Ιστορία μιας δημοκρατίας: Αθήνα ~ Από τις αρχές ως τη μακεδονική κατάκτηση

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ

Πρόεδρος

Γενικός Μέλη

ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ

ΕΘΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΔΩΡΟΣ Β . Κ Α Ρ Α Τ Ζ Ά ς , Αντιπρόεδρος

Γραμματέας

ΒΊΚΤΩΡ Θ. Μ Έ Λ Α ς , Ταμίας

Τ Ρ Α Π Ε Ζ Η Σ

Κ. Β. ΚΡΙΜΠΑς,

Μ ΐ Χ . Α . ΤΙΒΕΡΙΟΣ,

ΑΝΝΑ Α Β Ρ Α Μ Ε Α , ΝΙΚΗΦΌΡΟς Δ Ι Α Μ Α Ν Τ Ο Τ Ρ Ο ς ,

ΙΆΚΩΒΟς

Κ Α Μ Π Α Ν Έ Λ Λ Η ς , ΔΗΜΟΣΘΈΝΗς Κ Ο Κ Κ Ι Ν Ι Δ Η ς

Διευθυντής

τον Ιδρύματος

ΔΙΟΝΎΣΗς Κ Α Τ Α Λ Η ς

CLAUDE

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΜΙΑΣ

MOSSE

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΑΘΗΝΑ Ά π ό τις αρχές ως τή μακεδόνικη κατάκτηση ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΔΗΜΗΤΡΑ ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ 3η

ανατύπωση

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ

ΑΘΗΝΑ

2002

ΤΡΑΠΕΖΗΣ

Σύμφωνα Εθνικής

μέ τον κανονισμό Τραπέζης, διάβασε

των

εκδόσεων

τή μετάφραση,

δ συνεργάτης

προτού

μας καθηγητής

Τίτλος τοΰ

Histoire

τον Μορφωτικού παραδοθεί Φάνης

Κακριδής.

πρωτοτύπου:

cT une démocratie:

Des origines

Ιδρύματος

στο τυπογραφείο,

à la conquête

Athènes macédonienne

Éditions du Seuil, 1971

Ι8ΒΝ 9 6 0 - 2 5 0 - 1 6 9 - 3 © Μορφωτικό

Copyright "Ιδρυμα

για τήν Εθνικής

ελληνική

έκδοση:

Τραπέζης,

Αθήνα

1983

τή

Περιεχόμενα

Προλογικό σημείωμα

9-10

Εισαγωγή

11-15

Α' Ή κατάκτηση της δημοκρατίας: άπό τον Σόλωνα στόν Περικλή Τ6 ξεκίνημα

16-54

18

Ό Σόλων

21

Ή τυραννία τοϋ Πεισίστρατου και τ ω ν γ ι ω ν του . . 25 Ή ((επανάσταση» τοϋ Κλεισθένη Οί μ η δ ι κ ο ί π ό λ ε μ ο ι

35 41

Β' Ό «αιώνας» του Περικλή

55-79

Περικλής: ό άνθρωπος και τ 6 περιβάλλον του . . . .

56

Ό ρόλος τ ο ΰ δ ή μ ο υ

61

Ή αθηναϊκή ηγεμονία

64

Ή Α θ ή ν α Ελλάδος

68

παίδευσις

Ά π ό τόν ιμπεριαλισμό στόν πόλεμο

73

Γ' Ό πελοποννησιακός πόλεμος Οί π ρ ώ τ ε ς α π ο τ υ χ ί ε ς . Ό λ ο ι μ ό ς Κ λ έ ω ν . Ό π ό λ ε μ ο ς μέχρις έ σ χ α τ ω ν Ή εκστρατεία στη Σικελία

80-118 80 84 92

Ή πρώτη ολιγαρχική επανάσταση

101

Ή επιστροφή τοϋ Α λ κ ι β ι ά δ η . Ά ρ γ ι ν ο ΰ σ ε ς

110

Τό τ έ λ ο ς τ ο ΰ π ο λ έ μ ο υ

115

Δ' Τά πρώτα μεταπολεμικά χρόνια: επανάσταση και αποκατάσταση τής δημοκρατίας 119-155 Ή δεύτερη ολιγαρχική ε π α ν ά σ τ α σ η

119

Ό Σωκράτης

129

7

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ Ή μεταπολεμική κατάσταση

133

Ή δεύτερη ν α υ τ ι κ ή σ υ μ μ α χ ί α

139

Ή μεταρρύθμιση τοϋ Καλλίστρατου. Τά μεταλλεία τοΰ Λαυρίου

141

Τό σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α . Τό φ α ι ν ό μ ε ν ο τ η ς μ ι σθοφορίας Ε ΰ β ο υ λ ο ς . Οί Πόροι

143 τοΰ Ξενοφώντα

148

Ισοκράτης

153

Ε' Ή Αθήνα τήν εποχή τοΰ Φίλιππου και τοΰ Αλέ­ ξανδρου 156-207 Δημοσθένης καΐ Φίλιππος Αθηναίων

158

Πολιτεία

168

Ή οικονομική ζ ω ή

177

Ή καθημερινή ζ ω ή

183

Τό έργο τ ο ΰ Λ υ κ ο ύ ρ γ ο υ

194

Ή κρίση τοΰ 3 3 0 - 3 2 6

197

Ή υπόθεση τοΰ Ά ρ π α λ ο υ Ό

200

λαμιακός πόλεμος κ α ι τό τέλος της δημοκρατίας

αθηναϊκής 203

Ή κληρονομιά της Αθήνας

208-213

Βιβλιογραφία

215-217

Ευρετήριο

219-224

Εικονογράφηση

225-226

8

Προλογικό σημείωμα

Ή Ιστορία μιας δημοκρατίας: Αθήνα είναι τό δεύτερο έργο της ΟΙαιιάβ Μθ88β πού μεταφράζεται στη γλώσσα μας. Μέ τήν επι­ μέλεια τον καθηγητή κ. Γ. Κ. Βλάχου κυκλοφόρησε τό 1978 και Τό τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας, πού θεματικά αποτελεί συνέχεια της σημερινής έκδοσης. Εύστοχα τό Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης αποφά­ σισε νά δώσει στον έλληνα αναγνώστη τή μετάφραση τοΰ βιβλίου αύτοΰ. Γιά τις πολύτιμες συμβουλές πού μοΰ έδωσε ώς επόπτης της μετάφρασης ευχαριστώ τόν κ. Φάνη Κακριδή, καθώς και τήν κ. Α. Φιλιπποπούλου πού μέ γνώση και θαυμαστή ευσυνειδησία έκανε τόν τελικό έλεγχο και είχε τήν ευθύνη της έκδοσης. 01 με­ ταφράσεις των κλασικών κειμένων πού παραθέτει ή ΟΙαιιάβ Μθ88β έχουν γίνει άπό δόκιμους μεταφραστές, όπως σημειώνε­ ται. "Οπου δέν αναφέρεται μεταφραστής, ή μετάφραση έχει γίνει άπό τήν Δ. Α. Μέ μεγάλη επιδεξιότητα ή συγγραφεύς συνδυάζει και αξιο­ ποιεί συστηματικά πλήθος ιστορικά και αρχαιολογικά τεκμήρια καί φιλολογικές πηγές. Στή διαπραγμάτευση της δέν παραπέμπει μόνο στα κείμενα, άλλα καί τά παραθέτει στο μέτρο πού τή βοη­ θούν νά έρμηνέψει τήν οικονομική κατάσταση, τις κοινωνικές σχέσεις καί τά πολιτικά φαινόμενα της εποχής πού μελετά. Ιδι­ αίτερα επιμένει νά παρακολουθεί άπό κοντά τή γένεση καί τήν πορεία των δημοκρατικών θεσμών, σέ άμεσο συσχετισμό μέ τις ανάγκες πού τούς δημιούργησαν. Ή λεπτόλογη διαπραγμάτευση τών τεκμηρίων, οι εύστοχες 9

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ερμηνείες, τά προσεκτικά κάί αδογμάτιστα συμπεράσματα, και πάνω από όλα ό πολύπλευρος και τολμηρός προβληματισμός, ο­ δηγούν σε μια σφαιρική εικόνα της αθηναϊκής δημοκρατίας, πού καλύτερη της είναι δύσκολο νά φανταστεί κανείς. Παρ' δλη την επιστημονική του ακρίβεια και τά δύσκολα προ­ βλήματα πού προσεγγίζει, το βιβλίο διαβάζεται εύκολα και ευχά­ ριστα. Ό αναγνώστης αποκομίζει τή βεβαιότητα δτι το πολί­ τευμα πού διαμόρφωσε ό αθηναϊκός δήμος τον 6ο, 5ο και 4ο π.Χ. αιώνα ήταν το τελειότερο δυνατό, και στεριώνει μέσα του τήν πί­ στη στή γνωστή ρήση του Ρήγα «"Οποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Δ.

10

Α.

Εισαγωγή

Ό πολιτισμός πού άνθισε από τόν 8ο ώς τόν 4ο π.Χ. αιώνα στη Βαλκανική Χερσόνησο και στις ακτές του Αιγαίου είναι άπό τους πολιτισμούς εκείνους πού οί σημερινοί άνθρωποι τούς μνημονεύ­ ουν πάρα πολύ συχνά. ΟΊ "Ελληνες είναι άπό τούς πρώτους λαούς πού έθεσαν καί, σέ πολλές περιπτώσεις, έλυσαν ορισμένα άπό τά θεμελιακά προβλήματα πού έχει νά αντιμετωπίσει ή ανθρώπινη σκέψη. Καί όμως τίποτε δέν φαινόταν νά προορίζει αυτή τή χώρα μέ τούς περιορισμένους πόρους καί τό τραχύ κλίμα γιά μιά τέ­ τοια ξεχωριστή θέση* μόνο ένα σύνολο συμπτώσεων οδήγησαν στο νά γεννηθεί έκεΐ ένας νέος τύπος κράτους, ή πόλη - κράτος, πού έμελλε νά αποτελέσει τό προνομιακό πλαίσιο μιας εξαιρετι­ κά πλούσιας πολιτικής εμπειρίας. Μιλούμε καθημερινά γιά τόν ελληνικό πολιτισμό καί γιά τήν ελληνική ιστορία. Βέβαια οί "Ελληνες είχαν τήν αίσθηση δτι α­ νήκουν όλοι στήν ίδια φυλή, καί ή αίσθηση τους αυτή επιβεβαιώ­ θηκε ιδιαίτερα στους αγώνες πού τούς έφεραν αντιμέτωπους μέ τούς βαρβάρους. Μιλούσαν τήν ίδια γλώσσα, λάτρευαν τούς ί­ διους θεούς, έβρισκαν ευχαρίστηση στους ίδιους γυμνικούς ή πνευματικούς αγώνες. Παρ' δλα αυτά, κάθε πόλη αποτελούσε αυτόνομο κράτος, καί οί διαφορές ήταν μεγάλες άπό τή μιά πό­ λη στήν άλλη. *Ας μήν ξεχνούμε δτι ό μεγαλύτερος καί πιο σκλη­ ρός πόλεμος της ελληνικής ιστορίας, ό πελοποννησιακός, ήταν πόλεμος ανάμεσα σέ ελληνικές πόλεις. Υπάρχει μιά ελληνική πόλη πού ή ιστορία της μας είναι περισσότερο γνωστή άπό των άλλων, καί ή ζωή της μας φαίνεται πολύ κοντινή καί οικεία: ή 11

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Αθήνα. Πρέπει να αναρωτηθούμε πώς συμβαίνει να είναι τόσο πλούσια τά στοιχεία πού διαθέτουμε για τήν αθηναϊκή Ιστορία, νά ερευνήσουμε άν αυτό είναι αποτέλεσμα της τύχης, ή μήπως συνέπεια τοΰ έξαιρετικοΰ ρόλου πού διαδραμάτισε ή πόλη τών Αθηναίων για δυο σχεδόν αιώνες στόν κόσμο τοΰ Αιγαίου. Τό βέβαιο είναι οτι έχουμε έναν εξαιρετικό πλοΰτο τεκμηρίων κάθε είδους, μια αφθονία Ιστορικών, φιλολογικών, φιλοσοφικών και νομικών κειμένων, μεγάλο αριθμό επιγραφών, μνημείων και ει­ καστικών έργων, πού κάνουν τήν Αθήνα Οχι μόνο τήν πιο γνω­ στή άπό τις ελληνικές πόλεις, αλλά και τήν κατεξοχήν ελληνική πόλη. Ωστόσο τό ξεκίνημα της Αθήνας δεν ήταν ιδιαίτερα αξιοπρό­ σεκτο. Βέβαια οί Αθηναίοι αναφέρονται στόν Κατάλογο τών πλοίων της Ίλιάδας, και οί ανασκαφές αποκάλυψαν ότι υπήρχε στήν Ακρόπολη μιά αρκετά σημαντική εγκατάσταση της μυκη­ ναϊκής εποχής, πού δεν μπορεί δμως νά συγκριθεί μέ τις εγκα­ ταστάσεις τών Μυκηνών ή της Πύλου. "Οταν, τήν αυγή τοΰ 8ου αιώνα, οί ελληνικές πόλεις αναδύονται άπό τούς τέσσερις σκοτει­ νούς αιώνες πού ακολούθησαν τήν καταστροφή τών μυκηναϊκών κρατών, ή ' Αθήνα μένει σε σχετική αφάνεια. Δεν παίρνει μέρος στή μεγάλη κίνηση τοΰ αποικισμού πού άρχισε στά μέσα τοΰ 8ου αιώνα. Άλλου, στήν Ιωνία και στά νησιά, κάνει τά πρώτα βήματα του τό ελληνικό πνεύμα, εκεί γεννιούνται τό έπος, ή λυ­ ρική ποίηση και ή επιστημονική σκέψη. ' Αλλου πραγματοποιή­ θηκαν οί μεγάλοι κοινωνικοί και πολιτικοί μετασχηματισμοί, ή όπλιτική επανάσταση, ή πρώτη νομοθεσία, ή τυραννίδα. Και ξαφνικά, στις αρχές τοΰ 6ου αιώνα, ολα αλλάζουν. Πολύ γρήγορα ή αττική κεραμική εκτοπίζει σέ ολόκληρο τον περίγυρο τοΰ μεσογειακού κόσμου τά αγγεία πού ώς τότε έρχονταν άπό τήν 'Ασία, άπό τά νησιά και άπό τήν Κόρινθο. Παράλληλα ή 'Α­ θήνα αρχίζει νά έχει πιά δική της Ιστορία, μιά ιστορία πού άπό τήν πρώτη στιγμή τή συγκλονίζουν βίαιες ταραχές: ή συνωμοσία 12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τοΰ Κύλωνα, οί νόμοι τοΰ Δράκοντα, οί μεταρρυθμίσεις τοΰ Σό­ λωνα και ή τυραννίδα τοΰ Πεισίστρατου σημαδεύουν τό τέλος τοΰ 7ου και ολόκληρο τον 6ο αιώνα. Ή περίοδος τών αναταρα­ χών τελειώνει μέ την εγκαθίδρυση τοΰ δημοκρατικού πολιτεύμα­ τος άπό τον Κλεισθένη. Άπό τότε ανοίγει γιά τήν Αθήνα ό πλα­ τύς δρόμος της προόδου. Νικώντας τούς Πέρσες στόν Μαραθώνα και στή Σαλαμίνα ή Αθήνα παρουσιάζεται ώς ό μεγαλύτερος εγ­ γυητής της ειρήνης και της ελευθερίας στο Αιγαίο, και συγκεν­ τρώνει γύρω της τις ελληνικές πόλεις, πού της αναγνωρίζουν αυ­ θόρμητα τήν ηγεμονία. Ένώ ό δήμος εδραιώνει σιγά σιγά τήν εξουσία του στή διακυβέρνηση της πόλης, ή Αθήνα, πού έ'χει γί­ νει τό οικονομικό και εμπορικό κέντρο τοΰ κόσμου τοΰ Αιγαίου, απολαμβάνει μέ τή φωτισμένη καθοδήγηση τοΰ Περικλή μιά α­ ξιόλογη ευημερία. Οί εισφορές και τά αναθήματα πλημμυρίζουν τήν Ακρόπολη, και οί μεγάλες θρησκευτικές γιορτές δίνουν τήν ευκαιρία νά προβληθεί ή υπεροχή της πόλης της Αθηνάς* σ' αυ­ τήν συγκεντρώνονται άπό όλο τον ελληνικό κόσμο οί μεγαλύτεροι καλλιτέχνες, οί πιο φωτεινές διάνοιες. Τό μεγαλείο της όμως έχει και τήν αντίστροφη δψη του: δσο περνοΰν τά χρόνια, ό κατα­ πιεστικός χαρακτήρας της αθηναϊκής ηγεμονίας ενισχύεται, και οί πόλεις τοΰ Αιγαίου αρχίζουν νά επιδιώκουν τή χειραφέτηση τους. Έδώ έχει τή ρίζα του ό πελοποννησιακός πόλεμος: γιά εί­ κοσι πέντε χρόνια και περισσότερο οί ελληνικές πόλεις συγκρού­ στηκαν ακολουθώντας τις δύο μεγαλύτερες, τή Σπάρτη και τήν Αθήνα. Ηταν ένας πόλεμος μέ βαριές συνέπειες γιά ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Τον επιδίωξαν οί Αθηναίοι, γιατί τον πρό­ βλεπαν σύντομο και νικηφόρο, άλλά τελείωσε μέ τήν καταστροφή της αθηναϊκής ηγεμονίας, ένώ, δσο κρατούσε ό πόλεμος, ή αθη­ ναϊκή δημοκρατία κινδύνεψε δυο φορές νά καταλυθεί άπό εκεί­ νους πού δέν ήθελαν νά παραδεχτούν τήν άρχή τής κυριαρχίας τοΰ δήμου. Μέ τό τέλος τοΰ πολέμου ή γη ερημώθηκε, ή εκμε­ τάλλευση τών μεταλλείων τοΰ Λαυρίου διακόπηκε, ό Πειραιάς ν

13

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

εγκαταλείφθηκε άπό πολλούς ξένους έμπορους πού συντελοΰσαν στον πλούτο του. Βέβαια ή Αθήνα, ισχυρή άπό τό παραγωγικό κεφάλαιο πού ειχε συσσωρευθεΐ τόν προηγούμενο αιώνα, εντυ­ πωσίαζε ακόμη, καί ή μερική ανασύσταση της ηγεμονίας μετά τό 387 π.Χ. έ'δινε στους Αθηναίους τήν ψευδαίσθηση δτι εξα­ κολουθούσαν νά είναι κύριοι του Αιγαίου. Ή πραγματικότητα δμως έ'ρχεται σκληρή νά διαλύσει αυτή τήν ψευδαίσθηση. Ή αποσύνθεση της περσικής ηγεμονίας κάνει λιγότερο αναγκαία τήν αθηναϊκή προστασία, καί οί σύμμαχοι δέν αργούν νά αποτι­ νάξουν ένα ζυγό πού τούς βαραίνει, καθώς ή Αθήνα, γιά νά αν­ ταποκριθεί στις οικονομικές της ανάγκες, είχε σκληρύνει τή στά­ ση της, παρά τις αρχικές υποσχέσεις. Τό δεύτερο μισό του 4ου αιώνα ή Αθήνα βρίσκεται αποδυναμωμένη, σπαράζεται άπό τόν ανταγωνισμό των παρατάξεων, βασανίζεται άπό δλο καί μεγα­ λύτερες οικονομικές δυσχέρειες, καί προσπαθεί ανώφελα νά αντι­ σταθεί στις επιθέσεις ενός νέου προσώπου πού παρουσιάζεται στον κόσμο του Αιγαίου, του Φίλιππου, του βασιλιά των Μακε­ δόνων. Παρακινημένοι άπό τήν εύγλωττία του Δημοσθένη, οί Αθηναίοι κατάφεραν νά συγκροτήσουν ένα συνασπισμό εναντίον του Φίλιππου. Ή ήττα δμως των Ελλήνων στή Χαιρώνεια έβα­ λε οριστικό τέλος σέ κάθε όνειρο ηγεμονίας. Στά χρόνια πού εξε­ λίσσεται στήν Ανατολή ή εκπληκτική εκστρατεία τοΰ Αλέξαν­ δρου, οί Αθηναίοι ζουν τήν τελευταία περίοδο πραγματικής α­ νεξαρτησίας, μέ τις έριδες των κομμάτων καί μέ τήν τακτοποίη­ ση των λογαριασμών ανάμεσα στους πολιτικούς της πού μάχον­ ται τόν Μακεδόνα, ή, αντίθετα, είναι υποχείριοι του. "Εγινε βέ­ βαια μιά αξιέπαινη προσπάθεια, μέ τήν όποια συνδέεται τό δνομα τοΰ ρήτορα Λυκούργου, νά άνασυσταθεΐ ένας στρατός πολι­ τών καί νά μπει τάξη στά οικονομικά. Ή Αθήνα δμως, πού έχει χάσει τις κτήσεις της στο εξωτερικό, ασφυκτιά, καί πολλές φορές ή πόλη αντιμετωπίζει τήν απειλή σιτοδείας. Ό θάνατος τοΰ Αλέξανδρου έδωσε μιά τελευταία ελπίδα, πού δμως γρήγορα 14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

έσβησε. Ό μακεδόνας στρατηγός Αντίπατρος κατέλαβε τήν πό­ λη τό 322 π.Χ., και υποχρέωσε τούς Αθηναίους νά δεχτούν ένα ολιγαρχικό πολίτευμα πού έκανε τούς πιο φτωχούς νά πάρουν τό δρόμο τής εξορίας. Άπό τότε ή Αθήνα ταλαντεύεται ανάμεσα στους διάφορους υποψήφιους διαδόχους τοΰ Αλέξανδρου, ονει­ ρεύεται πάντα έναν ανέφικτο δεύτερο γύρο, και δεν είναι πιά παρά ή γελοιογραφία τοΰ παλιοΰ έαυτοΰ της. Και δταν θά έρθουν οί Ρωμαίοι νά βάλουν τάξη στήν Ανατολή, θά γεμίσουν τούς Α ­ θηναίους τιμές, δυσανάλογες πιά μέ τήν αδυναμία τής πόλης τους, πού ωστόσο γιά δυο αιώνες είχε κυριαρχήσει στο Αιγαίο. Μιά τόσο λαμπρή και τόσο εφήμερη μοίρα δέν μπορεί παρά νά μας εντυπωσιάζει. Είναι μεγάλος ό πειρασμός νά τή συγκρί­ νουμε μέ τήν πολύ διαφορετική πορεία τής Ρώμης, πού τό ξεκί­ νημα της ωστόσο θυμίζει τό ξεκίνημα της Αθήνας. Οί Ρωμαίοι, πού πέτυχαν νά μεταβάλουν τήν ηγεμονία τους στήν Ιταλία σέ μεσογειακή αυτοκρατορία, ήταν άραγε πιο ικανοί ή λιγότερο ε­ γωιστές άπό τούς Αθηναίους; "Ή μήπως, δπως υποστηρίζουν μερικοί —και μποροΰμε νά μαντέψουμε τις προθέσεις τους— ή­ ταν ή δημοκρατία πού καταδίκασε τήν Αθήνα στήν αναπόφευ­ κτη παρακμή; Προβλήματα φαινομενικά μόνο, και τελείως ά­ χρηστα γιά τον ιστορικό. Αυτός πρέπει νά προσπαθήσει νά κατα­ νοήσει τήν πραγματικότητα, πού στέκει απέναντι του πολύπλοκη και συχνά αντιφατική. Αυτό θά δοκιμάσουμε νά κάνουμε στις επόμενες σελίδες. Θά ακολουθήσουμε χρονολογική σειρά, και δ­ ταν ή τεκμηρίωση μας επιτρέψει νά διακρίνουμε τούς κρυφούς μηχανισμούς, τότε μόνο θά αναλύσουμε τούς θεσμούς, τις διάφο­ ρες εκδηλώσεις τής πνευματικής ζωής και τής θρησκείας, πού μέ αυτό τον τρόπο θά τοποθετηθούν πάλι μέσα στά συμφραζό­ μενα και στήν εξελικτική τους πορεία.

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Α'

Ή κατάκτηση της δημοκρατίας: άπό τόν Σόλωνα στον Περικλή

«Αγαπούμε τό ωραίο καί μένουμε απλοί αγαπούμε τή θεωρία καί δέν καταντούμε νωθροί. Ό πλούτος στέκει γιά μας πιο πολύ αφορμή γιά κάποιο έ'ργο παρά γιά παινεψιές καί λόγια* καί τή φτώχεια του νά τήν παραδεχτεί κανείς, δέν είναι ντροπή πιό ντροπή είναι νά μήν κοιτάξει δουλεύοντας νά τήν ξεφύγει. Καί είμαστε οί ίδιοι πού φροντίζουμε καί γιά τά δικά μας καί γιά τά πολιτικά μαζί πράγματα, κι ένώ καθένας μας κοιτάζει τή δουλειά του, άλλος άλλη, δέν κατέχουμε γι' αυτό λιγότερο τά πολιτικά. Γιατί είμαστε οί μόνοι πού οποίον δέν παίρνει καθόλου μέρος σ' αυτά, τόν θαρρούμε έναν άνθρωπο οχι ήσυχο, μόνο άχρηστο, κι ακόμα πού ή παίρνουμε οί ίδιοι τήν απόφαση πού ταιριάζει ή τουλάχιστο φτάνουμε σέ μιά σωστή κρίση γιά τά πράγματα για­ τί δέν πιστεύουμε πώς τά λόγια φέρνουν βλάβη στά έργα νά μή διδαχτούμε πρώτα μέ τό λόγο, πριν φτάσουμε νά ενεργήσουμε δσα πρέπει, αυτό είναι πού θαρρούμε πιό βλαβερό» (Θουκυδίδης, Ιστορία, Β' 40, μτφρ. I. Θ. Κακριδή). Σ' αυτή τήν ιδιαίτερη αγάπη γιά τό λόγο, μέ τήν οποία 6 Πε­ ρικλής χαρακτήριζε τούς συμπατριώτες του όταν εγκωμίαζε τούς νεκρούς πολεμιστές τοΰ πρώτου έτους τοΰ πελοποννησια­ κού πολέμου, χρωστούμε τή γνωριμία μας μέ τούς Αθηναίους. Γιατί, περισσότερο άπό κάθε άλλο λαό τής αρχαίας Ελλάδας, ό λαός τής Αθήνας μας άφησε στους πολιτικούς καί δικανικούς λόγους, στο θέατρο ή στους φιλοσοφικούς διάλογους αναρίθμη­ τες μαρτυρίες τής καθημερινής του ζωής. "Ολα αυτά, περισσό­ τερο άπό τά επίσημα κείμενα, πού είναι πάντα απρόσωπα καί -

-

-

-

16

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

αποτελούν συχνά τά μοναδικά μας τεκμήρια, μας εξοικειώνουν μέ τή ζωή τών ανθρώπων αυτών, πού έπί δυο αιώνες κυριαρχού­ σαν στο Αιγαίο και προορίζονταν νά αφήσουν μαρτυρίες τέτοιες, ώστε «και οί τωρινοί και οί κατοπινοί άνθρωποι θά μας αντικρί­ σουν μέ θαυμασμό" δεν έ'χουμε καθόλου ανάγκη ούτε άπό έναν "Ομηρο γιά νά μας παινέσει, ούτε άπό κανέναν άλλο, πού θά μας δώσει μιας στιγμής χαρά μέ τά ώραΐα του λόγια, δμως τή γνώμη πού θά γεννηθεί γιά τά έ'ργα μας θά έ'ρθει ύστερα νά τή ζημιώσει ή αλήθεια» (στο ϊδιο, 41). Οί Αθηναίοι έ'φτασαν σ'αύτή τήν υπεροχή ύστερα άπό μιά άργή εξελικτική πορεία, διάσπαρτη άπό βίαιες πολιτικές ταρα­ χές* και αξίζει νά παρακολουθήσουμε τά ίχνη της γιά νά κατα­ λάβουμε καλύτερα αυτή τήν εξαιρετική μοίρα της πόλης τους. Ή Αττική έ'χει έκταση 2.650 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Είναι μιά χερσόνησος πού εισχωρεί στο Αιγαίο, μέ ακτές πού κάθε τόσο διακόπτονται άπό μεγάλους κόλπους. Ή ανάγλυφη επιφά­ νεια είναι υψηλή, ιδιαίτερα προς τά δυτικά, δπου ό Κιθαιρώνας και ή Πάρνηθα κορυφώνονται στά 1.400 μέτρα, και ανατολικά, δπου τά υψώματα τής Πεντέλης και του Υμηττού φτάνουν τά 1.000 μέτρα. Στο κέντρο ή κοιλάδα τοΰ Κηφισού σχηματίζει τήν πιο αξιόλογη πεδιάδα. Οί άλλες πεδιάδες, τής Ελευσίνας, της Μεσογαίας και τοΰ Μαραθώνα, έχουν περιορισμένη έκταση. Τό κλίμα είναι ξερό, και ζεστό τό καλοκαίρι* τό χειμώνα δμως χα­ ρακτηρίζεται άπό ραγδαίες βροχές. Ή βλάστηση είναι φτωχή. Λίγα δάση στά υψώματα, άλλά οί λόχμες απλώνονται ώς πολύ χαμηλά. Στις κοιλάδες και στις πλαγιές τών λόφων ή καλλιέρ­ γεια τών αμπελιών και τής ελιάς θά αντικαταστήσει πολύ νωρίς τήν καλλιέργεια τών δημητριακών, μέ εξαίρεση ίσως τήν κοι­ λάδα της Ελευσίνας, πού είναι ιδιαίτερα εύφορη. Λίγα τά βο­ σκοτόπια, έκτος άπό τήν κοιλάδα τοΰ Κηφισοΰ, τον εϋιππον... άρ­ γητα Κολωνόν, πού μνημονεύει ό Σοφοκλής [Οιδίπους επί Κολωνω, στ. 668-670]. Γενικά, μιά χώρα φτωχή. 17

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ΤΟ

ΞΕΚΙΝΗΜΑ

Τό μακρινό παρελθόν τής Αθήνας μας είναι γνωστό μόνο άπό μυθικές διηγήσεις. Οί Αθηναίοι έ'λεγαν δτι εϊναι αυτόχθονες, άλ­ λα ή αρχαιολογία, ή μελέτη των τοπωνυμίων καί ορισμένες πα­ ραδόσεις, μυθολογικές καί αυτές, τείνουν νά αποδείξουν πώς ή Αττική ήταν ήδη κατοικημένη πριν φτάσουν οί "Ελληνες στή Βαλκανική Χερσόνησο. Κατά τή μυκηναϊκή εποχή υπήρχε ένα «ανάκτορο» στήν Ακρόπολη, άλλά φαίνεται πώς ή εξουσία του βασιλιά του δέν ξεπερνούσε τήν πεδιάδα τοΰ Κηφισού. Ή Α τ τ ι ­ κή παρουσιαζόταν τήν εποχή εκείνη ώς ένα σύνολο άπό μικρά «πριγκιπάτα», καί ή παράδοση διατήρησε τήν ανάμνηση των πο­ λέμων πού έκαναν μεταξύ τους, άλλοτε τό ένα μέ τό άλλο μεμο­ νωμένα, καί άλλοτε χωρισμένα σέ ομάδες, σέ κοινότητες οργα­ νωμένες γύρω άπό ένα ιερό. Πιστεύεται γενικά πώς ή ενοποίηση ξεκίνησε άπό τήν τετρακωμία τοΰ Μαραθώνα, καί τό όνομα τοΰ Θησέα συνδέεται πάντα μέ τό συνοικισμό πού, σύμφωνα μέ τήν παράδοση, ένωσε σέ μία μόνο πόλη τις διάφορες κώμες τής Α τ ­ τικής. Μόνο ή Ελευσίνα καί ή Σαλαμίνα διατήρησαν περισσότερον καιρό τήν αυτονομία τους, πριν ύπαχθοΰν μέ τή σειρά τους στήν εξουσία τών βασιλιάδων τής Αθήνας. Πότε χρονολογείται αυτός ό συνοικισμός; Είναι σχεδόν αδύνατο νά τό προσδιορίσου­ με. Παρατηρήθηκε δτι οί Αθηναίοι αναφέρονται στον Κατά­ λογο τών πλοίων τής Ίλιάδας' ωστόσο αυτή ή ένδειξη δέν είναι πειστική, άπό τήν άποψη δτι τό χωρίο αυτό τοΰ έπους θεωρείται γενικά μεταγενέστερη παρεμβολή. Είναι επίσης δύσκολο νά μάθουμε πότε ή εξουσία τοΰ βασιλιά περιορίστηκε άπό τόν έλεγχο ενός αριστοκρατικού συμβουλίου, πού συνεδρίαζε στο λόφο τοΰ "Αρείου Πάγου, καί πότε ύστερα μοιράστηκε σέ τρεις άρχοντες, πού εκλέγονταν μέ ψηφοφορία γιά μιά περίοδο ή οποία τελικά περιορίστηκε σέ ένα χρόνο. "Ενα 18

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

γεγονός παραμένει βέβαιο: ακόμη καί αν ή Αθήνα στο τέλος τοΰ 8ου αιώνα π.Χ. είναι πια μιά πόλις, οί τοπικισμοί επιβιώνουν καί τροφοδοτούν τις έ'ριδες ανάμεσα στους κυριότερους αρχηγούς τών γενών, δηλαδή τών αριστοκρατικών οικογενειών. Πραγματικά, αν δοκιμάσουμε νά φανταστοΰμε πώς ήταν ή αθηναϊκή κοινωνία στις αρχές τοΰ 7ου α'ιώνα π.Χ., έ'χοντας υπό­ ψη ορισμένες εικαστικές παραστάσεις, καί προπαντός παραδόσεις πού διατηρήθηκαν πολύν καιρό, τότε ή Αθήνα φαίνεται νά δυνα­ στεύεται άπό μιά πολεμική αριστοκρατία, ή οποία κατέχει τή γη καί τήν πολιτική εξουσία, έ'χει στά χέρια της τά κυριότερα ιερα­ τεία, απονέμει τή δικαιοσύνη καί διαμορφώνει τό δίκαιο. Ό κύ­ ριος όγκος τοΰ πληθυσμοΰ αποτελεί γιά τήν αριστοκρατία αυτή ένα είδος «πελατείας» πού, μέσα άπό τούς κόλπους τών φατριών, μετέχει στή λατρεία τοΰ κοινού γενάρχη, καί κάπου κάπου οί άρ­ χοντες τή συμβουλεύονται, σέ συνελεύσεις σάν αυτές πού τά ομη­ ρικά ποιήματα φύλαξαν τήν ανάμνηση τους. Ό πληθυσμός αυ­ τός είναι οικονομικά καί κοινωνικά εξαρτημένος, χωρίς νά μπο­ ρούμε νά προσδιορίσουμε μέ ακρίβεια τί λογής ήταν αυτή ή εξάρ­ τηση. Ανάμεσα στήν αριστοκρατία καί σ' αυτή τήν εξαρτημένη άγροτιά υπάρχει μιά ενδιάμεση κατηγορία ελεύθερων χωρικών, αρκετά ευκατάστατων ώστε νά μποροΰν νά αποκτήσουν μιά πα­ νοπλία καί νά υπηρετήσουν στή βαριά φάλαγγα τών οπλιτών πού, άπό τά μέσα τοΰ αιώνα, αποτελεί τή στρατιωτική δύναμη τής πόλης. Οί τεχνίτες είναι ακόμη λιγοστοί, καί χωρίς αμφιβολία στενά προσκολλημένοι στους ευγενείς γιά τούς οποίους εργά­ ζονται. Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες τοΰ 7ου αιώνα εμφανίζεται ή Αθήνα στο προσκήνιο τής ιστορίας" ώς τότε είχε μείνει στο πε­ ριθώριο τής κίνησης τοΰ μεγάλου αποικισμού πού είχε αρχίσει στά μέσα τοΰ 8ου αιώνα. Τό πρώτο γνωστό επεισόδιο είναι ή απόπειρα τοΰ Κύλωνα νά αρπάξει τήν τυραννία γύρω στο 630 π.Χ. Ό Κύλων, ένας νέος αριστοκράτης καί ολυμπιονίκης, κατέ19

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λαβε τήν Ακρόπολη μέ τή βοήθεια μερικών φίλων του και μέ τις ενισχύσεις πού έ'στειλε ό πεθερός του, ό τύραννος τών Μεγά­ ρων Θεαγένης. Άλλα ό άρχοντας Μεγακλής κάλεσε τό λαό στά δπλα, και όλοι μαζί πολιόρκησαν τήν Ακρόπολη. Ό Κύλων και οί σύντροφοι του αναγκάστηκαν νά παραδοθούν, και εκτελέστη­ καν μέ διαταγή τοΰ Μεγακλή, ό όποιος στήν περίπτωση αυτή αψήφησε τον ιερό χαρακτήρα τής Ακρόπολης και διέπραξε ιερο­ συλία. Τό άγος τής ιεροσυλίας αυτής βάρυνε δλα τά μέλη τοΰ γέ­ νους του, τοΰ γένους τών Άλκμεωνιδών, πού αναγκάστηκαν γι' αυτό σέ λίγο νά πάρουν τό δρόμο τής εξορίας. Στόν Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη χρωστούμε τή διήγηση σχετικά μέ τήν απόπειρα τοΰ Κύλωνα. Και οί δύο τή δανείζονται άπό μιά πηγή ευνοϊκή γιά τούς Άλκμεωνίδες, πού εμφανίζονται έτσι ώς οί φυσικοί «προστάτες» τοΰ δήμου. Άπό τό σημείο δμως αυτό ώς τό συμπέρασμα, στο όποιο καταλήγουν ορισμένοι σύγ­ χρονοι ιστορικοί, δτι ό Κύλων προσπάθησε νά αρπάξει τήν εξου­ σία γιά νά υπερασπίσει τά συμφέροντα τών ευγενών, πού κινδύ­ νευαν άπό μιά καταγραφή τών νόμων, υπάρχει ένα χάσμα πού δύσκολα ξεπερνιέται. Πλησιάζουμε περισσότερο τήν αλήθεια αν τοποθετήσουμε τήν απόπειρα τοΰ Κύλωνα στο πλαίσιο τών συγ­ κρούσεων ανάμεσα στις αριστοκρατικές φατρίες, πού θά συνεχι­ στούν γιά μερικά χρόνια και τον επόμενο αιώνα. "Οσο γιά τό ρόλο τοΰ πληθυσμοΰ τής υπαίθρου, είναι αμφίβολο αν ή συμμε­ τοχή του ήταν τόσο ενεργητική δσο υποστηρίζει ό Θουκυδίδης, και δέν φαίνεται καθαρά γιατί θά έπαιρνε τό μέρος τοΰ Μεγακλή εναντίον τοΰ Κύλωνα. Ωστόσο, είναι αναμφισβήτητο δτι ό πληθυσμός αυτός άρχισε νά παίζει δλο και μεγαλύτερο ρόλο στή ζωή τής πόλης. Συνέ­ πεια τών μετασχηματισμών τοΰ στρατού ήταν νά διευρυνθεί ή τάξη τών πολιτών πού είχαν τή δυνατότητα νά οπλίζονται, και δλοι αυτοί θά επιθυμούσαν νά αντικατασταθεί τό δίκαιο τών γε­ νών άπό ένα νόμο γνωστό σέ Ολους, πού νά μπορεί νά δώσει 20

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

τέλος στις αντεκδικήσεις πού έ'φερναν αντιμέτωπες τις αριστο­ κρατικές οικογένειες. Μιά πρώτη προσπάθεια, περιορισμένη α­ κόμη σέ υποθέσεις ανθρωποκτονίας, νά θεσπιστεί ένα δίκαιο κοινό γιά δλους καί νά σταματήσουν οί οικογενειακές συγκρού­ σεις, αποτελεί ή νομοθεσία τοΰ Δράκοντα, πού είχε συνταχθεί στο τέλος τοΰ 7ου αιώνα. Αντίθετα άπό δσα βεβαιώνουν οί ρή­ τορες τοΰ 4ου αιώνα φαίνεται πιό πιθανό δτι ό Δράκων δέν συνέ­ ταξε ολοκληρωμένο κώδικα νόμων καί δέν εισήγαγε στήν Αθήνα νέο πολίτευμα. *Αν καί έ'θιξαν τά δικαστικά προνόμια τών αρ­ χαίων γενών, οί νόμοι τοΰ Δράκοντα δέν περιόρισαν καθόλου τό πολιτικό μονοπώλιο τής αριστοκρατίας, καί σίγουρα δέν απείλη­ σαν τήν κοινωνική της κυριαρχία. Ο ΣΟΛΩΝ

Ωστόσο ή κρίση θά ξεσπάσει σέ λίγο, καί μ'αυτήν συνδέεται σταθερά τό δνομα τοΰ Σόλωνα. Γιά τήν κρίση αυτή, έκτος άπό τά πολιτικά ποιήματα τοΰ Σόλωνα, πού ή ερμηνεία τους δέν εί­ ναι πάντα εύκολη, διαθέτουμε μόνο μεταγενέστερες μαρτυρίες, πού ίσως γι' αυτό παραχαράζουν τήν ακριβή σημασία τών γεγο­ νότων. Δύο κοινωνικά προβλήματα φαίνεται δτι περιγράφουν τήν κρίση: πρώτα ή κατάσταση τών εξαρτημένων γεωργών, τών έκτη μόρων, δηλαδή εκείνων πού ήταν υποχρεωμένοι νά καταβάλλουν τό έ'να έκτο τής συγκομιδής τους —καί τέτοιοι ήταν οί περισσότεροι αθηναίοι αγρότες. "Επειτα, τά αυξανόμενα χρέη τών αγροτών καί ό κίνδυνος τής υποδούλωσης πού τούς άπειλοΰσε. Είναι ολοφάνερο δτι τά δύο αυτά προβλήματα είναι αλληλέν­ δετα, δέν είναι δμως πάντα εύκολο νά αποκαταστήσουμε τή δια­ δικασία πού τά συνδέει. Καταντοΰν έκτήμοροι εξαιτίας τοΰ χρέ­ ους, ή μήπως τό χρέος δημιουργείται άπό τήν αδυναμία τους νά εξοφλήσουν τό μίσθωμα καταβάλλοντας τό ένα έκτο τής συγκο­ μιδής; Τό πρόβλημα αυτό φαίνεται άλυτο, αλλά έτσι ή αλλιώς 21

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

οδηγεί σέ μιά κατάσταση κρίσης, πού κορυφώνεται τά πρώτα χρόνια τοΰ 6ου αιώνα. Ό Σόλων, πού εξελέγη άρχοντας τό 594, ανέλαβε νά τήν αντι­ μετωπίσει. Ό ίδιος άνηκε στήν αριστοκρατία, άλλά, είτε άπό ιδιοσυγκρασία είτε άπό ανάγκη, αποφάσισε νά «ταξιδέψει», και αυτό τον τοποθετούσε κάπως στο περιθώριο τής παραδοσιακής αριστοκρατίας. "Εχοντας συνείδηση τής απειλής πού αντιπρο­ σώπευε μιά αναταραχή τών αγροτών, πού θά μποροΰσε νά κατα­ λήξει σέ τυραννία, και επειδή ό ίδιος δέν δεχόταν νά γίνει τύραν­ νος, θέσπισε τή σεισάχθεια, δηλαδή τήν απαλλαγή άπό τά βάρη. Αφαίρεσε άπό τά χωράφια τις στήλες πού πιστοποιούσαν τήν εξάρτηση τών ιδιοκτητών τους, ακύρωσε τά χρέη, απαγόρεψε στο έξης τό δανεισμό μέ ενέχυρο τό σώμα [επί τοις σώμασι μηδένα δανείζειν, Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Σόλων, 20], και επιδίωξε μέ επιμονή νά επιστρέψουν στήν Αττική δσοι είχαν πουληθεί ώς δούλοι έ'ξω άπό τά δριά της. Αυτά τά μέτρα, ανακεφαλαιωμένα έ'τσι συνοπτικά, αφήνουν πολλά ερωτηματικά. Ποιά ακριβώς ήταν τότε ή κατάσταση τής γαιοκτησίας; Πόσοι Αθηναίοι μπόρεσαν νά επιστρέψουν στήν Αττική; Μέ ποιόν τρόπο έγιναν πάλι κύριοι τών χωραφιών τους; Παραμένει γεγονός αναμφισβήτητο δτι ό Σόλων, θεσπί­ ζοντας τή σεισάχθεια, ελευθέρωσε τούς αθηναίους αγρότες άπό μιά κατάσταση εξάρτησης, γιά τήν όποια δέν θά γίνει στο έξης ποτέ πιά λόγος στήν ιστορία τής Αθήνας, αρνήθηκε δμως νά πραγματοποιήσει αυτό πού ζητοΰσαν οί περισσότεροι: τήν ανα­ κατανομή τής γής. Γεννιέται έδώ ένα ερώτημα: δέν υπάρχει αμ­ φιβολία δτι τέτοιο αίτημα υπήρξε. Τό βεβαιώνει ή μαρτυρία τοΰ Σόλωνα. Πώς δμως μπόρεσε νά γίνει ή βασική διεκδίκηση τοΰ άθηναϊκοΰ πλήθους; Ποιο πρότυπο τούς έδωσε τήν έμπνευση; Γιατί δέν πρέπει νά λησμονούμε τον πρωτόγονο ακόμη χαρακτή­ ρα αυτής της αγροτικής κοινωνίας, τήν έλλειψη ενός καθαρά πο­ λιτικού προγράμματος στους αγρότες αυτούς, τούς στενά έξαρ22

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

τημένους άπό τήν αριστοκρατία. Ό νους μας πρέπει νά πάει στους κανονισμούς πού ρύθμιζαν τή μοιρασιά τής λείας, τή διανο­ μή τής αποικιακής γής, ίσως ακόμη καί στο σπαρτιατικό παρά­ δειγμα. Όπωσδήποτε είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον τό γεγονός δτι στήν Αθήνα τών άρχων τοΰ 6ου αιώνα διαγράφεται αυτό πού αργότερα θά γίνει τό επαναστατικό σύνθημα τοΰ τέλους τής κλα­ σικής εποχής καί τοΰ ελληνιστικού κόσμου. Τό έ'ργο τοΰ Σόλωνα δέν περιορίστηκε στή σεισάχθεια. Τό συμπλήρωσαν άλλα μέτρα νομικά, πολιτικά καί οικονομικά. Στόν τομέα τοΰ δικαίου ό Σόλων παρουσιάζεται ώς ό σπουδαιότερος νομοθέτης τής Αθήνας. Συνέταξε μιά σειρά νόμους πού τούς έ'δωσε στή δημοσιότητα θεμελιώνοντας έτσι ένα αθηναϊκό δίκαιο κοινό γιά δλους. Στόν τομέα τής πολιτικής λέγεται δτι δημιούρ­ γησε, παράλληλα μέ τόν "Αρειο Πάγο, ένα συμβούλιο μέ τετρα­ κόσια μέλη, πού προανάγγελνε τή μελλοντική βουλή τοΰ Κλει­ σθένη. Δίκαια δμως προβάλλονται αμφιβολίες γιά τήν ύπαρξη αύτοΰ τοΰ συμβουλίου. Φαίνεται νά είναι κάτι πού επινόησε αρ­ γότερα ή προπαγάνδα τών μετριοπαθών, δταν, στο τέλος τοΰ 5ου αιώνα, μερικοί θέλησαν νά αντιπαραθέσουν στή ριζοσπαστική δη­ μοκρατία ένα υποτιθέμενο σύνταγμα τοΰ Σόλωνα. Ακόμη, σύμ­ φωνα μέ τήν παράδοση, ό Σόλων χώρισε τό σύνολο τών πολιτών σέ τέσσερις τιμοκρατικές τάξεις, πού διατηρήθηκαν σέ δλη τήν αθηναϊκή ιστορία. Τά κυριότερα αξιώματα άνηκαν αποκλειστικά στις δύο πρώτες τάξεις, τούς πεντακοσιομέδιμνους καί τούς ιπ­ πείς. Τούς ζευγίτες τούς άποτελοΰσε τό σύνολο τών αγροτών, πού τά οικονομικά τους ήταν μέτρια, μποροΰσαν δμως νά εξο­ πλιστούν ώς οπλίτες. Τέλος, ή τελευταία τάξη, οί θήτες, περιλάβαινε δλους τούς άλλους Αθηναίους, δλους τούς φτωχούς αγρό­ τες καί τούς τεχνίτες, δσοι δέν ήταν ξενόφερτοι. Ποια σκοπιμότητα εξυπηρετούσε αυτή ή νέα διαίρεση τών πολιτών; Ασφαλώς είχε πρώτα πρώτα συγκεκριμένο σκοπό: νά προσδιορίσει τις στρατιωτικές υποχρεώσεις τοΰ καθενός. Ά λ 23

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λά τό δτι ό καθορισμός τών υποχρεώσεων γινόταν στο έξης μέ βάση τήν περιουσία καί δχι τήν καταγωγή —αυτό μαρτυρεί κατά πρώτο λόγο ή διαίρεση τών προνομιούχων σέ δύο διαφορετικές τάξεις— αποκαλύπτει μιά βαθιά αναστάτωση τής νοοτροπίας παράλληλα μέ τήν πρόθεση τοΰ Σόλωνα νά αντικαταστήσει τά παλιά αριστοκρατικά έθιμα μέ νέα κριτήρια. Βέβαια καί στο ση­ μείο αυτό, τή στιγμή εκείνη, ενισχυόταν ή εξουσία τής αριστο­ κρατίας, άφοΰ διατηρούσε τήν αποκλειστικότητα τών αξιωμάτων καί άφοΰ μόνη αυτή είχε τήν αποστολή νά απονέμει δικαιοσύνη μέ βάση τόν νέο κώδικα τών νόμων πού θέσπισε ό Σόλων. Κωδι­ κοποιώντας δμως μιά εξουσία πού, ώς τότε, μποροΰμε νά ποΰμε δτι προερχόταν άπό τό θείο δίκαιο, ό Σόλων τής έβαλε δρια, στά όποια οί μεταγενέστερες εξελίξεις έδωσαν τό ολοκληρωμένο τους νόημα. Στόν οικονομικό τομέα οί ιστορικοί συνηθίζουν νά υπογραμ­ μίζουν τά μέτρα τοΰ Σόλωνα, καί μερικοί δέν διστάζουν νά τόν θεωροΰν πρωτεργάτη τής μελλοντικής εμπορικής δύναμης τής Αθήνας. Στήν πραγματικότητα δέν ξέρουμε πολλά συγκεκριμέ­ να πράγματα γιά τήν πολιτική αυτή. Σήμερα είμαστε σέ θέση νά γνωρίζουμε δτι, καί αν ακόμη κυκλοφορούσαν νομίσματα στήν Αθήνα τήν εποχή τοΰ Σόλωνα, τά πρώτα αθηναϊκά νομίσματα άρχισαν νά εκδίδονται μόνο μετά άπό αυτόν, γύρω στο 575. Α ν ­ τίθετα, είναι βέβαιο δτι έκανε μιά αναμόρφωση τών σταθμών καί τών μέτρων: ή μνά ζύγιζε στο έξης εκατό δραχμές αντί ε­ βδομήντα τρεις (ή εβδομήντα) πού ζύγιζε παλαιότερα. Εξετά­ στηκε πολύ ή σημασία αύτοΰ τοΰ μέτρου, γιατί άπό τόν 4ο αιώ­ να κιόλας θέλησαν νά δουν σ' αυτό ένα είδος υποτίμησης. Στήν πραγματικότητα πρέπει μάλλον νά σκεφτούμε πώς ό Σόλων φρόν­ τισε νά ευθυγραμμίσει τά αθηναϊκά μέτρα βάρους μέ άλλα μέ­ τρα πού ίσχυαν στή λεκάνη τής Μεσογείου, ιδιαίτερα μέ εκείνα τών αχαϊκών πόλεων τής Νότιας Ιταλίας. Αυτό σημαίνει δτι υπήρχε ένα τακτικό σύστημα ανταλλαγών καί σχέσεων. Αν δ,ν

24

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

μως θελήσουμε νά προχωρήσουμε περισσότερο, σκοντάφτουμε σέ μεγάλες δυσκολίες, γιατί ή απόλυτη σιωπή τών πηγών μας οδηγεί νά διατυπώσουμε υποθέσεις πού, πολύ συχνά, βασίζον­ ται σέ δεδομένα πάρα πολύ ισχνά. "Ετσι παραδέχονται γενικά πώς ή γεωργία της Αττικής άρχισε άπό τήν εποχή τοΰ Σόλω­ να νά αλλάζει, καθώς ή καλλιέργεια τών δέντρων αναπτύχθηκε σέ βάρος τής σιτοκαλλιέργειας. Ή αλλαγή αυτή προϋποθέτει τή δυνατότητα κανονικού έφοδιασμοΰ μέ ξένα σιτηρά, και τήν ύπαρ­ ξη ενός ανταλλακτικού νομίσματος γιά νά τά πληρώνουν. Είδα­ με δμως δτι νόμισμα στήν κυριολεξία δέν υπήρχε ακόμη. Πρέπει λοιπόν νά παραδεχτούμε οτι τό εισαγόμενο σιτάρι πληρωνόταν είτε μέ αγγεία —αλλά ξέρουμε πώς ή εξαγωγή τών αττικών αγ­ γείων άρχισε νά φτάνει σέ αξιόλογες ποσότητες μόνο στο δεύτε­ ρο τέταρτο τοΰ 6ου αιώνα— είτε μέ άλλα προϊόντα, δπως τό λά­ δι, τό μόνο γεωργικό προϊόν πού επιτρεπόταν ή εξαγωγή του. Η Τ Υ Ρ Α Ν Ν Ι Α Τ Ο Υ Π Ε Ι Σ Ι Σ Τ Ρ Α Τ Ο Υ Κ Α Ι ΤΩΝ Γ Ι Ω Ν Τ Ο Υ

"Οπως και αν έ'χουν τά πράγματα, ακόμη κι αν ό Σόλων δέν συ­ νέβαλε προσωπικά καθόλου στο θέμα αυτό, στά χρόνια πού ακο­ λούθησαν τις μεταρρυθμίσεις του είναι βέβαιο δτι έγιναν στήν οικονομική ζωή τής Αθήνας μεταβολές πού είχαν σημαντικές επιπτώσεις στο μέλλον τής πόλης: προσανατολισμός τής γεωρ­ γίας στήν καλλιέργεια τών δέντρων, προσπάθεια νά εξασφαλιστεί μιά κανονική προμήθεια σιτηρών, και ανάπτυξη τής κεραμικής βιοτεχνίας. Οί μεταβολές αυτές ήταν φυσικό νά αλλοιώσουν τήν κοινωνική δομή τής Αττικής, άλλά συντελέστηκαν μέ τόσο άργό ρυθμό ώστε δέν λειτούργησαν πραγματικά παρά μόνο στο τέλος τοΰ αιώνα. Γιά τήν ώρα τό αγροτικό πρόβλημα, πού ώς Ινα ση­ μείο μόνο τό είχε παρακάμψει ό Σόλων, εξακολουθούσε νά παρα­ μένει ουσιαστικό. Γι' αυτό δέν απορούμε δταν βλέπουμε νά ξα­ ναρχίζει ή αναταραχή στά χρόνια πού ακολούθησαν τήν άποχώ25

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ρησή του άπό τήν πολιτική ζωή. Ή αναταραχή αυτή γίνεται σέ δυο επίπεδα: οί φατριαστικές συγκρούσεις άρχισαν πάλι ανάμε­ σα στά αριστοκρατικά γένη —πέρασαν δυο χρόνια «αναρχίας» δπου στάθηκε αδύνατο νά ορίσουν οί Αθηναίοι επώνυμο άρχον­ τα— καί ή αναταραχή τών αγροτών εξακολουθούσε. Ή κρίση δέν άργησε νά ξεσπάσει πάλι. Γύρω στο 561 ή σύγ­ κρουση γιά τήν εξουσία έ'φερε αντιμέτωπους δύο άνδρες: τόν Λυ­ κούργο, πού άνηκε ίσως, όπως καί ό ομώνυμος ρήτορας τοΰ 4ου αίο^να, στο γένος τών Έτεοβουταδών, καί τόν Άλκμεωνίδη Μεγακλή, άνδρα ισχυρό, πού είχε παντρευτεί τήν κόρη τοΰ τυράν­ νου τής Σικυώνας Κλεισθένη, παραμερίζοντας τούς άνταπαιτητές του μέ τήν προσωπική του επιβολή καί τήν περιουσία του. Οί Άλκμεωνίδες, παρά τό περιβόητο άγος πού βάραινε τό γένος τους άπό τήν εποχή τοΰ Κύλωνα, ασκούσαν σημαντική επιρροή στήν Αττική καί είχαν μιά πολυάριθμη πελατεία στήν πόλη ό­ πως καί στά παράλια χωριά. Αυτό εξηγεί χωρίς αμφιβολία τό όνομα Παράλιοι πού είχε δοθεί στους οπαδούς τους. Παράλλη­ λα ό Λυκούργος είχε καί αυτός συγκεντρώσει τούς οπαδούς του, πού ονομάστηκαν Πεδιακοί. "Ηδη άπό τήν αρχαιότητα θέλησαν μερικοί νά δουν στήν αντίθεση ανάμεσα στους δύο άνδρες μιά αντίθεση πολιτικών καί κοινωνικών ομάδων. Ό Λυκούργος, εί­ παν, θά αντιπροσώπευε τήν παραδοσιακή αριστοκρατία, τής ο­ ποίας τά κτήματα βρίσκονταν στήν πεδιάδα, καί ό Μεγακλής Ινα κόμμα μετριοπαθές πού συγκέντρωνε τούς εμπορευόμενους κατοίκους τής παραλίας καί τούς πλούσιους τεχνίτες τής πόλης. Ή άποψη δμως αυτή είναι ενα νοητικό κατασκεύασμα, γιατί τέ­ τοιες κοινωνικές κατηγορίες δέν υπήρχαν τόν 6ο αιώνα στήν Α ­ θήνα, δπου ή χειροτεχνία μόλις είχε αρχίσει νά αναπτύσσεται δειλά, καί τό εμπόριο τό κρατούσαν ακόμη στά χέρια τους «"Ιωνες», πού ήταν ξένοι γιά τήν πόλη. Γι' αυτό, μερικοί νεότεροι ιστορικοί αρνήθηκαν νά παραδεχτούν μιά τόσο φανερά αναχρο­ νιστική ερμηνεία, καί έ'δωσαν έ'μφαση στά γεωγραφικά όνόμα26

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

τα τών κομμάτων αυτών, υποστηρίζοντας δτι., σέ μια Αττική πού δέν ήταν ακόμη πραγματικά ενωμένη, οί αντιθέσεις ήταν προπαντός τοπικές, καί έ'φερναν αντιμέτωπους τούς γενάρχες, πού τούς υποστήριζαν οί οπαδοί τους. Καί πραγματικά, δταν κοντά στά δύο άλλα ένα τρίτο κόμμα διεκδίκησε καί αυτό μέ τή σειρά του τήν εξουσία, συγκέντρωσε τούς Διακρίους, τούς αν­ θρώπους τής Διακρίας, δηλαδή τής βορειοανατολικής περιοχής τής Αττικής, πίσω άπό τούς λόφους. Αρχηγός αυτού τοΰ τρί­ του κόμματος ήταν ό Πεισίστρατος, τοΰ οποίου ή οικογένεια εί­ χε τά κτήματα της στή Βραυρώνα. Ά λ λ α γιά τό τελευταίο αυτό κόμμα ή «τοπικιστική» εξήγηση δέν φαίνεται ικανοποιητική. Ό Ηρόδοτος, πού μαζί μέ τόν Αριστοτέλη είναι ή κύρια πηγή μας, λέει καθαρά δτι βλέποντας τις διαμάχες τών δύο άλλων κομμά­ των, ό Πεισίστρατος σχημάτισε ένα τρίτο κόμμα, στο όποιο σχεδόν ειρωνικά έδωσε καί αυτός όνομα γεωγραφικό. Είναι φα­ νερό δτι αν ό Πεισίστρατος στρατολόγησε τούς πρώτους οπαδούς του άπό τούς κατοίκους τής Διακρίας, δπου βρίσκονταν τά πατρι­ κά του κτήματα, πολύ γρήγορα προσχώρησαν στο κόμμα του δλοι οί δυσαρεστημένοι, οποιαδήποτε καί αν ήταν ή τοπική τους προέλευση. Σ' αυτό οφείλεται ό «δημοκρατικός» χαρακτήρας τοΰ κόμματος τοΰ Πεισίστρατου, πού επιβεβαιώνεται άπό τόν Αρι­ στοτέλη, ό όποιος χρησιμοποιεί γιά τό σκοπό αυτό έναν δρο αναμ­ φισβήτητα αναχρονιστικό. Γιατί, στήν πραγματικότητα, ό Πει­ σίστρατος εντάσσεται στο παραδοσιακό σχήμα τοΰ δημαγωγού τυράννου τής αρχαϊκής εποχής, ό οποίος, γιά νά εξασφαλίσει τήν εξουσία, ξεσηκώνει εναντίον τής αριστοκρατίας τις μάζες τών φτωχών χωρικών, πού περιμένουν άπό αυτόν κάποια υλικά ο­ φέλη. Ή εξέλιξη τών γεγονότων, δπως μας τά εκθέτει 6 Ηρόδοτος, επιβεβαιώνει αυτή τήν άποψη: «[Ό Πεισίστρατος] μάζεψε έτσι στασιαστές καί, μέ τό πρόσχημα πώς θέλει νά είναι προστάτης τών βουνίσιων, νά τί μηχανεύεται: τραυμάτισε τόν εαυτό του καί 27

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τά μουλάρια του, και ξαμόλησε τήν αμαξά του στήν αγορά, κά­ νοντας πώς τάχα ξέφυγε τούς εχθρούς πού δήθεν, τήν ώρα πού αυτός πήγαινε στό χωράφι του, θέλησαν νά τον σκοτώσουν και ζητούσε άπό τό δήμο νά τοΰ εξασφαλίσει μιά σωματοφυλακή, αύτουνοΰ πού ώς στρατηγός δοξάστηκε στήν εκστρατεία εναν­ τίον τών Μεγαρέων, βταν πήρε τή Νίσαια, και έκανε κι άλλα κα­ τορθώματα μεγάλα. Ό δήμος τών Αθηναίων γελάστηκε, και ύ­ στερα άπό διαλογή ανάμεσα στους πολίτες, τοΰ έ'δωσε μιάν ομάδα ανδρών, αυτούς πού βέβαια δέν έ'γιναν δορυφόροι τοΰ Πεισιστρά­ του άλλά ροπαλοφόροι" γιατί κρατώντας ξύλινα ραβδιά τον ακο­ λουθούσαν άπό πίσω. Ξεσηκώθηκαν λοιπόν αυτοί μαζί μέ τον Πεισίστρατο και πήραν τήν ακρόπολη» (Ίστορίαι, 1, 59, μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτη). Είναι ολοφάνερο Οτι τό σενάριο πού επινόησε ό Πεισίστρατος είχε. επιτυχία μόνο και μόνο γιατί τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ δή­ μου τοΰ ήταν ήδη αφοσιωμένο, και είναι χαρακτηριστικό δτι τούς άνδρες τής προσωπικής του φρουράς δέν τούς στρατολόγησε άπό τούς νέους αριστοκράτες δορυφόρους, άλλά άπό τούς ανθρώ­ πους τοΰ λαού, εξοπλίζοντας τους μέ ακατέργαστα ξύλινα ρό­ παλα. Ό Αριστοτέλης και ό Πλούταρχος, πού επαναλαμβάνουν και οί δύο αυτή τή διήγηση τοΰ Ηρόδοτου στά ουσιώδη σημεία της, προσθέτουν ένα ακόμη στοιχείο, πού σίγουρα αποτελεί έκ­ πληξη. Πρόκειται γιά ένα ψήφισμα, πού τό πρότεινε κάποιος Άριστίων ή Άριστων, και τό έθεσε σέ λαϊκή ψηφοφορία. Μέ τό ψήφισμα αυτό, λένε, οί Αθηναίοι παραχωρούσαν στόν Πεισί­ στρατο τό προνόμιο νά έ'χει προσωπική φρουρά. Έδώ υπάρχει ένας φανερός αναχρονισμός, ακόμη και αν παραδεχτούμε δτι ή πρόταση πού έκανε ένας κομπάρσος επιδοκιμάστηκε άπό τό συγ­ κεντρωμένο πλήθος στήν αγορά. Ακόμη, ή παραχώρηση προσω­ πικής φρουράς μας κάνει νά σκεφτούμε δτι ό Πεισίστρατος κατεί­ χε τότε ένα επίσημο δημόσιο αξίωμα, ϊσως τοΰ πολεμάρχου, κά­ τι πού θά εξηγούσε τό ρόλο του στόν πόλεμο κατά τών Μεγάρων. 28

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

"Οπωσδήποτε ό Πεισίστρατος σκόνταψε πολύ γρήγορα στήν αντίδραση τών δύο άλλων κομμάτων, πού τον ανάγκασαν νά εγ­ καταλείψει τήν εξουσία, ίσως καί νά πάρει τό δρόμο τής εξορίας, άφοΰ ανέχτηκαν τήν τυραννίδα του ένα χρονικό διάστημα πού είναι δύσκολο νά τό προσδιορίσουμε, μιά καί οί μαρτυρίες τών πηγών αντιφάσκουν. Αυτή τή φορά ό δήμος έμεινε απαθής, καί δέν πρέπει νά εκπλαγούμε. Ή πολιτική συνείδηση τοΰ αθηναϊ­ κού λαοΰ ήταν ακόμη ανύπαρκτη, καί τά οικονομικά πλεονεκτή­ ματα πού είχαν εξασφαλίσει τούς έκαναν νά μήν ενδιαφέρονται γιά τούς στείρους αγώνες γιά μιά εξουσία πού δέν είχαν τή δυνα­ τότητα νά τήν ελέγξουν. Ωστόσο, ό δήμος αποτελούσε μιά δύνα­ μη πού μποροΰσε κάποια μέρα νά γίνει επικίνδυνη, καί σκεφτό­ μαστε μήπως είναι αυτό πού οδήγησε τόν Μεγακλή νά προσεγγί­ σει τόν Πεισίστρατο, δίνοντας του τήν κόρη του γυναίκα καί υ­ ποστηρίζοντας τήν επιστροφή του στήν Αθήνα, έπειτα άπό απου­ σία έντεκα ετών, 6πως υπολογίζει ό Αριστοτέλης. Τή σκηνοθε­ σία τής επιστροφής αυτής τήν αναφέρουν οί πηγές μας μέ φανερή ευχαρίστηση: «Δώδεκα χρόνια αργότερα, ό Μεγακλής, απομονωμένος μέσα στήν κομματική διαμάχη, ήρθε σέ διαπραγματεύσεις μέ τόν Πει­ σίστρατο, μέ ορο νά πάρει γυναίκα του ό Πεισίστρατος τήν κόρη τοΰ Μεγακλή, καί τόν έφερε πίσω μέ ένα πολύ αφελές καί απλοϊ­ κό τέχνασμα. Διέδωσε, άπό πριν, δτι ή 'Αθηνά θά φέρει πίσω τόν Πεισίστρατο, καί βρήκε μιά ψηλή καί ωραία γυναίκα, ή ό­ ποια κατά τόν Ηρόδοτο ήταν άπό τό δήμο τής Παιανίας καί κα­ τά μερικούς άλλους ήταν άπό τόν Κολλυτό, Θράκισσα τήν κατα­ γωγή, καί πουλούσε λουλούδια. Τό δνομά της ήταν Φύη. Τήν έντυσε καί τή στόλισε ώστε νά μοιάζει μέ τή θεά, καί τήν έφερε στήν Αθήνα μαζί μέ τόν Πεισίστρατο πού ήταν επάνω σέ άρμα, μέ τή γυναίκα πλάι του. Ό κόσμος τόν δέχτηκε, προσκυνώντας καί θαυμάζοντας» (Αθηναίων Πολιτεία, 14, 4, μτφρ. Α. Σ. Βλάχου). 29

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Ή αφήγηση αυτή λέει πολλά γιά τό πόσο αφελής ήταν ό αθη­ ναϊκός λαός, καί γιά τό πόσο προσεκτικοί πρέπει νά είμαστε 6ταν μιλούμε γιά κοινή γνώμη στήν Αθήνα τήν εποχή εκείνη. "Ο­ ταν ξανάγινε κύριος τής Αθήνας ό Πεισίστρατος επιδίωξε χωρίς αμφιβολία νά θεμελιώσει καλύτερα τήν εξουσία του. Αυτό εξηγεί τή ρήξη του μέ τόν Μεγακλή, πού ισχυριζόταν δτι ό γάμο'ς μέ τήν κόρη του δέν ολοκληρώθηκε, καί τή νέα εξορία τοΰ Πεισί­ στρατου ή οποία, αν καί πιό σύντομη άπό τήν πρώτη, είχε συνέ­ πειες πολύ πιό ουσιαστικές. Ό Πεισίστρατος εγκαταστάθηκε σέ έναν τόπο πού ονομαζό­ ταν Ραίκηλο, στόν Θερμαϊκό Κόλπο. Άπό εκεί πέρασε στήν πε­ ριοχή τοΰ Παγγαίου, πού ήταν πλούσια σέ πολύτιμα ορυκτά. Πρέπει νά φανταστοΰμε δτι, δπως πολλοί άλλοι τυχοδιώκτες Αθηναίοι, φυγάδες τής αριστοκρατίας, ό Πεισίστρατος εκμε­ ταλλεύτηκε τόν φυσικό πλοΰτο τής χώρας, καί συγκέντρωσε τόσο χρυσάφι καί ασήμι ώστε νά μπορέσει ύστερα, δταν εγκαταστά­ θηκε στήν Ερέτρια τής Εύβοιας, νά συγκεντρώσει στρατό, νά αποβιβαστεί στήν Αττική, νά νικήσει τούς αντιπάλους του σέ μάχη πού έγινε κοντά στο ναό τής Αθηνάς στήν Παλλήνη, καί νά επιστρέψει στήν Αθήνα, αυτή τή φορά οριστικά. Ά ς σημειω­ θεί δτι, μόλις ό Πεισίστρατος έκανε τήν απόβαση, είδε νά έρ­ χονται άπό τήν πόλη καί τήν ύπαιθρο γιά νά τόν προϋπαντήσουν πλήθος οπαδοί του, πού ύστερα πολέμησαν στο πλευρό του εναν­ τίον τοΰ στρατοΰ τών αντιπάλων του. Ό Ηρόδοτος διαπιστώνει τό γεγονός μέ πικρία, απορώντας πώς οί Αθηναίοι βιάστηκαν τόσο νά απαρνηθούν τήν ελευθερία τους. Ωστόσο, πρέπει νά πα­ ραδεχτούμε δτι προεξοφλούσαν ορισμένα πλεονεκτήματα, καί δ­ τι είχαν διατηρήσει αρκετά καλή ανάμνηση άπό τις δυο προη­ γούμενες περιόδους πού ό Πεισίστρατος είχε κυβερνήσει τήν πόλη. Ό Πεισίστρατος διατήρησε τήν εξουσία στήν Αθήνα ώς τό θάνατο του. Καί ομόφωνα ή παράδοση διασώζει τήν ανάμνηση 30

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

τών καλών διαθέσεων τοΰ τυράννου, τής μετριοπάθειας του στήν άσκηση τής εξουσίας καί τών ευεργεσιών του. Οί αρχαίοι συγ­ γραφείς βεβαιώνουν πρώτα πρώτα πώς ό Πεισίστρατος κυβέρ­ νησε χωρίς νά καταργήσει τή νομοθεσία πού υπήρχε. Αυτό ση­ μαίνει οτι διατήρησε τή σολώνειο νομοθεσία, καί δτι ή εκλογή τών αρχόντων γινόταν δπως πάντα. Αξιοσημείωτο είναι δτι ό Πεισίστρατος δέν ανέλαβε ό ίδιος κανένα ιδιαίτερο αξίωμα. Ή ουσιαστική εξουσία πού ασκούσε τοΰ επέτρεπε νά αναθέτει τά δημόσια αξιώματα στους οπαδούς του καί στους συγγενείς του. Επειδή κατά τήν επιστροφή του είχε καταδικάσει σέ εξορία τούς αντιπάλους του, δέν φοβόταν καμιά αντίδραση άπό τήν πόλη. 'Αλλά καί δταν αυτοί επέστρεψαν, δέν τούς αντιμετώπισε εχθρι­ κά. Αντίθετα μάλιστα, υποστήριξε τήν επιχείρηση τοΰ Μιλτιά­ δη στή Χερσόνησο, καί μετά τό θάνατο του, δταν οί γιοί του Ι π ­ πίας καί "Ιππαρχος ανέλαβαν άπό κοινοΰ τήν τυραννίδα, βλέπου­ με ακόμη καί τόν 'Αλκμεωνίδη Κλεισθένη, τό γιο τοΰ Μεγακλή, νά κατέχει τό αξίωμα τοΰ επώνυμου άρχοντα τό 525/4 π.Χ. Επίσης, δταν δυο φορές, τό 532 καί τό 528, ό πλούσιος Κίμων Κοάλεμος, συγγενής τοΰ ίσχυροΰ γένους τών Φιλαϊδών, κέρδισε τό στεφάνι στους 'Ολυμπιακούς Αγώνες, ή νίκη του κηρύχτηκε στο όνομα τοΰ Πεισίστρατου. Ό Πεισίστρατος, πού κατέλαβε τήν εξουσία μέ τήν υποστήριξη τοΰ δήμου, ενδιαφέρθηκε κυρίως νά έ'χει μέ τό μέρος του τούς αγρότες καί έ'λαβε μέτρα πού είχαν σκοπό νά ανακουφίσουν τή φτώχεια τους. Ωστόσο δέν προχώ­ ρησε —καί αυτό είναι ενδεικτικό— στόν αναδασμό τής γής, δπως δέν τό είχε κάνει πριν άπό αυτόν ούτε ό Σόλων. Ό Αριστοτέλης, πού είναι στο σημείο αυτό ή κυριότερη πηγή μας, ανακεφαλαιώ­ νει τήν πολιτική τοΰ Πεισίστρατου ώς έξης: «Δάνειζε χρήματα στους φτωχούς γιά τό επάγγελμα τους ώστε νά μπορούν νά ζουν άπό τή γεωργία. Τοΰτο τό έκανε γιά δύο λόγους. Πρώτα γιά νά μή ζουν μέσα στήν πολιτεία άλλά νά είναι διασκορπισμένοι στήν ύπαιθρο, ύστερα γιά νά έχουν ίκα31

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νοποιήσει τΙς βιοτικές τους ανάγκες καί, απασχολημένοι μέ τά ζητήματα τους, νά μήν έ'χουν ούτε τήν επιθυμία οΰτε τόν καιρό νά ενδιαφέρονται γιά τά κοινά. Ταυτόχρονα αυξάνονταν τά έσοδα του άπό τή μεγαλύτερη καλλιέργεια τής γης, επειδή εισέπρατ­ τε τό δέκα τοις εκατό τής παραγωγής» (Αριστοτέλης, ό'.π., 16, 2-4). Σ'αυτή τήν ανάλυση τής πολιτικής τοΰ Πεισίστρατου απέ­ ναντι στους αγρότες, είναι δύσκολο νά ξέρουμε τί ανταποκρίνε­ ται στήν αλήθεια καί τί αποτελεί επινόηση τών θεωρητικών τοΰ 4ου αιώνα π.Χ. Αναμφισβήτητο είναι δτι ό Πεισίστρατος απέ­ φυγε τόν επίφοβο αναδασμό τών γαιών μέ τό τέχνασμα τής οι­ κονομικής βοήθειας. Ακόμη, έπρεπε νά έχει τούς πόρους γιά μιά τέτοιου είδους «ευεργεσία». Ό Αριστοτέλης αναφέρει έναν άπό αυτούς: εισέπραττε τό ένα δέκατο τής συγκομιδής. Άλλα υπο­ θέτουμε πώς έκανε καί άλλες οικονομικές ευκολίες: μοίραζε χρή­ ματα καί πουλούσε καρπό σέ χαμηλή τιμή. Ή πολιτική αυτή μας υποχρεώνει νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δτι ό τύραννος διέ­ θετε σημαντικούς ιδιωτικούς πόρους. Σέ αυτό ακριβώς τό σημείο ό Πεισίστρατος διαφέρει άπό τόν Περικλή, άλλά συνάμα τόν προαγγέλλει. Γιατί ό Περικλής πραγματικά δέν θά κάνει άλλο άπό τό νά ακολουθήσει τήν πολιτική τοΰ τυράννου, μέ τή διαφο­ ρά δτι στήν εποχή του ή κοινωνική ισορροπία θά στηρίζεται στους κρατικούς καί οχι σέ ιδιωτικούς πόρους. Καί σέ άλλα σημεία ό Πεισίστρατος εμφανίζεται ώς πρόδρο­ μος τοΰ μεγάλου στρατηγοΰ τοΰ 5ου αιώνα. Στόν τομέα τής εξω­ τερικής πολιτικής ήταν ό πρώτος πού έστρεψε τήν πολιτική τής Αθήνας προς τό Αιγαίο καί τήν περιοχή τών Στενών. Υποστή­ ριξε τήν εγκατάσταση τής τυραννίδας τοΰ φίλου του Λύγδαμη στή Νάξο, κατέλαβε τό Σίγειο στόν Ελλήσποντο, καί ενθάρρυ­ νε τόν Μιλτιάδη νά ιδρύσει μιά αθηναϊκή αποικία στή Χερσόνη­ σο τής Θράκης. Μέ δλα αυτά εξασφάλισε τήν πρόσβαση στο σι­ τάρι τής μεσημβρινής Ρωσίας, άπό δπου τροφοδοτήθηκε ή Άθή32

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

να τον 5ο και 4ο αιώνα. Για νά μπορούν νά πληρώνουν τό σιτάρι, ό Πεισίστρατος ενίσχυσε τήν ανάπτυξη της αθηναϊκής κεραμι­ κής και έκοψε τις πρώτες γλαυκές μέ τήν εικόνα τής Αθηνάς. Γιά νά εξασφαλίσει τήν ενότητα τής Αττικής, ευνόησε τις λα­ τρείες πού είχαν τή δυνατότητα νά συναθροίζουν όλους τούς Α ­ θηναίους. Πρώτα της Αθηνάς, τής πολιούχου τής Αθήνας, πού οί γιορτές της τότε γνώρισαν ιδιαίτερη λάμψη, έ'πειτα τοΰ Διό­ νυσου, τοΰ λαϊκοΰ θεού τής υπαίθρου, και τών δύο θεαινών τής Ελευσίνας. Τέλος, τήν εποχή τών Πεισιστρατιδών χτίστηκαν τά πρώτα μεγάλα οικοδομήματα στήν Ακρόπολη, και έγιναν ση­ μαντικά έργα γιά τήν ύδρευση. Τήν ίδια εποχή δημιουργήθηκαν και τά πρώτα μεγάλα έργα τής αττικής γλυπτικής, αυτά πού συνδέθηκαν γιά πάντα μέ τό δνομα τοΰ Αντήνορα. Ό Πεισί­ στρατος και οί γιοί του, πού συνέχισαν στο σημείο αυτό τήν πο­ λιτική τοΰ πατέρα τους, ήταν οί πρώτοι πού έδειξαν στους Αθη­ ναίους τό δρόμο τής μελλοντικής οικονομικής, πνευματικής και καλλιτεχνικής τους υπεροχής. Επειδή δμως οί Πεισιστρατίδες ήταν τύραννοι, ταύτιζαν τή δόξα τής πόλης μέ τή δική τους. Ά λ ­ λά τό μεγαλείο τής Αθήνας στηρίζεται κυρίως στο δτι τελι­ κά αποτέλεσε μεγαλείο ολόκληρου τοΰ δήμου. Αυτό προϋποθέτει μιά επανάσταση. Τήν έκανε ένας αριστοκράτης, ό Άλκμεωνίδης Κλεισθένης. Ό Πεισίστρατος πέθανε τό 528/7 π.Χ. και κληροδότησε τήν εξουσία στους δύο μεγαλύτερους γιους του, τον Ιππία και τον "Ιππαρχο. Αυτοί, γεννημένοι τύραννοι θά έλεγε κανείς, δέν χρειά­ στηκε νά ξεπεράσουν τις δυσκολίες πού είχε αντιμετωπίσει, ώς τήν επικράτηση του, ό πατέρας τους. Συνηθισμένοι εξάλλου στήν προσωπική εξουσία, μπήκαν στόν πειρασμό νά τήν ασκήσουν μέ τρόπο πιο αυταρχικό, και προπαντός πιο «πριγκιπικό». Ένώ ό Πεισίστρατος ζούσε θεληματικά τή ζωή ενός απλού ιδιώτη, οί γιοί του δημιούργησαν γύρω τους μιά λαμπρή αυλή, προσκαλών­ τας στήν Αθήνα ποιητές, συγγραφείς και καλλιτέχνες. Παρ' δλα 33

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

αυτά, τά πρώτα χρόνια τής κοινής εξουσίας τους ήταν σχετικά ήρεμα. Τά περισσότερα μέλη τών μεγάλων αριστοκρατικών οι­ κογενειών είχαν επιστρέψει στήν Αθήνα και δέν δίσταζαν, δπως είδαμε, νά επιδιώκουν τά ανώτατα αξιώματα. Τούς ξέφευγε δ­ μως ή ουσιαστική εξουσία, και αυτό πρέπει νά τούς φαινόταν ανυ­ πόφορο. Ωστόσο, δέν φαίνεται νά έκαναν καμιά σοβαρή απόπει­ ρα πριν άπό τή δολοφονία τοΰ "Ιππαρχου, τοΰ νεότερου άπό τούς δύο αδελφούς. Αυτή ή σκοτεινή υπόθεση μας είναι γνωστή άπό μιά διήγηση τοΰ Θουκυδίδη, πού τήν αναφέρει και ό Αριστοτέλης, κάπως τροποποιημένη. Ξεκίνησε άπό μιά ερωτική αντιζηλία. Ό "Ιπ­ παρχος ερωτεύτηκε τον ωραίο Αρμόδιο, άλλά αυτός τον απέ­ κρουσε. Ή συνέχεια τής ιστορίας μένει σκοτεινή: λένε δτι γιά νά εκδικηθεί ό "Ιππαρχος πρόσβαλε τήν αδελφή τοΰ Αρμόδιου, και αυτός μέ τή βοήθεια τοΰ 'Αριστογείτονα, τοΰ εραστή του, προετοίμασε τή δολοφονία τοΰ τυράννου. Αργότερα, ή δημοκρα­ τία τίμησε τον Αρμόδιο και τον 'Αριστογείτονα, τούς «τυραννο­ κτόνους», ώς ήρωες, καί, ώς τον 4ο αιώνα, οί απόγονοι τους είχαν διάφορα προνόμια. Στήν πραγματικότητα ή τυραννία δέν έ'πεσε μέ τή δολοφονία τοΰ "Ιππαρχου. "Εμελλε νά κρατήσει τέσσερα χρόνια ακόμη. Ά ν πιστέψουμε τον Αριστοτέλη, ή δολοφονία τοΰ άδελφοΰ του ήταν γιά τον Ιππία αφορμή νά σκληρύνει τό δεσπο­ τισμό του. Οί ευγενείς πού είχαν επιστρέψει άπό τήν εξορία α­ ναγκάστηκαν νά ξαναφύγουν, ανάμεσα τους καί ό Κλεισθένης, πού είχε γίνει αρχηγός τοΰ γένους τών 'Αλκμεωνιδών. Ό Κλει­ σθένης προσπάθησε πολλές φορές νά επιστρέψει στήν Αττική, άλλά κάθε προσπάθεια του κατέληγε σέ αποτυχία. "Εχει σημασία τό γεγονός δτι ό δήμος, πού δέν ειχε παίξει κανένα ρόλο στή δο­ λοφονία τοΰ "Ιππαρχου, έ'μεινε αμέτοχος. Ό τύραννος δέν έπεσε ύστερα άπό μιά λαϊκή εξέγερση, άλλά μέ τήν επέμβαση ενός ξένου, τοΰ βασιλιά τής Σπάρτης Κλεομένη, πού τον προσκάλε­ σαν οί αθηναίοι αριστοκράτες τό 510 π.Χ. 34

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η «ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ»

ΤΟΪ

ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ

Φαινομενικά λοιπόν τό τέλος τής τυραννίας σήμαινε απλώς τήν επιστροφή στο παρελθόν. Καί πραγματικά, τήν ώρα πού ό στρα­ τός τοΰ βασιλιά τής Σπάρτης στρατοπέδευε στις πύλες τής Αθή­ νας, ξανάρχιζαν έντονες οί φιλονικίες ανάμεσα στις αριστοκρατι­ κές φατρίες. Αντιμέτωποι ήταν κυρίως δύο άνδρες: ό Άλκμεωνίδης Κλεισθένης καί ό Ίσαγόρας, γιος τοΰ Τείσανδρου καί στε­ νός φίλος τοΰ Κλεομένη, τοΰ βασιλιά τής Σπάρτης. Ό Ίσαγό­ ρας είχε εκλεγεί άρχοντας τό 508 π.Χ., καί στήν εκλογή του βοή­ θησε ή απειλητική παρουσία τοΰ σπαρτιάτικου στρατοΰ. Στο σημείο αυτό ή εξιστόρηση τών γεγονότων γίνεται δύσκολη, για­ τί οί δύο κύριες πηγές μας, ό Ηρόδοτος καί ό Αριστοτέλης, πα­ ρουσιάζουν αισθητές διαφορές σέ ένα βασικό θέμα. Ό Ηρόδο­ τος αναφέρει δτι, γιά νά ανακτήσει τήν εξουσία πού είχε περάσει στά χέρια τών αντιπάλων του, ό Κλεισθένης τόν δήμον προσεται­ ρίζεται [Ηρόδοτος, 5, 66,5], μέ άλλα λόγια δτι αποφάσισε νά στηριχτεί στο δήμο, επαναλαμβάνοντας καί αυτός τόν ελιγμό πού είχε κάνει πριν άπό μισόν αιώνα ό Πεισίστρατος γιά νά πάρει τήν εξουσία. Ή άποψη τοΰ Αριστοτέλη είναι διαφορετική καί κάπως αντιφατική. Άπό τήν αφήγηση του προκύπτει δτι ό Ίσα­ γόρας, επειδή φοβόταν τή λαϊκή υποστήριξη πού επιδίωκε ό Κλεισθένης, κάλεσε τόν Κλεομένη, ό όποιος κυρίεψε τήν Ακρό­ πολη καί υποχρέωσε τόν Κλεισθένη καί μερικούς οπαδούς του νά εγκαταλείψουν τήν Αθήνα. Ό δήμος δμως στασίασε, πο­ λιόρκησε τήν Ακρόπολη δυο μέρες, καί ανάγκασε τελικά τόν Κλεομένη, τόν Ίσαγόρα καί τούς οπαδούς τους νά συνθηκολογή­ σουν. "Τστερα άπό αυτά, νικητής πιά ό δήμος κάλεσε τόν Κλει­ σθένη καί τοΰ ανέθεσε τήν εξουσία. Ή συμμετοχή λοιπόν τοΰ δήμου είναι πολύ πιό σημαντική στήν αφήγηση τοΰ Αριστοτέλη άπό δ,τι είναι στήν αφήγηση τοΰ Ηρόδοτου. Ή πρωτοβουλία 35

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νά ανακαλέσουν τόν Κλεισθένη προέρχεται, κατά τόν Αριστοτέ­ λη, άπό τό δήμο, ένώ κατά τόν Ηρόδοτο ό Άλκμεωνίδης αποφά­ σισε ό ίδιος νά στηριχτεί στο δήμο άπό καιροσκοπισμό. Είναι ολοφάνερο δτι ή άποψη τοΰ Αριστοτέλη ανταποκρίνεται καλύ­ τερα σ' αυτό πού ήθελε νά υπογραμμίσει ή προπαγάνδα τών δη­ μοκρατικών. Μήπως δμως ό Ηρόδοτος, πού βρίσκεται πιό κον­ τά στά γεγονότα, είχε υπόψη του μιά ακριβέστερη παράδοση; Είναι βέβαιο δτι ό αθηναϊκός δήμος στο τέλος τοΰ 6ου αιώνα π.Χ. δέν είχε γίνει ακόμη ή μεγάλη πολιτική δύναμη τοΰ επόμε­ νου αιώνα, καί αν επηρέασε τόν προσανατολισμό πού έδωσε ό Κλεισθένης στο αθηναϊκό πολίτευμα, οπωσδήποτε ή πρωτοβου­ λία αυτής τής σύμπραξης, πού είχε ιδιαίτερα σοβαρές συνέπειες στήν ιστορία τής Αθήνας, πρέπει νά ανήκει στόν πολιτικό. Τό έκανε άπό άπλό καιροσκοπισμό, άπό οικογενειακή παράδοση, ή άπό πεποίθηση; Τό ερώτημα παραμένει καί προκαλεί συνεχώς διαφωνίες ανάμεσα στους ιστορικούς. Δέν γνωρίζουμε τόσα πολ­ λά γιά τόν Κλεισθένη, δσα γιά τόν Σόλωνα ή γιά τόν Περικλή. Δέν γνωρίζουμε κανένα ανέκδοτο γι'αυτόν, καί φαίνεται σάν· νά υπήρξε γύρω άπό τήν προσωπικότητα του μιά συνωμοσία σιω­ πής. Ά ν είχε στηριχτεί στο δήμο μόνο καί μόνο γιά νά επιβλη­ θεί καί νά εδραιωθεί στήν εξουσία, θά τόν βλέπαμε απλώς ώς καιροσκόπο ή, στήν καλύτερη περίπτωση, ώς έναν επιδέξιο πολι­ τικό, ό όποιος, υπολογίζοντας στή σημασία πού είχε αποκτήσει έδώ καί μισόν αιώνα τό λαϊκό στοιχείο στή ζωή τής πόλης, έβγα­ λε τά συμπεράσματα του καί φρόντισε νά προσεταιριστεί τό δήμο μέ μιά βαθιά μεταρρύθμιση τών θεσμών. Ακόμη καί οί πολιτο­ γραφήσεις τών ξένων πού έκανε σχετίζονται μέ τή γνωστή τυ­ ραννική μέθοδο, καθώς άπό παλιά σκοπός τών πολιτογραφήσεων ήταν νά εξασφαλιστεί μιά πολιτική πελατεία. Άπό τήν άλλη με­ ριά οί Άλκμεωνίδες αποτελούσαν γένος πού βρισκόταν άπό πο­ λύν καιρό στο περιθώριο τής παραδοσιακής αριστοκρατίας. Στήν κλασική εποχή τά πατρογονικά τους κτήματα βρίσκονταν κοντά 36

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

στήν πόλη* τούς συνέφερε λοιπόν, γιά νά αυξήσουν τούς οπαδούς τους, νά στηριχτούν στον αστικό δήμο, πού ή συγκρότηση του ήταν σχετικά πρόσφατη και γι' αυτό ήταν πιό εύκολο νά τόν κερ­ δίσουν, απαλλαγμένος καθώς ήταν άπό τούς παραδοσιακούς δε­ σμούς τής πολιτικής πελατείας. "Ολα αυτά συνάγονται καθαρά, άλλά δέν ερμηνεύουν τό χαρακτήρα τών μεταρρυθμίσεων τοΰ Κλεισθένη. Οί μεταρρυθμίσεις αυτές δέν έχουν τίποτε τό δημαγωγικό. Οί βαθιές αναστατώσεις πού δημιούργησαν στή δομή τής αθηναϊ­ κής κοινωνίας δέν γίνονται, δπως δέν έγιναν ούτε τότε, άμεσα αν­ τιληπτές. Ό Κλεισθένης αναδιοργάνωσε τόν εδαφικό χώρο τής Αττικής. Αντικατέστησε τις τέσσερις αρχαίες φυλές, πού είχαν ιωνική προέλευση, μέ δέκα καινούριες, ανακατανέμοντας τούς κα­ τοίκους σύμφωνα μέ τόν εδαφικό τομέα τοΰ τόπου τής κατοικίας τους. Ή περιοχή κάθε φυλής περιλάμβανε τρεις τριττύες, μιά στά παράλια, μιά στήν πόλη καί στά περίχωρα, καί μιά στο εσω­ τερικό. Ό αριθμός τών δήμων κάθε τριττύος δέν ήταν πάντα ό ίδιος. Οί δήμοι ήταν ή βασική εδαφική μονάδα, πού κάλυπτε τό χώρο τών αρχαίων κωμών, χωρίς δμως νά ταυτίζεται απόλυτα μέ αυτές. Δέν χρειάζεται βέβαια νά τονίσουμε δτι μέ αυτή τήν αναδιάρθρωση ό Κλεισθένης κλόνισε τις βάσεις τής κοινωνικής δύναμης πού είχε ή παλιά αριστοκρατία. Αυτό τό είχε αντιληφθεί καί ό Ηρόδοτος, δταν σύγκρινε τις μεταρρυθμίσεις τοΰ Κλεισθέ­ νη μέ τις μεταρρυθμίσεις χάρη στις όποιες είχε θριαμβεύσει στή Σικυώνα ό παππούς του, ό ομώνυμος τύραννος. Ή επιθυμία νά υποβιβαστεί ή παραδοσιακή αριστοκρατία καί νά υπονομευτούν οί βάσεις τής δύναμης της είναι καί στις δύο περιπτώσεις ή ίδια" ένώ δμως ό τύραννος τής Σικυώνας πήρε απλώς ένα μέτρο τα­ πεινωτικό γιά τήν αριστοκρατία, ό εγγονός του ανοικοδομεί συ­ στηματικά καί αναδιοργανώνει τόν πολιτικό χώρο. Οί νεότεροι ιστορικοί προσπάθησαν νά εξηγήσουν τόν συστη­ ματικό χαρακτήρα τών μεταρρυθμίσεων τοΰ Κλεισθένη, καί άνα37

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ζήτησαν πρότυπα πού θά μπορούσαν νά τόν έχουν εμπνεύσει. "Ο­ ρισμένοι πιστεύουν δτι δέχτηκε τήν επίδραση τής θεωρίας τών Πυθαγορείων. Άλλοι, πρόσφατα, πρόβαλαν ώς παράγοντα τό γεωμετριαμό πού κληροδότησαν στους Αθηναίους οί Μιλήσιοι. "Ενα είναι αναμφισβήτητο: ό Κλεισθένης μελέτησε τή μεταρρύθ­ μιση προτού τήν επιβάλει. "Ωστόσο ή μεταρρύθμιση του δέν πε­ ριορίζεται στήν αναδιοργάνωση τοΰ πολιτικοΰ χώρου. Αυτή ή ίδια αναδιοργάνωση είχε μιά πλατύτερη πολιτική σημασία, πέρα άπό τήν άπλή εξασθένιση τών αριστοκρατικών οικογενειών. "Ο­ πως απέδειξαν ό Ρ. Εένβςιιβ καί ό Ρ. νίά&Ι-Ν&ςυβΙ, ό Κλει­ σθένης, μέ τις δέκα καινούριες φυλές, έδεσε στενά τά διάφορα τμήματα τής Αττικής μεταξύ τους, ολοκληρώνοντας τήν προ­ σπάθεια γιά ενοποίηση τής Αττικής, πού τήν είχε αρχίσει πριν άπό αυτόν ό Πεισίστρατος. Ένώ οί άλλες περιοχές τοΰ έλληνικοΰ κόσμου δέν κατόρθωσαν ποτέ νά ένωθοΰν, ό Κλεισθένης δημιούρ­ γησε τήν «πόλη - κράτος», πού μπόρεσε νά αντιμετωπίσει ενω­ μένη τόν κίνδυνο τών μηδικών πολέμων. Βέβαια, τό έργο τοΰ Άλκμεωνίδη δέν έχει τόσο απόλυτα συ­ στηματικό χαρακτήρα 6σο θά μπορούσαμε νά πιστέψουμε, γιατί διατήρησε τά παλιά θρησκευτικά σχήματα τής αρχαϊκής Αθή­ νας, καί τή διαίρεση τών πολιτών σύμφωνα μέ τις τέσσερις τά­ ξεις τοΰ Σόλωνα. Στο έξης δμως ή πολιτική καί στρατιωτική οργάνωση γινόταν μέ αφετηρία τήν κατανομή τών πολιτών στις δέκα φυλές. Τά μέλη κάθε φυλής πολεμούσαν πλάι πλάι, καί έξέλεγαν δλοι μαζί τούς πενήντα βουλευτές πού τούς αντιπροσώ­ πευαν στή νέα βουλή τών Πεντακοσίων. Ή ίδρυση αυτής τής νέας βουλής φαίνεται ή πιό σημαντική πλευρά τοΰ πολιτικοΰ έρ­ γου τοΰ Κλεισθένη. Πραγματικά, ή νέα βουλή γίνεται τό ουσια­ στικό δργανο τής αθηναϊκής δημοκρατίας: ετοιμάζει τις συγκεν­ τρώσεις τής εκκλησίας, συντάσσει τά ψηφίσματα, καί αναλαμ­ βάνει, μετά τις μεταρρυθμίσεις τοΰ Εφιάλτη, τό ρόλο τοΰ ανώ­ τατου δικαστηρίου. Παρ* δλα αυτά, δέν πρέπει νά επιμένουμε πο38

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

λύ στόν δημοκρατικό χαρακτήρα τών μεταρρυθμίσεων τοΰ Κλει­ σθένη. Ό Κλεισθένης δέν δημιούργησε τήν αθηναϊκή δημοκρα­ τία" δημιούργησε τις συνθήκες πού θά τής έ'διναν τή δυνατότητα νά γεννηθεί: εξίσωσε τούς πολίτες μπροστά στο νόμο, έ'να νόμο πού θά ήταν στο έξης ή έκφραση τής θέλησης ολόκληρου τοΰ δή­ μου. Αυτή τήν ισονομία εκφράζουν στήν πράξη ή αναδιοργάνωση τοΰ πολιτικού χώρου καί πιο άπλά τό γεγονός ότι ένας Αθηναίος δέν δηλώνεται πιά μέ τό Ονομα τοΰ πατέρα του, άλλά μέ τό Ονο­ μα τοΰ δήμου τής καταγωγής του. Ό Αριστοτέλης θεωροΰσε ότι αυτό ήταν τό ουσιαστικότερο επίτευγμα τών μεταρρυθμίσεων τοΰ Κλεισθένη, γιατί μέ τήν ισονομία μπόρεσαν νά ενσωματω­ θούν στόν πολιτικό κορμό οί νέοι πολίτες. Δέν μπορούμε νά πα­ ραβλέψουμε ότι αυτό ήταν ένας αξιόλογος ενωτικός παράγοντας, ακόμη καί αν στήν άρχή τό μέτρο υπαγορεύτηκε άπό καθαρά πε­ ριστασιακούς λόγους. Οί μεταρρυθμίσεις όμως τοΰ 'Αλκμεωνίδη σκόπευαν μακρύτερα, γιατί δημιουργούσαν τις αντικειμενικές προϋποθέσεις τής λαϊκής κυριαρχίας. Ωστόσο τή στιγμή εκείνη δέν έγιναν σοβαρές αναστατώσεις. Δέν ξέρουμε σχεδόν τίποτε γιά τά χρόνια πού ακολούθησαν τήν εφαρμογή τών μεταρρυθμίσεων τοΰ Κλεισθένη. Παρέμεινε στήν εξουσία ό 'Αλκμεωνίδης μερικά χρόνια γιά νά αποτελειώσει τό έργο του, ή αποσύρθηκε αμέσως; Κανένα στοιχείο δέν μας επι­ τρέπει νά αποφανθούμε κατηγορηματικά. Στήν οικοδόμηση Ο­ μως τής δημοκρατικής πολιτείας συνέβαλαν μερικές θεσμικές και­ νοτομίες πού έγιναν τά τελευταία χρόνια τοΰ 6ου καί τά πρώτα τοΰ 5ου αιώνα π.Χ. Πρώτη καί πιο σημαντική ήταν ό νόμος τοΰ όστρακισμοΰ. Ό Αριστοτέλης τον αποδίδει στόν Κλεισθένη, άλ­ λά οί νεότεροι ιστορικοί διστάζουν νά δεχτοΰν τή γνώμη τοΰ φι­ λοσόφου, άφοΰ ή πρώτη εφαρμογή τοΰ νόμου δέν έγινε πριν άπό τό 488/7. Δέν αποκλείεται νά ήταν ό Κλεισθένης ό εισηγητής τοΰ νόμου, καί ή καθυστέρηση τής εφαρμογής του νά εξηγείται μόνο άπό τό γεγονός Οτι κανένας κίνδυνος τυραννίας δέν έκδηλώ39

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

θηκε στά είκοσι χρόνια πού μεσολάβησαν. Ό νόμος πρόβλεπε απλώς μιά πρόσκαιρη εξορία δέκα χρόνων γιά όποιον φαινόταν ικανός νά εγκαταστήσει προσωρινή τυραννίδα. Μιά ψηφοφορία τοΰ λαοΰ μέ ανάταση τών χεριών αποφάσιζε γιά τή σκοπιμότητα της όστρακοφορίας. Μιά δεύτερη ψηφοφορία, μυστική αυτή τή φορά, Οριζε εκείνον πού ή κοινή γνώμη θεωροΰσε επικίνδυνο. Τό πρώτο θύμα ήταν κάποιος "Ιππαρχος, πού ό Αριστοτέλης τον χαρακτηρίζει «φίλο τών τυράννων». Αργότερα ό όστρακισμός αποτέλεσε δπλο φοβερό στά χέρια τοΰ δήμου, και τά πολυάριθμα Οστρακα πού έφτασαν ώς εμάς δείχνουν πώς κανένας αθηναίος πολιτικός δέν μπόρεσε νά αποφύγει τή λαϊκή δυσπιστία. Τό έρ­ γο τοΰ Κλεισθένη τό συμπλήρωσαν καί άλλα θεσμικά μέτρα. Τό 501 /500 αποφασίστηκε νά δίνουν οί βουλευτές, πριν αναλάβουν τά καθήκοντα τους, έναν Ορκο, μέ τον οποίο εμφανίζονταν ρητά ώς φύλακες τοΰ πολιτεύματος. Τον ίδιο χρόνο οργανώθηκε ό θε­ σμός τών δέκα αιρετών στρατηγών, ενός άπό κάθε φυλή. Ουσια­ στικά οί στρατηγοί ήταν στρατιωτικοί ηγέτες καί, δταν καθιερώ­ θηκε ό θεσμός, βρίσκονταν υπό τις διαταγές τοΰ άρχοντα πολε­ μάρχου. Γρήγορα δμως, καί επειδή είχαν εκλεγεί άπό ολόκληρο τό δήμο, ό ρόλος τους σέ κάθε λογής πολιτικά θέματα γινόταν ολοένα καί μεγαλύτερος, ένώ παράλληλα ή δύναμη τών αρχόν­ των περιοριζόταν. Πραγματικά, αν στις αρχές τοΰ 5ου αιώνα ό επώνυμος άρ­ χοντας εξακολουθούσε νά είναι ό κυριότερος διοικητής τής πόλης, γρήγορα ό θεσμός έχασε τήν πολιτική του σπουδαιότητα, καθώς οί άρχοντες καί οί θεσμοθέτες περιορίστηκαν στά δικαστικά καί θρησκευτικά τους καθήκοντα. Φανερό σημάδι τής παρακμής τοΰ θεσμοΰ τών αρχόντων ήταν ή αλλαγή στόν τρόπο τής επιλογής τους: δέν εκλέγονταν πιά, άλλά κληρώνονταν. Ή κλήρο^ση θεω­ ρήθηκε δημοκρατικότερος τρόπος επιλογής, καί καθιερώθηκε γιά τις λειτουργίες πού δέν άπαιτοΰσαν ιδιαίτερες ικανότητες. Δηλαδή ό θεσμός τών αρχόντων έγινε λειτούργημα τιμητικό 40

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

μάλλον παρά ουσιαστικό, καί δέν άργησε νά γίνει προσιτό καί στους ζευγίτες. Ό Αριστοτέλης χρονολογεί τή μεταρρύθμιση του Θεσμού τών αρχόντων στο 487/6, δταν επώνυμος άρχοντας ήταν ό Τελεσίνος. Ή μεταρρύθμιση αυτή καταξίωνε τόν καινού­ ριο ρόλο πού είχαν αναλάβει οί στρατηγοί σέ μιά ιδιαίτερα δρα­ ματική στιγμή τής αθηναϊκής ιστορίας. ΟΙ Μ Η Δ Ι Κ Ο Ι

ΠΟΛΕΜΟΙ

Άπό τις αρχές τοΰ 5ου αιώνα π.Χ. ή κατάσταση τοΰ κόσμου στο Αιγαίο βρέθηκε ξαφνικά αλλαγμένη. Γιά νά τήν εννοήσουμε χρειάζεται νά γυρίσουμε λίγα χρόνια πίσω. Στά μέσα τοΰ 6ου αιώνα ιδρύθηκε στήν Ασία μιά μεγάλη αυτοκρατορία* ιδρυτής της ήταν ό Κύρος, Πέρσης άπό τόν πατέρα του καί Μήδος άπό τή μητέρα του. Τό 546 π.Χ. ό Κύρος νίκησε τόν ισχυρό βασιλιά τής Λυδίας Κροίσο, καί ύστερα επέβαλε εύκολα τήν κυριαρχία του στις ελληνικές πόλεις τής μικρασιατικής παραλίας καί στά γειτονικά νησιά, τή Χίο, τή Λέσβο καί τή Ρόδο. Ή κατοχή του ήταν σχετικά ήπια καί δέν σταμάτησε τήν εμπορική δραστηριό­ τητα τών πόλεων αυτών, οί όποιες αποτελούσαν τή φυσική από­ ληξη τών εμπορικών δρόμων πού ξεκινούσαν άπό τό εσωτερικό τοΰ οροπεδίου τής Ανατολίας, καί γι' αυτό έ'πρεπε νά συνυπάρ­ χουν ειρηνικά μέ τόν κύριο τής ενδοχώρας. "Οταν πέθανε ό Κύ­ ρος, ό διάδοχος του Καμβύσης αποτελείωσε τό έ'ργο του μέ τήν κατάληψη τής Αιγύπτου. Ωστόσο οί ταραχές πού ακολούθησαν τή δολοφονία τοΰ Καμβύση αναχαίτισαν γιά λίγο τήν περσική επέκταση. Ή επεκτατική τάση ξαναφάνηκε μέ τήν ανάρρηση τοΰ Δαρείου, ό όποιος αποφάσισε νά υποτάξει τις χώρες στά βό­ ρεια τοΰ Αιγαίου, τή Θράκη καί τή Μακεδονία. "Ετσι κατέλαβε τις περιοχές πού οί Αθηναίοι θεωρούσαν απαραίτητες καί προ­ σπαθούσαν νά τις ελέγχουν ήδη άπό τήν εποχή τοΰ Πεισίστρα­ του: τή Χερσόνησο τής Θράκης καί τά νησιά "Ιμβρο καί Λήμνο. 41

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Προσπάθησε ακόμη νά καταλάβει, τή Νάξο, άλλά απέτυχε. Γιά νά ενισχύσει τήν επίθεση του στά ελληνικά εδάφη, ό Δαρείος δέν δίστασε νά ζητήσει τή βοήθεια τών ελληνικών πόλεων τής Ι ω ­ νίας, ιδιαίτερα τής πιο πλούσιας καί πιο ισχυρής, τής Μιλήτου, πού είχε στείλει στόλο γιά νά πολιορκήσει τή Νάξο. Τή Μίλητο κυβερνούσε τά χρόνια εκείνα ό τύραννος Άρισταγόρας, πού είχε διαδεχτεί τον πεθερό του Ιστιαίο. Ό Άρισταγόρας σκόπευε νά υιοθετήσει πολιτική συμμαχίας μέ τον Δαρείο, πού καί εκείνος, όπως λέει ό Ηρόδοτος, είχε συμφέρον νά υποστηρίξει στις ελ­ ληνικές πόλεις τυράννους λίγο πολύ αφοσιωμένους σ' αυτόν. Ε ­ πειδή δμως ή επιχείρηση τής Νάξου απέτυχε, ό Άρισταγόρας, γιά λόγους πού παραμένουν σκοτεινοί, παραιτήθηκε άπό τήν τυ­ ραννία, έ'πλευσε στήν Ελλάδα γιά νά ζητήσει βοήθεια, καί συγ­ χρόνως παρότρυνε τις ελληνικές πόλεις τής Ιωνίας νά επαναστα­ τήσουν. Οί Αθηναίοι είχαν λόγους νά ενδιαφέρονται γιά τις υποθέσεις τής Ιωνίας. Σύμφωνα μέ τή μάλλον μυθική παράδοση, οί "Ελ­ ληνες πού εγκαταστάθηκαν στήν Ιωνία στο τέλος τής δεύτερης χιλιετίας είχαν ξεκινήσει άπό τήν Αθήνα. Στενοί δεσμοί, κυρίως θρησκευτικοί, υπήρχαν ανάμεσα στήν Αθήνα καί τις ιωνικές πό­ λεις. Οί Αθηναίοι λοιπόν ανταποκρίθηκαν ευνοϊκά στήν έκκληση τοΰ Άρισταγόρα, καί μόνοι αυτοί άπό δλους τούς Έλληνες, μαζί μέ τούς Έρετριείς, έστειλαν στις επαναστατημένες πόλεις τής Ίουνίας ώς βοήθεια ένα εκστρατευτικό σώμα άπό είκοσι πλοία. Οί "Ελληνες, πού είχαν στήν αρχή μερικές επιτυχίες, κατέλαβαν καί έκαψαν τις Σάρδεις. Γρήγορα δμως ό Δαρείος πέρασε στήν αντεπίθεση, κατέλαβε τήν Κύπρο καί, έπειτα άπό μακρόχρονη πολιορκία, τή Μίλητο, πού άπό πολύν καιρό τήν είχε εγκαταλεί­ ψει ό Άρισταγόρας. Ή επανάσταση τής Ιωνίας κατέληξε σέ συμφορά (494 π.Χ.). Ή Μίλητος καταστράφηκε καί οί κάτοικοι της πουλήθηκαν δούλοι. Ό ρόλος τών Αθηναίων στήν υπόθεση αυτή ήταν ασήμαντος, άλλά ή συμμετοχή τους στήν επανάσταση 42

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

της Ιωνίας είχε τελικά ολέθριες συνέπειες γιά τήν πόλη τους. Ό Δαρείος δέν είχε σκοπό νά σταματήσει. Ή επέμβαση τών Αθηναίων έ'δειξε δτι ή κυριαρχία του στις ελληνικές πόλεις τής Ασίας θά εξασφαλιζόταν μόνο αν κυρίευε καί τήν ευρωπαϊκή Ελλάδα. Έξαλλου, μας λέει ό Ηρόδοτος, ήθελε νά εκδικηθεί γιά τήν πυρπόληση τών Σάρδεων. Τήν άνοιξη του 490 π.Χ. ένας περσικός στόλος ξεκίνησε άπό τήν Κιλικία, κατάφερε νά υποτά­ ξει τις Κυκλάδες, αποβιβάστηκε στήν Εύβοια, κατέλαβε ύστερα άπό επταήμερη πολιορκία τήν Ερέτρια, πού είχε βοηθήσει τούς επαναστατημένους Ίωνες, καί μετέφερε τόν πληθυσμό της στήν Περσία. Στήν Αθήνα ή κατάσταση ήταν ιδιαίτερα δραματική. Μέ τήν κατάληψη τής Εύβοιας ό εχθρός απειλούσε άμεσα τά ανατολικά παράλια τής Αττικής. Ανάμεσα στους άνδρες πού είχαν τότε επιρροή στήν πόλη ήταν ό Μιλτιάδης, ό γιος τοΰ Κίμωνα Κοάλεμου. Αυτός είχε διαδεχτεί τό θείο του, τόν παλαιότερο Μιλτιάδη, στή Χερσόνησο, αλλά τόν είχαν διώξει οί Πέρσες. Είχε λοιπόν προσωπικούς λόγους νά έχθρεύεται τόν Μεγάλο Βασιλέα. Τό 490 π.Χ. ήταν στρατηγός, καί φαίνεται δτι αυτός πήρε τήν πρω­ τοβουλία μπροστά στόν κίνδυνο νά ζητήσει τή βοήθεια τής Σπάρ­ της. Πόσο δύσκολο ήταν νά πείσει τούς Αθηναίους, τό καταλα­ βαίνουμε αν θυμηθούμε τό ρόλο πού έπαιξε ή Σπάρτη στήν πτώ­ ση τών τυράννων. 'Αλλά μπροστά στόν βαρβαρικό κίνδυνο φαίνε­ ται δτι οί "Ελληνες λησμόνησαν κάθε αιτία διχασμοΰ καί θυμή­ θηκαν τήν κοινή τους καταγωγή. Στο μεταξύ ό περσικός στρατός αποβιβάστηκε στήν πεδιάδα τοΰ Μαραθώνα. Εκεί στρατοπέ­ δευσαν καί οί Αθηναίοι, καί περίμεναν τις σπαρτιατικές ενισχύ­ σεις γιά νά αρχίσουν τή μάχη. Αναγκάστηκαν δμως νά πολεμή­ σουν, μέ τή βοήθεια μόνο τών Πλαταιέων, επειδή τούς επιτέ­ θηκαν οί Πέρσες. Ή μάχη, πού ήταν αμφίρροπη γιά πολλή ώρα, τελείωσε μέ τή νίκη τών Αθηναίων. Οί Πέρσες αναγκάστηκαν νά επιβιβαστούν στά πλοία τους καί νά φύγουν, άφοΰ άφησαν, 43

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

δπως λέει ό Ηρόδοτος, περισσότερους άπό 6.000 νεκρούς στο πεδίο τής μάχης. Μέ τή νίκη αυτή οί Αθηναίοι απόκτησαν μεγά­ λο γόητρο καί ό Μιλτιάδης δόξα. Γιατί αυτός είχε τό γενικό πρόσταγμα τήν κρίσιμη μέρα καί είχε καταφέρει, παρά τήν αν­ τίθετη γνώμη μιας μερίδας στρατηγών, νά αποσπάσει τήν από­ φαση τής αντεπίθεσης. Πανίσχυρος μετά τήν επιτυχία του ό Μιλ­ τιάδης υποστήριξε τή μεταφορά του πολέμου στο Αιγαίο, καί μέ τήν προτροπή του οί Αθηναίοι αποφάσισαν νά έκστρατεύσουν γιά νά πάρουν πίσω τήν Πάρο. Ή επιχείρηση δμως απέτυ­ χε καί ό Μιλτιάδης, υποχρεωμένος νά λογοδοτήσει, καταδικά­ στηκε νά πληρώσει πρόστιμο πενήντα τάλαντα. Ή δίωξη του έ'γινε άπό τόν Ξάνθιππο, γαμπρό τών 'Αλκμεωνιδών, άφοΰ είχε παντρευτεί τήν άνηψιά τοΰ Κλεισθένη, τήν 'Αγαρίστη. 'Από τήν υπόθεση αυτή συμπεραίνουμε δτι, παρά τις μεταρρυθμίσεις τοΰ Κλεισθένη, ή αθηναϊκή πολιτική εξακολουθούσε νά βρίσκεται στά χέρια τών μεγάλων οικογενειών καί δτι, δσο καί αν σέβονταν τούς θεσμούς τής πολιτείας, οί οικογένειες αυτές εξακολουθού­ σαν νά σπαράζονται άπό στείρες φιλονικίες. Ό Ξάνθιππος εξο­ στρακίστηκε λίγα χρόνια μετά τήν καταδίκη τοΰ Μιλτιάδη, καί δέν είναι δύσκολο νά συμπεράνουμε δτι οί Κιμωνίδες δέν ήταν αμέτοχοι στόν όστρακισμό αυτό. Ό Δαρείος πέθανε τό 485 π.Χ. Τόν διαδέχτηκε ό γιός του Ξέρξης, πού δέν έκρυβε τήν επιθυμία νά προωθήσει τά σχέδια τοΰ πατέρα του σέ μεγαλύτερη κλίμακα. Στο μεταξύ, στήν Αθή­ να άρχισαν νά καρποφορούν οί μεταρρυθμίσεις πού συζητήσαμε παραπάνω. Τό 483/2 τό αξίωμα τοΰ άρχοντα, πού ήταν πιά κληρωτό, τό πήρε ένα καινούριο πρόσωπο, ένας άνδρας πολύ πλούσιος, πού δμως, παρά τις κατοπινές του διακηρύξεις, δέν άνηκε στις μεγά­ λες αριστοκρατικές οικογένειες. Πιστεύεται μάλιστα δτι ό πατέ­ ρας του ήταν άπό τούς ξένους στους οποίους ό Κλεισθένης είχε δώσει δικαιώματα αθηναίου πολίτη. Τό διάστημα πού ό Θεμι44

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

στοκλής ήταν άρχοντας σημαδεύτηκε άπό ένα σημαντικό γεγο­ νός: τήν ανακάλυψη πλούσιων κοιτασμάτων αργύρου στή Μαρώ­ νεια, στο Λαύριο. Ή εκμετάλλευση τοΰ μεταλλείου έδωσε εκείνο τό χρόνο στήν πόλη εισόδημα εκατό τάλαντα. "Οταν συζήτησαν πώς νά διαθέσουν τό ποσό αυτό, ό Θεμιστοκλής πρότεινε νά τό χρησιμοποιήσουν γιά τή ναυπήγηση εκατό πλοίων. Οί εκατό πιό πλούσιοι Αθηναίοι θά έπαιρναν άπό ενα τάλαντο, μέ τήν υπο­ χρέωση νά εξοπλίσουν μιά τριήρη. Η Αθήνα τότε βρισκόταν σέ πόλεμο μέ τήν Αίγινα, καί ό αίγινητικός στόλος ερήμωνε τά πα­ ράλια τής Αττικής. Αυτό ήταν, αν πιστέψουμε τούς αρχαίους συγγραφείς, τό επιχείρημα πού χρησιμοποίησε ό Θεμιστοκλής ώς πρόσχημα γιά νά πείσει τούς Αθηναίους νά ψηφίσουν μιά απόφαση τόσο αντίθετη μέ τά καθιερωμένα. "Εβλεπε άραγε μα­ κρύτερα, καί είχε προβλέψει δτι τό μέλλον τής Αθήνας θά κρι­ νόταν στή θάλασσα; "Οπωσδήποτε ή ναυπήγηση τοΰ στόλου ευο­ δώθηκε λίγα χρόνια πριν αρχίσει ή επίθεση τοΰ Ξέρξη, καί στο ίδιο διάστημα ό Θεμιστοκλής, έχοντας τή λαϊκή υποστήριξη, απαλλάχτηκε άπό τούς πολιτικούς του αντιπάλους, βάζοντας σέ ενέργεια τή διαδικασία τοΰ όστρακισμοΰ. Τήν ίδια εποχή απε­ σταλμένοι τών ελληνικών πόλεων συγκεντρώθηκαν στόν Ισθμό τής Κορίνθου γιά νά προετοιμάσουν τήν κοινή άμυνα. Ή Σπάρ­ τη ήταν τότε ή πρώτη ελληνική στρατιωτική δύναμη, καί ήταν πολύ φυσικό νά αναλάβει αυτή τήν αρχηγία. Στο μεταξύ ό Ξέρξης ετοιμαζόταν νά επιτεθεί. Συγκέντρωσε αξιόλογο στρατό καί στόλο, γιά τόν οποίο ό Ηρόδοτος μας άφη­ σε μιά εντυπωσιακή περιγραφή. Σκόπευε νά επιτεθεί ταυτόχρο­ να άπό τήν ξηρά καί άπό τή θάλασσα. "Επρεπε λοιπόν νά προ­ σπαθήσουν νά τόν σταματήσουν τό γρηγορότερο. Ή λιποταξία Ομως τών Θεσσαλών άνοιξε στόν Ξέρξη τό δρόμο προς τήν κεν­ τρική Ελλάδα. Οί Σπαρτιάτες, δχι χωρίς κάποια δυσαρέσκεια, έστειλαν στά στενά τών Θερμοπυλών έναν άπό τούς δύο βασιλιά­ δες τους, τόν Λεωνίδα, μέ λίγο στρατό, 6.000 χιλιάδες στρατιώι

45

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τες περίπου, άπό τούς οποίους μόνο οί τριακόσιοι ήταν σπαρτιά­ τες οπλίτες. Παράλληλα ό ελληνικός στόλος είχε πάρει θέση στά ανοιχτά τοΰ Αρτεμισίου. Ξέρουμε πώς ό Λεωνίδας προδόθηκε άπό Ιναν λιποτάκτη, καί πώς υποχρεώθηκε νά αντισταθεί χωρίς καμιά ελπίδα, ένώ ό στόλος συμπτύχθηκε προς τά νότια. "Υστερα άπό αυτά οί περισσότεροι "Ελληνες είχαν τή γνώμη ότι τό μόνο σημείο Οπου θά μπορούσαν νά αμυνθούν ήταν ό Ισθμός. Αυτό σήμαινε νά παραδώσουν στόν εχθρό Ολη τή χώρα πάνω άπό τον Ισθμό, καί ιδιαίτερα τή Βοιωτία καί τήν Αττική. Στήν Αθήνα τότε πήρε τήν κατάσταση στά χέρια του ό Θεμιστοκλής. Ό Πλούταρχος στο Βίο τοΰ Θεμιστοκλή αναφέρει Οτι οί Αθηναίοι, Οταν είδαν νά τούς εγκαταλείπουν οί άλλοι "Ελληνες, απελπίστη­ καν: «Καί δέν έσκέπτονταν βέβαια νά πολεμήσουν εναντίον τόσων μυριάδων στρατού, εκείνο Ομως τό όποιο στήν παρούσα κατά­ σταση ήταν αναγκαίο νά γίνει, δηλαδή άφοΰ εγκαταλείψουν τήν πόλη νά επιβιβασθούν στά πλοία, οί περισσότεροι μέ δυσαρέσκεια τό άκουαν, λέγοντας δτι ούτε νίκη θέλουν, ούτε σωτηρία θεωρούν τήν εγκατάλειψη τών ιερών τών θεών καί τών τάφων τών πα­ τέρων τους» (Βίοι Παράλληλοι, Θεμιστοκλής, 9, μτφρ. Θ. Γ. Π απακωνσταντίνου). Ό Θεμιστοκλής κατέφυγε τότε σέ τέχνασμα. Ερμήνευσε μέ τον τρόπο του, σίγουρα καί μέ τή συνενοχή ιερέων τής Αθηνάς, ορισμένα θαυματουργά σημάδια: τό φίδι τοΰ Έρεχθέα, πού κάθε μέρα τοΰ πήγαιναν προσφορές, δέν βγήκε μερικές μέρες άπό τό ιερό τέμενος. Αυτό, είπαν, σήμαινε δτι καί ή ίδια ή θεά παρακι­ νούσε τούς Αθηναίους νά εγκαταλείψουν τήν Ακρόπολη. «Καί δταν υπερίσχυσε ή γνώμη του, υποβάλλει στήν εκκλησία τοΰ δή­ μου τήν πρόταση: νά εμπιστευθούν τήν πόλη στήν 'Αθηνά, πού είναι προστάτισσά της, καί δλοι δσοι έχουν τή στρατεύσιμη ηλι­ κία νά μπουν στά πλοία καί νά προσπαθεί ό καθένας, μέ Οποιον τρόπο μπορεί, νά διασώσει τά παιδιά, τις γυναίκες καί τούς δού46

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

λους. "Οταν ή πρόταση αύτη εγκρίθηκε, οί περισσότεροι, άπό τούς Αθηναίους έφεραν γι' ασφάλεια τά παιδιά καί τις γυναίκες τους στήν Τροιζήνα, οπού γίνονταν δεκτοί άπό τούς κατοίκους μέ μεγάλη προθυμία» (Πλούταρχος, ο.π., 10, μτφρ. Μ. Οικο­ νόμου, Β. Τσακατίκα). Οί Αθηναίοι έφυγαν άπό τήν πόλη τους, έκτος άπό μερικούς γέρους πού έμειναν στήν Ακρόπολη, καί ό στόλος παρατάχθηκε στο στενό τής Σαλαμίνας. Έκεΐ έγινε, στις 22 Σεπτεμβρίου τοΰ 480 π.Χ., ή περίφημη ναυμαχία πού εξασφάλισε τή σωτηρία τής Ελλάδας. Δανειζόμαστε τήν εξιστόρηση άπό τόν Αισχύλο, πού πήρε καί ό ίδιος μέρος στή ναυμαχία. Στήν τραγωδία του Πέρ­ σες μας δίνει μιά περιγραφή τής ναυμαχίας μέ τό στόμα τοΰ αγγελιοφόρου πού πήγε νά αναγγείλει τή συμφορά τών Περσών στή μητέρα τοΰ Ξέρξη (στ. 353-428, μτφρ. I. Γρυπάρη). Άρχή στήν πάσα συμφορά, δέσποινα, κάποια θεϊκιά κατάρα ή πονηρόν έκαμε πνεύμα, πού φάνηκε άπό πού δέν ξέρω" γιατί κάποιος "Ελληνας ήρθ' άπό τό στρατό τών Αθηναίων κ είπε στο γ ιό σου Ξέρξη αυτά: πώς άμα πέσει τής μαύρης νύχτας τό σκοτάδι, δέν θά έμεναν οι "Ελληνες άλλο, μα στων καραβιών θά ορμούσαν τά σκαμνιά πάνω, γιά νά σώσει δπου προφτάσει καθένας μέ κρυφή φευγάλα τή ζωή του' και κείνος άμα τ άκουσε, χωρίς νά νιώσει τό δόλο τού "Ελληνα, ούτε τών θεών τό φθόνο, σ' δλους τούς ναύαρχους του αυτή τή διάτα βγάζει: Σαν παύσουν νά φλογίζουνε τοΰ ήλιου οι αχτίνες τή γή, κι απλώσει τό σκοτάδι στόν αιθέρα, σέ τρεις σειρές νά τάξουν τά πολλά καράβια γιά νά φυλάξουν τά στενά καί τά πολύβουα περάσματα τής θάλασσας, κι όλόγυρ' άλλα 47

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τό θειο τού Αϊαντα τό νησί νά περιζώσονν γιατί αν γλίτωναν οί "Ελληνες τόν κακό χάρο, βρίσκοντας μέ τά πλοία κρνφό φενγιό άπό κάπον, όλοι, νά ξέρονν, θά 'χαναν τήν κεφαλή τονς. Τέτοια μέ πάρα θαρρετή καρδιά προστάζει, γιατί δέν ήξερε οί θεοί τό τί τον γράφαν. Κι αυτοί μ* όλη τήν τάξη καί μέ νπάκονη γνώμη τό δείπνο τονς ετοίμασαν κι ό κάθε ναύτης καλοβαλμένα στους σκαρμούς κονπιά έπερνούσε. Κι δταν τον ήλιον έχώνεψε τό φώς κ ή νύχτα κατέβαινε, τή θέση τονς πήραν καθένας κ οι δονλεντάδες τον κονπιού κ οι άρματομάχον κ ή μιά τήν άλλη άπό τά μακριά καράβια τάξη παρακινώντας ξεκινούν μ δποια καθένας τού είχε οριστεί σειρά, καί στά πανιά όληνύχτα κρατούσαν τά καράβια τονς οί καπετάνιοι. Μά ή νύχτα προχωρεί, κ οι "Ελληνες κρνφό δρόμο ν άνοίξονν άπό πονθενά δέ δοκιμάζονν δταν δμως μέ τ άσπρα τ άτια της ή μέρα φωτοπλημμύριστη άπλωσε σ'δλο τόν κόσμο, μιά πρώτ ακούστηκε απ τό μέρος τών Ελλήνων βονή τραγονδιστά μέ ήχο φαιδρό νά βγαίνει καί δννατ'αντιβούιζαν μαζί κ οί βράχοι τού νησιού γύρω, ενώ τρομάρα τούς βαρβάρονς έπιασεν δλονς, πού έβλεπαν πώς γελάστηκαν γιατί δέν ήταν γιά φενγιό πού έψαλλαν τότε σεμνόν παιάνα οί "Ελληνες, μά σαν νά ορμούσαν μ όλόψνχη καρδιά στή μάχη, ενώ δλη ώς πέρα τή γραμμή των τής σάλπιγγας φλόγιζε ο ήχος' κι αμέσως τά πλαταγιστά μέ μιας κονπιά τονς χτνπούνε μέ τό πρόσταγμα τήν βαθιάν άρμη καί δέν αργούνε νά φανούν δλοι μπροστά μας. 48

1. Ή Α θ ή ν α τήν κ λ α σ ι κ ή εποχή.

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Τό δεξί πρώτο, σέ γραμμή, κέρας ερχόταν μ δλη τήν τάξη, κ έπειτα κι 6 άλλος 6 στόλος άπό πίσω άκλονθά· και τότε ήταν ν ακούσεις φωνή μεγάλη άπό κοντά: «Εμπρός, τών Ελλήνων γενναία παιδιά! νά ελευθερώσετε πατρίδα, τέκνα, γυναίκες και τών πατρικών θεών σας νά έλευτερώστε τά ιερά και τών προγόνων τούς τάφους' τώρα γιά δλα'ναι πού πολεμάτε)). Μά κι άπό μας βουή στήν περσική τή γλώσσα τούς άποκρίνονταν και πιά καιρός δέν ήταν γιά χάσιμο, μά εύτύς τό ένα στο άλλο επάνω καράβι κρούει τή χάλκινην αρματωσιά του. Τό σύνθημα τής εμβολής έδωσε πρώτα ένα καράβι ελληνικό, πού έσπασεν δλα ενός φοινικικού κορώνες κι άκροστόλια, κ έτσι δλοι στρέφουν ό ένας καταπάνω τ" άλλου. Λοιπόν, βαστούσε στήν άρχή καλά τό ρέμα τοΰ στόλου τών Περσών, μά δταν στο στενό μέσα τόσο πλήθος στριμώχτηκαν και δέν μπορούσαν καμιά βοήθεια ό ένας τ αλλουνού νά δίνουν κ οι Ιδιοι μέ τις χαλκόστομες συμμεταξύ τους χτυπιόνταν πρώρες, σπάνανε τών κουπιών δλες μαζί οί φτερούγες καί, νά, τότε τών Ελλήνων τά πλοία ένα γύρο μέ πολλή έπιδεξιοσύνη άπό παντού χτυπούσανε, καί τά σκαριά μας αναποδογυρίζονταν καί δέν μπορούσες νά βλέπεις πιά τή θάλασσα πού ήταν γιομάτη άπό ναυάγια καραβιών καί ανθρώπων φόνο' καί βρύαζαν οί γιαλοί νεκρούς κ οί ξέρες γύρου, ένώ δσα μας έμένανε καράβια ακόμα τό 'βαζαν στο κουπί φευγάλα δίχως τάξη. Μά εκείνοι, σαν καί νά'τανε γιά θύννονς ή άλλο 49

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

βόλασμα ψάρια, μέ κουπιά σπασμένα, ή μ δ,τι συντρίμμι άπ τά ναυάγια, χτυπούν, σκοτώνουν, κ εν ας βόγγος απλώνονταν μαζί και θρήνος ώς τ ανοιχτά τής θάλασσας, δσο πού ή μαύρη τής νύχτας ήρθε σκοτεινιά κ έβαλε τέλος. Ό Ξέρξης, Οπως ξέρουμε, παρακολούθησε τή ναυμαχία άπό τήν ακτή. Μετά τήν καταστροφή τοΰ στόλου του υποχώρησε μέ τή στρατιά του αφήνοντας πίσω του σωρούς ερείπια. "Ομως έ'να μέρος τοΰ περσικοΰ στρατού έ'μεινε στή Θεσσαλία μέ αρχηγό τον Μαρδόνιο. Τήν άνοιξη τοΰ 479 π.Χ. ό Μαρδόνιος ξεκίνησε νέα επίθεση, κατέλαβε τή Βοιωτία, έπειτα τήν Αττική, καί ή Αθή­ να εγκαταλείφθηκε άπό τούς κατοίκους της άλλη μιά φορά. Ή Σπάρτη έ'στειλε τότε βοήθεια μέ αρχηγό τό στρατηγό της Παυ­ σανία, καί ενωμένοι Αθηναίοι καί Λακεδαιμόνιοι νίκησαν τούς Πέρσες στις Πλαταιές. Ή νίκη αναγράφεται σέ έ'ναν τρίποδα πού πρόσφεραν αφιέρωμα στους Δελφούς. Αυτό ήταν τό τέλος τής περσικής απειλής. Άπό τήν περιπέτεια αυτή ή Αθήνα βγήκε τραυματισμένη άλ­ λά καί δοξασμένη. Τραυματισμένη, γιατί έπρεπε νά ανασυγκρο­ τηθεί μέσα άπό τά ερείπια πού ακόμη κάπνιζαν. Δοξασμένη, για­ τί δίχως αμφιβολία οί Αθηναίοι ήταν πού καί τις δυο φορές έ­ δωσαν στόν πόλεμο τήν αποφασιστική του τροπή. Σίγουρα ούτε στόν Μαραθώνα, ούτε στή Σαλαμίνα έδειξαν εξαιρετικά προσόν­ τα οί αθηναίοι στρατηγοί. Τό 490 καί τό 480, σύμφωνα μέ τά λεγόμενα τών συγγραφέων τής εποχής, ή πανουργία έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο απέναντι σέ ένα στρατό καί στόλο ετερόκλη­ το. Ή ηθική όμως καί πολιτική απήχηση τών μηδικών πολέμων είχε πολύ μεγάλες προεκτάσεις, πού τις τροφοδοτούσε συνεχώς ή αθηναϊκή προπαγάνδα. Αμέσως μετά τά Μηδικά οί Αθηναίοι έβαλαν πάλι πόδι στά ανατολικά παράλια τοΰ Αιγαίου, μέ τό πρόσχημα δτι φοβοΰνταν επίθεση τών βαρβάρων καί δτι έπιθυ50

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

μοΰσαν νά ελευθερώσουν τις ιωνικές πόλεις. Τό 478 οί Αθηναίοι, μέ αρχηγό τόν Ξάνθιππο, πού είχε γυρίσει στήν Αθήνα χάρη στήν αμνηστία τοΰ 480, κατέλαβαν τή Σηστό. Σέ λίγο, καθώς ή Σπάρτη αρνήθηκε νά πολεμήσει στήν Ασία, συγκροτήθηκε μέ τήν πρωτοβουλία τής Αθήνας ή Συμμαχία τής Δήλου δπως τήν ονομάζουμε. Στήν άρχή ήταν μιά στρατιωτική συμμαχία πού συγκέντρωνε τις ιωνικές πόλεις γύρω άπό τό ιερό τής Δή­ λου, δπου και εγκαταστάθηκε τό συμμαχικό ταμείο. Τό ταμείο αυτό, πού σκοπό είχε νά καλύψει τις ανάγκες τής συμμαχίας, τό τροφοδοτούσαν άπό τις εισφορές πού κατέβαλλαν δσοι άπό τούς συμμάχους δέν μποροΰσαν ή δέν ήθελαν νά πάρουν μέρος άμεσα στήν κοινή άμυνα. Ή πρώτη εισφορά καθορίστηκε τό 478 άπό τόν Αριστείδη, έναν αριστοκράτη αντίπαλο τοΰ Θεμιστοκλή, ό όποιος είχε γυρίσει στήν Αθήνα ύστερα άπό λίγους μήνες εξο­ ρίας χάρη στήν αμνηστία πού αναφέραμε. Ακολουθώντας τήν πολιτική γραμμή τοΰ Θεμιστοκλή, ό Αριστείδης έγινε ό πρω­ τεργάτης τής πρώτης αθηναϊκής συμμαχίας. Πολύ γρήγορα ή συμμαχία αυτή είχε σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες εναν­ τίον τών Περσών. Ή πιό μεγάλη ήταν εκείνη πού κατέληξε στήν καταστροφή τοΰ περσικοΰ στρατοΰ καί στόλου στις εκβολές τοΰ Εύρυμέδοντα τό 470/69. Ή νίκη αυτή οφείλεται στόν Κίμω­ να, τό γιο τοΰ Μιλτιάδη, τοΰ νικητή τοΰ Μαραθώνα. Στά χρό­ νια πού ακολούθησαν τή μάχη τοΰ Εύρυμέδοντα, ό Κίμων προ­ σπάθησε νά εδραιώσει τήν κυριαρχία τών Αθηναίων στο Αιγαίο. Στήν προσπάθεια του αυτή πολλές φορές αντιμετώπισε σκληρή αντίδραση άπό ελληνικές πόλεις πού φοβοΰνταν δτι ξέφυγαν άπό τήν περσική ηγεμονία γιά νά πέσουν στήν κηδεμονία τής Αθή­ νας. "Ετσι ό Κίμων αναγκάστηκε νά πολιορκήσει τή Νάξο καί έπειτα τή Θάσο. Ή πολιορκία τής Θάσου ήταν ιδιαίτερα μακρό­ χρονη καί δύσκολη, καί συνέβαλε πολύ στο νά πέσει ή δημοτικό­ τητα τοΰ Κίμωνα στήν 'Αθήνα. Ωστόσο ό Κίμων πέτυχε νά ελέγχει ό αθηναϊκός στόλος σχεδόν δλα τά παράλια τοΰ Αιγαίου. 51

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Οί μηδικοί πόλεμοι είχαν σημαντικές επιπτώσεις καί στήν εσωτερική ανάπτυξη τής Αθήνας. Είδαμε παραπάνω Οτι οί με­ ταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, μολονότι δημιούργησαν νέες δομές πού θεμελίωσαν τήν ισονομία, δέν μετέβαλαν αισθητά τις συνθή­ κες τής πολιτικής ζωής. Οί αρχηγοί τών μεγάλων αριστοκρατι­ κών οικογενειών επιδίωκαν νά εκλέγονται στρατηγοί, καί έ'τσι διατηρούσαν ουσιαστικά τον έ'λεγχο τής πολιτικής ζωής. Άπό τό 508 ώς τό 462 όλοι οί ηγέτες τής Αθήνας ανήκουν στο κοινω­ νικό αυτό στρώμα, έκτος άπό τήν εξαιρετική περίπτωση τοΰ Θε­ μιστοκλή, πού ήταν καινούριο πρόσωπο. Οί μεταρρυθμίσεις τοΰ Κλεισθένη είχαν εφοδιάσει τά παλαιά γένη μέ έ'να νέο όπλο, πού τό χρησιμοποιούσαν στις διαμάχες τους, τον όστρακισμό. Ά ν καί έπρεπε νά συνοδεύεται άπό τήν επικύρωση τής λαϊκής ψηφο­ φορίας, ό όστρακισμός δείχνει ότι εξακολουθούσαν νά υπάρχουν παλιές έχθρες, πού έφερναν αντιμέτωπους τούς αρχηγούς τών γε­ νών. Ωστόσο ή υποχρέωση τών στρατηγών νά λογοδοτούν στο δή­ μο γιά τήν πολιτική τους, καί ή τακτική σύγκληση τής εκκλη­ σίας τοΰ δήμου πού καθιερώθηκε εκείνα τά χρόνια (μία στήν αρ­ χή, καί αργότερα τέσσερις σέ κάθε πρυτανεία, δηλαδή σέ διά­ στημα 36 ή 39 ήμερων, μιά καί ό χρόνος διαιρούνταν σέ δέκα πρυτανείες), δέν επέτρεπαν πιά στους στρατηγούς νά ασκούν προ­ σωπική πολιτική. "Οταν ό Κίμων συνιστούσε στους Αθηναίους νά έπεκταθοΰν προς τήν περιοχή τών Στενών καί τοΰ βόρειου Αιγαίου, ξαναγύριζε βέβαια στήν πολιτική τοΰ πατέρα καί τοΰ θείου του' όμως αυτή ή πολιτική ταυτιζόταν πιά μέ τά συμφέ­ ροντα τοΰ άθηναϊκοΰ δήμου. "Ετσι καταλαβαίνουμε γιατί ό δήμος δέν δίστασε νά εξοστρακίσει τό δημιουργό τής ναυτικής υπερο­ χής τής Αθήνας, τον Θεμιστοκλή, ό οποίος όταν εξασφάλισε τή νίκη, θεωρούσε, γιά λόγους πού δέν είναι εύκολο νά διευκρινί­ σουμε, ακόμη καί άν στο σημείο αυτό μπορούμε αναδρομικά νά δοΰμε μιά πολιτική επιλογή, τή Σπάρτη ώς αντίπαλο πιο έπι52

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

ΤΗΣ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

κίνδυνο άπό τόν Μεγάλο Βασιλέα. Πρέπει νά προσέξουμε νά μή μεταθέσουμε στο παρελθόν καταστάσεις της εποχής τοΰ πελο­ ποννησιακού πολέμου. Ό φιλολακωνισμός τοΰ Κίμωνα δέν σή­ μαινε δτι είχε ολιγαρχικές πεποιθήσεις, ούτε ή έ'χθρα τοΰ Θεμι­ στοκλή γιά τή μεγάλη πελοποννησιακή πόλη σήμαινε δτι ήταν αρχηγός κάποιου δημοκρατικού κόμματος. Στά χρόνια εκείνα ό συσχετισμός τών δυνάμεων στόν αθηναϊ­ κό δήμο είχε αλλάξει. Ή σύγκληση τής εκκλησίας τοΰ δήμου σέ καθορισμένα χρονικά διαστήματα έ'δινε στόν αστικό δήμο μιά βαρύτητα πού δέν ήταν ανάλογη μέ τήν αριθμητική σχέση του προς τό σύνολο τών πολιτών. Ή βαρύτητα αυτή είχε ακόμη με­ γαλύτερη σημασία, εφόσον σέ αυτόν τελικά στηριζόταν στο εξής ή στρατιωτική δύναμη τής Αθήνας: στους ξυλουργούς πού ναυ­ πηγούσαν τά πλοία καί στους θήτες πού τραβοΰσαν κουπί. "Οσο αυξανόταν ό πληθυσμός στόν Πειραιά, πού τόν είχε διαλέξει ό Θεμιστοκλής γιά νά γίνει τό λιμάνι τής Αθήνας, τόσο ενισχυό­ ταν ή δύναμη τοΰ άστικοΰ δήμου* ή πόλη καί τό λιμάνι της γινό­ ταν έ'τσι ό πυρήνας τής αθηναϊκής πολιτικής ζωής. Ό πληθυ­ σμός αυτός τής πόλης καί τοΰ λιμανιοΰ δέν ήταν προσκολλημένος στους γαιοκτήμονες, δπως ό πληθυσμός τής υπαίθρου. Μέ τις ψήφους αυτές μπορούσαν νέοι άνδρες νά εισχωρήσουν ανάμεσα στά πολιτικά πρόσωπα. Ό Εφιάλτης, πού τό 462/1 έκανε νά ψηφιστεί νόμος πού στεροΰσε τόν Άρειο Πάγο άπό τό μεγαλύ­ τερο μέρος τής δικαστικής του δικαιοδοσίας, ήταν ίσως ένας άπό αυτούς. Πολλά άπό τά δικαστικά προνόμια τοΰ Άρειου Πάγου μεταβιβάστηκαν τότε στή βουλή τών Πεντακοσίων καί στο δι­ καστήριο τής Ηλιαίας. Αυτό ήταν τό τελευταίο χτύπημα πού δέχτηκε τό παλιό αριστοκρατικό συμβούλιο, άπό τότε πού ό θε­ σμός τών αρχόντων έπαψε νά είναι αξίωμα αιρετό καί έγινε κλη­ ρωτό" παρόλο πού ή σύνθεση του είχε αλλοιωθεί, ό "Αρειος Πά­ γος εξακολουθούσε νά αποτελεί τό σύμβολο τής παραδοσιακής αριστοκρατίας. Γιά νά περάσει τό ψήφισμα, ό Εφιάλτης έπω53

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

φελήθηκε άπό τήν απουσία τοΰ Κίμωνα, πού βρισκόταν στήν Πελοπόννησο, επικεφαλής ενός στρατιωτικού αγήματος, μέ σκο­ πό νά βοηθήσει τούς Σπαρτιάτες στήν καταστολή μιας επανά­ στασης τών ειλώτων τής Μεσσηνίας. Οί Σπαρτιάτες έδιωξαν σέ λίγο τούς Αθηναίους, άφοΰ τούς κατηγόρησαν γιά σύμπραξη μέ τούς επαναστάτες. Ό Κίμων, πού τό κύρος του είχε αρχίσει νά κλονίζεται μετά τήν πολιορκία τής Θάσου καί τήν αποτυχία τής αποικίας πού είχε ιδρύσει στή Θράκη, καί είχε μόλις γλι­ τώσει τήν καταδίκη του τό 464, γύρισε πίσω καί εξοστρακίστη­ κε. Ή καταγγελία εναντίον του έγινε άπό τό γιο τοΰ Ξάνθιππου καί μικρανεψιό τοΰ Κλεισθένη, τον Περικλή, πού μόλις τότε άρ­ χιζε τήν πολιτική του σταδιοδρομία κοντά στόν Εφιάλτη. Ό Εφιάλτης δολοφονήθηκε σέ λίγο υπό μυστηριώδεις συνθήκες, καί έ'τσι ό Περικλής έγινε ό άνθρωπος πού ή μοίρα του θά ταυτι­ ζόταν μέ τά πεπρωμένα τής Αθήνας γιά εικοσιπέντε καί παρα­ πάνω χρόνια.

54

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Β'

Ό «αιώνας» τοΰ Περικλή

« Ό Περικλής είχε μεγάλο κύρος καί μεγάλες ικανότητες, καί αποδείχτηκε φανερότατα ανώτερος χρημάτων. Ηταν γι* αυτό σέ θέση νά συγκρατεί τό λαό χωρίς νά περιορίζει, τήν ελευθερία του. Δέν παρασυρόταν άπό τό λαό, άλλά εκείνος τόν καθοδηγού­ σε. Δέν προσπαθούσε ν' αποκτήσει επιρροή μέ παράνομα μέσα καί δέν κολάκευε τό πλήθος μέ ρητορείες, καί είχε τόσο μεγάλο κύρος, ώστε μπορούσε νά τούς εναντιωθεί καί νά προκαλέσει τήν οργή τους. "Οταν καταλάβαινε δτι οί συμπολίτες του, άπό υπε­ ροψία, γίνονταν υπερβολικά τολμηροί, ενώ δέν τό έπιτρέπαν οί περιστάσεις, τούς συγκρατούσε φοβίζοντας τους μέ τά λογία του, καί δταν τούς έ'βλεπε φοβισμένους χωρίς λόγο τούς έ'δινε θάρρος. "Ετσι ή πολιτεία φαινομενικά ήταν δημοκρατία, ενώ πραγματικά τήν κυβερνούσε ό πρώτος της πολίτης» (Θουκυδί­ δης, Ιστορία, Β' 65, 9, μτφρ. Α. Σ. Βλάχου). Ή κρίση αυτή τοΰ μεγάλου αθηναίου ιστορικού γιά τόν άνθρω­ πο πού κυβέρνησε τήν 'Αθήνα σχεδόν τριάντα χρόνια καί γιά τήν πραγματική φύση τής εξουσίας του μας προξενεί έκπληξη, άλλά καί μας βάζει σέ σκέψεις. Ό Θουκυδίδης δέν κρύβει τό θαυμασμό του γιά τόν Περικλή, καί έτσι δέν είναι πάντα εύκολο, δταν ανα­ φέρει ένα λόγο τοΰ μεγάλου στρατηγοΰ, νά ξέρουμε τί είναι αυ­ θεντικό καί τί αποτελεί δική του προσθήκη. Αποτελεί έτσι έκ­ πληξη γιά μας τό δτι ό ιστορικός χαρακτηρίζει μοναρχική, τοΰ πρώτου ανδρός αρχή, τήν εξουσία τοΰ Περικλή, στο πρόσωπο τοΰ οποίου εμείς δικαιολογημένα βλέπουμε τό σύμβολο τής α­ θηναϊκής δημοκρατίας. Τ

55

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ΠΕΡΙΚΛΗΣ.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

ΚΑΙ

ΤΟ Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν

ΤΟΤ

Ό Περικλής, δπως είδαμε πιό πάνω, άνηκε, άπό τόν πατέρα καί άπό τή μητέρα του, στις αριστοκρατικές οικογένειες πού εξακο­ λουθούσαν νά μονοπωλούν στήν πράξη τά ανώτατα αξιώματα, παρά τούς νέους θεσμούς πού είχε καθιερώσει ό Κλεισθένης. Οί πρώτες πολιτικές του πράξεις εγγράφονται στήν παράδοση τών οικογενειακών ανταγωνισμών, μιά καί περιορίζονται στήν επίθε­ ση εναντίον τοΰ Κίμωνα, τοΰ οποίου ό πατέρας, ό Μιλτιάδης, εί­ χε προκαλέσει τόν όστρακισμό τοΰ Ξάνθιππου. Ό Βίος τοΰ Πε­ ρικλή άπό τόν Πλούταρχο πρέπει νά χρησιμοποιηθεί μέ προσοχή, γιατί έ'χει γράφει έξι αιώνες μετά τά γεγονότα πού αναφέρει. Άλλά ό συγγραφέας τών Ηθικών συγκέντρωσε παραδοσιακές διηγήσεις καί μαρτυρίες πού δέν μποροΰμε νά τις απορρίψουμε χωρίς νά τις εξετάσουμε. Δέν μποροΰμε λοιπόν νά μήν απορή­ σουμε δταν ό Πλούταρχος αποδίδει τήν εχθρότητα ανάμεσα στόν Κίμωνα καί τόν Περικλή σέ ένα συναγωνισμό παροχών πού έ­ καναν γιά νά κερδίσουν πολιτική πελατεία στο δήμο: «Στήν άρχή, καθώς είπαμε, θέλοντας νά αντιταχτεί στή δη­ μοτικότητα τοΰ Κίμωνα, κολάκευε τό λαό* άλλά δέν είχε τόν πλοΰτο καί τά χρήματα πού είχε ό Κίμων, μέ τά όποια κέρδιζε τήν εύνοια τών φτωχών, παρέχοντας κάθε μέρα δείπνο σέ δσους Αθηναίους είχαν ανάγκη, ντύνοντας τούς γέρους καί βγάζοντας τούς φράχτες τών κήπων του, γιά νά παίρνουν ελεύθερα άπ' αυ­ τούς οπωρικά όσοι ήθελαν. Επειδή μέ αυτά τά δημαγωγικά μέ­ σα τοΰ αντιπάλου του ό Περικλής έχανε τή δημοτικότητα του, γιά νά τά εξουδετερώσει τρέπεται στή διανομή χρημάτων τοΰ δημοσίου κατά συμβουλή τοΰ Δαμωνίδη άπό τήν Οίη, δπως ανα­ φέρει ό Αριστοτέλης. Καί αμέσως μέ τά θεωρικά καί δικαστικά επιδόματα καί μέ άλλες μισθοδοσίες καί παροχές κέρδισε δλο τό λαό καί τόν χρησιμοποιούσε γιά νά περιορίσει τήν εξουσία τής 56

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

βουλής τοΰ Αρείου Πάγου» (Βίοι Παράλληλοι, Περικλής, 9, 2-3, μτφρ. Μ. Οικονόμου, Β. Τσακατίκα). Ό Πλούταρχος δανείζεται τή μαρτυρία άπό τον Αριστοτέλη, πού καί αυτός πιστεύει Οτι ό Περικλής καθιέρωσε τό μισθό τών Ήλιαστών γιά νά τόν χρησιμοποιήσει ώς μέσο στόν ανταγωνι­ σμό του μέ τόν Κίμωνα. Οί νεότεροι ιστορικοί όδηγοΰνται σέ διαφορετική κρίση. Υποστηρίζουν Οτι ό θεσμός τής μισθοφοράς, δηλαδή ή παροχή αντιμισθίας γιά τις δημόσιες υπηρεσίες, ήταν ένα μέτρο κατάλληλο νά καταστήσει ουσιαστική τή συμμετοχή ολόκληρου τοΰ δήμου στήν πολιτική ζωή, νά δώσει τή δυνατότη­ τα στους φτωχούς νά διαθέσουν ένα μέρος τοΰ χρόνου τους στις δημόσιες υποθέσεις χωρίς τό φόβο ότι χάνουν τό μεροκάματο τους. Οί πολιτικοί συγγραφείς τοΰ 4ου αιώνα θά θεωρήσουν τή μισθοφορά τό πιο χαρακτηριστικό στοιχείο τοΰ δημοκρατικού πολιτεύματος. Είναι λοιπόν παράδοξο Οτι ή παράδοση αποδίδει τήν προέλευση τοΰ θεσμοΰ στόν ανταγωνισμό ανάμεσα σέ δύο αρχηγούς τής αριστοκρατίας. Καί δέν μπορούμε νά απορρίψουμε ολωσδιόλου τήν παράδοση αυτή, Οσο καί άν αργότερα ή μισθοφο­ ρά φορτίστηκε μέ συγκεκριμένο πολιτικό νόημα. Ό Περικλής, όπως καί ό αδελφός τοΰ παπποΰ του, ό Κλει­ σθένης, δέν ήταν μόνο ένας νεαρός καί φιλόδοξος αριστοκράτης. Τοΰ άρεσε νά έχει στο περιβάλλον του ανθρώπους τής διανόησης, καί είχε παρακολουθήσει στά νιάτα του μαθήματα τοΰ Ζήνωνα τοΰ 'Ελεάτη καί τοΰ Αναξαγόρα. Άπό τόν πρώτο πήρε τήν τέχνη τοΰ συλλογισμού καί τήν ακριβολογία* άπό τόν δεύτερο έμαθε Οτι κάθε φαινόμενο έχει τήν εξήγηση του, ότι υπάρχει λο­ γική αλληλουχία ανάμεσα στά γεγονότα, καί Οτι ή διοίκηση τής πόλης, Οπως καί ό χειρισμός ενός πολέμου, δέν είναι αποτελέ­ σματα τής τύχης καί τής στιγμιαίας παρόρμησης, άλλά καρπός επίμονης μελέτης. Ό Πλούταρχος μας αναφέρει ακόμη ένα ανέκ­ δοτο πού είναι αποκαλυπτικό γιά τό πνευματικό επίπεδο τοΰ περιβάλλοντος τοΰ Περικλή, άλλά καί γιά τό χάσμα πού χώριζε 57

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τούς ανθρώπους τοΰ περιβάλλοντος του άπό τό πλήθος τών Α ­ θηναίων. «"Εφεραν κάποτε στόν Περικλή άπό τούς αγρούς τό κεφάλι άπό ενα μονοκέρατο κριάρι. Τότε ό Λάμπων ό μάντης, μόλις εί­ δε τό κέρατο πού ήταν φυτρωμένο δυνατό καί στερεό άπό τή μέ­ ση τοΰ μετώπου, είπε μιά προφητεία, πώς άπό τις δύο πολιτικές μερίδες πού ήταν τότε ισχυρές στήν πόλη, τοΰ Θουκυδίδη καί τοΰ Περικλή, θά υπερισχύσει ή μερίδα εκείνου, πού μέσα στόν άγρό του βρέθηκε τό σημαδιακό αυτό κεφάλι. Άντί γι'άλλη α­ πάντηση ό Αναξαγόρας έ'σπασε τό κρανίο καί έ'δειξε δτι ό εγκέ­ φαλος δέν έπιανε δλη τή βάση, παρά μυτερός σάν αυγό είχε γλιστρήσει άπό δλο τό χώρο τοΰ κρανίου προς τό μέρος εκείνο άπ' δπου ξεφύτρωνε τό κέρατο. Καί τότε δλοι δσοι ήταν εκεί θαύμασαν τόν Αναξαγόρα, άλλά ύστερα άπό λίγο θαύμασαν τό Λάμπωνα, δταν ό Θουκυδίδης έ'πεσε άπό τήν εξουσία καί ολό­ κληρη τή διαχείριση τών πολιτικών πραγμάτων τήν πήρε μέ ομαλό τρόπο στά χέρια του ό Περικλής» (Πλούταρχος, ό'.π., 6, 2-3). Αυτός ό Θουκυδίδης πού μνημονεύει ό Πλούταρχος δέν είναι ό ιστορικός, άλλά ό γιος κάποιου Μελησία, ό όποιος είχε παν­ τρευτεί τήν κόρη τοΰ Κίμωνα, είχε αναλάβει, μετά τό θάνατο τοΰ πεθεροΰ του, τήν αρχηγία τοΰ αγώνα εναντίον τοΰ Περικλή, καί είχε όστρακιστεΐ τό 443 π.Χ. Φαινομενικά βρισκόμαστε πάν­ τα στο πλαίσιο τών οικογενειακών ανταγωνισμών. Φαίνεται δ­ μως δτι ή διαμάχη τοΰ Περικλή μέ τόν Θουκυδίδη δέν ήταν σάν αυτές πού ξεσπούν συνήθως ανάμεσα σέ αρχηγούς φατριών. Πράγματι ό Πλούταρχος κάνει σχετικά μιά περίεργη παρατή­ ρηση: « [ Ό Θουκυδίδης] έ'μενε διαρκώς μέσα στήν πόλη καί συχνά τοΰ δινόταν ή ευκαιρία νά αναμετρηθεί μέ τόν Περικλή στο βή­ μα τής εκκλησίας τοΰ δήμου. "Ετσι αποκατάστησε τήν ισορρο­ πία στο πολίτευμα* γιατί δέν άφησε τούς αριστοκρατικούς νά 58

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

είναι σκορπισμένοι μέσα στό λαό καί νά συγχωνευτούν μαζί του, Οπως γινόταν πρίν, πού ή κοινωνική τους αξία χανόταν μέσα στό πολύ πλήθος. Αντίθετα, ξεχώρισε σέ ιδιαίτερη μερίδα τούς α­ ριστοκρατικούς καί συνένωσε όλη τή δύναμη τους, ώστε νά α­ ποκτήσει βαρύτητα, καί έ'τσι κατόρθωσε νά κλίνει ή ζυγαριά προς τό μέρος τους. Γιατί καί προηγουμένως υπήρχε στό κοινωνικό σύνολο κάποιο ράγισμα κρυφό, Οπως συμβαίνει συχνά σ' ένα σι­ δερένιο αντικείμενο, πού άφηνε νά διαφαίνεται ή διαφορά τής δημοκρατικής καί αριστοκρατικής πολιτικής, άλλά τώρα ό αν­ ταγωνισμός καί ή αντιζηλία εκείνων τών δύο πολιτικών, τοΰ Θου­ κυδίδη καί τοΰ Περικλή, χάραξε μιά πολύ βαθιά τομή καί χώρι­ σε τούς πολίτες σέ δύο ολότελα ξεχωριστές μερίδες, πού ή μιά ονομάστηκε δημοκρατική καί ή άλλη ολιγαρχική» (Πλούταρχος, ό'.π, 11, 1-3). Τό κείμενο φανερώνει ότι ή διαμάχη έπαιρνε στό έξης χαρα­ κτήρα πολιτικό. Γιά πρώτη φορά τούς αντιπάλους δέν τούς χω­ ρίζουν μόνο οικογενειακά μίση λίγο πολύ κρυμμένα πίσω άπό διαφωνίες σέ θέματα εξωτερικής πολιτικής, άλλά καί ή διαφορε­ τική αντίληψη πού έχουν γιά τό πολίτευμα τής πόλης. Ό Θουκυ­ δίδης συγκεντρώνει γύρω του όλους εκείνους πού ό Πλούταρχος ονομάζει καλούς κάγαθούς, δηλαδή τούς ευκατάστατους, οί ό­ ποιοι συνειδητοποιούν επιτέλους Οτι ή δημοκρατία κλείνει μέσα της τήν κατάλυση τής παραδοσιακής τους υπεροχής. Είδαμε πα­ ραπάνω ότι ή αύξηση τής δύναμης τοΰ άστικοΰ δήμου είχε απο­ τέλεσμα νά διαβρωθοΰν οι βάσεις τής αριστοκρατίας τών γαιο­ κτημόνων, πού ή κοινωνική τους υπεροχή στηριζόταν σέ μιά πολιτική πελατεία χωρικών λίγο πολύ εξαρτημένων. Στό δήμο άρχισαν νά εμφανίζονται άνδρες πού, δσο καί άν έμεναν ακόμη στό περιθώριο, μποροΰσαν νά αποτελέσουν απειλή γιά τά πολι­ τικά προνόμια τής αριστοκρατίας. "Οταν πιά μετά τό 459 π.Χ. οί ζευγίτες απόκτησαν τό δικαίωμα νά εκλέγονται άρχοντες, άν­ θρωποι μέ ταπεινή καταγωγή κατόρθωσαν νά φτάσουν στά ύψη59

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λότερα αξιώματα. Δέν είναι μακριά ή εποχή πού ό Κλέων, ιδιο­ κτήτης βυρσοδεψείου, θά γίνει στρατηγός. Καταλαβαίνει λοιπόν κανείς γιατί οί παλιές αριστοκρατικές οικογένειες φοβήθηκαν καί συσπειρώθηκαν όλες γύρω άπό τόν Θουκυδίδη τόν Άλωπεκέα. Καί δέν είναι τυχαίο δτι αυτός ήρθε νά εγκατασταθεί στήν πόλη. Τό γεγονός αποτελεί απόδειξη δτι στο έξης ή πόλη ήταν τό κέντρο δλων τών αποφάσεων, δτι ή δημοκρατία είχε γίνει πραγματικότητα. "Οπως δμως ό Περικλής, γιά νά παγιδέψει τόν Κίμωνα, καθιέρωσε τή μισθοφορά καί δημιούργησε τις συνθήκες γιά νά λειτουργήσει ουσιαστικά ή δημοκρατία, έ'τσι έπρεπε καί νά δικαιώσει αυτές καθαυτές τις αρχές τής λαϊκής κυριαρχίας α­ πέναντι στόν Θουκυδίδη καί τούς φίλους του. Δέν υπάρχει αμφι­ βολία δτι δσα παρουσιάζεται νά λέει ό Περικλής στόν Επιτάφιο γιά νά δικαιώσει τό αθηναϊκό πολίτευμα ειπώθηκαν πολύ νωρί­ τερα άπό τή στιγμή πού ορίζει ό ιστορικός, καί δτι εκφράζουν τό πολιτικό Πιστεύω τού Περικλή απέναντι στις κατηγορίες αυτών πού σέ λίγο θά ονομαστούν ολιγαρχικοί: «Τό πολίτευμα πού έχουμε δέ γυρεύει νά πάρει τούς νόμους του άπό τούς ξένους* πιό πολύ είμαστε εμείς τό παράδειγμα σέ μερικούς παρά πού ξεσηκώνουμε δ,τι κάνουν οί άλλοι. Τό ονομά του, επειδή δέ ζούμε στηριγμένοι πάνω στους λίγους παρά στους περισσότερους, είναι κυριαρχία τού δήμου, δημοκρατία* ωστόσο οί νόμοι, δταν είναι γιά τις ιδιωτικές τους διαφορές, δίνουν σέ δλους τά ίδια δικαιώματα* δσο πάλι γιά τήν προσωπική επιβολή, κατά πού βλέπουν τόν καθένα νά προκόβει σέ κάτι, οχι άπό τή σειρά, δσο γιατί είναι ικανός, γι' αυτό τόν προτιμούν νά πάρει μέρος στά δημόσια πράγματα* ούτε πάλι κανένας άπό φτώχεια, κι δταν ακόμα έχει νά κάνει κάτι καλό στήν πόλη μας, βρίσκεται εμποδισμένος, επειδή τοΰ λείπει ή κοινωνική επιβολή» (Θουκυ­ δίδης, ό'.π., Β' 37, 1, μτφρ. I. Θ. Κακριδή). Ό Περικλής σφυρηλατούσε μιά θεωρία δημοκρατικής δια­ κυβέρνησης, τήν υιοθετούσε, καί γιά είκοσι πέντε καί παραπάνω 60

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

χρόνια προσπαθούσε νά τήν εφαρμόζει στήν πολιτική πράξη. Πολλοί τό έχουν επαναλάβει μετά τόν Θουκυδίδη καί τόν Πλού­ ταρχο, δτι ή επιρροή τοΰ Περικλή ήταν τόσο μεγάλη στήν πόλη, ώστε αυτός καί μόνο αυτός, ιδιαίτερα μετά τόν όστρακισμό τοΰ Θουκυδίδη τοΰ Άλωπεκέα, έ'παιρνε τις πιό σοβαρές αποφάσεις, καί δτι ή αθηναϊκή πολιτική στά μέσα τοΰ 5ου αιώνα έχει αναμ­ φισβήτητα τή σφραγίδα του. Ή πολιτική δμως αυτή ήταν συνέ­ πεια δχι μόνο μιας μετρημένης σκέψης άλλά καί μιας συνειδητής επιλογής* είχε στόχο νά εξασφαλίσει στο δήμο τά μέσα νά ζήσει μέ αξιοπρέπεια, ασκώντας ελεύθερα τήν εξουσία του, καί νά δώ­ σει τή δυνατότητα στήν Αθήνα, πρότυπο ισορροπίας καί αρμο­ νίας, νά επιβάλει ακόμη καί μέ τή βία τήν ισορροπία αυτή σέ ολόκληρο τόν κόσμο τοΰ Αιγαίου. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΤ

ΔΗΜΟΤ

Ά ν περάσουμε άπό τή θεωρία στήν πράξη, διαπιστώνουμε φυ­ σικά μερικές αποκλίσεις. Ό λαός ήταν βέβαια κυρίαρχος, άλλά τήν κυριαρχία αυτή τήν εξασκούσε μέσα σέ ορισμένα δρια. Είναι βέβαιο δτι τότε διαμορφώθηκαν οί αυστηροί κανονισμοί σχετικά μέ τήν ημερήσια διάταξη καί τήν περιοδικότητα τών συνεδριά­ σεων τής εκκλησίας τοΰ δήμου, τόν τρόπο εισαγωγής τών νομο­ σχεδίων καί τή διαδικασία τής συζήτησης καί τής ψήφισης τους. Τότε επίσης πρέπει νά ορίστηκαν οί αρμοδιότητες τής βουλής τών Πεντακοσίων, ιδιαίτερα ό αυστηρός έλεγχος πού ασκούσε σέ δσους έπαιρναν δημόσιο αξίωμα, τόσο στήν αρχή τής θητείας τους, μέ τή διαδικασία τής δοκιμασίας, δσο καί στο τέλος μέ τή λογοδοσία. "Ολες αυτές οί διατάξεις τής αθηναϊκής νομοθεσίας μας είναι γνωστές άπό μεταγενέστερα κείμενα, άλλά είμαστε βέβαιοι δτι δημιουργήθηκαν τήν εποχή τοΰ Περικλή. "Οσο γιά τή λαϊκή δικαιοσύνη, ή λειτουργία της δέν γίνεται ακόμη αισθητή. Μόνο στό τέλος τοΰ αιώνα, καί κυρίως τόν επόμενο αιώνα, θά γίνει 61

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ή Αθήνα «ή δημοκρατία τών δικηγόρων», δπου οί Αθηναίοι, δπως ό Φιλοκλέων στους Σφήκες, άλλη έγνοια δέν θά έχουν άπό τό νά συνεδριάζουν στά δικαστήρια γιά νά εισπράξουν τούς τρεις όβολούς πού θά επιτρέψουν σέ μερικούς άπό αυτούς νά μήν πε­ θάνουν τής πείνας. Αυτό δέν σημαίνει φυσικά δτι δέν λειτουργού­ σε τό δικαστήριο τής Ηλιαίας* μόνο πού οί γενικές συνθήκες δέν τό είχαν ακόμη μετατρέψει σέ δργανο τών φτωχών ενάντια στους πλουσίους. Ή εποχή τοΰ Περικλή παρουσιάζεται στήν ιστορία τής Αθή­ νας ώς μιά εποχή σχετικής κοινωνικής ισορροπίας. Αυτό μας βάζει σέ απορία περισσότερο γιατί τήν περίοδο αυτή δλα μαρτυ­ ρούν μιά αισθητή αύξηση τοΰ πληθυσμοΰ τής Αττικής γενικά καί τοΰ άστικοΰ πληθυσμοΰ ειδικότερα. Ή αύξηση οφείλεται σέ λόγους φυσικούς, δπως ήταν ή ανάπτυξη τής παραγωγής, καί συγχρόνως, σέ δ,τι άφορα τόν αστικό πληθυσμό, στήν ευκολία μέ τήν οποία μποροΰσαν οί ξένοι στά χρόνια πού ακολούθησαν τις μεταρρυθμίσεις τοΰ Κλεισθένη νά ενσωματωθούν στο σύνολο τών πολιτών. Σίγουρα γιά νά σταματήσει αυτή τήν κατάσταση ό Περικλής πέρασε τό 451 π.Χ. τό περίφημο ψήφισμα σύμφωνα μέ τό όποιο τήν ιδιότητα τοΰ αθηναίου πολίτη τήν είχαν μόνο δσοι ήταν γεννημένοι άπό πατέρα αθηναίο πολίτη καί μητέρα κόρη αθηναίου πολίτη. Σκοπός τοΰ ψηφίσματος δέν ήταν νά δια­ τηρήσει τή φυλετική καθαρότητα, άφοΰ ό αποκλεισμός ίσχυε τό­ σο γιά τούς «βαρβάρους» δσο καί γιά τούς "Ελληνες τών άλ­ λων πόλεων. Τό μέτρο είχε σκοπό νά περιορίσει τόν αριθμό εκεί­ νων πού θά απολάμβαναν τά πλεονεκτήματα τοΰ αθηναίου πολί­ τη. Ουσιαστικά δέν γίνεται, δσο καί αν τό προσπαθούν συχνά, νά εξηγηθεί ή κοινωνική ισορροπία μόνο μέ τις κληρουχίες ή μέ τήν ανάπτυξη τής βιοτεχνίας. Βέβαια τά μεγάλα έ'ργα πού άρχισε ό Περικλής στήν Ακρόπολη καί στόν Πειραιά απασχόλησαν ένα σημαντικό αριθμό εργατικών χεριών. Υπήρχαν δμως καί δού­ λοι καί πολυάριθμοι ξένοι πού δούλευαν στά δημόσια έργα, 62

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

ένώ ή εργασία ήταν περιστασιακή καί δέν έ'φτανε μόνη αυτή νά απορροφήσει τούς υπεράριθμους πολίτες. Τό ίδιο μπορούμε νά πούμε καί γιά τήν ανάπτυξη τής κεραμικής βιοτεχνίας ή γιά τήν εκμετάλλευση τών μεταλλείων. 'Τπολογίστηκε Οτι στήν Αθή­ να τοΰ 5ου αιώνα, τήν εποχή τής ακμής τών έρυθρόμορφο^ν αγ­ γείων, δέν υπήρχαν περισσότεροι άπό τετρακόσιοι κεραμοποιοί. "Οσο γιά τά μεταλλεία, δέν ξέρουμε πολλά πράγματα γιά τήν εκμετάλλευση τους τόν 5ο αιώνα* είναι Ομως βέβαιο Οτι οί εργά­ τες τών μεταλλείων ήταν σχεδόν αποκλειστικά δοΰλοι. Στήν Αθήνα τοΰ 5ου αιώνα δέν υπήρχε ακόμη τάξη έμπορων. Βέβαια ή ανάπτυξη τοΰ Πειραιά ειχε προσελκύσει μεγάλο πλή­ θος κατοίκων, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν καί αθηναίοι πο­ λίτες. Ουσιαστικά όμως οί εμπορικές δραστηριότητες ήταν στά χέρια τών ξένων, πού είτε είχαν εγκατασταθεί μόνιμα ώς μέτοι­ κοι, ή ήταν περαστικοί. Απομένουν οί κληρουχίες. Οί ιστορικοί υπολόγισαν σέ 10.000 τόν αριθμό τών Αθηναίων πού ό Περικλής ειχε εγκαταστήσει έ'ξω άπό τήν Αθήνα. Πρέπει ωστόσο νά δια­ κρίνουμε τις κληρουχίες άπό τή μιά σέ προσωρινές φρουρές άπό οπλίτες, πού τούς έ'στελναν οί Αθηναίοι νά επιβλέπουν τις συμ­ μαχικές πόλεις Οταν επαναστατούσαν, καί άπό τήν άλλη σέ κα­ θαυτό αποικίες, όπως ήταν ή Χερσόνησος, ή Βρέα, ή Αμφίπολη ή οί Θούριοι. Οί αποικίες αυτές διατηρούσαν στενούς δεσμούς μέ τή μητρόπολη, μολονότι ακόμη συζητείται άν οί κάτοικοι τους διατηρούσαν ή Οχι τήν ιδιότητα τοΰ αθηναίου πολίτη. Τό ψήφισμα γιά τήν ίδρυση τής αποικίας τής Βρέας, πού έ'φτασε στά χέρια μας, είναι άπό αυτή τήν άποψη πολύτιμο, γιατί μας πλη­ ροφορεί ποιά ήταν ή κοινωνική προέλευση αυτών πού στέλνον­ ταν έ'ξω άπό τήν Αθήνα: οί άποικοι προέρχονταν άπό τούς θήτες καί τούς ζευγίτες. Τό τελευταίο αυτό αποτελεί έκπληξη, για­ τί γιά νά ανήκει κάποιος στους ζευγίτες έπρεπε νά διαθέτει πε­ ριουσία κάποιας αξίας. Όπωσδήποτε, ή πληροφορία φανερώνει Οτι ό αποικισμός δέν ήταν απλώς μέσο γιά νά λυθοΰν τά κοινωνικά 03

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

προβλήματα, άλλά αποτελούσε μέρος στρατιωτικού προγράμματος. Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ

ε ν ό ς

ενιαίου πολιτικού καί

ΗΓΕΜΟΝΙΑ

Αποφασιστικός παράγοντας γι'αύτή τήν κοινωνική ισορροπία υπήρξε ή ηγεμονία πού ασκούσε ή Αθήνα στό Αιγαίο. Ό Αρι­ στοτέλης στήν Αθηναίων Πολιτεία βεβαιώνει δτι άπό τήν ηγε­ μονία ζούσαν περισσότεροι άπό 20.000 άνθρωποι. Ανάμεσα σ' αυτούς είναι αλήθεια δτι υπολογίζει τούς λογής λογής «υπαλ­ λήλους» τοΰ κράτους καί Ολους εκείνους πού μέ ποικίλους τίτ­ λους έπαιρναν ένα μισθό άπό τό κράτος. Είναι αλήθεια δτι έκτος άπό τούς κληρούχους καί τούς αποίκους οί Αθηναίοι έ'στελναν φρουρές καί σέ συμμαχικές πόλεις. Τακτικό μισθό έπαιρναν επί­ σης οί κωπηλάτες καί οί στρατιώτες πού περιπολούσαν μέ τά πλοία στό Αιγαίο οκτώ μήνες τό χρόνο γιά νά επιβλέπουν τή ναυσιπλοία, γιά νά εισπράττουν τις καθυστερημένες εισφορές, καί γιά νά αστυνομεύουν τις θάλασσες* ακόμη έπαιρναν μισθό οί δικαστές, πού ήταν επιφορτισμένοι νά λύνουν τις διαφορές α­ νάμεσα στους Αθηναίους καί τούς συμμάχους, άπό τότε πού οί τελευταίοι αναγκάστηκαν νά έρχονται στά αθηναϊκά δικαστήρια γιά νά υποστηρίξουν τις υποθέσεις τους* καί τέλος οί κάθε είδους επιθεωρητές —οί επίσκοποι— πού έπέβλεπαν τήν εκτέλεση τών κοινών αποφάσεων. Θεωρητικά ή ' Αθήνα δέν μπορούσε νά δια­ θέτει τις εισφορές κατά τήν κρίση της. Στήν πράξη δμως, καί κυρίως μετά τή μεταφορά τοΰ ταμείου τής συμμαχίας άπό τή Δήλο στήν Αθήνα, τό συμμαχικό ταμείο συγχωνεύτηκε μέ τό ταμείο τής Αθήνας, καί οί Αθηναίοι έβρισκαν άπειρες προφά­ σεις γιά νά άντλοΰν άπό αυτό ελεύθερα. Ξέρουμε μάλιστα δτι οί Αθηναίοι πήραν άπό τό συμμαχικό ταμείο τά κεφάλαια πού χρησιμοποίησαν γιά νά ανοικοδομήσουν τά μνημεία τής Ακρό­ πολης, προβάλλοντας τό επιχείρημα Οτι αυτοί είχαν καταστραφεί 64

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

άπό τούς Πέρσες κατά τή διάρκεια τοΰ κοινοΰ πολέμου, καί δτι οί σύμμαχοι, πού ελευθερώθηκαν άπό τούς Αθηναίους, είχαν τήν υποχρέωση νά συμβάλουν στήν ανοικοδόμηση τής πόλης τους. Φαίνεται δτι ή ενέργεια αυτή τών Αθηναίων προκάλεσε κάποια διαμαρτυρία στή συνέλευση. Ό Περικλής δμως βρήκε γιά νά απαντήσει επιχειρήματα, τά όποια μεταφέρει ό Πλούταρχος: «Οί σύμμαχοι», έλεγε ό Περικλής, «δέν παρέχουν ούτε ένα άλογο, ούτε ένα πλοίο, ούτε έναν οπλίτη* τό μόνο πού προσφέρουν είναι τά χρήματα. 'Αλλ'αύτά δέν ανήκουν πιά σ'εκείνους πού τά δί­ νουν, παρά σ' εκείνους πού τά παίρνουν, αν τούς παρέχουν εκείνο γιά τό όποιο τά παίρνουν» (Πλούταρχος, δ.π., 12, 3). Έξαλλου, ή κυριαρχία στο Αιγαίο επέτρεπε στους Αθηναίους νά εξασφαλίζουν τόν επισιτισμό τής πόλης τους. Ή αύξηση τοΰ πληθυσμού σήμαινε παράλληλη αύξηση τών αναγκών, καί μπο­ ροΰμε νά συμπεράνουμε δτι ήδη άπό τότε οί Αθηναίοι προμη­ θεύονταν άπ' έξω περισσότερο άπό τό μισό σιτάρι πού κατανά­ λωναν στήν 'Αθήνα. Στους προμηθευτές σιταριοΰ, πού ήταν άπό παλιά ή Εύβοια, ή Θράκη καί ή Αίγυπτος, προστέθηκαν τώρα οί ελληνικές πόλεις τοΰ Βοσπόρου καί οί εξελληνισμένοι βασιλιά­ δες τών βόρειων ακτών τής Μαύρης Θάλασσας. Πόση σημασία έδινε ό Περικλής στόν κανονικό ανεφοδιασμό τής Αθήνας φαί­ νεται άπό τή στρατιωτική καί διπλωματική περιοδεία πού πραγ­ ματοποίησε στήν τελευταία αυτή περιοχή. "Ετσι ή κοινωνική ισορροπία, πού χωρίς αυτήν θά ήταν αδύνα­ τη ή αρμονική λειτουργία τοΰ δημοκρατικού πολιτεύματος, πραγ­ ματοποιήθηκε χάρη στήν ηγεμονία πού έμμεσα επέβαλε ή 'Α­ θήνα στόν κόσμο τοΰ Αιγαίου μέ τή Συμμαχία τής Δήλου. Οί Αθηναίοι λοιπόν έπρεπε νά τή διατηρήσουν μέ κάθε μέσο, καί έτσι εξηγούνται οί εκστρατείες πού έκαναν γιά νά τιμωρήσουν τούς Χαλκιδείς ή τή Σάμο. Οί άλλοι σύμμαχοι ήταν υποχρεω­ μένοι νά ενισχύουν τις εκστρατείες αυτές ή μέ χρήματα ή μέ στρατιωτική δύναμη. Αυτό εξηγεί τή βαθμιαία μεταβολή πού 65

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

συχνά υπογραμμίζει, ό Θουκυδίδης, ή οποία κατέληξε στο νά γίνουν οί "Ελληνες άπό σύμμαχοι υπήκοοι. Ή υποδούλωση αυτή φαίνεται άπό τήν παρουσία οχι μόνο τών αθηναϊκών φρουρών, άλλά καί τών επιθεωρητών, τών επισκόπων, πού ήταν αρμόδιοι νά λύνουν δσες διαφορές δημιουργούσε ή εφαρμογή τών συνθη­ κών. Ό επίσκοπος δηλαδή ήταν Ινας άρχοντας, πραγματικός διοικητής, πού οί Αθηναίοι μποροΰσαν νά επιβάλουν σέ κάθε συμμαχική πόλη. Ή αθηναϊκή επικυριαρχία δηλωνόταν καί άπό τήν υποχρέωση τών συμμάχων νά καταφεύγουν σέ αθηναϊκά δι­ καστήρια γιά κάθε διαφορά τους. Άλλά τό πιό φανερό σημάδι υποταγής ήταν χωρίς αμφιβολία ή υποχρέωση τών συμμαχι­ κών πόλεων νά αποδεχτούν τά σταθμά καί τά μέτρα τής Αθή­ νας καί νά χρησιμοποιούν τό αθηναϊκό νόμισμα. Ή ήττα τής Αίγινας καί ή συντριβή τής επανάστασης στήν Εύβοια είχαν συ­ νέπεια νά γίνουν υποχείριες τής Αθήνας δυο πόλεις πού τό νό­ μισμα τους μπορούσε νά συναγωνιστεί τις αθηναϊκές γλαύκες. Άπό τότε τό αθηναϊκό νόμισμα κυριάρχησε στο Αιγαίο. Ηταν παντού περιζήτητο γιά τήν υψηλή περιεκτικότητα του σέ άρ­ γυρο, καί ετσι ή Αθήνα μπορούσε νά προμηθεύεται δλα τά προϊ­ όντα πού χρειαζόταν. Ό Περικλής, στόν Επιτάφιο του πού ανα­ φέραμε παραπάνω, έλεγε —καί μέ τό δίκιο του: «Κι ακόμα μας έρχονται, ετσι μεγάλη πού εϊναι ή πόλη μας, άπό τήν πάσα γή τά πάντα, καί φτάνουμε τά αγαθά πού γίνονται έδώ νά μήν τά χαιρόμαστε καθόλου σάν πιό δικά μας άπ' δ,τι καί τών άλλων ανθρώπων» (Θουκυδίδης, δ.π., 38). Ή ανάπτυξη τού Πειραιά φανερώνει τήν εμπορική υπεροχή τής Αθήνας. Ό Περικλής κάλεσε τόν περίφημο μιλήσιο αρχι­ τέκτονα Ίππόδαμο γιά νά κάνει τό πολεοδομικό σχέδιο. Γύρω άπό τό εμπορικό λιμάνι, τό έμπόριον, υψώνονταν νεώσοικοι, α­ ποθήκες εμπορευμάτων καί ή περίφημη άλφιτόπωλις στοά, δπου αποθήκευαν τά σιτηρά. Στο λιμάνι συνωστίζονταν λογής λογής άνθρωποι, μικροπωλητές, σαράφηδες, εμπορικοί αντιπρόσωποι, Τ

66

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

ναΰτες καί λιμενεργάτες. Δυστυχώς μόνο για τόν 4ο αιώνα μας επιτρέπουν οί πηγές μας νά αναπαραστήσουμε μέ ακρίβεια τήν κίνηση τοΰ λιμανιοΰ. Δέν υπάρχει δμως αμφιβολία δτι άπό τήν εποχή τοΰ Περικλή τά εμπορικά πλοία άρχισαν δλο καί πιό συ­ χνά νά ξεφορτώνουν στόν Πειραιά, γιατί ήταν βέβαιο δτι έκεΐ θά έβρισκαν αγοραστές καί θά έπαιρναν ένα γερό νόμισμα πού είχε πέραση παντοΰ. Ή εμπορική υπεροχή τής Αθήνας δέν πρέ­ πει νά νομίσουμε δτι είναι αποτέλεσμα τοΰ ισοζυγίου τών αγο­ ρών καί τών πωλήσεων. Οί Αθηναίοι είχαν προπαντός ανάγκη νά προμηθεύονται πρώτες ύλες, σιτάρι, κοινά μέταλλα καί ξυ­ λεία γιά τούς σκελετούς τών πλοίων. Ή παραγωγή τών αγ­ γείων ήταν μιά παραγωγή πολυτελείας, καί δέν μποροΰσε μέ κα­ νέναν τρόπο νά ισοσκελίσει τις αγορές τών πρώτων υλών. Ή πό­ λη φορολογούσε τις συναλλαγές καί τήν είσοδο τών πλοίων στόν Πειραιά, άλλά σέ καμία περίπτωση δέν επενέβαινε στις ίδιες τις ανταλλαγές, πού ήταν σχεδόν πάντα στά χέρια τών ξένων. Οί ξέ­ νοι προτιμούσαν τήν Αθήνα γιατί, δπως είδαμε, ήταν βέβαιοι δτι θά πουλήσουν εκεί τό φορτίο τους, καί γιατί ή πόλη πρόσφε­ ρε, σέ δσους ήθελαν νά εγκατασταθούν σ' αυτήν μόνιμα, τό πλε­ ονέκτημα τής νομικά καθορισμένης ιδιότητας τοΰ μετοίκου. Δέν ξέρουμε πόσοι ήταν οί μέτοικοι τόν 5ο αιώνα, ούτε κατά μείζονα λόγο ποιά ήταν ή αναλογία τών έμπορων ανάμεσα στους μετοί­ κους. Ωστόσο υπολογίζουμε δτι οί έμποροι ήταν σχετικά πολλοί, καί ανάμεσα τους μερικοί πολύ πλούσιοι. Θά περιοριστούμε νά αναφέρουμε δύο περιπτώσεις, πού είναι αλήθεια δτι ανήκουν στο τέλος τοΰ αιώνα: τήν περίπτωση τοΰ όπλοποιοΰ Κέφαλου, πού είχε στόν Πειραιά ένα εργαστήριο μέ 120 δούλους, καί τήν περί­ πτωση τοΰ πλούσιου μετοίκου πού αναμείχθηκε στήν υπόθεση τών Έρμοκοπιδών καί ή πόλη πούλησε σέ πλειστηριασμό τήν περιουσία του.

67

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Η ΑΘΗΝΑ

ΕΛΛΑΔΟΣ

ΠΑΙΔΕΥΣΙΣ

Δίκαια ό Περικλής μπορούσε νά υπερηφανεύεται πώς ή Αθήνα είχε γίνει ή πιο πλούσια καί ή πιο δυνατή πόλη* άλλά ό πλούτος καί ή δύναμη της δέν ήταν γι' αυτόν τίποτε μπροστά στήν πνευ­ ματική καί καλλιτεχνική της υπεροχή, πού τήν έ'καναν στήν κυ­ ριολεξία παίδενσιν τής Ελλάδας, καί περισσότερο άπό καθετί άλλο στήριζαν τήν απαίτηση της γιά ηγεμονία. Οί νεότεροι επα­ νέλαβαν πολλές φορές τήν ίδια διαπίστωση, καί γι'αυτό δέν χρειάζεται νά εξετάσουμε τί ακριβώς σημαίνει —αυτό εύκολα τό μαντεύουμε— άλλά τί απήχηση ειχε στους Αθηναίους. Πόσοι άραγε άπό αυτούς μετείχαν στήν παιδεία αυτή, ή ήταν ικανοί νά τήν εκτιμήσουν; Δέν είναι εύκολο νά απαντήσουμε σ'αυτή τήν ερώτηση, άφοΰ δυστυχώς δέν διαθέτουμε, γιά τά μέσα τοΰ 5ου αιώνα, μαρτυρίες ανάλογες μέ εκείνες πού προσφέρουν οί κωμω­ δίες τοΰ Αριστοφάνη γιά τήν εποχή τοΰ πελοποννησιακού πο­ λέμου. Φαίνεται ωστόσο ότι μπορούμε νά διακρίνουμε δύο πε­ δία* τό πεδίο τής θεωρητικής σκέψης καί τό πεδίο τής θρησκείας. Τό πρώτο θά ενδιέφερε έναν πολύ μικρό αριθμό Αθηναίων, αυ­ τούς πού αποτελούσαν τό περιβάλλον τοΰ Περικλή καί τούς ευ­ χαριστούσε νά συναντιούνται στήν κατοικία τής φίλης του, τής Ασπασίας. Έκεΐ παρακολουθούσαν τά παραστατικά μαθήματα τοΰ Αναξαγόρα καί τούς δυσνόητους συλλογισμούς τοΰ Ζήνωνα. Έκεΐ ό Πρωταγόρας έξηγοΰσε Οτι στό έξης πάντων χρημάτων μέτρον έατιν άνθρωπος, καί Οτι οί θεοί δέν ήταν ίσως παρά μιά επινόηση τοΰ ανθρώπινου πνεύματος. Ή ελεύθερη συζήτηση, ή ευστροφία τοΰ σοφιστικού συλλογισμού, οί τολμηρές θεωρίες ε­ τοίμαζαν τήν αμφισβήτηση τών καθιερωμένων άξιων, πού θά τολμούσαν οί σοφιστές τής επόμενης γενιάς καί, παράλληλα μέ αυτούς, ό Σωκράτης. Είναι όμως αυτονόητο ότι τέτοιου είδους θεωρητικές αναζητήσεις δέν ενδιέφεραν τό σύνολο τών Αθηναίων. 68

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

Τις αγνοούσαν ή τις χλεύαζαν, αν έφτανε ώς τ' αυτιά τους κάποιος αντίλαλος, καί άλλοτε τις έκριναν αρκετά επικίνδυνες ώστε νά σύρουν στά δικαστήρια τούς εισηγητές τους μέ τήν κατηγορία τής ασέβειας. Μέ τέτοιες κατηγορίες κατάγγειλαν λίγο πριν αρ­ χίσει ό πελοποννησιακός πόλεμος τόν Φειδία, τόν Αναξαγόρα, τόν Πρωταγόρα αργότερα, ενώ γιά τήν Ασπασία κυκλοφορού­ σαν οί πιό κακοήθεις διαδόσεις. Οί ίδιοι δμως Αθηναίοι πού ήταν έτοιμοι νά διώξουν τόν Αναξαγόρα ή τόν Φειδία έτρεχαν στο θέατρο γιά νά παρακολου­ θήσουν τά δράματα τού Αισχύλου ή τοΰ Σοφοκλή, καί θαύμαζαν τά ωραία έργα μέ τά όποια ειχε στολίσει ό Περικλής τήν Ακρό­ πολη, γιατί τό θέατρο, οί ναοί, καθώς καί οί μεγάλες ετήσιες γιορτές πού γίνονταν γιά νά τιμήσουν τήν ' Αθηνά ή τόν Διόνυσο, ήταν δεμένα μέ τή θρησκευτική τους ζωή. Ή θρησκεία μαζί μέ τις πολιτικές δραστηριότητες αποτελούσαν τήν ουσία τής ζωής τών Αθηναίων τόν 5ο αιώνα. Είναι επικίνδυνο καί σφαλερό νά πιστέψουμε δτι οί σύγχρονοι τοΰ Περικλή ήταν άνθρωποι απαλ­ λαγμένοι άπό δεισιδαιμονίες καί έτοιμοι νά αναγνωρίσουν ώς μό­ νο οδηγό τόν ορθό λόγο. Οί χωρικοί ζοΰσαν μιά ζωή πολύ καθυ­ στερημένη, πού τή φαίδρυναν άπό καιρό σέ καιρό τά αγροτικά πανηγύρια προς τιμήν τών θεών πού σύμφωνα μέ τήν παράδοση προστάτευαν τή συγκομιδή, δπως ήταν ή Δήμητρα, θεά τών σι­ τηρών, καί ό Διόνυσος δενδρίτης, δηλαδή ό θεός πού βοηθούσε τήν ανάπτυξη τών δέντρων. Βέβαια, μέ τις συνελεύσεις τοΰ δή­ μου τους οί χωρικοί κατατοπίζονταν σιγά σιγά γιά τήν πολιτι­ κή ζωή, καί καμιά φορά τούς τύχαινε νά πάνε στήν 'Αθήνα γιά νά πάρουν μέρος σέ μιά εκκλησία τοΰ δήμου, στήν Πνύκα. "Ο­ μως ό κόσμος τής πόλης καί τοΰ λιμανιού ήταν πάντα ξένος γι' αυτούς, καί μέ χαρά ξανάβρισκαν τά δικά τους αγροτικά πανη­ γύρια καί τά χοντροκομμένα κωμικά δρώμενα, μέ τά όποια πί­ στευαν δτι εξευμενίζουν τούς θεούς. Οί άνθρωποι τής πόλης ή­ ταν βέβαια λιγότερο καθυστερημένοι. Συνηθισμένοι νά παρακο69

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λουθοΰν τις ομιλίες τών ρητόρων είχαν γίνει πιό δεκτικοί στή μαγεία τοΰ λόγου. Στις μεγάλες γιορτές τοΰ Διόνυσου έ'σπευδαν στο θέατρο κουβαλώντας μαζί τό κολατσιό τους, γιατί ή παρά­ σταση διαρκοΰσε ολόκληρη τή μέρα, καί συγκλονίζονταν άπό τή διήγηση τών συμφορών τών Ατρειδών ή τής οικογένειας τοΰ Οιδίποδα. Καί αν ακόμη τούς ξέφευγαν κάποιες λεπτές αποχρώ­ σεις τοΰ λόγου, πάλι αντιλαμβάνονταν Ολους τούς πολιτικούς υ­ παινιγμούς, καί οί παλιοί πολεμιστές τής Σαλαμίνας άκουγαν μέ συγκίνηση τή διήγηση τοΰ αγγελιοφόρου στους Πέρσες τοΰ Αισχύλου. Ά ν σκεφτοΰμε δτι αυτοί οί Αθηναίοι, συγκεντρωμέ­ νοι στο θέατρο κατά τά Λήναια, στεφάνωναν τόν Αισχύλο, τόν Σοφοκλή καί αργότερα τόν Ευριπίδη, καί οχι άλλους μέτριους ποιητές, δέν μποροΰμε παρά νά θαυμάσουμε τήν ορθή κρίση τοΰ λαού αυτού καί νά αμφιβάλουμε γιά τις κακές συνέπειες τής Θεατροκρατίας πού καταγγέλλει ό Πλάτων. Οί ίδιοι Αθηναίοι μετείχαν στις μεγάλες πομπές καί στους αγώνες, δείχνοντας έ'τσι τήν ευσέβεια τους στους θεούς. Ή πε­ ρίφημη ζωφόρος τοΰ Παρθενώνα ζωντανεύει στά μάτια μας τή μεγαλοπρεπέστερη άπό τις πομπές αυτές, τήν πομπή τών Πα­ ναθηναίων, δπου συγκεντρώνονταν δλοι οί Αθηναίοι, γιά νά προσκυνήσουν τήν πολιοΰχο θεά. Στήν πομπή προπορεύονταν οί άρχοντες, ακολουθούσαν δσοι κρατούσαν τά δώρα, οί ιερείς πού οδηγούσαν τά ζώα στή θυσία, καί οί νέες πού είχαν τήν τιμή νά ύφάνουν τόν πέπλο τής θεάς. Νέοι συνόδευαν τήν πομπή καβάλα στά άλογα τους. Στις γιορτές πού οργάνωναν γιά νά τιμήσουν τήν ελευσίνια Δήμητρα, παρόμοιες πομπές οδηγούσαν τούς επί­ δοξους μύστες άπό τήν 'Αθήνα στήν Ελευσίνα. Άπό τήν εποχή τών Πεισιστρατιδών ό Διόνυσος ήταν άπό τούς θεούς πού οί Αθηναίοι τιμοΰσαν περισσότερο. Έκτος άπό τά κατ αγρούς Διονύσια, γιορτές λαϊκές πού οργανώνονταν στους δήμους, τρεις ακόμη μεγάλες γιορτές ήταν αφιερωμένες στόν Διόνυσο: τά Λή­ ναια, τό μήνα Γαμηλιώνα (Ιανουάριος - Φεβρουάριος), τά 'Λν70

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

θεστήρια τόν Μάρτιο, και τέλος τά Μεγάλα ή εν αστει Διονύσια, πού διαρκούσαν έξι μέρες, άπό τις 10 ώς τις 15 τοΰ μήνα Έλαφηβολιώνα (Μάρτιος -Απρίλιος), καί είχαν τόση μεγαλοπρέπεια ώστε νά συναγωνίζονται τά Μεγάλα Παναθήναια. Ξεχώριζαν Οχι μόνο γιά τή μεγάλη πομπή, τις θυσίες καί τά συμπόσια, άλ­ λά προπαντός γιά τούς μεγάλους αγώνες τραγωδίας καί κωμω­ δίας πού γίνονταν τις τρεις τελευταίες μέρες. Ή σπουδαιότητα καί ή επισημότητα αυτών τών εορτασμών δικαιώνει τόν Επι­ τάφιο τοΰ Περικλή: «Ωστόσο καί άπό τούς κόπους φροντίσαμε νά βρούμε Οσο γινόταν πιο πολλές ξεκούρασες στό πνεΰμα, μέ τό νά κρατούμε τή συνήθεια νά κάνουμε αγώνες καί θυσίες όλο τό χρόνο μιά πά­ νω στήν άλλη, έπειτα καί περιποιημένα σπιτικά γιά τόν εαυτό του καθένας* ή ευχαρίστηση πού μας δίνουν αυτά κάθε μέρα διώχνουν μακριά τή στενοχώρια» (Θουκυδίδης, ό'.π., 38, 1). Οί γιορτές αυτές ήταν άλλωστε ευκαιρία νά επιβεβαιώνει ή Αθήνα τή δύναμη της. Στά Μεγάλα Διονύσια οί σύμμαχοι έφερ­ ναν τήν εισφορά τους, καί οί απεσταλμένοι τους μποροΰσαν νά θαυμάσουν μέ τά ίδια τους τά μάτια Οχι μόνο τό μεγαλείο καί τή χλιδή μέ τήν όποια ό αθηναϊκός λαός τιμούσε τούς θεούς του, άλλά καί τά υπέροχα μνημεία άπό μάρμαρο καί χρυσάφι μέ τά όποια ό Περικλής φρόντισε νά στολίσει τό άστυ. Στόχος τών Αθηναίων ήταν νά ανοικοδομήσουν τά ερείπια τών μηδικών πολέμων καί νά υψώσουν στήν πολιοΰχο θεά τής Αθήνας ιερό αντάξιο της. Ό Περικλής ανέθεσε τό έργο στόν Φειδία, πού ήταν φίλος του, καί αυτός συγκέντρωσε γύρω του μιά ομάδα άπό συνεργάτες. Ανάμεσα τους ήταν οί αρχιτέκτο­ νες Καλλικράτης, Ικτίνος, Μνησικλής καί Κόροιβος, οί γλύπτες Παιώνιος, Αλκαμένης, Άγοράκριτος, Κρησίλας καί Κολώτης, καί ό ζωγράφος Πολύγνωτος. Οί εργασίες άρχισαν γύρω στό 450 π.Χ. Δανειζόμαστε άπό τόν Πλούταρχο τήν περιγραφή τής δραστηριότητας πού επικρατούσε τότε στήν Αθήνα: 71

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

«Ώς πρώτα υλικά έπρεπε νά χρησιμοποιήσουν λιθάρι, χαλ­ κό, ελεφαντόδοντο, χρυσάφι, έβενο, ξύλο κυπαρισσιού καί άλλα' οί τεχνίτες πού θά τά χρησιμοποιούσαν καί θά τά κατεργάζον­ ταν ήταν ξυλουργοί, γλύπτες, χαλκουργοί, μαρμαράδες, έπιχρυσωτές, έλεφαντουργοί, ζωγράφοι, κοσμηματογράφοι, τορ­ νευτές" αυτοί πού θά άναλάβαιναν τήν αποστολή καί μεταφορά τους ήταν γιά τή θάλασσα έμποροι, ναύτες καί κυβερνήτες πλοίων, καί γιά τήν ξηρά άμαξουργοί, καραγωγεΐς, άμαξηλάτες, σκοινοποιοί, λιναράδες, εργάτες δερμάτων, όδοποιοί, μεταλλωρύχοι* καί κάθε τέχνη, δπως ένας στρατηγός έχει τό δικό του στράτευμα, είχε ένα πλήθος εργατών καί βοηθών συνταγμένο πού χρησίμευε ώς δργανο καί σώμα τής υπηρεσίας της... »Τά έργα υψώνονταν περήφανα σέ μέγεθος καί ανυπέρβλητα σέ ομορφιά καί σέ χάρη, καί οί τεχνίτες συναγωνίζονταν νά ξεπε­ ράσουν ό ένας τόν άλλο στήν καλλιτεχνική εργασία. Άλλά τό πιό αξιοθαύμαστο ήταν ή ταχύτητα τής δημιουργίας. "Ολα αυτά τά έργα, πού τό καθένα νόμιζε κανείς πώς μετά πολλές διαδοχι­ κές γενιές ανθρώπων μπορούσε μέ δυσκολία νά φτάσει στο τέλος, συντελέστηκαν δλα μαζί στήν άκμή τής πολιτικής σταδιοδρομίας ενός μόνου άνθρωπου... »Γιατί τό καθένα ειχε άπό τότε πού έγινε τήν ομορφιά τού αρχαίου, άλλά κρατάει ώς τώρα τή δροσερότητα ενός πρόσφατου καί νέου έργου. Τόσο πολύ πάνω σέ αυτά τά έργα ανθίζει μιά νεότητα πού διατηρεί παντοτινά ανέγγιχτη άπό τό χρόνο τή μορφή τους, σάν νά είχαν μέσα τους μιά πνοή αμάραντη καί μιάν αγέραστη ψυχή!» (Πλούταρχος, ο.π., 12, 6 καί 13, 1-2 καί 5). Ό θαυμασμός τοΰ Πλούταρχου δέν μας ξαφνιάζει άφοΰ, ύστε­ ρα άπό είκοσι πέντε αιώνες, ή ίδια συγκίνηση κατέχει τόν σκέπτη πού ανηφορίζει τις πλαγιές τής Ακρόπολης. Τό σπου­ δαιότερο άπό τά οικοδομήματα ήταν ό Παρθενώνας, ό ναός τής Αθηνάς, πού χτίστηκε ολόκληρος άπό πεντελικό μάρμαρο. Ό ναός είναι δωρικού ρυθμοΰ, περίπτερος* έχει στήν πρόσοψη οκτώ ε π ι ­

72

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

κολόνες καί δεκαπέντε σέ κάθε πλευρά. Πάνω άπό τό έπιστύλιο ενενήντα δύο μετόπες θύμιζαν τις μεγάλες επικές παραδόσεις: ή βορινή πλευρά τόν τρωικό πόλεμο, ή δυτική τήν Άμαζονομαχία, ή νότια τήν Κενταυρομαχία καί ή ανατολική τή Γιγαντο­ μαχία. Στό εσωτερικό, γύρω γύρω στις πλευρές τοΰ σηκοΰ, μιά ζωφόρος απεικόνιζε τήν πομπή τών Παναθηναίων. Τέλος τά αε­ τώματα, πού τελείωσαν τό 433 π.Χ., πέντε χρόνια μετά τά εγ­ καίνια τοΰ ναού, αναφέρονται στή θεά: τό ανατολικό στή γέν­ νηση, τό δυτικό στή διαμάχη τής Αθηνάς μέ τόν Ποσειδώνα γιά τήν κατοχή τής Αττικής. Στό εσωτερικό τοΰ σηκοΰ τοπο­ θετήθηκε τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τής θεάς, έ'ργο τοΰ Φειδία. Τά άλλα μνημεία τής Ακρόπολης τελείωσαν μετά τό θάνατο εκείνου πού είχε οραματιστεί τό έ'ργο στό σύνολο του. Οί εργα­ σίες τών Προπυλαίων, τής μνημειακής εισόδου στόν ιερό περί­ βολο, διακόπηκαν τό 431 π.Χ., στήν άρχή τοΰ πελοποννησιακού πολέμου. Τό Ερεχθείο καί ό ναός τής Αθηνάς Νίκης δέν τε­ λείωσαν παρά μόνο στό τέλος τοΰ αιώνα. Ωστόσο τό μεγαλείο τής σύλληψης τοΰ συνόλου λέει πολλά γιά τή φιλοδοξία τοΰ Πε­ ρικλή νά κάνει τήν Αθήνα τήν πιο όμορφη καί τήν πιο δοξασμέ­ νη πόλη τοΰ ελληνικού κόσμου. Μιά τέτοια φιλοδοξία Ομως κόστιζε ακριβά. Είδαμε παραπά­ νω πώς έ'λυσε ό Περικλής τό οικονομικό πρόβλημα τών μεγάλων έ'ργων αφαιρώντας άπό τις εισφορές τών συμμάχων τό ένα δέκα­ το γιά τή θεά. Είναι ευνόητο Οτι αυτή ή μέθοδος δέν επιδοκιμά­ στηκε άπό τούς συμμάχους, οί οποίοι προσπάθησαν μέ κάθε τρόπο νά άπαλλαγοΰν άπό μιά δουλεία πού τούς φαινόταν Ολο καί πιο δυσβάσταχτη. Α Π Ο ΤΟΝ Ι Μ Π Ε Ρ Ι Α Λ Ι Σ Μ Ο Σ Τ Ο Ν

ΠΟΛΕΜΟ

Τό πρόβλημα άν ό Περικλής ευθύνεται γιά τήν έκρηξη τοΰ πελο­ ποννησιακού πολέμου δέν έχει ουσιαστική βάση, γιατί είναι αύ73

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τονόητο δτι, ό πόλεμος εντασσόταν μέ λογική συνέπεια στήν πο­ λιτική του. Ή αθηναϊκή δημοκρατία προϋπέθετε τή διατήρηση τής ηγεμονίας. Καθετί πού απειλούσε τήν ηγεμονία ήταν απει­ λή εναντίον τοΰ καθεστώτος. Ό πόλεμος άρχισε άπό δύο διαμά­ χες πού έ'φεραν αντιμέτωπους τούς Αθηναίους καί τούς Κοριν­ θίους, στή δύση γιά τήν Κέρκυρα καί στήν ανατολή γιά τήν Ποτείδαια. Ή Κέρκυρα ήταν μιά κορινθιακή αποικία, άλλά είχε άπό καιρό αποδεσμευτεί άπό τή μητρόπολη της' έ'τσι, δταν φούν­ τωσε μεταξύ τους μιά διαμάχη σχετική μέ τήν κοινή κατοχή τής Έπιδάμνου, οί Κερκυραίοι ζήτησαν τή βοήθεια τών Αθηναίων. Ή Ποτείδαια ήταν κι αυτή κορινθιακή αποικία, στο βόρειο Αι­ γαίο, στή Χαλκιδική. Αντίθετα άπό τήν Κέρκυρα, ή Ποτείδαια διατηρούσε στενούς δεσμούς μέ τήν Κόρινθο, άλλά αυτό δέν τήν εμπόδισε νά προσχωρήσει, εξαιτίας τής γεωγραφικής της θέσης, στήν αθηναϊκή συμμαχία καί νά πληρώνει τόν συμμαχικό φόρο. Τότε ή Αθήνα άρχισε τήν επίθεση, προβάλλοντας τήν απαίτηση νά διακόψουν οί Ποτειδαιάτες τούς δεσμούς πού τούς ένωναν α­ κόμη μέ τήν Κόρινθο. Εύκολα καταλαβαίνουμε τό ενδιαφέρον τών Αθηναίων γιά τήν Ποτείδαια, πού βρισκόταν μέσα στή ζώ­ νη τής επέκτασης τους" λιγότερο ευνόητη είναι ή στοργή πού έδειξαν γιά τούς Κερκυραίους. Πρέπει ωστόσο νά σημειώσουμε δτι, μέ τήν ίδρυση τής αποικίας τών Θουρίων (444/3) στή θέση τής αρχαίας Σύβαρης, τά ενδιαφέροντα τής Αθήνας, πού ώς τότε περιορίζονταν στο Αιγαίο, είχαν στραφεί προς τή Δύση. Τό γιατί αποτελεί πρόβλημα. 'Από πολύν καιρό βέβαια τά αθηναϊ­ κά αγγεία πουλιόνταν στις ακτές τής Αδριατικής Θάλασσας καί τοΰ Τυρρηνικοΰ Πελάγους, δπου δμως τά μετέφεραν έμποροι ξένοι, "Ιωνες καί προπαντός Φωκαεΐς, κι έτσι ποτέ αθηναϊκά πλοία δέν ριψοκινδύνευαν στις δυτικές θάλασσες. Άλλά αυτό δέν φτάνει νά δικαιολογήσει τό αθηναϊκό ενδιαφέρον γιά τή Δύ­ ση, πού δέν ξέρουμε κάν αν είχε εξαρχής οικονομικά κίνητρα. Τό πολύ πολύ νά ήθελαν οί Αθηναίοι νά προμηθεύονται απευθείας 74

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

μερικές πρώτες ύλες χωρίς τή μεσολάβηση τών Κορινθίων. Μπο­ ρούμε δμως νά σκεφτούμε καί δτι μόλις έ'βαλαν πόδι στή Νότια Ιταλία οί Αθηναίοι ήθελαν νά ελέγχουν τούς δρόμους επικοινω­ νίας μέ τήν ιταλική αποικία τους. Τά γεγονότα τής Κέρκυρας καί τής Ποτείδαιας δημιούργη­ σαν ένα αναμφισβήτητο κλίμα πολέμου ανάμεσα στους Αθη­ ναίους καί τούς Κορινθίους. Επειδή ή Κόρινθος ήταν μέλος τής πελοποννησιακής συμμαχίας, ήταν επόμενο, μετά τις αθηναϊκές προκλήσεις, οί Κορίνθιοι νά καλέσουν σέ βοήθεια τούς Σπαρτιά­ τες. Αυτοί πάλι δέν είχαν δει μέ καλό μάτι τήν ανάπτυξη τής α­ θηναϊκής δύναμης αμέσως μετά τούς μηδικούς πολέμους. Είχαν προσπαθήσει μέ κάθε μέσο νά τήν περιορίσουν, υποκινώντας τήν έχθρα τών ηπειρωτικών πόλεων γιά τήν Αθήνα, υποστηρίζον­ τας άλλοτε περισσότερο καί άλλοτε λιγότερο αποτελεσματικά τήν αντίσταση τής Αίγινας καί τών Μεγάρων, πού ήταν οί πιό κοντινοί γείτονες τής Αθήνας καί εχθροί της άπό πολύ παλιά. Τό 445 π.Χ. μιά συνθήκη ειρήνης έβαλε τέλος σ' αυτό πού συνή­ θως ονομάζεται πρώτος πελοποννησιακός πόλεμος. Ωστόσο ή έχθρα εξακολουθούσε νά υπάρχει ανάμεσα στις δυο μεγάλες ελ­ ληνικές πόλεις. Στήν άρχή δέν ήταν παρά μιά συσσώρευση μικρο­ διαφορών κατόπιν δμως ή έχθρα τών δύο πόλεων συνδέθηκε όλο καί περισσότερο μέ τόν ανταγωνισμό τών δύο διαφορετικών αν­ τιλήψεων πού είχαν γιά τήν πόλη - κράτος. "Ετσι, γιά τούς αντι­ πάλους τοΰ Περικλή καί τής αθηναϊκής δημοκρατίας, ή Σπάρτη είχε γίνει τό τέλειο πολιτικό υπόδειγμα, τό οποίο οί Αθηναίοι έπρεπε νά προσπαθήσουν νά πλησιάσουν. Μολονότι τούς παρακινούσαν επίμονα οί Κορίνθιοι, οί Σπαρ­ τιάτες δίστασαν στήν άρχή νά ανακατευτούν σέ έναν αγώνα πού ή έκβαση του ήταν αβέβαιη καί σέ πρώτη φάση φαινόταν ότι θά εξυπηρετούσε περισσότερο τά συμφέροντα τής Κορίνθου παρά τής Σπάρτης. Στήν άρχή τής ιστορίας του, ό Θουκυδίδης μας άφησε μιά αξιόλογη ανάλυση αυτών τών δισταγμών, καθώς καί 75

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τών συζητήσεων πού έγιναν μπροστά στή σπαρτιατική συνέλευ­ ση. Συγκεκριμένα οί Κορίνθιοι κατηγόρησαν τούς Σπαρτιάτες δτι έ'δειξαν αδυναμία απέναντι στις μηχανορραφίες τών Αθη­ ναίων: «Γιά δλα αυτά τό σφάλμα είναι δικό σας. Πρώτ' άπ' ολα τούς αφήσατε, μετά τά μηδικά, νά ενισχύσουν τήν πολιτεία τους καί ύστερα νά χτίσουν τά Μακρά Τείχη καί στερήσατε άπ' τήν ελευ­ θερία τους οχι μόνο δλους τούς υπηκόους τούς οποίους έχουν αυ­ τοί υποδουλώσει, άλλά τώρα καί τούς δικούς σας συμμάχους. Ό πραγματικός υπεύθυνος δέν είναι εκείνος πού υποδουλώνει, άλλά εκείνος πού, ένώ μπορεί νά εμποδίσει τήν υποδούλωση, αδιαφο­ ρεί παρ' δλο δτι θέλει νά έχει τή φήμη δτι είναι ό ελευθερωτής τής Ελλάδος» (Θουκυδίδης, ό'.π., Α' 69, μτφρ. Α. Σ. Βλάχου). Οί Αθηναίοι απεσταλμένοι, πού ήταν τότε παρόντες στή Σπάρτη, πήραν μέ τή σειρά τους τό λόγο γιά νά υποστηρίξουν τήν ηγεμονία τους, μέ επιχείρημα τό ρόλο τής Αθήνας στά Περ­ σικά, καί γιά νά προτρέψουν τούς Σπαρτιάτες νά προτιμήσουν τις διαπραγματεύσεις άπό τόν πόλεμο. «Σκεφτείτε επίσης, προ­ τού τόν αναλάβετε, πόσο απρόβλεπτες είναι οί εξελίξεις τού πο­ λέμου. "Οσο γίνεται μακρύτερος, τόσο ή έκβαση του καταντάει νά εξαρτάται άπό τυχαία περιστατικά, μπροστά στά οποία καί σεις κ' εμείς βρισκόμαστε σέ ίση μοίρα. Είναι περιπέτεια άπό τήν οποία κανείς δέν ξέρει πώς θά βγεί... Τις διαφορές μας άς τις λύσομε σύμφωνα μέ τή διαδικασία τής συνθήκης. Αλλιώς, μά τούς θεούς προστάτες τών Ορκων, θά προσπαθήσομε, αν μας κη­ ρύξετε τόν πόλεμο, ν'αγωνιστούμε μέ τά μέσα πού πρώτοι σείς •θά έχετε μεταχειριστεί» (στο ϊδιο, 78). "Εκαναν άραγε οί Αθηναίοι τέτοιες προτάσεις, ή μήπως ό Θουκυδίδης, γράφοντας πολλά χρόνια μετά τά γεγονότα πού ιστορεί, δταν πιά ή έκβαση τού πολέμου ήταν σχεδόν φανερή, δοκίμασε μέ τόν τρόπο αυτό νά απαλλάξει τούς συμπατριώτες του άπό τήν κατηγορία δτι ξεκίνησαν θεληματικά τις έχθροπρα76

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

ξίες; Τό βέβαιο είναι δτι οί Σπαρτιάτες, ακολουθώντας τό βασι­ λιά τους Αρχίδαμο, φάνηκαν στήν άρχή διστακτικοί. "Ομως ό έ'φορος Σθενελαΐδας κατάφερε νά εγκριθεί ή απόφαση πού ευ­ νοούσε τόν πόλεμο, καί οί σύμμαχοι τής Σπάρτης τήν επικύρω­ σαν ύστερα άπό μιά νέα παρέμβαση τών Κορινθίων. Οί Σπαρτιάτες έστειλαν τότε μιά πρώτη πρεσβεία στήν Α ­ θήνα, γιά νά ανακοινώσει τήν απόφαση τών συμμάχων τους καί νά εκθέσει στους Αθηναίους τά παράπονα καί τις απαιτή­ σεις τους. Άλλά ή πρώτη κιόλας απαίτηση δέν ήταν παρά ένας ελιγμός μέ σκοπό τή δυσφήμιση τοΰ Περικλή: ζητούσαν νά τι­ μωρηθεί επιτέλους ή ιεροσυλία πού είχε γίνει απέναντι στή θεά. Εννοούσαν βέβαια τή γνωστή ιεροσυλία πού έ'κανε ό Μεγακλής, τόν καιρό τής συνωμοσίας τοΰ Κύλωνα, τήν ιεροσυλία πού είχε επιφέρει τήν καταδίκη ολόκληρου τοΰ γένους τών Άλκμεωνιδών. Είδαμε πώς οί Άλκμεωνίδες κατόρθωσαν νά επιστρέψουν στήν Αθήνα καί τόν ηγετικό ρόλο πού έπαιξαν στήν ιστορία τής πόλης. Ό Περικλής ήταν Άλκμεωνίδης άπό τή μεριά τής μη­ τέρας του, τής Άγαρίστης. Τό νά ανακινήσουν λοιπόν οί Σπαρ­ τιάτες τό παλιό αυτό αμάρτημα ήταν ένας τρόπος νά κλονίσουν τό κύρος τοΰ πολιτικοΰ, πού τό άστρο του είχε αρχίσει νά δύει, όπως δείχνουν οί απόπειρες πού γίνονταν γιά νά λογοδοτήσουν σέ δικαστήριο οί πιό στενοί του φίλοι. Φαίνεται Οτι ή υπόθεση δέν είχε συνέχεια. Μιά δεύτερη Ομως σπαρτιατική πρεσβεία ήρθε καί έφερε αληθινό τελεσίγραφο: οί Αθηναίοι έπρεπε νά λύσουν τήν πολιορκία τής Ποτείδαιας, νά αφήσουν ανεξάρτητη τήν Αίγινα, καί πάνω άπό όλα νά αναιρέ­ σουν τό ψήφισμα πού είχαν εγκρίνει πρόσφατα εναντίον τών Μεγάρων. Τό ψήφισμα αυτό, πού όπως φαίνεται εισηγητής του ήταν ό Περικλής, έκλεινε στους Μεγαρείς τις αγορές τής Αττι­ κής. Ό λόγος πού επικαλέστηκαν οί Αθηναίοι γιά νά δικαιο­ λογήσουν τό ψήφισμα ήταν δτι οί Μεγαρείς έδιναν άσυλο στους φυγάδες δούλους τής Αθήνας. Ουσιαστικά μέ τό μέτρο αυτό 77

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ήθελαν νά επιβάλουν αντίποινα σέ μιά πόλη μέ τήν οποία είχαν νά ρυθμίσουν σοβαρούς λογαριασμούς. Μπροστά στο τελεσίγραφο αυτό καί σέ ενα δεύτερο πού ακο­ λούθησε σέ λίγο καί τούς ζητούσε νά σεβαστούν τήν ανεξαρτησία τών Ελλήνων, οί Αθηναίοι διχάστηκαν «υποστηρίζοντας τή μιά ή τήν άλλη άποψη, δτι δηλαδή έ'πρεπε νά γίνει πόλεμος ή δτι τό ψήφισμα δέν έπρεπε νά σταθεί εμπόδιο γιά τή διατήρηση τής ειρήνης κι έπρεπε νά καταργηθεί. Τέλος, ό Περικλής τοΰ Ξανθίππου, ή μεγαλύτερη προσωπικότητα τής Αθήνας καί στά λόγια καί στά έργα, ανέβηκε στο βήμα καί συμβούλεψε τά έξης: "Εξακολουθώ, Αθηναίοι, νά έ'χω πάντα τήν ίδια γνώμη, δτι δέν πρέπει νά ύποχωρήσομε στις απαιτήσεις τών Λακεδαιμο­ νίων"» (στο ίόίο, 139-140). Στή συνέχεια ό Περικλής ανέπτυξε τούς λόγους πού είχαν οί Αθηναίοι γιά νά απορρίψουν τά τελεσίγραφα τών αντιπάλων τους. Πρώτα μίλησε γιά τήν κακοπιστία τους, κι έπειτα απέ­ δειξε δτι ή Αθήνα θά είχε, σέ περίπτωση πολέμου, ολοφάνερη υπεροχή, προπαντός αν υιοθετούσαν τήν τακτική πού πρότεινε νά ακολουθήσουν: νά μεταφέρουν τόν πόλεμο στή θάλασσα καί νά παραιτηθούν άπό τήν άμυνα τής αττικής χώρας κρατώντας μόνο τήν πόλη καί τό λιμάνι. Καί ό Περικλής κατέληγε: «Πρέπει δμως νά καταλάβομε δτι ό πόλεμος είναι αναπό­ φευκτος καί δτι, δσο περισσότερο πρόθυμα τόν δεχτοΰμε εμείς, τόσο λιγότερο τολμηροί θά είναι οί εχθροί μας. Ά ς έχομε συνεί­ δηση τοΰ δτι, γιά τις πολιτείες, δπως καί γιά τούς ιδιώτες, ή μεγαλύτερη δόξα αποκτιέται μέ τήν αντιμετώπιση τοΰ μεγαλύ­ τερου κινδύνου. Οί πατέρες μας αντιστάθηκαν στους Μήδους χω­ ρίς κάν νά έχουν τή μεγάλη δύναμη πού διαθέτομε εμείς σήμερα. Εγκαταλείποντας τά λίγα πού είχαν καί μέ περισσότερη θέληση παρά τύχη, μέ περισσότερη τόλμη παρά δύναμη, δχι μόνο έδιω­ ξαν τούς βαρβάρους, άλλά δημιούργησαν τή δύναμη πού έχομε σήμερα. Ά ς μήν φάνουμε κατώτεροι τους. Ά ς πολεμήσομε τούς 78

Ο «ΑΙΩΝΑΣ» ΤΟΤ ΠΕΡΙΚΛΗ

εχθρούς μας μέ δλη μας τή δύναμη κι άς προσπαθήσομε νά μήν άφήσομε στους απογόνους μας μικρότερη κληρονομιά άπό εκεί­ νη πού λάβαμε» (στο Ιδιο, 144).

"Ετσι αποφασίστηκε ό πόλεμος πού έ'μελλε νά κρατήσει περισ­ σότερο άπό ένα τέταρτο τοΰ αιώνα καί θά τελείωνε μέ τήν ήττα καί τήν καταστροφή τής Αθήνας.

79

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Γ'

Ό πελοποννησιακός πόλεμος

Άπό ολα τά σπουδαία γεγονότα τής ιστορίας τής Αθήνας γνω­ ρίζουμε καλύτερα τόν πελοποννησιακό πόλεμο. "Οχι μονάχα για­ τί ό Θουκυδίδης τόν εξιστορεί καί τόν αναλύει στο έργο του μέ κάθε λεπτομέρεια, άλλά γιατί τό τελευταίο τρίτο τοΰ 5ου αιώνα ήταν μιά περίοδος εξαιρετικά γόνιμη γιά τήν πνευματική ανά­ πτυξη τής Αθήνας, καί μας άφησε πολυάριθμες μαρτυρίες άπό τις όποιες οί πιό ζωντανές είναι οί κωμωδίες τοΰ Αριστοφάνη. Ή ιστορία τοΰ Θουκυδίδη μας προσφέρει κατά κάποιον τρόπο τήν επίσημη άποψη τών γεγονότων, ένώ τό θέατρο τοΰ Αριστο­ φάνη μας επιτρέπει νά δοΰμε τις αντιδράσεις τής αθηναϊκής κοι­ νής γνώμης, καί νά ξαναζήσουμε έτσι μαζί μέ τούς Αθηναίους τά γεγονότα τής περιόδου αυτής πού στάθηκε τόσο αποφασιστική γιά τήν πόλη τους. ΠΡΩΤΕΣ

ΑΠΟΤΤΧΙΕΣ. Ο

ΛΟΙΜΟΣ

Ό Περικλής, δπως είδαμε, είχε συστήσει στους Αθηναίους μιά τακτική πού τού φαινόταν ή πιό κατάλληλη γιά νά δώσει γρήγο­ ρη λύση στόν πόλεμο" επειδή ή Αθήνα κυριαρχούσε στή θάλασ­ σα, έπρεπε στή θάλασσα νά προσπαθήσουν νά επιτύχουν τή νίκη, χωρίς νά φροντίσουν γιά τήν άμυνα στήν ξηρά: « Ά ν ήμαστε νησί, ποιοι θά ήσαν πιό απρόσβλητοι άπό εμάς; Ά π ' αυτό πρέπει νά εμπνευσθούμε καί νά άποφασίζομε σάν νά ήμαστε νησιώτες. Ά ς έγκαταλείψομε τά εξοχικά μας καί τά κτήματα μας κι άς στρέψομε δλη μας τήν προσπάθεια στήν υπεράσπιση τής πολιτείας 80

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

μας καί τής θαλασσοκρατορίας μας» (Θουκυδίδης, Ιστορία, Α' 143, μτφρ. Α. Σ. Βλάχου). Ή τακτική αυτή εφαρμόστηκε αμέσως, άλλά φαίνεται δτι προκάλεσε δυσφορία καί αντιδράσεις: «Οί Αθηναίοι... άρχισαν νά μεταφέρουν άπ' τούς αγρούς μέσα στά τείχη τά γυναικόπαιδα καί δλα τά κινητά τους, ακόμα καί τά ξύλινα εξαρτήματα τών σπιτιών τους. Τά πρόβατα καί τά υποζύγια τά έ'στειλαν στήν Εύβοια καί στά κοντινά νησιά» (Θουκυδίδης, δ.π., Β' 14). «"Οταν συγκεντρώθηκαν μέσα στήν πολιτεία, λίγοι ήσαν ε­ κείνοι πού είχαν σπίτι δικό τους ή συγγενείς καί φίλους δπου νά μείνουν. Οί περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στά άχτιστα μέρη τής πολιτείας, στους περιβόλους τών Ναών καί τών Ηρώων, έκτος άπό τήν Ακρόπολη καί τό 'Ελευσίνιον, καί σ'δποιον άλ­ λο χώρο δπου απαγορευόταν αυστηρά νά εγκατασταθεί κανείς... Καί στους πύργους τών τειχών ακόμα εγκαταστάθηκαν πολλοί καί δπου άλλου μποροΰσαν» (στο ϊδιο, 17). Μποροΰμε νά φανταστοΰμε τί σημασία είχε αυτή ή εσωτερική προσφυγιά. 'Ακόμη καλύτερα καταλαβαίνουμε τά αισθήματα τών προσφύγων, δταν σέ λίγο είδαν νά καταστρέφονται, σχεδόν μπροστά στά μάτια τους, τά χωράφια τους άπό τόν πελοποννη­ σιακό στρατό. Ό Θουκυδίδης αναφέρει δτι ό εκνευρισμός είχε τότε κορυφωθεί, δτι οί πιό νέοι ήθελαν νά έπιτεθοΰν, καί δτι ό Περικλής επιστράτευσε δλη τήν ενεργητικότητα του γιά νά τούς αναχαιτίσει, ένώ τό κύρος του εξασθενούσε ολοένα καί περισσό­ τερο. Τά γεγονότα δμως φάνηκε νά τόν δικαιώνουν: σέ λίγο οί Πελοποννήσιοι εγκατέλειψαν τήν Αττική, ένώ ό αθηναϊκός στρατός ερήμωνε τή Μεγαρίδα καί ό στόλος σταθεροποιούσε τις θέσεις του. Στο τέλος τής χρονιάς εκείνης, τό χειμώνα, ό Περι­ κλής εκφώνησε τόν επιτάφιο γιά τούς νεκρούς Αθηναίους τής πρώτης χρονιάς του πολέμου. Ό λόγος του είναι ένας ύμνος της Αθήνας καί τής αθηναϊκής δημοκρατίας. Τό επόμενο καλοκαίρι οί Πελοποννήσιοι ξαναγύρισαν στήν 81

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Αττική. Τότε ξέσπασε ή επιδημία πού στοίχισε τή ζωή στό ένα τέταρτο τοΰ πληθυσμοΰ τής Αθήνας. "Εγιναν πολλές συζη­ τήσεις γιά τό ποιά αρρώστια ήταν εκείνη πού τά συμπτώματα της μας περιγράφει ό Θουκυδίδης μέ κάθε λεπτομέρεια. Μίλη­ σαν γιά πανούκλα ή γιά τύφο. "Οπως κι αν έ'χει τό πράγμα, ή αρρώστια δημιούργησε φοβερή ερήμωση. Ά ς αφήσουμε δμως νά μιλήσει ό Θουκυδίδης, πού τήν πέρασε, καί είχε τήν τύχη νά γιατρευτεί: «Πέθαιναν οί άνθρωποι, καί δσοι δέν είχαν καμιά περιποίηση καί άλλοι, παρ' δλες τις περιποιήσεις. Μπορεί κανείς νά πει δτι κανένα αποτελεσματικό φάρμακο δέν βρέθηκε, γιατί εκείνο πού ώφελοΰσε τόν ένα έβλαπτε τόν άλλο. Καμιά κράση, ισχυρή ή α­ δύνατη, δέν μπορούσε ν'αντισταθεί στήν αρρώστια πού τούς σά­ ρωνε δλους, ακόμα κι εκείνους τούς όποιους νοσήλευαν μέ κάθε φροντίδα. Τό χειρότερο άπ' δλα δέν ήταν μόνο ή κατάθλιψη εκεί­ νων πού αρρώσταιναν κι απελπίζονταν αμέσως, αφήνοντας τόν εαυτό τους άντί ν' αντιδράσουν, άλλά καί τό δτι, νοσηλεύοντας ό Ινας τόν άλλο, κολλούσαν τήν αρρώστια καί πέθαιναν σάν τά πρόβατα» (στό ίδιο, 51). Φυσικά ή συρροή τών χωρικών μέσα στήν πόλη χειροτέρεψε τήν κατάσταση: «Υπέφεραν περισσότερο οί πρόσφυγες. Μή έχοντας σπίτια, ζούσαν σέ πνιγηρές καλύβες μέσα στό καλοκαίρι καί πέθαιναν ανάκατα ό ένας απάνω στόν άλλο ή σέρνονταν μέσ' στους δρόμους μισοπεθαμένοι, ένώ άλλοι, άπό τήν άσβηστη δίψα τους, μαζεύονταν γύρω άπό τις βρύσες. Οί περίβολοι τών ναών, δπου είχαν κατασκηνώσει, ήσαν γεμάτοι νεκρούς πού πέθαιναν εκεί» (στό Ιδιο, 52). Δέν είχαν μόνο εγκαταλείψει τά πατροπαράδοτα έθιμα τά σχε­ τικά μέ τήν ταφή τών νεκρών, άλλά καί ολόκληρη ή ηθική ζωή τής Αθήνας είχε αναστατωθεί, ((γιατί ό καθένας τολμούσε πιό φανερά, τώρα, νά κάνει πράγματα πού πριν τά έκανε κρυφά, καί τοΰτο επειδή έβλεπαν πόσο απότομη είναι ή μεταβολή τής τύ82

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

χης τοΰ άνθρωπου. Πλούσιοι πέθαιναν ξαφνικά, καί φτωχοί, πού δέν είχαν ποτέ τίποτε, τούς κληρονομούσαν κι έπαιρναν αμέσως Ολη τους τήν περιουσία. "Ετσι, οί περισσότεροι, βλέποντας πόσο εφήμερος είναι ό πλούτος καί αβέβαιη ή ζωή, βιάζονταν νά ξο­ δέψουν τά χρήματα τους καί νά τά χαρούν... Ούτε ό φόβος τών θεών ούτε οί νόμοι τών ανθρώπων τούς συγκρατούσαν. Επειδή έ'βλεπαν ότι όλοι πέθαιναν χωρίς διάκριση, δέν είχαν πιά τήν αί­ σθηση τοΰ τί ήταν ευσέβεια καί τί δέν ήταν, καί κανείς δέν πί­ στευε πώς θά γλιτώσει άπ'τήν αρρώστια γιά νά δώσει λόγο καί νά τιμωρηθεί γιά τις άδικες πράξεις του. "Ολοι θεωρούσαν ότι ή τιμωρία, πού κρεμόταν κιόλας πάνω άπ'τό κεφάλι τους, ήταν πολύ βαρύτερη άπό κάθε άλλην κι έπρεπε, προτοΰ τήν ύποστοΰν, νά χαροΰν κάπως τή ζωή» (στό ϊδιο, 53). Στό διάστημα αυτό ό πόλεμος εξακολουθούσε χωρίς οριστι­ κό αποτέλεσμα. Στήν Αθήνα άρχισε νά δημιουργείται μιά σιω­ πηρή εχθρότητα εναντίον τοΰ Περικλή, καί παράλληλα νά μεγα­ λώνει ή λαχτάρα γιά ειρήνη. Ό Περικλής πέτυχε μέ τή μαγεία τοΰ λόγου του νά πείσει τούς Αθηναίους νά μήν υποχωρήσουν ωστόσο αναγκάστηκε νά λογοδοτήσει καί καταδικάστηκε σέ πρό­ στιμο. Άλλά ή επιρροή του στό δήμο εξακολουθούσε νά είναι τό­ σο μεγάλη, ώστε οί Αθηναίοι τόν εξέλεξαν καί πάλι στρατηγό. Σέ λίγο πέθανε, θύμα καί αυτός τής επιδημίας. "Ετσι τελείωσε ή ζωή τοΰ άνθρωπου πού κυριάρχησε στήν αθηναϊκή πολιτική περισσότερο άπό τριάντα χρόνια, στερέωσε τή δημοκρατία καί θεμελίωσε τή ναυτική δύναμη τής πόλης. Στό μεταξύ ό πόλεμος συνεχιζόταν, καί ολοένα απλωνόταν σέ άλλες περιοχές τοΰ έλληνικοΰ κόσμου. Ένώ οί Πελοποννήσιοι εξακο­ λουθούσαν νά λεηλατούν κάθε τόσο τήν Αττική, οί σύμμαχοι τής Αθήνας άρχισαν νά αποστατούν. Αυτό έ'γινε στήν περίπτωση τής Λέσβου, πού ήταν ώς τότε σύμμαχος τής Αθήνας καί μάλι­ στα προνομιούχος: οί Λεσβίοι, όπως οί Χιώτες καί οί Σαμιώτες, πολεμοΰσαν στό πλευρό τών Αθηναίων μέ τις δικές του δυνά83

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

μεις. Εντούτοις ζήτησαν τή βοήθεια τών Σπαρτιατών, επιση­ μαίνοντας Ολα τά πλεονεκτήματα πού θά είχαν άν τούς έπαιρναν μέ το μέρος τους: « Ά ν μας βοηθήσετε αμέσως, θά προσθέσετε στή συμμαχία σας πολιτεία πού έχει σπουδαίο ναυτικό, καί αυ­ τό κυρίως σας λείπει, καί θά νικήσετε ευκολότερα τούς Αθη­ ναίους παίρνοντας μέ τό μέρος σας καί τούς συμμάχους τους πού ό καθένας τους θά έρθει μαζί σας μέ περισσότερη τόλμη» (Θου­ κυδίδης, ό'.π., Γ' 13). Οί Αθηναίοι στό μεταξύ άνασυντάχτηκαν. Εξόπλισαν ένα στόλο εκατό πλοίων καί πολιόρκησαν τή Μυτιλήνη, τή μεγαλύ­ τερη πόλη τοΰ νησιού. Γιά πρώτη φορά τότε ψηφίστηκε μιά πο­ λεμική εισφορά, πού τό υψος της ορίστηκε σέ διακόσια τάλαντα. Μιά ναυτική μοίρα, πού τή διοικούσε ό στρατηγός Λυσικλής, πήγε νά ζητήσει τήν εισφορά άπό τις συμμαχικές πόλεις. Στό σημείο αυτό πρέπει νά κάνουμε μιά παρατήρηση. Ό Λυσικλής αυτός, πού φαίνεται νά κατευθύνει τότε τήν αθηναϊκή πολιτική, λένε Οτι είχε διαδεχτεί τόν Περικλή στήν αρχηγία τοΰ κόμμα­ τος, καθώς καί στό κρεβάτι τής Ασπασίας. Μαθαίνουμε Οτι ή­ ταν έμπορος προβάτων δέν άνηκε λοιπόν, Οπως ό Περικλής, στήν παραδοσιακή αριστοκρατία, πού τά μέλη της εξακολουθούσαν νά κατέχουν τά ανώτατα αξιώματα τής πολιτείας. Γιά πρώτη φορά παρουσιάζεται στό προσκήνιο ένα άπό τά καινούρια πρόσωπα, πού δέν άνηκαν στις μεγάλες οικογένειες, είχαν όμως άπό καιρό αρχίσει νά κινούνται στους πολιτικούς κύκλους. Άλλά καί ό Λυσικλής δέν άργησε νά δώσει τή θέση του σέ έναν άλλο πολιτικό, πού ή λαϊκή καταγωγή του είναι ακόμη πιό φανερή, στόν Κλέω­ να, πού ήταν βυρσοδέψης. ΚΛΕΩΝ. Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΧΡΙΣ

ΕΣΧΑΤΩΝ

Ό Κλέων έδωσε γιά πρώτη φορά δείγμα τής επιρροής του όταν γινόταν ή παράδοση τής Μυτιλήνης. Οί Μυτιληναίοι άναγκάστη84

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

καν νά συνθηκολογήσουν, καί οί Αθηναίοι έ'πρεπε νά αποφασί­ σουν γιά τήν τύχη τους. Πάνω στο θυμό τους αποφάσισαν νά σκοτώσουν δλους τούς ενήλικες άνδρες καί νά πουλήσουν δούλους τις γυναίκες καί τά παιδιά. "Επειτα αναθεώρησαν τήν απόφαση τους καί ζήτησαν νέα σύγκληση τής εκκλησίας. «"Εγινε αμέσως εκκλησία τοΰ λαοΰ καί πολλοί ρήτορες μί­ λησαν. Ό Κλέων τοΰ Κλεαινέτου, ό όποιος τήν προηγουμένη είχε πείσει τήν εκκλησία ν' αποφασίσει νά σκοτωθούν οί Μυτιλη­ ναίοι καί είχε, τότε, μεγάλη επιρροή στο λαό, ανέβηκε πάλι στό βήμα καί είπε τά ακόλουθα περίπου: »"Πολλές φορές, στό παρελθόν, μοΰ δόθηκε ή ευκαιρία νά σκεφτώ δτι μία δημοκρατία είναι ανίκανη νά εξουσιάζει άλλους λαούς, άλλά τό σκέπτομαι περισσότερο σήμερα, βλέποντας σας νά μετανοείτε γιά τήν απόφαση πού πήρατε γιά τούς Μυτιλη­ ναίους. Επειδή έχετε συνηθίσει στήν καθημερινή σας ζωή ούτε νά φοβάστε ούτε νά επιβουλεύεστε ό ένας τόν άλλον, φέρεστε μέ τό ίδιο πνεύμα προς τούς συμμάχους σας. Καί δταν κάνετε κανέ­ να λάθος καί υποχωρείτε, είτε επειδή σας έπεισαν εκείνοι είτε άπό οίκτο, δέν καταλαβαίνετε δτι δείχνετε αδυναμία πού είναι επικίνδυνη γιά σας χωρίς νά προκαλεί τήν ευγνωμοσύνη τών συμ­ μάχων σας. Δέν συλλογίζεστε δτι ή εξουσία πού ασκείτε είναι τυραννίδα πού τήν επιβάλλετε σέ ανθρώπους οί όποιοι σας επι­ βουλεύονται καί δέν τήν θέλουν, σέ ανθρώπους πού σας ύπακοΰνε, δχι επειδή τούς κάνετε χάρες, βλάπτοντας τά συμφέροντα σας, άλλά επειδή ή δύναμη σας καί οχι ή φιλία καί ή πίστη τους σας εξασφαλίζουν τήν εξουσία"» (στό ϊδιο, 36-37). Οί Μυτιληναίοι ήταν προδότες. Τούς άξιζε μιά παραδειγμα­ τική τιμωρία, πού θά ήταν καί προειδοποίηση γιά δσους συμμά­ χους θά σκέφτονταν ίσως νά τούς μιμηθοΰν. "Ομως ό Κλέων δέν κατάφερε νά πείσει τήν εκκλησία. "Ενας άπό τούς ρήτορες, ό Διόδοτος, είχε αποδείξει μέ τά επιχειρήματα του στους Αθη­ ναίους πόσο επικίνδυνο θά ήταν νά ταυτίσουν τούς υπεύθυνους 85

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τής αποστασίας μέ τό δήμο τής Μυτιλήνης. Ά ν οί Αθηναίοι φέρνονταν μεγαλόψυχα στό δήμο, θά έπαιρναν ευκολότερα μέ τό μέρος τους τή μεγαλύτερη μερίδα τοΰ λαού τών συμμαχικών πό­ λεων, πού δέν θά δίσταζε νά αντιταχθεί στους οπαδούς τής Σπάρ­ της. Ή πρόταση τοΰ Διόδοτου υπερίσχυσε μέ ελάχιστη πλειο­ ψηφία, καί οί κάτοικοι τής Μυτιλήνης σώθηκαν. Μέ πρόταση Ο­ μως τοΰ Κλέωνα αποφασίστηκε νά χωριστεί ή περιοχή πού άνη­ κε στήν πόλη σέ κλήρους καί νά μοιραστεί σέ αθηναίους κληρούχους αυτοί θά διατηρούσαν φρουρά στό νησί καί θά έ'παιρναν ε ­ τήσιο εισόδημα άπό κάθε κλήρο δύο μνές (διακόσιες δραχμές). Οί Μυτιληναίοι θά εξακολουθούσαν νά καλλιεργούν τή γή τους ώς κολίγοι (427 π.Χ.). Ή καταστολή τής αποστασίας τής Μυτιλήνης σημειώνει μιά στροφή στήν ιστορία τοΰ πελοποννησιακού πολέμου. Άπό δώ καί πέρα ό πόλεμος γίνεται Ολο καί περισσότερο πολιτικός πόλεμος, ένας αγώνας ανάμεσα σέ δύο ιδεολογίες. Άπό τό ένα μέρος ή Αθήνα, προς τήν οποία στρέφονται οί λαϊκές μάζες δλων τών πόλεων άπό τό άλλο μέρος ή Σπάρτη, στήριγμα Ολων τών ολιγαρχιών. Ό πόλεμος, μέ τις βιαιοπραγίες καί τις καταστρο­ φές πού επέφερε, κλόνισε τήν ισορροπία τοΰ ελληνικού κόσμου, καί άπό ένα σημείο καί πέρα έγινε αναπόφευκτος. Άπό τότε τό πεδίο τών επιχειρήσεων δέν σταμάτησε νά επεκτείνεται. "Ο­ ταν οί Λεοντίνοι ζήτησαν βοήθεια, οί Αθηναίοι έστειλαν ένα εκστρατευτικό σώμα στή Σικελία, εκδηλώνοντας γιά μιά ακόμη φορά τό ενδιαφέρον τους γιά τή Δύση. Άπό τή μεριά τους οί Σπαρτιάτες είχαν μετά τά γεγονότα τής Μυτιλήνης πλοία πού περιπολούσαν στά ανατολικά καί βόρεια παράλια τοΰ Αιγαίου καί άπειλοΰσαν άμεσα τά πατροπαράδοτα οχυρά τής Αθήνας. Στό διάστημα αυτό, σχεδόν κάθε χρόνο, οί Σπαρτιάτες λεη­ λατούσαν τήν Αττική καί ό αθηναϊκός στόλος περιέπλεε τά πε­ λοποννησιακά παράλια καί έκανε αιφνιδιαστικές επιδρομές. Μιά άπό αυτές έμελλε νά έχει σοβαρές συνέπειες. Τό 425 π.Χ. ό άθη-

86

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ναίος στρατηγός Δημοσθένης έκρινε σκόπιμο νά καταλάβει καί νά οχυρώσει τήν τοποθεσία τής Πύλου στή Μεσσηνία, τήν ϊδια ώρα πού σπαρτιατικός στρατός, μέ αρχηγό τό βασιλιά Ά γ η , στρατοπέδευε στήν Αττική. Οί Σπαρτιάτες επέστρεψαν γρήγο­ ρα καί άρχισαν νά πολιορκούν τήν Πύλο. Επειδή δέν κατόρθω­ ναν νά τήν πάρουν, αποφάσισαν νά στείλουν στήν Αθήνα πρε­ σβεία γιά νά διαπραγματευτεί ειρήνη. Ή Αθήνα ήταν εξουθενω­ μένη. Τόν προηγούμενο χρόνο ή επιδημία είχε αναζωπυρωθεί καί είχε νέα θύματα. Οί χωρικοί έ'βλεπαν σχεδόν κάθε χρόνο τά χωράφια τους νά ερημώνονται άπό τις επιδρομές τών Σπαρτια­ τών. Ωστόσο οί δημοκρατικοί ηγέτες, καί πάνω άπό δλους ό Κλέων, δέν είχαν σκοπό νά υποχωρήσουν πριν εξασφαλίσουν μιά αποφασιστική νίκη. Τόν Κλέωνα, δπως είδαμε, τόν υποστήριζε ένα μέρος τής εκκλησίας τοΰ δήμου. "Ετσι κατάφερε νά απορρι­ φθεί ή πρόταση τών Λακεδαιμονίων, καί ό πόλεμος ξανάρχισε. Γιά νά γνωρίσουμε τις αντιδράσεις τών Αθηναίων κατά τήν περίοδο αυτή έχουμε, έκτος άπό τή διήγηση τοΰ Θουκυδίδη, καί τις πρώτες κωμωδίες τοΰ Αριστοφάνη. Ό Κλέων ήταν τότε ό αγαπημένος στόχος τοΰ ποιητή. Στό πρόσωπο του ό Αριστοφά­ νης έβλεπε τόν αίτιο δλων τών κακών πού μάστιζαν τό δήμο. Στους Άχαρνεϊς, πού παίχτηκαν τό 425 π.Χ., ό Αριστοφάνης σοφίζεται τήν κωμική κατάσταση ενός Αθηναίου πού, κουρασμέ­ νος άπό τόν πόλεμο, συνάπτει μιά προσωπική ανακωχή μέ τούς εχθρούς. Στους ' Ιππείς, πού παίχτηκαν στά Λήναια τό 424 π.Χ., ό Αριστοφάνης παίρνει ανοιχτά θέση εναντίον τοΰ Κλέωνα. Τόν παρουσιάζει μέ τά χαρακτηριστικά ενός δούλου βυρσοδέψη, τοΰ Παφλαγόνα, πού άγει καί φέρει τόν Δήμο, τόν κύριο του. Οί Ιπ­ πείς παίχτηκαν λίγο μετά τήν απόρριψη άπό τόν Κλέωνα τών προτάσεων ειρήνης πού είχε κάνει ή Σπάρτη. Ό Κλέων είχε καυ­ χηθεί δτι θά καταλάμβανε τή Σφακτηρία, ένα νησάκι απέναντι άπό τήν Πύλο, δπου είχαν αποκλειστεί οί λακεδαιμόνιοι στρα­ τιώτες. Πραγματικά, δταν οί Αθηναίοι τόν εξέλεξαν στρατηγό 87

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

καί τόν έστειλαν μαζί μέ τόν Δημοσθένη στήν Πελοπόννησο, ό Κλέων πέτυχε νά παραδοθεί ή σπαρτιατική φρουρά στά χρονικά βρια πού είχε υποσχεθεί. Αυτό αύξησε τό κύρος του στό λαό. Στους "Ιππείς, ό ενας άπό τούς υπηρέτες τοΰ Δήμου, πού παρι­ στάνει φανερά τό στρατηγό Δημοσθένη, λέει λόγια τέτοια, πού οί θεατές ήταν αδύνατο νά μήν καταλάβουν τόν υπαινιγμό (στ. 40-57, μτφρ. Θρ. Σταύρου): Ακουστέ. "Εναν αφέντη έχουμε οί δυό μας, κουκιών τραγανιστή, γερο-χωριάτη, άράθυμο, μισόκουφο, γρινιάρη, τό Δήμο τόν Πυκνίτη. Τελευταία, στό νιο φεγγάρι, αγόρασε ένα δοϋλο ταμπάκη, Παφλαγόνα, κατεργάρη, κι άπανωβάλτη. Αυτός ό Παφλαγόνας, δ τομαράς, σάν ένιωσε τοΰ αφέντη τό χαρακτήρα, τού'πεσε άπό δίπλα κι άρχισε καλοπιάσματα καί χάδια καί κολακείες" τόν τύλιγε μέ κάτι κουβέντες σάν πετσιών άποκοψίδια: ((Δήμε, μιά δίκη δίκασε, μιά μόνο, κι άφοΰ λουστείς, στό φαγοπότι ρίξου καί πάρε κι ένα τριώβολο. Μή θέλεις νά σέ σερβίρω;» Ευθύς αρπάζει τότε δ,τι ένας άπό μας έχει ετοιμάσει τοΰ αφεντικού, καί πάει καί τό προσφέρνει. Αυτός, ό Παφλαγόνας! Τις προάλλες ένα καρβέλι ζύμωσα στήν Πύλο λακωνικό" κι αυτός μέ προλαβαίνει, τό κλέβει πονηρά καί τό σερβίρει, ψωμί πού τά χεράκια μου είχαν πλάσει. Οί Αθηναίοι στεφάνωσαν τόν Αριστοφάνη, άλλά διατήρησαν 88

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

τήν εμπιστοσύνη τους στον Κλέωνα, πού ζητούσε νά συνεχίσουν τόν πόλεμο ώς τήν ολοκληρωτική νίκη. Αυτό τοΰ φαινόταν από­ λυτα αναγκαίο, γιατί μετά τά γεγονότα τής Πύλου, οί Σπαρ­ τιάτες άπειλοΰσαν ζωτικές περιοχές τής αθηναϊκής ηγεμονίας καί πάσχιζαν νά αφαιρέσουν άπό τήν 'Αθήνα τήν κυριαρχία στό Αιγαίο. Καί ένώ ό πόλεμος συνεχιζόταν σέ δλα τά μέτωπα, ένώ μιά φονική μάχη είχε φέρει αντιμέτωπους τούς Αθηναίους καί τούς Βοιωτούς στό Δήλιο, ό βασιλιάς τής Σπάρτης Βρασίδας, μέ στρατό στόν όποιο είχε συμπεριλάβει γιά τήν περίσταση καί απελεύθερους είλωτες, πήγε στή Θράκη καί πολιόρκησε τήν Α μ ­ φίπολη. Τήν άμυνα τής πόλης είχε αναλάβει ό στρατηγός Εύκλής, τόν όποιο υποστήριζε μιά ναυτική μοίρα πού περιπολούσε στά ανοιχτά τής Θάσου μέ αρχηγό τόν ιστορικό Θουκυδίδη. Ή κατάληψη τής Αμφίπολης άπό τόν Βρασίδα ήταν σοβαρή ήττα γιά τήν 'Αθήνα. Ό Θουκυδίδης, πού δέν είχε κατορθώσει νά τήν αποτρέψει, καταδικάστηκε σέ εξορία, γεγονός πού τοΰ επέτρεψε νά αρχίσει τή συγγραφή τοΰ μεγάλου του έ'ργου. Ανάμεσα στους Σπαρτιάτες καί τούς Αθηναίους συμφωνήθηκε τότε μιά ανακω­ χή, άπό τήν όποια επωφελήθηκε ό Κλέων γιά νά ενισχύσει τό πο­ λεμικό δυναμικό τής 'Αθήνας. "Υστερα πήγε ό ίδιος επικεφαλής τοΰ στρατοΰ στή Θράκη μέ πρόθεση νά ξαναπάρει τήν Αμφίπο­ λη, πού τήνκρατοΰσε ό Βρασίδας. Ό Θουκυδίδης, πού δέν συμπαθεί τόν Κλέωνα, τοΰ αποδίδει τήν ευθύνη τής αποτυχίας τοΰ άθηναϊκοΰ στρατοΰ. Ή ήττα δμως αυτή δέν είχε σοβαρές συνέπειες γιά τήν 'Αθήνα. Ό Βρασίδας καί ό Κλέων σκοτώθηκαν στή μάχη* έ'τσι, δσοι υποστήριζαν τή διακοπή τών εχθροπραξιών ανάμεσα στή Σπάρτη καί τήν 'Αθήνα δέν δυσκολεύτηκαν νά επιβάλουν τήν άπο­ ψη τους. Οί δυο πόλεις συνάψαν ειρήνη γιά πενήντα χρόνια. Σύμφωνα μέ τούς δρους της, οί Αθηναίοι καί οί Λακεδαιμόνιοι ήταν υποχρεωμένοι νά επιστρέψουν τά εδάφη πού είχαν κατα­ λάβει, ανάμεσα σ' αυτά καί τήν Αμφίπολη. Ή συνθήκη τής ειρή­ νης συμπληρώθηκε σέ λίγο μέ μιά συνθήκη συμμαχίας (421 π.Χ.). 89

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Ή εξάντληση ήταν γενική. «Οί Αθηναίοι είχαν πάθει συμφο­ ρά στό Δήλιον καί λίγο αργότερα στήν Αμφίπολη καί είχαν χά­ σει τήν αυτοπεποίθηση πού είχαν άλλοτε, όταν αρνήθηκαν νά κάνουν ειρήνη, θεωρώντας ότι οί επιτυχίες τους τούς εξασφάλι­ ζαν τήν υπεροχή. Είχαν καί τό φόβο μήπως οί συμφορές τους ενθαρρύνουν τούς συμμάχους καί πολλαπλασιαστούν οί αποστα­ σίες τους, καί μετανοούσαν πού δέν είχαν κάνει ειρήνη μετά τήν επιτυχία τής Πύλου, όταν οί περιστάσεις ήσαν τόσο ευνοϊκές. Οί Σπαρτιάτες έ'βλεπαν ότι ό πόλεμος είχε πάρει μιάν εξέλιξη δια­ φορετική άπό εκείνη πού είχαν προβλέψει, γιατί είχαν νομίσει Οτι, ερημώνοντας τή γή τών Αθηναίων, θά κατόρθωναν, μέσα σέ λίγα χρόνια, νά καταστρέψουν τή δύναμη τους. Στή Σφακτη­ ρία είχαν πάθει μεγάλη συμφορά πού δέν είχε προηγούμενο στήν ιστορία τής Σπάρτης, ή χώρα τους καταστρεφόταν άπό τις επι­ δρομές τοΰ έχθροΰ πού είχε ορμητήρια τήν Πύλο καί τά Κύθηρα, οί ε'ίλωτες αυτομολούσαν, καί ήταν φόβος μήπως επαναστατή­ σουν —Οπως τό είχαν κάνει παλαιότερα— εκείνοι πού έ'μεναν στή χώρα, βέβαιοι ότι θά τούς βοηθήσουν οί άλλοι άπ' έ'ξω» (Θουκυδίδης, ό'.π., Ε' 14). Λίγο πριν άπό τή σύναψη τής ειρήνης ό Αριστοφάνης πα­ ρουσίασε στά Μεγάλα Διονύσια μιά κωμωδία μέ τόν επίκαιρο τίτλο Ειρήνη. Ό ήρωας της, ό αθηναίος αμπελουργός Τρυγαΐος, αποφασίζει νά συμβουλευτεί τούς θεούς γιά νά μάθει τί απόγινε ή θεά Ειρήνη. Μέ τή βοήθεια τοΰ Έρμή καί τών αθηναίων χωρι­ κών τήν ελευθερώνει άπό μιά σπηλιά όπου τήν κρατούσε φυλα­ κισμένη ό Πόλεμος, γεγονός πού προκαλεί τή χαρά τών χωρι­ κών καί τήν απελπισία όσων εμπορεύονταν όπλα. Ή κωμωδία γράφτηκε μετά τό θάνατο τοΰ Κλέωνα, γεγονός γιά τό οποίο ό Αριστοφάνης πανηγυρίζει απροκάλυπτα (Ειρήνη, στ. 272-273, μτφρ. Θρ. Σταύρου): Πάνω στήν ώρα, γιά καλό τής πόλης, τής σκορδαλιάς τό χτύπημα πριν πιάσει... 90

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Καί ό Τρυγαΐος, δταν μαθαίνει, δτι πέθανε καί ό Βρασίδας, προσθέτει (στ. 291-299): «Τί γλύκα, τί ηδονή, τί... χαρμόσυνη!» "Ελληνες! Τώρα εϊν' ώρα, άπό μπελάδες και μάχες γλιτωμένοι, ν'ανασύρουμε τήν κοσμαγάπητη έξω τήν Ειρήνη, πριν μπει στή μέση κι άλλο γουδοχέρι.* Ξωμάχοι εσείς, έμποροι και μαστόροι και δουλευτάδες, μέτοικοι καί ξένοι καί νησιώτες" εδώ οί λαοί τρέξτε όλοι μέ σκοινιά, λοστούς καί τσάπες. * υπαινιγμός στόν Κ λ έ ω ν α

"Οταν πιά ή Ειρήνη βγαίνει άπό τή σπηλιά, ό Τρυγαΐος προ­ τείνει στους χωρικούς, πού τά χέρια τους τόν βοήθησαν πιό απο­ τελεσματικά άπό τών άλλων (στ. 551-553): "Ακουσε, κόσμε! Πίσω στά χωράφια, τά γεωργικά τους σύνεργα άφοΰ πάρουν, οί γεωργοί νά πάνε, δίχως δόρυ, ακόντιο καί σπαθί... Σ'αύτό ό χορός άπαντα (στ. 556-559): Μέρα ποθητή σέ δίκιους καί σέ αγρότες, μέ χαρά σέ είδα, καί νά χαιρετήσω τ'αμπελάκι μου ποθώ' κι έπειτ'άπό τόσα χρόνια τις συκιές πού φύτευα, νιος σάν ήμουν, ή ψυχή μου ν'αγκαλιάσει λαχταρά. Πιό κάτω ό Τρυγαΐος απευθύνεται στή θεά Ειρήνη καί τής λέει (στ. 995-1007): Κι εμάς δλους τούς "Ελληνες πάλι μέ φιλίας νά μας σμίξεις χυλό καί συμπάθειας νά στάξεις σταλιές στή στρυφνάδα τοΰ νοΰ' 91

εξαρχής απαλές

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

μεγαρίτικα σκόρδα και χίλια καλά νά γεμίσει ξανά ή άγορά' πρώιμ αγγούρια, κυδώνια και ρόδια πολλά, μά καί κάπες, οί δούλοι μ'αυτές νά ντυθούν άπ τή γή τών Βοιωτών νά μας έρθουν ξανά χήνες, πάπιες, πουλιά ποταμίσια και φάσσες, άλλά και κοφίνια μέ χέλια τής λίμνης. Στό σημείο αυτό όμως διαψεύστηκαν οί ελπίδες τοΰ Τρυγαίου Αριστοφάνη, γιατί οί Βοιωτοί καί οί Μεγαρίτες αρνήθηκαν νά επικυρώσουν τή συνθήκη τής ειρήνης. Αυτό φανερώνει πόσο πρόσκαιρη ήταν. Πραγματικά, ή ει­ ρήνη ανάμεσα στήν 'Αθήνα καί τή Σπάρτη κράτησε έξι χρόνια καί δέκα μήνες. Τά χρόνια όμως αυτά ήταν χρόνια ταραχών οί δυο πόλεις εξακολούθησαν νά είναι αντιμέτωπες, μόνο πού οί συγκρούσεις τους γίνονταν μέ τήν παρεμβολή άλλων. Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

ΣΤΗ

ΣΙΚΕΛΙΑ

Αφορμή γιά τή διακοπή τής συνθήκης ήταν ή εκστρατεία τών Αθηναίων στή Σικελία. Στήν 'Αθήνα πολλοί είχαν δει τήν ειρή­ νη ώς μιά προσωρινή ανακωχή, πού τήν επέβαλαν οί περιστάσεις καί ήταν χρήσιμη γιά νά επιτρέψει στήν πόλη νά ανασυγκροτή­ σει τις δυνάμεις της. Δέν πρέπει βέβαια νά αποδώσουμε μεγάλη σημασία σέ ορισμένα κωμικά ευρήματα τοΰ Αριστοφάνη: οί κλάψες τών έμπορων πού πουλοΰσαν πανοπλίες καί δόρατα ήταν ένα εύκολο μέσο γιά νά γελάσουν οί θεατές. Οί περισσότεροι ωστόσο άπό αυτούς συμμερίζονταν τά αισθήματα πού εκφράζει ό χορός στήν Ειρήνη (στ. 1127-1135, μτφρ. Θρ. Σταύρου): "Ω πώς χαίρομαι, ώ χαρές! Πάει τό κράνος, γλίτωσα" 92

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

πάν κρεμμύδια και τυρί. Δέ μ αρέσει δ πόλεμος" πλάι στό τζάκι θέλω εγώ μέ παρέα νά τήν περνώ' ξύλα, πού έκοβα ξερά τό κατακαλόκαιρο νά τά ρίχνω στή φωτιά. Ή αναφορά στις χαρές της αγροτικής ζωής συγκινούσε ιδιαί­ τερα ένα κοινό πού ανάμεσα του υπήρχαν πολλοί πρόσφυγες. Ή αλήθεια είναι δμως δτι σχετικά μέ τό ζήτημα τοΰ πολέμου είχαν αρχίσει νά σχηματίζονται ρωγμές στους κόλπους τοΰ δή­ μου, πού έμελλε νά γίνουν πιό σοβαρές στή δεύτερη περίοδο τοΰ πολέμου* έτσι εξηγείται γιατί δύο φορές αμφισβητήθηκε τό δη­ μοκρατικό πολίτευμα. Άπό τό ένα μέρος συσπειρώνονταν οί μά­ ζες τών χωρικών γι' αυτούς τά δέκα χρόνια τοΰ πολέμου ήταν ιδιαίτερα οδυνηρά, καί επιθυμούσαν τή διατήρηση τής ειρήνης. Ηταν έτοιμοι νά ακολουθήσουν ηγέτες σάν τόν Νικία, πού υπο­ στήριζαν αυτή τήν πολιτική. Ό Νικίας, γιος τοΰ Νικήρατου, είχε αποκτήσει τά τελευταία χρόνια τοΰ πολέμου φήμη καλοΰ στρατηγού, τήν όποια, κατά τά λεγόμενα τοΰ Θουκυδίδη, δέν ήθελε νά χάσει ριψοκινδυνεύοντας μιά ήττα. Αυτός είχε πάρει τήν πρωτοβουλία τών διαπραγματεύσεων μέ τή Σπάρτη καί εν­ διαφερόταν νά διατηρηθεί ή ειρήνη πού ήταν έργο του. Ηταν άν­ θρωπος αναποφάσιστος, χωρίς ισχυρή προσωπικότητα, καί πά­ ρα πολύ πλούσιος. Τό σημαντικότερο μέρος τής περιουσίας του ήταν τά μεταλλεία τοΰ αργύρου. Απασχολούσε εκεί, κατά τόν Ξενοφώντα, περισσότερους άπό χίλιους δούλους. Ή περιουσία αυτή καί ό τρόπος πού τή χρησιμοποιούσε τοΰ εξασφάλιζαν ένα πλήθος οπαδών, στους όποιους προσθέτονταν καί δσοι ήθελαν νά διατηρηθεί ή ειρήνη. Αντίπαλος τους ήταν ό αστικός δήμος: αριθμητικά μικρότερος, άλλά πιό δραστήριος, είχε τό πλεονέκτη-

γ

Τ

93

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

μα νά είναι πάντα παρών στους χώρους δπου παίρνονταν οί απο­ φάσεις γιά τις υποθέσεις της πόλης. Οί θήτες δέν εξασφάλιζαν μέ τήν ειρήνη τά ΐδια πλεονεκτήματα όπως οί κτηματίες χωρικοί. Γι' αυτούς ό πόλεμος σήμαινε τακτική μισθοδοσία καί υλικά κέρ­ δη. Φτάνει νά τούς πρότειναν, γιά νά τούς δελεάσουν, μιά εύκολη εκστρατεία, καί θά ήταν έτοιμοι νά ακολουθήσουν Οποιον έ'κανε τήν εισήγηση. Τό γνώριζε αυτό ό Αλκιβιάδης δταν εμφανίστηκε γιά πρώ­ τη φορά στήν αθηναϊκή πολιτική σκηνή. Στήν πινακοθήκη τών μεγάλων Αθηναίων ό Αλκιβιάδης είναι άπό τις πιό ελκυστικές μορφές. Αριστοκράτης, πλούσιος, ωραίος, έξυπνος, είχε Ολα τά προτερήματα. Ή μητέρα του, ή Δεινομάχη, άνηκε στό γένος τών Άλκμεωνιδών. Ό πατέρας του, ό Κλεινίας, είχε σκοτωθεί στή μάχη τής Κορώνειας. Μετά τό θάνατο τοΰ πατέρα του ό Α λ ­ κιβιάδης είχε κηδεμόνα τόν Περικλή, πού ήταν καί συγγενής του. Στά νιάτα του είχε παρακολουθήσει τά μαθήματα τοΰ Σω­ κράτη. Ή ειλικρίνεια τοΰ δημοκρατικού του φρονήματος αμφι­ σβητήθηκε συχνά. Όπωσδήποτε, φιλόδοξος καθώς ήταν, καί θέλοντας νά πρωταγωνιστήσει στήν εκκλησία τοΰ δήμου, αντι­ λήφθηκε γρήγορα πώς γιά νά δοξαστεί χρειαζόταν μιά μεγάλη ε­ πιχείρηση, καί πώς ή μουδιασμένη πολιτική τοΰ Νικία τοΰ στε­ κόταν εμπόδιο πού έπρεπε νά τό ξεπεράσει. Ωστόσο τά γεγονότα δικαίωσαν εκείνους πού δέν είχαν πι­ στέψει στήν ειρήνη. Οί Σπαρτιάτες δέν είχαν δώσει πίσω τήν Αμφίπολη* αντίθετα διαπραγματεύονταν μέ τούς Βοιωτούς, πού ή εχθρική τους διάθεση απέναντι στους Αθηναίους ολοένα μεγά­ λωνε. Ό Αλκιβιάδης, δυσαρεστημένος ίσως γιατί εξαιτίας τής ηλικίας του δέν είχε πάρει μέρος στις διαπραγματεύσεις πού κα­ τέληξαν στήν ειρήνη τοΰ 421 π.Χ., άρχισε νά προβάλλει αντιρ­ ρήσεις «λέγοντας Οτι δέν μποροΰσε κανείς νά έχει εμπιστοσύνη στους Λακεδαιμονίους, οί όποιοι είχαν κάνει ειρήνη μέ τούς Αθη­ ναίους μέ σκοπό νά συντρίψουν τό Άργος καί μετά νά στραφούν 94

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

πάλι εναντίον τών απομονωμένων πιά Αθηναίων» (Θουκυδί­ δης, ό'.π., Ε' 43). Ή συμμαχία μέ τό Άργος στάθηκε ή πρώτη αφορμή νά συγ­ κρουστούν ό Νικίας μέ τόν Αλκιβιάδη. "Ο,τι καί αν συνέβαινε, ό Νικίας έμενε πιστός στή συμμαχία μέ τή Σπάρτη. Ό πόλεμος γινόταν μέ τήν παρεμβολή τρίτων, καί περιπλεκόταν ακόμη πε­ ρισσότερο άπό τούς πολιτικούς αγώνες στό Άργος, δπου ό λαός επέμενε νά συμμαχήσει μέ τούς Αθηναίους, ένώ οί άρχοντες ή­ ταν έ'τοιμοι νά προσεγγίσουν τή Σπάρτη. Μιά άλλη υπόθεση, πού φανερώνει δτι τό κόμμα τών ιμπεριαλιστών καί τών φανατικών έχθρων τής Σπάρτης ειχε τότε σηκώσει κεφάλι, είναι ή υπόθεση τής Μήλου. Ή Μήλος, αποικία τών Λακεδαιμονίων, απομονω­ μένη δμως ανάμεσα σέ νησιά πού ελέγχονταν άπό τήν Αθήνα, είχε κρατήσει ώς τότε συνετή ουδετερότητα. Οί Αθηναίοι πρό­ βαλαν ξαφνικά τήν απαίτηση νά βγουν οί Μήλιοι άπό τήν ουδε­ τερότητα καί νά προσχωρήσουν στή συμμαχία τους. "Οταν οί Μήλιοι αρνήθηκαν, οί Αθηναίοι έκαναν απόβαση στή Μήλο καί παρουσιάστηκαν στους άρχοντες τής πόλης γιά νά εκθέσουν τις απαιτήσεις τους. Ό διάλογος ανάμεσα στους Μηλίους καί τούς Αθηναίους είναι άπό τά πιό καλοδουλεμένα χωρία στήν ιστορία τοΰ Θουκυδίδη. Ό ιστορικός βάζει στό στόμα τών Αθηναίων μιά ομολογία πίστης στόν «ιμπεριαλισμό», έ'να κείμενο πού ώ­ ρες ώρες μάς φαίνεται εκπληκτικά σύγχρονο, ένώ ταυτόχρονα απηχεί τή διδασκαλία τών σοφιστών: «Λοιπόν κι έμεΐς δέν θά πούμε μεγάλα λόγια ούτε μακριές φράσεις γιά ν' άποδείξομε δτι ή νίκη μας πάνω στους Μήδους μάς έδωσε τό δικαίωμα ν' ασκούμε τήν ηγεμονία μας ή δτι έκστρατεύσαμε τώρα εναντίον σας επειδή μάς αδικήσατε. Αυτά δέν θά σας έπειθαν. Άλλά καί άπό σας ζητοΰμε νά μήν προσπα­ θήσετε νά μάς πείσετε λέγοντας μας δτι, αν καί άποικοι τών Λα­ κεδαιμονίων, δέν είσαστε σύμμαχοι τους ή δτι δέν μάς βλάψατε ποτέ. Ά ς συζητήσομε, δμως, γιά τό τί είναι δυνατόν νά γίνει 95

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

έχοντας υπόψη τούς πραγματικούς σκοπούς τοΰ καθενός καί ξέ­ ροντας δτι στις ανθρώπινες σχέσεις τά νομικά επιχειρήματα έ­ χουν άξια δταν εκείνοι πού τά επικαλούνται είναι περίπου ισό­ παλοι σέ δύναμη καί δτι, αντίθετα, ό ισχυρός επιβάλλει δ,τι τοΰ επιτρέπει ή δύναμη του καί ό αδύνατος υποχωρεί δσο τοΰ τό επιβάλλει ή αδυναμία του» (στό ϊδιο, 89). Χαρακτηριστικό είναι δτι πρώτη φορά ό Θουκυδίδης δέν βά­ ζει νά μιλήσει ένας επώνυμος Αθηναίος, άλλά «τούς Αθηναίους» ώς σύνολο, σάν νά ήθελε νά δείξει μέ αυτό δτι έ'τσι σκεπτόταν ολόκληρος ό δήμος. Οί Μήλιοι αρνήθηκαν νά υποχωρήσουν, καί οί Αθηναίοι πήραν μέ έφοδο τήν πόλη, έσφαξαν δλους τούς άν­ τρες, πούλησαν τις γυναίκες καί τά παιδιά δούλους καί εγκατέ­ στησαν στό νησί 5.000 αποίκους. Λίγο αργότερα έφτασε στήν 'Αθήνα μιά πρεσβεία άπό τήν 'Έγεστα καί ζήτησε τή βοήθεια τών Αθηναίων στόν πόλεμο μέ τόν Σελινούντα. "Οπως είδαμε, άπό τήν άρχή τοΰ πελοποννησιακού πολέμου οί Αθηναίοι είχαν δείξει ενδιαφέρον γιά τις σικελικές υποθέσεις. Ή Σικελία δέν άνηκε στήν παραδοσιακή σφαίρα επιρροής τής Αθήνας. Οί μεγάλες πόλεις τοΰ νησιοΰ είχαν πελοποννησιακή προέλευση, καί ή σπουδαιότερη ανάμεσα τους, οί Συρακούσες, ήταν αποικία τών Κορινθίων, πού ήταν αδιάλλακτοι εχθροί τών Αθηναίων. Αυτός ήταν ό λόγος πού οί Αθηναίοι είχαν παλιό­ τερα υποστηρίξει τούς αντιπάλους τους, τούς Λεοντίνους. Ή πρόσκληση τών Έγεσταίων άποτελοΰσε αφορμή γιά νέα επέμ­ βαση στό νησί. Ό Αλκιβιάδης επωφελήθηκε αμέσως καί πρό­ τεινε νά στείλουν στή Σικελία ένα εκστρατευτικό σώμα, τοΰ ό­ ποιου τήν αρχηγία θά μοιραζόταν ό ίδιος μέ τόν Νικία καί τόν Λάμαχο. Τό θέμα αυτό έγινε αφορμή γιά μιά ρητορική μονομα­ χία ανάμεσα στόν Νικία καί τόν Αλκιβιάδη, σέ μιά έκτακτη συ­ νέλευση τής εκκλησίας τοΰ δήμου. Ό Νικίας προσπάθησε μέ πείσμα νά αποδείξει δτι ή εκστρατεία ήταν επικίνδυνη, δτι οί Αθηναίοι δέν είχαν νά περιμένουν μεγάλο όφελος, καί δτι ύπήρ96

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

χε κίνδυνος νά ξαναρχίσουν οί εχθροπραξίες μέ τή Σπάρτη. Χω­ ρίς νά τόν κατονομάσει, κατηγόρησε τόν Αλκιβιάδη δτι, παρο­ τρύνοντας τους νά επιχειρήσουν τήν εκστρατεία, δέν λογάριαζε παρά τό δικό του συμφέρον: «Εκείνο πού επιθυμεί είναι νά τόν θαυμάζουν γιά τά άλογα του καί νά μπορεί, μέ τά οφέλη τοΰ α ­ ξιώματος του, νά καλύπτει τις δαπάνες τής πολυέξοδης ζωής του. Μήν τοΰ δώσετε τήν ευκαιρία νά δοξαστεί ό ίδιος, διακιν­ δυνεύοντας τήν τύχη τής πολιτείας» (Θουκυδίδης, δ.π., Ζ' 12). Ό Αλκιβιάδης δέν δίστασε νά απαντήσει έντονα στόν αντι­ πρόσωπο τών ειρηνόφιλων. Τά νιάτα του καί ή περιουσία του δέν ήταν επιχειρήματα πού μποροΰσαν νά χρησιμοποιηθούν εναν­ τίον του. "Οσο γιά τήν ουσία, ή κατάσταση στή Σικελία δικαιο­ λογούσε απόλυτα τήν εκστρατεία. Επαναλαμβάνοντας τά επι­ χειρήματα πού είχαν χρησιμοποιηθεί γιά νά δικαιολογηθεί ή εκ­ στρατεία τής Μήλου, ό Αλκιβιάδης κατέληγε: « Ά ς σκεφθούμε δτι αν ξεκινήσομε γιά τή Σικελία, θά ενι­ σχύσομε τή θέση μας έδώ, καί άς έπιχειρήσομε τήν εκστρατεία. Θά ταπεινώσομε τό φρόνημα τών Πελοποννησίων, δείχνοντας δτι περιφρονούμε τήν τωρινή μας ησυχία κι εκστρατεύοντας ε­ ναντίον τής Σικελίας. Άλλά καί δταν θά κατακτήσομε τά μέρη εκείνα, τότε, δπως είναι πολύ πιθανό, θά γίνομε κύριοι δλης τής Ελλάδας ή τουλάχιστον θά βλάψομε καίρια τις Συρακούσες καί έ'τσι θά ώφεληθοΰμε καί εμείς καί οί σύμμαχοι μας» (στό ϊδιο, 18). Προσπαθώντας νά προκαλέσει αναθεώρηση τής απόφασης ό Νικίας υπογράμμισε τό υψηλό κόστος τής επιχείρησης, άλλά τά επιχειρήματα του δέν εισακούστηκαν. «"Ολους», λέει ό Θουκυ­ δίδης, «τούς έπιασε μεγάλη επιθυμία νά φύγουν στήν εκστρατεία. Τούς πιό ηλικιωμένους, επειδή νόμιζαν δτι θά κατακτήσουν τή Σικελία ή δτι τουλάχιστον δέν διατρέχαν κίνδυνο μέ τόσο μεγά­ λες δυνάμεις. Τούς νεότερους επειδή είχαν τήν επιθυμία νά δουν τόν μακρινό αυτόν τόπο καί νά τόν γνωρίσουν, άλλά κιέπειδή ήσαν βέβαιοι δτι θά γυρίσουν. Τό πλήθος οί στρατιώτες επειδή θά 97

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

έπαιρναν μισθούς αμέσως κι επειδή μέ τήν επέκταση τής κυριαρ­ χίας θά εξασφάλιζαν γιά πάντα τή μισθοφορία» (στό ϊδιο, 24). Τό εκστρατευτικό σώμα ξεκίνησε τό καλοκαίρι τοΰ 415 π.Χ. μέ μεγάλον ενθουσιασμό. "Ολος ό λαός τής Αττικής, πολίτες καί ξένοι μαζί, κατέβηκε στό λιμάνι γιά νά κατευοδώσει αυτούς πού έφευγαν. (("Οταν επιβιβάστηκαν Ολα τά πληρώματα στά κα­ ράβια καί φορτώθηκαν όλα Οσα έπρεπε νά πάρουν, ή σάλπιγγα σήμανε σιωπή καί άρχισαν νά λέγονται οί συνηθισμένες πριν άπό κάθε ταξίδι ευχές, Οχι όμως σέ κάθε καράβι χωριστά, άλλά σέ όλα μαζί, μέ τό ρυθμό πού έδινε ένας κήρυκας. Σ' όλο τό στρά­ τευμα είχαν αναμείξει κρασί σέ κρατήρες, καί οί αξιωματικοί, Οσο καί οί οπλίτες, έκαναν σπονδές μέ χρυσά ή ασημένια δοχεία. Άπό τή στεριά συνευχόταν καί τό πλήθος οί πολίτες καί Οσοι άλλοι ήσαν έκεΐ άπό φιλία προς τούς Αθηναίους. Άφοΰ τραγού­ δησαν τόν παιάνα καί τέλειωσαν τις σπονδές, ανοίχτηκαν στό πέ­ λαγος» (στό !'<5ίο, 32). Αυτή ή χαρά ήταν τό προανάκρουσμα μιας άπό τις πιό μεγά­ λες καταστροφές στήν ιστορία τής Αθήνας. Άπό τήν άρχή ή εκστρατεία ξεκίνησε άσχημα. Λίγες μέρες πριν φύγει ό στόλος, ένα πρωί, βρήκαν ακρωτηριασμένες τις έρμαϊκές στήλες, δηλαδή τις λίθινες προτομές τοΰ Έρμή, πού στόλιζαν τά σταυροδρόμια καί τις πόρτες τών σπιτιών. Ηταν μιά ιεροσυλία πού μπορούσε εύκολα νά αποδοθεί σέ κάποια ομάδα νεαρών άσεβων. "Οταν ό­ μως έγινε ή ανάκριση, αποκαλύφτηκε ότι ή υπόθεση ειχε προε­ κτάσεις πολύ πιό σοβαρές. "Ενας δούλος πού εξετάστηκε ομο­ λόγησε ότι σέ μερικά σπίτια τής Αθήνας παρωδούσαν τά μυστή­ ρια τής Ελευσίνας. Καί πάλι όλα αυτά δέν θά είχαν ιδιαίτερες συνέπειες, καί θά τά θεωρούσαν ακρότητες νεαρών μεθυσμένων, άν δέν αναφερόταν, ανάμεσα σ'εκείνους πού είχαν πάρει μέρος στις άπρέπειες, τό Ονομα τοΰ Αλκιβιάδη. Άπό τή στιγμή εκείνη τά πράγματα άλλαξαν, καθώς οί αντίπαλοι τοΰ Αλκιβιάδη είδαν τήν υπόθεση αυτή ώς ευκαιρία γιά νά απαλλαγούν άπό τόν άνν

98

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

θρωπο πού τούς ενοχλούσε, καί κανόνισαν νά γίνει συμπληρωμα­ τική ανάκριση. "Οταν τελείωσε ή ανάκριση, ό Αλκιβιάδης πήρε διαταγή νά εγκαταλείψει τή θέση του καί νά επιστρέψει στήν 'Αθήνα γιά νά παρουσιαστεί στους δικαστές. Εκείνος προτίμη­ σε νά δραπετεύσει καί πέρασε στήν Πελοπόννησο. "Ετσι δμως ή εκστρατεία τής Σικελίας, χωρίς αυτόν πού τήν είχε σχεδιάσει, ήταν παρακεκινδυνευμένη ευθύς εξαρχής. Ά ν σ'αύτό προστεθεί ή μικροψυχία τοΰ Νικία, ή άγρια αποφασιστικότητα τών Συρα­ κούσιων μπροστά στήν αθηναϊκή επίθεση, καί τέλος ή βοήθεια πού δέν άργησε νά στείλει ή Σπάρτη, καταλαβαίνουμε γιατί, έ­ πειτα άπό λίγους μήνες, οί Αθηναίοι αναγκάστηκαν αρχικά νά συμπτυχθοΰν, ώσπου τελικά νικήθηκαν καί αιχμαλωτίστηκαν. Ό Θουκυδίδης μάς άφησε μιά τεκμηριωμένη καί συνάμα δραμα­ τική εξιστόρηση γιά τά γεγονότα τής Σικελίας. Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή ή περιγραφή τής υποχώρησης τού άθηναϊκοΰ στρα­ τοΰ μετά τήν ήττα τοΰ ναυτικοΰ στά ανοιχτά τών Συρακουσών. «~Ηταν τρομερό, άπό κάθε άποψη, νά φεύγουν, άφοΰ έχασαν ολόκληρο τό στόλο τους καί, άντί νά έχουν μεγάλες ελπίδες, ν'αντικρίζουν τώρα κίνδυνο γιά τήν ίδια τή ζωή τους καί γιά τήν πολιτεία τους. Εγκαταλείποντας τό στρατόπεδο, ένιωθε ό καθένας μεγάλη κατάθλιψη γιά τά δσα έβλεπε καί τά δσα σκε­ πτόταν. Καθώς οί νεκροί ήσαν άταφοι, δταν κανείς αναγνώριζε έναν σύντροφο, τόν έπιανε μεγάλη λύπη καί φόβος, καί δσοι έμε­ ναν πίσω ζωντανοί, οί τραυματίες καί οί άρρωστοι, ήσαν γιά τούς ζωντανούς πολύ πιό άξιολύπητοι, πιό αξιοθρήνητοι άπό τούς σκοτωμένους. Ξεσπούσαν σέ θρήνους καί σέ ικεσίες καί σκορπού­ σαν τήν αγωνία σέ δσους έφευγαν καί ζητοΰσαν νά τούς πάρουν μαζί, φωνάζοντας δσους άπό τούς φίλους ή τούς συντρόφους τους έβλεπαν. "Αρπάζονταν άπό τούς συσκηνίτες τους, καθώς αυτοί έφευγαν καί σέρνονταν πίσω τους δσο μποροΰσαν. "Οταν, εξαν­ τλημένοι, δέν είχαν πιά θέληση καί δυνάμεις, έπεφταν μέ επικλή­ σεις στους θεούς καί μέ κλάματα» (Θουκυδίδης, ο.π., Η' 75). 99

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Είναι γνωστό δτι ή οπισθοχώρηση κατέληξε σέ καταστροφή κοντά στόν ποταμό Άσσίναρο. Πολλοί Αθηναίοι σκοτώθηκαν, καί δσοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι κλείστηκαν σέ λατομεία, άστε­ γοι, εκτεθειμένοι στις καιρικές μεταβολές. «Στοιβαγμένοι πολ­ λοί μαζί σέ μιά στενή χαράδρα, μή έχοντας στέγη, υπόφεραν άπό τόν ήλιο καί τήν πνιγηρή ζέστη στήν άρχή καί αργότερα άπό τις κρύες φθινοπωρινές νύχτες. Ή μετάπτωση αυτή προκαλούσε πολλές αρρώστιες. Ησαν αναγκασμένοι νά ζουν σέ πολύ στενό χώρο, κάνοντας τα δλα στό ίδιο μέρος. Στοίβαζαν τόν ενα απάνω στόν άλλον τούς νεκρούς πού πέθαιναν άπό τά τραύματα τους ή άπό τις αρρώστιες πού προκαλούσαν οί μεταπτώσεις τού καιρού, ή άλλες παρόμοιες αιτίες, καί ή δυσοσμία ήταν ανυπόφορη. Τούς βασάνιζε ή πείνα καί ή δίψα» (στό ϊδιο, 87). Πολύ λίγοι σώθηκαν. Γιά τήν 'Αθήνα ήταν μιά πανωλεθρία, 7 ΐ ο ύ ξεσήκωσε αμέσως έντονη τήν οργή τής κοινής γνώμης* καί ή οργή έ'γινε μεγαλύτερη καθώς ό πόλεμος είχε ξαναρχίσει στήν Ελλάδα. Τήν άνοιξη τοΰ 413 π.Χ. ό βασιλιάς τής Σπάρτης Ά ­ γης εισέβαλε μέ τό στρατό του στήν Αττική καί κατέλαβε τό φρούριο τής Δεκέλειας, δπου εγκατέστησε μόνιμη φρουρά. Ό Θουκυδίδης δέν παραλείπει νά υπογραμμίσει τις δραματικές συ­ νέπειες πού είχε γιά τήν Αθήνα ό μόνιμος αυτός καταυλισμός. «Πρωτύτερα οί εισβολές ήσαν σύντομες καί δέν εμπόδιζαν νά καλλιεργείται ή γή τόν υπόλοιπο χρόνο. Άλλά άπό τότε κι ύστε­ ρα πού φρουρούσαν οί εχθροί συνεχώς —κι δταν δέν υπήρχαν περισσότερες μονάδες— ή τακτική φρουρά, πιεζόμενη άπό τήν ανάγκη, διέτρεχε τή χώρα καί έλήστευε. Ό βασιλεύς τών Λακε­ δαιμονίων Άγης πού ήταν έκεΐ δέν έ'κανε τόν πόλεμο σάν πά­ ρεργο. "Ετσι οί Αθηναίοι πάθαιναν πολλά. Είχαν στερηθεί ολό­ κληρη τή χώρα τους καί αυτομόλησαν περισσότεροι άπό είκοσι χιλιάδες δοΰλοι, μεταξύ τους καί πολλοί τεχνίτες. "Εχασαν δλα τους τά πρόβατα καί τά υποζύγια» (στό ίδιο, 27). Ό ανεφοδια­ σμός άπό τήν Εύβοια σταμάτησε, καί καθώς οί Αθηναίοι ήταν Τ

100

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

υποχρεωμένοι νά πολεμούν σέ δύο μέτωπα, στήν Αττική καί στή Σικελία, οί πόροι τους άρχισαν νά εξαντλούνται. Ή είδηση τής συμφοράς τής Σικελίας, μετά τήν πρώτη κατα­ θλιπτική εντύπωση, προκάλεσε κάποια αντίδραση: έπρεπε μέ κά­ θε θυσία νά προετοιμάσουν μιά αποφασιστική νίκη στή θάλασσα, νά διαθέσουν Ολους τούς πόρους τής πόλης γιά νά ναυπηγήσουν στόλο. "Οταν πληροφορήθηκαν τήν αποστασία τής Χίου, αποφά­ σισαν νά χρησιμοποιήσουν καί τό απόθεμα τών χιλίων ταλάντων πού υπήρχαν στό θησαυροφυλάκιο τής θεάς. Οί Σπαρτιάτες απο­ φάσισαν καί αυτοί νά μεταφέρουν τόν πόλεμο στό Αιγαίο, καί προσπαθούσαν μέ τά οικονομικά μέσα πού τούς παρείχε ό πέρ­ σης σατράπης Τισσαφέρνης νά παρασύρουν τούς συμμάχους τής Αθήνας στήν αποστασία. Μόνη ή Σάμος, Οπου ό δήμος είχε στά χέρια του τήν εξουσία, έ'μενε πιστή στήν 'Αθήνα καί χρησίμευε ώς βάση στό στρατό καί στό στόλο της. Η ΠΡΩΤΗ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΗ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Μπροστά σέ μιά τόσο δραματική κατάσταση δέν είναι νά απο­ ρεί κανείς πού οί εχθροί τής δημοκρατίας στήν 'Αθήνα σκέφτη­ καν νά εκμεταλλευτούν τήν ευκαιρία γιά νά ανατρέψουν τό πολί­ τευμα καί νά εγκαθιδρύσουν ολιγαρχία. Είδαμε Οτι ένα μέρος τής κοινής γνώμης ήταν εναντίον τοΰ πολέμου. Καθώς λοιπόν ό πόλεμος ήταν συνέπεια τής ηγεμονίας πού είχε τήν αξίωση νά άσκεΐ ή 'Αθήνα στόν κόσμο τοΰ Αιγαίου, καί καθώς ή ηγεμονία αυτή ήταν επιθυμητή στό δήμο καί αναγκαία γιά τήν καλή λει­ τουργία τής δημοκρατίας, καταλαβαίνουμε γιατί μερικοί, πού είχαν κουραστεί άπό τόν πόλεμο, σχεδίαζαν μιά πολιτειακή μετα­ βολή πού θά άφαιροΰσε τήν κυριαρχία άπό τό δήμο καί κάθε επιρ­ ροή άπό τούς ρήτορες. Αυτούς εύκολα μπορούσε νά τούς προσε­ ταιριστεί μιά μικρή ομάδα αποφασισμένων έχθρων τής δημο­ κρατίας, πού ή δραστηριότητα καί ή επιρροή τους ολοένα μεγά101

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λωνε άπό τήν άρχή τοΰ πολέμου. Είδαμε πώς αυτό τό κόμμα εί­ χε σχηματιστεί γύρω άπό τόν Θουκυδίδη τόν Άλωπεκέα. "Οταν αυτός όστρακίστηκε, ή αντιπολιτευόμενη αυτή μερίδα εξασθέ­ νησε προς στιγμήν οί ολιγαρχικοί δμως δέν άργησαν νά σηκώ­ σουν πάλι κεφάλι τά τελευταία χρόνια πριν άπό τόν πόλεμο. Αυ­ τό φαίνεται άπό τις δίκες πού έγιναν εναντίον τών φίλων τοΰ Πε­ ρικλή. Γύρω στό 431 π.Χ. κυκλοφόρησε ένας λίβελλος, πού ό συγγραφέας του μάς είναι άγνωστος, ό όποιος παρουσίαζε τό αθηναϊκό πολίτευμα ώς ένα καθεστώς ευνοϊκό γιά τούς φαύλους καί τά συμφέροντα τους, ελευθέριο απέναντι στους δούλους, άλ­ λά ιδιαίτερα επικίνδυνο γι'αυτούς πού ό συγγραφέας του τούς ονομάζει κάλους κάγαθούς. Αυτοί οί αντίπαλοι τής ιδέας τής δη­ μοκρατίας, πού δέν ήθελαν νά παραδεχτούν τήν κυριαρχία τοΰ δήμου, συναντιόνταν σέ μικρές ομάδες πού θύμιζαν τις εταιρείες τών αριστοκρατικών. Είχε χαλκευθεί εκεί ένα ολόκληρο σύστη­ μα αντικαθεστωτικής προπαγάνδας, πού ζητούσε τήν επιστροφή στήν πάτριο πολιτεία, τό πολιτικό σύστημα τών προγόνων, καί επιστράτευε τά ηχηρά ονόματα τοΰ Δράκοντα καί τοΰ Σόλωνα, αποδίδοντας τους τή συγγραφή ορισμένων ψευδοσυνταγμάτων, τά οποία ό Αριστοτέλης τόν επόμενο αιώνα θά θεωρήσει αυθεν­ τικά. Οί ολιγαρχικοί δέν περίμεναν παρά τήν κατάλληλη ευκαι­ ρία γιά νά ανατρέψουν τό πολίτευμα καί νά συνθηκολογήσουν μέ τή Σπάρτη. "Επρεπε Ομως νά ενεργήσουν μέ σύνεση, γιατί ή α­ φοσίωση στή δημοκρατία ήταν βαθιά ριζωμένη στόν αθηναϊκό λαό. "Επρεπε λοιπόν νά προσπαθήσουν νά πάρουν μέ τό μέρος τους δλους δσοι ήταν δυσαρεστημένοι άπό τις επανειλημμένες α­ ποτυχίες τής Αθήνας, καί πρώτα πρώτα τό σύνολο τών μικρο­ μεσαίων κτηματιών, πού ό πόλεμος τούς είχε καταστρέψει. Είναι παράδοξο, άλλά τήν ευκαιρία πού ζητοΰσαν γιά νά δρά­ σουν τούς τήν έ'δωσε ό Αλκιβιάδης. Αυτός, δπως είδαμε, δταν τόν κάλεσαν νά επιστρέψει στήν 'Αθήνα καί νά παρουσιαστεί στό δικαστήριο γιά τήν υπόθεση τών Έρμων, προτίμησε νά δραπε102

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

τεύσει. Πήγε πρώτα στους Θούριους, καί άπό εκεί κατάφερε έπειτα νά περάσει στήν Πελοπόννησο. Θεωρητικά ή 'Αθήνα είχε τότε ειρήνη μέ τή Σπάρτη, καί ό Αλκιβιάδης, καταφεύγοντας έκεΐ, ίσως νά μήν είχε τό αίσθημα δτι γίνεται προδότης. Φαί­ νεται δμως δτι αυτός παρακίνησε τόν "Αγη, πού τόν φιλοξενού­ σε, νά κάνει τήν εκστρατεία πού οδήγησε στήν κατάληψη τής Δεκέλειας. Στό μεταξύ έγινε καί εραστής τής γυναίκας τοΰ "Αγη. "Ετσι αναγκάστηκε νά εγκαταλείψει τή Σπάρτη, καί τελικά έ­ φτασε νά ζητήσει καταφύγιο στό σατράπη Τισσαφέρνη. Αυτός πού στή Σπάρτη ειχε ζήσει σάν Σπαρτιάτης «ψνχρολοντών καί μάζη σννών και ζωμω μελάνι χρώμενος» έζησε κατόπιν τή μαλ­ θακή ζωή τοΰ σατράπη. Ό Πλούταρχος, πού αναφέρει αυτές τις λεπτομέρειες προσθέτει: «τό μεν γαρ πολντροπον και περιττόν αντοϋ τής δεινότητος... εθανμαζεν ό βάρβαρος)) (Βίοι Παράλλη­ λοι, Αλκιβιάδης, 23, 10, καί 24, 5-7). Ό Αλκιβιάδης, πού πάνω άπ'δλα ήθελε τότε νά επιστρέψει στήν 'Αθήνα καί νά διαδραματίσει έκεΐ τόν εξέχοντα ρόλο γιά τόν όποιο θεωροΰσε προορισμένο τόν εαυτό του, άρχισε ένα δύ­ σκολο παιχνίδι* άπό τή μιά επιδίωκε νά αποσπάσει τόν Τισσαφέρ­ νη άπό τή σπαρτιατική συμμαχία, χωρίς δμως καί νά τόν αφήσει νά προσεγγίσει μιά 'Αθήνα δπου επικρατούσαν οί δημοκρατικοί τών άκρων, καί άπό τήν άλλη νά δελεάσει τούς Αθηναίους, προ­ βάλλοντας τους τή δυνατότητα νά πάρουν βοήθεια άπό τόν Τισ­ σαφέρνη, οπωσδήποτε ύπό τόν δρο νά αποκτήσουν κυβέρνηση ολιγαρχική. Ό Αλκιβιάδης μπόρεσε σχετικά εύκολα νά έρθει σέ επαφή μέ τούς Αθηναίους πού ήταν στρατοπεδευμένοι στή Σάμο, καί μέ τή μεσολάβηση τους νά εισακουστεί στήν 'Αθήνα, ακόμη καί άπό εκείνους πού ήταν έτοιμοι νά ανατρέψουν τό πο­ λίτευμα. Στή Σάμο οί περισσότεροι στρατηγοί συμφώνησαν νά εξετάσουν τις προτάσεις τοΰ Αλκιβιάδη. Ένας άπό αυτούς, ό Πείσανδρος, πήγε στήν 'Αθήνα καί κατάφερε νά πείσει τό λαό δτι έπρεπε νά ανακαλέσουν τόν Αλκιβιάδη, καί γιά τό σκοπό 103

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

αυτό νά δεχτούν, έστω καί προσωρινά, ορισμένες τροποποιήσεις στό πολιτικό καθεστώς. Αποφάσισαν αμέσως νά στείλουν στήν Περσία μιά δεκαμελή επιτροπή μέ αρχηγό τόν Πείσανδρο καί νά αρχίσουν διαπραγματεύσεις μέ τόν Τισσαφέρνη. Αυτός δμως —ίσως γιατί έ'τσι τόν είχε συμβουλέψει ό Αλκιβιάδης, πού ειχε σκοπό νά κρατήσει γιά τόν εαυτό του τήν επιτυχία τής συνδιαλ­ λαγής— σκλήρυνε τις απαιτήσεις του, καί οί διαπραγματεύσεις απέτυχαν, μέ αποτέλεσμα ό σατράπης νά προσεγγίσει τούς Λακε­ δαιμονίους. Ό Πείσανδρος μέ τούς απεσταλμένους πού τόν συνό­ δευαν γύρισαν στή Σάμο αποφασισμένοι, μέ τήν υποστήριξη τών αθηναϊκών εταιρειών, νά δράσουν γιά λογαριασμό τους. Τό σχέ­ διο τους ήταν διπλό: νά καταλύσουν τά δημοκρατικά πολιτεύμα­ τα στή Σάμο καί στις συμμαχικές πόλεις καί νά εγκαθιδρύσουν έπειτα στήν 'Αθήνα ολιγαρχικό πολίτευμα. Στήν 'Αθήνα δμως οί ολιγαρχικοί τών εταιρειών είχαν κιόλας αποφασίσει νά κινη­ θούν. Δολοφόνησαν τό ρήτορα πού τούς φαινόταν Οτι είχε τή με­ γαλύτερη επιρροή, κάποιον 'Ανδροκλή, όπως καί μερικούς δημο­ κράτες, τούς πιό σημαντικούς, καί άρχισαν νά δημιουργούν ένα πραγματικό κλίμα τρόμου. Ό Θουκυδίδης, άν καί δέν συμπαθού­ σε τούς φανατικούς δημοκρατικούς, τό περιγράφει μέ ακρίβεια. «Άλλά συνέρχονταν πάντα καί ή εκκλησία τοΰ δήμου καί ή βουλή πού εκλέγεται μέ κλήρο, δέν συζητούσαν δμως τίποτε τό όποΐο δέν είχαν εγκρίνει οί συνωμότες. 'Άλλά καί οί ρήτορες πού μιλούσαν ήσαν δικοί τους καί τούς λόγους πού εκφωνούσαν τούς είχαν εγκρίνει προηγουμένως. Κανείς άπό τούς αντιπάλους δέν έφερνε, άπό φόβο, αντίρρηση, επειδή έβλεπαν τό πλήθος τών συ­ νωμοτών. Καί άν κανείς τολμούσε ν' άντιμιλήσει, έβρισκαν κα­ τάλληλο τρόπο νά τόν σκοτώσουν. Δέν αναζητούσαν τούς δολο­ φόνους, ούτε γινόταν καμιά δίωξη εναντίον τών υπόπτων. Ό λαός δέν αντιδρούσε καί όλοι ήσαν τόσο πολύ τρομοκρατημένοι, ώστε τό θεωρούσαν κέρδος νά μήν παθαίνουν τίποτε έστω καί άν σώ­ παιναν. Ό κόσμος είχε χάσει τό ηθικό του νομίζοντας δτι οί συ104

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

νωμότες ήσαν πολύ περισσότεροι άπ' δ,τι ήσαν πραγματικά» (Θουκυδίδης, ό'.π., Θ' 66). Αυτό τό κλίμα επικρατούσε όταν έφτασαν στήν 'Αθήνα ό Πείσανδρος καί τά μέλη τής αντιπροσωπείας. Ή κατάσταση εξελί­ χτηκε ραγδαία. "Εγινε μιά συνέλευση στόν Κολωνό, έ'ξω άπό τήν πόλη, γιά νά μήν μπορεί νά γίνει αισθητή ή πίεση τοΰ αστι­ κού δήμου. Στή συνέλευση συζητήθηκε ενα ψήφισμα πού ουσια­ στικά καθιέρωνε ένα νέο πολίτευμα: καταργούσε τή μισθοφορά, άλλαζε τόν τρόπο επιλογής τών αρχόντων, μιά βουλή μέ τετρα­ κόσια μέλη, τής οποίας τά παλαιά μέλη θά αποφάσιζαν κάθε φο­ ρά γιά τή διαδοχή τους, έπαιρνε τή θέση τής βουλής τών Πεντα­ κοσίων, δπου ή επιλογή τών μελών γινόταν ώς τότε μέ κλήρο. Αργότερα οί Τετρακόσιοι θά συνέτασσαν έναν κατάλογο άπό πέντε χιλιάδες πολίτες, πού μόνοι αυτοί θά είχαν πλήρη πολιτι­ κά δικαιώματα. Τήν πρόταση τήν παρουσίασε ό Πείσανδρος' αν δμως πιστέψουμε τόν Θουκυδίδη, συντάκτης της ήταν ό ρήτορας Αντιφών, ό θεωρητικός, δπως φαίνεται, τοΰ κινήματος. Τό ψή­ φισμα υιοθετήθηκε. "Εμενε μόνο νά διαλύσουν τή βουλή τών Πεν­ τακοσίων, πράγμα πού έγινε χωρίς δυσκολία, γιατί οί συνωμότες τά είχαν δλα προετοιμάσει μέ προσοχή. Οί βουλευτές μισθοδο­ τήθηκαν γιά τούς τέσσερις μήνες πού τούς έμεναν ώς τό τέλος τής θητείας τους, καί διαλύθηκαν χωρίς διαμαρτυρίες. "Εκπληξη βέβαια προκαλεί ή τόσο παθητική στάση τών Αθη­ ναίων. Ό ίδιος ό Άγης, πού εξακολουθούσε νά στρατοπεδεύει στή Δεκέλεια, είχε τήν ελπίδα δτι θά γίνονταν ταραχές, πού ίσως θά τοΰ επέτρεπαν νά μπει στήν πόλη χωρίς δυσκολία. Δέν έγινε δμως τίποτε. Αυτό εξηγείται άπό πολλούς λόγους. Ή συνωμο­ σία ειχε προετοιμαστεί καλά, καί οί συνωμότες είχαν πάρει μέ­ τρα γιά νά αντιμετωπίσουν κάθε απόπειρα γιά αντίσταση. Ή παρουσία τοΰ έχθροΰ μέσα στήν Αττική ανάγκαζε δσους Αθη­ ναίους ήταν σέ ηλικία νά κρατούν δπλα νά παραμείνουν στις ε­ πάλξεις. Καί άς μή λησμονούμε δτι ένα μέρος τού στρατοΰ καί 105

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τοΰ στόλου —καί ανάμεσα τους τά πιό ζωηρά δημοκρατικά στοι­ χεία— βρισκόταν στή Σάμο. Γρήγορα έμελλε νά φανεί δτι αυτός ήταν ό κυριότερος λόγος τής αδράνειας πού έδειξαν οί Αθηναίοι απέναντι στις μηχανορραφίες τών ολιγαρχικών. Πραγματικά, είχαν αποφασίσει νά στείλουν στή Σάμο δεκαμελή επιτροπή γιά νά αναγγείλουν τις εξελίξεις πού είχαν γίνει στήν 'Αθήνα. «Φοβόνταν μήπα>ς», γράφει ό Θουκυδίδης, ((δπως άλλωστε καί έγινε, τά πληρώματα δέν θελήσουν νά υποταχθούν σέ ολιγαρχικό καθε­ στώς καί μήπως ξεκινήσει άπό έκεΐ ένα κίνημα πού νά τούς πα­ ρασύρει καί αυτούς τούς ίδιους» (στό ϊδιο, 72). Πραγματικά, στή Σάμο ή κατάσταση βρισκόταν στά χέρια τών δημοκρατικών, οί όποιοι μέ τήν καθοδήγηση τών στρατη­ γών Λέοντα καί Διομέδοντα, τοΰ τριηράρχου Θρασύβουλου καί ενός απλού οπλίτη, τοΰ Θράσυλου, κατάφεραν νά αποτύχει μιά προσπάθεια πού έκαναν οί ολιγαρχικοί Σάμιοι νά ανατρέψουν τή δημοκρατία στό νησί. Γιά νά ενημερώσουν τούς Αθηναίους έ­ στειλαν τό ιερό πλοίο, τήν Πάραλο, πού οί ναΰτες του ήταν αθη­ ναίοι πολίτες. Μόλις δμως αυτοί έφτασαν στήν 'Αθήνα, τούς συνέ­ λαβαν οί ολιγαρχικοί, καί άλλους τούς φυλάκισαν, άλλους τούς τοποθέτησαν σέ άλλα πλοία. "Ενας άπό αυτούς, κάποιος Χαιρέας, κατάφερε νά διαφύγει, γύρισε στή Σάμο, καί έκανε μιά δραματική περιγραφή τής κατάστασης πού επικρατούσε στήν πόλη. Ό Θουκυδίδης, στό όγδοο βιβλίο τής ιστορίας του, πού δέν εΐναι τελειωμένο καί κάπου κάπου παρουσιάζει αντιφάσεις, υποστηρίζει δτι ό Χαιρέας έλεγε ψέματα. Ό ίδιος δμως λέει λί­ γο παραπάνω δτι οί Τετρακόσιοι δημιούργησαν στήν 'Αθήνα κλί­ μα φόβου φυλακίζοντας καί εξορίζοντας δλους δσοι ήταν αντί­ θετοι τους. "Οπως καί αν έχει τό πράγμα, ή διήγηση τοΰ Χαιρέα προκάλεσε άμεση αντίδραση τών Αθηναίων πού βρίσκονταν στρατοπεδευμένοι στή Σάμο. «Οί στρατιώτες έκαναν αμέσως εκκλησία, δπου έπαυσαν τούς στρατηγούς καί δσους τριηράρχους ύποπτεύονταν καί δρισαν αλ­ ί 06

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

λους στρατηγούς καί τριηράρχους, μεταξύ τους τον Θρασύβουλο καί τον Θράσυλο. Σηκώθηκαν μερικοί καί μίλησαν ενθαρρυντικά, λέγοντας δτι δέν πρέπει νά αποθαρρύνονται επειδή ή πολιτεία επαναστάτησε εναντίον τους. Ή μειοψηφία είχε αποχωριστεί άπό τήν πλειοψηφία καί τό στρατόπεδο τής Σάμου είχε μεγαλύ­ τερες δυνατότητες άπό τήν 'Αθήνα. Αυτοί είχαν ολόκληρο τό στόλο καί θά ανάγκαζαν τις πολιτείες πού είχε ή 'Αθήνα στήν εξουσία της νά πληρώνουν σ' αυτούς τις εισφορές σάν νά εξα­ κολουθούσαν νά έ'χουν τήν 'Αθήνα γιά βάση τους. Είχαν στή διάθεση τους τή Σάμο, πολιτεία ισχυρή, ή οποία, Οταν έ'κανε πό­ λεμο εναντίον τής Αθήνας, λίγο έλειψε νά τής αφαιρέσει τή θαλασσοκρατορία. Ή βάση τους, λοιπόν, γιά τις επιχειρήσεις ε­ ναντίον τοΰ έχθροΰ θά ήταν ή ίδια. Τό στρατόπεδο, έχοντας τό στόλο, μποροΰσε νά προμηθεύεται ό,τι είχε ανάγκη πιό εύκολα παρά ή 'Αθήνα... Ά ν οί ολιγαρχικοί δέν δέχονταν νά επαναφέ­ ρουν τή δημοκρατία, τό στρατόπεδο θά μποροΰσε νά μεταχει­ ριστεί ένα μέσο πού δέν είχε ή πολιτεία, τόν αποκλεισμό της άπό τή θάλασσα» (στό ϊδιο, 76-77). Ή ανταρσία τοΰ άθηναϊκοΰ στρατοΰ καί στόλου πού βρισκόταν στή Σάμο, καί ή άρνηση τους νά δεχτοΰν τό ολιγαρχικό πολί­ τευμα, είναι μιά άπό τις ένδοξες σελίδες στήν ιστορία τής Αθή­ νας. Φανερώνει τή βαθιά αφοσίωση τοΰ δήμου στό πολίτευμα καί τήν πολιτική του συνείδηση. Είναι όμως τόσο «επαναστατική» Οσο φαίνεται αρχικά; Δέν πρέπει νά ξεχνοΰμε ότι ό στρατός δέν ήταν κάτι ξεχωριστό άπό τήν πόλη. Καί επιστρατευμένος ό Αθη­ ναίος εξακολουθούσε νά είναι πολίτης* μποροΰσε κάθε στιγμή νά ζητήσει άπό τούς αρχηγούς πού ό ίδιος είχε εκλέξει νά λογο­ δοτήσουν. Συχνά γίνονταν συνελεύσεις στόν αθηναϊκό στρατό, καί οί στρατηγοί, πού ήταν αιρετοί άρχοντες, απευθύνονταν στους οπλίτες όπως θά απευθύνονταν στους συγκεντρωμένους συμπολί­ τες τους στήν Πνύκα. Μπορούσαν λοιπόν οί οπλίτες, χωρίς νά διαπράξουν καμιά παρανομία, νά καθαιρέσουν ένα στρατηγό καί 107

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νά εκλέξουν έ'ναν άλλο. Ωστόσο, παρά τό γεγονός δτι ή καθαίρε­ ση καθαυτή δέν ήταν αντίθετη στους νόμους τής πόλης, οί συν­ θήκες μέ τις όποιες έ'γινε τότε ή καθαίρεση τών στρατηγών καί τών τριηράρχων δίνουν στήν ενέργεια αυτή ένα χαρακτήρα επα­ ναστατικό. Ή νέα εκλογή δέν έ'γινε μέ τις απαραίτητες προϋποθέ­ σεις, γιατί εκτός άπό τούς στρατηγούς αντικατέστησαν καί τούς τριηράρχους. Ή τριηραρχία δμως ήταν μιά λειτουργία, μιά υπο­ χρέωση* ή πολιτεία τήν ανέθετε σέ έναν πλούσιο πολίτη, πού οφεί­ λε μέ προσωπικά του έξοδα νά εξοπλίσει μιά τριήρη, τής οποίας αναλάμβανε καί τή διακυβέρνηση σέ περίπτωση πολέμου. Ή κα­ θαίρεση ενός τριηράρχου, ή αντικατάσταση του μέ άλλον πού δέν είχε καμιά συμμετοχή στά έξοδα εξοπλισμού τοΰ πλοίου, ήταν πράξη καθαυτό παράνομη. Τέλος, ή επιλογή τών προσώπων δείχνει δτι υπήρχε πρόθεση νά δηλωθεί κάποια πολιτική θέση. Ό Θράσυλος άπό απλός οπλίτης προβιβάστηκε στό αξίωμα τοΰ στρατηγού. Ωστόσο οί στρατιώτες αυτοί πού έδειξαν τήν αφοσίωση τους στό δημοκρατικό πολίτευμα δέν ήταν παρά ένα μέρος τοΰ αθη­ ναϊκού δήμου, αυτού τοΰ δήμου πού ταλαντευόταν καί ήταν τόσο ευάλωτος στά επιχειρήματα τών ρητόρων, δπως τοΰ καταμαρ­ τυρούσε ό Αριστοφάνης. "Ενας άπό τούς αρχηγούς τής ανταρ­ σίας, ό Θρασύβουλος, ήταν προσωπικά συνδεδεμένος μέ τόν Α λ ­ κιβιάδη. Συγκέντρωσε λοιπόν τούς στρατιώτες καί τούς πρότεινε νά δώσουν μέ τήν ψήφο τους χάρη στόν Αλκιβιάδη. Κατάφερε νά τούς πείσει, καί πήγε ό ίδιος νά βρει τό φίλο του στήν αυλή τοΰ Τισσαφέρνη. "Οταν επέστρεψε στή Σάμο, έγινε συνέλευση τοΰ στρατοΰ «δπου ό Αλκιβιάδης διατύπωσε παράπονα γιά τήν εξορία του καί τις ταλαιπωρίες πού είχε υποστεί, καί μετά μίλη­ σε πολύ γιά τήν πολιτική κατάσταση, δίνοντας τους μεγάλες ελ­ πίδες γιά τά δσα θά συνέβαιναν μελλοντικά... Άφοΰ τ άκουσαν αυτά καί άλλα πολλά, οί στρατιώτες τόν έκλέξαν αμέσως στρα­ τηγό μαζί μέ τούς προηγούμενους καί τοΰ ανάθεσαν τή γενική διαχείριση τών υποθέσεων» (στό ϊδιο, 81, 82). 108

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ό Αλκιβιάδης είχε υποσχεθεί, εκτός άπό πολλά άλλα, τή στρατιωτική καί οικονομική υποστήριξη τοΰ Τισσαφέρνη. Είχε τή γνώμη δτι έ'πρεπε νά επωφεληθούν άπό τις διαφορές πού υ­ πήρχαν ανάμεσα στους Πελοποννησίους καί τούς άλλους συμμά­ χους τους, γιά νά αναλάβουν επιθετικές πρωτοβουλίες. "Ολα αυ­ τά μέ τήν προϋπόθεση δτι έ'πρεπε νά αντιταχθούν στή θέληση ορισμένων στρατιωτών πού θά προτιμούσαν νά πάνε πρώτα στήν 'Αθήνα γιά νά διώξουν τούς ολιγαρχικούς. Ό Αλκιβιάδης έκα­ νε επιδέξιους χειρισμούς καί ή επιτυχία στεφάνωσε τις επιχειρή­ σεις του: οί Αθηναίοι νίκησαν στήν "Αβυδο τόν πελοποννησια­ κό στόλο. Αυτή ήταν ή πρώτη αθηναϊκή νίκη άπό τότε πού ξανάρ­ χισαν οί εχθροπραξίες, καί είχε σημαντική απήχηση. Στό μεταξύ, ή παρουσία τοΰ Αλκιβιάδη στή Σάμο είχε σπεί­ ρει τήν ανησυχία ανάμεσα στους ολιγαρχικούς τής Αθήνας. Οί πιό μετριοπαθείς, δπως ό Θηραμένης, ανησυχούσαν γιά τά παζα­ ρέματα πού γίνονταν μέ τόν Ά γ η καί γιά τή βραδύτητα μέ τήν οποία προχωρούσε ή σύνταξη τοΰ καταλόγου τών Πεντακισχιλίων. "Ισως ακόμη ό Θηραμένης νά προσπαθούσε νά δικαιωθεί στά μάτια τοΰ δήμου, επειδή καταλάβαινε δτι ή εξουσία τοΰ ξέφευγε άπό τά χέρια. Τό βέβαιο είναι δτι ή ανησυχία δέν άργησε νά επεκταθεί καί στους οπλίτες πού φρουρούσαν τά οχυρά, ιδιαί­ τερα στόν Πειραιά* ανησυχούσαν καί αυτοί γιά τά παζαρέματα πού έκαναν οί ολιγαρχικοί μέ τή Σπάρτη. Ό εξωτερικός κίνδυ­ νος ήταν πραγματικά μεγάλος: ένας πελοποννησιακός στόλος προχωρούσε προς τή Σαλαμίνα καί απειλούσε νά κόψει τήν επι­ κοινωνία τής Αθήνας μέ τήν Εύβοια. Βιαστικά εξόπλισαν μερικά πλοία, καί μέ πληρώματα τής τελευταίας στιγμής βγήκαν νά αν­ τιμετωπίσουν τόν πελοποννησιακό στόλο. Τό αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό, καί επιτάχυνε τήν πτώση τών ολιγαρχικών. «Συγκάλεσαν μιά πρώτη εκκλησία στήν Πνύκα, δπου καί άλ­ λοτε συνήθιζαν νά συγκεντρώνονται, δπου κατάργησαν τούς Τε­ τρακόσιους καί ψήφισαν νά παραδοθεί ή εξουσία στους Πέντε Χι109

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λιάδες, τούς όποιους θά αποτελούσαν Οσοι άπό τούς πολίτες μπο­ ρούσαν νά εξοπλίζονται μέ δικά τους έξοδα. Αποφάσισαν νά μή λαβαίνει κανείς μισθό γιά κανένα δημόσιο λειτούργημα. Ό πα­ ραβάτης θά ήταν καταραμένος. "Εγιναν καί άλλες εκκλησίες στήν Πνύκα, στις όποιες έκλέξαν νομοθέτες καί ψήφισαν διάφορα μέ­ τρα γιά τό πολίτευμα. Τόν πρώτο καιρό τής περιόδου αυτής ^άν τόν συγκρίνει κανείς μέ τά προηγούμενα χρόνια, Οσα έγώ τουλά­ χιστον έ'ζησα— οί Αθηναίοι πολιτεύτηκαν μέ πολλή σωφροσύνη, γιατί έ'γινε ένας φρόνιμος συνδυασμός τής δημοκρατίας καί τής ολιγαρχίας καί τούτο βοήθησε κυρίως τήν πολιτεία ν'αναλάβει άπό τήν πολύ δύσκολη κατάσταση Οπου βρισκόταν. Ψήφισαν ε­ πίσης νά επιστρέψουν άπό τήν εξορία ό Αλκιβιάδης καί άλλοι μαζί του» (στό ϊδιο, 97). Ή ιστορία τοΰ Θουκυδίδη σταματά λίγο παρακάτω, καί δέν ξέρουμε πότε ακριβώς αποκαταστάθηκε ή πατροπαράδοτη δημο­ κρατία. Φαίνεται πώς τό πολίτευμα τών Πεντακισχιλίων δέν κράτησε παρά λίγους μήνες καί ή επιστροφή στή δημοκρατική ζωή έγινε ομαλά. "Οταν ό Ξενοφών συνεχίζει στά Ελληνικά του τό έ'ργο τοΰ Θουκυδίδη, ή αθηναϊκή δημοκρατία παρουσιάζεται νά έχει αποκατασταθεί πέρα γιά πέρα. Ή καλύτερη απόδειξη είναι ή παρουσία τό 410 π.Χ. στήν 'Αθήνα τοΰ Θράσυλου, ενός άπό τούς αρχηγούς τής αποστασίας τής Σάμου, τή στιγμή πού ό Ά γ η ς απειλεί άλλη μιά φορά τήν πόλη μέ ορμητήριο τή Δεκέ­ λεια. Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΤ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗ.

ΑΡΓΙΝΟΤΣΕΣ

Παράλληλα ό Αλκιβιάδης εξακολουθούσε τις στρατιωτικές επι­ χειρήσεις μέ σκοπό νά ανακτήσει τις οχυρές θέσεις τής Αθήνας στόν Ελλήσποντο. "Ηθελε νά επιστρέψει στήν Αθήνα φορτωμέ­ νος δάφνες. Προβάλλοντας τις τελευταίες νίκες πού τόν είχαν δοξάσει, οί οπαδοί τοΰ Αλκιβιάδη πέτυχαν νά εκλεγεί στρατη110

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

γός γιά τό 407 π.Χ., μαζί μέ τό φίλο του, τόν Θρασύβουλο. Άπό εκείνη τή στιγμή ό δρόμος τής επιστροφής ήταν ανοιχτός. Απο­ βιβάστηκε στόν Πειραιά τήν άνοιξη τού 407 π.Χ. Οί φίλοι του είχαν αναλάβει νά προδιαθέσουν ευνοϊκά τήν κοινή γνώμη. Ό Ξε­ νοφών αναφέρει δτι πλήθη κόσμου έ'τρεξαν άπό τό άστυ στόν Πειραιά γιά νά τόν δουν. Ό Πλούταρχος μάς έδωσε τήν ακό­ λουθη περιγραφή αυτής τής επιστροφής: «Γι' αυτό, δταν μπήκε στό λιμάνι, δέν κατέβηκε άπ' τό πλοίο παρά μόνο δταν στάθηκε στό κατάστρωμα καί είδε στήν προκυ­ μαία τόν ανεψιό του Εύρυπτόλεμο καί αρκετούς άπ' τούς άλλους φίλους καί συγγενείς του νά τόν περιμένουν καί νά τόν προσκα­ λούν. "Οταν τελικά πάτησε τό πόδι του στή στεριά, οί Αθηναίοι έδιναν τήν εντύπωση πώς τούς άλλους αρχηγούς τού στρατοΰ πού συναντούσαν ούτε τούς έβλεπαν, κι δλοι μαζί έτρεχαν μέ φω­ νές στόν Αλκιβιάδη. Τόν φιλοΰσαν, τόν συνόδευαν, τόν πλησία­ ζαν καί τοΰ περνούσαν στεφάνια στό κεφάλι, καί δσοι δέν μπο­ ροΰσαν νά πλησιάσουν τόν έβλεπαν άπό μακριά, ένώ οί πιό γέ­ ροι τόν έδειχναν στους νέους» (Πλούταρχος, δ.π., 32, μτφρ. Σ. Βουλαρινοΰ). Ό Αλκιβιάδης δμως κατάφερε νά μήν παρασυρθεί άπό τήν υποδοχή αυτή. Απολογήθηκε στήν εκκλησία τοΰ δήμου γιά τις καταγγελίες πού είχαν ακουστεί εναντίον του πριν άπό οκτώ χρόνια. Προσπάθησε ακόμη νά αποδείξει τήν ευλάβεια του απέ­ ναντι στις δύο θεές, αναλαμβάνοντας τήν ευθύνη γιά τήν ασφά­ λεια τής παραδοσιακής πομπής προς τήν Ελευσίνα, πού τά τε­ λευταία χρόνια γινόταν άπό τή θάλασσα, γιατί άπό τότε πού εί­ χαν καταλάβει τή Δεκέλεια οί Σπαρτιάτες, ό δρόμος άπό τή στε­ ριά δέν ήταν καθόλου ασφαλής. "Ετσι δέν παραξενευόμαστε πού οί Αθηναίοι τοΰ εμπιστεύτηκαν καί τις απεριόριστες εξουσίες τοΰ στρατηγού αυτοκράτορα γιά νά εξακολουθήσει τόν πόλεμο. Ό Πλούταρχος υποστηρίζει δτι ορισμένοι επιδίωκαν μέ αυτό τόν τρόπο νά τόν απομακρύνουν άπό τήν Αθήνα, δπου ή δημοτι111

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

κότητά του έπαιρνε διαστάσεις επικίνδυνες ακόμη καί γιά τούς ίδιους τούς θεσμούς. "Ετσι ή αλλιώς, τέσσερις μήνες μετά τήν επιστροφή του, ό Α λ ­ κιβιάδης ξανάφυγε μέ ένα στόλο άπό εκατό πλοία. "Επρεπε πράγ­ ματι νά δράσει χωρίς καθυστέρηση, γιατί ό σπαρτιατικός στόλος γινόταν βλο καί πιό απειλητικός. Τόν κυβερνούσε τότε ό Λύσαν­ δρος, ικανός πολιτικός, πού είχε καταφέρει νά κερδίσει τήν εύ­ νοια τοΰ Μεγάλου Βασιλέα καί τών σατραπών του, εξασφαλί­ ζοντας έτσι τούς αναγκαίους πόρους γιά τή συντήρηση τών πλη­ ρωμάτων του. Ό Λύσανδρος συγκέντρωσε τις δυνάμεις του κον­ τά στό ακρωτήριο Νότιο. Ή ναυμαχία πού έγινε ανάμεσα στόν σπαρτιατικό στόλο καί σέ ένα τμήμα τοΰ άθηνα'ϊκοΰ τελείωσε μέ τήν καταστροφή τών Αθηναίων, καί ό Αλκιβιάδης, πού έφτασε πολύ άργά, δέν μπορούσε πιά νά ανατρέψει τήν κατάσταση. Στήν 'Αθήνα ή είδηση τής αποτυχίας προκάλεσε αμέσως τήν καθαί­ ρεση τών στρατηγών πού είχαν εκλεγεί εκείνη τή χρονιά, καί τήν εκλογή άλλων. Αυτό μάς δίνει ένα μέτρο γιά τή σύγχυση πού επικρατούσε στήν πόλη, σύγχυση πού έμελλε νά εκδηλωθεί τόν επόμενο χρόνο μέ τις ακρότητες πού αποφασίστηκαν. Ό Αλκι­ βιάδης προτίμησε τότε νά μήν επιστρέψει στήν 'Αθήνα, καί απο­ σύρθηκε σέ ένα οχυρωμένο κτήμα πού είχε στή Χερσόνησο. Έκεΐ πέθανε λίγα χρόνια αργότερα, χωρίς νά ξαναδεί τήν πατρί­ δα του. Ηταν προσωπικότητα ιδιόρρυθμη καί γοητευτική. Οί σύγχρονοι του τόν θαύμασαν οσο καί τόν μίσησαν. Σήμερα ακό­ μη θεωρείται μιά άπό τις πιό χαρακτηριστικές μορφές τής αθη­ ναϊκής ιστορίας. Στό διάστημα αυτό ό σπαρτιατικός στόλος, πού τόν κυβερ­ νούσε ό διάδοχος τοΰ Λύσανδρου, ό Καλλικρατίδας, πολιορκούσε τή Μυτιλήνη, οπού ήταν αγκυροβολημένο ένα μέρος τού αθηναϊ­ κού στόλου μέ κυβερνήτη τό στρατηγό Κόνωνα. Στήν 'Αθήνα αποφάσισαν νά στείλουν στόλο γιά νά βοηθήσουν νά λυθεΐ ό αποκλεισμός. Ό Ξενοφών μάς λέει οτι, γιά νά ετοιμάσουν τό Τ

112

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

στόλο αυτό, ζήτησαν άπό τούς συμμάχους νά στείλουν κάθε δυ­ νατή βοήθεια καί επιστράτευσαν δλους δσοι ήταν σέ ηλικία νά πολεμήσουν, μαζί καί τούς δούλους τούς οποίους υποσχέθηκαν νά απελευθερώσουν. Εκατόν πενήντα συνολικά πλοία περιπο­ λούσαν απέναντι άπό τή Μυτιλήνη, στά ανοιχτά τών Άργινουσών. Ή σύγκρουση ήταν σκληρή, άλλά τελικά οί Πελοποννήσιοι υποχώρησαν, αφήνοντας νικητές τούς Αθηναίους. "Οταν δμως οί στρατηγοί θέλησαν νά βοηθήσουν τά πληρώματα τών είκοσι πέν­ τε αθηναϊκών πλοίων πού είχαν βουλιάξει, ξέσπασε θύελλα πού εμπόδισε κάθε κίνηση, καί ό στόλος πήρε διαταγή νά επιστρέψει άπρακτος στή Μυτιλήνη, δπου βρισκόταν ό Κόνων. Ή νίκη στις 'Αργινοΰσες δέν ήταν λοιπόν αποφασιστική καί στοίχισε ακριβά στήν πόλη. Γιά μιά ακόμη φορά οί στρατηγοί βρέθηκαν κατη­ γορούμενοι δταν γύρισαν στήν 'Αθήνα νά λογοδοτήσουν γιά τήν αποστολή τους. Δέν ήταν ή πρώτη φορά πού γινόταν αυτό, άλλά ποτέ άλλοτε τά γεγονότα δέν εξελίχτηκαν τόσο ραγδαία, ούτε ή δικαστική απόφαση ήταν τόσο ριζοσπαστική: έξι άπό τούς οκτώ στρατηγούς πού είχαν τήν αρχηγία στις 'Αργινοΰσες καταδικά­ στηκαν σέ θάνατο. 'Ανάμεσά τους ήταν καί ό γιος τοΰ Περικλή άπό τήν Ασπασία, ό οποίος, μέ ειδικό ψήφισμα, είχε γίνει δε­ κτός στό σώμα τών πολιτών, άν καί είχε γεννηθεί άπό μητέρα ξένη. Ό Ξενοφών, πού ή ιστορία του δέν έχει ούτε τόν πλούτο ούτε τή στερεή δομή τής ιστορίας του Θουκυδίδη, εξιστορεί τά γεγονότα αυτά μέ θαυμαστή αντικειμενικότητα. "Εχουμε τήν εντύπωση δτι παρευρισκόμαστε στή συνέλευση αυτή, δπου φίλοι καί εχθροί τών στρατηγών συγκρούστηκαν γιά τό σχέδιο από­ φασης πού είχε συντάξει ή βουλή ύστερα άπό πρόταση κάποιου Καλλίξεινου. Ή διατύπωση τού σχεδίου ήταν κατά λέξη ή ακό­ λουθη : «Μιάς καί στήν προηγούμενη συνεδρίαση είχαν ακούσει οί Αθηναίοι καί τις κατηγορίες κατά τών στρατηγών καί τις απο­ λογίες τους, νά ψηφίσουν τώρα δλοι κατά φυλές" γιά κάθε φυλή 113

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νά στηθούν δύο κάλπες, καί σέ καθεμιά φυλή νά διαλαλήσει ό κήρυκας δτι δποιος θεωρεί τούς στρατηγούς ένοχους πού δέν πε­ ριμάζεψαν τούς νικητές τής ναυμαχίας πρέπει νά ρίξει τήν ψήφο του στήν πρώτη κάλπη, κι δποιος δέν τούς θεωρεί ένοχους στή δεύτερη" άν κριθούν ένοχοι, νά τιμωρηθούν μέ θάνατο καί νά πα­ ραδοθούν στους "Ενδεκα, οί περιουσίες τους νά δημευτούν καί τδ ένα δέκατο ν'αφιερωθεί στή θεά» (Ελληνικά, Α' 7, 9-10, μτφρ. Ρ. Ρούφου). Ή διαδικασία ήταν παράνομη, γιατί δέν επιτρεπόταν νά δικα­ στούν δλοι μαζί οί έξι κατηγορούμενοι. Καθένας άπό αυτούς έ­ πρεπε νά έχει τή δυνατότητα νά παρουσιάσει χωριστά τήν υπε­ ράσπιση του. «Ωστόσο ό Εύρυπτόλεμος τού Πεισιάνακτος καί κάποιοι άλλοι μήνυσαν τόν Καλλίξενο λέγοντας δτι είχε υποβά­ λει παράνομη πρόταση. Μερικοί άπό τό λαό τούς επιδοκίμασαν, άλλά οί πιό πολλοί φώναξαν δτι είναι ανήκουστο νά μήν αφήνουν τό λαό νά κάνει δ,τι θέλει. Πάνω σ' αυτό πρότεινε ό Λυκίσκος νά δικαστούν καί οί μηνυτές στήν 'ίδια ψηφοφορία μέ τούς στρατη­ γούς, άν δέν αποσύρουν τή μήνυση, καί μπροστά στις φωνές επι­ δοκιμασίας τοΰ δχλου, εκείνοι αναγκάστηκαν ν' αποσύρουν τις μηνύσεις. Μερικοί άπό τούς πρυτάνεις αρνήθηκαν νά προχωρή­ σουν σέ παράνομη ψηφοφορία" καί πάλι άνέβγ]κε στό βήμα ό Καλλίξενος καί τούς κατηγόρησε μέ τόν ίδιο τρόπο, καί ό κόσμος φώναξε νά μηνυθούν δσοι αρνούνται. Τότε οί πρυτάνεις φοβήθη­ καν καί δέχτηκαν νά γίνει ψηφοφορία —δλοι έκτος άπό τόν Σω­ κράτη τοΰ Σωφρονίσκου, πού δήλωσε δτι τίποτα δέ θά κάνει αντίθετα μέ τό νόμο» (στό ϊδιο, 12-15). Ό Ξενοφών δέν μπορούσε νά μήν εξάρει τό θάρρος τού δασκά­ λου του απέναντι σέ μιά αποχαλινωμένη συνέλευση. Οί στρατη­ γοί καταδικάστηκαν σέ θάνατο καί εκτελέστηκαν. Ή υπόθεση δμως αυτή θά έμενε πολύν καιρό ζωντανή στή μνήμη τών Αθη­ ναίων, καί θά χρησίμευε ώς επιχείρημα σ'εκείνους πού καταδί­ καζαν τό πολίτευμα καί οί όποιοι γίνονταν δλο καί περισσότεροι. 114

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ΤΟ Τ Ε Λ Ο Σ ΤΟΤ

ΠΟΛΕΜΟΥ

Στό διάστημα αυτό ό πόλεμος εξακολουθούσε στό Αιγαίο, καί γιά νά τόν αντιμετωπίσουν οί Αθηναίοι αναγκάστηκαν νά κατα­ φύγουν στά τελευταία τους μέσα. Γιά νά μπορέσουν πάλι νά ναυ­ πηγήσουν πλοία καί νά πληρώσουν μισθό στους κωπηλάτες, α­ ποφάσισαν νά λιώσουν τις χρυσές Νίκες πού υπήρχαν στό θησαυ­ ρό τής θεάς. 'Ακόμη, μέ πρωτοβουλία τοΰ Κλεοφώντα, ενός ρή­ τορα πού επηρέαζε τό λαό, άρχισαν νά δίνουν στους άπορους ημε­ ρήσια επιχορήγηση δύο όβολών. Μέ ορμητήριο τή Σάμο ό αθη­ ναϊκός στόλος εξακολουθούσε νά κάνει επιδρομές στήν 'Ασία χω­ ρίς σοβαρό αποτέλεσμα. Ή κατάσταση ήταν ακόμη ρευστή, κα­ θώς ό Λύσανδρος, αρχηγός πάλι τοΰ σπαρτιάτικου στόλου, είχε τήν οικονομική ενίσχυση τοΰ Μεγάλου Βασιλέα καί τοΰ γιου του. Ή αποφασιστική σύγκρουση έγινε τελικά στους Αιγός Ποτα­ μούς, στόν Ελλήσποντο, απέναντι άπό τή Λάμψακο. Ό αθηναϊ­ κός στόλος καταστράφηκε ολοκληρωτικά, έκτος άπό μερικά πλοία πού κατάφεραν νά ξεφύγουν. "Ολοι οί στρατηγοί, έκτος άπό τόν Κόνωνα, πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Στήν 'Αθήνα, όταν έ'φτασε ή Πάραλος μέ τήν είδηση τής κα­ ταστροφής, επικράτησε μεγάλη σύγχυση: «Θρήνος σύρθηκε άπό τόν Πειραιά στά Μακρά Τείχη καί στήν πόλη καθώς τό μήνυμα περνούσε άπό στόμα σέ στόμα, έ'τσι πού κανένας δέν κοιμήθηκε εκείνη τή νύχτα —δέν έκλαιγαν μονάχα τούς νεκρούς τους άλλά πιό πολύ τή δική τους μοίρα, πιστεύοντας Οτι θά πάθαιναν τά ίδια πού είχαν κάνει καί αυτοί στους Μηλίους (τούς αποίκους τών Λακεδαιμονίων πού είχαν νικήσει κι υποτάξει), στους Ί στιαιεΐς, στους Σκιωναίους, στους Τορωναίους, στους Αιγινήτες καί σέ πολλούς άλλους "Ελληνες. Τήν άλλη μέρα ωστόσο κάλε­ σαν τή Συνέλευση, κι εκεί αποφάσισαν νά φράξουν τά λιμάνια τους έκτος άπό ένα, νά επισκευάσουν τά τείχη, νά έγκαταστή115

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

σουν σκοπιές καί γενικά νά ετοιμάσουν τήν πόλη γιά πολιορκία» (Ξενοφών, δ.π., Β' 2, 3-4). Άφοΰ απομάκρυνε τις αθηναϊκές φρουρές άπό τις πόλεις τοΰ Ελλησπόντου, ό Λύσανδρος έβαλε πλώρη γιά τήν 'Αθήνα, ένώ τήν ίδια ώρα πελοποννησιακός στρατός μέ αρχηγό τόν Παυσανία, τόν δεύτερο βασιλιά τής Σπάρτης, ήρθε νά ενισχύσει τή φρουρά τοΰ "Αγη στή Δεκέλεια. «Οί Αθηναίοι ωστόσο, πολιορκημένοι κι άπό στεριά κι άπό θάλασσα, βρέθηκαν σέ πολύ στενόχωρη θέ­ ση: μήτε καράβια είχαν, μήτε συμμάχους, μήτε τρόφιμα, καί πίστευαν Οτι τίποτα δέν τούς έσωζε —θά πάθαιναν τά ίδια πού είχαν κάνει κι αυτοί στους πληθυσμούς μικρών πόλεων, τόν και­ ρό πού μέσα στήν άμετρη υπεροψία τους τούς αδικούσαν δίχως αφορμή καί γιά μόνο τό λόγο ότι ήταν σύμμαχοι τών αντιπάλων τους. Γιά τούτο έδωσαν πίσω τά πολιτικά τους δικαιώματα σ' Ο­ σους τά'χαν στερηθεί κ'υπόμεναν καρτερικά* μόλο πού πολλοί μέσα στήν πόλη πέθαιναν άπό τήν πείνα, λόγος δέν γινόταν γιά συνθηκολόγηση. Μόνο σάν έλειψαν ολότελα τά τρόφιμα έστειλαν πρεσβεία στόν "Αγη μέ τήν πρόταση νά γίνουν σύμμαχοι τών Λακεδαιμονίων, κρατώντας όμως τά Τείχη καί τόν Πειραιά — μ' αυτούς τούς Ορους ήταν έτοιμοι νά κάνουν συνθήκη.Ό Άγης είπε στους πρέσβεις νά πάνε στή Λακεδαίμονα, γιατί ό ίδιος δέν είχε πληρεξουσιότητα» (στό ϊδιο, 10-12). Οί Λακεδαιμόνιοι απαιτούσαν τήν καταστροφή τών Μακρών Τειχών, άλλά στήν Αθήνα δέν ήθελαν ούτε νά ακούσουν γιά έναν τέτοιον Ορο, πού θά άφηνε τό άστυ στό έλεος τών εχθρών του. Ό Θηραμένης προσφέρθηκε τότε νά διαπραγματευθεί μέ τόν Λύ­ σανδρο. Ά ν πιστέψουμε τόν Ξενοφώντα, ό Θηραμένης σκόπιμα παρέτεινε τις διαπραγματεύσεις γιά νά αναγκάσει τούς Αθη­ ναίους, πού δέν είχαν πιά κανέναν πόρο, νά συμφωνήσουν μέ τούς Ορους τής Σπάρτης. Αργότερα, ώς πρεσβευτής αυτοκρά­ τωρ, επικεφαλής μιας πρεσβείας εξουσιοδοτημένης έν λευκώ, πή­ γε στους εφόρους τής Σπάρτης: 116

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

«"Οταν ήρθαν συγκάλεσαν συνέλευση. Έκεΐ διαμαρτυρήθη­ καν πολλοί άλλοι "Ελληνες, καί ιδίως οί Κορίνθιοι καί οί Θηβαίοι, λέγοντας δτι δέν πρέπει νά κάνουν συνθήκη μέ τούς Αθηναίους, άλλά νά τούς αφανίσουν. Οί Λακεδαιμόνιοι δμως δήλωσαν δτι αρνούνται νά υποδουλώσουν πόλη ελληνική πού τόσες υπηρεσίες ειχε προσφέρει τόν καιρό τού μεγαλύτερου κινδύνου πού είχε α­ πειλήσει ποτέ τήν Ελλάδα" δέχτηκαν λοιπόν νά γίνει ειρήνη μέ τόν δρο δτι οί Αθηναίοι θά γκρεμίσουν τά Μακρά Τείχη καί τά τείχη τοΰ Πειραιά, θά παραδώσουν δλα τους τά πλοία έκτος άπό δώδεκα, θά φέρουν πίσω τούς εξόριστους, θά 'χουν τούς ίδιους εχθρούς καί φίλους μέ τούς Λακεδαιμονίους καί θά εκστρατεύ­ ουν μαζί τους στή στεριά καί στή θάλασσα, δπου τούς οδηγούν αυτοί. »Μ' αυτό τό μήνυμα γύρισαν ό Θηραμένης κι οί άλλοι πρέ­ σβεις στήν 'Αθήνα. Καθώς έ'μπαιναν στήν πόλη τούς περικύκλω­ σε πλήθος κόσμου, τρέμοντας μή τυχόν γύριζαν άπραχτοι' δέν άντεχαν άλλη αναβολή, τόσο πολλοί ήταν οί θάνατοι άπό τήν πείνα. Τήν άλλη μέρα οί πρέσβεις ανάφεραν τούς Ορους πού έβα­ ζαν οί Λακεδαιμόνιοι γιά ειρήνη" στ' όνομα όλωνών μίλησε ό Θη­ ραμένης, λέγοντας δτι έ'πρεπε νά εισακούσουν τούς Λακεδαιμονί­ ους καί νά γκρεμίσουν τά Τείχη. Μερικοί άντιμίλησαν, ή μεγάλη πλειοψηφία δμως τόν επιδοκίμασε, κι αποφάσισαν νά δεχτούν τήν ειρήνη. «Μετά άπ' αυτά ό Λύσανδρος αγκυροβόλησε στόν Πειραιά, οί εξόριστοι γύρισαν, καί βάλθηκαν μέ πολλήν όρεξη νά γκρεμί­ ζουν τά Τείχη, στους ήχους αύλοΰ πού έπαιζαν κορίτσια —νομί­ ζοντας δτι άπό κείνη τή μέρα ελευθερωνόταν ή Ελλάδα» (στό ίδιο, 19-23). Μέ αυτά τά λόγια ό Ξενοφών τελειώνει τήν ιστορία τού πελο­ ποννησιακού πολέμου. Ηταν φίλος τών Σπαρτιατών καί δέν έ'κρυβε τά αισθήματα του. Μποροΰμε νά πιστέψουμε δτι, μέ τήν αγγελία τής ειρήνης, πολλοί αισθάνθηκαν, δπως αυτός, μιά «δειΤ

117

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λή ανακούφιση» καί έλπιζαν νά επωφεληθούν άπό τήν παρουσία τοΰ Λύσανδρου γιά νά δώσουν τέλος στή μισητή δημοκρατία. "Ετσι γκρεμίστηκε ή δύναμη τής Αθήνας, στο τέλος πο­ λέμου πού κράτησε περισσότερο άπό ένα τέταρτο τοΰ αιώνα, καί άφησε τήν πόλη κατεστραμμένη καί ανάστατη. ε ν ό ς

118

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Δ'

Τά πρώτα μεταπολεμικά χρόνια: επανάσταση καί αποκατάσταση της δημοκρατίας Η ΔΕΤΤΕΡΗ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΗ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Τά Μακρά Τείχη γκρεμισμένα, ή ηγεμονία χαμένη, ό στόλος στά χέρια τοΰ έχθροΰ, ό εχθρός στρατοπεδευμένος μέσα στήν πόλη, αυτός ήταν γιά τήν 'Αθήνα ό απολογισμός ενός πολέμου πού ειχε κρατήσει περισσότερο άπό ένα τέταρτο τοΰ αιώνα. Δέν είναι λοι­ πόν νά άποροΰμε, δταν άλλη μιά φορά, δπως μετά τή συμφορά τής Σικελίας, πίστεψαν μερικοί δτι έφτασε ή ώρα νά βάλουν τέ­ λος στό πολίτευμα πού οί αδυναμίες του είχαν προκαλέσει τήν ήττα. Τώρα δμως οί συνθήκες δέν ήταν ίδιες μέ τις συνθήκες τοΰ 411 π.Χ. Ό εχθρός βρισκόταν αυτή τή φορά κοντά, έτοιμος νά υποστηρίξει τούς αντιπάλους τής δημοκρατίας. 'Ανάμεσά τους, οί φανατικοί ολιγαρχικοί, αυτοί πού απέρριπταν ώς σύνολο τό πολίτευμα καί τις αδυναμίες του, είχαν διδαχτεί άπό τήν αποτυ­ χία τοΰ 411, καί ήταν αποφασισμένοι νά μή σταματήσουν μπρο­ στά σέ νομικά εμπόδια. Αυτό τό συμπέρασμα βγαίνει άπό τή σύν­ τομη έκθεση τών γεγονότων πού δίνει ό Αριστοτέλης στήν Αθη­ ναίων πολιτεία: «Είχαν κάνει ειρήνη μέ τόν δρο νά εφαρμόσουν τό προγονικό τους πολίτευμα καί οί δημοκρατικοί προσπαθούσαν νά σώσουν τή δημοκρατία, ένώ δσοι ήσαν μέλη τών πολιτικών σωματείων καθώς καί οί φυγάδες πού είχαν επιστρέψει μετά τήν ειρήνη επι­ δίωκαν νά εγκατασταθεί ολιγαρχία. "Οσοι δέν ήσαν μέλη κανε­ νός σωματείου άλλά καί άνηκαν στήν καλή τάξη επιζητούσαν νά εφαρμοστεί τό προγονικό τους πολίτευμα. Μεταξύ τους ήσαν ό 'Αρχίνος, ό Άνυτος, ό Κλειτοφών, ό Φορμίσιος καί άλλοι πολ­ λοί, καί πρώτος μεταξύ τους ό Θηραμένης. "Οταν δμως ό Λύσαν119

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

δρος πήρε τό μέρος τών ολιγαρχικών, ό λαός, τρομοκρατημένος, αναγκάστηκε νά ψηφίσει ολιγαρχία. Τό ψήφισμα τό συνέταξε ό Δρακοντίδης άπό τήν Άφίδνα» (34, 3, μτφρ. Α. Σ. Βλάχου). Τριάντα Αθηναίοι ορίστηκαν γιά νά συντάξουν τό νέο πολί­ τευμα. Στήν πραγματικότητα αυτοί οί Τριάκοντα περιορίστηκαν νά αντικαταστήσουν τήν παλιά βουλή μέ μιά νέα άπό ανθρώπους τής εμπιστοσύνης τους καί κατόπιν άρχισαν νά κυβερνούν τήν 'Αθήνα μέ τήν τρομοκρατία καί μόνο. «"Οταν δμως στερεώθηκαν στήν εξουσία, δέν σέβονταν κανέναν άπό τούς πολίτες, άλλά σκό­ τωσαν δσους ξεχώριζαν άπό πλούτο, καταγωγή ή αξίωμα θέλον­ τας νά εξαφανίσουν τούς επίφοβους καί, ταυτόχρονα, νά αρπά­ ξουν τις περιουσίες τους. Σέ μικρό χρονικό διάστημα σκότωσαν δχι λιγότερους άπό χίλιους πεντακόσιους» (Αριστοτέλης, ό'.π., 35 4) "Ενα κείμενο γραμμένο λίγα χρόνια μετά τά γεγονότα μάς δί­ νει μιά εξαιρετικά εύγλωττη μαρτυρία γιά τις αυθαίρετες συλ­ λήψεις καί τις εκτελέσεις. Πρόκειται γιά τό λόγο πού εκφώνησε ό μέτοικος ρήτορας Λυσίας εναντίον τοΰ Ερατοσθένη, πού τόν θεωροΰσε υπεύθυνο γιά τήν εκτέλεση τοΰ αδελφού του Πολέ­ μαρχου: « Ό Θέογνις καί ό Πείσων έ'λεγαν τότε στους τριάντα τυράν­ νους δτι υπάρχουν μερικοί μέτοικοι πού είναι δυσαρεστημένοι μέ τό ολιγαρχικό πολίτευμα. Αυτοί οπωσδήποτε, τούς έ'λεγαν, θά αποτελούσαν μιά δμορφη πρόφαση, γιατί θά φαίνονται οί τύραν­ νοι δτι επιβάλλουν τιμωρίες, στήν πραγματικότητα δμως γιά νά εισπράττουν χρήματα. Ασφαλώς, έ'λεγαν, ή πόλη είναι φτωχή καί ή εξουσία έ'χει ανάγκη άπό χρήματα. «Φυσικά δέν ήταν καθόλου δύσκολο νά πείσουν τούς ακροατές τους. Γιατί, τό νά σκοτώνουν ανθρώπους, γιά κείνους ήταν κάτι πού δέν είχε καί πολλή σημασία. Ένώ αντίθετα θεωρούσαν πολύ σπουδαία δουλειά νά εισπράττουν χρήματα. Αποφάσισαν λοι­ πόν νά συλλάβουν δέκα μέτοικους, καί μάλιστα δυο άπ'αυτούς 120

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

νά 'ναι φτωχοί. Τούς δυο φτωχούς τούς είχαν γιά προπέτασμα καπνού, γιά νά δείξουν δηλαδή Οτι οί συλλήψεις δέν έγιναν γιά τά χρήματα παρά γιά τό συμφέρον τοΰ ολιγαρχικού πολιτεύμα­ τος, όπως θά έκαναν μιά οποιαδήποτε άλλη ενέργεια. Άφοΰ λοι­ πόν μοίρασαν τά σπίτια, ξεκίνησαν. »Έμένα μέ βρήκαν στό σπίτι μου οπού είχα τραπέζι σέ φιλο­ ξενούμενους. Αυτούς τούς έδιωξαν καί μένα μέ παραδώσανε στόν Πείσωνα. Οί υπόλοιποι μπήκαν στό εργαστήριο καί καταγράφανε τούς δούλους. Έγώ τότε ρώτησα τόν Πείσωνα άν ήταν διατε­ θειμένος νά πάρει χρήματα γιά νά μέ σώσει. «Συμφώνησε, μέ τήν προϋπόθεση ότι τά χρήματα θά ήταν αρκετά. Τοΰ είπα λοιπόν πώς ήμουνα έτοιμος νά τοΰ δώσω ένα ασημένιο τάλαντο, καί έ'τσι υποσχέθηκε ότι θά μέ σώσει. "Ηξερα βέβαια ότι δέν σέβεται ούτε θεούς ούτε ανθρώπους, άλλά στήν κατάσταση πού ήμουνα μοΰ φάνηκε πώς ήταν ανάγκη νά τοΰ πά­ ρω τήν υπόσχεση του. »'Αφοΰ λοιπόν πήρε τό τάλαντο καί ορκίστηκε νά μέ σώσει, ειδεμή νά χαθεί κι αυτός καί τά παιδιά του, μπήκα στό δωμά­ τιο καί άνοιξα τό χρηματοκιβώτιο. Ό Πείσων όμως, όταν πήρε είδηση, μπήκε κι αυτός στό δωμάτιο, κι άφοΰ είδε τό περιεχό­ μενο τοΰ χρηματοκιβωτίου φώναξε δυο υπηρέτες καί τούς έδωσε διαταγή νά πάρουν ό,τι είχε μέσα. »Έπειδή όμως, κύριοι δικασταί, τό χρηματοκιβώτιο δέν είχε μόνο όσα τοΰ είχα υποσχεθεί, άλλά είχε τρία ασημένια τάλαντα, τετρακόσιους κυζικηνούς, εκατό δαρεικούς καί τέσσερα ασημέ­ νια ποτήρια, τόν παρακάλεσα νά μοΰ δώσει τουλάχιστον τά έξο­ δα τής εξορίας μου. 'Αλλά εκείνος μοΰ απάντησε ότι πρέπει νά 'μαι ευχαριστημένος πού θά σώσω τή ζωή μου. »Ένώ Ομως βγαίναμε έ'ξω έγώ καί ό Πείσων, μας συναν­ τούν ό Μηλόβιος καί ό Μνησιθείδης πού έβγαιναν εκείνη τή στιγ­ μή άπ'τό εργαστήριο. Μας βρίσκουν λοιπόν στήν πόρτα καί μας ρωτούν ποΰ πάμε. Ό Πείσων τούς απάντησε ότι πάμε γιά τό 121

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

σπίτι τοΰ άδελφοΰ μου γιά νά κάμει καί κει έρευνα. Τότε, εκεί­ νον τόν άφησαν νά πάει στόν προορισμό του, ένώ εμένα μέ διατάξανε νά τούς ακολουθήσω γιά τό σπίτι τοΰ Δάμνιππου» (Λυσίας, Κατά Ερατοσθένους, 6-12, μτφρ. Σ. Βουλαρινοΰ). Άπό έκεΐ, ό Λυσίας, πού ήξερε καλά τά κατατόπια, κατάφερε νά ξεφύγει καί νά μπαρκάρει τή νύχτα γιά τά Μέγαρα. Ό αδελ­ φός του δμως δέν είχε τήν ίδια τύχη· τόν συνέλαβαν στό δρόμο, τόν οδήγησαν στή φυλακή, καί τόν καταδίκασαν νά πιει τό κώνειο. Οί παράνομες αυτές εκτελέσεις πολλαπλασιάστηκαν, καί δέν άργησαν νά προκαλέσουν διαφωνίες ακόμη καί μέσα στήν ομάδα τών Τριάκοντα. Γιά νά καταλάβουμε τή ρήξη πού δημιουργήθη­ κε, πρέπει νά θεωρήσουμε πιό διαφωτιστική τή διήγηση τοΰ Ξε­ νοφώντα καί δχι τή σύντομη ανάλυση τοΰ Αριστοτέλη. Ό Αρι­ στοτέλης δέν κρύβει τή συμπάθεια του γιά τήν ομάδα τών με­ τριοπαθών, πού είχαν αρχηγό τόν Θηραμένη* παραλείπει μόνο νά πει δτι ό Θηραμένης ήταν ένας άπό τούς Τριάκοντα, καί τόν πα­ ρουσιάζει ώς τόν ακέραιο άνδρα πού επιδίωξε νά σταματήσει τή βία καί νά αποκαταστήσει ένα νέο πολίτευμα, στό όποιο πλήρη πολιτικά δικαιώματα θά είχαν 3.000 πολίτες. Γι' αυτό τό λόγο, μάς λέει, οί Τριάκοντα τόν κατηγόρησαν καί τόν θανάτωσαν. Στήν πραγματικότητα, ευθύς εξαρχής οί Τριάκοντα, στους ό­ ποιους άνηκαν ό Θηραμένης καί ό Κριτίας, ό εξάδελφος τοΰ Πλά­ τωνα, είχαν προτιμήσει νά στηριχτούν στά σπαρτιατικά δπλα καί νά επιβάλουν τρομοκρατία. «Μόλις οί Τριάντα πήραν τή φρουρά βάλθηκαν νά καλοπιάνουν μέ κάθε τρόπο τόν Καλλίβιο, γιά νά εγκρίνει δλες τους τις πράξεις* αυτός πάλι τούς έδινε στρα­ τιώτες άπό τή φρουρά, πού τούς βοηθοΰσαν νά συλλάβουν δποιους ήθελαν —δχι πιά "κακά στοιχεία" κι ασήμαντα πρόσωπα, άλλ' ά­ πό δώ καί μπρος δποιον τούς δημιουργούσε τήν υποψία δτι δέ θ' ανεχόταν τόν παραμερισμό του καί δτι, άν δοκίμαζε ν' αντι­ δράσει, θά'βρισκε πολλούς συμπαραστάτες» (Ξενοφών, Ελλη­ νικά, Β' 3, 14, μτφρ. Ρ. Ρούφου). 122

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Τότε γιατί διαφώνησαν ό Θηραμένης μέ τόν Κριτία; Σίγουρα ό Θηραμένης είχε τή γνώμη Οτι ό Κριτίας τό παρατραβούσε, καί θά προτιμούσε, μετά τόν αφανισμό τών δημοκρατικών αρχη­ γών, νά ξαναγυρίσουν σέ διαδικασίες πιό νόμιμες. "Ισως καί νά φοβόταν Οτι οί ολιγαρχικοί σιγά σιγά θά βρίσκονταν απομονωμέ­ νοι. Αυτό τουλάχιστον αφήνει νά εννοηθεί ό Ξενοφών: «Καθώς πλήθαιναν οί άδικες εκτελέσεις, έγινε φανερό Οτι πολλοί άρχιζαν νά συνεννοούνται αναμεταξύ τους καί ν'αναρωτιούνται πού πη­ γαίνει τό καθεστώς. Τότε είπε ξανά ό Θηραμένης Οτι θά'ταν αδύνατο νά διατηρήσουν τήν ολιγαρχία άν δέ μοιράζονταν τήν εξουσία μέ αρκετούς άλλους» (στό ϊδιο, 17). Τό βέβαιο είναι ότι, επειδή ή αντίθεση τοΰ Θηραμένη γινόταν ολοένα καί πιό ανοιχτή, οί άλλοι ολιγαρχικοί άρχισαν νά σκέφτον­ ται πώς νά τόν βγάλουν άπό τή μέση. Τότε, στή βουλή πού κά­ λεσαν γιά τό σκοπό αυτό, ό Θηραμένης καί ό Κριτίας βρέθηκαν αντιμέτωποι, καί ό καθένας μπόρεσε στή συζήτηση νά αναπτύ­ ξει τό πολιτικό του πιστεύω. Ό Ξενοφών βρισκόταν τότε στήν 'Αθήνα, καί μποροΰμε νά δεχτοΰμε Οτι μας δίνει σωστά, άν Οχι τή διατύπωση, τουλάχιστον τό περιεχόμενο τών δύο λόγων πού εκφωνήθηκαν. Ό Κριτίας κατηγορούσε τόν Θηραμένη ότι πρό­ δωσε τούς συντρόφους του: « Ά ν τέτοιες ήταν οί αντιλήψεις του άπό τήν άρχή θά'ταν βέβαια εχθρός, δέ θά'ταν όμως δίκαιο νά θεωρηθεί παλιάνθρωπος. Ένώ Ομως ό ΐδιος πρωτοστάτησε στή συνεννόηση καί στή φιλία μέ τούς Λακεδαιμονίους, άλλά καί στήν κατάλυση τής δημοκρατίας —αυτός ήταν πού σας παρακινούσε τό πιό πολύ νά τιμωρήσετε τούς πρώτους πού σας έ'φεραν νά δικά­ σετε— τώρα πιά πού κι έσεΐς κι εμείς εκτεθήκαμε σάν εχθροί τής δημοκρατίας, τώρα έ'παψε νά εγκρίνει τήν πολιτική μας, θέλον­ τας νά κατοχυρώσει ξανά τήν προσωπική του ασφάλεια κι αφή­ νοντας εμάς νά πληρώσουμε γιά ό,τι έ'χουμε κάνει! Γιά τούτο ταιριάζει νά τιμωρηθεί Οχι μονάχα σάν εχθρός, άλλά καί σάν προδότης κι απέναντι σας κι απέναντι μας» (στό ίδιο, 28-29). 123

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Στήν κατηγορία αυτή ό Θηραμένης απάντησε υπογραμμί­ ζοντας τή σταθερότητα τών πολιτικών του επιλογών. Τίταν καί τότε καί πάντα εχθρός όσων «δέν έ'βρισκαν τή δημοκρατία α ρ ­ κετά τέλεια δσο δέν μετείχαν στήν εξουσία ακόμα κιοί δούλοι, ακόμα κι δσοι άπό φτώχεια θά πουλούσαν τήν πόλη γιά μιά δραχμή" στάθηκα δμως πάντα αντίθετος καί μέ κείνους πού δέ βρίσκουν τέλεια οργανωμένη τήν ολιγαρχία δσο δέν έ'χουν επι­ βάλει στήν πόλη τήν τυραννία λίγων ανθρώπων» (στό ϊδιο, 48)" καί ό Θηραμένης κατέληγε: «Τό νά μετέχουν δμως στήν κυβέρ­ νηση κι δσοι μπορούν νά προσφέρουν υπηρεσίες μέ τ' άλογα καί τις ασπίδες τους, πάντα τό θεωρούσα ιδεώδη λύση — κι ούτε καί τώρα αλλάζω γνώμη» (στό ϊδιο, 49). Αυτό ήταν, καθώς φαίνεται, τό πολιτικό πρόγραμμα τών με­ τριοπαθών, δλων δσοι πίστευαν στή λεγόμενη «πάτριο πολιτεία», καί είχαν προσπαθήσει, χωρίς επιτυχία, νά τήν επαναφέρουν τό 411 π.Χ., μετά τήν πτώση τών Τετρακοσίων. Μποροΰμε νά σκεφτούμε δτι αυτοί είχαν κάποια επιρροή στήν 'Αθήνα, τότε πού οί περισσότεροι δημοκρατικοί αρχηγοί είχαν πάρει τό δρόμο τής εξορίας, καί οί βιαιότητες τών Τριάκοντα είχαν αποξενώσει πολλούς άπό τούς οπαδούς τους. Γι' αυτό, χωρίς αμφιβολία, ό Κριτίας, επειδή φοβόταν δτι ή βουλή ίσως ψήφιζε ευνοϊκά γιά τόν αντίπαλο, κατέφυγε ακόμη μιά φορά στή βία. "Εβαλε νεα­ ρούς οπλισμένους μέ εγχειρίδια νά περικυκλώσουν τήν αίθουσα τής βουλής, καί έ'πειτα μόνος του αποφάσισε νά διαγραφεί ό Θηραμένης άπό τόν κατάλογο τών Τριών Χιλιάδων, δηλαδή άπό εκείνους πού θεωρητικά είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Ή διαγραφή αυτή απογύμνωνε τόν Θηραμένη άπό τις νόμιμες εγ­ γυήσεις καί τόν άφηνε στό έ'λεος τών Τριάκοντα. "Επειτα τόν κήρυξε ένοχο, τόν καταδίκασε σέ θάνατο, καί οί αστυνομικοί τόν άρπαξαν άπό τό βωμό δπου είχε καταφύγει. Τόν πήγαν στή φυλακή περνώντας μέσα άπό τήν 'Αγορά, ένώ ό Θηραμένης μάταια προσπαθούσε μέ τις φωνές του νά ξεσηκώσει τό λαό, 124

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

καί τόν υποχρέωσαν νά πιει τό κώνειο, δπως καί τόσοι άλλοι. Στό έξης οί Τριάκοντα έ'δρασαν ανενόχλητοι, έχοντας απαλ­ λαγεί άπό τόν άνθρωπο πού ειχε τή μεγαλύτερη επιρροή ανάμε­ σα στους μετριοπαθείς. Ή είσοδος στήν πόλη απαγορεύτηκε σέ δσους δέν ήταν γραμμένοι στόν κατάλογο τών Τριών Χιλιάδων, καί αυτοί κατέφυγαν στόν Πειραιά, ή πήραν τό δρόμο τής ρίας, γιά νά συναντήσουν στή Θήβα ή στά Μέγαρα τούς δημο­ κρατικούς αρχηγούς πού είχαν κιόλας βρει έκεΐ καταφύγιο. Α ­ νάμεσα τους βρισκόταν ό Θρασύβουλος, πού τό 411 ειχε πρωτο­ στατήσει στήν αποστασία τών στρατιωτών τής Σάμου καί στήν αποκατάσταση τής δημοκρατίας. Ό Θρασύβουλος ειχε κατα­ φύγει στή Θήβα, αφότου οί ολιγαρχικοί πήραν τήν εξουσία στά χέρια τους, καί έκεΐ τόν συνάντησαν μερικοί πιστοί οπαδοί του. Άπό τή Θήβα έ'φυγε λίγο μετά τό θάνατο του Θηραμένη καί κα­ τάφερε, κυριεύοντας τό φρούριο τής Φυλής, νά αποκτήσει ορμη­ τήριο στήν Αττική. Αυτό έ'γινε τό χειμώνα τοΰ 404/3, καί οί Τριάκοντα δέν μπόρεσαν νά τόν διώξουν. Ή παρουσία τοΰ Θρα­ σύβουλου στήν Αττική ανανέωσε τις ελπίδες τών δημοκρατικών. Πολύ γρήγορα ό αριθμός τών οπαδών τοΰ Θρασύβουλου έ'φτασε τούς επτακόσιους. "Υστερα άπό εναν επιδέξιο χειρισμό, πού δη­ μιούργησε σύγχυση στό στρατό τών Τριάκοντα, ό Θρασύβουλος κατάφερε νά νικήσει τούς ολιγαρχικούς, σέ μιά μάχη πού έ'γινε κοντά στά οχυρά τής Μουνιχίας, καί νά καταλάβει τόν Πειραιά. Ή κατάληψη τοΰ Πειραιά ήταν σημαντικό επίτευγμα, άφοΰ έκεΐ είχαν καταφύγει δλοι δσοι δέν είχαν συμπεριληφθεί στους Τρεις Χιλιάδες, καί βέβαια ήταν πρόθυμοι νά συμμαχήσουν μέ τόν Θρασύβουλο" στόν Πειραιά επίσης ζοΰσαν οί πλούσιοι μέ­ τοικοι, πού είχαν γλιτώσει άπό τις προγραφές τών Τριάκοντα καί μποροΰσαν νά ενισχύσουν μέ χρήματα τούς δημοκρατικούς" έκεΐ τέλος βρισκόταν καί ή καρδιά τής αθηναϊκής δύναμης. Βλέ­ ποντας τα αυτά μερικοί άπό εκείνους πού ζοΰσαν στό άστυ θέλη­ σαν νά διαχωρίσουν τις ευθύνες τους άπό τούς Τριάκοντα καί νά ε ξ ο ­

125

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

προετοιμάσουν τά πράγματα γιά μιά μελλοντική προσέγγιση μέ τούς δημοκρατικούς. Τελικά έπεισαν καί τούς άλλους νά καταρ­ γήσουν τούς Τριάκοντα καί νά εκλέξουν στή θέση τους δέκα άρ­ χοντες μέ εντολή νά κυβερνήσουν τήν πόλη. "Ετσι, ένώ οί διαφορές ανάμεσα στους ολιγαρχικούς γίνονταν βαθύτερες, οί άνθρωποι τοΰ Πειραιά οργανώνονταν: «Τοΰτοι πά­ λι, πού ήταν πιά πολλοί καί κάθε λογής, έφτιαχναν μεγάλες α ­ σπίδες —άλλοι άπό ξύλο κι άλλοι άπό καλάμια— καί τις γυάλι­ ζαν. "Εδωσαν καί τήν υπόσχεση δτι σ' δσους πολεμούσαν στό πλευρό τους, καί ξένοι νά'ταν, θά'διναν φορολογική ισοτιμία μέ τούς Αθηναίους. Πριν περάσουν δέκα μέρες, έχοντας συγκεντρώ­ σει πολλούς οπλίτες καί πολύ ελαφρό πεζικό —καθώς κι εβδομήν­ τα περίπου ιππείς— άρχισαν νά βγαίνουν άπό τόν Πειραιά γι' α ­ νεφοδιασμό» (Ξενοφών, ό'.π., Β' 4, 25). "Οσοι ζοΰσαν στό άστυ, καί οί Τριάκοντα, πού είχαν καταφύγει στήν Ελευσίνα, σκέφτηκαν τότε νά ζητήσουν βοήθεια άπό τόν Λύσανδρο. Αυτός ήταν έτοιμος νά απαντήσει καταφατικά, άλλά τόν πρόλαβε ό βασιλιάς τής Σπάρτης Παυσανίας, πού στρατο­ πέδευε στήν Αττική ώς αρχηγός τοΰ σπαρτιάτικου στρατοΰ καί τών πελοποννήσιων συμμάχων. Ό Παυσανίας μετακίνησε τό στρατόπεδο του κοντά στόν Πειραιά μέ τήν πρόθεση νά απωθή­ σει τόν Θρασύβουλο. "Οταν απέτυχε, κατάλαβε πόσο συνέφερε τή Σπάρτη νά μεσολαβήσει ανάμεσα στους Τρεις Χιλιάδες καί στους οπαδούς τοΰ Θρασύβουλου. "Επειτα άπό πολλές διαβουλεύ­ σεις καί μέ τούς δυό, τούς έπεισε νά στείλουν αντιπροσώπους στή Σπάρτη, καί ή σπαρτιατική συνέλευση αποφάσισε μέ τή σειρά της νά στείλει στήν 'Αθήνα δεκαπέντε επιτρόπους γιά νά δια­ πραγματευθούν τή συμφιλίωση. Ό Ξενοφών δέν αναφέρει ανα­ λυτικά τούς δρους τών διαπραγματεύσεων, πού φαίνεται δτι τε­ λείωσαν πολύ βιαστικά. Ή συμφωνία έγινε μέ βάση μιά γενική αμνηστία γιά δλους, έκτος άπό τούς Τριάκοντα, τούς "Ενδεκα (αξιωματούχους πού ήταν επιφορτισμένοι μέ τήν εκτέλεση τών 126

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

ποινών) καί τούς δέκα άρχοντες πού είχαν διορίσει οί Τριάκοντα στον Πειραιά, πριν πέσει στά χέρια τοΰ Θρασύβουλου, οί όποιοι χωρίς αμφιβολία είχαν καταφύγει καί αυτοί στήν Ελευσίνα. Ό Ξενοφών δέν διευκρινίζει άν αποκαταστάθηκε απόλυτα ή δημο­ κρατία, άλλά τό υπονοεί, όταν λέει Οτι ό Θρασύβουλος καί οί άνθρωποι τοΰ Πειραιά ανέβηκαν οπλισμένοι στήν Ακρόπολη καί ότι έπειτα οί στρατηγοί συγκάλεσαν τήν εκκλησία. Τότε ό Θρασύβουλος εκφώνησε ένα λόγο, πού τό περιεχόμενο του μας είναι γνωστό άπό τό έργο τοΰ Ξενοφώντα. Παρουσιάζει ενδια­ φέρον, καθώς μάς βοηθά νά καταλάβουμε πώς ξεκίνησε ή δημο­ κρατία, όταν αποκαταστάθηκε. Ό Θρασύβουλος άρχισε αναι­ ρώντας τά γνωστά επιχειρήματα τών ολιγαρχικών καί τήν αξίω­ ση πού είχαν νά κυβερνήσουν τήν πόλη. Τούς απέδειξε ότι δέν είχαν φανεί ανώτεροι άπό τό μεγάλο πλήθος τών φτωχών, ούτε στή δικαιοσύνη, ούτε στό θάρρος. Γυρίζοντας ύστερα στους συν­ τρόφους του, τούς παρότρυνε νά σεβαστούν, παρ' όλα αυτά, τήν αμνηστία. Καί ό Ξενοφών συμπεραίνει: «Αυτά είπε κι άλλα παρό­ μοια, κι ότι δέν πρέπει νά υπάρξει καμιά αναταραχή, παρά νά εφαρμοστεί τό παλιό πολίτευμα" κατόπι διέλυσε τή Συνέλευση» (στό ϊδιο, 42). Μετά τήν αποκατάσταση τής δημοκρατίας οί δημοκρατικοί φάνηκαν πολύ συντηρητικοί στόν πολιτειακό τομέα. Έκτος άπό τόν Θρασύβουλο, πού ήταν περισσότερο στρατιώτης παρά πολι­ τικός, οί περισσότεροι άνδρες πού κυβέρνησαν τότε τήν πόλη ά­ νηκαν στή μετριοπαθή ομάδα πού πλαισίωνε τόν Θηραμένη καί πολύ νωρίς είχε απομακρυνθεί άπό τούς Τριάκοντα. ' Ανάμεσα τους βρισκόταν ό 'Αρχίνος, πού πήρε μέρος στήν προσπάθεια νά προσβληθεί ώς παράνομη, γιά τυπικούς λόγους, σύμφωνα μέ τή διαδικασία τής γραφής παρανόμων, ή πρόταση τοΰ Θρασύβουλου «μέ τήν όποια θά αναγνωρίζονταν πολιτικά δικαιώματα σέ όσους είχαν έρθει μαζί του άπό τόν Πειραιά, ένώ ήταν γνωστό ότι μερι­ κοί άπό αυτούς ήταν δούλοι» (Αριστοτέλης, δ.π., 40, 2). Ό 127

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Φορμίσιος ήταν καί αυτός άπό εκείνους πού προσπάθησαν νά περιορίσουν τήν άσκηση τών πολιτικών δικαιωμάτων μόνο σέ όσους είχαν ακίνητη περιουσία. Ή πρόταση άπορρίφτηκε άν καί, κατά τά λεγόμενα τοΰ Διονυσίου τοΰ 'Αλικαρνασσέα, μόνο 5.000 Αθηναίοι, σέ ένα σύνολο 30.000, θά εμποδίζονταν νά ασκήσουν τά πολιτικά τους δικαιώματα. Ό δήμος προσπαθοΰσε νά διατη­ ρήσει τά προνόμια πού ειχε ανακτήσει. Δέν ήθελε νά τά μοιρα­ στεί μέ πολλούς άλλους, γι' αυτό αντέδρασε εχθρικά στήν πρότα­ ση τοΰ Θρασύβουλου* ούτε όμως ήθελε καί νά τά στερηθεί, γι' αυ­ τό απέρριψε τήν πρόταση τοΰ Φορμίσιου. Ωστόσο, ή ομάδα τών μετριοπαθών εξακολουθούσε νά ρυθμίζει τήν πολιτική ζωή. Καί άν δέν κατόρθωσε νά ματαιώσει τήν εκστρατεία πού έγινε στήν Ελευσίνα γιά νά τιμωρηθούν οί ολιγαρχικοί φυγάδες, τουλάχι­ στον προσπάθησε νά γίνουν σεβαστοί οί όροι τής αμνηστίας. Τό πέτυχε απόλυτα; Ό Πλάτων, πού δέν ειχε κανένα λόγο νά συμ­ παθεί τήν αποκατάσταση τής δημοκρατίας, τής αναγνωρίζει αυ­ τή τήν επιτυχία, καί ό Αριστοτέλης επιβεβαιώνει τή συνέπεια τών δημοκρατικών σέ μιά συγκεκριμένη περίπτωση: τό γεγονός Οτι οί Αθηναίοι «Οχι μόνο ακύρωσαν όλες τις μηνύσεις γιά τό παρελθόν άλλά καί επέστρεψαν στους Λακεδαιμόνιους, άπό κοι­ νού, τά χρήματα πού είχαν δανειστεί οί Τριάκοντα γιά τόν πόλε­ μο, ένώ ή συμφωνία προέβλεπε Οτι οί δύο παρατάξεις —ή μιά τής πολιτείας καί ή άλλη τοΰ Πειραιά— θά επέστρεφαν, χωριστά, τά χρήματα. Θεώρησαν ότι άπό αυτό έπρεπε νά αρχίσει νά δημιουρ­ γείται ή ομόνοια μεταξύ τους. Στις άλλες πολιτείες, όταν οί δη­ μοκρατικοί παίρνουν τήν εξουσία Οχι μόνο δέν συνεισφέρουν χρή­ ματα άλλά κάνουν καί αναδασμό τής γής» (στό ϊδιο, 40, 3). Ωστόσο, στά χρόνια πού ακολούθησαν τήν αποκατάσταση τής δημοκρατίας έγιναν πολλές πολιτικές δίκες. Αυτό τό επιβεβαιώ­ νουν οί λόγοι τοΰ Λυσία, καί γενικά οί παλιές έχθρες πού υποκι­ νήθηκαν άπό τήν πολιτική τών Τριάκοντα άργησαν νά σβήσουν. Παρ' Ολα αυτά εντυπωσιάζει τό γεγονός Οτι, ώς τό τέλος τής 128

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ

ΧΡΟΝΙΑ

αθηναϊκής ανεξαρτησίας, οί ολιγαρχικοί δέν προσπάθησαν ποτέ νά ανατρέψουν τό καθεστώς, δταν ή δημοκρατία αντιμετώπιζε δυσχέρειες. Ή αντιπολίτευση, άν μποροΰμε στήν περίπτωση αυ­ τή νά μιλήσουμε γιά αντιπολίτευση, περιοριζόταν σέ ορισμένους κύκλους διανοουμένων, στις φιλοσοφικές σχολές πού ιδρύθηκαν τότε στήν 'Αθήνα. Έκεΐ, προσπαθώντας νά ορίσουν θεωρητικά τό καλύτερο πολίτευμα, οί διανοούμενοι ασκούσαν περισσότερο ή λιγότερο ανοιχτή κριτική στή δημοκρατία καί στους ανθρώπους πού ασκούσαν τήν εξουσία. Στήν πιό γνωστή άπό τις σχολές αυτές, τήν πλατωνική Ακαδημία, φυτώριο πολιτικών ανδρών καί στοχαστών, τιμούσαν τή μνήμη τοΰ πρώτου πού τοποθέτησε τό πολιτικό πρόβλημα σέ νέες βάσεις, τοΰ φιλοσόφου Σωκράτη. Ο

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Ή δίκη καί ό θάνατος τοΰ Σωκράτη εγκαινιάζουν τήν αθηναϊκή ιστορία τοΰ 4ου π.Χ. αιώνα, καί δέν μποροΰμε νά παραλείψουμε τήν αινιγματική αυτή μορφή πού δέν έ'παψε ποτέ νά προκαλεί τόσες απορίες. Ό Σωκράτης έ'ζησε καί «δίδαξε» στήν 'Αθήνα τήν εποχή τοΰ πελοποννησιακού πολέμου, καί ή επίδραση του ήταν μεγάλη, άφοΰ ό Αριστοφάνης δέν δίστασε τό 423 στις Νεφέλες νά τόν κάνει στόχο τής κριτικής του εναντίον τών «σοφι­ στών». Ό χαρακτηρισμός τοΰ Σωκράτη ώς σοφιστή μάς φαίνε­ ται παράδοξος δταν σκεφτούμε τά πολλά πού παρουσιάζεται νά λέει στό έ'ργο τοΰ Πλάτωνα εναντίον τών εκπροσώπων αυτής τής πνευματικής κίνησης. Καί δμως, στά μάτια τοΰ μέσου Αθηναίου, αυτός ό ατημέλητος άνθρωπος, πού συζητοΰσε συνεχώς μέ τούς φίλους του στους δρόμους, στά μαγαζιά, στήν αγορά, πού ρωτού­ σε τούς τεχνίτες, πού κουβέντιαζε μέ τις εταίρες καί συνανα­ στρεφόταν τή χρυσή νεολαία τής Αθήνας, δέν διέφερε πολύ άπό τούς ξένους πού έφταναν στήν 'Αθήνα γιά νά διδάξουν, μέ πλη­ ρωμή, τήν τέχνη νά αποδεικνύει κανείς οτιδήποτε. Βέβαια ό Σω129

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

κράτης δέν πληρωνόταν για τά μαθήματα του* αρνιόταν Ομως, δπως και οι σοφιστές, νά παραδεχτεί ώς απόλυτες τις περιστα­ σιακές αλήθειες, καί καλούσε τούς ακροατές του νά εξετάζουν μαζί του άπό τήν άρχή κάθε γνώση. Δυστυχώς δέν γνωρίζουμε τόν Σωκράτη παρά μόνο άπό τούς μαθητές του, μιά καί ό ίδιος δέν έγραψε τίποτε, ιδιαίτερα άπό τούς δύο πιό πιστούς μαθητές του, τόν Πλάτωνα καί τόν Ξενοφώντα. Άλλά καί άν ακόμη ό Σωκράτης τοΰ Ξενοφώντα έ'χει κοινά χαρακτηριστικά μέ τόν Σωκράτη τοΰ Πλάτωνα, καί άν μποροΰμε ξεκινώντας άπό τά κοινά αυτά χαρακτηριστικά νά κατασκευάσουμε μιά εικόνα τού φιλοσόφου, ή εικόνα αυτή είναι τόσο άχρωμη καί τόσο λίγο πει­ στική, ώστε δέν δικαιώνει καθόλου τόν υπέρμετρο θαυμασμό πού έ'δειξαν απέναντι στόν Σωκράτη τά μεγαλύτερα πνεύματα τής εποχής του. Γι' αυτό είναι πιό ελκυστικό νά προτιμήσουμε τόν Σωκράτη τοΰ Πλάτωνα, πού είναι τόσο όμοιος μέ τόν διάσημο μαθητή του, ώστε νά μήν ξέρουμε τί ανήκει στόν ένα καί τί προέρχεται άπό τόν άλλο. Ό Σωκράτης τοΰ Πλάτωνα παρουσιάζεται ώς ένα πνεΰμα ρω­ μαλέο, ειρωνικό καί πειστικό συνάμα, πού νοιάζεται γιά τήν ευ­ τυχία τοΰ άνθρωπου καί πιστεύει δτι ή ευτυχία αυτή μπορεί νά επιτευχθεί μόνο μέ τή συνεχή αναζήτηση τής δικαιοσύνης, μέσα στόν άνθρωπο καί στήν πόλη. Μιά τέτοια αναζήτηση δέν μπο­ ρούσε βέβαια παρά νά σκοντάψει σέ μιά πραγματικότητα πού αποκαλυπτόταν ολοένα καί πιό διαφορετική άπό τήν εικόνα τής δικαιοσύνης μέσα στόν άνθρωπο καί ανάμεσα στους άνθρο')πους, δπως προσπαθούσε νά τήν αναπλάσει ό φιλόσοφος. Ξέρουμε δτι ό Αθηναίος Σωκράτης ήταν ένας πολίτης δπως δλοι οί άλλοι, πού φρόντιζε νά εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του απέναντι στήν πόλη. Ώς οπλίτης είχε πάρει μέρος σέ εκστρατείες. Ώς βου­ λευτής, δταν ή φυλή του είχε σειρά νά πρυτανεύσει, χρειάστηκε νά εκφέρει γνώμη γιά τήν τύχη τών στρατηγών τής ναυμαχίας στις Άργινοΰσες. Μόνος αυτός άπό τούς πενήντα πρυτάνεις δια130

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

φώνησε στό νά τεθεί σέ ψηφοφορία ή πρόταση τοΰ Καλλίξεινου πού ζητοΰσε τήν καταδίκη σέ θάνατο δλων τών στρατηγών. "Ι­ σως τό 404 νά μήν είδε μέ πολλή δυσαρέσκεια τήν εγκατάσταση τοΰ καθεστώτος τών Τριάκοντα. Ανάμεσα τους υπήρχαν τουλά­ χιστον δύο πιστοί μαθητές του, ό Χαρμίδης καί ό Κριτίας. Άλλά πολύ γρήγορα, δταν είδε τήν τρομοκρατία πού είχαν επιβάλει οί Τριάκοντα στήν Αθήνα, διαχώρισε τή θέση του. Αρνήθηκε μάλιστα χωρίς δισταγμό νά πάρει μέρος στή σύλληψη κάποιου Λέοντα άπό τή Σαλαμίνα, δσο καί άν ή ενέργεια του αυτή μπο­ ρούσε σέ τέτοιες στιγμές νά τού δημιουργήσει επικίνδυνες εχθρό­ τητες. ΙΥ αυτό ακριβώς γεννιέται τό ερώτημα γιά ποιους λόγους,

τέσσερα χρόνια μετά τή δημοκρατική αποκατάσταση, τότε πού ή πόλη ήθελε νά είναι —καί ήταν πραγματικά— πιστή στό νόμο τής αμνηστίας, ό Σωκράτης καταδικάστηκε σέ θάνατο. Γιά νά καταλάβουμε τή δικαστική δίωξη πού ασκήθηκε εναν­ τίον του, έ'χει σημασία νά σταματήσουμε στήν προσωπικότητα τών κατηγόρων του. Οί δύο άπό αυτούς, ό Μέλητος καί ό Λύκων, ήταν κομπάρσοι. Αντίθετα ό τρίτος, ό βυρσοδέψης Άνυτος,. εί­ ναι σημαντικό πρόσωπο. Ό πατέρας του, ό Άνθεμίων, ήταν πλούσιος ιδιοκτήτης βυρσοδεψίου. Ό ΐδιος κληρονόμησε τήν πε­ ριουσία τοΰ πατέρα του, καί αυτός ό πλούτος τοΰ έ'δωσε τή δυνατό­ τητα νά φτάσει στά ανώτατα αξιώματα. Ό Άνθεμίων άνηκε στή γενιά τοΰ Κλέωνα άλλά, αντίθετα άπό αυτόν, είχε μείνει απλός καί δέν είχε κυνηγήσει υψηλά αξιώματα. Ό γιός του όμως, πού γιά ένα διάστημα βρέθηκε ανάμεσα στους μαθητές τοΰ Σωκρά­ τη, είχε πολιτικές φιλοδοξίες. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον δτι, έ­ νώ στήν προηγούμενη γενιά αυτοί οί «βιομήχανοι», πού πέτυχαν χάρη στήν περιουσία τους νά φτάσουν στά ανώτατα αξιώματα τής πόλης, ήταν γενικά δημοκράτες, σταθερά προσηλωμένοι στις αρχές τής δημοκρατικής ισότητας, ό Άνυτος ό ίδιος ήταν ένας «μετριοπαθής» τής ομάδας τοΰ Θηραμένη. Ά ν καί πολύ γρή­ γορα συνδέθηκε μέ τό κόμμα τοΰ Θρασύβουλου, εξακολουθούσε 131

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νά είναι προσηλωμένος στήν ομάδα εκείνη πού, δπως είδαμε πα­ ραπάνω, προσπαθούσε νά ελέγξει τήν αποκατάσταση τής δημο­ κρατίας καί νά τήν εμποδίσει νά πάρει υπερβολικά «επαναστα­ τική» τροπή. Ή κατηγορία εναντίον τού Σωκράτη προερχόταν λοιπόν άπό τούς ανθρώπους πού επιδίωκαν νά κρατήσουν τήν αθηναϊκή δημοκρατία στό παραδοσιακό πλαίσιο* μέ κανέναν τρό­ πο δέν μπορεί νά θεωρηθεί εκδικητική πράξη τών αγανακτισμέ­ νων δημοκρατών ενάντια στό φίλο του Κριτία καί τού Χαρμίδη. "Αλλωστε ούτε ό Πλάτων, ούτε ό Ξενοφών, πού μάς άφησαν καί οί δυο μιά περιγραφή αυτής τής δίκης, αναφέρουν πολιτικά αίτια. Ό Ξενοφών δμως στήν "Απολογία του κάνει μιά νύξη γιά τόν "Ανυτο, πού μάς οδηγεί νά υποπτευθούμε κάποια διάθεση προσω­ πικής εκδίκησης: « Ό άνθρωπος αυτός υπερηφανεύεται καί καμα­ ρώνει σά νά έχει κάμει κανένα μεγάλο καί ωραίο κατόρθωμα, πού επέτυχε τήν καταδίκη μου σέ θάνατο, διότι τοΰ ειπα πώς, αυτός, πού τόν έβλεπα νά έχει αξιωθεί τις μεγαλύτερες τιμές έκ μέρους τής πόλεως, δέν έ'πρεπε νά εκπαιδεύσει τό γιό του στήν τέχνη τοΰ βυρσοδέψη» (29, μτφρ. Χ. Θεοδωράτου). Μεγαλύτερη σημασία πρέπει νά δώσουμε στήν αιτιολόγηση τής καταγγελίας: ό Σω­ κράτης κατηγορείται «ώς ους μεν ή πόλις νομίζει θεούς ου νομίζοι, έτερα δέ καινά δαιμόνια είσφέροι καί τονς νέους διαφθείροι» (στό ϊδιο, 10). Είδαμε παραπάνω σέ σχέση μέ τή δίωξη πού επιχειρήθηκε εναντίον τοΰ Αναξαγόρα, τί σημασία μποροΰσαν νά έχουν οί τέ­ τοιας λογής αιτιάσεις. Ή παραδοσιακή θρησκεία ήταν οργανικό τμήμα τών νόμων τής πόλης. Τό νά αμφισβητήσει κανείς μέ οποιοδήποτε τρόπο αυτή τήν παράδοση ήταν σάν νά διαβρώνει τις βάσεις πάνω στις όποιες στηριζόταν ή πόλη. Ό συντηρητι­ σμός ήταν ισχυρός τόσο στή θρησκεία δσο καί στήν πολιτική ζωή. "Οπως δφειλαν οί πολίτες νά μένουν πιστοί στους αρχαίους νό­ μους καί νά αποτρέπουν κάθε καινοτομία, τό ίδιο έπρεπε νά μέ­ νουν πιστοί στή θρησκεία τών προγόνων καί νά μήν άνασκαλί132

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

ζουν απορίες πού θά μπορούσαν νά δημιουργήσουν ανησυχία ή αμφιβολία. "Οσο γιά τή διαφθορά τών νέων, ήταν καί αυτό ολο­ φάνερα ένα επιχείρημα ικανό νά ξεσηκώσει εναντίον τοΰ Σωκρά­ τη τούς συντηρητικούς αστούς, πού σιγά σιγά έπαιρναν τήν ε­ ξουσία τής Αθήνας στά χέρια τους. "Οταν ό Σωκράτης συμ­ βούλευε τόν "Ανυτο νά μήν κάνει τό γιό του βυρσοδέψη, δταν παρακινούσε τούς νεαρούς μαθητές του, γιους τών πιό πλούσιων Αθηναίων, νά παραιτηθοΰν άπό τήν πολιτική καί άπό τό κυνήγι τοΰ πλούτου γιά νά στραφοΰν στή φιλοσοφία, εμφανιζόταν σάν ένας ενοχλητικός άντικομφορμιστής, ικανός νά ταράξει τήν κοι­ νωνία" γι'αυτό έπρεπε ή κοινωνία νά τόν αποβάλει. Ή καταδίκη τοΰ Σωκράτη σέ θάνατο δέν αποτελεί μόνο θέμα γιά προβληματισμό. Είναι χαρακτηριστική γιά τή νέα κοινωνία πού θά κυριαρχούσε στήν 'Αθήνα τόν 4ο αιώνα, δίνοντας της τήν ιδιαίτερη φυσιογνωμία της. Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

"Οταν αποκαταστάθηκε ή δημοκρατία αντιμετώπισε προβλή­ ματα ιδιαίτερα σοβαρά. Γιά νά διατηρηθεί ή κοινωνική γαλήνη μετά τις έντονες ταραχές πού σημάδεψαν τό τέλος τοΰ πολέμου, έπρεπε οί άρχοντες νά πάρουν επείγοντα μέτρα καί νά εξασφαλί­ σουν τόν ανεφοδιασμό, ώστε νά αποφύγουν τήν επαναστατική ανα­ ταραχή πού θά δημιουργούσε στό δήμο ή υπερβολική ένδεια."Οταν ό πόλεμος σταμάτησε, οί χωρικοί ξαναγύρισαν στά χωράφια τους, καί ή ανακούφιση πού αισθάνθηκαν οί περισσότεροι, Οταν ξανα­ βρέθηκαν στό περιβάλλον τους, συντέλεσε, παρά τις δυσκολίες, στό νά διατηρηθεί μιά σχετική ηρεμία. Μας διδάσκει πολλά ή παρατήρηση τοΰ Αριστοτέλη γιά τή σύνεση τών αθηναίων δημο­ κρατών πού, όταν επικράτησαν στήν πόλη, δέν προχώρησαν σέ αναδασμό τής γής. Δείχνει ότι τό πρόβλημα δέν είχε τότε οξύ χαρακτήρα" αυτό τό επιβεβαιώνει καί ή πληροφορία τοΰ Διο133

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νύσιου τοΰ Άλικαρνασσέα πού αναφέραμε παραπάνω: στους 30.000 αθηναίους πολίτες, μόνο 5.000 —ανάμεσα τους καί άν­ θρωποι πλούσιοι— δέν είχαν περιουσία σέ κτήματα. Αυτό δείχνει ότι είχε γίνει επιμερισμός τής γαιοκτησίας, Οτι περισσότερα ή­ ταν τά μικρά καί τά μεσαία υποστατικά, καί ότι δέν υπήρχαν πραγματικά μεγάλα τσιφλίκια* αυτό μαρτυρούν καί τά σπάνια αριθμητικά στοιχεία πού διαθέτουμε. Ό επιμερισμός τών κτη­ μάτων εξηγεί γιατί δέν προβλεπόταν αναδασμός τής γής στό πρόγραμμα τών δημοκρατικών, πού οί αρχηγοί τους άλλωστε είχαν αρχίσει πιά νά προέρχονται άπό χώρο ξένο προς τή γεωρ­ γία καί τήν αγροτική ζωή. Μπορούμε όμως νά ποΰμε Οτι στά χρόνια μετά τό τέλος τοΰ πελοποννησιακού πολέμου ή 'Αθήνα έ'μεινε εντελώς έ'ξω άπό τήν αγροτική κρίση πού συγκλόνιζε τόν υπόλοιπο ελληνικό κόσμο; Πρέπει νά εξετάσουμε τις μαρτυρίες τής εποχής. Ιδιαίτερα αποκαλυπτικές στό θέμα αυτό είναι οί δυο τε­ λευταίες κωμωδίες τοΰ Αριστοφάνη. Στις Έκκλησιάζονσες, έ'ργο πού παίχτηκε τό 392 π.Χ., παρουσιάζονται οί γυναίκες τής Αθήνας, κουρασμένες άπό τις επανειλημμένες αποτυχίες τής πολιτικής πού ακολουθούσαν οί άντρες τους, νά παίρνουν στά χέ­ ρια τους τήν εξουσία καί νά θεσπίζουν αμέσως τήν κοινοκτημο­ σύνη τών αγαθών καί τών γυναικών. Αυτό τό πρόβλημα βρίσκε­ ται καί στό επίκεντρο τοΰ πλατωνικού διαλόγου Πολιτεία, πού δημοσιεύτηκε λίγα χρόνια μετά τήν παράσταση τής κωμωδίας τοΰ Αριστοφάνη. Υποστηρίχτηκε ή άποψη ότι τό θέμα αποτε­ λούσε αντικείμενο ορισμένων φιλοσοφικών συζητήσεων, τις ό­ ποιες ό Αριστοφάνης δέν παρέλειψε νά διακωμωδήσει. Άλλά Οσο καί άν ό Αριστοφάνης είναι φανερά αντίθετος στά ριζοσπα­ στικά μέτρα πού εκθειάζει ή μεταρρυθμίστρια ηρωίδα του, πάλι βάζει στό στόμα της λόγια πού φανερώνουν τή δραματική πολλές φορές κατάσταση τών αθηναίων χωρικών ('Εκκλησιάζονσες, στ. 590-593, μτφρ. Θρ. Σταύρου): 134

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Τ'αγαθά λέω πώς πρέπει νά γίνουν κοινά κι όλοι νά'χουν άπ'δλα μερίδιο, άπ'τά ϊδια κεφάλαια νά ζουν, κι δχι αυτός νά'ναι πλούσιος, θεόφτωχος ό άλλος' δχι ό ένας νά ορίζει χωράφια πολλά κι ό άλλος ούτε μιά θέση γιά τάφο' δχι σκλάβους χωρίς μετρημό νά'χει αυτός καί μήτ'έναν ακόλουθο ό άλλος. Καί ή Πραξαγόρα προσθέτει (στό ίδιο, στ. 605): Γιατί ή φτώχεια σέ κανέναν εμπόδιο δέν θά'ναι ποτέ καί σέ τίποτα" θά'χονν άπ'δλα. Τέσσερα χρόνια αργότερα, στόν Πλούτο, τήν τελευταία κωμω­ δία του, ό Αριστοφάνης ξαναγυρίζει στό πρόβλημα τής φτώ­ χειας τών χωρικών. Ό ήρωας τής κωμωδίας, ό Χρεμύλος, Ινας χωρικός πού έχασε στόν πόλεμο τό βιός του, απευθύνει στήν Πε­ νία λόγια πού εκφράζουν αυτή τήν εξαθλίωση μέ τρόπο πολύ εντυπωσιακό (στ. 535-546, μτφρ. Θρ. Σταύρου): Τ'αγαθά πού χαρίζεις τά ξέρω καλά: κάτι τόσες φουσκάλες στά χέρια τον λουτράρη, παιδάκια μικρά νά πεινούν, κάτι γριές ζαρωμένες νά σκούζουν. Πού νά λέμε γιά ψείρες καί ψύλλους; Στρατιές! Γιά κουνούπια; Σά σύννεφο γύρω στό κεφάλι βουίζουν, τσιμπούνε καί λέν: ((Νηστικός θ'απομείνεις" μπρος, σήκω». Νά'χεις ένα κουρέλι γιά φόρεμα" άντίς γιά κρεβάτι ένα στρώμα άπό βούρλα" καί τί στρώμα δά κιόλας; γεμάτο κοριούς" κλεϊς τά μάτια κι ευθύς σέ ξυπνούνε"

135

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

γιά κιλίμι ένα σάπιο μονάχα ψαθί, σέ μιά πέτρα μεγάλη νά γέρνει τό κεφάλι σον άντίς σέ προσκέφαλο" άντίς γιά φραντζόλες, βλαστάρια μολόχας νά σέ θρέφονν καί άντίς γιά μπομπότα, νά τρως θλιβερών ρεπανιών φνλλαράκια. Καί σκαμνί γιά νά κάθεσαι; "Ενός κανατών τσακισμένο κεφάλι. Γιά σκάφη τοΰ ζνμώματος, ένα σπασμένο πλενρό κρασοβάρελον νά'χεις στό σπίτι. Ό ποιητής παρουσίασε μέ τά πιό μελανά χρώματα τήν εικόνα τής εξαθλίωσης τών αγροτών. Καί άλλα δμως κείμενα μαρτυρούν δτι τά πρώτα χρόνια τοΰ 4ου αιώνα ήταν ιδιαίτερα δύσκολα γιά τούς αθηναίους αγρότες. Οί δυσκολίες αυτές συνέτειναν στήν εγ­ κατάλειψη τής γής, τήν κερδοσκοπία, καί μαζί της στόν εξευτε­ λισμό ορισμένων χωρικών, πού υποχρεώνονταν νά πουληθούν γιά νά ζήσουν. Αυτή είναι ή περίπτωση τοΰ Εύθηρου, συνομιλητή τοΰ Σωκράτη στά Απομνημονεύματα τοΰ Ξενοφώντα. Ό Εύθηρος έ'χασε τήν περιουσία του στις αθηναϊκές αποικίες, πού μέ τήν ειρήνη είχαν χαθεί γιά τήν 'Αθήνα, καί αναγκάστηκε νά ερ­ γαστεί ώς εργάτης γιά νά ζήσει* ό Σωκράτης τόν συμβουλεύει νά αναζητήσει μιά θέση επιστάτη στά κτήματα ενός πλουσίου. Ά ν ό πόλεμος καί οί επιδρομές στήν αθηναϊκή ύπαιθρο είχαν ζημιώσει πολύ τούς χωρικούς, οί κάτοικοι τής πόλης δέν υπέφε­ ραν λιγότερο. Γι' αυτούς περισσότερο παρά γιά τούς κατοίκους τής υπαίθρου ή απώλεια τής ηγεμονίας ήταν καταστροφή, επειδή μαζί μέ τήν ηγεμονία εξαφανίστηκαν καί οί μισθοί άπό τούς ό­ ποιους ζοΰσαν, άλλος καλύτερα άλλος λιγότερο καλά, πολλοί Α ­ θηναίοι. Ακόμη, ό πόλεμος είχε προκαλέσει μιά φανερή ύφεση στις τεχνικές δραστηριότητες. Τά εργαστήρια κατασκευής δπλων έκλεισαν, τό ίδιο καί τά ναυπηγεία* ή εκμετάλλευση τών μεταλ136

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

λείων γινόταν ευκαιριακά καί οί 20.000 δούλοι τεχνίτες πού χά­ θηκαν δταν καταλήφθηκε ή Δεκέλεια χειροτέρεψαν τήν κατά­ σταση. Βραχνάς είχε γίνει γιά τόν καθένα νά εξασφαλίσει τό κα­ θημερινό του ψωμί. Αυτό, δσο καί ή ήττα, εξηγεί τήν αυξανό­ μενη αδιαφορία τών Αθηναίων γιά τήν εκκλησία τοΰ δήμου, τής οποίας οί συγκεντρώσεις, συχνές καί χωρίς αποτελέσματα, κατα­ πονούσαν τελικά τούς πολίτες. Γιά νά πολεμήσει αυτή τήν αδια­ φορία καί γιά νά προσφέρει κάποια οικονομική ανακούφιση στους πιό φτωχούς, ό 'Αγύρριος καθιέρωσε τόν εκκλησιαστικό μισθό, δηλαδή μιά αμοιβή γιά δσους μετείχαν στήν εκκλησία τοΰ δήμου. Στήν άρχή ή αμοιβή ήταν πολύ μικρή, έ'νας όβολός* έπειτα δμως έ'γινε τρεις όβολοί, δσο καί ό μισθός τών δικαστών. Είναι αυτονόητο δτι τέτοιου είδους μέτρα ήταν σπασμωδικά καί επιβάρυναν ένα ταμείο πού δέν τό τροφοδοτούσαν πιά οί πα­ ραδοσιακοί πόροι. Είναι καί αυτό ένας πρόσθετος λόγος νά απο­ ρήσουμε πώς ή κατάσταση στή δεκαετία 400-390 δέν ήταν ακό­ μη πιό δραματική. Πρέπει βέβαια νά παραδεχτούμε δτι οί μη­ χανισμοί τής οικονομικής ζωής λειτουργούσαν ακόμη μέ τρόπο άπλό, δίνοντας στους Αθηναίους τή δυνατότητα νά επιβιώσουν, καί δτι ή πόλη είχε πάρει πολύ αυστηρά μέτρα γιά νά εξασφαλί­ σει τόν επισιτισμό της. Γιά τά μέτρα αυτά μποροΰμε νά αποκτή­ σουμε κάποια ιδέα άπό τό λόγο τοΰ Αυσία Κατά σιτοπωλών. Πάνω άπ'δλα, ήταν καί ή επανάληψη τοΰ πολέμου, πού άπό τό 395 άνοιξε νέες προοπτικές στους Αθηναίους. Ό Κόνων, ένας άπό τούς στρατηγούς τής ναυμαχίας στους Αιγός Ποταμούς, ει­ χε κατορθώσει νά ξεφύγει μέ ένα μέρος τού στόλου καί μπήκε στήν υπηρεσία τοΰ Μεγάλου Βασιλέως. Ανησυχώντας γιά τις φιλοδοξίες τής Σπάρτης, πού δλο καί μεγάλωναν, ό πέρσης βασι­ λιάς διευκόλυνε τόν Κόνωνα νά γυρίσει στήν πατρίδα του μέ ένα στόλο 50 πλοίων καί μέ οικονομικές ενισχύσεις πού επέτρεψαν στους Αθηναίους νά ανοικοδομήσουν τά Μακρά Τείχη. Μέ τήν επανάληψη τοΰ πολέμου οί Αθηναίοι μποροΰσαν πάλι νά έλπί137

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ζουν ότι θά αλλάξουν τά πράγματα καί δτι γιά μιά ακόμη φορά θά τούς συντηρούσαν οί μισθοί καί οί εισφορές τών συμμάχων. Δέν είναι παράδοξο ότι βρίσκουμε τόν Θρασύβουλο ανάμεσα σ ' ε ­ κείνους πού προσπάθησαν νά ανακτήσουν τις αθηναϊκές θέσεις στά Στενά. Τό ίδιο έκαναν οί στρατηγοί Νικόφημος καί Αριστο­ φάνης, φίλοι στενοί τοΰ Κόνωνα, καί σέ λίγο ό γιός του, ό Τιμό­ θεος, πού παρακολουθούσε τότε τά μαθήματα τοΰ ρήτορα Ισο­ κράτη καί φιλοδοξούσε νά διακριθεί στήν πολιτική. "Ολοι αυτοί προσπάθησαν, Οχι χωρίς δυσκολία, νά συντηρήσουν τά στρατεύ­ ματα τους εισπράττοντας φόρους άπό τούς παλιούς συμμάχους τής Αθήνας. Οί Αθηναίοι παραπονιόνταν Οτι ή συμμαχική εισ­ φορά δέν έφτανε γιά νά καλύψει τις ανάγκες, καί ξαναγύριζαν σι­ γά σιγά στήν τακτική πού είχαν εφαρμόσει τόν 5ο αιώνα. Αυτό άρχισε νά ανησυχεί τούς Σπαρτιάτες, τόν Μεγάλο Βασιλέα καί, στήν ίδια τήν 'Αθήνα, όλους Οσοι φοβόνταν μιά επιστροφή στά δεινά πού είχε υποφέρει ή πόλη. "Ετσι ό Μεγάλος Βασιλέας φρόν­ τισε, μόλις ξαναεμφανίστηκε ό αθηναϊκός επεκτατισμός, νά τόν σταματήσει οριστικά. Τό 386 κάλεσε στις Σάρδεις αντιπροσώ­ πους τών ελληνικών πόλεων καί τούς υπαγόρευσε μιά ειρήνη τής οποίας στό μέλλον θά ήταν ό εγγυητής. Οί Αθηναίοι, πού τό 392 είχαν απορρίψει τις σπαρτιατικές προτάσεις ειρήνης, γιατί δέν μποροΰσαν νά παραιτηθούν άπό έναν πόλεμο πού τούς βοη­ θούσε νά ζήσουν, αναγκάστηκαν νά υποκύψουν. Στά χρόνια όμως πού ακολούθησαν τήν ειρήνη τοΰ Βασιλέα, αναπτύχθηκε στήν αθηναϊκή κοινή γνώμη ένα ρεύμα πού διατυπώνεται σέ ολοκλη­ ρωμένη μορφή στόν Πανηγυρικό τοΰ Ισοκράτη, δπου εκθειάζε­ ται ή επιστροφή στήν αθηναϊκή ηγεμονία, τή μόνη ικανή νά απαλ­ λάξει τούς "Ελληνες άπό τήν ταπεινωτική διαιτησία τοΰ Μεγά­ λου Βασιλέα μιά ηγεμονία δμως πού θά απέφευγε τά περασμένα σφάλματα, θά γινόταν αυθόρμητα δεκτή άπό δλους, καί θά σε­ βόταν τήν ελευθερία Ολων. -

138

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΝΑΤΤΙΚΗ

ΣΥΜΜΑΧΙΑ

Δυο άντρες προσπάθησαν νά βάλουν σέ εφαρμογή αυτό τό σχέδιο, ό Τιμόθεος, ό γιος τοΰ Κόνωνα, καί ό Άφιδναΐος Καλλίστρατος. Οί περιστάσεις ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκές: ή συμμαχία ανάμεσα στήν πελοποννησιακή ένωση καί τή βοιωτική ομοσπονδία είχε διαλυθεί άπό τότε πού οί Σπαρτιάτες, ανησυχώντας γιά τις δια­ φωνίες πού είχαν συνεχώς μέ τούς Θηβαίους, επέτρεψαν σ' έναν άπό τούς στρατηγούς τους, τόν Φοιβίδα, νά καταλάβει τό 381 τήν ακρόπολη τής Θήβας, τήν Καδμεία, γιά νά ενισχύσουν τό φιλοσπαρτιατικό κόμμα. Δυο χρόνια αργότερα, τό 379, οί Θηβαίοι έδιωξαν τή σπαρτιατική φρουρά καί, σέ σύμπραξη μέ τήν 'Αθήνα, ετοιμάζονταν νά μεταφέρουν τόν πόλεμο στήν Πελοπόννησο. Οί Αθηναίοι επωφελήθηκαν άπό τήν εξασθένηση τής Σπάρτης γιά νά ενισχύσουν τούς συμμαχικούς δεσμούς τους μέ μερικές πόλεις τοΰ Αιγαίου, ιδιαίτερα μέ τή Μήθυμνα, τή Μυτιλήνη καί τή Χίο, δπως καί μέ τό Βυζάντιο, κλειδί στό δρόμο πού όδηγοΰσε στά δη­ μητριακά τοΰ Εύξεινου. Στό τέλος τοΰ 378 προσκάλεσαν στήν 'Αθήνα αντιπροσώπους τών συμμαχικών πόλεων σ' ένα συνέδριο τών συμμάχων, δπου υπογράφτηκε μιά γενική συνθήκη. Γνωρί­ ζουμε τόν ιδρυτικό χάρτη άπό τό κείμενο τοΰ ψηφίσματος πού υποβλήθηκε τότε στήν εκκλησία τοΰ δήμου γιά νά τό επικυρώσει. 'Από τήν αρχή τό κείμενο προσδιορίζει τό σκοπό τής συμμαχίας: νά υποχρεωθούν «οί Λακεδαιμόνιοι νά αφήσουν τούς "Ελληνες νά ζήσουν ελεύθεροι καί αυτόνομοι, καί νά είναι απόλυτα κύριοι τής χώρας τους». Γιά τό σκοπό αυτό δημιουργείται μιά συμμα­ χία μέ βάση τήν απόλυτη ισότητα: « Ά ν κάποιος "Ελληνας ή βάρβαρος κάτοικος τής στεριάς ή τών νησιών —φτάνει νά μήν ανήκει στόν Βασιλέα— θέλει νά γίνει σύμμαχος τής Αθήνας καί τών συμμάχων της, μπορεί νά τό κάνει μένοντας ελεύθερος καί αυτόνομος, έχοντας τό πολίτευμα πού θέλει, χωρίς νά δεχτεί 139

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

φρουρά, χωρίς ξένο άρχοντα, χωρίς νά πληρώνει εισφορά». Τό κείμενο διευκρινίζει, ακόμη Οτι οί Αθηναίοι δέν επιτρέπεται νά κατέχουν γή στή χώρα τών συμμαχικών πόλεων: «Δέν θά υπάρ­ χει καμιά ιδιοκτησία τών Αθηναίων ούτε δημόσια ούτε ιδιω­ τική στή γή τών συμμάχων». Οί διαφωνίες θά παραπέμπονται στό συμβούλιο τών αντιπροσώπων τών συμμαχικών πόλεων καί οί τυχόν παραβάτες τής συνθήκης στό συμμαχικό δικαστήριο. Είναι φανερό δτι σκοπός τής συνθήκης ήταν νά προσφέρει στους συμμάχους εγγυήσεις γιά τήν αποφυγή τών παρεκτροπών πού χαρακτήριζαν τόν αθηναϊκό ιμπεριαλισμό τοΰ 5ου αιώνα καί νά δώσει στή συμμαχία καθαρά ομοσπονδιακή μορφή. Άλλες επι­ γραφές, μεταγενέστερες άπό τό ιδρυτικό ψήφισμα τής δεύτερης αθηναϊκής συμμαχίας, μάς επιτρέπουν νά καταλάβουμε πώς λει­ τουργούσαν οί ομοσπονδιακοί θεσμοί. Τό συμβούλιο τών συμμά­ χων, τό Συνέδρων, συνεδρίαζε συχνά, καί μποροΰμε νά υποθέσου­ με Οτι τά νομοσχέδια πού ετοίμαζε ή αθηναϊκή βουλή παρουσιά­ ζονταν στό Συνέδριο πριν άπό τήν ψηφοφορία τής εκκλησίας τοΰ δήμου. Ό τύπος πού συναντούμε συχνά στά ψηφίσματα: «οί Α ­ θηναίοι καί οί σύμμαχοι» ή «οί Αθηναίοι καί ή πλειοψηφία τών συμμάχων», προϋποθέτει δτι οί Αθηναίοι δέν είχαν αντιπροσώ­ πους στό Συνέδριο καί δτι δέν έπαιρναν καμιά κοινή απόφαση πού νά μήν έχει πρώτα εγκριθεί καί αυτή άπό τό Συνέδριο. Καί πραγματικά, τουλάχιστον τά πρώτα χρόνια τής συμμαχίας, οί Αθηναίοι φαίνεται δτι σεβάστηκαν γενικά τούς κανονισμούς. Οί Αθηναίοι είχαν ακόμη τήν υποχρέωση νά μήν εισπράττουν φόρους. Μόνο σέ περίπτωση πολέμου μποροΰσαν νά ζητήσουν άπό τούς συμμάχους μιά έκτακτη εισφορά, τή σύνταξη. Καθώς δμως τόν 4ο αιώνα οί πόλεμοι φούντωναν αδιάκοπα ό ένας μετά τόν άλλον, οί συντάξεις πολλαπλασιάστηκαν, καί πολύ γρήγορα οί Αθηναίοι ξαναγύρισαν στις ίδιες εκείνες συνήθειες πού ωστό­ σο είχαν δεσμευτεί νά αποφύγουν. Μπορούσε νά γίνει αλλιώς; Οί Αθηναίοι θά έ'πρεπε, χωρίς 140

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

νά πιέσουν τούς συμμάχους, νά διαθέτουν τό λιγότερο Οσους πό­ ρους είχαν τόν περασμένο αιώνα. Ή πτώση Ομως της εμπορικής δραστηριότητας είχε στερέψει τήν κυριότερη πηγή εισοδημάτων τής πόλης, τή φορολογία τών εμπορευμάτων πού διακομίζονταν στό λιμάνι τοΰ Πειραιά. Ή εκμετάλλευση τών μεταλλείων είχε περιοριστεί σοβαρά άπό τότε πού οί Σπαρτιάτες είχαν καταλάβει τή Δεκέλεια. Τέλος, ή κατάργηση τής εισφοράς αποστέρησε τό θησαυροφυλάκιο τής θεάς άπό συμπληρωματικά εισοδήματα πού δέν ήταν ευκαταφρόνητα. "Ολα αυτά, τήν ώρα πού οί δαπάνες μεγάλωναν ασταμάτητα. Βέβαια ή 'Αθήνα δέν είχε στρατιωτι­ κές υποχρεώσεις τόσο βαριές Οσο τόν 5ο αίώνα' ωστόσο Ολο καί πιό συχνά αναγκαζόταν, ακόμη καί γιά μικρές εκστρατείες, νά καταφεύγει σέ μισθοφόρους, πράγμα πού όλο καί περισσότερο επιβάρυνε τόν προϋπολογισμό τής πόλης, δσο καί άν πολύ συχνά ό στρατηγός ή οί στρατηγοί εξασφάλιζαν μόνοι τους τήν πληρω­ μή τών στρατιωτών τους. Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΑ

ΤΟΤ

ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ

ΚΑΛΛΙΣΤΡΑΤΟΥ.

ΤΟΥ

ΛΑΥΡΙΟΥ

Ό ρήτορας Καλλίστρατος συνέλαβε τά προβλήματα αυτά καί προσπάθησε νά βρει λύσεις. Δέν ξέρουμε πολλά γιά τή ζωή του* μόνο δτι είχε φιλικές σχέσεις μέ τόν Τιμόθεο, τό γιο τοΰ Κόνωνα, καί μέ μερικούς άπό τούς πιό αξιόλογους στρατηγούς. Ό ίδιος είχε εκλεγεί πολλές φορές στρατηγός* αντίθετα όμως άπό τόν Τιμόθεο καί τόν Ιφικράτη δέν ήταν επαγγελματίας πολεμιστής. Δέν ξέρουμε καλά καλά άν είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα μέ τά οικο­ νομικά προβλήματα, ή άν ήταν οί ανάγκες πού τόν έκαναν νά εν­ διαφερθεί. Βέβαιο είναι Οτι τοΰ αποδίδονται συνήθως δύο μεταρ­ ρυθμίσεις, πού σκοπό είχαν καί οί δύο νά εξασφαλίσουν στήν πό­ λη σημαντικούς οικονομικούς πόρους: μιά μεταρρύθμιση σχετική μέ τήν εισφορά, καί μιά μετατροπή τών Ορων τής εκμετάλλευσης 141

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τών μεταλλείων τοΰ Λαυρίου. Για τήν πρώτη δέν έχουμε αρκετές πληροφορίες. Ό Καλλίστρατος θέλησε νά ρυθμίσει τήν εισφορά, δηλαδή τήν καταβολή τοΰ πολεμικού φόρου, ανάλογα μέ τήν πε­ ριουσία τοΰ καθενός. Γιά νά εξασφαλιστεί ή πληρωμή αύτοΰ τοΰ φόρου, οί φορολογούμενοι μοιράστηκαν σέ εκατό ομάδες, τις συμ­ μορίες" κάθε συμμορία αντιπροσώπευε τό ίδιο κλάσμα τοΰ όλικοΰ ποσού τών εισπράξεων. "Επειτα οί τριακόσιοι πιό πλούσιοι πολί­ τες κατανεμήθηκαν στις εκατό συμμορίες, καί είχαν τήν υπο­ χρέωση νά εξασφαλίζουν τή συγκέντρωση τοΰ φόρου καί νά τόν προκαταβάλλουν στήν πόλη (προεισφορά). Δυστυχώς είναι σχε­ δόν αδύνατο νά υπολογίσουμε τό ύψος αύτοΰ τοΰ φόρου, γιατί οί αριθμητικές ενδείξεις πού κατέχουμε είναι αποσπασματικές καί συχνά αντιφατικές. "Ενα γεγονός αξίζει μόνο νά συγκρατήσουμε, τά συνεχή παράπονα τών πλουσίων γιά τό βάρος τής φορολογίας, κάτι πού εξηγεί γιατί πολύ γρήγορα οί πλούσιοι αποσπάστηκαν άπό τό ιμπεριαλιστικό κόμμα. Αντίθετα, ή άλλη μεταρρύθμιση τοΰ Καλλίστρατου μάς είναι περισσότερο γνωστή. Είχε στόχο νά αλλάξει τούς όρους σύμφωνα μέ τούς όποιους τό κράτος εκχωρούσε σέ ιδιώτες τό δικαίωμα νά εκμεταλλεύονται τά μεταλλεία τοΰ άργυρούχου μολύβδου στό Λαύριο. Στό εξής τό κράτος εκχωρούσε τις εργάσιμες στοές γιά τρία χρόνια, ένώ τά άνασάξιμα, δηλαδή τις στοές πού ή εκ­ μετάλλευση τους είχε σταματήσει γιά ενα μεγάλο ή μικρό διά­ στημα, τά εκχωρούσε γιά δέκα χρόνια. Ή εκχώρηση γινόταν μέ τήν πληρωμή μισθώματος, άλλά δέν ξέρουμε άν τό μίσθωμα αυ­ τό ήταν ετήσιο, ή άν ή καταβολή του γινόταν εφάπαξ. Αμφιβάλ­ λουμε γιατί τά ποσά πού αναφέρονται στις επιγραφές τών πωλητών, δηλαδή τών αρχόντων πού είχαν τήν υποχρέωση νά κατα­ γράφουν τις εκχωρήσεις, δέν είναι γενικά μεγάλα (άπό 20 ώς 150 δραχμές) έκτος άπό μερικές εκχωρήσεις πού πληρώθηκαν μέ 2.000, 6.000 ή καί 9.000 δραχμές. *Ήταν αυτές οί τελευταίες εκχωρήσεις ιδιαίτερα σημαντικές, ή μήπως, Οπως πιστεύουν με142

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

ρικοί ιστορικοί, ήταν πραγματικές πωλήσεις, καί τό κράτος πα­ ραχωρούσε κάθε δικαίωμα στά μεταλλεία πού πουλούσε γιά τέ­ τοια ποσά; Μέ τά τεκμήρια πού έχουμε σήμερα είναι σχεδόν α­ δύνατο νά δώσουμε οριστική απάντηση. Ά ν εξετάσουμε τά ονό­ ματα τών αναδόχων πού αναφέρονται στόν κατάλογο τών πω­ λητών, βλέπουμε Οτι πολλοί άπό αυτούς μάς είναι γνωστοί καί άπό άλλες πηγές· φαίνεται Οτι είναι πλούσιοι, ιδιοκτήτες συνή­ θως εργαστηρίων γιά τήν κατεργασία τοΰ μετάλλου, άνθρωποι γνωστοί καί ώς τριήραρχοι ή στρατηγοί. Βέβαιο παραμένει τό γεγονός ότι ή μεταρρύθμιση τοΰ Καλλίστρατου ξύπνησε τό ενδια­ φέρον γιά τήν εκμετάλλευση τοΰ Λαυρίου. Στήν άρχή τά αποτε­ λέσματα ήταν μέτρια. Τό 356 ό Ξενοφών, στό σύγγραμμα του Πόροι, διαμαρτύρεται ότι τά μεταλλεία δέν αποδίδουν τό κέρδος πού θά μποροΰσε νά περιμένει κανείς. Εντούτοις ή απόδοση τους υπήρξε πολύ σημαντική στά χρόνια πού ακολούθησαν τόν κοινω­ νικό πόλεμο, τήν πρώτη σοβαρή ρωγμή στους κόλπους τής δεύ­ τερης αθηναϊκής συμμαχίας. Ή βραδύτητα τής οικονομικής ανέλιξης καί οί δυσχέρειες πού δημιουργήθηκαν άπό τήν άρση τής εισφοράς έξηγοΰν γιατί οί Αθηναίοι αναγκάστηκαν πολύ γρήγορα, γιά νά αντιμετωπί­ σουν τά όλο καί μεγαλύτερα βάρη πού τούς πίεζαν, νά ξαναγυ­ ρίσουν στήν τακτική πού είχαν καταδικάσει οί πρωτεργάτες τής δεύτερης αθηναϊκής συμμαχίας. Ή άρχή έ'γινε άπό τούς στρατη­ γούς, πού ήταν υποχρεωμένοι νά καταφεύγουν σέ τεχνάσματα γιά νά συντηρήσουν τό στρατό τους καί γιά νά φέρουν σέ αίσιο πέρας τις εκστρατείες πού τούς ανέθετε ή πόλη. ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Τ Η Σ

ΠΡΟΒΛΗΜΑ: ΜΙΣΘΟΦΟΡΙΑΣ

Οί συνθήκες τοΰ πολέμου είχαν αλλάξει. Δέν είναι εύκολο νά πα­ ρακολουθήσουμε τήν εξέλιξη πού οδήγησε σιγά σιγά στήν άπο143

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ψίλωση τοΰ άθηναϊκοΰ στρατοΰ άπό τούς πολίτες. Τό μόνο πού μποροΰμε νά διαπιστώσουμε είναι οί συνέπειες πού είχε αυτή ή αλλαγή στις πρώτες δεκαετίες τοΰ 4ου αιώνα. Οί πολίτες γίνον­ ταν Ολο καί πιό απρόθυμοι νά εγκαταλείψουν τις ασχολίες τους γιά νά εκπληρώσουν τά στρατιωτικά τους καθήκοντα. Τό φαινό­ μενο δέν παρουσιάζεται μόνο στήν 'Αθήνα. Παντοΰ ό μισθοφορι­ κός στρατός τείνει νά αντικαταστήσει τό στρατό πού απαρτίζουν οί πολίτες. Ή αντικατάσταση είναι εύκολη, γιατί ή φτώχεια πού δημιούργησε ό πελοποννησιακός πόλεμος έ'ριξε στήν αγορά πλή­ θος άνδρες πρόθυμους νά πολεμήσουν γιά λογαριασμό εκείνου πού τούς έ'δινε τή μεγαλύτερη αμοιβή. Ή χρησιμοποίηση μισθοφό­ ρων δημιούργησε έξαλλου τή δυνατότητα νά αντικατασταθεί ό βαρύς στρατός τών οπλιτών μέ ευκίνητα σώματα ελαφρού πεζι­ κού. Ό αθηναίος στρατηγός Ιφικράτης, κατά τή διάρκεια τών πολεμικών επιχειρήσεων στήν Πελοπόννησο άπό τό 392 ώς τό 390, εφοδίασε τούς θράκες μισθοφόρους του μέ μιά κοντή ασπί­ δα άπό λυγαριά, τήν πέλτη (άπό αυτήν προέρχεται ή λέξη πελταστής), μέ θώρακες άπό λινό, πιό μαλακούς άπό τούς πλεκτούς θώρακες τών οπλιτών πού ήταν καμωμένοι άπό χάλκινο σύρμα, καί μέ ελαφρά σαντάλια πού πήραν τό όνομα Ιψικρατίδες. Φανερές δμως είναι οί συνέπειες πού μπορούσε νά έ'χει ή συ­ στηματική χρησιμοποίηση μισθοφόρων. Πρώτα πρώτα οί στρα­ τηγοί αναγκάζονταν πολλές φορές νά πληρώσουν τούς επαγγελ­ ματίες πολεμιστές μέ δικά τους χρήματα: τό 375 ό Τιμόθεος, γιά νά επιτύχει ή εκστρατεία πού κατέληξε στήν κατάληψη τής Κέρκυρας, ξόδεψε δεκατρία τάλαντα άπό τό προσωπικό του τα­ μείο. Δυο χρόνια αργότερα υποχρεώθηκε νά υποθηκεύσει ενα μέ­ ρος τής περιουσίας του. Ό Ιφικράτης, πού ή περιουσία του, του­ λάχιστον στήν άρχή τής σταδιοδρομίας του, δέν μποροΰσε νά συγκριθεί μέ τήν περιουσία τοΰ Τιμόθεου, υποχρεώθηκε στά εν­ διάμεσα τών πολεμικών επιχειρήσεων νά υπομισθώνει τούς κω­ πηλάτες του ώς εργάτες στά κτήματα. "Ετσι καταλαβαίνουμε 144

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

πόσο μεγάλος ήταν για τούς Αθηναίους ό πειρασμός νά ασκή­ σουν πίεση στους συμμάχους, νά επαναφέρουν τόν τελωνειακό φόρο στόν Βόσπορο καί, συγκεκριμένα μετά τό 362, νά αποκα­ ταστήσουν τις κληρουχίες. Ό συμμαχικός πόλεμος πού ξέσπασε τό 357, καί τελικά περιόρισε σημαντικά τήν αθηναϊκή ηγεμονία, είχε προφανώς αιτία αυτά τά «χαράτσια», πού οί στρατηγοί ήταν συχνά άπό τά πράγματα υποχρεωμένοι νά επιβάλλουν. Ή πρόσληψη ξένων μισθοφόρων παρουσίαζε καί έναν άλλο κίνδυνο: ό στρατηγός, έχοντας στις διαταγές του ένα στρατό πού τοΰ ήταν ολόψυχα αφοσιωμένος, ξέφευγε ολοένα καί περισσότερο άπό τόν έλεγχο τής πόλης. Αυτό είναι ίσως ένα άπό τά σοβαρό­ τερα χαρακτηριστικά τής αθηναϊκής ιστορίας τού 4ου αιώνα. Οί στρατηγοί τοΰ 5ου αιώνα ήταν οί πραγματικοί διοικητές τής πό­ λης. Δεκαπέντε χρόνια στή σειρά έξέλεγαν οί Αθηναίοι τόν Πε­ ρικλή στρατηγό, καί μέ αυτή του τήν ιδιότητα κρατοΰσε στά χέρια του τις τύχες τής πόλης. Στό πλαίσιο τών δημοκρατικών θεσμών τής Αθήνας αυτή ή κυρίαρχη θέση τών στρατηγών προϋ­ πέθετε τήν υποχρέωση τους νά λογοδοτούν γιά τά έργα τους. ' Η περίπτωση τοΰ Περικλή, καί ή πιό δραματική περίπτωση τών στρατηγών τής ναυμαχίας στις 'Αργινοΰσες, μαρτυρούν τόν ου­ σιαστικό χαρακτήρα αύτοΰ τοΰ πολιτικοΰ ελέγχου. Ακόμη καί στό διάστημα μιας εκστρατείας ό στρατηγός υποχρεωνόταν πολ­ λές φορές νά λογοδοτήσει στή συνέλευση τών στρατιωτών, καί, σέ εξαιρετικές πράγματι περιπτώσεις, οί συνελεύσεις τών στρα­ τιωτών είχαν τή δύναμη νά καθαιρέσουν ένα στρατηγό, δπως έγι­ νε στή Σάμο τό 411. "Ενας στρατηγός δμως πού διοικοΰσε ξέ­ νους, καί επιπλέον τούς πλήρωνε ό ίδιος, δέν ήταν υποχρεωμένος νά δεχτεί έναν τέτοιο έλεγχο, καί έ'τσι μποροΰσε άνετα νά ακο­ λουθήσει τή δική του πολιτική, προπαντός δταν ή οικονομική ενί­ σχυση πού έπαιρνε άπό τήν πόλη ήταν μικρή —ή καί ανύπαρκτη. Τήν ανεξαρτησία τών στρατηγών εύνοοΰσε καί μιά διπλή σειρά δεδομένων: ή διοίκηση τής πόλης, ιδιαίτερα ή ρύθμιση τών οίκο145

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νομικών, είχε γίνει πολύπλοκη, καί έδινε το προβάδισμα σέ αν­ θρώπους πού δέν θά μπορούσαμε ακόμη νά τούς χαρακτηρίσου­ με «τεχνοκράτες», άλλά πού θεωρούσαν Οτι τό άξίωμά τους είχε καθαρά πολιτική διάσταση. Ό Καλλίστρατος άπό τό 378 ώς τό 362, ό Εύβουλος μετά τό 356, ό Λυκούργος μετά τό 338, κατέ­ χουν κυρίως οικονομικά αξιώματα. Κανένας ιδιαίτερος τίτλος δέν καθορίζει τό λειτούργημα τού πρώτου ό δεύτερος όμως πέ­ τυχε νά δώσει μεγάλη οικονομική σπουδαιότητα στό αξίωμα του προϊσταμένου τών έπϊ τό θεωρικόν τεταγμένων, δηλαδή τής επι­ τροπής πού φρόντιζε γιά τή διανομή χρημάτων στους άπορους, γιά νά μπορούν καί αυτοί νά παρακολουθούν τις θεατρικές παρα­ στάσεις. "Οσο γιά τόν Λυκούργο, ένα λειτούργημα πού θεσπί­ στηκε ιδιαίτερα γι' αυτόν καί προοιωνιζόταν τά οικονομικά αξιώ­ ματα τών ελληνιστικών βασιλείων τοΰ επέτρεψε νά προχωρήσει στις μεταρρυθμίσεις πού θά αναφέρουμε παρακάτω. "Ηδη άπό τότε δημιουργήθηκε διαχωρισμός ανάμεσα στά πολιτικά καί τά στρατιωτικά αξιώματα. Οί στρατηγοί είναι πλέον πρώτα άπ' ό­ λα αρχηγοί τοΰ στρατοΰ, καί δέν ανακατεύονται στήν εσωτερική πολιτική τής πόλης, παρά μόνο μέ τή μεσολάβηση τών ρητό­ ρων μέ τούς όποιους συνδέονται, όπως ό Καλλίστρατος μέ τόν Τιμόθεο καί αργότερα ό Δημοσθένης μέ τόν Χάρη. Ό στρατιω­ τικός χαρακτήρας τής στρατηγίας ευνοούσε ακόμη ένα φαινόμενο, πού πρώτη φορά παρουσιάζεται τόν 4ο αιώνα: τόν άμετρο θαυ­ μασμό γιά τό στρατηγό πού περιβαλλόταν άπό τή δόξα μιας εντυ­ πωσιακής νίκης. Κάτι τέτοιο είχε συμβεί καί παλαιότερα στήν περίπτωση τοΰ Αλκιβιάδη, κατά τό τέλος τοΰ 5ου αιώνα. "Ομως ό Αλκιβιάδης ήταν μιά εξαιρετική προσωπικότητα, πού δέν μπο­ ρούσε κανείς νά τήν κρίνει μέ ψυχραιμία. Πιό περίεργο είναι Ο­ ταν βλέπουμε τόν 4ο αιώνα νά εκδηλώνεται ό ίδιος θαυμασμός γιά ανθρώπους πού είχαν πολύ μικρότερη αξία, όπως ό Τιμόθεος, ό Ιφικράτης, ό Χάρης ή ό Χαβρίας. Ό Δημοσθένης, μυαλό καθα­ ρό καί προσηλωμένο στή δημοκρατική παράδοση, τό έχει παρά-

146

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

πονο λίγα χρόνια αργότερα, όταν παρατηρεί ότι σέ περασμένες εποχές μιλούσαν ανώνυμα γιά τούς νικητές τοΰ Μαραθώνα ή τής Σαλαμίνας, «τώρα όμως πολλοί λένε Οτι ό Τιμόθεος πήρε τήν Κέρκυρα κι ό Ιφικράτης κατακομμάτιασε τή μόρα [άγημα] τών Σπαρτιατών κι ό Χαβρίας νίκησε στή ναυμαχία κοντά στή Νάξο» (Περί συντάξεως, 22, μτφρ. Κ. Ν. Παπανικολάου). Απέναντι στήν παντοδυναμία αυτή τών στρατηγών, Οσοι σή­ κωναν ουσιαστικά τό βάρος τοΰ πολέμου, δηλαδή οί πλούσιοι, πού ήταν υποχρεωμένοι νά καταβάλλουν τήν προεισφορά καί νά αναλαμβάνουν τις τριηραρχίες, είχαν κάθε διάθεση νά επαναστα­ τήσουν. Αυτό όμως δέν ήταν εύκολο, καθώς ό πόλεμος εξακο­ λουθούσε νά αποτελεί τή μόνη διέξοδο γιά τό οικονομικά εξασθε­ νημένο πλήθος, εξασφάλιζε στους πιό φτωχούς Ινα μισθό καί λά­ φυρα, καί επέτρεπε στους Αθηναίους νά διατηρήσουν τις θέσεις τους στό Αιγαίο καί τόν έ'λεγχο τών Στενών, άπ' όπου προέρ­ χονταν τά σιτηρά τοΰ Πόντου, αυτά πού συντηρούσαν ένα μέρος τοΰ πληθυσμού τής Αττικής. Ανάμεσα στό δήμο καί τούς στρα­ τηγούς υπήρχε, άπό τά πράγματα, μιά σύμπραξη, πού δέν τολ­ μούσαν νά τή διασπάσουν οί μετριοπαθείς, οί όποιοι κατά κανόνα ήταν άνθρωποι μέ περιουσία. Ωστόσο ό πόλεμος τών συμμάχων έδωσε τήν ευκαιρία στους μετριοπαθείς νά δράσουν. Ξέσπασε επειδή ορισμένες μεγάλες πό­ λεις όπως ή Χίος, ή Ρόδος, ή Κώς, τό Βυζάντιο, αρνήθηκαν νά μείνουν στήν αθηναϊκή συμμαχία, καί αποτέλεσε ένα σκληρό χτύπημα γιά τήν επεκτατική καί φιλοπόλεμη μερίδα. Τό φθινό­ πωρο τοΰ 356 ό αθηναϊκός στόλος, πού τόν διοικούσαν ό Ιφικρά­ της, ό Τιμόθεος καί ό Χάρης, νικήθηκε άπό τό στόλο τών συμμά­ χων στά Έμβατα, κοντά στή Χίο. Ή δικαστική δίωξη πού κι­ νήθηκε μέ τήν προτροπή τοΰ Χάρη εναντίον τοΰ Τιμόθεου καί τοΰ Ιφικράτη δείχνει τή σύγχυση πού επικρατούσε στό ιμπερια­ λιστικό κόμμα καί επιτάχυνε τή συνομολόγηση τής ειρήνης πού έγινε τό καλοκαίρι τοΰ 355. Ή 'Αθήνα υποχρεώθηκε νά άναγνω147

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ρίσει τήν ανεξαρτησία τών συμμάχων της. Αυτό ήταν ένα σκλη­ ρό χτύπημα στή δεύτερη ναυτική συμμαχία καί μιά απόδειξη τής αποτυχίας τής πολιτικής τοΰ επεκτατισμού. Δέν είναι παράδοξο ότι άπό τότε ή διοίκηση τής πόλης πέρασε γιά μερικά χρόνια στά χέρια μιάς ομάδας μετριοπαθών, άπό τούς οποίους ξεχωρίζει ώς χαρακτηριστική προσωπικότητα ό οικονομολόγος Εύβουλος. Ε Τ Β Ο Τ Λ Ο Σ . ΟΙ ΠΟΡΟΙ

ΤΟΤ

ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ

Γιά τόν Εύβουλο δέν ξέρουμε πολλά πράγματα. Ή οικογένεια του καί οί προγονοί του μάς είναι άγνωστοι. Οί φίλοι του τόν εκτι­ μούσαν πολύ καί οί αντίπαλοι του τόν σέβονταν. "Οταν τόν εξέ­ λεξαν προϊστάμενο τών έπι τό Θεωρικόν τεταγμένων έδωσε στό αξίωμα αυτό μεγάλες προεκτάσεις καί πήρε ουσιαστικά στά χέ­ ρια του τό τιμόνι τής πόλης. Δέν ξέρουμε τις ιδέες του, έκτος άπό τήν επιθυμία του νά διατηρηθεί ή ειρήνη, άλλά έχουμε τήν τύχη νά κατέχουμε ορισμένα κείμενα πού, καί άν ακόμη δέν προ­ έρχονται άμεσα άπό τό περιβάλλον του καί δέν τά ενέπνευσε ό ί­ διος, ωστόσο μαρτυρούν γιά τά θέματα πού τόν απασχολούσαν. Τό πρώτο καί τό πιό σημαντικό άπό τά κείμενα αυτά είναι τό μικρό εγχειρίδιο πού αποδίδεται στόν Ξενοφώντα καί έχει τόν τίτλο Πόροι. Κατά καιρούς έχουν εκφραστεί αμφιβολίες άν πρό­ κειται γιά αυθεντικό έργο τοΰ αθηναίου ίστορικοΰ, άλλά όλα δεί­ χνουν ότι πραγματικά προέρχεται άπό αυτόν. Ό Ξενοφών, εξό­ ριστος άπό τήν 'Αθήνα επειδή πολέμησε μέ τό μέρος τών Σπαρ­ τιατών στόν κορινθιακό πόλεμο, μπόρεσε νά επιστρέψει στήν πό­ λη Οταν ό Εύβουλος ανέλαβε τις ευθύνες τής αθηναϊκής πολιτικής. Ή παράδοση μάλιστα λέει ότι ό Εύβουλος προκάλεσε τό ψήφι­ σμα πού επέτρεψε στό συγγραφέα νά επιστρέψει στήν πατρίδα του καί νά ανακτήσει τά πολιτικά του δικαιώματα. Ό Ξενοφών δείχνει σέ όλο τό έργο του εξαιρετικό γιά τήν εποχή του ενδιαφέ­ ρον γιά τά οικονομικά προβλήματα, τόσο ώστε νά τά εισάγει σέ 148

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

ένα λογοτεχνικό είδος πού θά έλεγε κανείς δτι είναι τό λιγότερο κατάλληλο νά τά δεχτεί, στόν σωκρατικό διάλογο. Απόδειξη ό Οικονομικός καί μερικά χωρία τών Απομνημονευμάτων. Ό ί­ διος δίνει στήν Κύρου Παιδεία μιά ανάλυση τής κατανομής τής εργασίας, πού οί οικονομολόγοι, καί πρώτος πρώτος ό Μαρξ, δέν παραλείπουν άπό τόν 19ο αιώνα νά τήν αναφέρουν.

Στους Πόρους ό Ξενοφών έχει σκοπό νά αποδείξει δτι ή Αθή­ να μπορεί νά ζήσει μόνο μέ τά δικά της έ'σοδα, οπότε δέν χρειά­ ζεται νά εκμεταλλεύεται τούς συμμάχους της: «Επειδή», γράφει στήν εισαγωγή, «μερικοί άπό αυτούς πού κυβέρνησαν στήν Αθή­ να έ'λεγαν δτι βέβαια τό δίκιο τούς είναι γνωστό, τό ίδιο δσο καί σέ κάθε άλλον άνθρωπο, δμως ή φτώχεια τοΰ πλήθους τών Αθη­ ναίων τούς αναγκάζει νά φανοΰν κάπως άδικοι απέναντι στις άλ­ λες πόλεις, γι' αυτό δοκίμασα νά εξετάσω, άν δέν θά ήταν κατά κάποιο τρόπο δυνατό οί πολίτες νά τρέφονται, δπως είναι καί τό πιό δίκαιο, άπό τή δική τους χώρα. "Εχω τή γνώμη *πώς, άν γι­ νόταν αυτό, θά άποτελοΰσε γιατρειά τόσο γιά τή φτώχεια τους, δσο καί γιά τή δυσπιστία πού δείχνουν απέναντι τους οί άλλοι "Ελληνες» (1, 1). Ό Ξενοφών εξετάζει στή συνέχεια τις πλουτο­ παραγωγικές πηγές πού, άν χρησιμοποιηθούν σωστά, δίνουν τή δυνατότητα στους Αθηναίους νά παραιτηθούν άπό τήν εκμετάλ­ λευση τών συμμάχων. Σέ πρώτη σειρά βάζει τούς φυσικούς πό­ ρους, τή γή, τή θάλασσα καί τό υπέδαφος. Δέν επιμένει πολύ στή γή, γιατί τό θέμα αυτό τό έχει αναπτύξει διεξοδικά στόν Οικο­ νομικό. "Οσο γιά τή θάλασσα καί τό υπέδαφος, περιορίζεται μό­ νο νά θυμίσει τήν ύπαρξη τους. Αμέσως έπειτα μελετά τις πη­ γές πλούτου πού προσφέρει στήν 'Αθήνα ή γεωγραφική της θέση. Ή 'Αθήνα είναι τό σταυροδρόμι γιά τό εμπόριο τοΰ Αιγαίου. Οί Αθηναίοι πρέπει νά πάρουν δλα τά κατάλληλα μέτρα γιά νά προ­ σελκύσουν τούς ξένους έμπορους. Αυτοί, άν εγκατασταθούν στήν 'Αθήνα ή στόν Πειραιά, θά αποτελέσουν πηγή πλούτου γιά τήν πόλη, άφοΰ ώς μέτοικοι είναι υποχρεωμένοι νά πληρώνουν τήν 149

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

εισφορά, νά υπηρετούν ώς στρατιώτες, καί ακόμη νά πληρώνουν φόρο διαμονής. Γιά νά τούς προσελκύσουν θά έ'πρεπε νά τούς πα­ ραχωρήσουν ορισμένες άπό τις τιμητικές διακρίσεις τών αθη­ ναίων πολιτών, Οπως τό δικαίωμα νά υπηρετούν στό ιππικό, καί νά καταργήσουν μερικές ταπεινωτικές διαδικασίες. Ό Ξενοφών δέν καθορίζει ποιες είναι οί διατάξεις πού πρέπει νά καταργη­ θούν, άλλά οπωσδήποτε είχε στό νοΰ του τήν υποχρέωση κάθε μετοίκου νά αντιπροσωπεύεται άπό έναν αθηναίο πολίτη όταν βρισκόταν ανακατεμένος σέ κάποια δίκη. Είναι χαρακτηριστικό Οτι ή διαδικασία αυτή εξαφανίζεται στήν πράξη, άν Οχι καί νομο­ θετικά, τό δεύτερο μισό τοΰ αιώνα, καί Οτι τότε στά έμποροδικεΐα οί μέτοικοι καί οί πολίτες παρουσιάζονται βασικά ώς ίσοι. Ό Ξενοφών έφτασε στό σημείο νά ζητήσει γιά τούς μετοίκους τό δικαίωμα νά άποκτοΰν εκτάσεις γής, στήν πόλη ή στόν Πει­ ραιά, Οχι βέβαια γιά νά έπιδοθοΰν στήν καλλιέργεια, άλλά γιά νά είναι ιδιοκτήτες τής γής πάνω στήν όποια ήταν κτισμένο τό σπίτι τους, γιατί αυτό θά εϊχε ώς αποτέλεσμα νά συνδεθούν πιό στενά μέ τήν πόλη. "Ολοι θά έβγαιναν κερδισμένοι: οί έμποροι, πού «άπό τήν 'Αθήνα μποροΰν νά φορτώσουν πλήθος εμπορεύ­ ματα άπό αυτά πού χρειάζονται οί άνθρωποι" καί άν τυχόν δέν θέλουν νά αντισταθμίσουν τις εισαγωγές τους μέ εμπόρευμα, πά­ λι κέρδος τους θά είναι νά εξαγάγουν αθηναϊκό νόμισμα. Γιατί Οπου καί νά τό πουλήσουν, παίρνουν περισσότερα άπό δσο τούς κόστισε αρχικά»* καί οί Αθηναίοι, γιατί είναι φανερό δτι «δσο περισσότεροι έρχονται νά εγκατασταθούν, τόσο μεγαλύτερες θά είναι οί εισαγωγές καί οί εξαγωγές, τά φορτώματα καί οί πωλήσεις, οί μισθοφορές καί τά εισοδήματα άπό τούς φόρους» (Πόροι, 3 καί 2-5). Γιά τόν Ξενοφώντα δμως, δλα αυτά δέν είναι τίποτε μπροστά στις πηγές πλούτου πού θά αποκτούσε ή 'Αθήνα άν εκμεταλλευό­ ταν συστηματικά τά άργυροφόρα μεταλλεία τοΰ Ααυρίου. Σέ ολόκληρο τό τέταρτο κεφάλαιο τών Πόρων ό ιστορικός αναλύει τό 150

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

τί θά μπορούσε νά αποδώσει, ή συστηματική εκμετάλλευση τους. Στήν άρχή παρατηρεί οτι ή εκμετάλλευση περιορίζεται σέ ένα μικρό μόνο τμήμα τών κοιτασμάτων. Μιά συστηματική εκμε­ τάλλευση θά μεγάλωνε λοιπόν σημαντικά τήν άργυροφόρα ζώνη καί αντίστοιχα τήν ποσότητα τοΰ διαθέσιμου αργύρου. Δέν συμ­ βαίνει μέ τά χρήματα δ,τι μέ τά έπιπλα: «Γιατί τά έπιπλα, Οταν αποκτήσει κανείς αρκετά γιά τό σπίτι του, τά άλλα δέν τοΰ δίνουν πρόσθετη ωφέλεια* όμως χρήματα κανένας ώς τώρα δέν απόκτη­ σε τόσο πολλά, ώστε νά μή χρειάζεται καί άλλα. Καί μερικοί πού έχουν πάρα πολλά, σκάβουν καί τά παραχώνουν Οσα τούς περισ­ σεύουν, καί αυτό δέν τούς δίνει λιγότερη χαρά άπό Οση θά είχαν άν τά χρησιμοποιούσαν» (4, 7). Ό Ξενοφών έχει λοιπόν τήν πρόθεση νά εκθέσει μέ ποιόν τρό­ πο ή εκμετάλλευση τών μεταλλείων θά είναι πιό αποδοτική γιά τό κράτος. Ό απληροφόρητος αναγνώστης περιμένει μιά πρότα­ ση γιά τήν άμεση εκμετάλλευση τών μεταλλείων άπό τό κράτος. Αντί γι' αυτό ό Ξενοφών εκθέτει ένα σύστημα πού αποκαλύπτει πώς σκέφτονταν οί άνθρωποι τής εποχής του στά οικονομικά θέματα. Τό αθηναϊκό κράτος, προτείνει, έχοντας ώς παράδειγμα τούς ιδιώτες, θά αγοράσει έναν μεγάλο αριθμό δούλων, πού θά τούς μισθώνει στους ιδιώτες εργολήπτες μέ τή συνηθισμένη δια­ τίμηση τοΰ ενός όβολοΰ γιά τήν εργασία μιάς μέρας. "Οταν απο­ κτήσει 10.000 δούλους, τό ετήσιο εισόδημα πού θά εισπράξει άπό τήν εκμίσθωση τους θά είναι εκατό τάλαντα* αυτό βέβαια άν οί εργάτες απασχοληθούν Ολο τό χρόνο χωρίς διακοπή. Ή πρότα­ ση αυτή καθαυτή είναι φανερό ότι δέν είναι επαναστατική. "Ο­ πως ό ιδιοκτήτης δούλων είναι εισοδηματίας καί ζει άπό τήν ερ­ γασία τών δούλων του, έτσι καί τό αθηναϊκό κράτος θά γινόταν ιδιοκτήτης δούλων καί θά εισέπραττε τό εισόδημα τής εργασίας τους. Γιά νά αντιμετωπίσει Ομως μιά αντίρρηση πού σίγουρα θά τού πρόβαλλαν, ότι δηλαδή τό αθηναϊκό κράτος ίσως νά μήν μπορούσε νά εκμισθώσει δλους τούς δούλους του, ό Ξενοφών έξε151

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

τάζει συμπληρωματικά μιά δεύτερη λύση, καί αύτη φαίνεται νά είναι πιό πρωτότυπη: τό 'ίδιο τό κράτος νά γίνει ανάδοχος" οί φυλές νά πάρουν 'ίσο αριθμό δούλων άπό τό κράτος, νά αναλάβουν τή συστηματική εκμετάλλευση τών μεταλλείων, καί τά εισοδή­ ματα νά μοιράζονται εξίσου σέ όλους τούς πολίτες. Ή εκμετάλ­ λευση τών μεταλλείων άπό τήν πόλη, μέ τούς δικούς της δού­ λους, δέν θά σταματούσε τήν εκμετάλλευση τών ιδιωτών αναδό­ χων, άλλά θά μεγάλωνε πολύ τήν απόδοση τών μεταλλείων. Ό Ξενοφών τελειώνει τήν ανάλυση του μέ τήν παρατήρηση Οτι, γιά νά εφαρμοστεί τό πρόγραμμα του, σημασία είχε πάνω άπ'Ολα νά διατηρηθεί ή ειρήνη. «Γιατί ποιοι δέν έχουν τήν ανάγ­ κη τής Αθήνας σέ ειρηνική περίοδο, αρχίζοντας άπό τούς εφοπλι­ στές καί τούς έμπορους; Μήπως δέν τή χρειάζονται Οσοι έχουν περίσσιο σιτάρι καί κρασί; Τί συμβαίνει μέ αυτούς πού έχουν πο­ λύ λάδι ή πολλά πρόβατα, καί τί μέ τούς κεφαλαιούχους καί μέ αυτούς πού μπορούν νά εκμεταλλευτούν τή σοφία τους; Καί οί χειροτέχνες; Οί σοφιστές καί οί φιλόσοφοι; Οί ποιητές; Οί άν­ θρωποι πού ενδιαφέρονται γιά τή διδασκαλία καί τά έργα Ολων αυτών, ή αυτοί πού επιθυμούν νά ακούσουν καί νά δουν αξιόλο­

γες εκδηλώσεις γιά τά ιερά καί τά όσια; Άλλά καί εκείνοι πού έχουν ανάγκη νά πουλήσουν γρήγορα ή νά αγοράσουν, πού θά τό πετύχαιναν αυτό καλύτερα παρά στήν Αθήνα;» (5, 3-4). Καί σέ αυτούς πού θά πρόβαλλαν τήν αντίρρηση ότι ό πόλεμος συμφέ­ ρει περισσότερο άπό τήν ειρήνη στά οικονομικά τής πόλης ό Ξε­ νοφών άπαντα: «Άπό μέρους μου δέν ξέρω πώς θά ήταν δυνατό νά κριθεί τό θέμα αυτό καλύτερα άπό τό νά ξαναδεί κανείς Οσα έγιναν στό παρελθόν καί τί άντίχτυπο είχαν στήν πόλη. Θά ανα­ καλύψει ότι άπό παλιά, σέ καιρούς ειρήνης, έμπαιναν πάρα πολλά χρήματα στήν πόλη, καί Οτι δλα αυτά καταξοδεύονταν σέ καιρούς πολέμου. Ακόμη θά καταλάβει, άν εξετάσει, ότι καί στους ση­ μερινούς καιρούς πολλά έσοδα χάθηκαν εξαιτίας τοΰ πολέμου, καί άλλα καταξοδεύτηκαν σέ λογής λογής επιχειρήσεις" δταν δ152

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

μως ειρηνέψαμε στη θάλασσα, άβγάτισαν τά έ'σοδα, καί οί πολί­ τες μπορούν νά τά χρησιμοποιήσουν γιά δ,τι θέλουν» (5, 11-12). Είναι μάταιο νά αναρωτηθούμε άν οί Πόροι χρησίμευσαν ώς πολιτικό πρόγραμμα στόν Εύβουλο καί στους συνεργάτες του, άφοΰ δέν ξέρουμε μέ βεβαιότητα άν υπήρχαν δεσμοί ανάμεσα σ' αυτούς καί τόν Ξενοφώντα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι ή ομα­ δική αγορά δούλων άπό τήν πόλη δέν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Ωστόσο τήν εποχή τού Εύβουλου παρουσιάζεται μιά ταχύρρυθμη αναζωογόνηση τής εκμετάλλευσης τών μεταλλείων, όπως μαρ­ τυρούν οί κατάλογοι τών πωλητών. Αναζωογονήθηκε τό ίδιο καί ή εμπορική δραστηριότητα; ΕΖναι δύσκολο νά απαντήσουμε, γιατί δέν έχουμε καμιά συγκεκριμένη πληροφορία γιά τόν Ογκο τών ανταλλαγών στά μέσα τοΰ αιώνα. Είναι Ομως χαρακτηρι­ στικό ότι τότε συμπληρώνεται τό εμπορικό δίκαιο καί γενικεύ­ ονται οί γρήγορες διαδικασίες πού επιτρέπουν στους ξένους έμ­ πορους νά υπερασπίσουν τά συμφέροντα τους στά αθηναϊκά δι­ καστήρια. Δέν είναι τυχαίο Οτι μόνο άπό τό δεύτερο μισό τοΰ 4ου αιώνα π.Χ. διασώζονται πολύτιμες πληροφορίες γιά τήν ορ­ γάνωση τοΰ ναυτικοΰ εμπορίου στήν 'Αθήνα. Μποροΰμε λοιπόν νά δεχτοΰμε ότι τό περιβάλλον τοΰ Εύβουλου προσπάθησε νά εφαρμόσει στήν πράξη μερικές άπό τις προτάσεις πού περιέχον­ ται στους Πόρους. ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ

"Ενας άλλος συγγραφέας τής εποχής μάς επιτρέπει νά δούμε μέ μεγαλύτερη ακρίβεια τί επιδίωκε ό Εύβουλος καί οί συνεργάτες του. Πρόκειται γιά τόν Ισοκράτη, δάσκαλο τής ρητορικής καί στενό φίλο πολλών άθηναίίον πολιτικών. Ά ν καί ό ίδιος παρέ­ μεινε στό περιθώριο τής πολιτικής ζωής τής Αθήνας, δέν έ'παψε ποτέ στους λόγους του —πού δέν ήταν λόγοι πραγματικοί, άλλά ρητορικά υποδείγματα γιά τούς μαθητές του— νά σχολιάζει τά 153

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

γεγονότα καί τήν κατάσταση τής εποχής του. Γύρω στό 356 λοιπόν, δηλαδή τότε πού ό Εΰβουλος, ώς προϊστάμενος τών έπι τό θεωρικόν τεταγμένων, κατεύθυνε τήν πολιτική ζωή τής Αθή­ νας, ό Ισοκράτης γράφει ένα λόγο πού καί μόνο ό τίτλος του αντιπροσωπεύει ένα ολόκληρο πρόγραμμα, άφοΰ τόν επιγράφει Περί ειρήνης. Υπολογίζεται ότι τόν έγραψε λίγο πριν ή μάχη στά "Εμβατα αναγκάσει τούς Αθηναίους νά παραιτηθούν άπό τήν κυριαρχία τοΰ Αιγαίου. Άπό τήν άρχή τοΰ λόγου ό Ισοκρά­ της εκθέτει τό πολιτικό του πιστεύω μέ τρόπο πού θυμίζει πολύ έντονα τό προοίμιο τής πραγματείας τοΰ Ξενοφώντα: «Θά μάς είναι άραγε αρκετό, άν καί τήν ασφάλεια τής πόλης μας κατοχυρώσουμε καί εξασφαλίσουμε μιά ζωή ανετότερη, καί είμαστε μεταξύ μας αγαπημένοι καί έχουμε τήν υπόληψη τών Ελλήνων; Έγώ βέβαια φρονώ πώς, άν γίνουν αυτά, ή πόλη μας θά'ναι απόλυτα ευτυχισμένη. Ό πόλεμος λοιπόν μάς στέρησε Ολα όσα ανέφερα πιό πρίν, γιατί καί πιό φτωχούς μάς έκανε, καί μάς ανάγκασε νά υπομείνουμε πολλούς κινδύνους, καί μάς έχει δια­ βάλει στά μάτια τών Ελλήνων, καί μάς έχει ταλαιπωρήσει μέ κάθε τρόπο. Ά ν Ομως κάνουμε τήν ειρήνη καί συμπεριφερθούμε Οπως ορίζουν οί κοινές συνθήκες, άπό τή μιά θά κατοικούμε τήν πόλη μας μέ πολλήν ασφάλεια, άφοΰ απαλλαγούμε άπό πολέμους καί κινδύνους καί τή διχόνοια, στήν οποία τώρα έχουμε περιέλ­ θει, κι άπό τήν άλλη κάθε μέρα θά γινόμαστε πιό εύποροι, απαλ­ λαγμένοι πιά άπό τις εισφορές καί τις τριηραρχίες καί τις άλλες λειτουργίες πού επιβάλλονται λόγω τοΰ πολέμου καί ασχολού­ μενοι χωρίς φόβο μέ τήν καλλιέργεια τής γής καί τή ναυτιλία καί τις άλλες εργασίες, πού τώρα έχουν εκλείψει εξαιτίας τοΰ πολέμου. Ακόμη θά δοΰμε τήν πόλη νά έχει διπλάσια έσοδα άπό όσα έχει σήμερα καί νά'ναι γεμάτη άπό έμπορους καί ξένους καί μετοίκους, άπό τούς όποιους τώρα έχει ερημωθεί» (Ισοκράτης, Περι ειρήνης, 19-21, μτφρ. Α. Δαυίδ). Ό Ισοκράτης είναι λιγότερο ακριβής άπό τόν Ξενοφώντα ό154

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

ταν μιλά γιά τούς πόρους πού θά μπορούσε νά εξασφαλίσει στήν πόλη ή επιστροφή στήν ειρήνη. Αντίθετα είναι πιό αναλυτικός σχετικά μέ τά μειονεκτήματα πού συνεπάγεται ό πόλεμος, τις εισφορές καί τήν τριηραρχία. Αυτά ήταν πού καταπονούσαν σκληρά τούς πλουσιότερους πολίτες, καί ό Ισοκράτης δέν κάνει έδώ άλλο άπό τό νά εκφράζει τή δυσαρέσκεια τους. Ή διάκριση ανάμεσα στόν παλιό αρχοντικό πλούτο καί τόν πιό πρόσφατο, πού αποκτήθηκε μέ κάποια βιοτεχνική απασχόληση, έ'χει εξαφα­ νιστεί, καί Ολοι μαζί οί πλούσιοι αντιδρούν άπό δώ καί πέρα στήν ιμπεριαλιστική πολιτική, γιατί αυτοί σηκώνουν όλο τό βάρος. Αυτά μάς βοηθούν νά μαντέψουμε μέσα άπό τά λόγια τοΰ Ισο­ κράτη σέ ποιά στοιχεία τής αθηναϊκής κοινωνίας στηριζόταν ό Εύβουλος: ήταν οί πλούσιοι, οί κτηματίες, αυτοί οί χίλιοι διακό­ σιοι περίπου πολίτες πού κατέβαλλαν στήν πόλη εισφορά καί, οργανωμένοι στις τριηραρχικές συμμορίες πού είχαν πρόσφατα δημιουργηθεί, είχαν αναλάβει τήν υποχρέωση νά εξοπλίζουν τόν αθηναϊκό στόλο. Αντίθετα άπό τούς ολιγαρχικούς τοΰ τέλους τοΰ περασμένου αιώνα, οί άνθρωποι αυτοί δέν ήταν εχθροί τής δημοκρατίας. Επειδή Ομως είχαν συνείδηση τοΰ βάρους τοΰ πολέμου, πού γινόταν Ολο καί μεγαλύτερο, ήθελαν νά δουν τήν 'Αθήνα νά παραιτείται άπό τήν ηγεμονία καί τά υλικά πλεονε­ κτήματα πού τής εξασφάλιζε, γιά νά προσπαθήσει νά ζήσει άπό τις δικές της πλουτοπαραγωγικές πηγές. Αυτή ή αντιμετώπιση τοΰ προβλήματος οδηγεί στήν αναζήτηση τών μέσων πού θά επέτρεπαν τήν αύξηση τών αθηναϊκών πόρων, καί θεμελιώνει μιά νοοτροπία πού θά μπορούσαμε νά τήν ονομάσουμε «οικονο­ μική», άν καί βέβαια ή «οικονομία» χαρακτηρίζεται ακόμη, δ­ πως είδαμε, άπό έναν πολύ απλοϊκό εμπειρισμό. Τό βέβαιο είναι δτι στό σημείο αυτό σημειώνεται μιά σημαντική στροφή στήν ιστορία τής πόλης, πού θά μποροΰσε ίσως νά οδηγήσει σέ σημαν­ τικούς μετασχηματισμούς, άν δέν μεσολαβούσε, εμπόδιο στήν εξέλιξη τής Αθήνας, ή ανάπτυξη τής μακεδόνικης δύναμης. 155

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ε'

Ή 'Αθήνα τήν εποχή τοϋ Φίλιππου καί τοϋ Αλέξανδρου

Ή περίοδος άπό τό 359 ώς τό 322 είναι άπό τις πιό γνωστές τής αθηναϊκής ιστορίας, κι αυτό χάρη στό εξαιρετικό σύνολο πού απο­ τελούν οί λόγοι τοΰ Δημοσθένη, τόσο οί πολιτικοί πού εκφώνησε στήν εκκλησία τοΰ δήμου, Οσο καί οί δικανικοί πού άφοροΰν δη­ μόσιες ή ιδιωτικές υποθέσεις. Μέ τούς λόγους αυτούς ζοΰμε καί εμείς τή ζωή τών Αθηναίων, παρακολουθούμε τις αγωνίες καί τά προβλήματα τους. Ή εξαιρετική αυτή τεκμηρίωση, πού συμ­ πληρώνεται άπό τούς λόγους τοΰ Αισχίνη, αντιπάλου τοΰ Δημο­ σθένη, φωτίζει μέ τρόπο ζωντανό μιά περίοδο τής ιστορίας τής Αθήνας πού είναι σημαντική, γιατί αμέσως μετά άπό αυτήν ή αθηναϊκή δημοκρατία χάνει σιγά σιγά τή δύναμη της καί παρακ­ μάζει: είναι ή περίοδος τοΰ μακρόχρονου αγώνα πού ανέλαβε ή 'Αθήνα Οταν χρειάστηκε νά αντιδράσει στις επιχειρήσεις τοΰ μα­ κεδόνα βασιλιά, τοΰ Φίλιππου. Ή Μακεδονία ήταν μιά περιοχή έξοί άπό τήν καθαυτό Ελλά­ δα, άλλά ή ιστορία της ήταν άπό πολλά χρόνια στενά δεμένη μέ τήν ιστορία τών άλλων Ελλήνων. Ή δυναστεία πού βασίλευε σ'αύτό τό λαό τών σκληροτράχηλων βουνίσιων χωρικών πί­ στευε πώς είχε ελληνική καταγωγή, καί πραγματικά, άπό πολύ νωρίς οί βασιλιάδες τής Μακεδονίας διατηρούσαν σχέσεις μέ τις ελληνικές πόλεις, καί ιδιαίτερα μέ τήν 'Αθήνα. "Οπως είδαμε, ή 'Αθήνα ενδιαφερόταν γιά τις βόρειες ακτές τοΰ Αιγαίου ήδη άπό τήν εποχή τών Πεισιστρατιδών. Ή αδυναμία τών βασιλέων τής περιοχής τής Θράκης καί τής Μακεδονίας είχε φανερά ευ­ νοήσει τις αθηναϊκές επιχειρήσεις. Ή κατάσταση όμως άλλαξε 156

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

ξαφνικά τό 359, δταν ανέβηκε στο θρόνο Ινας νεαρός βασιλιάς, ό Φίλιππος, πού ήθελε νά κάνει τή Μακεδονία μεγάλη δύναμη, καί γιά νά τό πετύχει άρχισε νά ενισχύει τή μοναρχική εξουσία, πού ήταν ώς τότε πολύ περιορισμένη. Δέν είναι εύκολο νά σχηματί­ σουμε μιά ξεκάθαρη εικόνα γιά τόν άνθρωπο αυτό, πού έπί είκοσι ολόκληρα χρόνια ρύθμιζε τήν ελληνική πολιτική, γιατί τόν γνω­ ρίζουμε μόνο άπό τις μεροληπτικές κρίσεις τοΰ Δημοσθένη ή άπό τούς ιδιοτελείς επαίνους τών οπαδών του. Ό Φίλιππος ειχε οπωσδήποτε μεγάλη αξία: ήταν πολιτικός καί συνάμα στρατη­ γός. Τά κατάφερε θαυμάσια νά εκμεταλλευτεί τούς παλιούς αν­ ταγωνισμούς πού διαιρούσαν τις ελληνικές πόλεις γιά νά ανακα­ τευτεί στις υποθέσεις τους καί νά επιβάλει σταδιακά τήν ηγεμο­ νία του. Λίγα χρόνια τοΰ έφτασαν γιά νά κυριαρχήσει στά βόρεια παράλια τοΰ Αιγαίου. Παράλληλα πήρε τό μέρος τών Θηβαίων ενάντια στους Φωκεΐς, στόν ιερό πόλεμο γιά τόν έλεγχο τοΰ ίεροΰ τών Δελφών καί τής δελφικής άμφικτυονίας, καί πέτυχε Οχι μόνο νά ρυθμίζει τις υποθέσεις τής Θεσσαλίας, άλλά καί νά τοΰ δοθοΰν οί δυο ψήφοι τών Φωκαίων στό άμφικτυονικό συνέδριο. "Ετσι κατόρθωσε νά εισχωρήσει στους κόλπους μιας πανελλή­ νιας οργάνωσης. Ή ειρήνη τοΰ Φιλοκράτη, δπως τή λέμε, άπό τό δνομα τοΰ αθηναίου μεσολαβητή πού είχε τήν πρωτοβουλία της, επικύρωσε μιά κατάσταση στήν οποία ή 'Αθήνα μάταια εί­ χε προσπαθήσει νά αντιταχθεί. Πράγματι, απέναντι στις κινή­ σεις τοΰ Φίλιππου ή αθηναϊκή κοινή γνώμη είχε διχαστεί. Οί οπαδοί τοΰ Εύβουλου, πού είχαν τις μεγάλες περιουσίες, έμεναν, οί περισσότεροι, πιστοί στήν ειρηνόφιλη πολιτική. "Ηθελαν νά διατηρήσουν τή σχετική ουδετερότητα τής Αθήνας καί νά απο­ φύγουν κάθε τυχοδιωκτική επιχείρηση, γιατί θά στοίχιζε πολλά στήν πόλη καί θά κινδύνευε νά καταστρέψει τήν πολιτική τής ανόρθωσης πού ακολουθούσε ό Εύβουλος. Οί άλλοι δμως φοβόνταν τήν απειλή πού θά δημιουργούσε γιά τήν 'Αθήνα ή απώλεια τοΰ δρόμου πού όδηγοΰσε στό βόρειο Αιγαίο, στά Στενά καί 157

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

στήν περιοχή τοΰ Πόντου, ενός δρόμου ζωτικοΰ γιά τόν ανεφο­ διασμό τής πόλης μέ σιτηρά. Οί επιχειρήσεις τοΰ Φίλιππου στήν Αμφίπολη καί τήν Ποτείδαια, οί μηχανορραφίες του ανάμεσα στους μικρούς βασιλιάδες τής Θράκης, πού ήταν άπό παράδοση σύμμαχοι τής Αθήνας, ή παρέμβαση του στις υποθέσεις τής κεντρικής Ελλάδας μέ τήν πρόφαση τοΰ ίεροΰ πολέμου, τούς φαινόταν Οτι δικαιολογούσαν στρατιωτική παρέμβαση, δσο ακρι­ βή καί άν ήταν. Μετά τό 352, δσοι πίστευαν δτι έ'πρεπε νά αντι­ σταθούν στόν Φίλιππο βρήκαν στό πρόσωπο τοΰ Δημοσθένη ε­ κείνον πού μποροΰσε νά εκφράσει τις απόψεις τους στήν εκκλη­ σία τού δήμου. ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΑΙ

ΦΙΛΙΠΠΟΣ

Ό Δημοσθένης άνηκε στήν αθηναϊκή «αστική τάξη», άν μποροΰ­ με νά τήν αποκαλέσουμε ετσι. Ό πατέρας του λεγόταν καί αυτός Δημοσθένης καί ήταν πλούσιος. Είχε δυο εργαστήρια μέ δούλους: τό πρώτο είχε τριάντα εργάτες καί κατασκεύαζε μαχαίρια, τό δεύτερο είχε είκοσι εργάτες καί κατασκεύαζε έπιπλα. Είχε ακό­ μη ένα σπίτι, έπιπλα, αντικείμενα αξίας, καί μερικά χρήματα πού τά δάνειζε. Συνολικά ή περιουσία του έφτανε τά 14 τάλαντα. Πέ­ θανε σχετικά νέος, καί εμπιστεύτηκε τή χήρα καί τά δυο παιδιά του σέ κηδεμόνες, πού δμως γρήγορα σπατάλησαν τήν περιουσία του. Ό νεαρός Δημοσθένης υποχρεώθηκε έτσι νά εργαστεί γιά νά ζήσει καί έγινε λογογράφος, δηλαδή δικηγόρος πού συνέτασσε λόγους γιά νά έκφωνηθοΰν στό δικαστήριο. Παράλληλα άρχι­ σε ενάντια στους κηδεμόνες του μιά δίκη, πού τελικά τοΰ επέ­ τρεψε νά ανακτήσει ένα μέρος τής περιουσίας του. "Εγινε λοιπόν καί ό ΐδιος πλούσιος, καί αργότερα μνημονεύει τις κοινωνικές λει­ τουργίες πού είχε αναλάβει εξαιτίας αύτοΰ τοΰ πλούτου: χορη­ γία, τριηραρχία κτλ. Στήν αρχή τής σταδιοδρομίας του φαίνεται δτι ήταν φίλος τοΰ Εύβουλου καί συμμεριζόταν τις απόψεις του 158

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

γιά τήν αναγκαιότητα μιας ανυποχώρητα ειρηνόφιλης πολιτικής. Πολύ γρήγορα όμως αποσπάστηκε καί έγινε εκφραστής Ολων Οσοι φοβόνταν τις επιχειρήσεις τοΰ Φίλιππου καί πίστευαν ότι έπρεπε νά αντιδράσουν γρήγορα καί αποφασιστικά, έστω καί μέ ορισμένες θυσίες, καί μάλιστα θυσίες οικονομικές. Ό Αισχίνης, πού μισούσε τόν Δημοσθένη, έλεγε πώς ή εχθρότητα του απέ­

ναντι στόν Φίλιππο είχε προσωπικά ελατήρια. Ή μητέρα τοΰ Δημοσθένη ήταν άπό τή Θράκη, καί ό ΐδιος είχε διατηρήσει προ­ σωπικούς δεσμούς μέ τήν περιοχή αυτή πού τήν απειλούσε ιδιαί­ τερα ό Φίλιππος. Αργότερα τόν κατηγόρησαν Οτι ήταν πράκτο­ ρας τοΰ Μεγάλου Βασιλέα, μέ τό επιχείρημα ότι ήταν έτοιμος νά συνάψει οποιαδήποτε συμμαχία ενάντια στόν Φίλιππο, ακόμη καί μέ τούς βαρβάρους. "Οταν Ομως μελετούμε τούς λόγους τοΰ Δημοσθένη, μάς εντυπωσιάζει ή ειλικρίνεια τοΰ πάθους του. Α ν ­ τίθετα άπό τις κατηγορίες πού οί εχθροί τής αθηναϊκής δημοκρα­ τίας εκτόξευαν συχνά ενάντια στους ρήτορες, πρέπει νά ομολο­ γήσουμε Οτι ό Δημοσθένης δέν προσπαθούσε νά κολακέψει τό δήμο, άλλά ίσα ίσα τόν ανάγκαζε μέ σκληρό τρόπο νά αντιμετω­ πίσει τις ευθύνες του. Οί Αθηναίοι, έλεγε, καί μάλιστα οί πιό πλούσιοι, όταν απέφευγαν νά υπηρετήσουν στό στρατό καί προ­ τιμούσαν τή λύση τών μισθοφόρων, δταν αντιδρούσαν καί δέν ήθελαν νά χρησιμοποιήσουν τά εισοδήματα τής πόλης γιά τις ανάγκες τοΰ πολέμου, όταν προσπαθούσαν μέ κάθε μέσο νά απο­ φύγουν τις εισφορές καί τις τριηραρχίες, διάλεγαν μέ τή θέληση τους τό δρόμο πού θά κατέληγε στήν υποδούλωση* γιατί δέν έ­ πρεπε νά έχουν αυταπάτες γιά τις προθέσεις τού Φίλιππου, ούτε νά πιστεύουν στά ωραία λόγια του. Τό κίνημα τοΰ Δημοσθένη κέρδισε έδαφος, προπαντός μετά τό 346, δηλαδή μετά τήν ειρήνη πού αναγκάστηκε καί ό ίδιος νά αποδεχτεί. Οί αλλεπάλληλες επιτυχίες τοΰ Φίλιππου, καί οί κα­ θυστερημένες κάθε φορά προσπάθειες τής Αθήνας νά τοΰ αντι­ ταχθεί, είχαν μειώσει σημαντικά τό κύρος τοΰ Εύβουλου. Τό 159

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

κόμμα τών μετριοπαθών δέν είχε πετύχει νά λύσει τό οικονομικό πρόβλημα τής Αθήνας, καί ή διστακτικότητα τοΰ Εύβουλου μπροστά στις μηχανορραφίες τοΰ Φίλιππου επιδείνωσε τήν κατά­ σταση. Στά μάτια τής αθηναϊκής κοινής γνώμης αυτό ενίσχυε εκείνους πού ευθύς εξαρχής είχαν καταγγείλει τις επιχειρήσεις τοΰ Φίλιππου, καί πάνω άπ'όλους τόν Δημοσθένη. Ό Δημοσθένης επιδίωκε σταθερά ένα διπλό στόχο: πρώτα νά εξασφαλίσει στήν 'Αθήνα συμμάχους γιά νά αντιμετωπίσουν τή σύγκρουση πού αναπόφευκτα θά ξανάρχιζε, άφοΰ ή ειρήνη τοΰ 346 δέν ήταν παρά μιά ανακωχή, καί έπειτα νά πείσει τούς Αθη­ ναίους νά προχωρήσουν σέ μιά σειρά μέτρα μέ σκοπό νά ενισχύ­ σουν τή στρατιωτική δύναμη τής πόλης. Ό Δημοσθένης πήγε τό λιγότερο δυο φορές στήν Πελοπόννησο προσπαθώντας νά πεί­ σει τις εκεί πόλεις νά συμμαχήσουν μέ τήν 'Αθήνα. Τό 340 έ'γινε στήν 'Αθήνα ενα συνέδριο, Οπου πήραν μέρος απεσταλμένοι άπό τήν Κόρινθο, τά Μέγαρα, τήν αχαϊκή συμμαχία καί τις πόλεις τής Εύβοιας. Οί συνεννοήσεις οδήγησαν σέ συμμαχία, καί σύμφωνα μέ τούς Ορους της οί σύμμαχοι αποφάσισαν νά εξοπλίσουν ένα στόλο άπό εκατό τριήρεις καί νά συγκεντρώσουν στρατό δέκα χιλιάδες άνδρες καί χίλιους ιππείς. Τόν ίδιο χρόνο ό Δημοσθένης έκανε ένα ταξίδι στήν περιοχή τών Στενών γιά νά πάρει μέ τό μέρος τής Αθήνας τις μεγάλες πόλεις, τό Βυζάντιο καί τήν Άβυδο, πού είχαν άποσκιρτήσει άπό τό 356, καθώς καί τά μεγάλα νησιά, τή Ρόδο καί τή Χίο. Πραγματικά, άπό τό 342 ό Φίλιππος απειλούσε άμεσα τις περιο­ χές αυτές, ιδιαίτερα τή Χερσόνησο τής Θράκης, πού ήταν παλιά αθηναϊκή κτήση. Παρά τήν αντίθεση ενός μέρους τής εκκλησίας τοΰ δήμου, ό Δημοσθένης πέτυχε νά στείλουν στή Χερσόνησο τό στρατηγό Διοπείθη μέ μισθοφορικό στρατό. Επειδή όμως ή οι­ κονομική ενίσχυση πού τοΰ έδωσαν ήταν μετρημένη, ό Διοπείθης άρχισε γρήγορα νά κάνει αυθαίρετες καί εκβιαστικές εισπράξεις αιχμαλωτίζοντας πρώτα άπ' όλα τά εμπορικά πλοία. Στήν 'Αθή160

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

να, οί αντίπαλοι, τοΰ Δημοσθένη άρπαξαν τήν ευκαιρία γιά νά διαμαρτυρηθούν, καί ό Δημοσθένης αναγκάστηκε νά εκφωνήσει ένα βίαιο λόγο γιά νά υποστηρίξει τό στρατηγό πού, κατά τή γνώμη του, τόν κατηγορούσαν άδικα: «'Εμεΐς λοιπόν ούτε χρήματα θέλομε νά είσφέρομε, ούτε νά στρατευθούμε οί ίδιοι, ούτε έχομε τό σθένος νά στερηθούμε τις παροχές άπό τό κράτος, ούτε δίνομε στό Διοπείθη τήν άδεια νά συγκεντρώσει φόρους, ούτε καί έγκρίνομε δσους πόρους βρίσκει μόνος του... Γιατί άν δέν πρόκειται ούτε νά εισφέρετε, ούτε νά στρατευθείτε σεις οί ίδιοι, ούτε νά στερηθείτε τις κρατικές παρο­ χές, ούτε νά δώσετε τά χρήματα τών φόρων, ούτε νά τόν αφήσε­ τε νά βρει ό ίδιος τούς πόρους πού χρειάζεται, ούτε καί νά θελή­ σετε νά κάμετε τό χρέος σας, τότε δέν έχω νά πώ τίποτα» (Περί τών εν Χερρονήσω, 21 καί 23, μτφρ. Κ. Ν. Παπανικολάου). Ό Δημοσθένης δμως δέν ήταν διατεθειμένος νά σωπάσει. Τήν ίδια ώρα πού προσπαθούσε νά πείσει τούς άλλους "Ελληνες γιά τόν κοινό κίνδυνο πού τούς απειλούσε, πάσχιζε καί νά αναδιορ­ γανώσει στρατό ικανό νά αντισταθεί στόν Φίλιππο, καί νά βρει τά μέσα γιά νά τόν πληρώνει. Στόν ίδιο λόγο, Περί τών εν Χερρονήσω, υπέδειξε στους Αθηναίους τό δρόμο πού έπρεπε νά α­ κολουθήσουν: «Πρέπει νά οργανώσετε μιά μόνιμη δύναμη καί νά τής δώσετε τά μέσα συντήρησης καί νά ορίσετε δημόσιους τα­ μίες καί γιά νά είναι ή διαχείριση τών χρημάτων απόλυτα καθαρή νά κάμετε τό έξης: γιά τά χρήματα νά σάς δίνουν λόγο οί ταμίες, γιά τις επιχειρήσεις οί στρατηγοί. Κι άν έτσι ενεργήσετε, κι άν στ'αλήθεια τό θελήσετε, τότε θ'αναγκάσετε τό Φίλιππο νά σε­ βαστεί τούς όρους τής ειρήνης καί νά μένει στόν τόπο του —λύση πού καμιά άλλη δέ θά ήταν καλύτερη της, αλλιώς θά τόν πολεμή­ σετε, μά κάτω άπό τούς ίδιους δρους» (στό Ιδιο, 47). Γιά τό σκοπό αυτό, άπό τό 340 ώς τό 338, λίγο πριν άπό τή μάχη τής Χαιρώνειας, ό Δημοσθένης προσπάθησε νά βρει τά χρή­ ματα πού θά στήριζαν αυτή τήν πολιτική. Ηταν φανερό δτι οί Τ

161

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

οικονομικές μεταρρυθμίσεις πού άρχισε νά εφαρμόζει στις αρχές τοΰ αιώνα ό Καλλίστρατος, καί ή πολιτική τοΰ Εύβουλου, δέν είχαν λύσει τό πρόβλημα τών δημόσιων οικονομικών. Δέν ήταν δυνατό νά τό λύσουν, γιατί ή έννοια τής φορολογίας δέν είχε γί­ νει ακόμη τελείως αποδεκτή, κάτι πού έ'δειχνε πόσο πρωτόγονος εξακολουθούσε νά είναι ό χαρακτήρας τής αθηναϊκής πολιτείας. Έκτος άπό τις εισφορές, πού ή συνολική τους απόδοση ήταν σχε­ τικά περιορισμένη, ή ισορροπία τοΰ προϋπολογισμού εξαρτιόταν άπό τήν καλή θέληση τών πλουσίων. Βέβαια, άπό τότε πού ξανάρ­ χισε ή εκμετάλλευση τών μεταλλείων τοΰ Λαυρίου καί αυξήθηκε ή εμπορική κίνηση τοΰ Πειραιά, ή πόλη είχε ορισμένα εισοδήμα­ τα" ξέρουμε Ομως Οτι ένα μέρος άπό τά εισοδήματα αυτά τά απορ­ ροφούσαν οί οικονομικές παροχές καί ή πληρωμή τών μισθών τοΰ δημοσίου. Γι' αυτό ό Δημοσθένης τά βάζει τόσο μέ τούς πλουσίους, πού απέφευγαν νά συνεισφέρουν χρήματα, Οσο καί μέ τούς φτωχούς, πού δέν ήθελαν νά παραιτηθούν άπό τις κρα­ τικές παροχές. Γύρω στό 349 οί Αθηναίοι είχαν συστήσει ένα ταμείο στρατιωτικών. "Οταν δμως, τόν επόμενο χρόνο, ό Απολ­ λόδωρος, φίλος τοΰ Δημοσθένη, πρότεινε νά άποδοθοΰν οί πόροι τού ταμείου τών θεωρικών στό στρατιωτικό ταμείο, ή πρόταση του καταγγέλθηκε ώς παράνομη καί αναγκάστηκε νά τήν αποσύ­ ρει. Ό Δημοσθένης δοκίμασε νά εφαρμόσει τό σχέδιο τού Απολ­ λόδωρου πιό προσεκτικά. Στόν Δ' Φιλιππικό (τοΰ όποιου ή γνη­ σιότητα αμφισβητείται), ό Δημοσθένης, ένώ φαίνεται δτι δικαιο­ λογεί τήν ανάγκη τοΰ ταμείου τών θεωρικών, παρακινεί ωστόσο τούς φτωχούς «νά παραιτηθούν άπό αυτό τό πράγμα, πού εξορ­ γίζει δσους έ'χουν περιουσία καί τούς κάνει νά διαμαρτύρονται, μέ τό δίκιο τους» (42). Φαίνεται δτι ό Δημοσθένης πέτυχε νά δοθούν οί πόροι τών θεωρικών στό ταμείο τών στρατιωτικών πρόβαλε δμως καί τήν απαίτηση νά καταβάλουν οί πλούσιοι συμ­ πληρωματικές εισφορές. Παράλληλα έγινε καί μιά αξιόλογη προσπάθεια νά αρχίσουν πάλι νά συμμετέχουν καί αθηναίοι πο162

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

λίτες στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Λίγα χρόνια αργότερα, ό­ ταν στή δίκη περί τοΰ στεφάνου ό Δημοσθένης θά κάνει τόν απο­ λογισμό τής δραστηριότητας του γιά τό χρονικό διάστημα πριν άπό τή μάχη τής Χαιρώνειας, θά τονίσει τά επιτεύγματα τής πολιτικής του καί θά πει: «Επειδή, άνδρες Αθηναίοι, έ'βλεπα Οτι τό ναυτικό μας σιγά σιγά διαλυόταν καί Οτι οί πλούσιοι έξόδευαν πολύ λίγα κι έ'μεναν έ'τσι αφορολόγητοι, ένώ εκείνοι πού είχαν μέτρια ή μικρή περιου­ σία έχαναν τά υπάρχοντα τους άπ' τις φορολογικές επιβαρύνσεις, κι ακόμη Οτι ή πόλη μας εξαιτίας αυτής τής καταστάσεως δέν μποροΰσε νά ανταποκριθεί στις ανάγκες τών περιστάσεων, επέ­ τυχα νά θεσπιστεί νόμος μέ τόν όποιο ανάγκασα τούς πλουσίους νά κάμουν τό καθήκον τους, απάλλαξα τούς φτωχούς άπό τήν αδικία, καί έκαμα ώστε νά γίνονται οί προετοιμασίες έγκαιρα, πράγμα πολύ ωφέλιμο γιά τήν πόλη)) (Περί τοϋ στεφάνου, 102, μτφρ. Κ. Αργύρη). Ό νόμος πού μνημονεύεται εδώ άποτελοΰσε ώς ένα σημείο επιστροφή στήν κατάσταση όπως ήταν πριν άπό τό νόμο τοΰ Περίανδρου, ό όποιος τό 357, γιά νά ανταποκριθεί στά παρά­ πονα τών πλουσίων, είχε καθιερώσει τις τριηραρχικές συμμο­ ρίες. Στό έξης οί πλούσιοι, άντί νά συμβάλλουν, στό πλαίσιο μιάς συμμορίας, στόν εξοπλισμό ενός μόνο πλοίου, θά εξασφάλιζαν, Οπως γινόταν καί πρώτα, τόν εξοπλισμό μιάς ή ακόμη καί δύο τριηρών, φτάνει νά τό επέτρεπε ή περιουσία τους. Φαίνεται ότι ό Δημοσθένης, Οταν επρόκειτο νά περάσει ό νόμος, σκόνταψε στήν αντίδραση τών πλουσίων πού προσπάθησαν ακόμη καί νά τόν εξαγοράσουν γιά νά εγκαταλείψει τό σχέδιο του. Ό νόμος δμως ψηφίστηκε καί ή εφαρμογή του άρχισε αμέσως, κατά τά λεγόμενα τοΰ Δημοσθένη. Χωρίς αμφιβολία ό νόμος αυτός ήταν πού έδωσε στους Αθηναίους τή δυνατότητα νά αντιμετωπίσουν τις νέες επιθέσεις τοΰ Φίλιππου στό Βυζάντιο καί στήν περιοχή τών Στενών. "Οταν ξανάρχισε ό πόλεμος, τό 340, ή 'Αθήνα έστει163

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λε έναν αξιόλογο στόλο στό Αιγαίο, καί έτσι κατάφερε νά εξα­ ναγκάσει τόν Φίλιππο νά λύσει τήν πολιορκία τοΰ Βυζαντίου, τό 339. Ό Φίλιππος Ομως, άν πιστέψουμε τόν Δημοσθένη, δέν πα­ ραιτήθηκε άπό τό σκοπό του: ήθελε νά εξουθενώσει καί νά υπο­ δουλώσει τή μόνη πόλη πού ήταν ικανή νά τόν αντιμετωπίσει στό Αιγαίο, τήν 'Αθήνα. Έδώ πρέπει φυσικά νά λάβουμε υπόψη μας τή μεροληψία τοΰ αθηναίου ρήτορα. Φαίνεται όμως Οτι ήταν ό Φίλιππος μέ τις μηχανορραφίες του πού προκάλεσε λίγο πολύ τόν νέο ιερό πόλεμο καί τήν επανάληψη τών στρατιωτικών επιχειρή­ σεων στήν ηπειρωτική Ελλάδα. Ό Φίλιππος, όπως είδαμε, ήταν δικαιωματικά άπό τό 346 μέλος τής δελφικής άμφικτυονίας. Μέ αυτή τήν ιδιότητα μετείχε στις επιχειρήσεις πού είχε αποφασίσει τό συνέδριο ενάντια στους Λοκρούς τής Άμφισσας, πού τούς κατηγορούσαν ότι είχαν καλ­ λιεργήσει ιερή γή άπό τά κτήματα τοΰ μαντείου. Ή επέμβαση Ομως αυτή είχε απροσδόκητες συνέπειες. Οί Θηβαίοι, πού ώς τότε είχαν ευνοήσει τις επιχειρήσεις τοΰ Φίλιππου, άρχισαν νά ανησυχούν γιά τόν τόσο απειλητικό γείτονα. Ό Δημοσθένης άρ­ παξε αμέσως τήν ευκαιρία καί πήγε ό ίδιος στή Θήβα, γιά νά συ­ νάψει μέ τούς Θηβαίους συμμαχία ενάντια στόν Φίλιππο. Στό λόγο Περϊ τον στεφάνου διαβάζουμε μιά ζωντανή καί εύγλωττη περιγραφή τών περιστάσεων πού οδήγησαν τούς Αθηναίους νά αποφασίσουν τήν αποστολή μιάς πρεσβείας στή Θήβα: ό Φίλιπ­ πος κατέλαβε αιφνιδιαστικά τό φρούριο τής Ελάτειας στή Βοιω­ τία, γιά νά αναγκάσει τούς Θηβαίους νά μείνουν στή συμμαχία του. Στήν Αθήνα ή είδηση προκάλεσε γενική σύγχυση: «'Ήταν βράδυ, Οταν ήρθε κάποιος κι έφερε τήν είδηση στους πρυτάνεις Οτι ή Ελάτεια είχε καταληφτεί άπό τό Φίλιππο. "Τστερ' άπ' αυτό αμέσως άλλοι άπό τούς πρυτάνεις, ένώ ακόμη δειπνοΰσαν, σηκώθηκαν άπό τό τραπέζι, έδιωξαν άπ'τις σκηνές τους τούς μικροπωλητές πού βρίσκονταν στήν αγορά κι έκαψαν τά καλύμματα, κι άλλοι έστειλαν κι έφεραν τούς στρατηγούς καί 164

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

κάλεσαν τό σαλπιχτή κι ή πόλη ολόκληρη ήταν γεμάτη άπό θό­ ρυβο. Καί τήν επομένη, μόλις έ'φεξε, οί πρυτάνεις καλούσαν τούς βουλευτές στό βουλευτήριο κι έσεΐς πηγαίνατε στή συγκέντρωση τοΰ δήμου, καί πριν ακόμη ή βουλή συσκεφτεΐ καί ετοιμάσει τήν πρόταση της, Ολος ό δήμος είχε πάρει θέση στήν Πνύκα. "Επειτα, μόλις ήρθαν οί βουλευτές καί οί πρυτάνεις, ανακοίνωσαν τήν είδη­ ση πού είχαν λάβει καί παρουσίασαν τόν αγγελιαφόρο κι εκείνος επιβεβαίωσε τό γεγονός, ερώτησε ό κήρυκας "ποιος θέλει νά μι­ λήσει"» (στό ϊδιο, 169-170). Ό μόνος πού σηκώθηκε τότε νά μιλήσει ήταν ό Δημοσθένης. Ή πρόταση του έ'γινε δεκτή, καί οί Αθηναίοι αποφάσισαν νά στείλουν στή Θήβα μιά δεκαμελή πρεσβεία, στήν οποία συμμετείχε βέβαια καί ό ίδιος. Έκεΐ, παρά τήν παρουσία μιάς μακεδόνικης πρεσβείας, υπο­ γράφηκε συμμαχία μεταξύ Θηβαίων καί Αθηναίων, σύμφωνα μέ τήν οποία οί Αθηναίοι αναλάμβαναν τό μεγαλύτερο βάρος τών εξόδων τοΰ πολέμου. Οί στρατιωτικές επιχειρήσεις έγιναν στή Βοιωτία. Τό χειμώνα τοΰ 339/8 δέν συνέβη τίποτε τό αποφασι­ στικό. Λίγο αργότερα ό Φίλιππος πέτυχε νά καταλάβει τήν "Αμ­ φισσα, καί τόν Σεπτέμβριο τοΰ 338 συνέτριψε τόν ελληνικό στρα­ τό στή Χαιρώνεια. Στήν 'Αθήνα επικράτησε πανικός. Ό Φίλιππος, μετά τή νί­ κη, εγκατέστησε φρουρά στήν Καδμεία, τήν ακρόπολη τής Θή­ βας. Γιά τήν 'Αθήνα ή απειλή ήταν άμεση. Γι' αυτό αποφάσισαν νά μεταφέρουν όλο τόν πληθυσμό μέσα στά τείχη καί νά οργα­ νώσουν τήν άμυνα. Οί βουλευτές, οπλισμένοι, συνεδρίαζαν αδιά­ κοπα καί αποφάσισαν νά πάρουν μιά σειρά μέτρα κοινής σωτη­ ρίας: νά επιστρατευτούν οί άντρες άπό πενήντα ώς εξήντα χρό­ νων γιά νά εξασφαλίσουν τή φρουρά στά τείχη, νά απαγορευτεί σέ Ολους τούς Αθηναίους νά εγκαταλείψουν τήν πόλη, νά ανακα­ λέσουν τούς εξόριστους καί νά ξαναδώσουν τά πολιτικά δικαιώ­ ματα σέ εκείνους πού τά είχαν χάσει. Τέλος, ό ρήτορας Υπερεί­ δης πρότεινε νά δοθεί στους μετοίκους ό τίτλος τοΰ αθηναίου πο165

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

λίτη καί στους δούλους ή ελευθερία, για νά οπλιστούν καί νά υπερασπίσουν τήν πόλη. Αυτό ήταν εξαιρετικά σοβαρό μέτρο καί θύμιζε τά μέτρα τοΰ Κλεοφώντα πριν άπό τή ναυμαχία στις 'Αργινοΰσες, μέ τή διαφορά ότι τότε οί δοΰλοι είχαν επιστρα­ τευτεί γιά νά χρησιμοποιηθούν ώς κωπηλάτες, ένώ τώρα επρό­ κειτο νά πάρουν Οπλα γιά νά εξασφαλίσουν τήν άμυνα τής αθη­ ναϊκής γής. ΙΥ αυτό δέν είναι παράξενο πού αμέσως βρέθηκε κάποιος, μέ τό Ονομα Αριστογείτων, νά κατηγορήσει τήν πρό­ ταση τοΰ Υπερείδη ώς παράνομη. Οί οπαδοί τοΰ φιλομακεδόνικου κόμματος καί οί μετριοπαθείς έ'βλεπαν μέ ανησυχία νά επικρα­ τούν στή συνέλευση τά πιό ακραία στοιχεία. Ό Πλούταρχος μά­ λιστα στό Βίο τοΰ Φωκίωνα ισχυρίζεται Οτι μερικοί ήταν έτοιμοι νά εμπιστευθούν τήν εξουσία στόν Χαρίδημο, έναν Εύβοέα πού είχε γίνει αθηναίος πολίτης καί τόν θεωρούσαν ώς έναν άπό τούς αρχηγούς τοΰ άντιμακεδονικοΰ κόμματος. Θά θέλαμε νά γνωρί­ ζαμε καλύτερα τά γεγονότα πού διαδραματίστηκαν τότε στήν 'Αθήνα, σίγουρα μέσα σέ κλίμα ταραχής καί ανησυχίας. Ή πιό εύγλωττη πηγή μας είναι ό ρήτορας Λυκοΰργος, πού λίγα χρόνια αργότερα, στό λόγο του εναντίον τοΰ Λεο5κράτη, χρειάστηκε νά ξαναθυμίσει τά γεγονότα τής εποχής εκείνης. Ό Υπερείδης κρα­ τούσε τήν πρώτη θέση έχοντας αντιπάλους τό στρατηγό Φωκίω­ να καί τό ρήτορα Δημάδη. Ό τελευταίος αυτός πέτυχε μέ τις μη­ χανορραφίες του νά διαπραγματευτεί μέ τόν Φίλιππο μιά ειρήνη πού άφηνε τήν 'Αθήνα ελεύθερη άπό ξενική κατοχή καί εξασφά­ λιζε τήν αυτονομία της. Οί προτάσεις τοΰ Δημάδη επιδοκιμά­ στηκαν άπό όλους Οσοι φοβόνταν τήν πολιτική καί κοινωνική ανα­ ταραχή. Λίγους μήνες αργότερα εγκρίθηκε άπό τήν εκκλησία τοΰ δήμου ένα ψήφισμα πού πρόβλεπε βαριές ποινές γιά όποιον δο­ κίμαζε νά ανατρέψει τό πολίτευμα καί νά εγκαταστήσει τυραν­ νίδα στήν 'Αθήνα. Πιστεύεται Οτι τό ψήφισμα αυτό, πού ή ανα­ κάλυψη του είναι σχετικά πρόσφατη, αφορούσε ουσιαστικά τις ύποπτες κινήσεις τών οπαδών τής φ ιλο μακεδόνικη ς πολιτικής. 166

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

Ή ερμηνεία δμως αυτή είναι, καθαρή υπόθεση, πού στηρίζεται ουσιαστικά στό γεγονός Οτι στό ψήφισμα αυτό αναφέρεται ονο­ μαστικά ό Άρειος Πάγος. Ό Άρειος Πάγος ήταν ή έπαλξη τών μετριοπαθών, καί υποστήριζε τή φιλομακεδόνικη πολιτική τοΰ Φωκίωνα. Δύσκολα Ομως μποροΰσαν ό Φωκίων καί οί φίλοι του νά εγκαταστήσουν τυραννίδα στήν 'Αθήνα, ένώ ό δήμος, μέσα στή σύγχυση του, ήταν δυνατό νά υποκύψει στόν πειρασμό νά αναθέσει τήν εξουσία σέ έναν εύγλωττο ρήτορα. Τό βέβαιο είναι ότι ή ειρήνη τοΰ Δημάδη επικυρώθηκε, καί ή 'Αθήνα αναγκάστηκε νά δεχτεί τήν απώλεια τής Χερσονήσου, τή διάλυση τής συμμαχίας καί τήν υποχρέωση νά προσχωρήσει στή συμμαχία πού συγκροτήθηκε στήν Κόρινθο γύρω άπό τόν Φίλιππο. Συγκεκριμένα αυτό σήμαινε Οτι έ'πρεπε οί Αθηναίοι νά συμβάλουν στήν εκστρατεία πού ετοίμαζε ό Φίλιππος, ώς ηγε­ μόνας τών Ελλήνων, ενάντια στόν προαιώνιο εχθρό, τόν Μεγά­ λο Βασιλέα. Ό Φίλιππος δολοφονήθηκε τό 336, καί ό γιός του Αλέξανδρος πραγματοποίησε τά σχέδια του μέ τή γνωστή επιτυχία. Στή διάρ­ κεια τών δεκατριών χρόνων πού σημαδεύτηκαν άπό τήν κατα­ πληκτική προέλαση τοΰ νεαροΰ βασιλιά τής Μακεδονίας, ή ζωή στήν 'Αθήνα εξακολουθούσε φαινομενικά νά είναι ή ίδια. Ό Φίλιππος δέν θέλησε νά στρέψει εναντίον του τήν 'Αθήνα, καί γι' αυτό ή πολιτική μορφή τοΰ καθεστώτος της δέν είχε μετα­ βληθεί. Οί άνδρες μάλιστα πού αποτελούσαν τήν ψυχή τοΰ αγώ­ να ενάντια στους Μακεδόνες, καί πάνω άπ' Ολους ό Δημοσθένης καί ό Υπερείδης, εξακολουθούσαν νά πρωτοστατούν στήν πόλη. Ωστόσο, άν καί τό καθεστώς επιβίωσε, ή ίδια ή πόλη δέν ήταν παρά μιά σκιά τοΰ παλιοΰ εαυτού της. Ως τό θάνατο τοΰ Αλέ­ ξανδρου ή 'Αθήνα δέν είχε σχεδόν καθόλου δική της ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, δέν έπαιζε πιά κανένα ρόλο στις διεθνείς σχέσεις, καί περιοριζόταν μόνο νά εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της απέναντι στους Μακεδόνες. Παρ' δλα αυτά, δσο παράξενο καί Λ

167

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

άν φαίνεται, δταν ή 'Αθήνα κόντευε νά εξαφανιστεί άπό τήν πολι­ τική σκηνή, τότε διακρίνουμε εμείς καλύτερα τή λειτουργία τών θεσμών της καί τούς ποικίλους μηχανισμούς τής οικονομικής καί πολιτικής της ζωής. ΑΘΗΝΑΙΩΝ

ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Αυτή ακριβώς τήν εποχή ό Αριστοτέλης δίδασκε στό Λύκειο καί συγκέντρωνε τό υλικό τής Αθηναίων Πολιτείας, πού κυκλο­ φόρησε τό 329. Άπό τό 336 ώς τό 322 εκφωνήθηκαν καί πολλοί δικανικοί λόγοι, πού έ'φτασαν ώς εμάς μέ τό Ονομα τοΰ Δημοσθέ­ νη καί αποτελούν εύγλωττες μαρτυρίες τής αθηναϊκής ζωής τοΰ τελευταίου τρίτου τοΰ 4ου αιώνα. Τέλος, στή δεκαετία αυτή το­ ποθετούμε τήν τελευταία προσπάθεια γιά τήν αποκατάσταση τής προγονικής δημοκρατίας, αυτή πού συνήθως συνδέεται μέ τό Ονο­ μα τοΰ Λυκούργου. Ή Αθηναίων πολιτεία είναι ενα άπό τά τελευταία έργα τοΰ Αριστοτέλη, καί δέν έγινε γνωστή παρά μόνο στό τέλος τοΰ πε­ ρασμένου αιώνα. Ξέρουμε ότι ό φιλόσοφος, πού είχε έρθει στήν Αθήνα γιά νά παρακολουθήσει τά μαθήματα τοΰ Πλάτωνα, ίδρυ­ σε τή δική του φιλοσοφική σχολή στους κήπους τοΰ Λυκείου, καί συγκέντρωσε μέ τή βοήθεια τών μαθητών του στοιχεία γιά τά πολιτεύματα 150 περίπου ελληνικών καί βαρβαρικών κρατών. Μέ τά στοιχεία αυτά είχε συντάξει τό μεγάλο του έ'ργο, γνωστό μέ τό Ονομα Πολιτικά. Τά Πολιτικά κυκλοφόρησαν στήν Αθή­ να, όπου ό Αριστοτέλης ζοΰσε ώς μέτοικος, τό 336, τόν ίδιο χρό­ νο πού ανέβηκε στό θρόνο τής Μακεδονίας ό παλιός μαθητής του, ό Αλέξανδρος. Ή Αθηναίων Πολιτεία κυκλοφόρησε λίγα χρό­ νια αργότερα. Ό Αριστοτέλης χώρισε τό έ'ργο του σέ δύο μέρη: στό πρώτο μιλοΰσε γιά τήν ιστορία τής Αθήνας, άπό τις αρχές ώς τήν αποκατάσταση τής δημοκρατίας, τό 403 π.Χ.' στό δεύτερο παρουσίαζε μιά εικόνα τών αθηναϊκών θεσμών τής εποχής του, 3

168

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

δηλαδή τοΰ τελευταίου τρίτου τοΰ 4ου π.Χ. αίώνα. Αξίζει νά συγκρίνουμε τις αναλύσεις τοΰ Αριστοτέλη μέ τις μαρτυρίες τών συγχρόνων του πολιτικών, καί νά παραβάλουμε τις κάπως αφη­ ρημένες πληροφορίες τοΰ φιλοσόφου μέ τά πραγματικά γεγονότα. Στά μάτια τοΰ φιλοσόφου, ή 'Αθήνα είναι ό αντιπροσωπευτι­ κός τύπος τής ριζοσπαστικής δημοκρατίας, όπου ή εξουσία είναι στά χέρια τών φτωχών, πού άποτελοΰν τήν πλειοψηφία όσων παίρνουν μέρος στήν εκκλησία τοΰ δήμου. Ξέρουμε Οτι ή εκκλη­ σία τοΰ δήμου συνερχόταν τέσσερις φορές στό χρονικό διάστημα κάθε πρυτανείας, δηλαδή σαράντα φορές τό χρόνο, καί Οτι ή ημε­ ρήσια διάταξη κάθε συνέλευσης ήταν απόλυτα καθορισμένη. Ή πρώτη καί κυριότερη συνέλευση κάθε πρυτανείας έξέλεγε μέ α­ νάταση τών χεριών τούς άρχοντες στά αξιώματα τους, καί ύστερα εξέταζε τά βασικά προβλήματα, όπως τόν ανεφοδιασμό, τήν εξω­ τερική πολιτική καί τις καταγγελίες γιά έ'σχατη προδοσία. Οί άλλες τρεις συνελεύσεις κάθε πρυτανείας είχαν πρόγραμμα λιγό­ τερο ευρύ, περιορισμένο στις τρέχουσες υποθέσεις, άλλά ή ημε­ ρήσια διάταξη μποροΰσε νά τροποποιηθεί σέ περίπτωση ανάγ­ κης. Οί άρχοντες μποροΰσαν ακόμη, άν τούς πίεζε ή ανάγκη, νά συγκαλέσουν έκτακτες συνελεύσεις. "Ετσι, μετά τήν κατάληψη τής Ελάτειας άπό τόν Φίλιππο, είχαν συγκαλέσει τήν εκκλησία τοΰ δήμου γιά νά αποφασίσουν τί μέτρα νά πάρουν. Οί συγκεντρώσεις γίνονταν συνήθως στό λόφο τής Πνύκας, Οπου είχαν φτιάξει ένα ημικύκλιο μέ διάμετρο 120 μέτρα περίπου. Τό βήμα, άπό όπου οί ρήτορες μιλούσαν στό καθισμένο πλήθος, ήταν λαξεμένο στό βράχο καί χωρισμένο άπό τόν άλλο χώρο μέ ένα κιγκλίδωμα. Στό βήμα έπαιρναν θέση καί οί εννέα πρόεδροι, δηλαδή ή γραμματεία τής συνέλευσης. Οί πρόεδροι ορίζονταν μέ κλήρο άπό όλες τις φυλές, έκτος άπό τήν πρυτανεύουσα. "Ενας κήρυκας καί ένας γραμματέας βοηθούσαν τόν επιστάτη τών προ­ έδρων. Αυτός θυσίαζε πρώτα στόν Αγοραίο Δία, πάνω στό βωμό πού στόλιζε τό βήμα, καί ύστερα διάβαζε τήν ημερήσια διάταξη 169

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

καί τήν αναφορά τής βουλής, τό προβονλευμα, δηλαδή τό θέμα γιά τό όποιο οί Αθηναίοι έ'πρεπε νά εκφέρουν γνώμη. Μετά τή συζήτηση ακολουθούσε ψηφοφορία, συνήθως μέ ανάταση τών χε­ ριών, άλλά καί μέ μυστική ψήφο Οταν ή απόφαση αφορούσε θέ­ μα ιδιαίτερα σοβαρό. Οί αντίπαλοι τής αθηναϊκής δημοκρατίας δέν έχαναν τήν ευ­ καιρία νά τονίζουν τόν αυθαίρετο χαρακτήρα τών αποφάσεων πού ψηφίζονταν πολλές φορές μέσα σέ θόρυβο, ή προς τό τέλος τής ημέρας, δταν οί περισσότεροι είχαν εγκαταλείψει τή συνέλευση. Γιά νά αντιμετωπίσουν τήν αδιαφορία τών πολιτών, οί Αθηναίοι καθιέρωσαν στις αρχές τοΰ 4ου αιώνα τόν εκκλησιαστικό μισθό, δηλαδή μιά αποζημίωση γιά τήν παρουσία στις συνελεύσεις τής εκκλησίας τοΰ δήμου. Ή απόφαση αυτή είχε άραγε αποτέλεσμα νά καταφεύγουν στις συνελεύσεις Ολοι οί φτωχοί, γιά νά εισπρά­ ξουν τούς τρεις όβολούς, δπως ισχυρίζεται ό Αριστοφάνης; Αυ­ τό είναι χωρίς αμφιβολία υπερβολή, καί μποροΰμε νά είμαστε βέβαιοι δτι τή συνέλευση στήν οποία απευθυνόταν ό Δημοσθένης δέν τήν αποτελούσαν μόνο έξαθλιοψένοι πολίτες. Αντίθετα, εί­ ναι φανερό δτι στις συνελεύσεις υπερίσχυε ή παρουσία τοΰ αστι­ κού δήμου. Το ίδιο φανερό δμως είναι καί δτι ένας ικανός ρήτο­ ρας, πού ήξερε νά κολακέψει τό ακροατήριο του, μπορούσε άνε­ τα νά παρασύρει τούς πολίτες δπου ήθελε. Αυτό τουλάχιστον αφήνουν νά εννοηθεί οί θεωρητικοί αντίπαλοι τής δημοκρατίας, καί πρέπει νά προσθέσουμε δτι σέ μεγάλο ποσοστό ή επιρροή τοΰ Δημοσθένη οφείλεται στις ρητορικές του ικανότητες. Ή εκκλησία τοΰ δήμου ήταν τό κυρίαρχο σώμα, καί θεωρητι­ κά ή δύναμη της ήταν απεριόριστη. Δέν έπρεπε νά γνωρίζει μόνο Ολα τά σχετικά μέ τή ζωή τής πόλης, άλλά μπορούσε νά λειτουρ­ γήσει καί ώς ανώτατο δικαστήριο γιά δλα τά θέματα πού αφο­ ρούσαν τήν ασφάλεια τοΰ κράτους. Σέ τέτοιες περιπτώσεις ακο­ λουθούσαν τήν έκτακτη διαδικασία τής εισαγγελίας, πού φαίνεται Οτι τόν 4ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον καί καταχρηστι170

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

κά. Συχνά αυτή ή παντοδυναμία τής εκκλησίας τοΰ δήμου είχε ώς αποτέλεσμα νά παίρνονται, αποφάσεις αλλοπρόσαλλες καί αν­ τιφατικές. Μπορεί νά δυσπιστούμε στις μεροληπτικές κρίσεις πού διατύπωσαν οί συγγραφείς τοΰ 4ου αιώνα ενάντια στήν αθη­ ναϊκή εκκλησία* οί κατηγορίες Ομως πού απευθύνει στό δήμο ένας άνθρωπος όπως ό Δημοσθένης, πού συνήθως τόν υπερασπί­ ζεται μέ κάθε τρόπο, μάς οδηγούν νά σκεφτούμε ότι υπήρχε μιά βάση αλήθειας σ'αύτή τήν εικόνα τής παντοδυναμίας καί τής ανεπάρκειας τής εκκλησίας τοΰ δήμου τήν εποχή πού ή αθηναϊκή δημοκρατία πλησίαζε στό τέλος της. ' Η ανεπάρκεια αυτή οφείλεται έν μέρει στό γεγονός ότι ή βουλή είχε πάψει, καθώς φαίνεται, νά παίζει τόν ρυθμιστικό ρόλο πού είχε τόν 5ο αιώνα. "Οταν τή δημιούργησε ό Κλεισθένης, ώς αντι­ προσωπευτικό Οργανο τών δέκα φυλών τής Αττικής, ή βουλή τών Πεντακοσίων αποτελούσε τόν βασικό τροχό γιά τήν καλή λειτουρ­ γία τής δημοκρατίας. Οί βουλευτές, πενήντα άπό κάθε φυλή, ορίζονταν μέ κλήρο άπό τούς καταλόγους πού ετοίμαζαν οί δήμοι. Δέν χρειαζόταν νά έχει κανείς περιουσία γιά νά γίνει βουλευτής. "Οσοι ασκούσαν τό λειτούργημα τοΰ βουλευτή αποζημιώνονταν μέ ένα μισθό, πού τόν 4ο αιώνα έφτανε τούς πέντε όβολούς. Ή αποζημίωση αυτή σήμαινε Οτι κάθε Αθηναίος μπορούσε νά γί­ νει μέλος τής βουλής. Ωστόσο, όσα ξέρουμε γιά τό ρόλο τής βουλής μάς αφήνουν νά εννοήσουμε ότι τά μέλη της ήταν άνθρω­ ποι εύποροι, πού μποροΰσαν χωρίς νά ζημιωθούν νά αφιερωθούν γιά ένα χρόνο στήν υπηρεσία τοΰ κράτους. Οί βουλευτές έπρεπε, Οταν αναλάμβαναν υπηρεσία, νά δώσουν έναν Ορκο, σύμφωνα μέ τόν όποιο είχαν τήν υποχρέωση νά διατηρήσουν πιστά τό πολί­ τευμα καί νά μήν ευνοήσουν τήν ανατροπή τής δημοκρατίας. "Ετσι οί βουλευτές παρουσιάζονται ώς φύλακες τοΰ πολιτεύμα­ τος καί τών νόμων. Οί συνεδριάσεις τής βουλής γίνονταν κανονικά στό Βουλευ­ τήριο. Ηταν δημόσιες, άλλά αυτοί πού τις παρακολουθούσαν Τ

171

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

δέν μπορούσαν νά πάρουν μέρος στή συζήτηση. Οί πενήντα βου­ λευτές τής φυλής πού ασκούσε τήν πρυτανεία αποτελούσαν τήν κυβέρνηση, καί έπαιρναν γιά 36 ή 35 μέρες, δσο διαρκούσε ή θητεία τους, ημερήσια αποζημίωση μιά δραχμή. "Ολο αυτό τό διάστημα ζοΰσαν στό Πρυτανείο, γιά νά βρίσκονται ολόκληρο τό εικοσιτετράωρο στήν υπηρεσία τής πόλης. Οί πρυτάνεις συγ­ καλούσαν σέ περίπτωση ανάγκης τήν εκκλησία τοΰ δήμου καί τή βουλή, δέχονταν τούς ξένους πρεσβευτές, καί φρόντιζαν ώστε τό κράτος νά επιστρέφει τά χρήματα πού δανειζόταν άπό τό θη­ σαυρό τής θεάς. Τό ουσιαστικό έ'ργο τής ολομέλειας τής βουλής ήταν νά ετοιμάζει τις προτάσεις πού θά υπέβαλλε γιά ψηφοφορία στήν εκκλησία τοΰ δήμου. Ακόμη, ή βουλή διοικοΰσε τήν πόλη άμεσα, ή μέ τή μεσολάβηση ειδικών επιτροπών. Άπό τή βουλή προέρχονταν οί τριάντα συλλογείς, πού είχαν τόν έ'λεγχο στις συγκεντρώσεις τής εκκλησίας, καί τήν υποχρέωση νά δίνουν, σέ δσους έπαιρναν μέρος, ένα κέρμα αποδεικτικό τής παρουσίας τους, οί δέκα τριηροποιοί, πού έπιστατοΰσαν στις ναυπηγήσεις, οί λογιστές, δηλαδή οί ελεγκτές τών λογαριασμών, οί εϋθυνοι, πού δέχονταν τις καταγγελίες εναντίον τών αρχόντων, δταν οί τελευταίοι λογοδοτούσαν, οί Ιεροποιοί, δηλαδή τά μέλη τής επι­ τροπής πού ήταν υπεύθυνη γιά τις θυσίες, κ.ά. Ή βουλή ασκούσε επίσης αυστηρό έλεγχο στή στρατιωτική οργάνωση τής πόλης, ιδιαίτερα στήν οργάνωση τής εφηβείας, καί επενέβαινε σέ καθετί πού αφορούσε τά οικονομικά τής Αθή­ νας: στις δημόσιες πωλήσεις πού ακολουθούσαν τήν κατάσχεση, στήν είσπραξη τών φόρων, στήν επαλήθευση τών λογαριασμών, στήν καταγραφή τών ιερών θησαυρών. Γιά τις δημόσιες κατα­ σκευές ή βουλή διόριζε ειδικές επιτροπές επιστατών γιά νά επι­ βλέπουν τις εργασίες, Οριζε τό ημερομίσθιο τών εργατών, καί φρόντιζε γιά τή συντήρηση καί τήν ανοικοδόμηση τών ναών. Τέλος ή βουλή, δπως καί ή εκκλησία τού δήμου, λειτουργού­ σε ώς ανώτατο δικαστήριο. Ιδιαίτερα έπρεπε νά παρακολουθεί 172

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΙ"

κάθε δικαστική υπόθεση σχετική μέ τούς άρχοντες, πού πάνω τους ασκούσε συνεχή επίβλεψη. Ωστόσο ό Αριστοτέλης παρα­ τηρεί Οτι τόν 4ο αιώνα οί εξουσίες τής βουλής περιορίστηκαν. Πραγματικά, φαίνεται Οτι βαθμιαία καθιερώθηκε νά προσβάλ­ λονται οί δικαστικές κρίσεις τής βουλής σέ ενα λαϊκό δικα­ στήριο. Φαίνεται ακόμη Οτι στά μέσα τοΰ αιώνα ή βουλή είχε χάσει μερικά προνόμια σχετικά μέ τή νομοθετική εξουσία: ορισμένα ψηφίσματα φαίνεται Οτι προέρχονταν αποκλειστικά άπό τήν εκ­ κλησία τοΰ δήμου. "Οταν τό 346 συζητήθηκε στή συνέλευση τό θέμα τής ειρήνης μέ τόν Φίλιππο, ή βουλή δέν είχε παρουσιάσει άπό πριν κανένα προβούλευμα, καί γι' αυτό ό Αισχίνης δέν παρέ­ λειψε νά επιτεθεί στόν Δημοσθένη. Μποροΰμε νά πούμε, φυσικά, Οτι ή περίπτωση ήταν εξαιρετική. Παρ* δλα αυτά, άν καί οί τύποι εξακολουθούσαν νά τηρούνται, είναι φανερό δτι, μπροστά σέ μιά παντοδύναμη εκκλησία τοΰ δήμου, ή βουλή έτεινε νά γίνει Ινα άπλό υπηρεσιακό Οργανο καταγραφής καί διεκπεραίωσης. "Οσο γιά τά αξιώματα, μπορεί ό αριθμός τους νά αυξανόταν συνεχώς άπό τόν 5ο αιώνα, παρουσίαζαν όμως καί αυτά τήν τά­ ση νά αλλάζουν χαρακτήρα. Είχαν δημιουργηθεί άπό τόν κατα­ κερματισμό τής βασιλικής εξουσίας, καί τώρα έ'τειναν νά γίνουν σιγά σιγά λειτουργίες εξειδικευμένες. "Ετσι οί εννέα άρχοντες είχαν κυρίως δικαστικά καθήκοντα, ολοένα καί πιό αυστηρά καθο­ ρισμένα: ή ομάδα τών Ιξι θεσμοθετών παρακολουθούσε τις εμ­ πορικές δίκες" ό άρχων βασιλεύς πρωτοστατούσε σέ όλες τις θρη­ σκευτικές εκδηλώσεις τής πόλης" ό πολέμαρχος είχε τήν προε­ δρία στό Παλλάδιο, τό δικαστήριο δπου γίνονταν οί καταγγε­ λίες σχετικά μέ τούς ξένους καί τούς μετοίκους" τέλος ό επώνυ­ μος άρχων εξέταζε προδικαστικά Ολες τις υποθέσεις τις σχετικές μέ αυτό πού ονομάζουμε ιδιωτικό δίκαιο. "Οπως οί άρχοντες έ'­ τειναν νά γίνουν αξιωματούχοι μέ τή σύγχρονη έννοια τοΰ Ορου, έτσι καί οί στρατηγοί δέν ήταν πιά παρά στρατιωτικοί ηγέτες. 173

ΤΟ ΑΘΗΝΑ Γ Κ Ο ΠΟΑΙΤΕΤΜΑ 100 δήμοι (αρχικά)

I

10 τριττύες

10 τριττύες

10 τριττύες

παραλίας

άστεως

μεσογαίας

10 φυλές = εκκλησία ΒΟΥΛΗ (50x10 βουλευτές)

ειδικές

επιτροπές

ΔΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

"Αρειος Πάγος Ηλιαία 600x10 ή λ ι α σ τ έ ς ειδικά

δικαστήρια κληρωτοί

αιρετοί

10 άρχοντες (9 + 1)

10 στρατηγοί

βασιλεύς επώνυμος άρχων πολέμαρχος 6 θεσμοθέτες + γραμματεύς

στρατηγός έπί τούς όπλίτας

είδικές αρχές

στρατηγός έπί τήν χώραν 2 στρατηγοί έπί τόν Πειραιά στρατηγός έπί τάς συμμορίας 5 στρατηγοί χωρίς συγκεκριμένη εξουσία

άλλες στρατιωτικές αρχές θησαυροφύλακες άλλες οικονομικές αρχές

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

"Εχουμε ήδη αναφέρει τούς λόγους αυτής τής εξέλιξης. Όλοκληρώθηκε τήν εποχή πού ό Αριστοτέλης έ'γραφε τήν Αθηναίων Πολιτεία, όταν τό αξίωμα τοΰ στρατηγού συνδέθηκε μέ απόλυτα εξειδικευμένα καθήκοντα: υπήρχε ένας στρατηγός έπι τούς όπλίτας, πού διοικούσε τό εκστρατευτικό σώμα, ένας στρατηγός έπι τήν χώραν, πού ήταν επιφορτισμένος μέ τήν άμυνα τής Αττικής, δύο στρατηγοί έπι τόν Πειραιά, πού ασκούσαν έλεγχο στά ναυ­ πηγεία, καί ένας στρατηγός επί τάς συμμορίας, πού ρύθμιζε τήν κατανομή τής τριηραρχίας. Ή ίδια εξειδίκευση διαπιστώνεται καί στά άλλα αξιώματα, στά κληρωτά όσο καί στά αιρετά: έτσι έχουμε τούς πωλητάς, πού αναλάμβαναν τούς πλειστηριασμούς τών αγαθών πού είχαν κατασχεθεί καί τήν κατοχύρωση τής περιουσίας τοΰ δημοσίου* οί άποδέκται φρόντιζαν γενικά γιά τις εισπράξεις* οί αστυνόμοι είχαν καθήκον νά τηρούν τήν τάξη στήν πόλη. Υπήρχαν ακόμη οί άγορανόμοι, δηλαδή οί επιθεωρητές τής αγοράς, οί μετρονό­ μοι, δηλαδή οί φύλακες τών μέτρων καί τών σταθμών, οί σιτοφύλακες, δηλαδή οί επιθεωρητές τής αγοράς τών δημητριακών, κ.ά. Τόν 4ο αιώνα δημιουργήθηκαν ακόμη εξειδικευμένες εξου­ σίες γιά τά οικονομικά θέματα, όπως τό αξίωμα τοΰ επιστάτη τοΰ ταμείου τών θεωρικών, καί ένα μέ τόν τίτλο τοΰ ταμίου έπι τήν διοίκησιν, μέ τό όποιο ό Λυκοΰργος ξεκίνησε μετά τή μάχη τής Χαιρώνειας τό μεταρρυθμιστικό του έργο. Αυτή ή εξειδίκευση τών λειτουργιών εκφράζει τήν εξέλιξη τοΰ αθηναϊκού κράτους τόν 4ο αιώνα. Ξεχωρίζοντας ώς ένα ση­ μείο άπό τήν κοινότητα τών πολιτών, γίνεται Κράτος στήν κυ­ ριολεξία, καί οί άρχοντες του εκτελούν τά χρέη ενός υπαλληλικού σώματος. Μέ μιά διαφορά: ότι οί άρχοντες υπηρετούσαν μόνο ένα χρόνο —τουλάχιστον θεωρητικά, γιατί στήν πράξη εντυπω­ σιάζει ή διαπίστωση ότι, όπως γινόταν καί πιό παλιά μέ τή στρατηγία, τά αξιώματα πού απαιτούσαν κάποια τεχνική ικανότητα μπορούσαν νά τά επιδιώκουν καί νά τά κατέχουν οί ίδιοι άνθρω175

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ποι πολλά χρόνια συνέχεια, γεγονός πού συντελοΰσε στό νά εξα­ σφαλίζεται μιά σταθερότητα στή διοίκηση. Αυτή ή εικόνα τών αθηναϊκών θεσμών στό δεύτερο μισό τοΰ 4ου αιώνα θά ήταν ελλιπής, άν παραλείπαμε νά μνημονέψουμε τά δικαστήρια. Ή εκκλησία καί ή βουλή, όπως είδαμε, μπορούσαν νά λειτουργήσουν καί ώς ανώτατα δικαστήρια* υπήρχαν όμως καί τά ειδικά δικαστήρια. Τό πιό παλιό καί σεβαστό ήταν ό "Αρειος Πάγος, πού συνεδρίαζε στόν ομώνυμο λόφο. Απαρτιζό­ ταν άπό τούς παλιούς άρχοντες πού, μετά τό τέλος τής θητείας τους, γίνονταν ισόβια μέλη του. Ό "Αρειος Πάγος αντιπροσώ­ πευε τήν παράδοση, καί άπό τή σύνθεση του καί άπό τό ρόλο πού είχε παίξει στό παρελθόν. Μετά τή μεταρρύθμιση τοΰ Εφιάλτη, τό 462 π.Χ., ειχε χάσει τό μεγαλύτερο μέρος άπό τις αρμοδιότη­ τες του* διατηρούσε όμως μεγάλο κύρος, καί πολλές φορές κατά τή διάρκεια τοΰ 4ου αιώνα κλήθηκε νά αναλάβει τόν πολιτικό ρόλο τοΰ προστάτη τών νόμων. Αυτό έ'γινε μετά τήν ανατροπή τής τυραννίας τών Τριάκοντα, καθώς καί στήν ταραγμένη περίο­ δο πού ακολούθησε τή χαμένη μάχη στή Χαιρώνεια. Παρ'όλα αυτά δέν πρέπει νά υπερτιμήσουμε τή σημασία πού ειχε ό "Αρειος Πάγος τόν 4ο αιώνα. Μπορεί νά τόν επικαλούνταν οί Αθηναίοι στις δύσκολες ώρες, ή δικαιοδοσία του όμως εξακολουθούσε νά είναι πολύ περιορισμένη. Διαφορετική ήταν ή εξέλιξη τοΰ λαϊκού δικαστηρίου τής Η ­ λιαίας. Στό δικαστήριο αυτό μποροΰσε νά μετέχει κάθε αθηναίος πολίτης άπό τριάντα ετών καί πάνω. Κάθε χρόνο κληρώνονταν έξι χιλιάδες δικαστές, εξακόσιοι άπό κάθε φυλή. Αναλαμβάνον­ τας υπηρεσία οί Ήλιαστές έπρεπε νά δώσουν έναν όρκο, σύμ­ φωνα μέ τόν όποιο αναλάμβαναν τήν υποχρέωση νά σεβαστούν τό πολίτευμα καί τούς νόμους. Ακόμη, άν δώσουμε πίστη σέ ένα κείμενο πού παρατίθεται σέ ένα λόγο, στό σώμα τών έργων τοΰ Δημοσθένη, αναλάμβαναν καί τήν υποχρέωση νά μή θέσουν θέμα άναδασμοΰ τής γής, ούτε παραγραφής τών χρεών. Μόνο σέ πολύ 176

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

σπάνιες περιπτώσεις οί Ήλιαστές συνεδρίαζαν δλοι μαζί. Συ­ νήθως μοιράζονταν, μέ μιά εξαιρετικά πολύπλοκη κλήρωση, σέ διάφορα δικαστήρια, πού συνεδρίαζαν χωριστά, μέ πρόεδρο τόν άρχοντα, τούς θεσμοθέτες, τούς "Ενδεκα κτλ. "Ενα κανονικό δι­ καστικό τμήμα περιλάμβανε 501 μέλη. Οί δικαστές αποζημιώνον­ ταν μέ ένα μισθό, πού τόν 4ο αιώνα ήταν τρεις όβολοί. Έδώ δημιουργείται τό ίδιο πρόβλημα πού συναντήσαμε μι­ λώντας παραπάνω γιά τήν εκκλησία καί τή βουλή* τό δικαστικό σώμα ήταν στά χέρια τών φτωχών, πού τακτοποιούσαν τά πράγ­ ματα δπως ήθελαν; —ή μήπως, αντίθετα, αυτοί πού αναλάμβα­ ναν συχνά τά δικαστικά καθήκοντα διαλέγονταν ανάμεσα στους εύπορους; Οί κατηγορίες πού εκτοξεύει ό Αριστοφάνης στους Σφήκες ενάντια στήν αθηναϊκή δικαιοσύνη μάς παρακινούν νά προτιμήσουμε τήν πρώτη άποψη, αποφεύγοντας βέβαια κάθε υπερβολική σχηματοποίηση. Αναμφίβολα, καθώς οί δικαστές πληρώνονταν άπό τά ποσά τών προστίμων, θά έμπαιναν στόν πειρασμό νά μεγαλώνουν τά πρόστιμα, δταν ό κατηγορούμενος άνηκε στους πλούσιους πολίτες. Καί αυτοί δμως είχαν τά μέσα νά αμυνθούν, δπως φανερώνουν οί πολλοί δικανικοί λόγοι πού μάς σώζονται. Οί δικανικοί αυτοί λόγοι δέν είναι πολύτιμοι μόνο γιατί μάς πληροφορούν πώς λειτουργούσε ή αθηναϊκή δικαιοσύ­ νη, άλλά καί γιατί μάς προσφέρουν μιά ζωντανή εικόνα τής αθη­ ναϊκής κοινωνίας τοΰ 4ου αιώνα, καί μάς επιτρέπουν νά δοΰμε τό βάθος τών πολιτικών καί οικονομικών προβλημάτων πού ση­ μάδεψαν τή ζωή τής πόλης. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ

ΖΩΗ

Ή 'Αθήνα καταστράφηκε, δπως είδαμε, άπό τόν πελοποννησια­ κό πόλεμο, άλλά πολύ γρήγορα, χάρη στήν ανασύσταση τής ηγε­ μονίας καί τήν αύξηση τών εισοδημάτων πού είχε άπό τήν εκ­ μετάλλευση τών μεταλλείων, πέτυχε νά ξαναγίνει ή πρώτη οί177

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

κονομική δύναμη τοΰ Αιγαίου. Το 356 ό Ξενοφών διαμαρτύρεται ακόμη στους Πόρους γιά τήν καθυστέρηση στήν εκμετάλλευση τών μεταλλείων καί γιά τή χαλάρωση τής εμπορικής δραστηριό­ τητας τοΰ Πειραιά. Άπό τά μέσα όμως τοΰ αιώνα καί πέρα πα­ ρακολουθούμε μιά αναγέννηση, Οπως φανερώνουν οί πολλές εκ­ χωρήσεις μεταλλείων πού έγιναν άπό τό 350 ώς τό 330, καθώς καί ή παράλληλη αύξηση τής εμπορικής δραστηριότητας τοΰ Πειραιά. Είναι βέβαια δύσκολο νά σχηματίσουμε μιά συγκεκρι­ μένη ιδέα γιά τόν Ογκο τών συναλλαγών, δπως καί γιά τήν αξία τής παραγωγής τών μεταλλείων. Ωστόσο, δέν υπάρχει αμφιβο­ λία δτι οί ανάδοχοι τών μεταλλείων, πού άνηκαν στους πλούσιους πολίτες, πραγματοποιούσαν τά χρόνια εκείνα αξιόλογα κέρδη. Άπό τήν άλλη μεριά, ή καθιέρωση μετά τό 350 μιας ταχύτερης διαδικασίας γιά τις εμπορικές δίκες φανερώνει τήν επιθυμία τής πόλης νά διευκολύνει τούς έμπορους καί νά τούς προσελκύσει στήν Αθήνα. Στό δικαστήριο δπου ήταν πρόεδροι οί θεσμοθέτες, οί ξένοι έμποροι μποροΰσαν πραγματικά νά εγείρουν μιά αγωγή άμεσα, χωρίς δηλαδή νά καταφύγουν στή μεσολάβηση ενός αθη­ ναίου «προστάτη», δπως γινόταν άλλοτε. Αυτό εξηγεί γιατί πολ­ λαπλασιάστηκαν οί εμπορικές δίκες στό διάστημα άπό τό 350 ώς τό 330. Μέσα άπό τούς δικανικούς λόγους πού εκφωνήθηκαν τότε προβάλλει πολύ ζωντανή καί γραφική ή εικόνα τοΰ κόσμου τών εμπόρων. Τραπεζίτες, εφοπλιστές καί έμποροι συνωστίζον­ ταν στόν Πειραιά καί συνεταιρίζονταν σέ επιχειρήσεις λίγο πολύ τυχοδιωκτικές, άλλά πού έφερναν πάντα ουσιαστικά κέρδη. Ή πρωτοβουλία προερχόταν κατά κανόνα άπό τόν έμπορο πού έκα­ νε συμφωνία μέ έναν πλοιοκτήτη νά οργανώσουν ένα ταξίδι στόν Εύξεινο Πόντο ή στή Σικελία. Γιά νά αγοράσει τό εμπόρευμα πού θά αποτελούσε τό φορτίο γιά τό ταξίδι τοΰ πηγαιμοΰ, ό έμπορος δανειζόταν ένα ποσό άπό έναν τραπεζίτη, ή άπό έναν πλούσιο ιδιώτη, καί υποσχόταν νά τό εξοφλήσει στήν επιστροφή, μέ υψηλό τόκο. Μπροστά σέ μάρτυρες υπογραφόταν ένα συμ178

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

βόλαιο πού θά χρησίμευε ώς απόδειξη σέ περίπτωση πού θά παραβιαζόταν ή συμφωνία άπό τόν ή τούς χρεοφειλέτες. Ενέ­ χυρο τοΰ δανείου ήταν τό εμπόρευμα, άλλά σέ περίπτωση ναυα­ γίου ό οφειλέτης απαλλασσόταν άπό τό χρέος καί ό δανειστής δέν μποροΰσε νά προβάλει καμία απαίτηση. Καταλαβαίνουμε πόσες συγκρούσεις μποροΰσαν νά δημιουργηθούν άπό τέτοιου είδους συμφωνίες, καί γιατί χρειάστηκε νά καθιερωθεί μιά γρή­ γορη διαδικασία γιά τή διευθέτηση τους. Τό γεγονός Ομως Οτι ή συμφωνία γινόταν γραπτή αποτελεί αυτό καθαυτό καινούριο στοιχείο, καί φανερώνει πόση σπουδαιότητα απέκτησαν στά μέ­ σα τοΰ 4ου αιώνα οί εμπορικές δραστηριότητες γιά τή ζωή τής πόλης. Ωστόσο οί εμπορικές αυτές δραστηριότητες διεξάγονταν έν μέρει στό περιθώριο τοΰ κόσμου τής πόλης. Οί έ'μποροι καί οί εφοπλιστές πού γνωρίζουμε άπό τούς λογογράφους ήταν συχνά ξένοι ή μέτοικοι. Ανάμεσα τους οί πολίτες ήταν λίγοι καί, κατά κανόνα, άνθρωποι πλούσιοι, πού δάνειζαν μεγάλα ποσά γιά νά αποδώσει τό κεφάλαιο τους, χωρίς οί ίδιοι νά ανακατεύονται στήν υπόθεση. Μήπως αυτό σημαίνει Οτι γιά τούς Αθηναίους ήταν αρκετό, Οπως τόν 5ο αιώνα, νά εισπράττουν τέλη άπό μιά εμπο­ ρική δραστηριότητα πού τά ουσιαστικά της κέρδη τούς ξέφευγαν; Πραγματικά φαίνεται ότι, στό δεύτερο μισό τοΰ 4ου αιώνα, πα­ ρακολουθούμε μιά ανατροπή τών παραδοσιακών δομών, πού φα­ νερώνει, ίσως περισσότερο καί άπό τήν κρίση τών θεσμών, τήν παρακμή τής πόλης. Οί πολίτες στό σύνολο τους εξακολουθού­ σαν νά παραμένουν ξένοι στόν κόσμο τών εμπορικών υποθέσεων μάς κάνει όμως εντύπωση Οτι στό εξής ό κόσμος αυτός τών έμ­ πορων είναι νομικά ενσωματωμένος στήν πόλη. Ή παραχώρηση μιάς ιδιαίτερης διαδικασίας γιά τις εμπορικές δίκες, τό γεγονός ότι ή διεξαγωγή τής προδικασίας ανατέθηκε στους θεσμοθέτες, ή ισότητα τών πολιτών καί τών ξένων μπροστά στά δικαστή­ ρια, ή καθιέρωση τοΰ γραπτοΰ συμβολαίου γιά τή νομική ρύθμι179

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ση τών εμπορικών πράξεων —Ολα μαρτυρούν τήν επίσημη είσο­ δο τοϋ χρήματος καί τοΰ κέρδους στήν ηθική τής πόλης. Δέν είναι τυχαίο Οτι τότε γιά πρώτη φορά ό Αριστοτέλης θέτει συγ­ κεκριμένα τό πρόβλημα τής καταγωγής τοΰ χρήματος, καί αυτό πού λέει γιά τή χρηματιστική, δηλαδή γιά τήν τέχνη νά κερδίζει κανείς χρήματα, φωτίζεται άπό τό ιστορικό πλαίσιο τής αθηναϊ­ κής ζωής τοΰ δεύτερου μισού τού 4ου αιώνα. Βέβαια, μισόν αιώ­ να νωρίτερα, ό Πλάτων κατηγορούσε τή φιλοχρηματία ώς ένα άπό τά κακά πού ταλαιπωρούσαν τήν πόλη. Ή χρηματιστική όμως ήταν κάτι πολύ διαφορετικό. Ό Πλάτων αποδοκίμαζε τήν αποθησαύριση, τή συσσώρευση αγγείων, πολύτιμων ρούχων, κο­ σμημάτων, Οπλων, πού έκανε όσους τά κατείχαν καχύποπτους καί δύσπιστους απέναντι στους φτωχούς, ένώ ό Αριστοτέλης καταδίκαζε τή δραστηριότητα πού σκοπεύει στό κέρδος, τήν τέχνη νά κερδίζει κανείς χρήματα. Νά λοιπόν πού, στό δεύτερο μισό τοΰ 4ου αιώνα, ή τέχνη τοΰ κέρδους δέν ήταν επιδίωξη μόνο τών ξένων πού έρχονταν περα­ στικοί ή καί κατοικούσαν μόνιμα στήν πόλη. Είδαμε ώς τώρα ότι ορισμένοι πλούσιοι Αθηναίοι δάνειζαν πολλά, καί δέν δίστα­ ζαν νά συνεταιριστούν μέ ξένους προκειμένου νά κερδίσουν χρή­ ματα. Ή καινούρια αυτή νοοτροπία γίνεται αισθητή καί στις παραδοσιακές δραστηριότητες. Σέ δικανικούς λόγους τοΰ τέλους τοΰ 4ου αιώνα διαβάζουμε ότι ορισμένοι ανάδοχοι μεταλλείοον πραγματοποιούσαν κέρδη σημαντικά, μή διστάζοντας νά σκά­ ψουν στοές πέρα άπό τό όριο τής περιοχής πού τούς είχε παρα­ χωρηθεί, ή γκρεμίζοντας τά στηρίγματα τών στοών —όσα ήταν άπό μετάλλευμα— γιά νά έχουν μεγαλύτερο κέρδος άπό τά ορυ­ χεία τους. Αναφέρονται πολύ υψηλά εισοδήματα: κάποιος Εύθυκράτης εισέπραξε, λένε, άπό τό μεταλλείο του εξήντα τάλαντα. Ό Έπικράτης άπό τήν Παλλήνη καί οί συνεταίροι του, πού άνη­ καν στους πλουσιότερους Αθηναίους, έφτασαν νά έχουν εισόδη­ μα τριακόσια τάλαντα. Πρόκειται γιά ανθρώπους πού δέν τούς 180

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

ξέρουμε άπό πουθενά άλλου. Είναι απλοί αθηναίοι ιδιώτες, πού τούς ενδιέφερε τό χρήμα περισσότερο άπό τή ζωή τής πόλης. Άλλά ή πιό χαρακτηριστική διαπίστωση είναι Οτι ή τέχνη τοΰ κέρδους κυρίεψε ακόμη καί έναν κόσμο πού άπό τή φύση του ήταν ό πιό ξένος στή νοοτροπία τοΰ χρηματισμού, τούς ανθρώ­ πους πού ασχολούνταν μέ τήν καλλιέργεια τής γής. Άπό τήν ε­ ποχή τοΰ πελοποννησιακού πολέμου ή γή άλλαζε εύκολα ιδιοκτή­ τη, καί έτεινε νά γίνει, άν Οχι εμπόρευμα, τουλάχιστον αντικεί­ μενο αγοραπωλησίας. Καί είδαμε άπό τούς υπαινιγμούς τοΰ Ξε­ νοφώντα στόν Οικονομικό Οτι ή κερδοσκοπία τής γής είχε αρχί­ σει άπό τά πρώτα χρόνια τοΰ αιώνα. Τότε ήταν ακόμη μιά κερ­ δοσκοπία πού μποροΰσε νά δικαιολογηθεί ώς φιλογεωργία. "Ο­ ταν δμως ό μεγάλος κτηματίας Φαίνιππος, γύρω στό 330, κερ­ δοσκοπεί πάνω στήν τιμή τών αγροτικών προϊόντων, δέν πρό­ κειται πιά γιά αγάπη προς τή γεωργία, άλλά γιά τό γεγονός οτ^ ή γεωργία μπήκε στήν υπηρεσία τής αγάπης γιά τό κέρδος. Βέβαια, αυτές είναι περιπτώσεις πού έ'μεναν ακόμη ώς ένα σημείο στό περιθώριο, καί δέν επηρέαζαν ουσιαστικά τή ζωή τής πόλης, ή όποια θεωρητικά παρέμενε Ομοια μέ εκείνη πού ήταν πάντα. Είναι όμως αλήθεια ότι δημιουργήθηκε άπό τότε στήν Αθήνα μιά τάξη πλούσιων ανθρώπων, έτοιμων νά προτάξουν τά συμφέροντα τους στά συμφέροντα τής πόλης, καί Οτι στήν τάξη αυτή ανακατεύονταν άνθρωποι κάθε είδους, όπως ξένοι ή μέτοι­ κοι. "Ολους αυτούς τούς ένωνε ή κοινή αγάπη γιά τό κέρδος. Άπό τήν άλλη μεριά, τό πλήθος τών πολιτών πού έμεναν πι­ στοί στήν παραδοσιακή ηθική τής πόλης περίμεναν άπό αυτήν, άν Οχι τήν επιβίωση τους, τουλάχιστον ουσιαστικά οικονομικά πλεονεκτήματα, γιά νά αντισταθμίσουν τά αποτελέσματα μιάς φτώχειας πού ολοένα μεγάλωνε. Δέν πρέπει αλήθεια νά γελιό-' μαστέ: ή χρηματιστική είχε κυριέψει τήν πόλη, άλλά δέν αφο­ ρούσε παρά ένα μικρό αριθμό πολιτών. Οί χωρικοί εξακολουθούν στό σύνολο τους νά ζουν Οπως ζοΰσαν πάντα, σέ αβέβαιες συν181

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

θήκες, ισως καί χειρότερες εξαιτίας τής επαφής τους μέ τούς πλουσίους, πού ήταν πάντα έτοιμοι νά στρογγυλέψουν τήν πε­ ριουσία τους σέ βάρος τοΰ πιό φτωχού. Αυτός όμως πού υπέφερε πάνω άπ' δλους ήταν ό αστικός πληθυσμός, πού έχασε τά υλικά πλεονεκτήματα τής ηγεμονίας. Βέβαιο είναι δτι παράκμασαν α­ κόμη καί τά ελεύθερα χειροτεχνικά εργαστήρια. Αυτό οφειλό­ ταν σέ πολλούς παράγοντες, πού ανάμεσα τους πρέπει νά λογα­ ριάσουμε καί τήν εκβιομηχάνιση τών βαρβαρικών χωρών πού ήταν παλιοί πελάτες τής Αθήνας. Ή αττική κεραμική βρίσκεται πιά μόνο στή χερσόνησο τοΰ Κέρτς, καί αυτή δίνει τό Ονομα της στήν τελευταία τεχνοτροπία τών έρυθρόμορφων αγγείων. Τό α ­ θηναϊκό νόμισμα θά έ'χει σέ λίγο νά συναγωνιστεί τό πλήθος τών μετάλλων πού έ'πεσαν στήν αγορά τοΰ Αιγαίου μετά τις κατακτή­ σεις τοΰ Αλέξανδρου. Ή βιομηχανία Οπλων έ'φθινε, άφοΰ πιά ή 'Αθήνα δέν είχε ούτε στρατό, ούτε εξωτερική πολιτική. Τέλος, τά δημόσια έ'ργα δέν ξαναβρήκαν ποτέ τό ρυθμό τής παλιάς επο­ χής, καί βέβαια δέν έ'φταναν οί λιγοστές τριήρεις, πού κατα­ σκευάστηκαν γιά λογαριασμό τοΰ Φίλιππου, γιά νά δώσουν ε ρ ­ γασία στους ξυλουργούς τών ναυπηγείων. Περισσότερο λοιπόν άπό κάθε άλλον ό δήμος τής πόλης καί τοΰ λιμανιού απειλήθηκε άπό έ'λλειψη τροφίμων καί λιμό. Δέν έφταναν πιά στόν Πειραιά τά φορτία τών δημητριακών, καί τό 330 ή κατάσταση έγινε δρα­ ματική. «Τότε», θυμίζει ένας ρήτορας, «μοίραζαν στους κατοί­ κους τής Αθήνας κριθαράλευρο στό Ώδείο' οί κάτοικοι τοΰ Πει­ ραιά αγόραζαν τό ψωμί μέ έναν όβολό στά ναυπηγεία, καί στρι­ μώχνονταν στή Μακρά Στοά γιά νά πάρουν ένα έκτο τοΰ μεδίμνου κριθάρι» (Δημοσθένης, Κατά Φορμίωνος, 37-39). Ό ανεφοδιασμός τής Αθήνας εξαρτήθηκε τότε άπό τή γεν­ ναιοδωρία τών πλούσιων μετοίκων, καί ή πόλη τούς αντάμειψε μέ τήν παραχώρηση τιμητικών προνομίων. "Ενα άπό τά πιό πα­ ράδοξα τής εποχής είναι Οτι οί ευεργεσίες προς τήν πόλη ήταν έργο περισσότερο τών ξένων παρά τών πολιτών. 182

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Οί δούλοι αποτελούσαν μιά ανώνυμη μάζα, γιά τήν οποία έ­ χουμε μόνο σποραδικές πληροφορίες. Μιά απογραφή, πού έ'γινε στό τέλος τοΰ 4ου αιώνα, ανεβάζει τόν αριθμό τους σέ 400.000* επειδή Ομως ό αριθμός αυτός προέρχεται άπό μεταγενέστερη πη­ γή καί αμφισβητήθηκε, είμαστε υποχρεωμένοι νά ομολογήσουμε τήν άγνοια μας σχετικά μέ τόν ακριβή αριθμό τους. Τούς βρί­ σκουμε παντού: στά χωράφια καί στά εργαστήρια, στά δημόσια έργα καί στά μεταλλεία. Μερικοί μάλιστα έχουν ένα στέκι στήν αγορά καί καταβάλλουν ένα ορισμένο ποσό στόν κύριο τους, πράγμα πού τούς επιτρέπει, άν είναι ικανοί, νά πλουτίσουν καί νά εξαγοράσουν τήν ελευθερία τους. Άπό τήν άλλη μεριά, Οσο καί άν οί δούλοι προστατεύονταν στήν Αθήνα άπό ορισμένες νο­ μικές εγγυήσεις, Οσο καί άν συχνά, Οπως τό είχε διαπιστώσει στό τέλος τοΰ 5ου αιώνα ό συγγραφέας τής Αθηναίων πολιτείας, τίποτε δέν τούς ξεχώριζε άπό τούς ελεύθερους, Ομως σπάνια απε­ λευθερώνονταν* άπό τό 340 ώς τό 320 υπολόγισαν Οτι απελευ­ θερώνονταν πενήντα περίπου δούλοι κάθε χρόνο. Είδαμε άλλω­ στε πόσο αντιδρούσαν οί Αθηναίοι στις ομαδικές απελευθερώ­ σεις: ή πρόταση τοΰ Υπερείδη τό 338 προκάλεσε έντονη αντί­ δραση, καί ό ρήτορας αναγκάστηκε νά τήν αποσύρει. Ό δοΰλος εξακολουθούσε νά είναι αντικείμενο ιδιοκτησίας, καί ή δουλεία μιά πραγματικότητα πού κανένας δέν σκεφτόταν νά τήν αμφισβη­ τήσει, έκτος βέβαια άπό μερικούς σπάνιους φιλοσόφους, πού ζοΰ­ σαν στό περιθώριο τής πόλης. Η

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΖΩΗ

Φαινομενικά ή ζωή τής πόλης δέν άλλαξε πολύ άπό τήν αρχαϊκή εποχή. Αυτή καθαυτή ή πόλη παρουσιάζεται ακόμη ώς ένα άθροι­ σμα σπιτιών γύρω άπό τήν Ακρόπολη, άλλά έχει επεκταθεί ση­ μαντικά* τά όριά της φτάνουν ώς τήν αρχαία νεκρόπολη τοΰ Κεραμεικοΰ, δπου βρίσκονται στριμωγμένα τά εργαστήρια καί τά 183

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

καταστήματα. Μόνο ή Ακρόπολη καί ή Αγορά παρουσιάζουν μνημειακή Οψη. Καμιά νέα κατασκευή δέν ήρθε νά μεταβάλει τή φυσιογνωμία τής Ακρόπολης τοΰ Περικλή, καί μόνο στήν ελ­ ληνιστική εποχή οί δωρεές τών βασιλέων τής Περγάμου θά επι­ τρέψουν τήν ανέγερση μιάς νέας στοάς στήν παρυφή τής Αγοράς. Τό μόνο σπουδαίο κτίριο πού χτίστηκε τόν 4ο αιώνα είναι τό θέατρο τοΰ Διονύσου κάτω άπό τήν Ακρόπολη, στή θέση τοΰ παλιοΰ ξύλινου θεάτρου, καί δίκαια ένας ρήτορας τοΰ 4ου αιώνα παραπονιόταν Οτι στό έξης τά σπίτια τών πλουσίων επισκίαζαν μέ τήν πολυτέλεια τους τά δημόσια κτίρια. Τά πλούσια αυτά σπίτια, διακοσμημένα μέ μαρμαροκονία καί μωσαϊκά, γεμάτα αγγεία καί πολύτιμα υφάσματα, αποτελούσαν εξαίρεση. Τά περισσότερα σπίτια τής Αθήνας, χτισμένα μέ πλίθρες, χωρίς άλλο άνοιγμα στήν πλευρά τού δρόμου έκτος άπό τήν πόρτα, ήταν πολύ άπλά, δίχως τήν παραμικρή εσωτερική διακόσμηση. Στόν Οικονομικό, ό Ξενοφών δίνει μέ αρκετή ακρί­ βεια τήν περιγραφή τοΰ σπιτιοΰ ενός εύπορου Αθηναίου. Τό κυ­ ριότερο δωμάτιο είναι ό θάλαμος, όπου τοποθετούνται τά πολύ­ τιμα αντικείμενα, τά ζωγραφιστά αγγεία, τά ασημικά καί τά έπιπλα, δηλαδή μερικά καθίσματα, κασέλες καί κρεβάτια. Οί διάφοροι χώροι τοΰ σπιτιοΰ ανοίγουν σέ μιά εσωτερική αυλή. Ή αυλή αυτή, στά πλούσια σπίτια, περιβάλλεται πολλές φορές άπό στοά συνήθως Ομως είναι άπλή. Τό δεύτερο πάτωμα, Οταν υπάρ­ χει, είναι γυρισμένο προς τό νοτιά γιά νά ζεσταίνεται άπό τόν χειμωνιάτικο ήλιο. Στή μεσημβρινή πλευρά τοΰ σπιτιοΰ βρίσκον­ ται τά χρηστικά δωμάτια, ένώ οί αποθήκες, όπου φυλάνε τά τρό­ φιμα, βρίσκονται στή βόρεια πλευρά. Στά μεγάλα σπίτια ξεχω­ ρίζουν καθαρά τό διαμέρισμα τών ανδρών, ό ανδρών, καί τό δια­ μέρισμα τών γυναικών, ή γνναικωνϊτις, Οπου μένει ή οικοδέσποι­ να μέ τις δοΰλες της. Στό σπίτι τοΰ Εύφίλητου, ενός πελάτη τοΰ Λυσία, τό διαμέρισμα τών γυναικών βρισκόταν στόν πρώτο όροφο καί τών ανδρών στό ισόγειο. Στό ισόγειο βρίσκονταν ακόμη τά -

184

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

καταστήματα καί τά εργαστήρια, πού είχαν άνοιγμα προς το δρόμο. Τά καταστήματα καί τά εργαστήρια ήταν τά μέρη Οπου οί Αθηναίοι σταματούσαν ευχαρίστως γιά νά φλυαρήσουν ή γιά νά συζητήσουν τά τελευταία πολιτικά γεγονότα. Τό κατάστημα τοΰ κουρέα, τοΰ μυροπώλη, τό εργαστήριο τοΰ κεραμοποιοΰ, ή τοΰ σιδερά, γίνονταν τόποι δπου οί Αθηναίοι συναντιόνταν καί συ­ ζητούσαν, ακονίζοντας έτσι τό κριτικό τους αισθητήριο. Ακόμη, έκεΐ τακτοποιούσαν τις διαφορές τους, καί άπό έκεΐ ξεκινούσαν πολλές φορές οί δικαστικές υποθέσεις. Ένας δικανικός λόγος τοΰ Λυσία μάς δίνει μιά ιδιαίτερα γραφική εικόνα αυτής τής ζωής τοΰ δρόμου. Ό κατήγορος αναφέρει σέ ποιες περιστάσεις ανα­ κάλυψε Οτι ό αντίπαλος του ήταν δοΰλος, άν καί ισχυριζόταν πώς ήταν πολίτης (Λυσίας, Κατά Παγκλέωνος, μτφρ. Σ. Βουλαρινοΰ): «Επειδή δηλαδή, γιά αρκετό χρόνο, ό Παγκλέωνας συνεχώς μέ άδικοΰσε, πήγα στό βαφείο πού εργαζόταν καί τοΰ πρότεινα νά πάμε στόν Πολέμαρχο γιά νά λύσουμε τις διαφορές μας, επειδή νόμιζα πώς είναι μέτοικος. "Οταν δμως μοΰ είπε δτι είναι Πλαταιεύς, τόν ρώτησα σέ ποιο δήμο ανήκει, μιά πού κάποιος άπ' τούς παρόντες μέ παρακίνησε νά τόν καταγγείλω καί στή φυλή στήν οποία ό Παγκλέωνας ισχυριζόταν ότι ανήκει. "Οταν πάλι μοΰ απάντησε Οτι ανήκει στό δήμο τής Δεκέλειας, τόν κατάγγει­ λα καί στους δικαστές τής Ίπποθωντίδος φυλής καί παράλληλα πήγα στό κουρείο πού βρίσκεται κοντά στή στοά τών Έρμων, Οπου συχνάζουν οί δημότες τής Δεκέλειας. Ρωτούσα έκεΐ καί ζητούσα πληροφορίες, άπ' όποιο δημότη τής Δεκέλειας έβρισκα, μήπως κανένας γνώριζε Οτι ό Παγκλέωνας είναι συνδημότης του. Επειδή Ομως κανένας δέν τόν γνώριζε, καί επειδή πληροφορή­ θηκα δτι έχει κι άλλες φορές μηνυθεί στόν Πολέμαρχο, μηνύσεις άπ'τις όποιες άλλες έκκρεμοΰν, ένώ γιά άλλες έχει καταδικα­ στεί, κατάθεσα καί γώ τήν καταγγελία μου στόν Πολέμαρχο» (2-3). 185

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

« Ό Παγκλέωνας δμως έ'καμε ένσταση εναντίον τής καταγ­ γελίας μου, μέ τό αιτιολογικό δτι αυτή δέν έπρεπε νά κατατεθεί στόν Πολέμαρχο. Γι'αύτό καί γώ, επειδή θέλω νά δώσω σέ δ­ λους νά καταλάβουν δτι δέν έχω πρόθεση νά εξευτελίσω τόν κα­ τηγορούμενο, παρά θέλω νά τόν τιμωρήσω γιά τις αδικίες πού μοΰ έκαμε, πήγα πρώτα καί ρώτησα τόν Εύθύκριτο, πού τόν ήξε­ ρα γιά τόν πιό γέρο άπ' τούς Πλαταιεΐς καί είχα τήν εντύπωση ό­ τι αυτός θά ξέρει οπωσδήποτε, τόν ρώτησα, λοιπόν, άν γνωρίζει κανένα Παγκλέωνα άπ'τήν Πλάταια, γιο τοΰ Ίππαρμοδώρου. «Εκείνος δμως μοΰ απάντησε ότι γνωρίζει τόν Ίππαρμόδωρο, άλλά δέν ξέρει νά 'χει κανένα γιό, ούτε μέ τό Ονομα Παγ­ κλέωνας ούτε μέ κανένα άλλο. "Τστερα άπ' αυτό άρχισα νά ζητάω πληροφορίες κι άπ'τούς άλλους, όσους ήξερα πώς ήταν Πλαταιεΐς, άλλά όλοι αγνοούσαν τό όνομα Παγκλέωνας. Μοΰ είπαν δμως δτι μπορώ νά πάρω ακριβείς πληροφορίες άν πάω έκεΐ πού που­ λάνε τό φρέσκο τυρί κάθε πρωτομηνιά. Γιατί εκείνη τή μέρα κά­ θε μήνα συγκεντρώνονται σ'εκείνο τό μέρος οί Πλαταιεΐς. »Πήγα, πράγματι, τή μέρα εκείνη, στό μέρος πού γίνεται τό εμπόριο τοΰ τυριοΰ, καί ζητούσα άπ'τούς συγκεντρωμένους Πλαταιεΐς νά μοΰ πουν άν ξέρουν κανένα συμπολίτη τους μέ τό Ονομα Παγκλέωνας. "Ολοι μοΰ είπαν Οτι δέν γνωρίζουν κανένα. "Ολοι έκτος άπό ένα. Αυτός μοΰ ειπε ότι δέν ξέρει κανένα συμπολίτη του Παγκλέωνα, τό Ονομα αυτό δμως τό είχε ένας δοΰλος του, πού δραπέτευσε καί τοΰ 'φυγε. Μοΰ ειπε μάλιστα καί τήν ηλικία τοΰ δούλου του καί τήν τέχνη πού ήξερε» (5-7). Ή ηλικία καί ή τέχνη συμφωνούσαν. Οί γυναίκες δέν έπαιρναν βέβαια μέρος σέ αυτές τις συζητή­ σεις, άλλά πάλι δέν πρέπει νά φανταστούμε τήν αθηναία γυναίκα τοΰ 4ου αιώνα διπλομανταλωμένη. Σίγουρα, ή γυναίκα τοΰ 'Ισχόμαχου, τοΰ κύριου συνομιλητή τοΰ Σωκράτη στόν Οικονομι­ κό τοΰ Ξενοφώντα, παρουσιάζεται πάνω άπ'δλα ώς κυρία τοΰ σπιτιού. Δέν ξέρει τίποτε άλλο πέρα άπό τήν οικιακή οικονομία, 186

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

μοιράζει τις δουλειές τοΰ σπιτιοΰ στις υπηρέτριες, γνέθει καί υ­ φαίνει τά υφάσματα πού χρειάζονται γιά νά ντυθοΰν Ολοι οί άν­ θρωποι τοΰ σπιτιοΰ, φροντίζει νά είναι Ολα τακτικά. "Ολα τά άλ­ λα τά εμπιστεύεται στήν καλή διάθεση τοΰ συζύγου, πού είναι ό μόνος πραγματικός αφέντης. Στήν περίπτωση Ομως αυτή πρό­ κειται γιά ένα εύπορο σπίτι, Οπου διατηρούνται οί παραδόσεις. Πολύ διαφορετική είναι ή ζωή τών γυναικών τοΰ λαοΰ. Υπο­ χρεωμένες πολύ συχνά νά έργαστοΰν καί αυτές, πηγαίνουν στήν αγορά γιά νά πουλήσουν τά προϊόντα τής δουλειάς τους. Οί ηρωί­ δες τοΰ Αριστοφάνη είναι ίσως λίγο υπερβολικές, καί σίγουρα Ολες οί γυναίκες τής Αθήνας δέν είχαν τήν παρρησία τής Πραξαγόρας καί τής Λυσιστράτης* δέν μπορούμε όμως νά αμφιβάλ­ λουμε γιά τή συμμετοχή τών γυναικών στή ζωή τής πόλης, άν Οχι στό πολιτικό πεδίο, πού τούς ήταν απαγορευμένο, τουλάχι­ στον στά θέματα τής καθημερινής ζωής. Οί θρησκευτικές γιορ­ τές ήταν άλλωστε γιά τις γυναίκες αυτές ή ευκαιρία νά βγούνε άπό τό σπίτι τους, καί νά πάρουν μέρος σέ τελετές, πού ή ελευ­ θεριότητα τους μάς εκπλήσσει. Τέλος, μερικοί δικανικοί λόγοι μαρτυρούν Οτι, ακόμη καί στις πλουσιότερες τάξεις, οί γυναίκες μποροΰσαν πολλές φορές νά παίξουν ένα ρόλο πιό δραστήριο άπ' δσο φανταζόμαστε, καί Οτι ήταν ικανές νά κάνουν περίπλο­ κους χειρισμούς, γιά νά έπωφεληθοΰν άπό μιά κληρονομιά ή γιά νά εκμεταλλευτούν τήν αφέλεια ενός γέρου. Ή γυναίκα, άν καί πολιτικά καί κοινωνικά παραγκωνισμένη, είχε σημαντικό ρόλο στήν καθημερινή ζωή τής πόλης* δέν κρα­ τούσε δμως στά χέρια της τήν ανατροφή τών παιδιών της. Πραγ­ ματικά, τά κορίτσια έμεναν στό σπίτι, κοντά στή μητέρα τους ώσπου νά παντρευτούν, περίπου στά δεκαπέντε τους χρόνια, άλ­ λά τά αγόρια ξέφευγαν άπό τή μητρική κηδεμονία Οταν γίνονταν πέντε έξι χρονών. Τά εμπιστεύονταν τότε σέ έναν παιδαγωγό, συ­ χνά δούλο, πού τό κύριο έργο του ήταν νά συνοδεύει τό παιδί στους δασκάλους πού τοΰ μάθαιναν νά διαβάζει, νά γράφει καί 187

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

νά απαγγέλλει ποιήματα μεγάλων ελλήνων ποιητών, τοΰ "Ομη­ ρου, τοΰ Ησίοδου, τοΰ Σιμωνίδη καί τοΰ Σόλωνα, πού τόν τιμού­ σαν στήν 'Αθήνα ώς πατέρα τής δημοκρατίας. Τό παιδί μορφω­ νόταν καί στή μουσική, ένώ παράλληλα στήν παλαίστρα προπο­ νούσε τό σώμα του στις αθλητικές ασκήσεις. Μετά τά δεκαπέντε του χρόνια ό νέος σύχναζε στό γυμνάσιο, Οπου εξακολουθούσε τις σωματικές ασκήσεις, ένώ συγχρόνως συζητούσε τά μεγάλα φι­ λοσοφικά ή πολιτικά προβλήματα. Ά ς μή γελιόμαστε όμως: άν ανάμεσα στους Αθηναίους τής πόλης υπήρχαν πολλοί πού ήξε­ ραν νά διαβάζουν, λίγοι άπό αυτούς είχαν καί τήν άνεση νά συ­ χνάζουν στό γυμνάσιο. Οί αθλητικές παιδιές, άν Οχι θεωρητικά, τουλάχιστον πρακτικά, ήταν γιά τούς εύπορους νέους, γι' αυτούς πού δέν είχαν ανάγκη νά μάθουν έ'να επάγγελμα γιά νά ζήσουν. Αυτούς τούς βρίσκουμε στήν Ακαδημία νά παρακολουθούν τά μαθήματα τοΰ Πλάτωνα, στό Λύκειο, ή στό Κυνόσαργες* γι'αυ­ τούς μόνο υπήρχε αυτή ή παιδεία, αυτή ή μόρφωση, πού τήν ιδα­ νική της μορφή μάς περιγράφει ό Πλάτων στήν Πολιτεία καί άπό τήν οποία περίμενε ό φιλόσοφος νά δώσει τέλος στά δεινά τής πόλης. Έξαλλου, μόνο οί νέοι τών πλούσιων οικογενειών τής Αθήνας μπορούσαν νά πληρώνουν τά μαθήματα ενός φημισμέ­ νου ρήτορα όπως ό Ισοκράτης, κοντά στόν όποιο, συζητώντας τά σύγχρονα πολιτικά προβλήματα, μάθαιναν τήν τέχνη τοΰ λό­ γου. Οί άλλοι νέοι, τά παιδιά τών τεχνιτών ή τών χωρικών, άρ­ χιζαν πολύ νωρίς νά μαθαίνουν τό πατρικό επάγγελμα, καί ή γενι­ κότερη μόρφωση τους έ'μενε περιορισμένη. Ά ν τούς συνέβαινε, όπως στόν Στρεψιάδη στις Νεφέλες τοΰ Αριστοφάνη, νά παν­ τρευτούν μιά γυναίκα τής πόλης καί νά δώσουν στό γιό τους πιό επιμελημένη ανατροφή, γρήγορα τό οικογενειακό τους περιβάλ­ λον τούς «ξεπερνούσε». Πρέπει πάντα νά έ'χουμε υπόψη μας ότι τό σώμα τών πολι­ τών, ιδιαίτερα τόν 4ο αιώνα, δέν ειχε ομοιογένεια, καί ότι ή ζωή τών ανθρώπων τής πόλης, καί μάλιστα τών πλουσίων, δέν μάς 188

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

δίνει, ολοκληρωμένη είκόνα τής καθημερινής ζωής τών κατοίκων τής Αττικής. Ό Πειραιάς, λόγου χάρη, αποτελούσε ένα σημαν­ τικό αστικό σύνολο, Οπου πολίτες, ξένοι καί δούλοι συγχρωτί­ ζονταν καθημερινά. Τήν πόλη τήν ειχε σχεδιάσει ό Ίππόδαμος ό Μιλήσιος καί, αντίθετα άπό τήν 'Αθήνα, Οπου τά σπίτια συσ­ σωρεύονταν χωρίς προκαθορισμένη τάξη, ό Πειραιάς χαρακτηρι­ ζόταν άπό ένα πολεοδομικό σχέδιο μέ ευθύγραμμους παράλ­ ληλους καί κάθετους δρόμους· ανάμεσα τους ξεχώριζαν μεγάλοι ορθογώνιοι χώροι πού προορίζονταν γιά λιμενικές εγκαταστά­ σεις. "Ενα ετερόκλητο ποικιλώνυμο πλήθος συνωστιζόταν γύ­ ρω άπό τις αποθήκες καί τά πρατήρια. Τά ιερά πού ήταν αφιερω­ μένα στις ξενικές θεότητες συγκέντρωναν τις μέρες τής λιτανείας τήν προσοχή τών ξένων, ή ακόμη καί τών δούλων. Ταβέρνες, πανδοχεία, πού πολλές φορές ήταν ιδιοκτησία εύπορων πολιτών, δέχονταν τούς περαστικούς. Οί κάτοικοι τής πόλης δέν δίστα­ ζαν άλλωστε νά κατέβουν στόν Πειραιά γιά νά παρακολουθή­ σουν μερικές άπό τις γιορτές αυτές, πού ό πρωτόφαντος χαρα­ κτήρας τους τούς ξάφνιαζε ή τούς γοήτευε. Στήν άρχή τής Πολι­ τείας, ό Σωκράτης διηγείται Οτι είχε κατέβει στόν Πειραιά γιά νά παρακολουθήσει τις γιορτές προς τιμήν τής Βενδίδας, θεάς τής Θράκης. Καθώς, λέει, ετοιμαζόταν νά επιστρέψει στήν 'Α­ θήνα, ό Πολέμαρχος, γιος τοΰ μετοίκου Κέφαλου, τοΰ πλούσιου οπλοποιού, τόν προσκάλεσε νά μείνει στό σπίτι του γιά νά πα­ ρακολουθήσει καί τή νυχτερινή λιτανεία. Περιμένοντας τή λιτα­ νεία αυτή αρχίζει ανάμεσα στους προσκεκλημένους τοΰ Κέφαλου ή περίφημη συζήτηση περί τοΰ δικαίου, στήν οποία παίρνουν μέ­ ρος ένας γνωστός σοφιστής άπό τή Χαλκηδόνα, ό Θρασύμαχος, μερικοί νέοι Αθηναίοι άπό πλούσια σπίτια, Οπως ό Αδείμαν­ τος καί ό Γλαυκών, ό μέτοικος Πολέμαρχος, πού έμελλε νά σκο­ τωθεί άπό τούς Τριάκοντα τό 403, καί φυσικά ό Σωκράτης. Τό σπίτι τού πλούσιου Κέφαλου ήταν προφανώς κάτι εξαιρετικό. Δέν αμφιβάλλουμε όμως ότι καί άλλοι εύποροι μέτοικοι άγαποΰ189

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

σαν νά περιβάλλονται, άπό φίλους ή άπό ανθρώπους μέ τούς ο­ ποίους είχαν επαγγελματικές σχέσεις. Τά συμπόσια συγκέντρω­ ναν τό βράδυ στά πλούσια αυτά σπίτια ανθρώπους αποφασισμέ­ νους νά διασκεδάσουν ανάμεσα σέ αύλητρίδες καί εταίρες. Αυτές μπορεί νά ήταν ελεύθερες γυναίκες, αποφασισμένες νά επωφε­ ληθούν άπό τά θέλγητρα τους" πιό συχνά δμως, ε'ίτε ήταν απε­ λεύθερες είτε ήταν δούλες, άνηκαν σέ έναν κύριο, ή μιά κυρία, πού έβγαζε μεγάλα κέρδη άπό τή «μίσθωση» τους. "Ενας δικανι­ κός λόγος πού περιέχεται στό σώμα τών έργων τοΰ Δημοσθένη —άν καί είναι φανερό Οτι δέν τοΰ ανήκει— μνημονεύει κάποια Νικαρέτη, απελεύθερη, πού ήταν παντρεμένη μέ ένα διάσημο μά­ γειρα: « Ή Νικαρέτη... αγόρασε αυτά τά έπτά κορίτσια άπό μικρά παιδιά* έχοντας τήν εξαιρετική ικανότητα καί τήν έπιτηδειότητα νά διακρίνει τήν ομορφιά τών μικρών παιδιών, καί ξέροντας καλά νά τά ανατρέφει καί νά τά εκπαιδεύει ανάλογα, αυτό είχε ώς επάγγελμα καί άποζοΰσε άπό τήν εκμετάλλευση των, λέγον­ τας δτι αυτές είναι θυγατέρες της, γιά νά εισπράττει δσο τό δυ­ νατόν μεγαλύτερη αμοιβή, επειδή τάχα είναι ελεύθερες (καί Οχι δούλες), άπό εκείνους πού επιθυμούσαν νά τις πλησιάσουν. Άφοΰ εκμεταλλεύθηκε τά νιάτα τής καθεμιάς, τις έπούλησε ύστερα Ο­ λες μαζί, καί τις έπτά» (Κατά Νεαίρας, 18-19, μτφρ. Θ. Γ. Παπακωνσταντίνου). Μιά άπό αυτές, ή Νέαιρα, πήγε νά εξασκήσει τό επάγγελ­ μα της στήν Κόρινθο, καί έπειτα, άφοΰ κατάφερε νά εξαγοράσει τήν ελευθερία της χάρη στή γενναιοδωρία τών παλαιών ερα­ στών της, γύρισε στήν Αθήνα μέ έναν άπό αυτούς: « Ά μ α ήλθε λοιπόν έδώ, έχοντας την [ό Φρυνίων] έζοΰσε μαζί της ακόλαστα καί αδιάντροπα καί τήν έπαιρνε παντοΰ στά δείπνα, δπου έπινε* καί τραγουδούσε πάντοτε μαζί του στό δρόμο τραγούδια άσεμνα βακχικά, καί οργίαζε μαζί της φανερά παντοΰ δποτε ήθελε, νο­ μίζοντας δτι δσοι τόν έβλεπαν τόν έκαμάρωναν» (στό ϊδιο, 33). 190

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

Ή Νέαιρα εγκατέλειψε τελικά τόν εραστή της, παίρνοντας μαζί τά κοσμήματα καί τά ρούχα της· έ'μεινε δυο χρόνια στά Μέ­ γαρα, καί έ'πειτα γύρισε στήν 'Αθήνα μέ κάποιον Στέφανο, πού είχε τήν πρόθεση νά τή βάλει νά δουλέψει γιά λογαριασμό του, λέγοντας πώς είναι γυναίκα του: «"Επαιρνε μάλιστα μεγαλύτερη αμοιβή άπό κείνους πού επιθυμούσαν νά τήν πλησιάσουν, μέ τό πρόσχημα Οτι άνηκε σέ κάποιον καί ήταν παντρεμένη. Μαζί δέ μέ αυτήν έσυκοφαντουσε καί αυτός έδώ ώς μοιχόν Οποιον άγνω­ στο ξένο ήθελε πιάσει ώς εραστή της, κλείνοντας τον μέσα στό σπίτι καί εισπράττοντας έ'τσι πολύ χρήμα» (στό ϊδιο, 41). Ή ιστορία αυτή μάς δίνει μιά εικόνα τής αθηναϊκής ζωής κά­ πως διαφορετική άπό εκείνη πού προβάλλουν τά γλυπτά τοΰ Παρθενώνα ή οί διάλογοι τοΰ Πλάτωνα —άλλά δέν μποροΰμε νά αμφισβητήσουμε τό γεγονός ότι καί αυτή είναι εξίσου πραγ­ ματική. Ωστόσο, τό μεγάλο πλήθος τοΰ λαοΰ τής Αττικής ζούσε έ'ξω, στά χωριά, μακριά τόσο άπό τήν πολιτική ζωή όσο καί άπό τις αθλοπαιδιές τοΰ γυμνασίου, ή τις κραιπάλες μετά τό συμπόσιο. Τό θέατρο τοΰ Αριστοφάνη μάς προσφέρει τις περισσότερες πληροφορίες γιά τή ζωή τών αγροτών τής Αττικής καί μπο­ ροΰμε στό σημείο αυτό, χωρίς τό φόβο νά κάνουμε λάθος, νά θεωρήσουμε ότι ή περιγραφή τού Αριστοφάνη ισχύει ακόμη καί τόν 4ο αιώνα —τόσο λίγο πρέπει νά είχαν αλλάξει οί συνθήκες τής διαβίωσης τών χωρικών. Ή ζωή τους ήταν δίχως αμφιβο­ λία σκληρή: καί άν ακόμη οί πληγές τού πελοποννησιακού πολέ­ μου είχαν σχετικά γρήγορα επουλωθεί, οί χωρικοί δέν προστα­ τεύονταν ούτε άπό μιά κακή σοδειά, ούτε άπό ένα χειμώνα ιδιαί­ τερα τραχύ ή ένα καλοκαίρι πολύ ξηρό. Μόλις πού κατάφερναν τότε νά εξασφαλίσουν μέ σκληρό αγώνα τό καθημερινό τους ψω­ μί καί νά μαζέψουν λίγα χρήματα γιά νά πάνε στήν αγορά νά α­ γοράσουν εργαλεία, αλεύρι ή υποδήματα. Ή ζωή αυτή όμως τούς έδινε καί μερικές άπλες απολαύσεις, όταν χαίρονταν τήν 191

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ανατολή του ήλιου, δταν μιά ζεστή μέρα τοΰ καλοκαιριού ξά­ πλωναν στή σκιά, δταν πανηγύριζαν μέ τούς συνδημότες τους τά Κατ'αγρούς Διονύσια. Τότε άφηναν τήν καθημερινή γαλέτα ή τή σούπα τών δημητριακών καί έτρωγαν ψητό κρέας, τότε τό έριχναν στά χωρατά καί ακολουθούσαν μέ τραγούδια καί χορούς τήν πομπή τοΰ φαλλού. Οί επόμενες μέρες ήταν βέβαια πικρές, καί έπρεπε νά ξαναρχίσουν τόν σκληρό καθημερινό μόχθο, άλλά ή ανάμνηση τών εορτών αυτών τούς έκανε νά τόν υποφέρουν ευ­ κολότερα. Οί θρησκευτικές γιορτές δέν ήταν ή μόνη ανάπαυλα στή ζωή τών χωρικών τής Αττικής. Μερικές φορές, άν τό θέμα ήταν ιδιαί­ τερα σοβαρό, οί αγρότες πήγαιναν στήν πόλη, γιά νά πάρουν μέ­ ρος στήν εκκλησία τοΰ δήμου, πάνω στήν Πνύκα. Τότε έπρεπε νά ξυπνήσουν ξημερώματα. Στις 'Εκκλησιάζουσες 6 χορός θυμί­ ζει αυτό τό πρωινό ξεκίνημα τών χωρικών (στ. 289-309, μτφρ. Θρ. Σταύρου): Παλικάρια, πάμε —μπρος!— πάμε γιά τή σύναξη' κι ειπε ό θεσμοθέτης πώς όποιος αξημέρωτα βιαστικός δέ φτάσει έκεΐ μ ένα σκόρδο γιά φαϊ καί μέ μούτρα σάν τουρσί δέ θά πάρει τριώβολο... Στήν είσοδο θά δίνουνε δελτίο γιά τόν καθένα μας' δταν τό πάρουμε δλοι μας, νά κάτσουμε κοντά κοντά καί νά ψηφίζουμε γραμμή δσα θά λένε οί φίλες μας... "Ολοι οί χωραίτες πάν μπρος, νά τούς στριμώξουμε! 3

192

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

Τόν καιρό πού δίνανε ενα μόνον όβολό, άεροκοπανίζανε πλάι στά λονλονδάδικα, τώρα δίνουν πιό πολλά κι όλοι τρέχουν σάν τραγιά. Που 'ναι τά χρόνια τά παλιά τοΰ Μνρωνίδη; Πληρωμή τότε δέ γύρευε κανείς, τό κράτος γιά νά υπηρετεί" τότ έφτανε ό καθένας τους κρατώντας τό ταγάρι του" είχε κρασί, ξερό ψωμί, ενα κρεμμύδι, τρεις ελιές. Τώρα ζητοϋν τρεις όβολούς, νά κάμουν τά καθήκοντα πού σάν πολίτες έχουνε. "Αλλη ευκαιρία νά πάνε στήν πόλη ήταν Οταν ήθελαν νά πουλή­ σουν τό περίσσευμα τής παραγωγής τους. Ο χωρικός δμως φο­ βόταν πάντα μήπως τόν «τυλίξει)) ό άνθρωπος τής πόλης, πού ήταν πιό επιδέξιος, καί βιαζόταν νά ξαναγυρίσει στό χωράφι του καί στήν ήσυχη ζωή τοΰ χωριού του. "Ετσι εξηγείται γιατί ό πε­ λοποννησιακός πόλεμος, πού ανάγκασε τούς χωρικούς νά ζή­ σουν μέσα στά τείχη τής Αθήνας, στάθηκε γι' αυτούς μιά τόσο δυσάρεστη δοκιμασία, καί γιατί τόν 4ο αιώνα οί αγρότες ευνοούσαν τή φιλειρηνική πολιτική. Ό πόλεμος δέν τούς άφοροΰσε πιά, άν λογαριάσουμε ότι σιγά σιγά είχε γίνει επάγγελμα, όπως επάγγελμα είχε γίνει καί ή πολιτική. Δέν θά αργήσει νά έ'ρθει ή εποχή πού οί χωρικοί αυτοί, δλο καί πιό εξαθλιωμένοι άπό μέρα σέ μέρα, δέν θά υπολογίζονται πιά καθόλου στις απο­ φάσεις της πόλης. ι

193

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

ΤΟ Ε Ρ Γ Ο ΤΟΤ

ΛΤΚΟΤΡΓΟΐ

Μερικοί ωστόσο ονειρεύονταν ακόμη νά ξαναδώσουν στήν 'Αθήνα τήν παραδοσιακή της φυσιογνωμία. Μέ τό Ονειρο αυτό έχει συνδεθεί τό όνομα ενός άπό τούς ρήτο­ ρες τής άντιμακεδονικής μερίδας, τοΰ Λυκούργου. Τό 335 τοΰ ανέθεσαν τό αξίωμα «τοΰ προέδρου τών επιστατών τών οικονο­ μικών»* ήταν ενα νέο λειτούργημα, πού δμως έ'δινε σέ αυτόν πού τό κατείχε εξαιρετικές εξουσίες, δπως στήν εποχή τοΰ Εύβουλου τό αξίωμα τοΰ προϊσταμένου τών επί τό θεωρικόν τεταγμένων. Ό Λυκούργος άνηκε στήν παλιά αθηναϊκή αριστοκρατία πού, άπό τόν 5ο αιώνα, έβλεπε νά απογυμνώνεται σταδιακά άπό τά παλιά πολιτικά της προνόμια. Παρακολούθησε τά μαθήματα τοΰ Πλάτωνα καί τοΰ Ισοκράτη, καί φαίνεται ότι, δπως καί εκείνος, ονειρευόταν μιά επιστροφή στό παρελθόν καί στήν παράδοση, τότε πού ή δημοκρατία στηριζόταν σέ μιά σταθερή τάξη άπό χω­ ρικούς-στρατιώτες. Δέν ξέρουμε καλά μέ ποιά μέσα ό Λυκούρ­ γος κατάφερε νά ανορθώσει τά οικονομικά της πόλης* σέ λίγο δ­ μως τά ετήσια έσοδα τής Αθήνας άρχισαν νά ανεβαίνουν, ώσπου έφτασαν τά 1.200 τάλαντα. Επαναλαμβάνεται συχνά, καί χωρίς ιδιαίτερη σκέψη, ότι ό Λυκοΰργος είχε τήν «εμπιστοσύνη» τών πλουσίων δμως αυτό δέν εξηγεί πολλά πράγματα. Τό πολύ πολύ μπορούμε νά παραδεχτούμε δτι ή ηρεμία στό εσωτερικό καί ή αδιαφορία τής πόλης γιά τήν εξωτερική πολιτική —ή 'Αθήνα δέν συμμετέσχε ούτε στό ξέσπασμα τοΰ ενθουσιασμού πού δό­ νησε τόν ελληνικό κόσμο μέ τήν αγγελία τοΰ θανάτου τοΰ Φίλιπ­ που, ούτε στήν εξέγερση τοΰ βασιλιά τής Σπάρτης "Αγη, τό 331— ευνόησαν κάποια αναθέρμανση της εκμετάλλευσης τών με­ ταλλείων (ανάμεσα στό 350 καί τό 330 οί κατάλογοι τών «πωλη­ τών» αναγράφουν τόν μεγαλύτερο αριθμό αναδόχων) καί τών εμ­ πορικών συναλλαγών, πού, άν καί δέν απασχολούσαν, δπως εϊ194

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

δαμε, άμεσα τούς πολίτες, έμμεσα ωστόσο έδιναν ουσιαστικά κέρδη στήν πόλη μέ τούς ποικίλους φόρους καί τά πρόστιμα. Ή δημοσιονομική ισορροπία εξηγείται καί άπό τόν περιορι­ σμό τών εξόδων. Δέν μπορούσε νά γίνει λόγος γιά κατάργηση τής μισθοφοράς, πού αποτελούσε τή βάση τοΰ δημοκρατικού καθεστώτος· ακόμη, ή διατήρηση μιάς κοινωνικής ισορροπίας, έπειτα άπό τήν αναταραχή πού είχε δημιουργηθεί μετά τή μάχη τής Χαιρώνειας, υπαγόρευε τήν ανασύσταση τοΰ θεσμού τών θεωρικών πού είχε καταργηθεί γιά ένα διάστημα ύστερα άπό τις έντονες υποδείξεις τοΰ Δημοσθένη. Κατά τήν προηγούμενη περίοδο δμως τό σημαντικότερο βάρος γιά τά οικονομικά τής πόλης ήταν οί στρατιωτικές δαπάνες, καί ιδιαίτερα τά μεγάλα έξοδα πού απαιτούσε ή συντήρηση μισθοφορικών στρατευμά­ των. Γιά πολλά χρόνια πίστευαν Οτι ήταν ό Λυκούργος πού ανα­ διοργάνωσε τήν εφηβεία, δπως τή γνωρίζουμε άπό τήν Αθη­ ναίων Πολιτεία, μέ σκοπό νά αποκτήσει πάλι ή 'Αθήνα στρατό άπό τούς πολίτες της. Τελευταία πιστεύεται δτι ή αναδιοργάνω­ ση τής εφηβείας είναι παλαιότερη καί χρονολογείται οπωσδήπο­ τε στά τελευταία χρόνια τής δεκαετίας 370-360. "Ομως ή μεγα­ λύτερη της απόδοση πρέπει νά τοποθετηθεί στά χρόνια πού ακο­ λούθησαν τή μάχη τής Χαιρώνειας, γιά τά οποία διαθέτουμε σοβαρές μαρτυρίες. Κάθε νέος Αθηναίος, άπό τή στιγμή πού γραφόταν στους καταλόγους τών δήμων, ήταν υποχρεωμένος νά υπηρετήσει δυο χρόνια ώς έφηβος. Οί έφηβοι ήταν οργανωμένοι κατά φυλές. 'Τπεύθυνος κάθε ομάδας ήταν ό σωφρονιστής, ό όποιος γιά τή διατροφή καί τή συντήρηση τής ομάδας έπαιρνε τέσσερις όβολούς τήν ήμερα γιά κάθε έφηβο. Αρχηγός δλων τών ομάδων ήταν ό κοσμητής, πού εκλεγόταν απευθείας άπό τήν εκκλησία τοΰ δήμου. Οί έφηβοι υπηρετούσαν ένα χρόνο στόν Πειραιά, στά φρούρια τής Μουνιχίας καί τής Ακτής. "Επειτα, τόν δεύτερο χρόνο, φρουρούσαν τά σύνορα τής Αττικής. Μέ τήν αναδιοργάνωση τής εφηβείας λοιπόν ή 'Αθήνα είχε στή διάθεση 195

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ΜΙΑΣ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ : Α Θ Η Ν Α

της μόνιμο στρατό, επιφορτισμένο νά εξασφαλίζει τήν άμυνα τής χώρας. Απέχουμε πολύ άπό τήν 'Αθήνα τοΰ Περικλή, πού ήταν κλεισμένη στά τείχη καί θαλασσοκράτειρα. Στό εξής πρωταρχι­ κή σημασία είχε ή άμυνα τοΰ εδάφους τής Αττικής, πράγμα πού φανερώνει τή νέα ισορροπία τών κοινωνικών καί πολιτικών δυνά­ μεων τής πόλης. Ή 'Αθήνα ωστόσο δέν παραιτήθηκε άπό τό νά συντηρεί στόλο. Χρειάζονταν οί τριήρεις γιά νά συνοδεύουν τά εμπορικά πλοία, καί, παρά τήν κατάσταση πού επικρατούσε, υποψιαζόμαστε ότι τό Ονειρο τής ηγεμονίας δέν ειχε σβήσει ολωσδιόλου. Οί απογρα­ φές τοΰ ναυτικοΰ μαρτυρούν ότι γύρω στό 330 π.Χ. ή 'Αθήνα εί­ χε στά νεο')ριά της έναν υπολογίσιμο αριθμό πολεμικών πλοίων. Πρέπει Ομως νά υποθέσουμε Οτι μερικά άπό αυτά δέν ήταν εξο­ πλισμένα, καί όταν τό 322 ό αθηναϊκός στόλος συγκρούστηκε μέ τόν μακεδόνικο, δέν μπόρεσε νά αντέξει καί υπέκυψε. Συνηθίζουν ακόμη νά συνδέουν τό έ'ργο τοΰ Λυκούργου μέ μιά προσπάθεια αναβίωσης τής αρχαίας λατρείας καί τών παλιών θρησκευτικών τελετών. Ό 4ος αιώνας ήταν πραγματικά περίο­ δος παρακμής γιά τήν 'Αθήνα σέ ό,τι αφορούσε τις θρησκευτικές τελετές τής πόλης. Βέβαια, οί γιορτές πού τιμοΰσαν τήν πολιούχο θεά τής Αθήνας, τήν Αθηνά, εξακολουθούσαν νά γιορτάζονται μέ λαμπρότητα κάθε τέσσερα χρόνια, καί ακόμη, γιά νά δώσουν λάμψη στις γιορτές πού τιμούσαν τόν Διόνυσο, οί Αθηναίοι εί­ χαν αντικαταστήσει τό παλιό ξύλινο θέατρο, όπου δίνονταν πα­ λιά οί παραστάσεις, μέ ένα πέτρινο, τοΰ οποίου τά ερείπια σώ­ ζονται ακόμη κάτω άπό τήν Ακρόπολη. Οί Αθηναίοι όμως γοη­ τεύονταν Ολο καί περισσότερο άπό τις ανατολικές λατρείες πού είχαν φέρει στήν πόλη οί έμποροι. Ό ίδιος ό Λυκούργος, ίσως επειδή φρόντιζε νά προσελκύσει ξένους στόν Πειραιά, είχε επι­ τρέψει σέ έμπορους άπό τό Κίτιο τής Κύπρου νά χτίσουν ιερό αφιερωμένο στήν Αφροδίτη, καί σέ έμπορους άπό τήν Αίγυπτο νά φέρουν στόν Πειραιά τή λατρεία τής "Ισιδας. Άλλά Οσο άναγ196

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

καΐοι καί άν ήταν αυτοί οί συμβιβασμοί, πάλι έπρεπε νά ξανα­ ζωντανέψουν οί παραδοσιακές λατρείες τής πόλης, αυτές πού εί­ χαν παρακμάσει όταν χάθηκε ή ηγεμονία. ΙΥ αυτό ό Λυκούργος επιδίωξε τήν ανασύσταση τοΰ θησαυροΰ τής Αθηνάς, ζητώντας προσφορές άπό τούς ιδιώτες. Τήν ΐδια εποχή ξανάρχισαν οί ερ­ γασίες τοΰ ναού τοΰ Όλυμπίου Διός, καί Ινα νέο τελεστήριο άρ­ χισε νά χτίζεται στήν Ελευσίνα. Στά μέσα τοΰ αιώνα, δ Δημο­ σθένης παραπονιόταν δτι τά ιδιωτικά κτίρια επισκίαζαν μέ τήν πολυτέλεια τους τά δημόσια οικοδομήματα* φαίνεται δμως δτι τήν εποχή τοΰ Λυκούργου οί προσφορές τών πλουσίων πλημ­ μύρισαν πάλι τά δημόσια ιερά. Μποροΰσαν άραγε δλα αυτά νά αναστήσουν τό μεγαλείο τής Αθήνας; Είναι αμφίβολο. Ό Λυκοΰργος προσπαθούσε απεγνω­ σμένα νά ξαναζωντανέψει τήν παραδοσιακή 'Αθήνα μέσα σέ έναν κόσμο πού, δπως είδαμε, είχε αλλάξει πολύ άπό τήν εποχή τοΰ Σόλωνα. Άπό τήν άποψη αυτή ή προσπάθεια του μοιάζει μέ τήν προσπάθεια πού έκανε τήν ίδια πάνω κάτω εποχή ό Κορίνθιος Τιμολέων στις Συρακούσες. Τά καλά αποτελέσματα ήταν καί στις δύο πόλεις αδιαφιλονίκητα* βρίσκονταν δμως σέ τέλεια αν­ τίθεση μέ τά ιστορικά τους συμφραζόμενα, καί γι'αύτό, τόσο στήν Αθήνα όσο καί στις Συρακούσες, ή επιτυχία τους είχε πο­ λύ εφήμερο χαρακτήρα. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΤ

330-326

Πραγματικά, τό 330 αρχίζει μιά κρίση πού δέν άργησε νά εκ­ μηδενίσει δ,τι καλό ειχε γίνει. Ή κρίση αυτή ήταν πρώτα πρώ­ τα οικονομική. Άπό τό 330 ώς τό 326 ή Αθήνα γνώρισε μιά περίοδο ανατίμησης τών προμηθειών σέ τρόφιμα, καί, όπως τό υπαινιχθήκαμε πάρα πάνω, έλλειψης τροφίμων. Παρά τή γεν­ ναιοδωρία ορισμένων ηγεμόνων τοΰ Βοσπόρου, τό σιτάρι καί τό κριθάρι έλειψαν. Οί κερδοσκόποι επωφελήθηκαν γιά νά άνεβά197

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

σουν τεχνητά τις τιμές, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο τή θέ­ ση τών πιό φτωχών. Μέ τήν ευκαιρία αυτή απονεμήθηκαν ιδιαί­ τερα μεγάλες τιμές στους μετοίκους, όταν βοηθούσαν στόν ανεφο­ διασμό τής πόλης. Ή βοήθεια δμως αυτή ήταν Ινα πρόσκαιρο καταπραϋντικό, πού δέν αρκούσε γιά νά διώξει τό κακό, καί κα­ ταλαβαίνουμε δτι στήν 'Αθήνα τά ταραγμένα εκείνα χρόνια επι­ κρατούσε σύγχυση. Ή σύγχυση μεγάλωσε, δταν αναζωπυρώ­ θηκαν τά πολιτικά πάθη, πού γιά ενα διάστημα είχαν καταλα­ γιάσει. Ό Κτησιφών πρότεινε μετά τή Χαιρώνεια νά απονεμη­ θεί χρυσό στεφάνι στόν Δημοσθένη, ώς ανταμοιβή γιά τις υπη­ ρεσίες πού εϊχε προσφέρει στήν πόλη. Ό Αισχίνης κατάγγειλε αυτή τήν πρόταση ώς παράνομη, μέ τή δικαιολογία δτι ό Δημο­ σθένης, πού είχε τότε κάποιο αξίωμα, δέν μπορούσε νά στεφανω­ θεί πριν λογοδοτήσει. Τό 330, στό τέλος τοΰ καλοκαιριού, ό Αι­ σχίνης επανέλαβε τήν κατηγορία εναντίον τοΰ Κτησιφώντα. Αυτό στάθηκε αφορμή νά εκτοξεύσουν οί δύο αντίπαλοι ό ένας στόν άλλον τά επιχειρήματα πού αναμασούσαν άπό δέκα καί παραπά­ νω χρόνια. Ό Δημοσθένης έγραψε τό λόγο Περί τον στεφάνον, υποστηρίζοντας φλογερά τήν πολιτική του. Τό δικαστήριο αθώω­ σε τόν Κτησιφώντα καί καταδίκασε τόν Αισχίνη σέ μεγάλο πρό­ στιμο. Τήν επιτυχία δμως αυτή τοΰ Δημοσθένη, πού φαινόταν νά αποτελεί επιδοκιμασία τής άντι μακεδόνικη ς πολιτικής άπό τό δήμο, τήν ακολούθησε σέ λίγο ή απομάκρυνση τοΰ Λυκούργου άπό τήν πολιτική ζωή. Τό 326 δέν τόν εξέλεξαν πρόεδρο στή διοίκηση τών οικονομικών ό διάδοχος του μάλιστα, ό Μνήσαιχμος, τόν κατάγγειλε, δταν έκανε τή λογοδοσία του. Ό Λυκούρ­ γος απαλλάχτηκε καί σέ λίγο πέθανε. Γιά ποιο λόγο δέν τόν επα­ νεξέλεξαν; Υπήρχε κάποιος πολιτικός λόγος, καί ποιος; Ή α­ πομάκρυνση τοΰ Λυκούργου σήμαινε μήπως κάποια επιστροφή στή φιλοπόλεμη πολιτική, ή, αντίθετα, είχαν επικρατήσει στήν 'Αθήνα οί φιλομακεδόνες πολιτικοί, στους οποίους ό Λυκούργος 198

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

είχε πάντα αντιταχθεί; Πραγματικά, τό φιλομακεδονικό κόμμα ενισχύθηκε μετά τή νίκη τοΰ Φίλιππου, καί οί λόγοι τοΰ Δημο­ σθένη καί τοΰ Υπερείδη αναφέρουν ονομαστικά μερικούς άπό τούς κυριότερους αντιπροσώπους του. Ανάμεσα τους ήταν φυσι­ κά ό Δημάδης, αυτός πού είχε διαπραγματευθεί τήν ειρήνη μετά τή Χαιρώνεια, ένας χυδαίος ρήτορας, πού δέν προσπαθούσε κάν νά κρύψει Οτι είχε δωροδοκηθεΐ, καί ό όποιος μετά τό 326 ανέ­ λαβε επίσημο αξίωμα* ήταν επίσης ό Αισχίνης, τουλάχιστον ω­ σότου καταδικάστηκε στή δίκη περί τοΰ στεφάνου, καί, πιό δια­ κριτικά, ό Φωκίων. Ό Φωκίων, άν καί δοξάστηκε στόν αγώνα ενάντια στόν Φίλιππο, είχε συμβουλέψει πολύ νωρίς τούς συμ­ πατριώτες του νά συμβιβαστούν μέ τόν μακεδόνα βασιλιά. Μετά τή Χαιρώνεια, καί μέ τήν πίεση τοΰ "Αρείου Πάγου, οί Αθηναίοι τοΰ είχαν αναθέσει εξαιρετικές εξουσίες. Συμβιβάστηκε όμως μέ τις προτάσεις πού έφερε ό Δημάδης άπό τόν Φίλιππο, καί παρα­ κίνησε τούς Αθηναίους νά προσχωρήσουν στή συμμαχία τής Κο­ ρίνθου. Μετά τό θάνατο τοΰ Φίλιππου, ό Φωκίων είχε προτρέψει τούς Αθηναίους νά μείνουν έξω άπό τήν αναταραχή πού συγκλό­ νιζε τήν υπόλοιπη Ελλάδα. Σύμφωνα μέ τόν Πλούταρχο, ό Φω­ κίων είχε πει στόν Δημοσθένη, πού ήταν έτοιμος νά ξεσπαθώσει υπέρ τών Θηβαίων, όταν τούς απειλούσε ό Αλέξανδρος, τά ακό­ λουθα λόγια: «*Η μήπως θέλεις στήν τόσο μεγάλη πυρκαϊά, πού βρίσκεται κοντά, νά ρίξεις μέσα τήν πόλη; "Ομως έγώ δέν θ'α­ φήσω τούς Αθηναίους νά χαθούν, ακόμα κι άν τό θέλουν, μιά καί γι' αυτό τό λόγο υπομένω τό βάρος νά είμαι στρατηγός» (Βίοι Παράλληλοι, Φωκίων, 17, μτφρ. Μ. Οικονόμου-Β.Τσακατίκα). Ό Φωκίων είχε κερδίσει τήν εύνοια τοΰ Αλέξανδρου, ό όποιος τοΰ έπιδαψίλευε αφειδώς τιμές. Άλλά, όπως τουλάχι­ στον αναφέρει ή παράδοση, ό Φωκίων δέν ήθελε μέ κανέναν τρόπο νά φανεί Οτι χρηματοδοτείται άπό τό βασιλιά, καί σέ πολ­ λές περιπτώσεις αρνήθηκε τά πολύτιμα δώρα πού εκείνος τοΰ έστελνε. Στό σημείο αυτό ό Φωκίων διέφερε άπό τό πλήθος τών 199

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

οπαδών τοΰ φιλομακεδονικοΰ κόμματος, πού ήταν έτοιμοι νά πουληθούν, καί πού ό Δημοσθένης μπορούσε νά τούς στηλιτεύει μέ τό δίκιο του. Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΤ

ΑΡΠΑΛΟΤ

Είναι βέβαιο Οτι αυτοί οί φιλομακεδόνες, οί όποιοι, μέ εξαίρεση τόν Φωκίωνα, πού είχε επανειλημμένα εκλεγεί στρατηγός, δέν κατείχαν σημαντικά αξιώματα στήν πολιτεία, Οπου κυριαρχού­ σαν ακόμη οί άντιμακεδόνες ρήτορες, εμφανίστηκαν πάλι στό προσκήνιο μετά τό 326. Αφορμή τούς έ'δωσε ή υπόθεση τού Άρπαλου. Πρόκειται γιά μιά ιδιαίτερα σκοτεινή υπόθεση, πού φέρνει πάντα σέ δύσκολη θέση τούς θαυμαστές τοΰ Δημοσθένη. Ό Άρπαλος ήταν ό θησαυροφύλακας τοΰ Αλέξανδρου. Τό 329, Οταν ή σιτοδεία στήν 'Αθήνα ήταν ιδιαίτερα σοβαρή, είχε στείλει ένα πλοίο μέ σιτηρά στόν Πειραιά, κερδίζοντας έτσι τήν ευγνω­ μοσύνη τών Αθηναίων, πού τοΰ πρόσφεραν τιμητικά τήν ιδιό­ τητα τοΰ αθηναίου πολίτη. Τό 325 όμως ό Άρπαλος συγκρού­ στηκε μέ τόν Αλέξανδρο, καί στις αρχές τοΰ 324 έφτασε έξω άπό τήν Αθήνα μέ 30 πλοία, 6.000 στρατιώτες καί 5.000 χρυσά τάλαντα, Ολα κλεμμένα άπό τό βασιλιά του. Παρουσιάστηκε στήν Αθήνα ζητώντας νά τόν δεχτούν ώς αθηναίο πολίτη καί νά τόν προφυλάξουν άπό τήν οργή τοΰ παλιοΰ κυρίου του. Πρότεινε τότε, λένε, σέ μερικούς αθηναίους άρχοντες νά θέσει στή διάθεση τους τό χρυσάφι καί τά στρατεύματα του, γιά τήν περίπτωση ενός πολέμου αντιποίνων. Δέχτηκαν ευνοϊκά οί Αθηναίοι τήν πρότα­ ση του; Είναι δύσκολο νά τό ξέρουμε. Τό βέβαιο είναι Οτι ό Ά ρ ­ παλος εγκαταστάθηκε στήν Αθήνα, όπου ζούσε μέ τήν εταίρα Πυθονίκη, τριγυρισμένος άπό φίλους λίγο πολύ χρηματοδοτού­ μενους, δπως ό γλύπτης Χαρικλής, γαμπρός τοΰ Φωκίωνα. Ω ­ στόσο οί μηχανορραφίες τοΰ Άρπαλου άρχισαν νά ανησυχούν τόν Αλέξανδρο. Μήπως αυτός έδωσε αυστηρές εντολές νά συλληφθεί 200

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

ό Άρπαλος; Δέν τό ξέρουμε. Ό Άρπαλος Ομως κατάφερε νά διαφύγει στήν Κρήτη, οπού καί πέθανε. Μετά τή φυγή του, ένα μέρος άπό τό χρυσάφι πού είχε φέρει στήν Αθήνα καί τό είχαν ύπό κατάσχεση στόν Παρθενώνα δέν βρέθηκε. Τότε άρχισε μιά δίκη εναντίον Ολων Οσοι ήταν φίλοι τοΰ θησαυροφύλακα τοΰ Αλέ­ ξανδρου. Ανάμεσα τους ήταν καί ό Δημοσθένης. Τόν κατηγό­ ρησαν ότι είχε υπεξαιρέσει ένα μέρος άπό τά χρήματα καί Οτι είχε δεχτεί προσωπικά δώρα. Ό Δημοσθένης ζήτησε νά δικά­ σει τήν υπόθεση τό δικαστήριο τοΰ Άρειου Πάγου. Τό ανώτατο δικαστήριο κατέληξε στό συμπέρασμα ότι οί κατηγορούμενοι ή­ ταν ένοχοι. Ό Δημοσθένης αναγκάστηκε τότε νά παρουσιαστεί σέ ένα κοινό δικαστήριο. Καταδικάστηκε σέ πρόστιμο 50 τά­ λαντα ύστερα άπό ένα βίαιο λόγο τοΰ Υπερείδη, πού τόν κατη­ γόρησε Οτι άπό απληστία είχε διακόψει τή φιλία τους, καί Οτι είχε γίνει όνειδος γιά Οσους είχαν κάποτε ακολουθήσει τήν πο­ λιτική του. Επειδή δέν μποροΰσε νά πληρώσει τό πρόστιμο —πράγμα πού ώς ένα σημείο αποδυναμώνει τήν καταγγελία τών αντιπάλων του— ό Δημοσθένης αναγκάστηκε νά πάρει τό δρόμο τής εξορίας καί κατέφυγε αρχικά στήν Αίγινα καί έπειτα στήν Τροιζήνα. "Ολα αυτά τά γεγονότα έγιναν σέ σύντομο χρονικό διάστημα, κατά τή διάρκεια τοΰ 324 καί στους πρώτους μήνες τοΰ 323. Τό­ τε ό Αλέξανδρος βρισκόταν στόν κολοφώνα τής δόξας του. Κύ­ ριος τοΰ άνατολικοΰ κόσμου, φαραώ στήν Αίγυπτο, εκλεκτός τών θεών, άπαιτοΰσε άπό τούς υπηκόους του απόλυτη υποταγή. Ώς αποκορύφωμα τοΰ έργου του θέλησε νά κάνει τούς "Ελληνες νά τόν λατρεύουν σάν θεό. Γι'αύτό έστειλε στήν Όλυμπιάδα τοΰ 324 έναν άπό τούς πρεσβευτές του, τόν Νικάνορα άπό τά Στάγειρα, νά ανακοινώσει στους συγκεντρωμένους έκεΐ "Ελληνες τήν επιθυμία τοΰ βασιλιά τών Μακεδόνων καί «ηγεμόνα» τών Ελ­ λήνων νά τοΰ άποδοθοΰν θεϊκές τιμές. Άπό τήν άλλη μεριά, ξα­ ναγυρίζοντας στά προβλήματα πού είχαν ήδη απασχολήσει τόν 201

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

πατέρα του Οταν υπέγραφε τή συνθήκη τής Κορίνθου, απαιτού­ σε ακόμη άπό τις ελληνικές πόλεις νά επιτρέψουν τήν επιστροφή τών εξόριστων. Τό μέτρο αυτό είχε εξαιρετική σοβαρότητα γιά Ολους τούς "Ελληνες, ιδιαίτερα γιά τούς Αθηναίους, γιατί, άν συμμορφώνονταν μέ τό διάταγμα τοΰ Αλέξανδρου, θά έ'χαναν τή Σάμο, όπου είχαν εγκαταστήσει μιά δημοκρατική κυβέρνηση πού τούς ήταν αφοσιωμένη, καί πάνω άπ'όλα κληρούχους. Γιά τό λόγο αυτόν ή συζήτηση στήν εκκλησία τοΰ δήμου ήταν εξαιρετικά βίαιη. Μερικοί ρήτορες πρότειναν νά απορρίψουν ορ­ θά κοφτά τις προτάσεις τοΰ Αλέξανδρου, διακινδυνεύοντας ακό­ μη καί πόλεμο. Ό Δημοσθένης, πού είχε εκπροσωπήσει τήν 'Α­ θήνα στήν 'Ολυμπία —αυτά συνέβαιναν λίγο πριν ξεσπάσει ή υπόθεση τοΰ "Αρπαλου— συμβούλεψε νά υποχωρήσουν στό ένα σημείο, πού τοΰ φαινόταν δευτερεύον, δηλαδή νά δεχτοΰν τήν ει­ σαγωγή τοΰ Αλέξανδρου στό ελληνικό Πάνθεο, γιά νά αντικρού­ σουν αποτελεσματικότερα τό σοβαρότερο: τήν ανάκληση τών ε­ ξόριστων καί τήν απώλεια τής Σάμου. Σέ λίγο ό Δημοσθένης καταδικάστηκε καί ό Υπερείδης δέν παρέλειψε νά τόν κατηγο­ ρήσει γι' αυτή του τή μετριοπάθεια απέναντι στόν μακεδόνα βα­ σιλιά. Ή υπόθεση δμως αυτή ξεσήκωσε στήν 'Αθήνα μεγάλη αναταραχή, πού διαρκούσε ακόμη Οταν τόν Ιούλιο τοΰ 323 έφτα­ σε ή είδηση ότι ό Αλέξανδρος είχε πεθάνει. Ό Πλούταρχος, στό Βίο τοΰ Φωκίωνα, περιγράφει τόν ενθουσιασμό πού κατέλα­ βε τότε τούς Αθηναίους: όλα ήταν δυνατά, άφοΰ δέν ζοΰσε πιά ό βασιλιάς. Ό Φωκίων κατέβαλε κάθε προσπάθεια γιά νά κατα­ πραύνει τά πνεύματα. Μπορούμε όμίυς νά υποθέσουμε δτι τόν καθιστούσε ύποπτο ή φιλία του μέ τόν Αλέξανδρο. Είναι ωστόσο βέβαιο Οτι ή 'Αθήνα δέν ήταν σέ θέση νά αντιμετωπίσει τά στρα­ τεύματα πού είχε αφήσει ό Αλέξανδρος στήν Ευρώπη μέ αρχη­ γό τόν Αντίπατρο. Άλλά ό Υπερείδης, καί κυρίως ό στρατηγός Λεωσθένης, δέν εννοούσαν νά αφήσουν νά ξεφύγει μιά τέτοια ευ­ καιρία. "Οσον καιρό ό Υπερείδης προσπαθούσε νά συγκροτήσει 202

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

ένα συνασπισμό μέ κέντρο τήν 'Αθήνα, ό Λεωσθένης στρατο­ λογούσε στό ακρωτήριο Ταίναρο ένα μισθοφορικό στρατό. Επι­ στράτευσαν Ολους Οσοι ήταν ώς σαράντα χρόνων, εξόπλισαν ένα στόλο άπό 240 πλοία καί τόν έστειλαν στά Στενά. Τέλος, στήν 'Αθήνα κήρυξαν αμνηστία, πού επέτρεψε στόν Δημοσθένη νά επι­ στρέψει γιά νά πάρει μέρος στόν τελευταίο αυτόν αγώνα. Ο ΛΑΜΙΑΚΟΣ

ΠΟΛΕΜΟΣ

Κ Α Ι ΤΟ Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Α Θ Η Ν Α Ι Κ Η Σ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Οί κυριότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις εξελίχτηκαν γύρω άπό τή Λαμία, Οπου ό Λεωσθένης είχε αναγκάσει τόν Αντίπατρο νά κλειστεί. "Οταν Ομως, ύστερα άπό μιά μακρόχρονη πολιορκία, ό αθηναίος στρατηγός αποφάσισε νά κάνει έφοδο, σκοτώθηκε. Ό Αντίπατρος επωφελήθηκε άπό τή σύγχυση πού δημιούργησε στους πολιορκητές ό θάνατος τοΰ στρατηγού τους, καί κατάφερε νά βγει άπό τήν πόλη καί νά ενωθεί μέ τά στρατεύματα τοΰ διοι­ κητή τής Λυδίας Λεοννάτου καί τοΰ Κρατεροΰ. Ό μακεδόνικος στρατός, πού άριθμοΰσε τώρα περισσότερους άπό 50.000 άνδρες, κατευθύνθηκε προς τή Θεσσαλία. Ή αποφασιστική μάχη έγινε τόν Σεπτέμβριο τοΰ 322 στήν Κραννώνα. Οί συνασπισμένοι "Ελ­ ληνες αναγκάστηκαν νά συμπτυχθοΰν καί άρχισαν ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις τήν ώρα πού οί λιποταξίες στις γραμμές τους πολλαπλασιάζονταν. Πραγματικά, Οσο αυτά συνέβαιναν στή Θεσσαλία, ό αθηναϊ­ κός στόλος, πού είχε ήδη προηγουμένως νικηθεί κοντά στήν Ά βυδο, καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά σέ μιά συμπλοκή πού έγινε στά ανοιχτά τής Αμοργού, τό καλοκαίρι τοΰ 322. Δέν έμενε λοιπόν παρά νά δοκιμάσουν μέ διαπραγματεύσεις νά αποτρέψουν τό χειρότερο, δηλαδή τήν είσοδο τοΰ Αντίπα­ τρου στήν 'Αθήνα. Ό Δημάδης πρότεινε ένα ψήφισμα πού εγ­ κρίθηκε καί αποφάσισαν νά στείλουν μιά πρεσβεία στόν 'Αντί203

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ΜΙΑΣ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ : Α Θ Η Ν Α

πατρο, πού βρισκόταν τότε στή Θήβα. Αρχηγός ήταν ό Φωκίίον, πού γύρισε μεταφέροντας τις προτάσεις τοΰ μακεδόνα στρατη­ γού: ή 'Αθήνα έπρεπε νά δεχτεί μακεδόνικη φρουρά, νά πληρώ­ σει τά έξοδα τοΰ πολέμου και ένα βαρύ πρόστιμο, νά εγκαταλεί­ ψει οριστικά τόν Ωρωπό, στά βοιωτικά σύνορα, καί τή Σάμο. "Επρεπε ακόμη νά παραδοθούν στόν εχθρό ό Δημοσθένης καί ό Υπερείδης. Οί Αθηναίοι αναγκάστηκαν νά δεχτούν αυτούς τούς όρους καί έστειλαν μιά νέα πρεσβεία στόν Αντίπατρο. "Οσα μάς διηγείται ό Πλούταρχος σχετικά μέ τή δεύτερη αυτή πρεσβεία παρουσιάζουν αρκετό ενδιαφέρον. «[Ό Φωκίων] κίνησε πάλι πίσω γιά τή Θήβα μαζί μέ τούς άλλους πρέσβεις, πού ανάμεσα τους οί Αθηναίοι είχαν εκλέξει καί τόν Ξενοκράτη [αυτόν πού άπό τό 339 διεύθυνε τήν πλατω­ νική Ακαδημία]. Γιατί τόσο ήταν τό κύρος τοΰ ήθους τοΰ Ξενο­ κράτη καί τόση υπόληψη απολάμβανε άπό όλους, ώστε πίστευαν πώς ανθρώπινη ψυχή δέν μπορεί νά 'χει μέσα της ούτε περηφάνεια, ούτε σκληρότητα, ούτε οργή τόσο μεγάλη πού, βλέποντας μόνο τόν Ξενοκράτη, νά μήν αίστανθεί σεβασμό καί εκτίμηση γιά τόν άνθρωπο εκείνο. "Εγινε όμως τό αντίθετο άπ'0,τι περί­ μεναν λόγω τής ξεδιαντροπιάς καί τής κακίας τοΰ Αντίπατρου. Γιατί ό Αντίπατρος, ένώ στους άλλους πρέσβεις έδωσε τό χέρι του, τόν Ξενοκράτη δέν τόν χαιρέτησε. Γιά τό φέρσιμο του εκεί­ νο, λένε πώς ό Ξενοκράτης είπε ότι ό Αντίπατρος δέν έ'χει κι ά­ δικο νά ντρέπεται μόνο εκείνον γιά τις ζημιές πού πρόκειται νά κάμει στήν 'Αθήνα. "Οταν κατόπιν ό Ξενοκράτης άρχισε νά μι­ λάει, ό Αντίπατρος δέν περίμενε ν'ακούσει, παρά τοΰ άντιμιλοΰσε καί προσπαθούσε νά τόν φέρει σέ δύσκολη θέση, μέχρι πού τόν ανάγκασε νά σωπάσει. »Τελικά, άφοΰ έκθέσανε τις απόψεις τους ό Φωκίων καί οί άλλοι, ό Αντίπατρος τούς απάντησε πώς θά είναι έτοιμος νά κλεί­ σει συνθήκη φιλίας καί συμμαχίας μέ τούς Αθηναίους, ύπό τόν Ορο Ομως νά τοΰ παραδώσουν τόν Δημοσθένη καί τόν Υπερείδη, 204

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΤ

καί νά δεχτούν στήν 'Αθήνα τήν εγκατάσταση τοΰ πατροπαρά­ δοτου πολιτεύματος, πού προϋπόθεση τών δικαιωμάτων τών πο­ λιτών ορίζει τά περιουσιακά τους στοιχεία. Επιπλέον, απαίτησε ό Αντίπατρος νά δεχτούν μακεδόνικη φρουρά στή Μουνιχία, κι ακόμα νά πληρώσουν σάν αποζημίωση Ολα τά έ'ξοδα τού πολέ­ μου. "Ολοι οί άλλοι πρέσβεις δέχτηκαν τούς Ορους τοΰ Αντίπα­ τρου, γιατί τούς βρήκαν πολύ επιεικείς. Μόνο ό Ξενοκράτης δια­ φώνησε. Ό Ξενοκράτης ειπε πώς, άν ό Αντίπατρος μεταχειρί­ ζεται τούς Αθηναίους σάν δούλους, τότε οί Οροι του είναι επιει­ κείς. Ά ν δμως τούς λογαριάζει γιά ελεύθερους, τότε τούς φέρ­ νεται πολύ σκληρά. "Οταν ό Φωκίων επιχείρησε νά παρακαλέ­ σει νά αφαιρεθεί ό Ορος τής μακεδόνικης φρουράς, ό Αντίπατρος, δπως λένε, τοΰ απάντησε: " Έμεΐς, Φωκίων, έχουμε τήν πρόθεση νά σοΰ κάνουμε δλα τά χατίρια, έκτος δμως άπό εκείνα πού θά καταστρέψουν καί σένα καί μας"» (Πλούταρχος, ό'.π., 27, μτφρ. Σ. Βουλαρινοΰ). ' Η τελευταία αυτή φράση είναι αποκαλυπτική γιά τήν ανατα­ ραχή καί τή σύγχυση πού επικρατούσαν τότε στήν Αθήνα. Πραγ­ ματικά, μόνο μέ τήν προστασία τής μακεδόνικης φρουράς, πού τή διοικούσε ό φίλος του Μένυλλος, κατάφερε ό γέρος στρατηγός νά γίνει δεκτό τό ψήφισμα σύμφωνα μέ τό όποιο θά διατηρού­ σαν δλα τά δικαιώματα τοΰ πολίτη μόνον οί Αθηναίοι πού είχαν περιουσία τό λιγότερο 2.000 δραχμές. Κατά τά λεγόμενα τοΰ Πλούταρχου, 12.000 Αθηναίοι υποβιβάζονταν. Αντίθετα, ό Διό­ δωρος μάς δίνει μιά κάπως διαφορετική πληροφορία: στους 30.000 πολίτες πού είχε τότε ή Αθήνα, μόνο 9.000 θά διατηρού­ σαν ακέραια τά πολιτικά τους δικαιώματα. Άπό τούς πολίτες πού έχασαν τά δικαιώματα τους, μερικοί αποδήμησαν στή Θρά­ κη, άλλοι έμειναν στήν Αθήνα «σέ αξιοθρήνητη καί ταπεινωτική κατάσταση». Μαζί μέ τά δικαιώματα τοΰ πολίτη οί φτωχοί έχα­ σαν καί όλα τά υλικά πλεονεκτήματα πού είχε ή ιδιότητα αυτή. "Ετσι δικαιώθηκε τελικά ό παραλληλισμός πού έκαναν ό Δημο205

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

σθένης καί ό Υπερείδης ανάμεσα στους φιλομακεδόνες καί στους εχθρούς της δημοκρατίας. Ό φόβος μιας λαϊκής αναταραχής, πού ολοένα μεγάλωνε άπό τό 330 κι έπειτα, έκανε τούς μετριοπαθείς νά στραφούν προς τό φιλομακεδονικό κόμμα καί νά δεχτούν τό ολιγαρχικό καθεστώς. Καί είναι ενδιαφέρουσα ή διαπίστωση Οτι στό εξής τό πολίτευμα στηριζόταν στό κριτήριο τής περιουσίας καί μόνο, χωρίς νά υπολογίζεται καθόλου ή καταγωγή. Βέβαια καί τότε, Οπως καί τό 411, χρησιμοποιήθηκε ώς επιχείρημα τό κύρος τής πατρίου πολιτείας" άλλά τό ψήφισμα πού ζήτησε ό Αντίπατρος αναφερόταν σέ μιά κοινωνία εντελώς διαφορετική άπό τήν κοινωνία τής κλασικής Αθήνας. Ή ιστορία τής Αθήνας δέν τελειώνει μέ τήν εγκατάσταση τής μακεδόνικης φρουράς στόν Πειραιά. Στά χρόνια πού ακολούθη­ σαν τή νίκη τοΰ Αντίπατρου, οί Αθηναίοι πέτυχαν πολλές φο­ ρές νά επωφεληθούν άπό τις συγκρούσεις τών στρατηγών τοΰ Αλέξανδρου καί νά αποκαταστήσουν τή δημοκρατία, χωρίς δμως νά απαλλαγούν καί άπό τή φρουρά τής Μουνιχίας. "Οταν, μετά τό 280, ή μοιρασιά τής αυτοκρατορίας τοΰ Αλέξανδρου είχε πάνω κάτω πάρει τήν οριστική της μορφή, οί Αθηναίοι κατά­ φεραν νά επωφεληθούν άπό τις συγκρούσεις πού είχαν μεταξύ τους οί ηγεμόνες τών ελληνιστικών κρατών, γιά νά εξασφαλίσουν υλικά οφέλη, Ή εύνοια τοΰ βασιλιά τής Περγάμου, τόν 2ο αιώ­ να, έδωσε τή δυνατότητα στήν πόλη νά γεμίσει μεγαλόπρεπα κτίρια. Ή πολιτική ζωή δμως δέν ήταν πιά παρά μίμηση τοΰ παλιού έαυτοΰ της, καί τά ψηφίσματα πού χειροτονούσε ή εκκλη­ σία τοΰ δήμου μέ τόν παραδοσιακό τρόπο, ύστερα άπό πρόταση τής βουλής, ήταν αποφάσεις χωρίς μεγάλη σημασία. Σιγά σιγά ό Πειραιάς ερημώθηκε άπό τά πλοία καί τούς εμπόρους, πού προτιμούσαν πιά τή Ρόδο, τήν Αλεξάνδρεια ή, αργότερα, τή Δήλο. Ό λαός είχε φτωχύνει καί φυτοζωοΰσε μέσα στήν αθλιό­ τητα, ένώ μιά εύπορη «αστική τάξη» φρόντιζε νά επωφεληθεί άπό τις βασιλικές «ευεργεσίες». "Ερχονταν ακόμη προσκυνητές 206

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΦΙΛΙΠΠΟΤ ΚΑΙ ΤΟΤ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ Τ

άπό δλη τήν Ελλάδα γιά νά μυηθούν στήν Ελευσίνα. "Ερχονταν ακόμη στήν 'Αθήνα σπουδαστές γιά νά παρακολουθήσουν μαθή­ ματα τών μεγάλων δασκάλων πού δίδασκαν στήν πλατωνική Α ­ καδημία, ή στό Λύκειο, στή στοά τοΰ Ζήνωνα, ή στους κήπους τοΰ Επίκουρου. Ή 'Αθήνα όμως είχε πάψει νά αποτελεί πολιτι­ κή δύναμη, καί μόνο ή λάμψη τοΰ παλιού πολιτισμού της τής επέ­ τρεπε νά μή βυθιστεί στή λησμονιά. Μετά τή ρωμαϊκή κατάκτη­ ση, ή 'Αθήνα εξακολουθεί νά είναι τό σχολείο τής Ελλάδας καί τοΰ πολιτισμένου κόσμου: στήν πόλη τοΰ Περικλή θά έρθει τόν 4ο μ.Χ. αιώνα ό Ιουλιανός, πριν γίνει αυτοκράτορας, γιά νά μυη­ θεί στήν ειδωλολατρική σοφία, τής όποιας έμελλε νά είναι ό τελευταίος υπερασπιστής απέναντι στό χριστιανισμό πού θριάμ­ βευε.

207

Ή κληρονομιά της Αθήνας

Δύο αιώνες μόνο βρέθηκαν οί Αθηναίοι, στο προσκήνιο της ιστο­ ρίας* συνέβαλαν όμως στη δημιουργία ένος πολιτισμού πού προο­ ριζόταν να έχει λαμπρή καί μακρόχρονη ακτινοβολία. Ό αθηναϊ­ κός πολιτισμός, αν καί δεν πρέπει να θεωρείται απόλυτα ταυτό­ σημος μέ τον ελληνικό πολιτισμό γενικά, αποτελεί αναμφίβολα την πιο λαμπρή του έκφραση. Λέγεται καί επαναλαμβάνεται δτι ό πολιτισμός αυτός είναι πάνω άπ' ολα πολιτισμός του άνθρωπου. Για να αποδείξουν την ορθότητα του χαρακτηρισμού αυτού στηρίζονται τόσο στα με­ γάλα έργα της αθηναϊκής τέχνης, δσο καί στα γραπτά τών φιλο­ σόφων πού λάμπρυναν την αθηναϊκή ζωή τον 4ο αιώνα, στους τραγικούς δσο καί στον Αριστοφάνη, πού με θαυμαστό τρόπο κατέγραψε την καθημερινή ζωή στην Αθήνα. Στην πραγματικό­ τητα οί μαρτυρίες αυτές του μεγαλείου της Αθήνας δεν πρέπει να μας παραπλανούν. Πλάι στον φωτεινό καί καθαρό κόσμο της Αθήνας υπήρχε πάντα καί ένας κόσμος σκοτεινός καί βίαιος. Θα παραγνωρίζαμε την αθηναϊκή πραγματικότητα αν κάναμε πώς δεν τον ξέρουμε. Ή θρησκεία, πού επηρέαζε κάθε εκδήλωση της καθημερινής ζωής, δεν είχε αυτή τήν εξαγνισμένη οψη πού πα­ ρουσιάζει ή περίφημη ζωφόρος του Παρθενώνα. Οί αγροτικές γιορτές διατηρούσαν ακόμη καί στήν άκμή τής κλασικής εποχής χαρακτηριστικά πρωτογονισμού καί μαγείας, κληρονομιά του μακρινού παρελθόντος. Ή μαύρη χλαμύδα πού φορούσαν οί έφη­ βοι τον 4ο αιώνα διατηρούσε, δπως απέδειξε ό P. Vidal-Naquet, το τυπικό μιας πρωτόγονης μυητικής τελετής, καί πίσω άπα τα 208

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

έργα πού μας φαίνεται, ότι εκφράζουν τον ανώτατο βαθμό πνευ­ ματικής καλλιέργειας δπου έφτασε ποτέ ό άνθρωπος, είναι δυ­ νατό να βρούμε ζωντανά ακόμη κατάλοιπα τής «άγριας σκέψης». Παρ'ολα αυτά, είναι αναμφισβήτητο δτι οί Αθηναίοι, ιδιαίτερα στους δύο αιώνες τής ηγεμονίας τους στο Αιγαίο, δημιούργησαν έναν πολιτισμό πού σήμερα μπορούμε να τον ερμηνεύσουμε ώς πολιτισμό του άνθρωπου. Καί μολονότι τον άνθρωπο δεν τον εί­ δαν —μέ ελάχιστες εξαιρέσεις— παρά ώς στοιχείο τής φύσης, καί μολονότι —αντίθετα άπο τούς σημερινούς ανθρώπους— δεν σκέφτηκαν ποτέ να εξουσιάσουν αυτή τή φύση, τουλάχιστον ονει­ ρεύτηκαν να τήν υποτάξουν σέ νόμους. Άπο εδώ προέρχεται ή ενότητα, άλλα συνάμα καί ή πολλα­ πλότητα τοΰ αθηναϊκού πολιτισμού. Στήν τέχνη ό κατάλογος τών μεγάλων γλυπτών αρχίζει μέ τον Αντήνορα. Σύγχρονος του Πεισίστρατου καί τών πρώτων χρόνων τής αθηναϊκής δημοκρα­ τίας, ό Άντήνωρ εφάρμοσε πρώτος στη γλυπτική τή γεωμετρι­ κή αρμονία, έτσι πού να μπορούμε να χαρακτηρίσουμε αύτη τήν τέχνη ώς «ίσονομική» (βλ. Ρ. Leveque καί P. Vidal-Naquet, Clisthène VAthénien, Παρίσι 1964, σ. 89). Τήν ίδια αρμονία, δπου ό νόμος επιβάλλει μια τέλεια τάξη, τή βρίσκουμε τον επό­ μενο αιώνα στα γλυπτά τοΰ Φειδία, στήν αρχιτεκτονική, καί ιδιαίτερα στα μνημεία τής Ακρόπολης, πού έγιναν μέ τήν καθο­ δήγηση του. Καί δεν είναι παράξενο δτι τήν ώρα πού οί σοφιστές υποστηρίζουν τή σχετικότητα τοΰ νόμου καί τήν υπεροχή τής φύσης, ακόμη καί δταν αύτη παρουσιάζεται χωρίς τάξη, εμ­ φανίζονται στήν αθηναϊκή τέχνη νέες μορφές μέ έντονη εσωτε­ ρική κίνηση, πού θα επικρατήσουν τον επόμενο α'ιώνα. Παράλ­ ληλα, ό θρησκευτικός αισθησιασμός τοΰ Πραξιτέλη θα δημιουρ­ γήσει, ίσως μέ υπόδειγμα τήν εταίρα Φρύνη, ένα γυναικείο πρό­ τυπο πού θα επιβληθεί αργότερα στον ρωμαϊκό κόσμο. *Η εξέ­ λιξη αυτής τής αθηναϊκής ευαισθησίας βρίσκεται σέ δλες τις εκ­ δηλώσεις τοΰ πολιτισμοΰ. Ή ζωγραφική, Οπως τουλάχιστον τή 209

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

γνωρίζουμε άπό τήν αγγειογραφία, ακολουθεί εξέλιξη παράλλη­ λη μέ τή γλυπτική. Τό θέατρο τοΰ Αισχύλου, διαποτισμένο άπό τούς πρωτόγονους μύθους, προαναγγέλλει κιόλας τήν ισορροπία πού θά θριαμβεύσει στόν Σοφοκλή, τό φίλο τοΰ Περικλή, ένώ ό Ευριπίδης εκφράζει τις ταραχές καί τις συγκρούσεις τοΰ τέ­ λους τοΰ 5ου αιώνα, καί τό έργο του αποτελεί μιά άπό τις πιό ζωντανές μαρτυρίες τοΰ άθηναϊκοΰ πολιτισμού. Μέ τό έργο τοΰ Ευριπίδη μπορεί νά συγκριθεί τό έργο τοΰ σύγχρονου του ιστο­ ρικού Θουκυδίδη, τοΰ νηφάλιου καί πικραμένου μάρτυρα τής παρακμής ενός κόσμου. Τόν 4ο αιώνα ή ιστορία γίνεται χρονικό, ή χρησιμεύει στους πολιτικούς ώς απόδειξη γιά νά δικαιωθούν οί απαιτήσεις τής πόλης γιά ηγεμονία. Τό θέατρο χάνει ένα μέρος άπό τήν αξία πού είχε ώς θρησκευτική καί πολιτική μαρτυρία καί γίνεται άπλή ψυχαγωγία. Τότε είναι πού ή φιλοσοφική σκέψη παίρνει τή σκυτάλη. Ή διδασκαλία τοΰ Σωκράτη ανοίγει τό δρόμο γιά μιά φιλοσοφική θεώρηση πού άφορα τόν άνθρωπο Οσο καί τήν πόλη. Απέναντι στήν αστάθεια τής εποχής χρειάζεται νά δημιουργηθεί πάλι μιά αιώνια καί αμετάβλητη τάξη, πού μό­ νο ό νους μπορεί νά τήν πλάσει, χωρίς αναφορά στόν κόσμο τών αισθήσεων. Γύρω άπό τόν Πλάτωνα, καί αργότερα τόν Αριστο­ τέλη, σχηματίζονται φιλοσοφικές σχολές πού συγκεντρώνουν στήν 'Αθήνα όσους νέους λαχταρούν τή γνώση. Επίκεντρο τών συζητήσεων τους είναι τό πολιτικό πρόβλημα, γιατί οί φιλοσο­ φικές σχολές δέν αντιλαμβάνονται τόν άνθρωπο παρά μόνο ώς ζώον πολιτικόν. 'Εδώ ίσως βρίσκεται ή λέξη κλειδί τοΰ άθηναϊκοΰ πολιτισμού. Οί Αθηναίοι ήταν πάνω άπ' όλα πολίτες, καί αυτό ακριβώς δη­ μιούργησε τό μεγαλείο τής Αθήνας. Λίγη σημασία έχει άν οί πολίτες αυτοί αποτελούσαν ένα μικρό μέρος, ίσως τό ένα δέκα­ το, τοΰ πληθυσμοΰ τής Αττικής. Τό πλαστό πρόβλημα πού α­ πασχόλησε πολλές γενεές ιστορικών, τό πρόβλημα τού δουλοκτητικοΰ χαρακτήρα τής αθηναϊκής δημοκρατίας, πρέπει μιά γιά 210

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

πάντα νά παραμεριστεί. Είναι αλήθεια οτι, ανάμεσα στους 30.000 πολίτες τής Αττικής στήν άρχή τοΰ 4ου αιώνα, ήταν πολλοί αυτοί πού εκτελούσαν χειρωνακτική εργασία, στά χωρά­ φια ή στά εργαστήρια. Άλλά είναι επίσης αλήθεια οτι ένα μεγά­ λο μέρος τής οικονομικής δραστηριότητας τής πόλης, στά χωρά­ φια δπως καί στά μεταλλεία καί στά εργοτάξια τοΰ λιμανιοΰ καί τής πόλης, βασιζόταν στήν εργασία χιλιάδων δούλων. Στήν Α ­ θήνα τούς μεταχειρίζονταν ίσως καλύτερα άπό ό,τι σέ άλλα μέρη, καί πάλι όμως άποτελοΰσαν ένα σύνολο χωριστό άπό τήν κοινό­ τητα τών πολιτών. Ωστόσο, αυτή ή κοινότητα τών πολιτών, στό περιθώριο τής οποίας ζοΰσαν ξένοι, ελεύθεροι καί προνο­ μιούχοι (γιατί ήταν απαραίτητοι), αποτελούσε τήν πόλη. Τό νά είναι κανείς μέλος της σήμαινε ότι ήταν έτοιμος νά εξασφαλίσει τήν άμυνα της, άλλά καί ότι είχε τήν απαίτηση νά μοιραστεί τά αγαθά της. Γιά τό λόγο αυτό είχε σημασία ό κύκλος τών πολι­ τών νά μένει κλειστός, γεγονός πού δέν εμπόδισε βέβαια νά ανα­ πτυχθούν μέσα στόν κύκλο αυτόν οί ανταγωνισμοί πού μιά μέρα θά τόν καταργούσαν. Αυτή ή κατάσταση εξηγεί τόν ουσιαστικά πολιτικό χαρακτήρα όλου τοΰ άθηναϊκοΰ πολιτισμού. Τό θέατρο, ή τέχνη, ή φιλοσοφία, Ολα επηρεάζονταν άπό τήν πολιτική, καί σέ καμιά άλλη εποχή τής ιστορίας ή πνευματική ζωή δέν ήταν περισσότερο «στρατευμένη» άπ'όσο στήν Αθήνα τόν 5ο καί τόν 4ο αιώνα. Ή άπολιτική στάση ήταν αδιανόητη, γιατί θά σήμαι­ νε δτι ό πολίτης παραιτείται άπό αυτό πού ήταν ή ουσία τοΰ Α ­ θηναίου, δηλαδή άπό τή συμμετοχή του στό πολιτικό σύνολο, στήν πόλη. Βέβαια, άς μή γελιόμαστε, υπήρχαν Αθηναίοι πού, κουρασμένοι άπό τις αγροτικές εργασίες, αδιαφορούσαν γιά τις συζητήσεις στήν εκκλησία τοΰ δήμου. Άλλοι, προπαντός τόν 4ο αιώνα, προτιμούσαν τις ιδιωτικές τους υποθέσεις άπό τις δημό­ σιες, πού άφοροΰσαν τόν ελληνικό κόσμο. Ό αριθμός δμως εκεί­ νων πού βρίσκονταν καθημερινά σέ επαφή μέ τά πολιτικά πράγ­ ματα ήταν αναλογικά σημαντικός, καί αυτό είχε ώς αποτέλεσμα 211

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ : ΑΘΗΝΑ

νά έχει ή πολιτική τό προβάδισμα σέ όλα τά πνευματικά πεδία. "Εχει δίχως άλλο ιδιαίτερη σημασία τό γεγονός αυτό γιά τούς σημερινούς ανθρώπους, Οπως ειχε καί γιά δλους δσοι μέσα στους αιώνες βρήκαν στήν αθηναϊκή δημοκρατία τό υπόδειγμα πού μπο­ ροΰσαν νά αντιπαραθέσουν σέ κάθε τυραννία καί καταπίεση. Ή ελευθερία καί ή ισότητα, άξιες στις όποιες οί Αθηναίοι έδιναν τόση σημασία ώστε νά τις κάνουν σύμβολο τής πολιτείας τους, έγιναν τό σύνθημα όλων Οσοι λαχταρούσαν νά απαλλαγούν άπό τήν απόλυτη μοναρχία καί τήν ξενική καταπίεση. Ξέρουμε πόση γοητεία ασκούσε ή 'Αθήνα στους ανθρώπους πού έκαναν τή γαλ­ λική επανάσταση. Ό 19ος αιώνας, πού είδε νά θριαμβεύει στήν Ευρώπη ή δημοκρατική αστική επανάσταση, ήταν καί ό αιώνας κατά τόν όποιο ή μελέτη τής αθηναϊκής ιστορίας γνώρισε τή μεγαλύτερη ανάπτυξη. Καί γιά νά περιοριστούμε μόνο στή Γαλ­ λία, ακόμη καί στις πρώτες δεκαετίες τοΰ 20οΰ αιώνα, ό 01θΐϊίθηοθ&ΐι μπορούσε νά ταυτιστεί μέ τόν Δημοσθένη, ένώ ό ιστο­ ρικός ΟΙοίζ μιλούσε γιά τό «σοσιαλισμό» τοΰ Περικλή. Ωστόσο, ακριβώς ή ανάπτυξη τών σοσιαλιστικών κινημάτων έδωσε ένα πολύ σκληρό χτύπημα στήν αθηναϊκή δημοκρατία. Καί ένώ οί φιλελεύθεροι ιστορικοί, γιά νά συνεχίσουν τήν υπεράσπιση τής Αθήνας, έβαζαν τά δυνατά τους νά αποδείξουν ότι ή δουλεία στήν 'Αθήνα δέν γνώρισε ποτέ παρά μιά ασήμαντη ανάπτυξη, οί συ­ νήγοροι τοΰ σοσιαλισμού, μέ πρώτο τόν Γ. Εη§β1δ, κατάγγελναν τόν παρασιτικό καί καταπιεστικό χαρακτήρα τής αθηναϊκής δημοκρατίας, καί κατά περίεργο τρόπο συμφωνούσαν μέ τούς οπαδούς τών απολυταρχικών καθεστώτων στήν κριτική τής Α ­ θήνας τοΰ Περικλή καί τοΰ Δημοσθένη. Μποροΰμε ακόμη σήμερα, στήν ένατη δεκαετία τοΰ 20οΰ αιώ­ να, όταν καταρρέει ένας κόσμος πού πολλοί τόν θεωρούσαν αμε­ τάβλητο, δταν μιά επαναστατημένη νεολαία καταγγέλλει άπό τή μιά άκρη τοΰ κόσμου ώς τήν άλλη τόν «αστικό» πολιτισμό, νά αποδώσουμε σπουδαιότητα στους Αθηναίους; Καί μπορεί ή 212

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

ΤΗΣ

ΑΘΗΝΑΣ

ιστορία τους νά μάς δώσει ακόμη κάποιο δίδαγμα; "Ισως δέν εί­ ναι δυνατό νά απαντήσουμε σέ τέτοιου είδους ερωτήσεις. Εκεί­ νο πού μένει είναι ή διαπίστωση ότι ό πολιτισμός πού γεννήθηκε πριν 2.500 χρόνια στις ακτές τοΰ Αιγαίου πέτυχε, σέ χρονικό διάστημα μικρότερο άπό δύο αιώνες, νά αναπτύξει μιά κριτική καί πολιτική σκέψη πού ό απόηχος της φτάνει ώς τις μέρες μας, καί Οτι οί Αθηναίοι έχουν τή θέση τους στήν ιστορία τών αν­ θρώπων πού θά πλάσουν τόν αυριανό κόσμο.

213

Βιβλιογραφία

Ή β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α για τ ή ν ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Α θ ή ν α ς ε ί ν α ι π ο λ ύ μ ε γ ά λ η , κ α ί θ ά ή τ α ν α δ ύ ν α τ ο να τ ή ν π α ρ ο υ σ ι ά σ ο υ μ ε έ δ ώ ε ξ α ν τ λ η τ ι κ ά . Θα π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ο ύ μ ε λ ο ι π ό ν στις πιο π ρ ό σ φ α τ ε ς εκδόσεις κ α ί κ α τ ' ε ξ α ί ρ ε σ η στα έ ρ γ α π ο ύ π ρ ό ­ σθεσαν νέα στοιχεία στήν αποτίμηση της ιστορίας κ α ί τοϋ πολιτισμού της Αθήνας. Ή

Α θ ή ν α β ρ ί σ κ ε τ α ι π ά ν τ α στο ε π ί κ ε ν τ ρ ο κ ά θ ε γ ε ν ι κ ή ς Ιστορίας τ η ς

αρχαίας

Ελλάδας:

G . G L O T Z , Histoire

grecque,

4 τ ό μ ο ι , Π α ρ ί σ ι 1936

κ έ ξ . Τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά

θ έ μ α τ α α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι κ υ ρ ί ω ς σ τ ο ν τ . 2, La Grèce au Ve siècle. A . A Y M A R D , J . A U B O Y E R , L'Orient

et la Grèce, τ . 1 τ η ς Γ ε ν ι κ ή ς Ι σ τ ο ­

ρίας τ ώ ν Π ο λ ι τ ι σ μ ώ ν , π ο ύ ε κ δ ό θ η κ ε μέ τ ή ν ε π ο π τ ε ί α τ ο ΰ M . C r o u z e t (α' έ κ δ ο σ η Π α ρ ί σ ι 1953)

κ α ί δίνει ι δ ι α ί τ ε ρ η έ μ φ α σ η σ τ ά π ο λ ι τ ι σ μ ι κ ά

θέματα. Ρ . L E V E Q U E , L'Aventure

grecque,

Π α ρ ί σ ι 1964,

λαμπρή καί συνοπτι­

κ ή σ υ ν θ ε τ ι κ ή εργασία" κ α ί για τ ή ν κ λ α σ ι κ ή περίοδο στο σύνολο τ η ς : Ε. W I L L , Le monde

grec et l'Orient,

τ . 1, Le Ve siècle,

Παρίσι

1973,

grec et l'Orient,

τ . 2,

έργο α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο για τον π λ ο ϋ τ ο τ ώ ν α ν α λ ύ σ ε ω ν τ ο υ . Ε. W I L L , C . M O S S E , P . G O U K O W S K I , Le monde Le IVe

siècle et l'époque

hellénistique,

Π α ρ ί σ ι 1975, το νεότερο κ α ί

π ι ο ε ν η μ ε ρ ω μ έ ν ο έργο για τ ο τ έ λ ο ς τ η ς περιόδου. Για τ ή ν α ρ χ α ϊ κ ή ε π ο χ ή κ α λ ύ τ ε ρ ο π α ρ α μ έ ν ε ι το έργο τ ώ ν Ρ . L E V E Q U E καί P . V I D A L - N A Q U E T , Clisthène

Για nian

τήν

εξέλιξη

Constitution,

ques grecques,

Για τον

l'Athénien,

Παρίσι

1964.

τ ώ ν θ ε σ μ ώ ν : C. HlGNETT, A History

of the

Ό ξ φ ό ρ δ η 1958, κ α ί C . M O S S É , Institutions

Παρίσι

Athe­ politi-

1967.

Σόλωνα υπάρχει

αξιόλογη

β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α . Θα π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ο ύ μ ε

να

α ν α φ έ ρ ο υ μ ε τ ή ν α ν α κ ο ί ν ω σ η τ ο ϋ Ε. W I L L σ τ ο Δ ε ύ τ ε ρ ο Δ ι ε θ ν έ ς Συνέδριο Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς , A i x - e n - P r o v e n c e 1962, Πρακτικά,

1964, σ. 59 κέξ.

215

τ. 1, Π α ρ ί σ ι

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ

Για τον Π ε ι σ ί σ τ ρ α τ ο , βλ. C. M O S S É ,

Tyrannie

dans

la Grèce

anti-

que, Π α ρ ί σ ι 1 9 6 9 , κ ε φ ά λ α ι ο 4o, κ α θ ώ ς κ α ί το σύνολο τών κ ε ι μ έ ν ω ν π ο ύ σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ ε ό J . D E L O R M E , La Grèce primitive 1 9 6 9 , σ. 2 4 9

et archaïque,

Παρίσι

κέξ.

Τέλος, γ ι ά τ ή ν α ρ χ α ϊ κ ή ε π ο χ ή γ ε ν ι κ ά , υ π ά ρ χ ο υ ν οί α ξ ι ό λ ο γ ε ς σελίδες τ ο ΰ M. I. F I N L E Y , Early

Greece,

The Bronze

and Archaic

Ages,

Λον­

δίνο 1 9 7 0 . Γ ι ά τ ή ν κ λ α σ ι κ ή περίοδο, τ ή ν

εποχή

τής μεγάλης

ακμής

τής Α θ ή ν α ς ,

τα έ ρ γ α ε ί ν α ι π ά μ π ο λ λ α . Έ ν α άπο τά ν ε ό τ ε ρ α κ α ί πιο ε υ χ ά ρ ι σ τ α στο δ ι ά ­

V. EHRENBERG,

βασμα είναι τοΰ tory

and

Civilization

during

δίνο 1 9 6 8 . Τοΰ ϊ δ ι ο υ , The People Attic

Comedy,

From

the 6th

Solon and

to Socrates,

5th

Greek

Centuries

of Aristophanes.

A Sociology

Ό ξ φ ό ρ δ η 1 9 5 1 . Μ π ο ρ ε ί κ α ν ε ί ς ε π ί σ η ς νά

το σ υ λ λ ο γ ι κ ό έργο Athènes

au temps de Périclès,

His­

B.C.,

Λον­ of Old

συμβουλευτεί

της σειράς « A g e s d'or

et réalités», Παρίσι 1 9 6 4 . Ό πελοποννησιακός πόλεμος είναι σημαντικός σταθμός στήν αθηναϊκή Ιστορία κ α ί , γ ι ά νά ε κ τ ι μ ή σ ο υ μ ε τή σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α τ ο υ , τ ί π ο τ ε δέν μ π ο ρ ε ί ν ά α ν τ ι κ α τ α σ τ ή σ ε ι τή μ ε λ έ τ η τ ο ΰ Θ Ο Τ Κ Τ Δ Ι Δ Η . Γ ι ά τά γ ε γ ο ν ό τ α π ο ύ δ ι α ­ δ ρ α μ α τ ί σ τ η κ α ν τ ό τ ε σ τ ή ν ' Α θ ή ν α , κ α ί ι δ ι α ί τ ε ρ α γ ι ά τις ο λ ι γ α ρ χ ι κ έ ς ε π α ­ ν α σ τ ά σ ε ι ς , π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι ενδιαφέρον ώς ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή α ν ά λ υ σ η το έργο τ ο ΰ Α . FUCKS, Politics

The Ancestral at the End

Constitution.

of the 5th Century

διαβάζεται καί το βιβλιαράκι τοΰ δ ώ ν υ μ ο Junius)

Les Oligarques,

Four

J . ISAAC essai

Studies

B.C.,

in Athenian

(πού

d'histoire

το δ η μ ο σ ί ε υ σ ε μέ partiale,

mocratie θούν

νά

αυτής

athénienne, ισχύουν,

ένώ

κάθε άλλη

Γ ι ά τήν αξιοποίηση

τ ή ς τ ε κ μ η ρ ί ω σ η ς , βλ. C. M O S S É , Fin

Παρίσι

de la Dé-

1 9 6 2 . Μερικά συμπεράσματα

άλλα πρέπει οπωσδήποτε

νά

το ψ ε υ ­

Παρίσι 1944.

Γ ι ά τον 4ο α ι ώ ν α ή τ ε κ μ η ρ ί ω σ η μ α ς ε ί ν α ι κ α λ ύ τ ε ρ η άπο σέ δ,τι ά φ ο ρ α τ ο ύ ς θ ε σ μ ο ύ ς κ α ί τ ή ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ζωή. καί τήν ερμηνεία

Party

Λονδίνο 1 9 5 3 . Ε υ χ ά ρ ι σ τ α

εξακολου­

άναθεωρηθοΰν,

ιδίως

οσα

άφοροΰν τ ή ν ε κ τ ί μ η σ η τ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς « κ ρ ί σ η ς » τ ο ΰ 4ου α ι ώ ν α . Βλ. τ έ λ ο ς C. M O S S E , The Ancient τ ο ΰ Le monde

World

grec et l'Orient,

at Work,

Λ ο ν δ ί ν ο 1 9 6 9 , κ α ί τον τ ό μ ο 2

πού αναφέρθηκε παραπάνω.

Γ ι ά τά π ρ ο β λ ή μ α τ α τ η ς γ η ς κ α ί τ ή ς γ α ι ο κ τ η σ ί α ς β α σ ι κ ό π α ρ α μ έ ν ε ι το έργο τ ο ΰ M. I. F I N L E Y , Horoi, Athens

(500-200

B.C.),

Studies

in Land

and Credit

in

Ancient

N e w B r u n s w i c k 1 9 5 2 . Γ ι ά τά μ ε τ α λ λ ε ί α , βλ.

R. J . H O P P E R , « T h e A t t i c S i l v e r M i n e s in t h e f o r t h C e n t u r y B . C . » ,

216

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Annual

of the British

School

at Athens,

4 8 , 1953, σσ. 2 0 0 - 2 5 4 · κ α ί

« T h e L a u r e i o n M i n e s : a R e c o n s i d e r a t i o n ) ) , στο ϊδω, 1 9 6 8 , σ σ . 2 9 3 - 3 2 5 . Για το εμπόριο, ε ί ν α ι π ά ν τ α ενδιαφέρον τ ο έργο τ ο ϋ J . H A S E B R O E C K , Trade

and Politics

in Ancient

Greece,

1 9 3 3 , κ α θ ώ ς κ α ί το άρθρο τ ο ΰ

L. G E R N E T ,

« S u r les a c t i o n s c o m m e r c i a l e s e n d r o i t g r e c » , Droit et

Société

la Grèce ancienne,

dans

Παρίσι 1 9 5 5 . Tò μικρό βιβλίο τ ο ΰ F .

V A N N I E R , Le IVe siècle, Π α ρ ί σ ι 1 9 6 7 , π ρ ο σ φ έ ρ ε ι μια π λ ο ύ σ ι α ε π ι λ ο γ ή μ ε λ ε τ ώ ν γι' α υ τ ή τ ή ν περίοδο, ό π ω ς κ α ί το έργο τ ώ ν Μ . A U S T I N κ α ί Ρ. V I D A L - N A Q U E T , Economies

et Sociétés

en Grèce ancienne,

Παρίσι 1972.

Γ ε ν ι κ ά για τα ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α κ α ί για το ρόλο τ ο υ ς σ τ ή ν α­ θ η ν α ϊ κ ή ζωή, ε ί ν α ι α π α ρ α ί τ η τ ο τ ο σ η μ α ν τ ι κ ό έργο τ ο ϋ M . I. F I N L E Y , An­ cient Economy,

ακμής

Λονδίνο 1 9 7 3 . Ό 4ος αιώνας ε ί ν α ι ή εποχή τ ή ς μ ε γ ά λ η ς

άλλα

τής αθηναϊκής δημοκρατίας,

κ α ί ή σ τ ι γ μ ή πού ή δ η μ ο κ ρ α τ ί α

δ έ χ ε τ α ι άπο τ ο ύ ς εχθρούς τ η ς τις πιο β ί α ι ε ς ε π ι θ έ σ ε ι ς κ α ί α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε ι τις μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ε ς δ υ σ κ ο λ ί ε ς . Δ ύ ο π ρ ό σ φ α τ α έ ρ γ α π ρ ο σ π ά θ η σ α ν , το κ α θ έ ν α

άπο

διαφορετική σκοπιά, ν ά αξιολογήσουν

αυτές τις

δυσκολίες γ ι ά νά κρί­

νουν α ν ά π ο τ ε λ ο ΰ ν ή 6 χ ι σ ύ ν δ ρ ο μ α τ ο ΰ δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς : M. I. F I N L E Y , Democracy

Ancient

R O M I L L Y , Problèmes

de la démocratie

and Modern,

Λονδίνο 1 9 7 3 * κ α ί J . D E

grecque,

Παρίσι 1975.

Οί διάφορες όψεις τ ή ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς , ν ο μ ι κ ή ς κ α ί π ο λ ι τ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς τ ώ ν Ε λ λ ή ν ω ν , κ α ί κ υ ρ ί ω ς τ ώ ν Α θ η ν α ί ω ν , φ ω τ ί σ τ η κ α ν άπο τις ο ξ ύ τ α τ ε ς ανα­ λ ύ σ ε ι ς τ ο ΰ L . G E R N E T , Anthropologie καί

άπο τις

εργασίες τ η ς

ομάδας

de la Grèce antique,

τοΰ J . - P. V E R N A N T ,

Παρίσι 1 9 6 8 ,

άπο τις

όποιες

α ν α φ έ ρ ο υ μ ε τις α κ ό λ ο υ θ ε ς : J . - P . V E R N A N T , Mythe et Pensée —

Mythe et Société

chez les Grecs, Π α ρ ί σ ι 1 9 6 5 .

en Grèce ancienne,

Παρίσι 1974.

J . - P . V E R N A N T κ α ί P . V I D A L - N A Q U E T , Mythe ancienne,

et Tragédie

en Grèce

Παρίσι 1972.

M. D E T I E N N E κ α ί J . - P . V E R N A N T ,

Les Ruses

de l'intelligence,

la

Métis des Grecs, Π α ρ ί σ ι 1 9 7 4 . Γ ι ά τήν τέχνη,τέλος,υπάρχει R. M A R T I N , F . V I L L A R D ,

το ώραΐο

βιβλίο τ ώ ν J . C H A R B O N N E A U X ,

Grèce classique,

«L'univers des formes»,

Π α ρ ί σ ι 1 9 6 9 , καί, γ ι ά τή γ ν ω ρ ι μ ί α τ ή ς Α θ ή ν α ς , ό οδηγός π ο ύ ε ξ έ δ ω σ ε ή Α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ή Σχολή, to the Excavations

and Museum,

The Athenian

β' έκδοση 1 9 6 2 .

217

Agora.

A

Guide

Ευρετήριο

Ά β υ δ ο ς 109, 160, 203 Ά γ α ρ ί σ τ η 4 4 , 77 Ά γ η ς 87, 100, 103, 105, 109, 110, 116, 194 Ά γ ο ρ ά κ ρ ι τ ο ς 71 άγος, βλ. Κ ύ λ ω ν Άγύρριος 137 Αδείμαντος 189 Α θ η ν ά 1 3 , 29, 30, 33, 46, 69, 72, 73, 172, 1 9 6 , 197 Α ί γ ι ν α 45, 66, 75, 77, 201 Αίγδς Ποταμοί 1 1 5 , 137 Αίγυπτος 41, 65, 196, 201

Αισχίνης 1 5 6 , 1 5 9 , 1 7 3 , 1 9 8 , 1 9 9

Αισχύλος 6 9 , 2 1 0 ' Ακρόπολη 12, 13, 46, 47, 62, 64, 127, 183, 184,

'Ακτή 1 9 5

Πέρσες 4 7 , 7 0 18, 20, 33, 35, 69, 72, 73, 81, 196, 209

Αλεξάνδρεια 206 Αλέξανδρος ό Μέγας 14, 15, 167, 168, 199, 200, 201, 202, 206 Α λ κ α μ έ ν η ς 71 Αλκιβιάδης 94, 95, 96, 97, 98, 99, 102, 103, 104, 108, 109, 110, 111, 112, 146 Αμοργός 203 Α μ φ ί π ο λ η 63, 89, 90, 94, 158 "Αμφισσα 164, 165 Αναξαγόρας 57, 58, 68, 69, 132 Άνδροκλής 104 Άνθεμίων 131 Ανθεστήρια 70-71 'Αντήνωρ 33, 209 Α ν τ ί π α τ ρ ο ς 1 5 , 202, 203, 204, 205, 206 Α ν τ ι φ ώ ν 105

Ά ν υ τ ο ς 119, 131, 132, 133 Απολλόδωρος 162 'Αργινοϋσες 1 1 3 , 130, 1 4 5 , 1 6 6 "Αργός 9 4 , 9 5 "Αρειος Π ά γ ο ς 1 8 , 2 3 , 5 3 , 5 7 , 1 6 7 , 174, 176, 199, 201 'Αρισταγόρας 42 Αριστείδης 51 'Αριστίων (Αρίστων) 28 Α ρ ι σ τ ο γ ε ί τ ω ν , τυραννοκτόνος 34 Αριστογείτων 166 Αριστοτέλης 27, 28, 31, 35, 36, 39, 41, 56, 57, 102, 122, 133, 1 7 3 , 1 8 0 , 2 1 0 · Αθηναίων Πο­ λιτεία^, 32, 6 4 , 1 1 9 , 1 2 0 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 6 8 , 1 7 5 , 1 8 3 , 1 9 5 · Πολι­ τικά 1 6 8 Αριστοφάνης 68, 80, 108, 170, 1 8 7 , 1 9 1 , 2 0 8 · Άχαρνεϊς 87* Ειρήνη 90-92* Έκκλησιάζονσες 1 3 4 - 1 3 5 , 1 9 2 - 1 9 3 * Ιππείς 8 7 , 8 8 · Νεφέλες, 1 2 9 , 1 8 8 · Πλούτος 1 3 5 - 1 3 6 · Σφήκες 62, 177 Αριστοφάνης, στρατηγός 138 Αρμόδιος 34 "Αρπαλος 2 0 0 - 2 0 3 Α ρ τ ε μ ί σ ι ο 46 Α ρ χ ί δ α μ ο ς 77 'Αρχίνος 1 1 9 , 1 2 7 άρχοντες 4 0 , 4 1 , 5 3 , 1 0 5 , 1 6 9 , 172, 173, 174, 175, 177, 178, 179, 185 'Ασία 12, 41, 43, 51, 1 1 5 Α σ π α σ ί α 68, 69, 84, 1 1 3 'Ασσίναρος 1 0 0 "Ατοσσα 47

219

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ Α τ τ ι κ ή 17, 18, 22, 33, 34, 37, 38, 73, 77, 81, 82, 100, 101, 105, 171, 175, 189, 196, 210, 211 Αφροδίτη 196

25, 26, 27, 30, 43, 46, 50, 62, 83, 86, 87, 98, 125, 126, 147, 191, 192, 195,

Βαλκανική Χερσόνησος 1 1 , 1 8 Βενδίδα 1 8 9 Βοιωτία 46, 50, 1 6 5 Βόσπορος 6 5 , 1 4 5 , 1 9 7 βουλή τ ώ ν Π ε ν τ α κ ο σ ί ω ν 3 8 , 5 3 , 61, 104, 105, 171, 173, 174· βουλή τ ώ ν Τετρακοσίων 1 0 5 , 106, 109, 124 Βρασίδας 89, 91 Βραυρώνα 27 Βρέα 63 Βυζάντιο 139, 147, 160, 163, 164 Γλαυκών 189

Δάμνιππος 122 Δαμωνίδης 56 Δαρείος 4 1 , 42, 43, 44 Δεινομάχη 94 Δεκέλεια 1 0 0 , 1 0 3 , 1 0 5 , 1 1 0 , 1 1 1 , 116, 137, 185 Δελφοί 50, 157, 164 Δήλιο 89, 90 Δήλος 5 1 , 64, 65, 206 Δημάδης 166, 167, 199, 203 Δήμητρα 33, 69, 70, 1 1 1 δήμοι 37, 53, 1 7 4 Δημοσθένης 14, 1 4 6 , 1 5 6 - 1 6 8 , 1 7 0 171, 173, 176, 195, 197, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 2 1 1 · Κατά Νεαίρας 190-191· Περί τοϋ στεφάνου 163, 164, 198" Περί συντάξεως 1 4 7 · Δ' Φιλιππικός 1 6 2 · Κατά Φορμί­ ωνος 1 8 2 · Περί τών έν Χερρονήσω 1 6 1 Δημοσθένης, στρατηγός 87, 88

Διακρία, Διάκριοι 27 Διόδοτος 85, 86 Διόδωρος 2 0 5 Διομέδων 106 Διονύσια 70, 71, 90, 192 Διονύσιος Ά λ ι κ α ρ ν α σ σ έ α ς 1 2 8 , 133-134 Διόνυσος 33, 69, 70, 1 9 6 Διοπείθης 160, 1 6 1 δοκιμασία 61 Δρακοντίδης 1 2 0 Δράκων 13, 21, 102

Έ γ ε σ τ α 96 εισφορά 5 1 , 6 4 , 7 3 , 8 4 , 1 0 7 , 1 3 8 , 140, 141, 143, 150, 162 έκτήμοροι 21 Ελάτεια 164, 169 Ε λ ε υ σ ί ν α 1 7 , 1 8 , 33, 70, 98, 1 1 1 , 126, 127, 128, 197, 207 Ελλήσποντος 32, 1 1 0 , 1 1 5 , 1 1 6 Έ μ β α τ α 147, 154 Έ π ί δ α μ ν ο ς 74 Επίκουρος 207 Έπικράτης 180 επίσκοποι 64, 66 Ε ρ έ τ ρ ι α 30, 43 Έρεχθέας 46 Έρμοκοπίδες 67, 98, 102 Εύβοια 43, 65, 66, 81, 100, 109 Εύβουλος 1 4 6 , 1 4 8 - 1 5 3 , 1 5 4 , 1 5 5 , 157, 158, 159, 160, 162, 194 Εύθυκράτης 180 Εύκλής 89 Εύξεινος Πόντος 1 3 9 , 1 4 7 , 1 5 8 , 178 Ευριπίδης 70, 2 1 0 Εύρυμέδων 51 Εύρυπτόλεμος 1 1 1 0 1 4 Εύφίλητος 184 Ε φ ι ά λ τ η ς , πολιτικός 38, 53, 54, 176

220

ζευγίτες 23, 59, 63 Ζήνων 57, 68, 207

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Η λ ι α ί α , Ή λ ι α σ τ έ ς 53, 57, 62, 174, 176, 177 Ηρόδοτος 20, 27, 29, 30, 35, 36, 3 7 , 4 2 , 4 3 , 4 4 , 45* Ίστορίαι 28 Ησίοδος 188

Ιστιαίος 42 Ίσχόμαχος 186 Ι τ α λ ί α 1 5 ' Νότια Ι τ α λ ί α 24, 75 Ιφικράτης 141, 144, 146, 147 Ι ω ν ί α 12, 42, 43, 51

Θάσος 5 1 , 54, 89 Θεαγένης 2 0 Θεμιστοκλής 4 4 - 4 6 , 5 1 , 52, 53 Θέογνις 1 2 0 Θερμοπύλες 4 5 Θεσσαλία 50, 157, 203 Θήβα 125, 165, 204 Θηραμένης 1 0 9 , 1 1 6 , 1 1 7 , 1 1 9 , 122, 123, 124, 125, 127, 131 θήτες 23, 53, 63, 94 Θουκυδίδης Μελησίου, πολιτικός 58, 59, 60, 61, 102 Θουκυδίδης Ό λ ό ρ ο υ 20, 34, 6 1 , 75, 80, 87, 89, 93, 1 0 5 , 1 1 0 , 1 1 3 , 2 1 0 · Ιστορία 16, 17, 55, 60, 66, 71, 76, 78, 79, 81, 82, 83, 84, 94-95, 96, 97-98, 99, 100, 104-105, 106-107, 108, 110 Θούριοι 6 3 , 7 4 , 1 0 3 Θράκη 4 1 , 54, 65, 89, 1 5 6 , 1 5 8 , 159, 160, 205 Θρασύβουλος 1 0 6 , 1 0 7 , 1 0 8 , 1 1 1 , 125, 126, 127, 128, 131, 138 Θράσυλος 1 0 6 , 1 0 7 , 1 0 8 , 1 1 0 Θρασύμαχος 1 8 9

Ι κ τ ί ν ο ς 71 "Ιμβρας 4 1 Ιουλιανός 207 "Ιππαρχος 3 1 , 3 3 , 3 4 , 4 0 ιππείς 23 Ι π π ί α ς 31, 33 Ίππόδαμος 66, 189 Ίσαγόρας 35 "Ισθμός Κ ο ρ ί ν θ ο υ 4 5 , 4 6 "Ισιδα 1 9 6 Ισοκράτης 138, 1 5 3 - 1 5 5 , 1 8 8 , 194' Περί ειρήνης 1 5 4 * Πανηγυρικός 138

221

Καδμεία 139, 165 Καλλίβιος 122 Καλλικράτης 71 Καλλικρατίδας 112 Καλλίξεινος 1 1 3 , 1 1 4 , 1 3 1 Καλλίστρατος 139, 1 4 1 - 1 4 3 , 146, 162 Καμβύσης 41 Κεραμεικός 183 Κέρκυρα 74, 75, 144, 147 Κέρτς 182 Κέφαλος 67, 189 Κιλικία 43 Κ ί μ ω ν Κοάλεμος 31, 43 Κ ί μ ω ν 5 1 , 52, 53, 54, 56, 57, 58, 60 Κίτιο 196 Κλεινίας 94 Κλεισθένης, τύραννος Σ ι κ υ ώ ν α ς 26, 37 Κλεισθένης 13, 23, 31, 33-41, 44, 52, 54, 56, 57, 62, 1 7 1 , 209 Κλειτοφών 1 1 9 Κλεομένης 34, 35 Κλεοφών 115, 166 Κλέων 60, 84-92, 131 κληρουχίες 62, 63, 86, 1 4 5 Κολλυτός 29 Κολωνός 1 0 5 Κ ο λ ώ τ η ς 71 Κόνων 1 1 2 , 1 1 3 , 1 1 5 , 137, 138, 139, 141 Κόρινθος 1 2 , 74, 75, 1 6 7 , 1 9 0 , 199, 202 Κόροιβος 71 Κορώνεια 94 Κραννώνα 203 Κρατερός 203 Κρησίλας 71 Κρήτη 201 Κριτίας 122, 123, 124, 1 3 1 , 132

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ Κροίσος 41 Κτησιφών 198 Κύθηρα 90 Κυκλάδες 43 Κύλων 1 3 , 1 9 , 20, 77' κυλώνειο άγος 20, 26 Κύπρος 42 Κύρος 41 Κως 147

Λάμαχος 96 Λ α μ ί α 203 Λ ά μ π ω ν 58 Λαύριο 13, 45, 1 4 1 - 1 4 3 , 150-153, 162 Λεοννάτος 203 Λεοντίνοι 86, 96 Λέσβος 4 1 , 83 Λεωκράτης 166 Λέων 106 Λεωνίδας 45, 46 Λεωσθένης 202, 203 Λήμνος 41 Λ ή ν α ι α 7 0 , 87 Λ ύ γ δ α μ η ς 32 Λυδία 41, 203 Λυκίσκος 114 Λ υ κ ο ύ ρ γ ο ς ό Λ υ κ ό φ ρ ο ν ο ς , ρήτορας καί πολιτικός 14, 146, 1 6 8 , 175, 194-197, 198 Λυκούργος, πολιτικός 26 Λύκων 131 Λύσανδρος 1 1 2 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 7 , 119-120, 126 Λ υ σ ί α ς 1 2 8 , 1 8 4 " Κατά Ερατοσθέ­ νους 1 2 0 - 1 2 2 · Κατά Παγκλέωνος 1 8 5 - 1 8 6 " Κατά σιτοπωλών 137 Λ υ σ ι κ λ ή ς 84 Μακεδονία 4 1 , 1 5 6 , 1 5 7 , 1 6 8 Μαραθώνας 13, 17, 18, 43, 50, 147 Μαρώνεια 45 Μαύρη Θάλασσα 65 Μ ε γ α κ λ ή ς 2 0 , 2 6 , 2 9 , 3 0 , 3 1 , 77

222

Μέγαοα 20, 28, 75, 77, 8 1 , 1 2 2 , 125, 191 Μέγας Βασιλέας 43, 53, 1 1 2 , 1 1 5 , 137, 138, 139, 159, 167 Μέλητος 1 3 1 Μένυλλος 2 0 5 Μεσογαία 17 Μεσσηνία 54, 87 μέτοικοι 6 3 , 6 7 , 1 4 9 , 1 5 0 , 1 6 5 , 1 9 8 Μήθυμνα 139 Μηλόβιος 1 2 1 Μήλος 9 5 , 97 Μίλητος 42 Μιλτιάδης Κυψέλου 31, 32, 43 Μιλτιάδης, στρατηγός 43, 44, 51, 56 μισθός 6 4 , 1 3 6 , 1 7 7 * εκκλησιαστι­ κός μισθός 1 3 7 , 1 7 0 μισθοφόρο 57, 60, 105, 150, 195 μισθοφορία 1 4 3 Μνήσαιχμος 1 9 8 Μνησιθείδης 1 2 1 Μνησικλής 71 Μουνιχία 1 2 5 , 195, 2 0 5 , 206 Μυκήνες 12 Μυτιλήνη 84, 86, 1 1 2 , 1 1 3 , 139

Νάξος 32, 42, 5 1 , 1 4 7 Νικάνωρ 201 Νικίας 9 3 - 1 0 1 Νικόφημος 1 3 8 Νίσαια 28 Νότιο 1 1 2

Ξάνθιππος 44, 51, 54, 56 Ξενοκράτης 204, 2 0 5 Ξενοφών 93, 1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 3 0 , 1 5 0 , 1 5 4 · Απολογία Σω­ κράτους 132* Απομνημονεύ­ ματα 1 3 6 , 1 4 9 · Ελληνικά 113114, 117, 122, 123, 126, 127· Κύρου Παιδεία 149 Οικονομι­ κός 1 4 9 , 1 8 1 , 1 8 4 , 1 8 6 · Πόροι 143, 148-153, 178 Ξέρξης 44, 45, 47, 50 -

ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ Οΐη 56 Ό λ υ μ π ί α 202 "Ομηρος 1 7 , 1 8 8 " Ίλιάδα 12, 18 όστρακισμός 3 9 , 40, 44, 4 5 , 52

Π α γ γ α ί ο 30 Παιανία 29 Παιώνιος 71 Παλλήνη 30 Παναθήναια 70, 71, 73 Παράλιοι 26 Παρθενώνας 70, 72, 1 9 1 , 2 0 1 , 2 0 8 Πάρος 4 4 Παυσανίας, στρατηγός 50 Παυσανίας, βασιλιάς 1 1 6 , 126 Πεδιακοί 26 Πειραιάς 1 3 , 53, 62, 63, 66, 67, 109, 111, 115, 116, 117, 125, 126, 127, 128, 141, 149, 150, 162, 178, 182, 189, 195, 196, 200, 206 Πείσανδρος 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 5 Πεισίστρατος 1 3 , 25-33, 41, 209 Πείσων 120, 121 Πελοπόννησος 54, 8 8 , 99, 1 0 3 , 139, 144, 160 Πεντακισχίλιοι 1 0 9 - 1 1 0 πεντακοσιομέδιμνοι 23 Πέργαμος 206 Περίανδρος 1 6 3 Περικλής 1 3 , 32, 36, 54, 5 5 - 7 9 , 80, 81, 83, 84, 94, 102, 1 1 3 , 145, 184, 196, 207, 210, 211 Περσεφόνη 33, 1 1 1 Περσία 43, 1 0 4 Πλαταιές 50 Πλάτων 70, 1 2 2 , 1 2 8 , 1 2 9 , 1 3 0 , 132, 168, 180, 191, 194, 210· Πολιτεία 134, 188, 189 Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς 2 8 , 5 7 , 6 1 · Βίοι Πα­ ράλληλοι: Αλκιβιάδης 103,111" Θεμιστοκλής 4 6 , 47" Περικλής 5 6 - 5 7 , 5 8 , 5 9 , 6 5 , 72·Σόλων22· Φωκίων 1 6 6 , 1 9 9 , 2 0 2 , 2 0 4 - 2 0 5 Πνύκα 6 9 , 1 0 7 , 1 0 9 , 1 1 0 , 1 6 5 , 1 6 9 , 192 Πολέμαρχος 1 2 0 , 1 2 2 , 1 8 9

223

πόλη-κράτος 1 1 , 38, 75 Πολύγνωτος 71 Π ο σ ε ι δ ώ ν 73 Ποτείδαια 74, 75, 77, 1 5 8 Πραξιτέλης 209 προεισφορά 142 π ρ υ τ α ν ε ί α 52 Πρωταγόρας 68, 69 Πυθαγόριοι 38 Πυθονίκη 200 Πύλος 1 2 , 87, 88, 89, 90 πωληται 142-143

Ραίκηλο 30 Ρόδος 4 1 , 1 4 7 , 1 6 0 , 2 0 6 Ρώμη 15 Ρ ω σ ί α 32

Σαλαμίνα 1 3 , 1 8 , 47, 50, 70, 1 0 9 , 147 Σάμος 64, 65, 1 0 1 , 103, 104, 106, 107, 108, 109, 110, 115, 145, 202, 204 Σάρδεις 42, 4 3 , 1 3 8 σεισάχθεια 22, 23 Σελινοϋς 96 Σηστός 51 Σ θ ε ν ε λ α ί δ α ς 77 Σίγειο 32 Σικελία 86, 9 2 - 1 0 1 , 1 1 9 , 178 Σιμωνίδης 188 Σόλων 13, 2 1 - 2 5 , 31, 36, 38, 102, 188, 197 Σοφοκλής 69, 70, 210· Οιδίπους έπι Κολωνώ 17 Σ π ά ρ τ η 1 3 , 43, 4 5 , 50, 5 1 , 52, 75, 76, 77, 86, 87, 89, 90, 92, 93, 95, 97, 99, 100, 102, 103, 109, 116, 137, 139 Σ τ ε ν ά (Βόσπορος) 3 2 , 5 2 , 1 3 8 , 147, 157, 160, 163, 203 στρατηγοί 40, 107, 146, 174, 175 Σ ύ β α ρ η 74 συμμορίες 142, 163 Συρακούσες 96, 97, 99, 197 Σφακτηρία 87, 90

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΑΘΗΝΑ Σωκράτης 68, 94, 1 1 4 , 136, 186, 189, 210

129-133,

Φυλή 1 2 5 Φίλιππος 14, 1 5 6 - 1 6 7 , 1 6 9 , 1 9 4 , 199 Φιλοκράτης 1 5 7 Φοιβίδας 1 3 9 Φορμίσιος 1 1 9 , 1 2 8 Φρύνη 2 0 9 Φύη 2 9 Φωκίων 166, 167, 199, 200, 202, 204-205

Ταίναρο 2 0 3 Τείσανδρος 3 5 Τελεσίνος 4 1 τετρακωμία Μαραθώνα 18 Τιμόθεος 1 3 8 , 1 3 9 , 1 4 1 , 1 4 4 , 1 4 6 , 147 Τιμολέων 197 Τισσαφέρνης 1 0 1 , 103, 104, 108, 109 Τριάκοντα 1 2 0 , 122, 124, 125, 126, 127, 128, 131, 176, 189 τριττνες 37, 174 Τροιζήνα 47, 2 0 1 Τυραννοκτόνοι 3 4

Χαβρίας 146, 147 Χαιρέας 106 Χαιρώνεια 14, 161, 163, 165, 175, 176, 195, 198, 199 Χαλκίδα 65 Χάρης 146 Χαρίδημος 166 Χαρικλής 200 Χαρμίδης 1 3 1 , 132 Χερσόνησος 3 1 , 32, 4 1 , 43, 63, 112, 160, 167 Χίος 41, 1 0 1 , 139, 147, 160 χρηματιστική 180, 181

'Τπερείδης 1 6 5 , 1 6 6 , 1 6 7 , 1 8 3 , 199, 201, 202, 204, 206

Φαίνιππος 1 8 1 φατρία (φρατρία) 19, 20, 35 Φειδίας 6 9 , 7 1 , 2 0 9 φυλές 37, 38, 1 7 4

Ωρωπός 204

224

Κατάλογος εικόνων

Στο ε ξ ώ φ υ λ λ ο : αθηναϊκό δ ε κ ά δ ρ α χ μ ο ( γ ύ ρ ω στο 479). 1. Ή Α θ ή ν α τ ή ν κ λ α σ ι κ ή ε π ο χ ή . 2. Π α ν ό ρ α μ α τ ή ς Α θ ή ν α ς : ή Π ν ύ κ α το 1810 (έργο τ ο ϋ Stackelberg). 3. Ά π ο ψ η τ ή ς Α κ ρ ό π ο λ η ς άπο τ ή ν Π ν ύ κ α . 4. Π α ν ό ρ α μ α τ ή ς Α θ ή ν α ς : ή Α κ ρ ό π ο λ η κ α ί ό Ά ρ ε ι ο ς Π ά γ ο ς (έργο τ ο ΰ

F. Stademan, 1835). 5. Α κ ρ ό π ο λ η : α ν α π α ρ ά σ τ α σ η τ ώ ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ω ν κ τ ι σ μ ά τ ω ν τ ή ς κ λ α σ ι κ ή ς εποχής. 6. Ή Α κ ρ ό π ο λ η . 7. Τ ά Π ρ ο π ύ λ α ι α . 8. Τ ά Π ρ ο π ύ λ α ι α κ α ί ό ναός τ ή ς Α θ η ν ά ς Ν ί κ η ς . 9. Ή Ν ί κ η λ ύ ν ε ι το σ α ν δ ά λ ι τ η ς (ανάγλυφο άπα το θ ω ρ ά κ ι ο τ ο ΰ ν α ο ΰ τ ή ς Α θ η ν ά ς Νίκης στήν Α κ ρ ό π ο λ η , Α θ ή ν α , Μουσείο Α κ ρ ο π ό λ ε ω ς ) . 10. Ρ ω μ α ϊ κ ό α ν τ ί γ ρ α φ ο τ ή ς Α θ η ν ά ς Π α ρ θ έ ν ο υ : ή Άθηνα τ ο ΰ Β α ρ β α κ ε ί ο υ ( Α θ ή ν α , Ε θ ν ι κ ό Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ό Μουσείο). 11. Τ ε τ ρ ά δ ρ α χ μ ο τ ή ς εποχής τ ο ΰ Κ λ ε ι σ θ έ ν η , 511-490 ( Π α ρ ί σ ι , Ε θ ν ι κ ή Βιβλιοθήκη). 12. Ή γ λ α ύ κ α κ α ί ή ελιά τ ή ς Ά θ η ν α ς ( λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α άπο λ α β ή α μ φ ο ρ έ α ) . 13. Το α ν α τ ο λ ι κ ό αέτωμα τ ο ΰ Π α ρ θ ε ν ώ ν α , δ π ω ς ή τ α ν γ ύ ρ ω σ τ ο 1780 (έργο τ ώ ν Stuart κ α ί Revett). 14. Μ ο ν ο μ α χ ί α Α θ η ν ά ς κ α ί Π ο σ ε ι δ ώ ν α γ ι ά τ ή ν κ α τ ο χ ή τ ή ς Α τ τ ι κ ή ς (α­ ναπαράσταση τοΰ δυτικοΰ αετώματος τοΰ Παρθενώνα). 15. Το α ν α τ ο λ ι κ ό αέτωμα τ ο ΰ Π α ρ θ ε ν ώ ν α ό π ω ς ε ί ν α ι σ ή μ ε ρ α . 16. Το Ερεχθείο κ α ί ή π ρ ό σ τ α σ η τ ώ ν Κ α ρ υ α τ ί δ ω ν γ ύ ρ ω στο 1780 (έργο

τ ώ ν Stuart κ α ί Revett). 17. Σ η μ ε ρ ι ν ή κ α τ ά σ τ α σ η .

225

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ:

ΑΘΗΝΑ

1 8 . Ά π ο ψ η τ ο ϋ χ ο ρ η γ ι κ ο ΰ μ ν η μ ε ί ο υ τ ο ΰ Θ ρ ά σ υ λ ο υ π ά ν ω άπο το θέατρο τ ο ΰ Δ ι ό ν υ σ ο υ , γ ύ ρ ω σ τ ο 1 7 8 0 (έργο τ ώ ν Stuart κ α ί Revett). 19.

Tò θέατρο τοΰ Διόνυσου όπως είναι σήμερα.

2 0 . Ή Α κ ρ ό π ο λ η , ή Α γ ο ρ ά , ό ναός τ ο ΰ " Η φ α ί σ τ ο υ : ά π ο ψ η άπο τ ή ν Α ­ κ α δ η μ ί α τ ό 1 8 1 0 (έργο τ ο ΰ Stackelberg). 2 1 . Ή Α γ ο ρ ά τ ή ν εποχή τ ο ΰ Περικλή. 22. Ή Α γ ο ρ ά . 23. "Οστρακα μέ τ ά ονόματα τ ο ΰ Θεμιστοκλή κ α ί τ ο ΰ Περικλή. 24.

Οί « Τ υ ρ α ν ν ο κ τ ό ν ο ι » Α ρ μ ό δ ι ο ς κ α ί Α ρ ι σ τ ο γ ε ί τ ω ν

( ρ ω μ α ϊ κ ό έργο,

Νεάπολη, Ε θ ν ι κ ό Μουσείο). 25. Ψ ή φ ι σ μ α κ α τ ά τής τυραννίας, 3 3 6 π . Χ . ( Α θ ή ν α , Μουσείο Α γ ο ρ ά ς ) . 2 6 . Α ν ά γ λ υ φ ο ε π ά ν ω άπο τ ο τ ι μ η τ ι κ ό ψ ή φ ι σ μ α τ ώ ν Α θ η ν α ί ω ν γ ι ά τ ή Σάμο (403/402) ( Α θ ή ν α , Μουσείο Ακροπόλεως). 2 7 . Ψ ή φ ι σ μ α π ο ύ ορίζει ν ά άποδοθοΰν σ τ α τ α μ ε ί α τ ώ ν ν α ώ ν τ ά δ ά ν ε ι α πού έγιναν κ α τ ά τον πελοποννησιακό πόλεμο (Παρίσι, Μουσείο Λ ο ύ ­ βρου). 28. Α ν α π α ρ ά σ τ α σ η τ ώ ν νεωσοίκων τοϋ Πειραιά. 2 9 . Τ ε ί χ ο ς στις Ε λ ε υ θ ε ρ έ ς (β' μ ι σ ό τ ο ΰ 4 ο υ α ι ώ ν α ) . 30.

Κ ω π η λ ά τ ε ς ( α ν ά γ λ υ φ ο τ ώ ν άρχων τ ο ΰ 5 ο υ αιώνα, Α θ ή ν α , Μ ο υ σ ε ί ο Ακροπόλεως).

31. Ό π λ ί τ ε ς (ανάγλυφο τοΰ τέλους τοΰ 6ου αιώνα, Α θ ή ν α , Ε θ ν ι κ ό Α ρ ­ χαιολογικό Μουσείο). 32 κ α ί 3 4 . ' Τ π ο δ η μ α τ ο π ο ι ε ϊ ο κ α ί σ ι δ η ρ ο υ ρ γ ε ϊ ο (μελανόμορφος αμφορέας» Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών). 3 3 . Ε ρ γ α σ τ ή ρ ι ο α γ γ ε ι ο π λ α σ τ ι κ ή ς (έρυθρόμορφος κ ρ α τ ή ρ α ς , Ό ξ φ ό ρ δ η , Ά σμολειανό Μουσείο). 35.

Σκηνή άπό συμπόσιο (Ρώμη, Μουσείο Βατικανοΰ).

36.

Σ κ η ν ή σ τ ό γ υ ν α ι κ ω ν ί τ η (έρυθρόμορφη π υ ξ ί δ α , Π α ρ ί σ ι , Μ ο υ σ ε ί ο Λ ο ύ ­ βρου).

3 7 . Α ν ά γ λ υ φ ο τ ώ ν θ ε ώ ν : Α π ό λ λ ω ν κ α ί Ά ρ τ ε μ η . Τ έ λ η 5 ο υ α ι ώ ν α (Μου­ σείο Βραυρώνας).

226

Η

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (ΑΘΗΝΑ) ΤΗΣ C L A U D E MOSSÉ ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΑΓΓΕΛΙΔΟΤ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1 9 8 3 ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ((Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ» ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΛΕΨΗ ΤΟΥ Ε. Χ. Κ Α Σ Δ Α Γ Λ Η ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΏΣΕΙς ΕΛΕΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ

3η

ανατύπωση

Γ. Β Ο Υ Λ Γ Α Ρ 1 Δ Η Σ / Δ. Χ Α Τ Ζ Η Σ Τ Υ Λ Η Σ Νοέμβριος 2 0 0 2