Ο Υλικός Πολιτισμός Τομος Α

FERNAND BRAUDEL 4

QJΛΙΚΟΣ (ίίjOΛITIΣMOΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ & ::JιAΠITAΛIΣMOΣ (150ς -180ς αΙώνας) ΤΟΜΟΣ Α'

Οί δομές τnς καθnμερινnς ζωnς: τό δυνατό καί τό αδύνατο

'Ό

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΣΔΡΑΧΑ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΝΣητοΥΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ τΡΑπΕΖΑΣ ΑΘΗΝΑ1995

5

FERNAND BRAUDEL της

Γαλλικης .Ακαδημίας

Ύλικός Πολιτισμός, Καπιταλισμός καί ΟΙκονομία (XVe - XVIII· αΙώνας) Τόμος Α ΟΙ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΚΆΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ: ΤΟ ΔΥΝΑΤΟ ΚAJTO ΑΔΥΝΑΤΟ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: AlΚATEPINH ΑΣΔΡΑΧΑ

6

Τίτλος πeωτoτότoυ:

Civilί6atΪon

materielle. economie et aρitaIismc. 'X:'ιr - XVIllc siecle

tornc 1 LES STRUcruRES ου QUOTIDIEN: LE POSSIBi,E ΕΤ L' IMPOSSIBLE

©

Copyright Υιά 't'ήv ω.ηνική fxδσση: Μορφαιηκό ΊνοτtΤΟ;;ΤQ Ά~ι.κή;Tράn:εζας: 'Αθήνα

1995

ISBN set 960-8405·12-2 ISBN ΤΑ 96O-84Q5-13-O

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: ΕΛΕΝΗ ΣΜΑΡΑΓΔΗ ΕΠ1ΜΕΛΕΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ: ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΕΛΛΙΑ ΔΙΟΡΘΩΣΕιΣ ΚSIMENΩN: MAPrAPrrA ΚΡΕΜΜΥ ΔΑ

7

Στήν

Paule Braudel

στήν δποία δφείλω Κ4 τ66ι6λ{ο

F.B.

8

9

Εσαγωγή

Ο

ταν, στά

1952,

ό Ιι.ιcίen

fpΎOu Υιό τη σειρά

Febv.e μοϋ άνέθεσε τη σόV'rαξη αιrmo 'Τού Destins du Monde πού τότε αιφl6ώς δημlουρΥσίι­

σε, δέν μπορουσα νά φανταστώ ότι άρχιζε Υιό μένα μlά άτελείωτη περιπέτεια. 'Επρόκειτο, Krn' σρχήν, Υιό μιά άπλή παpouσiαση τΩv έργων 11011 όναφ€poνται στήν οΙκονομlκη «ΠορΙα της προβιομηχανικής Ε(ιρώτιη<;. 'Αλλ.ά, έκτός όπό 1'6 δη οίσθόνθηκα συχνά τήν άνόγκη νά ιπισrpέψω σrίς πηγές, όμοΛόγω πώς, στήν πορεΙα τών έρεuνών μου, βΡιθηκα σέ άμηχαviα παρα.κολουθώντος άπό xovrCι ήs λεγόμΕΝΕS οίκοvoμlκές ;ΤΡαΥμοτlκότητες, άνάμεσα σrόν 150 καίτδν 130 οίώνα. Αίτία ή'rαντό όπλόγεΥονός δη σΙ πpαy~ μαηκ:ότητΕS αό'rές ταφlάζουΥ tλόχΙ01'α ή καΙ καθόλου μέ τά παραδοΟ10κα

καί κλασικά σχήματα τόσο του Werner Sombart (1902i, τού όποΙου τό σχήμα συνοδεύεται όπό ένα πληθωρικό άθροισμα άποδεfξεων, όσο χαί τοΟ Josef KulJscher (1928)' ή άκόμη κοι μΙ ΣXfjP(m); εκεΙναιν τών ο!l(ονομαλόΥαιν πc!) θλέτroιw την Ο!1Wvομία ώς όμαιογενή πραγματικότητα 1'ήν όm)ία εΙνοι θεμιτό

ro

νά ά1Υοσπάοουμε άπό τό πλαίσιά της καΙ 110ύ πρέπει, πού όφdλoυμε, 'Ιό τήν μετρήσουμε άιφl6ώς όπως εJVOt, έφ' όσον τίποτε. δέν γίνεται κατανοητό αν

6έν μεταφραστεί σέ όριθμοίις. Ή όνάιπιιξη τής 'ΠΡ06ΙOμηχΑVIKης ΕύΡύηΥης (όποκομμένης 6π' δΆο τΟν κόσμο οόν <ΧΙΠός νά μήν ίmήΡXε) θό σήμαινε τήν

1iPOOStuT1Kι'j είσοδό l'ης aτόν ορθολογισμό τής άγοράς, της έ'mXεipησης, τής KαπlταAlσnKης tπένδυσηι;;, μέχρι τήν Βιομηχανική 'Επανάσταση 'Πού έκοψε ατά δύο τήν Jmopfa τών άνθρώπων.

10

'Ωστόσο, ή πραγματικότητα πού UπoπίτnΈ! σrιίν έρευνά μαι; τφ[ν άπό 1'όν

190 αΙώνα όπήρξε πολύ 'Πιό ούνθετη. ΕΙναl αύι'ονόητο ότι μπορεί κανείς v6 παρακολουθήσει μιά έξέλlξη ή μάλλον πολλές tJ;ελί{εlι;, rroύ είτε έpXOVΤαι όντιμέτ('.ι)1ΤΈς μεταξι) T01JS είτε άλληλοοιψτrληρώνοvrαl Γι άκ:όμη καί άντlφά~

OKOI,JY. Με άλλα λόγια, ι,1ναΥνωρΙζουμε δη δέν ύπάρχει οΙκονομία, <:iλλό α/κο­ νoμleς. Αιίτη πού συνιίθως περιγράφt1'αι ε{ναl 11 λεγόμενη οlκονομ!α της άγο­ ράς" αύτή δηλαδή πού όσ;χoλεΠQI μέ τούς μηχανιομούς η)ς παραγωΥης και τής: σuναλλαγι)ς, ΟΙ όποίοι σuνδέovταl μέ τiς άγροτικέι) δρασrηpιότητtς, μέ τά μικρομάγαζα, μΙ τά φγαστήρια, μέ τά καταστήματα, μέ 1"ά χρηματιστήρια, μέ τίι; ";ρ6:ττεζες, μέ τίς έμποροπανηγύρεις καί φυσικό μέ τΙς άΥορές:. Πάνω σ' αότtς όκρι6ώ4; Tft; σαφεΊς, τΙς κδιαφαvεiςlO θό i\έγαμε, πρσγμσTlkότητες, καί "Πάνω σrίς εύKoλOVΌηrες δlαδ1κασ!ες; πού τούς δΙyouν ζωή, στηρίχθηκε ό ίδρυ­ τικός θεωρηηκός λόγος της OIΚOW:tμIKIis έτrlστήμη~. ~Eτσι, Γι επωτl'jμη αUΤΗ παΡέμεινε έξ άρχής περιορισμένη σt ένα προνομιούχο θέαμα, άπoκλεlovτας δλατά άλλα.

Κ1 δμως;, κάτω όπά ,ήν άΥορά άπ'λώνεται ριά άδlαφΑVής ζώνη 'Πού δύσKO~ λα μπορούμε νά παρατηρήσουμε, γιατί μας λειπει ή έτrαpKή;; Ιστορική τεlφη~

ρίcooη' πρόκειται άκριθώ<; Υιό τή στοιχειώδη δpασrηριότητα της 6άσης πού την συναντά κανείς παντοΟ καΙ Γι όποία έχει lναν όγκο πού ξεπερνά όλότελα: τά δρια τής φαντοοίω;. Αύτή τι] φαρδιά ζώνη, ή όποΙα γ1νεται l:να μΙ τό έδαφος, τήν ΌVΌμασα, μιά καΙ δέν HJPIOKQ κάτι καλύτερο, ύλικ6 81α η ύλtw ΠOλΓηopiί. Τ6 άμφ!λογο τής: έκφρασης εΙναl τrpOφΑVές. 'AJ\λό., Άv

6

τρό'Πος

'ΠΟύ eλtπω ;ό: πρΙ::ΙWcπα γίνει άτroδεκτός γιά τό παρελθόν -όπως φαΙνεταl δη γίνεται άπό όριομένοος οΙκονομολόγους Υιό τά παρόν-, όπΌθέτω πώς θά t}ρt1 κανεΙι;, όΡΥά ι'ι γρήγορα, μιά rnapt<Wτεpll πικέτα γ1ά νά όtroδείξει τήν όπΌιa;:fμενη ()Ικovoμία, αιΠό τό άλλο μισό Τfις οΙκονομικής δραστηριότητας, τό άτυπο, 1'ήν οΙκονομία τής αύτάρκειας, της όνroλλαyijς: προϊόντων και &πηρι;σιων σε ΙlJά ίTQλυ μικρή 6KτίVΆ. 'Εξ άλλου, rr6vw κα! όΧΙ1Τιό κάτω άnό τήν πλατιά αιιφΆVεια των άγoριnν, ξεττρ06άλλουν tνεργηήKές κοινωνικές Ιεραρχίες: στρt6λώνoυν τήν σUΝαλλα~

Υή πρός όφελός τους, άνστρέπουν τήν Κάθιερωμένη τάξη" ηθtλημένα Γι όKό~ μη κσί αθέλητα, δημιουργούν όνωμσλίες, ιι:άναιπστώσειςll, καΙ διαχtφfζoνταl τίς ύποθέοεις τους μέ παιύ iSIaiTtρOUS τρόπους. Άπό αύrδ τό άνώτερο έπi­ 'Πεδο, μερικοί μεγαλψποροl"l"οίι ~Aμστεpνrαμ τόν 180 αΙώνα, Γι της Γtνo6ας; τόν 160, μΠόρονν να δνατρέψOUΝ κατά μεγάλο μέρος όλόκληρους: ,ομΙίς τής ευρωπαϊκής oίKOVΌΜίOς, άκόμη gω της παγκόσμΙα<;. εται, όμάδες προνό-­

μιούχων πρωταγωΥιστών πεp:nτλtκoπαι σέ κυκλώματα καί Uπoλσyισμoύι; πού όγνoεi ό άττλό<; &νθρωπος. ·0 KOλλυθισμδs'. π.χ" σιIν&δεΜΈVOς μέ τό έμrtόΡ10 σt μακρυνΙ-ς άποστάοεις κα! μΙ τό: 'Περfπλoκα πισrαιηKό παιχνίδια, εΤνοι μιά τέχνη έξεζητημένη, 'άνοlχτιΊ .,.6 1Ταιυ.πολύ σΙ μερnroός προνομιού­ χους, Αυτή ή δεύτερη όδιαφανής ζώνη, η όποίο, πάνω άπό τίς σαφηνειες της

οΙκονομΙας της άγορδ:ς:ι όποτελει, κατσ κόποιον τρόπο, τό ό"ιτώτατο δριό της, άV'rlτrρσσωητυει Υιό μένα, ι"mως: θά δQOμε, τό κατ' έξοχήν πεδίο του καπιταλισμού. Χωρίς αίrrήν, ό καπιταλισμός είν(11 άδιανόητος ο' -αόΥήν είναι έγκατεστημένος και έκεί εύημερεΙ At'.ιτό τό σχήμα, oίrτόν τόν τριμερή διαχωρισμό που έτΥαφνε σιγά-σιγά μορ.­ φή μπροστά ατά μάτια μου 000 έμπαιναν στη θέση τους σχroόν άπό μόνα ΤΟΙ.Μ; τα στοιχεία τής τrαρστήρησης, εΤναl τπθανόν ΟΙ άYocyvOOOΤEI) μου νά τ6

ΕΙσα

11

θρούν πιό άμφισβητήσιμο όπό όλα τά άλλα σ' αύτό τό έργο. Δέν σημαΙνεl άραγε πώς καταλήγουμε έτσι νά δlακρΙνουμε ίmεpθOλlKά ξεκάθαρα καΙ μόλl­ στα νά φέρνουμε, βημα πρόι;.θημα, τήν οlκονομΙα της άΥοράς καΙ τόν καπιτα­

λισμό σέ άντιπαράθεση; 'Εγώ ό ίδιος δέν δέχθηκα όπό τήν άρχή άνενδοΙαστα αύτή τήν άποψη. Κατόπιν κατέληξα νά παραδεχτώ πώς ή οlκονομΙα της άγο­ ράς υπηρξε, όπό τόν 150 εως τόν 180 αΙώνα, καΙ όκόμη νωΡΙΤεΡα, ένα κατα­ ναγκαστικό καθεστώς, τό όποίο, όπως κάθε καταναγκαστικό καθεστώς (κοι­ νωνικό, πολιτικό ή πολιτισμικό), εΤχε άναπrύξει άντιθέσεις, παράλληλες tξoυ­ σΙες, πρός τά πάνω άλλά καΙ πρός τά καιω. Αύτό πού πραγματικά έvlσχυoε τήν άποψή μου ε{ναl ότι διέκρινα όρκετά γρήγορα καΙ όρκετά καθαρά, άτr' αυτή τήν ίδια ότπική, τΙς διαρθρώσεις τών σύγχρονων κοινωνιών. Ή οΙκονομία τής άγοράς έξακολουθεί σ' αύτές νά έ­

λέΥχεl τή μάζα τών συναλλαγών πο6 έμπfπτουν στfς στατιστικές μας. 'Αλλά ό άνταγωνισμός, ό όποίος εΙναl τό διακριτικό στοιχείο της, όπέχει πολύ όπό τό νά κυριαρχεί -ποιός θά τό άρνιόταν;- σέ όλη τή σύγχρονη οΙκονομία. Ύπάρ­ χει σήμερα, όπως καΙ χθές, άας ξεχωριστός κόσμος όπου ένδιατρΙΒεl ένας και' έξαΙρεσιν καπιταλισμός, ό άληθιν6ς κατά τή γνώμη μου καπιταλισμός, ό όποίος εΤναl πόντα πολυεθνικός, συγγενής τού καπιταλισμού τών μεγάλων 'Εταιρειών τών Ίνδιών καΙ τών κάθε μεγέθους μονοπωλΙων, πού ίmηpXαν άλλοτε, νομίμως ή de facto καΙ πού εΙναι άνόλογα, ώς πρός τΙς όρχές τους, μέ τά σημερινά μονοπώλια. ΓιατΙ νά μήν ίmOστηpΙξOυμε ότι ΟΙ έrαιpείες τών Fugger καΙ τών Welser ήταν δι-εθνικΙς (transnationales), όπως θά λέγαμε σήμερα,

έφ' όσον ένδιαφέρονται γιά όλόκληρη τήν Ευρώπη καΙ έχουν άvrlΠPOσώπOυς συγχρόνως στΙς ΊνδΙες καΙ τήν ισπανική 'Αμερική; ΟΙ έμπορlκές δραστηριότη­ τες τού Jacques Creur δέν όπέκτησαν, στόν προηγούμενον αΙώνα, διαστάσεις άνόλογες μέ τΙς έμπορlκές δραστηριότητες τών καιω Χωρών στήν 'Ανατολή; 'Αλλά ΟΙ συμπτώσεις προχωρούν μακρύτερα, καθώς στό αυλάκι της ο/κο­ νομικης ύφεσης πού όκολούθησε τήν κρΙση τού 1973-1974, άρχισε νά εuδοκιμεί μιά μορφή, σύγχρονη αύτή, οlκονομlας έκτός άγοράς: τό «πάρε-δώσε» πού μετά ΒΙας κρύΒεται, ή άμεση άνταλλαγή ίmηpεOιών ή ή «μαύρη άΥορά έργα­

σΙας", όπως λένε, καΙ tπιπλέoν ΟΙ πολυάριθμες μορφές οΙκιακής έργασίας καΙ τά «μαστορέματα». Αύτό τό στρώμα δραστηριοτήτων, όπό καιω ή στό περι­ θώριο της άγοράς, διογκώθηκε τόσο ώστε νά τραβήξει τήν προσοχή μερικών οΙκονομολόγων. Μήπως δέν άντιπροσωπεύει, κατά τΙς μετριότερες έκτιμή­ σεις, ένα 30% ώς 40% τού έθνlκοϋ προϊόντος, τό όποίο διαφεύγει έτσι άτr' όλες τίς στατιστικές άκόμη καΙ στΙς έκθlομηχανισμένες χώρες; Αύτός εΙναl ό λόγος πού έπέλεξα ένα τριμερές σχήμα ώς πΙνακα άναφοράς ένός έργου, τό όποίο συνέλαΒα έσκεμμένα στό περιθώριο τής θεωρΙας, όλων τών θεωριών, ίmό τό πρίσμα άποκλειστlκά τής άμεσης παρατήρηοης καί της συγκριτικής ΙστορΙας, Συγκριτικης ώς πρός τόν χρόνο μέσφ τών Μοιών τού μακροπρόθεσμου καΙ της διαλεκτικής παρόν-παρελθόν πού ούδέποτε μέ πρόδωσαν' συγκριτικής στόν πλατύτερο δυνατό χώρο έφ' όσον ή μελέτη μου, στό βαθμό πού αύτό ήταν δυνατόν, όπλώθηκε σ' όλόκληρο τόν κόσμο, «πα­ γκοσμιοποιήθηκε». 'Οπωσδήποτε, ή άμεση παρατήρηση παραμένει σέ πρώ­

το έπΙπεδο. 'Ο σκοπός μου ήταν όπό τήν άρχή ώς τό τέλος νά δώ, νά κάνω τούς άλλους νά δούν μέοα όπό έmλεγμένα παραδείγματα πού διατηρούν όλη τήν πυκνότητα, τήν περιπλοκότητα καΙ τήν έτεΡογένεlά τους, πού εΤναι ή σφραγΙδα τής Ιδιας της ζωής .•Αν μπορούσε κανε!ς νά κάνει μιά τομή καΙ νά

ΕΙσαγωγή

12

ότrομονώσtJ το(ις

TfuI':;

όρόφους

(01

~6ρoφol. αζποl νομιζω

611

άποτελσύν

χρήσφη κατάταξη), ή ΙCΠOρ!α θά ηταν μιά άησrήμη άντll«:ψενlκή, πΡάΥμα 6έ6ύIΟ: πού δέν ουμ6αΙνει. ΟΙ τράς τόμοι πού συνθετουν 76 παρόν Ιργο 11TΛoφoρσϋvτσι: οι Δομές Τής καθημερινότητας: 1"ό δυvαr6 κσί 1"6 άδόvατo' τά πaι;XΝ[δισ τής συναλλαγής'

Ό :χρόνος τού κόσμου, Ό mtuτaioo; τιψος εivαl μιά χρονολΟΥΙ:κή μΕλέτη τών μΌρφ6W καΙ ri}.:; διαδσχlKή~ όνόδοιι 11'\ς διεθνούς οlκονόμίας. Μονολεκτικά, εΤνσι μιά Iσrop{σ. Οί δύο πρώτοι τόμοι, πολύ λιγότερο απλοΙ, άφιερώvovται ώς έπί τό πλclσrov σέ μιά τυπολογική φειwα. Ό 'Πρώτος (που έχει ήδη έκδο­ θεί στό 1967) εΙναl 00 εΤΟΟς ~aτάθμloης τοί) K6opoulJ, όπως ε1πε ό Pierre

Chaurιu, ή διφευνηση τΏv άρΙων τού δυνατομ μέσα aτόν κόσμο της πρώιμης βIΟ)Jηχονfας. ~Eνσ από αίπά τά όρια ειναι ή θέση, τεράστια τότε, ταύ .. υλικού 6Ιου1l. Ό δεύτερος τόμος, Τά πσιχνΙδια τής συνσλΛαyιjς, ΆVΤlπαρα6άλλtι τήν ο!ι(ο\l(ψία μξ την άνώτερη δραστηριότητα τού ΚQ1'Tlτω.10μΟi). ΈπpεlT,ε νό 61α­

KΡΙVΩ αυrά τ6 δύο υψηλό στρώμστσ, νά τά t.ξηγήσω τό ΙVα μΙ τή θοήθnα τού άλλου, τόσο ώς 'ΠΡι;ις τίς έmKαλιίψεις τσυ!). όσο καΙ ώ<; πρός ης άντlθέ­ σεις τou't'

Θό: εχω πείσει: δΜ; τόν κόσμο; Άσφαλώς όχι. Βρήκα όμως τουλάχιστον. σ'

αύτό τό διαλεκτικό παιχνίδι, fνα ά'ΠαράeAητο πΛ.Εονέκτημα: νά διαπεράσω καΙ vΆ (mοφίίγω, παίρνοντας έναν νέο καΙ κατά κάποιον τρόπο

fiOIJXO δρόμQ,

τΙς ίιπtρ τό δέον έμπαθεϊς έρl&') ποό προκαλεί ή 'Πόντα έκρηκτική λέξη ΚO'Tfι­ ταλισμόs. Άπ' τήν όλλη μερJά, ό τρl'roς τόμος ώφελήθηκε από ης έπεξηγή­ σεις καΙ τΙς συζητήσας ποό προη'γήθηκσν: δέν θά ένοχλήοει κανέναν,

Έτσι, άv'fι γιό tvα βlβλΙσ, βρέθηκα ώραία~ώραΙα 'Ιό έχω γράψει τρι«. ΚαΙ ή άπόφασή μου νά ~πσyKoσμιoπolήσω~ αύτό τό έΡΥΟ μέ όδηγησε τrρός ό1ro~ χρεώtmς Υιά τΙς όποίες, ώς Ιστορικός τής Δόση;;. ημουν,

1'6 λιγότερο.

άσχημα

προετοιμασμένΟ). Διομονές καΙ' παΡαrεταμέΥεs μαθητεiες στΙς χώρες τού Ί· σλάμ (δέκα χρόνια στήν 'Αλγερία) κα! στήν 'Αμερική (τέσσερα χρόνιο ατήν

Βραζιλία) μου χρηοΙμεοοαν πολύ. 'Ωστόσο ΎVcUproα καί την 'Icrπωνία μέσα: άπό τiς tξηγήσεις καί την Ιδιαίτερη διδσοκαλfo: 1'00

Serge E!isseeff'

τήν Κίνα,

χάρη ατή βοήθεια τού έtίenne Bafazs, τοίι jacques Gernet. τοο Denys Lom-

bard ... Ό Daniel Τhorner. πού θ(ι ήταν Ικανός Ύό: "όνο κάθε καλοπροαίρετο άνθρωπο άρχάριο lνδιανισrή, μέ άνέλα6ε μέ τή ζωηρότητα και τιΊν άKαrαμά­ χητη γενναιοφροσύνη το\). Συχνά τά πρωινό ξεπρόθαλλε στό σπiτι μου }Ιέ τά

φραντζολάκια και τό: κρουασάν τού 'ΠΡΟΥεόματος καθώς καί τά 6ι6λiα πού !πρεπε vΆ διαβάσω. Βάζω τό δνομα 1Όυ ,φώτο ατόν μακρό κατάλογο αίπών

aτούς Crιτo(ouς: χρωστώ εύΥνωμοσόνη, έναν κατάλογο πού. δν ήταν πλήρης, θά ήταν άτελεΙωτος. 'Ολοl, άκροατές, μαθητές, συνάδελφοι, φl'λOI, μού πρό­ σφεραν τή βοήθειά τους. Δbι μΠΌρώ vΌ ξεχάσω τήν υΙική βοήθεια, άκ6μη μιό φορά, τού

Keul

AIberto

καί της

καΙ τού Jean~Jacques

Branislava Τene:nti- τήν συνεργασία τοΟ Michael Hemardinquer. Ή Marie·TMri!:se Lablgnette μέ Βοή­

θησε στΙς άρχεlακές έρευνες καΙ στήν άναζήτηση τών βιβλιογραφικών άναφο.. ρΦν, ή Ann1e DuclΊe:sne σrήν άτέλεlαιrη ίργασΙα 'ΠiIν όποοημειώσεων. Ή jo-

sia:ne Ochoa δακτw.ογρCtφηοε μέ ttπ<ψσνή πάνω άτrό δέκα φορές τις διαδσχl­ κές μου έΡΥασfες. Ή Roselyne de Ayala, τού έ/(δοΤ!κού οΤκου Armand Co!in, άσχολήθηκε μέ άποτελεσματlκόίητα καί άιφfθεια μΙ τά τrρo6λήματα της εκ­ δοσης καΙ της αι:λιδοποfησης. '.εκφράζω έδώ μέ 6αθιίrorη εύγνωμooίiνη τή φιλΙα μοιι σ' αότές τις τόσο σιroτελεσμαιι..:ές ουνεργόηδες. Τέλος,

xoopfS

την

εΙσα

13

Paule λεΙψει

BratιdeI. ή όποία 1rηρε μέρος καθημερινά σrήν έρευνά μοιι, θά μου ιlχε 1"6 θάρρος νά συνrάξω έκ νέου 1"όν πρωτο τόμο αι'rroo τού έΡΥου Και

νά άποn:)ιtιώσω 706ς δύο ήμιτελεις τόμους 1Τοό άκολουθοϋν, Υιό νά έτrαλη. θεόσαι τή λογική καί τη οαφήνιια (άναΥκαιες καΙ ΟΙ δύο) l'ών έρμηνεΙ6:ιν ~αΙ τών διαιηστώοεαιν μου. Γιά μιά ακόμη φορά tργomtiKO}Jr; Υιό καιρό οΙ δυ6 μας πλάι.ιπλάl.

F.B. 16 ΜσρτΙοιι 1979

14

,,

15

Πρόλογος

Ν

ά 'μαι σrό κατώφλι τοϋ τrρώτoιι 816λίου, τού πι6 1rφhτλοιι:οu άπό τούς τρεΙς τόμoUς αίπου τού lpyOU. WOχt 1tώς: κάθε ΕvΑ άπό τά !(εφά~ λσιά το'" δΈV j..!'ffOpεi v
νομlσματα, τt6λ.εις- πού ουνήθως εiναι αιrOμOνωμένα τά μέν ό:πό τά δέ καί Δvaπrόσσoνroι aτό περιθώριο παραδoωαιι:ιiw έξισroρήσεων. Γιά 11Q16 λόγο

δμω~ νό: τά οννενώοουμε; Οόσιαστικα, Υιό νό: mριχαρaκ:400υμι.: τ6 πεδΙο δράσης τ(1)ν ΠΡOθΙOμηχΑVΙ­ κών οΙκονομιων wί νό: τό συλλά60υμε σέ 13λο του τό βάθος. Δέν ύπάΡχει

&ραγε!να δριο, !να άπώτστο σημείο, ποό να όρίζεl όΛόκληρη τή ζωή ,.tλν άνθρώπων, νό τη περικλεΙει σάν μέσα σt μιά λΙγο-πολό ευρεία μεθόριο, πά«

...

ντα δύσκολο νά την φΤάσει κανείς καί άκόμη δυσκολότερσ vΆ τήν περάσει; εΊναι τό δριο πού ύπαρΧU οέ κόθε έποχήι ακόμη καΙ σrιΊ 01ΚΙ} μας, ά'vό:j1εσα ατό δυVΣΤΌ καί ατό άδννστο, ΆVάμroα ο' αότό 1TOU μπορεί νά γίνει, όχι χωρίς προσπόθεια, έφικτό, καΙ ο' α&τό πού τrαpαμένει άνέφιιcro Υια τούς άνθρόr πους, παλαιόπρα εmιδιΊ τό eJδη της δlσrρoφης τους ήταν ΆVεπαΡK~, ό όριθ­ μός τους πολύ μικρός Γι υπέρ τό δέον μεγάλος (Υιό τούς πόρους τους). ή

16 έργασiα τους όχι άρκετά 'Ποραγωγική, tΊ τιθόσευση της φύσης μόλις άpx,νι~ σμένη. Ά-πό τόν 1$0 iliς τά τέλη τού 180σ αιωνα, αύτά ακριf:!ως τά όρια δέν όλλαξαν καθόλου. ΚαΙ ΟΙ άνθρωποι δέν κατόρθωσαν OtJτι.. κάν νό έξανrλή· aουν τίς δuναιότητές τους. ~AΙ; έπιμεfvoσμε σ αι.'rrή τή βpαδίrτητα, σ' αίπή Ύήν άδράνεια. ΟΙ χερσαίες

μεταφορές, π.χ" όπoκmύν πολύ νωρlς τό στοιχεία ποό θά έπέτρεrrσv την τελειοποίησή τους. 'Εξ άλλου, έδώ "ι έKεi, 6ί\tm:1 κανείς τΙς 1'αχύrητες ν6: αυ· ξάνoνrαι χάρη σrήν κατασκευή σΌΓXΡnνωv δρόμων, aτή BEλTfroOI] τών όxη~

μάτωv που μεταφέρουν έμπορευματα καΙ Υαξιδιώτες, τήν ΙδΡlJση ένδιάμεσων ταξιδιωτικών σταθμαιν. ΚαΙ όμως αότά τά

γίιρω ατά

trrlwypma θά γενH<Έ:uθO(Ίv μόνον 1830, δηλάδή -rψ παραμονή της έπανάσταοης T4w σιδηρoδρόμι:ιw,

Τότε μόνο πολλαπλασιάζονται ΟΙ όδικές μεταφορέι;;, ριιθμ{ζoνrαl, έπlστrεUδO~

vτo:ι καΙ, 1'iλoς, έκδημοιφαTlκο;rrοlοίιvrol. Τότε μόνο yfvtTar ΕφΙlC1ό 1'6 όριο τού δuνατοU. Κα! δέν εΤναι τό μοναδικό πεδίο όποσ έπαληΒωετα! <ΧύTlΊ ή κα­ θuστέpηoη, Τελικά. ατό ευρύ φάσμα τού δUVΣΤoύ t«ri τού άδύνοτου, δέν θά ύπάρξει ρήξη, Kαlνσroμlα, έ'rrανάσταση, 1'JΌpά μόνον μέ τόν 190 αΙώνα και τήν όλοκληΡύ,Yrlκή άνατροπή τού κόσμου.

Άποκτά έτΟI τό βιβλίο μος κάποια tvότητο: εΤναl lνα μακρό ΤΩζΙδl σroός όντfτtoδες ό7ι.ων τQw εύκοΛIΦν κα! των QΊ.tVηΒεlων 1106 μάς προσφέρει ή σύγ~ χρονη ζωή. :Στήν τφαΥμ
άλλον κόομο άνθρώπων, Βέ&)ια, (Jά μποροίισαμε νά 1Τάμε στό ferney, στό σπίτι 1"0[; ΒοΛτσΙρου, ριό καΙ Γι φαντσοία δέν oroιχiζε; τ[ποπ, ν6 ουζητήσου· με πολλή ώρ<ι μαζί του, χωρΙΙ; σύτό νά προκαλεί μεΥάλη έκπληξη. Στό πεδΙο τών Ιδεών, ΟΙ άνθραιπ(Η τού 180U σίώνσ εΊναι σίίΥχΡονοΙ μας τό 1TVε;)μα τous, 1"6: πάθη τους, εΊναι άρκετό KOlΠά στά δικά μας d>σrc νά μήν ίm6ρχει άποξέ· νωση, Άλλά,

6v ό όφέντης τού Femtψ μας κρατούσε στό σπfl1 του μφlκές

μέρες, όλες ΟΙ 'lι.εmoμέρειες της KaBQpεpJvt)r; ζωής, όκόμα κι ή φροντίδα Υιό τό ότομό του, Βό μός έξέπληπαν 1fόρα πολύ. 'Ανάμεσα σ' oύrόν καΙ σε μός οσ ξεπρό6αλλαν τρομακτικές διαφορές: ό φω11σμός τό βράδυ, ή θtρμανση,

ο! μεταφορές, τά είδη της διαιροφης, ΟΙ άρρώοηες, ή φαρμακευηκη όΥωΥή, ~Apα πρtπει, μιά κα! καλή, νό άπαλλayooμε όπά τό 1Τραγμcmκό μος περι"

βάλλον, Υιό vό: κάνουμε αύΎό τό ταξΙδl όπως ταιριάζει, άντΙθετα στό ρευμσ τών αΙώνων, γιό νά ξανaθρoυμε τούς κανόνες πο!) αίχμαλώτισαν έπί τόσο

μεΥάλο διάo'rημα τόν κόσμο σι μιά δυσιξήγητη άμετσκινησία, &ν σνολογιοθεΤ Kανεiς την τεράσnα μεταΒολή πού έπρόχεrro νά έπαKOλσUΘήαι:ι. KΌVovταs αότόν τόν άπΌΑογlομό τού δι.ινατοΟ, ήρθαμε oυχvό: ot. έπαφή μέ Ο,ΤΙ όνόμασα σrήν εΙσαγωγή ιιι.ί:ί\Η<ό πολιτισμό». 'Aφoίl τά όρια 1Όϋ δυναταύ δέν πtριopΙζoνrαι μόνο πρός τό ίΝω άλλά έτrειcrείνοvrol καf -πρός τά καιω, tξ αΙτίας τού όγκου έκdνolJ τσίι .έτέΡου <Ιμίσεως-ι> της παραyω-yiίς 'Ποίι άρνdταl νά oυμμεrάoχεr καθαρό ατι')ν κίνηση τών σιwαλλαγών. Παν;αχοΟ παρών,

πορθητης 1'ών πόντων, έπαναλαμ6αvόμεvoς, αίtrδς ό ύλικός ΒΙος βρlσκεταl και-ω άπό 1'όv άοπ:ρισμό της ρoιτrΙνας: ό κόσμος: σπέρνει τό σιτάρι ότrως τό έoτrφνε πάντα' φυτείιει τό καλαμπόκι δ;ro:;ς τό φύτευε πάντα' Ισοπεδώνει τό

έδαφος του όρυζαιvα όπωι;; ίό Ισοπέδωνε πάντα' άρμξVΙζει στήν 'EpIJBPQ Θά· Λασσα όπως άρμΙVιζε τrάντα,., ·Ενα παρελθόν έτriμoνα τrσρόν, άδηφάγο, Kα~ -rcmivEI μΙ μονότονο τρόπο τόν ,Oθραυσro χρόνο τΏv άνθρώπαιν, Κι αι'πό τδ στρώμα της λψνάζουοας !<πορΙαι; εΙνσι τεράστιο: ό άγροτικός βίος, δηλαδή τό 00·9(1% τ06 uAqGI.JO}JoD: της Υής.. του άνήκε! -στή ... μεγάλη του πλειοψηφία,

Πρόλ,

17 Έννoεrται ότι θά ηταν πολύ δύοκολο νό τφοοδlορΙσΌυμε πού τελειώνει Kof πού 6ρχ[ζει ή λεπτή κα( ώλόγιmη σΙκονομία της όγοράς, ΔbJ χωρίζεrαl βέ~ 6αlσ ό:πό τήν οJκovoμία lrrτωι; τ6 νερό άπ' τό λάδι, ~Aλλαισrε, δtν εIναιπάvro

οvνν;rrό vό: διακρίvοvμε Kσr6 σδlαφ!λονίκητσ τρόπο Όv Kό'rroIQS παp(rγoντας, KάτrΌlOS oνντελroτής;, tι:ότroια πράξη πού έξεrάσαμε μέ προσοχή βρίσκονται

ι;'rtΓ' τή μl6 η άπ' τήν άλλη ιΥΜ:υρά της μι.θορίου. Ό ύλικό$' 'tTQAlTlqpC} πρέπει vό: παρουσιαστει, όπως θά τό κάνω, συγχρόνως μέ τόν αι"ΟΥομικ6 πολιτισμό (Άv μπορεί νά πεί κανε!ς). πού σriKEI δίπλα ΤOv, ποό τ6ν ταράζει καΙ που, άντιμιλώΝΤΑS του, τόν έπεξ'1γεΙ 'Αλλά εΙναι άναμφισ6ήτητο δη ή μεθόριος

αύrή όπάρχεl. μΙ τεράστιες μάλιστα συνέπειες. 'Η διπλή κατάταξη (οΙκονομική καΙ όλlκή) βγήκε πράγμαη άπό μιά έξέλιξη

'ΠΟλλών αΙώνων. Ό υλικός 6ίος, ~όμEσα aτόν

150

προέκταση μιός κοινωνfας

άρχαfας, πού μεταμορφώθη,

Kaf μιάς οΙκονομίας

"σΙ τόν 18ο αΙώνα, εΙναl ή

καν πολύ άργά, άδιόρατα, και ΟΙ όη:οϊες λίγο-λίγο δημιο(ιργησαν όπερόνω αι'rrών μΙ τίς έπιτυχίες καί -rfI) ΆVεrrάpKDες πού μανη:όεl κανείς, μιΆV άνώτερη ΚΟΝtιWΙα της όποίας όπoEIαστάζOUΝ άνσγκασηκά 1'6 βάρος .• Ανώτερο καί Kα~

τmτεΡO σrρωμα oIJVum)PXQv άνΙΚαθεν σέ μιά άb.ιo:η υαρολλαγή άνάλογα μέ τό μέγξθος καθενός άπ' ά&rό, Στήν Εύρώπη, τΌv 170 αΙώνα. δέν κέρδισε μή­ πως ό ύλικός Bfoς μέ τΉv όναδΙπλωση της οlκovομίας; Κατά τή γνώμη μας κερδfζε,ι άσφαλώς καΙ μέ τήν lrrτlOθOχώpηO'1 τής οΙκονομίας 6τrό τό 1973-1974.

Bλtπoιψε λοιπόν όη oιwυπό:ΡΧOυν όπό τή μΙα κι άπό την δλλη πλεUρό ένός άσαφOc)ς ό'π6 τή φύση του όρΙου, 1'6 Ισόγειο καί ό πρώτος όροφος, ό 1'ελεu­ ταΤος tv έξε;λΙξεl, τό πρώτο σέ δφεση. ·Ενα χωριό ποό εlχα ΓVΩρIOει καλά, ζοΟοε άκόμη aτά 1929, ή λΙγο πρίν, όπως ζούσαν σrόν 170 ή τόν 180 αίώνα. Τέτοιες καθuστερήσεις εΊναι είτε άθiλητΕS ήθελημένε<;. Ή οίκονομία τής

m;:;:

άΥοράς, πρίν άπό ιόν 180 αΙώνα. δέν εΙχε τη δύναμη νά κυριευσεl κα! νά πλά<m μέ τόν τρόπο της ΤΙ) μάζα τ~ς όποχεΙμενης οΙκονομίας, πού τήν προ­ σrάτε:uαν συχνά ή άπόσταση καΙ ή άtroμόνωση. !fjpεpa, άνrΙθεrα, άν ύπάρ­ χtl tνας εύρVι; τομέας ωός 6Υορά;:;, έιcτός .οlκονομίας., όφεrΛεmι μαλλ.ον σi άπόρριψη από τή Βάοη τΟυ, και όχι σέ άμέλεισ η ότέλεlα της δργανωμi:νης άπό 1'ό κράτο;:; η τήν κοινωνία συνσi\λσγηι;. 'Εν τσυroιι;, 1"6 6ποτέλεσμα δέν μτroρεI, Ύισ πολλούς λόγους, -πορσ ν6' εΤναl άνάλοΥο' Όπωσδήποτ.ε, ή συνύπαρξη άνώτερου KDf κατώΤεΡου έπιθάλλεl Ο1'όν lcrro· ρικό μΙα διαφωτιστική διαλεκτική. Πώς ν6 κατανοήσει τι<; πόλεls χωρίς τήν υπαιθρο, τό νόμισμα χωρίς τήν άνrαλλαγή σέ εΙδος, τήν πσvrOε10ή OVOΤUX1a

xropk;

τήν παντοειδή 'Γολιιτέλεlα, τό άσπρο ψωμΙ τών π;\ουσ(ων χωρις

μαύρο ψωμί .ών φτωχών .•. ; Άπομένει νά δlκοlολσΥήσουμε μιά

wwTaia tmλoyή:

.6

otΠε λΙγο οότε πολύ,

την εΙσαγωγή τού καθημερινο6 βίου σrόν χώρο της lστορΙας. Ήταν χρήσιμη; 'Aναykafa; Ή καθημερινότητα ιiναι τά tJlKpoπφIσrcmιcd 1rOtJ μόλις διαφαί· νονται μέσα ατό χρόνο καί τό χώρο. ~Oσo πιό πολ6 mPIoplζεrf τό χώρο της 1ΙΌρσrήρησηs, τόσο μεγαλίrrtρες πιθανότηπ.ς έχετε νό: βρεθείτε ατό έπίκε· . \Προ 1'00 υλικού βίου: ΟΙ μεγόλοl κύκλοι όvrΙσJOIXOίιν οuνήθωs aτή\' μεγάλη lύtoρΙα, Ο1'ό μακρυν6 έμπ6ρlο, ατό δΤκτυα τών έθνlκων η άστlκών 01κονο­ μι6>ν. ·Οταν πφιορΙζετε τόν παρατηρούμενο χρόνο οέ άπειροελάχιστα κλσ­

ομάτα, εχετε ~ τό γεγονός ιi τό συμβάν- τό γεγονός θέλει νά εΤναl, πlοτεόει δη εlναl, μοναδικό' τ6 σUμ:θΌV επαναλαμ6άvετ-σι καΙ, έπαναλαμΘανόμενο l γ(νεrι)1 γtvrKότηTa ~, καλύτερα, δομή. ΕΙσΒάλλει σrήν κοινωνία σέ όλοuς τσύ') όρό-

18 φοιις της. χαρακτηρίζει τρότroυς 1"06 εΙναι καί τού πράττειν ΟΙ όποiοι διαιαινi­ ζoVΤαJ χωρίς μέτρο. Πότε-πότε, μερικά έπειοόδ,α αρχο6ν Υιό νΙ άνάψα l.νας σημσroδότης. νό bnσημάνεl τρόΠOUς ζωης. ~εvα φιο δείχνει τόν Μαξιμl­ λιανό της Aίισrρlας: aτό τραπέζι, γίιρω σrά 1513: τό χέρι του βυθίζεται σ' !να πl(πο' κάπου δύο αιωνες άΡΥότερα, ή nαλαηνή Άνθολογlα αφηγεϊται δη ό Λ,ουδοβΙκος ΙΔ', όταν δέχεται 1"6 παιδιά του aτό τραπtζ! του γι:ά πρώτη φορά,

τοιΧ; άπαyopειnι vά τρωνε διαφορετικά

w

δ;τι ό

iSloo; καί vά χρησψoτroIOUΝ

πηροόνι, δπως τούς ι;ίχε διδάξει ένας ίrnέρ τό δέον είισυνεiδητoς παιδαγωγός. Πότε λοιπόν ή Εύρώπη ίφεϋρι. τούς καλούς τρότroι>ς στό τραπέζι; Βλrnω μιό γlcmωνέζικη φoρwι:ά του 150υ αΙώνα,. ξαναβρίσκω όμοια στόν

160,

κι !νας

'Iι:mαν6ς αψηγεiro:l τιΊν συνυμι7ιiα .ου μ' έναν Ιάπωνσ σξιωματο(Ίχο, κατά· πληκτο Kaf μ6λισrα σKavδαλισμένO πού βλέπει τούς EύρωπαίσUς νά έμφaνΙ. ζονταl αt διάστημα 7ιiγων χρόνων, μέ τόσο διαφορετικά κάθε φορσ ροϋχα. Ή τρέλλα τής μόδας εΤναι ότroκλεlΟϊιt::ό ε6ρωπαϊκή. Ε1ναι μόταιη; ΜΙ τό κυνήγι

τών μικρών έπεισοδιων, τών ταξιδιωτικών έντι.rιτώσεων, άτrOI(OλόπτετOΙ μΙα κοινωνία. Ό τρόπος μέ τόν όποίο τρώνε, ντίινoνrαι, στεyσζovταl ΟΙ άνθρω­ ποι στούς SrάφopOW; όρόφοιις: δtν είναι ποτέ χωρlς ένδιαφέρον. Αύτά τά στιγμιότυπα επι6ε6αιωνουν tπίσης, ά-πό την μια κοινωνΙα στήν άλλη, άντιθέ­

σεις, άνορσιότητες, πού δέν εΤναι όλες bnφανειακi.s • .εΙνοι ένα διασκεδαστικό πσιχνlδl καί δέν θεωρώ μάταιο νά άναουνθέσω αιYrtι;: τΙς εl~oναπλαoίες. "ετσl, προχώρησα πρός πολλές κατευθύνσεις: 1'6 δVΝΑΤΌ καί 1'6 αδύνατο' 1'6 lσόyεJo καΙ ό πρώτος όροφος ΟΙ εΙκόνες τής καθημφινης ζωης. Νό 1'1 έκανε έκ τών τφοτέρων περhτλoκ:o 1'όν σχεδιαοvό αυroo 1'06 6ιβλioυ. Τελlι<,ά, fνα σωρό πράγματα πού πρέπα νά :εΙπωθούν. Πώς νά τά πεΤς λοιπόν;·

"

Οί αplθμημtvες uημειώσε!ς: 6p!OKOVΤΠΙ ouyκ&νrpωμέvι.ς κστό: KrφάλαlO σrό τέλος του

τόμου.

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

/

Ο

ύλικός

Τό βάρος τοϋ &ριθμοϋ

eiOS

εΤνcιε άνθρωποι καf άνrΙΚf:ίμενα, 6vr:ιKείμενα κα.f άνθρωι­

ΠΟΙ. Τ6 νά μελετήσουμε τά t'ιντIKtftJεYa -τά είδη διατροφης, τΙς "crroι· κίες, Tf') ένδυμασΙε.ς, 1'ήν 1Taλtπέλεtα; 1'ά έΡΥαλεια, τά νομισμαηκά μέ~ σα, 1'6 πλαίσΙΟ τού χαιΡΙόίί' ή της 11όλrιι;- μέ δΟΟ Λόγια όλα 600 xρησψαιroιεi ό ΔVθραιπoς, δέν εlναι ό μOναδΙKΌS τΡσπος γιό νό με-rρήooυμt τήν καθημερινή του ύπαρξη. Ό άριθμός έκείνων πού μoιράζovrαι τό πλούτη τής γης εχει κ, αότ6ς τήν σημασiα TOU. ΚαΙ τό έξωτερικό σημόδl που διαφοροποιεί, μι την ;rρώτη ματιά. τΌv κόσμο το& σήμερα σπό την όνθρωπότητα την πρό τού 1600 (Τναι (οφιβώς: ή πρόσφατη καί tξαιρετι!<ή αίιξηση τών άνθpώπωv: ι,;<;παιι:λU·

ζουν τή γή ατά 1979. Κατά τή διάρκεtα τών τεσσάρων αΙώνων αύroύ τοΟ βιΒλίου, ό πληθυσμός τής όφηλΤοl.1 χωρίς άμφl60λΙα δnrλαmάστηκ€, άλλά ατήν έποχή π06 ζούμε διπλασιάζε1'αι κάθε τριάντα ιj σαράντα χρόνια. Προ­ φανώς, tξ αΙΤίας της ύλικής προόδου. Σ' αό-tήν '1ήν 1Υρ60δο δμαις. ό άριθμός -riJ:;v Φιθρώπων εΙναι άπό μόνος του τόσο αΙτία όσο καί ουνέτn;lα.

'Οπωσδήποτε, ό άριθμός αότός μας προσφέρεται ώς ένας έξαίρεroς «δεί­ κτης.; κάνει τόν άπολοΥισμό έππΥχ;Ώv καΙ άπσruxιων- tiJαypόφεt μόνος μιά δ1αφορική γεαιΥραφία της ύφηλfοu, έδώ ΟΙ μετά θίας: KαTOικημE.vες: ηπεφοl, έκεί ΟΙ ήδη 1Wκvοκcrτοlκημένες 11ΈΡιοχές. έδω ΟΙ πολιτισμοί, έΚΙ;ί ΟΙ όιι:όμη πρωτόγονοι πολιτιομοί- tπισημαίvει τΙς άποφααισπκές σχέσεις άνάμεσα σrrς

διάφορε;:; ζωντανές μάζες. Κof. περιέργως. αίπή άχρlΒώς ή δκ;;φορική γεω­ γραφία εivαι ουχνό έκ:είνη πού ~ άλλάξε1 Λιγότεροι ά"rrό χθές μέχρι σήμερα. Αότό πού, αvnθεrα, άλλαξε όλωσδιόλου, εΊναι 6 ίδιος ό ρυθμός άνόδου τής ζωής. Σήμερα, ίrnάρχει μιά συνεχής ροπή πρός τά ένπρός λryόπρo ή περιο«

20 οό1'ερο έντονη, όνάλοΥο μέ τΙς κοινωνίες και τίς OII«)W)).J(ts, ώσrooo ουνεχής. χθt.ς άνοδοι, έπειτα τrrώoεις, σάν παλιρροϊκά κύμαια. Αύτή ή ΈVαλλΙ;XOOόμενη κίνηση, ot'rriιo ΟΙ πλημμι.ιρΙδες. ΟΙ άμπώη&ες τής δημογραφΙας εΙναι,.-6 σύμ6ο-­ i\o της ζωής του χθiς, μιό άλλεπάλληλη δlαδox~ άπό Ctπoτl)xΙες KC;Ιί έκηνά­ ξεις όπου ΟΙ πρώτες πρoστrαθoUΝ 1Τεlομαηκά νά έκμηαι.νiοουν σχεδόν όι,ο­

κληρωTlκά -όχι όλ6τεΛσ- τίς δεότερες. Ιέ σxWιι μέ a&r€ιo τΙς βασικές 'ΠΡσΥμα­ τικότητες. όλο θά φανούν πλείως ι'j σχεδόν Oε.UΤεpWόνn:X. Άοφαλώι;, πρim:ι 'Πρώ1'ο νσ ξεκινήσουμε μΙ 'Τοίις ΆVθpώπσυς. 'Εν aINΕXclq:, θα clνt;x, κσιρός νά μlλήοοvμε γιά τά πράγμι:.rru.

Ή 8apUQtJia ιπά 1795. ΔJσνoμη οούπας Q1'Q!is' ψrwχοιίς Kovπi' σrή στήΛη τού 6'σοιλιά Σιyιoμoύvδoυ Γ. (ΦωroypαφIσ της A1exιιndm 5karzynsJι:a.)

21

Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ:

ΑΡΙΘΜΟΙ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΠΙΝΟΗΘΟΥΝ Ύό δυσruχημα εlναι πώς, αν άκόμη καί σήμερα 5έν γνωρίζουμε ποτέ τον l1Mι~ θυσμό της ύφηλioυ παρά κατά προσέγγιση 11)%, γιό roν πληθυσμό 'Του χ&σl~ νου κόσμου έχουμε πολύ άνεπσρκεϊς -Υνώσεις. Κι tν του.οl.:;, 6ραχυ1φόθεομα η μακροπρόθεσμα, τόσο σέ έ'Πtm:Oo τοπικών γεγονότων, 600 ιω;f σrά Tφά~ στιας κλίμακας παγκόσμια γεγονότα, τά 1TCwrO συνδέονται μέ τόν άριθμό, μέ τίς παλlνδρομήΟξις τής ~Θρώπlνrις μάζας.

"Αμπωτη καί πλημμυρίδα: ΕVα παλίνδρομο σύστημα Άττ' τόν 150 ώς τόν 180 αΙώνα, ό πληθυσμόι; llότε αύξόvει, Ί1ότε jJε.ιili.vtfaI; όλα άλλόζοLJV. ~Oσo ΟΙ δνθρωποι yiVOVΤar περισσότεροι τόσο αύξΆVoντάΙ ή

παραγωγή !«(ΣΙ αί σuvσλλσγέι)" ΟΙ καλλιέργειες έυεκτείνονται προς τις παρυ­ φές τών χέρσων, δασωμένων, έλωδών η ανωμάλων γαιών. ΟΙ βιοτεχνίες προοδεύουΥ' τά χωριά καΙ 'Πολύ συχνότερα ΟΙ πόλεις άνατπόσσΟVΤΟl' αύξά­

νεl ό όριθμός .ών μεrαKινoύμενων μαζiliν καΙ οΙ θετικές άντlδράοεlς σrήν πίε_

ση πού όσκι;ϊ ή αύξηση ίων πληθιιομiliν -αυτή ή παρακαταθήκη- γΙνoνrσι περισσότερες. Πολλ.απλασlόζοvrαJ θέθΟ10 Κ(χ( ΟΙ πόλεμοι' ΟΙ έριδες, ΟΙ έπιδρο­ μΙς καί ΟΙ ληστεΙες" οΙ στρατοί t(Qi ΟΙ l'νoπλες ΟΙΙ}JμορΙες αύξόνovτoι" ΟΙ κοινω­ νίες δημιοvργοi;lv, utρQV τοΟ συνήθους, νέους π.Λουσίους η νέόυς προνομιού­

χους' τό ι<ράτη εόημιφοι)ν: πληγή κοί εόλογία auyχpόv(1) τό δριατώv δυνα­ τοτήτων [!V(l1 περισσότερο τφοιπrσ άπό δ,η σΙ κανονικούς καιρούς. Αίιτά ξlνοι τα σιnιήθη σημάδια, "Ας μή 61aσroOJJt όμως ν6πλέξουμε τό έγκώμιο τών δημογραφικών έξαρσεων. ΟΙ έξόρσειs αίrrέt; σrΆSηKαν άλλοτε εόεpyεnKές, άλλοτε άρνητικές. ~Eyας αόεανόμενος πληθιιομός fJλέιm \ιά άλλάζουν ΟΙ σχέ­ σεις του με τό χωρο πού Kαταλα,μ8ΆVει, μΙ

ro πΑούτη πού διαθέrεI" ξεπερνα

στό δρόμο του τά ι:κρΙσιμα οκαΛοπόηα»' και Kι't& φορά άμφω6ητtfrαι ξανά όλόΚληρη ή δομή του. Mi δυο λόγια, 1'ό 1TαIΧVΙδl δέν εΙναι ποτέ άπ"λό, μονοοή­ μo:vrο: ένας αόξανόμενας πληθuoμος άνθρ6.m'ων καταλήγει ΣUΧVό, κατέληγε ΆVέKαθΕV. Ύά ξεπερνάει τΙς IKΑVΌ1"ητει.;τα;y KOllfflWlόN νά τόν θρέψ<>υν_ Αύτή ή

άλήθεια, l'όσο KOΙvό1'αιτη πρίν τόν 180 αlΆWΑ, Ισχι.;ει άκόμη και σήμερα οΙ μερlκές-ύτro:νό:πnιj("fU) χώριρ;. 'Οπότε άπσδεικvύεrαι άδύνατο νά ίmεp6σίιν !να όρισμένο όριο εύημεΡίας. έτrtιδή ΟΙ δημογραφll(ές έξάρσεις έπlδεlνώνOUΝ μΙ τή χεφoτέp:WΣΉ τους το βιστικό έπiπεδo, δΙOγKωνoUΝ l'όν πάντα Muτrω­ οlακό άριθμό τών ύτrσαπιφμένων, τών εξoθλιωμΈVΩΝ καί l'ών ξεριζωμένων. ΟΙ rnιδημfες κα! ΟΙ σrroδεlε.ς (01 δε προτρέχσι.ιν. οί μέν ό:Kώu>υθOνν). άποκαθι­ σrΙ;HN τήν Ισορροπία άνάμοοα στά άτσμα πσύ πρέπει νά τραφofiν καί mis

δlJοκQλίι;.ς άνεφοδισομου, άνό:μοοσ aτά έργατικά χέρlο Κάί aτή ... άπο:οχόλη­ ση. Aότi~ ΟΙ πολύ βίαιες wρσααρμογές άπστελοϋν το κύριο χαρακτηριστικό ,ών αΙώνων τού Παλαιού ΚαθεστώτΟ). "Αν έπρεπε νά θαλουμε. στrίν ώρα του τό ρολόι τής Δύσης, θά σημείωνα μιά

μεγάλη αύξηση του πΛηθυομού όπόϊό: 1100 ώς τά 1350, μιά Δλλη άπό ,6 1450

Τό (JάeQς 1:0V άριθμσiί

22

tr>ς -τά 1650, μιά νέα άπό τά 1750 πού, αύτή τή φορά δtν έπΡόΚΕπσ πιά νά Uπ0χωρηαι:l. Έχουμε έτσι τρείς }JεyάIιεs πφιόδους βιολογικής έξόπλωσηs. ο! όποϊt;s μπoρoCιν vΆ συγκριθούν μεταξύ τουι;, ΟΙ δύο πρώτ.εt;. στό έπίκενrρo της μιJιέτης μας. όκοΛουθοΜαl άπό μια όμπωτη, έξαιρετικά 6Ιωη μεταξύ

1350

καΙ

1450,

μικρότερης έντασης άυ6 τά

1650

;:!)ι;

1'6' 1750

(πρόιωται Υιό

κάμψη μάλλον παρά γιό άμπωτη). Σήμερα, κά& ΆVΆΠΤUΞη στΙς καθυστφη­ μένες χώρες έτιιφέρει πτώση τοο Ι;ΙΟΤΙΚΟΟ έπtπi:δoυ, ει)τuχώ<; όμως όχι αύ­ τούς τούς σκληρaός αφανισμούς ό:VΘρώπων (άπό 1'6 19451'oυλαχισroν}.

Κάθε δμπωτη λ(Jvξ:ι 1c6π'ι:»α προβλήματα, ΚαΤαΡ'Υεί έv1άαιις, ειJνoεi -rούς έrnζώντες efvl',Il lvσ: όπέρ 1'6 δέον δραοτικό φάρμακο, άλλά π(wrως φόρμα­ κο. Τήν έπαόριο της ΜσόρηΙ); Π(M.I')Λqς ΎΏV μέσων τού 140υ αΙώνα κα! τών έmδημlώv πού άκολουθούν έπιoεινώνovτας 1'6 xnmtiPαTa της, ΟΙ κληpoνo~ μιές συγKεντρΩVoνταl σt έλάχιστα χέρια. Μόνον ΟΙ καλές: ΥαΙε.ς έ.ξακοΛουθούν νά καλλιεργοOVrαι (λιγότερος κόπσς κα! καλύη::ρη ό:τrόδΌση). 1'6 610τικό έπί­ πεδο καΙ οί πραγμσrIKO/

plaBof

τών ετηζώντων άνε6αΙνουν. Στό

Languedoc

άρχίζει tror bιας αΙώνας, άπό ,ά 1350 ώς 1'6 1450, όπου ό άγΡό1'ης, μέ την -πατριαρχική του OJKOyέvεlα, θά tlvcn κύριος μιας έρημης χώρας τά δέντρα

κοί τό άγρια ζωα κσrέκλuσαν τήν όποιθρο πού άλλοτε εύημεΡοϋσε? Έν τού­ τοις, γρήγορα ό άνθρωπος θά ξανασηκώσει κεφάλι, θά κατακτήσει πάλι αυ­ τό πού τού εΤχαν Vπoκi\έψει τά ζώα καΙ τά 6γρlα φυτά, θά καθαρίσει άπό τίς 1Τέτρες τούς άγρούς, θά ξεριζώσει δέντρα κα! θάμνους, μέχρις δτου ή ίδια Γι 1Τρόοδός ΊΌυ νά 6αρύνεl στούς άJμoυς του, άναδημJOυργώντας τή δuστuχία τσυ. 'Από τά 1560 Ij 16 1580 κιόλας, στήν ΓαλλΙα καί στήν Ίσπανlα, σrήν Ίτα7ιία καΙ πιθανόν σt όλη τήν Δόση, ΟΙ άνθρωπο] άρχισαν πάλι νά πληθύνο­

νται όπεΡθολlκ&, Ή μoνό'r()νη lοτορία ξαναρχίζιl ι«(ΙΙ ή κλεψύδρα ΑVαπoδo~ γυρίζεται. ~Aρα ό άνθρωΠΌς δέν ε1νο:1 ευrυXIOμένOς Πάρό κατά σύντσμα δια­ στfιματα καΙ δΙν τό αΥΤιλαμ13άνεταl παρά μόνον όταν ε1ναι ηδη πολύ -όργά. 'Ωστόσο ΟΙ Ίδιες μακροχρόνιες διακυμάνσεις σuvαντώντσι καί έξω άπό τήν Ευρώπη σi; σΙoθιyrό παράλληλους χρόνο-υς. Ή Κίνα καί ή 'Ινδία φαiνεταl ότι προόδευσαν ή όπισθοδρόμησαν t τόν ίδιο ρυθμό όπως ή Δύση, λtς καί όλό­ κληρη ή άνθρωπότητα αlχμαλωΎΙσθηΚΕ σέ !να άρχέγσvo κοσμι-κό πετrρωμέ~ VΌ, πού ot σχέση μ' αότό ή ύτrόλσmη lστορΙα 1'f)ς μΟ1άζε1 μΙ ασήμαντη άλή­ θεισ. Ό Ernst Wagemann, οlκονομσλόΥος καΙ δημοΥράφος, όποστήριζε πά­

v

ντοτε σότή τήν ά'rrΟΨf)_ Ό ουΎΧρονισμός αύτόι} tIvo:l φανερός γιά τόν 180 αίώνσ, K(m τrσρσπ6νω άπό mSoνό): Υιό τόν 160, mθανολοΥούμενος Υιό τόν 130, κι αύrό άπό τήν Γαλλιο 1'06 'Αγίου Λoooo6iKOtI ώι; τήν μσΚΡlJVή KIVQ τών ΜοΥΥόλων. Ν6 τ1 θά μετέθετε τα προβλήματα καί θά τά άπλσύoτεvε μονο­ μιΆS. Ή άv<Ππuξη τού πληθυσμού, KσrαλiiΎu ό Emst Wagemar;n, θό έπρεπε vά: άτroδoθεί σε 1ΤΟίιό διαφορετικές αίτΙες lrnό έt:εIνες 1Τού συνισroύν τήν oiK
νομική, τεχνική καΙ Iατρl~ή πρόοδο", 'Οπωσδήποτε, σύrές ΟΙ διoιωμάνσεtς. λryότερo η -περισσότερο συγχρονι­

σμένες

lrno

τό bκt ώς

1'6

άλλο ά1<ρο τών νέων έδαφών, μάς bτιτρεπoυν νό

φανmσrooμε, vό: KcrrαλCIBOUpt, δη διαφορεη!ώ; άνθρώπινες όμάδες Είχαν μεrαξύ τους σχεrΙKά σrαθερ!<; όρlθμηήκές: σχέαι.!ς διό μέσου τών αΙώνων: κάποια όμάδα Ισοδυναμεί μέ. μιά άλλη ιi tn'ικαΛύm"ε:rαl άπό μιά τρΠη. ΓνωρΙ­ ζονταςτή pfa, μπορεί κανε1ςν& υποΛοΥiοειτό θύp~ της άλλης καί ούτω καθ' έξfιι;, άποκαθιοτώντας, με τά έγΥενη σέ παρόμοιο υπολογισμό λάθη, τόν ά~ . ριθμό όλόκληρης τής μάζας 1'ών άvθρώπων. ΕΊναι προφανές τό ένδιαφέρον

23

Ή Πανώλrι τών Φιλlοτα!ων 70ύ Nico!as Pou5$fn. MtxpI πρόσφατα, ΟΙ KCΠαστρoφές αιr6 riς !:πιδημ(ιι; κα' roι.1ς λιμούς οιέκοπταν μί KO\'OVfKtt; παδσεrs- κσl αιΑVόδOυς κάθε 6ημΟΥΡaφlκή δνοδο. (ΚΛισέ CiriIudQn).

oUτoύ τού σΙWoλΙKOϊί όριθμοο: όσο αόριστΟ!) κοΙ άνάγκοοτικά ΆVΑιφl6ής κι όν tJvOI, βοηθά ατό νά σημαδέψει τήν βιολογική tξOOξη τής ΆVθρωτrσrητας, ιός μιας κοί μόνηι; μάζας, ώς tνός καΙ μοναδlκοϋ srock, όπως θά fλεγαν ΟΙ στατισrlKoλόγol.

Έλάχιστοι αριθμοί Κανείς δέν γνωρίζει πόσος ήταν όλόΚληρος ό πληθυσμός του κόσμου άνάμε­ σα σrόν 150 κοΙ τόν 180 αΙώνα. ΟΙ σταnσπκολ6γOl δtν μπόρεσαν νά συμφω­ νήσουν, μέ βάση τούς άμφιλεγόμενους, Λι'γΟ(Πούς και άαταθεις άριθμούς πού

24

, ,\ Ι

Ι

,, ,

,.

-'&~~'~ ~~ ι J

•

" s"

iJ'

,

~~-tif ο.μο

• -

~!iJ '.

,

,~

1.

ΠΩ

.......

•0,

11"1te~

ΙΤ IJ"'",

(Κατά τ6v Ρ.

ο χ

MEIKQ:

,~

,..,

,,"

,~

,~

".

,/

" ,m

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣΔΙΝΕΙ ΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑ ΚΟΠΑΔΙΑ

Chaunu, .L'Amerique Latine,.,

στήν:

Histoire Universelle, 3, Encyclopedie de

la pleiade.)

προσφέρουν ΟΙ Ιστορικοί. Τίποτε δέν μπορεί νά στηριχθεί έκ πρώτης όψεως πάνω σΙ αότά τά άναξιόπιστα σημεiο όναφοράς. 'Ωστόσο, άξΙζει τ6ν κόπο νά προσπαθήσουμε. ΟΙ άριθμοί πού διαθέτουμε [!ναι λίγοι καί όχι πoλίl άσφαλείς: άφορούν μόνο τήν Εύρώπη καί, ύστερα άπό όριομένες δόκιμες έργασlει;, τήν Κίνα. 'Εκεί έχουμε άπογ'ραφές καΙ έκτιμήσεις κατά τό μάλλον Γι ήπον έΥιωρες. Μολονότι τό έδαφος δέν [Τναι άπολύτως δοκιμασμένης όντoχηι;, δέν εΤναι καΙ τόσο έπι­ κlνδυνσ νά ριψοκινδυνεύσουμε σ' αύτό. Άλλά Υιό τόν ύπόλοιπο κόσμο; Τίποτε ή σχεδόν τΙποτε γιά τήν 'Ινδία, r') όποία, φροντίζοντας έλάχιστα γιά τήν Ιστορία της γενικώς, φρόντισε άκόμη λιγότερο γιά άριθμούς πού θά τήν φώτιζαν. ΤΙποτε, στήν πραγμσrΙKότητα, γιά τήν μή κινεζική 'Ασία, έκτός άπό τήν Ίαπωνία. ΤΙποτε βέβαια γιά τήν 'Ωκεανία, πού τά εύρωπαϊκά ταξίδια τήν άγγιξαν μόνο στόν να: ό

Tasman

φτάνει στήν Νέα Ζηλανδία τόν Μάιο τοίι

1642'

170

καΙ

180

αΙώ­

στήν Τασμανία,

τό νηοί στό όποίο κληροδοτεί τό όνομά του, τόν Δεκέμβριο τού Ιδιου χρόνου' ό Κούκ φτάνει στήν ΑύστραλΙα έναν αΙώνα άργότερα, τό 1769 καί 1783' ό Bougainville στήν Ταϊτή. (τά Νέα Κύθηρα πού δέν όνακάλυψε), τόν 'Απρίλιο τοίι 1768. Έξ άλλου, ποιό τό όφελος νό συνυπολογίσουμε αύτούς τούς άραl­ ούς πληθυσμούς; Πάνω στΙς πλάκες τους, ΟΙ στατιστικολόγοι ΈΥΥράφουν μό­ λις δύο έκατομμύρια γιό όλόκληρη τήν 'Ωκεανία, άνεξάρτητα άπό τόν έξετα­ ζόμενο χρόνο. ΤΙποτε τό οΙγουρο έπίσης γιά τήν Μαύρη 'Αφρική, νοτίως της

Σαχάρας, έκτός άπό άμφίβολσυς άριθμσύς γιό τό δουλεμπόριο τών μαύρων

25

-;,~_~~?;:Γ7

i

",",,:

--"".- ..,-,

'";--

Ί&ι:rtη .εIwvQ τη!> Κcrrιfκτησης: ΟΙ KdrrofKOf '(ι}ς Φλώρι6ω; tmοδtxoγισι σrι.i 1564 1"δ~ yιill!ό i4ptuVr}Ttj ιι Dc torn!onpiere. Γκpα80tίpσ ToD TfW.κJore De 8ry ο6μφωvtr μι lvαv π00κa 1'δΙ; 1- ΙΕΠΙΟΥπC

άπό τον

160

Dc MOfgues.

(ΦωΤΟΥpcφio

Bulloz).

•

αιώνά, άριθμούς όμως πο(ι άκόμη καί Όv ήτσν έγκιιροι δέν Θά

πρόσφεραν καί πολλά σTOlχriα. Τέλος, τΠτοπ. βέβαιο σχετικά μΙ την 'Αμερική, έκτός ό:πό δύο ΆVΠφσnKές tKnjJfJOOI). Γιά τόν

Angel Rosenblal δέν

ιJπ6:ρχει παρό μόνο μία μέΘοδος, ή άvo:δρσμι·

Κή5; ξεKlνΏVΤΑS άπό τούι; οόΥχρονους άρlΘμσύς, νά t'moλoyiσouPf: όπισθο­ χωρώντα;:;. μέ άποτέλεσμα νά -καταλήξουμε, Υιό 1'6 00110"0 της άμεΡικανικης

ήπείρου την έπαόρω τής ά'vαKάλυψής τηSι σ έναν πολύ χαμηλό όριθμό: 16 ώς 15 έκατομμίιρια άνθρcbπινων ψοχών, Ιvoι; πληθυσμός tλΙWστoς πού θό: φTωxίIv,(! άκόμη Υιό Ύ<Χ φτά~1 Ύόν 17Q αιωΥυ τ6: 8 έκατaμμύρια. Ό πληθυ~ σμός αίπός δέν 'θά αόξηθει πο:ρά ό:πό τόν 130 αΙώνα καΙ μετά μέ "!Τολό όργοό) ρυθμούς. 'Εν τούτοις, ό:μερΙK(JνOί ιστορικοί τού ΠανεττιοτημΙο", του Berkeley

(Cook, Simpson, 8orah6) -τούς λtνε καταχρηστικά, γιό ουVTομΙα, ιι:ή Σχολή του

BerkeJeyJl- άπαοχολήθηκαν μι μιά σειρά ιJπoΛoyισμών καΙ συσχετισμών

Τ6 6ιieoς τού άριθμού

26

μέ βάση έπί μέρους αριθμούς τής έποχής, γνωστούς για μερικές περιοχές τού Μεξικού, τήν έπαύριο τής ευρωπαϊκής κατάκτησης. Τά αποτελέσματα δίνουν

πολύ διογκωμένους αριθμούς: 11 εκατομμύρια στά 1519 (έκτίμηση πού προ­ τάθηκε τ6 1948, άλλά όλα τά στοιχεία πού προστέθηκαν στό φάκελο ή ξανα­ κοιτάχτηκαν από πιό κοντά τό 1960, ανεβαζουν τ6ν ήδη μυθώδη άριθμό σέ 25 εκατομμύρια κατοίκους μόνο γιό τό Μεξικό. Έν συνεχεί<,1, ό πληθυσμός δέν

θά πάψει νά μειώνεται, καί μάλιστα μέ γρήγορο ρυθμό: τό 1532, 16.800.000' τό 1548,6.300.000' τό 1568, 2.650.000' τό 1580, 1.900.000' τό 1595, 1.375.000' τό 1605,1.000.000. Μιά αργή άνοδος ξεκινάει τό 1650 καί γlνεται εμφανής άπό τό 1700. Αύτοί ΟΙ μυθώδεις αριθμοί θά μάς όδηγούσαν νά ίnτoλoγίσσυμε σέ όλόκλη­ ρη τήν 'Αμερική 80 ώς 100 εκατομμύρια ψυχές γύρω στά 1500. Κανείς δέν θά πιστέψει τυφλά κάτι τέτοιο, παρά τή μαρτυρία τών αρχαιολόγων καί τόσων χρονικογράφων τής 'Ανακάλυψης τής 'Αμερικής, ανάμεσα στούς όποίους καί

ό Ρ.

Bartolome de Las Casas.

Αύτό πού εΙναι άπολύτως σίγουρο εΙναl τό δτι Γι

Άμερlκή ίnτέστη μέ τήν εύρωπαϊκή κατάκτηση μιά κολοσσιαία βιολογική κα­ τάρρευση, ίσως όχι τής τάξης τού 1110, αλλά βεβαΙως τεράστια καί χωρΙς καμμιά σύγκριση μέ τήν Πανώλη καί τΙς καταστροφές πού τήν συνόδευσαν στήν Εύρώπη τού άποτρόπαιου 140υ αΙώνα. ΟΙ σκληρότητες ενός όνελέητου

πολέμου καΙ Γι άνευ προηγουμένου βαριά δουλειά πού έπέβαλλαν ΟΙ αποικιο­ κράτες εΙχαν τό δικό τους ποοοστό εύθύνης. Ό Ινδιάνικος πληθυσμός έμφα­ νΙζεται, στά τέλη τού 150υ αΙώνα, εύθραυστος δημογραφικά, Ιδιαίτερα λόγφ τής παντελούς έλλειψης τού ζωικού γάλακτος ώς ίnτOKσrάστατOυ τού μητρι­ κού, πράγμα πού όνάγκαζε τή μητέρα νά θηλάζει τό παιδί της μέχρι τριών καΙ τεσσάρων χρόνων καί, άναστέλλοντας τήν γυναικεία "γονιμότητα» κατά

τήν διάρκεια αύτής τής μακράς γαλουχίας, έκανε αβέβαιη κάθε ένεργητική

δημογραφική αναζωογόνηση'. 'Επιπλέον, αύτή Γι ασταθούς Ισορροπίας Ιν­ διάνικη μόζα τής 'Αμερικής αΙφνιδιάστηκε άπό μιά σειρά φοβερών μικροβια­ κών προοβολών, άνάλογων μέ εκείνες πού ξέσπαοαν Kσrά δραμσrΙKό τρόπο με τήν παρουσία τών Λευκών στόν ΕΙρηνικό τόν 180 καί, κυρίως, τόν 190 αίώ­ να.

ΟΙ αρρώστιες -δηλαδή ΟΙ Ιοί, τά βακτηρίδια καΙ τά παράσιτα πού εΤχαν εΙσαχθεί άπό τήν Εύρώπη ή τήν Άφρική- έξαπλώθηκαν γρηγορότερα από τά ζώα, τά φυτά καί τούς ανθρώπους πού ήρθαν κι αύτοί από τήν άλλη δχθη τού ΆτλαντικοU. ΟΙ Ινδιάνικοι πληθυσμοί τής 'Αμερικής, πού δέν ήταν προ­

σαρμοσμένοι παρά μόνο στούς δικούς τους παθογόνους φορείς, έμειναν άο­ πλοι μπροστά ο' αύτούς τούς νέους κινδύνους. Δέν πρόλαβαν ΟΙ Εύρωπαίοι νά πατήσουν τό πόδι τους στόν Νέο Κόσμο καί Γι ευλογιά κάνει θραύση στόν "Αγιο Δομήνικο ήδη από τό 1493, στό Μεξικό όπό τό 1519 πού τό πολιορκεί πρΙν ακόμη τό καταλάβει ό Κορτές καΙ στό Περού ήδη από τή δεκαετία τού 1530, όπου προλαβαίνει τήν άφιξη τών Ισπανών στρατιωτών. Φτάνει κατόπιν

στήν Βραζlλlα τό

1560 καΙ στόν Kaναδά τό 1635.8 Αύτή ή αρρώστια, στήν ό­

ποΙα ή Ευρώπη εΙχε σχεδόν όποκτήσεl κατά τό ήμισυ ανοσία, κατάφερε οοβα­ ρά πλήγματα στόν Ιθαγενή πληθυσμό. Τό ίδιο συνέβη καί μέ τήν ερυθρά, τή γρίττπη, τή δυσεντερΙα, τή λέπρα, τήν πανούκλα (01 πρώτοι ΠOVΤΙKol πρέπει νά έφτασαν στήν 'Αμερική γύρω στά 1544-1546), τά αφροδlσια νοσήματα (θά

έπανέλθουμε ο' αυτό τό μεγάλο πρόβλημα>. τόν τυφοειδή πυρετό, τήν tλεφα­ vτΙαση, αρρώστιες τίς όποίες μετέφεραν ΟΙ Λευκοί ή ΟΙ Μαύροι, καΙ πού όλες

27

τους έκδηλώθηκαν με καινούργια μσλυσμσηκότητα. Βέβαια, ίrnάΡXoιιν έρω· τημι:ιτικσ ώς πρός 'ffJv πραγματική φύση όριομένων όσθενειών, όλλό: ή μολυ·

σμσTlκή μlκρο6lαι<:ή εΙσ6ολη &ν σφήνεl καμμιΟ: άμφιβολία:

μεξικάνικος

6

πληθυσμός όrroδεKατlσrηια: άπό τήν κοΛΟΟΟlσΙα εξάπλωση έττιδημιώv, εύλο·

Υιας τό 1521, χόποιας κακώς rnovojJQΙPIJtvqt; ιIuavojJoιλas" {πρέπει vό: ήταν τύφΟ) ή γρίππη) τό

1546,

πού ή δ.εόn;ρη και τρομερή Ιvφάνισή

."1]<;

άπό τά

1576 ώς τζι: 1577 ΠΡOKWιOOε πιθαvότατα δύο έKcιτoμμύρlα θανά'rοuξ. ΌΡ1σ~ένα νησιά τών 'Αvrιλλων έρημώθηκαν όλοκληΡωτικό:. Ε!ναι δύσκολο νό πά­ ψουμε νά θεωροΟμε τόν Κ!ΤΡΙVO πιφεrό ώς αιΠόχθονα στήν τροπικη Άμερι­ κή. Ή πρΟΟεοοή του εΊναι πιθανώς όφΡlκανικη, Έστω όμως καί αργό, 1;α~ ρουοιάζεταl σrήν ΚούΒα γύρω aτό

1648,

στήν Βραζιλία στά

1685'

διαδοθεi σέ όλη την τροπική ζώνη roό NέoιJ Κόσμου' σr&v

άπό έκ.cl θα

190

αίώνα, Θά

έξαπλωθεi άτr' τό Μπουένος·Αφες ώς 'Την ΆVατoΛΙKή όχθη τής Βόρειας' Αμε­

ρικης: κοί θά φτάσει άκόμη και ατά λιμόνιο τής Μεσογειακής Εύρώπης". Εlναl

i

όδόνo:rο νό άναφερθοϋμε στό Ρίο vrf; τζανέιρο, κα:ιά τόν 190 αΙώνα. χωρίς νά μιλήσουμε γι' αυrήν ηΙν θανάοψη συντροφιά. Καί "ιό λεrπaμέρεlα πού πρέ­ Πει 'Ιό τoνιaτtί: tvω μέχρι τότε oi μαζικές έτTlδημίες είχαν αιroδεKOΤΙOU τούς Ιθαγενείς πληθuoμους, αύτή τη φορά, ε6νοοίψενα θύματα ι.ν6ς κακού πού έγινε ένδημικό είναι άκρι6ώι; ΟΙ νεοφερμΕνοl ΛWKOι. Στό Ροπο θΕlο, γυρω aτά 1700, τά πληρώματα τώ!J γαλιονών υπOKίmroσν aτό κακό. καί τό μ~ΎάΛα

καρά6lα tivaI ΑVαγKOOμέVΑ vQ: ξεχειμωνιόοουν στό Λlμάνl 11 . 'ο Νέοι; Κόσμος ύποφέρει, λombv, από τρομερέ" μάστιγι;:ς. θά τΙς δούμε νά άναζωπυρώνο­ νΤαl δτσν ό Εύρωπαϊος: θό: έγxσrασταθεί στά νησιά τοο ΕΙρηνικού, (Ι' lvαν άλλο κόσμο, βιολογικά διαφορετικό. Ή έλονοσία π.χ., φτάνει άργό στήν Ίν­ δονηoiα καί στην '(1),ξανία, αlφνιδlόζQ την Μπo:rσθία γιό vΆ τtίν κ(Παστρέψεl

τό 17321:<, "Ετοι μποροΟν νό συμβιβαστούν ΟΙ ίr!rOΛfYγKΨOί του Α. Rosenblat καΙ ,(Ον Ιστορικών TQO Berkeley, ή συνεση τομ πριίπου καί ό ρoμαvτισμός τών δευτε­ ρων: ΟΙ cφιθμοί μπορεί νό εΙναι άληθlνοΙ, ή άληΘoφσw:ίι;. καΙ ΟΙ μεν κσΙ ΟΙ δΙ άνάΛογσ μέ τό άν T01'Toθεrείτoι κανείς upiv ή μετά 'Τήν κατάκτηση. "Α<; άφή­

οοvμε λοιπόν σrtίν δκρη τΙς γνGιμ~ το(ι Woytinski κσΙ τού Embree. Α&τός ό τελευταίος 6εθαιωνε χθiς δη «δf;ν όπηρξαν 'Ποτέ περισσότερα άπό 10 έ.κ~oμ­ μόΡΚI άνθρώ'Πινσ όντα ανόμοοα στήν Άλάσκα χαl στό όΚΡωΎι'ιΡlο Χορν, σέ

κσμμιά

broxri

πρΙν άπό την έυοχή τού ΚολόμΟΟυ,.1!, ΣιΊμερσ μπορούμε νό

6μφI6ό:λλοvμε.

Πώς νά κάνουμε ύπολΟΥισμούς; Τό πσράδειΥμα τη!) 'Αμερικής δεΙχvtι μέ ΠΩIές ό'tτλt)' μεθόδους ("σι μάλιστα πάρα πολύ ό'Πλές) μπορεϊ κανείς νά ξεκινήσει ό"ιτό όρlσμένους άριθμoίtς σχε­ τικά σταθερούς Υιά νό υποΛογίσει κοί νά φανταστεϊ τούς άλλ-ους. Λυτο] ο] άΒέ6αιοι Spό}.IQ1 προκαλούν δικαιολογημένη άνησuχία στόν 1στορlκό, ποίι εI~ ναι συνηθιομένος νό μήν IKCtVoπoltiτul παρά μόνον μέ δ;Η έχπ άrroδεΙXτι;ί 6άοα άδιάσειστων οτοιχεfων. Ό οτιπισηκολόγος δέν εχει ούτε αίπές τΙς άνη­

σuxιες, ούτε αυτούς τούς δlσταγμοUς. ιιΘό μποροΟσε κανείς νά μαι; μεμφθεi Υιό τό δτι δέν κάνουμε δουλειά παvrOTfώλη~, γράφει χαριτολογώντας ένας aταηΟϊικολόΥος~κοlνωV10λόγος, ό

Paul

Α.

ladame'

«θό: άτταvτήσoυμε δη οΙ

Λετrroμέρεlες δέν !χουν σημασία: αύτό 1Τού μάς: tvδlαφέρεl εiνoι ό ύπoλoγl~

Τό fJάecς τού άριθμσυ

28

ομάς κατά τ6ξιν μεγέθοuςa 14 , τό μέγεθος, η όροφή, ~ τό πιθανό δάπεδο, τό μέΥlστο Γι έλόχιστο επίπεδο, Σ' αύτή τΉv συζήτηση, καθένας μπορεί νι;Ί έχει όδικο ή δίκιο' 6ς περόσοιφε τωρα aτήν πλευρά CKcIv(l)v πού ,(καναν Qπ<Ίλoγloμoύς. Τ ό παιχvΙδl τους τrρoUπoθέτει ττάνrα δη όπάρχουν όνόμεσα σΤό:ιός διάφορους πληΘυομούς τής υφηλίου άVΑΛoyΙες, Άv όχι σταθερές, τoυλσ:χ.σroν τροποποιούμενες μέ

πολύ άργό ρυθμό. Αύτή ήταν ή ι"moψη του Maυrlce HaJbwachs1S• Μέ άλλα λόγια, εΊνOl δυνατόν ΟΙ δομΙs του πληθυομοο της &φηλΙου νά μη μετα6όλλo~ νται συνήθως παρά έλάχισrcι: οί αριθμητικές oχέotις τών διαφόρων άVΘρΏW υιvαιν όμάδων μπορεϊ νά SJύfηfΚ!fwroJ μεrαξύ τους g(OS$O modo σταθιφέs. Ή Σχολή 1'00 ΒerkeΙeΥ συνάγει έναν ουνολικό ι.'tplepb για τήν 'Αμερική όπά tΎαν μερικό Υιό τό Μεξικό, Μέ τόν ίδιο τρόπο, γνωρίζοντας περίπου τόν πλη­

θυαμό της περιοχής της Treves, γύρω στό 800, 6 Karl lamprecht Kι;rΓ έπειτα ό Karl Julius Beloch, όπολόγισαν έναν άρlΘμό ΠΟ(Ι Ισχύει Υιά Ολόκληρη την Γερ­

PΣVia16 • Τό πρόβλημα θά εlναι πάντα ίό ίδιο: βασιζόμενοι σέ πιθανές ΆVαλo­

yI,s,

νό: ξεκινούμε άπα γvαιστoιJς ό:ριθμούς γ1α νά περάσουμε σέ αριθμούς άν{()τερου έυmiδOI) πoi1 ν6: ε!VOI άληθοφανεϊς καΙ νό προοδJορίζοuν μία τάξη

Ι

Ι

Ί

Ι' !i

μεγέθους, Αύτή ή ίόξη ιοχυει 'Π'άντα. ύπό 'Ιόν όρο φυσικά νά έκλαμβόνεrαι ι:Os ftroIa. Θά ήίαν πολύ καλύπρα vό: ι:Ιχαμι πρa:γμ(i1'ίl(ό!Jς άριθμοός. A(;roi όμως άΠάνίζουν.

~H Ισοτιμία ΚίΥας~Εi'Jρώπης Γιά την Ευρώπη Ισχύουν ΟΙ συλλσγισμοί, ΟΙ όπολογlOμοί, ΟΙ άριθμοΙ τού Κ.

Julius BeIoch (1854-1929), τoLι μεγόλου προδρόμου φίας, τού Paυl Mombert τσύ J. C, Russe1 καί της ΒιβλΙου του

της iσroplxIiI) δημoγρα~ -τελευταίας έΧδοοης 1'ου

MaKel Reinhardt17, Aίrroί ΟΙ αριθμοί μτroρtl νά συμφωνoUν μεrα~

ξό "(Ους, καθώς KaOέYaS τους δανείζεται εwυνεffiητα ά1rό τόν γείτονά του.

,

",

'Όσο Υιό μένα, διάλεξα ι) φΣVΤάστ'1l(('! τ6 όψηλότερα δρια, ώστε vό: μπορώ νά rntΚTtivro κάθε φορά ,ήν Εύρώπη μέχρι τά Ούράλια, Πξpιλαμ6όνovτας ετΟΙ καί τήν ~6yρια Άνατολική Ευρώπη». ΟΙ όριθμο! που προτείνοντοι Υιό τήν Βαλκανική χερσόνησο, τήν nολωνία, ,ήν

MOOK06fa, τίς Σκανδινα6Iκές:χώ­

ρες ε!ναι πολύ παρακινδυνωμένοl, μετό βΙας 6ληθοφανέmεΡΟl από tKtIVOIJt; πού προτείνουν ΟΙ σταηστlκολόΥΟI Υιά τήν ΏκεανΙα ή τήν 'Αφρική, Αύτή ή .tπέκταση μοϋ φόνηκι άναγκαία: δίνει σrήν Ευρώπη, ξφ' όσον λαμβάνεται ως μονάδα μέτρου, Tr;; ίδιες χωρο-διαστάσεις, όποιαδήποτε κι άν ε1ναl ή έξεταζό­

pt.vq έποχή' έπειτα, αό-τή ή tπέκταση μέχρι τα Οόρόλια ίοορραπει KαA(m;pa τούς δύο δίσκους τήs πλόστιγγας, την διεuρυμένη ΕύΡώπη όπό τη μία, τήν Κίνα άπό την άλλη: Τι ioonαAia αύτή tm:ιληθιJ:ι.Jεrαl κατά τόν 190 αΙώνα όταν πλέον διαθάουμι άριθμούς, άν όχι σrαθερo6ς, l'Oυλάχισroν όμως ά1ιoδε~ 1<ΤΟι}.;. L-rήν ΚΙνα, παρ' όλο πού οί άρ-ιθμοί θOO{ζovrαι οέέπίοημες άπογραφές, δέ.ν άντλο[ιν άπαραlτήτως άπ' αύτές ό:διαφιλOVίκητη άξία. Πρόκειται γιά φopo~

λογικό στοιχεία, καΙ ono[os μιλάει Υιά ~δηιιόOlo ταμεϊ"ο" ΙΝVOεϊ (nrό"rΓI ή αύτα­

πάτη ή KQi 1'6 δύο ουΥχρόνως. Ό Α.Ρ, Usher16 σκέφτηκε σωστα ότι πρόκειται Υενικως Υιά πάρα 'Πολύ Ισχνούς άριθμούς καΙ γι' αίιτόν τό λόγο τούς ένΙσχυ­ σε, όσο παρακινδυνευμένο καί αν εΙναι κάτι τέτοιο. Αυτό έκανε έπΙοης καΙ ό τελευroϊoς Ιστορικός 110ύ μπήκε σπ'jν 1'fψInt!tJG ν' άσχοληθι:ϊ μέ άυrό: τά

29 άτελή ΛΟΥΙστικό στοιχεία ... ~Aν συΥιψίvoυμε έ.ξ άλλου τούς άκαθάριστους ά~ ριθμουι;, θό μό-ς ό"rrOKσλύΨOυν καταφαν.εΙς: ό:δυναμlες, άφuσJκες διακυμάν­ σεις, άκόvη κο, Υιό τήν κινεζιι<ή μάζα. 'ΑναμφίΒολα δΙνουν συχνά τό )Jt:rpo «τής τάξης κο! τών όρχων μέσα στήν Αίποκρατορία όσο Kai 'ιό i:τrfτrεδo τοο πληΘυσμού». Στά 1674, π.χ., ό συνολlκός άρl6μός μειώνεται κατά 7 tKσrolJ~ μύρια σέ σχεση μέ τόν τφοηγοίιμενο χρόνο, tτΓ εύκαφΙ., μιάς εύρεΙας tπανCι:­ σrασης φεουδαρχών, nις έπσνάσταοης τού Wou San-Κou€i. ·Οσοl λε!πουν δέν εΊναι νειφοί. ξ:χοιιν άφαφεθεϊ όπά την κεντρική Άρχή. Όταν ίrπoτάσσo­ ΥίΟΙ, ΟΙ στατιστικές KΌVOυν άλματα πρ6ς τά έμπρός χωρΙς νό 'ΠαΡCΙKoλOιI­ θούν τή φυοlκή, άκόμη KCΙI τή μεΙζονα αύξηση τού πληθυομοίι. ~Λς προσΘέσουμε πως οΙ ι'rrroyραφές δέν έχουν πάντα τήν ϊδια βάση. ΠρΙν όπό τό 1735, εΙναι Qi jen-ting, ΟΙ φορολογούμενοι, οί όνθρωποl άυό δεκαέξι

tωs έξήνrσ χρόνων, πο!) \.ιπολσγίζονταν aτά κατάστιχα' επομένως πρέπει νό πολλαπλασιάσουμε τόν άριθμό τους καί νά παραδεχτοϋμε ότι άποτεί\οίισαν τό 28% τοϊί συνοΛικού πΑηθuσμοD. Άπό τά 1741, άvrί6ετα, ή (rnοΥραφή άφο­ ρα τόν πραγματικό άριθμό τών προσώπων, καΙ ό πληθυσμός φτάνει τά 143 εκατομμύρια, ένώ ό ύπολογισμόι:; μέ 6όση τόν άριθμό ,ών jen-ting, έδινε, οτά 1734, W έκατομμί,φια. Συνδυασμοί μπορούν νό γίνουν ένα σωρό μιά καΙ ό όπολΟΥισμός άφήνει τι:εpt8ιbΡIQ Υιό πολλά ,φrίπια, ποιόν όμως νό πρωτο­

IKανoπO!t\atI ΙCΑVεΙς;20 Ώσrooo, μακροπρόθεσμα, οί cφιθμα! αύταΙ διατηρούν την άξια τους" ΟΙ Sή τής

I(Jvot;

t!SfKOI tfVGI σύμφωνοι δη καϊ ΟΙ παλαιότεροι όριθμοί, δηλα~

l'ών MfνyK

(1368-1&44),

κάθε άλλο παρά λιγότερο άξιόπlοτοι εT~

voι.

Μέ δύο λόγια, 6λέπεl κανεlς με ποιό υΛlκο 'ITprntt νά δουλέψουμε, Άν pttQ~ φtρoυμε τούι; άριθμους αι.'rroυς οέ μιά σχηματlκη παρ6σrαση Βά δόϋμι: ότι δέν ύπάρχεl παρό' μία καιά ΠΡOσtyyιση έξ/οωση μεn;rξύ τής Ευρώπη;; που bcr"είνεrαl <1>ς τά ουρόλια κα! τήι; Kiνσς που περιορίζεται σrό κύριο έδαφος

τών έπσρχιών της. Σήμερα, έξ άλλο!), ή πλάσnΥΥσ: ytρvεI όλο κσ:ί περισσόπ-­ ρο 1ΤΡός όφελος τής ΚΙνω;, έφ' όσον ειναι δεδομένη ή όπεροχή τού ύψους τών Υενν{ιαι.ων. Karq ΠΡζΙοέγγlοη δμως-, η όχι_ αύτή ή χονδροειδής έξίαωση κινδυ­ νεύε; vΌ είναι ή μόνη σοφής κατασκευή στήν Ιστορία τής: ύφηλίου, Υιό το διάστημα τ(ίjν fftvrt Γι !ξι τtAευταlWν αΙώνων, καί άπό αύτήν άιφιθώς μπο-­ ροΟμε νά ξεκινήοουμε Υιό έναν Κ<.Πα πpootπ1ση όπολσΥlσμό του πΛηθυσμού του >:όσμου,

~o συVQλικ6ς πληΘVσμ6ς τού κ60;WV Άπό τΉv ώρα m;ιύ δ1αθέrσυμι άληθοφαν.εϊς στατιστικές, μΙ τόv 190 αlιbvα {πρώτη irρcrγμαηκή άπσγραφή, ή άπσγραψή του 1801 μόνο Υιό την 'Αγγλία). ή ΚΙνα Γι ή Ευρώπη άv'Tιπρooωπε(ιoυ .... κάθε μία μόνη της, gr-osso modo, το ένα 1'έra(.m) όλόκληρης l'ή1) άνθρωπόl'ητας. Φυοικά, τό εΥκυρο μιφ; τέΓοισς άνα·

λΟΥ{ας που άνάyεrαι ατό παρελθόν δέν έξαoφσλfζεταl έκ τών προτέρων. Ή Θjρωττη Kaf ~ Κίνα Cmήρξαν, τόσο χθές: όοο ..-σΙ orj).Jεpa, οι τόποι μέ τίς μεγα­ λύτερες συγκεντρώσεις πληθυσμού τής όφηλίου. "Αν τελικό ΟΙ χώρες αύrές έτρεξαν μt μεγαλύτερη ταχύτητα άπό ής άλλες, θά /ιταν Ισως πιό σωστό vά τηρήσουμε σέ σχέση με τό πρό τοό 18ου αΙώνα τrαρfλθόν τήν άναλογία 1

πΡό<; 5 t(of ό):11πρός 4, ooγιφίνovτας roν όγκο .ους

lJf τόν ύτtόλoπYo

κόομο.

Αύτή 6έ6αια ή έ:πιφύλαξη δέν εκφράζει παρά μόνο τήν άθεβαιότητά μας.

30

___

---

,

,~

.,",,$~D"''\'1ΙWΟΡ6μ~~ψς

V

11

• _5φυpt<;/;~ msfι)ρωπrκ

,,

/

....

-.

/

---11> --

-

, -"''''~''' ~ /

~

, '"00

2. Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΓIΛΗθΥΙΜΟΣ (13o<;~2()ό<; σΙ..)

θα: χρησιμοποιήσουμε λοιπόν τόν σuντυιεσrή 4 η 5 γιά ϊiς δύο καμπύλες της Κίνας καί της Εόρώπης, έναvrl τεσσάρων πιθανών Kαμ1ΤVλών τού πληθυ­ σμοϋ τοίΊ κόσμου, πού άvrατroKρΙνOνrαl άντίοτοιχα σΙ τέσσερις ή πέντε

Eu-

ρώπι:ς, σt. τέσσερις fι πΜε :ΚΙνες. Στήν τελική δηλαδή σχηματική παράσταση θό: έχουμε μιά οίινθετη καμπίιλη ή όποία, από 'fOιJς τtιό χαμηλούς cl); τούς mό υψηλούς άριθμούς, δρσΘετει ΜΙ ευρό φάσμα δυ'ΚΠότήταιν (Kαl λαθών).

Ί;ντός αι)'100ν των όρίων κο;

'fwv

1'fpom:yyfoεώv τους άς φανταστΟύμε μιό

γρα2-ιμή πο" θό έδινε, άπό τόν 140 ώς τόν 180 οiώνα, τόν συνολικό πληθυομό τοι) κόσμοΙ.! σrΉV έξέλιξή του, Σι ~lκές γραμμές, 6άαι:ι ένός παρόμοιου ύπολΟΥιομού, ό πληθυσμός αύ­ τΟς θά παρουσίαζε μακροπρόθεσμα μεταξύ 1300 καί 1800 όvoδική πορεία όνε· ξάρτητα άσφαλώς άπό τΙς Βίαιες και 1'fροσωρινές όmσθoδρOμήOιlς, Ύιό τίς όποϊες μιλήσαμε ήδη. ·Λν γιά '1ά έτη 1300-135ό, 'ΠΟύ εΊναι σημεio άφετηρίας. διαλtγαμε την χαμηλότερη τιμή (250 tκαmμμύρια). παίρνοντας ώς σημείο τφματισμού την όψηλόπρη τιμή {1.3δΟ έκαιoμμυρtα ατό 1700). ή αύξηση τό· τε θά ήταν πάνω άπ6 400%. Καvεfς δέν είναι ύτίοχρεαιμενος νά τό πιστέψει. 'Ορίζοντας ώς σημεϊσ άφετηρίας αα maχimum 350 bαιτoμμυρΙων καί ώς κα­ ταλ.ΨCΤIKό σημιίο τά 836 kατoμμόρια (κατά τήν χάμη'λότtρη ημή τού ννιl­

COxr'), και πάΛι ή αιjξηση θά έφτανε aτά 138%, Ιέ μιοή χlAlεrίσ, Βά όνrισfOI­ :χoι1Qε σέ μfα κανονική μωη άν(nnυξη (κανονικότητα πού εΙναι πρoφαvWς μόνο θεωρηηκή) της Tάξξ~ TOV 1,73,%~, δηλαδή μιά κ!νηαη μετά βίας άντl~ ληπτη στό mρασμα l'ών έτών. καί στήν περΙτπωση ά:κόμη πού θό: ήταν σrα~

θ.εΡή. Παρ' όλα αότά, tlval άYcIpιplo6fjTqTo ότι στή διάρκεια αίπού τοΟ τερά-

( 31 (Πιου χρονlκοίί δισστήματος, ό πληθυσμός τού κόσμου διπλασιάστηκε, Α&τή τήν κίνηση πρός 1'6 έμπρός δiν μπόρεσαν νά την σταματήσουν ο(πε ΟΙ οικο­

νομικές 6νrlξoότητες,

o(rrc οι

καταστροφέι;, οότε ΟΙ μαζιl(οi θάνατοι. Κσμμιά

άμφlβολ1α δη πρόκειται εδώ Υιά ένσ ό:τrό 1'ά κσΙρlσ γεγονότα τής παγκόσμιας Ισroρίας: άπό τόν 150
δiν εΙναl μόνον εύρωπαϊ.κή άλλά παγκόσμια, πρέπει νά ΆVaθεωρήσoυμε πολ­ λές θέσεις καί πολλές hrεξηΎήσεlς. 'Αλλά, πρίν φτάσουμε σ' αύτά τά συμm.ράσματo, χρειάζεται νά ΙΠαναλό"60υμε: 6ρισμένουl) ό1J'ολoytσμοUς.

~φLσδητoύμενOιάριθμOί Δανειστήκαμε ό:trό τούς σrσnσnι
1'6 Τδιο πρόβλημα,

1'1'

αύτή τή οιαδικαοια,,_ Άλλά,

ΟΙ Τ6101 οϊ σrαησTΙKoλόyoι προχώρησαν

διαφορετικά, 'Επιμέρισαν το θέμα καί ίrnoλόγiσαν διαδοχικά τόν πληθυσμό καθενός άπό 1'6 τrέντε .ηιήIJαro .. του κόσμου. Τί ΠεΡίεΡ)'ος οεβοομός σrίς σxoλIKh; (rrroδιαφέσειςl 'λλλά ποιά είνal76 αιroτελέσματάτoυς; ·Ας ι'mενθυμίooυμε ότι ιJτroλόγισαν μιό κι έξω 2 έκατομμόρια κατοίκοικ; γιά την 'Ωκεανία, πΡά'Υμα τroύ δέν !χει ΚΟ! l'όοη σημασΙα άφού μιά τόσο μηδαμι­ νή ποσότη1Ό xάνt1'αι τών προτέρων στό περιθώριο l'W λαθών μcις' κα' Υιό όλόκληρη 'Υήν 'Αφρική, 100 έκατομμόρια, KCπί 1Ιού άξlζεl τόν K6rtO νά ouζητηθεi, άφο6 αύτή ή σταθερότητα πού άποδΙδετσι ατόν πληθσσμό μόνο της' Αφρlκ!1ι; εΤναι, κατά "(ήν άποψή μας, OιόχI('J1'Q τnθανή, έφ' δοον η &βια­ σμένη άξιολόΥηση έχει Τl'ρcφσνΙΙ έπkrτωση στήν έκrίμηση 'Ιού συνόλσυ. Ωεριλάθcψε σ' tνσν πfνQκα ής έκημήοεις τών εΙδικών. Θα παρατηρήσουμε δη δλοl ΟΙ ύπoλσYΙGμcί τους άρxίζotιV άρΥά, σrά 1650, κοί δη t1ναι σταθερό αΙοιόδοξοl, περιλαμβανομένης καΙ l'il1j; πρόσφατης Ιρευνας πού έγινε όΊτό 'Υίς ίnrηρεσίες τών 'Hvωμέναιν 'Εθνών, ιΙ Υενικές γραμμές ΟΙ ειmμήσεlς αίιτές μου φαίνovrαι ότίεΡβολlκες, τουλάχιστον σέ δ,τι άφορά πρώτα την 'Αφρική καΙ δσrερα τήν 'Ασία • .Είναι 'Πολύ παρακlνδυνΙ;l.1μένο νά UτroλoγΙooυμε στις άρχΙς, οτά 1650, τόν 1'δlο άριθμό (100 εκσroμμύρια) Υιό μιά ΕΟρώnη δλο δυναμιομό κα; γιά την 'Αφρική, πσό ήταν τότε l(αθυσrερημένη ΙμΙ έξαΙρεση, κοί πόλι σuζητήσιμη,

tx

32

ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΕ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ

(1 &50-1950)

Ώκroν!α 'Αφρικη

ΆqIα

1650

1750

2

2

,

100

100

'00

"',-

437*

331)"

2$(1" ..

.'

~~

'Αμερική

..

"".. """ 406···

522..• ..

~~

13*· 13..••

11' 12,4·' 12,4·'·

'03'

'44'

(μΙ την ΕύραιπσΤκ!)

100" 100"·

140·· 140***

470

694

ΣΥΝΟΛ,Α

1 2 3

,..5 465

ΠHΓEt· II\ιIlMl" ιιι,. N;!tk!αι \ItI!~, ~oς;

1850

,

'00

'900

'950

6

," ,,.,

''"

.56'

857'

749'"

937··

671· Η

S59H

59

"Ο'

"

59

'<4 '44 '44

21<

423'

594'

266'"

4Ι)1"·

266.... •

401 .. ••

1,091 1,176 1098

'.608

1.272"

..

..

Eίtρώπη Ρύ,ιΙ:»σ)

'800

733,4

660,' 1m.

ΟΙ ~ χωρ($ δmr.ρIo~σ ~_ Μ""'! Ο"ήο; τρd~ mιyb;.

24Jj** 24Jj··· 187*' 187*'· 915,6 835,6

.. eaJl »UOO"f1!,

οι ~ .mι tW Q<. »u,,*,"; Υ.6 Φ 'λφρ>ο:ή σφoyyuM4τηI\QViΠ6

1,550

2Α16

1.530 •••

κ:vC'tYNoo,

'100,

τήν μεσογειακή της λωρΙδα), Ούτε Liναt πάλι λογικό νά όπΌδώσcoμε στήν 'Ασία, σrά 1650, τόσο 'Τούς χαμηλότερους άριθμοός αmώv Τά}ν πινόκων (250 257 έκcrroμμUΡια) 0500 και τόν 1ΤΟλύ ύψηλό αριθμό των 330 έκαιομμυρΙων, πού δέχτηκε ΜΥά θι(ιάΠκά ό Carr Saunders.

r't

Ή 'Αφρική, γύρω uτά μέσα τοι} 160ΙΙ σlώνα, έΧΕΙ όσφαλώ<; ευρωστους πλη­ θιιομοιίς. 'Υπέμειναν, άπό τά μέσα τσΟ 160ο αΙώνα, τίς αυξανόμενες όψσψά­ ξι!ς τού δοολεμπορlου τών νέγρων πρ6ς τήν Άιιερική, ΟΙ 6ποΊες πpoατίθενrol στίς παλιές άφαψάξεις πρός τίς χώρες τού 'Ισλάμ, ποό έπρόκε:ιτο νά διαρκέ· oo\,lv ως τόν 206 αίώνα. Α&τό άοφαλώ'j προύιroθέτει μ1ά όρlσμένη Βιολογική νγεΙα, -λλλη άπόδειξη αότης της ύγεΙα<;, Γι άντΙυrι:ιoη αύτών τών ίδιων πλη· θΟΟl1ών σrήν ευρωπαϊ"ή διείσδυση: τόν 160 αΙώνα, Γι μαύρη ήπειρος, παρά

Tf<; XWQJEI)

όπόπειρες, δΈV θά άνοΙξεl ης πύλες της στοιίς Πορτογάλομς δ­

ΠΩs τίς άνοιξε δlόπλαro: ή Βραζ1λία, χωρίς vd άμυνθεΙ Έχουμε έπίαης κά­ ποια άμιιδρά στοιχεία Υιό μιάν άγροη"ή ζωη ό'ρκετά περιορισμένη, μΙ όμορ­ φα άΡJ:ιονικά χωριά πού θά καταστρέψει ή εOpω1fOΙ'Kή έτrίκταoη τού 190ΙΙ αιωγαZl,

Τό 6άρος του

"

Ι.

dt

33

ΊΞν τούτοις, άν ό Ευρωπαίος δέν eπιμMI νά Βάλει χέρι σή~ xάIpεS της Μαύ­

Ι

ρης Άφρικης, εlνοι γιατί τόν σταμcπooν, άtfό τήν παραλΙσ ι'\.δη, ΟΙ jικακσή~ θεll)ι> άσθένε!ες: περιοδΙΚΟί ή ouνΕXci., πυρετοί, l<-δuoεvτιpία, φθfση, ύδρωπι. Kia!:l, χωρΙς νά ξεχνάνε τ6 όναρίθμητα παρό:οιτα, άσθένειt.ς Υιό 1'Ις όποιες

Ι

ηληρώνεl Βαρυτατο τίμημα:!). Aίrrές άκρι6ώς καθώς καί ή ανδρείο -rώv φιι.ο­

Ι Ι

J

Ι

πόλεμων φυλών στάθηκαν έμπόδlό Υιό τούς Εύρωποίόυς. ΚαταρρόΚΤξς καί δίνες κόβουν tξ δλλου τούς τroταμoύς: ποιός θό: όν€6αινt 1'ά άγριο νερά '106 Κόνγκο; 'εξ άλλου, ή άμερlκανική περητiτεια καΙ 'Ιό έμπόριο της ~Aπω 'Aναro~ λής KIVqTO'ITOIOiJY όλες τις διαθέσιμες δρασrηριό'Γητει; η)<; Ευρώπης, που τό συμφέροντά της βρίσκονται άλλού. Ή μαύρη ηπεφος δίνει ι1 ίδια καί σέ φθη~ νή τιμή τό ψήγματα χρυσοϋ, τό ελι:φαvroστoί)ν, τούς άνθρώπους. τι νά τής ζητήσουν περισσότερο; 'Όσο Υιό τό δουλεμπόριο των νέγρων, δέν WnπpQ­ σωττεαι:ι Tίf) άνθρώπινες μΆΖΕS πού ό6ασάνισro ύπολογfζοuμε, Περιορίζεται πρός τήν χαη:όθυνση τής Άμερlκής, άν μή τΙ άλλο K(lj όπά τή χωρητικότητα τών μεταφορικών μέσω .... ΣυΥκρπlκό ΌVαφέρoυμε δτι όλη ή ίρλανδlκή μετά~ vάσrωση, όπά τό 1769 ώς τό 1774, δέν Qvτιπρoσώ'πευσε 11Όρό 44.000 rot6rM·

σεις, δηλαδή κάτω όπά 8.000 τό χρόνσ:!-4. Τό ίδιο, aτόν 160 άίώvα, έφευγαν κατά μέσον ~o χίλιοι η δύο χιλιάδα; 'Ισπανοί τό χρόνο άπό τήν Σεβίλλη Υιό τι'ίν 'Αμερική • Kαrα ουνέπεια, άκόμη κι όν δεχθούμε Υιό τό δσιιλεμπόριο τόv ό:rroλότως άδιαv6ητo άρlΟμό τών 50_000 μαόρων τό χρόνο <αότό δtν θά έπl­

τεl,Jχθεf, Άv έπ'ΤWΧθεϊ, παρά μόνο στόν 190 οΙώνα" κατά τό τει.ειrrαΤα χρόνια TOlι ωιιλεμ'Πορίου/, θά όρκουσαν 25 μόνον έκατομμυρια όφΡΙΚ(ΜΚΟι) rrAηOu w ομού, Μέ δόο Λόγια, η μόζσ τών 1ΟΟ E:Kατopμυρίωv όνθρφπων πού ό:πoδ!δε~ ταl στήν 'Αφρll<ή δέν 6ασίζtται κανένα άσφαλtς &δομένο, Άπλ&ς έπανα· λαμβάνει την πρώτη σuνo-λΙKή, πολύ 1TιρlστααιαKιl., έκτΙμηοη πού έδωσε 1'6 169& ό Gregory Kjng Ι95 έκmομμόριqί. ΟΙ άλλσl αρκέστηκαν να έπΆΝUΛά60uν

ct.

Ι Ι f

Ι

σότόν τόν άριθμό. Άλλά που τΌv Βρηκε ό 1'δως;

Καί όμως, διαθέτοuμε κάποιες vετρήοεις: 6

ι Ι ι

C, RussellU, )'ιό παράδειγμα,

160 αΙώνα,

σέ

),500.000

(εγώ προσωπικά τόν εΙχα ύπoλcΥfοεl, χωρΙς νό έχω όκρl6η OTOιχtiα οέ 2 εκα­ τομμύρια), Γtά τήν Aίγιnπo τσυ 1601J αΙώνα, τα <πolχεiα έξακολοuθΙ;ΗΝ νό ,είναι έλλιπή. Μπορεί άραγε vΆ μιλήοοuμε Υιά δύο ή τρΙα έKcπαμμύρlα. δεδo~ μΈVoυ ότι σί πρώτες άσφαλείς εκτιμήσεις, στά

1798,

ίrπoλoyίζouν τούς Kατoϊ~

κους τής AlyίmτσI) σt 2.400.000 κα! δη ΟΙ oίryχρoνες όvσλoγίες tξlσώνο!,JV Βόρεια 'Αφρική καί Aί')'U1Πo; Καθένας W αίιτοι)ς τούς πληθυομοός άντlπρo~ οωπεύει οήμεΡα, όπό μόνος του, τό tνα δέκατο τών άφρικανlκών πληθυ­ σμών. Άν δεχόμαστε τήν ίδια άYαλoγfa Υιά τόν

,rληθυσμΟ'ί σVτoί νό: όνέΡXOVΤαl όπό

ι

J.

UπoΛoγIζει τόν πληθυσμό τής Βόρειας Άφρικης, τόν

24 σέ 35

160 αιωνα,

θά μΠΌΡQ(kJαv ΟΙ

αατομμΟρlα, ανάλογα μt τό αν

υioθετήσoυμε τόν ΙΝαν ή τόν άλλον άπό τούς τρείς προηΥσ(ιμενους αριθμούς, μΙ δεδομένΟ' δη ό τελειrroίoς όναφiρεται στάτέλη τού 180υ αΙΦΎα, bιώ ΟΙ δόο άλλο! στόν 160. Ό όριθμάς τών 100 !κατομμιφfων όπέχ,ε! πολύ άτr' αότοός το(Ίς κατό πρooέγγtση ύπoλoyωμoUς. Φοοιιώ, δέν ύπάΡΧεJ τρόπος νά τό ά~ πο&Ιξουμε. Θά τrαραμεIνσυμε διστακτικοί όσον άφορά τόν προοδlορlOμό ε­ νός όποιουδή'ΠΟτε άριθμοο, άλλά σχεδόν κατηγορημσπκοί ώς πρός τήν ά­ πόρριψη του άριθμοίι τών 100 έκατομμυρίων.

ΎΠεΡΒολικοί εΤνοl έπiσης ΟΙ άρlΟμο; που προτάθηκαν Υιά τήν 'Ασία, ά~

Ιδώ Γι συζήτηση δέν έχει την ίδια βαρύτητα. Ό Carr SaundersV' τrισrευει ότι ό WιIcox κάνει λάθος νά &πολογίζει τόν πληθοομό τή;; Κίνας, γύρω σrά

1650,

έξι

34

.,

'--'--'-----'--_ _L....4--""--_ '--_ _ 3.

500

~,'--

E.ΣΩTEPΙι<εr. ΜΕΤΑΝΑΠΕΥΙΕΙΣ ΣΤΗΝ χΙΝΑ ΤΟΝ

(

1000 _ ____', -

180 Α3ΩΝΑ

Ή Μovη δημσγΡσφ!κή άvo5Ως TQIJ 1800 (Jftl,ιVQ mMλo1rλoΊ:u6φ oτηv ΚIvσ 11<; μerovα· στWΣεt5 από rnaρxfα oi hrαρxfα~ TWV qm,fωv ι:nirδs' ό ;κάΡπμ; (JI
76 Ιε Cσmmerce Α Cantσn

αυ

XVllle sikle,

rcιi [_ Deιmfgnr).

r

Τ6 &άρος τού

dt

35 χρόνια μετά τήν κατάληψη τού Πεκίνου ό:;rό τούς Μαντσού, σέ 70 έκαιομμυ, ρια' καΙ φτάνε! το:\μηρσ aτό δmλόοιο {1SO έκατομμύρισ}, Γι' αύτή .ήν καfρια

πφΙοδο τής κινεζικής Ιστορίας, ίά πάντα tl"'IJJ ύπό tπανεξtrαση ι<αί άμφlοΘή­ Ύηση. ~Eτoι, μήπως ΟΙ

Jen-ting δtv

φορολοΥουμενους; Ό ΤουΓιε

Hw.:t Louh

WiIcox,

(μετάφραση:

μάς χρησιμε.ύουν ώς: φόροι μόνο Υιό τούς

από τιί δική ΤΟι) υλΕVpά, στηρfχθηl(f. στόν

Cheng Hen Chen).

~Aι; ύποθέσουμε πώς ό α­

ριθμός 1'ι)Ι) -εΤνι)ι χαμηλός' πρbτ€1 rhσrόσo νά ληφθούν (m' όψιν τό; τρομερά KTI.rπήματα τής ύοβοληι;: τΏv M(Wt(1OιJ· Kατόmv, aτά

ό άριθμός πού

1575,

όναθεωρήθηκε άπό τόν Α.Ρ. Ushe~ γίνετοι 75 €Kατoμμυρια καΤ aτά 1661, 101 έκατομμόριιι" σr<1

1680,

ό tπloημoς όριθμδi):

tl\r(IJ 61

έKαfOμμόρια, ΈVΏ ό νεώ­

τερος άριθμός συμφωνα μέ κάποιον συγγραφέα είναι 9Β έκατομμύρισ καί 120 έκατομμύρια συμφωνα ρ' έναν άλλον' αύτό όμως lοχύεl γιό

1'6 1680,

δηλαδή

όταν τό καθεστώς Mαvrooυ εlχε τελικά έδροιωθεϊ. Γύρω aτά 1639, b.ιας ταξι· διωrης: μιλάει Υιό καμμιά έξηνΓαρlά έκατομμύρια κατοίκους, ύπολογίζοννας

όμως

10 άτομα άνά έστία, συνΓελroτή άσuνήθιστο ακόμη καί Υιά τήν

Κίνα.

Μόνο ατά 1680, ή καλύτερα 'ψίν ά;τό .ήν έπανακατάληψη τής Φσρμόζας, σrά 1633, άΡXi'ζει, σόν μεγάλο παλιρροϊκό κύμα, ή έΚ'Πληκηκή δημογραφική άνοδος της Κiνας. 'Η χώρα μένει ,τροστατευμένη, προφυλαγμένη άπό τήν εόριΙα ήπειρωηκή έξάπλωση πού θά όδηγήσει τούς Κινέζους σrήν Σιβηρία,

ι:rrήν ΜΟγΥολΙα, Ο1'ό Ιουρ"ε.στάν, aτό Θιβέτ. Ή Κίνα γίνεται έτσι, μέσα ατά ίδια τά όριά 1'ης, όντικεΙμενο ενός έξαιρεrΙ"ά Μονου άποικισμου. ·Ολα 1'ά χαμηλά έδάφη, ΟΙ ό:ρδεύσιμσl λόφοι άξΙΟ1Τοιουνται, έπειτα ΟΙ όρεlνές ζώνες όπου πληθαίνουν ΟΙ σκαπανείς, έμπρηοτές: τών δασών. Νέες καλλιέργειες

πού έχουν Eloαxeti ι:Ιπό τούς Πορτογάλους ήδη άπό τόν 160 αΙώνα -γνωρl­ ζουν έκπληκηκή έξάπλωοη, όπως ή crpαxiSa, (τό αράπικο φυοτΙκι), Γι yAUKOπατάτα, κυρίως τό καλαμπόκι, ένώ αναμένεται ή άφιξη τής πατάτας άπό τήν

Εόρώπη Γι όποΙα δέν θά άποκτήσει σπουδαιότητα παρά σrόν

190 αΙώνα,

Αό­

τός ό άποlκισμόι; συνεχίζεται χωρίς πολλές συγκρούσεις μέχρι τό 174Ό. Κατά­

την, ό κλήρος τής γης πο6 άντιστοιχεϊ οΙ κάθε κάτοικο θό μειωθεί πpooδεuτι·

1(6,

.,, ,

έφ' όσον ό πληθυσμός αΙΙξάνεται χωρίς καμμιά αμφιβολία γρηγορότερα

άπό τfς καλλιεργήσιμες έtςtό:oει~ . A&rές ΟΙ βαθεlές }JεTaCoλέs μάς έ:rrITρtπouv νά έντοrnσουμε τήν ίrrrαρξη μιάς κlνέζlκης: _άΥροτικης έπανόσrαοηςlt, πού συνοδεύεταl και από μΙα Ισχυ­ ρή δημογραφική έπαvάσταση πού τήν ξεmρνόει. ΟΙ mGavoi ό:ριθμο! εΊναι ΟΙ άκδλουθοl: 1680, 120 έκατομμύριο' 1700, 130' 1720, 144' 1740, 165' 1750, 136'

1760,214' 1770,246' 1790, 300' 185Q, 43&0_ .. ·Οτον ό Ceorge Staunton, ό γραμ­ ματέας τού σΥγλου πρεσ6ειrτη, ρωτά στά 1793 τούς Κινέζους ποιός [[ναι ό "Πληθυσμός της Αότοκρατορίας, τού άπoKpiνoνraI tJt .rnαρση, αν όχι μέ w,Iη Kp!νεJα: .353 έΚαΤομμύρlα .•. ~Α<; ξαναγυρΙcoιιμε όJjως cπΌΝ πληθυσμό τής 'ΜΙας, Σιινήθως, όπολογίζε­ ταl δύο η τρεiς φορές μεγαλύτερος άπό ηΊς Κiνo:ς. Μάλλ.ον δόο παρό τρεις, άφου ή Ίνδfα δέν φαίνεται να εΤναl ίση μΙ τήll κινεζική μάζα. Μιά μέτρηση

(30 Dekkan, <πά 1522, μέ 6άση ό:~ΨIm3ητήσιμα σmιχεiα 16ινε Υιό όλόκληρη την ΊVΔία 100 έκατομμίΨ1α κατοίκους}2, ποσό άνώτερο άπό 1"6.... ",έπfσημο" κινεζικό αριθμό, τήν Ιδια rnoxrl, πράηJα πού κανείς δtν εiνo:ι όποχρεωμένος vΌ πιστέψει. ~Aλλrooτε, ή 'M1fa θό: μαστίζεrαι b:ατομμύρια) του πληθuσμοu τοΟ

κάΤά τή διόρ.κεια τού αίώνσ άπό σοσσρές σιτΌδεΙες 1TQό αφαv!ζaιw τίς έπαρ­

χίες τού 80Ρρό? 'Αλλά οΙ πρόσφατες μελέτες τών !Υδαιν ίσroρJl<Φν tmOQpoi-

f

36 νουν την εύημερΙσ και τήν ισχυρή δημογρ<χφll{lί άνοδο της Ίνδίας κατά τόν

170 aIΏVUU. 'εν τοότοις, μιά ΆVέKδOΤη γαλλική μέτρηση τού 1]9715 δέν τής άτroartiEIm:rpά

155 έκατομμ6ρια Ψυxf;ς. ένώ, ήδη άπό τό 1780, ή Κίνα ΆVΑKOΙ­

v6;}WI tπIoημα Ί75 έκ(ΠομμVρισ. 'Ως πρός αύτή τήν κατωτερότητα τής Ίν­

Sil.J):, 1'6 σnπιστικό κατόρθωμα τού Kingsley Davis:>6 δtν θά μας δικαίωνε.. Δέν θά έπρεπε όμως νό 1'6 δεχτει κανεις μέ κλειστά τα μάτια, 'Εν παοlj περιτπώσu, μl6 'Ασία πού ι1ποτίθεται πώς σά !σoδιwσμoUΣΕ δύο ή τρείς φορές μέ τήν Κινα, θά oplGjJOVoε 240 η 360 έκατομμύρια aτά 168(}- 600 ή 900 ίκσroμμόpια Ο1'ά 1790. ~Λι) έτrό.'.M1λά6oυμε την trροτ[μqο~ μας {κυρίως

πρός τά μέσα του 170υ αιώνα) Υια χαμηλότερους όριθμούς. Ό πληθυσμός τού κόσμου θά 6πoτελoιJvrOΎ γvρω cπό 1680 άπό τό αθροισμα: 35 ιi 50 έκσ:­ τομμίφια τής Άφpiκης, 240 ή 36(1 έιαrroμμίφlα της 'Aoirn;, 100 έκατομμύρια της Εόριί.mης, 1() τής Άμερlκής, 2 της 'ΩKεσvIας' όπότε επovερχόμαcπε στις τάξεις μεytθoυς τών πρώτων μας ύπολογισμών, μέ τά ίδια πάντα περιθώρια άβεθαιότητας,

Ή σχlση τού ένός αίώνα

πρός τόν i!λλoν οι brαληθεόσεις 1TOU άφσρoUΝ τό χώρο, άπό ήπειρο σέ ήπειρο, δέv πρέπει ν6 άποκλε:lοον δυσκολότφες έπαληθεύσεις σχετικές μέ τό κίιλισμα τού χρόνου

όπό τόν b.ιαν cιΙώνα (Πόν άλλον. Ό Paul Mombert37 προσέφερε aτό σημείο αύτό tνα πρώτο 1TΡότttΠO, κατά τήν περΙοδο '1650-1850. 'Οδηγήθηκε σ' αότό όπό Μο παρατηρήσεις: πρώτον δη ΟΙ πρόσφατοι άριθμοϊ εΙναι υιό σίγουροι άτr' δλO!Jς κα, δεύτερον Μι όν κάνει κανεlς μιά άναδρομή όπό τά νεώτερα σέ -πολαιό1'ερα οτρώματα πρέπει νό θεωρήοει ώς δεδομένη τήν ίmαρξη πιθανών

άποκλΙαεων μεταξύ τών επιπέδων άνάπτ~ης, Πράγμα ποίι μός ύποχρεών.ει νό δεχτούμε Υιό τήν Εύρώπη τού 1850 τόν άριθμό τών 266.000.000 καΙ άπό κεί καΙ :rτέρα -μιά καί ΟΙ άτroκλIσsς εΙναι σίγουρα Λιγότερο άπότομες: απ' δ,η TfC; δέχεται π.χ- ό

τών

173

W_F. Wilcox-

τόν αριθμό τών

έκιπομμυρΙων γιό τό

άριθμό τών

136

καΙ

100

1750

211 έκστομΡuρfων Υιό τό 1800' 1-650 ι<αI1600~ ό:ντίστοιχα, τόν Δηλαδή, αύξηση "ατό τόν 180 αΙώνα

l<α1, Υιά τό

έΚΟ1"ομμυρΙων.

σέ σχέση μέ τίς τρέχουσες έκημήσεις' ένα μέροςτών κερδών πού παραχωρού­ νταν oιwήθως σrόν 190 o:Ι~νo: αιrOδόθηKαν aτόν προηγοuμενό του. (01 άριθ­

μοί αύτοΙ δiνoνroι, βε6άίως, μέ κόθε έπιφύλαξη,} 8ριοχόμάοτt έτσι ένώπιov Λογlκών έτήαιων ποσοστών άνό"πτvξης, τ6

b-

ποία κο! ιm6ε8ωώvσvται σέ γενικές γραμμές άπό κ&π"οιες Ιρει.ινξ:ς: άπό τό 1600 ώι; ίό 1650, 6,2%' άπό τό 1650 ώς τό 1750, 2,4%' άπότά 17.5Q ώς: τό 1800, 4%' άπό τά 1300 ως τά 1850, 4,6%, Κατεβαίνουμε δηλαδή πάλι Υιά τό 1601) στόν eιρl-θμό του Κ. juHus Beloch {100 έκατομμυρια KάroΙK01 σχεδόν Υιό όλη τήν Εύρώπη). Άλλό" δέν έχουμε καμμιά σοβαρή tvδειξη ώσrε νά έξαKOλoUΘησOυμε αύτή την άvrΙστρoφη πορεία. άπό

1'6: 1600 ώς τά 1300,

κατά τη διάρκεια αυ.­

της τής ταραγμένης περιόδου, σπου ξέρουμε δη πσpoυoιάζεraι σημσvrΙKή

ίrnoχώρηση άπό τό 1350 ώς τό 1450 τήν όποία διαδέχεται μιά έντονη άνοδος άπό τό 14sG ώς τό 1650. ΜπορΟύμε. άσφαλώς:, tν γνώσει τών KινδΌΝWV. νό bτcνtλθoυμε σrήν άπλή

σuλλ
;.

Τό 6άρας τιηί ά(ι

37

άνόδου Υιό τήν όποία μπορεί κανείς νά διστάσει άνάμεσσ σi ;ρε1ς: άποκλίσεις: 1'ή μία σΙ'6.,2%ο όπως την &ίΧVει ή ΆVOδ~ μεταξύ 1600 καί 1650, τήν άλλη σi 2,4 άπό τό 165Ο ώς το 1750, /(Οί την τελευταΙσ, οέ 4%.. όπά 1'6 1750 ώς τό 100(1. Aoyll\α, θό καταλι}γαμε τουλάχιστον σ' αύτήν την τελεuταία ΕκατοσπαΙα ά· νσλoγiα )ιoμ6άνovτας όπ' δψιν τήν τnθανολοψ;όμενη άν όχι ί1Ιβαιη άνοδο άνάμwcr σrά 1450 καί ατά 1600. 'Αποτέλεσμα: aτά 1450, η Εύρώπη άρlθμοΟσε, κατά προσέγγισιν, 55 έKαroμμύΡΙΩ κατοlκους. Τότε, άν δεχτούμε μαζί μέ δ· ι.ouς τούς lστOΡIKO~ δη ό πληθυσμός τi1ι; ήτrείpoυ θά πρέπει να lχασε 1'6 ενα

πέμπτο του μέ τήν ΜΟ"'ρη Πανώλη καΙ τί<; οι.ινέτn:Iές Tqs, ό όριθμός Υιά

1'6

θά καθοριζόταν qt 69 εκατομμόρια. Δh; θεωρώ άπΙθαvo αύrόv τόν άριθμό. Ή 1τρώιμrt έρήμωση και δooτυχfα τηι; Άνσroλll(t1s Εύρώπης, ό MuπωσΙO:Kίw) άριθμός τών χωριών 'ϊΤού έξαφανίζovτoι στό έδαφος όλόκληρης της Εόρώπης μΙ ;ήν κρίση τού 1350-1450, Qλα Οδηγούν στό νά ;τισrέψol.φε ατή δUVΑΤΌΤητα αΙΠοΟ 1'00 ίtψηλoO σημεΙου, πού πλησιάζει την λΟΥηαι έκτίμηση 1'01} Julίus BeIoch (66 umομμύρια),

1300-1350

'Ορισμένο, ΙστΟΡ1κοί 6λtπoυν Οίήν Ζωηρή άνά"αμψη του μακρού ί60υ αJώ­

να (1451-1650) μιάν «έτ;ανάκτηση~ μετά άπό τις προηγοuμενες (moχtoptlotl~,

Θά ή-ταν έτοι, δν εΙχαμε διατηρήσει αριθμητικά στοιχεία άπό περΙΟδο πτώαης'

oi ΠεΡΙοδο άνάκσμψης' καΙ όλα αίπά όοφαλώς με κόθε έπιφίιλαξη. ΟΙ παλιές iρμηvείες ΏWδεικνύoνται dvεπαρκεϊς Παραμένε1 τό πΡό6λημσ 1fOu έπlση}Jάνθηκε όμέοtoς άπό τήν άρχή: r'ι καθολι­ κή άνοδος τού πληθιισμoCι 1'00 κόσμου. Ή άνοδος 1'οίι πληθUΣΜoCι τής ΚΙναι; όπαισδήΠΟ1'ε, 1'6 Ιδιο τεκμηριωμένη καΙ ΆVαμφlσθή1'ητη όπως της ΕυΡώπη.,. μας ίnτoxpttbvtl νό. άναθεωρήσουμε ής παλιές έpΊJηνεϊυ;. !.ε.ιρά τους νά θρη~ νήοουν ΟΙ ίστορικοί έκείνοl ΠΩύ tn-IjJ{:Vouv πεισματικά νά έξιjγoύν την δημο­

γραφική άνοδο της: Δύσης με Τ3ν TJTοοση της άστlκiiς θνηοιμότη1'ά-ς (πού πα·

ραμένει, άλλωστε πολύ υψηλή; 9, τήν πρόοδο της ύΥ1nνης καΙ της JαTPIKfjs,

τήν ίmoχώρηση της εόλΟΥιας, 1'6 διάφορα ΟΟραγωΥεία πόσιμου νι.ροϋ, τη ... άτrOφαvΙOTIKή τrτώoη της παιδικής θνησιμότητας, καί τήν t.v 'γtw;! τιτώοη .ου ποσοστου θνησψm-ητσς καθώς καϊ μέ τήν έπIσrτευoη τού μέσοΙ) δρου .ης

ηλlιdας 'γόμου, tuIXQpqpcrra όλα πού δlατηροΟν όμεΙωτο

1'6 πολι.ί μεγάλο

6άρος70υς.

Θό επΡε1ΤΕ. όμως, μέ τ6ν έναν ~ 1'όν άλλον τρόπο, νσ βρίοκαμε άλλQO χσί οχι στήν Δύση όνόΛσΥες ή τής ίδιος βαρύτητας έρμηνεiες. Άλλά στήν ΚΙνα, Οπου ΟΙ γόμοι όπήρξαν πόντα «πρώιμοι καΙ γόνιμοι», δtv θό: μποροιιoc κανείς \Ιό E:mKaAεoθti μεΙαιση τού μέσου όρο,υ ήλl/(ίας ατό -γάμο" oύrε άλμα τού πο· σοστού τών γεννήσοο)ν, ~Ooo γιά .ην όγιεινή

7W'.' 1Τόλεων, 1'6 πελώριο

Πεκίνο

700 1m άριθμεί, κατά 76 λεγόμενα ένός σπλου ταξιδιώτη, 3 έKOΤOμμιjρια ψvχ~, κο! δμως: είναι λιγότερο έκτ.εττη.ιΟΟ άπ' τό Λονδlνο, τό όποίο ο/)τε KΆV πλησιάζει αίπόν τόν άπΙστειrro άριθμό. Efllol απΙθονο πόσες: ο,ΙΚΟΥέν.ειες ατοl8άζοντΟΊ ι;rrό χσμόσπιτα, Ή όΥιεlνή δέν lχει έκεί βέβαια vά "εΡδίσει τ[πο­ τα.

Κατά 1'όν Ίδιο τρόπο, χωρΙς' νά βγούμε από την Ει)ρώπη, πώς νά tξηyήσou­ με τήν γρή)'ορη άwJδσ τού πληθυσμου σrήν Pωaiα {δΙΠAαoιάζm:n άπό τά ,722 &1ς 1'6 1'795: όπό 14 σt Ζ9 έιαιτομμίφια), ένώτης λείπσυν οι γιατροί καΙ σ1

38

Το πάγωμα των ποπιμών και

pεrυ$ι:Mων, Στα

mw λιμννυν εfναlΠOλιnψoι; MΚTIfS 'Τών κλιματολογικών

1814 (άπαις κnί σrά 1683) ό Τάμεσης, πσyωμivoς .froιrι Lιmdon Brίdge

Ιο Bhtck Friar 8ridge ..~ μt:rαμQΡφώθηκε σt μεγάλο XιiΨO έμπορικού πανηγυριού_ (Φωro­ ΥΡαφ!σ Snark),

xtIρoupyoJ11 καΙ οι πόλεις δέν πληρούν κανέναν από 'ι'οός όρους τής υγιεινής. Κι άν βγούμε όπό τήν ιΞόρώπη, πώς νά έξηγήοουμε Kσrά Ύόν 180 αίώνα τήν άνοδο του όγγλοοαξωνικού, τού lσπανοπορτογαλlΙiOύ πληθι.ισμοϋ τής Άμε­ ρικής, όπου δεν t'.ιπ6ΡΧOΙN οί)τε γιcπρoI oUτε Ιδιαίτερα όξlοcημεlωτη φΡονΓί­ δά Υιό τήν όγιεινή. Ή υγιεινή εΤναι άγνωαιη σrό Pfo vτέ Τζανέφο, πρωτε60ι.ι00 της Βραζιλlος όπό 1'61763, πού τήν rnIoKέ'rrrεrfJl τακηκά ό κιτρινος πυρε­ τ@ς και όπου ή ευλογιά, όπως σέ όλη τήν Ισπανική 'Αμερική, λυμαίνεται σέ

ΈVδημι"ή καιόοτσοη κοι σαπίζει τούς όρρώστους .. μέχρι τό IώKKαMί".(l; Συ­ νΟTl7ικά, κάθε πληθοομός θά μποροΟοε vΌ έχει τόν δικό του τρόπο όνό-ιπυ­

ξης. '1\J\λ.ό γισή όλυ.; ΟΙ οόξήαι:ις γίνονται τήν ίδια iΊ σχεδόν 1'ήν ίδια mιγμή; Δ1XΩS &λο, παvτoo, καΙ Ιδιαίτερα με τήν ytVIgij οικονομιχή άναζωοΥόνηση τού 180υ αΙώνα -όλλά καί 1Τολύ νωρrn:Ρά- πολλσπλαοιόζαιιται οι έκ:τ6:σεις πού πρoσφέρoνrαι σroύς όνθΡώπους. ~OΛΕS ΟΙ χώρες 1'ού κόσμου σότ<;l~ αποικίσθηκαν τότε, αυξάνοντας τόν πληθυσμό των άδειων ή μισοά&ιων έδα­

φ&ν -(ους. Ή Ευρώπη έπωφελήθηΚΕ άπό l.να 1ΤΕΡίσσευμα ζωτικού χώρου καΙ

Τό

6d{!o, του ~

39 εΙδών διοτροφης, χόρη

O"Iis

ύπερπόνnες ά:ποικlσ; καΙ έτrίσης χάρη σ' αύτή

τήν Άνατολlκή Εύρώπη, ή όποΙα 6ΥσΙν,ει άπό τη «6αρθαρότητ6:ιι τηι;ι όπως ΕλεΥε. ό ό8βάς de Mably: τόσο στΉv Νό1'ισ Ρωσία, Υιό πσράδειΥμα, 6σο καί σrΉV δασώδη κσι, όκόμη περισσότερο, tλΦδη καΙ άπΆVΘρωπη OLryγcιpίo. έκεί πού ΟιΙΡι:ρ.ατήθηκε Υιά τόσα χρόνια τό πολεμοχορές όριο της Όθωμαvlκi'\ς Αόη:nφαιορΙαι;, καΙ ΤιΊ,jU lJόλtς τότε άρχίζει νό άπωθtϊται τrρός νότον. Τό lδιο lοχύει t(ι)Ι Υιό τήν 'Αμερική, άν καΙ δέν ύπάρχει λό'Υος νό έrnμεiνoυμε. καθώς κα! γιό τήν Ίνδlα, δTlου όρχιοε ό ότrOll(ισμός των μαύρων γαιών τού reglJr~

κοντά σrήν Βομ6άηθ. 'Ακόμη περJΟΟότφο γιό μιό: Κίνο: ό'Παοχολημένη δλο τόν 170 αΙώνα νά γεμΙζεl τόσο "ΕVά καί έρήμσuς, σrήν δική '1'ης Γι σrήν γεtToνι­ ιι.:ή της Υή. ","Οσο παράδοξο ιι.:ι Άv φoΙνεrαιι> !γΡαφε ό Rene 'Grousset, .(ι;Υ χρειαζόταν Ύά οuγκρiνο-uμε τήν loropIa τής Κίνας μέ την lστορΙα κάποιw;: αΑ­ λης μεγάλης wepdTmvq.; ΚΟWότη'fΟς Βά έπρεm: νά άνστρέξουμε όιφl6ώς τήν 1οτορΙα τοΙΙ Καναδά ή Taw 'Ηνωμένων nοΜτεlώv. Κο:, σrις δύο mρnrτώσDi)., πρόκειτι.'11 ούσιαστlκα, l«(:Ιί πέρα όπό 1'IS 'ΠOλrrIKές 6vrlξοότητες, Υιά 1'ήν κατά» κτηση τεράστιων παρθένων έδαφών άπό l;ναv λαό Υιαιργων πού δέν θρηκε

μπροστά -roυ παρά φτωχοόs ήμwομαδικσ6ς 1fληθuoμο~+t. Καί αύτή ή ιξό­ πλωση σuνεχfζεrαι ή, καλύτερα, ξάVαρXlζιl μΙ 1'όν 180 αlώvό. 'Εν τούτοις, ζχν τφάγμαη όφίuτατσι αότή ή άνσνεωμένη εξάπλωση ο' όλό· κληρη έν γένει τήν t:n'ιφάvεια τού KOOpOI), αότό σuμ6αίνει tmlor) αύξήθηκε ό όριθμός τών όνθρώπων. Πιό 'Πολύ άπό alτro, πΡόκεπαι Υιό όπoτtλεσμα.

Στήν ΠΡσΥμernκmητα, όπήρξ.ε πόv1'σπ. κσταλήψφος χώρος qέ προσιτή άπό­ σταοη, κάθε φορ6 "Πού τό θέλησαν οΙ 6νθραmol, ~ πού τό εlχαv !tνάyκη. 'Ακόμη καΙ σήμερα, σ' κόσμο μoλσrαύτσ rτετελεσμένo", δπως 6εθαιώνεl ό PauI V4i.Jι;1ry δανεlζόμ~ τό λεξιλάΥ;ό τοιι άπό 1'6: μαθηματικό και όπου, άπως παρστ'lρεί lνας ν(lιινι::χής οΙκονομολόγος, «ή άνθραιπότη1'α δέν tχεl1Tlό 07ή διάθεσή της οί'πε μιά δείιn:ρη κοιΛόδα τού MIrnomfJ ούτε μιό δε(m;ρη

ww

ξκταοη σάν της 'ΑργεντινηςD-4$, ό κενός χώρος δέν λείπει' τrΡ<ισφέροvrσ:ι 61<6· μη Υιό κατάκτηση 1'6 δάση τού Ίσημερινοϋ, οι .r.rrt1mε.ς:, άκόμη και ΟΙ άρκηκές lffpJoχiς καί ΟΙ όληθινές έρημοι, QτrQU (11 σύγχρQνEς τεχνικές μπσρούν νό έ:ιη­ φuλόξQuν πoλλiς έιrnλήξε.ις"""'.

Κατό 6όθος, τό έρΦτημσ ΔΈV 6pίOKεrQΙ έκεΙ Τό αληθινό έρώτημσ παραμέ­ νει: γιατί, τήν ίδια στιγμή, ή «γεωγραφική συγKυρίαsι πnlζεl τό ρόλο '1'1<;. ένώ στό "στω-κ(.παι Γι προοφορά τού χώρο!,) ή'1αν oιwεxής; Τό πρόβλημα '1'6 συνι­ στά αύtός όκριθώς ό ovγxρoνιoμός. 'Η διεθνής ο!κονομίQ, ότroπλεσμσ1ΊKή άλλ6 ακόμη τόσο εύθραυστη, δέν μπορεί vό: θεωρηθεί .ώ) μόνη υπε(ιθυνη μιά') κfνηοης τόσο γενικής καΙ τόσο IΟΧfJρης. Πέρα από αίτιο WQI έπισης καί άtroτtλεσμα.

Οί (:}υθμοί ταυ κλίματος Σ' αι'.rrή την λίγο-πολύ τiλεια όpoφωvΙα, δέν μπορ6 κανεΙς νό φανταστεί 1Tα~ ρά μιά μόνο γενική ά1'rόντηση. Σήμtρα, ή άπάντηση αύτή δέν προκαλεί mCt την εΙρωνεΤα των ooφ6w: αϊ μετα80λtς τού κλΙμιποΥ ΟΙ τελειπαίες έπlσrαμέ. νες έρευνες 1'ών IσrOpIK&ν και τών μεrεωρoλόγων άτroκαλύπτσιιν άδιόκοπι::ς διαΚfJμόναι.ις, τόσο τής θερμοκρασίας όοο και T6w ΊΤΙέοεων ή τών θροχοπτώ­ σεων, Aύtέt; ΟΙ μετα6oλb; έm'jpε6ζσυν τά δέντρα, τή ροή των ύδάτων, τούς παγετώνες, Ύό έπΙπε.δο των θαλασσών, τήν άνόπτuξη τού ρυζιοϋ καΙ 'fOU

40 οτοριού, τών !ft,ο:ιόδεvτροον και τοίι όμπελιοϋ, τών ζώων κσί τών άνθρωπων. Καί δμω<;, όνάμωα σrόν 150 καΙ τόν 180 αΙώνα, ό κόσμος δέν εiναι άκόμη παρά μιά άπέραντη άΥροηά, δτroιι 80% ώς: 90% των ΆVθρώπων ζουν άπo~ χλειστlκά άπό τή γη. Ό ΡIJΟμός, ή ποιότητα, ή άνεπάρκι:ια τών σΙΙΥκομιδών κσνOVίζουν όλο 1'61,1 6λικό 610 καΙ έχουν Ώs άποτέλεσμα άτrό"roμα πλήγματα οά'! δαγκωματιές στήν σάρκα τών δέvrρων όπως καΙ τών άνθρωπων. Καί 6ριομένες άπό αότές τΙς όλλαγi.ς παρoυoιόζoνroι παντού συγχρόνως, παρ'

όλο πού δίν τΙς έξrιγεί κανεΙς άκόμη παρά μΙ ίπroθέOεις: πού τfς έγκσταλείπε> διαδοχικά. ό1'!Ί".OS άλλοτε την ίtπόθεση ίών ιιετο60λών της ταχ6τητας τοΟ jct

stream.

Συνέβη Λοmόν κατά τόν

140

αΙώνα μιά γενική πτώση της θ,εΡμοκρα­

τού βόρειου ήμισφαφΙου, έrrtκrαση τών παγετώνων, τών στερεών πά~ γων (banquises). έmδεiναιo:η τών χειμώνων. Ό δρόμος τών Βίκινγκς πρόι; τήν

ofas

'Αμερική κόπηκε ήδη άπό τότε άπά έmι::!νδυνoυς 1.άΥοικ;-:

.. Τώρα

ηρθε ό 'πό­

γ« Ι ..] κανείς δέν μπoριi νά πλείίσει άKoλoιιθαιVΤας τό παλιό δρομολόγιο χωρίς vtΊ διακινδυνεύαι:ι τή ζωή του», γράψει ένας νορ6ηγός lεpiας στά μέσα ,ού

1400 αΙώνα. Αό:τό

τό δράμα έξ

r

aJ,Iac:; τού

κAfIJαTOC:; πρέπει νό διέκοψε τΙς

νορμανδlκ:ές: Cmoιι;;ίες τής ΡΟJλανδfας- τά σώματα Τών 1'Μειπσίων έmζώvro:ιν

Ι

πού 6ρέθ~καν μέσα σrό -παγωμένο έδαφος t\TαY ή οογκιvητll<ή μαρτυρία του δράματος 1, Τό Ιδro καΙ Γι έποχή τού Λουδοβίκου ΙΔ' εhι(11 <Ι'(} μΙKρόςπaγετtbδης αΙώνας»,

σύμφωνα μέ την !κφραση Τθϊι D. 1. Schl"JVe,ffl. μέ άλλα λόγια ένας -μαέστρος» έξ Τοου καί περισσότερο δεσnO'1ΊKόι; άτrό τόν 8αolλlό~ "Ηλιο πού ή 6<:!ύληοή του άφηνει τά οημόδια της τόοο στήν Ευρώπη τών δημητριακών 000 Kcf στήν 'Ασία των όρυζd:tνων ή l"(ίw στετmαιν, στοός tλαιώνες της Προ6ηγκίας όπως καί στΙς IκανδlVΑ61Kές χώρες, δτroυ τό χιόνι καί ό '1'fάyaς 1TOιJ άΡΥοUv τόσο 'Πολ(ι νά Εξαφανιστούν, f
αιινέΒη ατή διάριωο της τρομερής

OEKacrlof) τον 1690, &που σημεrώθ'lκαν ΟΙ

ψυχρότεροι χρόvol μΟΟσ σέ έπτά αΙώνες~. Στήν Κίνα έιήσης, κστά τά μέσα τού 170υ atΏVa, ΟΙ θεομηνίες πολλO'fl'mσιόζονταl. 'Ολέθριες ξηρασίες, Βροχή CιKρί§φγ -tνii:ι στΙς έσωτερlι.:ές έπαρχΙε-ς (όπως καί στην Γαλλία τον Λουδοβί.

KOU ΙΓ') ΟΙ άγΡΟTlκές: έξεytρOεις διαδέχονται η μια την όλλη. ·Ολα αίrt'ύ Sivovν ένα συμπΛηρωματικό νόημα σης διακυμάνσει<) το6 ύλικού Βίου και έξηΥο6ν rOooς γl(1"fί (ιvvέ6ησαν ταυrόχρovo' αότή ή δυνατότητα μιάς φuοικης owoχης:

ι

i

τού κόσμου και μιας γενικευμένης Ιδιαίτερης βιολογικης IσroρIOς στΙς διαστά­ ειε.ις της άYepαιnόTqro:s πρέπει νά !δωαι: σrην ύφήλιο τήν πρώτη της tvότη­ Τ(l, πολύ πρΙν άπό τις μεΥάλες: άναKαΛύψUς, πρΙν άτrό τήν Βιομηχανική Ί?πα~ vάσrαση καΙ την άλληλοδιεΙΟΟυοη ταιν οΙκονομιών, Άν αύτή ή έξήγηση Υιό 'Ιό κAfpa περltχ.εΊ, όπως νομίζω, ΕvΣ μέρος τής άλήθειας, άς φυλαχθοl:Ί.με άπό Tt)v mrεραπλσ(Jστευσή της. Τό κλίμα dναι ένα ΤΙΌλυοόνθετο σΙΙμττλεγμα καΙ ΟΙ έπnπώσεlι; του aτή ζωη τών φιπων, των

ζώων καί τών άνθρώ'πωv 5tν εΤναι δυνατόν νά 11'ΡαΥματοποlηθοι:.ν παρά μΙ-

00 άπό έλικαειΟΟς: δρόμους, διαφορεηκοι>ι; όνάλΟΥα μέ τούς τόπους, τίς κα/ι. ΑιέΡΥιιες καΙ Tf>; έπoxέt;, Στήν είικρατη Δ,rrική Ευρώπη Uπόρχιι frOI αμιά όρ­ νητική άλληλε~pτηση μεrαξύ της ποοοτηroς της βροχης πoιJ πέφτει άτrό τiς

10 'Iowfou ώς τΙς 16 Ίοιιλίοιι .. και <ι'μιά θετική άμοl6αία σχέση μεrαξίι 1Ό(ι ποσοστο& lτών ήμερων ήλιοφάνιιας] σrήν'Πεpίoδo ά'πό τΙς 20 Μαρτίου &ς τΙς _ 10 Μαίου και 1'00 άριθμοο TIiw σπόρων (Τών (ΠαχυώνΙ τού oτapIOU.SO , ΚαΙ,

" i

Το 6άΡοςmiJ

41

άv κανεΙς θέλει νά άντλήσεl σοΒαρά Ol.ψπεράoμσro: άτrό μιά κλιμσ:Τικη ετηδε νwση, θά πρέπει αύτή \Ιό tmoStlKvιJεταI σriς χώρες Tήf) εύκρατης ζώνης, 1tO είνσι QI 1Τ1ό πυκνΟΚαΤοη(ημένες καΙ πού άποτελοίισαν άλλοτε tTI;;; σποοδσιί

πρες Υιό τή διαrpoφή ίηc; Δυηκή<; Ευρώπης χώΡΕ.ς.S1. Λότό εΙνιιl όφθσί\μc φΑVές. 'Ωστόσο, τό napaScfYjJma τών άμεσων έmδpάσ"εων τοΟ κλίματο σrfc; σVΥκομlδές, τά όποία έχουν προβάλει οι ίσroplKoί, άφορουν πάρα τrOλ'

συχνά περιθαιριακές περιοχές καΙ καλλιέργειες, όπ~ ε}ναl η lιφΠrnooη ΤOI σταΡΙΟύ τής ΣουηδΙας. Στήν πσρούσα φόση μιός έρευνας ΙΥού εΙναι άκόμl λεπτομερειακή, εΤνσl 6-δύναro vό: γενΙKειJσoυμε, 'Αλλά άς μήν προδικό"ζοομ ύπέΡ 1'6 δέον τΙς μέλλoαιre<; αιτσvrήσεις. κι ας σταθούμε orήν εμφυτη 6:δυνD

μία Th>V άνθρώτrων άπiνανn σης κολοσσιαίες δυνάμεις της φύσης. EΎVOIKό ι δχι, τό <ιήμερολόγιο:. ι:Ιναι ό ό:φlvτηςτών άνΘρώπων. Λογlκό., ollσroΡΙKoί τη, οΙκονομίας 1'00 ΠαλαιοΟ Kαθε(Trώτoς., τήν βλtπoυν vΆ ρυθμίζεται ι'πrό τή δια &ιχή 'Ιών καλών, i\ryότεΡο καλών καί KOKΩV συγκομιδών. Αότά άκριβώς 1"( άλλεπάλληλσ πλήγματα 8άζοuv σέ κΙνη<.ιη τεpάσrn:ς διακt)μόνσεις l'ψών, αιr( l'Ις σποιες Βά έξαρτηθοίιν χιλιά&ς 'Πράγματα. Κα! ποιός δέν θό: οκεφθεl δτ αύτή Γι kπIμoνη μουσική ύπόKΡOΥCΗ πρέπει νό 6φεiλε-ισι Ιν μέρει ιπήν ΙΝαλ λασσόμενη lσroρίσTOO κλίματος; (v
Όρiων7.!.

nd» νά μή χαμoyελάctι κανείς όταν σκεφθεί πόσο ούτή ή έξήγηση Υιό τι: κλrμα, αύτή ή ΈV0X01TOίηση τού οίιρανοίι, θό έτάρσζε: τοΟς όΛλοηvoυς ό:v θρώπους. εΊχαν ίmtρ τό δέον ;,ήν τάση νά έρμηνεόουν άτrό τά άστρο ΤΙ1' πoρd"α δλωΥ τών γήtνων πραγμάτων, τώ\' άτομlκών Γι συλλογικών πεrrρωμέ

νωνί 'Ιών άσθενειών ••• ~fνo:S μσθηματlκός, ό Oronce Firιe, ά"rισKΡUφloτής σrrc tλεόθερες ώρες του, άποφάνθηκε τό 1551, ατό όνομα της ιiστροί\ογiαs: 1';' Α1 ό ~Hλ!OS, ή •Αφρσδίτη KOr ή Σελήνη συναντηθούν σrόν άσrεpισμό τών Διδό

μων, οί συγγραφείς θα KtpδfoOU\l λfγQ αύτή τη χρονrά κα! ΟΙ ύιrηρiτες θΙ:

έπaναιπατήσovν κατά τών κυρίων ιωί άφεvτάδων τους. 'AλλfJ, θά ιmάpξε

μεγάλη άφθovία σιτηρ(i)ν πόνω σrή γή καΙ ΟΙ δρόμοι θό είναι έλάχιστα 6aφα

).εις άπό τό πλήθοςτών ληστ(i)ν.S3 _

42

ΣΥΓΚΡmΚΗ ΚAJMAΚA Ό σημερΙΊιός πληθυσμός της ύφηλfου (γνωΟ1"ός' μέ μιά άπόκλιση σήμερα, ατά

1979,

περίπου

4

10%) εΤναι

διοεκστομμυρια δνθρωποl. ~Aν ά'vαφεpθoOμε

στούς άριθμοός πού δώσαμε n.\εί!'J>S κατά προσέγγιση, αύτη ή μάζα ΆVΤι­ προσωπαίει, άνάλογα Άv ΤOΠOθεrηθOύμε στά

1300 η aτά 1800,;ό πεντσπλά~

σιο ή 1'6 δωδεκαπΜαιο ΙΚεfvων τών άλλοηνών kόσμωvS4. ΟΙ σιιντtλεστές αό~ το! άτrό

1 l6.:; 12, άπό 1 ώς- S,

Ι(αί τά ΈVδιάμεσα lJεytBq ,ους. δΈV εΊναι χρυσοί

άριθμοΙ TfQtJ θά μτmΡOίισαν νά έξηΥήσουν 1'6 πάvrα. Πολύ περιοσόl'ερο μάλι­ στα 'Που άσχoλoίιvται μΙ πpαyμ<mKότητες 'Που δέν εχουνποτέ τήν ίδια φύση: ή οημερινή όνθρωπότηm δέv [{ναι, άλήθαα. 12 φορές ή άνθρmπότητα 1'οϋ 1300 ή τού 1350. αkόμη κι ότrό μόνη τήν Βιολογική άποψη, ΈΠUδή ΟΙ πυραμί~ δες τών ήλΙKIΏV όχι μόνον δέν εΙναl ταυτόσημές ό:λλά άπtχoυν πολύ άπό 1'6 να ":1'1101. Έν τούτοις, η σύΥlφlοη τών μεικτών άριθμαιν, άνοιγε! άπό μόνη της κάποιες ttροοτrτlκΙς.

Πόλεις, στρr:rτOί καί στόλοι Έτσι, ΟΟμφωνα μέ τούς δ1κούς μας κανόνες, ΟΙ πόλεις πού έμε1ς οΙ lσrOΡΙKOί OυνQ'V'fόυμε στά άναδ:Ρομlκά τοξίδια μας πρίν από τόν 190 αιώνα εΙνσl μι­ κρές, τό ίδιο κα! ΟΙ στρατοί: και ΟΙ μέν κσ! ΟΙ δΙ χαιΡονν στην παΛάμη τοι.) χέ ρlο6.

Ή Κολωνία, ή μεγαλύτερη πόλη της Γεpμανiσς 1'όν 150 olilivα"S, σrό σrαυ­ ροδρόμι δύο σroθμών μεταφορικών πλοιαρίων τού PtlvOIJ. 1'011 άνtnrλοu και TΌU κστσπλσυ, καΙ μεγάλων χερσαίων δρόμων, δέν όριθμεϊ ϊΤάνω άπό

20,000

κατοΙκους, σέ μιάν έ11'οχή όπου. σrήν Γερμανία, άγροηκός κσΙ άστιKΌS υι..η­ θυσμΌS εiνσι πεΡ!ΠΟ1,J 10 πρός 1 καΙ όπου ή τάση πρός όστlιωποlηση εΤνο:ι ήδη σαφής, όσο μικρή κι Άv μάς φαίνεται. ~Aς δεχτούμε λorπόν ότι μιά όμάδα 20.000 Kι:rτoiKOOV είναι μιά σπουδαία συγκέντρωση άνθρώπων, δυνάμεων, τα~

λΈVΤαιν, σroμάταιν ποίι

uprn, να τραφούν, πολό OημΑVΠKότερη τηρουμένων

όλων τών άναλογιών, άπό μιά σημερινή ΣVσσωμά'rωOη 100.000 ή 200,000 'Προ· σώπων. Σκεφθεϊτε τf μπορούσε νό σημαΙνει ό τrρωτότuπQς κα! tt:ΙPωσTOt; πο­ λmομός τής ΚΟλων(ας σr6ν 150 σΙώνα. Τό Τδιο, μιλώvrας Υιά την Κωνσταντl­ νoό1roλη το!) 160ι:ι αΙώνα, στήν όποία πρέπει νά UτroΛoγίσoιιμε 1'6 λ1γόπ;ρο

400_000 κάτοικους καί πού δiχως άλλο θά εφrovε τ(ς 7OO.(I(j(fIi, δικαιούμαστε νά πουμε ότι εiναl ένα όσnι<ό τέρας, 1Τού μπορει σέ όλα νά συyKριθiί μΙ τΙς

μεΥαλύτερες οημερινές τrληθuσμιακ!ς συγKενrρώσεις. Τής χρειάζοvrαι, γιό νό ζήσει, όλα τά διαθέσιμα κοπάδια προβάτων τών Βαλκανίων, τό ρόζι, 1'ό κου­

κιά. τό στάρι της ΑΙγύπτου' 1'6 στάρι, ή ξυλεία τής Μαύρης Θάλασσας' τα 66Οlα, ΟΙ καμήλες, τά άλογα τήι; Μικράς' Ασίας καΙ γιό νό άνανεωθεϊ ό πλη­ θυσμός της, όλοι οί διαθέσιμοι άνθρωποι της αύτοκρωορίας καΙ έπιπλέον ΟΙ δούλοι ;τού φtρνoυν άτrό "(ην Ρωσία ΟΙ ταταριι<έ..; λησrΡΙKές: i:τrlδΡOμές, η ΊΤΟό ΟΙ τουρκικοί στολίσκοι α!χvαΛωτi'ζoυν όπ6 τΙς όχθες τής ΜεσΟΥεΙοι:ι καΙ 'Πού όλο! τομι; έκτ[θενται Υιό πούλημα στην }Jνημειώδη όΥορά ΙΌυ Besistan, σrην καρδιά της τεpό:σrιας 1tpωτεUοuοας. Πρέπει άλλωστε νά άναφέρουμε ότι ΟΙ μισθοφορικοί στρατοί πού διαφιλο­ νικούν τό μοιρασμα τής Ίτσλ!ας στίς όρχές ,00 160υ αΙώνα ~oυν πολύ πε-

43

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΠΑΒΙΑΣ

4.

1. MJr.>beIIo. -2. UsJι de teνrferf. 3. Πλ/νθινοι 70ίχο, yιJpaι σπ6

,..,0

76

πάΡΚΟ. -4. XOpαKώμarα .ων Γι:Uι.ων.

-5.

...

ΓΙφυΡα

~

5.>π λnIoπΙo πού Υκρψ{ατηκι: ιπrj" άρX'l της πολιορ­

,,{ος.

..../i. Εύλ,,,! yfφtJpα m>'; 7ήν KαrΙmpι.ψ, «αr6 πι μ6χιι <Ι

SoIJ"ας η/ς λlenςon. (Kαr6 τ6ν

R. Thom/.

ρlορlσμένο όγκο, 10.000 ή 20.000 άνδρες, 10 ή 20 κανόνια. ΑύτοΙ ΟΙ στρατιώτες τού αύτοκρατορικού στρατού μέ τούς όλο γόητρο άρχηγούς τοuς, εναν Pe-

scaire,

έναν σταβλάρχη

de Bourbon,

έναν

de Lannoy,

έναν

Philibert de Chalon,

ΟΙ όποίοl στά σχολικά μας έγχειΡΙδια κατατροπώνοuν εύκολα έκείνοuς τούς άλλοuς μισθοφορικούς στρατούς πού διοικούν ενας Φραγκίσκος Α'; ένας Bonnivet ή Ινας Lautrec, εΙναl στήν ούσία 10.000 άνδρες παλαιών στρατιωτι­ κών σωμάτων όπό γερμανούς lansquenets· καΙlσπανούς άρκεβοιιζιοφόροιις

10.000

έπίλεκτοι μέν άνδρες πού ώστόοο έξαvrλοίιvrαl τό ίδιο γρήγορα όσο

καί άργότερα ΟΙ στρατιές τού Ναπολέοντα μεταξύ της έκστρατεΙας της λώνης καί τού πολέμοu της ΊσπανΙσς

(1803-1808).

νταl στό προσκήνιο όπό τήν έποχή τής ήττας τού

Bou-

ΟΙ στρατο! σύτοΙ βρΙσκο­

La Bicoque· (1522)

ώς τήν

όπoτ~ία τού Lautrec στήν Νάπολη (1528)' Γι Πα8!α ύπήρξε τό άπόγειό τοuς (1525) . ΊιJJιά αύτοl ΟΙ 10.000 άνδρες, εύκΙνητοl, μανιασμένοι, άνηλεείς (εΙναl ΟΙ θλιβεροί ήρωες τής λεηλασίας τής Ρώμης), BapaIvouv πολύ περlOσότερο όπό 50.000 ή 100.000 άνδρες σήμερα. 'Αν ηταν περισσότεροι, δέν θά μποροϊι­ σαν τά χρόνια έκείνα ούτε νά τούς κινητοποιήσοιιν, ούτε νά τούς τροφοδοτή­ σοιιν, έκτός καΙ Άv SpIOKOvroν στήν είιφορότερη χώρα. "Ετσl, ή νίκη τής Πα8Ιας ε[ναι ή ffiITuXio τών άρκεβοιιζιοφόρων κσί κuρίως τών άδειων στομα­ χιών. Ό στρατός τού ΦραγκίσκοιΙ Α' διατρέφεται πάρα πολύ καλά μέσα στά

• •

Γερμανοί πεζοί μιοθοφόροl στήν ΓαλλΙα (Σ.τ.Μ.) . "Ηπα τών Γάλλων άττό τόν αίrτOKρατOΡIKό στρατό τού Μιλάνου (Σ.τ.Μ.).

44

KαταφιJγια 110ό τόν προστατεύουν όπά τ& κανόνια τού έχΘροϋ, άνάμεοο σrά τείχη της πόλης της Πα6ιας 'Που ποΛιορκεί καί σrό δουκικό όλοος, έναν ότto­ κλεισμένο κυνηγετικό "χώρο περιτρlγυρισμένο άπό τείχη (μlά πολύ μέτρια έ­ κταση δηλαδή), άπου θά διεξαχθεί άπΡOOδόKηrα ή μάχη, (Πίο; 24 Φεβρουα­ ρίου τού

1525.

Τό 1610 ΚΟΙ ή φσνlκή καί 6τroφασιστΙKή μάχη τού long Marston Moor (2 Ίουλ!ου 1b44>' πρώτη ~ττα τού 6ασιλlκοΙΙ οτρατοσ αιό δράμα τοίι άΥΥλlκού έμφιιλΙου πολέμου, δiν κινητοποίησε παρά περιορισμένες δυνάμει'): 15.000 βασιΛικούς, 27.000 KoινolioUΛΕι.ιΤΙKOUς. 'Ολόκληρος ό ιπραιός τού ΚοινοΒου­ λίου θά μπορούσε '4νά χωρέσει στά ύπερOOKεόvιo Queen Maιy καί Queerι ΕΙΙ­ zabeth", παρατηρεί ό Peter LasteH, Υιό νά Kαrαλήξεl δη «6 μικροσκοπικός όγκος τών άνθρωπfvωv κοινωνιών είναι Ι ... } ένα xαρακτηplσrιKό αύτού τΟΟ

κόσμου πού x6oaPDS{!" Μ' αυτά 1'I'0U είπαμε, όριομένα κατορθώματα (αναπαΙρνουν την άξία τους 'Πέρα άπό 1'0(1) άριθμοός, ΟΙ &ποίοι θά άμαόρωναν crrj) μάτια μας μέ 76 πρώ1'0 την ύπόληψη 1tOιJ έχουμε γι' (IιJτό:. Κατορθώματα πού έπαναλαμ6άνovται, όπως τής loπavn,qs έπιμελητείας, πού ήταν Ικανή, όπό τiς βάσεις τών tlcrεrα~ μένων ιιέππελlκώll Ο1'αθμών," της :αι3ιλλης,

1'(;0

Κάδιξ (άργότερα τής Λισα6Qr

νας), της ΜάλαΥας, 1'ης Βαρκελώνης, νά μεrαKlνεί γαλέρες, στόλους t(cιI

ter-

dos σ'

όλι.ς τις θάλασοε') καΙ ης στεριές της Εύρώπης κατόρθωμα όπως της Nαυrrάκroυ (L~pante, 7 Όιcrω6ρΙoυ 1:>71), όπου 8ρΙoκovτφ άvrιμέτωΠOI Ύό 'Ισλάμ καΙ Γι Χριστιανοσύνη, 100,000 τoιιλάχισroν άντρες έν ουν6λφ καί Υιό δύο έχθρικοός στόλους, "(όοο στΙς λε:πτεπίλετrrες ΎΟΑέρες 000 "σΙ crrd

ro6s

χοντρά στρογγυλό πλοϊα πο" "(fc; συνόδευςrν"9. Έ"σro χιλιάδες άνrrw;! νΑς αΚξφroOμε άαv στόλο πο6 θ6 περιλάμΒανε οήμερα 500.000 ~ b.ια έκατομμύ· ριο όvθριmτoυς! Κομμιά ϊTΕVηνταρlά χρόνια ζΨΥό1"ερα, γύρω aτά 1630, τό γεγονός δτι ό WaΙlenstcίn μπορι;:ί 'Ιό αυγKεvrρώσει100.000 στρατl&n:ς ι'.rιτό τΙς

δισn;ryές του60, ε1νι;ιι κάτι άκόμη μεγαιύτερο, Ινα κατόρθωμα ρεκόρ πού πpoϋπoθkrει tξαφε1ΊKή όργάνωση yij)v ύπηΡεαιών άνεφ<ι&lοομ06, Ό στρα­

τός του VΊllars πού θά θριαμβεύσει στό Oenain {1712) άριθμεi 70"000 άντρεΙ;1, όλλά dνα, ό στρατός τής' άπελπιοΙας καί Ύής ΤWΙJTαfQς εόκαφϊας. Άργότε­ ρσ, όπως aτά 1744 κατά τά λεγόμενα τοί) Oupre dΆuln"'Υ, σrρατlωηKOO έ'πl­ μελrιτη, ό άριθμός τών 100.000 στραηωτών φαfνεmι νά σταθεροποιεϊταl τou­ λάχιστον ώς θεωρηηκό παράδειγμα, Κάθε τέσσερις μέρες, έξηγεϊ, πρέmJ νά προ6Μ:φθεί Υιά δλους α(ιτο(ίς τoQς άντρες ινα ο\)οσίτιο άπό 120.000 μερίδες τήν ι'ιμέρα (έπειδη ύπάρχονν δrιrλές μερfδεs), δηλαδή συνοΛικά 480.000 μερf. δες:' μΙ 000 άνά όχημα !ltstv θά xpειασroυν,. καταλήγει, σπαρά 600 όχήματα

καί 2.400 άλογα, ζεμένα: τέoaεpa'Tέooφa,,6l. ·Οταν σύ'rά κάποια στιγμή 6:-

πλo;rοιοϋνται θά &πόρχοιιν άκόμη καί κιΜιόμενοl <ηδφtνIO! φούρνοι Υιό νά ψήνουν τήν κουρσμάνα. 'Ωστόσο σrίς όρχΙς τού 17ου αιωνσ, lνα έγχεφίδιο lTtJpoeoλιl
ρε! κανόνια, μfλαyε Υιό 20.000 άvrpει;63. Τά τroραδε[ΥJ.ιατα αύτά ά'πo,tλooν τόν KαλUτερo σχολιασμό μlάς tπιχεφη­ ματoλoγfας 'Πού έπα:vαλαμ6ΆVεrαl δνι;τα σέ άναρfΟμητες ϊΤερrπτώσεlς. Τό σύ­ νολο τών ό'ιτωλεlΏV πού προκλήθηκαν σrήν '[σπανΙα άπό τι'ίν άπtλαση τών Μαυριτανών (1609-1614) (300 X!~ά&ς: άνθρωποι τoUΛΑΧιoτoν σύμφωνα μΙ άρ· Kε'fά όσφαMlς όπoλoγlσμo~' ατήν l'αλλΙα μΙ τήν άνάκληση τou ΈδΙκτο\)

τής Nάvrfi.fS' στήν Μαύρη 'Αφρική μέ τό δουλεμπόριο τών Νέγρων μέ κατεύ·

Τό tJάeoς τού

i%1I

45 θuνση τόν Νέο Κόσμο&>' στήν Ίσπανία πάΜ. γιά τήν έπάνδρωση σi λευκό πληθοομό τοί} ίδιου αίrro6 Νέου Κόσμοι; ("ατά ,δν 160 σiώνα καμμιά χιλιόδα άναχαιρήαι:11) έτηοίως, δηλαδη 100,000 i:ν ουνόλφ) -ή σχετική μετριότητα δ­ λαιν αύτών τών άριθμι:uv BtrtI lνα τrρόθλημα συνόλου: ότι ή Εύρώπη, άιφ ... βώς tξ αΙτίας της 1ΤοΜτικηι; της αιτομόνωοης, τijς ελλειψης ευελιξίας aτήν οΙκονομία της, δiν 6vrtxtι νά στερηθεϊ 'ITεpI<10MεpOUC; άvθρώΠQuς. Χωρίς τήν

'Αφρική δέν θά μτroραίισε νά άξιοπσιησεl τόν Νέο "όQμo, Υιό χίλιες αίήες,

ISfroc:; τό κλίμα, έτηπλέον όμως έπειδή δέν μπορουσε ν' 6'ΠοστεΡησΕI τό φΥατι­ κό της δuναμlκό άπό πολλές μονάδες, Δέν 6παρχεl άμφl&λfα δη οΙ σύγχρο­ νοί τοl) όπφ6όλ\ουν, ωστόσο είναι σίγουρο ότι ή ΙJεταvάστευση γινόταν τόσο σlσθητή στή ζωή της Σε6iλλης
Andrea Nava.gero νά λάl στά 1526 ότι

«έχουν φύγει τόσα άτομα Υιό τΙς 'IvSftI) πού

i

κατοΙκοιις καί σχεδόν aτά χέρια τών γιιναlκώνlt

Σε6Ιλλη έμεινε μέ έλάχιστους

.

J.

'Ο Κ. Beloch έκανε άνάλογες σκέψεις 'ITρooπaBilivrac:; νό ζUΥίσεl τό όληθl­ νό Βάρος της Εύρώπης TOU 170υ αΙώνα, διαιρεμένης ΆVό:μεoα στfς τρεΙς διινά­ μεις που τήν διεκδικούσαν: τψ 'Οθωμανική αύτοκρατσρΙα, τήν 'ΙσπανiKή αυ­ τοκρατορία, την Γα.\λΙα ,-ου ΛovS06fKOI,) Ir' καΙ το" Ricoolieu, 'Υπολογίζοντας τό άνθρώmνo δυναμικό πσύ οΙ δυνάμεις σίrn.ς διέθεταν σrόν Παλαιό Κόσμο _περfπου 17 έκατομμύρια άνθρωποι καθεμιά τοuς- lφHι;tVξ σrό <.H)μτri:ρασμα ότι αότό ήταν καί τό όριο πέραν τοο όποlοιι δlκαlούντσν \Ιό έτrOφθαλμlOύν

1'ΌV ρόλο τη)' μηάλης δύναμηSΩ. Σήμερα αιτtχoυμε πολύ από κάτι τέτοιο, .. Μιά ΓαλλΙα μέ πρώιμο ύπερπληθυσμό θά μπορούσαμε να κάνουμε καί πολλές άλλες σuγιφίαι:.ις ατήν πορεία τής φWνας μας μΙ tξ ίσου σημovrlκά συμπεράσματα. ~Ας ι'.moetσovvt ότι ό πλη­

θuσμός τοΟ κόσμου, γύρω aτά 16σΟ, ήταν τό ενα όγδοο

TlJU σημερινού, δτι ό

πληθιισμός τη<; Γαλλίας {υπολογισμένος (Πόν σημεΡlvό ποΛιτικό του χώρο) ήταν κατά πάσαν πιθανότητα, όν όχι θεΒαιότητα, 20 εκατομμύρια, 'Η 'Αγγλία

άριθμούσε τότε 5 εκατομμύρια 1'6 πολ-6fJ.!. ~Αν ΟΙ δόσ χώρε)' αυξάνονταν μΙ τόν μέσο ρυθμό το(ι 1(όσμου, ή 'AγyAftt θό: έπρεπε νά άριθμει σήμερα

40

Ικατομ­

}lιJplo ιι:ατσlκους, καί ή Γαλλlα 160' αύ,-ός εlναl αας τρόπος Υιό νά πούμε άμέσως δη ή Γαλλία (ή ή 'I-rαAIQ, ή άκόμη f] Γερμο:ν1α τού 160υ αΙώνα), πά­ οχοιιν πιθανότατα ήδη όπό υπερπληθυσμό καΙ ότι ή ΓαλλΙα εlναl, γιά τΙς δuνατότηπς έκεΙνης της ι-ποχης, ύπεΡφορτωμένη μέ άYOp6Yrrouς, μέ ζητιά­

νou'O, μέ άχρησm στόματα, μέ άνεπιθόμητους. Ό Βrantόme λέει ιαόλαι; δτι

εlναl "'γεμάτη σόν 66γό,,1Ι). ΟΙ μεταναuτεUoειι;, έi\λεIψει μιδ:ς 1YQλll1κήι;: βoόλrι:! σης έκ '1'ών άνω, όpyανώνoνrαι όπως μπορούν, όπως τύχει. Πσρσ()ε:ιγμσ ή μετανόι:;rrεuoη πρός τήν 'Iσπαvία τόν 160 καΙ 170 αΙώνα ή άργότερα ή μετανά­ οτεuοη τrρός: τό 4νησlά» τής 'Αμερική;;;. στό tλwς τών έξοριών Υιά θρησκιι.m­ κο&<; Μγοιιι;. 4Αίπή ή μακρά άφαfμοξη της ΓαλλJας: άρχlζεl σrά 1540 μέ τούς

πρώτους oμσrημστΙKoύς δΙUΗΙμoυς: [έναντΙον τΟΟν δlαμαρτυρομένων) 1<ΟΙ n-J λειώνει μονάχα οτά 1752-1753, μέ 1"6 ΤΕΛWΤΑ10 μεΥάλο μετανασrwrικό κόμα

πού άκολούθησε τίς αΙματηΡέ;; καταστολές του languedoc»71.

'Η kτroΡIKή έρευνα άπiδt.ιξε την Ctγναιστη ώς χθέι; έκταοη της yαλλlKή~

μετaνά:στεtισης πρός τίς Ιβηρικές Yftι~. Πράγμα πσό στηρίζεται οέ σrαTl:[ Q1ΊK6: στolχciα καΙ σέ άλλεπόλληλες ταξιδιωτικές έvπ.πrώσεlς. Στό 1654. ό καρδινάλιος de Retz ΛW δη έΚ1ΤΑήσσεταl σrό επαιφο όταν άκσόει όλο τόν

46

Il1fO ...,

__ ." _,,", _'Όρlll ""μ"", :Ι:ίiνσρo

S.

ΠΥΚΝΟΚΛΤΟII<ΗΜΕΝΕΣ πεpιoxεr ΚΑΙ ΖΩΝΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕγΙΗ!. ΣΤΗΝ ΓΑΜΙΑ ΤΟΥ 1745.

Χ6ρτης roύ F.

De Dainvi/!e σrό -nεpmfiIKfS Papulatian. 1952, άρ, 1.

κόσμο νά μιλά .ή γλώσσα του σrήν Σ.αΡαΥόσα. όπου &Πάρχεl πληθώρα γάλ­

λων πχvrrώV"". Δέκα χρόνια Cφ-γότερα ό Antoine de Brunel έκπλήOαι:rαl άτtό τόν π.ράσrιo άριθμό l'ών gavachos (τό όίro11μηTlκό τrαρωvίιμlσ ποό δfνQΙW σroι'iς Γάλλους) 7ΤΌίι 6ΡΙQκοντQ:1 σrήν Mo:Spf.rt, 40.000 δ1'tως &πολΟΥίζεl,ι ΟΙ 000101 _μεrαμφιέζOνTΌΙ οέ Ίσrrανσύς καί όποκρΙνovrm τούς Βαλλ.6νους, τούς

κατοίκους της Cοmιe ή της Λαιρραrνης, Υιά νά κρύψουν δη εΤναι Γάλλοι και νά ά'rroφό'yoιw hσ, τό ξυλοκόπημα,,75.

r: ;

λότο! άκρl8ώς προμηθείιουν σrήν I()1(ΆVIKή πpnπεόoυσα τούς τr;χνinc; της, τούς χειρωνακτές η')';. 11)6<; μετσπωληΠς της, lίΌό tΛKύoνται όπό τούς ύψηλούς μισθούς κα! τά άναμεν6μενα ιάρδη. Elνcιι κυρΙως ή περίπτωση τών κτι~ σrών καΙ 1'ών έργατών~OIKoδόμων. 'Ωστόοο, εΙσΒάλλουν καΙ: σrήν ί'malepO: χωρΙς roυς άΥρότες ποό ήρθαν όπό την Γαλλία, οl1σπανικές Ύάίες θά έμεναν συχνά άκσλλιέργητες. Αι'πές σΙ λεπτομέρειες iιπuδηλώνσυν μιάν άθρόα, κοι­ νωνικά άνάμεικτη μεrανάσrwoη. ΆποτελεΙ ξκδηλο σημάδι του Υαλλικοι) ό­ τrφtf/,ηθυσμoίι. Ό J63n H~rauld, άρχοντας της Gourνille, λέει σrά 'Λπομνη-

. μoνεύμαrάτoυ 76 • δη &ιτάρχουν στήν 'Ισπανία (1669) 200.000 Γάλλοι, άριθμός

L-τφάσr,oς άλλά όJ(l άπiθnνoς.

Τ6 6t42ος του

dett

47 ·Eτol λonτόν t ακρl6ως

!

ot μιά

χώρα πού γίνεται άπό αΙώνες θύμα σίrrής τής

μαστίγωσης τών άριθμώv, έμφσvφαι, ι"ι καλύτερα έπl6ε6cιιώνεrol μέ ,όν 170 οlώνά ό tI<:ο(ιοιος περιορισμός τών γεννήοεων, «έφ' &;ον οί ίδιΟ'ι 0'1 άντρες_, όπως γράφει () Sebastien Mercier (1771). «έn'αγΡUΠΝOύν στΙς ώρες τών έρωη­

κών τους έξάΡαι;ων ώστε νά iπroμαιφόVOυν fνα παιδί άπό τό οπίη τo~77. Μετά ,ά 1769, aτή διάρκεια τών ιφlΟψών χρόνων τής 'Επανάστασης, μιά αό­ ξημΈVΗ μείωση τοΟ 1ΤQQοοτού τών γεννήσεων άπΌχαΑό1ττει καθαρά την έξά·

πλωση τών άvrlQlJλληπτlκώv πραKηKών"'l, Ή άντίδραση αότή, πιό πρώιμη στήν r αλλΙο άτrό άλλοί), δέν πρέπει αραΥΙ: νά άναζητηθεϊ ο' αίrrό τό μαKΡUΝό παρελθόν τού όί\οφάνερου &περπληθυσμοΟ;

nvuv6rηra πληθυσμού καί πολι.τωτικ6 eπtπεδο Δεδομένου δη ή έ1nφάνεια τών γαιών πού έχουν άναδυOεi εΤlιοl150 έκστο-μμι).. ρια τετραγωνικό χιλιόμετρα, ή σημψινη μlaη τrυKνooφα της όφηλίου μέ τό

4

δισεκαroμμόρια άνθρώΠΟ1Jψrης dvaI Ίfi,7 κάτοικοι άνά χλμΊ. Ό fδWς ύπολο­ γισμός, μtτάξό τού

1300

και roϋ

1800,

θά έδινε τό λlΎότερο

2,3

κατοίκους ΆVΆ

χ]φ2 καί τό άνώnpo 6,6. ~Aν Uπoθlσoυμε δη μtτράμε κστόπιν την σημερινή tmφάνεισ (197'9) τι:σv mό 1TυΚVOKατOΙKημένων ζωνών (200 κάτοικοι και παιιαι ΆVΆ χλμΙί. θά t:χoυμε μ' cιύτόν τδν τρόπο τήν οUoιασπκή έυlφόνr:ισ τών oημε~ ρινών πUΚVΏν ποΛπιομών, Orlλσδή -ό 6πολσγιομός έγινε και ξσνσγιν,ε συχνά-

11 έκατομμίιρια χλιr. Σ' αίιτήν άιφl6ώς τήν σπνή :Λωρίδα σu~εντρώνεro:ι τό 70% τού ΆVflpώmvou πληθυσμού (σχεδόν 3 δJmκ<πομμύρια άνθρωποl)- ό Saint-Exupery τό εm,ε μΙ τόν τρόπο TOU, δη ό κόσμος τών ιφηνών καΙ τών σπιτιών δέν εΤναl παρ6: μιά ση.Ύή ταινία στην έτrιφάνεια τής ύφηλίου- μέ τό πρώτο λάθος, 1'ό όερoτrλάνσ του θά χανόταν μέσα στΙς θcιμνώδεις έκrάσετς της Παραγουόης- μΙ ένα δεύτερο, !Jά ΠΡΟσΥεlωvό1"αν (ΠΙς άμμους τής Σαχά­

ρας .•.7!Ι ~Aς έπψείνουμε α' αότές τίς εΙκόνες, οτήν άσυμμετρΙα, σr6 παράλογο τού κατοlκημένου KQajJi')U, της o'κooμbιης. Ό άνθρωπος όφήνεl κενά τά b!νέα δέκατα τηι; ίιφηλfoυ, σuχvά άvαyKαστΙKά, άλλά καΙ άτrό όμέλεισ ή έ'πειδή ή Ιστορία, ~ωτη άλuσίδα προσπαθειών, ά'ffoφάoιoε διαφορετικά...Οί άνθρωπαι δέν ΙξαπίιώθηKΑV παιιαι σrή γη., Υρό:φει ό Vidal de ιa Blache, «ό­

παις μιά κηλίδα Miil' σιryKεvrρώθηKΑV κατά πρωτόγονο τρόπο σάν τά κορά­ λια .., δηλαδή στοιβάχτηκαν κιπά ,"διαδοχικά σrρωματαll πόνω «σέ όρlσμένα

σημεία των υφάλroν δπου trπηρxαν άνθΡώΠlνοl πληθυσμοίlι ΟΟ " Μέ την -πρώτη ματιά, θά ψπαινε κανι:Ιι; στόν 'Πειρασμό ν6 OtιμαιpάYt! (τόσο ΟΙ πυκνότητες τού τrληθυσμoύ του m:ΤPM9Qvroς εΙνσι Ισχνές; δη δέν όττάρχουν 1TOυθ.εvά, άνόμεσα στά 1400 και (l'f6 1800. έκεΝι;ς oJ άληθlνές 'ΠΛηθuoμlακές συγκεν­

τρώσεις πού δημιουργοϋν τοός πολιτισμούς. Ένω σrήν πρσγμαπκότητα, ό ίδιος διαχ:ωρισμόι;ι ιΊ ίδια άσιιμμετρία, διαιρούν τόν κόσμο σέ ζ&νει; .. βαριές» καί «στf.Vές» καf οέ ζώνες τεράστιες κο! άδειες, έλαφΡωμένες άτrό άvθρΙ»πσυς. Γιά μιά όκόμη φορά χρειάζεται νά έπαvαφέρoυμε το(χ; άριθμοίις στην πρσγ· ματική τους

MffjOKa.

ΓνωρΓζουμε έτσι, γύρω σrά

1500, τΙς παραμovέ<; της έπι8ολης σrήν

'Αμερική

της εύρωπαίκής κ<πάκτηαης, την ακριΒή πάνω-κάτω θέση των m;λιτισμων,

.ων έξελιγμέναιν i] 'Πρωτόγονων κοινωνιών d όλο τόv κόσμο. Τά ντοκουμέντα της έπσχής, ΟΙ μεrαγινtσrφες άφηγήσεις, ΟΙ έθνoγρa:φικές έΡWνες χθές καί

48 σήμερα, μας 1rάρtχouν ΙVαν έγκυρο xάρ-rη, μιά καί καθώς ξέροιιμε, τά 1'roλιTl~

σμlκό όρια ποικίλλουν έλόχιO'ro' κατά τήν 'Πορεία τών αΙώνων, Ό άνθρωπος ζεΊ κατά προτιμηση μέσα (Πό πλαίοιο τών δικών του έμ1Τεφιών, πιασμένος

γιό γενιές όλόkληρες ~ν τrαyΙδα 1'&11 παλιών του έπΙίΙΙΧlών, Ό άνθρωπος εΙναl δ,ΤΙ ή όμόδα (Πην όποίαν άνηκει: άλλοι την έγκαταλείπουν f άλλοι ένσω· ματώνοvrol σ' αύτην, άλλά ή όμάδα παραμένει συνδεδεμένη μΙ έναν δεδομένο χώρο, μέτήν

alktfa γη,

'Εκεί lχει ριζΦοει.

Ό χάρτης της ύfηλfοu 'Πού σχεδίασε γύρω σrά 1500 εν!)') έΒνογράφος,

<-

GardotΊ W. Hewes: ,τόν όποίον καί άvαιrαράγoυμε, μιλά άπό μόνος TΌU. Διακρίνει 76 πολιησμούς καΙ κουλτούρες, δηλαδή 76 μικρές κυψελΙδες διαφο­ ρεrΙKης μορφής καΙ έπιφo:vεΙας ο! άποΤες μOlpάζoνrαι τό 150 tκατσμμύρια

xλ~ τών διαθέσιμων έ5άφών. 'Em:ιδή αυτός ό :χάρτης εΤναι πολύ σημαντικός

καΙ θά χρειαοτε! νά όναφερθσυμε συχνά σΙ αόΊ"όν, άς τόν κοιτόξΟU!Jε μέ l1Ρό­ σοχή 6:πό τήν άρχή. A&rά τό 76 κuμμάηo τού πόζλ οχημστΙζουν μιό ίνιαία ΚQ"t('>JΚt.υη α-ττό τήν πρciπη κυφελΙδα 'Πού είναι Γι Τασμανία Ώs την n:λwτafu, -rή'~ Ί6η, πού εΙνΟI ή Ίαπωνία, Τό σχήμα διαβάζεται χωρίς δυσκολ!α άπό τά κάτω 'Πρός .,-6 πάνω: 1() άπό 'Τόν άρ. 1 t!>s τόν άρ, ')J Kιπι;rrάσooνται οί πρωτόγονοι λαοΙ, συλλέκτες καρπών κof άλιεΤς' 20) άπό τόν όρ. 28 ως τόν όρ, 44, ΟΙ νομάδες καί οί κτηνοτρόφοι' 30) άπό τόν όρ, 4S ώς τόν όρ. 63, ΟΙ λαοί μΙ άκόμη άrελή γεωργία. καί κυρίως ΟΙ άγρότες πού δρ!.1λεΟΟυν μΙ τό τσαπί, πού Kατανέμovται κατά lνσν παράδοξQ τρόπο σΙ μιό σχι:δόν OUΝΕXή ζώνη

γ6Ρω άπό τόν κόσμο' 40ί τiλσs, άπό τόν άρ.

a&rQI

ΟΙ σχετικά 'ΠυκvoI πληθυομοl. ΟΙ

64 ώ$τόν όρ. 76, ΟΙ πολιησμοι, OOOiOI δlσθέ"τουν πολλι;πτλό: μέσα Ι<Ο{

1Υλεονεκτήμαια: οΙκιακά ζώα, άροτρα, άλέτρlα, όμάξια, καί κυρίως πόΛu".,. Δέν όπόρχει ΜΎΟ<; νό: tπιμεΙνQI,ιμε' σύrές: άιφl6ώς 0113 Tv.εvταίες κυψελίδες τού έπεξηγηματικού πόζλ είναι έκόνες πο6 όποτελούν τίι; «άνεπτoyμέvι:ς χώ­ ΡΙ:9, τ6 (JαΡύ πυρο8οΆικ6τοι) άνθρώπιvoυ συμπαvroς.

Ή Kύ'fάταξη στΙς κορυφαίες θέσεις σn-Oτελri άλλωστε θέμα συζήτησης σ' ένα ή δόο σημεία. Μήπως θά έπρεπε vό: τοποθετήσουμε δικαιωματικά σ' αότό

1'6

ύψος τους άρ. 61 κσΙ 62, δηΛαδή "'ίόν πολιτισμό τών Ί\ζΤέκων ή τών Mεξι~ καw;iΊν KGf τόν περουΒιανό ή τόν πολιησμό τ&ν Ίνκα; Και 6tθσlσ, όσον 6φo~ ρό: την 'Ποιότητά τους, την σΙΥλη τους, τίς 7tχνες τους, τΙς πρωτότυrτες νoo~ 1'ροπίες τους' ναΙ, δΟόν άφορδ: τά θαύματα τών μαθημαιlκφν ύπο:\ογιομφν

τφν άρχαίων Μάγιο' να', Ιδίως, Άv άναλογιοθουμε 1'ή μοκρ06lότητό τους: έΊπβlώνοl)V μετά 1'ό τρομακτικό πλήγμο τής κατάκτησηι; τών Λευκών. wOχI, άντΙθεro, Άv τrσpάTηpήσoυμε ση xρησφoπuloυν α-ττοκλε!σηκά τ6 τσαπί, 1'6 σκαλιστήρι' δη δέν γνωρ!ζουν (έκτός ι'rnό τό λάμα, τήν άλπάκο -1TρoβστOKά~ μηλο- καί 1'ό vigogne*} κανένα μεγάλο οΙκιακό ζα.JO· ότι άyvOOύν τόν τροχό, 1'6 θόλο, 1'6 άμάξl, τήν σlδηρομετσλλουργlα, ή όποία tlvol -yvαιση'ι άπό α!ι'ί)­ νες κοΙ μάΜοτσ άτrό χιλιετΙες στούς μάλλον ταπεινούς 1ΤΟλιτlσμούς: της Μσίι­ ρης Άφριχης. ~Oχι, μέ δύο λό'Υισ, σύμφωνο μΙ τά δικό μας Kpιτι'jΡIζ} τού

ύλικσίι 6-ίου. ΟΙ Ιδιες έπιφυλάξεις, ή tδια ι'rπOαιώπηση Φς πρός τήν κυψΕλίδα

63, δ~άδή τήν φfVVlκή όμόδα, ή όποία μόλις άΡχΙζεl νό ά'ΥγΙζει τήν αίγλή των γεllΌννχών πoλιτισμιi)ν.

Άφου ξεnφόσoυμε όμως σύτtς ης διχογνωμfε<;,

0!13 ποί\ιτισμοί πού αιro­

μένουν, οχηματiζοov, σέ παγκόσμια κΜμακα, μιά J.ιGκρυά καί λεπτή ταινία σ'

όλόκληρο τόν όγκο τού Παλαιού Κόσμου, δη:\αδή μιά στενή χωρα άτrό πηγές, όρόσιμες γαίες, πυκνές πληθυσμ10κές σUΓΚξVTpώσεις, χώρους πού ό ΆVθρω-

...

E1δosλάμσ τού Περοι) (!,τ.Μ j.

49

πος lφαιό μέ ΟΟη σταθερότητα ,ου έπtrρεπαν ΟΙ δυνάμεις του. 'Εξ άλλου, μιά καΙ σφήσαμε κατά μέρος τήν αιrOΠΡOσαvατoA10T1Kη άμεplKΑVΙKή "ερί­ πτωση, άς πουμε ότι έκε1 πού 6ρίΟΙΙ;είΟΙ ό ποΛιτισμένος άνθρωπος aτά

1500,

Βρισκόταν iΊδη στα 1400, θα Βρίοκεται σrά 1&10 "αΙ άκόμη καΙ σήμερα, Τό Ισοζύγιο αιroKαθΙσrαται γρήγορα: ή ΊαπωνΙα, ή Κορέα, ή ΚΙνα, :ή 'ΙνΟΟκίνα, ή

'lvSoνηofa, ή ΊνδΙα, τό μOKρUΝΌΡI 'οοίι 'Ισλάμ, ΟΙ ,έσσερις διαφορετικές Εόρισ­ πες (01 λαηνoγενεiς χωρες: της MEOOytiou, πού εlναι κα! οlπλουαιότερες' η έλληνική Εύρώπη ή πιδ ΚQκότuχη. πού &rιtmf! την τουρκική καιάκτηση' Γι βόρεια, Γι πιό είιραισrη' ή ρωσολαπωνlκή, Γι 1iΊό πρωτόγονη), Σ' αό,.Ις 1Τρο­ στίθεvrcn δύο άξlοπερlεργα: κότω άτrό τόν όρ. 64, ΟΙ σn6aρof καιlΚQσlQ\1Oί ποΛ1Τlομοf' κάτω άπό τόν άρ. 65, ό όμετακίνητος τωλmσμός: των ά8ηoσWΑΙΝ γεωργών...

"Εχουμε άοl, οονοΛlκά, fσως 10 u,στομμuρια χλμ1, σχεδόν 20 φορές τό .έδα­ φος της σημερινης: Γαλλίας, Evαν μικροσκοπικό χωρο, μιά άτρακτο ύψηλών πυκνοτήτων όσο yfVLIOI οοφέστερα έξατόμnι:ωμένη, άναγνωρΙοιμιι, mutaris mutandis~ στήν σημερινή ΥεωγραφΙα τού κόσμου (όπου σέ 11 έκστομμύρια χλμ: ζει, .ας τό έπανολό:60υμε., τό 7Ό% 1"06 6νθρώπlνου πληθυσμού;. "Αν TtQ-

ραδεχόμαστε αύτή την σημερινή άναλογία του ανθρώπινου δι.wαμlKOϋ τών

wu

πολιτισμών όέ οχεση μΙ τ6 σύvoλΌ τών ΆVΘρώττων (70% συνόλου), ή χι­ λιομετρική πυκνότητα αότιϊ;ν τ<Ον προνομιούχων ζωνών θά κυμαινόταν μετα­ ξύ 1300 Kaf 1600 άύμφωνα με τα άκραια δριά μας άπό 24,S κατοίκους {κατά

tλόχlσro όριο} σt 63,6 {μtγιστo~" Στά 1600, Υιό 'Ιό σταθουμε σ' αUτ6 τ6 ΠΩ­ ρστtιρηTήplo ατό όποίο έπφεινε ό Κ.

). Beloch,

θό ΤQτn:;ιθεrouοομL τόν μέσο

δρσ μας μεταξύ 28 καί 35 κατοίκων όνό: χλμ2, Δηλa&ή, εvας οποΙΙδαιος: σrαθ­ μός, ~Αν λόιπόν ι:rrι'jν Ευρώπη ή lσχύ<;: άπαrτεϊ τουλάχιστον

17

έκατομμύρια

όνθρώτroυς:, σέ όλόκληρο τόν κόσμο, τό οημεΊο aτό όποίο !μφσvίζεrol ουσ­ σώρευση 'καΙ συνωστισμός όνθρώπων πέραν wO ό1ΤΟfοu ζri καί εόημερεi ~oς

πoλrτlσμός, ε!ναι καμριά τΡιανταριά άνθρωποι όν6 χλμΙ, 'Από τήν Ιδια θέση τό

1600,

Γι mικνomτoΙKημΈVη ΊταλΙα άριθμεΙ

44

Kαroί~

κους όνό χλμΙ' ()j Κότω Χώρες 40- ι\ Γαλλία 34' Γι Γερμανία 28- rΊ 'ΙΒηρική

χερσόνησος 17' ή Πολωνία καί ή Πρωσοίσ 14' ή Σουηδία, ή Νορβηγία καί ή (})ινΛΑVδία γύρω aτό 1,5 (oiχμάλωτες όμως σύrξς ένός πρωτόγονοιι Μεααίω­ να πού παρατείνεται, θρίσκονται ατό περιθώριο τηι; Εύρώπη.;; και δtν συμιι~ε­ TέxoI)V ατή ζωή της παρά με KότTOltf) mΈVές περιοχές τού tδάιpovs τοιιι;""'). ~Oσo γιό τήν ΚΙνσ, τήν Κiνα τών 17 trro:ρxIiOv (ή. 18η, τό Κan·$ou, άνηκε τόη; ατό κινεζικό Τουρκεστάν), εχει πυκνότητα μόλις άvώτερη άπό 20 καιaίκοιις

όνά χλμ2 (1578)&4_ Τά trrfueδo αότά δμωι;, τόσο χιηιηλά Υιά τήν έποχή μας, έ:πισημαiνouv ηδη

μιά φανερή πληθυσμιακή συσσώpεuoη. Στήν cφχή του 160ΙΙ αΙώνα, ή θιιρnμ­ efpr~f ή πιό πυκνοκατοικημένη περιοχή της rερμανfας (44 κάτοικοι άvά

χλμ) 5, είναι ή κατ' tξoχήν ζώνη γιά την ατραroλόγηση τών πεζικάριων μι­ σθοφόρων. Ή (άλλία άπoτrλt;ί εναν τεράστιο μετG"l«Ο1"εl.ttlkό χώρο, μέ

34

κατοίκους άνάχλμι). ή Ίmτανία έχει μόνο 17 κατο!κουι; ΆVά χλμ2. 'Εν τοότομ;:, ή Ίταλ!α καΙ ΟΙ Κάτω Χώρες, πλοόσιει.; και ηδη «ΒlομηχσνοΠΟ1ημb.ιεςl>, oυνrη­ ρουν μεγαλότερο φopno όνθρώπαιν, .,ούς όποίους σΕ γενικές γραμμές συ­ γl<ρι::rtooν μέσα Q'fά σύνορά τους. ΓιCΤ! 6 ιmερπληθυoμός εΤναι οιινάρτηση

oιιγxρόνωs τού άριθμου των άvθpώπ
50

Noμάδtς και ιι;τη't01'p6φoι Πφoρoσμtνη~ tξD.ιξης Kώ.AJf.ρy.w;. χωρικοl μΙ τσσιή

ΠΡΟ'!ΥΡΜς Kaλλιtρy.w; ΠιιιnoI 'ΠONnoμol, μι;

6parpo.

6. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ, ΚΑΜΙΕΡΓΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΓΟΝΟΙ ΜΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟ 1500.

-2. Πυγμαία; τού ΚαΥκ6. -3. Biδες (KιύλΣVη). -4. Άνδσμάνοι. -5. Σακσι καΙ Σιμ6vyκ.-6. Κουμπού. -7. ΠoυΝΆV (Β6ρνεο). -8. Nεypfτε<; τών Φιλιππ{νω~. -9. Ciboney (ΆvrMλεsι. _10. G~BoIo­ cudos. _11. 'Ινδιάνοι 'Τού Gl'iln Chaco. -12. Βουσμάνοι. -13. ΑύστΡαλοΙ -14. ΜεΥ6λο Λεκανοπfδιο tl~O ('Hvωμbιες Πoλπεi~Ι. _15. Κ6τω Καλιφόρνια. -16. Τέξας κσΙ ΝΑ Με{ικ6. -17. ΠcπσyoνΙα. -18. Ίνδισ· ~\", J4ιt. 1ΙΟΙ 'Τών μεσημ8ρινών άκτών τής Χιλής. _19. Ά8αΒάσκοι καΙ ΆλΥΟγχ{voι (8. Kαvoδ6ς). _20. Youka· ι: 1; ~~ irs. -21. 'Εσκιμώοι τού Klvτpσυ κσl τής ·Aνaτaί!ής. -22. 'Εακιμώοι τής Δύσης. -23. KαμTασvr6λσι, ~. • ·'1. ~ ιάκοι, Ταούκτσσι. _24. Aίnos, Chίliaks, Goldes. -25. ΊνδιCnιoι τής ΒοΡειοδυτικής ακτής (Hνωμlνες ~'~δ .ΔJ rrr;rr ..nIY""",hh,.1 _'Ιι; 'V,,,krrκ,,..,; ........ι,,"'h;, _'17 ν.......",.. .Ι/ι'....l •.....Λ. ... " ..... _'Ι" A....... r..,....""'nn. 1.

n

~

ΤααμαvoΙ

51

NιIMIty((j φύλα. -42, &ιοι.:ο{ τη~ 'AY<::I'TD'3tιcrκ 'Aφpικ~ς. -43. Mπαvroo Π{<; Δι.'ι<ιη<;. -44. 'Oπι;vr(πιιι. -45. Mcl(,!IItiGIfIJ παποι:ιιι;. -46,. Mικp.:rι-*,ΙM. -41, noλuvιjmaI, -4$. 'IvSIάl'Q' της 'Aμφmή~ (ιWαrιιι\,< Kit; 'Hvωμl.w.t; ΓΙολιn:lΙς). -49. '~ τψ, Άμι:ριιςιfς (Δυτικίς 'HνωμΊVΙς Πσι\,τιhs), -517. 'M,I6vQI UjXlζιMa" -51. ΊWiιciνιι. τής XMij<;, -$2, /\σο( TDI) ΚΟΥι<6 . ...$3. Λσσ!tών λψvΦν της :Aναrαιιι.:ης 'λΨPIKι'jς. -$4, 'Λκ1t$ τt{ς r(}mνmι;. -55. ~ π<ιv όψ,ιrtfiωv ro6 AsmIm και ;<ιjι; Bιppwkn;. -~ Φυλ{ς των υψrπiδων τt{ς 'fvδονηο(ο'i. -57. τάον ύψιπΜωντης "lvfJo~ Kof ηΙς Ν.6 Κf.ιω;. 5/). 'Opa'o't<; mi &,w6tw;$ φυι\Ιι; τι}ς κεvrpoojς 'MJkr<;. -59. M.:rλιηvtrnoI, -00. /(ι:rpαfOIoI. -61, MιςΙKσνt)f.

*

,.,

Ac'"

.-

_

~

•

•

' ...

_,

Η

_~

•• _"

..~

. ._

•••• " ' - - _ .

h"'

'λ".

__

~_'

~~

.....:.......

52

'EVQ χωριό στήν 8οημΙ(1, σrό δρόμο πρ6ι:;τήΥ Πρά'γσ, όνάμεοα σr!ς Νrilι.JI1iΡΥ~ιlςτι;ι!), r6 56σος καΙ ψ{σ ΙχθυοτροφεΥα: μι&: l/r.K(Ipr6 QΠπισ μόνο Υ6ρω σrά 1675. Ε(ναι "ffεpmou rό μέΥιθζις 1"rijv 6λλων χωΡΙ6>'" π01l ΣX,fiI6CJθηIKN υτήν !δια υειΡά σχεδΙαΥΡαμμά1'ων. (Kt.VTPJκά 'Αρχεία Xαprών, Or!ik, ΚJιισέ τώ'" Άρχ6φν.)

Ό Α. Ρ.

Usher διοιφίνει στήν Ιστορικη δημΟΥρσφΙα τρία έπrιτroα έπΟIΚΙ­

σμού. Στή βάση της κλίμακας 6ρίσκεται ό έποικισρός άπό πιονιέρους. Τήν

ζώνη αόΤή όνομάζα ιι:συνοριακήιι:, tχσvrας ίπr' όψιν τΙς 'Ηνωμένες Πολιτείες, πρόκειται δηλαδή Υιό '1'όν άρχιχό έτrOIKισμό, σ' hιαv όχι δουλεμένο ι'Ί λίγο δουλεμένο άπό τόν άνθρωπο χώρο, Τό δεύnφο tm,)JκlύΤlκό 0'1'6δ10 Κ/να, ή ΊνδΙα πρΙν ι'mό τόν 180 αlώνσ, ή Ευρώπη πρίν άπό τόν 120 ~ τόν 130), ΤΟ'ΠΟ­

<1\

θεrείn)1 μεταξύ

15

χαΙ

20 κ(Ποίκων άνό: χ);μ2. Kατόmν ερχεται ό crτuκvός:ι>

έποικισμός πάνω άπό 20 κατοΙκους. Αύτός ό τελευταίος άριθμός είναι 'foooS ύτrέρ τό δέον μετριοπαθής. 'ΑΛλά tlvat φανερό δη, σύμφωνα μέ τούς παρα­

δοοιοιωύς κανόνες, οΙ πυκνότητες 11'011 έτηοημάναμε ~δη άπό τά 1600 γιά την 'ΙΎαλΙα, τΙς Κάτω χωρες Kι,xf τήν rιxλλfa (44, 40, 34) άντισrolxoίΊν Ι(ιόλας οέ μια

Τ6 6ιieoς τού άρι

53

δημογραφική 1τΙοοη. ~Aς οημειώσοuμε δη, σύμφωνα μέ τούς ίnτO'λoγΙOμOός

τού

Jean Foura$ti~ Υιά τήν Γαλλία τQι) ΠαλαιοΙ:Ι Καθεστώτος, θά xρmαζόταν, 7r<Wra &υ' όψιν την άμειψισπορά, 1,5 έκτύf}!Ο καλλιεργήσιμης γης

έχοντος

γιά vό: έξοοφαλlοΟεΤ ό έmσπloμός: ένός άνθρclmσιJl6. ΕΙναl σχεδόν τό αότό 11'06 θt60ιώνει ό Danϊel

Defoe

στά

1709: 3 acres'

Jι;αλi'jς Ύi1; ή

4

fSIO

μ'

μέτριος

(δηλαδή 1;2 ώς 1,6 tK:rCtpIDj87. Κάθε δημογραφlκη lνταση ΣUνεπόγεtαl, σπως θό δoυμt.ι εfu rnlΛΟΥή τής διατροφής (ίδισΙτερσ μεrαξό κρέατσς καί ψωμιού)

είτε μετασχημοτισμούς της γεωργΙας, είπ εόρεΙα προσφυγή σrή μετανάστευ­ ση.

ΟΙ παρατηρήσεις αύτές μός όδηΥΟι)ν μόνο στi)ν άφετηρΙα τών ούσιασηκών

προβλημαιων της lστσρίας 1'0'0 rnοικισμοiλ Θ6: bτρεπε bτίσης νά γνωρίζου­ με, ΆVάμεσα σ' άλλσ, τή σχέση τού άστικσύ μΙ τόν άγροηκό πληθυσμό (έ'rra­

δή tΊ σχέση αότή είνσι ό ούσιώδης &Ικτης στην Ιστορική άνσδρομη της άνά· τπuξης:) καί vΆ Υνωρίζοuμε καλύτερα τή μορφή T&v άypoηKUJV συναθροΙ­ OεΩV σύμφωνα μέ τούς κσνόνες της άvθΡW1ΥογεωΥΡσψrας. Κοντά στήν ΆγΙα Πεrρoύπoλη, aτό τtλη τοίι 180υ αΙώνα, θρίσκονται κ.ατεoτrαρpένες, ποΜ μσ~ ιφυά Γι μισ από τήν άλλη, ΟΙ τrανάθMΙX; όγροικΙες τών φlνΛανδών όγρστωψ τά σπΙτια τώll Ύtρpανών όποίκων εlVO'I σΙΙYKενTPωμiνα- τά ρωσικά χωριά ά·

ποτελούν, συγκριτικά, σημαντικές συναθροίσει;;1\3. Ή Κεντρική Εύρφπη,

eo--

ρεΙως τών Άλπεων, έχει χωριά σχεδόν άσημαvτα. Καθώς εΊχα τήν ευκαιρία νά δώ ποΛυάριΘμα σχεδιαγράμματα γαιαιν στην Βοημία, στίς παλιές Ιδlοκτησίιχ; τών

Rosenberg

καΙ έπειτα τών

Schwarzenberg,

κοντά σrά σύστριακά συνορα,

σrή ζώνη τών τεχνηΤών iχθυoτρoφεΙων 'Πού είναι γέμάτα rrplvous, λοότσους και πέρκες -καθώς καί να μελετήσω τά ιφαnι<ά CIfYXεia τής Βσρσο6Ιας:- Μυ1Τωαιάστηκα όπό τήν άπόλιrτη άση-μαντότητα αυτών τών χωριών τής ΚεντΡι. κής Εύρώπης που πολλαπΛασιάζονται κατά τόν 170 καΙ τόv 160 αΙώνα: πρό­ κειται ΑΙWήθως Υιό καμμιά δεκαριά σπΙησ •.• tίμαστε μακρυά 6πό τά χωριά­ πόλεις της ΊταλΙας ή ης μεγόλες κωμοπόλεις ΆVΌμεσα στόν ρηνο, τόν Μεόση

και τό Λεκανoπtδιo τού ΠαριοlOύ. Μήnωι; αύτή ή άσημαvrότη1'σ τών χωριών σέ τόσες χώρες τής Κεντρικής καΙ ΆνατοΛικης Εόρώπης δέν είναι μιά άττό τίς πιό οΟΟιοιπικ.ές α!τlες 1'00 πnτρωμέΊιoυ 1'ψ:; άΥροτιάς; "000 τηό πολύ έλειπε ότrό τήν όγροτιά ό σuναισnσμός τών μεγάλων κοινοτήτων τόσο περισσότερο'

άφoτrλlσμΈVη Βρισκόταν άπένανη οτούς άφε.ντάδ~.

ΤΙ Ι/λλο σvνάγεται dπό τό x6QTη τού Gordan W. Hewe.s Τρίσ11'ράγματα τoυλάχrστoν:

1. Ή μεγάλη σroθερότητα Ιών χώρων ποΛlηστικης όνά'rrruξηt; (της W αριθμόν ένα έττιτvχ(ας) καί τών «πολιτισμών:. (τσυ δείtτεpoυ αίπσύ όνθρώπι­ νου έπιτεόγματos), μιά κσf ηταν άΡKεrή ή άπλή σναδραμlκή μέθοδος Υιό την &να-σύσταση μΙ Βάση τό παρόν αίπών τών χώρων_ Ιά οριά τους παρέμειναν σrαθερά κατά τρόπον πού ή σuvσρμoλόγησή τους vΆ δίνει εν{)\' γεωγρσφικό όγΚQτόσo oνμnαyή όσο ΟΙ Άλπειι;,

'16 Γκάλφ-Στρίμ ή ό ρους τοΟ Ρήνου. 2. Ύποδηλωνεl έπίσης δη, 1τρΙν όπό τό θρΙαμ80 της Εόρώπης, όλόκληρος ό κόσμος γνωρίζει ήδη την ταuτότητά wu, ξ:χtl καταληφθεί άπό τόν άνθραι­

πα άπό αΙώνες η XJAIεTits. Ό άνθρt;ιYΠΌΙ; δέν σταμάτησε παρά μπροοτά aτό μεγαλύτερα έμπόδlα: τΙς Crπtpαντες θαλάσσιες ΟΟόοεις, τά δύσβατα βουνά, ~ 4.050 τ.μ, καθένι:ι: (Σ.τ.Μ,).

54

7.

Ο} BPΛDA!AN!KEΣflANDEIRAS Ι1δ<χ;·180ς σΙI

ΟΙ Bar;delrns {ειάνηοαν ιωΡfως όπΌ 7rjV πόλη T(Jfj S<w PaolQ (σr6 χάprη: 5.Ρ.). οι Paulistas BII:rpι:ξav δΑο τό έoωrεpικ6 τη., 8pαζιλ{α~. (Km6 -rδν Α. D'fsaagnoIie-T.aunay).

ήι; δασώδεις μάζtς: (τού Άμαζονίου, τής Βόρειας Άμερικής, της Σιβηρίας}. τις (nτέραντει; έρήμους. Και, άκόμη, ίtv κοιτάξει κανείς άπό κοντά τόν χάρτη αό· τόν, αι:ν ύυάρχε; θαλάσσια εκταση ποό νά μήν έ&λε άπό πολύ νωρί<; σi

πειΡαομό τήν κλίση τών άνθρώπων Υιό l1ερlπέτεια καί πού νά μήν παρέδωσε τά μvσrlKά της (ο! μουσώνες τοΟ 'IWJKQiJ 'Ωκεανού εlναl γνωστοί ήδη από τήν έλληVΙKή άΡχαιότητα)' δtν &πάρχεl όρεινή μάζα ποιί νά μήν άποιι::άλυψε

Τ6 Ι>ci(ιoς τοΥ άρ

55 τΙς προσβάσεις της κοΙ τίς 6τραποίις της" σί)τε δάση όπου ό άνθρωπος δtv

διεlο66ει, ού'τε Ιρημσιπου δtν δισοχlζει. Γιά τόν ~KσrOll(ήOΨO κσ! 1Tλεύoιμo~90 χώρο τού κόσμου, δέν γεννάται θέμα' τό l1αρομl1φότφο κομμάτι γης έχει ~δη πρΙν άπό 1"61500 (ίσως πολό πρΙν τό 1400 ή τό 13(0) τον ί&10Κ'τήτη του, τούς έπικαρπωτες τοο. 'Ακόμη καΤ oi τραχιές φημοι 1'oD ΠαΛαιού Κόσμου στεγά­ ζουν, KtΠω όπά 1'ούς όριθμοός: 30 ως: 36, 1'α φ1λοπόλεμα ΆVθρώπινα πλήθη τών νομάδων γιό τούς όποioυς τφkπεl να ξανσμιλήσουμε ο' α&τό τό κεφά·

AoIO. ΜΙ δυό λόΎtα, 1"6 ΣύμπCJV.

-1\

παλιά κοτοικία μας:ι'l1, έχει o:άYOKαAU-­

φθεϊ:. άπό 'ΠΟλύν καιρό, πολύ πριν άπό τις Μι.Ύάλες Άνα",αλίιψεις, ΚαΙ αίrrός

άκόμη ό άπολογιομός τού φι.rrΙKoύ -πλούτι u έγινε με τόση άκρί&ια «άπό τiς όρχΙς της γρατrrής lστopiαι;, ώστε ούτε !ν] Βρώσιμο φυτό γενικής χρησιμό­ τητας δέν προστέθηκε σrόν "ατάλογο έκείνων πού ήταν ΓVφστά ΦΤό πρίν,

τόσο προσεχτική καΙ τiλt;lo ύπηρξε Γι έξεpεΙWηση στήν όποία ΟΙ πρωτόγονοι

λαοί ειχαν υποΘάλει "Ι'όν φΙJTlκό κόσμο'&:ι».

Άρα δiν θά άνακολίιψιl r'J ΕυΡαιπη T~ν Άμφlκή ή τήν 'Αφρική ούτι" θό παραβιάσει αύτη τίς μικπηριωΟΕlς ~πείρOιJS. Οί έξ[Ρευνητές της Κεντρικής 'Αφρική" σrόν 190 αιώνα, πού τόσο τοό<; εξύμνησαν άλλστt, ταξίδεψαν οτήν πλάτη τών μαίφων μεταφορέων τους καΙ τό μεγάλο '-OUI) λάθος, κι::ιθώι; καΙ τής τότε ΕόραΥΠης, ήταν δη πίσrεψαν πώς όναKάλιIΠTι,w εva εΙδος Νέου Κό~ ο}lσυ .... Τό lδιο καΙ οί έξερΕUνητές τής νοτιοαμερικανικής ηπείροu, ώς καΙ. αύrOΙ οι bandeitanres paulΊStas (01 όtrOίOI έφυγαν όπό τήν πόλη τοΟ Σάο naO~ λο, πού (1)([ iδρυθεί τό 1554) καΙ πού ή έ"!roπOlία τους κατά ,-ή διάρκεια ·rών 1fιoυ, 170υ καΙ 1800 αΙώνα προκαλεί 1'ό θαυμασμό, τό μόνο πού .εKι,wmι ήίαν νά άνακαλύψόυν ξανσ τrαλloύς δρόμOιJς: καί ποτάμια πλωτά Υιά τίς mρόγ.ες πού χρηαιμοποιουοαν ΟΙ 'Ινδιάνοι' /(αΙ αότο/ πού τοίις πήρσν άπό 1'6 χέρι δέν ήταν άλλο! άτrό τούς ΜaμεΛούΙ(QU), τούς μιγάδες ΠΟΡτογάλων καΙ Ίνδιά­

νων~. Παρόμοια εΤναι καΙ ή πφtπέτεια, πρός άφιλος ί&ν Γόλλων. ι<ατό ίόν καί 1Βο αιώνα, χάρη στους κανα506ς μιγάδες, στό: "Καμένα Δόαηο, άπό τΙς Μεγάλες Λίμνες ώς τόν Μιοισmή. Ή Ευρώπη έχεt ξαναανακολόψε! τόν κόσμο πολύ συχνό μΙ τ& μάnα, τά πόδια καί τήν νοημοσυνη τ(Ον άλλων. Αί:ιτό πού rrhuXE όπό μόνη της dvol ή ανακάλυψη τού ΆτλανΤΙιi:σύ, ή τιθά­ σευση 1Ί].)ν δυσκοΛιών του, τών Ρευμάτων του, τιUν άνέμων τou. Αύτή ή όψιμη

170

νίκη τής άνοιξε -rίς πόλες καΙ τούς δρόμους ,ών Έmά θαλασσών τοί) κό­ σμου. ~Eθεoε άπό .,.ότε αιην ι.'mηρεr.nα τού λευκοΟ όνθρώnου τήν θαλάσσια Ινότητα του ajjpnαιtTOS. Ή ενδοξη Eόρώτrη εΙνσl στόλοι, καράβια /(Qi πάλι καράβια, θαλασOlνLς τroρεϊες' εlναι λαο! ναυΤ!.,;ώΥ, λιμάνια. ναuτrηγεία, Τήν

έποχή ίΟΟ πΡώτου ίου ταξιδιού aτήν Είφώπη (1697), ό ΜέΥσ:ς Ππρος δέν κάνει λάθος; θά δουλέψει στήν ΌΛΛΑVΔία, aτά ναuπηγεTα τού Saaronm, κο­ ντά aτό ~AμστεΡvίαμ.

,3, Τελευταία παρατήρηση: ΟΙ στενές ζώνες rruκvol) πληθυσμού ΔΈV εΙναι πάντα όμοlογενεϊς. Δίπλα σέ πεpIOχtι;: οί όποϊει;: I(CΠOIKOUVΤQ! στα6ε:ρό: (ή Δι;~

τικη Ει)ρωπη, ή Ίι:rnωνία, ή Κορέα, ή ΚiνaJ, ή 'IνδoVΗσΙo καί Γι ΊνδοΚΙνά δέν ε1ναl. Υιό νά ΠΟΟμε την άλήΟεια, παρά Ινσ κομμάτι μΙ 'σπαρμένες έδώ καί κιϊ μερικές KατσΙKημέ'lις mpIoxts· η !'δια ή 'IVΔΙα δέν KCΠOIKεI,αl τελείως άπό τούς άνάμεlκτους πληθuσμoύς της ίό .Ιαλόμ [lναl μια αι;ιρά ά1rό όχθες, άτrό ήμιέρημες περιοχές (sahels) σTr)v 6κρη έρήμων, ποτο:μών, θαλασσών, κολλη· μένων στά πΛWpά τής Μαύρης ΆφΡlκης. στήν όκτή i"ών Σκλάθαιν (Ζανζ16ό·

ρηΙ δ1τως καΙ οτήν Kαμn'ύλη τού ΝΙγηρα, δπου Ιδρίιει !(αΙ .επανιδρύει τΙς φv.o.

Τό Βάρος του &ρ.8μοι1

56 1tόλεμες αύτοιφατορίες 1''Ο\). 'Ακόμη "αϊ ι'j Ευρώπη πρός τά ανατολικά της:,

'iTipa άτrό '(1ς έρημες παραμεθόριες m;ptoxtς, έκ6άλλεl σrό κενό. Τ6

DtfJlEQ

τών dvBeώJt'ωv

χαί ?:ών άγριων ζώων Ό πειρασμός νά μή 6λέποuμε παρά '(ο(ις 1f<ιAlτIotJouc; ε1 ....αι πόντο μεγάλος οαιοί ε'ίναι τό οίισιασηκό. 'Eπmλέ.ov, ξόδεψαν θηοσυρους έmδεξιζwητας )'16: νά ξαναeροOv τό άρχα'ϊα τους πρόσωτrα, τά έργCΙΛΕία "(ους, τΙς ένδυμασίυ; τouς, τά σπίηα τους, τίς QUνηθειές ΤO!Jς. ακόμη καί τό: παραδοοιακό τους ΤΡσΥούδlα_ Τά μσυσεία '(ους μάς περιμένουν. Καθεμιά από 11'<; "'κυψελίδες"

τους, κατά συνέπεια, έχει τά γνωστά χΡώμαιό: της. ~oΛα έκεί εlνω συχνά πpωτό,.ι,mα: ό άνεμόμUΛoς της Κίνας γuρνάει όριζόvrια' στήν Κωναιcwnvoύ~ πολη, ΟΙ λεπίδες τών ψσλlΟIQw Εχοον μεyόλtς tσω-τερΙKές κοιλότητες, τό: KOtJ~ τόλια π-olι.vτε}.ξ:ίσς εlYαJ άπό ξύλο πιπερlά<ϊ τ6 !αιrαιvΙKό αμόνι; δrrως: και ro κινέζικο, δέν μοlάΦ μέ τ6 δικό μας' τά καράβια '(ης Έρυθράς Θάλασσας καΙ τοί) ΠεΡσικού Κόλπου 6ΈV έχΟΙΝ οίπε ίνα καρφΙ .. Καί κάθε cκuψrλΙδα.ι έχει τά φυτά της, τά οΙκιακά της ζώα, όπωοδηπο'(ε τόv τρό1ΥΟ νά 1'(ι μεroχειρΙζε­ ΤOl, τά σπίηα ποι) προτψδ:, ,.ά CnτoMεισrlKά 1'ης ι:Ιδη διατροφής ... Μιό άπλή

μυρωδιά Κουζl .... σς μπορ6 VΆ φέρει στ~ μνήμη έναν όλόκληρο πολιτισμό. Έν τούτοις, οί πολιτισμοί δtν ε!ναl oιTrε όλη ιΊ όμορφιά οίπε όλο τό άλάτι τής γής τών άνθρώπων. Έξω άπό αύτΌίις, μερικές φορές διασxίζoνrας τόν ίδιο 1'ό χωρο 'Τους ή παρακσμτττοvrcς τά πλαfοιά TOus, έμφαviζεται μπροστά μα') ή πρωroγονη ζωή Kctf τεράστιες εκτάσEJς άντηχοί)ν τό κενό. Έδώ άιφι­ Μ>ς εiνo:ι ποι) ή φαvταoΙα μα') άvoίγει τό 6lθλi'o Tii)v άνθΡφπων καί τών σ­ γριων ζώων, η τη xpuof} 6ίβλο τών τrσM&ν γεωργικών συστημότων των ά­ γροτών μέ την τσάπα, παράδεισο aτά μάτια τών πολΙ'l"lσμέναιν, έπu:δή ΟΙ τε­ Λευταί01 πολύ εύχαρΙστως θά άπσλλάσσονταν μέ την πρώτη ευκσφία όπά τούς KaravαyKCGμotis '(ους,

Ή "Απω 'Ανατολή εΊναι ωΙνη ποίι θά μπορούσε νά δώαι:ι τΙς πolιυαριθμό· πρες εΙκόνες αuη:iw τών πρωτόΥovαιν πληθυσμών σrά νηοιά ,ης 'Ινδονηοίας, Ο1'ά θοιινά της Κίνας, αιά 6όρεΙύ τού Ιαπωνικού νησιοu γ~$O, στην Φορμόζα

η στην γεμάτη άvnθέοt1ς καρδιά της Ίνδίας:. Ή Ε&ρώπη 5έv διαθέτει αt'πoι)ς τοός ..:άγρίσυς.ι νά κατοικούν στά εδάφη της, αότiς τίς φυλές 'Πού θά έκσl­ γαν. 'Ποό θά ",uproyαv» τό δάσος 1'ών ύψωμαιων Ύιά νά καλλιεργήσουν τό

ρόζl στό ξερό έδαφος τΏv ξέφωl'ων')(. 'Α«ό πολύ νωρίς οτέ.Υασε έιαϊ τούς όpεal6Ioυς της, τούς δάμασε χωρίς νά τούς μΠCΙΧUρΙζε-rαl ώς 1fσρΙες. Στ(", 'Άπω 'Ανατολή, άντlθετα, δΈV ίπτάρχουντέτοιοl δroμο! ή τέτοιες OUvalvtIΊKi;;;

διαδlκααιες. ΟΙ άναρίθμητες συΥκροόΟΣις XαραιcrηρΙζoνται έκεϊ όπό μΙΌV όνε­ !\tητη θηριQ)δία, ΟΙ Κινέζοι δΈV 'Πι;ιι.roυν νά (rγωνIζovrol έναντΙόν τών άγρΙων όρεσιβίω .... του<;ι ΟΙ όποίοι έκτρέφoυv ζάχχ καΙ κατοικούν σέ βρωμερό aπίηα. Παρόμοιες σuγιφoύαι:ι<; οτήν Ίνδία. Στό

1565,

στή χερσόνησο τού

Dekkan,

ατό πεδίο της μόχης τού Ta!ikota, τό ίνδουιστικό 6ασfλειo τού Vijyanagar δέ· xετGI θ-αvάαφo πλήγμα από τό hmlKQ ΚQί τό 1Tι.ιΡ06nλIκ.ό τών μουσουΛμάνων σoUΛτQνων τού βορρά. 'Η τεΡάσπσ πρωτι:.ύοuσα δΈV KατσλαμθΆVεται όμΙ­ σως ι:mό τό Υικητη, όλλά μένει άνυπεpάσmσrη χωρίς τό άμάξια καΙ τα lrπo·

ζιJγια πού πήρε μαζi 'Του ό στρατός. Πέψroυν τότε έ.πάvω της, λεφ\στώvro:ς

57

Τό κυνήγι τιΊι; φώκιας: αύτ-6 16 ΌVΆ8ημα 'ι'ού 1618 Ισropει τήν περιπ!:rεια QQUIίOOJV KuIo'IίYri.ιv ΠQύ roύς nijPf: μαζί μί 16 θήΡαμό 'ι'οι.ις ινα παyQ&wvo πού ιXffoaπOOBη/(t· {αvafJpijι«w τή στεριά μόνο ύσn:Ρσ από

(Φω'!'οθήκη Α.

5W έθδoμιfδες.

Σroκχόλμη~ NaIionaJmuseuιU.

Colln.)

τηΥ καί KαταOΤρΙφovτάς την έκ 6&θρων, ΟΙ άγριοι },αοί ά1rό τίς γΕιτονικές

λόχμες καί ζού)'κλες, οί

Brinjaris, ΟΙ Ιambadίs, ΟΙ Kurubas95 ,

Αότοί ί&iJ ο! άγριοι όμως εΙνοι σαι φυ},αKloμέ'voI, οάν περικυκλωμένοΙ ήδη ό-πό ι'm'εpφίαiιoUς τroλlΤΙOμOός, ΟΙ uραypcrrlKoi άγριω είναι άλλού, Grπoλι)· τως έλεύθιφοl, οέ φρικτά Ιδόφη, Ι:IVΑι άJ.ήθεlα, καί ατίς παρυφές τών κατΟI'­ ιι;ημένων χωρών" ε!vαι οί RandvD1kerτou frέderic Ratzel, ΟΙ περιθωριακο! lΙαοΙ, ΟΙ gcschfchrIos, ΟΙ λαο! χωρίς ίστορία, (μά clvαι δυναηΊν;) τών ΥεΡ(Jανι))v γεω­ γράφων καΙ IσrOΡIKων. ~Aλλoτε, σrόν Μεγάλο ΣιΒηρικό Βορρά, f12,QOOTchou-

k1e$ ζούσαν οΙ 800,000 x~2, χίλιοι SamoyMes οέ 150,000 χλμ" τι,;; παyt1)μένης Yamal,. . Καί αίrrό γιστί ",συνήθως ΟΙ έvδr}.στερες όμάδες

χερσονήσου του

εΙναι έ"εiνες w!) άποκτουν 1Η:ρισοότερο χώΡ(Μ91, έκτός 6ν πptπεl νά ά\rn­ στρέψουμε αότή τή διmτIστωση: μόνο μιά στΟIΧξ1ώδηι; ζωή μπορεί νό: διστη~ ρηθεί, ξ<:θQ;6oντας ης ρίζε<; κο1 τους ΒολΒούς ή παγιoεoovτας τά άγρια ζώσ, ο' σίrrές: τίς άπέραvrες άλλά έχθρικές έKTOOCΙς. Όπως καΙ νά έχουν πάντως τό πράγματα, έκεΙ πού ό ανθρrnπoς οπανlζε.ι, άκόμη κι άν ό τόπος είναι άνόξιος λόγου η άχρηστος, αρχίζουν νά πολλαπλα­ σιάζονται τά άγρια .ζώα, Ή όπομάιφUνΟf'! άπό τόν άνθρωπο oημαiνει oυVΌ~ VΤΗoη μέ τα θηρfα. Δια6όζοντας τΙς ταξ1δlωΤΙκέι; άφηγήοεις, 6λέπεις όλα τά ζωα τή!) γης νά έρxovrσι πρόι; τό μέρος σο!). Νδ ΟΙ τίγρεις η)ς ΆοΙος:, πού

58

Κυ ...ήΥΙ ι!iγpιδxoιρo!)

0'11'/'" Βaυαρίσ:

6K6νrtα κα' πυρο86λα δπλα (1531). 8ayeri~ches

riornι(mtJst!um,. Mό-w:ιXo. (Φωroypσφfα

Na·

1'00 ΜουοεΙου.)

1'ΡιΥυρίζουν χωρΙά και πόλαις, νά αίφνtδιάζolJV Koλυμ1Tα.νrας στό δέλτα τοίι Γάννη τούς ψαράδες που άποκοφήθηιι:αν μέσα σnς 6άρκες τους, κοτά ro λεγόμενα ΙVός ταξιδιώτη 1'00 17(1) cΙώνα. 'Ακόμt1 καί σήμερα, έκχερσώνουν τά δάση γύρω ότrό τΙς όρεlνές πολίχνες στήν "Απω 'Ανατολή, Υιά νά άπoμα~

ΚΡ(:ιVOVV 1'ό τρομερό όνθρωτroφάyo θηρίο'>!!. ~Oταν ϊTέφrεl ή νόχτα ιι:ανεϊς- δέν αΙσθάνεrαl άσφαλής, oι.Trε καί στό έσαιn:ρικό των σπlτιών.:Σi μιά μικρή 'Πόλη κοντά στήν Kι:ιvrόνα, δπου παραμένουν φυλαι:ιομένοl ό Ιησσυίτης μον<ιχός: de Las Cortes 2':άί ΟΙ σύντροφοι aτή δOOΎUΧία του (1626), κάτι'οιος δνθρωπος

6yαίνεJ ι'rπό τό κελλί TOI): ή τΙΥρη τόν όρπάζεl 99 , "Εται, μιά κινέζικη ζωγραφιά

1'00 14όυ αΙώνα παρlστάν~1

μιά 1'εΡόσηα ροδόσηκτη τίγρη άνάμοοα στ άνθι­

σμένσ κλαδιά τ{ί)ν όπωροφ6ρων δένδρων, σάν !να ΟΙΚΕίο Τέρας'00. Καί πράΥ­ μση, εται ε!νοl, σι;' όλόκληρη την ~Aπω Άνσroλη,

Τ6 Σιάμ άπOτελεi'τol άπό μιά κοιλόδα. την κ:-οιλάδα του Menam' aτό νερά τ-οιι, σεφΙς σmτιών έnόνω σέ πασσάλους, 1rαζάρια, οlκογένΕlες στιυθαγμένες

οέ Βάρκε<;' σrήν όχθη, δύο ~ τρείς 1Υόλιις, άνάμεσά τους καί ή πρφrε60υσα, όρυζΏΝΕS' μετά, τεράστια δάση όπου ,6 νερό διεισδ(nl σέ άπέραντΕS έκτά­ Τό στrανlα μέρη του οασ!bOOιις έδόψους πού Βρίσκονται ovvεχφς έξω

, σεις,

Τ6 6άρος τού ~

59

άπό τό νερό κρύΒουν τίγρεις καί άγριους tλέφαντε.ς και ακόμη αΙγάγΡους,

όπως Ισχυρίζεται ό Ε. IGJmptc.1t11 • "/Vιλσ θηρία, 1'6 λloνrάριo, βασιλεύουν στήν ΑΙθιοπία, σrήν Βόρεια 'Αφρική, σrήν Περοία κοντά στήν Βασσόρο Γι όκόμη

οτό δρόμο τίις ΒορειοδυTlκης 'IνOfas. ΠP~ ,ό ΆΨ'ι'OVI<πάν. ΟΙ κροκόδειλοι

βρίθουν οτούς ποταμούς τών Φιλrππίνων1 ,01 άγριόχο!ροι είναι κύριοι τω\< παραπoτάP1ΩV πεδιάδων της ,Σουμάτρος;, της 'Jvoras, τών όρom:δίων της Περοιας' άγρια 6λογα, ατά βόρεια του ΠεKiνoιι, -γίνονται λεία τών κννηγών καΙ 1'Ηάνονταl μΙ 1'6 λάσο1 (!1. ''ΑγΡ1α οιωλιά ούρλιόζουν σrό' βΟIJΥ(; της Τραπεw

ζoόνrας καί έμποδΙζουν 1'όν Gemelli Careri νά κοφηθεj1t>ό. Μι!\ρόσωμες, δ­ ΥΡlες έπίσης άγελόδες Ο'1Ίιν Γουινέα ίKΑVOΠOIOίιν τό μένος τών ΚLιvηγών, ένω άντΙθετα δλος ό κόσμος ,ό βάζει ατό 'Πόδια μπροστά στΙς άγiλες lλεφάντων καΙ ImroπOTάμων, .. θαλαοσΙων άλόΥωνι> (Sic) rτoυ κcrrααιρε.φοuv d αύτές τίς lδιεις 'Περιοχές τΙς φυτείες .ρυζιΟύ, κεχριου κοί άλt.αιν λαχανικών" ..... Βλέπει Kσvιίς καμμιό φορά άΥέλες 6rrb τριακόσιους ή τετρακόοιοι.χ;, συγχρόνως ...

Στήν "ftρQQ'ΠQ μwημ8ρινή 'Αφρl"η, τήν 6:δεlα και αιrανθρωπη, μακρυά άτrό τό πέρασμα τού άιφωτηρίου της Καλής Έλτήδας, συναvrα κανείς μαζι με τοός; έλάχιστους όνθρώπους; <11.0'1) ό τρόπος της ζωης τους b,(tl 1Τερισσότερη σχέση με τα ζώα 1Ταρά μέ τοός άνθρώποU9, .θηριωδψ ζώα, πολλι;! λισντά­

ρια καί tλέφwrrες, 1Τού φημΙζονταl ότι εΤναl ίό μεγαλότερα στόν κόομσ lΟ6 • Νά

iJl
σroiJ 1W.

'

~Ooo Υιά τούς λίtKoυς, όλη ή Εόρώ'πη, άπό τα ουράλια μέχρι τ6 Στξ.Vό τού Γιβραλτάρ, dναι δικη τΟ'l)ς, όπως κω Υιά τίς άΡKOίJδι:ς τά βουνό της. Ή 1Τα­ ρουσία των λύκων παντού, τό Μlαφέρον πού πpoKαλO{Ίv, κάνει τ6 κννήΥι τού λόκου έναν δείκτη τής υγ.εΙας της ύπαίθρου και αότών άκόμη τών πό­

λεων' ένα μέrΡO τής ΠOIό'rητας τών χρόνων πού KuλoUΝ. Μιά ι:myμη άπΡοοε­ ξίαςι μιά οΙκονομική &ποχώρηοη, άας δριμύς χειμώνας, κοΙ ο! λυκοι πολλα­ rtΛασιάζovrαl. Στά 1420, οΙ άγtλες τους εΙοδύουν στό Παρίαl άπό ,6 χαλά· αμcrrα των τειχών ~ τίς κοκά φυλαγμένες πύλες" έμφανΙζονται άκόμη τόν ΣεΊΊτtμ6plo τού 1438 νά αιlτΙθενro:ι στούς ΆVθpώπoυς, αίιτή τή φορά έξω

άυ'ό τήν πόλη, μεταξύ της Μονμάρτης Ι(αί της πύλης roύ •AγίoιJ •AvτωvΙoυ 1116. Στά 1640, λύκοι έμπαινΆV aτήν Besanςon διασχίζoνrας "(όν ποταμό Doubs, ιαιvrά στούς μόλους Τής πόλης. καΙ «άρωγαν "fά παιδιά ποό ηταν στους

δρόμσυς.1W. Δημιουργία γυρω aτά 1520 του ΦΡαγκfσχ:οu Α', ΟΙ μεγάλοι λυκο­ θηράρχες δΙOPyαvώνoUΝ τεράστΙΕς παγόv~> όπου rnισrρaτεύOVTQI άρχοντες καΙ χωρικοί' ίό ίδιο καΙ aτό Gevaud3t1, '1ό 1765, .. όπου ΟΙ άφσvισμoί άπό τοός λύκους h<σvαv 1'060:; ΆVΘρωπOυς νσ πιστέψΟυν ΣΠΊV ύπαρξη .f:vδς τεραιώ­

δους θηρfοιι:ιι l1 (1. ~αίνETαι:ιι, γράφει άας Γόλλος ατά 1779, «δTlπροσπαΒούν νά έξoνrώσoιιν τό εΙδος σrήν ΓσλλΙο, όποο'ί έκαναν έδώ και -πάνω 6rrb έξσκό. σια χρόνια ατήν 'ΑΥγλΙα, άλλά δέν εΙναι cϋκολσ νά τούς περlΚlJκλώΟΟlJν σέ μιά

χώρα τόσο μεγάλη κοί ΆVOlχrή ά!Τ' όλες τις πλευρές όπως ή δική μΑS, ένώ γιά άα νησί, όπως r'ι ΜεΥάλη Βρετανία, ήταν δυναιόν~ηl. Λέγεται μάλιστα δη τό 17Β3 ΟΙ έιαιρόοωποι τών έμttόρων συζητουσαν μιά πρόταση 1TOU έγινε μερικά χρόνια

vropmpa,

δηλαδή νά cεJoάγoυν στήν ΆΥΥί\ία fναν αρκετά μεγάλο ό~

60

Κυνήγι, σΗίιι Πεpuία, τόιι 170 αίώνυ: yt:pαΚI, άκ6ντιο, σπαθί, πυρσ86λα, άφθονα θηρά· μrπσ. 'ArtQrπταoμG μιιφΟΥραφΙας. Μ"υσείο Guimet. (Φωτoypαφiα /eiJ.n-Abe! L
ριθμό λ6κων γtό ',Ιό καταστρέψουν το μεγαλίιn:ρu μέρος του πληθυομοο.,112! 'Ακόμη και για το,Κ; λύκοιις, Γι ΓαλλΙα, συνδεδεμένη μέ τΙ", ηπειρωτικές στε­

ριές, μΙ τά μακρυνα δόοη της ΓερμανΙας η της Πολωνίας, δέν f.tφWγεl ό:rrό ηΊ Υεωγραφlκι) της θέση ως σraupobpri}Jl> Στά 1851, ο! λόΧΟΙ λυμαίνονται άκόμη

τό Vercors113 •

"Aλλ.Q. πιό wχό:ΡIQTΙ;Ι θεόμςιτα,

Qi

6γρlόκοτες, αϊ φαΟI(WQί, ΟΙ όσπροι λαγο!,

Τό 6άQος τού άρ,

61

οι άσπρες πέρδικες των -λλπεων, ΟΙ κόχ:κ!νες 1Τέρδlκες κοντό <πήν Μάλαγα πού πεroi)v τρομογμΜς όπό τά άλογα
έ.νδοχώρα της: θσλtνθισ,' aτά 1494. Ή ατί) άρχές "(oi) 160υ αΙώνα, αύτή ή πλημμυρίδα άγριων ζώων στην Rauhe Alb τής βιφτε:μβέργ'1ς' tν TOUτOJS άπα­ γoρεύεrαι σ;0'ύς:' χωρικούς νό χΡηοιμοποιοΟν ένσντίον TOU!) μεγάλους οlo:ύ­

λους, δικαΙωμα πού άYfiKE μόνον στοίΚ; δασοφύΛακες!15. Στήν ΠεΡοία 6ρι­ θου ... ΟΙ άγριόχοιροι. τά έλάφια, τά ζαρκάδια, 0'1 δορκάδες, τά λιοvrάρια, ΟΙ τΙγρεις,

oJ

άρκοΟδες, ΟΙ λαγοΙ κι tττιπλέoν ύπάρχουν άναρΙθμητα περιστέρια,

άΥριόχηνες, πότηες, τρυγόΥI(1, κοράκια, έρωδlOί και δυ6 είδι) 1Τέρδ1κας:1l6 ... Φυσlκά, δσο πιό μεγάλο εIvαι τ6 κενό, τόσο Ο ζωικός θΙοι; 1'ι'ολλαιτλασιάζε­ ται έκεί μέ την 6νεσ~ του. Ιτήν Μαντζουρία, όπΟ'υ ταξιδcOC! }Ιέ τήν τεράστια άKσλoυθίζl τού αύτοκράτορο της KΊVΆς (100.000 i'iλoγσ). ό Ρ. VerbiE!st (1682)

παΡι:υρίακετσι 6ναθεμmiζοvrας, lo:σrάKoπoς: άπό την κουρaoη, οέ άπiθανα κυνήγια: αέ μισ μόvo μέρα: σκοτώνονται 1.000 tλάφια $(οί 60 τίγΡCις117. Στό νησί τού Μουρικιου, άΟΟο άκόμη άπό άνθρωπους, σrά 1639, τά τρυγόνια καί ο! λαγοί ε{ναl τόσο πολλά καΙ τόσο λ!Υο τρομαγμένα, πού τα πιάνουν μέ τα

χέρlα l1ΙΙ • ΣτΉV Φλώριδα, οτά: 1690, τά άyρlOπιρίσrερα, οΙ παπαγάλοι 10:01 τά άλλα πουλιό '(fVQt τόοα,

.. ώστε

ου-rά παίρνεις μαζί οου φεύyoνrας καραβιές

όλόκληΡες άπό άθΥά καΙ ποuί\,ό~ 1

•

Στόν Νέο Κόσμο, Βέ6αια, όλα μεγεθύνονται' ίrrrάΡXEI υπεραφθονία έρημων ζωνών (τών despobfados) καί, άνόμεσά τους, ot τεράσηες άπσσrάσεις, μερι­ κές μικροσΧΟΠlκές πόί\εις, Για νά πάει κανεΙς από τήν Κόρδοβα ώς τήν Mεvτό· ζα, αι'rrό πού άργότερα θά CIVOI ή ΆργεΥΤινή, Xρεlάζσνrollωμμιά εΙκοσαριά μέρες μί. την -ταχ(trητα 12 μεγάλων ξύλινων άμαξιών πού τά τραβoUν 3Ω ζευ­ γάρια βόδια, δτrαις έκεϊνα 1Ί'06 ouvoδtόouv, σrά

1600,

τόν tπiσKOΠO τού Σα­

νηάγο της Xlλijς, Li:tarrag.1;2I). Δtν όπάρχουν παρό έλάχισrα ντόmα ζώα, αν έξαlρέσεl ",aV1t!I,) τΙς στρσυθοlo:αμήrιοuς, τά λόμα καΙ τoVς θάλόοαιους λέοντες,

πρός NόTov ll1 •. Avτiθετo, ή άδεισνή γη Kmσλαμ6ό:νετQI άπό τά ζώα Ι@ιογσ, βοοειδη) 'Πο!) έφεραν άπό την Eύρώτrη ιωl τό όποία πληθύνθηKσ:v άπό μόνσ τους. Τεράστιες ά'ytλες άπό άγρια βόδια χάραξαν τό μονοπάτια, όπ' όπου όδεύουν κανονικά τrρός τά χειμαδιό, και διαιωνiζοvrol tλWθερσ μέχρι τον 19<1 αΙώνα, Στοιβαγμένο τό lνα κοντά σrό άλλο, τά κοπάδια ταιν άγριων άλόγων διαγράφoιw CΙIJ);Vό: στον όρ[ζοντα CιKαθόρισrα βουναλάκια. Ηναl δΡσΥε άλη~

θινη ή loτopia πώς ό LiZarraga πηρε aτά σοβαρά τά σφάλματα των νεοφερμέ­ νων (ch.1petones) στήν 'Αμερική, τούς οποίους χλεόαζαν δΙκαια καθώς φσIνε~ ταl ο] γηγεvεiς (baquianos); Λέει δηλαδή Γι lσropia, πώς σ' Oί:rtη τήν περιοχή

(Pampa) δπου δέν &πάρχεl τό πσΡο:μικρό κομμάτι ξύλου, ούτε "Άv «σrό μΈYε~ θος: μικρσD δαιcrύλOι.ι_, 001) νεοφερμένος chapet6n, βλέποντας όπό μακρυό: έv(I μιιφό βOΙWαλόκι (ενα Ιο:οπάδι άγριων άλ6ΎΌW) λέει μέ χαρά ~πάμε γρηγσ­

ρα νσ Ιο:όψουμε ξόλα_ •• ,12Ζ

θά μποροΟΟε κανείς νά τελεtώσει μ' αότό τό άνέKδι:rro, 'Ωστόσο ύπόΡΧξΙ άκόμη κάη καλίrrφO σrό κννήγι τών εΙκόνων: ή Ιl6ηρΙα, ή όποία άvoίχτηKε οτοός Ρώσους τόν 1.1510 καιρό πού ή 'Αμερική άvoΙχτηκε σroίις Δuτlκm:uj)
Ιl1ά σι.Troσχέδια βάρκα (σκαμμένοι Η;ΟΡ}lΟ! &tvδρων, δεμέναι μεταξύ ,.ους). Ό

Τ6 σάρας τ.ού deιOμotJ

62

έτnκίνδυvoς πλοϋς, κστά τσ λqόμενσ:

'1"00 στραηωΤικού γιατρού ('Eλθεroίι

ατήν καταΥωΥή) 1fOύ κρατούσε ήμερολόγιο, είναι παρ' δλα αυrά διαοκεδαστι­ κός ... : «Μέτρησα τουλάχιστον πεvήνTσ νηζnά δποn Ι> άριθμός τών άλεποό· δων, λαγών καΙ καστόρων ηnνν τόσο μψοε;:, ώι;πε ,.ά !6λε'tre<; νά 'PXOvral ΏSτό νερό, καί f...] εϊχσμε ,ήν εόχαρίστηση ν6 δοvμε μιά όρ:ι::ούδσ μέ 1'tσαι:ρα σΡKO!JδάKια νά KόνoUΝ τόν περίπατό τους κατά μήκος τού ποταμού., ••• Προ­

σθέστε. ",l;vαv τρομακτικό άριθμό :ι::όιt\'(l,}ν, γερανών, άγριόπαπιων tπρό πά­ νrων κόκκινων).

[ ... ] Τά έλη εΙναι γεμάτα νυχτOKόραΙW; καΙ μπεκάτσες, και τά

δόση γεμότα κότες. τσαλαπετεινούς καΙ άλλα τroυλιά, Ι .. 1 Μετό τή δύση τού ήλlοu, αύτές ΟΙ στρσηές φτερωτών πλαoμσrων !ιmναν μέ τίς φωνές ,ους τόοο φοΒερό πανδαιμόνlO, ώστε έμεϊς ΟΙ ίδιΟ! δΙν μ1fορο6σαμε 11'ιό ν' άκου.

οουμε. ό έναςτόν άλλΟΥ,,1ι;1. Σ"r\ν έο):ατιά τής ΣIf]ηΡfας, ή Κcψ,.oάrκα tZ4 , -rtpCt

w

σπα χερσόνησος, σχεδόν ά&εια,

ffofpvEI ζωή Ο1γά-Qlγό μΙ ,.ήν άρχή τού 180u

αίώνα. Τά ζώα μέ γoΌVΑ τρσ6οϋν KυνηyoιJς καΙ έμπόρους' ΟΙ τελευταίοι μπα­ φέΡοΙΝ τά δέρμστα μέχρι τό '!ρκοότΟΚ, άπ' mτou ψroνouν εΙπ στήν Κίνα όπό τήν γεπονική έμποροπανήγυρη της Kiakht
τήν έποχή. σΩς τότε, δέν εΙχε χρησιμε.ύσει παρά Υιό νά ντύνει κυνηγούς καΙ Ιθαγενείς. Μέ την ιiπότoμη άνοδο τών ημών, τό κυνήγι παΙρνει ξαφνικά ytyaw νπαϊες διαστάσεις. Γύρω σrό 17ίΟ, fχεl μετα6ληθf.i σέ μιά έκ-rεrαμένη έ1'rIXεΙρη­ ση. Τό καράΒια, καταοκωασμένα καΙ έξοπλιομένα 01'6 Okhotsk, SIoetτouv

πολυάριθμο πληρώματα, έιτειδή ΟΙ Ιθαγενείς πού ιτοΜ συχνά τούς κακομε­ ταχειρίζονται ύπέρ τό δέον, έχουν txBPLI
ατά χέρια -τών έμπόρων τού μακρυνQΟ ΊΡKOιnOK, οΙ όποίο ι μοιράζονται έξο­ δα καΙ -κέρδη μ' ένα o(ισrημα μετοχών. 16 ταξίδι συνεχίζεται Ux; τό τόξο τών 'AλEoυrών Νήσων καί μπορε1 νά διαρκtσεJ τέοοερα ή 1<01 1I'ivrc χρόνια. Τό ι<:υνήΥI γfvεrσι στί~ έκ60λές τώΥ ποη:χμών OOoυ άφθσνούν σΙ ένυδρΙδες. 'Εχει ό

«1Tσγιδwτής_, ό Ρrοrnys,tιlennίk, άκολουθεΙ με t:ανό τά ζώα, πού έ!ναι άνα­ p::ασμΕVα ν6 άνεθαίVQυv στήν έmφ6.νε1o Υιό νά άνcmνεύooιw, η, κσΛίπφα, περφένει νά σχημαησO:oϋv οΙ πρώτοι στερεοί πάγοι: κυνηΥο! καί σκύλοι φτά­ νουν τότε με εύκoλiα -rit; ένuδρiδες, ποό εΙνο:ι τελεΙως όδέξlιΥ; έξω όπό τό νερό, τίς σκοτώνουν καθώς περνούν, τρέχοντας άπό τόv έναν πάγο σrόν άλλον καί

.ίς άφήνouν πληγωμένες Υιό ν6 τiι:; άmYrιλειωαouν άpγότtρα. Μερικές φoρΈS, άποσπώνταl κομράTlα 'Tfάγov, παροαέρνοντας μακρυά μ~ί τους κυνηγούς, σκύλους καί πτώματα ένιιδρίδων. Συμβαίνει Kάπo-rε τό πλοίο, άτroκλεισμένo ατίς θ6λαοσες τού Βορρά, νό μή διαθέτει 11,ό: ούϊ'ε ξύλα, ούτε τρόφιμα. Τό

πληρωμα θά πρέπει νά τραφεί μέ ~ά ψάρια. οΙ δύοκολίες αίπές δέν έμπaδί­

ζουν το&ς KυνηΎΩιJς vό: οιψρέσυν1

• Γίιρω

σrά

1785,

6λέnoutJIt νό: ψφαvίζo­

νΤσl oτf;; θάλασ~ τού βόρειου Ειρηνικού ΏKεΣVΣυ άΥΥλlκύ ι<:αί άμερlκανικά ff;Wiq. Ή Κα;nοάτι«:ι ό"r(oyι;μνώνεταl γρήγορα μ' αυτό τό παιχνίδι άπό τό όμορφα ζώα της' σί κυνηγοί tfVUI άναγκαι:ψένοl vά πάνε μακρύτερα, ώς τήν άμεpικ:αvlκη άκτή, άκόμη κι ώς τό ύψος TQU 'AyfOQ Φραγκίσκου, άπου Ρώσοι καΙ 'lσπανοΙ θά αυΥιφουσθουν σnς όρχές ταύ 19ου αΙώνα, χωρίς ή μεγάλη !στορΙα νά πολυασχοληθεϊ μαζί ;ους,

"Os .6 τέλη

σχεδόν το"

1801.1

αΙώνα ζεΤ άκόμη σέ άπέραντες έκτάαι:ις ένα

Τό 6ά{}ος τού άqι

63

εΙδος -πρωτόΥόνου ζωlκου βαοιλεϊΌυ· ό &νθρωπος, πού ξεπροθόλλεl aτή μέ·

ση αι.'πώιι -τών -παραδείσων, είναι Γι τρtrγ1Kή καινοτομία τους. Ή -τρiλλα τής γούνας έξη-γεl άτrό μόνη "(ης τό δτι, την 1η ΦεθρουαρΙου 1793, τό ίστιοφόρο Le

Uon, τό όποίο φέρνει στήν KίνQ: τόν πρr06εuτή Macartney, άναKαλίιmτl στόν 'Ινδικό 'Ωκεανό, κovrά miS 40~ νόηου 1tλάτοu'i, πέντε κατοίκους (Tpris r άλ­ λους καΙ δόο ~Ayyλoυς:) στό νησί

TOU

~Aμστφνταρ, ποό εiναι όλοι τους θεο­

BPώPIKOJ. Baστωvtζικα -πλοΤα πού 'ΠΌυλoύΌΆV οτήν Καντόνα δέρματα άπό

κάστορες- τής Άμερικής ή άnό φώKIt:.ς, 'Πού είχαν 'Πισσει στό !'δια τό νηαΙ, είχαν άπο616άσεl τoUς πέντες- άνδρες σ' fvα προηγούμενο ταξίδι τους. Aύrά τά πλοϊσ όρyΌVΩot)ν γΙYζηyorιαIες σφαγές (2S.000 ζώα στη διάρκεια tνός KQλo­

καφιού'. ΟΙ φώ
Οξς: δΈV clvQI ή μονσδlκη πανιδσ τσΟ νησιού' ύπάΡχονν έπίοης

'frIYKOIJWoI, φ6λσlνες,

καρχαpJε<;; κα; πολυό'ριθμα ψάρια...Μερικό .. αλάμισ }ιε μερικά άyKίσrρια προμηθεύουν όοα ψάρια χρειάζονται Υιά νά θρέψουν τό

πληρωμα του

Lioo )'ιό μιά όλόκληρη έ6δομαδσ". Στην έκ6ολή τών γλυκών

νερών αφθονούν ΟΙ τΙγκις, ΟΙ πέρκες καί πιό πολύ οί καραΒίδες: .....οί ναύη:'!,; βύθιζαν aτό νερό τά καλάΘια τους, όπου εΊχαν Βάλει δολώμιπα άπό σάρκο:

σκυλόψαρου, "σΙ σέ Μγα λεπτά τραβούσαν αίrrά τά καλάθια μισογεμάτα μέ Kαpα6:;δες ... ~_ "Αλλ.α θαύματα,

1'6

'Ποι.Μlά; άλμτrατρoς μέ κίτρινο ράμφος,

μεγάλα μαυρα θαλασσοπούλια πού -τά λένε καΙ άσημένια, γαλάζια θαλαασo~ πούλια, νυκτόβια αύτά, πού τό τrαyιδέιJoυν 'Τά άρπακηκά πουλιά καί ΟΙ KU· νηγο! T~ς φώκιας, οι oooiol 1'Cc προσελκόουν άνάβοντας δαυλούς, έτσι πού

νά It.QKQτiliVOlIIι' πλήθη ό:rr' αίrrά Ι ..]: εΙναl μάλιστα r'ι κύρια τροφή τους, καΙ λένε όη ή σάρκα '1(1)<; cΙναι -έξαιe,εrlκή. Ιό γαλάζιο θαλασσοπούλι εΤναl μεγά­

λο σχεδόν όσο ενα περιστέρι ...

»' .

ΣΊήν ΠΡαΥμαηκότητα, πρΙν άπό τόν 1δο αΙώνα, τό βιβλίο τής ζούγκλος μπορούσε ν' άYolχEIεI σχεδόν ό'TJoUΔήπoτε. E1w:ιι φρόνιμο νά τό ξανακλείσουμε πρΙν χαθούμε μέσα 'TOU. 'Αλλά,., κυριαρχίας!

pap1'Upia

Υιό τΙς άδνναμίες της άνθρωπινης

64

ΕΝΑ ΠΑΛΑΙΟ BΙOΛOΓJΚO ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΕΛΕΙΏΝΕΙ ΜΕ ΤΟΝ

1&0 ΑΙΏΝΑ

Αύι:ό 'Που όφaνίσrηKε. με τόν

180

αίώvα σrήν

KivQ

δπως και οτην Eι',ρcimη,

εWo:, ίνα άρχαίο βιολογικό καθεστώς, εvα άθροισμα όπά καταναγκασμους, έμπόδια. δομές, σχΟΟεlς και άριθμηηκά 'iTo,lχvfIjJQ πού άπoτεΛoiίσαν d':IS n;π τον κανόνα.

Ή Ισορροπία Ιχει .:ιτάντα τ6 προ6άδισμα Τό παιχνιδl παΙζεται συνεχως όνό:}Jεαα σέ δύο Κ1vήσειs, τίς γεννήσεις καΙ τούς θανότους. Όσο διαρκεί τό Παλαιό Καθαπώς, τά πόντο' καταλήγουν, σt yενl~ κiς γραμμές, σέ Ισορροπία. ΟΙ δύο συντιλtστές (γεννητικότητα καί θνησψό~ τητα) γuτονεuοw ό ένας μέ τόν άλλον:

40%..

Μπό πού φέρνει ή ζωή τό ξανα~

'ΠOίρVΙI ό θόνατος. ~Aν, aτά 1609, σrήν μικρή κοινότητα της La Cha~IIe:~ Fougereu1V, Τι'οό σήμερα σoYKσταλtyετUΙ ύΤό προάσπα τής Rennes, άριθ· μσυνταl 50 βαιπίοειι;, δπ(ι)ς λένε τα ένΟΡΙQκά κατάστιχα, μπορεί κανείς, όπο­

Λογιζοντας 40 γεννήσεις Υιά 1.000 KOΤOIKOUς, άρα πσλλσιτλσοιαζοντας ,όν όριθμό ϊ'ών Θmrτίσεων έπί 2.$, νά ύποσrηΡfξu δη ό πληθυσμό/) αU1'ο(J ,06

Α

65

Ι

..,...

""ΥσΡ<σ;.,Κο1 17ΟΟ

1690

,.

,. θ

•

2 οα

,, ,, ,

,, ,

οα,

,,

.

r,.., ~

It· 1/'· !'\ ι .•/

~Λ'~'\A

' : '. 1111Ι

" " "

,

Ι

'v

lf\

,!

,

ιΙ

~,~

\~γ

,,

"

,

\

ΙΌ;

l,~

~/

,,

-. "οα

f ιι ΠΑΝ.1Α ΔHMOfP'AΦIλ:

BAffilIflL ΚΑι

ιΝΤΑΦIΑΣΜΟΙ

Tpfί7m:φ<ι6ύγpαπι: Λ. MlσφλcμαvSιιtι} πόλη.

Β. Μ(σ 1t6λ.η 1Ι'Ις Κάτω npoιJrryl«[Ct;. Γ Mfσ πιiλη πιΟ

&1atNi1l$!5.

τα πι:ιpr.ι&Jγμι:mr amσ,
m:>,w-

κα'Τό

1m.

[/((πα τo~ Μ,

Morinea.u

κα( Α.

De

ναί

{AJ,

Η.

8.tehreI (Β),

Ρ. Gaubeιt (Π.Ι

66

9. Κ!ΝΗΣΗ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ('Απόσπασμα άπό 70ύς Μ. Keinhard καΙ Α. Armenpud, Histoire gέllera!e de la ροριιlθ. tιοη

mondiale.)

μεγόλου χωριοίι εΤνσl περίπου

1.250

καιοlκοι. Στήν ΠοΛιτική άριθμηTlχή του

(1690) ό William Petty, "Αγγλος οlκςινομςιλόγος, άYaOUσfQIVE τόν πληθυσμό ξεκινώντας άπό τούς θΑVαιOυς, πολλαπλασιάζοντάς τοιις έπΙ

30

(κότι πού

σήμαινε ότι ίnτOτίμησε κάπως τό eάYαTo l2a). Βραχυπρόθεσμα, ένεργηηκό και παθητικό πορεύονται ζευγαρωτά· νας όπό τούς όνηπάλους νικήσει, ό άλλος άvrIδρό, Στά

νει σrήν Κολωνία, όπως λένε,

21.000

1451,

i!N 6

ε~

tΊ πανώλη ξεκά·

άτομα' στά χρόνια πού mακολοuθοϋν,

γιορτάζονται 4.000 ΥάμοI129. άκόμη καΙ αν αότοl σ1 αριθμοί εΙναι ιmερ60ΛΙKOΙ, όπως όλα τό ίmoδηλώvoυν, ό συμψηφισμός εΙναl όλοφόνφας. Στό SalzeweμJlφό οίιαομό σrά παλ(1lό όρια το(ι TOiXOI)f) του 8PQ'Qq.ι6oUpyou, πεθαΙ­

del,

νουν 790 άτομα τό 1851, δηλαδή δέκα φοΡές τηό πολλοί (πΙ" δ/η σi όμQλοVς καιρούς. Ό άριθμός τών yeψων επεσε όπό 3Q σέ 1Q, άλλά τόν έπόμενο χρόνο, παρά τήν άραlωση τού πληθυσμου, γΙOρταζoVΤαι 30 γάμοι, πού rouς 6κο­

λοuθοίιv πο).uάριθJ,lε.s CIVTIσraB)JtO"fIκi.s γεwήσεlς1:W. Τό 1637, ατήν Βερόνα, ίήν έπαύριο μιας -πανώλης πού λέγεται δη θέρισε Υόν μισό πληθιισμό (ώσrό~

σο ΟΙ χρονικογράφοι άρWKOνται πάντα ατήν ύπιφθσλή), οΙ σrραrιώτt<; Υης φροuρας, σχεδόν δλοι τους Γάλλοι καί aPKETQ πολυάριθμοι (ΟΟοι ξέφuγαν ό:πό τή μάστιγα), παντρεt'.ιQνταl τίς χίίρες καΙ η ζωή ξαναι<ερδίζr;ι τ6: δlκαlώ~

ματά της11Ί. Βαθlσ σημι::ιδεμέvη άπό τΙς συμφορές τού Τριaκοvrαι:τοuς Πολέ· μαν, όλόκληρη ή Γψι.ισvίσ ΎVΩp(ζεl, μέ .ήν έξοΟΟ άτrό τή δοκιμοοία, δημο­ γραφική άνοδο. Eiναl τό άνησταθμισπκό φαινόμενο πού ΛξlΤΟUΡΥεi πρός ό·

φελος μιάs χώρας κατεστρcψμb,ης κατα τό il}JfOU ή το Να τέΤαρτο άπό τή φρίκη τού πολέμου, ~Eνας lταλός ,αξ1διώτης, ό όποΙος έmσKέπτεται τι'!ν Γερ­

μανία Afyo μετά ,6

1648, σέ μιάν έποχή

δτroυ ό τrληθvσμός της Εόρώπης

ttva!

στάαιμος η παρακμάζει, παρατηρεϊ δη <ο:&πήρχαν λίγοι άνδpε~ 1κανοί νά φέ­

ρουν άπλα, άλλά καί fva.:; άφόσlκα ύψηi\ός άριθμός παιδιών..1

•

67

~Aν ή !σορροπΙα δtv έπανέρθει άραιό: σύνroμα, έπ.εμβαίνουν ΟΙ 'Αρχές: στήν Βενετία, τόσο ζηλότυπα κλειστή, τό φιλελωθερο διάταγμα της 30ης Ό­ κτωβρΙου 1348 παραχωρεϊ, τήν έπαόρlο της φρικτής Μαύρης Πανώληι;, πλή­ ρη ύnηKOότητα {ύι: intu5 et de extl<1} σέ κάΘε άτομο ΠQU θό' έρχόταν μέσα d' ενα χρόνο νά έyKστιισrαθά έκri μΙ την Q!κογένειά του κι:χΙ τήν περιουσία του. ~Aλλ.ωσrε ΟΙ πόί\εις. κστό γοοκό κανόνα, ζοΟν μόνον χάρη Q' αύτές τίς tξωτε­

ρικές: οQVtισφορές, ΟΙ ό1ιorε~ συνήθως όργαvώνoνrαι άπό μόνε.ι; τους. Άρα, 6ρ
αθλιότητα .. ' . Μόνο κατά τόν 1Βο αΙιiwα ή ζωή Βά &περνικήσει τό θάνσrO, ξεπερνώντας όπό τ&re άρκεrά τακτικό τόν άντίτraλό της. Τίποτε δμως δέν άτrOκλείει τiς άvrεrrιθέoεις, δπως συνέβη οτήν ΓαλλΙα Οίά

1m-1773

ή τήν έποχή τής βαθύ­

τατης έκεiνης κρΙσης πού ξ.W1rooε όπό τό 1779 (i)ς τό 1783 Ιδιό:γραμμα 9). Aίrrά τά Wrova: σήματα "ιvδύνo.., έπισημαίνouν ,ό έφήμερσ J.ιιό:ι; όψιμης (kλ­ τίωσης, ή όποΙα σπoooκνυεrαι διαφιΛOVIKoύμtνη, οτό υ.εος μιας πάντα έπι­ Kivδυνης ΙσoρρaπΙαι:;. όνάμεσα στiς έmOιησnKές όνάγ"ες και σrίς δυνατότη1'ες της 1Ταραγωγής.

Οί λιμοί Γιά αΙώνες όλόκληρους, ό λιμός έρ:χttαι καΙ ξανάρχεται μέ τέτOI(IV έπ'ψι.wή, ώοτε νά ένoωμιπώvετσι ι;rrό !310λογΙ1(δ "αθεστώς τών όνθρώπων- εΤνσι μιά δομή τής KaOqjJEpJlo'rjI) 1'ους ζωής •• Ακρί&ια καϊ ro:χατη ένδt1σ εΙναι πρόγμΟ1'Ι ouνε:χti.:; καί μάλιστα οΙκείες στqν Eίιραιτrη, 1ΤΟύ εivoι εν 1'οιΠοις προνομΙΌι). χος. ΟΙ κάποιοι καλοθρεμμένοι τrλσUαιol δέν COιλάζoυν τΠrorε orόν κανόνα. Πώς θ6 μtroρoUσε νά γΙνεl αλλιώς; Ή 'Παραγωγή οιτηρών εΙναι μέτρια. Δόσ δlαδο:χIιι::ές κακές σοδειές προκαλούν καταστροφές. Στ6ν διπικό κόσμο, ίcιaxj χάρη σrό kλίμα, ΟΙ Kαταστρoφtς ο&τές σuνήθoχ; ό1!oσ6ΈVoνται. 1ό ίδιο Kaf σrήν Κίνα, &που lχoυν από νωρίς άνc:mτυχθri νb:ς γεωργικές τεχνικές. Ή κα­ τασκευή ΨΙ- rηrμαrων καΙ ένός δικτύου καναλιών. τά όποία xρησιμεoouν oιιγ~ χρόνως Υιά ,ήν δρδευση καί Υιό τΙς μεταφορές, κατόπιν ή έξεlδlκευμένη όργά:~

νωση τών όρl!ζώνων τοΟ Νότου, μέ τΙς διπλές τους συγκομιδές, έπέτρεψαν Υιό 'ΠΟλόν κάιρό μιά ορισμένη looppoτrία, ακόμη καί υστερα άrrό τη μεΥόλη δημογραφική άνοδο ίΟΟ 180υ αΙώνα. Aίrrό όμως δέν ουνέΒη σrήν Μοσκ06Ια,

όπου

1'6 κλίμα εΊνοI δριμύ και άσroθές ούτε ΣτΉv Ίνδfα, δτrOLl οΙ πλημμύρες

καί ο] ξηρcroίεs τrαIρνoυν διαστάσεις συμφορών της ΆτrOK6λυψης.

Σ-τήν Εύρωπη, tν τούτως. ΟΙ θαυματσιιρΓΈS καλλιέργειες (τό καλαμπόκι, ή πατάτα, oτf') όποϊες θά έπονέλθουμε) δέν έyKαθίoτανrO'ι παρά πολύ όψιμα

καΙ ΟΙ μέθοδοι τής μοντέρνας έντατικηι; καλλιέργειας έm6άλλovrαι μΙ άΡΥό

ΤΟ 66ρος ro6 d.QIBμoii

68

ρυθμό. Γι' αίrrOός καί γι' άλλοvs λόyOl.Κi, 6 λιμός δέν παύει νό έπι(lκέmεται καί νό άφσνΙζει τήν ήπειρο, νά τής δημΚίυΡΎΣϊ κενά, Μι ύπόρχεl θέαμα πιό θλ1f;εpό. προάγγελος τών καταaτραφων τών μtσων του aJώYa (Μαύρη Πα­

νώλη), άτrό τούς άφανlσμoUς πού 1TΡOKαλoϋV ΟΙ μεγάλες οποδείες, οί όποίες διαδέχ<wrα1 ή μιά την άλλη άπό 'fό 1309 ι'i}(; τό 1318. Ξ.tJ<Mbvra') Gtπό τήν Βόρεια, την Κεντρική Kaf τήν 'Aνσroλι"η ΓερμaνΙα, έπεκτεlνoνταl σt δλη ηίν Ευρώπη -'Αγγλία, Κάτω Χώρες, ΓαλλΙα, Νότια Γερμανiα, ΡηνανiG- και φrά­

νουν &ς τίς όκτές τής ΛI6ιwίας';W. Ό άπολογισμός Υιά κάθε έθνος εΙναl έξαιρετικά βαρύς. Ή Γαλλfα, χωρα 1ΤρονομlοΟχος δiχως άλλο, θά γνωρίσΕl1{) ι<σθολικούs λιμούς στόν 100 αΙώνα' 26 (Πόν 110 ' 2: στόv 120· 4 (]ίόν 140' 7 aτόν 150' 13 στόν 160' 11 aτόν 170 . 16

aτόν 180135. Αύτή ή όπογρa:φrΙ συνταγμένη τόν 180 αlώvα, δίνεται, φυσικό, μΙ κάθε έmφύλαξη; μπορΏ -άπλώς νό φoνti αΙσιόδοξη έπειδrΊ άφήνει KCΠά μtρoς έκαιοντό:δες tKαTovrltoωY Τ01tικων λιμών, ΟΙ όπΟΙ0Ι δΈV σuμτrΙτπoιrv πάντα μέ τίς Υενικευμένξς pCQ11ytς" όπως έKεiνoι (]ίό Maine, aτά 1739. 1752,

1770, 1785136, καί στά Nφιooιrn"ά τό 1628, 1631, 1643, 1662, 1694, 1698, 1709, 17131)1, Θα μπορούσε κανεfς νό πεί τ6 !διο πράγμα Υιά όποια6ήποτε χώρα τής Εύρώ'πης. Στήν Γερμανία ό λιμός έmσκtπτεται πεropαιΙKά τίι; -πόλεις καί τήν πεδινή ΟΟοιθρο. 'Ακόμη καΙ δταν έρχονται τά ~pεμα χρόνια I
6ρινή Γερμανία138 , λφός στά 181&-1θ17 ατήν Βαυαρία Kaf 1Τέρα άπό τά συνήθη όριό της' qτ!ς5 Αυγούστου τού 1817 Γι rrόλη της Ούλμ γιόρταζε μέ εύχαριστίες

οτόν θεό τήν tπlστΡOφή στην όμαλότητα, μέ τη νέα συγκομιδή. ~Aλλη στατιστική: ή Φλωpwriα, σt iJICι περιοχή ποο δtν ε!ναl Ιδιαίτερα φτω­ χη, θά γνωρίσει, όπό τά 1371 ως 1'6: 1791, 111 χρονιές οlτο&ίας, καί μόνο 16

τroλύ καλέι; σuγκομlδές1ll. Eiναι άλήθtlα δη ή Τοσκάνη ι.1ναl όρεrvή, Kσrάλλη­ λη Υιό τά άμπfλια κσi την tλlσ, l>:αΙ μόνο χάρη cπo(x; έμπ6ρoUς της (ήδη πρίν τόν 130 αΙώνα) μπορεί ν6 όπολο-γίζει στό σJKεΛΙKό στάρι, χωρlς τό όποΊο δέν θα μπορούσε νό: ζήσει, "Λr; μή σπεύσουμε ώστόσο νό τnατέψoυμε δτι μόνον ΟΙ πόλεις, συνηθισμένες νό τrapιπroνooνroι, είναι έ....,.εθειμένες σ' αίrrό τά xτuπήματα της μοΙρας. ·Ε­

xouv τά

μαγαζιά

TOUS, τά

mrοθέματά τους, τίς

.. ύττηροοΙες

σιτηρ&ν» τους, τίς

άγορές τους ατό έξωTlφικό, μιά όλόκληρη πολιτική προνοηΤΙΚά'ιν μυρμη­ γκ«ί>ν. Ή (mαιθρος, 1Τράγμα που φαίνεrαl παράδοξο, υτroφέρει ιςσπΟΤε πο­ λύ 11'ερισσότερο άπό αιJτtς. Ζώντας εξαρτημένος άπό τους έμπόρους. ης πό­

Λεις, 1"Οιίς άρxoνrες, ό όΎρδτης δέν διαθέτει καθόλο!) σποθέμαι-σ. Ιέ περί­ πrωση σιτοδείας, δέv ό'Πάρχεl 'YJ' αιrroν άλλη λύση σπό 16 νό σmύσει τrpός τήν πόλη, νά σΤΟι6αχπ:ί έκεi όπως τύχει, vΆ ζηηανεύει σroύς δρόμοικ;ι συχνά vΆ πεθαiνει έκι:ί, όπως aτfς δημΟΟες πλατεΙες της Βενετίας η τής 'Αρlένης μεoo(wτoς τού 160υ αΙώνα.

ΟΙ πόλεtι; Βρέθηκαν άπό πoλl) νιορίς ατήν άνάγκη vΆ όμίWθooν έναιrrίoν

atmiw τών ταχτικών είσ60λών, ΟΙ όποτε.ς δεν ήταν μόνον έργο Ύ(ί1ν άπορων τάJν τrεpιχά)ρων, άλλά κινητοποιοϋoov άληθινές στρατιές φτωχών ΊτΌό ερχο­ V'fαν κομμιά φορά ι'rrrό τroΛιJ μaκρυα. Στα 1573, ΟΙ ιι:άrolKOI της πόλης Troyes

έ6λεπάv νά ξεφvτριί)νol,Iν σrΙς έξοχές της καϊ στο"ι; δρόμοuς της «ξένοι .. ζη~ 'Πόνοι, λιμοκτονούντες κουρελήδες, γεμάτο! ψείρες καΙ παράσιτα. Δi.ν τούς

Tι.i οΊίρος του άρι

69

bτπράυη νά παραμεfνοuν παρά ε!κοοι τlσσερlς ώικς, Πολύ σύννομα ώστόσο ΟΙ άστοί άνησόχησαν 1ΤροΒλέποντας- Kfνδυνo ",στάσης" b: μέρους ΎIWI έξα~ θλlωμένων της Ιδιας τους 111ς πόλης καΙ της κονηνης ύπαΙθρου, ",ώσr;;; Υιό νά τούς κάνουν νά 6ΥΟΟν ουνηλθαν οΙ σύνοδο ΟΙ 'ΠΛούσιοι I(af οΙ κυβεΡνητες της Troyes, μΙ σκοτΓό νό μεθοδωθεί ένας τρόπος νό άνrιμεrωπlOθεί ή κατάσταση. Στό οιψθο6λιο αιrοφάσίοθηκε πώς !πρεπε νό 1'ούι:; βγάλουν άπ' τήν πόλη, [, .. ) Γ.ιi νό τ61Τετύχοuν αύτό, πσρό'Υγειλαν vΆ ψηθεί πάρα-rrολύ ψωμΙ Υιό νό

τό δΙOVξlμουν στούς φτωχούς αύτο(ις, πράγμα πού θό 1'ούς έκονε νό μαζευ­ τουν σέ μιάν άπ' .ίς πύλες της πόλης τους, χωρίς νά τούς πουν τό μυΟTlκό, Μοιράζοντας aτόν καθένα τό ψωμί TQV καΙ WQ 6:σημένlο νόμισμσ, 66 το(ις όποχρέωνov νό 6γο6ν έξω άπό τήν πόλη, ('.rr(ό τήν πύλη πού άναφέρσμε, τήν όποία και θά Μεινον μέ τήν έξοδο TQ(i TεA.tU'fα(CtJ. Θά τούς δήλωναν πCnιω όπό τά τείχη ότι πρέπα vό: τrσνε στήν εύχή του Θεού. νά ζήσουν τή ζωή τοvς σ' άλλο μέρος και vΆ μήν ξαvσyuΡΙOOυν ατήν Troyes πριν βγούν ΟΙ σπόροι τής έπόμενης σοδειάς. Κι ετσl κι έγIVΕ. Aίrrof πού τρομοκρατήθηκαν πολύ μσά

τή

tJIavopJ'i

τού ψωμιού ήταν ΟΙ φτroχοί, πού διώχθηκαν όπό .ήν πόλη της

ΤfOyes".:>141,

Ή άγριύrητα αιJτή τών άσrών θ6 αύξηθεϊ Ο1'ό έπαιφον κατά τά τtλη roΟ 160ι) αΙφνα, κι άκόμη περισσότερο σr6ν 170. Τ61i'ρόθλημα; vΆ καταστήσουν τούς φτωχου., άκίνδυνοuς. Στό naprOl, άρρωστοι καΙ άνάirηpoι 6δηγoϋvτOl

6νέκαθεν στά νοσοκομεία, ένώ ΟΙ ύγιεϊς χρησΨΟTl'Ο-IΟύνrαν ατή σκληρή καΙ Ι:παχθή εργασία τού όδιόκοπου καθαρισμού τών τάφρων τής πόλης, δεμένοι μΙ άλυοίδες δύο-δύο, Στήν 'Αγγλία, ήδη άπό τό τέλος της 6Ο:0lλεΙος τ~ς 'Ελι­ σάθε:r, κόνουν την έμφΌVlσή τους: ΟΙ ροοι 1aws~ στήν ΠΡαΥμαηκότητσ νόμοι bιt:ινrfcν.ών φτωχών. Σ1γά-σlγά σέ ολόκληρη την Δύση πoλλαπλαolάζoνrαl τά σσυλα Υιό τους φτωχούς κοι τ06ς άνετηθι:ιμητους, όπου ό ΈΥ.κλε!στσς ε1ναl καταδικα<η.ιένος" oi κσταιαγκσσηκή έργασΙα, μέσα στά workhouses σπως καί

στά Zυchthaliser" ή στό "'κάτεργα». όπως πχ. όλες εκείνες ΟΙ σχεδόν φuλaκέ') ής όποϊυ;: CUΓWΙΤρώνει ύπ6 τή διοίκησή του τδ Μεγάλο Noσoκopuo του ΠαΡΙζΠού, 1106 Ιδρύθηκε ατά 1656. Αύτός ό ",με:γ(tλoς !γκλειομόι;» τών φτι:.ιr χών, τών τρελλών, των KαKι;nTOlών (ΠΟlχιίων, των "Ιών καλών οΙκογενειών

το6ς ό1τοίους ΟΙ «Iνεl') ΤOuς etrQOv έτσι ύπ-ό Επιτήρηση, εiναι μΙα άπό .Ις: ψυχολογικές όψεις τής έλλογη!) ΚΟIΥαινΙας του 170υ αίώνα, άδοοΦπη1'ηι; άKό~ μη καΙ μέσα στή λογική τηs, Ώστόσο, πρόκειται Τσως Υιό την μόνη όναπό­ φευΚΎη όvrlδρo:ση μπροστά aτόν πo'λλστrλαoιoσμό της SUσTUXfas, ύ αότόν 1'6 δύσκολο αΙώνα. 'Ενδεικτικό εΙναι τό δη ατήν Oijon σrά 1656, ΟΙ όρχές τηι;

πόλης φτάνουν μtχρl τού σημεfου νά άπαΥορεύουν σroύς πολίτες τήν lδιωτι· κή ελεημοσύνη καΙ τή οτέγαση .6Jv φτωχών. «Στόν 160 αΙώνα, m;pluo10UVΤaI ή τρέφουν τόν ξένο ζηTlάνσ πρίν τόν διΦξουν. Στίς άρχές τού 170u, τόν ξυρΙ· ζουν. 'Αργότερα, τόν μασnΥώνουΥ'

KCI. σr(ι 1'έΛη τ06 αΙώνα, ή τελειπαία λέξη

της καmπfεση..; τόν μετατρέπο σΙ Kmόδιιι;o,,?4Ι. ΟΙ clκόνες άύrές εiνσι όπό 7ήν Εύρώπη. Πολύ x€φσn:ρη είναι ή clκόvα σrήν Άσία, .ήν Κίνα, τήν 'Mίίι;;r:: ΟΙ λιμσlπσlρvouν τή μορφή Ωl)vτtλtlας τσυ κό­

ομσυ. Τό πάντα στήν Kiνc έξαρτώvτσι άπό τό ρύζι τών νότιων έπσρχιων, τά πάντσ στην ΊVΔΙα άπό το σroί\μέvQ ό"tτ" τη Θεία Πρόνοια ρύζι τής Βς;ΥΥάλης, άrrό τ6 στάρι καΙ τό κεχρί τών βόρειων έπαρxlΏV τά όποία όμως πρέπει νά διανύσουν τεράστιες όϊroστάoεις μέχρι νά φτάσουν. Κάθε πληγμα σuνεπίtγε~ 7ar μεγάλες tn"IΤιϊιΟΟεις, Ό λιμός 70(\ 1142, πού χτυπά σκληρά 76 Dekkan,

70

..Νά θρfψουμε τούς πεινασμfνους.: ένα άπό τά τύμπανα διαζώματος άπό oμαλTωμfνη Ciovanni Della Robbia πού παρουσιάζει τά διάφορα έργα φιλανθρωπlας (160ς αl.). Pisroia, Νοσοκομείο τού Ceppo. (Φωτοθήκη Α. Cofin.)

όπτιj γή τού

έχει ως όποτέλεσμα τή μεγόλη μετανόσrεuση πρός τό Goudjerate καΙ τή Malwa όλων έκεΙνων πού ξέφuγαν όπό τή μόοτlγα143 • Στό 1555 καί στό 1556, ένας 6ίαιος λψός, πού έξαπλώθηκε σ' όλες τίς Βορειοδυτικές ΊνδΙες, καταλήγει σέ

σκηνές κανιΒαλισμού, σύμφωνα μέ τούς χρονlκογράφοuς τής έποχήξ44. Τό Τδιο σuμΒαίνεl καΙ μέ τήν τρομερή, σχεδόν καθολική σlτοδεlα πού πλήτrει τήν 'lνδΙα στό 1630-1631. "Ενας όλλανδός έμπορος άφησε γι' αύτήν μιό φρικια­ στική περιγραφή: .. "Ανθρωποl περιπλανώνται έδώ κι έκεί, χωρΙς καταφύγιο, έχοντας έγκαταλείψεl τήν πόλη ή τό χωριό TOUS. 'Αναγνωρίζονται αμέσως: μότια υπερΒολικό Βαθοuλωμένα, Xεlλη πελιδνό, γεμότα αφρούς, δέρμα όπο­ ξηραμένο άπ' όποu πετόyovται τό κόκκαλα, η κοιλιό νό κρέμεται σόν ένα άδειο σακκΙ' μερικοί κλαίνε καί ουρλιόζοuν όπό τήν πείνα' άλλοι σέρνονται στό χώμα, ξεψuχώντας». Σ' αύτό προστίθενται τό σuνήθη δράματα: έγκατά­ λειψη

yuvalKOOV

καΙ παιδιών, παιδιά πού τά ποuλάνε ΟΙ γονείς

TOUC;

ι; πού

ποuλιώνται όπό μόνα τους γιό νό επιζήσουν, όμαδικές αύτοκτονlες ... τότε ΟΙ πεινασμένοι άνOiyOUV τίς κοιλιές τών νεκρων καΙ τών ετοιμοθάνατων «καΙ τρώνε τά σωθικά τους:ι>. «ΈKατovτόδες κι έKατovτόδες χιλιόδες άνθρωποι πέ­ θαναν», γράφει ακόμη ό έμπορός μας, .. σέ σημείο πού η χώρα νό καλύπτεται όπό πτώματα τό όποία έμεναν άταφα' έΒγαινε μιά τέτοια δυσωδΙα, πού γέμι­ ζε καί μόλuνε τόν όέρα. [... ] Σέ κάποιο χωριό, η άνθρώπινη σάρκα πουλιόταν στήν όΥορό:ι> 145. 'Ακόμη καΙ όταν ΟΙ γρατπές πηγές δέν προσφέρουν παρόμοιες λΕΠίομέ­ ρειες, μιά άναφορά αρκεί γιό νό ανακαλέσει τή φρlκη. Στό 1670, ένας πέρσης πρεσBεuτής πού πήγε νό χαιρετήσει τόν Μεγόλο ΜΟγΥόλο Aureng Zeb, έπl­ στρέφει στήν χώρα του σuναποκομlζοvτας «αvαρΙθμητοuς σκλό60uς», τούς

όποΙοuς «όπόχτησε σχεδόν τζόμπα, έξ αlτίαι; τού JιΨOύ. 146 καί τούς όποΙοuς

.

άλλωστε θό τού πόροuν πίσω στά σύνορα.

Τ6 6'άeoς

rov ~

71

•Αν

έπlστρέψε; ποτέ κανείς στήν τφο",ομιοοχο Εόρώπη. θό φτάσει έKtί γε~

μότος σκληρότητα, 6λλ.ά άνO:KOυφΙOμΈVOς Γι ίrrroταγμέvoς σάν VΆ έ'πιστρέφει άπό ένα ταξίδι aτό βάθη τής vόχrας. Παρόμοιες φρικαλεότητες δiν συνέ6αι·

ναι; ΠΡάγμcnΊ έδώ παρά μόνο ι:rrή -διό:ρκι.ια τών πρώτων σκοτεινών αΙώνων τοϋ δυτικού ΜεσαΙωνο, ~, άκόμη καί τήν Ιδια εποχή σtά άναιολlκά σύνορα της Εύρώπης, όttΌU εlναι αlσθη-rή ή Kαθυστt.ρηση. ~Aν θέλει κανείς νό κρίνε!

-ro

.. τiς καταστροφές της lσropfaI) άvάλoγα μΙ θόμαια πού ΠΡOKα!ιoιjγ", γρά­ φΕlενας Ιστορικός, «6 λιμό<) τού 169~1697 aτήν Φlνλσνδίo:"Πpttreι vΆ θεωρηθεί ι:h<; τό ΤΡOμnχτlKόηφO γεγονός της ωΡαιποlκής iστ0είας>, έξαφανiζετοl ,ότι ,.6

!να Tkropτo ή τό lνα τρίτο

roti

πληθuσpoίι της

47.

Ή όνατολlκή είναι ή

κακή πλευρά της Εόριbnης. Ό λιμός όργιάζει έκεϊ πολύν καιρό ~πxά άπ' τόν 18ό αΙώνα, Π'αρ' όλη τήν όπrλπισμένη ΠΡόσφυγή σrlς «τροφες της πεlνα~>. χορτάρια ι'j &γρια φΡΟO'tα, φυτό Π'ού κολλlφγοΟΟαν 1Ταλαlόn:ρα καί 1TOιJ τώρα φυτρώνουν άγρια άνάμεσα σrά ζιζάνια τών άγp
Έν ΤΟύτοις, αυτη ιΊ Kσr6σrαση έπtrνεμφαviζετάΙ κάπου-κάπου σrήν Δυτική Ευρώπη. καΙ κυρίως ,.όν

170

υIώvα, μΙ τΌv «μικρό παγεrώδη αΙώνο: •. Στό

. .,;#'.;;:...

. ,.

-

_;1;

tfi'_-'·~·;:·_-;:i;·'Ψ:

~ν·~i:...:·,,:::,·~-

'~_

Ίσπαvoι' σrpατιώπς ΚΟIJΡΥιιαι:ψΙνοι και πεινcaμtνol κατά την πολlορκlα τού Aire-su(·

u·tys. Στ!? OMcις οΙ όx~τ~ς π-δλ'1ς. Acrm;;μipεJα ιtπό πίνακα 1'00 Pίerre Snayers, 1641. (ΦωΤΟΥΡοφ!α Oωnoz.)

72

Blesois,

στό

1662.

«έδώ και πεντακόσια χρόνια δέν ξerναεlδαμε παρόμοια δυ­

στυχία"" γράφει ενας αότόmης μCφτυρας. ΟΙ φτοοχοί Tptφovral μέ "KQ1'Ό6~

νια άπό Λάχανα Kαl

nrrotJPO, 60uτηγμΈVΑ στό ζουμί τή-<; μουρουνας",141Ί. Τόν

ίδιο όχρl6ώς χρόνο, ΟΙ αΙρετοί άρχοννες της βουργουνδίας όναφέρουν στίι; ncIρaσrCIoιII) τους πρός τόν Βασιλιά δτι ,,6 λιμός αότου του χρόνοΙ) mrrrrέMI~ ωσε ή θανάτωσε 1Τό:νω άπό Sb:a χιλιάδες οΙκογένειες της έπαρχΙας σας καΙ" όποχρέαισε τό ννα τρίτο τών K(.Π'oIΊι:ωv άκόμη καΙ στά κεφαλοχώρια νό τρώνε

ΧΟρ1"άρια,.14'1. ~Eνας χρονικογράφος 1rPODOcrtI: «MεPIKof έφαγαν έδώ άνθρώ111'νη CΆΡKα"Hσ. Δέκα χρόνια νωρΙτερα, 01'6 1652, ΕVας άλλος ΧΡονικογρόφος, ό έφημέΡιος Macheret, αημε:lωνε δ11 «01 "αιοικοι της Λωρραiνης καί άλλων γειτονικών περιοχών Ιχονν UEρluiOEI σέ τί;τοιά ένδεια, ώστε τραινε μέσα σrά λιβάδια τό χορτάρι δπως τά ζωα, καϊ IIiJumpt) ΟΙ κάτοικοι των χωριών Poυίlly

καΙ Parnot, σtό Bassigny •.• καί εlναl μαύροι καΙ όδΌVΑΙOΙ σαν σκελε'ωι",15!. Στά οημειωνει ενας Βουργουνδός. «ή όκρί8ε.lα τών δημητρ!ακών εlνω τόσο μεγάλη σέ όλο τό θ:ασίλειο, ώmε οί άνθρωπο! πεθαΙνουν άπό την υείνα:>' οτό 1694, KOvτ6: 0Τό Meulan, θφΙζοιιν τά στόρια 'ΠρΙν ώρψόσουν, ένιό .'Πολλά άτομα έζησαν άπ6 τά χορτάρια ΣΆv τ6 ζώα.' σrό 1709, ό φρικτός χε.ιμώνας

1693,

έριξε στοός δρόμΟl,Jς τΙίς Γαλλίας ΆVσρίθμητOUΙ; uλόv ητες1 S1. ·Ολε.ς αίπές ΟΙ μσνρες είκόνε.ς δέν πpέτrει φυσικά vΆ μτrσIνOυν Γι μία μετά τήν 6λλη, "Ας μήν είμαστε δ)Jως πό"ρα ποΜ αΙσιόδοξο!! ΟΙ tλλεIψεlς στή δ,σ­ τροφή κσί ο! άρρώστιες πού 'ΠροκαΑ.οι)ν: τό αχορ60ύτο (ΠQύ έπιaημάνθηκε μt τη σVΧVΌτητα πού yνwpiζQQ)Jt <πα μεγάλα θαλόσοι(ι ταξίδια), η πtλύγρα, Ιδιαίτερα τόν 180 αΙώνα (bmBIl KατανάλωVΑΝ άπο:κλεισπκό καλαρπόκι), τά μπξρι-μπέρl, ατήν •ΑσΙα -όλα αύτό τό: σημάδια δέν μπορούν νό μας έξαπατή­ οοιιν, ~Oπως δέν μάς έξαπατά οίrrε ή αυνεχής κατανάλωση τών χυλών, τής

σούπας ώς λαϊκού ει"δΟl,Jς διατροφής ή Πι σταρόψωμο τό ανακαιεμένο μέ δεύτερης δ,αλογης όλεύρια, πού ψηνόταν μόνον σέ πσΜ (φαιά διαστήματα,

κόθε 'tνσ.ν ~ δύο μηΝV;. Ήτerν σχεδόν πάvrα μoυχAιασμiνo καΙ σχληρό. Σέ όplσμΈVες περιοχές, τό εκοΒαν μέ τό τσεκούρι. Σ:rό Τυρόλο, ψηνόταν δύο Γι τρεϊς φoρiς τό χρόνο ενα ψωμί άτrό xoνrpoκoμμένo σtσpι, πού μποροΟΟε νά

δlαrηρηθεΤ επί μεγάλο δlόστημα15J • Τό Dίcticnnsire de TrfNCUX (1Πί) &βcιlώ­ νεl όνΕVΔoίαστα: ~Ol χωρικοί είναι συνήθως άΡKεrά κουτοί, έτrειδή δέν τρέφο* ντα, παρά μέ ε(πελεΙς τροφές:>.

ΟΙ έπιδημlες Μιά κακή ουγκομιδή Uπoφφεται, ΜΙ δίιο, ΟΙ TIVts ψελλαίνOVΤO:I, ό λιμός έγκαθίσταταl, καΙ ~άλlQTα ποτέ μόνος του: άργά ή γρήγορα όνoiYεJ την πόρ­

τα ι.mς επιδημιες' • οί όποΙες βέβαια ~OΙN κι αότές τούς δlKOUς τους pvBμσύς, Ή πανώλη, «ύδρα μΙ πολλά κεφάλια!), «παράξενος xαμcιιλέωνι μέ τό-

00 δlαφορεηκές μoρφiς πού ΟΙ σύγχρονο! η'ιν συγχέουν, χωρίς νό- πσλuτrρσ­ oiξovν, μέ άλλες άΡΡώΟ1'ΙΜ;, ειναl ό μεγάλος φρικτός πρωταγωνιστής, Κορυ­ φαίος τών μακάβριων :χοριόν. άtronλεί μιά μονψότητα, μιά δομή της άνθρώπινης ζωής.

,

Στήν τφcryματll<ότητα, εΙναl μιό αρρώοτια άνόμroα σt.1tOλλές άλλες, συνυ­

φασμένη μέ.ά ταξΙδlα καί τίς συχνές έmμoλίιvoε.lς έξ ο:ί1Ιας των κσlναινικ6)ν συμμείξεων aτούς 'fεpCiOίIOVt} τόπους άνθρώπινης συγκΜραισης, οπσυ ιΊ άρρώστια μπαΙνει σi νάρgη, μισοκοφirrαι, ώσr10υ νά ξεσπάσει ltάλι !;να ώ*

73

Ό 5an Diego ΓΡίφε! του,> ψταιχοί'<,'; μιδ δμ600 ΠιJι&ι:ι)ν, ή},ι..:ιωμΙνοι. Ίnl~' <;ητια"ος άπilΙ:ΙJvtΊ τό Πf(lΤO ΤOιJ. (164$). Πιιιαι:ας του /\'jurίlIo. (Κλισί AιK/r:rson·C1r"1.'don.!

ραΙο πρωΙ Θό μπαρουσε νit γραφΕ! <:να 6λόκ},ηρο ΒιΒλίο Υιό no'\urivθpw­ πους ποΑΙΊ ιομους, έπιδημΙες Kcιi έvδημίις, και γιό τούς ρυθμού..,

11QU

κάνουν

σίι1Ές ιΙς μαινitδις πο& ταξιδεύουν άλλοτε νά έξαφανIζovτO! καϊ άλλση: νά

rncινέΡχοvrαl. rιά νό: μη μιλήοουμι παρά μόνο Υιό τήν ιύλοΥιό,

i:va

6IGλio

Τό 6dqcς τσυ ?φtθμoυ

74 Ιατρικής 1'0(; 1775, τόν κοψ6 πού όρχΙζουν νά μιλούν 'Υιό έμ60λιοομούς, τήν θεωρετ άκόμη ώς cτήν υιό καθολική όπό όλες 11'ι; άρtώστιες;ιι' ar6: 100 άτομα προσβάλλονται τά 95- ένα aτό 7,τεθαίνει άτrό αύτήν . 'Αλλά ό σημερινός Ύιατρός δέv Kαmλo6αiνει τΜοτε, μέ τήν πρώτη ματιά, άτrό αι'rrές τΙς άoθivειες πού Kαλύιπ'ovτo-ι κάτω άπό '16 άλλστινά τους όνόμα­ τα καΙ την συχνό παραπλανητική περΙΥρσφη τών ουμΤΓΤωμάτων roW;. τίποτε δέν μας θι6άιώνεl, iξ άλλου, ση μπορου ... 1Tά'vm νά συγκριθοw μΙ έκεϊνες πού γναιρiζοvμε οήμερα, YJαιi ΟΙ άoθΈVειες με-ro:μoρφώνoντoι, έχουν την δική τους 1mopfa, πσύ εξαρτάται ό:πό μιά πιθανή έξQ.ιξη 'Ιών μικροβίων καΙ των

Ιών καΙ άπό την Εξέλιξη τού wepcirmrou περl6άλλovroς (nΤΌι.ι ζοίινt56 • Τε· Μαις κατά τύχη ό Gaston Roupnel μπόρεσε μόλις χθές (1922), μΙ τή βοήθεια ένός φf'λoυ τοtl1ΤάΡσΟI'1ολόΥου, νά άνοκ.αλίιψεl σrήν Dίίοη καΙ άλλ.oιJ KCΠό 'Τόν 170 αΙώνα τόν tξανθηματlκό τύφο (πού μεταδιδεταl ό:πό ής ~ίptι;} &tτό τό όνομα του «πορφυρου TrUpt;ToiJ» (fj~re ρourpre ή pourρree·} . Αίπός ό Ιδιος «"Πορφυρός πυρετός:ι (fιevre pourpreuse) «θΙριζt:. γόρω Ο1'ό 1780, τούς φτωχούς ltaprζJάYous τού lfpoaoτfou Saint-Mar~1 κατά εKσrOντάδες, [ ..•] Ο!

νεκροθάφτες ι.iχαν αιroKόμεl νό: θαθoι.w:.156 .•Αλλά τό ζή-t'η:μα της ;ι;πορφύ· ~ δέν έχει έπlλυθεi όλοκληρω11χό_ Ί1 Βδ σκεφθεί ό οημερινός γισrρός γιό τήν «πανώλη:. 1'QU 1348, ποΟ τήν 'Περιέγραψε ό Guy de Chauliac, 1'ου (I1rofOU 'Ιό (3!6λio Ια Grande Chirurgie θά γνωρίσει έξήντα ΈΝVιό έκ6όοειι; άπό τό 1478 ώς 1"6 1895, στfς δύο χαρο:κτηρl­ σηκές της φόΟΕlς: πρώτη φάση, άpKεrά παρσrt1'αμένη (Μο μην.εις/, πυρετός καΓ αlμorrrvαιlς' δείιτερη φάση, αιroσrήμαισ )ς(Χί 'Πνευμονικό έτrεισόδlα; Ή όκόμη Υιό κείνη τήν bnδημΙα του 1427, που τής κόλλησαν σrό ΠαρΙο! τό Μ­ ΧΙ(Τι'α Kσrαvoητότrαpσrσooκλl ..fadenda» καΙ τήν1τεριέγραψαν ώς μιόν άγνω~

αιη αρρώστια: έκδηλωνόταν μέ τα σuμτrrώματα της βopεlus ψαμμΙασης, κάί μετά lpXOvrav τά ρίγη, και έμενε κανε!ς όχτώ ι) δέκα μέρες χωρΙς vά μπορεί άττλουστστα συτε νό 1Τιεϊ. oίrn: νά φαεt, ουτε να κοιμηθεί», ΊΞπεΓΤα, ακολου­

θούσε «Μς τόσο κσκός Βήχας, ι[)οτε, όταν βρισκόταν κανείς σrό κήPUΓμα, δέν μπορούσες νό ακούσεις αύr6 π06 έλεγε ό !εpOKtjPUKas, όπά 'Ιό σσματό αι'rrών 'ΠOv Uiηχαν~159. Χωρίς άμφιθσλία επρόκειτο Υιό μια Ύρίππη bJός ζlδl­ κοίι ίοϋ, σόν κι αύτή πο6 όνσμάστηκε _Ισπανική» τήν έπαύριο τοϋ Α' Παγκο­

σμίου Πολέμο", η σάν τήν «άσtCΠIKή γρίτmη», πού εlσi6αλt στήν Εόρώπη γύρω στά 1956-1958 ... Ή άκ6μη σόν ξκεfνη πού μα-ς περιγρόφει ό l'EstoiIe: ..:Στήν ό"ρχή τού Άπριλίου [15951. ό 6αoιλιΆS ['Ερρίκος Δ'] ιιίΣΘΆVθηKε 'Πoλ(J ζιοχημα άπό μιά Kcπαpρoη πού τού παραμόρφωνε όλο τό πρόσωπο. Τέτοιες Kcπαρρoiς SooW;vαγ aτό Παρίαl έξ αlτίας τού τρομεΡΟ(;, άσυνήθιστου για τήν έποχή ψόΧΟl,Jς καί έκαναν θραυση; όκολοίίθησαν. iται, πολλοl παράξενοι

καί ~αφνjΚΟI θάνατοι, μέ τήν 1ΠIVωλη (ίrnoγρι::φ~IIζoυμε έμεί<j] 110ύ έξαπλώθη­ κε σέ διάφορα σημεια της πόΛης: δλες αύrές ήταν μάστιγtS τοΟ Θεοίι, Υιά τfς όποίες έν τοότοl{) δέν έΒλεπε κανείς καμμιό: βελτίωση, ούτε aτίς μεγάλες oί'rrε σrft) ΡllφέςΙδΟ. 1ι 'Αγτίθετα, σήμερα έχει έξαφαvιστεί t\ άρρώστια πού είναι ΎVω~ σrή ώς άγΥλlκός ΙδΡQΠI,JΡεr6<; ή όποία άφάνισε την 'ΑγγΛία άττό τό 1486 α,ς τ6 1551, Ή προσβολή της άρρώσ'nας ίκδηλωνόταν μέ συμπτώματα συγχρόνως καρδιακά, 11VευμOνΙKά, ΡΕUμστlKά. καΙ ΟΙ άρρωστοι πέθαιναν συχνά σi 7Uγες ώρες μέσα σέ σπασμoίrς και άφθονους Ιδρώτες. Πέντε μεγάλΕς έmδημΙες -1486,1507, 1518, 152~, 1551- εiχαν άναρίθμητα θύμσrα. Περιέργως, όρχίζο­ _vrας σχεδόν πάvro άτrό τό ΛονδΙνο, δέν άγγιζαν, σΓήν Μεγάλη Βρετανία, oί'rrε ~ ΚνI6wδης-πuρετό<j ΙΣ.;,Μ,).

Τό liάρος: Π,Η!

tte

75

τήν Ούαλία, ούτε Trjv Σκωτία. Kol μόνον ή lδιαlτερα KσrασrpεΤΓΠKή tπlδημία τού 1529 πέρασε στήν ήπεφωτικη Eύpάmη, άφήΥΟνται; άτr' έξω τήν Γαλλία, XΤιmώντας τίς Κάτω Χώρες, τήν Όλλσν5Ια, τήν ΓερμανΙα, μέχρι καί τό έλβεTl­

κά Kαvrόνισ'61. 'ΑΧλά ποιόν άρρώοτια νά διαyvΦooυμε, στην Μαδρίτη, ,όν Α\ίγουστο τού σ' αίrrή την «μή μεrαδarlkή~ σnδημία, ..αθαις μας λένε. καί ποό -προκα­

1597,

λεΊ oIδήμcrrα σrό 6oυBd>va, αι/ς μασχάλες, σrό λαψό;

5-6 ήμέρες μετά την

έκδήλωση ί('ιι) πυρετού, ΟΙ δρριαιΠΌI Bεparrtoovra; καί όναρρώνοuν άργό ή

-πεθαfVQΊΝ αμέσως. Πρόκειται, άλλωστε, Υιά φτωSΙΌS άνθρcimοW;.

τοικο.ύν οέ ίιγρά σrrfτια καΙ κοιμούνται κατάχαμα' •

1106

Kα~

rΑλλη διιοκολ!σ: οί άρρώΟTlες φχονται άλvσlOOJτά «δέν lχoυν άλλο κοινό

όπό τη μ'όλυνση, όπως ή διφθερίτιδα, ή Χ0M:ρiνη, ό τuφQειδής τrυρετός. ή "θ:\ΟΥI6", ή άνεμοβΑογΙά. "ψώρα", iΊ

"harion",

ή

6 πορφυρός πυρετός, τό 0lδημα, q "dendo", ή "trousse galant" ~ "θερμό όλΥος" Γι 6κόμη ό 'ΚΟκκύτης-.

ή όσrραKιά, ΟΙ γΡΙ1Nfες, ή φλουΙντζα".»

&:<.

Αυτός (Ι κατ6λοΥος, ουνταγμένος

Υιό τήν Γαλλία, ξαναβρίσκεται άΚλού μέ τropαλλαytς, Στήν ΆγΥλΙα, ΟΙ τρέ­

χοοου; άρρώσnες εivol ΟΙ δlαλείπovτες 1Τι.ιρετσί, ό άγΥλlκός Iδpoπupε:rός

(suette anglaJse), ή χλώρωση ή ιιπράοινη άΡΡώσnα>, ό rΚTεpoς, ή φθίση, ή αιιληψία, ό tλIΎYQς, σΙ pwpoτIQPof, ή ψαμμίαση, ή πέτρα

1Μ

,

'Aτrέναvτι σ' αύτές τις μαζnάς ΕπlθέσΙΗ;, ά-ς άνάλογlσθοι1με την W,ειψη ό· ντΙσταοης Τ6)ν ότrOOlτιφμέvων κοΙ όνtπΌPKι:Q<; προοτατεlJ.μέναιν πληθυσμ&ν, 'Ομολογώ στ! ή ΤOOKαvtKή παροιμία ;ι;τό καλότιρο φάρμακο Υιό τήν έλovοσΙα ε1vol ένα καλά γεμάτο τοσυκάλι μ , που παραθέτω ουχνά, δέν ρέ αιειθε "ιΈ­

λεfως. 'Ι';λλά, τόν καιρό του λψού τού 1921-1923, οτήν Ρωαία1 ιδ, Kσrά τη μαρ­ τιιρια ένός άξιόπlΟΤόυ παρατηρητή, ή tλoνooΚI όργfαοε ο' όλη τή χώρο, έ)(~ δηλων6μενη μέ τό !'δια oυμπrώματα όπως OΤJt; τροπικές 1ΤεΡlοχές, μέχΡ1 κο­ ντά σrόν όΡΚΤικό κύκλο. Ό ,ύποσπιαμός ύπήρξι; όλοφάνι:ρα ένας "πoλλα~ τrλαolαστής' τών όοθενι;ιώ .... Ίν\λος κανόνας χωρίς έξαΙρεση: ΟΙ ωιδηjJΙυ; μετσπηδοον εάκοΑα άπό την μιά άνOpώmvη μάζα σrήν ύλλη, Ό Alonso Montecucco1i, τroύ 'fΌv ειn:tJλε σTt\V 'Αγγλία ό μεγάλος δούκας Tr'Js Τοσκάνης, θό "ffεpάuεI άττό τήν Βοιιλώνη, όπως γράφει (2 Ιετπψ6ρίου 16(3), καί όχι άπό ,-6 Calnis, όπου μόλις εlχε ~ιεισδόσει .., oίιμφαιvα μέ '-ή λογική τών έμτrOΡΙKών διακινησεων, ή όΥΥλ1κή

τrovώλ η 1&>. Μικρό παράδειγμα, μπροστά στή μεταφορά τής πανώλης στήν Δόση μέσφ τών τερασrίων μεrαKlνήσεων πού άρχt'ζOlJν άτrό τήν Κίνα καί τήν

'IVΔfa, περνώντας άπό 'fοίις πάντα οέ έξαρση σταθμοός τής ΚωνσroντIVOU­ πολης κα! της AiγόπTou. Ή φυμαήωοη εΙναι κι οότή μιά πσλια γνώριμη τής

Eίιριίrnης: ό Φρσγκίοκος Β' (φιιμαιιώδης fJηνtyyiT1OOl. Κάρολος Θ' (mιευμoνl­ κή φιιματiωση), ό Λοιιδοβίκος ΙΓ' (ΈVΤεΡΙKή φμμαιϊωση) άττoτελoi)ν τήν άπό­ δειξη (1560, 1574, 1643). 'A-Vι.ό. μέ τόν 180 αιωνα, φrάνovται; πιθανώς άπό τήν

ΊVΔΙσ, EγKαθΙσrαταl μιό φυματίωση πού πρέπει νά ήταν υιό μολυσματική άrr.ό Kεiνη ϊfO(ι όΡΥΙαζε ώς τότε. Όπωσδήτroπ θά γινεl ή 6σ:οική ζιρρώστια τής ρομαντικής Εύρώπηι:; καί ToU1901.1 αΙώνα έv γtνη. Άπό τήν Ίνδία άκόμη,

Ί) χολέρα τrnι} ίmήρχε έκεί οέ ΈVδημιt«1 κατάσταοη <όφεiλε1ΌΙ Q'τόν θάK!λλQ vϊrgufe), Υενικείιεται ατή χερσόνησο στι;ί 1817, έττεηα ξεπερνά τά αύνορά της μεrα6άλλ.όpwη αέ μιό: βίαιη κα! φοΒερή ιτανδημlα, ή όποΙα έξαιτλώνεται αψ vrομα ώςτήν Εύρώπη. "Αλλος έτrΙOKέπrης, αυτή τή φορά σΓη διάρκεια τών αΙώνων άκρl6ώς πού

76

n~o

c;vl!

$.

.Mirllι/,φr )$11 ιU NiI..H/Jrι:

j l1#fi:rtιuglJftdn: rιJ'lHt1fl 1

~

;ι,.ιm":.

J

tI

l.ΦSCU.

PmijitIl'#.W,fft

4tmJ##ff.

Ρ'R:Ι" λ Ί\ λΤ 11):Ν.

Mtkz twt ct~ φfunble &; ~ot~ ρoW: !cbitn:En(l\itt forml, tn da Ρ}. folcι1!t!1i ~ιr~ur d'un Ρι;ίι;: cαιrιmαn,

pόDr

i'Vr1ige CuPnDt, QU j. dc ces P:ι1ules aαx ptU$ wibl\'$.~nd;Utt ,. ιnatins dc rulre SiJe maI2.dc I1C Cul: ι»saffu ~ vous :ιι1 .. gmtl1tcr~ ]~ dι:ιft~il πι boupa J!$ J)orιne' -+.

dιιH{ jufqtι'a ~c Q\1C lc Βισ fίιit

*

patr't.

αι.ίφιΆψ; μέ Kι:wrηp1ι:J.

"Iυvτσγή ΎΙιΧ ιιά YIαrpεlJTfln σ~

ση, ι((πά pιiι I;.vλoypσrpIσ ταύ TL10υς roύ 150υ αf«wa. 'f8wκή 8ι6-'ιοθήκη Πα­ Ρισιού, Estampes.

\Ιό Iδρώσετεs. espι:msra μέ ύ­ δΡ&ΡΥυρο του 167ΙΙ

Ή etpumkt

πd 'Υό Mιl(6 τής Nάτtoλης χωρ";

έξεrάζoυμε: ή σόφιλη. Άνάyεrol, στήν ΠΡαΥμαηκότητα, στήν τrpOiQ'fQpia. καί προϊστορικοί σκtλετoί tx()uv ήδη τό σημάδιο ιης. Κλινικές τrφl1TTώσεlς ιJναl γνωστές πρίν άπό τό 1492. 'Αλλό ή σUφlλη ι.'rvαζωπυρώνεrαl μΙ τήν όνα­

κάλυψη της προκολομθιανής 'Αμερικής: ε1νcι1 τό δώρο, ή εκδίκηση, ε1παν, τών VΙKημΈVων, 'Από τίς τέσσερις ή πέντε θεωρίες πού ύπoσrηρίζouν αήμερο οι ylerrPQi, Τι πιθανότερη είναι ίσως b:εΙνη ή όποία θεωρεί τήν άρρώσηα 6.~ πόρροια ι'j imγενόμενο τών οεξουαΛικών έπαφων τών δίιο φυλών, tπiδρααη του rreponema pertenue, (λετπότατης οπει:ροχαΙτης} i1τI τού rreponema ΡΒJlί­

dum

(ώχράς σπαροχαiτηι;)lG7. 'Οπωσδήποτε τό κακό παipνtl τρoμαιmKές

διαστάσεις στήν Βαρκελώνη, αμέσως μετά τiς γιορτές της έπΙΙ:ΠΡοφης τού Κολόμβου (1493)- ύστερα διαδίδεrαι KaA1'fάζovraS' εivoι μιά άρρωσrιo έττιδη·

μlκι'!ι γρι'fyopη, θσvr:πηφ6pα.H τέσσ.ι:ρα ~ ίTέvrε χρόνια,θό: lχεl κάνει τόγύρο τής ΕΙ:Ιρώπης, περνώντας άπό τή μία χώρα στήν άλλη μΙ ότrαιηλά όνόματα:

ναποΛιτάνικο κακό, γαλλικό κακό, the french disease ή 10 maI francioso (μαλα­

.

φράντζα)· ή Γαλλία, λόΥφ τής γεαιΥραφlκης της θέσης, κερδίζει αότό τόν πό­ λεμο τού λεξlλογΙοσ_ οι κουρείς χεφουρΥοΙ 1"00 Γενικού Νοσοκομείου (Ηόtel­ Dieu) θά lσχυριοθούν, ήδη άτιό τά 1503, ση StpσπtUOUV τό κακό μ€. καιrrηpιCτ· σεις μέ ΠUρωμένO σίδεΡο_ Μ' αυτή τήν μοΛυσματική της μορφή, ή σύφιλη θό

ί

77

i

Kwiζoς 'Πού txει ΠΡσαθληθιί ιiπδ ούφ.ιλη. EIXόναπαpμlνη άπ6 Tίςfigures

de dlfferw,tes

espi:!ces ι:le pe11te ~role' pεroζoyραφ(σroό 1Βου αιωvσ. QιhIπεΙ des E5fampeSTtJ~ Έθιπ­ ιαίς Bι8λιDBιjXης70ί) ΠαΡιοlού (!Οιισι 'EfJwKij) ΙΜλισθήκηςλ

φτάαι:ι ατήν Κίνα ήδη άπό τό 1506_1507168. Άκολούθως, μέ -τη tιοήθεια τού όδραργύροlJ, θά πάρει σrήν Ευρώπη την κλασοlκή, tζασθενημένη μορφή της, βραδείας έεtλ,ξης, θά δ1αθέτεl

1'6 φάρμακά της, ,6 tiOIKWvi:να νοσοκομεία «Spittie,. σrό Λονδίνο 1"~, ΕXovrας τrρoσβόλει, άναμφfΟολα ήδη άπό τό τέλος τού 1600 αΙώνα. όλα τά σrρώματα '1"00 11'ληθυσμου, άπό 'Τούς "άλfιτες:ι καΙ τίς ιtΔλήπσoες~ μέχΡ1 τούς άρχοντες καί τ06ς πρίγκιπες. 'Ο MaJherbe, πού τόν άπ-οκαλούσαν ;ο:Πατήρ 'ΑκολασΙα .. rιro;ινευόταν δη είχε περασεl τή της (1'6

Ι

σύφΙλη τρεϊς φορές.170. Στη συνήθη διάyvωOη 'froU lKoνav γ1ά τον Φ1λrrmo Β",

ΟΙ -παλιοί ΥΙατροί, ό Gregψίο Μaranόη171, διάσημος Ιστορικός καΙ γιατρός, προσέθετε τΙιν κληΡOVΌμΙKή σύφιλη, ηού μπορεϊ κανclς νά την δωρίοει, άνα· δρομΙΚώς:, χωρfς κίνδυνο λ680υς, σέ όλους τούς πρΙyκιπεt; 1'00 παρελθόντος. Ένα πρόσιαιτο το(ι θεατρικού έργο!) του Thomas Dekker (15ϊ2-1632) λέει αότό πού οκέφτεται καθένας στό Λονδίνο: «"000 rfvaI 6i6mo δη 6πό:pχouν μέσα στό πλήθος πορτοφολάδες, αλλο τόσο .εΙναι βέβαιο δη μια πόρνη μιroρεϊ νά 6ρεί l1ύ.άτες ένώ δJΟΡκεί ή γιορτή τού Άγioσ Μιχαήλ, KOI μετά γ' όρπάξεl τή σύφιϊ.ψ1n.

-

78

~Hπaνώλη 'Ο τεράιmGς φάκελος τής πανώλης δέν παύει να όyl<:OίrraI l<:σΙ οΙ έρμηνεiες να στοιβάζονται ή μΙα πάνω σrήν άλλη. Πρώτα-πρώτα, ή άρpώσrlQ ciνoι τoμλά~

Xισroν δύο είδών: άπό 1"ή μιό μφιά ή mιευμoνlKη πανώλη, νέα μορφη τοΟ κι::nοοΟ πού κόνεl τη θρl(.φβευηκή εΤοοΟΟ της σrήν Ιστορία μΙ τήν 'Πανδημία

τοό

1348, καί άπό την αλλη στήν Eupωπη ή βουβωνική πσνώλη, πού εlνο:l καί

ή 'Πιό παλιά (1'ά οΙδήματα οχηματίζΟWάΙ σrόν βουβιΙ>να καΙ Ύ«ΥΥραlνιάζουν/. Βνω τά σημάδια '(ου Θεου, τά Goo's tΩkens ή. οέ όπλoυσrερη γλd:ιασα, τό: tokens, ατά γαλλικά τά tacsr παρόμωο μέ τά μεταλλικά ή δερμC'mvu κέρματα που 6άζουν σrήν κυκλοφορία: ο! έμποροι. ο:Φτάνα μόνο ενα νά ti\.'U! θανατη· φόρο ... ::>. Ή μαύρη πανώλη {ή τrvευμoνlKη 'Πανώλη) όφεJλεται στόν Ιό 'Πού μεταδΙδοι.ιν ΟΙ ψύλλσl τού Mt/s Ratιus. ΑίΙτός λoπrόν, έλεγαν άλλστε, 1Υρέπεl νά εΙσέβαλε στην Ευρώπη Κ(]ί τΙς σιταποθηΚtς της τήν tπα6plo

1"ci}v

!ταιιρo~

φοριών. θά έκδιι.:ήθηκε Υιό λογαριασμό της Άνστολής, όπως orά 1492 ή ώ· χρά olTCΙPOΧaίTf1 (trepoooma) Υιά '(ήν 'Αμερική άμέσως μετό n'ιν όνακάλυψή της.

ΛπCM1σ κα-tά τής πσvώilιι'> όδη'γOιJpεvη όπ6 τόν παπα. Kσrσ τή λ,roνεfα καroppέει

tvcx) μovαx6ς, TteS Riches heure:s du Ου," de βerry. ΜουοΟΟ C(Jrιd6 ι;trό Chilntί/fy. (Κλισέ

Giraudtm),

79

Πρέπει, ι'.wαμφlo6ήτητα, νά ννcιρνηBoι)με αύτή 1'ήν ίmέp τό δέον ό:τrλή κα! ηθικολόγο έξήγηση. Ό MU5 Ri1ttus, ό μα6Ρος ποντικός, rnlσηJJαiνεrαl στήν Εόρωπη ήδη από τόν 80 αΙώνα, δηλαδή τήν t1tόχη τών Καρολιδώψ τό i&Jo και ό γκρίζος άρουραϊος (ΜΙΙ$ DeCUmanUS, μυς b δεκακυτής), που θά πρέπο νό έξ@.εlψΙ:ίόν ΜΙΙ5 Rattus 0κοχνοντας τόν imεόθυνο τών &πιδημιων, καθώς ό

Ιδιο') δέν εΤνσι φορέας τι:J'.w }ΙIΚΡο6Ιων της π<XVώλης- τέλος, Γι ίδια ή μαύρη πανώλη δέν φτάνει στήν Κεντρική Εύρώττη τόν 130 σπως r!1TOV. άλλά τό άργό­ τφο ίόν 110 αίαινσ, 'εξ άλλου, ό γκρίζος όρουραϊος έγκαθίσταταl σrά όπό­ γεια τών mrmών, ίνώ ό ΚQTQIι.:fδlος ποντικός συχνάζει Κ(I'fό προτίμηση στις

σιταποθήκες, κοντό aτά άποθέματα όπό τά όποία και τρέφεrαι, οι εισβολές

TOUC; έπικαλόmοVT(.fΙΠΡiv νά

όλληλοαποκλησθούν.

'Όλα αύτό: δέν σημσίvoυν ότι ποντικοί κσ! ψύλλοι ,'ών ΠOV1lκών δέν rnQ:l(αν τό ρόλο 1'Ouς, πΡ<.Ιγμα 'Πού έπl&βσιώνεl, άνriθεrσ, μιά lτοΜ έμπφιστσ­ τωμένη μελέτη {βό:σεl

λης aτό

30.000 γραπτών τεκμηρίων) Ύιά την έμφΆVΙOη της 11UVW'

Uelzen {1S5(ί..1610), t;rrήν Κάτo:u ΣαξωνΙα 113•

~Aν npέTrE! νό σπ-οδΦσουμε

ut tξωn:ΡΙKOύς lIαρόyOvπ.ς (έξωγεvεiς, θά iλεγ<xv ΟΙ OiKOVOJ.IQi\Q)'011 την υπο­ χώρηση τ.,υ κακού κατά τόν 1.80 αιώνα, θά ήταν καλόΤεΡα vό: 1'ήν άπσδώοου­ με στήν ΆVΤΙKατάσroση τών ξύλινων σΙ1l1'lών μέ πέτρινα μετά ης μεγάλες πυρκαγιές σrίς πόλtις, σrfy.ι 100, 170, καΙ 180 σιωνο. orήν μεyσλύrφη καθα­ ριότητα wBιxίmoov και σmτιών καϊ στην σπ-ομάιφυνση άπό ίά σπίτια τών μικρών κατοlκιδίων ζωων, "Ολα ~ότό ά'rrOΤελoOσαν καταστάσεις πού σUVΤη­ ρσοσαν την πληθό τών ψύλλων. Στο πεδίο, ώστόοο, όπου Γι lατΡIί\ή έρευνα

δέν έχει σιιμπληρωθε16κόμη, ίκπερα ότrό τήν ΆVΑ"άλυψη του ξiδlκού 8όκlλ­ λου της 1rσvώλ'lς στό Yersin, τό 1894, εννσl δυνστόν νά lχoυμε έκιrλήξεlς ΟΙ όποΙες ένδiχεταl να μεταθέσουν τΙς έτn::ξη'γήotις μας. Ό ί51οι; ό 6ό:κιλλος θό πρέπει έτσι να διατηρείται μέσα στό έδαφος όριομένων περιοχών τού '1ραν,

καΙ έκεΤ άιφιβ:ώς φαίνεται ότι μολύνονται .6: τρωΚΤIί\ό:;, Αυτές λοmόv οί έπΙKiν· δUΝΕς περιοχές βγήκαν άραγε γύρω στόν 180 αίώνα έξω άπό 1'α δίκτυα τroό όδηγουν πρός την ΕΙΙρώπη; Δέν τολμ
lΙανώλη κσί ό ποιιγκατσώφ άφΆVΙσαv τόσους όνθρώπους όσους δέν θφισε ό

διι:ψελιαμός της Παλωνίαςιt 174 • Ή Χφσώνσ σrό 1783, Γι 'Οδησσός σrά 1884 δt:χοvτοι ό:κόμη τον τρομερό tmuκέIπfJ. Γιά τόν ευρωπαΤκό χώρο, οί τελευ·

τοίες μεγό},ες έπlδΡορέ1) ίoπoθετoύvτι;n, ό'n' δσο ξέρουμε, όχι στήν Ρωσία όλλά σrά Βαλκανια, σrά 1628--1829 κα! 1341. Πρόκειται Υιό την Μαόρη Πανώ­ λη, εόνοη)Jέvη 'γ'ά άλλη μιά φορά άπό τό ξύλινα σπίτια, Ή θOυ6ωvΙKή πανώλη, όπό τη μεριά της, παραμένει ένδημlκή oτfs θφμές και ύyράj .rεploxCs, ιm'ιν Νότια Κίνα, στήν Ίvδiα καί στίς ίδιες τΙς τruλες τής Εύρώπη<;, σrήν Βόρεια Άφρική .. Η -πανώλη ίΟI) 'Οράν {αύτή πού περιέγραψε ό Albert Camus} χρovoλογεi"rαl στά 1942. Ή περίληψη ΠΩΙ) προηγεϊτσι εΤνοl 1'ρομφά άπΛής:, Τά τφάΟΤ10 όμως οέ

όγ"ο αι0lχεία πού ίmά:ρxoυν CmοτεΛοίιν πρόκληση γιά τήν έργατικότητα έ~

80

Πσvώλη τών 606ιών 1'0

1745. ΌλλΑV.oΙKη σroμπα roιJ j. Ers$Crι. (Ρόrupvrαμ, ArJas van

StDlkj.

νός μεμονωμένο!) Ιστορικού. Πpέτr'α άυαρο:lτη1'ως νό όπάρξει μιό ΠΡOKσrαρ­ ImKr'! έμmρισrαrωμένη έργασία, ή όποία θά έπt'rρεrrε -τl\ χάραξη τών έrήσιων χαρτών 076: σημείο όπου έντom'ζεται τό κακό. ΟΙ χάρπ:ι;; αιTroί θά έτnσήμαl~

ναν τό θόΘος, τήν εκταση, την μονότονη έμμονή του: μεταξύ

1640, ή 1565, 1566,1629, 1632, 1637' ή Σα60ία οτό 1530, 1545, 1551. 1~St 1570, 1580, 1567' τόν 160 αΙώνα, όλη ή 'ΠΕριοχή τού limousin τήν βλέπει νό ξεπροβάλλει δέκα φορές, ή 'Ορλεάνη τήν στεγάζει rfKOOJ δύο φορές' οτήν Σε61λλη, όπου πό:λλεl ή καρδιά 1'Ο(ι κόσμου, ,..ό KCΙKό χτυπα άνανεωμένη δύναμη aτά 1507-1508, 1571,1582,1595-1599,1616-1648_1649 ...17. Κάθε φορά ΟΙ άπολογισμοί εJναι βα­ Besanςon γνωρίζει την πανώλη σαράντα: φορές ή

Dole

1439

κι;χί

ύπoφiρa στά

fi

Ρείς, άt«JJ.lrι κι άν δέν φτάνουν τούς μl)θικούι; αριθμούς τών χρονΙΚών, σκόμη ΚΙ άv υπάρχουν «μικρές» πανώλΕς καί μερlκt~ φορiς ψειποσυναΥφμοΙ 'Μια

1';.7 1621 ώι; τό 1635. στήν ΒαυαρΙα, άιφι&ίι; Uuολογισμοl tiiwuv έντυ­

πωοιακούς μέσους όρους: άπό 100 νεκρούς σt μιδ κανονική χρονιά, ΟΙ νεκροί φτάνουν σrό Μόναχο τους 155 σt άνώμαλη ΠΕρΙοδο' aτό Augsburg με:rρow σrό ΜπαϋΡόπ, 487' 076 landsberg, 556' ατό Straulϊng. 702. Καί κάθε φορά πλήττονται ΚΌρίως τό παιδιά πού δiv έχουν χρονίσει, καΙ συνή­

195 νεκρούς

θως mό τroΛU ΟΙ )'υVΆίKες όυό τoVι; ό.νrρες, ~OΛoι>ς αυτούς τούς άριθμσός πρέπει νά τούς ξαναεξετόσουμε. νά ΙΌI1ς .ouσxε:rIOOI)PE μεταξό τους, όπως χρειάζεται νό συσχεΠσουμε. m:PIYPQφΈS KQf

81

εΙκόνες, έmlδή οότές δίνουν συχνά μία καΙ μόνη εΙκόνα, απαριθμοUν τα fδlQ, λιγότερο ιj περισσότερο αποτελεσμαηκά, μέτρο: KαpαντNι:~, ΙτΡοφu>.άξεlς, έmτηρήσεlς, άρωματι:κοός ωμούς, αιroλυμάνoεις, κλείσιμο τών δρόμων, έ­ Υκλε.!σμο(ις. τησrOΠOlηΤΙKά, 6tλτΙα υγείος (Gesundtιeitspisse τής ΓεpμΑVί~,

cartas de salud τής ΊστrανΙας), π;:;: ίδιες πσρόφρονες ι)ποψ(ες, τ6 1610 KOΙ\!(ύYl~ 1'6 οχήμσ. 'Από τήν ό;ρχή κιόλας τής όναΥΥελΙας: τοι,; JCαιtοίι-, οΙ πλουσlΌI ψξυγουν, Άv

μπορούν, γJά 1'6' έξοχικό: τους σπίτια άρον·ι,'ίρονο ό Kαθtvας. σKέφτtταl πιό: μόνο τόν έαuro του: "Αύτή i) όρρώσfια μάς Kι,)vει .-όσο σκληρούς τόν έναν άιτέναvrι στόν i!iλλo, ~ρότΕΡC κι όπά σκιιλιά», σημΕΙώνΕΙ ό

Σεπτέμβριο τού 1665i

,

Samuel PepY5, τόν

Καί ό Montaignt;! δΙηΎείn;n μέ 'Ποιόν τρόπο, ότςnι ό

τόπος του!) προσΒληθηκε όπό την έπιδημια, _ταλαιπωρήθηκε ~ξι: μήνες πη. ΎαΙvοvrας ζnγό δω κι όπό Kεi,. τήν πr.ρlπλσνώμενη Ο!lζογένεlά τοιι πρός ΆΝC~ ζήτηοη στέγης, ψιά ΟIΚσΥένεlα χομένη, πού 1rρOKαΛOύOε φόβο σroός φίλους

της καΙ στΌv ίδιο τόν tf.1υrb της, καΙ φρΙκη ό'ποιιδήπΟΤξ: και Άv ζητούσε νά σταθεi:rι1", "000 Υιά τούς φτωχούς, μένουν μόνοι, μΑVΤρωμένσι μέσα στή μa­ λυομένη πόλη, όπου τό Kpσr()ς τούς τρέφει, τούι; ά'ΠομοvWvε.s, τούς πφlΩρί­ ζει, τούς έ1'rιθλtτrει" Τό Δ.εKαήpr;ρOΤOι) Βι;ικκάκιου ttval μιά οεφά άπό συζητή­ σεις κα! άφηΥήσεlς σέ μιά 6iλλα ιωνΓά σrήν ΦλωρεvrIα, τήν l;ιrOXtI της Μαύ­

ρης ΠανώΛης, Τόν Αζιγουστο ,oCΊ 1523, ό Maitre ΝίcοΙas Versor!s, δικηγόροι; σrήv ΒουΛή· τού nορισιοϋ, έyKατtΛειψε,ην κατοικία του, tiλλό φτάνOVΤζR) στήν

cGrange

Bate1iere~ (τότε έξω άπό τό Παρίαl) ατό έξοχικό σπίτι έκείvωv

πού .εΙχε ύπό ,r')v κηδεμονία του, ή γΙWαΙKα ΤΟ!,) θό χαθεί ότrό τό κακό μέσα σέ τρείς μέρες ~ξαίρεoη πού δtν άναφεϊ τΉv άξία των συνήθων προφυλάξεων. 'Eκεiνo ,ό Kι:xλaKoίρl τού 1523, rΊ πανώλη xruπά τούς φτωχΩ(χ; ατό Παρ(οι Ύιό μιό άκόjJη φορά, ~Oπως τό γρόφει καί ό !'διaς ό Versoιis στό

Liv(e de Raiscn,

cό Θάναιος σrράφηKε κυρΙωι; έν«vrίoν των φTWX6w, έτΟI ποό όπά TO~ βα­ σrάζoυς, μεροκαμστιό:ρηδες τού Παριοιού, 1TOιJ πρίν άπό το γεγονός έβριθαν στό napfol, νό μήν ό;ττομεΙνουv παρά ΕλάχIΨΟΙ", Κοί (Ίσο Υιό τήν συνοlκΙα τών Petiz Qιarnps, στό μέρος αUτδ έξοί\οθρεύτηκαν όλοι ΟΙ φτωχοί π()ύ ήταν

παλο:ιότερα έκε:ί πολιιάριθμοl:ι 17δ• Κό'Uoιoς έφησιιχασμένοι; άατός: άπό τήν Τουλούζη γράφει 1'6 1561: cΑirrό το μεταδοηκό ιroκό δέν πρό06αλε l7Qτέ l7α­ ρά φτωχοΟς άνθρώ"Ποw; [,"1' ό Θεός μΙ τήν Χό:ρη Του δέχετσl άΡKεCΠ(.ί σ'

v

ούτούς. [".j ο] πλούσιοι είναι θωpαKIOΜΈVOI,.l19, Ό J,~p, Sartre γράφει πολύ σωστά: ιι:'Η πσνώλη δέν δρά παρά ώς αυξητικός παράγων τών ταξικών 610:φQρ
φτωχιά ζηηΆVΑ, τΉv "δοκψαστΡ1Φ, ιΊ όποία άναλαμ6άνει νό: rnαληθεύσει μΙ

τη ζωή TηS πώς έχει άπoμαιφΥVΘεί κάθε κΙνδυνος1&1:. Ή πανώλη 1Toλλαrrλααιάζεl έπίσης αύτό 'Πού θά λέγαμε cέγκατάλεlψη θέ·

σεων,.: δημοηκοΙ άρχοντες, άξιωματoUχol, Ιεράρχες, ΞΕΧVoνν τά καθήκοντά του<;: cπήν Γαλλία,

1589,1596-

1'6: Δικαστήρια

Μπορντώ,

1471, 1585'

μετανασrεVQuν tν σωματι

Besarις:on,

(Grenoblc, 1407, 1519' Rennes, 1563, 1564). Τό 1.580

ό KαpδlVΆΛI~ dΆrmagηac tYKaτoλεfrreJ μΙ τόν φuoικότερο τρόπο την πόλη τou, την 'Αβινιόν, πού εΙχε ΠΡοσβληθεϊ άπό τό κακό, Υιό τη

ρα Υιό τήν

Sorgues'

Bedatrides, ί'κπε­

δtν θά έ'rnοτρέψεl παρά μετά άπό" ό:1Τουοία δέκα μηνών,

όταν θά !χει tξαφανιστεϊ κάθε κΜiuνος. «Αότός άντέστρεψει, σημειώνει lνας

82

δοτός της 'Αβινιόν, στό 'Ημερολόγιό του, ιι:τή ρήση Ύσίι ΕυαγγελΙου, Ego Sum pastor er IlΟΠ <:ognovi oνes meas~1S1 (έγώ ειμί ό ποιμήν καΙ ου γιγνώσκω τό εμι:1,. Άς μήν καταδικάζουμε Λοιπόν εκ τΏv όστέρων τόν

Montaigne,

δήμαρχο

του Mπopvτώ, ό όπQiος: δέν έπανέΡχετΟΙ στή θέση ταυ κατό: τήν έmδημία του

1585, ηαι

iΊ έκεϊνον τΌv Ιταλικης Kατcrγαιγή<; πλούσιο της 'Αθινιόν, Fra.nςοίs Dragoό όποίος 1Τροέ6λεψε, ση) μισθωτήρια συμβόλαια πού Uπo­

de Fogasses.

γράφει, .ήν π.ερίmωση δτrolJ θα ήταν uποχρεω!Jένος, έγKσrαλεIπovτας τήν πόλη (κάτι πού θά χUw;1 σrά 1588, στη διάρκεια μιός καινούργιας πανώλης). νό ζητησει κατάλυμα άπό τούς έlφlοθωτέςτου: (Σέ περίητωση, δ μή γένοιτο, μεταδοτικής άρρώσηας, αότοί (oi μlQσKόρηδες] θά μου παραχωρήσουν ένα

δωμό"rιO aτό σπίτι

[.,,] καΙ θό μπορώ νό βάζω τά ό:λογό μοl) σrό στάβλο κι

όTo:v έρχομαι κι όταν φεύγω καΙ θό μοι) παραχωρήσουν ενα κρεββάτι Υιό δlκη

μου XpηOη,.1βl. Στό ΛονδΙνο, αιαν έκδηλώθηκε ή πανώλη στά 1664, ή Αυλή έγKα:rtλειψε την πόλη Υιό τήν 'Οξ.φόρδη, οί πλουσιότεροι έσπευσαν να Kά~ YOvv 1'6 ίδιο μέ τϊς οlκσγένεlές τους. TΌUς ύπηρέτες τους wί τίο; άποσκευές τοι:ις στOι6ιryμένες δπως.οπως, Στην πρωτruοt.lοο δtν γινόταν πιά καμμιά δίκη, «01 (ίνθρωποl του νόμου φαν όλο! ατήν woleρo:t, εiχαν έyKσrαλειφθεί

10,000

σπίτισ. όρισμένσ μt σανίδες έλστου καρφωμένε,; στις πόρτΕS κσί τά

παράθυρα, ένώ τό καταδικασμένα cmiTJCt σηjJα&ύονταν μ' bιαν σταυρό μέ

κόκκινη KIμooλia TIl3 • Κανείς δέν θό: μπορέσει ποτέ νά πεϊ σέ 110.6 βαθμό η άφή­ γηοη πού κάνει ό

Oaniel Defoe

έι( τΏv ύστερων

(1720)

γι' αΙΙτή τήν ίελευταfα

πανώλη ίού Λονδίνου άκολουθεϊ το συνηθισμένο σχημα, τό όποίο tπαναλα~ι~ θάνεταl χιλιάδες φορές μt τΙς lδιες μονότονες χειρονομίες (01 νεlφοΙ νά ριχνο­

VfO( «01 περισσότεροι σάν όπλή κοπριά μέσα σ'!να κό:ρρο>ι ' &11), τά Τδια προ­ φυλακτικά μΙΤρα, τήν ίδια όπόγνωση, τίι; ίδΙΕ'; κοινωνικές fiICtKp!orrs1e$, καμμιά cφpώσ"rια, ατήν έτTQxή μας, όποιες καί νά εΝαι ΟΙ πρσγμσnκές της σuvtrf€1εl:j, OCv προκαλεί παρόμοια τρiλλα και παρόμοιο: συλλογικό δράματα. "Ας μεταφερθούμε λοιπόν στήν Φλωρεντία μέ συντροφιά ~αν άκρl6ολόγο

άπομνημΟ\.'tυματογράφο"ΠΟό θά ξεφόγει όπα τήν πανώλη τού 1637, στ άλή­ θεια ηΊν μεγάλη περιπέτεια 1"ης ζωής rou, Δ!αβάζovτας τον, ξαναeρIαKOυμε τα άμπαρωμέιια σπίTl(Χ, 1"όν άπαγορευμένο δρόμο 01tOti κιικλοφορεί μόνον ι'j 1'ροφοδοηκη όπηρεοΙα, οποιι 'Περνό κάποιος lερroς KOI, συχνότερα, η άδυ­

αώπητη περιπολία, ή, κατ' έξαiρεσιv, r) δμι;ιξο κάποιου προνομιούχου στόν όποίον έπεrρ(rπη νά διακόψει μιδ OTIYfIr,! τόν tγκλω8IOμό στό έσωτερικό τού σrnτιoί) '(01). 'Η Φλωρεντiα εΤναι νεκρή: oίrrε. έπι;φρήοε.ις ούτε lεροτεΛοοτfε.ς. 'Eιcrός, τl)χαϊα, από καμμια λειτουργία πού τελεi ό ίερουΡγ(;ς οτή γωνια τού

δρόμου καΙ τ~ όποία παρακολουθοOv ΟΙ έγκλειστοι στά ttλεφτά από τα πα­ ράθυρά 1'OVς1 •

Τό Le Capucin charitable 1'OV πατέρα Maurice de Τolorι 1117 , μέ άφορμή την mwιOAη l'ηι;; Γένοθας στά 1656, άπαριθμεϊ τό: άναγκαϊα τφοφυλακτικό μΙΤρα: «Νά μή μιλάς ο' ένα ύποπτο άτομο τιίς πόλης τή σηγμή που ό 6tρο:ς φυσάει

άπό κείνov τφός τά σύJα" νό: καίς άρωματιl\ά φυτά Υιά την ό:rroMμaνσ'l' νό πλένεl<; Γι καλύτερα νό κάψεις τά ρούχα Kai τ' άQΠρόΡΡOυxα τών υπόπrωψ κυρίως νά προσεύχεσαι, τέλος νά ένισχίιοεις ηΊν άστυνομΙα». Π/σαι όπ' αύ,ές

τΙς συστάσεις, άς φανταστουμε -rήν Γένοβα, τήν πλουσΙότατη πόλη, να γινεταl βορά 1'ής παρΑVoμης λεηλαΟIάλ), μιά καί 1'6' πλούσια "Παλότια 'fης είχαν εγκα­ ταλειφθεί, ΟΙ νε.κ:ροί στοιΒάζονται, εν ΤOύrolς, οτούς δρόμους ό μόνος τρό­

πσς γιό vό: ότrαλλαγεί ή πόλη σπ' αύτιi τά κl,)vφι.1ρlσ εΙναι νά τά φopτώoow

83

σέ Βάρκες τίς ότroϊες ρίχνουν σrή θάλασσα, αν δtν τίς

Koive κιόλας στ' όνοι­

χτά. Είναι δυνΟ'Τόν νά μήν τό παραδεχτώ δη, iί>ς εfδΙKός τού 16ου αΙώνα έμει­ να κατάπληκτος, καΙ ίξακσλουθώ ν6: έκπλήοοομαl, μπροστά cI αίιτές τΙς εΙ­ κόνες μολυσμένων από 'Πανώλη πόλεων έναν αΙώνα μετά καί τόν όποτρόπαιο

CαιoΛoyιoμό τους; 'Aναvτίρρητα, ύπ'ηρξε έΊnδεlνωση άπό τόν έναν αίώνα aτόν άλλ<:Ν. 'Η πανώλη f:trIariπτε-roI τό Άμστερνταμ κόθε χρονιά άπό το

1622 c1;ς τό 1628 (άπολΟΥlσμός: 35.000 vtKgol), 'ΈΡχετOl σrό Παρίαl σrά 1612,

1619, 1631, 1&38, 1662, 1668 (η 1'ελειιτοΙα) &ι. Σημειώστε. δη στό Παρίσι, ήδη άπό τα 1612, cό:Ρ1Jαζαν μΙ τή βία 1"ους QppώσTotxj άrJό τά σπίl1α τους καΙ τούς μετέφεραν σrό Νοσσκομείο

$aint-Louis καΙ aτό θεραπευτήριο τού προα­

στίου Saint-M<ιrcei,,189, 1'τό ΛονδΙνσ ή 1Τα\Ιώλη ξέσπασε 'ΠΜε. φορές, άπό τό

1593 ώς 1'ά 1664-1665, προκαλώντας, μας λένε, 156.463 θυματα, Ή Kστάσrαoη 6ελτιώνtταl μέ τόν 180 αΙώνα, 'Εν ,ούτοις, ή πανώλη τού 1720 ατήν Τουλόν καΙ τήν MασσαΛiα στάθηκε έξαιρεηκά μολυοματnιη_ ΚΟ'Τά τά λεyόμεvo ένός lστΟΡ1κοϋ, φαίνεται δη ύπέκυψε ό περισσότερος άπό -τόν

μισό μαPUΕΓIέζlKOς πληθοομός190, ΟΙ δρόμοι ~αν γεμότοι '<Ιπτώματα μισο­ σαπιομένα καΙ καταφαγωμένο άτtό

m σKυλlά,.'

,

Κυκλική ή lστO(}ία τών dαθεvεtώv

'1

οι άρρώσtιες έμφανΙζovταl, έγκαθΙστανται έξασθενονν διοδοχικά καί, καμ· μιά φορά έξαφανΙζoνrαι. Τέτοιο- εΙναι ή περίτrrωση της λέπρας, που τά δρa~ Kόvπ:lα μέτρα όπομόνωοης την νίκησαν στήν ητrεφό μας ίσως ιjδη από τόν 140 κσί τόν 150 αΙώνα (τό παράξενο εiνα, δη σήμερα oJ λεπροί ποό κυκλοφο­ ρούν έξω δΈV μεταδίδουν τroτέ τήν ό:ρρώσπα)' ή περίπτωση της χολέρας, ή Cmoia έξαφανίζεταl ά1rό τήν Ευρώπη τΌv 190 αΙώνα, ώλογιάς, ποό φαίνε­ τοi δτι έο6ησε όρισrΙK6 σέ παγκόσμια !<λ(μακα Ιδώ kOJ μερικά χρόνια, τής φυματΙωοης η τής σύφιλης, 1ϊοό αναχαlτΙσrη;ι::αν σrόν χαιρό μας μέ τό θαύμα τών άvnθΙ01'1Kων, χωρίς δμαις 'Ιό μπσροuvε νά προδικάσουμε τό μέλλον, ό· φοΩ δπως Λi:.νε, ή σίιφιλη ξαvά'1fαPOυOlάζε, οήμερα κάποιαν έξαρση' ή περί­ Ήτωση άκόμη της 1tανώλης, ή ότtoία, μετ6 άπό μιά μακρυά δφεση άπό τόν 130 &ς τόν 140 <Χlώνα, κάνει ξαφνικά Θραύση μέ τήν Μαύρη Πανώλη, !γκαι­

Tfis

νιόζοντας nιαν καινουργιο κύκλο της, 1JOIJ Θά σBήσιu μόνο σrόν 180 αIΦνα1'Π. Γι6 νά πουμε τ~ν άλήθεια, αύτές ΟΙ διαδoχικiς έξαραεις "af ύποχωρήσεις δέν πρoέρχovrσι, ι'Jpαγε, άπό τό ότι, Υιά 1Ί"ολόν καιρό, ή άνθρroπότη;α έζηot άμπαραιμξνη, σκορπισμένη λές, σΙ διαφoρεnκoύς πΛΑVητες, έτσι, 110ύ μεm­ φερόμενα άπό τόν έναν στόν άΛλον, τά με:rαδoηKά μικρόβια να έπιφυλάσ­ (Ιουν Kσrαστpoφι/(ές .έκπλ~ξεις, καθώς καθένας άπό τούς πλαιιητες εΙχε όπέ­ ν('Wr1 aτoύς παιroγόvoυς α&τούς 6PΓΑVΙCφoι'Ίς τΙς δli<ές του συνήθειες, άντl· σr6αεις η άδuναμίtι;; Αυτό όκριΒώς δεf~ει μΙ κo:rαιrληκτική οαφήναα τό πρόο-φατο ΒI6λίο τοίι wirliam Η. Mac Neil . 'Απότόπ 1i'0(1 ό άνθρωrrι>ς απε~ J\εuθερώθηκε άτrό τήν τrρώτη ζωική το!) KCΠ'άMαση, άπό τότε πού Kυριάρχrι" σε τrόνω aτά άλλα ζωντανά όvrα, εξαοκεί άπέναντi τους έναν λrιστΡIKό μα­ κροπαρασιπσμ6. ~Oμωι;, oUf'Xpόvros, 6ντΙKείμtνσ ό ίδιος έπιθέι:;εων καί συνε~ χών !νοχλήσεων tK μέρους αιrεφόελάχwτα μικρών όργανισμών, μιιφοβίων, Βαι
Τό aάqoς ιού ιi(}l{JμQV

84

σroιxεϊo, τό όποίο μπορεϊ υπό όρlσμένες συνθήκες νό ύπάρξει ά1rό μόνο του,

τrερνά yΕVIKa}t) άπό τόν l;να ζαιwαν6 όΡΥανωμό σrόν &λΛον. Ό άνθρωπος, στόχος, άλλά όχι μοναδικός, άιTroί} του οuvtXούς θoμ6αρδιoμoCι. πρoσαρμό~ ζετάl, πσρόγει ΑVΠoώμαια. φτάνει οέ μιά όνεκτή Iaappoma μέ τούς ξένους πού στρσroπεδεόoυν μΟΟα του. Αύτή δμως ή οωσηκή προσαρμογή άπαιτεΊ ,πολύ'.; καιρό. ~Eroι και τό παθογόνο μικρόβιο θγιΤ άπό την "βlOλOγιιtή φωλιά" του Kaf πλήξει έναν πληθυσμό ώς τότε παρθένο, δρα άπρoσrό1wτo, bτφχε·

ται άμέσως Γι έκρηξη, Γι καταστροφή των μεΥαλroν έπlδημlώlJ. Ό

Mac

θεωρεΙ και μπορεϊ μάλιστα νά έχει δίκιο, ότι ή πανδημία

ή Μαύρη

1'UU 1346,

Νείl

Πανώλη πού κατιεισλε όλόΜηρη ιl σχεδόν όλόκJ.ηρη τΉv Εύρώπη, εΙναι 1"6 rnOKόAOuOO τιΊς μογγολικής επέκτασηι;, ή όποία ξανόδωοε Ζωη σroός δρό~ μους τής μετό:ξης καί διευκόλυνε την κ;ίνηση των παθογόνων στοιχείων πάνω αέ όλη τήν άσιατlκή ηπειρο. Τό lδlο όταν ΟΙ Eupωπaiol, σrό TtA-oς τού 150υ αΙώνα, άπOKαθιaτoυν τήν ένιο:ία Ε:πικοlνωνlα σ' όλόκληρο τόν κόσμο, ή πρσ­ κολομ6ιανή Άμφll(ή OOλoφoνεiταl, μέ τή σειρό τηι;. άπό άγνωστες γι' σότήν άρpώσrιει;. οι όποΤες ήρθ"αν (nτό την Ευρώπη, Σέ άντάλλαΥμα, μιά σύφιλη,

tvδεxoμένως μεταμορφωμένη, χτιmά την Ευρώπη' φτάνει μάλιστα στην Κίνα σέ χρόνο-ρεκόρ, άτrό τά πρωτα ~δη χρόνια 1'οϋ 160υ αΙώνα, ένω τό καλαμπό­

κι j(af ή YAUKOuoτάτa, κι αίrrό ~Άμιφlκm'ΌIJ>, δέν θά φίάσονν παρά μέ τά 1'ι:λtιrrαϊσ χΡόνια τού Ιδιοι) αUτoύ αlώνα1 'i4. Πιο Koνrό: οΙ μας, σrά 1832, τό ίδιο βιολογικό δράμα .eλbrει νά φτάνει σrήν Εόρώπη ή χολέρα 1Τού 1Τροηί\θε άπό Tljv Ίνδία. 'Εν ΤOύrOtς, γι' αύτή τήν έξαρση καί τήν (rrrοχώρηοη των άοθενειroν δέν

εόθύνετα1 μόνο ό σνθρωποι; καί η λιγότερl) ή μεΥαλύτερη εόπόθεtCι του, Γι μικρότερη ή μεΥαλότερη όνοσlα πού άτrόκτησε. Γ1ατροί-!στορlκοi δέν δlστά~ ζoιw vά Qτroσrηρ!ξoιw (καΙ πιστεύω δη έχουν άπόλιrro δΙκιο) δη κάθε παθo~ γόνος παράγων lχε1 την δική του Ιστορία, παράλληλη μΙ την lσroρIα τ6)ν θυμάτων του, κα] ότι ή ίξέλlξη 1'ών άσθενειών έξαρτάταl εόρυτατα ι:mό άλλα­

γΙ;;. καμμιά φορό άπό μεταΒολές των ίδιων τών παραγόντων. 'Εξ 06 καΙ οί έναλλαγές, τά 'ΠερΙπί\οκα πήγαιν' έλα, οΙ έιrnλήξεις, ΟΙ έκρηκτlκ:ές έmδημίες άπό -τή μιά καΙ άτrό τήν άλλη μιά πορατεταμένη χαί μάMσrα όρισηκη νάρκη.

fi

Άπό αύτΙι; τις μεm60λές μικροβίων IΑW μποροίιμε νά 'Παραθέσουμε τό πο· λύ γνωσrό σήμιρα παράδειγμά της yρΙmτης. 'Ii λtξι} ΥΡΙππη (gήΡΡe), μΙ τήν έννοια της άρρ
yρσtrώνιι, δέν ΧΡονόΑογειτα, rσως παρά άπό 1'ήν άνοιξη τού 1743195, 'Αλλά άvo:'yνωρίζι;ι κανείς, ή Tf«.1'rώει δη άναγνωρίζε!, τήν ypΙτnτη στ~ν ECIpdmfJ ήδη από τόν 120 αΙώνα, θά σποτελέσεl μέρος τών άγνωστων σrήν 'Αμερική άσθε­ ναών ΟΙ όποίες θά άποδεl(ατfσουvτσύς 'Ινδιάνους. ~Oταν, οτά 1588, ξαπλώνει Kmw (όλλά δtν θερίζει) όλόχληρο τό\l πληθυσμό τής Βενετίας νέχρI ποό \Ιό άδειάσει τά Μεγάλο Συμ6cιύλlO (κστι πο!) δέν είχε συμθεί ποτέ οέ καιρό 11ΆVώ­ λης), τό κύμα δέν οταματα έKι:iΊ φrσνtl κατόπιν aτό Μιλάνο, ατήν Γάλλία,

σrήν KαrαλωνIα. ύστερα στήν 'Αμφικήl96. Ή γρhmη είναι κιόλας αύτό πού f1ναι σήμερα, ή iπτάμενrι έπιδημlQ πού ευκολα γίνι::rαl πqyκόσμrα. Ό Βολταί­ ρο<; Υρ6.φει στίς 10 Ίανοοαρίου 1768: ξ'Η yprrηrfJ, κόσμου, πέρασε άπό τήν Σlβηρlα μας Ιaτό ferney rενευη] καί άρπαξε Υιά λΙΥο τό γέρικο και KtfXξlmKό άπό αύτό τό όνομα -της γpiτmης τrooα διαφορετικά

l(άvovτΑς τόν γ'''Ρο το!) δπου μένει, κοντά σrήν κορμl μουlι, ΊΟΟιά ιι:άrω ουμτπώματα! Γιό νά μι­

λήσουμε μόνο Υιό τΙι; μεγάλες έττιδημΙες, ή Ισπανική γρΙπτrη του

1918,

πιό

85

or& τtJη τοΩ 16όυ αΙώνα. 'E8!'tKIj 8tBλfoθή/(q napIσroiic CiNJUrJon).

Σκηνlι; τού 8Ρ6μοιι ατην Γκόα

Cabiner des E5tilmpes

(Κλισέ

δολοφονική όπό τόν Α' Παγκόσμιο ΠόλεJ.lΟ, δέν μοιάζει μέ τήν λεyόμεvη ασια­ Τική γρίπτrη 1'ού 1957. Στην πραγματικότητα ύπάΡΧΟIJ\l1Τολλά ξέχωρα στρώ­ μcrrα τού lov, καί άν τά έμβ6λlα παραμένουν arlJ.lεpa ά8έ6αισ ώς τrpός τό όποτέλεσμα, εlνcιι άκρι6αν; έπιιδη ό άσταθής Ιός τής γρΙrrπης 6ρίσκεται οέ διηνεκή Kcιf γρήγορη μετα6οι.ή. Τό Ιμβόλια φτάνΟ\W σχεδόν 1Τόντσ καθυστε­

ρημένα μετά άπό,.ήν μετάδοση μιας αιιδημίας, σέ 6αθμό ποό όρισμένα έρΥσ.. στήρια προσπάθησαν, Υιά νά προλάβουν τό χρόνο, νά προκαλέσοuv πολλές φορύ; τή μεταλλαγή ίπ viltO τού Ιοι) τής γptππης στή διόρκοα της tξtλιξής του Kaf vΆ OυyKεvrρώόOUΝ σέ ένα μόνον φβόλιο τούς φopiίς μεταλλαγής πού θά εΙχαν mθανως την τύχη ν' όντισrolxoυν στΙς μελλQV11κές γρΙη'1Τες! Δtν ό­ 'Πάρχεl άμφιθολ!α δη ό Ιός η)ς ypίmτψ; εivαι Ιδιαίτερα όσrαθής, γιαri όμως

νό μή οκεφτοϊφε δτι waIlroλλof &λλοι πσθayόνοι φορείς μεταμορφώνονται κι aίrτof μέ τήν πάροδο τού χρόνου; "[τΟ! Τοαι<; θά έξηγούντσν ΟΙ μεταμορφώ­ σεις τής φυμαήαιοης, πότε διακριτικής κα! πότε μολυσματικής, "Η ή ίrtτoχώ­

ρηση της χολέρας -rrls ΒεγΥωηs, την όποία φαίνεται εroιμη σήμερα νό όντι­ καταστήσει ή χολέρα άπ6 τά νησιά Κελέ8ες:. καθώς κσΙ ή έΜφΆVlση νέων καί σχετικά έφήμερων άσθενειών, όπως ό άγ)'ι.ικΦ:; ΙδροπυΡετός (suette) τού 160υ αίώνα.

86

1400-1800: ένα οtολt:Jγικό Παλαιό Καθεστώς μακρας διαρκεΙας 'Έτοι, ή ζωή τών 6νθρώπαιν σuνεχίζΕΙ τόν άσταμάτητο άγώνο της τουλόχl< στον σέ δύο μέrι:ι;:ιττα: LνανΠQV της μετριότητας και της άνεπάΡΜιας της τρο­ φής (πρόκnπιι γιά τόν ψιτκρσποραοιτισμόι> της; καί tvαvrfov της έπίβουλης κοί πολύμορφης: άρρώστιας πού τήν KΙWηγαεl. Σ' <Χύτό 'Ιό διπλό έιτίπεΟΟ, ό όνθρωπος τού Παλαιού KαθεστιUτoς θρίαι:.ετω ουνεχώς σt ά&!!αιότητα, Πρiν όπό τόν 190. αΙώνα, όπoυδήπι:rrε κι Άv εIvαι, δέν μπορεί νά ίrrroλoyίζυ παρ6:

(Ιέ μιά σύντσμη έλτήδα ζωης, μέ μερικό πρόσθετα χρόνια Υιό TO(Jς πλσυοΙους: «nap' όλες ής άρρώστιες Tn)v τούς προκαλούν 'Ιό "σλό φα1, ή έλλεΙψη δρα­ σrηριότηΤOς χαί ή διαφθορά», λέει ~ άγγλος ταξιδιώτης ΈVνoώντας τήν Eι)ρ«»rη

(1793),

cζοUν δΈW χρόνιι): περισσότερο όπό τούς άνθρ6.»roυς της

Kσrώτφης τάξης, Ύιατ1 TOϋrOI έδΦ φθεΙpoνrol πρ;.., τΓιν ώρα τους άπό τή δοuλειά, την οούραση κι όπά τό ότι ή ψτωχεια τσυς τοός tμποδΙζf:l νά ;τρομη­

&60νται τό όνσγκαία γιά τή ovvτήρηoή ΤOUs,.I97. Αύτή ή ξέχωρη δημΟΥραφΙα τωv πλοl)Qiων, μέτριο ρεκόρ, πνίγεται στήν κλίμακα τών μέσων όρων μας, Στό Bea.uvaisis, τόν 170 αΙώνσ, 25 ώς 33% των νεoγέyvητων πέθαιναν μέσα σrό χρόνο' 5f)% μόVQ εφταvoν τό εΙκοστό τους

έτoς1'Jθ" Ά!!εeoιQτητα, 6ραχυθlότητα: χίλιες λεπroμέρειες; τό Μνε κατά τή δ1άρκεια αυτών τών POKPUYώV καιρών. ιιΚov"ίι;. δέν θά έκπλαγεi βλέποντα;; τόν ΝΈC διάδοχο Κάρολο (τόν μέλλovτα Κάρολο Ε') νά κυβερνά τήν fαλAfa στά δεKαειrrά του χρόνια, Οίό 1356, και VCI ~ι στό 1380, aτά σαρόvτo δύο

του, έχοντας τη φήμη ένός σοφού γέρovταιι.'I9':I Ό Anne de Montmorerιcy, ό KOVΤόσταυλoς που πεθαίνει εφιmros στήν μάχη τής Πύλης τού

Saint-Denis

(1567) ατά έ6δομήντα τέσσερα χρόνια του, αποτ.;:λεϊ έξαfρεση. Στά 'Πενήντα πέντε τou, ό Κάρολος ΚoulνTOS. όταν παραπεΤτοl

mfjv

Γάνδη, είναι γέρος

Ό ΦiλΙ11ϊ10ς ΒΊ ό Υιός του, ιτού πεθαΙνει έBδoμήvτα ένός χρόνων (1598), εΙχε δώσει Υιό είκοοι όλόκληρα χρόνια στούς συγχρόνους του τις μεγα­ λύτερες έλπίδες καΙ τούς ζωηρότερους φόβους οέ κάΘε έπειοΟΟιο εΙς βάρος n)ς κλονισμένης υγεΙας του. τtλoς, καμμΙα βαοιλlκή οΙκογένεια δέν ξεφεύγει

(1555),

όπό τή φoβε~ θνησψότητα έκεινης: της έποχης. "C'Var; «όδηγό9 του Παρl01011 1'00 1m απαριθμεl τό όνόματα των -ΠΡIΥκίπωv καί Ί'ών πριγΚlmσσών πού ΟΙ ψυχές τour; άναπαίισνται, ά1τό τά 1662, σr6 VaI-de·Grace", πού χτΙστη. κι άπό jiiv ~Aννα τήν AύσrριαKή: κατά πλειοψηφfσ, παιδιά μερικών ήμερών, μεΡlκων μηνών, μερικών χρόνων" Γιά τούς φτωχούς, άς φαντααr06με μιά τυχη ποΜ Πlό σκληρή. Στό 1754, l.νας «άγγλος» συγγραφέας παρσrηρεi: _Μακρυά άπό το;) να είναι ε{rπ0ΡOI, ΟΙ Υάλλο! χωρικοί, δέν Eχouν KΆV τά άναΥκαία Υιό τή σuντήpηση τους" εΙνΟI δνθρωποl 'Πού άρχίζouν νό ςpervouv upiv άτιό τά oaράvrα τους, ttJDSI} δέν ΆVΑΠλrιρώνouν δσα χάνοuν ό:πό τόν κόπο' ό όνΘρω-τησμός: μας δοκψάζεταl όταν τούς συγιφiνoUΜΙ με 1'06ς όλλους όνθρώπους "αί κuρίως μέ TOUS δΥ­ Υλου .. όγρΌΤΕS μας. ΣΊ'οός γάλλοuς γεωργοίις, ή έξωτερική τους tμφ6:νlση

φτάνει Υιό νά μαρτυρήσει τόν μαρασμό του σώμοτosr.W1. Καί τί νά 'ΠΟϋμε Υιά τούς E6ρωm:xίoυς πο6 ζουν έξω άπό τήν ιΙπεrρό τους, οΙ όποίοl άπεχθό:νονται νά ,,(nτoτoχθoUv στις ouνήθειις των χωρών δποu ε1ναl

νεοφερμένοι καΙ έmμένouν νά άκολοuθοUv τίς φαvταoιώotις καί 1'6 πόθ'l τους Ι .. Ι πράγμα 'Πού κοταλήγει σrό νά BpfOKOUV έι-.:εί συχνά τδν τάφο

Τό (ίιfριJς τον άρι

87 τοuς:.W1. Αinός ό &lάλΟΥιομός

Tou 'Ισπανού Coreal Υιό τό Ροπο BeIo roυτίζε-

1'"01 μΙ1'Ις ω<έψεις: '1()() Γόλλου Chardin fι τοΥ rεΡμανοu Niebuhr, ό όποϊος, μιλώντας Υιό τήν υψηλή θνηοψότφο τών Άγγλων στήν 'Ινδίο, την όποδίδεl Ί1άνω όπ' όλα aτά λάθη ΤΌυς, σrήν όπερΒο!.ll'ή κατανάλωση ιφέι:rrOς:( aτό

«δllναιό: κρασιά τής ΠOρTOyαλiαςτ. πού πίνουν στΙς πτό ζεστές ώρες της ημέ~ ρας, aτά ΠOΛU σφιχτό ρούχα τους, τά καμωμένο Υιά τήν Είιρώπη, πςιό τό

άvrιπoρσθέτει μέ τό tγχώplO ένδυμα, «πού εΙναι φαρδύ και όνεμίζεlt>:ιtU. "Αλλό άι! Τι Βομβόη ε{ναl ίό <ινι;.κρσταφιίο T6w ·ΑΥΥλων», τό κλ;μα της πόλης εΙναl έπlσης ύπόλΟΥΟ: είναι τόσο δολοφονικό, ώσn: ή παροιμία λέει; «Δύο μουΟώ­

νες της Βομ66ης κάνουν τήν ήλικία ένός: άνθpώΠOυ»:ιtI4. Ση')ν Γκόα, τtόλη '1ών όπoλα(ισtων. ΟΙ Πορτογάλοι ζoΎv έξαίσια, aτήν Βαταβία, 6λλη πόλη άπο­ Μύαεων για τόν Ευρωπαίο, ή άντίθετη όψη αότής της εύχάΡIΟΎης καΙ οαπα­

.roo. Ή τραχιά άποlκιακή 'Αμερι­

νηρης ζωης ε{ναι μια τρομακτική θvηοιμότη ..

κή δέν εΤνάΙ σΙ εU.VΟικότφη θέση. Ό παιέρας του ΓεωργΙοι,;

Washingt:on,

Λύ·

Ύσυ(ΠΙνος:, που πεθσΙνει οτά σσράνrα έννιά του χρόνια, κάνει έναν Ιστορικό νά προσθέσει: Iι'Αλλό πέθανε πάρα τroλό Yωρfs, rιά νό: έπlτύχεl κανε(ς στήν Βιρτζίνια, επρtΠε νά έmBIffiaC1 τών άvr,πί'tλων το!), τών γεπόνων τou, τών

γUΝΑΙKών τou,,200. Ό lδιος κανόνας Ισχύει Υιό τσύς μή Ε6ρωπαΙους: aτό τέλη τού 170υ αΙώνα, !νας roξιδlώτης οημεκl:ινει γιά τοός Σιαμέζους: «Παρ' όλη την λl1Ότητα πού κυριαρχεί οτούς Σιαμέζouς .... δέν τούς βλkrrtι KqνεΙι; νά ζουν περισσότερο.

άπ' δ;π οτήν Εύρώl1η 207, Γιά τούς Τούρκους, ένας Γόλ'ος γράφει στά 1766: «Μολονότι ΟΙ )'!ατρσί και σΙ χειροιιργοί τών τουρκων δέν έχοι,ιν τΙς γνώσεις πού ΟΙ Σχολές τής 'Ιατρικής "σΙ της Χειρουργικής ισχυρίζονται δτι όπέκτησαν

έδώ κι εvo:ν αΙώνα, γερνούν όπως κι έμεϊς, ΣVαv μπορέσουν νά ξεφόγουν ζrτrό τήν τρομερή l/!OΤJya της πανώλης 1TOιJ Λυμσiνεταl κόθε χρόvo αυτή την συ­

ΤΟΚΡατορ!φ

jJavJKC lCσrό

. Ό ΌσΡάν 'Αγάς, οu.τός: ό τούρκος διερμηνέας (ξμοθε τό: γερ.. τη διάρκεια μισς μακραι; σίχμαλωσΙας,

1688..1699} πού

μάς διηγfι~

θηκε μΙ ζωηρό καΙ καμμιά φορά μυθιοτορηματlκό τρόπο τη ζωή του 1
vto(jVTO! τρεις

κόρες κοί πέvτε γιοΙ αιι61ώνουν μόνο δύο' ότtό τό δεύτερό

'(OU

γάμο, TpfCI παl&16, έπιζοϋν BUo1tl9• Aυm άναι τό γεΥόν6τα (σέ yεvιιΦ; γραμμές, !οοπαλ[α ζωής καΙ θανάτου, πολιί υψηλή -σαιδική θνησιμότητα, λιμοί, χρόνιος υπουιηομός, σφοδρές αιι­ δηjJίει;) 1'Τού άπoτελoΊw τό Παλαιό βιολογικό Κοθεστώς: Υιό

1'6

όποίο μιλάμε,

Μόλις καΙ μετά 81ας έί\αφρύιιεl τήν πίεσή του τήν ώρα τών έξορμήοεων τού 180υ αΙώνα, καί αότό άναλόγως μέ τούς τόπους. Μόνο ένα μέρος της Εύρώ­ τrης, Kaf ούτε κάν όλη ή Δι.mKή ΕόΡώπη, άΡχίζει νCι άπελωθερών-ετσl. Όλη αUΤΗ ή πρόοδος εΙναl σργή. 'Ως !σropIKOΙ, δlcrτpέχOUμε τόν κΙνδllνο vΆ

τήν ό"ποοεχτοϋμε πρίν τήν ώρα της. Ύποτρσπές: θνησιμότηΤά1) σημα&ύGυν άκόμη όλο τό1l180 αΙώνα' όπως σrήν ίδιατήν Γολλία (τό εmομε ήδη)' κ&νουν την 'Π'ι:φoUΑΙα τους στους όνά δεKζlετfσ μέσους όρους στήν Βρέμη (ό θάνατός κερδίζει άπό τά 1709 (ί)ς τά 1759 χωρις διακοπή)' οτό Kcenigsberg, aτήν Πρωσ­ ΟΙ θάναιοι, 6:πό τό 1782 ibς τό 1802, εWαι κατ6 μέσόν όρο 32,8%.:, άλλ.ό.

ofa,

φθάνουν τό 46,5 στα 1m, τ6 45 σrά 1775, τό 46 στό 17762Η,. Άς οχεφτοίψετά

J,

έtrαvεtλημμένα πivθη της OIKOYEv.εfa') 1'00 Ίωόννη Σεβασrlανoϋ Mτtόχ ... Ό Ρ, 5fis.smilch. ό lδριnής της κοινωνικης στατιοτικης:, ,.6 έπαναλαμ6roιει σrό 1765: «Στήν ΓεΡμανίά (... ] 6 χωριάτης καΙ ό φτωχόςπειffiίνoυν χωρίςνά lχoιιν

Τό Mρaς του ι4!ιθμoiί

88 ποτέ χρησιμοποιήσει τό παρaμιιφό φάρμακο. ΔbJ (tι<έφ,εrαι καν:εΙς τό για­

τρό, tν μέρει tιTειδπ εlναl11όρa ποΜ μακρυά, έν μέρει [._.} έπειδή εWΑιπάρα

πολύ άΚΡιβόι;.... >:η • Τό ΤδιΌ κανονάρχισμα, καΙ σrήv ίδια tπox~, σrην Βουρ­ ΥουνδΙα: 1101 γιατροί κΟ'Τοικουν σrήν τtόλη κοΙ δiν βyaίvouν άπ' αυτήν δαι­ ρεάν~' σrό CasseψJesΝίtteauχ, ή έπίοκεψη τού Υιατρου καΙ τά φάρμακα O"(oι~

χiζoυν καμμιά οαρσνταριό: λίθρες-,

lto1 δυσruχιoμtνόι κάτοικοι 'ffpo-rI!;OUV σή­

μερα vΆ χαθούν παρά νό" φωνάξουν τούς γιατρούς σέ βοήθειά τους> 2.

Έπlπλlov, ΟΙ γυναίκες tKTieεvrat σέ 'rρoμερoύς- κινδύνους έξ αίτΙας των όλ­ λιmόλληλων τοκετ6)Υ. Παρ' όλα αΙ>Τό, μολονότι ~vIouvraI περισσότερα ά­

γόρια άπό κορΙΎοια (άκόμη και -σήμερα 102 ε.νaντι100),. άπ' όλα τα όριθμητικά στοιχεΊα 'Ποό SJaBέToupε ήδη άπό τόν

160 αlώνσ προκύ1Πεl δη ΟΙ Υυναϊκες:

εΙναι περισσότερες άτrό τούι:; άντρες όχι μόνο στΙς πόλεις άλλό: καf στην ιmoι­ θρο ίμέ λίΥες: έξαφέσtlι;. όπως ή Βενετία Υιό μιά στιγμή καΙ άργόπρα ή 'Αγία Πετρούπολη), Τά χωριά ηΊς Καoτfλληι;,. δπον yiνoνται έρεvν,ες ατά 1575 κσί

157:6. ξχουν &λα τους εναν ύπiρoyκ:o αριθμό όπό χήρες2υ. Άν έπprni: νό άνακεφαλαιώοουμε. Τά KιJ.ρια χαρακτηριοτικά αότοΟ του Πο:­ θά ήταν δίχως άλλΟ' νά απομονώ­ σουμε τίς δυνατότητές" του Υιά υραχυπρόΒε.ομη όν6:καμψη,. τό ISlo ίσχυΡέ.;; αν όχι καΙ τό 1610 γοργές μέ τά άπό,ομα χτυπήματα πού πλήπουν τoίtς ζωντα­

"arou Kαθεoτώτot;,. τό σπουδσlότερΟ' όλων

νο&<;_ Μακροπρόθεσμα, σί άντισταθμίσ:ειι; φχονται μέ άνεπαισθητο τρόπο, άλλά έχουν τήν τελευταία λέξη. Ή δμπωτη δέν παρασύρει 'Ποτέ όλoMηpωTI w

κά σότό "Πού έφερε ή προηγοΟμενη πλημμυρίδα. Αύτή ή μαKΡOη'ρόθroμη ά~ νοδος, δΟΟκΌλη κα! θαυμαστή, είvω ό θρίαμβος τού άριθμού, άπό τόν όποlΌν tι;αρτ6)vται τόσα -rι:ρι'ryματo.

89

ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ ΕΝΑΝΤΊΟΝ TQN ΑΔ ΥΝΑΤΩΝ Ό άριθμός μοιράζεται, όργανώνεl τόν κόσμο, δίνι:ι ot "ά;& ζωvroνη μόζα τό Ιδιαίτερο Βάρος τη-ς, καθορίζει, άρα, άμέσως, ή uχ006ν άμέσως, τό ποΛlησμJ­ κό της έπίπ,εδο κα! τό έπΙπεδο της ό"πoτελεσματηι:ότη-rάs της, τούς άνατrru· ξιακοός 810λογικούς της ρυθμοός (άκόμη καΙ τού<; οΙκονομικούς)' καί μάλισrα τό -πεπρωμένο η"ις πσθολΟΥ!ας της. ΟΙ πυΚVO! τrληθυσμO{ της ΚΙνας, της Ίν­

δΙας, τής Εύρώπης εΙναlτεράστlες άποθήκες άσθενειών, σέ έγρηγορση ή λαν­ θάνουσες, έroιμt.ςν6 με:rα:δoθOϋν.

'I\fJl.ά ό άριθμός 6αραΙνεl ΙΠΙσης στΙς σχέσεις

-rci)v ζωνΤανών

μαζών άνάμε­

οά τους, σχέαιις πού δέν διαγράφουν μόνο 1'ήν εΙρηνική lσropfa τών ΆVΘρili­ πων _τϊς όντάλλαγές, τά πάρε-δώσε, τό έμπόριο- άλλά Kaf τ-ήν άτελεότητη 1Τολεμlκή τους ίστορΙα. Mτroρεί lνα βιβλίο άφlφαιμένο ΣτΌv ύλlκό Βίο νά ά~ yνoήQεI αύτιι.; τΙς ε1κόνυ.;; Ό 'Πόλεμος εΙναι μιά πoλCιμopφη δραστηριότητα,

πσvro:xoϋ παρούσα, άκόμη κοί σrό tπfτιτδό μηδέν

Tiis Ιστορίας. Ό άριθμός.

δρα, είναι tKrivoς 'Που χαρόζει έ", προοιμΙου τά όρια, ής κατευθUV'tήΡ1ες

γραμμές, ής έπανσλήψεις, τό τυπoπoιημivα φmv6μεν<Χ, Στήν μάχη, όπως καΙ σrην καθημερινή ζωή, ΟΙ ει)καφΙες δέν ΕΙναl 1m:<; Ύtό δλot>ς. Ό όριθμός -κατατάσσει Tfs όμά5ες σχεδόν αλάνθαστα άνάλογα μέ 1'ϊς διιvστότητες καί τίς συνήθεις εύκαφΙες της στιγμής, σέ κυρ!ους καί ΟΟηιώοl'!l), <ιέ προλετάριους καΙ προνομlOύχοιις,

Χωρίς άμφιβολΙα, aτό 1ΤεδΙο αίtrό, δπως καΙ σέ άλλ.α,

6

άριθμός Wι εΊναι

μόνος σrόπαιχνfδl. 'Η τεχνική, στόν πόλεμο δπros καΙ σrήν εΙρήνη, βαρύνει κι

αι'πή tπίσης πολό. 'Αλλά άν ή τt:χViKή δέν ευνοεί εξ Ισοl'! δλες τΙς πυκνές 01)σπειρώσεις δέν παύει έν τotίmις νά εΙναι πάντα κόρη τοϋ άριθμσ-υ. Σ' bιαv άνθΡΙΙΠιΌ του 200iJ αΙώνα, ΟΙ δ1GΠισrΏΣUς αύτέ<j: φαfνoνrαl1l'ρόδηλες. Γι' αυ· τόν ό άριθμός εIvo:l ό πολιτισμός, ή IQXUς, 1'0 ρωον. MtropoujJE. δμως νά 1ΤοΟμε τό ίδιο Υιό τό παρελθόν; Πολλά είνα) τά παραδείγματα 1ΤΌύ έρχονται

άμtσό.!ς στό νου ύπογραμμΙζοντσς την όντίφαση.

"000 παράδοξο

κι άν φαf­

νετσι καΙ έΤοι φαwότaν σrόv F\lste! de Co\llangeszι" ποίι άσxo1ι.ήθη~ μt τό διπλό πεπρωμένο τη') ραιμηι; w( τής ΓεΡjJαvίας τήν παραμονή τιi)ν 6σρ6αρl~

1'r()v

κών έπιδρομών/ αύτός κερδίζει ,η 1TOU φαf'νι:raι δη κερδΙζεl εΙνα. ό υιό όξεσroς, ό μικρότερος σt άριθμό, πράγμα πού ι.'mOOεlΚVόει ό Hans Delb·

rϋck:lΊ5, 6πολΟΥΙζοντας τόν μικρό, γελοίο Kαθεαιrrόν, άριθμό τών βαρβάρων πού νlKηOΑV τήν Ρώμη.

Έναντ("" <ών Oα(!oιfρων ~Orav ΟΙ πολmαμοί χάνουν ι'i φαίνεται πώς χάνουν, νικητής είναι 'Πάντα κά­ τroιoς cβάρβαρος.. Τρόπος roi) λtyuν. Γιά lvαν "Eλiιηνα, βάρΒαρος άνσι (πroι­ οσδήπΟΤΕ δtν εΙναι ~ωl1ν()ι;' Υιό €ναν Kιvtζo, ότroJοσδή11Ό1'ε δέν εfναι Κινέζος καί ή μεγόλη δltCΟIΟΑογΙa του εόρωπαΊΊαιίι άπ'oJKΙOμO(ι ή1'αν δλλοτε ότι έφερΕ τόν nTολΙl1σμό:ι στοίΙς 13αρf3άρoσι; καΙ σroύς πρωτόγονους. Μβαια, πολπι­

ομένοι εΤνσι έκεινοl πού άuέδωααv (ΙΤόν βόρβορο τή φήμη του, φήμη πού δέν 1"00 όνήιω, TOUMχIUfOV "ατά τό ~μισυ. Κανένας ώστόσσ δέν μπορεΙ νό; μάς

ό1τοχρεώσι;1 νά άνrισrpέψoυμε τά πράγματα καί νά πιστέψουμε κατό χρόμμα

τή σιινηγορία του Ιστορικού Rechid

5affet Atabinen ύπέρ του 'Arτfi\αZ1 _ Άλλά

90

ΜοΥΥ6λαι ΙππεΤι; ιπό ιωνιjyι (15ός-αl.), Μοιι<πω 'ιι;ιϋ Topk;:ιpi, KωνQTi.'.lV!Ίνo6n'σΛη. (ΚJι,"

ot ((()I:ιΟΟ Michav
αύrό πού άσφαλώ<; πρέmI νά ΆVςιθεωρήσσυμε εΤναι ό μύθος της βαρβαρικής

ExtI

δύναμης. Κάθε φορά πού θριαμθεύει ό βάρβαρος, εiναι έπειδή κιόλας εκπιΜπισθεΙ περισσότερο άτΓ' τό μισό, Έj(tlrταΡαμεiνει σχεδόν πάντα Υιά Πο­ λύν καιρό aτόν προθάλαμο καί, πρίν εΙσχωρήσει aτό σπΙη, έχει χτιmήσει τήν

πόρτα πάνω άπό δέt<α φορές. "Εχει ήδη Ιρθει σ' αιαφη, fuι όχι σrήν έvrtλεJα, -rouλάxlσTOV σοθο:ρό:, ρέ 1'6... 1TOλrrΙOμό τού γιΙτονα. Aύtό άπΟΟεlκνίιεl ή κλασσική 1ΤΕρmωοη τώV r ερμανών άπέν-ανη στην Ρω· μυΙκή αύτοκρατορία τόν 50 αΙώνα, καθώς tπΙση~ καί Γι Ιστορία 'Apά8ωv, τών TotJpl«\\v, ,.ών Μογγόλων, τών Mαvrσoύ, των Tσrόρωv, πού άm:rrελoύν

mw

μονότοννς έτreινσληψειι;. ΟΙ τουρκοι

';01 Τουρκομά\'ο!

Cmήρξαν κατ' έξοχήν σΙ

μετο:φορείι;, αί όδηγοΙ καραΒανιών άπό τούς δρόμοικ; τής Κνντρικης 'Ασίας ό1ς- τήν KασrrIα καΙ το 'Ιράν. ΣυνανασrράφηKαν ιούς Υεπονικ:ούς πολπι·

Τ6 ιΚtecς τοv άριΙ

91 ομους. συχνά χ6θηκαν μέσα 70υς μαζί μΙ όΑο

TOUS τά άγαθό. Οί Μογγόλοι

τού ΤσΈΥιtις χαν καΙ τού Κουμπλάι, ΕXoνrας μΟΟς έγκατσΑεfψεl (κα1 ζήτημα ,εΊναι) τόν σαμανισμό ToUS. δέν δΙνουν την έντιίπωση άξεστων 6αρ(Wφων- και νά ΠΌό ήδη ίνσrεpν!ζQ\l"ΓQ:Ι πρ6ς ανατολάς μα τόν κινεζικό πολΠlQμό, πρός δUΣΜάς: δi όποκ6ΤΙ1"ουν στήν πλανερή γοητεία τού 'Ισλάμ, διαμελισμίν<'11, ξ~ κομμένο! άπό τό δικό τοι>ς πεπρωμένο. ο] Mαv'rσO(ι. πο(ι θά κατακτήοουν τό Πεκίνο aτά 1644 καί ύστερα την ίmόλolπη Κίνα, είναι ένας άνάμεlκτος: λαός, Τά μογγολικό TOV<; στοιχεία εΙναl 'lTΌλλ,u, άλΛά πολύ ΎρήΥορσ κινέζοι άγρότες προχώρησαν πρός τΉv MανwoυρΙo τrtραv τού τείχους της: ΚΙνας:. Βάρβαροι άν θέλετε. αλλά έκοινlομένοl έκ τών προτέρων, πού έξωθήθηκαν στίς Kατσ~ ι<,τήσεις: τους άπό ής οΙκονομικές καΙ κοινωνll(ές άνατcφαχiς της άπέραντης Κίνας, τηλεκσ-rευθι>vόμεvol από τΙς ταραχές αότές,

Ό βάρβαρος δμως -δέν θριαμβεύει παρά βραχυπρόθεσμα. Πολ(ι ΎΜγορσ άφομοιώνεται από τόν ίrrroδoυλωμένo πoλrnσμό. ΟΙ rεppαvoi «έκ6αρΒαρl­

σαν,. τήν ~ότOKρcrrOpΙα, άλλά μετά πνΙγηκαν σrίς χώρες τοΟ Kpαmoif1 7 . ΟΙ 120 αΙώνα ΟΙ σημαιοφόροι του Ίσλόμ' ΟΙ ΜΟΥΥόλοl,

τουρκοι i:yιναν άτtό τόν

καί ύστερα οι Mανrooύ, έξαφανίοτηιω:ν μέσα στήν Kινεζι~ή μάζα. Ή πόρτα του KαιαKτημi:νOΌ OΠI11(JO ξανακλείνει πίσω όπό τόν Βάρ60:Ρο.

'Η έξάλεΙψη τών μεγάλων νομαδ!Υ'ών φtιλών πρίν dπό τόν 170 αιώνα Πρέπει έπίσης vΆ παρι;πηρήσουμε δη ΟΙ πραγμσnKό έ1nKΙνδuνol γιό τούς

πολlTlσμσός «6άρ6Ο:ΡΟΙ7> ανήκουν ο' έvo: μόνο σχεδόν εΙδος άνθρώπων: στους νομάδες των έρήμων καΙ τών στεπτπ,ϊ)v Qτήν καρδιά 1'00 Πσλι;ιιου Κόσμου, καΙ μόw>ν ό ΠολΙ1l6ς: Κόσμος γνΦριοε
μιδ ξηρασία. μl& δημογραφική άνοδος: τούς δlωχνοlJ\' errrό τά 6oσκσrό'mα τους" καΙ τότε εΙοβάλλουν σrά 800κοτόπια τών γξ!τόνων τoιtς. Μέ τήν η'όρο60 τών χρόνων, ή κίνηση αυτή έrreκτείνεται άv'fαναOOστlKά σέ χιλιάδες χιλιό­ μετρα_

Ιέ μιά έποχή όπου όλα γiνoνται μέ βραδύτητα, αότοί d\.'01 η τrρooωπoπolη­ ση της ταχύτητας, 1'Qij απρόοπτοl). Στά σύνορα της Πολωνίας, ό ουναγερμός: 'ΠΟύ προκαλεί τακτl:κά, ς Kaf σrόν 170 αιωΥα άκόμα, ή άυξlΛή τοΟ ταταρl­ κοίί ImτIKo(ι, σuνεπάγεταl τήν άμεοη καί καθολlκΓι έπιστράτωοη. Πρέπει νό έξoτrλΙσoυν τά φροuρια, νά ΎtjJfoouv τά μαγαζll:t, νά άνεφοΟιΟΟουν, Άv μένει άκόμη καιρός, τό κανόνια, νό: κινητοπο!ήσουν τούς Ιππείς, νά κατσσκειιό· οουν άλλεπάλληλσ προχώματα ά1rό τη μιά θέση aτήν άλλη. "Αν τιnτίιχεl ή

έπιδρομή, όπως τόσες φορές (μέσα άτtό τά 60υVΑ καί τα διάφορα κενά

"1<;

Tρανσιιλθανiας), !φορμά Οίην ίm'αιθρo καΙ τίς πόλεις σάν μΙα μάστιγα μέ τήν όποία δέν συγκρίνεται ούτε ό Τδιος ό Τούρκος. Αύτός τουλάχιστον συνηθIζtι

VΆ άτι"οσύρεl 1'6: σrρaτεύμcrrά: του η'jν παραμονή του χεψώνα, μετά τη γιορτή

roυ ΆγΙοιι Γεωργίου. ΟΙ Tάraρol μένουν έπi τόπου, ξεχεφωνιάζουν μΙ τΙς

οίκογένειΙς τους, Kσrστρωνε τη χώρα ουθέμελα21 6 •

92

Κσρσ6άνι ΠΟΡευ6μενο πρ6r; τήν έρημο. ΕΙκονογράφηοη τού al-Maqίimiit, τού ΑΙ

Harjrj,

(Κλισέ 'EeVIKιjr; ΒI8},lοθήκηr; Πσρισιοω.

ΚαΙ πάλι, αύτές ΟΙ εΙκόνες πού ό τρόμος τους μάς άναμεταδόθηκε όπό τίς

δυτικές έφημερίδες της έποχης, δέν εΙναl τίποτε μπροατά ατΙς μεΥάλες νομαδι­ κές κατακτήσεις ποό θριάμβευσαν στήν Κίνα ή στήν Ίνδία. Ή Εόρώπη εΙχε τό πλεονέκτημα νά τοός ξεφύγει, παρά τά έπεισόδια πού όποθησαύρισε ή μνή­ μη (01 Ούννοι, ΟΙ "Αβαροl, ΟΙ Ούγγροι, ο] Μογγόλοl). Προστατεόθηκε όπό τό φράγμα τών λαών τής' Ανατολής: στίς δυστυχΙες τους όφεlλεl τήν έπανάπαυ­ σή της.

Ή δύναμη τών νομάδων στηρίζεται έπίσης ατήν έλλειψη έπαγρίtπνησης, καΙ στήν οχετlκή μαλθακότητα τών άνθρώπων ποό κρατούν τΙς πύλες προ­ σβάσεως τών πολιτισμών. Ή Βόρεια ΚΙνα, tλά)(lστα έπανδρωμένη πρΙν όπό τόν

180 αΙώνα,

άποτελεi τό κενό άπ' όπου διεισδύει όποιος θέλει. Στήν '1νδΙα,

τό πεντζάμπ κατακτ&ταl πολύ νωρΙς άπό τούς Μουσουλμάνους, ήδη άπό τόν 100 αΙώνα, καΙ άπό τότε δέν θά ξανακλεΙσεl mά ή πόρτα άπένΑvτI στό Ίράν καΙ τό πέρασμα τού Khaϊber_ Στήν 'Ανατολική καί Νοτιοανατολική Ευρώ­ _πη ή στερεότητα τών όχυρώσεων ΠOIKfλλει μέ τούς αΙώνες. Μέσα άπ' αύτές

93

τίς: 6προοεξίες, τΙς άδυvσμί.εs. τΙς κάπor.ε άνεπαρκεlς έπαγP1J1ΊVIμκlς, είναι πού Kιvεiταl ό κόσμος τών νομάδων: !νας φυσικός νόμος 1'ΌιJς φέρνει 1Τότε προι;;ά δυηκά, ΊΤότε l1ρός τά άνατολlκά, άνόλοΥα μΙ τό άν ή έκρηΚΤ1κη ζωή

ΤOuς ξεχWεταl μΙ μεγαλύτερη εύκολ{α πρός την Eίι~πη, 1'6 'Ισλάμ, την 'lνδΙα ή την Κίνα, Τό κλασσικό 61βλίο τού Eduard fueter' rnιοημα[νι;1ι aτά 1494, μιά ζώνη κl.ικΑώνων, ένα τερό:0110 "ύμα αέρος πάνω ι:rrην ΊίαλΙα, την Καϊστεμα­ χκιμένη σέ πριγκιπάτα καί ασηκές δημolφατfες: όλη ή Εύρώπη έλκεται ά'Πό αι.'rrή ίήν χαμηλή βαρομετρική 1Τrεαη 1ΤΟι,; δημιουργεί 11ς θύΕλλες. παρομοfως,

ΟΙ λαο! τής σrέrrπας παρασορονναl άπό τόν άνεμο της λα!λαπαι; πού 1"ους φέρνεΙ τrεισμαιIKά πΡός τά άνcrrOλlKά ~

m δυrΙKό, άνάλογα μέ τίς γραμμές

που έτηαι:ικνυοιιν 1"ήν Λιγόnρη ΆVΤίσταση. "Ετοι, ή ΚWΑ τών ΜΙνγκ Ιδιαιξι; aτά 1368, τούς ΜογγόΛους καΙ πυρnόΛηαι; ,6 μεγάλο τους κέντρο, τό Karakorum, στήν έρηiJΟ (κόμπrm. 'Αλλα τη νίκη

αύτή διαδέχεται μιά μαχρά περίοδος άδράνε1ας, ή όποΙα χαραιι:rηρίζεται όπό μlΆV άπότομη στροφή ίων νομάδων πρός άvι:πOλ1Kά καθώς τό κενό l1'OIl δημιουργήθηκε μέ τήν προέλαοη ίών πρώτων τσυς κυμάτων εΤχε την τάοη νό: τραβήξει καινοόργια κύματά. σέ μϊα κiνηαη πσό Cι:ντανιxκ:λάται όλο mf μα­ κρύτερα nρός τά δυrΙK6, μέ άπόσrαι:ιη ένόι;, Μα, δΈΙCα, εΤκοοl χρόνων. οι Νογκάι δια6αίνουν τόν Βόλγα άπό τά δUΤIKά πρός τά άνσn:ιΛικά, γίιραι στά

r

1400, κι έτσι άρχίζει ατήν €ίιρφπη ένα άΡΥό όνσπσδογίφ]σμα της κλεΨΙ'Jδρας: ο! λαοί πσύ QIJVέppεav περισσότερο άπό δύο αiΏVε.ς πρός τά δt1'ΠKό: lωί την εύθραυστη εύρώπη ξεχι)voνταI fΚT()'ft Kof κατά τη δlό:ρκεια δύο ή τριών αΙώ­ νων ,.,ρόι; τ' άνατο:λικά, tλκόμενoι άπό τήν άδl.M.'tμiα της μαΚΡVVΉς Κίνας. '0 χάρ-rης μα-ς άνακεφαλαιώνει ιιι'πή τήν άλλαγή uoptioς, πού τά άτrσφΟQΙστl­ κα της έπειοόδια θά εΙvαl ή παράλογη κατάκτηση τής Βόρειας' Ινδfας ό:τrό τόν Baber (1516) και .ή άλrooη τοΟ Πεκινου όπό τους Mανrooίι, cro 1644. Γιά μιά άκόμη φορά, ή λαiλσυα: XίOπηQf; τήν Ίνδlα καί την ΚΙνα. Αυτό έχει ώς συνέπεια ή Ευρώπη να άνcmνέει πρός: δυσμάς καλότερα. ~Aν ΟΙ Ρώσοι κατίίιαβαν τό Καζάν καί τό 'AσrραKόν, στά

1551

καί

1556,

δέν εύθύνο­

νΤαι μόνον ή πιιρΙτιδα καΙ τά άριcι60όζια- πρoηγήθηιcε ό μετριασμός τών mtσε:ων τών VOlJάδων πρός- νότον της Ρωσίας, 'Πράγμα ποό f)ιε.vκόλυνε τήν Ρω­ σική προέλαση τφός τα μαύρα χώματα τοΟ Βόλγα, τοΟ Ν1'όν καί τού ΔvtΙστε­ ρου. Στό 'Πο;lχνΙδl αύτό, ή άρχοΙα ΜοοχαιΗο χάνει b,ια μέρος των χωρικών της, ΟΙ ό1roίoι τό σKάν~ όπά τήν αυστηρή έξουσία τών άρχ6νΤων. Σ' αύτές τϊς έγKαταλtλεψμl:νες γΟϊες φτάνουν μέ τή οειρά τους χωρlκοl άη'ό ίΙς θα:ληκές χωρες: κα; την Πολώνία, ένώ τά ",tν6 'Π06 άφήνoιw αότοί άΙ τεl\ειπαΤol OU· μlΎληρώνoνrαι, ύτή &δομένη οτιγμf), ι)πό άγρότες 1Τού ήρθαν όπό ίό 6ρα­

αιμ60υργο ή τήν Σκωτία. Πρόκειται, δηλαδή, για μιι) κούρσα τΣΧUΔΡOμlKης άμαξας άπά σταΘμό σΕ σroΘμό. "ι;.τσl 6λέπouν ό 'Αλέξανδρος κο:! ό ευΥένlος

Kulischer, δύο θαuμάσιοl Ιστορικοί, αι:nη τήν σιωπηλή lσropfo:, αύτή ,ή οιoJ,ι­ σθηση άπό τήν Γερμανία &ς τήν Κίνα καΙ τ6: &πόγεια ρεύμστ6 της 'Ποό μQιό:· ζουν να συγι«XλύrπovτOΙ κότω άπό τό δέρμα της Ιστορίας-_ Γύρω σrtlv δεκαετία ΤοΟ

καταλ!ΊΥτ.1

Q& μιά νέα ,άξη_

1680,

η κιπάκτηση της ΚΙνος όπό τους

M(IVTaou

Ή Βόρεια Κiνα, κατακτημένη, πρoση:xπ.υμΈVΗ, Θά

rnανεπι'ΙΙκισθεί μέ την 1rρoστσσία τών συμμαχικών προφυλακών, πρώτα της­ Mαvrooιιρίαςι άτr' όπου ήρθαν οΙ νικητές, Oσrιρα της ΜΟΥΥολlας, τού Τοιιρ.­

κοοταν, του

eI6tr,

ΟΙ Ρώσοι, που εΙχαν καταλάβει αδιαφιλονΙκητα την Σιβη­

ρία, θά προσκρούσουν 07ήν κινεζική όντΙσruση κατά μήκος τής κοιλάδα<; τού

Τό 6άρος τού άριθμού

94

'Αμούρ καί θά όναγκαστουν νά συμβιβαστούν στή συνθήκη τού Σεπτεμβρίου

1689).

Nertchinsk (7

'Από τότε ΟΙ Κινέζοι καταλαμβάνουν όλη τήν έκταση όπό

τό Μεγάλο Τείχος ώς τά περίχωρα τής Κασπίας Θάλασσας. "Ηδη πολύ πρίν άπ' αύτές τΙς έπιτυχΙες, ό ποικιλόμορφος κόσμος τών ποιμένων εΙχε στραφεί πάλι πρός τά δυτικά, διασχίζοντας κατ' άντίστροφη έννοια τήν στενή πύλη τής Τζουγκαρίας,

κλασσική στενωπό τών μεταναστεύσεων όνάμεοα στήν

ΜΟγΥολία καί τό Τουρκεστάν. Μόνο πού τήν φορά αύτή ή τεράστια φυγή τους δέν θά βρεί πιά άνοιχτή τήν πόρτα. Πρός τά δυτικά, θά προσκρούσει σέ μιά νέα Ρωσlα, τήν Ρωσία τού Μεγάλου Πέτρου, στά φρούρια, στίς όχυρώσεις καί στίς πόλεις τής Σιβηρίας καί τού Κάτω Βόλγα. ·Ολη ή ρωσική λογοτεχνία τού έπόμενου αΙώνα εΙναl γεμάτη όπό τήν άφήγηση αύτών τών άλλεπάλλη­

λωνόΥώνων. Στήν πραγματικότητα, τότε τερματίζουν τά μεγάλα πεπρωμένα τών νομά­ δων. Ή πυρlτιδα τών πυροβόλων νίκησε τήν ταχύτητά τους, ΟΙ πολιτισμοί ήταν πιά ΟΙ νικητές πολύ πρίν τελειώσει ό 180ς αΙώνας, στό Πεκίνο όπως καί στήν Μόσχα, στό ΔελχΙ, όπως καΙ στήν Τεχεράνη (μετά τήν βίαιη άφγανική

κινητοπσίηση). ΟΙ νομάδες, καταδικασμένοι νά παραμεlνουν στόν τόπο τους, θά φανοίιν αύτό πού εΙναι, φτωχά όνθρώπινα πλάσματα πού έπανέρχονται στή θέση τους καΙ πού θά παραμεΙνουν έκεί γιά πάντα. Πρόκειται, μέ δυό

λόγια, γιά μιά περίτπωση έξαιρετική, τήν περίτπωόη ένός μακρού παρασιτι­ σμού, ό όποίος όμως τελειώνει άνεπαν6ρθωτα. Σχεδόν μιά περίτπωση παρά­ λογη, παρ' όλη τήν τεράστια όπήχηοή της.

Κατακτήσεις χώρων Έξ άλλου, ό συνήθης κανόνας εΙναι πώς ΟΙ πολιτιομοί παΙζουν καΙ κερδίζουν. Κερδίζουν άπέναvτι στίς «κουλτούρες'"

κερδίζουν άπέναντι στούς πρωτόγο­

νους λαούς κερδίζουν έπίσης όπέναντι στόν κενό χώρο. Σ' αύτή τήν τελευ­ ταία περίπτωση, τήν καλύτερη γι' αίιτούς, θά χρειαστεί νά κατασκευάσουν τά πάντα, άλλά αύτή εΙναl ή μεγάλη τύχη τών Εύρωπαίων στά τρία τέταρτα τού

άμερικανlκού χώρου, τών Ρώσων στήν Σιβηρία, τών "ΑγΥλων στήν Αύστραλία καΙ τήν Νέα Ζηλανδία. Ti τύχη θά ήταν γιά τούς Λευκούς Άv στήν Νότια' Αφρι­ κή, μπροστά στούς Μπόερς καί τούς ΆγΥλους; δέν εΤχε προβάλει ή άνοδος τώνΜαύρων!

Στήν Βραζιλία, μόλις έμφανίζεται ό Πορτογάλος, ύποχωρεϊ ό πρωτόγονος Ίνδιάνος-: τού παραχωρεί τή θέση του. ΟΙ bandeiras όπό τό Σάο Πάολο ά­ πλώνονταl σΆV τά σμήνη σχεδόν στό κενό. Σέ λιγότερο όπό ααν αΙώνα, ΟΙ τυχοδιώκτες τού Σάο Πάολο, ψάχνοντας γιά δούλους, γιό πολύτιμους λίθους

καΙ χρυσό, θά διατρέξουν, χωρΙς νά τήν κατακτήσουν, τήν μισή νοτιοαμερικα­ νική ηπειΡΟ, όπό τό Rio de la Plata ώςτόν 'Αμαζόνιο καί ώςτίς "Ανδεις. Δέν θό συναντήσουν καμμιά όντίσταση πρΙν ΟΙ '1ησουϊτες συγκροτήσουν τούς περι­ φραγμένους χώρους τους γιό τούς Ίνδιάνους, πού ΟΙ κάτοικοι τού Σάο

nqo-

λο (pauJίstas) θά λεηλατήσουν όναίσχυντα. Ή διαδικασία εΙναι ή Τδια γιά τόν Γάλλο η τόν "ΑγΥλο στ-ήν Βόρεια 'Αμερική,

γιό τόν 'Ισπανό στήν έρημο τού βόρειου Μεξικού, όπέναvrl στούς λΙγους καί τραχείς Chichimeques. "Ενα συστηματικό όνθρωποκυνηγητό συνεχίζεται ένα­ ντίον τους άκόμη καί τόν

170

αΙώνα' μόλις μπεϊ ό Νοέμβριος, κάθε χρόνο,

τούς παγιδεύουν «σάν άγρια ζώαιι. Στήν 'Αργεντινή, καΙ κυρίως στήν Χιλή, τά

95

J""" αιώ.....,

10.

ΕγΡΑΣΙΛτικαΜΠΑΝΑΣηΥΣΕΊΣ,

114QS-1I!os

σΙ)

Ή .w.ίΙΙ,ση d;'(I1 Ιpψm'1> m(>ιfl; tm6 "ripr«;. 0;6,' "pώr(> "ι ΊΗ,<ΧΠ.ς μtια""αι.oo,,.,- rf<'tWI'W άtW ~ά διπιι«l"~ τά dνστώlcl <WSv&iπr:ρo 6m:\ 14 "''ψι, "1 δl>fικ6. "λ, .mmηpmi4J <πόν ,ιpωr(> χ6Ρτη 4 >Voι> "'Ij.ldVfl~~

o-rl'i όρχ' .. <mι T50v ,,1Μ... HΙιmιιή .,..,-ζ'",11ξP,ιJ,,,,,,'1 ~σi ιj ",,1;,,1""1 " .... -yqmαkιJν

-""'''''''',,,'''1

><,w,,,,,,,,,, pl

"""tιiθννO<ι την "I"sla κα. ri,v Xivα, Υ"", lifV<{fJ') χάΡ1η: η ,η, ro{tκ.σπό 'αι)ς ΛΙ_ι) τόν 110 tι!r;wv tlWf~η r<>ι){ια.\"GU, 1ι.#Ι ~':i}TfW τιjvιι)I',;ία ><.""ζΙλ"ή ήmφωn~1/(6"..\ωΟ<1 ιwIm~ niιv I'ώtι<.>v. Di 1lfψά!it.<; p{.'fJ'1"av τιρ6<; {ιi ι:<>ί "pDf '1v fύpoι<='-'ιj 1'<>1<»'", 11(""" ",ύ, Α. ",,( t, ΚlιJlκhtι1,

&,""

96

πράγματα θά εiνoι πιό δΟΟκολο, έπει6ή ό Ίνδιόνος δανείστηΚΕ άπό 1'6 νιl<ητή τουλάχιστον 1'ό lίλoyo καί ΟΙ 'ApaOUI<WOI θό γΙνουν σκληρσΙ άνrϊπαλoι ώς

1'ήν άρχή "(00 200ίι αΙώνcrz1 • Στην τtραγμαηκότη1'o, α(rrό πού παίζεται Si:.v εΙναl ή κατUKτηOη τών όνθρώπων {οΙ όποίο] θδ έξσvτωθ<.ι6νί άλλά τού χώ­ ρου, Αίπό 1Του πρέm:1 να Vπερνll<η&ί άπό δω και πέρα είναι ή άτtόo'tαση. Μέ

τόν 160 αΙώνα, τα αργά σράξιστης άΡΎWTίvιl<ηs πόμπαι; "αί τά ζευΥάρlσ των 6οδιών τους. τά ήμιονηγά καραβάνια τής Ίβηρική<; 'Αμερικής ή τά σμάξια της πορεία<; πρός τήν Δύση τών 'Ηνωμένων Πολπειών τού 190υ αΙώνα που θά

γίνουν διάσημα από 'Ιό

westerns, είναι 1'Ct όργοιια αύτής: τή<; οlωπηρής κατά­

κτησης, ή 6τrO!O Kαταi.ήyι:1 όμι:rλά σ' !να μέτωπο άποlκισμοίι, οέ μιά ζώνη οκαπανέων, άn' όπου άναπηδοΟν όλeι. Ή ζωή τών ό;rrO!Kooν, σ' αύτές: τΙς όπOμακpυOμΈVες έοχαηές, ξαναρχίζει όπό 1'6 μηδέν- ΟΙ &vθρωποι εΙναl πάρα

Πόλύ λϊΥο1 ώστε νό τοόι:; έ'rrl6ληθεi ή κοινωνική ζωή: καθένας έδώ εΙναι κύριος τού έσUΤOίι του. Αύτή ή !λκοοηκή άναρχία δlQ:ρχεί

trri

κάποιο διάστημα, {ι~

στερα tγKOθίσταταl ή τάξη, 'Εν τούτοις, τό σι.iνoΡO 66 έχει γί\lοτρήαιι ά .. όμΙ'} Λίγο μακρύτερα πρός τά ένδόπρα, μεταφέροντας εδώ τά Ίδια άναρχικά καΙ

προσωρινά σχήματα. ΕΊναl1'ό I<WOtJμ€VO σύνορο (moνing

frontier), στό όποίο

ό ΡOμι.wrισμός τού f,j.

Tumer ίβλε:m χθές (192Ί) αύτή την ίδια τη γένεση της 'Αμερικής KOI 1"ίς μεγαλύτερες τrpωτoτιrnΙεςτηιf!2,

Κατάκτηση τού Υυμνοίί xcbpOU, ή τού οχεδόν γυμνσΟ, Γι εόκολία εivαl ή fδια μ' έKciνην ,ής μεγCrλη): ραιοlκης tξάιτλωσης 1'06 160υ αΙώνα, όταν έμποροι άΛατlού. Kuνηγo[ γοιιναρικών καί Κοζάκοι Kαλπάζιwrαι; σr' άλογό τους πεrυ­ χαΙνουν νό KσrαM60υν τήν II6J1pfa. Σθεναρή άντf
aτά 1652}. Γιό ενσν tλ6εrΙKης Kαroyωγης γ1σrρδ τοΟ ρωοικού στρσrQύU3 , Γι Σιβηρία δtν εIvσι aτά 1766 παρά διαδοχικοί aτaStJof, έξαvrληηKές μέρες πάνω στό άλογο, ώσπου νά φτάσουν 1'ελικά (έ:κti ποό τοός ένδιαφέρει} aτό φρoύ~

ριο η aτήν πόλη, Οίό ΆVΑΓKOΙO κατάλομα. Τό χειμώνα, ό έμπορος μέ τό έλκηw θρο 110(1 δΈV κατορθώνει νό φrόσει aτό σημείο 1'ο(ι προορισμοη του I(lyδUΝΕίι~

ει νά θαφτεί γιά πόντα κάτω αιtό .... 6 χιόνι μΙ τούς άνθραιπους του, 1'ά ζώα του, 1'6 έμtrορεύματά του. Τό άδικό καΙ όστικό δίκτυο έyΙC:άθίστανται μΙ άργό

ρι>θμό. 'τό λεκανοπέδιο τοϊι Άμούρ είναι πρσσιτό ~δη άττό,.6 1643, η άπέρα4 ντη χφσόνησος τής KαμτCΆΤΚΑ ξςεpΕUνάτσ:1 m!) 1696, τόν έπόμενσ αιώνα ΟΙ ρώσοι έξερεuνητές φτάνουν στήν > λλόσκα, όπου έyKαθΙσfOύν αιrQIKOV<;: σr6'

1799. ΠpόKεrταl για γρηγΟίΚς άλλά ειΊθραuσπ:ς κατακτήσεις, πού είναι γι' a(t.. τό άκρι6ώς πιό άξιοθαιίμασπς. Σ1'ά 1726, ό Sehrlng, ό όποίος έγKαθίσrαται στ6 Okotsk Υιά 1'ά έξt:ρEuvtjtΊl
σπίτια, ούτε KσroIKOIJSjOU4.

'Όταν οί ντόπιοι πολιr:ιtJμο[ ιίνθίσταvτω ~Oλα περnrλέJ<:ovrαl κα; ή lσroρΙα δέν είναι π/ά ή 1δια δταν ή προώθηση δέν

Ύi'νεrαι πλέον aτό κενό. ΔW ύπάρχει καμρία δυνατόl'J)1'Ο σόΓXUσης, παρ' όλη

τη μανία τών συΥκρπlστών, άνάμwα στόν l1εΡίφημο «γερμανικό αιτοlκισμ6ιι

Τό υάρος -rov άρι

97

σrfs χώρες- τής 'Ανατολής, τήν Os/.$iedlung, καί οτήν ι\ρωlκή mpnΊ:έTEliI τών αμερικανικών οννόρων. Άπό τόν 120 ώ<;:τόν 130 altOva, και μάλιοτα τόν 140, οι σποlκοι τής Γερμovίας: μέ τήν πΛατειά ένν(.Ι1α {τη;; ΛωρραΙνη,ι; ουχνά Γι l"ών

I<ά'rω Χωρών} έyKaOfσrαvraI άνσroAlKά του 'Έλβα, χάρη σt ΠOλmKές: Γι KOI· νωνlκές συναινέσεις, ή ά.:όμη κο! οέ θ1(sιQτηπ.ς, οί νεοφερμένοι στήνουν τά χωριά τοιΗ; καταμοοίς τεράστιων έκχερσωμένων δασικών έισάαιΩV, παρα­

τάσσουν τά σπΙΤια

T01J<;

κατά μήκος τών δρόμων, εΙσάγουν πιθανόν βαριά

άροτρα μέ σιδερένιο &νΙ, δrιμΙOυργOίΊν πόλεις, έτrι6άλλovτας, όπως καΙ σriς σλαβικές 'Πόλεις,

1'6 γερμανll<ό

δll<(ιlο τού ή1τειρωηκο6 Mαγδεμfkιίψγoυ ή της

τταροθαλάοοιαι; Λυθέκη;;. Πρόκεl1αι έδώ γιά ένα τεράστιο κίνημα. Aίrτός ό άn'HKIOμόι; όμαι;; γίνεται στούι; κόΛπουι; l'ών ήδη Cmapxόwoov σλαβικών πλη­ θοομών, ποό άπστεΛούll Ενα δίκτυο Λlγόl'tρo Γι mpIcroόnpa 1Τυκνό, ττριιορι­

σμένο νδ άντlσταθεΊ στούς' νεοφερμένους, νό ξανακλείοει έν άνάγκη πίσω "(ους. Κακότυχη ή (ερμανΙα πού οχηνατίστηκε άργά

KQr δέν άρχισε τή ... 'Πορεία

της πρός: 'Ανατολάς παρό μετά τή σταθεροποίηση έκεί των σλαθlκων λαών, 110ύ ηταν προσκολλημένοι ατή γη καΙ στηρίζονταν στΙς πόλεις τους (ο] άνα­

οκαφές 1'6 άπσδεικνίιουν) π/δ στέρεα άπ' δ,ΤΙ πίστευαν άMcrr~. Τ6 Τδιο ό:κρl(ki)ς θά έπαναληφθεί έπ' εύκαιρΙςχ τής ρωσικής έπέκτασης, όχι πιά τφός "('ήν Σιβηρία, πού η"fΟν οχεδόν άδεια, όλλά κατά τόν 160 αΙώνα πρός

τούς νόηους uoTaIJotJ
νται ή πρωτσπορια 1'06 'Ισλάμ καΙ τής τεράστιας 'Οθωμανικής αύτοκρατο­ ρΙας, πού τούς &πΟΟ1'ηρίζει καί, άνάλογα μέ τήν περ/στοση, τούς ρίχνει πρώ­ τ.ου;; οτή μάχη, Ή ίδια ή αύroKραιoρlα τούς έσωσε όπό τούς Ρώσους προμη­ θεvovrάς: τσυς τά πυροβόλα όπλα πού "(οός ~Ίxαν λεΙψει όταν υπερασπίζο­

νταν τά χανάτα τού Καζάν καί τού 'AσrpαKάIP'. Aύroί οί 6vτfτrαλOI δΈV πρέ­ πει λοιπόν νά ύποημωνταl. 'Επιδρομές όδηΥουν τούς Τατάρους πρός τΙς γει­

r ι

r (

τονικές χώρες .ήs Τρανσυλ6ανΙας, της Οίιγγαριας, της Πoλωνiας, της Μο­ σχοβίας, τiς όποΤες καΙ λεηλάτησαν όπόνθρωπσ. Στά

1572,

σέ μlάν άπό τις

έπιδρομές τους, κορΙευοαν τήν Μόσχα. 'Αρέτρητοl σλάΒο! α]χμόλαιτο! (ΡώσΟ1

I<,:Qr

Πολωνοί) θά -πουληθουν σάν δούλοι όπό τούς Τατάρους οτήν άγσΡό της καινo-rαvnvο&ιτολης. Ξέρουμε brioq.; δη, aτά 1696, ό Μέγας Πέτρας άπέτυχε O"tήν προΟΠάθειό του να άνoίξεJ «ενα παράθυρο," πρός την Μαύρη θόλασ­ σά, κάl Γι άποτυχlα αι.ν θά brανoρθαιθεί παρά έκ-ι;ηό χρόνια άργότερα, άπό

τήν ΑίκστερΙνη ΒΌ Έν TOUτOις, οί Τάταροι δέν θό έχουν έξοννωθεΙ' θά μείνουν έκεΊ ώς τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ό άποlκισμός τώ ... ρώσων χωρικών θδ ήταν, έξ άλλοο, άδιανόητος χωρίς -τά όχυρά καΙ τiς στρατιωηκές rπoρ6ες:ιι καΙ χωρίς τη 6οηθεια αύτών τών

έκτός νόμου, δηλαδή τών Κοζάκων. ']tmEίIj, ΤOίrrO! έδώ tTVC! Ικανοί ν<; άπο· ιφοΟΟονν εναν όvrίτταλo μέ έξαφεηκή ΚIΥητlκότητα' βαρκάρη&ς, άνε6oKσrε­ βαΙνουν τούς Π'όΊ"αμOίlς, κουβαλούν ης βάρκες τo~ άπό τή μία ποτάμια διώ­ ρυγα αιήν άλλη' νό T0US". 800 τΟν άριθμό, νά 'ρχοντα1 άπό την Τάναϊ {γύρω όΤσ 169(}) κοί νά piχνoυν τά ΠΑοJάρl6 To1J<; (Πόν Βόλγα κσταδιώκονται; τούς «Τατάρους Καλμούκοuς ... :ιι' ναυτικοί, μέ τ6 καίκια τους φορτωμένα πανιά,

r

i

~,

KΌVOUΝ ΠΕιρατεία ατήν Μαύρη θάλασσα ήδη άπό τ6: τέλη 1'00 160\1 ai
Τό

6dt}of; τού ιΊρι{}μοϋ 98

νεότερη Ρωοία δέν σχημαιiσθηK€ Λοιπόν, ο' αύτή τήν πλευρό, πάνω οέ μιά

τtαρθΙνα βάση, καί ούτε θό: πoρεuθεI όνιμπόδιστο Γι πΛήξεις ΠPΙ>S τόν Καόκασο ή ίό Τουρκειπάν, KσrCι: ίόν

X(])pfs δυσάρεστες tt(· 19Q αίωνο, άνημέτω.

πη γιά μια άκόμη φορά μέ ίό Ίαλόμ, Καί άλλο παραδείγμιπα θά μ1ΤοροΟσαν 1ft) στηρίξΟΙΝ τήν έρμηνεία μας' θά άρκοίιοε έοτω καί μόνον ό όψιμος και ΙφήμεΡος 6ποlκlομός της Μαύρης 'Α­ φρικης όπό τίς εύρωποί"κές δυνάμεις τόν 190 Qitiwa η Γι κατάκτηση τοΟ Μεξι­ κού κσl του Περού άπό τούς Ίσπανοός: αύτοΙ οΙ είιθΡο:υστο! ποΛlτισμοl,

crrfJv πραγματικότητα "κoυλτoίιρες~, κατφρευσαν μπροστά σέ μερlκούς μό­ νον όνθρώπους, 'Αλλό σημερα ούτΙ..:; οί χώρες ξανCΙΓίVOντOΙ Ινδιάνικες ή tjw φρικανlκές .

. ΜΙσ κουλτουρο εΊναι ΕVΑς πολιτισμός πού δtν έφτασε άκόμη στήν ωριμότη­ τά 'TOIJ, σrό απόγειό 'ίΟυ, ούτε όλοκλήρωοε την άνΌΠΤUξή ΤΟΙΙ. Περιμένοντας (κοί ή άνα}JOVή αύτή μ1Τορεί νά διαρκioει), 6λέrrει tν τφ μεταξυ τούς γειτονι­ κούς πολmσμοίις νά τόν εκμεταΛλεύονναι με χΙΜΟ!>ς τρόπους, Kaf αύτό εΙναι φυαl"ό, ltν όχι δϊκαιο. Ό όναγνώαιης άς θυμηθεί 1'ό έJ.πrόρlο τών άκτΟΟν τΟ!) "όλπου .. ης ΓOίIIΝWς, ποό μάς εlνOl οΙκείο άπό 1'όν 160 αΙώνα, Ε1ναι l;;να 'Π1Π1~ κό παράδειγμα τών οjκοvομικωv ε.ιφεταλλε.όοεων μΙ Υις 6ποϊες ε1ναl Υ,μάτη ή lσroρία. Στις όχθες τού 'Ινδικού 'ΩKεΆVOύ, ΟΙ Κάφροι τής ΜαζαμΒικης ύπο­ στηρίζουν ότι άν ΟΙ πΙθ~KOΙ ιtδέν μιλάνε, εΙναι γιοτί φοθόίίνναl πώς θά τούς

βάλουν νό δουλέψουν»22 . "Ωστόσο, οι ίδιοι κάνουν τό αφάλμα νά μιλό:νε, νά όγορόζουν Βαμβακερό Είδη, νό 1ΤωλοΟν ψΓΙΥ}ιατα χρυαου". Τό παιχνίδι τών δUΝαιΩV EJvOlnάνTα τό ίδιο, πολύ άπλό, ο! Φοίνlκες κι;ιί ΟΙ "'Ελληνες οέν ΈVερ~

yoύαι.w διαφορετικά σro(ις έμπορικούς τουι; σrσθμOύς η σrίι; άπαι"Ιες TO~' οΙ άραΒες ΨΠιφCΗ cπήν άκrή της Ζovζl6άρης ήδη 6ττότόν 110 αΙώνα, ο! Bενε~ το! καί ΟΙ ΓενοΒέζοl σrήν Κόφα η ατήν Τάνι;ι "στα τόν Ηο αΙώνα' Γι οι Κινέζοι aτήν Ίνδονηοία άπ" δπο., άγόραζαν ψήγματα ΧPLJQOU. μπαχαρικά, mπ-έρι, δούλους, ΠOλύnμrι ξιιλεία "οΙ χελιδονοφωλιές, ποΜ πρίν άπό τόν 130 αΙώνα. Στήν πoρεiα αότοίί ίου 616λίοιί, !να λεφούσι όπό KΙVέζOυς μεταφορείς, έμτrό­ ΤOKOγλίιφOUς, πραμστειπές και μεταιτρατες έKμεrαλλείιεται αυτές τΙς «όπΟJκrακ.έ-ι:;~ αγορές καΙ, τολμ& νά ύιroστηpΙξω, όσο αύτη ή ε"μεrάλ,\ευση

pOUS.

ι.'rrrfJρξε πλαηά καΙ εύκολη, 1"όσο ή Κινα παρέμενε, παρ' όλη τή νοημοοόνη καΙ τό ευρήματά της (Ή'.χ. τό χ(.φτονόμl<φα), έλάχισrα ει'.φηματl/(η καΙ μσVΤέpνα οΙ καιπrαλιστlκό έπinεδο. Τό παιχνίδι ήτανπολίι εύκολο γι' αιYrιlν", 'Από την ά"Υορό ώi; "Τήν άποlκία Γι όπόοτσοη δΈV εΙνΟΊ παρά ένα βήμα, φτάνει ώοτόοο τό θόμύ της ειφετάλλευοης νό μεταχειρlστεΤ δόλο, νά διαμαρ­ τυρηGεi: ή κατάκτηση δΙν άργε1. Άλλά Ι;φ άποδειχθεί δη ΟΙ .. κουλτούρες», ΟΙ ημlπολιτισμοΙ {αύτή Γι λέξη θό ταίριαζε άκόμη καί Υιό τούς τςrΓάpαuς τής

Κριμαίας} δtν ε1ναl όμελητέοl ΌVΤίπαλoι. τους όπομακρυνουν, αότοί έμφανΙ· ζονται ξ.ανά, έπψΈVoυν νό tm8ιώνοuν, Δt:v μπορούν νά τους απ:ΡοΟν Υιό πά­ ντα όπό τό μέλλον ,"ους_

ΠολιτισμQί έναντων πολιτισμών ~OTCΙν οΙ ποι.mομαί σι.ιγιφοίιοντοι pεro:ξίι- τους, τότε πρoKαλoOνiαι δρόματα' ό σημερινός κόσμος δέν έχει ακόμη όπαλλαγεί ά1Τ' αύτά. "Evας πσλlτιoμός

μτroρtl νά νικηοεl κάποιον άλλον: εlναl ή τραγωδία 'Γης Ίνδίας, μετά άπό τήν άγγλική ν[κη τού Plassey (1757), άρχή 1Jιάς νεας έποχης γιάτήν 'ΑννλΙα καί τόν

Τ& 6άρας τού άρ,

99

κόσμο όλόκληρο. Όχι mειδή τ6 Pla$sey (ή καλύτφα τό Palassy, I(ovτά στήν σημερινή Καλκoύrτα) στάθηκε μια tξαιρετlKή ν(κη. "Ας ποΟμε, χωρΙς κομπα· σμό, ότι ό

Dup!efx η ό BU$$Y τά εααν καταφέρει έξ ίοου

καλά. 'Αλλά ,ό

P!assey

είχε τεράστιες συνέπειες, και τα μεγάλα -γεγονότα έχουν αίrrό άιφιθως το γνώ-­ ριομα: εχoιw συνέχεια. Τό Τδιο, ό 'Παράλογος Πόλεμος ΊΌι) 'Οπίου

(1840-1842)

θα σημαδέψει 7ήν όρχή Ινός Qliliνo: για τήν K(vα, πού cJvaI ά­ ποικία χωρις καί νά εΤν(ιι. Όσο Υιό τό 'Ισλάμ, χρεωκόπηαε σrό σύνολό του τόν 190 αΙώνα, άν έξαιρέσεl κανείς, κι αυτό twaI συζητήσιμο, τήν Τουρκία. Ί';λλά ιΊ Κίνα, ή '['Ιδία, τό 'Ισλάμ (σrα διάφορα η.ιήμστό το!,)}, <m.ι:rηoov την

άνεξαρτησία τους μι. τίς σπανωτές ό'ποιττη)ικlοπσlήοεlς: ιιετό: το 1945. Όρίστε τi κάνει, στό μάτια τών σημερινών (wθρω,των, ής: όλλεπάλληλες: ουγκρούσεις νά παίρνουν άναδρομlκά' τή μορφή έϊn::ισοδίων, άνεξάΡτητα ό1rό τή διόρκεια τους. 'Αργά ή γρήγορο, όλοκληρώνοντσι. ~γaτερα, !.να ώραίο πρωΙ καταρρioνν σαν σκηνικό θεάφου. ~Oλη αύτή ή ύπερcmλaUόΤεοοη του πtrtρωμοοv, άπ/ιό ΠG!χvίδι δυνάμεων, άλλαγής τάσεων η βαρύτητας δtν έχει νό κάνει όπόλυτα μέ άριθμοός. 'Ωστό­ σο ό όριθμός θά είχε μέ τό πέρασμα των αίώνων να πεi τό λόγο του. -Ας μήν

τό ξεχvάlJε. Ό ΊWKός βίος Βρίσκει Εδώ μια όπό τις 1'fλέQv όμαλtς έΡμηvtiες του, Υιό τήν άΚΡί6εl{l ίνα άπό ίά όΡΗ): του, μιό όπά ης σταθερές του, -Αν παραθλέψει κανείς 'Ιό ρόλο 706 πολέμου, έξαφανίζεl άμέσως ένα όλόκληρο κοινωνικό, ττσΛιηκό. ποΛιτισμικό {θρηοκευηκόί τοπ!ο, Κaί ΟΙ ίδιες ΟΙ συναλλα~ Υές χάνουν τό νόη:μά τους, tπaδή εΙναι συχνά άνιmtς. Ή Είιρωπη δέν μπορεϊ νά γίνει κατανοητή χωρίς τ<.)(1ς δοόλους l'ης καί ι.'rno60υλωμένες ο' αύτήν οΙκονομίες, *Η ή Κίνα. χωρίς νά λάθει Kανεfς: ι'm' όψιν τήν τραχύτητα των η;ιmκών της πολπισμών πού άλλη1l00υγιφούοντσl ή τΙς μακρυνές χιbρει.; πού

'Tr.,

ζουν όποταγμένες μέσα σrήν δlκη της τροχιά, ~Oλα σίrrά βαραίνουν στήν πλάστιγγα τού υλικού 6[ou.

Συμπερασματικά. ας πούμε δτι χρησιμοποιήσαμε τόν όρισμά Υιό νά δώσου­ με μιά πρώΊ'η εΙκόνα τού διαφοροποιημένου πεπρωμένου τού κόσμου όναμε-­ οα σrόν 150 καί τόν 180 αΙώνα. ΟΙ &νθρωrrοι διαφουνη:.ιl Ιδώ σέ μεγάλες όμάδες, τόσο άνισα έξoπλιoμΕVες ότtένά\l'l'ι O'tήν καθημερινή τους ζωή, όσο καΙ ΟΙ διάφορες όμάδες σr6 έοωτφlκό μιάς δεδομένης κοινωνΙας. Παροιισιά­ ζovrαι έτσι aτήν παγκόσμια δlάσrαoη Tol.)(), μiα-μία, έκεϊνες ΟΙ ΠΡοσωπlκότη· τες 1TOιJ θδ oυνιwτήσoυμε σriς σελίδες. πού θά άκοΛQuθήQΟUV κα! 1YOU 66 ξσνο6ΡQίψε άκόμη πληρέστερα ωόν δεύτερο τόμο, ό:φιερωμένο σrΙι;: ι<ορυ· φει;: τού 0lκονομικο6 βlου καί σrόν καητταΛlομό, ττου πoΛU βιαιότερα άτr' ό,τι ό vλncός 6ίος pofpaaav τόν κόσμο σι άνεrπυγμένες και σέ καθυστερημένες

περιοχές, σύμφωνα με μιά κατάταξη πού μάς τήν έκανε οΙκεία ή δραμαηκη πραγμοτlκόΤηΎα τού σημεΡ1VOυ κόσμοΙ).

100

101

κεΦΑΛΑΙΟ ΔΕΎΤΕΡΟ

Τό καθημερινό ψωμί

Α

νάμεσα aτόν

150

καΙ τόν

180

αίώνα, ή διατροφή .ών άνθρώπων

ouvi

M

<παται, κυρΙως, σέ φυηκές 1"ροφές. 'Αδιάψευστη άί\ήθεl<Ι Υιό την προ­ κολομβιανή Άμερlκή, Υιό τήν λλαύρη 'Αφρική· εκρηκτική Υιό TOUI;) όσια­ ηκους πολιτισμούς τού ρυζιού χθές, άκόμη και σήμερα: μόνη ή άνι:ιrάΡKιlα

.ών ζωlκων .ροφών έπέτρεψε την πρώιμη συγκρότηση, κι ί)στερα την θεαμα~ ηκή άνοδο τών πληθυομων της ~Aπω ΆνατοΛής. Ό λόΥΟΙ; ,είναι trπλoόσrα­

"0<;: άτrO τή στιγμή "Ποι:; μ,ό οΙκονομία προσαιορίζεται σύμφωνα μΙ τήν άρlΘ· μη"Πκή όπεροχή 1"ών θερμίδων, σi ίοη έπιφαιιεια ή γεωργiα όπερισχόει κατά

ποΜ μάλιστα της κτηνοτροφίας· καλώς iΊ κακώς, ίρέφει δέκα, εiKOσι φορές περισσόπρουι; άνθρΦπουι; άπ' δσοος ή άντίζηλός της. Ό ΜοντεΟΚιέ 1"0 εΙχε ήδη ttfi. με όφορμιΊ 11ς χώρες τού ρυζιού; "Ί; γή, πσύ άλλοΟ xρηOιμαrtoιεrrαι

Υιό την 1'ρo~ή των ζιΟων, έδώ χρηοιμεύεl άμεσα Υιό τη συντήρηση τών ό:v M θρώπων ....» •

'Αλλά παντου, κι Οχι μόνο I'lά τό διό:στηρσ: μeτσξύ 150u καί 180υ αΙώνα, κάθε δημΟΥραφική πρόοδος ουνεπάγεται άκρl6ώς:, πέρα ζnrό ΕVα όριομένα

q

έπfπεδo, .ήν αύξημένη προσφογή στις φυτικές τροφέ.:;. Δημητριαιιό κρέος, ή έ;nΛογή έξαρτάταl άπό τόν αριθμό τών άνθρώπων. Πρόκειται για Ανα άπό

1"6:

μεγάλα ιφιτήΡ10 'Τού ύλlκού βίου:

.. πει;

μου τi τρώς, νά σου 1Τώ 'ΠΟιός

εToαl~! 'Η yερμaνΙKη παροιμία πού KαταληγCΙ οέ λογοπαίγνιο ίΟ έπlβεΒαιώνεl με τόν τρόπο της:

De:r M~πsch ist was er isst

('Ο άνθρωπος εΤναl αυrό πού

τρώεI 2 ), Ή τροφή του μαρτυρεί τήν ΚQlνωνική ΤΌ].} τόξη, τόν πολιτισμό, τήν κουλτοίφα πού τόνπεριθάλλει.

102

BnJ(!ghc/

ό Niυς, Ίό γtuμα των θr.ρΙ(η'ύΨ; Βρυ{έλλι;ι;, ίοιω7!1αί utιλA6'yή

Gίr.7tJdan),

(Φωτσγραφ'α

Τ6 καθη;n:(!ιν.

103 Γι(χ ,.Οί)ς: ταξlδjώ~, 1'ό πέροομα όπό μιό κοιιλτοόρα ο' bισν ιτολιησμό, όπά μιά χαμηλή πιικνότψα πληθuoμοΟ σt μιά πυκνότητα σχετικά ύψηλή (ή όνTlσrρόφως1ι συνεπιφέρει σl'}}ιαντικές όλλαΥΈς στήν τροφή, Ό Jenkin$on, ό

πρώτος: El!"frOpOI) της: Mosrovie Cornpanie, δ Όποιος έφτυσε στά 1558 στήν Μόσχα έΡχόμενος από "Γόν μι;;ιφυvό Άpxάγyiλo, κστεθcιίvεl τόν Βόλγα. πρΙν φτάσει στό 'AσrραKάν, διακρίνει πέρα όπό τΙς όχθες τού ποτ(φοΟ μιά ,"τερά­

<πια κοτασκήνωση Τοτάρων Νογκ6,:>, Πρόκειται Υιά νQμόδες βοσκούς πο(ι δΙν εχουν «ούτε πόλεις ούτε σπίτια". πού κλέβουν, ο\{οτώνουν, τΤού δέν γνω­ ρίζουν όλΑη τέχνη άτrό τόν πόλεμο, δtν ξέρουν ούτε νά όργώνουν oιYrε vά σπέρν-ουν καΙ άνTlμετωπΙζουν μέ χλευαομό 'Τούς: Ρώοουι; μέ τοίις όποΙους μά­

Ι

χονται. πως μπορεi νό 'νω άληθινοΙ άνθρωποι αιYroί οί XPIOΤIOVOi αφού τρώ­

,,<ι'

νε σrάρl καΙ πΙνουν στάρι (μπίρα καΙ βόη<α πού παρασκευάζονται με 6άοη 1'6 . δημητριακά) ί οι Νογκώ πίνουν γάλα, τρων!: είναι κάτι ,.ελεΙως διαφο. ρεnκό, Σιινεχίζοντας τό δρόμ-ο του, ό jenkinson διασχίζει τις έpήμόUς τού Τουρκεστόν, Kινδuvεύει νό πεΒόνΩ έ!ςεϊ όπό η'ι δΙψα καΙ τήν ,-rείνα καί, όταν φ,.όνεl ιr1ήν κ:οιλάδα τοί) Άμοίι Νταριά, ξαναβρίσκει γ/ωκό νερό, γάλα φopά~

lcptas,

«

f

ι'

δας, κρεας όyPLou άλόγοιι, άλλά όχι ψωμΙ:Ι, Αύτές ΟΙ διαφορές κσl αι}τοί ΟΙ χΜ:υασμοΙ μεταξύ κ,.ηνοτρόφων καί άγροτών ξανο:βρισκονταl στήν ίδια τήν

f<

καρδιά της Δύσης, μεταξύ κατοίκων "ής Χώρος τού

«

Bray ιmί χολλlεργητων

δημητριακών του Beauνaisis 4 , μεταξύ KαατιλλlΆVων καί κτl'}vοτρόφων ,.ού

. 1:<

αύτών ,.ών ιιγελαδόρηδωνJΙ 'Πού εύκολα τούς πφιγtλoυν ΟΙ Νότιοι χω­ ρΙς ώστόσο χαί,.6 όvτίστρoφo v6 εΙvαl Λιγότερο αληθινό. Πιό θεαματική άKό~

Bearn,

[:;;:t·

μη. !διαιτερσ όρ
~<"

γάλα K<:ιμμιrrlα, κατό τον ευρωπαϊκό τρό1ΥΟ, και τών Κινέζων, Υιό τούς όποΙ0ΥS ή κοvζίνα, τέχνη σχεδόν τελετουργική, τrΡέττεl νά σι;νδυάζεl μαζί μέ 1"6: Βααικό δημητρ,ακό -τό !i;Jn-. iWa σuνo&εvηκό -τό tsaj- πού παντρεύει με QC" φό τρόπο λσχανικό, σάλτσες, άιπυματα με λίγο κρέας ή ψάρι, κομμένα ίmo~

:.~

xραιJTlχά σέ 1Τολό μικρά K01JPCιτ\;,;ιS.

~'

Ι , ':' <

~OOΌ για την Εύρώπη, εΙνα1 σαρκοβόρος στό σΟνοΛ6 της: ~σov πάνω άπό .χίλια χρόνια σφαγε!ομ γύρω Crrr' την κοίλια της Εόρώπης:a . Έ111 α!ών.ες όλόκληρους, κατά τόν ΜοοαΙωνα, γνωΡ1(}Ε τραπέζια m.ψαφορτωμένα μέ κρέατα ",σΙ άφθ<wα όγαθό: μέχρι σκασμον, άvrάξια της 'Αργενηνής 'Του 190υ αιώνα. Αύτό όφεlλεται aτό όη παρέμεινε tπί μεγάλο διάστημα, έκτός όπό τίς μεσογειακές τη!) όχθες, 1Jla χώρα μισοάδειΟ', :μέ τεράστιες εκτάσεις νομής ΥI6: τ6 ζώα καί έπειδη όργότερα Γι γεωργία της άφηαε μεγάλες δυνατότητες στήν κτηνοψοφία. 'Αλλά τό προνόμιο αότό ΤΤεΡιορ/ζεται μετά τόν 170 σIΩVα, λές κα! ό γενικός κανόνα;; τών φιmKών άνσγκών νά έπσφνε τήν έκδίχηι:;ιη του μέ τήν αόξηση ίών άνθρώπων αrήν Εύρώ"tfη, ΤOUΛόχlστoν ώς 1'6 I1έοο το(Ί 190υ

αΙώνα". Τότε, καί μόνον r6n:, μιά έπιστημονlκή κτηνοτροφία, ή μαζική εΙσα­ γωγή κρεότων της' Αμερικήι;, παστών, έrrtJ'fQ κατεψvγμεvων, θά τήν (ητ<.%λ­ λάξσυν άπό σίιτή τή VfJσrcla. nιστός έξ ό:λλι:ιυ σ' αότό τό παλιό, πάvrQ'Tε ποθl'}τό, προνόμιο, ό Εύρω­ πα/ας τό άπαιτοΟσε τακτικά στά όπεΡπόντια μέρη, άπό τίς πρώτtς του κιό­ λας έπαφές; ο] άφέvτει; τρέφovτσι i6ώ μέ KpOOs, Μπουκώνονται χωρίς συ­ γκρατημό aτόν NΈQ Κόσμο, ό &ποίας ι)φισταται τήν ,εΙσ60λή τών κοπαδιών 1"ού Πι:xλaιoί.) Κόσμοιι' ιr1-ήν Άπω 'Ανοτολή, ή όρεξή τους ώι; κρεοφάγων ξε­

σηκώνει τό όνειδος: καί τ-ήν κατάπληξη: «Πρέπει νά

EJooo πολύ μεγάλος άρχο-

104 νroς στην Σουμάτρα", λέε1 ένας τuξlδlώτης τοΟ 170υ αΙώνα. «για νά έχεις μιά 'ΠΟυλάδα βραστή ή ψητή κα! νά την τρως όλη ηΊν ήμέρα. Μ.νε έ1'tiσης δ1Ί δίιο χιλιάδες χριστιανοί (δηλαδή Δυτικοί! σrό νησί τους άφάνισαν οέ μικρό χρονικό

διόοτημα τά βόδια Ι(αί 1'(: 110υλερικό,,-. Aύτtς οι διατροφικές σUΝήθω.:ς καί σί συζητήσΕlς 1l'QU προκαλούν εlναι τό άπcrri.λεσμα πολύ παλαιών ο,αΟικοοιών, Ό M.H.ιrϊ::ι:!ι) γράφει μάλlΟ1'α: .Στ~ν loτopia της διατροφής Υιό χlλlα χρόνια δέν έχει έπέλθεl καρμιά αλλαγή»

,

Στήν πpαγμαηKOτητu, δύο άΡXα'ϊt:4ς αιανασrooιι:ς σrιμαoEύOυν, τηΛεκαπυθυ­ νOUV r στίς γενικές γραμμές τους, τά πεπρωμένα τής διατροφής τών ανθρώ~ "!Των. Στό τέλος τής Παλαιολιθlκης 'Εποχής, αυτά 1'6: .παμφάγα:> περνοΟν Ο1"ό

KUΝΉΎ1 τών μεγάλων ζώων. γεννlέ'rαι έτσι ή ;ι;μεγάλη κρεοφαyiα:>,1ΤΟU ή γε.ύση της δtν θά έξαφανιστεί πιά, ιιαότή ή άνάγκη τή" σάρκας, τού aipαros, αύτή ή

"πείνατου άζωτομ" ΙΙ όΝΠΡΟ1'ψάτε, τών ζωικών τφαιιciνώv1f1 .. ,

Ή δεύτερη επανάσταση, τήν lEδομη ή έκτη χιΛιετία π.Χ., εlναl της νξo]uθl­

κης γεωργίας αίπή npαypmoUOIEirol με τήν έμφόνιση της καλλιέργειας τών δημητριακών. ΟΙ άγροΙ θά έπεκτα8ονν εΙς βάρος 1'ων κυνηγετικών έκτασεων καί τής έκτεταμένης κτηνστροφΙας. ΟΙ αΙώνες πφνοϊι\l, καί νό 110U ΟΙ άνθρω­ ποι, δλο καί 'Περισσότεροι, στρέφονται προς τΙς φυτικές τροφέ(j, ώμές, ψημέ­

νει;, ουχνό άνοστες, πάντοτε μονότονες, κουρκούτια, σoιmες ή ψωμιά E.χOιJ\l δέν έχουν ίπτοστεί ζύμωση. Δύο <'.ινθΡωπόηrrες 8ρfoKoνrαl άντψέrωπες από τότε διά μέσου τής lσropias: οί oπΑVlol καταναλωτές κρέατοι;, ΟΙ άναρίθμη­ τοl καταναλωτές ψωμιού, χυλών, ριζών, ψημένων βοΛβών. Στήν Κίνα, κατά τή δεύτερη χιλιετία <ΙΟΙ δlOΙKηη~ς τών μεγάλων έπαρχιών περιγράφovται ώς ...

καταναλωτές κρέατος»11. Στην άρχαϊα 'Ελλάδα έλεγαν δη «όσοι τρώνε κριθα­

ρένιο χυλό δtν έχσυν καμμιόν όρεξη νά πολφήοουνιι 12 . Α!Φνες άργότφα

(1776),

ένας "Αγγλος ΒεΒαιώνει:

«BpfaKEI

κανε1ς πtpΚJOσrερη άvτoxή (πούς όν­

θρώπονς ποό Tf~UvQV'TQI μέ σό:ρκα παρ" ο' έKεiνoυς 'Πού άριroύVΤαl σΙ έλα~

φρότερες τροφές» "γστερα

W

).

όλα αότά, Γι ηροσοχή μας από τόν

150

ίός τόν

180

αίώνο: θά

στραφεί καιό πρώτο λόγο πρός τις τrλειoψηφoOoες τροφές, άρα τrρός b:eiνες ηού προμηθεύ.ει ιΊ yεωρyfa, ή άΡχαιότερη ό:rrό δ~ "Τίς 6ιoμηχαvΙες. Ώ~ στόσο, η ΥΕΟΟΡΥία χρειάστηκε νό trτεvδ6ει κόθε φορά (επρεπε νό t;ntνδύει όrtό την άΡχή κιόλ(η;/, σι τοίπι? η tKεiνo 1'6 έ'ιηKρστέσrερσ φυτό κο) U&π.ρά νό

δΙΟρΥαvωθcl σέ σl)νάρτηση μ' σότή τήν τrρωTσΡXIKη έτηλσΥή, άπό τήν όποΙα, άργότερα, θά έξαΡίηθούν δλα ή σχεδόν αια. ΤρΙο άπό αότά τά φtπά γνώρι­

σαν μιόν ρφηκτική τύχη: τό σταρι. τό ρύζι, 1'6 καλαμπόκι' και αυτά rtYQf1TOU διεκδlκουν ακόμη καί σήμερα τΙς ό:ρόσιμες γαίες τού κόσμου. Πρόκεπαι γι:ό τό:

ιrψυrά τσύ πσλιτισμΟIJ-Ι; Μ, τό: όποία όΡΥάνωσαν σι -rttoeo βόθος τόν ύλικό καί καμμιά ψορά τόν ψυχικό 610 τ&ν άνθρώπων, ώσπ: νά γίνουν ~όν όνέκκλη­ τες δομές. Ή lσroρίσ τσαι;; .;:{) ντεrερμινlσμός του πολιτιομού" ,πού.όν έm­ Oάλλouv τr(wω οτήν άΥΡΟTlσ κο! στήν ΈV γένει ζωή τών άνθΡώυων, είναι τό οίισιασnκό άντικειμινο τοΟ παρόντος κεφαλαίοΙ.!. Περνώνrας όπό τό ενα δη­

μητριακό ατό άλλο. είναι σό:v νά κανουμε 1"6 γύρο τού κόσμου.

105

ΤΟ ΣΤΑΡΙ Τό στόρι έlνοι 1τρΙν όπ' όλα ή Δύση, άλλά όχι μόνον αύτή. Πολύ 1ΤρΙν άπότόν 150 αΙώνα. Υεπovεύεl στις πεδl6&s της: Βόρειας Κίνα;; μέ 1'6 κεχρί καΙ τό σόρ­ γο. ΦυrεύετO! έκύ ψtσα σέ τρύπεςι καί δtv θερίζεται σΑλό fξεριζώνετσl μαζί

με τό KO'Γ(16vl τou», μέ "Γιν τσάπα, 'fξάγcrοl μέσφ του Yun leang Ηο, <>:'fQV 'ΠΌ1'ϊ:η.ιΟύ πού μεταφέρει 1'ά δημητριακό., ώς: τό Πεκίvo. Βρίσκεται ό:κόμη πού καΙ YfQU ατήν '!απαιΥΙζΙ καί σηΊν Νόησ Κίνα, ooou, Kςrτό τά λεγόμενο- τού πατέρα

de las Cortes (1626).

ό άγρότης κατορθώvtι καμμιά φορό vΆ πετύχει

μιά σιιγκομιδή OTOPIOU όνάμοοα σε δυο συγκ(ψιδές ρUΖΙOΙ:Ι 16 , 'Απλό σιιμπλη~ ρωμα, ό:φου "ι Κινέζοι «.5έν ΎVωρίζoυν τόν τρόπο νό ζuμώνοLJV τό ψωμί, ό­ ~ δέν γνωρΙζοllV και πως ν6 ψήνουν 1'6 .ιφέαςJι καΙ άφου εlναl προ1όν έπουσlώ6ις, «τό σrάΡI [στην Κίνα] ε!νcο πόντα φθηνό ... Φnάχνoυν κομμιά

φορά με στόρι ένα εΙδος ψωμιοίι τroo τό ψηνσιw σrόν άτμό πάνω άπό μιά χύτρα και ,ό άναKαrεύoυν μΙ ψιλοκομμένα ιφερμόδια, ·Ολο μαζΙ, είναι. οί}μ­ φωνα μ' έναν ταξιδrΦτη της Δόσης, ~μlά 1roM 6αρειά ζύμη, πού κό:θεrσι στο

σroμόχι σάν πtrρα"I~_ Στήν Καντόνα, 1'6ν

160 αΙώvα, φτιάχνουν παξιμάδι,

!χουν όμως προηγηθεί τό Μακάο καί οί Φιλrιmίνες:- άτrό στόρι κατασκευά­

ζουν tπfσης ο;ήν Κίνα φlδt, χυλούς, γλυκά μέ :χοιρινό λΙπος, άλλά όχι ψωμlΜ, Στάρι έξαφετικης ποιότητας aUVQ\TtσrOI brIaqr; σrίς ξηρές πεδιάδες 'fOU 'Ιν­ KGf μέσα ο' όλόκληρη τήν Ίνδία ΟΙ άντώλαγίς ρυζιοίι καΙ σταριού yiνovra! όπό τεράστια καρα6άV1CΙ με 6οϊδάμαζες. Στό Ίράν 1Του­ λlέταl συΥήθαις οΙ χαμηλή ήμή ένα όtrσrul1(ij~ ψωμί, άtrλή λαγάνα χωρίς μαγιά, καρttός συχνά μιός θαυμαστης άγροτικης έΡγαοίας. Στά ΠεΡΙχωρα 'fOu Ίσrrαχάν, π,χ., -ο! σποφόρες γαίες .εΙναl σκληρές, καί XΡέιάζσvται τέσσεΡά καί κομμιά φορά fξl βόδια για vΆ όργωθοίίν, Βάζουν bια ποιδί στό ζογό τών πρώ­

&00 και ταυ άνω Γάγγη,

των βοδιών, l1ού τά χτυπάιι μ' ένα ρα6δΙ Υιό να ΠΡo:χωρoι)ν~19. "Ας προσθέ­ οουμε αίπό πού ξέρουΥ όλοι: το στάρι (rπάρχεl πuνroιJ γύρω-γύρω στήν Με­

σόγειο, ό:κόμη καΙ σriς όάσεις της Σσχι.:ιΡας, κυρίως αrήν Aϊyuπro, σnoυ οί καλλιέργειες, έπειδή ΟΙ πλημμύρες 'Τσύ ΝεΜου συμΒαίνουν τό καλοκαίρι, γίvo­ V'fΦ όναγκαοτιχ6 τ6 );ξΙμώνα, <.πό χώματα 1TOU δέν καλύπτονται (πΓ τό νερό, σ' ένα κλίμα (ικστόλληλο μέν έκεΙνη την έη:οχή Υιό τροπική θλό:στηση. όλλό

ει)νοϊκό Υιό τό ι;rτόρl, Τό aτόpl τό συναντάμε και φη ... AieloπiQ. Ξε.χlνώντας άπό την ΕUρci.:mη, τό στάρι έκανε πολυάριθμες μαxρUΝΈς κστο· κτήσειι;. Ό ρωσικός άτtOIKlσμός τό έφερε πρός τ' άνατολlκά, στήν rtSqpi<.t. 1Τέρα άπό τό ΤόμοΙ( καΙ τό Ίρκoίιτuκ' ό Ρώσος άγρότηι;:, ήδη όπό τόν 160 αΙώνα, tpmσrεveqIα'. -τήν τύχη του σrά μαΟρα χώματα ηΊς ΟίΙκρανΙας, όπου

αl όψιμες KστακτήαεJς της Α!κστεΡΙνης Β' θά όλοκληρωθοϋν aτά

1793.

Πολύ

πρΝ άπό αύτή ηΊ χρονολογία, τό σrάρι θριαμβεΟει έκεί, όκόμη καί παρόKαι~ ρο: .Σήμερα CtκόμηJl, λέε1 μlά ειιΒεση τού

1771,

-ση'!\, Ποντολία και

QTfJv

Βολι·

νια ίιπάρχει ..-όσο στάρι στοιβαγμένο σέ σωρούς μεγάλους οάν σπίτια, ποι)

σαπίζει εναι Βά μΠΟΡΟϊίοε νά θρέψει όλόκληρη τήν Euρώrrq»lO, Ή ίδια όm:ρα~ φθoνiα πάει χαμΙνη καΙ στά 17.84. τό στάρι έχει «1'00'0 χαμηλή τιμή σrην Οό· Kpovfa, ωστε πολλοί Ιδ10κτητες έyJ(UiέAElψαY την καλλιέργειά τoυ~, σημειώνει

tναι;: Υάλλος τrΡάκ,τopαξ1. Έν τοιΊτΟJς, «ή άφθονία αυτού '(ου δημητρlαΚΟί) εIvαι ήδη τόοο μεγάλη, ώότε ό'Χ} μόνο τρέφει tνα μεγάλο μέρος της Τουρκίας αλλά έξάγετοι κιόλας σrήν Ίan-cνία καί την ΠΟΡτογσ?ία» t κοθώς και στήν

106

Ό Bέpoc; σrιjν

'f'V6(a τ6ν 1δσ

αίαιvό στην dlπή

1'00 M2lΔbar.

(Φωroypoφkι F, QrJίlίcij,

Γαλλία, μέσφ τηι; Μαοσαλfας.. -πού τά -πλQια της φορτφvoυlΙ στάρια στήν

Μαύρη Θάλασσα, πού lTPQtPXoντaI εϊτε από τά νησιά το!) Αίγα!!)υ, είτε άπό την Κρφσlα, π,χ, άπό τό Gozlev, την μtτi:πε'1α Εόπ<ΧΤορΙο, ΈVΏ η διάβαση τών τουρκικών στενών γίνεϊαι με τΙς ό:m'rpαίτφες: ουναlνέ<πlς πού ήδη μσ­ νrεύoυμε..

Στήν πpαγμσiΊKότητα, οί πολύ μεγό::λε<; ώρες τον ;,ρωσικού" ιπαριο!) θό

σημάνοl)v άργότφα. Στήν 'IτcλIα, οτό:

1803,

ή άφιξη πλοίφν μέ φορήα oιJ..

κρανlκού qrapto!) πήρε aτά μό:iΊα τών γαισκτημόνων καιαστροφlκές δlασrό~ σεις. Ό έίηκΙνδυνος xαpαKτήpαs αύτών τών φορπων θά καταγγελθεί λίγο

όργότερσ καί στή γαλλικη ΒοvλrΙ τ6 181~. Πολύ

upfv

άτι' αίrrά τά γεΥονό,α, τό στόρι τής ΕύρώΥlης .εχει διο:;ι:σχίσεl Ύόν

Άτλαντικό. Στήν 'Ιβηρική Ά.}ιερlκή αναγκάσrηKE"\oΌ τωλiψ<;.ι τiς όνrίξαι:ς ouν·

θήκες ,'6)11 πολύ ζWΤαι-ν κλιμάτων, τών όδηφάΥων έντάμων, τών άντΙπολων καλλlφΥειών (καλαμποκιοi), μαvlΟκαςJ. ΟΙ άμφlKΑVΙKξς έmτυχίες θά έρθOUΝ

Υιά τά ατόΡ1 όψιμα, Ο1'ην Χ,λη, οτό Μεξικό, crτίς "χθες :τού Άγίου !\σvρε.ντίοu (Βόρε1α 'Αμερική) κα! πολύ περιοσότερο στίς άγγλllΦ; άποlκlες τής 'Αμερικής, τόν 170 καί κυρίως τον 180 αΙώνα. 1ά Ιστιοφόρα τη!) Ειοστώνης, θά μι-rαφέ~ ρουν τότε αιεύρια και στάρια πρός τi'ς σι::ικχαραιταραγωγlκές 'Avτlλλες, και i:ITtlT(I μέχρι τήν Εύρώπη Ι<(Η τήν Μεσόγειο, •Από τά 1739, άμφlκανlκό τrλQiα

ξεφορτώνουν στάρι καί αλεύρι σrήν Mαoσαλίιf'1', Τόν 190 σΙώνα. τό στάρι θδ

.

107

θριαμβεύσει σrήν Άργεvrινη, στήν Νότια Άφριιι:η. στήν Αυστραλία. σrό: CA!w θάδια .. τού Καναδό καΙ τοίι Middle We:St. έπι8ε8αlώνovrας παντού με την


1"6

ρο λέγεται σUΝΉθωI) στήν Γαλλία ιtή t:ορυφη τοί? maPiov Jj ' από κοντό, πω­ ΟΟϋνται τό μεοο καΙ τό μικρό στάρι, η σμιγάδι, μειγμα σταριού κι ένός σλλου δημητριακσυ, συχνά της σίκαλης. Τ6 στάρι διν KαΛί\ιεργaται άλλωσrε ποτέ μόνο του. Προϊόν άρχο1Ό, τroρruεmι παράλληλα μέ άλλο άρχσιότιφο, Ή ό­ λυρα, στάρι μέ καλυμμένο σπόρο, Oυνσvrάταl άκόμη σrήν Ίηχλlα τόν 140 aIWVG' γύρω στά 1700, εrrr)ν 'Αλσατία, στό Παλατινατο. στήν Σουα8ία καΙ τό tλ&nKό OpOΤrWI0, ώι; άρτοποιήοιμο δημητριακό. Στό: τέλη τού 130υ αιωνσ καλλιεργείται στό

Gue!dre

aταl lωΡfαις. όπως

και στην κομητεΙα τών

Namur

{όπου xρηoιμoπol~

ro κριθάρι, σrΙΙν τροφή 1'ων χοίρων καί στην KCΠασKευή

της μ1'riρας} καί ι'bς τΙς όρχές 1'οΟ 19ot.l αlώΥα, στ~y lωiλάδα 1'00 Poδαvo6 24 . ΤΟ

κεχρί καταλαμβάνει άκόμη σημάVnKό1'φη θωη . ~Aν ή Btvέfio. πoλIoρ)(ημέ~ νη fπtό το(ις rtν06έζοuι;. σώζεται σrά 1372. τό όφείλtJ άκριβωι; σrό ,,;,εχρΙ τών άτrOθηKώv τηι;. ~Ως: τόν 160 αίώνα, ή ΣινιορΙσ τής Βενετίας έξαΚΌΛοuθεi ευxα~

ρΙσrαις: vΆ απσθηκεύεl αυτό τό δημητριακό, πού 01αTfJpttro:1 tπί πολύ (καμμ1(] φορά ώς καί είκοσι χρόνια)., σriς όχυρωμένες πόλεις τής εmKpά'ruας της Terra 11'16 πολύ άττό τό στάρι, εΙναl πού σrέλνoυν πρό<; τό όχυρά

ferma, κι αίrrό ι

της Δαλματίας ή τά νησιά της Άνστολήι;, δταν παρατηρείται έKε.i έλλειψη

Ι

ι

Ι Ι

!

τροφfμωV"6. Τόν 1δο αΙώνα. τό κεχρΙ καλλιεργείται άκόμη στήν Γασκώνη, σrήν Ίταλία καΙ στήν Κεντρική Eίιρcirπη. Πρόκειται ώσrόσo 1'16 τροφή 1ΤΌλύ Ευτιλή, άν κρίνει κανείς όπό τό σχόλιο ΙVΌς iησουΠη του τέλους του αΙώνα, ό ό1iΌΤoς, θαυμάζοντας 1'1 ΨιΊάχvoιrν ΟΙ Kινiζol μί: 1'ά διάφορα κtχρι61'oυς, άνοφωνεϊ: «Παρ' όλες μα.., τις προόδους στίς έπιoτi'Ίμει; τής έκζήτησης, τής μστσlότηΤάς καί τού άνώφελου, ΟΙ άγρότες μας της Γασκώνης καί τών πεδιάδων του

MπoρVΤΏ δέν έκαναν καμμιά πρόοδο ωώ καί ΤΡΕις αlωvες ώσπ: νά καταφέ­ ρουν νά φτιάξουν άπό τό κεχρί τους μιά λιγότερο άζFnτη καί όνθυγιεινή τρο­ φή .. :.π. Τό στάρι έχεt κι άλλοιχ;, σποvδσlότερΟιJς συντρόφους, όπως Ιό ιφl6όΡI, πού χρηοιμΟΠΟJείταl ώς τροφή τών άλόγων στΙς χώρες τού Νότοv. Έτσι καί ή

σοδειά κριθαΡlΟύ εtναl κακή, πόλεμος δέν γΙνεταl. Aίrrό θά μπoρoUαι; μάλιστα νά λεχθεί Υιό τόv 160 αΙώνα κα! άργστερα, όπότε ΟΙ μάχες μεταξύ Τοόρκων κα! Χριστιανών κατά μηκος των συνόρων τής ΟόγγαρΙας ήταν άδιανόητες

χωρΙς: τό Ιππικ&". np6t; Βσρράν, 1"6 σκληρό Ο1"άρl 1ϊαραχωρει τή θέση 1"ου στα μαλακότερα, .6 κριθάρι στη βρώμη κι άκόμη τtεpιooότερo ΟΤή σίκαλη, νεοφερμένη οτά 1:δ6φη τού Βορρά. όπου δεν φαίνεται νά έμφαvίζεταl πρΙν τις μεγάλες 1:τηδρομές τού 1501.1 αίώνα: ή καλλιέργειά της Βδ έπnφστήσεl Εκεί καΙ

θά ΌV(I'ΠTυXθεί aτή συνέχεlα μέ την καθιέρωση τής τΡlετους αγρανάπαυση-f9. Μέ σiKσλη έκτός όπό τό στάρι φορτώνονται τά καρά6Jα της ΒαλΤ1κης, πού {:λκοvrαl πολύ νωρίς όλο καΙ μαKΡIΠr.ρα, έξ αlτΙας τής π,εινας τής Eόρώτrης,

Τό καθημερινό ψωμί

108

πρός την Βόρεια θάλασσα καί τήν Μό:γχη, έπειτα ώς 'Γόν ώκεανό τών Ιβηρι­ κών λιμανιών καί τέλος. Kσr& μαζικό τρόπο, .. ήν έποχή της μεγαίιψ; κρfοηι;

τού 1590, ώς τήν Mεαόyει~_ ~OλD αιTrά τά σιτηρά XρηOlμσπOIOΎVΤΑI Υιά τήν πσραο"ι:.υή ψωμιου, έχεί πο(ι τό ι;π-(rρι 11αρσυοlάζεl ό:κόμα aτόν

έλλειψη .•Τό ψωμf σικάλεως», γρσφει στά 1702OOι; γιατρός, ό .δΈV τρέφει όσο

,6

11:10 αΙώνα louis Lemery,

στάρι "αί 8αραίνεt λιγόn:ρο τήν Kolλlό~· τό κριθαρένιο

ψωμΙ προσθέτει, «άναζαιοΥονεΙ άΜα τρέφει λιγότερο όπό τό σταρένιο "οι ίό ψωμι σικάλεως»-' μόνον ΟΙ άνθρωποι του Βορραψιιάχνομγ ΨlQμΙ άπό βρώ·

μη «καΙ ,.ά 6γάζομν μιά χαρά πέρα μ' αύτό»31. 'Ωστόσο, εΙναι ηδη ξεl\αθαριw ομένο όη, κmά "{ή δJάρκεια του 18ου αΙώνα, aτήν ΓολλΙα, ΟΙ σιτοφόρες γαΤες μοιράζονται σχεδόν αιή μέση άνόμεαα σΙ «σιτηρά .. {bIed) (δηλαδη άρτοπριή­ οιμσ δημητριακά, στόρι καΙ οΙκαληί και oi: μlιφόλεπτΟlJς σπόρους {menus gralns} (κριθάρι, βρώμη, όρα6όσlτο, ΚΕΧριί' ή σίκαλη έξ άλλου, όντας !οοδύ w

VQμη μέ τό ι;π-(rpι γύρω σrά 1715. τό ξεrrφνό: ι:πό 1792 κατά 2 πρό<:;,;!2, Ά,v.η λύση καταφυγής, τό ρύζι, πού είσάγετάl όπό τόν 'Ινδικό 'Ωκεανό

ήδη άπό η)ν κλασσική άρχσιeπητα "σι που τό έμπόριο τού Μεσαίωνα τό ξανα6ρΙαι:εl στά λιμόνιο της ΆνσroAιKης Μεσογείου, και σ' α(rrήν ά",όμη την Ίσπανfα δπου ΟΙ ·Αρα8ες μεrt5ωσcιν τήΎ καλλιέργειά του άπό ποΛύ vαιpΙς_ Στόν 140 αlώvo, aτό παvηγιιρια της Κο:μπανfας, πουλιόταν ρόζι τής Μαγιόρ­

κας καΙ τό ρύζι τής Βαλένθια έξαγόταν ιυς καΙ σrίς Κάτω ΧώΡεs,n. Ήδη άπό τόν

150

αΙώνα, τό καλλιερΥουσαν aτήν Ίταλiα Kcιf ,rουλιόταν σέ χαμηΛrj .. ιμή

σrήν όγορά ΤiΊς Φερράρα. Γιά δποιον πολυγελούσε, έλεγαν δη εΤχε φάει pιJ­ ζόΟΟ1J1rtf, έξ οίτίας ένός λογοπαίγνιου 1'tοό δέν εχει καί με.Υάλη άξΙα: «Cne aνeνa mangia:to la minestra di rlsoll,

Τό ρόζι, άλλωστε, θδ έξι.τπλωθΕΙ σ' δλες τίς π-εριοχi<; 11)<; χερσονήσου, δινο­ ντας υστερα άπό λΙΎQ ζωή σi τφάσ'nες JδlοκτηυΙες σrήν Λομθαρδία, τό nεδε­ μόΥΤΙΟ, καΙ iofιoς ατήν περιοχή τής Βενεήας, στήν Ροράνισ:, στή", Τοοκάνη, σrήν Nό'rroλη. σrήν Σικελία. ΈΚCI ποό αύτοΙ οΙ όρυζώνεs έτπτι.ιγχάνouν, κάτω άπό τόν άσrεριoμό τού καπιταλn::ιμοΟ, ή άγροτική εργατική ΔVναμη πρoλετα~

ριοποιεϊται, Τό ρύζι έχει ήδη γΙν!! "r110 amato.., r:mιφό ρόζι:ι, σκληρό Υιό τόν ανθρώπινο ,μόχθο. Τό ρύζι θό όπOιcrήσεl επίσης σημαvnKή θέση σrό 1'ΟίΙΡΚΙ·

κό BαλKWIc?". Φτάνεl άκόμη KQt ώςτην Άμερlκή, όπου ή Καρολ1να θό γίνει

στό ,.έλη 1'00 170υ αΙώνα μέσφ της' Αγγλίας μεγάλος έξαΥωγέας:>.

ΚαΙ όμως, Υιό τήν ΔUoη τταpαμ€:νι::1 μιά βοηθητική τροφή που δέν Ελκύει καθόλου τοός πλoιJoιoιις, παρ' όλο πού πρωΥαν ρuζόγαλο. Καράβια πού

φορτώθηκαν μέ ρύζι σrήν 'Αλεξάνδρεια της Αίγύτπου ι ατά 1694 καΙ aτά 1709,

ήταν γιό τήν r αλλία Ιψιά m,eοηθηηκη τροφή Ύ1ά τούς φτωχOόs:rι36, :ετήν Βε­ νετία. ήδη όπό τόν

100 αΙώνα,

σέ mpImωoη σποδείας, τό ρΥΖ;ΆλευΡο άνοκα­

τευόταν ιιέ τ' liλλα άί\εορια Υιό ,.ην KστασΚWη του λαϊκού ψωμι<ιυ 37 . Στην Γαλλία καταναλlοκόταν σrά voσOKOIJεία, aτoύς στραιωνες, σrό: 'ίΥλοϊ('ι. Στό Παρίσι τό Βρίσκει κανείς συχνά O"tά ΛaΙKό: ουσσίτια τών έκΚλησιών, όνάκαιεw μΟΟ μέ yoγyύλlα, νεροκολόκυθα, ίιtωμένα καρότα, ιtvα ιιοΙκονομlκό ρόζl», ψημένο στό νερό μέσα σt χ(πρε.ς πού δiν τίς hrmav πσrέ Υιό νά διατηρούν

τά ιnroλtίμμάTά TOU καΙ τό «κατακόΘι .. 3ΙΙ . 'Ανακατεμένο μέ τό κε;φf, τό ρύζι έπέτρεπε, σύμφωνα μέ τoVς γνωσnKOUς, τήν κατασκεuή φθηνού ψωμιοίι, πάντα θέ8αlα γιό το(ιι;: φτωχοό!), .frol πού ούτοι νά εΙναl χορτάτοι μέχρι τό t:trόμεvo γώμα:ι. εΤναι, τηρουμένων TtUv ό:ναλογιών, τό 6ντΙοτοιχο έκεΙνοu πού προσφέρει ή Κ(να στοι)ς φτωχούς τψ" «που δέν μπορο(ίν νό όΥοράσουν

Το καθημερινό

109

τσάι,.; δηλαδή {εσr6 νερό όπου εχοw 6ρόσu κουκια κα! λαχανικά, 1(1 επι­

πλέον γλυlι:ισμαrα .-(πrό ζύμη λιωμενων KOUKItUV'"'t τών ίδιων πάντα αύτΦν κουκιών «110\1 χρηοιμεύοlΝ ΣΆv σάλτσα γιά νά βoιrrάνε τΙς τροφές»", Μήπως πρόκει1'ά1 YJC Όόγια; 'Orrωσδήποπ 1TpόJtUl"OI γιά lνα κατώτερο 1ΤρσίόΥ, προοt:Jσμέvο, δπως τό ρόζl ή το κεχρί τηι; Δόσης, νό: χορταίνει την Πξίνα τών φτωχώr'.

Παντού, μιά όλοφάνερη ι:σuyγέν.εια» συνδέει

1'6 στάρι

μΙ τά σl.ψπληρωματι­

κά δημψgιακά. ο; ιαιμπύλtς πού μπορουμε νό: χαράξουμε μέ θόσ'1 ής άγγλl­

κές τιμές ,ήδη άπό τόν

130

αΙώνα, το δείχνουν laόλcι<;: ο; ημές αίιτές ε1ναl

άλληλέVΔετ'ες στήν πτώση ή την άνοδο. Ή όμοφωνΙα χΌVΕΤαι λίγο, έπειδή ή σίκαλη, τροφή τών φτωχών, σημειώνει σΙ περlοδο άκρί6ειας tνrοvες αΙχμές καί KαμμιCι φορά ξετΝ;ρνϋ το Υδιο τό στάρι. Ή βρώμη, όννfθετα, παραμένει 'friαιu.

«' Η 1'Ίμή 'tού σταριού αίιξάνεταl miντ'α πολίι περιαοόn;ρο από τήν ημή

της 6ρώμψ:;», έξηΥε'ϊ ό OυΡΓ~ de Saint-Maur {1746}, ".ΙΜΥφ της! ουνήθειάς μας vό" ζούμε μΙ σταρένιο ψωμΙ [τQUλιiχIOΤOV οί τrλoooloι, την διόρθωση την 1rpQ~ σθέτσυμε έμεiςJ, σέ σημείο m;,η) βάζοlJV τά άλογα στήν έλεόθφη Βαοκη, άμέ~

ΣΩS μόλις όw:6εί ή ημή της 6pOCψψ?41, Στάρι καΙ βρώμη, εIVζ1Ι ΣΆv νό λέμε άνθρωποι καί άλογα. Γιά τΌv Dupr~ d€ Saint-Maur, Γι όμαλή σχέση (λέει οι:φUffi­ ιι:ή .. , όπως ΟΙ παλκιί οlκονομολόγω πού ήθελαν μέ K&θ~ τρόπο νά όπάρχε, μιά φυσlκη σχέση, 1 πρός 12, άνόμι:σσ σrόν χρυσό Kai τόν άργυρο), εΊναι 3 τrpός 2. οι:Κάθε φορά πού σέ ενα δεδομένο χρονικό διάστημα μιό: σέσουλα βρώμης {. .. ] πουλιέται σχεδόν Kσrά hια τρίτο λlγό1"ερο ό;π' δ,η ή σέσουλα του

σrαριoυ, τά πΡόΥμαια εΙναι στη φvοικη του] οχέση». Ή διάσπαοη τής σχέ~ σης αυτης ε.lναl σημάδι λιμοΟ, καί, όσσ μεγαλωνεl Γι άπόκλl0η, τόοο υιό αoθά~ ρ6ς εΤναι ό λιμός. ι:Σ,ά 1351, ή σέσουλα της θρώμψ;. στοίχ;ζξ τό Μι τέταρτο της oεoOIJW.,; τού σταριού, σrά 1709 τό ένα πqππo, ατά 1740 τό ίνα τρίτο, 'Έτσι ή άκρί6εια ήταν μεγαλότφη οτά

1709

ι'nr' δ, η στό

1351.

καί στά

1351

μεγαλύτερη ά1r' δ,rι σtό: 1740..... Αύτός ό συλλογισμός ίσχυε πιθανόν Υιά τΙς πραγμαιικότηΤξς που ό σuy~ γραφέας εΙχε ύπ' όψιν. Γιό: να ,011 προσδώσουμε όμ~, ώς πρός τό διάστημα σπό τό 1400 ως τό 1000, Ισχύ vόμQU, Qύrό εIvσι άλλη ύπόθεοη. Έτσι. άνάμεσα

σrό: 15% καΙ στά 1635, και πιθιwόν κατά τή διάρκεια τ~ϊ; μεyαλiJτ.ερoυ μέρους το!) 160υ αιώνα, ή άξfσ της θρώμη<; 66 πρέπει νά ήτσν grcssD InQQQ στην

ί Ι

Γαλλία κάτι λιγότερο άπό τό μισό τής αξίας του σταρlοΟ"'. Μόλις τό 1635 δ1αγράφεται ή «φυοική» αχΟΟη τού άκολουθώντας τόν όκρί6εια κατά τόν

3 πρόι; 2, Θά ήταν ότrέρ το δέον CιπλoϊKό, Dupre de 5aint·Maur, νά καταλήξουμε οέ μιά λανθάνουσα 160 αΙώνα: τήν όποία νό άποδώσουμε στΙς ταραχές της

trrοχής αυτής, l!J.ν λάθουμε Ι>π' όψιν δη ή έξομάλυνση έπέpxεταl γύρω στα 1635 μέ τήν έπιστροφή σt μιά σχετική έσωΠ;pJκή εΙρήνη. Θά μποροίκιαμε έξ

Ιοου νό σκεφτούμε ότι, στά 1635, ή Γαλλίατού Ρισελιέ έμm:ιινε ο' αίιτό πσυ τά έΥχεφίδlά μας όΥομόζσυν «Τριακovrαετη Πόλεμσ)' 'tόTt ή τιμή της βρώμης (χωρΙς τήν όποία δέν θα t'rπηρχαν ούτε άλογα ούτι iπmKό, ollτε KlλλΙ6αvrες '1τιφο6ολlκού) ΆVcl3aivn φυσιολογικό.

Προστιθέμενα τά μέν στά δΙ τσ όρτσποιήαψα σιτηρά δέν δημιουΡΥουν ποτΣ άψθσνία' ό άνθρωπος: της Δύσης όφεΙW νά ΠΡOσαρμαιm11 σέ Xρόvιες iλλεί­

ψεις. 'Ως πρώτο άντιστάθμιομα ίρχεταl ή συνηθlσμένη κατανάλωση λσχσνι· κών ή ψεuδoσλευρlών καμωμένων άπό τά ,Kάσrαw:ι η τόν άρα6όοιτο ποό

σπέρνουν στήν ΝορμανδΙα κοι τήν Βρετάνη ήδη άπό τόν

160

αιαινα, μετά τό

110

ΤορνίζΙΚts

ΤΟΡI

λi:E"'-π~~~T'~~~TΓ·'·'" Ι "" .,' ". ""."" Ι ' ... " , .. i"" i

"Ei----~

:

----t-------~.Jr---.:

••. ,. Ι " .~~~ Ι

:

,

"

"

"ΕΓ------τ

"

11. Τ!ΜΗ ΤΟΥΠΑΡΙΟΥ ΚAITHIυf'ΩMHΣΣγMΦΩNAMETO ΤΙΜΟΛ.ΟΓIΟΤΟΥ ΠAFIΣ!OY "Η &ι:i!O!~ γpaμμή ~ ,ιf>' ~ πn6l1ά Tcxm" μά Ψ1!V'ί της 6p:iψψ; ~ μέ τή σxft;rj """ ~ ω.; .φuαι~ή'

.. ~~ &;qι.M.:wf'(f'61fJ

"*

t>μ>j5 rojjcmμOOJ

θέρισμα τού σταριού, καΙ πο& ώριμάζει upfv "(6 χειμώνα"3. Ό άραβόοl,ος, πρΙ-π&ι νό: ιϊούμε παρεμπlπτόllTως. δέν εJναι' άγpωσrώδες άλλά -πoλυyoνOEI~ δές δημητριακό. Λίγο ένδιαφέΡΕI! Γιό τούς άνθρώποl.η:; εIVΆI ,6 «μαύρο oτά~

ρΙ>ι. Τά κάστανα δΙνουν tνα Βδαι; άί\ευρl yιά-yαλtrες, σι.'πό πού στίς: C€Vennes καί τιΊν Κορσική (mOKσλoUV μέ τό ώραίο σvojJQ: ιιτό όρτόδεvτρo7>, ΣτΉV 'ΑΚI­ ταν!α (όπου τά όνόμαζαν .. ballotesjIj καΙ άλλt>iι, "Η) \i;όστανα επαιζαν ΣVΧΝά

τό ρόλο πού θά παΙξεJ άργότερα ή πατάτα, "στα ,.Όv 190 αιωvα44'. Αότή ή λύση ΆVΌΓKης των μεσογει:ακών χωρών ήταν σπουδαιότερη άπ' δ,τι λένε συ­ νήθως, Στήν Jararιdilla, ιroνrά στήν Ίούοτα τής κασηλλιάνικης 'Εστρεμαδού­ ρας, ό μαγιστρος τού Καρόλου Koυίvτoυ τ6 6ε6αlώΎεl, (1556): "wO rTl ..:αΜ ύπάρχει έδω είναι τά κάστανα κάl όχι τό σrάρι, που κι όταν τό βρίσκεις εΙναι

φοβερά όιφI6ό45 »-. 'Αντίθετα, δέν εTνcιι διόλου συνηθισμΈVη ή κατανάλωση «βαλανιδιών καί

PIDauphine, Kσrά τόν χειμώνα τού 167
ζών» aτό

λιμοΟ, άκόμη μέρη όπου αότό τά βαλανlδια XρησψoτιoιoOvτo:ι γtά τό ϊδισ πρό)'·

μα»40, δηλαδή ως τροφή.

111

Σιιλ.loyή κάστανων rόv

140

αΙώνα. ΕΙιωνΟΥΡάψηαη

1'06 Tacuillum Sanilalis

ίη

Medicina.

(Φω7(JΥΡαφkr 'EθvI/l"Iίfi 8ι(Jλωθήκης ΠcιpισlOω.

'Αληθινά συμπληραιμσnκά δημητριακά, τό όσπρια: φακές, κοιικιό:, μπτζέ­ λια μαΟρα, άσπρα καΙ σταχτιά, ρεβύθιο, εlναl κι ουτά μιά φθηνή πηγrl τrρω­ τεϊνών. ΕΙναι ίό menu(# ή minuli, όπως άναφξρουν τα βενετσιάνικο έγγραφα, ΟΙ ταmlνές τροφές:. Μόλις ένα χωριό της Terra Ferma χάσει 1'6 menudi του άτrό Kι'.nτOlOV καλοκαιρινό όvεμocπpό6ιλσ, οπως outJeaiνt! συχνά, τό κακό έπtσημαIνξ'fQ:! άμεσως καΙ προκσλεί την έπέμ6αση τών ένεΤικών όρχων- καί

αύτό ΥΙστΙ σότές ΟΙ Ύαmlνέ<; τροφές fu:ropo6vτoI, δπως: άποδε!κνύετOJ όπό χιλιάδες γραπτά ισ.ίμενα πού το έξlOώνOUΝ μΕ τό ίδιο τό στάρι, δημητριακό. Στην 'Αλεξάνδρεια,';ς Aiγίrιπoυ, κάποιο πλΟfΌ, τής Βενετίας ή τής Ραγούζας.. €χει παραγγελία νό φορτώσει ciIε στάρι είτε κου1(ιά, Δύσκολα θά βρει κανεΙς, γράφει ό γενικός διοικητής τής Ι·ρανάδας, ρεβUθια καί κουκιά οέ έπαρκή πο­ σότητα Υιό τό στόλο· όσο γιά η,!ν τιμή, .εl ... οl t) ημη τού σταριούι) (2 Δεκψ­

βρίου 153:t7). Μιά άλληλογραφία στά lσrroνΙKά ένός διοικητή της Άφρικής, γύρω σrά

1570, tmOfjpnJvt!

ότι οί στραηιirω; iKtϊ θά ΠΡΟTlμούσαν τά gaιban­

Ζω (τά ρε6ύθια) άπό τό στόρι καί το παξψάδιilΙJ • ΟΙ Biave, ή ΎπηρεοΙα τού Βενετσ,άνlκο!) Σταριού, λαμθάVΟ\J\' πάvroτε υπ' όψιν στις προβλέψεις και έ­

JmpiiOEI<j κάθε σοδειας, Ύ6 οόνολο τών δημητριακιi>ν και των όσπρ(ων. Σσδξl6 :καλή σέ στάρι, άναγνωρίζovν, π.χ., στά

1739,

άλλά μέτρια σέ mίnutί, σέ λεπτά

δημητριακά, πού τrεριλαμ6αvol)ιι αύτην τήν έποχή φασόλια καΙ Kεxpt9 . Στήν ΒοημΙα, ΟΙ άναοκαφές πού έγιναν στα χωριά τού πρώιμου Μεσαίωνα εφεΡαν

Τ6 καθημιρινό ψωμ{

112

aτ6 φώς τήν ύιΤορξη μιας διατροφης παλωΦ) μΙ Βάση πολύ 1Τερισσ6προ τά μmζέλ!α τrαρά"ό οτάρl. Στ~ν Bρiμη, σrά 1758. τό Preiscourant δίνει διαδοχικά ... ήν τιμή τών σιτηρών καί τών λαχανικών (Getreide κσί HUlserιfrUchte). Παρo~ μοίαις, ΟΙ δισnμήσεll); τοΟ Namur καΙ τού Λουξεμ60ίφγου, -τόν 170 καΙ 180 αΙώνα, δεΙχνΟL.!ν δτι υπάρχουν στήν άγορά, κοvrά aτό στάρι, ή σΙκαλη, ό

άρσ6όαΙ"Γ{)ς, τό κριθάρι, ή 6ρώ1-lη, ή όλυρcι καί τά JJTrιζέλI~.

Στάρι κα' ΙΥαλλαγή τώΥ καλλιεργειών Τό στάρι δΈV μπσρεί νό κσλλ.ιεργηθεί σrό lδιο έδαφος δύο διαδσχlκά χρόνια χωρίι; μεγόλη όπώλοα. Πρέπει νά μετακινηθεί, νά άλλάξει έδαφος. Γι' αύτόν τό λόγο, τ6 με:Υάλι;ι θαυμα Υιό ξycv Δυτικό σrήν ΚΙνσ, είv<xι που βλέπει τό ρύζι νό φυτρώνει όστQμ(τnγrα ~πάνω Q'ηΊν ίδια γη», γράφει όm:xτήρ de Las Cortes (1626), .πού δtν την άφήνουν v' άνι:rrrαυθεί ποτέ, κανέναν χρόνο, όπως Kά:~

νοvμt ση'!ν Ίcnrαvισ μας»Si. Ε!ναι ποτέ δυνατόν; Π&ς νά τ6 τησrtψo κανε!ς; Στήν εόρώπη, καΙ παν;σ6 WOV καλλιεργείται, τ6 στόρι μετατίθεται, άπό τόν ενα χρόνο οτόν tiλλo. Πρέπει νό: έχεt aτή διόθι:οή του μιό έπlφΣVεια διπλή ~ τρrπλή άπό έιι;wην που καταλαμβάνει, άνάλογα μέ τό Άv μπορεΤ νό έπιοτρέ­ ψει οτά ϊδιςι: ΟΟάφη (soles) κάθε 5εύτφο rί κάθι;: ",pi'ro χρόνο. Ή καλλl.έργι:lά του δηλαδή άνήκεl ο' !να σύσrημσ διετούς ή τριετοίίς σποράς. Σέ πολυ Υενlιι;ές γραμμές, άν έξσιρtoει κανεΙς ρι;:ριlcές στενές ζ&νιχ; πολύ προΦΘημένης καλλlέργξlας, πρακτικό χωρίς άγρσνότrαυσηι δύο ουστηματα μοιρόζοvrαl τήν Εύρώπη, Στόν Νότο τό σrάρι ή τά άλλι:;ι. άρroποιήσφα δ'1μη­

τΡιακά καταλαμ6άνουν διαδοχικά τό μισό καλλ.ιερΥοόρενο Ιδσφος, ΈVώ 1'6 άλλο μισό μέ\ιI;Α οι όγρανάπσυcιη, σέ barbechf)!>, όπως τό λtvι;: στήν Ίσπανίσ. Στόν Βορρά, τό έδαφος διαιρείται σέ τρία τμήματα: xεφωvιό"rΙKO cιιτηρό, ό­

\ιοιξιάηκσ αlτηΡό 'Ι10ό σπέρνεται τήν άνοιξη (τό λένε έπΙΟης μαpηό'rΙKO, αψι­ μο, οαρακσσπανό), τέλος άγραvemouοη. Mi.χρ! πρόσφατα, ατήν Λωρραfνη, Υύρω 6πό τό χωριό που θρΙσκεται ατό κtvrρo τών χωραφιών, σί τρεΤς ιαιrη­ Υορίες έδαφών μοιράζοvrαJ τόν καλλΙεΡΥQuμενο χώρο (finage) πάν τμήματα &ιός: κvκλ,οv "Πού σχεδιάζεται χονδραι:ιδώς μέχρι τ6 Υεm:ιV1lcά δόση: οτό'ρι,

βρώμη, πεploχtς σέ όγpαvάπι:;ι.υoη που 7ίς Λένε

versaines. Δισδοχικό:, τό στάρι

'Παίρνει τή θέση τών γαιων σέ άγρανό'rroυση, ή 6Ρώιιη καλλιεργείται tw-πov ιιπηρχε στάρι. καΙ έκεί πού εΤχε φι.ιτεUΘεi Βρώμη Υίνεταl άΥρ.ανάπαυση. Έτσι

έπ:ιτυγχάνι.ται Γι τριετής όμεlψlσπορά: σrόν τρίτο χρόνΟ' ξαναγυρνούν άπό κεί ποό άρχισαν. "Αρα. δύο είναι τά σvστήμαm: σr6 ενα, ή γΙ; πού πpςιoρiζε~ ταl Υι6 ίό στάρι άναπαύεταll1ερισοότερο· σrό άλλο, καταλαιιβό:νει κάθε χρ& vo, τηρουμένων δλων τών άναλογιών, όλο Kaf μεΥαλυτερη rnιφάv"εια. ότrό τήν προϋπόθεση νό: σπαρΘεί όλη μΙ στάρι, πράγμα πο]) φαίνεται πώς δέν συμβαίνει ΊΤοτέ, Στόν Νότο, ό σπόρος τού αταΡ10(ι εΙναl πΛoυιnόπρoς σέ γλouτίνη, σrόν Βορρά έχει μεγαλόπρη ό:τrόδοση, tvώ έmπλέoν παίζει ρόλο ή 1τοιό1'ητα τ06 έδάφους καί τό κλίμα. 'Ωστόσο, ένα παρόμοιο σχημα δέν άληθεύει m:rρCf μόνο οΙ 1'ελείως γενικές γραμμές: ύπάρχουν σtόν Νότο καλλιέργειες ι<κι:;ι.τά ίό τρΙΤο. (μΙ άγραναπαυ..

ση έπί δύο χρόνια}, Ύό

1QIO όπως ouvαvr6wral

έπίμονα aτόν Βορρά περl1Πώ­

σας διετούς άγpaνάπαυσης (όπως ατήν Βόρεια' Aλσσriα. όπό τό Στρασβούρ­ γο ώς τ6

Wissembour!(1). Ιέ μεrαyενέστεpo
γρανάπαυοη διαδέχεται τήν διετή, ή όποΙα διατηρεϊταl άKό~lη σέ αρκετά ρε·

.

113

Ι

Ι Ι

Ι Ι Ι

Ι

Ι ι [

16 όργωμα.

Mιιφoyρoφfo rών Heures

de Ι<ι. Bienheurcuse Vie(ge M3rie, 140$ ι;ι.1. (Φωτc­

ypαφia 8υΙΙ0Ζ).

γάλες έΚ1'άσεις, όπως μιά όρχαία γραφή πού έπανφφανΙζεταJ πάνω σ' ΕvΑ παλίμψηστο. Φυσlκά, στά όρΙό τών δύο μεγάλων ωp<ι:lτταϊKιίΊν συστημiπων, τόν Kσvόνα "ΠOHlIOUV οί μι;ικτέ;:; πρακτικές. ΜJά στατιοτική έρευνα πού όφQμά τΙς lima-

gnes στόν 160 σίώyσSΊ σημειώνει τό άνακότφα δισων καί τριετών άγρανα­

[

παυσεων, άν6λογα μέ τό έδάφη,

1'6 tργVΤικά χέρια,

τό

rnmooo

τριετής άγρανσύπαση, ή όποία μοιάζει μέ τΙς βόρειες έναλλαγές.

r

τού άΥΡΟΏ.

. κού πληθυσμου ... 'Ακό)Jη καΙ aτή νότια έσχατιά .ής ,16IετoOς~ ζώνης, γύρω άπό τήν Σεβίλλη, στό 1755, ίrπόρxεl μιό: μικρη περιοχι'! όπου έφαρμόζε-rαι rΊ

114

, Ή σπορα. British MlJ5eum, 130ςαΙ. (ΚιUσi τού MclJ{Jlfou)

" .'"

" 'Αλλά 6" άφήοουμε αύτtς τίς παραλλσγές. Kι:τr' ό:ρχήν, γυρίζει δtν yι.ιpftct κάθε δύο ~ τρία χρόνια ι) άγραναίπταση, ύπό'pχtl ΊTάνTQ1't bIas νεκρός χρό­ νος, μία όργΙα στήν καλλιφγυα τών δημητριακαιν. Λίπος ό νεκρός" XpOv<ις αιιτΡέπξ! ι:πό fδσφος τής άγρανάπαυοης νό: αναOUΓlφOΤήσει τόν nAQiJro του οέ θρεπτικά άλοτα, Μετά χρεlσψαι μόνον λΙπασμα ι(οί όργωμα' τό έπανα· λαμ60vόμενο οργαιμα έχει 1"ή φημη ότι αερίζει τό έδαφος, δη lrtrOIJaKpUVti τα ζιζάνια, όη προετοιμάζει πλούσιες σοδειές, Ό jethro Τυll (1δ74·1741}, /Νας άτrό τοός άπoσrόλoι,ις της όγΥΛIι.:ής όγροTlκης αιανάστασης, συστήνΕΙ τά έπαναλαμ6σν6μενα όΡΥώματα, ώς ίσης αξίας με τό λίπασμα και τήν άμεΙΨΙ­

aτrαρά τών καΛλιεργεIΟΟ.;>". Γpσwr6 τεκμήρια μιλούν όκόμη κα! Υιό tπτά όρ­ γώματα, περιλαμβανομένων κι έκεivων τά όποια προηγούνται της στroρός;.

Στόν

140 αίώνα γΝετσl ηδη λόγος Υιό τΡΙα όργωμι;rΓα, σrήν ΆγΥλΙα 'Καθώς

καΙ οτην Νορμανδία (την άνΟI4Ί' τό φθινόπωρο, τό χειμώνα),,, Στό Artois (13ΖΒ), ή προορισμένη γιό τό στάρι γη «εΤναl δουλεμένη καλά σέ τΕσοερα

roycS

[όργώματαJ. Ενο τό χειμώνα ιι;αί τρί-α τό καλοκαίρι_55, Στην Βσημία, aτά κτή­ ματα των

Czernin, είναι κανόνας, υτά 1648. vΆ κάνουν τέσσερα η τρΙα όργώ­

ματα, όνάλογα μέ τό άν ή γη προορίζεται Υιό στάρι ή Υιό σίκαλη. "Ας συγκρα­ τήσουμε αύτά τό λόγια έVΌς γC110κτήμοvο: όπά τήν Σα80ία (1771): .. Ιέ όρlσμΙ­ να μέρη έξαvrλoυμαoτε νά όργώvoυμε χωρίς σταματημό κα! κάνουμε μέχρι

τέσαι:ρα ~ πWrε όΡ)'fμαrσ Υιό νά 'χοu}lε μιά μόνο οοαι:ιά οταρl()ϋ, ΚΙ σύτή -συχνά 1tOΛU μttρια~ . Ή σιτοκαλλιέργεια αιro:lτεϊ έξ άλλου τφOOI:l(ΤΊκό λΙΠάΟμα, τφάΥμα 110ό δέν κάν.ε11ΤΟτέ k:αν.εfς Υιό τή βρώμη ~ όΠOIOδήτrστε μι:φπάτIΚΌ, ανοιξιάτικο η όψι-

115

μο δημητριακό, μΙ άτroτiλεoμα ή άπόδοση τήο; βρώμης, ή όποια σπέρνεται πυκνότερα άτrό τό ιπάρl, νό είναι συνήθωο; κόη λιγότερο άπό τό μισό τηο; άπόδοσης του (Tf0PJOU. σέ άνriθεση μέ τά σημερινά άτrσn:λέσματα. "Oταv πρόκειται Υιό ιπσρι τό λfπσoμσ τού έδό:φοuο; Ex~ τέτοια σημασία, πού αιl1'η~ ρtίται στtνό; άτrό τόν Ιδιοκτήτη. "Ενα ooμ6όΛCΙlo tιφίοθωσψ:; τού 1325, τό ό~ ποίο παρα:χώρησαν ΟΙ μοναχοί της Chartrf1S στην nIKapδfa, προ6λέπει σtό σημείο αυτό, σέ τrερrrπωζlη διαφωνίας, τή διαιτηαια ΠρσΥμm-ι;ryvωμόvωv

(prud'nommf1s).

Στήν ΒΟΙΗιίι;ι, στσ τ-ερόοτια (όπ.έρ τό δέον τεράστια όναμφι­

σβήτητα) φέουδα, υπάρχει ένσς 1<στάλΟΥ<>ς τών λlπασμσΓων, ΕVα Dϋngerregί. ster ό:κόμη καΙ γύρω άπό τήν Άγία Πετpoύrτoλη, ~hlΊfO(Vouv μέ κοπριό: ένι­

οχυμένη μέ άχuptl' γιό όλα τά σιτηρά όΡΥώνουν δυό φορCι;, γιό τά Winterr~1f­

gen [τή σίκαλη τού χεtμωνα, λέει ένας γερμανός μάρτυρας] τρεΙς φορές»5 . τόν

170 καΙ 130 αΙώνα, σrήν Κάτω Πρo6ηγιdσ λογαριάζουν και ξαιαλογαριά­

ζουν τά άναγκαϊΟ φορτώμστα κοπριάς, εκε.ίνο: πού έριξαν ηδη οτούς άγρους άλλά καί τrooα 6κόμο τot'ις χρωστάει ό άγρoVΌμOo;' κάποιο συμβόλαιο, μάλι~ ιπα, τrρo6λέτrει ότι ό δικαιοίΊχαι; θά μπορεί νό έϊrαληΘWιl τόν άριθμό τών φορτφμάΤων της κοπριας πριν τη ρίξουν, η Μι θό: αιι8λtπει τήν προετοιμα­

σίατηςa. Τό δη ύπαρχουν CrιτoKατάσrστα της κοπριάς, χλωρό λl1Υόσμστο, σrάxn:ς, σαπισμένα φύλλα στή χωριάτικη αύλή iΊ σrό δρόμο τοΟ χωριού, δέν σημαίνει δη η lωΡlότερη ττηγή Λιπάσματος "[Τναl τά ζώα καί όχι ό άνθρωπος τής ύπαl­ θρου ή των πόλεων όπως σrήν

•ΑΤΓω

'Ανατολή (έν τoιJτolς σΓtlν Δύση ΟΙ

άκαθαρσίες τών πόλεων χρησιμοποιούνται σΙ μερικές περιοχές γύρω όπό αυ­ τές, όπως στήν ΦλΆV5pα ή γύρω όπά τήν Βαλένθια, σrήν 'Ισπαν(α, η ακόμη

γύρω άπότό Παρίσf'1}.

Mi δuό λόγια, ordPJ καΙ κτηνοτροφία άλληλoεξαρτiiwται καί συνδέονται μ?Τσξό τους, ΙδlαΙτερα άφoίJ η προσφυγή σrά ζειιΥάρlα τών ζώων waI άπα­ ραhητη. ΕΙναι άδύvστo νά σκεφτΟι1ι:.ε δn έναο; άνθράΠroς ποό μπσρεϊ vό σκα­ λίσει τό πολύ ινα έ.κτάριο τό χρόνο (σrήν 1εραΡχΙα των μέσων έρχετοι πολύ 'Πίσω μετά άπό τό άλογο κcί τό Βόδι} θδ άναλά6n νό έτοιμδοο μόνQS τσ\.! τήν άπξραντη γη πού 11'ροορΙζεταl γιό τή σπορά. τα ζευΥαρlο εΙνσl ΆVcryκαία, άλογα στΙς χώρι;ς τού Βορρά, βόδια καΙ μουλάρια (και ολο κα! περισσότερο μουλάρια) σrόν Νότο. "Ετοι, μέ άφορμή τό σταρι καί 'Τά @λα δημητριακά, και πάνro: μέ τις τοπι­ κές παραλλαγές πού μαντεύοιιμε, όργανώνεταl .,ένα ΠOλίmλOKO σόσΓημο

σχέσεων καί σuνηθειών, τό<ισ <-'φραγές ώστε εTνcιl άδόνcrrον νό: ίmάpξo\.!ν

ρωγμέο;", έλεΥε ό Ferdinand LQtM. Τά τrάvτα έχουν τη θέση τους, φιπά, ζώα καΙ άνθρωποι. ΠράγμάΤl, τΓrroτε δέν νοειται χωρίς τoιJς άΥΡότες, χωρίς τά ζώα πού ζεύιw-rαl οέ άροτρα καΙ χωρΙς τό έrroXιoιcό έΡΎάΤ1κό δνναμlκό πού άσχολεΠαι σroός θερισμούς καΙ τά άλωviσμαιo, όφου θεριομά; καΙ άλΏVι­ σμα yiVQVΤQ! μέ τό χέρι '-01,) όYOpclmou. ΟΙ γόνιμtς 'Πεδινές γαίες σνo!)'I)vrαl

σrό έρyσrΙKό δυvαμJκό των φτωχών χωρών, πού dvαl συνήθως ΟΙ όρεινές άγQνες περιοχές. Πρόκεπσι ψό εvσν συνδuαομό παυ έ1τι6t.6αlι,f)νεl μt όνςrρΙθ~ μητσ παραδε!Υματα (ΜεσημβΡ1νός Ίούρας., Dombes, Mi4ssif Ccnu",j καΙ lanτην έπι60λή ένός ΊTavIσxupou κανόνα ζωής. ΧιλΙ&δες εΙναl ΟΙ εύκαl­

guedoc)

ρΙες πού μός προσφέρονται για νό: δούμε αΙΠή τή διε!οδuση. Σ1'6 τοσκανlκό, τόσο πυρετώδες Μάρεμε, fνσ άπέραvτo πλήθος θερlιπό:Jy έρXεrαl κάθε χρόνο, άναζητώντος ύψηλά ήμερομΙσθια {μέχρι πένrε Ρ3όΙ; τήν ήμέρα στό

,-6

T(J ΚOOfJPl:etwj ψωμ.ί 116

'Αvαρίθμητσ tlvaI σι.ινήθως έκο τά θύματα της έλσνοaΙας. ΟΙ άρΡωόΤΟI tγl(mawτrι:wraI χωρίς φροντίδα, μέσα σέ καλύβες πλάι σrά ζωα, μέ λίγο

1796).

άχυρο, Βρώρlκο νερό και μαυρο ψωμί, ένα Κptμ~ύδl iΊ ενα κεφάΛι σκόρδο,

«πολλοί πεθαίνουν χωρίς γιατρό καί χωρίς ίερέ-α. 6

•

·Εν τούτοις, εlναι φαν,εΡό δη ή σιτοφόρος γη. τακτοποιημένη, μέ τούς άνo,~ χro{ις άΥρούς της (operιfield), ταχτικές καί ywικώς θt61ασμένες άμεlψl~

.is

σπορές της, την άπέχθεlα τών χωρικών νά παραχωρούν πάρα πολύ μεγάλες έκτόσεις σrά σιτηρά, 6ρΙσκεrαι ο' εναν φαΟλο κύκλο; Υιό vΌ αυξήσονν την

παραγωγικόΙΊ1τά της, έπρι:πt νά α&ξήσουll τα λιπάσματα, άρα τά μεγάλα ζώα, ό-λογα κοί βοοειδη, άρα νά tm:Krcivouν

rfc;

βοσκές άνσyι<ασrlKα εΙς

66:-

ρος τού σταΡΙΟύ. 1ό 140 άξlωμfi τού Quesnay συστήν!1 .. να ώνοήσουν τόν πολλαπλααιασμό τών ζώων, rnειοή αυτά δίνουν οτή γη 1'6 λιπάσματα πού tχoυν ώς άπφέλεσμα TQOt; πλούσιους θι.;ρlομοΟς». Ή τΡιετήι; όγpανάτrαυoη,

ή όΠΟΙQ έπι6άϊι.~1 ΠΡΟκι:rrαFtκτικά όΡΥία Ινός 'Χρόνο\) αιά αταραχώραφα χω­

pf<;

νό πoλυεmτρέτrει aτoύς χωΡΙKOUς vΆ ξεKλt60υv στrό αύτή τήν αργή γη

6:λλες καλλιέργειες, κα! ή όποια δίνει άπόλuτη προτεραιότητα aτήν καλλιέρ­ γεια τών οlτηρών, δkν φτάνει γενικό τrαρό σΙ άρκιπά φτωχές αιroδόoεις. Δέν υπάρχει άμφl60λΙα δη τά 01ΤΌφόρα έδό:ψ'1 δtν είναι οάν τούς όρυζώνες ηί)ν άπρόσπων καΙ κλεισμένων σrόν έαUΤό "ους κόσμων. Γιά τά ζ(ί:ισ πού πρέπει

νά θρεψουν

wdFtxouv τά δάση, ΟΙ

χερσότοποι, τό' θερισμένα λιβάδια, τά χορ­

τάρια Kσrά μηκος τών δρόμων. Aίrroί ΟΙ πόροι όμως ΕΙνσl άνεπαρκεϊς. Παρ' 6λ' αότά. όπάρχεs: μιά λύση, ή όποία άνσκαλύφθηκε καί έφαρμόστηκε όπό παλιά, άλλά μόνο σέ μφlκες περιορlομένΕς 1I~Ριoxές: στό Artois. aτήν Βόρεια Ίταλία καΙ aτή'" Φλάνδρα, ήδη άrrό τόν 140 οΙώνα, σΙ όρlομένα γερμανικά έδ6φη κατά τόν 160 αιαινα καΙ στήν ΌλλανδΙα, και Twιrraia στήν ·Αγγλία, Ή λύοη αύτη αυνίσrαται στήν έναλλαγή οιτηρών καί χορτονομών, αέ μακρο·

χΡόνιες' έναλλαγές ΟΙ (nrΟIες: καιαργοίιν ή ρειώνουν σημανηκά την όγρανά· 1roυοη, μέ τό διπλό πλεονέκτημα \Ιό πuρtχoυν τροφη ατά μεγάλα ζωα ι<οι νά αόξάνοtlν τΙς άτroδόσειl;,.ών OΙTηρGJ"', άναOυγKpoτω\."'tαS έπΙσης τόν όρυκ:rό

πλοότο .ου έδό φσιΙς63. 'Αλλά, παρά τΙς ΙΥολλαιτλαοlαζόμενες συστάσεις των άyρovόμων, ι'ι cάγΡοnκή έπανάσrαoη», ή όποία όΡχΙζει νό. κερδίζει έδαφος μετά τό 1750, θά χρειαστεί !.ναν όλόκληρο atilivo Υιό νά τελειοποιηθεΤ σέ μιά χώρα όπως ή ΓαλλΙα Oτroυ, όπως rivol γνωστό. όφθovOύ'ιl οΙ οlτοφόρtς: γαίες, κυρiως σrό 6όρtΙ(1 τού AiyfJpa. Αότό οuμ8αfvει έπειδή ή προεξάρχουσα καλλιέργεια δημητpιαKΑW άποτελεί σ' αύτή τή χώρα άληθιVΌ κλοιό, δομή όπό την όΠDία δρσπξΤεύεl Kανεl~ δΟΟκολα κοί μΙ φόβο. Στήν B9uce, Qπoυ ή έHI~

τυχία

"fWv

σιτηρών είναι παραδειγματική, "fά έκμισθωτlκά οl)μΒόλαια θά έπΙ ο

θάλλουν Υιό πολνν ι«:ι:ιρό τό σεΒασμό των τριών «rnOXOOVD ή «έδαφών~. 'Εδώ, ή «povrtΙ:WQJ! γεωργία δΈV δημιοιιργεί ι'φέσως σχολή. Ι' αύrό όφεiλεrαl καί ή όπαισιόδοξη κρίση τΏv άγρονόμων τοΟ 180υ.αlώ­ να, ΟΙ (nrOiOI βλέπουν σrήν καιάργηση της άγραν6τταυσης καί την uΙοθέτηση

των τεχνητών λl6αδιών 'rήν πραι'l"αΡχIι<ή, f.r,ι όχι μοναδική, προϋπόθεση γιό τήν πρόοδο της γεωργΙας. Αύτό εΙναι .ό κύριο κριτήριο βό:σει τού όποίο\)

ιφινεται άπαραιτήτως τό ί:τππεδα l'()ύ άΥΡΟ1ΊΚΟ[) έκσιηχρονlOμού. Στά 1777, ό συγγραφέας ένός; Dίctionni1ire tΟΡοgr.φhique du Mi1irιe rnIOfJfJQ[nI _ά1τό τη μεριά της Mayenne μαύρες γαίες, δίισιαιΛες στήν KoλλItp)'tIa καΙ όλλες άκόμη δυσκ<Μότερες: άπό τήν πλωρά τόο Laval όπου [...] ΟΙ καλύrερOI ζwγάδες μέ fξι 86610 καΙ τέσσερα όλΟΥα δtν μτroρoυν να όργώσουν τό χρόνο παρό 15 η

117

Ό Θεριστη1Ο

,

ΠΜ,

!

Ηeurί1s

'

Ι, "

"(oij V. van Go.

1885) lπdwtι.

~lψσπpνπ:ιp, νων

Ίδρυμα

κσί ό

V.

8cpισ

de Nolre-Dame Tώ~ ro# Herιl1es,sy {16ος σΙ

χρηοψοποιονν μtHjv [δισ κί

μΙ διαφορά μι:γαλι'm:pη &ΠΙ

ώw:S' (άλλ6 στην [ώα ΤΠΨΙΙ ταυτόοημα ιΡγολι:ίσ

steπhm

(Pick

Cemeentemusea κα( 8ib/iotMqt

(ιαιoi τού

1*

τΏv Βρυξελλών).

Τ6 καθl]μt(}ίν6 ψωμ;

118

16 στρέμμαια {arpents). Γι' αυτόν τό λόγο άφήνουν τή γη νά ξεκουραστεϊ Υιό 8, 1Ο, 12 oιrvεχή χρόνlα(Α», Τό ίδιο οεινσπαθοΟν στό fIniste.re της Βρετάνης ΔUotι ΟΙ άγραvσπαUΟΕIS ψαοροί}ν νό διαρκέσουν 25 χρόνια στΙς κακiς γαίες καί 3 μέχρι 6 χρόνια στίς καλές •• Ό Arthur Young, διασχίζοντας την Βρετάνη, v<.ιμfζε.ι δη βρΙοκεταl. OtfrE λίγο οότεποΜ, σt χώρα αyPOiKtuJi&. Καί όμως πρόκειται έδώ γιά τεράστιο λάθος έκτίμησης, ΎΙΙ.1 tva λάθος ΟΠΤΙ­ κης, τό όποίο q' ~α πρόσφατο ό"ρθρο τοl) ό jacques Μυ11ίΕΖ φωτίζει μέ άφθο· να παραδείγμστα καί άποδείξεις. 'Υπάρχουν πράγματι σrήν Γαλλία, όπως κι άλλου στήν Ευρώπη, πολυάρlθμε'S καί έK,εrαμένες mρlοχΙς όπου τά ά'γριό­ χορτα εiνOI m:ρισσότερα άπό το στόρι, όπου τά: ζώα είναι ό κυρίαρχος τrλoI)..

ΤΟ'). το Ι!1Πορlκό Jιπλεόναομα» άπό τό όποϊο

IJUOpOUv νά ζήσουν όλοι. npo

w

κειταl Υιό τούς κρoσrαλλoσχιστώδεις ορεινοός όγκους, ίά μέσου ύψους βου­ νά, τΙ<; ύγρές η τελματω6εlς ζώνες. τά άλση, τίς παράκτιες όχθες (aτήν Γσλλία τό μακρύ μέτωπο ακ,ών άπό την Δουγκέρκη

W; την Bayonne).

Όπου δμi:::Oς κι

αν 6ρΙσκεται, αίrrός ό χάΡ1'ΝCις κόομος άπστrλεϊ τό άλλο 1ΤΡόσω1ΤΟ της όγρo~ 11κης Δύσης, τό όποιο πι.:φαΥνώρlσαν ΟΙ άγρονόμο! ,00 180υ rof τών άρχών τού 190υ αiώνα. ιω:θισς ή μόνη TOW; έννοια ήταν ltώς v' αυξήοοl)ν'Πάο!] Ου­ σIςc τήν απόδοση τών σιτηρών και να ι'.ινrΑΠVιφιθaOν εrOI ατήν ζήτηση ένός αόξανόμε.νοι) 'Πληθυσμοl1. Φυσικά, ΟΙ iσrOpfKOI όκολοόθησαν η:t βήματά τους. 'Εν ΤΟtYrΟιι;, εΙναι προφανές δη σ αυτές τΙς UtpIOχb; ή όγρανα(;Tfαση (δπου ύπάρχει άyΡΑVά'1Tαυση) εΙναlένα κίνητρο καί όχι lνaς νεκρός χρόνος η

lνα νεκρό βάρος6'. Τ6 χορτάρι εδώ τρέφει τό ιι:σπαδια, είτε πρόκειται νό δώ­ σουν κρέας σφαγείου, είτε γαλακτοκομικά ΠΡOϊΌVΤσ, είτε ζώα κστrσδlοl1, είΤΕ ό1roζύγια: πσυ"λιiρl(l, άλογα. μοσχάρια, άγξ.λάδες, βόδια, γαϊδοόρια, μουλά­ ρια. 'Εξ (ιλλου χωρίς αύτή τήν άλλη Γαλλία, πώς θότρεφόταν τό Πσρίσι; Πώς θά τροφοδοτούνταν οΙ μεγάλες ζωαγορές τοl1 Sceaux καί τοίι Poissy; Ποι) θά έβριοκαν τά άναρίθμη,α ίmOζύγια ποό XPItI{tζovrCΙΝ ό στρατός wf ΟΙ μεταφο­ ρiι;; Τό λάθος UΝΣι νό συγχέουμε ,ήν ά"γρανάη'αUΣΗ τών σιτοπαραγωγών χω­ ρών μέ ,ήν ά'γρανάΠ'αυση των κτηνΟτΡοφ!κών χωρών, 'Ο δρος ε1ναι ακατάλ­ ληλος Υιό άλλες ΟΟός όπό τ(ς σι,οφόρες γaίες με τήν κσνονική άμειψισπορά. Κοvtό σrήν Mayenne ή 'στό Laval. καθως κι άλλοίι (άκόμη και γυρω όπό τήν

Ρώμη), τό άρα!ό όργωμα τών 6ooκ<;trόπων κσl ιi σπcρα σrrηρ(iw Υιό ένα Γι δύο χρόνια &έv άπOϊΕΛCύν παρά έναν τρόπο ΆVαOoYKpό'rηOης τών λlβαδlΦν - μέOQδο που Xpq~μoΠQIEiTαI άΛλωση: άκόμη καί σήμερα. Ή Uπoπθ,έμενη άγρανάπαυση σ' αυτή τήν περίπτωση άπtχεl πολύ άπό τού νά εΊναι μιά .νε~ κρή όyρανάιrιxυoη» όπου ή γή καλλιεργείται, όπω<; ουμβαίvt1 άρκετό συχνά,

μΙ την τριετή άΥρανάπαοοη. Συν{σrαται άπό βοσκές φυσικές, ΟΙ όποίες κατά χαιΡους άνασυστήνονναl μέ τό δργωμα, όλλ.ά έπίυης και ά'nό βοσκές καΛλa;ρ­ yqplνcS, Στό Fίnistere, Π.χ. έσπερναν άνέκαθεν μιό ΠΟ1κιΜα JlOΧOiVO()I, τού λεγόμενοΙ) jan, ,ό όποίο. παρά την έμφάνισή το!), εΙναι tνα φυτό -προορισμέ­

νο ά'ποκλετστιιι:ά Ύ1ά τη Βοσκή ζώων. Ό Arthur Young άyvoοuιπ, καΙ θεώρησε χερσόrοποw; φσrαλελεψμένoιις σκανδαλωδώς, αυrά τά άληθινά n:χνητά λιΒάδκχ τών JI"joncieres». Στην BΑVΔΈΑ Γι aτήν GAtine 1'00 ΠaυσrιΙ τό σπάρτο

έπαιξε τόν ίδιο ρ6λοό7• Πρόκειται κι έδώ όι<6μη Υιό ίήν άναμφί60λα TroM

παλαιά χρησψοποίηση αιJτoχθόνων φυτών. 'Αλλά δέν 66: έκπ'λαγΟύμε πού τό καλαμπόκι. φιιτό "ιά βοσκή kGi ΟVΥχρόνως τροφή γιό άνθρώττσιις, υΙοθε­

τήθηκε εύρύτατα σ' σι'11'ές ,ίς λtyόμενες "καθυστερημένες» περιοχές, όπο!)

Τ6 κaBη~ρlν

119

διαδόθηκαν έπiσης σχετικά νωρίι;, Kαrά ,.η διάρκεια τοό δευτερου μιοοό "foiJ 180υ αΙώνα, τά ρευάν1α, τά στρογγυλά ΎΌΥΎΟλιο, τά λάχανα, μΙ δUΌ λόγια 1'6 σύγχρονα Ύ16 Βοσκή ζώων φυτά τής ",άγΡOτlKης έπανόσrαoης:ι6l!. Στήν Γαλλία, C!εpa καΙ σίγουρα σ' όλόκληρη την Εύρώπη, ΟΙ ifAOOOIU; σt ζώα καί φτωχές σέ στάρι mploxt<; άvrIπo:ρoθάλλoνn:ι:r στις πιρlοχές τΙς πλΌύσlες σέ στάρι ιroί φτωχές {]ξ ζώα. 'Υπάρχει συγχρόνως άνrfθεση καί παρσπληρω­

jJσπκότητα, ό:φοϋ ΟΙ καλλιέργειες σιτηρών άm:f1ΤΟUν ζωΥάρια ζώων καί ζω1κά λιπάσματα, καΙ ΟΙ κτηvoτροφlιι:έι; γαίες πάσχouν άπό iλλεlψη δημητρια­ κών. Έπομένως, ό φιmKός "VΤετερμινισμός:ι τού δυτικού πολιτισμού δεν προηλθΕ ό:τroκλεισrΙKά άυό ,ό στάρι, άλλά άπό τό στάρι και 1'6 XOpTCtpl μαζί. ΤΕλικά, ή ΕίσαΥωγή ,00 ζώου στή ζωή τών ανθρώπων ώς όπσΟiματσς κρέα­ τος κα; tνέργειας, clναl ή ζωντανή πρωτoτuπ!α τηι; Δύσηι;. Αύτή την Cινα­

γκαΙα καΙ έπlτυχημένη ύποδοχή Ο7ά ζωα ή ρlζοθρεμμένη Κίνα μπόρεσε νό τήν άΥνοήσεl καΤ μάλlΟ1"α νά την άρνηθιϊ, 1Ύι:φ0I1:0υμενη έτσι ό:rrό τόν έποικισμό καΙ Τήν έι<.μετάλλωση των 60υν(ον τηι;:. "Οοl)ν 6φορά όμως τήν Ευρώπη πρέ~ πει όπωoδήlΎl)Tε νά 6λλόξουμε τήν συνηθιομίνη μας ότπικη. ΟΙ Kτηνoτpoφl~

ι<.ές χώρες ΟΙ όποιες θεωρήθηκαν άπό τοός χθεσινοός αγρονόμους ώς χιi:ιρες μέ καθυστερημένη γεωργία, KσrαOIKασμένες νά έιφεroλλεύoνται «κακές γαίΕς», παρουσιάζονται, ίmό τό φώςτού όρθρου ταύ ,. ΜυΙΙίΙΥΖ, υιό πρόσφο­ ρες στήν καλοζωία ίών χωρικών (όλιγαριθμότφων, είναι άλήθειcι), ό:π' δ,"fΙ

τά «έκλεκτά έδόφη» μέ σlτηρcl'9-. "Αν μοΟ ζητούσαν νά διαλέξω t.κ τών (ιστέ­ ρων τόπο διαμονής, σΙγουρα θά προτιμούσα την περιοχή τοΟ Bray Ο7ό Beauvaisis, τίς δασώδεις καΙ καταπράσινες βόρειες' Aρ6tννες, καΙ όχι ΤΙι; πεδιάδες τού Νότου. θά διάλεγα μάλλον τά περίχωρα 1'ης Rig<'i ή τοί) Reνall1ap' δλα τό κρύα τού χειμώνα κα!

OXI

τίς tξoχές καί τίς ΌVOlχrές πεδιό&ες τού παρloινoίi

AεKΑVOΠεδΙOυ.

Χαμηλές άποδ60ειςι σ..ντιmαθμίσεις καί καrαστeοφiς Τό άσιηιχώρητο σφάλμα του O1'CtplOU εIνCιl οι χαμηλές 1'ou ό:rroδόoεις' τρέφει ό"QXημα τόν κό<ψο του. Τό 6ι;.6αlώvoυv μέ φ(ψtιKή τroλυrtλέ1α λtτrroμερεlών

και άριθμών όλες ΟΙ πρόσφατες μελέτες. Άπό τόν 150 ώς τόν 180 αιώνα, όπου και άν γίνovταl σrαηστικές έΡWΝΕς, τά άπσrελέσμαrα" ε1ναl άπογοητειι­ l1κά. Γιά κάθε σπαρμένο σπόρο, ή συγκομιδή δΙνεl ΟlJVήθως

5 σπόρους,

Kαμ~

μιό φορά πολύ λιγότερους. ~Aν άφσφtσoυμε fvoν σπόρο γιά τήν έπόμενη

σπορά, στήν κατανάλωση φθάνουν τέσσερις σπόΡΟΙ γιά κάθε Ι..,αν σπαρμένο. Τί άY'rmρoσωπεύει αότή ή άπόδοοη στην σuvηθlσμένη μα<; ι<λΙμακα άπόδο­ σης

(6

VπOλoγlσμός γίνεtαι σΙ καντάρια,

qUi"taux,

καΙ ιαιτό: !κ:r6ΡI0); πριν

έρθει σ' tπαφή ό άναγνώστης μ' αότούς τούς άπλούς ύπσλayloμoOς. πρt'tω νό ε1ναι έπlφυλαιmKός ώς πρός την άπλότητά τους. Ή άληθοφάνεια δέν άρκεϊ Υιά παρόμοιο όλlκό, κι έξ άλλου όλα 1TOIK!λλoUV άνάλοΥα μέ την ποιό­ τητα των γαιών, ής μεθόδους της ιαιλλ!έργεισς, τΙς μεTαeσλtς τοΟ I<λipαroς όπά χρόνο σi χρόνο. Ή ΠαΡαγωΥικό'Τητα, σχέση μεταξό roύ παραγόμενου προϊόντος κσί τού συνόλου τών προσπαθειών 'ΠΟύ καταβλήθηκαν γι' αύτό τό Cπroτέλεσμα έργασία δΕν εΙνω ή μόνη). εΙναl μιά άξία τroό δΟΟκολα έκτιμά­ ται. ή σποίσ: όμως άποτελεί όπωσδήποτε μιά μεταβλητή.

(fJ

Ύστερα 6πό τά πσραπάνω, άς Vπoθέσoυμε δη σπέρνει KΑVΕίς: δΠώΙ; of\ptρα 1 lως 2 έκατόλιτρα στάρι άνά έκτάριο <χωρίς νά λάeoυpε ί:m' όψιν τό

120

παλιό μικρό μέγεθος τοΟ σπόροΙ) καΙ άρα τόν μεγαΜτερο άλλοτε άριθμό σπόρων m-Q έκατόλιτρa) ΚΙ άς ξεκινήσουμε άπό έναν μέσον όρο όνά σπορά 1,5 έκατόλιτρου. Σέ ΆVαλoγΙσ 5 πρός 1, θά πό:ρσι.ιμι; 7.5 έκατόλιτρα ή mpmou 6 KΑVΤόρlυ. ΠρόΚξπσι -Υιό πολύ χαμηλοός άριθμούς .•Αρα εΙναl αυτό άκρl6ώς πού Μ.ει Ω Olivier de Serres: ιΌ δισχειριστής; έχει κάΘι;: λόγο νά είναι jκo:νo~ 1ΤΌιημένος άν τό κτημσ "(ου Υενιι.:ά άπόδίδει κατά μέσον δρο nME ώς έξι ΠPΌs 00... 10111. Τό ίδιο έπίσηs λέει κι ό Quesnay (1757) σέ σχωη μέ την ιψlκρη καλ­

λιέργεια. τού καιρού το!), σόc'rημα πού ό:κόμσ ίrrrερτεpεί ("aτό πολ(ι) στην Γαλλfα: ..... Κάθε στρέμμα πρέπει νό δίνει και-σ μέσον δρο τέσσερα πρός fvo

ι

... ιι

άφαφoυμέv(}ιι του σπόρου Υιό τη Ο119Ρι'ι, μιΊ" περιλαμβανομένης της

δεκάτης_"_"ΤΙ. Τόν 180 αίώΥΟ, στην βουΡΥΟΙΝδία. κατά τό λεγόμενα ένόο:; σύγ­ χρονου lστΟΡl1<ού, cή κανονική άτrόδoση ένός μέσου έδάφους μετά τ~ όφαί·

Ρεση τού σπόρου εlναl γενικά άπό πtντε ώς εξl καντάρια σrό Εκτάριο» ,Αυτά τά μεγΙθη σποράς εΤναι τroλύ 1fIeavri, Ή Γαλλία, γύρω aτά 1175, έχει περίπο\)

25 Εκατομμύρια κατοίκους. ΣΙ γενικές γΡαμμii) ζεί άπό τό στάρι της. ένω αίrrό

,

,

"

,,•

, t,

,,

'ΠΟύ εξόΎtι ίσoδUΝΣΜεϊ, άνάλΟΥα μΙ τό αν είναι καλή η κακή χρονιά, μ' αύτό ποό ι!:οά'γιl. ~Αν &χτοομε μιά Κά1ανάλωση άΡΤOTfΟlήσιμων σιτηρων 4 έι«X'fό. λrrρων όνά κάτοικο έτησιως, τrpέm.ι νό napΑXθoiW 100 ΕΚά1'ομμύΡ10 έκατόλl~ τρσ η 80 ίκστομμόΡI(1 καντάρια πού εΙναι ή μονάδα πού tι'rlλέξσμε. Στήν

τrραγμαπKότητα, Γι παραγωγή που πpoμηGεύε.ι έπιπλέov τόν σπόρο Υιό τή σπορά καί τά δημητριακά που τrρooρi'ζ.oνη;;ιι Υιό ζωΟΤΡοφές, πρέm:ι νά ξεπε~ ράσεl κατά πολύ αύτόν τόν άριθμό. Σόμφωνα μέ τήν ίιπερβολlκή εκτίμηση τού J.-C. Toutain, ή παραγωγή αύτή είναι τής τάξης τώll 100 Εκατομμvρίωv

κανταρlών'3. "Αιι δεχτούμε ότι Γι σπαρμiνη έπιφάνεια εlναι 15 Εκατομμύρια εκτάριο, brανερχόμσmε σt μιά τrσρoγωyή 6 κανταριών. Μένουμε άρα μέσα σro όρια της ·πρώτης μας ΟΟίμησης, κοντό md 5 η €ι καντάΡ10 (άrtoιolόδoξOI άριθμοί τroυ όμως δεν OηKαινoΙW άμφιοΒήτηcη). 'Ωo-rόσο, αύτή ή 6ρκετά άξlό'm:OΤη άτrάντηoη άrιiχtl 1tOM όπά TOU νά trilοημαίνεl όΛη τήν 'ΠΡαγματικότητα του προβλήματός. Έξετάζovrας aτήν τύχη όξιόΠΙσfQ λογιστικά Βιβλία, βρίσκουμε άριθμοός πολύ όνώτεpouς ~ πο­

ι\ίι κατώτεροι.ις όπό σίrrόν τόν κατά ΠΡcσέΥΥιοη μέσον όρο τών S ή 6 καντα· ριων σrό έκτό:ριο, ΟΙ ΈVΤUΠΩσΙCΙKOί όπολογκιμοί τού Hans·Helmut Wftchter, σέ ό,τι 6φορό τ6 Vcrwerk Dom§nerι, τό μεΥάλα κτήματα πού σνήκαν σrό Τευτονικό Τάγμα, καί

άρΥότερα aτόν δού"σ της nPWOOIaS, περlέχουν 3.000 αχεδόν άριθμσύΙ; (mό τά 1550·ώs τό 1695) καΙ δίνουν τΙς άκόλοl.J&<; ότro-δόαι:ις κατά μέσον όρο (σε καντάρια ΆvΆ έκτάριο): στόρι 8,7 {άλλά γίνεται λόγος Υιό jlJQ μικροσκοπικη καλλιέργεια)- σίκαλη 7,6 {((ν λάβουμε όΊτ' όψιν τό 'γεωγραφικό πλάτος, ή καλ· MέρyE1Q της σΙκαλης τεwεl

v'

άτrOKτήOει κατά τr-oλύ τήν προτεραιότητα), ΚΡΙ«

θάΡ17, βρώμη μόνο 3,7. KαAιJrερoυς C.φlθμοι1ς, άv καΙ άιι:όμη πολύ χαμηλούς, δίνεl μιό σrατισrικ:ή έρεννα Υιό ίό Brunswick (αίπή ίή ~ρά Υιό τόν 170 καΙ 180 αίώνα): σrcιpr 8,5- οίιι:ολη Β,2- κριθάρι 7,5' βρώμη 5 4.. ·Οψιμα ρεκόρ, θά οκεφτεί κανείς. ~Oμως, άπό τήν άρχή K[όλΑS του

14()u οlώνα, κάποιος yOlOκτήμονας aτό Artois, ό Thierry d'Hireςon 75 , ό όποιο') φρόvrιζε Υ[ό τήν καλή έKμεrάλλευoη των κτημό-των του, άπακόμ[ζε άπό ένα έκ τ6)ν κτηματων του

σr6 ROqUestOf (bτΙ έπτά έτη, άπό τ6 1319 <1>ς τό 1327) Υιό κάθε σπαρμένο σπόρο, 7.5' 9,7' 11,6' 8' 8,1, δηλαδή, κσrά 1ΎροοέγΥιση, μεταξύ 12 κα; 17 κα­ vrάPIQ ΆvΆ έκτόριο. ~εΤOj κσί ό Quesn<ιy καταγράφει Υιό τήν .μεγάλη καλ-

121

ΑIέργεια». ίιπi:ρ της όποίας οιινηΥορεl μ1ό όυό500η 16 -καΙ περισσοτέρων κα­ vrapl-ών όνά έκτάριο, έπlδοοη η όποία θδ μτroρoί)σε νό ΈΥΥραφεϊ σrό ΕVΕρyη­ ηκό μιά") σύγχρονης, κmτπαλιι;mκης γεωρΥία<;. στήν όποΙα καΙ θό: έπανέι\· θοuμε1.f>, Παρ' όλα α6τά, ό:πtναντl

if

αότές τΙς έτηδόσεις που δέν <m
μέσο όρο, έχουμε πληθώρα καταστροφικών περιστατΙΚών. Ή μελέτη

700

leonid Zy;kow1cz'" δίνει τά κατώτατα όρια άπόδοσης στην Πολωνία. Κατά μέσον όρο, ι':nτό τό 1550 ι'δς 1'ό 1650, 1"6 ό'πOδίδεJ άτrό 2 ιIJς 4 σπόρους'Πρόι; 1 (τό

60% TQJV

ουγκομιδ&ν τής σίκαλης

10% εivαι ι<ατώ,εΡε<) τοίι 1 πρός 2).

Κατά τή διά:ρκnα του έπόμενου αΙώνα, οΙ άριθμοί αότοί πέφτουν άκόμη πε~

ι

Ι

Ι

ρισσότερο' δεν ύπάρχεl σαφής 6ιλτίαιοη παρά μόνο στά τέλη 1'00 180U αΙώ­ να, καΙ ΟΙ σοδειές άπό 4 α:.ς 7 πρός 1 Cιvtlτφoαωτrεύoυν τήν περΙοδο αύτή τό 50% τού συνόλοιΙ. [ιό 1'ό σrάρl καΙ 1'ό κριΘάρι, ΟΙ άτι'οδόΟΕIΙ; εΙναl λίγο άνώτε­ ρες, άλλά ή έξέλιξη -παραμένει Γι lδια. Στην Βοημία ιιτrάρxει, άντΙθετα, καθαρή αύξηση τών ό1τοδόσεων ήδη όπό τό δεύτερο μισό τού 170υ αιώνα. 'Η ουγγα­

ρία καΙ ή Σλοθακlα όμως άμφπαλαντεόoνrαι σπως Ι(αl ή nολωνί α'7ll, Εlναι άλήθεια Μι ή Οόγγαρια δέν θά γΙνεl μεγάλη σιτοπαραγωγός χ(iφα πορό: μό­ νον οτόν 190 αlώνό, Μή φανταστούμε δη εΙνα. πόντα καλύτερη ή όπόδοση

οτά παλιά έδόφη της Δύσης, Στό Languedoc"", όπό τόν 160 ιUι; τόν 180 αιώνο c:τό χέρι TOιJ σπορέα εlναl Βαρύ. t συχνά 2 κι άκόμη 3 έκcπό]l.ιτpo στό έκτ6ρlο. Βρώμη, κριθάρι, σίκαλη ή στάρι φι)oνrαι ποΜ πυκνά, πνίγονται, πράγμα

ποι) σuναντά σ' όλη τήν Εύ:ρώ-πη ό Aleχandre de HumboldtBO, ΟΙ μαζικές αύτές σπορές δέλι δίνοuv σrό Languedoc τού 16(1) αΙώνα παρά άθλιες ιhroδ6σεις: λιγότερο όπό 3 τrρόι; 1 γύρω aτά 1500-1585" 4 <ί)ς 5 πρός 1 KOΤ(t μέοον δρο σrό άτrόγειo τού 170υ αΙώνα, γύρω ατό 1660-1670' rnειτo, "ΠόλI1rrώση, καΙ ξανά όργή άνοδος, άπό τό 1730, μέχρι lνα μέσον όρο 6 τrρός 1, μόνον μετά τ6

175(j11.

122

A~ξηση τών άποδ6σεων καί τών σιτοφόρων αγρών AύroΙ οι Ισχνοί μέα)1 δροl δtν ότroκλε{OUΝ μlά άργή σUΝεχη πρόοδο, όπωι;:

άΠOOεlΚVίίει ή μεγάλη έρευνα τού Β.Η. Slicher Van 8ath (1963)11'2. Ή άξία της; Τό δτι συγκέντρωσε όλους τούς γνωorοuς άριθμο6ς αποδόσεων τών σrτη* ρ~ν, ΟΙ όΠΟΊΟ!, άπομσναιμένοl, &έν εΊχαν σχεδόν κανένα νόημα. ΣlNδ()αζόμε~ \/Οι, ΟΙ άρlθμοί αύτοί σtOΙXEιoθεroύν μιά μσΙι:Ρσπρ6θεσμη πρόοδο. ΣΙ αίrrόν τόν cφγό άγώνα δρόμο!) 1JprnEI ν6 διακρίνουμε Ίiς όμόδες τών δρομέων

11'0(1

"ρtχoυν μέ τόν ίδιο ρυθ1Jό: έπlκιφαλης ω ή Άγγλία, ή Ίρλανδία, ΟΙ Κάτω Χώρες' σ.έ δεότερη θ.έοη (ΙΙ) ~ Γαλλία, Γι 'ισπανία, ή Ίταλlα- σέ φ!τη (ι1Ι) ή ΓερμανΤα,τ6 Έ.λ6εrIk:ά Kαvr6νια, η ΔαιιΙα, ή Νορβηγία, η

IovqSfa'

σέ τέταρτη

(1'1) Γι Βοημία στήν είιρεία έννοια, ή Πολωνίο, οΙ Βαλτικές Χώρες I<σΙ ή Ρωσία, "Αν tι-πoIιoγίσoυμε μιά μόνο άirόδoση Υιά τό: τέσσερα κόριο σηηρά (στάρι,

σίκαλη, κριθάρι, 6ρώμη). τόσους συλλι;γμένOUς σπόρους πρ(;s έναν QΠαρμέ~ να, ιJναl δυνατόν vΆ διαlφΙνουμε όνάλΟΥα μέ τίς όμάδες καΙ τις έτnτευχθεϊσες

όπο6όαι:lς, τέσσερις φΌUεις: Α,

8, Γ. Δ.

ΑΠΟΔΟΣΕΩ: ΤΩΝ ΣΙΤΗΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕγΡΩΠΗ Α, Πρlιιάπό τό 12f)()..1249. 'Απόδοση3 Ι Άγγλfα 1200·1249 11, Γαλλfο:ττρi .... άπότ61200 Β.

clS) 3,7πρ(Κ; 1 3,7 3

Άπόδοση: 4,1 ως4J ΆΥΥλΤα 1250-1499

1250-18'20. Ι.

Γ.

(1200-1820)

11. JIt,

ΓαλλΙα

IV.

Άνατολlκή Ευρώπη

Γερμανία. Σκανδινα61κές Χώρες

1500-1820, Ι.

11. 111.

1300-1499

'Απόδοση:

6,r3

1500-1699

1550-1820

4,7 4,3 4,2 4,1

ώς 7

Άγγλfα, Κάτω Χωρες 1500-1700 Γαλλία, 'ΙσπανΙα, '1Tαλia1SOO-1820

7 6,3

ΓερμανΙα, Σκανδιναβικές Χώρες

6λ

1700-1820

Δ, 17S0~1820. 'Απόδοση άνωrεpη 6m5 10 Ι. Άγγλία, ΊρλανδΙα, Κάτω Χώρες 1750-1820 ΠηΥη: Β.Η,

10,6

SHehl!rV:an IIMh.

Δηλαδή μιά σειρά αιrό άΡγb;, μέrριες τφοόδΟιΙς άπό 1'6 Α aτό 8, άπό τό Β σrό t'rυό το στό Δ. Αυτό δtν όΉοκλείεl 6:ρκετά μαιφοχρόνιε<; bmσθοχωρησειι;,

r,

r

όπως όπό 1"6 1300 ώς τό 1350, αιrό τό 1400 ώς 1"6 1500 καί όπό τό 1600 ώς.ό 1700 (01 χρονολσΥiες τιάvroτε Χ(Πά προαέγγιση). Δi.ν (rooκAεIEI δμως καί τήν 4JtpWIoq brroyωv διακιιμάνσεων άπό τή μιά χρονιά σrήν άλλη. Ίδιαιτερη όμως Ο'1μασΙα !χε! νό: OVΓΚρατήαoυμε μιά μαKpσrrpόθεσμη-πρόoδo .... ης τάξης τού 60 μέ 65%. Θα σημειώσουμε έπίοης δη ο! .".ρόοδοι 'Πο" έτrΙίWχθηKαν οτήν

Τό κα8ημq;ιν.

123

τελει.παlα φάση,

17S(}.1mo,

άφορουν την πρόοδο πυΚV(ιι«rrOΙKημένων χω­

ρών, της 'Αγγλίας, της ΊρλανδΙας, τών Κότω Χωρών. Ύπάρχει προφανώς ΣUΑΧεησμός άνόμοοα σrήν δνοδο τών (hτoδ'-6aεων κα! τήν άνοδο του πληθυ­

ομού. Τελευταία παρατήρηση: ΟΙ άpX,κiς πρόοδοι υπήρξαν οχεηκά ΟΙ πιό ή τrpόoBos άυό Α αέ Β ~ναl άνQλoyικά μεγαλύτερη όττό την πρόοδο από Β οέ Γ. Τό1Τέρασμα άπό 3 υρός 1 σέ4 τrρός 1 όπaτέλεαι: lνα άπOφaΌlση· κό βημα, Ύ'ό νά μυούν tν γένει αέ τροχιά ΟΙ πρ6Yrες πόλεις της Εόρώπης ή vΌ όναγεννηθoίw έι«:iνες πού δtν είχαν έξαφΑVIOθεI κατά τη διάρκεια τών πρ@­ των χρόνων 1'000 ΜεσαΙωνα- cfvar φανερό δη ΟΙ 116/.(1'1) έξαρτωvται Φτό τήν δπαρξη πλεονασμάτων στην σιτοπαραγωγή.

loxtIpb;,

ΟΙ YΠOXQPHΣEIΣ ΤΗΣ ΠAPAΓQIΉ:!:

IITHPQN (1250-1750)

Άποδόοι;ς πρός

Μειώσεις

1 σπαρμένο οπόΡο

(%)

1300~1349

4,1

1.

S,2 4,6

14

Κάτω Χώρες

13,50·1399 1400-1449 1550-1599 1600·1649

7,3 6,5

13

Γεpμαvfα ΣκΑVΔnιaBlσ

1550-1599 1700-1749

4,4

ΆνσroMKή Ε"Ρώπη

1550-1599

4,5

1650-1699

3,9

1250-1299

Άyyλfα

'Λγγλfα

nqyή: Β.Η. S!iι:ber

Van !MIn,

4,7

3,8

18 17

-

Δέν πρέπει νά έιmλl\σσεl καθόλου ή τόσο ouχvή έπέκταση τών οιτοφόρων ά'Υρών, Ιδιαίτερα l'ί<πεΡα άπό κάθε δημογραφική ('ιvoδo. Ή ΊτσλίΙΧ του 160υ αίώνα ύφ[σrαταl όλόκληρη έντατική bτεξεργασΙα έγγειοβελτιωτικών έργων,

όπου YεY0f3έζoI, φλωpεvrJνoι, BενεταιΆVol Kαmταλισrtς tπΕVΔύoυν τεράσrια ποοά. Τό νά κερδηθούν γαίες εις 6άρας των vε:pαw τών πσταμων, τών Aιμvo­ θαλασσών, τών tλών, l'ών ωσών καfτων χέρσων έδαφών, δλη αύτη η άργή

έργασία δέv πο(ιει ...ό i.k;ι(rαιI(ζει την ΕύΡώτιη, νό τήν ..αταδικ:άζει σι όπερ θρωπες πρσO'lTάOειες, ΟΙ ό1J'Oίες, η-άρα ποΛ" συχνό, πρaγμαιOτtΌlOMα:ι εΙς Ή ζωή α&τή εiνύι Uτtoδoυλωμένη 'Τόσο σroός

Mpos τή.:; ζωης τών αγροτών.

κυρ/ους: της δοο καΙ aτό 'ίδιοτό στόρι. ΕΙπώθηκε συχνι't δτι Γι γεωργία η'Ταν ή μεγαλύτερη 610μηχανΙα τής τφοβιο­ μηχανικής: EupώτrIlS- Μια θιομηχανϊσ, clxπόO'o, πού άνrιμεταιττΙζε1 oυνtχΦς EiuoKoλft<;, 'Ακόμη καί στ!ι;: μεγάλες: ΤΡOφOOι.mKEς χώρες 1'00 Βορρά, ο! 'Trpό~ οφοτα καλλιεργημένες γαίες δtν ε!ναl παρά ή έσχατη λόση, ιl,νQ: οΙκονομικό ξεκίνημα", χωρίς άπώτερη ό"Πστελεσμαη!ώτητα. Ή έπέκταοη τής ΟΙΤΟκαλ­ λιέργεlας {τΟ είδαμε παρεμππrrόντως Υιό τήν ΠoλωvIα, κα:ί μιό γραφική 'ff(J>o

124

Στήν Ί7ι:iAiσ, pεrαφOP6 σmpιo[} στη ράχη

Tcl!V

povMιpιiiJv. ΠΙΥΟκοθήκη τηι; Σrέννας.

(ΦωroyμσφIα 5GafJ).

ράσταοη τοΟ Η.Η.

\\tachter

άπOOCΙΚVόι.ι σαφέστατα τό ίδιο χοΙ Υιό τήν npωo~

σΙ~. Κάτι παρόμοιο Ισχύει καί Υιά ίf]V I.ιKιrλΙα) καταδικάζει σέ όλοένα μειαι­ νόμενt<; άrrοδόσsς:, ΆντΙθετα, ή Άyyλiα μέ τό \Ιό ρίξει όλο της τό βάρος στΓ} δημιουργία 8οσκοτό"πων καί σrήν κτηνοτροφία, αΟξησε. κατά .όν 18i:> αΙώνα

tπσvσστατ*ό τις: άn'Oδόσtιι; της σέ δημητριακά.

~E'Yχώριo καί διεθνές αιτεμπ6ριο 'Αφου ή ίImιIepos ζεi άπό τις σοδειές της: και ΟΙ 1Υόλεlς: από τά 1ΤΑεονάοματά τους, τό φρονιμότερο Υιό μιό πόλη είναι vά άνεφοδιόζεται όπό τΙς προσιτές σ' αυτήν ΠεΡιοχές:,4άπό «) δικά της κτήματαιι όπως συμβούλευε μΗ): έπίαημη

. όπόφαση σrήν Μπολόνια, ήδη άπό.6 1305114, 'Όταν ό ανεφοδιασμός γίνεται

Τ6 κuf)rJpr;et'l/(

125

γίίρω αιτ6 εναν στενό κύκλο 20 άJς 30 χλμ. σπoφt:ύγoνrαl ΟΙ δσrτoνηρές μετα­ φορές καΙ Γι πάντα άδηλη προσφυγή στό έξωτερικό' όσο μόλιστο: ΟΙ πόλεις έλtγ):oυν σχιδόν παvroΙ; τήν γύρω Crrταιθρό τους, τόσο τό σύστημα αυτό ΛιιτουργεΙ Kαλύrερα. Στήν rαAλfa, Ώs τήν έ'ποχΉ του Turgot καΙ τόν !<Πόλεμο τών αιώρων», Κ! όκόμη ώς ηίν 'Eτrανασταση. ό άγρότ'1<) ίrπOχρεωvOταν vΆ 1Tωλεi ro σrάρι του στίς άγοΡές της παρακείμενης πόλης. Τόν καιρό τών τα­ ραχών πού συνοδεύουν τήν οποδεία τού καλοκαφοΟ του 1789, οΙ στασιαστές

θό φρονήσουν νό: συλλά80υν τούς QΠιμτrόρoυς i:κεινοuς πού είχαν τή φήμη ΠPOetγQραστωy; ήτmι τι'O:OΙγνtooτoι σέ δλους. Τό φαΙΥόμενο αΙΙτό όπmελεi ΆVαμφισθήτητη άλήθεια Υιό όλόχληρη την Εύρώπη. Σέ ποιά χώρα ηϊς Γερμα­ νΙας δέν θά συνΑVΤΉαι:.ι KαvεΙς χατά τόν 180 αΙώνα μέτρα έναντΙον των ..τοκο­

γλύφων!>, ΠΡΟαΥοραστών δημητριακών, τών Getreide~vucher; Αυτός ό l:γχώριoς συνσλλακτικός 6ίω; δέν &ιιξάγεταl άνφπόδlσrα. Κάeε κακή συΎf{oμιδή όναγκάζει τίς πόλεις νά ΠΡOOφεύγOU1ι (Jέ τφονσμιοϋχες πε­ ΡΙOXές-σlτo6oλfuνες. Ήδη άπό τόν 140 αΙώνα )(ωρίς άμφιθολΙα. τά στόρια ή ή

σίκαιη το\) Βορρδ: έφταναν σrήν MεOOyειιf!5. Καί ήδη 1'roλό νωρίτερο: ή 'Ιταλία δέχεται Βυζσνηνό στόρι, άΡΥότερο τουρκικό. Ή Σικελία εivoι άνέκαθεν ένας

,,Ι ,

μεγάλο;; τrpι;ψηθwτής, δ,η θό γίνει όργότερα ό Καναδάς, ή Άργεντινη, ή Ούκραν(α. Αύταί ΟΙ σ;τοθολώνις, πρόνοια τών μεγάλων πόλεων, πρέnει '16' έχομν ~ύ­ κολη πρόσθαση, νά iJpIOKovrot κοντό σέ ηζψcιθcιλάσσlες περιοχές η στ!ς: ό~ χθες τών πλωτών ποταμών, μιά 'Πού ΟΙ μεταφορές μέσφ ΤΟΟ υγρού ΟΤΌlχείου συμφέρουν γι' αι'.rrά ίά πολύ βαριά εμπορεύματα, Σέ )(ρονlές καλής σο6ιlάς, ιί)ς τά τέλη τού 15συ αΙώνα, Γι nJKapSia ή τό Vermarιdois έξάγουΥ σπηρά

μέσφ τοΟ

Escaut ατήν Φλάνδρα:, καΙ μέοφ το() Oise ατό Παρίαl' ή Καμπανία

καί τό

Barrois τροφοδοτοί>ν τό napfol όλον τό 160 αΙώνα όπά τό Vilry~le~Fran­ ς:oiS, μεοφ τής συχνό έπlκίνδυνηι; ναοοιπλοίας τού Μάρνη""'. Τήν Ιοιο έnoχή, τό ι:rrό:pl κατεΒαίνει σt Βσρέλία άπό τήν Βουργουνδία, μέσ~ του Sa:t)rιe καΙ τού PoΔΑVOύ, κοί ή Arle!> έχτελσί."ίαι; :χρέη σταθμού σπηρών γtό' ίό φορτώματα πού άνέ6αlνον άπό τά ποτόμια, Mόλιs ή ΜασσαλΙα (lioeavStl τήν άπειλή

κάποιαι; ιπrοδtίσς, στΕέφεταl πρός τούς καλούς της φίλους, τούς δημοτικούς συμθοόλους της AΓ!~, Άργόn:ρα, κυρ!(ι)ι; ,.ό" 1./;0 αΙώνα, θά γ!νει ή fδια lνα μεγάλο Λιμάνι τοΟ «θαλάσσιου σταρlοΟ •. Ι' αύτήν θά προσφιύγε1 όλόκληρη

ή npoεlqyι
'ΠΟύ έχει Μγο-πολύ χαΛόσει μΙ τήν θαλάσσιο μεταφo~. Κάπως έτσι καί ή Γένοβα τρώξ] το άιφιβό οτάρι 1106 1'ής ερχε:mι άπό την ΑΙμιλία Ρομάνια καί

έ"τrάνεξάγει τό φθηνό οτάρl πού 6Υοράζεl οτήν Άvαroλή8'J. 'Από τον 160 altbVQ:, τ6 στάρια άπό τόν Βορρό Kιπαλαμθάvoι.ιν

μιά όλο Kuf μεγαλύτερη θέση στό διεθνές σπεμπόριο. Σι.ιχνά εΙς BάΡOS τού ίδιοΙ) τσυ εφ­ γωγέα, -Αν όνολοΥίQθο(iμε τήν μεγάλη 'Ποσότητα δημητριακών 1Τού έξάΥο

κάθε χρόνο Γι ΠολωΥΙα, έξηΥεί ένα Εμπορικό λεξικό (1797)90, θά €χουμε την έvrύπωοη ότι αύτή ή χώρα ,εΙναι μιά άτrό τίς γονιμότερες τής Ευρώπης, άλλά όποιος τήν ξέριl, αύηίν χαί τούς KιxτoiKOUI) της, θά κρΙνιι διαφορεηκά, κι αύτό γιιπΙ άκόμη κι άΙ.' t'.rrrάρχοuν έκεί γόνιμες κοΙ καλά καλλιεργημένει; 'tI'εριο­

χές, ύπάρχουν άλλες lrιό γόνιμες κι άκόμη καλύτερα καλλιεργημένες, ΟΙ ό· ποίες, tν τoιJτolς, δtv έξάyouν δημητριακά, ~'H: άληθιια ctνol δτι εκεί !διοιςτη­ τες eiνal μόνον ΟΙ ευγενείς, ένώ ΟΙ χωρlκοΙ εΙναι δούλοι, Kaf έτσι ΟΙ πρώτοι γι&

126

Διιθ"'#5; tfJu6ΡJO σταριοιλ ω Βάρκες φζψ'[αιμiVΕ., μέ πολωνικά στάρι μ:.ταφφμέ..,ο μiοφ τού BΙQΎoιΊλα φ8άwJυν ατό Γκντάνοκ.

vά συνΤηρηθούν OίKι::JOΊTOιaOν1αι, πρά" όφtλός ;οιις,

iSpcirro

και προΊ'όντα

τών τελωταίων, σί όποίΟΙ Οllοn:λσϋν τοσλόΧΙσΤον τά έπτά όγδοα τού πληθιι­

ii

ομού, KCΙί Koταvrouv να τρέψο'.'ΤΟ! μΕ ψωμl άπό κριθό:ρl θρωμη. 1ήν ώρσ "Που αί όλλ,,! /'σοΙ τής Ευρώπης καταναλίσκουν τό μεΥαλιίηφο νερος των καλύτερων δημητριακων ΤΌυς, οί ΠOΛωVΌί δi:ν !φζHO\Jν παρά μόνον tVQ τόσο μικρό μιραι;: τσι:. οταριοίί κα; της σίκολής l'οuς, πού 06 t''1''iοροίJΟL κανεις νά 11lοτέψει όη δiν τά θφΙζοσν παρά μόνο γιr'ι: τό έξωτερlκό. ΦειδωΑΟI εύγενεϊς

127

κσΙ άσrO! ,ρΩvΕ ΟΙ ίδιοι ψωμί σικάλεως, τό σταρένιο εΙναl μόνο Υιό τό ηκοπέζι τών μεγάλων CrpχOVΤΩv, Δhι ιnn:.ρ6όλλει ..:ανtίι; Άv πεΙ πώς μιό μόνο πόλη όΊτό τό άλλα lφατη της Εύρώπης καταναλίσ.κ.ει περισσότερο στάρι άπό όλο

,6 θασίΛειο 1'1\ι;

ΠολαινΙας,JΙ

Ή Είιρώπη βΡIΟΚΕI σχεδόν πάντοτε στίς παρυφές της, Βόρειες fj άνατολικ:ές ('Οθωμανική aίrroKpcrropfa), κι"ρίως δμως νότιες (βερβερΙνιl<εΙ) περιοχές,

,f

Σαρδηνία, Σικελία) ΎΙς άραlοκατοlκημένες ή (ΙΙϊαν6πτυκτες έκεϊνες χώρες, ΟΙ όποίες μπορούν νά της προμηθευσουν τό δημηίριακα 'Πού της λείΠουν. Φαι­ νόμενο περιθωριακό, όποκε{μενο σΙ συχνές άνακαιαιάξεις. "Ενας σιτο60λώ­

νας κλεΙνεl, κάποιος όλλος άνοίΥεl; mό πρώτο μισό 1'00 17ου αΙώνα, ή Σουη­

δiα'n (ΛIΒονία, ΈσθονΙα, ΣκαΒΙα)· έπειτα, μετά τό 1697, καΙ ίbς 1'6 1760 'Περίπου

'.

\

ή •Α)Ύλία. ύπό τήν ό)θηση l"6)V ~1TρφoδoτιΊσεων» έ(αγωνiΊς πού εόνοεί τό σύστημα τών cen(;IO$ures1l καί κατά τόν 180 αΙώνα ο! αΥΥλικές άποlκίις τής

ΆμερIKής"U. Τό δέλεαρ βέβαια εΙναl τό μετρητό χρημσ' μιά καί σrό <ιιτεμπόριο ό έμπορος πληρώνει πάντα τοϊς μετρητοίς, ΈVΏ ό φτωχός ύπoκ.υτrrεl σrόν πειρασ,μό καΙ, δπφ.; εlνι;n φυσlκό, κερδιομένοι βγαίνουν οί μεσόζοντει;. Παράδt.tγμα εκείνοι

ΟΙ τοκογλύφοι έμποροι πού άγοΡ6ζουν πρ
1227 τό στόΡΙ της στην Άπουλία εναντl pόβ&Jν xpvooιj'XI. ~ETσl ι.;σί οί μικρο­ σκοπικές βάρκες τής Βρετάνης κουβαλούν σ!JVι)θως όλο τόν 160 καί τόν 170 αίώνα τό σταρl πού λείπιl όττό τήν Σεβiλλη καί κυρίως την Λισαβωνα, άλλά

φέρνουν πίσω τό ΆVΤίτιμό του σέ άργυρο Γι οέ «κόκκινο Xf.ιυσό~ Tft.:; Πορτογα­

,

,.

Ι

λίας, πράγμα πού άυαΥορεΟΟταν γιά κόθε άλλο έμπόριο ,Τόν 170 aJilivo, oi έξαγωΥές σταριού (n,l,ό ,.6 Άμοτερνταμ πρός τήν Γαλλία καΙ την Ίσπανία πληρώνονταν έπίοης c(l(; νO~ίoμ(XTα». ~Iτά τl'λεuταlα χρόνιοι>, γΡόφει στό 1754 ένας ψωδo~Άγyλoς, ιι:ή στήριξη τού VΟ).J!οματός μα? όφι:lλεrαι άκρι6ώς

στήν όφθονία των σrαplών μας καΙ στήν έξαγωγή τους.-? . Στά 1795, ή Γαλλία 6ρί(Π\ετσl στό χείλος του λιμού.

'JtiIaiTEpO! άπι;ιyrnλμέvoι mήν Ίταλία δέv 6ρι­

ΟI(ΟIJv αΜο μέσο νό πάρουν στάρι παρά τήν άπoσroλή άυό τήν Mασσαλiσ σrό Λιβόρνο κιβωτίων μΙ άσημlκά rπoυ τά πο(ιλησαν μέ βάση ro βάρος τού άργόρου, χωρίς νό Λά60υν W δψrv <ουι;τήν tpyaofa πού άξιζε τόσο όσο και

τόόλlκό%". 'Εν τούτοις, αύτό τό ουσιώδες εμπόριο δtν άφορα ποτέ τόσο σrroυδαϊε.ς πσσδrηη~.ς όσο θά μπορο6σε κανε/ς νά νομΙσεl a priori. Στήν Μεσόγειο τοϋ 160υ αΙώνα ίιπάρχουν τrερnτoυ 60 έκατομμ&Ρlα όνθρωποl. Μέ έκατόλιτρα κατά κεφαλή, ή ου\lολll<ή κατανάλωση Βά ήταν 180 έKCΠOμμι.)ρια έκστόλΙίρα, δηλαδή 145 έκστοιφύρια καντάρια. 'Αλλά l:va.:; χονδρικός &πολογισμός δείχνει ότι τό θαλάσσιο Ιμπόριο άφορά ενα ή δύο έκοτομμόρια καντάρια, δηλαδή σχεδόν τό 1% της άλικης xσrανόλωσης. Τό ποσοστό θό ήτάV άκόμη μικρότε­ ρο άν ιJπέθετε κανεί.:; μιό καιΑVΆΛΩση 4έκατολΙΤΡων άvό κ6101ΚΟ. Ή Kσrάσrσση παραμέν.ε1 άσφαλώς ή rQIQ" aτόν 170 άlώvσ. ϊό NτάvroιX' τ6 κ(ιρrο λιμάνι σroρlo6 • .έξάΥέI 1.382.000 καντάρια σrό: 1618, 1,200.000 στά 1649

.>

(οι άριθμοί έχουν στΡΟΥγυλεUiΈιlSJ • ~Aν ύποθέΌουμε σTl ύπάρχουν τρία ή τέα­ σφο: ΝτόντΌIΧ σ' όλόκληρ
5 έι(ατομμύρια καντάρια-

δηλαδή, χονδρικά, ύν προσθέσει κανείς lνα έκοτομ­ μόριο Kσvrάρια τά όποια μπορεί vά προμηθεόοει ή Mεσό~loς, 6 έκατομμΟρl1): τό πολύ Υιό 'Ιό ευρωπαϊκό σιτεμπόριο, 'Αριθμός τεράσnος άλλα γεΛοιος, ύν

τη καθημεΡΙΥι} ψαιμl

128

σιιΥκριθεί μέ τά

240 έκατομμόρια καντάρια πού Kαη;...CΙΛίσKOυ ... ('11 εόρωrταίoι (100 έκατομμόρια κάτοικοι πρός 3 έ.ι«πόλιτρσ ό κοθένας). 'Εξ C'.ιΚ\ov, σύτές ΟΙ έξαγωγές ρεκόρ δέ... θό: διατηρηθούν: έτσι, στό 1753-1754, τό Ντόντσιχ διν Εξάγει τrlά παρό 52,000 !asts (624.000 καντάριω!ΙΙΙ. Ό T~fgot ίιΗολόγιζε αU-Τι'j την έτrOχή τό διεθνές εμπόριο δημητρισκroν οι 4 fj 5 έΚαΊ"cμμύρια καντάρια, αριθμό 1f06 ό

Sombart lφίνει ύπερΒολlκόW . ~Aς μήν ξεχνόμι; tv τέλει όη αι'n"ές

ΟΙ ουμπληρωμαηκές ποσότητες δημητριακών κυκλοφοροOv σχεδόν άτrOMQ' σηκό διό της ίιγρης όδου, έTOl που μόνον οί ναυrιKέ') δυν6μεις νά μπορούν νά

Cmorpfuouv τοός έιταναλαμ6ανόΡεvQυς λψοίι ς1Μ. ΜΑν σκεψτουμε τά μέσα τήι; εποχης, δiν θό "ι'ι"όψοvμε άσφαλιος νό: έκστα­ oιαζ.όμασrε μπροστά ο' αότό τ6 έμπόριο μαKPWΝ -άττοστσοεων: θά έκπλα­ γουμε πού στά 1336 ΟΙ &nli τής ΦλωρwrΙσς. ζΠήν ύπηρεσία 1Όί) lTema Βενεδί­

Κ70υ 18', ΚσΤορθώνουν vΆ στέλνουν σrι'jν 'Αρμενία στάρι της Άπουλίας,ΟΊ.

'Που ο! έμποροι τι)ς Φλωρεντίας KCΠαφέρνoυν ήδη Grrrό τ6ν διαχειρίζονται,

κάθε χρόνο,

ίοωι;

μέ

140

σΙώνq ν6

τόννους ζΠσριο('ι τής ΣικελίαςΤa2. πο6 οι μεγάλοι δούJt:~ της Τοοκόνης, η~1ς Bεvετi'ας Kai τής rtνoBro;:

5,000

10,0(1{)

KOΤOpθΏVOιNι μέσφ φπόρων ό'π' όλο τόν Κόιηιο ~σί μέ τι'j Βοήθεια oυVΑΛ­ λσΥμαιικων π06 είναι πληρωτέες στην Νυρεμβέργη καί την Άμ6tροα, νά

et·

τouν οέ κυκλοφορία πολλές; δεκάδες χ,λιόδtς τόννων δημη-rρt(fl(ών, όπό τήν ΒαΑ7Ική καΙ τήν Βόρεια Θόλασσα για να ιισMψouν τά tλλείμματα .ηι; όλt·

θΡJας δεκαετίας τού 1590 στην Μεσόγειο,ω. που ή πλούσια καί άκόμη άξεστη

Μοί\δι;ι6lα στέλνει σrάpι στην Κωνσrσνηνoίrπoλη, βΡιξι;I-χlονίσεl 350.000 έ:Kα~ τόλιτρσ, κατό; τόν 160 αίώνα' πού στά τέλη του 18uu σίώνσ, (να πλοίο άπό την 60στώνη ψrόνεl ατήν Κωvστcwτινούπολη φορτωμένο αμερικανικό άλευρι

καί δημητΡιακ4 •.• Μ την ίδια fιcιτληξη θά δοκιμάσουμε, καΙ μέ τό 61κι0 μας, ~ά 1'6

«docksJl

καί τ{~

άποθηκις 1ΤοΙ> κτίσrηKαν στα σημεία έιφοης, στα caricatorp!)5 τής Σικελίας, ατό Nτόνroιχ, στήν ΆμtΚρσα (oημανηKέt:; ήδη άτrό 1'6 1544;, στην ΛlIβεκη η σrό -Aματερvrαμ' στα σημεία είσόδου, σηΊν ΓένοΒα iΊ στην Βε.νετία (44 άτroBή· κες ατήν Tελεvrora, σrό 1602)' ίi για τίς δΙΕUKOλόναεις πού παρέχονται οτό σιτεμπόριο, τό όποιο εύνοείται μέ την κυκλοφορΙα :χαρτονομισμάτων, όμδλο­

}'ων (CΈdufes) tπi -rών δημητριοι<ώντών Oll1I caricatori'oo. "Εν τούτο!ς, ο/; τελwrαία άνάλυοη, 1'6 έμτrόρlo αύτό -παραμένει περιθωρια~ κό. πφιοτααιακό, τtιό ... έιnτηρούμενο -παρά άν ήταν άνηκεrμενο !ερoεξιτασrl· κης .έρευνας:.. πptπεl vά περιμένουμε 1"όν 180 αΙώνα καΙ άκόμη περlασόrεΡO

πρίν KWOUV την έμφC'ιvιoη τους αο6αρά συστήματα άΥορας, όποθήιι:wσης, άναδισνομης, χωρίς τά όποια 1"ό -ιroλό &ψΙ> καί φθαρτό έμπόρευμα &:ν θά μπορουοε νά κυκλοφορήσει μέ κανονικότητα σέ μακρυνές: απoσrόσεις. ~Ως τόν 160 αΙώνα άκόμη, δέν imάρχοuν oίm στην 8ενετΙα ούτε σrήν Γένοβα ούτε. στην ΦλωρεντΙα (έfn'ός, Ισως, καΙ αίιτό είναι άμφfβoλo, άπό τούς

Bardi Corsi)

άνεξάρ-rηToι μεγαλέμποροι, !στω καΙ κατ' tλάχloτoν έξεlδlκευμένοl aτό έμπό· ριο Ιών δημητριακών, 'AaχoΛoυYϊαι μ' αίrrό εόκαιριακά, τόν καιρό τών έντσ~

νων κρίσεων. ΟΙ μεγάλοι ΠΟρΤογαλικοί OIKOI, KQr άνάμεσό ΤOιJς ΟΙ Ximenes, ΟΙ όποίοl χρηματοδότησαν κατά την -rφάσnα κρίση του

1590 την

μεγάλη

1<6:80·

δα τών σταριών του Βορρά πρός την Μωόγειο, κέρδισαν xωpf;; άμφl60λiα, σύμφωνα μέ η~ λεγόμενα εΙδικών, 300 ή 400%107", 'λλλά ή μιά φορά δέν κάνει τόν κανόνα. Συνήθως, ΟΙ μεγαλέμποροι δέν θρίσκουν ΈVδιαφερoν σ' αύτό τό

άδηλο tμπόριο μέ τούς τόσouς ιιαταναyι<αoμoVς. Καί tlval άλήθεια δτι δΈV θά

129

ύπάρξει συγκΜρωση αυτών τών έμπΟΡIΙ({ί)ν έπιχεφήσεωγ παρά μέ τόν

180

αΙώνα. Τό έμπόριο ,ων «bleds:t ατήν Μασσαλία, ,.6". καιρό τής olToStfas του

1773,

σχεδόν μονοτrωλεϊrQ:! άπό Ιναν μικρό άριθμό

'Τοίις δικούς τους κανόνες100. 'Από τΙς μεγάλες

!JJ"OPOOV

ι1Όύ έπιβόλλουν

!:rrIXtIpfjOtI'; δημητριακων 'Ποό γνωρίζουμε -ο! ι'ryoρtς

σn:.φιου Iέπlπέδoυ~ το(l Γοuστά60u-Άδόλφοu σrήν Ρωσία' ο! άyopts τού

Λουδοβίκου ίΔ' (Πό Χρηματιστήριο το;) ~ΑμστΥ.ρVfαμ. τήν υαραμονή τή.:; ει·

σθολης του σrήν ΌλλανδΙα, τό 1672- η ή δισταγή τού Φρε.ιδερΙκου Β" στις Τ! Όκτωβρίου 1740, τήν k;πOόPI0 της γνωστοποίησης τού θανάτου τού ούτο­ κρό70ρα Καρόλου ΣΓ, για τήν άγορά Wπιυσμένως 150.000 ώς 200.000 «μο­ δίων" (boisseaux1 σικαλης από τήν Πολων[α, τό Μεκλεμ80ίφγο, .ήν Σιλεσία, τ6 Nτάvroιχ καί άλλες ξένες περιοχές (κάll ποό θά δημιουργήσει άΡΥ6,ερα

δυσκολΙες μέ ,ήν ΡωσΙα)- '1Τολλές από αό1'ές τΙς μεγάλες έπlχειΡήσεις συνδέο· Υίαι μΙ -τό σrραιιωτιιeό 11αΙΧVΙδι τών κρατών. 'Απόδειξη 1'ό παράδειγμα τού ΦρεlδεΡίκοιι Β': σέ ώρα όvάyιι:ης πρέπει νά άτrEuθόvovrcιl σέ δλους τοός σl1'Ο­ βολώνες ου)'Χρόνως, έπειδή ο! άyoρiς bi::v έχουν τό frn'αΡαfτητο εύρος: το έμπόδια Υιό ένα έλεόθερο έμτtόpIO φαΙvoνται άΛλωαιε οάν νό πoλλαπλασlό:~ ζονταl κατά Βούληση, έπιδtJνΦvόvmς έταl μl6: δύσκολη άφ'.εαυτης Kυκλαιpι;r ρία. Αύτό άκρlΒως δείχνει τό παράδειγμα τής r αλλίας στή διάρκεια τών τελευ· 1"afoov χρόνων τοι) Παλαιού Καθεστώτος. Έ.'ιηθυμώντα') νό &Ρόσεl σωαιά, ή μοναρχική διοίκηση δημιουργΕί μονοπώλισ τού σιτεμπορίου, όπσμαιφΎVo~

νναι;: τίς όπtρ τ6 St.ov έλεύθεΡες lδιωτιι
fJOtJ 109• ~Aς πουμε ότι καί έδώ, Ύ1ά άλ\η μιά φορά, δέν ύπηρξε καπνός χωρίς φωτιά.

~Oλα αύτά είναι τrάρα liOM σοβαρά. Τό orάρl ε1vάΙ όλη ή ζωή τήι; Γαλλίrιi

ι<οθώς Kaf όΜκληρης τής Δόοηι;. ΓνωρΙζουμε τόν ~τrόλtμo τών άλεύρων»iΙ τΥού ακoλaυθι:I τά άκαιρα μέτρα του Turgot γιό την tλείιθερη Koκλr.:ιφopία των δημηΤΡΙ(1ΚUW . • Αφοί} λεηλάτησαν τίς αγορές καΙ τούς φούρνοικ;», λέει ένας

σύγχρονος, ψπορουν νά λεηλατήοοιιν τ6 σπΙ1Ία μας καί νά μάς σφάξουν».

Ι Ι Ι

ϊ

Ι

Προσθέτει: ,,"ΆΡΧIOOv νό λεηλσrσόν τΙς άγροικιι:ς' γιοτl νά μή λεηλατήσουν

καίτούς miPYOVs;»ll1

Στάρι καΙ θερμiδες 'Ένας άνθρωπος χριιάζεταl σήμερα 3.500 ώς 4.000 θερμί~ ήμερησίως άν ά­ νήκεl σέ TrAQUmQ χώρα καί σέ προνομιούχο τάξη, τό tπfmoo αίπά δέν ΓΓrnν

άΥνωση:,ι πρΙν Ύόν 180 αΙώνα. Ίννιό, δ1'Ταις κοι σήμεΡα, πόσο μι)λλον τότε., δέv άπoτεΛoOoαv τόν κανόνα. 'Εν 70όη:.Ης, καθώς μάς xpει(Iζεrσι γιό τούς υπολογιομοός μας ένα σημείο άναφορό:ι;, δς ooγιφσrήσoιιμε αύr6 τόν όplΘ~ μό τών 3,500 θ.εΡvί6ωv. Σ' αότό άΚΡ16ώι; τό ύ~ηλό έτrίπεδo "σrσλήγε-ι άλλω­

στε κι ένας ίιπολΟΎ1σμός τού Earl j, Hamiltorιl1 γυρω άπό την θρεπτική άξΙα

,00

συσσιτίοιι 'Ποό προριζόταν γύρω ατά

1560 γιό 1"6 πληρώματα τοΟ Ισπανι­

κού στόλου ,r:δν 'Iνδliί:ιν· ώραία έπίδοση. αν 6ε6αίαις 'Πlσr.έψoυμε μέ κλεισrά

Τ6 Κάθημ~{}!vd ψωμί

130

τα μάTlσ, παρ' δλο.6 κύρσ<; Koi τη φρόνηση τοΟ Courteline, στην άξιοπιστία τών αριθμών τής ΊΞπιμελητείας. για την όποία r'ι σούπα 'Πού σερβίρεται clV(J1 1τόντοτι: καλή ... •Ας: σημειώσουμε δη γναιριοομε καΙ γενναισrερες μερί6ες, είτε άνηκαν αέ πριγκαιlκό τρσπtζια είπ. σε τραπέζια fiλλων προνομιοvχων (όπως στήν Πα· Βία, στην άρχή του 17συ αΙώνα, στό Collegio Borromeo). Ε'ιναl αλήθεια δη δεν

πpέmI νά μός: δημιουργο6ν πoλλb; ψευΟΟιοθησΕις αι'πά τά μεμονωμένα ρε­ κόρ. ΜόΛις φτόσει Kανεiς στους μοοο\JS δρο\JS, όπως σrήν 'Περnπωση τών

μεγόλων άσTlKΏV μαζ&ν, τό kπfπεoo τοποθετεΤται ouxνό στίς 2.000 θερμίδες ΠεΡ[που, Etναι ή περΙmωση τοΟ naPIOIOίI στΙς παραμονές τής 'Επανάστασης. Βέθ<;nα, σΙ όρισμαί που διαθtroιlμε, ακόμη λίγοι, δέν λυΥουν τtoτέ με ακρίβεια τά προβλήματα πού μάς όπαοχολοϋΥ. Τόσο μάλλον πού διαμφισ6ηn:Τ κανείς και τό Ιδιο τό κριτήρια των θφμΙδων Ύiά νά κρίνει όγιώς μ:ιά τροφή, ή ό1ΤΟία χρειάζεται ίΟΟΡΡΟ11ία ανσμεσα σΙ γλυκίδιο, πρωτείνες "αΙ λιπίδια. 'Ύστερα, θά πρi:πει άραγε νό συμπεριΛό60υμι 1'6 κρασί καΙ ιό oΙνόπvευμα στή μερίδα

τών θερμΙδων; Έχει γίνει Oυν~θεJα νό μήν .οός ό'ποδίδουμε ποτέ πάνω άπό

1'610% ,ης μερίδας οε θερμΙδες' δ,η πινεl κανείς πάνω ό'Πό αίrrό 1'6 ποσοστό δέν ύπoλoyiζετo:ι στούς λογαριασμούς, χωρΙς νά σημαινεl ότι αύrό 1'6 πλεό.

νασμα δέν έχει έπιπτώot!<; σrήv μγεΙα ή στΙς δατι:ά'ιιε.ς ένάς πότη.

Έν τούτοις, διαφαfνovrαι κάποιοι κανόνες- έτΟ1. ή xσrαvoμή άνάμεσα οε διαφορους ίυπους τΡοφά)ν φανερ
τήν μονοτονΙα

ni>v γευμάiων. Ή μονοτονία εΙναι πρόδηλη κάθε φορά που τό

μέρος τών γλυκιδίων ίά., ποομε άτrλoόστερα τώv ύδατανθράκων και άκόμη, κάπως εσφαλμένα, των οιτηρών) ξεπερνάει εiιρύΠ,ITα ,ό 60% τής εκφρασμέ­ νης σέ θερμίδες μερίδας. Τόπι τό ποσοστό ,ου ιφέαroς, του ψαριού, ,&ιν

γαλoιcrOKoμlKών είναι αρκετό περιορισμένο καί σπεΡτερεϊ ή μονOlονiα. Τρώω σημαίνει καταναλίσκω ψωμί καΙ πάλι ψωμΙ, ή xUΛoυς, σ' όλη τή ειι'φκεια της

ύπαρξής μου. "Αν δεχτούμε αυτά τά ΚΡΙ'ήρlα. φαiνεται ι;:αθαρά δη ή Eύρώ'rrη τού Βορρά δJοtφiνι:rol όπό μιά μεγαλύrερη κατανάλωση κρέατος, ένώ η Ευρώπη τού

Νότου δίνει μεγαλι'rrερη θέοη aτούς ίιδατάνθρακες, έΚίός φUOIKCι κι άν τrρό­ κεlται Υιό σrριπιαιηKές έφοδIΟ1rομπες, οπου 6αρiλlα παστου κρέατο., καΙ

τόννου Βελτιώνοuν Ύό συσσίτιο. Δtν εΤναι έπΙσης διόλου εΚTtληKTlKό πού τό τpcπrέζl τών πλουσίων έχει μεyα~ λι'rrερ'1 ποlκlλΙα άτrό Τό τρcπrέζl η:ον φτωχών- ή ποιότητα εiναι σημείο διάκρι­

σης 1τεριοσότεΡο άπό η)ν TfooόrqTa HJ . Στήν Γέιιο6α. γύρω σrά 1614-1615, σrό 'fToAuτw<; τραπέζι τών 5pinoIa, ,6: οlτηρό όνmrροοιιmεuοtJV τό 53% μόνο τιί)ν θερμ!δων, ένι'U τήν ίδια εποχή καταλαμβάνουν τό 81% της καιανάλωοης τών φτωχών, στό Νοσοκομειο τών Άνιάτων (6ς σημειιll(!οuμε ότι ειια κιλό στόρι άν'Γιστοιχεί οέ 3.000 θερμίδες κα! ινα κιλό ψωμί oi 2.500 θ.ερμίδες). ~Aν συγlφlνει κανείς τά άλλα είδη διι:nρoφης, οί SΡϊποlΟ! δέν Koταvαι.ioKO!JV καθό­ λοu περισσότερο κρέας κα! ψάρι, άλλ.ά δυό φορές περισο6τφο: γαλακτοκομι­ κά πpol"όvτo κα; λίπη όπό 1Όύς αρραιστους η:ιίι νοσοκομείου, κάί ή διατροφή τοuς, ά'πείρως πιδ ποικ1Αη, ΠΕριέχει πολλά φροίπα, λαχανικά καΙ ζόχαρη (3% τών δαm:.tνων). ΠαρομοΙως, άς εΙμαοn: βέβαιοι δη ΟΙ οικότροφοι τοΟ Co1legio BorromeQ (1609-1618), παρά τΙς ένlσχυμένες μερίδες της διστροφής τους (σχε­ δόν άπίστεύ1'tς~ μεταξύ 5.100 κ<χ17.QOO θερμίδων καθημερινά), ίnτεpoπίζOVΤCΙI, άλλά χωρίς 1Ί'οlκlλΙα: τα σιτηρά όvrlΠΡΟύωπεuουν ώς 'Ιό 73% το\} auYόAou.

.

131

ΗΜΕΡΗ!!Α ΚΑΤΑΝΑ"ΩΣΗ Σε θΕΡΜΙΔΕΣ

θ "'" '000 5000

ΠΡΟΕι.ΕγεΗ ΘΕΡΜΙΔΩΝ Δημ'1.r~IΙΙ>«j

Κρt«, IIIOpt /1οΜ

ti'.ll"c.1(1%1

rιιλoιlη:ιι«lμ",,,

npifAvtiJ, λdIi,

,, , :

r------

1609-10

ηA• •

1613-14

-----,

1615<16

Ι

12. ΔIΑIΤΕΣ ΤΟΥ

ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ (yΠOΛOΓIΣMfNEΣ ΣΕ ΘΕΡΜΙΔΕΙ)

XάtmK I(~ ~oσ lΠ κ6πom: δι;rnισmλrιWkς' ~ <:Mmκιiις lWCνmιIιWYQ

132

f1ΡΟΥi10ΛΟΠΙΜΟΣ ΜIΑΙ Ο1κΟΓΕΝΕIΑΣ OLΙ(ΟΔΟΜΟΥ

(5 ότόμων) ατό Bεpoλ{V!! τό 1800 Qt nοσοοτό τού εlσσδ!ΊμQtός ίου

13. πΡΟΥηΟλΟΠΣΜΟ:Σ ΜIΑΣ QIKOrε."lEIAΣ XTIΣTH ΣΤΟ 8ΕΡΟΛΙΝΟ ΚΑΤΑ ΤΟ 1SΙXΙ

προϊόντα

"cm8dMετo, ιj σύrφoη ρ( Toιiς" άρι8.

1ft:~

ζωldις

'"",,,,m,,

Ρο(ιι; m:ι" Yπώι:>~ yι!t πJ~ μtcη

,

$mιι:IYη δoι:rφιιφ.~..w Π.;φΨι:fνoυ ιπ6 lJ8IJ >ιαf 1!J5.J, Τό ψ<>ιΡΕ dνrιπΡ<>σωrn:&ι iδι$ πφιoσ{mpo όπ6 50" nlίvlHma>

""'.. ~ 1ής ofmyfmoι;. fI'p6.

!1ιπό

mm~yt<:ι(NM!kιuμιoWQψw .ψ

~ Υψ4 rιi'w tiημφρκιrαW. ~ λιmnW UJιιitM όιιp,tJlς u".<"i&ηΡσ 106 11 ιιnopd να (fwιι μια pOll6tlWiJ ιωf 6,;&aτpoφή. (ΚmV . . w. ΛΜΙ!.

-w;

Ή τροφή ΤOIJς: δiν εΙναι, δέν μπορεί νά εJναι, πολύ έΚΛΕΠΤWΜένη.

'Αργά lι γρήγορα, δΙσ1Tιo-rώνεrαl παντού, δΠΌU ε1ναl δuviXTT't η στσπσπκή Ιρεuvα, μεγαλι.ίrεpη ποικιλία ή τουλάχιστον διο:φορσποίηοη σrη δlστΡοφή μεταξύ πό:λt.Wv καΙ ίtπαίθpoυ. 1:1'ό Παρίσι, δπου Γι κατανάλωση σrαθεΡOΠUl 4 εi'roι, άπαις εΤπαμε, γύρω στά 1786, ατό trιtπεδo τών 2.000 θερμίδων πφ!που, τά σί1'ηρά δiν απσ1'l;lιoυν παρά 1'6 58% τού οuvόΛQΙΙ, δηλαδή γύρω ςrrή μιά λίΒρα ψωμί τήν ήμέρο"114, πράγμα -πού ά'vrιστOIXεί, όλλφσΓε, σέ άριθμοός- {καί πpoηγoί.ιμενouς- κα! μεταγενέστερους) ΟΙ bnQiOI δίνουν, ΥJό μtση μφί5α ψω­ μιου 1"ών Παρισινών: aτά 1637, 540Υραμμαρlα' aτά

ατά 1770, 461 γραμμάριο- aτά

1788, S67 γραμμάρια-

1728-1730, 556 γραμμάρια­ aτά 1310, 463 γραμμάρια"

στά 1-820, 5ΟΟγραμμάρια> Ο1"ά 1854,493: γραμμάρlο11S, ΟΙ ποοότηΤΕς αt1τές δέν εiVOI Βέβαια έγγυημένες, ό;rως δεν εΙναι καί ό αριθμός τών 180 κιλών κατ' ά1'ομσ, aτόν όπο1'ο φαΙνσωό-n ι'Μρχεται, oτiς άρχές του 170υ αΙώνα, ή tτή·

010' κατανάλωση της Βενετί ας116, σύμφωνα μ' έναν άρκετά συζητήσιμο όττα­ r.oγισμό- άλλες bιδείξεις όμως tνΙOΧ(ιOυν τήν άποψη ότι όφfστσταl aτήν Βενξ;­

τία μια άπαιτηηκή, καλά αμειβόμενη έργαηκή τάξη, κα8ώς: κοί παμπάλαιες δmτανηpες άaτlκtς oι.wήθεlει;, μεταξύ τών εμπόρων. Σέ γενικές γραμμές, δέν ότrαPXa άμφl60λία ότι Ύι) ψωμί καταναλίσκεται μα­ ζικά περισσότερο σrήν ύπαιθρα K'Ji στά κατωτφα στρώματα της έργσnκης

ίεραρχίας άrr' δ,η σrήν πόλη. Σύμφωνα μέ τόν le Crand dΆU5SΥ. aτά 1782 lνας χειρώνακτας ti. tναι; άγρσrης στην Γαλλία φτάνουν ν6 καταναλίοκουν 560 τρείς λίΒρες ψωμί τιίν ήμέρα, .άλλά ό1"rOIOσδήπστε έχει κάτι άλλο νό

ft

ΤΙ;: καθημερινό

133

φό:εl δέν KαTmoλfσxtJ αίrrή ΤΉVποσότητα.t, Κι όμως, άκόμη καΙ σήμερα, σrήv Νότια Ίτα"'ία, μπορεί κανείς νΟ: δεΙ σ' ενα γlαπΙ tργάτες να γευματΙζouν μ' !να πελώριο κομμάτι ψωμί, συνοδευμένο, σχεδόν σ(].ν άρτυμα. άπό μερικές ντo~

iJά'rες καΙ κρεμμύδι, "ού λέγεται έvδεlΚΤIKά, comparιatico: αCιτόπoό συνοδεύει

ro ψωμΙ

ΑόΊό<; ό epfaIJ{Soς: τού ψωμιού όφεfλεται, έννoεTπιl, aτό γεγονός όη γιό Τοη όξΙα σέ θερμίδες, τό σrάρι -μαζί μέ τό O!νότrvευμα τών δημητριακων, πρσσθέ·

τεl ενας πολωνός JσrΟΡlκό ς117;τού όπενθιιμΙζει έτοl παρεμπιτπόντως τήν τά­ ση -των χωρικών τής χώρας του νό πίνουν καΙ όχι μόνο vΆ τρωνε τά δημητρια­ ιι:ά τσυ<;- εlναl σχετικά ή AιγόrερO άκριβή τρoφή~ γύρω aτά 1700, lνπ.κα φo~ ρέ<; φθηνότερο άrrό τό κρέας 1'00 σΦαΥειΌυ, !ξήvrα πέντε φοΡΙι; ά1rό τό φρέ­ σκο ψάρι (τής θάλασσας), έννιά φ<ιρές άπό τό ΠΟ1'GιμΙοιο ψάρι, τρεις φορές (π( ΊΌ παστό ψάρι, έξι φορές άπό τά ό:8Υό, τρCϊς φορές αιrό 'Ιό 60IJ'TIJPO καΙ τό λάδι ... Στaύς ττροϋτωΛογισμσυς δσTrάViliv του μέσοll παρισινου aτό 1788 κι;ιι ατά 1854, τό στάρι, πρώτος πρoμηθευTή~ MρyπΑS, δέν φτάνεt παρά

σrήν τρΙτη θέση, μετά τό Kρtα~ κι;ιίτό κρασΙ

Ι

Ι'

σεις, της συνολικής δαπάνης)' 11,

{17% μόνο, καΙ στίι; δυόπφlτrrώ·

Να λοιπόν, πσύ σποκι;WίcmnOl έτσι ,,&το τό στόρι γl6 τό &ποϊό εrnαμε,

(δέν μπορούσαμε νά κάνοι.ψε κι άλλιώς), τόοο κακά. Ε!ναι τό μάννα των φτω­ χών καί "η αιφί6ε>α του [. .. ] ύπήρξε τό θερμόμετρο τών άλλων τροφών •. Να. γράφει στά 1770 ό Scbastϊen Merςier, !Ιό τρίτος διαδοχικός χπμώνας που είναι όιφιβό τό ψωμΙ Άπό τόν 'TΠ;pασμέvo χρόνο κιόλας, ΟΙ μισοί χωριάτες 'Xρεlά~ στηιa: vΆ προσφύγουν στήν δημόοια έλεημοσύνη, κι σότός ό χειμΦ'vας Οά είνσι τό κορύφωμα, γιστl έκεΤνοι πού Φς Όήμερα έζησαν πoυi\ωvτας: τά πράγ­

ματά τους, τώρα δέν tχol)V πιά τίποτε vό: πουλήοουν»11'). Για τούς φτωχούς, άν λείπει τ6 στάρll λείπουν όλα. Άς μήν ΞΕΧVόμε αύτή τήν συγΙUVητΙKή TTAw· ρά του πpo6λt'ιμστoς, αύτη τή δουλεία σrήν όTrofo; τό στάρι κρατό τταραγω­ γούς, μεooζOVΙεt;, μεταφορεϊς, Kσrαvαλύ.πές. Γίνονται Kιvητoπolήoι>ςl σl)νε~ χεΤς συναγεΡμοί. ιtYό στάρι πoύτρtφει τόν άνθρωπο στάθηκε ταυτόχρονα καί ό δr'jμιόςτουtr, λέει, ή J.lάN\oν έπανσλαμθάνι;ι, ό Sebas.tien Mercier.

Τιμή του σταριου καί 6ιοτικ6 Απίπεδο Μιλώντας έτσι ό

$. Μerάer δiv ύπερ6άλλει καθόλου, Στήν Ε:όρώπη τό στάρι

σημαίνει τό ημιου '-ήι; καθημερινης ζωης τών άνθριl.;πων, Ή ημή τοό σταριου συνεχώς σrό U.EQI,; τ6)ν άποθφάτων, τών μεταφορών, ,-ών κακοκαιρl6)ν πσύ lΤροδlιςό:φυν καΙ Kα\lOν!ζoι,ιv 11ς συγKOμιδ!s. στό έλεos τών iδιων τΏv ουγκο­ μιδών, τέλος, ανάλογα μέ τή στιγμή τού 'Χρόνου, δέν παύει να ΠOΙKi1Iλει, έτσι

πού στί<; άναδρομικές γραφικές παραστάσεις μας νά trΎράφεται όπως ΟΙ τα­ λαντώσεις έ.νόι; σεισμογράφου. Aίrrέι; σΙ μεταβολές έπηρεάζουν πολύ περισ­ σότερο τη ζωή τών φτωχών, εm,δή άκριβώς ΟΙ φτωχοΙ O1fόνta μπoρoUΝ νά

ξεφύΥ<11Ν άτrό τΙς l:π0xιακiς αι»J1σεις κάνο\.τας μεγάλες προμήθειες την ιαι1'άλληλη στιγμή. ΜποροΟμε άραγε νό θεωρήΟΟlJμε

'tfc; διακυμάνσεις τ63ν η­

μών ώι; Ινα εΙδος 6cιpoμtrρou του βΙO'tικοό έππΥέΟΟυ τών μαζών, βραχιπφό­

θroμα Kof μαKΡOπpΌΘWpα, Οί λύσεις 1106 ttpoσφi:ρovraI γιά νά δούμε καθαρότερα τά πράγματα Eivαl πολύ Μγες καί -ιτόντα άτελεϊς: νά σuγιφiνοuμε τήν ημή τού σrαρloύ και τό μεροκάματα- όΝ\ό: -ιτ:ολλά μερOKUμστα είναι σέ εJδoς: clTt ~ μέρει σέ ε!δος, ΈV

134

"r--/r'"..,---,---,---, "

"I'--'--+i---tl-+-+-

-

, 14. ou

"Ψ'!

ΗΜΕΡΟΜΙΣΘΙΑ!<ΑΙ ΤιΜΗ ΤΗ! ΣΙΚΑΛΗ! ΣΤΟ GOEΠINGEN f15cς-190s σΙ.)

..,., "tιmAι]~ 111m,

ιIτm.1oJoWμiwι αi 6ι;>ημtνια R~doJ>mj; ι;ol

t>S ήμψαμΙσθιο

γιι.> λny<ψ<σσμό tνό$ -ό.UιJι.<} dwu txφpσ"JIM> οι xWόYfλ1l'l1C oh~.

~

Ιέι-ό> ~ Wιι1 6oUΛΏΙ,

11..., /~ ό ~ dvόμ[ιια <mjν

1'# NPιJ<: τ1ς σfι«1λιιι; ιιd vrι;...mWη το';; ",powι:nι.:,,'; ~",OI,,[.' και τ' ~ ΙΚ«1ά τ6ννν, λ~l.

μέρει σέ χρήμα' vΆ λoyσριάσOιJμε 1'6 μεροκάματα σέ στάρι ή σίκαλη (αύτή ,ή μέθοδο χρησιμοποιεί ό W. Abel ατή\! γραφlκη παράσταση που τού δανειζό­ μσσn:)' να καθορίσουμε τήν μέση ιιμή ΕV~ τυπιιαιύ _καλαθιοϊι Τή~ νοlκοκυ­

ρός~ (σύμφωνα μι τΙς λίισε1ς των Pbelps Brown καΙ Sheila Hopkins1 '1' τέλος,

να τιό:ροvμε ώς μονάδα τό ώρομίσθιο των 'ι'!'ιό μειovεK,oι'ινrων εργαιΏV, συ­

νήθως τών EJoηθών-Xησriύν ιl1'ων έΡΥατων πού φτιάχνουν λάσπη. Ή τεΛεu­ ταία αύτή μέθοδος, τού

Gtandamy,

jean rQur3.stie

καί τ&ν μαθητών l'ΌU, Ιδίως τού

εχει τά πλεoνt:Kτήματι,'r της. Τι λένε τΜιl<ά αύτές ΟΙ

R. ... πραγματlκές»

τιμές; Σίγουρα δη τό καντάρι αΚΡ1ναν oωσrό νδ κάνουν αύrή τήν άνσγωγή

μΙ θάση τίς παhιΈS μO'v(;ιδες) του οταριου οuγιφcm:ίrol μέχρι τό 1543 περίποlJ κάτω ι!mό τίς 100 ώρες εργασίας κι Οοτερα "Παραμένει 'Πάνω άπό αύτή τήν κρίσιμη γραμμή περίπου ~ τό 1883. Νδ κάτι πού δειχνεl πεΡfτroυ τήν κατά· οταση σrήv Γαλλία, κα!, 'Πέρα από αόη'ιν, grosso mcdo, τήν κατάσταση στήν

Δόση, πoιJ της μωάζεl. ~ενας έργάτης ΟU}J'Πληρώνεl κατά προοέΥγlση 3.000 ώρες έργασΙας κάθε χρόνο" ή o!Koyiνειά τΟ'υ (4 ότομα) καταναλίσκει κατά προσέγγιση 12 κοντάρια τό χρόνΟ': τό νό: περάσει τή γραμμή τών 100 ώρών Ύιι)!να Kαvrάp! εiναι πάντα σοβαρό' ή γραμμή τών 200 ώρών επlσημαΙνει tνα όριο (I\}\Ιάytρμoυ< σrΙς 300 ώρες εΙναι ή πείνα. Ό Rerιe Grandamy etoopεi δτι ή γραμμή τών 100 ΦρΦν διασχίζεται πΌVΤO'τε καθέτως, εΠε μέ κατακόρυφη ά­ νοδο, όπως γύρω ση) μέσα του 160U αιωνα, ι:πε μέ άπότομη κάθοδο, σπωι; ατά 1883, καΙ όη ή κίνηση γίνεται πάντα μέ γοργό ρυθμό όπό Tq σπγμή πού θά ξεπεραση::i ή γραμμή πρόι; μία ή πρό<; τήν άλλη κατεύθυνση. "Eτσl, (Πούι; αΙώνες τούς όπΟ'ίους πραγματεύεται τό β16λ!ο μας, oi πpαγματlKΈS n· . μΙς καιρι:ικόληQQν πρός τήν κακή κατεύθυνση, Ή μόνη ώεργεηκή 'Περίοδος

'Tq

135

15_

ΔΥΟ ΠΑΡΑΔΕιΤΜΑΤΑ ΠPAΓMATlΚf1."IΤΙMΩN ΤΟΥ ΣiAPIOY

ίΙ l'JΚ1Ψ'τη ""pι.!σrσoιι ΠΡ<Κ11Μ1J6 m: ""Ι>YPάρP!ΙW .,. f1IjΡι>i""

4 ci-ηση «iIv .ψ;rΥμσn_1μψι>I',ι:>fflω,.. αηψσ­ "",1 cf rψίς ,Ι>U ι;ιmp;cuψP Ψ όπ όpx;ZtI ~ ι;~ (ωιj jW: miJ1 4>rσrι.s:- j'iffr'" x""wπp<>φι.."ι ιπt) 200 ώpι~ ιil>i 4 ιπινδt1α iyx.,q(. <mΠU' ~ «iIv Jαι (dptf1ιιii<;'pIo ',/"σάJ.V ι6 1m' πσ...ι ιhr<>PΙ",l, πα~η; 8pΙ~ ιπιjν6ι_ό,)pωσ,l "". αψιw.tQ;ιγ, <πο Is.ιι;. W<J'; }',χι/φ'; τών ΙOOι.fψ4w tpJ Ι;ι;ιn:pvσπi «αΙ Iίb- eσ ύπάΡ(ιι.tmr.;;:ι&,ι; if σ:htI το χομ.;Μ i:πIrn:/io mφa cr6 Ιι)ιφ.ΙΜΟ, ι:Jσrφσ δm:I Ρι6 JlC"P6rιmι &ιIp.r~ μf (""Ip6Tι;m. σμδ-ων ct <πcp,/_ Τ6: "ttn1OIQ μ[ψα Ιχονν ~ '" ι:ιημψni"ά !(σντάριο

'!"6σu ~ιπd

..tT<Wo:ψI'oτ,

t4 ... άtWo 0Οι> ιm( ~ιπιl

.ψ dilJoδQ, ~1J6μι.1Ν.cl&t φορά ιΙ'>:6 Ρι6 """ι.'η ~ff1s 6λιι5 Tl!!i

Ή 'fP'>ι;mrIι =pιN π~ ιπ!; -..l$ ιwrxrψι!ι~, Ι-Εχ"" lJflxfJd 6π<\-,η .. R. Gr~."7, υrι;W: J. 'oIJtW/i. I'tt~ <Ιι> ""/11.<1 tl f',ix Μ.ι."ι, Ι4η σι:ιp4J,

c..

θά .εΊναι έκείνη πού έπαΚόλούθηαι.: της Μαυρης Πανώλψρ πράγμα ττού μας ύποχρεώνιι οέ μICι οι>στηματική άναθtώρηση παΑl;i)ν άπόψεων. Σιιμπέρασμα: δυστυχία ,6:ιν μισθωτών στΙς πόλεις 6uarvxia έ1τίοης Υιό τούς ΌVθρώπOVς τής όπαίθρου, όπου .6 μεροκάματα σέ εΙδος διατηροί)Υ 1Τ,ερίποιι ΤΌUς ίδΊοuς ΡIJΘμοός. Έτσι, ό κανόνας Υ/ά 'OUς φτωχούς είναι αρκε.

136

τά ξεκάθαρος: σνσγιώζOVΤαl να ςεm.σOυν σrά δευτεΡεύοντα δημητριακά, ιrστά λιγότερο όκρl6ά προϊόντα, πού δίνουν όπωσδήπσrε έτn::φκη άριθμό θερμΙδων, νό ΙΎκαταλεΙψουν τΙς πλούσιες σέ πρωτείνες τροφές γιό νά κατα" ναλώσουν μία τροφή βασισμένη σrά άμw.σJt. Τήν παραμονή της Γαλλικής 'Επανάστασης, στην BoυpyoΙWΔΙα, ιrό'v έξαιρέσουμε τον μεΥαλοκαλλlεργητή,

ό χωρικός τρώει λίγο στάρι. Α&τό το πολιΠψσ δημητριαι<ό προορίζεται Υιό τήν πώληση, 'γ16: τά μικρά παιδιά, Υιά μερικές σπάνιες άτroλαύσεις. Τροφοδσ­ τεϊ 1116 trOM τό πουΥΥί παρά τό τραπέζι .... Τά δwτφWovrα δημητριακά ά­ πoαιoίiν τήν oόmασnKή ΤΡόφή τού χωΡ1l<οϋ: conceau ή σμιγάδι, σίκαλη, σrά όριo:cτά πλούαια Q'ΠΙΤIKά, κριθάρι καΙ βραφη αιά -ιηό φτωχικά, καλαμπό­ κι στήν Bresse καΙ σrήν KOJλάδα ταυ Sa.όne, σίκαλη καΙ όΡά6όσιτσς σrό Μοτ­

van121 ,., Γύρω σrά 175Q, στό Πεδεμόντιο, ι) μέση κατανάλωση (σέ έKι;;rτόλlτpα) Vπoλαyίζεταl Φς έξης: στάρι (},94' οlκαλη 0.91' ό:λλα δημητριακό 0,41' κάστα­ να 0,45121 δηλαδή συνολικά 2,7'1 έκατόλιτρσ τό χρόνο. Σ' αιJτή τφι μάλλον όνεπαρκή μερίδα, 1"6 μέρος τού σταρισύ εfναl ταπεινό. Τ6 ψωμ! τών πλουσίων, τό ψωμί καί τό κουρκούτι τών φτωχών ·Οπως ίmtφχtl στάρι καί σrόpι, ύπόρχεl ψωμί καί ψωμΙ 1':'(6 Πουατιέ, τον Δεκέμβριο τού 1362, ",Οταν ή τψή τής σέσουλας του οταριού φτάνει τΙς 24 δεκάρες, θρίσκεl κανεlς Ttooεpls ΠOIKIλlες ψωμιού: τό ψωμί choyne, χωρΙς ό:λάτl, τ6 άλαησμένο ψωμί choyne, τ6 φωμΙ τοι1 safleur καΙ 1'6 ψωμ! rebQv/et.

Τό ψωμί chayrι:e. άλατισμένο ή μή, ιίταν 1"6 όoτrPO ψωμί άνώτερη(jποιότητας. ι<αμωμΈVo από ι.:ΟΟ1<ΙΥlσμένο άΛεύρl. Τό ψωμi τού "safIeur.. (όρος πού χρηOl· μοποιεπαι άκόμη στίς μέρες μας) m:ριείXε μόνον άι.:oσKiνlστ() άλεόρι. ~Oσo Υιό τό .,ebou!et .. , ΓWΌτΑv, χωρίς όμφl6ολΙσ, άπό σλεύρl KOm:lvIOPέν'o κατά 90% καΙ περιείχε αύτό τό λεπτό πίτουρο πού τό λένε άκόμη rebou!et σrό Ιδίωμα

τού Ποιιατlέ. Αίπές ΟΙ τέοσεΡ1ς κατηγορίες άνnστοlχοΟΟαν στί~ ήρεμες περιό· δους τής μέσης τιμής τού σταριού. ·Οταν ΟΙ τιμές ήταν χαμηλές, η μόλλον λογικές, tπJTptrr(lvτw μόνο 3 κατηγορΙες, όλλά δ'Ταν οί τιμές άνέβο:lναν, μπο­ ρούσαν νά ιι:αrOOKευασro[ιν 7 τΓοιότητες πολύ &lαφορεηκές: Ο'1'ήν πραγματι­

κότητα, άνοιγε ή ψαλlδσ πρός τό κακό ψαιμι1U . Thτoτε δέν δείχνει ιι;αλίrτερα (τό 1Η:φόδεlγμα του Ποοοτ,ξ Είναι παρμένο άν6.μεσσ r:I άλλα έι.:αroI σέ ΠQlό σημείο ή άνισότη'Τα clνσ, ό κανόνας. Τό ψωμί δtν έχΕΙ, καμμιά φορά, παρά μόνο τό όνομα τού ψωμιού. Συχνό λεlπ,ε1 ϊελεΙως, Ή Ευρώπη, marrj σέ μιδ ,τσλ1ά παράδοση, συνεχίζει
άπό τήν ίδια τήν Εόρώπη. Τ6 ρυlsτών 'Εl'ρσ(ισκων ιι:αί των άρχαίων Ρωμαίων γινόταν μΙ 6άοη 'Τό κεχρΙ ή alica, !:ναΙ) άλλος χυλός, μέ fιάοη τό 6μιιλο, άκόμη καΙ τό ψωμΙ' άνσφέροιιν μιά καρχηδονιακή alica, φαγητό "Πόλιrrελείας όπου

μπαiναuνΤUΡί, μΜι καΙ άΒγά1l4 . Ή pofenta (πρΙν άρχισεl νά γίνεται άπό κσλα­

μπόκι) εΙναι ένας χυλός άπό καθουρνrlαμένοuς,

brwa άλεσμένοu<;, σπόρους

ιι:ριθσριού, άvακσrεμΙVοu<; συχνά μέ κεχρΙ Στό Artσis, σίγουρα πολύ νωρίτι· ρο: W τΌv 140 αΙώνα καΙ όπωcδήτrστε άργότερα, ή 6ρώμη xpησφoπolεiται Ύιά νά o:παραrnυ.:υaστ.εi τό gromel, ΙVας χυλός τόν όποιον συνήθιζαν πολύ σ)

άΥΡΟTlκοί πΛηθοομοι,,1lS. Τόν 160 αΙώνα καΙ !ως τόν 180 αΙώνα στήν So!ogne, στήν Καμπανία, σrήν r ασκώνη, ό χυλός τoίJ κεχΡΙΟύ εΙναι σέ τρέχοι.ιοa χρήση.

137

--

Ι.

·C ..

Γεύμα με χυλό μιός ο(κιηέιψσι; χωΡΙΚών της ΌλλrινδEaς πmοθετηθεi σi lvα. οκ.αμ ... ι ΔεξΊά, λα ίou

QtrI'f/oiJ.

ΓKpαBoύpa τού

1'6 ,ζΟχ/.

(1653).

ΤΟ

povcrBIK6

TrιtΠD txει'

'Aρ/σrt:pά, σκάΛα 'Πού χρηοιμεύει γιά σ~

V"n Ost.l1tJe.

'εθνικιj ΒιΒΛιοθήκη Παρισιού,

ESlilmpes.

(Κλισi της: ΈθνΙKι'jι; 8Ifl.WetiK1f)).

Στήν Βρετάνη 1'φoσrΙθ~OJ σuχνα lνας πηχτός χl)λός άπό ~ό:pα6όαιro" μέ νε­

ρό ιi μέ γαλα, 11'ού λέγεται

grol)m. Σηιν r'αλλiα, φήν άρχΓι .ου 180υ οΙώνσ, τό

πληγουρl Ό!}\'ισrάται όπό τoUς YIoτj)QvIj μέ τήν προϋπόθεση νά tfV(I1 .ψηαγ· μένο άπό 6ρώμη Kαλijς τrοιότηταc;>ι_ AhτtC; ο! παλιές πρακτικές δέν έχο!}\' έξαφανισrεί όλt:<; στΙς μέρες μας. 16 σκωτσέζικο καί ,'ό όΥγλlκό porridge εlνQ'1 χυλός 6ρώμης CΊΉΝ lΊσλωνΙα καΙ

ΤΟ καθημεeιvιJ ψωμί

138

την Ρωσία, ή kachiι -γίΥΠαι άπό κοπανισμένη καΙ ιω{3ουρνησμένη αικαλη, ψη­

μένη όπως τό ρύζι. Χωρίς νό: τό πολυκαταλα6αίνεl, κάποιος: άγγλος γρεναδιέ­ ρος τόν καιρό TI,lS έKστpατdας ,ης 'IΣΠΑViaS. στά 1009, ξανασυνooό"l'αν κι

αό't'ός μΙ μιά "Παλιά παράδοση, μέ τα πρόχειρα μέσα που εΙχε: στή διάθεσή του: ιιΜαΥεφεόαμε αότό τό στάρι:>", διηγεΊτctJ, ιι6ράζovrάς το ό1τωs τό ρόζι Γι άκόμη, άν μός ι\'tΆV πιό 6ολ!κό, άλέθαμε τοΙΙς σπόρους άνάμεσα οέ δUΌ tπί­ πεδες πtrρε~ κα! ύοτερα Τι;ιύς βράζαμε έmι πού νά γivε-fαι !να εΤδος πηχτής

ζόμης.127. ~εναι; νέος ΤOίiPKOς στrαχής αΙχμάλωτος τών Γερμανών κοvrά στό ατά 1688, ό Όσμόν 'Αγάς, τά κατάφερε άκόμη καλίtrερα, πρός με~ Υ(ιλη Ικπληξη τών φρουρών τσυ. ·Επεlδή εΙχε έξαντληθεϊ τό Kommissbrot, ή

Temesvar

κοuραμόνα τού κανονισμού, ή Ι1Ύψελητεfα εJXε διανείμει στοός στρσηωτες μερίδες άπό άλεόρl (εΙχαν μείνει t6
περιστάσεις' ~ 'λλλά αύrό ε!ναι σχεδόν ψωμι, όπαισδήπQ"fξ είναι 1'6 άζυμο ψωμΙ πού ζυμώνεται καί ψήνεtal Kα:rω άπό τη στάχτη καί πού τρώνε συχνά (ΠΉVTOυΡKία ~ τήν Περσiα. ~Aρα τό άcnτρo ψωμί εΙναι σπάνιο, μια "ΩΌλUΤέλεlα. ",'Amτρo ψωμf δέν ύ­

παρχει ο' όλα τά -γαλλικά, τά όΥΥλlκό:, τό lόTtάVικά σπΙηα,. γράφει ό

Dupre de

~int·Maur, .. δΙν ύπάΡJQVV l1άνω άrrό δύο έκστομμυρια άνθρωποι τroό νά τp6>vε σταρένιο ψωμί ι-. "Αν ffCIfpvape στήν κυριολεξία (,1&rή την Koυθέvtα, ό 6ριθμός αι'rrών που έτρωγαν άσπρο ψωμl δέν θά ξεπερΥοι)σε σrήν Είιρώπη τά 4% το(ι πληθυσμοι1. Στήν αρχή ακόμη TQU 180υ αΙώνα. άσφαλ
πρώτα τό choyne του13Ο'ι-. ~Oυolo ΚΙ αν είναι τό δναμα αUτoO τού άσπρου ψωμιού, &πάρχει άπό παλιά, όλλό: γtά τήν άποκλεισηκή χρήση τών πλου­ σίων. Σ:τά 1561, ΟΙ νεαροί Βενετοf'ΠΟυ I
κIές»t'Io1. " Ιτό Παρίαι. καλύτερα κι άτrό "(ό άσπρο ψωμΙ άρχΙζε1 αρκετό νωρίς νό KΑVt:ι την τύχη του τό .. άπαλό ψωμί:>", μαλακό ψωμί παύ γίνεται άτrό τήν ltχνη

τού ΆΛWρlσϋ μέ προσθήκη μαγιάς της μπΙρας (αντί τής άπλ~I) μcty10ς}. ~Aν προσθέσει κανείς Ύάλα, φτιάχνει τό ψωμ; της 8ασiλισσαι; (pain

a 13. ReineΙ ym

τό όποΙα τρελλαινόταν ή Μαρία τών Μεδίκων...1):!. Στά 1~ ή 'Ιατρική Σχολή

Kσrαδικάζεl, χωρίς άπστέλε.σμα, τή χρήση τι;" μι;ryιός, .Jeνeure»), αφοο αύτή έξοιοολουθεί νό χΡηοιμQποlείταl Υιά τά .:φΡΑVΤζoλό:Klα,- κάθε πρωί τη φέρ­

νουν στούς φουρνάρηδες YΙWΑΊKες l<ουΒαλώντο:ς την Qt γεμάτα δοχε.ίΟ (bQis«πόυ τά θάζovν ~ά κεφάλια τους όπως αί γαλατοι.:ιδες). Τό μαλακό ψωμΙ παραμένει βέβαια }Jlct πολU1'έλειο: όπως λέει εναι; Παρισινός (1788), .. μέ την σκληρή καί ροδοκοκκινισμένη κόρα του, [μοιάζει] νά προο6άλλει τό καε"

seaux),

,

ΟΟι

rou

lίmousirι .••• εχει τδν άέρα ένός εύΥενοίίς άνά1Jεoα σέ άγροίκουςll' 3,

139

Τιμή τού σrnpraiJ (σέ Μρι).

""'" •, ,

1ft.

ΒΑΡΟΣ ΤΟΥ ΨΩΜΙΟΥ ΚΑΙ ΤιΜΗ ΤΟΥ ΙΤΑΜΟΥ ΣΤΗΝ βΕΝΠIΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 160υ ΑΙΩ"

(Κατά 7'όν F. Br.ιudel, ~La νΙΙΒ cαmomka di Venezia nef 5f!coIo XVΙ",

del

La Ciνil~ νerιeziana

Rίn<ιscίmenΙο).

AΌW; άλλωστε ΟΙ πολυτέλειες ΠΡOυπoθέrOUΝ την άqιθoνία. Μόλις έκδηλωθεί Γι όt:ρί6tlα. όπως aτό napfaI τόν Σεπτέμ{3ρlο -του 1740, δ(ιο διατάγματα "Της

OoUΛης άπαγ<ψεόουν αμέσως ιινό: παΡασκwάζοvrαl άλλα εΤδη ψωμιού έκrός άπό τό μαυρόασπρο»' ,6 μαλακό ψωμί Kαf τό ψωμάκια άπαγi:φεόοvrαι I(α~ θώς καί η χρήση τη!) «1rQVντρας:ιι μέ βάση τό άλεύρι, rroό χρησιμoπoιεiτσι

ευρύτατα έκείνη την tn'οχή Υιό .ίς ΠεΡοΟκιςΙ:Η.

ΜόΥΟ μεταφ 1750 κοΙ 1850 γίνεται ή άληθινή έπανάσταοη τοϋ 6:aπρoυ ψω­ μιού' τότε είναι άκριθώς "ού ,6 στάρι ΆVΗKα1.1ιστα τά άλλα 01'ίηρά Ιδπως αιην 'Ayyλiα)' επΕlτα, τό ψωμί παραοκωάζεταl όλο καί περισσότερο άπό άλείιρισ όπαλλαγμένα lnrό μεΥάλο μέρος τού mτOUpOIJ. Σuyxρό\lως, κυκλο­ φopεi ή γνώμη δη μόνο τό ψωμί lnrό ζύμη πο!) έχει Uπoστά ζύμωση tfVCH

καλό Υιό τήν όΥιία τών καταναλωτών, Γιά τόν Diderot, κάθε χυλός tlvcVI δύ~ σπε1τγοι;, ι:ιb-rε'ιδή δέν lχει ι'.moσrξl άκόμη ζύ μωσψ 13Ε. Στήν ΓαλλΙα, όπου ή έπανάσrαση τοΟ δσπροι) ψωμιού άρχιζε! νωρίς, Ιδρύθηκε στό 1780 μΙα έθνική

Σχολή Άρτσποιϊας136. ΚΟ!

6

στρατιώτης του Ναπολέοντα, ΜΥΟ άργότερα,

γυρνώντας σ' όλη τήν Eόρώnη. θό: διαδόσα αότό τό tι1TOλύημO άΥαθό, τό άσπρο ψωμΙJI. Παρ' όλα αότό., ι:ι όλόκληρη τήv ήπειρο, oίrrή ή έπανάσταση θά εΙνω έκπληκτικά άργή και δέv θά οομπληρωθετ, άς τό έτrαναλά6oυμε, πρΙν άπό ,..6 1850. Πολύ πρfν έτιικρατήσει άπολότως, καΙ ~ αΙτίας τώ... παλαιών

Τό καθημερινό ψωμ!

140

όπαιτήσεων τών πλοuσίων καΙ άλλων νεότερων όπαιτήσεων τών φτωχών, ή έπανάσταση αύτή θά άφήσεl τά ίχνη της πόνω στήν ίδια τήν κατανομή τών καλλιεργειών. "Ηδη όπό τήν άρχή τού 160u αΙώνα, τό στάρι κuριαρχεί γύρω άπό τό Παρίοl, στό Multien τό νεΧίπ, όχι όμως στό Valois, τήν ΒΓίε τό Beauvaisis πού χρειάστηκε νά περιμένοuν τό τέλος τού αΙώνα, ένώ ή ΔUΤIKή

r;

r;

Γαλλία έμεινε άφοσιωμένη στή σίκαλη. "Ας οuγκρcrrήσοuμε αύτή τήν γαλλική πρόοδο στόν τομέα τού όσπροu ψω­ μιού. νΑλλωστε, ",πού τρώει κανείς καλό ψωμί άν όχι στό Παρίσl;", δηλώνει ό Sebastien Mercier' ",'Αγαπώ τό καλό ψωμί, τό γνωρΙζω, τό μαντεύω άπό τήν

όψη TOU

137

".

Νά αγοράζεις ή νά φτιά-χνεις μ6νος σου τ6 ψωμί σου; Στήν πώληση, τό ψωμl δέν εΙχε διακuμόνσεις στήν τιμ"ή: εΤχε στό βάρος. Σέ γενικές γραμμές, ό κανόνας τού μεrαBλητoύ BCrpous Ισχύει γιά τό σύνολο τού ΔUΤIKOύ Κόσμοu. Στήν Bενεrία, τό μέσο βάρος τού ψωμιού, δταν ποuλlέταl

r;

στά αρτοποιεία της πλαιείας τού 'Aylou MCrpKOU τού Ριάλτο, ποικίλλει κα" τά όvrlστρoφo λόγο πρός τήν τιμή τού σταριού, όπως τό δείχνει Γι παρακάτω γραφική παράσταση γιά τό τελεuταίo τέταρτο τού 160u αΙώνα. ΟΙ κανονlσμοΙ πού έκδόθηκαν στήν ΚρακοΒία στά 1561, 1589 καΙ 1592 σημειώνοuν τήν Ιδια πρακτική: τιμή άμετάβλητη, βάρος μεταβλητό. Αύτό πού καθορfζοuν εΤναl ο] όvrlστOIXIες σέ ψωμl -μεταβλητό σέ ποιότητα καΙ σέ βάρος- τού νομίσμαιος τού ένός gr05z τό όποίο άvrιστOIXεί στά 1592 μέ 6 λίβρες ψωμιού σικάλεως 2

r;

λΙΒρες σταρένlοu13θ .

'YTfCrpxouv

έξαιρέσεlς, καΙ tν πάσr;ι περιτπώσει αύτή τού Παριοιού. Ό κα­

νονισμός τού 'IοuλΙοu τό

r;

1372

διέκρινε τρΙα εΙδη ψωμιού: ψωμΙ τού

Chailli,

ψωμί coquille τών αστών καΙ ψωμί σκούρο (μαύρο ψωμΟ. Γιά τήν ίδια τιμή, τά βάρη εΤναl κατά σειρά τά άκόλοuθα: 1, 2, 4 ούγγlές. Βρισκόμαστε λοιπόν αύτή τήν έποχή στό σuνηθισμένο καθεστώς της σταθερης τιμης καΙ τού μετα­

Βλητού

BCrpous. 'Αλλά άπό τά 1439139 ·τό άvrΙσrolxo βάρος τών τριών ψωμιών

KαθoρIζεrαl, μια γιά πόντα, σέ μισή λΙβρα, μΙα λΙΒρα καΙ δύο λίΒρες. ","Ηδη

όπό τούτη τή στιγμή, Γι τιμή τού ψωμιού άλλάζει μαζί μέ τήν τιμή τσύ στα­ ριού". ΡΟλα αύτά, έπειδή άπό πολύ νωρίς ΟΙ έκτός της πρωτεύοuσας άρτο­ ποιοΙ (τού

Gonesse, Pontoise, Argenteuil, Charenton, Corbeil,

κ.λπ.) έξοuσιο­

δοτήθηκαν νά έρχονται μέσα σrό ΠαρΙσι νά πωλούν «ψημένο ψωμΙ" μέ τό ζύγι. Τό ψωμί θά αγοράζεται πιά σrό Παρίσl, όπως καί σrό ΛονδΙνο, πιό πολύ σέ μιά άπό τίς 10 ή 15 αγορές της πόλης παρά στά μαγαζιά τών αρτο­

ποιών140 . Παρ' όλο πού ΟΙ φοuρνάρηδες (άγοράζοντας τό στάρι στήν πηγή TOU καί κατέχοντας γι' αύτό τό λόγο θέση έμπόροu) εΤναl αύτή τήν έποχή, άπό τό ενα όκρο της Είιρώπης ώς τό άλλο, πρόσωπα σημαντικά καΙ oπouSaIόTEpa άκό­

μη κι όπό τούς

ISIous

τούς μuλωνάδες, ή παραγωγή

TOUS

δέν προορΙζεταl

παρά για ένα μόνο μέρος τών καταναλωτών. Πρέπει νά λάΒει κανείς ίιπ' όψιν δη άκόμη καί μέσα στίς πόλεις ύπηρχαν σπlTlκοι φούρνοι γιά τήν κατασκεuή καΙ τήν πώληση σπιτικού ψωμιού στό κοινό. Στήν Κολωνlα τόν 150 αΙώνα, στήν Kαστlλλη τόν

" την γεπονlκή

160 αΙώνα,

άλλά ακόμη καΙ σήμερα, έρχονται χωρικοΙ άπό

ύπαιθρο νά ποuλήσοuν ψωμί στίς πόλεις, δποu φτόνοuν κιόλας

Τό καlJημε{}ιro

141

μέ τήν ΑVατoλή τοΟ ήλιου. Στήν Βενετία, άναι προνόμιο τών πρεσ&ιrrων νά έφοδιαζοναl μέ xωριι.l1ΊKO ψωμί TWv περιχώρων: tχLl τή φημη π-ώς: εΤναl άνω.. τερο &πό τό ψωμί τών θενετών άρτOΠOIΩV. Καί εΙνσl άνσρίθμητα το πλούσια στtίτια σrήν Βενετία, τήν I"ένο6α κι άλλο11 ττού έΧΌυν δική τοuς σιτσπσθήχη καΙ δικό τους φούρνο. Οί όνθρωrrOI τών κστώηφων τόξεων έ1τϊσης: φτιάχνοιιν συχνό τ6 ψωμΙ τους, αν κρίνουμε &πό τήν L!K(wa μιας άι;πικης αγοράς "(ου Avgsburg, σ' f;ναv πJναKα τού 160υ αίώvo:: τό στCφl πουλιέται έδώ οέ μικρΥ; 'ΠΟσότητες μΙ μέΤρα (πού δIOΤηΡOmQI, άλλωση::, κι αυτά στό μουοείο "(ης πόλης). Στήν Βενετίά, στά 1606, oόμφωvo: μ' l:ναν tπioqjJo, ΈVΤελώς άξιόπισΤΟ, ννο­ λογισμό, τό στάρι πού χρηοιμΟΠΟIΟύν ΟΙ upτouoloi δέν ξΙϊJφνα τΓς 182.000 stara οέ μια όλlκή KαιΑVάλιOOη 483.6ΌD· οί άγoρi<) ι'.πτορροφούν 1Q9.5{]O stara'

..ro oτrIτια πού άνεφοδιόζονταl μόνα τους141 .. 144.000· τό ί.m6λolπό xpηoιμε(ι~ ει Υιό τήν κατασκωή τής όνι;ryKαίας ΎUΛέτας Υιό τοίις (Πόλους. Έτσι, xoνδρι~ κό:, τό ψωμί τών άproπOlών μόλις καί ξεπερνά τό ψωμί πού ψήνουν σΙ σm:1Ί­

κοΓ φOί.iΡVOI"M2. Κι αότό σrήν Bενετiα! Στήν Γένοβα, μεΥσλη aυγ"lVηση τόν Αυγουστο τού 1673 όταν γίνεrσ:ι λόγος νό άπ<η
σγορέςl ΟΙ όποίοl τφοσφ.ερουν έκuτόν όγδόνro χιλιά&.ς αι;οΟοα τό χρόνο

yc6

νό 'χουν σότό τό δlκαΙωμα, vΆ παραγΥέλνουν την παρασκευή τού ψωμιου'

έtmδή ι"} ή συνήθεια εlvαι ό ι<οθένος νά φτιάχνει τό ψωμΙ στό σπiτl του καΙ, άν περάσει αύτή ή απόφαση, κανείς δέν θα μπορεί πιά νά τό φτιάχνει, πράγ­ μα πού θό είναι π&6 μεγάλο ιξοδο, γιατί αότό 1TOιJ πουΛιέται σriς αγορές ... πουλιέται μέ σαράντα λΙρες ή μfνσ καΙ 5έν άξiζει παρά δεκαοχτώ περίπου, έκτός άπό τό δη τό ψωμΙ πού πουλιέται έτσι .είναι καλό τήν ήμέρα πα;) ΎIνε~ τα. κοί την έπομένη .εΙναl ξιwό καΙ δέν μπορεί vΆ φαγωθεΙ Αύτή ή ίmόθtση κάνει πολύ μεγάλο θόρυΒο καΙ χθές τό πρω! βρέθηκε τοιχοκολλημένη μιά άναKoίvωoη στήν πλατclα Saint-Sire, έκεί πού συγκεντρώνεται η πολιά άρl·

στοκροτΙα, ή όποία μιλά Μονα ένανήον "(Ρις κυβέρνησης

trof την άΠΕlλεί πώς

θά άπαλλαγεί όπό την τυραννΙα της ..143 _·Αν πlστέψοιιμε τόν Parmentiet, μόνο γόρω στό

17'70-1780

θά έξαφαvισπ;ϊ ή ffpαKTIK:Lτού ΟIJ(ογενεlακοΟ ψωμιού

«σrfς περισσότερες )JEγάλEς: ηόλεις» της Γαλλίος1 ,Ό

Jean Meyer έmσημl.1ίνει

τήν τέλεια έγκστάλειψη τού (πομlκοίΙ ψηοίμΟ'ΤΟ<) στήν Nσvrη σrά 177ί KCΙ[

συνδέει τό φαινόμενο μέ την υ!oθέ'rηση τού άσπρου σταρένιου ψωμlοίι 145 • Μπορεί κανείς νό' όναρωτηθεί Υιό Υό πού άλεθόταν τό στάρι πού αγοραζό­

ταν Υιό τούς οiΚΟΥtνε1ακοίίς φoύρνQυς. Στήν πp<η<μσrIKότητα, δλες ΟΙ 1Τόλεlς εTχαv τότε σΙ προσιτά σημείσ μύλο!)!), γlι;πΙ, Άv τό στόρι διατηρείται σχετικώς καλά (καθώς μάλιστα το όπΌθήκευαν ouxνct ως στάχυ, έπαναλσμ6άνοvrας μέσά οής QιταποθηΚΕς τι) σλώνιομα, πολλές φορές τό χρόνο), τό άλtόρι δέν διατηρείται καθόλου. npi:;w λοιπόν νά όλέθουν σχεδόν κό:θε μέρα όλο τό χρόνο σ' αίπούς τούς μύλους η'ού i3ρίσκovrαv τότε σrά περιχωρα όλων τών χωριών και δλων των πόλεων, καμμlά φορά καΓ aτό χέντρο ToUC; άκόΡη, σέ κάθε νεροουρμή. Κόθε βλό6'l ΤΏV μ6λων -δπαις Q'fό Παρίαι, άν ΤΤαΥωαιι η άπλά καΙ μόνο ξεχειλίσει ό ΣηKOυόvoς- έ1Τlφέρεl άμεσες δυσκολία; 6vεφoQla· ομΟύ. Γιατί λοιπόν μας φσΙνεται πςφόξενο Οη πάvω σrά oχυρώμσrσ τοΟ

142

Ή r!rιooo

wv Perlachpialz σrό Aut;sooutK (160ς αί.)~ Σκηνές 1700 διαιι:ρΛωννο

143

Ι. Ι.

1

ι;ι

&{ιά: μακρό σ~ιpά όσπiΞlν νrυμf.vωv μΙ γούνες πoι.l Oycfvι;wν όπά

rci

Δ,ΙιιαρχεΙο. Στ6

"

144

Ό φciipvcς

yJtt Τό ψωρ!.

1~ σΙ., ΚώδflΗλ$ τνν

8Ahhasar 8ehem,

m, KfXti«JBfa. (ΦωΤΟΥραφΙa Matek Kostwon:.ιwski).

ΒιΒΛιοθήκη μgie11on­

ΠαρlσlοΟ έγKατέσrησαν άνεμόμυλου,Ι; καί ότι ύπάρχσυν χειρόμυλο! πού ε~ χουν μάλιστα καί τούς ότroσrηΡΙΚΎέι; τους;

Διότι τό cτάρι εΙναι Βασιλιάς Τό κύκλωμά σrάΡI, @,ωρι, ψωμί κατακλύζει την ΙσroρΙα της Eόρώttης. ΕΊναι

αUτό πού άπασχολεΤ πεΡ10σότερο άπ' ό,ηδήπσrε ζιλλο τΙς πόλεις, τά κράτη, 1Ό(Χ;: έμπόρους, τους ΌVθρώΠOυι; Υιό τούς δ1τΟlΟIJ') ζωiι .οημαΝΕΑ νά 'Χ0!)\, ψωμί νά τρώνε". Προϊόν μεγάλη') σημασίαs. τό ψωμί, η1ι::ιν σrήν άλληλογιχτ. φ1α της έποχης άδl6κοπα ό φτrρωταγωνιστήs., Μ' εvα ~άνέ8άoμαl> της τιμής του, όλα όρχfζοuν νά ταράζονται καΙ άπειλείτοι φΟlJοκοθαλαασlά. Παντού,

τόσο aτό

Necker

AoVQfvo όσο "οΙ (Πό Παριοι ή τήν Νάπολη, Έχει δίιι:ιο λοιπόν ό ,,6 λαός δέ.ν θά δικαιολογήσει 'Ποτέ την άιφΙ6εια τοίί

ό1αΥ λέει δη

ψαιμιο6 146••

Τό καθημερινό

145

Σέ κάθε ύποπτο σημάδι, ή φτωχολογιά τών καταναλωτών, αύτοl πού ύπο­ φέρουν, δέν διστάζουν νά καταφύγουν ατή βΙα. Στήν Νάπολη, στά 1585, μεΥά­ λες έξαγωγές δημητριακών πρός τή ... Ίσπανία προκάλεσαν τόν λιμό. Σέ λίγο θά πρέπει νά φάνε ψωμί «di castagne e legumill, καμωμένο όπό κάστανα και όσπρια. Ό έμπορος ΠΡΟαΥοραστής GiO. Vicenzo Storaci όπαντά μέ αυθάδεια σ' αύτούς πού ούρλιάζουν γύρω του δτι δέν θέλου ... '-'ά φάνε όπ' αύτό τό ψωμί:

«Mangiate pietre»

(φάτε πέτρες). ΟΙ NσπoλιτΌVOιπέφΤOυ ... πΌVω του,

Ή πυκνότητα τών μύλων. Αύτ6ς ό χάρτης τού

1782

(κακά ΠPOσΑVατoλιoμiνoς: ό Βορ·

ράς κάτω, ό Νότος bτάνω, ή Άδριατική άριστερά, τά Άππlνινα δεξιά) παριστάνει μεγάλα χωριά

(lva

όπό τά όποία διπλό:

Montalboddo

κα(

Vaccarife)

άνάμεσα σέ

4

5

πο·

τάμια στήν περιοχή τών Marches, πΙσαι όπό τήν Άγκώνα. Ό πληθυσμός (σύνολο: 15.971 κάτοικοι), KστΑVεμημέ.vOς σέlvα lδαφΙX; 450 τ. χλμ. ΠεΡ(που, διαθiτει 18 μύλους, δηλαδή lvαv μύλο γιά 880 κστσ(κους, iνώ ό μέσος δρος στήν Γαλλ(α εΙναι της τάξης τών 400. ·Ολα δμως Ιξαρτώvται όπό τήν Ισχύ αύτών τών μύλων, όπό τό πόσους τροχούς καΙ πόσες μυλόπετρες έχουν' άyvOOύμε τόν άριθμό τους. (Φωτογραφ(α Sergio Anse(mί).

:~Ι;.; .f..

ί "Ι· . .

/

.ιiti,-,-:Ό...: ........:',

1

το καθημcριvό ψωμl

146

ΤΟΥ δολοφονονν, σέρνονν μέσ ά-nό τηΥ πόλη τό άlφωτηριαομένο Οώμα το\) καί τελικό κό80υν τό ητώμα σt κομμάτια. Ό όνη800ιλέαι;: θά θόλο νό κρεμό:· σουν κα; νι;Ι διαμελίσονν 37 άνθρώπQι,.ις, "Qί θι;Ι στείλe.t άλλους 100 O'1iς ΎΟλέ·

pις1,q]. Στό Παρίοι, τόν Δεκέ}ι6ριο τού 1692, λεηλατoυvrαι τ& άρτο'Ποιεία τt)ς πλατείας Maιίbert. Ή καταστολή [!ναι άμεση, κτηνώδης: δ(ιο OΤαolo:σrtς ά­ παγχονίζονται, ΟΙ άλλοι οτέλνονται στό κάτφΥα. άλιισοδένονταl iί μάΟΤΙγΦ­

νονται 1 4&, κι όλα ήσuxόζoυν η. φαίνεται νά ήσuxόζαι.ιν, Ώσrόoo, συVΑVΤάμε χιλιάδες παρόμοιες στάσεις άπό τόν 1$(ι ώς τόν 180 αιώνα. "&01 άλλωστε άρχιζει καί ή ΓαλλιK~ Έπανόσταση. 'Αντίθετα. μιά πολύ καλή σΙΙΎΚομlδή γΙνεταl δεκτή ώς Oίrpανια εύλΟΥία. Στήν Ρώμη, στίς 11 Aόγόύσroυ 1649, γίνεται πανηγυρική λειτουργία Υιό v6 είιχαρισrήoouν τόν Θεό Υιά την καλή σοδειά τtOύ KO\ITεόtι, κιόλας, vΆ γεμίαιJ τ(ς crπoθήκες. Ό διευθυνrήι; τσμ mισιτιομΟύ ΡalΙavϊcίn! CmOκ-rct άμέσως άγά.

οτημα ι'ipωα; "έκανε τό ψωμί μισ~ φορά περισσότερο» ,149 Ό άναΥνώστης θό καταλάβει χωρίς δυσκολία αύrή "(ήν καθόλου Ο1βυλλΗα'ι φρι'Χση: aτήν Ρώμη δέν μεταθάλ.\εται r') l"ψή -roO ψωμιοΟ άλλά τό βάρος του, δπαις εΙναι ό Kaνό­ VΣς σχεδόν 'ΠαντοΩ. Ό Pallavicini αύξησε Λοιπόν μεμιδς: κατά 50%, πολύ προ­

σωρινά εiνα, άλήθεια, την άγΟΡαοτ,κή δύναμη ηuν τΝό φίωχώ\l, αύ1"<λ)ν τroό δέν ίρων,ε ,f-πιΠ άλλο άπό ψαιμΙ

147

ΤΟ ΡΥΖΙ ·Οπως τό στόρι, καί πολύ περισσότερο άπ' αύτό, τό ρύζι εlναι ένα φυτό

κυρίαρχο, τυραννικό. Πολλοί άναΥνώστες ~Iάς Ιστορίας τής Κίνας, γραμμένης έδώ καί χρόνια άπό

έναν μεγάλο Ιστορικό' ,θά χαμογέλασαν μέ τίς: έπίμονες: συγκρίσεις του συγ­ γραφέα: ό τάδε αίιτοκράτορας υπηρξε ό Ούγος ΚαπέτΟΙ) τής Κίνας, κάποιος άλλος ό Λουδοβίκος

fA'

η ό Λουδοβίκος ΙΔ'

r; ό Ναπολέων της. ΣΙ αίιτοίις: τούς

κόσμους τής "Απω 'Ανατολής, κάθε ΔUΤIKός ύποχρεώνεταl, Υιό νά φωτίσει τό δρόμο του, νά έτηστρέψει στίς: δικές του άξίες. Μιλώντας λοιπόν Υιό ρύζι, θά

ε!ναι σόν νά μιλάμε Υιό στάρι. Άλλωστε, τά δύο φυτά εΤναι άγρωστώδη, κα­ ταγόμενα καΙ τά δύο όπά ξηρές περιοχές. Τό ρύζι μεταμορφώθηκε άΡΥ6τερα σ' αύτό τό ήμιυδρόβιο φυτό πού έξασφάλισε τίς υψηλές άποδόσεις του καΙ τήν έπιτυχία του. 'Αλλ.ά ενα άκόμη χαρακτηριστικό άποκαλίιτπει τήν κατα­ γωγή του: όπως καί τού σταριού, έrOΙ καί ΟΙ δικές του ΟΙ «φουντωτές» ρίζες έχουν άνάγκη άπό μεγάλη ποσότητα όξυγόνου, πού θά τού τό στερούσε τό στάοιμο νερό: συνεπώς, δέν ύπάρχει κανένας όρυζώνας όπου τό νερό, έτrι­

φανειακά άκίνητο, νά μήν μπαίνει όρισμένες στιγμές σέ κίνηση γιά νά γίνει δυνατή αύτή Γι όξυγόνωση. Ή ίιδραυλική τεχνική άρα πρέπει, εναλλάξ, νά διακόπτει καί νά έπαναφέρει τήν κΙνηση.

Συγκρινόμενο μέ τό στάρι, τό ρύζι ε'ναι ένα φυτό συγχρόνως περισσότερο καΙ λιγότερο κυρίαρχο. Πιό κυρίαρχο, bτειδή τό ρύζι δέν τρέφει τούς πιστούς

του κατά 50 ή 70% όπως τό στάρι, αλλά κατα 80% ή 90%, κι ακόμη πιό πολύ. Μή άποφλοιωμένο, διατηρείται καλύτερα άπό τό στάρι. ·Αντίθετα, σέ παγκό­ σμια κλίμακα, ό ρόλος τού σταριού εΙναι σημαντικότερος. Στά 1977, καταλάμ­ βανε 232 εκατομμίιρια εκτάρια, ένώ τό ρίιζΙ142· άποδίδει όμως πολίι λιγότερο στό εκτάριο άπ' ό,τι τό ρύζι (16,6 καντάρια έναντι 26 κανταριών κατά μέσο όρο), καΙ, συνολικά, ΟΙ δύο παραγωγές σχεδόν Ισορροπούν:

τόννοι ρυζιΟύ έναντι

366 εκατομμύρια 386 τόννων σταριού (καί 349 τόννων καλαμποκιοω 151 •

Άλλά ΟΙ άριθμοί πού άφορούν τό ρύζι εΙναι συζητήσιμοι, ίσχύουν γιά τό άκα­ τέργαστο δημητριακό, πού, άποφλοιωμένο, χάνει 20% μέ 25% τού βάρους του. ΟΙ άριθμοί αύτοΙ πέφτουν τότε σέ λιγότερο άπό 290 εκατομμύρια τόν­ νους, πολύ πιό κάτω άπό τοίις τόννους τού σταριού κι άκόμη τού καλαμπο­ κιού, τό όποίο συγκρατεί τό περίβλημά του. "Αλλο μειονέκτημα τού ρυζιού: κατέχει τό ρεκόρ σέ άνθρώπινη εργασία γιά τήν έπεξεργασία του. "Ας προσθέσουμε ότι τό ρίιζl, παρ' όλη τή διάδοσή του στήν Είιρώπη, τήν

·Αφρική καί τήν ·Αμερlκή, παραμέvεί ούσιαστικά Εγκατεστημένο στήν "Απω ·Ανατολή, όπου βρίσκεται σήμερα τό

95%

τής παραγωγής του. Τέλος, Kσrα­

ναλίσκεται συχνότερα έπl τόπου, έrσι ώστε νά μήν ύπάρχει εμπόριο ρυζιού τό όποίο νά μπορεί νά συγκριθεί μέ τό σιτεμπόριο. ΠρΙν τόν

180

αΙώνα, δέv ύ­

πάρχεl αξιόλογο εμπόριο παρά μόνον όπό τήν Νότια πρός τήν Βόρεια Κίνα,

διά μέσου τής AύτoKρσroΡΙKης Διώρυγας καΙ πρός όφελος τής Αίιλής τού Πεκίνου· ή άκόμη άπό τό Τονκίνο, όπό τήν σημερινή Ίνδοκίνα ή άπό τό Σιάμ, Kσrά προτίμηση αύτή τή φορά πρός τήν Ίνδία, ή όποία ύπέφερε πάντα όπό άνεπάρκεια τροφής. Στήν ·Ινδία, μιά καΙ μόνη ε'ναι ή σημαντική άγορά εξα­ γωγών, Γι Βεγγάλη.

148

Τό ξ,ρικ6 ρύζι

καί το ρύζι τού dΡ1Jζώνα Ιό ρυζl καί τό στάρι Kaτό;yovταl, δτrαις καί τόσα: άλλα καλλιεργήOJμα φιrrα,

άπό τΙς ξrιρές κοιλάδες τής ΚεντΡΗιής 'Ασίας. 'fV.λά 1"6 στόρι ,ευδοκΙμησε πολύ νωρίτερα άπό

1'6

ρύζι. Τό ρόζι, γόρω aτό

2000

ΠΧ ι τό αιόρι, Toυλόχlσroν

γόρω aτό 5000 χρόνια π,Χ. 'Υπάρχει λοιπόν πρός όφελος του σταριού ένα προβόδισμα πολλών δεκάδων αIΏVων, Άνόμεσα στά άλλα ξερικά φυτά, τό ρόζι στάθηκε Υιό πολό καιρό άσήμσντο' ό πρώτος κινεζικός πολιτισμός ,6 όγνόησε, καθώς χανόταν d αύτη τήν απoγυμνωμΈVη ,εράστια _Uπσιθρo~ τής Βόρειας Κίνας, όπου φ60νται τρία βασικό άΥρωστώδη φυτά, κλαοαικά άκόμη

καΙ σήμερα: τό σόργο, μέ τούς ψηλοός άπό

ώς

4

5 μέτρα

βλαστούς 'Του, τό

στάρι, τό κεχρί.- Τό_ πAεuταίo εΤνοl Υιό κάποιον άγγλο ταξιδιώτη Οί93) «Τό κεχρί τών Mτταρμπάvroι;, τ6 όTToio ΟΙ Κινέζοι 6νομάζουν Kow Ιωπε. δηλαδή τό ρη'άλο στόρι, Σ' δΛες τίς βόρειες έπσΡΧΙΕς τής Κiνας, αιn-ό τό δημητριακό εΤναι φθηνότερο όπό τ6 ρόζι' καί mθανώς είναι τ6 πρώ1"ο πού καλλιέργησαν έKεi- Ύtατl βλέπει "ονεΙς σrά άρχαϊα KινtζlKά βιΒλία ότι η χωρηηκότητα των μέτρων καθοριζόταν ότrό τόν όριθιJό των σπόρων otTroo το() δημητρια­ κ:οD 'Ποό μ-ιroροuσαν νά: περιλάΒουν. "Ετοl, έK
choo· •.• 1~. Σ:1ήν Βόρεια ΚΙνα, είιρωπαίοι ταξιδιώτες φτάνοντας κατάκοποι κοντ-ά στό Πεκiνo. aτά

1794, δέν βρίσκουν aτό 'Πανδοχείο παρά «ζάχαρη κα­

ιcής ποιότητας κι lνα πιάτο μισοψημένο KεχpI"J53. Σήμερα άκόμη, ΟΙ XUΛoI άπό στάρι, κεχρΙ καΙ ζαχαροκόλαμο άποπ:λοϋν τόν κανόνα, μαζί μέ τή σόγια

κα( τΙς γλυκοπατά'Γες 1S4. ΆπένανΤ1 σ' αύτή 1'ΙΊν άνύπτυξη τών κα,ι\ΙεΡγε,ών της Βόρειας, ή Νότια Kfνα, τροπικη, δασώδης, έΛω6ης, πρέπει νά ύπήρξε έπΙ 'ΠΌλύ μιά περιοχή μΙ

,

περιορισμένες δυνσrότητες καΙ ό άνθρωπος νά ζούσε. δτrως ζει καΙ σήμερα άκόμη aτά νησιά τou ΕΙρηνικού. μΙ -rpomκά άναρριχόμεν-ο: φl.Πά (άραρούτι),. πού παράγουν βολβούς άπ" δ1roιι παρασκευάζεται μιά OptTrTΊKfI άμυλώδης τροφή, η μέ κολοκάσια, φιrrό συγγενικό τού τεύτλου. του όποίου τ6 φύλλα βρίσκονται άκόμη κα! σήμερα στήv ΚΙνα μέσα οτό (δαφος, χαρακτηριστική άπόδειξη δη τό κολοκάαι έπαιξε άλλοτε έιι:εί μεγάλο ρόλο. Τό άραρούτι καΙ τό κολακάοl δέν OOνιmήρξαν μΙ τήν γλυκοπατάτα, τη μανιόκα ι'ί τήν πατότα καΙ τ6 καλαμπόκι, άμερ,κάνιιι::α φιrrά, πού δέν κατέληξαν έδαι διό μέσου τών θα~ Mσol(l)v δρόμων παρά ύστερα άπό τήν εύρωπαlln'ί αvσKάAυψη τού Νέου '

Κόσμο .... Ό πολιτισμός τ06 ρυζιού, πού εΙχε τότε σταθερQποlηθεi Υιό καλά, τ06ς άvrιστάθηKε: η μανιόκα δέν tπΙKράτηOε, παρά στην περιοχή ,ού TravanΟΟΙΙΓ, σrό De-kkan, καί ή γλυιι:oτrcrrαια τόν 160 αΙώνα στήν Κίνα, την Κεϋλάνη, καί τ6' μακρυνά νησιά s..,ndwich, χαμένα στή μέση τού ΕΙρηνlκοίι 'Ωκεανού .. Σήμερα ο! 6ολ60Ι παIζouν tvαν ό'ρκετά Πξριορισμένο ρόλο στην •Απαι Άνστo~

λή. Τ6 'Πρωτείσ τά έχουν τά δημrιΤΡΙOKά καΙ κυρΙως τό ρύζι: 220 έκαroμμύρια τόννοι, Υιό τό οόνολσ της 'Ασίας των μο ... σώνων ι:rτά 1966, ΈΝΣVΤl140 έκmoμ­ μυριων τόννων δ1ι:rφόρων δημητριακών, σrαρloυ, κ:εχριοΩ, καλαμποκιού, ιφι-

θαρlου155 •

'

Τ6 υδρόβιο ρύζι έπnφσrηαι: πρωτ-α στήν '1νδΙα, καΙ h't:JTa, άπό στεριανούς ~ θαλάσσιους δρόμους, έφτασε στήν Νότια Kfva, (σαις γύρω στό 2000 η 215D π.Χ. ΈΤl1ιφάτησε αιί σιγά-οl'(ό, μέ τήν κλασmκή μορφή πού ξtρoυμε. ·000 τό ρόζι άνθε!, τόσο θά άναιroδσyuρ!ζεται ή τεpάσnα κλεψύδρα τηι; KιvtζΙKης

149

τό φι.πώρισ pι.ιl;ισύ ι:τrήιι

Kfva 76v 190 σfdIva. (J:ataf Έθιιικής- Β.ιθΝσΘήκης naPIO/fjVj.

ζωής: ό άρχαϊος Βορράς ύπOKoθΙσrαται άπό τόν νέο NότQ καΙ Ιδlαlτφα όπά

τή στιγμή πού ξεχόνεται λαvθασμtνα πρός τίς tρήμοι.ις κσΙ τoiΊς δρόμοι.ις τής ΚtνrΡΙKης 'Ασίας καί ύπόΚΕlται σt εΙσ8ολές καΙ φηρώσεις. 'Από τήν Κίνα (Kof τήν '!νδία), Γι ρυζοκαλλιέργΕlσ -έξσπλιίΊ8ηκε εύρίrτατα πρός τό Θlθέτ, τήν Ίν. δονησία Kof '1ήν ·Ιαπωvfα. Γιά τίς χώρες 'Πο" τό όπoδέχovταl, (εivσι ενας Τρι)..

πος νά Ktpδfoouν 1TΙCΠOΠOιητΙK6 πολΙΤΙΟΡού1S4J1. Στήν Ίαπωνία, ή tπΙKρ(πη~ ση τσίι ρvζ!oίι πού άρχισε γύρω ΣτΌv

10 αιωνα μ.Χ.

ύπηρξε έξαφετικά όργή,

κοθώς: τό ρόζι δέν θό ξσνα6ασιλεύσεl σrήν !(ΠΤωνΙ1(ή διατροφή πριν τόν 170

αιωνσ157 •

Τ6 καθημι-eινό ψωμί

150

ΟΙ άp~ζ6wες καλόπτσlJV ατήν Άπω Άνατοί\ιΙ κα[ σήμερα ακόμη, 'ΙΤολό περιορισμένες έκτάσε1ς (άναμφιο8ήτητα περισοότφσ άπό τά 95% Tr),> παγκό­ <η1ιας roιφάνtlας πσΟ εΙνοl 6φ,ερωμέv~ orό ίιδρόβιο ρόζι, άλλά, συνολικά.

μόνο 100 !κστομρύρια !κτάρια ατά 1%6 sιι). 'Εκτός όπά α&rές τίς προνομιού­ χες ζ&\ttS, τό pJ)ζι διαδόθηκε λίγο-πολύ σέ μεγάλες έκτάοειι;, μΙ τόν τρόπο 1'ης

ξερική" κσΛλιΕΡΥειαι;. Αυτό τό φrωxό ρύζι dνάι τό Βασικό Ο'1'οlχείο της ζωής τtί)ν ίλάχιστα ΌVετrτυyμένων λαιi:ιν. "Ας φαvrαιπo(ιμε μιά γωνία καμένου καΙ ξεχερσωμένου δάσους ατήν Σοι.ψώρα, τήν Κεϋλάνη ή τήν άννομl1Ίκη Koρδl~ λιtρσ:. 'Επάνω σrό ξεχερσωμέvo t5σφoς ρίχνουν τό (m'όρσ ~ατά 1Ύεrαχτά .. , χωρίς καμμιά προετοιμασία {τά κούτσουρο μένουν έrrί τόπου κοί δΈΥ γίνεται

κανένα όργωμα, οι στόχn:<; χΡησιμεόουν Υιό λίπασμα}, I~ 1Ύεντέ}Jlσυ μη\Φ) ό σπόρος ώρψάζει. Μετά τό θερισμό του, θά μπορέσουν Ι'σως νά διακι'lδuvtυ­

σσυν μεplιcές κα]ιλιέρΎCΙu.;. 6ο-Μους, μελlτζάνu.;, διάφορα λαχονΙΚά. Μ' αυτόν τόν τρόπο, τό tλάxlατα πλσόσιο έδαφος έχει τελιίως έξαvrληθ6. Τόν έπομέν<ι χρόνο θά πρέπει ν& ~φΆVε» έvq ό:λλο κομμάτι δάσους. Μέ τήν QεKαεrή άμειψι~

σπορά, αίrrό τό εΙίΧις τ~ς καλλιέργειας όπαπεί θεωρητικά 1 χλμ2 γιά 50 κατοί­ κους, Q'fήν 1Τραγμστlκό,'ηm όμως μόνο Υιό

25 mpfnou κατο!κοι.χ;. έrrεlδή

τουλάχιστον τά μισά όρεινά έδάφη εΙναl άδύνατο νό χρησιμοποιηθούν. 'Άν ή

όμαΨIΟ1Τορά ή Ικανή νό Oνoovσrriotl τό δάσος εΙνι;ιι δχl δεκαι:rης ό'λλά ξIKO~ σιτrεvταεrής (ή αυχνότερη περ[πτωση), ή Π1JKνόΤΓjτα θά ε[ναι

10

κότοlκσl άνά

χι. μ2. Κάθε φορά, '1ό _άyραναπoι.ιμέvo δάσoς~ δίνε1 ένα Ιδαφος εύκολο νό

600-

Atuτd, λεmό, ΠΡQοt'1ό ατά πρωτόγονα έρyQλεΤα, ~Oλα έξισΟΡΡ():1i';)i)νrnI, ό· πό την ΠΡΟίίπόθεοη βέβαια δη ό πληΟlJσμός δέν θά αυξηθεί ύπέρμtτρα καΙ δη τό κατεστραμμένο δάσος θά άνσoυσroθεί άπό μόνο 1"OU μετά τΙς άλλε­ πόλληλες φωηές. Aίrr& 1'6 καλλιεργητικά συστήματα €χουν τοπικά 6νόμσro, !adang σέ Μσλαιοία και 'Iνδoνησiα, ray ή Μί οτά βουνό τού Βιετνάμ, djoung

σΓήν ΊVΔϊα, taνy στήν Μαδαγασκάρη, όπου ή άρά6lκή ναυσlπΛοία έφερε τό ρόζι γύρω σrόν 100 αΙώνα, δλ.σ διαl'Γολόγιι;ι μιάς άπλής ζωής μΙ όύμπλήρωμα ετόν άλευρώδη μ1,.lελό των φοινίκων

sago>

η τό δωρα τού άρ-τόδεvφoυ. ΕΙμα­

στι μακρυά από τήν ψεθοδική» παραγωγή τφν όpυζώvων, ποΑό μακριά tπr~ σης κι άπό Τόν έξαντληηκό μόχθο τους.

Τ6 θαύμα !ών 6ρυ~ώνων Γιά

T0Us όρυζώνες

μας προσφέρονται τόσες εΙκόνες, μαρτυρΙες, έπεξηγήσεις,

'Που θά εΙμαστε αδlκαιολόγητΟ'ι άν δtv κατ
u6vra. ~Eνα κινεζικό

έργο τού 1210, τό Keng Tche Του, δείΧΝει ήδη μέ τά οχέδlά του τΙς σκακιέΡυ.; ,ών όρυζώνων, τά χωρΙσμιπά ΤOVς, μερικά στρέμματα τό καθένα, τίς τι:οδή­ λατες άvrλίες άρδευσης, τή μεταφύτευση, τό θέρισμα τού ΡuζlQV καΙ" τό ίδιο

μέ τό σημtρινό άροτρο ζεμΈVo σ' ένα μόνΟ' BoυBάΛI\$~. ·OπOIG ΚΙ άν εΙναl ή χρονολογία τους άκόμη καί σήμερα, ΟΙ εiκόνες εΙναι ΟΙ ίδιες. Τίποτε δέν φα[νε­ ται \Ιό εχει άλλάξm. Αότό που xnrnάEJ αμέσως aτό μάτι εΊναι ό καταπληκτικός τρόπος κάλυψη;;;

αίιτοί\ τοΟ υΡονομlΟ'όχου έδάφoιιs: "'YOλε~ ΟΙ πεδιάδες εΊναι Kαλλιtργημένες»,

γράφει ό ΙησΟIJΙτης Ιερέας du Halde {173S)1 . IΔέν βλέπει κανείς ούτε φΡόχτες, ούτε χαντόκια, οίπε Kαvtvα σχεδόν δέντρο, τόσο φοβΟ'ύνται νά μή χάσουν έστω κα! μιά σrnθαμή έδάφους». Ειναl άιφ16ώς τό ΙδlΟ' πσύ !λεγε ήδη εναν

151 αiώνα νωρίτερα (1fι26} έκεlνος ό άλλο<; θαυμάσfoς 'Ιηοου1της, ό πι:rrήρ

Cortes:

de Las

'1Όη δέν (rπήpχε οί!τε μιά σmθαμή έδάφους.,. ούτε ή πι;φαμlκρή

γωνίτσα πού νά μήν εΙχε Kαλλlερyηθεί~141. Ή πΛεuρά κάθε χωρίσματcι; τοίι όρυζώνο, άνάμεσο aτά χαμηλά του άναχώματα, ε1ναι κορμιά πενηντσριό μέ­ τρα. Τό νερό lρχεται καί φε6γει' WQ; νερό λασπώδες, ευλογία Θεού, έπαδή,.ό λασιτώδες νερό άνανεώ ....ει τήν γονιμότητα.ου tMιpOUC) καί δέν tί\Kύει τά έπι­ βλα6η κουνούπια, φορεις τΏv μlKρo6Ιωv τής έι\ονοσΙας. AUτά τά KoυνoύπICΙ εόνoouvrCtl, άντίθ.εiO. από τά καθαρά νερά .ών λόφων κσί τών 60υνών- οί

ζώ>.ιες τοΟ

fadang fι my εlναι τrερ10X!<; ένδημlκης tλovooIας. έξ αΙΤίας τής άνα­

xαlTlσμέvης δημογραφικής όνάπτVΞΗς, Στόν

150 αιωνα, τό Angkor Vat clVQI

μιά ά~νoβoλoOσα πρωτεύουσα, με τούς 6pυζώνΕS της καΙ τά λo:CJ11"t.ί>δη νερά τους' ΟΙ έπlθέοεlς τών Ιlαμέζων όχι μόνο τούς κατασrρέφoυν, άλλά άνατρέ-

1T(.IVV καί όλη rή ζωή καί τΙς άγροτlκές της έργασΙες' ίό ν.ερό τών καναλιών Ko9σρfζει και ή D.oνoσIa θριαμΒεύει, μαζί της θριαμΒείιει καΙ τό δάσος, πού

καταλαμEk'tvει τά 'Jtόyτcrf!>l. 'Ανάλογα δράματα μαντεύει κανείς στήν βεννάλη του

1701.1 αΙώνα. ~Ooo σrενότφoς ε{ναι ό όρυζώνας καΙ τά γειτονlκα νερό ΠΌ-ύ 1'6... κατακλόζοιΝ καθαρά, τόσο καταστροφικότερες ..Ιναl ΟΙ έτnθέσεl1) πού έξαπολύει ή έλονοσία. 'Ανάμεσα στά Ίμαλάια και τοίχ; λόφους Siνalik, rj' α&· τη την κοιλάδα όπο\) άvα6pύζovν τόσες KOθαρέs πηγές, ή tΛoνoσίσ είναι πα~

νrαxoυ παροόσα 161 , Ιό νερό εΊναι άσφαλώς μεγάλο 'Πρό8λημα, 'Υπάρχει ό φόβος να QKffi(;(W τό φιιτά: Υιό ν' όνημετωπΙοουν τίς άπότομες αλλαγές έ'fnπέδων πού προκα­

λεί τό ύψος τού νεροΟ άναγκάστηκαν ατό Σιόμ καΙ τήν KαμπόTζη'Vά χρηΟlJ10' ποιήσονν την έξαφεn:κη εόελιξία τοΟ έπI'Πλέοντος ρυζιού 'Πού μπορεί νά 6γά· ζει μίσχοιις 9 ώς 10 μέτρα μάκρος. Τό Θέρισμα γίνεται από πλοιάρια. Κόβοιιν

τά στ~υα κι έγιι::αταλdπoυν 1'6 καλάμι, πού έχει κομμιά φορά άπΙσrειrro μηκοςΙ . Άλλη δοοκολίσ: νά φiρouν καί ύστερα νό άδειάσουν τό νερό. Νδ ίό φέρνονν, δηλσδη, μέ άγωγους άπό ~σμπoύ που τό κατεβάζουν άπό τίς

ψηλές πηγές νό.ό άντλονν άυό -τά πηγάδια, όπως γίνεται στήν Ή'ΟΟlόδα τού ΓάγΥη καΙ συχνό σrήν Κίνα' \:ό τό φέΡνοιιν, όπως στην ΚεΟλάνη, άπό μεγάλες δεξαμενές, τά

tanks'

αότές όμως οι συλλtκτριες δεξαμενtς ΤΌ!) ν"ρού θρΙσκο­

ντα! σχεδόν πάντα σέ xαμrιλό έπiπεδο κι εΤναι συχνά σκαμμένες πολύ 6αθlά μέσα aτό εδαφος. θά χρε1αατε1 άρα έδώ κι εκεί vά δδηγηθεi τό νερό ώς τόν όρυζώνα πσό

BpfOKtTo! ψηλότφa άπό τη δεξαμενή κι έτσι θά κο:ταληξουν

σrην κατασκευή έκείνων τών τrpω-rόγoνων lJαyγCIVIώY ή τών πoδήΛCΠων άντ· λιών πού βλέπουμε ά/(όμη καί οήμερα. ~Aν τίς άvnKαθlστOύσαν με άη.ιο"Ινη­

τη ή με ήλειcrplKή άνTIιfo, θά έχαναν ηιν φθηνή άνθρώtηνη τηρ

de Las Cortes τίς

tpyama,

Όπα­

άδε νό λειτοuργΟi)ν; .Τρα60Ον καμμιά φορά τό νερό .. ,

σημειώνει, .μΙ μ/ά Βολική μικρή μηχανή, εΤδος μαγΥανιοΟ 1rOJj δέν εχει άνάγκη enrό άλσΥα. Τό εόκολότφο πράγμα στόν κόσμο [τό λέει oίrrόςl,(Iναι Ύtά l:ναν

Κινtζo νό: κινεί μόνος του μέ τά 1τόδια τό μηχάνημα όλη μΙρα"fi'>. πρtrrει έ1rΙ·

Ι i

σης νό κάνουν τό νψό νά κυκλοφορεϊ άπό τό b>o: τετράγωνο aτό άλλο μΙ βάνεr;:, 'Εννοείτσι δη τό oύσrημα πού oιαλέyoι.w έξαρτδ:ταl ά'Πό 11ς τοπικίι; σUΝΘηKες, ·Οτον δtv ε'ivαι δυνατός κoνi;νa;ς τρόπος Ιφδευοης-, ,.6. άνάχωμα

ι

του όρυζώνσ χρησιμεόil Υιό νά κρατά τό νερό τής 6ροχης πού άρκεΤ Υιό νά

r, ,

ουντηρήσΕΙ

m

πολ(ι μεγάλο pΨOS τών πεδιν(ίJy καλλιεργεΙών στήν

'Aofa τών

~lόυσώVΑΙν. ·Ολα αότά άπαιτουν τφάΟ11α συγKένrρωση έργασlας, άνθρώmνoυ κεφα-

Τ6 κα!1ημεριν6 ψωμ(

152

λαιου καί προσε1(1'Ικη lrρOσσpμOyή. Τίποτε, δλλωQTξ, δέν θά έμενε aτή θΟΟη του άν ΟΙ μεγάλες γραμμέι; αι'rrOυ του lrP&UTlΚQ\J ννστηματος: δέν Oυνδέι:J.. νταν σrενά μt1άξύ τους καί δέν έππηρoUvτσν ξ:κ τών άνω. Κάτι πού πρoύ!τιr

θέτει μιά κοινωνία οταθερη, τό "ό~ ΈVΌς tςpάTOVS. καϊ άπλείωτα μεγάλα έργα. Ή αύro"ρσrOΡΙKή διώρυΥσ τού Κιιανοίι ποταμού rlάνyκ-Tot-KH~VY"

σrό Πέι<ίνο άποτελεΤ άα έκτεταμένο σύστημα άρδειιοης166. Ό όπερεξοπλl­

σμός σi όρUΖώνες σuνεπάγεrαι lναν irm:ρεξοπλισμό ,ου κράτους. ΣUΝεπάγε·

ταl έπίσης: την σUΝΕXή άναδf'ΠΛωση τών χωριών, τόσο άπό τό γεγονός 'ΓiOν συλλογικών πΡΟΟ1Ταθεlώll Υιό την άρδευση, 000 καΙ όπό την τόσο συχνή &tα­ σφάλεια της KινεζιK~ς ύπαίθρου. Ο] όρυζώνες tπέφεραν, ~01, τόν πυκνό έπΟIΚIι;Ιμό των ζωνών όπου εόδόKί~

μηOΑV καί.ψι κοθlέρωση μιας iσχυΡηr; κοlνr.ι:ιV1κηςπειθορχΙας. ~Aν, γύρω στά t3άροι; της Κίνας κλΙνει 1rρός ,ή μεριά τού Νότου. γι' αύτό ώθίίνεταl

1100, τό

τό ρόζι. Ή σχέση της Νότιας Κίνας πρός: τήν Βόρεια γύρω σrά

πρός

1.

ΔεκαπΜε έKαrOμμόριO κάτοικο! σrήν Βόρεια,

38

1380

εΙναι

2,5

έκατομμιΊρlα στην

Νότια, κατά τά έrrίσημα δεδομένα1δ1 • Τό αληθινό Kατόρθr.ι:ιμα τών όρυζώνων δέν είναι, άλλωστε, δη χρηαιμοποlοΟν άτελεΙωl'Ο τήν Ιδια καλλιεργήσιμη tπl~ φάνεια, δη δισrηpOoν 1'fo; αποδόσεις ,OU') χάρη σέ μιάν άκρως προνοητική ίιδραιιλlκή τέχνη, άλλά δη !πιτυγχάνουν κάθε χρόνο διπλή, καμμιά φορά καΙ τριπλή σοδειά;

Άς κρίνει κανείς άπό τ6 αγροτικό ~μερoλόyιo πού lσχόει σήμερα στό Νόπο ToνKiνo: ό άγροτll<ός χρόνος upxrζEI μέ 1'fs μετoφvτιύσειι; τού ΊανOuαρίOυ' πέντε μήνες όρΥότφο γίνεται ό θερισμός, εTμoO'rε στόν Ίούνιο: εΙναι «ή συ­ γκομιδή τou 50υ μήνι:». Γιό νό έχοον άλλη μια σοδειά πέντε μηνες αργότερα, τήν ουγκομιδή του 100υ μήνα, -πρέπει να e,C«TroUv. Μόλις η σοδειά μεrαφεp­ θεί 8ιασnKά σrfς άπaθηκε.ς, ;rρbτrI vό: όργωθοUv ξανά ΟΙ όpUΖώVΕς. νό JΟ'ι:rnε­ δωθoUν, νά λmαvSoUv, νό -πJ\ημμυpίσoιιν, ΔbJ τiθεταl ζήτημα vύ oπtΙρow σπόρο «σrά πεταχτό», η βλάστησή του θά 'παιρνε πολύν καιρό. Παίρνοw Kζ'['f"" όρχήν 1'ό νεαρό φυτό του ρυζιου από fνα φυτώριο όπου μεγαλώνοον

όπερ6ολι/(ά πυκνό vε:rαξύ τους. σ' ένα χώμα δ1roo δέν λιmήθηKαν τό λiπα­ (Ίμα' 1'ό μεrαφuτεύoιιν τότε σέ ά'πόσrαση

10 i) 12

ξ:κ{Ποοταιν

1'6

lνα όπό τό

άλλο. Τό φυτώριο, λιπασμένο όπερβι:ιiuκά μέ άνθΡώmνα περιττώματα ή μέ τά OKOUΠΙδια ,ών πόλεων, rrafw άποφαοιοτικό ρόΜ:). 'εξΟIΚQVομεί χρόνο, δίνει σrά νεαρά φυτά τrερlooότερη δύναμη. Ό θεΡIΌρό<; τού 1{)ov μήνα (ό οπουΟΟlόίεΡος) βρίσκεται στό άπ6γ,ει6 του τόν Νοέμβριο, Άμέσωι; μετά ξα­

ναρχίζουν τά όΡγώμαια, μέ ΠΡΟΟ1Τ7ικ:η ης μεταφιm:ιΊσε.lς τού' Ιανουαρίου 1Μ• "Ενα αύστηρό άΥροηκό ήμεραλόγ!ο καθΟffζεl πανroO τη διαδοχή α(παιν

τών 8JaσrlKfuv έργασιών. Στήν Καμπότζη 16 ι μετά τΙς βροχές ποιΊ άφηοαν στσι;ιιμα νερά, 1'6 πρώτο όργωμα .. ξιrιτνα τόν 6ρυζώνα'" τη μΙα φορά θά γίνει ότrό την περιφέρεια πρός τό κέντρο, τ~ν έ1Υόμενη φορά &rτό τό κέντρο πρός τηll περιφέρεια. Ό άγρότηι;, ποσ 'Περπατά lrM! aτό θου6όλι του γισ νά: μήν άφήσεΊ πίι;ιω του λακκουβες ΟΙ όπΟϊες θά γέμιζαν νερό, χαράζει όντΙθετσ όπό τ' αύλάlηα KGr δΙαΥωνfως ένα ιΊ περισσότερα XαvrάKIQ Υιό ν6: άδειάζει τό πλεόνασμα τών νερών ... Θά 1τΡέπεl άκόμη νό ξεριζώσει τά άγριόχορτα, \Ιό τά άφήση νό σαπίοουν, νά διώξει ίά κα60ιΊριa πού μασrΙζoυν τά ρηχό νερά. Νά 1'6 νoίJ του νά ξεριζ
txu

άρισrεpό πόδι .γl6: νά Bγdλει τό χώμα c'nrό ,τερα άνσδε"ovτάς τες μές στό νερό ... )).

TfI)

ρίζες τίς όποϊες ξεπΛi.vε! καλό­

153

1-. ΈΚ/((JJ(ιασρός pυζrσυ μf τ6 xiPI, Σχέ5ιο 1'0(1 Ηart;wυsιiJ ιι<:Μ ΟsΙίct, πcιpIoι. (ΦαιΤΟΥραφ!α Netly Defay).

(1652,1724). Ga!erie j
Παροιμίες δίνουν την olΚEfo είκόνα αt'.rrά)v των διαδοχικών έpyαolΏV. Στην Καμπότζη, τό μπάαιμο 1'0& νερού aτά σπαρμένα χωρόφισ 1'6 λένε «νά 'ΠVίξoυ~ με σrroupyfna κοί τρυγόνια);" μΙ την έμφΆVΙoη τών πρ6m.ι;!ν θuoσάνων, λένε

πώς ..,-6 φυtό dναl εγκοοl<' ό όρυζώνας 1'ιYrε. ποΙρνει μl6: χροοσφένlα άπό­ χρωοη, τό «χρώμα του ψrερoϋ τοο παπσyόλQUJt. MtplKCs έΒδομάδες άργότε­ ρο, Γι συγκομιδή, όταν ό σπόρος _όπου έπηξε το Ύό.Ν:χ Βαραίνει., θά ειναl παιχνιδάκι ή σχεδόν llOlxνιOOKI, καθώς QTOI6αζουν τα δεματια σέ «στρώμα .. η σt «OKαΛσπσrόKια:ι η σάν qrεΛεκάνο 'Που πετάει" η σάν «ονρά οκόλου" η ΣΌv «πόδι έλέφανrοJl ... ~Oταν τελειαισει το όiιώνlOμα, λιχνίζουν ίό σπόρο Ύια vΆ άφσφέοοl.JV τό; «λόγια τού

p.addy..

<δηλαδή 1'ίι;

MEIQ) μπάλλες πού πετούν

στόν άtρα».

Γιά έναν Δυτικό, τόν ΙΤΠ1ότη Chardin, πού 6Λtττει να καλλιεργούν τό ρύζι στην ΠεΡσία, τό οόΟIΟΟΤlχό γεγονός εJvαι ή ταχύτητα ηlς άvότrτυξης: "Ό σπόρος αότός φυφάΊνtl οέ διάστημα τριών μηvuw. πορ' όλο πού τόν μεταφέ· ρουν άφου Εχιι πιό πρασινίσει" (, .. 1μεταφl..l11:.ι")oυν lνα-~cι στάχl) Q' ένσ χώμα

τελείως μουσκεμένα καί λασπώδες,

(".] Σi. bxrcb μέρες άπό τότε πού θά σrε·

γvώσεl τό ρύζι, ώριμάζεl,'$1Πι, Ή nrxύrqro εΙΥ(1! 1'6 μυστικό τών δύο συγκομl-

T6κaθημερ~ν6 ψωμl

154

δών, καΙ τών δόο ρυζιού ή, αν βρίσκεται κανείς πολό στό θορεινά, της μιά-ς

ρυζιού της άλλης σταριού, σΙκαλης ή κεχριου, Και μόλ,ση;ι μπορουν vό: πά· ρουν ηκίς σοδειές, δύο ρυζ,0ύ κα! μια tνδιeψooη είτε (rfCPIoιJ, κριθαρ]ού, άραβόοιτοι> εΙΠ λαχανικών (ΥοΥγόλια, καρότα, κουκιά, NXχαvό τού Νανκίν).

·EτOI.

6

ορυζώνας εΙναι εvα έρΥοοτασιο. 'Ένα έκταριο σιτοφόρο;; Υης; άποδί­

δω, (Πήν roϊ.λio, .στόν καιρό τού

Lavoisier, 5

έκτάριο όρUΖΏYά άποδί&ι σuvηθω<;

καντάρια Kσm μέσον όρο- Wα

30 ι<αντάρια

μή άποφΛοιωμένου ρυζιου,

τό p<Jddy, 'Απσφλοιωμέ\χ], εΙναl 21 KάVfάΡIQ κατσναλώο:ιμο ρίιζι, μέ 3.500 aτό κιλό, δηλσδη μl(7 κολοσσιαίο ποσότητα 7.350.000 θερμlδων aτό έκτόριο, ενανrl 1.500.000 θερμίδων γlό.6 στόρι καί 340.000 μόνο ζ(ι)IΚών θερ­

BepprStc)

μίδων, 6ν αύτό τό έκτόριο, προορισμένα για την κτηνατραφΙα, πι:ιρηγε 150

κιλά κρWς11f. ΟΙ άριθμοί αύτοί μιλούν για την τεράσηα t'mεραχή τού όρυζώ­ να και τής φιmKής τροφης. 'Ασφαλώς, ΟΙ πολιτισμοί τής *Απω Άνατολής ΔΈV προτΙμησαν τη φυτική οιοτροφη άπό Ιδεαλισμό.

Τό ρύζι μόλις Βρασμένο, εΤΥ!.1Ι ή καθημεΡινη τροφή, όπως τό ψωμί Ιών Δυnkdw. Δi.ν μπορεί κανείς νά μή OίOεψrεi τό ΙΤαλικό

'Αλώνισμα του ρυζιού μξ 7όν κ6πcνo σrήν Ίαπωνία.

,

φIa NeIIy

DeJay).

pane e

ccιmpanatico;

GaIcrft: !aneuc Oslίer. (Φω1"ayΡα­

155

βλέποντας πόσο Ισχνό ε1ναι ίό συμπλήρωμα πού συνοδεύει τή -μερίδα τού ρυζιού ένός καλά τρεφόμΕVΩI') άγρ6ίη σrό Δi;λία τοΟ Τονκίνου, στΙς μέρες μας

(1938):

«Πέντε ΥΡ. χοιρινό λίπος,

10 γρ. nUQC mam

Ιψορόζουμο],

20

γρ. άλάTl

καΙ μερικά πράσινα φόλλα χωρίς καμμιά θερμιδική άξΙα», Υιά κάθε 1.000 ΥΡ.

όσπρο f,όζΙ (τό όποϊο 6νnπροσωπεύεl

3.500 θερμίδες: σ' ένα σύνσλο 3.565

θερ­

μΙδων17 ), Ή μέση καθημερινή μερίδα ένός [νδου καταναλωτη ρυζιού, ατά

1940, ήταν πιό ποlκlΛη, άλλό όχι λιγότερο φUΤΙKή: «Πεντακόσια έξήvτα γρ. ρύζι, 30 γρ. μπlζiλια κα! φασόλια, 125 γρ. φρέσκα χορταρικό, 9 γρ. λάδι καΙ φυτικά λίπη, 14 γρ. ψάρι, κρέας καΙ αΒγά Kaf μιά άμrλη-τέα ποσότητα γόλα­

κτοι{Π)/". Τό ίδιο φτωχό σέ κρέσι:;: ε1ναι όναμφιο8ήτητσ κσί τό διαιτολόγιο έκεί· νων τών νουν

ipyQ'T(UV 1"(1) ΠεκίvoΙ) σr6 19Ζ8, '!Τού τά έξοδα διαηΧ1φης: τοvς: πηγαί­ 80% στό σιτηρό, 15,6% ατά λαχανικά καΙ αρτύματα καί 3,1% ατό

lφέαξ''''.

ΟΙ σημερινές πραγμCΠIKότητες συμπ[mοuν μΙ τις χθεσινές. Στήν Κεμλάνη, τόν

170

αΙώνα, mας ταξιδιdnης !:ιαιλήροεται 1ΥΟ& tvα «ρύζι νερόΒραστο μΙ

όλάrι, μέ μερll(ό: πρσοινα φύλλα και τ6 χυμό ένός λεμονιού 'Περνούσε Υιό

καΑό γΟΟμα\'!. 'Ακόμη καΙ aoi μεγάλοι,. τρώνε πολύ λ!γο κρέας ιj ψάρι175 • Ό -πατήρ

du Halde σημείωνε,

οτά

1735,

δη ό Κινέζος 1TOU πέρασε την ήμέρα του

μέ όκστόπαυστη δουλειά, f"σVχνό ~ τά 'YόVστσ μΙοο στό νερό, τό βράδυ Ι ..] θά νιώσει εύ1'uχιομtvoJi; δΥαν βρει ρ(ιζι, 6ρσσμένσ χόρτα, μαζί μέ

];1)"0

τοό:ι.

Πρέnει νό τrαρστηρήooνμε δη στήν Κίvσ: το ρόζl 6Ρσζει -πάντα: σrό νερό κάί

είναι Υιό τούς Klνέζo~ό,τι

tlvaI 1'6 ψωμί Υιό τούς Εύρωπαίους, κάτι πού πσrέ

δέν προκαλεί αηδία"" • Ή μερίδα, σύμφωνα με τόν πατέρα de las Cortes: "Μια μικρή ΎΟ8άΟα νερόβραστο ρόζl, χωρίς άλάτι, που εΙνσl τό συνηθισμένο ψωμί αύτών τών περιοχών .. , οτήν πραγμαηκότητα τtocερα η πέντε ι."m' αύτό' τά μπώλ «που τά φέρνουν ατήν άκρη τών χειλιών μέ το όριστερό

-rovs χέρι,

δυό ξυλό'κια σrό δεξΙ Ι(αl 1"ι): ρίχνουν 6ιασηκά στό στσμάχl τους οάν νά τά έριχναν σ' Μ σακούλι, άφσυ πρώτα τα φυoήξouν>. Δέν άξlζεl νά μιλήσεις σ'

αιrroίις το(ις κινέζοvs γιό ψωμί ή -παξιμάδι. ·Αν i.χoυν στάρι, τό τρώνε σι

-γαλtrtς ζυμωμένες μέ χοιρινό λίπος καΙ ψημένες aτόν ότμό'Π. Aό-rά 1'6 .κινέζικα γοήτευοαν ατά 1794 τόν Guignes και τούς συν­ Tαξιδιώτ~ 'TOJ). Τό 6ελτΙωσαν μέ .λίγο βο<πυρο\'! κα! άμέσως ,.τι): βολέψαμε άρκtrά καλά., λέει, .μΙ τΤς &ποχρεωTlκές vψ;rr,είες τT(lu μάς άvά'yKασαν vό

κάνουμε σΙ μανδαρiνοl~1;a. Δt:v μπορΟύμε άραγε tδ& νό ριλήοοl)με γιά μιό: έιηλογη πολιτισμου! Ύιό κυρ!αρχη κλΙση, ακόμη κaί Υιό fva πόθος διατροφής πού εΙναl τό άπortλιoμα μιός συνειδηιίl$ brιΛογΙ;s κο:ί ΕVα συvαIσθημα όπε­ ροχης; Ή εξοδος όπό τήν ΡlJζοκαλλlξργεlα θό: Όήμσινε παρακμή. ~OI άνθρω­ ποι στήν 'Ασία "l'ων μoυσU:ινωψ". λω (Ι Pierfe Gourou, ~ρoημoύν τό ρύζι όπό τούς 6oλ60ιJς κι άπό τά σιτηρά όπό μορφή χυλούΡ ή ψωμιου ... ΟΙ γιαπωνέ· ζοι άγρότες σήμερα καλλιεργούν κριθάρι, στάρι, βρωμη, κεχρι. liλλά μόvo ότό ένδιάμεσο τών συγκομιδών τού ρυζιού ή όταν εΙναl όποχρr.ωτική ή ξερική καλλιέργεια. Μόνο ή άνό:γκη το"ς κάνει νά κσταναλiσκοvν αύτά τά σιτηρά, «πού τά θεαιρσυν άθλη,".JΡ. Πράγμα πού έξηγεϊ γlοτΙ τό ρύζι άνεθαΙνΕΙ σήμερα όσο ψηλ6rερα μπορεί πρδς τόν άσιατικό Βορρά, μέχρι τόν 49σ βόρειο παράλ­ ληλο, οΙ περιοχές πού άλλες καλλιέργειες θά ήταν xropfI) αμφιβολ!α πιό ένδε­

δtIΥμένει;I"l9. "Ολη ή 'Άπω 'Ανατολή ακολοvθεί τ6 διαll'ολόγl(1 τοΟ ρυζιοίι καΙ τ6)ν υπο­ προϊόντων του, άκόμη καΙ οΙ Ε6ρωπαίοl ΟΙ f:γKατεσrημΈVol σrήν Γκόα. Όϊ

Τό καθημε(Jινό ψωμΕ

156

Πορτογαλέζες Τι'\<; πόληSι δl(I'lTισrώνεl ό

Mande1s10

ατό

1639,

nρa-τιμοuν τ6

ρόζι άτι' τό ψωμί «όπά τότε πού τό rnwftelOGN' 180. Στην Κίνα. κΟΟιουν έπΙσης άπό τό ρόζι ένα KΡαQί <πού μεθάει τόσο όσο κα] τό καλότερο ιφασ! της '1σrrαvίαι;', «WQ KPOQr πο(ι παίρνε! τό χρώμα τού tι:εχpιμπαploiί_. Ef1t όπό μιμητισμό είτε tξ αίτίας τής χαμηλή/) τιμής του ρυζιού σrήν Δύοη, σκtφτηKάV ιισέ μερικά μέρη τής Εύρώπης (σrόν 180 αΙώνα] νά κόνΟΙΝ άπό τό ρόζl Ινα πολύ δυνι;rrό ρακί, πού όμως ατη:χΥορεύέΤΟl aτήν Γαλλία όπως καί τό ρακί

άπό δημητριοιο:.(:ι: κι άπό μελάσοσ,,1β1.

.

Πολύ ρόζι λοιπόν καί Λίγο ή καθόλου κρέσς. ΜαντεύΕΙ κανείς σ' αυτές Tfs (ιυνΘήκες την έξαlρ€Tιιo:.ή τuραννία τού pυζIOu' ΟΙ διακυμάνσεις της τιμής του

σrήν ΚΙνα roηρεάl',oυν τ(χ πόντα, ακόμη καΙ τό στΡόΤιωl1κό ημερt)~IOθ!(). 'ΙΥού

ΆVΕ60Kαιε6αWΕι μαζί Τ(Η) σάν νά έπρόκειτο Υιό 1<wητη κλfμσκα1

. Σ.τήν Ίο·

πωνία όκόμη 1Tεpισσάτεpo~ τrρίν lrnό τΙς μεταρρυθμίσει') καΙ τίς άποφασιΟ'η> κές μεταβολές του 170υ αίώvo:, τό ρΟζ, εlναι τό ίδιο τό νόμισμα. Στην Ιαπωνικη

αγορά ή τ:ιμή τού ρuζιοίί, tξ αίτfι;ις καΙ των νoμι~ατΙKων ΙΙτroτψήσεαιν, θα δΕκαπλασlαση;ί ό'Πότά 1&42-1643 Φς 1't;C 1iΊ3-171S1 . Τήν δόξα αύτή τήν έξαoφαλiζεl σrό ρόζι ή δΕύτερη οuγΚQμlδή. ~Όμως άπό "Πότε χρονολΟΥείταl αότή; Πολλούς αίΏV~τφIν ό "Πατήρ de ΙΜ Corte& θαυμά­ σει, στά

1626,

τΙς 1ToλAσTrMs συΥκομlδύ;: στην περιοχή τής Kι:xνrόνας. «Στήν

ίδια γή,., oηVξliliVD, cέmτυyχάνouν σ' ένα χρόνο τρεiς διαδοχικές σοδειές, δύο ρυζιού καί μΙα οταΡJOύ, μΙ 40 καί 50 κόκκους "Προς tναv κόκκο σιτορό<;, tξ alTfas τής ή"Πlας ζεστης, ίών άτμοσφσφlκών συνθηκών, τού άκρως tξαιρt"Π­ κο!) !δάφ(1», ποΜ καλύτερου καΙ γονψότφου άπ6 6τrοιοοηποτε έδαφος

τής Ίσπαviας ή τού Μεξ1κσ(ι»1&ι:. ·Ας είμαστε έ'mφυΛ.αKηKσί (ί)ς'Πρός τούς 40 η

50

κόκκους πρός

1,

καί ίσιος καί ώς πρόι; τήν ΤΡfτη

άς συγκρατήσουμε την αΤσΒηση τής όmραφfJονfας.

OUYKOVItir) σταριού,

άλλά

·000 γιά τήν άκρl6ή

χΡο­

νολσΥΙα αύτή.:; τής άτroφαOΙOΤΙKής έπανάστασης, τoΠOθετεtταl στΙς άρχές τού 11ου αΙώνα, όπότε είοήχΘησαν ό:πό τό Champa (κεντρικό Kaf νότιο Άνό:μι ποικιλίες πρώιμου ριιζιοίι, πού ώρίμαζαν τό χειμώνα καί έπέτρεπαν, troι, την διπλή έτήσια συγκομιδή. :εlγά-o~. ή καινοτομία !φτσσε σε όλες τίς θερμές

έπαρχΙες σrή μΙα μετά τήν άλλη 55. Ήδη άπό τόν 13ο αΙώνα, τά πράγματα ε1χαν μπεΊ σrό δρό}JΟ τσα;. Τότε ε{ναι τroό άρχισε ή μεΥάλη δημογραφική άνoδo<jτής Νότιας

Kf",'W).

ΟΙ συνέπειες της brικράτησης τού ρυζιού Ή brIτuXIa καί ή έmλε:K'fIKή πρστίμηση του ρυζιού θέrouν μΙα σειρά προβλη­ μάτων, δπως άλλωοτε καί τό στάρι, κυρΙαρχο φυτό της Εόρώ'Πης. Τό νερό­

βραοτο ρύζι -lvας λ
}Jtνou πΛηθυσμοϋ 6ασΙζεroι σrήν μονότονη χρησιμοποίηση αότού το(ι εiδoυς τροφής σέ καθημερινή 6δοη. Ή μαγειρική ΕWΑι ή τέχνη τού νά ουμπΛηρώνεις, νά κάνεις tλl(υσnK~ τή βασική τροφή. σι συνθήκες, άρα, εΊναι ΑVάλoγ~. Μέ μόνη τή διαφορά δη μάςλείΤΤΕΙ ουχνά, στην 'ΑσΙα, ή IσrOΡΙK!\ διαφώηση. Ή έπιτυχία τού ρι;ζιοο fχει τΙς αΙτιολογίες της; μεγάλες, 1Υολυάρlθμες, 'Προ­ φσνιίς. ΟΙ όρυζώνες ιo:.ατWιαμ6άνoυν πολύ μιιφΙς έκτόοεις, κι σiJτό εΊναι !να τrρώτo σημαντικό στοιχείο. Καιά δεύτερο λόγο. ή 1fOM υψηλή τοι:ις 'ΠΟ:ρσΥω­

.

γικότητα -roός l:πιτρέπc.ι vΌ τρiφ<)oν πολυάριθμους trληθυGμοUς:.. όψηλής "Πυ-

Τ& ιrnθημΙ(!Ινό ι

157

κνότητας.

W

Αν 11ιστέψοι.ιμε

h
Ιστορικό ίσως 1ιαρά πολίι αΙσιόδοξο, κάθε

Κινξζος έδώ κσί tξl η έπ-rι) OI6)vts θό πρέm.1 νξι: εΙχε στήν δlάθEσ~ του κάθε

χρόνο 300 κιλά ρύζι ή άλλσ σιτηρά καί 2.000 θερμίδες Kαθημεpινtλς 86, ΆΧ6μη κι άν, ε7σως εΊvoι τό πιθανότφο, ΟΙ άριθμοΙ συτοί είναι υπέρ τό δέον ύψηλοι καί Άv aυνΈXεJα οό1'l1<; τής εύμόρειας δl(ΙψεΟΟετοι όπά όδlΟJ.lφιο6ήτητα ση­

q

μάδια Oooτu.xIaS ΚΟί άγρoηKΏV έ'rravαστάσεων Ι41 , έχει πάντως tξooφαλιστεί aτoύς όνθριίrtroυς τού ρu.ζιοϋ μιό όΡ10μένη όσφάλεια διοτροφής. Δισφορετl­ κό, 1Τώς θό είχαν έ'rη8ιώσει τΟΟο πoλv'αριθμοl; '1;\1 τούτοις, σι.ιγκέντρωση τών όρι,ιζώνων κοί των εργοτικών χεριών oτit; χαμηΛές ζώνεΙ) t"r1Jφέρεl λογικά όριoμένtς -ΙΠUρεΚ1'ρσrτές», ότrωι:; θά έλεγε ό

q

Pierre Gaurou.

-ετοl l ατήν Κίνα δπσυ, όvriθαα άπό τήν Ίό8α ή τΙς Φιλιτmf·

νες, '16 6ouVIOlo ρόζ1 11αραμένει Τι έξαΙρroη τoυλάχισroν ώς τ6ν 180 αί-ώνα, ένας '1αξlδJώτης πσό κάνει διοδραμή άπό '16 Ning-Po ώς: τ6 ΠεκΙνο διασχί­

Tjv

ζει σχεδόν έρημα όΡ011'έl)I01 • Koτ(t σuνέπειζ] αίrrό παό ή Ευρώπη 6ρηκt ατά 60υνά της:, ς:ΙΠό '1ό ένεργητικό κεφάλαιο σέ άνθρώπους, κοπάδια, ζωτική δόvoμη τήν όποία κατόρθωσε νά άξιοποιήσει, Γι Άπω 'ΑVQYώ.ή τήν περιφρό­ νησε κα! άκόμη τήν άπώθησε, τι τεΡόοηο κέρδος πού διέφυγε! 'λλλά πώς ΟΙ Κινέζο, θά XρησιμOΠ(')IoUΣσν τ6 βουνό, όφου δέν fχouv καμμΙα aroθqoq της oomKfjr; tKIlcrάMEIJOIΊS της κτηνΟτΡοφίας, όφσύ δέν κατσνσλΙσκουν οίιτε γάλα oVτε τυρΙ, πολό λίγο κρέας, άφού δέν ζήτησι;ιν νά πpooεrαιpιστoOν

ii

τοΙ:Κ; όρεινούς πληθοομούς, έκεί πού ιmηpχαν, Toι.ι ....σνrτoν μάλιστα! Γιά νό:

τrσραφράσοvμε τόν

Pierre Gourou, άς φαvτασroOμε '1ΌV

Ία6ρα ή τήν Σof3oia

χωρίς κοπάδια, ξε:χερσωμέ.νο: μέ άναρχικό τρόπΌ, μέ '1όν ενεργό πληθvσμό ouyκεvrρωΜΈVo στΙς πεδιάδες, στΙς όχθα; τών ποταμών καί τών λιμνών. Γι6τ6 φαινόμενο αυτό, είνα, έν μέρει ίrnεόθuνες ή ρυζοκαλλιέργεια, ή άφθονίο: Ύης καΙ ΟΙ διατροφικές συνήθειες τοΟ κινεζικού πληθυσμού. Πρέπει νά άνσζητήοουμε τήν έξηγηση σέ μιά άκόμη κακοφωηόμένη μακρό. χρονη Ιστορία. νΑν ή &:ρδευση δiν ε!ιιαl τόσο άΡχαία όσο τό θέλει ή κινέζικη παράδοση, χρησφοποιο(ινταν ώστόσο σέ πλατιά κλίμακα κατά τόν 40 καί 30 αΙώνα πΧ, παράλληλα μέ μl6 κu6ερvηηκή πολιτική έπίμονων έκχφσώιreων

Ι Ι f Ιί:.

και τήν άνά1πuξη της γεωπονlκης έmστήμης:,β? Τήν έποχή έκεlνη άκρι6ώς: ή ΚΙνα, στρεφόμενη πρός την ίιδραυλική τεχνική καί τήν ΈVΤαηKή παραγωγή δημητρια"ώv, διαμόρφωσε tπί τής αιοχής των Χάν τό .uιασoιιι::ό τοπίο τής Ιστορίας της. ΈII"ΓΌιJτoις τό ,σrτίo αίrrό, πού τ6 νωρΙτερο πού θά μπορουσε νά έχει δημ10υργηθει θά ήτσν (Υιό vά θυμηθούμε τις διrnιι::ές χρονολογΙες) ό αΙώνας τού Περιιι::t.έoυς, δtv θά: όλoκληρωθεi πρΙν άπό την έπιτuχ!α τών πρώιμων ρυζιών τού Νότου, πράγμα πού μάς όδηγεΤ άνόμεσα aτόν 110 ιcαί

aτόν 120 αιωνα, ΣτΉv έnΌχή τών Σταυροφοριών τη.:; Δόσης. Μόλις χθέ<;, μ' άλλα Λόγια, άν λάβουμε ύπ' όψιν τόν'τΡομερά άργό ρυθμό των τroλlT1oμών, εΝα, πσό άρχισε νό όλΟΠΟlεΤταl ή J
μιά μακρά άγροτική έπανάσταση ή ό"ποΙα ΟΟπασε "αι άνανέωσε τfs δομέ<; της καΙ ή όποΙα 6τro,ελε1 δίχως άλλο τό oημαvrlκ:ό,ξpO γεγονός σrήν taropEa τών άνθρώπων τής·Απ(\) 'Aνaτoλης. Δbι ύπάρχει τiπo"n: όνάλογο σrήν Εύρώπη, όπου, πολύ -πρίν ό1τό τα όμηρι~ κά έπη, έχει σuγKρoτηθεϊ ό ά'ΥΡΟΤ1!,ός πολιτισμός τών μεσογειακών χωρών, στάρι, ελιά, άμ'Πtλlα καί κτηνοτροφία, όπου ό ποιμενικός βΙος ξε,χόνεται ότrό τόν έναν δροφο aτόν άλλον, άπό ,ά βουνά ώς τό [σόγειο, τίς 1Τεδlάδε:ς:. Ό

Τηλέμαχος θυμσrαι πiliς εχει ζήσει κοντά σΙ 6ρώμlκους όροοίβιους της πt:λo-

158

Δυ6 6ψειι; τής ρυζOKαJι)ιιέργιιας, Τό όργωμσ μl θοι.ι8άλι '-Υιό νιt διειαδιJoει ίό νερό ΚΟ( νά πoτfσιι τη )ψ.

ποvvήσοu πού έτρωγαν 8αλανίδlα'W. Ό άγροηκός βΙος της Eυpώπη~ 1toρt~ μεινε στηριγμένος muτόχρoνα π6νω στήν yt(lJpyIQ κο! την ιtτηνoτpoφία, πά~ νω σrό cόργωμα και τήν ΒοσκηJ, ή όποία, τήν ίδια έποχή 11'ού πρσμηθΕUε qτό στάρι την άπαΡαίτητη κοπριό:, Ιδινε καί μια .ζωlκη Μργεια (ϊYOιJ χΡησφΟ1ΤΌI­

ούνταν άφθονα) κι tνα ούΟJασnκό τμήμα της δlCΠΡOφης. Σέ ΆVΤάλλαγμα ό­ μως, tνά έκτόριο ό:ρόrnμης της ατήν Εόρωπη, μέ τΙς καλλιεργητικές άμειψι­ Ο'!ΤοΡές του, τρtφε:I1TOλι) λιγότερους άνθραrnOυς άπ' όσους aτήν Κiνα.

Στό ρUΙ;OφόρQ Νότο, όπασχoλημtνoς μόνο μέ '1'6 ρόζι, ό Κινέζος δtν άπtru­ χε στην κατάκτηση τΦν 6ov\fώv, άπλώς δέν τήν αιεχε1ρησι. "Εχοντας διώξει λiy
Λειές, vό: τρα6ά: στην άνάΥκη τό άροτρο, νό ρvμοvλκci τά πλοία η νό τά όνα­ σηκώνει Υιό νά περασOUΝ από τή μία λιχΌvΗ τής διώρυγας ατήν άλλη, νό μεταφtρει τά κομμένα δέντρα, νά τρέχει aτoός δρόμους Υιό νά μεταφipεl το νέα Kaf την άλληλογραφία. Τά βουβάλια τού όρυl,ώvα, έλσπωμένα σrό έλά­ χισrα αιιτρεπτό όριο, μόλις ιfOό δoUΛΏOυν, lνώ δtν ιίτtάΡΧOυν άλογα, μου­

Λάρια καί καμήλες παρά μόνο aτόν Βορρα· άλλά ό ΒορρΟΟ; δέν είναι υιό ή

, Kfva τοι) ρuζ!Oό. Ή TEλwrαΙα αύτή είναι τελικά ό θρίαμβος μιΟΟ; άγροτιάς

159

Ι

Ή άΡδειιοη τού όρυζωνα. Τιφα60ύΡα ιtaro ro~ π(vαΚ!:S' τού

, ΒιιΜιοθήκη flaPJσroi'J. Cabinet de5 fstampes.

Keng Tche

ΤΟΟ. 'Εθνική

(ΚΛtoέ τής Έθνικήι; ΒιΒλιοθήκης").

ιά.εJσμiΎης Οϊόν εαιπό της. Ή ρυζοκαλλιέργεια δέν εlναι Ι1Ρός ,ό έξω, πρός

τη νέα γη, πού πpoOoνστoλΙζεrαι εVΘός tξ αρχφ;, άλλ(ι. -πρό<; τίς πόΛεις Q1 Οποίες δημlQUΡYOυντUΙ πολύ νωρΙς. ΚΙ αύτά ό.φl6ώς: τά (TΚQιrrrίoια. τά όv­ θρώπινα lfφιπώματα τών πόλεων, ή λάσπη τών δρόμων, tTVClI ffQU γονψο­ ΠOloUΝ τούς όρυζώνες. 'εδώ όφείλετοl καΙ τό άδιάκ(rn'Ο πήγαιν' έλα τΏv α­ γροτών πού έρχονται σriς πόλεις Υιό νό μαζέψουν τό πολύτιμα Λιπόσματά

.τΠού τά πληρώνουν με βότανα, μέ ξόδι η με χρήμα:. 19 ', Άπό έδώ προέΡχΟ'" νται κι αύτές αϊ όνυπόφορες όσμέί) που διαχέονται aτόν όέρα των πόλεων καί τών όγρών. Αύτή ή συμβίωση τής όπαlθροιι μέ τίς πόΛεις ξ,lνσι υιό lσχυρή (m'

000 ση}ν Δύση. 'Πράγμα π06 αξίζει νό άναφεpθεi. Γιά δΑα σύrό ε1ναl ύπε"θΙΓ νη ή έϊTITuxfa τού ρυζιού κι όχι αι:rrό καθαυτό τό ρόζι.

χρειάστηl(ε ή ίσχυρή δημογραφική άνοδος το(Ί 160υ αΙώνα γιό νά όρχίσουν να καλλιεργούνται ΟΙ λόφοι Kof όρlσμένες όρεινές πλαγιές, μέ την tπoναOΤCΠI­

κή διάδοση τού Kαλαμτro!(IOO Kai της YAvwπσrάTas, πού είχαν είσσχθεi δύο αΙώνες lTpfv ά:πό την 'Αμερl!(ή. Γιστ1, όσο σrroυδαίo κι αν εΤναι τό ρ(ιζJ, δtν άποκλεΙεl τfς άλλες KαMlipΎt1ES, ΑύΤό συμβαlνε.ι όΧ1 μόνο στην στήν ΊαπωνΙα, καθώς- καί ατή\>' 'IYδfa.

Kiva.

άλλό καί

Τ6 καθηΜCριν6 ψωμί

160

Ή '1απωνία τών

Tokugawa (1600-1868)

γνωρίζει στόν

170

αίώνα, ένώ έχει

παραμείνει σχεδόν κλειστή στό έξωτερικό έμπόριο (όπό τό 1638), μιά θεαματι­ κή ανάπτυξη τής οΙκονομίας της καί τού πληθυσμού της: 30 έκατομμύρια κάτοικοι, μέ τήν πρωτεύουσα τομμύριο γύρω στά

1700.

Edo

(Τόκυο) νά OυγKεvrpώνει μόνη της ένα έκα­

Μιά τέτοια πρόοδος δέν στάθηκε δυνατή παρά χά­

ρη σέ μιά σταθερή άνοδο τής άγροτικής παραγωγής, πού συντηρεί αύτά τά έκατομμύρια άνθρώπους σ' ενα στενό άλώνι, τό όποίο .. δέν θά έφτανε γιά

30

νά ζούν στήν Ευρώπη παρά

5 Γι 10 έκατομμύρια

κάτοlκοl»l92. Σημειώθηκε πρίν

άπ' όλα μιά άργή πρόοδος τής ρυζοπαραγωγής ώς συνέπεια τής βελτίωσης τών σπόρων, τών δικτύων τής άρδευσης καΙ τής έκκένωσης τών νερών, τών χειρωναΚΤΙΚών άγροτικών έργαλεΙων (ίδιαίτερα μέ τήν έφεύρεση τού

ki,

senbako-

τεEάσnoυ ξύλινου χτενιού προορισμένου γιά τόν έκκοκκισμό τού ρυ­

ζιοω '

), περισσότερο άκόμη tξ αίτίας τής έμπορευματοποΙησης πλουσιότε­

ρων καΙ άφθονότερων λιπασμάτων όπό τίς άνθρώπινες ή ζωικές άκαθαροΙες, όπως όπOξηpαμΈVες σαρδέλλες, κατάλοιπα τού άγρlολάχανου, τής σόγιας ή τού βαμβακιού. Αυτά τά λιπάσματα άvrlΠPOσωπεύoυν συχνά τό 30% μέ 50%

τών δαπανών έκμετάλλευσηςΙ!J4. Έξ άλλου, ή αυξανόμενη έμπορευματοποίη­ ση τών άγροτικών προϊόντων έΥκαθιστά ενα ευρύ ρυζεμπόριο, μέ τούς έμπό­ ρους προαγοραστές του, καί άκόμη προκαλεί τήν άνοδο συμπληρωματΙΚών καλλιεργειών: βαμβάκι, άγριολάχανο, λινάρι, καπνό, όσπρια, μουριές, ζαχα­ ροκάλαμο, σουσάμι, στάρι ... Τό βαμβάκι καΙ τό άγριολάχανο εl~αι τά σιτου­ δαιότερα: τό άγρισλάχανο κόλιζα συνδυάζεται μέ τή ρυζοκαλλιέργεια, τό βαμβάκι μέ τή σιτοκαλλιέργεια. ΟΙ καλλιέργειες αύτές αυξάνουν τά άκαθάρι­

στα εΙσοδήματα της γεωργίας, άλλά καί όπαιτούν τό διπλάσιο ή τριπλάσιο τής κόπρου πού χρειάζεται γιά τόν όρυζώνα καί δυό φορές περισσότερα έρ­ γατlκά χέρια. "Εξω όπό τόν όρυζώνα, στά .. χωράφια», ένα καθεστώς τριπλής καλλιέργειας αυνδυάζεl συχνά κριθάρι, «άραβόσιτο», γογγύλια. 'Ενώ τό ρύζι

ύπόκειται σέ πολύ βαριές εΙσφορές εΙς εlδος (50% ώς 60% τής παραγωγης δίνονται στόν άρχοντα), αίιτές ΟΙ καινούργιες καλλιέργειες ίrrrόKεινται σέ εΙ­ σφορές εΙς χρήμα, συνδέουν τόν άγροτικό κόσμο μέ μιά σύΥχρονη οlκονομlα καΙ έξηγούν τήν έμφάνlοη, άν όχι πλούσιων, τουλάχιστον εύπορων άγροτών, μέ Ιδιοκτησίες πού συνεχίζουν νά εΙναι καί θά εlναι γιά πολύ άκόμη μικροσκο­

πlκές195. ·Ολα αίιτά όποδεικνύουν σέ δεδομένη στιγμή τόν έπίσης σύνθετο χαρακτήρα τού ρυζlΟύ, τού όποΙου έμείς ΟΙ Ιστορικοί τής Δύσης μόλις τώρα άρχίζουμε νά μαντεύουμε τά χαρακτηριστικά. 'Υπάρχουν δύο ΊνδΙες, όπως ίrrrάpXOυν καΙ δύο Κlνες: τό ρύζιπερικλεΙει τήν 'Ινδική χερσόνησο, φτάνει στόν Κάτω 'Ινδό, καλύτπει τό πλατύ Δέλτα καί τήν κότω κοιλάδα τού Γάγγη, άλλά άφήνει τεράστιο έδαφος στό στάρι καί, άκόμη περισσότερο, aτό κεχρl, τό όποίο μπορεί νά άρκεστεί σέ λιγότερο εύφορες γαίες. Σύμφωνα μέ τΙς πρόσφατες έργασίες τών Ιστορικών τής Ίνδίας, μιά τεράστια ώθηση τής γεωργΙας, πού σταθεροποιήθηκε ήδη όπό τήν έττοχή τής Αίττοκρατορίας τού Δελχί, πολλαπλασίασε τΙς έργασίες έκχέρσωσης καί άρ­ δευσης, διαφοροποίησε τήν παραγωγή, ένθάρρυνε τΙς βιομηχανικές καλλιέρ­ γειες (όπως τό λουλάκι, τό ζαχαροκάλαμο, τό βαμβάκι, τή μουριά γιά τόν

μεταξοσκώληκα)l96. ΟΙ πόλεις γνωρίζουν στόν 170 αΙώνα μιά ευρεία δημογρα­ φική ΌVOδO. ·Οπως καί στήν ΊαπωνΙα, αυξάνεται ή παραγωγή καΙ όργανώ­ νονται σέ τεράστιες όποστάσεις ΟΙ ΆVΤαλλoγές, lδlαlτερα τού ρυζιΟύ καΙ τού . σταριού, διά ξηράς, θαλάσσης, ποταμών. Σέ ΆVΤίθεoη όμως μέ έκεΙνη φαίνε-

161

τα] πώς έδώ δtν ύπάΡΧΕΙ πρόoδos στίς ό'γΡOTlκtς μεθόδους. Τά ζώα, 6όδια καΈ βουβάλια, παίζουν σημαντικό ρόλο ώς ύπσζ(ιΥlα κα, ζώο ~ξης, άλλά ΟΙ

άπOξηραμέnς' όκαθtφσiες τους χρησιμείιουν Υιό καύσιμη ίίλη κι όχι Υιό λhτα­ ομα. Γιά: θρησκευτικούς λόγους, τό όνθρώπινα περιττώμσro:, άvrIθετα μΙ 1'6 κινέζικο τrαράδειγμα, δά όξlΟ1Τοlοίινται' Kaf κυρίως, ξέρουμε. ότι τεράστια κοπάδια αότών τών ζώων δέν χρησιμΟΠΟΙΟύνται Υιό τη διατροφή, με έξαίρε~ ση τό γάλα Kαί"fό λιωμάο βούτυρο {προϊόντα, άλλωσrε, πού παράγονται οέ μικρή 'Π"σσότηroJ, έξ αΙτίας της κακής Ι(ατάοτααης αύtών τών ζαιαιν, τ6 ό· ποία ΎtVIKώς δά rπα6λiζovrαι και, καλά-καλά, δέν τρέφονται. Τελικά, τό ρόζι καί τά άλλα δημητριακά !ξαOφαλΙζσUΝ άνt'frαΡKώς l'ήν ζωή

αύτης Τής όπέρ τ6 δtoν μεγάλης ήμιηπείρου. ·Οιτως καί σrήν '1σπωνίο '97 , τό δημογραφικό ύτrέρ8αρo 'tOiI 180υ αιώνα Βά μεΎαφρασπ:ϊ aτήν '1νδία σέ δρα­ ματικούς λtμOίις. Γιό όλα αύτό:, 1'6 ρύζι δiν εiναI1'tρoφανoos τό μόνο νο, άφοΟ δέν εΙναι ό μοναδικός δημιουργός τών όπεΡ1Τληθuoμιυν "(oU χθές καΙ

mueu-

του οημερα, ι:rrήν Ίνδiα καί άλλου .• Απλώς 1"ους διευκ-ο),ύνει.

Ι J

), Ι

162

ΊΌ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙ Θά πλειώσουμε τή μελtτη των κυρΙαρχων φοτών μέ ένα συναρπαστικό προ!­ όν, μή έπιθυμωvrας, άφοΟ 1'ό σκεφτήκαμε καλό. νό συμπεριλάΒουμε τήν μσ­ νιόκα, 'Πού δέν χρησίμευσε παρά μόνο άις βάση πρωτόγονων κα! συνήθως άσήμαvrων καλ\ιεργιιών στην 'Αμερική. Άvriθετα, τό καλαμπόκι συντήρησε, χωρίς Ύά κάμψει, τήν λόμψη 1'ίi)\I ΠOλmσμών ή Τών ήμιπολπlομων τών ·Ινκα. 'f<W Μάγιο καί των 'Αζτέκων, 1'10ύ εΙναι aMεvnKh; OqiJlOUpyit.:; του, •AργΌΤV ρα εΙχε μιά μοναδική (11'αδιΟΟρομία σέ παγκόG)Jlα κλiμαιω,

Νά και μία σαφής πeOέλΕVaη ~Oλα εillQI άιτΛά ι:rrήν περhrt'ωσή του, άκόμη καί τό πρόβλημα της καιαγω­ ΟΙ λόγιοι τού 1Βου οΙώνα, μt:rά άπό άμφΙβολης άξίας όναγνώαεις και έρμηνεΤες, πΙστεψαν ότι 1'6 καλαμπόκι εΙχε έρθει όπό τήν ~Aπω Άνατολη καΙ σuyχρόναις άπό -rήν 'Αμερική, όπου ΟΙ ΕόρωπαlΟ1 τό άνακάλυψαν ήδη

yfJ,> του,

άπό τό πριΟΤο ταξΙδl l'OU Κολόμβου191:1. Είναι άπσλότως βέβαιο δτι ή πριbτη έξή'γηση δtν εlναι όρθή: μόνον άπό τήν 'Αμερική τό καλαμπόκι έφτασε στην Άαια καί τήν Άφρική, όπου όρισμlνα άρxeι:ϊα KαTόλoI1tQ Ιδfωι; μερικά γλu1ϊrά γlOΡOύμτro:. θά μπopσQσαν όιι:όμη νό: μας παραπλανήσουν, :ε' αύτό 'fό ΠΕδίο, ή άρχαlολοΥία trrpmt vΆ έχει, Kaf εΙχε, τήν τεAtl.tfaia λέξη. vAv τό στόχυ TOU καλαμ-π-οκιοί> δέν διατηρείται μέσα 0"J'ά παλαιά σφώματα τού έδά* φουι;, δέν oυμ6αiνE.l τό ίδιο κα; με την γυρη mu, πού μπορεί να άπολιθωθά. 'A1'J'oλrBroptvq γύρη eρέθηκε, έτσι, γύρω όπό τήν πόλη τού Μεξικού, όπου πραγματοποιήθηκσν δειγματοληψίες σΙ. βάθος. Ή πόλη βριοκόταν άλλοτε στι)ν όχθη μιας λιμνοθάλασσας πού άποξηράνθηκε. 'Επακολούθησε, ΙΤαι, έ­

να κατακάθισμα των έ5αφών καΙ σημαντικές Kαθιζήι:ιw;. Σέ έτrανειλημμ~ δειγματοληψίες στύ άρχαϊα tλώδη έδάφη τής πόλης ξανα6ρέθηκαν σπόροι γόρη<) καλαμποκιού σέ βόθor; 50 μέ 60 μέτΡ(.ι}ν, δηλαδή άτrό χιλιόδες χρόνια. Ή γύρη αύτή ήταν σάν τσΟ καλαμποκιού τroι) καλλιεργείται 1{οί σήμερα Γι

Kaf

όπά άγρια καλαμΠόκια, τoυλόχισroν δύο εΙδών. Τό πρόβλημα ώστόσο λύθηκε όρισηΚά μόλις τελειπαϊα, μέ Tis πρόσφατες όνΟΟΚάφές της κοιλόδας τοί> Tehuacan, 200 χλμ. νQ'1[ως τής 1Ύόλqς τού Μεξl­ ΚΟ!), A~ ή ξερή ζώνη! πού μεταμOpφώνε'rαl κάθε χεφώνα σΙ μιά άπέραντη έρημο, διατήρησε, έξ ο:l'rfο:ς άκρl6ώς τής ξηραοfας της. άρχοίους σπόρOUς καλαμποκιού, στάχυα (μόνο τούς μloxσυς τσιιςΙ πατηκωμένα φόλλα. Φυτά,

6vθΡωπσl, όνθρώτnνο ίnτoλε1μμστιτ, ξαvαf:lρiσκοντQI κοντά στΙς έ:1ι;6ολές

&.

1Τόγεlων νερών. Kρησφ(ryετα μέσα σέ σπηλιές παρέδωσαν στοός: άναακαφεϊς ίνα σημανηκό άλικό, κοΙ μαζl μ' αύτό δλη την όναδρομική 1στορία TOi'.i ooi\Q:. μπσlOού.

c.,ΣYά άρχαιότερα στρώματα, θλέπεl κανείς νά έξαφαvί-ζoνταl !να·ίνα όλα τά σ&γχρονα καλαμτrόι«α. [.,.] Στό άρχαιότερα όλων, έδώ καΙ έπτά ώς ό/(τώ χιλιάδες χρόνιο, μόνο !να πρωτόγονο κσλαμπόκι ότrάρχ€ι, κ. όλα δεΙχνουν ότι

δέν τό KσλλιεpγOίισαv όκόμη. AI.rrό τό όγριο καλαμπόκι εiναι ενα μ1κρό φυτό.

[... 1Τό ώριμο στάχυ δέν φτάνει παρά 2 ι'()ς 3 έ/(ατοστό, μΙ κορμιά πενηνταριά σπόρους μόνο, πού Βρίσκονται στην κάψα τών τρυφερών m::τάλαιν. Τό στόχυ έχει ~αv πολύ εύθραυστο μίσχο, καί τ6 φύλλα πού τό περιβάλλουν δέν σxrr

163

ι

Ι

Ι Ο.

[ ~-

~.(vva{K('f

πού άΛiθει K~αμπδκr. Μεξικaνrκή τtχvη, 'ΑνθΡωπολΟΥtιW Mouoεro τής Γιωυ­

ι:wrtιλσχάpα. (Κλισέ

Clraudon).

μαriζoυν oιwεχή κολεό, έτσι ΟΙ σπόροι θά έπρεπε νά διαοκορπiζοvrσι

WKo-

λα~l99. T~ άγριο καλαμπόκι μπορούσε ~ νά έξασφαλίζεl την πη6ίωσή '101), σi άvrίθroη μΙ

1'6 καλλιεργημένο πού ΟΙ σπόρο! ΤΟ!) εlναι αIXΜάλωrol των

φόλλων, τά όποία δέν 6νοfΥοuν στον ώριμααα

6 καρπός. 'Εδώ πρrn.ι::ι νά

tπέμ&ι δ άνθρωπος, Άσφαλ&ς τό μυστήριο δi:.ν λύθηκε πλιΙως. rlαTJ εξαφανίστηκε αίπό τό Ctw γριο καΑαμπόιο; MτroρoujJEW κατηγορήσουμε γι' a&ro τά κοπάδια πo6Ιφε~ ρον ΟΙ Είιρωπαίοι, καί μάλlΟτα τϊς Kι;rτσί,<εo:;. UΥοτφα, ποιά εlναι ή τrcrrpfSa

αύτού τοΟ άγριου καλαμποκιού; Ή Άμερlκή, αυτό εΤναι δεδομένο, πρέπε.ι δμως vΆ Qυζητήσοuμε, νά ψάξουμε Υιά νό καΘορΙσουμε σrόν Νέο Κόσμο τη άκpIf3fJ κοιτίδα 1'00 φυτού ποίι ό άνθρωπος μεταμόρφωσε μέ τόσο θαυμαστό τρόπο. Ύποψήφιες ήταν άλλοτε ή ΠαραΥουάη, τό nEΡOI\ ή roναTtμάAα, Τό

...

164

'Ινδιάνικη φlπιία καλαμποΚιού: ό Mi;GvIKoς

Kciprros

τmpυφ1 τού Iiάοοιχ; μέ τα συιτόποιιλά της,

roUs"

της

Secoli1

σrήl' Βιργινία. Στην

κυνηΥους της, τίς γιορτές Ύrμ;,

K(J1JV{ιΤάπια τη" (Ε) κσί τις καΛαμΠΟλ.υκαλλιέργΕιέι:; τη" (Η και

Gj

rtt

σι άραιf<;: ΥΡrψμές,

ΜΥ"'" "ης cημαοlιις το.(ί φιπQl), Εξηγ"ί ό de ΒιΥ, ψέ τα πλιπιά φύ.ι~α, δμcια μέ π)ι; μεyCΛηs- ι<αλαμισς», ThιiQdore de Bry, Admir,rnda Ν"πatίο.,., 'IS90, πίν. ΧΧ (JC1IOi Girau-

don;'

165

Μεξικό lρxεταl έπικεφαλης δΛΩV μΙ μεγάλη διαφορά. ·Αλλά ~ αρχαιολογία έχει κι αίΝή 1'fI) έκπλήξttς: καΙ τίς άγωνίες 1'ης. ΚαΙ λέι; και έπρεπε. να μEfvouv εσαεί άναιrάvτητα αόr& τα ouvaptraOΤIK& 'Πρ06λήμαια, ίrrrόρχOUΝ EiQIKof 11'00 μιλοϋν όκόμη, πού όν.ειρWoΥΤαι τουλάχιστον, fνα δεύτερο κέντρο της πρωτόγονης διάδοσης του Κάλαμποκιου, μt άρχή 1'00 τήν Βόρεια' Ασία, λfκνo δλων σχεδόν τών Οl1'ηρών τou κόσμου, ή τήν Βιρμανία.

Καλαμπ6κι καί άμερικανικοί πολιτισμοί ·Οπως καί νό έχουν η): 1Ί'ράγματα ήδη άπό 1'όν 150 σΙώνα, όταν έχει όλοκλη­ ρωθιi ή συγκρότηση των 'Πολ1Τlσμών των Άζτέκων καΙ τών ·ιvκα, 1'6 Kαλα~ μπόκι ίm6ρχεl όπό πολύν καιρό οτόν άμερll
Li-om:

γιό τό

ladang η τό ray,

μιλώVΤ(1) για τό ρόζι, μας kmrpfuoυv vό: είμασrε

00-

ντομοl. Άριai vΆ εχιι δε! KαYttt; σ;ό μεξικovικό όΡο1Τέδ10, "{ό Anahuac. τΙς μεγάλες φωηές τών θαμνωδών Ικrάσεων μέ 'ff..; τεράστιες μάζες καπνού, δ~ που τα άt:poπλάνα (m:rOUV μόνο οέ 600 ή 1.000 μέτρα ίιψος 'Πάνω όπό αύrές

τΙς υψηλές τοποθεσίες) οl,lVαντοUν ίσχυρά καθοδικά ρωματα: Ιξ αΙτΙας των κενών τοίι θφμοu αιρα, γιό νά φαντασrεϊ τήν έκrαση τής eφεΙΨΙ0T10ρι'iς γιά 1'ήν καΛΛιφΥεια του καλαμποκlΟύ σέ ξερό έδαφος. Κάθε χρόνο θUΣΙάζε'ro:ι ένα τμήμα δάσους ή θαμνώδους Ι..::tο:οης. E!V<.ίΙ ίό σoσrημα miIpa. Ό GemeHi Careri τό οuναντάει <.rrά 1697, πάνω σrό: βouVΣ, κοvrά mό Cuern.waca, μερικά Βήματα άτrό 1'6 Μεξικό; .Δb; &πήρχρ, σημειώνει, .παρά fιόνO χορτάρι, τόσο

ξερό, πού ΟΙ άγρόίες τ6 έκαιγαν για νά λιπάνού\' τη γή ••.• 00. Ή t:vrι:mκή καλλlφΥεια τού καλαμποl<ιοι) ά1rαvrό'rαl στίς όχθες των μεξl. κανlκών λιμνών κι άκόμη εντυπωσιακότερα, στ(ς Kαλλlέργειtι): τών όψιτtέδων τού ΠεΡσυ. Έρχόμενοι όπό"l"ά ύψώμσrα της λίμνης Tιticaca; ΟΙ Υlνκα θά πρέ­ UΕI νό f3ρηκαν καπ:8αiνovrσs διό μέσοΙ) Τ'ών κοlΜδων τών WΑνδεαιν -έJ\tύθερtς

γαίες Υιό τόν αύξovόμενo πληθυσμό Tov<;, Τό βουνό σκάφτηκε σέ 6σθμfδες που σuvδtθηKΑV μεroξI) TOUς μέ σκόλε-; καΙ 110υ κυρΙως άρδεύovταν άπό μιά σειρ& KσνσλJων. Ιά εΙκονογραφημένα VΤOΙΙ;Oυμέντα dνσι ά'ιτό μόνα τους πoλιj εύγλωττα 'Υ" αύτή τήν καλλιέργεια: όγρότες έφOδιασμέν!Jι μέ τoomά σκά~ Βουν, καΙ ΟΙ γυναίκες TOVS ΤO;ΙOθεrOϋν τούς σπόροιις καΙ νό πού ό σπόρος ωριμάζει γρήγορα καί πρέπει νό τόν πρoφιιλάξOUΝ άπό τά πουΜό (6 θεός ξέρει πόσο τroλλά LlvaI!) κι άπό κό1Τοlο ζώο. σΙγοlJρα τό λάμα. πού τό βλέ­ πουμε νά τρώει tνα σrάχυ. 'λλλη μιά σκηνή, ιcαί νά κιόλας ό θερισμex; ... Ό­

πότε όφαιρεiτοι

76

στάχυ καί ό μίσχος του (6 τελευταίος, πί'.oΙΚUoς σi ζάχα­

ρη. είναι μιά πολύτιμη τροφή). 'ΑξΙζει νά παραβάλουμε αύτά τά ότrλoϊκά σχtδια τοΟ Poma de Ayala μέ φωτογραφίες που τραβήχτηκαν σrό WΑνω Πε­ ρου, aτά 1959, Ξαναβλέπουμε τόΊι ίδιο άγρότη, vΆ 6υθiζει μέ μιά ρωμαλέα

κίνηση οτή γη 1'6 τεράσno τσαπί τou, ανασηκώνοντας μεΥάλου-; χωματενlΟU<; 6ώλoUς, ένώ ή άγρό'πσσα τοποθετεί, όπως άλλοτε, τό σrrόΡO, ΣΤΌV

ναι ό

Coreal

170 αlώ­

εΙχε δεJ: σrην Φλώριδα τούς iBαyενt'k; να χρησιμοποιούν τ6 06-

σrημα της καύσης γOlcί.)ν καΙ μάλιστα δι;ό φοΡές τ6 χρόνο, τόν Μάρτιο καΙ

τόν Ίουλιο, νό χειρίζονται ιια!χμηρά KOμμάτJα ξύλoo~ γιό νό θάΒουν τοό<;

σπόρo~.

166

Τό κολαμ1Τόκl Σίναι άσφαλώς !νσ θουματουργό φιrr6- άνατrrόooεroι γρή­ γορα καΙ ΟΙ σπόροι του εΤνσl ήδη φαγώσιμοι, στήν πρσγμσl1κότητα, lTρiv

ό:κόμη ώριμόοοuvW'2. Γtά f.ναν σπαρμένο Q1Tόρο, ή συγκομιδή ατήν ξερή ζωνη 'ΤοΟ άποικιακού Μεξικού εΊναι άτrό 70 ώς 80 πρός 1- στό Mid1oacan, ή άπόδο· ση τών 150 πΡός 1 θεωρεϊται 'ΠοΜ μικρή. Κ()V'fά ατό Queretaro. ατά ποΜ

καλά εδάφη, Oημε1ώνOVΤαι ρειώρ

800 πΡός '. πού μόλις τολμά κανείς νό τό

mσrέψει, Κατορθώνουν μάλlσrα, σt ζεστή ή είιιφατη γη, στό Μεξικό πάντα, νά έπιτύ):ουν δύο συγκομιδές, μία του riega (μέ άρδεοοη) και άλλη μία τού

temporal

{χάρη σrίς GPOxtς)'ZW. ~Aς ίrπoAoyiOOUJJE όη σrίς μlκροϊδ/οκτηοίες

τήν tnΌχη της ά'πOIKIOlφαriας ΟΙ άποδόσεις ηταν άνάλογες μΙ Tis; σημερινέ<;, μεταξύ 5 καΙ (, κανταριων σrό έκτάριο. ΟΙ έmδό<Jf:ις αότές ήταν εύκολες, γlατΙ ή καλλιέργεια τού καλαμποκιού δέν χρειάστηκε 'ΠΌτέ παρά έλάχισrες πρ()<­ σπάθαες. "Ενας CφχαlολόΥος πού πρόσtξι;: αότές τΙς λεπτOμέp€lες, ό Fern3ndo Mti.quez Miranda, έπεσήμανε πρίν λiγo καφό, καΜτερα όπό κάθε άλλον, την

πλεονεκτική θtση τών άΥροτών τού καΛαμποκlού: τό καλαμπόκι otν τούς ζητά παρά πενήντα έρ-Υάσιμες μέρες τό χρόνο, μιά μέρα στΙς έπτά ή όκτώ,

άνάλογα μέ 1'(ς tττoxέ~. Νά τους λοιπόν tMίIStρ
~Oλoς αότός ό μόχθος, Υιό ποιά όνταμο,6ή; Ή γαλέτα όπό κολςιμπόκι, ααιός ό κακής ποιότητζις έrtIOύOIDς άρτος, αύτά τό γλυκά πού τά ψήνουν σέ

σιγανή φωτιά πάνω οέ πήλwo: πιάτα η ΟΙ σπόροι πού σκόνε aτή φωτιά, δtν ,εΙναl ούτε τά πριiYrα ούτε τά δεό'rερα έπαρχείς: τροφές. Χρεισζόταν μία προ­

σθήκη κρέατος, τό ό1τοίο Λεητι;:ι 1rεισμσrlκά. Ό χωρικός το& κολσμποκlοΟ, στις Ινδιάνικες ζώ~ tfval καί σήμφσ σUΝήθΩS έξζιθλιωμένος, Ιδιαίτερα στίι; ~Aνδε!ς. Ή τροφή TQV; Καλαμπόκι καί πάλι καλαμπόl'ι χσί ξεραμένες 'Πατάτες (ξέρουμε δη ή 1Τατάτα μας είναι ΠΕΡΟυ61σνης KOΤαywyiiS). Ή μαγεΙΡll'tή γίνε­ τσl aτό ϋιταιρθο πάνω σt μιό tσr"ία άπό 11'i'φες" τό μοναδικό δωμάτιο της χαμηλής καλύΒας τό μοιράζονται ζώα καί άνθρωποι· τά πάντα 151α ροΟχα

ΤO!Jς είναι όφαομένα άπό μαλλΙ τών λάμα, 0(; ύ'rrοτuπώδεις σργαλειούς. 'Η μόνη τους κοταΨl.ΙΎή: νό μασουλάνε τά φύλλα της .κόl'tας, πού σταματά την

πείνα, τή δΙψα, τό κρόο, Τl1ν κούραση. Ή φυγή το;ρ;: νά πίνονν τήν μπίρα τou 6λασrημένoυ (ή

TQU

μασημένου) καλαμποκιού, τήν

chicha,

την όποία οι

ΊσπΣVO! ουναν;ού... στiς Άντlλλες ,,:οί θά διαδώσουν, τουλάχιστον το όνομά της, ο' όλη τήν lνδιάνι..:η 'Αμερική' ή, άKό)Jη χεφότερσ, τήν δυνατή μπi'ρα του Πφού, τήν 50ra. Δηλαδή, έπι"iνδυ\lCl ποτά. ησμ μάταια άπαγορώονταl άπό

Τό xaOημιeIwJ

167

τΙς σώφpovέΙ; 'Αρχές. Τό: 'Πατά αύτά κάνουν αύι'ους τοίΙς θλιμμιί.νOΥS καΙ ευ­ θραυσrnιις: πληθυσμούς έκτός ΙαιrroO σt σκηνές μέθης πού BupiζoUV

ΓKδγιαm. Σοβαρό μειονέκτημα: τό καλαμπόκι δέν εivσι U(wra ε(JΚΟi\α προοπό, ΣτΙς ·Ανδεlς σrαματά σrήν μέση τής πλαγιό'ς: λόγφ τοίι κρύου. 'ΑΧλού πιάνιl στ.ε~ νές uερlοχές, Πρfum λοmόν μέ κάθε τρόπο νά κυκλοφορήOOl ό σπόρος. Άκό­

μη καί σήμερσ, ή δραμσηκή άvQζή'rηση XEIμaSI6w τών 'Ινδιάνων Yuras, aτό νότο τού Ροtosί l τους ρίχνεl1Τρός τις ζώνει;; τού κολαμποκlοι1, σπ6 τά άπόν­ Θρωπα ύψη τους "'/t.i:N 4.000 μέτρων. 'Αλυκές αχημαησμένες σ6v άπό τήν Θεία Πρόνοια, πού ής .έKμcrαλλεόOVΤαl Ώs λατομεία, τούς δίvoιw τό όντάλλάξιμο VΌIιισμά rouS;, Κάθε χρόνο, τόν Μάρτιο, ο' ένα ταξίδι τοιΜάχlστον τριών μη~ γώv πήγαιν' έλα, άνδρει;;, γυναiKες, παlδ1(~, όλοι πεζή, φευγουν σt όναζήτηοη καλαμποκιού. κόκας κο! oΙνoτrvεύματoς, ένώ κοντά σroUς κσταυλιομοίις τους: υψώνονται σάν όχυρό: οί σάκκοι TQ1J CιλaTIQ1J, Μικρό, άοήμαντο παρά­ δειγμσ της κυκλοφορίαι; τού κσλαμποκlοΟ, ή το!) IζαAatwQKΆΛWpOU, πού

γινόταν έκεί ό:vέκαe~. Ίόν 190 αΙώνα, ό 'Αλέξανδρος de Humboldt"fΠ ατήν Νέα Ίσπαvfσ, ό AίJγov­ οτος- de 5tιint-Hilaire lOO στήν Βραζιλία, επεσήμαναν την ύπαρξη (,1&1'ης: τής Kυ~ 1<λοφορίσι; μt ,.6 μουλόΡlα. ήι;; στό:σειι:; της. τό άγροκτήματά της, τούς σταO~

μοός: της, τ6 ύτr0XPtWT!KQ της περάσμστα. ~oλα έξαρτώνται όπό αύτήν, ά~ κόμη καΙ τα μετσλλείσ, όπό τό: πρώτα f'ιόλας χτvnijματα της όξίνος. Ποιός, άλλωστε, κεpδΙζεr περισσότερο, ΟΙ μεταλλωρύχοι 1Τοό ΆVαζηΤOIJν τόν άργυρο,

οί χρυοοθηρες ή οΙ εμοοΡοΙ τροφΙμαινί 'Αρ"εί νά στσματήσει 'Υιό λfyo αιhή η κυκλοφοΡfα, καί ΟΙ συνέπειες επηρεάζουν άμέσως τήν μεγάλη Ιστορία ./Ν τφ

Υί)νεοθοlll, Μία μαρτυρία εΙναl αίπό πού άνσφέρει, σrήν άΡχΙ; "tQO 170υ αlώ­ νσ, ό Rodrigo Vivero, γενικός διοικητής τού λιμανιού τού Παναμό, όπου φrό· νξl, προερχόμενος άτrό την Afica καΙ σrήν σννtxεlα μέσφ τοϋ σταθμου τοΟ

O1l1ao,

ό άργυρος τών μεταλλεtαιν τού

Potosi. 'Ύσnφα, τό ΠΌAίmμσ φορτία Be10, στήν θσλασσα T(1)V 'AvrIλ­

διασχίζουν τόν Ιοθμό καΙ φτάνουν οτό Ροπο

λών, μέ καραβάνια όπό μουλάρια, κι έπειτα φορτώνονται σrίς βάρκες του

'Ποταμού

Chagres,

'AJιλό ήμlονηγοl καί Kωl.ηι.ότες "!τρέπει νά l'ΡαφοOv: άλ~

λιώς δέν γίνονται μεταφορές. Ό Πανσμός δμwς δέν ζεί παρά μέ καλαμπόκι,

,roό εlσάγεrσι ότι. άπό τήν Nιooρά'yovα εΤτι. ό'1ro την Caldera (Χιλή). Στά 162ίi, 1Τού ήταν μια άγονη χρονιά. μόνον ή όποστοί\ή άπό τό ΠεΡού ΈVΌς πΛοίου ΨΟΡ1'ωμένου μέ 2.000 6:ις 3.000 fanegas καλαμπόκι (δηλαδή 100 ώς 150 τόv~ νους) ΟΟωσΕ τήν "στάσrσση Κ1 έπέτρεψε την δ1απεραίωση rou άσπροlJ μετάλ­

λου πάνω όπά τά μψώματα -τοΟ foepoD1O'J.

168

οι ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ ΜΙ τήν καλλιέργεια 76 φυrό" δέν παύουν νό ταξι&όoUΝ καΙ νά άναστατώνουν τή ζωfj τών άνθΡώπων. 'Ωσrόol), ΟΙ μεrάKlνήσειl) σύτές Λές και yfVovral άπό

μόνξς ,.OU<;, b'rεκ:τείvovται aτή διάρκεια όλόκληΡΑΙV σΙώνων καί J(OjJJJICz φορά χιλιετιών. "Εν ΤOύ'roις, μετά την όνοκάλυψη της ΆρερlκιΊs> αυτές οΙ κινήσεις πoΛΛατrλασιόζOVΤOI. αιrmχόν0ν7αl. Τό φuτά τοι) Πι;ιλαlσlJ Κόσμου φTάvouv σrόν Νέο Kaf, άντιστρ6φαις, τά φυτά τού Νέου φτάνουν σrόν Παλαιό: 6πό τη μια μεριά τό ρύζι, τό στάρι, τ6 ζαχαροκάλαμο, ό ιι;αφiς •. , άττό τήν άλλη τ6

καλαμπόκι, ή 1ταιάτα, τά φασόλια, ή vropόTa210, ή μΑVιόκO, ό καπνός ... Παvroυ, ΟΙ παρε[σακτζll αύτοί 'Πρόόκροόουν στήν tχθpσrφo τών ντόπιων καλλιεργειών καί διστροφlκών συνηθειών, ή πατάτα κρίνεται σrην ΕύΡώπη

ώς τροφή Υλοιώ&ης και δόO'lyεrrrη' τό καλαμπόκι τό περιφρονούν όκόμη και σήμερα aτήν NoηOΑVατoλΙKή Κίνα, ή ό1roία μέν{.1 πιστή στό ρύζι, Έν τούτοις,

παρ' όλη την άπtXθεια Υιό όρlσμένα εΙδη διατροφης κ:α! παρά την βραδύτητα τών νέων έμπεφιών. όλα α&τά τά φιrrά πoλλαιτλσσιάζoνroι και τελικά έπ,~ βάλλονται. Ιτήν Eόρ<ίmη κι άλλοό, ή πελαTtfa τών φτωχών τούς άνοιγε!

πρωτη τίς πόρτες ή δημογραφική αtJξr}ση τά ΥΚ:Ε:ς. ~Αλλωστε, άν ό πΛηθυσμός

1'00

KCM:I κατόπιν έmτακτικ.ες άνά­

κόομου αιJξάνεl, ώι έχει τή δι,;νατότητα

νά αι'ιξάνει, δέν εΤναι άλήθεισ δη α&τό όφείλεταl ΈV μέρει κοΙ aτήν αύξηση της παραγωγής 1'ροφΙμων, 1'6 όποία; έ1'Ί'I1'ρέπουν οΙ καινούργιες καλλιέργειες;

Τό καλαμπόκι έχτ6ς 'Αμερικής ~Oπoια κι άν Dνo:I 1'6 έ!ηχειρήμσrα πού πρo66λλQ\."TOI. ε1ναl έλάχιστα πιθανό τό καλαμπόκι νά ψpyΎi' όπό 1'ήν άμερικανική φvλoKή ΤΟ;> πρfν άπό τό τσξίδl 1'00 Κολόμβου, ό όποίος: έφερε σπόρους ι.:αλαμ;roKIOO άπότήν 'Πρώτη το;> κιό<­ λας έπιωροφή, aτά 1493. ΕΙναl έπίσης έλάχιστα ποθανό ή καταγωγή του Kαλα~

μποκιοϋ νά είναι άφΡIΚα\ιική. Δέν εΤνοι καθόλαυ πειστικό νά στηριχθούμε, γι' αι.'πέςτΙ; συζητήσεις ώς πρός 1'ήν καταγωγή του, στΙς πολΟΟριθμες όνομασΙες πού δόθηκαν σrό καλαμπόκι σ' όλο 1'όν κόσμο, έπειδή "Περιβλήθηκε σrήν τύχη μέ δλα 1'ά πιθανά καΙ νοητά όνόματα, άνόλογα μΙ 1'lς περιοχές καΙ τΙς ετroχl:.ς. Σ1'ήν Λωρραίνη, εΙναl 1'6 <.ιΠιρι της Ρόδου- aτά nvρηναiσ, 1'6 στάρι ΤΨ; '1στrα­ vfaς' στήν Bayonne, τό στάρι τής ΊvδIας" σrήν Τοσκάνη, ,.6 στάρι (doura) της Iυρiας' άλλου aτήν 'ΙΤαλΙα, λtyεrαι grano turco' στήΎ ΓερμανΙα καΙ την Όλ~ ΛΣVδία, 1"6 "Τουρκικό (Παρ/' στήν ΡωσΙσ, 1'6 koukourou, πού εiνάι ή !δl(l ή τουρ.­

κική λέξη' άλλά, σrήν Τουρκία, τό όνομόζουν έπΙaηςτό στάρι των Roum$ {των Χριστιανών}- σrήν Fπιπcbe-Cοmιe, τό turky. Στην ΚΟ1λό:δστου Garonne κσί στό

L.auraguais<, άλλαξt όνομα μέ άκόμη πιό άπρόβΑετΓΥΟ τρόπο, Παρουσιάζεται 'Πράγματι, σriς: 6γορές του Casteln.audary στά 1637, καΙ τής ΤoυλoίJζηι;: aτά 1639, μέ 1'6 όνομα κεχρΙ της Ίσπαvίας, μιά I(Qj το κεχρΙ, πολύ διαδεδομένα σ' αύτή 1'ή ζώνη, άναΥραφόηχv στΙς διαπμήσεις ώς κεχρΕ Tfj<; fαAλfαs- rnErra. τά δύο δημητριακά σημειώνoνrαι μΙ 1"6 όνομα ΧΟνΓρ6 και .λεπr6 κεχρΙ, ώς τή σηγ­ μη πού τ6 καλαμπόκι, έχοντας έξάλεlψε! τήν KαλλIέρΎtlα τού κεχριού, παΙρνεl και 1"6 όνομό ταl,l καί γΙνεταl γύρω aτά 1655 QKέ-rO lΙ'κεχρί», Κι αίιτό Υιό πάνω

όπά εναν αΙώνα, ώς την 'Επανάσταση' τότε όκρl6ώς μπαίνει tππiλoικ; η λέξη

, καλαμπόκι aτήν όνoμαroλoyΙσ 1'ων δlαιψήσεων~:n,

169

17.

ΟΙ ONOI\ιtAΣIEΣ ΤΟΥ ΚΑΜΜΠΟΚΙΟΥ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ.

Άπό τΌv Tra{an 5toianιwich aτό περιοδικό Annales,

E.S.C:, 1966, σ. 1031.

Μετά τήν άνακάλιιψη της' Αμερικής, μπορεί κανείς ν6 παρακολουθήσει σέ γενικές γρομμές τήν προώθηση του καλαμποκιού σιηιχρόνως στήν Ευρώπη καΙ έκτός αύτης. Μιά πολύ 6ργι, ΟίαδlOδρομla, μιά καΙ μοζlκές έπιτυχΙες δέν

θά σημειώσει παρά μΙ τόν 180 αΙώνα. Τά εΙδικό βlβλΙα τών μεγάλων βοτανολόγων εΤχαν έν τούτοις άρχΙσα νά ΠΕ­

ριγράφουν τό φιrrό ι'jδη όπό τά 1536 (Jean RueI) καί τό 6σrανoλόγιo τού Leonhart Fuchs (1542) δίνεl τό πρώτο λεπτομεΡές σχέδιο, προσθέτοντας δη τότε

βρlοκεται οΙ όλσυς τούς κήπουςl1. 'Αλλά αι'πό πού μας- ένδιαφέρει εΤνσι ή

Τδ κaBημερινό ψWμ[

170

στιγμή "i1'OίI άφησε τοίις λΑXαv6Kη1TOUς -πεφαματικά έδάφη- καΙ κατέκτησε

τη θέση του στους άΥρούς καί τΙς άΥοΡές. Χρειάστηκε οΙ χωρικοί νά συνηθΙ­

(f(IUV τό

καινούργιο φι.rrό, νά μάθουν νά τ6 XpησψαιτOIOUΝ καΙ, άκόμη περισ­

σότερο, νά τρέφονται μ' αότ6. Σ' αύτήν τήν κατόκτηση, τό Kαλαμτr6ια OuΝ&έ.ι:­ τα, ol)χvό' μέ τό φασόλι, ποό κι αότό ήρθε άπα την' Αμερική ιι:αί πού επιτρέπει

τήν έπαναΣUΓKpότηση τών ΈΔCφ6)ν: fagίο!ί καΙ gEamJ turro θά εiσ6άλoυν άπό κοινού στήν 'troλfQ, Στό

ό

Vivarais,

Olivier de Sen€S

διaπ,σrΦνει τι)ν άφιξη

κσί των δόο γύρω στά 1~13. 'AJ\λά όλα αίrrά θά χρειαστούν καιρό, πολύν καιρό. 'Ακόμη, aτά

1700,

lνας γεωπόνος !κτrλήσόtται .έπεtδή τ6 Kώ.αμ-ιrό",

κσλλlεργεϊταl τόσο λίγο στήν ΓαλλiaZ'4. Στό: ΒαλκάνJα, τό καλαμπόκι έmιι:pα­ τεΤ μέ δέκα (τouλάχtσroν) διαφορετικά όνόματσ;Υ,ά νά ξεφύγει όμως άπό τ6 δημόσιο ταμεϊο και τΙς φεοuδαλlκiς όφε1lιές, όχvρώνεταl μέσα σέ κήπο!)ι; l«Jί

σέ χωράφια άπομακρυομένα από τουι; δρόμουι; μεyάλqs KUMoφOpIQS. Δέν θά κερδίσει τίι; μεγάλες έκτάσειι; παρα τόν

180 σΙώνσ.

δηλαδή διοκόσισ χρό­

νια ι;ετά την άνακάλυψη της: •Αμερlκης215, 'εξ άλλο!}, μόνο Kαr(ί τόν 180 αlώ~ να τό καλαμπόκι θό γνωρίσει ΈV γένει 'ηιν είφωπαϊκή έπιτυχία. Έrnληκηκή κα8uσrφηση. τελικά, άν λάθει KαvεIς ύιτ' όψιν τ[ς: έξαφέσεlς

ποό παρουσίασαν άπό 1Το'λό νωρίς θεαματικά άποπλέορστα. 'Από τ~ν 'Αν­

δαλοι.ιοίσ, δ1ΊΌtJ βρίσκεται ~δη άτtό,-ό 1500, ι'.rrrό ,-~ν Καταλωνία καΙ τήν Πορ-' τογαλΙα, δτroυ lφtασε γόρω στά 1520. ά1rό τήν Γαλικία όπου μπήκε περίπου την lδJG moXΉ, πέραοε άπό τό Μχ μέρο., στήν 'Ιταλί'α κι άπό τό άλλο στην NOΤΙOδυrlKή Γαλλία. Ή έππυχiα TQV σrό Βένετο ι:ΙνΟI θεOμσnKή. -Εχοντας εΙσαχθεί. σπως πι­

ατεύετω, γύΡαι aτό 1539, ή καλλιέργεια τι)ί; κολαμirοκιού Ixεt ήδη γενικευθεί γόρω aτά τέλη τού σίΏVα και ης άρχές: τ()ο έπόμενου οέ όλη τήν Terra Ferrna. Καί μάλισrσ έχει tξαπλωθεί νωρίτερα Klόλ~ ι::rrήν Po1csina, σfξ.Vή 1'Itρloxή. γειτονική 'Τηι; Βενετίας, δπου έπ-ενδύθηκαν Kσr(l τόν 160 αΙώνα μεγάλα κεφά­ λαια καί 6που, σέ όλόl<ληρouς άyρow;, πειραματΙζovταν αέ καινούργια Ol"tfjρό': φυσικό λοιπόν ήταν πού Ί'ό

gfano turco

διαδόθηκε tκεϊ τόσο γρήγορα,

~δη άπό τά 155421&. Στήν NoτιoδυrΙKή ΓαλλΙα, φτάνει πρώτα στό

Beam.

'Από τό

1523

κιόλας:

ατήν 1'ΙεΡ10χή τής Bayonne, γύρω ατό 1563 σrήν ύπαιθρο τού NavarrenχZ'7I τό

καλαμπόκι χρησΨΟ1ΤΟ1επαι ώι; χλωρή βοσκή' 86' του χρεισσrεϊ άκόμη λίγος καιρός γιά νά μtrεί σrή λαϊκή διατροφή. 'ΑναμφισΒήτητα, στην m:PIDX" τ~ς ιουλουζης ευνοήθηκε άπό την t'nτOΧφρηση της: καλλιέργειας τού φυroϊι Ισα~ ης fΡasteΙ)ΊΙQ. Στην κοιλάδα τού Garonne δπως καί σrό βένετο καί, γενικά, ο' δλες τίς: 1'Ιερlοχές όπου φυrεόOηKE, ΟΙ φτωχοί, όπως εΤναι φυοlκό, χωρικοί η άοτοΙ,

εΤναl έ"εϊVOI πού tyKι:rrσMlrτouv άπρ6θυμα τό ψωμί Υιό τΙς γαλέτες άτtό κα· λr;φπόκι. Δ!σθάζουμε

(1'16 1698 Υιά

τ6

Bearn:

.Τό

miiloc

(διάΒαζε καλαμπόκι)

εΤνσl bια εΙδσί; σταριο{'ι ΠC(ι ήρθε άtτ' τΙς: ΊVΔίες καΙ μέ τ6 όποίο τρέφεται ό

λσ~219. Σορφωνα μέ roν ρώσο 11Ρόξενο στήν ΛIOαθώνΑΙW, *άποτελεί τήν κύρισ τροφή ,.φν καιώτερων λα1κών στρωμάτων τήι; nOρ-rO'(αλfQS'"

Στήν

BQupyouvSfa, ι;τό: gaudes, καλαμποκάλευρο ~ημένo στό φουρνο. εtναl ή τρο­ φή τΏv χωρικών καΙ τ6 έξάγουν στην 0110111> ,Άλλά πoυθf.Vό τό καλαμπόκι δtv μπήκε σrίς είrιτOρε:ς τάξεις, ΟΙ όποϊες έχουν σΙγουρσ όπ' όψιν τους τήν <

ΆVΤΙδραση ένός ταξιδιώτη τοίι 2Οοϊι σίώνα σrό Mαυpo60ιJνιO, σταν άντικρυζεl καύτους 'Τοός βαρείς σβώλους i.rnb καλαμπόκι που βλέπει KαvεΙς Παvi'oσ {, .. 1

171

και τιο" ή ψίχα τo~μέ τό ώραϊο χρι;σοιι::ΙΤρινο χρώμα, έλκύει 1'ό μάτι, άλλά όπωθε1 τό στoμάχι~

.

Τό καλσμπόκι Εχει όπ-έρ αUτoυ ένσ 6πoφooισηιro tmχεfρημα: τήν πcραγω­ Ύ'κό1'ητά του. Μήπως:, πσρ' όλους τους KιVΔύyoυς του (ή διατροφή πού 6ααΙ­ ζεrαι κατά μεγάλο μέρος ατό καλαμπόκι πpoKαλεi τήν πελάγρα), δΈV ηταν σύτό που Ιθεσε τέρμα σής ώς τότε όλο καΙ έπαναλαμθΑVΌμενες orrofiEitc; στό Βένετο; Ή millasse τοϋ Νότου τι'ς Γαλλίας, ι) Ιταλική pclenta, ή ρουμανική mamal1ga μπήκαν έτσι σrή διατροφή τών μαζών, όπΟΙει): εΤχσν τήν εμτttίρία, 6ς μήν τό ξεχνόμε, πολύ περισσότερο άπωθrιηKών τροφ6)ν σέ καιρούς σπο­ δείας. Κανένα ταμποό διατροφής δέν άνriχει μπροστά στήν πείνα. ΚαΙ, άκόμη τtεριoσόn:ρo, τροφή T6W άνθρώπων άλλό: κσί 'f"ό)ν ζώων, τό καλαμπόκι μπη­ tι:ε σtό συστημα τηι; άyρανά1'Tαι;eης, Οπου καθόρισε μιά 'Ιέτι'αιιάσταοψ', ή όποία μπορεΙ 'Ιό ΟυΥκριθεϊ μέ τήν έπη'υχiα των xopτollOpόlν cf αυrή 1"ήν Ίδια

rn

τήν ά'γραvάπσooη. Τέλος, ό όλο καΙ μεγαΛίπερος ρόλας: αύτοίι ταυ δημητρια­ KotJ μέ τΙς άφθονες αυΥκομιδές (ώξηοε τήν παρcyωyή τού lμΠΟρευμαro1ΊΌJή­ σιμοο σταριου. Ό χωρικός τρώει καλαμπόκι κσl πουλά τό σrάΡlΤOΌ, πού ή τιμή 1'00 ιtlνo:l οχεδόν δnτλόoια, Βνσl γεγονός ότι ατό BΙVεro, 1όν 180 αΙώνα, χάρη ατό καλαμπόκι, Γι έξαγωγή άvrlπρooo.mώει τό 15% μξ 20% της σΙΤΟl1Ό*

ρσΥωΥης, ποσότητες σιιΥιφfοιμες με της ΆΥΥλίας ατά χρόνια 174S·175SU). A(J*

τη τήν έποχή ή Γσλλ.fα καταναλίσκει σχεδόν όλα τά &ημητΡlσ:Κά πού παράγει,

έκτός

(πτό

1% η 2%. Άλλά, οτό l:auraguais, tιήαηςι «aτόν 170 αΙώνα Kaf

κυρΙως σroν 180, τό καλαμπόκι, έξαoφαλlζovτας τό μεγαλύτερο μέρος της τροφής τών χωΡ1κών, έπέτρεψε aτό στάρι vΆ ylvv καλλιέργΕια μέ προοριομό

ίό μεγάλο έμπόρlσ_ U4 ,

.

Σ:rό Κογκό έπίσης, 1'6 καλαμπόκι, φερμtvo ό:τrό τήν 'Αμερική στις άρχές τού

16ou-

αΙώνα άπό τούς Πορτσγάλους μέ τό όνομα

Masa ffla Mputa,

σrάχυ τΉs

nopToyαλfaIV &ν υιοθετήθηκε μέ μr:yάλη προθυμk:t. Στά 1597, ό Pigafetta ση­ μειώνει δτι 1'6 καλαμπόκι έκτιμάται λιγότερο άπό άλλα δημητρωκά, κι ότι

ro

μΙ αύτό δέν τρέφουν τούς άν&ρώπους άλλά τούς χοfρουξ15. Έδώ όμως πρό­ κειται 'Υιά Tf;;: πριirrει; άνηδρόοεις. Ityά:-
νίν, στήν περlOχΓι

Yoruba,

τό καλαμπόκι ιαιτακτα τήν πρώτη θέση άνάμεσα

ώφέλψα φυτά, ΚαΙ τι άναμφισ6ήτητο<; θρΙαμ8ος όταν 1'6 βλέπσυμε σήμε­ ρα ένοωμστωμtvo aτόν κόκλο τών θρύλων! Μιά όκόμη άπό&ιξη πwς τό wi

0'16

1"Ρώα κανείς δέν άποτελε.ί μόνο μιά πραγματικότητα τού όλlκού 6ίσυ"226,

Τό vΆ φτάσει στήν Εύρώ-πη, vΆ 'ΠλησιάσΕΙ την 'Αφρική, ήταν σχετικά ι;CιKO­ Αο_ Τό καλαμπόκι όμως κατάφιφε κότl πολύ σημαντικότερο καΙ τελεfως δια­

φoρεrlKό, ι)1ι;ισδΟΟvroς σrήν "νδΙα, τήν Βιρμανία, τήν Ίαπωνία :και 7ήν Kiva. Σ1'ήν Kfνa έφτασε νωρls, ό:τrό τό πρώτο κιόλας μισό τού 160υ αlώvσ, ouyχρό·

νως διό μέσου ,ου ήπειρω-ηκού δρόμου καί τών συνόρων της Bιρμι;rvίας {έ· γKαθίσrατι;ιι τότε aτό

Yunnan} κα1 διό θαλάσσης, σrό Fou Κίen, πού τά λιμά­

νια του 6piσxoνταν σi συνεχή tτταφή μΙ τήν Ίνδovησία. 'Από αύτό τά tδιι;ι τ& Λφάνια, άλλωσrε (καί μέ μεσι):ζοντε!) είτ-ε ΠΟΡτογάλους είτε κινΕ.ζσυς έμπό­ ρους πού έμπσρooovταν μΙ 'ΤΟι)ς Μολούκοι>ς), έφτασε ήδη
_i

τοι<;ι ώι; τό: 1762, Γι καλλlέργειο τού καΛαμποκlοίι παραμένει άσήμαντη, πε~ ριοριομένη στό Yunn
Στήν πραγμCΠIKότητα, 8έν θά έmβληθεϊ παρά τή στιγμή πσύ ή ταχεία ι:'.rvά1TΠJξη τοίΊ πληθυσμού, σrόν

180

αΙώνα, θά καταστήσει αναγκαία την έκχέρ-

Τό καθημερινό ψαιμΙ

172

σωση ,ών λόφων καΙ τών βουνών, έκτός όπό τις πεδιάδ~ τίς 1Τραορισμένε<; γιό τούς 6ρυζώνε<;. Κι έκεί ό:κόμη, άπό 6νt'ryκη και δχι mt1δή ,.0(1 άρέσει, lvσ μέρος τοΟ κινεζικού πληθυσμοίι θό άπαρνηθεΤ τήν ό:Υσπημένη τροφή του, Ιό

καλαμπόκι θό έχει τότε κερδΙσει κατά "ΠοΜ τόν 8ορρσ, (επερνώντcς τον μά­ λιστα πρός την κατεύθυνση τής Κορέας. Προστέθηκε σrό κεχρί κσί σrό σόρ­ γο, τίς: παραδοσιακές καλλιέργειες 1'00 Βορρά, κι αύτή η έ:rtέKTOση έξ!οορρό­ τrησε δημογραφικά την Βόρεια Κίνα οέ σχέση μΙ την Νότια, i'ι όποία ήταν υoΛU πυΚVOKαTOIKημένη22?, Ή ΊαπωνΙα θό: ίmoδεχθεί 1(1 oι)rή 1'6 καλαμπόκι

μcζΙ μΙ μιά όλόκληρη (Πιρά άπό νέα φυτά 'Πού ~ρθαvι έν μ-έρεl, δια- μiσoυ τών κινεζικών σταθμών.

~H πατάτα, άκόμη σπουδαιότερη Ή πατάτα είναι παρούσα στήν 'Αμερική τών Άνδεων ήδη σπό τή δεύπΡη

χιλιετία π.Χ., σrά ύψη δπou δέν εύδσκψεί πιό τό καλαμπόκι. ErvaI τό Kαrαφό· Υιό τους και σιινήθως τήν όποξηραΙνουν Υιό νό διατηρηθύ 'tfιό υολνν και·

ρό"",

Ή διάδοσή της στόν Παλαιό Κόσμο

fiiv θα εΤναl όλότελα όμοια μέ τήν διά­

δοση τού καλαμπΟΚ10ύ' καθυΟ'1'ερώντας όπως έκεΙνο ή καί περισσότερο άπό

έιαϊνο, δέν irιτηρξε εν TOύrOlς τrO'1t Ο!ΚΟJ)μενlκή. Ή Κίνα. ή ΊσπωνΙα, ή ΊνδΙα. ΟΙ μοuσουλμανικές χώρες δέν τήν δtχ'rηKαν καθόλου. Ή έmτυχIα της θά κα· ΤCKυρωθεί ώ<; άvερlκανική (διαδόθηκε, 1fραγμαηκά, διά μέσου όλου τού Νέου Κόopou) καΙ, υιό 1Τολύ όκόμη, ώς ευρωπαϊκή. Ή νέα Kαλλ.ltργεKl 6τro{­ κιοε l'ή\t Ευρώπη άπό 1'6 ένα άκρο ώ') 1"6 άλλο καί άπέκτησε τίς άvαλoyίες

μ1άς έπανάοτασηc;. ~Eνας οΙκονομολόγος, 6 Wίlhelm Rοsι:;heΓ19 (1817~1894), έφτασε νά uποστηΡiξtι, Afyo 6ιασrΙKά άναμφί8cλα, δη Γι πατότα όπήρξε ή αlτΙα 1'~ς αδ(ησης του είιρωπαϊκο(ι πληθuσμοΟ ••Ας πουμε. τό troΛV..ιπoM, μιά άπό 1'ίς αΙΤίες της καΙ άς δοί1με: τίς CnτOXρώσεlς τη-ς. Ή δημογραφική

δνοδος της Εύρώπη-ς πραγματOΠO!εiτoo πρΙν προφτάσει νό; δωσεl άπoη;At. σματα Γι καινούργια καλλιέργεια. Στα 1164, t.νας σόμ80υλos '1'00 6ασιλιά της Πολωνlας θα πεϊ: ιιΘά ~θελα νό; εΙσαγάγω [<Πήν χαιρα μας} την KαλλJΈργε:ια

τήι; πατάτας πού εΤναl σχεδόν ΆΓVωoτη»:rιι:ι· aτά 1790, γίιρω άπό 1"ήν ΆγΙα Πετρούπολη, μόνον ΟΙ γερμανοί άποικο! ηΊν καΑλιεργού\Ρ 1 , Ό πληθυσμός όμως παρομσιάζεl αύξηση σrήν ΡαισΙα, όπως και στήν nολωνία, καΙ άλλού, πρίν όπό αύrές 1"1ς όψιμες χΡονοί\ογΙει;.

Ή διάδοση της νέας καλλιέργειας ίmήρξε 'Πολύ άργή. μήπως δμως α&τ6ι; δέν εΙναι ένας' σχεδόν γενικός κανόvας; ΟΙ Ίσιτσνοί τήν εiχαν γνωρίσει ήδη (πrό τό

1539 ατό Περού"

Ισπανοί lμτrOΡQI τροφοδοτούσαν μ6λlστα μέ άποξη­

ραμένες πατάτες τούς '1νδlά\'OUς τών όρuχεfων του

PotOS!' .6

καινούργιο ώ­

στόοο φι.rrό διέσ):ισε τήν 'Ιβηρική Χεροόνησο :χωρίς νά τού δώσουν άμέσως

σημσοΙσ. Στην Ίταλία, ΤΟΟΟ<) 1Τιό άνήOUΧη άπό την Ίσπανία (ώς mό πμΚVOKα­ τοικημένη), Γι παισrα ξύπνησε πολύ νωρίτερα ίό ένδιαφέΡOν,ΠΡOKαιεCΙε πει­ ράματα κοί βρηκε ένα άπό τά πρώτα της 6αφηaτ!Kά όνόματα:

tarluHofi,

άνά~

μroα σέ δεκάδες αλλσ: tυfma de tleff8, paρ<ι, PiJlata σrήν Ίσrrαvία' batata, batateira σrήν Πορτογσλία' patata, tartuffo, tartuffofa aτήν ΊταλΙα" cartoufle; (ruf{e, patate, pι:ιmme de terre σrήν ΓαΛAfσ' potato ΟΙ America στήν 'Αννλία< irίsh

. στήν

po/..to στίς 'Ηνωμένες Πολπείι.ς

J<artoH~1 σrήν ΓερμανΙα' ErdtapfeI κοντά Βιέννη -πσρσλεΙπω ής σλαβικές, ούΥΥρικες, κινεζικές, lαπωνlιΦ; όνομα-

Τό καθημξριν

173

σiες" .. Z)~ Στά 1600, ό OIiYϊer de Serres την έ'rnσημαίνει "αΙ περιγράφει μέ άκρί· θεια τήν ιι:αλλιέργειά της. Στά 1601, ό Caroltl$ Clusius δίνει η'ιν πρώτη της BoΤΑVIKή Τιιριγραφη, την σπΥμή 1TOU έχει ηδη κατακτήαι:>. oόμφωw:t ~έ τήν διχή του μαρτυρία, τά περισσότερα περιβόλια τής Γερμανία<;, Κατά 1'ήν l't(ipά.

δοοη, ή πστάτά πρtπΙ::1 vΌ lTpootyylOE 1'ήν ΆγΥλΙα λiyo νωρίτερα, Ύύραι errό:

1588, χάρη

ατόν Walter

Rale1gh,

τήν ίδια χρονιά τής Άνίκητης Άρμάδα!). Σ1'όι~

χημστi'ζoυμε στι αίπό τό 1Τεζό γι;Υονός εΤχε μεγαλύτερες σUνέπεlες άπ' ο,η ή ουνάντηση τών έχθρικών σrό1ιαιν στά νερά της: Μάγχης "αί τilς βόρειας Θά­ λασσας!

Γενικώς, ή πατάτα δέν κέρδ1σε όλότελα το παιχνίδι στήν Εόρώπη 1Ταρά σrό τiλoς τού 1801,1 αΙώνα, και μάλιστα σrόν 190. 'Αλλά, όπως: καί τό κσλαμπόκι, εiχε yνωpfatI έδω Κ1 έκιΤ πρωιμότι::ρε<; έππυχ!ες. Στήν Γσλλία, Ιδιαίτερα καθu­ σηφημένη aτήν τrερfrπωση αμτή, 1'6 προβάδισμα άνήκεl μόνο στό Oιιυp~ίη~·

aτήν Άλοοτiα, δπου η -πατάτα κερδίζει τούς άyρoUς ήδη άτrό τά 166J:P3 κα! έm:πα στην Λωρραίνη. δπου έγκαθιστατσ:ι Ύύrω οτά: 16&J καί όπου, ένώ κα­ τακρίνεται και άμφιo8ητεfrαι (1Ι'ά

1760,

γΙνασl οτά

1787

ή .κύρια

mf

&γιανή

τροφη. τών κατοίκων τής ι'nroίθρoιf1'4. Πολύ νωρίτφα καΙ ~δη άπό 1"6 πρώ.

1'0 μισό το/) 170υ αΙώνα ή πατάτα βρίσκεται

σrrιν '!ρλανδία, OOoυ, συνοδευμέ­ νη ά"ιίό λίγα γαλακη;ικομικά 1Tpoϊόvtα, έywε aτόν 180 αίώνα ή σχεδόν άπο­

κλεΙσTlKή τροφή τ(ί)ν χωΡΙκών, μέ τήν ΎVωoτη έπιτυχΙα καΙ

Tfs

μετέπειτα κα­

ταστροφικές σuνέπεlες πού ήδη γνωρίζουμιf3S. Στήν Άγγλfα έπΙσηk,Εκανε προόδους, Cι.'λλά γιά ποΜν καιρό τήν καλλιεργούσαν έκι;ί Υιό έξαγωγή λον παρά γιό έσωτερlκη κατανάλωση. Ό

Adam Smith

μάλ­

οίκηρε αυτή τήν περι­

φρόνηση τών "Αγγλων Υιό ~o: εΙδοι; πού εΤχε όποδεΙξει τήν διαιτητική του

αξία aτήν Ίρλαvδίσuτ. Ή έπιτuχία της καινούργιας Ko:'ΛMέργtιας- εΙναl πολό ξεκάθαρη ύ1ήν Έλθε­ τlσ, ατήν Σοοηδία, οτήν Γερμανία. Ι:τήν πρωοcία, tξ άλλοσ, όπου ήΤάν αιχ­ μάλωτος cτΉΝ διάρκεια τού 'maεTOOς Πολέμου, ό

ParmenHer

(1737~1813} θά

"όνακαλύψει" τήν πατάrP, 'Εν TOVτOIς:, σής χώρεs Τού 'Έλθα, σrά 1781,

o(m; ένας βαΜς, omE. ένας ίmηρi:της, δtν δtχεταl νό φάει cartoffefn, .Lieber gehn sie ausser Diensf", 1ΥΡΟ11μοW μάλλον νό όλλάξουν άφεντικ6 •..Ζι9 • Στήν πραγμσπκότητα, ΊTovroi) όπου mEΚTtfVεTal ή "αλί\ttpytlct τής πατά1'ας ώς άvrαγωνισrής τού ψωμιΟύ, ξεσηκώνει αvπ:δράσεlι:;. Θά 'Πουν δη ή Kι:rrανάλ(ι)Oή της μεταδίδει τήν λέπρα. Θα πουν δη θεωρεί1'ι'.l1 δόσπεπτη, πράγμα πού παραδέχεται ή Ency<::/opedie στό 1765, πpoσθί:1'oνt(Iς δμως: (Ι'Αλλά τΙ dvαI τό: όtρια yltx τα χαλκέντερα όργανα τών χωρικών καί τών

φγατών!JΙ ΔιόλQQ παράξενο λοιπόν πού η πσrστσ έπI6λiιθηκε στις χώρες όπου ή νΙκη της όπήρξξ γρήγορη καΙ πλατιά, χόΡ'l σέ δυσκολίες λlyo-1Toλό δραματικές .•• Τήν άτrεlλή τη<; σιτοδείας, όπως σrήν Ίρλαν5Ια. έπειδή ό ίδιος κλ!ιρσς γης που θά lδινε TP~lRtl σέ σrάpl Υιά !να άτορο μπoρm νά θρέψει άνετα δύο άτομα μέ πατάτε~. Άκόμη περισσότερο, τήν άπειλή ;ών πoλέ~

μων, πού άφανfζouν τούς ό:yρoίtς τών σrrηρών. ΟΙ καAλItPΎrrrts όγαπoVΝ τήν πατότα, !ξrιγεϊ ένα l:yypαφo πού μιλάει Υιό την 'Αλσα;ία, .tπειδή δέν

εΤναl ποτέ έκrεθειμένη Ι .. ] aτfς κατασrροψts του 'ΠΌλέμου:>- fνας σrρσrός μπορε! νά κατασκηνώσει 1'6 ιι:αλοκαΙρι σ' έναν ό:Υρό χωρΙς νό καταστρέψει τή

σοδειά τού φθινοπώροu2U . Πράγματι, κάθε πόλεμος φα[νεται νά τονώνει τήν καλλιέργεια τής πατάτας' στήν 'Αλοατlα, στή διάρκεια 1'06 SEίn"εpou μισού αΙώνα' στην Φλάνδρα, κατά τόν πόλεμο τη~ Λίγκας ιΌύ Augsburg

'100 170U

174

ΟΙ Ίνκα) φιπι:υουν 1I'α'l'd7Ι:ς'. Τά φΥαλι:ία ΤOιJς'; τό pαfJ{jf πσύ σκό8t:.ι τή

(1683-1697),

yrj

ίκπερα, στόν πόλεμο της ΔlαΟΟχή')τηι; ΊοπανΙας καί, τέλος, οτόν

πόλεμο της Διαδοχή" τηι; Αυστρfσs, ό αιτοϊας όυμ1ltτrτε1 μέ τήν κρίση τών οτrηρών τού

1740- σrήν Γερμαv(α, στήν διάριcιlα του Έ:ιποετοΟς Πολέμου καί

κυρίως στόν πόλεμο ΤΊς: βαυαρικής Διαδοχης (177&-1779) ποό τΌv όνόμασαν

_τrόλεμo της 1Toτάτας~ 42. ΤελευταΤο πλεoνέΚ'!'1'lμα: ΟΙ καινούργιες σοδειές, σέ όρlσμένες περιοχές, ξέφευγαν άπό ,ην δειcά'rη, καί μπορούμε μάλιστα άτrό ής

δίκες άκρl6ώς 1m"; κdνoνν ΟΙ ΙδlOκri'ι'W;: νά παρακολουθησουμε μΙ μεγάλη άxpi&la τήν τrρώιJ.ιrι ωάδοση της παταιας στΙς νότιες Κάτω XώtΚς, άπό τά 1600, καί σriς 'HνωμΈVU; 'Eτrσρxfες των Κάτω Χωρών, άπό τά 1730 τn:.ρΙπoυ.

!' αύτές ΤΙς Υδιες φΛΣΜΣVδικές περlοχέςΊ ό C. Vandenbroeke ίrπoλόγιαι; τήν επανασronKή άνοδο της κστανάλωσης της πατάτας έμμεσα. χόρη σrήν μείω­ ση της κατανάλωσηι; τών ol~ηpών 1ΤΟό προκαλεΙ Ή τελtιrrakc αύτή περνάει

175

-.

κα; τό τααπl. ΠερουΒιανός κώδικας τού 760υ αίώνα. ΙΦωτοθήκη Α.

CofinJ.

άπό 0,816 κιλά τήν ήμέρα κατ' άτομο, aτά 1693, σέ 0,758 κιλά, aτά 1710' σέ 0,680 κιλά aτά 1740- σέ 0,476 κιλά aτά 1781' σέ 0,475 κιλά aτά 1791. Αύτή ή ΊΠώση τής κατανάλωσης σημαίνει δη ή πατάτα ύποκατάστησε στήν Φλόν­ δρα τό 40% τής κατανάλωσης τών σιτηρών, πράγμα πού ΈVΙOΧϋετOΙ άπό τό γεγονός ότι στήν Γαλλία, έχθρlκή ατό ι;ιίινολό της πρός τήν πατάτα, ή μερίδα τού σrαrιοϋ αίιξήθηκε μάλλον παρά έλαττώθηκε κατά τήν διάρκεια τού 180υ

αlώνιr4

•

Ή tπανάσταση τής πατάτας όρχισε έδώ, όπως καΙ σέ πολλά άλλα

μέρη τής Εύρώπης, μόνο κατά τόν 190 αΙώνα. ΕΙναι πράγματι άλήθεια ότι ή πατάτα άποτελεί μέρος μιας πλατύτερης αια­ νάστασης πού έδιωξε άπό τούς κήπους πρός τούς άγροίις μιά μεγάλη ΠΟΙΚΙ­ λΙα λαχανικών KOI όσπριωδών καΙ ή όποΙα, πρώιμη στήν 'Αγγλία, δέν ξέφυγε όπό τήν προσοχή του

Adam Smith: .01

πατάτες

[... Ι

τά γογγύλια, τά καρό-

· Τό καθημιριν6

ψωμl

176

τσ, τά λόχανα". έγραφε τό

1776,

«λσχσνικά 'Πού άλλοτε δέν KαλlεΡYOυσαv

παρ6 μέ 1"ό λΚΤΥάρl, KαλλιφyoUνroι τώρα μΙ τό άροτf.Ο' Διάφορα είδη κη­

πεLΠ1Kών τφοιόντων έγιναν κι αύrά πολύ φθηνότερσJ:Ζ • ΚαμμJό: τριανταριά

χρόνια 6ργόn:ρα, lνaι; Γάλλος, aτό Λονδίνο, tmσήμαινε την άφΘονία νtιYfτών λαχανικών, τό όποία .. σας: προσφέ~vroι μέ δλη 1"~ν όμορφη άπί'.ότηΤ(1 τής φόοης:, όπως

1"6 άχυρο σrά

άλογα"

•

Πόσο δύσκολα εΙναι νά φ(iς τό ψωμί τών ω.λων ,'ιά νό πεισθούμε δη ή Εύρώπη έπέrvχε aτόν 180 αιών€)" μιάν άληθινή έπανά­ ()"fοση διατροφής (6κόμη κι άν της XρεΙάστηκαv περίπου δόο αιώνες γιά νά τήν άπστελειώσεl), άρκεi νύ δούμε 1ΤοIέι; έντονες OUΓKΡOόσειι; μπορούν νά 'Προκληθούν όταν σνναvrώνrαI δύQ άντίθετες: &lατροφές, μΙ δUΌ λόγια, κάθε

Ή πι.:rrάrα, λαϊκή τροφή. Ή 8σήθttα πού πpooφψ:raι σroΎS φτωχοιί/) της h8αιης

στά 1645 εJνσι f:va καζάνι μt 1'TαTάn;ς, ΛεrπσμέpειατoΙ:Ι πivσκα πσtί ΆVΑΠαpάyεTαι σrιjι.ι ο. Π. (#Ο.ωέ Giraudan).

177

,Ι

Τό στάρι pr:rσφυτε6θηκε σn/ν 'Αμερική άπό ΤΟ";'5 Ίmrαvσι!s'. Οί ΊVΔιdvαι το ι:aλλιεp­ Υοι:ίν Υιά τόν αιυr6 η;ιυς μέ [δια έΡΥσΜ:ισ πι:ιό χΡηοιμΟΠOlσυν καί ΟΙ χωρικο{ 7ή5

m

Eύpώπηf;. (ΦωroypαφIα

Mas).

φορά πού ένα ά'roμO 6ριοχnαl μαl<ρuό:: όπό το ΠEρί6(iλ,\oν ,ου, από τις QI)νήθειές ΤΟΡ, άπό τις καθημερινές ,ου τροφές και napaSiocral σε ξένες. ΟΙ ΕίιρωπαΙοl μας προσφέροu\.' στό θέμα αυτό τα καλι)":ρα παραδεΙγμστα, μo~ νότοvα, έπίμονα, άλλά κάθε φορά αποκαλυπτικά γι' αίηά τα ουνορα της

διατροφής 1'6: όποια δύσκολα μπορούν να 1\ιΎερπηδηθοΟν. Είναι Υνωαιό δη στίς χωρες ΠΌι) όνοΙγονταl στήν περιέργειά τους ή στήν έκμετό:λλεUQή l'ovς. ΟΙ ΕίιρωπαϊΟ1 δέν 6:παρvόυνται ποτέ τΙς ουνήθι;Iές τους: τό κρασί. ίό όΙνό-

1TVEUpa, τό κρέας, τό XQJPotJtpI, ΤΟ όποιΟ', φερμενο άπό τήν l::ίιρώπη σκόμη

Τ6 κσ(JημεριvQ ψWμ(

178

ot

καΙ σκουληκιασμένο, πουλιέΤαι στην Ίνδία χρuoη ημή ... Γιά τό ψωμΙ, κό­ νόΥV τά πάντα προκεψένου vά μήντό σrερηθoίίν. Ή άφοσίωση πληρώνεται. Ό GemelI! Careri προμηθευόταν στήν Κίνα στάρι, άπό τό όποίο έβαζε να '(συ φτιάχνουν παξιμάδια καί γλυκά, ,όταν έλειπε τό παξιμάδι, έπΕlδή τό ρύζι τό βρασμένο (Πόν όχνό καΤ χωρlι; κανένα UρTU}JG, άπως "(ό Xρησιμαιroιoύν <Ι

αίπή τή χώρα, δέν ταίριαζε t<αθόλσυ aτό σmμόχι μου.:Ι4δ. I'tόY 'Ισθμό τού ΠΑVΑμά, όπου δέν φUΤρ4:ινεl τό σWρl, τό όλεόρι έρχεται όπό "(ήν Eύριί;mη, ",καί δέν είνσl καθόλου φθηνό), άρα τό ψωμί όποτελεϊ πυλιrrέλεια.

__ ΜΥ βρί­

σκει κανεΙς ψ(ι)μί πσρα στους €ύP(ιYITα!Oυς TO\Js έyKOΤεoτημένOUς οτίς πόλεις ΚΟ[ στούς πλοόσιου) ΚρεολοΟς, άλλά κι άίrrOI δέν τό XpηOιμιmOIOΎV παρά πίνοντας τήν σοκολάτα τους ή ,-ρώγoνrας καραμελωμένα γλυκά). Γιά δλα τά άλλα γεύματα τούς σερ6ίρουν γλυκό KαλαμτrOKισό, ένα εlδος πολέντας {άλει,­

PJQ:Si, κι

άκόμη γαλέτα ίάπό μανιόκα) περlχυμένη μΙ μέλI ....w .

ΦUOlκά, όταν ό άκούραστος ταξιδιώτης Gemelli Careri φτάνει στό 'Ακα­ πούλκο έρχόμενος όπό "(ίς Φιλnπτίνες, τόν Φε6ροΟΟριο τού 1697, δέν BpfoIαι σταρένιο ψωμl. Aι'.rtή ή έύχάριστη ειαιΛηξη θά 1"ο-ϋ έmφυλαχθεi άργσrφα στόν δρόμο τού Μεξιιαιi>, aτό trapl't:he το& Massatlan, δπου
στην Νέα Ίσπαιriα μι&: οημαν1'1κή σπoKαλNiργεια, σε Υη άρδωόμενη ή όχι

(riegc

εiτε seωιw), πού προορίζεται γιό τήν έξαγωΥή στΙς πόλεις. 'ΑΧλά νά

πού άπOζημιωνόμασrε καΙ μΙ τό napαπmm. tμdς ώς lσrOPIKof: τήν Τρίτη

12

Μαρτίσυ 1697, ατό Μεξικό, ό Carnr1 εΤναl μάρτυρας μιδ:ς λαϊκης άναταραχης. '" 'Εκείνη την ήμέρα εΥlνε b.ια εΙδος έξέΥεΡσηs' ό όχλο<; πηγε νά ζητήσει ψωμΙ κάτω άπό τά παράθυρα τοΟ Άνη6ασlλέα ..... Πάρθηκαν άμέσως ρέτρα )'ιά νά

tμπoδΙσoυν τό λαό ν6: Κ&:ΨD τ6 Παλάτι, «όπως εΙχε κόνει στόν καιρό τοΟ

κόμητα

de GaIoe,

aτά

1692 ...•~~.

Aιhός ό «όχλος» άποτελείται άραγε, όπως

φανταζόμαστε, άπό ACUKOtJr;; Άι; δεχτοίψε δη είναι άαι "ιό νά συμπεράνου­ με λίγο ατά βιαστικά: 6σιrρo ψωμί, λευκός άνθρωπος. Έννοάται, στήν 'Αμε­ ρική. Άν έπρόκε!το, άντίθεrα, Υιό μιγάδες, Υιό Ίνδι<ννoUς καΙ Υιό μαύρους

δούλους της πόλης, σroιχημαrIζoυμε 'Πώς αίπό 1ΤΟό άπαιτοί\οον μέ τό πόντο διφορούμενο όνομα «ψωμί. ΔΈV μΠOρεJνά ήταν παρά καλαμπόκι .••

179

ΚΑΙ Ο YΠOAomOI

,,

ΚΟΣΜΟΣ; Γενικά, δσσ σημαντικά κι άν εΤναι l τά Kυpfapxa φυτά δΈV O!κειGΠOIOυνται πα·

ρά lναν στενό χώρο το" κόσμου, τό χώρο μέ μεγάλη πυκνότητα πληθυομσίι.

,-6 χώρο τών πολlηΟj.lών 1TΌιJ έχουν όλοκληρωθεί ή δσων 6pfαιroνται σrό δρό­ μο της όλοκλήρωοης, 'Εξ άλλου, ή εκφραση «κυρίαρχα φυτά» δέν πρέπει νά

μ(Ις παραιrΛΣvΆ: άν όρισμLvες άνθρώπινες μάζες τά υ!Oθέrηoαν καΙ τα ένσω· μόταισαν σrάν τρόπο της ζωής τους σέ σηρεΙο lTOU νά τον tJopφoτroltiOOUV κσί νά τόν έyκλωeίζoυv σΙ bTlΆΟΥές Ήού κορμιά φορά στάθηκαν σμετσκλη­ 'W;, τό άντίθετο δέν εΤναι ΑIΥότερο αληθινό: ΟΙ έπIKΡσrΌiίν'rξς: π&ιmσμQί εΙναι tKtiVQI 110ό καθσρίζοον Kaf έπιτpέπOuΝ τήν έπιτιιχία αύτών Tii)v φι.rr(i)ν. ΟΙ ιωλλιέργεlει; τού σropIou, 700 ρυζιού, του καλαμποκισu, τής πσn'Πσ<). μετσ· IJopφr,ί)vovrQ! άν6λογα μέ τούι; χρησrες τους. Ή προκολομβιανή "Αμερική γνώριζε τrMε Γι εξl ποικιΜες πατάτα<;' ή έmσr'1pO\lIKή καλλιέργεια κατασκιι)­ ασε μιό χιλιάδα. Δtν ίmάρxει τ[ποτε τό κοινό άνάμισα σrό καλαμπόκι τών πρωτόγονων ποΛιτισμών Kaf στό καλαμπόκι 1'01) corn belt τών Ήνωμένων

Πολιτειών σήμερα. Μέ δυό λόγια, αύτ6 'Πού θεωρούμε φυτικό πλoUτo είναι, κατά μεγαλο

tItw

ρος, Kaf πολιτισnκός πλoCtτoς. Κάθε φορά πού αιι6ε6αlώνετοl ένα έπΙτευΥμα αύτι)ς τής τάξης χρειάζεται ή μεσολάβηση τών "τεχνικών πλαισΙοut της κοι­ νωνΙας-φορέα αίπι)ς ΤfΊς έπιτυχΙας. Άν μπορούμε νά όρνηθοΟμε mή μανιόκα τόν τΙτλο 1tKVpfCXΡXo φυτό_ , δΈV εΙναl έπειδή ή κασάβα (1'6 αλείφl πού γίνεται μέ βάση τήν ρίζα τής μάνιόκας όφοϋ κοπεί, πΛυθεί, στεγνώσε1 καΙ τριφτεϊ) εΙναl l«Χ1'ώτφη τροφή. Άvτlθετα, άn'oτελεi σήμερα σέ πoλλtς άφρlκανlκές

χι:λρες τό όχυρό κατά της σιτοδείας. 'Αλλά, άφ' ότου υΙοθετήθηκε άπό πρωτόyoνovς 1ΤοΑlτιομο{ις, δΈV μπόρεαι;; νά ξεφύγει άτrό τά δικά τους πλα!στο' -παΡέμεινε στήν 'Αμερική, όπως Kcιf

ατήν ΆφρlκΙ! ή τροφή 1'ών αι'πoχθόνωv καΙ δέν γνώρισε τήν ΚΟN«Wlκή πρoo~ γωγή τού καλαμποκιού ι'j τής πατάτας.•Ακόμη

KQf

στΙς χώρες της κατσΥω­

γήι; της, ή μανιόκα σιwάvrησε τόν συναyαιvιoμ6 τών σιτηρών πού εlσόγανrov άτrό την Εόρώπη. Τό φvτά, δη'ως και ΟΙ άνθρωπο!, δέν γνωρίζουν τι)ν trlΊ1't.)-<

χΙσ 'Παρά μΙ 1'ή αιwδΡOμή τών ΠΕριστάσεων. Ή Ιστορία εΙναι στήν 'Περίπτωση αύτή ό 'Προδότης. Ή μσνιόκα καΙ ΟΙ 6ολΒοί τών τρσπικών χωρών, τό καλα­ μπόκι (μια όρισμένη Kw.αμπOKOKσλλιέpyεια) καΙ τα ξόλoγημΈVΑ όπωροφόρα

δtvτρα: μ1Ταν<Μές;, ό:pτόδεvτρα, KOκoφOivIKt';. φοινιι.:ιέι; μπ/Ίκαν aτήν όπηρε­ οία όνθρώτrιvαιν όμάδων λιγότερο ΠΡονομlο(ιχαιν άπ' δ,η ΟΙ άνθρωποι τού ρυζιΟύ η τού σrσρloo' ΟΙ όμάδες αίπέ<; δμως ζοίιν καρτφικό: ot ooεrσμένει; φ.ρlοχέ,,· εJναι μέ δυό λόγια, ΟΙ άνθρωποι της τσάπας.

οι σ.νθρωπο, tής <σάπας Αύτό 'Πού έιrnJιήσαει άκόμη σήμερα, εΙναl ή όπερcwroσυνη τών έδα~ν όπου KUpIOPXei ή δουλειά μέ τό σKαλισrήρι (εΙδος πρωτόγονης τσό'παι;), εΤΤε μέ τήν τσάπα, Τά έδαφη αό1'ά περιΒάλλουν όλόκληρη τή γη αόν ένα δσχ'ruλΙδι, μιά «ζώνη» σπως λένε ΟΙ γερμανο! γεωγράφοι, ή όποΙα περιλαμ6όνει 'Τήν Ώι..:εα~ νΙα, 1'ήν τrρoι..:oλoμ6lανή 'Αμερική, τήν Μαύρη 'Αφρική, ΙVα μεγάλο τμημα τ/Ίς

180

18.

Η ..zΩNH~ ΤΩΝ ΚΑι\ΛΙΕΡIΈIΩΝ ΜΕ τΣΑΠI

Να σημuω$αro #ξΟΙΡπικό ~

n1S' ΥΡ<ψμής πού αιασχΚιι τιjν όμφικαw~ή Ijm:.ιpc κο! 1'6 νησιά

f. WcnhJ. K0'f6 rov Hubrrι ~sch.wιps (Υραμμσ nj<; 71ft191W "ΠλαwΠΙ:ΙI ό Wf.11h ivrQ~ τη" Afαδαγt.Jακάpη στη" ζώνη τ(ιι} τσmnαιλ Στδ vηo! χpφlμo~ 00 πολύ

τοι) Ε!Ρηνιχφ1 .(Κar6 16ν

μαιφ6 λιoydp.ι, rσ /lrIprJγ, πιθσιιιt>ς πο.\ιιvη(1lQ'Rής rrpalkιmrr;.

Νότιαι; rof της Νοτιοανατολικής Άσίας {WQIJ όλλωστε ΟΙ (ΙίΙQομοί το\)<; σuν~ ρεόουν μέ τούς ΟΙΚΙQΡοόι; έκείvων πού όργώνο\'lv τήν γιΙ δlασχIζovτ~>:) κάποτε τό χώρο αύrό). 'Ιδιαίτερα σrήν ΝΟ'ΤΙQανr.πoAlκή Άσία (στήν 'Μ)οκίνα μέ τήν

εύρεΙα έννοια) 'Tlopατrtpεi'ro:I όνάμtJξη τών δUo μορφών γεωργίαι;;.

_

~Aς τov!σουμε: 1) δη αύτό πού άπoτελri σήμερα lvα Ιδιαίτερο γνώρισμα της όφηλ(ου clναι εξαιρετικά παλαιό καΙ διστρέχει χρονικά όλο αύτό τό θι6ί\io, 2)

δη rrpό'/(uraI Υιό !να άνθρώπινο πλήθος άξlοοημεΙωro όμoισyΕW;, 11iρσ όπό άναπόφευιcrες τοπι'/(ές του 'Π(1ραλλσγές καΙ 3) δη αύτό ,.-6 άνθρώ"rrινo πλήθος εΊναι, ό1Ύως elva, φurnκό, όλο κοί λιγότερο προφυλαγμένο άπό έξω­ πρικΙς: έmδράσεις καθώς πεpvονν ΟΙ olιiινες.

Tfo;

1. ~Eνa (JPXdio γνώρισμα. "Αν πιστέψουμε, πράγματι, τούς 11'ΡOϊσroΡIKoλ<).. Υους καΙ τσα; έθνολόΥοιιι.; ;τού έξαKo"λolJθoUν νά δLQΠληκriζοvrαι γι' αότό, ή KαλλιJ:ργεlO μέ τό τσατrί εΙναι αποτέλεσμα μιας πολό πολιάς άγροτικηι.; έπα­ ναιπασης, ή όποία προηγήθηκε 'Της έπανόσrασης πού γέννησε τή -γεωργία τού άρότρου, γίφω στήν

41'} χιλιετίσ

'Π.Χ, ~ICΑΙς μάλιστα νά όνάyεrα, στήν 5η

.

Τό κα()ημrfJlf'ό

181

χιλιετία καΙ νά χάνεrαι μέσα: σrήν προϊστορική νύχτα, προερχόμενη πιθανώς, όπως κα! ή άλλη brανάσroση, άπό την άΡχαΙα Μεσοποταμία' καΙ έν πάσlJ περιπτωσει, εΙναι ά'πσrtλεσμα μιά;; έμπεφίας πoίt ήρθε άπότό: Βάθη τών αιώ­

νων "αΙ ή όποία διαρ"εί άκόμη χάρη ot μιό μονότονη έπΑVάληψη τών ίδιων μαθημάτων. Πολό "fΎO ένδιαφipξl, κατά την άποψή μας, Άv ή διάκριση μεrαξίι ΥεωΡΥίσς μΙ άροτρο η χωρίς άροτρο είναι συζητήσιμη γιαή .εόνoεi Ιδιαίτερα τόν ντεrερ­

μlνJσμό τού έργαλεΙουΙ Σ' ένα UΡωτ6ruπo 8ι6iιΙo {1%6)250, Γι Ester Boserup tξηΎ6 δη, aτό σύστημα τού τ6ποι;

ladang ποό περιγράψαμε mό πάνω,

κάθε

σόξησrι τοΟ άριθμο6 τών σroμάτων 'Πού πρbτει νά τραφoύv, lN προοκρουσεl σt έξαφετlκά περιορισμένο έδαφος, θά προκαλέσει έλάπωση τοίι χρόνου της άγρανάπaυoης, ή .:mofa πρooρίζεmι γιά τήν άνασύσrαoη τοίι δάσους. ΚαΙ

αύτή άκρl6ώς ι'j μεrα60λή τού ρυθμού θά έ'lη6άλει, μΙ την σειρά τrις, τό πέρα­ σμα άπό τό bιo: έργαλεio σrό άλλο. Τ6 έpyαλtίo, σ' αύτη τήν έρμηνείσ, εΤνσι oυvέπε1α, δχs 1Τlά αΙτία. Τ6 σκαλιστήρι άρκεΙ η δέν εΤναι κάν πάντα άνσΥκαίο, δT(III πρόκειται νά σπείρουν σrά πεταΧϊά. νά θάψουν τό σπόρο η νά φιrrέ­

ψουν μιά παραφυάδα, άνάμεσα σέ σrάχ"rεs καΙ σέ άτrανθραKωμένα δένδρα (χωρfς: έιφlζωση τών κομμένων κορμών). ΊV,λά 6ν τό δάοο<;-άγρανάπαοοη δέν 7fpoλb{3tl νά άνασυσrαθεί εξ αΙήας της ταχότητας μi τήν όποΙα έπανα· λαμβάνονται ΟΙ και\Λιέργειε<;. θά έπlκρατήσεl τό χορτάρι' νά τό κόψουν δέν άρκεί, έτr.ειδή ή φωτιά δέν Kατσστρlφει τΙς ρ!ζες τou. Τότε έπιβόλλ.εται ή TσCι*

πα Υιό τό ξεχορτάριασμα: τό βλέπουμε καλά: στην Μαόρη 'Αφρική. όπου ή καλλιέργεια γiνcτOJ πάνω σt καμένα τμήματα τού δάσους ή της σα6άννας. Τέλος, έm.μβαΙνoυν τό λισγάρι καΙ τό άπλό άροτρο, όταν, tπάνω σt μεγάλες άνωχτές έκτάσεις άnσλλαγμένες άπό κάθε θαμνώδη σοοτάδα, tπιταχόνoυν όλο κσl ΠΕρισσότ.ερο τό ρυθμό τών σιtyκoμιδων, μέ άντάλλσγμα μιά ουν.εχή πpoεroιμασία τής γής:,

Πράγμα υοό σημαfνει πώς ΟΙ χωρικοl μαι; τής τσά"τroς εtval καθυσrεpημέ*

ν01, πώς μιά μέτρια δημογραφική πίεση δtν

dvo:l

Ικανή νά τ
άνδρσγαθήμι:rrα καΙ cπ6 έπίποvo έργο τού ζευγολάτη. Ό πατήρ

de Rome (1648)

jean Franςois

ε1δε πολύ σωστό, παρατηρώντας τίς άγροτικξς έργασΙες aτό

Κογκό, τήν περΙοδο τών βροχών, δη "ό τρόπος ΠQύ καλλιεργούν τη γη ι.'nται­ t.εί tλάχιστη δΟIJλε!ά έξ αΙτίας της μεΥά]ιl1ς ευφορίας τού έδάφους [δέν δεχό­ μασrε 6εθαlΩS αύτή 1'ήν alτfaI' 6tν όρ-γώνουν oίrr.ε σκάβουν μΙ τό ξ.ιvσΡI, άλλά μέ μιά δlκέλα [τσαπΠ σκαλίζουν λfyo τή γη γJά νά σκετrό:σοuν τό σπόρο"

ΜΙ αότόν τόν μικρό κόπο, έχουν άφθονες σοδειές, όπό τήν 11'ροi'rrrόθroη 6η

δέν θά λείψοον ΟΙ

6poxtSk.U1. Σιι~ραIνoυμε Λοιπόν δη Γι έρΥαοΙα τών χωρι*

κών της τσάπας είνOJ -τrαραyωγι",ότερη (άν λάβουμε όπ' όΨΝ τήν άπώλε,α χρόνου καΙ ",όπου) άυό τήν έΡΥασΙσ: τών καλλ!εργητών τής Εύρωπης η των

ρυζοκσλλlεΡγητών τής 'Ασίας. άλλά δη άποκλεlεl τiς mMvπληθεJ5 κοινωνίει;_ ΔΈV εΙναι τό έδαφος η τό κλίμα πού Wνooυν αύτή τήν πρωτόγονη έργασfα. άλλά ό τφάσπος διαθέσιμος χώρος Υιό άγρaνάπαuoη (πρό 'Πάνrαιν έπειδή ό tτrOlK1σμός ε'ίναι Ισχνός) καΙ ΟΙ κοινωνικές μορφές πού άπoτυ.otιν !να δίκτuo

ουνηθειών δύσκολο 'Ιό διαρραγεί -αίιτό ποίΊ ό

Pierre Gourou

όΥομάζει "TΕXΝlw

κές πλαιοίου •. 2. "'fvα όμoιoyεvέι; σύνολο. ΟΙ πληθuομ:οί τής τσάπας άvnσroΙΧOνν, κι αότή

εΙναι ή έντυπαισιακότερη λεπroμέρεrα σχετικά μΙ αότο(ις, σ' bιo: άρκετά όμοι­ σΥΕνές σύνολο άγαθαw, φυrών. ζώων. φΥσ:λείων, συνηθειών. Όμοιογενές σέ

182

σημεϊο ποό μτropo(}με νό πούμε έκ τών προτέρων, χωρίς σχεδόν νά ιmάΡXEΙ φόθος νά Kόvoυμε λάθος, όη τό ι;rιτπι τσό άγρότη ποίι χρησιμοποιεί -rσάπα. άπου κι άν 6ρίox:εrαι, εΤναι όρθογΦνιο μ' Wcfv μόνον όροφο' δτι ξέριl νά κα­ '(ασKtυάζει χονδρotιδη κεραμικά σκεύη' δη χρησιμσποιεί ΙVαν στσJχεJώδη χει­ ροκίνητο άργαΛtιό' όTlποραοκωάζεl Kof KατανώJOKει ποτά 'Πού όπiστηo-αν

ζύμωοη (όλλό: όχι οΙνόπνευμα)' ότι τρέφει μικρά οίκιακά ζώα, "σrofKES, πρό­ βατα, xofpous, OKύλOUς, κότες, καμμιά φορά μtλισόες (ιΊ:λλ.ά K~α μεγάλο ζώο). ncxrPVEI τήν τροφή του άττό τό οΙκείο φιmKό τΟυ m:pIβάΛ.λov: μΠΑVα~ νlές, 6pτόδεvτρα, φοινικιές, κοΑοκόθες, taros, ΙΥνάμες, Π (νναKαλότrrξΙ ένας

ναύτης στήν ύπηρωΙσ τού τσάρου, στήν Ταϊτή, aτό 1324; Άρτόδεντρα, κοκο­ φοίνικες, μπσvανoφυπ:ίες Kof -μικρά περιφραγμένα χωρόΨlά ).Ιέ ίyvόμες καΙ

yί\UKoτrατόTts·:m·

.

Φοαικό, ίtπάpxooν καί παραλλαγές, ΟΙ όποίες έμφανΙζOVΤαι ai μεγάλες ζ6)­ νες σύτών τών καλλιεργειών της τσιmας. Έτσι, ή παρουσισ μεγάλων ζ(broν, Bov6oλI6iv καί 6οδlών, στΙς άψρικαvικb) σrέmn,ς Kof σα:θάννες, πρέπΕ! νό 6φείλετο:ι σt παλαιότερη δl6δοοή τους, ή όποία άρχισε μέ 1'6 'Η'έρασμα τών

όθησσυνών καλλιεργητών. Έυfσης, ή μΠαν<Μά, ή

woia KoλλIεpyti'fQI άνέKα~

θεν {τό γεγονός δη δέν μπορεί 'Ιό όναπαραχθεί μέ σπόρους παρ6: μέ παρα­

φvάδες άπOδr;ικWεl την αρχαιότητα τής καλλιέργειάς της} καί είναι χαρακτη­ ριστική τών ζωνών της τσάπας, λεlπει έν τούτοις άπό όΡΙ0μένες άιφαίες τπ;­

ριοχές, όπως βόρεια τού ΝΙγηρα σrό οουδανlκό έδαφος. Γι τήν Νέα ΖηλανδΙα πού τό κλίμα της, διόλου εόνοΤκ:ό γιά τήν καλλιέρΎt10 τής μπCtνανtας, αlφνι~ δίασε τo~ ΠοΛuνησΙοuς (τούς ΜαορΟ, τούς όπotous έριξε ή τρlκυμΙα ο' έκεi· νε-ς τίς άκrές ύστερα όπό τήν περίφημη περιπέτειά τους !lέ τίς μονόκωπες πφόγις τους μεταξύ 9ου Kaf Τ40υ αΙώνα μΧ ουσιαστικότερη έξαΙρεση όμως Ctπoπilεi ή προκολομβιανή Άμερική. ΟΙ χωρικο! της τσάπας ΟΙ όποίο! εΙναl δημlOυΡΥΟΙ τών όψιμων καΙ lCOOpaUσTOOV ποΝΤ1σμών τών Άνδεων καΙ τών μεξικανικών όρσπεδΙων, προηλθαν άπό

πληθυσμούς άσιατικής καταγωγης, 11'0ύ Ιφτασαν νωρΙς στήν ΆμεΡικη διό μέσοΙ) 100 ΒερΙΥγεΙΟΙ) Πορθμού, σέ άλλεπάλληλα κύματα. Τό αρχαιότερα όν·

θρώ1ηνα Τχvη που Βρέθηκαν ώς τωρα πρέπει 'Ιό άvάyOVΤαι ατήν 48η ή 46η χιλιετία 11'.χ. 'Αλλά ΟΙ άρχαιολογικές ΟΟιασκαφές συνεχίζονται, κι αι)Ύό τό όρό~

σημο κινδuvεόει νά άμφισ6ητηθ6 άτrό τήν μΙα μέρα σηΊν άλλη.

'EKtivo πού

θεωρείται (rvαμφισ6ήτητo dva:. ή αρχαιότητα τού άνθρώ11'ου τής Άμερικής, 'fό ιαπαφανώς: μΟΥΥο:λοειδή χαρακτηριστικό το\.} καΙ τό αι,ioτtυΤΟ Βάθος 1'ών σΙΏVΩΝ πού προηγήθηκαν άπό τά κατσρθώμo:rα τών 'Ινδιάνων τής 'Αμερι­

κης:. Τό κυνήγl καί τό ψόρεμα υτταγόρειmαν τΙς παράλογες aτά μάτια μΟ<) μετακινήαι:ις αύrών τών μικρών όμάδωv τής προϊστορίας. ΔlσOΧi'ζoVΤας όλη

την ήπειρο ό;τό Βορρά πρός Νότο, ;τρέπει νά έφτασαν σrήν Γη τού Πuρός γύρω σrΉV 6η χιλιετία π,Χ, Δέν

dva:1 άραγε τrεpfερyo πού ύπήρxσv άκ6μη τότε

6λογα σ' έκεϊνο 1'6 άιφωτήριο, θήρα,ια -πού εΤχε <mό αlώνtς έξαφανlσrεϊ άrrό τις: άλλες περιοχές τοΟ Νέου Κόσμου

;

Στόν άπtραvro χώΡυ της άμερlκανικης ήπεfροv, ΟΙ ά'lθpω1TQ1 πού ήρθαν άrrό τόν 60ρρά (καί σroύς όπο(ους 'ΠΡοστέθηκαν 1ηθανώς ΟΙ κάτοχοι μερικών

πλοίων πού fφ\.}γαν άπό τίς κινεζικές, τίς lσrrωνlκές, Γι τις πoλuνηoιακiς ά­ κτές, σπρωγμέ'loι ώς έκεr άπό τΙς KtΠolyfSts του εΙρηνικού) διασκOρmστηKOV

σt μιιφb) όμάδες, ΟΙ Οποίες όνέτπυξαιι λό'Υφ τής άπομόνωσης Ύίς δικές τους Ιδιαιτερότητες, 'Τούς δικούς τους TomKoό>; 'ΠΌλπlομους καί γλώσσες, χωρίς

.

183

19.

ΜΕΛΑΝΗΙ.ιΑΚΕΙ ΚΑΙ ΠΟΛΥΝΗΣΙΑΚΕΙ ΜΕΤΛΝΑΣΙΈΥΣfιΣ IWIN ΑΠΩ ΤΟΝ

140 ΑΙΩΝΑ

Ν6 ι:ιημ<:rαιθt.ί η (rπι:pανrco6vη τού τριγώνου -rών πoλΥVΗI1IUΚων πλόων άπό τη:; XαQάηςώ:;.,ά νηαι6 mύ πασχσ κα! τη\' Nlα Zη~fira,

m νηcιά

νά έχουν καμμιό' έ!τnοοινωνια μεrαξύτouς, Τό εκπληιmKό είναι δη, γεωγραφι­ κό. όρισμένες άπό αίπές τΙς γλώσσtς OΙOOKOρπίζOνroι σάν νrιoίδες μέσφ άλ­

λων ξένων γλωσσολογικών χωρωνzs4. Ή Ισχνότητα 1'00 άρχlκοίΙ δvναμlκοu ασιατικής ίTpowuoqs έξηγεί κατά κάποιον τρόπο πώς τά πάντα ι«πσσκεuά~ στηκαν έππόπο!.! (έξαφέσεl όρισμένων πολιτισμικών χαρακτηριστικών πού παραπέμπουν οΕ άπώτφες ouyγέYtIts). ΟΙ νεοφερμένοι χρησιμοποΙησαν καΙ ΆVtnTυξαν τούς tyχώριoυς πόρους Cιστερα άπό μακροχρόνιες διαδικασίες. Ή

Ι

γεωΡΥ!α έmιφά'rησε έκεί πολό αργά άρχΙζοντας μΙ τη μανl6κα, τη γλυκοπα­ τάτα, ,ην πατάτα, -τό κα'λαμ-πόΚI, ISiooς δέ σύτό. '1'6 όποίο, προερχόμενο χω­ ρις άμφl60λΙα από τό Μεξικό, έφερε μια άνώμαλη διάδοση τής καλλιέργειας

Τ6 καθημερlν6 ψωμ(

184

μέ τσάπα πρός τΙς εύκρατες ζώνες, βόρεια καί νότια τής ήπεΙρου, πολύ πέραν τών τροπικών η θερμών γαιών της ζώνης τής μανιόκας.

3.

nρ6σφατες άναμεΙξεις. Παρ' δλα αύτά, όκόμη καΙ στόν πρωτόγονο κό­

σμο τής τσάπας, μέ τά όνακατέματα πού δημιουργεί όπό πολύ νωρίς ή θα­ λάσσια ένότητα τού κόσμου, ξεπρόβαλαν νέες όναμεΙξεlς καΙ ΟΙ συΥχρωτισμοΙ γΙνονταl δλο καί περισσότεροι. "Ετσl, στό Κογκό, πρόσεξα τήν εΙσαγωγή τής μανιόκας, τής γλυκοπατάτας, τής άραχΙδας, τοίι καλαμποκιού: είιεργετήμα­

τα όλα αυτά πού όφε!λονταl στή ναυσιπλοία καΙ τό έμπόριο των Πορτογά­ λων. 'Ωστόσο, τά νέα φυτά φuτρώνoυν δπως-δπως, άνάμεσα στΙς παλιές καλλιέργειες: τό καλαμπόκι καΙ ή μανιόκα πλάι στά ποικιλόχρωμα κεχριά,

άσπρα ί'J κόκκινα, πού χρησψεύουν, διαλυμένα μέσα στό νερό, στήν κατα­ σκευή ένός είδους πολέντας. "Οταν ξεραθεί, ή πολέντα διατηρείται δύο η τρείς

μέρες.•Τήν χρησψοποιοίιν γιά ψωμΙ καΙ δέν βλάπτει καθόλου τήν

UYEfa»2S5.

Τό Ιδιο καΙ τά λαχανικά, πού εΙσήγαγαν έπlσης ΟΙ Πορτογάλοι -λάχανο, κολο­ κύθι, μαρούλι, μαϊντανός, ραδΙκlα, σκόρδο- συνήθως ταλαιπωρούνται πλάι στά αύτόχθονα, μπιζέλια καΙ κουκιά, δμως δέν έξαφανίζονταl.

Τό πλέον άρχέγονο δμως πλαίσιο έξακολουθούν νά τό παρέχουν τά καρπο­ φόρα όφρικανlκά δέντρα: τά δέντρα τής κόλλας, ΟΙ μπανανιές καΙ πιό πολύ ΟΙ φοίνικες, τελεlως διαφορετικά τό ένα όπό τό δλλο δίνουν λάδι, κρασί, ξύδι, ύφαντlκές ίνες, φύλλα ...•Τά δώρα τής φοινικιάς βρίσι<ονταl παντού: στούς φράχτες καί τίς στtγες τών σπιτιών, στΙς παγΙδες τού κυνηγΙΟύ καΙ στούς

κιούρτους τών ψαράδων, aτό Δημόσιο Ταμείο [κομμάτια ύφάσματος χρησι­ μοποιούνται ως νόμισμα στό Κογκό!, καθώς καΙ στό ντύσψο, στά καλλυντι­ κά, στήν θεραπεUΤIKή, στήν διατροφή». ·Ως σύμβολο

[01

φοlνlκες], εΙναl τά

άρσεvΙK6KαI, κατά κάποιον τρόπο, εύγενlκά δΈVΤρα»256. ΜΙ δυό λόγια, άς μήν ύποτιμούμε αύτούς τούς πληθυσμούς κι αύτές τΙς κοlνωνlες πού στηρlζονταl σέ μιά στοιχειώδη άλλά άκμαΙα γεωργία. "Ας όνα­ λογιστούμε τήν έξάπλωση τών Πολυνησίων, ΟΙ όποίοl κατέχουν ήδη όπά τόν

130

αΙώνα ένα τεράστιο θαλάσσιο τρΙγωνο, άττό τήν Χαβάη ώς τό νησί τού

Πάοχα καΙ τήν Νέα Ζηλανδία: δέν εΤναl αύτό μικρό κατόρθωμα. ·Ομως ό πολιτισμένος άνθρωπος τούς έριξε σέ δεύτερη μοίρα, πολύ πίσω του, σβήνο­ ντας καΙ ύποτιμώντας τΙς bτlτυXIες τους.

Καί οί πρωτ6γονοι; ΟΙ άνθρωποι τής τσάπας δέν βρίσκονται στό τελευταίο οκαλοπάτl τών δια­

βαθμίσεών μας. Τά φυτά τους, τά έργαλεία τους, ΟΙ καλλlέργεlές τους, τά σπlτια τους, ή ναυσιπλοία τους, ή κτηνοτροφΙα τους, ΟΙ trnTUΧIEI) τους,

rnI-

σημα!νουν τήν ύπαρξη ένός πολιτισμΙΚΟύ rolπtδou διόλου είικαταφρόνητου.

Τό τελευταϊο οκαλοπάτl όνήκεl σέ όνθρώπινες όμάδες πού συντηρούνται χω­ ρΙς γεωργία, ζοίιν όπό τήν συγκομιδή καρπών, όπό τό ψάρεμα, όπό τό κυνή­ γι. ΑύτοΙ ΟΙ .ληστές» κατέχουν τούς δίχως άλλ.ο έκτεταμένους χώρους όπό τόν άριθμό 1 lως 27 τού χάρτη τού W. Gordon Hewes. Σ' αύτούς άνήκουν τεράστιες έκτάσεις, πού τήν χρήση τους δμωςοιεκδlκούν τά δάση, τά Vιη, ΟΙ ποταμοί πού ξεχεlλfζoυν, τά άγρια θηρία, χιλιάδες πουλιά, ΟΙ πάγοι, ΟΙ κακο­ καιρΙες. Δέν έξουσιάζουν τή φύση πού τούς περιβάλλει: τό πολύ-πολύ, ξεγλl­

σrρoύν όνάμεσα στά έμπόδια καΙ τούς καταναγκασμούς της. ΟΙ άνθρωποι

Ι. 185

.Στην Νέα ZΗΛΣVΔfa' 6γγλQς VΣύrης -άvrσλλιiooe l:va μαντήλι μl έναν αστακό. ΣXiliIo παρμl;vo άπ6 τό ήμεΡολόyrο άός μf},~roiί πληpαι~ 700 COOΚ 17"9. Φωroγρα+ φfα 1ής 81itί5h LίbrarγJ.

αίπο! .spfQKOVTQI στό tπimδo μηδiν τής ίστορίας η, όπως lχει εlπωθεi, πράΥ· μσ πσl.'ι εΙναι ΌVQ~pI6is, δiν έχουν Jσroρία. Πρέπε! πάντως νά τούς δώσουμε μJά θέση σέ μισ Ι::ΟUYΧΡοvική21 θέαση τού κόσμου μεταξύ 150υ και 1βου αΙώνα. 'Αλλιώς, ή 6ι:ντάλlα τών κατηγοριών καί

τών έρμηνειών μας δbι θά άνΟIΥ.ε όλόκληρη καί θά έχανε !να μέρος άπό τό νόημά της. Έν τοίποις, πόσο δύσχολο εΙναl νά τούς δούμε ώς !οτορlιωΙ μΙ τόν τρόπο πού Βλέποuμε, Π.χ-, τού<;: γάλλους άΥρ6τες ή τούς Ρώσους άπόί~

κους της Σιθηρfας! Λεhτoυν όλο τό: δεδομένα, έιcrός άπό έκείνα πού μπορούν νά UPOQ'φtpovv ΟΙ παλαιότεροι έθVOΥράφοι καί ΟΙ παρατηρητές πού, έχοντάς

τους δέi νό ζοΟν. προσπάθησαν νά κατανοήσουν τούς μηχανισμούς τής

0-

1Υορξής του'), 'Ωστόσο, όλοι αύταί ΟΙ παλιοί !ξερευνητές καΙ ταξιδιώτες, Εύ­ ρωπαϊοl οl ίδιοι, κυνηγοf ά'yνωσrων ή έρεθιοηκών εικόνων, δέν προβάλλουν

άραγε τΙς π.ό πολλές φορές πάνω στούς άλλους: τίς δικές τους έμπεφΙες καΙ τήν δική τους ότπική; ΚρΙνουν σf. σύγκριση καΙ κατ' άντίθεση. ΚαΙ δέν φτάνει αύτό. άλλά ακόμη κι αυτές οΙ συζητήοιμες εΙκόνες εΙναl άτελείς καΙ πάρα πολύ σπάνιες. Δέν εΙναl πάντα είικολσ, πι:;ιρακολουθώντας ης. ν(ι μάθουμε άν

πρόκειται γιό αληθΝοίις πρωτόΥονοιις ποίι ζοΟν σχεδόν στήν λfθινη έποχή ή γι' αότοός τούς άνθρώπους τής τσάπας, στοός όποΙους άναφεΡθήκαμε μόλις:

ΤΟ καθημι:ρινό ψωμί

186

τώρα καΙ ΟΙ ότι'ο1Όι lrπέχoυν τό ίδ,ο τόσο άπό τούς «(tγριOVς. 000 KCΙί άπό τούς «έιmoλιτιoμOOυςρ τών πώιmληθών. κοινωνιών. ΟΙ "ινδιάνω Chichime· ques τού βόρειου Μεξικού, πού δημιούργησαν τόσες δuoκολ(ε<; σroύς 'Ισπα­ νούς, ήταν ήδη 1ΤρΙν ό-ιτό τήν άφιξη τού Κορτές ΟΙ tχθρoί τών μονίμως έγκατε-

στηptνων ΆζτέκωνΖί' "

_

Τό νά διαβάζεις τά ήμεροΛόΥια τών περίφημων ταξιδιών γύρω άπό τόΙ.' κό­ σμο, τοί) Μαγγελάνου, τού Τάσμαν. τ<.ιΟ Bougainville καΙ τού Cook, σημαίνει νά χόνεοαι 01'1ς μονότσνε<; κάί άπέραντες θαλαοαινΙς έκτάσεις, Ιδιαίτερα σής θάλασσα; τού Νότου, πού άπό μόνα;τους άντΙΠΡοσωπεΟΟ1.1ν 1'ήν μισή έmφό­ νεια τού 1Τλανήτη μας. Σημαίνει, ttάYw άrr' δλα, γ' άκοΟς '106<; ναύrες νά μιλούν Υιά 1'fr; έγνοιες τους. Υιό 1'6 γεωΥραφlκσ πλάτη, τά 'Τρόφιμα, τό νερό τού ΚάραβlοΟ, τήν κατάσταση τών lσnων, τού πηδαλloυ, τίς άρραιστιες καΙ τΙς έναλλαγές τι'}ς διό:OWΗς του πληρωμσroς ... ΟΙ σrεριές πού oυναvroύν, ΟΙ όποίΕς μιuοδιαιφ
VQVTαl καθώς κατά τύχη 1tOδίζεl τό καράβι σΙ Kό:τrOIO άγκυ­

Ρο6όλι, χάνονται κσμμιό: φορό άΡέσως μόλις τΙς άνακαλόψουν ι; τ!<; άvo:γναι­ ρίσουν. Ή περιγραφή τouςπαpσμένεl ό:6έθαlη. Τελείως διαφορετική dνσ:ι ή mρl1Πωoη τού νησισύ της Ταϊη,!ι;, ένός παρα­ &Ισου σrήν καρδιά τού ΕΙρηνιΚΟύ, τό όποίο lIνακάΛμψσv ατά

1fiQ5 ΟΙ

Πopτo~

~I καΙ άναKάλυ~ ξανά 6 Άγγλος Samuel Wall1s Ο1'ά 1767. Ό BOiJgainville ΠΡOOOpμfζεταl εκεί τόν έπόμενο χρόνο, στίι; 6 ΆπρlλΙόύ 1768- δ James Cook, σχεδόν άκριβώς tνσ χρόνο όργότφσ, σnς 13 Άπριλtoυ 116:1. Χάρη σ' αυτούς, δημιουργήθηκε ή φήμη τοο νηαιού, θ6αη του .μΟΟου του ΕΙρηνικού •• 'ΑΧλό ΟΙ άγριοι πού περιγράφουν είναι άραγε πρωτόγοvol; ·Αοφαλως όχι .• Πάνω άπό έκατό πιρόγες διαφορεη"ών μεγεθών, καί όλες μονόκωπες:, περlKόκλω~ σαν τό δ60 πλοία (τού Bougainville. μιά μέρσ πρiν σγκυροθοληοουν pupoor6 στό νησΠ. Ήταν φορτωμΜς με "αρύδες, μπΑVΌVες καί άλλα φΡOίrrα το!)

τόπου, Ή 6νταλλαΥή αυrών τών άπολαυστlκών Υιό μάς φροότων με κό&

εΤδους ψιλοπράματα έγινε μέ Χαλή πίστφ,25ιΙ 'Ιδ1ες οκηνές όταν ό Cook φτά­

νει πάνω στό

Endeavour.

«Βχαμε μόλις ΡΙξεl τήν άy"vpo., διηγεiταl ατό ήμε­

ρολόγιο καταστρώματος, .. "af ΟΙ Ιθαγενείς ήρθαν xσrό πλ~θη πρός τ6 καρό:-

61 μΑS μΙ KΑVώ φορτωμένα καρύδες καΙ άΛλα φΡΟυτα ρ .2.S Ι"αΡφάλωναν με πάρα πολλή εύχσρΙστηση στό κατόστρωμα σαν τούς πιθήκους, άρπαζαν ό,η μπορούσε 6 καθένας, άλλά δέχονταν και εΙρηνικές όvrαλλαyές. Aίrrές ΟΙ [όοl­ ωνες ίmoδoχξς. αύrά τά πάρε-δώσε, αι'πά τά παζαρέματα πou γίνovrαν χω. ρΙς διστσΥμό, ε1ναι iίδη ή άπόδειξη Μς tγxώΡl0I} Yfο'λrrιαμοίι, μιάς KOIVΩνι~

κής πειθαρχίας, Πράγματι. οι Tσfτlνo! δέν εΤναl J1JραιTόyOVOI:O: παρ' όλη τήν σχετική όφθονΙα τών φρ<:ιότων wf τών άγριων φuτΏV, καί\λlερΥονν κοΑο"ίι­ θες καί γλυ"οπατάτες (είσuγpένες χωρΙς σμφl60λ1α άπό τους ΠΟΡτσγ6λους),

lΥνάμες, ζαχαροκάλαμο, τά όποία καταναλίοκουνωμά" έκτρέφoUΝ άφθονους

ΧOfpoUς KCΙ! τroυi\ερlιαrαι. Τούς άληθlΥΟό»; πρωτόγονους τό

Endeavour θό τούς σUΝΣVΤήσει

άργότερα,

πιόνOvτα<; σκάλα κατά μήκος τοίι πορθμού τοΟ MαyyελΌVoυ η καθ' όδόν πρδι; τό Άκρωτήριο Χόpv, καθυστερώντας Τσως στίς νόηες άκτές: της Νέας

ZηΛΑVΔI~Ί καΙ ρlχνοντας άσφαλώς ~Kυρα σrtς ό:κτίς τών αUσrραλlΣVών -παραλίων, μΙ την πρόθεση ν' άνανεώσεl τf<;1TΡOμήθεIές του σι νερό καΙ ξόλα iΊ νά έπισκευάσει τήν καρ1να του. Κάθε. φορά δηλαδή πού έβγαινε άπ6 τήν ζώνη πού διαγράφουν πάνω σrόν χάρ.η τής uφηλίου ΟΙ πολιτισμοί τη<; τσάπας.

Τ.ό καθημεριν6

187

Aίrτό συνέβη δ1'αν ό Cook ι<αί οΙ 6νθρωπσΙ του διέκριναν aτό στενό τού Ιθ Maire, στήν νότια &ι<ρη 'iης. 'Αμερικής, μιά χούφτα έξαθλιωμένων άγρΙων, στερημένων άπ' όλα, μέ τούι; όπο{οιll; δέν μπόρεσαν νά fpOouv σέ κσμμιά έπαφή. Ντυμένοι μέ δέρμαια φώκιαι;, χωρΙς δ'λλο φγαλεΙΌ άπό άγK[σrρια, βέλη, τόξα, κι άρκούμενοι νό ζουν σΙ καλόβες πσό δέν πpoσπ:rrει1oνταν άρκε­ τά άπό 'ϊό κρύο, ήταν, αμέ μιά λέξη, ίσως τά πιό 6θλtα όντα πού όπάρχουν

σήμερα πάνω o-rή yήJ>~1. Δύο χρόνια νωρίτερα, σrά 1767, ό Samuel Wa!lis εfχε συνaνrήσε. α&τοός τοός: ίδιους όλόγυμνσυς άγρΙους_ «"Ενας [ό'πό 1'(1)" νι;ιίΠει; μαςΤ 'ΙΓΟύ ψάρευε μΙ 1'ήν πετΟν[ά έδωσε σ' έναν άπό aόTotJs ΤQύς Άμερικα­

,/

νούς ένα ζωvtOVό ψάρι πού μόΛις είχε πιάσει, Kar tτOό ήταν 1ιfy<ι μι;:Υσλότφο t.mό μιό: ρέγΥα. Ό 'ΑμερΙΚάνό!) τό πήρε μέ 1'ήν ά'ΠΛησrIα οκόλου ffQej ΤοΟ

δfνοuν lνα κόK~O. Σι<ότωοε πρωτα 1'ό ψόρl μΙ μιά δαΥκωμσn6 KQV'Td στά σπό:Ραχνα καί 6όλθηκε νά τό τρώει, άρxίζoνrαι) άτrό 1'6 κεφω.ι καί φτόνo~ vras ώ" τήν οόρά, χωfJl1 'Ιό πετάξει τό ψαροιroκκαλQ, 1'6 wrεpύyIc, τ6 "έπια, ούτε KW τά έvrόσθιαJl • ~Aλλoι άγριοι εΤνι)ι έτι'ίοη<; !κείνοι ΟΙ πρωτόγονοι AόσrραλoΙ

lTQV ό Cook καΙ

ΟΙ σύντροφοί του παρατήρησαν μέ τήν ιΊΣUXία τους. iotJs 6λέπουν &όyvμ~ νους, νό ζοOv σάν νόμά~, λίγο άΊτ6 τ6 κυνήγι, περιασόYeρo άΊτο Ύό ψόρεμα aτόν λασπώδη βυθό πού CrnOKαl..ίmτε1 ~ αμπωτη. ιιΔέγ εi'δσμε ποτέ στην χώ.

ρσ: -rovs μιά σπιθαμή καλλιεργημένης Ύijς». Φυοlκά, στό βόρειο ήμισφαίριο, Βδ μπορούσαμε νά ΆΝC",αλύψoυpε στήν

ένδοχΦρσ ΊίΟλύ περισσό-τηw; πψnττώσει" καί όχι λιγότερο ΆVΤ!πΡOOωπΕVΗ~ κές. Ή Σιβηρfσ, στΉV όποία θδ tπανέλθoυμε όργόη:Ρα, παρέμεριε ένα: Ιθνο­

γραφικό μoooεio πού δέν υπήρξε άλλο όμοιό του μεχρl τΙς pEptS μας. 'Αλλά τ6 προνομιουχο πεδίο υαΡατηρησηs δνν ε.iναι άΡαΥε άκόμα ή πυκνή Άμε:ρΙJςή τού Ikιρρα, πού tναvτίoν 1'ης μαΙνααι καrαστΡοφΗtός καΙ διαφωη­ σηκός ό .εύρωποίκός άποικισμός; Σ1'ό θέ}ια αότό δέν ΎVoopίζω άλλο έργο πού 'Ιό κάνει μιά πρώτη άπόπειρα γενικής θεώρησης η')Ο φα~.I!tνoυ άτrό ής .Γε~

νικές 1iαρατηρήαι:lς έπί τής Άμερικης» 1'00 άΟΟδ: prevos~. Και αότό ΥΙατί, στό θαθμό πού άναKεφαλαιU:ινει άνάκαι'(ι 1'6 έργο του Ιερέα de Charleνoix, τΙς παρατηρήσεις τού Champlain, τού τού La Hontan κω 1'00 Potherie, ό άββάς Prι!ivost QX.εδfασε fv(Iν έκτεταμένο πΙνακα, όπου, σ' έναν ύπερμεΥΈθη

leSt:'aroot,

χώρο πού ξεκινάει άπό τήν Λσυιζιάνα καΙ φτάνει ~ς τόν κόλπο 1'00 Hudson, ξεχωρίζουν κατά όμάδες σΙ διαφορετικές φυλές 'Ινδιάνων. 'Υπάρχουν μεταξό TOUI? «όττόλuτεs διαφορές», που τΙς εκφράζουν ΟΙ γlορτέI?, ΟΙ δοξαοΙες, τ6 όττείρως διαφορετικά ήθη αότών τών ~άγpιων έθνών),

·000 Υιά

μάς, ή πρω­

τσρχική διαφορά δέν εΙναι Άv πρόκειται ή 6χι Υιό όνθρωποφάΥους •• ΑΛλά: 6.ν κι;ιλλιεργοϋν τη γή ή όχι. Πανroιι όπου μας έδειξαν 'Ινδιάνους πού καλλιερ­ γοΟν τό καλαμπόκι ή 6λλα φι.πά, rnιφορτΙζQΥΤας έξ δλλου μ' αότές τίς δου­ λεiές ής γυναίκες τους, κάθε φορά πού διακρrνουμε 1'ήν τσάπα ή f:να άπΛό σκαλιστήρι ή !να μακρύ λισγάρι ίΤού δtv μπορεί KoνEfi) νά 1'6 θεωρήσει αυτι).­ χθονο, κάθε φορά 'Πού μας περιγράφουν τούς διάφορουl? έΥχώρlους τρό­

ΠΟLJS νά μαγειρεύουν '16 καλαμπόκι, ή τόν τρόπο μέ τόν όποίο\' υΙοθέτησαν την καλλιέργεια τής πατάτας σrήν Λουιζιάνα, ή άκόμη, άταν μός λtνε γι' αυ.

τούς τούς 'Ινδιάνους σrά δι.ττικό: πού καλλιεργούν 1'ή\' ;:ΙτΡελλή 6ρώμη:., 6ρl~ σκόμασπ: μπροστά σέ χωρικούς, μονίμως η ήμιμονfμως έγκcrmστημέ\'Quς., όσο άξεστοι κι άν ΕWΑι, Και αύroϊ ΟΙ χωρικοί δέv έχουν 1'tm:πε κοινό, Kσm τή γνώμη μας, μέ τούς Ιvδιόνoυς κυνηγούς ή ψαράδες. 'εξ άλλο!>, ΟΙ φοράδες

m

Τό κα(Jημιρινό ψωpl

188

δΜ;ι καΙ ΛΙΥοστεΟΟνν, καθώς ~ εύρωπαϊκή διεΙσδυσrι. χωρίς κσi\ό~Kαλό: νό,.6 επιδιφξει, τούς διώχνει σUΣΤημαηKά άπ6 τΙς !Xθuoφόρες άκτές τοΟ Άτλαvrl~

κοό καί ι:mό τούι; ΆVoτoλtKOW:; ποταμούς, !ως 6του φθάσει Υιό νσ τούς Cι:vα· σrατώoει mf στά κννηΥε:ηκά τους λημέρια. Μήττως: καί ΟΙ Βάσκοι, έγκαταλεΙ­ πονη:cς: τ6 πρώτο ,Ous έπάγγελμα, τό καμάκωμα τή-s φόλαινας, δέν σφάφη­ "αν άρκ.ετά γρήγορα πρός 1'6 έμπόριο τών γουναρικών, πο(ι ..τούς ι:mέφε:ρε

τότε μεγαλύτερο κέρδος χωρΙς \Ιό άπαιτεϊ τόσα έξοδα Kaf κόποuς;1i2fH Kaf όμως ητον tι εποχή όπου ΟΙ φ6λaινες άνέ60ιναv ακόμη τόν «πλήθη όλόκ:ληρα καμμιδ φoρά~! Νδ λοιπόν πού οΙ Ινδιάνο' θoύvrαι κατό πόδας άπό τούς μεταπωλητές Υονναρικων f ΟΙ γουν όπου θέλουν άπ6 1'6 φροόρια τού κόλπου τού Hudson

~AY10 Λαυρivτιo, Kιwηyo! όκολοu.­ όποίοl τούς όδη­ ή 1'6 πΛcπώματσ

τού ΆγΙου AαuρεvτΙoιι, όναyKόζovτάς τους νό μεταταnΙζoιw 1'6 φτωχα 'ι'Όι>ς

ΎΟμαδικά χωριό: Υιό Κι αΙφνιδι600υν 1'6 ζώα "'πού πιάνovrαl έπάνω

01'6 χ16-

\1110 μέ παγίδες καΙ λαιμαριές: ζαρκάδια, (ιγριό'γατtς, νuφiτσες, οκΙουρους, έιr μlνες, tvuδρΙδες, κάστορες, λcι:yOUς- καί κοννέλια. Μ' αΙΠό τόν l'ρόπο ό εόρω­ παϊκός καπιταλισμός έγινε κύριοι; "(00 μι;yσλύtερoυ μέρους τών δερμάτων καΙ

τών YOυVύpIKΏV της Άμεριιιης, 6,1'1 Xρειoζότnν Υιό νά όUΝσyωνlσrtϊ oroλύ ούντομα τούς κl.ινηΥούς τσ(ι μσκρυvo(ι Ο1θηρlκοι) δάσους. Θό VΠoρoυσαμε νά 'ttQλλαπλαOlάσouμε σύτές τίι; εΤκ6νες Υιό νά m:ισrauμε, )'1' άλλη μία φορά, 611 Γι άνθΡώπινη "ΠεpIπέrεισ, σΕ κάθε νέο ξεκίνημά τη~, σέ ιιάθε σημειωτόν 6ημσ της μέσα άπό xιλu:rίει; όλόt:ληpες, dνσl πάντσ ή rδισ μQιιcοική περπτίτεια δπου συγχρονία κοΙ oIαxρovto συναντώνται. 'Η .Qγρtyrι~ κή έπανάσταση~ 5ΈV πραwαrώθηKε μόvu σέ μερι~ές προνομlοΟχες έστίες, όπως Ο1'ήν 'Εγγύς 'Ανατολή άπό την 7η ώς τήν 8η xlλ,ετΙατr.Χ. ΧΡειόστηκε νά έξσ;rλωθ,εΙ καί ή πορεία της πρός τά έμπΡός δi.v έγινε μεμιάς, κάθε άλλ,ο μά};,lσfα, ΟΙ έμτrειρίες καταιάσοονται τrάνω σrό Ιδιο άτέλεlωτο όδοιποριt<ό,

όλλ.ά σέ άπόσταση αΙώνων. Ό σημερινός κόσμος δέν εξάλειψε δλous τούς άνθpι:ίmoUς της 1'οόπας. 'Υπάρχουν άκόΡη ιιατrolOι πρωτόγονοι, που ζοϋν έ5ώ κι έκιl, πρoσrατwόμΕVOI άπό τoιJς άφιλόξενους τόπouς πού τους xpησl~

μεΟΟυνώς καταφύγια.

189

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Τό περιττό καί τό κοινό:

,

,

,

τροφες και ποτα ,, ,, ,

Ι ό στάρι, τό ρόζι, τό καλαμ1'rόKΙ. αί.trtς ΟΙ 6ααιι<ές Υιά την πλaoψηφΙα τών

Ί

άvθρώπων τροφές. δiν άvmτρoσωπεooυν παρά σχετικώς άπλδ πρo6λή~ μστο-. ~oλα όμως περnτM:KOVΤαι στσν έχουμε νό κάνουμε μέ λιγότφο

συνηθισμένυ;: τροφές (καί κατ' άΡχός μέ τό κρέας), καί στη συνέχεια μέ τέ'roιες διαφοροποιημένες άνό:Υκες όπως εtνσl τ6 ΡΟ(ιΧΟΊ ή καΤ'οlκία. Γιστί, rj' αότστά πεδία, τό άYαyκmo καΙ 1'6 περιπό συμ8αδίζουν καί oυyιφOύOVi'αΙ άδιάκοπα.

Ίσως τό πρόβλημα φανεί mό καθαρά άν έπΊσημανθονν ευθύς tξ άρχης σέ άντmαράθroη ΟΙ λύσεις τroυ έπίλεξαν ή πλειοψηφία άφ' ένός -η τροφή -ytCt όλους, τό σπίτι Υιά δλους. 1'6 Ρουχο Υιό δΜ>υς- Kaf άψ' trtρou η μειοψηφfα. tν όνόματι τών προνομιοσχαιν κα; -rης 1ToλUΤΈΛΙκ.ις. ίό vά 6ρο(ιμε τι ΌVoλoγεi σrΌV μέσο όρο καί τί οτήν έξαίρroη οημσίvtl νό: ΚάΤάφύΥουμε σι μια σιoλtKΤ",

κή άναyKafq όσο καί έπίπονη. Σημαίνει νά ύποχρι.ωθουμε σrό υήγαιν' ιΛ,σ άπό τό μσύΡο-άσπρο σrό άσπρο-μαύρο καί ούτω καθ' έξης, μιά καί ό διαχαι­ Ρ1σμός" οόδέποτε είναι άπόλUΤoς: ή ;roλuτέλπα. είιμεrάθλη1'η άπό τήν φ(ιση της, φ.;υΥαλέα. π<Νκ!λη, άνπφαηκή, δtv μπορεί νά KOθOPΙιm.i μιό κι έξω, Ή ζάχαρη άπσrελεί, !τσι, πoλuτtλεια τrρfν όπότόν 160 σlώvo:- ένώτό umt~ Ρ) έξαΧ:ολουθεϊ νά εiνσι πoλuτtλt!α πριν άπό τά "έλη τού 170'u, καθώς τό

οινόπνευμα η τά πρώτο: ~ritifs)l, στόν κάιρό τής ΑΙκατερίνης τών Μεδίκων, τά κρεβ6άτια μέ «φτερά Kύ~ fι ΟΙ άσημένιες !(oύπtς τ&ν ρώσων Boyιά~

ρων, !'Ίδη πρίν άπό τόν Μεγάλο Πέτρο' ΠOλιrrέλεtα, έπίσης, άποτελουν σrόν

160 αΙώνα, τά πρώτα ρηχά πιάτα 1Τοό ό Φρα-γκΙοκος nαραγγDJιεt οι ~ χρυσοχόο της •Αμ6έρσας, σrά 1538, τά πρώτα Βοθιό πlότcι: "'lταΛικοι) τύπο!,).,

Tρoφlς και ποτά

190

όπως τά iλεγαν, 1100 καταμετρούνται σrήν άποΥραφή τών περιουσιακών στοlχεΙων τού καρδlνάλlΟυ Μαζαρίνου στά 1653' πoλι.rrtλεια ε!ναl έπΙσης, στόν 160 καΙ 170 αΙώνα, ,-6 πηρούνι (ναί, .6 πηρούνι) ή τό συνηΘισμένο δια­

φανές τζάμι, καΙ ,-6 δόο προερχόμενα άπό·τήν Βενετία. 'Ωστόσο, ή κστα· OKειJtl1"OO γυαλιοΟ Υιά τζάμια -~δη όπά τόν 150 αίώνα μέ βάση όχι 11ι6 1'ήν 110τάσσα όΧλά τή σόδα, ποό δ(νΗ ΜΙ ύλrKό μεγαλύτερης διαφάνειας. εύκολο στή λείανοη- διαδrδεταl τόν έιτόμενο αιωνα σrήν Άννλία, :ψρη σrό κο:μίνι μέ: γαιάνθρακα, τόσο, ποι,) ένας σύγχρονος Ιστορικός, μέ λfyη φowοοια, ύπέθε-­

οε ότι τ6 l1ηρούνl της Bεvετiας 11ήγε διό μέσου της Γαλλfας νό ouvαvτήσεl τό

ΔγΥλlκό τζά μl 1, ~Aλλη έκπληξη, ή Kσρέιtλα, 6ouνήθιoτη ΠOλuτtλεlα, πράγμα σπάνιο οτό 'Ισλάμ η τήν Ίνδία, όκόμ'1 καί σήμερα. Τό [νδικά στρατεύματα πού σrpoτ
βγάζεις τrς έκκρΙσεlς της μύτης σου μ'

M:r μανrήλι γυρνώντας λiγo τήν πλατη

σου στούς Mιμόίαrouς ό:νθρώΤfι:ιυς,,1. Πoλιrrtλεια αιίσης 1'ά πορτοκάλια

στήν Άγγλία, άκόμη kQί την εποχή τώv Στιούαρτ- κάνουν την έμφΆVlOή τόυς γόρω σrά ΧΡΗπούγενν<χ'

J(ai,

καθώς είvol τroλό.ιμα, ,.ό φυλάνε μέχρι 1'όν

'Απρίλιο η τόν Μάιο. ΚJ άι; μήν ΠΌίψl;. ακόμη Πποτε ΎJά τήν tνδυμασία, κεφά­ λαιο άνεξόντλητο! Έτσι ή 1Toλtrrtλtια έχει πολλά πρόσωπα, άνάλογα μέ τίς εποχές, 1'ίς: χώρες ~ 1'οός έκάΟ1'οτε πολιτισμούς, Αύτό "Πού, άvriθεrα, δέν άλλάζει καθόλου, tlVαI Γι κοινωνική κωμωδία, χωρΙς άρχή ιroΙ τt.Aoς, γιά τήν όποία ή πoλυτtλεια .εΙναl ΣUΓΧΡόνως δέλεαρ Ι(αί 1ΤΡωτεί1ζIV Θέμα, θΕαμα ΊΤο6 συyκεvτρoovξΙ τήν προτί­

μηοη κοινωνιολόγων, ψυχavoλιrrΦν, οΙκονομολόγων, lσrOPIK6}v, Πρέπει, ώ­ οτόοο, νά &πάρχεl η όjJοl6σ:iα συνΕVOχιΊ πρovομιοι.>χων κσΙ θtoτών, δηλαδή της μάζας πού άπλώς «f3λέπtιIt. Ή πoλι.rrιi;λεια δtv εί..,οl μόνον σπανιότητα,

μαιαιοδοξία' εΙναl κοινωνική έmτvχiα, κοινωνικό θέλγητρο,

1'6

όνειρο πού

πραγματοποιουνκάποια μέρα ΟΙ φτωχοί, "όνοντός το ..,ό χάσει άμέσως όλη

τή.., παλιά του .αΙΥλη. -Ενα<; γιατρό<; Iσropl1<ό<; Ιγραφε πρόσφατα; II"Qταν μια τροφή πού σπάνιζε πολύν καιρό καί τήν ε!χαν λαχταρήσει μπαίνΕΙ έπιτtλoυς

στήν διάθεση -r6Jv μαζών, άκολΟlJθεi άπότομη αύξηση της κατανάλωση<;. Θό ϋ.εΥε KαvEfS, έκρηξη μιάς έπΙ πολύν καιρό όπωθημΈVης όρεξης. Μόλις έκλαϊ­ KEυrεί (σrήν διπλή έννοια airroO 1'00 6ρο!): Ι{άπώλεια .ού γοήτρου" καί ιιδιά­ δοση»), αύτή Γι 1'ροφft θά χάσει γρήγορα Tftv lλξη της Ι ... ] καΙ θά t:rταθει

κάποιος κορεσμός ..). ΟΙ τrλoίιOlol ε!ναl, ε:rol, Kι:παδIKασμiνol νά προετοιμά­ ζουν τόν μελλοντικό

610

τών φ1'ωχών.

Efva,

έξ άλλου καΙ ή δIKαιoλoγiα τους:

δοκιμάζοιΝ 1"ά ευχάριστα πράγματα τά όποία, άργά ~ γρήγορα. 66: κστακτη-

906\1 άπό 1'ή

μάζα,

Σ1"ά Τι"άιχνίδια αίπά άφθονο(ίν οΙ ματαιόt'ηΎες, οί κενοδοξίες, ΟΙ παραξενιές. ιιΒριοκεl κανείς στούς άγγλους συyypαφiϊι; 1'ου 180u αΙώνα ίnτεp6oλιKOός έ­ τrαNoυς Υιό τή χελΩVόOOυπα: tfval νoυrψότατη και KατατroM:μα τη φθίση . καί τήν άδυναμία, όwJiγει τήν όρεξη. Κανένα tπίσημo δείπνο ΙάνηγΡάφovrας:

191

ι

Ή πv.1ιnEλειa Ενός 8ενπιι;:ου oUΜπoσIoυ; },πt-roμlpεια ό:mi τόν 'Εν pσvif,ε,

1553.

((]1ωrυypαφiα

Gi'JudQlt).

Kcr.r.;J

Γόμο τού Βε­

192

τό συμπόσιο τοΟ Λόρδου Δημάρχου τής πόλης τού ΛoνδίνoυJ δέν yfvεTaI xω~

ρίς χελωνόσoιmα .• 4 Γιά νά μήν άφήσουμε τό Λονδίνο, 6ς προσφέρουμε ατόν έαuτό μας, άναδΡομlκά, ΙVα άρνί ψητό γεμισrό μέ στρείδια (roast muttQn stufw fed with oystersJ. Καi μιό: οiκοvoμlκή άιφότητα; ή 'Ισπανία πληρών",:! σέ άργ..,... ρά νομίοματα τiς ΠΕροuκες 1ΤΌό κατασκευάζουν γι' αύτήν οί δισ60λφέ.νες

χώρες .οϊι Βορρά. <ι' λλλά τί μπορούμε νό κάνουμε,. διαπιστώνει ό

Ustatizf τό 1717'. Τήν iδια στιγμή, ΟΙ ΊmrανoI έξαΥοράζουν τήν ύποταγή μεριΚfuν οεlΧη*

δωv της Βόρε.ας 'Αφριι<ης btανr:ι μαόροιι καπνού της Βραζιλία<;, !<σΙ όν 1f1στέψουμε ,όν la:ffemas. σόμβουλο τού 'Ερρίκου Δ', πολλοί Γάλλοι, πού δtν

διαφέρouν

f:roi

ό:πό τοίχ) άγρίους. "δέχovτuι ε:ίrn:λή καΙ παράξννσ έμπορεύ*

ματα μΙ άvrάλλαγμα τούς θησαυρούς τoυς~6,

Τό ίδιο καΙ ή Ίνδotι:1vα iΊ ή ΊνδονηοΙα fjivouν XρUΣΌOKOVη. μπαχαρικά, πο­ λύτιμα ξύλα ό:τrό Oάν'roλo καί 1'ρlανrαφUΛΛιά, δούλους ιi ρόζι Ύtά ν' άπoκτή~ σouΝ κινέζικο pιιφoτrpά'yμαrα: χ-rένεt;, κουτιά Μκας, νο-μlσματα χαλκού όνά~ μεικτου μέ μόϊ.ιι6δο.. , 'ΑΛλ' άς ηρεμήσουμε: μέ την σειρά της, ή Kiva κάνει παρόμοιες τρέλλtς Υιό 1'ίς χελιδονοφωλιές τού TOVKivoo. της KOXιγKfνας καί της 'Ιάθας η Υιά ιιτά πέλμcrra l'ης άρκο(ιδας κα! διάφορων άγρίων ζωων που

της έpΧOvrol πασrά από ,ό !ιόμ, l'ήν Καμπότζη ή όπό την ΤαρταρΙο:ι 7. Τέλος, γl(l v(t ξανάρθοl)με ατήν Eύρώτrη: .r; πανάθλια πoλuτtλεια ΟΙ ΠOρσtλό:νες!", ξεσιrόεl τό 1771 ό Sebastien Mercier, cΜιά γάτα, μ' ένα μόνο χτύπημα ,ου ποδιοί) της, μπορεΙ νά Kάνε~ ζημιά χειρότερη άπό ,ήν Kσrασrρoφή έκ:αr6

ατρεμμό'Των γής,»8 'Εν τούτοις, ηδη ότι'ό έκε[νη τήν έττοχή, ΟΙ -τψές ,ης κινέζι­ κης πορσελάνης rriφTouv κσl 'Πολύ σύντομα δέν θά χρησιμεύει παρά σάν σαθ­ θούρα τών πλοίων 'Πού γυρνούν στην Εύρώπη, Τό γνωστό έ::mμύθlo: κάθε πoλυτiλtιo γερνάει, περνά ή μόδα της. ~Oμως ή πολυτέλεια ξαναyενν1έ'rαι άπό τις στάχτες της, άπό τfι:; ίδιες της τίς άποτυχΙες, Άπoτελεi σrήν πραγμα1'lκότηro την άνrανόκλαση τής κοινωνικης άνισότηro;; πού TIUQ'ff: δέν μπορεί νά έξαφανίaεl,

wo ξαναγεννιέται άνά 1Tασαv στιγμή. Πρόκεη'σl Υιά τήν αlώ­

Ύια .. πάλη 1'ών τάξεων". Πάλη τών τάξεων, άΚλό: καί 1"ών ποΛιησμών. 'Αδιάκοπο, κλείνουν τά μάη ό

lνας σr6ν άλλο ..., mxΙζ()uν μεταξύ τους την ίδια κωμωδία της ΠoAtιτtλειας πο(l παίζουν οlπλοόσΙΟI άπέναvrι σroιJς φ;ωχούς. Καθώς τά παιχνίδια ε!Vαι αύτή τη φQρά όμοl80Τα, δημιουργούν ρεύματα, προκολοϊιν δλο και περlσσ6π:ρες

<wraλλαΥές, οέ μικρέ", ή μεΥόλε<; άποστάσεl",. ΜΙ δυό λόγια "ΔέV είναι ή πα­ ΡσΥφγή 'Πού δ!νεl ορμή σnς κοινωνίες», έγραφε ό Marcel Mauss: .'0 μεγάλος όποκινητής είναι η πσλuτέλεια». Γιό τόν

Gaston

Baςhelard, <ι:ή κατό:κτηοη

1'()V

Πξρmoύ δίνει μεγαΛύτερη τινΕUμαηKή διέγερση (rπ' όση ή κατάκτηση τού άναγιωiοlJ. Ό άνθρωπος (fv()1 δημlOίl'ρyημα τής" ετrιθι.rμΙας Kaf όχι τής άνό· γκηι;». Ό οΙκονομολόγος jacques Rueff KOΤαλήΎtI νι,'ί π-εi ότι παραγωγή εΙνοl κόρη τηι;: έτnθυμίας •. Χωρί<; άμφl8οΜα, κανεΙς: δέν θά όpνηθεi αίrrές Tfs τάσεις, αύτέι; ,Ις άνάγκε<; άκόμη και στΙς σημερινέ\) μαι; κοlνωνΙες: ένώπιον μάλιστα της μαζlκης πολuτtλειας-πού τί<; κυριεύει, Ιτήν 1τραγμσ'IΊKότητα, δέν

-1\

υπάρχει κοινωνΙα χωρΙς διάφορα έπίπεδα, 'Ι";;'ιλά ή παραμικρή κοινωνική προεξοχή ξεχωρΙζεl άπό τήν πολυτέλεια, τόσο χθές όσο καΙ σήμερα.

Θά ήταν όμως δραΥε σωστό νά πούμε, όκολουθώντας τI~ ότrόψεις τού

Werner Sombart, 'Πού ύποστηριξε πρόσφατα μέ σφοδρότηΎα δη Γι πoλιrrΙ­ Μια 11'06 έΥκαινΙασαν ΟΙ rrPIYJ
\ 193

VQU καππαλισμού; Πρίν άπό τόν 190 αΙώνα καf τίς Kawoτopft'; του, ή πα­ \lTQξ!Ql'js πολtrrwια δέν ίrrJήρξε, άραγε, 'ΠΊό πολύ σπό στοιχείο άνά-rrroξης, τό σημάδι ένΌS I>;rνηΤήρσ 'Πού παρά πολύ συχνά γύριζε σrό κενό, μιάς OIKoνO~ μίσι,; όνίκανη;; νσ χρησιμοποιήσει άπOΤελroματlκά τά συσσωρευμένα της κε· φάλαια; 'Εδώ θά ιJποστηρiξεl κανείς ότι μιά κάποια πoλuτiλεια ήταν καί δiν μπορούαι: rropό: νά εΤναl μιό 'Πραγματικότητα ι'j μιό άρpώσ"rια του Παλαιού Καθεστώτος' όη ύπηρξε. πρίν άπό τήν Βιομηχανική 'Επανάσταση, trnf παρα­

μέΥεl μερικές φοΡές. ή άδικη. νοσηρή, λαμπρή άΥΤιοlκονομlκή χρησιμοποίηση τών «πλεονασμάτωνο 'Πού παράγονται μέσα σέ: μια KoινωvΙα άμεiλιιcτσ περιο­ ρισμένης άνάπτlJξης, 'Ένας: αμερικανός 610λόγος, ό Th, Oobzhansky, άπαντά ι:πούς δνευ δρων ύποοτηροσές τής πολυτέλειας καΙ τών δημιουργικών της Ικανοτήτων: ,,'Εμένα, ή έξαφάνιοη κοινωνικών όρΥανώσεων ΟΙ ό"ποίες χρησ ....

!

μοποιουσαν 'Τούς πολλοίΙς: σάν μιά καλολιπαομένη γη Υιό vΌ ι<:όνοιιν νά άνθΙ­ σουν τά σπάνια καΙ χαριτωμένα λουλο(ιαια μιός λε"rΓTεπiλειπης καΙ ί\ευτ.,..

φυούς καλλιέργειας, δέν μέ άπελπ[ζεt.,.10

1

194

ΤΟΤΡΑΠΕΖΙ: ΠΟΛ ΥΊ'ΕΛΕιΑ ΚΑΙ ΜΑΖΙΚΕΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΙΣ 'Ως πρός τό τραπέζι, όπό τήν -πρώτη κιόλας μαηά, μπορεϊ είικολα νό διαιφί·

νεl Κανtiςτά δύο άκρα: πσλι,πέλε1C1 καί όθλιό"rητα, uπεραφθονfα καΙ i1λλαψη. Μετά lπrό αύτή την δlOitίστωοη. άς σπεύσουμε πρός τήν πολυτέλεια. Eiνα' τό mό έντιιιrωσιαKό θέαμα. τό κaλότερα καταγραμμένο κα; τ6 πιό έλκυσTl.ro Υιά τόν οόΥχρονο παρατηρητη πού κάθετα, ατήν 1Τολυθρόνο: του. Ή άλλη πΜ!)­ ρά όπoδεικννtται θλιβερή, 600 κω νά θtλa κανάς νό QvrIσTaeti άπtναvη σέ

lvσν ρομαντισμό κατά τό πρότυπο

1'06 Michelet, ρομαντισμό ό όποία; ήταν

ώσrόoo παρατrάν<ι.:ι ότrό φυσlκόι; Υιό τήν σιφ::εκριμένη περϊτπαιοη.

Πολυτέλεια ι!λλι! δψιμη Μολονότι τά πάντα είναι ζήτημα έκτίμησης, άι; πουμι: tv ,ούτοις δη δέν ό­ 'Πηρξε σrr}ν Ευρώπη όληθινή πολυτέλεια στ6 τρσπέζI ή. άν θέλrn:, έκλέmt.w·

ση Toiί ,.ραπεζιου πρίν όπό τόν

150 καί 160 αΙώνα. Ή Δυο!} άrroδεικνόετo:ι ώς

πρός τό σημείο αότό καθυστερημένη tναvrι τών άλλων πολιτισμών τοΟ Πα­ λαιού Κόσμοιι.

'

Ή I(Νεζlκή κσυζίνα, ;ro(ι κατέκτησε σήμερα τόσα έσ'rιατόpια στήν Δύση,

έχει άΡχαlότατη παράΟΟση, μέ σχεδόν ΆvΑΛΛo{ωτQυl), tδώ καί πάνω σπό μια χιλιετία. κανόνες, τεΛετoυργlει;, σοφές oυνταytς· δΙνει μεγάλη προσοχή, οί· σθητ:ι"ό κσl λεκτικό, στfς διάφορες κατηγορίες γευσε.ων καί (Πούς συνδυα­ σμούς τους καΙδεΙχνει μεγξιλο oε6αapό σrήν τέχνη 1"Οι) φαΥητοϊι. τήν ότtoίαν ΟΙ rάλλoI (μ' έναν όλότελο διαφορετικό τρόπο) εiναι {σαις ό μόνος όλλας λαός ποίι ΣUμμερΙζεταl. ~ενα ώραΙο πρόσφcrrο 6,βλΙο έπιμέvει aτόν παραγνωρισμέ­ νο πΟΟΟ10 της κινεζΙΚής διαιτηπκης, σrήν ποlκιλΙα της, την lοορροπ(α της

-

καί δίνει πλήθος άποδείξεων. Πιστεύω ωστόσο δη ο' αύτό τό συλλογικό εργο ό ένθoυoιαιmK6ς τόνος τού F.W. Mote πρέπει vΆ μετριασθεi κάπως άπό τίς διαπιστώσεις τών Κ. C. Chang καΙ j. Spencer, ΝαΙ, ή κινέζικη Koυζlνα efYαI

-

ύΥιειvli, ε.ύΥεμστη, ποικίλη, έτηνοητlΧή' ξέρει ν6 μεταχεφ(ζεταl θαυμασια όλα

δσα 6ρίσκονη:;π στήν διάθεσή της, διατηρώντας τήν ίσoρρσrrία μέ την χρήση τιί).; φρέσK{ι)V λαχανικών ιαιί τφν πρωτεϊνών της σόγιας l7ου άvnι:παθμίζoυν την O1TQVIότητσ 1'00 κρέατας έτrαυξόνoντας τά J.lWΑ της μέ την τtχvη τΦν κάθε είδo~ ΩVVΤηρημένων τΡσφ&ν, ·Ομως: πρέπει ν6: έπαινέοΟΌμε και τfς

trropxIaιW; μαγειρικές παραδόσεις τής Γαλλίάς καΙ νά μιλήσουμε, Υιό τούς τέσσερις η πέντε τελευταίσυς α!t!)vες, Υιό μαγειρική mινοητικαιηΤQ, "ωστικό­ τητα, tξιmνάδα στήν χρησιμοποΙηση καΙ άξ1οποίηοη τών άΥαθών που π-αρέχει ό τόπος; κρέ
δoΥS μΙ τΙς όποϊι:1) ΟΙ οικογένειες συvrηρoϋσαν τις τροφές. 'Αλλό τό πρό6ί\ημα εΙvoι άλλο: αύτή ή διαιροφή άφοροΟΟε την πΛε1οψηφία τού λαού; Στήν Γαλ­ λια όπωσδηποπ όχι. Ό άγρότης πουλάει συχνά κάTl παραπάνω άπό τ6 ιιπλεόνασμCι;ιι το\) καΙ κι.φlως δέν τρώει τό καλύτερο μέρος της παΡιχΥωγή<; ταυ: τρίφααι μέ κεχρί καΙ καλαμπόκι καΙ Ή'ι,wλά" τό στάρι του' τρώει μιά

-

ΤροφέςκαΙ

195

φορά τήν έβδομάδα παστό χοιρινό καΙ φέρνει στήν άΥορά τά πουλερικά του, τά άβγά του, τά κατσικάκια του, τά μοσχάρια του, τά άρνιά του ... "Οπως καί στήν Κίνα, τά φαγοπότια τών γιορταστικών ημερών διασποσν τή μονοτονία καί τίς έλλείψεις τής καθημερινότητας. Καί αύτές είναl πού διατηροσν μέ σl~ γουριά τήν λαϊκή τέχνη τής μαγειρικής. Ί\λλ.ά ή τροφή τών χωρικών, δηλαδή τής τεράστιας πλειοψηφίας τοσ πληθυσμοσ, δέν έχει καμμιά σχέση μέ τήν

τροφή τών όδηγών μαγειρικής γιά χρήση τών προνομιούχων. Ούτε μ' αύτόν τόν κατάλογο γεύσεων άπ' όλα τά μέρη τής Γαλλίας πού καταστρώνει, στά

1780, εvας καλοφαγάς: παραγεμιστές γαλοποσλες τοσ Perigord, πατέ όπό φουά γκρά τής Τουλούζης, terrine όπό κόκκινες πέρδικες τοσ Nerac, πατέ φρέσκου τόννου τής Τουλόν, κορυδαλλοί τού Pezenas, ψητές γoυρoυνOKεφα~

Troyes, μπεκάτσες τού Dombes, καπόνια τής περιοχής τού Caux, XOI~ Bayonne, ψητές γλώσσες τού Vierzon καί ακόμη ~τό» σουκρούτ Στρασβούργου ... 11 Καμμιά άμφιβολία πώς τό ίδιο συμβαΙνεl καΙ στήν Κί­

λές τής

ρομέρlα της

τού

να. Ή έκλέπτυνση, ή ποικιλία, κι ακόμη όπλώς ό κόρος ε!ναl γιά τούς πλου­ σίους. Μποροίιμε νά συμπεράνουμε όπό λαϊκά γνωμικά ότι κρέας καΙ κρασί σήμαιναν πλούτο, δτι γιά έναν φτωχό τό νά έχει μέ τι νά ζήσει σήμαινε νά έχει

«νά μασουλάει ρύζι». Ό Chang καί ό Spencer συμφωνοίιν μέ τήν άποψη δη ό John Barrow δέν εΙχε άδικο δταν διαβεβαίωνε, στά 1805, πώς, όπό τήν πλευρά τής μαγειρικης, σέ κανένα μέρος τού κόσμου ή όπόσταση μεταξύ πλουσίου καΙ φτωχοίι δέν ήταν τόσο μεγάλη όσο στήν Κίνα. Ό Spencer παραθέτει γιά νά στηρΙξει τήν άποψη αύτή τό tπεlσόδlO όπό ένα διάσημο μυθιστόρημα τοίι 1βου αΙώνα, Τό 6νειρο τού κόκκινου περίπτερου: ό νέος καί πλούσιος ήρωας έπισκέπτεται κατά τύχη τό φτωχόσπιτο μιας όπό τίς ύπηρέτρlές του. Τήν στιγμή πού έκείνη φέρνει τό δίσκο πάνω στόν όποίον είχε τοποθετήσει όμορ· φα δ,τι καλύτερο διέθετε, γλυκά, ξηρούς καρπούς, καρύδια, καταλαβαίνει μέ θλίψη «δτι δέν ύπήρχε έκεί τίποτα όπό αύτά πού θα μπορούσε κανείς νά

φανταστεί ότι θά έτρωγε ό κύριός της» 13. "Οταν, άρα, μιλάμε γιά υψηλή μαγειρική στόν κόσμο τού χθές, βρισκόμαστε πάντα όπό τό μέρος τής πολυτέλειας. Γεγονός πάντως εΊναι δτι αύτή Γι έξεζη­ τημένη μαγειρική, όπως τήν γνωρίζει κάθε ένήλlκος πολιτισμός, ό κινέζικος ήδη όπό τόν

50

αΙώνα, ό μωαμεθανικός γύρω στόν

ται στήν Δύση μόνο τόν

150

110-120

αΙώνα, έμφανίζε­

αΙώνα, στΙς πλούσιες πόλεις τής ΊταλΙας, όπου

έξελίσσεταl σέ μιά δαπανηρή τέχνη, μέ τίς δικές της συνταγές καΙ τήν έθιμοτυ­ πΙα της. Πολύ νωρίς, στήν Βενετία, Γι Γερουσία διαμαρτύρεται ΈVαντίoν τών πολυδάπανων συμποσίων τών νεαρών εύγενών καί, στά

1460,

απαγορεύει τά

συμπόσια πού ξεπερνοίιν τό μισό δουκάτο σέ έξοδα κατά κεφαλήν. Τά μεγά­ λα φαγοπότια

(banchettI)

βέβαια συνεχίστηκαν. Καί ό Μαρίνος Σανούδος ση~

μεlωσε στό έργο του Diarίί τά μενού καί τίς τιμές όρlσμένων όπό αύτά τά πριγκιπικά γεύματα, στΙς μέρες τού ξεφαντώματος τού Καρναβαλιού. Λές καί ξανα6ρΙσκεl κανείς έκεί τυχαία μέ τελετουργική κανονικότητα όλα τά άπαγο­ ρευμένα άπό τήν Σινιορία φαγητά, τίς πέρδικες, τούς φασιανούς, τά παγώ­ νια ... Λίγο άργότερα, ό

Ortensio landi, notabi/i e mostruose cose dΊΙalίa, πού

στό έργο του

Commentario delle

piίJ

τυπώνεται καί ξανατυπώνεται στήν

ΒενετΙα όπό τό 1550 ώς τό 1559, δέν ξέρει τΙ νά πρωτοδιαλέξεl άπαριθμώντας δλα έκείνα πού μπορούν νά εύφράνουν τόν ουρανίσκο τών καλοφαγάδων

στΙς Ιταλικές πόλεις: "τά σαλάμια καΙ τά μυαλά τής Μπολόνια, τό

rampoue

(εΙδος παραγεμιστού χοιρομεριού) της Μόδενας, τΙς πίτες της Φερράρας, τό

196

1'I'(XC'fοκύl)ωνο

(cotognata) τού Reggio, 1'6 τυρί καΙ τά νι6κι μΙ σκόρδο 1'ης Πια­ 1'6 τυριά τού Μάρτη (cad marzolini) της Φλωpεντiας, 16 λετπό Λουκάνικο (!uganica sottile) καΙ τούς κιμάδες (toma~ relle) της Monza. τους φαΟισνΟ;Js (fagiani) χ:αΙ 1'6 κάοτανα της Chiavenna, 16: ψάρια καί 1'6 στρείδια της βενετiας-, όκόμη τό ecceJJentissimo ψωμΙ (πoλιnΙ­ τοέντσσς,

άμUΓδαλωτά τη') Σιέννας,

1'6

λεια άτrό μόνο του) της Πάδο6ας, χωρίς νά ξε):σσοuμε. 1'ά κρασιά πού Τι φημη

τους Ολο και θά μεyαλώVΕι 14 • Ήδη όμως α' αύτή ηΊν έποχή Γι Γαλλία φι γίνε.ι Γι κατ' tξoχήν χώρα τού καλού φαγητού, είναι ό l'όπος δ1'Joo ψορίοκονται κσi OUppi:OVv άπό ής

'(ΟΟαεΡI<; γωνιές της Eίtρώπης ΟΙ 'Πολύτιμες συνταγές 0000 τεΛε10ΠOΙCιται ή

..

παρουσίαση,·ή teIμoτuma αυnυ τών κοσμικών έορτών της ί\αlμαργία~ Kaf τού καλού γoύσrOυ. Ή άφθονΙα, Τι ποικιλία τών ΎΟλλικών ύΝκών εJναι !κσνές νά "mαπλ~ξοuν άκόμη κι lναν Bεvεrό. Ό Gimlamo Uppom.arιo, πρεσβευτής ατό ΠσρΙαl, στά 1557, έK<ΠCΙOιόζε'rαl μπροστά σ' αύτή τήν παvτα:χoϋ παρού­ σα: ευμάρεια: .Ύ'Πόρχουν ταθtρνιάpηδες'Πoίt αάς δινονν νό φάτε στό μαγαζί τους σ' όλες τίς 1'ψές: γιό f.να ιι:Ιρμα, Υιό δύο, Υιό Ιvα σκούδο, Υιό τέσσερα, γιό δtιαι, Υιό είΚόΟΙ άκόμη Kσr' σrOμO, άν τό bnθυμε1τε, 'ι';λλά Υιό εΤκοοι

'JT!;vtc σκούδα

θό σάς δtOσouν καΙ

1'00 πoUΛιoo

τό Υόλα: μ' άλλα λόγια, δ,η

τroΛuτιμό'fερo t'nrόρχει πάνω ατή γη»15. 'Εν τούτοις, ή μεγάλη γαλλική κουζl­ να δΈV καθιφώνεται Τσως πoρQ πολύ άργότερα, μεrά τόν άφcπλισμό το" «όπλοσταοίοΙ) έπfδtlξψ? (τήν 'AνnθoOIλε.ία δηλαδή καΙ τό έKλεΠ1'I.lι:tμένo γοϋ­ σι'ο το" 'AγτlβαιnM.α)+. 'Ή ακόμη σρyό'fεpα στά 1746, σrΑV «βγήκε έ1mέλoUς ή Cuisinlere bourgeoise το!) Menon, 'ΠOλόrιμO &6i.Io πού, καλώς ~ κακώς, clX!: άοφαΜlς 'Πολύ mΡΙΟΟΟ1'ερες έκδόσtlS ά"ιtό τΙς Pf'()vindates τού Πα­

σκάλ»1ό. Άπό τότε ή Γαλλiα, ~ μαλλ.ον 1'6 napr01, θδ ξιπαιmi όπό Τ~ μόδα τηι; γαστροvoμίσι;:••ΔΕ.ν μάθαμε νό τρώμε μΙ γούστο πορά ιδώ καί μισόν

αfώνα» ΙσχυΡίζετοl ενας Παριζιάνος στά 1ϊ8217 • 'AXλ<:ι~ ύπoατηpiζEt κάποισς άλλος, στά

1827,

«ή τέχνη της μαγειρικής πρσόΔWαι; πολύ π,ερlασό1'ερο τά

τριάvrα n:λει.rrαία χρόνια άπ' δ,η ένσν δλόκληρο αΙώνα νωpiτερα1l1II. "Εχει

μπρoσrά του, εΤναι άλήθεια, 1'6 'Πoλuτtλές θέαμα μεΡIK<λw μεyόλωv «έοτιαΤΟ­ ρΙων» του Πaρισιο(ι {δέν εΤναι τroλO<; καιρός πού ΟΙ «t.δωδιμoπώAε<;» έγιναν έδώ <ιέσηάτoΡε<jII). Στήν πραγματικότητα, ή μόδα καταδυναστεύει τή μ
twrf-

μηση 11'ού είχαν καΙ δέν τΙς άναφέρεl υιό κανάς άπό τόττ, 1'f(.φό μέ ΣUγt;(n"Q~ θστικά χαμόγελα. ιΉ KαινoUρyιo: μσy,εlρική», λt.εt ενας εΤρων, ό συγγραφέας τοΟ Dictionnaire sentendeux (1768), «'ΠAtεI aτά ζουμιά καi ής οόλτσες». ΚαΙ έξω ΟΙ παλιοί ζωμοΙ! .Σο(ιπα: μέ άΛλα λόγια 6 ζωμός πού έτρωγε άλλοτε

όλος ό κόσμος [λέει τ6 Ιδιο λεξικό} καΙ ποό σήμερα m:τΆVε, σάν φαί πό:Ρα πολύ άσηκό

..σΙ πολύ παλιό,

μέ 1'6 πρόοχημα δη ό βραστός ζωμός χαλαρώ-.

νεl τούς Iσroύς 1'ου στομαχιούιι. "Εξαι έπiσης Kaf τό ζαρζαι.lαηKά, τα λαχανι· κά 'Πού ή «έκλέτπuνoη '1Ού αΙώνα τά έξόριοε σχεδόν σάν μιάν άξwrη τρo~ φήl ... Τ6 λάχανα δtv εΙνάΙ λιγότερο όγιανά οότε λιγότερο έξαιρετlκά:t, καΙ δμως οΙ άγρότεςτά τρώνε (f όλη τους ζωή19.

11\

"Αλλες μικρότερες άλλ.αΥύ) -yivoνται σχεδόν άτrό μόνες τους. "E'fOI τόν 160 οΙώνα έρχεται άπό την "Αμερική ή γι;ιλ.Ο1Τοόλα. ~Eνας όλλανδός: ζωγράφος, ό Joa:chim 8uedkala.er (1536-1573>, είναι χωρίι; άμφl6ολία άττό -roύς πρώτους πού την 'Πtριέ}ιαθε σέ μιάν άπό τΙς νεκρές του φόσεις, ποό βρίσκεται σημερα 1)16 Rϊjksmuseum τού 'Άμστερνταμ. Γαλό;roυλt;I: καΙ γαλσπσϋλες 1TPέτrε1 νά πολλα-

..

τ",.

1in'IKa Φι),hrτrrιιι ....'Ic ΌI':Iλε.lnmc 1715-1723,

197 πΑαοlάστηκαν, δπως λtvε, οτήν Γαλλία. μΙ την έπόvoδo της: ίOωrερlKης εΙρή­ νης τόν καιρό τού ΈρρΙκου Δ'! Δh; ξέρω τί πρέπει νά σκεφτούμε γι' αότή τή

νέα πσραλλσγή της 6pασrηι; πουλάδας του μεγάλου Βασιλιά, αλλά όπωσδή· 1Τοτε, aτό TέAOSToi) 1801> αΙώνα, δiν όπάρχει κο:μμιά άμφl60λΙα δη: "οι γαι\ow -τroύλε9, ΟΟως γράφει ένας r6λΛος: τό 1779, .. έκαναν κατά κάποιο τρόπο να έξαφαvloτσίιν ΟΙ XηνΕS άτrό τά τραπέζια μας. όποu κατεΊχαν άλλοτε τήν πιό

τιμητική Θέση.Ζο. Τίς παχlές χήνες τών καιρών τού Ραμπελα! πρέπει άραγε νά τΙς δοίίμε σάν τό παρελθόν της ευρωπαlκής Kαλoφαγiας; θά μτroρoooαμε v.6 παρακολουθήσουμε τή μόδα ι..οί μέσφ της αιrOKαλυ-

11l1Kiis Ιστορίας λέξεων ποι)

διοιωνίατηκαν, άλλάζοντας όμως πολλές φορές νόημα: όρεκrΙKά. ένδιάμεσα πιάτα, ΡαΥο6, Κ.λπ. Kaf \Ιό σχολιάσουμε 1'Οός ~Kαλoύς. χαί τοός ιιικσκούς .. "fpόπous ψησfματος 1'ών κρεάτων! Μά ενα ΠΜ

1'010 ταξίδι 5έv θά εΙχε τέλος.

~H Εύeώπη τών κρεοφάγων Λtyαμ-ε δη δέν t'rtrάΡXEΙ σrήν Eίιpώ'JTη κοuζίνα έκλετrruσμένη πρίν όπό τ6 τέλη τοϋ 150υ αΙώνα. ~Aς μήΥ άφεθιii ό άναyvώo1ης νά yoq'ttιtrti άναδρομ1κά άτrό τόσα κσ1 τόσα συμπόσια, όπως Εκείνα τής 'Πομπώδους Aόλiiς τών BαλQυά 'tils Βουργουνδιας: αUτόύς τι;ιός πίδάκtς κρασιου, αυΊtς τίς θεατρικές tropa-

ό1'όοεις, αίπό τά 'Παιδιά πού, μεταμφιεομένα σi άΥΥέλους:, Kσrε6ι;xiνσυv άπό τδν ούρανό πάνω σέ σχοινιά .•. Ή tπιδεlKTlKή τroσότητα κυριαρχεί l1ΆVΩ aτήν

'Ποιότητσ. Στήν καλύτερη περΠττφση, πρόKεrr(]ι Υιό bτιδεΙΚΤIKή 'ffGAI.J'fEλεIa. Ή ;:ραι'Πάλη τοίι Kpέr;rrQS -ή ότrOία t}JεAλε νά διαρκέσει Υιό 'Πολύ στ& τραπέ­ ζια mv πλουοΙων- clναι τό XαρακτηΡlσrικό της γνώρισμα. Μαγειρεμένο μ' όλους τοόι; ,.ρόπOt.>ς', 6ραστό ή ψητό, σuνδuασμένο μξ λα· χανικά κα1 μέ ψάΡJα άκόμη, τό κρέας σεΡβΙρεται άνό:Kσro, «σέ μορφή πυροw μίδαγ> μέσα σέ τερόσrιες mmέACi) πού στήν Γαλλία όνόμαζαν me($, «"Ετσι, όλα τά ψητά τό ένα πάνω aτό άλλο άπστελοΟΟσν lνα μόΎΟ

mets,

τοϋ όποιου

ΟΙ 1ΤΟλί.ι τrOIK(λες σάλτσει; πρoσφέρovταν χωριστά, Δhι δIσrαζαν άκόμη νά στοιβάζουν δλα τά φαγητό μέσα σt μιό: μοναδlΚη υιατέλα: κι αύrή την τncrrέ­

λα, μέ τό άηδlασrΙKό άναKά'tεμσ, την όνόμαζαν tπίαης mets Ζ/, Τ61361 καΙ,.6

1391,

χρονιξς Υιά τις Οποίες διαθ"tτoυμε ~δη γαλλικά βιβλία μαγειρικής, τά

όνόμαζσν ήδη πιάτα: tνα Ύtύμα μέ εξι

mmu

~ mefs έσήμαινε, ότrως θά Jι.tyα~

με ξμείι;, t.ξι εJδών φαγητά. ~Oλα πλοuoιοπάροχα, τόσο 'ΠΟύ σΥΧVά δΈV τά

βάζει ό \ιοΟς μας. Νά ένα μόνο mcts, παρμένο άπό τό Mbmgierde

Pari$ (139J},

άπό τά τέσσφα πού προσφέρει διαδοχικά: ι::παrt βοδινού, ένα εΊδος ρσ6lό­

Α10, yαλtos, δύο ζωμο! με κρέας, &σπρη σά7σοα ψσ~oύ, έπmλέov μιά σάλ­ τσα 6ουτορου μξ καϊμάκι, ζάχαρη καΙ χι:ιμό φρο(που1>

. fιά Kαθtvα άπό αύτά

τά mάTa δfνεταl μΙα συνταγή πού t'Jαι; σημερινός pάyειpos θά 'κανε καλά νά μήν τήν πάρει κατά γράμμα. 'Όλα ίά έγχειρήματα αύτού ίΟΟ εlδoUς εiχαv κακή κατόΛηξη.

.1

Ή κατανάλωση αύτή κρέατος crr6v 150 l<αΙ 160 αΙώνα δtv φαίvεrαι νό εΤναι πολυτέλεια πού έmφι:ιλάσσεται ά1γοκλεlσηκά aτoύς τroλύ πλούσιους. Στά πανδοχεία της Βόρειας Γφμαv(ας, 1'6 1580 6:κόμη, ό Μοntaίgne παρατηρεϊ αύτοός τούς δ(σκaυς μΙ τό 110λλά xωpfopma 'Πού tmτpiτroυν οτaύς αι:ρ6ιτ6ρους νά 1Ταρουσlάζουν τoυλά);ισroν δύο "Πιάτα κρΙατaς σι:ιγχρόνως, νό τά άνανtώνaυν εύκολα, φτάνοντας, όπως πα:ρσrηpεϊ κάποια μέρα, ώς τά έ-

.1

Τροφές κα( ποτά

198

miJ23, Τό οφάγια καΙτά ιφέστα Υιό ψήοιμο ύπεραφΘονούν: βόδια, πρόΒατα, χοίροι. πουλερΙΚά, 1Ι'εΡlοτέΡIΟ, κατοlκακια, άΡVlό,,, ·000 για τό κυνηγι, lνας όδηγός μαγεtριι<ης, Τοως τού 1306, δίνει Υιό τήν ΓαλλΙα l:vav άρκετό μεγάλο σριθμό- ό άγρlόΧόιρος εΤνσι τόσο κοινός στήν Σικελία τόν 150 αΙώνα ώστε σroιχIζει.;\ιyότερO κι άπό τό ;;ρέαςτου σφαγεΙου' ό Ραμπελαf άπσριθμεϊ όμέ­ τρητα φτερωτά κυνή'Υ'α: 1'ούς" έρωδιοίις. τoUς χοροφόγους, τούς άγριους

Κ"XVQvς, τούς τρυyOVOKΡαχrει;. τούς γερανούς, τίς πέρδικες, τΙς λι6αδσπ.έρδl­ κε<;, τά όρτύκια, τά άγριoυερΙσrεpα, τσ τρυγόνια, τούς φασ1ανους, τά Koτσό~

φια, τούς κορυδαλλούς, τΙς χαΛKόKOΤΕS, τΙ~ νερόκοτες, τούς κόλυμθους ...24 Σύμφωνα μέ τόν μακρύ τιμοκατάλογο της άγορας της ΌρλεΣVης (όπό τά (\')ς Ύά 1560), έκτός από τά μεγάλα ζώα (άγριόχοφοι, έλάφιι;J, ζαρκάδια), το κυνήγι άφθονεΤ άνε.λλΙ1f&ς: Aαyof, KOuvOua, έρωδιοl, πέρδικες, μπεKάτσε~,

1391

κορυδαλλοί, χαραδριοl. άyptOOατrIts ...2S Ή ΉεΡιΥραφη τών άγορών της Βενε­ τ[ας τόν

160 αίώνα, είναι έπίοης τό ίδιο πλούσια. Καί δέν εΤναl λογικό ot μιά

Δύση πού είναι ή μισή άδεια από KαTOfKOιJς; Δέν διαβόζουμε άλλωστε και

σrήν (;uette de fIance αύτό τό νέο πο" tpXt1'άI όTrό 1"6 Βερολίνο, στfς 9 Mαί~ ου 1763; .'Em:ISti έδώ 1'6' ζώα σπανίζονν πολύ., ό fkxOIAICxs διέταξε νό φέρ­ νουν στήν πόλη cέκατό tλάφlσ κα! .είκοσι σγριδχΟιΡσυς τήν έl1δομόδα Υιό τίς

άvάyKες KCΠΑVΌΛωOηςτών KCΠOiKOOV»;!f,; Άς μην παίρνουμε λοιπόν Kaf 'Πολύ κατά γράμμα τι.1 π(.l:ρ(.nfΟνα, συχνά θεωρη1Ίκά, Υιό τήν τροφή τιi)ν φnύχών όγρσrώII πού σΙ πλούσιοι τούς c.κλέ6(1)ν τ6 κρασί, τό στάρι, τή βρώμη, τά Βόδια, τά πρόβατα καΙ τό μοσχάρια,

άφήνovτoς τους μόνο ψωμί OΙKάλtως~, Έ:χουμε τήν άπόδειξη Υιό 1'6 άvrίθετo. ΣτΙς κατω Χώρες, τόν

150 αΙώνα,

<,:τό κρέας ήταν σέ τέτοιο σημείο τpi:χoυ­

σα<; χΡήaη<;, πού μία κρΙοη λιμού μόΑιι; καΙ μείωνε t'ήν ζήτησηι·, tvώ ή Kσrα­ νάλωσή 'T(ll) δέν έπαψε νά αUξόνεrαι aτό πρώτο μισό του 100υ αΙώνα (π.χ.

σr6 νοσηΛtlJTήριο τής μονής τών ΒεΥονών της Ιίeπe)V'. Στήν Γερμσνία, σόμ­ φωνα μέ μιά διάταξη τών δουκών τής Σαξωνίας, ατά 1482, yivt1'O'I γνωστό σi όλους δη ΟΙ τεχνίτες .πρέπει νό τρώνε Οίό μεσημεριανό και τό θραδυνό τους

γεόμα όλο κι δλο 'TtootpCI πιάτα: (xv πρόκεπαι γιό μέρα lφεοφαγΙας: μία σούπα, δύο φαγητά μέ κ:ρωΙV bια χορταρικό' αν πρόκειται γιό' ΠαραΟΚΕυή η 'Υιό μέρα άκρεοφαγlας: μιά σοόπα, l:va ψάρι φρέσκο tί παιπό, δ(ία XOpτapl· 1<.6, Άν πρέπει νά Πάρα-ωθεί η νηστεΤα, "Πέντε πιάτο: μία οούπα, δόο εΙδη ψαριού, δύο ααλότΕS. Σ' αυτά προστΙθεται, πρωί καί βράδυ, ψωμί,.,. Βάλτε άκόμη Kar τό kofent, μιά Ελαφριά μπίρα. Μενού τεχνιτων, κατοΙκων τής1Τό­

λης, θά λ.ΈΥαμε. 'Αλλά σrά 1429, ι::rrό Oberhergneim της ΆλοατΙας, Άv ό άγρό­ της 1Τού έmσrρατεύθηKε Υιά την άγγαρι:ία δiv ήθελε νά φάει μαζί μέ 'TOUs ύλλοl,Η; σrό (η-ρόκτημα τού δ1αχειρlστή, τό Mifier" ό δια;φριστής έπρεπε νό: ΤΌύ σrιl;\ει ιι:σrό ίδιο του τό σπιη δύο' κομμάτια 8οδιvoίι κρέατος, δι.ίο κομμά­

τια ψητοΟ, ένα μέτρο KραιJΙOίι και ψωμί άξία<; δύο Pknnige»"U!, πσνω σ' αότό τό θέμα έχουμε κι άλλες μαρτυρΙες, Στό

napfaJ, τό 1557, .. τό

χοιρινό. λέει ως

ξ.έιιος παρατηρηTή~, οιεΤναl ή σUVΗθιoμένη τροφή των φτωχών, αότών πού εΊναι 1ΤΡαγμαηκ:ά φτωχοι 'λλλά κάθε τε:χvίτης, καθε έμπορος, όσο φτωχός κι

Άv είναι, θέλει νό φάει, τΙς μέρες της κρεοφαγίας, ζαρκάδι,

mpSIK
Ο!1rλούσΊοι.2 <J. Βέ6αlα, αύτο; οl'Πλούοιοl, μάρτυρες μεροΛη1rfIΚΟΙ μέμφονται τούς φτωχούς Υιό τήν παραμικρή πoλuτέλεια πού παρέχουν στο{ις έαuτoιJς τους, Koi !ςσθώι; τό ένα φέρνει . γράφει ό Thoinot Arbeau (1588),

τ' 6Λλο, ι:δt;ν ύπάρχει τώρα xe.ιp
199

ΣυIlαπΙοοη πού δ6θηκι: στα Παρία! άπό Τ(Jύ ΠΡ(Υκιπσ των 'ΝπQUΡιώl-,

rci" 6οιίκσ

17(17, rκpq(JOIJPC κατά "Τον DesmarCfZ. (ΦωΤΟΥραφία Rcgc,· VioJfCf).

τιj" 'Α1Βας προ" τιμιj Η/ς γέννηση.;

του

G.I.B. 5n)rin 1.oU

Προο6ύΤι:Ρου

200

--2 ........... 3

IIOURGOGH€

:tιl ΤΟ ΕΜΠΟΜΟ ΜεΓΜΩΝ ΖΩΩΝ IiΉN

1.

BOPffA ΚΑι ANAΤOΛlkΉ EYPΩfίH IU\ΤΑ ΤΟ 16!JO.

ΚΊ'ηvmpσφ<Κή ΖΆWΗ.-2. XtpικJ.ilJς6μόμσς,-3, ~δpόμ'X. Τό11:ιkMtr!ΙCι'fC (φxαJoBικ·

ι:Mi. Καrά

ro 1600, καnf Υίί και θtiλαCllΚ'X,

1'6 I;mι5pιo nυν μεyci\ωv ζ4)αιν μΙ κιm:Vθ'1NOt/ 1'6 σφαΥι.ίσ

τηι; λ'tvrριιιίtς καΙ Διm~ι; Eιipώπης rWαΙ ,Mmroιaιaκό (4tXJ.JXJO ιq:;φιMισ). 'Aλ.\d' ιπις άγoplς ταυ Παptι:ιιΣU 'f6 1Μ 1rω,\<WYTW I;ιηcfωt; Ι("όπου 10,0(1) tι66ια, Άπό&ιξη δrι σr6 ψιιτη»ο τών μq(ιλαιν ΆΠVaτ6σι:ων πptJι.πf()wr", τά ταπικά και τη:Ρfφψrπ)κά tpπiιpια πού t{aoφailfζCw ...6 <WQιι;iJ5,~ 1)lήμα της Kιm:ιν6λωoης ιφέσΤCX:; σrήν ΕύΡωπη. ιWoI(gang νοη Srromer, .VVΙΙι:lweιΙ Ιπ E()r(jpiJ~, KulιuΓ ιιΜ

TI!(hnIk, ,,·2, 1979, ι;ι. 42 κιπά τΘν OIhmar Pi,kI).

GUAOU<) kOi sac:quebutc.s,

(εΙδος τρομπέΤας μέ τέσσερις σωλήν#.

Τραπέζια φορτωμένα μέ κ:ρkrro γφoϋπoθέroυν ταχηκό άνιφοδιαομό, άπό τήν ύπαιθρο ή τά κοντινά βουνά (1'9 ελ6ι;Τικό: Kαvrόνια}' πολύ δέ περισσότερο Υιό την Γερμανία KαJ την Βόρεια Ίroλία, άπό τΙς ΌVΆΤoΛ.1Kές περιοχές τή!) Ευρώπης, τή-ι; Πολωνίας, τής ουγγαρΙας, ής Βαλκανικές χωρες οί όποίει; στέλνουν άκόμη τόν 160 αΙώνα πρός τήν Δt'Jση ζιiwτα ζώα σέ ήμιάγρια κατά­

σταση. Στό Buttstiidt, κοντά σrήν Βαϊμάρη, ,·ήν μεγαλύτερη ζωοπανήγυρη της ΓερμανΙας, κανείς δtνπαραξενευι-rαl όταν 6λέιτεl νά συρρέουν ιι"αταπληκτικά

κοπάδια όπό 16.000, άκόμη καΙ 20.000 βόδια. μαζ!:μένif1" Στήν Bεvmα, τά

.κο..rάδια '1~y ό.νατο!.ικών χωρών φτάνοlΝ διά ξηρός ή διό μέσου -τών λιμα·

201

{

Οί πάyΚOJ Τών xσσt.iπηδωv στΉv Ό"-'αv5ι'α άστο/; ΓΚΡα60υρα. (Συλλογή VίaJierJ.

T"V 110 αΙώ'.'Ο. Ή πιΛcπει'α ήταν μόκιν

νιών τής Δαλματίας ξικοιφ6ζονται ατό νησι του ΛίνΓΟ, 1;06 χρησιμεύει τόσο Υιό τά γυμνάοια θολής τοι) πυρο6&.lκού δσο και Υιό τΙς ι;:σραvτiν'ις των 6;;0πτων πλοίων, Τ6 έντόσθια, loIσJTεpa τά: ένπ:ρα, είνω μιά άπό τις καθημερινές τρoφtς' τών φτωχών τής πόλης τού ΆΥίΌυ Μάρκου. Στα 1498, μαρσεγιέζοl σφαγείς άγόραζαν πρόΒατα ώς καΙ στ6 Sailit~A()1Jr της Ώ8έρνης. Άπό αίιτίς ής μαlφννΙς περκ;χές δεν ιΙσάγouν }Jόνο τά ζώα, όλ\ά κα; τούς χασάπηδες:

τόν

αΙώνα, στην Βενετία, ΟΙ χασό'flηδες είναι συνήθως όρtoί6ιol τών GriποψΟI ν6 κλέψουν ατή ... ημή τrdiλησης τών σφαγιων' σrά Βuλκόνια, Άλ6ctνoΙ, ίιοηφι:χ 'Ηπειρώτες, μi:τάνOστεύoυν μακρυά, όκόμη καΙ σήμερα,

180

sons·,

οάν σφι:ryεϊς ή πωλητές έvτooθίωYI2. Δεν όπάρχει άμφl6ολίσ ότι άπό τό 1350 ώς τό 1550, ή Εύρώττη γνώρισε μιά περΙοδο εύΤUΧιoμένης 6'rQμικής ζωης. Τήν έιιι:.χΙΙρισ τών καταστροφών τής Μαύρης Πανώλης, μέ τήν έλλεΙψη έργαηκών χεριων, αί βιοτικές σιινθηκις ητσν άνσγκαΟ'Πl(σ καλές Υιά δποΙQ" δοόλεvε, Ποτέ ΟΙ πpαγμCΠΙKO{ μισθοί αιν

•

Έλ&tικ(ι χο:ντό ... ι (Σ,Τ.Μ,!.

202

rd

}'
Heemskerck.

(ΦωΤ()ΥΡι:χφiα Α.

Dingian).

ήταν τόοο υψηλοί -δοο τότε, Στό 13138, μovαχοί τής Νορμανδίας Ίτοραπονιοιι­ πώς δΙ;ν βρίακουν πια Υιά vό: καΑΛιεργήσοιιν ,η γη «ό:νθρωπο που νό

vrol

θέλtl νό κερδίοει όοα κέρδιζαν έξι υπηρέτες ατήν αρχή τού αίώνφ,3J. Αύτό ε{ν(ιl τ6 παράδοξο. σrό όποιο πρέπα νό έπιμείl,'ουμε, έπι:ιδή &τn:ΡΙάΧύει ouχνά ιι αnλOυστευTlKη άποψη ΟΤI, 000 ύποχωρεl κανείς πρός τον Μεοάιωνα, τόοο τnό πολύ 6υθίζι::rαι μέσα στην άθλιότητα. Στην πραγματικότητα, άν μl­ λήοοuμt Υιό λαίκό Βιοηκό i:πIπεδo, δηλαδή ΎtιJ: τήν πλειοψηφία, άληθείιεl τ6 άντΙθετο. Άδιάψωστη λετπομέριια: πρίν όπά ,.6 1520-1540, (l1'ό άΡOlOKα10Ι~

κημένο ακόμη Ιanguedο" χωΡ1ΚΟ/ l«(1ί τεχνίπς τρωνε ό:σπρο ψωμί3~. 'Η έτrι-

ΤροφΙςκο

203 &είνωση όξόνεταl όσο ό:'rroμαιφυνόμαιπε ά'ττό τό ~φθl\lόπωροο 1'00 Μεσαίω­ να κα; έξακολουΘεϊ ώς τό μέσα άκόμη τού 1901.1 αIι,ίwςι. 'ΕΠιπΛ(ov, σέ: όρlOμέ­ νες χώρε.ς της Άνστολι"ης: Εύρώπης:, fδια-rrιρα στΟ: Βαλκάνια, το κατρακύλι­

σμα συνεχιζεΤω όκόμη "σΙ μιοούντος: τού

2000 αΙώνα.

tH μερίΔα rcV κρέαtOς ελαττώνεται άπά τά 15j() Στήν Δύση, οΙ περloρlσμDί έμφανΙζοvml ήδη Cmό ίά μroα 1'ου 160υ αΙώνα. Ση1ν IouaBia, γράφει ό Heinrich Mίille( το 1550, "σrό σrrίl1 τοϊί χωρικού διν έτρωγαν δπως καΙ σήμερα. Tόn, όtrήΡXξ κρέας καθημερινά καΙ {ΠΙς μεγάλες γιορτές καί ατά συμπόσιο ίnyηρχt ίntφ<ιφθoνία φαγητώΨ το τραπέζια λύγ;­ Ίρν κάτω άπό "(ό βόροο; τους. Σ~μεpα, όλα l:lv(Iι τελιίως διαφορετικά. ΤΙ κα­ κοριζικιά δλα σαιό τό χρόνια! τι άιφiθει:α! Ή τροφή και τών πιο Εύπορων

χωρικών είναι ~εδΌV Χ-έιΡότφη άπ' ό.τι τών χθεσινών μεροκαματιιΊρηδαιν κσί

τών 6αλtδων,.,3 . ΟΙ Ιοτορικσl εΙχαν άδικο τUι1KCι- VΌ μ~ aUYKpστήODUV αιJτέι; τΙς tπαναλαμ6avόμtνe;: μαρτυρίες' τΙς έρμήνι:οοαν tπffJo ....a σάν τ'1ν 6-ρρωσrη~ μέvη άνάγκη ποό Eχouν ΟΙ άνθρωποι νά έξιιμνουν τΙ.; περσσμένξς έποχέ<;. "nou εΊναι ό καιρός, σύντεκνοΙ μoυ~ J έξηγεί hιας γέρος 6Ρf:'fόvοs χωρικός (1548), "πού θά ήταν άπρεπο νά Θλέ1Τεlς νά περνα μl6: ό1Τλή γιορτή χωρί-ς κάποιος άπό τό χωριό νά μήΥ καί\έσεl ολους τούς άλλου') σΙ yεCιμσ για νά φόνε τήΥ πουλάδα του, τό χηνόπουλό του, τό χοιρομέρι το\.!, τό πρώτο του

6ρνΙ KOI τό κολύτερο μέρος τού γoυρouνόπoυλoυ ΤOI)~;1' "Τό ... κοιρό τού πα· τέρα μου», εΥραφε σrά

1560 ένας νορμανδός

είrrrσrρΙδης, «εΙχαν όλες τίς μέρες

κρέσς, τό φαγητά ήταν άφθονα, Kι:rrέθσζαν τό lφαοί σά νά ήταν νερό1»7, Πρϊν άπό τούς ΘρησκευTlκοός ποί\έμοιις., σημ.,ιώvεl ένας άλλος μάρτυρας, ο! iιχωρικοί [ατήν Γαλλία] ήταν τόσο UAOOOIOI καΙ γεμάτοι άπ' όλα τά άγα:θά, 1'6: amTIQ τους ήταν τόσο καλά tτηπλωμένα, εTxαv τόσα πολλά 11'οvλερlκά καί

ζώα, σάν νά ή1'αν είιyεvείς ..3II. Τά πράγματα άλλαξαν τελείως. fόρω σrό 1600, ΟΙ έργάrες τι:ΟΥ όρυχεΙων χαλκού τού

t

Mans{eld, σrήν

~Avω Ιαξων(α, δΙν μπο­

ρούν μΙ τό ήμερομίσθlό τους παρά νό: άρκοίινταl σι ψωμΙ κουρκουη καΙ λαχανικά. ΚαΙ ΟΙ ύφαντές 1'ης oιwτεχvίας 1"ής Νυρεμβέργης, παρ' ό,η πολύ προνομιούχοι, παρσπovlοiJvtάΙ, στά 1601, όl'ι διν παίρνουν πιά 1ΠΧρά τρείς φορές την έθδομάδα τό κρέάς Ήόυ τού<; άνήκει, κανονικά, κάθε μέρα. Σ' αότό ΟΙ πρωτομάστορες ότrσvτoίw δη μέ {) kreutzef1!i γtά τροφεΊα δένjJΠQpoi)v v6; ΥεμΙζουν όλες W; μέρες μέ Kρiας τήν κοιλιά τών σμνrρόφων τ!')uς'~.

Τά απηρό ξΙνοι τά πρώτα πού ύπερτιμώνται fιδη όπό έκεJvη την έποχή. Με την (ιόξl'Jση της τιμής τους, δέv ί:tπάΡΧOυν χρήματα Υιό περπτά ψώνια, Ή κατανάλωοη κρέατος μακροπρόθεσμα όλο και θό έΛσπώνετro. καΙ αύτο, τό έπανσλσμβάνω, μέχρι περiτroιι τό 1850, Παράξενη Vπoxώρηση! ~0χ1 βέΒαιο: χωρίς τΙς άπαραίτητες άνάπαιιλες; καΙ έξαφέσε.ις: όπως ατήν Γερμανία, την έπαόριο τού Τριαl(ovroεroύς Πολέμου, όπου τό ζωικό κεφάλαιο θά άναrrα­

Ι Ι

ραχΘεί γρήγορα σt μιά χώρα συχνά ά&!α άπό άνθρώπους' δ1τως οτίς περιο­ χές τού Auge Ι(αί του Bessin, άξιόλοΥες γαιες της Νορμανδίας, άJrό τό 1770 Wς τ6 1780, περίοδο πού ή Τιμη τού κρέατος έξοκολουθεΤ vΆ όνφχεταl ένώ τοο σταΡΙΟύ νό mφτEl, ΆVΠKαθlσroνν την KαλλιέρΎtlά δημιytρlαιι:ώy μέ τή ... κτη.

ναφοφΙα. Αίπό κράτησε τσυλάχlοτον ιi:ις 1"0 1785, 1"η χρονιά τής μεΥάλης lφ/­

[.

,

σης στΙς βοσκές. Συvέπεlα ό:ρχ:ετά λογική: ι'ι άνφΥία, η καταφυγή στην επΟI-

Τeοφις καΙ ποτά

204

1'tfa

καί σrήν ιrλανόδια ζω.,

fvar; οημανnκου

άριθμοϋ φτωχών χωρικών που

εΙχαν άΡχίση τότε νά ή"έφτουν θόμαια μιας δημογραφικής άνόδου μΙ βαριές

οuνέ'ΙΤιιες ...<W. 'Ωστόσο τό: έτrεIOOδlα αότά διαρκούν λίγο, καί οί έξαιρέοεις δέν ακυρώνουν τον κανόνα. Ή παραφρoomιη. ή έμμονη Ιδέα Ύ1ά όργωμα και τrαpoyωγή σταΡΙΟύ, &Iσrηρoίιν τά δlκαι,iψατά τσυς. Σ:ro Mon1pezat, μικρή πόλη 1'00 Κώω Quercy, 6 άριθρός των χσυάπηδων μειώνtrol άδιάκοιrα: 18

σrό

155Q' 10

στά

1556- 6

σrά

1641· 2

ιπά

1660' 1

στά

1763....

Άκόμη κι άν ό

άριθμός τών ΚάΤοίκων του .έλσtτωνεται στή διι'φκεια αίπης ,ης περιόδου, ή

συνολlκή άναδιτrλωση ΔΈV εΙνOl 13 πρός 1, δπωι; συνέΒη μέ τσύς χασάπηδΕS41. Άριθμοί πού άφoρoΊW το Παρίαl δείχνουν, άπό 1'6 1751 ώς τό 1854, τήν trrlOιG κατανάλωση νά ποικίλλει ά'ιτό 51 ως 65 κιλά .φέcτtoς οφαγεΙοl) άνά κάτοικο, άλλά τό Παρίαι εlναι Πςιρί('lJ. ΚαΙ ό Lavoisier, ποό το" άτrοδfαι;ιτήν ύψηλή καιάνόλωοη 1'ών 72,6 κιλών aτήν άρχή 1Ίίς 'Eπανt'ισrασης, υπολογίζει τήν Ιδια σrryprl 1'ήν μέση Kαmναλωση της r αλλίας σΙ 48,5 "ιβρες (κόΒε λί8ρα:

Πώληση παστού lφk:tmς, Tacu1num $Mitatl5 , 'Εθνικής ΒιΒλιοθήκης ΠαpιoιoύJ.

ίη

medicina

(άpxfς

1Sou

αlώvo). (Κλισέ

Τροφέςκαί

205

488 ΥΡ.),

δηλαδή

23,5

κιλά, άριθμός πού όλοι ο] σχολιαστές έξακολουθΟίιν νό

θεωροίιν α]σιόδοξ ο4Ζ. Τό Τδιο καΙ Kσrό τόν

180

αίώνα, στό Άμβοίιργο (πού

βρίσKεrαι πλάι σrήν Δανία, προμηθεύτρια κρέατος), ή έτήσια κατανάλωση φτόνεl τό

60

κιλό κατ' άτομο (όπό τό όποία, εΙναι όλήθεια,

20

μόνον κιλα

εΙναl φρέσκο κρέας). Ί>Jίλό γιό τό σύνολο της Γερμανίας, στήν όρχή τού 190υ αίώνα, εΙναl κατώτερη όπό

20

κιλά κατό κεφαλήν έτησίως (όντί τών

100

κιλών

στό τέλος τού Μεσαίωνα)43. ουσιαστικό γεγονός παραμένει ή άνισότητα με· ταξύ τών διαφόρων πόλεων (τό Παρίσι, π.χ. εΙναι φανερά είινοημένο όκόμη

(

στά 1851) καΙ μεrαξύ πόλεων καΙ υπαΙθρου. Στά 1829, ένας παρατηρπτής γρά­ φει κατηγορηματικό: σΣτό έννιό δέκατα της ΓαλλΙας, ό άπορος Kα~ό μικρός καλλιεργητής δέν τρέφονται μέ κρέας ούτε μέ παστό, παρά μόνο μιό φορά

τήν έβδομόδα»44. Καθ' όλη τήν περίοδο έκμοντερνισμοο της Ευρώπης λοιπόν, τό προνόμιό της σrήν κρεοφαγlα άπOδυναμώνεrαι καΙ δέν θά υπάρξουν μέτρα όπOKσrά­ στασής του πριν τά μέσα τού 190υ, όπότε γενικεύεται ή χρήση τεχνητών λιβα­ διών, ή όνάτπυξη της έπιστημονlκης κτηνοτροφίας καΙ ή έKμεrάλλευση της κτηνοτροφίας τού μακρυνού Νέου Κόσμου. 'Η Είιρώπη θό έξακολουθήσεl γιά

πολύν καιρό νά πεινάει ... Τό 1717 στήν Brie, στήν έλεύθερη φορολογική περι­ φέρεια τού Me[un, πού Ισοδυναμεί μέ 18.800 σημερινά έκτάρια, τά 14.400 έκτά­ ρια εΙναl καλλιεργήσιμες γαίες, έναντι 814 πού εΙναl λιβάδια, σάν νά λέμε: τΙποτε. Καί, άκόμη, σοΙ όΥροκτήμονες δέν κρατούν γιά τΙς άνάΥκες της έκμε­ τάλλευσής τους παρά τό όπολύτως όναγκαίο», πουλώντας, καί μάλιστα σέ καλή τιμή, τό χόρτο στό Παρίσl (γιά τά πολυάριθμα όλογα της πρωτεύου­

σας). ΕΙναl όλήθεια δτι στίς όργωμένες γαίες τό στάρι δίνει, τόν καιρό τών καλών συγκομιδών, άπό12 ώς

17 καντάρια τό έκτάριο.

'Αδύνατον νά όντιστα-:

θεί κανείς σ' αίπόν τόν άνταγωνισμό καΙ σ' αίπό τό δέλεα ρ45. θά λΈΥαμε δτι υπηρξαν κάποιες δlαβαθμΙσεις σ' αύτή τήν υποχώρηση. ΕΙναl περισσότερο φανερή στΙς μεσογειακές χώρες άττ' ό,τι στίς βόρειες μέ τά πλού­ σια βοσκοτόπια. Φαίνεrαl δτι ΟΙ μερΙδες τού κρέατος έλσrrώθηKαν λιγότερο γιά τούς Πολωνούς, τούς Γερμανούς, τούς Ούγγρους, καί τούς Άγγλους, άιτ' δτι Υιά άλλους. Στήν 'Αγγλία μάλιστα, τού 180υ αΙώνα, θά γΙνεl μέσα στήν

όΥροτική έπανάσταση μιά άληθινή έπανάσταση τού κρέστος. Στήν μεγάλη λονδρέζικη όΥορά τού

leaden Hall (1778),

κατά τά λεγόμενα ένός Ισπανού

πρεσβευτή, φέσα σ' ένα μήνα πουλούσαν περισσότερο κρέας άιτ' δσο κατα­

ναλίσκει δλη ή Ίσπανία μέσα σ' ένα χρόνο». Έν τούτοις, άκόμη καΙ σέ μιά

χώρα σάν τήν 'Ολλανδία, όπου ο] «έπίσημες» μερίδες εΤναl μεΥάλ ες46 (όν δχl άκριβεϊς), τό διαιτολόγιο έξακολουθεί, πρΙν όπό τίς βελτιώσεις τού τέλους τού

180υ αΙώνα, νά μήν εΙναι καλά Ισορροπημένο: φασόλια, λΙγο παστό κρέας, ψωμί (κριθαρένιο ή σικάλεως), ψάρι, λίγο λαρδl, κυνήγι όποτε τύχει ... Άλλά

τό κυνήγι πρooρίζεrαι συνήθως ή γιά τόν χωρικό ή γιά τόν όΡXOVΤα. Ό φτω­ χός τών πόλεων δέν τό γνωρίζει καθόλου,

.. γι'

αυτόν εΤναl τά ρεπάνια, τά

τηγανητά κρεμμύδια, τό ξερό όν όχι μουχλιασμένο ψωμί ή τό γλοιώδες όπό σίκαλη καί τό μικρό ποτήρι τής μπίρας» (τό «διπλό» εΙναl γιά τούς πλούσιους ή τούς μπεκρηδες). 'Ο όλλανδός άστός ζεί ό Ιδιος λιτά. Βέβαια, τό hutsepot, τό έθνικό πιάτο, περιέχει κρέας, βοδινό ή άρνΙσιο, άλλά κομμένο σέ λεπτό κιμά καί σερβιρισμένο πάντα μέ φειδώ, Τό δείπνο δέν εΙναι συχνά παρά ένας 47

χυλός άττό ύπολείμματα ψωμιού, μουσκεμένα στό γάλα • Έξ άλλου, μεταξύ γισrρών, ύπάρχεl πάντα ή Kσrάλληλη στιγμή ν' άνοίξουν τήν συζήτηση περl

206

τού άν Γι KρεoφaγΙα εΤναι ώφέλψη ή βλαβερή. ~'Eγώ τrισrε(ιω~ι Υράφεl πολύ φρόνιμα ό Louis Lemery (1702), ιιχωρΙς νά ύπε1σέλθω ο' όλες τις συζητήσεις που μο6 φαίνονται άρκπσ άχρηστες, δη μπορεί καvεις: νά πεί πώς ή χρήση

της σάρκας τών ζώων εΤναι ι<σr6λληλη, φτάνει VΆγlνεται μέ μέτΡο ...48.ιι LΙiYXρόνως με τήν μείωση της J.ιερΙδας τού lφΙατος, σημειώνεται καθαρή αίιξηοη '1ης κατανάλωσης τού Kαιrvι01'Oι) η τού πασroO ιφέσroς. Ό Wemer Sombart μlλησε, όχι άνσ.iτια, ΎΙ6: μl6:ν tπανάσrαoη τών άλλάVTlΙ<ώv ήδη αιrό

τό τέλος τού 150υ QlGwa, 6ναφερόμενος ςrrήν τροφή τών τrληρωμότων των πλοΙων. Πολύ περισσότερο σrήv ΜεΟΟγεlο, δπου τό παιπό ψάρι κι άκόμη πιό l1Ί)λύ ή παραδοσιακή Ύσλέτα άtτoτελoυν τ6 οίιαιαοηκό δlαπολόΥΙΟ τών ναυ­ τών πού μπαρκάρουν, 'Αρχίζοντας ήδη Cmό τό Κάδιξ Kaf σ' όλον τόν όπέρα· ντο ΆτλαvrΙKό, 6ασιλεόεl τό πασrό 80δlνό, v.aca $.aiada πού χορηγούν ΟΙ

r\

ΊσπανΌΤ γιά τή τροφοδοσlα τών πληρωμάτQ>ν ήδη ιmό τόν 160 αίώνα. Τό παστό βοδινό έρχεται κυρΙως άυό τόν Βορρά, l&ιαί1'tρα άπό την Ίρλανδία. η όποΙα έξάγει έπίσης καί άΛμυρό Βούτυρο. Άλλά δέν -εTνw μόνο η τροφοδοσία 1'ών πληρωμάτων t'ιm:όθιίνη Υιά την διάδοση τών 'Παστών κρεότων. wO σo τό

κρέα<; άνα&ικvύεταl βαθμηδόν σΙ ιΙδος πoλιrrελεΙας. τά άλλαντικό yiνσνrαι ιΊ κοθηJ.lερlνή τροφή τών φτωχών (συμπεριλαμβανσμένων σύντομα καί τών μαιίρι).)'.' δούλων της Άμερικης}. Μετά τό καλοκαΙρι. στην Άγγλία, tΛλεfψεl φPOOKΩV τΡοφίμων t ,τό trσσrό 805ινό ήταν τό βασικό χttμερινό mότοι>. Στήν

Βουργουνδία, τόν 180 σlώνα, .6 χοίρος' δίνει τό μεΥαΜτερο μέρος το!) Kρέα~ τος πού KαταναλΙσκtτ'oι σrό σπίτι τού άγρότη. ΛΙΥες εΙναl ΟΙ άπογΡσφές πού δέν όναφέροuν μερικά κομμάτια λαρδιού aτά δoXε:io: μΙ τά 1Ταστά. Τό φρέσκο

κρέας εfναl πολυτέλεIΘ πο" τήν κρατούν Υιό τοός άναρρωνuοvrες 'ΚαΙ τόσο άκρlΒό, άλλωστε, 'Ποό δέν μποροΙΙν πάvrα νό Ικανοποιήσουν αCιτή τήν άνό:~

γκη.ιι 49 • Στήν Ί.αλία 'Και 1"ήν Γερμανία, ΟΙ πλανόδιοι έμποροι λουκάνικων (Wurstha.ndleι'j άπaτεΛoUΝ μΙρος 1Όύ τoτr1oυ τών πόλεων. 16 Βοδινό και, πιό 11'<.ιλύ όκόμη, τό 1Ταστό χοιρινό, δίvoυν σroιJς φταιχοι)ς της Ευρώπης την ι~

σχνή μερίδα τους σέ κρέας, αιrό τήν Νόπολη Ux; τ6 'ΑμΒουργο, ό1τό τήν r ολ· λία ώς τά Πξρίχωρα Ύής 'Ayfac; Πετρούπολη/,). 'Αναμφιβόλως, όπάρχουν, κι έδώ άκόμη, έξσιρtσεlς. Ή κuριότφη όπό αό­ τις τΙς έξαιρέotlς εΤναl Ιδιαιτέρως σημαντική; ΟΙ ~Aγγλol «δέν ζούν παρό μΙ

J.

κρέας», γράφει ό Ρ. Grosley σr61770, ιιΉ ποσότητα τού ψωμιού πού κατα­ ναλώνει ξνας Γάλλος τήν ήμέρα θδ μποροΟσε νό φτόσεl γιό τέσσερις

"ΑγΥλους»50. Τό νησί tfvaI άπό αύτή τΓιν άποψη η μόνη "όνετπυγμένη» χώρα τής Είιρώπης. 'Ωστόσο, μoιρtιζεrαι αύrό το προνόμιο μΙ πολλές όλΛες, σχεn­ κά καθοοτφημένες

mPIoxts. Στά 1658, ή Mademo!selle de Montpensier, μιλώ­

ντας: \'1ά τούς χωρικούς της τού Dombes, μάς ΛUI δη ιιεΙναl κα.\ά ντυμένοι ••.. [δη 'ΠΟτέ δέν πλήρωσαν] τόν φόρο taille·~. Καί npooθtro: .Τρώνε τέασερις

φορές: την ήμέρα Kρtαs.S1, πράγμα 6έ6Qια παρ οηι<αινεl συζήτηση, άλλο θά μτroρoOαι: να εΙναι καΙ !τσl, καθώς τό

()Qmbes aτόν 170 αΙώνα εΙνσl ζ:ι:κ6μη

μιά

πρωτόγονη Ι:ΙVθυylεlνή περιοχή. Κι αότό Υlοτί, ο' αίrrές τις περιοχές όπου ό ϋνθρωπος στrαv!ζεl, iJoφeoνoUΝnεpIoaόTεpQTCi ζώα, 01κιακά καίμή, Θά μπο« ρούσε άλλωστε αυτό πού όποτελοΟσε καθημερινή τροφή ατήν Ρίγα. τόν Kαl~ ρό του Μεγάλου ΠέτΡΟIJ, ή ατό Βελιγράδι, τόν καψό τού Tavernier (όλα εκεί

"ήταν έξαιρεrΙΙCώ, μολονότι ~σέ τπτοτένισ τιμήι, τό ψωμΙ τό Kρασf, τό κρέας,

,01

τεράστιΟ! λοΟτασι καΙ ΟΙ KUΠρΙνOI πού ψαρεύουν aτόν Δούναβη καΙ 1'όν

IdBof2. νά φανεί σ ίμδ:ς τούς άνθΡώπους 1'QO 2000 αΙώνα iroM καλότερη

ί

Τροφές και

207

ά1:rό τήν τροφή σrό Βερολινο, τήν Βιέννη ή άκόμη κο} σrό

nopfOt,

Πολλές

Crπόκληρες xWpe.;; δέν είναι φτωχότερες; ώς πρός τό άνθρώπινο δυvσμlι.:ό άπό τI~ πλοόσιει;. Τό Βιοτικό tmπεoo παραμένει μιά σχέση άνόμωα στόν άριθμό τών άνθρώπων καί την ποσότητα τών μέσων ποΙ> εχουν στήν διάθεσή TOUS.

<Η Εύρώπη παραμένει,

f:v

ταύτοις, πeOν~αιoϋXΩς

'YrrO~CIePJGPtvO προνόμιο Υιό τήν Εόρώπη, ώστόσο προνόμιο. Φrόvει ηράγ~ μαιl νά άναλογιστούμε τούς άλλους πολιτισμούς ... Στήν 'lαπωviQJI, λέει ~ας Ίι:πrανός (1609), «δέν τρωνε παρά τό κρέας τών θηραμάτων 1TOU OK01"ώνOιJν

σrό κuvήγι,,5:J, Στήν Ίνδία, εύ,.ι,.ιχώς, ό πληθυσμός αίσθΆVεrαι φρΙκη Υιό τήν κρεοφαγία. ΟΙ σrρσηώτει;τoϋ Μεγάλου ΜΟγΥόλου, του

Aureng Zeb, ούμφαι-

ΤροφΙς καΙ πaιι;ί

208

να μΙ τά λεγόμενα ένός γάλλου Υιατρου. txouv πολύ μικρές άπαιτησεις ώς πρός την καθημερινή τροφή: .. Φrάνει vά 'χουν τό kltcheris, δηλαδή bια μείγ­ μα ρuζ!oO καί άΛλων λαχανικών πού πάνω rouς ρίχνουν καυτό βούτυρο ...

και είναι εόχCφΙΟ1ημένοΙ$. Αότό τό μείγμα εivoι Ol'ήν τηκryματlKότητα φπαγ~ μένα 4'άπό ρίιζl, κόυκιά κσl φακές

KcnravlatJtvo

σrό γουδί καί ψημένα ο},ο:

μαζΙ~54 . Στήν Kfva τό κρέας εΤναl σπάνιο, Δέν ύπάρχουν σχεδόν καθόλου ζώα σφσ~ γείο\}: ό OTtITJκ:ό1) χοιρος, θρεμμένος ατό ι:rrτΙn mτό τά άποφάγιο: τού τραπε­ ζΙΟύ, καμμιά φορά καΙ μέ έλάχιστο ρύζl,<τά πουλερικά, τό κυνήγι, άκόμη καΙ

όΡ10μένοl σκύλοl1Τού προοφέρovrαι όπό τά εΙδικό σφαγεία "γδαρμένοι η μι~ οοψημi.νΌΙD άπό πλανόδ10υς πωλητές μroσ σέ κλουβιά σαι. τά γοuρουν6ποu~

λα το() Ύάλαισος ~ τά κατσικάκια l'ης ΊσπανΙας, λέει ό πατήρ

de L.as

C<ιrte:s

- δλσ αι.'m;t τά ζώα, όλιγάριθμα, δtν θά μ1ίΟΡοuσαν νά Ικανοποιήσουν τήν τreiνα ένό<; πληθυσμου πέρα Υιά πφα κρεοφάγου. Μέ έξαίρεση τους μoyyoλl~ κοιίς 1ίληθυσμοu<; όπου τό θρασrό άρνί εΝαι κανόνας, τό κρέας δtν σφβίρε~ τuι m:rri Φt; αότόνομο πιάτο. Κομμένο σέ 11'όλό μικρά KoμμσrάKια μεΥΙθου') μιάς μmJι)κιό:ς, κάποτε μQλI(TΠI σt κιμά, ι:mOTWi άttΛΏS συστατικό τού ιsai~

τών πολυάριθμων αύτών μlκρΦν ττιάτων αιτου ΆVΑKσn:Uoυν Kρέι:;tτα ~ ψάρια μέ λαχανικά, (ιάλτάtς: καΙ ό:ρτόμι:;tτσ γιά ν6 συνσδεύοιΝ τό τro:ρσδooιαKό pUΖI. ~Oαo Aκλεrrrυoμένη και ίιποΑΟΥισμένη κι Άv εlναl πράΥμση αίrrή ή Koυζiνα, ξ:κτrλήσαει τούς Ευρωπαίους, πού, aτά μάτια τους, φαίνεται φτωχή, 'Ακόμη κοΙ ΟΙ πλοίισlοι μανδαρlνοl, σημείωνεl ό πατήρ de las Cortes, lΙότσιμπούν ί\ές Υιό νό 1Όός άνοΙξεl ή όρεξη, μερικές μπουκιές χοφινού ή κοτόπουλου η κά­ 'Π'οlο\) &λλου κρέστος, [.,.1 "000 πλούσιοι iΊ σπουδαίοι 1(1 άν εΙναι, τό ι<ρέας

πού KσrαναλlσKoυν εfVΑI έλι:ιχtσrσr<πo σέ 'Π'οσότητα, κι άν ίό έτρωγαν όπως έμείς οΙ Εύρω-παίοl. δtv θά τούς lφr(I\t(W μέ κανένα τρόπο όλα ίά ε1'δη ί(ίιJ κρέατος ποό !χουν Ι ..] ·Ολα τά ζωιχά lrρoίόν1'α της Κίνας δtν θά άρκοόσάν

γι' αότό.~. 'Ένας Ναπολιτάνος, ό

Gemelli Qreri, ό όποίος διασχlζει τήν ΚίVά

στά 16% άttό την Καvrόνo: ατό ΠεΚ!ΥΟ μΙ έπιστροφή. γίvεroι έξω φρενών μέ τ;ς φυηκές; τρoφlς πού βρίσκει ιπά πανδοχεία καί αι όποίσ; εΙVO:ι κατά τή )Vώμη 1Όυ κακοψημένες. Γι' αUτ6 άγοράζεl ποuλάδΒ; η άθγά, φασιανούς,

λαγούς, χοιρομέρι, πέρδικες, δ1Τοτε τά 8piOKtt κατά τύχη σής άγορές ..•5I'i. Γύρω σrά 1735, lνας εύρωπαίος παρατηρητής συμπεραfνει: c-Apo: xρ~άζo­ ντοι Λιγότερο έδαφος γιό νό θρέψouν τό ζ(ί)α τους». ~Eνας Ιεραπόστολος '100 Πεκ(νου, σαράντα περίπου χρόνια άΡΥότερα, έξηγεί μέπερlOσσrερη άκρΙβεlα:

ιιΤό ύτι'ερόριθμο τού πληθοομοΟ, τσυ όποιου ΟΙ σύyχΡQνQI φιλόσοφοι της Εόρώπης δΙV UπOψιάατηKΑVτό μειονεκτήματα καί τίς συνέ'παις», όποχρεώνεl τούς Κινέζους -ινά άvnπσρtλθoυv τήν λόση τών 60δJVών κα! τών κοπαδιών,

επειδή ή Υή που θά προμήθευε σ' αότά τά άνσyκσiα πΡό<ς τό ζi'jν εΙναl άπα- . ραίτητη

yto

την διcπpoψή Τών άνθp<ίrιτων$. Έξ ου και ή έλλειψη .λrπαoμά­

των Ύtά τό έδαφος, βρώσιμοΙ) Kρtαmς καΙ άλόγων γιά τόν τrόλφo», έξ 06 καί «περιοσότερη δουλειά κα; πιό 'Πολλοί άνθρωποι, ytά νό; !χουν τήν ίδια ποσό:­

τητα δημητριακών όπως άλλοΟ •• Καί oυμ;tφαίνει: ~Τηρoυμένων

-rUw

ΌVoλo~

γιών. ύπάρχουν τουλάχιοτον δέκα βόδια αιήν rαMfa έναντι ένός οτήν Κi·

να.57 • Ή Kινε.ζtι<ή λoγon:χνίι;ι παρέχει παρόμοια στοιχείο:. Σ:τήν έποχή "Τών Ταίνγκ, ι<αιn::ιιος ίmερόmης: πεθερός: ρητορείιεl: ιιΤΙς προάλλες, ηρθε. ό γαμπ-ριJs μου καΙ μου έφερε δύο λίβρε,!, ξεραμένο έi\αφlσlο κρέας, ποό τίς 6λfπετε ατό πιά-

Tρoφ~"α{

209

τσ •. ~Λλλoς, χασάπης αυτός, Jνuι γψάΤος θαυμασμό για κάποιο υψηλό πρόσωπο τό .όποίο έχt:ι τιφισοότερό χρήμα κι άπ' τόν ίδιο τόν αύτοκράτο­ ρα .. καΙ πού οτό σrrίη Τ(1) ζοΟν τoVΛάχιOΤΌV μερικές δεκάδες συγγενών κα! ίmηρεταιν. 'Αδιαμφισβήτητη άπόδειξη: «άΥοράζει άπό αίπόν μέσα στο χρόνο 4.000 ώς 5.000 λΙBρt.ς κρέας, άιο:όμη ,",ι δταν &έ.ν γίνονται έπίόημες YIOpTt.s,,!

Κάποιο γΊορταοτικό μενού ''tΠφιf:);ει όλο κι Ολσ «χεΛιδονοφωλιές, κοτόπουλο, ττό:1nσ, οοlmlές, πικρά άΥγοίφlσ τού KoυάvyK ΤούνΥκ ..... Καί τi δέν θά ήταν οί γαστριμαργικές άπαlτήaεις μιός κcrnριτoιόζας νεαρής χήρας! Κάθε μέρα, φάρμακα άξΙας όκτώ Ierι, τή μΙα μέρα παπια, τήν έπόμενη ψάρι, μιάν άλλη φορα φρέσκα λαχανικα, ζωμός άπό 6λα:σrάρισ μπαμπού, η άκόμη ΠOΡΤOKά~

Λια, παξιμάδια, voίκραρα, τηγανητά σπουpt7ια, παστές Koφα6Iδtς ι<οι, φυol~ κά, lφασ!,

.. κρασΙ τών

εκατό λουλουδιών ...

,,~Oλα αύτό δέν άποκλείουν (τό

άντΙθcro, μάλισrαι τήν έκλέπτυνση, καί Ιδίως μιά ..., άκρα καί δαπανηρή έ"ΛL1Πννοη. 'Αλλά, Δv η πολυτέλεια τής κιvεζlκής κουζίνας παρεξηγήθηκε τόοο από τούς Εύρωπσίου!), είναι επειδή ΥΙ' αύroύς τό ιο;ρέας φ-αν συνώνυμο τής πoλUΤΈΛε~ας, Καί δέν υπάρχει καμμ[ά περιγραφή Υιό "πύργ(luς κρέατος .. πα­

ρά μόνο γιά τό Πεκίνο, μπροστά στό αυrOKpστOpΙKό άνάκτορο καί οέ όριομέ­ νε.<; τrΛστεΤες τής τrόλης. Πρόκειται tν τούτοις Υ[ό στοίΒες όπό κυνήγι πού πpoέρχε:rαι emό τήν Ταρταρία καί πoιJ τό χεψωνιάτlκο κρΟΟ θά τίι; συντηρή­

σει δόο ή τρεΙς μήνες καί εlναι «τόσο φθηνό, ώστε ενα ζαρκάδι ή ενας άγριό·

χοφος 'ΠωλοΟντοl γιά ΕVσ νόμισμα τών όκτώ~S9.

Ίδια μεrplότητo, ίδια λιτότητα στήν Τουρκία, όπου τό ξεραμένο βοδινό κρέοι;, ό πcισroυρμάι;, δέν ότroτελεί άτrλώς τήν τροφή τών στρατιωτών σέ

καφό εKσrpαrεΙας. Στήν Kωνσrαντινoυπoλη, άπό τόν 160 ώς τόν 180 αΙώνα, άν έξαιρέσουμε τήν τεράστια κατανάλωση άρνίσιου κρέατος άτιό ϊό Σαράι, ό μέσος δρος Υιό την 'Πόλη καθορΙζεται περίπου σ' ένα άρνί ή (;να τρπο 1'00 άρνιοίι J(ατά κ,εφαλήν i:tησίως' καΙ ή Κωνσταντινούπολη εΙναι Κωνστανrινoίι·

rtoλq, μιό: πόλ1'] Ή'ρονομΙΟύχος .. ,.W. Στήν Αίγυπτο, έκ πρώτης όψεως άτroθη· κη άφθοιιΙ",ς, «ό τρόπος μέ τ6ν όπόιόΙι' ζουν οί Τοίιρκοι", λέEJ ένας ταξl.sιώ'fης σrά 1693, ιιεΙναι μιά συνεχής νησn:ια, Τά γεύματά Τ(lUS, άκόμη καΙ Tc1;v πλου­ σιότερων, αιτοτελοΟνται άπό κακό ψωμί, σκόρδο, κρεJ-ψύδl κσΙ γιαο{.φΤ1" δ­

ταν προσθέτουν 6ραmό άρνί. ε1ναl γι' αίπούς σπουδαίο φσΙ ό-tν τρ&νε ffOTt ιronYΙΤOυAσ ούτε άλλα πουλερικά, παρ' όλο πoιJ ,[Ιναl φτηνά στήν χώρα (Ιό· η1,,61.

"Αν τό προνόμιο ϊώ .... ΕύρωπαΙωll 6pίCJXεTσ1 CΈ ύποχώρηση ατήν ίδια τους τήν ιjπε1po, για μερικούς απ' αύτoUς ξαναρχίζει, μΙ την άφθονία ένός άληθl~

voύ καΙ vioυ MεσaΙαwα είτε 1Τρός την ΆΥατολική Εύρώπη -όπως ατήν Oίιyγα~ ρΕσσtήν lαιOΙι{ΙCιKή 'Αμερική, στό Μεξικό, οτήν ΒραζιλΙα {στήν κοιλάδα τού Άγίου ΦραΥκίοκου, μι τήν πληθώρα άγριων κοπαδιών, όπου δημIoυp~ γεiτσι πρός όφελος των ί\ευχ:ων καΙ τών μιγάδων bιας ε(ιρωοτσι; πολιτισμός

mt

6ασισμένος aτό κρέας)' mό πολύ άκόμη. πρός τόν Νότα, γύρω άπό τό Μο­ ντεt:!ιαι:ο η τό Μπουένος 7Αιρες, όπου ΟΙ κσβσλόρηδε<) σκοτώνουν ένα δ:γριο ζώο Υιό tvα μόνο γεύμα τους .. , Αύτύ:; οΙ σφσγές: θά άφήσονν άνέποφο Ύόν ζωΙJ(ό πλοΟτσ της ΆΡΓΕVΠΝής. πού 6όοΚε! έλεύθερος J(Qf πολλαπλαοιάζεταl

έκπληκτικό, άλλά θά κσταστρέψουν πολύ νωρίς αύτό τό ότrόθεμα στήν Βό­ ρεια Χιλή' -γύρω άπό τό Coquimbo, ήδη όπά ;δ τέλος τού 160υ αΙώνα. ΟΙ μόνοι ποό θό: mιζήσοuν εΙναι ΟΙ σκύλοι, 'Πού ξανσγΝovrαl άγριοι.

Ί'ό ξεραμένο στόν ηΛlο κρέας (τό

came da sofTijc; BραζtλΙα<;) γίνεmι άμέσαις

210

1'ό Kσrαφόylo Υιό τίς πι:ιραλlακtς πόλεις "αί ToUs μούΡΟ1)ς: δούλοΙ)) τών φv­ τειών. Τό charql,1e, ξεκοκκαλισμένο 001 ξφσμένο κρέας, τό ότrOϊΌ1TσpασKΕUό~ ζεrαι aτά saIaderc$ τής. "Αργεντινής (προορισμένο J(J ξδώ άκόμη Υιά τού., δoύ~ Αους καί Υιό τήν Εόρώπη των φτωχών), άποτελεί στήνπράξη μιάν έφεόρroη

τών άρχων του 190ι.ι αίώνα, Νό δμωι; πού Υιό τιμωρία του Ινα~ λεπτεπί'λε­ τπος ταξιδιώτης aτό Υαλιόνι πσύ 1Ταιι άπό τήν Μανίλα σrό 'ΑΚΟΟfο(}λκο εΙναl καταδικασμένος aτούς tφτά ή CιKτώ μήνες της άτέλtιωτης trnστροφής (16%) νά τρώει «τiς ήμέρες lφεοφογιας [,,-1 φέτες ό:πό άγελάδσ καί 60υ66:λl, ξεραμέ­ νες oτόv ηλιο .•. πού εlναl τόσο σκληρές, ώστε δΈV μπορει νό τΙς μασήσει KQw νας άν δέν τίς χnmήoει πολλή ώρα μΙ έναν ξόλινο κόπανο, άτrό τόν όποίον δέν διαφέρουν κσ1 πολύ, omt. μπορει νό τίς χωνέψει χωρίς ένα γερό καθαρη­ κόlll, Και άκόμη τnό όηδ,ασrtKό, τα OKOVfIijKItI βρίθοlΝ ο' αύτές τίς φρικτές

τροφιςω: _Ή άνάγκη για ιφέας δέν γνωρίζει νόμο, μα ούτε καΙ ύτrάρχει τέrOlOς νόμος, "Ετσι, παρ" όλη τήν άπέχθιια τroύ τούς προκαλοΟΥ, ΟΙ λαθρέμποροι τών 'Αντιλλών Kaf ΟΙ Μαύροι τής 'Αφρικής σκσr«woυν καΙ τρώγουν τους πlw

θήχοw;, κατά τrp01"ίμηOη τους μlκρους, ΈVώ σrήν Ρώμη ΟΙ έξαθλιωμένοι καΙ ΟΙ φτωχοΙ 'E8pαiol ,ό'Υοράζοιιν 80υΒαλίοιο κρέας, τιου πουλιέται οέ ειδικά χαώ· πικα, πράγμα που κάνει τοιίι; κοινους θνητούς \16: άνατριχιάζουν. Στό'ΑiΧ-en­ Provence έπίσης μόνο γόρω aτά 1690 άρχιοαν να σκΟ1'ώνουν καΙ νά τρωνε

«600ια,"" έτrειδή αύr6 τό .χοντρό κρέας:> εΊχε γιό πολύν καιρό τη φήμη τού

άvθυγιεινoOtιJ " ΆvτΙθετα, o-rήν Δανία,

,ro άί\ογΙσlο κΡέας πουλιέται στην άΥο­

ράι>, άναφέρει, λίγο όηδιασμένnς, ένας γάλλος ταξιδιαιτηςΜ. ~H καλοφαγία

If οΙ ύπερ60λές τσiJ τραπεζΙΟύ Μaά τόν 150 καί 160 αίώνα, ή μεΥόλη πoλl)'fiλεια "1'00 τραmζ!oO θά ό.φορά aτήν Εόρώπη τδπολό μεpΙKoιJς προvoμιούχοuς, Kαρπ~ ύτrερ60λών, σχεr!ζε­ ται μΙ τ6 σπόνια φσγητά ποό κατσναί\ίσΚΟV'fQI μέ όφθονΙα,

•Από

τά ίδια

τρiφoVΤάl υσrερα ΟΙ όπηΡέπ:l), καί τά i'rπoλείμματα, όκόμη καΙ χαλαομένα,

τrωλoίιvται σέ μεταπpό;rει;. ΓίνOVΤUI υπερΒολές: lf<'XPσγyέλλouv σrό ΠαρΙσl μιά χελώνα όπό τό Λονδίνο, .φαγητό [17821 πού στoιχ!ζt:ι χίλια οκοοοο, γ;ο 'Ιό μπουκωθούν μ' αύτό iφτά ή όκτώ καΛQφσγάαι.s", ΣυΥΚΡΙΤιro, έναt; ψητό!) άγριόχοφος φαΙνετοl κάτι τroλύ οvvηθlσμΙVO, «Mόλιι;rrα1>, μός λέει ό ΤδlΟς μάρτυρας, .τΌv είδα μέ τά μάπα μοιι πόv<ι) ι;rrήν ψηι;rrσplά' ό άγΡJόχοιΡος ίοό 'ΑΥίου Λαυρεvτίoυ δΈV ήταν πιό μεγάλοΙ), Τ6ν περιτρlγUΡίζQVV μέ ΆVΘρα­ κιά 'Πού φλέγεrαl, τόν παραγιμιζουν μέ φουά γιφό:, τόν /(oρώVovv ;.ιέ έξαφε­ τικά λί'Πη, τό", 1Tεpιχύvoυν μέ τά mό εύγεσro κρασιά και τόν σερβίρουν όλό­

κληρο. μέ τό xεφάλI •..:>6S, Έπειτα ο! συνδσlτυμόνες μόλις καΙ δοκιμάζοuv δισw φaρα μέρη τού ζώοv. __ Μ' αύτά χαριεντίζονται ΟΙ πρfγKlπες. Γιά ίάν βασιλιά

καί τά σvrπισ τών ΠΡOΥXόντωv-, olπpoμηθεvτέι;; γεμΙζουν τά ιroφίν;α τους μΙ ό,τι έκλεκτότερο ύ'ιτάρ;φ στr~ άγορές: κρέας, κυνήΥ!, ψάρι, Γιά 1"6 γεύμα τών «παραKαηΑVΏν" άφήνουν

1"6: χειρόη:ρα

κομJjαιια, καί μάλιστα σέ τιμές άvώ­

τερες άπ' δ,τι πληρώvo1JV ΟΙ τrλoόoιol' καΙ τό χειρότερο, αίιτό ίό έρπόρωμα

εΝαι συνήθως νoθεuμένo, «01 .cρroπω'λες τού ΠαρlOlaυ 1'ίς: παραμονές τής Έπανάσrασης τrpoμηθεόooν τό μ~ σιrrrlQ μι τά καλότερα μέρη τζιύ 6tr 5100- aτό λαό πουλάνε ίά 1ταρακστιανά μέρη Ι(αί προοθέτουν άκόμη κα; 1(6\(· καια, πο",.6: άτroκαΛooν, εΙρωνΙκα, όJroλαύσεJς». Τ6: χεφότερα κομμάτια, οί

Τροφές καί

211

«κατιμάδες,., τά ύπολείμματα Γι ό,τι είναι Υιά πέταμα, πού τρώνε ΟΙ φτωχοί,

lTOOAouvrQI έξω άτr' τά κρεοπωλεία 66 . "Αλλα παραδείγματα σπάνιων φαγητών: ΟΙ άγριόκοτες, Γι άκόμη ΟΙ οιταρή­

16.000 λίβρες στό γάμο τής πριγκίπισσας de Conti (1680)67. Αύτό τό πουλί τών άμπελιών άφθονεί σrήν Κίιπρο (ή όποία τό έξήγε τ6ν 160 αίώνα στήν Bεvετία, συvrηρημένο μέοα σέ ξύδι)' ζεί έπίσης καί στήν ΊταλΙα, τήν Προβηγκία, τό LanguedoC'l'. Τά πράσινα στρείδια, τά φρέσκα στρείδια τής Διέππης Γι τού Cancale, ποίί φτάνουν τόν 'Οκτώβριο, ΟΙ φράου­ Βρες: KαTΑVDAiOKOvrol

λες, ΟΙ άναvάδες, ποίί KoλλIεpyOOvroι οέ θερμοκήπια στήν περιοχή τού Παρι­

σιού. Γιά τούς πλοίίσιους καί ΟΙ έξεζητημένες σάλτσες, όπέρ τό δέον έξεζητη­ μένες, όπου μάλιστα άνακατεύουν όλα τά όλικά πού μπορεί νά βάλει ό νούς:

πιπέρι, μπαχαρικά, αμύγδαλα, άρωμα

"ambre», μόσχο, ροδόνερο ... Κι 6ς μήν Languedoc, τούς καλύτερους σΙ όλο τό μέ χρυσοίίς μισθούς. "Αν 6 φτωχός θέλει

ξεχνάμε τούς έπιδέξlους μάγειρες τού

ΠαρlOl, ΟΙ όποίοι προσλαμβάνοvrαι νά συμμετάσχει σ' αύτές τΙς γιορτές 6ς ουνεννοηθεί μέ τοίίς ύπηρέτες ή ας

πάει στή «λlΑVIKή άγορά» τών ΒεροαλλlώΥ" έκεί πωλούvrαι τά ύπολείμματα τού βασιλικού τραπεζιού, καί τό ένα τέταρτο τού πληθυσμού τού Παριοιού

τρέφεται άτr' αύτά χωρίς vrροπή: «Κάποιος χώνει τ6 ξίφος του μέσα στά υπολείμματα καί ψωνίζει lνα οlγιάκι, ένα κεφάλι σολωμού, φίνο καΙ σπάνιο

κομμάτι»69. "Ισως θά ήταv πιό φρόνιμο καΙ πι6 έλκυστικό νά πάει σέ μια ψη­ σταριά της όδού

de la Huchette

ατό Καρτιέ Λατέν ή στήν όποβάθρα

Vallee

(τήν όποβάθρα γιά τά πουλερικά καί τό κυνήγι), καΙ νά προσφέρει στόν έαυ­

τ6 του ένα καπόνι μαγειρεμένο μέ xovrpb αλάτι, πού τό ψαρεύει μέσα όπό τήν «Ιδια πάντα χύτρα», κρεμασμένη όπό ένα τεράστιο τσιγκέλι, όπου βράζει μαζί μ' ένα σωρό άλλα καπόνια, καΙ τ6 τρώει ζεστό στό σπίτι του «ή, λίγα

βήματα παρά κάτω μαζί μέ κρασί Βουργουνδίας ... ,,70 'Αλλά αύτές εΙναι άστι­ κές συνήθειες!

Τό στρώσιμο τού τραπεζιού Πολυτέλεια εΊναι έπίσης τό τραπέζι, τά πιατικά, τά ασημικά, τό τραπεζομά­ vrηλο, οlπετσtTες, τά φώτα τών κεριών, ό Ιδιος ό χώρος της τραπεζαρίας. Στό ΠαρΙσl τού 160υ αίώνα, συνηθιζόταν νά νοικιάζουν όμορφα σπίτια, ή μάλλον νά χώνονται ο' αύτά χάρη στήν πληρωμένη συνεργία τών θυρωρών, νά στέλνει ό έστιάτορας τα πιάτα κατ' οίκον καΙ νά

stxovraI

έκεί τούς φ!λους

τους. Καμμιά φορά, ό προσωρινός οΙκοδεσπότης κολλούοε έκεί μέχρι νά τόν ξεσπιτώσει ό αληθινός .•'0 Σεβασμιότατος

5alviati, νούτσιος τοί!, πάπα, όνα­ (1557), «νά μετακομίσει τρείς

γκάστηκε στήν έποχή μου», λέει ένας πρεσβευτής

φορές μέσα σέ δίίο μηνεςι/'. ·Οπως ύπάρχουν πολυτελή σπίτια, όπαρχουν καί πολυτελή παvδoXεία. Στό ChiJlons-5ur-Marne, ..μείναμε στό παvδOXείo La Couronnell, σημειώνει ό Montaigne (1580), «πού είναι ένα ώραίο κατάλυμα κι όπου σερβίρουν σέ άση­

μένια σερ6ίτσια.»7.2 . 'A)J,,' άς δούμε τό πρόβλημα όπως έχει: πώς νά στρώσεις τό τραπέζι, άς πουμε, γιά «μια συντροφιά όπό τριάντα πρόσωπα της υψηλής κοινωνίας, τα όποία θέλεις να περιποιηθείς μέ πολυτέλεια»; Ή όπάντηση δΙνεταl σ' ένα βι­ βλίο μαγειρικής μέ τόν όπροσδόκητο τίτλο

Nicolas de Bonnefons,

ποίί έκδόθηκε τό

Les

1654.

DέIices

de /a campagne

του

'Απάντηση: να τοποθετήσεις

212

ΣτμωρινΟ rραπΙζι γ/ή τ6ν έν Κσ'ο"ζ! γόμο, Bti!IJrι:irι:gen ιπ6 ΡόrrεΡwcμ

[J{vat"",

mύ 1_

8Qsch. A-Juseum

Boyω3n~

•

Varι

Τροφlςκαί

213

δεκατέσσερα σερβίτσια άπό τήν μία μεριά, δεκατέσσερα άπό τήν άλλη καί, καθώς τό τραπέζι εlναι όρθογώνιο, ενα άτομο ιιστήν κεφαλή», σύν «ένα ή δύο στά πόδια». ο] καλεσμένοι θά εΤναl «σέ άπόσταση ό ένας όπό τόν άλλον δσο χωρά μιά καρέκλα». Πρέπει ιιτό τραπεζoμάvrηλo νά κρέμεται ώς τήν γή άπ' όλες τΙς πλευρές. Νά υπάρχουν πολλές διπλές αλατιέρες καΙ βάσεις γιά πιάτα στήν μέση γιά νά τοποθετούνται τά κοινά πισrα». Τό γεύμα θά έχει όκτώ «πιάτα», τό δγδοο καΙ τελευταίο άποτελούμενο, Π.χ., όπό γλυκά ιιξερά ή μέ σιρόπι»,

«glacis»

σέ πιάτα, παστέλια μυρωδάτα, κουφέτα τού

Verdun,

ζάχα­

ρη ιιμοσχάτη καί αρωματισμένη μέ κεχριμπάρι ... " Ό άρχισερβιτόρος, μέ τό ξίφος στό πλευρό, θά δίνει διαταγές νά αλλάζουν τά πιάτα ιιτουλάχιστον σέ κάθε σερβίρισμα καί τίς πετσέτες άπό δίιο σέ κάθε δίιο φαγητάιι. 'Αλλά αύτή ή προσεκτική περιγραφή, ή όποία καθορίζει άκόμη καί τόν τρόπο ποίι θά «έναλλάσσονται" τά πισrα στό τραπέζι σέ κάθε σερβίρισμα, παραλείπει νά πεί πώς τοποθετούν τά σερβίτσια τού φαγητού γιά κάθε συνδαιτυμόνα. 'Εκεί­ νη τήν έποχή, τό σερβίτσιο τού φαγητού περιελάμβανε άσφαλώς ένα πιάτο,

ένα κουτάλι κι ένα μαχαίρι, σέ λιγότερες περιτπώσεις άσφαλώς, ένα άτομικό πηροίινι καί, βεβαίως, ούτε ποτήρι ούτε μπουκάλα μπαίνει μπροστά στόν συνδαιτυμόνα. ΟΙ κανόνες τής εύπρέπειας εΙναι άκόμη ρευστοί, άφού ό συγ­ γραφέας συνιστά, σάν λεπrότητα, ένα καί μόνο βαθύ πιάτο γιά τή σούπα, έτσι πού ΟΙ συνδαιτυμόνες νά σερβίρονται όλοι τους μέ τήν πρώτη, «χωρίς νά παίρνουν κουταλιά-κουταλιά μέο' άπό τό πlCrrΟ, έξ αΙτίας τής άηδίας πού μπορεί νά προκαλέσει ό ένας στόν άλλον». "Ενα τραπέζι στρωμένο σύμφωνα μέ τίς δικές μας συνήθειες, ό τρόπος συ­

μπεριφοράς, συνιστούν ίσάριθμες λεπroμέρειες πού ή χρήση έπέβαλε άργά, μία-μία, καί μέ διαφορετικό τρόπο ανάλογα μέ τίς περιοχές. Κουτάλι καΙ μα­ χαίρι εΤναι άρκετά παλιές συνήθειες. 'Εν τούτοις, ή χρήση τού κουταλιού δέν γενικείιθηκε παρά στόν 160 αΙώνα, καθώς καί ή συνήθεια νά βάζουν μαχαί­ ρια: προηγουμένως, ο] συνδαιτυμόνες έφερναν τά δικά τους. 'Επίσης τό νά έχει καθένας τό δικό του ποτήρι, καί μάλιστα μπροστά του. Ή παλιά εύγένεια έπέβολλε νά άδειάσεις τό ποτήρι σου πρίν τό περάσεις στόν διπλανό σου, ό όποίος έκανε τό ίδιο. "Η, καλύτερα, όταν τό ζητούσαν, ό υπηρέτης έφερνε

άπό τήν κουζίνα ή τόν μπουφέ ποίι ήταν κοντά στό τραπέζι τών συνδαιτυμό­ νων τό πότό πού ζήτηοαν, κραοί ή νερό. Στήν Νότια ΓερμανΙα, τήν όποία διασχlζει στά

1580

ό

Montaigne,

έξηγεί δτι <ιό καθένας έχει τό άσημένιο του

κύπελλο ή φλυντζάνι μπροστά στή θέοη του, κι έκείνος πού σερβίρει φροντί­ ζει νά γεμίσει αυτό τό κύπελλο άμέσως μόλις αδειάσει, χωρίς νά τό μετακινή­

σει, χύνοντας κρασί όπό μακρυά μ' ένα τσίγκινο ή ξύλινο σκεύος μέ μακρύ

λαιμόιι73. Κομψή λύση, ή όποία έξοικονομεί σύν τοΙς άλλοις τίς προσπάθειες. τού προσωπικού, όλλά σ' αυτό τό εΤδος σερβιρίσματος κάθε ιιπροσκεκλημέ­ νος» πρέπει νά έχει μπροστά του ένα προσωπικό κύπελλο. Σ' αύτή τήν ίδια Γερμανία, τήν έποχή τού

Montaigne,

κάθε συνδαιτυμόνας έχει έπίοης τό τσί­

γκινο ή ξύλινο ΠΙCrrο του, καΙ καμμιά φορά μιά ξύλινη γαβάθα όπό ΚCrrω κι ένα τσίγκινο πιάτο όπό πάνω. Τά ξίιλινα ΠΙCrrα, έχουμε τήν όπόδειξη γι' αύτό, θά διατηρηθούν σέ όρισμένα μέρη της γερμανικης UπαΙθΡOυ, καΙ άλλού, ό­ πωσδήποτε μέχρι τόν 190 αΙώνα. Άλλά πρΙν άπό αύτές τΙς λίγο ή πολύ όψιμες καΙ έκλεπrυσμένες τελειοποιή­ σεις, ΟΙ συνδαιτυμόνες άρκούνταν έπί μεγάλο διάστημα σέ μιά ξύλινη σανίδα ή

σ' ένα

«tranchoIr»,

δηλαδή σέ μιά φέτα ψωμιού, πάνω στήν όποία τοποθετού-

214

·fmrptrrf!tζtt.1 οιαύη Ρέ ΛC8i<; άπ6 iMψαντoσroύ'l,

seum# M6vcιxo).

.

170;;

αι.

(8ayerisches M#tionaJmu-

-

oov τό Kρtας"4, 'Επομένως, ή ίΠαιέλα ίφτι:Μ: Υιό όλα καϊ Ύfά όλους: καθένας έπαιρνε άτr' αύτήν με τά δάχτυλά του τά κομμάτια τής αρroχείας τΌιι. Ό

Montaigne αημεtών,εl, κάνοντας λόγο Υιό τούς .,'Ελ&τόύς": .Χρησιμοποιούν τόσα ξύλινα Kouτό'λια}lέ άσημένια λα6ή όσα κα! ΟΙ άνθρωτroι [έννoriται: κάθε συνΟΟΠlJμόνοs μΙ τό ",,\Πόλι ΤΌυ] καί πσΠ: κανένας 'ελΒετός δέν μένει χωρίς 1'ό μαχαfρ] του, με τό όποΙο mανει τό κάθε τι' κα! δέν βάζουν καθόλου τόχέρI

μέσο: σrό τriάTo"JS. Στ'; μoooεiα φUΛΌΣσoνrαl ξύ},ινα Koυr(Iλlα μΙ μεταλλική λαβή, όχι άνα'yκασrlKά άσημξτηα, κσί pαxQiplO δισφόρων σχημάτων. 'Ι';λλ.ά ξ6ώ πρόκ-ειτσl Υιό παλιά έργαλεία. Δtv σl.ιμ6αlνει τό 1510 με τό πηροόνl. Τό πολό μ.εγάλο πηρουνl μέ τά δύο δόντια, πού χρησίμευε Υιό νό υροοφέροlΝ τά κρέατα στούς καλεσμένους, γιά

ri

να TOUs αλλάζουν θΟΟη"Πάνω στήν ψησταριά οτήν .κουΙ;Ινα, πρέπει νά εiναι παJι1ό, όχι όμως καΙ 1"6 άτομlκό τrηΡOόyl, παρ' όλες τις tπI μέρους έξαιΡέαι:lς. Ή ΤMεuταlo: έξαίρεαη χρονολογείτο!, χονδρικά, aτόν 160 αίώνα καΙ διαδίδε· ταl άtt6 τήν fn.vaia και γενικά τήν ΊταλΙα, άλλά μΙ βραδύιητα. "Ενας γερμα­ νός lεροκήρυιι.:ας καταδικάζει αίπlι τίjν διαβολική ΠOλUΤέλεια: «'Ο Θεός θό

μάς έδινε δάχτυλα αν εJχε θελήσει

w.X

χρηQψo:rτοlοίιμε αύτό τό έργαλείο;;, Ό

Montaigne σίγουρα τό άΥνοεϊ, ό:φοΟ Kσrηy(ψ~ί τ6ν ΟΟl,JTό τοι.ι δη TpmI Υρή· Υορα, τόσο πού «δαγκώνω καμμιά φορά,.6 δάχτι.ιλά μαι.ι 6:πό βιασύνη-. Πα­ ραδέχεται, άλλωσrε, δη «βοηθιέται πολύ λίγο άπό τό κουτάλι και 1'6 πηροίι­

νι»ί6, ΚαΙ, aτά 1609, ό άΡΧΟνΤας τού

Villamont, περιγράφοντας μΙ παλλές λε­

τrroμέρειες τή μαγειρl.:ή καί τΙς σtινήθε:ι~ς διατροφής τών Τούρll:ωv, προσθέ­ τει: r.Δέν χρησψοποlοίΊν καθόλου πηρούνια, όπως κάνοιιν οί Λομβαρδοί και

ΟΙ Βενετοί" -δtν λέει; ΟΙ Γάλλοι, καΙ εύνόητα. Τήν Ιδια εποχή, όλλος ταξιδιώτης

Τροφίι;

Ι

Ι Ι

1«1'

215

-Άγγλος, ό

Thomas Coryate, άνοκαλύnτει τό πηρούνl στήν ΊταλΓα, στην άρχή

το(ι φαΙνεται άστεϊο, έπειτα το u!οθετεί, ένω τόν kοροϊδεuοlJV οΙ φlλOI του

πού θδ τόν 6ατrrίooυν !ufciferυs, αίπoς-πoύ-Kραrό:-πηρoύνι ή, καλύτερα,

αυrός--1rοtJ..κρατά-Slκράv/' . ElllOl άραγε ο! φρO}lπαλαδωτοί γιακάδες (fralses)

1Τοό ΟΟοχρέωσαν τoιJs πλOόOIOVς συνδαιτυμόνες νά χρησιμοποιήσουν πη· ΡOWJ; Μάλλον όχι. Στήν 'Αγγλία, Π.χ., δέν ό:ναφίpoνrαι πηρούΥlα στΙς σπο· γραφές πριν όπ6τ6 166(1, Ή χρήοη τους δi.v θά γtνΙΙΙ;ξυθεi παρά γυρω σrά

1750.

Ή *Αννσ Τι Aόσrρια"ή σέ όΛη της τη ζω" διατήρησε τή σl)Vήθεισ vό:

eouτιW τά δάχτυλ6: Ύης: μέσα ατά πιάτα μέ 1'6 κρέας1". Ή Αύλή της Βιέννης έκανε τό ίδιο TOIJΛΣXJ(;Γt1,)V μέχρι τό 1651. 'λλλσ σrήν Αυλή τσυ Λουδοβίκου ΙΔ'

r [

r

ποιός χρησιμοποιεί πηpoΎVΙ; Ό δούκας του Montausier, Υιό τόν όποίο ό Saint-Simon λέει δη ήταν «τρομερό καθαΡό9. ·ΟΧΙ όμως ό βασιλιάς, τ06 ό· ποΙου, ό Saint-Simon πάντα trrolVEi τή δεξιότητα νιJ τρώει καθώς πρέπει €να ραγού πουλερικών μέ 'Γό: δάχτυλό του! ·Orαν ό δοόκος τής Βουργουνδίας καΙ ΟΙ άδελφοί του έγιναν δεκτοl στό Βαοιλlκό δείπνο καί trnaoav 1'ά πηρουνια, πού τούς εΤχαν μάθει να μεταχειρίζονται, ό θασιλιας τούς άπαγόpεuσε νά 1'ά χρησιμοποιήσουν. Τό σνlκ&oτo ό:ναφέΡεταl με αύταρtσιι:.εια όπά τήν πριγ"ί­ πιοοα Παλστίνη, ή όποία δηMbvει Υιό 1'ΌV έαιrrO της ό11 «χΡησψοποlουαε

1T(wro γιό vά φιm τό pαxarpll'tj;; Και τά δάχτυλά τιις...:ι 79 ~Erol έξη)'oυvτOl ο! πολλές πετσέn:ς πού πρooiφtρσv, τόν 160' αΙώνα, o-rovs KαλισμένOUς, και πού ή :χρήση τους, έν τoιTroις, δέv έπεκτε!νεται στους Ι&ιώτες παρά στόν Kαl~

ρό του Montaigne, όπως λέει γι' αύτό καΓ ό Ιδιοςιι>. ΈτΟI tξηγείτ(II έπΙσης καί ή συνήθεΙά «νό πλένουν τά xiPIQD μέ μιά κανάτα καί μιά λεκόνη, πράγμα πού έπυναλαμ6ανόταν "ΠΌλλέ<; φορές aτή διάριιεια 1"06 Υείιματος.

"'Ενα σα60vάρ~(Jί6ρ ποιί ι1ργεί νά καθ~ρωθεί ΟΙ μεroΒο:W; αότές, ΟΙ όποίες ό:ντnτρoσωπευoυν ΕvΑv νέο κ:αιδlκα καλής συ·

j

μπερlφοΡ&;. έπι6λijθηKαν σιγά-σιγά. Κι αύτή άκόμη ή τroλυτtλυα μιας αfθoυ­ σας πρooρloμiνης Υιό τα γεύματα δέν όναι τρέχουσα στήν r αλλΙα παρά μόνο μέ τόν 160 αΙώνα κα! μόνο οτά σπίτια τών πλοuσίωv. Προηγουμv.ιως ό άρχο­ ντάij f:tρωγε ατήν εύρόχωρη κουζίνα του. ~Oλo 1'6 έθιμοτυπικό 'Ιών γευμότων πpoιhroθέτει τήν ύπαρξη ιrπηρετων,

αύξόνει τόν όριθμό τους στήν κουζίνα, γύρω άπό τούς συvδαιτvμόνες ιι.αί όχι μόνο στίς βερσαλλΤες: δπου KlνηΤOΠQ
QMαν όλος ό λαός, μlκρι,;ιί κοί μεγάλοι YJιI τό ytuμα, ή ότrως tί\εyαν, ιτό κρέα<; του 8ασlλlό:~. ~O:λη αύτή ή καινούρ­ για πολυτέλεια δέν Kαλ(mτει όλόκληρη τήν Γαλλία iΊ την 'Αγγλία παρά μόνο τόν 180 αιωνα •• ~Aν ξαναγύριζαν αίrroί πού τrtθαναv tδώ κι Αξηντα χρόνια",

γράφει ό

Duclos

aτά 1765, .δέν θό άνσΥνώΡlζαν τό Παρίοl όσον άφορά τό

τραιιέζ.ι, Tfs ένδυμασΙες ι<αι τά ήθη:ι!I. Αότά τό: λόγια IσxUoυν χωρΙς άμφι60λία Υιό 6λόκληρη την Εύρω-πη, ερμαιο μl
i i

ρα καΙ 6φ' ύψηλου τά ήθη καί τΙς οl)νlιθεJες &λλ.ων λαών. Ό Gemelli Careri έΚΤΙ'λήσσετοl γιά τΙς xε.ιρoyoμί~ τοΟ οΙκοδεσπότη του, έν6ς πt.ρoη, σχεδόν αρχoνrσ. ό Oπoioι; τόν δέχεται σrό τραπέζι του (1694). «καί χρησψοποιεί ΆVΤί γJά KζIUΤάλ, τό δεξί του χέρι Υ;ά νά πάρει τό ρύζι καΙ vΆ τό βάλει μέσα σrά

πιάτα lτών καλεσμένων τoυl»δl.

WH,

όπωs διαΒάζουμε αίrrά πού γρό'φn ό

Tρcφfι;κα{πoτά

216

πατήρ

Labat (1728)

γιό τούς •Αρά&ς της Σενεγάλης: ιιΣτόνl'WΟ

rout;

δtν ξέ·

ρουν τί σημαινει νό: τρώς σέ τρατrέζια.•. :.ω . Μπρσστά ο' αύroός 1"ΟΙΧ; ά1iαrτη· ηκοός κρπές, δtν χαίρουν έπΙEικDας παρά μόνον οι έκλεπtυoμΈΝVι Κινέζοι, κάθονται στό τραπέζια τους μέ τίς: λουστραΡ10μένες κούπυ; τους καΙ τό μαχαίρι καΙ τά ξυλάκια μέ τά όποια τρώνε {τά ξυλάκια μέσα 0(; θήκη} τoπoθε~ l'qμενα οτήν ζ6)νη της pόμπσςτOUς. Στήν ΚωνσrαVΤιVQUπολη. γύρω στό 1760,

11'06

ό 6αρώνος de Tott 1Τε:ΡιΥράφεl μέ είρωνlκή διάθεση μια δεξιωση στό έξσχικό σπίτι της ιιΚυριας τού Πρώτου Δραγουμάνου», ο' αtrrη τήν τάξη τών τrλoύ­

ΡΙ/Δν 'Eλλήwρν οτήν όπηρεσία τού Μεγάλου Σουλ:τάνου, ΟΙ όποίοl υΙοθέτησαν πολλά τomκό ήθη, άλλά τroό ΈV τούτοις έξoKoIιooθoi)ν να διαφέρουν; ,.ΣΤΡΟΥΥvλό τp;;rπέζι, γύρω-γύρω Kσρi1<λες, κουτάλ,ο κοί -πηρoUνια, τίποτε δtν tλwrε, παρά μόνο ή συνήθεια νό: τα χρησιμοποlOϊιν. ~Hθtλαν μολα'ταίπα νό μην παραλιΙψουν τίποτε από ής συνηθειές jJas, οι όποϊες άρχισαν νά γΙνο­ νrαι άποδεκτξς άπό τούς "illηνι:ς μέ όση εόμΙνεlα διχόμαστε έμεις τΙς συνή~

θαες τών "Αγγλων, .και Kσrά τή διάρκεια τοί1 δείπνου εΙδα μιά γυναίκα νά παlρvιl τΙς έλIές μέ τά δόχΤυλά της κσί νά τίς κορφιbvtl rn.ειτa aτό πηροόνl

της-γtά να τΙς φάει άλά γαλλIK~. Παρ' δλα αό;ά, ακόμη (Πά 1624, ένα αόστριακό διάταγμα Υιό τήν -έπ1,φ4πια τού Λαντyκptr80u της 'λλοατίας προσδιόριζε τούς κανόνες πού [:πρεπε ν6: τηρουν οί νεαροί άξlωμσηκοΙ πού προοκαλοΟνταν ατό τραπέζι Ενός άρχι­

δοόκα: νό: παΡΟUQI6:ζQvτσl μέ καθαρή στολή, νό: }Jή φτάνουν μισομεθυσμέ­ νοl, νά μήν πίνοuν }JεT6: άπό κάθε μπουκιά, νά οκουπιζουll καλά πρΙν

moOv

τά }JOuσr6KJζI καΙ τό στόμα τους, νό μή γλείφουν καθόλου τ6 δάχτυλα τους, νά μή φτύνουν μέσα σίά -πιάτα τους, ούτε νά σκουπίζουν τήν μύτη τους σrό τραπεζομάντηλο, Ιζl όπωσδήποτε νό μήν φπεKρoυλJάζoυνιι κτηνωδώς ... Ο! όδηΥιες αύτές άφήνουν σκεπτικό τόν άναγνώστη, ώς: πρός τούς ιικαλούς» τρόπους oτfrν ΕύριΟπη τoιJ PJcεAItes;.

Στό τραπέζι ΤQV Xρwτoϋ Σ' αύrό τό ταξιδl πρός τό παρελθόν, τίποτε δεν ε!ναl πιό διδακτικό άπό τούς

πΙνακες πού έγιναν πρΙν όπό αιΠές τίς όψιμες έκλεπτύνσεις. Κι όμως εΙναl πάμπολλοι ΟΙ πίνακες πού άπεlκονίζοιιν όρχαία γεύματα. Καί, κυρίως, τό τCΛειrrαίo γεύμα τσΟ Χριστού, τόν MιισrΙKό Δείπνο, πού τόν παρέστησαν σέ χιΛιάδες άντίτιrrrα άτrό την έποχη τών πρώτων ζωγράφων της Δύσης ή τό γεύμα τοΟ Χριστού στό σπΙΤΙ το('ι Σ:ίμωνα, η «τούι; γ6μοιιι;»

tv

Kανι;J: ή, 6ι<όμη,

1'6 τρατrέζI l'ων προσκuνητών εις Έμμαούι; ... -Αν άπαγκιστρωθεϊ κανείς Υιό

μιό σrlγμή άτrό τά πρόσωπα τού ΘεΙου naeOUI) κα! προσέξει μόνο τό τραπέ­ ζι, τά κεντημένα τραπεζιψόντηλα, τά καθίοματα (σκαμνάκια, καρέκλες, πά­ ΎΚοιις) καΙ κιιρΙως τό πιξrrσ, το μαχαΙρια, θά ι\'vηληφθεi δτι πριν άπό τό 16.00 δέ", έμφανΙζεταl κovένα πηροίινl καΙ οχεδόν ποτέ KOιrrάλι' άντί γιό πιάτα, φέτες ψαιμιοΟ, ξύλιvυ:; σανίδες orpoYYUAtc; ή ώaειδείς, τσίγκινοι δίσκοι έλα­ φρά θαθοuλωη,'lf, τrοό τά γαλάζια τους χρώματα εlvσι ό Kσr~ έξοχήν κανόνας

orouo; πίνσκες:τής

Νόηας Γερμανίας. Ή φi.τα (tranchοϊr ή taillοίr) του μΠαΥιό­

τικου ψωμιού τοποθετείται συχνά πόνω σέ μια ξύλινη ~ μετάλλ,vη πλόκα' ή χρησιμότητά της: νά ρουφόεl τό ζουμί το('ι τεμαχlομένου κομμσπού. Ύστε­ ρα, αίrrά τά «ψωμιά-πιάτα» διανέμονταν στοό<; ψTooxou.;. 'Υπάρχει πάντα ΤOυλάχlσroν ένα μαχαίρΙ. καμμιό φςιρά μεγάλου μεγέθQυς όταν εΙναl μόνο

217

Ό Μυσπκος ΔιιΠVoς, 'λπόσπαομα-

iwX;

όJnff!p<Jfj(fίIJm τής NUp4p8ipyη(; (1'6πη,ας),

1S0tj' 01. BrJYtl.risches Na(,10niIlmuseum, ,,"1&=.\(1),

Τοοφές καί ποrα:

218 τοο καί πρέπει νά χρησιμοποιηθεί άπ' δλους 70υς συνδαιτυμόνες: καΙ συχνό­ τερα, μικρά ατομικό μαχαίρια. 'Εννοείται δη 76 κραοl, τό 'ψωμί, τό άρνΙ εΤναι

παρόντα aτόν Μυ(Πlκό Δείπνο. Δέν πρ6K€ITαι άοφαλώς: γιά KατroιO πλουσιο­ πάροχο m:ιλιrrελt.ς γεύμα, ή mφιyραφή αΤρεται 'Πάνω άπό τίς γήινες τροφές

i'i

καΙ δέν σrέ;(tταl α' αότές καθόλου. Έν τούτοις, ό Χριστός καΙ ΟΙ 'ΑπόστολοΙ

του τρ!ίJνε όπως ΟΙ άστο! Ί'ης Οδλμ Γι τού Augsburg. αφοίι 76 θέαμα εΊναι σχεδόν 76 Ιδιο είτε -πρόκειται νά παρασταθούν "'01 έν ~ γάμοι .. είπ. τό συμπόσιο τ06 'Ηρώδη εiτι τό γείιμα κάποιου άρχοντα τής Βασιλε:lας, περιτρι­ γυρισμένου άπό την οΙκογένειά του καΙ '(οός mmoίII) ύπηΡΈW; του, εiτε αύ­ ΊΌυ τού γισrρoO τής ΝυρεμΒέργης, WQ Ύt0ρτάζει μέ τοός φίλους ,ου, aτά 1593. Ά'Π' όσο ξέρω, ένα άπό 1'6 πρώτα πηροίινια που παριστάνονται σέ Μυσηκό ΔεΤπνο σχεδιάστηκε lnrb τόν Jacopo B<ιssano (1599).

Καθημερινές τροφές: τό άλάτι ~λς ΥιψΙσουμε δμωι; τή σrλIδα τής -πολι.πέλειας Υιό vΆ περάσουμε σrά καθη­ μφινό. Τό άλά"rι θά μάς έπαναφέρει (.J"(ήν Τάξη Υιά καλά, γισrI αΙΠό τό τόσο κοινό αγαθό α:χετ[ζεται μ' fν<x παγκόσμιο, δεσμευτικό έμπόρlο' εΤναι fνα άγα­ θό άm'xρa:ίΊ'ητO Υιό Τ0ίιι; άνθρώΠΌυς, Υιά τά ζώα, Υιό 1'ό rrάσταιμα τών ιφεά­ των Kof 1'ών ψαρl&ν, κ:σί τόσο στrouSaio ιi:ιστε νά brEp6afvouv γι' αότό καΙ ΟΙ Kυ6ερνήσtJς. 'Λ1Τοτελεί μΕγάλη 1Πjγή πλouηΌμoύ Υιά τά κράτη καΙ 1'06<; έμ1Tό~ ρους. τόσο σrήν ευρώττη όσο καί στήν Κίνα' r:t σότό όμως Θά brανέλθovjJE. 'λ1'J'αρσι,ητo δπως είναι, ξεπερνσ όλα τά έμπόδια, άξιοποιεϊ δλα τά μέρα.

'Ύλη θαρεl6, χρησιμmτoιεϊ 1'06ς ποτόμιους: δρόμouς- (τόν Puδ<:tνό σrό άνέ6α­ σμό του) καί τΙς ίrrrηρεσίες τών 1ΤΑο(ωνΤΟί) 'ΑτλαντιΧΟύ. Δtv i.rrτάΡXει KΑΝΈVΆ όΡUΧιίo χλωΡl0ζΙχοΙ) άλατος που vΆ μην 1'6 b:tIcraλAε6εTCtI. ΟΙ όλυκές: που πφιορίζovroι στήν Μεσόγειο ή σr6ν 'Ατλαντικό, aτίς ήλl6λouστες: μόνο m*

ριοχξς, 8pΙoKOVrαl δΛΕS σt καθολικές χώρες, bιώ ΟΙ διομαρτιιρόμενοl ψαρά­ Setubal η 1"00 San lucar de 6arrameda. Ή άvrαλλαγή, έτσι, έξακ:w.οuθti πάντα, παρά το!)ς 'ΠΌ~

δες roΟ Βορρά καταφε(jyΟ\Ν aτό άλάτι της Brouag:e, τού

AέjJOIJ!) .κω πρό<): όφελος των μεΥάλων έμπορικών συμφερόντων. "Ετσl καί ΟΙ πλάκες το!) άλατιοό -τής Σαχάρας φ-rόYOUV σrήν Μαόρη 'Αφρικη παρ' όλη την έρημο, μέ ιι:αραβ(ιvια άτrό καμήλες, κι άvrαλλό:σσoνται μέ χρι,ιοόσκονη, έλεφα­ ντόδοντο ~ μαίιρους δούλους. Πποτε δtv δείχνει καλύτερα τΙς άπεριόριστες άπαπήσεις ένός τέτοιου έμπορΙου. Τ6 ίδιο. Ιστορείται rof γιά 1'6 μικρό έλ6ετlκό καντόνι ΤOtJ

Valais,

μέ δροU<j

OIKOVOPIKOύI) καΙ OXmκouI) μέ τfs άττοστάοε!ς πού πρέπει νό διcιvυθoυν, Σ-τfς χώρες αότές, oJ όπο7ες σwOρεOOυν μέ τήν κοιλάδα -τού ~Aνω POδCΙVOo, ύπάρ­ χει Πλεια lσoρρoπiα άνάμεσα στά προΥόντα καί τόν πληθuομό, μΙ μόνη έξαj·

ρεση τόν σίδηρο καΙ 1'6 αλάτι' lδiως δΙ αύτό τό wwro:io, πού ΟΙ κότΟ!ΚΟΙ1'ό όπαιτουν Υιά τά κοττόδισ τouς, 1'6 τυΡI6: καΙ τά αλλαντικά τους. ·Ομαιι;, τό Δλάη τοό<; έρχεται ο' σύτό 1'6 καντόνι οών Άλπεων, άττό πολύ μακρυά: άπό τό

Pecca:is (LanguedocJ,

πού άττέχtι

870 χλμ,

μέσφ τής Λuώv- όπό τήν

Bar!etta

π06 mrΈXct1.300 χλμ,. μέσφ ΒενετΙας' άπό τό Trapa:ni. τroυ ιXlJtXtI2.300 χλμ.,

πάλι μέσφ Βενεrf~. OΊΙCΙώδες, άναν1ΊKσroomτo, τό άλότι clΊιαι μιά τροφή Ιερή (",σrην άρχαΙα έβρσΙκή καθώς καΙ σrή σημερινή γλώσσα τής Βόρειας 'Αφρll(ης.. άλμυρή τρο­ .φή εΙναl συv
219

,Ι

στους όAwpo(ιχoιις χυλούς, γίνεται άντικείμενο μcyάλης κατανάλαιοης (20 γραμμάρια την ήμέρα κατ' Qτoμo, τό δπrλό"oιo τού σημερινοω. 'Ένας:Υιστρός, lστΟfΗκ6ς, θεωρtί μάλιστα δη oj όγρστικές έξεyi:ραεις της ΔUΤIKηι; Γαλλίας σmν 160 αΙώνα ένr,xvτϊoν τοι) φόρου έπί τοίι άΛrπιoυ (gabeIIe) μπορουν να έξηγηθοϋν ό;τrό τή δίψα Υιό τό άλάτι ατήν όποΙα έναvrιώθηχε τό δημόσιο

ταμείο87 , Άλλωστε. διάφορες σποραδικές λtπτoμέρειει; μας πΛηροφορουν, η μάf) ξαναπλ'1ροφaΡονν οuρτπc,ψαΤίκό, καί Υιό

uoMb;

άλλες χρήσεις του ά­

λατlοΟ 1'106 δtv μας έρχονται όμέσως σrόν \/ού: π.χ, στήν κατασκευή τού άβγστάραχου τής Προ6ηγκfας, η aτήν τΈΧVη της συντήρησης τών σίκιακών τροφών, 1TΌU δισ:δίδεταl τόν 180 αΙώνα: σπαράγγια, μπιζέλια, διάφορα είδη

μανιταρl&ν, καΡδιέι; emό άγγιvάρες ...

Καθημερινές τροφές:

γαλακτοκομικά είδη, λlπη, <Ι6'γά Καρμιά έnίσης πολιπέλεια aτόν τομέα τώv τυρΙών. τών ΜΥών, τού γάλακτος, τοϊί 6ouτόρoυ, Στ6 Παρίσl, τ& τυριά φτόvoυν ότtό τήν BrϊB, άπό τήν Νορμαν­ δία (τά ange/ots της Ι1τρlOχής τού 8ray, 1'6: lϊνar<ιts, τά ρont-!'~que ... ), l'ήν Ώ8tρνη, τήν Τοuραίνη, την Πικσρδία. πωλούνται KUpiws ό1'rό λιαv<Jπωλη-w;

tμπόρovς rn:tντός εr.sous, οΙ όποίοl δlαπρoγματWόVfαι μέ τό μoναU"ίήρια καΙ 1'ήν ΎtfΓόνlKή ιJπσlθρι;: αι'rtoί πουλοίιιι τό ropi τού Montreuil καΙ τής VJrιcen­ nes, ιιφpέσιm, τιηγμένο καί mραyyιOJ!lvo μέσα σέ μιιtpό καλάθια πλεγμένα

ότrό AυΎfJριά η ΕιούρλΦ', τα

νίe«;,

cado

cavallι:J!9 η

jond!(!eSJl', Στήν Μεοόγοο, τό τυριά της Σ.αρδη­

saJso, φtάvoυII τtαντoϋ, (Π~ν Νάπολη

καΙ την Ρώμη, ατό

Λιβόρνο. οτήν Μασοα"Ια η στήν Bσρκtλώνη' έξ6γcwrαl άπό τό Κάλιαρι σΙ καραβιές όλόκληρες KαJ πωΛο(ιvroι οέ καλύτερη τιμή άκόμη κι άπό τ6: τυριά της 'Ολλανδίας, τό όποία τόν 180 αΙώνα KcrmκAIίζ(}iJV τίς «Υορές τής Εύρώ­ πης και όλου τού κόσμου, 'Ήδη από τό 1572, χιλιάδες όλλανδlκά τυριά έφτα­ ναν λαθραία σiήν lσπΙ;ΙΥlκή 'λμερική. Στήν ΒενετΙα, 11'αιλαόVΤ(IΙ 1"6: τυριά τής Δαλματίας κα! τά τεράστια κεφάλια τών τυριών της ΚΡητης, Στήν Mασσoλfα,

aτά

1543, KΑΤΑVαλ!OKOVΤαι, άνάμεσα στ' άλλα, τυριά τής 'Ωetpνηςιo. εΤναι

τόσο άφθονα στήν l'ελεUΤOία αίπή tιταpχία, ιUστε άπoτMoιW την κίιΡlζΙ βάάη τής διατροφης KfΠό: τόν 160 αΙώνα. ΣτΌV προηγοόμξΥί) σίώνα, τό τυρί τής Gr.arιde-Chartreuse, aτό

Dauphlne,

έθεωpεiτo έξQiρετο κα; τ6 XρηαιμOΠOIOιj..

ΣcιΝ mίς fondues ή τό Ιψηvqv πάνω σt φριιγαvιoμένo ψωμι. Ή «πραγματική γρα:6ιέρα». ή tλ6ετΙKή, καταναλίοκεταl πολύ στήν Γαλλία, ήδη πρίν άπό τόν 180 αΙώνα. Γvρω aτά 1750, ή Γαλλία εiσσyει 30.000 "αντάριο τό χρόνο. ;ι'Απο­ μιμήσεις ΎΡα6ιέρας

[. .. 1 κατασκεlJόζονται" aτήν

Franehe.-Comt~, ατή ... Λωρρσί­

νη, aτήν Σα80Τα l\οΙ ατό Dauphine'#, καΙ, Όv καί δέν έχονν τήν φήμη κα( τήν τιμή τού τφωτoτιJτroυ, εΤναl bJ τούτοις πολύ δια&δoμtνες. 'λντιθέτ(ι:ις, ΟΙ πρooπάθειεJ,ι νά μψηθούν την παρμεζάνα, π.χ. σrήν ΝορμανδΙα. KατέληξΑV σέ ά1roτUΧΊα . Τό τυρί, φτηνή npωπtvrt, εΤναι μιά ά1rό l'ίς κvριες: Ίιαίκές: l'ροφές: "ης ΕύρΦ· πης, κα[ τό θυμάται μέ ζωηρή νοσταλγία κάΒε Εύραιυαίos ττoιJ εΙναι όναΥκα­

oμΈVoς vΣ ζεi μακρυά χωρίς τηιι δυνατότηϊα \Ιό τό τφομηθεόεται. Γύρω σrά

1689, Υόλλοι

χωρnocιί κερδΙζουν όλόκληρες -περιοοοίες ό.πό τά τυριά τroI) προ­

μηθεύουν στΙς ατραηέι; τroύ πoλψoιW στήν Ίταλία κσί την Γι;ρμανΙα. 'Εν τού­ τοις, ε!διl\ό στήν ΓαλλΙα, τό τupf δέν κέρδισε παρά άΡΥά την γαcrrρOVΌμΙKή

ΤΡQφlς καΙ ποια

220

του φήμη, τούς !<Τίτλους εUΥενεfας»

TOI).

Οί όδηγοί μσΥι;φll<ής τοΟ ό:φιφώ­

νουν έΛόχισrη προσοχή, δtν άοχολοϋνταl ούτε μέ τίς Ιδιότητές του ούτε μέ τiς Ιδιαίτερες όνομασίες ΤΟ1). Τό κατσικίσιο τυρ! πφlφρονεϊη.1Ι, θεωρείται Kαιώ~

τερο άπό τό πρόβειο καί τό άγελαδινό, Στά 17(12 άκόμη, δέν ύπόρχουν Κι',Πά την άποψη τού γιστρού ΙemerylΤαρσ μόνο τρίο τυριά: -Τό ροκφόρ, η 'Π'ο:ρμε­ ζόνα κι αότά ποι} ερxovταl άπό τό

Sa!>!>enage στό Dauphine, f".J πού

σερβίρο­

νται στά έκλr.κτότερα τραπέζlα,.9'l. ΟΙ lΤωλι'μwς 1'00 ροκφόρ στα Κι',ΠάοTlχα έκείνης της έποχης εΙναι πάνω άπό 6.000 καντάρια κάθε χρόνο. Τό 5assenage είναι ~α μείγμα άyMOIV{JU. KetrOIKiQIOIJ και πρόβειου γόλακτος, πού τά 6ρά~ ζOUΝ. Ή παρμεζάνα (όπως καί τό

«marsolino»

τής ΦλωΡΕVΤίας, που πέρασε

άργότερα ή μόδα του) υπήρξε όπόκτημα τών πολέμων της Ίταλιας, άπό την έΊηστροφή κιόλας τοΟ Καρόλο!) ΗΌ Έν τούτοις, ό,η κι άν λέει ό Lemery, όταν aτό. 1713 ό καρδινάΛιος Dvboi!>, 1m;) Βρισκόταν μέ άποοτολη στό Λονδίνο, γράψει στόν άνιψl6 του -Τι θέλει νά τοΟ στε!λεl όπό τό

napf01,

ζηταεl ,ρεϊς

δωδεκάδες τυριά τοίΊ Pont-I'Eνeque, άλλα ,όσα marolJe καΙ μπρ; -σΟν μια πε· ροόκα 93 • Τά τυροκομεία νωπων τυριών ίχοον ήδη τούς ϊTlσroός τους καΙ τούς φίλους τους, Σ' όλες τΙς χώρες τού 'ίσλάμ, ώς καΙ μέσα στις Ίνδίες, παρατηροίΊμε 'Π600

σημαντική εΤναl ή θέοη aVTUJV τών ταπηνών άλλά πΛοΟΟιων δια:l'rηηκώς Τρο­ φών: γάλα, βούτυρο, τυρΙ ΜάλIΟ1'Ο, οημαώνει ενας roξιδιώτης στά

1694,

ΟΙ

Πέραις δέν ξoδεόoνrαι gaeόλou, ιrάΡKooνml σi λίγο τυρί ι.:αί οέ ξUVΌγαλα 'Πού μέσα το!) 60ιπάνε τ6 ντόπιο ψωμί, τό όποϊο ι:iναι τόσο λειπό δσο καί τό άζυμο, χωρίς γεόοη κοΙ πολύ ψημένο·

.6 πρωΙ

πpoσθέτouν ρύζι (ή πιλάφι).

6ρασμΈVo καμμl6 φορά μόνο μΙ νερό ..... " Τ6 <πλά:φl, όταν dVQI ρόζι άνάμεικτο μέ ραγού. δηλώνει τραπεζι εύπορων άνθρωπαιv. Τό ίδιο όσφαλώς συμβαΙνει καΙ οτήν Τουρκια, όπου 1"6 όπλά γαλακτοκομικά προϊόντα εΙναl σχεδόν ή μόνη τροφή τών φτωχών: ζυνό'ΥσΛα (γιαούρτι), συνοδευμένο. άνάλογα μέ την έrroχή, μέ Cryγoυρlα η 1Tl:Πόνl, μ' ένα κρεμμύδι, ένα πράσο, μέ xuM ξερών φρούτων. Έκτός όπό TQ γιαούρτι, δέν πρέπει να ξεχνάμε, τό καιμάκι fKBYmak); βρασμένο άνθόγαλα έλαφρώς <'ίλά'Τlσμένο, \(1 άκόμη τά τυριά πού δlψ TηpOOvrnl μέσα σέ (rσKlα {τουΛούμια, tuium;, σέ σχημα ρόδας ftekerlek) η στρογγυλό, όπως 1"6 περΙφημσ κασκαθάλl (casc
εΙναl 1'6 «60ύτυρο» πσύ νομίζει δη τρώει ό Κ_ de Guignes!l5; Δέν χΡησιμΟΠΌlεΙ­ ταl Kαθό1ιcυ στήν ΚΙνα παρά μόνΌ σέ tλάχlσrα γλυκό. Ίi 'ΙσπωνΙσ σlJμpερίζε~

ται aτό οημεiο αύτό τήν κινεζική όπέχθεια: άκόμη καί σr6: χωριά όπου 6όδια Kaf άγελόδες χρηOιμ()ΠOIOUvτOI σrίς γεωργΙΚές έργασΙες, 6 ylσπωvέζoς χωρι­ κός όκόμη κα! οήμερα, δέν καταναλίσκει γαλακτοκομικά προlόΥΓα, τού φσίνονταl "άκάθαρτα»' παίρνει άπό τη σόγισ: τΙς λίγες ποσό'(ητες λαδιού πού

-rrov

τού χρειόζονται,

•Aντfθετα, τό γόλα ι«rrανσλΙσΚt.'(IΙ σέ τόσο μεγσλες ποσότητες σriς πόλεις της Δύση..;:, ωσrε θέτει προ6λήματα άν€.
221

"Ή γριά μΖ.,· 68yq", rtίν(f/{(1ςTQι1 8t;.OΙriOKtO τού Σdfλλη,

111" γενiτι:ιρci: ,{)u, (N.ationi!1

1618,

πρΙν την ό:ποχώρησιί

C;ιΙΙerίe5 ο( 5rotlarιd,

rou από την

The Coaper 8rwgeιmιn jjbriJ-

f'/. ZIQfQ).

πιδημαύν ατήν πρωτεύουοο" ιπιώνεται τό καλοκαίρι γιό τον άvriθετo λόγο, εrrε όμως πρόκειται γιά καλοκσiρl, .είτε για χειμώνα, τό Υ6λα yiνεrαι πμόξέ\lος

μιάς tκτεταμένης άπάτης. τ ό γάλα Οι.Νηθως νερώνεται ζnrd ταιJς μεταιrωλη~ τες ή όκόμη και στην παραγωγή. ι<~Eνaς μεγαλοκτηματίσ<; του Surrey 118011 εχει, λένε, μιά άvτλία ν.ερου Ιστό γαλακτοκομειΌ τaω πού είνοl γνωσrή μέ τό ό\ΙQμα τη<; διάσημης μαόρης άγελάδας. γlατΙ [Τναι βαμμένη μ' σίπό τό χρώμο, καί ίk8αιώνoυν ότι προμηθεόεl πφ1Ο0αιφο γάλα 6π' όσο όλει;: ΟΙ Cryεi\άδες

μσζΙ.%, Πρι;n ψό11:Ρο όμως tlVαI να πσροκολοιιθήοουμε, εν()Υ αίωνα νωρίτερσ, στό

VaHadolid, το καθημεριν6 θέαμα των δρόμων όπου ΟΙΝωστιζονταl πάνω

Τροφές και ποτά

222

όπό 400 γάιδαροι, ΟΙ όποίοl μεtάφέpoυν '1"6 γάλα όπό την γειτονιι<ή ύπαιθρο καΙ άνεφοδιάζουν τήν πόλη μΙ 1Π\γμένα η..ίριά, 8οό1'υρυ καΙ άνθόγαλσ, πού ινας πορτογάλος ταξιδιώτης μό:ς έπαινεί τήΎ ποιότητα και τιΊ φθήνεια 1'ους. Γή τής ΈπαΥΥελΙας, αύτή ή τrρωτεύοuoα τήν όποΙα όμως ό ΦίMτmoς Γ' θά έyKUΤαλtΙψεl γρήγορα Υιά 1'I1V Μαδρίτη καί όπου Ολα 6ρΙσKOYίCΙΙ ot άφθoνiα; σrήν αγορά τών 'ΠοuλεΡIJ(Φv πόνω άπό 7.000 κομμάτια πωλOϋVΤΑί κάθε μέ­

ρα' τ6 πρόβατο ιδώ εΙναι τό καλό1'φο του κόσμου, τό ψωμί έξαιρεrlKό, τ6 ιφaσI τέλειο κα; ό άνεφοδιαομός σέ γαλακroKOμΙKό προϊόντα μια πολυτέλεια

Ιδιαίτερα σπάνια γιά τήν (mόλOI1tFj ']σπονfα9i • Τ6 βoύrυρo • .έκτός άπό τΙς άrtέpαvrες ζ6>νες τοΟ ΤαΥΥού Βουτύροu, άπό τιΊν Βόρεια 'Αφρική ώς τήν 'Αλεξάνδρεια τής Αlγύτπου κοί παραπέρα, μένει πε~ ρlορlσμένο στήν Βόρεια Εόρώπη. Τό όrrόλOlπσ μέρος τής στενής ηπείρου ε[ναl 1'ό πεδίο 1'06 χοιρινού λίπους, 'ι."ού λαρδιού, τοΟ tλαlαιαOOυ. Ή Γαλλία συγKε~ ντρώνει στό έδαφός της ΤΙΤV ΥεωΥραφlκή αUΤΗ διανομή τών βασικών ύλlκων 'Τής ι<:ουζΙνας. Μέσα άπ6 τΙς περlοχές τού Λίγηρα, κυλάει ένας άληθινός ποτα· μός βουτυρου: aτό ΠσρΙοl Κάί πέρα W αύrό, ή χρηοη του (πτοτελεϊ τόν κανόνα; «Δf;ν κάνουν σχεδόν καμμΙα σόλτσα στήν ΓαλλΙα πο(.Ι vΆ μήν mprέxtI βοότυρο:ιο, λέει 6 Louis Lemery (17(2). «ΟΙ 'Ολλανδοί καί ΟΙ βόρειοι λαοί τό

χρησφοποlοι1ν άκόμη συχνότερο: κι άπό τούς Γάλλους, ί~ρlζόμενόl δη

1'6 εΙναl

πού συντελεί <πή φρl:σκσδα το(l προσώπου τους»

. Στήν

Ou..

πραγματι­

κότητα, η χρήση τον 6oUΤΎpov, άκόμη καί στήν 'Ολλανδία, δέν θά Ι:.πεκτοθεί OύσΙασJlKά παρά μόνο κατι.': τον 180 αίώνα. ΕΊναι χαρακτηριοτικό της μαγει~ ρικης τΦν πλουσίων. ΟΙ άνθρωποι της Μεσογείου, όσσ1 όvσyκάζοvrαι νά ζη~ σουν ή νσ περάσουν άτro αύτέι;: τΙς ξένες χώρες, άrrελΤΤίζοντcο, καθώς θεω~ PQUΝ τό 8οιΠuρο ώς

ama για τόν πολλαπλαοιασμό τηι; λέπρας.

ΊΞτσι ό 'ΠΛού­

οιος καρδινάλιος τή<;: 'Aραγtυνlας: ττσύ ,erξιδεύεl σrί<; Κάτω Χώρες τό1516 φρό­ νησε νά τόν συνοδεύει ό μάΥwά.ι; του καΙ νά μεταφέρει σrίι;: άποοκεvές του άρκετή ποσότητα tiιαιόλαδσυ . Τό Παρία! τού 180υ αΙώνα. έπαναπαυμ.ένο σrήν είψόρειά TOV, άνεφοδιάζε. τοl άνετα ot φρέσκο 6ούτυρο, άλαησμένο (τής Ίρλανδίαι:; καί τήι; Βρετάνης). ή λtωμΈVO όπως τό σιινηθιζουν σrήν ΛωρραΙνη. -Ενα μεγάλο μέρος τού φρt~

ΟΧΟι)

BOUTIJPOLl έρχεται σrό ΠαρΙοl όnό τό Gournay, μιά μικρή πόλη ι<οντά oi έμποροι 'Παίρνουν τό άπηχτο 8oό'fυρo, τό ό'Ποίο έπειτα τ6 χτιrrroύν Υιό νά αφαιρέσουν 1'0 λίγο γάλα ποό μπορεί άκόμη νά περιέχει. CΤότε, σχηματίζουν τεράστιες τrυραμΙδες άπό σαράντα ~ ίξήντα λίβρες 60u τύρου καΙ τό σrtλvoυν στό nOpiOID1OO. Καθώ<; ό σνομτnομός εΙναι πανrαχoυ τταρών, «δiν ύπόρxoυν~ σύμφωνα μέ ίό Dictionnaire sentecieux (1768), «παρά aτήν Διέtrπη. όπου

w

μόνο δύο είδη βουτυρου 'Πού ό KαGώ<; πρέπει κόσμος τολμάει να άναφέρει: το

6oιYrμpo τής V.wvre (Vanves) καΙ τό βούτυρο τού frόva!ais,.lll1 , σrά περίχωρα του Παριοιου,

Τά άίfyά εΙναι συνηθισμένο κοταναλωηκό είδος. Νδ μήν τά βράζετε πολύ, νό τα τρώτε φρέσκο, ΟΙ γιατροΙ έπαναλαμ6άνουν τά παλιό άξιώμcm:ι της Σχολής τσύ ΣαJιέpνoυ:

,,5J sumas ovum, fflalle

sit atque nOYum"'.

ΚαΙ ΟΙ ouντα~

Υές Ύtα τό πώς νά διατηρήσουν τά ά6Υό: την φρεσκάδο τους δλο καΙ' πληθαί­ νουν. λότό πόvrως πού άξι'ζεl τtερloαότεpo ειναl ή τιμή τους σrήν αγορά: έμπόρευμα λαίκό, ό:κολουθεί μΙ άκρΙ6εια τΙς δlαKυμόvαι'lς τής συγκυρίας. Με­ ρικά άβγά πού πουλήθηκαν ατήν Φλωρεντrα όΡΚΟ6ν ο' woν στατιστικολόγο για νά ανασυστήσει την κινηση τού κόστους της ζωής κατά τόν 1fio. ο-ίώνα. Ή

223

Τό ψάρεμα ΤΙ}'} φάλαιw.rς". Πιάτο roιϊ Del(t τού 180υ σιώο;α. Musee

carnavalc!" (ΚΜοέ Έθιιικοα Στό­ Λου Γαλλίας).

,ιμή τους άτro"ΓελεI τrpCηrμOiI ό:πό μόνη "'ης lνα έyKVPO ",[στ Ύ'ά ,6 BIQ'ΠKό έniπεδo η Υιό τι}ν άξία τού χρήματος d o:ύrή η την άλλη '1Τόλη ιi χώρα. Στην Aiγιmτo τόν 170 αΙώνα, ύπήpξt μιό σπγμή δπου 'ψΠΟΡούιπ κανεΙς νά δlαλt~ ξεJ μέ fνα οολδίο τριάντα ά6γό: η δύο περισr-έΡIo ή μία nouMScιJl" σrό δρόμο άτrό τήν MCΗΙΝησΙα cτήν Προίιοα (1694), *τό τρόφιμα δέν είνσι άlφl6ά: παίρ­ νεις: έφrό: Μγά μέ tνσν παρά ίσολδΙο]. μια πουλάδα μέ δέκα παράδες, ένα καλό χεψωνιάπκο πεπόνι μέ δόο υαρςroε<; και δοο ψωμί μπόρε'iς νά φός σΙ μιά μέρα μέ τήν Τδια τιμή»' τόν Φε.6ροι.ιόριο τοίΊ 1697, σημεtώvtl ό ϊδιος αύrός ταξιδιώτη;;,

KOvrn

ατό 'AK(,'I1"fOUλκo, στην Νέα ΊύΠανΙα,

μ' έθαλε νό nληρώσω ένα y~σμα τών 6κτώ τά ά6γά ένα οολδίο τό ενα"

.

Itb σnlτονοικοκόρης /32 ooMfal Υιά μιά πουλάδα καΙ

Έτοl, τά ό:6γά ι:!moπλoOν μέρος τής σΥVηθl~

σμένη~ διατροφής τών Εύρωπσίων, Πράγμα πού δικαιολογεί την έκπληξη τού Montaigne γιό τό γερμανικά πανδοχtlα: δΈV σερβίρου\l *πόΤέ 6βγά», γράφει, ",έκτός όπό σφιχτό, κομμένο mQTtooεpa μές στΙς oαJιαι εςρ 104". Ή τού Moνrε· σκlέ, ότι;rν εφευγε από 'fήν Νάπολη "ι έ'ιηστρέφοντσς σrήν Ρώμη

πί\ήσσεταl *'\Του σ' αίrτό

{1729) !K~ 1'6 σρχαίο Λάτιο, ό ταξιδιώτιις δέν θρίοκn otJτε tν<.t

"O'ΓότrOυAo oVτε bια περιστεράκι, συχνά οό'Ω;:: ένα άΒΥό.1ro.

224

voMx

όμως στήν ε&ρώπη άη'οτελουν έξαιρέοεις χαl όχι τόν κανόνα, όπως

ΣτΉv χορτοφάγο Άπω Άνσroλή, όπου ιJ Κίνα, ή 'IcrrτωνIα, καΙ ι'ι ΊνδΙα δέν διαθέτουν OιYrε ixνoCj αύτής TήCj πλοόΟΗ;ι:ς ιωί σι.wηθισμέvης τροφής. Τ6 όβγό έκεί gfvtll πολό oτrCινιo και δέν σπoτεAεl μέρος της λαϊκής τροφης. Τι:i διάσημα: ά6γ6: τής κlνέζικης πσπιι:ις, διατηρημένο: καμμlα ΤΡΙΑVΤΣριά μέρες στή σαλα~ μούρα, εΙναι ί\'Χουδlές' τών πλoυσl,ι;tν.

Καθημceινές τρcφές: τά Οαλασαινά Τεράση:α ή σπουδαιότητα τής θαλασοος στή olσrρ<ιφή' θά μτι(φουσε νά εΙναι άκόμη μεγαλύτερη. Άπέραντες περιοχές πραyμι:m, άyvooOν, η σχεδόν ά­

γνοοι)ν, τΙ') τροφές της, ΟΙ οποίες tν τοίΊτοlς tJpiOKQvrot δίπλα τους, Αύτή είναι περiπσI.! η περίτrτωση του Νέον Κόσμου, παρ' όλα Ύά ψαρoτό~

ma τών

Άντιλλ,ών κα! τους ΙχθυOφόΡOVς ύφόλους τους δπου κι:φμιά φορά, σi νηνεμία, 1'ά πλοία ΠΕΤUΧαlνoυν θαιψατουργές ψαριές καθ' Οδόν πιWι::; 'ΤΓ\ν

Βέρα Κροός- ή παρ' όλον τον μυθικό TrAoirro 1'ών υσραλiων και 1'.(Ον ύφάλΩV

της Νέας Γήςl ό όποίος προορ!ζεται

O}iw6v άτrOt<λεl(ΠIK<:,

ή τουλάχιστον κα­

τά προτεραιότητα, γιό τήν διατροφή της Εόρώπης (μολονότι 1'6 βαρέλια του μπακαλιάρου φτάνουν τόν 180 αιωνα σriς άγΥλlκές άτrOtKftt; καΙ σrΙς άμερl­ KΑVΙKiς φυrεIες 1'00 Νόmv}' η 'fTαρ' όλους ΤΟ1.1<; οολωμοός πou ΆVεβαίνOυν

τοίιι; ψυχΡο1.1<; ποταμοός τού Καναδά καΙ της 'Αλάσκας ή παρ' όλον τόν πλοΟτο της μικρής Μεσογείου της Bahia (χώρα σrά βορειοανατολικά της θΡΟΜ ζlλiας) όπου ή άνοδος 1'ών ψvχρων νφαιν 1τού προέρχονται άπό τόν Νότο

έξηΥεί τό ζωηρό κυνήγι της φάλαινας καΙ τήν 'fTαΡOυαια, ήδη aτόν 180 α!ώνα, τών βάσκων μέ τά καμό:κκ'Ι: τους ... Στήν

'Aofa,

μόνο στήν ΊαπωνΙα καΙ την

Νόηα Κίνα, ό:τrό τίς Ε:κ60λές τού ΓIάνγK-τσέ~KlόνγK ώς τό νησί ΧαΤνάν rnιδίδο· νrαl ατήν άλιεία. '!VJι.oo, δτrως στήν Mαί\t::tιolα ι'j γύρω άπό η'ιν Κείίλάνη, φαίνrn:ιι (m δέν υπάρχnυν πορά tλάχIστες ψαΡό6αρl<ες, Κάτι έn'iσης άξιοττ,.­ ρίεργο εΊναι ΟΙ άλιείς μαΡΥαρrrαρl&v ταυ Περσικού Κόλπου, ΚΟν1'ά στό Β3Ωdar Abbas (1694}, οί όπο'/(Η ΙΠΡ07ψ(lύν ααρδέλλες τους [1n)ιJ τίς ξεραΙνουν στόν ήλJO καϊ τίς €χουν γιό KαΘημερWΌ ψωμσ ως καιl πολύ 11lό σίγουρο Kctj πιό ευκολο aτό ψάρεμα παρά 1'6 μαργαριτάρια τοα; πού τι άγΌράζουν ΟΙ

ns

εμΠΟΡΟJjJ101>. Στή ... Κίνα, mτQU τό ψάρεμα σέ Υλυt<ό νερό Kaf ή lχθυοκαλλιέργεια αιroφΙ· ρουν πο/Ψ (πιόνοιιν μερσίνια μέσα στiς λίμνει; τού Γlάνy,,·τσt~Klάνγιι; κοΙ οτόν ntt Χό), τό ψ6:ρι 01ατηικίται αι.ιχvά ότrό μσρφΓ\ σόλτσα<), πού γίνεται μέ αύτό· ματη ζύμωcη, άπως στό ΤοιικΙνο, άλλά ή KuτανάAωoη εΙναι άσήμσντη άκόμl1 καΙ σήμερα {Ο,6 κιλά κατ' άτΌμο έτηοΙως}. Ή θάλασσα δέν ΚσΤQρθώνεl ν6: δlεισδίιcεl σ' αύτόν 1'όν ή1TειρωnKό όγκο. Μόνον ή Ίαπωνία εΤναι Ιχθυoδίotτη σέ μεγάλο ι3αθμό. Τό προνόμιό της ούτό 1'6 διατήρησε, κω σήμερα ότrστ,ελε] άνηcτάθμιoμα (40 κιλά τό χρόνο κατ' άτομο, πρώτος άλlευrlKός σrόλοs aτόν κόσμο μετό' άπό τόν περουβιανό) ατήν ιφεοφάγο Ευρώπη, Ή άφθονία της

τrρoiρxετoι από τόν ττΛoϊrro της 'fοωτερικης Θόλαασας καΙ Ιδιωι; άτrό τήν άμεση γειτνίαση τηs μέ τ6 Ιχθυοτροφεία του Y~so καί της ΣαχαλΙνης, έκεί 'Πού σuνσνrώv1'αι ΟΙ τεράστιες μάζες των ψυχρών υδάτων .00 Oya Shivo μέ τά θερμά ύδuτα τού Kouro Shiνo, δπωs συμβαίνει καΙ στόν βόρειο 'Ατλαντικό, μέ τήν ουμβολη του Gulf·Stream καί το(ι ρεύματος το(ι Λαμπραντόρ σrήν Νέα

Τροφ{ςκα(π

225

Γη. 'Η ενωση τού πλαγκτού τών θερμών και τών ψυχρών όδότων τροφοδοτεί τόν πολλαπλασιασμό τών ψαριών. Χωρlς νά έχει έξ ϊσου καλή κατανομή, ή Εόρώπη διαθέτει πολλές πηγές όνεφοδιασμού, όπό μικρή καΙ μεγάλη όπόσταση. Τό ψάρι όποκτά τόσο μεγα­ λύτερη σημασία, δσο ΟΙ θρησκευTlΚΟΙ κανόνες πολλαπλασιάζουν τίς μέρες της νηστείας (166 μέρες τό χρόνο, όπό τΙς όποιες ή Σαρακοστή εΙναι έξαιρετι­ κά αίιστηρή μέχρι τή βασιλεία τού Λουδοβlκου ]Δ'). Στή διάρκεια αύτών τών σαράντα ήμερών, δέν μπορεί κανεlς νά πουλήσει κρέας, άβγά ή πουλερικά παρά μόνο στούς όρρώστους, καί μ' αα διπλό πιστοποιητικό, τσύ γιατρού καΙ τού Ιερέα. Γιά νά διευκολυνθεί ό fλεγ:χOς, μόνον ό

.. κρεοπώλης της

Σαρα­

κοστης» έχει άδεια νά πουλάει τΙς όπαγορευμένες τ~oφές στό Παρίσl, καί

μέσα στόν περίβολο τού νοσοκομείου τού

Hdtel-Dieu10 . πράγμα πού

αίιξόνει

σημαντικά τήν όνάγκη γιά φρέσκο, κσηνιστό ή παστό ψάρι. 'Εν τούτοις, τό ψάρι δέν άφθονεί πάντα κοντά στίς όκτές της Είιρώπης. Ή τόσο διαφημισμένη Μεσόγειος δΈV έχει παρά περιορισμένους πόρους, μέ μερι­ κές έξαιρέοεις τόν τόννο τού BOσπόρOιJ, τό χαβιάρι τών ρωσικών ποταμών, έκλεκτή τροφή στίς νηστείες της Χριστιανοσύνης ώς τήν 'Αβησσυνία, τά καλα­

μάρια καί τό ξερά χταπόδια, όστεlρεuτoς πλούτος τού έλληνικού όρχιπελά­ γους, τίς σαρδέλλες καΙ τίς όντσούγιες της Προβηγκίας ... Ό τόννος πιάνεται έπίσης μέσα στούς περιφραγμένους Ιχθυότοπους τής βόρειας' Αφρικής, τής ΣικελΙας, τής Προβηγκίας, τής ΆνδαλσυσΙας καί τσύ πσΡτογαλικού AIgarνe: τό Λάγκος εΤναι μεγάλος έξαγωγέας βαρελιών παστού τόννου, πού τά στέλ­ νουν μέ καραβιές πρός τήν Μεσόγειο ή τόν Βορρά. πρέπει, γιό συγκριτικούς λόγους, νά μιλήσουμε γιά τούς ύπερόφθονους πόρους αύτών τών στενών «Μεσογεlων:. τού Βορρά: της Μάγχης, της Βό­ ρειας Θάλασσας, τής Βαλτικης καΙ, άκόμη περισσότερο, τού ώκεανού. Ή ά­

λιεΙα ήταν έντατική στΙς εύρωπαϊκές όκτές τού 'Ατλαντικού (σολωμοl, σκου­ μπριά, μπακαλιάροι) κατά τήν διάρκεια τσύ Μεσαίωνα. Ή Βαλτική καΙ ή Βό­

ρεια Θάλασσα έΧουν, όπά τόν 110 αΙώνα, μεγάλα Ιχθυοτροφεία ρέγγας. Αύτά δημιούργησαν τόν πλούτο της Χάνσας, καί στή συνέχεια τών ψαράδων τής ΌλλανδΙας καΙ της Ζηλανδίας. "Ενας 'Ολλανδός, ό WΊlliam Beukelszoon, ήταν έκείνος πού, ώς φαΙνεταl, όνακάλυψε γύρω στά

1350

τόν τρόπο νά καθαρl­

ζουν γρήγορα καί ύστερα νά παστώνουν τΙς ρέγγες μέσα στά ίδια τά ψαρο­

κάικα δπου ΟΙ ψαράδες τΙς .. στοιβάζουν» όμέσως μετά aτά βαρέλια1ΟΟ . 'Ανά­ μεσα δμως στόν 140 καΙ τόν 150 αΙώνα, Γι ρέγγα έΥκατέλειψε τήν Βαλτική10'.1. 'Από τότε, ΟΙ ψαρόβαρκες της 'ΟλλανδΙας καΙ της Ζηλανδίας θά πηγαίνουν νά τήν ψαρεύουν στΙς ρηχές όμμουδιές τού

Dogger Bank,

aτά όνοιχτά τών

όγγλικών όκτών καΙ τής Σκωτίας, μέχρι τά νησιά τών 'Ορκάδων. Σ' αύτά τά

προνομιούχα μέρη φτάνουν καΙ άλλα πλοία, όπότε μόνο μέ τήν συνομολόγη­ ση εΙδικών συνθηκών «τής ρέγγας», ΟΙ όποίες γίνονται άλλοτε λιγότερο καΙ άλλοτε περισσότερο σεβαστές, μεσούσης τής κρίσης μεταξύ Βαλουά καΙ 'Αψ­ βούργων κατά τόν 160 αΙώνα, έξασφαλΙζεται γιά τήν Εύρώπη αύτή ή σταλμέ­ νη όπό τήν ΘεΙα Πρόνοια τροφή.

Ή ΡΈΥΥα έξάγεται πρός τήν Δύση καΙ πρός τόν Νότο τής ΕόΡώtrης διό θαλάσσης ή μέσφ τών ποταμών ή μέ άμαξες ή μέ όχθοφόρα ζώα. Μέχρι τήν ΒενετΙα φτάνουν ΟΙ ρέΥγες bouffis, saurets ή άσπρα;: άσπρες, δηλαδή παστές­ saurs ή saurets, δηλαδή καπνιστές bouffis, αίιτές πού έχουν όποστεί τό bouffissage, δηλαδή μισοκαπνιστές, μισοπαστές ... Πρός τίς μεγάλες πόλεις, δπως

226

τό Παρίσι, σπείιΟΟΙΝ ουχνά ΟΙ "κυνηγοί των παλφΡοιώνν

(<
aOτof ΟΙ κακόμοιροι 1TO\J τρο80ϋν ένα άνήμποΡΟ άλογο φoΡΎαιμέvo ψάρια

rof

στρείδια. "φρtσKες ρfγy;ες της

vtJxrasl»,

[1ναl μιά άπό ης «Φωνές" τού

παΡΕάιού» 1Τοό άKo(;γε-rαι ακόμη καί σήμερα σrή μοut]tκή σύνθεση τού janequin. Στό Λονδίνο ό νεαρό<; και οΙ"ονόμos Samue! Peppys μπoρεi νά 1TΡOOφt­ ΡΟ σroν έαιπό του την μ1κρή 1Toλυrtλtια VΆ φό:~ ένα 6αρέλ1 σrρεlδlα μέ τή

ΎUVUίκα του καί τούς φίλους του. Μή 1i1οτέψοuμε δμως δη τά ψάρια τής θάι\ασσας άΡKOUΝ Ύιά νά χορτα­ σουν τήν mfvα ίιΊς Εόρωπης. ~Ooo Βδ ά'rrOμαKρυllόμσσrε άπό τίς άrnς καΙ

θά φτάνοιιμε στ!ς ήm:uρωr1lι:tς χΦρες της κεvrpΙKης καΙ τής ΆVΑΤoMKης Εόρω­ της. θα tm6άλλεrQ1 δλο κα! Μρισσόπρο ή τφοσφυΥή ατό ψάρι τ06 γλυκοο νεροα. Δέν όπόρχtl ούτε ινας ποταμός, μικρός pqάλos, κι ούτε ό ίδιος ό

ii

!ηκουάνσς στό napfm 'ΠΟ':' vΆ μ~ν ιχει τούς ψαράδες TQU, έφοδ.lαομένους J.ιάλlΟ1'ά μΙ tπΙσημη άδεια, Ό μαιφUΝΌς BQAyat) ε1vαι ένα κολσσσιαίο άπόθε­ μά. Ό Λίγηρας εΙναl fuόσημος Υιό: wό): οολωμοός καί τούς κιπτρϊνους του. Ό Ρήvoς Υιά τΙς πέρκες το\). Στην Vallaι.fulid, ενας: ΠΌρη)γάλος ταξιδιώτης, κατά τήν διάΡΚΕια ,ών τrρώταιν χρόνων τού 170υ αΙώνα. βρίσκει μάλλον όνε­ παρκή τόν άνεφοδιασμό σέ θαλασσινά ψcφια, ΠfJό. δέν εΙναl πάντα καλής ποιότηται:;, έξ αlτΙας τών μεγάλων όπ6σrασεων πού πρέπΕΙ νά διανύσουν.

'Υπάρχουν όλο τό χρόνο γλιi:ισσες, σο:ρδέλλες

Kaf οτρεΙδια,

καμμιά φορά

;'1&-

ροι' Kof έξαrρεΤΙKές τσtΠoOpει;, πού τΙς φέρνουν άπό Τό Santander για- τήν Σαρακοστή. 'Αλλ.ά ό ταξιδιώτης μας μi.νεl κατάπληκτος μπρoσrά στίς άπΙθα­ νες ποσότητες άπό θαυμαOItς 'Πiστpoφες 'ΠΟύ προέρχονται άπό τό Burgos

KOI την

Mεδlνα του

Rloseco

καΙ ίTωλoJ)νται καθημερινά στΙς ό'γΌρές αύτΈS

Kaf

'Πού μπορουν καμμιCι φορά να θρέψουν τόν foισό πληθυσμό της πόλης, ή

όποΙα ηταν τότε πρωτεΟΟυσσ της ΊσπανΙα<;' ", Στήν Βοημία, έπισημάναμε ήδη ης ΠXVητές: .λrμνες mf τ~ν lχΟοοκ:α:ΛΑιέργεια τών πΛούσιων π.εριοχων τού Νότου. Στην ΓερμανΙα, ό KU1T'pfvo.:; είναι εΙδος τρέχουσας κοτανάλωσης.

Τ6 ψάρεμα τού μπακαλιάρου Ή μαζική έKμε-rΆΛΛΕUση του ιmαιι:αλιαρoυ τών όφάλων της Νέας Γης πηρε Τό χαρακτήρα έπάνύσταοης, ήδη σπό τα rtλη το!) 15(1) αΙώνα. ~Eγlνε άφορμή ίTρoσrρι6ώv μεταξύ Βάσκων, ΓόΜων, ΌΝ\σνδών "σi ΆγΥΝ»ν, όπότε οι πιό δννaτoί διώχνουν όoous δέν έξασφαλΙζouν μι-γάλη ότroστήριξη. Μ' αότόν τόν τρόπο tξoυδετερώθηKαν ΟΙ IaτroνoΙ ΒάΌΚQI. αφήνοντας έλεόθερη την Ήρόσ-

6αση τών ψαρoτό1rων στΙς μεγάλες ναι.mκέι; δυνάμεις: Άννλiα, Όλλανδία KαJ Γαλλία. Ίό μεΥάλο πρόβλημα ε!ναί ll'ώςνά διo:rηρη(.lοvv καΙ νά μεταφέρουν τό ψάρl. Ό μπακαλιάρος είτε b'οιμαζόταν καΤ '1W<'ΠωνόVΤαν πάνω στα πί'ιQία της Νέας Γης εfτε ξερο:ινόη:ιν <:πή απ::ριά, Ό παστός μυακαΛιάροs εlνφ ό πράσι­ νος μπακαλιάρος, cποιJ μόλις παστώθηκε καΙ κρατάει όκόμσ την όγραοία

του)!. Τά πλοία πού dδlκεύοvται σrό ψαρεμα του πράσινου μπακαλ!άρου εΤναι μικρού έκτοπίσματος, ,tχoυν δέκα iΊ δώδεκα φοράδες, κι έπlπλέον ToίIS ναύτες που κό80υν, ετοιμάζουν κα! ίTασrώlloυν ίό ψάρι μέσα aτό άμπάρl, τό ό1Τοϊο σιιχvά γεμ!ζει μέχΡι τΙς τραβέρσες της γέφυρας, Συνήθειά τους: νά

τrλέoυν στήν τύχη άπό τή στlyμ~ τroύ θά .άKOυμπήσouν σroιίς ύφάλουςIl (δηλαδή, θά πλησιάσουν τούς ύφάλους τηc; Νέας Γης). 'Αντιθέτως, μεγάλης

.

Τροφές καΙ

227

χωρη'Πκότητας lσηοφόρσ: φέρνοlΝ τόν μπακαλιάρο άπαςηραμ{.νο, δηλαδή έτοφσσμένο. Μόλις φroσol.N σrήν άκτή Υης Νως Γης, plxνol.N άγκυρα καί άρχίζουν νό ψαρεOOUΝ μέ τίς 6όρκες. Άm')ξηραίνoυν τό ψάρι aτή σrεpιά,

σύμφφνα μξ τίς πεrίπλοκες δισl$ικαοίες ποό περΙΥράφε! μέ ολΕς τους τjς λε­

Μομέρειες ό SaνέIΙY

11.

Kάθεlσrιoφ<ιρό πρέπε1 νά .έξοπλιοθεΙ_ πρw ξεκινήσει, νά φορτώσει άΛά1'l,

τρόφιμα, ι.'Vιε6ρι, κρασί, οJV01TVευμαTl:ί)δη, πετονιές, άΥκίστρlα. Στην άρχή ά­ κόμη τού 170υ αιώνα, ΟΙ ψι:φάδες της ΝοΡβηγίας καί τίΊι; Δανίας έρχονται vΣ άναζητήσουΥ τό όλάτι τους ι.rr6

San Lucar de Barrameda, κοντά σrήν Σεβίλλη.

Φυσιιro, ο! lμπoP01 τούς: τό δίνουν ώς προκαταβολή- ό χρεώστης έζOφλεi μέ

ψάρι, δτσν έπισrpΙψει άπό τήν Άμερlκήι12. Αύτό άκριβώς yfveraI ι.rrήν La: Roche1le, κΦά την διάρκεια τοΟ 160υ καί "(ου 170υ αΙώνα, ΠΌύ εΙναι ΟΙ αΙώνες της ευημερίας της. Κάθε άνOJςη, υοΛυάριθμα

Iσnoφόρα 6γκιψοΒολοΟν έ6ω, συχνά καμμιάς: έKσroσrης: τόννων, μιά και χρειάζονται αρκετό μεγάλα αμπάρισ: «'Ο μπακαλιάρος: ΕWΑι m6 πολύ κό­ ττος, παρά φοΡτ!ο». 20 μέ 25 άνδρες πλήραιμα, πράγμα 'Ποό δείχvtl τήν σπου­ δαιότητα τών έργαπκών XtpJ&v σ' αύτή την άχάρωτη δουλεοά. Ό «άσrός ΠΡOμηθwτής» ττρoκσrαeάλλει σrόν KQpα60J(upq άλεύρl, έργαΛεία, ΠΟΎά, ά~ λάη, όνάλΟΥα μέ τούς 6ρους: τΦγ .ναυλοσυμφώνων» ποο υπογράφονται έ~

νώmoν συμθoλαl~φoυ. Κοντά ι;rrήν L.a Rochelle, τό μικρό λιμάνι της OJO(lne έξσπλΙζο, όπό μόνο του, μέχΡι έκσrό περίπου lατΙOφόFΚI καί αιέλV€l κάθε χρόνο σrήν (mtνανrl άtrYή "αιυ ώκεανοΟ πoλλέt; χιλιάδες άντρες. Καθώς η 1Τόλη Εχει πληΘυσμό μόνο 3.000 κατοίκους, ΟΙ καρα6οκίιρηδες: εlvσι ί.mOXpεω~ μέν<» νά προσΑό:6ουν ναύτες ό:'rrό αλλού, W; από τrΊν 'Ισπανία, ~Oπως ιωί νά έχουν τά πρσyμσrα, τό xpiΊJJo των άσrΦν, πού δόθηκε ώς ναυτοδάνειο, ταξιδt(ιει ατό iλooς της ψαριός 1((%1 της: θάλασσας. Ή έξόφλη.ση δέν θ6 γίνει παρά σrήν bnστΡοφή, άρχijς 'γtVoμένης τόν ΊO(ιvΙo. Τό κέρδος, άλλωστε, που έχol)v ώ-ς έπιθρόθευση 7ά πρώ'rα πλοία πού tιTtσrptιpo\'lv, τερά~

"m

mvaI

ατιο. Ό VIKIΊ1'llS καρα60κίιρης πολιορκείται σrό πανδοχε10 του άπό τούς ά·

σroι'Jς, μέσα σέ. ουζητιισεις, ουμπλοκξς, χειροδικίες ... ΝΙκη έξαlρt,ΙKά έTηκερ~ δής. 'Όλο] περιμένουν τά καlνοίΨΥια ψσρια .•Τά φρέσκα δtν είναι τά καλύτε­ ρα;». Ό νικητής: θά φτάσει νό 'Ποιιλήσεl μιά μικρή έκσrovrάδσ)Jπακαλl6ροuς μέχρι 60 λίΒρες, ένώ μφιΧΙς μέρξ,ς άργό­

(110 ώς 100 άνάλογα μΙ την ουνήθεια)

τφα ή χιλιάδα δtν θά ΠOιJAηθεΤ πάνω άπό 30 λf6Ρες, ΣιJνήθως. τόν άγώνα Kερδιζtι €να άπό τά l<αρό:Βlα τής Olonrn:, πού συVl1θίζονν vΆ κάνουν δύο ταξ!'δια μέσα ατό χρόνο, σέ δύο .trroχt<;., την ιιτrρώιμψ καΙ τήν ",όψιμη»' διcπρξχovτας 6έΒσια τόν Kivδuνo έξ αlrfας της κακοκαιΡίας νά ιιέγκαταίιεί·

ψoιwτoVς: ψαρότοπους" σρov..σρoν11 ).

Ψάρεμα δίχως τtλos: σroύς tκτεταμένοus ύφάλouς της Νέαι; [ης, τής τερά~ σnα" ξκείνης ύmιθΡίιxιας πλάκας πού μόλlΙ) KWιύτrrεrαι άπό τό νερό, οΙ μπα~ καΛισρο\ f;χoνν "Ύt:Vlκή συνΈΛWση [".1' έκεί άκριβώς ζούνε, δΙ) πούμε, τΙς ρε­

Ύάλι;ς: τοvς ατlγμές. καΙ ή τroσότητσ εΤναl τόση, d)στε ΟΙ ψαράδες πού συΥκε« ντρώνovτσl έδώ άπ' όλο τόν κόσμο δέν έχουν άλλη άπασχόληση όπό τό πρωί ως,.ό 6ρ6δl,l τrαρά νά ρΙχvoιw τήν τrεrovισ, νά τήν τραβοΟν, vΆ ξεκοιΛιάζοuv τόν μπακαλιάΡο "Πού έπιασαν καΙ νά βάζouν τά έντεΡά του στό άγκΙστρl ΤOιJς γιά νό mάοοι,ιv άλλον. "Evas άνθρωποι;: μόνος του Π1άνξl κομμιά φορά μέχρι

300

~

400

την ήμέρα. ·Οταν ή τροφη πού τούς tλKόει α' αύτό τόν τόπο

έξσvrλtf'J'αl, ΟΙ μπακαλιάροι οιωρπ!ζουν καΙ τroνε νσ στήσουν πόλφο μΙ τούς

Τροφες καΙ πorά

228

γό:δo~, τούς όποΙους νοστιμεύοντοι ποΜ. ΟΙ γάδοι 1ΎρooπαθOi'ιν νό ξεφό­ γουν, καΙ ακρι66:ι1) σrό KlJvrjYI τών μπακαλιάρων χρωστάμε τΙς συχνές έπι­

στροφές τ6:ιν γόδων oτff) άκτές μας [τris Είφώπηςι.:ι ΙΗ

.'0

θεός στέλνει τόν μπακαΛιαρο στήν Νέα Γή:ι, ΆVαφωνει ένας Mαρoεγιέ~

ζος στά 1739. ΚαΙ, τό {δια έκσταηκός, !νας γάλλος ταξιδιώτης btαv αΙώνα νωρΙτερα, 6t8afωvt πώς cιτό KαλύrερO έμπόριο της Εύρώπης εΙναl να πηγαΙ­ νουν νά ψαρεύουν roιι μπακαλιόρο (moJue) [δπως τόν έλεγαν σuνήθως τότε άν7Ι τοΟ morueJ, γιαrΙ δέν ξοδεΟΟυν τΙποτα ( ΈVVoεϊ, σέ χρήμα, κάη 1ΤΟύ εΤΙι('Ιι καΙ σωσrό KOI Μθος] γιό να τ6ν πιάσουν, άφου δέν Koσr!ζειπαρά τόν κόπο

'to6 ψαρέματος καΙ της πώλησης' από αι'rrόν ζουν στ~ν Γαλλlο!να: εκατομμύ­ ριο άνθρωποι, κερδίζοντας TΓQλ/ιό IΟΠΑVι!(ά δηνόριφ1 5.

Αότός ό τελwrαιoς άριθμός' έvέχει προφανώς πολλή φαντασία. Μιά άνα­ ψαρό του τέλouς: 1οου 1801) oiώνα δίνει μερικούς σκόΡΠIΟlJς άριθμοιΧ; Υιό τό ψάρεμα τοΟ μΠOKσilιάρoυ σrήν ΓαλλΙα, τΉv "Ayγλia και τΙς "Ηνωμένες Πολι­ τείες. Στά :κινητοποιήθηκαν 264 γαλλικά πλοία 125.000 βαρiλl0 καί 10.000

1m,

άντρες Υιό πΛήρωμα)' σrά 1775, 400 άΥγ:λlκ:ά πλοία (36.000 βαρέλια καΙ 2ύ.ΟΟΟ άνδρα; Ύιά πΑηρωμα) καΙ 665 .άμεΡlκmrlκtP πλοία (25.000 βαρέλια καΙ 4.400 άνδρες Ύια 'ΠΛήρωμα). Δηλαδή ένα σόvoλα 1.329 πλοίων, 86.000 βαρελΙών κοί 55.000 άνδρ6;ν πληρώματος, ΟΙ όποΙοι ψό:ρεψαν περrπoυ 80.000 τόννοU<) ψα~ ριοό. 'Άν ιl1roλoyίooυμε

Kof τους

όλλσνδοός καθώς κοί άλλouς ψοράδες της

ΕόΡώτιης. θα φτάνομε Ιοως στόν όΡlθμό τών 1.500 πλοίι:ον χαί

μπακαλιάρου τoιιλάχισroν11δ .

90.000 τόννων

Ή άλλη:tιoyρσφΙσ ένός έμτrόρoυ άπό τό Honfleur'17, συγχρόνου του Κoλ~ μτtiρ, θά μας tξOIKειώoo, μέ την άναγκσία διάκριση των 'Ποιοτήτων: ό cιgaffe::t clναl ό ίmφμεytθης μπακαλιάρος, ό .marchande.., ol.Iingue5::t καί itraguets.. ε1νω ΟΙ μlκροι πρά(nνOI μτroκαλιάρω, ποό εΙναl πάντως tfΡOTIp&rtρOI όπό έκείνους πού εΙναl Υιό πέταμο, τους vici~s, πού εΤΥαl Κ(Ι[ ΟΙ περιοσότεροl Kaf ε1να1 ms ύπέρ 1'6 δέον ~ κακά ΠOσr(1)μένoI, είτε Xσ400μέvo1 άπότά xτυπήμα~ τα των 'f(tt«)uVIώY αι'rrdίν τroιJ τούς στοιβάζονν. Καθώς DΙ πpάσtνoι μττοκα­

λιαροι άΥοράζονται μΙ τό KOJlVάT! KW όχι μέ τ6 βάρος (όπως ό ξερός), τrpέτr1:1 κανείς νά προστρέξει στήν ίrπηρεσΙα τών ιδιαλογέων:ι, ΟΙ όποιοι, μέ μιά μόνο ματιά, διαιφΙvoνν τό ceauiJCtmo .. άπό τό <ικσκό .. tμπόρευμα Kaf Καταμετρού .... τίς ποσότητες τοΟ μπακαλιάρου. "€νσ άπό τά προβλήματα αύτών των έμπό·

ρων, πωλητών μπακαλιάροu, εΤνσl νά έμποδίοουν-τήν ό:φιξη στην άγορά τού

Honfleur τής ρέγγας τ~ς ΌλλανδΙαι; (ατήν όποΙα εχDυν δDθεί ψεγόλα διχαιΦ· ματα:ι), κι άκόμη 1Τερlαοότερο τής ρέγγας πού ψαρεύουν σέ όπσγορευμένη περΙοδο, κυρΙως μεrό τ6 Χριστούγεννα, μr.ρIKOΙ δoι;rrυxιι;φΈVOΙ νορμανδDί ψα­

ράδες, ένά) α&rή ίήν έποχή τ6 ψάρι δtν εΙνσl κολής Πζιιότητας καί μεγάλες ποσότητες 'Πωλούνται σέ έξεtrrελιO"l'ική ημή: -Μόλις έμφανΙζεταl αίιτή ρέγ­ γα, δtν πουΛα κανείς 06τε μιά ουρά μπακαλιάρου». 'Εξ οό και ή βασιλική άπαΥόρευση τήν όποία έπtδoκ:ιμάζoυν ΟΙ έντιμοι πωΛIj1"ές μπακαλιάρων

t\

(morutiers). !<όθε λιμάνι .fχEI εΙδlκwθιt ο' wa εΙ50ς ψαρέμQTQς, ανάλοΥα μέ τΙς προτιμή­ σεις της ζώνη<; τής όποΙας έξαοφαλΙζε1 τόν άνεφοδιασμό. Ή ΔIέπτrη, ι) Χά­ Βρη, τ6 Honfleur, τροφοδι)'t()w τ6 ΠαρΙσl, ποίι τρώει πράσινο μπoKι;rλιάρo- ή Νάντη τροφοδοτεί Tf<; περιοχές πού ο!προπμήοι:ις ΤζΙυς μoφάζovτσι κα! ποό

έξιmηρετoίWται όπό την ναuσmAOΤα του Afyqpσ Kaf άπ6 τοός δρόμους ποίι Μασσαλία ι.'moρpoφό., 6ρtξεΙ~XIOνίσεl, τό μισό

. έξαρτ&ντσι άttό αότήν"

q

Tρoφlςκαι

229

προϊόν τής ΥαλΜκης αι/εΙας ξερο{! μπακαλιάρου, έπανεξάγοντας άλλωστε

!να μεγάλο μέΡος στήν ΊταΛfα. 'Εξ άλλου. 'Πολυάριθμα clναι τά 'Πλοϊα 1'Όό

Saint-MaJo

πού ήδη άπό 1'1$\1

170

αΙώνα φτάνοllV κατ' ευθείαv σrά Ιταλικά

λιμάνια καΙ Ιδίως σrήν rtvoίkt. Xfλιες λεrrroμiρElες μας εΙναι γναισrtς Υιό τόν ανεφοδιασμό τοι:; ΠαρlσlοΙ:; σε πρό:σlVO μπακαλιάρο <ή άσπρο, δτrroς έπiσης τόν ΛΈVε). ΟΙ πρώτες ψαριές

(άναχώρηοη τόν ΊανΟlJάριο, ΈJnσrρoφή τόν 'IoUAlo). έπεπα οΙ δεύ"rφες {ανα­ χώρηση τόν Μάρτιο, ΈJnσrρoφή Ύόν Noiμ6ρlo καΙ ΔEκliJBpIo} προσδιορίζουν ής δύο περιόδoΥS άvεφoδlOσμOϋ, φτωχή την πρώ'η. αφθονότερη τήν δεύτε­ ρη, ή όποία ώστόσο έξαvrλεiται κιόλας γύρω σrόν 'AπpIλ10. 'Ακολουθεϊ τότε (J' όλη τήν fαλλΙα tκ\tιψη Υιό ,.ρεiς μήνες, ΆπρlλIO, Μάιο, Ίούνιο. ,,'Πού elvaJ μιδ έποχή δ1Του τό λαχανικά εΤναι ακόμη σπάνια, τά άβγά όlφιΒό κα! τά ψάρια του γλυκού νερΟύ δέν τό ,.ρώνΙ: τroλύ~< Αότό εΙναl πού κό:νει την άξία

τού τrρ{.ισινoυ μπακαλιάρου να άνεβαίνεl άπότομα καΙ τΙς τιμές αύroO πού ψαρεύouν οΙ ~Ayyλoι στίς δικές τους άιcrές -πολύ άιφιβές. Ό μ1Τακολl6:ρος αίπός tΊtανέρχεro! στό Παρίαι μέσφ του λψανιοϋ της ΔIέ:ππης 'Πού ένεργε1

οτήν περίτrrωση σύtή ως άτtMς μWΆζων1111 • ~Oλα σχεδόν τό: πλοία δισκότπΌυν τΙς MIEUΤIW; 1'ους έκστρατι:Τες οτη διόρ­ κεια τών μεγόλων ναυτικών διενέξεων γιό Τήν κυριαΡχία τού κόσμου: 1tόλεμOI

τής Διαδοχής της Ίσrrανίσ", τής Διαδοχής της ΑύΟ1'ρίας, Έπrι:ιεrής, τrόλεμoς τής •AμερΙKανtKης ΆνεξαpτησΙΣS ... Μόνον ό lσ:xυρσrtρoς, κι αυτός όχι πάντα,

έξαKoλσυθεi ν& Kαταvαλiσ"ει μπακαΛιόρο. ·Aντιλαμ6ι.τvόμαστε, -χωρΙς νό μπορούμε νά τήν μετρήuoυμε. μιά τrpOOδεύTl­ κή άνοδο της (t1ιιεΙας, μfι;;ι: βέβαιη σC!ξηση τής μΙσης χωρητικότηται;, μολονό1Ί δέν διo:φέpouν καθόλου τ6 :χρονικό δρια τού ταξιδΙΟύ {ένας μήνας μέ έξι έ6δo~

μόδες στόν πηγαιμό ή τό ΥVΡlομό). Τό θαύμα της Ntας Γής εΤνσι ότι ίό άποθέ* ματα δέν παύουν νό άνασoorήνονrαl, νό ύπεραφθoνoίlν. Τά ΚQ1Tάδια τιi;y

μπαKWι.ιόραιν τρέφονται μέ 1Yλσyκrόv, μΙ ψόρια καί μέ τους γόδους, πού είναι πολύ τής-άρεακείας τους ωf τούς ότroίoUς κυνηΥσύν συστηματικά άπό τά νφά της Νέας Γής πρόs" τfς όι<'Υές τής lΞόρωπηι,;, όπου τοός (ΑVΑepfOKOUV σΙ ψQρό:δες:. Φa:Iνεταl μάλιστα δη άλλοτε, σrόν ΜεοοΙωνα, οι μπακσλιάροι άφθoνoOσav στΙς ι.ύρωπο:ϊΚές άκτξς, 'Ύστερα πρέπει vΆ έφυΥον πρός: την Δύση.

Ή Εύρώπη ρίχτηκε σ' αότό '06 μάννα. ΊΞΤ01, τόν Μάρτιο ΎΟύ

1791, φτάνουν

σrήν Λισαβώνα 54 άγγλlκά πλοίο: φορτωμένα, καθώς λi:ιιε, μέ 48.120 καντάρια μυοκαλιάρο, ΙΙΤΙ τιΡόστιο κέρδος Υιό τo~ Άγγλους άπό ΕVo: μόνο ξμπόρw~

μcι:ιι H9 , Στήν Ί<.nτανία, ή έrήσlα &mάνη, γόραι στά 1717, μόνο Υιό τήν χστανό­ λωση μπακαλl6:ρου, ξεπερνά τά 2.400.000 πl6aτρα 1ZO , wO poos• όπως όλα τό ψάρια 'Πού πρooφtpoνmι στήν κατανόλωση, ό μπακαλιάρος χαλάει σrήν μεταφορά κα[ KυρloΛεκrΙKά σαπ!ζει, •Ακόμη καί τά νερά πο" χρησίμευσαν Υιό

τ6 ξαλμύριομα

'-00 ψαριού βρωμΑVε εΟκολα σέ αημι:io πού νά μήν έχε1 κανείς

τό δικαίωμα νά 1'6 πετάξει στούς όχετού ς121, παρά μόνον 1"1\ νύΧ;Α. ~Eτσι, θά καταλάβουμε τά πικρόχολα λόγια κάποιας ίπrηρέτΡlας

σφαλώς τΙς μέρες Kρr:oφαyΙας ό:rtό τήν Ι.αρακοοη'ι ι

(1636):

~Πρoτψώ ά­

..]' προτιμώ Ύά δώ tνσ

καλό χοντρό λουκάνικο μέσα ατή χίιτρα μσυ, μαζί μέ τωσερα χοιρομέρια,

παρά ένα βρώμικο κομμαη μπακαΜάρου!ι> 1Ζι Στην τrραγμσηκότη'Tα, ό μή'ακαλιόρος εJναl ιΊ τ6 άνσπόφευκτο καταφύγιο Ο1'ή διάρκεια τής Σαρακοστής ιί ή τροφή τών φτωχών, _ένα φαΥΦαιμο πού

Τροφές κal ποτά

230 1rpΟΟΡfζεταl μόνο για τOUς χεlρώVΣΚΤΕςΙ, λέει lνας σuyypαφiας τοΟ 160υ αl­ ωνα. ·οπως γινόταν όΛλοτε μΙ τό κρέαι; καΙ τό λ(πος τής φάλαινας, τροφές πολύ πιό εότελεϊς {έκτός άπό τή γλώοοο. νοστιμότατη uύ}Jφωνα μέ τόν Ambroise Pare}. ΟΙ ότtoίες έν τοότοι-ι; KαTmaλIσJCO'V1'(W άπό τοός φτωχούς τόν

καιρό τής Σαραχοστή ς1Ζ) ti)ς τΉv ήμέρα πού τό λίπος, μέ τή μορφή λαδΙΟύ, χρηοιμοποιήθηκε. εύρότιπα Υιό φωτισμό, ΟάΠοόνι Kαf σti'ς διάφορες βroτε· χιιίtς. τό KρέΑS τής φόλαινας: έξαφΣVΙσrηKε τότε ότrό τfs Cηιoρές. Δlv καιανα­ λ(σκεrnl υιό παρά .άπό τούς Κόφρσιχ;, πού εΝαι κοντό σro ακρωτήριο τ~ς Καi\ijς Έλπiδoς, όνθρώπους ήμιαγρίου,? Μει μιό πραγμι;rrεΙα τού 1619, ι't όποία πάντως έτησημαίν-εl τή χρήση, στην Ίταλία, τοι) άλστιoμέvσυ Μπους

τής φάλαινας, τό όποίο λέγεται «λαρδί '1ης ΣαραKoσr~912", 'Qπιooδήπoτε, ΟΙ 610μηxανΙKέs όνάγκες 6ρκούν Υιό τη διατήρηση ενός Ι\υνηΥιού ποό γiνεrαι

δσο 1'!'άει καί mό δραιπήριο: άσl Ύό!Κ';1 όπά τά Sρία:berg, ΟΙ Όλλανδο! έσrn­ Ι\αν άπό τό 1675 <ί1ς το 1721, 6.995 πλοΊα κα! χσμάκωσαν 32.900 φάλαινε,ι;,

έρημώνoνroς τΙς Koνnνές θάλοοιπς:1Β. Πλοία ό'πό το Άμθοι)ργο, σύχνοζαν ΎΟΚ,.,Κι1 σrlς θάλασσες τής ΓρoΙΛΑVΔίας οέ άναζήτηση .ού λαδιού της φόλαl­ νας126.

Τό πmρι παύει νά εΙνα, της μόδα> μετά <ό 1650 Τό mπ.έpl κατέχει μοναδ1κή θέση σrήν IσroρΙα της διατροφης, 'Απλό καρύκευ­

μα 'Πού δέν τό θεωρουμε καθόλου άπσραlτητo σήμερα, συνδέθηκε Υιά όΜ· κλIΊΡOUS αΙώνες μΙ τα μποχαρικά, τό oιJαιασnKό άv'nKεΙμεvo του έμπορΙου τής •Aνσroλής, "Ολα έξαρτώvταν άπό αότό, άκόμη καΙ Ύό: όνειρα

T;i)v

Ιξερευ­

νητών τού 150υ αΙώνα, εΊναι ή έπaχή της παροιμίας: «'Ακριθό σάν mτrίpl,.127 Aί!J'ό όφεJλεται στδ δη Υιό ποΜν καιρό ή Εόρώπη παθιαζότον Υιό τό mm.~

ρι καΙ

.0:

μπαχαρικά, τήν κανέλλα, τ6 Υαρίιφαλο. τό μοσχοκάρυδο, τό ϊ'σαν~

τσαφl7ιι. "Ας μή Bιασrol1με νό μιλήσουμε Υιό μoνoμαvΙα_ Έκrός άπό.6 Ίολόμ, ή Κίνα καί ΟΙ Ίνδίες συμμερίζονται αύτή τήν έπιθυμία. Κάθε κοινωνία έχει ης διαιτητικές της πρσrιμήαι:lς, 1tΌι) εlναι πoι..:iλες. 1iόvro ~ντoνΕS και σχεδόν άτrαραΠητε<;. EfvaI ή άνάγχη νό: ξεκόψουν άπό την μoνσroνία των ΎWμά'rων. ~Eνας Ινδός σuyyρoφiας λέει; ,,~Oταν ό ουρανίοκος έπανασraτεί μυΡοστό στην όνικmά του βρασμένου ρυζιού χωρίς Koviνα άλλο όλικό, όνειρεύεταl

λίπος, άλάη κα! μπαχαρικάι 128. Είναι γεγονός ότι οημερα τά πιό μονότονα και φτωχά τpαπtζιι;ι τών ύπανά­ i'Γ1'υl(.ων χωρών εΙνοl άκρl8ώς: έKείVΑ πού χmσφεύγοιιν εό .. ολότερα (Γfό μιrαχαρικά. «Μπαχαρικά> όΥομσζσυμε όλα Τ(1 είδη τών καρυκευμάτων τroό xρησιμOΠόloUvτφ στΙς μέρε<; μας {συμπεριλαμβανομένων Ι(! έκείνων πού ήρ­

θαν άπό την Άμερική, μέ ποικΙΛες όνομοοίες) καΙ όχι μόνο τό φημισμένα κα­ ρυκεύματα 1iΊ;; 'Ανατολής. Στήν Εύρώπη, τόν ΜεοαΙωνα, τό τραπέζι το!) φτωχού εΊχε τά μπαχαρικά του: τό θυμάρι, την μαντζουράνα. ίό φύλλο της δάφνης, τήν SPOup1ro, τόν άνηθσ, τό KόλιαvrρG ιω; κυρΙως: τό σκόρδο, .ωό ό

Arnaud de VΊlleneuve, φημJομΙVος γιατρός τοΟ 130υ αΙώνα, 6νόμαζε θηΡlακή τών χωρικών. Μόνον ό κρόκος (ή ζαφορά) θεωρεiτOlπpo'iόν πολυτελείας άνάμεσα σ' αύτα τά tγχώρlα μπαχαρικά. Ό ρωμαϊκός κόσμος, ήδη άτrό τήν tπoχη τοΟ nλαύτοu καΙ ιού Κάτωνα τού Πρεοβιπέρου, παθιαζόταν Υιό τό sifphium τής ΛιΒύης, μυστηριώδες φυτό

.

231

1TOιJ έξαφανίοθηκε τόν πρώto αΙώνα τήs ΑίrtοκραrΟΡfας. ~Oτmo ό Καϊσαρ άδειάζεl τό ;.::ρσnKό θησαυροφιιλό:κιο, τό 49, βρίσκει έICΕϊ 1.500 λΙθρυ;,. δηλαδή πάνω άπό 490 κιλά sίlphium. Ύοτφα, καθιερώθηκε ι'! μόδα tνός περσικού μπαχαρικού, ΤO(J asa foetida, τό &ποίο o/όφεlλεl τ6 όνομό του, sfercus diabQIί,

άκαθαρσία τσΟ δια6ό"οlJ, aτή δυοοσμια ΤΟ!.!. "01 χρησιμOΠOlεtroι όκόμη "αϊ σήμερα σrήν περοική KOUΖίνσ. Στην Ρώμη πmέρι καΙ μττσχcφJκό: φτΌVσυν άρ·

-Υότερσ «όχι τrpό τσυ βαρόνου καί τού 'Οράτιου:., Ό

r510<;

δ nλiνJoς τά χΌVεI

μΙ τήν πέραση 'Πσύ έχει τό τηπέρι. Ή χρήση του όλο καί έξατrAώνεταl !νώ ή τιμή του μένει σχετικά χαμηλq. Κατό τόν Πλίvιo, όκόμη καΙ τά λεJn'ότερα μτΤάχαρlκά ήταν φτηνότερα άπό τό πιπέρι, πράγμα Ή'οίι δtν συμβαίνο όρ'γό­ τφα. Τό πιmρι άπσκτ(t τελικά στήν Ρώμη τίς δl"ίς του άποθl)kες. τΙς horf'ea piperataria. Kar, σrαv ό 'Αλάριχος καιαλαμβόνιι τήν πόλη στά 410, παΙρνει καί 5.000 λίβρες "IfImpI1l9. Ή Δ(ιοη κληρονόttηαι όπό τήν Ρώμη 1'15: μτmχσplKι.1 Kaf τό mπέpl, είναι πολό πιθανό δη της λεΙψαvε. άΡΥότερα τόσο 1'6 πιπφι 000 καΙ τά μπαχαρικά, όταν έπΙ έποχής KOpλoμάγ'vOΙΙ έκλειαι κατά KιmotoV τρ&πο ή Μεσόγειος Ύ1ι1

τήν Χριστιανοσύνη. θά: όvra:μειφθεΊ' όμως γρήγορα όταν τόν 120 αΙώνα ή τρέλλα Υιό τά μπαχαριt::ά: θό εiναl-ιτλtov γεγονός, Ή Δύση 1'00 θυοιάζει όλο-1<ληρωτικά τά "Πολύnμά της μέταλλα καί έμπλέκεταl ~ό τήν άπόκ.τησή του

Τ6 ψάρεμα τιjς μaυΡοVvας. ΟΙ δtάφoιn<; if'Yaqf,,<; Υι61ιιV KmσσxτVΉ. σrήy ξηρά, της ιι{ηρή<; μοllΡQύνας~ (780ς αι.).

(8iarntz, ;\oiusee r.k /;; MerJ.

TQoφf.t; χαΙ πcτd

232 aτό δόοκολο έμπόριο τής ΆνστQλης, τό όποΙο κάνει τό μισό γύρο της γης. ΤΟ -πό.θος αόrό είναι τέτοιο, ώστε πλάι οτό άλqθινό 'Πιπέρι, μαορο η άσπρο. άνάλΟΥα μέ τό άν εχει ή δέν ιχει m{'ι ,-όν σκούρο φλοιό του, &tχovται Ύό ί:πίμηΚε<; πιπέρι ποό lPXtml έη:Ισης ό1τό την 'lνδΙα καί 'Ποό εΙναι ύποκαιάστα­ το, όπως UτroKατάσταrO εΙναl τό ΨWΤOπΙπερo.

malaguette,

πού φtρνouv ά~

πό τfς άρχες τοΟ 150u αίώνα όπό τήν Γουlνέα 13σ • Μόταια ό ΦερδWΆΝδoς ό Καθολικός προσπαθεί \Ιό ΆVΤιorαβεϊ σrΙς εiσαyωγές κανέλλας καΙ 'Πιπφιου

άπό τήν Πορτογαλία (πού άm:ιΙΤOύν την tξαγωγη aUVαλλάyμσrOS) Ισχυριζό· μενος δη «buena es.pecia es el ajo", δη τό σκόρδο ύπεραρκ,εl σάν μπσχαρl­

κόΙ .11.

Ή μαρτυρΙα τΏv όδηγών μαγειρικής δείχνει πως όλα προσβλήθηκαν από αότή τή μαν/α τού μτrαχσΡΙKoίJ, τά κρέατα, τά ψάΡJα, τό γλιικΙσματσ, ΟΙ σoUτrες, τά πoλιrrr.λή ποτά. Ποιός; θά τολμοΟσε νό ψήοει ιωvήΥΙ χωρίς νό καταφuyv σrό «καυτφό πιπέρι", όπως oUΜ6oυλεόεl ηδη Ι) Douet d' Arr::y crrήν όΡχή τοΟ Νου αΙώνα; ·Οσο -ytCt τον M~n3gier de Pafis (13931, σuμ60υλε"ει νό

",βάζovν τό μπαχαρικά {)σο γίνεται πιό άρΥα», καί όρΙcrrι ΟΙ συvrιηέ.ς του Υιό τό λουκάνl'Κο μέ αΤμα: .. Νά πάρετε τοο:ντσαφl'λι, ΥΙ:ΙΡύφο'λο κοί λίγο πιπέρι κοΙ νό τό KQTfaviOCΤt μαζίll. ~Oσo για τό QiJ1e, ιφαγητό φεΡμένο όπό 1'ήν 'Joπavia», μείγμα κρεάτων σφαγεΙου, π{;ιmας, 1Τέρδικας, πιφΙσπ.Ριών, όρτυ­

κιών, "ITOUΛάδων (προφανώι; ή 0l1μερlVΗ δημοφιλής 01la pcdtida), τ6 καρυκεό­ ουν, σόμφωνα μ' αίrrό τό Ι.Μλίο, μ' l.να μείγμα μποχαρικών, ",όρωμαηκων

καρυκευμάτων) ποό άλλα έχoVv έρθε.t αιτό τήν Άνατολή καΙ άλλα όχι: μο­ σχοκάριιδο, 'IΠ11iρι, θυμάρι, 1'σόι, ΎσαντooφIΛι, βασιλικός •• , Τά μπ-αχσρικά κοταναλfακovrαl tπiαηι; &πό μορφή Kόvrιτων KoJ σέ σοφές ouvτσyές, πο6 κάνουν Υιό όλες τίς Ιατρικές πιφnπώoεις. Ε}ναl άλήθε:ια ότι όλες τοιχ; εΤναι

περίφημΕς )'ιό vΌ .διώχνοlΝ τα άέρια.ι κοΙ νά "'ευνοούν τ6 σπέρμα»1Ώ. ΣτΙς Δοτικές' Jνδiυ;:, τ6 mπcpt ΌVΠKαθίorαται OUΧΝά άπό τήν κόκκινη πιπεριά «axi. Γι ",chiJe», πού καλύπτει τόσο γενναιόδωρα τό ~έατα, ώστε ό νιοφερμένοι.; νό

μήν KσrαφlpY€1 νά καΤσΊηεΙ ούτε μιά μποιικιά' , ΜΙ δυό λόγια, δέν urr6rxεl καμμιά σύγκριση ΆVάμεσα σ' αότή 1'ήν ύτtφBoλI. κή χρήση και orήν όψιμη κα! με.τρημένη Kι:rroνάλωση ποό εΙχι yναιPIOtJ ό ρωμαϊκός κόσμος. 'Ι:Kεiνo<;, εlναι άλήθεια, κατανάλωνε λίγο κρ.Εας ((.Πόν και­ Ρό ,ou Κικέρωνα άκόμη, τό il:ptaI') tlvaI αντικείμενο m:ριoΡIστικ6Jν νόμων}.

'Αντίθετα, ή vwaI(t)VIil:Ii ΔUση Xafpcral

ro προνόμιο νό εΙναl κρεοφάγος••Aλ~

Μ, τότε, μήπιιχ; θό: πρέπει να ύποθέσουμε ότι τό ι
διινατtι) τflπεράτε<; και καΡlJκευμένες σάλτσες; Ήταν άας τρόποι; Ύό: συΥ/(Ο­ Μψοιιν την κακή ποιότητα του κρέατος. ΚΙ εmιτα, δέν ύπάρ){t', δπως λένε σήμερα ΟΙ γιατροί, μιά υολό περίεργη όσφρη11κή ψυxoi\σyία; Φαwεται 61'] ίrπόρχει μεγάλη διαφορά άνάμεσα στην έ"rnθuμία Υιό τά καρuκtΟματο .μέ

στυφή κα! λίγο φιισιολαγική μ..,ρωδιά, σιτως του σκόρδου, ΤCύ κρ,εμμυδιοl;", καΙ τήν άΡέσκεια τtpός 1'Ιιό φfνα κσρυκείιματα μέ όρωμα11κές, ήΟΟνικές όσμέι;,

που θυμίζουν τό άρωμα Ιών λouλOυδlών,,1:N. Στόν Μι;οοίωνα, φof\lξ.TOJ ότι ύπερfσχuσαv αότtς Qi τελι!:uταίες:.

Τό πράγμσro, ΆVσμφισ8ήτητα, δtν ε!ναl τόσο άπλό:. Όπωυδήπστε., στόν

160 αΙώνα. μέ τήν άπότομη δναδο τών σφiξεων μπαχαρlκ&ν πο(ι ακοΛούθη­ σαν τόν περΙrrλοu '-0(1 Βάοιw ντΙ Γκάμα, ή Χ(Πανάλωση (μεγόλη 1To~ντέλεlα ?Jς τότε) αύξάνεl, lδίωs στόν Βορρό, τou όποίου ΟΙ 6Υορές σΕ μπαχαρικά

233

Ή μετσφοΡά τών μmrχαpιKών άπό roιίS' ίθσrn'εiς. rι\ιική KOt)μ<J'ι'Pαφia TQQ

G.

Ιe

Te;.

slu. 16Cς αι. Παρ/οι, Bι6λιcΘηκη τού Mus6c άΙ! 111 GUtHfC, {!<λισf CiraudcιιJ.

ύπερ6αίvσuν κατό ϊfOλύ τίς όγορές της Μοοογεlου, ·Αρο, αίπό πού κάνει τήν δισμετοκομιστlκή αγορά τών μπαχOΡIKιbν νό περάσει άτrό τήν BενεrJα Κάl τό Fondaco dei Τedeκhί σrήν Άμ6tρσα, σrσθμό της Λισα6ώνας, καΙ μετό σrό ~AμόTερVΤOμι δiν εΊναι τό ό"πλό παιχνίδι τού έμπορΙου χαΙ τής ναυοιπλοϊας. Ό Λούθηρος, ό όποιος θέΒσlα ύπερ6άλλεl, ίοχυριζετοι δη σrήν Γερμανία ύ­

πάρXOUΝ πιό πολλά μπαχαρικά ιhτό στάρι! 'Οπωοδήποτε, ΟΙ μtγόλoι κατα­ ναλωτές Bρίσχovταl ι;rrήν 6όριtα και την ανσroλlKή Ευρώπη. Στά 1697, ατήν ΌλλανδΙα, θεωρoΙW δη, μετό: τά νομίσματα, ,.ό καλύτερο έμπόριυμα _Υιό τΕς ψtJXPές xώpες~ clναι τά μποχσρικά, πού Kαι-αναλίσκoνrαι _οέ KαrατrληΚΤIΙΙ:ές

ποοότητες_ ατή'" ΡωοΙα και τήν nOAωvI01J~. Μήπως,.ό πmέρl καί,.ά μπαχα· ρικά εΙναl πιό έJrιθυμη1'ά έκεϊ Oπou, στό Kάτω~Kά1'ω, Ιφτασαν πιό όργό; "Η μήπως tivQI ακόμη ενα KαιvσυργtO εJδος 1ΤολlJ'fελξιας:; Ό όΒΒάς de MabIy,

φτάνovroς aτήν Κρακοβία, f3λέπεl VΎ τού αεΡ6Ιρουν, μοζ! μΙ κρασί της Οόγ­ γαρίςιι;, cfνa πλoVςΠότατo γεύμα, τό woio TQws θά ήταν πολύ καλόπρο όν ΟΙ Ρώσοι καί ΟΙ 'Ομόσπονδοι τσύ εlχαν πετόξει άπό μέοσ όλα αύτά 1'6 όpω~ ματl ..ό 8ότανο πού σπαταλούν καί εδώ, όπως σ'ι'ήν ΓιφμανΙα, τήν Kαvi:X},α

KOI τό μοσχοκάρυδο μέ τό: όποία δηλφηριάζουν 1'ούς ταξιSlώτες.i34, Φσίνε-

Τροφις κα( ποτά

234 ται λοπτόν ότι αύτή την έποχή ή άρέσκεlα Υιό τά δuvατά ιι;σρυκείιματα καί 'Ιό μπαχαρικά dναι γιά τήν ανατολική Εύρώπη όκόμη ιιμεσσιωVlκι):t, ίνώ aτήν Δύση έχουν Kό'πωs χαθεί ΟΙ παΜές μαΥειρlκές ουνήθειες. 'Εδώ όμως έχουμε νά κάνουμε μέ άπλές tvτuπώσεις καΙ όχι με άπOδεδtΊyμfvσ σr<»χεία. 'Οπωσδήποτε, δrov τά μπαχαρικά, με τη μείωοη τη!) ημ!'is τους, άρχισαν

νά έμφανίζovταl d δλα τό τpαιrtζια καΙ ή χρήση τους δtv ήταν πιά δε7γμα 'ΠOΛιrrtλι.!ας καί 'Πλούτου, ή χρησιμοποίηση τους περlορJστηl(ε ταυτόχρονα: με τΉv 'Παρακμή τού γοήτρου τους. Αίπό άιφιθώς ι'mαινίσOεται έναι; όδηγός μαγεtρlKηι; τού 1651 (τού Franςois-Pierre

de la Varerιne)

η η σtmga έκεΙνη 'Τού

BoιIeau (1665) πού γελοιοποιεί την κατάχΜοη 'Ιών μrrΣXΑΡΙKΑW' , Μόλις οι Όλλανδσ! έφταοαν σrόν Ίνδικο 'Ωκεανό I(af στην Ίνδovηοία, θάλ~ θηκαν νά ΌVαOUΓKΡOτήOOΙW κοί (ισrερα vΆ οlατηρηοοuv πρός όφελός 'TOUi) 'Ιό μονοπώλιο τού πmψlοCt )(α( τών pπσxOPII(ι:U ... εΙς 8άΡGς" τού πορτογαλικού έμπορrοu, 'Ιό όποιο 6αθμια1α έξοΟΟετερώθηκε, 'Αμέσως μετά σr~φηκov καί tναvrioν τού άΥΥλlκοΟ κι άργότερα τού γαλλ,ηοού t
άvnσταθμΙQOIJV 1'ήν lλλr.ιψη κέρδους σrήν Εόρωπη με τήν άνοδο τού έμrro­ ρΙου τους σrήν 'Ασία. ΕΤναl πιθανόν δπ ΟΙ ποοότητει; 1'00 τmrερloυ πού δεχό~ ταν ή Εόρώπη μέσφ του 'Άμσrερνταμ (κα! Εκτός της δικής του άγοΡός) αύξ~­ θηκαν, τουλάχιστον ώι; 1'6 μέοα τoίi 17ου αΙώνα, καΙ στή OIJVtxtIQ διι:rrηρήθη­

καν οέ ύψηλό trrfntOa. ΟΙ έτήοιες όφΙξεlς, πρΙν την όλλανδlκή έ"11ΊτυχΙα, γύρω σrά 1600, εΙναl ίσως τής τάξεως 'Ιών 20,000 (οημεριν&ν) κανταριών, (':φα. σέ

100

έκατομμύρια Εύρωπαlους, άνηοτοlχεϊ

lva

έ:rήOIO μερίδιο

20

Υραμμαρίων

κατ' άτομο. Μπορούμε άραγε νά διακινδυνεύουμε για τήν περίοδο γύρω στά

1680 ένα ποοό κατανάλωσης της τάξης τ&ν 5Q,OOO Kανrαpιών,

άρα 'Πάνω άπό

τό διπλόσιο έκείνου τής έποχης τοϊι πορτογαΛIΚQ(ι μονοπωλίου; Άπ' ό,τι δεΙ­ χνouv ο] πωλήσεις τής

Dost

Irιdische

Companie.

φοιvf:1'(J1 σrl

'1'6

'Πράγματα

-έφτooαv σέ κάποιο cφΗ,)κό οημείο όnό τό 1715 ως ro 1732. Τό θέθοlο είνύl O'fl τό mπέΡI έπαψε νά .εΙναl όπως άλλοτε τό KUpfapxo έμπόρευμα. πού συμπο­ ρiσυρε όλα τό: μπαχαρικά, όπως τήν έnοχή '1'06 Priu!l Ί'j 'TΌU Ιονούδου, 'Ιόν καιρό τού άδιαμφισβήτητου μεyαλtίoιι της ΒενετΙας. Άτrό την πρωτη θέση πού κατείχε άκόμη 'Ιό 1648 με 1650 aτό εμπόΡ10 τηι;; 'Εταιρεία-; σrό ~Aμσπ:ρ­ νταμ (33% του συνόλσυ). τό 1778 μέ 1780 το πιπέρι εχει τη τέταρτη θέση {11%J, μετά άπό τά ύφάσμαια (μεταξωτά καΙ βαμ6ακερό:, 32,66%), τά .. λε~

...

πτφ μτrσχαΡIJCό: (24,43%). τ6 τσάι καΙ τόν καφέ (22,92%)lΜ. 8νσ1 άραγε η

1Vfflκή -περίπτωαη τού τέλους μιός τro'λυτελoϋς κατανάλωσης καί ή άρχή μιάς ΤΡέχουσας; -Η μήπΩS clνo:ι ή παρακμή μιάι; άμετρης χρήσης; θά μπορούσαμε Kά/»;ισrα νά θεωρήσουμε ύπεόθυνη γι' αυτή .την ό1rOχώ­ ρηση τήν έπlτUΧΊα τών καινούρytων εΙδών πnλt.πελεJας, τού καφέ, ,ης ΟΟΚΟ­ λότας, των σivoτrvEuμoτrooωv πoτι:f.ιv, ,σύ καιτνου· lrσλύ δέ περισσότερο ,όν τroλλcnτλασlααρό τών νi;ων λσxovικαw, ,.6: σnoία διαφοροπσιονν σιγά-σιγά

τά τpσπl:ζJα τη') Δύση') (σπαράγγια, σuσvάι.:ι, μαρούλια, άyyιvάρες, μπιζέλια, φσσόλισ, KoυνOVΠίδισ. ντομάτυς. Kαιrrές πruερIέι;;, πεπόνια). Όλα αύτά τά

Λσxαvικά πpoiρχονται σuχνότερα άπό τούς λαχανόκηπου') της ΕΟρώπη').

1-

δΙως της "tταλίας (άπ' ΟπΌυ ό Κάρολοι; Η' fφερε 1'6 πrnόνιΙ καμμιά ψαρό της

'Αρμενίας, όπως ίό μηλοπέποvo, ιj τής ',ψερικής, δπως ή ντομάτα, τά φασό­

λια, "ΊTατάro,

ΤροφΙςκαΕ

235

'Απομένει μιά τελειπεrΙα tξήγηση, έξαιρεrΙKά εύάλωτη, άλλωστε. 'Από τό καΙ Ισως πολύ νωρΙτερα, σημειώνεται κάποια γενική μεΙωση στήν κατα­

1600,

νάλωση κρέατος δημιουργώντας ρηγμα στΙς παλαιές διαιτητικές συνήθειες. Ταιπόχρονα, διαμoρφώνεrαι μιά άπλούστερη μαγειρική, ή όποία στήν ΓαλλΙα τουλάχιστον, άττευθύνεrαι στούς πλούσιους. Ή γερμανική καΙ ή πολωνική κουζ(να, πιό καθυστερημένες καΙ καλύτερα άνεφοδιασμένες σέ κρέας, εΙχαν μεγαλύτερη άνάΥκη πιπερΙΟύ καΙ μπαχαρικών. Ή tξήγηση εΙνOl άττλώς πιθα­ νοφανής καΙ δέν άναιρεϊ τΙς προηγούμενες, Ιως ότου ύπάρξουν νέες ούσιαστι­ κότερες πληροφορlες.

'Απόδειξη ότι ύπάρχει κάποιος σχεrΙKός κορεσμός της εύρωπαϊκης άΥοράς εΙναι πώς οι Όλλανδοl, σύμφωνα μ'

l:vav γερμανό οΙκονομολόγο (1722)

ή σύμ­

φωνα μ' έναν ιι.ά:Υγλο» αύτόπτη μάρτυρα (1754), «καίνε καμμιά φορά η ρί­ χνουν στήν θάλασσα μεγάλες ποσότητες πιπεριοο καΙ μοσχοκάρυδου ... γιά

νά συγκρατήσουν τΙς τιμές του» 139. 'Εκτός, άλλωστε, άττό τήν 'Ιά6α, οι Εύρω­ παίοι δέν έλέγχουν τΙς καλλιέργειες τών πιπερόδεvrρων, καΙ ΟΙ άττόπειρες τού

Pierre Poivre, στΙς iles de France et de Bourbon- τών όποΙων ύπηρξε διοικητής (1767), δέν φαlνεrαι νά εTxαv παρά έποχιακό ένδιαφέροψ τήν Ιδια τύχη ε1χαν καΙ άνάλογα πειράματα στήν γαλλική Γουιάνα. Καθώς τά πράγματα ποτέ δέν εΙναl όπλά, πρΙν ό 170ς αΙώνας προλά6εl νά απομακρυνθεί άττό τά μπαχαρικά, άρχlζει νά παθιάζεται γιά τά όρώματα, τά

όποία εΙσ6άλλουν στό μαγειρευτό κρέας, σrή ζαχαροπλαστική, στά ήδίmOτα, στΙς σάλτσες: άμ6αρο, 'ρις, ροδόνερο καΙ πορτοκαλανθός, μαντζουράνα, μό­ σχος ... WΑς άναλογιστοΟμε ότι περlέχυναν τά ό6γά μέ «άνθόνερα:ιι!

Ή ζάχαρη κατακτα τ6νκ6σμσ Τό ζαχαροκάλαμο κατάγεται άπό τήν άκτή τής Βεγγάλης, άνάμεσα στό Δfλτα τού Γάγγη καΙ τό 'Ασάμ. Τό άγριο φυτό μπήκε όργότερα στά περl6όλlα, όπου τό καλλιεργούσαν έπl πολύν καιρό, γιά νά παΙρνουν τό ζαχαρόνερο καΙ ύστε­ ρα τή ζάχαρη, ή όποΙα έθεωρείτο τότε φάρμακο: άναφέρεται στΙς Ιατρικές συνταγές της Περσlας τών Σασσανιδών. Στό Βυζάντιο, έπίσης, ή Ιαματική ζά­

χαρη άνταγωνίζεται τό μέλι, πού χρησιμοποιούσαν συνήθως στΙς συνταγές. Στόν 100 αΙώνα, άναφέρεται στήν μέθοδο φαρμακοποιΙας τής Σχολης τού Σαλέρνου. "Ηδη πρό αύτής τής χρονολογlας, ή χρήση της ώς τροφης εΤχε άρχΙσει στήν 'Ινδlα καΙ τήν Κlνα, όπου τό ζαχαροκάλαμο εΙσήχθη γύρω στόν 80 αΙώνα μ.Χ. καΙ έΥκλιματίστηκε γρήγορα στήν άνισομερή ζώνη τού Kouang

Toung,

κοντά στήν Καντόνα. ΤΙποτε πιό φυσικό. Ή Καντόνα εΤναι ήδη τό με­

γαλύτερο λιμάνι της παλαιάς ΚΙνας- ή ένδοχώρα της εΤναι δασωμένη' καί ή παρασκευή της ζάχαρης άπαιτεί άκρl6ώς πολλά καύσιμα. Γιά πολλούς αΙώ­ νες, τό Kouang Toung θά δΙνει τό μεγαλύτερο μέρος της κινεζlκης παραγωγής, καΙ κατά τόν 170 αΙώνα, ή Oost Indische θά διοργανώσει έκεί, χωρίς δυσκο­

λία, έξαγωγές ζάχαρης άπό τήν ΚΙνα καΙ τήν Ταϊ6άν πρός τήν Εύρώ πη l40. Στό τfλoς τοΟ έπόμενου αΙώνα, ή Κ!να εΙσάγει ή ίδια ζάχαρη άπό τήν Κοχιγκlνα, μέ lδlαlτερα χαμηλές τιμές. ·Ομως, ή 6όρεια ΚΙνα φαίνεται νά άyvOεί άκόμη αύτή τήν ΠOλυτfλεια 141 • Στόν

•

100

Σημερινή

αΙώνα, τό ζαχαροκάλαμο 6ρΙοκεται πιά στήν Αίγιππο, καΙ ή ζάχα-

Reunion

(Σ.τ.Μ.).

Teoφf.ς καΙ ποτά

236

μη παρασκευάζεται ήδη έκ.εί μΙ περΙτεχνο τρόπο. Οί Σταυροφόροι τήν ΟΙJνσ·

ντοϋν στην Συρία. Μετά

",lv

ΊΠώοη τής Ά"ρος {Saίnt-}eanwdΆ<:re) καΙ τήν

άπώλε,σ τής ΣυρΙας (1291) Γι ζάχαρη 8ρΙσ"εταl στΙς άποοκεμές; τών Χριστια­ νών καΙ γνωρίζει αμέσως έπιτυχία στην Κύπρο, Ή ωραία Αίκατφίνη Κορνά­ ρου, σύζυγος τού τελευταΙου τών Λουζινιάν καί τεΛευrα{α βασίλισσα τού νη­ οιο6 (τό παίρνσιιν αϊ Βενετοί O"I'U 1479), εivoι ή άτrόΎOνoς τών I(opνάpωv, τrσ~ τρικ[ων τής Βενετίας, tιβαοιλιάδων της ζόχαρης» aτόν καιρό τους. ~Hδη πρΊV άπό αότή τήν κιπτριακή έπιτυχία, η ζάχαρη πού διέδωσαν oi ~Apαθες εΤχε ευδοκιμήοεl aτήν ΣικελΙα καΙ κατόπιν aτήν Βαλένθια. Στό τέλος τού 150υ αίώνα, βρισκόταν στό μαροκινό $OUS, εφτανε στην Μαδέρα, μετά οτίς 'Αζόρες, στΙς l(Μ)ρίους, ατό νησΙ τού Σ60 Τομέ καΙ ατό νηοι τού Πρίγ.KI~

πα ΣτΌv κόλπο της ΓΟUlνέας. ΓύΡω ατά 1SW, έφτανε ατήν Βραζιλία, όπου ή

εύδοκΙμηαή της οταθεΡΟ1Τοιήθηκι.. μέ τό δεύτερο μισό του 160υ αΙώνα. 'Από τότε γύρισε μιά συuδα ατήν Iσropία τής ζάχαρη<;, <ι; Έκεl πο(ι δέν μπορούσαν νά προμηtkυrouν ζάχαρη, όπως άλλοτε, παρά στα μαγαζιά τών φαρμακο·

ΠΟlώνπΟU τήν κρατούσαν μόνο Υιό τ06ς άρρώστουςχ-, γράφει ό Ortelius στό

Theatre de i'Univers (15n), σήμερα ιtτήν Kαro6poXθίζoυν άπό λαιμαργΙα [... j Αότό πού άλλοτε χρηaΙμωε γιά φάρμακο μας χρησιμεύει τώρα Υιό τροφή» 142;, 'Από τήν Bραζlλi'α, λό'fφ Τής έκδΙωξης τΏv Όλλανδων άπό την RecHe, στα καΙ 1'<0'11' διωγμών της 'Ιεράς Έξέτασης ΕVαντΙoν τ6)ν πορτο'(άλων iJcIρ­

1654,

ράνων1U , τό ζαχαροκάλαμο καΙ τά ",έΡΥοστάοια» ζάχαρης έφταναν τΟν 170 αΙώνα ςιτην Μαρηνίκα, σrήν Γουαδελούπη, crrb όλλανδlκό Κουρασάο, σrήν Τζαμάικα καΙ aτόν Άγιο ΔΟμqvικΟ, 'ΠoιJ ή μεγάλη του ώρο θά σημάνει Υύρω σro 1680. Ή ΠάραγωΥή αυξανόταν άπό τότε χωρίς διακοοή. ~Aν δέν άπατό). μαι, ή ζάχαρfJ τής Κι>πpou, τόν 150 αίώνα, μετριέται μέ EKσrovrι.Yfu;ς, τό 'ιiΌλό

μέ χtλtάδες ιέ.\αφρών" κανταριών (""'

50 κιλό)144. 'Ε.ναι ό ~Ayιoς Δομήνικος θό: 180 αΙώνα, μόνος του 70.000 τόν­ VOυς. Στο 1800, Γι Άγy'λiα φαΙνεrαι ότι κατανάλωνε 150.001) τόννους ζάχαρης τό χρόνο, Oε.;:αιτέν'rε σχεδόν φορές περισσότερο σπ' δ,τι στό 1700, καΙ ό λόρ­ δος Sheffield Εχει δίκιο να σημειώνει aτό 1783: .Ή κστανόλωση τής ζάχαρης παράγει, στ6 άπόγειο τής άιψης του, τόν

μπορεΊ vΆ αύ(ηθεi σημανnK6. Μόλις καΙ μετά θίας ειναl γνωστή οτήν μισή

ΕύρWπψ'4S. Στό napfOI, τήν -παραμονή τής 'Eπανάσruoης:, st.v ,τρέπεl να ή­

ταν τταριτπά'll'ω άπό 5 κιλά τό χρόνο κατ' άτομο (μέ τήν προϋπόθεση νά μήν Uπoλoyίooυμε παραπάνω άπό 600.000 τούς KOΤOΙ':OUς τής πρωίεύουσας:, πράγμα γιό τ6 όποίο άμφιθάλλοvμε). Ι..ό 1846 (καΙ ό αριθμός αίrrός είναι Πlό σίΥουρος) ή κατανάλωση δέν ε1'vαι παρά 3,62 κιλα κατ' άτομο_ νεvας ίmoλOγl~ σμός -γ1ά τό σύνολο της ΓολλΙας δΙνει σrά

1783

μιά μέση (θεωρηηκή) Kσrανά~

λωση tνός κιλού κατ' ύ'rOμ0 14lι. ~Aς εΤμαστε βέΒαιοι δη, παρ' όλη την -ιφοτίμη­ ση το» κοινού κα! Ύήν σχετική τrτiliση της τιμής τη", ή ζάχαρη 61rOτtλεi άκόμη είδος πoΛιnελε!oς. ΣΙ πολλ6 άΥΡοτικά (JΠiTIG σrήν Γαλλία, ό ζαχαρiνΙGς κό). νσς κρεμόταν πάνω άτr' τ6 τpι:mnJ. Τρόπος χρήσης: πλησιάζουν Υιά λίγο 1'ά ποτήρια Tovs Υιό να λιώot:ι μtoα ή ζάχαρη. Στήν πραγμαηκότητσ, f1ν οχεδΙα­ ζε KανεJς ιναν χάρτη 'ής κστανάλωσης τής ζάχορηι;, αιΠός ό χαp1"rιι:;: θά ήταν πολύ άνισος. Στην AYyυrτro, π_χ., τόν 160 αΙώνα, ύπάρχεl μιά όληθινή μικρή flIQ..,ηxαvia μαρμελάδας καί κόνΓΙίων καί τόσο εκτεταμένη ζάχορσκαλλlέρ­ γεια, πού τά άχυρα τοΟ ζαχαροκάλόμου χΡησιμοποιοίιΥ1'ω Υιό τό λιώσιμο

τού χρυσοϋ141 . Δύο αιων.ες άργότερα, ολόκληρες περιοχές της: Eύpώτrης έξα­

. KoλoυθoVν v(x τήν άyvooίίν.

Τροφές καΙ

237

Ή μέτρια παιχχΥωΥή όφεiλεται έπίσης στήν όψιμη καλλιέργεια τού ζCΙX(.φό­ πιrrλoυ"Πoυ εΙναι ήδη γνωστό άπό τό 1575, καί άτr' δπου ό γερμανόι; χημικός Margraif εΙχε άπομονώσΕ.! Ψχαρη σt (Περεά μορφή τό 1747. Ό ρόλος 1'01) ξεκινά μέ τόν Εύρωποϊκό 'Αποκλε.ισμό, αλλά θά χρειαστει περίπου b'αv ακό­

μη αΙώνα Υιό ν' όποκτήσεl όλη "{OU την σημααια, 'Εξ άλλου, ή tπέxταoη τού ζςιχσροκαλάμου τrEpιoρίζεται στα θερμό κλίμα~ τα' αυτό,; clvor και ό λόγος 1100, <πι"ιν Kivα, δέν ξειnφνά τόν rιάνΥκ·Τσi~Κι6νγκ τrρός Βορρόν. ~EXΕΙ έπίσης ής ψπςιρlκές Kai 810μηχανικέε; του άξJώσει<;. Ή ζάχαρη ά'1Τοl'rεί μεγάλο φΥστικό δυναμικό (στην Άμερlκή. τούς μα(ιρους δούλους), δσπσνηρές έyκι;rτασrάαι:I<;, τίς yngeniQ!i της Κο(ι8σς, τη<; Νέας Ί­

σm:xνiας, τςιύ Πφού, άνrίστOlxεs t-ιέ ης

engenho5 de a:>sucarτfjs

Βραζιλίας, τΙς

μηχανές

(engins) ι; ζαχαρόμυλοιχ; των yWιλIKών yηmQJY, τίς ό"γγΜ"ές engίnes. Τό ζOXOΡCχάMIμO πρi:rrει να ουνθλι8εί κάτω άπό lωλίνδρους, οϊ QtroiOI Klνoύ~ VtaI μι ζώα, μέ τή δύvσμη τού νερού Γι τού όν'έμου, η καμμιό φορά καί μέ τα

Κεφω,φ ζφΡης καΙ KσTαoκεuij v!ροπιοϋ τόν 150 αλλvα. Μ66ειια, Bl6.\ιοΟήκη (Κλιoi Ci(audon).

'

Estense,

Τροφές κα! ποro

238

χέρια, δπαις σrήν Κίνα, ή -άκόμη χωρΙς: KυλΙvόΡOΙΙ<;. μέ στρΤψιμο μΙ τό χέρι, σπως σrήν Ίσπωνία. Ό χυμός τών φυτών άπαιτεί tτreξεργασίες. έτοιμασιες,

προφυλάξεις, κα1 βράζεται Υιό πολύ μέσα σέ χάλκινουι; κόδοιχ;. Κρυσταλλσ π ποιημi:νos μέοο σέ πήλινες φόρμες, έδινε την όκοτέργαστη ζάχαρη ~ moscou~

ade. ΕΤη: μω άπό διόλιοη μέσα άπό 6:στrρo χώμα, τήν γαtωδη ζόχαρη ή cαssonade. Άργότερα, ήταν δυvαrόν νά παραχθούν δέκα διαφορετικά προιό­

νrα, κι έτtιπλέσν οΓνόπνευμα. Πολύ συχνά, την ό:Kmέρyαστrι ζάχαρη έπtξιφ­ γάζΟ'ν1'OV στην Εύρώπη, στην 'Λμ6ΙΡοα, την Bενεnα, τό ~ΑμG1ερvταμ, τό Ι\σν­ δlνo, τό napiOI, τό Μ1τορντώ, τήν Nόνrη, την Δρέσδη lΙ':.ά. Ή έπιχείρηση ούτη άπέφφε σχεδόν τόσα όσα καί ή παραγωγή της άKατέpΎCσrης Ολης. Αύτός ήταν ό Μγος των (,1l)γKΡOίισεΩV μεταξύ έπεξε,ΡΥσo-rων καί .,ζαX<.φOTJΌlων., τών &ποίκων "((hv νησιών οί όποίοl όνειρεύOνrαι vό: τά φτιάξοlJV όλα έπf 1'6που, ή δπως έλεγαν, "νά τελειώσουν μΙ όσrrρo_ (IJf τή λευκή ζόχαρη). ι(αλ~ λ1έργεrα καΙ tπεξφyαoία. δρα, απαιτoOQαv κεφάλαια, 6λuοlαι:ς όπό ένδlομέ­ σους. "Εκεί δπου δέν ι.mόρxoυν άκόμη Μιάμοοοι, ΟΙ πωλήσεις δέν ξε:πtρνo(ιν διόλου τήν έγχώρια άγορά: Περου, Νέα ΊστrανΙσ, Κούβα ~ι; τόν 170 αΙώνα. "Αν τα Ύηοιά της ζάχαρης καί η σκτή τής Βραζιλίας ει}δOKιμOUΝ, εΤναι Υlαή 6ρίoKoνrσι Koνrά, σt Λογικές ό'ιΥοστάσυς άπό τήν Εόρώπη, λαμβανομένης ίm' όψιν τής ταχVτητας Imf τήι; χωρητικότητας τών πΛο!ων τής tπoχης. ~ενσ tπί πλέον έμπόδισ: "ΓιΟ: ν6: θρέ~ις μι(ι: αιταlκ(α σrήν Άμερική:>, όπως

έξηΥεi ό ό:80άς

RaynaI,

ιι:πρέπει να καλΛlεργήοος μιΌV όλόκληρη έπαρχίσ στήν

εΙ:Ιρώπη»1.ι>, YIQTi ΟΙ ζαχαροπαρσγωγlκές άιτοικί.,ς δέν jJttopouv νά θρέψοον τόν έαυτό τους. ό:φοΟ τό ζαχαροχά}\αμο δέν αφήνει Πάρά tλάχισro χώρο, μερικά .'Irι:ιpτέρια. yιCι l<αλλlέργεlει;: Ii.λλων 'Προϊόντων διατΡOφiΊς, Πρόκειτοι Υιό τό δράμα της μονοκαλλιέργεlο:ς ζαχαρoK6λaμoυ σrήv 60ρ8οανατολική Bραζιλfα, τίς 'Aνr!'λλεs, τό μαροιονό Sous (δπου ή αρχαιολογία φέρνει σrό φ6)ς τiι; τφάσrιες εγκαταστάσεις τού παρελθόντος), Τό 1783, ή 'Αγγλία άπο­ σrl:λλει στις δικές της δUΤIKέ') ΊνδIt:ς \πρiν άπ' δλα σn'jν Τζαμάικα) 16.526 60ρέλια παστό κρέας 6οδwό wf χοιρινό, 5.183 ιroμμό'nα λαρδί, 2.599 6αΡtλl(Ι

διατηρημένα έντόσθJα 1W , Στήν ΒραζιΜα, ή διατροφή τών δούλων tξασφαλΙζε­

ται μέ τά 6o:ΡϋUα τοΟ μπακαλιάρου τής Νέαι; Γή~, μέ τό

carne dc 50Ι άπό 'Τήν

ένδοχώρα (serMolr και σΙ λίγο καιρό μέ τό r:harque πού φέρνουν τά 'Πλοία άπό τό Rio Grande do SuI. etfa 'Πρόνοια, οτΙι; Άντίλλες, θεωρείται τό παστό Βοδινό καΙ τ6 όλεύρl τΏv άγγλlκών 0:π0lκlών της 'AμερIK~I) πού τό: προμηθείι­ ovrαι άνταλλάσσοντάς 'Τα μέ ζάχαρη καί ρούμι,. τά όιτοϊα .έξ αλλου θά PUQpoίιoσv οίιντομα νά τά παρo:oκwά:ζoυν καί έ:κεί~ μόνες τους, •AνσKεφαλαtώvoνΓας, άς μη 6ιασroύμε νά μιλήσουμε γ;ά έπανάσταοη τηι; ζό);αρης, Καθιερώνεται, πρόωρα, ε1νοl όλήθtια, άλλά υροο5εόεl μέ Eξαιρετl~

κή βραδ6τητα. Στα πρόθυρα άκόμη τοΟ 190υ αΙώνα, Γι ζαχαροκαΜlέργεια έξαΙΦί\οl)θεί νά εΙναι περιορισμένη. ΔfN μπορούμε, μ' άλλα λόΥΙΟ:, vΆ πούμε δη r'ι ζάχαρη μrrαΙνεl σTd 1"pατrέζrα όΛοΙ) τού κόσμου,

κόττ τέτοιο έρχονται σrό νού μας ΟΙ ταραχές

11'06

•Αν

καΙ μόλις πούμε

'Προκαλεί ή ωειψη 'Της

ζάχαρης ατό έπανασrι:rrημένo nα:ρίαι, τόν καιρό της διατίμησης

(maximum).

239

ΠΟΤΑ ΚΑΙ «ΔΙΕΓΕΡΤΙΚΑ» 'Ακόμη ",σι Ύ'ά μιά οόντομη Ισropία των ποτών, πpi:rτει νό Μ60υρε ίιτr' όψιν τα καινούργια σέ οχωη μΙ τά παλιά ποτό, τά λαι'Κά και τ6 έl<λεπτυσμένα, καΙ

τiς οlόqtQρες μεταβολές άπό 1ή μιά ιι:αιηΎΟρία ατήν άλλη aτό πέραομα τών αΙώνων. Τά ποτά δέν εΙναl μόνο τροφές. 'Ανέκαθεν παΙζουν τό ρόλο δΙΈΥερτl­

κών, μέσων δισφυ)'ης. Καμμιό φορά, δπως σέ όρισμένΕS Ινδιάνικες φιιλb;. ή μέθη εΙναι έπίση~ μέσον έ'tTικoιvωνίας μέ τό όπερττξραν. "Οπως καΙ νό

αλκοολιομός δέν έτrι:ι:ψε νά αόξάνεται στήν σΙώνων

110U

tlval,

ό

Evpclmtl

κατά τη δl6ΡΚΕια τών

ρας Crncσχoλo\iY, ~γστερα 'ITpoσrteqJ(()V

1'Ct έξωηκό διεγερτικά;

τό τ061, ό καφές, κι έκείνο τό κατ' tξoχήν μή κσroτάξιμo «δΙεΥερτlκό:., πoιJ δέν εTvσ:ι ο/)τε τροφή ούτε ποτό, δηλαδή ό καπνός σΙ όλες TOU τις μορφές.

Το νερό Παραδόξως, πρέ.τre! νά αΡχΙσουμε άπό τό νερό. Δtν "tό lχεl κανι;{ς 'ΠιWrα ατή διάθεσή του κατά βούληση, καΙ παρ' όλες τΙς συμβοιιλές τών γιατρών 1'ΤΌύ ΙσχυρΙζovrΟ'I δη τό τάδ<; νερό clll(tI 1ΤροτψότεΡο άπό τ6 δείνα, ανάλογα μέ τίς άσθένειει;. πρέπει νό όΡKεσθεi κανείς ri' αίrrό πού έχει πρόχειρο: τό νερό της

6ροχής,

rou ποταμού, TiiS -rrqYiΊs. τής δεξαμενης. roύ πηγαδιού, του βαρε­

]ιιου.. Γι τού χόΛlονου δοχείου πού είναι φρόνιμο νά τό φυλάει κατά μέρος, μέσα σέ κάθε ooνετό σπίτι, Άκραίες utpnrr(i)ons: τό νερό τής θόλσσσας, πού

τό διw.ίζουν στίς ίοπανι"ές φρουρές τής Bόρttσς 'Αφρικής, τόν 160 ι;ιΙώνσ, μέ άτrooτακτηpες ά'hλιώς' θά έπρεπε νό μεταφέρουν νερό όπό τήν ΊσπσνΙα ιι τήν 'lΤαλΙα. 'Απελmσηκη περΙτrrωση, ή περίτπωση έKεfνων τών ταξlδιωτ
νουν ένα νερό τό όποίο έμοιαζε μΙ τά ουρα τοΟ άλόγοu;ιι1W. ~Aλλo 6άcανo: τό γλυκό νερό πάνω σrά καρά61α. 8vαι lνα άλυτο πρόβλημα νά τό διατηρήσουν πόσιμο, -παρ' δλες τΙς τόσει; συvroγές καΙ τό: μυστικό τά όποΙα φυλόoooνroι

ζηλότυπα. 'Ολόκληρες πόλεις, tξ άλλου. 'Παρ' όλο που είναι 'ΠοΜ πλΟΟΟΙΕς, τροφοδο­ τούνται άνεπαρκώς μέ νερό. ΕΙναι ή πφhπωση τής Βινετ{α<;. lfOiJ τά πηγάδια της σrfs δημόωες -πλατείες ή μέσα σri<; σίιΜς τΏv παλατιών δέν tχoυν ό:ν01χτ6 όπως θά πίσrwε ι<ανεrς, μέχρι τό στρώμα τού γλυκού νερο11 πού πρέπει νά ύπήρχε κάτω άπό τό έδαφος της λιμνοθάλασσας, (i}\λά tJval στήν οίισΙα δεξαμενές γεμισμένες ώς τή μέση μΙ λεπτή δ:μμο, μέσα άπα Tqv όποΙα διυλfζε­

ται καί μετσyγiζεrαl τό νερό τής Βροχής- τό νερό αότό έρχεται ύστερα νά άναΒλόσει μέσα στό Tfηγάδι τό όποίο έχει oκαφτεi σro κέντρο τών δεξαμενών • •Αν lYdψιJ νά: βρέχει γιό πολλές i650μάδεςι ΟΙ δεξαμενές ά&ιάζουν, δπωt; 00νΟΟη !(αί Kσrά τή διάρκεια μιάς δloμoν~ι; tκεi το11 Σrαvrάλ. Άν έχε; θύελλα, φτάνει ώς αύW) 'Το άλμυρό νερό. Ιέ όμαλό καιρό, εΙναι άνεπαρκείι; Υιό τόν τεράστιο πληθυσμό 'ίης "Πόλης. Τό γλυκό νερό 'Πρέπει νό έΡθεί, Kaf έρχεται, ό:π' έξω, όχι μέσφ όδρσΥαιγεΙων, ωJιά μέ 6όρl<ες πού yεpίζoιw οτο ποτάμι της Mrrptvra ιωί φτάνουν κάθε μέρα σrά ",αv6λι(l της Βενετfας. Λότο! ΟΙ acquurofi (νερoKou6σλητές) τού ποταμού σχημσrfζοuv μάλισrα στήν Βενετία μιΆV αι'rrόvoμη oυνrεχνΙα. Ή Τδια δυσάρwτη κατόστοοη [οχι)ει σ' όλες 1ic;

TgoφI:ς κα{ ποτά

240

πόλεις τής Όλλανδfας. ΟΙ όποΤες ΆVαyKάζOVΤαl νά 6ΡKOύνrαι στΙς δεξαμεν.ές.

aτά άβαθή 1Τηγάδιο, στό ύπ6τrroι.ι καθαριότητας νερό 1'ών KαναλlώvH1 . Τά ύδΡαΥωγεία πού λειroιψyoϋV είναι, στό ουνολό τους, λίγα: τ6: τιτρίφημα

1'6 ύδραγωγεiο της u.puen.te (άνακαΝlσμένσ σrα 1841), πού χρονολογείται όπά 1'ήν ρω­

της l<ωνσταντNOt'YπΌλης, mρfφημα γιατί 1'ό άξΙζονν'

γκό6lα, ή

μαϊκή έt1'oχή Kaf πού άφήνει καιόπληκτσι)(; τoUs έmOKέπτες. Στην nOpTOyaλία -άποτελεΤ ΡΕκόρ- λεΙTOυργoiΊv 1'όν 170 αΙώνα τά όδραγωγεΤα l'ής Κοί­ μπΡα, του Tomar, της Vf!a do Conde, του Etvas. Σ1'ήν ΛιooΒΏVΑ, 1'6 καινούργιο ύδραΥωγεϊο τώΎ Eaux Vives, τ6 οποίο χτίστηκε όπ6 1'6 1729 ώς1'ό 1748, φέρνει τό νερό στήν άπόKινrpη πλατεία του Rato. 'Όλοι διαφlΛovlκούν 11,) νερό αό~ της τής κρηνης, όπου ΟΙ μtταφoρείς έρχονται να ΎΨΙσοι.ιν τό κ6κκΜ1 βαρελά­

κια μέ 1'6: οιδερένια χερούλια πού ιι;oυ8αλάvt ατήν πλάτη τοuς1s.Ζ. 'Ε.ξ άλΛου, ή πρώτη φροντίδα τού MapτJνou Ε' όταν έ'πανεyK('Παατάθηt':ε ατό Βατικανό μετά από τό ΜΙΎά"ο Σχί<φα, ήταν να όνακσινίσει ένα όπό τ6 κατεδαφισμένα υδραγωγεία τής Ρώμης. 'Αργότερα, στό τέλος τοΟ 160υ αΙώνα, θά πρέτr~I, γιό

νά τροφοδοτήοου\l τήν μεγάλη πόλη, νά κατασκευάσουν δόσ νέα ύδραγω* γεια, τήν AqU8. Felίce κσί την Aql.Ja Paola. Στην Γlνo6α, ό όνεφοδιασμός: τών κρηνών γίνεn;n, Kαrό ,.6 μεγαλύτερο μέρος, ά'ιτό τό ύδραγωγεio της ScuΙfaι<ι, τroό τό νερό του KΣVει' νό γι.ιρίζουν ΟΙ ρόαι:ς τ6>ν μύλων στό έσΙι)Τ1φlκό τών yει)(ώv καΓ UστEpI'.1 διαμοιράζεται στf<; δlάφOρtς άνατολικές ΣUΝOIKίες Τ1]5 πό­

λης, Πηγts [(σΙ δεξαμενές τροφοδο-τοον τό διmKό τμήμα της 1Τόλης' • Στό ΠαρlΟ1. τό όδραγωγείο τής BeilevilJe έ'mOKευάσθηKε στό 1457' μαζΓ μέ τό ύ· δραγωγείο τού Pre-Salnt-Gervais, θά τρoφoδoΤήΡoιw την πόλη μέχρι τόν 170 αΙώνα. Τό ύδραγωΥε10 τού Arcιιeil, άνακαlvισμέ'νο όπό τήν Μαρία τών ΜεδΙ­ καιν, όδη-Υεί τό νερό όπό τό Rungis ώς τό Λaυξε}!60υρΥΟ, Καμ}!ιά φορά μεyό:~ λες &δραυλικές: Ρόδες άντλούσαν τό νερό τών 'Ποταμών Ύfά τόν άνεφοδιασμό των πολιτών (Τολέδο 1526, Augsburg, 1548) και κινο"σαν γι' αUτό τό σκοπό τεράστιες άναρροφηηκές καί προωθηTlιάς άvrλίες. Ή άvrλiα Υης Samaritai~ rιe, πού KoτασKωάσrηKε άπό 1'6 16(}] ώς '1'6 1608, έδινε κάθε μέρα 700 μ 3 νερό, ποό 1'6 ΆVΤλoιJσαν άπό τόν Σηx:oUΆΝΑ, καί τό διέν~ιμαv σrό Λούβρο καΙ ατόν Κεραμεικό (TuHeries)' τό 1670, ΟΙ άντλίες τής γέφυρας Notre-Dame θά π<ιρέ·

χουν 2.000 μ3 άπό τήν Τδια ΉηΥή. Τό ΙΙερό τώ\ι' όδΡαΥαιγεΙων και 1'ών άνrΛlών διοχετευόταν έπεl1"α οέ πήλινους (όπως σrήν ρωμαϊJ(ή έποχή) ή σέ ξόΛlνους (κορμοος δΈVΤρω\l'~ κο!λους καΓ προσαρμοσμένους 1"οός μlν στούς δΙ) άγω­ γούς. Τό ίδιο γινόταν καί ατrιν Βόρεια Ίταλία, ήδη άiτό τ6ν 140 αΙώνα, καί οτό

Breslau, ι'ίδη ά1rό τό 1471, ~ ακόμη σt μoλCι6δlYOυς όΥωΥοός" άλλά ~ χρήση του σuστήμσroς τών μολόβδινων tΣyαιyiί)ν, τό όποιο έmσημαfνεrαr ατήν 'Αγ­ γλία ήδη άπό τά 1236, θά παραμεΙνεl Πlψιoplσμένη. Τό τό νερό τού Τάμε­ ση, _τroύ δέν ε!vαι καΘόλου Kαλό~, φτόvει σ' όλα τά λονδρέζ1κα σπίτια μέσφ

1m,

ξύλινων ίm6yειων άΥωγων, άλλά όχι σ(ιμφωνα μΙ τή δική μας άν1'i'ληψη Υιά

1'6 τρεχούμενο νφό~ .Διανέμεrαι ταxrικό: τρεΤς φορέςΤήν ξ6δομάδσ, ΆVΆΛoyα μΙ την ι<arανόλωση κόθε σttιτroύ [. ..), τό παΓΡνουν και 1"6 αιατηρούν μέσα σi μεγάλους σωληνες καλυμμένους μέ σίδερο»1S5.

!τό ΠαρΙοl, ό μεγάλος χορηγός παραμένει ό ίδιος ό Σηκουάνας. Τό νερό ταυ, 'Πο" τό πωλούν ΟΙ μεταφορεΤς, ύπoτiθεται ότι εχει δλα τά προσόντα: τό προσόν -ποι) δέν ένδιαφέρει αότοΙΙς πού τό πίνουν- νά σηκώνει καλύτερα τά πλοίρ Ύιατί ilvαl ιiλώδες Kuf άρα eσρό {όπως σημειώνε; ένας ΠορτσΥάλος στα

164υ' 1"6 προσόν νό tfvaa έξαfΡετο Υιό την ίι-γεία, γιό τό όποίο μπορεί κανείς

T{μJφΙς καΙ.

241

δικαιολογημένα νά άμφl6ζιλλεl. «Στδν βραχΙονα τού ΉΌταμοο 'Που λοόζεl τήν ά1ro6όθρα PelIetier καί άνόμεαα σrίς δύο γtφυpες~, λtει lνας μάρτuρας {1m}, «κάποιοι βαφείς όδειάζουν βαφή τους τρείς φορες 1'1)V έθδομόδα.

1'11

(.,,] Ή ΚΟJ.jό:ρα πού σχημάΤΙζε! την Cmo6OOpa 1'00 Gevres ε1ναι έστiα μ6λυν~

σης, VOλo αότό 1"ό τμημα τής 1Τόλης πΙνει μoλuoμένσ νερό,.156. Μήν άνησuχoυ­

με όμως, γιατί γρήγορα θά βρεθεί 1'ό φάρμακο. ·Οπως καΙ νά 'ναι, 1Tάvrαις,

1'6 νερό τού Σηκουόνα ηταν ιισλύrεpo άπό 1'ό νερό ,ών πηγαδιών -της αpισrε" ρης όχθης, πού δlν ήταν πστi προφυλσΥμένο από 6ρωμιu; και μέ τό όποίο ο!

21. 1.

ΟΗΓΑΔ!-ΔΕΆ.ΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΒΕΝεΤIΑ: ΤΟΜΗ ΚΑΙ ΚΛΤΟΨΗ.

Κi:νφJιa5 φpiαp.

-:'1, Δt~ T1QIί ouρ<εντΡώl/'Qυν 76 6P<JχdYlpα. -J.

~JψQς Υιά 76 qμλτpάpι. -5. Δοχι'α 'lΎi>Y &ξιψtwiιν 0/ όποίες- aυyκtνtpιiίo
σpa. -4. 'Apγιίjώ6rι~~.

μενα ιwιv<ϊtςpUe1e. oήμερr:ι τούς 00pαywγ1κι>6) τηι; cω.ιljvt.ς" dλλ6 Ίά (1t:V1i'fQ1(ίvιKd πηyq.mτ ύπ6ρχανν π-άI'w σrfι; 6ήΡ6ml/i πλι:πtk) ή ιπόwωrr.pιr.;6τώνomτ,wν, (Κατά 76ν f.R, Triιιoιmιk>).

Teuφές καΙ ποτά

242

άρτοποιοί εψπαχναν τό ψωμ; τους. Αότό τό νερό τού ποταμού, φυσικό κα­

θαρτικό, ήταν χωρίς άμφlθολΙα ,.LνoχληΤΙKό Υιό τούς ξένους .. , άλλά μπορού­

σαν νά προσθέσουν μερικές OTαyόνε~ ξUΔ" νά όγοράσουν φιΛτραρισμένο καΙ ιιβεAηωμέvoI.' νερό, καΙ I~Hως τό λεγόμενο νερό τού βασιλια tj άκόμη τό καλύ· προ όλων, τό γνωστό ώς νερό τοΟ Brlstol, .,-6 όποίο εiναι άκόμη πιό ακριβό». Μέχρι το 1760, άΥνοοίισαν αύτές τΙς έκλεπτύνσεις: «rπιναν τό νερό {τού Ση·

κουάνα] χωρίς νά πολΟΟΙνοι.ιν σημαοία.,.l51 Aι.'rrός ό όνεφοδιαομός τοΟ naplOJou σt νερό επιτρέπει σέ 20,000 μεταφορείς;

VΆ ζoOv, Γι μάλλον νό ψευτοζούν, KCtvovros κάθε μέρα καμμιά τριανrαριό c:δρόμοU9 (δηλαδή δύο κουβάδες κάθε φορά}, ΣVεθαΙνovτας; μέχρι τους; πιό

ψηλούς όρόφoUς; (Υιά δοο δεκάρες τό δρόμο). Ή έYKcπάσrαση AomO... δύο όντλιών πού ΛεrroυpyoΙΙν με φωτιά άπό τούς; άδελφούς;

Perier

στό Σαγιό yύ~

ρω aτά 1782 ήταν πραγματικη έπανάΟίαση. Πρόκειται Υιά 1fOM παράξενες μηχανές, πού ΆVIJψώνouΝ τό νερό 110 πόδια πάνω όπό τήν χαμηλή οτά{)μη τοΟ Σηκουάνα μόνο μέ τή βοήθεια τού άη.lοU άΊrό τό νερό πού Βράζει, Πρό· κειταl Υιό άπcιμfμηση αύroo πού συμBcι(νει Οίό ΛονδΙνο, 1'6 όποίο t:χει 9,έ­ ΤΩιει; άvrλίες έδώ καΙ μερικά χρόνια. Ή oιwolKία τού Saϊnt-Ηοnοre, ή πιό πλούσια, άρα καϊ ή Τηό 1κανή νά πληρώοεl αίrrή '(ήν -πρόοδο, θά clναι ή 'ΠΡώτη Πόl) θά έξuπηρετηθεί. 'ΑΧλό, &ν πoλλαιrλαoιoστoνν αύtές οΙ μηχα­ νές, άνηουχεΙ ό κόσμος, τi θά γίνουν ΟΙ 20.000 νερουλάδες; τί oημσσiα δμως

lχει; 1ό πρόβλημα 1"6)ν όΥωγών ποοΙμου νεροΟ €χει ήδrι τεθεί καθαρά μΙ τήν έλευοη '00 180υ αιώνα' ΟΙ ΛUooς ίnrάρχoυν καΙ μερικές φορές t-ιόλιστα πετυ­ χα(νουν. ΚαΙ δέν ό:φσρούν μόνο τίς πρωτεύοl,οες. Άπόδειξη ή ΠΡαΥματοποf­ ηση έvός: τέτοιου σχtδίoυγιιJ τήν πόλη UJm (1713). Ώστόσο, ή πρόοδος εlναl πολύ άργη. ~Ως: έκείνη τήν εποχή ό νερουλάς έmBάλλει σ' όλες τίς πόλεις της γης ης ύπηρεσiις του, Στήν Valladolid, ό πορτοΎάλλος ταξιδιώτης μας επαινεl τό έξαιρεηκό νερό πο() πoυλιεrαl τήν

.εποχή τού Φιλhmou Γ, σέ όμορφες tι:εραμIKέι; αταμνες

tj νταμιτζόνες, όλων

τών σχημάτων καΙ δλαιν τών 'XPω}JάTωv1S8 • Στήν Κίνα, ό νερουλός χρησφo~ ποlε1, όπως καΙ Οίό Παρίσ!, δύο κουβάδις -πα" Ί'ό βάρος τους Ισορροπεί στά

δύQ άκρα τού ραβδιού του, 'Αλλά μιά tJk6vo roύ 1800 άποκαλύπτει τήν ί.rπαp­ ξη, έπίσης, Οίό Πεκίνο, ίνός μεΥάλοιι βσρελιού πάνω σέ ρόδες μέ μια τάπα στό πίσω μέρος. ΠεpftΊ'όυ τήν Ιδια έ11οχή μιά XαλJroyρo:φία έξηγεί ι:ι:rόν τΡσπο μΙ τόν ό'ποίον κουβαλούν νερό ΟΙ Υυναϊκες σrήν ΑίΥυιπο" μέσα σέ δύο Πίθα­ plD, τά όποία θυμίζονν τούς 6pχαfoUς άμφορεϊι;: ένα μεγάλο στό κεφάλι, πού τό κρατούν μΙ τό άριστερό χέρι, lνα μικρό. τοποθετημένο στήν 1tαλάμη του δεξΙΟύ χερΙΟύ, μΙ μία χαριτωμένη κίνηση τού λυγισμένου μπρατοοlJ, Στήν Κωvmονηνοιmολη, ή θρηOKειrrlKή ιmoχρfωση τών άνα:ρΙθμητων KOθηt-ιφι­ νΦν καθαρμων μέ τΡε){ούμcvο νερQπuλλαπλασlασε -παντού τiς κρήνες. XΩpfr; άμφι80λία, έδώ τrίνει kάVεΙς πιό καθαρό νερό άπό άλλοϋ. Eiναι άραγε ι'j aIYia πού, άκόμη, καί σήμερa:, ΟΙ Τούρκοι KOOχωvrαl δτι ξέρουν να όναyvωρΙζoυν τη γευση των διαφόρων πηγών, δπως ΟΟς (άλλος θά καυχιόταν πώς όνο· γνωρίζει τίς διαφορές σέ1ΤΟικιλίες κρασιών; ~Ooo γιό τούς ΚινΙζους.. όχι μόνον σπoδΙδoυv σrό νερό διάφορες Ιδιότητες

άνάλΟΥα μέ τήν πρotλευoή του: oιινηθιΣΜΈVo βρόΧΝΟ νερό, νερό τής θιnλλΦ­ δους βροχής (έπIKίνδuνoΙ νερό τής βροχής πού πέφφ ατήν άρχή τής &vοιξης

(ευεργετικό)ι νερό πού προέρχεται άπό τό λιαισιμο τού xαλαl;10ύ καί της χει· 'μωνlάτΙΚης πόχνης;, νερό σνλλεγμένο μέοα οέ σπηλ!ές μέ oταλακτiτες (μοναδι·

243

ΟΙ ιiviσι:ις του 170υ αIιi.ιl'α~ Τ6 νερά άY:rλείται ατήν Koυζiνcι.

nil'a/(r«;

TCιJ Βιλάοκιθ.

(ΚMat Ciraudon).

χό φάρμακο), νερό άπό -rό 1Τοτάμl, όπά την -πηγή iΊ 1'6 -πηγάδι -άλλά καί συζητούν Υιά τούς κινδόνους τής 'μόλυνσης καΙ Υιά την χρησιμότητα νά βρά­

ζουν κάθε 61ro1Ti"O νερό '59 . 'Εξ άλλο;), οτην Κίνα δΈV nivouν 1l'Oρά ζεσrά 'ΠΟτά, καΙ χωρίς όμφlΟΟλία οΙΙΤ:1ο ή συνήθεια (όπάρχοΙΝ μάλιστα Ο1'ο6ς: δρόμους πωλη'rts BρασroO νεροίί) ouvtBaAr; σημαντικά Ο1'ήν υγεία -mw κινεζlκΦν 'Πληθυσμών. Στήν Kωνσταvrιvoύ"ιrOλη, άvτiBtta, τό καλοκαίρι πωλούν TfOV1·OU στΌΥs δρόμους νφό τού χιονιοι) Υιό μιό δεκάρα. Ό πορroΥόλοι) Bartolom~ fiinheiro

da Veiga έκοτασιάζεταl πού σrήν Valladolid,

σrήν όΡχη 1'00 170υ αΙώνα, μπο­

ρεί κανείς, μΙ μηδαμινή ημη, νά ΠΡοσφίρει σrόν εαυτό του 1'Ίίν ευωχία .τού

κριΊ(1) νεΡοίί Kaf τΏv παγωμένων φρούτων" Kαrά τους ζεσroι'xj μη νες 161. Συ­ νήθως όμως τό νερό τού χιονιού εΙvro μεγάλη 'ffΌλiJίεΛεια, πού άπολαμ6ά-

244

νουν μΌVoν α} 'ΠΛούσιοι. Στήν Γαλλία, γιά τro:pσαι:ιγμα, ή ΣVVήθε1α δiv άρχισε v<ι: διαδίδεται Tfqpό μόνον υστερα άπό lvσv όστεϊσμό 1"0(1 Έρρίκου Γ. Συνηθί­ ζεται tπ-Ισηι; γύρω όπό Ύήν Μεσόγειο, δτroυ καράβια φQρτωμΈVα μΙ χιόνι κά­ νουν κάποτε πολύ μεγόλαταξίδια. ΟΙ hnτότες της Μάλτας, π.χ" όνεφοδιάζο­ ντο! μέοφ Νάπολης και σt μιά άπό τΙς αΙτήσεις τους, στά 1754, διcι6ε6αιΏVoυν δη, ιιάν δtν εΙχαν αύrό τό μονσδικό γιατΡΙΚό» Υιά νά κατε6άζ(.ι τόν πυρεrό, θά πέθαιναν δλOI1~.

T6κe ασ{ Τό Kpαrn άφορά όλόκληρη τήν Εύρώπη, δταν TrpOKtrraI Υιά τήν κατανάλωσή του· μιά όρlσμένη μόνον Εύρώυη, όταν τΙθεταl τό πρόβλημα της παραγωγης του, Παρ' όλο πού τό άμπέλI (άν οχι το κρασί) ΎVώρισε επrn.ιχίις ατήν 'Ασία. την 'Αφρική χαΙ ποΜ περισσότερο aτόν Νέο Κόσμο. tπαvaλαμβάνοvrας μΙ 1Τόθος τό βασανιστικό παράδειγμα της Εύρωπης, ή μόνη πού UπoλoγIζεταl, tfV(II αύτή ή τελcυταΙα σrε.νή ήπειρος.

Ή Eύραrnη, παραγωγός κρο:αιοΟ, εlναι τό σόνολο τών μεσογειακών της

χωρών κι f:πιπλέoν μιά ζΦνη πού προσέθεσε πρόι; Βορράν ή έmμoνή τών άμπελουργών Tηs. ~Oπως λέει ό Jearι Bodirι, .τό άμπiλι ΔΈV μπορεί νά εύδοκι­

μήσε! πάνω άπό τΙς 49 μοίρες- tξ αΙτίας του ψιίχους... l63. Πρόκεl1'αι Υιό μιά γραμμή πού χαράζεro:ι άπό τΙς έκβολές τού Αιγηρα, στόν ΆτΛαντικό, ώς τήν Κριμαία καί πιό κεϊ μέχρι την ΓεωργΙα καί την Ύπερκαuκο:οfα. Ή γραμμή

αύτή οημαδεΟΟ 1'6 Βόρειο όριο της έμ1'tορεύσιμης καλλιέργειας τού όμπελιοϋ, δηλαδή μιας άυό τΙς μεγαλύτερες άρτηΡfες της οίκovoμικης ζω.ής της Ευρώ­ πης Kaf τ&ν προεΚΎ6αι:ών της πρός Άνατ(lλάς. Στό όψος i"q;; Κρψαίσς, τό

βάθος αότής της όIVQΠαρςιγωYIKης Eύρrί)τrης πεpιoρίζεrαι ot μιά OTξ:Vj λωpί~ δα, η'ο6 δέν θά ξαvαπoρp δι'ίναμη KOI σφρηος τrαρά σr6ν 2Οό αΙώνα1 ,Πρό­ κειται έν 'T(lUTOIt; Υιά πολύ παΛιά κσλλιέργεια. Κσrά τήν άρχαιότητα, έθαβαν έκεί το κλήματα πρΙν έρθει ό χειμωνας, γιό νσ τό: προσrerτέψοuν άπό ToQS ψυχρούς άνέμοl.!') της Oύlφι.ννIΙ;XS.

"εξω όπά την Εόρώπη, 1'ό κρασΙ ό:κοΑσόθηιπ τούς Ευρωπαίους, Ήταν σκέ­ το κατόρθωμα νά έ'γκλιμαηστεί τό κλημα σrό Μεξικό, στό Περο(ι, στήν Χιλή όπου ΟΙ Ευρωπαίοι έφτασαν aτά 1541, στήν 'Αργεντινή, άττό τή δεύτερη κτήση τού Μπουένος rAιpε;; aτά 158(Ι Στό Περού, λόγφ της γειτνίασής του μέ τήν

Λίμα, πόλη έξαιρεηκά πλοόοισ, τό άμπο.ι εύδOKψtί γρήγορα στΙς γύρω ζε~ σrες καΙ tλώδεις τrεδlάδες. Είιδοκιμε:ί πολύ περισσότερο στην Χιλή, όπου τό εί!νoo(ιv ή γη κ(.Ι1 1'6 MfjJG, ,.6 άμπέλι φυτρώνει ήδη άνάμεοα ατά cuadras, τά τεrρ6:γωνα τών πρώτων σπmΩv της πόλης' του Σαντιάγκο πού τώρα γεννιέ·

Ύαι, Στά

157&, σrά ανΟ1χτά του Va!ρ.araiso, ό Drake mάYEI !να πΛοίο φορτωμέ­ νο μέ xι;;,ιαvό Kpαoj165. Αότό τό ίδιο lφασί φτάνει σt μεγάλο ύψόμετρο σrόν διαμετακομιστικό σταθμό τού Potosi, πάνω ατή ράχη Tiiw μουλαριών ή τών λάμα ... Στήν Καλιφόρνια, έπρεπε νά περιμένουν τό τέλος του 170υ αίώνα, καΙ ώς τόν 180, όπότε όλοκληρώvεrαι ή προώθηση -πρ6ς: Βορράν τής: Ισπανικης: αίπο"ρατορίας.

Έκττληw:rικόπρη δμως εΙναl ή έmruXfo 1'00 άμπU.ιoβ οτόν ίδιο 'Ιόν ΆτΙΙανη­ κό, μεταξύ τού Παλαιού καΙ 1'06 Νέου Κόσμου, orό: νησιά τής ΚΟΤνούΡΥιας

.

άλλά άμερικανικης Εύρώπης, μέ πρώτη σrή σεφό τήν Μαδέρα, όπου τό κόκ­ Krνo κρασΙ ι'wτIKαθι<:rni βαθμιαίCι τή ζάχαρη' έτn:ιτα, στΙς 'Αζόρες, δπου τό

•

Έννοti Βόρ<:ιο Πλάroς ΙΣ:ι.Μ.),

245

.nfvow ytά vΆ μεθ(')()ιι:ι.. Irαof& η/ς ίκκληofω; τoiί MontreiitI-5ur-Serein.αιro: TtWs" 60ελ­ φa~

RigoJey (16o<;01J. ~ιat CiriliJdorι).

διεθνές έμπόριο θρΙσκει μεσοδρομ[s κρασιά υψηλού θαθμοΟ o!νoπνεόμαroς, ffQ" "rό 60λεύοιιν μιά χαρά, 60ηθοόσης καΙ της 'ΠΌλmκης (οιΝθήκη του λόρ­ δου Methuen μέ την Πopτoγαλiα τό 1704), γ!ό νά άνηκαταστήοει μΙ οότά τι1

γαλλικά κρα0l6 της

La Rochelle

ή τοΟ Μπορντώ. Τέλος, σrά Κανό:ρια νηcnά,

εfδικά στην Tι.vεpίφη, άπ' όποιι 76 άσπρο κρασί έξαγόταν σi μεγάλη ιαιμακα 'Πρός την άγγλοσαξωνικη ή 16ηρl"'ή 'Αμερική, καί τήν Ιδια 1'ήν ΆΥΥλ!α. Πρός: τόν νότο καΙ τά όναroMKά της Εόρώπης, τό κλήμα <.nMIνTα τήν έπί­ μονη άρνηση τού 'Ισλάμ. ΕΜ;ι:ι άλήθεια δη σroνι; χώρους 'Πού έλέγχεl τό Ί·

οΛάμ τό κλήμα ποραμένει aτή θloη του, ",σΙ τό lφοαι άποκαιιJτrrtlάl ως ένας άκοόραιπος παράνομος ταξlδιΦτης. Στήν KαινσrάVnvo(nτoλη, ΚΟντά σrόν Ναύσταθμο, ΟΙ ταβερνιάρηδες ΠPOμηθεOOVΝ δλες τtς μέρες τούς ωηvtι; νοΟ­ τες, Kof ό ΣελΙμ, ό γιός του Σουλεϊμάν ΊΌυ Mεyαιoπρετroυς, θά άγαπήσεl

Τρaφει; καί ποτά

246 ι'.rrrέρ τό δεον τό yλυκόmOTO κρασ; της Κύπρου. Στήν Περοία (όπου ΟΙ Κα­

πουτσίνοι έχουν τίς κληματαριές τους καί τά κρασιά τους πού δiv 1Τροορlζο­ νroι μόνο γιά τήν λειτουργία}, τά ντόπια ιφαο,α τού Ιφάζ καί 1'06 Ίσπαχάν έχουν την φήμη TOUC; καί TouC; m:λάτε.ς τους. Φτάνουν μέχρι τις Ίνδίες σέ τεράσηες γυΆΛWις νταμιτζάνες, ντυμένες jlt λυγαριά, τiς όποιες καταοιι:εΟΟ­

ζουν σrό Ιδιο τό Ίσπαχάν166, τι κακοτυχία πού ΟΙ μεγάλοι Μξ)'Υγόλοl, διάδοχοι ό1tό τά 1526 τών σουλτάνων τ(ιύ Δελχί, δέν όριdστηKαν ο' αότά τά δυνατό κρσοιό: τηι; Περσίας, άλλα τrσρσδόθηKαν σrό οΙνόπνευμα τοό ρυζlΟύ. τό α­ ράκ! wETOI, η εόρΦπη OUΓKΕVΤρώνε1 στό δικό της έδαφ(lς όιrι έχει σχέοη μέ τό πρόβλημα Τι)!) KpaarQV, και καλό θά ήταν νά ξαναγυρ(ρουμε στό 60ρε1νό

όριο τοΙ) κλήματοc;, στήν μεγάλη bϊείνη άρτηρία πού ξεκινάει άπό τόν ΛΙΥηρα και καταλήγει σrήν Κρψαία. 'Α1fό τή μιά μεριά οι χωρικοί παραγωγοί καί ο! Kσrαναλαιτi~Ί τroό -ε;(Ουν OQVfleiOEI ατό έγχώριο ιφσοί, σriς ζΙ::Χ6ολιές άλλά ΚΙ::Χι τα εύρήμστό του' όπ6 τήν άλλη, μεΥάλοι πελότεs. όχι πσντα ijlmιpol πότες, άλλά με τΙς σπσιτήcεις τους, οί όποίΟl11ροτιμοΟν συνήθαις τά κρασιά \'ιψηΛου Βαθμού oίνoττw.:ύματoι;: έτσι, ΟΙ ΆγΥλο! δημιοόργησαν πολύ νωρίς τήν μεγάλη φήμη τών ιφασtών τη') MoVEμ6ι::x(ljQS, αίι!ών τών λιαστών κρα­

σιών της Κρήτης Kof τών έλληνιl(ών νηΙ:.1!
τού "Πύργου τού ForI1 168 . ΚαΙ ποιός δiν τούς ε!δε νό ξεπατώνουν 1'6 Βαρέλια.

τύφλα στό μεθύσι, κατά τήν φοβερή λεηλασία τής Ρώμης, στά

1527;

rTis γερ­

μανικές χαλκογραφίες του 16ου καΙ τού 17ου αΙώνα που παριστάνουν άγροη­ κές γιορτές 8λlπoυμε σχεδόν πάντα κάποιον άπό τούς ουνδσ:πυμόνες νά συ"

στρέφεται στόν πάγκο .ου Υιά νό (mο8άλεl τΙς υπερβοΛικές του mroνδές Ιστόν Βάκχο). Ό Felix Platter, ι'.nrό τήν Βασιλεfα, ποό έμεινε ατό MontpeJlier σrό: 1556, ό.ναγνωρΙΖU δη ~δλ()1 ΟΙ μέθuoοι» 1'111) πόλης είναι ΓερμαvoΙ Τούς βρίσΚΩ κανείς να ροχαλίζουν κότω άπό τα 6αpVιια, κάί ι]ναι ΣUΝΉθειl) στόχοι

κακόγουστων άσrξ1ωy'69. Ή μεΥΝιη αύτή κατανάλωση του Βορρά προεξοφλεί τήν ίιrrαρξη ένός μξ~ γόλου εμπορίου ιΤπό τόν Νότο: .6 ψττόριο αι'.rtό διακινεΙται διό θαλόυσης όπό τήν !ε8iλλη κσί τήν Άνδαλoυσtα στήν 'Αγγλια Kaj τήν Φλάνδρα' κατά μήκος τών ποταμών Oordogne καί Caronne πρός τό Μ1l'ορντώ καί την Glronde' ό-πό τήν La Rachelle κσί τfς εκβολές τού Μ."ηρα· κατά μηκος .ού Yonne,

όπό τήν Βουργουν&ία πρός: τό naPIOI, ίι:σn:ρα, παραπέρα, μέχρι την Ρουέν­ κατα μήκος τού Ρήνου" διαμέσου τών "Ah1Tf.ffiV (τήν έπομένη κάθε τρίΙΥου, τά μεγάλα γερμανικά όμαξια, τα t;;ιrrefοnί, όπως τά Λtνε ΟΙ Ίταλο!, έρχονται νά πάρουν τά καινοόΡγια lφαοιό το-Ο Τυρόλοv, της Brescia, τής BιτQέvτζας, 'QiJ Φρίουλl, τής Ίστριας)' άπό την ΜΟΡι;χ6ισ καί την ΟόΥγσρία πρός την Πολω­

vio11Q· πολύ οόντομα, μέσφ των δρόμων τής Bσι.:rιKής, από τήν ΠΟΡΤΟΥαιία, την Ίσπανlο καί τήν Γαλλία, ως τήν 'Αγία ΠεrpoιJπoΛη !!;αl τήν άοlΥαστη καί

. άμάθητη δΙψα τών Ρώσων. ΒέΒαια, τό κρασί δέν τό τrlνει όλΩς ό πληθυσμός

247

'Τού εόρωπαϊκού Βορρά, άλλά μόνον οΙ πλούσιοι. Τούτος ό άστός ή έκεϊνος ό Ιερωμένος aσΟδηματLΟς: T~ς ΦλάvQρας, ήδη άτrό τΌv Βα αΙώνα' δ τάδε ωγε­ νής: της: παιωνίας θεωρεί στόν 160 οίών<χ ξεm:oμό νά αρκε<πεΙ, όπως οΙ xωpl~

κοΙ του, σrήν μπΙρο '1TOU φτιόχνουν ατό κτημα του. "Οτον ό Bayar(J, αΙχμάλω-­ τος στις Κ(rrω XΏρtς aτά 1513, παραθέτει γειιμσrα, ο' όλο τόν κόσμο τό lφαοί ε1ναι τόσο όιφlΒό, ώση: «ύπηρξε μέρα Trou ξόδεψε είκοσι σκούδα Υιό κρα­ σί,.1'\ Τό καινούργιο κρασί εIVζtι έκείνο πού δλι;» mpIμΈVouv καΙ χαιΡετίζουν πα­ ΥΤού μ.έ: χαρά. καθώς ταξιδεόεl. ΚαΙ αύrό ytmf, όπό τόν!να στόν άλλο χρόνο, τό κρασί δέν διατηρείται καλό, ξυνιζεl' ή μετ&Υγιοη όπά τ6 ένσ θσρέλι σr6 &λλο, ή έμφιάλωση, ή προσεκτική χρήση τών πωμάτων φελλού ήταν άκόμη

άγνωστα τόν 160 αίώνα καί !σως άKόμrι κσί τόν 17ο'Π. Γι' αίιτό (nςpIf3OOς, γύρω aτά

1500,

!να Βαρέλι παλιό μπορντώ δέν άξιζε παρά

6 τορνέζικες

ί\TΡΕS,

όταν ένα βαρέλι καλό νέο κρασί άξιζε 50113, Τελε:ίωι; διαφορεηκά εJναι τά πράγματα στόν 180 αΙώνα, όπότε ατό Aoνδivo τό μάζερα παλιών άδειων μ;rοuκαλιών Υιό τοός i.μπόpous ,ου lφσσιου εΤνοl μιά άτrό ,Ις πιό έ'τnκερδείς

16 γεύμα σrό povoι:rrήpt. Τό &crroλdYID ε1νσι Λιτό, άλλά δέν &ποκλιίει τ6 ;φασΙ, πού σrήν Mω6YlIQ όποτι:Λιί μέΡοΙ; 1'ιj) καθημεΡινήι; τΡοφής. Nωπαypαφfα τού SigllorelJi, 15ος σΙ, ΣIΊVΝΑ, 'A6Bαtιί> τού

MQnle Olίνeto. (φωΤΟΥραφ(α Scata).

Tρt>φ{ς κα.{ ποτά

248

δpασrηρι(πητες τού &ποκόσμου τής πόλης. 'Εδώ κα! τroλλά~1'Oλλά χρόνια τό κραοΙ μεταφέρεται μέσα σΙ ξόλινα 8eιptλlα, κι δΧ111'1ό: μέσα οι άμφaρεϊς όπως άλλαι'Ε- σrόν καιρό τής Ρώμης {t'mάΡχοuν, ώοτόοο, Ιδώ κι έκtJ έπiμoνες bn· 6ιώι:nJς}. Αότό τ6: eapέλlQ (πού έφοορΙ{;ηκαν
Τόν 180 αΙώνα άκόμη, ενα έμ1roΡIKό λεξικό άπορε! πώς, ένώ Υιό τούς Ρωμαι.. otις" ιιή 11'σλαιότητα των κρασιών .. ήmν ιιώσόν τό ένσημο της καλής TOVς ποιότητας, aτήν roλλίa θεαιρουν τά κρασιά χαλσσμένα (ώς κσί αύτά της Οί· ϊοη, τ06 Nuit$ κο:ί της ΌρλΟΟ:νης, 11'0ό εΙναl τά Kt;παλληλόrφα για συντήρη­ ση) ότ(W Kρo:rOίιν γιό 50 ή 60 φvλλο~ (δηλαδή χρόνο). Ή Encyclopedie λέει Kσrrιyoρηματιι<ά: ιιΤά κρασιά τών τοοσάr,ων κσl πέντε φ"λλων, ΤΗ:;ιό μερικοί

επσινουν τόσο, dναl κρασιά χαλασμένα .. 1 ί. Καί όμως, στσν ό Gui Pl1tin σμγκε. vrptOvεr τριαvrαέξι συναδέλφους του Υιό vά: γιΟΡτάοεl τήν άνσ/(ήριιξή του σέ κοσμήτορα δll1γεiταl: .. Δi;v ε!δα ποτέ τόσο νά γελούν καΙ τόσο νά π!νουν σο­

βαροΙ &νΘραιτrol Ι... Ι Είχα ~υΛΆΞU γι' αι'rrό τό συμπόαlο τό καλύτ.εΡΟ παλιό

ΚΡσσ! της Boυpyoυv6ίας.» 1 ~Ως τόν

180 αΙώνα,

ή φήμη τών μεγόλων tyχωρΙων KpaaJΏV άργει νά έδραl­

ωθεΙ Τό mό ΎVωστά όφεί'λouν 1'ή φήμη τους λιγότι:ρο στήν ποιό1Ί11'ά τους καΙ περισσότερο στΙς όδlκές εύκολΙες τών -περιχώρων τους I..:οΙ κυρίως σrήν γεπ~ νΙασή τους μΙ τίς όδάτινες αρτηρίες (αότό Ισχύει τόσο Υιό τό μικρό άμττέλI τού Frontignan στήν άκτή του ungucdoc όσο ι«ri Υιό τό μεγάλα όμπtλ!α Τής Άν­ δαλοuoίας, της ΠΟΡΤΟΥαλίος, τού Μπσρvrώ iΊ της la Rochelle)' η o-rήν γεlT~ νίασή τους με μιά μεγόλη πόλη. τό ΠαρΤσι Cnroppoφa μόνο του τά ιι:ύποι!' 100.000 ξύλΝα βαρέλια (βαγένια} {169f$), πού πσράΥοuv τό αμπέλια τής 'Ορ­ Άεόνης ... Τό KpσoJ6 του SOOlAtfOU της Νάπολης, greci, fatinc, mi!ngiagueffi!, Iacryma chrjsti, εχουν J(οvτά τους τφάσηα τrελcrrtfa της NάπGλης καί

'fI1V

ακόμη της Pάlμης. 'Όσο Υιά τήν σαμπάνισ, ή φήμη του άσπρου άφρώδους κρασιΟϋ ποό όΡxίΖU νό κατασJ(ε1>6ζεται κατά τό πρωτο μισό του 180υ σIώvσ θά χρεrαστεί πολύν καιρό Υιό νά έξαλεiψtl τή φήμη των παλιών έyχωρΙιι,w κρασιών, τού κόκκινου, ταυ ροζέ και το!) όσπρου. Στά μΟΟα όμως το!) 1800 αΙώνα ή άναγνώριση της φήμης τους ι::Τναι yεyoVΌς: όλα τά σημερινά διάσημα έyχιi>ρια lφΟΟιά fχoυν πλέον έmKυρώσεl τά διακριτικό τους. σΓέυθεϊτο, yρά~ φει ό SebastIen Mer6er aτά 1788, στά κραοιά της Romanee, τού Saint-Vivant, τοο CΊteaux, τού Grave, τ6 κόκκινο καί τ6 άσπρο ι καΙ f:πιμι;Ινετε οτ6 Tokal,

.. ]

&ν τό oιwΑVΤΉσετε, γιστί εTvαι. κστά τή yνt.Oj-I~ μου, τό πρώτο κρασί καί δέν άξΙζεl παρά νό τό 11'Ινουν ΟΙ άφΈVΤες ,ης yflC;~ 1 ,Τό Dictionni!ire de rommerce τού Savary, άπαριθμώντσς σrά 1762 όλσ τά κρασιά της Γαλλiας, τσrroθετεί επΗ<εφαλης τά κρασιά της Kapπoviat; κσl της Βοι,φΥουνδ!σ<;. Καί παραθέτει τΙς όνομαιήες: ιιChablis ... Pomar, Chambertin, Beaune.. Je Clos de Vougeau,

Volleney, Ia Ro:ml1nee, Nuits, MumultI 118, Ε!ναι πρoφΑVΈι; όη 1'6 ιφαοΙ. με τήν αόξt.:ινόμενη διαφσPQποίηση τών τroΙKιAιών, έξελiσσεrαι Ολο καΙ περισσότερο σt προϊόν τιολιπελείσ<;. Τήν ίδια αισχή {17(3) εlναl τtoό, σύpφΩVΑ με 1"6 λεΥο,.. μενα τού D;ctionnaire 5entencJeIJx, εμφαν!ζετσι, ή έκφραση: 5abler fe vin de

champagne, «ll(φΡασq πού είναι τ~μόδα<; στσό<; καθώς πρέmι όνθρώ'Troυs •

Υιό νά πoύv "καταπίνω βlαoτιxά"~

Τροφ,{ςκα{

249

Πέρα όμως άπ' αίιτές τΙς ά6ρότητες πού ή Ιστορια τους θά τρα-βουοε τroλό μακρυά, μας ένδιαφέΡοuv tδώ ΟΙ KOινol πότες, πού ό άριθμόι; τους δtν έπαψε νν aόξάνει, Μέ τόν 160 αΙώνα, ή olvoπoσfa !χει πλέον αυξηθεί παντού: στήν

VaIladolid, δπουj, κατανάλωση ατό μέσα τοΟ αΙώνα φτάνει τό: 100 λfτρα κστ' άτομο τό χρόνο ,στήν Βενετία. όπΌυ ή I/vlopia ΆVΑΓKάζετo:ι, σrά 1598, νό: πατάξει 'ιΤάλι μέ αυσrηρα μέτρα τή δημόσια μέθη, στην Γαλλία, 01fOU ό La((c mas, σrίι; όρχές το(} 170υ αiώνα, εΤναι KατηΎUρηματΙK6ς 'Πάv
7ας. Χαμηλής ποιότητας κλήματα μΙ Ισχυρή άποδοTlκότητα fJά Υίνονν ό κα­ νόνας- άνάμεσα σrό δυνΟIJικό τών άμπελιών olνoπoIias. Τόν 1-80 αΙώνα, τό φαινόμενο κερδίζει καί αύτήν άκ6μη τήν ίm'σlθρO (01 τα6έρνCς εfvαl ή κατα­ aτpoφι) τών χωρικών), ένώ έξαKoλoUΘΕϊ νά αuξάνει ιπiς πόλεις, Ή μαζική κατανάλωση έχει γΤνει 6 κανόνας. Έχει -πλέον σημάνει η θριαμ6ειmKή δΡχή

τών ταΒερνών (guinguettesj σTfc; ;rόλες τού ΠαρισlοΟ, έξω άπό τά τείχη πόλης. έκεί 6-ποu τό κρασί δέν πλήρωw; τίς

aides# αίrrό

Ti1s

τό φόρο τ&ν «.τεσσά~

ΡδW σολδΙων Υιό τήν εiσoδo τού ιώθε μπουκαλιοΟ ποίί, οόσιασηκά, δέν άξΙζεl

παρά τρlα, .. »i$1

Φτωχολογιό, μαατόροι. μo6lατρoυλt<; σόρτε έξω (π(

,6

nupioι ατfς τα6ερνούΛες

εκεί όπου άντΙ δύο πivrεsτέσσερις θά ΠΊείτε πάνω σέ δυό καρο60οανίδες χωρl',; πεrσέτες κοί ίραπεζομάντηλα_ Τόσο 'ΠΟλύ θά τnεϊ,ε στου 8άκχοΙ) αότά τά κατατόπια πού άτr' τά μάτια θά σός Βγουν τά ιφασoτrόηα, A1tτή ή διαφήμιση -Υ;ά φτωχούς, ατό Kc'πω μέρος μιάς χαλκογραφίας τής έrroχ~ς, δέν εfνςοπαραπλa.νηηκή, 'Εξ ού και ή έπιτυχΙα έκείνων τών τα6ερνών

aτά KO\l1'1Vά προάστια, μεrαξύ τών όποΙων καΙ ή περίφημη COIJr1Hle, κοντό στό φράγμα της BelIeYille. πού κτfστηκε όπό τόν Kup-R;ιmponeau καί πού τό όνομά το\) cεΤναl χiλ1ες φορές 1116 γνωσrό aτόν πολύ κόσμο όπό -rά όν6μαια 1'00 ΒολταΙρου καΙ ,06 Buffon», λΟΟ ένας σύγχρονος. Ή '"τό περίφημο σαλόνι τών ζητιάνων .. , στήν Vaugirard, δπου YUVCIiKEI) καΙ 6:νδρcς: χορεόουν ξUίfόλυ­ τι')), μέσα aτή οκόνη καΙ 1'6 θόρυ60. cΌταν γεμίζει ή Vaugira:rri. (6 κνριαι<άπ­ κος ι<6σμος] πηγαίνει ατό Petit Gentilly, στούς Porcherons καί τI)V Cour1i!le: την broμένη, βM;τtι κανεfς μπρoσrά στά μαγαζιά πού ποuλανι. κρασί, vτoυζΙ·

νές όλόκληρες άπό άδεια 6αρtλIα. Toίrroς ό κόσρος πΙνει γιό 6χτώ μέρ.εςΙό 1Β2 • τό jδιο oup6awu καf στήν Mαδρiτη, όποιι ιιέξω άπό τήν1Τόλη πίνουν ι<(Jλό καί φτηνό κpaoi, γιατί εκεί δεν πληρώνουν δ1Κάιώμστα, 11'06 εΙν(ΧΙ όψηλό'l'EjΚt κι

άπότήν τιμή τού Kpς:otoiJ,.le:3. Με.θύσι, ΠOλυriλtlα αιό

Kp
κό, Ή κατσνόλωση στό Παρίαι, Υήν παραμονή τής 'Επανάστασης, είvσι της

τάξηι.; τών 120 λιτρων "στ' άτομο τό χρόΥΟ, "ότι άλλωστε πού δέν dναι και

σκανδαλώδες'lΗ, Στην πρσγμCΠIKότηTα, τό lφαοf άποτελεί φθηνι'ι τροφή, και κυρίως τό κρασί Κάl(ης ΠΟlόΥητας. Ή τιμή τοι) KαTtBαfVtJ, σχεδόν όνώιογικό, κάθε φορά ΠΌύ τό στάρι αιφι6αiνεl ποΜ. Νά ΠIoτtψoυμε, μαζί μ' ξ,ναv αίσιό­ δοξο Ιστορικό, τόν Wito!d Kula, δη τό κρασί (σπω<; και τ6 Qίvδπνευμσ), του­ τtστΊy φθηνές θερμίδες, ήταν δυνατόν νά άντlαταθμΙσει την έKόσroτε έλλειψη

250

Τ6 δtασημ(rrεpo παρισινό ι«mηλt.ιδ ~ξω άπ6 τστEfxη; ή Courtil!c. 1~ αιώνας, (Φωro­ ypαφ!a 8uJIcz),

ψωμιού; ~H 6πλoυσrφα, κάθε φορά πού άδΒαζαν τά πορτοφόλια έξ αίτίας

των όψηλών ημών της έποχης τού λιμΟD, ή τιμή του κρασιοι) έπεφτε 6να:yt;α· ιπικό", όφού λιγόσrευαν ΟΙ πελότες του; 'Οπωσδήποτε, άς μήν κρίνουμε τό 6ιιπικό έπfττεδο άπό αυτές ης φαινομενικές ιφαιπάλες.. 1(1 ΌS άνaλσyιστOύ~

δη τό .φασΙ με θερμίδες ή όχt. dνσι συχνά lνας τρόπος; διαφυγής, αύτό ..ού μιά χωρική τής Kασrίλλης θά 'λεγε όκόμ" καΙ σήμεΡο:, quita-penas, η λησμο­ νιά -(ων κόπων, σ(πό πού διώχνει τήν λιJπη, Ειναl τό κόκκινο κρασί ni;ιν δίJo

ouvtpόφωv το(ι

Velasquez {Μουσείο της Βουδαπέιπης)

ή

tKttiVO πού φαντάζει

ό:κόμη 1'1'16 "11'Ολότψο. με τό χρυοοκόκι<ινο χρώμα του, μέσα στά ιπινόμαιφα l(οΙ τά θαυμόζΊlα φουσκωτά κoovόχραιμα ποτήρια της όλλανδlκης ζωyραφl~ κής, όπου 6vτaνakλώvrαι, πρός εόαιχIαv ταυ πότη, τό κρασί, ό tι;απνός, τά εΟκολα κορίτσια Ι(α] ~ μοοοική αίrι'6)ν των βιολπζήδων 'Πού φερνQ σrή μόδα

f1170S αΙώνας.

251

Ήμπlρα Ή Ευρώπη θά μας κρατήσει άκόμη κοντό τη') μέ την μπίρα της, μέ μόνη tξαΙρεση τήν μπίρα από καλαμπόκι τής 'Αμερικής Ύlcr τήν όποΙα μιλήσαμε m:φεμmmόνt"ως;- καί την μΠΙρα άπό κεχρι. -πού πα!ζιι γιάτο(ίς MαύΡOVς της 'Αφρικής τό λεπουργΙΧ:ό ρόλο -πού παίζουν 1'6 ψωμΙ και 1'6 Kρασi Υιό τού!) ΔUl'ΙKOUς' και μιά ΤΕΛWταία Lξαfρroη, την μαιφUΝή καταγωγή o:Uτoύ τού πα~ νόρχσιοιί ποτου, σrήν όποfα χΟΙ δεν θα oτprnt1 να έmμεΙνoιιμε. Ή μπΙρα.

πράγματι, ήταν γχοοτή άνέκαθεν στήν αρχαΙα Βα6υλαινία σπως καί στην AI~ Υυπτο. Ήταν i;:πi0:lt; γνωστή στήν Κίνα ήδη άιτό 1'6 τtλoς τής Β' ΧιΛιετίας, τqν

έrroχή των Shang1 . Ή Ρωμαϊκή αUτoKριrroρΙα, 1ΤΟύ δtν 1"ήν πoλυαγό'τrησε.

τήν συνάντησε κιιρΙως μακρυά άπό τήν ΜεσόΥειο, όπώς στήν NoυμαvrΙα, πού ό Σκιπίων πολιορκεί aτά 133 π.Χ., καθώς καΙ στήν Γαλατία. Ό ςιίrrOKρά~ roραι; '10υλιανός ό 'Aπoσrαιης (361-363) δέν ήπιε μπίρα παρά μόνο μίο: φορά χα( τήν κακολόγηοε. Να όμως πού τόν 40 αΙώνα ή μπΙρσ σΙ Βαρέλια yΙvετo!

στήν Treves1M ro τrαιό τώv φΤωχών -καί των Βαρθάρων. Τόν καιρό τού Κnρl.o­ μάΥνου, ή μπΤρα εΤνω παρούσα σ' όλη την αύτοκρατορία ,ου, όκόμη καΓ στο' ίδια του τά άνάκτορα, (ιτ(ου ΟΙ άρχιζuθ0110Jοf έχονν Υιό άτrooτoλή τους vά

παρασκευάζουν καλή μmρα, c~rvisam bonam,,", facere debeanifO• 'Η μπίρα μτn:φεi νά ΠOpαOKωάσrεί άπό ,ή ζύμωση σταριού, 6ριί.ψης, σΙKα~ λης, κεχΡΙΟι), lφlθι:cpιoύ ~ όκόμη καΙ σκληρού σταριοϊι. Ένας κόκκος δέν δου • λώεται ποτέ μόνος: αήμερα, ΟΙ ζυθοποιοί προοθΟΟυν ατό βλαστημένο KΡI~ θόρι (malt) λυκrοκQ και ρόζι •• ΑΧλά ΟΙ xetOJvts συvταyΙς- ii-rov ΠεΡfπλοκες, τΙς

ποίκιλλαν μέ παπαρούνα, μανιτάρια, όρώματα, μέλι, ζάχαρη, φύλλα δάφ­ νης ... ΟΙ κlv,εζQI άνακότευαν tπiσης άρωμαηκά ij και Ιαματικά oυσrατΙKά aτό «κρασιά;ι ,ους πσύ έφτισχνσν άπό κεχρί ij ρόζι. Ή χρησιμοπο:ίηση τσ(ι ΛυKί~ αιωυ, γεν1lωφiνη σήμερα ατήν Δύση, πού δίνει aτήν μπίρα την πικρή της 'γεύοη ΚΙ έξασφαJιίζεl την ουντήρησή ,ης, πρέπα νά προήλθε άπό ,6 pQVQ-

στήρια τού 8ου ή 90υ αιωνα (πρώτη μνεfα σrά 822) ιωί κάνει ,ήν έμφάvlOή 'f~f)

aτήν rερIJαvIQ τόν 120 altbvaT&I καί στΙς Κότω Χώρες στήν άρχή τού 14ου'

,

Φτόνεl cφΥό ατήν 'Αγγλ!α, 01(;;: αρχές ΊΌυ 150u, καΙ, άπαις ,6 λέ.ειοο ρεφραίν 1Ύού ύπεΡ6άλλει λΙΥΟ (γιατί ό λιικΙοκος ήταν ά'rroγoρεuμένoς, ώf.j τα 1556):

Hops, Reformation, bays and beet Came ]nto England .al! Ιη οπε year1 t;ιO [AuKfoK0S', Μεταρρύθμιση. δάφνες και pπlpα ~HpΘΑV ιπήν 'Ayγλlσ δλα σέ μιά χρσνιά}. 'Eyκστεσrημiνη έκ'rό<; της tmKΡΆWΑS τού άμ;τει.ιοϋ, ή μπίρα ξΙναι οτ' ~η~ θαα σάν orό σπίπ της orήν πλα'tεlό' ζΟΟνη τών χωρών ,ού .βορρά, υπό τήν Άννλrα ώ; ίίς Kάrω Χώρες, τήν Γερμανία, την βοημία, τήν ΠολωνΙα, την Μο­ σχο6Ισ. ΠαρασK&υάζετCΙΙ mfs πόλεις Kaf 1'6 πμάρια {φ.εουδα) της KεvrΡIKης tόρώπης, όπου «ο, ζυθοποιοl έχουν οιινήθως 1'ήν τάση να ξεγελοϋν ,όν κύριό τους». Σίά ποΛωνικά τιμάρια, ό χωρικός καιαναλfσκεl μέχρι 3 Μτρα μπΙΡα

τήν ήμέρο. Φυσlκά, τ6 θασίλειο της μπίρας δέν έχει άκριβη δρια 11'ρόι; τά δυτικά η τά νόηα. ΠpoXωρεi μάλlQTΟ όρκετά γρήγορα τrρός νότον, Ιδίως κα­ ,ά τόν 170 αΙώνα, μέ τήν όλλανδlκή άκμή. Στό MπoΡVΤώ, θασfλει(l τοο ~.

οlσΟ, όποιι η έγκατασroση ζυθοποιείων ουναντά o&vαpή όvr1σraoIl1 • ή

Tρaφ[ι; καΙ JJ'tΠά

252

εΙσαγόμενη μπίρα ρέιι άφθονη στις ταβέρνες τού προαστίου τών

Chartrons,

όπου κατοικούν 'Ολλανδοί κα! όλλο! ξiνoI 1 'l11. Άλλο, 1Τολό Kσλύrερo μάλιστα παράδειγμα, ή Σεβίλλη, πρωτεύουσα κσι αιJτή ΤCύ κρασlOΟ, άλλά καΙ τού διεθνους: έμτroρίoιι, φαΙνετσl ότι διέθετε ζυθοποιια ήδη άπό τά 1$42. Πρός: Δυσμάς σrήν έκτεrαμένη καΙ δυσδιάκριτη μεθοριακή ζώνη ή έγκσrάσταση ζμ.. θιmoιείωI.' δΙν πήρε m:rri τήν όψη έϊταvάστασης, Όπως σrήI.' ΛωρραΙνη, δ· uov τ6 άμπέλlα ε'ναl μέτριας ποιότητας καΤ ά6έ8αιης άπόδοσης, Τό ίδιο Ι­ σχύει σ' όλες ής περιοχές ώς τό napfoI, Για τόν le Grand dΆUSSΥ {U!: Vie pΠy~ dcs Franςaίs, 17Β2}, ή μυ/ρα ήτcιv 1"6 ποτό τών φτωχών καΙ κόθε δύσκο­

rnOXtl

λη μεγάλωνε την ;.:;αrΑVΆΛΩoή της. 'Aντισrρόφως, ό καιρόςτης: OiKOVOμικης εόμάρειας μεταμόρφωνε "(οιίς πότες της μΠΙρας σέ πότες κρασιού. Ά­ κολουθούν μερικά τηxραδείγμαrσ uapIJivcr άπό τό ''ff(Ίρελθόν, .. :καΙ μιίς άκόμη προσθέτει, δέν εΤδαμε ίδια αιτοτελέοματα υσrερα άπό τις :κατααrρoφές του 'Ετπαετσύς πολέμου {1756-1763}; Πόλεις πού &ς 'fότε δέν εΤχαν ΓVωρίαι;ι τrαρά μόνο τό κραοί έμαθον νά χρησφοποιοιΝ τήν μπ[ρα, κι έγώ ό ίδιος τήν έμαθα aτήν ΚαμπανΙα, Οπου σ' εναν μόνο χρόνο, έγκατασrόf.lηκον συΥχρόνως: TWσψά ζυθαιrolείωι 19:1.

ro

Έντούτοις, άrrό τό 1750 ώςτά 1780 (άλλά tι όvτίθεση δtν εΙναlπσρά φι;ιινo~ μενlκή, έπειδή μσκροπΡόθεσμα αύτή ή πιρίοδος έξελίσσεrαι ο.!κοV()μlκ(ι αί· σlαΙ ή μπίρα θό γνωρΙσει μεγάλη κρίση στό Παρίσl, Ό άριθμός τών ζυθοποι­ ών φτόνεl άrr6 75 σΙ 23, ή παραγωγη όπό 75.000 μοδίου') (ΕvΑ muid = 286 λlτρα) σi.

26,000.

Κσημένοl ζυθοποιοί, πού πpέmI νά 'χουν τό νου 1'Ouς κάθε

χρόνο σrήν συγκομιδή τών μήλων, 1TρoσπαθώIΠCΙς vΆ ι<ερδίσοιιν άπό τόν μη.

ί\fτη δ,η χόνουν άττό τήν μπfρα 1 !W! Άπό την σπ-οψη αότή δέν ίmήρξε καμμία

6ελτίωση σrίς παραμονές της 'Επανάστασηι;. Τό κραοί παραμένει δ μεγάλος κερδισμένος: όπό τά 1781 ώς τά 1786, ή κατανάλωσή του σέ έτήσιουι; στρογ· γυλεμένους άριθμούς ανέρχεται σε 730.000 εκατόλιτρα, ένσ.νη 540.000 έKατoλΙ~ τρων της μπίρας (δηλαδή μιά άvo:λoyfu

1

πρός

13,.5).

Νό δμως

t<:oi

t<:άη πού

ένΙCΧιίει την σπ-οψη τού Le Gr.and dΆUSSΥ; άπ6 τά 1820 ιi:lς τά 1840, σl περίοδο έμφσvoί}ς οίκονομlκης δυσπΡaγfας, ή κατανάλωση τού κρασιού, στό Παρίσι πόντα, εJναι της τάξης τού 1 τrρ6ς 6,9. λύτό δεΙχvει μlά σχετική πρόοδο της μπίραι;1 9S . Ή μττi'ρα ώστόσο δέν βρίσκεται τtόvrα κάτω άπό τόν άστεριομό της φτώ­ Δέν εiναl πάντα ή μmpfroα (smaJl beer) πού ψnάχνεταl ατό σπfr, και πού συνοδεύε1 κό& μέρα τό κρύο κρέσς Ι<οί τό γλύκισμα άπό 6Ράψη (cold

xrras.

ιmJat καί ρat

cake).

Έκτός άπό τήν λαική μπίρα πού στοΙχιζε μισή δεκάρα, ΟΙ

"ΙΤλούσιοι τών Κάτω Χωρων γνωρίζουν, ήδη CrπΌ τΌv 160 αΙώνα, μιά μ11'iρα πoλιm:λείας. εiσαγόμενη άrrό τήν Λειψία. Στά 1687, ό Γάλλος nptoikUΤΉr.; στό Λοvδίvο στέλνει ΤαΚ11κά στό μαρκήσιο de S€!gne!ay άγΥλική }ιΠΙρα (ale:) άπό

.. έKεfνη

'Πού άποκαΛούν

l.ambet es!e., όχι

ότtό

.. την διινατή esle (πούl t)

γεύση

της δέν άρέοει J(oeόλou σtήν rαλλfα, Ιή bτrofa μΠΙραΙ μεθάει όπως τ6 κρασί καΙ στοιχίζει τό !δlο άκριβό»196, Άπό -rό 6runSΏwig καΙ τή ... ΒΡέμη, έξάγεrαι σrό' τtλη τού 17συ .ο:ίώνα μιά μπ!ρα έκλεκτης ποιότητας μεχρl τΙς άνατοΛικΕς

ΊνδΙες1'Π. Σέ όλη τήν Γερμανία, qτήν Βοημία, στήν ΠoΛΩVΙα

r) 1000upij άνοδος

τής άσrιKΤι:ς ζuθαιrolίας, ή &ποια ffaipw συχνά διαστάαιις 6ιομηχονίσς, ίrπo616άζεl οέ δεύτερη μοίρα τήν έλαφριά μπιρα, συνήθως χωρΙς λυκίσκο, τroυ παράγουν ΟΙ φεοuδό'ρχεs καΙ' ΟΙ χωρικοΙ Πάνω σ' αύrό τό θέμα ύπάΡχει μιά

,τερά<πισ φιλoλo~α. Πράγμαη ή μπίρα άποτελεί άνπκείμενο νομοθωfας196,

Tρoψiι;καΙ

253

καθώς καΙ τα μέρη σπαι:ι Koτανάλi'oκεrOΙ. Οί πόλεις έπατπεύουν τήν πσρα­ σκευή της. Έτσι, στήν Νυρεμβέργη, δέν μποροον νά τήν παρασκευάσουν πα­ ρά μόΥΩν άπό τήν γιορτή του Άγίου Μιχαήλ fως τήν Κυριακή τών Βαϊων, Βιβλίο 11)πώνOVΓαι Υια να εκθειάσουν τά καλά τών φημισμένων μπιρώv, ποίι ό άe;θμαι; τους αύξάνει άπό χρόνο σέ χρόνο. Ένα βιβΛίο τού Ηeinrίch Kns·

ust1 ,110ό έιιδόθ'1ιιε τό 1575. σιιvrάασει τΌv κστάλΟΥι:) όvoμάrων κοΙ έπωνυ •

μιών αίιτών τών διοοήμων μπφών κοί σημειώνΩ τις ίαμστικές τους {χρετές Υιό τούς "Πό1v;. καθε καλή φήμη ωστόσο δέν κρατάει.γιά πολό. Χτήν Μοσχο6Ια, όπου δλα γiνoνται καθυστερημένα, ό καταναλωτής προμηθεόεταl, όιι;όμη στά 1655, τήv «cerνolseJl, τό ρακί, στήν "δημΟΟια ιι;σντivα>, έκεϊ πού όγοράζεl κοί τό πααι6 ψάρι τό χaβιό:ρι, ή τό βαμμένα μαύρα άρνlσια δέρματα πού

clσάyovτar άπό τό 'Αί.πρακάν κοί τήν Πι:ρσία, γεμίζοντας Υιό άλλη~t!.Ιά φορά τά ταμεία ένός έμΠUΡευμaruποlημένου καί μοvoπωλιακοϊι Κραιουι:;-'. ~fτσl, ύπάΡΧUνν έKσroμμυPlα «κοιλιές -Υια μπfpα» σΙ όλόKt.ηpo τόν κόσμο. UΟμως !')i κρασοπότες των άμπrλoφόρων χωρών περιγελούν αότό τι.J πσr6

Τίίϊι Βορρά. Έl<είΥζΙς ό lσπανός στρατιώτης πού παίρνει μέρος σrήν μάχη του NordJingc-n δΙν νιώθεl γι' αύτήν παρά μόνον περιφρόν'lι')'l, δέν θέλει I
Ή ζυθοποιlσ

fraflz HaJs


Lclyen~ οτό

Haarfem

σr6 Haarlem. (Κ\ιι.tlTO!) MovorioιI),

τό

1627 άπό τον Ιλ. Mιιtham. Moυaεfo

Tρυφlς καΕ ποιά

254

την Υωθεί, «γιατί μού δίνει πάντα την έντόπωση ούρων όπά βαρβάτο άλοΥΟ ΠΩ(ι f:χεΙTτυρετό., Πέντε χΡόντα άΡΥότερα όμως ριψοκινδυνεύει νά δοκψάσει.

ΆλΙμονο, δ,τι fImt όλο αότό τό βράδυ ήγαν «potes de purga»f δoχεiα μέ κα­

θάρσlο2.Ο1, 'Απόδειξη της φλαμανδικής κcnαγωΥης του Καρόλου Koυίvτoυ ε!­ ναι τό πάθος του Υιό τήν μπίρα, άτrό τό όποίο δέν θά παραπηθεί, παρά τίς

συστάσεις τού ίταί\οΟ γιατρού του, Oι"rrε και τόν καιρό 1106 άπoσΙΙρtτo:l Οϊιιν

Yusle1m:. Όμηλίτης Διιό λόγιο γ;ά τόν ,μηλΙ;η. Κατάγεται άπό την ΒJοκαϊκή, άπ' όπου προέρχο­

vrOI καί ΟΙ εΙδικές μηλιές πού τόν παράγουν, Αι,ιτές έμφανίζονται σrό

Coten-

τήν ύπαιθρο τής Caen καί της -περιοχής 1'ού Auge, γύρω σrόν 110 Γι 120 αΙώνα. Τόν έπόμενο αΙώνα, γίνεται λόγος γιά μηλίτη σέ περιοχές όπου (άς τό σημειωσουμε; tTVO:I παρόν τό κλήμα, κυρίως όμως στό-πρός 6ορράν όριο της έμπΩρίας 1'ου, 'εν ΤΟUrolς, ό νεοφερμένος ΔΈV τά θάζει μέ τό lφαοί, όvrσyωvί­

tin,

ζεται την μπίρα, Kaf μωlQTα μέ έπιτυχία, γιατί η μπίρα οημαrνει δημητριακά,

κσί 'Πivoντός την σημαίνει καμμιά φορό ση στερούνται το ψωμ(W). Ώι:; άμεση συνέ.ττεtα, μηλlές και μηλίτης κερδίζουν έδαφος. ΦrάνOυν σrήν άνατολική NoρμΑVΔΙα (Keπω Σηκουάνας και 'Περιοχή ,0'0 Caux) στα τέλη τού 150υ καΙ ,ίς άρχές 1'00 160υ αίώνα, Στή Γενική Συνέλευση τών Τάξεων τού

1484, lνας έ"ιταρχισ/(δς άνηπρόσωΠQς ΌVαφέρει δτι ή μεγάλη διαφορά μεταξύ

w!

Κάτω καί Ανω Νορμανδίας (της ανατολικής) ε{ναι πώς ή Trλtιrrafιx μηλιές πο;) Jιciτroυν όπό την άλλη. και σ' α&rήν η]ν wAYω Νορμανδία άλλωστε. ή V

vmra Kaf κυρίως τό

κρο:σί (και ίδίως δi τών άμτrtλιι;Uν πού φύovtOI σroός

προφυλαγμένους μαιάνδρους του ΣηKOυΆVΣί θό σταθούν έμπΟΟιο. Ό μη~­

της δέν θό κφδίαι:ι Tt'OP" μόνο στό 1550 καΙ έννociτOI, μεταξύ 1'ών φτωχωVW", Ή έπιτυχϊα του θό: εΙναl καθαρότερη σrόν κάτω Maine δυου από τόν 150 αΙώνα, 1'oυλόχισroy m6 νΟTlοδυπκά της tn'apX10') ό μηλίτης θά γίνει 1'0 ποτό ΎΦν πλουσίων, έν6) ή μπίρα θά παρομιίνει 'f611'OT6 τών φτωχα;\', 'Εν ΤOιYrOΙΙ;, σr6 LavaI, ΟΙ πλούσιοι θά Οντισταθούν ώς τον 170 αlώvα. πρΙν παραδοθούν,

θά δείχνουν Υιά πολόν καιρό προτίμηση σrό κακό κρσοί καί όχι σrόν μηλίτη,

1ΤΟύ τΟν άφήνουν Υιό τους χτίστες, τούς Bαλtδες, τfς KσμαρIέ~$, MΉΠΩS όμωι; η όπισθοδρόμηοη τσΟ 170υ aJώνo: είναι έι<:ciνη πού εύθύνεταl -γι' αύτή την μικρή άλλαγή; Φυσlκά, ή Νορμανδία εfναl τόσο κοντά aτό ΠσρΙοι, ώστε αύτή ή έπlτuχfα του μηλiτfj δέν μπορούσε παρό νά 6γγίξει την πρωτεόοοοα, 'Αλλ.ά άς μήν ύπερθάλλουμι: ένας ΠαΡIOWΌς, μεταξύ 1781 καί 1786, καταναλl­ σκει 8ρέξεl·χlονfσει

121,75

λίτρα lφαΟιΟύ,

8,96

λίτρα μπίρας κοl

2,73

λίψα

μηλιτηr06. Ό μηλίτης ερχεταl τελευταίος μέ μεγάλη διαφορά, Στήν Γερμανία όιιναντα κανείς έπίοης τόν άνταγωνισμό τοί) μηλΙΤη άπό άγριόμηλα, ένό<; "Πo~ λό μέrρlσυ ποτού.

Ή δψιμη έπιτυχίσ. τιW OΙνoΠVευματOς στήν Ευρώπη Στην είιρώπη καί πάλι (δέν θό: δια60σμε τά σόνορά της παρό σέ Aryo), μεγάλη ·καlνΟΎομΙα, έπανάσrαση, άποη:λεί ή έμφάνιση τοΟ ρακιού (eau·de-νie) καΙ

255

Ή μπ(Ρa, .,.6 ιφαaI καΙ D κσιrνός. Νεκρη φύση ,ού Ι. }ilfISZ.. νοιπ de VeIde (1660). Χάγη, Maurilsnuis. (ΦωΤοΥρaφία Α. DirιEftιn).

τών ΟIVQπνευμάτων άπό δημητριακά, μΙ μιά λέξη: τού αλκοόλ Μ' άλλα λό­ για, ό 160<; αΙώνας τό δημιουργεί, 6 17ος τό προωΟΟ, ό 18ος τό έκλαϊκεόει. Τό ρακί mxρασκευάζεrαι μέ τήν διπλή άτrόσrαξη του κρααιοΟ. Γι' αότήν ίή δ1αδll,ασία χρειάζεται μιό συσκευή, ό άπoσroιcrηρας

(aIambic, af,

άτr6 τό ά­

ραβικό άρθρο και 1'ό έλληνικό άμθι.tξ. άΥΥείο μέ μ(1;lφό λαιμό, σrroυ εΙνάι δυ­ vσ;ό νό δωλισθεϊ lνα όγρό), τού όποfου οΙ "ωηνι:ς, κιrnειro ΟΙ Ρω-μαίοl, δέν εΙχαν γνωρΙσε1 πάρα τ6 -ιτολό-πολό τήν άρχή TOU. 'Ένα γεγονός εΙναι αναμφl­ σ8ή1ΊΎΤΟ: σrήν Δόση όπάρχουν άπoσrσKτηρες πριν ,όν 120 αΙώνα καΙ μπο­ ροϊιν νά άrrooτάξoυν κόθε clOOu.;;: o!νoπνεl.ψaτώδη ύγρσ.• Αλλό γιό 1fOMv καιρό ή άτr6σrαξη του κρασιού γινόταν :μόνον άπό τούς φαρμακοποιούς. Τό ρακί, άτroτέλει.'ιμα -rής πρώτης άπόαιαξψ;, κσί σrή ΟUνέχι:lu άπόοταγμα ofvt1U, ότroτfλεσμα τής δεύτερης, nQιJ dvaI κατ" ό:ρχήν «άπσλλαγμένο άπό κάθε όypaufa», Oεωpoijvror φάρμσκσ. Τό οινόπνευμα 1φέ1ttι λοπτόν νά άνα-

-ro

Τροφlς καί JtQrd

256 καλ(ιφθηκε γύρω aτά 1100, aτήν νόηα Ίταλiα, .δτroυ ή Ιχολη Ιατρικής του Σαλέρνο όπήρξε 1'6 σποuΟσlότερο κέντρο χημικών έρι.υνών» της brom?l. Βγω 6ναμφI8oλeι μύθος τό γό Qπoδί'δεroι ή πρώτη άπόσταξη είτε σrόν

Ray-

mond LuJle, 'ΠΟύ πtθανε 1'6 1315,

EiT! σ' αότόν τόν περίεργο περιπλανώμενο γtστp6, τόν Arl1aud de Villel1euve, 6 όποίος δίδαξε σrό Monιpellier καΙ τό Πσρίσl καΙ πέθανε σrα: 1313 ατή διάρκεια tvόι; ταξιδιοο μεταξύ Σικελίας ΚΩί

Πpo6ηγKίΑS' Ό VΊllenel,lVe άφηαι. lνσ έργο μέ τόν έλΚUΟ11κό τΙτλο: Ή 6ιατή­ ρηση τής νεότητας. Σόμφωνα μ' σίπόν, τό paKf, ιΊ aqua vitaer κάνει αότό τό θαυμα: διαλύει τούς περιττούς xupoUς, άναζωογονtl τήν καρδιά, θεραπεύει τόν Χολικό, τήν ύδρωπlΧία, τήν παράλυση, τόν τεταρταΊο πυρετό, άνακουφΙ­ ζει τούς πονόδοντους, TrpoφVAόaaEI άπό τήν πανούκλα, A(}rό τό θσuμα-

1'ουρΥό φάρμακο θά στοιχίσει πάντως σrόν όυ'αιοfσς μνήμης Κάρολο τόν Κα­ κό ίνα φΡJκτό τέλος (1387): ΟΙ γιατροί τόν εiχαv τυλίξει μ' ένα σεντόνι ποτισμέ­ vo σΙ ρακΙ, το όποίο, -Υιό νά TrεTόxQUV καλύτερα άπoτtλέσματα, έρσψαν μΙ χοντρές βελονιές γύρω tmό τόν άρρωστο. θέλοντας νά κόψει μια κλωστή,

ένας ότrηρετης πλησίασε lνα κερ;' σεντόνι Kaf άρρωστος πήραν φωτl~...

Γιό πολύν καιρό τό ρακί παρξ:μεινε φάρμακο, Ιδιαίτερα κατά τής πσνού­ κλας, τής ποδάγρας, της άπώλειας τής φωνής. Στά 1735 όκόμη, μl6: ΠρσΥμα· τι:Ια πι:ρί χημείας δισ6ε6αΙωνε δη <ιτό άπόσταγμα οΤνοlJ πού χρησιμοποιεπαι

στήν χημεΙα άτrOTελcllva εiδoς πανάκειας»2σ9, ΧρησιμοποιεΊτο! όμως συyxρό~ νως ιδώ καΙ πολλά χρόνια, Υιό τήν κατασΚΕυή ήδόποτων. 'Εν τούτοις, άκόμη καΙ σrόν

150

αίώνα, τα oΙνoτrνευματώδη 1ΤΟ1'ά ποι) καταοκεuάζονται ατήν

ΓερμανΙα μέ6άση άφεψήματα ρπαχαρικ&ν θεωρoVνrαι ά:κόμη φαρμαKειmKά πρ<ιίόντα. Στην Νυρεμβίργη, ατά 1496, τό ρακί δέν έχει λάrρεlς παρά μόνον αρρώστους, αφου ή πόλη όΠOχρroi)τ(.J1 τίς .έοΡτάσψες μφες νά άπaγOρεόεl τήν tλεόθερη πώληση τού οΙνοπνεύματος. '"Ενας γιατρός τής ΝυρεμΒέργη.:; γράφει μάλιστα, γύρω στ6: 1493: .. ~Eχovτας W όψιν δη μπoρεi τώρα καθένας νό 6ποχτήσεl τή σuvήθεισ νό: πίνει aquil vitae, εΤναι ότTapαrTηTO νά ύm.vθl)μί­ σσυμε τrόoη ποσότητα μπορεί νά f;Jrπρέψει κανεΙς αι6ν έαιrτό του κα; δη

πρέπει νό μάθΕΙ νά π(νεl άνάλογα μΙ τίς δuvσrότητές Τόυ, αν θέλΕ1 νά συμπε­ ριφέρεται μέ εύyένεlα~. Δi» υπάρχει άρα χαμμι6 όμφlβολΙα δτι (f αυτή τήν

έ'ιτοχή γεννήθηκε τό

geprant Weil1,

τό .καμένο ΚΡ'ασίι., τό lf1

ότrω) Αένε άκόμη τΟ: κεΙμενσ. το vinum subIίmatuπf •

vinIJm ardens

ή,

'Ν\λά τό ρακί δέν έφυγε όη'ό τά χέρια τΏv γιατρών κοί τω... φαρμαΚΟΊΠ:nών

παρά μΙ ποΜ μικρά βήματα, Μόνο στό 1514, ό ΛουδοΒίκος: ΙΒ" παραχώρησε στήν oovrΕΧVfa τών όφποιων τό προνόμιο vΆ Kάνol,N άπόσταξη. Αύτό σήμαι­ νε έκλσίκευση τοϊι. φαρμάκου, Στά 1537, ό Φpαγx:Ισroς Α' pofpaot τό τrpoνό­ μιο άνάμεσα στους όξοποιο(ις Kaf τούς Kαφετζi]δες, έξ ου καΙ οί φιλονικίες ο! ό;roϊες άποδεJlcv(10\.lν όη τό έΥχείρημα άξιζε ήδη τόν κόπο, Στό Colmar, η κίνηση εlναι πρωιμότερη, ή πόλη aέyχtl olνo1TVEuIJcrrσrrOJOUS Kaf έμπόρους 1'0(1 ραιαου ηδη άπό τά 1506, καί το προϊόν άvαφέρεrσl "Ι,όλας Crrrό τότε aτά φορολογικά καΙ τελωνειακά κατάστιχα. Τ6 ρακi παίρνει γρήγορα τήν μορφή έθνlκής βιομηχανίας, τήν όποία έμπισreύovται άρΧ'w στους 6αρελοποιο{χ;, εύρωστη έπσγyi'.λμστlKή ovνrεxνfu σε μιά χώρα QπQU εύδοκψοίιν τά άμπέλlσ. ΟΙ Βαρελοποιοί όμως κόνουν τόσο Kw.tς δοuΛεlές. πού, (;π,ό τό 1511 κιόί\ος,

οί !μποροl πρoσm:ιOo6ν νό: τοι)ς τΙς άρπάξοιιν. Δbι θά

1'6

έπιτυ;φυν όμως

παρά πενήντα χρόνια αργότερα. Ή φιλονικία οονεχίζεταl καθώς, aτά 1650, QI 6σρελΟΠΟ10ί κερδίζουν πάλι τό δικαίωμα της ό'Πόσrαξης, ύπό τόν όρο, εJναl

<

Tρoφfςκa[

257

όλήθεια, νό: παραδίδοιιν την παραγωγή τους aτούς έμπόΡΟιΙς. Aίtτό μας δίνει την εUKαιρία νά διαιφίνοuμε, άνάμεσα σ' συroύςτoυς έμπόρους ρακιού, όλα

,.6' ένδοξα

όνόματα πϊW 'frαTpIKfrov τού

CoJmar καΙ νά 1Τεlοθουμε δη αύrό τό

έμπόριο εχει ήδη έξέχοuσα θέσηΖΊ1_ Δυστυχώς, είναι πολύ λίγα ,.ά σrαnσnκά σroιxιία πού θά μας βοηθούσαν νά σκιαγραφήσουμε μιό: ΥεωΥροφία /(αι μιά χρονολόγηση 11)ς 1Tριbτης 6ιομη­ χωίας τού ρακιού. Κάποιες ΈVδείξει<)' σχετιζόμενες μΙ την mPIoxfJ η:ιύ Μπορ­ ντώ μας _κάνουν vΆ σκεφτούμε δη ίmήρξε. άπό πολό νωρίς lνά o!νcmνεuματo­ τΓΟlεΤο aτό Gaillac, τόν 16σ αΙώνα, K(Xf δη έσπλναν paKf στήν 'ΑμΒέρσα ήδη

ότrό τά 1521212. Ε1ναι όμως σίγουρο; Στήν Bεvr:rfa, 1'6 equa.vite δέν έμφαvΙζεται, τουί\άχιοτον an:t δασμολόγια, παρά σrά 1596~). Στήν Βαρl<\ελώvη δΈV γίνεται καθόλου λόγος γι' αίrrό "Πρίν άπό τόν 170 olώνζl. Πέρα όπά αι'rrές τίς ένδεf~ ξεις, φαίνετοl KCΙθαρό' 6η ΟΙ βόρειες xώpts, ή Γερμανία, ΟΙ Κάτω Χώρες κσΙ ή Γαλλία 6οΡΕίωΙ) TQfi Λίγηρα, ύπηρξαν σrό σημείο α&rό πιό προηΥJ.ιένες άπό 'ή<; χώpεc;: της Μεοογdoυ. Ό ρόλος.. ό:v όχι τού έφεupέτη, τουλάχιστον τού πρoωθητfj, άνήιw άσφαλώς aτούς φόρους καΙ τούς ναύτες της Όλλαν­ δίας. οΙ όποίο! συνέβαλαν ά>στt νό: ~ικtυθεΙ τόν 170 αΙώνα, σrό ά"rλανηKό μέτωπο της εόρι:ίmης, ή άτrόaταξη τώv κρασιών. ~Eχoννας σrά χέρια τους

m

μεγαλύτφο έμπόριο κρσοlά1ν της έποχής, έpχO\rroI σ έπαφή μΙ τό: πολλαπλά προβλήματα πού θέτει ή μεrαψ<)ρά, ή συντήρηση. 'fό ζαχ6ρωμα- ή ΠpCΝ..rθήKη ρακιού ξαναδfνεl γεύση όκόμη καΙ aτό τnό άδίινατο έΥχώριο κρασΙ Πoλuτψό~ '1'φο άτrό τό κρασί, γιό Τσο σγκο, άπΟ:ΙΤΕΤ λιγότερα μεταφορικά έξοδσ. ΚαΙ άς

μήν ξε.χvάμε τfς1Τροτψήσεlς εκεΙνου τού κσφοΟ ..•

ι

Ι

Βοηθοόσης της ζήτησης καί καθώς τ6 ιτρό6λημσ τi1ς μεταφοράς ητ(,Ι\Ι μι­ κρότερο Υιό τό ρακί άπ' δ,η Υιό τό κρασί, ή άτrόoταξη τού κρασιού tγKαθΙ~ σrατσι βαθιά στήν Crrrαιθρo ΈVδoχαιρα, aτά άμπϋιια 1'06 Λίγηρα.. τού Ροιιου, το6 άνω 8ordela1s, 1'00 f'~r1gord καί τ06 Bearrι (το κρασΙ τfιs Juranςorι ilvat μείγμα κρσOlοό κσί ράκIΟΟ). "lΞτσι γεννlο6vrαl τόν 170 αΙώνα, όπό ένα έξωτι,­ ρικό κίνητρο, τό φημισμένα κονιόκ καί άρμανιόκ. 'Όλα οονιΒαλαν σ' σt'πt<;

τίς έππUΧίυ;: 1'6 φννrάνια τών κλημσταιν {όπως τό Enrageant ή ή Folle Β/ΒΠ­ che σrIς Charentes}, τά άπoθiματα ξυλείας, rj έγγίrrητα τών πλωτών 5ρό~ μων. wHSq άπό τά 172&, έξάΥovrαι άπό τό Λιμάνι τού Tonnay-Charente κάιroυ 27.000 βαρέλια ρακί προερχόμενα όπό τήν δημοοιονομlκή Περιφέρεια τού Co~ gna~14. 'Ακόμη Kaf 76 καld}ς ΠΟιότl)τας κρασl τών περιχώρων τού Μεόση σrήν ΛωρραΙνη αιroσrόζεται, όπό ίό 1690, (Τσως καΙ νωρί1'εΡα), καθώς καΙ τά στέμφυλα" κι δλα a&rd τά προϊόντα ψrάvouν σrΙς Κάτω Χώρες άκολουθώ·

ντας τό ρείιμα 'Τού 1I'Ο1'αμοί;7:ιS. 'Από τή μιό m:ρ1OXή στήν άλλη. τό ρακ! θά

ι r

! ι

παρασκευάζεται οέ λiγo lϊOYrOd όπου βρίοκεταl ή 1Ί'ρώτη όλη. θά ξt.-τrεταχτεϊ άναγκ:ασnKιJ: όπό ΤΙς άμπtλoφόpouς χώρες ίου Νότ!)υ: ίήν .Aνδαλouσiα, K(r ντά στήν πόλη τού Jerez, τήν Κατ(ΙλωνΙα, τό languedoc.

Ή πσραΥωγη αόξήθηκε γρήγορα. Ή SCte έξόΥΕΙ σrά 1698 μόνο 2.250 έκατό­ λιτρα ραΚΙΟύ' σrά 1725, 37.500 έκ<:rrόλl"fρα" (δηλαδή όπό τήν άπόσrαξη

168.75G

έκατολΙτραιν κρασιου)· στ';'

1755, 65,926 έκστόλ1ΤΡα (δηλσδή 296,66]

έκστόλπρι:ι: Kpαalo(}j, ό:ριθμός.·ρεκόρ τήν 1rαραμονή τού ΈmαεmΨ-; Πολέ­ μου, ό όποϊος Cπrήρξε κσταστΡοφικό<; Υιό Tft) έξαγωγές. Συγχpόνwς, ΟΙ ημές: πέφτο\,JV: Ί5 λΙθρες ή verge (:= 7,6λfτρα) στό 1595' 12 λfBpες στα 1698" 7 λίβρες aτά 1701' 5 λi6pες στά 1725- έπειτα, μιά άργή l'ιvoδoς, μεrά ότrό .61731, ξανα~

φέρνει Ti'j τιμές στΙς 15 λΙθρες σrά 1758:('16.

258

·

~Έ!μΠΩPoς τού ρωCιιωύ κ8ά'ίΡ. Το κ8άι; στήν Pωσia ι:Ι\!άι 1'6 Οlνόπνευρα του ιprωΧO[ι· ΠΙ:Ι:Ρασκωάζετο! μΙ. πΙ\! 4υμωοη Γου KPIΘCΙPIQ!J κα! Kαιroit όπό .,6 ιίrrάλι;»πι;r 7QU ψαι­ μωυ ή {uv6 φρoιJro, ΓKpσt!Oύpα TOI) 1.·8. Le PtJrιce. (NroJrovJJivro η;ιύ αυΥΥρσ­

mm

φro).

Πρέmι όσφαλώς να λσμ8ό:νουμε

W

όψιν τίς διάφορες ποιότητες" πάνω

άυό τά κ:οτωτατο όρια lmu ξΧΩ καθιερώσει ή "δειγμαιοληψΙα της Όλλαν­ Sias1l; τιαιρνουιι κατό τή διάρκεια τής άπόσταξης 00 δεΙγμα σέ μιό: μισογφl­ σμένη φιόλη. ΚλείΥουν τήν φιάλη μέ τόν άvrίχεφα, τήν άναποδσΥυρίζουν και τήν όνακινοUν' Άv ό σέρας που δlαπφνΟ: τό όγρό σχηματίσει φUΟ\;rλλiδεs,

φυααλλίδες !Jιάς: όρισμένης μορφή<;, το ρσκϊ εχει τούς βαθμούς πού τού δι·

\lOIJV τήν έμπopεuμαTlKή του 6ξΙσ, δηλαδή 47 μέ 50 βαθμοός. Κάτω από αίrτό

Tρoφfςκαι

259

τό δείγμα θεωρWΑι .KαταKάθι~ που πρεm:ι vΌ πεταχrεl ή νά ύποβληθεϊ ξανά σΙ απόσταξη. Ή μέση "Ποιότητα άποκαλιίταl τών 3/5, άπό 79 ώς: 30 6αθμο(ις ο[νοπνεόματος' tπΙKεφαλης εΙ... α. αύτή τών 3/8, τό .καθαρό οivόπνειιμαιι, 92 η

93 θαθ}Jώv. 'Η 7fapαOIαtlri 'Παραμένει δύσκολη, cival όλόκληρη τέχνη' ό άτroσταιcrήρOΙ;: δέν υφίσταται παρά έμπειρικές καΙ άνεπαρκείς τροποποιήσεις ώς τήν έμφ6νιw οη τών άτroσταKτήρων τοΟ Weigert (1m} οι όποίοl .εγκαινιάζουν την συνεχή

καταψιιξη διπλής φορά?Δ. Θά χρειασn;ί όμως νά περιμένουμε άκόμη τίς

όrrOφαOlσηKές μεταβολές π06 θά trnτρέψοuν τήν όπόσταξη τού lφασιοίι σt

ί

μία μοναδική φάση, και τΙς άλλσΥές πού έπtφερε ~ας tλάχιστα ΎVωστός & φευρέτ'1ς, γεννημένος στα 1788, ό έdouard Adam: ouW; θά κατεθάσο\.lν τήν τιμή κόστους καί θά συμθάλΟΙΝ στήν τεράστιο διόδοοη του οlνοπνώματος

τόν 190 σίώνσ2'9, 'Εν τφ μετσξυ, Γι κατανάλωση αιΧαlνε μΙ γρήγορο ρVΘμό. Καθιερώθηκε Γι

σννή&ια νά δινσυν olνότrνwμα στο6-ς στρατιώτες πρίν άπό τή μάχη, πράγ~α

71'061 σύμφωνα μ' έναν ΎJWρQ τού 1702, 5ΈV iιχε «&uσάρεστες: συνi:πεrεςι! υ Μέ δUΌ λόγια, ό στρατιώτης γΙνεται ίαχτικός: πότης, καί, ή παρασκευή '"00 pακlQQ, με τήν ευκαιρία αότή, πολεμική 6ιoμηχαvΙα. ·Ενας άγγλος στρατιωτι­ κός Υιατρός βι8αιωνει μάλιστα (1763, δη 1'6 KραQ
καΙ τό: οΙνοπνευματώδη ποτά τείνουν νά έξαλείψουν τΙς ιιoηπτικtς άσθέν,ειες:" κι έπομένως ΕΤναl άπα­

Ραlτητα Υιό τήν ι<αλή: ίιγε[α τών στραηωτών7λ1 , Τό 1διο καΙ οΙ άχθοφόροι τΏv

Halles, άνδρες και γυναίκες, ουνηθίζοιιν νό πίνουν ρακί που 1'6 νερώνουν καΙ τοο ρίχνουν χοντρό πιπφι, (καί έτσι, μ' αότό τόν τρόπο, γλιτώνουν τόν φόρο πού trrI6άλλεrol στό κρασί στήν εiοοδο τού naPIOIOCι:)' τό Ιδ10 κάνουν ;;:οΙ ΟΙ πt.ί\ά'rξς τόΝ καπνιστηρίων {ι:tabagίes»}. λαίκών ταβερνών 6τroυ διασκεδάζουν ΟΙ φγά'fες καπνιστές, τούς ό1t'o!oUς KατηyopOΊW ώς τε}jπίληδεςΖ.<. rλλ,'η πηγή κατανάλωσης ή μόδα τών άρωμαιισμένων ποτών, l'ών λεγrη.ιέ­ νω", ratafί2S7 πqυ θά CtτrOKαλOόσαμε. μα.\:\ον, ήδίrrroτα.•Τά εΟφλεκτα oIνo~ πνείψατα», γράφει ό γιατρός Ιοιιί! Lemety ατήν Πpayμι:πε(α περ{ τροφών, έχουν μlά γεύση λfγo στυφή και (Ιυχνά KOι.rrι:ρή Ι ..1 Γιά vΆ TOU!) άφαιρWoυν όκριθώς α&τή τήν δυoάρwrη γεύση, έχοιιν Ιφεόρει πολλά μείη.lttt
ποία lδωoαν τό δνομα

ratafia,

καί πού 6έν ι:ΙναΙ1'ί1'ίΟήΟ: άλλο άπό ΡOKi ~ άτtό­

σr~μα οίνου έμπλουπσμένο μέ διάφορα σuστmΙKό τfόι} άνακάτεψαν μα­ ζί» • Ή μόδα ααιων τών ήδόποταιν έκανε την έμφάνlοή της τόν 170 αΙώνα. Ό Gui Patin, πάν'tά πρόθυμος νά χλεuάO€l-rfς άδυναμΙες τών ouγχρόνων του, δtν ξεχνά νά σημειώοεl τό διάσημο fossoli$ (ροσόλι), φερμένο όπό την Ίτα­ Afa: «Α&τό τό rosso!is [aτά λσnνlKά, δρoσoσroλΙδα το!Ί ~λιoυI nihil h:Jb~t solare sed ;gn~υm, δΈV f.χtι τίΠQτα τό ήλlοκό έκτός άπό τήν φωnά», Ύρά­

φεl'Ζ.Μ. 'Μλόl'ά γλυκά οJvoπνwματώδη εχΩυν εΙσ6άλεl ήδη όρlσTlκά στά ηΒη, καΙ, ήδη ότrό τό τtλoς τού αΙώνα, τά καλά άσnKά έΥχειρΙδια, όπως τό la θά θεαιρησουν καθήκον ,ους vό: περιγράψουν ιιτήν πραγματι­ κή ~oδo πσραoκ:εuης m;wrός εrδους ήδvπότων {...] μέ τόν !τολικό τρ6~ πο:. . 'Αμέτρητες woJ ΟΙ οlνοπvwματώ&εις συνθέσεις που πωλοϊιvrαl ατό Παρlαι τόν 180 αΙώνα: ρακ[ τής Sete, ρακΙ μέ γλύκάνισο, ρακί άτrό άμυΥδολό­ ψυχα, ιroπρα ρακιά (τoiίτα έδώ παρασκευαομένα δπωςτό .6πόλευκο:, κραοί

Maison reglce,

--τό clai't':t- δηλαδή ΈVΙOXυμένα μέ μπαχαρικό 'Πού τά έ6οζαν σrό μσύσκιο), μέ Βάση φpoCrra, ρακιά των Μπαρμπάντος, μέ βάση ζάχαρη καΙ ρoιJ.. μι, ρακί τού σέλινου, μαραθόραιο;ι (μΙ βάση τό μάραθο), ρακl τών xιλlrov λou-

ratafias

Τροφές καΙ πatά

260

λουδιών, ροκ! l'Οίίγαρόφαλου, θε"J'"ό ρακl, ρακ( τσυ καφέ.,. Τό μεy(rλO "έντΡο παραγωγής αίιτών τών pαΙUών εΙναl

1'6 Montpellier, 'Πού γειτνιάζει μΙ τό ρακ(}­ Languedoc. Ό μεy<'iλoς ;rελότης είνalκαιαφσvQ)ς 1'6 Πσρiσl, Στήν όδό de ra Huchette-, ΟΙ έμποροι τού Μοntρellίer έχουν όργανώοεl plct πελώρια

ποραγωγό

άποθήκη άπ' όπου εφοδιάζονται σχεδόν χονδρικά ΟΙ Ιδlοπήτε<;: των ,αβεp~

~, Αύτό πού στόν

160 αΙώνα ήταν 'Πoλι.niλεια έγινε τώρα τρέχον εΙδος.

Τό ρακί δέν ('ίναι τό μόνο τroυ. διαrρt:χεl ,ην E9pώrι'η I(af roν "όσμο. ΠΡαιτα­ πρώτα, ή ζάχαρη τών Άντιλλών γέννησε τό ροίψι' θά yvωρίOεl έτrlτυχίες cτήν 'Αγγλία, τήν Όλλαvδfσ ",σ1 τΙς άΥΥλl!<;ές Cmolκίες της Άμερlκης πολύ περισσό­

τερο άπ' δ;1'1 άτήν ίnrό.λοmη Εύρώπη. Άς συμφωνήοουμε πώς clV(I1

tvas πολό

αξιοπρεπής ΆVΤIπαλoς, Στήν Ευρώπη, τό ρακΊ

1'00 κρασιοι) σvVΣVΤΣ τ6 ρακί τού ~ίτη (τά όποία θά δώσοον ήδη όπό τόν 170 αΙώνα τό όoVγKΡΠO C3fV3~ dos) , του άχλαδιου, τού δαμάσκηνου, τού κερασlού- τό kirsch. φερμένο άπό την 'Αλσατία, την Λωρραfνη καί την Franche-Comt~. χρηαιμοποιεϊταl σrό Πα­

ρΙαι, γύρω σrά 1760, ΣΌV φάρμακο' 1'6 μαρασκΙνο τής Ζαρας, διάσημο γύρω aτά 1740, i!ναι μονοπώλιο ΤΙι<; Bενεrίας 1ΤΟό 1'ό έτro1πεόει ζηλόηJ1m. Κατώτε­ ρης ποιότητα!), μα τρομερο! άvriτrαλ<Jι, '1"6 marc" και 1'ά Qi\iOπvεuματώδη άτrό δημητριακά πού τά ~ τότε ρακί 1'00 σroploi). Γύρω στά 1690 αρχίζουν νά άποστάζουν τά στέμφυλα, ατήν Λωρραίνη. Κατ' irντΙθεση πρόςτό ρακί,1ΤQ(ι ή Ι.

όπόσταξή του θέλει χαμηλή φωτιά, Γι τρυγιά άπσιm δUΝατη φωτιά κσΙ όρα μεγάλες ποσότητες ξύλων, Ή άφθονη ξυλεία της ΛαιρραΊVης f:παιξε 1'6 ρόλο της. 'Αλλά αύτή Γι άπόσταξη θά έιτεκταθεί λίγο-λίΥΟ Κ(Ιί 1Τρός τήν Bol)pyouv" δίσ, ποι) ή τρυγιά της θά yiνει συνroμα η mό φηΊJιoμένη, καΙ ο' όλα τά άμπέλια τής 'Ι;ι;ιλίας, πού καθένα εχει τό ρσκί .ου (grnppit).

ΟΙ μtγάλOΙ άνταγων!οτές (uεpfτrou όπως Γι μπίρα lvαvn τού κρασιοίι), ό­ πηρξαν τά οΙνοπνευματώδη όπό δημητριακά: Ko{nbrand~ θότκα, ούίΌκl, τζΙν και κυπαριοσ6κρσσο, κάνουν την έμφάvισ~ 'Τους βορείως τού Iιέμπορευματι­ κοΟ" όρΙου τού κλήματος, χωρίς να ξέρουμε. μέ όκριβεια τΙς άρχές της διάδο­

σής ΤOυςWS. Τό πλεονέκτημά τους: ή χαμηλή τιμή. Στήν άρχή '1"00 180υ αΙώνα, δλη ή λονδρέζικη κοινωνία, όπό τά χαμηλότερα ώς τα υψηλότερα σφιί)ματα, μεθάει συνειδητά μέ τζίν. Φι.ιQlκ(ί, Kσrά μηκος ,ού βορεΙοl) όρΙοlJ τού όμπελlΟύ κλιμακώνονται χώρες μέ όνάμεικτα γoOσrα: ή 'Αγγλία 'Παραμένει όνOJχrή στό ρακί τής ήπειρωτlκης Εύρώπης αιτως l<:Qi στό ροίιμl της 'Apεpll
.,6

τζίν της' ή Όλλανδ(α

6ρ!oKεrαl όκρl6ως ατήν συμβολή όλων τών ρακιaw άTr6 κραο{ καΙ των άλκοόλ άπό δημητριακά του κόσμοι.ι, χωρίς \'6 έξαφέσουμε τό ρούμι τοl) I
r

λογο ,6w ΤιμΦν του XpqPαTJσrηpiOU Toi) ~Aμσrερνrαμ: πάνω-πι;)v(» 1'6 poιiμι~ ίιστερο: τό p<1Kr· πολύ πισω άπό α(πoltς τούς άρ:xovτε:ς τά ο!vorrvευματώδη άπό δημητριακά. Ή ΓερμOVία, άνόμwα: οτόν Ρήνο καΙ τόν "Ελ6α, παρουσιάζει καΙ αίπή τό φαινόμενο της διπ;.ης κατανάλωσης: ατά

1760, τό 'Αμβούργο 4.000 βαρέλια ροκ! μέ 500 λfτρα·rό Η:aθένα, δηλαδή ΠεΡίπου. ΟΙ χώρες l1'O6 Kαrανoλώνoνν όποκ!ιειοτικό, η

δεχόταν άπό τήν foλλia

έκο:τ6λπρα σχεδόν άποκλε.ισπκά, ο!νσπνευμαιώδη άπό δημητριακά δtν άρχfζουv πραγ­ νσπκό παρά 'Πέρα lrπό τόν ΥΕλθα καί γύρω άπό την Βαλτική. Τήν ίδια :χρονιό,

20.000

ατό 1760, ή ΛυΒέκη δtν εΙσήγαγε παρά 400 6αρέλια γαλλικό κρασί, Ύό Κoenig$,' berg 100, ή ΣΤQκχόλμη 100' ή ΛυΒέκη μάΛlσrα ιrπoi\O λfΥο κα! αύτό μΙ

•

Τριtγtό:

(Lτ.Μ.'.

261

f

Ι

Ι

1ΤρDOρlομό ," ..] άπσκλειστlκά τήν npωoaJQI-. 'Επειδή ή Πι:ίι,αινία καΙ ή Σουη­ δfα~, έξηyεi ό Savarγ, 1Ιπαρ' δλο 1'106 δiν εΙναl περισσότερο έΎΚρατεϊς άπό 1io; άλλες χώρες μπροστά σ' a&rb τό ι«XU7E~ 'ΠΟ'Τ6 Ι ..], ΠΡΟTlμοΟν τό ρακΙ άτrό δημητριακά ΆVΤι του ρακιού άπό ΚΡΟΟΙ)!ο • 'Οπωσδήποτε ι'ι Εόρώπη τrέτυχε κα{ μέ τό παραιrόvαι τήν έπανάorασή της aτό άλκοόλ BpfjKE σ' αύτό ένα άττό τά καθημερινά διεγερτικά της, φτηνές

θερμίδες καΙ δίχως άλλο μιά ΠPOOtτt11ToλιπtλEια με θlαl~ συνέπειες. Πολύ σύντομα τό κράτος, πού KαΙPσφUΛσκπΤ, θά άvrλήσε) καί αύτό άπό τό άλ­ κο6λ τό δικό του συμφέρον.

Ό
,

.,

ί

Στήν πραγματικότητα, δέν ίnrάρχει ούn; ένας πολιτισμός πού νό μή θρηΚΕ τήν ή τΙς λύσεις του σrό τφό6ί\ημα wj) ποτού, ϊδιαΠερσ στό πρόβλημα τών

οΙνοπνευματωδών ποτών. Κάθε ζύμωση ένάς φυτlκου τrροiόvrος: &IΥξΙ οίνό­ ΟΙνό1τνευμα προσφέρει σro6ς 'Ινδιάνου!) ,σΟ Καναδά ό χυμός τού

mowpa.

σφι.νδαμιου' στοίίς MεξlKαvoνς (πρΙν καΙ μετά τόν Κορτέ.ς), τ6

pulque

της

άΥαόης πού "μεθά όπως τό κρασί.- οτοός; πιδ ότrόκληρoυι;; ΊνδlΌVOυς τών Άντιλλών η της Νότιας 'Αμερικής, τό καλαμπόκι ή ή μανιόκσ. 'Ακόμη καί οί

Tupinambas τού κόλπου τού ΡΙο ντέ 'iζαvεφo, TQUC; όποΙου\) γνωρισε ό lean de

Lery σrά 1556, ό:κόμη κι αι)roί ΟΙ άπλοϊκοί άνθρωποι, KΑΤΑVαλΙOKOΥV σrίς γιορψ;_ τουι; tνα ποτό με 6άοη ποΛτοποιημένη μανιόκα 11'OU έΧΕΙ ύποοτε7 ζό­ μωorrι"'. 'ΑΛλού, τ6 κρασΙ τού φο[νικα δέν ciνσl11αρά χυμός 1TQύ εχει όποβλη­ θεί σέ ζύμωση, Ό εύρωπαlκδς βορράς εΙχε κι έκείνος τούς χυμούς της σημό·

δας, τΙς μπίΡεSΤΟV άπό σrτηρό:. Ή OKανδwα6ΙKή κυρίως Εόρώπη έξασφάλισε ώς τόν 150 αίώνα την επιτυχία τοΟ όδρόμελου (ίrγρδμελo πού ύπέστη ζύμω-­ ση), Ή ΥAτrω Άνατολή διαθέτει άπό πολό νωρΙς κρασί άπό ρύζι, παρασκευα­ σμένΟ' κατά προτΙμηση μέ Βάση τήν κόλλα τού ρυζιού, ~Eνανn όΛων αύτών Ti1.w λαών, έδωσε άραγε 6 όποστακτήρας την όπεροχή στην Εύρώπη, παρέχοντάς της τήν δυνσrότητα vά τrαραoκευάζε, τά σούπερ­

oΙνoπvωματώδη: τό ρούμι, τό ού!οι«, τό Κor"brand, ίήν βόπα, τό

calvados,

τιίν τρυγιά, τό ρακί, τό τζΙν, πού όλα τους βγαίνουν άπό τόν ψυχόμενο σωλή~

να τού άποοτακτηρα; Γιάνά.ό μάθoυμε.oίrrό, θό: επρεπε 'Ιό έπαληθεύσουμε τήν καταγωγή ,01) ραΚ10υ όπό ρόζι η άπό κεχρί τής νΑπω 'Ανατολής, Άv δηλαδή ίmήρχε lrρΙν η μεrό: άπό τή'l έμφάνιση .ου άποστακτήρα σrήν Δύση, ή όποία χρονολσγci'mι χονδρι"ά μεrαξό 110υ καί 12ου αΙΦνα. ΟΙ εόρroπΟΟοι ταξιδιώϊες δtν μάς δίνουν βέΒαια τήν άπάντηση. Διαπιστώ· νουν τήν τrαρoooiα του αρά", arequi, στό 'Αλγέρι τών κουρσάρων στις άρχές

Ι

το() 130υ olrovr. 11'6 Goudjerate, σrά 1638, lΝα:ς ταξιδιώτης, 6 Mandeislo, lοχuρΙζεταl ότι 1crό terri ποό τrafpvoLIV όπό τοός φοίνικες .... ΙεΤναl} ένα γλυκό κο1υολύ εόχάριστο 1'Τοτό,., καΙ πρooθέrtι~ ι'Aτrότό ρύζι, τή ζόχαρη και τους

χουρμάδε.ς παΙρνουν τό όρόκ, πσιJ εΙναι tνo εlδος ρα"ιου, πολό πl6 δυνατό

καΙ υιό εόχάρlσro ό"πό ι>:είνο πού κςπσσκευάζουν οτήν Eυρώπη_ίm'. Γιά εvαν

ένημεραιμΈVo γιατρό όπως clvaI ό ι:ρσοlο(), Branntwein, καΙ ώς παραπλήσιο μ' αύτό ο! ταξιδιώτες άνσ-

Tηoφb; καΙ παηί

262

φέρουν τό irrakP. Το κινεζικό lφασϊ εJναι ιωί αυτό μιό .. άληθινή lJmpα"', η όποία γΙνεταl trnό το cxοντρό κεχρl» Γι άπό τό ρύζι, δτrως ΆVαφέρOUΝ tTrltrroλέ<; ΊηcoUlτων. Ι' αίπό προσθέτουν ΟlJχνά φροΟτα, «(ίτε φρΟΟκα, εΤτ€: ζαχα~ ρωμΙνα, ώε ξεραμένα σrόν i}λιo», Crπ' όπου κα! τά διάφορα όνόματά του: «ιcρooί κυδωνιων, κερασιών, σταφυλιών,.. 'Αλλό οΙ Κινέζοι πίνουν έπίοης ένα ραΚΙ «τό όποϊο fxtt περαστεί όπό τόν άπoσrαKτηρα καΙ που clνα, τόσο ουνα­

"'Ιό, σχεδόν 6πως και το <moσroγ}Ja oivOUR'U+. ΛΙγο αργότερα, στά 1793, ό George Staunton mvtl στην Kfva «ένα είδος ΚΙτΡινου κρασIQι)>>, τό lφασ] τού ρuζιοι), «καθώς και ρακΙ A&rό -τό τελευταίο φαινόταν νά έχtI1Ταρασκ(.uσστεi καλυτερα άπό τό lφασι, πού ήταν Ύf:VH<ά θολό, μέ μιόν άνοστη γεύση Kor

ξόνιζε γρήγορα. Τό ρακί ήταν δυνατό, διαυγές καί σπάνια

t1Xt τή

Υεόση καμέ­

VQUJ>, Μερικές φορές ήταν τόσο δννατό, ιM;rr(. η δοκιμή του ι&ιxvε δη τπ:.ρι(.l­

χε 11tφισrnΥrψοuς 6αθμούς άπ' 000 τό ojY6mwr~~, Τέλος, Δ Cme1in, ένας

,

γερμανός tξερεuνητής τής ΙIΒηρΙας, μας δίνει, άλλά μόνον στά

1738,

μιό πφl~

γραφη τομ άτroστακτήρα πού χρηοιμοποlOύν ΟΙ Κlνέζο 1 Ώ6. Τό πρόβλημα δμωι; εJναl υότε άρχισε ή άπόσταξη. Ε{ναι σχεδόν βξ6α]ο δη ή

Πφσία των ΣασOOVlδώνΓVώpιζr. ,.όν άπoorαKτηρσ, Ό"Αλ ΚlντΙ, (Πόν 90 αΙώ· να, δχt μόνο μιλ6ε1 Υιό άπόσταξη των όρωμσrων, άλλά περιγράφει καί ης ΣUOKΕUές υσό XρησιμQΠOIOίloΑV γι' σίπήν. Μιλάει Υιά την καμφορά πού έ­

παιρναν. όπως ξtρooμε, άπό την &πόσrαξη τού ξύλου τής καμφορέα?'. Ή

"

καμφορά όμως παράγεται στήν Κινα άπό πολύ παλιά. Πποτε δέν έμποδίζεl, δλΛωστε, vΆ ήταν γνωστό τό ρσκί σrήν Κίνα Ύύρω uτόν 90 αΙΜνα. Aίrrό άκρl8ώς θά μποροίισαμε νό: σιψrrφάνοuμε άπό δύο 1Τοιήμστα τής έποχής των Tang, τά (nroϊa μιλσίιν Υιό τό ΠΕρίφημο shao ,Μυ {ό"πoσταγμΙVo κραοΟ τού Σε-τοουάν, στόν 90 αΙώνα. πρtτrει, ωστόσο, νά θεωρήσουμε τό πρόβλημα ως μή λελυμένο, άφού οτό ίδιο σuλλoyl-κό έργο (19m aτό ό1rσίσ ό Ε. Η. SChafer κάνει λόγο. γι' αίrrή τήν 1tρώτη έμφάνιοη. ό μέν Μ. Freeman τoπoθεrεϊ τήν άρχική άνάτrτυξη τών τεχνικών όπόσταξης στις ζψχές τού 12(1) αΙώνα, W. Mote τΙς έπιοημαivιι ώς κοινστομια τού 120υ ητο6130υ αIώνσΏ'l.

ό δέ

f,

"Αρα θό ήταν δύσκολο οτήν 1Tερnπωση αύτή νά ότroστηpΙξσυμε όπoιαδή~ ποπ προτεραιότητα εΙτε τηι; Δύοης ύrε τής ΚΙνας. ·Ισως θά έπρεπε να θεωρή~

οουμε. 1τιθανότερη την m:ρσlκή ΠPOέλεUΣΗ, καΙ Υιό τόν λόγο ότι μία όπά ΤΙς κινεζικές λέξεις 1fOιJ σημαWoυν ρακί

tlval

δάνειο όπό τό άραβlκό

araq.

ΔΙν μπαροϋμε νά 6ρνηθΟΟμε, avn'"θετα, δη τό ρακί, τό ρούμι καί ή agυ<1

ardiente

(τό όλκο6λ του ζαχαΡCΙιι:αλάμOυ) ύπηρξαν τα δηλητηριώδη δώρα

τήι; Εύρώπης στοός πολιησμούι; της 'Αμερικής. Κατά πάσαν πιθανότητα, τό

1010. συμβαίνει καί μέ τό mezαiI τό
όπό αΟτόν τόν άλκaoλιoμό πού τούς -προσφερόταν. E!Vα1 φαν:ερό δη l'νας ιτολΙΤιομός σάν τοΟ όροπεδfoυ τού Μεξικού, όπό την στιγμή πού χάνει τά πλαίσιά του καί τΙς όρχαίες τομ άτrσγOΡ,OOειι;, έγιαιτσλεfπετoι χωρίς σιι­ YKρςcrημό σ' lναν πειραομό. ό όποίος ήδη άπό τό 1600 1'00 είχε "Προκαλέσει ό1Τιστωτες Kαταστpoφiς. Άς άναλΟΥιστσυμε δη τό pu/que KαTσλήΎtI νά ά~ woφέρεl στό K~oς, στήν Νέα Ίσπανία, τό μισό άΠ δ,η τού δivouν τά όργυ­

ρωρυχεία του ~! ~Αλλωστε, πρόκειται 'γιά μιά ένσυνείδητη ποί\ll1κη τών νέων κυρίων.

1:1'6 1766, ό άνrιβασιλtας τοΟ Μεξικού, ό Bernardo. de Galve:ι::, ίmερη~ 16 ό-πOτΈΛWμα τού pu/que καΙ, άνQφέροlιτας τrόσo άρεσει

φανεύεταl Υιό

263

σro(:ις 'Ινδιάνους σίΠό .6 1'fOTb, συστήνει νό: τό διαδώσουν σro(ις Άπάτσl, ωό Βόρειο Μεξικό. ποι) έξαKOί\OUΘOUΝ νό: 76 άyvoooν. Έκτός όπά τό αναμε­ νόμενο ~έρδoς, δi.ν ύπσρχει καλύτερο μέσ
χρεωηκή τους έξάρτηση άπό μάς$:!Μ1. Αυτό εΙχσν ~δη "ΆVει ΟΙ "ΑγΥί\οl καΙ ΟΙ Γάλλοι στήν Βόρειο Άμφlκή, οι τεΜ:ιπαίοl διαδίδo\ΠQς 6ασιλlκές άmryopεόσεις, ΟΙ πpώ'wι,.6 ρουμι,

1'6 ρακί, παρ' ό4ς τίς

Σοκολάτα,

i

!

τσάι, καφές Συγχρόνως, ή σχεδόν συγχρόνως μέ τό οtvόπνεlJμα, ι"j Ευρώπη, στό κέντρο

τών "αΝοτομιών τού κόσμοι.ι, άνακάλtJ1TTε τρία καινούργια ποτά. δΙεΥερηκ6 καΙ τονωτικά; τόν καφέ, τό τσάι, τι"ιν σοκολάτα. δανεισμένα

Koi τά τρία άπό

τΤς ίmερπόνηει; χώρες: ό καφές ε!ναι άΡα61κός {όφoίt πρώτα ίrτtήρξε αlθlο­ mκός}. τό τσ61 κινεζικό, ή σοκολάτα μεξικανική.

Ή οl)κολάτα ήρθε σrήΎ Ίοπανία όπό τό Μεξικό, άπό .ήν Νέα 'Iσπιxv[α,

γύρω σrςι

1520, όπό μορφή κώνων καΙ Ήλοκlδlων. Δέν πρέπει νά μας έΚ1Τλήσ­

σει τ6 δη ή OOkoλάτa Oυναvrlέ'rαι ατiς Κάτω Χώρες λιγο νωρίτερα (16061 άτr' δ,η στήν rαλAfa, kOi τηθανότσrα εΙναl άληθινό ιό άνtκδοιΟ που παρουσιάζει

τή Μαρία-θηρεσία Ιό γάμος μΙ τόν Λουδοβίκο ΙΔ' χρονολογείται σrά 1659) νό π[νι:ι KΡVφΆ σοκολάτα, Ισπανική συνήθεια τήν όποία δέν μπόρεσε ποτέ νό άπαρνηθιjZ4-1. ΠραγμαιlΧός εΙσαγωγέας της σrό Παρίαι τφέπει νά ηταν, λίγα XPOWQ νωρΙΤερα, ό καρδινάλιος Ρισελιέ (άδελφός του ι.mOυργoO καΙ άΡXιετrί­ σκοπος της Λυ@ν, ό όποίος πέθανε στά 1653}. ετναl πιθανόν, ώcrrόσo, ή σοκο­ λάτα να 8εωροΙΙνταν τότε όχι μόνο τροφή άλλά καί φάρμακο: .. ~Exω άκούocl lναν ύtrηρέτη του νό λέει~, άναφέρα άΡΥότερα κάποιος μάρτυρας, .ιότι [ό καρδινάλιος} ίήν rnlv( γιό νά ΆVαιωιιφiζε';αι άπό .ίς ένοχλήσειι; τής οπλήναs

-του, κι ότι αότό τό μυστικό τό έγνώριζε όπό κάποιες !οπανΙδες μοναχές πού

τό lφεραν στήν r αλλIφ~2λ1. 'Από τήν rαλλΙα, ή σοκολάτα έφτασε στήν Άγγλ[α γύρω σrά

1657.

-

Aιmς οΙ πρώτες έμφανίσεις στάθηκαν δΙΟίφιηκις, φευγαλtε"):. ΟΙ έτrlmολές

τής ιωρfας de S€:νign~z.u λένε 61'1, 6νό:λοΥα μέ -τΙς μέρες τά ιαιιrroοuμπολιά fjθελαν .ην σοκοϊ\άτα άλλοτε νό όΡΥιόζει Kaf άλλοn: νά εlναι άποδlΟπομποία άπό τήν Αίιλή. Ή [δια η κυρία de Smgne άνηουχουοε Υιό -τοός κινδυνους '000 νέου ποτού, t<οθώς εΤχε άποκτήσεl, όπως καί άλλοι, τήν συνήθεια νά -τήν όνακατώεl μΙ .ό Υ6λα. ::ετήν πρσyμαrικόyη1'O, ή σοκολότα 6έν θά έ:πιβληθεϊ παρά κατά την 'Aνη8αQιλεΙα. Ό 'AvrI8aOIλto:~ !ξαaφάλJCU: την έ:mτuχία της.

Τότε,τό .. νά: πηγαΙνεις Υιό οοιι:ολάτα» σήμαινε να iΊ'\1ρευpίσKεσαl σrό ζVπvημα

του πρίγκιπα, νά cloat ει'woooμεν6ς 1'ouloH • 'Εν l'OυrOις, δ:ς μην ύmρ6άλλoυμε αύτή τήν rnJTI.rx(a. Στό rΊσpΙσι, 01'6-1768, μας λένt όη «οΙ Μεγάλοι τήνπΙνουν καμμιά φορά, ΟΙ tΊλιιαωμΈVOI συχνά, ό λαός 11mb. Ή μόvl'j περιοχή δυο!) θp1όμBεuσε ε1ναι τελικό ή ΊσπανΙα: όπου οί έτrΙOKέ:πτ<>ς κοροΊδεόουΥ l'ίς 1Jη~

χτές σοκολότες 11ς σρωματισJ.lέν,ες μέ κανέλλα, ποίι άΊTσrελoi.W όπόλαυση Υιό τούς κατοίκους της Μαδρlτης. ~Aρα εΤχι:: τους λόΥοΙΚ; του νά έyKσTaσmθii

σrήν Bayonne, γόρω σrά 1727, 6 έΒραίος έμτropoς ΑΓοη Colace, τoιJ όποιου Eχoupt τήν άλληλογραφΙα. U σύνδεση μΙ τό ·Άμ01Έ.pvταμ κσ' ρέ τήν άΥορό τ-ών (rπoIKlαKςi)ν πρoϊόvπ»ν (ιδιαΙτερα τού κακάο τού Καράκ:w;, 'Πο!) κάνει

264

Ή oo.ιroλάro' (Ι1:ήν 'JOtf(l'V[a.,,: πρόΎ«ΨΟ μΙ ;Κ!l(οΛ6τα, τού Zι.sιWI
[1568-1664). Μο .....

συχνά αύτή την άη'ροσδόκητη παράl(α~ψη), ίλέΥχει όπό τήν πόλη του τήν

άΥορά της χεροονήσοι?45. Τόν Δεriμβpιo .ού

1693,

στήν Σ~ύρνη, ό

Gemelli Carerj

προσέφιρε φιλό­

φρονα σοκολάτα σ' l:ναν τούρκο άΥά: τού βγήκε όμως οέ κακό, .ε1τε γιατί

μέθυσε [άλλά έμεϊς αμφlΒάλλΟlJμt) Είτε γιατΙ κάτι έΥlνε Ιξ αlτ'iα<; τού καπνού πού κάτΜζε, όργίorηt«: πσλό E:vαvrίον μου, λέyOνros ότι 1'00 lδωαα ν6 TrJci αίιτό τό 'JWYό Υιό \Ιό τόv ταράξω kοί νό τόν KΆVΑΙ \Ιό μή ακέτπεrαl λαγιΚά ...•:ut.. Μαζf μέ τούς ΠΟΡτο)'όλοιχ;, τούς Όλλανδού<; καΙ τοός ~ΑΥγλοlJΙ;, τό τσάι

ήρθε άπό την μακρυνή ΚΙνα, όπου ή χρήση του ήταν διcroεδOμE.vη δέκα Γι δώδεκα αI&νΕS πριν. 'Η μεrσφoρά ήταν μακρόχρονη καί δύοκολη: f'lTρι-m \Ιό

εΙσαγάγουν 1'6: φύλλα, τίς τααy1έ~, τά φΛUVΤζάνια της πορσελάνης. έπειτα την προτΙμηση γι' αίrrό 't'Q έξω't'lkό ποτό, '!Τοό οί Εύρωπσiοl γνώρισαν ifpώ'T'Q στίς Ίνδίει.;, δπου ήταν πολύ διαδεδομένη ή χΡήαη τού τσαγιού, Τό πρώ.ο φόρτωμα τοαγωύ πρέπει νά έφτασε aτό •Α~Oiψvrαμ γύρω στά

πρωτοβουλία τής: Oosllndische CompanJe'-4 .

1610, μΙ την

,

Tρoφiςκαί:

265

Ιό τε\"ό5εvτρo -I'arbre a

the

και όχι

t!1eier όπως τό λbιr. τόν 170

καί τΌV

180

αΙώνα, χωρίς όμως ή λέξη νό: καθιερωθεί είικολσ- όναl ένας θάμνος: τού όπoί~ ου ό κινέζος χωρικός: συλλtγεl τά φύλλα. Ιό 1τρώΤά, μικρά καί τρυφερά, δί­

νουν τό αίrrQKρστCΡIKό τσάι πού, δσο μlκρότφα φ6λλα έχει, τόσο καλύτερο θεωρειτσl·

b"f-EITQ

τά ξφσίνσι.ιν ι εΤτε στή θέρμη της φωτιάς {τό πράσινο τσάι}

εΙτε στή ζέστη του ήλιου, όπότε τό το6:1 &φισταται ζύμωση καί μαUΡfζεl: αυτό εΙνσl τό μαύρο τοι;ίι. ΚαΙ τό ένα καί τό όλλ.ο τυλίγονται aτό χέρι καΙ έrOψόζo­ νταl Υιά ό1τοστολή μέο!) σΙ μεγάλα !ο6ώηα έπEVδυμένα μέ μόλυβδο ή κασσίτε­ ρο.

Στην r σλλίσ, ,6 καινο6ργιο ποτό σuvι;wrάτσι μόνο Kσr-ά ,ό 1635 ή 1636, σύμφωνα μέ τόν Delamare. ljλλά xρεlάl;ετσ:1 άκόμη πολύς καιρός για να γΙνει άποαι:κτό. Αότ6 τό έδωσαν πολύ καλό νά τό καταλάθει σε έναν wοψηφιο

γιατρό, ό όποίοι;, aτά 1648, ύποστήριξε τη διδακτορική ΤΟυ δισrpι6ή γιό 1"ό τσάτ: «'Υπήρξαν μερικοΙ όπά τούς καθηγητές μας πού τήν έκαψαν», Υρόφεl ό

Gui Patin, j\Kaf έπέπληξαν τόν 1ψίtτcwη έπειδή τήν εiχε έτη'δοκιμάσει. Θά την δεί,ε Ι(αί 6ά γελάσετε •. "Εν τούτοις, δέκα χρόνια αργότερα (1657), μιά όλλη διαιρl6η, ποό εΤχε ως εΙσηγητή τόν άνηπρOCδρO της 'Ακαδημίας: S~gujer {πού ό ifiIO~JTCΙV ένθερμος: ότrαOOς τού τσαγιού) έΤΤιδοκιμαζε τίς αρεrές του νέου 1ΤΟΤΟ!) •

... ΚΟ( σrήν don),

ΊτσλΙσ.: ιa cioccolata, τού 10nghί (1702-1785). (Φαrtoypαφ(α Andc('$on.(;!riJuw

266

Στήν 'Ayyλlα, τό τσόι έφτασε μέσφ της Όλλά.Vδίας gαί τών καφεπωί\&ν

ίΟίι ΛονδΙνου, ΟΙ όποίOl έΥκαινΙασαν τή μόδα γύρω σrό

1657. Ό 5amueI Pepy:s

ήπιε Υιά ϊφόπη φΟ'ρά τσύι σrίς 25 Σεmφ6ρΙoυ τού 1661f4~. 'Αλλά η 'Eraιptfa τών Άνατολ,κών 'Ινδ,cίJν δέν {φχισι νά τό εΙαάγεl άπό Ύην Άσία παρά σrά

166~. Στην 'ΠΡαγματικότητα, η καιαν&ωση ,ου ,σαytσϋ δέν θά εlνaι άξιο­ πρόσεκ:τη aτήν Ευρώπη παρά μόνο Kαtά 1ήν περίοδο

1720-1730,

Τότε UΝαι

πού ΈYιcωvι(tζεται τό Kσr' εύθεlaν έμπόριο άνόμroα στην Εύρώπη καΙ την Κίνα. ''Ως τότε, τό μεΥολότερο μέρος α&τοΟ τΟ'υ έμπορΙου γινόταν μέσφ τού σταθμού της Βατα8ιας, ή όποία Ιδρόθηκε όπό τούς ΌΛλανδού<; aτά 1619. Τά κινεζικά πλοία (jonques) έφερναν εκεί τά συνηθισμένα τouς φορτία ιcαί μικρές ποσότητες άτr' α(πό τό χοντροκομμένο τσά! πού, tπαδή ηταν 1"6 μόνο πού !5ιατηρoυvrαv, μποροOaε νό ύποστεί τό μακρύ ταξΙδl. ΟΙ Όλλανδοf εlχαv κα­ τορθώσει, Υιό [ναν καιρό. ν6 μην πληρώllOuν α(rτό 'fQ τσάι του Fou Kien μέ χρήμαια, άλλά μέ δέματα φασκομηλιάς, μιά ..:αΙ ή φασκομηλιά χρηaiμευε (tI'ήν Είιρώπη )16 'fI1V παρασκειιή tνόs 1TQΤOU του όποίοl) έπαιvoOaαv τΙς θε­ pαm\JTJKtt; Ιδιότητες. "Αλλά ΟΙ Κινέζοι δέν Jοητεύθηκαν άτrό τό φασκόμηλο,

Ίό 1'Οάl στόθηκε πιό τυχφό aτήν Εύρώπη" . Πολύ γρήγορο, ΟΙ 'ΆγγΛοι .;ε:πέρασαν τούς 'Ολλανδούι;. Τό

1766,

ΟΙ εξαγω­

γές (πτό τήν Καντόνα ε1ναl ο! άKόMιUΘε.ς:: μΙ άγγλlκά 11'Λοϊα, u έκατομμύρια λίθρει; (θ6:ροι;), μέ όλλανδΗ,ά 4.5 έκαΤ. λί6ρει:;, μέ οουη&ικά 2,4 έκατ. λί6ρεs' μέ -yaλλ.ΙKά: 2,1 έκατ, Λιβρες' δηλαδή, συνολικά, 15 έκατομμύρια λίβρες, περίπου 7,000 τόννοι. Σιγά-σιγα, όργανώθηκσν άληθι\'οΙ στόλοι 'Τσαγιού. ~Oλo και με­

Υαλύτερες ποσότητες όποξηραμέναιν φύλλων ξεμrrcι:ρκσρoνται οέ όλα τά Μ­ μάνια μέ «άπο8άθρες τών Ίvδιώνll< Λlοα6ώνα, lQrient, Λf.Wδiνo, Όστόνδη, ~AμστιφYΓάμ. Gdteborg, καμμιά φtJρά Γένοβα ι<αί Λι(!όΡVO. Ή ΆΝCδoς ήτσν

τΟ' τσάι: λεπmμέpεια ΧΝΕζιι<οϋ mvαιαι πιί; 1801,) αΙ Mυsre (;uimct (ΦωΤΟΥΡσφfα C1Γιtt!­

don).

267

'OλλσvδoI σπ.'i ψαιrii;J μΙ ΚJνέζ'oυς, ε/δωμbtoι από 'ΙάΠωνες σrήιι Deshima τόν 180 αιώιια. Πίιιουν 1'06/. 'E8w/(Ij ΒιΒλιοθήκη Π<φiOΙM, Cabinet des &ωmpes.. (ΚΛΙCί Έθν/κή<; 8ι6λIΟθψ:ης)

τεράστια: ΟΙ άναχωρήοεlς άπό τήν Καντόνα φτάνουν ίά 28,000 «pίcsll τό χρό· νο όπό τό 1730 ώς τό 1740 (,εvq picuJ =. περίπου 60 κιλά)' 115.000 άπό τό 1760

ώς τό 1770' 1ί2.000 (αιό τό 1730 ως τό 1735 Ζ$2, Κο!, Άv TOΠQentlotI κανείς,

όπως ό George Staunton:, τΉv άφετηρία στό 1693, βά Kατtληγε εναν αίώνα άργότερα, 01; μιάν .. αύξηοη άπό 1 CΈ 400:11, Στήν εποχη του, ΟΙ φτωχότεροι

Άγγλοι ΙτΡέπε, vό: κατανόλωναν 5 ι1

" λίΒρες ΤΟσΥιού τό χρόνο

153

• Νά τi δίνει

τtΛlKά ο' αότό ,"6 έξωφρενlκό Εμπόριο τήν άληθlνΓί του μορφή; μόνο !να έM.χισrσ τμήμα τής δυτική!) Ει)Ρώπη-ς, ή Όλλανδία καί η ΆΥΥλία, έχει παρα~ δοθεί σrό νέο ΠΌτQ, 'Η Γαλλία tWΠIVαιωνε τό πoM~πoλύ τό ένα δέκατο τών φορτΙων της. Ή Γερμανία προτιμούσε τόν καφέ. Τί Ίοπo:vΙα τό έπινε άκόμη λlγότφο,

.Αληθεύει άραγε δη στήν ΆγγλΙα τό καινούργιο ποτό άvnι
Tooφιfς κα[ ποιά

268

άπότομη φορολόγηση τοΟ τζίν aτά 17512>4 όψ' ένός κοί ή γενική άνοδος τών ημών τών δημητριακών όφ' έτέρου εύνόησov τό νεοφερμένο 1ΊΌΤό, τό όποίο clχε εrnπλέov "ήν φημη ένός έξσΙpεroυ μέσου )'1ά Ύήν θεpατrεία Ύών καταρ­ ροών, το\) OKopBQOτo, τών πυρετών, ΣήlJt;IVt 1'ό,.έλος 'fOU cιδρόμoυ "fQU τζΙν.., του Hogarth. 16 τσάι κερδίζει, καΙ τό κράτος τό Crκολοuθt.i όπό κοντά μΙ την φορολογία (δΠ(J)ς στΙς
"Ολοι εΙ\.'αl ουνένοχοι, σuμmριλαμ6ανoμέvoιι καΙ του σΥγλου καταναλαιηl2SS. Σ,.όν -πινακα αότόν, ό ότroϊoς άφορά μόνο τήν βορειοδυτική Εύρώπη, λεfmι

ίνας σημαντικός 'Πελάτης; ή Ρωσία. ΈKO'fό τσάι εΤvαι γνωστό ίσως ηδη άπό 1'ό 1567, μολονότι ή χρήση του δέν YΕVIlCEVεTCI πριν άπό τη οuνθήκη τού Ner· td'!ίnsk (1689) καΙ κυρίως πρΙν άπό τήν συγκρότηση ,.ής -έμποροπανήγυρης τού Kiatk-a.. ποΜ άργότερο, στά 1763, νοτίως τού 'IPKO(rrOK, Δια6άζουμξ σ' ένα VTQKOuptvτo τού Πλους τοΟ αΙώνα (συνταγμένο στ&- γαλλικά), στά άρχεια τού Λένινγκραντ: -πα έμπορευμσταΙ 1'106 φέρνουν σΙ Κινέζοι [.,.1 εlναl μερικά μεταξωτό ίιφό'σματtt, μερικά όνπκείμενα χειροτεχνίας άπό λάκα, λίγt(l πoρ~ σελΆVξς. μεγάλες ποσότητες άπό αίrrά τά ίιφάσματα της Κo:vrόνας πού τά

όνομάζουμε nani(ίns καί πού ΟΙ Ρώσοι άTrOK<W>Ov chifri κσί πολό σημαν;ϊκές ποσότητες πράσινου τσαγιού, Eiναι όπείρως άνώ'rr.ρo άπό έκεϊνο πού φτόνεl

σrήν ξύρώπη διαoχ!ζoνrας 'roUs άπiραντovς ώκεανούς, )'ι' αότό καί ΟΙ Ρώι'ιοι εΙνοι ΆVαγKασμένoι vΆ τό πληρώνουν μέχρι εΙκοσι φράγκα τήν λfθρα μολονότι

σπovίωι:; τό μεr(l'Πω};ooν πάνω άτrό δεκι:mέv'rε ή δειαιέξt, Γιά vά άνησroθμί· ζουν αύτή τήν άπώλεια, αύξάνουν OυνίXξ1(~ τήν τψή τών jfQuvαρικώv τους, τά όποία άναl σχWόν,.ό μόνο έμπόρευμσ π06 πρoμηθεoouν στοι)ς KινέζoVΙ;. Αύτό όμως 1'ό τέχνασμα καταλήγει να άποφέρει πολύ λιγότερΟ' κέρδος ο' αύ­

τοός ό:rr' δ,η στήν ρωσο<ή κυβέρνηση, ή όποία εfσπραττεI εναν φόρο

25%

τrόνω σέ κάθε τι πού πουλlέται καί σΙ κάθε τι που άΥοράζεταl1t2S6 , Πάντως, κατό: τά τΜ.η τού 1801.1 αΙώνα, ή Pwofa δtν εΙσάγει παρά 500 τόννους 'l'σcrγIOύ, Είμι:ισn; μαιφυά άπό τΙς 7.000 τόννους που καταναλώνει ή Δύση. Άς σημειώσουμε, Υιό νά κAεIσovpc τό κεφάλαιΟ' του τσαγιού στην Δόση, &1 θά σrα~εi Υιό χρόνια άδόνατο γJά τήν Εύρώπη νό άποκτησει 1'6 φι.rrό. Τά

πρώτα τείόδεντρα θά φυτει.rroϋV στήν ΊάΒα μόνο σrά μετά τό

1877,

1827, στήν Κεϋλόνη

άιφιθώς μετά όπά τΙς καταστροφές ΟΙ όποϊες ττρσγμΟ11κά (πρά­

νιoov τό δέντρα τού καφέ σrό νηοί, Aίrrή ή b1TΤUΧfa τού τσαγιοίι στήν Ευρώπη, μολονότι περιορισμένη ατήν Ρωαια, τΙς Κάτω Κώρεs καΙ την Άγγλfα, άπαιεΛε! ."φάσTlα καινοτομίσ, άλλό χάνει τΉv σπουδαιότητά της Qν KσvεΙς αναγάγει τό γεγονός αέ τrαyKOOμια κλίμακα. Ή ,ΚυΡια έπιτυχ1α ΤΟ\) όνήκει QIώpq·Kaf σήμερα στην Κίνα, τόν μεγα­ λύτερο καταναλωτή καΙ παραγωγό τσαγιού. Τό τσάι παίζει έδώ τό ρόλο ένός φUΥΟU πού άποτελεί τμημα ενός μεγάλου πολιτιομού όπως αιι:ριβώς καΙ τό κλiipα στΙς άκτές της Mεooγtioυ. Καί,.ά δύο, κλήμα καί τσάι, έχουν "(ό γε(l}o γραφικό τους χώρο, όπου ή αρχαιότατη Ka:λλIέργι.ιά τους σιγά-οιγά μεrα­ μορφώθηκε καί 1'tλε1!)ΠOιήθηKε. Λεπτολόγες, όλλΕΤΤάλληΛις φρovrίδες ιTvαι

269

-πρά)'μσrι άναΥκαίες για νό ίκανοττοιήοου'l τΙς άπαιτήσεις γενεών όλόκληρων μυημένων Κ()1'"οναλωτων. Τ6 τσάι, γνωστό ατό Σέ-τοου6v ~δtι τrρό Χριστού,

κέρδ10ε όλόκληρη τι')\' Κίνα σrόν 80 oich~l, καί οί Κινέζοι, μόι:; λέει ό Pierre .έχουν !κλετrτύν&ι τή γεύση τοι)() σi; σημείο "ίtoΙ> νό ξέρουν νό διακρΙ­ νουν άνάμεσα σrά διάφορα tyxiliPIa εΤδη τσσγιου, KOθιεpώνovro:ς μιόν αυ­ στηρή Ιεραρχία. [...] Όλο: ovro θυμίζοιιν παραξενα τήν άμπελουργία aτό άλλο άκρο τού 'Αρχαίου Κόσμου, άπO'rέλωμα κι αύτή TQ)v προόδων χιλιεηών

Gourou,

1TQιJ tJπrεύχθηκαν άτrό Evαν πολιησμό μονίμως έΥι<αιεστημένων άγροτών»25ΙΙ. Κάθε φιπ6 πού χαρακτηρίζει εναν πολlΤ10μό δημlOuργεi αυστηρές δε01JW­

σεις. Ή έτoψασfα του έδόφους τών φιrrειων roαyIoiJ., ιΊ σπορά, τό κλάδεμα τών τεΤόδεντρων ώση: νό παραμείνουν θάμνο! ΌVΤί να μεΥαλωνουν όπως

1'6

δέvrρα, όπως συμβαίνει «ο' έκεινα πού ε!ναι σέ άγρια Kατάσrααφι' ή πpoσε~

f

κτικη συλλογή των φUΛΛωψ κατόπιν, ή έπεξεργασία τους αόθημφόν, ή

'εσωΤφικό -muptiΙKOCι κσφr.vdου στήν Kωvσrovrινoιlm.ιλη. OΚICl, Cabirιet des

.'

&,fampeS. {fWot

ΈθV/tfής Βι8λιοθηκης} .

<.nro,

'EeWK/f Bι8λιoθιjKη ΠσΡ1-

270

ξήρανσή τοιις με φυσικό τρόπο η μέ τεχνηΎή θέρμανση, 1"6 τόλιγμα καΙ ή έκ νέου Cnτoξήρανση .• " Στην Ίcmωνισ, ή Ι;rIχ.;:lρηση όυοξήρανση-τύλιγμα μπo~ ρεΤ νύ ξαναρχίσει έξι ή έφτό φορές. Τότε. όριομένε1} ποιότητες μπσρούν νά πουληθούν σΙ όπέΡΟΥΚξό) ημές (ή μικρότερη ή μεγαλύτερη λι:rrτότητα το\) ΠΡO):,όvτoς έξαρταται αιτό Π;. ποικιλίες, τά ΙΟΟψος. τrι.φιooότ.φO άκόμη, όπό τήν t:rrox:Iι τής συγκομιδής. αιειδη 1"6 νεαρό ανοιξιάηκα φύλλα είναι πιό άρω­ jlcmKtJ ότrό 1"6 όλλα. τέλος, άπό τήν έπιξεργαοία πού διακρίνει τrpάoινα

ro

τσάγια άτιό τά μαύρα ι<.λπ./. Τά καλότιρα upάaIVU τσόγια ε1vαι αίιτά πού

xpησΨOΠΙ>10Uν ΟΙ Ίάπωνες γιό -τό τσώ οέ αι<όνη πσύ διαλ6tταl σέ ζεματιστό νερό ίάντΙ 1"05 άπλο6 άψεψήματos), σύμφωνα μέ την άρχαiα κινεζική μέθοδο

Γι όTΓQfu ξεχάστηκε στην ίδια την Κίνα, καί πού ο! Ίάπωνες διατηρο5ν

rn ην

φημισμένη lεΡοτελεστίο TQii τσαγιού, Ύήν Cha·no-yu. Τόσο σύνθετη Ιεροτελε­ στία, }.έιl μιά b:.θ.Εση του 180υ αΙώνα, 'ΠΟύ Υιά νό μάθουν καλά τήν 'ίφη «έχουν άνάγκη σ' αυτή τή χώρα όπά δάσκαλο, όπως mήv ΕίΊραιπη χρειάζεται

δάoκciλoς γιό νά jldetl κανείς νό χορεΟΟ, νό ύποκλινεται κ"λπ.»25β. ΚαΙ βt6ωα, άφου

"(6 τσάι

έχει τΙς τελετοιιργΙες του, σπω.:; τό κρασί, (σπως

«άθε φυτό 'ΠολπισμοΙΙ ποο σέβεται "(όν έαυτό του) ακόμη καΙ ατά φτωχά σrrίTl(t της Κίνας .. αϊ της 'Iατrcwias, τό ζεματrσrό νερό ιο;!ναl πάντα έτοιμο γ1ά

τό τσάι, δλες ής: ώρες τής ήμέραςW, Κανένας καλεσμένος: δεν μπορουσε νό yfνει δεκτός χωρΙς lvα φλυνΎζάνι Τζlάl, καΙ στά .Εύπορα κινεζικά σπΠιΟ' ~όπόρ­ χουν γι' αότό:ι, μάς πληροφορούν στά 1762, «πολύ πρακτικό έξαρτήματα, όπως !να στoλJσμένO τραπέζι {τό παραδοσιακό χαμηλό τραπέζι] ι<α11Τλόι μιό μικρή φουφού, κουτιά μέ τα συρταράκια τους, κο6πες, φλυντζάνια, πιατά· κια. κουτάλια τού γλιικού, κρυσταλλική ζάχαρη oi κομματια σχήματος φ0t:l­ νroυl(lOI) πού ιφατούν aτό στόμα τους όταν πΙνουν τό τοάι. ~στε vό: άλλοιώ­ νεταl λιγότερο ή ..αλή του γεύση μέ τήν κατανάλωση λιγότερης ζάχαρης, ·0-

λα αυτά συvoδ1:ύονται άτrό διάφορα γλυκά, στεγνά ή με σt~m, 1TOιJ αΙ Κινέ­ ζοι κσταφLρvooν νά κάνΟΗν πιό έλαφρά καΙ πιό νόστιμφ$ (m' δ,η οί ζαχα­ ραιτλόσn:ς της Εόρωπης. wAς πρooθtcoυμε bJ τούταις δη, συμφΩΝC μ' l:vιw ταξιδιώτη του 190υ αίώνσ. στήν Βόρεια Κfνα, άπου τό τσάι άναιπύσαι:τuι δύσκολα, -οΙ άνθρum01 τών Kσrωτέρων τάξεων δέν 1'6 γνωρίζσUΊr παρά σάν πoλlJ1'έλειcι κα1 poυφoυv τό ζwrό νερό με τήν Ιδια εόχαρίστηοη πού οί είιπο­ ροι πίνουν τό άφέ~ημά τους άτrό πράσινο τσάι άρκούμενοl μόνο aτό νά

ro

Crno"αλocw Tadll>:l6 . Ε!νσl αραγι. ή ιι:οινωνlκη oυνήΘUα τού τσαγιού τroύ κάνει τόσο. διαδεδομένο αίrrό τό παράξενο ersat2: άτrό ζtστό νερό; ΥΗ άπΟίελεΤ κα~ νόνα στήν Κίνα, δτro:ις: και aτή\' 'Ισπανία, νά τήνοι:ιν τα τ!'ό:vro: ζεστά: τό τσάι, 1"6 σάκι; 1"6 άλκοόλ άπό ρυζι ή άπό κεχρί, τό fδιo. το νερό; Ό πατήρ de las Cortes, πΙvoντας ένα φλuvτζάνι κρύο νερό, άη'οσ60λώνει τού9 KlνέζoΙU; 1Τού

τόν uεplTPIYUPίζouv καΙ πού προσπαθουν νά "!'όν άτ(οτρέψουν άπό μια τόσο

έπlκΙνδυνη oυvήθειιr ΙU . _Άν ΟΙ 'Ισπανοί δέν dχav τό πάθος νά πfvoυν με 6-

).ους roός. καιρσυς παγωμiνα όΥρά:ι, AW ενα 1ΤΟλό ΑοΥ1"ό βιβλίο (1762), ",καΙ έκαναν δτtως oJ Κινέζοι, δέν θά KUpttUovrav όπό τόσες άόθtνεtει.;. ο(πε θά

εΙχαν .,.600 άδόvσμη καί ψοχρή ίδιοουΥι:ραοίαI0 2δό . Πάνδημο ποτό σrήν Kίνu IζOf τήν ΊαιτωνΙα, τό τοάl κέρδισε, άλλά ot Τ\'οΜ πιό περιορισμένη κλΙμαιι:α, και την ύπόλοιπη "Aτrω 'Ανατολή. Γιό τά μαΙΙ:ΡUΝά ταξίδια τό παρασκευάζουν σέ οuμm:ryη π!.ακΙδια πού τα καραβάνΙα των γιακ φέρνουν πολύ νωρΙς στό Θιβέτ, μέοφ τού ΓIάν'yκ-τot-ΚιάνγK, του φριχrότε­ ρο!) όναμφl60λα δρόμου πού ίmάρχεl στόν κόσμο. Κopa6Ct\.lIQ άπό καμηλε;;

Τροφές κα.Ι;

271

-rά φέρνσυν π.Μκα ως τήν ?ωσΙα σέ tπoχEς πο6 ΔΈV ίrπήΡXε ώ:όμη σιδηρό&ρο­ μQSι ιαιΙ τά nAaKiSJa 11)11 ΤOtη'lαί) ε1ναl ακόμη καί σήμερα σt τρέχουσα κατα­ νάλωση σέ όΡlσΡένες περιοχές τής ΕΠΔ, Στό 'Ισλάμ. έπΙσης. τό τσάι Ικανε τήν τύχη τσυ, Στό Μαρόκο. τό τσόl ρέ μέντα καΙ πολλή ζάχαρη έytνε t.θνlKό 1ΤΟΤό, ώστόοο δέν έφτασε ωί παρό τόν 180 αΙώνα καί με τήν μεσολάβηση τών Άγγλων. Mtγάλη διάδοοη θό ΎVl»ρίOεl -rόν έτrόμενo αΙώνα. Στό ίrrrόλoπro '1σΜμ, ΎVtύρίζOιJμε απλώς τα δρομολόγια του, Δέν είναι δΡσΥε άξιοοημεΙωτσ 1iOU oJ bnTuxits του τσαγιού brτoπίζoνrαι rY δλες τΙ;; Χώρες ποίι άγνοοϋν 1'6 κλi'ιμα: σrήν ΒόρεΗ1 Είιραιπη, ατήν Ρωοία, σrό Ίσλόμ; Πρέπει άραγε νό σιψm:ράvouμε άτι αυτά 1'6 τroλπιoμlKό φttτά σπOMε!OVTαI όμοl6αίαις; Ό

Ust.arjz τό πίστευε όταν

δήλωνε, ατά

1724, δη

δiν

φοβόταν τήν tπέκταση του τσαγιού aτήν Ίσπανία. έτrειδή άν ό Βορράς τό

χρησιμοποιεί εlναι "Υ1ό νό: άναιrληρωνε, τήν σπανιότητα του KpaOIOU»26S. 'Α,­ ντιστρόφως, τσάγια η o!νσπvι:υμcπώδη τής Είιρώπης δέν κατέκτησαν την ΥΑ­ πω 'Ανατολή, Ή Ιστορία τσύ καφέ κινδυνεύει νά μας παραπλανήσει. Τό όνεKδOΤOΛOγtKό,

τό γραφικό κσί 1'6 Ct6t6aιO κατέχουν έδώ τεράστια θέση.

Τό καφεόδεντροΖι.ι; καθώς tλεγαν άλλοτε, κατάγεται ίσως άπ' τήν Περσiα η,

πολύ 1TιθΑVόηφσ, Cmό τήν ΑΙθιοπία, 'Qτrωσ(i.ήττoτε, καφεόδεντρο 1{σί καφέs δέν γίνονται καθόλοl.l άνηληπτά ττρίν τό 1450. Αύτή τήν έποχή ό καφές ττfΎε­ τα1 σrό ·Avτεv. Διαδιδιπαl στήν Μέκκα στό τtλoς τού σίώνα, άλλά στά 1511 Γι κατανάλωσή του άπαγopεύεrαι' θό έπσνέλθρ aτά 1524. !τά 1510, oι,wαντι'πσι στό Κάιρο. Στην Κωνοτσνπνοόπολη πάει σro 1555. 'Από τότε, «ατό τακτικά oιαmήμαm. άλλοτε όπαγopεύ<;;roι καί άλλοτε έππρέιτεται. Στό μεταξό, έξα­ πλώθηκε εt'.ιρΙ:Πσrα στην Όθωμανlκή αότοκρατορΙσ, σrήν Δαμι:wκό, aτό Χα­ λέ'πι, aτό 'ΑλΎ!ρl. -Ηδη τφiν άυό τό τf.λoς ΤΟΟ αΙώνα, νιώθει σόν <Πό σπfπ του ο' όλόκληΡο ij σχεδόν όλόι4\ηρο "(όν μouσOιIλμαν1Kό κόσμο. !τήν lσλαμι­

"ιΊ Ίνδίσ όμως, ΔΈV έχει 'γiνει συνήθεια άκόμη στόν καιρό τοΟ Iaνerrι1er"".

ΟΙ χώρες τοΟ -'Ισλάμ εΙναι έkείνες δπou οΙ διmKO! ταξιδιωτες σuναντoϋv τόν Kαφt ιmf, καμμιά φορά, τό καφεόδεντρο. ·Οπαις ό Ιταλός tκεϊνoς γιατρός, 6

Prospero AΙpίηI 1iι8 , ό όποιος διέμεινε σrήν AΙγι.rrπo γύρω σrά 1590, fj ό λογάς _ταξιδιώτης Pietro della VaJle ποό έμεινε στην Kωνσrανnνoύτroiιη, τό 1615; "οι

Τούρκοι,,", γράφει ό δεότερος. ~εχ.oυν tπiαης ένα Ciλλo ποτό μΙ μαύρο χρώμα, πού σrήν διόρκεια τού καλοκαφού εΤναι 1'roM δροσιστικό, hι{i) τό χεφώνα ποΜ θερμωmKό" πρόι<εrrαι γιά τό ίδιο 'Πάντα ποτό, χωρίς νά άλλάζει γεύση,

πού τό κcm:πrίνoυν ζεστό

[".) Τό πίνουν άΡΥό, όχι κατό τήν διόρκεια τών

γευμάτων, άλλά ύσrφα άτΓ αίπό, σάν 00 εΙδος Λιχουδιάς, ή γουλ!ά-γουλιά Υιό νά συνομlλΟΟν μι τήν ήσuχfα τους μέ τήν φιλlκ!') τους παρέα, ΔΈV ίrπάρ­ χουν συγκεντρώσεις όπου νό μήν πiνoυν καφέ. Γι' αότό τό λόγο, συντηρουν έπfτηδες μιά μεγάλη φωτιά, κοντά στήν όποΙα εχΟΙΝ πόντα ΙΤοψα μικρά ~ m:λi\α άπό πορσελάνη, γεμάτα μ' α(πό τό μείγμα, 1roύ εivαι όρκετά ζεστό"

ίnrOpxOI.lV άνθρωΠΟ1 ξJδlκ-ά γι' αύτή τήν όπηρεσkt, ΟΙ όποίο) δiv κάνουν τίπο­ τε άλλο παρά νά φέρνουν αύτά τα μικρά KύπελλCΙ

(/ όλη

τήν cuvτρoφιόΊ όσο

πιό ζεqrά γΙνιπσl, δίνοντας έπforιs σΙ κσθέναν μερικούς m.;πoν6σπoρaυς Ύιό: νά μασούν KQ:f νά mpvoOv την ώρα TOU<). Καί μ' αίπούς τούς σπόρους κι αύτό τό ρόφημα ποό τό όνομάζουν Cahυe, ~VΧΑΓω-γOύvrαl Koυ6εvr,άζo\Πoς [ ... ]

καμμιά φορά μέχρι έψrά Κ1 όχτώ ώΡV;* " Ό καφές έφτασε στήν Βενετία γι)ρω ι,πά

1615. Τό 1644, ~ μσρaεyιέζoς

Τροφές κα! πατά.

272

ψποροl), ό κίφιος de ΙΟ) Roque-, έφερε τούς πρώΤOI.Κi.,gπόρoυς ~φέ σrήν πόλη του μαζί μέ πολύτιμα φλυvτζΆVια ιι:αί Kαφετrέρεςι". Ήδη ό:τrό ,ό 1643,

τό νto νσρκωπκό έκανε την έμφάνιοή ΤΟΗ σrό Παρίοl υ \ ι καί ίσιι)ς στά 1651

οτό ΛονδfvQl12. 'Αλλά όλες αύτές οί χρονολογίες ΔΈV άφopoUΝ παρά μιά πρώ­ τη «λαθραΙαι> άφιξη καί όχι τίς όρχές της πόγκοινης όναγνώριοης η της δημό­ σιας KατΑVΆΛαισης:. Στήν ΠΡαΥμαηκότη,α, εκεί πού ό καφές βρήκε τήν όποδοχή πού θά προκα-­ θόριζε 1'ήν έυιτυχία ,ου, ή,αν τό napiol. Ση:Ι-1fι6.9, .εvOς 1Όϊφκο<; 1Tpεσ6ειrτής, άνθρωπο<) ίm'εραιτnKός άλλά γαλαντόμος, ό

Soliman Mustapha Raca,

ό ό­

ποίος έδινε πολ6 συχνά δεξιώσεις, προσέφερε σroυς Παριζιόνους Kαλευμέ~

νους του καφέ; ή προοβεΙα άrrέτuχε, άλλά ό καφές tπΈΤUχε"'1. ~Oπωs καΙ τό τσάι, τΟν παρουσίασαν σάν ένα θαιιματουΡΥό φόρμακο. Μιό 'Πραγματεία Υιό την χρήση ,00 καφέ, τοΟ τσαγιού κσΙ τής σοκολάτας (L 'Usage du caphe, du

Τό KΑφΕVιiO PfDCOpe, roπος ιwμψαιν συιιαντιjσεων, μι W nDpTpaira wv &άσημων m:.krrciIv'(ou: Buffon, GiIbfHt, Diderot, D'λJemben, Mi1fmorιtef, Le ΚΗΙΠ, 1.8. RDU,s:>t:iltI, VoItai~ Pir(ffι,

D'HQJbach ΙΦwτaypσφίσ

ΤΘVΙKής ΒιΙΜισθήιι.η<; ΠαρκιfO(ιΙ.

,,

273

{


{tι"end~, ΆΥΥλικη 'γΚρα80υρα του 1774. Ό ιιαπνός

καΙ τ6 πορτό f8(1~(IV κάτω κάθε ου(ητηση. (Φωτoypαφiα Snark).

Τροφ{ς κα( ΠΟ'ιά

274

ιΜ ει

du

choωlitte) που δημοοιεόθηκε σrήll Λυων J στό

1671,

χωρίς όνσμα

συγγραφέα. καΙ ή όυ'οία Ισως άνήκεl σrόν jilrob Spon. άνέφερε όλες τϊς άρε­ τές πού άπέδιδαν (Πό KarvovρyιO ποτό, .. τό όποίο στεγνωνει όλους τούς ψυ"

χρούς καί όγρoιJs χυμοός, διώχνει τά άέρlα, δυναμώνει τό συκώτι, άναKOVφί­ ζει το(ις όδρωπι.:οός μέ τήll κoBajrtijPI6 1'OU Ιδιότητα, ένώ είναι ~,τι πρέπει Υιό "(ήll ψώρα κσί τις άλλ;)ιwσεις τού α1μύΤΟς" άναζωογον.εΙ τήν καρδιά καΙ

τόν ζωηκό παλμό της, ΆVαKOUφ!ζει οοους iχOυς cτoμαχόπoνoυς καΙ άνορε­ ξία" εΙναι έπiσης καΜ γιό τΙς άδιαθεσίες τού έ'γκ:εφάλσl..Ι, πού τΟν κάνουν ψυχρό, υγρό κα! 6αρι). Ό άτμόςτroίί Bγirζει ό καφές εΊναι καλός ΈVαντίOν τής άδυναμίας T
πνεύμονα καΙ 1"ών πόνων της σπλήνας, έναντίον 1'ων παρασΙ.ων, έξαφετlκή άνακοόφιοη μετά άττό ίmερθOλΙKό 'Πιοτό η φαί. Tίτrαrε καλύτερο Υιά δοους

τρώνε 'ΠlJλλό' ιppouTa. VlI . 'Εν τΌιTroις, όλλοl γlα'fραί καΙ ή κοινή -γνώμη lοχυρΙ· ζovται σn ό καφtς εivc:1 ΌVOφρQδlαlαKός, tτό ποτό τών εόνouχισμένων utrtt-

νών. m • Χάρη σ' αίrrή τήν διαφήμιση

6

καφές κέρδιαι: έδαφο') ι;rrό ΠαρΙσι, παρ' δλες

τίς κστηΥοριες tναντIoν Tovn . Κατά την διάρκεια τών ΤελεUTαΙων χρόνων του 170υ αΙώνα, έρφανΙζovrol πλανόδιοι εμποροl, ντυμένο! άλά: "Ι'οόρl\ο μέ τοιιρ­

μπόνια σrό κεφόλl, ποό κouBαAoUv εναν δίσκο μΙ τήν "αφmέρo, τό άναμμέ­ νο KOμlνέro, 1'0 φλυνΤζάνια. Ό Hatarioun, lνας ΆρμΙνlQς γνωστός μΙ τό όνο­ μα P.asc.al, άνοιξε τό 1671 τ6 πρώτο μαγο:ζΙ σποιι πουλιόταν 6 καφb) σέ μιάν

όπά τiς οτοές της όγορό:<) τού 5oint-GermaIn, ή όποΙα Υινότσν όπό αίωνες κοντά (Πό Oυναινuμo άθθαεiο, στήν διασταύρωση 1'ών σημερινών όδών du Four καΙ Saint·Sulpice, ΟΙ δουλειές τού Pascal δέν πήγαιναν καλά καΙ γι' αύτό πέρασε στήν δεξιά όχθη, σrήν άπο6άθρα τής Σχολής τού Λούβρου, όπου εΙχε γιά λίγο πελατεΙα μερικούς Λεβαντίνοuς καΙ ίmτότες τής Μάλ,ος. Κατόπιν

πήγε στήν ΆγΥλΙα. Παρα την aπoτuχία του, άνοιγαν καΙ όλλα καφενεία. Μέ πρωτo6oυλJα πάντα ένός 'Αρμένιου, άνοιξε τό καφενείο τού Maliban, πρώτα:

οτήν όΟΟ de ΒυcΙ καί άΡΥότφα cτήν όδό Ferou. τό διασημότερο δlαι';ν, πλη­ ρΩs έκουΓΧρονιομένο, φαν τό καφενείο τού Francesco ΡΓοcoρίο Coitelli, πα· λιου γκαροοVlοϋ του

Pascal.

που

ποίος πηρι: άρΥ6τερα τό όνομα

στάθηκε σrήν ιΙΥορα 1'0(;

dxt

γεννηθεί rnήν Σlκελfα τό

Procope Couteau.

Saint-Germain, !m:ITα

1650

καΙ ό ό·

Τό KαφWΕίO αύτό έΥχατα­

στήν όδό

ro

Toumon, καί τiλoς,

σrά 16δ6, στήν όδό de$ fosses-Saint-Germain. Αυτό πλεΙΙ1'αϊο ,,'ο Προκό· πηg (Prooope:) -ι.'rnάΡXει άκόμη καΙ σήμερα- 6ΡJοκότuv κοvrά στό κομψό καί ζωντανό κ:έvtpo της πόληι;, που ηη;rν τότε τό σταυροδρόμι de Bucl, ή, καλ(ι­ 'Γερο, της Pont Neuf (rrpIv γίνει, τόν 180 αΙώνα, τό Palais~Royal). -Αλλη ε(ιτvχής

συγκυρΙα: δέν είχε άκόμη άνοΙξει καλά-καλά, σταν έγκαταστάθηκε άπέναvτί

1'01,1 ή Cοmedje~Franςai5e, στά 1688. Ό καιροσκοπισμόι; τού ΙlκελοΟ όλοκλή­ ρωσε τήν έτnτυχΙα -rou. Καιεδόφισε τά χωρίσματα Μο ouVΕΧotIwoov σrnηών, WaλE τσrrπσαρIες

O'ro6,>

τοΙχους, καθρέφτες, πολύφωτα σrό ταβάνι, ι.::αϊ

πουλούσε. όχι μόνο l(οφέ άλλά καΙ ζαχαρωτά καΙ οίνοrrvwμσrώδη. Τό μαγαζί 1'00 έyI\IL τόπος ouναvrήσεως 6pγόaχoλων, φλύαρων, χαριτολόγων, άνθρώ­ πων τού rrvεόμmος Ιό Charli!r5 DuffO$, μξλλοντικός γραμματέας της γαΜικης

'Ακαδημίας, ήταν 00<) άrrό τούς στvλo6άw; του καφενείου). όμορφων yl)V(llκαιν: τό θέατρο ε1vαι δυδ βήματα, και ό Procope εχει tkf:j δικό του θεωρείΟ, σπΟι) φέρνει και πουΛάει άναψυκπκά.

, 275

Tρoφiς καΙ

Ιό μοντίρνο καφενείο δέν ιmOρoύσι:: vΆ παραμείνει 1Τρονόμlο μιάς συνοι­ κίας η ένός δρόμου .. Η κίνηση της πόλης 'ITautJ, άλλωοτε, mΥά-οιγά νό εύνοεΤ τήν άρισrερή όχθη, πρός όφtλσς της δεξιός, πολύ πιό ζωντανής, ότrως τό

δείχνt;ι ενας συνΟΠ11κός χάρτης τών παριoινιi;ιν καφενείων aτόν 180 αίώv<x,

m;lU ΆVΈpxovraI οε 700 1'1800 μαγαζlσm, την έποχι'ι έKdνη γίνεται διάσημο 1'6 ",l<αφενείΟ τής Άνηθασιλε(ας:rι (Cafe de Ιοι Regencei τό όποιο έγKσταστόOηκt:

Ι

crήν πλατεΙα 'Τού "Palais--RoyaI. Τό καφενείο (ιότό, μεγαλώνοντας, με­ ταφέρcrαι στην σημερινη του θέση σrήν όδό $aίnt-ΗοnΙ;Η"ξ!. Σιγά"'ill)'ά", τά κα· μπαρέ βλtτtow vΆ παραμερίζονται όη"ό τή .... δόξα τών καφενε1ων. Ή 'ίδια μό­

1'6 1681

ι

δα ύπόρχεl

KQr σΤήν

rεppavfa, τήν Ίταλία, την f10ΡτΟΥσλία. Στην Λlοα6ώνα,

ό καφές, πού έρχεται άπό ΤΙ]" Βραζιλία, είναι φτηνός όπως κσ:ί ή ζάχαρη

ot

σκόνη, τήν όποία βάζουν μέ τόση άφθονΙα, ώστε, λέει ενα~ ~Aγγλoς, τά κο.,. r6AtCf στiKoνται όρθια μέσα στά φλυντζάνICΙ Z78 . 'εξ &λλου, Ο καφ&; ρόφημα

της μόδαs δΈV έπρόΚΕIΤΟ νό: παραμε!VΙΙ ποτό νόνο τών KOμψευOμΈVων. "Ενώ όλες OJ ημέι; άνεβαίνουν, ή όmρπαραγωγή τών νησιών σιιγKpστεi περίΠQυ την τιμή το[ί φλυντζανιοϋ τού καφέ. Στά 1782, ό le Grand dΆU5SΥ έξηγ,ί όη

"Τι κατανάλωση τρlπλασιάσrηKE στήν Γαλλία- δtν ίmάρχ" OσrΙKό σπίτι", τη300θέτει, 1Cσro ό1l'ο'ϊο νά μη σάς 'Προσφέρουν καφέ' καμμιά πωλήτρια, μα·

γείρισσα, καμαριέρα. πού νά μήν τφογευματιζει 1'6 πρωί μέ καφέ μέ ψiλα. ΣτΙς δημόσl~ <ιΥορές, σΕ όριομένσυς δρόμους και περάσματα της πρωη;ϋοu­ σας, πιάνουν θέση γυναίκες πού 1ΤΟυλοΟν aτόν κοσμάκη αίιτό πού όvoμό­

g('n(Iis

ζουν καφέ μΙ γάλα, δηλαδή ποιότητας γάλα χρωματισμένο μέ τό K(XT(Jκ6θl τού καφέ τό όποιο ύxόv όΥοράοει άπό roός διαχειριστές Thw μεγαιων οϊκων ή <'.rrrό τούς καφεπώλες. Aύrό τό ρόφημα μπαίνει μέσα σ' (να πνεκεδέ· νιο σκεϊΊος, έφοδιοσμένο μέ μιά θράση γιό τό αιρβΙρlσμα και μέ μιά φουφού

γtι'ι νά τό κρατάει ΖWΤό. Κοντά στό μΙίφομό-Υαζο ή τήν παρόΥκα της πωλή· τριας βρίσκεται συνήθως ένας ξιJλινoς 'Πάγκος. Ξαφνικά, βλtπετε μέ KαrWAq­ ξη μιά γυναίκα όπό 11ς

,. :!-

f

~,.

Ι~:'" γ.-

,

r.;,;,,-

Hal1es

η έναν χομάλη νό έρχπαl καΙ νό ζητάιι κοφέ,

Τούς τόν σερ6ι'ροl,ιν μέσα α' ένα ότrό κείνα 1'(1: μεγάλα φλυντζάνια άπόφαΥlό­ ντσα πού τά όνόμασαν "genieux". Τά άξιο0t8ασrα αύrά πρόσωπα πΙνουν τΌv καφέ όρθια, μΙ τ6 KoφfVI ατήν πλάτη, έκτός καί άν Kσrαδεχτoίιν, σπρωγ· μένα άπά .ιιάν έκλεmυσμενη άπόλαυοη, νό άκοuμτrήσοvν τό φορτΙσ τους (ΠΌv πάγκο καΙ νά καGήσοuν κι αυτοί έκεί. 'Από,.6: 'Παρόθιίρα μου, στην όμορφη άπo6άθρ<;t ποίι κατΟI1<ώ (την άπο6άθρα τσίΊ' Λοόθρου, κοντα aτήν Ροπι Neufj, βλέπω συχνά αίπό 1'6 θέαμα σέ μιάν όπό ωίνες τfς- ξύλινες παρά­ γκε<; πού έχουν χτίσει άπό τήν Ροηι Neuf μΕ.χΡ1 οχιδόν τό ΛοΟβρο. ΚαΙ", μερικές

φορές, tfoo Callot.'V'J.

σκηνές πoιJ μ' εκαναν νό λUΠηθώ 'Πού δέν εΊμαι ό Teniers η (;

7Ας 'Πούμε, για νό: διορθώσουμε αύτόν τόν πίνακα πού έστησε ~άς άπoi­ σιος αστός το/) ΠαριοlOυ, δl'l τό πιό γραφικό, ή, καί\ύπρα, ,.6 πιό σιιγκινηη­ κό θέαμα εfναl Ιααι;; τ6 θέαμα τών πλαvoδίων πωλητριών, σrήν γOOV1ά τ6>ν

δρόμων, τήν ώρα 'Πού ΟΙ έΡγάτες πηΎΟ"ίνουν στη δοvΛεlά ,ou1) μέ τό ξημέρω­ μα: έχουν στην πλά'rη 'roVi) τό n.vειι:εδεv1Ο σκεύος και σερΒίρουν καφέ μέ γάλα «μέσα οέ 'Πήλινα δοχεϊα Υιό δυό δεκό:ρες. Ή ζάχσρη δiν tivo:t "αί πολλή ...• Ή έπtτυχfα, 'Πάντως, εiναι τεράστια- οΙ έργάτες .. βρηκαν περ100όηφη οίκονομΙα. δυνάμεις, νοοημΙά ο' αίπήν 1'ήν ,.ροφή παρά οέ ότrolαδήποτ.ε άλλη. Πίνουν, κατά συνέπεια, καταπληκτικές υοοότητει; καφέ, λένε όη αότό τΟύς κρατά συνήθως μέχΡ1 τό 6ράδυ. "[τοι, δι!:ν Τρώνε πιά παρά μόνο δύο γείψσrα, ,ό

Tρoφlς χα( ποτά

276

μεσημεριανό καΙ την βραδΙΝή

persillade ... ,.1OO δηλαδή

φέΤες κρύου 6οδινοΟ με

μαϊντανό κσίϊ.σδόξυδο.

wAv, άπό τό: tJέoαTaίI 180u αΙώνα, ή κατανάλωση του καφί αίιξηθη/([. τόσο. καΙ όχι μόνο aτό παρίοl /(af την Γαλλία ΈV γένει, αίrrό όφεfλεroι σrό δτι ή .Ευρώπη δlοργόνω(π, ή ίδια τήν παραγωγή TOU. wO oo ή παγκόσμια άγορά έξαρτώντΑV 6πOιW.lστι/(ό: σπ-ό τά καφεόδεντρα τών περιχώρων "111<; Μόκας, στήν •Αραβία, ΟΙ εύρωπαϊκές εΙσαγωγές ηταν άναγKασrlKα περιοριομένες. ·Ομως. ήδη άπότό 1712, είχαν tpιrrεl)Sti καφεόδεντρα ατήν 'Ιάβα- fjS., άπότό 1716 σrό vqoi Bourbon (την ~υπΙoπ)' τό 1722, στό νησί τής Cayenne (άρα

διέσχισαν τόν Άτλανπκό)' τό 1723~173σ. σrήν Μαρτινίκα- τό 1730, σrήν Tζσ~ μάlκα' τό 1731, στόν ~Aylo Δομήνlκο. A~ (Ιί χρονολογίες δέν εIνcl ΟΙ χρονο­ λογΙυ; τής παραγωΎf!ς. ΟΙ εlοαγωγis του καφέ τών νησιών στην Γαλλία άρ:χi­

ζουν στα 173~. ~Eπρεm. 'Ιό μεγαλώσουν τα Kαφεόδενrρσ, 'Ιό πολλαπλαοια­ στoUΝ. Στό 1731, ό πατήρ CharJeνoix έξηγεl: ... Κολακευεταl κανειι; 'Ιό βλέπει τόν καφέ νά πλoιrrIζεl τό νησί μας (τόν ·ΑγIΌ Δομήνικο]. Τό δέντρο πΟ'υ τόν παράγει yfνεrol ήδη τόσο ώραίο Ι .. ] οάν νά ήταν αίrrοφl)έ.ς aτή χώρα μας.

6λλά πρέπει νά τού δώο()υμε τόν καιρό νά έyκλψαηaτεT,.2<2, Τελειrrαίoς έπη. Λυς στiς ά'Υορές, ό ,;αφές: τοΟ 'Αγίου Δομηνίκοl) θά έξακολουθήσει νά έχει την μικρότερη ζήτηση καί θό εΙναl ό όφθονότ"φος όλων; κομμιά έξηνταριά έKα~ τομμύρια λίβρες παραγωγή aτά 1789, tvώ πενήντα χρόνια νωρlτερα ~ K(Πα~

νάλωση aτή .... lΞύραιπη ήwv κάπου 4 έιι:α-roμμόΡΙά λf8ρες. Ή μόκα έρχεται πάvrα έmx:εφαλi'ι!) ατήν ποιότητα κο.ί τήν τιμή, Μιτα ΟΙ καφέδες της ΊιiBας

1(1)"1 τού νησΙΟύ 8ourbon (καλή η'οlότητα: «μικρός ιι:αί γαλαζωπός κόKΚQς σάν τόν κόκκο τήι; Ίά6αςιο), κατόπιν τάπρoϊόνrα της Μο:ρτινίκας., τη!) Γουαδελο&­

πης. τέλος τοΟ Άγίου ΔoPIlvfKOU:!II3. Προοοχή πάντως: νά μήν StOYKriJvoupo: τΟ'υς άpιθμoUς ηΊ!) κο:τανάλωσης. 'Οποιοσδήποτε κάπω!) άκριβή!) VιΕΓxO!) έπι6αλλε, κάτι Tf;rc,02M, Στα 1787; ή Γαλλία εισάγει περίπου

38.000

τόννους καφέ, έπαν.tξάγεl

36.000

τόννους, καΙ

τό Παρίαl κρατά χιλίους τόννους Υιό δlκη του χρήση, .. 'Ορισμένες έπσρχlακέι; πόλεις δΈV δέχoνmι άκόμη τό καινούργιο ποτό. Στήν Umoges, ο! άστο! δέν πίνουν καφέ παρ6: ,φόνο Υιό φάρμακο», MΌVoν όριιη.ιένες κοινωνικές κατηγο­ ρίες-δπως ΟΙ Ιδlοκτη-τις 1'Φν ταχυδρομείων τοΟ Boρρi:ί- άκολουθούν

711

μόδα_

Πρέ:«εJ:, άρα, νά άνάζητηθοΟν πιθαιιοί mλάrες. Με τό OlαμεtOlι:oμlOΤΙKό έμπόριο της Μασααλίι:ις, ό καφές της Μο:ρηνfκας κατακτά την ΆναπΜή μετά

1'61730, εΙς βάρος 1'00 κ:αφt τής 'AP('Jefaςu-. Ή ΌΛΛCΙΝΔΙKή Έίοφεία τών '1ν· διών/ πού 1'ροφοδοτεΙ μέ καφέ την ΠερσΙα καί την μωαμεθανlJ(ή Ίνδία, ΟΙ όποίες εΤχσν μείνει πισrές ατήν μόκα, θό προσπαθήσει νά τοποθετήοιl έκti τά πλεονάοματά της άπό τήν Ίά6α, ~Aν προοθέοουμι; σreι 150 έΚα1'ομμόρια JΞύ-­

ραιτrαiων τά 150 έκατομμύριο μουσουλμάνων, ύπό:ρχtι tν WO!;t τrερl1TTώσεl, τόν 180 αΙώνα, μιά tv δυνό'με. άγορά 300 έκατομμυρίων όνθρώπων, περίπου τό ενa τρίτο τής άνθρωπότητας, οι όποίο] πινουν καφέ η μπορd νά 1TΙOUν σrό μέλλον, Πρόκειται Υιό μιά όrroψη, Ιτήν πράξη, ώστόοο, ό καφές, όπως καΙ τό τσάι, εχει ΥΙνιι ~θαolλ!Kό έμπόρευμαιο, μέσο Υιό τόν σχηματιομό

lTtpJOI)-

αιών. ·εναι; δυναμικός τομέας τοΟ καιτιταλιομου ένδιαφέρεταl Υιό -τήν παρα~

γωγή του, Υιό τήν διό:δοοή του, Υιό τήν έπlτυχΙα τοο. Aίrrό έχει ώς συνέπεια τόν σοβαρό έττηρrooμό της κοινωνικής καΙ πολιτιστικής ζωής του ΠαρlOlοΟ, Τό "Ι:ΙφWείo (τό μαγαζί Οπου πουλιέται τό καινοόργιο Ρόφημα) yfνεTOI ό τό~

πας σννάντησης τών κομψr.uoμένων καΙ τών 6ργόοχολων, μα καί τό χαταφύ·

Τeοφlς κα(

277

,

γιο τtiW φτωχΦν. ",ΦΤάνει ΚtmoΙΟς aτό καφενείο σrΙς δέκα τό 'Πρωί~, γράφει ό S~b3stfen Mercier και δέν φεύγει παρά σriς εντεκα τό βράδυ ΙεΙναl ι'j ύποχρεω­

Τική ώρα τού κΜιαιματος 'Πού tλtyχεται άπό 1'ήν άσruvoμΙα)' ~υμo:riΖU μ' ένα φλιιντζόνl καφέ μέ γάλα καΙ δειηνεί μέ μιά τrόσrα bavatOise.» , "Ενα ανέκδοτο δεfχvει τό βαΘμό βραδύτητας της διάδοσης τού καφέ ατό λαό, νQταν πήγαιναν τόν Cartouche Υιό έκτt.λroη (29 Νοψ6ρίου 1721), ό συνο· δός του πσό ετηνε ό Ιδιος καφέ με γάλα, 1'00 'Πρόmνε ένα φλwτζόνt; «'Αττά­ ντησε δη αότό δέν ήταν τό ποτό το\} και δτι θά προτφοϋσε bια ποτήρι Kpaoi

μΙ λίγο ψωμΙι26&

(

Τά διεγερτικά: ο[ δόξες ΤΌύ καπνού παμπολλοl ήταν σΙ λl6ελλοl tναvrfov 1'ών ΚΟl\lοόργιων τroτci}y.

KCntOJ<X;

έγρα­

φε δη Γι 'Λγγί\lα θα κατamΡεφόταν άπό ης Ινδικές της κτήσεις, σrήν πραγμα·

Τικό1'η1'α: άπό «τήν βί\ακώ&η ΠOλυrέλιJα τού 1'σαyιOίι:ι-:ιm. Ό S~bastierι Me:r-

cier, στόν νοερό του -πόσο νQιφό- πφίπατο πού κάνει σ' όλο 1'6 Παρίοl 1'00 2440, όδηyεrrαι ότrό ~αν ιιοοφό., ό όποϊος 1'00 λfu Kι:nηγOρημαηKά: «'Εξορί­ σαμε τρία δηλητήρια πού έοείς χρησιμοποιούσατε σννt:χώς: τόν l<άTlVό, τόν

καφέ, τό τσάι, Bό:ζσrε μιά BλaeEptl οκόνη μέσα σrήν μύτη οο:ς, που έκανε όλους έΟΟς τούς Γ(tλλOυς μΙ τήν έλάχιστη μνήμη νά χάσετε κι αύτήν πού

ε1'χατε. Κο:ίγατε τό στομάχι σας: μέ o!νσπvεuματώδη ποτά 'Πού τό κ-ατεοτρέ· φουν κάνοντάς το νά δουλεόεl γΡηγορότερα. ΟΙ τόσο ΣVνηθισμένες νευρικές σας όοθένεlε):, 6φt!λovταν if έκείνο 1'6 Θηλuπρεπέι; νερόπλυμα 1TQU Kαraσrpt;'

νε δλοοι; τούς τροφΟΟΟ1Ίκους χυμούς του ζωικού όργσνlσμοίl'.m."

Στην πραγματικότητα, κάθε ποΛιτισμός έχει ΆVάγKη άτrό ίroλυrελή τρόφl~ μα καΙ άπό μιά σειρά τονωτικών, «διεγερηκών». Στόν 120 καί 130 αΙώνα, εiναι

ή τΡέΜα τών μπαχαρικών και του mUEρJOiI" aτόν 160 αΙώνα, 1'6 πρώτο οίνο1TVtοματώδες έπειτα, τό τσάι, ό καφές, χωρίς 'Ιό υπολογΙοουμε τον καπνό. Ό 190<; καΙ ό 2Οός οlώνας θά έχουν ΤΙς καινούργιες τους πoλUΤέλεlες, τά καλά ή άπεχθή ναρκωηκά τους. Πολύ ώραίο 'Πάντως βρίσκω έκεΙνο τό βενετσιάνl·

κο φορολογικό έγγραφο

wIJ σrfς άρxέf; τού 170υ αΙώνα δlειJKρινjζει

λΟ]'10μό κα! όχι χωρ!ς ηνεϋμα ότι ό δασμός τrόνω aτά

μΙ όρθο­

acque gelate,

στόν

Kαφt, στήν σοκολάτα. στό afterba t6». κα; if άλλα ..bevande~; bτεκτεfνεται καΙ σέ όλα τά 'Παρόμοια εlδη, «inventdter ο da Inventai'5io, πού εφευρέθηκαν ή

πού πρόκεrrol νά έφευρεθoϋνm. Ό Michelet όm:~ βέβαια όταν tJλtπει

σrόν καφέ, ήδη άπό τήν έποχή τίις Άνη6ασιλείας, τό olvoπνtuvcrrώ&ς: ποτό

τής 'ετrανάστααηςm, άλλά ΟΙ σοφοί Ιστορικο; όπερ6άλλouν έξ Ιuoυ όταν μl~ λοΟν Υιό τόν Μεγάλο ΑΙώνα και Υιό τόν 180 αΙώνα, ξεχνώντας τήν κρίοη τού ιφέατοs, τήν έπανάuταoη τ06 oiνoπνεύματoς Kα{~ -πάντα μέ μικρό ε, τήν έrrα~ νόσrαση 1'00 καφέ. είναι άραγε αύτό έκ μέρους μας λάθος προοπτ/κης; Μοϋ φα(νεται δη μέ

την έπιδεfνωση -ή τουλάχιστον μΙ τήν OlJ\fiχιort- τών πολό οοβαρών δυσχε" ρειών ατήν άν~ίφεoη τροφης, ή άνθρωπότητα εlχε άνάγr;:η άπό ύποκατάστσ­ τα, σύμφωνα μ' lναν σrαθεpό κανόνα της ζωης της.

Ό καnνός εΤναι ένα άπό αύτά τά ι1πOKατάσmrα. 'Αλλά πιllς νά τόν ιmτα­ τάξουμε; Ό Louis Lemery, διδάκτωρ TiiS Ίατρικης Σχολής 'foii ΠαριOlοϋ, τ~ς Βαοιλlκης 'Ακαδημίας των 'E'ΠIOΤημΏV, δtν διστάζει νά μιλήαιι γιά 'Τόν καπνό

278

σrό

rraiM des atiments {17(2)

διασαφηνfζoννας Μι τό φαιό αt'πό "πρέπει vΆ

1'fafpvετo.r ~ άπό τήν μότη i} μέ τό κάπνισμα ή μέ τό μάσημα», Τό ίδιο καΙ τά φιίλλα τής "όκαι;, ι<αθci>ς ι<οί 1'6: φύΜα του μύρτου, -τό όποία «καταπραι}. νουν τήν πείνα καΙ τόν πόνο I\αi δiνoνν δυνάμει<;»' δtν μιλάει όμως: Υιό τήν

Κίνα, f.νώ κάνυ wαινlΥμό γιό τό δmO, 'I'l'Ού καταναλισκόταν από τούς Τούρ­

KOUI)

1ΤοΛ6 περισοότερο άπ' ό,η aτήν Δόση, άναφέροντόs το ώς ναρκωτικό

.tm:κΙνδuνo οτι)ν χρήση 'fou!l"19'}. Αύτό ποι} 'fa!) διαφευγει είναι ή τεράοτια mPJ1τtrεIG του όπϊου άπό τήν 'IvSfa ώς τήν Ίνδονησία. σt lναν από "ίΌύς κυριότερους άξονες έξάπλωσης του 'Ισλάμ μέχρι καί αύτη.; της Κίνας. 'Εδώ ή μεγάλη κσμπή θά σημειωθεί μετά τό 1i6S, τι'jν έπαύριο τής κατάκτησης της Βεγγάλης, μέ τό μονοπώλιο πού καθιερώθηκε τότε πρός όφελος τής Έται~ ριlας τών 'ΑνατοΛικών Ίνδιών (fast Indla Cornpany) tπi τών φUΤε.ιΦν τη!) 'ffcz.. πσρούνας, παλαιός εΙσοδηματlκης πηγής τού Μεγάλου ΜοΥγόλου. ~Oλα αt'ι· τό άποτελοϊιν πραγματικότητες πού άΥνοεί ό LaUϊs lCffiery σέ τούτα τά 'Πρ&~ τα χρόνια τού αIi.ίwα, καΙ μέ τό δίιαο του. Δt.v γνωpίζεJ άκόμη ούτε τήν Ινδική

κάνναΒη. Ναρκωτικά, τρoφtς ή φάρμακα, αύτές εΤναι οΙ μεΥάλες τrροσωmκό­ τητες lroίI θά tύ.ηθoύν νά μεταμoρφιOaouν, νό διαταράξουν τήν καθημερινή ζωή τών άνθρώπων.

*Ας μιλήσουμΕ μόνο Υιό τόν Kαrrνό, 'Ανάμεσα QTόν 160 καΙ τΌv 170 αΙώνα, ό κ:αιτνός θά κ:αιακτησει όλόtύ.ηρσ τόν κόσμο, καΙ η bτιτυχ(α του θά θνσl1Τολύ μεγαλ&rερη άπό τήν έmτιιxίσ τού τόαyωίJ "ΤΟί) καφέ. πράγμα ποό ί\W 1'tOh~ λά. Ό καπνός εΊναι Ινα φυτό ποό Kα1'όγε:rα] άπό τόν Νέο Κόσμο: φτάνοντας στην Κοίίθα, στίς 2 Νοεμθριου 1492, ό Κολόμβος Βλέπει τούς lθαγι;νεΤς νά κα· "fN!ζuuv τιWγμένα φύλλα καπνού. Τό φυτό θό

mpciot!

σrήν ΕUρι.iYnη μέ τό

δικό του όνομα (καραίβικό η ΒραζιΛιάνικο) Ύιό άρκετό καφό ώι; κμρlως άτrM σξιοπερΙεργο φυτό τών BoτoνIl<:&V κήπων ή γνωστό Ύιά τΙς Ιαματικές Ιδlότη~ τες ποο τov ό'πέδιδαν. Ό Jean Nicot, πρεσΒευτής τού Χρισnανικότατοι) (fres

Chretien} στήν ΛIoo6ώvα, τό 1560, στέλνει σrήν Αικατερίνη τΏv Μεδίκ:ων σκό­ νη ι<απνQU ώς φάρμακο έvσvr!oν της ήμJlφΑVίας, ό;ΙΦλoUΘώVΤΑΙ; σ' ααιό τΙς πορτογαλικές συνήθειες, Ό Andre TI\eγet, &λλος εΙσαγωγέας τού φυτού aτήν Γαλλία, βεΒαιώνει δη ollθσy&Vi1s της 8ροζιλΙας τό~ρηOtμσπoιooν Υιό νό έξα~ λεΙψοlJ'\l' «τoιJ<; τrεpπτoUς χυμούς τοίί έγκεφάλου:ι

κάποιος

Jaques

Gohoιy (t

1576)

,Στό Ωαρίαι,

'f(Oi) άλλο-G,

άtrlδιδε Υιό μιό mρίoδo aτόν κcmvό τΙς lδιό·

τητες πανάKε.ια~. Τό φυτό, καλλιεργούμενο σrήν Ίσπανία ή-δη άπότό 1558, διαδόθηκε yρήγo~ ρα στήν Γαλλία, τήν 'Αγγλία (1563). τήν Ίταλια, τά Βολκάνια, τήν Ρωσία. Άπό τά

1575 6ρΙσκεται

στ!ς Φιλπrrrϊνες, δ'ΠΌυ έφτασε μΙ τ6 ιγαλI6vι τηι; Mavfλας_'

ατά 1588, φrό:νει στήν ΒφτζΙνια, όπου ή καλλιέργειά του σημείωσε γιό πρώτη φορά άνθηση μόνο μετά τά 1612' aτήν 'Ιcrrrωνία ερχεtαl γύρω ατά 1590' aτό

Μακάο, ι'ίδη άπό 1'6 1600' οτήν Ίόσα, στό 1601' στΙς Ίνδfες καΙ 1'ήν Κευλάνη,

γύρω οτά 1605·16102'*. Ή δtάδοσfj αυτή tlvar άκόμη πιό άξJoσημεΙωτη αν ίιπoλoγίσm κανε/ς δη ό καπνός, στΙς άΡχές τou, δέν έχξι πίσω του μιδ παρα~

γωγό άγoρά~ δηλαδή l:ναν ποΛιτισμό, δτTw.::; ,-6 πιπέρι στό όπόμαιφο παρελ­ θόν του <την Ίνδια), όπως τό τσάι (τήν ΚΙνα), όπως ό καφέ!) {τό ΊσλάμΙ (Juwt; άκόμη ή σοκολάτα, ή Oπ-ofa εΤχε, σ-r-q Νέα ΊσπανΙα, τήν ίιπoσrήριξη ενός

...

-τrONτισμOίι ύψηλης -ποιότητας. Ό καπνός έρχεται άπό TOVς «άγρΙους:ι της >

Αμερικής" χρειάστηκε Aoιτrόν νά έξασφαλΙσοlJV τήν παραγωγ;) τού φυτου

Τιμιφέςκαί

279 Ι

npfv όϊroΛαuσoυν τΙς χάρες 1'OU. 'Αλλά, μοναδικό πλεονέκτημα, ό roπνός διαθέτει μεγάλη tίιελιξia ι:aί 'Προσαρμοστικότητα στά 'Πλέον διαφορετικό κλi· μστα καί έδόφη, κι ένα μικρό κομμάτι γης άρκε1 για νά tξασφαλίαι:ι μιΆV έ;τι­ ιςερδή συYKO~J§ή. Στήν 'ΛγΥλ(ο, Γι Iδιαrrέρω<; γοργή διάδοσή ΤΟΙΙ εγινε άπό

Ι

j.lιιφoχωΡΙKoυςW. Ή Ιστορία του εμπορευματοποιημένου KU11'II'Qi} δtv άρχΙζεl νό δισyράφεrαl τφΙν από τά πρώτα :χρόνια τού 170υ 01ώνα aτήν λισαθώνα, σrήν Ιε6lλλη και κι)ρίως οτό Άμστερvταμ. μnλονόπ ή έrrITυχία l'οΙ:Ι ταμπάκου 'ΠΟύ άναρρο­ φσύσσv σπό 1'ή μύτη είχε άΡχΙσεl τουλάχιστον άπό 16 1558 ιι:ιόλας σrήν Λισα· 6dwα ••λλλά όπό τούς Tptic; τρόπους χρησιμοποίησης του Kι:rrJνO/) (πρέζα,

κάπνισμα, μό'οημα), ΟΙ δυό πρώτοι ύπήρξαν ΟΙ 'Πιό σημαντικόΙ Ό «καπνός σι σκόνη. θά yvι.ι;φrσεl γρήγορα διάφορους τρόπους ΧΡr'ισης άν6λογα μΙ 1'6: πρoσnθέμενα ουστατικά: μόσχο, άμθαρο, περγαμόντο, πορτοκαλαvθό, θά

, Ι

'.

ό'πόρξεl κσπνός «Ισιτανlκού τύπου_, καπνός μΙ «άρωμα τής Μόλτας .. η μέ «άρωμα της Ρώμηι;;"ι JtKaf διάσημες "UΡΙις θό άνcφΡοφοοοαν τόν ταμτrάκο σπω;; καΙ ΟΙ μεγάλοι σρχοντες_. ruyχρόvw;, συνεχlζεrαι ή έτTlTuχία τού «K(J'w

ι r

Ι

Ό wθυμoι; π6rη". τού j. Ιey5ιer (1629) μέ τό ο{;νΨΥσ του IiλαιιQ Kσπrιmή: π(πα, καπν6ς, μεγάλα oπ(pra κaf μΟ'}'Κι.ΤΛι. "AμΣUpvιaμ, Rijksmuseυttι. (ΦωτoypαφTι:r 'Τού

Mouot1ou).

1 eoφfς καΙ ποτά

280

moo γιό

κάπνισμα:., που γlνovτaν έττf μεγάλο διόσrημσ με τήν mncx' άργότt~

ρα, fpχovroI τά 1J'Οt"ρσ {τά τυλιγμένα φύλλα φηl
πού κάπνιζαν σΙ Ιθαγενείς της !απαvnι:ή.ι; 'Αμεριt<ης, τά όποία δμαις δέν θρη­

οον tφεσως- μιμητές στην Εόρώπη έιςyΌS άπό την ΊσπανΙα, (1101) ό Savary άναφέΡει σάν κάτι τό mrάvlo καθώς φσ:Ινεταl, αι)τα τα φύλλα του κουΒανέζι­

κου καπνού "πού ι<σnνiζovrσl χωρίς τriπε<;, τυλιγμένα σέ μορφή xωνlων .. 1~. ή l:πrruxfa OUνεχΙσrηKE όργότερα μΙ τά τσιγάρα. Δiν &Πάρχ-εl αμφι60"λiα δη τά τεΛwταία αύτό: έμφαvlζoνταl οτόν Νέο Κόσμο, δπου fvα γαλλικό ίnτόμνη­ μα τοΟ 1700 ιmιoημαίνεl «την άτελείωτη ποσότητα χαΡ7l0ύ:ιο πού ι:!oάyεroι

άrrό τήν Είιρώπη Υιό "το6<; μHφo~ κυλίνδρους όπου περιτW.ίγoυν τόν κομ­ μένο κσπνό Υιό νό 1όν κσπνfοο\,lV:ΙΟ • Τό τσιγάρο θό διαδοΘεί μέσω 'ίστrαvΙας την tπoχή τών Nmτoλεoντε-ίων πολέμων: εmlφσrιl τότε ή συ\ι'ήθι;:ια νό τυλί­ γουν τόν κατινό Τόυς μέσα σ' εvu χαρτί IlIfl:po6 σχήμιrτ-oς, τό ΡΒΡε/ίΙΟ. Ύστε~ ρο, τό p3pelίto φτάνει στην Γαλλία, δUΌυ κφδI~ι την τrρoτιμηση των νέων.

Στό μεταξύ, τό χαρτ; λεπταΙνε. καί τό ΤΌ1γόρο γivετσl την .έποχή τού !'ομανη. ομού τρiχoυσας χρήσης. Ή Γεωργία Σάνδη, μιλωνrας Υιό τόν γιατρό πού ΠΙPI1JΌιήθηKε τόν Musset aτήν Bενεnα: λέει: ι'·Ολει; οι πίπες του δΙν ό:ξι'ζσlJV

οΙΠε {να ΤαιΥάρο μου ••.'!Ο1 ΟΙ τη>ώrυ; χρήοειι;; τού Kαmιoυ μάς εlνcι!

)'Vt'.OO1'is άπό τΙς αύoτηρlς άπαΥο­

ρWooς των κu6φνήοεων (πριν άynληφθoίiν .ίς όρκετό έ:πlκερΜΙς; διινατότη­

τες φOΡoλOΎ!ι«tlν -προσόδων: ή 'Εφορεία KQ"lTVQίI έγκαθιδρμθηκε aτήν Γαλλία στά 1674). ΟΙ όπι;ryoρεόσεις αίιτές κάνουν τό γύρο της γής: ΆγΥλία 1604, Ίαπωνία 1607-1609, 'Οθωμανική αότοκρατορΙα 1611, Μογγολική αίrrOKρατO' ρΙα 1617, Σουη&Ια καΤ Δανίο 1632, Ρωσία 1634, Νάπολη 1637, IIκ:FλΙα: 1640, Κ/να 1642, Παπικά κράτη 1642, Έκλεκroρά'ro τής ΚολωνΙω; 1649, Βιιρτψβέργη

1651302. Ένν"οι:1ται δη εμειναν άνεκτέλεσrες, Ιδιαπερα σrήν Κίνα, όπου άνα· νεώνovταν μέχρι τά 1776. Ήδη άπό.ό 1640. ατό Τche·/i, ή χρήση τού καπνο() είχε γΕVΙKευθι;I. Στ6 Fou",}(ien (16G4}, σι<αθένας μιό μακρυό πίπα ατό στό­ μα, τήν ΆVΆ6εl, εΙσπνέει καί tκτινέtι τόν KΑΤΙVό. • Τεράστιες έκτόσεις φuτείιo­ vroJ μΙ Kιmvό πού εξάγεται άτt6 τήν KIvα πρός τήν ΣιβηρΙα και τήν Ρωσία.

ill'

~Orαν τελε,ι.U\l&I ό 180ς αΙώνας, όλοι καπν!ζσuv στην Κίνα, άνδρες και yuναϊ~ κες, μανδαρiνOI καΙ φτωχοί, καί _μέχρι τά μικρά άyόptα δύο mSap&v μπόι. ΠόoO~y'pήγoρα άλλ((ζονν.,ό ι'}θηJ~, θαvμάζει ένας γραμματισμένος του Tche· Κίarιg>"'. Τό fBIO, άπό τά 1668 κιόλα1;, κα! στήν Κορέα, σπου η KατrνoKαλλ!έρ~

γΕια clxt εΙσαχθεί άτrό την Ίαπωνισ γύρω σrι;i 1620:ι0s. M~ως κα; στήν Λισα­ tkί;ινα. τόν 130 αιώνα, τά χσ:μίνια δέν ρουφούν ταμπάκο; ·Ολο τά εΙδη KQw πνο&, όλοι ΟΙ τρόποι χρήσης του, γίνονται Υνιοστοί καΤ άπoδειcτoί σrήν Κiνα, ΣVμπερlλαμ6aνOμi:vης ήδη 6πό τόν 170 αΙώνα κατ της KστΑVόλωσης ένός κα­ πνοΙ; άναμεμειyμtνoυ μέ σmσ, ό όποίος έρχεται ύπό τήν Ίνδονησία καΙ την

Φορμόζο, μέ την φρoV1'iδα της

Oost Jndisr:hc Companie. "Τό καλύτερο έμπό·

ρευμα ποό μπορεί κανε!ς νό φέρει στlι;: 'Ανατολικές 'Iνδίεs_, έη'οναίιαμ6άνει

μιά άνακοίναιαη τού

1727, .. είναι

ό κατινός σΙ οκόνη, τόσο της Σε6iλλης όσο

καΙ της BραQλΙαςlO. "Omιwδήπoπ:, ούτε στή\ι' Κίνα οίπε σrIς Ίνδίες θά παρα­ τηρηθεί αόrή Γι δυσμενής διόθεση πού ό ωηνός (τοuλόχιστον ό Kαιrvός για κ:ά'trνισμα, 6χ: Υιό άναρρόφηοη} γνωρίζει KσrrOlα στιγμή σrΉV Εόρώπη. τόν 180 αΙώνα, πράγμα γιό τό όποίο εTμασrε άνεπαρκώς πληροφορημένοι. Δυ~

ομένι:ια, tννodΤQI, οχετlκή: μηπΩS δέν 6λrnoυμε, τόν ι<αφό έκεινο, aτήν Boυpγouνδlα δλOUς τοός άγρδτες \Ιό έπιδίδονται μέ ε.ύχαρlστηση σrό κάτινl~

Τρaφfςκαι

281

σμcrιπ, ή όλους τούς πλούσιους της 'Αγίας Πετρούπολης; Στά

1723

κιόλας, ό

καπνός της Βφτζίνια καί της Maryland, πού εΙσάγει ή 'Αγγλία γιά νά έπανεξα~ γάΥει τουλάχιστον τά δύο τρίτα του στήν 'Ολλανδία, Γερμανία, Σουηδία, Δα~ νία άν~pxεται σέ 30.000 βαρέλια τό χρόνο καΙ άπαιτεί τΙς ύττηρεσΙες 200

πλolω,rσιι. Πρέπειπάvrως νά άναφερθούμε καΙ στήν αύξανόμενη μόδα πού Kσταλoμ~ Βάνει τήν 'Αφρική, όπου ή tπιτυXIα τών χονδρών δεσμίδων μαύρου καπνού τρίτης ποιότητας μέ έπίστρωοη μελάσσας δέν παύει νά ζωογονεί ώς τόν 190 αΙώνα ενα ζωηρό έμπόριο άνάμεσα στήν Bahia καΙ τόν κόλπο τού Benin, όπου διστ!lρείταl σέ ένέργεlα τό παράνομο δουλεμπόριο Νέγρων ΠεΡΙπου ώς τό

185(fIW.

282

283

(

.., '

,

,/

i

Ι ; ..,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΈΤΑΡΤΟ

,

1]

Τό περιττό καί τό συνηθισμένο: κατοικία, 1] ενδυμασία καί 1] μόδα

τΙς 1ro:ραypόίpOU':; ΤΟ!) πρσηγοvμέvοu ια:φσλαΙου -lnτό τήν κ:αταvάλωση roϋ εφΕ(Ποι; ώς τήν κατανάλωση τού KClΠVQi'l- προοτταθήσαμε να δια­

Σ

κρfvoυμ.ι; τό περrrτό άπό τό συνηθισμένο. Γι6 νό: όλοκληρώαουμε. αότό τ6 τοξΙδι, μένει νά OGχoληθoυμε μι.6 θέμα της KαTOI+doς καί της ένδυμασίαι;.. άλλη μιά ευκαιρία όντιυαράθroψ; πλουσίων και φτωxQw, Πού όλλου Γι ποl,υ­ τέλεια Εχει τόση έλευθερΙα έΠΊλΟ'i'ης, Άv όχι στήν κατοlκ(α ι .ήν bτfυλωση, τό ροόχο; ιό πεδίο αυτό τής όνήκει δικαιωματικά. Μιά άκόμη ευκαφrα άντιπα· ράθ.εσης άνάΜWα ατούς ΊTOλmOPQuς; κάθε 1ΤοΛπιομός: κοΙ διαφορεηκή λίιση.

ι

284

ΤΑ ΣΠlΊΊA Σ' ΟΛΗ ΤΗ ΓΗ

Βναl1Τολό δόσκολο νά ξεχωρίσουμε οτά: σπίτια άπό τόν 150 d>I,; τ6ν 180 αΙώνα

όρισμένα κοινά χαρακτηριστικά 1Τ'Οό ν6. μας TfO:PtxOU'>' άδιάσασrα <πoΙXεiα. Ε1ναι άδίινατov νό παρατηρήσtt κανείς καΙ νά σι;γΚ:ΕVΤρώσει όλα οίιτά τό σrOIχ:UO,

ΕίΙτυχώς irotJ σrό:

99% των ΠEpιτrτώσεων ίό σπίΤ1α κρατάνε Υιό χρόνια καί

ΟΙ έξελίξεις cfVat τουλάχιστον όργές. Σνντηρημένα η άνακωνισμένα. πολλά Q1TiTIO' μάς μιλoUΝ τόοο Υιό τόν 180 000 καί Υιό τόν 160 ή τόν 150 αΙώνα tl:af όκόμη πιό παιιά. Παράδε!)'μα ή Χρυσή 'Οδός τοό Hradschin σrήν Πράγα- ή ή S3ntilla:nit, τό θαυμάσιο χωριό κοντά σrό Santander, Περαοτlκός: σπό τό Beau-

vais τό 1842 κάποιος έ'πΙOKέmης ι)ποσrηρiζεl ότι κσμμία άλλη πόλη δέν διατη­ ρησε τόσες πσλιέι; ΚQTQlκίεs, καΙ μιλόεl Υιά tό,,(ηφlά σαρανταριά ξύλινα σπίτια πού ΧΡόνοr.oΥο(ινταl όπό τόν 160 κα[ τόν 170 αJΦνα.ι. 'Εξ άλλου, κόθε σπίτι ΧΤΙζετCil ή ξαναχτίζεταl σύμφωνα μΙ τrαραOOσIOKά upότI..rrJa. 'Εδώ, περισσότερΟ' ότrό .κάθε όλλη φορά, γίνετσι αΙσθητή ή δύναμη έκ.εfνοu

rrotJ 1ψΟηγήθηκε. ·Οταν έγινε aτήν Valladolid Γι CtvQΙΚΟδόμηση των

σrnηων τών πλουσίων μετά

Tr\V

τρομερή τruΡKαylό τού

1564, σΙ έΡΥολάθοι

ά'πευθόνθη"ov οέ οΙκοδόμους, ΟΙ όποιο) χωρΙς νά τό συνειδητοποιο6ν ησι;ιν φορεΤς τών παλιών μωαμεθανικών τεχνικών. 'Εξ συ καΙ τό γνήσιο όρχαl'κό στ@, πού έχouv τά καινοίιργια και τόσο ώράια έκεϊνα οπ!ηα. 'Ωστόσο, ΟΙ συνήθειες καΙ ή παράδοση εlναι m:rvrαxoi> τrαpoUΣΥ;: ειναl παλιές κληΡόνο­

μιές τίς όποϊες Kαvd;; δέν αποποιι::Ιται. Δέστε τrώς '1'ά σπίτια '1'00 'Ισλάμ κλtΙvo· νται στόν έαιπό τους. Πολύ σωστά λέει έκεϊνos ό ταξιδιώτης Υιά την Περσία το;) 169"Ι ότι όλα τα εί'moρα oπfTIti cέxouv την Ιδια όρχrτεκτοwκr\. 'Υπάρχει

σχεδόν πόντα στή μέση τοί1 οΙκοδομήματος μια τετράγωνη αωια 30 πφf110υ ποδών, πού έχει στό κέντρο της &να άνοιγμα γεμάτο νερό σέ σχημα μικρης

τεχνητής Μμνης, μέ χαλιά γύρω)'ύρω:ι. 3 Ή διάρκυα αόrή άτroδειχνόεται άκό­ μα mό άληθινή Υιό τοος χωρικούς σ' όλο τόν κόσμο. Παρακολουθώντας τό στήσιμο της λεmης ξUΛOδt01α" γιό τό χτΙσψο ένός φτωχου άγραιόσπιτου τομ caboclo, O'Tijv περιοχή της Vitoria, ΒορεΙως του pfo ντt Tζαvί;ιρo, ατά

193]4, ttVΙXI οάν νά lχoυμε στά χέρια μας ένα δlσχΡσνικό τεκμήριο 1'6 όrι'oιo θά ΙσχύΩ επί έκατοντάδες χρόνια άτrό σήμερα. ΕΤναl δτrως άκριβά><) καΙ ΟΙ απλέ.., σκηνές τών νομάδων, πού δlασχΙζουν τούς olΆWες χωρΙς άλλαyiς, ύφασμένει:; συνήθ.roι; aτόν Τδιο πρωτόγονο άργαλειό όπως άλλοτε. Μέ δvό λόγια, ένα cστrfrι .. διαρκεΙ, δποlj καΙ vό βρίσκεται, καί δiν "Παύει νά

εΤναl μάρτυρας σrό άργό πέρασμα τ<ί:>ν πολιησμων,

Kaf τών πολιηστικων

οτοlχεΙων πού έ"ιτιμένOUΝ πεισμαηκά νό διατηΡοόνται. νό σuντηΡΟiίvrαl καΙ

νά brαναλαμ6άνσνταl.

Τά πλούσια o!κoδfJμικά 'ύλικά: ή πέτρα καί το τσύαλο Ή έπανάληψη εIvαl περισσότερο φνσική όσο τά οΙκοδομικά ύλlκά πoρσuσlά­ ζουν έλάχιστες Slαφopts, καΙ όσο Γι χρήση τους γίνεται γιό κσθε περιοχή άνα­ γκασπκ:ιΊ. Α&rό βt6αια, δέν σημσίνεl δτι φπολιτισμσί ζουν Kό"rω άιτδ τήν

285

Δρόμος σro OcJ(r, γύρω σrά 1659. ΣπΙτlσ άπό Toiί6A(J, {ύλη", πυρn(lυΡόφl,λ.1π. '{(πμ....·

m 7ιίμπαvσ σιdVΗTζl.

"ΑμοπΡντ{ψ, RίjldmUSf!!Iffi" {ΦωnηΡοφίa 7()U MOI,(}f'invJ.

286

όπόλιrrη έπιταγή τής: λαξεVΤης πέτρας. τov τοόβλου, τού ξύλου, ή τοΟ xώμσ~ τος:, 'Ωστόσο ό KαrανσyKoσμός ύπάρχει καί διαρκεί, «'Επειδή άκριβώς λεfπεl ή πέτρα», σημαώνει ένας ταξιδιώτης: 16.ς πρoσθέσQιιμε.: καί τό ξύλο!' «στην Περοία, ι'ιναγκάζοvrαl νά χτίζουν χωμάηVOUς τοίχουι; κα! σπίησ». Πρόκειται στήν πραγμσηκότητα γιό σπΙηα άπό τούβλά, κομμιά φορά ψηvένά σrήν

φωτιά, οl)νή9ως όμως ξεραμένα στόν ηλl0. "οι πλούσιοι έξωραiζoυν αύτσύς: τούς Tofxous άπ' έξω μΙ l:να μείγμα άοθέστη, 'Πράσινου της ΜοσχοβΙας καΙ γόμας 'ΠΟύ τοός KCtνξl νά άοημΙζοuν~S. Δέν παύουν, ώστόοο, 'ιό είναι πλίνθι" νοl 1'Ofχoι. Ή γεωγραφία

1'6

έξηγι:ϊ αίιτ6, άλλά δέν τά έξηγεΤ όλα. Τόν λόγο

άπό έδώ καΙ πέρα εχοιιν ΟΙ άνθρωποι, ~Oταν δέν μπορούν νό πληρ
&λλων ίiλικών, άλλά σΤa:ύς Μάγια μόνο

w

αστφοσκοπεiα:, ΟΙ ναοΙ καΙ 1'6

σrάδια !:χουν αύτό ιό προνόμιο. Ό ταξlδιιbτης μτroρετ να φανταοτεϊ τrλάϊ σ' αύτ&: τό μνημεία, τΙς καλύΒες τών όπλων άνθραιπων άπό ξερόκλαδα καΙ -πλΙl.ι6oυς όπως έκεϊνες που βλέη'οιιμε <'Ακόμη καΙ σήμερα, γίφω άπό 1'& έρεΙ~ πια τού Chichen Itza ή τού Palenque, σrό Vαι:afan. "Ετσl και aτό Dekkan τών

Ίνδιων, ή rrολuτελής αρχιτεκτονική 1ήι; πέτρας τών πόλιωΥ μt όρθογώνιο σχεδιασμό φτάνει -πρός 60Ρράν ώς τά μαλακά χώματα τής πεδιάδας τοο Ίν~

r

δού καί του όγγη.

'

Στην Δύση και ατήν Μεοόγειο, πέρασαν αΙώνες πρίν σrύθφOΠOlηθεί ό ΠΌ­

λmσμός Τι)ι; πέτρας. Xρειάσrηκε πρώτα νό εκμεταλλειιτnι)ν τά λατόμεΙά, νό διαλέξουν τίς ηέτρες πο(; τφooφέpoνrαι Υιό ί:mξεργασία καί πού σκληραI~ νουν άργό-rφα aτόν άέρα. Χρειάστηκαν m.ενδόαιις αΙώνιον όλόκληρων. 'Ολόγυρα aτό Πι:φιοl, ίtπάρχoυν άvo:pίθμητα Λατoμεiα αμμόλιθοu, άμμοιι, άKατέρyασroιι άο6ωτόλlθοιι ή γυψόλιθου_ .. Ή πόλη ίmέσκαψε έκ τών πρo~ τέρων τό θεμέλιό. της. Τό ΠαΡΙΟ1 χτίστηκε πάνω σε ..w.iliPJG όρύγματα, ",άπό την περιοχή n:ιίJ ChaiHot, ,..,0 Passy Kaf τομ παλιο6 δρόμου της Όρλεάνης, ιός τό υροόοηο Saint-jacques, την όδό de 1<1 Harpe καΙ σχεδόν όλη τήν όδό de

Toιirnon:tt., "ης τΌv Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, γινόταν εύρεία,έκμετάλλευση π:ιο

σKατέργo.σrOΙΙ άσΒwrόί\lθου, τόν 6UQiov 1Έμ(rχ1ζι:xv σroύς σrσθμoυς τιΒv ,ια~ ιφυνών πφlχ<.Ορων μΙ πριόνι καί στήν συνέχεια τόν μετέφεραν σΙ όλόκληρο

τό Παρίσl πόνω οέ μεγάλα φορτηγά 6μάξια ζευΥμένα σΙ ζ(hα, Μή γελιόμαστε ωστόσο άττό παρόμοιες σκ:ηνΙς: τό ΠσρΙοl δέν ήταν όνέκοθεν μιά πέΤΡ1νη τtόλη. Θά xρειασrεί νό δoσλtψoιιν γι' αυτό άπό τόν 150 αlώvo καΙ πέρα, σμήνη ξUΛOOργών άτrό 1'Ι}ν Νορμανδία, στεγά-δαιν, αιδεράδαιν, χτιστών όπό τό Ιίmοusίn (πού ήταν γεροί δσυλευτάδες), ταπετσ1έρηδων εlδιwών γιά λεπτε1'riAετrrες έργαοίες, αμέτρητων ΥιιψαδόΡων. Κάθε 6ράδιι, τόν καιρό τού S;!ba~ stien Mercier, μποροΟσε κανείς είΊκολα νά άναγνωρίσει τό δρόμο ποό 6KO~ λouθoύOαν αίrroί ο! Υvψαδόροι Ύ'ά νό πάνε ατά σπ1τια τοιις, άτrό τα ίχνη πού

άφηναν ΟΙ άσπρες τους 'Πατημασιές', ~Aς μήν ξεχνάμε καΙ πόσα άπό 1'6 σmrια oύrα ήταν Xηoμi:vα μέ πέτρινο μόνο τό !σό~IO, ενώ τά πάνω πατώμαη.1 έξαι<ολοvθοοοαν νά εΤναl ξύλινα, ~Oταν ξέσrrασε ή il'UpK
287

ί

'Έν(1 μ~6.1c χωριό

Kovrd

σrήν NupξpBtpyη_ σr&-

pσνrcριά άmS Υά άπoiα με

άπό f(εpαpίOtcr (τά

dpywptva

fftO

KaAafJiVra

κσπαυ πιvήνrα σπίτια, μια 0<7-

<ινοιχτ6χρωμα)· δύο μύλω (6 ΖνΟ) μΙ δύο τpo);'OIίS). ΛιΒάδια κα'

χωρ6φισ, ηφιθάΊJιυ τα χωριό

ω, Hochbal1\-vf'!sen

16()(}:

σκεπή (ro π/δ σκο(ιρα), μιά δεKσptά με OKεπιj

lvar;

φράχτης άπό πασσάλους. (H3Iιpfamf

NOrnberg).

ρια ... Τ6 έλάχlσro: πέτΡΙΥΟ σπίηα στάθηκαν οι KιιματoθΡO:ίιCΠει; πού εμπόδι­ σαν τήν φωτιά vό: πι;Pόocι. ιιΤό Peti! ChAtelet, που ήταν γερά χτισμένο., ση­ μειώνει l;νoς μόρropας, <ιεσωσε την όδό de {a Huchelte καί μία πλt:μpό: ηίς

Ι Ι

όδου Galarιde"lI,

'EWI, τ6 Παρίι;ιι παρέμε.ΙΥε Υι6: πολυν καιρό μιά ξ(Wvη πόλη όπως και τόσες άλλες, όπως ή Troyes, 'Ποό ί'.αμπάδιcroε μεμιας όταν ξέσπασε ή μεγάλη πυρ­ KαylQ: τού 1547, &ιτοος ή Dijon, ή όποΙα tlxt ακόμα τόν 170: αΓώνα ξίιλινα σπι· Τια μέ καλαμένιες σrέγες. Μόνον τότε ή πάρο θά έ:r;IBόλει τήν κυρlαρχΙα της

Ή κατοικ{α, ή I::vδυμασία καί ή μόδα

288

ι<αl μαζί μΙ αύτήν, τά κερο:μίδια, !διως τά έ'Πtχρvσωμένα, πού κάνουν τότε τήν

έμφόνιοη τous<J. Στήν Λαιρραfνη. τό σπΙησ;ών πόΛεων ι<αl των χωριών tlvcn σκεπασμένα μέ ξύλιvες πλάκες, ένώ τό KUAIVCPIl\6 κφαμfδl θό: άργήσεl νά UIOSεTflBri, παρ' όλο πού μιά ριζωμένη μό έσφαλμένη δoξc:ισiα θέλει vΆ βλέπιι

ο' αυτό τήν έ"rfJ6iωση τής ρωμαϊκής έποχήςΙΟ. Σέ: όΡΙOμέvα χωριά "IΌD \'νΘHε~

rau,

κοvrά ατό

Main, θό ιivαyl\amOOv τόν 170 αiώνα νά άπαyoρεύσouν τό t'11f\TltQV μΙ άχιιρένlα στέγη ή έστω καΙ μέ ακανόνιστα ξύλΜΧ •Ασφαλώς Υιό τό... φόβο της τπ.;ρκαγιάτ;, ο] πυρκαγlές είναι τόσο

σκbrασμα τών κεραμΙοισ,

συχνές στήν Σαβ01σ, ό)στε ~ κυβέρνηση τσΟ 6ασιλια της Σαρδηνίας προτείνει, στά νά μή δίνεται βοήθεια σroι'lς πυροπαθείς, ~mrr; πόλεις, τίς κωμοπό­ Μ;ις καΙ στά κεφι:ιλοχωΡIQι>, έκτός καΙ άν ΟΙ κσινοίψγιες σrέyες εΙναι όπό "ε­

1m,

ραμίδl η όπό οχιστόλιθοl1. Με αιιό λόγια, ιΊ χρηοιμοπσιηΟΓ] τής πέτρας καΓ του κεραμιδιου γίνεται εδώ καί ΚξΤ μέ τόν καταναγκαομό, καΙ άσφαλώς, μΙ τό δέλΕαρ τής άνταμσιβής. Ή κεραμιδένια σrέyη παραμένει τόν 170 καΙ 180 αΙώ­ να τό <,οίψ6ολο της WΖΩίας# σιΙι πεδιάδα τού Saόne, και στό 1815 άκόμα

όποτελεί τήν έξαΙρroη στην όγΡΟΗκή κατοικία τη!) Γαλλ.ίας.Η, Στό μουσείο τής Νυρεμ6έργης, ένσ σχέδιο πού fmOpIBflfi μέ ακρίβεια τις κ<ποικί,ες ένός χω­ ρlοΟ, χρωμστίζεl μέ ..-όκκιvo ης κεραμιδένια; στέγες, μέ γκρΙΖ:ο τΙς. καλαμένιες· α&τός ι;:1vαι, δίχωι;: άλλσ, ένας. σίγοι;ρος τρόποs γιό να διακρίνει κανείς!κ τώv 1Tρorέρων τούς ψτωχοός όπό τούς πλούσιους χωρικούς.

Οότε τό τούβλο γνωρίζει όμέσ~ τόν θρίαμβο. 'Από τήν ΆΥγλΙσ ώς τήν Πoλωvίσ &rraKDBJaτG συνήθως την άΡχlτεκτovlκή του ξύλου. Στην Γερμανία, ή έτητυχία 'Γου 6ρχίζεl1Τρόωρα, ήδη σrrό τό

120 αίώvo, &ν Kuf μέ αργό βήμα­

το,

Τήν ώρα πού τό Παρίο! μετατρέπι;ται σt πέτρlνη πόλη, τό Λονδlνο υΙοθετεί

τήν tπΌxή τής 'ελισάΒετ τό τούΒλο. Ή μεταμόρφωσή του Θα έmτtυχθεl μετά τήν πυρκαγιά τού 1666 ή όποΙα άπο'Ιέφρωοε τά τρία τέΤαρτα της πόλης, (πάνω άτrό 12.000 oπfτια). 'Ακολούθησε ή μαζική καΓ αKα1όσrαιη άνοlκοδό­ μηοη πού καμμιά δύναμη δέν θά tmopoDOt νά ΑVΑΧσπ!oεr. Τό ίδιο καΙ σrό ·Aμσrερνταμ, όπου τόv 170 αΙώνα όλες ΟΙ KαινOιJργlες οlκοΟΟμές γΙνovrαι μέ τοίι6λο. -Ενα τοϋ6/ιο μOΙψ1σμένu άτrό τίς προοτατευηκές έπIKαMψ~<; με πΙσ­ οα, τό όποιο έρχεται οΙ άvrfθwη μέ τ6 Μ:υκό ταιν πέτρινων άετωμάτων και γεfοωv, Τό ίδιο συμ6αΙνεt καί οτήν Μόοχα, δπου τό 1662, τά σnfrlα είναι άκό­ μη ώς επι τό πλείστον ξύλινα. 'Ωστόσο, εδώ καΙ χρόνιο, ιιεπε ό:πό ματαιοδο­

ξία, είτε Υιό μεγαλύτερη άοφάλεια άπό τίς πολύ συχνές "ιφκαγιές", χτίζουν «άρκετό: σπίπσ» 14 μΙ τοΟΟλα. Έτσι, μέ τήν πάροδο τ06 χρόνου, τά οΙκοδομικά ύλlκά διαδέχονται τό ενα τό άλλο, σημαδεύοντας την τroρεΙα τής προόδου κσΙ τής εύημερίαι;. 'Ωστόσο, σχεδόν παντού, όλα τά υλικά συνυπάρχουν. Στήν Κίνσ, π.χ., πλάι aτό ξόΑο 'ΠOι,J χρησψοποι:είταl έν (iφθoviQ καί στΙς πλίvθoιις, τό τoCιβλo Kαrέχει σημα­ ντική θέση υτήν σiκιακή άρχπεκτσνική τών πόλεων κα! μερικών τrp<.t\tOjJroQ· καιν έπαρχιών. Τά τείχη τών <τόλεων Υίνονναι συχνό -άπό το66!ιο, ΟΙ γέφυρες άπό πi:tρα καί όρισμf:vol δρόμοlεΤναl λιθόσrρωτoι. Στήν Καντόvα, το- χαμηλό καΙ μονόροφα t'11riTIQ, πού άποτελούν κανόνα oτr}v Κίνα, εΙναl πολίι fλαφρQ χησμέvα, σχεδόν χωρΙι:; θεμέλια, μέ άψητα η ψημένατοuθλα, σοβατισμένα μέ άχυρο καί ό:06έσrη, O(rτε πέτρα ούτΕ μάρμαρΟ': αότά εΤναl UPIYKfΠIKr} πολυ­

τέλεια. Στόν τεράστιο mpieoIιo 1ioίI ΠεΡΗ,λείεl 'Ιό άνόκτορα το!) Πεκiνoυ, ΟΙ έξtδρες, οΙ σκάλες καϊ τά κλιμαKoσrάσlα όπό άσπρςι μάρμαρο διαδέχοννσι

Ή κατοιχΙa, ή f.vόvμασ(a κσ.{ ή)

289

(πτλεΙαιτα τό !να τ6 άλΛο και .όλα τά οΙκοδομήματα ε!ναl X1Ίσμi.να πάνω οέ

ι3άσεlι; άτrό γιφfζo κοκκινωπό μόρμαΡΟΒ, σrό ίJψoςτoύ άνθρώ'που". Οί στέ­ γες μέ ltvασηKωμtνε~ τΙς άκρες, OKrnao}lέY~ μΙ ,ά περiφη}jσ σnλσωμένα κε­

ραμ!δια, σrηpΙζovτOI πόνω οέ ξύλn/ες κολώνυ;; καΙ σ' ",!να δάσος άπό δοκά­ ρια, ψαλΙδια καί ξόλινες τρα6ffσει;, m:ρασμενες μ' !να πράσwo Βερνίκι, βου­

τηγμένο σέ χρυσά ψήγματw 1

,

Ό συνδυασμός αύrόι; μαρμάρου καΙ ξύλοιι

σrήν κινεζική άρχ:rτεκτονΙf<ή δΙν συναντιΠαι παρά μόνον σrά aύ1'οκρσroΡΙt<ά

όν6:ιcroρα. τroύ είναι άπό μόνα τους όλόκληρη 'ΠΟλιτεία, μιά 'Πολιτεία πού άπoπ:λεi καΙ ή ίδια έξαίρεση. Περιγράφovmς ίό Τσάoυ-KIVΓK"φoι1, πόλη τοΟ

ΤσεκιΆVΓK ",ή όποία 6ρίoκεrαι σέ μιάν άπό ,ίς ώραιότερες πεδιάδυ;; 1'Όύ κό­ σμου καί πο(ι μοιάζει πολύ με τήν Βενετίαa, μι.6: lωνάλια του ποό τά σκευά­

ζουν γέφυρες καί μι τούς δρόμους του .στρωμένους μέ δσπρη ,rέrpCt). ΟΟς ταξιδιώτης lfρOσθετει: .Ένα μέΡοι; τ6:ι:ν σπιτιων εΙναl χrιoμενo μΙ πελεκημένες τrέτρες έξσφαι .. ης λευκότητας, κάη πού λεΙπεl σχεδόν όλοι<ληρωTlκό άπά

6λει; τίς dλλες11όλι:ις τής Κίν<.ις»13.

Τά ιiUα olκoδoμικά ύλικά: ξtίλo, χiiψα, δφαομα Iuνδooσμένo ι'j όχι μέ ίόν πηλό Γι μέ τίς πλίνθοv<;>, τό ξύλο :κυριι;φχd αιϊ δπΟι) ή ΥξωγρσφΤσ καΙ ή παράδοση εύνοουν τη χρήση του: σrήν Πικσρδία, σrήν Καμπανία, σrήν Σ ..ανδlναΒία καΙ σrήν Μοσχ06ία:, στΙς τrεpιoχiς του Ρή­ νοl.), καΙ 'trGVroίI 6ποι:; μιά uχεnKη όπισθοδΡόμηοη 60ηθά τή δισrηρησή του. ΟΙ ζwyρά'φΟI τής Σχολής της Κολωνίας προβάλλουν οl)χνά όλο τόν 150 αΙώνα στά έρΥσ τους τά άχυρi.vια: καΙ ξCιλινα σπίl1α, Στην Μόσχα, τά ξύλινα προκα­

τασκευασμένα σπΙτια μπορούν νά σνναρμολογηθοΟν ~έσa οέ λfγες ώρες, ή νά

μεταφερθούν έκε1 όπου έπιθυμεϊ ό άγοραστης τους 9. Ίό δάσος, παvrαχoό

παρόν, κυρίσΡχος τοΟ χιΟρου καί τoiϊ f01iiOU, έπι8άλJ\υ καί προσφέρει 1ir; υπηρεσίες 1'01.). Γιατί νά ψάξουν άλλου; Ιτήν Πολωνfο, άπως καί στην Μοσχο­ Βία, ..ά δόση εΙναl τιφαστιες όδισπέρασrες μάζv;' όταν ό χωρικός θiλεl νά χτίσει τό σrrf11τοu, "κόβεl 'tό: πείίκο, jJεταφέρει τούς Koρμoiϊς. τού.:; όποιους

σκίζει έΥκόΡΟlά αιά δόο, καΙ τούς Touoeerti 17άνω σέ τέοοεΡα jJεΥ6λυ ό'γκω­ νάρια, δΙΕl.)θετημένα στίς τέΟΟ"ερις γωνίες: lvός η:rράyωνoυ 170ύ xρηOΨE~1 σάν βάση, προσέχοντας ή tl1+ιrwη πλευρά τω", κορμών νά βλέπει πρός τά μέσα. ΣτΙς όκρες των κορμων φτιόχνει tγκoπές ώστε vΆ μπορούν να eIlAut:όJ.. νουν σrίς yωvίες χωρΙς νά μένει άν'6:μεσό τοl.)ς μεΥόλο άνοιγμα. Μ' σότό τόν τρόττο κατασκευάζει ένα εΊδος κλουβιού Ι:Ιψους !ξ11TOδΏV κα1 πλάroυς δώδε­

κα, σrό όποίο άφήνει χώρο Υιό δυο περάσματα, τό ένα Υιό τό φώς, περΙΠοιι ένα πόδι, τό άλλο Υιά τούς ό:νθρώττους, τέσσερα μέ τιiντε πόδια. Δυό Γι τρία

τζάμια η λcιδ6xαρτα κMiνow τό παράθυρο. Σt μιάν άπό τΙς γωνfε<j της 6άοης υψώνονται τέσσερις πάσσαλοι πού σχηματίζουν τΙς πλευρές μlάς κόλουρης 17υραμΙδας. ΟΙ πό:οοαλοl αύτοΙ πAειωvrαι με κλαδ1ό: τ6: όποία σοβατΙζΌνναι μ€ 11TJM, χα! χρηαιμεόουν σΆV καμινάδα: τού φούρνου πού κατασκειιάζεται σrό έσωπ:ρικόa. ΌΛη αύτή έργαοία γίνεται μέ την 6οηθεια ",ένός 'ΚαΙ pOνou

it

εΡΥαλεΙου>: τού τotKOUPIOfi'W. Ίό πρότυπο αύτό δέν ό-πστελεΤ ύπQκλεlστll(ό~

il

τητα της Άνσroλlκης ΕΙ:Ιρώ'πης 1'6 ξαν<.ιβρΙοκοιιμε σrίς yαλλl.w; Ιταλικές ·AAmIS, καΙ τό Kσλίtθι roυ .movlipOUD τής Βόρειας 'Αμερικής, δτroυ ΟΙ συνθή­

κες εJvoι ανάλογες. δtν δlαφipεl καΙ -πολό από σότό.

290

'Εκεί όπου τό ξύλο δέν 6pfoKε:rOt σt άφ8ονΙα καί δρα καταντά πολuτέλεlα, τό χώμα, ό 'Πηλός, ,.6 άχυρο Elvat ή μόνη καταφυγή. Τό 1639 κοντά σrήν πορτογαλικιί ΓκΟΟ, 1'ι) σπίτια .. ι;lvαι όλα μικρά καί ό:χυρΈVια Κάι δέν έχουν άλλο άνοιγμα άτrό μιά χαμηλή στενή πόρτα. Τά έπιπλά ΎΟυς συνίOΤCWΤαι οΙ

μερικές ψάθες ά1τό Βούρλα, 'Ποι) τrάνω τους ξαπλώνουν Υιό νά κοιμηθοΟν Γι ν6 YEvparIoouv, I",j η~ίθoυν τό: σπίτια 'Το!)!) μέ άΥελαδlνή Kmτριά yιαr!

πισrεόouν δη αύτό διώχνει τούς ψόλλοvςll21, Αύτή riναι άκόμα καί σήμερα ή εiKόνα πολλών πφιοχών τής ΊνδΙας: τό σπίτι tξαKoι.oυθf;} νό ΕWΣι δραματικά στενόχωρο χωρίς τζάκι, χωρίς παράθυρα. Ιτό χωριάτικο σοκάκι συνωσrίζo­

vra; τό

ζώα. μια και UΝ ~ρχεl ;:τrU6λoςγιά νά τό στεγάσει.

Τά άγροτόσπιm της βόρειας ΚWας, έτο. όπως τό Πι:Ριγράφοl.W ό Macartney ή 6 Guignes, YIVovro! ως έπί τό πλείστον μόνον αιrό ξφόκλαδα καΙ κομμάτια άπό χιομα, μόλιι; ψημένα Kaf εντοιχισμένα άνόμοοα οΙ ΣΣVίδες. [._.1 Πο!\.λές

φορές, ΟΙ τοίχοι εΤναl ό:πό σκέτο ψαθί μ' hια όργιί\ώδες κονίαμα. ΟΙ στέ'Υε.ς ιι:::αrάόx:ευάζoνrαι συνήθως ά1τό καλόμισ, καί "όποτε άπ6 χορτάρια. Τά δω­ μάτια χωρίζονται μξ καφασωτά Kσi KaλίImoντal άπό JJεγάλα χαρηό, όπου βλέπει κανείς μορφές θεων η κcm:t!mά άπό ρητά, Κάθε omn έχει γύρω του lναν άδειο χώρο περιφραγμένο μέ καλαμωτές η μΙ ,,oroάν
Q άπό kow Jean

[σόργοJ~n. Ό τι)πος 1'~ς oόyxpovl)o; Kαrolι
tlvaI

ενα στενό όρθογώνιο, σrήν καλύτερη

πεpnπωση δύο η τρΙα 6ρθoγιbνlα, δ1cπεταγμένσ γύρω ζmό μιά σύλή πού την φράζει ένας τοϊχος. Σ' αύτήν 1'ήν ουλή 6λt"rrot,Jv -οΙ πόρτες καί όπό κεϊ φωτίζο­ vror τά παράθυρα, όταν υπάρχουν. Ιέ γενικές γραμμές, υλικό τους ε[ναι 1'ό 1'oίiθλo καΙ τό κεραμΙδl Υιά τόν Νότο (σημάδι πλούτου rί πσρόδοοη), τό πλι­ θάρl καΙ τό καλάμι [1'06 σόργου η 1'00 σrαριoύ\ γιά τόν Βορρά. "Ωστόσο, είτε άπό το06λο εrτε άπό χώμα, τό σπίτι στηρίζεται σχεδόν τrάνro σέ l:ναν σκελετό άπό ξύλΟ', Μήπως άκ6μη καΙ οι)μερσ ΟΙ οΙκοδομικές εργασίες

δέν λέγoνtαι στήν Κίνα «xroJJCΠOUpYIKr) κσ! ξuλΟUΡΎiΚιt έπlχεΙρησηll; Τό ξύλο εΤναι σπάνιο, ΙδίΩS σι'όν τόσο όποψlλωμένο κινεζικό Βορρά, και

tv ΊΌότοις

έτσι καί μιά οΙκοδομή εivαι λ!γο πιό σπουδαΙα, ή προμήθεια ξύλου αvηπρo­ σωπεύει cτρελλ:ά έξοδαο οΙ χρήμα καΙ οέ άνθρ4πroυς. 'Η άναφορά ένός ύ· πσλλήλοu τού 160υ αlιbνα μά<): θuμfζει,.6 πώ.ιό γνωμικό του ΣΙ·τσoUΆΝ: "χί~ Μο; μπαίνουν σro δάοος -Υιά ξυλεία. πεντακόοιοι γυρνανε πίσωο. Ό ίδιος μόΡΤVρας θά μός πεί δη κάθε φορά που οι χωριάτες στό HQUpe t::af στό

Σέ·τσουάν μόθαιναν Δη xρnόζovται ξύλα Υιό τά αότοιφατορικά οΙκοδομήμα­

τα .. πνιγόντουσαν στους λυγμοu.; ό:πό την OOt'A:rr,oia",~:U, Σε 'γενικές γραμμές, ή Κfνα -και ΟΙ γειτονllΦ; της περιοχές πού Βρίσκονται κατά κάποιο τρό1το όπό την πολιτισμική της ό:κτιν06ολΙα- χυΤουν άπ' εύ­ θείας στfJ γη «σέ στέρεο ίδαφοςο με όλα τά σχtTιι<ά έπσκόλουθα. Άνήθεrα,- ή νοτιοανατολική 'Ασία (τό ΑΟΟι;, ι] Kαμτtότζη ~ τό Σιάμ, άν άφαφwουρε τίς σ1voποιημένες mpιoxh;: του Βιετνάμ) υlοθέτηοι;; τ.ελιχά, ώς έπΙ,.ό 'Πλείι:rrov, τό σπίτι καί τά ίm'εpαια πάνω σέ πασσάλους, συvεπώς μl6 ι.1ν<ΊyKασrΙKά €λα­

φριά KσrαoKεuή άπό ξύΛο καΙ μπαμττοό. ΟΙ miχol εlνο:l ά1Ιό ξύλινους πήχεις καί πλfvBoυς ζυμωμένες με άχυρο, ένώ ι] σι'~.η εΙναl καΙ αύτή άπό δχυρο

περίπου οπως ΟΙ δικές μας καί\αμένιυ; oκεπLς , Αότη Γι σχετικά στέρεη δομι­ κή παράδοση της Κίνας άτToτελEi άραγε όπόδεlξη τής σταθερότητας τής ό­ γροτικής της ο!κοvoμfας καί ,.<ί)ν 6αθύrε:ρων βlοηκΦντης άναγκών;

Τό

'JoMp

έπίσης κτΙζει σέ στΙρεο tδαφoς. Ό lτmότης Chardin lσχυρΙζεταl

291

(

Στ6 Πσpiσι, τ6

1620,

ή ξύλινη .,tφυρα 7ijς

Tourne/k" IXi1iro

τοίί Mathar.ι. (J<λIct

nW

συγγραφέα).

ότι τό ίδιο Quμι3αrνt] καΓ στήν περσία, η'ιν όποίο, χάρη στήν όy(nτη καΙ τόν ένθουοιαομό του, περιγράφει μέ όπαρ6:μlλλ.ο τρόπο ΚΟί μέ έξαντλητικές λε­ πroμέρεlει;, 6:λλοτε συναρπαστικές και άλλ.oτt KOυpασrlKές. Παρ' όλο ποό στήν Περσία ή πέτρα δtν σπανίζει, αιίτόπου KUplζIPXEi όμως εΙναl τό 'Τούβλο. ~Oρθlo ~ πΛαγlασrό, χρηοιμΟΠΟIΕrrαl παvr-oίι, ώς και σrίς θολωτές σκεπΙς τών OΠπIΏv. Μόνο μερικά μεγάλα κτΙρια έχουν l'ά6άνια πού σrηρίζoVrΟΙ πά­ νω σε κολώνες καί καδρόνια άπό ξύλο. Ώmοοο, εΤτε ψημΈVΑ, κόκκινα καί οκληρά (&πότε στοιχίζουν bJa οκούδο τό: εκατό), εϊl'Ε μόνο ό:τroξηραμΙvσ mόν ήλιο (ό11'ότε ή nμή τους δέv είναι πιά m:xμ6 δύο 'ΤΡία οολδία), τά τοί1Βλα παραμένουν fνα όλικό εooραυσro. η' αύτό καΙ τά Ο11_Ιηα, «1tόι1 SIN έχουν καμμιά οχέοη μέ τήν ομορφιά τών δικών μας» ι KOΤOoτpέιpOvror γρήγορα. Λότό Ισχύει καΙ Υιό τά ανακτορα έφ' όσον δέν οuντηΡοUvroι. ~Eτ(]I, ψrωΧOί ~ 1tΛΟUσ:ιΟI, στΆV κληρονομοΟν ΕvΑ σττfη, πρσrlμOνν γενικώς νά τό κσrεδαφΙ4

i!

ζow καΙ νά χτίζουν τό δικό τoυςs. lΞΙναl λοιπόν φανερό δη όΤfI.'lρχεl σ' όΛό· κληρο τ6Υ Kόrη.ιo μιά lεραΡχΙσ τΏv δομικών όλrKΏV ή όποία κοτι;πάσσει τfς άρχlτεΚΤΟ\ftκέ<.; ΤΙς μΈV οΙ σύγκριση μΙ τί., δέ,

292

Ίσπωνικ6 oπ!n, Τ6 άΡχαίο {σπωνικό σππι στηp,ζότaν σ' oότQ τΟ rrpdTιIΠQ, (G3{/erίe Janι:tre OSΙier).

'Ως 1116 εύθραυστη κατοικία θεωρεiται πάντα Γι σκηνή T6Jv νομάδων. Τά ύλιιςό τους δlαφέροl'lv (κετσές, ύφαντό άπό τρ!χες κατσίκας ή καμήλας), τό ίδιο καΙ τό σχήμα, ή οΙ άναλογίες. 'Ωστόσο τό είιθpαuσro αότό άντικεlμενο διατρέχει τους αl&νες. Άνόγκη, η τό μή χείρον; Άρκεϊ μιά συγκυρΙα, μ/ά 6:~

φορμή, γιό νά έγκατασταθεi κάπου ή Υιό νό άλλάξει την κατοικία του ό νο­ μάς. Α&τό ουνέ6η σίγουρα μέχρις ένός βαθμού κατά τό τέλη της Ρωμα'ίκης αt'πo.KρατoρΙας' καί οέ ευρότεΡη κλίμακα την tn'OxiJ τΑw τουρκικών κστακτή. σεων καΙ ,.ών 6iaIffiv μετατσπfσεων τών πληθυσμών σtά Βαλκάνια, πού άκο­

λοΟΟηοον, ΕΙναι άκόμη, η m:Ρiτrτωση τής 6:ποικιαχης 'Αλγερίας τού χΟές καί όλων τ6w μOOOOυλμΑVΙK&ν χωρων σήμερα.

~H άγροτική κατοικία

τής Εvρώπης ΕΙΥΟΙ ήδη γνωστές ΟΙ δύο μεγάλε<;; "ατηγορΙες στηηών σ' όλο τόν κόσμο: τά σΥΡΟl1κά καΙ τά όσnκά. Τά πρώτα φυσικά πλεtoψηφoυν, καταφμΥlα μαλλον παρά O'Πfrια, προορισμένα Υιό τίς στοιχειώδεις άνόγκει;; τών άνθρώπων Ι{α( των κ(Ποιlοδίων ζαιων. Eiνoι πολύ δύσκολο Υιά ίναν Διπικό νά φαvταστε! τις·

άγΡΟTlκές KαfOIKΙε-ς- τού 'Ισλάμ ή της ΆσΙας στήν δlαχΡΟΥική τους διάσrαση.

Ή καrοtκiα, ή ένόυμmιia καΙ ιfp

293

~OΠως κα; άλλου, έroι καΙ στό σημείο της Ιστορικής γνώσης προνομιούχος φrεφoς ειναι ή Eupώπη. 'Ωστόσο καΙ τό προνόμιό της αύτό tJVQr πολύ 'Π'εριο, ρlσμένο,

Τό σγΡΟ11κό οπίη της Ευρώπης δέν μπορούμε vΆ πούμε δη .κάνει την έμφά­

νι()η του crrά λογοτεχνικά κείμενα. Ή κί\αοοικη ΠΕΡιγραφή του Νoeι du f,ail άφορά ένα σύvroμo σκαρίφημα ένός σιnTlοίΊ τής Βρετάνης, κστά τ6 μέσα τού

160υ aiiliro1 f.. Κλασσική tπiσης ι1ναι καΙ η περιγραφή l:νός φιιιλανδικού άyPQ" κτήματος κοντά σrήν Άγiα Πετρο&πολη

(790),

ή όποια έκυλήσσε:ι μΙ τήν

άιφΙ6ειά της, Μιά σεφά άπό ξ6λ1\!Q KαΛUθια, έρειπωμένυ τά περισσότερα, πού ό1Τοτελουνται άπό ένα ό:nλό KατtVισμένo δωμάηο, δυό μιιφoUι; aτά· t3λ0Uς, ένα μπάνιο (σάQVv
i

να πιάτ<χ, tνα τσεκούρι, ένα ξl'1όρι, ένα μαχαίρι Υιό νό κόβουν τά λάχαναυ'. Κάτι πσραπάν{ι) μαθσίνουμε QI)V~eΩS (mό τ6 σχέδια ή τούς πΙνακες τΏv ζωγράφων όπου (rrrοκαλ(rrm;ταl ι) φυσιογνωμία όλόκληΡαιν χωριών, fι τό έσum:ΡΙKό μεγάλων σαιτιων Οπου ζώα και όνθρωποι ζουν μαζί. Παλύ περισ­ σότερες πληροφορίες όvrλoCιμε άπό τή .... 1TPoσεR'TΙKή μελέτη τών KσrασKευα­ σηκών εθίμων κσΙ κανονισμών aτά χωριά, ΠΡό:γματι, για νά XTIoπi η να tπIQKEuaO"fti ένα σπlη σ' ίνα χωριό, χρειάζε.­ ται ή άδεια τής .κοwότηταs ή τού φεουδάρχη, πού εχει τόν έλεΥχο τών λσro­ με(οον άπ' όπου έξ(xγεrαl ή πέτρα ~ ό όργιλος καΙ -τών δασών δπ(ιu προέρχεται ι\ οικοδομήσιμη ξuλεfα, Γlό νά γΙνει !να: oτrπι ατήν 'Αλσατία τόv

em'

i

Ι

ι:

Γt.ρμΣVΙKά χωΡ1ιπόσππα (16cς

01,) μΙ καλσροοκεπή' σrδ πρώτο hrfτrEfio μι6 κσpόπm pl άvrισηιroπήμα. ΞuλΟΥΡσφfα πσpμbιη άπό τήν ΚαιψογραφΙα τού Seb85rian- Mansler, 1543. Geπrιan-isches NaricnafmUSfffJm, ΝUΡεμf1iΡΥη. (ΚλJσi πιυ Μου­ καΙ

tva

σεΙου).

πηyάliι

.

Ή "h:roιx[a,

1; l.vδυμα(!{α κα! ή μόδα 294

150

αί6)να έτφε-rrε νά KQΠO(ιν πέντε μεΥ6λα δέντρα καΙ δλλα τόσα Υιό μιά

σΠQΠoθήKη:t:O. 'Από ΤΌύς ΟIΚΌδομlκούς κανονισμούς μαθr.xίνοuμε άκόμη παις πλέκονται τά θοόρλα, τά καΜμlα η τό άχύρο. γιό τήν Kατασ~υή τίις σrtyης πώς rorroecroOvτm ΟΙ πέτρες πάνω όπό τά ξύλινα κεραμίδια )'1ό νά μην τό:

πι:φασΙJΡεl ό άνεμος πόσο λιγότερος ε1νcιl ό κίνδυνος ΠΟ() διατρέχει όπά τήν πυρκαγιά ή καλσμένlα στέγη όταν έχει έκτεθεί bτί χρόνια σrίς καιρικές μετα60λέ(ϊ πΟΟο έξαιρεnκό λίπαομσ όναl έξ άλλου κdθε. παλιά ό:)(υρένJα οτέγη

πού άνΤικαθίσταταl' πώς μπορεί έν άνάγK~ νά χρηοιμεΟΟLI καί σάν τΡοφη Υιό ζώα (π.χ. στήν !αΒοία 1"όν 180 οίώνα) . πώς ουνδυάζουν 1"6 ξύλο μΙ τόν πηλό καί πώς τοποθετοϊιν τά σανιδένια διαχωρισrΙKά τού κυρΙωι; δωματίου'

1"6

πώς έxoL1V τήν συνήθεια να κρεμούν Υιά έμβλημα στά πανδοχεΊα πότε ένα τσέρκι ΒαρεΛιου καί πότε μιά κορώνα, όπως σrήν ΓερμανΙα, Υιό νά ξεχωρί­ ζουν, Ή πλ(ΙΠία τού χωρlοΟ, ό "(οίχος ΉΟίι 'Πιφl~ει συνήθως Ολα τά mτf­ ηα, τό κάοτρο

'1fOU 1"ί') πιό TΓOλJιb; φορές εΙναι

Γι έκκληοία, Γι προμήθεια νερού

(ρέμα, πηγή, πηΥάδιί. ή διCtταξη του χωριότιιωυ σπιηού μι τήν KαrOIKία τΏv

άνθρώπων, Tόv στό6λο τών ζΦων καΙ τήν αιτσrroθήκη ε!ναι όλα yνωmi.ς λε1Πομέρειες οι 011'Qίες άλλ~ έξακολουθούν νά υπι)Ρχουν ~ τόν 190 <χιtOνα Κάi πολύ πιό 'Πρόoφσrα. Στό Varzy fΝίeνre), μικρή πόλη της Βουργουνδίας πού μ()ιό:ζεl μέ χωριό, mrQδΕlκνuεται ότι άκόμα καΙ τό σπίτια τών πΛοuoίων tfV(lJ oΆV τά χωριάτικα. ΣτΙς ό'uoyραφές τού 170υ αίώνα τά σπίτια αυτό περι­ γρόφoνrαι μέ εvα τερ6'σηο μοναδικό Kι:rrOIKήoψo δωμάτΙό τό όποΤο χρησι"

μώεr ουγχρόνως ώς κουζίνα, ίrn'voδωμάηo

KQ(

καθιστικό3/).

ΟΙ άνασκαφέι) που άρχισαν ωω Rai είκοσι χρόνια aτά tγKcταλελεφpέvα χωριά τής ΕΣΣΔ, τής nολωνίσς, της ουΥγαρΕας. της Γφμανίσς, της Δανίας, τηι:; 'Ολλανδίας, της Άγγλίας κσΙ 1"ελwταfα τής Γαλλίας. άνάπληρώνουν σιγά-σιγά τήν μέχρι 'Πρόσφατα έλλΕιψη πληροφοριών ... ΙΙαι.lά άΥροτlκά (ΠJΙ~ Τια, ίff,Jίι Βρέθηκαν στ6 χώρο τής οόΥΥΡlκής puzta κα! bλAat1, άπoι«;ι:λίmτoυν την ίιπαρξη τύπων καΙ λετrτoμεpεlών (όπως ό πΛlνθόκτιοτος φούρνος:) πού έμελλαν νά δlαPKέ<.ιOUΝ αΙώνες. Οί πρr.iYfες γαλλικiς ανασxαφtς (1%4 καΙ 19651 έφεραν aτό φως τρΙα εΥκαιαλελεψμένα χωριά: τό MOήtaigut (Aveyron), τό SainHean-le·Froid (fam), καΙ' 1'ό Oracy {Cόte-dΌr). Τό πρώτο ά'πό αμτά όPKε~ Τά μεγάλο, τό τρίτο πλούσιο οέ οlάφορσ άvrIKε1μεvα, ένώ 1'6 δεύτερο έχιl άt'fΙ:ΙKαλυφθεί c-φ1<:ετά ώστε VΆ μπορι1 καvεfς νά τό όνασuστήσει μΙ τό τ.εΤχος του, τήν τάφρο του, τήν είσοδό του, ΤΌυς λιθoσrρωμένouς δρόμους, και τά άποχετωΤ!κά του αόλό:κια, μιά άτrό τις συνοlκ!ει; του καθώς καΙ δύο ιj πιθα­ ναις τρεΙς tπάλληλες έκκλησΙες 7rOλυ f:πι6ληΤΙKότιρων oιαστάm;ων άπ' δ.η 1"6

μόνο σωζόμενο ΠάρεKκλljσι, τό νεκροταφείο

TOt) ... 31.

Τό δΙδcrγμα αVτων των όναοκαφών είναι Ότι τά χωριά καΙ ΟΙ οΙκισμοί δέν μένουν άμετακννητοl. 'Εκεί που δημlουργΌϋvrαl καί μεγαλώνονν, έκεϊ σ6ήνουν σιγά-σιγό καί μετακσμΙζουν. Κάποπ. μάλιστα. ίσοδυναμοίιν μέ "λιποταξίες. χωρίς έττιστροφή, τΙς Wostungen δπωι:; τΙς άTroKoλoίN οί γερμανσι lσroΡΙKoI roί γεωγράφοι. ΤΙς mό πολλές φορές πρόκειται γιό μιά άπλή μετακίνηση τού κέντρσυ 6άροιις' aτό έοωπ:ρ,κό ένός δεδομένου χώρου. Στήν περίπτωση αύτή ά1τό τ6 i:yΚQ1'αN:λtιμμένο χωριό, έπιπλα, άνθρωποι, ζώα, πέτρες, όλο, μετα~ κομίζουν μφlκά χιΛιόμετρα παραπέρα. Στήν διάρκεια αότών των μετακινή­ σεων μπΟΡξί νό' αλλόξtl ή ίδια ή μορφή τού χωριου. Ό τύπος τού μεγάλου ΠUΚVOKαTOΙKημ_έvOυ χωριοό της Λωρραlνης φο;ίνεταl δη χρονολογεΤ1'άl άπό

τόν 170 σίώνι:ΓΖ. Ό δρυμός τής Gatίne στήν βανδέα γεννιέται τήν ίδια έποχή

295

r

ι

DI<Κ:y, χφ6 τής όμrrε.Ιόφvr'15 όκ'Γης

1'f]s" Boupyoι.w5lαs, tρημψμΈΥQ ΆV6μ,oα ατά

1400-142{); 0/ 6vαr:ιl(αφές ιmoΚάΛυψι:w TfEpflIQIJ 25 ΚΑWΙΙ:ΙΕs. 'Εδώ, 500 σπίηα' (.KWO

roii πΡώτου πλόνου, 11ιπικ6, Π'φlλaμ8άvΩ {.να K€λάpι (πΆvΑι άπ6 τό Jrmio mrtjpxε pιci σιταποθήκη) "αι ριά μεγάλη αfSoιισσ 6wμoνι'j.,; μι πατημένα Ιδαφ<><, ρικρδ πσΡόθΙ.ιΡα

Kαινoεrδη, φωλιiς μtoα οτό πάχος τού W(YQV. (ΦωΤΟΥραφία της 'Ομάδα<; MΙQαιωνι­ K;W 'Λpχαroλoylσςτiμ; Εω/ι,: des Haures EttJues C" S<:-iences Socia!ι;i;, f1cpfaIJ.

μέ

TfJv έγκστάσταοη

μεγάλων QygoIKIfuv, /mομονωρένων μετςιξύ row;. ΟΙ ό­

ποΤες όναδιομόρφωσαν τό τomο3 ,

Efνσι tboτooo πολλά 'Ιό χωριό ή τό στrlτια 1Τοίι Eφται;ιcιν άοφαλωι:; όλλαγμέ~ να <Ος τίς μέρες μας. Δέν χρι::ιάζcται τrσρό νά ρίξουμε [να βλέμμζΣ, Πλάι σnς 1tόλuς~μοuσεlα, ίrrrάpxoυν χωΡJά~μουοε"iα. πού άπό αΙΙτό puopoCIjJt: όνατΡί­ χoνrας πρός τό πΙσω νά φτασουμε σ' ένα μακρυνό παρελθόν- τό μεγάΛο πρόσλημα εΊναι πως νό χρονολογήσουμε στήν πορεlα μας τις φόm:ις μΙ άKPΙ~ θειο. ΈΚ1'εταμένες εpεuνες "·,-ών όποίων τό: πορfαμmα έχουν δημQοιευθεϊ Υιό όλόκληρη την '1,-αλία, Ινώ αναμένεται η οημοοίωοη τους Υιά τήν Γαλλία

(1.759 άνέκδοτες μονογραφίες έν OUΝΌλφ)35 - διαγράφουν τήν πορεία μιάς πιθανής όνασύσrαoης. Έκε! άπου ή ζωή δi:ν I3lόστηκε ;τολό ατό διόβα της, όπως ατήν Σcφδηνfα, συναντάει κανείς χωρlσrασπιτα σχεδόν ι'iθΙΚ1'α ΠΡοσαρ­ μοομένα ώαιόοσ μέ τόν Ινα 11 μέ τόν όλλο τρόπο σrό ρόλο 1Τα6 ε,ητελoίJν καί σriς άνάγκει; τω ... κατοίκων του'), άνάλογα μΙ τίς 01άφορες περιοχές του νη­

oIofY6.

Ή κ-aτοικιa, ή tνδvμooIά καΙ ή μΜια

296

"Aλλωcπt, κοί ό άπλoιJoτερ~ τουρίστας ι'j ταξιδιώτης μπορεΊ νά σuναντη­

σα, χωρiς να είναι ό Τδιος σοφός έρεuνητηι;. έKεiνα τά έοωτερικά όρεινών σπ;τιών ποίι φυλόσσoνrαι σrό μουσεϊο τού ΥlνσμπΡουκ ή κόποιο άπό έ .. εivα σπΙηα της Σ0:80ίο<; 1106 oώζoνrαl άκόμη χωρίς νά τά έχει καταστρέψει τό γούστΟ' των πoραθερισrών. Τά θαυμάοια έκείνα σπίτια μέ τό ξόλιvo τζάκι, τό borner όπου γίνονται τά καπνισrά :χοιρομέρια και λουκάνικα. Μπορεί όκόμη

1'6

v6: OΙWcwr~otl

aτή\' ΛομβαρδΙα καμμιό άπό Miνες

ofs μεγόλες άγροlκΙ,ε<; τού masias τού 150υ α!ώνα, μέ τΟ'6ς θόλους, τ(ς: καμάρες καΙ τήν όμΟ'ρφη 'Πέτρα τouςπ. καΙ mfs δύο περιτπώσεις, 170υ αΙώνα. στήν Καταλωνlα τrς &πέροχει:;

πρ6K€ιται άσφαλ
'Αστικά σπίτια καΕ καταιύμαra Πολύ wκολόnρο ilvol να έτrIσ1(εφθουμε τοίις πλουσΙους των πόλεων. 'Εν· νοείται θέβαιατό: σπmα τίi)ν πλοιιοίων τής Εόρώπης, YJσrf έκτός Εύρώπης, μέ

έξαίρεση τά ΠΡ'1'κtΠIKά ΆVάκτoρα, δέν έχΟ'υν μεΙνεl παρά έλάχlO'roπαλlά σrrί­ ηa: καθώς τα Ιδιο: τους τά ολικά τά πρόδωσαν. 'Eλά);:ιΣW; άλλωσn; εΙναι και οΙ σαιστές μαρruρΙες. ~Aς μεΙνοι;με λοιπόν aτό στενά όρια της εύρωπαϊκής

ήπεfΡΟI.l. Σ:τό napfOl, 1"6 μουσεΊο τοί} CιυηΥ (μέγαρΟ' τών iερωμένων του CΙυηy). άπέ· ναντι άπό τήν ΣορΒόννη, άπαιτεραιώθηκε τό 1493 (σέ λιγότερο άπό δεκατρία χρόνια) άπ6τόν jacques dΆmbolse, άδελφό τΟ'υ καρδιναλίου, ό όποιος ύπηρ. ξε Υιά πολλά χρόνια 6ττουργός 'Τού ΛουδΟ'Βίκου ΙΒ'. Τό μέγαρο αότό στέγασε κάποια σfιypη, στά 1515, T~ν νεαρότατη χηρα τού Aouδo6iκou JB'. 'Τήν Μαρία τής ΆννλΙας. Τό σnίη δπου έμειναν ΟΙ Guise. άπ6 τό 1553 ώς: τό 1697, Ο1'ήν OΙΙV<:»Kια τού Marais, στεγάζει σήμερα τά γαλλικά 'Εθνικά ΆρχεΤα, ΙVώ ό Μα­ ζαρίνος θά μποροιΊοαμε νά 'Π'οuμε δτι Ιμενε άπό τό 1643 ι.'ός τό 1649 στήν 'Εθνική ΒιΒλιοθήκη, Τό σπίτι τού γJOί1 τού Samυef βernard {το(Ί πλουσιότερου έμπόρου της Εόρώπης την έποχη τοίι Aoιιδo6fKou ΙΔ"), τοο Jacques·Samuel, κόμητος του Couberr. θρΙοκεται στήν όδό du 8ac {όρο 46), μερικά μέτρα άπ6 την λεωφόρο Saint-Germain, l(αΙ χτΙσrηKε άπότό 1741 ίΟςτό 1744. 'Εννιά χρό­

wa

άργότερα, τό

1753,

ό Ιδιοκτήτης 'Του χΡεωκόττηαι:. 'Ένα άπό τά θόμmα

αίπήςτη<; χρεαικοπΙα<; ήταν και ό Βολταίρος...38. vAv όμως άντf τού naPIOIOQ,

όσχοληθούμε μΙ μιά θαυμάσια διατηρημένη πόλη, όπως ή Κρακοβία, θά μπο­ ρούσαμε κάλλιστα νά έmoκεφθoύμε τόν ίδιο τόν πρίγκιπα Cxartoιγski, η τόν

'ITλoudlόTσrQ έμπορο τ06

14(1)- αίώνσ. τόν WierzyneK, ποό τό QΠITI του βρl,

οκεται στήν πλατεία της 'Αγοράς (τό Rynek), όπου μπορεί κανείς να Ύwματi~ οει άκόμη καΙ σήμερα. Στην Πρό'γα, θά μπορούσαμε, μέ κίνδuVQ νά χαθο(ιμε,

νά έτrισκεφθoύμε τ6 τεράστιο καΙ υπερφίαλο στΠη τού Wallen$tein, στην όχθη τού Μολδάβα. Στ6 Τολέδο, τό μουοείο τών δουκών της Λέρμα tlνol οίγουρ(Ι πn'λύ πιό αoθι;.vτΙKό από τό σπίτι ίΟΟ Γκρέκο ... Σέ Kσrώτερη κλάση Kαιατ6σoovrαv τά παρισινά διαμερίσμστα τού

160u

αΙώνα, Χάρη στό ΒιΒλίο όνηyράφωv τών Σvμ6ολα10Υραφlκών Άρχείων θά μπορούσαμε νό ανασυστήσουμε τά OΧUiJG τών στnTlών αίtτών, οόν vό: trrpό~ ΚεΙΤΌ νά προσφερθούν σέ μιδ ένδεχόμενη πελατεί(Ι, Τά σχέδ1α μιλούν άπό

μόνα τοιις. 'Ωστόσο, τά: oτriTtG αίrrό: δέν εΤναι κατοικίες Υιά όλο τόν κό ομο39. Γιστί άκόμη κι όταν ΟΙ οΙκοδομές πολλαπλασιάζονται tiυσανάλΟΥα στά μάπα

297

1.

InIΠMfA'iOΚYI'IO'ι'IXOPOYΣ

κ.~ ΓMιmλ lΟΥ Ξ!ΝΟΔΟΧ()Υ jfA..oIAWlt (ων. .~ ΙΌ"\Μ",, ΜΙ».

Cenr,. XIX4W, 'Ι '~, 1$40,!

.----Ι!:::

• ," 1. mmMtAVO Κ\'l'IόI'1XΠPO\'t roYMCOv.s BlWiltR, ΟWΙVUΠΟOlAUΊff.

f Wι.

'ΛΡΧ'Ι<7 (riλλ!fJς, Mi1I. ~. !W_l, 28 MtJfO(i 1~

?

• ι

ι

Ι

,ι)!),

~ ~ ReI_

....

t.aaι'I'!tUU

i d'

ίfrtm

3. :ιnm ΜΕ ξNι\MQNAΔIKO ΚYPro XΩ!'!)'!Q'f ()«}RGES DESQlJft.Of, U1ffi1U'ί1. ('WΝ, 'ApχtJ" Γιillfnς, Miιt. εNlιr. CXXII"~.

4 λlίγ, r$n).

., 22. ΔΙΑΜξΡ!.ΣΜΑίΑ ΣΤΟ

ΠΑΡIΣ1 ΤΟΝ

160 AIru.,'A.

298 των Παριoινfi)ν τού 170υ tι:αί 1800 αΙώνα, ΟΙ φτωχοί tξακολοvθοuν νό στεγά­ ζονται με άθλιο τρόπο, πολύ χειρότερο όπά σήμερα, πρόγμα θέ6αιο 1TΌU σημαίνει πολλό,

'Ιδιοκτησίες OΙWήθωι; οίνεμπόρων η κομμωτών, τά Ι:τrMλωμένα δωμάτια στό Παρίαl, θρώμlκα, γεμάτα ψύλλoιι~ και κοριο6ς, χρησίμευαν Υιό στέγη τών κοριτσιών τού δρόμου, 1'ών μlκροκακοποιών, 'ίών ξέναιν, τών <ΠrOρων νεαρωνΠΌό μόλις εφΤΣVαν άτrό τήν έπαρχΙα. 'Η άσrιινoμIα κάνει έδΦ fptUVEt; xωpfs πολλούς -ruΠOUS. ίό άrOμα μέ κάποια μεγα'λότερη άνεοη καΤοικοClν στό καινούργια ύπεριιψωμΟΟ ίσόγεια πού χτίζουν 6σο·00ο ΟΙ έργολό801, καί «πού μοιαι.ουν μΙ κάβε")., iΊ σroός τελευταίους 6ρόφCυς τών σmηωv. Κατ" κανόνα, όοο πιό πολύ άνε6αίνεl ό ΟΟll(ος:, τόοο ξεπέφτει ή κοινωνlκή του

θέση. Στόν εκτο, οτόν Ιθδομο όροφο, aτά ύπερώα και σrίς OoφΙτΙ;S KατσφειJ­ γεl σlΝήθως ή όθλιότητα. Λfγζ>1 εΙνσι έκείνοl πού άτrOτελoϋν {,ξαίΡWη, ό GreuΖει, ό Fragonard, ό Vernet έζησαν έκεΊ καΙ "δΈV ντρέπονται καθόλου γι' αιπ6», ΟΙ ίnrόλOIΠOI όμως; Τ6 1782, σrήν <ουνοlκία Saint-MarcclJl, την χεφόn:ρη αιτ' όλες, «μιό όλόκληρη ο!κοΎένεlα μένει Ισυχνά] σ' ένα μόνο δωμάτιο ... όπου τά άθλια Kρεθ6σrlα ΔΈV έχουν KOtJPTiveS, σrroυ τό σκεόη της κο",ζινας: άναKατει'>w Ο'νταl μέ τά δοχεία νuκτός~. Σ1 κάθε λήξη σιψ60λαΙου πολλαπλααιάζονται ΟΙ 6ιασηκέ). καΙ ταπεινωτικές μεroΚΟμΙ<ΧιS, μέ χι:ιρότερη ά;τ' όλες έκείνη ίJΌιJ

;:

"

γ{νετσι όνήμφα τά XΡlσfOόγεννα μέσα σrό χεφωvtό'τικο κρ(ιο. ~~Eνας χαμά­ λης κρεμάει aτά 'rσlγκέί\lατοu όλο τό VOIKOKUfJJO κόΠΟ10υ φτωχο6: κρεββάτι, άxupooτpωtJa, KσρέκλΕS, τραπέζι, ντουλάπι, KoυζΙVIKά. Κατεθάζεl όλό­ ιWJpo 8ιός άττό Kά'troIό πέμ1ΠΟ 1rά;ωμα Υιό νό τό ξανανι:Βάαι:1 σ' ένα [κτο. f-.,J. Eiναι αληθεια δη if lvσ κοί μόνο σπfη τού Fa.uxbourg Saint-HonOfi} όπάρ­ χει γύρω στά 1782 τόοο χρημα 000 d όλόκληρη την σννοικΙα 1'06 Saint·Mar-

«m

cel ... JI. ~Aς μή ξεχναμι δn η [JUVOIKlQ αύτή KIYδίιw;υε κόθε ,.600 άπότις πλημ~ μύρες 1'0'6 Bieνrc, <πού πσπ:φοίι τών GobejjnsJl 4G . Ti νά 'ΠεΙ κovείς καΙ Υιό τά στprμωyμένα σπfττα 'f(iW μικρών πόλεων, όπως τοΟ Beauvais, πΟ'ύ εΙναι Kαμω~ μένα άrrό εναν άθλιο ξΙJλόrolχο,

0;660

δωμότlα κάτω, δυο δωμάτlα έπάναι,

και μια OIKOytνtIQ άνά δωμ6.Τιοιι·1 ! "Η Υιά έκεϊνατής Dijof1 "'Πού 6λtπoυν όλα πρ6ι:; τά μέσα Kaf δΈV έχουν πρός τόν δρόμο 'Παρά μιά στενή πρόσοψη», $.Ιέ μuτφά άετώματα ~σόy τό αι::oUφo τού ψελλού __ , καμωμένα κι αότό μέ δοκά·

ρια καί άχυροπηλό42 . Ή ίδια εlκόνσ δποlJ καί νά πάς. YEτOJ, στtς 1fόλtις της 'Ολλανδίας κοΙ σ' αΙΠό άκόμη 1'6 ~AμστεΡVΤαμ, ΟΙ φτωχοί σrεγάζσνταl οέ χαμόσπιτα η οΙ ήμιυ­ πόγεια δωμάτια. AιTrό τό φτωχόσπιτο -που ήταν ιcανόνας πριν άπό τήν γενι­ κή εόημερΙα τού 170υ αΙώνα- εΤναl όλο κι όλο δύο δωμάτια: ~τό μπpoσrrνό καΙ τό l'I'lσω". -Οταν τα σπίτια αυτά μεγόλωσαν έγιναν .άσnκάιι, {,ξάΚΟλQιJ... θηοαν νά έχουν στεvij 'Πρόσοψη' σrέγαζaν όμως κατά κανόνα μΙα μόνον OIKQγένεlα. Τό σπίτια αύτά έπεκτάθφ,αν σrroυ μτrόρwαν, ot δψος καί σt 6ό.θot;. σέ όπ6f'ξια, οε όρόφους, σi Ωκρεμαστά δωμότlQJI, όλα μέ κρυφές γαιΥ1ές καί μΙ τrρooθηKΕS. Τά δωμάτια συνδtoνται μέ αKαλιmάηα, η μΙ κλψακοιπόαια

στενά σΣV όνεμόσκσλει;"$, Στό σπίτι τού Pέμτφανr, πίοω ότrό τό δωμάτιο ύποδοχης, μέσα σi μJά έσοχή, 6Ρiοκεται τό ίrπvoδωμά"Πo και τό KptBGάτt OTfOt) κείΤεται άρρωστη ή Ιάοκια,

Ή αιroφαoloηκή γιά τόν

170 αΙώνα

καμπή πΡός τήν "ιΤολl)Τέλεια εΊχε Tfρω­

τίσrως tπτrπtbcnJI) ατήν KCΠOΙKΓα τά1ν πΛουοίων. ΟΙ φται;φ! ι1νσl βέβαιο έκεϊ­ V
Ή 'Χ(1.τοι.κία. ή έvδυμoo{a χα' 'ί ι

299

δλλη lστορΙσ. Έχουμε λοιπόν όπό τήν μιό μεριά την κυρίως κστοι",ισ, τό μΙ· ρος &που τρώνε, κοιμούνται, μεγαλωνουν 1'ά παιδιό, όπου ή γυναίκα έξασκει τό μOΝUδlKό της ρόλο, ώς κυρΙα του σπlηοΟ καί όποv, μέ τήν ύπεροφθονία "(»ν έργατlκών χφιών, συνωστ!ζεrαι ένα όπηρεnκο Πρ<JOωΠIKO πού δουλεαι:ι q προσπΟΙΕίται ότι δουλευεl, φλΌCρo και άριι;εrά πανο6ρΎΟ, μά καί τρι:φο­

κρατημένο: μιά λέξη, μιά ύποψΙο:, μιά κλεψιά, σημαίνει φυλακή! άκόμη και άΥχόνη ... 'Από ;ήν άλλη μεριά tJvar τ6 οiκημα OπOU' δουλεVΟlJν, τό μαγαζί όπου πωλούν, καί άκόμα το γραφεϊο όπου τrερνo()v τά καλύτερο χρόνια τής

ζωής του.:;44, ~Ως τότε ι);π)ρχε τ6 καθεστώς ;ου άδlαφέτου: ό όφiντης εΊχε στό Τδιο "(ou τό oπtn τ6 μαγαζl τov, "fό έργαστήΡ1ό τou' εκεί στέγαζε τούς έργά'rες κσί "(οΟς μαθηn:υoμένouς '101). 'εξ οό ;.;01 τό χαρακτιιρισηκό σχήμα τών σπιτιών των έμπόρων ή 610"l'f.χνών τοΟ Παρ/σιού, ποίι .εΤνω στενά, (έξ

αίτίας

Tftc;

11μής

.00

O!J(oπέδou) καΙ ψηλό μΙ τό μαγαζί κάτω, έπάνω τιιν

κάΤοlκΙα 1'00 KUpfOV, καΙ' παραπάνω τά δωμάτιο των έργΟΎων. Τό ίδιο "αί aτό Λονδίνο, άπου τό 1619 κάθε ό:ρτοποιός συγKεvrΡΏVεl "mω άπό τήν iδ1α

Ή

11111<1 Medir:is 01"6 Trebbio

ι:mjy KorΛιi6ι:ι τοι)

Sieve,

πι:ιιxxrrόταμolJ τού

:Apvotl, μt.ό

τro~ιjoι .ης, 1'()ός κή.τoι.!S' της. rά άγΡοΠιώ της αIKήμGιm. Τ6 μεoσrωyΙKνν σrύλ 6χυρό οππι 6vijKt G'I"dv Ί!ι.1όννη τών Μαύρων 'Ορδών, πσrΙpα τσδ KόζJμo, πprJπoυ μεγάλαυ δούκα της TooκΆVΗς. (Φωτoyρaφ!α Sca13).

Ή κατ<Ιtκla, ή l:vδvμ.αοία καΙ ή μ6όα

300

στέγη τά παιδιά του, τίς όπηρέΤριέ" του καΙ τούς μαθητωομένους του, μισ

όμάδα ll'οό άπστελεί τήν οΙκογένεια {~famity"), άρχηγός της όποΙας ciναι ό όρτοποlό ς45. Καί άότοί ακόμη ΟΙ (ntQuρyoI τού Βασιλιά, τόν καιρό τού Λoυδo~ tιίκοΙ} ΙΔΊ εlχαν καμμιά φορά τό ίmOυΡYΙKO 'ΙΌ!>'> γραφείο μwa ατήν ίδια την κατοικία,

Τόν

l'OUI)

180 αίώνα όλα άλλάζouν. Πρέττει έδώ vΆ παρσδεχτοiJμε τι'!ν υπαΡξη

μιάς Λaγlκης Κ(.\'ΤζΙ\'σγκασμο(ί τη') μεγό:λης πόλης, την όποία ξανα6ρίaΚQuμε

σrήν ΚaντόVQ, τό ίδιο ότr~ και στό Παρίαι η τό ΛQvδίνo. Τον 180 <xlchVQ, ΟΙ κινέζοι έμποροι, άτrόλllTα ταυτισμένοι μέ τour; εόρωπσίους, έχουν όλλού τό μσγaζi τους καΙ άλλου 1'6 σπίτι τοιις. Τό ίδιο καί στό ΠεκίVQ, δποι; ΟΙ εύποροι ~μ'Πopol άφήνουν κάθε βράδυ τ6 μαγαζl του') γιά νά πόνε σrήν ouVaJKia όπου

μi.νoυν η σύζυγος καΙ ίό παιδιά τoιις4lί.

11 ατυχία, γιό τήν όρθή έκτiμηoη 1Όίι κόομου. πού οΙ ξένες πρός τήν Ευρώ­ πη εiKόνες ξεφει'ιΥοuν άπό τήν περιέργειά μας! τα σχήματα καί ή εΙκόνα πού έχου.,ιε γιό τό: σmτlα τού 'Ι<ιλάμ, τής Κίνας καΙ τής 'lVδίας KΙVδυνευoιιν νό: εΙναl εκτός χρόνου. ΟΙ 'ίδιες ΟΙ πόλεις {παρωτlμτtoιιμε τόν άναγνώσrη σέ δσα θά >roϊιφ; Υιά τό Πειι:ivο ot τούτο τό βιβλίο} δέν μάς άττoκαλ1ίrrroυν τό άληθινό τους πρόσωπο, πολύ περισσότερο μόλJστα YJmi καί ΟΙ roξ1διώτες εκείνοι οι

όποιοι μάς παρέχουν πληροφορίες δεν !χουν τήν o:xoλασrιxή περιέργεια ενός

MQntaigne. 'Ενδιαφέρονται μόνο γιά τΙς θεαμαηKiς ένη.rπώσεις που eά τρα­ βήξουν την περιέργεια τών ένδεχόμενων άναyνωσrών τους. Δέν τούς ένδισφt~ ρουν τά σπίτια του καιρο\), σλλό ο! πυpαμίδΕS' δtν άσxoλoίJvrσl μέ τους

δρόμου!): ή τά μαγαζιά fj άιι:6μη τις κστοικΙες των προυχόντων τού Πεκίνου Γι τού Δελχί, άλλά μέ τήν ό:rrαγoρευμtνη αι'rroKραrOΡΙKή πόλη, μέ τά κίτρινο: πlχη της ι(οί τό ά'νάκτορο τού Μεγάλου ΜΟΎΥόλου ...

'R άστικοποιημένη ϋπαιθρος Δέν χωρόεl καμμιά όμφι60λfα ότι

Qf. παγκόσμ1()

Μίμακα, ή διόΚΡlση σέ σπίτια

ί(ί)" πόλLων καΙ οπίηα τ~ς ίιπαΙθρου εlναι όπΙρ τό δέον KστηγoρημαnKή. Οι δύο οΙκογένειες σuvαvrΦVΤσl στό έπiτrεδo τι;ι() πλούτου, επειδή, έκτός άπό μερικές μεταeoλές, ότrως έκείνες που ΣVαvtώνoυν έκ eάθρων καΙ θεαματικά

τά άΥΥλ!κά χωριά στόν 160 καί 170 α!ώνα~r, οί άλλαγές orfjv i)παιθρo άτrστε~ λQW τήν όντανάκλαση, την ουνέπεlα τού ΠAOUτOIJ της: ίδιας της τrόλrιs. Μό­

λις ή τεΜ.ιπαΙα άποκτήσεl mpJooEIC:Ι συσσωρευμένοΙ) χρήματος, τό έπανατο·

ποθετεϊ, τό επενδύει στην 'YtΠ0νι"ή ύπαιθρο. θά τό Ι"σνε άκόμη κι Άv ΟΙ πλούσιο! δtν έλκύονταν άπό τή γή τήν όποίον η '1Υόλη έξωΥενιζει, προσφέρο­ vroς της συμφερτικά ή ω:λα λιγότερο σταθερά εΙσοδήματα, άγροηκούς γό.. μους καΙ ,ις: άνέσεfς τών άριστοκραι:ικαιν άΡΧΟVTlκών.

Ή αιιστροφή αιίτή aτή γη άπoτtλtϊ b
νες πφΗ)χές, πoιJ προστσιτΟΟνται έναντι αύτών τών άγριων διαθέσεων, πα­ ραμένουν άγροτικές καί ηαραδοσιαιο:έ'). Ό γαιoιςrήμovα<; της "Πόλης 6φεiλει νά έτrι6λέπει την Ιδιοκτησία του, τά εΙσσδήματά του Kaf νό: έπαγριmvα Υιά τά δικαιώματά wuς μι.;) καΙ άπό κεί φέρνει στάρι, KΡC:ΙOΙ πουΜ.ρικά< γι' αύτόν τό

301

λόγο διαμένει έκεί τrρoσωplνά χα! συχνά 6νοlκοδομεί ένα μέρος τών κτιρίων, γιό νσ τά χρησψοποιεϊ συγκεντρώνοντας κομμάηα γής σέ mριφραγμενα

u-

ποστστικά (<
μι:yCιλων άγΡΟh.τημά'rwv, τόσων άpχoντlKΏV καί τόσων «έξοχικών». Τό Ιδιο ΙσχιJει καΙ Υιό τίς 6fλλες τής προ6ηΥκιανηι; όπαίθρου ή τίς φλωριvnνές έπαύ~ λε1ς,.ο1 όποΙες σχημάηζαν ήδη όπό τόν 160 αΙώνα μlΆV άλλη Φλωρενήσ, έξω άπό την πόλη, τό ίδιο 1'rΑούσια μέ τήν ό:ληθίνή. ΚαΙ ΟΙ βενετσιάνικες επαύλεις

της κοlΛόδας τού

Btento

εΙναι οόν νό κλέβουν άπό τήν παλιό πόλη τήν Ιδια

της τήν o6rna. 1:τόν 170 αΙώνα δiνoυν μικρότερη σημασία οτό:: άσrlΚό ~έγαρα άπ' δ;η σής έξοχlκές έπαύλεις. Τό σuμφέρον καί δώ lTpOφctνώς νά m1 τό λόγο του, είτε πρόκαιαι γιό τά περίχωρα της Λιοαθώνας, της Ραγούζας, της Νl1ζ6ν, της ΜασσαλΙας, 1Όυ Μπορντώ, τοίί Μιλάνου. Τής Νυρεμβέργης, ΤΙ'j<; Κολωνίας. τού ΆμΒούργοu, της Χάγης ή τού Λονδίνου. 'Ολόκληρη Γι άγΥλlκή ίιπαlθΡος ξαφνικό τόν 180 αιώνα χτίζεται μέ πολuiξοοtς κατοικίες. Μιά auA-

i:xtf

λογή τοΟ 1779'19 περιγράφει, μέ είκονΟΥράφηση, 34 JιπύργOυς. κσ! KρρίΩS τόν l1ίΨΥΟ τ-σύ δσuκός τής 'Οξφόρδης, aτό άδειος μέ ής τφάσrιες σϊθουαες,

.6

Houghton του NorI'o!k. Ό πύργος

μάρμαρα καΙ ής στοές του, δρχισε τό

1722 <mό τόν νν<ιΙροlε, καί τελείωαι; τό 1735. 'Ωστόοο, τό <1ψαιότφο ταξίδι πού θδ μπορούσαμε νά κάνουμε. σήμερα (w ΔΈV εlw;ι:ι αργά). εΙναl μl6 έniOKε­ ψη σriς νεOκA.ασσlιW; 6ίλλει; τού 180u αίώνσ σrά ΠεΡΙχωΡα της Νάπολης ώς τό Torre de! Greαι. 'Από τήν Bamι. ibς το S. Giorgio' τό 'Cremano στό

<mo

Portid κοντά σrά Βασιλικά ta.

Άνάκropα' όπό τήν Resina.;i)r; τήν

Torre Annunzi..•

Παντού 1TOλυτελtίς 6ίλλες, ίnrI.ρoχες θερινές κστοlκ[ες, πou απλώνονται

ανάμεσα στΙς πλαγιές τού βεζούβιου και την θάλασσα. ~Αν καΙ 'ΠΙο έμφmιής ατήν Δόση, ό άσηκός ούτός άποll\ισμ6ς τής ίmΌΙθpoυ

όπάρχεl παντού. Παράδειγμα ΟΙ έπάί.ξεις πού κτ!ζουν ΟΙ πλοίισ101 της Κων­

σrαντwoύ1'roλης στΙι;: δύο όχθες 1'ού Βοσrrόρουs.o, ιj ΟΙ ραίς τ06 'AλyεpfoLl

σroός λόφους ,1'00 Sahel, σπσυ ΟΙ κήποι άναl J;O! ώρOlό1"εροl roί) κόαμουΘ$1.

Ίi

"Αν τ6 φαινόμενο δtν εΙναι τόσο αιυnωσιαKό οτήν Άπω 'Ανατολή, αύτό 6φεlλετάl στήν άνσαφάλιJα της ίιπαΙθρόυ, καΙ άκόμη πεΡΙύοότερο οτήν άνt:. πάρκεια της 1Έιφηρίωσης μα<;. Ό Bernardino de Escalante, οτό 81βλίο του

{1Sm, μlΜΙ (σύμφωνα μέ τά λεΥόμενι;ι όλλων τσξιδιωτών) Υιό τά «σπίτια όνα­ ψυχήςι τών πλούσιων Κινέζων, ι,ψέ τούς κήπους 'fous, τfς ouστάδε<; ταιν δέ­

ντρων, τά κλουβιά 1'ους μέ τό: 1'rαυλιά, τίς τεχνητές Μμνες η;Ι1Jςιt S2 . Τόν Noiμ~ 6ριο τσΟ 1~3. ό μοσχοθίτης πρεcBευ-τι'ις, φτάνoνros κοντά στό ΠεKJνo. θαυ-­ μόζεl .ένα σαιρό σπίησ άναψνχης καί τ(l(ις μεγαλοπρεπείς πόΡΥοuς, τmυ ΌVΉKOΥV σroVς μανδαρiνοuς καΙ στους KαTOiKOUr; τής "trproTεIJovoas [."j. Mπρoσrά κάθε OΠITl ίmόρχει ένα μεγάλο κανάλι και μl6 μικρή πέτΡ1νη

at

γέφuρα Υιά vά πφνούν άπέναντlιt S ). 'Εδώ -πρόκmαl γιό πανάρχαια τrαpάδσ­ ση. ~Hδη τουλόχlΟ'Τον άπό τόν

110

αΙώνα, ιΊ κινεζική λογοτεχνία .Εξυμνεί τήν

yoηTcla κοι τΙς τέρψεις ο&τών τώιι σ;ηηών, άνάμεσο οέ η»:Χούμενα νερά.

κοντά 1Τάντα σέ μιά τεχνητή λίμνη μΙ τά 4πορφιιρό και άλικα!> Λουλούδια τών

νούφαρων. 'ΥπάΡΧΕΙ μεγαλύτερη εύτυχία ο' αίrι"ή η'ι γη άπό ;06 νά φn:άξεις

ii

έκεi μιά βιβλιοθήκη, νό έχεις ΜWρός σrά ιιάηα σου τούς κύκνους τούς πE~ λαΡΥούς πσύ τά βάζουν μΙ τά ψάρια, fι νά m.τραφυλύς ίmoιιλα τά κουνέλια vό: Syafvouv άπό τΙς φooλIb) τους καΙ έσό νά τά χrυπάς μέ τά βέλη οου 'φπρός

άπό τις τρCrπες Tous_5o!;

.

302

ΤΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΤΩΝ ΣΠΙΤιΩΝ Ή πρώτη έvτίιπωση 'ΠΟύ έχουμε άπό ένα mTrT! εlναι τό έξιιntρlKό ίου. Τό έοωτφι"ό του είναι μιά άλλη &πόθεοη, όχι Λιγότερο σημανηκή όπό τό πρώ­ το. Στήν πραγματικότητα, όλα τα θέμιπσ κατάταξης, έρμιινΕΙας l
παριnηρήσElς ό:π t'Xtl διστηρηθεl, ό,τι €χει άλλάξΕΙ οιγά-αlΥό μΙ τόν \(οφό, ι;}ναl σάν νά &ίνι::ις τΙς γενικές γραμμές 1'00 τοπΙου. Προσοχή όμως YlαTi είτε πρόιαιταl Υιό τούς άπavrαχo6 φτωχούς, εϊτε Υιό πσί\ιησμοός που μένουν

αμεΠ1κlνητοl και κλεισμένοι aτόν έαυτό τοιις, KoνroλoγΤς Υιό πολlΤΙQμούς πα· ρηlφασμένOUς η 110U φθίνουν, ίCι έσωτφlκά Ύών οπιηroν δΙν άλλάζouν. Μό­ νον ή Δόση εΙναι εκείνη ποίι ζεί καιω από τόν όσrεploμό της όδιόκοπης όXλα~ γης. ΚρατόεΙ γtά τόν έαυτό της τό προνόμιο τού αφέντη.

Οiφτωχοζ χωρίς επίπλωση Ό πΡ6Jτικ; κανόνας:, ό κανόνας της ένδειας τ<Ον φτωχών, εξυπαιωύεταl. "Αν έφαρμόοοu.με τόν κανόνα αυτόν aτόν πλουσιόΤΕρό καΙ πιό ε&t:πΙφopo cnήν άλλσγή τroΛιτιoμό, ή Εύρωπη όρκεί a {οπίοπ Υιό όλους. 'Εδώ ΟΙ φτωχοί, είτε μένουν στην ύπαιθρο, είτε στΙς 'Πόλεις, ζoiW όπό καΟεστως οχεδόν τέλειος σπογυμναισης. ~Ως τΟν 180 αΙώνα τουλόχιοτον, ή έπΙπλωοή τους εΙνσl ένα

τΙΠΟΤά,

ii

αχΕδόν τίπαια, Τότε μόνον άρχιζε! νά έπικρατεϊ μια σrolXElώδ~ς

πoλuτtλι,lO' (κο:ρέκΜς, άντί τΏv -rrόγKων πού χρησιμοπσιούσαν 6Jς τότέ' J μάλλινα καΙ πoιrrroυλένια στρώματα). Τότε είναι πού tita6i6ovroI οι 6ρισμΈW;Ι; περιοχές τό χωριάτικα έπιπλα οαλονlού 'Πού ζαιγραφΙζουν ή oκ:αλfζoυν ΟΙ

Ιδιοl μέ μεγάλη ίrnoμoνή. 'Ωστόσο, όλα a&fCt δέν παύουν vΆ είναι ή έξαίρεση. 'Aδιάψειxrrα τεκμήρια οι σπ-oyραφh; λόγφ θαν6ro\), rnli1ε6αιώνοιw διαρκώς

τήν άΛήΘεια αι'πή. Στήν Bσυργoι.wδΙα, ως τον 180 αίΦνα, l'Jν έξσψέοουμε: τούς έλάxtuτov,;; εόπΟΡόσς χωρικούς, r} έπίπλωαη τού μεΡοκα:ματιόρη καΤ τοί) μι­ κροκαλλιι;ργητη εΙναι 1'6 ίδιο φτωχή 000 καΙ ό ί&ιος. "Evας γάντζος )'ιό iό κρέμασμα της κατσαρόλα:ς σrό τζάκι (crcmiliΙIι!!reί, μrό: x&rpα 'Πόνω στην l1ΙΙ­ ροσπά, στρογγυλές πλάκες Υιά 1'ό ψήσψο, τηγάνια {ιιquαι:ses»J. lνας πλά~ στης (ιιmeίχ.) [γιάτό ψωμί]. .. jJlά Κάσέλα: με κλειδαριά, ένα ξύλινο Kρd3βάτι μέ τέοσερις στι'ιλ()υς, τά κλΙφια τά γεμιομένα μέ φτερό κα:ί τό Πι)01TOυ-λΈV,o πα­

πλωματ6:κι, τή μαξιλcφα, καΙ σπανια, tνα κάλυμμα γιό τό κρεββάτι ... μιά χοντρόμαλλη 6ράκα. ενα OO:KKt'tKI, γκέτες μερικά έργαλεiα (φnιάplα, άξΙ· vesl." •. ΠρΙν όμως από τόν 180 σlώνα, ΟΙ ΙδJες αότέι; άτroγραφές περιορίζο._ νrol σi μερικό ρoUχα, ένο: σκαμνί. ένα τραπtζι, έναν πάγκο, αανίδε.:; γιό lφε6·

βάτι, καί μερlκοός οάκκους γεμισμένους μΙ άχυρο .•• Στην Βουργουνδία, όπά τόν 160 ώς τόν 180 αΙώνα, τά έπίοημα πρακηκα 6piBcuv ιιαπό μνείες άνθρώ­ πων [πού KOιμOUνται] aτά άχιιρα Ι ..) δlχως κρεββάτι η Επιπλα», 110ύ δέν

χωρΙζονται ",άτrό τα γουροόνια τrαρα μέ μιά καλαμωτή1l Sb. ~Ας πκπέψοιιμε δμως τά ίδια μας 1'ά μάτια. Σ' !ναν πiνακα ΤόΒ

Adrien Brou\ve:r (1605-1638),

τέσσφl., χωρικοί 1'ρσγουΟονν όλο> μαζi καθισμένοι σ' fνα δωμάτιο έπιπλωμέ­ νό φτωχικό: μφικα σκαμνιά, ένας πάγκος, ένα 6αρϋ.1 πού χρησψεΟΟ Υιό

Ύpcrπtζl πάνω στό όποιο εΙναι άκοuμmσμένα πλάι σt μιό πατσα«ούρα ένα

303

καρθlλl κα( μl6 σrσμνα. Και δΈV εΙνοl καθόλου τυχαΊο. Τά παλιά βαρέλια,

ι
Steen,

μιά σανiδα τοnοθετημενη 'Π'όvω σ' ΙVo: 6σρέλι yίνεroι τ6 θραν!ο

1'00

νεαρού χωρικού Υιό τό μάθημα της γραφής ΠQ(ι το{ί παραδίδει ή μητέρα του,

όρθια 'Πλάι ΤΟ". Και πόλι αύτός ό νεαρός δiν όνήκξΙ οτούς lmόινιηΡQvς, ό­ φοο κ6ποιος στό περιβάλλον το" ξέρει vΆ διαβάζει καΙ νό Υράφεl! Λiγεs λέξεις

'*'

"Ρωσιtrό l)είπvc:ι; σ' a6rIj τήν fσΡπα"(οο 180υ ak1>vα πΛηΡης άπoυQ!a l:π!π).ωv" κούνια

ιφι:μσσrή. ΓKpαikWpσ τοιί Le Prince. Cabinet des Estampes, {Κλισl 8ήK~ 7Όύ ΠαpωιoιJ}.

'εΘVIKης 8ι6λιο-

304 άπό !να 'Πολιό κ.είμενο τού 13ου αΙώνα άξlζoυν όσο κα! ενας άληθινόι; π/να­ κας: παρ' Ολο ποό στην Γαι1!(ώνη .ύπ6ρχεl άφθονο άσπρο ψωρί καΙ έ.ξαίρεrO κόκκινο κρασί", οΙ

XOOPIKof,

"καθισμένοι γύρω άΊrό τήν φωτιά, συνηθΙζουν νά

τρώνε χωρΙς νά κάθovται οέ τραπέζΙ. καΙ νό πίνουν όλοι ό-rrό 1'ό Ιδιο κύπελ­

ΛΟJόS ", ~Oλσ αότά εΊναι άρκετό Μ:ιγικά: ή φτώχεια εΤνcιι 1fovταχοό παρσύοα. ΆΠΩ~ Kι;:ιλι.rrrτΙKό ,ό γαλλικό διάταγμα τού 1669, οlιπάοσει τήν κατεδάφιση τών "σπmων πού άλήτυ; καΙ άνεπρόl<οΠοΙ έχτισαν πάνω σέ πασσόλους1ι: στΙς -πα­

ρυφές τών δασώγ58. ΟΙ καλVθ.ες αύτές θuμfζοuν έκείνες πού έφηαξΣV όρlσμέ­ \fOt Άγγλοι Υιό Ύ6 ~ύγoυν σπό τήν 'ΠQνώλη

"ou ΛονδΝου, ατά 1666, κστα­ • Μέσα σrίς πόλεις. 1'6 θέαμα εΤναl έξ ίσου θλl6ερό: ατό ΠαρΤσι, ατήν oUVQI"ia Sa.il1t-MnrceI κσl σ' αm-ήv άκόμη του Sa!nt-Antoine, μό­ νο μερικοί ξυλουργοί ζούν άνετα. Ι,.ό Mans ή σrό Beauvais, ΟΙ ύφαντεpγάτΕS ζουν μέσα ατήν ένδtI(I. 'Ωστόσο, μιδ ερεvνα τού 1564 Υιό ,ήν Πεσκάρα, μικρή φεύγοντας σrά δάση

πόλη χιλίων κατοlκων σrήν 'Αδριατική, έπιοημαίνεl δτι τά τρΙα τέταρτα τών ΟIΚΟΥενέlών πού ήρθαν όπά τ(ι γt1TOνlKά 60ιινά ~ ννό τα Βαλκάνια εlναJ KUριολεκηκό: άνέσποl, κσί ζοΟν μέσσ οέ ,ρώγλες (άπό τότε ΟΙ «TεVEκεδσιmό­

Λεις", bidonviIIes). Κσί δμως, Wτ"," και μικρή, ή πό?ιη tχει τό κάστρο τη,?, την φρουρά της, τά τravl]yVplG της, τό λψΌVι της, τΙς όλυκb; της. Κσμμότι ΚΙ αύτή τής ΊταλΙας τού δεύτερου μισού τού 160υ αΙώνα, 'ΠΟύ δένεται ό:ρρηκτα

μέ τό άrλανΠKό και μεταλλttmκό μεyαλεiσ της 'Ισπανίαι{"', Στήν 'Πάμτrλoιπη Γένοβσ, κάθε χειμώνα, φτωχοΓ όνέσnοl m:.ι.MQύVΤOI σόν εθελοντές κατό;δικοι

-στίς Υσλέρες>l" Στήν &νετία, δνθρωrτoι έξαθλlωμένοl στεγάζονται μέ τίς OίKO~ γένειΈS τοιις σε τταλιό6αρκ:ες, Koνrό στΓς ό'πο8άθρες: (1'6: fondamenta) ή l<ι.Πω άπό τις γέφυρες 'Πiw Kαν
ΠαeαδoσιακoΙ :πcλιτtσμO~ άVΑΛΛo(ωτσ ΑσωτερΙΧά Δείπι;ρι;ις κανόνας: οΙ παραδοσιακοί πολιησμοί μένουν πlσro! cπόν oJKEio

τους διάκοσμο, "Αν παραλεlψεl κανεΙς

tJEfl1Klr;

m;φαλλαΎk -πι;ψσελόνη, ζω­

γραφιιι;ή, μπρούντζο- ένα κινέζικο έσωτερικό μπορεΙ νά ανήκει κσΙ στόν 150 ι<αf ατόν 180 αΙώνα. Ιό παραδοοlι;ικό γισπωνέζικο ο"(Τfη -bπόι; (.rπό τΙς χρω­

μαη(πtς οτάμπες πού άρχiζouν vΆ τ6 διαιι:οομοίιν τόν 180 αlώνα- 1"ό... 160 η τόν 170 cιΙώνα, εΤναl ίδιο μ' αl'1'16 ποό μπορούμε vΆ δουμε άκόμη καΙ σήμερα, Τό ίδιο Ισχύει καi Υιό τΙς ·ΙνδΙες. Όσο γιά ένα παλιό μουσοuλμανιιro tσωτερl~ κό, μπορούμε εύκολα νά 1"ό φάνrαoτoυμε άτrό mό ΠpOOφσr~ εΙκόνές.

"A'λλωr:JT€, άν εξαιρέσουμε ,6ν κινεζικό, ΟΙ μή εύρωπαΤκοΙ πολlτιομοΙ είναι φτωχοί

ot έπιπλα,

διάλεκτο τών

ΣΊ1ι; Ίνδιες δΙV ίιπάρχουν κάν καρέκλες ~ Tρoτrέζto:, Στήν

ramouls, ή λtξη meςeί ΠΡOέρχεtαι άπό την 110ρτογαλlκή (mesa).

ΔΈV όπόΡX-0uν καρέκλες οότε aτήν Μαόρη 'Αφρική, δ110υ μόνον ΟΙ καλλ.,.ι­ χvεt;: τοι) MτtενΙν άρκοΟνταl vό άvnγράφouν τΕς ε.όρωπαϊκές: καρέκλες. Καθό­

Λου καρέκλες fi KανoVΙKά τραπέζια καΙ σrό 'Ισλάμ, ~ στΙς X!DpES 11'06 &πέστη~ σαν τήν έπΙδρασή του. Στήν ΊO"I'J'αVΙα, άνάμεοα σ' 00 σωρό εΙρωνικό σχόλια έναvrloν τών Μαυριτανών ό

Perez de Chfnchόn παροοοιάζει ατό έργο του

305

ΚIvi(IΙW<; κύoθcς πi!ν άρΧών πW 180υ αlωνα: proa σt lw:tmpfππpo &σ8άζα κσfJισpt­ \t'OS" οέ καpb<λα lw:ις yραμμιπwμtwx;. πιlJαvtbς σκηνή δπ6 μufJ!οτόΡημσ. ΜIJ$h Gui·

met.

(ΦωτOΎjX1φ!σ Μ,

Cab3utf).

Antialcoran (1532), αύτή τήν περίεργη όπόδειξη ΆVωτιφ6τητας: ι:'Εμείς ΟΙ ΧΡI* οτlανοί, καθόμασn; σrό κατάλληλο ϋψος: I
Mostar

π.χ., τό χαμηλό

τραπέζι γύρω άlr6 το όποιο κάθονναι ΟΙ συνδαιτυμόνες tπάνω σt μαξιλάρια, tξάKO}.oυθOύσε πρίν είκοοι χρόνια νό όποτελεl τον κανόνα. Ή συνήθειο αότlι επιβιώνε.ι σέ όρlσμi.νες oίιroyέvειες προσκολλημένες στήν παράδοση κo:f αέ

Ι Ι Ι

πoλλό'χαιpιι:fJ. Τό 1699, OΙWJOTOfioav aτoύς όλλανδο6ς έμπόροοςνά φφv
TOUf) πρέπει νά εΤναl 'Πολύ γερόΜ. Βε6αfαις ή Δύση δiν διαθέτει μόνο 1TλεoνεKτήμαrα εναvτι τών άλλων η'ΠεΙ­ ρων. οι τrλευταϊες CtI)rlo; υΙοθέτησαν (b<; πρός τήν κατοικία καί τrιν iτrfπλωση tπινoηΤΙKές λόαεις, συχνά λιγότερο δατrαιιηρές άπό τΙς δικές της. ;Στό ένεργη· ηκό τοvς έγγράφονται τά έξής: τό 'Ισλάμ διαθέτει τ6 δημόαια λoι.rrρό: που

306 κληρονόμησε 6i601Q άιτό τήν Ρώρη' ή 'Iσιτωνίι:r ξεχωρΙζεl Υια.,6: δλο κομψό· τητα 1(01 Kαθι:rplόTητα ξ:σωτερικά της: ώς τήν Ύελευταία γωνιά της καθώι; Kai

Υιό τήν έπlνοηηκότηΎό της στην δlωθέΤηση τζi)ν χώρων. vOτav ό 'Οσμάν "Αγάς, -καθ' όδόν τrρός τήν αιτελευθέρωσή ΤΟ\). μεrά άπό

πολλά !kiσανσ (εlχε

utOtJ αlχμόίιωΎQς ΟΎσ χέρlο τών Γερμανών δέκα χρόνια

πρiν κατά την mώση τής Lipova), πφVΌεl αιτό τήν Βού&α (τήν όποΙα άv(ιKα­ τέλσ6αv ΟΙ ΧΡIΟΎιανοl τό 1686) εκφράζει τήν όνσιξη τού 1699 τόν ένθσυοιασμό

το!) πού μπoρεi νά πάει «στά θαυμασια λουτρά τη .... 1rόλη<;:f$. Πρόκειται, έν~ VOtiτol, Υιό.,.ά τουρκικό Λουτρά πού εlxσv έyKoτασrαθεT στίς όχθες του Δοό­ ναβη, νοτιως της όχυρωμένης πόλης Kaj όπου Kαθtvας ιιποροίισε στήν έποχιΊ τής όθωμΑVIKης KαTOXiΊ J:6: μυεί χωρίς νά πληρώσει. rισ τόν Rodrigo Vivero • τά Υιcrnωvέζlκα σπίηα 110ό 1'6 άνηιφύζεl τό 1609,

δέν εχοιιν ώrό τήν μφιό:

1'00 δρόμο\) τήν όμορφη όψη τών σπιτιών τής: 'Ισπα­

νίας, άλλά τα ξεπερνούν με τήν όμορφιό τών έσωτερικών τοικ;. Στο ιηό ταπει­

νό γιαπωνέζικο σπίτι, δλα είναι ταχτοποιημένο όπά τά χαράμcrrα Υιά νά tJqv πέσουν σέ άδιάκριτα Bλtμματα. Τό μαξlλόρια τών φε.Β6ιπιώ\,ι' τά άχυpΈVια

ψαθl6: πού

6piol(ovral παντοίι, τσ φω1'ξ:ΙVΆ xωρΙoμα;eι τών ξίωμcrτίων, δλα

έχουν μπεi σέ ,όξη.

OJ διJo rp6trt)! KoθΙσμt:πoι;. 'Επάνω 6 pΙΙφCypάφoι;, περσικό (ιv;lypαφo τού Πζι;:πρα(. rou lv6s' TOUPKOU που mrο{;fS!:τat σr6ν ~ntite BefIlrιJ (1424·15{)1), Συλλογή j. DQucet, (Κλισέ Giravdorι;.

307

•.. καΙ δ σUγΥΡσφfΟ), 70ύ Chilrdin r18a) σΙ), 'Εθνική ΒιΒλιοθήκη Πσρ,ΟΙΟϋ, Cab)nef dcs E5tampes, (ΚΛισέ τιjς Ό(;'θννιιης Βι8λιοθήκη);,

ΠόΟ(1 όμως μειovεκτήμι:πα ο' όΛα αύτά! Δf;ν όπάρχει καθόλου θέρμανση. Τ ά σroιxαιtOOη ίά άναλαμβάνει ό ηλιος, όπως καΙ στήν μεσΟΥειακη Εορωπη. ΠQλλέ<; φορές δμΩS δεν τά κοταφέρνεl, Σέ όλόκληρη τήν ίσλσμική ΤουρκΙα δtν όπάρχει OιJTε €.να τζακι (μέ μόνη έξοίρεοη τό μνημειώδες τζάκι στό Σαράι

711<;

Kωνσrανnνoόπoλης), Μόνη λύοη, τό μαγκάλι. ίό

..brasier»,

Υιό δοοvς

oιαθtτouν ξυλοκάρβουνα ή χόβολη. Σ,ήν σημερινή Γιουγκοσλαβία, τά μου­

OQυΊψανlκά στriηα tξακολοvθοiW νά μήν fxoυv τζα"ια. Τζάκια ίrnάρxoυv θέ60ΙΟ σrιjν ΠφοΙα καί μάλιστα Υιό 'roUς πλούσιους σ' όλα τά δωράηα, εlναl όμως στενά, "tπεlδή οΙ Πέρσες, γιά νό άτroφόγoυν τόν καπνό καΙ νό Kάν(ιΥV

οίκονομΙα ι:τrό: ξύλα, τroι) εΙνά! 1Τολ1} άlφlΒά, τά καΝε δρθIUJ. til , ΆνrΙθετα. δεν ύrrάρχεl ούτε ίχνΌς τζακιού ατήν Ίνδία Γι στήν Ίνδσνηοια (άλλωσΤε μπoρoUν νό κάνονν KOj χωρίς αό'rά!, ΤζόκιCl δέν υπάρχουν οίΥτε στήν Ίαπων!α, όπου

τό κρόσ riναl t» τούτο!ς δριμύ. Ό Ktmνός άπό τή φωτιά τής κοuζfνσς <ιδέν έχει γιά διέξοδο !Τι:φά μιά τρόπο καμωμένη aτή ατέγη.' κάτι μσγκ<'tλIQ θερ­

μαivΌυν μέ μεγ<'tλη δυσκολία τά δωμά'ησ ϊΥΟίι δέν κ.\είνουν καλόl>lJ < Krn τό

308

μπάνια μέ τό ζεματιστό νερό μέσα στους ξυλl\IΩυς κοοοl)ς, που διαθέτα κάθε

σπίτι, ε{VΑΙ εvoι;: τρόπος όχι μόνο γιό νό πλtvoνται, ό'Λλό καΙ Υιό νά ζεσrαίνο w νταl.

Άντίθετα, σrήν Βόραα Κίνα, 'Πού όναι τόοο κρύα όσο κα! Γι Σl6ηρΙα, θερ­ μαίνουν τό κοινό δωμσηο άνάβοντας .φωτιά σηι μικρή σόμπα πού βρίοκεται orό μπροστινό μ6ΡOS τού παταριοϋ πυυ όπάρχει στό βόθος τού δωματlQU ιtαί πάνω orό όποιο κοιμούνται. ΟΙ οόμπυ; τών πλοuοίων στό Πεκίνο, είναι μεγαλιίτερες: περνάνε κότω άπά τά διαμερίομΟ1'Q καί CrvQOOI,}\l άτr' έξω». Κο­ ννολογίς: !να εΙδος ΚΕVΤΡIKής θέρμανσης. Στά φτωχικά σπfT1α, ωστόσο, άρ. KOoVΤαl συχνάJόYO σ' !να σrOIxειώδες μαγκάλι: ψιά θερμάστρα μέ πυρωμΙ­

να K?~60υναρ χτφο

,Τό ίο1Ο καί στήν ΠεΡοία, δποιι ιό lφίιο Ιlναl συχνά

'tQOU-

,

Άρα, μέ έλ6χIQ7ες έξαφέοaς, ή θέρμανση εΙιιαι σχεδόν ή τελεΙως άνόπαρ­ κτη. Άνόπαρκτη η σχεδόν άνιπrαpKη και η έπίπλωση. Σ'tό Ίσλάμ εΤναl γvω~ στές οι Kασiλε<; όπό 1roλ6ημο κιδρο, όπαιι φυλάγονται ρούχα, όφάοματα κα! πoλιrrι:μα σκεόη του σπΙτιοϋ. Τό πολίι-πολύ, θά τούς δεί κανε{ς νά χρηo!~ μΟΠΟIΟί)ν οοφράδες, κσί κcφμιά φορά μεγάλα χόλκινσ τηατσ στερεωμένα σ'

ενα ξύλινο πλαίαιο. Στά ΤOUpKIKti καί περσικσ σπίτια, τoυλόχtστoν, KάπOIΕS έόοχές σκαμμένες στουι; τοίχριις τών δωμστίων παίζουν τό Ρόλο Vfοvλαπιώv,

Δέν ύπάρχουν όμως <καθόλου lφιθβάησ ή καρέκλες όπως έχoupt έμείς δέν έχουν ()ύrε καθροέφτες, ουτε "("ρσrτέζIO, oυrε τραπεζάκια, ρUτε γραφεία, oίπt 'Πίνακες_, Tiπuτε άλλο έκτός άπό στρώματά πού τά σπλΏVoυν τό βράδυ καΙ

cΓυναiΚε) τού .,~ την ώΡα τού yι:ιψσroς, μιιφCιypaφIα άm:S τιjv εlKΣVΣYP6'φη­ ι'PJ Τή<; 'f(l'f1)pIaS της ΊνδΙας τού MίIflucrf. ·fΘWll'Ij Βι8λιαθήοσι n(JptfYtQD, Ci!bίnf;!t d~$ E$taιnpes. (ΚAIQt τής 'Εθνικής 8ι6λιoθήιtψ;Y.

309

Ι

KuvtfYI τού ζαρκαδιού οτδ Aranjuez, -rό

1ιJ6S: οί ιωρίε) τής Αύλή$ m:ιpι:υpkιι«:ιιπαι κσθι­

ομέΥες οτσυΡοπόδι Q/;; μσξιλ6ρlσ. Τά ζιiJα πού χr6πηoαv οι κννηΥΟ! θά ι;πpι:ryoii'V κάιω

άπ6 Tq ι1ήμα δπ{)1f 8ρfoΧQVΤσι οΙ ιωρΙες. Λεrm;ιμφεισ άπδ τόν π(νακα ΤOίi M<Jrtfn~l:

DeI

Ma:w: Ιόι. C;ΙKeria del nbl"dillo en AtanjubZ, ΜQuαι:ίu ΠΙ& Pr~do, (Φωίoypaφiσ Mas).

τά μαζεύo~!ν τήν ημέρα καθώς και μπόλικα μσξιλάρια καί θαυμόοια μάλλινα

χαλιά μΙ ζωηρό χρώμστα σroI6αypiva τό ενα πάνω ατό li1Iλo

11

καί πού ή

χριστΙQvoοιJνη τό κυνήγησε άνέκαθεν μΙ πάθος. ΠρόKεrται Ιδώ Υιό έπftrΛω<Jη νοραδων. ΟΙ θησαυροί πού 8λέπει ό ταξιδιώτης ατό μουσεία της Kωνσrαvrινoύτro'λης εΤναι πολύTlμα ύφόσμστα, κενrημένα μέ τυποποιημένα μoτiθα άπό τoυλΙτ:tις έλΟ<ΟΕlδl) ποτήρια {'πού Myovral μάτια 'Toi) ό:ηEίOVIQύ}, θαυμάσια Kύf.παι.ια

όπά κρύσταλλο, άπό έAεφαντoσroυν, άπό ξύλο πιπερόριζος: μΙ fvOεro KOJJ" μάτια χαλΚΟό, άργύρου, oεvπ::φιoύ ή κοραλλιου, ποραιλάνι:ς από 1'ην Κόπρο η τήν Κίνα, πού t:lvol καί οί καλύτερ&ς πολυn:λή Koσμ~ματo καΙ δυό-Υριϊς έξαlοlοl θρόνοι, κατσσπσρτοl μέ ένθετα ΡOUμmVIQ, σμαράγδια, ΤUPKOυάζ, μαργαριτόρια. Τήν ίδια άκΡιβώς έντόπωοη προξενεϊ ή λετrr0ιJεpής καιαγρσ-

Ή κατοικ(α, ή Ινδvμao!α και ή μόδα

310

φή τών θησαυρ
στΟΟΥ, t&νo καί κυπαΡlσσόξuλο, χοσε-rιv-tς μέ ένθετους E.KeαjJfkrnIKOι.Jς 110λόημσυς λίθους, φJαλίδlα για ροδόνερο

uou λάμπουν άπό -τά μπριλλάντια.

δοχεία δτtou καίνε άρώματα, 61θλιο Tυπωμtνo: οτήν Δόση, Κοράνια πλουμι·

σμένα μέ 1TOλύnμες πέτρες, έργα διάσημων καλλιγράφων ι άργυρά κηροπή­ για, κινξζικες: πορσελάνες, κύπελλα άπό όχάτη, κύπελλα καΙ Πlατα τού

Iznik,

όπλα άνrάξια τώ'l Χιλίων καΙ μιCι.:; Nι.ιX"ΏV, σιτόθει; μέ περίφημες άτα&λΙνε<; Μμες Kaf λαβtς: ΚΟ] θηκες KuτεργασμΙνες άπό χρυσoxόovς, άτόφια κομμά11α ασημιοϋ. χρυοοκέντητες σέλλες, καΙ τέλος, εKαιovτάδtς δέρματα τίγρεων κα­

θΏS καί σvσρίθμητα χαAtCt ...n

Οί δύο τVJtot τής κινέζικης έπίπλωσης Ιτήν Kiνα.

6v

και δέν οημειώνονται όξιόλογες: όλλαγές σrήν δισΡκεrα τών αΙώ­

νων πού μας άπασχολουν, &πάρχεl ώστΟΟο κάπσια λανθάνουσα συΥ:χυση,

πού τήν κάνει νά διαιφiνετσr άπ' δitε.ς τΙς άλλες μη είφωπαΙ·κtx; χώρε<;, Ή πλούσ;α καί (.ξεζητημένη έπίπλωοη τής Κίνας ά'ffoπι,εί πράnιo:τι έξσίρεοη, με τά πολύτιμα ξύλα (πού συχνό εΙσάγονται άπό ποΜ μαιφυι'tί, ,1<; Mt
αότό δέν ΤσχtιE σrήν πρωτόγονη ΚΙνα. ~Oταν η ΊαπωνΙα δανεΙστηκε. άνπΥρά· φσντάς τα σχολαστικά, όλα τά ύίllκά

(61&-907),

1'00

ΚΝεζlκού 110λιτισμοΟ τών

Tang

δέν 6ρηκε ούτι καρέκλα, Oiffl: ψηλότρσπέζ,. !τήν πραγματικότητα,

ή σημερινή γιιmωviζtKη έπιπλωοη άνrισrolxε'l άκριβώς στήν άρχαίκή brhrλω· ση της Κίνας: χαμηλά τραπέζια, σrηρΙyματα Υια τό χέρια που κάνουν 11"16 άvεrη τήν δlπλωpΈVη <πάση, ψάθες (τό γισrrωνέζlKα tatamI) τΙς όποΤες '10ΠΟ· θεroυν 'Πάνω σt άiιλo-rL περισσότερο καΙ άλλοτε λtγότερo όπερυψωμέ,νες: έξέ· δρες, χαμηλό vτoι.ιλάn'ια (έταζέρες καΙ Kασtλες, στήν σειρά), μαξιλcφια, όλα καμωμένα )'Jά μιά ζωή σrό

rnfuooo TOU

έδάφους',

Ή καρέκλα εlχε φτάσει πιθανώς στην Κίνα ηδη άπό τόν

20

ή

30

αίώνα μ,Χ.,

άλλά χρειάστηκε. πολύν καιρό Υιό νό γi'νει ίνα συνηθισμένο Cπιπλο (ή πρώτη

γνωστή παράστασή της εΙναl τού 53S-S4IJ: γλU1T7ή στήλη στό j.lovOEio του KάνσΣS Σίτιι, Η.Π.Α.). Ή προέλευση της d..,Ql11'lθσνώς εύΡWΠCϊKή, ζισχετα μέ τούς έλιγμους π06 χρεlό:Οίηκε να κάνει Υιό να φτάσει ώ;;: τήν Κίνο: (μέσφ της Περοίας, της Ίνδίας ή τού κlνεζ1ΚΟ!) 60ρρσί. rΑλλωQTε κα! τό πρωτόγοvo κινε­

ζικό της όνομα, σέ χρήση ακόμα καί σrίς μέρες μας. οηραίνεl: .. βαρβαρική tYιίνηι•. Eivα, πιθανόν δη χρησιμΟ1fοιήθηκε πρώτσ ώς τιμητική ωρςι, λαική ή θρησκευηκη. ~Ως χτές άκόμ(:ι στην Κίνα, φ6λαγαν τιιν KαρέtYια γιό τούς τιμώ­

μενους προοκεκλημένους καί Υιά τοός ήλlκιωμένους, ΈVώ, όπως κα! φήν Εύ­ ρωπη τόν Μεσαίωνα, Ίό σκαμνί ή,αν σέ "ΠUΛU μεγ<χλύτερη χρήση. 'Εκείνο όμως πού έχει ίδιαπφη σημασία, tlVQI ή καθιστικη στύση πού έξl.}­ παKΌύεrαι όπό τήν καρέκλα καί Ίό οκαμνί. "εναι; Jδrαiτερος δηλαδη τρόπος ζωης, fva συνολο κινήσεων διαφορετικών άπό τίς κινήσεις στήν ΚΝα καί "(ίς

Ή κατοικία, η Ινδvμαqίa κα[ ή"

.-

311

i'iλλ<.<; χώρες της' Ασίας, καθώς άλλαιοπ και ο' ΔΛΕs τίς ~Iή ευραιττσϊκές χώρες:. ~Aσχετα άπό τήν διαδρομή της μέοφ nεpoias ή Ίνδίας, ή καρέκλα δέν γνώρι­

σε στό τrέρcισμά της άπό τΙς χii>ρες: aίrrts καμμιά λαϊκή έ'tnτυxIα. '!1οτόοο. ήδη άπό τΌv 130 uJ6>vcr, σ' ένα κινεζικό εΙλητάριο 1Τ.χ. που μας ξεναγεΙ μέοφ ΈVός έξοχικοίί δρόμου σΙ μία κιν«ι;::ή πόλη, μπορούμε νά δοΟμε, στα έξοχnι:& πανδοχεία χαί οτό μαγσζιά ,ης πόλης, ψηλό τραπέζια μέ διάφορους 1Tά~

γKOUς και καθίσμιπσ, fιά τήν Κίνα, αύτό τό άπόJcrημα όντaπolφίθηKε σέ εναν νέο τρόπο ζωης, τόσο πρωτ6η.rnο πού δέν χρειάστηκε νά άποκι.είαι;ι τίς άρχαϊες Βιοτικές 01)νήθειες. Μ' αύrό τόν τpono ή Κίνα θά διαθέτει καί τΙς δύο νορφές έπίπλωσης.

τά χομηλά καΙ τά ψηλά tπnr"a. "!VJ,.ωστε, το μεγάλο κοινό δωμάτιο. το τόσο

.':".-

χαρακτηριστικό ο' όλη την Βόρειο ΚΙνα. εχει δύο έπίτrεσα: αιο χιφηλότερο έ;rhrεoo, η καρέκλα, τό σκαμν! 'ΚαΙ ό πάγιως σννδυάζoνrαι με τό ψηλό τpmτi­ ζι καΙ τήν ψηλή ΥΤουλάπα (μΙ αυρτάρια). Ή Κίνα πι1ντωi) 5έv γνώΡIQt; ποΤέ τήν οιφονιέρα η τόν κομό μέ ουρτάρια, 1Ταρό: μόνο πολύ αργοπορημένα, και σε μεμoνωμένtς μόνο m:PIΠT!hOtltj, σΙ ό:πομψήαιις τής fΞίιρωπης τού 190υ αΙώνα. Ή trτfuλιοοη τσυ ό:ΡχαΙου ή ΎlστrωνέζΙKoυ τύπου, τοποθι.ϊεlται ατό παραπάνω έπtιttδo, στό ι'.mερυψωμένo τμήμα ιοίι δωμαrioυ ϊfOό χτ1ζεταl μέ κεραμΙδια σrό ύψος ένός πάγκου. Πρόκειται ιδώ Υιό τό ki'ίng, τό όποϊο θερ­

μαίνετοι μέοφ έσωrεpΙKών σωληνdίoεων καί O1'ρώνεrαι μέ ψόθες ή τσόχες, μέ μαξιλάρια κα; με ζωηρόχρωμα χαλιά. Ή έττίπλωση συμπληρώνεται μέ εναν οοφρά, μέ ντουλάπια καί ι<ασέλες πού ,Ιναι κι αύτά πολό χαpηλι'v. 'Εδώ KOI~

μOιJνrQI τό χειμώνα, 'Προφυλαγμένοι άπό τό lφυσ, έδώ έπίσης κόθΟνΥαl κα­ τάχαμα καί δέχoνrαl, πίνοντας τσαl" έδ
nprv

όνεΒεί πάνω ατό

kang

YIJVafKes ή ύφαίνουν τ6

ό Κινιζος βγόζεl τά 1Ταπούτalα του,

καί μένει μόνο μέ τά τοοιφατl'1α του άπό μπλέ' ύφασμα 1<01 6mτρει; καπlτονα· ρlσμένες οόλες, τά όποΊα πρoσiχ:ει 'ΠCwrα νά τ6 δlσrηρεϊ πεντακάθαρα, Στήν Νότια Κίνα, ή θέρμανση δέν εΤναl άνσΥ/(αία, άλλα κι έδώ ίΙπό:ρχουν οι δύο τυΠΟI έπfτrλων. Ό πατήρ

de las Cortes,

ζωγραφ!ζοντας το θέαμα πού όγn~

ιφύζει στΙς όρχές 1'06 170υ αιώνα, στήν περιοχή της Καντόνας, διlχνεl τούς Κινέζους vΌ Kάθovrαι σrΙς καρέκλες τοuς τρώγονται; ίό φαγητό τouς γύρω <'mό ένα l'Ο:τΡάγωνο TΡατriζι. κοι αΙΠή άκόμα ή φορητή 1<αρέκλα πού έμφανί· ζεταl ατά οχέδιο τού Cortes, παρ' δλη 1'ήν διαφορά της κατασκευής .ης όπό έλαφρύ ξύλο, ΒασΙζεταl στήν ίδια όρχη μΙ τήν 'Παρόμοια ευρωπαϊκή καρέκλα,

'Η συνοπτική πφιγραφή 'Πού παραθέααμεόπλώς θέτει, χωρΙς όμως καΙ νό τά λννει, τά τφο6λήματσ αίπής 1Ί)ς όπωσδήποτε ΙντVΠωσιαKης άλλαγής. Τό νά δοομε έδώ τήν άrrλή πι.ρlπέτ'εια

,1"1,;

'Καρέκλας καΙ τίς 1TOλUΆριθμες συνε.

l1Έ1ες .ής καθιέρωσής '<ης, άποτ<λεί JJlάν όπό αΙΙΤές τΙς όπλοϊκις έρμηνεία; ό"πό τίς όποιες βρίθουν οΙ !σropfcr; τής τεχνlΚΨ; τού παρελθόντος. 'Η πραγμα­ τικότητα (θά brανέλθοuμε ο' αίπήν γινικώς στό κεφάλαιο 11'0(1 άχολουθεϊ) εΊναι πάντα πολύ τπό oύνθετrι_ 'Ι-Ι ζωή στήν Κίνα γνώρισε πpάyμσrl, (άς πού­ με, χονδρικά, ό1τό τΙς παραμονές 1'00 130υ οΙώναΙ μεγάλη άνCmτυξη μοιρα­ σμένη άνάμεσα oi μιά .ζωή καθιστική καί σέ μιά ζωή διπΛωμένη, κατάχαμα,

ΟΙκείος τρόπος ό δεύτερος, briaημος Ο 1ιΡώτος, όπως εlVQI 6 θρόνος τού

Ι

ήγεμόνα, Γι ξ'δρα τού μανδαρίνου, οί πάγκοι καί (11 καρέκλες τών QχoλεΙων ... ~Oλα αύtά θά μαι; έκανσν νά 1Τροχωρήσουμι;, σέ έpμΗVεIες καί έρευνες έξω

άπό τίς δVΝΣΤΌΤητές μας:. 'Ωστόσο, oημaνrΙKή clναι ~ διιmίστωση ότι υπάρ' χουν στόν κόσμο δύο τρόποι ιο:αθημεΡlνης ζωής η καθιστική 'Καί ή διπλωμένη

312

στάση, η Twvτoia παvroχ<ίύ παρσίtoo, έκτός σπό τήν Δόση, καί οΙ 560 τους νό συμθσοίζουν μόνο στήν Κίνα. Ή άναζήτηση τής πp"fλωoης αιποσ roO τρόπου ζωής, στην Eίtρωπη, θό μός όδηγουσε ώι; την 'Αρχαιότητα κι ως τίς 151ες τίς ρίζες του δυτικού πολιτισμού. 'Ιδού όμως μερlκες OιNσπτlKi.ς- εΙκόνες. Στήν γιαπωνέζncη 60"l"δόμαξα, ό τα~ ξιδιώτης όπως εlΥω φυσικό δέν έχει κάθιομα. Σέ μιά τrφΙ1IKη μιιφσγραφiα, ό πρίγκιπας κόθεταl στόν εόρόχωρο θρόνο του όκλαδόν. Στό Κάιρο, πρίν λίγο

ακόμη καιρό ό α!γίιπτΙ<>ς άμαξ6ς καθόταν στο ι>:άρρο του έχοντας ένα δεμάτι σσνό μπροστα άπό τό κάθιομ6 TQU με διπλωμένα τά πό&ια του, ένώ θά μπσ.­ ρουσε νό τό όπΛWσεl. τtλιKιI, 1ΤρόΚΕIΤαι σίγουρα γιό μιά σχεδόν 8ιοΛ<)γlκη

διαφορά7J ; νά ξεKoυρασrι:Ί γονατίζοντας "άλά" γιαπωνέζικα πάνω tπiς φτέρ­ νες του, ή καθισμένος οκλαδόν σπως aτό 'Ισλάμ καί σrήν Τουρκία, ή ά\ισ­ κο6ρκουΟΟ, δπως "ιΝήθlζαν ΟΙ 'Ινδοί, είναι αδύνατον ~ έστω δύσκολο γιό τόν Ευρωπαl0. Ό δικός του 1Tάλt τρόΠΌς νά κάθεται φαΙνεταl τόσο παράξενος στους γlατrowέζoυς ώστε ν6 τόν σχολισζσυν μέ 1'ήν διαι::ικεδασnκή εκφραση: «οόν νά lφεμός τά πόδια σου .. ,1Ι. Νό τΙ Υρόφι:ι ό 1ιφιηγητής GemelIi Carreri

rτηyσ.ϊνovτoς τ6 χεψώνσ τοί)

1693 πάνω σi τούρκικο ~ μάλλον 60ι>λγάρlκο

«ό:μάξIJl, χωρίς κάθισμα, άπό τήν ΚaλλfΠQΛη στήν 'Αδριανούπολη: «Καθώς δέν ~μoυν καθόλου συνηθισμένος νά κάθομαι χάμω, μΙ ής γάμr;Lς σταυρωμέ­ νες "άλά τούρκα", αίσθανόμοιΝ πολύ άβολα μεσα σ' αυγό 1'6 όμάξr χωρΙς κάθισμα καΙ φτιαγμένο μΙ τρ&πο πού οόν κα! μένα κανείς Εύρωπαιος: δέν θά μπορουσε νά

60M:utti1l.

Σ1'ό φορείο πού :χρηοlμοποlοΟν στήν Ίνδία, ό Τδιος

ταξιδιώτης, δuό χρόνια άργότερα, ιιυποχρεώνεται νά μείνει ξαπλωμένος ό­

πως σ fνα lφε6θατι,,7~. "€δαι τουλάχιστον άνσγκάζεταl νό:: KCwm κιΠι λιγότερο όδυVΗp61 'Αλλά καΙ ι:ιτό Πεκίνο, τα άμάξια δέν έχουν σuνηθως Kσθίσμσrα καί ό John 8arrow μοuρμοuρΙζει δυσαρεστημένος, όπως ό Gemclli Careri, δη «εl­ ναι Υιό ΤQύς Εύρωπαιους τό χεφότερο εΤδος άμαξιού πσό tmΌρεί κανι:;lς νά

φαιrrασrια,,7$. Μόνον ΟΙ Κινέζοι συνηθίζουν καί ης δόο (]Τάοο') χωρίς καμμ!α διάκριση (πορ' δλQ nQU ΟΙ Κινέζοι τσταρικης καη;χΥαιγης ulοθl'.τσt)v κατ' άρχήν πολύ λίγα τήν καρέκλα καί τό τραπέζι. Είναι καί αύτή μιά 6κόμη διαφορά άνάμεοο στόν ταταρικό ιm{ τόν κινεζικό τρόπο ζωής ατήν πόλη τού Πεκίνου), ΊΞνας Γάλλος πού tylVt δεκτός ατό Πι:;κίνο τό 1795, αάν μέλος μιάς όλλανδlκης ΙτΡε06είαι;, άφηγεϊταl: ,,01 μανοαρ!νοι οκέφτηκαν νά }ίάς ίιάλουν νό καθήοουμε μΙ σrαιιρωμένα τό πόδια. 'ΑΛλά, βλέποντας δη αυrή ή στόαη φαν Υιό μάς πολύ άβολη, μας όδήγησαν σ'

bJa μεγάλο πεphπερo Ι ..] έφooιασμiνo

μέ τpα~

1Τέζιο και καρέκλες., έΠΊ1TλωμΕVo μέ περισσότερη πoλυτtλεlα" .,ή έξέδρα εiχε

ένα παχΙ; xαλf καf καιω είχαν άνάψει φωTlά.'6. Στήν Δόση, ή άλληλοεπίδρα· ση τοο 16ηρlκο(ι καί τ06 ΙσλcφJκο6 'Πολιτισμού δημιοuργησε 1Τρός σrlγμήν. παρόμοιες κατασrσσεις. Ό χαρακτηρισμός τού Perez de Chίnchόη, πού όνα­

φ!ραμε παραπάνω, ΥΙό τοός MooooUΛΜάνoιις, δη ~KόOQvral κσταγης σάν τό ζώα", .tJrαvαλσμ6άνΡαι σt κόπσιο (iλ;\o σημείο τής περιγραφής του μέ μιά έκ πρώτης δψεως άκατανόητη παραλλαγή: ~ ... στό χώμα σάν γυναΊιι:ι;ςJ;. ΕΙναl γιατί πράγματι οί Ίσπανίδυ; συνέχισαν γιό πολύν καιρό άκόμη (άις τόν 170 αΙώνα) να κάθονται kαTU τόν άραθικό τρόπο πάνω

ot μαξιλάρια.

'Εξ οί'.ι t(Q! ή

έκφραση tomar la almohadiffa (πού οημαiνεl "ατό λέξη: παίρνω τό μαξιλάρι) Υιά μιά κυρία τής Αυλής 1Τοό άτro;(fo1Xιε τό δlκαlωμα να Kάθεrαl μπροστά

στήν $ασίf,lσσα. Τόν καιρό τού Καρόλου K-ovIνrou, στiι; αίθOιtOtι; ύποδοχής,

Ή κσ:rωκίo. ιί &δι;μαο(α καΙ ή μ.

313 ~~

'(,

Ι 4

μιά έξέδΡσ ι:πολlσμένη μΙ μαξιλάρια κα; χαμηλά tmπλα ήη:Ν προορισμένη γιά τΙς γΙWαϊKεςπ. Θδ μποροΟαε κανείς νά νομίσει Μι 6ρίσκεη::ι;ι σrήν Κίνα.

Στήν Μαύρη 'Αφρική ΦΤώχεlι) των άνθρώπων Γι φτώχεια των ιroλrτισμων. τό mroτέλεσμα εΙναι,.6

Τδισ. Ύπόρχεl μΙ liλλα λόγια σroύς ντόπιους i(οΛlησμούς _κουλ-τ-οΟρο;"?ΙΙ_

;.

ενσ σαιρειΠικό φαινόμενο -ή δΜλή φτώΧξlα- καί ή ΈV&lα διαrηρtrrol μέσα ιποός αίώνες. ΎέrOIO ακριβώς tlval τό θέαμα 1tOU άνTlκρύζεl κανε!ς στήν Μαύρη 'Αφρική, και καλά θό ήταν νά maGOUjJt: Λlγ6"κl γιό μιά oύνroμη έπ16ε­ Βαίαιση, Στίς παράκτιες .ζώνες τοί} κόλπου 7ής rσυlVέας- δΠΙ:Ιυ διεισδύει καί έyKαθί~ O1'αTCΙI τό εύρωπαϊκό έμι'l'όρlo, δέν ίm6:ρχσυν πuκνοκrrn:ιικημΙνες πόλεις Kσ~ τά,.6 ευρωπαϊκό ή κινεζικό πρόroτro. 'Αγροτικοί πληθυσμοΙ, δtν λέω δ'l)σrυ~ χιομέV01 (ή λέξη αυτή καθ' έαυτη δΈV έχει καμμία σημασία), άλλά άοφαλώς φτωχο!, 'ΠΟύ ΟΙ διηγήοεις τιVν περιηγητών άrrό τά πρώτα κιόλας χωριά, έξά­ l1'Touv 'ίήν περιέργειά μας. 'Αληθινη κατοικία στήν ουοία δέv ι)'Πάρχει. Χαμοκέλες όπά Μαιιη, καμωμέ­ νες μέ πασσάλοιις, μέ καλάμια, «σrρoγγυλές σόν περιστερεώνες::ι, σπάνια ά-

06εστωμΙΎες, χαιρfς έπιπλα (εκτός ά;rό πήλινα άΥγ.εΙα καί καλάθια), χωρϊς παράθυρα, πού τίς cια:mνίζo~ προοιχnκά κάθε vίIxra γιά νά άττομακρυ­ νουν τά KOUΝOύπlα, τά

maringQuins,

και 'ίά όδυνηρα τους ,σιμπήματα. ιι.Δi,ν

εΙνσl ό καθένας συνηθισμένος οπως αύ,ο! [01 μαύροι}, γράφει ό 1Τα'Τήρ labat (1728), νά καπνιζεΊ'αl σάν χοιρομέρι καί νά κολλάει αυrή τήν μυρωδιά ,ου καπνού, πού σού άνακατεύ& τά σωθικά μόλις άρχiζεlς νό σuνανααιρέφεσαι

,06;; ΝέΥρους}/19 .•Ας ρην αιroδώσoυμε ο' αίrι'ην τήν αναγούλα καί τόσο μεγά­ λη οημασΙα. 'ΙσroΡIKoί I(oi κοινωνιολόγοι της Bρσζtλio:ς μάς λtvε με τό δίΚ10 rouς (όν καΙ κανείς οτό κάτω-κάτω δtv είναι υποχρεωμένος νά τούς πιστέψει} δη ΟΙ Νέγροι φυγάδες, ΟΙ έγKaτεστημννol σrό sef'tίiu, οέ ΆVεξάρτη,ες κοινότη­ τες, κι άκόμσ ΟΙ Νέγροι σrΙς τρώγλες τών πόλεων (τΙς

αΙώνα σέ Π'ιό

tJYItIvit;

mucambos)

ζοΟν τόν

1%

συνθήκες σπ' δ,η σΙ κόριο! τους τών φυτειών η τ&ν

Μλ,"""" Άν δώσουμε λίγη 'ΠεΡισοότερη προσοχή, θά διαιφινοuμε σηΊν 'Αφρική, πλάι στΙς σuνηθlΟjJένες καλύβες, μtρΙKές άσπρες χαμo!dλες rnιχρlομένες μΙ άo6έσrη, πού είναι ήδη μιά uafIuτtλtlo, όσο άσήμαντη κι f:ι.v εΊναι αύτη. σέ αχέοη μέ τήν κοινή μοίρα. Ξέχωρ!ζουν άκόμη, έλάχlσro είναι άλήθεια, σrriηα «πορτογαλικΟύ τ&πoυ~, κ,uτσ 'ίό 'frDPCr&r.lypa τ<Ον σπιηων τ6:ιν παλιών καια· κτητων πού ή γλώσσα τους μιλιέται &κόμΓ! enfό τούς προύχοντες. ΠρόKεJται γιό σπίτια μέ cόvOlχτές 6ερMες~, «μΙ μικρά ξύλινα σκαμνιά πολύ KaeCtpUl> (προφανώς Υιό νό χάθονται οι έτTlοιι:έπτες), xoθίbς καΙ τρατrtζrα, όπου θό ύπήρχε myoupa lφαοί άπα φοΙνlκες Υιό τούς έκλεΚ'ίούς συνδαιτυμόνες. Σέ κάτι 'ftroIa σπίηα ζουν όμορφες μιγά&ς ευνooύμι::vες των βασιλέων της χώ­ ρας ή (κΟ:Ι κάνει τό i&Io) ι<ά;rσιoυ ΊTAOOOIOtJ άγγλου Ιμπόρου. Μιά άπ" αόπς

τίς ευνοούμενες του .. βααιλlΟ:JO τού Barre: ε!ναl vτuμένη ι:μ' lvα μικρό μπούστο άπό άτλάζl lTOρτογαλέζlκης μόδας:> καί φοραιι ΆVΤϊ Υιό φoυσrα, pιιJv ά;rό κείνες τΙς φρaίες ποδιές {ρagt'le;;} πο.ύ ΠΡOέρXoνrol άπό τό νησf τού

gue,

Sil:int Ya· ,.6 νrισιά τού Πράσινου Άιφωτηριου, [ ...J κοΙ,τού άποτελο(ίοε Yl<TI'f μόνον 0.1 καθώς πpέπtI κυρίες i;χoυν τόσο όμΟΡφες και λεmΌ-

fνα ά;rό

διάκριση

314

ooυMμtνες ποδIές»Μ. Eόxάρισrη κοΙ φευΥσλέα εΙκόνα ϊΤοό άπσδεικνύεl δτι άκόρη καΙ στόν n:pαιmo χώρο της Άφρικης ίm'όρxoυν οΙ δυο γνωστές ό:vrr~ πσλες όχGεs: ή κο;'!) καΙ ή κακή πλευρά της ζωής, ή ένδεια κοί ή πoΛιrrέλειo.

Ή <Ιύση καί ή ποικιλία τής επίπλωσης της Σέ σχέση μΙ αύτή καΟ' έαUΤΉ τήν Κίνα καί μΙ. τόν ύπόλοιπο κόσμο. ή Ιδιομορ­

φία της Δυοης σrό Θέμα τής έπί1Τλωοιl<; καί τής διαρρόθμι"ης των έσωτερι­ κών χώρων. εΙναι άναμφισθήτητα ή κλiση της πρό<; τήν άλλαγή, ό γρήγορος όναλόγως ρυθμός τη.:; έξο.ιξης, ρυθμός πού ή Kίvσ: δtv γνώριοε ποτέ. Έδώ όλα όλλάζουν. 'Ασφαλώς ό:χl άπό τή μl6 μέρα στήν άλλη. Ώστόσο, ήΠQ1'α δiv γλιπώνεl άπό μιά πολόπλευρη έξέλlξη. Κάθε βήμα m:tpι:rntpa σ' ένα μοv· σεio, κάθε καινούργια αίθουσα, καΙ 1'6 θέαμα γίνεται διαφορετικό. Θά ήταν n:λείως άλλιαιτικο άν Bptot:6tJασrav 01. μιάν άλλη ηεριοχή τής EίιρώτJης. Μό­ νον ΟΙ σημαντικές μe:rα6ολές εTvαι κοινές. Πέρα όπό ής έντονες άποκλlσεις. τίς απομιμήσεις καϊ" 1'lς λίγο ή πολύ έvοtJ1lcll':ίητες νοθεύσElς. 'Η καθημερινη ζωη στήν Ευρώπη άνακατεύfJ χρώματα τελείως διαφορετικά ιιεταξιί τους: ό Βσρρας δΈV EJvC1'1 Νότος. ή ευΡΩUUϊKή Δόση δtν ΎVΑI ό Νέος Κόσμος, ι'ι γηραιό Ευρώπη δέν ε/ναl ή νέα Ευρώπη, έιι:εΙνη πού επεκτείνεται πρός ΆνσroΛdς ιί)ς τήν άγρια ΣιΒηρία. Τ6' έπιπλα εΤναι ΟΙ μάρτυρες αύτ'ών τ&ιν όνηθέαι:ων, ή έπιι3εθαίωση τής ίnrαρξης αότών τών μlκροοκοπικων πα­ τρίδων σriς όπσίες οlαιρεϊΤΟI ό διmKός κόσμος. Κι άκόμη περισσότερο (πρέπει

άραγε ν6 τό brαvαΛάθοuμε.;) ή KolV(l)vio. διαρκως σέ αμφισβήτηση, έχει καί δω νά m;.ί 1"6 λόγο τη<;\ ΚοντολογΙς, η έπfπλωση, Γι μ(iλλoν ή σ(κιο.κή διακό­ σμηση στό συνσλό της, εΙνσl μάρτυρας τού μtyόλQυ οίκονομικσο και πολιτι­ σμΙKoιj κινήματος πού όδήγηοε τήν Είφώπη πρός αίιτό πσύ η ίδια βάψnσε τό Φώτα, πρό<; τήν πρόοδο.

Δάπεδα, τοιχοι, 6ροφtς, πόρτες καί παράθυρα "Αν ξεM;ιvήσσuμε όπά τόν οΙκείο διάκοσμο της σημερινής μας ζωής, μέ λiyη σκέψη δλα ό:'ffΟδακνύΟVfαι, κληρovoμιo, τn:ιΛιές κατακτήσεις: τό γραφείο ποίι γράφω, τό vτouλό"πι που ταχτοπο;οΟμε 1"6 άσπρόροuχα, Γι τατrετoαρία πού κολλάμε <πους τοίχους, τό καθίσματα, τό ξύί\ινο ofuτεδo, τά γύψινα

διακοσμηηκά ΤΙ'ίς Οροφής, ή διαρρύθμισιι τών δωμαrΙων ι τό τζάκι. ή σ .. όλα, ή ϊrαρoooία μπιμπλό, XαAKOypatpttGy, πινάκων. 'Από ένα άυλό σημερινό έσω­ τερικό ι μπορώ νά άνασυγκροτηοω στήν φαντασία μου την έξέλ1ξη τού πα­ ρr.λθόνroς, vΆ ξεrυι.Ιξω ΆVΤίυτpoφα lνα φίλμ πού θά όδηγήαι:ι τόν άνσyWr σrη οέ περασμένες παλιές ποΛυτέλειες. πού ώστόσο άργησαν κι αύτές νό γεννηθσίιν. Αυτό σημαΝεl δη 66: πρσσδ10Ρiοω m σημεϊα ΆVΑφoράς:, θά περι­

Ύράψω την άλφο6ήτα της ίστορΙας τού trJmλQu ιωί τίποτε nαραπάνω. Πρέπει ώστόσο νό άρχiσοuμε άπό την άΡχή.

.

τό δωμότισ ένός σπlΤ10ίι dxt άνέκοθεν τέσσερ'ς ,-οl;φυς, ένο πάτωμα, τό τα8άνl, ένα ή περισσότερα παράθυρα, μία ή περlοοό1"φες-πόρτες. rι& 1roλλά χρόνια

,-6 1iάταιμα

'ι"ού Jooyεiou ήταν πατημΙνο :χώμα. 'Αργότε-

Ή κατοικία. ή iYόIψaula κα;

315

ρα

1'6

στρώνουν μΙ τrέrρινες πλάκες ή μΙ πλακάκια. Ή 1TλαKόσrραιση

1106

βλέπουμε σΙ παλιές μινισroύpες εiναl συχνά μεγαλoπρεrrής: πρόκειται γιό 1ΤΟλυ.έλεια πού ό ςιχεδlαoμίJς της δέν στοιχίζει τίτrOl'α. "Ever:w; πλάκες xρησι~ fJOUOJOiJvroI άλλωστε ήδη όπό 1'όν 140 αίώνa. οι ι::μoλυβδαι1'ι~<;II πλάκες (έτη­ καλυμμένες μΙ σμάλη) 110ύ ξ.~ι σάν 660η τ6ν γραφίτη) έμφαviφνται 1'όν 160 αΙώνα' aτόν 1701 οί κεραμικές πλακοστρώαι:ιι; συναντώνται πά\rto6, όι<όμη K(1f ατό φτωχιιώ' σrrΙηα. Τό μωοοΤκό ώσrόoo εJναι άνίιτtαpKΤO τουλάχlΟ1"OV σrήν Γαλλία, ώς: 1'ά τέλη 1'ΌΟ 170υ ζιfώνα, ·000 Υιά τό τrσpκi μέ τήν ουγχρovη

hNOla, 1'ό όποίο ιΥποκαλε:ίτσι ",άpμoλoγημέvo δάτrεδo:.. ίμφαvίζεται σrόν 140 αΙώνα, δέν 06 γίνει άμως πολύ τού συρμου, παρά μόνο σrόν 180 αΓώνά, όπό* τε συναντάται μέ πoλλαπλtς παρσλλαγέι;, ως CΜαισαίKό .. , οέ ",ουγγρική θελα­ νl6:,.&2. 'Αμέσως 0.1 όνάγt«;ς οέ ξυλοα αυξάνονται. Ό Βολτι;ιϊρος θά γράψει:

*01

Βελανιδιές σάπιζαν άλλοτε μέσα σrά: δάση, σήμερα τις μεrατρέπoυν σέ

.

τroΡK6ι-.

Στά γαλλιια]:, Γι όρaφή (pJafond} όνομαζόταν bτί πολυΙ.' καιρό «πάτωμο> (plancher): 'Πράγματι δtν ήταν 'Παρά τό δάπεδο της σιταποθήκη,;; η τού hrCt-

ναι όρόφοιι, μΙ τό ΆVΤιστύλωμό 1"01.1 άπό όρατες δοκούς και oaνiδlα άκατέρ­ ΎCσrα μέν aτά συνηθιομένα oπfna, 'Πλανισμένα ιη,ιω.ς καΙ διακοσμημένα fι καλυμμένα άπό τσπε'Tσαpίtς ατά οοίηα των πΑουσΙων. Στήν άρχή τού 170υ αΙώνα μιά μόδα πού ήρθε άπό τήν 'lταλΙα αιrαιτii 1'6 lφίιψιμο τών δοκαριών καΙ τii.w σανιδιών μέ κάσις άπό OKαλισrό έπιχριισοομέν" ξύλο, ής ότroΊες δια­ κοομοίΊσαν μέ ζωγραφιές }ιuθoλoγΙKOίι περlεχ,ψένσυ. Μόνο aτόν 180 αΙώνα y{νovται της μόδcις τά άvorχτόχpαιμα ταΒάνια. Γύψοι καΙ στόKOl1rνίγoυν τόν

ξόλινο Ι:H~εΛεrό, Kσrω άπό όλλεπάλληΛε1) σrρωaεις. μπορεί xαvrfs νά ξαvcι6ριii σήμερα :σέ οριομένα πιν,ι(ι σπίτια δοκάρια καϊ σανίδια ζωγραφlομένα

έδώ καΙ τρεί<; oΙώνtς μέ λOUΛ;:;ιόδlO καί όλλcι διακοσμητικά μοτΙ8ο.83 • MιCι πολύ περίεργη οl)vήθεια, 1Τού όνάγεταl σrΌV 160 cιίώvα (κι όκόμη πα­ Λαιότερα) εlναl νά καλύπτουν τά S(rnroo: τών fuoyt((J)v καΙ τφν oωμσrΙωv μέ άχυρα τό χειμώνα. με χλωρά φυτά ι(οί Λαυλοίιδια τό καλοκσίρι. «Ή όδός du

Fouarre:, λίκνο τών Σχολών μας θεωρηTlκών κα1 θετικών 'Επιστημών, όφε!λη τό όνομά της στά άχυρα μέ τά .ότroia κάλυπταν τό πάτωμα ιών aIθoQQWV δlδαoιo:αι.Iα<;~ι4, Ιό lδιο γινόταν κα!' σro βασιλικό διαμερίσματα. Τόν '106ν(0 του

1549,

aτό συμπόσιο πού παΡέθεσε ή πόλη τοίί Παρισιοίί σrήν AIKατερlV!Ί

τών Μεδίκων, φρόvrισαν νό .ισrrεΙpoιw τήν αίθουσα μέ όρωματlκά χόρτα,,6$:. Στόν χορό 1ίου δόθηκε τήν Βραδυά τών γάμων τού δούκα de loyeuse, άας πfνακαι; άνώνιιμου ζωγράφου (1S81-1m) δείχνει τό δάπεδο σπαρμένο μέλου­ λοόδια. 'Ωστόοο l:τrpεπε αότά τό λουλοίιδια, τά φι.rrά Kσi τά καλάμια

Kfuron

νά ΆΝΑVΕΏνoνταl. 1<6τι πού δέv συνέβαινε τrάvrα σrήν ΆγγλΙα, τoιιλάχισroν Kσrά τά λεγόμενα τοί) 'Εράσμου, κι

&01 ο! άκαθαρσίες

καΙ τά OKOUΠίδια οl)σ·

oαιρείιovτσν. παρ' όλα αυτά τά μειονεκΤήματα, κάποιος γιαrρός συμβoυλεύεl άκόμη 1'ό 1613 ϊ'ήν χρησψοποΙηOtj αίπών των στρώσεων άπό χλωρά χόρτα «πάνω ο' ένα όμορφο. καλά ψαθωμένο (σκεπαομένο μέ ψάΙW;:J ή ~τσ­ στρωμένο όλόγυρα δωμάτιο καί σπαρμένο μέ δενδρoλΙβαvσ, φλιοκούνl, ρίγα­

νη, μανrζoυράνα, λε6όvrα, φασκόμηλο καΙ &λλα παρόμοιο 6όIavoJl Il6 . Τ6: ά­ χυρα, τσ χόρτσ, κι όκόμη τό Βοίίρλα τό πλΕΥμένα μέ γλαδιόλες γόρω-Υόρω άπό τούς ϊοίχους, (Ίλος αότόι; ό έξοχικός δicκοσμος έξαφαvίζ.εται μπροστά σης ήδη -γνωστΙ-ς ψόΘει; άπό πλεΥμένσ όχυρσ, τίς 6ποϊες: 'ΤΤολύ cύνroμα 1(0ταοιο:ευάζουν μέ διάφορα ΧΡωματσ καΙ άραΒοl)ργήματα, πριν καθιερωθεί ή

*

μ

316

χρήση τών χαΛιών. Τό τελευταία αύτό: εμφανίζονται τroAιJ γρήγορα' παχιά, μέ ζωηρά χρώματα, KαλίιmOιιν τό τrατωμα, τά τραπέζια, τόοο ποίΊ νό μη διακρίνει κα"εΙς τrάvrσ τα πόδ1α τους, ,Ις κασέλες, άκόμη και τό πάνω μέρος ,ών νroUΛαπιαιy.

Στους lοίχους τού δωματlου, Βαμμένους με λσδομ-πογιό: ή 1Ji κόλλα, ,.6 λουΛούδια, κλαδιά καΙ τ6 80ύρλα παραχωρούν "Γήν θέση 1Όυς ΌΤΙς τcnre« 1'Ό'αρίες πού ιmoρOOν «'Ιό γίνουν άπό κόθε εlδος ίιφόσματοι;, όπως Βελούδα.

m

δαμασκηνά, στόφες, μπροι<όρ, (πλαζ! της Μπρόζ, κετσέ». ·10ως θά 'πρεπε να

κρατήσουμε αιYrόν τόν δρο {TancrocιpiaI. συμ60υλεόει ό S;ινary (1762). για τά ,ού Bergamo, τά χρυσωμένα &tρμα-rα ίείναι τά guadameclΊes τής '1« σπανίας, ΎVoorrrCi άτrό αιώνες}, ,ά οαίομαιa άπό &πολ:είμματα μαλλιού π06 φηάχουν στό ΠαρΙσl καΙ ατήν Rouen. Κοθώς κα! για κείνες τις ταπετσαρίες πού γίνuvrol, σύμφωνα με πρόσφατη όTlνόηση. άπό δίμιτο καναβάτσο μΙ

.. χαλιά

'Εσωτερικό δσrιι.:oυ (ΠfιrιpίJ σrιjν frppσνIa, t6v 150 a/thw::ι· ΆVΏΝUμoιl l(σλλπΊΧVη. Βαοι­ λΕlα, KUflslmαιeIlm, (fDωταypαφΙσ Oef{entJicne KυΠBΙ!Mf'/JΠIlυΠB

BAse!).

Ή κατοικία, ή bάvμαοία καί ή J

317

διάφορες χρωματιστές παραστάσεις, ΟΙ όποιες μιμοOvrαl σρt<;ετά πετυχημέ.να

τά ""ρόσωΉΟ καί τά λουλοι,)δια της κοινης τοπετοQΡίας μέ κάθετο στήμο­

να.47 , Οί τι:rrrεrσαρΙεs αυτές μέ κάθετο στήμονα, πού η διάδοσή τοιις όνC;ΙΤρέ­ χει στ6ν 150 αιώνα κα! έγγράφεrαl Q'fό εvεργηΤΙKό τών τεχνιτών της Φλόν· δρας. ι«πέκτησαν άργότερα, μέ την χειροτεχνική παραγωγή τών GοbeΙίπs, "tI'ιν ΤWfKI'} η;ιυς n;λειότητα, Μετράει δμως πάvrα εΙς Βάρος τ(ιυς τό κόστος παΡαγωγης. Τό mιπλα πάλι πού <500 κα! πoAλσπλαCΙlάζovτOl άπό τόν 130 αίώνα καΙ πέρα, θδ περlορΙσουν τήν χρηση τη.:; ταπεroαρΙας. ~Eνα κομό. ξνας μπουφές 'Πού τoπoθετεlται μπρoσrά από μιό: Toπcroapio καί νά 11'όύ ΟΙ όμορ­ φες προσωπογραφfΕ.S, όπως tξηyεί' ό S~bastien ME!rcier, Kό60νrαι ι:ιτά δύο. Χάρη στην χαμηλη τιμή του, τό ζωγραφιοτό χαρτί, τό cdomino_ όπως τό λένε, κερδίζει συνεχώς έδαφος. ΤιrnώνεΤΌΙ άnό τούς «dominctiersJl. σύμφωνα μέ την ίδια διαδικασία πού XρηαιμOΠOlε:lτO'1 στην κΟ'Ταοκευ{1 -tων ΤP(nTOιMb· χο:ρτων. ιιΑυτό τό είδος χάρτινης ταπετσαρίας ι 1'ό μεταχειρίζοντnv Υιά χρόνια μόνον οι όνθρωποι της ύπαίθρου και ή φτωχολύγιά τοίί παρισιοίι Ύiά να στόλίζουν κα1 οάν να Μμε να "νη)Υουν_ όρlομένα μέρη τών tmλυ61ών 1"ων μαγαζιων και τών δωματίαιν τους. (... J Γύρω aτά τέλη <ψως τού 170υ αΙώνα, ή 'TOΠεToopi(l έφτσοΕ. σέ τi;ι"Olo σημαο τελειότητας καί χάρης ιλ)l:πε, εκτός

... ]

όπό τί<; μεγόλtς άπoσroλές πΡός τις ξένες χιί'Jpε:ς καΙ -rrρός τΙς ιι:υριότι.Ρες πόλt:ιs Ύου 6σοlλε[ου, δΈV lmapXCI ούτε ένα σπίτι στό ΠαρΙσl, δύΟ μεγσλοπρε-1Tiς κι άν εΙναι, ϊl'Oύ νά μήν έχει κάποιο χώρο, μιά γκαρνταρόμπα η εστω κάπΟΙΟ 'Κρυφό σημείο, πού νά μήν 1!iYαI νΊυμένο καί δlαKOOμημ€vo μέ Ιδιαίτε­

ρη χάρη»Μ (1760}. 'Εξ άλλου όσο όνε8αίνεl κανείς πρός τίς σοφίτες, ή τσπε­ τσσρία EJva! άπαρσlτητη, έστω και πολύ άπλή, από μαύρες καί άσπρες τάι­ νίες. Ύπάρχουν ταπετσαρίες κσί ταπετσαρίες. Δέν μπoρoiJν όλες να εΝαl τό­ σο πoλι.rrελείς όσο έκεΊνο ίό ωγμα (1770) τοΟ ΈOνtKOί) Μουσείου τού Moνά~ χσυ, κινεζικής έμπνευσης.

Σέ 6ρισμένες πάλι περιτπώσεις, οΙ τοΙχοι εχσυν επένδυση ξύλου, ~Hδη άπό τόν 140 criiliva, ΟΙ άγγλο! ξυλουΡγο! Kατασι<εύαζaν ταμπλσδες άπό δανέζικη βελανιδιά, ΟΙ όποΤο! σύν τοϊς άλλοι') 60ηθοοσαν κοί στήν καταπολέμηση του

I{ρι.ΊoυθS • ΤέrOlες ξόλινες έπενδύσεις τίς συvσvrαμε, εΙτε απλές καί οκέτες, σr6 στεvάχωρo γραφείο κό:πΟ10υ σπιτιο!) τών Fugger (160ς αΙώνας) ατήν Γερμα­ νlc;ι:, εΤτε στΟ: μεγάλα χρωματιστά η hnχρuσωμένα πονώ μέ τ6 όπέροχα σKαλΙ~ σμσrα τών γολλικών οαΛονlών του 1801) αΙώνα, 'Πού τό σχέδιά τους θά χρησι­

μεύσουν σάν 1rρό1υτro σι όλόκληρη τήν Εύρώπη, συμπεριλαμβανομένης καί τής Ρωι;ι{ας.

Ήρθε όμως ή ώρα νά όνοlξουμε πάρτες καί παpdθυΡα. ''Ως mν 170 οΙώνα, t'ι πόρτα ε{ναl O'Γεν~ χαί όνοlΥεl άπό μέσα, μήν άφήνοντας τrέρασμo παρά μόνο Υιό ινα αroμα κάθε φορά, ΟΙ μεγόλες δrnλές πόρτες θά lpeouv άργότε­ ρα. Τό παρόθυρα: λιγο ν' άπομακρννθεί κανεfς 'ffpW; 1'6 παρελθόν {ή καΙ

άκόμη πΡός τόν 170 αΙώνα γιά μερικά χωρη:ΠΊΚΟ: σπίτια), καταvrαιι νά εΙναl lYα σκέτο παραθυρόφυλλο άπό υuμπσγες ξύλο. Όταν

1'6

τζάμι, προνόμιο

της έκκληοlας, mρVΣεl aτά ιδιωηκο σπJηα, τό άναιμαλο γιιαλΙ, τό δεμέν<> με μολό61, clνάι τόσο βαρύ 'ΚΟ! 'ι'όσο πoλUτψσ ώαπ νά μήν έτn'l'ρέπEl την κατα· σκαιή κινητοίι πορσθυρ6φυΛΑοιι. ΌΕτσl, ατό 1γαράΟυρο μέ τό μόνιμο -rζά$Jf, ΟΙ rερμανο! bτΙ πσρσδείΥμση, ττρστ,είνσυν vά άνorγε1 μόνο lνας: φεγΥΙτης ένώ ΟΙ 'Ολλανδοί θά συνδυάσουν τό: μόνιμα ιτλαΓσlα μέ τζάμια μέ τά ιανητά (όΜνσ παραθυρόφυλλα. Στην r σλλία, τά πλαίσιά μι τζάμια είναι συνήθως σταθερά'

Ή κoτoικlα, ή ένδtιμαιι{α κσ.ι' ιt μ6&ι.

318

γι' αότό καί ό Montaigne παρστηρεΊ Cm αίπό 'Πο(ι κάνει τά τζ.άμια (σrήν Γερ­ μανία) νά λάμπουν τάοο, EJvaJ γιατί καθώς δtν ίoπoθεroυν τά rraΡάθuρά

"(ους όπως έμtίς, μπορονν ννά τύ γυαλίζουν πολύ συχνά»90, 'Υπάρχουν έ-πί· σης κινητό: 1Ταράθιιρα μέ I\τζάμlα~ άπό 'Περγαμηνή, άπό ύφασμα mρασμένο ρέ νέφτι, άτrό λαδό>:aΡτο, άι1ό λεπτά φύλλα γύψου. Μόνο μέ τόν 160 αιώνα θά κάνει άληθινά την έμφάνιοή του τό διαφανές τζάμι. Στην συνέχεια τό τζάμι

δια5Ιδεται παντoιJ, όχ1 όμως μΙ τόν iδ10 ριιθμο, Ή διάδοση του ιJvoι πολύ γρήγορη, όπου, ήδη ό:πό τήν δεκαετΙο: ,ού

1560.

μέ την μεγάλη άvoδo "(ού

αΥΥλικού γεωργικού τrλoότoυ καΙ την άνάπτυξη τής υσAOθI0μηχαvIας», ή χρηση της γενικεύεται αrα άγΡΟTlκό: σπίηα. Τήν 1δια περίποι> έ:πoΧι'i

(15561, ό

καρολος Κοι>ivrος, γυρνώντας αrήν Έαrρεμαooύρα (1Ί'ροερχόμινοι; άπό τήν ΦλόνδραΙ σπεύδει τrpiv άκόμη φτάσει σrό τέρμα τοίΊ ταξιδιο6 TOIfΠ νά άγο· ράοει τζάμια. Καθ' όδόν πρός ηΊν ΓερμανΙα, ό

Montaigne

οημειώνει ΆUό τ6

'Επιvάi\; «Καί 'Τό μικρότερο σπΙη έχει τζαμένια παράθυρα»'}). ·Ιδια σκέψη, Kό:~ νει έξήvτα χρόνια αργότερα, ό Brackenhoffer ό'πό 1'6 ΣτραοβοΟργο'Η, άναψε· ρόμενοι; aτή ... Nevers Kaf την Bourges. Ώαrooo, δύο περlηΥητέςποό ξεκινούν άπό τίς Κάτω Χώρες ytά την 'Icπτa-νία, στό 1633, σημειώνοιιν τη\>' πρός νότ-ον διαχωpισrtKη γραμμή: τό τζάμια έξαφανfζovται ό'πό τά παράθυρα τώv στTl~ ηών μόλις περάσονν τόν Λίγηρα ι;rrό 5aumur95-, την ίδια πάντως mοχή, πρός ό:νστολά:ς, στην Γε:νεόη, άκόμη και τά πιό πΑοVOlα σττΙηα άρκοιJvro:ι ατό χαρ­

,.f'δ. ~Ως καί τό 1779, τήν σnγμή πού

mo Παρίοι 1'6 δσJμαιlα και τού παραμι­

εργάτη φooτ-fζovrαι άτrό τζόμια, ό 1Τληροφοριοδότης μας πρoσθέrυ δτι σrήν Λυών, όπως καί οέ όΡlσμένες έπαρχιες, έξακσλουθΟύν νά χρηοψοποl­ οίιν 1'6 λαδόχαρτο, ίδιαίτερα γιό τ06ς μεrαξoυρyoός, tn'tISi! τό φως γίνεται

KPOU

trol

~ιό γλυκό,,;!"" Στην Σερβία, τα τζάμια ΡΤά παρό:θιιρα δiν μπαίνουν σέ

τρέχουσα χρήση τrαρά μεοουντσ<; τοίι 190υ αΙώνα: τό

1808

τά '(ζ(φια άτrόTε­

λουν άκόμη κάη τό σπόνlO Υιό τό Βύ.ιγραδl'm. Μιό άκόμα άργη έξέλιξη: τό πλ.αίOJά του παραΘUpoιι περιΛqμ6άνει 'Πολλό οταυρόξυλα, ΌVάλoγα μέ ης δJαοηχσtις τών ,.ζαJ.llών κα! τήν ΌVΤIσrαση της κσρνΙζας. 'Έπρεπε νά έρθει ό 180':; αΙώνας 'Υ1ά νό κοθιερωθεί τό μεγάλο παράθυρο καΙ νά αιταrtλtσεl Ικτοτε τ6ν κανόνα, τουλάχιστον οτι.1 πλούσια σπίτια. η' αΙΠόν τόν όψιμο έκουΥχρovlομό, ΟΙ μαρτυρίες -{iiJν ζωγράφων εΙναι ύ~

φθσνες Κάί ποικίλες, σπως άλλωtJ'l"ε ήτανε φυσικό. Δέν ύπCφχε. σf. μιά δεδoμi­ νη στιγμή όποχρεωτικό. σπό τη μιόν όκρη τής Εύρώπης στ~ν άλλη ΟΟς τόπος παραθόρσυ, 'ο όλλανδιιώς, μΙ τα όKIVΗτα τζάμια τσυ στό πάνω μέρος κσί τά κινητά συμπαγή ξόλινσ παραθυρόφυλα στό κότω, Ι' fναν fύαγγεΑfσμό τού 5chongauer, 6λέ1roUμΕ lvά παράθυρο κατσοκευάομένο σύμφωνα μ' αίπό τό rrpttnmo. KόTroιo όλλο ώσrόoo παράθυρο -(ής i&ιας έποχής δέν έχει παρά lνα αrενό φόλλο μέ κινητό τζάμι' και κόποιο άλλο, fνα ξόλινσ παραθυρόφυλ­ λο πού κλείνιι πόνω σε ΙVα όκίνητα τζαμένια παράθυρο. 'Ανάλογα μέ τήν 'Περίπτωση, τό ξUλινo παvrζOόρl είναι άλλατε διπλό J(Qi άλλοτε J.loνό, Κ.Ο,/(. 'Εδώ εσωτερικές ί(οuρτfvες, έ"εϊ χωρίς ΚΟίψιίνες. Μέ δUΌ λόγια, όπάρχεl μιά σειρά Μοεαιν Υιό 1'6 πρόΒλημα του άεΡ10μσϋ καί του φωησμοιι τών oτrι-tIOOY, καθώς καί τού τρόποιι ττoιJ όvrψετω1tΙζεται 1'6 κρόο κοί τό φriJι; πού ξUΠΝΆεl όσσυς κοιμούνται. Τά πάντα έξαρτωvrαl από Ύό κλίμα, άλλά καΙ tnfi) τtς

συνήθfJες. Ό

Montaigne: δtv έπlιφσrιί τήν Ελλειψη στήν Γερμανία ιιάλλης ά­

μυνας κατά τής ζtστης ή του όνέμου άπό τό μονό τζάμι, 'Π()ύ δέν καλότrτεταl πουθενά μέ ξύλο)!, άρα, 'Πού δέν ~εl παvrζoόρια, otYrIt tnf' έξω oιlτε όπό

319

Τ6 lσπmιΙK6 μαγκάλι. "Η Υεννηση τού άyl.ou Εκ»', 1Όύ ρ. Nurιyes fλt:tmιμξpur:τ).

Mu"ec

r!e ArIe de Ottalumι, fJoρκελώνη, (Φφroypαφf(Z Mas),

μέσα. OCΠε στά Kρd3Bάτια 1'ών γερμανικών ΠΑVδOχεΙων υπάρχουν παραπ.ι,ά­

σματα! •.. !ί9

Τό ΦΙ", Τό Μοιχισμtvo τζάκι ε{ναl άγνωστο ώς τόν 120 περiτroυ αΙώνα. 'Έως τό-π:, ή στρογγυλή, κεντρική tσriα ΠΕρ1Οριζόταν μόνο στήν κqυζfνα. ΟΙ άνθρωποι ζε. 1--

c

Ι

σTaίYQV'TOV μέ μαγκάλlQ Γι μέ θcρμοφόρες {chaufferettes)'OO. Πολύ O(ιvrOμα όμως, άπό τήν Rεvετία, 1'fOU ο] ζωγράφοι της άποΟανότισαν τόσες φορές τΙς ψηλts έξωτεΡικές 'Της καμινόδες, ώις τήν Βόρεια Θάλασσα, άπό την δ'ιφη της ΜοοχοΒίσς ως τόν 'Ατλαντικό, τό τζάκι έyKaefmaTOI πιό μWΑ 076 κύριο δωμάτιο όπου όλοι καταφεόΥουν Υιό νά γλιτώσουν άπό τό κρύο, Ή τn.ιροσΤιά στρώνεται ήδη ό:τrό τά πρώτσ χρόνια με τούβλα. Άργότερα, ωόν

170 αιώνα,

ίΌΠQθετοιΝ ριά μετσλΜΚή πλ&κα καΙ πuροοτ<πες στηρίζουν

320

τά κοίιτοουΡα. Μιά μαντεμένια πλάκα (άνακλαστιΚ,ή} τοποθετημένη κόθετα

καΙ συνήθως διακοσμημένη (ύπάρxoιw μερικες- θαυμόσιει;; τέτοιες πλάκες; πον λέγεrαl γαλλικά contrecoeUr -κοΥΤά οτήν καρ61ά- καλύ1πει τό 6αθος τής έσrίας, την .κι:φδιάn (<:oeur). Στό κυρίως τζάκι, lvα τσιγκέλι προσαρμοσμένο σ' ιΝαν lφίκο όπό διαφορες έyKOπtς ώστε νά μπορεί να α!ωρείταl σέ διαφορεw πκα ύψη, έππρεπει νά κρεμοw πάνω από την φωηά ένα τσουκάλι, ή πι6 συχνά μιά χύτρα, όπου ζεoτoIνεrol συνέχεια νερό. Τ6 μαγείρεμα γίνεrαι crrήν .έστΙα, μπροστά όπό τήν φαιηά, ώστε Ύά ι:tναι πολύ KOvrc. στη φλόγα. npOIJ w

μότερη πmιτως εΙνα! Γι χόΒολη, μΙ τήν όποiα -πολλές φορές οκεπάζουν Ι(αί τό

καπό"ι τΏv μαντεμένιων σκευών. Τηγάνια μέ μακρό χέρι διευKOΛUνoυν ,6 ψη­ σψο -πάνω στήν πυρωμένη φωτιά. Στα πΛοΟσια στrιηα, τό τζάκι με:mτρiπεται φυσικά οε OίιOιασrlκ:ό σroιχείo

δl0κόσμησηι;; του κοινού δωματίου σrό όποίο εΙναι ΧΤιομtvo. 'Η κορνlζα στο­ λίζεται με ΆVάγλυφα, ή Kάmιη <χοάνη) μΙ νωπογραφίες, 1'6 πόδια εΊνσl σκαλι­ ατά καί άποΑήγουν σέ φουρο(ιοια ή σέ γλυπτα κιονόκρανα. Στήν χοάνη ένός τζακιού της Μπρύζ, 1'00 τίλους τού 150Ll αΙώνα, είνσ. ζωγραφ10μένος έναι;;

ΕύαΥΥεΛι(ψόςτής σχολής τού G€tard Oaνld

101

•

~Oλα δμωι;; αι)τι'χ τά όμορφο: τζόκια καταοκευάζΟνΓαν Υιό πολύ καιρό σύμ­ φωνα μΙ τήν ύπOΤUΠώδη τεχνική τών χωριάτικων τζακιών τών άρχών τοΟ 2000 αΙώνα: μιά (mι:ρ60λικά φαρδιά κάθετη καμινάδα, πού άφήνεl, άν χρεια­ στεΤ, χώρο Υιό δύο Kσnvo&ιχOKctBaploτt.:; συγχρόνως. Aύrό δημιo»ργεi τέ­ τοιο ρευμσ άέρα πού 10νδυνεύεl Kovεtς ά:ν κσβήσεl Koνrά στήν φωτιά νά ψη­ θεί άπό τήν μιά μεριά KQr Ύά ;royOOεI άπό την όλλη, Αύτό εΙναl Kuf ή αίτία που τούς κάνει νό: αύξάνουν δλο καΙ περισσότερο τΙς άναλσΥιες τοΟ τζαΚΙΟύ, ώστε vΆ χωρόνε κάτω άπό τήν χοάνη του κι άπό τΙς δ-ίio πλευρές τής πυρο­

σnάι; πέτΡΝΟI πάγKOι ' σ:l. Στούς πάγκοιις αι'ποι)ς κάθονται όταν ή φωτιά ΟΙ­ γοκαίεl καί

yfvnaI

θράκα, KOυ&νrιάζOVΤας στό παραγώvι,

Τό σόστημα αύrό, μπορεΊ νά κάνει (καί κάνει σίγουρα) Υιό τό μcryriρεμα,

όμως σάν μέσον θέρμανσης ξΙναι άξιοθρήvητο, Μόλις έρθει ό χειμώνας μεσα (Πό παγωμΙνο σπίτι μόνο 1'6 πλάγια του 1ζακιού iTpOoφέρoUV καταφυγιο. Τά δύο τζαιοα στΙς δύο άκρες τής αίθοοοος των Kaτompωv σrίς Βερσαλλίες δέν κατόρθω\,Ι(XV νά θφμόνονν τόν τεράστιο χώρο 1'ηι;:. Πιό σίγουρο καταφύγιο ήταν ή προστασία μιας γoόvας. πόσα δμως μτtOρoouε νά πρooφlρu κι αίιl'ή; ΣτΙς 3 ΦεβρουαρΙοιι 1695, r) ΠάλσrΙνη γράφεΙ: ιι;Στό βασιΛικό ψατriζι τό κρασί καΙ 1'6 νερό πάγωσαν μέσα οτά πστήρtα~. ΚαΙ μόνον αύτη ή λεπτομέρεια άρ­ κ6 Υιά νά όπενθυμΙζεl τήν έλλειψη άνioεων σ' ενα oπfn τού 170υ αιώνα. 'Εκείνο τόν καιρό, τό κρύο μπορούσε νά μετατραπεί (Ιέ άληθινή μά0'1ΙΥα: σ1 ποταμοί 1Ύά'Υωναν, ΟΙ μύλοι σταματούσαν, l:πΙKίνδWΕς ό:γέλες λύκων έφορ­ μοίισαν σ' όλόκληρη τήν χώρσ, ΟΙ έτTl&ημΙες πoλλιmλaolάζoνταν. ~Aν κάνουν πώς χειροτερεύουν αυτά τά δεινό όπως τό 1709. σrό Παρίοl cό κοσμάκης πεθαΙνεl άπό 1'6 κρόο σάν τΙς μόYLς~ (2 Μαρτίου). 'Από 1'6ν 'Ιανουάριο, έξ αΙτίας της έλλειψης θέρμανσης 'fo1λάει πάvπ:r ή ΠαλατίvηΙ c(Παμιhησαν όλα

}1m;

τά θεάματα, ακόμη καί ΟΙ δίκες» ω, ~OΛα ώαι'ΟΟο άλλάζουν γύρω σrά 1720: .'Από τήν bτoχή της ΆΥη6ασl­ λείας καί πέρα μπορεί πράγματι καθένας νά έmζητεϊ l'ή ζέστη κατά τήν διάρ­ κεια 1'Ο() χεφώνσ». ΚαΙ θά 1'6 Kσroφtρει χάρη σtίς -προόδους της τέχνης του τζακιοο (-camino'ogίe») πού όφt.ίλovroι σroύς KαπνoδoΧOKαθαρισrές καί τούς τζακάδες_ 'Ανακαλόπτεται τό μυσnκό Υιό 'Ιό τραβούν σί καμινάδες l'όν

,,Ι

Ή κατοικι'α, "hδυμααlα καΙ ι} μ6,

321 Kαιrvό. nεριορίζετοιτό πλό70ς τι;;; έσrfas 1'00 ,ζαχιοΟ καΙ αι)ξάνει τό 6ό:θος του, χαμηλώνει ή κορviζα, κυρτώνεται τό κμρίωςτζάκι (ή καμινάδα). μετά .ην

διατrίσrωoη δτι ή Τδια καμινό:δα έπψένεl πειοματικά νό καπνΙζεl1Μ. {Άναρω11έroι μάλιστα κανε!ς έκ τών ίΙστέρων, πώς ό μεγάλος Ραφαήλ, aτόν οποίο εΙχαν όναθέσει νά "άνει τό τζάκισ ,06 δούκα 'Τού Έστε νά μήν καπνίζουν, κατόρθωσε νά άνταπΟκρlθε1' ο' αύτή τήν δίισκολη δουλειά.} Αότές ΟΙ πρόοδοι, άλλωστε, ά'πQοίδοuv πολύ περισσότερο σταν πρόκ{:ΙΤαl Υιό τήν etptJανoq 800-

ματiων μέ λογικές διαστάσεις, όπως είναι το μέγάρο

Gabriel

καί όχι αίθουσες

όνσκτόρων, δ-πως τού

Man$ard, ΤζάκlΙ)' μΙ πoλλι;rnλf.ς έσrίες (τουλάχιστον διπλές. ο] ύvwστξς ως roτίες Pope!iniere) θό έπιτρέψουν όκόμα !ζω 'Τήν θέρ~ μανση τών δωμστIωv τών ύπηρετών, ~Eτσr, δημιουργι:ίτQ:Ι όψιμα μιό tιτσvά~

στσσ'1 σrό σύστημα τηι; θέρμανσης.

j.

Ή yuJtafι«r pπpOσrn σtή θερμάστρα, ι!'ixσυσ..φ!Jpπ.

1"0" Rernbrandt. <(),Uαvδfu 170s σJ.,

Qbiner dC$ Estampcs, IιrλJσl της 'Et)VIXij<; &8λt08ήκης),

Ή κσ:roιx[a, ή OOυμaOIα καί ή μόδα

322

Μή νομίζουμε πό:ντως ότι έγινε οΙκονομία καΤ σrά καύσιμα, όπως όν<ιρεΟΟ­

ταν ένα ΒιΒλίο,

L'Epargne-bois (οΙκονομία στά ξύλα) πoιJ κυκλοφόρησε εναν

αΙώνα νωρίτερα, τό

1619'

έχοντας γινει

mQ άπoτtλεαμαίlKά,

τά τζάκια πολ·

λαπλα
πολύ πρΙν τόν έΡχσμό τού χειμΦνα με Τό κοιι8άλημα Kaf τό πριόνισμα τών καυσόξυλων. Στό Παρίσl, τΙς π(.φαμον:έι:; όκόμη της 'Επανάστασης, ό-πό τά

μέσα ηδη l"Oi'> 'ΟκτωΒρίου .όιωύΥεταl ένας όλλόιωτος θόριιβος σ' όλες τΙς συνοικίες της 'Πόλης. Ε!ναl τά χιλιάδες κάρρα, με τις ξεχcφ6αλωμένεs ρόδες, 'γψάτα μέ φopτωμσrα ξύλων που φράζσιιν τούς δρό~Ο!J<) καΙ την ώρα πού ά&ιάζουν. πριονίζουν ΚΟ! μεταφέρουν τά ξύλα, βάζουν όλους τοΊ';ς πεζούς σέ

κίνδυνο νά σuνθλl6oυν, νά 6νσrρcmοi'>ν ή Ύά σπάσουν ,ά πόδια .ους. ΠνΙYlιε· voι σrήν δουλειά

oi

έκφορτωτlς πετοίίν άπότομα κα! βιαστικά 1'ό κουτΟΌυρα

πάνω άπό τό κό:ρρο. ~Oλo τό λ,θόστρωro άντηχει Λες και εΙναι κουφοί καΙ"

τυφλοί, δtν θέλουν l'ίπστε fiΚλo παρά vt'ι ξεφορτώσουν άμέσως τά ξόλα τους μΙ κίνδυνο vΆ χτυπήσου..,

.6:

κεφαλια των περαστικών, "γστερα έρχεται ό

πριονιστής, δουλεύιι τό 'Πριόνι του μΙ γρηγοράδα καΙ ρΙ:χνει τά ξύλα ολόγυρά

του, χωρrς νά KO'1'άt,ι KανEνι;nι" 105. Τό 1510 συμβαίνει σ' όλες τίς 'ΠόλΜς. Νά και ό ξσJι4rrr0ρoς της Ρώμης μέ τό γαϊδουράκι 1'01,.1, πρόθυμος νά Π(Ιραδώσεl τό έμπόρευμά του .. κατ' σίκον., Παρ' όλο πού η ΝΙJρεμ8έρΥη περιτριγυρίζεται άτrό TtpCwrICJ δάση, στίς Ζ4 Όκτωβρίου 1'ού 17m δίνεται διαταγή ()1'οίις χωρικούς της πεe;οχηι; της νά

παραδώσουν σrήν άγοΡά 1'ά μισό άποθέμαιά τους σέ ξυλι:ία' . Σ,-ούς δρό~ μους πάλ1 της Μπολόνια, κάνει ,ήν έμφάνιοή l'ου ό ξυλοσχίστης πού ψάχνει )'ιό δουλειά.

Φοϋρνοι καί θερμάστρες Ό Montaigne σπεύδει νά Trt! ότι δέν όπάρχεl (ούτε ένα τζάκι. σrήν Γερμανία. 'Εξηγούμαστε ότι έννσε} πώς δtν ι:muρχεl τζάκι στΙς Kρtβ6αmKάμαρες 1'ά;ν m.:wδoχεΙων ή στήν κοινή οάλα. Στήν κουζίνα ίmάρxεl πάvrα ΙVo τζάκι. Πρώ­ τα άπ' δλα δμως, σΙ Γεpμαvσ! .θεωρούν πολύ κακό νά μπεις στήν κουζίνα τους_. Ό ταξιδιώτης δέν έχει Υιά vά ζεσroθι:ί παρα την τερόοηα κοινή αΤθου­

σα δ'Που aεp6fpaal τό ~ητό καί όπου εΤναl σrημEνη μια .. θερμάOi'ρα" άtrό

φαγtΙVΤOα, ι) Kachelhofen1

•

'Εξ όλλου τό τζάκι -roU') δέν εΤναl φτιαγμένο "Kα~

τά τό~ δικό μας τρόπo~ ~ .Χη'ζουν τζόκια σrή μέση ~ σrή γωV1ό τής KOUΖίνύς, ιιαl ή Kα~lνόδα τους πιόνει σχεδόν δλο της τ6 πλάτος. Πρόκειται Υιά ένα μεγάλο- τετράγωνο ΆΝCιyμα πλάτους έφτό ή όχτώ βημάτων, ποό φT(m;1 ώς

τό ταβάνι. Αίιτό τoUς δϊνει άριςετό χώρο Υιό νά τοποθετήσουν σt κάποια με~ ριά τό μεγάλο τot>ς φυοερό πσύ σt μδ') Βδ έπιανε τήν θiση τών σωλήνων καΙ

έτσι θά εμπόδιζε τη

...

έξσδο τού χσπνσϋ,,'W8, Αότό τό φυσερό μοιάζει μέ τά

φτερά τού μύλου, προκαλεί τήν άνοδο τοΟ K(X'ΠVOύ κοί τού θφμοίί άέρσ καί Kδνεt τήν σού6λσ νό γυρίζει ... Μιά ματιά στην είκόνο "Μαγείρεμα χωρίς σKύ~ ΨΨΟ" κάνει τις ύπόλοιττει; λεrrroμέρειες περlπέ1.; δν όχι γιά τόν μηχσνισμό, τουλάχιστον Υιό τήν σχάρα, την όπερυψ(ι)μένη έστία καί τήν δυνατότητα πού

πρoσφtρεl vά μαγειρεύουν χωρίο:; νά OKόSoUΝ όπως στην r-αλλία, τήν Γενεύη109 η τΙς Κάτω Χώρες.

Θερμάarρες ύπσρχουν όμως καί.έκτός Γερμανίας, οτήν Ούγγσρία, την Πο-

323

,~ Ι Ι

Mι:r;dpφα χωplς f)1{tJΙPIμo:

1'6 γι:Ρμavικό rζάκι με τήν ι'nrφυψωμtvη tmlα. Παρμlvo

όπά τ6 Mendelst:he 8r<Jderbl1chef (8ι8J,fσ της Άδ~φ6τιrτ~ 70& Ίδpύμσroς Mι:mdelJ.

Sta.dtblbIlorhek Niirπberg,

Nυpεμ8iρyη. {Κlιtol Armjn 5d1mίdt}.

λωνία, τήν Ρωσία, καί (ιστερα όπά λf'γO aτήν ΣιΒηρία. ΕΝαι συνηθισμένοι φουρνοl, χπσμένοl μέ πέτρα καΙ τούθλα καΙ κορμιά φορά μΙ πηλό. Στην ΓεΡ­

"),,,,6;,

μανΙα. ήδη άπό τόν 140 αΙώνα, ή σόμπα χτΙζετσι μι πιό έλαφΡά μέ βόση τόν πηλό άγΥε!οπλαστlκηι; (T6pferthon), ΟΙ πλάκες Crrrό φαyιdvrσα μΙ τίς ότrσϊεςτήν έπενδόοuv εΤναι συνήθως διακοσμημένες. Στό l.f'Πρσ(ίnνό μέρος τοποθετεΊται ένας πάγκος δπου μτroρoίιν νό KαθήOOUΝ και να κοιμηθσίίν. Ό

Έρασμος έξηΥεl (1527): «Μέσα στήν θερμάστρα (θέλει vό πει στό δωμάτιο πού θερμαίνεται ά1Τό αυτήν}. βγάζετε τΙς μπότες σας, βόζεrε 1'6 παποίπΟΙΩ σος, άλλάζετε 'ΠΟυκάμισο, άν θέλεrε:' κρεματε "ovrά στην θερμάστρα 1'6 ρουχα σα~ 'Πού είναι μσυοκεμένα

τε.

10,

enr' 1"ήν -θΡοχη

rof

1ΤΑηοlόζεπ Υιά νό σrεγνώσε~

«Τόυλάχιστον*, όπιο<; θά τtε; άργό.ερα ό Montaig"e, .ιδέν τσoυρoUφΛί-

324

ζουν ούτε

1'6 πρόσωΠζί ούτε τις μπότες τους καΙ γλιτώνουν άτrό τούς κα­ r αλλΙαςtl \11. Μέοσ στά πολωνικά σπΙηα όπου. έλλεfψεl ξενοδοχει­ δέχονται τόν κάθε ταξιδιώτη, ό Franςois de Pανl€ κοψατω μαζί μέ όλα ίά

ηνόύς της

ων, μ!λη της οΙκογενείας "αΙ Τόός: περασηκούς φιλοξενουμένους τους, πάνω σέ

φαρδεiς nάyKOIJS OKt:πασμένOυς μέ μαξιλάρια καΙ

YQOvt.c;,

οί 6ττοiοl clναι το­

ποθετημένοι γύρω-γίφω {Πό δωμάτto όπομ βρίοκεταl ή θερμάστρα. Αύτό τό

έ"μεταλλεΟΟ,αν ό Ιl'αλός άρxovτας Octavfan. για νά διαλtξει μιά θέση κοντα σι μlΆV άτr' τις γυναίκες τού OTtlτιου gπού άλλοτε 'Ίόν δtχovταν ευχαρίστως κι 6λλοτε 1'00 άφηναν {εατζουνιές» ι δλα αίrrό 6έθοια σr6 μοvλωχηj χωρίς νά ξuηνήΟQI)ΙJ κανέ.ναν! 2 Οί θερμάστρες άπό έττιχρισμε..,ο 'Πηλό lKavnv τήν έμφάνισή τους γύρω οτό 1520, πέντε χρόνια μετά τήν μάχη τού Marignan. 'Ωστόσο, δέν θά γνωρΙσουν n'jv εΤTlτυχίσ: παρά μόνο στάν 170 αιιαιια, E:ΙΠΤUXrα που στόν έπόμενο αίώνα εΙναl πλέον άδισμφιοθήτητη, Άλλωστε, καί σιJτά ό;κόμη τά τζοκια έξακολομ­

θούσαν τό 1571 ν(ι εΙιιαι σπόν,α στό ΠαρΙοι 111 • 'Επρεπε ης πιό πολλές φορές νά θερμαίνονται μέ μσγκάλ1α. Τόν 180 αίώνα, oi φτωχο; τού Παριοιού έξακο> λoυθoUΝ να χρησιμοποιούν ..~o()φoι.)δες:ιι, όπου καίνε πεtροκόρ80LWΟ, Ί:ξ QU

KCιf ΟΙ ouxνh; δηλητηριάσεις' ". 'Otrωοδήποτε, ατήν Γαλλία, 1'6 τζάκι θά παί­ ξει τεΑικό πολ(ι μεΥαλ(ιτ-ερο ρόλο όπό τΙς θερμάστρες, οΙ όποϊε:ς προορ{ζο­ νταν κυρίως Υιό -ris ψυχρές χωρες τής Άναιολιι<ης καί Βόρειας Ευρώπης. Ό Sebastien Mercier σημειώνει τό 1788: '< Τί διαφορό: άνόμεσα σέ μιά Θερμάσrρα

καί ο'

wa τζάκι! Ή φαντασία μου 06ήνα μπρός αrή θέα μιάς σόμπος»115 . •Ας λάβουμε W όψιν ότι στήν '!cnravia δtv όπάρχουν οιΊτε θερμάστρες, om τζάκια '<καΙ oi. δλο τά διαμερίσματα... δέν XρησφoτrolO{)ν -παρα φoll­ φού&ς,.. Ή kόμησσα dΆulΠΟΥ Πόό τό άναφέρεl, προσθέτει: ι-εΤναl πολύ είι· χάριστο σi μιό χώρα πού τσύς λεfπo»ν τόσο. νό μήν fχoυν άvάyKη άπό ξύ· λα~'1r..

Όοο Υιό τήν 'Αγγλία, αύτή κατέχει μια (εχωριστή θέση σrήν Ιστορία τώιι τζακιών, καθώς iίδη άrrό τόν 160 αΙώιια, ή έλλειψη τού ξόλου είσάγε1 έδώ ολο καΙ περισσότερο τήν χρήση του πετροκάρΒουνου, 'Εξ OU καΙ μία σεφά μετα­

τροπών της έσriας, όπά τ1ς όποΙες ή σπουδαιότερη ηταν έκείνη του Rumford, στό τiλη τού 180υ αΙώνα, πού μελεrήθ~Kε Υιό νά έξαοφαλίζεl την άντανάκλσ­ η ση της. θερμότητας μέσα aτό δωμάτιο ,

Άπ6 τούς τε.χνίτες τού eπbrλοv aτή ματαιοδοξία τών άγaραστών ~Oσσ ζωηρή κι Crv εiνQI ή δρεξη τών πλουσΙων γιό όλλ.αγη, το έσωnΡΙKά \(αΙ τό έmτrλcI ποτέ δέv άλλοζQUV ..6σο γρηΥορα. 'Η μόδα μεπ:xσφίφεro, άλλό μέ. βραδύ ρυθμό. Πολλσί εΙναl ΟΙ λόγοι που συμΒάλλουν σ' αύτ6: τά έξοδα τοοό αιταlτο6ν οΙ άνακαινισεις ξlναι τεράσnα' άkόμη 1TEplOOόTEpO ΟΙ δυνατότητες τής παραγωγής παραμένουν περιορισμένες. ΈΤ(Η,
δέν ύιrάΡΧH- μηχανικό υδραυλικό πρlόνl 1111 • ~Ωι; τόν

160 αΙώνα, δέν ίmάρχεl

γενικά άλλο tιλ!Kό άπό τήν βελανιδιά. Ή μόδα '1Ι)ς καρυδΙάς και της: έξωτερι­ κης ξυλείας άρXlZ',ε1 τότε μόλις στήν 'Αμβέρσα. ~Eνας λόγος περισσό'1ερο -πού όλα έξαρτώνταl άπό τούς τεχνίτες. ΛότοΙ όμως έξε'λΙοσοντα:1 όργά. 'Ανάμεσα

στόν 150 και τόν

160 αίΏVα, λ.ιyoon:ύoυν ΟΙ μαραγκοί πρός όφελος ταιv rnl-

πλοποιών, έκdvων δηλαδή πού ItKάYou'V τις λεπτοδουλεlές σε ξύλο", Στήν

325

Τδν

150 σιώνα-, Τό άρμ&ρι μέ ίό χρυσό ,Qfl 'ffjQTII,ri. Histoire συ Gr;Jnd AlexaTIdrc, φ. 88, MU56c du Perir·PόJl:Ji5. (ΚA>αi IJι.Jflo;;).

ΠαΡίοι,

συνέχεια άπό τΙς

ypapfJiS τών ωlων ,ων t-πlπλΟ1Γοιών (η:rοmr6,vταl τόν 170

αίώνα οί ξυλογλόπτες (ebenistesj Τ!'()(; UπoKCΙλoί)νταν γιό πολύν κυφό "!mj~

ττλΟΠ()IQI τού καπλαμό: ή τής i-νθετης διακόσμησης ιμαρκετφί)>ι 1.19. 'Επί αί&νες όλόΚληρους, σί μαραγκΟί KατασιςΕUόζOυν άδl(;1lφίτως έπιπλα κο; σπΙΤΙ(1. 'Εξ ού και οί μεγάΜς δlΟΟ1όσεlς, Γι στφι:όίητα, ",αl έκείνη r) λπή

xoνrΡOδOυλεlά των

~γoτθIKών" tπίΠAων:

Βαριά ντουλάπια

ιφεμαoμΈVα

στο"ς τοίχους, τεράσrlQ σrενά τραπέζια, πιο nολλοί πόγκοι άπό"οκαμνιά η

Ή Κ(ΠfJtκln, ή i.vi>vμaοία καΙ ή μόόα

326

"θρόνους» ι κασέλες μέ φαρδιές άKστέργασrες σανίδες.. aΎοποθι::τημένες Γι μιό τrMϊ στήν άλλη μέ σιδερένιους i!JάνTεo:; όλο καρφιά,., μέ τίς γερi:ς τους iliιδα·

ριέ.ς:11tΊ, Τά μπαούλα αυτά χρησιμεύουν όλλωοτε τόσο ώς Επιπλα όσο Kaf ως άπOOKΙUές, Οί σαν/δες εχουν τrλσvιoτεί μέ τό τσεκούρι. Ή πλάνη, παλιό έpγα~ λείο γνωστό τόσο σrήν AiyuτrrQ όσο καί aτήy 'Ελλάδα ή aτήν Ρώμη, δεν ξαv6παιξε τό ρόλο της aτήν Ευρώπη παρά μόνο aτόν 130 αίώνα. ΟΙ σαν/δις ου· vσρμoλαyoυνται μέ (Ηδερένlα καρφιά. Πολύ 6ργότερα, θά ξανακάνει δεlλά~ δειλά τήν ψφάνισή της ή ΟUlfQρμολόγηση μέ έγκαιτές, με αφηνες. μΙ ψαλιδω­ τοός αρμούς. ~γστερα έρχονται 1'ά ξύλινα καρφιά, ΟΙ Kα6fλιι.ς (όψιμη τελεIO~

'Ποίηση αύτή) 'ftλCS ο! οιδφένιες θΙδες, γνωστές άνέκαOtν r πσυ δμΩS οόδαιο11: χρησιμοποιήθηκαν σέ εύ~ία κλΙμακα πρΙν ό"trό τον 180 αϊώνα. Τά έργαλεϊα, τοεκΟ'ίιρlα (μικρά καΙ μ<γόλαΙ ψαλίδια, ξυλόσφυρα, σφυριά, τόρνοι με τόξΟ' ()'1ό 1"6 μεγάλα όνηκειμενα; γιό νά τορνεύουν, AόyQU χάρη, τό πόδι ένός τραπεζιού), τόρνοι μt μαν.6iλα ή μέ πεντόλι (γιό τό λεπτά όντικεί­

μενα), είναι όλα φΥαλεiα γνωστά άνiκαθεν, μιό κληρονομιά πα!) ijp(k, μέσφ ΤΟΟ ρωμαϊκοίι κόσμοl.l1:!1 ι ΆUό πολύ μαιφl.lό. 'Εργαλεία κα! άΡχαίες τεχνικές έχουν άλλωστε διατηρηθεί στήν Ίτcιλία όπου συνσντ(ί1νroι τό: μόνα 'Πρό τού 1400 εrnπAσπoύ εφrασαv 0Ος έμσ). 'Ένα 6κόμη οημεlο όποl.l ή ΊτσλΙα είχι: τήν πρωτoτroρΙα και τήν ύπεροχή. 'εκείνη λαvoόρει νέα Επιπλα, σ' έκε1νην όν~~ κουΥτά πρότυπα καί αl μεθοδοι KOΤασKΕUι'jς τοuς. Γιό νό πειαθούμε, GpKti να παρcπηρήοοuμε τr.χ., σrό 'Εθνικό Μουοεϊο 1ΌΟ Μονάχου, τΙς ΙΤαλικές l(ασέ~ λες τού 1601.1 αΙώνα, τiς τόσο διαφορετικές άπό τΙς κασέλες της έποχ!\ς έKεί~ νης στην ίnτόλοmη Eιjρ&mη. με 1"6 περίπλοκα σκαλίσματα, pt τ6 Βάθρα, τα aηλ6ωμένσ ξύλα καί τfς έξεΖητημένες φόρμες τους. Τά οορτάρια, πού εμφα­ νιστηκαν όψψα στΙς βόρειες Άλrn:ις, πήγαν κι αύτά έκεί άπό τόν Νότο, μέσφ της κοιλάδας τ06 ρηνου. Στην 'Αγγλία 1'6 σοΡτάρια θα φτάσουν μόνο τόν 150 αΙώνα.

"Εως τόν 160 καί άκόμη τόν 170 αιώνα, τό έ'πιπλα, Qi όροφές καί ΟΙ τοίχοι 6αψoνrαι κατά κανόνα. Πρέπα νά φανταστούμε ΤΟ' παλιά επnτλα μέ τό σκα­ λίσματα τους Βυμμένα χρυσά, όσημενια, και:ΚIΥΟ,< ή 11'Ρ6σινα' καΙ σι)τό όχι μόνο σrι.'t παί\ι.mα ή τα σπίτια, άλλά καΙ στίς έKκΛησiες, Άπόδειξη τής οφο·

δρης ετnθυμΙαι;; τού κόσμοΙ.! για φώς καί ζωηρό χρώμστο, μέσα στό σκΟ'τεινά έσωτερικό πού οΙ βλέπουν παρά έΛάχιστα πρός τό: έξω. Καρμιά φορά, 'Πρίν

..

θάψουν τά έΊηπλα. τό TUAIYOUV μ' ένα λεπτό ίιφαομα καΙ γόψο, <JJσTE τό χΡωμα νά μήν Βγάλει aτήν bτIφάYma κάποιο tλάττωμα τού ξύλοu, Κατσ τό τ.tλo" τοΟ 160u αΙώνα, όΡχΙζουν νά περνΟύν τό έπl11Αα μόνο μέ κερΙ ή Βερνίκι. ηώς γίνεται δμως νά παρακολοuθήοουμε τήν 1fι;Ρίπλοκη θ10γραφΙα καθt.~ νός όπό αυτά τά έπιπλα; Κάνουν τήν Ιμφάνισή τους, μεrατρi.πoνταl, άλλά ποτέ δέν ξξαφανίζονταl. 'ΑντlκεΙμι.να "(ης άτtλειωτης rυpawios τών άρχπε·· κτονικων ρυθμών καί τι'!ι; έσωπρικής διαρρίιθμιοης των σπιτιών" Πιό 1Τ1θ'ανόν εΙναl δη ό mXγKQς πού πrrroθετεlτσι μπpoσrά άπό τό τζάκι tπlβάλλει τό στενό 6ρθΟΥώνιο τραniζι. ΟΙ συνδαιτυμόνξ,ς κάθονται εκεί ό1:Γό τήν μία μόνο μεριά, έχοντας.ήν πλάτη TOIJ':; στην φαιηά καΙ τήν κοιλιά τους στό τραπέζι. Τό δη τό στρογγμλό τραπέζι καταργεί τό πρόβλημα: τού προβα­

δlσματος, τό λέει ό θρvλος 1'06 6aolAtCi 'ΑρθοόΡΟ\λ Αι'πό Φστόοο τό σφoyyιt­ λ6 τραπέζι δiν μπόροοε νσ εχει κι;:ιμμιά έ'πΙΤUΧια παρά μόνο παρέα μέ τήν :καρέκλα, η όποία κατακτά σιγά-σιγά τά δικαιώματά της,

'16 σχήμα της: καΙ 1'6

'ΠΡόνόμlο του άρlθμΟύ, Ό τiρ41τόyoνoς ιtθpόνOςll' εΙναι jJfa μνημειακή καρέ·

Ή κατοικ{α, ή έν!;υμaσ(α και ή;.

327

--f

κλα, μovι:χδιt(ή, προορισμένη Υιό τόν μεσαιωνικό άρχοντα. ΟΙ άλλοι όρκου­

νταl σroUς πάγκους, τό mαμνιι'r. τό ιωθΙοματα χωρίς ρ6χη KQI πολύ άρΥότε­ ρα στί;; καρέκλεςn2. Στό 1TOrχνΙδι τών tπlτrλων μετσξύ τους διαιτητής εiνaι rΊ KOΙVΑΙνία, μ' άλλα λόγια. συνήΒω1') Γι ματΟΟΟδοξί<Χ. '0 μπουφές Υιό παρό-δεΙΎΡα Μναι έπrπλo 'Που γεννήθηκε στην ΚQuζiνα, -Evσ ι:1δος οκε.υοθηκηι;, τ{ς πιό 1Τολλb:; φορές lνα ό'1tλό τραπέζι πού πάνω του ακουμπούσαν ,.ά φαγηro K(ti τά 'Πολυόριθμα 7f1ι:rn,,6 τά άναγκαΙα Υιό τό γεύματα 1TOιJ έπρόκε!1Ό νό σφΒΙΡΟΙΙΥ. Ιτά άρχο­

ντlKά σπίΤια, ενας δεύτερος μπουφές μl1αίνξl στήν αίθουσα όποδοχης. 'Εκεί έκτΙθενται τά Xpvσά, άoημΙνtα ιi έττΙχΡοοωμένα πιάτα, οί πιατέλες, ΟΙ Kανάrες I
όνάλογα μΙ τήν κοινωνικη θέση roυ O[Kooεστrότη, λ,χ- δύο ράφια Υιά τόν l23

6σρωllO' όλο χα, περισσότερα άνάλΟΥα μέ τήν κλιμάκωση ,ών τίτλων

. Ιέ

"ό1τoIov1JivaKCt ό όπαίος πσριστόνει τό συμπόσιο τού 'Ηρώδη. αας μπουφές μΙ tφτά ράφια σημαίνει τό 6vumΡ6λητο 6αιnΛIKό άξιωμα, σrην κορυφή της κλίμαKα~, Τέλος, στην γΚl(Υτή τής 'Αγίας Δωρεας, ό JJΠΟιχΡες στήνεται καΙ σ' αότόν άκόμη τό δρόJ.lΟ, ψπροστά ά1τό τά χαλιά πΟ'ύ κρεμούν όπό 1'ό 011'i.

,

Τια». "Ενας: άγγλος ταξιδιώτης, ά ThO'mas Coryate, άποθαυμάζεl βλέποντας σrσ(ις δρόμους τού ΠαρlοlοD, οτό 1608, τόσους μπουφέδες OKt1faO'pέvoIJ<j μέ

άσημικά ΙΖ4 • Θά ;.moρouoo καν-εΙς, Υιά παράδειγμα, νό σκισγραφήοο την Ιστορία της ντoυλάτrα~ ξε.1<.lνώνrας (αιό τίς παλΙές βαριές νroυλάπε~, τίς ένισχυμενες μέ μάσκουλα, ώς τις νrόυλό:mς Ύού 170υ αΙώνα, αί όποιες έχουν ήδη όΙάοΤιΚΟ· 'ΠοιηθεiJ>, οvμφαινa μ' εναv Ιστορικό πou δεν άγαπα καθόλου τό ~άεrώματα,

τό' γείσα, τΙς κολώνες καΙ τίςπαρaaτόδες» στυλ ΛOuδoθIKO'υ IΓ1~. Ή ντoυλσ~ πα φΎάνει"Τότε νό πάρει σημαvrΙKέ:ς δlασrάσεις, τόσο μεγάλεs κομμιά φορά

πο-ύ άπoφαuΙζoμν να Ύήν κόψου\' στά δυό. 'Από Kti προέΡχετσl lνσ καινοίφ­ γιο έπιπλο, Ύό όποίο όμως δi.v έχει έmτυχIα, τό _Kζt"(ω VTOIJAάπI •• 'f.τσl Τι ντουλάπα γiνcται έπιπλο tmδειξηι;, ένΙΟ'τε πλούσlα σχσλlαμΙνο καΙ δtαKoσμη~ μένσ. Κατά τήν διάρκεια του 180υ αΙώνα ή ντουλάπα χάνει τό ρόλο της, Ύου­ λάxισro μΟΟα σrά 1Τολιπελή στrl1Ία, ΚΙ:Χί 'Περιορισμένη (Πό Ι'όλο Ύης γκαρντα­

ρόμπας, δέν θά ξαναφφαvιoτiί στά δωμά'nα ίιποδοχης12 . θά έξακολουθή­ σεl όμως Υιό αΙώνες να άπQ1't:λεί τήν ίιπερηφαιιεια των χωplσnKων στrιηων καΙ τών τόπων διαμoVΉι; τvυ λαoυrζίKoυ. Mεyσί\εio, μετά εξαφάνιση, ωστόοο ή μόδα δtv τά :xttνεί. 'Apκεrά εύγλωπη άπόδειξη τό γραφείο (Ciibinet), rnιπλο μΙ συρτάρια η μέ χωρίσματα όπΟ'υ

ταxrσπOloυYroI τά όνnκεΙμενα τής roυαλέτφ;, ή κασετΙνσ μέ τήν γραφική ιJλη, τά τραπουλόχαρτα, Ύ6 κοσμήμαια. Έπιπλο γνώριμο στην γοτθική τέ­

χνη. θά ΓVΑΙρΙσεl1'Iς -πρω,ες του έτπouχiες: aτόν

160 αίώνα. Τά γραφ"ία σrύλ Renaissance οτολισμένα μΙ σκληρh;: Ήiτρες; καΙ τα γραφεία γερμανικού ,&που tyNα\f τής μόδας aτήν Γαλλία. 'Επί Λουδοβίκου !Δ' όρlσμένα από σύτά τό:

επιπλα όπoln"oDv Ύtράσnες δlασrάσειι.;. Στόν lβη αϊΦνσ ή τάση αύτή θά γ{νει αΙτία γιό τήν bnruχio του

secretaIre.

Άξiζιι όμως τόν κόπο νό παρσκΟ'λ<ιυθήσοιιμε γιά fνa λεπτό την έ'ιΠ'Ι'ΊJχΙα τού /(Ομού πού θά οφετφιστεϊ γρήγορα τήν1ΤΡώτη θέση. Εινσl αύr6 110'11 Ο1'ήν 'Πραγμmlκσrητσ θά έκθρονίαει τήν vτoυλάττσ. ΤΟ κομό γεννιέται ύΤήν rαλλίσ, σrά πρώτα μόλις χρόνια του 180υ oΓιiwα. Και, όπως μποpU κανεlς άττό ένα

Ή J(α.wικΙα, ή ένδυμασία Κf1l' ή μόδα

328

όπλό χωριάτικο έπιπλο της Βρετάνης η όπό 6ρισρένα έrrnrΛα τού Μιλάνου νό φανταστεϊ τίς πρώτες VToυλάπ~ σαν Kα"tλες πού τΙς έστησαν <:6ρθlες .. , σοι l(Οί Γι Ιδέα Tσu Koμoίl στηρΙζεταl στην ιδέα τής ·,oπoθtrιισης μlxρΏV Kασtλων τήν μια πάνω στήν άλλη, wAv KafTόoo σόν ίδια δοο καί σόν έφ(Jρμoyή άργησε πάρα πολό.

A(MJaPIOJJtvO ύτro μιά καινούργια μόδα σ' εναν αίώνα έξεζητημένης κομ­ ψόηyrας, 1"6 κομό θ6: γίνει αμέσως έπιπλο l1oλιmλεTας. Μέ τίς έπrτηδευμένες γραμμές του, 1'0 εοοογραμμα ή έλικσειδη σχήματα, τΙς λεί-ες ή lΤρσεξi):οuοες bnφάνεfες, όγκώδες ή άνάλαφρο, με ένθετες δlοκοσμησεις, πολι'ιτψα ξύλα, όρειχόλκινα οτοΑΙδ10 και λό:ιω;, άKoλoυθtί πισrσ 'Τούς νόμους μιός έναλλασ­ σόμενης μόδας, σιψπtρ1Λαμ8ανoμένης καΙ τής μόδας των «σινουργημάτων» ι ouiJiJεTέχovrac; σi. όλες τίς γνωστές μφ:; ΙναXλςrγύ:; όπό τόν ρυθμό «Λσυδσβl­ κου ΙΔ'», aτό ρυθμό «Λουδοβίκου ΙΕ' ι:ι Γι «Λουδοβίκου ΙΣΤΊ•. Είτε οάν OΤOIXE1rD­

δες hnΊTAo, είτε oόv έπrπλo τών 1rλouaIrov, τό κομό δέν θά yε\'IKEu&i παρά μόνον aτόν 170 αίώνα. Μήπως- όμω~ ή πολ(rrrλοκη ίστορΙα αύτών των έπίτrλων. Kαθd.>ς έρχονται τό ενα μετά τό άλλο, ι:mottλεί καί τήν ίσropία της έπfτrλωσης;

Αυτό πού μεteάει

εΙ-μαι τό σύνολο WO σo xαραKτηριcπlκό

..:1

άν εΙναι, ένα έ;ΤιΠλο oCrrε. δημιουργεί oίJ-rε όποκαλό­

mtf fνα σύνολο. 'Ωι;πόσο 1'ό σύνολο tlvαI αίrrό πού Ινδlαφέρεl1V, Μέ τά μεμονωμένα τους άvrlKεΙμΕVα τά μοuοεiα δέν μάς μαθαίνουν συνήθως 'ιΤαρά τήν άλφα0ήro μιδ:ς περΙπλοκης lσropfas. Ή ot'xna 6pfoκεrot πέρα όπό τό ίδια τά έπιπλα, dναι ό τρόπος πού τοποθετοΟνταl, tλεύθερα ή όχι, κσί μ16 άτμόσφαιρσ, μl-ό: τέχνη ζωής, τόσο μtσa σrό δωμάτιο πού 1ό δέχετι:ιι δοο καΙ έξω άτr' αότό, στό σπίτι του όποΙου τό δωμάτιο άπonλεί ένα τμήμα. Καί

ά.:όμα τrώς ζοΟΟαν, πώς εrρωγαν καί KOipόνTOVOαY ο' αύτόΨ τόν Ιδιαίτερο κόσμο, ένα κόσμο δίχως άλλο πoλuτελή.

ΟΙ πρώτες λεiπoμεptiς μαρτυρίες άφοΡοι)ν τόν ίιστεΡό γοτθικό ρυθμό, κυ­ ρίως μέοα άπό όAλανδlKOUς ή γεpμανΙKOVς πίνάκες, σn:όυ bτπrλα καί άνηκεί­ μενα εΤνOl ζαιγpαφΙGμr.να μέ τόση άγάπη 60η κσί τα πρόσωπα, λές καί 'Πρό~ κειταl Υιό νικρές φύΟΕις ΊΤού πσρεμθάλλovrαι στόν πίνακα. Ή (έννηση τού 'ΑΥ{ου 'fωάννυυmί} Ian van Eyck, ή fvas άπό τούς Εόαγγελ1σΡοός τ06 Van der Weyden δίνουν μl6: αυΥι<εκριμένη Ιδέα τής άτμόσφαφας τοίι κοινού δωματίου σrάν 150 αΙώνα. Φτόνιl μιά αιιοιχτή πόρτα πρός τά άλλα συνεχόμενα δωμά~ τια Υιό 'Ιό μαντiψtl κανείς τήν Kol)ζiva ή τό πήγαι ....' έλα τών ίmηρετών. ΕΙναl άλήθεια δη 1'6 θέμα προσφέρεται. Εόσγγελιομοί καί Γεννήσεις τής ΩαναΥίας,. άοχετο άv clνσι τού Carpaccio, το() HoJbclrι τού Πρεo61J'Γέρoυ η τού 5<:l1ongaιrer, μέ 1'6 κρεθθάτια τους, τΙς κασέλες ΤΌιις, τό χαριτωμένο έισ:ίνο άvoιχτό παρόθμρο, μέ τόν πάγκο μπροστά στό τζάκι, ,.ό ξόλινο σκαφίδι όπου 1ΤΛέ· vOiJV τό νεoγiννητo, τήν κούπα τοίι ζωμού πού φέρνουν στην Λεχώνα, φiρ­ w>vv ατό νoίi Ιό σπιτισιο mpr6άλι\ov, δτΓαις άιφl6ώς κσί τό Θέμα το," Μυστι­ κοίι Δείπνου όνακαλεί τό τυπικό τών γευμάτων. Παρ' όλο τΌv ρωμαλέο χω­ ριάτικα χαρακτήρα τών έπlπΛων και τόν μικρό τους όριθμό, τό σπtrΙKά αύτ6 του ίισrtρoυ γοτθικού ρυθμού, Toυλάχισroν στίς χώρυ; τού Βορρα, tχσυν τήν ζεσrή οΙκειότητα τών καλό κλειστώlf δωμστΙων ΤΓου εΙναl πνιγμενα μέσα mit;

329

'ιΤΤιιχές τών πoλιnελων υφσοματων μέ τά ζωηρα καί 6τtαστpό'mOVΤα xpώ~

μσro. Ή μόνη άληΘινή ΠQλU"tέllεlα o:ίrrών τών δωματίων εΙναι οί κουρτίνες καΙ ,.6 καλύμματα των κρε6βσηών, Q! έτr&νδύOεlι; τών Toiχων, 76 μεταξωτά μαξιλάρια. οι T(Πrε70αρίες τού 1Sou αΙώνα, μέ τό φυσικό τους χρώματα, τό φωτΜνό τους φόντο, σπαρμi.νες μέ ΛoυλDόδια καΙ ζι:δα, μαρΎιιρούν τό yoUστo 1"fις mοχής, την άνόγκη τού χρώματος, Μς καί τό σππι ήταν μιά {nrάντηση mόν έξω'fί:Ρlκό κόσμο, \tcπό μoνασrήρι, τό φρούριο, τήν όΧl1ρωμένη "Πόλη, τόν περίκλεισro μέ τοίχους κηπο» f μιά άμυνα ένάντια στίς άvrιξoότητες πού σκοroνιόζοl,Jlι' τήν ύλlκή ζωή. 'Εν τούτοις, ήδη άπό την έποχη πού η Ίταλία της 'Αναγέννησης, τόσο

προηγμένη οΙκονομικό, δημιουργεί την κυιVΟUΡ)'IQ λάμψη μεy(lλoΠΡέπειας τών δλο άλαζσVf.ία πριγκιπικών αυΛών ι βλέπουμε νά εμφανΙζετοι ση'ιν ΧΕΡσό­ νησο ενα τελείως διαφορετικό περιβάλλον. ~Eνά ΠΕΡIGό:λλQV i:πΙoημI') καί πιό έmτηδειιμένO, όΠQU άρχιτε.ι<:τονική καί έπιπΛα έπαναλαρ6όνσνν στά άετώμα­ ,ά τους, σ1'iς κορν{ζες, στΙς ροζέτες καί aτά σκαλiσματσ TQur; τά lδια μoτiθα

ι

Ι .,.

ΈOW1ΈpΙκC (;(ιπικού σmno() σrήν Όλλαvδfa,

170) oiώl'σς:

φωrrII'QτηTa, αύσrηpότη­

τα, JΚYάλη κοινή αfθouoσ δπου 76 κJιafh:atv 8pkιΙζ/Παι άπΈVανr: ι:πd κpdJ8άτι μέ 76παprrπσάσμr:m;ι- liωpιTrισ aτή οcρά. Μο:υΟΟο 8oyrmtl'JS
ftequin,_

330

'fowrτpIlro φλaμOVδΙKoύ QΠΙΤΙOύ 1'ού 170υ (J'dJvσ: σrήν (ιπέpαvrη α!θoυci.r &ξιώσεων μΙ τ6ν πολυπλή δι6κοσμο ιWαι ουΥια:vrρωμtva όλα: J1η"ά;\o 1'ζ6/(1, κpd)8(m μi ούΡα­ νό, Tpaπf.ζι άm'Jι; συμποσιάζovται ΟΙ κσλεσμl:vοι, naploJ, Mu.me de-s Arts Dkorali/s, (Φωτογρι:ιφ(σ roύ Moυm/()υ).

κα! τίς' 'tαιες μεγαλειώδεις διαστάσεις, άπo6λέπoνrας στήν 'Πολυτέλεια, στην μεΥσλοπρέπεια, στήν κοινωνική OKηνoθwIα. Τά έσωτερlκό τού lταλικο!) 15011 αιωνα, μΙ τΙς KιoνoσroIXΙες τους. 1'6 1'εράσnσ Ο'κσλισμένα .. pt6BCma Vt oύpα~ νό καί τά μεγαλοπρεπή κλιμακοστάσια δίνοι;ν κιόλας μιά παράξενη ;τρόΥ~!J'

ση τού ΜεΥσλου Αίώνα (Gmnd 5Jecle) αότής της ζωής τής Αύλης πού EfV(11 !να εΙδος 'Πσρέλασης, μιά θεατρική παράσταση. Ή 1Ύoλυτiλεlα γίνεται μ' δλ· λα λόγια μέσον διακυβέρνησης.

"Ας 'Πάμε διακόσια χρόνια μετά. Στόν 170 αΙώνα -μΙ κάποιες έξαφΙσεις, άσφσλώς όπως της πολύ άπλουστιρης 'Ολλανδίας και ΓερμσνΙας- ό διάκο­ σμος τών σmηών οτήν Γαλλία, τήν Άγγλία όπως έπίοης κοί στΙς καθολικές Κάτω Χώρες, θυοιάζει το πόvrα στόν κοσμικό παράγoνrα, σης κοlνωνlκΕ<; k;rnτπώ!Jεlς. 'Η αίθουσα (rnοδοχης έγινε τεράστια, έξαφεTlκά ψηλοτα6ανη, μέ μεγαλ6τφο άνοιγμα πρός τά έξω, ήθελημένα έnΙoημη, μι lναv όπερ60λιιώ

Ή Κ(lτι)ικ(α, Ι, ΈVΔυμα.olα κο! ή μ,

331

φόρτο κοσμημάτων, γλιrπτών, μέ έπιπλα φιγουρας (έταζέρf:S. μπουφέδες μέ

fkφlo Oll:oλIopcrτa) UΤά όποία εivαι τoπoθετημi;να ασημικά, φιγοόρας καί Q,ί). τά. Πιάτα, πιατέλες t(οί niv01W; 6ρίOKoνrαι καΙ Q"fOUς τοίχουςι πού εlναι ζω­ γραφισμένοι με πολύπλοκα μοτίβα (όΠWς τά σαλόνια '-00 ρουμπενς μέ τόν YKpoτioKO τοος διάκοσμο). ΟΙ TαTTtToapif.S< πόντο σέ μεγάλη πέραση, ''Χουν όλλάξει στόλ_ TpmovτQl κοι

auTis

οέ

i.vo

εΙδος μεγαλορρημσσννης καΙ μιό

δαπανηρή καί Kι;ΠrOΤε άνοόσια έπσνάληψη ότελεi'ωτωv παραλλαγών. 'Εν τούτοις, αόη') ή μεγάλη φανταχτερή σίθοι..ισά είνοι ένα δωμάτιο Υιό (:;. λους: σ' οlπό τόν trriσημο διάκοσμο πού είναι και ό διάκοσμος τόοων φλα­ μσνδlκών 'Πινάκων, άπό τόν Van de Basserι στόν 'Αβραάμ Bosse καΙ τόν 'Iεpώ~ νυμο Janssen, τό κρεβΒάτι, τοποθετημένο συνήθως 5i'ffAa στό1'ζάκl, κρυμμένο πίσω όπό μεγάλα παραπετάσματα, 6ρίmu.:ται μέσα Ο1ήν Ιδ1α αίθσυσα όπου μάς διίχνουν τούς συνδαιτυμόνες συΥΚΕνΤρωμένους Υιό ένα τrλoυoισπόΡOΧO γεύμα. 'Από τήν 6λλ.η μεριά όμως ή πολυτέλεια 'fOU 170Ι> αίώνα άγνοεϊ χίλιες άνέσΕις, μέ πρώτη όπ' όλες τήν θέρμανση. noAU περlοοότεΡΟ όμως ΆΓVOι:ί τήν διακριτικότητα. Ό ιδιος ό Λουδοβϊκος ό ΙΔ', γιά vΆ πάει νά έmσκεφθεϊ ,ήν κυρlα de Montespan στΙς Βερσαλλίες, έπρεπε ιιτroxρεωτnι:ό νά διασχίσει ,6 δφμαιιο ,ης &σποινιδα<; de ΙΙ) Vall1ere, τής προηγουμένης ευνooυ~ένης

του 1 2.11. Σ' ένα παριοινό μtyαρo τοίί 170υ αίώνα, πόλι aτόν ,rρωτον όροφο, πού ε{vo;ι ό διαKε"ρψέvoς όροφος, ό όποϊας flvaI Υιό 1Όύς κυρίους ,00 σηι­ Τ10ίι, όλα τά δωμάτια, προθάλαμοι, σαλόνια, διάδρομο!, κρtE6αroκόμαρες, θρίΟΚΟνίΟΙ χωρίς νό πολυξεχωρίζουν με-rαξό 'η;Ιύς σΙ -παράταξη. rιά \Ιό φτά­ σει Kαvt!ς aτό κ'λψακοσrόQΙΟ, έπPf:ΠE {ακόμη καΙ α&τοΙ ΟΙ όπηρέ'w; Υιό ,ίς cιιwηθισμέ'Jες τους ΔCuΛΕιέι;J νά διασχίσει όλα αυτά 1'ά δωμάΊ'ια. Αίπό άκριf3ώς εiνt;ιl τό σημείο ατό όποία θό καινοτομήσει ό 180<; οl
χώρους 'Πού έχΟΙΝ άΥΟpQοτεί άκρl6ά σάν νά ήταν χροσό ς 1Ί9, Εlναl ή έποχή 'ΠΟύ άρχΙζουν νό έπιΒάλλι:ιvtαl τό οόγχΡονο μέγαρο, τό σύΥχρονο δlαlJtρι­ σμα, που έχoιw έπιvoηθεϊ Υιά μιό λιyόttpo μεγαλοπρεπή άλλά Πιδ ευχάριστη ζωή. 'Επί ΛουδοΒΙκου JE', Kάτtoια όγγελΙα προσφέρει Υιό νοίΚ10σμα ατό napr~ σι .δέκα δωμάτια: ιι;αιαιιεμημένα σΙ προθάλαμο, Ύρατrεζαρία, δωμάτιο ίrrrσ­ δox~ς, δεύrtpo δωμάηο (mοδοχης, διευθετημένο γιό τό χειμωνα [άρα μέ θiρ­

μανση], ένα μικρό ypoψ:εio--6lβλloθήKη, ένα μικρό έντΕUKίήριO καΙ όπνσδωμά-

11α μΙ ής lμαηOθι'jKε9 30. Μια .. έrOlα όγγύJα θά ήγαν άδιανόητη οτόν καιρό τού Λουδοβίκου ΙΔ'.

Ι !

1

~Oπωι; ίξηγεϊ ένας συΥχρονος συννραφέας, !να J..Iέyαpo διοιρείται "Τομ λαl· πού σt ,ρίο εϊδη διςψερισμαιων; ατά διαμερίσματα οιwανασrροφηs ή έvrευ­ κτήρια, Υιό νό δέχονται εόχόριστα 1Όίις φiλouς' σrό έrrΙoημα fiIavtpioiJcπa Υιά έπίδειξη' τέλος, σrό: ΙδlαΙτερα διαμερίσματα, 1'6 όνεro δηλαδή δKφεpίσμα~

τα γιά τήν οΙκογενειακή ζαιήΗ1, 'Από τότε, χάρη ο' αύτό

,6

διαφΟΡ1σμό της

Ή κα"(οικ;α, ή tvδvμο;οίr.ι χα; ή μόδα

332

κατοικίας, ό καθένας Θα ζci λiγo-πoλύ κατα τό κέφι TOU. Τό κελλάρι ξεχωρΙζεl όπό την κοuζfvα, ή τραπεζαρία ά'πό τό σαλόνι, τό tmνoδωμόTlO OUΓKΡOτεlται σε χωριστό 6aοίλειο. Ό Lewϊs Mumford 7TισrευΙι ότι άπό τότε ό έρωτας, που έθεωρtIΤό καλοκαιρινή δραστηριότητα, yίνεπJΙ δραστηριότητα όλων τών έ­

'ΠοχώνΗ:ι.] Κανεις: δέν είνοι ύrroχρεωμένΌς νό τόν πιστέψει (οϊ ήμι;ρομηνΙες γέν· νησης σriς ληξιαρχικές πρόξεις άπoSEIKv6ouv μάλιστα: τό άντίθετο), άλλά εί· 1m άρxίΖU νά διαγράφεται ή ιι:tσωτερική διαρρύθμιση των διαμερισμάτων" πού δέν εΙχε γνωρίσε.ι οίιn: ή Ρώμη, ούτε ή Τσσκάνη τών Μεδίκων, ούτε ή Γαλλία τού AOUfjOcrKOU ΙΔ'. Αύτή ή καινούργια διαρρύθμιοη, ιιή οποία άναδωςvυει μt τόση τέχνη ένα διcψέΡJσμα «αί τ6 KΆVει τόοο βολικό

var όλήθεια δη σrό:

για τόν κύριο καί γιάτόν υπηρtτη"B1, δέν εΙναι μόνο ζήτημα μόδας, Μέσα «σ' αύτές τίς μlκρυ; κατοικίες μέ πεplOσάrεεo σώμοτα (δηλαδή δωμάτια]. .. {36· ζουν πολλά πράγματα σέ ;'ίγο xώρo~1 . «Τό μικρό μας διαμφίoμσrα, θά γράψει αργότφα ό Sebastierι Mercier, tJvOI συσπειρωμέ.να καΙ τακτι;mΟJημm σΆV στρι;ryyuλά κοί γuα;,lσμένα κοχύλ1α. 'Εκεί μένει κανείς εόχόEισr-α σε φω­

τεινούς χώρους: πού άλλοτε. ήταν χσμέννΗ καί τελείως σκοτεινοί» πρooθtτει KαηOIGς

Mpos, «6 υαλl6ς τρόπος

}$ _

Άλλωqrε.

(τά τεράστια σιτΙηα! θά ατοίχιζε

πι:ιλό άΚΡ18ό' σημερα κανεις δέν ε1ναl τόσο πλοΙΙοlος:»1Μ. 'Aντίθεrα, όλη ή διάθεση για πoλυrέAεια σuγιι::εντρώνεrm aτά έπιπλα, άπυ­ ρσ μικρό έπιπλα δοvλφivα μέ προσοχη. πού πιάνοuν λιγότερη θέοη άπό τά έπιπλα της προηγουμένης γενιάς. Τ6 έπιπλα αότ6 εΙναl προσαρμοσμένα στΙς νέες δισστάοεις τών μπouνroυάρ, τών μικρών σαλονιών και δωματίων, άλλά KOI κατασκευασμένα μέ άκρατη έξειδίκwση γιό νά άvrαιrOKρΙνOνται oτiς νέες άνάγκες .ης άνεσης καΙ τής οΙκειότητας. ΕΊναι ή εποχη μέ τά μικρά τραπέζια διαφόρων σχημότων- τΙς κονσόλες, τά τρcrniζια τού παlχvlδlQU, ϊά :κομοδΙνα, τα γραφεία, τι:ιυς c60u60ύς όrtηpiτες\> Κ.λπ. -Ερχονη:η επίσης, στην άρxfι τού αίώνα, τα κομό καί μιά όλόκληρη σειρό: άπό μαλακέ") πολυθρόνες. Έφειιρί~

OKoνtι:.tι όνόματα Υιό όλες (Χύτές τίς καlνοτομΙει;: Βοσκοπούλα (μπερζέραΙ.

jJapKqma,

δούκισσα, τυΡkOυό:ζ. ξενόχτη'i. 'Αθηναίο, δίτροχη η Ιπrαμεvη πo~

λυθρόνσ ... ιπ Ή εκζήτηση clναl ή ίδια καΙ σrήν διακόσμηση· σκαλιστές καί ζωγραφισμένες προσθήκες, πολυτελή κα; σuχνά ι'.rrrερφoρτωμένα άσημlκά, μπροοντζοl καί λάκες: ρυθμoίJ ΛοuδοθiκσlJ ιε-, έξαιηκά 'Πολύτιμα ξύλα, κα· θρέφrες, πολύφωτα καΙ κηροπήγια, μεταξω1'ά παραπετάσματα, κινεζικές πορσελάνες καί μπιμπλό 1'ης Ιαξωνίαι). ΕI .... αl ή έποχή 1'00 γαλλογερμανικού ροκοκό, πού έπηρlασε μέ τις διάφορες μoρφέt) Tou δλη την Eύρώτrη' ή έποχή τών μεγάλων συλλεκτών στήν 'Ayyλiα, τών γύψινων όρα80υργημάτων 1'00 Robert Adam καΙ της βασlλεΙας Τόο λεγόfίενoυ γοτθlΚοί} διάκοσμοιι σέ (ιl)ν­ δυασμό μέ τά σιvoσργήματα, ιι.σ' ~vα f:πιτυχημένo μεΊγμα τών δ(ιο ρυθμών\>,

δπω<; loχupiζε:roI ενα άρθρο 1"00 WorJd, οτά 1774133. Μέ δuό λόγια, ή καινούρ­ για άπλότφο: τής άΡΧΙΤΕκτονικής δέν έτnφφη την λιτότητα aτή διακόσμηση, άλλά μάλλον τό άvtfBεro. Τ6 μ~;yαλόπpετro έ(oφαιιίσrηKε' γιά νά δώαι:ι όμως τίι; πιό πολλές φορές τή θέση του (J"1"ήv επιτήδευση.

Πολυτέλεια καί ανεση Αότή ή πoλ1JTtλεια δέν σι.wOδευετCΙI πάντα όπά έκεΤνο πού θά άπΟΚάΛοΟΟαμε αιραyμωΙKή~ άνroη, Ή θέρμανση ε!ναι άκόμη κακή, ό αερισμός γελοίος, τό

Ή κατοιχία, ή ιh-δυμtluία Κ(Ιί t} μ

333

ttcryeipιψa Υινεται .μέ τόν χωριάτικο 1'ρόΠΟΙΙ. καμμ1ά φορά τrά\'ω σέ φορqτές φουφο\ιδες .:άπό κεραμίδια δεμένα μΙ ξύλο., ποό καίνε ξυλOKσρBoυvσ, Τά

δJαμιρΙσμσrα δέν διαθέτουν

1TQvra 1"6 61ΤοχωρητήρlO byγλΙKOυ τύπου, 1"6 ό­

'Ποίο άχr. i.ν τούΤΟ1ς έφεuρεθεί όπό τόν Sjr John Harington ήδη άπό τό 15%. 'Ακόμη καΙ σταν ύπό"ρxtl αύτό &iν φτάνει γlσtί έπρεπε πρώτα να βρουν Ύόν τρόπο νά άπαλλάξσυν 1'6 συΙτι όπ6 -rfs. μολυομένες μυρωδιές, έπρεπε νά i..

φείιρouν τό σιφόνι, ή τουλάχιαnw τόν σωλήνα όερισμοίι 1 3'1, Ή όνεπαρ"ης έκχένωοη των ό:φooειrrηρίων 1'"06 παρlσlOϋ στά

1'788,

θέm ΠΡOBλΙlμσro μΙ ϊό:

όποια θα άσχoΛηθri καΙ αότή άΚόμα ή 'Ακαδημία 'Ε1ηστημ(()ν, ·Εν 1ψ μεταξύ

1"ά δοχεϊα νυχτός έξακοΛουθουν, δπαις πόvro, νό όαι:ιόζovrαι ό:πό τά παρά­ θυρα. Οί δρόμοι ElvaI όxεroί. Για 'Πολύν καιρό ΟΙ Πσριζιάνοι «άναKOUφίζOντσl κάτω άπό τΓιν δεντροστοιχία» των Άνοκτόρω ... τού Κεραμεlκοίι. ~Oταv ΟΙ έλ· θετο! φρουροί τούς έδιωξαν άπό κιί πήγαιναν σriς όχθες του ΣΓΙKoυιlvα οΙ

όποιες «KάνoVV τα μσnα καϊ τήν όσφρηση νά έπαναστατουν»140, Ή ΕΙκόνα αότή ανήκει στήν 1ΤερΓοδο της 6ασολείας τού λουδοΒίκου ΙΣΓ. 'Aλλ.ωσrε, όλες ΟΙ πόλεις, μεΥόλ,ες ή σσΓιμαvrε.ς, ζούν κάτω άπό τΌV ίδιο όσrεpιoμό. Σ1'ήν

Λιέ-γη η τό Κάδιξ, σrήν Μαδρίτη ή καΙ σ' α&rές ακόμη τίς μικρές πόλεις της WΑνω Ώ6έΡνης, "λένε

1'6

κ:ι;,ννόλι ή τ6 ρέμα 11Ού οννήθωι; ης διαοχΙζει lI1lΊerde­

rel~, ό:φου «5iχεται στά νερό του ό,τι μπορεί κανείς vό: qIαvramti1l

141

,

Ι' αύτές: τίς "Πόλεις τού 170υ και του 160υ αΙώνα, τό δωμάτιο του μπάνιου ε!νσι σπανιότατη 'Πολυτέλεια. ΟΙ ψύλλο •• οι ψείρες καί ΟΙ ΚΟΡΙΟί εχοιιν Kστα~ λάβε1 τόσο τό AoνSivo όσο και 1'6 Παρίαι, και σi πλούσlά η φ-Ύωχά σmτικ:ά. "000 Υιό 1'6... φωηομό τών mrIniliv, κηροπήγια, κεριά, λόμπες λαδιοΟ, θό διατηρηθούν έως ότου ψφανιcm;Ι μόλις στΙς όρχΙς 1'00 19(1) αΙώνα, ή γαλά­ ζια φλόγα τού φωταερfοu, ΟΙ χιλιό:δες έmνoήaεις πρωτόγονου φωτισμού, ίπτ6 τήν δάδα ώς τόν φανό, τόν πολυέλαιο, τό κηροπή)'10 Γι τό πoλ6φαιro, δ1'tως μάς τούς άπoKαλύmOυν ΟΙ παλιοί τήνακες, άπστελοΙΙν άκόμη μιά όψι­

μη πολυτέλε1α, ΜI6: μελtrη άπoκαλύτrrε1 δη στήν Τουλούζη ΟΙ έmvoήσεις αύ­

τiς: δtv είσάyovται αιήν πραγμα1'lκότητα παρά γύρω σrό: 1527142,. Ώς τόn, ό φωησμός ήταν σχεδόν άνόπαρκτος, Ώστόσο αίιτή .. ή νίκη πάνω στή νόχταιι, άvrικεEμενo υπερηφάνειας καΙ μάλιστα έπfαι:ιξης, στοιχlζει πολύ όιφl8ά. πρέ·

πιl vά 1<αταφεόγοιΝ σrά κφιά, στό λiπoς, aτό λάδι της .Duάς (ή μ@Λον στό Uπoπpoϊόν ΤOιJl-τό λεγόμενο λάδι της κόλαοης). ΤΌv 180 αlώνι;ι, καταφώΥουν Qλo καΙ πιό πολύ στό λίπος της φάλαινας, το όTro!o έκ(Μ;, τrλo.:ισιoυς τούς ψαράδες .. ης Όλλανδίσς καί τοΟ •Αμβούργου, lωί Μ'Υα σργότιΡα, τά λιμάνια tKtiva τών Ήνωμένων Πολιτειών Υιό τά όποια κάνε, λόγο ό Melvil1e, 1'όν 190 αίώνα. ~Aν λοιπόν μπαίναμε, άπρόοκλητοl έ'Tτlσκέrrrε.ς, QTά έσαιΤ~Ρ!Kά άλλoηννw rnoxrov, θά VJώθαμε πολύ γρήγορα άσχημα. ~Oσo όμορφο "ι όν εΝσ, (καΙ

εivoι σΙΝήθως θαuμάσιο) τό 1ίερπτό τους σrolXΕίo, δέν θά μύς άρκουαι,

334

ΊΆΡΟΥΧΑ ΚΑΙ Η ΜΟΔΑ Ή !στορια τής tvSvtJaoias εIνι;tι ί\ΙΥόn:ρο άνικδο'l"οΛογlκή όπ' δ,η φαlνετα Θf:rεl όλα τά προ6λήματα, προβλήματα πρώτων όλών, τρόπων lTαpαγωyή~

"OOΤotx;, πολlτιοτικής οτοοψώητας, μόδας, κοινωνικών Ιεραpχtών, Παρα~ λάOι:roVΤας I<σrά βούληαιν, ή ένδυμαοία έπrοημαίνει παvτoίι μέ tmtJovfj τί κοινωνικές άνηθέσεις. ο! νόμοι λοιπόν πού tπIBάΛJιo\W περlορlομοιΧ; έκφρά ζουν όχι μόνο τήν φρόνηση των κυβερνήσεων, άλλά "Πολύ περιοοότεΡΟ τή' δUΣαρέOKεια των άνωϊέρων τάξεων της KOlνωνΙΣS πού Βλέπουν όη ής μιμού vrQJ c! νεόπλουτοι. ΟίΠε ό 'Ερρlκος Δ' ούτε ΟΙ ιυγενεις τοl) μπορούσαν ιι( άνεχθουν ης γυναΙκες κα! τίς κόρες της τnxpιoιVΗς άσnKης τάξης νό vτυνoντα σrό μετάξι, Kaντ:Ις ώσtόσo δέν μπόρεο-ι 'Ποτέ νά καταπολεμήσει τό πάθος γιc έππυχΙα ή τήν έπιθυμια Υιό όμορφα ροΟχα, τά όποία άπιmλotιν οτήν ΔόσΓ, σημάδι Τιϊς tλάχtσrης KoιvαινΙKης προαγωγής. ΟΙ κυβιΡνήοεις δtv έμπόδιοφ

tξ άλλου ποτέ την έπιδειΚΤΗ<'1 πCΛUΤΈΛΕI(I τΏv μεΥάΑων όρxδvτων, τί; Kσrα· πληκτlκέι) πομπές τών λεχώνων σrήν Βενετία, ι'j T!'tv τrρu60λή τού πΛoί1'roιι στήν Νάπολη W εύκαφΙςι: τών κη&ιών. 16 ίδ1Ο σuμ(Jαίνεr και οτούς mQ όοήμαντοιις χιί:ιρους. Στό Rumegics, χωριό της Φλάνδρας, κοντό σrήν V.aienclennes, crά 1696, καθώς μΆS λtεl κάποιος παπάς στό ήl1εΡολόγιό του, ΟΙ πλούσιο! χωρlκοΤ θυοιάζουν τό πάντα προκει­ μένου νό έχουν πoλιmλή ρούχα, "01 VEQpof μέ τό ΧPUl.Ίό ή ό:σημέvια σειρήτια

σrό KατrέJια, καί δλσ τό ύπόλΟlπα" τά κορ!τοια μέ τό' μαλλιό σηκωμένα ψηλό ώς μισό μάρο καΙ τά άνάλσΥα poOχσ)l. Νά τους τtoυ .όλο αόθάΔUα ξημεριr βραδιάζονται τ«; Κυριακές οτά Kαπηλειά~. 'ο καιρός όμως περνόει καί ό Ι6ιος

mπrάι; λέει παρακάτω: ιι"Αν έξαφέοο κανείς τΙς Κυριακές, πού 8pίOKOVΤα1

σrήν έJ<κλησfσ

i'j

σrό καπηλειό, πΛο(ιrnοl καί φτωχοί εΙναl τόσο βρώμικοι πού

τό μόνο φό:ρμαιαι εΙναι η φιληδονfι;χ Τιλν άντρι'tlν Υιό τό κορίτσια καί ΆVΤlστpo­

φα.....'43. Νά λοιπόν πού 1'6 πΡά'Υματα μπσΙνοιιν σrή θέση τους. στΙς καθημε­ ρινές τους διαστάσεις. Ή κυρία de S~\ligne, δέχεrα1 τόν Ίοόνιο τού 1680, μέ κάπΟI!') μΗ(ρό θαυμασμό άλλά καΙ μlσoαγαναιcrlσμένη, μιό όμορφη μιιφή ~

ρlσroπoύλα ό"π6 τό Bodegat IBρεr6νη], μέ τό φόρεμά της όπό όλλανδlκό μάλ­ λινο άπλικαρlομένο μΙ μεταξωτό ίιφααμα Kaf μέ σκιστά μανΙκια, ή όtι'oΙα.

φεί), της:χρωοτάει 8.000 λΙρεςι 1411 Πρόκειται άΣφΑΛΏS έδώ Υιό tξαΙρεση, όπωι;

, Ι

και σπΊν άναπαράσταση της γιορτής τού iTOλloι)χoυ ένός γερμCΙVΙKOύ χωρlοίί aτό 1680, mrou οι Xωpιά'flσσες crval ντυμένες μέ φρι;φπαλάδti.ς. Κανονικά όλοι περπατούν ξιrπόλητOI ~ μισοξυπόλυτσ! Kaf μια ματιά μόνο στΙς όγορές αυ­ τών τών πόλεων φτάνti.l Υιό νά διαιφiνti.l κανεlς τούς άστούι; άτrό 1'6 λαοlJ-. τζ!κο.

"'Αν

ij

Κ()ινωνία

ψενε &μετακ(νητη ... ~Oλα θά άλλαζαν πολύ λιγότερο άν ή κolv(Ovfa εμ~ε κσπως σταθερή. Πρόγ­ μα 'ΠΌό συνήθως ΣUpSafνEI tus τήν κορυφή τής Kαrεστημε.vης lερα-ρχfας. Στήν

Kfva,

πολύ πρfν κι άπό τόν

150

α!Φνα, ή ένδυμασiα των μανδαρΙνων εΙναι ή

ίδια, άπό τήν περιφέρεια τού Πειο:(νου, τήν ΚΟΝο(ιργΙΩ -πρωτεόουοα

;Ι

"

;,

(1421). ώς

335

,i

ΚIvlζos- μcvδαplIΚJς.

160<; αl41Vάς. CabInf:t(/e:s E5fampf:S.

(Κλιot Έθvtιtής 1IrUλroθήKης}.

τίς πρωτοπόρα; έπαΡχ(ες τού Σέ~τσoUΆΝ I(Qi τού Yunnan. Ή μεταξωτή φορε­ οιά μέ τά χρυσά κεντήματα πού ζωγραφ!ζει 6 πατήρ de La$ Cortes τό 16'26

εΤναι ή 'δια άκρl6ώς: μέ έ~είνrιν που έμφανΙζouν άκόμη τόσες: χαλκΟΥραφltς στόν 180 αΙώνα, μΙ τίς: mItS -πολύχρωμες μεταξωτέ') μπόTες~. Mtoo: <πά σπi· τtα τους. ο! μανδαρίνοι νrόνovταl μέ άπλά 6σμΒαι:φό ροϋχσ. Κατά τήν άσκη­ ση δμωι:; τών καθηκόντων τους φορούν αύτή τήν φανταχτερή φορεσιά, Κ01νοονική μάσκα καΙ άπόδειξη ΎVI1σιότητας του πρoσώτroυ τσυς. Μέ ,.ό 'Πέρα­

σμα τών αΙώνων, ή μασχα αύτή σt μια κοlνωνΙσ πού εΙναι, πράγματι, σχεδόν

'άκινητη, δέν όλλάζεt Kαιtόλoυ. Καί αύτή άκόμσ ή όναστάτωοη της τσΤσρlκης

xaτάκ'rησης πού άρχίζει άπό τό 1644. δtν σπάει ωθόλου -ή σχεδόν καθόλι;ιυ­

Ύήν άΡχαΙα !ooρρoπi'α, ΟΙ καινούργιοι άφέvrεo:; t1rteαi\αν στοόι; ύπηκ60υς τους τό ξύρισμα τών κεφαλιών (έκτός: όπό μια τoVφα μΑΛΛW) καΙ EKΑΝΣV όρlσμέvες ΤΡ01rofrolήσεlς στο μακρό φόρεμα. Λότό ήταν όλο: δη'M:tδή όχι κοι

336 πολλά πράγμσrα. «Στήν ΚΙνφ, σημειώνtl ένα<; πφιηΥητι'ί;; τό 1793, «τό σχήμα τών ρoιJxων άλλάζει σπάνια άπό την μόδα ή τό Kαπρfτoιo. Τό ένδυμα 'Πού

ταιριάζει aτή θέση ένός άνθριστroυ καί σrήν rnοχή πού τό φοράει, ε)ναl "Πό-­ 'Πα καμωμένο μέ τόν ίδ10 τρόπο. ΚαΙ αύτΙς ακόμα ΟΙ γυναίκες δέν χρησιμο­ ΠΟ10ϋ\' καινούργιες μόδες έκτό<; ό1rό τόν τρόπο 1TQιJ το:l(τσΠΟ10ίιν τό λουΛού­

δια καΙ τά άλλα στολίδια πού Βάζουν στό κεφάλια τους»145. 'Η Ίαπωνία εΊναι κι αύϊ'ή ουννηρηηκή, ίοως παρά τη θέληοή της, μεrά άπό τήν σκληρή άντί­ δραση τού Hideyoshi. Μένει Υιά αΙώνες mart) aτό κιμονό. ρούχο του σπιτιού λίγο διαφορεηκό fnrQ 'Ιό σημερινό κιμονό, καΙ στό vjίnbaQri, πi:τoινo ~oDxo μέ

ζωγραφιές στή ράχη», πού εΙναι άπαΡαίτητο γιό να 6γεϊ κανείς έξω' b, Σ' αύτές τί<; Koιvωνίες.. Κ(Πό γενικό κανόνα, δtv ιίπάρχονν μεταΒολές παρά μόνον έξ αιτίας πολιτικών άνασταrώσεων πού έrιηρεάζOυν όλόκληρη τήν κοι­

νωνία. Στην 'J\'610, 'Πού εΙναl ή μισή στά χέρια τών μουσουλμάνων, τΌv κανόνα άποτελεϊ ή ένδυμασΙο: τών νικητών, τιί:'ιν MOΎYόλωv, τουλάχιστον γιά τoιJς πλουσίους (πρόκειται γιό την

pyjama

καΙ τό

rnapkan).

σ ~Oί\ες ΟΙ προoomoΥρα­

φΙξ;; τών πριγκΙπωΎ RadiΡΟUΙes τούς δείχνουν (έκτός άπό μιάν έξαΙρεση). μέ

στολή της Αύί\ης, άδιάοοστη άπόδειξη δη ιΊ άνώΤεΡη Μίηι:ή τάξη T6w ευγενών i!χε σΙ γενlΧές γρα~μΙς uloeε:r~oa τΙς συνήθειες καΙ τούς τρόπους των μoyγό~ λων κατακτητών14 _ Ή fδιι) διαπJσrαιoη Ισχύει καί Υιό την Όθωμανική αότο­ κρατορΙα, nανTOU όπου εΤναl αΙσθητή ή δύναμη καΙ ιΊ έπΙδραση τών όθωμα~

ναιν σουλτάνων, ή ένδυμασία του<; έm6άλλεται σrίς άνώΤεΡες τόξ.tις: στό μα­ lφυνά 'λλγiρι δτι'ως καΙ στήνχριστΙαvil(ή ΠολωνΙα, mrou ή τουρκική μόδα δέν θά ίrtrOχωρήOEI παρά μόνον (ΨΥά καΙ άτ1'ρόθυμα μπροστά στήν γαλλική μόδα τού 180υ αΙώνα. ·Oλfx; αύτές ΟΙ άπομψήσεις δέν έπιδέχονταl Υιό «lU;ινες όλό· κληροιις oυrε τήν παραμιχρή όλλαγή' τό upόTIJ1TO μένει άκίνητο. Ό Mouradj dΌhS$οn, 01'6 Tab/eau gdnι§ra/ de ΙΈmΡίre ottoman, (Γενlkή ΕΙκόνα της Όθω· μΑVΙKης αίrrOIφαιOpIας), τό όποίο έκδόθηκε τό ,1741. παρατηρεί δη σοΙ μόδες πού τυραννΟΟν τΙς Ι::ύρwπι;:ιίες δέν ταράζουν καθόλου τΙς ΓUVΑίΚE.<; της 'Ανατο· λης. 'Εκεί παραμένΕΙ σχεδόν πόνrατό ίδιο χτένισμα, τό !'δlο κόψιμο (rι"ό ρσύχα,

1'6 Ιδιο ε!δος υφάσματος» 148, Στ6 'Αλγέρι, π6vrως, 'Πού dvαl τουρκικό fnrό τό 15161(σl ΠOύτrp6KειΤOΙ vά μεiνεl έτσι ilis τό: 1830, ή yιwαlκεία μόδα παρσυσιάζεl σrήν διάρκεια τριών ι;ι!ώνων κάποιει:; πολύ μικρές άλλάΥές. ΟΙ λετrropεpcl;;: πε* ρlγραφέι:; τίς όποίες: όφείλουμε σ' άαv αίχμάλωτα, τόν πατΙρα Haedo, γύρω σr61500, .θά μπoρoϊισανVΆ χρηΟlμεύοουν μι 'tJQM tλάχιστη άπόκλιση Υιό τό

σχολιασμό Ύών χσλκογραφιών TQU 1830.i4g.

"Αν δέν νπijρχαν παρά μόνο φrωχoΙ,. αιν θά ίrπήρχε KΆV πρόβλημα. ·Ολο θά παρέμεναν άκίνητα. Ούτε -πλοότηl' ούτε έλευθερ1α κινήοεων, ούτε δυνατότητα μεταβολών. Ή άγνοια της μόδας

εΙναι ό κλήρος τών φτωχών, 61του 1<:1 άv 6ρίσκονταl, Τά ροίιχσ τους. όσο όμορφα η είπύιή ~) άν εiναι, θά μείνουν σότά πού tival, ·Ομορφο dνoι τό γιopτwό ρούχο, πού συχνό μεταβιβάζεται ά'πό γονεις σi ποιδιά f(Q! πού παρά τiς άτελείωτες ποικιλίες τών έθνlκων καί έπαρχιοκών λαίκων Μυμαοιών, θά

μείνει άναλλοfωτα έπί αl6Jνες. Eίmλές tlvat τό καθημερινό ρούχσ τής δαυ· !\ειάς, πού χρησιμοποιεί τΙς ντόπιες καΙ δρα λιγότερο δαπανrιpέι; πηγες, και άλλάζεl πολίί λιγότερο 6:πό τό άλλο.

337

οι Ίνδ1ανες της Νέας ΊσπΑVΊας την έποχή YOU Κορτές εΟΟι όλόiδιες μωα σrό μακρό βαμβακερό τους φoυoτΆVι τtou ;,iΡΥ6πρα θά εΙναι μάΚ\ινο ή καΙ κορμιά φορά "εvrητό, μέ τίς Ίνδιάνες του 130υ αΙώνα, Τό άνδρικό ρούχο όλλαξε βέΒαιο, μόνον δμως στό μέτρο i:vός είπφεποΟς: ντυσίματος που ό κο· ταιmyτής καί ΟΙ ίεραπόσroλoι '106 έπέ6αλαν Υιό νό κρύψει την παλιό του "YύμVIQ. Σ-τό περοό ΟΙ ίθαΥΕνείς V"flJVOνrru άκόμα καΙ σήμερα δτtως; νrύνoνταν aτό

1&

αιωνα; ένα -τετράγωνο πανί άτrό μαλλί λάμα. ίιφασμένο Οίό σπm, μΙ

ριά τρύnα ατήν μέση Υιό νό 1Τερναεl τό κεφάλι τού άνθρώπου, τό ρoncha. Ή ίδια άπραξία aτήν '!νδίσ καΙ αύτό ΆVtKQ:eΕV: ό 'Ινδός έξακολουθει \Ιό ντύνεται

μΙ 1'6 dhati~ σήμερα όπως καί χθές, δ1τως άλλοτε. Στήν Κίνα, <01 χωρlκοΙ καΙ ό λσοuτζfκος....έφτιαχναν ΆVέKαθεν τά ροϋχα 'Τους άπό βαμβακερό ύφασμα

[ ... j οέ πολλά xpfbjJαTa,,1Si1. σrfjV7fραypaTIKόTηTQ, πρόκειται γιά μιά μαKPuό' τroυKαμίσα σφlY}Jένη oτήv μέση. ΟΙ γιαπωvtζoι χαιρικοί. τό 1609 κσΙ σίγουρα, πολλούς αίωνες νωρΙη;Ρα, νrύνιwrαν μέ κιμονό ΠOpσy-εμlσμέν(r μέ βαμβά1(1151.

Ό Volney, σrό VOYAge d'Egypte {1783J, έιαιλήσσεroι μπροστά σrήν ένδυ­

μασία των Αι'Υυπτίων, «αύτόν τόν υφαοματινο μπόγο τόν σrριμμέvo σε πιέτες

πάνω (;ι' tνσ ξυΡ1Ομενο κεφάλι' αότό τό μακρό ρούχο

i

!

'TTOV

πέφτ.ει όπό τόν

λαιμό ώς ής φτipνες, [πού] κρύβει μάλλον παρά vτιJνα τό σωμαι>b"1. fιναl ΞVo 1Τολό παλιό ένδυμα, παλιΜ.εΡΟ ό:κόμη κι άπό τό ένδυμα των 'Πλουσίων Μαμε­ λούκων, τό όποίο έξακολούθησε έν το&roις νά

wttpXEI

()}ι; τόν

120

αΙώνα,

~Oσo Υιό τήν ένδυμασΙσ τών φτωχών μουοοuλμάνωv σrήν Μαίίρη ΆφΡJκή

που περιγρ6ψεl ό m:rτήρ Labat, πώς ηταv δυνσrό νά ΕξελιχΘά αφού ήταν σχεδόν όνύπαρκτr'j; .ΔΈV έχουν πουκάμισα, κσί τυλίγουν aτό σώμα τους τrά~ νω άτrό τά έσώραιιχά τους ενα κομμάτι ύφοαμα τroό δένουν σrήν μέση τους'

ΟΙ περισσότεροι ι)γαΙνουν έζω όσκεrrείς καΙ ξuπόλvτol»153_ ΟΙ φτωχοί τής Εύρώπης σκεπάζουν ι<ά'πωι; περιοσότερο τ6 οώμα τους, δέν διαθέτουν όμως καΙ πολύ περισσότερη φσvταaία. Ό jean-ΒaΡtϊste $ay γράφει τό 1328: ~Σάς όμολοΥω δη δέν με tλιίωrες jJόδες των Τούρκων καΙ ,-ών ωJ\αιν λαών τής 'Ανατολής. Φα1νεται δη συμβόλλουν .και α&τές στην διατήρηση του θλακώδους δtσιτoησμoύ

mvs ί ... Ι. ΟΙ χωριl'οί μ~

εΤναι λίγο ΤσΟρκο·ι δσον άφορα τήν μόδα' εΊνω δούλοι τής ρouτiνσς καί ΒΑέαι:ι κανείς παλιούς 'Πίνακες <(l)v πολέμων του ΛουδοΒίκου ΙΔ', ό1Του ΟΙ χωριότες καΙ ΟΙ χωριατιοοες έμφανtζoνται μέ ρoUχα 1"Ι'"0ό έλάχιστα διαφέρουν άrrό τό:

σημερινατ.1S4. Τό ίδιο loχikι κα; Υιό παλαιότερες 1ftρlόδοuς. ·Αν συΥιφίνουμε, π,χ.,

στήν Πινακοθήκη τού Μονάχου, b/(W πίνακα τοΟ Pieter Aertren καί 6υό ;τίνακ:ς τοο 'enn Brueghel (15&8-1625), ΟΙ όποΙοι παριστά­ VOIJ'l και ΟΙ ΤJΚίς πλήθη κόσμου στήν όΥσρά, έχι:t Πόλό γoίκτio 1Τοό, σέ δλεi; 'ffs 'ΠερπrrώO!tlς, άναΥνωρίζα κανείς μέ τήν πρώτη μα:nα τoUς: τσ:πεlνους πω­ λητές ή ψαράδες κο! τΙς παρέα;.ών άστών πελατών ή περlποτητώνΖ ή ΈVδυ~

(1508-1575)

μασΙα τoι.ιs τούς διαφΟΡΟ1ΤΌι"ί <XiJroωS. 'ΑΝ\6 ή δεότφη, ΤΤιό mρΙεργη δlσπI~ στωαη είναι όη σrήν διάρκεια τού μισου σχro6ν αίώνα πού χωρίζει τούς δύο ζώΥράφαυς, ή άσrlKη ένδυμασiα εχει όλλόξεl πολύ: οΙ σηκωτοί γιακάδες Kα~ 1'ά τό ίστrαwκό πρόη.mο πού τεΜlώνουν σ' lνα άπλό σεφήη στόν όν'rΙI«(lίαστάθηκαν ι:πόν

Brueghel

Aert5en

όπό ;όν άληΟινά ψηλό γιακά μt φραμπα~

λάδες πού φορούν γuvαΤκες .κσ1 άνδρες. 'Εν TQUτCIS, η λαίκή ένδυμασία ταw γυναικών (άνοιχτός 0lπλωμέw,)ς γιακάς, μτroυσroς, ποδιά πάνω άπό σουρω.­ τή φούστα) Ζμεινε άιφl6ως ή ίδια:, μέ μόνη οχι1ίόν διαφορά 7ή σκούφ1α πού έχει χωρίς άμφlβολία τοmt<ό χαρακτήρα. Σ' ενα χωριό τού •Ανω Ίούρα, μιά

.

'lΙ κατοιχ{ι;ι., ή bιόvpaula

xul ή μ6όa 338

χήρο ποfρvεl, τό 1631, ούμφωνα μΙ τΉv διαθήκη τοίι άντρα της, «l;να ζωΥάρ 1Ί'απOίrrσIO καΙ μιά ποvκαμlΟ'α, ΚΙ αότό κό& δυό χΡόΥια, κι ένα φόρεμα άπc

xoνrpό -ύφασμα κόθt. τρΙα χρόνIQ»155. 8ναι σί\ήθεια δη έστω καϊ φαινομενlκσ ίδια, ή χωριάτικη ένομμασΙα θό 611,. λόξα σέ όρlομένες: σημανηκές ΛWΤoμέρεlες. ~ET(J1, γύρω σrόν ΠΙ) αΙό:ινα, ό"ρχΙ­ ζΕΙ η χρήση των έσωρσυχων τόσο στήν Γαλλία όοο καΙ έκτός Γαλλίας, Στή\l Σαρδηνία ομνηθίζουν τόν 180 αΙώνα vΆ φορονν σέ ένδεtξη πένθοvς τό ίδιο πουκάμισο όλο τδ χρόνο. ΛύΊό σημαίνει δη ό χωρικός γνωρίζει τουλάχιστον τό 1Τουκάμlσο καΙ το γεγονός δτι δέν άλλάζεl πομκάμlOο EfvOI μιά Ομοία. 'Ω­ στόσο dνOI γνωστό άπό τόοους: διάοημομς πfνσΚΕς δη άλλοτε, ώς Kof τΟν 140 οlώνα άκόμηιπλοόσιο! καΙ φτωχοΙ κοιμοΟνταl στά lφdl6άηο τοι.ις γυμνοΙ

Κό'1rOloς δημογράφος τοΟ 180υ αΙώνα παρατηρεϊ ότι <ιή ψώρα, Ι1 κασίδα καΙ όλες ΟΙ δερματολογικές παθήσεις, καθώς καΙ' εκείνες πού όφεfλOVΤOI σrήν ωειψη καθαριότ:πας, ήταν άλλοτε Ύόοο κοινές έξ αίτiας άκριβώς Tr\C; έλλεί·

ψηι; roωροόχων.,.1

. Στην πραγμαηκότητα, βέβαια, όπως άTτOSEIk:Vunat Krxf

άπό τά βιβλία της Ιατρικής καί της χειρουργικής, ΟΙ άρρώσ'Τιες αύrές: δέν έξα·

φανίστηκαν τελεΙως στόν 180 αΙώνσ, αλλά πσ:ΡΟ1,JuΙασαν ίιφωη. Ό ίδιος πα­ ρατηρητή; του 16ου αΙώνα έmσημαrνει άκόμη πόσο ήταν γενικευμενη aτήν !τroχή του ή χρήση χοvδροειδών μάλλινων ρούχων trnό τούς χωρικούς.
κές αΙWθηKες. 1:<1 όμως ε]ναι φανερό σn ή θέση του άπό -πλευράς ρούχων εϊναl λιγότφο αξιοθρήνητη άπό άλλοτε. Τ6 ρουχο δέν ,εlνσι άνηκεΙμεvα ποΛυτέ· λειας Ύ'ά τι.W φτωχό, άλλά μιά άναγκαΙα άμυνα έν(Μ'Ιον τού κρύου: τά 6αμ~ 6ακερά ρούχα παύ ψoΡOfιv ΟΙ πφισσότεροl άπό τούι; χωριχ0Us, δέν τοός

τrρocτσrενoυν αρκετό [ ...Ι έδώ όμως κα; λίγο: χρόνια [".] όλο Kof mό πολλοί χωρικοί φορούν μάλλινα ρούχα. 'Απόδειξη ότι εδώ καί κάμποσο καιρό Kατα~ οκευάζεται ατό BασiλεΙ01TOλό μεγσλύτερη -ποσότητα χοντρών μάλλινων υφα­ σμάτων. Καθώς μάλιστα τά ύφάσμσrα αυτό δέν έξάγονται διό"ομ, χρ~oιμo­

ποιούνται άναγκασηκά Υιό τόvr';σψο όλο καΙ ΠέΡισΟΟτερων Γάλλων.»' '1 ΟΙ βελτιώσεις σότiς γΙνονταl πολύ άργά κο:ί σέ Τι'εΡmρlομένη κλίμακα. Ή ένδυμαιολογική μεJ'αμόρφαιoη 1"ών γόλλων χωρικ&ιν άκολούθησε μέ σαφή χρονική άπόκλιση ...,1 μεταμόρφωση των άγγλων χωρικών. OίnΈ. όλλωστε 1Tρέmι νά σπεύσουμε να θεωρήσουμε γενιΧή αότή τήν μεταμόρφωση. Τί,; πα­ ραμονΕ<) άκόμη της Έπανάσrασης, σrό Chalonnais κοΙ τήν Bresse, ΟΙ χωρικοί

δΈV «φοράνε παρά βαμβακερά πού τό 6άφοΟ\' μούρα> χρηοιμΟΠΟlωvrας: τήν φλούδα της βελανιδιά;;. «κα! αι'rrή μάλιστα ή χρήση εIvαι τόσο διαδεδομένη ώcm: τα δόοη νά !ρημώνόVml έξ αlτΙας τη<;». ~Aλλαιoτε, «aτήν BoυpyouνδIa έκεlνη τήν έποχή ίά~ϋxα δέν άπορροφούν σποιιδαίο τμήμο τού [ά'γροτικού!

Tι'ρoϋτroλoyισμoυ»l . Ίό ίδιο καΙ ατήν ΓεΡμo:viα. σης άρχέι;, άκόμη τού 190υ αίώνσ, ό χωριάτης έξακολουθεΊ νά ντύνεται με 6αμ6cικερά. ΟΙ βοσκοί τού ΤuρόλοlJ 1TQιJ όποδύονται τό 1750 τά πρόσωπσ τη<) φΑΙVης, φορούν μιά 6αμ~ βακερή μπλούζα Πόύ τούς κατεΒαίνει ό3ς τά γόνατα, ΟΙ γάμπες ορως καί τά πόδια τους εiτε tfvat rvμvό:, εΙΎΙ φΟΡουν Υιά τrαπoύτσιo μιά ό-πλή σόλα πού

κρατιέται μ' ένα -πέτσιvo λουρΙ δεμένο γίιρω άπό την γάμπα. Σίήν Τοσκάνη, χώρα πού θεωpεiτOI1Tλoύαια, ό χωριάτης ντύνεται άποκΛειOTtκά, ;»ς τόν

180,

αIΌWCΙ, μέ υφάσματα υφααμένα στό σπϊTl, δηλαδή καννα6όπανα ή ούμμεικτα

όφάσματα άπό κόνναβη Kof μαλλί (mezzelane)1S'.

339

Ι

Ι

!

ΧωΡΙΚΟ{ ττοι) κoυ8εvπάζoυν' ΦλΆVδpα, 16ος σι. ΆπoδIδεrι;rι σrΌV IJrueghel ίόν fipεcfJu. Tε{JQ, M.:ιυσι:lo 1ής" Besanςr;ιn. (t!>ωToypαφία Cίraudοn).

Ή EύQώπη iί ή ψέλλα τής μόδας ΜπορΟίιμι: τώρα vΌ πΛηQισοοuμε τήν Εύρώπη τΌw πΛοvοίων καί τών άλλε.~

πάλληλων συρμών, χωρίς νό; κινδυνεύοουμε vΆ χαθΟύμε μέσα σέ τόσα KστrρΙ" 1'οlα. Πρώτσ-ττρώτ<ι, ξtρoυμε δη αVτό: τά KQ'YTPITOIQ δtv άφoρoιJν παρά ένα πολύ μl1φό άριθμό ΌVθρώπων οί όποίο! KΌVOυν 'Πολι) θόρυβο Ι(οί έπΙOOΚVυO­ νται, Τσως Kof διότι ο; άλλοι καΤ μάλιr.:rrα οΙ τιιό άξιοθρl)νητο) "(ους τrσΡΟI.;Q­

Ι

ΛουθοΟν καί τούς ένθαρρυνουν, άκόμη κοί σrίς όnερ60λές ΤΟ!1ς. Ξέρουμε έπίοης δη αόΥή η τρtλλα τής άλλαγη,ςι XΡΌvo μέ 1'6 χρόνο. στήν ΠρσΥμσηκότητα θό άργήοο πολ(ι νό καθιεΡωθεΙ ~Eνας ένεrός πρεσΒευτής σrήν αύλή τού Έρρ!κου Δ' μας λέt;, βέβαια όπό τότε ότι: ."'Evας ΌVOρωπoς Ι.οΙ δέν θEωρfuαι πΛο(ιοιos άν δέν έχι;ι είKOoιπivτε μέ τριάντα διαφορετικές

340

φOρtσιές, που npέπεI "ά τίς άλλάζεl κόθε μέρα"l60. 'λλλό ή μόδα δέν ειναι μόνον άφθονΙα, ποσΜητα, omπάλη. ΕΙναι δυνσrότηro άλλαγης την Kαιάλ~

ληί\η στιγμή. ΕΤναι ίrnόθεση αιοχης, μέρας, ;"λ)ρας. ~Oμαιι;. oιrroύτoo είδους ή f
ρινη της έννοια. ·Ως τότε, ΟΙ έξελiξεlι; δέν ήταν τόοο ραγδαίες. npάyμaTI, άν όνατρέξεl κανεις πολύ '1Tiaw σr6 παρελθόν, θά καταλήξει ατά i'1pφa νΕΡό πσό θυμίζουν Κ(r'J'(;fσrάσεις ΌVόλOγες μέ τής Ίνδίας, τής Kivus ή του 'Ισλάμ, όπως τΙς περιγράψαμε ήδη, Ό KOVόVΑς της σrooψόΤηΎας :\εl1'oUpγcl κι έδώ όπολίπως άφοΟ ώς τις ό:ρχές τού 120Ο αΙώνα ή ευραιπαΤκή tνδι.ψαOία έξι)KOλσ!JθOι)σε νό παραμένει 61"tά)ς άκρl6ώς ήταν και στήν yαλλιr ρωμαίκή έtroχή: τtoδήpειι; xπ&νεs Υιό τiς γυναίκες, ώς τά γόνατα Υιό τοός ό'νrpες. ΚοντοΛΟΥ!ις, αιωνες έπί αΙώνων στασιμότητας. Κόθε φορά ποίι μεσο­ λαΒεί κάποια άλλαγή, όπως δταν μακραΙνει τό όνδρικό ρούχο, aτόν 120 αιώ­ να, t'ιηKpίνετα! ζωηρά. Ό Οrdeήc

VitaJ (1075·1142)

οΙκτΙρεl τις tνδυμσroλoΎl~

κές τρtΛλtς του κι;nροίι το!), 6λι00:διόλου έππτόλαιες κατά την άποψή του:

...οι ϊTaAltS oυν~θεlες άνατράmιKOV οχεδόν τελείως~

lσχυρΙζεταl, σάπό και­

νούργιες έφεuρlo εI91't61. ΔIαtι'Iι.πωση ό:περ60λlκή. 'Ακόμη καΙ ή έπίδραοη τών

11,, !• "

σταυροφοριών ύπi1ρξε ποΛό μlκραιερη ά1r δ,η θεαιρήθηκt: εΙσή-Υαγε τό με­ Τάξι, ίήν πoAιπtλεία της γούνας, χωρίς ώι.πόσο νά άλλαξε! ριζικά τά οχημα­

τα τής tvSUjJaafao; του 120u KQf του 130u αΙώνα, Μιά μεΥάλη άλλαγή είναι τό άπότομο ι:όνrυμα του άνδριιroυ κοστοuμιού γύρω aτά

1350.

Αότό σtό ματια

,-&v

φρονfμων, τών ήλlΚlωμένων καΙ τών

ύπεροοτηστών της παράδοσης θtropdro! οκανδσλώδεs. «fι)ρω σ' αύτή τήν χρονιά-, γράφει !νας αυΝΕΧιστής το\) Guillaume de Nangis, «ο! άνδρες και !~ δια/πρα ΟΙ wyεν6S, ΟΙ οταυλάρχες Kaf ή όκολουθία τους, μερικοί άοτοf 1(α1 οί ιmηρέτες τους φόρεσαv τόσο KOV1'd καί στενά ρούχα ώστε άφηναν νά δlαφσί~ νεrαι όβl ή cάδΏS διστάζει νά κρύβεται, Γιά τόν λαό αίrrό είναι κάτι τό πρωτο­

φΣVέΙ;1ί1~, Τό έφαρμοοτό αίπό ροΟχο θά ιφnτήσει Υιά πολι)ν καιρό και ΟΙ άνδρες δέν θά tπιστρέψoυν πστέ τnσ σrή μσκρυά φορεσιά, ~Oσo γιό: τίς yuVάitw;. τά κοροάζ τους σ'f1i.V.εύoυν κι αίπό, διαγράφουν 'Tfs Kσμτrύλες τους και όνοΙγονται σέ φαρδιά ντεKoλτt -όλλο OντΙ1(είμΕVO ψόγου. Σ' αότά άιφιβ&ς τά χρόνια τοποθετείτοl κατό: κάποιο τρόπο η 1"Ι'ρώτη έκδή­ λωση ηϊς μόδας. 'Από δω Kaf πέρα 6 κανόνας της ένδυματολογ!κης αλλαγής θά παιξεl 76 Ρόλο του ('I'tήν Εύρώπη. '~ξ άλλου, ένώ ή 'Παραδοσιακή ένδυμα­

σία ήταν σχεδόν όμοιόμσρφη σ' όλόκληρη την ήπειρο, ή διάδοση 1"00. κοινού κοστουμιού θά προχωρήσει άνισα "αί όχι χωρίς άνrιδρά<mς Kaf προοαρμο­ Υές. Τελικά. θά δημlουΡΥηθούν έθνικέ) μό&ς, 'Πού ή μιά θά έπηρεόζεl λίγο1rOλύ τήν άλλη: ένα γαλλικό κοστούμι. !να βουΡΥουνδlκό, l:να ΙτσλtKό, έΝα άγγλlι.:Ο, κ.λπ, Ή 'A'νσroMKή Ευρώπη, μετά την mώση τού Βυζαντίου, θά

ύπoσrό την όλοένα αύξανόμενη έπιδραση τής τουρκικής μό5ας163, 'Η Ευρώ­ πη θό μεΙνει άπό τότε καΙ ώς τόν

190 αΙώνα

,οuλάχκπον, πολόχρωμη παρ'

liλο πoιJ ouxνσ έδειχνε πρόθυμη νά δεχθεί τήν πρω7QποΡfα μιάς προνομιού­ χοl} περιοχης της.

Στόν

160 σίώνα άκόμη, έτπβάλλεται μ' αότό τόν τρόπο σrίς άνώ7εΡες 'Τάξεις

ή ΈVΔυμασΙo άπό μαύρο μάλλwo, έμττνεοομένη άπό -rcvs Έσm:.rvoUς, Αότό

341

,.

-Ι

!

Ι

Τ6 μσυΡο ι«XJToι)μι τοι) ίσπαVflωu QιφΡQύ φορψΝ6 όπά τΩν Λόρ{jQ Darnley και τον μικρό άδ'ελφό 1QU

(lS63)'

ffOpTρOOC ,ου

Hans EWQrth. (Windsof Qstle).

Ή κατοικία,

4 tvδνμασi'a και ή μMa 342

ε1vαl σημάδι της 1ΤοΛ1Τlκής ύπερaχήι; της ιιπαγκόσμll.1ς .. αύrOKρ
Kuf

τά 6ιιoowιά βελι:ιί)δσ 1'f')ς είχαν δημιουργήσει σχολή αέ μεγόλο

μέρος της Εύρά>πης, άντ.KoθΙσrmol άπό τήν Ισπανική αόστηρότητα, τά

,

,Ι ;

σκοΟρα υφό:σματα. roυς έφσρμoσroός μπoύσroυς, τίς φοιιφοΟλες, τήν κι> ντή κάπα, τΟν 1Τολυ όνε6αστό γιοκά, πού τελειώνει αέ έναν μικρό φραμπαλό (frarse), Στόν 170 αίώνα, ΆVΤίθετσ. θά KUPIaPXfJoεr λiγo-λiΎQ ή γαλλική λεγό­ μενη ΈV51)μασία, μέ τά ζωηρόΧΡ,ωμα μεταξωτά της Kaf ,6 1Τlό tλεύθερα σχή­ ματα. Ένναι;ίταl δη ή Ίσπανία θά εΙναι ή τυιειrrαΙσ πού θα ό:φεθει ατήν γοη­ τεΙα της. Ό Φlλιmτoς Δ' (1621-1665j, έχΘρικός 6πέναvrl ατήν πoλuτέλεισ τού μπο::ρόκ, tπιBάλλει ατήν αυλή του την αυσΓηρή μόδα την κληρονομημένη όπό

,.όν καιρό ,ου Φlλiτmoυ Β', Γιά αρκετό Kcιιρό ύπήρχε φραγμός aτήν Αύλη ένανrίoν ,00

veslidc de coJor

ό ξέν
πρtπει <ιΙvτuμένος στά μαύρα., κσποιοι;: αιτεσταλμένος τού πρίγκιπα τού

Con-

de, συμμάχόυ τότε 1'~~ 'Iστrανίσς, 6ΈV μπόρεσε vό: γίνει δεκ-rός σΙ. ό:κρόαοη παρά αφού &λλσξε 1'ά ρούχα ,ου μt τό σκουρο bιδυμα ποίι ήταν Μόνο μεrά τόν θάνατο 1'06 ΦrΛ!πτrΌV Δ', γύρω aτά 1{)70, Γι ξένη διεισδύσει στtJv Ίσπανία, θά μπει σrήν ιδισ τήν καρδιά της, τήν Oτr01) ό νόθος Υιόι;: τού Φlλfmτoιι 1'06 Δ', 6 δεύτερος Don Juan της

66

κανόνας. μόδα θά ΜαδρΙτη, Aίισrριας:

της εξασφαλίσει τήν t:πτrux1α164. Τήν Καταλωνία ώατΟΟο την εlχαν iΊδη

κερδίσει σ] ένδυματOλOΎtκέs" κ:αινσrσμΙες άπό τά

1.630, δέκα χρόνια 1ΤΡιν άπό

1'όν ξεσηκωμό της ένανrΙoν της Μαδρfτης, την ίδια αύτη χρονιά, στην Όλλαν­ δία, η Αύλη τώv πριγκίπων της 'Οράγγης εΊχε και αίπή άκόμα VτrOKόψει σ'

αύτη τήν σογήνη παρ' όλο ποι) δiν lλειπαv

museum, 1'6 πορτραίτο

KQi ΟΙ διστακηκοΙ. Στό Rijk$· 1642, τόν

τού δημάΡΧΌυ τού ΆμστεΡνναμ Βίcker, ατά

παριστάνει μΑ {να πo:ραδOOK~:κό κοστούμι lοπανικης μόδro;. Δέν όπάρχεl αμ­ φιβολία δη εiνo:ι Kαi ζήτημα ηλικίας, όφοϋ σrόν πίνακα τ06 D, ν;,:ιπ Santνoort, δ1rou ό δήμαρχος Dirk Bas jacobs1; ffiσM: ι;rrά 1635 \Ιό τόν ζωγραφίaουν μέ τήν οΙκογένειά 1'01). ή γι.ιVΑΤKα τou καί 6 Tδloς φορούν tπίση.; τΟν 'γιακά μΙ τόν φpαμτrαλά, Κ('Πα την παλιά μόδα. tν&,.6 πOlδlά roυς εΤvαι όλα ντυμένα μέ τό καινοόργιο YOUOTo (Βλ. παρακάτω, ,ήν φωτογραφία μέ τίτλο Μόδες κα! yε~ νεl<;).

Ή έρις ανάμεσα σr1ς δύο μόδες &πάρχεl ακόμη καΙ aτό MJMνo, ή σημασΙα της 6μφς είναι άλλη: ,.ό Μtλ<WQ ήταν τότε Ισπανική κτήση και σt μιά yεΛolo~

γραφία τών μέσων ίου αΙώνα, ένας Ίσrroνός παραδοσιακό vτυμtνoς παρl~ σrΆVεται νά έτmτλήπεl κάτι-οιον Μιλανέζο που διάλεξε τήν γαλλική μόδα. Θά μτroρooσε άραγε κανεfς νό δει aτήν διάδοση αύτήι; τής τελwrαΙα<; σ' όλη την Ευρώπη, ένα μέτρο της παρακμής τής 'Ισπανίας;

Αότή ή διαδοχή πρωτοκαθεδρίας imαyopeύtι τήν έξήγηση πού πρoτεϊvσ.με ΏS πρός τήν έξάπλωση της μογγολικής ένδιψασtα<; στήν Ίνδία ή τής όθωμα­ νlκης στήν roμρκική σίπο:ιφατορία: ή Ευρώπη εΙναι μιά καί μόνl} οικογξνεια, παρ' δλες' ή καί χσρη σri<; διενέξεlι; της. ΤόΥ κανόνα 1'00 πcιlxνιδ10υ έτn6άλλεl αίπός που προκαλεΊ περισσό1'εjΚI θαιιιιο::σμό ΚΟί όχι ΌVαγKασΓlKά 6 ΠΙό δuνσ­ τός, -ούτε, όπως πlσrεooυν ΟΙ Γάλλοι, ό ,ΒΔ δημοφιλής ή ό πιό έκλεπτuoμέ­

voς. Ε!ΥΟΙ προφανές δη ΟΙ πoλlηK~ όπεροχές οΙ όπΟίες έπηρεάζουν όλόκλη­ ρο ,ό σώμα της Ευρώπης τόσο που αίrrό 'Ιό φαίνεται δη άλλάζει ξσφνrKά

343

Τά

zocoli,

εΤδιχ; μικροσκοπικού ξυΛοπόδαρου πού

πpαιπι:rrιooντaι όπά

ro

ro

φopaiiσσι; οι Ί'υναiιω; Υιό vιf

νφα πού MΜVσζαv οτούς &:vεrσI6vlιwuςo δp6μoι.Jς κο! 1"ών

bπcfwv ή μ6&ι αισδόθηκε γιά κάποιον Kmpό f.(ω άπό την Bεw:rfα, τΌv

160 αttnva.

f&yerische$ National/ι)useum, M6νCΧO). ,

)

προο(l\lατολ1σμό ή κέντρο Βάρους, δέν έ1τηptάζouν άμεσα όλόκλ!'jΡΟ τό βασί· λειο τής μόδας. 'Υπάρχουν χρονικέ;; άτroστάσεις, aποκλίσεις, Kt.yQ, Βραδύτη.­ τες. 'ΕπlιφαιέστεΡη ~δ'1 άπό τόν 170 αΙώνα, ή γαλλιιι::η ρόδα δεν θά f:ιτIKυρω.

θεi ώς πραγματικός κυρΙαρχος παΡα μόνον ;6ν 180 αΙιίίνα. Τ6 1716, άκόμη καί στό Πφοό, όπου ή πι,:MuτέλεK-' τώv '101ταv(ί)γ θεωρεπαl Υιό τΉv έποχή

Ι

άνήKoυσrη, οί δνδρει:; vrwovraI iιOΛό γαλλικά ΚΟΙ τις πιό τroλλές φιφές μέ μεr<ι:ξωτά Ροόχα [1Τοό είσι!ιγovται άπό την lΞόρώπη!. μ' lvav παράξενο owδυασμό ζωηρών χραιμάτων,,165. ΣτΙς τέσσερις γωνιές της Εύρώπης του Δια­ φωτισμού, ή μόδα λανσάρεται όπό τό Παρία!, μέ κούκλες-μανΕκέν πού tμφι:ι~ νίσrηKαν άπό πολύ νωΡiς. Άπό δώ καί 1ϊέρα η ΒαοlΛεία '(ης κούκλας θό: εΙ ...αl άδιαφVιOνίKητη. Στήν βενετΙα, παλιό πρωτεύοιιοα της μόδας Koi τΟ'ύ καλοϊι Υοόστου, κατά τόν 150' και τον 160 αΙώνα, tνα άπό τά πιό παλιά μαγαζιά όνσμαζόταν καί όνoμάζεrαι άκόμα Ή KOQκAo τή, ΓαΛλιας, La Pi1!VQla σΙ! Fran-

ZIJ. 'Ήδη QTά 1642, ή θασίλισσσ της Πολωνίας (που ήτσν ή <'ιοελφή "(ού αtπo­ κράτορα) ζητοΟΟε ό1Τό Εναν Ισπανό Ύαχυ&ρόμο νό της φέρει, δταν θά πήγαι­ νε στΙς Κάτω Xώρι.;s, ,tμIά κούι<λα ντυμένη άλό γαλλικά ώσrε ό ράφτης της νά μπορέσει vΌ την xpηoφoπol~oεl ώς μοντέλο_ ι μιά κ(ι1 έκεϊνα τroό ίrnήρχαν

σrήν Πολωνία δtvτης άρεσαν

66.

Ε{νοι προφανές δη αύτη ή ύm:nαγή σΙ μια κιιρίαρχη μόδο δέν γίνεrαΙ1TOτέ χωρίς δισπryμo(ις. 'Υπάρχει "ff6vro στό 1ΤερlθώΡl0 ή τεράστια ελλειψη Klνητι~

, 344

Ι

!

,,

Ή OOυκtσσα Μο\,ταΜι'α της

(7548-1628).

και 6avτiλλ'S". ΠΙVΟl'.'VΟιj/{η

mlVf1gen).

8uvapft1<;,

όπ6 'τόν Piι:,t'!Τ

de

WΊfle, λΙΥόμΡ.'ο C:;ιrιdid

Πολιπτλες ψUpιμα; μαά$, χρυσάφι, μαργαριταρια, πc"ι1τιμα Κl'\lτηΡcnn

100 Μοναχου. (ΦωToγpaφIα BJi'eri~"Che5 StMrsgr:mlι.k1f'),lffi­

345

κότητας .,.ών φτωχών, &πως έxOIJIJE ήδη πεΙ 'Υπάρχουν bτίσηςι κι σι'πό προ­ βάλλει πάνω άπό τήν eάλoQOO της νηνψΓας:, οί τοπικές άντιστάαειι;, 'ι"61'Ο1η­ κά στεγανά, Ή άπελΠΙΦα των Ιστορικών τής έvδυματoλoγEας: προiρχετοl ά­ σφαλώς άπό ης όμφI06ητήαι:lς: καί άπό τις άποκ.\ίοεl<) που ίιπάρχοuv σέ σχέση μέ μιά όμα61κή κίνηση. Ή Αυλή 1'ων Βαλουά ατήν Βουργουνδία εΓνοl πάρα rtoM fCovrά ατή" Γερμανία, πάρα πολύ Ιδιόρρυθμη έπίσης, γιό νό ακο-­ λσυθήΟΙI ίήν μόδα της γαλλικής Αυλής. Μπορεί βέΒαια νό παραιηρείται aτόν

160 αΙώνα κάποια γενίκευση τού KPIvoλiVOIJ (vel1ugadin) ή στούς tπόμεvoυς αΙώνες η συνεχής UΑΡOIJαια τών γOVΝΑΡIKών, καθένας δμως τσ φορά μΙ τόν δικό του τρόπο. Ό φραμπαλάς μτropεi νό ΠOΙKfλλει. όπό τήν άπλη 'ΠΤυχωτή

ταινία μέχρι τόν πελώριο δαντελένιο φραμπαλά πού φορά ή Ίζαμ'lfέλλσ

Brandt aτό

ΠΟΡΤΡαΤ'Ι'Ω δπου ό Rubens τΙιν παρισrόνEI σrό πλευρό του. Παρό­ μοιος ε[ναl Κάί ό γιακάς της σιιζόγου του COrneII$ de νΟ$ (Πόν πίνακα.τού μΟUσείΟU τών Βρυξελλών, όπου ό ζωγρό:φος έμφανΙζεml μαζί μ' έκείνη ΚQ:ί μΙ τΙς δUΌ κόρες τους. ~Ι:Vα pcrγιάτrιω βράδυ τού

1581 ι

φτ6:voυν

doppo dίsnarσrήν Σαραγόσα ίρtίς

νεοροΙ βενετσιάνοι ταζιρι&τες, ΕύΥΕνείς. (Qpoiol. μΙ την χάΡά τής ζωηι;, ευαΙ· oθI1T01, έξUί!VOI, IΙ<αIIOl1Όlημtνol μέ τόν εαυτό ΤOΥs. Περνά μιά λιτανεία μέ τα ·ΑχΡαντσ Μυστήρια πού τrίν ό:κολουθεί ένα πλήθος άπό δνδρες: κσί γυναί'Κες • .ιΟί γυναίκ:ες, πολύ άσχημες .. λέει μέ Κάκία ό άφqγητηι;, ψΙ τό πρόαω1ΥΟ

άλλόκοτο φτιασιδωμένο μέ όλα τά χρώμcrrα, φορό:νε πολ(ι ψηλό 1Tα1YoUταlα,

δqλαδη τά ΖΟCQΙf 6Ί , πού εΙναι τής μόδας σrήν Βενετίο, καί μαντηλες mrως ης

Ι

φοράνε (ι' όλη Τήν 'lQ1'Tavj(ll, πηγΑVνι) δουν τό θέαμα όπό περιέρ~ια. Αότός όμως πού θέλει νά δεϊ τούς άλλους γίνεται καΙ ό ίδιοι; μΙ τήν οειΡά του θέαμα Υιό τούς άλλους. Τόν παρατηρούν, τόν Μίχνσυν μέ τό δάχτυΛο. Άνδρ~ καΙ γυναϊχες, περνώvroς μπραιπά τους άpXίζoUΝ τότε νό ξεκαρδίζοvrOJ ατά γέ­ λια καί νό τούς πετWε πειράγματα ... Κι όλα αότό:>, γράφει ό Francesco Conta~ nni, '<μόνο καί μόνο γιαή φσρούσαμε nimphe {μικρά δαvrt.λλωrό κολλόρα) πιό φαρδιά άπ' δ,τι θέλει ή Ισπανική μόδα, ΟΙ μέν tλεγo:ν; .. Νδ, ποίι όΛόκλη­ ρη ή Όλλανδ1α πλάκωσε στην πόλη fJas" [δηλαδή δ'λά τά όφάσματα της 'Ολλανδίας, ή κάποιο λογοπαίγνιο 1ϊάνω ατήν λέξη ()fanda~ τό i'Jφoopa πού χρηοίμευε Υιό τήν καταοκευή otvrOVlώy καί έσωt?uχοονl, σΙ άλλοι; ''Tf τερά­

σrια Λάχανα!", ΚαΙ αιnό μός δΙ(1σKi.δα:σε πολύ,,' έαυrό

1664,

TOI),

ό ό6βάς

Locatelli,

"Λιγότφο βέβαιος Υιό τόν

φτάνοννας άπό τήν Ίταλία στήν Λυών, aτό

δέν άvrεξε)'1ά πσλό «τά 'Παιδιά πού έτρεχαν άτrό "Ισω ,ου. μέσα στΟν

δρόμο, ιι'Αναγκάστηκα νό έγκαταιεΙψω

1'6

«τσουρέκι» ίημΙψηλα καπέλα μέ

φαρδιά μπ'όρ} καί ,Ις xρωμαησrές κάλτσες κα; νό vrl)θώ άιφιβώς μέ τόν Υσλ­ λlκ6 τρόπο, καί νό φορέσω «!να καπέλλο τού αηΙ .. , μέ στΙ;Vό μπόρ, 4να

μεγάλο κολλάρο, μάλλον γιατρού παρά ίφέα, 00 Ρ6σο 1WQ εφτανε σrά μισό τού μηρού, μαoΡΕS κάλτQtS. στενά π(ΠΤο(ποια ι. μέ άOημένlΕS πόρπες άvrΙ

..}

Υιό κορδόνια. Μ' αύτό τό κοστούμι Ι,.) δέν εvιωθα καθόλου σαν lερέας,.169.

Ήμόδα

εΙναι έπιπόλαιη;

,

Φοινομενlκό ι\ μόδα είναι έλεύ&ρη vΆ κάνει τό καπρίτσια της. Στην 1Τράξη όμως, ό δρόΡ()ς της εΙνσl οέ ρεγάλο βαθμό προδιαγεγραμμένος: καί τό 1Tερι~ θώριο τών tπιλoy"ών "Ι'ης ιίνα, σι τεl.ευrαΙσ άνάλιιαη 1JεpIOPJOptvO.

Ή κατοικΙα,. ή ένδ'ιιμασ[a κι:li ι} μόδα

346

'Από τούς IIilou') τοός: μηχσvισμσύι; της, ή μόδα όποδηλώνει τήν vπαρξη μιας tfολΠJQTlκης συνέχειας ή τσuλάχισrον όρισμi:νων KΑVόναιy διασποράς της. Κόθε παρόμοια διασπορά είναι άπό τι)ν φόση της αργή, ouvotOEμtvq μέ μηχανιομοός:, μέ καταναγκασμούς. Ό Thomas Dekl<:er 0572-1632}. άγγλοι;

fipaVαTOUPyόs, ό:pέOKεrαι έτΟI aτό νά υποδηλώνει τσ έν6UΜ070λσy1Kό δόνεια 'roύ πι'jραν ΟΙ OU;maτplώTv.; του άτrό τά άλλα έθνη: aτό δνοlΥμα ιπό παντε­ λόνι έρχεται όπό τήν Δσvία, τό κολλάρο καί τ6 κορσάζ όπό τήν Γαλλία, τά "φτερά" καΙ 'Ιό σfΕVό μανίκι άπό την ΊταλΙα, τό "οντό YlλUαι ό:πό κάποιον

όλλανδό μεrατrωλητη τής O&rpέχτης.· ΟΙ τερ(roτιες περιoκελfδες ό:ι:rό την Ί·

σrrανiCl. ΟΙ μπότες άπό τήν nohoovfa»HU. Αμτό τά πιστοποιητικά προέλεοοης δέν εΤναl κατ' άνόγκην άlφl6ή, δίχως άλλο όμως, εΊναι όκριβιις ή 1'fOIKIMa τών

έπί μέρους στοιχείων τους

1\00 ~ιάσrηKε πολύ περισσότερο ά1rό μιά roο:χή

πρΙν K<παol(εuαστεϊ μια ouVTαyti «πoδειcrή άπό όλους. Στόν 180 αΙώνα τά πόντα άπσKΤOUΝ γρηγορότερο ρuθμό, ζωoyoνoννrαl, χωρίς ώστόσο ή έπnτολσιό'rητα νά γίνει ό κανόνας αUτoύ του χωρίς όχθες 6ασιλεΙοΙJ γιό τό όποΊο μιλούν εόxαρΙaτως θεατέ<; καί άv'rαγωνlστέ<;, vA>; Q-

κοοοοuμε, χωρίς βέβαια νά τόν πιστt.ψoυμε μέ κλειστά μσπα, τόν Sl!ba5tien MerCΊer, άξιόλοyc παρcnηρη't'ή, ταλανrσυχo δημΟΙ::1Ι0γρ6φο, όχι όμως και καμμιά διάνοια: «Φο8αμαlll, γράφει οτά ~Tόlf έρχομό το() χειμώνα έξ

1m,

αΙτίας τής δριμότηται; τού καιρού Ι .. Ι. Τότε άlφlΒώς εΤναι που ςεφv't'ρώvoυν 0'1 θορυtkb5ε'ς καΙ άνοόσιε-; συγκεντρώσεις, δπΟ'-v όλα τό μάταια πάθη ά­ ακούν τήν γελοία τους tξoυσΙα. 'Η κλίση πρός τήν έττιπολαιότητα νναΥορεΟΟ

τά κελεύσματα τής μόδας, ·Ολοι ΟΙ άνθρωποι μετσμορφαιvovrαl σi. έκθηΛυ­ oμΈVouς δούλους, (ιποταγμένους όλότtλα σrά καπρfτrnα τών γυναlκώνll. Νά Υιό ιω.η μl6: φορά πou ξεχυνετ'αι «αtίτός ό χεtμαρρος άπό μόδες, άπό εκκε­ ντρικότητες, άπό διασκεδάσεις πού καμμιό: τους δέν δlαρκεi8. ιιΆν μου έρχό­ ταν .. , γράφει ακόμη, ιι:νό κάνω μία δκrrpιθή πάνω σrήν τtχνη τού Kσrσαρώw ματοι; 'f'ών fJαλλICiW, πόσο κατάπληκτους Βά άφηνα τούς άναγνώσrες μου

Cπroδεικνυσντάς τους ότι ίmάρXoιw τρακόσιοι η .ετρακόσιοl ψόπΟ'I νά κou­ ρεόουν τό μαλλιό ένός άξιοπρεπούς κιιρΙου ... Atίτό τό παράθεμα εTvα, μέσα aτόν συνηθισμένο 1'6\'0 τού συγγραφtα, ήθελημένα ήθικολόΥου, πού φρoνrl w ζει όμως- πάντα νά διασκεδάζει τους δAλQUf). Έτσι μπα!vt/ κ:αvείς στόν πεφα~

σμό νά πάρει περισσότερο aτά σο6αρά ,.ί~ έκημήαι:l1) του Υιό τήν έξέλlξη της γυναικείας μόδα') σrήν έποχη του. τα .κρινολίνα, τά κομμένα σt φραμπαλάδες όφόoμαrα π,hν .ψητέρων μας», γράφει, «σΙ φρόχτες άπό στεφάνια. αύτό τό πλήθος τι'όν μαύρων ψεl.1'Π.Κλlών ΊfOιJ μερικές τους έμοιαζαν μΙ άληθινά έ­ μπλαστρα, δλ' αιίτά έξαφανίστηκαν, t1cr6s άπό το άμετρο ύψος "fi:W χτεν ... σμc'Πων τους. Τό γελοίο δέν κατάφερε \Ιό δ10ρθώοο αύτή τήν τελευταία σuνήw θεια, τό iλόπωμα όμως αότό μεΨlάζεταl άπό τό γούστο καΙ τη χάρη πού

έmKΡζΠOίίν στijν δομή τού κομψού αίrroύ OίKoδσμήμαroς. "Αν θtλouμε. νά τά 1l'ΟUμε. όλα, ΟΙ γυναίκες εΤναl σήμερα υιό κα"λ.σθαλμένες άτr' ό,τι ί.nτηρξαν πο­ Ύ€. Ό καΛλωυισμός τους συνδUΆζεl, την έλαφρότητο ι τήν tt'mprotIG, .ή~

φρεσκάδα καΓ τή χάρη. Τό: φοΡέμΜα άπό tλαφρό ί;φασμα [-m Μ:iIι<άl άνα­

νεώvovται πιό ouxνά άrr' αότά τά φoρi:μσrα όπου έλαμπαν ίό χρυοάφl καΙ τ6 όσήμ!' άκολουθοOv σ6ν νό: λέμε τίς <moxpώotfS τών λουλουδιών σrίι; διό­

111 Νδ μιά oπoιJδαfa μαρτυρ!α: ή μόδα KαrαργεI καΙ καινοτομεί, διπλή oouλειό, άρα διπλή δυσκολία •• Ανανέωση σrήν περi1π'ωσή μας όποτελοOv

1'6

347

ο/ ToύpΚCI

aCtto( πού σχεδlσcε ό Be!IinI r6v 150 alώw:r,

8ά μπορούσαν νά {αvα8pεθoύιι

~ 6pεrft6λητo/ σroύς πivσιαι; roύ 190υ αιώvtr. Moυoεfo Λι.WSpoυ, σvMoγή Roths-

t:hifd,

t J

Ι "

[

(Φωτoypαφfσ RcgerNic/fet),

Ινδικό έμπρψέ, Βαμβακερό UφΆσμσrα σχετικά φθηνό, Ί.;λλ.ά οίίτε αότα κέρδι­ σαν την Εύρώnη άτrό τή μιά μέρα στήν άλλη. Ή !σroρlα τού όφάσμσΤος μας τό Atcl καθαρά ότι όλα άλληλοεξαρτώνται σ' αύτόν τό χορό τη') μόδας όπου ΟΙ Kαλεo)JένOI ιΙνάl λιγότερο tλεύθεpoι άτr' ό,τι φαίνεroι tK πρώτης δψιως:, ΕΙναl 01' άλήθεια τόσο μάταιο πράγμα ή μό5σ; Ή μήπως είναι όπως εμείς νομίζουμε, l:να σημάδι 'Που δινΙI τήν μαρη.ιρία του σέ βάθος γιό μιά δεδομένη κοινωνία, οΙκονομία. κο:ί πολιτισμό; που μlΜει Υιό τΙς έξόρσεlς τους, Υιό τΙς

δυνcrrότητέι) τους, τίς διεKδlKήΣW; τους, τΙς xσρis της ζωής: τους; Στά 1609, προερχόμενος άπό την Mαvfλα, όπου ήταν άνσπληρωτής γενικός διοικητής, ό Rodrigo ΥίνεΓΟ ναυάγησε στΙς άιcrές: τής 'ImroovIoI) μέ τό μεγάλο πλοίσ

(2.000

τόννων) πού τόν .έφερνε πίσω στό 'Ακαπούλκο της Νέας Ίσπανiας:.

Σχεδόν αμέσως, ό ναυαγός κιπέληξε σέ ημώμιvo καλεσμένο αότών των νη­ σtών, τά όποια φλέyoνrαν όπά τήν πεplέΡΎ€ια νά δοUv τΌv ξένο. Στήν συνέ­ χεια μετσrρtιπ:rαι ο' ένα ε1δος ΟΟάκτσυ ι'.mεστσλvένοu ό ότroίoς θ611'ροσπα­ eIiml, Άv Koi μάταια, νό irooκλclotI άπό τι.1 νησιά τό όλλανδικό έμπόριο καΙ θά έχει τήν έτrΙσης ά1'Jοwχημένη έμl1νευση vά orΡΟκαΜΟΕI την άφιξη μεταλλω­ ρί?;ω" όπό τήν Νέα 'Iσrrσvfa γιά νό b:μεταλλευτοUν καλύτερα τό άργυρωρu­ χεΙα ι::αί τό όρυχεΥα χαλκοΟ τού άρχrrrιλάΥοvς:. -Ας πρooίlέσoιιμε ότι πρόΚΕΙ­ ται Υιό lνα άrOJ.lG συμπαθητικό, έξιrπνo, Υισ εναν καλό παρσrηρητη. Μιά

ι

ι

Ι

ι

Ί

348

μέρα, φλυαρεί Υιό διαφορα πράγματα μέ τόv YPάμμuτέα τοΟ

Shogun

στό

Ό γραμματέας μέμφεται τούς 'Imτανoύς Υιό τήν οίηση τους, τήν κο-. μπορρημοσύνη τους, ύστερα άρπ-άζεrσι κα! τούς κατηγορεί Υιό τόν "(ρόπο ποό ντύνονται, «TιlV ποικιλία τών ένδυμαοιών τους, τομέα στόν όπΌϊο ε1ναι τόσο άσrαθεIς πού κάθξ δύο χρόνια ντόνονταl καΙ μέ διαφορετικό τρόΠQD. niί)S νό: μήν furOS!baEI αυτές τΙς ι.'ιλλσγέ<; σrήν έπιπολctlό-rητα τους καΙ στην έλαφΡό1ητα l'ι:1W κvθερνώvrωv 1TOU επιτρέm:ιιw τέταιες καταχρήαι:ις; ~Ooo γι' αύτΌV, θά έδuχνε ~μέ μάΡWρυ; τΙς παραδόσεις καΙ τό: -παλaά γρστπά δη εδώ

Yedo.

καΙ χfλια χρόΥlα τό έθνος- TOl) δέν άλλαξε ένδυμαοΙα»171. Έχοντας ζήσει δέκα xPόVfG σtήν ΠφοΙα. ό Cha(din (1686) εΤναι εξ ΙσοlJ κo:rη. γορηματικός: ",ΙΞΊδα ...ά ΡΟύχα τού Ταμερλάνου 'ΙΤοό τά φυλdvε σrόν θησαυρό τοΟ 'lσπαχάνJl, γράφει' "εiνoι κομμένα και ραμμένα άκρl6ώς όπως αυτά πού κάνουν σήμερα, χωρίς κορμιά διαφορά». 'Επειδή, ι<τά ροϊΊχα στήν 'Ανατολή δtν ίmQJ(OUOI,JV καθόλοιΙ στήν μόδα' εlναι πόντα καμωμένα μέτόν ίδιο τρόπο'

κο]

[. .. 1ΟΙ Πέρσες {.,.} δΈV ά"λλάζουν καθόλου ούτε ίά χρώματα, ούτε Tfs άτm·

χρώσιις, olJrε ίά σχέδια τών όφασμάτων;ι1Ζ3.

Δtν κάνω κριτική αότΟΟν 1'ι,i)ν άνόητων παρατηρήσεων. Στήν lτρ
ΤOvν κάθε τf πού χ~ιάζεrαι Υιό τΙς ΆVΆΓKες και τΙς ΆVέOεις τής ζωής Kσi άPKO(wτα1 σ αότόll' 4; Παράδοση; άρετη καί φυλακή. Ίσως, Υιό νΙ όνοιχτοi.lν ο! πόρτες στην καινοτομία, δργανο κάθε προόδου, νά χρειάζεται μιά όρισμέ­

νη άνησlJχ!α Γι όποία φτάνει ώς τα ρούχα, άχ; τήν μορφή τών ΠαιTOUΤOιΏv και τών χτενισμάτων ... ·Ιοως ακόμη νά xpειάζεro:ι καί κάποια εUμάριlα Υιό νά τροφοδοτηθεί κάθε νεωτεριστική κΙνηοη, Ή μόδα όμως έχει κι άλλες οημαοfες. Σκεφτόμουν πάν'rα ση ή μόδα προέρ­ χεται κατά μεγάλο μέρος άπό τήν bTJOUjJfa 1'ών ΠΡCνOμ10ύχων νά 5ιαιφιθούν μέ κάθε μέσσ σπό τόν έομό που τούς ακολουθεί, vά όρθώσοι.ιν έναν φρcryμό ι «ΥΙΟΤ! δίν ίrιταρxεl Tmoτa τroό vά κάνει πιό άχρηστο τά XPVOOnoiKIλTΙX φορέ· ματσ τών εύγενών». όπως λέει ΟΟς Σικελός, περασπκό<) άπό τό Πι:ιρίοι στά 1714, «ά'ιΎό τού να τά βλέπεις πάνω στό σώμα άνθρώπων 1'~ς έσχατης ίrπα~

σrόθμης~ 115, • Αρα τrρi:'ι'ra νά έφευρουν καινοίφΥια «ΧΡΙJοοποfκiλτα φoρtματα

ij

KαlVQόΡYfQ δlρκριηκά σημάδια, σποια κι άν εΙναl ι σπ-ει,πlζμένι}! κάθε φορό.

που όvrιλoμβάνOνn.η ότι «όλα ωJιαξαν Υιό ιι;αλό: και [ότι] σΙ νέες αστικές

μόδες, τόσο τ6w άνδρών όσο ΚΡ( τών ;rυvσtKώY, OUyxtovraI μ' έKεiνες- υοό

tχouν υ!o(h;τήσει τό ύψηλά -rrpooro1'fφI1 (1779), ΕΤναι φανερό 6η ή πίεση τών Qνrιyρσφέων καί τών μψητών δtν παLιf.1 νά ζωηρεύε! τήν κούρσα. ·Ομως δν αύrό εΙναι άλήθεια. γίνεται γlστΙ ό 1'fλοίπος εύναι:Ι, O1rρώχνει μπpασrά lναν άρισμέvO αριθμό νεόπλουτων, Ή κοινωνι!<.ή άνοδος άΠOδεικνυtι τήν Uτroρξη κάποιας εύζωiαs, τΉv ίrπσpξη Kάτroιας ύλlκής: προόδου. Χωρ(ς αύτήν, τΙπσrσ δέν θά άλλαζε τόσο γρήγορα. ·!V\λωoτε. ή μόδα χρηοlμΟlTοιεΤπ:n συνειδητά καΙ όrrό το(:ις έμηόρOVς. Τό

, 1690.6 Nicholas Barbon 1TλέKCΙ 1'ό tγKώμιό της; «ή μόδα ή ή άλλσΥή τής 'Ev6u~

ί

Ή ΚU'l:()ικ{α, ή tvδuμaula κα{ ή J<

349

pcwfaf; ίTvσι 76 πνεύμα καί

q ζωή το6

"EμITopio()'ll" χάρη ο' αύτήν .τό μεγάλο

σώμα τοΟ έμπορΙσυ βρίσκεται δισρκώι; σέ κίνηση»

Kaf ό άνθρωπος ζει μέσα σi

αίώνια άνοιξη, χωρί<; rnoτt νό βλέπΕΙ τό φθΝόπωρο τών tvSU)JάTrov του.;".

ΟΙ μεταξουργοί της Λυών, έκμετciλλεUτηKGν τόν 180 σiώνα τήν τυραννία της γαλλική<; μόδσι; Υιά v6: mIOι,iλouv 1'6: 1ΤΡOYόvrO τους orό έξαιτφlκό και νά άπoμαιφΌVoυν τόν ΆVΤαyΩVIOμό. Τό μεταξωτά τους ε{ναl περίφημα, άλλά ΟΙ τεχνίτες τής ΊταλΙαι; τοός άνTlγράφοl)v Πόλό EUKoλα, Ιδίως άπό τόν καφό 11'Οίι διαδίδεται ή πραιmκή της σποοτολής δι;ιyμΆΤΏV. ΟΙ Auωνέζoι μετοξουρ­ γαΙ Βρήκαν ώσrόσό την όπάντηση: σννrηρoUΝ σχεδιαστές, τοός λεγόμενους

δείκονογράφους τού μεrαξιοu:t, οΙ ό1τοίοι, κάθε χρόνο άναναιινouν έξ όλοκλή­ ρου όλα τά μoνrέλα. ~Oταν ΟΙ ό:rroμιμήoας φτάνουν σrην άγορά, ε[ναι κιόλας

ξεπερασμένες. Ό Car!o Ροοί δημοσίευσε όΡ'0μένες έτηοτολές. ΟΙ όποίι::ς δέv ό:φήvoυv κορμιά άμφlβολlα Υιά την πονηρή τακτική τών Λυωνέζων σ' αότή τηνπεpΙπrωση 173. 'Η μόδα

tfvaJ έπfοης ή άναζήτηση μιας νέας γλώσσας YΙ
τrαλIfts., ενας τρόπος Υιό "άθε -Υενιά" νά όρνηθεϊτην 'Προηγούμενη ιcαΙ vό: ξεχω· ρίσεl άττό αUΤΗν (τoιιλόχlσroν στiς

KOIYfJ}vft<; όπου &φί-σταται τό χ6σμα τών

γενιών). ιι01 ράφη:ς1l, λέα ένα KE!fενo τού 1714, ιιoυoι.:Qλευoνται περιαοότερο νά έφι:όρουν παρά νά ράΨΟΙΝ!>' .'Αλλά τό πρόβλημα σrήν Εύρώπη ειναl ά­ κριtlώς τι έφεύρεαη, ή (tναrρt)'Πή των KατεσrημΈVΑΙν συσrημαιων, ΟΙ στέρεες άξίες, r) έιο:ληcία, ή μoναρχiα, προσπαθούν πολύ πεΡlοοότιψο νά δlατηροΟν τό Ιδιο πρόσωτro, ~ τοολόχl010ν την Ιδια έμφάνιοη. ΟΙ μoναχtς φορούν την Μυμασία τών YUΝαΙKών τού MεσαEωvα. Bενεδlκrίνol, δομηνlκ:ανοΙ, φραγKI~ ακανοί εlναιπισroΙ aτι<; πολύ παλlέs;τους ένδυμασΙες. Τ6 έθιμoτιrrrlKό της άΥ­

.

.,

Υλικης μονcφχlαs άνάyεrαι τουλάχιστο aτόν Πόλεμο TQJV Δύο Ρόδων. Ε!ναι ε.Υα ηθελημένο παιχνίδι έναντΙov του ρευματος, .Ο S~ba5tien Μercίer δiν άτrστάτoι δταν γράφει {1782}: «Όταν Bλtrrω τούς KΑVΤηλΑVάφW;, λέω aτόν εαυτό μου:

έτσι ήταν vruμtνoc; δλος ό κόσμος έπί της βασιλείας τού Καρόλου n'.Jw.

~..

J,

Δύο λόγια γιι! τή γεωγραφία τών (;φασμάτωv Πρίν καταλήξουμε σε κά'πQI(Ι συμπεράσματα πρέπει ή tξιστόριση τών περητε­ τειών τής ένδυμασίας νά μ6:s όδηΥήσει στήν Ιστορία της ύφανroυργίας καί τσΟ ίιφό:σμσroς, σi μιι,Υ γεωγραφία της πσρσγωγής KGf τών άνταλλαΥ6:ιν, στην όργη φΥασία τών όφαvroιιpyών, οτίς τακτικές κρίσεις που προκαλεί ή tνOuo τών τηκiπων όλών. Ή ΕύριΙnΤη π6ιοχει άτrό έλλειψη μαλλιου, 6αμ6α· ftlOίI καί μεταξιοι)' ιi. ΚΙνα. βαμβακ!οι» ή 'IVΔia και τό Ίσλδμ, Λrnτoι) μαλλΙΟύ. Ή Μούρη 'Αφριιι:η άΥοράζεl τά ξένα ύφό:σματα σrά 1Τοράλια τού Άτλανη­ κου ~ τού Ίνδικοίι 'Ωκεανού, ΕVαvn xρuσoίι Γι δούλων. Ειναl ό μόνος τρόπος 'Πού διέθεrcιν τόl'! 03 φτωχοί λοοl )'ιό νά έξοφλούν τς άγορές τους πολιπε· λών άδO.w!

Έ\lVύε:iται 61'1 ίrrrάρχεl κάποια mαθεΡαιητα σrίς ζ6)νες παΡσΥωγης. 'Έτσι

&ιαγράψεται (mό τόΥ 150 ώς τόν 180 αίώνα μιά ζ6wη, ένας χώρος του μαλ· λlOυ, με σχετικά μιιι:ρή κινητικότητα, μέ έξαlρεση τήν Ιδιόμορφη έμπεφια της 'Αμερικης καΙ τών μαλλιαιν της, (τroλό λεπrά άπό γOUΑVάKOυς τη\) τrρo6ατo.­ καμήλου κof χονΤΡό άπό λάμα), Ή ζώνη αύτη Kαλύτrn:ι τήν Μεσόγειο, την Εύρώπη,τ6 Ίράν, την Βόρεια Ίνδία, τήν Ψυχρή Κίνο τσΟ Βορρά.

350

Ή 'λΥΥΛΙa τoιJ μαλλιού: tyxάρακτη όρεlχόλΚlΥη πίlιfw πpoφxιSpεvη 6πό τ6 NorthINdι (GloIΚesteιsmr(!), m;w.) ttι.'lpIσTάνa τ6ν εμmψt> WιITίttm Midwinter (ttiθανε 16 1501) μέ τ6 π6litα πάνω σέ l:vc πp68rrτο}((Jf lνa δίρσ με μWJJ pt 7'6 ι7ίjμcι του. (Φωϊοθήκη Α. CoΓm).

Ή ΚΙνα εχει λοmόν 1'ό: πρόθαrά της _i(Qf τό μαλλί εΙναl έδώ κάτι τό πολύ σιwηθισμένσ καΙ φθηνό", 'Εν ΤΟ(rrσlς, ",δέν ξέρουν καθόλου νά 1<άvoυν υφά­ σματα μέ τόν εύρω1Ί'αϊκό τρόπο» καί θcωμάζοuv ;τολύ τό (;φάσματα της Άγ~

γλi'ας μολονότι δέν τό: όyopάζOIJV καθόλου, έπειδή ατήν Κίνα ",στoΙX{ζouν ςι­ συγκρίτως mό όκρl6ό: άπό l'ά

1116

ώραία μεταξωτά., Ίά πυκvo(ίφασμένα

μάλλινά τους εΤναι χονδροειδή, €:να εΙδος oαγtάKI {bures}181, Κάνουν έν τούΤοις , μερικά μάλλινο "'1Τολό λετrrά καΙ πoλtίτιμα

[.,,]

μΙ τά όποία vτύVQVrαl τό χει­

μώνα συνήθως ΟΙ γέροι ..οί τά εύuπόληυτα πρόσωπα. 162• Κι σύτό Ι':πε[δή ΟΙ Κινέζοι δέν ξέρουν τΙ νό: πρωτοδlαλέξονν, "Εχονν τό μετάξι, τό βαμβό:κι Kuf tπI πλέον δύο ή τρείς φuτικέι; Τνες άν δχ- διαδεδομένιs, πάντως εόκολες ΣτΉv

bJ'εξεΡ-Υσοfα. Μέ roν ερχομό τού χειμώνα, ο! μανδαρίνοι καί o16ΡΧOνn:ς τού 8ορρα νnίνoνταl μέ ζιμ;τελίνεs. ένώ άκόμη καί ΟΙ φτωχοι ντύ.νι:wται μέ δέρμα­

τα προ6άτων1Π• ·Οπως τά περισσότερα άπό τα πιό είιτελή πολιΤΙΟ'11κά αγαθά, ΟΙ όφΑVΤlKές, δλες κατορθώνουν vά μετακινηθούν, vά ριζώσοuv σi νέει;: m:Ρ
Qχis. Τό μαλλί

i

'Ι/ κaroικ{α, ή tvι1vμα:cΙα κι;:.! ή μι

351 (

θά ΒρεΙ τόν

190 (lltbva

ως "ατ' έξοχήν τόπο Το\) τήν Aύσrραλ1α. Τό μετάξι

'ΠΡΟσεΥΥι'ζει τόν ειΊΡω11αϊκό κόσμο, τό δ!χως: άλλο ατήν trroχή τou ΤραϊανοΟ {52~117}' τό θαμ6αι::1 ό:φι'jvl:1 τήν Ίνδία καί Kσrσ:κλόζεl τήν Κίνα όπό τόν 120 αΙώνα και πέρά. noM 1Τlό νωρίς ωστόσο έχει ήδη φτάσει στήν Μεσόγειο, μέσφ TtDV ένδlάμεσων σταθμών τού άρα{3lκoίi κόσμου, γύρω <πόν 100 αΙώνα.

ΟΙ τπό διάσημες άπό αότές: τίς μετ(Jκlνήrw<; ήταν ΟΙ μtΊ"αKινήσεις τσϋ μετα­ ξιού. Φuλcryμέvo ζυλότuτrα, θά χΡειασn:ί αΙιi)νες Υιό νά ταξιδέψει άπό τήν

ΚΙνα ώς την Μεσόγειο.

Oi ΚινtζOI, σrήν άρχή, δέν !&ιξαν καθόλοlJ καλή διάθε­

ση' τό Tol/) κοΙ ΟΙ Πέρσες Σασσανίδες ΟΙ όποΙοι κρατούσαν αέ άπόσrooη τήν Κίνα όπό .6 6UΖάνno κι ήταν καλοί φρουροί καΙ πρός ης δύο κατευθύνσεις, Ό 'Ισυστινισνός (527·565) δέν i.rπήρξε μόνο αίtτός τroυ άνήγεφε τήν 'Αγία Σο­

φΙα καί ό δημιουργός ToiJ κώδlκσ πού φέρει τό όνομά του, όλλά ίrπήρξε κα; ό σίπσκράτόρας του μεrσξl0ίι, άφοΟ πέnJχε, ύσrερα όπά διάφορι:ς περιπέ~ ΤEItς', να εΙσαγάγει (Πό Βυζάντιο τόν μεταξοσκώληκα, τήν άσπρη μουριό:, τό ξήλωμα Υών κουΚΟ1.JΛlών, 7ήv ύφανση της πολόημης κλωστης. Τό Bυζάvrιo κέρδlσε. μ' αίrrό μιά περιουσία: 'Υιά τήν όποΙα έτrαγρύπνηoε ζηλότuπα έπί α!(ί)­ νες,

Στό σημεϊο 'Πάvrως που όρχίζεl αύτό 1'6 6ιβλfo, τόν 150 αiώνα, τό μετάξι ύπό:ρχεl ,ετρ<)ι<:όσια σχεδόν χρόνια σrήy Σικελία καΙ την Άνδαλουσία. Τόν 160 ajcbva -τό μεrάξι καΙ μσζί του ή μουριά- StaSffiεπn στήν ToOI(ΆVΗ, τήν Βενε­

τ!α, την Λομ6αρδlα, στό Κότω Πcl5εμόvτια, κατά μήκος τη;;; κοιλόδας του Ρο· δανού. Ή mό πρόσφατη έτTlτuχία του είναι όταν 1'όν 180 αΙώνα φτΆVεl σrήν Σα60Τα. Xωρl'ς αύτή την σιωπηλή 'ΠορεΙα των μοuρά&εvrρων καΙ της οηρο­ .ροφΙος ή μεταξοβιομηχανία δέν θά εlχε. γνωρίσει μέσα καΙ έξω άτtό 1'~ν '1τα­

Λία την μοναδική δόξα 'Που γνώρισε αιιό τόν 160 αΙώνα και 'Πέρα. Τό 1'αξΙδια τής 6αμΒακιάς καί τού βαμβακιού δέν είναι λιγότερο θεαματικά. Ή Ευρώπη -γνωρΙζει άρκετό νωρίς αύτή την πολύτιμη μφανrα.ψYΙKή ύλη lω­ ρίως (πΥό ,όν 130 αΙώνα, ι:'mo!) τό μαλλΙ γίνεται σπάνιο έξ α!τίΑS τού περιορι·

oμoιJ της Εκτροφης προβάτων. Τήν έποχή έκε[νη διαδίδεται ίνα (ιφαCΨα

-er-

satz:. τά λινο6άμ60κα (futafnes)- 'Πού εΤναι φnαyμένσ με σrημΌVι άπό λινάρι καΙ ίιφάδι άπό μπαμπάκι. Ή φήμη τους εΤvoι μεγάλη σrήν Ίταλία, μεΥσλότε­ ρη άκόμη πρός βoρpόv τών Άλ1'fΣ.ων, δ'Που ΈYκαινιάψcιl ή μεΥ6λη έπιτυχία 1'00 8archent, uτήν Ulm καί στό Augsburg, ΠρόKEΙΤαJ Υιό τΉv ζώνη εκείνη -πέραν τών ~λλπεων άπου την κυριορχ(ο σακεί άπό μοκΡU(ι η Βενετία δfvο­ ντάς της ζωντάνια, Ή μεγόλη αύτή TtΟλlτεία ίίναι 'Π'ράΥματl1'ό ΙUμάνl ε!οογω­ γης του θαμβακlοΟ, iύιωσμtνoυ ~ hKαιtρyaσrou σέ μπάλλες (1'00 λεγόμι;.νου μάλλινου). Τόν 150 αΙώνα, δύο φορές τό χρόνο, μεγάλα 'Πλοία ά1'rό τήν Βενε­ τΙα nηyσfvouv vΆ άναζητηοοuv 1'6 μπαμ'Πάκι <11'Ί1ν ΣυρΙο, 'Ενvοεrrο:ι δη ή έπε­ ξφγασία
r

διός της κουζίνα'). xpηo!μwαν Υιό λαίκό Μιιμα της νότιας αλί\Ιας. 'Aργότε~ ρα, τόν

180 αΙώνα,

θά φτάoouv στΙς άγopi~ της Εύρώπης τά βαμβακερά των

Ίνδιών. αυτά το λειπά σταμπωτό ύφάoμαro, τά .Ιvτ,έν., 'ΠΟύ άποτε,λουν

, .1

όττόλαUQη Υιά

"f""

γυναικεΙα ~Io ως -τήν ήμέρα πού ή βιομηχανική έtrα~

νόσταση θ6 έπιψέψει σroύς 'Άγγλους δχl μόνο vΆ τό δοuλεοουν τό i&to καλά 000 καΙ ΟΙ έπlδέξlοι ύφ<xvrές τών Ίνδιών, άλλά κοί στην otNέχεια ν6 τους καταστρέψοlJV .

352

Τό λινόρl καΙ ή "άνναβη 'ΠαρέμεΝαν σχι.δΟν άποκλεισηκά στους τόπους της :κατcyωγής ΤςIιJς, yλlσtρώντας, ΌVΣΤOλΙKό', πρός τήν nOΛrovla, τι') Βαλτικές χώΡεΙ;, τήν Ρωσία, όΧλά και μιj ξεφευγοντας καθόλου ΟΟό την Εύρώπη. (Πά~ νταις: όπάρχει ιcΆΝVΑ8η Kaf στην Κίνα.) Τό νήμ(Πσ αύτά ΔΈV ειΧΣV καμμιό έτη­ τuχΙα έξω άπό τίι; δυη",έ<; χώρες (mpιλσμΒανομέvης "αϊ της 'Αμεf»ιcης}, 'Εν τοίl1ΌJΙ; πρόσφεραν μεγάλες ίrrrηρεσΙες: τά σεντόViα, τά τραπεζομάντηλα, τά έσώΡουχα, ΟΙ OOKKOI, ΟΙ μπλούζες, τά παvrελόνισ των χωριι<ών. τά καρα8ό­ m:ινa, τά οχοιwά, όλα εΝαι qrrlαγμένα άπό τό tνα η τό δλλο νημα ή καΙ άπό τά δΟΟ. Άλλού, στην 'Ασία, καϊ κυρίως ατήν 'Αμερική, τό eαμ6όκι άvrlKcrrt­ στηοε τις ύλες crύτtς χωρϊς tξo:ίpεOη. ως καΤ ο' αύτά άκόμη 1"6: ξάρτια των πλσiων1 παρ' όλο πού τό κινεζικό κσ.ί τό: Ιαπωνικά Ισrιoφόρα (jDnques) προ­ ημουσαν άτtό τό μπαμπάκι τΙς σχΙζες τού iΠ'αμΠOό Π'Qύ οί .εΙδικοί της ναυτι­ κής τέχνης δiν παύουν νό έξυμvouν την άξία τους. ~Αν Kαταmανόμασταν ιδώ μέ την

Jmopia της

ιιφανnκης τέχνης καί καιόπιν

μΙ τό lδιαrrεΡΟ χαρακτηριιπικά τών διαφόρων κα; άναριθμήτων rISciiv όφα­ σμάτων, θά χρειά{ovrαν οελίδες έπί orλΙδων, κι έπi πλέον ενσ μεγάλο λεξικό έφαρμoaμένης όρολογίας, μιά twi πολλοί όπά "Τούς δΡΟlJς πού ήρθαν ώς έμάς: δέν σημαίνουν πάντα τα ίδια -προϊόντα, καΙ κορμιά φορι'ί μάλιστα, συ*

ναντάμε όρουι; 'Πού δtv ξέρουμε τi σημαινouν.

.

Θά έ'πανέλθouμε δμως άvαyKασηKά σrό θέμα αύ"rό, στόν δεύτερο τόμο

αίrroO τού έργου, σtό μεΥόλο κεφάλαιο τΟΟν ύφαvrOυργΙKων BropqxανI6w. Κάθε πράγμα στον καιρό του,

Μόδες μέ τήν ευρεlα ΕWoια κα! διακυμάνσεις μακρας δισρκεΙσ.ς Ή μόδα δiν άρχει μόνο στό €vδυμα. Τ6

Dictionnaire sentendeux (Λεξικό

όξιω­

μάτων) δΙνει τόν έξής όριομό: .. Τρόποι tνδυμασίας. γραφή<; καΙ συμπεριφο­ ράς πού ΟΙ Γάλλοι άγουν ιαχί φέρουν κατά θούληοιν Υιό νά όπOKΤι:'jOOUΝ μεγςι:­

λίιτερη εύγένεια καί χόρη και συχνότερα γιό νά γελοιοποιηθούν .... Ή μόδα οίπή 'Πού έπηρεόζεl τό 'Πάντα, είναι 6 "Τρόπος μΙ τόν όποΊον πρoσανσroMζε­ ταl κάθε πολιτισμός. ETval oυγχpΌVως ό τρόΠσ<) οκέψης καί τό lvδυμςι:, κά­ -ποια έπΙ1"υχημένη λέξη καί μιά κοκέnκη χεφονομΙα. ό τρόπος πού δέχεσαι στό τραπέζι σου, ή Ιδιαπερη φροντίδα μέ τήν όποία σφραγίζεl<; &να γράμμα.

Εινι;ιι ό τρόπος πoιJ μι]-.&;: έroι τό 1768 λένε ότι "01 άστο! έχουν ίm'ηρt'rε<;... οϊ tόγt.νείς λακέδες καί ο! έφημέρlοl 6αί\tδει;~. Είναι ό τρόπος πού τρωs: Γι ώρα τών γευμάτων στήν Ευρώπη ποικίλλει ανόλΟΥα μΙ τo~ τόπους καί τfς κοινω· VΊKές: τάξεις. άλλά καΙ όνάλσγα μΙ την μόδα. ίό δ6rrνo του 180U αιώνα dval α(r;ό πού ΌVoμάζoυμε έμείς γεύμα ... 01 "TεχvΙπ:<; δεrrrνo\)ν στΙς Μιό [τό πρωΙ}. οΙ έπαρΧ'ώΥες στΙς δώδεκα, ΟΙ Παριζrάvoι στί; δύο, ο! έmχειρημαιΙες σrίς διιό·

μιαυ, ΟΙ ξυγεvε"iς tπiς τρεϊς •. ·000 Υιό τό ~σoυπέ .. {τό δικό μαι; δείπνοΙ '"'YfvEτο! στί<; έφτ& ή ώρα σtί<; μικρές πόλεις, στ1<; όχτώ στίς: μεγόλες, t:nis ένvιά QTό

napfoI Kaf στΙι; δtκά στην Λίιλή". ΟΙ ευγενείς καΙ ΟΙ δlαχεφlσrές TσιJ βασιΛικού ταμείου [δηλαδή τά έπΆVω σrpωματα} δειπνο(ιν ιιανονικά, σj xληPIKof καΙ δnςασΙΊκοί [gens de robel ποτέ, ΟΙ άπαιεώνυ; OΠQτε J1ΠOPOύν~. 'Εξ ού καί Γι σχεδόν παροιμιακή εκφΡοση: δεΙ1fVεί:ι 184 •

..δταν

τό Ρόσο γΙlJμσπ"ζεr τό Δημόσιο Ύαμεio

Ή κσ:rolΚfα, ή lνόvμtwιa καl ή

353 ( Μόδα brfσηι; dναl ό τρόπος που 1TεptTo:rovt, καί υολό '(fφl0σότερO πού χσιρετάνε. Πρέη'εl νά βγάζοιιν τό καπέλλο iι όχι; Ή οuνήθεια νά άπ()καλvmο­ νταl μπροστά QTQUS θαolλεi"\'). στήν ΓσλλΙσ, πρbtει νιΙ προήλθε άπό τους ευ­ γενεϊς Ναπολπάνους, πoιJ ή ύΠόκλισή τους ένnιπωoίασε τΌv Κάρολο Η' κα[ θ6 υpέπtι νά το(ι χρησίμευσε ώς μ&:θη!Jα. Μόδα εiνcπ tπίoης ή φροντlδα τοί} σώματος, τού προσώπου, τών μαλλιών. ~Aν στικόμαατε κάπως σriς τρmς:ϊΈλεvταiυ; rrερπrrωοεις:.. εΙναl γιατί μποροΟ' με να '1ic; παρακολουθησοιψε πολύ mό εύκολα άπό τΙς άλλες Βά παρατηρή­ σουμε πάλι καΙ έδώ τΙς 'Πολυ άργές διακυμάνσεις τής μόδας, όνόλογες μΙ τις ,-όσεt<;. μέ τό trends που οί οΙκονομολόγοι άναKσΛι.mτOυν κάτω άπό τις άπό· τομες καΙ λίγο άαόνδετες κινήσεις των ημών, μέρα μέ τη μέρα. Αότά τά λfΥο­ πολύ σργά 71ήyαινc;·Vια clνoι ένα άκόμη (mό τά πρόσωπα, μι&: 6'trό τΙι; πραγ­ μσrικότηΤEς της πολV1'έλειαι; και τής ευρωπαϊκής μόδας μεrαξύ 150υ καί 1801) αΙώνα,

'Η καθαριότητα 'Τού σώματος εiναι 'Πάντα Kατώτtpη όπά την έπιθυμητή καΙ σύτό σέ όλΕς τΙι; tπoχi:ς κοl Υιό όλους τούς ι'.tνθρώΠόtJς. 'Από πολύ vroρfI):

t f, ί

(

t ί ι ι

Ή μπσvιipα -του 150υ cιίώνσ, ιj μέ πωό oτpαrήyr}μα ό

Hzim,

κόμης70ύ

Forest. J.I1Tdpt>

σε vΆ πσραpovευει, χάΡη σrήν τρύπα πού δvoιςε ΣWI' τοϊχο, μιά δrrιaτη ύπηplTpια, τήν ώpσfσ Ευφπι σW λoυrρό, RomιiliJ dc liJ ViofetIe, Παρ!(ll, 'EΘVική Βι6λιο8ήκη. (~I(1E

Clιa"dorιf.

354

μερικοΙ ΠΡονομιοΟχοι θά bnσημάWΗΝ τήν άποιφουοτική ριιπαρότητα τών

φτωχώv. Ένας "ΑγγλοΙ)

(1776)

έκπλήσoεrOI άτιό τήν ι.:άπiστειrrη Βρωμιά» τών

φτωχών της Γoλλiσς, της Ίσπσνίας

Kai της Ίταλiας, ποό ιrroυι; KΆVυ να φαί1!QVΤal λιγότερο υγιεις καf πιό καΚQφTlαγμένοI άΊΓ' δ,τι εlναl οτήν ΆγγλΙα. 1ΙΙS . * Ας προσθέσουμε δτι υανroίι η σχεδόν παντού, ό χωριζιτη~ χρηmμοποιεί τήν

όθλιότητά του σάν μεrαμφίooη, την όποία προβόλλει Υιό νό ΊTρoσroτευθεί όπένονη στόν ~xcντα Γι τόν έφορο. Τελικά όμως, γιό: νό μεiνoυμε 01ήν Eυ~ ρώπη, οί πρoyoμloUχoι ώα! δραγε ΟΙ ίδιοι καθαΡΩί; Μόνο μετά τό δεύπρο μισό του 180υ οίώνα Kσθlφώνεrαι ή ουνήθεια Ύ'ά τούς άνδρες, ΌVΤί Υιό ένα άπλό φοδραρισμένο παvrελόνι, ..:νά φορούν σώΒρα­ κα πού τά άλλόζουν καθημερινό καί έται lφατοΟν τα ρούχα τους καθαρά ... Με έξαfΡεση δΙ τίς μεγάλες πόλεις, ΟΙ μπανιέρες .εΊναι, όπως τό σημειώσαμε ~δη. έλάχισrες. ~Oσoν άφορά μάλιστα τά όλόσωμα λουτρά καΙ την σωματική καθαριότητα, Γι Δύση έμψανiζεl άπό τόν 150 ώς τον 170 αΙώνα μιό έκπλqκτll<ή όπισθοδρόμηση. Τά λouτρά, μαιφμνή Κληρονομιά της Ρώμη,!ι w<;rrεAOίIoΙ;W

τόν κανόνα σ' όλόκληρη τη μεσαιωνική Ευρώπη. Πρόκειταl Υιό τά lδιωηκά όλλά καί τό πολυάριθμα δημόαια λουτρά, ρέ τί~ καμπΝες και 1'6 καζάνια τους. τίς μπανιέρες καΙ τό ΌVΆMlvrpa Υιό τήν άνάπαυση η ίς μεγάλες τους -πισ;νες όπου σναKαταινoνrαl τα Υιφν6 κορμιά άν&ρων ΙCoΙ γυναικών μαζί. Σuναvrιόνrαν έκεΙ τόοο φμσικό: όσο καΙ aτή\! έκκλησΙα. ΚΙ αυτές ΟΙ λoιrrpικές

..

έγκαταστάσεις άπι:uθύνovταν ο' όλες τίς τάξει>;;, σΙ σημείο πού ύπoBάλλovrαv

.

σέ φοοοδαλικά τέλη, όπως οί μύλοι, τά σιδηιχ:ιυργείσ και τά οίνοπνευματο­

"Πωλεία1 Μ.. ~Oσo γιό τά εύπορα σπίτια, όλα είχαν aτά ίιπόγεια τούς «λoιr;ρώ­ νει:;:rι TOUS (baigneuries), οϊ όποίο] ά'rroτεΛoύVΤαν άπό μιΆV έγκατόσταση γιό τό ζέσταμα τού νερού καί Ι(άδοος, συνήθως ςUΑI\fOvς, μέ τσέρκια γόρω-Υ(ιρω όπως τά ΒαρΕ.Λια. Ό Κάρολος ό Τολμηρός εΤχε 1σπάνια 1ToΛuτiλεια), μια όοη­ μl:vΙQ μπανιέρα πού τΌv CιKoλQUΘoύσε σreι mδiα της μάχης: ~ν βρήκαν στό

στρατότrεδό του μετό άπό τήν καταστροφή τού

Granson {1476j1

7.

'Από τόν 160 αίΦνα κι έδώ, τά δημάσια λoιrrρα όραιώνουν. σχεδόν έξαφαν!~ ζO\l'l"αΙ, έξ αΙτίας. καθώς λένε, τ<ον μοΛUvoεων καΙ της φριχτής σύφιλης. Δίχως δλλο καί έξ αΙτΙαι; Υώο; Ιεροκηρύκων, l<αθολlκών ιj καλ!3ινtσrών, πού καιήγ­ 'YWm μΙ έξαλλοούνη τόν κΙνδμνο γιό τήν ήθι"η και τ6 αΙσχος. 'Εν τοίίτοιι;. τό: δωμότισ τού λΌυτρού θά &lαιηρηθούν i:πί άρκετο KQtpo στα ίδιωπκά σπίηςι,

άλλά λίγο-λίγο τό μτrCrvιo θα γΙνι;1 μέοο BtpαπtfaIj, κι όχι πιά l')'!,)νήθε]Ο' καθα­ ριότητας. ΙΥήν Αύλή ΤΌΟ Λουδοβίκο!,) ΙΔ', δέν θό KσrαφεύγOυν σ' αίrrό παρά

ItCΠ' έξαIpεoιv, σΙ περtπταιoη 6ρρώστlας'Μ. 'Εξ άλλου ι;πό Παρlαι, η1 δημόσια λouτpά noIl διατηρoίιvi'αι Kσrσλήγoυν, σrόν 170 "ιώνα, νά -πφόοουν στό: χέρlα των KOυρi:ων~χεtρoσΡΎ&ν. Μόνα στήν 'Ανατολική Εόρώπη, ώς και τό

τελευraίo χωριό, θά m:φαμεiνει ή συνήθεια των δημόοιων λOUΤρών μ' ένα , εΙδος μεσαιωνικής άθωότητας:, Στην Δύση,

yivovra!

ουχνά ι<ακόφημοl

01KOI

Υιό πλOUΣIOVς 'Πελόπς. 'Από τα 1'760, ή μόδα εΙσάγει την χρήση των λουτρών οτόν ΣηKOυάw:ι, τά όποία όμyαvώνOνταl πάνω σέ εΙδικώς κατασκευασμl:vo: nAo1O'. Τά κινέζικα AO!lTpά t8ains Chioois), έγKάTεστημfνα κοντό σrό νησάκι τον Saint-Loui-s, έγι­ ναν όΡΥ6τερα καΙ Υιά πολό καιρό 1"ήι; μόδας. 'Εν τοότοις: αότές ΟΙ έγκατασrό­ σεις διατηρούσαν πάντα μιάν υπcrrnη φήμη κα; ή καθαριότητα δέν έκανε. έξ

αίτΙας όλων σότΏV άπOφασισrΙKέ<; "JrpoόδovstOO. Σόμφωνα μέ τόν Retlf de Ja

Bretnnne. κανείς OXεδΌV δέν κάνει μπόνιο στό ΠαρΙm _καΙ δσοl KΆVoUV ;rεplo-

!

Ή xaroιxia, ή ένδυμοσ[α κα[ ij

355

Ρiζονrαl σέ μια ι"ι διιό φορές τό καλοκαίρι, δηλαδή τό χρόνοι (1788)190. Ίό 1800 σrό AoVΔivo δΙν ύπήρχε οό1'ε ένα ι<,ιριο λovτρών κα! πολι) αργότερα, μιά Άγγλίδα κυρία, πολύ όμορφη, ή Λαίδη Mary Mont3gu διηγείται δτι μια μέρα άπόντησε σέ κάΊτΟIOV πσιJ της έκανε μια παραιήρηοη Υιό την όμφιβολη κα­

θαριότητα τώΎ χεριών της: ",Λέτε τα χέρια μου βρώμικα; ΤΙ θά λέγατε άν

βλtπατε τά πόδια μου! 1>1':11 Κ6τω άπό αύτές τίς σννθηκες, καν.είς δέν έKπλησσε:rOI πλέον Ύ\α την μέτρια παραγωγή σαπουνιού, πού Γι ΠPO(λwOή το!) ανάγεται

i;v τουτOlς στην ρω­

μαίκή Γαλατία. Ή σπάνις του άτroπλεί τrρό6λημα /(Ωί ίσως: tfvaI μιό άττό τίς

αΙτίες της μεΥσληι; παιδικής θνηοιμότητας'91. Το' σκληρό σαπούνια μέ σόδα της Μεσογείου χρησιμεύουν ΎΙα τόν καλλωτnομό. Έδώ ύπόγοvrαι καί η) 00'πουνάιοσ έκείνα πού πρέπει νό εlναl ~σCtν μό'ρμαρο και άρωμι;moμένα ~Iά νό

έχovν τό δικαίωμα να άγΥίζουν τα μαyoυλcι τών KOpψωσμΈVων μας~ 9:>, Τά ύγρά σαπούνια μΙ ποτάσα {aτόν Βορρά) 1Tpooρίζσνrσι γιά τό τrλύσιμo τών

Μ66ι:ς κα! yενιtς. Ι' σιΙΤό η:; αίKOyεvtJαKά ΠΟΡΤΡαΙΤΟ τοι) 1635, roύ D. Van Sanvoon. ό δημαΡχΟ;; Dirk 8fis }acob$Z ι(οΙ ή yυvα{ιa)' ίου θpfOKr:wtσl (ικ6μη σrήν Ιι;rιmwκή brvΧή: σκCΓφα φapεp(Πα, πσλύπαιχα ΊTεpI},afPI(lt μσιφ6 yiVj~ 8ρφμΟΟ powmKI· ίά ΊTι;JISJd του δμωι; εΤνσι όλα ΤCIP; vropΈVΑ μΙ. την καιναυΡΥια όλλΑVδoyαλλt"ή μόδο: σrινέ5 χρω­ μστιστΕ{; BρdKE.ς, μιrγ41ω άYαyεpro1 )'m'ι«i'5ItS" dτrό παvf καΙ δaννιιλες. Ό πρωτόΤοκος έχει, δπωι; 1ΌίJ πplπει, /;να μικρό μαvσrάKI κο{ ύποψι'α yεvιoιΙ Άμστφνmμ.

mυseυm, (Φω70ΥΡαφfα Rσger-Vio!Jet),

Rijks-

356

QtVTΌνιων καΙ άλλων ύφασμάτων. Συνσλlκ6. φτωχός

6

όπολΟΥισμός, πσρ'

όλΌ 1Υοό ή Εόρώπη ςιVΑI Kι;rr' έξοχήν ή ήπειρος του σαπουνιου. Τ6 σαπούνι δέν iTπόρxεl στην Κίνα, άπως δΈV ύπάρxouν καί τά ίοώρουχα. Γιά Tfs φρoνrίδες της γuvo:ικι;ίας όμορφιΟ:tj, άς περιμένοuμε τσv 180 αΙώνα KQr τίς άνακαλύψεις του, ΟΙ όποΤες 1TρOOΤIecvrQ1 στην όρχοϊα κληρονομιά. Μιά φιλάρεσκη YUvafKCi είιχαρ'στως κάθεται πέvτε μι εξι ώρr.ς μπρός (Πήν roυσλέτα της, σrά χέρια τών ιmηρετριών της, καΙ πoΛQ περισσότερο τού κoμμωrη 1'1)0;, φλuαρdJ\rtσς μΙ τόν όββό: lι μέ τόν _έρα
(muguet). <εδώ καΙ πολύ καιρό ή Ίσπανία έπEBαk τό ΎQiισro T6iv δι>νατών όΡωμάτων, μέ βάση τόν μόσχο καΤ,.6 κεχριμπά ρI194. «Κάθε ΓαλλΙΙ:Ια», σημειώ­ νει ένας "Αγγλος (1779) «α!σθάνεrol μέσα aτήν τoυαλέ'rσ της ΣΆv 1"r}v μεyαλo~ φufσ 1"06 γούΟΤου ιrof της KOμψό"Cητ-ας, σέ όλο τό μεγαλείΟ, και θεωρεί δτι δέν

ότr6:ΡXει κανένα στολίδι ό:π' δσα θα μπορούσαν νά έφεvptθoύν ΎJά νά ~OΡ­

φήνοl>v τό άνθρώπινο πρ60ωτr0 πού νό μήν τής ΆVήKεl δικαιωματικό.' . Τό δτι αύτή η έκζή1'ηση !χει ~δη προχωρήσει.

1"6

βε6αlώνει τό Dictiorιrιaire

sen-

terιdeux, τro(; δίνει αυτό τόν όρισμό: ιιΉ τουαλέτα -tfvot ένα όθροισμα άπό δλες τίς πούδρες, τά άρώματα καΙ τά φηασiδιo 'Που εivα, κατάλληλα Υιά νά άλλοιώσοl>v τήν φύση !νός πpoσtOtroιι καί νά κάνουν τά γηρατειά καΙ τήν ίδια τήν άσχήμια νά δεΙχνοw ναι κι όμορφα. Έκεί άκριβώς έπανopθώνouν τά έ~

λαrrώμαια τού αναστήματος, φτιάχνουν ίά φρΟΟια τους, ξιrνα6άζoνν δό­ ντια, κ;ατασκεUΣζoOV ένα πρόσωπο, έΚξ:ϊ κοντολσγίς 6λΑάζουν μορφη κσl

δtpμσ."l96 Τό πιό κενόδοξο όμως κομμάτι έξακοΜl>θεΤ νό εΤναι 6,11 εχει οχΙΟη μΙ την

μόδα της κόμμωσης-, άκόμη καΙ της άYSPIKils1W.

n,x,

πώς νά κόψουν τά μαλ~

λιά; μακρι>ά Γι κοντό; ουμφωνοίΝ η ΟΧ' μΕ 1'ήν γενειάδα καΙ 1'ό μουστάκι; Αότό όμως πού ΠΡOιαιλεi μεγαλύτερη έκπληξη εΤναι δη σroν τόσο εΙδικό αότό Τ()­ μέα βλέτrOιιμε τΙς προσωπικές lδlO'fpoτrίες πόντα νό χαλlναγαιγoυvται. Στην άρχή 1"
ή γενεtάδα του 1"ρόμαξε τούς οvvαθΡοιομέvouι:; βουλευτές κι lγινε άφορμή δICΙμαρτιιριών. Ό

Olivier

δέν tγlvε δεκτός παρά μέ τήν iιπoXρέωoη δτι θά

tγKσrελειπε τήν ΎW€ιόδCΙ του". 'Ωστόσο. ή 'ΕκκΛηofα ξεσηκώθηκε πoλιi πε­ ρισσόηφο άπό τούς βΌυλεUΤές ένΑVΤίOν της συνήθειας «νό μεγαλώνουν τίς

357

τρJχες

1'00

ματα γιά

προσώπου". Χρειάστηκαν μάλιστα, μέχρι τό

'16:

1559,

βασιλικό έντόλ·

έπI6όΛοuv αιΠό\ι ή τόν άλλο γενειοφόρο έτήΟΚΟΠΌ η άρχlεπΙσκο­

πο aτά ΆVuπ6τoκτ<x έκκί\ησιασπκά συμβοόλια. τά ότroϊα εΙχαν όπέρ αι'πών την -παράδοση καί τήν παλιά μόδα.

'Εννοείται ότι δέν κέρδΙσαν. 'Αλλά ΟΙ νικητές κουράστηκαν ΟΙ 'διοl από τΉv έ'πιτυχίσ το"ς. Τέτοιες μόδες, πράγμcπl, δέν ,φιποW παραπάνω άπό hιαν τό πολύ alOOva. Μt την άΡχή τής βασιλείας τού Λουδοβίκο\) Ιϊ, τά μαλλιά 1Jaκραίνου'l πάλι, )IξV€ιάδες κσί μoυστάlζlα μιχραίνουν. Γιά άλλη μισ φορά, τόσο

τό χειρότερο Υιό τούς καθυι;m;ρημΈVOυς. Ό άγώνσι; lΊλλαξε ι'.wrIKείμεvo, όχι νόημα. Νδ πού π<Μύ γρήγορα aόTof μέ τΙς μσκρυές γενειάb;: άνοι .. xαrά Kάτfolo τρότro ξένοι σrι'jν iδια τους τή χώρα. Βwοντάς τους, θα μποροϋσε

κανε!ς 'Ιό πιστέψει δη έρχoνrαι ό1rό μιά μαιφUΝή πεΡ1οχή. Aίrrό ό:lφl6ώs έ· Υιωσε ό $υIΙΥ ι ! δ,αν, ΊΊροοκεκλημένος στήν Αύλή άπό τόν Λουδο6Ικο ΙΓ Υιό 'Ιό l'όν συμ60υλευτεΊ σχετικά μέ μιά σπουδαία ύ1τό&εση, άανε τοίχ; νεαρούς

..

αόλικοίχ; νά μήν μποροι}ν νό κρατήοουν

~.

1'6

ytλια τους Βλέποντας τόν ηρωα

μέ μιά μο:φιά γενειάδα, !να κοιπούμl1ΤΟύ δtν φοριόταν πιδ τότε, μιά σοΒαρή στάση κα! τρόπους τroό ΙΤρoelδίαζο:ν στήν πολιά Αύλή •• Λογl1(ά, ή ~lάδα, ήδη συμβιΒασμένη, δΈV 'Παύει vΆ κονταίνει μέ);pι~ ότου τελικά .ό Λουδοβίκος

ΙΔ' θό: καταργήσει τελεfως τό όΠOγΈVειO. ΟΙ μοναχοί τής

Chartres ήταν ΟΙ

μόνοι 'Πού 5tν τό έγκαrtλειψαν,.(1m), 'fιrEISfj ή 'Εκκλησία, αιrό τήν φύση

(

ι,

της, άνΙΚαθεν &τrεxθάνεται Tf') άλλα'Υές' σύμφωνα μt μιά όχι λfyότερo κατα· φανή λογική έτσι Kai τΙς δεχθεΙ τίς διατηρii άκόμο καΙ όταν παρέλθει ή έτrOXή TotH). ·Οταν, γίιρω aτό 1629, ό'ρχlζε\ ή μόδα π)')Υ <ιτεχνητών μσλλιών#, η ό· θά όδηγήσεl σέ λίγο σriς τιφοίΊκες Kaf επειτα στΙς πουδραρισμένες πε· ροi)ΚJ.:ς, ή Έκκλησiα θό ξεσηιι:ωθε1 καΙ 'fTάλ1 έναντΙον τη>; μόδας. Ό lερέαι; μποραι ή όχι vΆ Λειτουργεί μέ μια 'Περούκα 'ΠΟύ lφύβε! 1'6 ξυρισμένο 1Όυ κεφά­ λι; Aύrό ΈΓWε άνηκείμενο όξεiας διαμάχης. ΟΙ περούκες έξακολούθησαν παρ'

ifQfa

όλα τα\rro νά όπάΡχουν ως τfc; άρχές άκόμη τού 180υ αlώvα, Kaf rΊ Κωνστα­ ντινούπολη έξήΥε ifPW; την Ευρώπη "κατσlκότριχα rnεξερ'Υασμένη γιά περού­ κες:ι!

Τό οόσιαστlκό, σ' ααιά τό KΕVόδόξα θέματα, ε1\'ά1 άκρl8ι:αι; ή δ1άρκεια αύ­ τώντfi)ν δlαδΟX'Jκών συρμών, πεΡ(Ίfo:υ lνα~ αΙώνας. Ή γενειάδα ή όποΙα έξα­ φαν(ζετοl iJi τόν AouSoBfKo ΙΔ' δi;ν έπανέρχεται στήν μόδα mφά μέ τόν ρομα· νηομ6, επειτa έξαφoνiζεrαι 'Πάλι μέ τόν Α' Παγκόσμιο ΠόλqJO, γύρω σrό: 1920. Άρκετά Ύf' αύτόν τόν αlώvσ; Όχι, tφ' όσον tmQ τό: 1%8, μακρυά μαλ­

λιά, γενειάδες κα' μουστάκια άρχισαν πόλι να πλησαίνσυν. Άς μή μεyαί\σrι'oι­ οίΊμε ούτε νά ιJπoτψoυpε ΤΉV σημασία όλων αίπών ταιν πρ
ουν&σοιη.ιε αότό

1'6 μJlφό παράδειγμα μέ τίς όπόλοιπες παρατηρήσεις μας,

1m.

ός tπloημάνoυμε!να κεΙμενο τού τό δίχως άλλο σωστό, τουλάχιστον ώς πpw; τά γαλλικό μέτρα: ",οι χωΡΗ<οί καΙ ΟΙ άνθρωποι τού λαού Ι,,] ξ(ιριζσν πάντα κατά κάποιο τρόπο τά γένια τους κσl ειχαν τά μαλλιά τους άρκετά

ΚΟΥΤά καΙ 1ΤΌλό άτημtλητφ 193. Χωρις νά "Πό:ρουμε αύτή T~ν διατrΙστωση κατά γρόρμσ, στοιχηματίζοuμε ότι ίnrάpxoυν Υιό μιό άκόμη φορά ΟΙ πιθανΜητυ; ώστε ή όδρσvεJα νά κλίVΙ1 πρός μιά l1λευρά. την πλωρά δηλαδή της πλειοψη­ φlας, ένώ ή κινητικότητα πρόι; τήν άλλη, τήν πλευρά δηλαδή τή<; πολυτέ­ λέlας.

358

Τί νά σvμ.τεράvoυμε; ·Ο;\,ες αίrrtς O!1ΊραyμιrnKσrη1'ε<)

1'00

όλικοίι βίου -τρόφιμα, ποτά. Κά1'οlκ[ες,

tνδυμασYες. κοvrολοΥfς ή μόδα- δέν συνδέονται σrεvό: μεταξύ του<;, οιίτε δη· μιoυργoUΝ συσχετισμούς τού oooiovc; θ& άριι:ούαι: νό έπιαημάνουμι μιά φορ6 Υιό πόντα, Ή ΟJάlφlση μεταξύ πoλυr&άς καΙ άθλlότη1'ας δtν εlναι l1αρά μιό: πρώτη ιι:ατάΤαξη, μονότονη, ό;Q άριαπά άκριβής όκόμη
ΕΙναι άλήθεια όπ δ"λε<:; αύrές ΟΙ πραγματικότητες δέν είναι ό μοναδικός καρ­ πός καrανι:ryκαonκών άνaγKάlOΤήταιν: ό δνθρωπος τρέφεται, στεγάζεται, ντύνεται έπειδή δέν μπορεί νά κάνει διαφορετικά. Πέρα δμως άπό αύτό θό μπσροοσε νό 1'ρέφεtol, νά στεγάζεtαι, ν6 νrύνεται μέ διαφορετικό τρό1ro άπ'

δ,Τ!

1'0 κάνει. ΟΙ

παλινδρομήσεις της μόδας λtνε τό ίδιο πράγμα μΙ -διαχρονι­

κό. τρόπο, ένώ ΟΙ άνηθέΟΕ1ς τού κόσμου. σέ κάθε σηγμή τσύ παρελθόντος

καΙ τού παρόντος, μΙ 1'ρό1Το «συγχρονικό ... Στήν τη;σγμαηκό1'ητα, δέν βρι­ σκόμαστε μόνο στήν brllcpάTEIQ 1'ών πραγμ(πων, άλλά για την άκρfSεια σrήν έmιφάΤε1α τών ~πρcryμά1'ων κα! τών λέξεων», μΙ τήν όχι Ι(οινή σημασία τού όρου. Πρόκεπαl έδώ Ύ\ά γλωσσικά Ιδιωματα μέ όλα δσα έπιφiρεl σ' α(ιτά ό άvθρω'l1'ος, μΙ όλα όσα παρεμβάλλει καθώς yίνεrαl άσννείδητα ωχμάλωτός τους μπpoσrά σrήν γαβάθα τού ρυζιού ή aτήν φέΓα τού καθημερινΟύ ψαι­ μl0ύτου.

!Wrό 'ΙΤΌύ έχξΙ Ιδιαίτερη σημασία, γιό να όκολουΘήσσυμε την πορεία τών

καινοτόμων θιβλίων όπως τό 618λ!Ό τού Mario f'faz19'l, ΣΙνάl νό σκεφθούμε κατ' αρχάς άτι αίιτά τά άΥσθά, αίπά τά γλωσσικά Ιδιώματα, 1Τρέιτει να είδω­ θονν σόν ένα συνσλσ. Στ6 πλσΙοlο, ασφαλώς, τών ο!κονομιών ΈV εόρείΙίΧ έν­ Στό πλα1ρlο, τών κοινωνιών, χωρίς άμφιβολΙα. ''Αν ή 1'fQλuτέλtlα δtv εΙναι -rό σωοτό μέοο πού θά ι)ποστηρΙξε-ι ~ θά 1Τρσαγάγι.ι μιό οΙκονομία, [Τναι ένα μέσο Υιό vΆ κραιήαιι, νά έντιmωoιάσ.ει μιά ΚΟΜύνία. Τέλος, mό παιχνίδι jJtrarvouv ΟΙ ποΛlτισμοl, 1Ταράξενες ουντΡοφIές άγαθών, συμβόλων, αίπmτα~ 'Πi:ιν, φαvrαoιώσεων, δlσvoη1'lκών σχημάτων... Μέ δυό λόγια, ιi)ι; τίς έσχατες

VOIQ:.

ί\ετπομέρειει; 1'00 όλικοϊι

Sfou έγκαθίσταιαι μιά περίπλοκη αίπόριοκη τάξη

δπο\) παρεισφρΟΟυν τα UπOνOO(ιμΕVα, ΟΙ τάσεις, ΟΙ dσύνεl&.:; πιέm:lς τών OI~ Κδνομιών, τών KOJΎωYIQ)v. ίών τrοί\mομών.

359

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

,

",

----------

Ι Ι

Ή διάδοση της τεχνολογίας:

,

,.

ενεργειακες πηγες

καΙ μεταλλουργία

-n

πάντα εΙναι τεχνική: ή σκληρή, άλλά

tmoq.:; καΙ (rπOμOνετΙKή καΙ μονό­

τονη προσπάθεια τών όνθρώπων lναντl τού έξωτερικοΟ κόσμου' ΟΙ ~ ντoν~<; μετ960λές πού 11<; όνομάζουρε, "άπ(.ι)() βιοοοκά, έπαναστάσεlς

{τής πυρίτιδας, τών πuρο6όλωv, τής ναuσrιrλoίoς: σέ όνoιΧΤιi θάΛαοοο:, της

τιrnσΥραφfας, τών νερόμυλων και των άνφόμυλων, τώιο' πρώτων μηχαvώνΙ καθώς έπΙσης )(αΙ ΟΙ θραδεiες βελτιώσεις τών μεθόδων ι<οί των φΥαλεΙων καΙ ΟΙ άπειράριθμες έκείνες: χεφονομΙες ποό δέν tχ0uν κομμιά άνανεo.rnκή σημα­ σlα: ό ναυτικός πο6 nνrώνει τά σχοινιά του, ό μεταλλωρύχος 1TOιJ σκάβει την ι;ποό του, ό χωρικός 'Π[σω άπότ' ό:λέτρι του, ό σιδηρουργός ατό άμόνl TOI) ••• ~Oλες αt'πές οΙ κινήσεις ποό εΙναl ό καρπός μιας ουσσωρεuμtvης: γνώοης. «'Ονομάζω π.χvΙKή, έλεγε ό MarceI MaUS5, μιό άπστελεσμcmκή παραδοοιοκή

πράξη}>"

l(οντολογΙς, μlά "ΙΤρόξη πού συναιόγεται -τήν έΡΥασία 1'Όϋ άνθρώ·

που tπόνω aτόν άνθρωπο, μιά έ{ΟΟκηση που έπιχειρήθηκε ά'rrό καταβολής κόσμου και άκόμη συνεχίζεται, Ή τεχνιΚή τελη,ά εχει τό fδ,ι',) τό ενρος τι'Ίς lσπ;ψ(cις καΙ άνσγ"αοτικά τήν θραΜτητά της. τούς έπαμφοτερισμούς της- ίξηγείΤαι όπ' αότήν καΙ τήν έξη­ γtT μΙ τήν σuρό 1"ης, χωρΙς ό σΙΙΟΧε1lσμός νό δίνει, 1rρός τη μιό η την άλλη

κιπεύθlJlιοη, lκανοποlηl1κή λύση. Σro πεδίο αυτό, διευρυμένο ώς τΙς άκραίες όχθες της: καθολικής lσroρΙας, δέν όπάρχεl μ/άι άλλά mMλαπλέ5 δράσεΗ;, 'ΠΟλλαπλές όmσθοδρομήσεις καΙ 'Πολλαπλές 4έμπλοκές:τ.. Δέν πρόκειται σΙ­ γουρα '('ά μιά lστορΙα εΟθύγραμμη. Ό πλοίαρχος lefebvre des Noettes, του όποίου ΟΙ tpyaofC(j παραμένουν όξιο&αύμαοτες, bcQVt τό λάθος νά 6ασιοτεϊ

σέ εναν άπλoυστενnKό ίιλισμό. Τήν δουλεία τΦν άνθρώπων δtν τήν Kαrάργη-

'Ενι:ργειακές mrιΙι; καιμετσ.λλovρyίσ.

360

σε βαθμιαία τό χαλl!JόΡl σrή ράχη ποό άντικmroτησε άπό τΌv 90 αΙώνα τό χαλινάρι του οτήθΟLlς και αύξηοε τήν έλκτικη δύναμη τών ?:iλόyαιν (ό Marc

Bloch άνnτόχθηκε σ' αύτή την ΚαταχΡησnκή auνrόtJtooη ίής διαδρορής}2, ούτε 'Τήν καταπληκτικη περιπέτεια τών &περ-πόντιων άνακαλύψεων τήν πpoε~ τοίμασε άπό τόν

120 αιωνα

καΙ πέρα "ΟΙ την έδραΙωσε τό τιμόνι μέ T(oδόσrη~

μα 'ΠΟύ διαδόθηκε σriς θάλασσες τοΟ θορρ&. 'Ακόμη, ός δεχθοϋρε ατήν Kα~ λύτερη περίπτωση ως άσrειότητα τόν ίσχυριορό ίου κεμση τών ΎUαλιών σrόν

l. White δη ρΙ τήν γενί­ 150 αΙώνα καΙ μέ τόν πολλαπλασιασμό ίών άναΥνω­

σrων, Βοηθήθηκε ή πνωμCΠΙKή ΌΝΌΤΠUξη τής Άνσγέννηση~. Σ.τήΥ1Τραγμστι» κότητα, 'Πόσοι άλλοι m:φάyoVΤες δέν &π'φχουν Υι6 νά τοόι; έπlκσλεοτούμε, όπως ή τuπογραφfα καί, Υιά νά παραδοξολογηοουμε καΙ μεϊς, δ έσαιτερικόι;

φωτισμός τΏv σmτιων πού γενικεύεται κι αότός: rnfoηs: ώρες κερδι<ψένες Υιό άνάγνωοη καΙ γραφή. Κυρ/ως όμως θά έπρεπε νά άναρωτηθούμε γιό τά κfνη· τρα αι'.rroO τού νέου πάθους Υιό άνάγνωοη καΙ γνώσεις (οΙ οΙκονομολόγοι θά μiλoϋσαν Υιά «έΤflθυμητη ζήτηση. γνώσεων): μήπως πολύ πριν άπό τήν

πρόοδο τών IJσroyuahι
!χει "Πάντα νό πε7 τό λόγο της σέ μιά άναμέτρηση όπου ή τεχνική δέν εWΑι ποτΙμόνη της. 'Η κοινωνία, δηλαδή μιά άργη loτopfu, όπόκωφη, πολυσύνθε­ τη' μιά μνήμη ή όποία έπαναλαμ6άνεl έπίμονα -γνωστές, δεδομένες λύσεις, ή ότroίσ παρακάμπτει τήν δυσκολία mf τ6ν K[νδuνo Υιό κοινά δαψόνια. Κά& εφεόρεση που χτυπάει τήν πόρτο, 1Tρέτrει νό περιμένει χρόνια ή άκόμη καΙ σiώνες ΥΙό νά κάνει την είσοδό της σrην πρσγμαηκή ζωή. 'Υπάρχει ή Invenuo,

καί πολύ σΡΥότερα ή έφαρμσΥή (usurpario), δταν ή κοινωνία έχει φθάσει τόν έπιθυμητό βαθμό δεκτικότητας. Εlναι αίΠό ποό συvέ6rι μέ τό δρεπάνι, Στόν 140 αΙ!όνι;ι μέ τίς έ'rηδημίες ποό άπό&κο:τΙζουν τήν Δύση, ό Schnitter Τσd, ό δρεπανηφόροι; θάνστος, γίνεται μιά !ρμονη εΙκόνα:, Α(πό δμω.:;: 1'6 δρεπάνι χρησψεόεl αιτoιOιε!σπκ(r γιό νό κό60υν τά χόρτσ 1'ών λιΒαδιών, σπάνια ε:!ναl τό EρyσMio 1'01) θεριστή. Τά στάχυα κόθονταl λίγο-πολύ ψη'λά μέ τ6 κοντό δρεπόνι, τά κσλάμια μένουν άκουα Υιό τά Kιmάδια, ένώ 1'6 φύλλα καί τά κλαριά τού δάσους χρησιμεύουν για στρωμνή. Παρά 1'ήν τεράστια όσηκή άνό1rtυξη, πσρά την tλάττωση, τόν περιορισμό των σrαΡOXώραφων σrήν Εόρώπη (ή Vergetreidung τών γερμανών Ιστορικών), 1'6 δρεπάνι, πoιJ KστηΎO~ ρεrroι δη ξεκόκκιζε τό σrάpι, δtν θά Υενικωθεί πριν άπό τίς άρχh; του 190υ

αΙώV1'? Τότε μ6νο ή ΌV~η vΆ ΠΡOχωpoUΝ ΥΡηΥΟρότερι:ιι έστω καΙ μέ την

111θανότήτα κάποιας σπατι.Jλης τών mrόρων, έξασφαλιζεl τήν κατά προτε­ ραιότητα διάδοση του ypt\yopou aόTou έρ'yαλtΙoυ. ~Aλλα έκ(Πό παραδε!Υμστα θά έλεγσv 1'6 ίδιο πράγμα. Πάρτε την <Πμομ']­ χανή, ή όrrofa εΙχε: έφωρεθεί τόσον καιρό πρΙν πυροδοτήσει τήν Βιομηχσνική Έττcwόσταση (ή μήπως νό πυροδοτηθεί ι:rnό αότήν;}, ~Aν πεploρlσrεί ΣτΌv

έαιrr6 της, ή oυμ8αvrOΛOYIKή Ιστορία τών έφευρέσιων όρά δέν εΙνσι άΛΛο όtrό ένα παιχνίδ1 lΙαραμορφωηκών καθρεφτών. Μιά όπέροχη φράση τοι) Herιn Pirenne ουνοψίζεl όρκετά κσλό τό θέμα: «Ή 'Αμερική {Μαν έφTaaQV

έκεί ΟΙ

Vikings)

χάθηκε εόθΌS άμέσωι; μόλις ΆVΣKαλύφθηKE, έ1'Τεlδή ή ΕύΡώπη

δέντήνεJχεάKόμη όνάγ κψ 6.

τι ω:λο νό: τmυμε: παρό: δη ή τεχνJκή εJvm άΚΙσrε έΚέϊνο τό ιιδόνασθαι:. πού κσl κοινωνικο\)<; όοο κσΙ ψuχo--

-ΟΙ άνθρωποι, γtά λόγους κυρίως οΙκονομικούς

361 (

Ι.

Στfς K6mt Χώρει;, fkΡtομός μΙ κ6σσσ: μΙ!) iξι;ιfpt:ση ακόμη οτ6ν 160 αιώνα. Bnιeshel roϋ NWrεptW (1πρΙπου 15f}5..1(17). (Κλισi

nivakW; 700

GirlJuOOn).

λογικούς, δtν εΙνσι Ικανοί νό τό φτόοl)uv καΙ νό τό ίKμεταλλtuτoυν Πλήρως, καΙ άλλοτε !κε.ίνη ή όροφή σrήν όποία προσκρούουν ύΛΗ,α, <ιτεχνικό:ιι-, οί προσπάθειές τους; Στήν τύιιυταία αύτη πιρίτπωοη, άν njxo καί σπάσει Γι

όΡοφή μιό ώραία μέρα, Γι τεχνική ρήξη θό γίνει αφε:rηρΙα μιάς ζωηρης έτητά­ χvνσης.. πάντtαι;, ή κfVΗοη τrOό ανατρέπει τό εμπόδιο, δέν είναι ποτέ ή άπλή

iσωrεpI"ι'j άνάπτvΞΗ της τεχνικης ή τηι;: έτΥιοτημης KaBcoυri'JC;' κο! εν 'Tfoor,j περιπτώσει ποτέ πρΙν όπά τόν 190 σΙώνα.

362

το ΠΡΟΒΛΗΜΑ-ΚΛΕΙΔΙ: ΟΙ ENEPfΈIAΚEΣ ΠΗΓΕΣ Ό άνθρωπος ατό διάστημα enτό τό 150 σrόν 1110 αΙώνα εΤχε στήν διάθεσή του '1ήν ίδια Tt)V τήν δύναμη, τήν δύναμη τιί)ν κατοικίδιων ζώων- τού άέΡα' "(ου

τρεxoίιμεvoυ YΣρao· του ξίιλου' τού ξυλάνθρακα- τού γαιάνθρακα. Συ'JOλfKά" διάφορες έν-εργεlακές πηγές, μέτριας αξίάΙ) ώς Τότε. Ή πρόοδος θά oιwίστατo, τό ξέρουμε άπό τήν γνώση τΆw -yqoνότoov πoίi αιρόκειτο νά rnaKoAouOijoOIJV, aτή στροφή πρ&; 'Τόν γαιάνθρακα πού χΡη­ αψοποιήθηκε σrήν Ευρώπη αιτό τόν 110 καΙ 120 Qiiliva καΙ σrήν Κίνα, καθώς τ6 ύποδηλώνουν,.ά κείμενο, ήδη άffό την Δ' χιλlετlα πΧ Ι(uρfως όμως στήν

συσrημσnKή του χρήση υn-ό μορφήν κόκ άπό την σιδηρομετσλλουΡγΙα. ΟΙ άνθρωποι δμως θά άφήOOUΝ vΆ m:ρόσει πολύς καιρός πρϊν άYαyνωpfoouv

σrόν άνθρακα κάτι άλλο όπά lνα 6oηθηίlK6 καύσιμο. Ή Ιδια ή όνακάλυψη

τού κόκ δέν εlχε σάν σονφα τήν άμεση χρήση του7 •

Ό άνθedιπιvος κινητήρας Ό άνθρωπος μέ τoUς μUΏνες του ό:παπλεϊ μιά άσήμαvrη κονητήρια δύναμη. Ή δνναμή του, άν μετρηθεί σέ αιμόιτmoυς {75 χΥμ. σέ όψο!) ένός pέrPQU κατό

δευτερόλεπτο). εivo:l Υελοfα: περίπου

3 ώς 4 έκι:ποστά τού

ατμόrrnrou έναντι

'Ζ7 ώς 57 έκστοστών bιός Τππου lλξη<;l5, Τό 1739 ό Forest de Be!idor Vπoσrήριζε

δη χρειάζονταν

7 άνθρωποι Υιό νά έΊnτ!λέοουν τό έργο ένός όλόγου'. Άλλος

όπολογισμός: τό 1800 ΟΟς άνθρωπος μπopεl ήμεΡησίως «'Ιό όργώσεl ότΓό 0,3 ι:i:lς 0,4 έκτάρια, νά ξεράνει τό χόρτο σέ iva λιβάδι ΟΑ έκταρΙων, 'Ιό θερίσει μέ τό δρεπάνι 0,2 έι<τό:ρια, vΆ άλωνίσεl m:ρίπOIJ 100 Λίτρα στάρl1ι' ή άπόδοοη

βtβαιo, εΙvαl πενlχρή'W. nάντως. οτήν εποχή τοό Λουδοβίκου ΙΓ' μία ήμέρα άYSpilimVfI'> φγαοίας δέν πληρclwεrαι μέ τό ένα Wδομο άλλά μΙ τό μισό μιάς έργάσιμης ήμέρα.:; τού άλόγου (8 καΙ 16 οολδία}l1, ή δlαιΙμηοη αί.rnl ύπερημά και διιι:αίω-ς τήν 6ν. θρώπινη έργασία. Αύτό όφείλεταl aτό -Υεγονός δη αύτ6ς ό άσήμαντos κινητή­ ρας ένιοχόεταl σχεδόν 1'1άντα, ε1ναι ή άλήθεια, άπό μια τεράοτια ΠOllQλla έρ­ γαλείων, μερικά όπό τά όποία ό άνθρωΠσ) εθεαι; ατήν ίmηρεoΙα του οέ πολύ παρωχημένες έποχέ1):; σφυρl, πελέκι, πριόνι, ταν
θαρούλκο, τροχαΜα, γερανός, lφΙιι;ος, μοχλός. πεντόλι, μαvι6έλσ, τόρνος. Γιά τό -rρIα τελειrrαία έργαλεkι πού ηρθαν κάποτε στην Δόση άπό τήν ΊνδΙα q τήν Ι<Ινο:, ό G. Ηttιιdήcourt UPOn:iVEI τήν εύσrOXη έκφρσοη «ΆVGpilin'IVOI κινη­ τηρε.ς,.. Μιά άπλή τροχσλία δέν πολλαπλαοισζει έrτί 4 Γι 5 η 'ΠεΡιασότερο την Ενεργειακή άπόδοση ένόι:; όνΘρώπσυ σΙ ώρσ oouiι.ειι1ς; Μ' αότές τI~ σUΝΘηKες, ό Gerard WaIter. μηχανικός κσι όφηΥητής φυσικός, mσrεύεl δη η μέση δύνα~ μη τού 6νθρώτnνου κινητήρα θσ Eπρt:Πε νσ ίιπολογίζεται σέ σχέοη μέ τό tp~ γαλείο ro! θά έπρεπε 'Ιό καθορισθεί σrσ 13~16 έκι;ποοτό του ό"tμofπτroυ (rnlστολή τής 26ης Ίουνlου 1980}. 'Από μόνος τσυ λo-mQY ό -άνθρωπος εΙναl μιό: σειρά δυνσroτήτων. Δεξιότη­ Τά, εόλυγισία: wac; άχθσφόρος σrό Παρίοι (ή μαρτυρΙα εΙνοl τού 1782) οηκώ·

·νεl σrΉV nrλότη ΤΟυ φορτία τroιJ θά σκότωναν ίXλoγO~1l. Ό Ρ. G. Poϊnsot

Ένllf!Ύιιι:mlς:πrγiς καΙμεrαλλo

363 Ι δίνει, σroν L'ami de$ Culιivateurs (1806), (Ιόντροφος του καλλιεργητή), αύτή -τήν έκπί\ηκτική συμβουλή, άν κρίνουμε ά;rό την όψιμη χΡονολογΙα: «θά ήταν έπιθυμητό νά σκά60vrαl όλα τά χωράφια μέ τό λισγό'ρl. Ή έργασΙα σίrrή θό ήταν afγoυρσ έπωφελέστερη άπό τό σκύψιμο μέ 1"ό άρσrρo, τό έΡΥαλε'ϊο αύτό

1Τροτφόταl σt πoλλts έπαρχΙες τη') Γαλλίσς όπου ή μακρό: σuνήθεια νό τ6 χει­ ρlζοντοι OwrotJCUEl πολύ την δουλεΙά, όφοό ~ας άνθρωπο,; μόνος του μτro. ρε' ν(χ σκάψει 487 [τε:rρσyΩVΙKά] μέΤρα γης οέ βάθος 55 έKαToσrών μέοα σέ δε­ KCΠΤtvrε μέρες, καΙ σύτή ή έργασΙcι άρκεϊ, ένώ ή ΆVΤίσrolχη του άρότρου 'lTρέ~ "111;1 νά tιτανaλι}φθεi τέσσερις φοpb;,. 'ΠΡϊν μποΡέσει κανείς νά σιτεΙρει σέ σκλη­ ρά χώματα. "λλΑωοτε ή γη δέν άναoKά'tπετc:ιι om θρυμματ/ζεταl ποτέ τόσο καλά δσο μΙ τό Λισγάρι [..• 1 θά δεϊ Kανt[ς δη τό όργωμα μΙ τό άροτρο cfvol

άντιοlκονομlκ6, OτQ\l δέν διαθtroς άςιόλΟΥΟ κτήμα Υιά καλλιέργεια- tδώ 6pfσκεται ή κύρια αΙτία της KOΤαιrrpoφης: τ6w μικρών κάλλιεργητu:.ν (.μ]. Ύστε­ ρα, !χει άτtOM:ιχθεί ότι ΟΙ ουγκομlδές άπό τή Ύiι πou καλλιεργήθηκε μ' αότ6ν τόν τρόπο είναι ΤΡI1tλάσιt:ς από τΙς άλλες. Τό λΙσΥάρ. 'Που χρησιμ01mιεrrοι στήν καλλιέργεια τών χωραφιών πρέπει νά ε[ναl 1'OυλάχιCΠO δυό φορές μα~

κ:ρότερο Kuf !σxυρ(mρo άτtό αεiνo ποό XΡΓ)OιμιrπOlεϊται στους κήπους' -τό π­ λευrαίo [.,,} δέν θά άντιχεσrΙςπpoσπάθειεςίrOύ ι)ττοxρtώνεrcJl ΚOVείςVί't κ6νεl

Υιά νά άναιιηκώοεl τό ΣUΜτrσγές έδαφος Jt(Xf να"!ό θρυμματίσει tιταPKW<;»13.

ι

Στη ρυμoι.ιJιxlα xpι:ιάl;oνraι έξι Kιvtζol Υι6 vι.i σύΡοΙ.W καθtνσ άπ6 τά πλQiσ ίά φο/Πω­ μivο μΙ rroλrίτιΙWU5 Mθouς. ΚιviζΙKo-ς17fνaι«;ις ίΟυ 180υ αΙώνα, Έθννκή BfBΛlQeJfKq Πα­ ρισιοδ# CabiMιt des fstampes. (ΦωroΥΡσφ(α 'Εθννκής 8ιθλιοθήκηι;).

364

Άς ιιήν πlσrέψoυμε άτι πρόκεπαl Υlά μιά άπλή &εωρητικη σποψη, Συχνά

στήν ίnταιθpo ΟΙ χειρώνακτες καλλιεργούν τά άΥΡοτεμόχlά ΤQuς, άν

oxl με τό

λισγάρι, τουλόχισΤΟ με τήν όξΙνα. θναl, όπως έλεγαν aτόν 1& αίώνα, η άξιο­

ποίηση της γης μέ τό χέρι ι'i ή «καλλιέργεια μέ τά μπρσrοοll 14• Τό πρόβλημα θδ ήταν νά ίιποΛογfσοuμε 11 θό τrρOεKIJΠ1Έ άτr' αύτή τήν παράΑογη «Klνεζl~ κοι) TόπoU)!> αξιοποlηση. δν όνrί νά ήταν ή έξαfΡwη, αποτελούσε τόν κανόνα.

'Υπό αότούς τούς δΡους, θό μτroΡOOOαν 6ρc;ryt ΟΙ αUΤΙKές πόλεις ν(ι δlαιηρη~ θοW, τoιrrέσrιv νό έξr.λlχθοUν; ΚαΙ τi θά 1>lχαv άπογίνεl τά ζωντανό;

Ό τύπος α&τός του μοναχικού άνθριMJOI) μέ τά γυμνά χέρια έπΑVαλαμ86· νεταl μ!.Wότoνα σrήν Κίνα τών νεώτερων χρόνων. ~Eνσς περιηγητής σημειώνει (1793) δη όχι μόνο έ:ιa:ί ή έργασία τών όνθρώπων lσroΙX[ζει τό λιγότερο, όλλό: δtν τήν φειδωλεόονται καθόλου, "όθε φορά πού DVcrl βέβαισ δη δεν της γίνεται κακή χρήση:. - "Πξριορισnκός όρος τόν όπΟΙΩν κανεί1) δέν εΙναl υπO~

Km

χρεωμένος vΌ τrιστέψει. Ό άνθρωπος σκύβει, σέρνει τ' άλέτρl στ-ι1 θέοη του θου8σλιου, ιcoυβαλάεl ,'6 νερό, θέτει σΙ ιcίνηoη 1'6 μσyyάvlα, χρησlμΟΉοlεί σχεδόν άποκ:λεισπκά χειρόμυλους Υιά vΆ άλέσει τά σιτηρά ΙιrεIναι ή όπαοχό­ ληση όμΙΤρητων ΚttTQίJ(ωv.), μεταφέρει τούς Τάξιδιιϊnες, Qηκώνεl i'εράσrια

φι;ιρτία, μεταιΡέρεl 66:ρη ίοορροπημένα σ' ~αv μσκρό ξό111νο μοχλό


νο οτόν ώμο TσU, γυρνάει τήν μυλόπετρα τών μόλων 1ΤΟι) καταοκwάζοuν τό χαρτ1. ρυμουλκεί ης βάρκες, τή σrlyμ~ τroό «aέ πολλές άλλες χώρες χρησιμο­

ποιούν γιά τήν δουλειά αότι'jν άλογα* 1

•

!τήν Μεγάλη Διώρυγα 110ό πάει άτrό

τόν Γlάνγκ·τoέ-KιάvyK σrό Πεκίνο, ό υψηλότερος όδατοφράκτης, ό ό1roίoς όνομόζεταl ι:Τιέν Φί Χά», δηλαδή .'Η Bσσfλιaσα i(Oi ή Κυρά τού OIipαvoύJ>, δέν λειτουργεί μέ τό &νοιγμα κα! τό ιυ.είσιμο τών θυρών. ΟΙ 6άρκες άνυψώνο­ νται άTrό τή μιά Λεκάνη aτήν άλλη μέ βαρουλκα καί μέ ,πλήθος άτrό παλαμά­ ρια καί σχοινιά τroό τά τpα80ι,Jν άιτό τή μιά και τήν άλλη μεριά της ωΦρυΥας 400 η SOO δνθρωΉΟΙ, ιi άκόμη ιαιί ΉερIOaό1'ερOI, άνtiλoyα μέ τό βάρος καί τό μέγεθος της 6όρκσς». '.Ε1τομένως, 6 Παιήρ de Magaillans τroό Uττoγραμμίζιl 1"ήν δυσκολία κα! τού<; KlνOΥVOυς όλης αύτής της διαδικασίας έχει δίκιο νά τήν δίνει ώς παράδειγμα τηι; KN€.ζ!Kης οl)vήθειας vΆ txτελoϋν ,κόθε λσyι'jς μηχανι­

κά έργο μΙ τroλίι λιγότερα tpyαλεia καί πολύ μεγαλύrερη εόκΟλια ότrό μaς.1 9 ; Καμμιά δεκοριά xρόνtα άργότερα (169S). 6 GemeJtι C
γα τής Τορταρίος;,Π. "Ενο:ς ΊησουΙτηι;: κατασι«:υόζ!;ι, στό: 1657, σrό Πεκίvo, μιά τrυpoσ6εUΠKή άντλfo: ίκανή νά m:rI;. «τό νερό έκατ6 παλάμες: ψηλά» J μέ

ό:vOp
Hokusai ττο(ι

παρουσιάζει ένα 6χWόν

σmστεuτo θέαμα: οτήν ΊσπωνΙα του 190υ αΙώνσ τό ζαχσροκάλαμο τό άλέ­ θouν p6VQ μΙ τά χέρια, ΟΙ ΊηοουΠες. έξ'1γονν ό:κόμη, aτά 1777; ι:Δb! εΙναl τόσσ εόκολο νά Kατaλή~ ξεl Kαvεiς οΙ ενο: οιφπέρασμα Ώs πρός τό ζι'ιτημα της χρησιμότητας τών μη~ χnνών καΙ τών Kαμσπ:.ρΏV ζώων, ΤOuλόχIOTO Υιά μιά χώρα

.

0000

ή Υη μετά

8Ιοι;: άρκεϊ Υιά τήν διστροφή τών K(ΠoίKωντη~. Σέ τΙ θά της χρηοίμεοαν μηχo:~ νέι;: καί κσμαιερά; Σ1'ό vά κάνουν ένα μέρος τών κατοίκων φιλoσoφoovτες (sic), δηλαδή νά μήv κάνουν 6πολίιτω<; τfποτ.ε Υιό την κοlνωνΙα xaf νι:;: την φορτώνουν μέ τ6 Βάρος τών άναγκών τους, τής ιόημφίας. τους και, χεφότε-

365

(

Λι:rπoμίpι:ιc rov άpγupωpυxείσυ τηι; KutfM f{ora κατά 1& 1490, Τά κaλ6θισ μρ τό μαci:λ­ itι:ιιμα dνEBι:n"v(j/ft' μί iiva μσΥγάνι πού τό κ/νου,., 6υδ 6v8ΡωΠfJΙ. Γό ίδιΩ 6p1JXfio έχα μεγάΛΟ' IΠΠDκ(vητα μσyyάvισ, ΠΡ6κιlται όμως άκόμη ,'ιά' (1fQιχ.ειώ5η μισα, Λ,'1l"θι:τα, , ___ , ___ ο. "'- __ .~ ____ _ -, .. J~ ..,,,,,; .......; A",.i""I~ .,-,,-> /""",-,,.. ..". ;'j:"'flN'rι:.l/o,,,, T.-"h.

366

ρα 6κόμη, των άσrιίων καί yrλoίαιν Ιδεών τους. οι άνθρωποί μαι; της waiw θρου (έπ'χεφηματοΜγούν μέ τ6ν τρόπο αίπΌV Κινέζοι Ίησουίτες), καΘώl) σέ μερικές έπαρχΙες εΙνσι ή ΟΟεράριθμοι ιi άνεργοι, άποφι;:ισίζουν νό πανε ν6 δουλέψόνν σrήν μιγόλη Ταρταρία, στις xώ~ε.ς πού ΚCΠι;:ικτηθηKΣV πρόoφα~

τα, αιrOυ ή γεωργία μάς κάνει προόδοιι<;".ι> ο ΚαΙ νά κάτι 110ό φαίνεται λογι. κό. E1var άλλωστε ακριΒές δη ή κινι:ζικη γεωρyίcι γνωρlζεl τότε !VOV Ισχυρό έσωπρικό καΙ έξωτερικό όποlκισμό. ΕΤνω δμως εόκαιΡfα νά σημι:ιωθεϊ έτrΙσης

δη tι άγροτική πρόοδος ήταν 1'ότε ανΙΙ<ΑVη νά συνοδείισεl, καί κυρΙως να ξε­ περάσει, τήν δημογραφική πρόοδο. f1ptm.! άραγε νά μακρυγορησουμι Υιό τήν έργασlα των άνθρωπων στήν

Μσόρη 'Αφρική κοί στις Ίνδίες; Κατά τήν διόρκεια τού ταξιδιoCι τού Αψeng

Zeb πρός τό Κασμίρ, στΙς πρώτες άνώμαλει; !(λ.ιτύες τ6>ν Ίμαλαfων; πρtπι;ι vό ξεφορτώσουν τί~ καμήΑε.ς' τΙς 6ν'flKαθΙUΤσύν 15.000 ώ<;: 20,000 ιΊχθοφ6ροl, άλ­ λοι έπειδή εΤναl άναytαιQμένOl νό προσφέροlΝ τις οοηρt;αιες τοιχν άλλοι _έ"

ΠΕιδή ΌιΚOVTQΙ άπό τό δόλωμα τώv 10 σκούδων Υιό 100 λl6p~ 6όρovς:ιZ'l" Στrατάλη, θα πεΙ κανεfς- οΙκονομία, φειδώ, θά OKεφθoΊW άλλοι. Στό νοοοκσ­ ι;60 του Bicetre (1788) όντλoOσΣV τό νερό όπό τό πηγάδι 12 άλογα, <ιάΛλά με σοφό οΙκ:οvoμικό ιJπoλoyισμό όπό τόν όποιον πρotιωψε Ινα άκόμη μεγαλύ­

τερο πλεoviκτημα, JρησιμΟΠOJήθηκσv ατήν έργαοίσ αύτή δυνατοί και ρωμα­ λέοι φl.ιλακισμέν<>ι:ι> . Καί νά οκεφτε! KΣVΙϊι; δη την γλώσοο αύτή τήν μετaχε!~ ρ{ζεται ό ήθ-lκοΜΥος Sebastίen Mercier, Τό ίδιο 6λέrroυμε σργότερι:ι στΙς 'Πό~ λεις της Βραζιλίας, μαίιροuς δoύλou.:; ν6 άντικαθl(Πουν πότε-πότε τά άλογα. σίιροντας μΙ τά χέρια Βαρυφορτωμένα όμάξlCJ. ΩρoιJτrόθεση της προόΟΟιι άναι, χωρίς άμφιβολΙα, ή έλλογη Jooppo-rtfa ά­ νάμεσα (Πήν πανταχού παρούοα ΙργασΙα τού άνθpάmO() καί στις άλλες &υo~ Kατόσrατες ΙVερ'{ElαKές πηγε.ς. Τό να τΙς άν'rαγων1ζεmι υπέρμετρα ό άνθρω­ πος είναll:να ά1rατη'λό κέρδος όπως συνέΒη στόν άρχαιο κόσμο καί στήν Κίνα, άπου τελικά ή μηχανική αΙχμαλωτίσθηκε ά1rό τήν φθηνή έργασία τών άνθρώ~

πων: τών δούλων της όρχαίας 'ΕΛλάδας και της Ρωμης, τών ΠΌλ'ό άrtoτ!λε­ σμσnκών καΙ πολυάριθμων κοόληδων της Κίνας. Στην πραγματικότητα. δέν όπάρχε.! πρόοδος χωρίς κάποιο: άξιοποίηση τού άνθριίmoυ. MόIIIC; ΜQπlσθεί μιό WερyειαKή πηγή ποίί άπoφέρεr κέρδος, θά πρiπει νό σKεφθεi κανείς πώς

'16 βοηΘήσει τ6ν άνθρωπΟ' ή, Kαλίrτερα, πώς νά τόν Cnrηκατασrήσει. Ή ζωϊκή δύναμη

Ή όνΤικάτάοτο:ση του άνθρώποι) έγινε άrrό πολύ νωρίς χάρη σrό κατοικίδ,α ζώα, πολυτέλεια, tiλAαισrε, πολύ 6νισα l(σrαvεμημένη παγκοσμίως. Ή Ιστο­ ρΙα σύrών τών ({Κ1\ΙητήρωνJΙ θά (Ιναι oαφέσtερη, άν, άrrό τήν άρχή roΟ παι­

χνιδιού, ξεχωρίσουμε τόν Παλαιό fut6 τόν Νέο ΚόσμΟ'. Στην Άμερική τά 'Πράγμαrα φαίνΟ'νταl άπλά. Ή μόνη σημαντική κληρονο­ μιά τών Άμεριvδών ήταν τό λάμα, «τό πρόι3ατο τι$v •AνδEω~, άρκετά κακός

μεταφορέας άλλά ό μόνος Ικανός νά πρσσαΡJJοσθε'i στόν άραιό άέρα τής δνω Κσρδιλlέρας, "Oi\α τά άλλα ζώα (έκτός άπό τ6 γουσν6:κο καΙ τόν γάλο) ήρθαν όπό την Εόρώπη: 6όδια. πρόβατα, γίδια, άλογα, σκύλοι, πουλερικά, Τό ση­ μανnκότερα γιά τήν οΙκονομική ζωή tiYαI τά μουλάρια, ποό σιγά-σιγά έγιναν

ΟΙ κύριοι μεταφορείς, έκτός ό:τfό τήν Βόρεια' Αμερική κα! μερικές ττι:ρloxέs -r(i)v 6ποlκι&ν τής Βραζιλίας, καΙ Ιδίως ό'πό τήν πάμπα τής ΆΡΥενηνής όπου τ6:

367

,

( [

Ι f

ι

Καρα8άνι άπό λάμα οτο ΠεΡού. Thιfodofe des &tamfΚ!s. (Κλισ! Ciraudol1).

de Bry. 'Εθνική ΒιΒλιοθήκη Παρ/ο/ου, Cabinet

ξύλινα όμάξια μέ τΙς ψηλές ρόδες πού τά σtρνovν ζεvγμενσ βόδια άποπ:Λούν τόν κανόνα Φs: τόν 2Οό αΙώνα.

Τό Koρσ8ΆVlO τών μουλαριών κάνουν τά ήχηρά τοιχ; κoUΔOόνιo: νά άκοό· γονται στίς άrι:έρtιvτες Ικτόσεις τής Νέας Ίσπ-σνίας δπου 6 'ΑΛέξανδρος De Humboίdt tπIuqpawn, ατά 1800, τήν σημοοισ '{ou!) Υιό τήν μεταφορά τών

έμπορευμάτων καί του KαλαμπoKάλεuρQι}3 i χωρΙς Ύό όι'roίσ κορμιά πόλη,

καΙ κυρΙως: 1'6 ifAOUOΙOτoτo Μεξικό, δtv θά μπορούσε νά ζtΊ0ει' τό ίδιΟ' lοχύεl και γι:ό την Βραζιλία, της όποΙας, καμμιά /3εtι;αριά χρόνια σργότερα, ό Auguste de Saint~Hilaire γίνεrαι ένας προσεκτικός μάρτνρας, Μέ "rι;)όΙ; σrαΘμoUς καΙ τά ίtπoXρεωτlKά της περάσματα, αύτή Γι rntI'oIvoovia ouvετr&yεToI .ήν ίδρυση

ήμlοvικών .ιcταθμών», όπως τό Ροπο da ES1relJa:!4 οτοός πρόποδες της 5erra do Mar στήν εΤοοδο τού Ρlο νΓέ τζανέιρο, ΟΙ ίδιοκτήτες των έφοδιοπομπων, ΟΙ {lpαζtλιΆVol rropeiros, χρημα-fοδοτοvν τήν παραγωγή τού βαμβακιού, καί πο· λύ σύντομα τού καφέ. JΞ!ναι ΟΙ οκσπανεis ενός πρώιμου ΚαΤΙ1ταΑισμού,

Στό rnripαvro βασlλειo τού Περοίι, aτά 1776. πεvταt<δοιεc; χtλιά&s μουλά­ ρια χρηοψοποιοΟντσι Υιό τήν εμπορική διακίνηση ατά παράλια ή τΙς ~AVΔΕlς fj σαν όποζόγια σnς άμαξι;ς- τής Λiμας, Τό άχανές 6ασiλtlo εiσάγει ωως 'ΚαΙ

50.000

μουλάρια κάθε χρόνο, πού έρχovrαl από τόν Νότο, άτrό την πάμπα

368

rfj(j 'Αργεντινής. 'ΕκεΙ έrrlτηΡOύμενα άπό μακρυά, μεγαλώνουν σέ άγριο κα­ ίάσταοη, κατότπν έφιπποι pecnes τά διώχνουν τrρός τόν Βορρά, κατά τεpά~ στια: κοπαδια άτrό 'Πολλές χιλιάδες κεφάλια, ώς τό Tucunlan καΙ τήν Sa[ta, όπα!) άρχΙζουν να τά δαμάζουν μέ σκληρότητα" τά μουλάρια αυτά θά φθά~ σουν τελικό είτε στό Περού είτε στήν Βραζιλία, καί ΙδIω~ στην τεράστια ζωo~ -rrανήγυρη της Soroc:aba τής έπαρχίας του Σάο Πάολο "Αίπή ή παραγωγή καί αυτό τό έμπόριο Θυμίζουν στόν Marcel BatailJon την σημερινή 8ιομηχανία αtιτοκlνΙ;:rωv νκαΙ την έσωτερlκή της άΥορά σέ μια ήπειρο άνοιχτή σrόν έκμη-

χανlσ μό.26..

*

Τό Αμπάριο αύrό εfVUI Υιό την πρωτόγονη Άργεντινη ένας τρόπος Υιό νά μοιραστεί τό ι'ioήμι του Περοό ή τόν χρυσό τής Bpcιζ.ιλ!ας: 500,000 μουλόρια

σrό nEΡOiJ, όσα και οτήν Βραζιλία, άλλα τόσα στην Νέα Ίσπανία, καΙ €:mπλέον δλόκληρeι; άγέλες ποό χρησιμοποιούν άλλoίi, στίς διοικητικές περιφi­

ρειες τοίί Καράκας η της Σάντα Φέ, της ΜtroΥκοτά η στήν κεντρική 'Αμερική, μας κάνοw σΙΥουρα tvσ μέ δμό έκστομμόρια ύποζόγια η κfληπς {σπΌVια όμως ζώα έλξης}- περfΤfΟU δηλαδη εvσ ζώο γιΟ' 5 ή 10 κατοίκους, μιά τεράστια πρασπόΟεlα έξoτrluOPQ!) μέ !l:Kινητηf>ξ-9, ποό έξυπηρετοοοαν, άvάλσγα μέ τήν lTEpfσraoη, τά πολόημα μέταλλα, τη ζάχσρη, τό καλαμπόκι. Δtν ύπάρχει παρόμοιο παράδειγμα σ' όλόκληρο τΌv κόσμο, tt.τός ό:πό την Ευρώπη. και ούτε! Ή ΊσrrσνΙα τού 1797 Υιό 10 έκατομμίιρια κατοίκους (δηλαδή όλόκληρο m:pfπou 1'όν πληθμσμό της ΙΒηρlκης 'Αμερικής), είχε μovόχα

250.000

μoUΛά­

ρlαο. Κι Άv άκόμη άKρι6έι:m:pει; μελέτες ΤΡΟΠΌποιησουν τούς άμερικανικούς άριθμούς.. η δυσαναλογία θα ποραμεΙνει σημανηκη. Τά άλλα ΚΟΤΌlκ(οlα ζώα τής Εόρώπης -πολλαπλασιάστηκαν κι αυτά σrόν Νω Κόσμο,

KtIpfroi) ro

βόδια καΙ 1'ά άλογα. Τό ζευΥμένα βόδια σέρνουν πίσω

τους στήν 'Πάμπα την βαριά άμαξα καΙ σri}ν άπt'llKΙαιαl Βραζιλία, τό :χαρακτη­

ριστικό

csrrc de bol μέ 1'fs συμm:ιyείς ρό&ι; καΙ 1'όν ξύλινο άξονα πού τpiζα'

σχηματίζουν έυίσης άγρια ΚΌπάδlα. EfvaJ ι'ι πι;ρΙπτωση τής κοιλάδας του Rio Sao Francisco (Πήν Βραζιλία, <>trolJ ~νας «1ΤΌλlησμός τού δέρματος .. θυμίζει τά άνάλογα θεάμαια της ΆργεντΙνικης πόμπας καΙ 1"00 Ria Gr.ande do Sul, μέ τά τσιμπούσια άπό ψητό κρέστα 1TOV τρώy<>vτσl μισο-ώ:μά. 'Όσο γιό: τό ύλογο, -παρά την t'rrrεραφθοvfα του, έκπροσωπεί έδώ, δπως -παντοό στόν κόσμο, ένα ε1δος βίαιης καΙ άρρενωπής άριοτοκρατίας, τήν άρι­ σroιφατIα τ6)ν κυρίων καΙ 1'd>v peσnes ποό όδηyoUΝ τά ΚΟ1Τάδlα. Ήδη σ-rά τέλη 100 180υ αΙώνα διατρέχοσν τήν -πάμπα ΟΙ έκπληκ1"ΙΚόΤεροl Ιππείς τού κόσμου" ΟΙ gauchos. 'Αλλά τί άξΙζε. ~να όλογο; Δυό ρεάλια" ενα χάνεις, δέκα 6ρΙσκεις, γιό ϊtOύλημα Γι Υιό αγορά! Τό θόδι δέν έχει κδν έμΠOpΕUμσΠKή άξία, άνήκεl σέ δrroιoν τό πιάσει μέ τό λάσο ή τΙς bolas. 'Ωστόσο, ένα μουλάρι

πουλιέται σ-rήν Sa[ta ως 9 τrtσoς26. Καθώς lvας: μαΟρσι; δούλος κοστlζεl aτό

Μπουένος "Άιρες 200 1Τέσος, ό Νέος Κόσμος μ' αιΠήν τήν ταρΙφα μετράει τήν

άξΙα τού άνθρώ110υ, οτόν όποίο έπιπρόοθεταπαραδΙδει ένα όλόκληρο ζωϊκό σύμπαν. Στόν Παλαιό Κόομο τό παιχviδι έχει ήδη άρχΙσεl άπό πολύ παλιά. 'Εξ οό καΓ δ},ες αCrrές οΙ πανάρχαιες καί σόVΘετες καταστάσεις. "Ωστόσο, τΙποτε '(ό λσylιώrερo (a posteriorί πάνrως), άτrό τήν διάδοση πού γνωρ[ζοον ΟΙ Kαμfιλει; Kaf ΟΙ δρομά&ει; ατό άχανές τμήμα τού Παλαιού Κό­ σμου, σrήν άτέρμονη έκείνη άλυσiδα άτrό θερμές Kaf ψυχρές έρήμους πού

" άπλών<wταl άδlάΚΟl1α άτtό τήν άτλαντι"η Σαχάρα ώς τ~ν Ζρημσ Γκόμπι. ΟΙ

369

Τ6 αΙγυπτιακό μι;ryyCνι ni TεM:V1"aiι;t χρόνια τoi.ί 1801) α/ώvα. "Εχει παρθεΙ &πό τιjν DescrίριJcm de L'EgypIe, συλλΟΥη vroιι:oυμέvrων 1106 l(Q1'aσTpώBηmv άπό "Την όμά& ro:ιν λοΥ!ων πού οu...Ql)ευσε τ6ν BovQ7Tάprη κατά την iKσrpαrdfJ 'Γής AIγ6rιταιι καΙ πού δημοσιι:ύθηttr:rvάrr6 1'ιjvuQroKpσrσpIKq ιω8φνηση 1'6 1812. (/(λιof Έθνικ/jς &ιt\IoθήKης Παρ/σ/ου).

θερμές έΡημοι εΙναι Γι trrlt;ρό'rε10 της δρομάδας, ζώου είιαίσθητοΙ) στό ψύχος πού δtν τού ΎαιριάζoUΝ ούτε ΟΙ όρεινΙς η'ερΙ0χΙς. ΟΙ ψυXptς έρημοι καΙ τι;.'ι

Ι

6ol)v6 ,είναι ή έπιιφότε1α της καμηλας. Ή δlαχαιpWΤΙκή γραμμή χαράζεroι έδΦθε KQf εκείθε της ΆνατολΙας καί 1'06 Ίρόν. Καθώς λέει bras m:prqyητti.:; (1694) .. ή erfa Πρόνοια εκαμε δ",ό εΤδη καμήλας, ,.ό fνα Ύ'ά τΙς θφμές χώρες, τό όλΑο Υιά δm:ς έχουν κρύο»Ζ9. 'ΑΧλό., Υιά vΆ κσταλήξουν σ' αύτήν τήν σώφρονα κατανομή, χρειάστηκε μιό: μακρά δ,αδικασία. Ή δρομάδα δέν φθάνει στήν Σαχάρα παρά γύρω στόν

'Πρώτο αΙώνα p,X.:tO καΙ δέν άν
1'00 700 καΙ 'Τού θου αιώνα, καΙ στήν συνέχεια μΙ τήν έλΕυση τών <μεγάλων νο· μόδων», ατήν δlόρ"ε:lα1'ού 110U και τού 120υ αΙώνα. ΟΙ "σrακτήσειι;τi1ι; Kcιμή~ λας συνεχίζονται πρός δυομό:ς, άn'ό τόν 110 ώς τόν 1&0 αΙώνα, χάρη στι'\ν διείσδυση σrήv Μικρά 'Aofa καί στά Βαλ.-ά\'ια. Φυσlκά, καμήλες καΙ &ρομάδες (rrτεpΚφVo(ίν άμοl6αΊα τους χώρους τους1'. ΟΙ δΡομάδες διασχΙζουν "rό Ίρόν,

φθάνουν στήν ΊνδΙα, δπου πωλούνται όκρι6ό:, όπως τά άλογα' διεισδύουν

370

σrά νότια της Σσχάρας, στίς 'Πι:ιρυφtς τοΟ μάίιρου κόσμου, όπου ής άνTlκα­ θ,σΤούν mρδΎtS καί όχθοφόροl. Κάποια στιγμή θά l'Ι'ΡοωθηΘοϋν άκόμη καί στόν Βορρά ώς τήν μφo6ιγyιι;,ιvή Γαλατία, !ναι σrήν Άναroλή ΟΙ καμήλες !. X0l,w κατακτήσει μερικώς τις βαλκανικές χώρες, τΙς όποϊες ώοτόσο δlάσχΙζα!)ν ι1><; καΙ τόν 190 αΙώνα. Στό 1529 tlvo:l εκεϊνες πού έφοδιάζουν τόν τουρκικό

στρατό κάτω ά1rό τά τείχη τής Βιέννης. Τό ίδιο καΙ σrήν άλλη CίKρη τού Παλeιι­ οϋ Κόιψου, η βόρεια Κίνα έχει Κ(ι"fσκλυσΟεΤ άπά τήν έξόπλωοη τής καμήλας. Κοντό σrό Πεκίνο, ένας ητριηγητής (177S) παρατηρεί δίπλα στά μονότροχα

άμόξl(Ι μιά i«'1μήλα .πού με:rαφφεl (στη ράχη της) 'Πρόβατα,,32. Στήν πράξη τό 'Ισλάμ εΤχε τδ μονοπώλιο σχεδόν ΙVός ρωμαλέου ζώου ΥΙό τΙς τοπικές μεταφορές, τό όργωμα, τό μαγγσνοπήΥαδα (μολονότι στήν γειτο· νι..:ή Μεσόγ$Ο ό Υό.ιδαρος προσφέρει τΙς ύπηρε-σίες του έδώ καί τroΛΛά χρό­ νια), τtλoς, γιό TfS tπIKOlll(ι)νίες τών μεγάλων enrooτάσεων πού γίνοΥΤav με-rά καραβάνια της Σσχάρας, της 'ΕΥγίιι; 'Ανατολής, τι)c; Κεντρικης 'Αοίας, διαοι!γ· δέoεtς πού πρέπει να tγyραφoOν σrό ένεργη1ϊκό ένόι; εόσrρoφoυ άρχu:ίoυ

KmrlTCIAIopuif:>, Δρομάδες καΙ καμijM.ς σηκώνουν μεγόλσ φορήα, 700 λΙΒρε" γιά τά λιγότερο ρωμαλέα ζώα, πολ(; συχνό: βΟΟ (όπως γύρω άπό τό Έρζε­ ροόμ), 1.000 ώς 1,500 ΆVόμεoo στήν ΤαυρΙδα ",α( την l<αινοτCl\7t1Vούπολη, ούμ­

φωνα μΙ

wa ντοκοομέντο

τοΟ 1700w. Προφανώς 11ρόκεπαl Υιό έλαφρές λί~

βρες ι<ό'Τω από 500 γραμμάρια' τό μωο φoρTio συνίσταται χovτρlι<ά σΙ 4 ως 5 γαΜικοός στι:rrηρε;;. ~Eνσ καραΒάνι μέ 6,000 Ι«ψήλες μεταφέρει 2..400 ώς 3.000 τόννους, δηλαδή τό φορτ10 4 η 6 καλών Ιστιοφόρων της έποχης. Τό 'Ισλάμ! κόριος (καϊ 'Υιό 'ΠΟλύν καιρό) ολων τΑιv έοωτερικών έmΚOJVωνιαιν τού Πώ,αι00 Κόομο!), βρήκε σ' σίπό τό έργαλεϊΌ τό σπoφασισrlKό στοιχείο τΏv έμ-tτopl­ κών του Ί1ρωτεΙων,

·Οσο Υιό τό βόδι (έπιπρόαθετα γtά τόν 60Vf3αλο καΙ τό Ι..,δlκό βόδι, ζε60ύ) διαδΙδtΊ'αι σέ όλον τόν Παλαιό Κόσμο και τό σταματά μόνο aτόν βορρά 1'6 σιβηρικό δάσοι;, τό όποίο είναι περιοχή τοο τάρανδου (άγριου Γι κατοlκίδιοιι) καί, τnό νόΤια, τό τροπικό δά<»sι καί ίδΙως: της' ΑφΡIΚi\ς, όποο ή μόγα τσέ.­ τσέ τού κόβει τό δρόμο, Στην '{νδΙα, άσχετα όν κάποu·κάπσυ πoίζtι τόν άΡΥΟΟχολι), βλέπουμε τό βόδι πότε ζεΟΥμένο οΙ όλέτρl, πότε να τραεlά i.να tιϊίχpυσo αμάξι, νά Υυρνά

lνα μ6λό, νά τό καΒαλάει fva~ πολεμιστής, κυρίως άΡX0νrαt;. Τεράo"tιες tφo­ δlοπομπές πού f.χOI.W ώς 10.000 ζώα ΣVγχρΌVως μεταφέρουν έπίo'1!) τό στάρι η τό ρύζι, όδηΥοίιμενες άτιό κσρα6t)VιέΡηδες τήςπσρόξενης καστος: τών MOuris. Σέ περίπτωση επίθεοης, άνδρες καΙ ΥυναΤκες: άμύνόΥΤαl πετώντας 6tλη, ~Αν όμως SlaσrOl)pωθoVv δυό κορσβάνιο στοίις στεvoυς δΡόμοl)ς τής Βόρειας

Ίνδίας, πού 1Ό(ις πφιeάλλoυν δέντρα κσί τοίχοι, πρέπει vΌ άφήσεις αύτοός τούς ποταμούς νά κυλήσουν ό έναι; Ι:;οτερα άτιό τόν άλλο χωρίι; vΌ άναμεl­ χθεϊς' όσο Υιό τσύς ύπόλοιπους ταξιδιώτες, νά τους μπ/ιQKσΡΙOμΈVOI άνάμεσα σrά ζώα δυό Γι τptf<; μερες, δίχως νό: μποροΟν νά '11'Φrε ούτε μπροστά Oύrε

moro3S, Αίπά τά ίνδlκά βόδια τρέφονται κακό καί δεν στεγόζovrσlτrστέ. ~Oαo Υιό τον θοόβαλο της Κίνας, πού εΤνοι σΙΤΑVιότεpOς, δν δουλεόεl ΛJγO, τΡωι:ι

όκόμη λιγότερο -πρέπει vΆ τά 6γάζεl πέρα μόνος του' 6ρίοκεται σέ ήμJσΥΡίο κατάσταση. τρομάζει εύκολα μπροστά σroύς ταξιδιώτες. Σuvηθισμενο θέαμα, κυρίως σrήν Είφώπη: ένα ζευγάρι βόδια οτό ζυγό' πΙ"

σω Η)Ι) άκόμη καί σήμερα (όπως σrήν Ισπανική ΓαΑιΜι:ι) τό ξύλιvο αμάξι μέ , TOUs συμπσγείς τροχούς. Τό βόδι μπορεί έπίσης νά ζwχ&ί σόν όλογο: έτσι

' i f

'Eνεργtιακές mrιξς w:ιί μεταλλοl

371

~

, ,

,

τ-

,

,

Ι

;,;

.,

~,'

rovοιιν ΟΙ Ίά'ιrωνε<; χαί ΟΙ Κννέζο! (χσλινάρl aτό στtpνo και .. όχι άπό τά κέρα· το:;>) και κάποτε <11 6όρεlοι Ε&ρωπαϊοl (χαλινόρl στους άίμouς). 'Ως ζώο έλξης.

τό 6ό61 έχει ά"πtρσντει;: δυνιτrδτητες_ Ό Afon$O de Herrer~, !O'lfC(Vός άγρονό­ μος πού τό 616λί(l του έμφανίζεταl στ6 1513, εΙναι ό OUΝη)'OΡOς της ζεύξης τΆw βοδιών, ό άντίδικος τών μουλαριών: τά μουλάρια είναι ταχύτερα. άλλά τ6 6όδια όpytί:ινOιI\l Βαθύπρα, OfKOVOJJIKbTtpα. 'λνrίθετα. σr~ν Γαλλία, ό Charles f$tienne κ-αΙ ό Jean Uebaut πλέιωυν τό έγκ:ώμιο 1'06 άλόγου: ~ρία καλά βόδια ότrό τά καλύτερα τοΟ Bourbonna!s ~ τού Forez δεν άξfζoυν όσο ΕvΣ καλό

άλογο 1ψ; Γσλλfος Ιίδε της IJe·de-FranceJ Γι της Beauce~, yρ6φouν τό 156437. Ό Frilrιι;ois

Quesnay θό ξανο:κοΟΟει 1'6 17561ήν παλιά συζήτηση: aτόν ι<αφό

του, μιά Κ:QΠιταλΙOΤΙιι;η γεωργΙα Vt άλoΎQ: 1tαραγκωνίζει τήν παραδοσιακή

νιωΡγΙα 'Πού χρησιμοποιεί κυρίως τό B6δι~. Σύμφωνα μΙ τά σημερινό μέΜ τρα, τό άλογο έχει την Ι'δια έλκτική δύναμη μέ 1'6 Βόδι. rtCt νό BόλoUΜΕ όμως "1'6' "ΠράyμσrO' ατήν θέση τους (τό άλογο ε!ναl ταχΙΙτερο, ή έργάοιμή του ήμέ­ ρα μεγαλύτερη, ύλλό: τρώει περισσότερο καί χάνει πσλό -περισσό"φο την ό­ ξΙα του σόν γεράσtt άτr' ό,τι 1"6 Βόδι πού προορίζεται γι:ό τό σφαγείο)' όρΟ'

)'ιά ίση έρΥασία 1'ό Βόδι ερXεroι 30% άιφl6ότερο ό:πό τόν ΆVΤΙπcιλό του. Στην Πολωνία, 170 αΙώνα, μιά μονάδα μέrpησης γης ΙaoδυναμoOσε: μέ την 00' φάνεια πού μπορουαε \rά δουΛέψει ένα άλογο ι'j !να ζωγάρι βόδια. τό άλoγt) ε/ναι ε.vας παλιός ουνεΡγόςτής ίατορίας. Εlναl παρόν ι:rrήν raMia άτrό την νεολιθlκη bτoxή, καθώς τό δειχνεl τό μεγάλο νει.:ροταφε:ίο άλόγΩV πού Βρέθηκε aτό So!utre κοντά στο Macon καί πού έιm:ίνεται σέ περισσότερο

mv

Ι

άτrό t:να έκτάριο. Bρίσχεrol στήν Αίγυπτσ ό:πό τόν

180

αΙώνα π.Χ., καί κατά

τήν ρωμαϊκή έποχη διασχίζει την Σαχάρα, Κατάγεται άραγε όπά τίς πεplOχΈS, γύρω όπό τίς l1νλις της Π;oυΎYQρίας, την κσρδl6 της ίδιας 1ψ; 'Αάίας: Υσως; 'Οπωσδήποτε, έχει τόσο πολύ διαδοθεί aτόν εύΡω1Ταϊκό χώρο, cίJστε 'Ιόν 160 καί τ6ν170 αΙ6>να μ,χ. άγρια ά),ογα, ή μάλλον άλογα που επανήλθαν στήν άγρια κατάσταση, ζoίiν στά δάση καί σroός ΜΥΥοΙΧ; της BOptloδUΤIKIΊ'> rEPμΑVΙας, στά έλβετικά βουνά, σrήν 'Aλcιατiα, σrό: Β6σγlσ. ~Evo:') χαPΤOYPαφGς, ό Daniel SpekJe μιλά, στα 1576, γι' αύrά τά άγρια άλοΥα <ιστά δόση τών Βο­ σγίων πού άναπαράγΟνΤαι και filατpέφovraI Q' δ~ Tf,> έποχές άπό μόνα TQUS. Τόν ΧΕιμώνα Kατα~ύyoι.ιν κάτω <ΙΤΤό τούς 8ράχους[ ... 1 ΈξOΙpεϊlKά (ι. γρια, tχoι.ιν σrαθ~φότατO βηματισμό σroUς σn:voός και γλιστερούς βρό;­

χous,J9. Παί\ιός EύρωτrαToι;, λοιπόν. Ή υροαlΦνlα αύτή OIKειόηj1"α έπέrρεψε την 6αθμιαiα τt:Λεt01Toίηση της σκεuηι; ,ου (χαλΝάρι σroυς ώμους, τόν 90 αΙώνα, στήν Δύση κοΙ, νωρίτερσ ή άΡγότ,ερα, σέλλσ. άνσβολεΙς, στομίδα, ήνΙα, χα· μουΡα, συζυΥΙα, πέταλα). Στήν ρωμαϊκη έτroXη, Κάκοζευγμί:νό (τό χαλινόρl

miytl ,.6

ζώο). 6έν μπορούσε νό: τραβήξει παρά Μχ σχεnKά (ιαθtνές φορτίο

καί σrήν δουλειά δΈV άξιζε περισσότερο όπά 4 δούλους. Τόν 120 αΙώνα, χάρη Ο"!"ό xαλιvάρl ,ώv ώμων fkλτιώνεTαι άρδην όπως tvαι; klYflτήρας τroo άποδΙ· δει τέσσερις η πέντε φoρέςτrάvω ό'πό την Ισχύ του. Μέχρι τότε ζωο 1'00 τroλέ~ μου, θά παίξει ατό έξης μέγιστο ρόλο aτό Q6άρνlσμα, σr6 όργωμα κα! τίς μεταφορές. Ή οημαντlκή αότή μεταμόρφωση έγγρόφεrαι μαζΙ μΙ μιά οορά άλλων μεταβολών: δημογραφική άνοδος, διάδοση τού βαριού όρότρου, έξά­ πλωση σrfς περιοχές τού βορρά τής τριετούς όypαvότrαυσης, α6ξηοη .....ων άποδόοεων, προφανής άναιπυξη της βόρειας εόρώπης,

Ώστόσο ι ή κατά περιοχές δlασπορό Ύού άλ6γου ταιραμέvtI πολύ άνιση.

372

Στήν Κίνα. tΛάχισrα σχεrlKώς άλογα: μόλις Jrof «μεrά Βίας συνανπ'ιοαμι; μερι­ κά στό Βασ!λεΙ0 τού Coonc:nin(u, γράφει ό πατήρ de Las Cortes (1626) κα! ιίvo:ι μικρά ζώα μέ κοντό διασκελισμό. δέν ,.6 πεrαλώνoυν καΙ δtν χΡηοιμσποιονν

σΠΨOόVΙα. οι σέλες τους, ο! crrομΙδες "(om:; δέν .εΙναl άκρι6ώς όπως σ] δικές μας. (Τόν 180 αΙώνα lmύρxoιιν άκόμη σrήν ΚΙνσ ξύλινες: oiλλες, όπλά σχοινιά άντΙ Υιά ήνία.) Λfyα -περlοο6n;ρα ouvαvrriocIVt ιrτσ .. 6σ:σlλεlσo» του Fuchinsu Kαi της Kαvτόvας, ποτέ όμως σί: -μεΥαλο ό:ριθμό. Μοό εlπαν όη στά Βουνά ύπάρχουν πολλά άλογα πού ξανaγoρισαν στήν άγρια ζωή .καί δη συνηθίζε­

ται νά τά πιάνουν -καΙ νά τα δαμάζΟΙΜ,40. ~Oσo Υιό: τά μουλάρια, υπάρχουν Μγα καί εΙναι έξαφετlκά μικρό, λέει ένα') άλλος περιηγη;ής, μολονόη πωλοΟ­ νται άκριβότερα ό-π'ό 1'6 άλογα, γιατΙ τρέφονται ευκολότερα καΙ άντέχουν

καλύτερα στήν κοό ραση41. ''Αν ένας ταξιδιώτης έπιθυμεί νά πάει στήν Κίνα μέ liλoyo, δς διαλtξει ξεκινώντας lνα καλό ζ&ο' Μν σά μπορέσει πιό νά τό άλλά-

Στήν Mσvrζoυρla τον

160 αίriwα:

τά άγρια άλοΥα πιdνιwrσι μΙ τή wproθηλEId δπωs­

ιπήν 6pYEvrIνrl πάμπσ. "Από l.Sώ άνεφοδιάψσι το ΙΠΠΙΚζι τοϋ ι:JVroΙΙΡ6ΠJ/Χ:Ι' };τήν

. 7tp6{η δtν ιiπ6Pxα ΙπποτροφΙσ στήν KWΑ. MU$CC GuJmet IΚΛlσέ τού Mouo.rkιυλ

'Eνtρyειακ[ς mrrές κι;ι.' μt:τaJJ.o

373

(ει, γιατί ΟΙ σταθμοί έχουν τ.εθεί άποκλειστικά σrήν ύπηρεσΙα τού αό1'oιφάrι.,.

ρα.

r

n,6 φρόνιμο έξαKoλoυθεi να εΙνσl τό φορείο. tλαφρό. γρήγορο καί δνεro,

μέ δ άνθpώιrouς- 'Πού ένσλλάσaονται. Ά.ί\λιοοτε ΟΙ μεταφορές τών άτroσKωών

κσί τών έμτroρεuμά'fων. θαυμάσια όργανωμένες t'mό γραφεlα, δττου αρ..:εi vά ΤQ(ις ,..6 παραδόσεις (τά ξαναθρiaΚt1ς στην άφιξη σέ ένα 'Πρακτορείο). σvνή­ θως yivoνrm μέ άχθοφόΡΟlJς η μΙ μονότροχο άμάξια1ΤΟΙ) τά σrτρώ:xνoυν ίνας

fι δυό άνθρωποι, σπανιόπρο μΙ μουλό:ρια ή σαμσρωμένOUς γαίδάροι;ς4. Μπορεί σίγουρα νά;τεl κανείς δη

«6 AύTOKρό'rcφας τής Κ!νας είναι

ό lσχυρό-­

τεραι; ήγ.eμόνας του κόσμου ώι; .πρόι; τό ίΠϊηκό:ι' Ιό 1663, ό MagaiIlans δiVt1 άριθμούι; κατά τά φαινόμενα αιφι6εϊς: 389.000 άλογα γJά τό στρατό, 175.000

γtά τούς ταχυδρομικούι; σταθμούς43, σrήν ι)πηρεσία τού ηγεμόνα οι όλη .ήν ΟΟαση της Aύτolφαroρlσς. Α(πό δέν φποδ!ζεl στά 1690, KατQ: τήν έκσrρατε(α

tνσντίoν τοΟ χάνου τών

Eluth, νά Kατασχεθoίtv Υιό τόν στρατό όλα τά δλοΥα

πού διαθέτουν ΟΙ Ιδιώτες. ακόμη mf οl μανδαρ{νοι"", 'Αναρωτιέται ώστόσο

KαvεfS, άν όλοι μαζΙ ΟΙ ύπΌτελεiς τού αότοκράτορσ έχουν περισσότερα άλογα άπό τόν ήγεμόνα τους. rιΡαΥμσnκ6:. πέρα tnτό κάποιες έξαφWtιι; (τό μl1l:ρά δλοΥα του Σετσouέν Υιό "Παράδειγμα), ό έφοδιασμός της Κfvσς σt ά'λοΥα έξ.cI~ σφαλίζεται άπό τό έξωτερlκό, χάρη στΙς εΙδικές ζωo;roνηγ6pεΙI) πού όργανώ­ VOYTUI aτά σύνορα Ti]t; ΜΟΥγαιία-ς καΙ TtIS Μαιιτσουρίας τοΟ Κa:-Yuan .00

i'i

Kuang Μίη ι'ί, μετά,-6 1467, 006: περΙχαιρα τού fU~5hun1S, 'Ωστόοο, σύμφωνα μΙ μιά 1Τληροφορία .ων ά:ρχών το() 180υ αιωνα, ΟΙ όyoρts του αότοκράτσρα

σ' αύrά τά τrανηγιίpια όνέρχovrαl aέ 7.000 τόν χρόνο, ένώ «τών ι.'ιΡx6ν"rων, τών 1ΤολιTlκών l{(Jf σrραnωΤΙKών μανδαpΙvων.. καί τού ίrnόλolΠOυ πληθιι­ αμοο μόνο ιστό διπλάrnο ή τριπλάσιο αυτου τού άριθμού.. , 1Ξστω, τό 1Toλύ~

'Πολύ,

28.000 άλογα τόν χρόνο, αγορασμένα ατό Βορρά. Ε!ναι lIfyo.

τ6 άλογα σπανfζoυν πολύ περιοοότερο στήll ΊVΔία η την Μαύρη 'Αφρική. Πραγματικά αντlκεΙμενα μεγάλης 1TOλUΤέλειας, 1'6: μαροκινά άλογα άνταλ· λόOooντuι aτό ~oUΔΆΝ μΙ χροοόσκονη, μέ ίλεφαντόδoνro, μέ δούλοι.ις: 12

δούλοι γιό ενα άλογο στΙς όρχές τού 160ι:ι αΙώνα, 5 λίγο άργότερα*, Στό ·ορμούζ ooλmXpouv γιό τΙς ΊνδίΕS σrόλol φορτωμένοι μt άλογσ σγορασμένα

σrήν Περσία. Στήν Γκόα ενα άλογο πουλιόταν μέχρι 500 pardoes, δηλαδή 1.000 ρσιmίΕS του ΜεγάλοΙ) Μογγόλου, ένώ τήν ίδια στιγμή tvOI) νέο>; δούλος άξιζε

όπό 20 ώς 3Q pardoesV. Πώς νά ζήσει δμΩS f:va άλογο αγοραομένο σΙ τόσο ύψηλη τιμή, χωρlς κρι­ θάρι καΙ βρώμη; «Δίνονν Υιό τροφή aτά άi\oyσ, γράφει ό Τaνernίer aτά

Ι f

1664,

ένα είδος χοvrρωv καί μuτερων μπιζελι(i)v "ffOtl τά όλέΟουν όνόμεοα σt δuδ μικρές μυλόπετρΕS καί τά αφήνουν κατόπιν vΆ μουσκέψονν, ΎΙατ1 ή σκληρά­ δα τους τά ι.:σνει OυσKOλOχώνwτσ. Δfνoυν ό'!τό τό μπιζέλια αύτά σrά άλογα πρωί ",αf άπόγευμα' τοίκ; δivoυv vΌ κατσπlοΟν δυό λi6ρες χοντρή, μαύρη ζάχαρη, ζι.ιμωμένη μ' άλ\Q τόσο όλεόρl κάί μιά Atepa βoιJτυpσ σι:. ιJllφoύς βώλους πού τούς QΠpili:xv0I'lV ατό λαρίΊγγf' ύστερα τούς πλtVOI)V τrρOOιχnKά τό στόμσ, γιατί άηδιάζουν αύιή τήν τροφή. Στήν δισρxtια τής μέρας, δi;ν τοίκ; δΙνουν παρά μερικά χορτάρια που τά ξερριζώvouν καί πού φpovτiζoυν έπί·

σης νό τά πλt)νoιιν, Υιό νό: μή μένει1Τάναι Tous χώμα ~ δμμος:ι>4tI. ι:την 'Iατrω­ νΈα, όπου ouνι'jθως στ-ό άμάξια ζεύουν ΒόΟ1(Χ (της κορεα<;). τό άλογο clνo:ι

KUpIoos τό ίmoζόγιo τών ει)γενών. Στίς μοuσουλμανlκές χώρtςι τό 6Αογο έκπροσωπεί τήν άρlσrOKραιΙα τών ζt\)ωv. εjvσι ή επιθετική δύναμη τού 'I(Jλόμ, από τήν άρχη oxtδόν, και1Τολό

Ι.

374

,r'-~ ." .. " ••••••

.........

• ••• •• •••

πlψΦXO'j~~

flσ.pαyωyfι 6Ρώμ"" καιό RfPlGxιi ΙΙΙΙ 1I...,.."w 1ιOIuιιιιux1

•

Έμrnψ('~

Ο

•

Mtyήλη

Ο

3

Ο

5

ο

7

4:l'!opoooV!\'M"\

ΓkpoσXii ΠΩ'; lιρyώv«αι l.Ι'ι aλ
η,ρloxι'l πού δρvώνπol μΙ dλαyo καΙ Βόδι

2J.

Η IΠΠΟΠΟΦIΑ ΣΤΗΝ ΓΑΜΙΑ ΤΟΝ

180 ΑΙΩΝΑ

m,

τd' κατά πpootyy.cη 6pκr τη,> ΒΑ Νά qqμΨ4θννν: 10. oJ πεpφX,lς δm:w UmtPXU iπmrrpoψfo' {~ χώp άπ6 τήν Βλ Γσλλkι n> δΡΥαιμα μι ZΕιιyμlνα 86610 ιhτoπλci ,..;ι" K(Jpιo .σν6να, 'Ef,afpwη Υι6 η.t μουλάρια: ιt Πpc(lηΥΙΙW. l:νσ τμιjρα TOιJ Laπguί!dσι:!!Qif n:ιi) EhvphlM.

•

'ΑρχσΙα μονάδα μέτρησης δημrιτpι"ι®ν {ό μtδlμvικ;. περl[1(1'Ικόϊητας

12,5 λt'fpωv.

Ένερyειaκlς Π1!'ι'4; καίμεmλλo

375 ΠεΡισΟΟ'Τερο μεrά τiς πρ
δαύι"ους φώγoνrας, κι αν τούς OKoPTTfot«; μέ την tniBtoij σου, δέν Βά μπoρt· σε.1~ νά τούς καταδιώξεις, γιατ! [Ττε έφορμοΟν ~ναvrfoν σοl,l Γι σov ξεφεύγουν

μεμιδΙ; σάν γεράκια"'», 'Επιπλέον,;6 αλοΥο άφθονεί ι.πό Ίσλόμ. Kό:rroιoς πε­ ριηγητής (1694) ouναvrά στήν ΠερσΙα ιωραθόνια μέ 1.000 ω.oγαro. 'Aτrό ά'ιm­

ί

ψη σrρατιωτική ι'ι 'Οθωμανlκη αι'rroKρστOρία δlέθετ,ε τό

,

σrήν Άσ/α. 100.000 ~ν Εύριί'ιπη' κατά τά λεyόμεw: έν~ πρroβειπή, ή tχθρι­ κή Πε:ρσία είχε 00,000 1, 'EνrtrnωoIOκoi άρα ΠληθUΣΜσΙ Πράγματι, Γι 'Aofa:

ι

ίnτερτερεϊ aτήν παραγωγη πολφικών άλόγωv σnως φανερώνει καί τό θέσμα σrό !Koύroρl τής 'Ασίας, όπου συγκεvrρώνQνται μεγάλες άytλες: f:i}ιάyωv, τά

1585 40.000

άλογα

όποΙα φoρτηyiδει; όδηγονν κατόπιν ~ την ΚωνσrσνrινoιJπoλη$:!_ ~Ωι; καί τόν

190

αΙώνα, ό Θεόφιλο<;

Gautier

έκστασιάζεται βΛέποντας στήν

ΚωvσrCl\l11νQύπολη τόσα καθαρόαιμα όπά τή Nedi, τή Hedjaz, τό KouPSj w aτόν. Στην tlooδo ώστόοο τής άπο66θρας (άντiKρυ (πτό 1'0 Σκούταρι) σταθ­ μεύουν ,;κση τουρκικά -άΥοραία όχήμστα», ΟΙ άραμπάδες, «άμάξια tπiχpυoα καΙ ζωγρσφισμένα», σκεπσσμένα .ψέ εvα παν1 τεντωμένο πάνω οέ σrεφόνΙ:~1 <πα όποία όμως έχουν ζέψει .μαύρους 8οόβαλους Γι άργυρδΧΡωμα βόδιαιι , Ιτήν lTpαypr.rrIKότηTa, τό 190 οΙώνα τό άλογο προορίζεται ακόμη μόνον γιό: τόν πολεμιστή, τ6ν πλούσιο, γιό 1'ίς ένασχολήσξις 1'ών αιγενών. Αύτό δέν έ­

μποδΙζεl θέ6αlα οτήν KωνσrαvrινoύtToλη άλογα νά γυρνούν τους μόλους· και ατά διmKά 8αi\κάνlι;ι μικρά άλογο πεταλωμlνά μέ συμπαγη σιδερένια πέτολο νά έξooφαAiζoυν τίς p~ρές. Πρόκειται δμως Υιό δουλικά. Κομμιά σχέση μΙ έιιεiνα τ6: &λΟΥσ YJQ: 1'4 όποία χθές όκόμη, οτά 1881, l:vαs ταξιδιώτης fλεγε δτι σrό Μαρόκο, ατό Mazagan, &ξιζαν 40 ώς 50 δουκάτα -!νας paiJpOS δοίιλος: 16 χρονών δξιζε 16 δουκάτο, tνo παιδί έφrά δoυKότ~. Μόνο μετά 1'όν Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. γύρω σrό 1920, το άλογο Μlκατέστησε έιητtλoΥS σrό δργ4)μο τό βόδι καί Ύήν καμήλα. 'Am:νανη σ' αίπόν τόΥ κόσμο τΟΟν Ι(σβαλάρηδων η Ευρώπη άργησε ν& όνα­

ΤιΤόξεl τiι;: δικές της διινόμεις. 'Έμαθε ό,ΤιΙμαθε .ίδΙοll) άναλώμαοι". Ύστερα άπό τή μάχη του Poiticrs (732), χρειάστηκε νά πoλλσπi\ασιάσu άλογα ιαι:ί καβαλάρηδες Υιό νά προστατευθεί καί νσ έrrι6ιώσει: τό μt:γdλo πολεμικό Φ\Q­ γο

(destrIeii

πού τ6

hrnEOEI όπλlσμένος

ό Jτnrότηs στή μάχη, τό συνηθισμένο

6λογο (palefroj) πού τόν μεταφέρει καθημερινό, και mος τό 6αρ6άτσ (rcus-

sin)

δί\οΥο τσύ όπηρέτη του. Τόσο γιό τό 'Ισλάμ όσο /{αί Υιό τήν Xρισnανσσύ­

νη, πρόΚειΤσl έδώ Υιό μl6 πολεμική όναμέτρηση όλλΟ1'ε εντονη I(of 6Λλοτε χαλαρή, ·Η ν[κη τΏv 'Θ.6ετών έναντίσν τού hπnKOίι τοΟ Καρόλου τού Τολμη­ ρού ίσημανε γιό τήν Δόση 1'ήν επάνοδο στό πεζικό, 1'ο(ις λογχοφόρους, ιωl όμέσως μετά στό πυροβολικό. Τό Ισπανικό iercio, στόΥ 160 αΙώνα, εΙναι δ θρίαμβος τού πεζικάριου. Άπό 1'ήν τουρκική πάλι πΛwρά ό ΥενΙ1'ΟΟΡος έγκα. θιδρύεl την πρωτοκαθεδρία τού μή εφιmτor.ι ιrrραηώτη. ΔΓτrλα του, ώσr600, τό τουΡΚll<ό iτrtτlK6 1'ΏV σπαχήδων παραμένει οημαντlκό, Υιό πολύν ΚάιΡό ό:ούγκρπα άvώτερo τά Ιππικό 1'~ς Δύσης.

emQ

:Στήν Εύρώπη τσ l(CΛd άΛογα πωλο{}vrαι ot ίrrτέρoγκ.ες ημές. ~Oταv ό Κο· σμάς ό Μέδικο<) έγκσθlαιαταl ξανά τό 15).1 σrήν ΦλωρiYriα καί δημlOυργti μιά φρουρά :ΙΟΟΟ Ιππέων, "σταιπρέφεται μΙ αυτή τήν έmδεlΚ7IKη μεyαλoπρέ~ πεια. Στςi 1500, τό Ισπανικό lmηKo αιΙOTrεύδει μΙ όρμή την είικολη I(ατάκτη~rι

376

της ΠορτογαλΙας, άμέαω<; όμως μετά ό δούκας της ~λλθας παραπονιέται Υιό 'Τήν έλλt:lψη αλόγων και όχημάτων. Ίδια έλλεΊψη 'ffapατfIPEiro:l τόν έπόμενο αΙώνα, πχ. Kσtά τόν 'Πόλφο της Καταλωνίας {1640-1659Ι iΊ καθ' όλη την διάριι;nα της βασιλείας 706 ΛουδοβΙκου ΙΔ', όπου ό ΎQλλιΚΌS σrρατός έξαρ.. Τιόταν ό"rroλύταις άπό τίς 20.0iXI ΏS 30.000 άλογα 1t'()ό θά μπορούσε νά προ­

μηθε(ιεταl "όθε χρόνο άπό 1'6 έξωτερικό. Ή όργάvΦoη 1'Wv γαλλικών imτo~ φCρθειων άπό τΌv Λουδοβίκο ΙΔ' μέ τίς υvσrημαrιχh): άyoρtς έπι6ητόρων emb

τήν ΦρlσΙα, την ΌλλΑVΔΙo:, τήν Δανια, τήν ΜπαρμπαΡΙ(;5S, δέν κατάργησε -rήv

άΥ?Ύκη νά καταφεύγουν στά ξtvα άλογα καθ' όλη την διάΡkεlι;ι τού 180υ αιων~. Τά καλά άλογα έκτρέφονταν σrήν Νάπολη καΙ τήν ΆνδαλουσΙα. ΕΙναι τό όψηλόσωμαάλοΥα τής Νάπολης καΙ τά μικρά εΟΟωμα της ΊσπανΙας

(genets).

KoνffI) δμως δέν μποροοοε vΌ 1'6 υΡομηθευθ6, ακόμη και ot όψηλότατη τιμή, χωρίς τήν συΥκατό:θωη "(ού βασιλιά της Νάπολης Γι του βασιλιά τής 'Ισπα­ νίας. 'Εξυπακούεται, βMkxιo. δη τό λαθρεμπόριο ήταν δpaan'jplo 1<1 άπό τη μιά κι άπό τήν άλλ1J 1ΥΜ:υρά' aτά καταλανικά σύνορα, ό passadot de cav.ι1Js ι(lVδιwWEI νά δεχθεί άκόρη καί τους άφορισμούς της 'Ιερός 'Εξέ'(οοης, στην δ;roία εΤχαν ψmσtιUΘεi αύτη τήν άouνήθιστη έπί6λεψη. Όπωσδήπσrε, επρε­ m;; Kαw:fs νό: ε.ίναl πολύ πλούσιος, όπως ό μαρκήαιος της Μάντ06ας, γιό νά f;χtι τoUς δικούς του πρακτορις να άσχcλούντ-α1 μΙ 'T~ν διιφεύνηοη τών άγο­ ρών στήν Καοτ!λλη κι ώς την Τουρκίσ κα[ τή ... Βόρεια 'Αφρική Υιό νά άΥορά­

ζουν ωραΤα ι)i\oγα, σκύλους ράτσας, γερόKlι;:Γi7. Σμχvά, ό μεγάλος δούκας τής Τοσκάνης, TOCι όποίου οΙ γαλtρες ("'-00 τσγμqτOς του 'Αγίου ΣτεφΆVι;ι.ι,.ι πού Ιδρύθηκε οτά 1562) κάνουν πεφαr!σ Ο'!ήν Μεσόγειο, ,φοσφέΡΕΙ δι(ιtpQρες ό· τrηptofes στούς μπαρμπσρέζους κουρσό:ρ<ιυς εναvπ τών ώραιων όλόγων

1Τού τού χαpίζoυvSδ_ Τόν 170 αΙώνα καθώς δlΕυκολ'ύνονται οΙ σχtσεlς μΙ τήν ΒόΡΕια 'Αφρική, λιβυκά άλογα τής Bόρaαι; 'Αφρικης που ξεμπαρκάρουν aτήν

Μασσαλία πωλούνται συνήθως στΙς ζωοπανηγύΡΕις της

Beuucaire.

Πολύ ού­

ντομα ή 'ΑΥΥ"λίο, άπό την έποχη της βασιλείας τou 'Ερρίκου ΗΊ κατόπιν ή rαλλία, άπότόν ΛουδοΒΙκο ΙΔ' 1<1 δσrερα, και ή ΓερμαvIα, ό1του τό ... 1&> αιώνα

'ΠΟλλαπλασιάζονται τά fππoφop6εIα; θά tιηXειρήσouν την εκτροφή καθα­

ρόαιμων άπό άραθικά άλογά εΙσαγωγης'1. ".'Aτr' αίtτά (τά άραθικά άλογα), έξηγεί ό 8uffan, Βγαίνουν κατ' ευθεΙαν η έμμεσα τά ώροιότερα άλογα τού κόομουlJ, WΕτσlπροοδεuτικά βελτιώνονται οΙ Ράτσες στήν Δ,ύοη. Καfτά κσπα­ δια αυξάνουν. Στίι; άρχές τού 18ου αίώvσ, τό σόσrριαKό !ππικό, πού έπιτρέ­

πει τίς κερσυvo6όλες έπrrυχίες 'ΤοΟ πρί-yκnτσ (όΥένισυ έναντίσν .,.-ών Τοόρκων,

γε.wήθηKε έν μέρει άπ' αύTiς τις: ΠPoόδo~. Παράλληλα μι τίς προόδους στήν Δύση τής έκτροφής κελήτων γJά τό

Imn-

κό. έξEλfOOΠO:I και ή χρηαιμσποfηση το(ι άλόγου lλ(ηι;ι άπαραiτη'roυ σrόν έφοδ1ασμ6 τού στρατοϋ καί στην μεταφορά τών κανονιών. Στά 1580, ό' σrpα­ τός τού δούκα της ~Αλ6ας που εΙσέβαλε οτήν Πoρτo~α τηκίυ.αύν,ε( με τα~ χότητα χCφη οτήν KατάσχWΗ 1YOλιι6:ρl~μΩV άμσξιών . ~Hδη, τό ... Σεπτέμβριο τοΟ 1491, 6 στρατός τού Καρόλου Η' κ:ατtπληξε τούς πληθυσμούς της Ί,α­ λίας μΙ 1'6 πεδινό πυροθοΛικό 1'ου, τού όποΙου τά κανόνια προχωρούσαν γοργά, συρόμενα όχι άπό βόδια άλλά όπό μεγάλα άλογα lι1rετσOKoμμένα

οίψφωνσ μέ τήν γι:ιλλlκή ouνήθειo, χωρJς ουρά κα! δίχως άUτlάJl 61 • "Ενα έΥχεI­ ρίδΙΟ1'l1ς tιToXης το(ι Λουδοβίκου ΙΓ' άπαριθμεί δ,τι εl.,.οl όναΥκαίο γιό μετακΙ­ νηaη μιάς όμόδο::ς 20.000 άνθρώπων έφο&lσσμέναιν μΙ πυροβολικό. Άνόμοοσ

377

σr' ~, 1'ερό:σrιoς άριθμόf) όλόΥων: Υιά τό: σκεύη τοίι μό'γtlρα, τις άπο­ σκευές καΙ 1'ά πιατικά τών διόφOΡΩV άξιωμσrlΙCών. τά ~ τού σιδη­ ρουργού τής ΙKστραrεfας, του μαραγκού, τά κιβώ1',α 1'OU χειρουργού, άλλά KUpJro>; Υιά τά κανόνια και τό: πυρομαχικά τους. Γιό 1'6 όγκωδέστεΡα κανόνια τής πυροθολαρχίας δtν Iφτmιαν τά 15 άλογα 1'1'06 μι;rέφεραν 76 ίδιο τό ΚΣΝΌVι καί Xρειό:ζoνrαν l'ουλόχιστον μιδ δαιδεκαριό άκόμη Υιό 1'ό μπαρoύn KGf τις

66iδt<;. 'Υπάρχει ιδώ άρκετή οουΑειό Υιό τά μεγάλα άλογα τού βορρά πού όλο καΙ περισσόΤερο θά tξά'yovrαι πρός "(όν Νότο. Τό Μιλόνο τδ ι'.ryoρό:ζtι, τουλάχι­ στον άττό Tfc; άΡχέςτοϋ 1601) αΙώνα. ι'nrό τούς γερμανούς έμπόρους' η Γαλλία από τούς έβραίους μεrmτράτες του Meu' τό languedoc τό άναζη1'α. !τήν Γαλλfα διαyράφovmι μέ σαφήνεια ζώVt<; imτoφopθείαιν: Βρετάνη, Νορμανδία (πανήγυρις τσό Cuibray), limousin, Ίοίιρα:ς ... Δtν ξέρουμε άν η τιμή τών άλόΥων οημε:fωοε σχετική πτώση τόν 1& αΙώνα. πάvtως, όπηρξε εφοδιααμός, όπερεφοδlαομ6ς τής fόρώ1'1'ης. Στήν 'AYYAfa I ΟΙ κΛtφnς καί οΙ ιW:πτ(Πtooc.χoι τών ά"ΜΥων στην άΡχή του 1901J αίώνα θά άπστύ.έοουν μόνοι τους μιά κοινωνική χαηryoρι'α. Στήν Γαλλι:α, τήν τrαραμσ­ νή της 'Επανάστασης, ό Ιa.νolsϊer όπολοΥίζει 3 ΤKcπoμμύplα βόδια καί 1.780.000 (iλoγα. άτrό τα όποία 1.560.000 άτrαOΧOλoOνται αrΉV γεωργία (κάτι "Περισσότερο άπό 9:60.000 σής πφlοχΙς δπου Xρη01μ01TOΙOΊWΤαι μόνον άλογα,

600.000 έιώ όπου τήν δουλειά τΉv KάνoUII έπίσης Ι(οί τα θόδlα)U. Toύro Υιό μιό Γαλλία 25 έκο:τομμυρίων κατοΙt«t)ν. ΣτΙς iδιες άναλογlες. ή Εύρώπη θά διέθεπ: !ναν πληθυσμό 14 έκατομμυρΙων άλό"Υων Kaf 24 έΚαΤομμυρίων Βο­ διών, Αύτό πρέπει νά ΈΥΥραφεΤ aτό ΈVεpyηηKό της δύναμής της. Στην Εύρώπη τό μουλάρι παΙζει tπiσηςτo ρόλο του σrήν Ισπανική γεωργία,

σrό Languedoc καί άλλοΟ. Ό Qulqueran de Beaujeu μιλδ: Υιό την ΠροβηΎΚiα του, ι.ιά τά μOuAάρlα ι<τών ότroΙων ή ημή ξεπερνά συχνά την ίιμη τών άλό­ γων:ο

.

~Eνας ΙσrOριll:ός, ΓVωρ!ζOντας τόν όρι6μο τών μουλαριων καί τών

μουλαράδων, την κινηση των έΡΥααιών τους, συνάγει Cmό τά στοιχεία Oύrά τούς ρυθμούς της οlκονοι.l1l1:η., ζωής της Πρo6ηγκίΑS κατά τόν 170 αΙώνα1Ί5 • Καθώς, τέλος, τά όχήματα δέν δlασχίζΟlJν παρά μερικούς πρoνoPIα'ΚσιJς δρ6μσusτών "Μπεων, σπως ή δΙοδος: τού Brenner. οΙ άλλοι δρόμοι clναl ό!rοκλει. 01111:6 πεδrο τών μεταφορών μέ μουλάρια. Λέγεται άκόμη -για τά ζώα αίrrά, aτό Suse καΙ (Ιέ όλους τούς άλλους σταθμούς τών μουλαράδων στίι; ΆλΠξΙς;. δη εΙναι «μεγάλες άμαξες». ~Aς σημειώσουμε, όνάμtσα στiς σημαντικότερες

περιοχές έκτροφης γαϊδόρων καΙ μουλαριών, τό γσλλΙlζό

Poitou.

Δέν ίnτάpxι:ι μιό 'Πόλη πού νά μην έξαΡTό:m1 άπό τά άλογα Υιό τόν Kαθημε~

ριvό

'1''18 άνεφοδιασμό.

τίς έσωτερικίς της δlασιινSέσεlς, τΙς f(φόται:.ς της, τά

άγώγια της, Κατά τό 1739, τό Παρίοι άpιθμεϊmρΠτolJ 21.000 6λσyrfι'>, ΠρόKεl~ ται Υιό !να ά'πόθ,εμα πού πρtπεl νό όνανΙΏVεταl διαρκώς. ΟΙ άγέλει; δtv παύ­ ουν νά έρχονται, .ιόχήματα άλόΥων,. όπως λένε, 5ηλαδή σειρiς 10 ώ<; 12 ζώων πού καθένα είνοl δεμένο στήν ουρά ΤΟ!) μπροστlvoίΙ, μΙ ένα σκέπασμα σrήν

ράχη καί με εναν ζuγό οέ κάθε 'TTIιwpCI: -είδος ρυμοί!, Τά OυyKέv'rpφναν aτόν S3int~Victor ή aτόν Λόφο της 'Αγίας Γενεβιέβη') καί Υιά πuM καιρό όπήρχι ένα άλογοπάζαρο στην όδό Saint~Honore.

Έκrόι; ότrό- τίς Κυρια"ές OπOIJ τά πλοΙα (galiQtes καί bac:hQt$) ρετρφέρουν

1'rs

όχι πάντσ μέ όσφάλεια τoιftς άργόσχολους ώι; Sevres καϊ το Sa.int-CΙoud Υιό νά χαζέψοuν, ό Σηκoυάνw.j δέν χΡησιμεΟεl καθόλου Υιά ηι;: μr;ιζtKέις μετα-

378 φορές, "ΠΌό ξΙν(Ι1 σλλωστε σχεδόν όνύπαρκπs. Τό μεγάλο καταφύγιο τών 6I(lσfιJ«Ων εΙνσι ή όΥωγlάτικη άμαξα. Στά τέλη τού αltίwά, δυό χιλιάδες κακο­ σuvrηρημένες σμσξε.ς: διατρέχουν την πόλη' τίς: σέρνουν άχρηστα άλογα καΙ ,.Ις όδηΎQ;)ν όΥροϊκοl άμαξά&<;, οί όποίο! όφείλoUΝ 'Ιό πληρώvoυν 2{) σoλδia κόθε μέρα ι:γιά νά; ξ:χουν τό δικαίωμα νά τρέχουν πάνω ατό Λιθόστρωτο». Τήν έποχή αότή, οί ιμπΕλάδες τοΟ Παρlαιoύ~ ε1ναJ διάσημοι' έχουμε γι' αότοός συγκεκριμένες μαρτυρΙες... ~Oταν ΟΙ άμαξάδες είναι νησnκοι,

X-'Alts

lliI

ενσς

Παρισινός, ε!ναl άρκετά προσηνείς τό μεσημέρι ε1ναι δυσκολότψοl, τό άτtό· γειιμα εlVΑI άσυνεννόη.οl:ιο καΙ άφαvτoι στις ώρες τής αlχμης έτσι κατά τΙς δυό τό άπόγεuμα, τήν ώρα τού δείπνου (έπαvσλ!ηJθό:νoυμε, τού δεfπνοu),

.. άνoίyεrε

Ύην πόρτα του aμαξιοu καΙ κόποιος άλλος κάνε! τό ίδιο άπό τήν άλλη πλευρά- άνε8αίνει, άνεθαΙνεrε. Πρέπει (κατόπιν) νά πάτε aτόν άσruνόμo γιά 'Ιό άπoφασΙoεJ ποιός θό: μείνεl~. ΤΙς ώρες αύτές 1J'rropri νά δε) κανεΙς μιά έπΙχρυοη δμαξα μπ}οκσρισμένη πΙσω άττό ένα άγωγιάτlκο άμάξl 1Ι"0ύ όΡΎό"

σέρνεται μπρι.wrr6 της j)t βήμσ σημειωτόν .. όλότελα ξεχο:ρ6αλωμένο, σκεπα­ σμένο μέ WQ: τσοιιρουφλισμένο κομμάτι δέρμα καί μέ σανίδες άντί Υιά τζά­

μ l σ. 61 •

Πραγματικός ύπεόθυνος γι' aίrrCt τά μπλOKαpίOμCΠα μήπως δέν εΙναι τό Παλιό Παρίσl, έκείνος ό λαβύρινθος σrενων δρόμων, πού συχνά τούς περι­ βάλλοιιν βρώμικα σrrlηo όπου OToι6άζεroι ό πληθυσμός, καθώς μάλισrα ό Λουδοβlκος ΙΔ' εΙχε άvrlταχθεϊ στήν άνάτπυξη τής πόλης (μΙ τό διάταγμα τού

1672);

At'πό τό Παρ/σι εΙVOI πανομοιότυπο μέ τό ΠαρΙσl τής έποΧ1'Ίς τού Λου­

δο6Ικου !Α'. Τού έλεΙψε ένας κατακλυσμός: πού θά σάρωνε τήν παλια πόλη, σπως συνέβη ατό ΛονδΙνο μΙ τήν 'Πυρκαγια του 1666, σrήν Λισαβώνα μέ τόν σεισμό τού 1755; Είναι η Ιδέα πού άποσχολεi τόν Sebastien Mercier όταν t-rrI~ καλοόμαος- τήν t:άvαπόφευκτηιι ι«.rroσrρQφή πού θά πλήξει μια τών ήμερών

τό nσpim, μιλά γιά τήν ι\lσο6ώνσ, μεγάλη Kof άσχημη κωμόπολη, σrήν όποΙα τρΙα ι.επτά &πηρξαv ό"ρκετό Υιά νά σωρlΟΟουν κ.crτω δ,η τό όνθρώπινο χέρι θά fjBrλt πoΛUν καιρό γισ νσ yKpεμίσtl f. .. J. Ή πόλη ΌVopθώθηκε μεγαλοπρε-

11'ής ΚΟ( ότrtPQxηιooo ,

Καθ' όδόν άπό τό Παρίσl 'Πρός Bερσαλλitς: καί τ' όνάπσλιν, τρέχουν μέ 'ΠΈ.­ ριοο6τερη άνεqη άμαξες ης οποϊες σέρνουν καχεκηκά 6λογσ πού τα 8άζουν νά τρέχουν άπονα, ~μoλoνότι τrνiyovτoι ατόν Ιδρώτα:..

Efval

ΟΙ lIλUΣσασμέ­

νο!", ~Λλλωστε, «01 Βεροαλλίεs Wιαι ό τσπος τών άλόΥωνlΟ, 'Υπάρχει άνάμεσά τους «ή Τδια διαφορά 'Πού ύπάρχεl κι άνάμεσα σroύς κατοΙκους τής πόλης:. i'iΚλσ πσχισ, κσλοθρ,εμμένα, καλογυμνασμένα [•••1' άλλα [ ••• ] l(αKoτρ~ηλα "Πού δέν κου6ολούν πσρά τούς ι)nηρέτες Ti\s AύMjs η τους έ:παρχιώτεςιο • Τό θtαμα είναι τό iδιo στήν 'Αγία ΠεrρoUπoλη, σr6 Λονδίνο. Έκεi θά ηταv

άρκετό vά παρακολουθήσιιι; μΙρα τη μέρα τοός πtpl1Yαιοuς τού

Samue:1

Kof Tfs διαδρομές

Pe:ρys μΙ ής ό:'yαιγttΠΙKtς άμαξες της έποχής τού Καρόλου Β'.

'Αργότερα, ό

Pepys πρόσφερε aτόν !αυτό του τήν πoλιπi.ί\εJσ μιας προσωπι­

κής άμαξας, Eiναι δύσκολο νά φαvταστoι)με τί σήμσιναν αυτά τά πρo6λήμαro μεταφο­ ρόι;: '(όοο 'Υιό τό !μτroρεύματα όοο καί γιό τούς άνθρώποος-. ~Eτσι, όλες ΟΙ

πόΛεις όvΑl γεμάτες στσόλoVς. '0 m:roλωτής έχει δικό του σπfτ, σrήν πόλη: μοιάζει κόπως μέ τό σημερwό γκαράζ, -i\s μή λησμονούμε άκόμη κα:f τό πρό­ θλημα του όνεφοδlαΟ}Ιου. μΙ 6Ρώμη, lφιθάρl, άχυρο, ξερό χορτάρι. Τό Παρί. ρι,

«1TOU δΈV τού

άρiσεl νά ά'Πoπvέει την όαμη τού νεόκοπου χόρτou ... άyvOO,

!

~.

379

,

Υρόφεl ό Sebastίen Mercier aτά 1788, 1'6 πιό εύχάpισro άπό τά άρώματα' όπΟ1ος 6γατrα αύτή τήν μuροuδJά, ας πάει διιό φορές την έβδομάδα κατά '(ήν Porte dΈnfer (όπάρχει Kof σήμερα νoτiως τής τtλστε!ας τού Denfert-Rocbe·

reauJ.

'fΞκri υπάρχουν μεΥ6λες σειρές όπό

mpa

ίmι:ρφΙ;ψΓά:ψένα μέ σσνό:

.,J

περιμένουν I . τούς άΥοραστέ<; (.,.]. 01προμηθεl.lTtς ζωoτρσφωvyιάτά σπί­ ηα 1Τοό έχουν άλογα clνα, tδώ καΙ έξετάζονν την ποιότητα .00 φιrroo' ξαφνl­ κό: όρτr6ζoυν μιά φοόχτα οσνό, τσν ψαόουν, τόν μυρfζoυν, τόν μααol:ιν

-

εl­

ναι ΟΙ ΠrrrOKόμOI της Μαρκησίας:ι,1Ο. Ό μεγάλος όμως δρόμος άνεφοδlάομου είναι πάντα ό Σηκουάνας:. "Ενα πΛοίΟ' φορτωμένο μέ σανό πού εlχε όρπάξει φωτιά, φρακαρισμένο oτiς KαμόρΕSΤoO gPetit~POlΊt>, τήν μετέδωσεστά σπfτια

,

ι

Ι

'ΠΟυ ήl'σν"Πόνω στή Ύέφυρα Kaf )'όρω όπό αύrήν, oτfc; 13 'ΑπρlλΙου 17137Υ , Στό Λονδίνο, ό σανός irycpσζόTσν ατήν άΥορό, άιφl8ώς έξω όπ6 Ύόν ιι.1Υερ!βολοll

του Wtιitechapel. Τό Ιδια καΙ aτό

Augsburg το(ι 160u αiώvα σrήν άΥορά του

Perfachplatz Άv κρίνει κανείς άπό ιόν μεγάλο πΙνακα ποό παρι:σrάνει τ[ς τέσ· σερις mΌχh). Βλέπουμε. σ' αύτόν, TOv 'Οκτώβρη, δίπλα aτά θηράματα καί τίς προμήΘειες ξυΛου Υιό τό χειμώνα, τούς Ο'ωρους: τού οανοΟ πού φέρνουν ΟΙ

χωρltCΌi. ΚoI μιό εΙκόνα: τήι; Νυρεμβέργης μας δtfχνει τόν πλΎVΌΔIO Ιμ.1ΤΟΡΟ, ποί; μέ μιά χειράμαξα προσφέρει τόν σανό πού χρειόζοντοl

mou;:; σταόλους

τής1Τόλης.

Kινητfjρες ύδραυλικΟί, κινητήρες αΙολικοΙ Μέ .όν

110, 120 καί 130 αΙώνα, ή Δύση γνωρίζει τήν πρώτη της μηχανική

έπανάσταση. "Eπανόσrαση; 'Εννοουμε μ' αίπό, ίό σύνολο 'f(i;v μεταβολών τroι.)

ουνεπέφερε ό Tff.'Jλλαπλαoιασμός τών νερόμυλων καί τών άνεμόμυλων. Αύτοί ΟΙ lιπρωταΡΧΗ(οf J(ινητήρες:ιι- έχουν, χωρΙς όμφιβολία, μέτρια δύναμη, άπό 2 ώς 5 ΗΡ Υιό τΌV ύδροκίνητο τροχό, κόη'οτ.ε: 5, τό mρισσότερο 10 ΗΡ Υιό τά φτερά τού όνεμόμυλου. Ιέ μιδ οΙκονομία όμως πού εlνcιι άν.επαρκ&ς !φοδια­

ομένη οέ ένέργεια, άvmτpOO(ι.)1TεόOυν ριά σημΑVΠKή σl'tξιjση της Ισχύος. "ε­ τrαιξαv καί αίrl"o; ίό ρόλο τους σr~ν άνό:mUΞη τηι; Εόρώπης. 'Αρχαιότερος ό νερόμυλος, ήταν πολύ mό οημαντlκός άτrό τήν αΙολική δι)­

ναμη" Δέν έξαΡτάταl όπό τόν άστατο όtpα άλλά όπό τό νερό ποό, Ύf:VtKά τουλάχιστον, έχει λιγότφt1;παραξεvIές. ΕΤνν:;η Ήφισσότερο δ10δεδΟμLvΟς χσρη στήν πα.',nότητά του, στήν ί:tπεpαφθov!α ποτσμών καΙ παΡ(Ι1Τοτάμων, σrIς

δεξo:μεvές, στΙς παρoχεrευoθς, στ6 όδpσγωyεiσ "lT()U μπορούν νό περlσrpε­ φουν lναν τροχό μΙ όδι:ποφράκτη ή φτερωτή. "Ας μή Λησμow;ιύμε τ~ν άtr' fMEfaS έι<μετάλλεοοη '100 ρου τού ποταμού άπό τούς πλωτούς μόλους 1Όό

naproloD σrόν Σηκουάνα, τi}ς Τουλούζης, σrόν Garonne κ.τ.λ. -Ας μή ληομο-. νοίιμε έπίσης ,.~ν δίιναμη τήςπoλippOιας, πού Όιιχνό' καλείται νά OυνΕWφΈpεl, τόσο στό Ίσλάμ όσο καί σrήν Δύση, όκόμη κι!κtί όTlΌυ εΤναι ΟΟήμαντη. Ένας γάλλος περιηγητής άτrΌθάυμ6ζεl aτήν λιμνοθάλααοα της Βεvroας (1533) τόν μοναδικό ύδραυλlκό μύλο που ίιτrόρxει 016 νηοΙ τοΟ MOvpάνo ό όποΤος ιανεϊ101 ιιμέ άαν τροχό άπό τήν j{iνqαη τού νν;ροΟ καθώς αύτό άνεβαΙνει Γι KCΠε­ βσΙνει:.7.1. Ό πρι:OτQς νερόμυλος ί'jταν όριζόνrιoςι !να εΊδος 010lχειώδους ίουρμπΙ­

νας: τόν λένε KCΙpiJlCt φορό και έλληνικό {έπαδή έμφαν!ζεται σrήν όρχα[α 'Ελ-

380

Μ'δσ) Γι aκαvδινσ6ικ.σ νερόμυλt) (έπειδή διι:πηρήθηκε Υιό πολύν καιρό <Πήν Σκανδlνα6ΙαJ. Θά μπΟΡοΟΟε κάλλιστο: νσ τΌv σποκαλέσεl κανείς έπίσης κινεζι­

κό Γι ΚΟΡCΙΚCIVlκό Γι 6ραζιλ1άνικο ι'j ΙαπωVΙKό, i'j τΏv νησιών feroo iΊ της κεντρι­ κής ΆOICΙς, έm:ιδή ό &δροuλlκαι; Ύροχός γυρνα aτά μέρη αυrα όpιζόVΠα ώς

381

τόν 180 Γι τόν 206 αΙώνα, άναιτtoaooντar; έ'roι μια στοιχειώδη δύναμη, Υιό νά κινηθεί μέ 8pαSΎτητσ ή μυλόπtrρα πoιJ όλέθει τό στόρι_ ΔΈV είναι καθόλοι.ι

παράξενο πού 6ρ{οκουμε τέτοιους πρωτόγονους τροχοός: στήν Βοημfα ακόμη aτόν 150 αιώνα, ι; στήν Ρουμανία, κατά τά 1650. Κοντό σrό Berchtesgaden μύλοι αυτoCι ιΌϋ τόπου ΛUΤOI,ψγoυααν ό:κόμη ώς τα 1920. «'Ιδιοφυές» έΥχείρημα υπήρξε ή άνόρθωση τοΟ τροχο!) καθέτως, τήν όποία

Ι

Ι

πραγματοποιούν οί ραιμαΤΟ1 μηΧCΝΙKOί ηδ'1 άττό rov πρώτο αΙώνα 'Π.Χ, Ή κΙνηση, πού μεταδίδεrOI μέ γρανάζια, θά πάΡξΙ ά'ΡΥοτερα όριζόνπα φOρζr μέ τελικό άπσδέl.:Τη τήν PIJλό'frerpα, ή ό'fIΌΙα άλλ(ut:τrε θό γυρίζει ΠΙVΤε φορές γρηγορότερα άτrό τόν ηκιχό κίνησης' έχουμε δηλαδή μείωση της 1τρoσrrά·

&10:1)" Αυτοί ΟΙ πρώτοι κινητήρες δέν εΙναl πάντα ννQ1'uπώδεις. KovrQ στήν ΥΑρλ, στο Barbegal, ΟΙ άρχαιολόγοl άνακάλυψαν θαυμάσιες ρωμαϊκές έγκατα. (Πόσεις, ενα ύδΡαγωγεϊο πάνω από 10 χλμ .• lιμέ συνεχόμενουι; όγωγους" και, σrό άκρο,

13 διαδοχικούς τροχούς,

μlά άληθινή παράταξη ΚΝητηΡων,

'Εν τούτοις, αότός ό όψιμος ρω}JοJ'κός έξοπλιομός περιoρiζεται οέ μερικά σημεία τής αύτoKραropIας, Ι(αί χρησφοποιει,αι άποκλει(Πlκα aτό άλεσμα τού σταριού. 'ΑΛλά, ή έπανάO'tCιOη το() 120υ καΙ ,οί)

130u αίιbνα

δέν πολλα­

πλασιόζι! μόνο τούς 6δραυλll(οό<; τροχούς' τούς έτrεKη;ίνεl καί σΙ {tλλες χρή. σεις. Οί KIι:rrεPKlανO! p<wαxof τοό<; διέδωσαν ΟΟΥχρόνωι; μέ τα σιδηρουργεΊα ,συς σrήν Γαλλία, σrήν 'AYYAfa, σrήν Δαν/α. ΟΙ αιώνες πφνονν: δέν όπόρχει χωριό στήν Ευρώπη, άπό τόν Άτλαντlκό ώς τήν MOOΧ06fa, ποό νά μήν έχει

τόν μυλωνό του κι έναν Τροχό, ό όYrοioς νά κινείται μΙ τή ροή τού νερot:ί έΜός κ0:1 άν ίmύρXει μιά έγKoτ6σroση &δραγωγών ςιαιλήνων ή όποΙα vΆ 1"όv εφο­ διάζει μΙ νερό, ΟΙ χρήσεις τού ύδραυλ1Jo::ού τροχού πολλαπλασιάστηκαν: κινεί 1'6 γουδιά πού θρίθονν το μετάλλευμα, τά βαριά σφυριά πού ΧΤVΠoUΝ τό σίδερο για τήν σφυρηλάτηση, τούς τεράστιους κόYrαvους τών γναφείΩV τών ύφασμστων, τά φυσερό τών οlδηρουργεΙων- κι ακόμη τίς άντλiες, τους τροχους πού 6κονl­

ζουν τά μαχαίρια, τούς μύλους Υιό τήν ταvΙνη ιι:αί 1'ά στεΡνσπαίδια: τούς χαρτόμυΛους .•Ας προσθέσουμε 76: μηχαv;Kά πριονιστήρια 1TΌV έμφανίζovταl ότrό .όν 130 αΙώνα, όπως άποδεlκνσεται άττό τό σιι:αρΙφημα που εφTlαξε. τό 1235 ό Ιδιόρρυθμος φμηXΑVIKόι;. Villard de Honnecourt. Με ,ην έξαιρεηκη ά­ νό-rπυξη τών μεταλλείων κατά τόν 150 αΙώνα, ΟΙ καλυτεροl μύλοι δουλεύουν Ύ1' αύ'fά: μαγγάνια Ύtά την ΆViλKυση τών κοφΜών μέ τό με'Γάλλwμα (ιωί οέ

άντίσrρoφη κΙ"'ηοη), Ιοχιιροί μηχαvιoμoϊ Υιό τόν αερισμό n~ν στοών rί Υιό την άντληοη ίQιJ νερου μέ μαγγανσπήΥο:δα, με αΛυσιδωτούς κοu6άδες ή ακόμη με άvαρρoφηηKή καΙ Kαταθλπmιι:ή άvrλfα, ττιλοη'ιρια δπου μοχλο] έmτρέπoυν να τίθενται σέ κίνηση ήδη πολύπλοκοι μτιχανlομοΙ πού θά δlαrηρηθoUΝ σχε~ δάν ά"ιΥαράλλακτοι <Ο<; τόν 180 αΙώνα, καΙ άκόμη 11'16 άργά. Αύτοί ΟΙ άξlOθαύ­ μαστοl μηχανισμο! {l'ών όποfων ΟΙ ΤροχΌί εχolJv KάTιO'U: διό:μετρο Ιως 1{) μέ­ τρα) ΠCφH)l'άνoνται Ο'1ις: ίmtΡOχt.ς χαλΚΟΥροφϊες τού De re metaJIica, τού Georg Agri(Qla {Βασιλεία, 15%) 'Πού ότroτεΛoυν tmτoμή προγενέστερων ερ­ γων, 1'(.1: όποΊα έτσι όξιoπoloύvτσl. Ώς πρός τά πριόνια, τούς κόπανους τών 'γVαφείων, ίά σφυριά καΙ τά φυ­ σητήρια των

oloqPOlJpyt(rov, τό πρό(fι\ημα συνΙιπΑΙUI σrην μπατροπη μιας

κυκλικής κίνησης σέ παλlvοροtJlκή, πράγμα ττσό ίό έτrιτρέπεI ή χρήση 600ντωrow άξόνων. Γιά τ&οι κατάλληλο άριθμό γρανqζJQ)V στούς τροχούς μπορεί \Ιό γραφεΙ καί πράγματι γράφηκε, ένα όλόκληρο Βιβλίο. AUτό ποό φαίνεται

382

Mrιxανισμόι; νφόμι.ιλοι.ι (1007i: τiλασ ό1n:lκόvιοq τψ; μετα8ολής τής κάθετης κ(ιιηaηι; το& φoXOίi ι:ιt opιζόvnα Kfvηoq τψ; ρv},όΠ{:1Ραι; (Qvaκάλuψη που ήδη τηι,ι lπoXή αύτή XpovQλQYfiTO'I άτrό πσMpιJς ι;;riων~). "εχιι "σσρθεϊ .tπό .,όι,ι

V.

Ζοπα, Νονο

Teatro di

machirιιt. (Κλισέ 'Eθ'wIojII Bι(Jλιoθήκ:ης Παριοιού).

οε μάς έκπληκnκότιφο είναι δη τό ξυΛο έπέτρεψε τίς περlπΑοκότερες λύσεις. 'Oσrooo, μηχανικά αιJτά άριοτοοργήματα δi:ν ήταν Υια τοι>ς άνθρώποος της έτroχης σoνηθισμΈVI) θέαμα. Kόθ~ φορά πού l:χoυν τήν εuκαφfα νά έρ­

ro

θονν σέ έπαφή μαζί TQUS, έΚΠAtίσσOντσι, θσuμάζQuν, όκόμη κσί σi: μεταΥενέ­ σrερις έποχές. ~Oταv ό Barthelemy Joly διcισχίζει τόν 'Iι;t(ιριι στά 1603 πηΥσίνο­ V'J'QIji crrtiv Γενεύη, παρατηρεΙ ατήν έκ80λή της λίμνης τοΟ Silan, στήν κοιλάδα

τών

Neyro"es, τούς μύλους πού tιrεξt.ργόζoνται

'<τό ξύλο τού πώκου και τού

έΛατου πού τό ρίχvoνν άπό ψηλό σriς κατωφέριιες ίών άπόιφημνων 6ου­

νών. χαρπαιμαο μηχάνημα χάρη στό όποιο μέ έναν μόνο τροχό πού τόν mρι­ σrρέφει τό νερό Υ!νovrαι πολλές κινήαι.ις ά'πό τα κάτω πρός τα πάνω καί

383

άνriστρoφα [είναι ΟΙ Κlνηαι:l,;; πού "όνεl τό πριόνι] καΙ ΈVώ τό ξυλσ προχωρεί κωω άπό τον τροχό κaθως ό τελευταιος δoVΛΕύει, {,.,j Ινα άλλο δέντρο παιρ­ >ω τήν θέση του μέ τόση τάξη ώσάν αύrό 'Ιό 76 έκανε όνθρώmνo χέρI»74" [Ιναι φανερό δη τό θέαμα clνo:l ασυνήθιστο, άξιο περιγραφής Ύ\ά tνσν iJφιηγητή.

Ό μύλος ώσrooo έγlΥε ένα πάνδημο έργαλεϊο, οέ
κη, τουλάχιοτο κατά μήιως τριων ή τεσσάρων χαρακτηριστικώ... δρόμων. Εί­ ναι ή TUTrIKij περίτrτωση της Troyes' σrό Bar-le·Duc ίmάpxει όκόμα ή όδός των ΒυΡσο&ψώll όπου έχουν έπρέψει ένα παρακλάδι τού ποταμού" ή Ch3· loη5, μέ Ίό μάλλινα της. έκανε τό ΙδιΩ μι τόν Μάρνη (aτόν όποίον υτιάρχεl μl6: γέφυρα λεγόμενη ηΔν ηέv1ε Μόλων) gαf ή

τόν

111'

Reims

μέ τόν

Vesle'

τό

CoImar

μi

ή Τουλούζη μέ Ύόν Garοnπe. όπου όη'ό πολό νωρit;Ίοο:f Υιό τroλυν

καιρό όπήρχε ένας moλIot(Q., «μύλων οέ

'ITAoia», δηλαδή 66ρκες μέ τροχοαι;

Kά'tά μηκος roΟ ρού τού TfQl'άμού, ή Πρ6γα, που εlναl χτισμένη 1Τανω στις πολιιόριθμες διακλαδώσεις τού Μολδάβα. Ή Νt.tpεμ8έΡΥη, χάρη σrόν Pegnitz, κ:άνει νά ΊTερισrρέφόvrαι ΟΙ πολλο! της τροχοί ιιέσα σrά τείχη της καΙ στήν κσν11νή της υπαιθρο (180 λειτουργούοαν άκόμη o-rά 1900), Ι...ό Παρίαl ιω:Ι γύρω άπό τό noploI, μιά είκοοαριά ewεμόμuΛοl προσφέρουν την βοήθειά

τοuς, όλλά άκόμη κι δν όποθέσσυμε δη ΟΙ νη~μίεs δέν τούς σrαμωoϋν om Υιό μιά μόνο μέρα τό χρόνο. δλοι μαζ; δέν προμηθεύουν ούτε τό εΙκοστό του άλευριού πού καταναλώνουν ΟΙ Παριζ1άνοl (tpTOff(lIOI, 1.200 όδραυΑlκοί μύ­ λο! (οΙ περισσότεροι προορισμένοι Υιό τό άλεσμα) δουλεu(luv κατά μηκος ,ού Σηκοιιάνα, ,ου Oise καί '1'00 Μάρνη και τΏv μιιφών ΠQ;σμών, δπως τοΟ Yνeι« te καΙ τού Bieνre {όπο!) aτά 1667 Ε:Υκαθίσταται η 6ασlλ!κή βιοτεχνία ταιν Gobelins). ΟΙ μικροί ποταμοί πού provv άπό πl]γές έχουν πραγμαη τό π:λwvέ:κτη­ μα νά παγώνουν mτόνια 1'6 χειμώνα.

Αύτή ή κ(.Π"άληψη τών μόλων άπό 1'ίς 'Πό'λεις μ~πooς αποτΕλεί Υενlκά μιδ δtiTrεpI] φάση; Στήν ΆVi.κδoτη όκόμη δlδάιcroΡIKή του διατριβή, ό

lippe

Rob.ert Pηί~

δείχνε. τήν προηγούμενη φάση, κατά την όποία η πρώτη διόδοση τΏv

μόλων γJνεται αιί 'ΠOu τ~ν έπI6άλλε1 ή χρήση του νεροϋ, δηλαδή σrην 6πα1θρο, κοντά οτό χωριά δπου μέ τόν τρόπο αίπο ριζώνει ή ένέpγειcι Υιά αΙiiWες. , Κσθώς ό μύλος ήταν προορlομένος κατά προτεραιότητα νά άλiθει 1'6 σnηρό, ύπηρξε το ουαιώ&;:ς όργανο τής a;Koνoμiαρών έΘVΙKών κτημάrων ieconomle damaniale). Τήν κατασκειιή τους τήν σnoφo:σίζει ό ύρχιwrσς:- αύrός άγopάζεi τΙς μυλό1τετρυ;. προμηθι;:ύεl τά ξύλο, τήν πέτρα' οι χωρικοί πρoσφtpoυν την έργασίσ τους, 'Η οικονομία τών έθνικιλν κ-τημάτων σuνισrα μlά σειρό: 6ασΗtώv μονάδων TΓQύ μπορούν νό εivαι αύrάpKεις. Ή άνταλλακτική όμως o!ιroνσμΙα,

"αθώς συ)')\εvrρώνει ,ά έμπορεύματα KQf τά ό:ναKσrανέμι:ι, δουλεόει Υιά τΙς πόλεις καί καταλήγει (Πίς πόλεις' αύτή θά "Προτάξει τ!> σΟΟι'ημά της αrό

ΠΡΟΓ'}γούμενο KQI θό: δημlουΡΥήσει i:να νέο πυκνό δίκτυο μύλων, άνταπOKΡI~

νόμενη έτσι ατίς 1Τολλαπλές της άπσπήσeς7S.

Ό μόλος, τέλος, εΙνσι !vc είδος σταθερού jJtrpou του ένεργεlQKOύ tξoπΛι­ σμοίί της προ610μηχανι1(fjς είφώττης. ~A<; γtυθoϋμε προχωρώντας τόν στ-ο­ χσσμό ένάς γιοτρού m:ριηγητη, Βεστφσλιανου Κli.mpfer, ό όπ(lίος, (η-κυ­

,ou

Ι

; ..

ροβολώντας μιά μέρα σέ ένα άσήμανro νηοί τού κόλπου τού Σιάμ, θέλει νά

ΈνεeΎειακές πηΥες κα[μεταλ),ΟllQi'ία

384 δώσει μια ίδiα τής δυvαμικότηt'ας

'1'00 ποταμου: άΡKεrά άφθονο νερό, λέγει,

Υιό νά κόνει νά yυρyΆw; τρεϊι; μύλοιϊ'6, I:rCt τέλη 1'00 180" αΙώνα στήν Γaλlκiα, πού εΙχε ylν.ι:1 αυστριακή, μιά στατιστική δΙ . . €1 )'ιά 2.000 τετραγωνικές λεύγες καΙ 2 έKατoμs-ιύρια κατoΙιroυς, 5.243 νερόμυλους (ι{αί μόνο 12 άνεμόμυλους). Τερόσπος όριθμός tK πρώτης όψεως, άλλά τό [}()mesday Book, ατά 1086,

σημaωvt 5_624 μύλου!) Υιό 3,000 KOWΌτητες μόνο, νοτίως τού Severn κι:;rί τοΩ

Ττεηι77 . άρκεί νά προσέξξΙ Κ<Μ:ις τούς ΆVαρίθμητoυς μικρούς τροχούς πού βλέπουμε σέ τόσους 11'i1rαι<ες. σχέδια, πλάνα πόλεων Υιά vΆ καταλάβει πόσο

m

γενικευμένο) ήταν. 'Οπωσδήποτε. ή άναλοΥΙα άνό:μι:οο σt νερόμυλους και τrληθvoμό ήταν καί άλλο& δπως σrήν ΠoλωvΙα. θά αιρεπε νά ύrroλoγίooυμε

60.000 οτήν Γαλλί~. όχι πάνω δπό 500.000 ώς 600.000 aτήν Είιρώπη τίς τrαρα· μονές της Βιομηχανlκι)ς 'Επανάστασης,

Σι ~α έξονΙίχισflκό δσο κσΙ Λαμ1Τρό, κατά τήν γνώμη μου, άρθρο, όμοιο μέ τό κλασσικό άρθρο τού Marc 810ch γιό τόν νερόμυλο, ό Lazo Makkaf i;rr18ε6αι­ ώνtl σχεδόν αόroO<; τούς άριθμοόι;: «500.000 ώς 600.000 μύλοι, ποό looδl)VζI~ μούν μέ ένάμισυ ώς τρία έκατομμύρια ΗΡ ... ΟΙ ίmoλσyισμoί αύτοί fytναν σύμ­ φωνα με .ίς μlaθdJοεις' ης SIacrrdoεIS τών τροχών (διαμέτρου 2 ώς 3 μ.) και τόν αριθμό τών ύδΡοφρακτών καΙ Tι;t)ν φτερών πού έχουν (μια εΙκοσαριά κατα μέσο δρο)' τήν ποσότητα τού όλεupιoυ l1'QιJ ltαράγOυν άνό: ώρα (rfJs τάξη') τών 20 ΧΥμ. κατα μυλόπετρα)' τόν άριθμό τών τροχών ποό εχει κάθε μόλος

(1,2 iΊ πιφισοότερους}' τήν σύγκριση άνάμεσα σέ μύλους τής 'Ανι;πολlκής καΙ Δυτικής ΕόρώΤΓης, παρόμοιους σέ γενικές γραμμές σέ δ,η τουλάχlοτον όφορσ τούς σιτόμυλους' τήν σχεδόν σταθερή άνσλογία άνάμεσα σέ νερόμυλους καί πληθυσμό (κατά μέσο δροι (ιέ συγKεKριμένεςτrερΙΠTώσεlς,

1 πρός 29), Καθώς

μf.Ύόλωνε ό άριθμός τών μύλων lι τό rιόχoς τών τροχών όνάλογα με τήν αύξη­ ση τού τrληθυσμoυ ΆVάμooα στόν 120 και τόν 180 αΙώνα, θά επρaτε χονδρικά

νό έχ-εl δnτλσσισι:rrεϊ ό t.ξOΠi\ι<.ψό-; σέ Κ1νητήρες. Κατ' ό:Ρχήν, κάθε χωριό εχει τόν μόλο τou. 'Εκεί όπου ό μόλος δέν μπορεΊ νά είναι παντο!} ΟΟραμί\lκ(,)ς, γιατί

λείπει ό άνεμος καΙ' τά έπαριι:η τρεχούμενα νερά, όπως στιΕ οόΥΥρlιι:ή itOOlaoo, τόν άν1ΊKαθισrα ό όλογόμlJλος Γι άκόμη καί ό χι:ιρόμυλος'''. Ό άνεμόμολσς tρφανίζεταl πολύ όρy&tερα άπό τόν υδραυλικό ίροχό. Πα­ λιά τόν θεωρο(ισαν ώς καταγόμενο άτrό τήν Κίνα' τό πιθανότερο δμως ι;lναι δη ι)ρθε (rrrό τΟ' uψim:δα το(ι Ίράv καί τού Θιβέτ. Χτό Ίρόν, σΙ μύ"σl γυρνούν i'ιδη κατά πόσαν πlθσv(πητσ άπό τόν 7σ αΙώ­ να, aτά σΙγουρα όμως από τόν 90 αΙώνα, κινούμενοι μΙ κάθετα "Παvtσ όρθω­ μένα πάνω σ' εναν τροχό "Που I(ινεtrαι όρlζόvτια. Ή κίνηση τσύ τροχού αό· τού, μεrαδlδόμενη σέ εναν ι<εvrΡΙKό άξονα, θέτει σέ κίνηση μια μuλότrετρα τφσορlομέ'νη vΆ όλιθει τά σιτηρά. Τίπ()Τε τό απλούστερο: δέν ύπάρχει άνά­ γκη νά ΠΡοοανατολlζεlς τό μόλο' βρίσκεται πόντα ατήν φορά roCΊ 6ν4ιοu. "Αλλ.ο πι.εovkτημα: ~ σύνδεση όνάμεσα ατήν οίολική κΙνηση καΙ ατήν ΆVΤI~

(rΠ)IXη τt)<; μυΜm:rραι; δέν έχει (ιvόyKη άιτό γραν6:ζια π-σό μεταθι6άζονν την κίνηση, Τ6 τrρό6λημα, πράγματι, στήν περίτπωση 1ΌΟ ό:λe.υρόμυλσυ, otJvr· στcrτOl1ΤΆVΤα aτήν KIyηΤOΠQlηση μιάς μυλόπετρας τrσι; m:ρlσrρέψεrι,:n όριζό­

νTlα, Tfis moIa versati/is, Kaf ποό άλέθει τα σιτηρά πάνω σt μιά άκΙνητη (ή άργη) μυλόπετρα τοποθετημένη όπό κάτω της. οι μουσουλμάνοι Ισωι; δIέδω~ σαν τοός μύλους σύτούς ".ρός τήν Κίνα καΙ πρόs τήν Μεσόγειο. Ή ΤαραγόΥα, σr6 βόρειο όριο της μOμόOμλμΑVΙKης Ίσπαvίας, θά εlχε άνεμόμυλους ήδη ά·

π6 τόν 100 αlών
.

385 Ή μεγάλη περιπέτεια στήν Δύση, σt άντίθε.ση μέ δ,11 σννa3η στην Κiνα όπου γιό αιώνες ό μόλος θα γι.ιΡiζΕΙ όριζόντιο, ίrπηρξε Γι μεταμόρφωση τοό -6νιμό­ μιιλου οέ έναν τροχό στημινο κ:αταKόΡUφα κατ' είκόνα (κείνου πού έγινε μέ τούς vεpOpvλctus. ΟΙ μηχανlκοΙ λένε δη ή τροποποίηση t\Tαv μεγαλοφυής, 6n 11 δύναμη αυξήθηκε σημανΥlκά, ΑΟτό τό νέο μοντέλο μύλου ττοό είναι έwJ: ξεχωριστό δημιο6ΡΥημα διαδόθηΚΕ σε όλη την Χριοτιανοσύνη. Οί κανονισμοί της ~Aρλ KCΠαχωρίζoυν τήν 1ΤαρουσΙα αύroυ του μοντέλου σrόν 120 αΙώνα. Τήν Ι61σ έποχη βρίσκεται στήν 'Αγγλία και στή\' Φλάνδρα. Τόν αΙώνα τόν όποδέχεταl όλόκληρη ή Γαλλία. Τόν 140 βρίακεταl στην ΠοΑω­ νία και ήδη σrήν Μοσχ06lα, μισ και ,οός τόν μεταδΙδεl ή Γερμανία. Μικρή

130

λειπομέρεια: οι r1"αUΡοφόΡΟI δiν βρήκαν δπ~ έχει λεχθεί τούς όνεμόμυλους σrήν

rupia,

αλλό τούς εiσήyσyαν ΟΙ ϊδΙ01 εκει:

.

ΟΙ χρονικές διαφοΡές

tlVQI

πολλές, άλλά γενικό ή Βόρεια Ε&ρώπη ττροηγήθηκε τής NόηΣS' 'Ετοι ό όνεμό·

Άνεμόμι.ιλoi;. 2.Wλινo στασ{δι τού 14ου α{ώνα. Moυσιio τού ΟυπΥ. ((/Jωτσγραφfσ

ROlJhier).

jean

386 μυλος θά φθό:οεl άργά σέ μερι-κές περιοχές της 'Ισπανίας, καΙ ίδΙως σrήν MΣV­ τσα, όπότε, μάς ΛW ένας ίστορικός, η τρομάρα τού Δόν Κ1χώτη ε!ναι φικnκό­ .ατη: τά μεγάλα b<:είνα τέρατα είναι γι' αότόν πρωτόγνωρα. Δέν σuμ6αίνει τό ίδιο στήν 'ιταλΙα: σrά

1319,

στήν KόJιαση τού Δάντη, ό Σατανάς άπλώνεl 1'ά

άτrέρavrα χi;plα του tjCQffie υπ moJin che ίι vento gira~IΏ. (Σαν ενας μύλος πού ό άνtJ..IόI) γυρίζει).

Ό άνεμόμυλοι), δcmσνηρόπρος ώς πpό~ την οuντηρηοη άπό τόν ουΥγενή του, CnrolTEi m::PIooότtpa έξοδα Ύ'ά την ίδια έργασία, κυρίως 'Υιά τό άλεσμα. 'εχει δμ~ς καί ΆΛΛΕs χρησιμότηΤε<). Ό μtγΙΙΤΤOoς ρόλος 1'ών Wipmo/en σrjs Κάτω Χώρες, ό:πό τόν 150 κιόΛας αίώνα (κο! άργότεΡα άκόμη, μετά τό 1600), συνiσταπ:tl οτήν κινητοποίηση άλυοιδωτών κσυΒάδων 1Τοό άVΤΛOoιJν τό νερό

άπό τό έδαφος -κοί 1'6 ρΙχνουν στΙς διooρυγειf3, Θά γίνει (τοι ένα 6:rrQ ίά έργα­ λεία της &πoμoνεrlι<ης πρόσκτησης τών έδαφών τών ΚCιτω Χωρr,;,ν, πίσω άπό τά φρ6:γματα. έναντioν τής θάλασσας καΙ κατά μη..:ος τών λφνΏV πού σχη­

ματfοθηκαν όπό τήν τύρφη, l'ήν όποΙα ίιπερειφπαλλεύOVΤΑV σrό παρελθόν, ~Aλλoς λόγος πoιJ ή ΌλλαιtδΙα εΙναι ή 'Πατρίδα. τών άνεμόμυλων: 6ρΙσκ.ε:rαι

ό:κριβως στό κέντρο τών μεΥόλων ρwμό'rων τών συνεχών δυτικών άνέμων άπό τόν Άl"Αο:ντlκό ά}ς τήν Βαλτική.

Άρχικά6il, Ολόκληρο,; ό μUΛoς στρέφεται γύρω άτrό τόν έαιιτό του Υιό νά ΠΡΟΟΟνά'ΤολΙσει τό φπψά TQ!) σιψ κατεύθυνοη τού ι'.rvi:μοu, όπως συμβαiνιl μέ τούς pόλouς: της Βρετάνης, ΠQιJ όνομάζοvrol χαρακτηριστικά ch2tΊdeliers (καντηλέρlσ). ~Oλoς 6 μόλος εlvαι όρμολογημέ.νος σt ινι:w κεντρικό lοτό' ένας

μοχΜι; 'Tfροσανσtολtσμοϋ έrrπρέ'πιι την ΠεΡιοτροφή τού συνόλου. Καθώς 1"ά φτερό εΙναι KαMrrερα νά θpίαιωVTαI όσο yfvcrQ, ψηλότερα ότrό τό έδαφος Υιό νά συλλαμΒάνουν τόν ίσχιφότερο δυνατό άνεμο, ό μηχανιομός ypαvαζιιi,)ν και

μυλόπετρας qτεγάζεται σrό πάνω μέροι; τής καrαOKευης (άπ' δπου καί ή άνάγκη άνυψωτήρων για τούς σάια.ους). Μικρή Μ:τπομέρεlα: ό άξονας τών

φτερών δέν εiνα, ποτέ ότrόλυτα όριζόνrtoς, ή Mfoη ρuθμfζεταl σύμφωνα μέ τήν πεlρα, Τό σχέδια (οπως tKtiνo l"ου

RamelIJ, 1588).

ΟΙ μόλοι πού ύπάρχουν

άκόμη, έπlτρέπ-ουν νά καταλάθουμε αίπούς τούς άτrλoVς μηχανισμούς: μετα~ 6ί6ααη της κΙνησης, σύστημα φρέ.νων, δυνσrσrryrα ύποκατό:οτασης aτό μο­ ναδικό κwrΡΙKό ζεύγος όπά μυλόπεrρες, δύο TrλάyttJ ζεύγη ...

'ΕλάχιOl'ά σιιvθετό1'εpη θό: ήταν ή έξήγηση τη~ Μ:!ΤοιψγΙας ένός Wipmolen πού Πά-ίΡνεΊ την κινητήριό του δύναμη όπό τό ύπερι<εiμενo μέΡ(μ) τού μύλου

και τήν μεΤο:6J6άζει σrήν βάση του, tι
κουβάδες ή όποία 110Ιζιι ρόλο άνrλfας. Ή κίνηση μεrαBI6άαιαl μΙ ΕVαν .αξό~ να~ μέσφ τού κεντρικού κΟΟου ίστού. "Εδώ όφclλoνται καί όριομένες δυσκο­ λfες, όχι ώσrόσo άνυτrέρθλητες. πού δημιουργούνται ό'rαν ό

Wipmclen

θά

μεταrραπε1 υ"σπ; vΆ άλέθει σπηρδ.

'Αρκετά νωρίς. καΙ

OJyoUpa σrόν 160 αΙώνα,

διαδfδεrαι, χάρη στούς Oλλ.ι;;w..

δotίs μηχανικοί/ς, !να~ μόλος μΙ ΠΙΨΥ{σκο: τό έπάνω μέρος αύτης της κστα­ ΑΚΕUης,

1'6

μόνο κινητό, άρκεΤ Υιό \'ιό μετατoπίζoνrαι

1"6 φτερά.

Ή δυσκολlα

d αύτοός τούς μόλους, πού τοός λένε κομμιά φορά ... μέ μπλοιίζtJ:. {γιατί θυ­ μ[ζΟ1..ίν άπό μακριά χωρlJCό πού φοράει τή μπ:λοόζα του}, συνίσταται Ol'ήν

δltιJκόλυ\lQT] l"ης κίνησης του πυργίοκου έπόνω aτό (t(Qeιpb τμημα του μό­ λου μΙ ξύλινΟ" καρούλια η μέ ΡOWιψάν διαφόρων τύπων). Στό toωιερικό, τά πΡο6λήματα έξσκολουθούν νά ε{ναι τά (&ια: νά διευθύνεις, νό: σταματάς τήν

f{lν'10η τών φτερών, νά μσνου6ράρεις

,." φτερά, νό; κανονΙζεlς τήν αργή ροή

387

MηXΣVΑ; ιwί αυvσΡμοi\iiΥηση (ύλων: αυτός ό "Γφάστιος rpcXQS' }'ιά μσΥΥάνι ε1νω ένας ιcl.ωBόs" πού τ6ν lBt:rav oi gil.'tfrJ,I ΤΡικ," άνθρωποι σmJ τό itιωrεΡΙιώ τov. {Lίι:hrbιΊ'(js!fjΙ­

Ie, DeUfsι;ne$ ΜI1$ιωιn, Μόναχο}.

388

'λνEΜCμυλoς μΙ πολύ iSιόμΟΡφσ φτερό ΠQύ yι.;PVOw σi l:ww κά€kπ;ι άξονα κσΙ πού δΝ ΧFWάζΟνroι συνεπώι; νά 'IYfXXJι::ιvσroJιIαroiJV. Ή Ρετασηκιφή '(ής ιι:IVΗσης ι;:Ναι ιδώ άvr!­ Oεrη άπ6 την 6vrfστof)(q roiί νερόμιΜου: όριζ6VΤΙ{1 στήιι άρχι'ι,θt:rυ σi ένέΡΥεια σr6 τtλoς 1'6ν κάθεΤΟ 'fPQX6 μΙ τ& δοχι;ια πού άνι8άζουν 7ό νερό (πρόκειται Υισ ρηχavήμα­ T'lX ι;7νΥ4ηΤlκά π06 1'6 Ιφτια{αιι 1'6 1652 Υιά τά έλη τής ΛyyΛfαςι . .Στους δMΑVΔΙKOύ) μύλους 6πάpXεJ διπΛή μεταστροφή 1ψ,' κίνησης; κάθετη (άπ6 την κΙιιηοη rri,ιv ψrιpώll),. όplζόvπσ άπ6 την ιι:lνηση τroό' pε:raSi&:raI όπ6 1'61' κινφικ6 άξαιια κα( ζ;:wC κ6θπη άπό τόν ψοχ6 άv:rληO"ηι;. (Ixf.lito '(Ού W. Bfith, The Erιglish Improver ΙMΡ~, ι\ov5fvo,

1652). (ΦωΤOθήΚΓj Α. c"lίn).

τοΟ σπόρου άπό τό χωνί, ό όποϊος πφvΆu μέσα άπό

1'6

~dνOlγμQ.

{Iumiere}

τόν όγκο TηS ίtπερκεfμενης πφιστρεφόμενης μuλόnετρας Kai, 6ασικό τrρό­ βλημα. νά άναστεlλεις μξ γρανάζια τήν κίνηση, ή όποια πρtr,εl νά τrεράσ.εl Qτrό τό κάθετο bτίπroo τών φτιΡU)ν ι:rτό όρlζόνTlΟ έπίπεδο της μυλόπετpt;ι:ς.

Γενικότερα, ή μεγάΛη πρόοδος ήτι;:ιν ή σvαl<άλuψη οη ενας μόνο κινητήρας, ένας μόνο τροχός -είτε πρόκειται για νερόμυλο είτε Υιό άνεμόμυλο- μπορούσε

389

νά μεταδώσει τήν κίνησή του σέ πολλά μηχανήματα: δΧ1 μόνο σέ μιά άλλά σέ

δuό ή -τρεϊς μιιλ6τrεrρtς' όχι μόνο σέ!να πριόνι, άλλά σέ ένα ΠfJ1όνl κσί σt fνα σφιιρ[' όχι μόνο αι μιά ύδραυλιι<ή σφύρα, άλλά σέ όλόκληρη οειρά, δπως ο' έι«;ίνο τό πφφγο lJOVTtλo (σro Τι.ιρόλο) ποό "Korrανάει~ -τό σr6ρι άντΙ νά τό

άλέθει ΔS (σ' αύτή τήν περ!mωση τ6 χοντροκομμένο στάρι θά χρηOψεUσtI Υιό 1'ήν 1CατασΚΕUή «πλήρους άρτου»

(pain romplet),

τroίt ε1ναl μάλλον παξψάδl

πaράψωμί,

Τ6 πανΙ, ή περί.πrωση τών ευρωπαίΚών στόλwν

,

Abι τrpόχtlΤαι νό θiσoυμε έδώ όλόχληρο τό πΡ66λημα τών lσrfων τών πλοί­ ων, Ciλλό νά άναλoγισroυμε τήν ένέργεια τη;ιύ &έτι, σrήν ύπqΡεσίr;ι των αν­

θρώπων 1'6 1oτfo, ενας άπό τούς [σχυρότερOUς κινητηρες πού δ1<χθtroυν. 'Α­ λάνθαστη ό:ιτόδειξη τό πσράδειγμα τής Εύρώπης:. Κατό τό: 1600, έχει σrΉV διάθεσή της έμ'ιιορικσ πλοϊα χωρητικότητας 600.000 ώς 700.000 l"όννων, άριθ­ μός: πού προτείνεται με τΙς oι.wηθιoμέvtι; έmφι,;λάξεις, Tovi'άxIσrov ώς 6εiyμα Ι·

Ι

μεΥαλε(ου. 'Ωστόσο, σύμφωνα μέ μιά σοβαρή στατιστική 'Π'ού έγινε σrήν Γαλ­ λία, κατά πάoov πιθανότητα άvό:μεσα σrό 1786 "αΙ τό 17&7, ό εύριιmαϊκόs

στόλος, τήν παραμονή της 'Επαν6στασης, φθάνει 1'6

3,m.029 τόννους*': ό

όγκος του Τσως είχε πεvrαιrλαoιασrεi περfτroυ σέ δυό αlών,ες. Με τρία τσξrSI(l κατά μέσον όρΟ' τό χρόνο, αύrό θά όνTmpooώΠElJt μιά δlOKΙvηoη 10,000,000 τόννων, την διαwqση tνός μεγάλου σημεριvoα λιμανΙΟύ,

Δέν μπορούμε νά συναγάγουμε άrr6 τούς άριθμούς αότούς τήν lσχΙΙ τίδν σlολιι<ων κινητήρων 'Πού μεταφέρουν αύroύς τούς 6γκους μΙ τήν οχετlκή σι­ γουριά 'Πού θ6: dχσμε στην 1Τερmrωοη ΈVΌΙ; σrόλσσ ά'1μοκΙνη'fων φορτηγων. ΕΙναι άλήθεια ότι κατά τά 1840, δroν oι.ινφtήρxαιι Ιστιοφόρα καΙ άη.ιοκίνητα 'Πλοία, ύ'πσλόγιζαν δη στο Ιδιο '(οννάζ ό ά'1μός παρέχει την (rnηρεoΙα 5 ίσno­

φόρων. Ό εόρωπαϊΚό<; στόλος εΙναι λοιπόν 600.000 ώς 700,σοο τόννοι άτμοκΙ­ νητων φορτηγίδν, ή τουλάχιστο

1'6

ΙσοδΙΙναμό τους, καΙ μπορούμε νό ριψο­

κινδυνεύσουμε τrρoτεΙνoντας ιναν 6:ριθμό (τroιι δΙν εlvαl καθόλου ΈΥΥυημένος) ΆVάμroα σέ 150.UOO καί 233.000 ΗΡ, ΆV6λoγα μέ τό άν ύπoλσyfζQυμε σr6 τρ[το ή στό 1'!ταρτο τοα στμόιπτroυ την απαραΙτητη δύναμη Υιό τήν κινη'fοπnΙηση ένός ναστικού τόννου κατά τό

1340.

θά

ftrprnt

νά διΟγκώοοuμε 1Ί'ολύ τόν

άριθμό αύτό\' άν oυνuπoλoγΙζαμι καΙ τoιJs πολεμικούς σrό'λoυςι7. Τ6 ξύλο, καθημ<ρ,VΉ πηγή ένέρΥειας Σήμερα ΟΙ όπολογισμοl οχεπκό μέ την ένέρΥεια όφήνουν κ(ΙΤ6: μέΡο,; τήν έρ. γασία τών ζώων καΙ, κατά κάποιον τρόπο, τήν Χθραινακηκή tpyaσio τών άνθρώπων- καθώς έπίσηι; καΙ τό ξύλο καΙ τά παράγωγά τόυ. 'Ωστόοο, ΏS τόν 180 αιώνα, τό ξόλο, 1Τρώτο όπό τά τρέχoνro ύλ1lc6, εΤναl ιτημανηκή ένερ­

γειακή 'Π11Υή. Ι\α( 011Τρ(ι 'fQQ 180υ αΙώνα 1ΤολlηομοΙ λου κο! τού ξυλάνθρακα, όπως οι άvrίστolXOl τού σμοί 1'00 γαιάνθρακα,

tival πολιτιομοί τού ξύ­ 190 αΙώνα θ6: είναι πολΙΤΙ­

'E:IIξfJyειακίς πηyiς χαί μαa.Uου,ρΥ[α

390 Ή εΙκόνα τής Ευρώπης τό φωνόζει. Τό ξύλο έχει μεγάλη θioη στίς κατα­ σκευές, άκόμη Κ(1ί στΙς πέτρινες' όπό ξύλο καιαοκευάζQll1cn τό χεροαΤα καί θαλάοοια μεroφOΡIKό: μέσα, Qi μηχσνξς καί τ& έΡΥαλείά, ....ώγ όπoίώV τά με­

τ-αλλικ6 μέρη ήταν πόντο έλσφΡό' άπό ξύλο κατασκευάζονταν οί άΡΥαλε-lο! καΙ 1"6 ροδάνια, τά πl-εσrήpια καί ΟΙ Cn.:rλίες έτriσης και τά περισσότερα άπό τά όργανα αjΚQσης- τ6 απλό άροτρο είναι όλόκληΡο ότrό ξόλο, τό άλέτρl (charrue) έχει τίς περιοοότφες φορές ένα ξύλινο υνί εφοδlασμένο μέ μιά λεπτή λάμα οιδήρ!>ιι. Δέν ίn1άρχει έlrnληΚΤικόηφο θέαμα ό:τtό έκείνα τά πολυούνθε· τα γρανό'ζια, πού τ6 ξύλnια μέρη iOUC) έφαρμόζQι,.w μέ άκρίf3εl(Χ και τά όποία μίΓορει κανείς νά παρατηρήσει, π.χ., στό Deutsches Mus€um, τό μοιισεϊο τής τεχνlκης του Μονάχου, 8λέ:rn;ι KtM:ίς !χεΙ έπΙσης πολλό ρολόγια τού

1801.1

αΙώνα Kα-rαCΙKευαoμiνα σrόν Mtλανα Δρυμό, τών όποίων οί τροχοΙ είναι ξόλl­ νοι και, τηό σπάνιο κομ.-άτι, Ενα: σrρoyγυλό ρολόι ποί! καΙ σ' αύτό έπίσψ; δέν χρησιμοποιήθηκε παρά έΙU;ίνι) -rό ει'Jθpαυατo ύλlκό. Ή πανταχου παρουσΙα τού ξύλου 6όραινε έξαιρε:rΙKά σrό παρελθόν, Ή Εόρώπη, τόσο δί)(Οια μοιρασμένη 6τtό δασική άποψη, όφιίλεl ατό ξύλο μιά άπό Tts αίτiες τη!) δυναμής της. ΆίΓέναν1Ί στην Ευρώπη τό 'Ισλάμ εΙχε μσκρο, πρόθtσμα ίrrr(woμευθεί άττό τήν αιτάνι τ&ν δαΟ1κών ΤΟύ υηγων και άτrό τήν

ΠΡOoδεlΠΙKή τους έξάvrληση(l4.

_

Τό μόνο πού θό έπρεπε σίγουρα νά μας ένδιαφέΡξl έδ& εlναι 1"6 ξύλο, τό όπ010 καιόμενο μετατρέπιται άμέσως σέ ένέργεια Υιά την θέρμανση τών σηl· TIc1lv~ Υιό τΙς 610μηXι:xνiες πού κάνουν χρήση της φωπός;, Υιό τό: ΧQTήρlα, τΙς ζυθοποιίες, τΟ- διυλιστήρια, τiς ύαί\ουργίε1), τΙς κφαμουΡΥίες Kcιί τά έργαστή· ρια άνθρόις;ωσης, έπlπρόσθε:rα τΙς άAvIttc; πού χρησψοποιοw οιιχνά την θέρ­ μανση, Πέρα όμως όπό τό γε:Υονός δπ τά δlαθέσι:μα καυσόξυλα περιορίζο­ νται άπό τfς άλλες χρήσεις τού ξύλου, ΟΙ τυιειrrα1ες έπI6άλ\ουν εόΡύτam τήν κατασκευή όλων T6)v μέσων πού παράγουν ένέργιια.

Τ6 δάσος xρησιμειnι άδιακρπαις στόν ανΘρωπο Υιό να ζεσταθεί, νά στεγα~ σrεI. νά κατασκευάσει τά πλοία τou.

brll'tM

του, τα: έρyaλεία του, -τά όχήματά του, τα

'Ανάλογα μέ l'ήν περΙτπωση, τού χρειάζεται Γι μιά ~ ή άλλη ποιότητα ξό-­ λου. Γιό τά σπίτια, ή 8ελανιδιά' Υιά τις ~ρεςι δέκα διαφορετικά είδη, ότrό

,.6 έλατο ώς τήν Btλανιδlι1 ή τήν KaP\JSI~' Ύιό τούς ί,nτοστάτες τών l<(XVoνιών, η φn.Λιό. 'Από έδώ "Προέρχονται ΟΙ τεΡάστlει; Kατασrρoφές, Έτσι, ι<αμ­ μια μεταφορά δΙν εΙναl ι ΠΡΟΙ<εφένου γιό τά νοιιmrvεία. ΠΩλύ μαιφρνή Γι πο­ λύ δσπανηρη: άλατά δάση ίιποφ.έρουν. ΣανΙοες καί μoδtρια qtQPTooptva ΣτΉv

6ολτικη Ίι:α; στην 'Ολλανδία φθΌVoυν στήν Λισαβώνα και σrήν Σεβίλλη ήδη άπό τόν 160 αΙώνα' ακόμη καΙ δΜκλ.ηΡα ΙΤοιμα πλοϊα, λίγο f.kιριό όλλά φθη­ νά, -πού ΟΙ Ίσπανοl τά σrέλνoυν στήν Άμερlκή χωρίς τήν πρόθεση νό τά έπαναπατρίοουν, όφήνοV"tάς τα Kmwlv νά τελειώσουν την σταδιοδρομία τους στίς Άντ!λλες. πaραδiνoντά<; τα μάλιστα μόλις φθάσουν στούς διαλυ­

τές

tfvaI 76 χαμένα 1Τλόϊα, 105 naviσs aI fraves.

Κόβε στόλος, σέ όποιαδηποτε. χώρα, Kατσσrρέ:φει Υιό να Kά'tασΚεΙΙOστεί τεράστιους όΎκους δασων. Ή ναιιπήγηση πλοίων τήν tπσχιi τοΟ Co!bert tπέ­ βαλε τήν τακτικη ύλοτόμηση τ06 δασlκοό πλQύrοu σέ δλο τό βασίλειο' Γι με~

ταφορά γινόταν ά-πό όλους το!}ς πλωτούς δρόμους, ό:κόμη κσί μικρής δυνα­ μικότητας, όπως ΟΙ ποταμοl Adour καΤ Charente, Τό tλατα τΏV ΒοσΥfων μιτα· . φέρονται μέ τ6ν ρο!) του Meurthe, κατόπιν μέ 6χήμστα φTewouv ώς τ-ό Bar·le-

391

Λoroμο/ σrή 6<wλ.rιι.Ι ΟπίνιιιΙ (KoμJllllo χtψrlJ λει,ι/l'Q, Πι(kιwj)ς

18tXJ.

Mι.ιsh t/es

Arls εέ Traditicns popu!aires, nap{m.

iW'rfiJ

(ΦωrcfJqKf[ λ.

Bpp'
1'6

Cotin).

Duc. δ1τΌv ΟΙ κορμοί συναρμοΛογούνται σrόν ;rοταμό Ornain σι σχεδ!Ες, σέ brelIes' παΙρνouν τότε τόν δρόμο τοΟ 5aulx ι.;αί τού Μάρνη, καΙ (ισηφα τού Σηκουάνα 90 ,

r,Ii τα κατάρτια ίών πολεμικών πλοίων, (Χ"Ι'πψσ{τητο έξάρτημά

τουι:;. ή rαλλία έχει άπof(λεισθε:ϊ άπό τό έμπόριο της Βσλτικής τrσίι, όπά τήν

Piyo: και άργόπρσ όπό τήν Πετρούπολη, έφΟδlάζεl κυρίως τήν 'Aγyλiα' δέν σκέφτεται νά έιφεταλλειπεϊ (πράγμα πού θά κάνουν άΡΥότερα οί -Απλοι) τ6δάση τοΟ Νέου Κόσμου, lδιαπερα τού Καναδά. Ό γαλλικός στόλος είναι λonτόν ύποχρεωμίνσς νό XρηιnμσπOιήOεJ ο;ουναρ­

μολογημένα KσrάρηO:ιt, 'Ωσrόσo, σίπά: τΟ: τεχνητά κατάρτι!), φTίι.tγμένσ όπά ένωμένα ξυλα έπενδυμένα μέ σίδερο, δέν l'.χoυv ει)λυγιοία, σπάζουν Άv τεvrώ· σεις: πολύ τά 1TCtVI6. Έναντι τών άγγλlκων, τά γαλλικό πλοία δέν θά έχσυν πoτt κάποιο προβάδισμα στήν ταχ6τητα. Τό πράγμα φαίνεται καλύτερα όπό τή σπΥμή 'ΠΟύ ή κατάσταση άνατρtπεται κατά τόν 1Τό'λεμο ηιι; ΆνεξαρτησΙο:ς: τών άΥΥλlκων όπΟ1κιών της 'Αμερικής: καθώι:; ή ·Ενωοη τών OίJδετέρων ό· φαρπάζα τήν βσλTl"ή όπό τοίις Άγγλους, ΟΙ 1"tλειπαίol ίmoxρεώνoντaι νό: καταφόγΟιΙν aτά συν<:Ρρολογηρένα κατάρτια καΙ ,ό πλoovtκτημα περνά

σroίιι:; άντιπάλουι:; τους',

392

Aιί'mί σΙ τρόποι κατασπατάλησης τών δααών δέν εΙνα1 οι μόνοι oιrrε, μα­ κροπρόθεσμα, ΟΙ ΠεΡισσΜι;ρο έπιιι:ίνδυνόl. Άδιάκοπο ό χωρικός, ι&lαΙτερα στήν Εόρώπη, ξερptζώνει τά δΜΡα, ;ιξtλoγγώVΙΙ» γιό νά tπεKτιIνι;1 τίς Kαλ~ λιέργι;Iές ΤΟυ. Ό έχθρός τών δασών είναι ΟΙ .. όξιοποιήσεις •. Τό δάσος της Όρ/ιεάνης τήν έποχή του ΦραγκίσκοΙ) Α' ίmOAOγιζότσν σi 140.000 arpents IS.100TεTp. μέτρα τό κάθε ilrpent), καΙ σέ 7{),ΟΟΟ μόνο, λένε, εναν αΙώνα άργό-

11,φα. ΟΙ άριθμοί αύτο] δέν είναι σίγουροι, σίγουρο δμως εlναl δη άπό τά τέλrι του ΈΚO"fοvrαετσύ<; Πολέμου (110ύ είχε ευνoήoεl την κατάκλυση τών xωρα~ φιών ότrό τά δάση) ώς τήν 6αο!λεία τού Λόυδοβίκου IΔ' δραστικές έκχφοώ­ σεις clχσν τιεpιαγάγεJ τούς δασικούς όγκους mρίΠOυ στά σημερινό 1ΤεΡιορl­

<ψένα δρια9:<_ ΟΙ άφΟΡμές παιrrα ίmάΡXOυν: σr6 1519 μιά θύtλλα, «Υιά τήν όποΙα

thrav πολλά .. , γκρέμιαι: 50.0σ0

~

60.000 δivτρα σrό δόοος του B!eu πού

ένωνε, κατά τόν Μεσαίωνα, τίς όροοεφές τής Λυων με τα δάση τοϋ Gisot: ΟΙ καλλιέργειες Kαισπolι'ήστηKαν στ6 χόομα καί ό σύν&τη.ιο; 5tv άπoKατασrά·

θηκε 'ΠίΟ!». Σήμερα }/ιά άπλή όφοπορική -rtτήση άπό τήν Βαρσοβία mήν Κρα­ κοβία όρκεΙ Υιά νό φαν2:ί ό τρόπος πού έκτεταμένες Kαλλιερyήαιμtς kτ'άσεις

11'Cφεμθάλλoνται, λtς κομμένες μΙ ψαλίδι, μέοο QTόν όγκο τιΟν δασών. Άν τό γαλλικό δόσος σro.θερoπoιεϊη::n τόν 160 κοί τόν 170 αιωνο, μήπως τούτο ό­ φεlλετσι σέ μιά προσεκτική νομοθεσία (6πωι; τό μεΥσλο διαισγμσ τού 1573 καf 1'6 μέτρα 1'0'0 ColbertJ ή σέ μιά lοορροπία πού άποκαθίστατοι μέ φυσικό τρόπο, Ι(αθως ΟΙ νέει:; -γαίες πού μπορούσε κανεfς νά ό"πoιm'joει μ' αυτό τ6ν τρόπο δtv άξιζαν τόν κόπο, γιατί ήταν 1fOM φτωχές;

ΎπΡλογιστές, έχοντας κυρίως W όψι ... τόν Νέσ Κόσμο, U)γαλαν τ6 συμπέ­ ρασμα ότι ΟΙ πι.ιρΚcrytές τών δασών. ή ΈΥκαθΙδρυοη καλλιεργήσιμων ζωνών είς 6άρος: τouς.. ήταν μ.ά παγίδα, γιατί ό Kσmαιpoφεας άνrάλλασσε έναν KεKτη~ μένα μΙ έναν μελλοντικό πλούτο, ό όποίο!) δέν άξιζε όττaχρεωηκά περιοσότε­ ρο άπό τόν 'Πρώτο. Συλλογισμός πρoφανcί}ς άπάΤηλός-: δέν (rrrάρχει δασικός πλούτος, 1Ί'(YρCt ΈVΣωματωμένoς: στήν οΙκανομΙα, με την τropouofa tνό<; πλή­ θους όπό μεσάζοντες: βοσκούι; που όδηγούν τά κοπάδισ τους {καί όχι μόνο τούς χοίρους πού κσταΒροχΕΗζοι.ιν βελανίδια}. ύλQTόμοuς, καρβουνιάρηδες,

άμάξά&,ς' ένας ολόκληρος άyplO<j λαός, Ελεύθερος, πού ή τέχνη του είvαι νό έιφεταλλε.όεται, νά ΧΡ'1αιμοποιο, vΆ καταστρέφει. Τά δόσος δέν όξίζει παρά όταν χρησφmroιαιαι, 'A"I1tpavrEI.) δσσlUς έκτάσεις μένουν άκόμη πρΙν όπά τόν 190 ο:ίώνα εξω άπό τήν άΡπόγ'1 τών π!ΜιησμιΟΥ: τό' σκανδιναβικά δάση, τό φινλανδικό δά~ QOS' τό σχεδόν μονοκόμματο δάσος άνάμεοα στήν Μόοχα καί τόν Άρχάyγtλo πού τό δlατρtχει ένα στενό δίκτυο δρόμων-

1"6 καναδικό

δάσσς'

'16

δάσος της

ΣιθηΡfας πού ΟΙ ιωνηγο! μΙ τiς παΥί&ς τό ouv6touν μέ ης άΥορές τ~ς Κ!νας ή της ΕΊ.ίρώπης· τά τροπικά δάση τού Νέου Κόσμου, της Άφρικής ή της ΊVΔo­ νησΙαιμ όπου, μιά κοΙ δiν ότrάρxoυν γουνοφόρα ζώα, κυνηγούν 1'6 πολι}nμα ξύλα: τό έρυθρόξυλο aτήν σημερινή Όνδο(;Ρα, 1'ό pau brasi/ {τό ιι6ραζιλlανό» κόKι
1,1'0(; δίνει

Παράλληλα μέ όλες oίrrέι; τΙς χρl'jσεις, τό ξύλο χρηοιμοποιεhσι στήν κοοζι­ να, <Πήν θέρμανση τών σπιτιιΟν, 01:. όλες τίς θιομηχανlες 1TQV δουλεύουν μέ φωτιά, T6w όποίων ~ ζήτηση άYtSafYεI μέ ΆVησνχηηKή ταχύτητα ήδη πρίν όπά τόν 160 αΙώνα. Συναρπαστικό παράδειγμα: γιό νά τροφοδοτηθούν εξl

.

φούρνοι, στό

1315-1317,

Kσvrά στήν

Dijon, πού

κατασκευάζουν πλακάκια ά-

f

~

ί "

r

[

393

π6 ό1ττή ΥίΙ δουλεύουν

42.3 λατόμοι

σrό ΟΟσος τού

Lesayes καΙ 334 6oϊδoλά"tες

μεταφέρουν τό ξόλο94 . ΚΟνΎολογίς:. πολλοί ύποψηφιοl Υιό έναν πλούτο σκλη­ ρά διαφ!λOνlKOίιμενQ μιά καί ή ιmεpαφθOνία του είναι μόνον εmφανεlOκή, Τό δάσos δέν εΙνοl μιά συγκέντρωση καυσΙμων, 1ΤΟύ μποριΙ νό συγχ:ρIΘεί, ακόμη καΙ έκεiνη τήν έποχή, εστω καί μέ ένα μέτριας άπόδοσης ΌVBpaKWP!J)(Eio .•Αν

K01fEi, πρεπεl νό περιμένουμε 20 0;1) )0 χρόνια Υιό να ύιτοκστασταθι;Ι Σ-τήν διι'ι:ρκεια του ΤριακοvrαετοΟς Πολέμου. ΟΙ Σουηδο! ΎJά νό κερδίσουν χρήματα KόθOUΝ άπέραvroυς όγκους δασών ατήν ΠομερανΙα. οέ σημείο ώστε κστόΤΤιν

μεΥάλες περιοχές νό Kαrαιώόζoντσι όπό την άμμο"', Στήν ΓαλλΙα, όταν επl­ δεινιΟνεταl aτόν 180 αΙώνα ή κατάσταση. Kρίvoιw δη !να μόνο οlδεροκάφνο

ι

κστανολΙοκει τόσο {όλο δσο μιά πόλη σάν τά Ch<1JOtΊ5-<sur·Marrιe. Άγανακτι­ cη..ιένα χωριό διαμαρτύρονται Υιό τα καμίνια καΙ τά :xurηρια πού Kαro6ΡOχθι.. ζουν τό: δάοη καί δέν 6:φήνouν ούn; καύσιμα Υιό τσύς φούρνους τών άρτο­

r

:λλ:.Ιψσυν 1TQί\λtς φορές, μετά τό

f

ξlδέ~ς σέ όπόσrαση 1Τάvω άπό 30 χλμ. εiνσιιι:ατασrpoφή, -έκτός: κι αν ή μετα­ φορα γΙνεταl μόνη της όπό τό ποτάμι ή άπό τήν θάλοσσα. Κορμοι δΈVΤρων

Ι

ποιώv%. Μέ τήν καταατροφή τ{ί)ν γειτονικών δαιtών, χρειάστηκε νά έγκατα­

1724,

ατή... WieJicra 1'ης Πολωνίας, τήν έτ'rεξερ­

Υσσια μέ φωτιά τών άλστοΟχων νερών του όπέραντου όρuχεiοu καί να όρκε­

aτoί)ν στήν b:μετCιλλευση τα)ν στpωμό'rων τού όρυκτου άλατlοιι 97 . Τό καυσόξυλο, άΒολο ύλιχό. πρέπει, άλήθεια, νό 6ρίσκεται K(JVT6:. Nάτότα~

ριγμένοι aτόν Doubs. κάνουν ατόν 160 αίώΥα τ6 ταξίδι ώς: τήν Μασσσλία. Στό Παρίσl, τό <νεόκοπο.. ξ(ιλο φθόνι! μέ όλόκληρες: καραΒιές καί άτrό τά 1549 καί υστερα άρχΙζουν νό έκμεταλι\εύονταl τήν 4δέα του πλεύσιμου τών ξύλωνll, τό όποία 1TPOέpxoνrαι ατήν αρχή όπό

1'6 Morνarι, σrόν ρου τών ποταμών Cure

και Yonne. Κα1Jμlά δωδεκαριά χρόνια αργότερα, έρχονται άτtό την ΛωρραΙνη καί τό BarrOis έτmτι.ίόνTας aτόν Μάρνη καϊ orους 'ΠUpα1TOΤάμoυς του. 'Η δ<;w ξιότητα μέ την όποία περνούν αυτοί ΟΙ συρμοί τών ξόλων πού έχουν μήκος μέχρι 25θ πόδια κάτω όπό τiς κσμόρες τών γεφυρών, κινεί τόν θαυμασμό τών χαζοπερΙεργων τού Παριοιού. ·000 Υιά τόv ξυλάνθρακα, φθάνει οτήν πρω­

τεύουσα από τόν 160 κιόλας: αΙώνα όπά την Sf:flS, όπό τό δάσος τού Othe. Τόν 180 αΙώνα, έρxεrαJ όπά όλα τά ΠΡOOtTό: δάση, κ&ιroτε μέ άμάξια καΙ φορτηγά ζώα, τ[ι;: περισσότερες φορές ό'ΙΤό τοός «πoταμQός», τόν ΎοΠΜ, τόν Σηκαι;ά­ να, τόν Μάρνη, τόν Λίγηρα, σε πλοία «φορτωμένσ ώς &πάνω μέ υψηλά πλέγ.

ματα οΙ ύψος για νό: συγκρατούν τό KQp8QI)\fO ά:π6 τίςπόvτες"$II. Ήδη όπό τόν 14<; αiώνα τεράστιες σχεδΙες; όπό ξίΙλσ K<.tΠ.6αίνoυν τά πολω­

νικά ποτάμια ώς την Βαλτlκή!R. Τό ίδιο θέσμσ, άκόμη μεγαλoπρεπέσrφo, σrήν μαιφuνή Κίνα, μΙ τiς σχεδfες ά:πό ξύλα ατό Σέ-Τσouάv, τών CnτQίων ΟΙ κορμοί εfvαl δεμένοι μεταξύ τους μέ λυγαριές, καΙ πού όδηΥQ(Jvrαι ως τό ΠεκΙ· ΎΟ: είναι πότε μlKρότεΡΕS κο:ί πότε μεγαλύτερες «άνάλογα μέ τά πλούτη του έμπόρου, άλλά ο! μοκρίπερες ε1ναl καιι παραπάνω άπό ploη λεύγα);100.

ΣτΙς μεγάλες άτrocrrόσεις, ή θάλαοοα εivαι έκεΙνη που προμηθεύΕΙ τό ξύλο. ~Oπως τό -μαύρα Ιστιοφόρα'" πού φέρνουν '1'όν ξυλόνθροκσ: ό-ιτό τό άιφωτή­ ριΟ Corse ατήν rένoGa· όπως ΟΙ θόρκει;: της ~Icrpla;; καΙ τ06 Quarnero πού ξεφορτώνουν στην 8ξVξT[α τό ξόλο πού καίει κάθε χειμ«wα" δπως ή Μηφά

•Aofa που

tφοδιάζει την Κύπρο ΚΟΙ τήν Aiyιrrrro, ενισ τό Ιστιοφόρα ρυμουλ­

ΚΟΟν πού και πο!) κάποιον ΚQρμό δtvτρoυ σέρνοντάι; τον πίσω 1'Ους. 'Ακόμη καϊ σΙ λεπτεπiλεπτις γαλέρες φέ~ιιν καυσόξυλα αΤην Aίγιrrrro, οπου ή υ.~

Λειψrι KouofjlOOV εiναl δραματική' .

394 'Ωσrόσo, τέτοιου είδους άνεφοδιααμοί έχουν τά όριά τους καΙ ΟΙ περlσσό~

τερες πόλεις πρέπει νά ι'zΡKtσfOΊW σέ ό,τι Βρίσκουν στiςγiιρω "Περlοχές. 'Ο Th. Platter άπό τήν ΒαοιλεΙα, πού τελειώνει Til) Ιαιρικέι; τόιί O1'Jόυδές ΟΤΟ MOJitρel~ lίer στό Qημεlώνεl την άπουσία δασών γύρω όπό την πόλη' «Τό κoντινό~

1m.

τερο ξlVQJ έκείνο τών ύαλουΡΥεΙων του 5aint-Paul, τρία όλόκληρα μi'λlα ύπό τήν CeJleneuνe. 'Από ιαι φέρνοU\l στήνπόλη τα καυσόξυλα για να τά πουλή­ σουν μέ τ6 ζύγι .•Αναρωηέται κανείς άπό πού θά τό: trroιpναY άv ό χειμώνσ<; ψόταγε πολύ, γιατί καταναλίσκουν τρομερές ποσότητες στό τζάκια τους, άν

καί τουρτουρίζουν πλάι τους. ΟΙ θερμάστρες ε1 ...αl άγνα:ισrες στόν τόπο' οί φουΡναραίοl γΕμΙζουν τούς φούρνους τους μέ δεντρολiΟavo, μέ πουρνάρια καί άλλQικ; θό}lvouς, τόσο λείπει τό ξύλο, όντίθετα Ρ' αύ1'ό πού ουμ8αίννι οέ

μiiςιι ΙOi . ~Oσo νΟΤιόπρα πηγαίvεJ κανείς, τόσο έπιτεivεrσl Γι έλλειψη. 'ο ίσπα· νός oόμανισrής

Antonio de Gt!evara

έχει δίκιο; τά καύσιμα σrήν Μedίna

de!

Campo στοιχίζομ ... περισσότερο άτr' σύτό πού βράζει σrήy χότραJ03, Στή ... Αϊ· ΎVΠTo, μ1ά 1<01 δέv έχουν τΙΠστε, θά κάψουν το άχυρο τoίi ζαχαροκάλαμου' σrήν Κέρκιιρα, τό λιοκόκκι πού τό κάνουν πλόκες καί 1"6 Βάζου ... αμέσως νά ξεραθεΙ

Aίrrός ό ξκτετσμένος άνεφοδιασμός προϋποθέτει ωρεία όργάνωση μετα­ φορών, τήν σνντήρηση τώνπλωτών δρόμων, 11ipa άπό τά Εκτεταμένα έμπο­ ρικά δίκτυα, τήν έπi6λεψη ,ών όποθεμάτων )'ιό τά όποία οί κυ6ψνήαι:ις πολ­ λαπλασιάζοιιν τούς κανονιομούς καί τίς άπαΥορεύαι:lς. ·Ομως, άκόμη καΙ

στις πλουσιοπάροχα τrΡOIKισμέvες χώρες, τό ξύλο -γίνεται 1<άθ.ε μέρα σπανιό­ τερο. Θα έπρεπε νό: τό χρησφΟΠΟ10ϋν καλύτερα. 'Ωσrόσo, ούτε στα ύαλουρ­

γεια ο{πε qrι1 καμίνια φαίνεται όη έπεδίωξαν νά κάνουν οίκονομία aτά καύσι­ μα. Μάλι') μεγσλώσεl ύπερ60λι-κά ή άκτίνα άνεφοδιασμοϋ ένός «έργοστασίου μέ φωτιά_ καΙ τά έξοδα αυξηθοϋν, ψάχνοιιν τό πολύ-πολύ νά τό μετατοπί­ σοlJV' ή σrό κόται-καιω, ττεριορΙζοιιν τήν δραστηριότητά του. Τό δείνα καμlνι «πού χτΙaτηKε aτά 1717 στήν Dolgyne της Ούαλίας» δέν θά ανάψει παρά τέσ~ οερα χρόνια άργ6τερα, όταν θό εχοιιν .ιμαζέψει όρκετό ξυλοκάρβουνο Υιό

έΡΥασΙα τριανrαεξήμιoυ έ6δομάδωνιι, Δέν θά δουλεύει παρό δεκαπέντε έ6δο­ μάδει; τό χρόνΟ' κατά μέσο όρο, πάντα έξ αίτίας των καυσίμων. Ε'ναl άλλωστε ό κανόνας έναντι αύτής της διαρκούς «άνελαστlκότητας_ τού ΆVεφoδιασμoύ

«01

ίιψικάμι\lοl νά μή λεlΤΟΙΙΡΥούν παρά εναν χρόνο στους δυό Γι aτούς τρεϊς:,

άκόμη καΙ lναν χρόνο στοός πέντε, στούς έφτά ή στούς δέκαιι 1(Η, Σύμφωνα μέ τούς ίrnoλOγlOμOύς" ένός εΙδικού, κατά τήν έπσχή πρό τού 180u αϊώνα, ένα μέσο σιδηρουργεΊο, τaίΙ όΠQiου τό καμίνι δούλευε κόθε διιό χρόνια, 6-πoρpo~

φσύοε μόνο του τήν παραγωγή

άναmO"!'ώ(Ulfii

2,000 έκταρίων δάσους. 'Από έδώ ξεKινOUΝ σί

1'06 δiν παΟΟυν να πολλαπλασιάζοντοl μέ τήν άνθηση τού

1801) αlώvα. «Τ6 ξυi\εμπόριο .έγινε στά Βόσγια τό έμπόριο όλων τών κατοί­ χω\': ποιόςθά κόψει περισσότερα δέντρα' κοιτά δόση σiλίyo καιρό θα κατα­

στραφονν 6λοκληρωτlκάlt;OS. 'Από τήν κρίση αύτή, πού σοβεί στήν 'Αγγλία όπ6 τόν θρακα.

160' αιώνα,

θά προκύψει μακρσπρόθεσμ:α ή έπΑVΆσrαση τού yαιάν~

ΈξυπακoUπαι δτι ίιπάρχεl έπίοης ΆVoστ(rτι.ι,)ση τών τιμών. Ό Sully aτό έργο τοι) CEα:ιrιomies royafcs φθάνει νά m:i "ότι ή τιμή όλων τών πρσIΌVΤων 1ΥΌύ εΤναl άνσγκαία για την ζωη θά αύξόνεl σταθερά καί ότι αJτία εivαι ή

ea

βαθμιαία σπάνις τών KαυOόξUΛω.νιιT06! Mεrά τό 1715, ή δνοδο<; έππαχΎVεrαι, «άνε6αίνεl κατακόρυφα τά εΤκοοι τελειπαϊα χρόνιο τού Παλαιού Καθεστώ-

395

τος». Στήν Βουργουνδία «δέν βρίοκεις πιά ξύλο γιά δούλεμα» καί «οί φτωχοί

τά βγάζουν πέρα καί χωρίς φωτιά»107. Ειναι πολύ δύσκολο σέ παρόμοια θέματα νά κάνουμε υπολογισμούς, έστω καί άνάλογα μέ τά μεγέθη. 'Ωστόσο, διαθέτουμε τουλάχιστον γενικές έκτιμή­ σεις. Στά 1942, ή Γαλλία, πού ειχε έπανέλθει στήν θέρμανση μέ ξύλο, χρησιμο­ ποίησε κάπου 18 έκατομμύρια τόννους ξύλου, τά μισά περίπου ώς καυσόξυ­ λα. Τό

1840,

ή γαλλική κατανάλωση άνήλθε σέ δέκα έκατομμύρια τόννους

καυσόξυλων καί ξυλάνθρακα (χωρίς νά υπολογίζουμε τό ξύλο γιά τίς κατα­

σκευές)108. Γύρω στά 1789 ή κατανάλωση ήταν τής τάξης τών 20 έκατομμυ­ ρίων τόννων. Μόνο στό Παρίσι, ξυλάνθρακας καί καυσόξυλα άντιπροσωπεύ­

ουν τήν έποχή έκείνη περισσότερο άπό δύο έκατομμύρια τόννους109, δηλαδή πάνω άπό δυό τόννους άνά κάτοικο. 'Αριθμός ίδιαίτερα υψηλός, παρ' όλα αύτά όμως οί άφίξεις γαιάνθρακα κατά τήν έποχή έκείνη στό Παρίσι ειναι άσήμαντες: 140 φορές λιγότερες άπό τό ξύλο (ή διαφορά άνάμεσα στό 1789 καί στό 1840 προέρχεται προφανώς άπό τήν όλο καί πιό σπουδαία θέση πού παίρνει Ο γαιάνθρακας). Άν υπολογίσουμε 1 πρός 10 τήν άναλογία Εύρώπη­ Γαλλία, ή τελευταία καίει κατά τό 1789200 έκατομμύρια τόννους ξύλου ένώ τό

1840

καίει

100

έκατομμύρια τόννους.

Τόν κάπως παρακινδυνευμένο υπολογισμό τής άξίας σέ άτμόιππους (ΗΡ) τής ένεργειακής πηγής τήν οποία συνιστά τό ξύλο πρέπει νά τόν τολμήσουμε έπ' αυτού τού άριθμού τών

200

έκατομμυρίων. "Ας δεχθούμε τήν υπόθεση ότι

ένας ώριαίος ΗΡ άντιπροσωπεύει τήν καύση δύο χιλιογράμμων ανθρακα. "Ας

δεχθούμε έπίσης τήν υπόθεση ότι Ο ρυθμός τής χρησιμοποίησης τής ένέργειας

ειναι τών

3.000 ώρες περίπου τό χρόνο. Ή διαθέσιμη 16 έκατομμυρίων ΗΡ. Οί υπολογισμοί αυτοί

ίσχύς θά ειναι τής τάξεως πού τούς παρουσίασα σέ

είδικούς, δέν δίνουν παρά μιά χονδροειδέστατη τάξη μεγέθους ή άναγωγή σέ ΗΡ έχει περιπέσει σέ άχρηστία, καί έπί πλέον ειναι τυχαία. Πρέπει αλλωστε νά

λάβουμε υπ' όψιν μιά άρκετά χαμηλή άπόδοση, 30% τό πολύ τής χρησιμοποι­ ουμένης ένεργείας, δηλαδή άνάμεσα σέ 4 καί 5 έκατομμύρια ΗΡ. Ό άριθμός αυτός παραμένει σχετικά υπολογίσιμος σύμφωνα μέ τήν προβιομηχανική έ­ νεργειακή κλίμακα, ή άπόκλιση όμως πού παρουσιάζει ειναι μηδαμινή: ας σημειώσουμε ότι σύμφωνα μέ υπολογισμούς πολύ πιό έμπεριστατωμένους άπό τόν δικό μας, Ο γαιάνθρακας δέν υπερίσχυσε έναντι τού ξύλου στήν οίκο­ νομία τών Ήνωμένων Πολιτειών παρά στά

1887!

Ό γαιάνθρακας Ό γαιάνθρακας δέν ειναι αγνωστος ουτε οϋτε στήν Κίνα ουτε οϋτε στήν Ευρώπη. Στήν Κίνα χρησιμοποιούνταν στό Πεκίνο γιά τήν οίκιακή θέρμανση (έδώ καί χρόνια βεβαιώνει Ο πατήρ

de MagaiIIans),

4000

γιά τό ψήσιμο τών τροφών στά

σπίτια τών μεγιστάνων καί τών μανδαρίνων καί έπίσης άπό «τούς σιδηρουρ­

γούς, τούς άρτοποιούς, τούς βαφείς καί αλλα παρεμφερή έπαγγέλματα»110. Στήν Ευρώπη, έξορύσσουν ηδη τόν γαιάνθρακα άπό τόν

110

καί τόν

120

αίώ­

να, στά άβαθή λεκανοπέδια τής 'Αγγλίας, στήν περιοχή τής Λιέγης, στήν

Sarre, στά μικρά γαιανθρακοφόρα λεκανοπέδια τής περιοχής τής Λυών, τού Forez, τού Anjou, καί τόν χρησιμοποιούσαν τόσο στά άσβεστοκάμινα, όσο καί

στήν οίκιακή θέρμανση, καί μερικές σιδηρουργικές έργασίες (όχι γιά τό σύνο­ λο αυτών τών έργασιών, έκτός άπό τήν περίπτωση πού θά πρόκειται γιά

396

Ή Λυών τόν

170

αίώνα εχει άκόμη ξύλινες γέφυρες. Σχέδιο τού

Johannes

Lίnge/bach.

Βιέννη, A/bertίna. (Φωτογραφία τής ΒιΒλιοθήκης).

άνθρακίτη η γιά κώκ' ό ρόλος τού τελευταίου άρχίζει άργά, στά τέλη τού 180υ αίώνα). 'Ο γαιάνθρακας δμως εχει άπό πολύ πιό πρίν καταλάβει τίς

δευτερεύουσες θέσεις πού τού άφήνει έλεύθερες ό ξυλάνθρακας, στήν θέρ­ μανση καί στά «σιδηροσχιστήρια» (δπου τεμαχίζεται, «σχίζεται» τό σίδερο),

στά συρματουργεία δπου τεντώνεται τό συρματόσχοινο. Καί ό γαιάνθρακας διοχετεύεται σέ άρκετά μεγάλες άποστάσεις. Τό τελωνείο της Μασσαλίας σημειώνει, στά

1543,

τήν όφιξη «δοχείων» κάρ­

βουνου άπό τόν Ροδανό, προερχόμενου άσφαλώς άπό τήν Ales 111 • Τήν ίδια έποχή, μιά μικρή άγροτική περιοχή δίνει στήν βαρέλια (τά λένε

μικρό λιμάνι της

«poissons»

La Machine, κοντά στήν Decize,

ή «άμαξιές») κάρβουνου πού όδηγείται ως τό η

La Loge στόν Λίγηρα. 'Από κεί ξαναστέλνεται μέ πλοία ως τίς

πόλεις Moulins, 'Ορλεάνη καί Tours 112 • Στήν πραγματικότητα, πρόκειται γιά μηδαμινές ποσότητες. Τό ίδιο ίσχύει γιά τά καμίνια πού καίνε γαιάνθρακα, άπό τόν

160 κιόλας αίώνα, στίς αλυκές τού Saulnot κοντά στό Montbeliard. Τό 1714, έποχή πού τό ξύλο σπανίζει στό Παρίσι, οί Galabin καί

φθινόπωρο τού

Σία, χονδρέμποροι είσαγωγείς, κάνουν δημόσια έπίδειξη στό δημαρχείο «τού καυσίμου της Σκωτίας» καί θά άποκτήσουν τό προνόμιο γιά τήν είσαγωγή

αύτού τού ξένου κάρβουνου 113 • Στήν ίδια τήν Ruhr θά πρέπει νά περιμένουν ωσπου ό γαιάνθρακας νά παίξει τό ρόλο του, τά πρώτα χρόνια τού 180υ αίώνα. Μόνο τότε ό γαιάνθρακας τού ΑΠΖίπ έξάγεται έπίσης πέρα άπό τήν Δουγκέρκη ως τήν Βρέστη καί τήν

La Rochelle' τότε είναι πού χρησιμοποιείται καί ό γαιάνθρακας τών όρυχείων της Βουλώνης στό Artois καί στήν Φλάνδρα,

397 γιά τήν θέρμανση τής Φρουράς, γιά τά κεραμουργεία, κεραμουργεία , τά ζυθοποιεία, τά ά­ ό­ σβεaτOKάμινα σβεστοκάμινα καί τά καμίνια τών πεταλωτών. Είναι ή έποχή πού ό γαιάνθρα­ κας τών όρυχείων τής περιοχής του τού Lyonnais γίνεται πιό προσιτός στήν πόλη τής Λυών, χάρη στήν κατασκευή τής διώρυγας του τού Givors, μετά τό 1750. Ή μεταφορά μέ άμάξια όμάξια καί φορτηγά ζώα παραμένει, παραμένει , πραγματικά, ή σημαντικό­ τερη τροχοπέδη 114. 114. Σέ ευρωπαϊκή κλίμακα δέν ύπάρχουν υπάρχουν παρά δύο πρώιμες έπιτυχίες κάποιου εύρους, ή έπιτυχία του τού λεκανοπεδίου τής Λιέγης καί έκείνη του τού λεκανοπεδίου του τού

Newcastle

στήν Άγγλία. 'Αγγλία . Ήδη άπό όπό τόν

150

αίώνα , ή Λιέγη είναι ενα ««όπλο­ όπλο­

στάσιο», μιά μεταλλουργική πόλη που τό κάρβουνό της χρησιμεύει στήν τε­ λειοποίηση τών προϊόντων της . Ή παραγωγή της τριπλασιάζεται η τετρα­

τού 160υ αίώνα. αίώνα . 'Ύστερα, ή ούδετερότητά ουδετερότητά της πλασιάζεται μέ τό πρώτο μισό του (ή Λιέγη έξαρτάται άπό όπό τόν έπίσκοπό της) ευνοεί τίς δραστηριότητές της στήν διάρκεια τών πολέμων πού θά άκολουθήσουν. όκολουθήσουν. Τό κάρβουνο, πού έξορύσσε­

ται ήδη άπό όπό βαθιές στοές, έξάγεται μέσψ του τού ποταμου ποταμού Μεύση πρός τήν Βό­

ρεια Θάλασσα καί τήν Μά γχη άκόμη μεγα­ τού Newcastle είναι όκόμη Υχη 115. Ή έπιτυχία του λύτερης κλίμακας, καθώς συνδέεται μέ τήν έπανάσταση του τού γαιάνθρακα, ή όποία έκμοντερνίζει τήν Άγγλία 'Αγγλία άπό όπό τά

1600,

έπιτρέποντας τήν χρησιμοποίη­

ση του τού καυσίμου σέ μιά σειρά βιομηχανικών είδών εύρείας ευρείας κατανάλωσης: κα­ αλατιού άπό από θαλασσινό νερό πού τό έξατμίζουν μέ θέρμανση, γυά­ τασκευή άλατιου

λινων πλακών, πλίνθων, κεραμιδιών κεραμιδιών-' έπεξεργασία τής ζάχαρης έπεξεργασία τών προϊόντων τής στύψης πού είσάγονταν άλλοτε άπό όπό τήν Μεσόγειο καί πού άπό όπό τότε τίς έκμεταλλεύονται στήν άκτή ακτή του τού

Yorkshire '

χωρίς νά λογα­

ριάσουμε τούς φούρνους τών άρτοποιών, αρτοποιών, τίς ζυθοποιίες καί τήν τεράστιας

έκτασης οίκιακή θέρμανση πού άπό από αίώνες μολύνει τό Λονδίνο καί θά τό μολύνει ακόμη άκόμη χειρότερα στό μέλλον . Παρακινούμενη άπό όπό αυτή αύτή τήν μεγεθυ­ νόμενη κατανάλωση, η ή παραγωγή του τού

30.000

τόννοι έτησίως στά

παραγωγή κατά τά όκτή τού άκτή του

Tyne

1800

Newcastle δέν σταματά νά αύξάνει: αυξάνει: 1563-1564' 500.000 στά 1658-1659. Είναι βέβαιο δτι ηή

είναι γύρω στά δύο έκατομμύρια τόννοι. Ή αμμώδης άμμώδης

είναι συνεχώς γεμάτη άπό όπό καρβουνάδικα πού κάνουν κυρίως

τό δρομολόγιο Νewcastle-Λονδίνο' η ή χωρητικότητά τους ανέρχεται άνέρχεται σέ βαρέλια στά

1786-1787

348.000

γιά εξι ταξίδια πήγαιν' έλα τό χρόνο. 'Ένα μέρος του τού

γαιάνθρακα έξάγεται' τό

« κάρβουνο τής θάλασσας», φτάνει πολύ sea coal ή «κάρβουνο

μακρυά, τουλάχιστο ως τή Μάλτα, άπό από τόν 160 κιόλας αίώνα 116 .• 'Από Άπό πολύ νωρίς σκέφτηκαν δτι γιά νά χρησιμοποιηθεί ό γαιάνθρακας στήν παραγωγή σιδήρου έπρεπε νά ραφινάρεται, δπως συνέβαινε καί μέ τό ϊδιο τό ξύλο στά πρωτόγονα καμίνια, τά σκεπασμένα μέ χώμα, δπου η ή καύση του 1627 ήδη είναι γνωστή στήν Άγγλία 'Αγγλία η ή κατα­

έδινε τό ξυλοκάρβουνο . Άπό 'Από τά

σκευή του τού κώκ πού δίνει μάλιστα λαβή γιά τήν άπόκτηση όπόκτηση κάποιου προνο­ μίου. μίου, Ή πρώτη καύση του τού γαιάνθρακα aτό στό

1642-1648.

Derbyshire

χρονολογείται όπό άπό τά

αμέσως τό κώκ χρησιμοποιήθηκε, αντί Σχεδόν άμέσως άντί τού του συνηθισμένου

γαιάνθρακα, άπό όπό τούς ζυθοποιούς ζυθοποιοίις τής περιοχής γιά τήν ξήρανση καί θέρμαν­ τού ση τής βύνης. Τό νέο καύσιμο θά δώσει στήν μπίρα του

Derby

«τήν λευκότητα

καί τή γλύκα πού τήν έκαναν διάσημη»117, διάσημη» 117, άπαλλάσσοντάς όπαλλάσσοντάς την άπό από τήν άσχη­ μη μυρωδιά του τού συνηθισμένου γαιάνθρακα καί θά τήν κάνει τήν πρώτη μπίρα τής Άγγλίας. 'Αγγλίας. 'Όμως τό κώκ δέν διαπρέπει άμέσως "Ομως όμέσως στήν μεταλλουργία. μεταλλουργία . «Μπορείς μέ τή

φωτιά, λέει ενας οίκονομολόγος τό

1754,

νά καθαρίσεις [τόν γαιάνθρακα! άπό

398

Στήν ΣτήΥ Θουριγγία : χυτήριο χαλκού στήν στήΥ κατοχή τής οίκογένειας οίκογέΥειας τών τώΥ

Pfinzing άπά τήΥ τήν είΥαι ό ξυλάνθρακας. ξυλάΥθρακας. Τά κούτσουρα είναι είΥαι σωρευμέΥα Νυρεμ8έργη . Στά 1588 τά καύσιμο είναι σωρευμένα σέ τεράστιες στοί8ες. (Staatsarchiv, Νυρεμ8έργη) Νυρεμ8έργη).. (Κλισέ τών τώΥ 'Αρχείων). 'ΑρχείωΥ) .

τήν ασφαλτο καί τό θειάφι πού περιέχει, ετσι έτσι πού χάνοντας δύο τρίτα τού βάρους του καί έλάχιστα άπό τόν όγκο του του,, νά παραμένει μιά καύσιμη ϋλη ,

άποπνέουν άπαλλαγμένη όμως άπό τά μέρη πού άποπνέ ουν έκείνη τήν ένοχλητική κα­

πνιά πού τής καταλογίζουν ... »118. Πάντως, αύτό τό « σβησμένο κάρβουνο» δέν βρεί τήν τύχη του στήν μεταλλουργία παρά γύρω στά θά βρεϊ

1780.

Θά πρέπει νά

έπανέλθουμε σ σ'' αύτήν τήν καθυστέρηση πού έκ πρώτης όψεως φαίνεται άκα­

τανό ητη 11 9. 9 . Είναι (να ενα ώραίο παράδειγμα γιά τήν άδράνεια άπέναντι σέ κάθε νεωτερισμό . νεωτερισμό.

Ή περίπτωση τής Κίνας είναι άπό τήν αποψη αύτή ένδεικτικότερη. Έπιση­ μάναμε ήδη ότι ό γαιάνθρακας επαιζε έπαιζε έκεί ρόλο στήν θέρμανση τών σπιτιών, χιλιετίες ϊσως πρό Χριστού, Χριστού , καί στήν σιδηρουργία άπό τόν

So

κιόλας αίώνα

Π.Χ π.Χ.. Ή θέρμανση μέ γαιάνθρακα έπέτρεψε πραγματικά άπό πολύ νωρίς τήν χυτοσιδήρου.. Αύτή ή σημαντική πρω­ παραγωγή καί τήν χρησιμοποίηση τού χυτοσιδήρου τοπορία δέν εύνόησε τήν συστηματική χρησιμοποίηση τού κώκ, τήν έποχή τής έξαιρετικής άκμής τής Κίνας τόν

130

αίώνα, μολονότι είναι πιθανόν ότι ή

χρησιμοποίηση τού κώκ ήταν τότε γνωστή 120. Πολύ πιθανόν, δέν μπορούμε μας : ή άκμαία όμως νά εϊμαστε σίγουροι. Είδεμή, τί έπιχείρημα γιά τή θέση μας: Κίνα τού 130υ αίώνα, ένώ είχε τά μέσα νά άνοίξει τήν βασιλική πύλη τής Βιο­ μηχανικής 'Επανάστασης, ' Επανάστασης, δέν τό (κανε! έκανε! 'Άφησε τό προνόμιο αίιτό στήν Άγ-

399

γ},ία τού τtλoυς το11180υ αίώνα, πού κι αύτή ή ίδισ ΧΡΕιάστηκε πολύ καιρό Υιό νό χρησιμοποιήσει ΕκεΤνο πού ήτσν ιbστόσo μπροστά στά μάτια τη/), Ή τεχνική δέν εiVΑlπαpα €\,ι;ι έργαliε.io, κσί ό όνθρωπος δέν ξέρει πόντο να τό έκμετσλλευn:l!

'Ως bι:lλoγoς

~Ας επιcπρΙψoυμε στήν ΕύΡώπη τού τtλoυs τού 180υ αΙι:ίwσ, γιά νό διcπιrπώ­ σουμε δόο άλληλiνδετες θέσΕΙS: ή πρώτη, άναφορικά μέ τί/) ένεργειακέι; πη­

γές, bι τφ συνόλφ' ή δεύτερη, όνοφορικα μέ τήν έιφηχάνtoη 1TΌU έθrot στ"ν ύπηρεσία της.

1. Μπορούμε, χωρίς να διαΚ1vOμΥΕύσουμΕ κάποια λάθη .. να ταξινομήσουμε ουμφωνα μέ τήΥ φθΙνουσα σημασία τους τίς ένεργι:lοιι:ές πηγές 1ΤΌύ ή Εύρώπη είχε στήΥ διάθεσή της: έΙΤ1ΚΕφσλής η ζωική έλξη,

14

έκατομμίιρια ((λΟΥα,

24

έκατομμύριο Βόδια, όπου κάθε κεφάΛι ό:ν1Ί'ΠρoσωnιόEI fva τέταρτο άη,ιόιπ­ 'Που, δηλαδή χονδρικά 10 έKαroμμίιpl~ ΗΡ· Μιτα, ό άνθρωπος καί,-ό έργα­ Atio (50 εκατομμίφια έργαζόμενοι) δηληδή μεταξυ 6 Kαi 8 έKσroμμυρίων ΗΡ' ι«;rrόπιν τό ξύλο, ttou Ισοδυναμεί ίσως pt 4 η 5 έκαιομμύρια ΗΡ' ύστερα οΙ 6δραυΛΙΙ<οί τροχοί ανάμεσα οέ ένόμlοιί και τρΙα έιι;ατομμυρια ΗΡ' τtλoς τα Ιστία, 233.000 ΗΡ τό πολύ, χωρίς νό λογαριάσουμε τόν ttολεμlκό σrόλo. Νά μος λonτόν μοκρυά όπό τούς: σημι;:ριvoύς: ένεργειακοίις άπολογισμούς. τό ξέ­

ραμε άπό την άρχή Κ(1ί δέν oυvίστστoι σ' αυτό τό ΈV&ιoφέρσν αύτη;; της ατε­ λούς μέΤΡl1σης: (δΈV μπρηοομε άλλωοτ,ε oύ'l'ε τούς άνεμόμυλους, oίrn: τά ΠΟ­ ταμόπλοια oCτε τόν ξUΛΆVθραKα, ούτ,ε άκόμη τόν

yol6vSPOKa), Τό σημΙXVΤI­

κό, άλήθεια, σwισταταl στό γεγονός δη ή ζωική Ι(σί άνθρωmvη δύνομη K(lθώs καί -τών καυσόξυλων βρίσκονται άναντίρρητα σrίς δυό πρώn:ς θέοεlς: (οΙ όνεμόμυΛοl, όλιγαρlθμότΕρΟΙ άπό τούς όδραυλlκους τροχούς, δέν IJ;roΡOΎV νά αντΙΠΡOσωπει'Jouν παρά τό ένα τρίτο ή τό ένα τέταρτο της ίσχύος τών δαμασμένων νερών), ~Aν ή λύση τού μύλου δtν όvcmτόXθηKε περισσότερο,

τούτο μερικ&ς όφεiλεται οΙ l'εχνικοίις λόγους (στήν εύΡεrα χρηση του ξύλου καΙ όχι τού σfδφoυ), κυρίως δμως στό δη έκεΤ όπου εΙχε στηθεί ό μύλος δέν υπι)ρχε, πεpΠrrιooη Υιά χρηοιμΟTtΟίηση Ισχuρό1'.ερης δύναμης καΙ aτό δη την

έποχή έKεiνη ή ένέργεlα δώ μεταφερόΤαν. 'Η iλλεlψη tvtpytla;; ήταν τό μεγα­ λύηφο μειονέκτημα τής- οίκovoμίας ,-ou Παλοιοι) Καθεστώτος. Ό μέσος νερό­ μυλος εΙχt l'ήν πενταπλάσια όπόδοση bιΌs χειΡόμuλcn, 'Πού τόν κινοΟΟαν δύο

άνθρωποι' ήταν μιό έπανόσταση' ι'J τrρώτ~ όμως άτμoKίVΗΤoς μύλος θά έχει

τήν πεvπ:mλόσlα άπόΟΟση tνός νερόμυλου' J.

"

2, Πάντως, πριν άπό τήν Βιομηχαν;κή 'Επανάσταση, ίπrήρξt !να στάδιο προετοιμασία/), Ή ζεύξη τών (roοζυγίων, ΟΙ φλόγες του ξσλου πού Kαiγεται επιπρόσθετα έκείνοl ΟΙ σTOIXEIOOISCII) κινητηρε<; δlοκίνηοης μέ ,-ό ρου τών πο­

ταμών καΙ τήν φορά τou άνέμου, άκόμη ό πολλ.σπλασιασμός τών έΡΥαζομέ­ V(ι.)V άνθρώπων, όλα αότά τά στοιχεία προκάλεσσν, ό1Τό τόν 15(1. ώς τόν 170 αΙώνα, μιάν εύρωπαϊκή άνθηση, μιάν άΡΥή αύξηση της Ισχύος, τής δόνσμης καΙ του πρακηKOιJ mιείιμαroς,

1:' αύτη την παλαιά άνθηση στηρίζετο:ι μιά όλο

καΙ πτό ζωτική πρόοδος μετά τό 1730-1740. 'Υπήρξε έτσι μιά πρώιμη Βιομηχα­ νική επανάσταση, συχνά άδιόρατη Γι άγνωστη. 6ηλαδη μιά oυooώpε.uση ΆVα~

400

Γαλλικό όpι.ι,xUO κατά

n5 1600 (πλάκα τζωοαύ) .•Γιiι

νά τα κατσφφnς, 7ψf.πα νά ύπο·

μεΙνει<;ι. Lίr::hlbildIitclle Deutsches Musrwm, Μόναχο.

καλύΨΕων, τεχνικών προόδων, ΠΩύ μφικlς τ~υς ήταν θεαματικές κα; όλλες τους πρέπει νά τΙς ψάχνεις μέ τόν μεγεθυντικό φακό: καί εΙναι αύτε..;, 16 διά·

φορα γραιιάζια, 11): θαρούλκα (criC$), ΟΙ άρθρωτές άλυσΙδες πού μεταφέρουν τήν κίνηση, έΚξίνο το «προσφυές σίισrημα μπιέλλα-μανιθέλλα:ιο, ό στρόφαλος πού δημιουργεί τήν κανονικότη,α ai:. κάθε κίνηση, τά tλάσJ-lmα, τά όλο καί συνθετότερα μηχανικά συστήματα τών όρυχείων. ΚαΙ τόσες άλλες καινοτο­ μ/ες: CtpyaAtlOi Υιό πλέξιμο, Υιά νά ύφαίνουν κορδέλλες (λεγόμενοι άΡΥαλε/ο; τής 8έΡΥας), χημικές μέθοδοι ... I'Στό δεύτερο μισό του 180υ αiώνα έγιναν ΟΙ πρώτεςπροσπάθειες: γισ νό προσαρμοσθούν σέ Βιομηχανική χρήση σ1 τόρνοι, ΟΙ δισrΡ'I1ΊKές: μηχσνέςΊ ΟΙ λfμες», εργαλεία γνωστό άπό πολύ καιρό. την στιγ­ μή αότή έπίσης έξαγγέλλεταl ή α&τομαιοποίηση τών κινήσεων τού ύφαντή και τού κλώστ~ πού θά εΙναι όποφασιστlκή Υιό τήν ",άπογεfωοη» τής ό:γΥλl­

κηι; οικονομίας

22. ~O,TI lλειπε γιό νά χρηοιμοποιηθούν 1ΤΛήρως αύτές οί μη.

χανέι; πού τίς είχαν όpαpαησrεί ή πρι;ryμσroπolήσεl, ήταν ενα πλεόνασμα

tvtPYEIGS• τό όποΙο tξ άλλοιι ήταν ξVΚQλο ν6: μετακινηθεί, θέλω νό 11& νό τό μεταφέρουν κατά 6οόληση. Τά εργαλεία όμΩS ίrπήρxαν και τελειοποιούνταν

όδl(ιΚ(rJrQ. Ι;!ν(ι! ένδεlκηκό όη βλέπουμε πόσο έκπΛήσοονταl όλοι οί είφωπαί­ οι ταξιδιώτες μΙ τα ύποτυπώδη έργαλεία ,rjr; Ίνδίας καί της Κίνας, τά όποία έρχονται σέ άντιθεοη μέ τήν ποιότητα καΙ τήν λεmό,ητα τής παραγωγής τους •• ΜεΙναμε KσrάπληKΤOI άπό τήν όπλότητα των έργαλι.ίων TTQιJ χρησιμο­

TfOrOQv για νιi κάνουν τά ώραιότερα μεταξωτά της Κiνας», λέει ένας άπ' αό­ τοός'U. Σκέψη που την ξανα6ΡΙσΚQι,Jμε σχεδόν μέ 'Tic; ίδΙΕς λέξεις σέ έναν άλλο συγγραφέα, μέ αφορμή τίς διάσημες 6cψ6ακε:ρές μουσελίνες τής ΊVΔίας124. Άς έρθει ό ότμός καί όλα θα έπιταχιwθooν στήν Δόση ώς δια μαγεΙας. ·OμΩS αύτή ή μαγεΙα έξηγεimι: (1XE. πρoεroιμασrε:i καί καταστεί δυνατή όπό

ττpfv. Γιά νά παραφράοουμε έναν 1στορlκό (τόν Pierre leon). ίπrήpξε έξiλlξη (δηλαδή μιά Βραδεία άνοδος), Kσrbmv επανάσταση, δηλαδή έπlτUχUVOη. Δύο

. κινήσεις άλληλένδετυς,

401

ΤΟΣΙΔΕΡΟ,

ΕΝΑΣ ΦΤΩΧΟΣ ΣYrIΈNH.Σ Είμαστε 6iBQIOI ότι ,.6 νά χαραΚΎηρi'σοvμε Ιό ο!δφο ώι; φτωχό συ~νή δiν θά φωνόταν οίιτε σο6σρό oιYn; άληθoφr;ινές στ~ άνθρώπους όλου του κό­ σμου άπό τόν 150 I(lόλ1,'ll) αΙώνο:, πaΛλφ δέ μάλλον τόν 180. τι θά έλεγε ό Buffon, σιδηρ0610μήχανος αιό Montbard; Πραγματικά, αύτη Γι κοντινή "σΙ μαkρννή OVΓXΡQVWI) έποχή μοιάζει έκπληκηκή καί KCπrWS άσήμαντη άπ" αύ­ τή την άποψη Υιό μας τούς άνθρώπους τού 2Dot) αίώνα. Ή σιδηρομεταλλουργία χρηUJμQποlεί χονδρικά τίς i'δlες 6αοικές μεθόδους

με τΙς σημερwές, υψικάμινους καΙ ίιδΡαυλll<ές σφύρες, Γι ποσότητα όμως ιWw νεl δλη τη διαφορά. 'Ενώ μιά σημερινή υψικάμινος

CjJuopti νό άπορροφησεl

σΙ lνα εlKQOlτετράωρo τρια τραϊνα κώκ καί μεταλλεύματος., aτόν 180 αΙώνα

τό τελειότερο άπ' αυτά τα μηχανήματα πρωτον δέν λεrroυργεT παρά κατά δlαΛεί}Jtιcrrα' ύσrεpα, ένΙOΧOOμΕVO Υιό 'Παράδειγμα με ένα δlLιλιοτήριο διπλής ι<αiισης, δέν άποδ!δει έTηofro!) παρά Ι(άπου 100 ΏS 150 τόννους σΙδερο. ΣτΙς μέρες μας. ή "Παραγωγή μετριέται σi χtλιά5ες 1'όννους' ιδώ καί διακόσια χρό­ νια, μιλοίΊσαν Υιό .έκι:rrό pesantSit, δηλαδ~ Υιά σημερινά Kινrάλια τ&ν 50 xιAItr γράμμων. Τέrolα εΤναl ή διαφορά κλίμακας, Χωρίζει δυο πολιτισμούς. Καθώς fyραqιε 6 Morgarι οτά 1877, .όταν κατόρθωσε τό σΙδερο νό γίνει ή σημαντικό­

τερη παραγωΥική ~ τότε συνέβη 1ό ΎC'(Oνός τών γtγovόταιν στήν έξέλιξη

της όνθpωτtότητας.1 . ~EvΦ; πολωνός ο!κovoμολόΥος:, ό Stef<ιn Kurowski, φθάνει ατό σιιμεΙο νά UπQσTηρίζει δτι ολοι οlπαΑμοi της ο!κονομικης ζωfις

γίνovrαι άντlληπη;11 μέσφ του προνομιούχου ΤWΙέα τής μεroλλoυp-YΙKης βια­

μηχανίας: οuvοψίζεs 1'6 πάν, tξαγyέλλε, 1'6 πό:v1 • ~Ως τίς άρ:Φ;: όμως

1'06

19ου αίώνα «1'ό Ύεγονό<; τών γεγονότων. δi:v έχει

συμθεί ακόμη, Σ1'ά 1800, ή παγκόομια παραγωγή σιδήρου στΙς διάφoρtς μορ­ φές του (χUΤOOΙδηρoς, σφυρήλατος, άτοάλl) δέν άνέρχεταlπαρά σέ 2 έKαroμ~

μύρια τό'νν(}vςU7 κι αύrός ό μή σόmπόδεικτoς άριθμός μός φαΙνεται, αιro την 11λεvρά μας, πολό δl0Ύi"Oμένoς. Ό οΙκονομικός πολιησμ&) θpfσκεrαI πολύ m:ριooό1'ερo την έπOχfι έκείνη υπό την KOpιαpXfα της ύφαντουργΙας (την άγ. Υλική επανάσταση θά την έξαυολύσει πάνω ό:rr' όλα τό βαμβάκι) υαρά ό1τό

τήν KlIPIGpxra τού σιδήρου. πραγματικά, ~ μεrαλ).oUpyia 11'αραμένει υαραδοαιακή. άρχαϊΊεή, σέ εύ­ θραυστη Ισορροπία. Έξαρτάταl άπό την φύση, άπό ΤΙς πηγές της, σπό τό μετάλλευμα πού είιΤUΧιίJς άφθονεί, άπό τό δάσος 'Πού δεν ε1ναι ποτέ έπcρκές, ό1l'ό την μεταβλητή δύναμη τού ρο-Ο τών 'Ποταμών. Τόν 160 αΙώνα οτήν Σουη­

δία ΟΙ χωρικοί KστασκεUΩΡυν σίδερο άλλά μόνον όταν "Πληθαίνουν τό νερά την άνοιξη' κάθε πτώση τής σrάθμης τΏv 'Ποταμών, tκεί σποο όψώνεrαι,.6

καμΙνl l συvεmφέpει τήν άνεργία. Τέλος, ύπάρxovν Λίγοι ή καθόλου dδlΚξuμι, νοl tpyάτtS' ΟlJχνότατα ε1ναι άπλοΙ χωΡI"'όί, τ600 σrήν 'Αλσατία 000 καί στήν Άγyλfo: καΙ στά ουράλια. Δέν ύπάρχουν oό"fε επlχεφηtJατiες μέ τήν σύγχρονη σημασία τήος: λέξης- Πόσο-ι δέν dνα, ΟΙ αιδηροβιομήχανοl τής Είιρώπης. πού

πριν άπό όΛα εlναl γαιοκτήμονει; καί CJPKOίIvro:I γιό ΤΙς σlδηροl.ιΡΥΙες: τοιχ; σέ έπιστάτες Γι ΈVOIKΙOστέςl τύιεtrroίO xαρή~ ή ζήτηση ({ναι πρΟΟκοορη, ουνδεδε­ μένη μt τοός 'Πoλtμoυς ποι1 ξεσποί>ν κι ίίσ'rεpα σβήνομ\!, Βέβαια, τά πράγματα δtν τα βλέπουν σσι ΟΙ σίιγχρονο! τους. ·Ολοι τους

402 παραδέχoνrol ξύχαρίσrωs δτι τ6 σίδερο ήταν τό χρησιμότερο άπό 1'& μf.ταλ­ λα Kaf όλοι τοιις: πρόλαβαν νά δοΟν ένα σιδηρουργείο (τΌυλάχtuτo UETvo τού

χωριού ή 'τού τrεαιλωτηι μιόν ύψικό'μιvu, f,να σιδεΡοκάμwo, lvα διυλισrήρlo. Στήν ΠΡαγμοτnι:ότητα, κανόνος παραμένει ή τοπική διάσπαρτη παραγωγή η

6 άνεφοδιασμός σt μlκρές: ά1τοστάσεlς. Ή 'Αμιένη φερνεl ατόν 160 αlώνο τά σιδερά της άπό .ήν

Thierache, λryότ.φo

όπό

100 χλμ.

άπό τΙς όΥορές της.

Kof

τά άναoιανlμει σέ 50 η 100 χλμ. όλόΥυρα 12Β • ΔΙαθέτουμε στοιχετα Ύ1ά .όν προηγΟύμενο αιώνα ότtό τό ήμερολόγιο ένός άπό roύς: έμ1tόροuς τής μικρή.;;

αUσrplQKijς πόλης

Judc.nburg

σrό OberSfe:iermark1:t9, ό όπΟΙος συγκεντρώνει

οίδερσ, άτσάλι, μεταλλουργικό πρoiόνrα άπό τΙς γξlΤΟΥικές σιδηροιιργlξς Γι

άπό τό δραστήριο κένΤρο τού Leoben Υιό νό τό προωθήσει μέ τήν σειρά τοιι παρσπέρα. Μ1Τοροvμε vΆ παρακολσυθήοουμε, μέρα μέ τή μέΡα, ής λετrroμέ· ρειες τών άΥοραιν, τών πωλήσεων, τών μεταφορών, τών τιμών, τώv μέrρω.ν, καί νό χaΘoυμε ατήν άπαρίθμηση τών απεφαρίθμων ποιοτήτων, άπό τό Ojr

γό σί6φο, τό σίδεΡο σέ μπάρες, ώς τά διάφορα άτσάλ!α, τό συρματόσχοινο {.cyφμΑVIKό1' τό χοντρό, wclsch ίούαλικό) τό λmτόί, χωρίς vά λογαριάσοιιμε βελόνες, καρφιά, ψαλίδια, τηγάνια, μαγειρικά σκεύη άπό λευκοσίδηρο. ΚαΙ

τΠroτε άπ' όλα αυτά δεν πάει πολύ μακρΟΟ: όκόμη καί τό άτσάλl, πού ώστό­ σο !χει υψηλή ημή,

lJi:v περνα τΙς ~λλπε!ς, γιό \Ιό

Ίαπωνικό σιδηρουργείο roν

κατευθιινθεϊ σrήν ΒενετΙα. Τό

170 αiώνα. (~toi Έθνικής Β<6Λιοθηκης: nD'ptσIou).

403

,

•

1

~5

, j

.',

'Ib"

", ;.

I1'ΉV Ίσπωvfα: KαroOKωή σrroθJών" σφυpηJΙάTηση καl λεfΣVΣΗ

φ/α Ν.

(180<;

σΙ.). ΦαιτΟΥΡα.

8coYier.

μεταλλουργικά πΡοΤόντα δέν ΕWΑι ταξιδιώίει; ΣΆv τά όφαvrά, άν tξoιptσoUlJf.

κ&ποια: ά\!ΤΊκείμενα 'TroiIun:Mias, άmι~ τά mrαθιά τού Τολέδοιι, tά όπλα της Brescia ή, Υιό νά ξανάρθουρε (}(όν l}Joopό μας τού Judenburg.. ο! κυνηγετικές


βαλIσrpες πού τού ή 'Αμβέρσα. ΟΙ μεγόλες άνταλλά'γές μεταλλ.οιφYlκών πρofόνrων (φόν 160 αιώνα άπό την περιοχή τής KαvraBpfo:s' ατόν 170 άτtό την Σουηδία> ι:ιτόν 1& άπό τήν Ρωσfα) έτtωφύ.oί)vται άπό τούς 1l'Ol'άμlους καΙ θαλάσσιους δρόμους καί δέν άφοροι'Ίν, ιώθώς θά δούμε, παρά άσήμανrB) 110σότη τε s_

.

Mi 1)υό λόγια. πριν άπό τόν 160 Γι άκόμη ,.όν 19Q (ΙΙώνα, ι;rrήν Εύρώπη (κσΙ φυσικά πολύ περισσότερο έξω άπ6 τήν fΞύρώτrη), τό σίδερο ΔΈV εiναι Ικανό μέ τόν όγκο 1'OtJ στήν 'Ποραγωγή καί τήν χρήση νά κάνει τόν όλικό 1ΤολlΤ!ομό VΆ Υείρειπρός τό μέρος του. Βρισκόμαστε πρΙν άπό την πρώτη τήξη τού άτσα­ λιοό, πριν άτι:ό τήν άνακάλυψη τού καθαρισμού τοο χυτοσιδήρου (puddtage),

ΈΥι:ργειαχές πηγέ, καίμtταλλotιρ;'{α

404

;φίν άn'ό τήν γενίκευση της τήξης με κώκ, πpiν άπό τι]v μακρά όλληλουχΙα των διασήμων όνομάτων καΙ μεθόδων: Bessemer, Siemens, Martin, Thomas ... άΜ:όμη σΙ κάποιον liλλ.ό πλανήτη.

Τ6 ξεκ{VΗμα των στ-αιχειωδών μεταλλoυργιωv (iκτός.,ης Κ{νας) Ή μεrαλλoυργΙα τού σιδήρου, πο;) όνάκαλύφθηκε οτόν Παλαιό Κόιψο, δια­ δόθηκε πολύ νωρίς. σίΥουρι:;ι άπό τΌv Καύκασο ήδη άπό τόν 150 atffiva π ,Χ. ~OλύI οl-rrολmσΡσf τού Πσλαισυ Κόσμσυ έμαθαν αΟΟή τήν σroιxειώδη TΈΧVFt λίγο ή nώιό νωρίς, λίΥΟ iΊ ποΜ καλά. Δύο μόνο πρόοδοι θά ξlναl θεαματικές: ή πρώιμη, Τής Κίνας, 'ΠΟύ 11'ΟΡουσl(:ιζεταl σόν ένα θαυμα δUΌ φορές αIνlγμσrι.

κό (Υιό την πραιιμότητά του άττό τη μία καί Υιό τήν στασιμότητά του άπό τήν άλλη, μετά τόν 130 o:ίώ\l(ιj' Γι όψιμη, όλλά άποφασlσηκή, τής Εόρώπης. Ή Κίνα εΙχε τ6 άδιομφισβήτητο τrρσνόμισ Τιϊι; 1Tf1roIμόTtjTιxς: γνώριζε Υύρω ατόν So σΙώνα τr ,χ, τήν τηξη τοΟ σιδήρου' χρηοιμοποΙησε πρώιμα τόν γoιι.'rν­ θρακα καί, lσαιι; κι.πά τόν 130 αiώνα μ.Χ., έmδίδετQJ aτήν τήξη ΤξΗΊ όρυκτου

μέ Κ
1730. ΑΟΟή ή κινd;ική πρωιμό1'ητα θtrεl εvα πρό8λημα, Χωρίs άμφι6ολ1α, ή χρή» ση το!) γαι6vθΡαt<α εΤχε ,rnιτρtψεl \Ιό φτΟΟουν σέ μψηλές θερμοκρασίι.J)' τά όρυκτά πσό χρησιμοποιούνται και έχουν Ισχυρή πεp1EΚ'fIκι)τητα σέ φώσφιr

ρο, λιώνουν κστά τά άλλα σε σχεrΙKά χαμηΜι; θερμοιφασίΕς. Τέλος, φυσερά μέ έμβολο, KlνOίιμξVQ άτrό ανθρώπους η άπό άνεμόμυλουι;:. έπrrΡέπ01N την συνεχή τρσφοδόοΙα με άέρα Kuf τΙι;: ίΙψηλές: θερμοκρασίει; aτό έσωτερικό τών καμινιών, Καμίνια πού δέν έχουν τίποτε το KOJVQ μέ τά δικά μαι;:: εlνΟ1, πΡάΥ­ ρωl, ~τετράyαιvoι λάκκαι μέ άργo~ιθoδoμiΊ~ J τά καμίνια αί.ι'tά διοθέτουν μιό: σειρά όπό χωνευτήρια καΙ ό -γαιάνθρακας OΤΌιBάζt;rαι άνάμεσα σ' αίrrά τά xωνWΤΗριo πού περιέχουν τό όριιιcrό, Τό τελwταιo δέΥ 6ρίm:.εταl λοιπόν σt άμεση tπαφή μέ τό: καύοιμα καΙ μπορεί Kavris νό τούς προσθέσει κατά 60(1)>

ληση αύτή η την άλλη ooofα, υυμυεριΛαμ6ανoμiνou "00 ξυλάνθρακα. Διαδο­ Xjt<έI;; τήξεΗ; στό χωνεr.rrήρl θά έπI;ρέψουν \Ιό παραχθεί ή ό tλσrός σίδηρος, σχεδόν .ά'ιrαλλαγμένoι; όλοκληρωτlκά σπό τόν άνθρακά του, ή ενα άνθρqKOί).. χα σίδερα σ' αίπόν ή τόν Ciλλ.o βαθμό. δηλαδή ένα λίγο ή πολ(ι μαλακό άτoά~ Μ. Ύσrερα άπό δυό διαδοχικές τήξεις στό χωνευτήρι, τό παραγόμενο προϊόν

έπέτρmε σroύς l(ινέζouς: νά χόνouν όνία Υιό τ' άλέτΡια fι xίrrpts σέ σειρό, τt,xνη π06 ή Δύση δέν θά yvαιρΙσει παρά κάπου 18 fι 20 αll'i.mς άρΥότερα, 'Από έδώ προέρχεται ή ύπόθroη τού Α,

φιλολογικά δεδομένα, ότt δηλαδή τό διαδέχεται στόν

G. Haudricourt, ή όποΙα στηρίζεται σέ

Ffussofen πο" παράγει χυτοσίδηρο καί

140 αΙώνα τό 5ti1ckofen τήν υψlκάjJlVΟ της Στυριας καί τής f

ΑόοτρΙας, δiν ήταν &λλο άtrό τό 1'ε!.ικό σrάδιo jJwIj μεταφορά.:; κινεζιΚής τε­ χνικής Γι όποΙα άρχικά εΙχε φθάσει ατήν Κεντρική' Aofa, Kατόmv στήν Σιβηρία.

στους Τούρκους και στήν Ρωαία l30 , Ή άαιΟ:Τική jJέθοδος τήξης σt χωνει:nήρια έχει κα! ένα δΜο κατόρθωμα ατό &νεργt\11Kό της: τήν Kαrασκευή -πou ltλλoι τήν θεωρούν Ινδικης καΙ άλλοι

405

',ΑΜη"όμοΡφο Ινδιιώ f:γxεφfl:itQ (17(Jς σΙ), Δι:1μααι:ηve ι}rαάλι 1((11 γιφfζσς νεφΡΙτης. Aai/· θpc, ;ρήμα ~xωy &PXOtorrlrwv, (ΚΜοι. rι:uν tev//(ι,iw /MvqεJ(Ij\!),

κινεζικης τrρotλευσηγ- tνός είδll(ου άτσολιου, <ιένός όνθρι)l(ούχο;,; eπσσλlQt1 υψηλής ποιότητας., το oooio εξομοιώνεται μέ τά Kαλίrrερα σημερινά ίm'εpευ.. 1ψ;rοιlδή άτσάλια_ Ή φύση του καί ή κατασκευή το!,) παρέμειναν μυσrηριώ­ δεις )'10: τούς Εύρωπαίους ώι; ίόν 190 αΙώνα. rνωστό μέ τό όνομα «άτσάλl της Δαμασκού» σrήν Εύρώπη, ως pouIad jauherdcr (δηλαδή "Kυμαηaτό άToc;>'llt)

στην Περσία. ως boulat οτην Ρωσία. 6αφτισμ{;νο άργότερα wooΙZ άπό τούς Άγγλους, 1"6 άτΣΆΊU αυτό χρησίμεαι lωρΙως στην καmσκευή λεπΙδων σπα­ θιω,.. μέ έξαιρετική κόψη, Κατασκευαζόταν στην 'M~ία, σrό 6ασίλειο της Gol· όταν έφθασαν έιαϊ ΟΙ Evpumaiol. καί πουλιόταν σέ ράΒδους, τίς ό· ποίες περιγράφει ό Taνernier, παχouς μlκρου ψωμlοΟ, καθώς λέει, καί 6ά· ρους 600 ώς 700 γραμμαρίων. 'Εξαγόταν πολύ, ακόμη και σrήν Ά1Τω 'Ανατο­ λή, σrήν Ίαιταιν(α, l'ήν Άραβία, τήν Συρία, τήν ΡωοΙα κοί τήν Πεpσiα. Ά'Πό αίn'ό τό ivδΙKό μέταλλο, έξηγεί ό C"ardin Kσm τό 1690, κάνουν ης ώραιότερι.; ται>ς λεπΙ6ες Υιά σπαθιά οί Πέραι:ς, που θεωροί)ν τό δικό ταυς ότσάί\ι KKατώ~

con<W.

~..

προ όπό αότό και τό δικό μαι; κατώτερο άπ' τό δικό TOυς~111. ΤόχαΡΟ1ffi1ρΙ­ σnKό του: τά νερά, ένα 1IKυμαησrό" οχ/.δια ποό γΝεταl τήν στryμη όΠόυ ή ψύξη ατό Xωνεtπήρι KρoσrαλλαινEI στή μάζα το(ι μετάλλοο λευκές φλέ6ες­ άνθρQκούχαs οκόνης:" πρόκειται Υιό εναv τroλύ σκληρό άνθρ"ΙςΟίιχο σίδηρο. Ή φήμη του 8σpύrιμoυ α(;ΤΌίι άτσαλι:ου ήταν τόση, ώστε οϊ Πορτογάλοι άρ­ παξαν στά

1591

ένσ φορτίο στις ινδικές QΚTis.

'

!(ανε«; όμως σιδηρουργό<; τής

Λισα6ΏVας ή τής Ίστrσνfας δέν καιόρθωσε νά: το σφυρηλατησει. Ή ίδια ζxτv­ xfet έπληξε KO'f τόν Rcaurnur (1fι83..1757) πού ζήτηοε κσί τοΟ έφεραν tvα δείΥμσ ά1Τό 1'6 Κάιρο Ι(σι τό έμΠΙOΤεύθηK€ σέ τrαρlolνOύς π.χvίτες. Πράγματι, όταν τ6 wootz πυΡωθηl(t, ioπασε άπό -τΙς σφιίριές καΙ η): νερό του tξαφανΙOΤηKOV, ΜΥ μπορεϊ νά αφυρηλατηθεΤ 1ιαρά σt χαμηλή θερμοκρασίσ ή Άv ξαναλιώσει στό χωνευτήρι κω xuetϊo Ιτις πρώnς δεKαεrίις τού 190υ αΙώνα, 1ΤολλοΙ σο· φοί τής Δόσης καΙ Ρώσοι μεταλλουργοί μελέτηοαν μl11'δθOς τά μυστικά του wootz καί οΙ ερεuvtς: τους ε{ναl πολό ιrιθανόν νά προκάί\εoov την 'γένεση τής

μεrαλλoγραφίcις13 2 .

406 AΙWή η συρροή γεγονότων i:ξηΥεΊ γιατί άπέδωσαν ασυζητητί στήν 'ΙνδΕα τήν 1Τ(Πρότητα τού άτσαΑιοΟ τής Δαμασκσίί, Σι ενα δμωι; έιrnληKΤΙK6 άρθρο, Βασιζόμενο οέ άρα6ΙΧΙς και περσικές πηγές του '!ίου κάί τ061101) αίώνα και σi άρ;φιότερι:ς: κινεζΙΚές, 6 A!i Mazaheri προτείνει τήν υπόθεση της κινεζικής Kα~ ταγωγής του ΙνδlΚo!) όTQGAIOD (τό orroio Kt;ΠασKεUΑζόταν, δς 'Ιό οημειώσου· με, aτό

XOOVEIYfr1PJ,

όπως ό κινεζικός χυτοσίδηρο;;), Έτσι, συγκρίνοντας 'Ιό

σπσθ! άτrό QQItmKQ άτσάλl λιωμένο στό χωνωrήρι μέ τό σπαθί της Δόση<; άπό σφυρήλατο και 8αμμtνa αισαλι, αφηγεϊταl την φσνταστlκή ίστορία του δαμσΟΚ'1νού σπαθιού, 'Ιό όποιο ότrλώvετCtI σ' όλη την Άσία, φθανεl στό Τουρκεστάν και, μΙσφ της

OKLIBJltfjs

κατάκτησης, στήν Ίνδίο:' κστόπιν σrην

περσια, στίς μοuοουλμαvlκε.ς χώρες καΙ σπ'ιν ίδια τήν Μοοχο6ίσ. ΟΙ θεαματι~ κΙς νlκες τών Σασσανιδών Περσών έναντΙον 'Ιών ρωμα'iΚQ>V ΛCΓtώνων πού ή~

ταν όπλ!ομένες μΙ μιό: κοντή ιmάθα άπό χονδροεlδέ<; σίδερο θό: όφειλότΑV

Kupiooc; στο δη οί Ilmti,; χρηοιμοποlουοαν τό δαμασιι::ηνό σπαθί, πολ(ι άνώ;ε.­ ρης -ποιότητας- από τά όπλα τής Δύσης. Καί ώικά "θα έπρεπε \Ιό αποδοθεί ατό οπαθι ..... αl aτήν κίνα- ή άπεροχιΊ των ασιατικών ό~δών 'Πού ξεχύθηκαν

f".1 στόν ρωμαϊκό κόσμο καί aτήν μεσαιωνική Εόρώπη:ι.' . 'Εκείνο που είναι αλλόκοτο, ύστερα άπό μιά τέτOJα πρωτοπορΙα, εlνσι ή κινεζική στασιμότητα μετά τόν 130 αίώV(1. Τίποτε δέν 'Προο&:ύει πιά, τά Kα~

τορθώματα των κlνέζων χυτών καί σιδηρουργων δέν εΙναl i';iλλo άπό f:rτανα~ λήψεις. Ή Τήξη μΙ Χώκ Άv ι:Τνσι yνωστή~ δεν άναπτ(ισοεταl. ~Oλα αυτά εIΥ(,ΣΙ δύσκολο να tντοπιοθοι)v. να εξηγηθούν. ΣίCι σύνολό της, ι) τύχη τής Κίνας θέτει τό ίδιο πρόβλημα, θολό και ανεξήγητο U>ς τά ,ώρα.

Ο! πρόοδο! άπ6 τόν

110

ως τ6v

150

αΙώνα:

σrήν Στυρία χαί στ6 DaUΡhίnέ ~Aλλo πρόβλημα: ή καθυσΠ;'ρημένη έπιτυχία της Ευρώπης. Οί άtroρxες της μεοα;ωνικης μεταλλουργίας M01πζovταl σrήν κοιλάδα τής 5ieg ή της Sarre, όνάμεσα aτόν Σηκουάνα καί τόν Yonne. Τό rnδηρομετ@.λwμσ θρίσκεται (η(!~.

r;

&όν 'f((IV'roO' σπανίζει μόνο τό σχεδόν καθαρό σίδερο. τό μετεωρικό, πού τό έKμετι::ιλλεύOVΤOI στήν Εόρώπη όπό τήν Λατένιο έποχή. ·Αφοο όλεστεΙ πλυ­

θεΙ ψηθεί έν άνάγ"l), τό όρυκτό τοπσθετείτσl κατά διαδοχικά στρώματα l έ·

ναλλασσόμενα με στρώματα ξυλάνθρακα, μέσα οέ καμίνια δισφόρων τimαιν. ·Ετσι, στό δάσος: 1'00 Olhe, άνάμεοα στόν Σηκουάνα καΙ τόν Yonne-, σκαψίμα­ τα στις πλαγιές τών λόφων διαμόρφωναν στοιχε.ώδη καμίνια, χωρίς nεplTtj· χισμα, «ανσlκτό καζάνια... Mεr6 ίό άναμμα, έπαιρναν ίιστερσ ό'πό δυό ή

T~ir; ήμέρES μια λιγοστή σπογγώδη σlδηΡόμαζα μΙ -πολλή σκαιιριό:. πού έ­ πρεπε υσrερα νό τήν έrrεξφyαστoυν σέ χειροκίνητα καμίνια, νό τ.ήν ξαvαζε~ στCrνoυν {νά την όπο6άλουν σΙ σUΝΕΧεϊς τιυρακτώσεις), ι3σrερα έπρεnε vά την

χnπιήσουν στό 6μόνl U4 . ΚσμΙνια συνθετότφα, 'ΠtρITtIXIOviva, όχι όμως νταl άrtό νωρΙς: δέν άΡKOίrvται πιά στόν φυ!)ικό αιτλης καμινάδας). ·Ετσl, τό καμίνl ,-ου LandenIha! στό φως ΟΙ όναoKαφis καΙ που εΤχε λεπουρΥήαι:1

κλειστό άκόμη , έμφονΙζο­ όερισμό (σάν εκείνον μιό:ς: σrήν Sarre, που τό έφεραν όνάμεσα στά 1000 Ι(αί 1100

μΙ τ<Ι τοιχώματα άπό όmό σργιλο Kαλσιrrτωμl:vα σέ ξύλινες σανίδες. έχει ύ· ψας '.5 μ., μέΥlστη St6vtTpo 0,$ μ. Ιτ6 σχήμα: του εlναl κωνικό). καί δύο

. φυσερό 13S , Ή οκόνσ αότή, με Kό:τrOΙε<) δlσφαρές, ίσχυει Υιό ιιl6 σειρά κσραι-

407

Στο ΤιJpόλO, lκμηχανιομ!:νc mδηp0ιJPΊEΙO; φuοeΡό κσ{ oφύpr.ι πού /(IvOUVΤQι όπό ύ6ραι.ιλικό TfJζ1;Φ, δδ"oιrrωroς 1'ΡΟxQς στο -rrp6Yro πΛάνο (160ς σΙ} BίldarchiV der re5ferreichίsehιm

NatJona/b!bJicthek, Βιiwη,

ιι:ανικά, καταλωνlκά, νορμανδικά καμίνια Ιτά τελευταία γιό την έτrε~ργαQία τού OOU'jSIΚOίI όρυκτο(iι του OSSΠ'lvrd'J t όιια περιτειχισμένα, άλλά όχι κλε1στά πρός τά πάνω, το όποία ένlσχύoνroι μέ μέτριας έντασης φΌοφά ιι:.:αί τών

δποΙφν Γι αιΥόδοση είναι έπίσης μέτρια, ΣttγKρίαιμι;t μεγέθη: μετάλλευμα με περΙΕκτικότητα σιδήρου 72% έδινε μ/ά μεταλλl1ί;ι'ι μόζσ τήι:; τάξης του 15%, Έξuπακούεταl δη αύτή ή είκόνα ίοχόεl καί Υιό τΙς πρό 1'00 110\) αί6>να πρω· τόγονες μεταλλΟUρΥίεs, έκεϊνες τών χωριών ηιι;: Ευρώπης {τίς τόοο ζωνrανiς)

~ ΙΚείνες τι))ν ΛΙΥότφο ΠΡOηγμΈVιρνλαών του 'ΑρχαίοΙ) Κό<ιμcυ l 31>. Ό ύδραυΛlκός -rρoxός έφερε ατήν Εύρώπηι από τόν 110 κσί τόν 120 αΙώνα, 6τroφαOI(1ΤΙKές: πρcόδοl)<;. Bρσδύrατει; μΕV. αλλά 'Πού θα KΆVOI'w την εμφάνι­ σή ious, vrt καί K(Ji\Cr, σέ όλες τίς μεΥάλες: τrαραyωγlKές m:pIOxts, σί σιδη-

408

ρουΡΥfες- μέσα στά δόση άYTlKαθΙσraνται άπό τΙς οιδηρουργΙες στίς όχθες τΙΟν ποταμώ .... Ή κίνηοη τού νιρού κι ... ητοποlεΤ τεράστιcι φυσερά, σφύρες

lΙΌό θραύOUΝ τό μετόΚ\t.ιJμ:α, βαριές ποό χnιποιΝ τό σίδερο ϋσrφcι άπό τίς διάφορες πυρακτώσεις. Αύτές ΟΙ πρόοδοι συνoδεύouν την έγκ:ατάσrσoη της όψlκαμΟΟυ σrά τέλη τού 14(1) αΙώνα. Μετό τι'ιν πρώτη της έμφάνιση στήν Γερμανία (η ίσως σrίς Κάτω Χώρες), έΥκαθίσταται άπό νωρίς στην Άνατολική roλΛfa καΙ σrην άναι lωιΛόδά 1'00 Μάρνη, ένώ σr6 Poit01J, στόν Κάτω Maine ωf ω; δλη τήν ΔUΤΙKή Γaλλtα ΟΙ χειροκίνητες σιδηρουργίει; Οά διατηρη6οΟν

0'1'6 δάση t1Jc; τΌV 160 αΙώνα 131 • Ή Στυρία είναι ΙVα καλό παράδειγμα τών νέων προόδων. Τόν 160 αΙώνα 1'Ι'αρουοιάζεται τό Rennfeuer (καμίνι), περπεlχlομΙνο γύρω-γύρω μέ χειροκΙ­ νητα φuσερά. Τόν 140 α!ώvα. τό Stiίckofen (καμπυλωτό καμΙνι), ψηλότερο άτtό 1'6 προηγούμενο καί μΙ όδΡαυλlκά φυσερά' μέ 1'6 τέλος τού Τδωυ αΙώνα, ΟΙ ύΨΓκάμινοι, παρόJ.!οlες J.!t τό StιJckofen άλλά άκόμη ψηλότερες, ΟΙ όποίες

αιαθέrouν Ινα ΠΡοκοτ(:φκτlκ6 Xαινειrrήρι, καί ΟΙ όποΙες εΙνα:ι συγκεντρωμένες στό Bl5hhaus (τό όνομά του !μφαν{ζεrαι οΙ ΙVα ντοκουμΜο ίου 1389). Τό υημαvnιι:ό, παράλληλο μέ την εyιι:σrάσrαση τεραστίων δtρμάτινων φυσερών, όδροκίνητων, καf κοζανιών σrίς ύψικαμίνους, σuνΤow.τo:ι σrό ότι φθάνουμε

έτσι Υιό πpr.στη φορά στήν πj{η' 06ν νά λέμε δη ,.ό χΟΟφο ίού σιδήρου <=:ΑVα­ καλ(;φθηΚΕ)ό τόν

140

αΙώνα .•Από τότε, μέ όφεrηρίσ ίήν τήξη, τήν κοινή τους

άφετηρΙο, 66: έχουμε κατά 60ύληοη εΤτε σΙδερο μέσφ ύψηλής όπανθρόκωσης εΤΤ$ άτοάΛι μεσφ άτελούς ό:'rrΑVθράKωσης. Στήν Στυρlα έπιδlδoνrσι σrήν πo~

ΡαΥωγή άτσαλιoίι 13ίl• ΤΙς περισσότερες όμως φορές, ι\ παλαιότφη μεταλ-­ λουργία κατέΛηγε, ώσπου vΆ ΙΙΠάρξouν ΟΙ κσινΟϊομιες τοΙ; τ[λοι,ις ίΟΟ 1801,) αlώνα ι ΣΤΌV «χαλu6δoυxo σίδηρο. ι.αί όχι στό άτσάΛl. 'Ωστόσο, ξεχωρIζoνrας ίrnό τήν όψικάμwo, 1'6 οιδηρουργείο κατευθύνεται πρό<; τΙς πηγές, καθώς τό έρyoσrάσlo, για νό διατηρήσει τήν ΈVΌτητά του, -ytvΌταv πολύ μεγάλος κατανο:λωτης tνiργεtας καΙ δυοχεραινόταν ό άνε­ φΟΟιασμός του. Κάποιο σχtδιo τού 1613 δdχνει ενα Bliihhaυs ά'rroμoνωμένo,

was

χωΡ1σμένο άπότό σιδηρουργείο τοι,ι, τό όποίο, μετακινημένο πρόςτΙς πηγές, λειτoυρyεi σt σύνδεσμο μαζί του. Τ6 σιδηρουργείο αύτό έχει fνα μεγά!ιο όδρο­ κΙνητο σφι,ιρΙ τό ",γερμανικό σφυρl>!, μιά σφύρα πού ή λαβή της εΙναι μιό τεράστια βεί\ανlδΙΎια δοκός" ό σιδερένιος όγκος πού άτroτελεϊ τήν κεφαλή της μπορεϊ να ζυγΙζεl

500

ώι;

600 λΙ6ρι:.ς.

Ή κεφαλή αύτη άνυψώνεται μΙ τήν 60ή­

θεια ένός -rPO)iOίI μέ σφηνες ποό τ6ν άφήνουν κατόmv νά ξαναηtoεJ στό όμό­ νι, Αϋ:τή ή θλJπnKή δύναμη εΙχε γlνει -πλέον άπαραίτητη για τήν έη"εξεργααία τού άργοίί μετάλλοο πού ΙΚ1αrε -παρά'γεrαι σέ τεράστιες ποσότητες. Καθώς

όμως τό σΙδερο ϊtpi;ττεl νά δοιιλεόεται όδlάKaπσ, υπάρχουν mfaq;:; μικρά σφυριά, τά ίιεγόρενα Jται.ικά, 11Ού χτuτroOν μΙ γρήγορο ρUΘμό, καί των όποί­

ων

1'6 Πρ<ι:ιTό'ruτrα ήρθε πpoφανtϊx; άπό την Brescia, -παλιά πρωτεύουσα το6

αιδήρου, μέσφ των έργατώντοΩ ΦρίQυΑ1 Η9• «εvα &λλο παράδειγμα πού δεfχνει

(J&W;

ής προόδους θά μάς πάει στΙς

Δυτικές Άλπεις: έχει τό πλεονέκτηi-\α νά !mοημαίνει ίόν σημαντικό ρόλο ΊΌίι τάγματος

TQJV Chartreux

σέ όλη τήν τφώτη περίοδο άνθησης της μεταλλου-ρ­

γίας. ΟΙ τελευταϊοι εΤχον εγKατασrαθεί άπό .όν 120 αΙώνα ατήν Στι,ιρΙα, οτήν λομΒαρδία, στην Καρινθία, οτό πεδεμόνrιo καί ηταν irσrενd οι,ινδεδεμένοι }.Ιέ τήν Ιδία τήν άvα:κάλuψη τl1ς 1ϊρομοντέρνας oιδηρoυρyΙαι;~. Στό A!leνard τοΟ

DauphIn~. ύτrήρξoν Τσως ΟΙ έφwρέτtς: τής τήξης τών μετό-λλαιν, ότrό τόν

120

ΈVΙfrιει.aκές πηΥές καί μι:raJJ.o

409

κιόλας αΙώνα. καί ό-πωσδήποτε πολ6 νωρίτερα άπό τήν Στυρία η άλλοΟ, λό­ ΥΨ τής πρώιμης χΡηοφοποΙησης ΈVός γενναίο\) άερ10μο(ι χάρη σέ τεραιπιες

ύδραντλΙες <>1 όποίει; αίχμαΛωτίζουν άπό μόνες ,ους wαv όΛόκληρο άλπι..:6 χεΙμαρρο. ΜΙ τήν άφιξη τupoλlζων έρyσrων (ήδη 6τrό τα 1172), ο! μoν
πάσαν έπιφύλαξη 1 • ' Στήν πραγματικότητα, κάθε κέντρο εΙχε τοός Ιδιαίτερους σταθμούς rou, τΙς μεθόδσυς του, καΙ εΓδlκά Υιό 1"6 ραφινάρισμα, ,-ά μυστικά 1Όυ, τoιJς πελότες τou, τίς έmλoyές του όvτη.!εΌO στά διάψΌρα ΠρΟ:ίόντα. Πάντως, ΟΙ τεχνικές, άτrό όπου κι Άv προφχονται, lχσυν τήν τάση νά γtνlKεύoνται, mθαιιόν μέσφ τΏv κινήσεων των n:χνιτων που ε1 ....01 ετσιμοl νά μεταΚlνηθοόν. Μικρό δείγμα:

κατά τό 1450 δυό tpyάTtt) ηεννημένοl σrήν ΛιέΥΨ δέχονται στό στό

SenIls, μιά θέση

Avelon,

κοντά

_γιό νά φTlάξοuν έναν T~ητό καταρράκτη γιό τήν κ(ΠΟ'­

σκευή tνός χυτηρΙου η tν6ς oloqρoupyεfouJl1 1. ·Αργά ή γρήγορα δλtς: ΟΙ υψικάμινο! θό εlναl ουνεχώς 6ναμtJέvες. Μόλις 1'6 καμίνι άδειάζεl ξαναγεμίζει άμέσαις μΙ μετάλλευμα και ξUΛΌVΘpOKα. Τό: δια­ λείμματα Υιά τσκroτrofqση ή Υιά όvεφoδιασμό γινονταl κατό διαστήματα όλο rof πιό αραιά. Καί οί ύΨΙKάμΙVOΙ μεγαλΩVoυν: όνάμεσα στό 1500 καί 1700, δrrrλασιάζοuν τη χωρη1'lκότητά ,ους γιό νά φ;άσouν <ίις 4,5 κυ81κά μέτρα, καί

δίνουν καθημερινά 2 τόννους χωνεμένου χυτοοιδήΡοuΗl. Γενικεύεται tniσης ή συνήθεια νό έμ8απriζoνν -πάλι μετUλλευμα σrό λιωμένο σΙδφο γιά νά αόξη­ σουν την περιεκτικότητά 1'ou σέ άνθρακα.

ΟΙ πρώιμες συyκεvτρώαεις Μέ την βοήθε1α τ-(i)ν πολέμων, παλλαπλαΟΙQζcrm ή ζήτηση για 1ΙσνόΠλίες,

σπσθιό:, σiχμές δοράτων, όρκεβοόζια, κανόιιια, οιδερένlες ό6ίδες.,. Αύτή Γι tmTαΚTll';cl ζι'Jτηση προφανώς ε1ναι χρονικό πεPIOρ1Ι:tμένη, Ή άAλcyt\ προϊό­

vroς παραμένει δίiσxoλη' ώστόσο ό σίδηρος και ό χυτοοί6ηρος ΧΡ'10ψεΟΟυν Υιό νά κατασκεt.lάζονταl μαγορικό αι<ώη, καζάνια, χότΡες, σχάρες, πιιρο--­ στlές, πλόχες Ύ'ό 1'6 τζόκισ, όνiα Υιό τό 6λέτρlα. Καθιαι; ΟΙ πολλαπλές αύτές ζη1'ήοος εΊναι άλληλένδετι;ς, συνεπιφέρουν συγκεντρώσεις ή, ",αλυτερσ, πρώιμες συγκεντρώσεις, λίγο χαλαρές όκόμη, έm:ι5ή ΟΙ μεταφορές, τά καύσι­ μα, ή μεrαφερτή κlιιητήΡΙά δύναμη, ό όνεφοδιαομός σέ τρόφιμα, ή σπασμω­ δική καΙ άκανόνl-στη συμΠεΡιφορά τών δραοτηριοτηταιν δέν έπrτpέπoιιν τήν πραγμσroπσ(ηση περισσότερο προωθημένων ουγκεντρώαιαιν . .Ιτά Ttλη του 150U aici)VQ, ή Brescia άριθμεί ίο-ως 200 φάμτrΡIKες όπλων, μ'

άλλα άλλα λόγrα botteghe, δηλαδή έρyασrήpl
aucine), 'ίών ύ6ρουλlκώll τροχών (mole), τοός έττιχωμσnσrές και τούς

ΌVθραKOOρύχOιις -που βγάζουν τό μεrαAΛtlJμα, τούς όμαξά&ες που έξααφαλί· ζουν τ.ήll μεταφορό τοιι, όλα τά πρόσωπα πού εTvαl 61εoτtαρμέllα οέ μια άκτί·

να 20 ή 30 χιΛιομέτρων γΙΙρω άπό τήll πόλη14),

410

ΠαvδoXιTσ τσΟ 1500 αιώνα. "Ανθρωπσι στό τρι:rιrfζι μΙ τά 6ρμι:π6 π/οω τους. Φρiσκο στόν πύργο "Ιού f$$ognc. (Φαι-rΟγΡαφla ScaIa).

7QV.,

Kpιμασμlva

Ή κατι:ισταση εΤναι ή ίδια σrήν Λυών τού 1601) αΙώνα. Γι όποΙο συγKεvTj}ώ­ νεl σt μΙ9" πεpιφipεια παιιω Crπό 100 χλμ. 1"6: πpoίόvrα ένός πλήθους μικρών

μετσλλοΙΙΡγικών κέντρων. Στο Saint~έotienne κατατάσσονναlκατά σειρά σπου­

δαιότητα<;; ή KrγKαλεpία, τά ό:pκt!3όύζια, οί βαλλίστρες Kof, ot μικρότερο ό­ ριθμο, τά κοσμήματα τών σπαθιών και ,ων έγχεψlδΙων- στό Saίnt-(;hi\ffloΓId, ή κιγκαλερία, 1'6: άΡΧεΒούζια, ΟΙ πόρπες μέ άyi':lmpo, 1"ά δοχτuλΙδlα, τά σπι­ ρούνια, 1'6: ρινϊοματα καί τά σκεύη πού εfναι <mσράπηro: στό κλώσιμο στή

ii

6αφi} τ6.Jν μεταξωτών: χάλκιιιες λεκάνες, ι::άδράχηα -Υιό τό Ροδάνι"", Τό δω­ πρεύοννα KΈVΤΡα 60χ0λoϋVΤαι μi την κατασκευή καρφΙών, όπαις τ6: 5aintPaul·en-jarez, Saint·Martin, Saint-Romain, $aint-Didier. Ή Terre Νοϊre κατα­ σκευάζει εΊδη κιγκαλερίας- 1'6 SaInt-SymphorϊeΓI, ~- 1'6 $aint-Andre σκεύη Υιό 1'ήν καλλιέργεια; Λισγάρια ή σιδερένια tξαρτήματα για 1'ό' άλtτρια, ΛΙγο παράμερα, τό ViveroJs παράγει <ικουδοίΜα για τα μουλά" , pια~ (Τσως εΙναl ό τόπος προέλευσης έκε(νων τών κουδουνιών 'Πού έξήγαγαν

411 f

έξω άπό τό t3ααίλειο οΙ μεγάλοι iτUΛo; i:μ1ΤΟΡ(ίIl"ij~ Λυών)' τό

Saint-Bonnet-Ie-

Ch5.teau έγινε περΙφημο Υιό τήν κατασκευή τών «ψαλιδιών Υιό κοι)ρεμΟD (τών 1Tpo6άrων).144. ΟΙ τεχνίτες, j<:αθώς Kai ΟΙ KσrασKεOOστές καρφιών, φέρνουν oi J'διol τά έμπο­ ριtιJματσ TOI)I) ση)ν μεγάλη πόλη, συμπΛηρώνoνrας.6 φορτίο του ζώου τους μέ μl6 μιιφη ποσότητα όϊrό κάρβουνο. Τοοτο 5.είχνει δη ή 610μηχονία αύτή

χρηαιμοποιιϊ;όν Ύ"ιόνθρακα, ;00 όποΙου ή Λυών γνωριζtι τη χρήση σrήν οΙ­ κιακή θέρμανση (άκόμη t{oi 01'6 άoBWΤOKάμlνα της OUVΌΙKΙας τού Vaise). Σf'j~ μανnKό έτrίoης εΙναι δη το KσTεpyaoμi:vo προϊόν της μεταλλουργίας Kυκλoφ~

ii

ρεϊ καλύτερα, έστφ λιγότερο άσχημα, όπά το άχατέΡΥαστο 1Τροϊόν. ~Aν έξεγάοοl.ψε τίς: πολλαπλές δραστηριότητες της "rγKαΛερίσς στην Νυ­ ρεμ6έργη καί γόρω άπό τήν τrόλη, τΙς δραστηριότητες της οουηδι"ης μεταλ­ λουργίας τόν 170 αΙώνα, τήν άνθηση η)ς βιομηχανίας τών ουραλίων τόν 180 αίώνα, τήν Kαιάσrαση της βιομηχανΙαι; τήι; Βιοκαϊκής η της 'Περιοχής της Λιiγrις, οί διαιnοτώσεις tivat οΙ lδιε:ς ώς πρός τήν μετρlόη,,!1'Ο τών παραγωγι· κών μονά5ων, τήν σχετική τους διασπορά, τήν δUOΚόλία "ίών μεταφορων. Δiν ίnτάρχεl ουγκέντρωση m:φά Οπου προσφέρεται ποτάμιος θαλάσσιος δρό­ μος: ό Ρήνος, ή Bt;tληχή, ό Μευσης, ό κόλπος τής ΓαoιcΩVης, ό Ούρόληι;. Ή

tl

παpoυσiα '1(10 WΚξανQU aτήν Βιοχοική, ένό<; θΌιwoυ μΙ yopyis (ιδcrτOΠΤωσtlς, δασών μέ όξιts "αϊ πλ-οUoια ΚΟlτάομαια, έξηγε:ϊ την ύπαρξη μιας σημαντικής μεταλλΟΙΨΥiας, Ώς τά μέσα τού 1801.) αίωνα, ή Ίσπανια πουλα άκόμη τό σfδερό της στήν 'Αγγλία καΙ ΟΙ ·ΑγΥλοl έξΟ11Λίζουv μέ IOΠΑVIKό σίδερο τό

πλοία πού μάχονrQI aτή θάλασσα ίναντίον τών IσπανΙKιbν στόλων ΗS , Μερικο[

dρ,θμoί Εωαμε &ΤΙ ό σριθμός πού πρ0τ6:ΘηΚξ, σέ σχroη μΙ την παγκόσμια παραγωγή στά 1800 "fών δύο έ:κατομμυρίων τόννων f είναί αιγουρα υπερβολικός. ~Aν όπο­

θtooυμι: ότι <rpiv άπό nlv Βι(lμηχανlκή 'Επανάσταση ή παγκόσμια 1'm:ραγωγή ήταν δΟΟ t) τρεις φορές 'Πάνω άπό "(ήν παραγωγή της ΕuρώnrJS, τότε αύτή δέν θά ξεπs:ρvοuσε γύρω ατά 1525 (κατά τον John Nef) τίς 100.000 τόννους τις

150.000 ,.όννους γύρω στά 1540 (ούμφωνα μΙ τόν Stefan Kuro~kit46> άπό τόν όποίΟν δανειζόμαστε έπίσης τούς άριθμούς ποό 6κολοuθουν)' στά 1700, τΙς 180.000 τόννους (ό"ιrό τούς όποιοuς 12,(}ΟΟ για την 'Αγγλία καΙ 50,000 Υι6: την Σουηδία)' σrά 1750, τoVς 250.000 (άπό τoVς όποίους 22.000 1'16: την "Αγγλία, 25.000 "ιό τήν Ρωσία}' σrά 1791), 11ς 6ΟΙ),0ΙΧ.Ι Ιάπ6 τoΎS όποΙους 80,000 Υιό την Άγγλία, 125.000 Υιό τήν Γαλλία, 90.000 Υιό τήν Σσιοηδία, 120.000 Ύίό τήν Ρω­ σία). Τό 1610, η ώρωπαΊ'κή παραγωγή δtν εΙνοι ακόμη παρά 1.100,000 τόννοι' τό 1840, 2.800.000 τόννΌ1, lnτό τού\) όποlοιχ; ΟΙ μΙQOί περίπου Υιό την 'Αγγλία. Τότε δμως ή πρώτη 61σμηχανική έπανάσταση tillQI ήδη έ:πi τό έργον. Στήν αι:καετΙσ 'Ί"00 1970, η Ευρώπη σέ trjpeio έννοια διέθετε 720 έΚαΤομμόρlα τόννους άτσαί\ιού. ΣΆV νό λέμε δη η έπσχη τοΟ σιδιιρου δέν εΊχε άκόμη έμφα· νιστεί κατά την διάρκεια δλου τοΟ χρονολογικού φάσματος ποίι Kι;ιλίnπει

Ι

αίπό τό θl8λΙο. -Αν ξαναπερασουμι: -πlοωγuρiζοV'Tας τό μεγάλο κcrrώφλl τής BιoμηχανlK~ς 'Επανάσταοης καί ουνεχίσοvμε νά άνε8olνoυμε άvάπoδα τό χρόνο, σημαΙνεl όη Bλtπoυμε τ6 ρόλο τοί) αl&ηροl) v& φθίνει, δη τού ό:ναyvω­

ρlζουμε τήν διακριτικη 'Πορουσία πού vομfζοuμε ότι σποτελσίΊαι: κονόνα: aτό

412

,-~

.Σ7ά Βόσγια- τά ι!1p,lυ~ι;r rι;W

CtQix..Qt?LQrraine,

πΡ6πο ήμισυ τού 160υ αιώνα:

φpiσrα, οκάλες,. t«lp6Tar.ς Υιό τη pEmφr>ptI τοι1 μεraJJιεύμ~. Τά άρυχάα τού χω­

La Croix τά Ιιφααλί)ω"vroν ώς m 167lJ. 'ΕΘνική &tampes. (Φω-roypαφfα 'Εθνικής BιBλιoθήxηι;J.

ριού

8ι8i!ιoBήKη

naPIrROfJ, Cabinel: ιks

Πσλσιό Καθεστώς. Τέλος σημσίνει δη ξανα6ρίσκουμε στην άκρη τής διαδρο­ μήι; τήν όμηρική έποχή όπου ή πανοπλΙα τού πολεμιστή "άξιζε τρία ζεύγη

Βοδιών, ένα στrαθΙ έφτά ζεύγη, τ6: χαλινάρια του άλόγου περισσότερο άπό τό

ίδ1Ο τό ζώο"Νl. Ή i:π-oχη ,ψας", έκείνη πού πραγματεύεται τούτο τό 6ι6λίο, 6ρίσκεται όκόμη, άπ' όιφοΙ) σ' όκρσ, στήν 6ασιλείσ τσΟ πανταχοΟ παρόντος ξύλου.

Τάαλλα

μέταλλα

ΟΙ Ιστορικοί i;χOυμε την συνήθειο: νά βάζουμε σέ πρώτη μοίρα τΙς μαζικές παραγωγές ij τ6 μαζικά έμπόρια, όχι τά μπαχαρικά αλλά τή ζάχαρη, Γι καλύ­ τερα τό στάρι, όχι τά σπάνια ή ΠOλυrιμα ιιέrαλλα άλλά ίό σίδερο, βάση τής

καθημερινης ζωής, άκόμη καΙ σroός αίώνες έKεΊVσυς πού δέν εIχαv τόσο μεγά-

. λη λαιμcφγΙα Υιό τίς ιJπηpεσΙες TOU. ·Η άποψη εΙναl σωστή ώς πρός τά σπά-

ΈνΙflΊε,ακlς Πηyfς καlμαaλλοt

413

νια αλλά μετρίως χΡηοιμοποιούμενα μέταλλα; τ6 άvrιμόνlO, τόν καοσίτξΡΟ, τόν μόλιι650, τόν τσίγκο -ό τwvrαίος χρησιμοποιείται μόνο στά τέλη του 180υ αιωνα. Ή συζήτηση ώσrόσc δέν έκλεισε όΡJΟΤ1kά, τό άντίθετο, μάλιστα, σέ δ,η άφορά τά πολύτιμα μέταλλα, τόν χρυσό, τό άσήμl, Τά τελευταία προ­ σφέρουν διιVOO'ότη1'α Υιά κερ{Ίοσκoτrfες, Υιό έmχεφηoεις πού ό 1TpOλεrάpως

σίδηρος δέν τrς γνωρΤζει. Γιά χάρη τού άσημιου ξοδεύτηκαν θησαυροί εό­ φυίας, όπως έκείνοl ποό φανερώνουν τά ώρΟΟα σχέδια TOCl Agrioola Υιό 1'6 όΡUΧεiα η ή δείνα έντιrrrωσιαKή τομή τώνml'vοοlών καΙ τών σroών της

Sainte-

σrά Sόσylα. Γιά τό άσήμl έγινε ή έKμετΆΛΛWση των πολύτΙ­ μων κοιτασμάτων υδραργύρου ατό Almaden τ~ς '1σπανίας (ή μέθοδος του άμαλγόματσς "όνε! τό άσήμι σrόν 150 αίώνα καΙ "υρίω;; άπό τόν 160 αιώνα καί υστερα, μέταλλο 6ΙOμηΧΣVΙKης παραγωγής)' Υιά 1'6 δοημι OUV'1ΈλέστηKαν

Marie-alJx-Mines

01πρόQδοι στά όρυχε'ϊα (στοές, άνrληoη vεpOLi, άερισμός). Θά μπορούσε 6:κ6μη κανι(ς νά Uποστηρfξεl όn ό χαλκός πoίζtι 1'ιjν έποχή

τόν ίδιο ή καΙ άνώτερσ Ρόλο, άπό τό ρόλο τοD οιδήρου. Τό: μπpoύτl.ινα τμήματα tlvαI τά όρlστοκρσTlκά τμήμσrα του τruΡOθOλ1KOυ. Ή έm):άλKαιση

tl«:ivq

'fών οκαριών τών κορσ6ιών γενικεύεται τόν

180

αιώνα. Ή cnτλή ηίξη τοίΙ

χαλκοΟ με την μέθοδο της μολΟ6δωσης όποδέσμευοε 1'6 άσήμι, τroύ εΙναι άνα­ κστωμένο σrό J.ιετάλλεuμά του, άπό τόν 150 κιόλας αΙώνα, Ό χαλκός εΤναl τό τρπο άπό τό: νομισματικά μέη;lλλα, δίπλα aτό χρυσόφl καΙ τό άσή}!ι. Έκτός σίπού, ~Tσι άπό τήν σχετική εύκολίσ 1"Ι1ς κατεργααιας 1Όυ (fva άναστρε­ ψΙφλογο κσμwι μπορεί νά δώσε; ι'jμεpησΙως 30 1"όννοι;ς χαί\κοΟ) ιςα1 άπό τόν

1rρtblPo χάmταΛισμό, γεγονός τroύ έξηΥεϊ 1'ήν "ατακόρυφη άνοδο τΙ»V χαλκσ­ ρυχεΙων τοίί'

Mansfeld

στιjν ΣαξωνΙα τόν

160

σJώνα, και όΡ-Υόιερσ, τόν

170

αιώνα, τήν εκρηξη τοΟ oauηδlκού χαλκOU καΙ τέλος, την μεγάλη κερδοσκο­ πία πού έICΠρoσωπ6 την Ιδια στιγμη ό !απωvJKός χαλκό<;ι τόν όποίο μονοπω­

λεί τWKά ή ΟαιΙ Indische Companie. Ό Jacques Coeur, περισσότερο άκ6μη ΟΙ Fugger, ι'mηρξαν &οlλεϊς του χαλκοσ, 'Ακόμη καΙ στούς rnόμεvoυς αίώvε<;, δτtoloσδήπστε μπορεί ... 6: τrαIξεl -μέ τ6 χαλκό ατό χρηματιατηριο τού 'AJ.ισrερ~ vroμ μέ κλειστά τά μemα.

414

Page 417

Page 418

Page 419

Page 420

Page 421

Page 422

Page 423

Page 424

Page 425

Page 426

Page 427

Page 428

Page 429

Page 430

Page 431

Page 432

Page 433

Page 434

Page 435

Page 436

Page 437

Page 438

Page 439

Page 440

Page 441

Page 442

Page 443

Page 444

Page 445

Page 446

Page 447

Page 448

Page 449

Page 450

Page 451

Page 452

Page 453

Page 454

Page 455

Page 456

Page 457

Page 458

Page 459

Page 460

Page 461

Page 462

Page 463

Page 464

Page 465

Page 466

Page 467

Page 468

Page 469

Page 470

Page 471

Page 472

Page 473

Page 474

Page 475

Page 476

Page 477

Page 478

Page 479

Page 480

Page 481

Page 482

Page 483

Page 484

Page 485

Page 486

Page 487

Page 488

Page 489

Page 490

Page 491

Page 492

Page 493

Page 494

Page 495

Page 496

Page 497

Page 498

Page 499

Page 500

Page 501

Page 502

Page 503

Page 504

Page 505

Page 506

Page 507

Page 508

Page 509

Page 510

Page 511

Page 512

Page 513

Page 514

Page 515

Page 516

Page 517

Page 518

Page 519

Page 520

Page 521

Page 522

Page 523

Page 524

Page 525

Page 526

Page 527

Page 528

Page 529

Page 530

Page 531

Page 532

Page 533

Page 534

Page 535

Page 536

Page 537

Page 538

Page 539

Page 540

Page 541

Page 542

Page 543

Page 544

Page 545

Page 546

Page 547

Page 548

Page 549

Page 550

Page 551

Page 552

Page 553

Page 554

Page 555

Page 556

Page 557

Page 558

Page 559

Page 560

Page 561

Page 562

Page 563

Page 564

Page 565

Page 566

Page 567

Page 568

Page 569

Page 570

Page 571

Page 572

Page 573

Page 574

Page 575

Page 576

Page 577

Page 578

Page 579

Page 580

Page 581

Page 582

Page 583

Page 584

Page 585

Page 586

Page 587

Page 588

Page 589

Page 590

Page 591

Page 592

Page 593

Page 594

Page 595

Page 596

Page 597

Page 598

Page 599

Page 600

Page 601

Page 602

Page 603

Page 604

Page 605

Page 606

Page 607

Page 608

Page 609

Page 610

Page 611

Page 612

Page 613

Page 614

Page 615

Page 616

Page 617

Page 618

Page 619

Page 620

Page 621

Page 622

Page 623

Page 624

Page 625

Page 626

Page 627

Page 628

Page 629

Page 630

Page 631

Page 632

Page 633

Page 634

Page 635

Page 636

Page 637

Page 638

Page 639

Page 640

Page 641

Page 642

Page 643

Page 644

Page 645

Page 646

Page 647

Page 648

Page 649

Page 650

Page 651

Page 652

Page 653

Page 654

Page 655

Page 656

Page 657

Page 658

Page 659

Page 660

Page 661

Page 662

Page 663

Page 664

Page 665

Page 666

Page 667

Page 668

Page 669

Page 670

Page 671

Page 672

Page 673

Page 674

Page 675

Page 676

Page 677

Page 678

Page 679

Page 680

Page 681

Page 682

Page 683

Page 684

Page 685

Page 686

Page 687

Page 688

Page 689

Page 690

Page 691

Page 692

Page 693

Page 694

Page 695

Page 696

Page 697

Page 698