Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1830-1893)

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΑΣΔΡΑΧΑΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟς

ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ,

ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε .

ΣΚΛΑΒΕΝΊΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Πανεπιστημίου 25, Γ ' όροφος, τηλ. 32 38 025

ΣΙΔΗΡΟΥΛΑ ΖΙΩΓΟΥ - ΚΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ

Η ΜΕΣΗ Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Σ Η ΤΩΝ Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Ω Ν Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ (1830-1893)

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

2

ΑΘΗΝΑ 1986

«History knows no formal education b u t male education». C. H .

THURBER

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Μια σειρά φροντιστηριακών μαθημάτων, που είχα αναλάβει από το 1974, έγινε η αφορμή να στραφεί η προσοχή μου στα ιδιαίτερα προβλήματα που παρουσίαζε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας και η αφετηρία για συστηματική έρευνα γύρω από το πρόβλημα της συνεκπαίδευσης που παρέμενε ώς τότε ανοιχτό για τα σχολεία της Μέσης Παιδείας. Στην πορεία της ερευνάς αυτής διαπίστωσα ότι η διαφοροποίηση στην οργάνωση και στο πρόγραμμα των σχολείων με βάση το φύλο των μαθητών παρουσίαζε ενδιαφέρουσες ιστορικές προεκτάσεις. Διαπίστωσα, για να δώσω ένα παράδειγμα, πώς χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν εκατό χρόνια από την απελευθέρωση για να καθιερωθεί η συνεκπαίδευση στα Δημοτικά Σχολεία και ότι ώς τις αρχές τον αιώνα μας δεν υπήρχαν για τα κορίτσια δημόσια σχολεία Μέσης Παιδείας, ούτε και είχαν το δικαίωμα, όσες μαθήτριες ήθελαν, να εγγραφούν στα δημόσια σχολεία των αγοριών. το Διδασκαλείο αποτελούσε, για πολλά χρόνια, τη μοναδική διέξοδο των μαθητριών που είχαν κάποιες επιστημονικές φιλοδοξίες, και το επάγγελμα της δασκάλας το μόνο όπου είχαν τη δυνατότητα να σταδιοδρομήσουν. Αποφάσισα να μην περιορίσω την ερευνά μου μόνο στη συνεκπαίδευση, παρά να δω, όσο ήταν δυνατό πιο σφαιρικά, την πορεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας, τους διάφορους παράγοντες που επηρέασαν την εξέλιξη αυτή, καθώς και τα προβλήματα και τις κυριότερες τάσεις που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της εξελικτικής αυτής πορείας.

διδακτορική διατριβή και εγκρίθηκε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύθηκε το 1983 ώς παράρτημα (αριθμός 38) της Επιστημονικής Ε π ε τηρίδας της Φιλοσοφικής Σχολής. Σ. Ζ. - Κ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προηγούμενες έρευνες, αντικείμενο και σκοπός αυτής της εργασίας, όρια και αναγκαίοι περιορισμοί, πήγες και βοηθήματα Η μελέτη, η ανάλυση και η συζήτηση των προβλημάτων της γυναικείας εκπαίδευσης στο 19ο αιώνα απουσιάζει, συνήθως, η αναφέρεται ελάχιστα στη σχετική βιβλιογραφία. για τη θέση της Ελληνίδας στην κοινωνία και για την εξέλιξη της εκπαίδευσης της δεν διαθέτουμε ούτε γενικές ούτε ειδικές αναλύσεις. Πλήθος βασικά προβλήματα παραμένουν ακόμα σε πρωτογενές στάδιο επεξεργασίας. Αυτό οφείλεται στην Ιδιαιτερότητα της γυναικείας εκπαίδευσης, στην ανεπάρκεια των δημοσιευμένων π η γών, καθώς και στο ότι δύσκολα μπορεί κανείς να βρεικαινα χρησιμοποιήσει τις πηγές που υπάρχουν. το υλικό που θα μπορούσε να δώσει μια πιο λεπτομερειακή εικόνα της κοινωνικής καιεκπαιδευτικήςΙστορίας της Ελληνίδας κατά το 19ο αιώνα βρίσκεται, σε μεγάλο ποσοστό, ανεπεξέργαστο στα διάφορα αρχ ε ί α και σε πολλές περιπτώσεις είναι εξαιρετικά δυσπρόσιτο. για όλους αυτούς τους λόγους, στη βιβλιογραφία που υπάρχει, επικρατεί,σεπολλά σημεία, σύγχυση και ασάφεια σχετικά με τη διάρθρωση και τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων στο 19ο αιώνα. Η σύγχυση αυτή απλώνεται από τις χρονολογίες ίδρυσης των σχολείων ώς τον τρόπο λειτουργίας των Παρθεναγωγείων. έχονται σε εργασίες σχετικά με την εκπαιδευτική κίνηση στον αιώνα μας δεν καλύπτουν, όπως είναι φυσικό, όλο το φάσμα των

επιμέρους προβλημάτων. την πορεία που ακολούθησε η Δημοτική, η Μέση και η Επαγγελματική Εκπαίδευση των Ε λ λ η ν ί δων ώς το 1954 την περιγράφει η διδακτορική διατριβή της Ελ. Δούκα, που εγκρίθηκε από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου 1 , οι αναφορές όμως στην εκπαιδευτική κίνηση του 19ου αιώνα περιορίζονται μόνο σε μια εμπεριστατωμένη γενική θεώρηση. σύντομη αλλά αξιόλογη Ιστορική αναδρομή στο 19οαιώνακαι εντοπίζειμεσαφήνεια και διορατικότητα τα προβλήματα που παρουσίαζε η Μέση Ε κ π α ί δ ε υ σ η των κοριτσιών στη χώρα μας αμέσως μετά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Ελ. Βενιζέλου το 1929. Τέλος, στις γενικές Ιστορίες της παιδείας, υπάρχουν ορισμένα κεφάλαια που αναφέρονται, εντελώς επιγραμματικά όμως, στην εκπαίδευσητωνκοριτσιών στο 19ο αιώνα 3 .

την πορεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτ στη χώρα μας. Όμως γίνεται φανερό ότι δεν υπάρχει για το μα αυτό ειδική και συστηματική έρευνα. Η

διαπίστωση ότι δεν μελετήθηκε συστηματικά η πορεία πουακολούθησεηΜέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ε λ λάδα είναι ένα γεγονός που κάνει απαραίτητη την έρευνα του θέματος αυτού, για να συμπληρωθεί ένα σημαντικό κενό στην Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Ε π ε ι δ ή είναι δύσκολο να κρίνει κανείς σωστά ένα κοινωνικό

land,

1. Ε. Dukas, Ein Beitrag zur Frage der Frauenbildung in GriechenDiss. Μόναχο 1955. 2. Λ. Κόττου, «η εκπαίδευση των Ελληνίδων από το 1830έωςσημερα»,

359-404. 3. Βλ. Σ. Τζουμελέας - Π . Παναγόπουλος, η εκπαίδευσή μας στα τελευταία εκατό χρόνια,' Αθήναι 1933, σ. 115 - 118" Χρ. Λέφας,Ιστορίατης Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1942, σ. 28 - 32 και 258 - 263" Α. Ισηγόνης, Ιστορία της Παιδείας, Ρόδος 1958, σ. 327 - 335.

ζήτημα όπως η εκπαίδευση, και προπάντωνναεκτιμήσειτην πρόοδο του, αν δεν παρακολουθήσει την εξέλιξή του από το π α ρελθόν, αποφάσισα να ξεκινήσω από τα θεμέλια και να ερευνήσω: α) την πορεία που ακολούθησε η ΜέσηΕκπαίδευσητων κοριτσιών από την απελευθέρωση ώς το 1893, περίοδοπουτα Παρθεναγωγεία λειτουργούσαν χωρίς ειδικό οργανωτικό νόμο. Κύριος στόχος της έρευνας αυτής είναι να δοθεί μια κατά το δυνατό ολοκληρωμένη εικόνα της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των κοριτσιών, όπως διαμορφώθηκε στο 19οαιώνα.ναεπισημανθεί,πιο συγκεκριμένα, το είδος των σχολείων και ο τρόπος που λειτουργούσαν, να προσδιορισθεί η θέση που είχαν στο γενικότερο εκπαιδευτικό σύστημα και να γίνουν οι ανάλογες συγκρίσειςμετααντίστοιχα σχολεία των αγοριών. Παράλληλα αναλύονται οι διάφορες προσπάθειες που έγιναν την εποχή αυτή για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών. β) τα εκπαιδευτικά προβλήματα, τις Ιδιομορφίεςκαιτις κυριότερες τάσεις που επικράτησαν στην πορεία της Μέσης Ε κ παίδευσης των κοριτσιών. Καταβάλλεται εδώ προσπάθεια να δοθεί, με όσο γίνεται μεγαλύτερη πληρότητα και αντικειμενικότητα, η εικόνα του πνεύματος που επικρατούσετηνεποχήαυτήγια τη γυναικεία εκπαίδευση, με σχετική ανάπτυξη της εκπαιδευτικής πολιτικής του κράτους και της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας. Ε π ι διώκονται επίσης, ώς ένα βαθμό, άμεσες συσχετίσεις με τα π α ράλληλα κοινωνικά και πολιτικοοικονομικά γεγονότα της εποχής, η έμφαση όμως δίνεται στο γυναικείο κίνημα και τις επιδιώξεις του. θούν, σε περιορισμένη έκταση, και ορισμένοι άλλοι τομείς, που δεν καλύπτονται Ικανοποιητικά από τη σχετική βιβλιογραφία: α) Οι αναφορές στη Δημοτική Εκπαίδευση περιορίζονται σεορισμέναβασικά στοιχεία και είναι πιο λεπτομερειακές για τα πρώτα χρόνια, επειδή τότε τοποθετούνται οι βάσεις της εκπαίδευσης των κοριτσιών και επειδή τα στοιχεία αυτά δεν είναι γνωστά. β) Η εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στον υπόδουλο

ελληνισμό είναι από τους παράγοντες που επηρεάζουν, την ε π ο χ ή αύτη, σε πολλά σημεία, την εκπαίδευση στο ανεξάρτητο κράτος, αφούηεπικοινωνίαείναι συνεχής και οι αλληλεπιδράσεις αναπόφευκτες και οπωσδήποτε μεγάλης σημασίας και για τους δύο χώρους. Η έρευνα προς την κατεύθυνση αυτή επεκτάθηκε σε περιορισμένα πλαίσια για να γίνουν μόνο ορισμένες συγκρίσεις και παρατηρήσεις. γ ) η έλλειψη ειδικής βιβλιογραφίαςπουνααναφέρεταιστην κοινωνική θέση της Ελληνίδας στο 19ο αιώνα, στη διαμόρφωση του γυναικείου κινήματος, και στις πρώτες προσπάθειεςγιατη συμμετοχή της γυναίκας στην κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου αποτέλεσε την τρίτη βασική δυσκολία για την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Η Ιστορία του γυναικείου κινήματος αποτελείοπωσδήποτεσημαντικό παράγοντα για την κατανόηση καιερμηνείαπολλών σημείων της γυναικείας εκπαίδευσης αφού ηαλληλεπίδρασητωνδύο αυτών παραγόντων είναι στενή και θ καθένας συντελεί καθοριστικά στη διαμόρφωση και την εξέλιξη του άλλου. Η σπουδαιότητα του παράγοντα αυτού, σε συνδυασμό με τη σύγχυση που επικρατεί στη βιβλιογραφία σχετικά με πληροφορίες που αναφέρονται στο 19ο αιώνα, με έκαναννααποτολμήσω ένα διάγραμμα των πρώτων προσπαθειών των Ε λ λ η νίδων, βασισμένο σε πρωτογενείς πηγές. Χρονικά η ερευνά αυτή περιορίστηκε στο 19ο αιώνα γιατί, οπωσδήποτε,θαξέφευγε από τα όρια μιας διατριβής η μελέτη πουθαέφτανε ώς τη σύγχρονη εποχή, μια που πρόκειται για μεγάλη χρονική περίοδο και θα ήταν εξαιρετικά δύσκολοναοργανωθεί περίοδο αύτη χαρακτηρίζει ένας έντονος και Ιδιαίτερος προβληματισμός σε ό,τι έχει σχέση με την εκπαίδευση των κοριτσιών. η Ιδιαιτερότητα των προβλημάτων της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των κοριτσιών απασχολεί με τόση ένταση τους παιδαγωγούς, την κοινωνία και την πολιτεία, που ο 19ος αιώνας μπορεί δίκαια να χαρακτηριστεί αιώνας προβληματισμού και αμφιβολιών.

1830 και 1893. Ως αφετηρία θεωρήθηκε το 1830 γιατί τη χρονιά αυτή Ιδρύθηκε το πρώτο δευτεροβάθμιο σχολείο για τα κορίτσια, το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς .μετο 1893 κλείνει η περίοδος που εξετάζουμε, γιατί τη χρονιά αυτή δημοσιεύονται από το Υπουργείο Παιδείας τα πρώτα προγράμματα μαθημάτων για τα Παρθεναγωγεία της χώρας που λειτουργούσαν ώς τότε χωρίς ειδική νομοθετική ρύθμιση.

Σχετικά με την έννοια της Μέσης Εκπαίδευσης 1 παρατηρούμε ότι ώς σχολεία Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς θεωρούνται τα δευτεροβάθμια σχολεία της εποχής αυτής που δέχονται για εγγραφή μαθήτριες που έχουν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. στην κατηγορία των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης συμπεριλαμβάνονται καιταΔιδασκαλεία θηλέων, αφού στην ουσία είναι δευτεροβά θμια σχολεία που λειτουργούν μαζί με τα Παρθεναγωγεία, δηλαδή με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων 2 .

Η εργασία αυτή δεν εξετάζει τα ξένα σχολεία, που τα περισσότερα Ιδρύθηκαν από μοναχικά τάγματα για παιδιά καθολικών κυρίως και όπου φοιτούσε, σύμφωνα με πληροφορίες της εποχής, και ένας μεγάλος αριθμός μαθητριών του «Ανατολικού Δ ό γ τος» 3 . τα σχολεία όμως που ίδρυσαν ξένοι, Ιεραπόστολοι κυρίως, αποκλειστικά για τις Ελληνίδες, συμπεριλαμβάνονται στον κα1. Οι όροι «Μέση Εκπαίδευση» και «Μέση Παιδεία» χρησιμοποιούνται ώς ταυτόσημοι. ο κύκλος των σχολείων της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης περιλαμβάνει, την εποχή αυτή, τα Ελληνικά Σχολεία και τα Γυμνάσια. 2. από το 1834 η πολιτεία τοποθέτησε τις μαθήτριες που σπούδαζαν με υποτροφία του κράτους για να γίνουν δασκάλες σε ιδιωτικά Παρθεναγωγεία. Από τα σχολεία αυτά οργανώθηκαν πιο συστηματικάεκείναπου συντηρούσε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και έτσι η πολιτεία αναγνώρισε απότο1861 ώς Διδασκαλεία θηλέων τα σχολεία αυτά που συνέχιζαν όμως, παράλληλα, να λειτουργούν και ώς Παρθεναγωγεία. 3. η «ιδιοτυπία» των σχολείων αυτών απαιτεί ξεχωριστή διαπραγμάτευση και για τον τρόπο που ήταν οργανωμένα και για τους γενικότερους σκοπούς που επιδίωκαν.

κατάλογοτωνυπόλοιπων Ιδιωτικών σχολείων της περιόδου αυτής.

ανάγκηναερευνηθούνοιπηγές και να αναζητηθούν εκεί οι απαντήσεις. Η τεκμηρίωση της εργασίας αυτής στηρίχτηκε στη χρησιμοποίηση ανέκδοτου υλικού και στη διερεύνηση πηγών της εποχής.πιοσυγκεκριμένα: τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Αρχείο της Σχολής Hill, τα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Κανονισμοί και Προγράμματα μαθημάτων των Παρθεναγωγείων της εποχής, Πρακτικά Συλλόγων, Ε κ θ έ σ ε ι ς Υ π ο υ ρ γ ώ ν και Ε π ι θ ε ω ρ η τ ώ ν , η Ε φ η μ ε ρ ί δ α της Κυβερνήσεως, η Ε φ η μ ε ρ ί δ α των Συζητήσεων της Βουλής, Συλλογές Νόμων, Ε γ κ υ κ λ ί ω ν και Διαταγμάτων, Περιοδικά και Η μερολόγια της εποχής 1 , αποτέλεσαν τις βασικές πηγές των δεδομένων της εργασίας αυτής. Η μακροχρόνια έρευνα στις παραπάνω πηγές αποκάλυψε ένα τεράστιο υλικό ανεπεξέργαστο, που δημιουργούσε όμως μια νέα σειρά από προβλήματα: δυσχέρειες στην ταξινόμηση του υλικού, φόβοι για τυχόν αναχρονισμούς —η άγνοια πολλών σημείων μπορούσε κάθε στιγμή να οδηγήσει σε αυθαίρετα συμπεράσματα— η ένταξη των κειμένων στο περιβάλλον τους για να φανεί τί πραγματικά αντιπροσωπεύουν, αποτέλεσαν τους κυριότερους προβληματισμούς. Όλες οι παραπάνω δυσκολίες ήταν ιδιαίτερα σοβαρές, αλλά πίστεψα π ώ ς έπρεπε να ολοκληρώσω την προσπάθεια αυτή έστω και με κίνδυνο να υπάρξουν ορισμένα κενάκαινα

πιο

τον

1. η επιλογή των περιοδικών έγινε με κριτήριο το περιεχόμενο τους. Δηλαδή αποδελτιώθηκαν πρώτα τα εκπαιδευτικού περιεχομένου και τα γυναικεία περιοδικά. Από τα υπόλοιπα —την εποχή αυτή κυκλοφορεί ένας μεγάλος αριθμός περιοδικών— αποδελτιώθηκαν εκείνα που αντιπροσωπεύουν φιλεκπαιδευτικούς και φιλολογικούς συλλόγους μαζί μεταδυοαπότα γνωστά περιοδικά της εποχής την Πανδώρα και την Εστία, που η μακροβιότητά τους εξασφαλίζει μια συνολική εικόνα της εποχής. τα Ημερολόγια αποτέλεσαν πολύτιμη πηγή πληροφοριών, επειδή δημοσιεύουν αγγελίες των σχολείων με περιληπτικές εκθέσεις για το είδος του σχολείου και τρόπο που λειτουργούσε.

μείνουν ανοιχτά για νεότερες αναζητήσεις πολλά θέματα,πουθα συμπληρωθούν από κατοπινούς ερευνητές. Η πορεία που ακολούθησα για την επεξεργασία των δεδομένων είναι: συγκέντρωση του υλικού, ταξινόμηση των δεδομένων σε κατηγορίες και παραπέρα κριτικήανάλυση,οργάνωσητων δεδομένων με τέτοιο τρόπο που να είναι δυνατή η παρουσίαση τους σε πίνακες, επισκόπηση και ανάλυση των δεδομένων, συμπεράσματα. Όσα περιέχει το πρώτο μέρος της εργασίας αυτής αφορούν τη θέση και την εκπαίδευση της Ελληνίδας στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, χωρίς να εξετάζονται λεπτομερειακά τα Ιδιαίτερα προβλήματα της εποχής αυτής. Η επισκόπηση αυτή έχει σκοπό να αποσαφηνίσει μερικά από τα γενικά προβλήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση της Ελληνίδας στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και κυρίως να προσδιορίσει τα στοιχεία εκείνα που επηρέασαν σε μεγάλο η μικρό βαθμό την κατοπινή εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος. Αυτά αντιστοιχούν στις χρονικές υποδιαιρέσεις που κρίθηκε αναγκαίο να χωριστεί το διάστημα των χρόνων 1830 - 1893. σε καθεμιά από τις χρονικές αυτές περιόδους εξετάζεται αναλυτικά η χρονολογική εξέλιξη των σχολείων, τα είδη και η λειτουργία τους, και δίνονται στατιστικά στοιχεία και πίνακες.γιανααποσαφηνισθεί το είδος των Παρθεναγωγείων, που λειτουργούσαν την εποχή αυτή χωρίς ειδικό οργανωτικό νόμο, γίνονται συχνά συγκρίσεις με τα αντίστοιχα δευτεροβάθμια σχολεία των αγοριών, καθώς και ορισμένες παρατηρήσεις στον τρόπο που λειτουργούσαν τα Παρθεναγωγεία στον υπόδουλο ελληνισμό. Η πρώτη περίοδος εκτείνεται ώς το 1861, οπότε έχουμε την πρώτη επίσημη αναγνώριση από το κράτος του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς Διδασκαλείου θηλέων, και η δεύτερη ώς το 1893, χρονιά που δημοσιεύονται τα π ρ ώ τ α προγράμματα που ρυθμίζουν τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων. 2

εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών. πιο ειδικά, αναφέρονται τα προβλήματα που απασχολούν την εκπαιδευτική σκέψη και η θέση που παίρνουν σ' αυτά διανοούμενοι και παιδαγωγοί της εποχής, τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια που προτάθηκαν και ο αγώνας και οι διεκδικήσεις των Ε λ λ η νίδων για Ανώτερη Εκπαίδευση και βελτίωση της Μέσης.

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (Σύντομη ιστορική αναδρομή) Μ ε τ ά την τ ο υ ρ κ ι κ ή κ α τ ά κ τ η σ η , τα μ ο ν α σ τ ή ρ ι α η ο ν ά ρ θ η κ α ς τωνε κ κ λ η σ ι ώ να π ο τ ε λ ο ύ ντιςμ ι κ ρ έ ς π α ι δ ε υ τ ι κ έ ς

εστίες,

τα

«κοι-

νά» σ χ ο λ ε ί α , ό π ο υ οι μ ο ν α χ ο ί και οι Ιερείς δ ί δ α σ κ α ν σε λ ι γ ο σ τ ο ύ ς μαθητές ανάγνωση, γραφή

και

στοιχειώδεις γνώσεις αριθμητι-

κής1. Διαφορετική κ ά π ω ς ήταν η κατάσταση

της

π α ι δ ε ί α ς στις

1. για την παιδεία στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας βλ. Κ. Κούμας, Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. IB' (τα σχετικά με τον ελληνικό διαφωτισμό), Βιέννη 1832, φωτομ. επανέκδοση, Αθήνα 1966" Μ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετηρίδος, Κωνσταντινούπολις 1867' Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας (14531821), Αθήναι 1868· G. Chassiotis, L'instruction Publique chez les Grecs depuis la prise de Constantinople par les Turcs jusqu'à nos jours, Παρίσι 1881· M. Γεδεών, η πνευματική κίνησις του γένους κατά τον IH' και Ιθ' αιώνα (εκδ. φροντίδα Α. Αγγέλου- Φ. Ήλιου), « Ε ρ μ ή ς » , Αθήνα1976' Τρ. Ευαγγελίδης, η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τ. Α'-Β', Αθήναι 1936 (απαραίτητο συμπλήρωμα: Κ.Θ. Λάππας, Ευρετήριον, Αθήναι 1973)* Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. από τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας, «Ίκαρος», Αθήνα 1985' Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Ν έ ο υ Ελληνισμού, τ. Β', Θεσσαλονίκη 1964 και τ . Δ ' , Θεσσαλονίκη 1973 και του ίδιου, «η δράση των Ελλήνων λογίων στη Δύση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτική Αθηνών», τ. Ι ' ,

λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, κυρίως στην Κρήτη, όπου συγκεντρώθηκαν μαθητές και λόγιοι από την τουρκοκρατούμενη χώρα. το ενδιαφέρον για την παιδεία δυναμώνει από τα μέσα του 16ου αιώνα, μετά τη λήξη των πολεμικών αναστατώσ στον ελληνικό χώρο. Έ τ σ ι , το 17ο αιώνα με την προστασία του κλήρου και την οικονομική ενίσχυση των έμπορων, τα «κοινά» σχολεία πολλαπλασιάζονται τόσο στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α όσο καιστανησιά. Παράλληλα, αρχίζουν να διαμορφώνονται σε με ρικά εμπορικά κέντρα πνευματικοί πυρήνες που ξεχωρίζουν με τηνακτινοβολίατους.

πνευματική πρόοδο σε πολλές περιοχές, είναι η οικονομική άνθηση του ελληνισμού, το πνευματικό κίνημα του διαφωτισμού και οιανακατατάξειςστηνελληνική κοινωνία, κυρίως με τη μορφοποίηση μιας οικονομικά Ισχυρής τάξης έμπορων. από ατομικές πρωτοβουλίες π ρ ώ τ α και ύστερα με τη συμβολή των κοινοτήτων Ιδρύονται συνέχεια καινούρια σχολεία. Έ τ σ ι στο τέλος του 18ου αιώνα, σύμφωνα με πληροφορίες λογίων της εποχής, «κοινά» σχολεία λειτουργούν σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, για μεγαλύτερο η μικρότερο χρονικό διάστημα. Αποτέλεσμα του φιλεκπαιδευτικού αυτού ζήλου των Ε λ λ ή ν ω ν και των προσπαθειών που καταβάλλουν οι Φαναριώτες, οι πλούσιοι έμποροι και οι φωτισμένοι ανώτεροι και ανώτατοι κληρικοί είναι να εξελιχθούν μερικά σχολεία σε αξιόλογες εστίες που προώθησαν σημαντικά την παιδεία" έτσι, στις αρχές του 19ου αιώνα η ανάγκη των γραμμάτων καιηπρόοδος που εξασφαλίζει η επιστήμη και η γνώση έγινε α σθητή σε ολόκληρο πια τον ελληνισμό. 1974, σ. 357-361· Γ . Ζώρας, «Ελληνική γλώσσα, διδασκαλία, Ακαδημίες, εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 361-364" Α. Αγγέλου, «η παιδεία στην Κρήτη και στα Επτάνησα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 377-379, του ίδιου, «η εκπαίδευση», Ιστορία τουΕλληνικούΈθνους,τ. ΙΑ', σ. 306-328" και Χρ. Πατρινέλλης, «από τηνΆλωσηώς τις απαρχές της πρώτης αναγεννήσεως της παιδείας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I', σ. 367-376.

Κάτω ότι

δεν

από

τις

μπορούμε

γενικές να

αυτές

προϋποθέσεις

αναφερθούμε

σε

είναι

οργανωμένη

αυτονόητο εκπαίδευση

των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν . Ε ί ν α ι κ ο ι ν ή η δ ι α π ί σ τ ω σ η ό τ ι ο α ν α λ φ α β η τ ι σ μ ό ς των γ υ ν α ι κ ώ ν α π ο τ ε λ ε ί την π ε ρ ί ο δ ο

και

του

α ι ώ ν α της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς π α ν ε λ λ ή ν ι ο φ α ι ν ό μ ε ν ο 1 .

τελευταίου η

ακόμα

Ελληνίδα

ζ ο ύ σ ε στα χ ρ ό ν ι α τ η ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ςε ν τ ε λ ώ ςα π ο μ ο ν ω μ έ ν ηαπό κοινωνική

άποψη2.

Η

υ φ α ν τ ι κ ή και το κ έ ν τ η μ αα π ο τ ε λ ο ύ σ α ντη

β α σ ι κ ή α π α σ χ ό λ η σ η αλλά και την κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή π α ι δ ε ί α των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν 3 . Σ τ α δ ι α κ ά ό μ ω ς η θ έ σ η της Ε λ λ η ν ί δ α ςα λ λ ά ζ ε ι .στην κ ί ν η σ η αυτή π ρ ω τ ο σ τ α τ ο ύ ν οι ξ ε ν ι τ ε μ έ ν ο ι στις μ ε γ ά λ ε ς π α ρ ο ι κ ί ε ς του εξωτερικού. στις χ ώ ρ ε ς ζουν, γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν

την

άνεση,

της

Ευρώπης

οι

Ελληνες

πλουτί-

μ ο ρ φ ώ ν ο ν τ α ι , γ ί ν ο ν τ α ιοια ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι

1. Σύμφωνα με τον άγγλο περιηγητή R . Chandler (1765) οι Ελληνες δεν κρίνουν απαραίτητη τη μόρφωση για τις γυναίκες. Γυναίκες που γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή θεωρούνται εξαιρετικά μορφωμένες (Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β', Αθήνα 1973, σ. 294). και ο Ch. Rulhiere που επισκέφθηκε το 1798 τη Ζάκυνθο παρατηρείότιη έλλειψη κάθε μορφής παιδείας ήταν γενική στο νησί,αλλάηαμάθειατων γυναικών ήταν απίστευτη. Καταδικασμένες να ζουν κλεισμένες μέσα στο σπίτι από τα μικρά τους χρόνια, δεν διδάσκονταν τίποτα (Κ. Σιμόπουλος, S.71., σ. 779). ο E d . Clarke παρατηρεί ότι το 1801 και στην Αθήνα ακόμα, η ανάγνωση και η γραφή αποτελούσαν άγνωστα πράγματα για τον γυναικείο πληθυσμό (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 1 , Αθήνα 1975, σ. 72). ο J . H a n s o n παρατηρεί, επίσης, ότι και στη Σμύρνη (1813) λίγες γυναίκες είναι εκείνες που διαβάζουν η παίζουν κιθάρα και ακόμα λιγότερες εκείνες που μπορούν να γράψουν (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 3 , Αθήνα 1975, σ. 560, υποσ. 1). 2. «Ως εκ της αυστηρότητος των ηθών τα κοράσια σπανίως εξήρχοντο των οικιών ασχολούμενα περί τα οικιακά έργα» (Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α', σ. 63). οι περιηγητές που επισκέφθηκαν την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα παρατηρούν πώς οι νέες έβγαιναν σπάνια έξω από το σπίτι,καιστην εκκλησία πήγαιναν μονάχα την ημέρα του γάμου τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 234). ο φόβος των Τούρκων ήταν, σύμφωνα με τους περιηγητές, η κύρια αιτία του περιορισμού αυτού (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 65 και 293). 3. Δημ. Λουκάτος, «Λαϊκός βίος», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', σ. 277.

σωποι μιας νέας τάξης, των αστών. Πολλοί απ' αυτούς ξαναγυρίζουν στις πατρίδες τους μεταφέροντας πλούτο, νέες αντιλήψεις ζ ω ή ς , νέες πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες. στις πόλεις της Ευρώπ η ς η ελληνική οικογένεια έρχεται σε άμεση επαφή με ένα νέο κόσμο εμπειριών, ο οποίος πλουτίζει την κοινωνική δομή του ελληνισμού. « Η επίπλωση, η δίαιτα, η ενδυμασία, οι σχέσεις ανάμεσα στα άτομα και ανάμεσα στα φύλα, δηλαδή αυτό που ονομάζονταν τότε χρηστοήθεια, θα υποστούν σιγά σιγά βαθύτατες μεταβολές από την επαφή με το δυτικό κόσμο και από τη γοητεία που προξενεί η επαφή αυτή» 1 . από το 17ο αιώνα ξεχωριστή είναι η θέση της γυναίκας στον κύκλο των Φαναριωτών. Οι Φαναριώτισσες αποκτούν ξεχωριστή θέση στην κοινωνία και στην οικογένεια 2 και πολλές απ' αυτές διακρίνονται για τη μόρφωση τους καιγιατην αγάπη τους για τη μουσική, το θέατρο και την ποίηση 3 . από τις αρχές του 18ου αιώνα αρχίζει και στον υπόδουλο ελληνισμό η εμπορική ακμή που έχει ανυψώσει ήδη τον ελληνισμό του εξωτερικού. το εμπόριο δυναμώνει σταδιακά μέσα στην αυτοκρατορία,επεκτείνεταιπρος τη Δύση και δημιουργεί πολλ πλούς δεσμούς με αυτή, φυσικά όχι μόνον οικονομικούς. Η οικονομική άνεση που εξασφάλισαν με το εμπόριο πολλές οικογένειες, έδωσε τη δυνατότητα για ταξίδια στη Δύση, ταξίδια όπου οι γυναίκες και οι κοπέλες έρχονταν σε επαφή με τα ήθη των δυτικών χωρών και μάθαιναν ξένες γλώσσες. και η επαφή βέβαια Ε λ λ ή νων και δυτικών στα ίδια εμπορικά κέντρα επηρεάζει οπωσδήποτε τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες των πρώτων 4 . στα νησιά

1. Κ.Θ. Δημαράς, «το Σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', σ. 331. 2. στα 1770 ο περιηγητής Ε . Habessi παρατηρεί πώς οι Ελληνίδες του Φαναριού έχουν εξασφαλίσει στην οικογένεια και την κοινωνία παρόμοια με τις Ευρωπαίες της εποχής (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 350). 3. Βλ. σχετικά σ. 27-28 αύτης της εργασίας. 4. ο περιηγητής J . H a n s o n που επισκέφθηκε στα 1813 τη Σμύρνη μας πληροφορεί ότι, επειδή υπήρχε μεγάλη παροικία ξένων στη Σμύρνη, οιΕλληνίδεςμάθαιναν και μιλούσαν Ιταλικά και γαλλικά (Κ. Σιμόπουλ

του Α ι γ α ί ο υ και Ι δ ι α ί τ ε ρ α στις Κ υ κ λ ά δ ε ς , οι π ε ρ ι η γ η τ έ ς

επιση-

μ α ί ν ο υ ν μ ε γ ά λ η δ ι α φ ο ρ ά στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή θ έ σ η και τις ε λ ε υ θ ε ρ ί ε ς πουα π ο λ α μ β ά ν ο υ νοιγ υ ν α ί κ ε ς σε σ ύ γ κ ρ ι σ η

με

την

ηπειρωτική

Ε λ λ ά δ α . οι ε π ι δ ρ ά σ ε ι ς των δ υ τ ι κ ώ ν ( μ ό ν ι μ ο ι κ ά τ ο ι κ ο ι , π ε ρ ι η γ η τ έ ς , έ μ π ο ρ ο ι ) , η α ν ά π τ υ ξ η του ε μ π ο ρ ί ο υ

και

της

συγκοινωνίας,

τα ε ι δ ι κ ά π ρ ο ν ό μ ι α και μ ε ρ ι κ έ ς ι δ ι α ί τ ε ρ ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς στη ζ ω ή των νησιωτών1,

εξασφάλισαν

ευνοϊκές

προϋποθέσεις

για

τη

βελτίωση

αυτή . Π α ρ ό λ ο ό μ ω ς που η θέση τ η ς Ε λ λ η ν ί δ α ς στην ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και στην κ ο ι ν ω ν ί α

βελτιώνεται

νισμού της διασποράς,

στα

σταδιακά

( σ τ ι ς π α ρ ο ι κ ί ε ς του ε λ λ η -

ν η σ ι ά του Α ι γ α ί ο υ

και

του

Ιονίου,

στα ε μ π ο ρ ι κ ά κ έ ν τ ρ α της η π ε ι ρ ω τ ι κ ή ς Ε λ λ ά δ α ς και κ υ ρ ί ω ς στους φ α ν α ρ ι ώ τ ι κ ο υ ς κ ύ κ λ ο υ ς τ η ς Π ό λ η ς και των π α ρ α δ ο υ ν ά β ι ω ν ή γ ε -

ό.π., τ. Β', σ. 560, υποσ. 1). στην Αθήνα τα αποτελέσματα της οικονομικής και κοινωνικής ανόδου της πόλης είναι ολοφάνερα και στην αντίστοιχη βελτίωση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας, όπως φαίνεται καθαρά από τις διηγήσεις των περιηγητών: έτσι ο Ch. Tomson το 1730, ο L e R o y το 1754, ο R . Chandler το 1765 και ο J . v o n Riedesel το 1768 παρατηρούν ότι οι Αθηναίες ζουν απομονωμένες στα σπίτια τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 167, 278, 293 και 307). στις αρχές του 19ου αιώνα όμως η θέση αυτή αλλάζει και ο S. Guller, στα 1820, παρατηρεί ότι μερικές Αθηναίες μιλούσαν με άνεση ιταλικά και διακρίνονταν για την ευγενική συμπεριφορά τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 2 , σ. 592). 1. η μακρόχρονη απουσία των ανδρών υποχρέωνε σε πολλά άγονα νησιά τις γυναίκες να παίξουν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη της οικονομίας με τα είδη που κατασκεύαζαν οι ίδιες και που ήταν κυρίως μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα και διάφορα πλεκτά. η ανάγκη αυτή υποχρέωνε τις νησιώτισσες να κινούνται ελεύθερα έξω από το σπίτι και να μαθαίνουν ξένες γλώσσες για να έχουν τη δυνατότητα να πουλήσουν τα είδη που κατασκεύαζαν στους ξένους εμπόρους και περιηγητές. ο J . Galland (1747), ο Α. Bisani (1788), ο J . G a l t (1810) και πολλοί άλλοι περιηγητές αναφέρονται στο είδος αυτό της εμπορικής συναλλαγής (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 227, 495 και 549). 2. η κοινωνική ζωή της Χίου, για παράδειγμα, θυμίζει στον Μ. E n e m a n (1711) και στον Ρ . G u y s (1748) την Ευρώπη (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 65 και 234).

ηγεμονιών), ειδική φροντίδα για τη μόρφωση των κοριτσιών υπάρχει την εποχή αυτή μόνο σε ορισμένες κοινωνικές τάξεις, των πλούσιων εμπόρων και κυρίως των Φαναριωτών, η εκπαίδευση των όποιων διαμορφώνεται κάτω από εντελώς ειδικές συνθήκες. την ευθύνη για τη μόρφωση των κοριτσιών αυτών αναλαμβάνουν οι «οικοδιδάσκαλοι». ο θεσμός της οικοδιδασκαλίας, όμως, «παρά τις αιχμές τις οποίες είναι ενδεχόμενο να παρουσιάσει, δεν επηρεάζει τη γενική εκπαιδευτική εικόνα της εποχής» 1 . Γίνεται επομένως φανερό, ότι με τον τρόπο που διαμορφώθηκε η γυναικεία εκπαίδευση την εποχή αυτή δεν είναι εύκολο να επιβιώσουν Ιστορικά τεκμήρια, που να δίνουν με τρόπο ικανοποιητικό την εξέλιξή της. Η ατέλεια της εικόνας αυτής μπορεί να αμβλυνθεί κάπως αν στρέψουμε τις αναζητήσεις μας προς άλλες κατευθύνσεις, όπως π . χ . στις γυναίκεςπουαντιγράφουνκαι έχουν στην κατοχή τους διάφορους κώδικες, στις γνωστές λόγιες γυναίκες (μοναχές και κοσμικές), στα σχολεία που λειτουργούσαν σε ορισμένα μοναστήρια — για τις μοναχές κυρίωςαλλάκαι για κοπέλες από τις γύρω περιοχές. αν και πιο χαμηλά από την ανδρική, δεν παρουσιάζει διακοπή σε καμιά στιγμή του μεταγενέστερου ελληνισμού» 2 . Α π ό τους πρώτους ακόμα αιώνες της Τουρκοκρατίας είναι γνωστά τα ονόματα γυναικών που αντιγράφουν η έχουν στην κατοχή τους ορισμένους κώδικες, τα ονόματα λογίων γυναικών, τα ονόματα οικοδιδασκάλων για τα κορίτσια πλούσιων έμπορων η αρχοντικών οικογενειών, καθώς και η φήμη ορισμένων μοναστηριών όπου οι καλόγριες η οι κοπέλες από τις γύρω περιοχές διδάσκονται την ελληνική γλώσσα, μουσική και χειροτεχνία. Ενδείξεις και στοιχεία ότι λειτούργησαν σχολεία για την εκπαίδευση των κοριτσιών έχουμε από το τέλος του 18ου αιώνα και μετά. Είναι γνωστό ότι από τους βυζαντινούς ακόμα χρόνους πολλές 1. Α. Αγγέλου, «η εκπαίδευση», ό.π., σ. 320. 2. Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., α. 562.

γυναίκες

ασχολήθηκαν

με

τίας.

παράδοση ονόματα

αντιγραφή

κ ω δ ί κ ω ν 1 η τη σ υ γ γ ρ α -

2

φή εκκλησιαστικών Η

την

ύμνων .

αυτή

σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι στα χ ρ ό ν ι α

της

Τουρκοκρα-

γ υ ν α ι κ ώ ν που α ν τ ι γ ρ ά φ ο υ ν κ ώ δ ι κ ε ς ε ί ν α ι γ ν ω σ τ ά

απόταπ ρ ώ τ α ακόμα χ ρ ό ν ι α της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς 3 . με τα λ ι γ ο σ τ ά επίσης στοιχεία

που

αυτή

τη

στιγμή υπάρχουν,

π ο ύ μ ε ότι σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι και η π α ρ ά δ ο σ η ζαντινής

εποχής

με

τις

της

μ π ο ρ ο ύ μ ε να

αλεξανδρινής

γνωστές λόγιες γυναίκες.

η

και

βυ-

Άννα

Νο-

τ α ρ ά , με το ενδιαφέρον που δ ε ί χ ν ε ι για φ ι λ ο λ ο γ ι κ έ ςεκδόσεις 4και την π λ α τ ι ά κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α 5 μ π ο ρ ο ύ μ ε ότι

αποτελεί

τον

να

πούμε

σ υ ν δ ε τ ι κ ό κ ρ ί κ ο α ν ά μ ε σ α στις γ ν ω σ τ έ ς λ ό γ ι ε ς

γ υ ν α ί κ ε ς του Β υ ζ α ν τ ί ο υ και εκείνες της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς .

την

ράδοση αυτή σ υ ν ε χ ί ζ ε ι στην Α θ ή ν α η Φ ι λ ο θ έ η Β ε ν ι ζ έ λ ο υ 6 ,

παμαζί

1. Σχετικά με γυναίκες βιβλιογράφους στα βυζαντινά χρόνια, βλ. Σ . Λάμπρος, «Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας», Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού Πανεπιστημίου (1902-1903),Αθήναι 1903, σ. 234-249 και Ν. Βέης, Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι 1905, σ. 7-9. 2. Σ . Λάμπρος, ό.π., σ. 230. 3. ό.π., σ. 250, 253-254, 256 και Ν. Βέης, ό.π., σ. 13. 4. Σύμφωνα με μαρτυρία του Ζαχαρία Καλλιέργη (από την Κρήτη) ηέκδοσητουΜεγάλου Ετυμολογικού Λεξικού πραγματοποιήθηκε το 14 στη Βενετία «αναλώμασι μεν παραινέσει δε της λαμπροτάτης κυρίας νης θυγατρός του πανσεβαστοτάτου και ενδοξοτάτου κυρού Λουκά Νοταρά ποτέ μεγάλου δουκός της Κωνσταντινουπόλεως» (Γ. Ζαβίρας, Νέα Ελλάς η Ελληνικόν θέατρον, ανατ. Α ' έκδοσης, επιμέλεια-εισαγωγή-ευρετήριον Τ . Γριτσοπούλου, Αθήναι 1972, σ. 304). 5. η Ά ν ν α Νοταρά έκανε πολλές προσπάθειες και διαπραγματεύσεις (1472-1474) για την εγκατάσταση ελλήνων προσφύγων στην Τοσκάνη (Α. Βακαλόπουλος, «η θέση των Ελλήνων και οι δοκιμασίες τους υπό τους Τούρκους», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 75 σταζοπούλου-Πελεκίδου, «ο παλαιός Ελληνισμός της κάτω Ιταλίας και Σικελίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I', σ. 237 ). 6. η Φιλοθέη Βενιζέλου (1522-1589), κόρη αρχοντικής και πλούσιας οικογένειας των Αθηνών, ίδρυσε το γυναικείο μοναστήρι του Α γ ί ο υ αν-

μετιςάλλες γ ν ω σ τ έ ς « λ ό γ ι ε ς »

μ ο ν α χ έ ς του μ ο ν α σ τ η ρ ι ο ύ

η Ρωξάνδρα Σκαρλάτου Μπεγλικτζή

2

στην

της1,

Κωνσταντινούπολη,

που χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι « ώ ς λίαν κ α τ α ρ τ ι σ θ ε ί σ α π ε ρ ί τα γ ρ ά μ μ α τ α υπότουδ ι δ α σ κ ά λ ο υ Ι ω ά ν ν ο υ του Κ α ρ υ ο φ ύ λ λ η » 3 και στη Σ μ ύ ρ ν η οι τ έ σ σ ε ρ ι ς θ υ γ α τ έ ρ ε ς του γ ν ω σ τ ο ύ λ ό γ ι ο υ και δ α σ κ ά λ ο υ μάντιου Ρύσιου,

που

μορφώθηκαν

έτσι

από

τον

πατέρα

Αδα-

τους,

ώ σ τ ε η μ ί α απ' αυτές, η Θ ω μ α ΐ ς — μ η τ έ ρ α του Α δ α μ ά ν τ ι ο υ Κ ο Ανδρέα που, όπως θα δούμε παρακάτω, έγινε γνωστό και για την εκπαιδευτική του δραστηριότητα. για τη ζωή και τη δράση της Φ. Βενιζέλου βλ. λεπτομέρειες Δ. Καμπούρογλου, Αθηναϊκόν Αρχοντολόγιον. Α' οι άρχοντες Μ π ε νιζέλοι, Αθήνα 1921, σ. 72-106 και Ι. Γεννάδιος, ο Οίκος των Μπενιζέλων και η όσια Φιλοθέη, Αθήναι 1929. η Φιλοθέη χαρακτηρίζεται γενικά ώς «πεπαιδευμένη» (Κ. Σάθας, ό.π., σ. 193 και Μ. Γεδεών, «Γνώσεις χρήσιμοι τη ιστορία της παρ' ημίν παιδείας», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. ΙΘ', 1899, σ. 426), αλλά της αμφισβητείται η γνώση της αρχαίας ελληνικής και επικρατεί η άποψη ότι μια επιστολή της Φιλοθέης σε αρχαία γλώσσα «Προς τον Ιέρακα τον Μέγα Λογοθέτη» (δημοσιεύθηκε από τον Κ. Σάθα, ό.π., σ. 193) γράφτηκε μάλλον από τους λόγιους γραμματείς του Μοναστηρίου (Σ. Λάμπρος, ό.π., σ. 261-262 και Δ. Καμπούρογλου,Ιστορίατων Αθηναίων, τ. Α ' , Αθήνα 1969, σ. 109). Εκτός από την επιστολή αυτή σώζεται, σε απλή όμως γλώσσα, και «Έκκλησις [της Φιλοθέης] προς την Γερουσίαν των Ενετών» για οικονομική ενίσχυση (Κ. Μέρτζιος, «η Ό σ ι α Φιλοθέη, Ανέκδοτα έγγραφα», Ελληνικά, τ. Ι Γ ' , 1954, σ. 123-125).

το και

αρ.

1. Εκτός από τη Φιλοθέη είναι γνωστή και η Λεοντία,ηγουμένηστο ίδιο μοναστήρι. Σώζονται δυο επιστολές της σε αρχαία γλώσσα, που αποδίδονται όμως στους λόγιους γραμματείς του μοναστηριού (Σ. Λάμπρος, ό.π., σ. 262). το κείμενο της επιστολής (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία της Ιστορίας των Αθηνών, τ. Α ' , Αθήναι 1889, σ. 162-163 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 53-54). Επιστολές γραμμένες σε απλή γλώσσα σώζονται δύο από ίδιο μοναστήρι: της ηγουμένης Χριστοδούλης γραμμένη το 1670 (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία..., τ. Α ' , σ. 138-139 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 56-57) της ηγουμένης Ελισάβετ με χρονολογία 1701 (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία..., τ. Γ ' , Αθήναι 1892, σ. 234-235 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 58-59). 2. για τη Ρωξάνδρα Σκαρλάτου (1605-1648) βλ. Κ. Παπαρρηγόπουλος, «Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου, η πρώτη Φαναριώτισσα», Εστία, τ. Α ' , 8, 22 Φεβρουαρίου 1876, σ. 115-119 και Μ. Γεδεών, «Ρωξάνη Σκαρλάτου», Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. Δ', 1883, σ. 505-508. 3. Κ. Σάθας, ό.π., σ. 347.

Κοραή— «εκαταλάμβανεν ικανώς του παρακμάζοντος Ελληνισμού τα συγγράμματα» 1 . Γυναικεία παιδεία όμως και ένα ευρύτερο λογοτεχνικό ενδιαφέρον δημιουργείται στους αρχοντικούς φαναριώτικους κύκλους. Ξακουστοί δάσκαλοι της εποχής, όπως ο Καρυοφύλλης, ο Λογάδης, ο Βαρδαλάχος, ο Οικονόμος, ο Σερούϊος και πολλοί άλλοι, παρέδιδαν μαθήματα «κατ' οίκον» στα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, των Φαναριωτών. Καλή εικόνα του τρόπου με τον οποίο εκπαιδεύονταν οι νέες, καθώς και τα στάδια της εκπαίδευσης αύτ η ς, μάς δίνει ο Αλ. Ραγκαβής 2 . στους φαναριώτικους κύκλους οι γονείς φρόντιζαν όχι μόνο για τη στοιχειώδηαλλάκαιγιαμια ανώτερηκαιπιοπλατιά μόρφωση των κοριτσιών. Ηαδελφήτου Ρ α γ κ α β ή διδάσκεται όπως και ο ίδιος, Αρχαία Ελληνικά, Ι σ τ ο ρία, Γαλλικά, Ζωγραφική 3 . Η γαλλική γλώσσα, ιδιαίτερα, γ ί νεται αντικείμενο συστηματικών σπουδών. Ακολουθώντας το γενικό πνευματικό κλίμα της εποχής, πολλές Φαναριώτισσες, όπως ηΡαλλούΚαρατζά, η Ραλλού Σούτζου, η Αικατερίνη Σούτζου καιηΣμαράγδα Σκαρλάτου Καλλιμάχη, ασχολήθηκαν με μεταφράσεις γνωστών έργων 4 . το θέατρο συγκινούσε Ιδιαίτερα τις Φαναριώτισσες. Η Ραλλού Καρατζά, η Αικατερίνη Γκίκα και ηΡαλλούΣούτσου συγκρότησαν τους πρώτους ερασιτεχνικούς θιάσους που έδιναν παραστάσεις μέσα στα αρχοντικά τους 5 . Τ έ -

1. Συλλογή των εις την Ελληνικήν Βιβλιοθήκην και τα πάρεργα προλεγομένων, και τίνων συγγραμματίων του Αδαμαντίου Κοραή, τ. Α ' , εν Παρισίοις 1833, σ. θ'. 2. Αλ. Ρίζος Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α ' , Αθήναι 1894, σ. 24-27 και 66-67. 3. ό.π. 4. Μ. Γεδεών, «Περί της Φαναριωτικής κοινωνίας μέχρι των άρχων της ενεστώσης εκατονταετηρίδος», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Κ Α ' , 1887-88 και 1888-89, σ. 65-66 και Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία-Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971, σ. 29-149. 5. Ν. Λάσκαρης, Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, τ. Α', Αθήνα 1938, σ. 186-196 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., σ. 55, 87 και 92.

ΤέλοςοιΦαναριώτισσες αγαπούσαν την ποίηση και σε πολλές π ε ριπτώσεις δοκίμασαν τις ικανότητές τους στη στιχουργική 1 . Σ Χ Ο Λ Ε Ί Α Θ Η Λ Ε Ω Ν — Δ Α ς Κ Α Λ Ε ς . Ο Μ. Γεδεών, Ο βαθύτερος γνώστης των εκπαιδευτικών πραγμάτων της Τουρκοκρατίας, διατύπωσε την άποψη ότι τα κορίτσια, όπως και τα αγόρια, διδάσκονταν γραφή και ανάγνωση από τις μοναχές στα γυναικεία μοναστήρια 2 . Κατά τον Κ . Θ Δημαρά, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, υπήρχαν σε πολλά μέρη «Παρθενώνες» που δεν «ήταν καθ' αυτό γυναικομοναστήρια" κοντά σε μια η περισσότερες μοναχές ζούσαν τα κορίτσια, του τόπου έως ότου πανδρευθούν... σε μερικές περιστάσεις όμως η καθαρεύουσα της εποχής Παρθενώνα ονομάζει και το γυναικομονάστηρο" ώστε η διάκριση δεν είναι π ά ν τοτε άσφαλής» 3 . μια εικόνα της οργάνωσης των Παρθενώνων μας δίνουν οι «κανονισμοί» παρόμοιου Ιδρύματος που λειτούργησε από το 1847 ώς το 1890 στη Ζάκυνθο 4 . Σύμφωνα με τους «κανονισμούς» αυτούς «το εις τον Ιερόν Ναόν της Μητροπόλεως Ζακύνθου· προσκείμενον κατάστημα δεν είναι μονή ωργανισμένη κατά τας περί μοναστικών καταστημάτων διατάξεις, αλλά Παρθενών, ήτοι Διδασκαλείον, εν ω γίνονται δεκταί επί πληρωμή δι' ανατροφήν και εκπαίδευσιν θυγατέρες γονέων εγνωσμένων και προσφεύγουσιν ανατραφησόμεναι ή εκπαιδευθησόμεναι δωρεάν άποροι η άπωρφανισμέναι νεάνιδες» 5 . από τις σχετικές εισηγήσεις φαίνεται,

1. Στίχους από Φαναριώτισσες βλ. Σ κ . Βυζαντιος, η Κωνσταντινούπολις ή περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και Ιστορική, τ. Γ', Αθήναι 1869, σ. 602 και 604-605. 2. Μ. Γεδεών, «Ελληνίδων εκπαίδευσις μετά την Ά λ ω σ ι ν » , Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. Ε ' , 1939, σ. 332-333. 3. Κ.Θ. Δημαράς, «Θεοφάνους του εξ Αγράφων βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά», Ελληνικά, τ. I ' , 1937-38, σ. 237, υποσ. 1. 4. οι κανονισμοί αυτοί με ημερομηνίες 14 Απριλίου 1847 και 13 Ιουνίου 1853 είναι δημοσιευμένοι στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, αρ. 44, 1867, σ. 539-545. 5. ό.π., σ. 537.

επίσης, η σύγχυση που επικρατούσε στη χρήση των όρων « Π α ρ θενών» και «Γυναικεία Μονή». Οι εκφράσεις «ο εις τον Ιερόν Ναόν... προσκείμενος και Μονή προσωνυμούμενος Παρθενών» και«ηΓυναικεία μονή... θεωρηθείσα ώς Παρθενών» επιβεβαιώνουν την άποψη του Κ.Θ. Δημαρά ότι η διάκριση των δυο όρων δεν είναι φανερή. Σύμφωνα με τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε για την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το πρώτο σχολείο θηλέων στην Ιστορία της νεοελληνικής παιδείας λειτούργησε στη Μυτιλήνη, στο Μοναστήρι της Μυρσινιώτισσας, γύρω στα 1530 1 . σε μια επιστολή του Παχώμιου Ρουσάνου προς τον Επίσκοπον Λέσβου Ι γ ν ά τ ι ο Α γ α λ λ ι α ν ό τονίζεται: «πάντα διά τας καλογραίας δι' εκείνας εποίησας φροντιστήριον ίνα σπουδάζωσιν εις γράμματα και διδάσκωνται μουσικήν» 2 . Ε π ι κ ρ α τ ε ί , επίσης, η άποψη ότι στο μοναστήρι του Α γ ί ο υ Ανδρέα, που ίδρυσε στην Αθήνα η Φιλοθέη, λειτουργούσε και σχολείο για τις κοπέλες της περιοχής 3 . Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή. τα σχετικά έγγραφα αναφέρονται αποκλειστικά σε μοναχές και σε κανένα δεν γίνεται λόγος για μαθήτριες 4 . Φαίνεται λοιπόν π ώ ς στο μοναστήρι της Φιλοθέης οι μοναχές, με την εποπτεία και την καθοδήγηση μορφωμένων «ηγουμενισσών», ασχολούνταν και με τα γράμματα. σε όσες κατέφευγαν στο μοναστήρι για διάφορους λόγους (φτώχεια, ορφάνια, α ι χ μ α λ ω σ ί α ) , οι μοναχές φαίνεται π ώ ς μάθαιναν ραπτική, υφαντική και πλεκτική και τις δίδασκαν, παράλληλα, και στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης και γραφής.

1. Γ . Βαλέτας, «ο άγιος Ιγνάτιος Αγαλλιανός και το εν Λέσβω αναμορφωτικόν έργον του», Θεολογία, 10, 1932, σ. 298 και 308. 2. ό.π., σ. 307. Βλ. σχετικά Χρ. Πατρινέλλης, ό.π., σ. 371. 3. Φ. Φιλαδελφεύς, Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας από του 1400 μέχρι του 1800, τ. Α ' , Αθήναι 1902, σ. 203" Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 249 και Δ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τ. Γ ' , σ. 286. 4. Ι. Γεννάδιος, ό.π., και Κ. Μέρτζιος, ό.π.

συστηματικής εκπαίδευσης των κοριτσιών φαίνεται π ώ ς αποτελεί η ίδρυση και λειτουργία σχολείου στη «Μονή Ευγενών Ελληνίδων» της Βενετίας 1 . Η σχολή αυτή λειτούργησε από το 1609 ώς το 1829. Οι μαθήτριες έμεναν στο μοναστήρι και μονάχααπότο 1810 έγιναν δεκτές και εξωτερικές μαθήτριες. Καθήκοντα δασκάλας ασκούσαν ορισμένες μοναχές που είχαν τις απαραίτητες γνώσεις και Ικανότητες. Δίδασκαν τις στοιχειώδεις γραμματικές γνώσεις γραφής και ανάγνωσης, κατήχηση, οικοκυρικά μαθήματα και διάφορα χειροτεχνήματα 2 . από το 1730 ώς το 1829 φοίτησαν στο σχολείο αυτό 105 μαθήτριες 3 . Α ξ ί ζ ε ι να αναφερθεί, επίσης, το γεγονός ότι ο Επιφανειος Η γ ο ύ μ ε ν ο ς , που πέθανε το 1648, όρισε στη διαθήκη του ένα ποσό για να διορισθεί στα Γιάννινα δάσκαλος «υποχρεωμένος να διδάσκη γραμματικήν, ανθρωπισμόν και άλλας επιστήμας και γράμματα Ε λ λ η ν ι κ ά εις τα παιδία και τα κοράσια τα οποία θα θελήσουν να μάθουν» 4 . Η πρόβλεψη αυτή, έστω ακόμα και αν δεν έγινε πράξη, έχει Ιδιαίτερη σημασία, γιατί διατυπώθηκεσεμια τόσο πρώιμη εποχή. φωνα με τις οποίες, το 18ο αιώνα, ασκούσαν το επάγγελμα της δασκάλας και γυναίκες. Μαρτυρίες για τη φήμη δασκάλας μάς μεταφέρουν το 17ο αιώνα στη Χίο 5 , το 1724 στη Σμύρνηκαιτο 1. για την ίδρυση και λειτουργία της σχολής αυτής βλ. λεπτομέρειες Ελ. Κούκκου, Η ορθόδοξος Μονή ευγενών Ελληνίδων Βενετίας 1599-1829, Αθήναι 1965. 2. ό.π., σ. 30-31. 3. ό.π., σ. 159-166. 4. Κ. Μέρτζιος, «το εν Βενετία Ηπειρωτικόν Αρχείον, κεφ. Β', Επιφάνειος Ηγούμενος», Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. IB', 1936, σ. 35. 5. Υπάρχει η μαρτυρία ότι στα μέσα του 17ου αιώνα «εις Χίον εχρημάτισε γυναίκα διδάσκαλος φιλοσοφικών μαθημάτων διαδεχθείσα τον άνδρα της» ( Η λ . Τανταλίδης, Βίος Στεφάνου Καραθεοδωρή, Κωνσταντινούπολις 1868, σ. 24). η πληροφορία αυτή, δυστυχώς ατεκμηρίωτη—ο Σ τ . Καραθεοδωρής αναφέρει ότι την άκουσε από τον Ιγνάτιο τον «πρώην Ουγγροβλαχίας»— είναι η μοναδική μαρτυρία για περίπτωση γυναίκας που να δι-

1797 στη Σιάτιστα 1 . Σύμφωνα με την άποψη του Γ. Βαλέτα όμως, οι προσηγορίες «Χριστόδουλος της δασκάλας» και «Ειρήνη εξαδέλφη της δασκάλας», στις οποίες στηρίχτηκε ο Γεδεών, «περισσότερον μαρτυρούν περί της απλοϊκότητος των γραφόντων καιτηςχηρείας των γυναικών αυτών παρά περί του επαγγέλματος των» 2 . ο Α. Αγγέλου υποστηρίζει π ώ ς πρόκειται μάλλον για συμπτωματικό φαινόμενο, γιατί «το ανέβασμα σε ένα επάγγελμα, η μάλλον στο επάγγελμα, πρέπει να είναι συνάρτηση πολλών άλλων πολύπλοκων μετασχηματισμών για τους οποίους οι γενικοί όροι δείχνουν ότι είναι αδύνατο να συντελεστούν την εποχή εκείνη» 3 . Ε π ο μ έ ν ω ς οι αντικειμενικές συνθήκες της εποχής στην υπόθεση ότι η προσωνυμία «δασκάλα» δεν χ α ρακτήριζε επαγγελματίες γυναίκες - δασκάλες, γιατί φαίνεται πώς, σε πρώτη φάση, η μετάδοση γνώσεων δεν είχε χαρακτήρα καθαρά επαγγελματικό. Α π λ ώ ς μερικές γυναίκες που ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν φρόντιζαν να μεταδώσουν τις γνώσεις αυτές σε άλλες κοπέλες, γνωστές η συγγενείς τους 4 . για πρώιμες εποχές, επομένως, δικαιολογείται η χρήση του όρου «δασκάλα» μονάχα με μια τέτοια συναισθηματική φόρτιση. Καθαρά ε π α γ γ ε λ ματικό χαρακτήρα φαίνεται π ώ ς παίρνει ο όρος από τα τέλη του 18ου αιώνα, οπότε, συμφωνά με στοιχεία του Μ. Γεδεών, άρχισαν να λειτουργούν σχολεία για κορίτσια στο νάρθηκα ορισμένων εκκλησιών. Έ τ σ ι , στους λογαριασμούς των ετών 1784 - 1789 του ναού της Θεοτόκου στην Κωνσταντινούπολη σημειώνεται «νοίκι της δασκάλισσας», και σε κώδικα του 1822, που ανήκει στην εκκλησία του Α γ ί ο υ Δημητρίου της Κωνσταντινούπολης, μαρτυρείται

διδάσκει μάλιστα σε μια τόσο πρώιμη εποχή φιλοσοφικά μαθήματα. 1. Μ. Γεδεών, «Ελληνίδων εκπαίδευσις...», ό.π., σ. 334-335. 2. Γ . Βαλέτας, ό.π., σ. 307, υποσ. 1. 3. Α. Αγγέλου, «η εκπαίδευση», ό.π., σ. 319. 4. Βλ., για παράδειγμα, Κ. Ξηραδάκη, ό.π., σ. 54, όπου αναφέρεται ότιηΑικ. Γκίκα, μορφωμένη και γλωσσομαθής, δίδασκε ιταλικά και γερμανικά στη Ραλλού Σούτσου.

ται, επίσης, μισθός «της δασκάλισσας Ελένκως γρ. 5» 1 . Π ρ ώ τ η γνωστή δασκάλα είναι η Ευανθία Καΐρη, μαθήτρια τουαδελφούτης Θεόφιλου Καΐρη, που φαίνεται π ώ ς δίδασκε στις Κυδωνιές πριν ακόμα από την επανάσταση 2 . Γενικό συμπέρασμα από την πρώτη αυτή διερεύνηση του θέματος είναι π ώ ς η πορεία της γυναικείας εκπαίδευσης στην περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρξε σταθερά ανοδική. τα γράμματα, προνόμιο στην αρχή λίγων κοριτσιών, γίνονται σιγά σιγά ανάγκη και επιδίωξη των πολλών. Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, βέβαια, δεν σημαίνουν με κανένα τρόπο ότι η παιδεία των λίγων αυτών γυναικών ήταν μέρος της κοινής παιδείας του γένους. Ισχύει κι εδώ η παρατήρηση του Κούμα ότι «οι ολίγοι ούτοι εκ περιστάσεων αγνώστων προκύψαντες επαρωμοίαζον αμυδρά και διψαλέα λυχνάρια αραιότατα κείμενα μεταξύ παχυτάτου σκότους» 3 . Η προεργασία, βέβαια, που έγινε στα χρόνια αυτά, επηρέασε καθοριστικά και με ποικίλους τρόπους την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος. το Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών από τα χρόνια του Αγώνα ακόμα δείχνει καθαρά π ώ ς το έδαφος είχε προετοιμαστεί κατάλληλα από την εποχή της Τουρκοκρατίας. τα λόγια του Ρ ή γ α Φεραίου « ό λ ο ι , χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και θηλυκά παιδία» 4 αποτέλεσαν την καλύτερη υποθήκη.

1. Μ. Γεδεών, ό.π., σ. 334. 2. Βλ. σχετικά σ. 35 αυτής της εργασίας. 3. Κ. Κούμας, ό.π., σ. 554. 4. Λ. Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, Άπαντα των Νεοελλήνων Κλασσικών, Εταιρεία

τ. Β', σ. 691, στη σειρά Ελληνικών Εκδόσεων.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΒΑΣΕΙΣ : 1830 - 1861 Η

θέση της Ελληνίδας αρχίζει να βελτιώνεται αισθητά από τιςαρχέςτου19ου αιώνα. Είναι ενδεικτικό, για παράδειγμα, το γεγονός ότι στον κατάλογο των συνδρομητών της Φιλομούσου Ε τ α ι ρ ε ί α ς , που Ιδρύθηκε το 1813 στην Α θ ή ν α και είχε ποικίλους πνευματικούς σκοπούς, ανάμεσα στους οποίους και η μέριμνα για την εκπαίδευση, συμπεριλαμβάνονται και ονόματα γ υ ναικών 1 . στη Φιλόμουσο Ε τ α ι ρ ε ί α της Βιέννης επίσης, που Ιδρύθηκε ένα χρόνο αργότερα, το 1814, προσφέρει ουσιαστικές υπηρεσίες η Ρωξάνδρα Στουρτζα 2 . Σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι Ε λ ληνίδες και στην προετοιμασία του εθνικού ξεσηκωμού 3 , καθώς καισεόλη τη διάρκεια του Αγώνα 4 . Η Ελισάβετ Μαρτινέγκου περιγράφει με πολύ παραστατικό τρόπο τα αισθήματα που της 1. «Μαρία Λογοθετέσσα Αθηνών Μ.Δ. Αβραμιώτου, η εκ Πελοποννήσου- Μαριώρα I. Παλαμά" Ευτυχία Ρόκου, η εξ Αθηνών· Μαριάννα Μακρύ η Αττική· Αικατερίνη Μακρύ, η εξ Αθηνών Θηρεσία Μακρύ,ηεξ Αθηνών Μαρία η Κλεοπάτρα Ποντίκη, εκ Παλαιών Πατρών» (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία..., τ. Α', σ. 218-219 και του ίδιου, Ιστορία..., τ. Δ ' , σ. 337-381, όπου αναπτύσσεται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Εταιρείας και οι γενικότερες δραστηριότητές της). 2. Ελ. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η παιδεία 1803-1822. Α' η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958, σ. 13 και Γ . Λάϊος, «η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (1814-1820). Νέα έγγραφα», Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, τ. IB', 1962, σ. 213. 3. Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία-Φαναριώτισσες, ό.π., σ. 7-25. 4. Σ ω τ . Αλιμπέρτη, Ai ηρωΐδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1933. Ρ.

προξένησε η κήρυξη της επανάστασης 1 και η Ευανθία Καΐρη απευθυνει στις φιλελληνίδες όλου του κόσμου δραματική έκκληση, όπου απεικονίζει τη φρίκη του πολέμου και περιγράφει τα δεινά τηςαγωνιζόμενηςΕλλάδας 2 . ρουσία τους στον κόσμο των γραμμάτων η Ευανθία Καΐρηκαιη Ελισάβετ Μαρτινέγκου. Η αυτοβιογραφία της Μαρτινέγκου δείχνει καθαρά π ώ ς μεγάλωνε και π ώ ς ζούσε μια κοπέλα στις αρχές του 19ου αιώνα. Συχνά αναφέρεται στην περιορισμένη ζωή της : «εκύτταξα τους τοίχους του σπιτιού οπού με εκρατούσαν κλεισμένη», γράφει με απόγνωση 3 ,καιαλλού:«ήμουν πάντοτε κλεισμένη εις ένα σπίτι» 4 . Αντιμέτωπη μ' αυτό το «βάρβαρον ήθος» που κρατάει τις γυναίκες «κλεισμένας και αγραμμάτους» η Μαρτινέγκουαντιδράμε το διάβασμα, με το γράψιμο, ακόμα και με τη φυγή από το π α τρικό σπίτι. Πρώτος δάσκαλος της ο παπάς της ενορίας τους,

1. «Εις τούτον τον καιρόν, δηλαδή τη 25 Μαρτίου 1821, την ημέραν του Ευαγγελισμού, έρχεται ο ποτέ διδάσκαλος μου, Θεοδόσιος Δημάδης και μας κάμνει γνωστόν με πολλήν του χαράν, πώς οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Οθωμανών... Εγώ εις τα λόγια του άκουσα το αίμα μου να ζεσταίνη, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ τα άρματα, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να τρέξω διά να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους, οπού δι' άλλο (καθώς εφαίνετο) δεν επολεμούσαν, παρά διά θρησκείαν και διά πατρίδα και διά εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν...», Ελισαβέτιου Μαρτινέγκου, Η Μ ή τ η ρ μου. Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αθήναι 1881, σ. 55-56. 2. Εφημ. ο φίλος του Νόμου, αρ. 139, 31 Ιουλίου 1825· βλ. Αικατ. Κουμαριανού (επιμ.), ο Τύπος στον Αγώνα, τ. Γ ' , «Ερμής», Αθήνα 1971, σ. 119-120. Φωτοτυπική επανέκδοση της επιστολής αυτήςαπότην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήναι 1971, αρ. 12. 3. Ελισ. Μαρτινέγκου, ό.π., σ. 56. 4. ό.π., σ. 13. Λογοτεχνικά κείμεναπουαναφέρονταιστηνεποχήαυτή δίνουν με σαφήνεια τη θέση της γυναίκας: « Ε γ ώ εδωπά πάντα κλεισμένη, διά να ιδώ κομμάτι κόσμο, διά να ιδώ τους κήπους επλανήθηκα» προσπαθεί να δικαιολογηθεί μια άλλη νέα, βλ. Αντ. Μάτεσι, ο Βασιλικός (εισαγωγή Άγγελου Τερζάκη), «Ερμής», Αθήνα 1973, σ. 39.

άρχισε τη διδασκαλία του με την Οκτώηχο. Χρειάστηκαν, γ ρ ά φει, πολλές προσπάθειες για να πειστεί ο πατέρας της να συνεχίσει τη μόρφωσή της «διότι είχε εκείνην την παλαιάν βάρβαρον γνώμην, η όποια θέλει να μή μανθάνουν αϊ γυναίκες πολλά γ ρ ά μ ματα» 1 . δάσκεται από τον αδελφό της Θεόφιλο, Ελληνικά, ξένες γλώσσες, ακόμα και ανώτερα μαθηματικά 2 . τις γνώσεις αυτές φροντίζει νατιςμεταδώσει στις άλλες κοπέλες διδάσκοντας στο σχολείο των Κυδωνιών πριν από την επανάσταση, και στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η της Σύρου αργότερα 3 . ο Αδ. Κοραής, που είχε τακτική αλληλογραφία με την Καΐρη, την προτρέπει στη διδασκαλία : «φρόντιζε μάλιστα», της γράφει από το Παρίσι στις 2 8 Ιανουαρίου του 1815, «αν θέλης να αυξήσης την εις τα καλά προκοπήν σου, να μεταδίδης τους καρπούς της εις τας συνηλικιώτιδάς σου π α ρ θένους» 4 . Η μόρφωση της Ευανθίας Καΐρη συγκίνησε τόσο τον Κοραή, που τελειώνει το γράμμα του με τις λέξεις : «...αποθνήσκω πλέον ευχαριστημένος, αφού ίδω ότι η παιδεία επροχώρησε καιειςαυτάς του Γένους μας τας γυναίκας» 5 . φανερώνουν ότι στις αρχές του 19ου αιώνα είχεαρχίσειπιαη συμμετοχή της Ελληνίδας στην πνευματική κίνηση του τόπου,

1. Ελισ. Μαρτινέγκου, ό.π., σ. 12-13. 2. Λεπτομέρειες για τη ζωή και το έργο της Ευανθίας Καΐρη, καθώς και σχετική βιβλιογραφία βλ. στο Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη (17991866), «Κέδρος», Αθήνα 1984. 3. Α. Μηλιαράκης, «Ευανθία Καΐρη», Εστία, αρ. 233, τ. Θ', 15 Ιουνίου 1880, σ. 369· Σ π . Δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα. Ευανθία Καΐρη», Ελληνική Επιθεώρησις, ετ. Γ ' , 1910, σ. 842-844 και Δημ. Μπαλάνος, «Ευανθία Καΐρη», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 1927, σ. 372. 4. Αδαμαντίου Κοραή χρυσά έ π η , Αθήναι, έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, 1934, σ. 219. 5. ό.π., σ. 220.

ιδιαίτερα στις παροικίες του εξωτερικού, στα νησιά και στα μεγάλα εμπορικά κέντρα, όπως είδαμε, η θέση της γυναίκας είχε βελτιωθεί αισθητά. Αμέσως μετά τον Αγώνα πολλοί Ελληνες από τις παροικίες του εξωτερικού και πρόσφυγες από όλα τα μέρη της Ε λ λ ά δ α ς άρχισαν να συγκεντρώνονται στο ελεύθερο κράτος. Η Αίγινα, αμέσως μετά την εγκατάσταση του Καποδίστρια, έγινε το πνευματικό κέντρο της χώρας 1 . Σ τ ο Ναύπλιο επίσης «προυχώρει ουχ ήττον αυξάνουσα η εν Ναυπλίω κοινωνία, διότι, χάριςειςτην ειρήνην και την προϊούσαν ευνομίαν πολλαίοικογένειαικαιεκ των διεσπαρμένων εις τα διάφορα μέρη της Ε λ λ ά δ ο ςκαιεκτων εντηαλλοδαπή, ήρχοντο και εξέτεινον την κοινήν ευημερίαν» 2 . Η Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , που άρχισε να συγκροτείται μετά το 1821 από ελληνικές οικογένειες της Χίου, της Σμύρνης, των Κυδωνιών και άλλων πόλεων, στα 1828 έχει κιόλας πληθυσμό 16.000 κατοίκους τιλιακό και τραπεζικό κέντρο 3 . Η Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , η Αίγινα, το Ναύπλιο και το Άργος είναι τα κέντρα όπου ιδρύθηκαν τα π ρ ώ τα σχολεία θηλέων. της χώρας η Αθήνα, όπου και μεταφέρθηκε η κυβέρνηση. «Κατόπιν δε της Κυβερνήσεως συνέρρευσε τάχιστα και πάσα η κοινωνία εις Α θ ή ν α ς , ερημωθέντος σχεδόν του Ναυπλίου» σημειώνει ο Ραγκαβής 4 . Η Αθήνα, σύμφωνα με τον περιηγητή J . F u l -

1. Βλ. σχετικά Ε. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία (18271832). Β' τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972, σ. 9. τη σύνθεση της κοινωνίας περιγράφει με ζωντανό τρόπο ο Ν. Δραγο στα βιβλίο Ιστορικοί αναμνήσεις (επιμ. Α. Αγγέλου), «Ερμής», Α 1973, τ. Α ' , σ. 133-134. 2. Αλ. Ρ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, ό.π., τ. Α', σ. 263. 3. Τιμ. Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874, σ. 65 και 496-500. Βλ. σχετικά και Α. Δρακάκης, «ο λιμήν της Σύρουπροτ οικισμού της Ερμουπόλεως», Κυκλαδικά, I, 1956, σ. 23-28. 4. Αλ. Ρ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', Αθήναι 1895, σ. 8.

Ful1er, είχε στα 1820 10.000 - 12.000 κατοικους 1 , αλλά πολύ γρήγορα ο πληθυσμός της αυξάνεται με εντυπωσιακό ρυθμό 2 . η ελεύθερη Ε λ λ ά δ α αρχίζει να προσελκύει την Ομογένεια του πλού του και των γραμμάτων και έτσι η Αθήνα αποτέλεσε τον πόλο έλξης για τους Ελληνες που έφταναν εδώ από όλα τα μέρη της χώρας, καθώς και από διάφορες περιοχές έξω από αυτήν. Βαθμιαία άρχισε να διαμορφώνεται μια νέα κοινωνία όπου συναντήθηκαν διαφορετικής προέλευσης και πολιτισμικής στάθμης στοιχεία. Η βασιλική αυλή, οι εκπρόσωποι των ξένων δυνάμεων, οι εύποροι και καλλιεργημένοι ετερόχθονες Ελληνες έθεταν τις βάσεις για καινούρια κοινωνικά πρότυπα και επηρέαζαν καθοριστικά τον τρόπο ζωής των ντόπιων Ομάδων που έρχονταν στην πρωτεύουσα για πρόσκαιρη η οριστική εγκατάσταση. ο γνωστός λόγιος της εποχής Γ . Γ . Παπαδόπουλος περιγράφει πολύ παραστατικά την κατάσταση που δημιουργήθηκε στην Ε λ λ ά δ α αμέσως μετά την απελευθέρωση: «...ελευθερωθείσα δε η ενταύθα Ε λ λ ά ς διά του ηρωϊσμού και των θυσιών αυτής και των λογάδων και λαών του όλου Ελληνικού έθνους, ότευπεδέχθητους ελθόντας ώς εν κοινή εστία έλαμψεν αμέσως δι' επεισάκτου πολιτισμού και ικανότητος ασυμμέτρων προς την κοινήν κατάστασιν της χώρας, εν τ ω μέσω δε των εκ της ελευθερώσεως παραχθεισών νέων σχέσεων πλήθος νέων Ιδεών εισέρρευσε και νέαι ροπαί παρήχθησαν, και ταύτα εν βραχυτάτω χρόνω, καθ' ον δεν ήδύναντο· να ωριμάσωσιν» 3 .

1. Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 2 , σ. 592 και Β. Κρεμμυδάς, Εισαγωγή στηνΙστορίατηςΝεοελληνικής Κοινωνίας (1700-1821), «Εξάντας να 1976, σ. 76, όπου δίνεται η εξέλιξη του πληθυσμού της Αθήνας ώς την επανάσταση του 1821. 2. ο ρυθμός ανάπτυξης του πληθυσμού της Αθήνας το 19ο αιώνα καιοιαιτίεςτουφαινομένου αυτού αναλύονται από τον Κ. Τσουκαλ Εξάρτηση και αναπαραγωγή. ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), «Θεμέλιο», Αθήνα 1977, σ. 167-180. 3. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, Αθήναι. 1866, σ. 23. η ομιλία αυτή είναι δημοσιευμένη και στο π. Πανδώρα, τ . ΙΖ', 1866-67, τχ. 388-389.

Η ελληνική κοινωνία, επομένως, στη φάση αυτή δέχεται την επίδραση από δυτικές μορφές ζωής που δεν μπορούσε εύκολα να τις αφομοιώσει. το ελεύθερο κράτος αποτελεί ένα χώρο ασύγκριτα χαμηλότερης πολιτισμικής στάθμης από εκείνη που π α ρουσιάζουν την ίδια εποχή τα Ε π τ ά ν η σ α —όπου έχουμε την Ιόνιο Ακαδημία και μια ανώτερη πνευματική ζωή— και η Κωνσταντινούπολη με την κοσμοπολίτικη κοινωνία της.στηνανώτερη βαθμίδα της νέας κοινωνίας που δημιουργείται «οι μεγάλοι πάροικοι... είναι η Ισχυρότερη οικονομική δύναμη μέσα στην Αθηναϊκή κοινωνία του 19ου αιώνα, και στον πολιτικό κόσμο θα καταλάβουν καίριες θέσεις» 1 . Παράλληλα, η πνευματική ζωή του τόπου κυριαρχείται από τους φαναριώτες λόγιους που αποτελούν την πιο καλλιεργημένη Ομάδα και έτσι επικρατούν εύκολα στο χώρο των Ιδεών. ο Κ . Θ . Δημαράς ονομάζει τους Φαναριώτες «το πιο λόγιο στοιχείο μέσα στην κοινωνία του νέου κράτους» 2 . ο πλούτος, που έφεραν μαζί τους στην Ε λ λ ά δ α , και η πνευματική τους καλλιέργεια τους έδωσαν θέση υπεροχής στο νέο ελληνικό κράτος. σε μια τέτοια συγκρότηση οι Φαναριώτισσες παίζουν, όπως είναι φυσικό, μετά τηναπελευθέρωση,σημαντικό ρόλο στην πνευματική και τη φιλανθρωπική κίνηση της Αθήνας και ειδικότεραεπηρεάζουντη γυναικεία εκπαίδευση. Μερικά μόνον ονόματα —εντελώς αντιπροσωπευτικά— δείχνουν καθαρά ότι στις φιλανθρωπικές και πνευματικές δραστηριότητες των γυναικών της Αθήνας τα π ρ ώ τ α χρόνια μετά την απελευθέρωση τον πρώτο ρόλο έχουν γνωστές Φαναριώτισσες. Η Μ . Υψηλάντη —κόρη της Ραλλούς Μουρούζη και γυναίκα του Γεωργίου Υψηλάντη— Ιδρύει την πρώτη «Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ί α Κυριών» και το «Αμαλίειο» ορφανοτροφείο. το έργο της συνεχίζουν η αδερφή της Ζ ω ή Σούτζουκαιη Σουλτανίτσα Κωστή-Νερουλού 3 , κόρη του Ιακωβάκη Ρίζου Νε1. Κ. Μοσκώφ, η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα, 18301909, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 95. 2. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 271. 3. Α. Παπαδόπουλος, το Αμαλίειον Ορφανοτροφείον κορασίων επί

Νερουλού. Δηλαδή από το 1855 ώς το 1885, πρόεδροι του Διοικητικού Συμβουλίου στο «Αμαλίειο» είναι Φαναριώτισσες. στην πνευματική ζωή της Αθήνας πρωτοστατούν τα πρώτα χρόνια, αμέσως μετά το 1830, η Ραλλού Καρατζά και η αδελφή της Ρ ω ξάνη Σούτζου που μετατρέπουν τα σπίτια τους σε φιλολογικά σαλόνια 1 . Η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου-Δοσίου επιβάλλεται με τη μόρφωση και τη γλωσσομάθειά της, μεταφράζει από τα αγγλικά το ποίημα «ο Γκιαούρ» του Λόρδου Βύρωνα 2 , και η Σεβαστή Αργυροπούλου-Μάνου διευθύνει, όπως θα δούμε, από το 1842 ώς το 1858 το Αρσάκειο, ένα ίδρυμα με μεγάλο κύρος και πανελλήνια ακτινοβολία.

Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, με αρκετή σιγουριά, ότι στην αθηναϊκή κοινωνία αμέσως μετά την απελευθέρωση κυριαρχεί ένα δυνατό, συγκροτημένο σώμα, οι Φαναριώτες, και στις απαιτήσεις τους τείνει να προσαρμοστεί η γυναικεία ειδικά εκπαίδευση που το κράτος την αφήνει στην Ιδιωτική πρωτοβουλία. Π α ράλληλα, οι δυτικές επιδράσεις στον τομέα αυτόν είναι, από τις πρώτες βάσεις ακόμα, καθοριστικές. Η γυναικεία εκπαίδευση οργανώνεται, όπως θα δούμε, με δυτικά πρότυπα, αφού τα τρία π ρ ώ τ α «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών Ιδρύονται από ξένους. Ά κ ό μ α και η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α για πολλά χρόνια αναζητεί δασκάλες και διευθύντριες από τη Δύση. «...επί πάσι δε επεκράτησεν», γράφει ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «ακάθεκτός τις ξενοζηλία και λήθη των στοιχείων και παραδόσεων της εθνικής αγωγής» 3 .

τηεκατονταετηρίδιτου(1855-1954), Αθήναι 1954, σ. 46. Λεπτομέρειες βλ. παρακάτω σ. 302-303 αυτής της εργασίας. 1. Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία..., ό.π., σ. 87 και 115. 2. ό.π., σ. 136-138. 3. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος..., ό.π., σ. 23.

Τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία για μαθήτριες στα χρόνια του Αγώνα και την εποχή του Καποδίστρια λ ε σ ε β α σ ι κ ή φ ρ ο ν τ ί δ α του έ θ ν ο υ ς 1 , γ ε γ ο ν ό ς που π ι σ τ ο π ο ι ε ί ε ί χ α ν φ τ ά σ ε ι σ τ η χ ώ ρ α μ α ς οι β α σ ι κ έ ς ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ώ ντηςΕ υ ρ ώ π η ς . Η διακήρυξη της 27ης

Απριλίου

φροντίσουν

για

την

2

τη

διακήρυξη

κοριτσιών .

εκπαίδευση αυτή

αρχές

των

ότι

προοδευτικών

Πελοποννησιακή Γερουσία, στη

1 8 2 2 , π α ρ ο τ ρ ύ ν ε ι τους γ ο ν ε ί ς να των

παιδιών τους,

αγοριών και

κάνει π ρ ά ξ η τ ρ ί α χρόνια

αργό-

τ ε ρ α , στα 1 8 2 5 , η Φ ι λ ό μ ο υ σ ο ς Ε τ α ι ρ ε ί α 3 π ο υ Ιδρύει στην Αθήνα

των

τα

1. Αμέσως μετά την έναρξη της ελληνικής Επανάστασης, τη σκέψη πρωτεργατών της απασχόλησε σοβαρά το πρόβλημα της εκπαίδευσης, παρόλο που οι σκληρές συνθήκες της ζωής και ο αγώνας για επιβίωση δεν άφηναν πολλά περιθώρια στον αγωνιζόμενο λαό να φροντίσεικαιγιατη λειτουργία σχολείων. Βλ. σχετικά Ν. Δραγούμης, Δικαιοσύνη, Παιδεία, Εκκλησία εν Ελλάδι, 1821-1831, Αθήναι 1873, σ. 14-25" Απ. Δασκαλάκης, Κείμενα. Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως. Σειρά τρίτη. περί Παιδείας, Αθήναι 1968, τ. Γ ' - Αλ. Δημαράς, «τα εκπαιδευτικά κατά τον Α γ ώ ν α » , Νέα Εστία, Αφιέρωμα στο Εικοσιένα (Χριστούγεννα 1970), τχ. 1043, σ. 51-59 και ΑΙ. D i m a r a s , Foreign and particularly English Influences on Educational Policies in Greece during the War of Independence and their development under Capodis trias, 1821-1831, P h . D. Thesis, L o n d o n University, 1973. 2. «Μη αμελήσητε την παιδείαν των αγαπητών Σας τέκνων αρρένων τε και θηλέων, μη αγωνίζησθε διά να τους αφήσητε κληρονομίαν χρημάτων, αλλά δαπανήσατε μετά χαράς τα ευαπόβλητα χρήματα διά να τους προμηθεύσητε τον αληθή και άσυλον θησαυρόν της παιδείας, και να τα αποκαταστήσητε άξια τέκνα της Ελλάδος, και ωφέλιμα εις τον εαυτόν τωνκαιτους ομοίους των», Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. Ι Γ ' , αρ. 560, 18 Μαίου 1865, σ. 663 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 32. 3. για τη Φιλόμουσο Εταιρεία, που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813, βλ. σ. 33 αυτής της εργασίας. η Εταιρεία αυτή άρχισε να λειτουργεί πάλι το 1824, οπότε και ίδρυσε σχολείο για τα αγόρια (Εφημερίς Αθηνών, αρ. 1, 20 Αυγούστου 1824 και αρ. 21, 12 Νοεμβρίου 1824). Βλ. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.) ό.π., τ. Α ' , σ. 68 και σ. 98-99. για την επανασύσταση της Εταιρείας βλ. και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 60, 96-100 και τ. Γ', σ. 2071.

να το πρώτο σχολείο για κορίτσια 1 . Η ίδρυση του σχολείου αυτούαποτελείγεγονός αξιοσημείωτο, γιατί έχουμε τόσο νωρίς ένα παράδειγμα ξεχωριστής φροντίδας για τη μόρφωση των κοριτσιών. Σχετικά με την ονομασία του σχολείου παρατηρούμε ότι 0 Δ . Σουρμελής χρησιμοποιεί τον όρο «Παρθενών», που τη χρήση του συναντήσαμε και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας 2 . Ειδικά όμως για το σχολείο αυτό υπάρχει η άποψη ότι ονομάστηκε « Π α ρ θενών» από το γεγονός ότι λειτουργούσε στα ερείπια του Παρθενώνα: «Ίδρυσαν παρθεναγωγείον εν τω ναώ της Ακροπόλεως Παρθενώνι εντεύθεν " Π α ρ θ ε ν ώ ν " όνομαζόμενον» 3 , γράφει ο Τρ. Ευαγγελίδης.οδάσκαλος του σχολείου Ν. Νικητόπλος σε γράμμα του προς τον έκδοτη της Ε φ η μ ε ρ ί δ ο ς Α θ η ν ώ ν Γ. Ψύλλα, καθώς και στο τέλος της αναφοράς του για τη λειτουργία του σχολείου αυτού σημειώνει, μετά την ένδειξη της ημερομηνίας, «Σχολείον του Παρθενώνος» 4 , γεγονός που φανερώνει ότι το μέρος που λειτουργούσε το σχολείο αυτό επηρέασε καθοριστικάκαιτην ονομασία του. ιστορία της γυναικείας εκπαίδευσης στην Ε λ λ ά δ α , όχι μόνο γ ι α τ ί 1. οι συνθήκες κάτω από τις όποιες λειτούργησε τα σχολείο της Φιλομούσου Εταιρείας δίνονται παραστατικά με την περιγραφή του Δ. Καμπούρογλου: « Ε ν τ ό ς λοιπόν των ερειπίων του Παρθενώνος καπνιζόντων ακόμη από το πυρ των μαχών, των ερυθρών εκ του χυθεντος τιμίου αίματος των προμάχων της ιεράς πόλεως, προσήρχοντο καθ' εκάστην ανερχόμεναι δειλά-δειλά τον σεπτόν της Ακροπόλεως βράχον αι αγναί και γλυκείαι τωνΑθηνώνπαρθένοι, όπως διδαχθώσι την ανάγνωσιν, την γραφήν και πάντα της πρώτης εκπαιδεύσεως τα στοιχεία», Δ. Γρ. Κ[αμπούρογλου], «το Παρθεναγωγείον του 1824 εν Αθήναις», Εβδομάς, έτ. Δ ' , 17 Αυγούστου 1887 και J . Gennadius, A Sketch of the History of Education in Greece, Εδιμβούργο 1925, σ. 21. 2. Διον. Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853, σ. 87. 3. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 245. 4. Εφημερίς Αθηνών, αρ. 15, 13 Ιανουαρίου 1826' βλ. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.), ό.π., τ. Α', σ. 269.

είναι το πρώτο οργανωμένο σχολείο μετά την επανάσταση, αλλά και για τον τρόπο που το οργάνωσε ο Νικητόπλος. Είδαμε ότι ώς τις αρχές του 19ου αιώνα η εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την Ε κ κ λ η σ ί α . το μοναστήρι και ο νάρθηκας κάποιας εκκλησίας ο τόπος που λειτουργούσε το σχολείο, και οι μοναχές με τους Ιερείς οι πρώτοι δάσκαλοι. Τώρα το σχολείο ιδρύεται από μια Ε τ α ι ρ ε ί α Φιλομούσων, που έκτος από την παιδεία είχε και γενικότερους εκπολιτιστικούς σκοπούς, και λειτουργεί στον Παρθενώνα. Δάσκαλος ο Ν. Νικητόπλος, Ιεροδιάκονος από τη Δημητσάνα, που συμπλήρωσε την παιδαγωγική του μόρφωση στην Οδησσό, το Ιάσιο και το Παρίσι απ' όπου επέστρεψε το 1822 1 . Ξεχωριστή σημασία για το θέμα που μάς ενδιαφέρει εδώ έχει το γεγονός ότι ο Νικητόπλος μιλάει με ενθουσιασμό για τη γυναικεία εκπαίδευση, αισθάνεται περήφανος που είναι «πρωταίτιος εις την Ε λ λ ά δ α τοιούτου αλληλοδιδακτικού σχολείου των κορασίων» 2 και εύχεται να αυξηθούν τα σχολεία αυτά για το καλό της χώρας. Πιστεύει ότι η μόρφωση βοηθάει τις μητέρες να αναθρέψουν καλά τα παιδιά τους και να ανταποκρίνονται με σωστό τρόπο στις υποχρεώσεις που έχουν απέναντι στην πατρίδα. νών, που μάς έγινε γνωστή από τα Πρακτικά που υπέβαλε ο ίδιος τον Ιανουάριο του 1826 στους εφόρους της Φιλομούσου Ε τ α ι ρείας 3 , φανερώνει π ώ ς ήταν φωτισμένος και φιλελεύθερος παιδαγ ω γ ό ς που δεν θεωρούσε έργο του μόνο την απλή μετάδοση γ ν ώ σεων, αλλά και τη γενικότερη α γ ω γ ή των μαθητών και μαθητριών του. τα μέτρα που εφάρμοσε ο Νικητόπλος για τη λειτουργία 1. Βλ. λεπτομέρειες, Αλ. Δημαράς, «Νεόφυτος Νικητόπλος (17951846). για ενα αλλοιώτικο Ελληνικό σχολείο», ο Ερανιστής, τ. ΙΑ', 1974, σ. 323-332. 2. Εφημερίς Αθηνών, αρ. 15, 13 Νοεμβρίου 1826" βλ. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.), ό.π., τ. Α ' , σ. 269. 3. Διον. Σουρμελής, ό.π., σ. 132-137 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 105-108.

του σχολείου είχαν απώτερο σκοπό «να οργανίσουν καλούς Πολίτας» και γ ι ' αυτό οι μαθήτριες συμμετείχαν ενεργά στη διοίκηση του σχολείου: «ένα Σχολείον τοιούτον», τονίζειστηναναφορά του, «παρασταίνει συνεπτυγμένως έθνος ολόκληρον διά τούτο πρέπει να είναι ωργανισμένον οπωσούν κατά πολιτικόν σύστημα ενός έθνους, όπου 0 μαθητής να συνηθίζη μικρόθεν να διοική καιναδιοικήται κατά τους νόμους» 1 . τα μέτρα αυτά, που σε πολλά σημεία θυμίζουν αρχές συγχρόνων προοδευτικών σχολείων, είναι τόσο πρωτοποριακά για την εποχή τους,πουακόμακαι μεταγενέστερος Ιστορικός, ο Τρ. Ευαγγελίδης, σχημάτισε την εντύπωση ότι οι «Διοικηταί» που αναφέρονται στην έκθεση του Νικητόπλου ήταν μέλη του διδακτικού προσωπικού του σχολείου 2 . νο, γιατί το 1826 η πολιορκία και στη συνέχεια η κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους διέκοψε τη λειτουργία του. Η Ε . Κούκκου διατυπώνει την άποψη ότι από το 1826 άρχισε να λειτουργεί σχολείο θηλέων και στο Ναύπλιο, που ίδρυσε η Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ε ί α και στη συνέχεια ανέλαβε τη συντήρηση του η κυβέρνηση του Καποδίστρια 3 . Σύμφωνα με τα έγγραφα της εποχής όμως, η Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ε ί α , που Ιδρύθηκε το 1824 στο Ναύπλιο, συντηρούσε σχολείο αρρένων με πρώτο δάσκαλο τον Γ . Κύπριο και από το 1827 τον Ν. Νικητόπλο 4 . Μετά το 1828 το σχολείο αυτό το συντηρούσε πράγματι η κυβέρνηση 5 . στο Ναύπλιο το πρώτο σχολείο θηλέων Ιδρύεται το 1828 και είναι η «Γυναικεία Σχολή» της Ε λ έ ν η ς Δανέζη,πουτην ίδρυση και εξέλιξή της θα δούμε παρακάτω.Αναφέρειεπίσηςη Ε. Κούκκου ότι στο Σχολείο θηλέων του Ναυπλίου δίδασκε η χήρα του Γ . Κλεόβουλου, ενώ οι πληροφορίες της εποχής δείχνουν 1. Διον. Σουρμελής, ό.π., σ. 133. 2. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α', σ. 245. 3. Ε. Κούκκου, «η παιδεία από το 1828 ώς το 1831», Ελληνικού Έθνους, τ. IB', 1975, σ. 592. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1263-1265. 5. ό.π., τ. Α ' , σ. 514.

Ιστορία

του

π ώ ς η οικογένεια του Γ . Κλεόβουλου βρίσκεται ώς το θάνατό του, το 1828, στη Σύρο 1 και ότι η κυρία «Κλεοβουλίνα» διδάσκει από το 1830 ώς το 1833 στην Αίγινα, στο Σχολείο θηλέων που ίδρυσε εκεί η Δούκισσα της Πλακεντίας 2 . καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το Σχολείο του Παρθενώνα είναι το μόνο σχολείο θηλέων που λειτουργεί στα χρόνια του Αγώνα. Παράλληλα, βέβαια, η παράδοση της δασκάλας που συγκεντρώνει γύρω της έναν ορισμένο αριθμό μαθητριών συνεχίζεται. Η Ευανθία Καΐρη ζει στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ώς το 1828 «διδάσκουσα και παιδεύουσα κόρας Ελληνίδας» 3 , και η Ε λ έ ν η Δανέζη, γνωστή από το κατοπινό διδακτικό της έργο στο Ναύπλιο, διδάσκει, γύρω στα 1826, στα Κύθηρα 4 . σιακής Γερουσίας ότι η εκπαίδευση αποτελεί δικαίωμα «αρρένων τε και θηλέων» βρίσκει την εφαρμογή της στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η και τα Κύθηρα με την προσφορά της Καΐρη και της Δανέζηκαιστην Αθήνα με το «Σχολείο του Παρθενώνος». Μετά τον Αγώνα, η νεαρή πολιτεία αντιμετώπιζε, όπως είναι φυσικό, δύσκολα προβλήματα που χρειάζονταν άμεση επίλυση. για να υλοποιηθούν οι προσδοκίες του έθνους σχετικάμετην εκπαίδευση χρειάζονταν χρήματα, διοικητική οργάνωση και ειρηνικές συνθήκες, που έλειπαν κυρίως τα πρώτα χρόνια. Η κυβέρνηση του Καποδίστρια φρόντισε κυρίως για τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση 5 . με το διάταγμα της 12ης Ιουλίου 1830 καθιερώθηκε, όπως είναι γνωστό, επίσημη μέθοδος διδασκαλίας για όλα τα 1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 2079. 2. Βλ. σ. 51-52 αυτής της εργασίας. 3. Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη..., ό.π., σ. 72. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1577. 5. Λεπτομέρειες για το εκπαιδευτικό έργο του Καποδίστρια βλ. Ε. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία 1827-1832. Β' τα εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972 και Ε. Μπελιά, η εκπαίδευσις εις

σ χ ο λ ε ί α του κ ρ ά τ ο υ ς η α λ λ η λ ο δ ι δ α κ τ ι κ ή μ έ θ ο δ ο ς 1 που ε ί χ ε α ν α γνωριστεί

για

Άστρους

(13

Η

π ρ ώ τ η φορά Απριλίου

κατάσταση

των

από

τη

Β'

Εθνική

Σ υ ν έ λ ε υ σ η του

1 8 2 3 )2. σχολείων

την

εποχή

του

Καποδίστρια

δ ι α γ ρ ά φ ε τ α ι από τις εκθέσεις και τους π ί ν α κ ε ς του Ν . Χ ρ υ σ ό γ ε λου, Γ ρ α μ μ α τ έ α

«επί

των

Εκκλησιαστικών

και

της

Δημοσίου

Π α ι δ ε ύ σ ε ω ς » , με η μ ε ρ ο μ η ν ί ε ς 2 6 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 1 8 3 0 και 2 5 νουαρίου

Ια-

18313.

δίνουν μόνο α ρ ι θ μ ο ύ ς σ χ ο λ ε ί ω ν

και

μ α θ η τ ώ ν , χ ω ρ ί ς να κάνουν

την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την Καποδιστριακήν περίοδον (18 1832), Αθήναι 1970. 1. με τη μέθοδο αυτή ένας δάσκαλος δίδασκε εκατοντάδες παιδιά με τη βοήθεια των πιο προχωρημένων, των «πρωτόσχολων», μαθητών του. ηαλληλοδιδακτικήμέθοδος έγινε γνωστή στην Ελλάδα τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα από τον επτανήσιο Αθ. Πολίτη και τον φιλιππουπολίτη Γεώργιο Κλεόβουλο ( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Β', σ. 1123-1124 και Ε. Κούκκου, ό.π., σ. 43). Επίσημο εγχειρίδιο της αλληλοδιδακτικής αναγνωρίζεται ο « ο δ η γ ό ς » του γάλλου καθηγητή Sarazin που μεταφράζεται απότονΙ . Π . Κοκκώνη, στενό συνεργάτη του Καποδίστρια. για το γενικότερο έργο και την προσφορά του Κοκκώνη βλ. Μ. Αμαριώτου, Ι.Π. Κοκκώνης, ο πρώτος μας παιδαγωγός, Αθήνα 1937. για την αλληλοδιδακτική μέθοδο βλ. Β. Παπαγεωργίου, «η αλληλοδιδακτική μέθοδοςκαιη εισαγωγή της στην Ελλάδα», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Α ' , 1932, σ. 286-291· Χρ. Λέφας, Ιστορία της εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1942, σ. 128-155" Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας σχολείου (μέρος Α', 1834-1895), Αθήναι 1950, σ. 33-36" Ε. Μπελιά, ό.π., σ. 92-98 καιΕ.Κούκου ό.π., τ. Β' σ. 34-51. για την εφαρμογή της «αλληλοδιδασκαλίας» στα σχολεία της χώρας κατά το 19ο αιώνα βλ. Γ . Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική Παίδευσις από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον», π. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 98-116' Γ . Σακκάς, Γεώργιος Κλεόβουλος «ο Φιλιππουπολίτης». ο πρώτος Ελλην επιστήμων και αγνοημένος παιδαγωγός, Αθήνα 1950. 2. Α. Μάμουκας, τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, τ. Β', Πειραιεύς 1839, σ. 145 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 37. 3. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Β', σ. 822-823 και τ. Γ ' , σ. 1647-1651.

καμιά αναφορά σε σχολεία η αριθμούς μαθητριών, γεγονός που έχει οδηγήσει σε συμπεράσματα που αδικούν τη γυναικεία εκπαίδευση. Έ τ σ ι , σε εργασίες που αναφέρονται στην Ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, αριθμοί σχολείων θηλέων και μαθητριών δίνονται μετά το 1855 1 . Είδαμε παραπάνω ότι η θέση της κοινωνίαςαπέναντιστην εκπαίδευσητωνκοριτσιών είναι την εποχή αυτή αρκετά επιφυλακτική, άποψη που επιβεβαιώνεται και από τη μαρτυρία του Ν . Δραγούμη ότι «οι τοσούτον μεριμνώντες υπέρ της εκπαιδεύσεως τωναρρένωναπέκρουοντηντωνθηλέων, φοβούμενοι μή μαθόντα γράμματα μεταχειρισθώσιν αυτά αντί οργάνων άτοπου ανταποκρίσεως» 2 . τα δεδομένα αυτά —γενικά στατιστικά στοιχεία, δηλαδή, και απόψεις για την επιφυλακτική θέση της κοινωνίας απέναντι στην εκπαίδευση των κοριτσιών— νομίζουμε π ώ ς είναι οι σημαντικότερες αίτιες για την ασάφεια που επικρατεί σχετικά με την πραγματική κατάσταση της γυναικείας εκπαίδευσης στα π ρ ώ τ α χρόνια μετά την απελευθέρωση. την ασάφεια αυτή ξεκαθαρίζουν οι αναλυτικές εκθέσεις των έκτακτων επιτρόπων, των προσωρινών διοικητών και των επιθεωρητών που δείχνουν ότι στον αριθμότωνσχολείων, που αναφέρονται στους πίνακες του Χρυσόγελου, συμπεριλαμβάνονται και μερικά σχολεία θηλέων και ότι στον συνολικό αριθμό των μαθητών υπάρχει και ένα ποσοστό μαθητριών. στα κείμενα των εκθέσεων υπάρχουν, για πολλά σχολεία, ονομαστικοί κατάλογοι των μαθητών. μια προσεκτική μελέτη των καταλόγων αποκαλύπτει ότι σε ορισμένα σχολεία φοιτούσαν από το 1828 ακόμα, μαζί με τους μαθητές και μερικές μαθήτριες. Έ τ σ ι , στηριγμένοι στις πολύτιμες πληροφορίες που μάς δίνουν οι εκθέσεις αυτές, μπορούμε να πούμε ότι από τα χρόνια του Καποδίστρια ακόμα αρχίζει να αναπτύσσεται η γυναικεία

1. G.Wilcox, Education in Modern Greece, P h . D. Thesis, Columbia University, 1933, σ. 9 και 10 και El. Ducas, ό.π., πίν. 1, σ. 32. Βλ. σχετικά και σ. 131 αυτής της εργασίας. 2. Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, τ. Α', σ. 167.

εκπαίδευσηστηχώρα μας, αφού από τότε συναντούμε στα σχολεία των αγοριών και τις πρώτες μαθήτριες, ενώ παράλληλα λειτουργούν ξεχωριστά σχολεία κοριτσιών, σε ορισμένες πόλεις. Δυστυχώς δεν σώζονται όλες οι αναλυτικές εκθέσεις, ούτε υπάρχουν ονομαστικοί κατάλογοι των μαθητών όλων των σχολείων, αλλά και όσα στοιχεία υπάρχουν είναι, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 1 της επόμενης σελίδας, αποκαλυπτικά. όπως ήταν διαμορφωμένη το 1829, αλλά περιλαμβάνει στοιχεία για ένα μέρος μόνον από τα σχολεία της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ε λ λ ά δ α ς , από τα οποία σώθηκαν οι αναλυτικοί κατάλογοι των μαθητών η πληροφορίες για τον αριθμό μαθητών και μαθητριών 1 . Δείχνει όμως καθαρά ότι από τόσο νωρίς ένας σημαντικός, για την εποχή αυτή, αριθμός μαθητριών φοιτάστααλληλοδιδακτικά σχολεία των αγοριών. στη Μύκονο οι μαθήτριες είναι 61 και οι μαθητές 107 και στο σχολείο της Τήνου φοιτούν 117 μαθητές και 59 μαθήτριες. Πρέπει να επισημανθεί, βέβαια, ότι επειδήταστοιχεία αυτά δεν είναι ολοκληρωμένα, είναι δύσκολο να καταλήξουμε σε γενικά και οριστικά συμπεράσματα. Νομίζω όμως, π ώ ς μπορούμε να πούμε με σχετική βεβαιότητα, ότιαπότα στοιχεία αυτά γίνεται φανερό π ώ ς τα ποσοστά των μαθητριών είναι μεγαλύτερα στα νησιά παρά στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α . σε σύνολο 641 μαθητών στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α οι μαθήτριες είναι 74 (11,6%), ενώ στα νησιά φοιτούν 288 μαθήτριες μαζί με 1281 μαθητές (22,5%). τα στοιχεία που δίνει ο Πίνακας 1 μπορούμε ναταθεωρήσουμε αντιπροσωπευτικά αν λάβουμε υπόψη ότι περιλαμβάνουν τα σημαντικότερα κέντρα της εποχής αυτής, γιατί, όπως αποδεικνύεται και από τους καταλόγους, στα σχολεία επαρχιών, κυρίως της ηπειρωτικής Ε λ λ ά δ α ς , απουσιάζουν εντελώς οι μαθήτριες αν και μερικά απ' αυτά έχουν αρκετά μεγάλο αριθμό μαθητών: στο Λειβάρτζι των Καλαβρύτων, για παράδειγμα, το

1. στη Σκόπελο, από το 1828 ακόμα, φοιτούν μαζί με τους μαθητές και ορισμένες μαθήτριες (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 177).

αλληλοδιδακτικό σχολείο έχει 62 μαθητές και καμιά μαθήτρια, η Γουμένιτζα της ίδιας επαρχίας έχει 45 μαθητές και καμιά μαθήτρια 1 . Υποθέτουμε, επομένως, με αρκετή σιγουριά ότι στον Πίνακα 1 δίνονται τα περισσότερα σχολεία όπου παρατηρείται συνεκπαίδευση μαθητών και μαθητριών. Ιδιαίτερη σημασία για τη μελέτη αυτή έχει το γεγονός ότι τόσο νωρίς, το 1829, και κάτω από τόσο δύσκολες συνθήκες, οι γονείς στέλνουν τα κορίτσια τους στο σχολείο μαζί με τα αγόρια, όπου δεν υπάρχει οικονομική δυνατότητα να Ιδρύσουν δεύτερο σχολείο. Είναι οπωσδήποτε συγκινητική η περίπτωση της μοναδικής μαθήτριας που παρακολουθεί μαθήματα με 81, 68 και 64 μαθητές. ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Α ρ ι θ μ ό ς μαθητών και μαθητριών σε διάφορα αλληλοδιδακτικά σχολεία της χώρας Πόλη η χωριό

Αριθμός μαθητών

Αριθμός μαθητριών

της

στα

1829

Πηγή: Απ. Δασκαλάκης, Κείμενα - Π η γ α ί Ιστορίας..., τ. Ά

Α. Η Π Ε Ι Ρ Ω Τ Ι Κ Η ΕΛΛΑΔΑ Άργος * » ιδ. Σ χ . θηλ. Π . Φανδρίδη Κέρτεζη (Κυνουρίας) Κόρινθος Λεωνίδι (Λακωνίας) Μεσολόγγι Ναύπλιο * » ιδ. Σ χ . θηλ. Ελ. Δανέζη Σοπωτό (Καλαβρύτων) Σύνολο

183

—

81 46 68 39 158 5 61

20 1 2 1 5 21 22 2

641

74

—

σελ. 541 - 546 546 671 - 673 651 - 652 376 412 537 - 539 548 677 - 678

* Χωριστό σχολείο για μαθήτριες (ιδιωτικό).

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 678 - 680 και 674 - 675.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1 (συνέχεια) Πόλη η χωριό

Αριθμός Αριθμός μαθητών μαθητριών

Πηγή: Κείμενα - Π η γ α ί τ. Α '

Β. Ν Η Σ Ι Α Α Ι Γ Α Ι Ο Υ Άνδρος 112 16 .» (Κόρθιο) 85 15 Μήλος 40 6 Μύκονος 107 61 Νάξος 153 25 Πάρος (Παροικία) 75 12 » (Νάουσα) 52 12 Σέριφος 64 1 » , .β' σχολείο 35 4 Σίφνος 1 73 Σκιάθος 47 3 Σκόπελος 128 43 » (Γλώσσα) 2 51 Σύρος (Ερμούπολη) μικτό σχολείο με μεγάλο αριθμό μαθητών και μαθητριών Τήνος 117 59 Ύδρα 31 3 » β' σχολείο 8 49 » γ' » 14 38 » δ' » 24 3 Σύνολο

1281

σελ. 460 - 462 462 - 463 513 367 - 369 390 - 392 586 - 587 588 693 - 695 695 - 696 431 - 432 615 - 616 617 - 621 613 - 614 261 495 352 353 354356

499 353 354 355

288

Α π ό πολύ νωρίς αρχίζουν να λειτουργούν και ξεχωριστά σχολεία για τα κορίτσια. στις 17 Απριλίου 1828 ιδρύεται στο Ναύπλιο από την Ε λ έ ν η Δανέζη «Γυναικεία Σχολή» με 3 3 μαθήτριες. Α π ό το άρθρο στ' γίνεται φανερό ότι ο κανονισμός του σχολείου «είναι ο αυτός με τον παραδεδεγμένον εις τας Ιονικάς νήσους» 1 . Φαίνεται έτσι καθαρά η πολιτιστικήεπίδρασηπουασκούσαν 1. Απ. Δασκαλάκης, ó.π., σ. 166.

σαν τα Ιόνια νησιά επειδή, όπως είναι γνωστό, είχαν φτάσει σε ανώτεροεπίπεδοστηνπαιδεία, κάτω από τις ευνοϊκές συνθήκες που υπήρχαν στην περιοχή. Έ τ σ ι η Ε λ έ ν η Δανέζη, δασκάλα από την Κρήτη, η πρώτη Ελληνίδα που Ιδρύει αλληλοδιδακτικό σχολείο για τα κορίτσια με επίσημο «οργανισμό», στρέφεται για πρότυπα προς τα Ε π τ ά ν η σ α . Επισημαίνουμε βέβαια ότι χρησιμοποιεί για το σχολείο της τον όρο «Γυναικεία Σχολή» και όχι αλληλοδιδακτικό σχολείο κοριτσιών.

ρια ο Γεώργιος Κλεόβουλος και 0 Φίλιππος Ι ω ά ν ν ο υ και η Ευανθία Καΐρη τα κορίτσια 2 . το 1828 έρχεταιστηνΕρμούποληκαι αναλαμβάνει την οργάνωση των σχολείων του Δήμου ο Ιεραπόστολος Christian L u d w i g K o r c k από τη Βρέμη, μέλος της Ιεραποστολής της C h u r c h M i s s i o n a r y Society 3 . στα 1829 δ δήμος της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς αποφασίζει «ν' ανεγερθή και εν σχολείον Ιδιαίτερον διά τας νεανίδας, όπου όχι μόνον να γυμνάζωνταιτηναλληλοδιδακτική αλλ' ακόμη καί τινα εργόχειρα» 4 . Έ τ σ ι ,απότο 1830 λειτουργεί στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ξεχωριστό σχολείο για τις μαθήτριες. Συμβούλιο από Οκτώ μητέρες αποτελεί την «εφορευτική επιτροπή» του σχολείου που έχει σκοπό «να εφορεύη διάτηνεκπαίδευσιν, ηθοποίησιν και καθαριότητα των κορασίων αυτών» 5 . πιο συγκεκριμένα, δυο από τα μέλη της επιτροπής έχουν την υποχρέωση να επισκέπτονται κάθε βδομάδα το σχολείοκαινα παρακολουθούν την πρόοδο των μαθητριών στα μαθήματακαιτα εργόχειρα και να εντοπίζουν τις γενικότερες ανάγκες του σχο-

των

2. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, Γ ' . Χιακόν Αρχείον (επιμ. Ιω. Βλαχογιάννη), τ. Ε ' , 1910, σ. 543. 3. Βλ. λεπτομέρειες σ. 58-59 αυτής της εργασίας. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 262. η απόφαση αυτή γίνεται πράξη πολύ γρήγορα με συνεισφορές των πολιτών (ό.π., σ. 259). στον κατάλογο συνδρομητών αναφέρονται και τα ονόματα πολλών γυναικών (ό.π., σ. 282 - 286). για να τελειώσει το έργο αυτό ο δήμος της Ερμούπολης ζητά οικονομική ενίσχυση από την κυβέρνηση [ό.π., σ. 279 - 280). 5. ό.π., τ. Α ' , σ. 261 - 262.

σχολείου 1 . Η σύσταση της επιτροπής αυτής έχει ιδιαίτερη σημασία γιατηγυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας, γιατίαποτελείτην πρώτη προσπάθεια οι γυναίκες να σκεφτούν για την εκπαίδευση του φύλου τους και να πάρουν ενεργό μέροςστηνοργάνωσηκαι λειτουργία ενός σχολείου. Η σύσταση τέτοιων επιτροπών θα αποτελέσει, όπως θα δούμε στη συνέχεια, βασικό αίτημα των Ελληνίδων την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα, γεγονός που μάς επιτρέπει να ονομάσουμε «πρωτοπόρο» στο θέμα αυτό το δήμο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς . σιάζουν αρκετά, αφού το 1830 ο αριθμός των μαθητριών είναι 201, ενώτηνίδια χρονιά το σχολείο των αγοριών έχει 275 μαθητές 2 . Διευθυντής στο σχολείο των κοριτσιών είναι ο K o r c k και δασκάλες οι αδελφές Αναστασία και Ε λ έ ν η Ελευθερίουαπότην Κρήτη, η πρώτη για τη διδασκαλία και η δεύτερηγιαταεργόχειρα 3 . τικό αλληλοδιδακτικό σχολείο από τις δασκάλες Α. Ζωντανού και Μ. Δημητρίου 4 . Σχολείο για κορίτσια λειτουργεί από το 1829 και στο Άργος με 2 0 μαθήτριες και δασκάλα την Παναγιώτα Φανδρίδη 5 . λέων και στην Αίγινα με 3 2 μαθήτριες, που ίδρυσε και συντηρούσε, για μικρό διάστημα, η «Δούκισσα της Πλακεντίας», η γνωστή φιλελληνίδα Σοφία De Marbois 6 . Σχετικάμετοσχολείο

ί . Απ. Δασκαλάκης, ό.π., σ. 263. την πρώτη αυτή επιτροπή αποτελούν οι κυρίες: Κ. Ναύτη, Α. Σγούτα, Μ. Μαναράκη, Π . Λίκα, Αικ. Μυλων Βαλσαμάκη, Ελ. Σκαραμαγκά και Ελ. Κορνηλίου. 2. ό.π., τ. Β', σ. 1184. 3. ό.π. 4. Τιμ. Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874, σ. 633. 5. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1930. 6. Βλ. σχετικά Δημ. Καμπούρογλου, Μελέται και έρευναι. η Δούκισσα της Πλακεντίας, Αθήναι 1925· Δημ. Σκουζές, «η ΔούκισσατηςΠλακε

λείο αυτό επικρατεί η εξής σύγχυση: και ο Τρ. Ευαγγελίδης 1 κ&ί ο Δημ. Καμπούρογλου 2 και ο Δημ. Σκουζές 3 αναφέρουν ότι Ιδρύθηκε στο Ναύπλιο. στη σύγχυση αυτή πιστεύω πώς στάθηκε αφορμήηαγγελία της Γενικής Ε φ η μ ε ρ ί δ ο ς ότι στις 4 Ιανουαρίου του 1830 η Δούκισσα έφτασε στο Ναύπλιο, ενώ λίγο πιο κάτω, στο ίδιο φύλλο, αναγγέλλεται ο ερχομός της Δούκισσας στην Αίγινα. Η πρώτη αγγελία από μόνη της δίνει την εντύπωση ότι η Δούκισσα εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο. Έ ν α ευχαριστήριο γράμμα του Καποδίστρια, επίσης με ημερομηνία «εν Ναυπλίω, την 19 Μαρτίου 1830», επιτείνει τη σύγχυση. με το γράμμα αυτό όμως ο Καποδίστριας παρακαλεί τον πρόεδρο του ' ορφανοτροφείου (που βρισκόταν στην Αίγινα) να μεταφέρει τις ευχαριστίες του στη Δούκισσα: «...Ομολογήσατε εκ μέρους της Κυβερνήσεως», γράφει, «τας άνηκούσας ευχαριστίας, βεβαιούντες ότι θέλομεν παραδεχθή το έργον, του όποιου την πρώτην αρχήν θέλει αποδίδει η επερχομένη γενεά εις την φιλέλληνα και φιλάνθρωπον κ. Δούκισσαν» 4 . Η κυβέρνηση του Καποδίστρια συνέχισε πράγματι το έργο της Δούκισσας. από τον Οκτώβριο του 1830 το μισθό της Κλεοβούλου και ταυπόλοιπαέξοδα του σχολείου άρχισε να πληρώνει η κυβέρνηση, γεγονός που μάς επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι το σχολείο της Αίγινας είναι το πρώτο δημόσιο αλληλοδιδακτικό σχολείο θηλέων της χώρας. σε έκθεση της εποχής αυτής (31 Δεκεμβρίου 1830), που υπογράφει ο έφορος του Κεντρικού Σχολείου Α. Μουστοξύδης, δικαιολογείται με τα παρακάτω λόγια η πρωτοβουλία αυτήτηςκυβέρνησης: «Αλλά τα γράμματα αυξάνουσικαιτην οικιακήν ευδαιμονίαν. Διό ηυδόκησεν η Κυβέρνησις να γένωσι μέτοχα αυτών και τα κοράσια, διά να έχωσι προίκα και την παιδείαν, ήτις μόνη δύναται να καθωραΐζη τα καθαρά και αυστηρά τίας», Νέα Εστία, 1 Ιουνίου 1938, σ. 7 3 7 - 7 4 1 και Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, Αθήνα 2 1976, σ. 124 - 128. 1. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 297. 2. Δημ. Καμπούρογλου, ό.π., σ. 201 - 203. 3. Δημ. Σκουζές, ό.π., σ. 738. 4. Γενική Εφημερίς, αρ. 30, 16 Απριλίου 1830, σ. 117.

ήθη και τας οικιακάς αρετάς, αι οποίαι ιδιάζουσιν εις τας Ε λ λ η νίδας» 1 . Η αύξηση του αριθμού μαθητριών στους πρώτους ακόμα μήνες είναι σημάδι ενδεικτικό για τον τρόπο που η κοινωνία της Αίγινας αντιμετώπιζε την εκπαίδευση των κοριτσιών. το σχολείο το ίδρυσε τον Ιανουάριο του 1830 η Δούκισσα για δώδεκα κοπέλες, και τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς οι μαθήτριες έγιναν 32 2 . τον Οκτώβριο του 1830 οι μαθήτριες του σχολείου αυτού ήταν 3 0 . γεί ώς τον Α π ρ ί λ ι ο του 1833, οπότε «ο επί των εκκλησιαστικών και της Δημοσίας εκπαιδεύσεως Γραμματεύς» Σ . Τρικούπης με έγγραφο του προς τον Όθωνα προτείνει την κατάργηση του: «Τοιούτον κατάστημα κορασίων», γράφει, «δεν υπάρχει εις άλλο μέρος του Κράτους, και παράπονα δίκαια ήθελαν διεγείρεσθαι πανταχόθεν αν η Κυβέρνησις, αφίνουσα καθ' όλον το Κράτος την φροντίδα της ανατροφής των κορασίων εις τους Ιδίους γονείς των, ήθελε δεχθή μόνον την δαπάνην της ανατροφής των εν Αιγίνη ενώ κανείς λόγος Ιδιαίτερος δεν δικαιολογεί την προτίμησιν ταύτην» 4 .

μαθητριών πληρώνουν δίδακτρα «αναλόγως της καταστάσεως ενός εκάστου». τα δίδακτρα των φ τ ω χ ώ ν μαθητριών καλύπτονται από τις εισφορές των «φιλομούσων» 5 . στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η τις δυο

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1590. 2. ό.π., τ. Γ ' , σ. 2112. 3. ονομαστικό κατάλογο των μαθητριών βλ. ό.π., τ. Β', σ. 1389 1391. 4. Γενικά Αρχεία του Κράτους, Β, Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου, 11L· Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Παιδείας (1833 - 1862), φ. 9 (αρ. εγγράφου 253/13 Μαίου 1833). Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας όπου δημοσιεύεται για πρώτη φορά. 5. η Ελένη Δανέζη δίνει κατάλογο «συνδρομητών» της Σχολής της (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 166 - 167).

δασκάλες πληρώνει ο Korck, και στην Αίγινα, τον πρώτο καιρό, η Δούκισσα της Πλακεντίας και στη συνέχεια η κυβέρνηση. στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , επομένως, έχουμε τη μοναδική περίπτωσηπουγια τηνεκπαίδευσητωνκοριτσιών φροντίζει ο δήμος και στην Α ί γ ι να ενδιαφέρεται η ίδια η κυβέρνηση. στα δύο αυτά σχολεία έχουν τη δυνατότητα να φοιτήσουν, όπως είναι φυσικό, όσες κοπέλες ενδιαφέρονται για μόρφωση. ο αριθμός των μαθητριών στα δύο αυτά σχολεία πιστεύω πώς δείχνει τη μεγάλη σημασία που έχει η παροχή της δυνατότητας αυτής, σε συνδυασμό και με άλλους βασικούς παράγοντες βέβαια. Όπως είδαμε παραπάνω, στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η φοιτούν 201 μαθήτριες και στην Αίγινα σε λίγο καιρό οι μαθήτριες από 12 γίνονται 32. στα άλλα σχολεία οι μαθήτριες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τις «ευκατάστατες» που πληρώνουν δίδακτρα και τις «άπορες» που «διδάσκονται αμισθί».

σχολεία των αγοριών είναι σχετικά μικρά, αλλά νομίζουμε π ώ ς αποκτούν Ιδιαίτερη βαρύτητα αν σκεφτούμε την εποχή —βρισκόμαστε στις αρχές του 19ου αιώνα— και τις συνθήκεςπουεπικρατούν στη χώρα αμέσως μετά την απελευθέρωση. Σημασία έχει το γεγονός ότι σε μεγάλο αριθμό σχολείωνεπικρατείαπό πολύ νωρίς η συνεκπαίδευση. Α π ό την έκθεση του Χρυσόγελου φαίνεται ότι το 1830 λειτουργούν σε ολόκληρη τη χώρα 62 αλληλοδιδακτικά σχολεία 1 . ο Πίνακας 1 δείχνει ότι το 1829 η συνεκπαίδευση είχε καθιερωθεί σε 26 σχολεία της χώρας. αν λάβουμε υπόψητογεγονός ότι ο Πίνακας αυτός δεν είναι πλήρης, γιατί δεν σώζονται όλα τα αναλυτικά στοιχεία της εποχής αυτής, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι η συνεκπαίδευση καθιερώθηκεαπότο 1829 στα μισά σχεδόν σχολεία του κράτους. Ειδικά για τα νησιά του Αιγαίου μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα π ώ ς η συνεκπαίδευση είχε καθιερωθεί στα περισσότερα σχολεία.

1. ό.π., τ. Β', σ. 1143.

λεία των κοριτσιών είναι: «ανάγνωσις, αριθμητική, γραφή, αι αναγκαίαι γυναικείαι τέχναι καθώς ράψιμον» 1 . Γενικά φαίνεται π ώ ς τα εργόχειρα έχουν την εποχή αυτή Ιδιαίτερη βαρύτητα για την εκπαίδευση των κοριτσιών. στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η θεωρείται απαραίτητη διδάσκονται «όχι μόνον τα γράμματα, αλλά και διάφορα εργόχειρα, τα οποία απαιτείται εκάστη κόρη να μάθη» 2 . Επισημαίνουμε εδώ και το γεγονός ότι οι πρώτες ελληνίδες δασκάλες κατάγονται από την Κρήτη ( Ε λ έ ν η Δανέζη, Παναγ. Φανδρίδη, Ε λ έ ν η και Αναστασία Ελευθερίου).

των κοριτσιών στα αλληλοδιδακτικά σχολεία είναι μεγαλύτερη στα νησιά του Αιγαίου όπου, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία είχε βελτιωθεί αισθητά. Η μακρόχρονη επικοινωνία με τους δυτικούς, τα ειδικά προνόμια, η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, καθώς και η λειτουργία των σχολείων που είχαν Ιδρύσει από το 17ο αιώνα οι Ουρσουλίνες μοναχές, αποτελούν τους σημαντικότερους π α ράγοντες που καλυτέρευσαν τη θέση της γυναίκας και προετοίμασαν το έδαφος για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης. λεία των κοριτσιών ιδρύονται στο Ναύπλιο, το Άργος και την Αίγινα. στις πόλεις αυτές, όπως είναι γνωστό, είχαν συγκεντρωθεί πρόσφυγες από όλα τα μέρη της χώρας καθώς και Ελληνες απότιςπαροικίες του εξωτερικού. Μερικοί κατάλογοι μαθητριών που αναφέρουν και τον τόπο καταγωγής τους μάς δίνουν ενδιαφέροντα στοιχεία για την προέλευσητωνμαθητριών και τη σύνθεση του πληθυσμού στο Άργος, το Ναύπλιο, τη Σκόπελο και την Τήνο.

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 166. 2. ό.π., τ. Α ' , σ. 262.

Στον Πίνακα 2 παρατηρούμε ότι από τους 47 μαθητές και μαθήτριες του σχολείου της Ε λ έ ν η ς Δανέζη μόνον 2 κατάγονται απότοΝαύπλιο, ενώ οι υπόλοιποι αντιπροσωπεύουν ένα ευρύτατο φάσμα περιοχών, με έντονη, οπωσδήποτε, τη διαφορά πολιτισμικής στάθμης. Οι ανακατατάξεις αυτές στην ελληνική κοινωνία έχουν Ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στη χώρα μας, γιατί, από πολύ νωρίς, οι νέοι κάτοικοι έφεραν καινούριες Ιδέες και κοινωνικά πρότυπα από τα μέρη όπου είχαν ζήσει. στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στη Χίο, στις Κυδωνιές η κοινωνική θέση της γυναίκας ήταν πολύ ανεβασμένη και το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών είχε αρχίσει νααπασχολείσοβαρά τις ελληνικές κοινότητες από το 18ο αιώνα. Η προεργασία αυτή είχε οπωσδήποτε ευνοϊκές επιδράσεις στο σημείο εκκίνησης της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος.

ΤοΕλληνικόΣχολείο του δήμου της Ερμούπολης

διάφορα σχολεία της χώρας το 1829 μάς αποκαλύπτουν ότι δεν έχουμε από τόσο νωρίς μαθήτριες μονάχα στα αλληλοδιδακτικά σχολεία, αλλά και στα ελληνικά 1 . Οι αριθμοί βέβαια δείχνουν ότι οι μαθήτριες είναι ελάχιστες, αλλά έχει ιδιαίτερη σημασίατογεγονός

1. στα Ελληνικά Σχολεία που λειτουργούσαν από την εποχή της Τουρκοκρατίας ακόμα, γινόταν συστηματική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Διδάσκονταν κυρίως το Γνωμολογικόν του Μ. Χρυσολωρά, Αισώπειοι μύθοι, Ισοκράτης, Λουκιανός και Πλούταρχος. Βλ. σχετικά, Ε. Μπελιά, ό.π., σ. 9 8 - 1 0 2 και, κυρίως, Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενεστέρων Ελληνικών σχολείων», Πανδώρα, τ. Η ' , 1857 - 58, σ. 171 -(174. ο Μ. Σχινάς, μέλος «της επί της Προπαιδείας Επιτροπής», υπέβαλε στις 2 Ιουλίου 1831 σχέδιο για τη λειτουργία και τα μαθήματα των Ελληνικών Σχολείων όπου προτείνονται για διδασκαλία οι εξής συγγραφείς: Αίσωπος, Λουκιανός, Πλούταρχος, Ξενοφώντας, Πλάτωνας, Δημοσθένης και Θουκυδίδης (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 547).

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Τόπος καταγωγής

μαθητριών

(1829

Άργος 1829*Σκόπελος 1829** Σύνολο μαθητριών : 20

Λειβαδειά : Καρπενήσι : Σάλωνα : Τριπολιτσά : Σμύρνη Αγγλία :

Σύνολο μαθητριών :

43

Άργος 12 Σκόπελος ; , : 19 1 Δημητριάς : 8 2 Κασσάνδρα : 7 1 Θεσσαλονίκη : 4 Αμπελάκια : 1 1 2 Βόλος : 1 2 1 Πολύγυρος : 1 Νικήτη :

ΠΗΓΗ : Απ. * ό.π., ** ό.π., *** ό.π., **** ό.π.,

-1830)

Τήνος 1829 ;* * *

Ναύπλιο 1830****

Σύνολο μαθητριών : 59

Σύνολο μαθητριών & μαθητών : 47

Τήνος : 30 1 Κρήτη : Κυδωνιές : 7 Σμύρνη : 6 Αθήνα : 2 Κων/πολη : 5 Ρούμελη : 3 Ρωσία : 1 Χίος : 3 Πελοπ/σος : 1

Ύδρα : Κρήτη : Τσιρίγο : Κύπρος : Χίος : Καλαμάτα : Κων/πολη : Μυστράς : Τριπολιτσά : Κόρινθος : Σπέτσες : Σμύρνη ; Αθήνα: Μεσολόγγι : Ρώμη : Ναύπλιο : Σούλι : Νεόκαστρο: Αργολίδα : Λαγκάδι : Λιβάδι : Σαλονίκη : Ζάκυνθος : Ρόδος :

Δασκαλάκης, Κείμενα π η γ α ί της Ιστορίας... τ. Α', σ. 546. τ. Α ' , σ. 620 - 621. τ. Α', σ. 498 - 499. τ. Β', σ. 1156 - 1557.

2 4 2 2 2 1 3 1 7 2 2 2 2 2 1 2 2 1 2 1 1 1 1 1

γεγονός ότι σε μια τόσο πρώιμη εποχή και κάτω από τόσο δύσκολες συνθήκες υπάρχουν γονείς που ενδιαφέρονται να δώσουν στα κορίτσια τους ανώτερη μόρφωση. τοστάτησαν και στον τομέα αυτό, αφού το 1829 φοιτούσαν στο Ελληνικό Σχολείο του Ναυπλίου 26 μαθητές και μια μαθήτρια 1 , στην Α ν τ ί π α ρ ο 11 μαθητές και μια μαθήτρια 2 , στη Μήλο 29 μαθητές και μια μαθήτρια 3 , στην Πάρο 39 μαθητές και 4 μαθήτριες 4 και στην Υ δ ρ α , σε ένα από τα τέσσερα Ελληνικά Σχολεία που λειτουργούσαν εκεί, 6 μαθητές και 4 μαθήτριες 5 . την επόμενη χρονιά, το 1830, οι μαθήτριες στο σχολείο της Πάρου είναι 3 6 και στην Ύδρα φοιτούν μαζί με τα αγόρια και 2 μαθήτριες 7 . Εκείνο που έχει μεγάλη σημασία όμως για τη μελέτη αυτή είναι ότι από το 1830 αρχίζει να λειτουργεί στη Σύρο, με πρωτοβουλία του δήμου της Ερμούπολης και του Gh. Korck, το πρώτο Ελληνικό Σχολείο για κορίτσια, με 2 3 μαθήτριες. Διευθυντής του σχολείου αυτού, όπως και του αλληλοδιδακτικού των θηλέων, που πληρώνει και το μισθό του δασκάλου, είναι, ώς το τέλος του 1830, ο K o r c k 8 . αν σημειωθεί ότι το Ελληνικό Σχολείο αρρένων είχε τη χρονιά αυτή 3 4 μαθητές, γίνεται φανερό π ώ ς στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η έχουμε από νωρίς Ιδιαίτερη ανάπτυξη και στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών, μια και η συμμετοχή των κοριτσιών στο Ελληνικό Σχολείο είναι ανάλογη με εκείνη των αγοριών. Αυτό φανερώνει καθαρά τη «θέση» που έχει πάρει η κοινωνία της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς στο θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης, γεγονός που ενισχύεται από το ότι την ίδια εποχή, σύμφωναμεμιαάποψη 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 547. σ. 586. σ. 514. σ. 585 - 586. σ. 352. τ. Β', σ. 1342 - 1343. σ. 1068. σ. 1181.

ό.π., ό.π., ό.π., ό.π., ό.π., ό.π., ό.π.,

ψη, λειτουργεί στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η και Ιδιωτικό Ελληνικό Σχολείο με 2 0 μαθήτριες που είναι προσαρτημένο στο Ελληνικό Σχολείο αρρένων του Αθ. Αδαμαντίδη και όπου διδάσκει η αδελφή του 1 . το πρώτο Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο θηλέων, αλλά από τα έγγραφα που σώθηκαν φαίνεται π ώ ς ήταν οργανωμένο όπως και το αντίστοιχο Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο των αγοριών, με Ιδιαίτερη έμφαση στο μάθημα των εργόχειρων. Επειδή ο K o r c k θα έφευγε από την Ε ρ μούπολη στις αρχές του 1831, προτείνει στην επιτροπή των σχολείων ώς αντικαταστάτη του τον F r . H i l d n e r που ώς τότε τον βοηθούσε σημαντικά στη διεύθυνση των σχολείωνκαιτοναντικαθιστούσε όταν έλειπε 2 . από την εξέλιξη των πραγμάτων φαίνεται π ώ ς οι επίτροποι δεν δέχτηκαν την πρόταση του K o r c k και τα σχολεία των κοριτσιών συνέχισε να τα συντηρείκαινατα εποπτεύει στα κατοπινά χρόνια 0 δήμος της Ερμούπολης. Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω όμως φανερώνουν π ώ ςακόμακαιγια την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , που είναι την εποχή αυτή από οικονομική άποψη οπιοΙσχυρός δήμος της χώρας, αποτελεί σημαντικό πρόβλημα η εξεύρεση πόρων για τη συντήρηση ξεχωριστών σχολείων για μαθητές και μαθήτριες. το γεγονός αυτό δείχνει καθαρά π ώ ς μια τέτοια προσπάθεια αποτελούσε πραγματικά βάρος δυσβάστακτο για τις φτωχότερες κοινότητες και τους δήμους της χ ώ ρας. το ενδιαφέρον των δήμων και των πολιτών για τη Μέση Εκπαίδευσηα π ο κ τ άΙδιαίτερη σημασία αν σκεφτούμε ότι ήταν αποκλειστική ευθύνη και επιδίωξη των ίδιων, αφού η κυβέρνηση

1. Τιμ. Αμπελάς, ό.π., σ. 633. 2. στο γράμμα που έστειλε στους επιτρόπους, ο Korck θυμίζει τα έξοδα πουαπαιτείηλειτουργία ενός σχολείου: «γνωρίζετε πολλά καλά τη τοιούτων καταστημάτων», γράφει, «διά τούτο σας προβάλω την ερώτησιν ποίον θέλετε διορίσει διάδοχόν μου και από ποίον μέρος θέλετε λάβει τα αναγκαία έξοδα, τα οποία είναι 300 γρόσια τον μήνα». για τους λόγους αυτούς προτείνει ώς αντικαταστάτη του τον F r . H i l d n e r «ο όποιος θέλει όχι μόνον μεόλητου την ευχαρίστησιν να λάβη την επιστασίαν ταύτην, φόρτωμα των εξόδων» ( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1688 - 1689).

του Καποδίστρια περιόρισε το ενδιαφέρον της κυρίως στην ίδρυση και λειτουργία αλληλοδιδακτικών σχολείων. στη χώρα μας βασικός είναι ο ρόλος των δυτικών Ιεραποστόλων και φιλελληνικών σωματείων που, από τα πρώτα χρόνια μετά τηναπελευθέρωση,φροντίζουν Ιδιαίτερα για την ίδρυση αλληλοδιδακτικών και «ανώτερων» σχολείων για τις Ελληνίδες.

Τα σχολεία των δυτικών Αμέσως μετά τον Αγώνα πολλοί δυτικοί, Ιεραπόστολοι κυρίως, αναπτύσσουν αξιόλογη εκπαιδευτική δραστηριότητα και δίνουν Ιδιαίτερη έμφαση στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης 1 . Ειδικές επιτροπές και σωματεία φιλελληνίδων, κυρίως στην Αμερική, αποφασίζουν να ενισχύσουν την ίδρυση σχολείων για κορίτσια με σκοπό να βοηθήσουν στην καλυτέρευση του επιπέδου της Ελληνίδας 2 . Α π ό τους πρώτους που έρχονται για το σκοπό αυτό στην Ε λ λ ά δ α είναι ο J . B r e w e r και ο J . King, αντιπρόσωπος του New Y o r k Ladies C o m m i t t e e , που το 1829 Ιδρύουν σχολείο για κορίτσια στην Τήνο 3 . την ίδια εποχή βρίσκονται στη 1. Κριτική για το έργο των μισσιοναρίων στο χώρο της ελληνικής Εκπαίδευσης βλ. στη μελέτη του Γ . Μεταλληνού, «η κατά την Ανατολήν Δύσις. ο "μετακενωτικός" ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτος», Σύναξις, τ χ . 8, φθινόπωρο 1983, σ. 23 - 55 και του ίδιου, το Ζήτημα της μεταφράσεως της Άγιας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ' αι., Αθήναι 1977. 2. Λεπτομέρειες για τη στάση και τη γενικότερη δραστηριότητα των φιλελληνίδων, βλ. Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, Αθήνα 1976. 3. S t . L a r r a b e e , Hellas Observed. The American Experience of Greece. 1775 - 1865, N. Y o r k Univ. Press, Νέα Υόρκη 1957, σ. 184; 192 και 195. από την πλούσια δραστηριότητα του J . King ξεχωρίζουμε εδώ τη συμβολή του στην ίδρυση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Al. D i m a r a s , «The other British Philhellenes» στο R . Clogg (επιμ.), The Struggle for Greek Independence, Macmillan, 1973, σ. 222, υποσ. 41).

χ ώ ρ α και συνεργάζονται μαζί τους ο J . R o b e r t s o n και ο R . A n d e r s o n , σημαντικά επίσης στελέχη της Ε π ι σ κ ο π ι κ ή ς Ι ε ρ α π ο στολικής Εκκλησίας της Αμερικής 1 . στο New H a v e n το L a d i e s ' G r e e k A s s o c i a t i o n συγκροτεί, στα 1829, ειδική επιτροπή που αναλαμβάνειτηνίδρυση σχολείων για τη μόρφωση της Ε λ λ η ν ί δας. στις προσπάθειες αυτές πρωτοστατεί η M a r y R e y n o l d s που επισκέφτηκε για το σκοπό αυτό την Ε λ λ ά δ α μαζί με τον J . Brewer 2 . Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δείχνουν οι ξένοι Ιεραπόστολοι γιατασχολεία της Σύρου, όπου το 1829 ο J . Brewer, σε συνεργασία με το δήμο της Ερμούπολης, Ιδρύει ξεχωριστό αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια. Διευθυντής του σχολείου αυτού καθώς και του Ελληνικού Σχολείου που, όπως είδαμε, ιδρύθηκε το 1830, τοποθετείται ο Gh. L. K o r c k από τη Βρέμη, μέλος της Ιεραποστολής της C h u r c h Missionary Society 3 . ο K o r c k ενδιαφέρεται Ιδιαίτερα για τα εκπαιδευτικά θέματα, συνεργάζεται ώς το 1831 με το δήμο για τη λειτουργία των σχολείων και εκπαιδεύει αρκετούς δασκάλους στην αλληλοδιδακτική μέθοδο 4 . το έργο του K o r c k στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η συνεχίζει, όπως θα δούμε, ο F r . H i l d n e r από τη Βασιλεία, γνωστός για την εκπαιδευτική του δράση στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ώς το θάνατό του, το 1883 5 . νυμία «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον», που γρήγορα έξελίχθηκε 1. St. Larrabee, ό.π., σ. 184. για τη δραστηριότητα των ξένωντηνεποχή αυτή βλ. και D. Dakin, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821 - 1833, Θεσσαλονίκη 1955, εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, αρ. 8. 2. St. Larrabee, ό.π., σ. 192. 2. Λεπτομέρειες για τη ζωή και τη δράση του Ch.L. Korck βλ. Al. Dimaras, Foreign..., ό.π., σ. 184 - 194. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 292 και τ. Β', σ. 1298, όπου δάσκαλοι βεβαιώνουν ότι έμαθαν την αλληλοδιδακτική μέθοδο κοντά στον Korck. το 1834 ο Korck διορίστηκε Διευθυντής στο Κρατικό Διδασκαλείο που άρχισε να λειτουργεί αυτή τη χρονιά (ΑΙ. D i m a r a s , Foreign..., ό.π., σ. 187). 5. για το έργο του F r . H i l d n e r βλ. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 535 - 537 και ΑΙ. Dimaras, Foreign..., ό.π., σ. 192 - 193.

σε σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο. την επόμενη κιόλας χρονιά, το «Παιδαγωγείο» διαιρούνταν σε τέσσερα τ μ ή μ α τ αμεαρκετά μεγάλο αριθμό μαθητών και μαθητριών. πιο συγκεκριμένα π ε ριλάμβανε: α) Ανώτερο σχολείο για κορίτσια με 3 6 μαθήτριες, β) Αλληλοδιδακτικό σχολείο για αγόρια με 100 μαθητές, γ ) Αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια με 120 μαθήτριες, δ) Νηπιαγωγείο με 140 μαθητές και μαθήτριες 1 . τα ίδια τ μ ή μ α τ α συνέχισε να περιλαμβάνει το σχολείο αυτό και στα επόμενα χρόνια. Σύμφωνα με επίσημηαναφοράτου H i l d n e r προς το Υπουργείο, στα 1834 το σχολείο του περιλάμβανε νηπιαγωγείο για παιδιά 2 - 6 χρόνων, αλληλοδιδακτικά σχολείο για αγόρια, αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια και

ανώτερο σχολείο κοριτσιών που, παράλληλα με την ανώτερη» μόρφωση που έδινε στις μαθήτριές του, προετοίμαζε μαθήτριεςκαιγια το επάγγελμα της δασκάλας 2 . οι φτωχές μαθήτριες φοιτούσαν χ ω ρίς να πληρώνουν δίδακτρα. το σχολείο αυτό φαίνεται π ώ ς βρήκε ανταπόκριση στην κοινωνία της Ερμούπολης, παρόλο που πολλές φορές αμφισβητήθηκαν οι προθέσεις του H i l d n e rαπότους συγχρόνους του και επικρίθηκε το έργο του 3 . το πρόγραμμα μαθημάτων περιλάμβανε το 1834, για τα διάφορα τμήματα του σχολείου, τα έξης μαθήματα 4 : α) Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Κορασιών: Γραφή, Ανάγνωση και Συλλαβισμό, Χριστιανική Διδασκαλία, Εργόχειρα. β ) Ελληνικό Σχολείο Κορασιών: Ε λ λ η ν ι κ ή Διάλεκτο, Γ ε ω γραφία, Ι σ τ ο ρ ί α της Ελλάδος, Αριθμητική, Εργόχειρα.

1. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 544. 2. ΓΑΚ, φ. 27 (αρ. εγγράφου 16366/5 Σεπτεμβρίου 1834). 3. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 535 - 536. 4. Δημ. Πολέμης, « Ά γ ν ω σ τ α μονόφυλλα των εν Σύρω Μισσιοναρίων και ειδήσεις περί του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου», ο Ερανιστής, αρ. 55, τ. I ' , 1972, σ. 15.

γ ) Νηπιακό Σχολείο: Ι ε ρ ά Ιστορία, Διάφορα Στοιχεία Γεωγραφίας, Ε ρ γ ό χ ε ι ρ α .

Αντικείμενα,

δ) Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Αρρένων: Γραφή, Αριθμητική, Χριστιανική Διδασκαλία, Στοιχεία της Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γλώσσης.

μαζί με τη γυναίκα του F r a n c i s Ιδρύει στην Αθήνα, παράλληλα μετοσχολείο αρρένων, και ένα σχολείο για μαθήτριες, που γ ν ώ ρισε Ιδιαίτερη ακμή και πρωτοστάτησε στη γυναικεία εκπαίδευση ολόκληροτο19ο αιώνα. από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του διαμορφώθηκαν, όπως και στο σχολείο του H i l d n e r , τα π α ρακάτω τμήματα: νηπιακό, αλληλοδιδακτικό και ανώτερο σχολείο. ορισμένες μαθήτριες του «ανώτερου» σχολείου ετοιμάζονταν, από το 1834 και έξης, για το επάγγελμα της δασκάλας 1 . το τμήμα αυτό του σχολείου οι Hill το ονόμασαν «Φιλαδέλφειον», επειδή πρόσφεραν σημαντικά ποσά για την ίδρυση του φιλέλληνες και κυρίως φιλελληνίδες από τη Φιλαδέλφεια της Αμερικής. ο J . Hill ανακοίνωσε το 1834 στον Όθωνα την απόφασή ναεκπαιδεύειδασκάλες και πρότεινε να στείλει η κυβέρνηση στ σχολείο του υπότροφες μαθήτριες με σκοπό να προετοιμαστούν γιατοεπάγγελματηςδασκάλας 2 . τον Ιούνιο του 1834 το κράτος θέσπισε 12 υποτροφίες μαθητριών 3 . στη λειτουργία του σχολείου αυτού καθώς και στη γενικότερη προσφορά του στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης θα αναφερθούμε πιο αναλυτικά στη συνέχεια αυτής της εργασίας. οι πρώτες δασκάλες που δίδαξαν μαζί με τους Hill ήρθαν από το σχολείο του H i l d n e r και είναι οι κρητικές Ε λ έ ν η Κονταξάκη 4 , που έμεινε στο σχολείο αυτό 1. Κ. Καιροφύλας, «η Σχολή Χίλλ κατά το 1835», Νέα Εστία, τ. Η ' , 1931, σ. 912. 2. Κ. Παπανικολάου, Ιστορία της Σχολής Χίλλ (ανέκδοτη, βρίσκεται δακτυλογραφημένη στο αρχείο του σχολείου), σ. 165 και σ. 215. 3. Γκ. Λ. Μάουρερ, ο Ελληνικός λαός, Χαϊδελβέργη 1835, τ. Α', επανέκδ. Αφών Τολίδη, Αθήνα 1976, σ. 530 και 533. 4. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 265.

το 1843 και η Ε λ έ ν η Πιτταδάκη, που δίδαξε στη σχολή Hill από το 1832 ώς το 1834, γιατί στη συνέχεια τοποθετήθηκε, όπως θα δούμε, στο Δημοτικό Σχολείο θηλέων που ίδρυσε η κυβέρνηση στο Ναύπλιο 1 .

από τη γαλλίδα G. V o l m e r a n g e , σταλμένη σύμφωναμεμιαάποψη απότοΦιλελληνικό Κομιτάτο των Παρισίων 2 . στην κοινωνία του Ναυπλίου, όπου ζούσαν πολλές πλούσιες οικογένειες του απόδημου ελληνισμού και αξιωματούχοι της κυβέρνησης, το σχολείο της V o l m e r a n g e βρήκε πρόσφορο έδαφος. Α π ό το 1834 και εξής στο σχολείο αυτό εκπαιδεύονται, όπως θα δούμε πιο αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο, οι πρώτες δασκάλες, γιατί σ' αυτό τοποθετούνται υπότροφες μαθήτριες της κυβέρνησης με σκοπό να ετοιμαστούν για το διδακτικό έργο. το σχολείο μεταφέρθηκε, μαζί με την πρωτεύουσα του κράτους, στις αρχές του 1835, στην Αθήνα. γυναικεία Μέση Εκπαίδευση στη χώρα μας, μια που τότε Ιδρύονται τρία «ανώτερα» σχολεία για τις κοπέλες. τα κοινά σημεία και των τριών αυτών σχολείων είναι: α) ότι όλα Ιδρύονται από ξένους και β) οι σκοποί που επιδίωκαν είναι η μόρφωση των κοριτσιών των σχετικά εύπορων τάξεων και, αργότερα, η προετοιμασία μαθητριών για να εξασκήσουν το επάγγελμα της δασκάλας. η ανάγκη να μορφωθούν οι πρώτες δασκάλες που θα δίδασκαν στα αλληλοδιδακτικά σχολεία των κοριτσιών έγινεαπότις

1. Βλ. σ. 75 αυτής της εργασίας. 2. Δ. Καμπούρογλου, η Δούκισσα..., ό.π., σ. 203. η μαρτυρία αύτη του Καμπούρογλου είναι και η μόνη που τοποθετεί την ίδρυση του σχολείου αυτού στα χρόνια του Καποδίστρια. Δυστυχώς δεν έγινε δυνατό να εντοπίσουμε άλλα στοιχεία για το χρόνο ίδρυσής του. η πρώτη επίσημη μαρτυρία για τη λειτουργία του είναι το διάταγμα της 12/24 Ιανουαρίου 1834 που καθορίζει τις θέσεις των υπότροφων μαθητριών (βλ. σ. 67 αυτής της εργασίας και Γκ.Λ. Μάουρερ, ό.π., σ. 530).

πρώτες μέρες αισθητή. Έ τ σ ι , και τα τρία «ανώτερα» ιδιωτικά σχολεία που Ιδρύονται το 1831 αναλαμβάνουν να προετοιμάσουν τις πρώτες δασκάλες της χώρας. Αδιάψευστη μαρτυρία ότι τα «ανώτερα» σχολεία θηλέων της εποχήςαυτήςδημιουργούνται για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των κοριτσιών μιας ορισμένης τάξης αποτελεί το γεγονός ότι μαζί με την κυβέρνηση και όλα τα στρώματα που την ακολουθούν, μεταφέρεται αμέσως από το Ναύπλιο στην Αθήνα και το σχολείο της V o l m e r a n g e . την ίδια εποχή το σχολείο της F r . Hill γνωρίζει Ιδιαίτερη ακμή, όπως σημειώνεται σε σχετική έκδοση του σχολείου: «της Κυβερνήσεως μεταβάσης εις Αθήνας πάσαι αι επίσημοι οικογένειαι της Ε λ λ ά δ ο ς μετέβησαν εις αυτάς και τουτο έδωκε νέαν ώθησιν προς επίδοσιν και αύξησιν του σχολείου διότι οι γονείς εζήτησαν παρά της κυρίας Χίλλ κατάλληλον εκπαίδευσιν διά τας θυγατέρας των» 1 .

Νομοθετικές ρυθμίσεις του 1834 και του 1836 Μετά την άφιξη του Όθωνα ιδρύονται (1833) μέσης στάθμης σχολεία για τα αγόρια 2 και υπογράφεται το διάταγμα που οργανώνει τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση. 1. Εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Ε . Χίλλ, Ιδρυτού των σχολείων των κορασίων εν Αθήναις, Αθήναι 1882, σ. 24. 2. με το διάταγμα της 21ης Νοεμβρίου 1833 ιδρύθηκε Γυμνάσιο στο Ναύπλιο, όπου ήταν ακόμα η έδρα της κυβέρνησης. το 1834 μεταφέρθηκε στηνΑθήνατο«Κεντρικόν Σχολείον», που είχε ιδρύσει ο Καποδίστριας στην Αίγινα, και ονομάστηκε «Β' Γυμνάσιον της Ελλάδος» επειδή το Γυμνάσιο του Ναυπλίου είχε τον τίτλο του πρώτου. Με διάταγμα της 25ης Μαρτίου 1835 εξομοιώθηκε με το Γυμνάσιο του Ναυπλίουκαιεκείνοπουλειτουργούσε σε ήδη από το 1833 στη Σύρο. με το ίδιο διάταγμα, τέλος, η Αντιβασιλεία ίδρυσε δέκα Ελληνικά Σχολεία —εκτός από την Αθήνα, το Ναύπλιο και τη Σύρο, όπου λειτουργούσαν κιόλας— στις παρακάτω πόλεις: Τρίπολη, Σπάρτη, Καλαμάτα, Πάτρα, Μεσολόγγι, Ά μ φ ι σ σ α , Λαμία, Χαλκίδα, Τήνο και 5

Η κίνηση για τη σύσταση και οργάνωση της Δημοτικής Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς πήρε συγκεκριμένη μορφή με το νομοθετικό διάτ α γ μ α της 6 / 1 8 Φεβρουαρίου 1834 «Περί δημοδιδασκάλων εν γένει και δημοτικών σχολείων», που στάθηκε βασικά και ο καταστατικός της χάρτης μέχρι το 1895. το άρθρο 58 αναφέρεται στηναγωγήτωνκοριτσιών και ορίζει ότι «τα σχολείατωνκορασίων, όπου τούτο είναι δυνατόν, πρέπει να ήναι χωριστά από τατωνπαιδιών, να προΐστανται δε αυτών διδασκάλισσα») 1 . για τηνεφαρμογήτουάρθρου αυτού πρακτικά, απαιτούνται δασκάλες και χωριστά κτίρια για τα σχολεία θηλέων,προϋποθέσειςπου αποτελούν δυσβάστακτο βάρος για τα οικονομικά των δήμων την εποχή αυτή.

μετοάρθρο 66 και την ίδρυση Διδασκαλείου με το σκοπό «να σχηματίζη ικανούς διδασκάλους και διδασκαλίσσας» 2 . ο νόμος δηλαδή ορίζει π ώ ς οι δάσκαλοι και οι δασκάλες θα έχουν την ίδια εκπαίδευση, πράγμα όμως που δεν πραγματοποιήθηκε για δυο κυ ρίως λόγους: η κοινωνία, αλλά και το επίσημο κράτος, είχε επιφυλάξεις για τη συνεκπαίδευση 3 και, από την άλλη, δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να Ιδρύσει ξεχωριστό διδασκαλείο θηλέων. Έ τ σ ι το Διδασκαλείο του κράτους, που Ιδρύθηκε το 1834 στο Ναύπλιο και μεταφέρθηκε αργότερα στην Αθήνα, περιορίστηκε στηνεκπαίδευσητωνδασκάλων. Η ανάγκη να εκπαιδευθούν δασκάλες για τα σχολεία των κοΎδρα. Παρατηρούμε ότι πριν ακόμα δημοσιευθεί ο νόμος σχετικάμετη Μέση Εκπαίδευση, λειτουργούσαν ήδη στη χώρα τρία Γυμνάσια και δεκατρία Ελληνικά Σχολεία (Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική περίτηςεν Ελλάδι Μέσης Εκπαιδεύσεως από του 1829 μέχρι τέλους του 1855 μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήναι 1856, σ. 8 - 9 ) . 1. Γ . Βενθύλος, θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, συνταχθέν και εκδοθέν εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Υπουργείου (1833-1898), τ. Α', Αθήναι 1884, σ. 13. 2. ό.π., σ. 15. 3. Βλ. σχετικά σ. 281 - 286 αυτής της εργασίας.

κοριτσιών έγινε από νωρίς αισθητή, όπως είδαμε. πριν δημοσιευθεί ο νόμος για την οργάνωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης, η κυβέρνηση ορίζει 12 θέσεις υποτρόφων στο σχολείο της V o l m e r a n g e στο Ναύπλιο. Οι υπότροφες, κόρες αγωνιστών της επανάστασης κατά προτίμηση, έπρεπε να προέρχονται από όλους τους νομούς της χώρας. το άρθρο Γ' του ίδιου διατάγματος καθορίζει ότι « Η επίτωνΕκκλησιαστικώνκ.τ.λ. Γραμματεία έχει την υπερτάτην επιτήρησιν επί του σχολείου αυτού» 1 . την ίδια χρονιά (1834) η κυβέρνηση αποφάσισε να στέλνει, μετά από πρόταση του J . Hill στο σχολείο του στην Α θ ή ν α , 12 υπότροφες μαθήτριες από διάφορες ελληνικές επαρχίες 2 . Είδαμε ότι δασκάλες εκπαιδεύονταν καιστοσχολείο του H i l d n e r στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η 3 . Έ τ σ ι η Σ τ ο ι χειώδης Εκπαίδευση και η εκπαίδευση της δασκάλας είναιοιδυο πρώτες εκπαιδευτικές ανάγκες της Ελληνίδας που αναγνωρίζονται και κατοχυρώνονται νομοθετικά. Ο Χρ. Λέφας διατυπώνει την άποψη ότι το Διδασκαλείο που ίδρυσε το κράτος «περιωρίσθη αποκλειστικώς εις διδασκαλείον αρρένων», «επειδή απέφευγον να φοιτώσιν εις αυτό θήλεα» 4 . από τα έγγραφα όμως της εποχής αυτής γίνεται φανερό ότι το διάταγμα με το οποίο η κυβέρνηση τοποθετεί υπότροφες μαθήτριες στο σχολείο της V o l m e r a n g e έχει ημερομηνία 12/24 Ιανουαρίου 1834, προηγείται δηλαδή χρονικά ένα μήνα σχεδόν από τη δημοσίευση του νόμου που οργανώνει τη Δ η 1. Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ανατύπωση), τ. Α', 1833 - 1842, αρ. φύλλου 6, 4 Φεβρουαρίου 1834. Από τις πρώτες υπότροφες της κυβέρνησης είναι η κόρη του Αν. Μαυρομιχάλη Φωτεινή, του Απ. Καψάλη Ελένη, του Α. Γιαννίτση Μαρία και του Πετρόμπεη Παναγιωτίτσα. τις κοπέλες αυτές πήρε κοντά της στη συνέχεια η Δούκισσα της Πλακεντίας «προς πληρεστέραν ανάπτυξιν και εκμάθησιν της Γαλλικής γλώσσης και φιλολογίας» (Δ. Καμπούρογλου, η Δούκισσα..., ό.π., σ. 203). με το Β.Δ. της 22ας Ιανουαρίου (3 Φεβρουαρίου) 1834 συστήθηκαν και άλλες δύο θέσεις στο σχολείο της Volmerange για τις θυγατέρες του Καραϊσκάκη (Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ανατύπωση), τ. Α ' , 1833 - 1842, αρ. φύλλου 6, 4 Φεβρουαρίου 1834). 2. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 167 και Γκ. Μάουρερ, ό.π., σ. 530 και 533. 3. Βλ. σ. 62 αυτής της εργασίας. 4. Χρ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1942, σ. 257.

Δημοτική Εκπαίδευση και το Διδασκαλείο ( 6 / 1 8 Φεβρουαρίου 1 8 3 4 ) . το γεγονός αυτό νομίζουμε π ώ ς δείχνει ότι η κυβέρνηση ε ί χ ε προαποφασίσει, λαμβάνοντας, οπωσδήποτε, υπόψη της τα ήθη που επικρατούσαν την εποχή αυτή, ότι στο κρατικό Διδασκαλείο θα φοιτούσαν μόνο αγόρια. την άποψη αυτή τεκμηριώνει και η κατηγορηματική δήλωση του Γ κ . Λ. Μάουρερ ότι πρότεινε την καθιέρωση υποτροφιών στο σχολείο της Hill «για την εκπαίδευση παιδαγωγών» επειδή, όπως αναφέρει, «στην απόφασή μου αυτή μεοδήγησετογεγονός ότι δεν είχα κανένα περιθώριο άλλης εκλογής», καθώς και η δήλωση του Ρ α γ κ α β ή ότι είχε ετοιμάσει τον κανονισμό για τη λειτουργία ανώτερου σχολείου θηλέων, όπου θα φοιτούσαν και οι υποψήφιες δασκάλες 1 . Η εκπαίδευση της δασκάλας είναι τα πρώτα χρόνια εντελώς στοιχειώδης. Οι ενδιαφερόμενες έδιναν εξετάσεις σε ειδική επιτροπή στο δημόσιο Διδασκαλείο απ' όπου έπαιρναν πτυχίο δασκάλας Α', Β', και Γ ' βαθμού. Επειδή όμως την εποχή αυτή δεν υπήρχαν πολλές μορφωμένες κοπέλες, συχνά έπαιρναν πτυχίο δασκάλας μικρά κορίτσια, που δεν είχαν ξεπεράσει την παιδική ηλικία. το γεγονός αυτό ανάγκασε το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο να καθορίσειμετο διάταγμα της 10/22 Ιουλίου 1835 ότι αποφασίστηκε «να διορισθή ο ελάχιστος όρος της απαιτουμένης ηλικίας διά το επάγγελμα των διδασκαλισσών εις 15 έτη» 2 . Μετά τη Δημοτική Εκπαίδευση, στα 1836οργανώνεταικαι η Μέση Εκπαίδευση με το διάταγμα της 31ης Δεκεμβρίου (12 Ιανουαρίου) «περί του διοργανισμού των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Σχολείων και Γυμνασίων» 3 . Η δομή της ΜέσηςΕκπαίδευσηςακολουθείτο γερμανικό πρότυπο και οργανώνεται με βάση το βαυαρικό εκπαι1. Βλ. Μάουρερ, ό.π., σ. 533 και σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α', σ. 56. 3. Σ τ . Παρίσης, Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις ήτοι Συλλογή των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων, Β. Διαταγμάτων και εγκυκλίων... από του 1833-1884, τ. Α ' , Αθήναι 1884, σ. 225 - 250 και Σ . Δημητριάδης, Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία ισχυόντων Nόμων

εκπαιδευτικό σύστημα, δηλαδή η Μέση Εκπαίδευση διαιρέθηκε σε δ κύκλους: έναν κατώτερο με τρία χρόνια φοίτησης, το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο, και έναν ανώτερο με τέσσερα χρόνια φοίτησης, το Γ υ μνάσιο. προετοιμάζει τους μαθητές για το Γυμνάσιο, αλλά, παράλληλα, πρέπει να αποτελεί και ένα αυθύπαρκτο σχολείο,κατάλληλογια τους μαθητές εκείνους που δεν θα συνέχιζαν σπουδές στο Γυμνάσιο. ο δεύτερος αυτός σκοπός έμεινε «γράμμα» του νόμου, γιατί, στην πράξη, το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο αποτελούσε άπλα προπαρασκευαστικό στάδιο για το Γυμνάσιο. Σκοπός του Γυμνασίου είναι κυρίως η προετοιμασία των μαθητών για το Πανεπιστήμιο. νόμο αποκλειστικά και μόνο για αγόρια. στα σχετικά άρθρα δεν γίνεται καμιά αναφορά, ούτε καν πρόβλεψη, για μαθήτριες. Μόνο «μαθηταί» αναφέρονται. Δικαιολογείται τούτο αν λάβουμε υπόψη μας ότι την εποχή αυτή και ο δρόμοςπουοδηγούσεστο Πανεπιστήμιο και η δυνατότητα για την άσκηση οποιουδήποτε επαγγέλματος ήταν κλειστοί για τη γυναίκα. Έ τ σ ι περιορίστηκε απότηναρχήκαιοδρόμος για τη Μέση Εκπαίδευση που, όπως είδαμε, κύριο σκοπό είχε την προετοιμασία των μαθητώνγιατις κατευθύνσεις αυτές. Η γυναικεία εκπαίδευση δεν σταμάτησε, αλλά συνέχισε τη διαφορετική, «ειδική», κατεύθυνση που είχε πάρει από το 1831. «Ανώτερα σχολεία κορασίων» ονομάζονται τα σχολεία Μέσης Παιδείας των κοριτσιών και έχουν ώς σκοπό: α) τη μόρφωση της οικοδέσποινας και β) την εκπαίδευση της δασκάλας. τις εκπαιδευτικές ανάγκες της μερίδας εκείνης των κοριτσιών που ζητούσαν μια ανώτερη μόρφωση κάλυψαν, από τα πρώτα χρόνια, τα σχολεία που ίδρυσαν ξένοι, ιεραπόστολοι κυρίως, και στη συνέχεια τα άλλα Ιδιωτικά σχολεία. μων, Β. Διαταγμάτων, εγκυκλίων Αθήναι 1899, σ. 1 - 30.

διαταγών κ.λπ. από του 1833 - 1899 έτους,

Η νομοθετική ρύθμιση του 1836 δείχνει καθαρά ότι η κυβέρνηση θεωρεί τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών Ιδιωτική υπόθεση, με αποτέλεσμα να μείνει η ανώτερη εκπαίδευση των Ε λ λ η νίδων, για έναν αιώνα περίπου, στην Ιδιωτική πρωτοβουλία. Σύμφωνα με το «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ε λ λ ά δ ο ς » , που ψηφίστηκε από την Γ ' Εθνοσυνελευση της Τροιζήνας την 1η Μαίου 1827, κατοχυρώνεται, για πρώτη φορά, το δικαίωμα των ΕλλήνωνναΙδρύουν σχολεία —«καταστήματα παιδείας»—· και παρέχεται σ' αυτούς η δυνατότητα να «εκλέγωσι διδασκάλους διά τηνεκπαίδευσίντων» 1 . τίου 1832, παρέχεται επίσης η δυνατότηταστουςΕλληνεςνα Ιδρύουν Ιδιωτικά σχολεία και «να φροντίζωσι περί της Ιδίας αυτωνκαιτωνΙδίων τέκνων ευπορίας και εκπαιδεύσεως» 2 . Βέβαια τα μέτρα αυτά —δυνατότητα ίδρυσης Ιδιωτικών σχολείων, δυνατότητα εκλογής δασκάλων— μπορούν να χαρακτηριστούν ώς «φιλελεύθερα» 3 , μά, ταυτόχρονα, και ώς «επικίνδυνα» 4 γιαμιααδιαμόρφωτηκοινωνία, γιατί τα αγαθά της παιδείας τα μοιράζονται οι κοινωνικές τάξεις που έχουν τη δυνατότητανατα αποκτήσουν. καθορίζονται τα σχετικά με την ίδρυση και τη λειτουργία των Ιδιωτικών σχολείων: « Ό π ο υ η Κυβέρνησις δεν εσύστησεν ελληνικόν σχολείον, δύνανται δήμοι η ιδιώται να συστήσωσι τοιούτονηκαι τάξεις τινάς γυμνασίου εξ Ιδίων αναλωμάτων. Α λ λ ' ο οργανισμός αυτών χρεωστεί να ήναι κατά πάντα ομοιόμορφοςμετοντωνελληνικών σχολείων του κράτους και των αντιστοιχουσών τάξεων του 1. Αλ. Δημαράς (επιμ.), η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. Ιστορίας). Παράρτημα Α' τα Ελληνικά Συντάγματα « Ε ρ μ ή ς » , Αθήνα 1974, τ. Β', σ. 304 - 305.

(Τεκμήρια και η Εκπαίδε

ό.π. 3. Αλ. Δημαράς, ό.π., τ. Α ' , σ. κζ' 4. αν. Τζανίμης, «τα Ελληνικά Συντάγματα και η εκπαίδευση»), Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, έτ. Ζ', αρ. 28, 1976, σ. 353. 2.

γυμνασίου, τόσον ώς προς τον αριθμόν, όσον και τας απαιτουμένας απ' αυτών Ιδιότητας και προς την διάταξιν των μαθημάτων και των διδακτικών βιβλίων» 1 . Η εξέλιξη της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών στη χώρα μας φανερώνει ότι ούτε «ομοιόμορφος» με τα σχολεία που καθορίζει το διάταγμα αυτό ήταν, ούτε ακολούθησε τα άρθρα ώς «προς την διάταξιν των μαθημάτωνκαιτων διδακτικών βιβλίων», αν και λογικά οι διατάξεις αυτές θα έπρεπε νααποτελούντηνκατευθυντήρια γραμμή της, αφού ο νομοθέτης δεν προέβλεψε άλλες διατάξεις για τη λειτουργία των σχολείων θηλέων. Δύο πράγματα δηλαδή μπορεί να συμβαίνουν εδώ. Είτε ο νομοθέτης θεώρησε αυτονόητο ότι τα μέσα σχολεία των κοριτσιών θα έπρεπε να οργανωθούν σύμφωνα μ έ τ ί ς διατάξειςπουαναφέρονταν στη Μέση Παιδεία των αγοριών —αν και στις διατάξεις αυτές δεν γίνεται καμιά απολύτως αναφορά σε μαθήτριες και τα κατοπινά γεγονότα αναιρούν μια τέτοια υπόθεση— η, το πιο πιθανό, θεώρησε π ώ ς δεν ήταν θέμα «του παρόντος καιρού» η Μέση Εκπαίδευσητωνκοριτσιών και γ ι ' αυτό ανέβαλε για ευθετότερο χρόνο την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος. στην πραγματικότητα, η πολιτεία άφησε τους ιδιώτεςνααποφασίσουνκαινα «διαμορφώσουν» τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας. η κυβέρνηση είχε από νωρίς δείγματα για το ενδιαφέρον των γονιών για μια ανώτερη μόρφωση των κοριτσιών τους. το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς , η φοίτηση μαθητριών σε λίγα έστω Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία αγοριών, τα σχολεία της V o l m e r a n g e , του Hill και του H i l d n e r , έδειχναν καθαρά μια τάση της κοινωνίας προς αυτή την κατεύθυνση. Η πληροφορία, βέβαια, του Ρ α γ κ α β ή ότι είχε ετοιμάσει τα σχέδια για τη λειτουργία «ανωτέρου σχολείου κορασίων» 2 φανερώνει π ώ ς υπήρχε και σχετική πολιτική βούληση η οποία, όμως, δεν έγινε πράξη. Βέβαια δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι για τους περισσότερους γονείς ακόμα κι αν δεν θεωρούνταν άχρηστη και βλαβερή η ανώ1. Σ τ . Παρίσης, ό.π., τ. Α ' , σ. 248. 2. Βλ. σ. 111 αυτής της εργασίας.

ανώτερη

μ ό ρ φ ω σ η των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν , ή τ α ν , ό μ ω ς , μια π ε ρ ι τ τ ή « π ο λ υ τ έ -

λ ε ι α » . τη σ τ ά σ η αυτή της π ο λ ι τ ε ί α ς και της κ ο ι ν ω ν ί α ς γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί και το γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι

την

εποχή

αυτή,

στα

μέσα

δηλα-

δ ή του 1 9 ο υ α ι ώ ν α , δ η μ ό σ ι α σ χ ο λ ε ί α Μ έ σ η ς Π α ι δ ε ί α ς για τα κ ο ρ ί τ σ ι α μ ό λ ι ς α ρ χ ί ζ ο υ ν να δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν τ α ι

στην

Α μ ε ρ ι κ ή και στις

μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες1.

Τα«ανώτερασχολεία κορασίων» Σ α φ ή ε ι κ ό ν α της ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν , ό π ω ς ε ί ν α ι δ ι α μ ο ρ φ ω μ έ ν η τη σ χ ο λ ι κ ή χ ρ ο ν ι ά 1 8 3 6 - 1 8 3 7 , μ ά ς δίνει μια α δ η μ ο σ ί ε υ τ η έ κ θ ε σ η του Ι . Κ ο κ κ ώ ν η (με η μ ε ρ ο μ η ν ί α 3 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 1 8 3 7 ) που ή τ α ν τη χ ρ ο ν ι ά αυτή Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς του Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο υ

και

γ ε ν ι κ ό ς Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς των Δ η μ ο τ ι κ ώ ν Σ χ ο λ ε ί ω ν σε όλη την Ε λ λ ά δ α 2 . Α π ό τον π ί ν α κ α που υ π ά ρ χ ε ι μ α ζ ί με την έ κ θ ε σ η

από

αυτή3

ξε-

1. Ενδιαφέρον παρουσιάζει οπωσδήποτε μια συγκριτική έρευνα στο θέμα αυτό για να φανούν οι συγκεκριμένες επιδράσεις από άλλες χώρες και κυρίως τη Γαλλία και τη Γερμανία. σε μια πρώτη αντιμετώπιση τα πράγματα δείχνουν πώς η χώρα μας δεν υστερεί στον τομέα αυτό. σε ορισμένα μάλιστα θέματα παίρνει την πρωτοπορεία από άλλες, πιο μεγάλες χώρες. οι Ελληνίδες, για παράδειγμα, εξασφαλίζουν το δικαίωμα να εγγραφούν ώς τακτικές φοιτήτριες στο Πανεπιστήμιο πιο νωρίς από τις Γερμανίδες.

2. Σύμφωνα με το άρθρο 70 του ιδρυτικού νόμου της Δημοτικής Εκπαίδευσης (6/18 Φεβρουαρίου 1834): «ο Διευθυντής του Διδασκαλείου είναι ενταυτώ και γενικός επιθεωρητής όλων των εν Ελλάδι δημοτικών σχολείων» (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α', σ. 15). στη θέση αυτή ο Κοκκώνης διαδέχτηκε τον Ch. Korck το 1836, και θα μείνει ώς το 1852, οπότεαπολύθηκεκαιστη 6έση του τοποθετήθηκε ο Γ . Χρυσοβέργης (Μ. Αμαριώτου, ό.π., σ. 43 και Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 215). 3. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής εκπαιδεύσεως» [έκθεση] «προς την επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Β. Γραμματείαν της Επικρατείας», αρ. πρωτ. 633/3 Φεβρουαρίου 1837, ΓΑΚ, οθωνικό Αρχείο 11L, φ. 9. τα στοιχεία που μας δίνει για τη Στοιχειώδηκαιτη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών είναι σημαντικά, γιατί φωτίζουνμιαεποχή

ξεχωρίσαμε μόνο τα σχολεία των κοριτσιών, τα αλληλοδιδακτικά καιτα«ανώτερα». Κέντρα της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών στα νησιά συνεχίζουν να είναι η Ερμούπολη και η Αίγινα, ενώ προστίθεται τώρα και η Τήνος. Α π ό τον Πίνακα 2 έγινε φανερό ότι το ποσοστό των μαθητριών ήταν ήδη από το 1829 στην Τήνο πολύ υψηλό (59 μαθήτριες), γεγονός που επέβαλε την ίδρυση ξεχωριστού σχολείου θηλέων. στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α στα τρία κέντρα που υπήρχαν από την προηγούμενη περίοδο ( Α θ ή ν α , Ά ρ γ ο ς , Ναύπλιο) προστέθηκε και η Πάτρα, σημαντικό λιμάνι της Πελοποννήσου και κέντρο εξαγωγικού εμπορίου της σταφίδας κυρίως, και ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας στο 19ο αιώνα 1 . Αντίθετα με τα κέντρα των σχολείων της Δημοτικής Εκπαίδευσης που αυξάνονται αισθητά, τα κέντρα όπου υπάρχουν «ανώτερα σχολεία κορασίων» λιγοστεύουν, γιατί, από τρία που ήταν στην προηγούμενη περίοδο ( Α θ ή ν α , Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , Ναύπλιο), τ ώ ρα μένουν μόνο τα δύο πρώτα, αφού το σχολείο του Ναυπλίου μεταφέρθηκε, όπως είδαμε, στην Αθήνα. Έ τ σ ι στην Αθήνα υπάρχουν τα σχολεία Hill και V o l m e r a n g e , όπου η κυβέρνηση έχει υπότροφες μαθήτριες με σκοπό να προετοιμαστούν για δασκάλες, καιστηνΕ ρ μ ο ύ π ο λ η λειτουργούν: α ) το σχολείο του H i l d n e r πουεκπαιδεύεικαιαυτόδασκάλες αλλά η κυβέρνηση δεν στέλνει υπότροφες,καιβ ) το Ελληνικό Σχολείο του δήμου. Σ χ ε τ ι κ ά με τον αριθμό των σχολείων και των μαθητριών τ ώ ρα, παρατηρούμε ότι τα Δημοτικά Σχολεία θηλέων είναι δέκα και οαριθμόςτωνμαθητριών περίπου 800 - 1 . 0 0 0 , γιατί οι αριθμοί πουαναφέρονταιστασχολεία Hill και H i l d n e r περιλαμβάνουν καιτουςμαθητές. Α π ό τον γενικό πίνακα και την έκθεση του Κοκκώνη φαίνεται ότι το σύνολο των Δημοτικών Σχολείων τη χρονιά 1836 - 37 είναι 113 και 0 συνολικός αριθμός μαθητών 1. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή...,

σ. 176 - 177.

10.770 1 , το ποσοστό των σχολείων θηλέων, επομένως, αποτελεί το 1 / 1 1 του συνολικού αριθμού των σχολείων. δεν πρέπει να π α ραγνωρίσουμε, επίσης, το γεγονός ότι οι αριθμοί αυτοί μάς δίνουν ένα μέρος από τα πραγματικά ποσοστά, γιατί αναφέρονται μόνο στα ξεχωριστά σχολεία θηλέων. Όπως παρατηρήσαμε στην προηγούμενη περίοδο (Πίνακας 1), έτσι και τώρα ένας σημαντικός αριθμός μαθητριών φοιτά στα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών, χωρίς να υπάρχουν στοιχεία για τις αναλογίες μαθητών και μαθητριών στα σχολεία αυτά. τη συμφοίτηση μαθητών και μαθητριών σε πολλά Δημοτικά Σχολεία της χώρας επισημαίνει ο Κοκκώνης στην έκθεσή του: «Εις τας νήσους», γράφει, «ώς επί το πολύ ευρίσκονται και κοράσια συμφοιτώντα μετά των αρρένων. Η τοιαύτη δε συμφοίτησις μόλις γίνεται είς τινας πρωτευούσας των άλλων έπαρχιών» 2 . καλύπτουν τις ανάγκες της χώρας" πολλοί δήμοι δεν έχουν σχολείο, και δυο ολόκληρες επαρχίες μάλιστα,τηςΑκαρνανίαςκαι της Τριχωνίας, «ολοσχερώς στερούνται τακτικών δημοτικών σχολείων» 3 .

το επίπεδο της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των του Κοκκώνη τα «ανώτερα σχολεία των βάνονται στον ίδιο πίνακα με τα σχολεία δευσης. ο μόνος διαχωρισμός είναι ότι

κοριτσιών. στην έκθεση κορασίων» συμπεριλαμτης Δημοτικής Ε κ π α ί τα «ανώτερα» σχολεία

1. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής...», ό.π., 1837 [σ. 2]. ό.π. 3. ό.π. [σ. 5]. οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι δήμοι για την ίδρυση και τη συντήρηση των σχολείων είναι και πολλές και μεγάλες. τα μέτρα που προτείνει ο Κοκκώνης, ώς επιθεωρητής, για την αντιμετώπιση των δυσκολιών είναι: ετήσιες εισφορές και έρανοι των δημοτών, συνένωση πολλών μικρών και φτωχών δήμων για την ίδρυση κοινού σχολείου και πληρωμή των δασκάλων με διάφορα προϊόντα της περιοχής : «να μισθοδωτώσι τους δασκάλους εις χρήματα και εις φάκναν», Ί . Κοκκώνης, ό.π. [σ. 10]. 2.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Α ρ ι θ μ ό ς σχολείων

θηλέων

και

μαθητριών

τη

σχολική

χρονιά

1836-1837 Αριθμός μαθητριών

Πόλη Α.

ονοματεπώνυμο Είδος σχολείου και «υπό τίνος δασκάλας διατηρείται»

Αλληλοδιδακτικά Σχολεία

Ναύπλιο »

Πάτρα »

Αθήνα Τήνος

146 25 Άργος 65 45 Αίγινα 60 10 (450)*** 95

Ερμούπολη 123 » (350)*** Β.

Ανώτερα»

Π . Φανδρίδη )

Φ. Λάμπρου Σ τ . Γαλανού Hill Β. Ιωάννου Α. Ελευθερίου Hildner

»

»

Ελ. Ελ.

»

Τακτικό Δημ. Σ χ . » Τακτικό Δημ. Σ χ . (Ναός Ε ύ αγγελίστριας) » » (δήμος) » » (ιδιωτικό)

Σχολεία

Αθήνα

16

Volmerange

»

18

Hill

Ερμούπολη

Τακτικό* Δημ. Σχολ." συντηρείται από την κυβέρνηση. Κοινών** γραμμάτων (ιδιωτ.) Τακτικό Δημ. Σ χ . » Τακτικό Δημ. Σ χ . » Κοινών γραμμάτων »

;

Hildner

Ιδιωτικό. «η Κυβέρνησις έχει 14 υποτρόφους» Ιδιωτικό. «η Κυβέρνησις έχει 11 υποτρόφους» Ιδιωτικό

*

Τακτικά Δημοτικά Σχολεία χαρακτηρίζονται όσα λειτουργούν σύμφωνα με το νόμο του 1834. ** Κοινά Δημοτικά Σχολεία ονομάζονται όσα λειτουργούν με το παλιότερο σύστημα. *** Συνολικός αριθμός μαθητών και μαθητριών νηπιακών και αλληλοδιδακτικών σχολείων. H i l l και V o l m e r a n g e τ ο π ο θ ε τ ο ύ ν τ α ι στο τ έ λ ο ς του π ί ν α κ α , σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι στην α ρ ί θ μ η σ η των Δ η μ ο τ ι κ ώ ν Σ χ ο λ ε ί ω ν

αλλά με

α / α 1 1 0 και 1 1 1 . το ανώτερο σ χ ο λ ε ί ο του H i l d n e r έ χ ε ι α / α 8 6

καιδενδ ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι από τον γ ε ν ι κ ό κ α τ

Σχολείων" η μόνη διάκριση είναι η ένδειξη: «ανωτ. κορ.» που υπάρχει για το τ μ ή μ α αυτό του σχολείου του H i l d n e r . Φαίνεται π ώ ς τα πρώτα χρόνια τα Ιεραποστολικά σχολεία λειτουργούσαν με εγκύκλιες διαταγές της «Γραμματείας επί των Ε κ κλησιαστικών και της Δημοσίας Ε κ π α ι δ ε ύ σ ε ω ς » και με προγράμματα και εσωτερικούς κανονισμούς που ετοίμαζαν τα σχολεία. Η ύλη ήταν ανάλογη με την ποσότητα η την ποιότητα των γνώσεων των μαθητών. Συστηματικοί εσωτερικοί κανονισμοί των πρώτων αυτών σχολείων φαίνεται ότι δεν υπήρχαν 1 . το επίπεδο των σπου δών στα σχολεία αυτά μάς το δίνει καθαρά μια πρόταση από έκθεση του Κοκκώνη όπου αναφέρει τα μαθήματα που διδάσκονταν στα σχολεία των κοριτσιών. Μετά την παράθεση του προγράμματος των μαθημάτων στα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών γράφει: «Εις δε τα Τακτικά Σχολεία των κορασίων παραδίδονται και χειροτεχνήματα. Υ π ά ρ χ ο υ σ ι δε τοιαύτα σχολεία 17 μεταξύτωνοποίων λογίζονται και τα παιδοτροφεία της κ. Βολμεράνσκαιτου κ. Χίλλ όπου παραδίδονται και Γαλλικής μαθήματα, καθώς και εις το της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς σχολείον των κορασίων» 2 . Φαίνεται λοιπόν π ώ ς στα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών διδάσκονταν, έκτος από τα μαθήματα, που ο νόμος όριζε για τα σχολεία των αγοριών, και τα χειροτεχνήματα, ενώ στα «ανώτερα» σχολεία το μόνο επιπλέον μάθημα ήταν τα Γαλλικά. Ε π ο μ έ ν ω ς μπορούμε να υποθέσουμε —αν δεχτούμε ότι ο ίδιος περίπου αριθμός μαθητριών φοιτούσε και στο σχολείο του Hildner— ότι το σύνολο των μαθητριών που φοιτούν στα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών είναι, κατά προσέγγιση, 50 σε ολόκληρη τη χώρα. Ο αριθμός αυτός είναι πολύ μικρός,όχισεαναλογίαμετοναριθμό των μαθητών της Μέσης Εκπαίδευσης, αλλά ακόμα και σε 1. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 250. 2. Ι. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής εκπαιδεύσεως» [έκθεση ανέκδοτη], αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839, ΓΑΚ, οθωνικό Αρχείο 11L, φ. 9 [σ. 2],

σύγκριση με τον αριθμό των μαθητών που έχουν τα σχολεία Hill και H i l d n e r στα Δημοτικά Σχολεία. στο σχολείο Hill φοιτούν 4 5 0 μαθήτριες και μαθητές και στο σχολείο H i l d n e r 350. Α π ό την επιλογή αυτή γίνεται φανερό ότι τα «πολλά γράμματα» δεν θεωρούνται την εποχή αυτή απαραίτητα για τις κοπέλες. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι ένας μεγάλος αριθμός κοριτσιών διδάσκονται με «οικοδιδασκάλους» η φοιτούν σε ξένα σχολεία. τα ποσοστά και οι αναλογίες που αναφέραμε παραπάνω κατεβαίνουν ακόμαπιοπολύ, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι αριθμοί των μαθητριών στα «ανώτερα» σχολεία Hill και V o l m e r a n g e καλύπτονται, στο μεγαλύτερο μέρος, από τις υπότροφες της κυβέρνησης που προετοιμάζονταν για δασκάλες. από τις 18 μαθήτριες του σχολείου Hill οι 11 είναι υπότροφες της κυβέρνησης και από τις 16 του σχολείου V o l m e r a n g e οι 14. οι περισσότερες μαθήτριες, επομένως, των πρώτων «ανώτερων» σχολείων προορίζονται για το επάγγελματηςδασκάλας. σια αγοριών, αλλά φαίνεται π ώ ς δεν υπάρχει καμιά αντιστοιχία με τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. Μόνη εξαίρεση το Ε λ ληνικό Σχολείο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς που συνεχίζει να λειτουργεί με έξοδα του δήμου. στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η η Ε λ έ ν η Νικολοπούλου 1 . το σχολείο αυτό δεν υπάρχειστηνκατάσταση των «ανωτέρων» σχολείων του Κοκκώνη, αλλά είναι χαρακτηριστικό ότι δεν αναφέρεται ούτε στον κατάλογο των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Σχολείων του Υπουργείου 2 . το 1838 στις τάξεις «της Ε λ λ η ν ι κ ή ς » φοιτούν μόνο 10 μαθήτριες, ενώ τα προηγούμενα χρόνια έφταναν τις 40. Η εφημερίδα Ε ρ μ ή ς ,πουεκδίδεται 1. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., τ. Ε ' , σ. 531. 2. ΓΑΚ, ό.π., φ. 5· έγγραφο του Γραμματέα «επί των Εκκλησιαστικών...» Γ . Γλαράκη σχετικά με τη μισθοδοσία των καθηγητών και ελληνοδιδασκάλων όλης της χώρας. το έγγραφο δεν έχει ημερομηνία, μόνο ένδειξη ...183..., αλλά ξέρουμε ότι ο Γλαράκης ήταν Γραμματέας από το 1837 ώς το 1839.

δεται την εποχή αυτή στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , σχολιάζοντας το γεγονός, θεωρεί ώς πιθανότερη αίτια της μείωσης του αριθμού των μαθητριών το ότι οι γονείς και οι μαθήτριες προτιμούσαν τα ξένα σχολεία 1 που λειτουργούσαν στην πόλη 2 . το σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς ανασυγκροτήθηκε το 1839 και συνέχισε τη λειτουργία του. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής διδάσκονται σ' αυτό «όλα τα εις τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία των αρρένων διδασκόμενα μαθήματα» 3 .

πλιο το Διδασκαλείο του κράτους όπου φοιτούσαν μόνον αγόρια. Οι υποψήφιες δασκάλες, υπότροφες της κυβέρνησης η όχι, φοιτούσαν στα ανώτερα σχολεία των κοριτσιών. Πρέπει να σημειώσουμε όμως ότι αν και τα σχολεία αυτά έχουν τον ίδιο σκοπό, να προετοιμάζουν δηλαδή δασκάλες, όμως φαίνεται π ώ ς δεν έχουν, τηνεποχήαυτή,καμιά αντιστοιχία με το Διδασκαλείο όπου, σύμφωνα με τις εκθέσεις του Κοκκώνη, διδάσκονται πολλά σχετικά μαθήματα και όπου υπάρχει από την αρχή προσαρτημένο πρότυπο Δημοτικό Σχολείο για την άσκηση των δασκάλων 4 . Πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι η «υποδομή» ενός υποψήφιου «δασκάλου» καιμιαςμελλοντικής δασκάλας δεν ήταν η ίδια: οι μαθήτριες των «ανώτερων» σχολείων τελείωναν μόνο το Δημοτικό Σχολείο, ενώ γιαναγραφτεί ένας μαθητής στο Διδασκαλείο έπρεπε να έχει ενδεικτικό προαγωγής από τη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου 5 . Καταλήγουμε επομένως στο συμπέρασμα ότι τα «ανώτερα

1. πέλες 2. 3. πόλει 1841, 4. 5.

Πρόκειται για τα σχολεία μοναχικών ταγμάτων όπου φοιτούσαν κοδυτικών οικογενειών κυρίως. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., τ. Ε ' , σ. 531. Ιω. Βαλέτας, ομιλία εις την Γ' ετήσιον εξέτασιν του εν Ερμουανωτέρου σχολείου των κορασίων την 20 Ιουλίου 1841, Ερμούπολις σ. 2. Ι. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης...», ό.π. [σ. 3]. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 215.

σχολεία κορασίων» είναι μια βαθμίδα πιο πάνω από το Δημοτικό Σχολείο που δεν έχει σχέση όμως ούτε με τη Μέση Εκπαίδευση τωναγοριών,ούτε με το Διδασκαλείο. Αποτελεί ένα θεσμό δηλαδή αμέσως μετά τη Δημοτική Εκπαίδευση και πολύ κοντά σ' aUτη. Φαίνεται, επομένως, π ώ ς ποιοτικά τα σχολεία αυτά προσφέρουν λίγα παραπάνω από τα αλληλοδιδακτικά σχολεία της εποχής.

Η Φιλεκπαιδευτική

Εταιρεία

Αυτή ήταν η κατάσταση της γυναικείας εκπαίδευσης στα 1836, χρονιά που Ιδρύθηκε η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί απουθα πρωταγωνιστήσει στον τομέα αυτόν ολόκληρο το 19ο αιώνα. Εισηγητής για την ίδρυση της Ε τ α ι ρ ε ί α ς ο Ι . Κοκκώνης, που έδωσε έτσι την αφορμή να δημιουργηθεί μια σημαντική κίνηση γύρω από την Ελληνίδα και μάλιστα με κατεύθυνση επαγγελματική, τη δασκαλοσύνη. Ο Κοκκώνης, ώς Διευθυντής του πρώτου Διδασκαλείου και Γενικός Ε π ι θ ε ω ρ η τ ή ς των Δημοτικών Σχολείων, διαπίστωσε ότι δεν υπήρχαν αρκετά σχολεία για τα κορίτσια" «τοσαύτα σχολεία είναι ολιγώτατα εις την Ε λ λ ά δ α » γράφει, και κύριες αιτίες ήταν «η σημερινή κατάστασις των Δήμων και η έλλειψις διδασκαλισσών» 1 . για το λόγο αυτό πίστευε ότι «Σχολείον πρότυπον εις μόρφωσιν διδασκαλισσών είναι αναγκαιότατον να συστηθήειςτην πρωτεύουσαν, καθώς περί τούτου διατάττει ο νόμος προνοούμενος την εκπαίδευσιν και του γυναικείου γένους» 2 . του μεγάλου δασκάλου του γένους, και του Μισαήλ Αποστολίδη, Μητροπολίτη αργότερα των Α θ η ν ώ ν , κατόρθωσε να δημιουργήσει τις βάσεις του μεγάλου αυτού έργου και να συγκαλέσει τον

1. Ι. Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής..., 1837 [σ. 2]. 2. ό.π. [σ. 7].

Ι ο ύ λ ι ο του 1836 σε πρώτη συνεδρίαση 73 διακεκριμένους νες που ίδρυσαν τη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α 1 .

Ελλη-

ρίας» 2 καθορίζεται με σαφήνεια ότι: «Σκοπός της Ε τ α ι ρ ί α ς ταύτης είναι η πρόοδος των δημοτικών σχολείων και η στοιχειώδης εκπαίδευσιςτουλαού» 3 . Φαίνεται, επομένως, π ώ ς η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α ήταν ένας οργανισμός με πολύ πλατιές βάσεις που είχε αρχικό σκοπό να ενδιαφερθεί ενεργά για καθετί που αφορούσετηνεκπαίδευση:δασκάλους, μαθητές, βιβλία, μεθόδους διδασκαλίας κ.ά. το ότι όμως η Ε τ α ι ρ ε ί α αρχίζει τη δημόσια δράση και εμφάνισή της με την ίδρυση ενός σχολείου κοριτσιών, που γίνεται αργότερα και η ειδική της αποστολή, αυτό είναι έργο καιεπίδρασητουΚοκκώνη, που ήταν και ο πρώτος της Γραμματέας. Ο Κοκκώνης σύστησε να Ιδρύσουν ένα σχολείο κοριτσιών, «ώστε να φανεί αμέσως το έργο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και να κερδίσει έτσι σε υπόληψη και σε συνδρομητές και πόρους» 4 . Πράγματι 0 Κοκκώνης δεν απατήθηκε στις προβλέψεις του αυτές. Ε ν ώ όταν Ιδρύθηκε η Ε τ α ι ρ ε ί α είχε περίπου 150 μέλη, ιδρύοντας το Διδασκαλείο και στέλνοντας σιγά σιγά δασκάλες και στην αλύτρωτη Ε λ λ ά δ α , αύξησε τους πόρους της μέσα και έξω από το ελληνικό κράτος και εξελίχθηκε με τον καιρό σε σπουδαίο εκπαιδευτικό οργανισμό. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ο Κοκκώνης«μετέτρεψετονσκοπόν

1. το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας συγκροτήθηκε με πρόεδρο τον Γ . Κουντουριώτη, αντιπρόεδρο τον Γ . Γεννάδιο, γραμματέα τον Ί . Κοκκώνη και συμβούλους τους: Ι. Βούρο, Α. Πολυζωίδη, Α. Ραγκαβή, Μ. Αποστολίδη, Γ . Αινιάνα, Κ. Σχινά, Σ . Δάρα, Γ . Καραμάνο και Ν. Κωστη (Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), η ίδρυσίς της, η ιστορία της, η δράσις και aι επιδιώξεις της, Αθήναι 1936, σ. 9). 2. η λέξη «Εταιρία» διατηρεί τη γραφή των εκδόσεων της εποχής αυτής. 3. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 54, 7 Οκτωβρίου 1836. Διάταγ μ α της 28ης Αυγούστου (9 Σεπτεμβρίου) 1836. 4. Μ. Αμαριώτου, ό.π., σ. 36.

πόν τούτον εις τον της προστασίας της των θηλέων ανωτέρας παιδεύσεως από πνεύματος αντιπράξεως προς το παρθεναγωγείου Χίλλ, ώς διευθυνόμενον υπό προτεστάντου Αμερικανού» 1 . την άποψηαυτήυποστηρίζει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής, από τα ίδρυτικά μέλη της Ε τ α ι ρ ε ί α ς , που γράφει ότι «ο Κοκκώνης... υπέβλεπεν υπόπτως το πνεύμα προσηλυτισμού των οπαδών αλλοτρίων εκκλησιών ιδίως εδυσπίστη προς το των διαμαρτυρομένων Ιεραποστόλων» 2 . Ο Κοκκώνης φαίνεται να αντιμετωπίζει κάπως διαφορετικά το θέμα, όταν αναφέρεται στις δραστηριότητες της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς : «Αύτη», γράφει, «έχουσα μόνον σκοπόντονα βοηθή εις την διάδοσιν της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως μεταξύ του λαού, απεδέχθη προς τοις άλλοις και έργον επωφελέστατον προς το παρόν και αναγκαιότατον το να μόρφωση Ιδίως διδασκαλίσσας προς εκπαίδευσιν των κορασίων» 3 . την ίδρυση του Παρθεναγωγείου δηλαδή δ Κοκκώνης δεν την θεωρεί «παρεκκλιση» από τον κύριο σκοπό της Ε τ α ι ρ ε ί α ς , αλλά μια ακόμη δραστηριότητα, κοντά στις άλλες, που εξυπηρετεί το γενικό σκοπό για τη διάδοση της Δημοτικής Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . Ε ί χ ε παρατηρήσει δ Κοκκώνης ότι οι πόροι του κράτους με δυσκολίαεπαρκούσανστις πρώτες και απόλυτα επείγουσες ανάγκες. Έτσι ήταν μάλλον αδύνατη, για εκείνη την εποχή, η ίδρυση κρατικού Διδασκαλείου θηλέων για να εκπαιδεύονται οι δασκάλες. Αντίθετη φαίνεται π ώ ς είναι η γ ν ώ μ η του Ρ α γ κ α β ή στο θέμα αυτό: στη συνεδρίαση της Ε τ α ι ρ ε ί α ς που δ Κοκκώνης πρότεινε την ίδρυση Παρθεναγωγείου, ο Ραγκαβής α ν τ ι τ ά χ τ η κ ε στην πρόταση αύτη· «εγερθείς το επολέμησα διά μακράς αγορεύσεως», γράφει, φέρνοντας ώς επιχει-

1. Π . Καρολίδης, Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της Ανατολής από 1821 μέχρι 1921, τ. Β', Αθήναι 1922, σ. 38, υποσ. 1. 2. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 25. 3. Ί . Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της δημοτικής εκπαιδεύσεως» (έκθεση ανέκδοτη), αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839 [σ. 7], ΓΑΚ, ό.π., φ. 9.

επιχειρήματα: α) ότι με την ίδρυση του Παρθεναγωγείου η Ε τ α ι ρ ε θα άλλαζε εντελώς σκοπό και β ) το ότι η κυβέρνηση σχεδίαζε την ίδρυση ενός τέτοιου σχολείου και 0 ίδιος ο Ραγκαβής είχε συντάξει τον κανονισμό του 1 . Η αλήθεια βέβαια είναι, όπως Ομολογεί 0 Ραγκαβής, ότι μετά την ίδρυση του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς η πολιτεία «εθεώρησεν εαυτήν απηλλαγμένην της φροντίδος ταύτης και ουδέποτε πλέονενέκυψενεις αυτήν» 2 , αλλά οπωσδήποτε για τη στάση αυτή της πολιτείας δεν μπορούμε να πούμε ότι ευθύνεται η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α . Η «παρεκτροπή» της Ε τ α ι ρ ε ί α ς από τον αρχικό της σκοπό «έφερε διαίρεσιν μεταξύ των μελών της Ε τ α ι ρ ί α ς και επικρατησάντων των υπέρ ιδρύσεως ανωτάτου παρθεναγωγείου συνηγορούντων απεχώρησαν αυτής οι θιασώται της δημοτικής παιδεύσεως και η Ε τ α ι ρ ί α περιωρίσθη έκτοτε απλώς εις το έργον της Ιδρύσεως και διατηρήσεως παρθεναγωγείων ανωτάτων» 3 . Η γυναικεία εκπαίδευση θα αποτελέσει στο εξής την αποκλειστική φροντίδα της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και σκοπός της, σύμφωνα με τον «οργανισμό» της 10ης Απριλίου 1882, θα γίνει «η α γ ω γ ή και η εκπαίδευσις του λαού Ιδίως δε του γυναικείου φύλου, διά συστάσεως Παρθεναγωγείων, Διδασκαλείων και σχολείων προς την στοιχειώδη και εγκύκλιον εκπαίδευσιν» 4 . Αμέσως μετά τη σύσταση της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς έγιναν έρανοι και προσφέρθηκαν εισφορές από τις μεγάλες πόλεις της Ε λ λ ά δ α ς και, κυρίως, του εξωτερικού όπως από το Λιβόρνο, την Τεργέστη, Μάλτα, Βιέννη, Πέστη, Οδησσό, Μόσχα, Κων1. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 26. για την πρόθεση της κυβέρνησης να Ιδρύσει Παρθεναγωγείο και τον «οργανισμό» που ετοίμασε δ Ραγκαβής βλ. παρακάτω σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. ό.π., σ. 27. 3. Π . Καρολίδης, ό.π., σ. 222, υποσ. 1. 4. Γ . Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α', σ. 122 και, κυρίως, οργανισμός της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συσταθείσης τω 1836 και διατελούσης υπό την προστασίαν της A.M. της Βασιλίσσης τροποποιηθείς τω 1882, Αθήναι 1882, σ. 1.

Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Κάιρο, Πίζα, Παρίσι Λονδίνο, όπου υπήρχαν ελληνικές κοινότητες 1 .

και

επίσης ηθικά και υλικά οι βασίλισσες Α μ α λ ί α και Ό λ γ α 2 . Ρουμανία, αναλαμβάνει τη δαπάνη για την ανέγερση Ιδιόκτητου σχολικού κτιρίου της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και ώς το θάνατό του ενισχύει με διάφορα ποσά το έργο της. το ίδρυμα προς τιμή του μεγάλου αυτού ευεργέτη ονομάζεται από τότε «Αρσάκειο». το παράδειγ μ α του Αρσάκη μιμήθηκαν και άλλοι πλούσιοι Ελληνες όπως ο Σ π . Βαλέτας, ο Μ. Ράλλης, ο Δ. Στίνης και πολλοί άλλοι 3 . Ε ί δ η σχολείων - Κύκλος σπουδών

όπως φαίνεται και από σχετική πρόσκληση προς τους γονείς των υποψήφιων μαθητριών, να λειτουργεί το 1837, δηλαδή ένα χρόνο περίπου μετά από την ίδρυσή της. «το υπό της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς συστηθέν σχολείον τωνκορασίωνείναι ήδη έτοιμον, όθεν ειδοποιούνται όσοι των γονέων επιθυμούν να παρουσιάσωσι τα τέκνα των, διά να καταγραφώσιν εις τους καταλόγους των μαθητριών. Η καταγραφή γίνεται εις το κατάστημα του σχολείου. (... ) Αι εις το κατώτερον σχολείον κατατασσόμεναι μαθήτριαι 1. Αλέξ. Μαμμόπουλος, «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 498. 2. Σοφία Δοανίδου, «η Βασίλισσα Αμαλία και το Αρσάκειον», Δελτίο ν της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. ΙΘ', 19671970, σ. 153-166 και Αικατερίνη Βαρουξάκη, «η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία " Αρσάκειον"», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτ. Α', Αθήναι 1932, σ. 197. 3. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 24-25 και Αλεξ. Μαμμόπουλος, ο Απόστολος Αρσάκης και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας, αρ. 31, Αθήναι 1970, σ. 53.

πρέπει να έχωσιν ηλικίαν υπέρ τα εξ έτη, και θέλουν διδάσκεσθαι αμισθί τα διωρισμένα εις τα δημοτικά σχολεία μαθήματα και τα χειροτεχνήματα. Εις το ανώτερον σχολείον, όπου θέλουν διδάσκεσθαι αι μέλλουσαι να γίνωσι διδασκάλισσαι υπότροφοι της Ε τ α ι ρ ί α ς , ημπορούν να συνδιδάσκωνται και άλλων πολιτών κοράσια, όσα έχουν χρείαν ανωτέρας παιδείας, αλλά το περί παραδοχής τούτων θα κανονισθή μετ' ολίγον» 1 .

λειτούργησε σε δύο τμήματα: στο κατώτερο, όπου παρέχονταν δωρεάν η στοιχειώδης εκπαίδευση, και στο ανώτερο όπου φοιτούσαν κυρίως υποψήφιες δασκάλες, αλλά και όσες ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν γενικά κάποια ανώτερη μόρφωση. Οι τελευταίες αυτές πλήρωναν βέβαια τα καθορισμένα δίδακτρα: «αν τίνες των γονέων επιθυμούν να δώσουν εις τας κόρας των την ανωτέραν τοιαύτην εκπαίδευσιν, δύνανται να τας εισάξωσιν εις το σχολείον, πληρώνοντες κατά μήνα μικρά τινα δίδακτρα" η δε Ε τ α ι ρ ί α επιφυλλάττεται το δικαίωμα να παραδέχεται αμισθί τας π τ ω χ ά ς και ορφανάς των αγωνισθέντων υπέρ πατρίδος», αναφέρει ο αρχιμανδρίτης Μισαήλ Αποστολίδης στο λόγο που εκφώνησε κατά την «εγκαθίδρυση» του Σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας 2 . Βέβαια, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, η Ε τ α ι ρ ε ί α δεν πραγματοποίησε πλήρως τις «επαγγελίες» αυτές, γιατί τα δίδακτρα των σχολείων αυτών δεν ήταν χαμηλά και γιατί επανειλημμένα εκφράστηκε η διαμαρτυρία ότι οι υποτροφίες δε δίνοντ α ν μόνο σε μαθήτριες που είχαν πραγματικά ανάγκη. για να καλύψει τις ανάγκες της χ ώ ρ α ς σε διδακτικό προσωπικό για τα Δημοτικά Σχολεία, που είχαν αρχίσει να πληθαίνουν, η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α όρισε από την αρχή πρωταρχικό σκοπό του 1. Γ . Βιώνης, Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της Πεντηκονταετηρίδος Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1886, σ. 92-93. 2. Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασίων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Αθήναι 1837, σ. 14-15.

της

ανώτερου σχολείου της την εκπαίδευση κοριτσιών στο επάγγελμα της δασκάλας. Παράλληλα, όμως, έδωσε τη δυνατότητα να φοιτήσουν σε αυτό και όσες κοπέλες ενδιαφέρονταν μόνονααποκτήσουν κάποια μόρφωση. ο διττός σκοπός του σχολείουκαιοι δυσκολίες που παρουσίαζε η πραγμάτωσή του φαίνεται πώς απασχόλησε αρκετά τους εταίρους της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και π ώ ς προκάλεσε ουσιαστικές αντιρρήσεις 1 . στα Πρακτικά της Ε ' Γενικής Συνέλευσης της Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1838), μετάαπότην αναφορά στο σχολείο που ίδρυσε η Ε τ α ι ρ ε ί α «προς μόρφωσιν των διδασκαλισσών» και στο αλληλοδιδακτικό «όπου και αι διδασκάλισσαι θέλουν γυμνάζεσθαι το πρακτικόν της διδασκαλίας», διατυπώνεται, για πρώτη φορά, η σκέψη για ένα άλλο είδος ενδιάμεσουσχολείου: «το διοικητικόν συμβούλιον απεφάσισε να συστήση και έτερον σχολείον μεσαίον, κατ' αίτησιν πολλών γονέων,ειςτο οποίον θέλουσι διδάσκεσθαι των ευκαταστάτων τα κοράσια πληρώνοντα μικρά τινα δίδακτρα. Τούτο το κατάστημα είναι αναντιρρήτως το δαπανηρότερον έργον της Ε τ α ι ρ ί α ς - αλλά τί το λαμπρότερον και το επωφελέστερον εις την εξάπλωσιν της παιδείας" διότι εξ αυτού μέλει να διαδοθή εις τας επαρχίας η εκπαίδευσις του Γυναικείου γένους» 2 . σαίο σχολείο -> Διδασκαλείο, δυστυχώς δεν εφαρμόστηκε. στα κατοπινά χρόνια επικρατεί το σχήμα: Αλληλοδιδακτικό σχολείο -> Διδασκαλείο. π ρ ώ τ ω ν ετών η διάρκεια των σπουδών στο ανώτερο σχολείο της δεν καθορίζεται με σαφήνεια. Αναφέρονται μόνο τα μαθήματα καιοαριθμόςτωνπρώτων μαθητριών του σχολείου 3 . Έ μ μ ε σ η 1. Βλ. σ. 142-144 αυτής της εργασίας. 2. Έκθεσις γενομένη εις την Ε' Γενικήν Συνέλευσιν τικής Εταιρίας, Αθήναι 1838, σ. 7-8. 3. Έκθεσις γενομένη εις την Δ' Γενικήν Συνέλευσιν τικής Εταιρίας, Αθήναι 1837, σ. 4.

της

Φιλεκπαιδευ-

της

Φιλεκπαιδευ-

ένδειξηγιατηδιάρκεια των σπουδών αποτελεί η πληροφορία ότι «επτά μαθήτριαι του ανωτέρου σχολείου, εξετασθείσαι κατά τον Νόμον, ενεκρίθησαν, ώς έχουσαι τας απαιτουμένας γνώσεις εις το να λάβωσιν ένα βαθμόν διδασκαλίσσης» 1 . Φαίνεται λοιπόν ότι οι πρώτες δασκάλες της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς φοίτησαν δυο μόνο χρόνια, από το 1837 ώς το 1839, στο ανώτερο σχολείο. την επόμενη χρονιά όμως, στη συνεδρίαση της 7ης Απριλίου 1840, η Ε τ α ι ρ ε ί α καθορίζει με σαφήνεια, για πρώτη φορά, τη διάρθρωση των σχολείων της: «το κατάστημα διαιρείται εις δύο μέρη, ήγουν εις ανώτερον και κατώτερον σχολείον. Έ κ α σ τ ο ν δε τούτων διαιρείται εις κλάσεις. το δε ανώτερον... διαιρείται εις τρεις κλάσεις. το δε κατώτερον εις το αλληλοδιδακτικόν» 2 . Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι το ανώτερο σχολείο περιλαμβάνει τρεις τάξεις, ενώ στη σχετική βιβλιογραφία επικρατεί ασάφεια σχετικά με το θέμα αυτό 3 . σκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς » κυκλοφόρησε στα 1842. Σύμφωνα με το άρθρο 1 του κανονισμού αυτού «το εν Αθήναις Διδασκαλείον της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς , είναι μεν συστημένον κυρίως προς μόρφωσιν διδασκαλισσών κατά την απόφασιν της τρίτης συνελεύσεως αυτής, δέχεται δε και έτερα κοράσια προς εκπαίδευσιν είτ' εν αυτώ διαιτώμενα είτ' έξωθεν φοιτώντα» 4 . Καθιερώνεται λοιπόν από την Ε τ α ι ρ ε ί α ένα τύπος σχολείου που ονομάζεται Διδασκαλείο, αλλά έχει διπλό σκοπό: πρώτα την

1. Γενική Συνέλευσις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας την 24 Σεπτεμβρίου 1839, σ. 13. 2. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1840, Αθήναι 1840, σ. 13. 3. Βλ. Ελ. Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Θηλέων Αγωγή», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ', σ. 159 και Σ τ . Γαλάτης, Ιστορία..., τ. Α ' , κεφ. Ε ' , σ. 14. 4. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1842, σ. 3.

εκπαίδευσητηςδασκάλας και, κοντά σ' αυτή, τη γενική μόρφωση των κοριτσιών, με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων. τα χρόνια φοίτησης αυξάνονται από τρία σε τέσσερα: «των ειρημένων μαθημάτων η περίοδος συμπληρούται εν τετραετία» 1 . με τον επόμενο κανονισμό, του 1851, ο σκοπός του Διδασκαλείου μένει ο ίδιος, ενώ τα χρόνια φοίτησης αυξάνονται και πάλι από τέσσερα σε πεντε 2 . ο κανονισμός του 1857 δεν ονομάζει το ανώτερο αυτό σχολείο «Διδασκαλείο», όπως οι δυο προηγούμενοι, αλλά «Παρθεναγωγείο». Βέβαια ο σκοπός καθώς και η διάρκεια φοίτησης παραμένουν τα ίδια με εκείνα που αναφέρονται και στον κανονισμό του 1851, δηλαδή πενταετής φοίτηση, και κύριος στόχος η εκπαίδευση της δασκάλας 3 . Ε π ο μ έ ν ω ς ώς το τέλος της περιόδου αυτής, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς(μετην ονομασία Διδασκαλείο η Παρθεναγωγείο 4 ), παραμένει ένα σχολείο Επαγγελματικής και Γενικής Εκπαίδευσης. από τις μαθήτριες του σχολείου αυτού, οι υποψήφιες δασκάλες ήταν, τα πρώτα χρόνια τουλάχιστο, οι περισσότερες υπότροφες της Ε τ α ι ρείας και στη συνέχεια του κράτους και των δήμων «πτωχαί και ορφαναί των αγωνισθέντων υπέρ πατρίδος» και έμεναν στο οικοτροφείο που διατηρούσε το σχολείο. Οι υπόλοιπες εσωτερικές μαθήτριες πρέπει να προέρχονταν από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας, γιατί τα δίδακτρα του σχολείου ήταν αρκετά άκριβά 5 . 1. Κανονισμός... 1842, σ. 4. 2. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [Αθήναι 1851], σ. 8-9. 3. Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και κανονισμός του Παρθεναγωγείου αυτής, Αθήναι 1857, σ. 11-12. 4. Συχνά το σχολείο χαρακτηρίζεται και Ελληνικό Σχολείο. Βλ. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1844, σ. 33. 5. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με τον κανονισμό του Σχολείου του 1857, κάθε «σύσσιτη» μαθήτρια πλήρωνε για τροφεία και δίδακτρα 80 δραχμές το μήνα (Διοργανισμός... 1857, σ. 30), τη στιγμή που ο μισθός τουΕλληνοδιδασκάλουΑ ' τάξης ήταν 100 δραχμές το μήνα, της Β' 130 καιτηςΓ ' 160 (Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική..., σ. 5).

Λειτουργία

σχολείου - Αριθμός

μαθητριών

Είδαμε ότι τα πρώτα «ανώτερα σχολεία κορασίων» αποτελούσαν μια βαθμίδα πιο πάνω από τα σχολεία της Δημοτικής Εκπαίδευσης και πολύ κοντά σ' αυτά. Η χρονική διάρκεια των σπουδών ήταν περιορισμένη και οι γνώσεις που πρόσφεραν στοιχειώδεις, με έμφαση στο μάθημα της γαλλικής γλώσσας 1 . Η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α έδωσε Ιδιαίτερη προσοχή στην οργάνωσητουσχολείου της, στο πρόγραμμα των μαθημάτων, καθώς και στην επιλογή του διδακτικού προσωπικού, με αποτέλεσμα να ανυψωθεί αισθητά η στάθμη των Παρθεναγωγείων. Ό τ α ν στα 1837 έγινε η «εγκαθίδρυσις» του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , καθορίστηκε ότι: «τα εις το ανώτερον σχολείον παραδιδόμενα μαθήματα θέλουν είσθαι τα εξής: Ε λ λ η νική γλώσσα αρχαί και ιστορία, γύμνασις εις την καθομιλουμένην, Ι ε ρ ά Ι σ τ ο ρ ί α και κατήχησις, Αριθμητική, Γραμματική, Ιχνογραφία, Καλλιγραφία και Χειροτεχνήματα (ράψιμον, πλέξιμον και κεντήματα). Μετέπειτα θέλουν προστεθή και η Μουσική και η Γαλλική γλώσσα, ίσως δε και η ψαθοπλεκτική (των γυναικείων καπέλων, κανίστρων κ.λπ. )» 2 . της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , «Διδασκαλείο» και καθορίζει τα «διδασκόμενα μαθήματα» και τις ώρες διδασκαλίας στις τέσσερις τάξεις ώς ε ξ ή ς 3 :

1. Βλ. σχετικά, σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. Εγκαθίδρυσις..., ό.π., σ. 14-15. τα μαθήματα διδάσκονταν από δασκάλους διαφόρων ειδικοτήτων: τό1840 ο Γ . Χρυσοβέργης διδάσκει Ιστορία, ο Χ. Βάφας Αριθμητική, ο Κ. Αβραμιάδης Μουσική, ο Μ. Αποστολίδης την «Ιεράν Κατήχησιν», ο Γ . Βάφας και ο Ν. Κράνειος «το της γλώσσης μάθημα» και ο Βορέλης Γαλλικά (Πρακτικά... 1840, σ. 13-14). 3. Κανονισμός... 1842, σ. 3-7.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Πρόγραμμα των μαθημάτων του τικής Εταιρείας στα 1842

Διδασκαλείου

της

Φιλεκπαιδευ-

Ώρες διδασκαλίας κατά τάξεις

α β' Ύ δ' ε' ς' ζ' V θ' ι' ια' ιβ' Υ'

Μαθήματα

Ά

Β'

Γ'

Δ'

Ελληνική γλώσσα Γαλλική γλώσσα Ιερά Ιστορία Κατήχηση Χριστιανική ηθική Αριθμητική και τα στοιχειωδέστερα

13

10 3 2

10 3

10 3

—

—

—

2 —

—

—

—

3 ΕλληνικήκαιΓενική Ιστορία — Γεωγραφία 3 Φυσιογραφία και Φυσική — Ωδική — Καλλιγραφία 3 Ιχνογραφία Χειροτεχνήματα («τας λοιπάς εργασίμους ώρας») Σύνολο

24

2

—

2

—

2 2 2 2 3

2 2 2 1 3

3

3

3

29

28

28

—

3 2 2 3

Εκτός από τα μαθήματα που σημειώνονται στον Πίνακα αυτό διδάσκονταν «οργανικήν μουσικήν διά κυμβάλου και χορόν μόνον όσα των κορασίων πληρώνουσιν ωρισμένα δίδακτρα» 1 . τελευταίαν εξαμηνίαν αι μέλλουσαι να γίνωσι διδάσκαλοι, διδάσκονται την αλληλοδιδασκαλίαν και την εφαρμογήν αυτής» 2 . Οπωσδήποτε προκαλεί εντύπωση ο μεγάλοςαριθμόςπου καλύπτει στο πρόγραμμα αυτό η διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας, δηλαδή της Αρχαίας Ελληνικής κυρίως. το γεγονός δείχνει ότι και στην εκπαίδευση των κοριτσιώνεπικράτησεαπό

1. Κανονισμός... 2. ό.π., σ. 7.

1842, σ. 8.

5. Tο μέγαρο του Αρσακείου

νωρίς το αρχαϊστικό ρεύμα που αποτελούσε, ολόκληρο το 19ο αιώνα, κύριο χαρακτηριστικό του υπόλοιπου εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας. στην πρώτη τάξη ειδικά, οι ώρες των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν καλύπτουν περισσότερο από το 1 / 2 του συνολικού αριθμούτωνωρών(13:24). Δύο χρόνια πριν, στα 1840, είχε εκδοθεί η «Συλλογή Ε λ ληνικών μαθημάτων... προς χρήσιν των σπουδαζουσώντηναρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων», όπου ο συγγραφέας σημειώνει ότι συγκέντρωσε «εκ των άριστων συγγραφέων και ποιητων τεμάχια εξ ων αι νεάνιδες δύνανται να ωφεληθώσι διττώς, καιτηναρχαίανΕλληνικήνγλώσσαν να σπουδάζωσι, και ηθικήν τινα ωφέλειαν να προσκτώσιν αναγινώσκουσαι ταύτα» 1 . Η έκδοση αυτή φανερώνει π ώ ς την εποχή αυτή είχε ήδηαρχίσεινα απασχολείτουςεκπαιδευτικούςένα πρόβλημα που θα γίνει Ιδιαίτερα οξύ στην επόμενη περίοδο. Πρόκειταιγιατο«είδος»της ανώτερης μόρφωσης που είναι κατάλληλο για τις μαθήτριες, και,πιοσυγκεκριμένα, για τα μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται στα Παρθεναγωγεία. Παρακάτω θα μάς απασχολήσει ο προβληματισμός αυτός καθώς και η εκπαιδευτική φιλοσοφία, που αναφέρεταιστοίδιο πρόβλημα 2 . Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι στο πρόγραμμα της τελευταίας τάξης του Διδασκαλείου, δεν διδάσκονται καθόλου Μαθηματικά ( Α ρ ι θ μ η τ ι κ ή η Γεωμετρία), γιατί τα μαθήματα αυτά δεν θεωρούνται κατάλληλα για τη «φύση» και τον προορισμό της γυναίκας. Ε π ί σ η ς , η σειρά των μαθημάτων που θέλει πρώτητηνελληνική γλώσσα και αμέσως μετά τη γαλλική, αποτελεί στοιχείο ενδεικτικόγιατοείδος της μόρφωσης που η κοινωνία θεωρούσε τηνεποχήαυτή«κατάλληλη» για τις κοπέλες.τηνάποψηαυτή

1. Συλλογή Ελληνικών μαθημάτων συνερρανισθείσα υπό A.A. προς χρήσιν των σπουδαζουσών την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων, Αθήναι 1840, σ. γ ' . 2. Βλ. σ. 259-281 αυτής της εργασίας.

τηνενισχύειτογεγονός ότι από το 1859-60 η διδασκαλία της Γαλλικής αρχίζει από την Α' τάξη 1 , καθώς και τα πολλά «διακοσμητικά» μαθήματα 2 που συμπεριλαμβάνονται στο πρόγραμμα, καλύπτοντας μάλιστα ένα σημαντικό ποσοστό από τις ώρες διδασκαλίας. Τέτοια μαθήματα είναι η καλλιγραφία, η Ιχνογραφία, η σκιαγραφία, τα χειροτεχνήματα, η οργανική μουσική και ο χορός. Καθαρή εικόνα για τη μορφή που παίρνει το πρόγραμμα αυτόστηνκαθημερινή σχολική πράξη μάς δίνει ένα «ωρολόγιο» πρόγ ρ α μ μ α του σχολείου αυτού που σώθηκε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους3.

το πρόγραμμα του 1842 στην Δ' τάξη οι ώρες των Ελληνικών είναι περισσότερες απ' ό,τι προβλέπεται (15 αντί 10), ενώ άλλα μαθήματα, όπως η Φυσιογραφία - Φυσική και η Ωδική, δεν αναφέρονται καθόλου. Αυξημένες είναι, επίσης, οι ώρες των Γαλλικών, που μάλιστα διδάσκονται από την Α' τάξη. Ενδεικτικό είναικαιτο γεγονός ότι, έκτος από το πρωινό του Σαββάτου,πουαφιερώνεται στις «οικιακές εργασίες», στο καθημερινό πρόγραμμα δυο ώρες καλύπτουν η Καλλιγραφία, η Ιχνογραφία και το Ε ρ γ ό χ ε ι ρ ο , μαθήματα στα οποία δίνεται Ιδιαίτερη βαρύτητα, την εποχή αυτή, στα σχολεία των κοριτσιών. Ε π ο μ έ ν ω ς , στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς επικρατεί η διδασκαλία των Αρχαίων Ε λ λ η ν ι κ ώ ν από τη μια, και των ειδικών και πρακτικών μαθημάτων που θεωρούνται κατάλληλα για τη γυναίκααπότην άλλη. Ε π ε ι δ ή για τη διδασκαλία των τελευταίωναυτώναπαιτούνταν

1. «Αρσάκειον Παρθεναγωγείον» (Έκθεσις Λ. Μελά, Εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής), Πανδώρα, τ. Β', 1860-61, σ. 195. 2. η αρνητική φόρτιση του όρου δεν έχει σχέση με την αντικειμενική αξίατωνσυγκεκριμένων μαθημάτων, αλλά με τον τρόπο διδασκαλίας τους καιτααποτελέσματαπουείχε η μή σωστή εφαρμογή τους. 3. «Ειδήσεις περί του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», ΓΑΚ, ό.π., φ. 25. το έγγραφο που συνοδεύει το πρόγραμμα αυτό του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας είναι, δυστυχώς, ανυπόγραφο.

Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ώρες

Τρίτη

Δευτέρα

Εταιρείας

(1849)

Τετάρτη

Πέμπτη

Παρασκευή

ομοίως

ομοίως

ομοίως

Σάββατο

Τάξις Δ' 7-9 9-10 10-11 11-12 1-2 2-3 3-4

7-9 9-10 10-11 11-12 1-2 2-3 3-4

Ισοκράτην. Όμηρονομοίως Γαλλικά Ανάπαυσιν

»

ομοίως »

Γεωγραφίαν μαθ. Συντακτικόν Τάξις Γ' Πλούταρχον

Ελλ. Ιστορίαν Έκθεσιν

πάντοτε Ιχνογραφίαν Ιχνογραφίαν ομοίως »

ομοίως

Γεωγραφίαν Κατήχησιν

ομοίως

ομοίως

Εργόχειρον οικιακάς

»

Γεωγραφίαν Συντακτικόν

καθ' εξής Γαλλικά Ανάπαυσιν

ομοίως

Γεωγραφίαν Συντακτικόν

εργασίας

—

—

και —

—

—

—

—

—

—

—

»

—

—

—

—

»

—

—

—

—

—

—

—

—

Γεν. Ίστορίαν

— —

— —

Ιχνογραφίαν

Εργόχειρον

7-9 9-10 10-11 11-12 1-2 2-3 3-4

Τάξις Β' Διονύσιον Αλικαρ. Εργόχειρον Γαλλικά Ανάπαυσιν Καλλιγραφίαν Γεωγραφίαν Γραφήν καθ' υπαγόρευσιν

Τάξις A' Ελλ. Χρηστομάθειαν Φαρμακίδου 9-10 Καλλιγραφίαν 10-11 Εργόχειρον 11-12 Ανάπαυσιν 1-2 Γαλλικά 2-3 Γραφήν καθ' υπαγόρευσιν 3-4 Αριθμητικήν 7-9

ομοίως Ιχνογραφίαν ομοίως »

Εργόχειρον Αριθμητικήν Ελλ. Ίστορίαν

ομοίως Εργόχειρον ομοίως

Γεωγραφίαν

ταν ειδικές γνώσεις, σύμφωνα με τον κανονισμό «τα χειροτεχνήματα διδάσκονται υπό της επιμελητρίας του Διδασκαλείου» 1 . Α π ό το σχολικό έτος 1858-59 καθιερώθηκε στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και το μάθημα της Γυμναστικής 2 , γεγονός που προκαλεί εντύπωση για μια τόσο πρώϊμη εποχή. απότιςσχετικές πηγές όμως δεν γίνεται φανερό ποιο είναι το περιεχόμενο του μαθήματος αυτού. σκάλους» διαφόρων ειδικοτήτων και μόνο «την αρχαρίαν τάξιν» αναλαμβάνει δασκάλα, απόφοιτη του σχολείου της Ε τ α ι ρ ε ί α ς 3 . Η Διευθύντρια του σχολείου περιορίζεται στα διοικητικά καθήκοντα και έχει την εποπτεία του νηπιακού, του αλληλοδιδακτικού και του ανώτερου τμήματος του σχολείου 4 . της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , με χρονολογική σειρά, οι εξής 5 : 1 ) Ε λ έ ν η Πιτταδάκη από το 1837 ώς το 1840 2 ) Βαμβώ Ι ω ά ν ν ο υ από το 1840 ώς το 1841 3 ) Κάννων 6 από το 1841 ώς το 1842 4 ) Σεβαστή Μάνου από το 1842 ώς το 1858 5) Μουσάρ Κουρβουαζιέ από το 1858 ώς το 1860 6 ) Αμεναΐς Καβανιάρη από το 1860 ώς το 1875. Μετά την Ε. Πιτταδάκη και την Β. Ιωάννου, για τις οποίες θα γίνει λόγος και παρακάτω 7 , προσκαλείται να διευθύνει το σχολείο η αγγλίδα Κάννων, που έμεινε όμως μόνο δυο χρόνια, γιατί 1. Κανονισμός... 1842, σ. 10. για το θεσμό των επιμελητριών βλ. σ. 179 αυτής της εργασίας. 2. Πανδώρα, τ. I ' , 1859-60, σ. 185 (Έκθεση Λ. Μελά). 3. Κανονισμός... 1842, σ. 9. 4. ό.π., σ. 16-19. 5. Εκατονταετηρίς..., σ. 93 και Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Γ ' , «Προσωπικόν σχολείων», σ. 1-4. 6. οι σχετικές πηγές δεν αναφέρουν το πλήρες όνομα της διευθύντριας αυτής. 7. Βλ. σ. 113 αυτής της εργασίας.

5. Σ ε β α σ τ ή Μάνου

«νομίζουσα ότι πρόκειται να αναθρέψη πλουσίων οικογενειών κοράσια, ευρέθη ηπατημένη εις τας προσδοκίας της» 1 . η διαπίστωση αυτή έχει οπωσδήποτε σχέση με το χαμηλό οικονομικό επίπεδο των υποψηφίων «διδασκαλισσών», αλλά και με το γεγονός ότι οι «πλούσιες οικογένειες» της Ε λ λ ά δ α ς μειονεκτούσαν σε σύγκριση με εκείνες της Αγγλίας. Α π ό το 1842 ώς το 1858 διευθύνει το σχολείο η Σεβαστή Μάνου «μία των ευγενεστέρων και μάλλον μεμορφωμένων διευθυντριών», που η Ε τ α ι ρ ε ί α την κατέταξε «εις την χωρείαν των ευεργετών» 2 . τη Σ . Μάνου διαδέχτηκε η ελβετίδα Μ. Κουρβουαζιέ, που και αυτή έμεινε μόνο δυο χρόνια. το 1860 ανέλαβε τη διεύθυνση του σχολείου η ελβετίδα Ά μ . Καβανιάρη, της οποίας το μισθό της ανέλαβε να πληρώνει η βαρώνη Ιφιγένεια Σίνα. στα Πρακτικά της Ε τ α ι ρ ε ί α ς αναφέρονται συχνά εγκώμια για τη μόρφωση, τη διοικητική Ικανότητα και την ευσυνειδησία της Καβανιάρη 3 . παιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς υπότροφες της ίδιας της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και της κυβέρνησης είχαν την υποχρέωση, σύμφωνα με τον κανονισμό, να διδάξουν, αρχικά για τρία χρόνια 4 και αργότερα για τέσσερα 5 , σε οποιοδήποτε «Δημοδιδασκαλείον» θα τις διόριζε το Υπουργείο. Μαζί με τις υποψήφιες δασκάλες στο σχολείο αυτό φοιτούσαν και άλλες μαθήτριες που ενδιαφέρονταν μόνο για μια γενικότερη μόρφωση. οι δυο κατηγορίες μαθητριών παρακολουθούσαν το ίδιο ακριβώς πρόγραμμα μαθημάτων, έκτος από τη θεωρία και την εφαρμογή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου που, σύμφωνα με τον κανονισμό, έπρεπε να διδάσκεται κατά το τελευταίο εξάμηνο των

1. 2. 3. 4. 5.

Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α', κεφ. Ε ' , σ. 18. ό.π., τ. Β', «Προσωπικό σχολείων», σ. 2. ό.π., σ. 3. Κανονισμός... 1842, σ. 13. Κανονισμός... 1851, σ. 11.

σπουδών. τα πράγματα όμως δείχνουν π ώ ς στην πράξη η ρύθμιση αυτή δεν εφαρμόστηκε αποτελεσματικά 1 .

των μαθητριών στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε επηρέασε τον προσανατολισμό του σχολείου, και είχε οπωσδήποτε σημαντικές επιπτώσεις στην εκπαίδευση της ελληνίδας δασκάλας 2 . Η εκπαίδευση της δασκάλας και η μόρφωσητης«οικοδέσποινας», μιας ορισμένης μάλιστα κοινωνικής τάξης, είναι δυο σκοποί που διαφέρουν σε ουσιαστικά μεταξύ τους σημεία και είναι δύσκολο το ίδιο σχολείο να πετύχει, με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων και τους δυο αυτούς σκοπούς. Έ τ σ ι , ενώ εξαρχής κύριος σκοπός της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς υπήρξε η εκπαίδευση της δασκάλας, το πρόγραμμα των μαθημάτων του σχολείου της προσαρμόζεται, σε πολλά σημεία, στις απαιτήσεις των μαθητριών που προέρχονταν κυρίως από τα ανώτερα κοινωνικά - οικονομικά στρώματα και δεν ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας. λειψη ειδικού σχολείου για την εκπαίδευση της δασκάλας, το επισήμανε ήδη από το 1850 ακόμα ο Γεώργιος Γεννάδιος και είναι το σημείο στο όποιο θα επιμείνουν ιδιαίτερα, όπως θα δούμε και παρακάτω, και άλλοι λόγιοι και διανοούμενοιτηςεποχής. στηΣυνέλευσητης7ης Μαίου 1850, ο Γ . Γεννάδιος εκφράζει τη γνώμη π ώ ς δεν είναι σωστό «να ανατρέφονται όλα τα παιδευόμενα κοράσια ώς τέκνα πλουσίων», επειδή, «δυσκόλως θέλουν συμμορφωθή με την τυχόν περιμένουσαν αυτά πενιχράν μετά ταύτα δίαιταν» 3 . ΑΡΙΘΜΟς ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ.

Κατά τους πρώτους μήνεςτηςλειτουργίας

1. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', κεφ. Ε ' , σ. 8. Βλ. και σ. 161-162 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σχετικά και σ. 155-161 αυτής της εργασίας. 3. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', κεφ. Ε ' , σ. 21β. Βλ. σχετικά και σ. 142144 αυτής της εργασίας.

γίας του σχολείου φοιτούσαν στο «ανώτερο» τμήμα 13 μαθήτριες, από τις οποίες οι 5 ήταν υπότροφες της Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Πρέπει να επισημάνουμε εδώ το γεγονός ότι η Ε τ α ι ρ ε ί α πρόσφερε 10 θέσεις υποτρόφων, αλλά δεν παρουσιάστηκαν άλλες κοπέλες που να έχουν «τας απαιτουμένας γνώσεις» 1 . το γεγονός αυτό δείχνει τόσο το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των Ελληνίδων την εποχή αυτή, και ειδικότερα των κοριτσιών που ανήκαν στις κατώτερες οικονομικά τάξεις της χώρας, όσο και την επιφυλακτική στάση της κοινωνίας απέναντι στην εργασία της γυναίκας.

αριθμόςτωνμαθητριών έχει φτάσει τις 64 2 . Η αύξηση συνεχίζεται και κατά τα επόμενα χρόνια με ανάλογους ρυθμούς. Όπως φαίνεται καθαρά και από τον Πίνακα 6, από το 1847 ώς το 1858 ο αριθμός των μαθητριών, τόσο στο αλληλοδιδακτικό όσοκαιστο ανώτερο τμήμα, είχε σχεδόν τριπλασιαστεί. στις αρχές του σχολικού έτους 1847-48 μάλιστα, το Διοικητικό Συμβούλιο της Ε τ α ι ρείας αναγκάστηκε να δηλώσει στις εφημερίδες ότι δεν μπορεί να δεχτεί άλλες μαθήτριες «δι' έλλειψιν τόπου» 3 . Ε κ ε ί ν ο που ενδιαφέρει Ιδιαίτερα την εργασία αυτή είναι η κίνηση των μαθητριών στο ανώτερο τμήμα του σχολείου. Ε ν ώ 0 συνολικός αριθμός των μαθητριών αυξάνεται σημαντικά: 13 (1837), 64 (1840), 142 (1847), 179 (1848), 396 (1859),οαριθμός των μαθητριών κατά τάξη μειώνεται αισθητά, από τις μικρότερες προς τις μεγαλύτερες. οι υπεύθυνοι του Παρθεναγωγείου συχνά τονίζουν την αυστηρότητα του σχολείου στο θέμα των βαθμών. Η μείωση των μαθητριών επομένως οφείλεται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, στην αποτυχία των μαθητριών στις εξετάσεις, αλλά ίσως και στο γεγονός ότι για πολλούς γονείς η φοίτηση δυο και τριών χρόνων σε ένα ανώτερο σχολείο είναι «αρκετή» για μια κοπέλα, μια και το απολυτήριο του σχολείου δεν έχει, 1. Έκθεσις... 1837, σ. 4. 2. Πρακτικά... 1840, σ. 13. 3. Πρακτικά... 1847, σ. 26.

ΠΙΝΑΚΑΣ 6

Αριθμόςμαθητριών (1847*, 1848*

α) β)

Αλληλοδιδακτικό Διδασκαλείο: Α' τάξη Β' τάξη Γ ' τάξη Δ' τάξη Ε ' τάξη

στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και 1859**) 1846-47

1847-48

1858-59

μαθητριών

μαθητριών

μαθητριών

84

115

233

σχολείο: 48 43 30 21

67 53 39 20

—

—

142

Σύνολο

179 226

Γενικό σύνολο

107 104 76 74 35 396 294

629

ΠΗΓΕΣ: * Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1848, σ. 14 και 17. ** «Αρσάκειον Παρθεναγωγείον» (Έκθεσις Λ. Μελά, εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής), Πανδώρα, τ. Γ , 185

τηνεποχήαυτή,καμιά ουσιαστική χρησιμότητα. Είναι ενδε το γεγονός ότι στον κανονισμό του 1842 δεν υπάρχει καν πουνααναφέρεταισεαπολυτήριεςεξετάσεις των μαθητριών μετονκανονισμό του 1851 καθορίζεται ότι «μετά την πε όσαι εξετασθείσαι κριθώσιν άξιαι λαμβάνουσιν απολυτήριον, εμφαίνον την Ικανότητα εκάστης» 1 . Ε π ο μ έ ν ω ς ώς το 1851, οι μαθήτριες δεν έπαιρναν ούτε απολυτήριο, και η καθεμιά φοιτούσε από ένα ώς τέσσερα χρόνια, ανάλογα με τις δυνατότη διάθεσή της. Α π ό τον Πίνακα 6 γίνεται φανερό π ώ ς για τις περισσότερες δυο χρόνια φοίτησης θεωρούνται, την εποχή αυτή, αρκετά. Έ τ σ ι , από τη δεύτερη στην τρίτη τάξη, η μείωση μαθητριών είναι πιο αισθητή, παρά από την πρώτη στη δεύτερη,

1. Κανονισμός...

1851, σ. 12.

ενώ το ποσοστό μείωσης από την τρίτη προς την τέταρτη τάξη πλησιάζει το 50 %. στα 1858-59, όταν το σχολείο έχει πέντε τάξεις, η μείωση αυτή μετατοπίζεται από την τέταρτη στην π έ μ π τ η τάξη. Φαίνεται λοιπόν ότι, στην τελευταία τάξη του σχολείου, φοιτούσαν υποχρεωτικά οι υποψήφιες δασκάλες και ένα ποσοστό μόνο από τις υπόλοιπες μαθήτριες. τη σχολική χρονιά 1846-47, απότις21 μαθήτριες της Δ ' τάξης έδωσαν εξετάσεις και πήραν δίπλωμα δασκάλας οι I I 1 . Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο πρέπει να τοποθετήσουμε τα στατιστικά δεδομένα που δείχνουν π ώ ς 0 μεγαλύτερος αριθμός από τις απόφοιτες του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς γίνονται δασκάλες. Η σύγκριση αύτη περιορίζεται μόνο στους αριθμούς των μαθητριών της τελευταίας τάξης του σχολείου, γιατί, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 6, στις προηγούμενες τάξεις οι αριθμοί είναι εντελώς διαφορετικοί. Σύμφωνα με τα στοιχεία που μάς δίνει ο Γ. Βιώνης, στα δέκα π ρ ώ τ α χρόνια από την ίδρυση της Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1837-1847), 135 μαθήτριες συμπλήρωσαν τις σπουδές τους στο Παρθεναγωγείο της Αθήνας και από αυτές οι 90 πήραν το δίπλωμα της δασκάλας 2 . στη δεύτερη δεκαετία (1847-1857), από τις 162απόφοιτεςτου σχολείου οι 102 έγιναν δασκάλες και οι υπόλοιπες 60 επέστρεψαν στα σπίτια τους «καύχημα και αγλάισμα των οικογενειών αυτών» 3 . Νομίζουμε π ώ ς έχει Ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι οι δασκάλες αυτές δεν σπούδαζαν όλες με υποτροφίες της κυβέρνησης, των δήμων και της Ε τ α ι ρ ε ί α ς . από τις 90 δασκάλες της δεκαετίας 1837-1847 οι 3 6 ήταν υπότροφες της Εταιρείας, οι 2 5 της κυβέρνησης και οι 29, το ένα τρίτο δηλαδή, εκπαιδεύτηκαν «ιδία δαπάνη» 4 . στη δεκαετία 1847-1857οιυπότροφεςτης Ε τ α ι ρ ε ί α ς είναι 27, και της κυβέρνησης 7, ενώ εκείνες που πλή1. Πρακτικά... 1848, σ. 15. 2. Γ . Βιώνης, Λόγος..., σ. 30. 3. ό.π. 4. ό.π.

πλήρωνανταδίδακτρα 68 1 . Έ χ ο υ μ ε δηλαδή μια πολύ μεγάλη αύξηση τουαριθμούτωνκοριτσιών που σπουδάζουν για να πάρουν το δίπλωμα της δασκάλας με έξοδα της οικογένειάς τους. η παρατήρηση αυτή θα επαληθευθεί και από τα δεδομένα της κατοπινής περιόδου, αλλά επισημαίνουμε ότι αρχίζει από τώρα μια σημαντική στροφή των μαθητριών προς την εκπαίδευση που δίνει τη δυνατότητα. για την άσκηση κάποιουεπαγγέλματος.τηνεποχήαυτή παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες, και η ζήτηση δεν περιορίζεται μόνο στο ελεύθερο κράτος,αλλάεπεκτείνεταικαι στον υπόδουλο ελληνισμό. Η προοπτικήτηςεπαγγελματικήςαποκατάστασης και της οικονομικής ανεξαρτησίας προσελκύει πολλές κοπέλες της εποχής, με αποτέλεσμα να καλυφθούν, ώς το 1861, τα κενά που υπήρχαν και επιπλέον να αρχίσει να δημιουργείται πρόβλημα απασχόλησης 2 . Συχνά οι μαθήτριες που παίρνουν πτυχίο δασκάλας είναι περισσότερες από τους μαθητές. για παράδειγμα, το σχολικό έτος 1855-56, πήραν πτυχίο 30 δασκάλες και 29 δάσκαλοι 3 , ενώ σταεπόμεναχρόνια η διαφορά είναι μεγαλύτερη. από ένα μικρό ποσοστό που δεν απέβλεπε στην άσκησητουεπαγγέλματος, αλλά θεωρούσε το δίπλωμα ώς επιπλέον «προσόν», είχαν την εποχή αυτή τις εξής δυνατότητες για εργασία: να διδάξουν και να διευθύνουν Παρθεναγωγεία στο ελεύθερο κράτος, στον υπόδουλο ελληνισμό και στις ελληνικές κοινότητες της διασποράς και να δουλέψουν ώς ιδιωτικές δασκάλες σε πλούσιες οικογένειες.

1. 2. Βλ. σ. 167-172 αυτής της εργασίας. 3. Χ. Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις προς την A.M. περί της σεως της δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος Αθήναι 1857, σ. 5.

ό.π. καταστά1855-56,

Πολιτεία και εκπαίδευση κοριτσιών: διατάγματα και εγκύκλιοι που ρυθμίζουν την εκπαίδευση

ρυθμό, η ανάγκη της εκπαίδευσης των κοριτσιών. ολοένα περισσότεροι δήμοι της χώρας αρχίζουν να ενδιαφέρονται για την ίδρυση σχολείων, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες.

Σύμφωνα με την έκθεση του Κοκκώνη, το 1837 ζητούσαν δασκάλες οι δήμοι της Τρίπολης, της Χαλκίδας και του Πειραιά 1 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι το σχολείο της Χαλκίδας «πρό καιρού ετοιμασθέν, έμενε κλειστόν δι' έλλειψιν διδασκαλίσσης» και άρχισε να λειτουργεί στα 1839, δηλαδή δυο χρόνια αργότερα 2 . σε έγγραφο με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1839, ο τότε «Γραμματεύς» (υπουργός) Παιδείας Γ . Γλαράκης ζητάει από τον Όθωνα να εγκρίνει το διορισμό δασκάλας στο σχολείοτηςΎδραςκαι αναφέρει πώς είχε από καιρό σχετική αίτηση του δήμου της Ύδρας αλλά, όπως τονίζει, «ηναγκαζόμην από την παντελή έλλειψιν των δημοδιδασκαλισσών να την αναβάλω έως σήμερον, καθώς και άλλων δήμων όμοιαι αιτήσεις αναβάλλονται» 3 . ρείας αρχίζει να καταβάλλεται συστηματική προσπάθειαγιανα αντιμετωπιστούν, όσο ήταν δυνατό, οι ανάγκες της χώρας σε διδακτικό προσωπικό. "Ηδη το 1840, τρία χρόνια δηλαδήαπότην ίδρυση του Διδασκαλείου, διορίζονται Οχτώ απόφοιτες του σχολείου αυτού. Όπως φαίνεται από το σχετικό έγγραφο του «Γραμματέως» Παιδείας Ν. Θεοχάρη οι δασκάλες αυτές τοποθετούνται στα παρακάτω σχολεία: της Ύδρας (Β' Σχολείο), της Λεβαδιάς, 1. Ί . Κοκκώνης, «Περί της δημοτικής...», 1837, βλ. πίνακα [σ. 6]. 2. «Σύστασις σχολείου κορασίων εις Χαλκίδα», ο Παιδαγωγός, έτ. Α', 1839, σ. 95. 3. Γ . Γλαράκης, «Περί διορισμού διδασκαλίσσηςειςΎδραν»,αρ. 24182/27 Ιανουαρίου 1839, ΓΑΚ, ό.π., φ. 27 [σ. 3].

της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς (Β' Σχολείο), της Πάτρας, της Λαμίας, του Ά ρ γ ο υ ς και δυο στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς 1 . τα πράγματα δείχνουν πώς, επειδή οι συνθήκεςεργασίαςγια τις νέες δασκάλες δεν ήταν καθόλου εύκολες, οι περισσότερες προτιμούσαν να τοποθετηθούν σε κάποια μεγάλη πόλη. Έ τ σ ι , το πρόβλημα της έλλειψης διδακτικού προσωπικού παρουσιάζεται Οξύτερο για τους μικρούς και απομακρυσμένους δήμους της χώρας, επειδή «όλες περιωρίζοντο να ζητώσιν Αθήνας, Σύρον, Πάτραν και Ναύπλιον» 2 . από το 1844 η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α άρχισε να στέλνει δασκάλες και στον υπόδουλο ελληνισμό 3 , απ' όπου οι αιτήσεις συνέχεια πληθαίνουν. Φαίνεται πώς οι δύσκολες, Ιδιαίτερα για μια νέα γυναίκα, συνθήκες διαβίωσης, στις περισσότερες επαρχίες του ελληνικού κράτους, ανάγκαζαν τις δασκάλες να προτιμούν το διορισμό σε κέντρα του υπόδουλου ελληνισμού. Έ τ σ ι , στα 1855, όπως τονίζεται σε σχετική συζήτηση στη Βουλή, «τα 2 / 5 του όλου αριθμού εισίν απησχολημέναι έκτος του κράτους, όπου ευρίσκουσιν ανετώτερον βίον και συνδρομήν» 4 .

τσιών εκδηλώνεται με συγκεκριμένες ενέργειες μετά το 1850. στη δεκαετία του 1840-1850 αξιοσημείωτα γεγονότα για το θέμα που μάς ενδιαφέρει εδώ μπορούν να θεωρηθούν οι προτάσεις που υπέβαλαν στον Όθωνα οι «Γραμματείς» της Παιδείας Ν. Θεοχάρης (ημερ. εγγράφου 8 Μαρτίου 1840) και Ιακ. Ρίζος Νερουλός (ημερ. εγγράφου 3 Ιουνίου 1842) 5 για την ίδρυσηαπότο κράτος «ανώτερου» σχολείου για κορίτσια. Μετά το 1850 την 1. Ν. Θεοχάρης, «Περί διορισμού διδασκαλισσών μισθοδοτουμένων εκ των δημοτικών ταμείων», αρ. 1799/9 Μαίου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 27. 2. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', κεφ. Ε ' , σ. 5. 3. ό.π., σ. 31. 4. Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Αθήναι 1855, τ. Β', σ. 585 (Συνεδρίαση ΟΖ' της 25ης Ιουνίου 1855). 5. Λεπτομέρειες για τις προτάσεις αυτές βλ. σ. 112-116αυτήςτηςεργασίας.

πολιτεία απασχολεί έντονα το θέμα της συνεκπαίδευσης. Είδαμε ότι ο νόμος του 1834 καθόριζε ότι τα κορίτσια έπρεπε να φοιτούν, «όπου τούτο ήναι δυνατόν», σε χωριστά σχολεία.Επειδήη εφαρμογή του άρθρου αυτού όμως ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη, φαίνεται πώς σε πολλές περιπτώσεις η συνεκπαίδευση καθιερώθηκε 1 . το Υπουργείο Παιδείας σε σχετική εγκύκλιο του Υπουργού 2 Σ . Βλάχου, με ημερομηνία 10 Σεπτεμβρίου 1852, κρίνει «ωφέλιμον... ίνα απαγορευθή του λοιπού η τοιαύτη συνήθεια» επειδή πιστεύει ότι «η τοιαύτη επιμιξία προκαταβάλλει σπέρματα δυσαρέστων συνεπειών», και σαφώς τονίζει: «Ουδείς δύναται του λοιπού εν τ ω αυτώ οικήματι να διατηρή διδακτήριον αρρένων και κορασίων, καίπερ αυλιζομένων δι' ετέρας εισόδου και διαμενόντων εις διάφορον οροφήν» 3 . Όχι μόνο λοιπόν τη συμφοίτηση δεν μπορεί να δεχτεί η πολιτεία, αλλά ούτε και την απλή συστέγαση. στην ίδια εγκύκλιο τονίζεται ρητά π ώ ς πρέπει να «απαγορευθή του λοιπού η τοιαύτη συνήθεια», πράγμα που αρχίζει να εφαρμόζεται, στο εξής, ακόμα και στα νηπιαγωγεία. Έ τ σ ι ενώ στις εκθέσεις του Κοκκώνη, το 1837 και το 1839, απλώς επισημαίνεται το γεγονός της συνεκπαίδευσης αγοριώνκαικοριτσιών, στην έκθεση του Χρυσοβέργη για τα σχολεία της Σύρου, το 1853, ένα χρόνο δηλαδή μετά την παραπάνω εγκύκλιο, αναφέρεται ότι ο H i l d n e r υποχρεώθηκε να χωρίσει τα αγόρια και τα κορίτσια που φοιτούσαν στο ίδιο νηπιαγωγείο 4 . η προσπάθεια για πιστή εφαρμογή της παραπάνω εγκυκλίου

1. Βλ. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής...», ό.π. [σ. 2.]. 2. Από το 1831 ώς το 1843 έχουμε Γραμματείς «επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως»' από το 1844 ώς το 1862 Υπουργούς «επί των Εκκλησιαστικών και της ΔημοσίαςΕκπαιδεύσεως»και από το 1863 και εξής Υπουργούς «των Εκκλησιαστικών και της Παιδείας». Βλ. σχετικά Γ . Κελεμένης, «Υπουργείον Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 467-468. 3. Γ . Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α ' , μέρος Γ ' , σ. 199. 4. Γ . Χρυσοβέργης, «Έκθεσις...», ό.π., σ. 139.

πιστοποιείται και από κατοπινές εκθέσεις επιθεωρητών 1 . Βέβαια ηαπαγόρευσητηςσυνεκπαίδευσης έκανε ακόμα πιο οξύ το πρόβλημα της γυναικείας εκπαίδευσης. Κατά τις δυο πρώτες δεκαετίες του ελεύθερου κράτους ακόμα και η Δημοτική Εκπαίδευση είναι μονόπλευρη —αρρένων μόνον— και δεν υπάρχει Ιδιαίτερη φροντίδα για την εκπαίδευση του γυναικείου πληθυσμού. το γεγονός αυτό άρχισε να προβληματίζει σοβαρά το Υπουργείο μετά την πρώτη εικοσαετία, όπως δείχνει καθαρά εγκύκλιος του Υ π ο υ ρ γού Σ . Βλάχου προς τους νομάρχες του κράτους, με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1852, στην όποια επισημαίνεται η μονομέρεια της εκπαίδευσηςκαιπροτείνεται η σύσταση σχολείων για κορίτσια: « θεωρούντες ότι εις τους πλείστους των Δήμων του κράτους, παραμελουμένης της εκπαιδεύσεως των κορασίων η προεκπαίδευσις της νεολαίας γίνεται ετεροζύγως, κρίνομεν πρέπον και αναγκαίον άμα να επιστήσωμεν την προσοχήν υμών, ίνα προσπαθήσητε περί της βαθμηδόν συστάσεως σχολείων κορασίων ου μόνον εις τας πρωτευούσας των επαρχιών, αλλά και εις αυτούς τους πολυπληθεστέρους δήμους» 2 . Είναι βέβαια φανερό π ώ ς με απλές συστατικές εγκυκλίους δεν μπορούσε ποτέ να λυθεί το εκπαιδευτικό αυτό πρόβλημα αποτελεσματικά. Λίγα χρόνια αργότερα, το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών επαναφέρεται με εγκύκλιο του Υ π ο υ ρ γ ο ύ Χ. Χριστόπουλου (12 Μαρτίου 1856), στην οποία αναφέρεται ότι κατανόησαν «την ανάγκη της του γυναικείου φύλου εκπαιδεύσεως και σχολεία κορασίων συνέστησαν» περισσότεροι δήμοι απ' όσους φαίνεται π ώ ς είχε υπολογίσει η κυβέρνηση και έτσι παρουσιάζεται μεγάλη έλλειψη «δημοδιδασκαλισσών» 3 . για να ξεπεραστεί η δυσκολία, 0 Χριστόπουλος προτείνει να στείλουν οι δήμοι από μία μαθήτρια στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , με την ύπο1. Βλ. σ. 282-283 αυτής της εργασίας. 2. Γ . Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α ' , μέρος Γ ' , σ. 199-200. 3. ό.π., σ. 201-202.

υποχρέωση, μετά το τέλος των σπουδών της, να διδάξει για τρία χρόνια στο σχολείο της πατρίδας της. Έ τ σ ι μόνο θα λυνόταν το πρόβλημα των απομακρυσμένων χωριών και κωμοπόλεων, όπου δεν πήγαιναν εύκολα δασκάλες. με την ίδια εγκύκλιο τονίζεται ότι οι νομάρχες πρέπει να φροντίσουν να γίνει κατανοητή σε όλους τους πολίτες η «αναπόφευκτος εις το εξής ανάγκη της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου» και να τους πείσουν «ότι η εκπαιδευθείσα κόρη και θυγάτηρ έσται φιλοστοργοτέρα, και σύζυγος μάλλον περιζήτητος, και μήτηρ αξιοτιμωτέρα και οικονόμος χρησιμωτέρα» 1 . Ε π ο μ έ ν ω ς , ώς τα μέσα του 19ου αιώνα, η εκπαίδευση των κοριτσιών αποβλέπει γενικά στη βελτίωση του ρόλου της γυναίκας ώς μητέρας, κόρης, συζύγου και οικονόμου, είναι δηλαδή απόλυταεναρμονισμένηπροςτιςεπικρατούσες Ιδέες. και γι' αυτό παραχωρεί διάφορες διευκολύνσεις. για όσες υποψήφιες δασκάλες ήταν δύσκολο να ταξιδέψουν από μακρινές επαρχίες στην Αθήνα, όπου ήταν και η έδρα της εκπαιδευτικής επιτροπής, δόθηκε το δικαίωμα, με το νομοθετικό διάταγμα της 11ης Ιουλίου 1856, να δίνουν πτυχιακές εξετάσεις σε τοπικές επιτροπές με μέλη: έναν καθηγητή, έναν «ελληνοδιδάσκαλο», έναν δάσκαλο, μία δασκάλα του νομού (για τα χειροτεχνήματα μόνο) και έναν ιερωμένο για το μάθημα των θρησκευτικών 2 . ο Χριστόπουλος, για τον οποίο φαίνεται π ώ ς το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών έχει ξεχωριστή σημασία, δεν περιορίστηκε μόνο στα προηγούμενα μέτρα. με μία άλλη εγκύκλιο του (25 Φεβρουαρίου 1857) προς τους νομάρχες επανέρχεται και πάλι στο πρόβλημα της έλλειψης «δημοδιδασκαλισσών» 3 . Όπως φαίνεται μάλιστα από το κείμενο αυτό, ανάμεσα στην πρώτηεγκύκλιοτης 12ης Μαρτίου 1856 και στην τελευταία, μεσολάβησαν και άλλες

1. Γ . Βενθύλος, ό.π. 2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 36, 4 Αυγούστου 1856. 3. ΓΑΚ, Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη, φ. 176, 1862-1878, εγκύκλιος 12, αρ. 1155.

δύο (18 Ιουνίου 1856 και 17 Νοεμβρίου 1856) με το ίδιο περιεχόμενο. Οι ενέργειες αυτές του Χριστόπουλου φανερώνουν το προσωπικό του ενδιαφέρον, αλλά κυρίως, όπως παραδέχεταικαιο ίδιος, το ότι «η προς εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου προθυμία των κατοίκων όλων των επαρχιών διηγέρθη και αυξάνει» και «η έλλειψις δημοδιδασκαλισσών γίνεται καθ' ημέραν έπαισθητοτέρα» 1 . Ε π ο μ έ ν ω ς , η πίεση των δήμων για την ίδρυση σχολείων αναγκάζειτοΥ π ο υ ρ γ ε ί ο να φροντίσει για τη μόρφωση του διδακτικού προσωπικού. Έτσι ο Υ π ο υ ρ γ ό ς Παιδείας με συχνές αναφορές του προς τους νομάρχες επισημαίνει την ανάγκη «περί της δαπάνη των δήμων εκπαιδεύσεως κορασίων εν τ ω Παρθεναγ ω γ ε ί ω » και τους υποχρεώνει να φροντίσουν «ώς προς το σπουδαιότατον τούτο αντικείμενον» 2 . το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς αναγνωρίζεται, το 1861, ώς το μόνο σχολείο στο οποίο εκπαιδεύονται δασκάλες και στο οποίο η κυβέρνησηκαιοι δήμοι στέλνουν υπότροφες μαθήτριες. Εντούτοις, παρά το κατά καιρούς ενδιαφέρον των υπουργών γιατηγυναικεία εκπαίδευση, το κράτος δεν προχωρεί στην ίδρυση κρατικού Διδασκαλείου, και, ενώ συσταίνει στους δήμους την ίδρυση σχολείων και για τα κορίτσια, διαθέτει για το σκοπό αυτό ελάχιστα ποσά. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι στα 1859 η δημόσια δαπάνη για τα Δημοτικά Σχολεία αρρένων είναι 100,702, 5 3 δραχμές, ενώ η αντίστοιχη δαπάνη για τα σχολεία των κοριτσιών είναι μόνο 5,916,42 δραχμές 3 . το 1855 η Βουλή εγκρίνει τηνενίσχυσητηςΦιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς με 10.000 δραχμές 4 .

1.

ΓΑΚ,

2. 3. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής σεως», Πανδώρα, τ. Ι Ε ' , 1864-1865, σ. 152. 4. Πρακτικά... Βουλής 1855, σ. 589.

ό.π.

ό.π. Εκπαιδεύ-

1850 αρχίζει μια νέα φάση ανάπτυξης της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών στη χώρα μας. το γεγονός αυτό, μαζίμετο ότι για το διάστημα 1840-1850 δεν έχουμε επαρκείς πληροφορίες, δημιούργησε ίσως την εντύπωση ότι η Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας αρχίζει γύρω στα 1850 1 . Είδαμε παραπάνω π ώ ς το 1837 σε σύνολο 110 Δημοτικών Σχολείων τα 10 είναι σχολεία για τα κορίτσια και από αυτά τα 7 είναι Ιδιωτικά και μόνο τα 3 δημόσια. στα 1839, τα δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία των κοριτσιών γίνονται 17, σε σύνολο 151 Δημοτικών Σχολείων. Η αύξηση συνεχίζεται με τον ίδιο ρυθμό και τα επόμενα χρόνια. Έ τ σ ι , στα 1855-56 έχουμε 357 δημόσια Δημοτικά Σχολεία για τα αγόρια και 52 για τα κορίτσια 2 . εποχήαυτήσυγκεκριμένα μέτρα για τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση των κοριτσιών και την εκπαίδευση της δασκάλας. στο επίπεδο της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών οι σχετικές προτάσεις των Υ π ο υ ρ γ ώ ν δεν υλοποιούνται και έτσι η πρωτοβουλία αφήνεται στα Ιδιωτικά σχολεία που λειτουργούν την περίοδο αυτή.

Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία Σχολεία

στην

Αθήνα

σκαλείο, δηλαδή το 1837, λειτουργούσαν στην Α θ ή ν α δύο «ανώτερα» σχολεία για κορίτσια, της Hill και της V o l m e r a n g e . το σχολείο της V o l m e r a n g e κατηγορήθηκε, στα 1839, ότι δεν λειτουργούσε κανονικά και ότι σύμφωνα με την αναφορά της μητέρας 1. Βλ. σ. 46, υποσ. 1 και σ. 131 αυτής της εργασίας. 2. Αναλυτική παρουσίαση και εξέταση των σχετικών στοιχείων γίνεται στο οικείο κεφάλαιο (σ. 130-137).

στατιστικών

μιας μαθήτριας, επικρατούσε σ' αυτό «η εσχάτη κακοήθεια και διαφθορά» 1 . Η επιτροπή του Υπουργείου που εξέτασε το θέμα χαρακτήρισε τις κατηγορίες αυτές «άτοπους συκοφαντίας», αλλά δέχτηκε π ώ ς το σχολείο δεν λειτουργούσε κανονικά, γεγονός πουαποδεικνύεταιαπότοότι περιορίστηκε μόνο στις 2 4 υπότροφες μαθήτριες, που από το 1835 είχε ορίσει η κυβέρνηση. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στο «ανώτερο» αυτό σχολείο η Volm e r a n g e δίδασκε όλα τα μαθήματα έκτος από την « Ε λ λ η ν ι κ ή » που είχε ανατεθεί σε έναν μαθητή Γυμνασίου. τις αδυναμίες αυτές του σχολείου επισημαίνει 0 τότε «Γραμματεύς» της Παιδείας Ν. Θεοχάρης σε σχετική αναφορά υπογεγραμμένη και από τον Α λ . Ραγκαβή, που υπηρετούσε ώς το 1840 στο Υ π ο υ ρ γ ε ί ο Παιδείας 2 . μετηναναφοράαυτήπροτείνεται να αναλάβει το κράτος τη συντήρηση και λειτουργία του σχολείου αυτού, γιατί, όπως τονίζουν, «η ύπαρξις τοιούτου σχολείου είναι εις την Ε λ λ ά δ ααναγκαιοτέραη εις πάν άλλο μέρος» 3 . στη θέση της V o l m e r a n g e προτείνεται «να προσκληθή άντ' αυτής άλλη, Ιδίως Ελβετίς, ήτις να οργανίση εν ανώτερονεκπαιδευτικόνκατάστημα διά τα κοράσια» 4 . Σ ' αυτό το σχολείο αναφέρεται, πιθανότατα, ο Ραγκαβής στα « Α π ο μ ν η μονεύματα» του, όταν επιχειρηματολογεί για την αντίρρησή του να ιδρύσει η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α Παρθεναγωγείο 5 : «...εγώ αυτός», γράφει, «εγκρίσει του υπουργού είχον ήδη παρασκευάσει αυτούτονκανονισμόν, μεριμνήσει δε και γράψει ήδη εις Ελβετίαν ίνα πληροφορηθώ αν ην διαθέσιμος και ήθελε ν' αναλάβη αυτούτηνδιεύθυνσιν η κα C h e f - d ' O e u v r e , ήτις άλλοτε μετά

της

1. Βλ. Αίτηση της Ειρήνης Καζέλη με αρ. πρωτ. 3339/5 Αυγούστου 1840 προς την «επί των Εκκλησιαστικών κ.τ.λ. Γραμματείαν», ΓΑΚ, ό.π., φ. 7. 2. Ν . Θεοχάρης, «Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων», έγγραφο με ημερομ. 8 Μαρτίου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 7. Βλ. Παράρτημα αυτής εργασίας. 3. ό.π. [σ. 4]. 4. ό.π. [σ. 5]. 5. Βλ. σ. 81 αυτής της εργασίας.

μεγίστης Ικανότητος διηύθυνε το αυτοκρατορικόν παρθεναγωγείον της Οδησσού» 1 . Η πρόταση αυτή, να Ιδρυθεί δημόσιο ανώτερο σχολείο για τα κορίτσια δεν πραγματοποιήθηκε, γιατί, σύμφωναμετηνάποψη του Ραγκαβή, η κυβέρνηση «...βλέπουσα την [Φιλεκπαιδευτικήν] Εταιρίαν πάντας τους πόρους αυτής εις συντήρησιν ανωτάτου Παρθεναγωγείου ορίσασαν, εθεώρησεν εαυτήν απηλλαγμένην της φροντίδος ταύτης και ουδέποτε πλέον ενέκυψεν εις αυτήν» 2 . Μαζί με την αναφορά του για το σχολείο της V o l m e r a n g e , 0 Ν. Θεοχάρης στέλνει στο Υπουργείο και τον «οργανισμόν του Σχολείου κορασίων»,πουαπόταπροηγούμενα φαίνεται π ώ ς τον είχε συντάξει ο Ραγκαβής. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, το σχολείο θα ήταν αντίστοιχο με τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία του κράτους. Όμως, παρόλο που στα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία η φοίτηση διαρκούσε τρία χρόνια, η πρόταση του Ν. Θεοχάρη μιλάει για τέσσερα χρόνια, επειδή συμπεριλαμβάνει και μία τάξη κατώτερη 3 . τα μαθήματα που προτείνονται για το σχολείο αυτό είναι: Ε λ λ η ν ι κ ή γλώσσα και φιλολογία, Γαλλικά, Κατήχηση, Γεωγραφία, Ι σ τ ο ρ ί α , Αριθμητική, Καλλιγραφία, Ζωγραφική, Μουσική (Κύμβαλον), Χορός, Χειροτεχνήματα 4 . Επισημαίνουμε ότι η αναφορά των Γαλλικών στη δεύτερη θέση της σειράς των μαθημάτων, καθώςκαιο μεγάλος πράγματι αριθμός ειδικών και πρακτικών μαθημάτων για ένα Μέσο Σχολείο, δείχνει καθαρά την κατεύθυνση που δίνει ο εισηγητής στο σχολείο αυτό. Ε ξ ά λ λ ο υ , στην έκθεση τονίζεται καθαρά ότι το σχολείο θα προορίζεται για τα κορίτσια των πλούσιων οικογενειών, επειδή, κατά τον συντάκτη της,τηνεποχήαυτή 1. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 26. 2. ό.π., σ. 26-27. 3. Σύμφωνα με τον κανονισμό του 1842, είδαμε πώς και το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας είχε διάρκεια 4 χρόνων. Αυτό δεν παρατηρείται μόνο στα σχολεία των κοριτσιών, αλλά και μερικά ιδιωτικά σχολεία αρρένων έχουν πριν από το Ελληνικό Σχολείο μια «προκαταρκτική τάξη». Βλ. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενεστέρων...», ό.π., σ. 180. 4. Ν. Θεοχάρης, ό.π. [σ. 10-11].

μόνον οι «πρώτιστες» και «ευκατάστατες» οικογένειες φρόντιζαν γιαμιαανώτερημόρφωση των θυγατέρων τους 1 . Η πρόταση του Ν. Θεοχάρη επισημαίνει από πολύ νωρίς την έλλειψη δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης για τα κορίτσια^ που θα γίνει πραγματικότητα μόνο στις αρχές του αιώνα μας. Η κυβέρνηση δεν πήρε καμιά θέση πάνω στην πρόταση του Ν. Θεοχάρη και περιορίστηκε μόνο στο να τοποθετήσει διευθύντρια του σχολείου, στη θέση της V o l m e r a n g e , την Ε λ έ ν η Πιτταδάκη, μεταθέτοντάς την από το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας 2 . Έ τ σ ι το «ανώτερο» σχολείο της V o l m e r a n g e , που Ιδρύθηκε το 1831 στο Ναύπλιο και μεταφέρθηκε το 1835 στην Αθήνα, φθίνει σιγά σιγά, ώσπου το 1840 διαλύεται. Η Ε λ έ ν η Π ι τ ταδάκη, άξια και ευσυνείδητη δασκάλα, καταφέρνει να οργανώσει ξανά το σχολείο, δέχεται και άλλες μαθήτριες έκτος από τις υπότροφες του κράτους, και, ώς το 1852, «το ώς είρηται Παρθεναγωγείον εξηκολούθει λειτουργούν και ακμάζον, έχον εξωτερικάς και εσωτερικάς μαθήτριας πολλάς» 3 .

η

να ό.π.

1. «η ύπαρξις τοιούτου σχολείου είναι εις την Ελλάδα αναγκαιοτέρα εις παν άλλο μέρος, διότι ενταύθα οι διδάσκαλοι είναι σπάνιοι και επομένως οι γονείς δεν δύνανται να εκπαιδεύωσι τα κοράσιά των οίκαδε. Διά τον λόγον τούτον ήτον ανάγκη να συστηθή παιδευτήριον διά εκατόν κοράσια τουλάχιστον ώστε όλαι αι πρώτισται και οποσούν ευκατάστατοι οικογένειαι δύνανται να εμπιστεύωνται τας θυγατέρας των εις αυτό» (Ν. Θεοχάρης, [σ. 4]). 2. Έ γ γ ρ α φ ο του «Γραμματέως» Ν. Θεοχάρη προς την A.M., με ημερομηνία 12 Αυγούστου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 29. στη θέση της Πιτταδάκη τοποθετήθηκε η Β. Ιωάννου. 3. Ελ. Γιαννακάκη, «Ελένη Πιτταδάκη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 175, 19 Αυγούστου 1890, σ. 4. η Ε λ έ ν η Πιτταδάκη ήταν μαθήτρια του σχολείου Hildner στην Ερμούπολη. Από το 1832 ώς το 1834 δίδαξε στη σχολή Hill, ενώ από το 1834 ώς το 1836 υπηρέτησε ώς διευθύντρια στο πρώτο δημόσιο σχολείο του Ναυπλίου. από το 1837 ώς το 1840 διευθύνει το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, από το 1840 ώς το 1852 συνέχισε στο σχολείο της Volmerange και το 1852 ίδρυσε Δημοτικό Σχολείο στον Πειραιά.

στηνΑθήνακαιγνωρίζει Ιδιαίτερη ακμή είναι της F r . Hill. T ò ζεύγος Hill φαίνεται π ώ ς δούλεψε με αληθινή αυταπάρνηση και έτσι μέσα σε λίγα χρόνια «...η φοίτησις εις το σχολείον Χίλλ εθεωρείτο εν τη Αθηναϊκή κοινωνία ώς τίτλος τιμής» 1 . Παρ' όλα αυτά, το 1842 διατυπώνονται στην εφημερίδα Αιών εις βάρος του σχολείου της Hill κατηγορίες για προσηλυτισμό, που προκαλούν τα γνωστά επεισόδια («Χίλλεια»). Η απόφαση της επιτροπής που όρισε η Ίερά Σύνοδος, χαρακτήρισε «ανύπαρκτα τα διαδοθέντα», αλλά «η κυρία Χίλλ εταράχθη διά την γενομένην εις το έργον της προσβολήν» 2 και γ ι ' αυτόαποφάσισενα διακόψει το έργο της και να παραχωρήσει το σχολείο της στη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α . Έ τ σ ι , από το Σεπτέμβριο του 1843 η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α εγκαταστάθηκε στο κτίριο της σχολής Hill και τα δυο σχολεία συνέχισαν να λειτουργούν μαζί ώς το 1853, δηλαδή δέκα ολόκληρα χρόνια. σε σχετική αναφορά του προςτοΥπουργείο, ο Hill επικαλείται ώς πρόφαση για τη διάλυση του σχολείου «το επισφαλές της υγείας της κυρίας Χίλλ» 8 , ενώ 0 Σ τ . Γαλάτης θεωρεί, πιθανότατα από έλλειψη πηγών, την προσάρτηση του σχολείου Hill ώς επιτυχία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , με την έννοια ότι τα σχολεία της Ε τ α ι ρ ε ί α ς καθιερώθηκαν και υπερίσχυσαν με την ποιότητά τους 4 . ο τότε Γραμματέας της Παιδείας Ι α κ . Ρίζος Νερουλόςμετηνευκαιρίατης διάλυσης του σχολείου Hill, υποβάλλει στον Όθωνα αναφορά που υπογράφει και ο Φ. Ιωάννου (3 Ιουνίου 1842)μετην οποία επαναφέρει το θέμα της ίδρυσης ανώτερου σχολείου για

1. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α ' , κεφ. Ε ' , σ. 20. 2. Εις μνήμην του Αιδ.. Ιωάννου Χίλλ..., σ. 25-26. 3. Ιακ. Ρίζος Νερουλός, «Περί συστάσεως ανωτέρου σχολείου των κορασίων» (έγγραφον της επί των Εκκλησιαστικών... Γραμματείας με πρωτ. 14303/3 Ιουνίου 1842), ΓΑΚ, ό.π., φ. 25 [σ. 1], Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας. 4. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α', κεφ. Ε ' , σ. 20.

τις μαθήτριες. με το έγγραφο αυτό αναγνωρίζεται η προσφορά του σχολείου Hill στην αθηναϊκή κοινωνία, «μεγάλως μέχρι τούδε ωφελήσαν», και τονίζεται η άμεση α ν ά γ κ η ίδρυσης δημόσιου σχολείου. Συγκεκριμένα, ο Ιακ. Ρίζος Νερουλός προτείνειαντίνα στείλει η κυβέρνηση τις 11 υπότροφες μαθήτριες, που είχε ώς τώρα στο σχολείο Hill, στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας, να Ιδρύσει ένα δημόσιο ανώτερο σχολείο. Κατά τον Ι α κ . Ρίζο Νερουλό «δεν αρμόζη εις την αξιοπρέπειαν της Κυβερνήσεως το ν' αφήση όλην την φροντίδα της ανωτέρας αγωγής του θήλεος γένους εις την Φιλεκπαιδευτικήν Εταιρείαν», ενώ, από πρακτική άποψη, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς δενθαμπορέσει να δεχτεί όλες τις μαθήτριες του σχολείου Hill, γιατί έχει ήδη πενήντα περίπου εσωτερικές μαθήτριες· «...ήμαι δε βέβαιος», συνεχίζει ο Ρίζος Νερουλός, «ότι όσοι γονείς θελήσουσι κατόπι να δώσωσιν εις τα κοράσιά των αγωγήν ανωτέραν (και των τοιούτων γονέων ο αριθμός αυξάνει καθ'ημέραν)δεν θέλουσιν εύρη πλέον σχολείον να τα εισάξωσι, και θέλουσι μέμφεσθαι την κυβέρνησιν ως μη φροντίσασαν περί συστάσεως τοιούτου» 1 . λού, γιατί στις αρχές του σχολικού έτους 1847-1848 το Διοικητικό Συμβούλιο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς αναγκάστηκε ναανακοινώσειστοντύπο, ότι «δεν είναι πλέον δεκτάεναυτώ κοράσια να μαθητεύσωσι δι' έλλειψιν τόπου» 2 . πιστεύει π ώ ς είναι απαραίτητο να ιδρυθεί «αμέσως» ανώτερο σχολείο για τα κορίτσια, ακόμα κι αν πρόκειται να λειτουργήσει, τον πρώτο καιρό, με οικονομική ζημιά της κυβέρνησης. Α π ό τον αναλυτικό προϋπολογισμό εξόδων που υποβάλλει, φαίνεται π ώ ς η λειτουργία ενός δημόσιου σχολείου δεν θα κοστίσει στο κράτος περισσότερα από αυτά που ξοδεύει κάθε χρόνο για τις 11 υπό1. Ιακ. Ρίζος Νερουλός, ό.π. [σ. 3]. 2. Πρακτικά... 1847, σ. 26.

υπότροφες μαθήτριες στο σχολείο H i l l και τις 16 στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, αλλά, ακόμα και «αν η κυβέρνησις αναγκασθή και να προσδαπανήσητοελλείπον,ηανάγκητης συστάσεως τοιούτου σχολείου δικαιώνει πληρέστατα την μικράν ταύτην της δαπάνης προσθήκην» 1 , τονίζει. για διευθύντρια του σχολείου αυτού προτείνεται η Κλάρα Λάζιους με βοηθό επιμελήτρια την Ε λ έ ν η Πιτταδάκη 2 . σκέφθηκαν για λίγους μήνες την Ιταλία και όταν επέστρεψαν στην Α θ ή ν α αφοσιώθηκαν, ώς το 1853, μόνο στο σχολείο που συντηρούσαν για τα φτωχά παιδιά, αγόρια και κορίτσια,καιπου λειτουργούσε στην Πύλη της Α γ ο ρ ά ς . Όταν το 1853 η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α μετέφερε το σχολείο της σε Ιδιόκτητο κτίριο, το Αρσάκειο, και έμεινε διαθέσιμο το σπίτι της Πλάκας, η F r . Hill «τη παραινέσει διαφόρων φίλων, εσύστησεν εκ νέου το παρθεναγωγείον» 3J Γρήγορα το σχολείο της Hill επανέκτησε την παλιά φήμη του και στα 1856 ο ίδιος 0 Υπουργός Χ. Χριστόπουλος, με έγγραφο του, συγχαίρει το ζεύγος Hillγιατην καλή κατάσταση του σχολείου και την πρόοδο των μαθητριών 4 . ο τύπος της εποχής αναγνωρίζει την προσφορά του σχολείου όχι μόνο στην Α θ ή ν α , αλλά και σ' ολόκληρη την Ε λ λ ά δ α 5 .«εκτου Χιλλείου διδακτηρίου», γράφει η Εφημερίς των Φιλομαθών, «ελήφθησαν πάλαι αι πρώται διδασκάλισσαι και εν αυτώ εξεπαιδεύθησαν αι πλείσται των παρ' ημίν δεσποινών» 6 .

νεται π ώ ς κέρδιζε ολοένα και περισσότερους οπαδούς και έτσι σιγά σιγά αυξάνεται και ο αριθμός των σχολείων που επιδιώκουν 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ιακ. Ρίζος Νερουλός, «Περί συστάσεως...» [σ. 5]. ό.π. [σ. 6]. Εις μνήμην του Aιδ. Ιωάννου Χίλλ..., σ. 27. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Δ ' , αρ. 161, 7 Μαίου 1856, σ. 259. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856, σ. 117 και τ. I', 1859-60, σ. 138. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 316, 23 Μαίου 1859, σ. 934.

την παροχή μια τέτοιας εκπαίδευσης. Γύρω στα 1842 η Μαρία K o r c k , γυναίκα του Ch. L. K o r c k ίδρυσε σχολείο στην Αθήνα τοοποίολειτούργησε ώς το θάνατό της, το 1859 1 .

λείων κατά τη δεκαετία 1840-1850, αλλά φαίνεται π ώ ς η Ιδιωτική εκπαιδευτική δραστηριότητα βρίσκεται τα χρόνιααυτάσε κάποια ύφεση. Οι στατιστικοί πίνακες, που αρχίζει να δημοσιεύ το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο από το 1853 και μετά, φανερώνουν π ώ ς δεν Ιδρύθηκαν πολλά «ανώτερα» σχολεία για κορίτσια. το 1854, συγκεκριμένα, στην Αθήνα λειτουργούν τα γνωστά μας σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , της F r . Hill και της M. Korck 2 . Δανιήλ και την Ασπασία Σουρμελή, το οποίο από την αρχή χαρακτηρίστηκε Ελληνικό Σχολείο «επί ευρυτέρων βάσεων τεθεμελιωμένον η τα λοιπά δημοτικά και Ιδιωτικάεκπαιδευτήρια» 3 .το Παρθεναγωγείο Σουρμελή περιλαμβάνει Δημοτικό και Ελληνικό Σχολείο 4 . Ακόμα,απότασχολεία της εποχής αυτής που συνδέονται άμεσα με τη γυναικεία εκπαίδευση είναι και το «Αμαλίειο ορφανοτροφείο». το Δημοτικό Σχολείο που λειτουργούσε μέσα στο ορφανοτροφείο για τη μόρφωση των κοριτσιών οργανώθηκε άρτια και ύποδειγματικά 5 , με τρόπο που αρκετές από τις μαθήτριές του 1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 339, 14 Νοεμβρίου 1859, σ. 118. 2. Βλ. λεπτομέρειες για τα στατιστικά στοιχεία και τον πίνακα του 1854 στις σ. 134-135 αυτής της εργασίας. 3. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551 και τ. I', 1859-60, σ. 214-216, όπου δημοσιεύεται και ο απολογισμός του σχολείου που έκανε τη χρονιά αυτή ο Φ. Ιωάννου, μέλος της εφορευτικής επιτροπής του Παρθεναγωγείου Σουρμελή. 4. Κανονισμός του εν Αθήναις Ελληνικού Κορασιών Εκπαιδευτηρίου Δανιήλ και Ασπασίας Σουρμελή, Αθήναι 1857 και Κανονισμός ( σ υ μ π ε π λ η ρωμένος), Αθήναι 1860. 5. Κανονισμός της Εσωτερικής Διοικήσεως του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, Αθήναι 1881, σ. 3, όπου καθορίζεται ότι

ε ί χ α ν τη δ υ ν α τ ό τ η τ α να π ρ ο σ λ η φ θ ο ύ ν , μ ε τ ά την α π ο φ ο ί τ η σ ή τ ο υ ς , ώ ς π α ι δ α γ ω γ ο ί 1 και δ α σ κ ά λ ε ς 2 . Η

έ μ φ α σ η , ε π ί σ η ς , που δ ί ν ε τ α ι

στα μ α θ ή μ α τ α χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί α ς μ π ο ρ ο ύ μ ε να π ο ύ μ ε π ώ ς

αποτελεί

την π ρ ώ τ η σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α για ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή δ ε υ σ η των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν . ΟΙ τ ε λ ε ι ό φ ο ι τ ε ς του σ χ ο λ ε ί ο υ

αυτού

εκπαί-

δίδα-

σ κ α ν στη σ υ ν έ χ ε ι α στο ί δ ι ο σ χ ο λ ε ί ο του ι δ ρ ύ μ α τ ο ς ώ ς δ α σ κ ά λ ε ς εργόχειρων3. τοοποίοβ ρ ή κ α μ ε μόνο

μια

α ν α φ έ ρ ε τ α ι ότι δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ν

αναφορά 4 . στο

από

τα

μαθήματα

Παρθεναγωγείο

αυτό,

που γίνεται

στο ίδρυμα λειτουργεί: Νηπιαγωγείο, Δημοτικό Σχολείο και μια τάξη «στοιχειωδών Ελληνικών και γενικών μαθημάτων». 1. Όπως φαίνεται από τις εκθέσεις των Εφόρων του ορφανοτροφείου, πολλές από τις απόφοιτες του σχολείου τοποθετήθηκαν, κατά καιρούς, ώς παιδαγωγοί σε διάφορες οικογένειες, κυρίως του απόδημου ελληνισμού. Βλ. ΈκθεσιςΘ.Α. Ζαΐμη, Εφόρου του Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, καιΈκθεσις...του1873-74, σ. 6. για το ίδιο θέμα βλ. Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 76-78 και, σχετικά με τη συμβολή της Αικ. Λασκαρίδου στον τομέα αυτό, βλ. σ. 178 αυτής της εργασίας. 2. οι μαθήτριες που ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας έδιναν εξετάσεις η συνέχιζαν τις σπουδές τους, για ορισμένο χρόνο, στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Βλ. Έκθεσις Θ . Α . Ζαίμη... από 1 Νοεμβρίου 1874 ίο;ς 31 Οκτωβρίου 1875, σ. 6-7 και Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη, Εφόρου του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, περί των πεπραγμένων παρά της διοικούσης επιτροπής από 1 Νοεμβρίου 1877 εως 31 Οκτωβρίου 1882, σ. 7. 3. Έκθεσις Θ.Α. Ζαΐμη... από 1 Νοεμβρίου 1877 εως 31 Οκτωβρίου 1878, σ. 12 και Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη... από 1 Νοεμβρίου 1886 μέχρι 31 Οκτωβρίου 1887, σ. 5 όπου σημειώνεται ότι εννέα από τις απόφοιτες μαθήτριες έδωσαν εξετάσεις και πήραν το πτυχίο της «Διδασκαλίσσης των εργόχειρων». Βλ. σχετικά και Ρ. Kipper, Ιστορία της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, μετάφρ. Δ. Αυξεντιάδου, Αθήναι 1906, σ. 62 και Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 49-51. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου I860, σ. 1469.

φανερό π ώ ς έκτος από το Δημοτικό Σχολείο λειτουργούσαν «ανώτερες» τάξεις.

και

λεία από καθολικές μοναχές. στο «Σχολείο των Αδελφών του Ε λ έ ο υ ς » , που Ιδρύθηκε στα 1857 στην Αθήνα από καθολικές μοναχές του Τάγματος του Αγίου Ιωσήφ, οι μαθήτριες «του Ανατολικού δόγματος» διδάσκονταν ώς κύριο μάθημα τη γαλλική γλώσσα και «ώς εκ περισσού, όσαι θέλουσι,καιτηνΕλληνικήν, Αγγλικήν, Γερμανικήν και Ιταλικήν γλώσσαν, προσέτι και Ιστορίαν, γεωγραφίαν, αριθμητικήν και χειροτεχνήματα» 1 . Οι μαθήτριες «του Ανατολικού δόγματος» που φοιτούσαν σ' αυτό το σχολείο ήταν, το 1859, μόνο δεκάξι, και είχαν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. Ε π ο μ έ ν ω ς γίνεται φανερό π ώ ς στο Σχολείο των Αδελφών του Ε λ έ ο υ ς έρχονται για μια «ανώτερη» μόρφωση. Εξάλλου διαφωτιστική είναι και η παρατήρηση του νομάρχη Αττικής, που επισκέφθηκε το 1859 το σχολείο: «τα φοιτώντα εις αυτό κοράσια του Ανατολικού δόγματος μόνον περί τηνεκμάθησιντηςγαλλικής γλώσσης καταγίνονται, όλα δε τάλλα ηταθεωρούσιν ώς πάρεργα η ποσώς δεν τα ακολουθούσι» 2 . Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι μετά το Δημοτικό Σχολείο πολλοί γονείς προτιμούν για τα κορίτσια τους μια μόρφωση όπου την πρώτη θέση έχουν οι ξένες γλώσσες και κυρίως τα Γαλλικά. Σχολεία

στην

Ερμούπολη

Σύμφωνα με έκθεση του Γ. Χρυσοβέργη, Ε π ι θ ε ω ρ η τ ή των Δημοτικών Σχολείων, το 1853 υπήρχαν στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η τα π α ρακάτω ανώτερα σχολεία θηλέων: α) το «Ανώτερον Ελληνικόν Σχολείον των Κορασιών (Διδασκαλείον)» που το συντηρούσε ο δήμος της Ερμούπολης.

1. Εφημερίς σ. 1109. 2.

των

Φιλομαθών,

έτ.

Ζ', αρ. 348, 7 Νοεμβρίου 1859, ό.π.

Ό π ω ς σημειώνεται στην έκθεση του Χρυσοβέργη, «το διδακτήριον τούτο συστημένον δι' ανωτέραν εκπαίδευσιν των εις αυτό φοιτώντων κορασίων χρησιμεύει και ώς διδασκαλείον μελλοδιδασκαλισσών». Είναι χαρακτηριστικό ότι προτάσσεται ο γενικός σκοπός του σχολείουαυτού,ηανώτερηεκπαίδευση,καιακολουθεί

ο ειδικός, η εκπαίδευση της δασκάλας. ο Χρυσοβέργης προτείνει να αρχίσει η διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας «την οποίαν άπαντες ανεξαιρέτως επιθυμούσι» 1 , πράγμα που φανερώνει π ώ ς ώς το 1853 δεν διδάσκονταν τα Γαλλικά στο σχολείο αυτό. Ενδεικτικό είναι, επίσης, και το ότι κάθε φορά που γίνεται αναφορά γ ι ' αυτό το σχολείο ο Χρυσοβέργης το αποκαλεί «ανώτερον Ελληνικόν σχολείον των κορασίων» η «ανώτερον Ελληνοδιδασκαλείον των κορασίων», όροι που δεν χρησιμοποιούνται για τα άλλα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. Αποτελεί αυτό ί μιαένδειξη,πουτηνεπιτείνειτογεγονός ότι η γαλλική γλώσσα δεν διδάσκεται στις μαθήτριες, ότι το σχολείο του δήμου της μούπολης συνεχίζει κάπως την πορεία που είχε ξεκινήσει ώς πρώτο Ελληνικό Σχολείο για κορίτσια, αντίστοιχο με τα Ε λ ληνικά Σχολεία των αγοριών που ίδρυσε το κράτος. από πολύ νωρίς όμως, στον κύριο σκοπό του, τη γενική μόρφωση των κοριτσιών δηλαδή, προστέθηκε και η εκπαίδευση της δασκάλας 2 . β) το «Παρθενοτροφείον» της Αναστασίας Μαγκάκη, που δεν είναι άλλη παρά η Αναστασία Ελευθερίου, η πρώτη δασ δηλαδή του σχολείου που είχε Ιδρύσει ο δήμος της Ερμούπολης στα 1829. γ ) το «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» του Hildner, όπου «φοιτώσι δωρεάν εκατοντάδες κορασίων απόρων και πενομένων

και

1. Γ . Χρυσοβέργης, «Έκθεσις περί των εξετασθεισών 10 νεανίδων περί της καταστάσεως των εν Σύρω δημοδιδασκαλείων και λοιπών ιδιωτικών διδακτηρίων αμφοτέρων των φύλων», «προς το επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Παιδεύσεως Υπουργείον», Εφημερίς των Μαθητών,έτ.Α ' , αρ. 32, 31 Μαίου 1853, σ. 128-131. 2. το 1841 τέσσερις από τις δώδεκα μαθήτριες έγιναν δασκάλες (Ιω. Βαλέτας, ό.π., σ. 2).

οικογενειών». Η ποιότητα των γνώσεων που προσφέρει το σχολείο, Ιδιαίτερα στο ανώτερο τμήμα, φαίνεται π ώ ς είναι αρκετά χαμηλή, αφού ο Χρυσοβέργης «υποβιβάζει» την πρώτη τάξη του Ελληνικού σε πρώτη τάξη συνδιδακτικού 1 . Σχολεία

στην

Πάτρα

Μετά την Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η «ανώτερο» σχολείο θηλέων Ιδρύεται στην Πάτρα. Πρόκειται για το Παρθεναγωγείο Βορέλη που το 1854 έχει 80 μαθήτριες 2 . Σύμφωνα με μια άλλη μαρτυρία, στα 1860 λειτουργούσε στην Π ά τ ρ α το Παρθεναγωγείο του Δ. Ιωαννίδη που περιλάμβανε αλληλοδιδακτικό και Ελληνικό Σχολείο και είχε διευθύντρια τη Χρ. Αλεξανδρίτου 3 .

γυναικείας Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς είναι κυρίως η Ε ρ μ ο ύ π ο λ ηκαιη Αθήνα. το σχολείο του Ναυπλίου μεταφέρεται το 1835 στην Αθήνα και μόλις προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε Ιδρύεται ένα σχολείο στην Πάτρα. Η Αθήνα μάλιστα παίρνει πολύ γρήγορα από την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η την πρώτη θέση. Έ τ σ ι η γεωγραφική κατανομή των σχολείων παρουσιάζει την παρακάτω μορφή: Αθήνα : α) Hill : 1831-1842 και 1853 και εξής β) V o l m e r a n g e : 1835-1840 1. Γ . Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 139. Εκτός από τα «ανώτερα» αυτά σχολεία, στα 1853, λειτουργούσαν στην Ερμούπολη και πέντε Δημοτικά Σ χ ο λεία θηλέων. Από αυτά τα τρία τα συντηρούσε ο δήμος και τα δύο ιδιώτες (Γ. Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 138-139). 2. Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το ίτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8. 3. Σ τ . Τζουμελέας, «Συνοπτική ιστορία της εν Ελλάδι Ιδιωτικής Εκπαιδεύσεως», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ετ. Α', Αθήναι 1932, σ. 191.

Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ::

γ ) Αρσάκειο δ) Korck ε ) Σουρμελή

1837 και εξής 1842-1859 1855 και εξής

α) δήμου β) H i l d n e r γ ) Μαγκάκη

1830 και εξής 1831 και εξής 1850 και εξής

Ναύπλιο

:: α) V o l m e r a n g e

1831-1834

Πάτρα

: α) Βορέλη

1854 και εξής

Λειτουργία

και

είδη

σχολείων

Είδαμε ότι από το 1834 ώς το 1842 τροφες μαθήτριες για να γίνουν δασκάλες το σχολείο αυτό δηλαδή μαζί με V o l m e r a n g e και της Φιλεκπαιδευτικής πρώτα «Διδασκαλεία» της χώρας.

η κυβέρνηση έστελνε υπόστο Παρθεναγωγείο Hill. τα αντίστοιχα της γαλλίδας Ε τ α ι ρ ε ί α ς αποτελούν τα

Ό τ α ν το 1853 η F r . Hill άρχισε να επαναλειτουργεί το σχολείο της, μετά από διακοπή δέκα χρόνων, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς είχε καθιερωθεί πια ώς το «Διδασκαλείο θηλέων» της χώρας και είχε συγκεντρώσει όλες τις υπότροφες της κυβέρνησης. Έ τ σ ι η F r . Hill στράφηκε προς μια άλλη κατεύθυνση το ίδιο σημαντική, την εκπαίδευση νηπιαγωγών. τάξεις στις οποίες διδάσκονταν: « Α ρ χ α ί α Ελληνικά και ομιλουμένη γλώσσα (καθαρεύουσα), Ι ε ρ ά , Φυσική, Γενική Ιστορία, Γεωγραφία, Ιχνογραφία, Ζωγραφική, Φωνητική Μουσική, Χριστιανική κατήχηση, Αριθμητική, Γαλλική και Αγγλική γλώσσα» 1 .

ματικά μετά το 1850. Στο σχολείο της Ασπ. Σουρμελή, που 1. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 227.

κατά τις ανακοινώσεις του είναι «Ελληνικόν σχολείον κορασίων», διδάσκονταν το 1856 τα παρακάτω μαθήματα σε 4 τάξεις: « Η θ ι κ ή κατά Χριστόν, Ιερά Ιστορία και κατήχησις, Ε λ λ η ν ι κ ά , Γαλλικά, Αγγλικά, Γερμανικά, Γεωγραφία Πολιτική, Φυσική και Μαθηματικά, Ι σ τ ο ρ ί α Ε λ λ η ν ι κ ή και γενική, Αριθμητική και αρχαί Γεωμετρίας, οδηγός της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου μετ' εφαρμογής, Καλλιγραφία, Μουσική φωνητική και διά κυμβάλου, Χειροτεχνήματα και Οικιακή οικονομία» 1 . από τον κατάλογο αυτό των μαθημάτων γίνεται φανερή η πρόθεση του σχολείου να δώσει μια γενική μόρφωση στις μαθήτριές του. Ξένες γλώσσες διδάσκονταν τρεις, από ξένους μάλιστα δασκάλους. ο Φ. Ιωάννου, που το 1860 ήταν μέλος της εφορευτικής επιτροπής του σχολείου αυτού, αναφέρει ότι «ανετέθη εις λόγιον και έμπειρον Ομογενή εν Αγγλία εύρεσις και αποστολή Αγγλίδος διδασκάλου, ήτις κατοικούσα ώς και η Γαλλίς εν τ ω Παρθεναγωγείω, θέλει ασκεί ευκαίρως τα κοράσια εις το Αγγλιστί διαλέγεσθαι» 2 . ειδικοτήτων 3 . Αξιοσημείωτο είναι ότι στον κατάλογο των μαθημάτων περιλαμβάνεται και η διδασκαλία της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου, πράγμα που φανερώνει π ώ ς ορισμένες μαθήτριες ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας. νική μόρφωση και, παράλληλα, ετοιμάζει όσες μαθήτριες ενδιαφέρονται για το επάγγελμα της δασκάλας. το παρακάτω σχόλιο που παραθέτει η Πανδώρα, αμέσως μετά την αναφορά των μαθημάτων που διδάσκονται στο Παρθεναγωγείο Σουρμελή, νομίζουμε π ώ ς φανερώνει, γενικότερα, τη στάση πολλών γονιών απέναντι στη γυναικεία εκπαίδευση και τις απαιτήσεις που είχαναπότα διάφορα Παρθεναγωγεία: «και αγαπώμεν μεν», γράφει η Π α ν δώρα, «να βλέπωμεν τας Ελληνίδας συγκροτουμένας δι' όλων 1. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551. 2. Πανδώρα, τ. Γ , 1859-60, σ. 216. 3. ό.π.

των μαθημάτων τούτων, αλλά προτιμώμεν πάντων των άλλων το πρώτον και το τελευταίον, την ηθικήν δηλαδήκαιτηνοικιακήν οικονομίαν. Εις την ακριβή των δύο τούτων διδασκαλίαν επικαλούμεθα όλην την επιμέλειαν των διευθυντών» 1 . Η προτίμηση, επομένως, της κοινωνίας την εποχή αυτή στρέφεται κυρίως στη θρησκευτική μόρφωση των κοριτσιών και στις γνώσεις της οικιακής οικονομίας. από την ξένη γλώσσα (Γαλλικά και Γερμανικά), εργόχειρα και μουσική 2 . τα εργόχειρα, με τα οποία ασχολούνταν αρκετές ώρες οι μαθήτριες, φαίνεται π ώ ς επικράτησε να είναι, σύμφωναμετις απαιτήσεις μιας ορισμένης κοινωνικής τάξης, δαντέλες και «ποικίλματα» φερμένα από τη δύση, γεγονός που προκάλεσε πολλά σχόλια και αντιρρήσεις, που θα εκδηλωθούν με μεγαλύτερη ένταση στην επόμενη περίοδο. από τώρα όμως άρχισαν να ακούγονται κάποιες διαμαρτυρίες ότι «εις την πτωχήν κοινωνίαν της Ε λ λάδος εισήχθη ήδη δυστυχώς η πολυτέλεια» 3 . Ε ί δ η σχολείων ορισμένααπόταστοιχεία που περιέχονται στις εκθέσεις και στους στατιστικούς πίνακες του Υπουργείου μετά το 1850, έχουν σχέση με τη διάρθρωση της γυναικείαςεκπαίδευσηςκαι αντικατοπτρίζουν α) τον τρόπο με τον οποίο η πολιτεία αντιμετωπίζει τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών και β) το επίπεδο των σχολείων αυτών. Στον πρώτο στατιστικό πίνακα του Υπουργείου Παιδείας (1853) όλα τα σχολεία της χώρας κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: η πρώτη περιλαμβάνει το Πανεπιστήμιο, τα Γυμνάσια και

1. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου 1860, σ. 1469. 3. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551.

τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία των αγοριών, η δεύτερη, με τίτλο «Δημοτική Εκπαίδευσις», περιλαμβάνει τα Δημοτικά Σχολείατωναγοριών καιτοΔιδασκαλείο, και η τρίτη, με τίτλο « Ε κ π α ί δ ε υ σ ι ς του θήλεος γένους» περιλαμβάνει το Αρσάκειο και τα «δημοσυντήρητα» και «ιδιοσυντήρητα» σχολεία των κοριτσιών. Παρατηρούμε, λοιπόν, π ώ ς για το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο η εκπαίδευση των κοριτσιών αποτελεί, την εποχή αυτή, μια «ξεχωριστή» κατηγορία που διαχωρίζεται από την Ανώτατη, τη Μέση και τη Δ η μοτική Εκπαίδευση των αγοριών: το Αρσάκειο ξεχωρίζει από τα άλλα Ιδιωτικά σχολεία, αλλά δεν αναφέρεται ώς Διδασκαλείο. Αποφεύγεται επίσης να χαρακτηριστούν τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών, που λειτουργούσαν στην Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ πολη, και χρησιμοποιούνται δυο γενικοί όροι: «δημοσυντήρητα» και «Ιδιοσυντήρητα» «σχολεία κορασίων». Ακόμα συμπεριλαμβάνονται στην ίδια κατηγορία και τα Δημοτικά και τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. βέργης χρησιμοποιεί, όπως είδαμε, τους όρους «Ελληνοδιδασκαλείον των κορασίων» και «ανώτερον Ελληνικόν σχολείον των κορασίων»γιαναχαρακτηρίσει το Ελληνικό Σχολείο που ίδρυσε και συντηρούσε ο δήμος της Ερμούπολης. « Α ν ώ τ ε ρ ο ν Ελληνικόν» ονομάζει και το σχολείο του H i l d n e r , ενώ για το σχολείο της Α. Μαγκάκη χρησιμοποιεί τον όρο «Παρθενοτροφείο» 1 . δημοσίας εκπαιδεύσεως» από τον Υ π ο υ ρ γ ό Π . Αργυρόπουλο 2 . το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του πίνακα αυτού, για το θέμα που μάς ενδιαφέρει, είναι ότι συναντούμε για πρώτη φορά τον όρο «Παρθεναγωγείο». Χαρακτηρίζονται με τον όρο αυτό τα σχολεία εκείνατωνκοριτσιών που έχουν «ανώτερο» τ μ ή μ α .

1. Γ . Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 128, 131 και 139. 2. Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν τη Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8 και Πανδώρα, τ. στ', 1855-56, σ. 358-359, όπου αναδημοσιεύονται ορισμένα στοιχεία μονάχα.

περιλαμβάνουν μόνο Δημοτικό Σχολείο, αναφέρονται στον πίνακα «ώς ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία κορασίων», σε αντιστοιχία μετα«ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία αρρένων». Έ τ σ ι φαίνεται καθαρά ότι ο όρος «Παρθεναγωγείο» χαρακτηρίζει τα σχολεία εκείνα που έχουν «ανώτερο» τ μ ή μ α . Πρέπει να επισημάνουμε βέβαια ότι όλα αυτά τα σχολεία έχουν, μαζί με το «ανώτερο» τμήμα, και Αλληλοδιδακτικό Σχολείο. Έ τ σ ι μόνο δικαιολογείται καιομεγάλος αριθμός των μαθητριών που αντιστοιχεί, σύμφωνα μετονπίνακα του 1854, στα έξι Παρθεναγωγεία της χώρας 1 . 1859, μάς έχει αφήσει τις πιο συστηματικές και ακριβείς εκθέσεις γιατηνκατάσταση της Μέσης Εκπαίδευσης την εποχή αυτή. στην π ρ ώ τ η από τις εκθέσεις αυτές (για τα χρόνια από το 1829 ώς το 1855), ασχολείται κυρίως με τη ΜέσηΕκπαίδευσητων αγοριώνκαιμόνο σε μια ειδική τελευταία παράγραφο αναφέρεται 1. Βλ. λεπτομέρειες στη σ. 135 αυτής της εργασίας. ποιείται πριν από το 1854 στον υπόδουλο ελληνισμό. το συμπεραίνουμε αυτό από τη μελέτη του Γ . Σερούϊου, «Περί του Βυζαντηνού Παρθεναγωγείου», για το σχολείο της Μ. Ρ ώ τ α στην Κωνσταντινούπολη, το όποιο, όπως δείχνει ο κατάλογος των μαθημάτων, ήταν «ανώτερο» σχολείο. στην ίδια μελέτη συναντάμε και τους όρους «θηλεοκομεία» για τα σχολεία των κοριτσιών, καθώς και τη διάκριση των σχολείων σε «Παρθεναγωγεία» και «Αρρεναγωγεία» (Γ. Σερούϊος, Περί του Βυζαντηνού Παρθεναγωγείου και ποία γενική και τα μάλιστα ενδιαφέρουσα πορίζεται εντεύθεν αλήθεια, Ερμούπολις 1847, σ. 3 και 7). τη χρήση του όρου «Παρθεναγωγείο» πριν από το 1855 τη συναντούμε και στα Επτάνησα. πιο συγκεκριμένα, σε έκθεση του 1843 για την κατάσταση των σχολείων στα Επτάνησα χρησιμοποιείται ο δρος «Παρθεναγωγείο» για τα σχολεία των κοριτσιών (Σπ. Θεοτόκης, «Περί τηςεκπαιδεύσεωςενΕπτανήσω»,Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. Ε ' , Κέρκυρα 1956, σ. 136). στην Κέρκυρα επίσης λειτουργούσε από το 1853 σχολείο θηλέων, του Κ. Ζαβιτζιάνου, που χαρακτηρίζεται «Παρθεναγωγείο» (Κ. Ζαβιτζιάνος, Λόγος εκφωνηθείς την 18η Σεπτεμβρίου μηνός 1858, κατά την διανομήν των βραβείων μετά τας δημοσίας εξετάσεις του π έ μ π τ ο υ έτους του Παρθεναγωγείου, Κέρκυρα 1858).

και στην εκπαίδευση των κοριτσιών για την οποία εκφράζει το Ιδιαίτερο ενδιαφέρον του: «επέστησα ήδη σύντονον την προσοχήν μου εις τα κατ' αυτήν», γράφει, και αναφέρει ότι σκόπευε να υποβάλει ξεχωριστή έκθεση «περί της εν γένει καταστάσεως των εν Ε λ λ ά δ ι Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Σχολείων των κορασίων» 1 . δεν ξέρουμε αν τελικά υποβλήθηκε μια τέτοια έκθεση, αλλά εκείνο που έχει Ιδιαίτερη σημασία είναι ότι, για πρώτη φορά, Υ π ο υ ρ γ ό ς Παιδείας ονομάζει τα ώς τώρα «ανώτερα σχολεία των κορασίων» « Ε λ λ η νικά» σχολεία, χρησιμοποιεί δηλαδή τον ίδιο όρο που Ισχύει για τααντίστοιχαδημόσια σχολεία της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . στη δεύτερη μάλιστα έκθεση του Χριστόπουλου,πουαναφέρεταιστην κατάσταση των σχολείων Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς κατά το σχολικό έτος 1855-1856, εντάσσονται τα ώς τ ώ ρ α «ανώτερα» σχολεία η «Παρθεναγωγεία» των κοριτσιών στα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία του κράτους: « Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία κορασίων ήσαν κατά το λήξαν έτος κυρίως 5, ών 3 εν Αθήναις και 2 εν Σύρω» 2 . Τέλος, σε στατιστικό πίνακα του Υπουργείου για το 1858 3 , τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών δεν αναφέρονται μόνον ώς «Παρθεναγωγεία», όπως στον πίνακα του 1854, αλλά ώς «Παρθεναγωγεία Ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως», πράγμα που δείχνει ότι προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε τα Παρθεναγωγ ε ί α αναγνωρίζονται πια ώς σχολεία Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . Ε π ο μ έ ν ω ς , μέσα σε είκοσι χρόνια, από το 1837 ώς το 1858, ταΠαρθεναγωγείαεξελίσσονται σταδιακά, αφού από τον πίνακα των Δημοτικών Σχολείων περνούν σε μια ανεξάρτητη κατηγορία καιαναγνωρίζονται,τέλος, ώς Ιδρύματα Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . Συνοπτικά, η εξέλιξη αυτή παρουσιάζει την παρακάτω εικόνα: 1. Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική..., σ. 22. 2. Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα Περί της καταστάσεως της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος 1855-1856, Αθήναι 1857, σ. 7. 3. «Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως συνταχθέντων στατιστικών πινάκων διά το έτος 1858», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 299, 19 Ιανουαρίου 1859, σ. 792-793.

1837 και 1839: συντάσσονται στην ίδια κατηγορία με τα Δημοτικά Σχολεία. 1853: « Ε κ π α ί δ ε υ σ ι ς του θήλεος γένους». 1854: «Παρθεναγωγεία». 1855: « Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία κορασίων». 1858: «Παρθεναγωγεία Ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως». Ε π ί σ η ς οι όροι που χρησιμοποιούνται για τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών είναι: « Α ν ώ τ ε ρ α σχολεία κορασίων»: 1837, έκθεση Ι . Κοκκώνη. «Παρθενοτροφεία»: 1853, έκθεση Γ. Χρυσοβέργη. «Ελληνοδιδασκαλείο»: 1853, έκθεση Γ. Χρυσοβέργη. « Α ν ώ τ ε ρ ο Ελληνικό σχολείο»: 1853, έκθεση Γ . Χρυσοβέργη. «Παρθεναγωγεία»: 1854 πίνακας Υ π ο υ ρ γ ο ύ Π . Αργυρόπουλου. « Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία θηλέων»: 1855, έκθεση Υπουργού Χ. Χριστόπουλου. Παράλληλα συναντάμε τον όρο «θηλεοκομεία», που τον χρησιμοποιεί, όπως αναφέρθηκε, στα 1847 ο Γ. Σερούϊος.

δώσουν «μια κάποια» ανώτερη μόρφωση σε κορίτσια πλούσιων οικογενειών, κυρίως, επικρατεί τα πρώτα χρόνια ο όρος «Παρθενοτροφεία» αντικαθιστώντας το «ανώτερα σχολεία κορασίων» που είχε καθιερωθεί από το 1831. τα σχολεία αυτά χαρακτηρίζονται το 1854 «Παρθεναγωγεία», και ο όρος αυτός θα επικρατήσει από δω και στο εξής. Διάκριση γίνεται μόνο για το σχολείο του δήμου της Ερμούπολης που χαρακτηρίζεται τώρα «Ελληνοδιδασκαλείο», ενώ την προηγούμενη περίοδο «Ελληνικό Σχολείο». Έ τ σ ι , βλέπουμε καθαρά πώς αρχίζει να επικρατεί ώς βασικός σκοπός της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών η Εκπαίδευση της δασκάλας, μια και αποτελεί, τα χρόνια αυτά, τη μοναδική διέξοδο για την άσκηση κάποιου επαγγέλματος. το μοναδικό « Ε λ ληνικό Σχολείο» της χώρας που είχε σκοπό την παροχή γενικής εκπαίδευσης παίρνει την ίδια κατεύθυνση και χαρακτηρίζεται, οπωσδήποτε 6χι τυχαία, «Ελληνοδιδασκαλείο». Είναι χαρακτη

ριστικό, βέβαια, ότι δεν χάνει εντελώς και την πρώτη του ιδιότητα. Είναι « Ε λ λ η ν ι κ ό » και «Διδασκαλείο» μαζί. ο συνδυασμός των δύο σκοπών του σχολείου σε μια και μόνη λέξη είναι, οπωσδήποτε, εντυπωσιακός. Μετά το 1855 παραλληλίζονται για πρώτη φορά τα δευτεροβάθμια σχολεία των κοριτσιών με εκείνα των αγοριών και χαρακτηρίζονται, επίσημα, Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία. Α π ό τα παραπάνω διαπιστώνεται η σταδιακή βελτίωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών, αλλά είναι γεγονός ότι και στο τέλος ακόμα της περιόδου που εξετάζουμε η ποιοτική στάθμη των Παρθεναγωγείων παραμένει, γενικά, χαμηλή. Π ι στεύω, επίσης, π ώ ς δεν μπορεί να γίνει, την εποχή αυτή, ουσιαστική σύγκριση με την αντίστοιχη ΜέσηΕκπαίδευσητωναγοριών, γιατί σκοπός των Παρθεναγωγείων είναι η μόρφωση της «οικοδέσποινας», ενώ ο στόχος των σχολείων της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης είναι ευρύτερος. Θεωρητικά, βέβαια, τα περισσότερα Παρθεναγωγεία υποστηρίζουν π ώ ς είναι «Ελληνικά Σ χ ο λεία» και, πιστεύω, π ώ ς με τον όρο αυτό θα έπαιρναν τη σχετική άδεια από το Υπουργείο, γιατί κάθε σχολείο έπρεπε να ενταχθεί σεμιααπότιςκατηγορίες που πρόβλεπε ο νόμος. στην πράξη, όμως, η κατεύθυνση φαίνεται π ώ ς άλλαζε εντελώς και έτσι, στην περίοδο αυτή, δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να Ισχυριστούμε π ώ ς έχουμε κάποια ομοιομορφία, ούτε στη διάρκεια των σπουδών, ούτε στην ποιότητα των γνώσεων που παρέχονται. ΟΙ «ανώτερες» τάξεις η «τάξεις Ε λ λ η ν ι κ ή ς » μπορούσαν να είναι από μία ώς πέντε. το Παρθεναγωγείο Hill είδαμε ότι είχε τρεις τάξεις, το Παρθεναγωγείο Σουρμελή τέσσερις τάξεις, ενώ το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς άρχισε με δύο τάξεις,πουτο 1842 έγιναν τέσσερις και το 1851 πέντε. τη μεγαλύτερη χρονική διάρκεια σπουδών επομένως και την πιο συστηματική οργάνωση, με έντυπα προγράμματα μαθημάτων και ειδικούς κανονισμούς, παρατηρούμε στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. ρώνεται, μετά το 1842 που σταμάτησε να λειτουργεί για ένα 9

διάστημα το σχολείο Hill, ώς Διδασκαλείο θηλέων. Η κυβέρνηση καιοιδήμοι σ' αυτό στέλνουν υπότροφες μαθήτριες για να γίνουν δασκάλες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι είναι ταυτόχρονα και επαγγελματικό και σχολείο γενικής παιδείας. Η εναλλαγή των όρων «Διδασκαλείο» και «Παρθεναγωγείο», στους κανονισμούς του σχολείου και στα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, δείχνει καθαρά τη διπλή κατεύθυνση του. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι και τα υπόλοιπα Παρθεναγωγεία της περιόδου αυτής ακολουθούν την ίδια τακτική. το σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς από Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο γίνεται « Ε λ λ η νοδιδασκαλείο». στο Παρθεναγωγείο Hill εκπαιδεύονται ώς το 1842 δασκάλες και από το 1853 νηπιαγωγοί. στο Παρθεναγωγείο Σουρμελή διδάσκεται ο οδηγός της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου για υποψήφιες δασκάλες. Όλα αυτά δείχνουν ότι κατά την περίοδο 1830-1861 διαμορφώνονται δυο τάσεις στη Μέση εκπαίδευση των κοριτσιών: η μια αποβλέπει στη μόρφωση της «οικοδέσποινας» που έχει «διακοσμητικό», δηλαδή, μή λειτουργικό χαρακτήρα, και η άλλη που είναι καθαρά επαγγελματική, αφού στοχεύει στην εκπαίδευση της δασκάλας.

Στατιστικά

στοιχεία

α) Δ η μ ο τ ι κ ή Εκπαίδευση. τα σχολεία της Δημοτικής εκπαίδευσης αυξάνονται αισθητά, χρόνο με το χρόνο, όπως φαίνεται απότονΠίνακα 7 της επόμενης σελίδας. Σχετικά με την ακρίβεια των στατιστικών στοιχείων της εποχήςαυτήςείναι ενδεικτική η μαρτυρία του Χ. Χριστόπουλου ότι δεν βρήκε στο Υ π ο υ ρ γ ε ί ο «γενικόν τινά επίσημον έλεγχον αφορώντα τους εγγραφομένους και απολυομένους... μαθητάς» ώς το 1849 1 . Στον Πίνακα 7 υπάρχει σημαντική διαφορά στα στοιχ ε ί α του 1853 και 1854. 1. Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική...,

σ. 10.

ΠΙΝΑΚΑΣ 7

Α ρ ι θ μ ό ς Δημοτικών Σχολείων 1837 ώς το 1856 α) Δ η μ ό σ ι α «Σχολεία Αρρένων» 1837 1853 1854 1856

*

1837 1854 1856

*

** ***

*** ****

93 302 324 357 β) Ι δ ι ω τ ι κ ά 10 18 29

και μαθητών - μ α θ η τ ρ ι ώ ν από το σχολεία «Σχολεία Αριθμός κορασίων» μαθητών 3 31 31 52 σχολεία 7 11 12

Αριθμός μαθητριών

8.843 32.370 25.225 30.520

364 8.380 3.761 4.754

958 1.120 4.580

605 1.650 1.743

ΠΗΓΕΣ:

* ** ***

Ί . Κοκκώνης, «[Έκθεσις] Περί της Δημοτικής εκπαιδεύσεως», 1837, ΓΑΚ, ό.π., φ. 9. «Κατάστασις της Δημοσίας εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά το 1853»,

Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν κατά το ίτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. **** Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις... μοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν 1857, σ. 5.

Ελλάδι Δημοσίας Εκπαιδεύσεως 8. Περί της καταστάσεως της ΔηΣχολικόν έτος 1855-56, Αθήναι

συνταγμένος ο έντυπος πίνακας του 1854 με την υπογραφή του Υ π ο υ ρ γ ο ύ Π . Αργυρόπουλου. Σύμφωνα με τον πίνακα αυτό, τα Δημοτικά σχολεία των κοριτσιών και ο αριθμός των μαθητριών που φοιτούν σ' αυτά είναι πολύ λιγότερα σε σχέση με στοιχους αριθμούς των αγοριών. Η αύξηση όμως που παρουσιάζουν τα σχολεία αυτά είναι ενδεικτική, αφού από 3 γίνονται, σε είκοσι χρόνια περίπου, 3 1 και μετά, σε διάστημα δυο χρόνων, μόνο 52. Επίσης οι μαθήτριες από 3 6 4 φτάνουν στον αριθμό των 4.754. Βέβαια πρέπει να τονίσουμε εδώ ότι τα δεδομένα αυτά δεν

αντιπροσωπεύουν τους ακριβείς αριθμούς μαθητριών και μαθητών, γιατί ένας μεγάλος αριθμός μαθητριών φοιτά στα σχολεία τωναγοριών 1 .Ε π ο μ έ ν ω ς , οι αριθμοί που δίνονται στον Πίνακα 7 αναφέρονται μόνο στις μαθήτριες που φοιτούν στα ξεχωριστά σχολεία των κοριτσιών. Ε κ τ ό ς από τα δημόσια λειτουργούν και αρκετά ιδιωτικά σχολεία κοριτσιών. Συγκεκριμένα, το 1837 υπάρχουν 10 Ιδιωτικά σχολεία αγοριών με 9 5 8 μαθητές και 7 σχολεία κοριτσιών με 605 μαθήτριες 2 . το 1856 τα Ιδιωτικά σχολεία των αγοριών γίνονται 29, οι μαθητές 4.580 και τα αντίστοιχα σχολεία των μαθητριών 12 με 1.743 μαθήτριες 3 . Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στοιχεία του 1837, σύμφωνα με τα οποία λειτουργούν στη χώρα 3 δημόσια σχολεία για τα κορίτσια και 7 Ιδιωτικά. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι στα π ρ ώ τ α χρόνια η Ιδιωτική πρωτοβουλία αναλαμβάνει ουσιαστικά την ευθύνη για την εκπαίδευση της Ελληνίδας και ότι η Δημοτική Εκπαίδευση αποτελεί προνόμιο ορισμένων κοινωνικών τάξεων. Είδαμε ότι η οικονομική κατάσταση των δήμων, η μεγάλη έλλειψη από δασκάλες και η επιφυλακτική στάση της κοινωνίας απέναντιστηγυναικεία εκπαίδευση ήταν οι κυριότεροι λόγοι που μπορούμε να πούμε π ώ ς οδήγησαν στη «μονομέρεια» της δημόσιας εκπαίδευσης στη χώρα μας, που αρχίζει να μετριάζεται αισθητά μετά το 1850. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γεωγραφική κατανομή των Δημοτικών Σχολείων των κοριτσιών. από τον Πίνακα 8 (κατανομή 1854) φαίνεται π ώ ς την πρώτη θέση στη Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών, σε αριθμό σχολείων και μαθητριών, έχει ο νομός των Κυκλάδων. το φαινόμενο θα πρέπει να συσχετιστεί με τις ειδικές συνθήκες και προϋποθέσεις που είχαν επικρατήσει στα νησιά του Αιγαίου και επηρέασαν από πολύ νωρίς ση1. Βλ. σ. 47-49 αυτής της εργασίας. 2. Ί . Κοκκώνης, Περί της Δημοτικής... (πίνακας). 3. Χ. Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις..., σ. 5.

ΠΙΝΑΚΑΣ 8

Γεωγραφική 1854*

κατανομή των «Δημοτικών

σχολείων

κορασίων»

στα

Νομός** σχολείων Αργολίδας και Κορινθίας Α χ α ΐ α ς και Ήλιδας Μεσσηνίας Αρκαδίας Λακωνίας Αιτωλίας και Ακαρνανίας Αττικής και Βοιωτίας Φθιώτιδας και Φωκίδας Εύβοιας Κυκλάδων Σύνολο

6 2 2 2 —

μαθητριών 673 265 103 155 —

1 5 2 2 9

80 860 190 230 1.205

31

3.761

ΠΗΓΗ:

* Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8. ** οι νομοί αναφέρονται με την ίδια σειρά που έχουν στον πίνακα του· Υπουργείου.

σημαντικάτηθέση της γυναίκας και την εκπαίδευσή της. Ακολουθεί ο νομός Αττικής και Βοιωτίας (με τα με κεντρωμένα στην Α θ ή ν α ) , και στη συνέχεια 0 νομός Αργολίδας και Κορι Γενικά, η διαφορά των αριθμών κατά περιοχή είναι σχετικά μεγάλη. στο νομό Αιτωλίας και Ακαρνανίας λειτουργεί ένα σχολείο με 80 μαθήτριες, και στη Λακωνία δεν λειτουργεί κανένα σχολείο για μαθήτριες. Ε ξ ά λ λ ο υ , όσον αφορά τη σχέση ανάπτυξης Δημοτικής Εκπαίδευσης και αστικοποίησης (με βάση τον πληθυσμό της μ ε γ α λύτερης πόλης του κάθε νομού), διαπιστώνεται, από τον Πίνακα 9 ,

ΠΙΝΑΚΑΣ 9

Αστική

Εκπαίδευση και Δημοτική

συγκέντρωση

Νομός ΑργολίδαςκαιΚορινθίας Αχαΐας και Ή λ ι δ α ς Μεσσηνίας Αρκαδίας Λακωνίας Αιτωλίας και Ακαρνανίας Αττικής και Βοιωτίας Φθιώτιδας και Φωκίδας Εύβοιας Κυκλάδων

Πληθυσμός μεγαλύτερης πόλης **

Αριθμός μαθητριών * 673 265 103 155 —

80 860 190 230 1.205

κοριτσιών

12.631 19.394 5.688 9.821 7.296 6.118 30.520 5.706 10.421 19.483

τ' δ' ζ' ι' θ' β'

<

ε' α'

δ' γ' ι'

< ζ' /

η α' θ' ε' β'

ΠΗΓΕΣ:

* Βλ. Πίνακα 8, σ. 133 αυτής της εργασίας. ** Μ. Χουλιαράκης, Γεωγραφική, Διοικητική

και

Πληθυσμιακή

εξέλιξις

νικών Ερευνών, Αθήναι 1974, σ. 10-17.

ότιοιπέντενομοί με τα μικρότερα ποσοστά αστικής συγκέντρω σης, έχουν και τους μικρότερους αριθμούς μαθητριών. Η σχέση αυτήθαφανεί πιο καθαρά στο επίπεδο της Μέσης Εκπαίδευσ πουθααναλύσουμεαμέσωςπιοκ ά τ ω .

β) Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης. Είδαμε ότι στα 1837 τα

τρία «ανώτερα σχολεία κορασίων» Hill, V o l m e r a n g e και H i l d n e r συγκέντρωναν περίπου 50 μαθήτριες και το Ελληνικό Σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς είχε, περίπου, 40 μαθήτριες 1 . Σ λικά δηλαδή ο αριθμός των Ελληνίδων που επιζητούσαν μια κάπ ω ς «ανώτερη» μόρφωση δεν έφτανε ούτε τις 100. γείου, έξι Παρθεναγωγεία, όπου φοιτούν συνολικά (στο αλληλο-

1. Βλ. σ. 76-77 αυτής της εργασίας.

αλληλοδιδακτικόκαιστοανώτεροτ μ ή μ α δηλαδή) (βλ, Π ί ν α κ α 10).

1.400

μαθήτριες

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 10

Αριθμός

Παρθεναγωγείων

Παρθεναγωγείο Βορέλη Hildner Μαγκάκη Αρσάκη Hill Korck

και μαθητριών Έδρα

Πάτρα Ερμούπολη Ερμούπολη Αθήνα Αθήνα Αθήνα

στα

1854*

Αριθμός μαθητριών** 80 70 200 600 350 100

ΠΗΓΗ:

* Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8. ** ο αριθμός αντιπροσωπεύει τις μαθήτριες του αλληλοδιδακτικού και του ανώτερου τμήματος των Παρθεναγωγείων.

τα 3 / 4 των μαθητριών συγκεντρώνονται στην Αθήνα, και από 1050 μαθήτριες των Αθηνών οι 600, το 1 / 2 σχεδόν, φοιτούν στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η λειτουργούν δύο Παρθεναγωγεία με 270 μαθήτριες, ο πίνακας όμως δεναναφέρειτοΕ λ λ η ν ι κ ό Σχολείο που το συντηρούσε ο δήμος της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς , και κατά την έκθεση Χρυσοβέργη λειτουργ τηνεποχήαυτή1.Τρίτο κέντρο της γυναικείας εκπαίδευσης, που το συναντούμε τώρα για πρώτη φορά, είναι η Πάτρα, με ένα Π α ρ θεναγωγείο και 80 μαθήτριες. Σχολιάζοντας τον πίνακα που παρουσίαζε την κατάσταση τηςεκπαίδευσηςστα1836, είχαμε παρατηρήσει ότι η Πάτρα ήταν η πρώτη πόλη που προστέθηκε στα κέντρα όπου λειτουργούσαν από παλιότερα Δημοτικά Σχολεία για κορίτσια 2 . Τ ώ ρ α 1. Βλ. σ. 119-120 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 73 αυτής της εργασίας.

βλέπουμε ότι, μετά την Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , Παρθεναγ ω γ ε ί ο Ιδρύεται και στην Πάτρα. Επισημαίνουμε και πάλι το γεγονός, που θα επαληθευθεί και από άλλα στοιχεία, ότι τα τρία κέντρα της γυναικείας εκπαίδευσης, η Αθήνα δηλαδή, η Ε ρ μ ο ύ πολη και η Πάτρα, είναι, σύμφωνα με την απογραφή του πληθυσμού της χώρας στα 1854, οι τρεις μεγαλύτεροι δήμοι με π λ η θυσμό πάνω από 15.000 ( Α θ ή ν α : 30.520, Ε ρ μ ο ύ π ο λ η : 19.483 και Π ά τ ρ α : 19.394) 1 . τουργούσαν στη χώρα τη σχολική χρονιά 1855-56, αναφέρει ότι λειτουργούσαν πέντε « Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία κορασίων»: τρία στην Α θ ή ν α και δύο στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η . δεν συμπεριλαμβάνει, δηλαδή, το σχολείο της Πάτρας. ΟΙ μαθήτριες που φοιτούσαν στα σχολεία αυτά ήταν, σύμφωνα με την ίδια έκθεση, 480 2 , δηλαδή σχεδόν υπερπενταπλάσιεςαπόό,τιτο1837 (90 μαθήτριες). Πάντως στα 1856 λειτουργούν στη χώρα 11 Γυμνάσια με 1031 μαθητές, 8 0 Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία με 4.224 μαθητές και 8 Ιδιωτικά σχολεία με 2 8 8 μαθητές. Συνολικά, σε 99 Μέσα Σχολεία φοιτούν 5.543 μαθητές 3 . τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι οι μαθήτριες που φοιτούν σε Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία αντιπροσωπεύουν το 1/12, περίπου, του αντίστοιχουαριθμούτωνμαθητών. Τέλος, σε πίνακα του 1858 σημειώνεται ότι λειτουργούσαν τη χρονιά αυτή 10 «Παρθεναγωγεία ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως» με 900 μαθήτριες 4 . Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για τα είδη των σχολείων και τον τρόπο που λειτουργούσαν, φανερώνουν, νομίζω, την Ιδιαίτερη δυσκολία που υπήρχε για την κατάταξη σε ορισμένη κατηγορία 1. Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 10-17. 2. Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις..., σ. 7. 3. ό.π., σ. 7-8. 4. «Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως συνταχθέντων στατιστικών πινάκων διά το ίτος 1858», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 299, 19 Ιανουαρίου 1859, σ. 792-793.

των σχολείων αυτών και δικαιολογούν, ώς ένα σημείο, τις διαφορές στους αριθμούς. Οι περισσότερες από τις διαφορές αυτές, ειδικά για την περίπτωση των Παρθεναγωγείων, πιστεύω π ώ ς οφείλονται στα διαφορετικά κριτήρια κατάταξης των σχολείων αυτών.

Διαπιστώσεις και θέσεις των διανοουμένων της εποχής για το εκπαιδευτικό σύστημα. Προτάσεις για βελτίωση

των κοριτσιών απασχόλησε από νωρίς την κοινωνία, τους εκπαιδευτικούς και τους διανοούμενους γενικότερα. " Η δ η από το 1825 ο Αδ. Κοραής επισημαίνει ότι «... και άνδρες και γυναίκες επίσης πρέπει να παιδεύωνται την παιδείαν ταύτην χωρίς πρόφασιν καμμίαν» 1 και το 1826 ο Ν. Νικητόπλος διακηρύττει ότι με τη μόρφωση οι γυναίκες θα μπορέσουν «να απολαμβάνουν την εύδαιμονίαν» 2 και οργανώνει με πρωτοποριακό τρόπο το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια. ο Γ . Βενθύλος στα 1829 τονίζει ότι «δεν έχομεν να ελπίσωμεν Παλιγγενεσίαν ενόσω τα σχολεία μας είναι καθώς είναι και ενόσω εξακολουθούσι να καταδικάζωσι το ήμισυ του γένους, τας νεάνιδας, τας μελλούσας μητέρας εις παχυλήν αμάθειαν» 3 . Α π ό την άλλη μεριά όμως, είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι και μετά την καθιέρωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης (1834), δημοσιεύονται μελέτες, που φτάνουν ώς το 1850 περίπου, και δί1. Αδ. Κοραής, Περί των Ελληνικών συμφερόντων. Διάλογος δύο Γραικών, Ύδρα 1825, σ. 126. 2. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.), ο Τύπος στον Αγώνα, ό.π., τ. Α', σ. 269. 3. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 257. Παρόμοιες απόψεις βλ. και στο άρθρο: Ι.Κ., «Δημοσία Εκπαίδευσις: Στοχασμοί περί συντάξεως ή διοργανισμού της κοινής εκπαιδεύσεως εν γένει», η Αιγιναία, αρ. ς ' , 15 Αυγούστου 1831, σ. 214-215.

νουν μια διαφορετική άποψη του θέματος αυτού. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι οι εργασίες αυτές αναφέρονται στην «ανατροφή των κορασίων» και «την εκπαίδευσιν των αρρένων» 1 . σε άρθρο του 1839, με τίτλο «Περί Παιδαγωγικής. Αντικείμενον της Ανατροφής και Παιδαγωγίας», ξεκαθαρίζονται περισσότερο οι δυο όροι: «είναι δε διττή η ανατροφή, οικιακή και δημοσία"καιημεν οικιακή γίνεται κ α τ ' οίκον υπό των γονέων και σ υ γ γ ε ν ώ νηδε δημοσία εις τα σχολεία. Η πρώτη αρμόζει κυρίως εις τας κόρας καιειςτανήπια» 2 . τα κορίτσια,επομένως,ανατρέφονταιστο σπίτι, όπως και τα νήπια, από τους γονείς και τους συγγενείς. Η δημόσια ανατροφή, που παρέχεται από τα σχολεία, αφορά αποκλειστικάκαιμόνο τα αγόρια. δεν μπορούμε να μην επισημάνουμε το γεγονός ότι, την εποχή που δημοσιεύεται το άρθρο αυτό, στην Αθήνα, υπήρχαν όχι μόνο Δημοτικά Σχολεία αλλά και «ανώτερα» σχολεία για κορίτσια καθώς και «Διδασκαλείο», ενώ σ' ολόκληρη τη χώρα λειτουργούσαν 18 Δημοτικά Σχολεία κοριτσιών και σε αρκετά σχολεία αρρένων φοιτούσαν και μαθήτριες. οπωσδήποτεηάποψηαυτήαντανακλάτιςγενικότερες αντιλήψεις της εποχής σχετικά με την εκπαίδευση των κοριτσιών. οαρχιμανδρίτηςΜισαήλ Αποστολίδης, από τα ιδρυτικά στελέχ η της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , στο λόγο που εκφώνησε με την ευκαιρία της «εγκαθίδρυσης» του σχολείου της Εταιρείας στα 1837, τονίζει ότι «είναι παράδοξον π ώ ς παρημελήθη σχεδόν πάντοτε η περί της ανατροφής των κορασίων απαιτουμένη φροντίς καιαφιερώθηηπροσοχή όλη εις μόνα τα άρρενα» 3 . στη συνέχεια απευθύνεται προς τους «φρόνιμους» και «φιλόστοργους» γονείς:

1. Βλ. Π . Ζωντανός, Περί της ανατροφής των σίας εκπαιδεύσεως των αρρένων, Ερμούπολις 1836 «Περί κορασίων ανατροφής», ο Παιδαγωγός, έτ. 2. [ Η λ . Χριστοφίδης], «Περί Παιδαγωγικής, τροφής και Παιδαγωγίας», ο Παιδαγωγός, ί~· Α', 3. Εγκαθίδρυσις..., ό.π., σ. 7.

κορασίων και της δημοκαι [ Η λ . Χριστοφίδης], Α ' , 1839, σ. 131-134. Αντικείμενον της Ανα1839, σ. 5-19.

« Α ν τ ί να εμποδίζητε τας θυγατέρας σας από την μάθησιν, κάμνετε όλα σας τα δυνατά διά να προμηθεύσητε εις αυτάς τας γ ν ώ σεις τας αναγκαίας εις το γένος, εις την ηλικίαν και εις την κατάστασίν των. μην έχετε την παράδοξον πρόληψιν την καταδικάζουσαν τας γυναίκας εις την αμάθειαν» 1 . τα λόγια αυτά δείχνουν καθαρά ότι πολλοί γονείς συνέχιζαν να μην εγκρίνουν την εκπαίδευση των κοριτσιών και να κρατούν τις επιφυλάξεις που είχε τονίσει ο Ν. Δραγούμης και για τις οποίες παραπονέθηκε έντονα ηΕλ.Μαρτινέγκου 2 . Αντίθέτος στις προλήψεις αυτές ο Ν. Βάμβας τονίζει επανειλημμένα σε ομιλίες του ότι θεωρεί «παράβασιν των θείων και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να παραμεληθήοανήκων φωτισμός του πνεύματος των θυγατέρων» 3 και προτείνει νααναλογιστούνόλοι «τί δύναται να κατορθώση εις Έ θ ν ο ς αναγεννώμενον η σπουδαία γυναικεία ανατροφή» 4 . Έ τ σ ι σιγά σιγά κερδίζουν έδαφος και στη χώρα μας οι Ιδέες και οι αρχές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. το γεγονός αυτό, μαζί με τα συγκεκριμένα αιτήματα πολλών προοδευτικών παιδαγωγών στην Ε λ λ ά δ α για την α ν ά γ κ η της γυναικείας εκπαίδευσης, έχει ένα ευνοϊκό αποτέλεσμα: μεταβάλλονται σιγά σιγά οι κοινωνικές αυτές προκαταλήψεις. από το 1850 και μετά αρχίζουν να διατυπώνονται από έλληνες διανοούμενους αιτήματα και συγκεκριμένες θέσεις σχετικά με τη γυναικείαεκπαίδευση.το 1852 0 Δ. Αινιάν, στο άρθρο του «Προς το Συμβούλιον της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς » υποστηρίζει: «ο κύριος σκοπός της συ1. ό.π., σ. 11. 2. Βλ. σ. 34 και 46 αυτής της εργασίας. 3. Ν. Βάμβας, Αυτοσχέδιος ομιλία... Γενομένη εν Ερμουπόλει τη ζ' Μαρτίου 1834 εις την έναρξιν του Σχολείου των Ευγενών Κορασιών, του υπό την διδασκαλίαν της ευγενούς Ελληνίδας Ελένης Γεωργιάδη, Ερμούπολις αωλδ', 3, και, παρόμοιες απόψεις, του ίδιου, ομιλία εις την πρώτην άνοιξιν του Σχολείου των Κορασίων του Δήμου Πειραιώς, την 24 Ιουνίου 1837, χ.τ., χ.χ., σ. 4. 4. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίουκαιτων Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1845, σ. 7.

στάσεως του εκπαιδευτικού των κορασίων καταστήματος είναι η καθ' όλον το έθνος διάδοσις των φώτων και των αναγκαίων κοινωνικών γνώσεων» 1 . ο ίδιος, σε άλλο ειδικό άρθρο του με τίτλο «Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών», αποδοκιμάζει το γεγονός ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών «αποβλέπει μόνον την ανωτάτην τάξιν της κοινωνίας» και υποστηρίζει —αρκετά ριζοσπαστικά για τηνεποχήτου— ότι «η εκπαίδευσις και μόρφωσις του γυναικείου φύλου πρέπει να γένη γενική καθ' όλον το κράτος, ώςκαιειςτα μικρότατα και τα μάλλον απόκεντρα χωρία αυτού» 2 . Οι πρώτες μορφωμένες Ελληνίδες και κυρίως οι πρώτες κοινωνικές εργάτιδες, οι δασκάλες, αρχίζουν να αγωνίζονται για τη μόρφωση και την ανύψωση της κοινωνικής θέσης της Ε λ λ η ν ί δας. Η Πολύτιμη Κουσκούρη, διευθύντρια Δημοτικού Σχολείου της Α θ ή ν α ς το 1853, διαπιστώνει με Ικανοποίηση ότι μετά την απελευθέρωση «συνεστήθησαν καταστήματα εκπαιδευτικά προς εκπαίδευσιντωνγυναικών, και μετ' ου πολύ θέλομεν ιδεί διαδεδομένας, την παιδείαν, την καλήν ανατροφήν και την ηθικήν εις όλας τας τάξεις της Ε λ λ η ν ι κ ή ς κοινωνίας» 3 . μην περιορίζεται σε μια τάξη μόνο αρχίζει να γενικεύεται. Ο Δ . Στρούμπος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, τονίζει, στα 1855, ότι «η ανατροφή του θήλεος φύλου και η παίδευσις αυτού πρέπει να ελκύσωσι την προσοχή πάσης π ε φ ω τισμένης Κυβερνήσεως» 4 και υπογραμμίζει ότι δεν πρέπει να λείπει η δασκάλα ούτε από τον πιο μικρό δήμο της χώρας.

1. Δ. Αινιάν, «Προς το Συμβούλιον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Βιβλιοθήκη του Λαού, 1852, σ. 867. 2. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών», Βιβλιοθήκη του λαού, 1855, σ. 356. 3. Π . Κουσκούρη, «Περί της εκπαιδεύσεως του Γυναικείου φύλου», Πανδώρα, τ. Γ ' , 1853, σ. 520. 4. Δ. Στρούμπος, το μέλλον, ήτοι περί ανατροφής και παιδεύσεως, Αθήναι 1855, σ. 28 και 40.

αυτήαρκετάσχολεία για τις κοπέλες και «διά τούτο επάναγκες φαίνεται να καταβάλληται ιδιαίτερα περί της μορφώσεως αυτών φροντίς» 1 . Τελευταία χρονικά, αλλά επιβλητική, η φωνήτουΑ. Φατσέα που, στη μελέτη του Σκέψεις επί της δημοσίας και Ιδιωτικής εκπαιδεύσεως των νέων Ελλήνων, υποστηρίζει με διορατικότητα την ανάγκη για μια ριζική αλλαγή στην εκπαίδευση αγοριώνκαικοριτσιών και επισημαίνει με σαφήνεια ότιστηνεκπαίδευση των κοριτσιών «ώς προς τα γράμματα το αυτό πνεύμα στοχάζομαι ημπορεί να διευθύνη συμφώνως με τον χαρακτήρα του φύλου» 2 . είναι να πάψει η εκπαίδευση να αποτελεί προνόμιο μόνογιατα κορίτσια που ανήκουν σε ορισμένες τάξεις και να επεκταθεί το δικαίωμα αυτό σε όλη τη χώρα. λή, μπαίνει και το θέμα των υποτρόφων του κράτους στο Αρσάκειο και διατυπώνονται έτσι ορισμένες γενικότερες απόψεις και κρίσεις για την εκπαίδευση των γυναικών. Α π ό αρκετούς βουλευτές επισημαίνεται το βασικότερο μειονέκτημα, ότι δηλαδή η εκπαίδευση αποτελεί προνόμιο λίγων κοριτσιών που ανήκουν σε μια ορισμένη κοινωνική τάξη. Έτσι, στο Κοινοβούλιο ακούγονται τα ερωτήματα: «Αλλά το πολύτιμον τούτο δώρον [της Παιδείας] διανέμεται παρ' ημίν καθ' όλας τα τάξεις;» και: «είναι καλόν να περιορίζηται η παιδεία εις μίαν τάξιν;» Έ ν α ς μάλιστα από τους βουλευτές επισημαίνει ότι «ο φιλογενής Αρσάκης καιοιλοιποί πάντες δεν προσέφερον τα πλούτη των διά τηναποκλειστικήνεκπαίδευσινμιαςτάξεως» 3 . Σχετικά με το θέμα των υποτροφιών που δίνονται στο Παρ-

1. [ Α ] Ρ[αγκαβής], «Περί εκπαιδεύσεως», Νέα Πανδώρα, τ. στ,', 1855, σ. 89. 2. Α. Φατσέας, Σκέψεις περί της δημοσίας και Ιδιωτικής εκπαιδεύσεως των νέων Ελλήνων, μέρος Β', Λαμία 1856, σ. 18. 3. Πρακτικά... Βουλής, 1855, σ. 584, 585 και 587.

ΠαρθεναγωγείοτηςΦιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, διατυπώνονται κατηγορίες στη Βουλή, ότι οι υποτροφίες που δίνει η κυβέρνηση για φτωχές και άπορες κοπέλες δεν χρησιμοποιούνται σωστά, γ ι α τ ί με τα χρήματα αυτά «εκπαιδεύουσι τα κοράσιά των οι σύμβουλοι της Ε τ α ι ρ ε ί α ς » 1 . Η κριτική που αναφέρεται στη γυναικεία εκπαίδευση εξειδικεύεται έτσι και περιορίζεται στο έργο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς που έχει πάρει από νωρίς την πρωτοβουλία στον τομέα της εκπαίδευσης των κοριτσιών. σουν κάποια γενική μόρφωση και εκείνες που σπούδαζανγιανα γίνουν δασκάλες παρακολουθούσαν τα ίδια ακριβώς μαθήματα? θεωρήθηκε την εποχή αυτή ώς το πιο σοβαρό μειονέκτημα του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . ο Γ . Γεννάδιος είχε επισημάνει το πρόβλημα αυτό ήδη από το 1850, σε Γενική Συνέλευση των μελών της Ε τ α ι ρ ε ί α ς : « Α ς προσέξωμεν», τόνισε, « μ ή π ω ς δι' α γ ω γ ή ς πολυτελεστέρας παρ' όσον αρμόζει εις τον βαθμόν του μέλλοντος βίου των, προξενήσωμεν την δυστυχίαν αντί της ευτυχίας αυτών» 2 . Παρά την προειδοποίηση του Γεννάδιου, η Ε τ α ι ρ ε ί α συνέχισε την ίδια τακτική. Οι κοπέλες της ανώτερης τάξης, δηλαδή, και οι υποψήφιες δασκάλες, που προέρχονταν κυρίως από τα μεσαία και κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, παρακολουθούσαν το ίδιο πρόγραμμα μαθημάτων. το τρωτό αυτό σημείο επισημαίνουν, αρκετά συχνά, πολλοί διανοούμενοι της εποχής αυτής. σεως αποβλέπει μόνον την ανωτάτην τάξιν της κοινωνίας», αλλά πιστεύει π ώ ς με το είδος αυτό της εκπαίδευσης «αι εις μικράν τάξιν της κοινωνίας ανήκουσαι νέαι, λαμβάνουσαι τοιαύτην ανα-

1. ό.π., σ. 585. 2. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α', κεφ. Ε ' , σ. 21β.

ανατροφήν και εκπαίδευσιν ώστε δεν επιθυμούν πλέον να επανέλθωσιν εις την τάξιν των γονέων και συγγενών των» 1 . παιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς τονίζει: «Κατά τούτο λοιπόν νομίζομεν ότι θεμελιωδώς σφάλλεται το της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς διδακτήριον" ότι ο σκοπός αυτού δεν είναι διακεκριμένοςκαιηεν αυτώ διδομένη αγωγή ουδεμίαν έχει ειδικότητα, ώστε δι' ουδεμίαν των τάξεων αίτινες μεταλαμβάνουσιν αυτής δύναται αύτη να είναι εντελώς σκόπιμος» 2 . Ανάλογες είναι και οι επισημάνσεις του Στρούμπου: «...ώς γνωστόν και του πένητος και του πλουσίου το θήλυ παρακάθηνται επίτωναυτώνε δ ω λ ί ω νεκείτοίνυν διδάσκονται μετά των ολίγων εργόχειρων ολιγώτερα τα γράμματα και ποτίζονται το ελευθεριάζειν διά των φραγκικών λεξιδίων» 3 . Κατά τον Αινιάνα, λοιπόν, η εκπαίδευση που δίνεται στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς αποβλέπει στα συμφέροντα και τις απαιτήσεις της ανώτερης τάξης, και θυσιάζεται έτσι η εκπαίδευση της δασκάλας. δυο σκοπών, ούτε ο ένας πετυχαίνει ούτε ο άλλος. Έ τ σ ι η κύρια αποτυχίατουσχολείου της Εταιρείας έχει ώς αιτία τοότιαπό τηναρχήδενδιαχωρίστηκαν οι δυο αυτοί σκοποί. μένει ότι το ίδιο είδος εκπαίδευσης δίνεται και στα πλούσια κορίτσια και στις υποψήφιες δασκάλες ενώ, προφανώς, είναι διαφορετικές οι ανάγκες τους. Σ χ ε τ ι κ ά με τις γνώσεις που προσφέρει το σχολείο, ο Στρούμπος πιστεύει π ώ ς αυτά που διδάσκονται είναι πολύ λίγα σε σύγκριση με εκείνα που θα μπορούσαν να διδαχτούν, αντοσχολείο αυτό ήταν καλύτερα οργανωμένο. Η τελευταία παρατήρηση παρουσιάζει ενδιαφέρον από την άποψη ότι το «ελευ1. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 357. 2. [ Α ] Ρ[αγκαβής], «Περί εκπαιδεύσεως», ό.π., σ. 89. 3. Δ. Στρούμπος, Το μέλλον..., σ. 27.

ελευθεριάζειν»πουσχολιάζει ο Στρούμπος αποτελεί μια πρώτη νύξη για την «ηθική» συμπεριφορά των μαθητριών, που θα απασχολήσει ιδιαίτερα μια μερίδα διανοουμένων κατά την επόμενη περίοδο. Επομένως η γνώμη που επικρατεί την εποχή αυτή είναι π ώ ς το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς δεν ανταποκρίνεται στο σκοπό του, επειδή η εκπαίδευση που θα ταίριαζε στα κορίτσια της ανώτερης τάξης ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη που θα πρόσφερε τα απαραίτητα εφόδια στις μελλοντικές δασκάλες των Δημοτικών Σχολείων της χώρας.

τείνονται για τη βελτίωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω κύρια σημεία: να έχουν τη δυνατότητα και τα κορίτσια από μικρά χωριά να φοιτήσουν σ' αυτό και στη συνέχεια να διδάξουν στα μέρη τους. με τον τρόπο αυτό θα λυνόταν και το πρόβλημα πολλών επαρχιών που δεν έβρισκαν δασκάλες, επειδή οι κοπέλες των πόλεων δεν δέχονταν εύκολα να διδάξουν σε απομακρυσμένα χωριά και κωμοπόλεις 1 . Παρθεναγωγείο, όπου να γίνεται συστηματική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και των άλλων μαθημάτων που διδάσκονται στα Δημοτικά Σχολεία 2 . Σ χ ε τ ι κ ά με τα μαθήματα προτείνεται, τα χειροτεχνήματα να είναι χρήσιμα, παραγωγικά και όχι «ματαίαςεπιδείξεως» 3και να προστεθεί το μάθημα της ύγιεινής 4 και η διδασκαλία της γραμματικής «της ομιλουμένης γλώσσης» 5 . 1. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 359. 2. [ Α . ] [ Ρ [ α γ κ α β ή ς ] , «Περί εκπαιδεύσεως», σ. 89. 3. Δ. Αινιάν, «Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 358 και Δ. Στρούμπος, ό.π., σ. 33. 4. Δ. Στρούμπος, ό.π., σ. 32. 5. Δ. Αινιάν, «προς το Συμβούλιον...», σ. 869-873 και του ίδιου, «Περί εκπαιδεύσεως...», σ. 358.

δαμε, την εποχή αυτή υπάρχει έλλειψη από δασκάλες. Ε π ο μ έ ν ω ς , το γενικό αίτημα για την εκπαίδευση των κοριτσιών είναι η επέκταση του δικαιώματος αυτού σε όλες τις τάξεις της κοινωνίας και το πιο ειδικό είναι ο διαχωρισμός του Διδασκαλείου από το Παρθεναγωγείο και η βελτίωση του προγράμματος των μαθημάτων. το Διδασκαλείογιατηνεκπαίδευσητης δασκάλας και το Παρθεναγωγείο για την παροχή γενικών γ ν ώ σεων, κυρίως στις κοπέλες που έχουν οικονομική άνεση, είναι το σχήμα της «ανώτερης» εκπαίδευσης των κοριτσιών που γίνεται αποδεκτόαπότηνκοινωνία και τους διανοουμένους. δεν διατυπώνονται την εποχή αυτή ούτε καν νύξεις για μια πιο ουσιαστική Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών, παράλληλη με τη Μέση εκπαίδευση των αγοριών. το σχήμα δηλαδή που δίνει μια Μέση γυναικεία Εκπαίδευση υποβαθμισμένη και εντελώς διαφοροποιημένη από εκείνη των αγοριών, και στη χρονική διάρκειακαιστην ποιότητα, είναι την εποχή αυτή γενικά αποδεκτό και οι προτάσεις για ορισμένες βελτιώσεις αποβλέπουν σε ποιοτικές αλλαγές μέσα στο ίδιο αυτό σχήμα.

1. Δ. Στρούμπος, ό.π., σ. 40.

ΝΕΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ: 1861-1893

Σχολεία Φιλεκπαιδευτικής Διδασκαλείο·

Εταιρείας

κύριος στόχος η εκπαίδευση

της

δασκάλας

Οι ελλείψεις σε διδακτικό προσωπικό για τα αλληλοδιδακτικά σχολεία κοριτσιών, που είχαν Ιδρύσει πολλοί δήμοι της χ ώ ρας είχε αποτέλεσμα να προσέρχονται στις εξετάσεις και συχνά να παίρνουν δίπλωμα δασκάλας κοπέλες με στοιχειώδεις μόνο γνώσεις ανάγνωσης και αριθμητικής. Σύμφωνα με έγγραφο του προέδρου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς Α. Μαυροκορδάτου, το καλοκαίρι του 1861 προσήλθαν στις εξετάσεις 58 μαθήτριες απότιςοποίεςοι2 8 είχαν τελειώσει το σχολείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς καιαπότιςυπόλοιπες «άλλαι μεν ανήκον εις κατωτέρας τάξεις της Ε τ α ι ρ ε ί α ς , μή αποπερατώσασαι τας σπουδάς των, άλλαι δε εις το Δημοτικόν Σχολείον Αθηνών και άλλαι εις Ιδιωτικά σχολεία» 1 . Φαίνεται καθαρά, δηλαδή, ότι στις εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας είχαν το δικαίωμα να πάρουν μέρος «όσαι εξεπαιδεύθησαν προς τον σκοπόν τούτον οπουδήποτε» 2 , ακόμα και οι 1. Α. Μαυροκορδάτος, «προς το επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείον», αρ. εγγράφου 5731, 4 Σεπτεμβρίου 1861, ΓΑΚ, ό.π. [σ. 2]. Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας. 2 . ό.π.,

μαθήτριες που δεν είχαν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. Το γεγονός αυτό βέβαια δεν μπορούσε να μην έχει επιπτώσεις στο γενικότερο μορφωτικό επίπεδο της δασκάλας και της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών. Κοντά σ' αυτό, μέσα σε λίγα χρόνια δόθηκαν τόσα διπλώματα, ώστε γρήγορα οι δασκάλες ξεπέρασαν σε αριθμό τις ανάγκες των δήμων της χώρας. Έ τ σ ι , στα 1861, «εξήκοντα τουλάχιστον δημοδιδασκάλισσαι υπάρχουσι εντός του κράτους εν αργία διατελούσαι» 1 , και γι' αυτό ο Α . Μαυροκορδάτος ζητάει από το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο να αναγνωρίσει το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς το μόνο σχολείο που θα έχει δικαίωμα να εκπαιδεύει δασκάλες. Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από τις αντιρρήσεις για τον τρόπο λειτουργίας του το σχολείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς αποτελεί το πιο άρτια οργανωμένο Παρθεναγωγείο της εποχής αυτής. Έ τ σ ι , το 1861 το Παρθεναγ ω γ ε ί ο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς αναγνωρίζεται επίσημα απότοκράτος ώς Διδασκαλείο θηλέων. οι απόψεις για την ίδρυση δημόσιου διδασκαλείου, που θα είχε αποκλειστικό σκοπό την εκπαίδευσητηςδασκάλας, δεν εισακούστηκαν από την πολιτεία. Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν . Σύμφωνα με το διάταγμα της 13ης Οκτωβρίου 1861, το «υπό της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς συντηρούμενον σχολείον παρέχει πλήρη εχέγγυα της εντελούς εκπληρώσεως του σκοπού του νόμου, καθόσον αφορά τας μελλούσας ν' αναλάβωσι την εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου διδασκαλίσσας», και γ ι ' αυτό «αναγνωρίζεται ώς συμπληρούν το Διδασκαλείον καθ' όσον αφορά την μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών». Σ χ ε τ ι κ ά με τις εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας καθορίζεται ότι θα γίνονται από επιτροπή που θα αποτελείται από τους καθηγητές της τελευταίας τάξης του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς με πρόεδρο τον Διευθυντή του Διδασκαλείου αρρένων 2 .

1. ό.π. [σ. 1]. 2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α', μέρος Β', σ. 74-75.

66, 1 Νοεμβρίου 1861 και Γ .

ζονται από το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο και οι όροι σύμφωνα με τους όποιους το κράτος θα δίνει σε μαθήτριες υποτροφίες για να σπουδάσουν στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς 1 . Οι εξετάσεις για την απόκτηση του «διδασκαλικού διπλώματος» γίνονταν στο σχολείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς . για την ημερομηνία των εξετάσεων αυτών, όμως, γινόταν επίσημη «Γνωστοποίησις» από το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο στις εφημερίδες της εποχής, «όπως προσέλθωσιν εγκαίρως αι μέλλουσαι να αποδοθώσιν εις τον αγώνα των περί πτυχίου εξετάσεων τούτων» 2 . θεωρήθηκε Ικανοποιητικός ο τρόπος λειτουργίας του, με την πρόβλεψη βέβαια ότι θα ξαναλειτουργήσει «επί νέων βάσεων» 3 . το γεγονός αυτό είχε άμεση συνέπεια και στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς γιατί ο τότε Υ π ο υ ρ γ ό ς Παιδείας Κ. Λομβάρδος θεώρησε π ώ ς με την κατάργηση του δημόσιου Διδασκαλείου καταργούνταν αυτόματα και το αντίστοιχο των θηλέων. Έτσι επανέφερε το προηγούμενο σύστημα χορήγησης «διδασκαλικού διπλώματος», κατά το οποίο οι υποψήφιες δασκάλες εξετάζονταν από ειδική επιτροπή 4 . πάλι το Παρθεναγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς «Διδασκαλείον διδασκαλισσών». το άρθρο 1 του βασιλικού δια1. Εφημερίς των Φιλομαθών, 2τ. ΙΑ', αρ. 502, 20 Σεπτεμβρίου 1863, σ. 199-200 και Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α', σ. 27. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. IB', αρ. 522, 14 Απριλίου 1864, σ. 360 και έτ. I H ' , αρ. 739-740, 30 Μαίου 1870, σ. 2104. 3. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 217. το Διδασκαλείο αρρένων ξαναλειτούργησε το 1878. Ως τότε οι υποψήφιοι δάσκαλοι έδιναν εξετάσεις σε ειδικές τροπές με αποτέλεσμα να «ξεπέσει» η Δημοτική Εκπαίδευση σε πολύ χαμηλό επίπεδο (Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 217-219). 4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1866, Αθήναι 1866, σ. 18. Εφημερίς των Φιλομαθών, &τ. Ι Δ ' , αρ. 596, 10 Μαίου 1866, σ. 592: «διά Β. Διατάγματος, μηνολογουμένου την 22 Απριλίου 1866, διωρίσθη επιτροπή προς εξέτασιν των εν Σύρω εκπαιδευθεισών νεανίδων».

επι-

τάγματος της 11ης Μαίου 1867 αναγνωρίζει ότι «το εν Αθήναις Αρσάκειον Παρθεναγωγείον αναπληροί επί του παρόντοςτοπρώην Διδασκαλείον, όσον αφορά εις την μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών» 1 . με το διάταγμα αυτό ο έλεγχοςκαιη επιτήρηση του Υπουργείου γίνονται αυστηρότερα, γιατί στο άρθρο 2 τονίζεται η υποχρέωση του σχολείου να υποβάλλει κάθε έτος το πρόγραμμα των μαθημάτων για έγκριση και ότι «ουδέν μάθημα και ουδέν βιβλίον δύναται να διδαχθή εν αυτώ χωρίς προηγουμένης του Υπουργείου έγκρίσεως» 2 . Είναι ενδεικτικό ότι στο προηγούμενο διάταγμα, του '1861, δεν γίνεται καμιά αναφορά στον τρόπο λειτουργίας του σχολείου ούτε στο πρόγραμμα των μαθημάτων. ο Σ . Βυζάντιος, σε έκθεση που υποβάλλει στο Υ π ο υ ρ γ ε ί ο το 1864 ώς Γενικός Διευθυντής των Δημοτικών Σχολείων, τονίζει ότι «το Υπουργείον ουδεμίαν επ' αυτού [=του σχολείου της Ε τ α ι ρ ε ί α ς ] εξασκεί επιτήρησιν» 3 . Βέβαια, όπως θα γίνει φανερό και από την εξέλιξη των π ρ α γ μάτων, και μετά το διάταγμα του 1867, το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο περιορίστηκε στην απλή έγκριση των προγραμμάτων που υπέβαλλε η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α , η οποία κατέβαλλε βέβαια προσπάθειες να βελτιώνει τη στάθμη του σχολείου της. ο Υ π ο υ ρ γ ό ς Α. Αυγερινός, που επισκέφτηκε στα 1870 το Αρσάκειο, φαίνεται π ώ ς έμεινε ικανοποιημένος από τη λειτουργία του, γιατί με ειδική εγκύκλιο εκφράζει στον τότε πρόεδρο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας Λέοντα Μελά την «πλήρη ευαρέσκειαν», και στο προσωπικό του σχολείου «τον αρμόζοντα έπαινον διά τον ζήλονκαιτην φιλοτιμίαν και το ευμέθοδον της διδασκαλίας» 4 . στην απάντηση 1. Εφημερις των Φιλομαθών, ετ. Ι Ε ' , αρ. 634, 10 Ιουνίου 1867, σ. 1256 και Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Β', σ. 79. 2. ό.π. 3. Σ. Βυζάντιος, «Γενική Έκθεσις της καταστάσεως της προκαταρκτικής και Δημοτικής εκπαιδεύσεως περί τα τέλη του 1864», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 729, 16 Φεβρουαρίου 1870, σ. 2016. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 729, 19 Φεβρουαρίου 1870, σ. 2016.

του Λ. Μελά σημειώνεται ότι «από της συστάσεως της Ε τ α ι ρείας, εφ' όσον ημείς μεμνήμεθα, είσθε ο μόνος Υ π ο υ ρ γ ό ς , όστις εφιλοτιμήθηκε ιδίαις αντιλήψεσι να πληροφορηθήτε περί πάντων τωναφορώντωνειςτοπαρθεναγωγείον, περί τε της διαίτης, της διδασκαλίας και λοιπής συμπεριφοράς των τε διδασκόντων και διδασκομένων» 1 . Η παρατήρηση αυτή δείχνει καθαρά π ώ ς η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α είχε την απόλυτη πρωτοβουλίαστηνεκπαίδευση της δασκάλας και προτού να αναγνωριστεί επίσημα το σχολείο της ώς Διδασκαλείο, αλλά και μετά. αποφασιστείοριστικά,όπως φαίνεται από τους Κανονισμούς του σχολείου της Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Συγκεκριμένα, ώς το 1881 το Διδασκαλείο έχει 5 τάξεις (Κανονισμοί 1870, 1877) το 1882 έχει 6, το 1883 έχει 5 και το 1884 έχει 4 τάξεις 2 . τουργεί με 9 τάξεις συνολικά. Μετά το 1881 προστίθεται και δέκατη τάξη για διδακτικές ασκήσεις 3 . Πρέπει να αποσαφηνίσουμε βέβαια, ότι στη διαφοροποίηση που παρουσιάζει η χρονική διάρκεια του Διδασκαλείου παίζει σημαντικό ρόλο η αντίστοιχη δια-

1. Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. I H ' , αρ. 731, 7 Μαρτίου 1870, σ. 2031. · 2. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας χ.τ. [1870], σ. 2.— Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1877, σ. 2. — Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1882-1883 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Δισασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1882, σ. 2. — Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883, σ. 1 - 5 . — Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1884-85 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1884, σ. 9-14. 3. Πρόκειται για το διάταγμα της 24ης Απριλίου 1881πουθατο αναλύσουμε αμέσως παρακάτω. Βλ. σχετικά και Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1881, Αθήναι 1882, σ. 17, και Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1882-83, Αθήναι 1883, σ. 19.

μόρφωση του Δημοτικού Σχολείου. πιο συγκεκριμένα, με το διάτ α γ μ α της 3ης Σεπτεμβρίου 1880 καθιερώθηκε σε όλα τα σχολεία της χώρας η συνδιδακτική μέθοδος, σύμφωνα με την όποια τα Δημοτικά Σχολεία λειτουργούσαν με 4 η με 5 τάξεις 1 . Έ τ σ ι , το 1882 το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς έχει 6 τάξεις και το Δημοτικό Σχολείο 4 (σύνολο 10), το 1883 το Διδασκαλείο έχει 5 τάξεις και το Δημοτικό Σχολείο 5 (σύνολο 1 0 ) , και το 1884 το Διδασκαλείο έχει 4 τάξεις, γιατί το Πρότυπο Δημοτικό Σχολείο αυξάνει τις τάξεις του σε 6 (σύνολο 10) 2 . το γεγονός αυτό δείχνει π ώ ς το Δημοτικό δεν είναι αυτοτελές σχολείο, αλλά καθαρά προπαρασκευαστικό του Διδασκαλείου. ξεκαθαρισμένα. Σύμφωνα με το νόμο του 1834 οι σπουδαστές φοιτούσαν δύο χρόνια στο Διδασκαλείο και έπρεπε να είναι απόφοιτοι της Β' τάξης του Ελληνικού Σχολείου. το Διδασκαλείο αυτό καταργήθηκε το 1864 και επανασυστάθηκε το 1878. Η φοίτηση στο νέο Διδασκαλείο ήταν τριετής και οι σπουδαστές έπρεπε να είχαν τελειώσει την Α' τάξη του Γυμνασίου 3 . Οι δάσκαλοι, λοιπόν, σπούδαζαν συνολικά 7 χρόνια μετά το Δημοτικό Σχολείο (3 χρόνια στο Ελληνικό σχολείο, 1 χρόνο στο Γυμνάσιο και 3 χρόνια στο Διδασκαλείο). για τις δασκάλες δεν υπάρχει επαγγελματικό και μέσο σχολείο, αλλά, μετά το Δημοτικό, φοιτούν στο Διδασκαλείο, που αποτελεί παράλληλα και σχολείο Γενικής Παιδείας. παιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς της σχολικής χρονιάς 1877-78, που έ γ -

τη

1. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 37. 2. η οργάνωση του Προτύπου είναι έργο του Μ. Βρατσάνου, που είχε χρονιά αυτή τη διεύθυνση του σχολείου αυτού. οι δυο ανώτερες τάξεις αντιστοιχούνστιςδυοπρώτες τάξεις του Ελληνικού Σχολείου. Πρακτικά... 1882-83, σ. 20. Όπως τονίζεται, «το πρόγραμμα τούτο θέλει μείνει οριστικόν, δι' άπαντα τα Παρθεναγωγεία του Κράτους» (Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1884-85, Αθήναι 1885, σ. 8). 3. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 218-219.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 11

Πρόγραμμα

μαθημάτων

Διδασκαλείου

Μαθήματα

αρρένων

(1878)*

Α ' τάξη Β' τάξη Γ ' τάξη

Θρησκευτικά Αρχαία Ελληνικά

3 8

3 8

3 10

Νέα Ελληνικά Ιστορία Γεωγραφία Φυσική Ζωολογία, Βοτανική Μαθηματικά Μουσική Καλλιγραφία Ιχνογραφία Γυμναστική Κηπουρική Υγιεινή Παιδαγωγικά: Μεθοδική και διδακτικήεπίτο πρακτικώτερον Υποδειγματική διδασκαλία Ασκητική επί των μαθητών του προτύπου Θεωρία της Παιδαγωγικής Ιστορία της Παιδαγωγικής Φιλοσοφικά

3 3 2 2 3 5 5 2 ο

3 3 2 2 2 3 4 2 1 2 1

3

Σύνολο

1 1 —

— —

3 — —

3 —

2 —

1 3

—

3

3 2

—

2

— —

—

—

—

—

43

3 46

— —

10 2 2 —

42

Σύνολο 9 26 > 35 9 6 4 7 5 8 12 4 5 3 3 3

6 2 12 2 2 3 131

Π Η Γ Η : * Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 218-219.

εγκρίθηκε από το Υπουργείο στις 11 Μαίου 1877, και του Διδασκαλείου των αρρένων, όπως καθορίστηκε με το διάταγμα της 25ης Μαίου 1878, δείχνει και την ποιοτική διαφορά που υπήρχε στις σπουδές του δασκάλου και της δασκ μάτων των Διδασκαλείων, γιατί δεν είναι το θέμα που ενδιαφέρει πρωταρχικά την εργασία αυτή. Α π ό μια απλή αντιπαραβολή όμως,

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 12

Πρόγραμμα

μαθημάτων Διδασκαλείου θηλέων ( 1 8 7 7 ) *

Μαθήματα Θρησκευτικά Ελληνικά Αριθμητική Γεωμετρία Γεωγραφία Φυσική Ιστορία Γαλλικά Καλλιγραφία Ιχνογραφία Ωδική Γυμναστική Οικιακή οικονομία Παιδαγωγία Κοσμογραφία Διδακτική μετ' εφαρμογής Σύνολο

Α'

Β'

Γ'

Δ'

Ε'

2 9 2

2 9 2

2 9 2

1 9 2 3

1 5

—

—

2 —

—

2 —

2 5 2 2 3 1

2

—

3 5 2 2 2 1

3 5 2 2 2 1

5 1 2 2 1 1 2 1 7

8 41 8 3 6 7 10 25 8 10 11 5 1 2 1 7

31

153

— — —

4 2 5 1 2 2 1

—

—

—

—

—

—

—

— —

—

—

—

—

—

—

—

—

30

30

30

32

Σύνολο

3 —

Εργόχειρακαιραπτική: τας λοιπάς εργασίμους ώρας ΠΗΓΗ:* Κανονισμός των Παρθεναγωγείων Αθήναι 1877.

της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας,

φαίνεται καθαρά ότι το Διδασκαλείο των αγοριών είχε πιο πυκνό πρόγραμμα μαθημάτων, αφού σε τρεις τάξεις το σύνολο των διδακτικών ωρών είναι 131, ενώ σε πέντε τάξεις του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς είναι 153 ώρες, χωρίς περιλαμβάνονται βέβαια οι ώρες που αφιερώνονταν στα εργόχειρα και τη ραπτική. αν αφαιρέσουμε όμως τις 25 ώρες των Γαλλικών, που δεν διδάσκονται καθόλου στο Διδασκαλείο αρρένων, το σύνολο των ωρών σχεδόν είναι το ίδιοκαισταδυο προγράμματα. Η πιο ουσιαστική διαφορά βρίσκεται στη διδασκαλία των Παιδαγωγικών και στις πρακτικές ασκήσεις διδακτικής, αν λά-

λάβουμε υπόψη ότι και τα δυο σχολεία επιδίωκαν την προετοιμασία διδακτικού προσωπικού για τα σχολεία της Δημοτικής Εκπαίδευσης. στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς τα παιδαγωγικά μαθήματα διδάσκονται μόνο στην τελευταία τάξη 9 ώρες συνολικά (2 θεωρία και 7 ασκήσεις), ενώ στο αντίστοιχο σχολείο των αγοριών η διδασκαλία τους αρχίζει από την πρώτη τάξη και καλύπτει, μαζί με τα Φιλοσοφικά, 27 ώρες. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στο Διδασκαλείο των κοριτσιών τις περισσότερες ώρες, μετά τα Ελληνικά, τις καλύπτει το μάθημα των Γαλλικών (25 ώρες την εβδομάδα) που δεν διδάσκονται καθόλου στο Διδασκαλείο των αγοριών. στο πρόγραμμα της Δ' και Ε ' τάξης μάλιστα, τα Γαλλικά αναφέρονται στην τρίτη θέση, αμέσως δηλαδή μετά τα Θρησκευτικά και τα Ε λ λ η ν ι κ ά . Η σημασία που αποδίδεται στη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας, όχι μόνο για τη γενική μόρφωση των κοριτσιώναλλάκαιγια τηνεκπαίδευσητηςδασκάλας, φαίνεται και από το γεγονός ότι μετοδιάταγμα της 16ης Αυγούστου 1883 1 και το διάταγμα της 11ης Ιανουαρίου 1888 2 , τα Γαλλικά συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο των μαθημάτων που ήταν υποχρεωμένες να δώσουν εξετάσειςοιυποψήφιες δασκάλες, ενώ δεν θα δίδασκαν το μάθημα αυτό στα Δημοτικά Σχολεία. ρείας δείχνει καθαρά το διπλό σκοπό του σχολείου αυτού, ότι δηλαδή επιδιώκει να δώσει μαζί με την καθαρά επαγγελματική καικάποιαγενικότερη μόρφωση στις μαθήτριές του: μαζίμετη δασκάλα να μορφώσει και την «οικοδέσποινα». το σχολείο δηλαδή συνεχίζει να λειτουργεί με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων για τιςδυοκατηγορίες των μαθητριών του και αποτελεί έτσι ε π α γ γελματικό και σχολείο γενικής παιδείας μαζί. στην προηγούμενη περίοδο είδαμε ότι ο «διττός» σκοπός του είχε χαρακτηριστεί ώς το κυριότερο μειονέκτημα του σχολείου της Φιλεκ1. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Β', μέρος Β', σ. 140. 2. ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 57.

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.' το 1865, ο Ν. Σαρίπολος, καθηγητ στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, σε υπόμνημά τουπροςτον Υ π ο υ ρ γ ό Παιδείας «Περί του κατωτέρου κλήρου και περί της εκπαιδεύσεως» αξιολογεί το έργο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας και διατυπώνει την άποψη ότι η κοινή εκπαίδευση κάνει κακό στις φτωχές κοπέλες γιατί, όταν επιστρέφουν στα σπίτια τους «αγύμνασται μείνασαι των οικιακών έργων απαξιούσι να σπιλώσωσι τας εαυτών χείρας περί ταύτα τυρβάζουσαι» 1 .Επίσης,ο Ν. Δραγούμης, έκδοτης της Πανδώρας και από τα Ιδρυτικά μέλη της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , πιστεύει ότι «η συμβίωσιςκαιη επί μακρόν διδασκαλία κορασίων... διαφόρους εχόντων σκοπούς βλάπτει την άγωγήν» 2 . Κοντά στα άλλα, η κοινή αυτή διδασκαλία επηρεάζει, σύμφωνα με την άποψη του Ν. Δραγούμη, και τη γ ν ώ μη που σχηματίζουν οι υποψήφιες δασκάλες για το μελλοντικό τους επάγγελμα: «και τούτο διότι αναστρέφονται μετά κορασίων ανωτέρων κοινωνικών τάξεων, άτινα αν δεν περιφρονώσι, βεβαίω όμως δεν τιμώσι πάρα πολύ το διδασκαλικόνεπάγγελμα» 3 .για τους παραπάνω λόγους ο Δραγούμης πιστεύει π ώ ς είναι απαραίτητο «να χρησιμεύση το Παρθεναγωγείον εις μόρφωσιν Ιδίως διδασκάλων» 4 . επαρχιακού σχολείου γράφει στην Πανδώρα τις απόψεις του, που συμπίπτουν με εκείνες του Σαριπόλου και του Δραγούμη, και καταλήγει: «εγνώρισα δύο νεάνιδας π τ ω χ ώ ν γονέων, εν τ ω Αρσακείω εκπαιδευθείσας, αίτινες τοιαύτην είχον περί εαυτών ιδέαν, ώστε εθεώρουν ύβριν να τας καλή τις διδασκαλίσσας» 5 . 1. Ν. Σαρίπολος, «Υπόμνημα περί του κατωτέρου κλήρουκαιτης εκπαιδεύσεως», Πανδώρα, τ. ι ς ' , 1865-66, σ. 111. 2. Ν. Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», Πανδώρα, τ. Ι ζ ' , 1865-66, σ. 164. 3. Ν. Δραγούμης, «Σημ. Πανδώρας» [στο υπόμνημα του Ν. Σαριπόλου], Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-66, σ. 111, υποσ. 1. 4. Ν. Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», ό.π., σ. 164. 5. Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-66, σ. 166, υποσ. 1.

Ανάλογες και οι απόψεις του Βλ. Σκορδέλη: «Πολλάκις αι διδασκάλισσαι, μάλιστα εν ταιςεπαρχίαις,υποπίπτουσινειςτην καταφρόνησιν της κοινωνίας" πταίουσι δε αυταί" διότι ζήσασαι χρόνον τινά εν τη πρωτευούση φαίνονται περιφρονούσαι τον επαρχιακόν βίον... μεταχειρίζονται γλώσσαν ακατάληπτον σχεδόν εις τους χωρικούς ώς δήθεν Ελληνίζουσαι, προσποιούνται ότι ουδέν ταις αρέσκει εκ του τόπου» 1 . της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς απασχολούν συχνά τις συνελεύσεις των μελών της. σε μια τέτοια συνέλευση, το 1871, συζητήθηκαν τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Ε τ α ι ρ ε ί α στα αλβανόφωνα χωριά της Αττικής, κυρίωςεξαιτίαςτηςαδιαφορίαςτων κατοίκων. ο πρόεδρος της Ε τ α ι ρ ε ί α ς Π . Ρομπότης παραδέχτηκε ότι έγινε σκέψη να δοθούν υποτροφίες σε κοπέλες από τα μέρη αυτά για να σπουδάσουν στο σχολείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και στη συνέχεια να διδάξουν στα χωριά τους, αλλά Ομολογεί ότι, «ο φόβος μή εκπαιδευόμεναι εν τω καταστήματι και αλλάζουσαι βίον δεν θελήσωσι να επανέλθωσιν εις τας πατρίδας των διδάσκαλοι ανεχαίτισεν ημάς να προβώμεν εις το μέτρον τούτο» 2 . ο Ι . Βενέτης μάλιστα διατυπώνει συγκεκριμένη πρόταση στη συνέλευση αυτή σχετικά με τη διάρθρωση των σχολείων της Ε τ α ι ρ ε ί α ς : «εν γένει νομίζω ότι πρέπει να υπάρξη μία κυρία διαίρεσις των σχολείων της Ε τ α ι ρ ε ί α ς εις δύω. Εις το μεν να διδάσκωνται τα μαθήματα όσα δέον να κατέχη το κοράσιον μέλλον να ζήσηεντη κοινωνία" εις το άλλο να εκπαιδεύωνται αι μέλλουσαι να γείνωσι διδάσκαλοι. Εις το δεύτερον τούτο τα μαθήματα να ήναι περισσότερα και ανώτερα αφ' όσα η μέλλουσα να διδάξη, διότι άλλως δεν καρποφορεί» 3 . 1. Βλ. Σκορδέλης, Διδασκαλικός οδηγός ήτοι θεωρητικός και πρακτικός οδηγός των Δημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων, Αθήναι 1890, σ. 24. 2. Πρακτικά Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 47. 3. ό.π., σ. 52-53.

καιτοδιδακτικό έργο της δασκάλας τη βρίσκουμε στις εκθέσεις τωνεπιθεωρητών.ηκατάσταση των Δημοτικών Σχολείων γ ε νικά και των σχολείων των κοριτσιών ειδικότερα, όπως την π α ρουσιάζουν οι εκθέσεις των επιθεωρητών από το 1872 ώς το 1889 1 , δεν ήταν καθόλου Ικανοποιητική: «Αι διδασκάλισσαι αι πλείσται των εκ του Αρσακείου απολυομένων, εισί λίαν άγράμματοι και ουχί ώς προσήκει τοις διδασκάλοις μεμορφωμέναι» (Γ. Παπαβασιλείου, ν. Αρκαδίας, 1 8 7 9 ) 2 . «τα κοράσια εξέρχονται του σχολείου ατελέστερον η ότε εισήλθον,διότι ουδέν καλόν προσεκτήσαντο» ( Π . Παπαναστασίου, Μεσσηνία, 1880 ) 3 . «το Αρσάκειον δύναται να εναβρύνηται επί τοις μεγάλοις και πολυτελέσιν οικοδομήμασι και επί τ ω πλήθει των κατ' έτος απολυομένων διδασκαλισσών, αλλ' η Ιστορία της Παιδαγωγίας θααπορήσηεπίτ ω γεγονότι ότι μαθήτριαι επί τόσον χρόνον παιδευόμεναι την εγκύκλιον και παιδαγωγικήν παίδευσιν, εξέρχονται τόσον απροπαράσκευοι εις το έργον,ιδίαδεαγνοούσαιτα στοιχεία της Παιδαγωγικής» ( Π . Π . Οικονόμου, Ά ν δ ρ ο ς , 1880) 4 . «[Οι δασκάλες]... υστερούσι κατά τας γνώσεις ούτε θεωρητικώς διδαχθείσαι επαρκώς ούτε πρακτικώς ασκηθείσαι εν τω έργω... επιμένουσι κυρίως εις την μετάδοσιν των μηχανικών εμπειριών της Α ν α γ ν ώ σ ε ω ς , Γραφής και Αριθμητικής και την εκ1. ο νόμος του 1834 προνοούσε για σχολικές επιθεωρήσεις, αλλά φαίνεται πώς μέχρι το 1880 δεν είχε εφαρμοστεί συστηματικά. Αποσπάσματα από τις εκθέσεις επιθεωρητών από το 1872 ώς το 1889 που αναφέρονται ειδικά στα σχολεία θηλέων και στο έργο της δασκάλας, βλ. Παράρτημα των εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων (Γ. Θεοτόκη). Εκδιδόμενον κατ' αίτησιν της επ' αυτού ειδικής επιτροπής της Βουλής τη επιστασία του Γενικού επιθεωρητού των Δημοτικών σχολείων Χαρισίου Παπαμάρκου, Αθήναι 1890, σ. 55-68. 2. ό.π., σ. 59. 3. ό.π., σ. 61. 4. ό.π.

εκστήθησιν των βιβλιαρίων και των άλλων μαθημάτων» (Δ. Πετρίδης, Σύρος, 1 8 8 0 ) ι . «το βέβαιον είναι ότι αι εν τ ω Αρσακείω παιδευόμεναι διδασκάλισσαι διδάσκονται μεν και εκστηθίζουσι πολλά μαθήματα εξωναποκτώσιγνώσεις θεωρητικάς, αγνοούσιν όμως τα στοιχειωδέστατα της Παιδαγωγικής και διδακτικής» (Δ. Πετρίδης, Ναυπλία, 1880 ) 2 . «Ως προς δε τα σχολεία των θηλέων επικρατεί η αυτή αθλιότης και η αυτή αδεξιότης εις το διδάσκειν και παιδαγωγείν. και κάμνω ιδία λόγον περί τούτου καθ' όσον όλαι αι διδασκάλισσαι εξεπαιδεύθησαν εν Α ρ σ α κ ε ί ω έχουσαι πτυχίον και βαθμόν εις τα παιδαγωγικά» ( Π . Π . Οικονόμου, Λάρισα, 1 8 8 3 ) 3 . « Α λ λ ά και όπου υπάρχουσι σχολεία θηλέων, το εκ τούτων όφελος δεν είναι μέγα. Η διδασκαλία εν αυτοίς ελλειπεστάτη... Όπως ώμεν δίκαιοι όμως ανάγκη ν' αποδώσωμεν την έλλειψιν ταύτην ουχί πάντοτε εις ανικανότητα των διδασκάλων,αλλ'εις τοαμέθοδοντηςδιδασκαλίας εν τ ω Αρσακείω όπου αύται εκπαιδεύονται» (Ν. Πολίτης, Βώλος, 1883 ) 4 . Η «αμέθοδος διδασκαλία» επομένως και ο «μέγιστος» και «απίστευτος» «ψιττακισμός» είναι τα κυριότερα μειονεκτήματα πουεπισημαίνουνοιπερισσότεροι επιθεωρητές στα σχολεία των κοριτσιών. Η Αικ. Λασκαρίδου επισημαίνει, επίσης, ότι οι δασκάλες «ατελέστατα η και ουδόλως είχον προασκηθή» στα καθήκοντά τους 5 . η ποιοτική αποτελμάτωση της γυναικείας εκπαίδευσης την εποχή αυτή ήταν βέβαια συνάρτηση της γενικότερης κατάστασης της ελληνικής εκπαίδευσης που Οφειλόταν σε ποι1. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Παρνασσός, τ. Ε ' , 1881, σ. 122. 2. Παράρτημα... επιστασία Χ. Παπαμάρκου, ό.π., σ. 60. 3. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών σχολείων αποσταλέντων έκτακτων επιθεωρητών, Αθήναι 1885, σ. 80-81. 4. ό.π., σ. 74-75. 5. Αικ. Λασκαρίδου, «Ιερότης της εντολής της διδασκάλου», Εστία, τ. KB', 1886, σ. 680.

ποικίλους λόγους, όπως στην ελλιπή κατάρτιση του διδακτικού προσωπικού, στον τρόπο διορισμού, μετάθεσηςκαιαπόλυσηςτων δασκάλων, στη μέθοδο διδασκαλίας κλπ. 1 . οπωσδήποτε όμως η αυστηρή κριτική και οι διαπιστώσε των επιθεωρητών υποχρεώνουν το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο να πάρει θέση. στις 2 4 Απριλίου 1881 δημοσιεύεται σχετικό διάταγμα 2μετο οποίογιαπρώτη φορά η πολιτεία επεμβαίνει στη λειτουργία του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και καθορίζει το σκοπό του Διδασκαλείου και τα μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται οι υποψήφιες δασκάλες. το άρθρο 3 καθορίζει ότι σκοπός του Διδασκαλείου είναι «η ηθική κυρίως μόρφωσις των νεανίδων και η προπαρασκευή αυτών εις το Διδασκαλικόν έργον», και το άρθρο 4 ότι στις δυο τελευταίες τάξεις (Δ' και Ε ' ) θα διδάσκονται τα μαθήματα: « Ε μ π ε ι ρ ι κ ή Ψυχολογία μετά στοιχειώδους Λογικής, Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή και Διδακτική και Μεθοδική μετ' ασκήσεων» 3 . εξομοιώσει την εκπαίδευση της δασκάλας και του δασκάλου, γ ι α τ ί έγινε κατανοητή η ανάγκη, ώστε«καιτωναρρένωνκαιτων θηλέων η προκαταρκτική παίδευσις εν απασι τοις δημοτικοίς σχολείοις του Βασιλείου να χωρή ομόρρυθμος και προς τας αναπτυσσομένας οσημέραι κοινωνικάς σχέσεις και χρείας ήρμοσμένη» 4 . Βέβαια η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α είχεαποφασίσειαπό τα πρώτα κιόλας χρόνια να γίνονται πρακτικές ασκήσεις διδακτικής 5 , αλλά στην πράξη φαίνεται π ώ ςοιαποφάσειςαυτέςδεν εφαρμόζονται συστηματικά. το 1861, ο Λ. Μελάς, εισηγητής της επιτροπής των σχολείων, ανακοινώνει στα μέλη της Ε τ α ι ρ ε ί α ς 1. Βλ. λεπτομέρειες στις Ιστορίες της Δημοτικής εκπαίδευσης των Χρ. Λέφα και Σ . Παπαδημητρίου που αναφέρονται παραπάνω. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Κ Η ' , αρ. 24, 15 Μαρτίου 1881, σ. 379-382 και Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α', μέρος Β', σ. 111-114. 3. Γ . Βενθύλος, ό.π., σ. 112. 4. ό.π., σ. 111. 5. Βλ. σχετικά: Κανονισμός... 1842, σ. 7, Κανονισμός... 1851, σ. 11, και Κανονισμός... 1857, σ. 14.

11

ότι «εθεωρήσαμεν αναγκαιότατον ώστε αι μαθήτριαι της 5ης και ανωτάτης τάξεως, αι προτιθέμεναι το διδασκαλικόν επάγγελμα ναεξασκώνταισυγχρόνως και περί την δύσκολον τέχνην της δ δασκαλίας, παραδίδουσαι άπαξ της εβδομάδος κατά σειράν ενώπιον των αρμοδίων διδασκάλων τα μαθήματα και του αλληλοδιδακτικού σχολείου και των δύο κατωτέρων Ελληνικών τάξεων» 1 . την ίδια χρονιά άρχισε να διδάσκεται και το μάθημα της Πα γωγίας 2 , αλλά ο χρόνος που αφιερωνόταν για τα μαθήματα αυτά φαίνεται π ώ ς δεν ήταν αρκετός. Έ τ σ ι , ενώ στο πρόγραμμα του 1877 οι ώρες των διδακτικών ασκήσεων ήταν 7 και της Παιδαγωγίας 2 3 , μετά το διάταγμα της 24ης Απριλίου 1881, στο πρόγραμμα του 1882-83 γίνονται 3 οι ώρες των Παιδαγωγικών και 16 των ασκήσεων 4 . το 1883-84 διδάσκονται στη Δ ' τάξη 2 ώρες Παιδαγωγικά και 2 Διδακτική και στην Ε ' τάξη 2 ώρες Παιδαγ ω γ ι κ ά και 16 ώρες αφιερώνονται στη Διδακτική 5 . οριστικό πρόγραμμα, προσαρμοσμένοστιςαπαιτήσειςτης κυβέρνησης, άρχισε να εφαρμόζεται από τη σχολική χρονιά 188485, οπότε και διδάσκονται στη Γ ' τάξη 2 ώρες Παιδαγωγικά και 1 Μεθοδολογία Διδακτικής, και στη Δ ' τάξη 2 ώρες Παιδαγωγικά και 12 ώρες Διδακτική και ασκήσεις 6 .

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας από 24 Δεκεμβρίου 1861 μέχρι 25 Μαρτίου 1863, Αθήναι 1863, σ. 16. 2. ό.π., σ. 14. 3. Βλ. σ. 154 αυτής της εργασίας. 4. Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1882-1883 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1882, σ. 12-13. 5. Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1883-84 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883, σ. 10-12. 6. Πρόγραμμα των κατά το Σχολικόν έτος 1884-85 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις Προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1884, σ. 12-14.

ώς Διδασκαλεία του κράτους τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς στην Αθήνα (εσωτερικό και εξωτερικό) «ώς και το εν Κερκύρα τούτοις Ισοβάθμιον» 1 . στο Διδασκαλείο της Αθήνας προστίθεται τώρα και το σχολείο της Κέρκυρας που λειτουργούσε απότο1866 ώς Ελληνικό Σχολείο. Σύμφωνα με το άρθρο 11 του παραπάνω διατάγματος, για να έχουν το δικαίωμα οι μαθήτριες να πάρουν μέρος στις εξετάσεις γιατοδίπλωμα της δασκάλας, ήταν υποχρεωμένες να φοιτήσουν στιςδυοτελευταίες τάξεις των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Η Ισχύς του άρθρου αυτού «ανεστάλη» το 1882 με το βασιλικό διάταγμα της 17ης Σεπτεμβρίου 1882 2 . στη συνέχεια εφαρμόστηκεηδιάταξη αυτή με υποχρεωτική φοίτηση στη Δ ' και τελευταία τάξη του Διδασκαλείου. Έ τ σ ι , οι μαθήτριες που δενενδιαφέροντανγιατοδίπλωμα της δασκάλας έπαιρναν απολυτήριο από την Γ ' τάξη, ενώ οι υπόλοιπες συνέχιζαν «εις την ανωτάτην τάξιν των διδασκαλικών ασκήσεων» 3 . δασκάλες αλλάζει συχνά, όπως γίνεται φανερό από τα σχετικά διατάγματα της 14ης Απριλίου 1881 4 , της 16ης Αυγούστου 1 8 8 3 , και της 11ης Ιανουαρίου 1888 6 . με την υπουργική απόφαση της 19ης Απριλίου 1884 μάλιστα, καθορίζεται ακόμα και ο τύπος των πτυχίων των «δημοδιδασκαλισσών» 7 , γεγονός που φανερώνει π ώ ς το Υπουργείο άρχισε να δείχνει ενδιαφέρον ακόμα

1. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Β', σ. 111. 2. ό.π., σ. 113, υποσημείωση. 3. ο αριθμός των μαθητριών στην τάξη αυτή είναι μεγάλος. στα 1888-89, για παράδειγμα, φοιτούν 134 μαθήτριες, 32 εσωτερικές και 102 εξωτερικές (της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 1888-1889 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 10). 4. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Β', σ. 113. 5. ό.π., σ. 140. 6. ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 57. 7. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Δ', σ. 103-104.

καιγια«λεπτομέρειες» που έχουν σχέσημετηνεκπαίδευσητου διδακτικού προσωπικού των σχολείων. τικά Παρθεναγωγεία. το άρθρο 11 του διατάγματος της 11ης Ιανουαρίου 1888 καθορίζει ότι: «Εις εξέτασιν επί διδασκαλικώ π τ υ χ ί ω γίνονται δεκταί μαθήτριαι κατά τα κεκανονισμένα εγγραφείσαι και τακτικώς διακούσασαι τα μαθήματα των δύο ανωτέρων τάξεων των Διδασκαλείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς ητωνομοταγώντούτοις ανεγνωρισμένων Παρθεναγωγείων, εν οις άδεια του Υπουργείου των Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν και της Δημοσίου Ε κ π α ι δ ε ύ σ ε ω ς η διδασκαλία γίνεται συμφώνωςπροςτο εγκεκριμένον πρόγραμμα των Διδασκαλείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς » 1 . αναγνωριστεί «ώς ισοβάθμιον» με το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς το Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης 2 , και με την υπουργική απόφαση της 26ης Ιουλίου 1885 είχε δοθεί το ίδιο δικαίωμα στο Ομήρειο Παρθεναγ ω γ ε ί ο της Σμύρνης 3 . Παρθεναγωγεία προετοιμάζουν ένα μέρος από τις μαθήτριές τους γιατοεπάγγελματηςδασκάλας 4 και με το διάταγμα της 11ης Ιανουαρίου 1888 κατοχυρώνουν νομοθετικά το έργο αυτό. Η διάταξη αυτή έχει Ιδιαίτερη σημασία γιατί επιτρέπει και σε άλλα Παρθεναγωγεία να εκπαιδεύουν δασκάλες. Έ τ σ ιοαριθμόςτων μαθητριών που ενδιαφέρονταν για μια «λειτουργική» μόρφωση 1. Εφημερίς της Κυβερνήσεως έτους 1888, αρ. φ. 11, 14 Ιανουαρίου1888 και Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 57-58. Παρόμοιο σχέδιο είχαν συντάξει, με εντολή του Υπουργείου, ο Μ. Βρατσάνος και ο Χ. Παπαμάρκος. Βλ. το Παιδαγωγικόν Σχολείον, Β', 1885, σ. 414-418. 2. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Β', μέρος Δ', σ. 97-98. (Βλ. σχετικά και σ. 256 αυτής της εργασίας). 3. ό.π., σ. 99-100. (Βλ. σχετικά και σ. 252 αυτής της εργασίας). 4. Βλ. λεπτομέρειες για το θέμα αυτό σ. 226-227 αυτής της εργασίας.

άρχισε να μεγαλώνει αισθητά. αφού η μόνη διέξοδος που δίνει η πολιτεία την εποχή αυτή για μια ουσιαστική εκπαίδευση και άσκηση επαγγέλματος είναι το δίπλωμα της δασκάλας, αυτό επιδιώκουν ολοένα και περισσότερες μαθήτριες. η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α αντέδρασε στις ρυθμίσεις αυτές πουτηςαφαιρούσαναποκλειστικάπρονόμια 3 0 χρόνων και, όπως σημειώνεται στα Πρακτικά «ένεκα των γενομένωνυπότου Διοικητικού Συμβουλίου παραστάσεων η Κυβέρνησιςαπέσχετου να επιτρέψη εις Ιδιωτικάς Σχολάς τον σχηματισμόν τάξεων Διδασκαλείου» 1 . ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, με διάταγμα του 1892 2 . ο Π . Π . Οικονόμος θεωρεί τη λύση αυτή ώς πόλεμο εναντίον του Αρσακείου και επισημαίνει ώς κυριότερα μειονεκτήματα α) τη χαμηλή ποιότ η τ α της παρεχόμενης εκπαίδευσης, επειδή όλα τα ιδιωτικά Παρθεναγωγεία δεν θα έχουν το κατάλληλο προσωπικό, και β) την αύξηση του αριθμού των διδασκαλισσών 3 . Μειονεκτήματα και πολλά κενά εντοπίζει επίσης ο Π . Π . Οικονόμος και στο πρόγραμμα μαθημάτων που καθιερώνεται με το διάταγμα του 1892 4 . Πράγματι την εποχή αυτή η μεγάλη αύξησητουαριθμούτων «διδασκαλισσών» δημιούργησε ορισμένα πρακτικά προβλήματα, αλλά η συνεχής αυτή πίεση των Ιδιωτικών Παρθεναγωγείων δείχνει καθαρά ότι στην εκπαίδευση των κοριτσιώνεπικρατεί,την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, η κατεύθυνση εκείνη που

1. Πεπραγμένα... 1888-1889, ό.π., σ. 9. 2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως έτους 1892, αρ. φ. 391, 27 Οκτωβρίου 1892. 3. [ Π . Π . Οικονόμος], «και πάλιν πόλεμος κατά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 18, 30 Νοεμβρίου 1892, σ. 139-142 και αρ. 22, 10 Ιανουαρίου 1893, σ. 173-175. 4. [ Π . Π . Οικονόμος], «Περί των επί πτυχίω εξετάσεων των υποψηφίων Δημοδιδασκαλισσών», Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 23, 20 Ιανουαρίου 1893, σ. 180-182 και αρ. 24, 30 Ιανουαρίου 1893, σ. 186-188.

εξασφαλίζει τη δυνατότητα για εργασία και οικονομική ανεξαρτησία. Είδαμε ότιαπότο1861 ακόμα αρχίζουν να υπάρχουν «άνεργες» δασκάλες. στα 1864 ο Σ . Βυζάντιος, Γενικός Διευθυντής των Δημοτικών Σχολείων, τονίζει ότι είναι ανάγκη «να εφελκύση την προσοχήν του Υπουργείου η δυσανάλογος αυτών πληθύς ώς προς τοναριθμόντωνυπαρχόντων σήμερον σχολείων κορασίων εν Ε λ λάδι», επειδή «σπεύδουσα εκάστη αυτών να τοποθετηθή... προσπαθούσι παντί τρόπω να εξώσωσι τας διωρισμένας ήδηκαινα διορισθώσιν εις τας θέσεις των αύται» 1 . Α Ρ Ι Θ Μ Ο Σ Μ Α Θ Η Τ Ρ Ι Ω Ν . ΘΕΣΗ ΚΑΙ Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Α Δ Α Σ Κ Α Λ Α Σ .

Σύμφωνα με στοιχεία που αντλούνται από τα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , ο αριθμός των μαθητριών που παίρνουν δίπλωμα δασκάλας αυξάνεται με αριθμητική πρόοδο. Έ τ σ ι το 1862 πήραν δίπλωμα δασκάλας 2 8 μαθήτριες 2 , το 1863, 44 μαθήτριες 3 , το 1864, 6 3 μαθήτριες 4 , το 1874, 73 μαθήτριες 5 , και το 1885, 117 μαθήτριες 6 . Οι αριθμοί των μαθητριών που πήραν δίπλωμα δασκάλας κατά την πεντηκονταετία 1836-1886 δίνονται στον Πίνακα 13. οι περισσότερες από τις δασκάλες αυτές φοίτησαν στο εξωτερικό Διδασκαλείο. την τρίτη δεκαετία, π . χ . , από τις 470 δασκάλες οι 147 ήταν εσωτερικές και σύσσιτες και οι 323εξωτερικές,ενώ

1. Σ . Βυζάντιος, «Γενική έκθεσις...», ό.π., σ. 683. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ετών δυο από 29 Δεκεμβρίου 1863 μέχρις 28 Μαρτίου 1865, Αθήναι 1865, σ. 13. 3. ό.π. 4. ό.π., σ. 55. 5. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873καιη έκθεσιςτωνενιαυσίων εξετάσεων... αναγνωσθείσα τη 16 Ιουνίου 1874, Αθήναι 1874, σ. 14. 6. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 10.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 13

Α ρ ι θ μ ό ς μαθητριών Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας που πήραν δίπλωμα δασκάλας από το 1836 ώς το 1886* Δασκάλες 1836-1846 1846-1856 1856-1866 1866-1876 1876-1886 Σύνολο

90 102 470 592 750 2.004

ΠΗΓΗ: * Γ . Βιώνης, Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της ρίδας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας υπό Γ. Βιώνη επόπτου αυτής,Αθήναι1886, σ. 29-31.

Πεντηκονταετητων σχολείων

την τέταρτη δεκαετία από τις 592 δασκάλες οι 202 ήταν εσ ρικές και οι 330 εξωτερικές 1 . σκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς που πήραν δίπλωμα δασκάλας ώς το 1886, αιτιολογεί τους επαινετικούς για το έργο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς λόγους του Γ . Βιώνη 2 . Βέβαια, στο έργο αυτό της Ε τ α ι ρ ε ί α ς σημαντικήυπήρξεη συμβολή του κράτους. το 1888-89 η κρατική επιχορήγηση φτάνει στο ύψος των 30.000 δραχμών 3 και το 1892, 45.000 δραχμές 4 . Η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α , έκτος από τις «πλήρεις» υποτροφίες που χορηγούσε σε έναν αριθμό μαθητριών για να σπουδάσουν

1. Γ . Βιώνης, ό.π., σ. 31. ό.π. 3. της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 18881889 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 5. 4. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', τελευταία σελίδα χωρίς αρίθμηση, όπου δίνεται πίνακας των συνδρομών της κυβέρνησης προς την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. 2.

12.

Μαθήτριες

Αρσακείου

1890

ώς εσωτερικές στο σχολείο της, έδινε και δυνατότητα σε πολύ περισσότερες μαθήτριες να φοιτήσουν δωρεάν στο εξωτερικό Διδασκαλείο. Έ τ σ ι στα 1873-74 φοιτούν δωρεάν 224 από τις 3 6 0 μαθήτριες του Ελληνικού Σχολείου και στα 1888-89 φοιτούν δωρεάν στο εξωτερικό Διδασκαλείο 250 από τις 385 μαθήτριες 1 . Παράλληλα, πολλοί δήμοι της χώρας έστελναν με δικά τους έξοδα στο σχολείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς ένα μεγάλο αριθμό μαθητριών. στα 1861, συγκεκριμένα, από τις 122 εσωτερικές μαθήτριες οι 42 είναι υπότροφοι των δήμων, οι 29 της κυβέρνησης, οι 19 της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και οι υπόλοιπες 32 σπουδάζουν με δικά τους έξοδα 2 . τα ίδια ποσοστά συνεχίζουν και τα επόμενα χρόνια 3 και μόνο μετά το 1870 λιγοστεύει αισθητά ο αριθμός των μαθητριών που σπουδάζουν με έξοδα των δήμων 4 .

Μετά το διάταγμα της 4ης Α π ρ ι λ ί ο υ 1881 και ώς το 1892 λειτουργούν στη χώρα τρία Διδασκαλεία θηλέων (Αρσάκειο και εξωτερικό Διδασκαλείο στην Αθήνα και Διδασκαλείο της Κέρκυρας), αφού το διάταγμα της 11ης Ιανουαρίου 1888, με το οποίο μπορούσαν να εκπαιδεύουν δασκάλες και Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, δεν εφαρμόστηκε. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σύγκριση του αριθμού των δασκάλων από το Διδασκαλείο αρρένων και των διδασκαλισσών απόταΔιδασκαλεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , από το 1883 ώς το 1890 (Πίνακας 14). ώς το 1887 ήταν Γενικός Ε π ι θ ε ω ρ η τ ή ς των Δημοτικών Σ χ ο λείων, από τις δασκάλες αυτές ένας μικρός αριθμός παίρνει το 1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1874, Αθήναι 1875, σ. 14 και της εν Αθήναις... τα κατά το έτος 1888-89 πεπραγμένα, σ. 8. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1580. 3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1861-1863, ό.π., σ. 10. 4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, Αθήναι 1873, σ. 33.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 14

Αριθμός δασκάλων και διδασκαλισσών που πήραν δίπλωμα από τα Διδασκαλεία Α θ η ν ώ ν ( 1 8 8 3 - 1 8 9 0 ) Χρόνος

1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 Σύνολο:

Δασκάλες** από Διδασκαλεία Αθηνών και Κέρκυρας

Δάσκαλοι*

44 30 32 32 32 14 23 29

57 68 117 107 106 106 142 95

236

798

(103+14)*** ( 9 8 + 9) ( 90+16) ( 93+13) (132+10)

ΠΗΓΕΣ:

* [ Π . Π . Οικονόμος], «το εν Αθήναις Διδασκαλείον», Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 5, 19 Ιουνίου 1892, σ. 35 και Χρ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, σ. 224. ** Σ π . Λάμπρος, «το μέλλον των διδασκαλισσών», Εθνικόν Ημερολόγιον Κωνστ. Σκόκου 1891, σ. 117. *** Από το 1885 αρχίζουν να παίρνουν δίπλωμα δασκάλας και μαθήτριες του Διδασκαλείου της Κέρκυρας.

πτυχίο «χάριν επιδείξεως» και ώς «συμπλήρωμα» της προίκας τους. για τις περισσότερες «το πτυχίον έσται άρτος και βίου πορισμός» 1 . Ό μ ω ς , σύμφωνα με την απογραφή του 1879, ήταν διορισμένες από το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο Παιδείας 175 δασκάλες σε ολόκληρη τη χώρα 2 , ενώ και τα τελευταία χρόνια της περιόδου που

1. Σ π . Λάμπρος, ό.π., σ. 117. 2. Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός ρικών, Αθήναι 1881, σ. 35.

1879,

Υπουργείον

Εσωτε-

εξετάζουμε (1890) τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών δεν ξεπερνούν τα 250 1 . Οι αριθμοί αυτοί φανερώνουν το λόγογιατον οποίο δημιουργήθηκε σταδιακά «κοινωνικόν ζήτημα μεγίστης σημασίας» 2 . Οι δυνατότητες για εργασία που έχουν την εποχή αυτή οι δασκάλες είναι: η «οικοδιδασκαλία» και η πρόσληψη σε διάφορα δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία του ελεύθερου κράτουςκαιτου υπόδουλου ελληνισμού 3 . Μετά το 1875 όμως, η τελευταία δυνατότητα περιορίζεται σημαντικά γιατί λειτουργούν Διδασκαλεία και στον υπόδουλο ελληνισμό. το έργο της δασκάλας είχε την εποχή αυτή πολλές δυσκολίες: «και θα κερδίσωσι», γράφει ο Σ π . Λ ά μ προς, «τον άρτον αυτών εν ιδρώτι του προσώπου, πορευόμεναι πολλάκις εις χωρία ανθρώπων αγροίκων και αφιλοξένων και μακράν εις απροσβάτους της Μακεδονίας και της Μικράς Ασίας κώμας» 4 . και συνεχίζει: «Μακρά ηδυνάμην να γράφω περί των στενοχωριών υφ' ων περιβάλλονται, περί της συκοφαντίας ήτις πολλάκις αδίκως τας διαβάλλει» 5 . ' Ο Χ . Φιλαδελφεύς, Γραμματέας της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς το 1871, Ομολογεί ότι στο Μενίδι, προάστιο της Α θ ή ν α ς , «των παθών της τον τάραχον δοκιμάζει η διδάσκαλος" καθ' εκάστην την προσβάλλουσι παντοιοτρόπως» 6 , με αποτέλεσμα την επόμενη χρονιά «η διδάσκαλος κ. Μαρία Μωραΐτου απαυδήσασα από την ψυχρότητα των κατοίκων προς τα γράμματα έδωκε την παραίτησίν της» 7 . και η επόμενη δασκάλα του Μενιδίου όμως, «αποθαρρυνθείσα από την συνήθη αδιαφορία των κατοίκων παρητήθη» 8 . τα ίδια προβλήματα φαίνεται 1. Σ π . Λάμπρος, ό.π., σ. 117. 2. ό.π., σ. 114. 3. Βλ. σ. 105 αυτής της εργασίας. 4. Σ π . Λάμπρος, ό.π., σ. 116. 5. ό.π. 6. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 47. 7. Πρακτικά... 1872, σ. 11. 8. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873, Αθήναι 1874, σ. 9.

νεται π ώ ς αντιμετώπιζε και η δασκάλα στην Κηφισιά 1 . Βέβαια έχουμε και πολλές περιπτώσεις χωριών που υποδέχονται τη δασκάλα με πανηγυρισμούς και διάφορες άλλες εκδηλώσεις ώς ήρωΐδα 2 . Ιδιαίτερες δυσκολίες πρόσθετε στο έργο της δασκάλας, την εποχή αυτή, η αντίληψη της κοινωνίας ότι, όταν μια δασκάλα παντρευτεί, πρέπει να σταματήσει να εργάζεται. στα 1874, κάτοικοι του Αγρινίου, με αναφορά τους στο Υ π ο υ ρ γ ε ί ο Παιδείας, τονίζουν ότι «η διδάσκαλος αυτών περιελθούσα εις τον εν συζυγ ί α βίον, κατέστη διά τούτοανεπιτήδειοςπροςεκπλήρωσιντων καθηκόντων της δημοδιδασκάλου» 3 . το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο , κάτω από τέτοιες πιέσεις, στέλνει στους νομάρχες της χώρας, στις 2 Ιουλίου 1874, είδική εγκύκλιο «Περί των υπανδρευομένων δημοδιδασκαλισσών», όπου διαβεβαιώνει τους πολίτες ότι «εις τας έγγαμους διδασκάλους ευρίσκει πολύ περισσότερα εχέγγυα προς ηθοποίησιν της κοινωνίας, και διά τούτο και τας προτιμά» και ότι «την θέσιν συζύγου και μητρός τεκνοτροφούσης θεωρεί ώς εν των κυριωτέρων προσόντων δημοδιδασκαλίσσης» 4 . Βέβαια η αντίληψη αυτή δεν ήταν εύκολο να υποχωρήσει εντελώςκαιέτσι αρκετά χρόνια αργότερα, το 1888, δημοσιεύθηκε στον τύπο η είδηση ότι, στη Σκόπελο, ο πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου προσπάθησε να κακοποιήσει δασκάλαηοποίαδεν δέχτηκε την πρόταση του Δημοτικού Συμβουλίου να παραιτηθεί, επειδή το αιτιολογικό ήταν ότι «προξενεί σκάνδαλον εις τον τόπον διότι είναι υπανδρος» 5 . 1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1876, Αθήναι 1877, σ. 8. 2. Κ. Ξηραδάκη, από τα Αρχεία του ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθεναγωγεία και δασκάλες υπόδουλου Ελληνισμού, τ. Α ' , Αθήνα 1972, σ. 19. 3. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. KB', αρ. 829, 27 Ιουλίου 1874, σ. 2795-2796. 4. ό.π. 5. Κ. Παρρέν, «Επιθέσεις και στραγγαλισμοί κατά διδασκαλισσών», ΕφημερίςτωνΚυριών, έτ. Α ' , αρ. 47, 31 Ιανουαρίου 1888.

και την πολύτιμη προσφορά της δασκάλας" αντίθετα, χρόνομετο χρόνο, ανοίγονται νέες προοπτικές. από το 1886, π . χ . , δασκάλες μπορούν να εργάζονται και σε Δημοτικά Σχολεία αγοριών 1 . Ώςτηχρονιά αυτή βέβαια οι δασκάλες που δίδασκαν σε σχολεία μικρών χωριών είχαν και μαθητές μαζί με τις μαθήτριες, αλλά κύριο έργο τους ήταν η διδασκαλία στα σχολεία των κοριτσιών. το 1887 στη Γ ' Δημοτική Σχολή αρρένων στην Α θ ή ν α τοποθετείται διευθύντρια η Β. Ανδρεοπούλου. η Κ. Παρρέν χαιρετίζει μεενθουσιασμό«τοννεωτερισμόν τούτον» και προτείνει με θέρμη να επεκταθεί το μέτρο αυτό και σε άλλα σχολεία 2 . Πολύ σύντομα μάς πληροφορεί με Ικανοποίηση ότι η πρόταση της εισακούστηκε καιστουςδιορισμούς που έγιναν την ίδια χρονιά, το 1887 δηλαδή, πολλές δασκάλες τοποθετήθηκαν σε σχολεία α γ ο ρ ι ώ ν . στα 1888 δυο Δημοτικά Σχολεία αρρένων στην Α θ ή ν α διευθύνονται από δασκάλες και στα 1892 από τα 14 Δημοτικά Σχολεία της Α θ ή νας μόνο τα 3 διευθύνουν άνδρες 4 . Επίσης η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α δίνει συχνά τη δυνατότητα σε μαθήτριές της για ειδικές σπουδές στο εξωτερικό. στα 1885 στέλνει με υποτροφία την Ε λ π ί δ α Καρακούσηκαιτη Φλ. Φουντουκλή στη Γερμανία «προς τελειοποίησιν αυτών περί τε τα παιδαγωγικά και τας νέας μεθόδους διδασκαλίας» ώστε, όταν επιστρέψουν, να τοποθετηθούν ώς διευθύντριες στο Πρότυπο

1. ο Π . Π . Οικονόμος τη λύση αυτή δε τη θεωρεί πρόοδο, αλλά «παρεκτροπή» των Δημοτικών Σχολείων: [ Π . Π . Οικονόμος], «Διδάσκαλοιειςτα άρρενα και όχι διδασκάλισσαι», Εκπαίδευσις, έτ. Α', αρ. 2, 20 Μαίου 1892, σ. 29. 2. Κ. Παρρέν, «Διδασκάλισσαι εν ταις σχολαίς των αρρένων», αρνητική αντιμετώπιση του θεσμού αυτού από την κοινωνία βλ. Το γωγικόν Σχολείον, έτ. Γ ' , 1887, σ. 415-416. 3. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α', αρ. 24, 16 Αυγούστου 1887. 4. ό.π., έτ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888.

Παιδα-

σχολείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς 1 . και στα 1876 είχε σταλεί με έξοδα της Ε τ α ι ρ ε ί α ς η Ε λ έ ν η Λοΐζου στη Γενεύη και στο Βερολίνο «διά να αυξήση τας διδασκαλικάς της γνώσεις» 2 . ΝΕΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ

ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ.

Ν η π ι α γ ω γ ο ί . Παράλληλα με τις δασκάλες άρχισαν να εκπαιδεύονται και οι πρώτες νηπιαγωγοί. Ό π ω ς είδαμε, νηπιαγωγεία άρχισαν να λειτουργούν από πολύ νωρίς. Αρχικά μάλλον δεν υπήρχε αυστηρός περιορισμός στην ηλικία των μαθητών, και έτσι, στα π ρ ώ τ α αλληλοδιδακτικά σχολεία και κυρίως τα Ιδιωτικά, φοιτούσαν και πολύ μικρά παιδιά, από την ηλικία των δύο χρόνων ακόμα 3 .σταπρώτα σχολεία θηλέων που ίδρυσαν οι ξένοι Ιεραπόστολοι, Hill και H i l d n e r , υπήρχαν ξεχωριστά νηπιαγωγεία με μαθητές και μαθήτριες από την ηλικία των 2 ώς 6 χρόνων 4 . Η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α ίδρυσε νηπιαγωγείο το 1840 5 . σκονταν ό,τι και στα Δημοτικά Σχολεία: «της νηπιαγωγίας αγνώστουούσης παρ' ημίν και ουδαμού διδασκομένης, ούτω καλούνται αλληλοδιδακτικά τινα, σχολεία, εις α φοιτώσι κατωτέρας ηλικίας παιδία» 6 . Η πρώτη που προσπάθησε να εκπαιδεύσει νηπιαγωγούς ήταν η F r . Hill, που μετά την καθιέρωση του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς Διδασκαλείου του κράτους, στράφηκε προςαυτήτηνκατεύθυνση. ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος προτείνει να

1. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 9-10. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1876, Αθήναι 1877, σ. 12. 3. Μικρά παιδιά παρακολουθούν μαθήματα στο σχολείο της Φιλομούσου Εταιρείας στην Αθήνα (1826), στο σχολείο της Ελένης Δανέζη (1828) κ.ά. ( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 105 και 548). 4. Βλ. σχετικές αναφορές στις σ. 62-63 αυτής της εργασίας. 5. Πρακτικά... 1840, σ. 12. 6. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρ$ σχολείων», ό.π., σ. 185.

στείλει στο σχολείο της Hill ο δήμος της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ςκαιοι ιδιώτες, που συντηρούσαν σχολεία, από μια μαθήτρια για να διδαχ τ ε ί τη σχετική μέθοδο, επειδή η F r . Hill ήταν «η μόνη εν Ε λ λάδι κατέχουσα την νηπιαγωγίαν» 1 . 1864 και η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α . Μάλιστα το 1865 έστειλε τη μαθήτριά της Ιφιγένεια Δημητριάδου με υποτροφία στη Γαλλία, για να ειδικευτεί στον τομέα αυτό και να διευθύνει στη συνέχεια το νηπιαγωγείο της Εταιρείας 2 . από το 1870 και εξής, η Ε τ α ι ρ ε ί α άρχισε να δίνει και ειδικό δίπλωμα νηπιαγωγού. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το 1870 πήραν δίπλωμα νηπιαγωγού 50 κοπέλες 3 . Α π ό το πρόγραμμα των μαθημάτων φαίνεται π ώ ς το 1870 διδάσκονταν στο νηπιαγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς τα παρακάτω μαθήματα: «εις το Νηπιαγωγείον φοιτώσι νήπια από τριετούς μέχρι εξαετούς και διδάσκονται κατά την νεωτάτην μέθοδον των νηπιαγωγείων της Γαλλίας (salles d'asile) τα εξής μαθήματα: α) ανάγνωσιν επί πινάκων, β) γραφήν επί αβακίου, γ ) αριθμητικήν διά του αριθμητηρίου, δ) ηθικά και Ιστορικά διηγ ή μ α τ α διά εικονογραφιών, ε) γεωγραφίαν επί γεωγραφικών πινάκων, ζ ) φυσικήν Ιστορίαν δι' εικόνων, ζ ) ιχνογραφίαν, η ) μουσικήν ωδικήν, θ) γνώσεις πραγμάτων και τεχνουργημάτων, ι) Ιστορίας εκ της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, ια) Κατήχησιν και Προσευχάς, ιβ) εργόχειρα και Γυμναστικήν» 4 . Πρέπει να επισημάνουμε εδώ το γεγονός ότι στα επόμενα προγράμματα των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, ώς 1. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας

του

έτους 1871,

ό.π. ό.π.,

σ. 11.

3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873, ό.π., σ. 74. Αντίτυπο διπλώματος νηπιαγωγού σώζεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη στην Αθήνα. 4. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, 1870, σ. 2.

το 1890, δεν αναφέρονται μαθήματα για το νηπιαγωγείο, πράγμα που δείχνει ότι δεν πρέπει να γινόταν συστηματική διδασκαλία μαθημάτων στο νηπιαγωγείο. στα 1880 επέστρεψε από τη μετεκπαίδευση της στη Γερμανία η μαθήτρια της Ε τ α ι ρ ε ί α ς Ε λ έ ν η Λοΐζου που αναδιοργάνωσε το νηπιαγωγείο σύμφωνα«μετην νέαν Γερμανικήν μέθοδον» 1 . θηκε με την εκπαίδευση της νηπιαγωγού η Αικ. Λασκαρίδου, που το 1880 παρακολούθησε μαθήματα της φροβελιανής μεθόδου 2 στη Δρέσδη της Γερμανίας και μόλις επέστρεψε στην Αθήνα καθιέρωσε τη μέθοδο αυτή στο σχολείο της, το «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» 3 . Όπως ομολογεί η ίδια η Λασκαρίδου συνάντησε αρκετές δυσκολίες στην εφαρμογή του νέου αυτού συστήματος: «επί τέσσερα όλα έτη μετά την εξ Δρέσδης επάνοδόν μου», γράφει, «δωρεάν παρέσχον άπαντα τα προς Φροβελιανάς εργασίας απαιτούμενα υλικά εις όλας τας μαθήτριας μου, διότι οι γονείς μή γνωρίζοντες τον σκοπόν των εργασιών τούτων, δεν επεθύμουν να καταβάλλωσι τας προς αυτάς απαιτουμένας δαπανας» 4 . Δωρεάν επίσης δίδασκε η Λασκαρίδου ώς το 1885 τη μέθοδο του F r ö b e l και έδινε «Φροβελιανά πτυχία» α' και β' τάξεως «καίτοι μή επικροτούμενα υπό της Κυβερνήσεως» 5 . Επειδή οι νηπιαγωγοί της μεθόδου αυτής δεν αναγνωρίζονταν επίσημα «και διά την βραδύτητα της παραδοχής του Φροβελιανού συστήματος ολίγαι μόνον», γράφει η Λασκαρίδου, «4 η 5 κατ' έτος προσήρχοντο, και μάλλον αι

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1880, Αθήναι 1881, σ. 15. 2. Friedrich Fröbel (1782-1852). Επισήμανε τη μεγάλη σημασία του νηπιαγωγείου για την ανάπτυξη του παιδιού. Βασικά κεφάλαια Παιδαγωγικής του αποτελούν η σχολική εργασία και η θεωρία του παιγνιδιού. 3. Λεπτομέρειες για το σχολείο αυτό βλ. στις σ. 207-210 αυτής της εργασίας. 4. Αικ. Λασκαρίδου, «το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», Εστία, τ. Κ', αρ. 505, 1 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 609. 5. ό.π.

μή δυνηθείσαι να εύρωσι θέσιν» 1 . Ό λ ε ς όμως οι «Φροβελιανοί νηπιαγωγοί», που πήραν πτυχίο από το σχολείο της Λασκαρίδου ώς το 1885, βρήκαν θέση στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο», καθώς και σε σχολεία της Σμύρνης, της Αλεξάνδρειας, της Θεσσαλονίκης και της οδησσού 2 . Η Λασκαρίδου, από το 1885 ώς το 1887 που σταμάτησε, για οικογενειακούς λόγους, την αξιόλογη εκπαιδευτική της δραστηριότητα, προετοίμαζε τις μαθήτριες της τελευταίας τάξης στο Ά μ α λ ί ε ι ο ' ορφανοτροφείο «όπως κατασταθώσι Φροβελιανοί παιδονόμοι» 3 . Πληροφορίες για τη λειτουργία των περισσότερων νηπιαγωγείων της χώρας αντλούνται από τις εκθέσεις των επιθεωρητών: ο Δ. Πετρίδης, που το 1880 επιθεώρησε τα σχολεία της Σύρου, αναφέρει ότι στα νηπιαγωγεία του νησιού «παραβαίνοντα») οι όροι του νηπιαγωγείου «διότι διδάσκονται οι παίδες εν βιβλίοις ανάγνωσιν».σεένα από τα νηπιαγωγεία μάλιστα, «τα μεγαλύτερα ού μόνον ανεγίγνωσκον εις βιβλίααλλάκαιτονΓεροσταθην εκράτουν ανά χείρας τα ταλαίπωρα» 4 . Ε κ τ ό ς από την ανάγνωση, στα νηπιαγωγεία διδάσκονταν Γραφή, Αριθμητική και Ιερά Ι σ τ ο ρ ί α 5 . ο Ν. Πολίτης, κατά την επιθεώρηση των σχολείων του Βόλου, στα 1883, διαπιστώνει ότι τα νηπιαγωγεία «ουδαμώς διαφέρουσι της κατωτάτης τάξεως του σχολείου, διότι διδάσκεται εν αυτοίς και ανάγνωσις» 6 .

1. Αικ. Λασκαρίδου, ό.π. 2. ό.π., σ. 609-610. 3. ό.π. για τη σημαντική προσφορά της Λασκαρίδου στον τομέα αυτά βλ. Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη, εφόρου του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων περί των πεπραγμένων παρά της διοικούσης επιτροπής από 1 Νοεμβρίου 1884 - 31 Οκτωβρίου 1885, σ. 3. 4. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Παρνασσός, τ. Ε ' , 1881, σ. 123. 5. ό.π., σ. 119. 6. Εκθέσεις επιθεωρητών... 1883, ό.π., σ. 76.

Δασκάλες εργοχείρων. Ε π ε ι δ ή στα σχολεία των κοριτσιών αφιερώνονταν πολλές ώρες στη διδασκαλία των εργοχείρων και της ραπτικής, φαίνεται π ώ ς οι δασκάλες δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις αυτές και τα ειδικά αυτά καθήκοντα και γι' αυτό καθιερώθηκε ένας νέος θεσμός, των επιμελητριών, με μισθό χαμηλότερο από εκείνον της δασκάλας. Η επιμελήτρια είχε γενικότερα καθήκοντα φροντίδας και επίβλεψης των μαθητριών και παράλληλα εργαζόταν και «ώς διδάσκαλος έργοχείρων» 1 . στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , όπως και στα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, προτιμούνται για τη θέση της επιμελήτριας ξένες δασκάλες 2 . πράγμα που ανάγκασε τον Υ π ο υ ρ γ ό Παιδείας Γ. Μίληση, με εγκύκλιοτης16ης Φεβρουαρίου 1877, να απαγορεύσει το διορισμό επιμελητριών, ώς θεσμό που δεν προβλέπεται από το νόμο. στην ίδια εγκύκλιο τονίζεται ότι «πάσα δημοδιδάσκαλος είναι μετοανάχείρας αυτής πτυχίον και διδάσκαλος των χειροτεχνημάτων και της ραπτικής και υποχρεωμένη επομένως να διδάσκη ταύτα εις τας μαθήτριας της» 3 . Οι πολλές ώρες που αφιερώνονταν στα εργόχειρα όμως, καθώς και οι ειδικές γνώσεις που απαιτούνταν για τη διδασκαλία τους, έκανε απαραίτητη την παρουσία ειδικευμένου προσωπικού, γεγονός που κατανόησε και το Υπουργείο, γιατί με το βασιλικό διάταγμα της 13ης Μαρτίου 1886 καθορίζει τα προσόντα των

1. Σχετικά με τα καθήκοντα των επιμελητριών βλ. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1842, σ. 20-21, όπου γίνεται λόγος για μια μονάχα επιμελήτρια και Κανονισμός... 1851, σ. 19-20, όπου οι επιμελήτριες αυξάνονται. 2. Βλ. σχετικά Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας... 18611863, ό.π., σ. 38 και Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, ό.π., σ. 14-15 όπου γίνεται λόγος για ελβετίδες και γαλλίδες επιμελήτριες. 3. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α', μέρος Γ ' , σ. 205-206.

«διδασκαλισσών των εργόχειρων» 1 . το γεγονός αυτό έχει ξεχωριστή σημασία για τη γυναικεία εκπαίδευση, γιατί αναγνωρίζεται επίσημα μια καινούρια ειδίκευση και ανοίγεται έτσι ένας νέος δρόμος για τη γυναικεία απασχόληση και εργασία. Δ α σ κ ά λ ε ς γ υ μ ν α σ τ ι κ ή ς . Η Αικ. Λασκαρίδου ίδρυσε στα 1891, με τη συνεργασία του Γυμναστικού Συλλόγου, τμήματα γυμναστικής για δασκάλες 2 . Η πρωτοβουλία αυτή, σε μια τόσο π ρ ώ ι μ η εποχή, δείχνει τις προοδευτικές Ιδέες της Λασκαρίδου καιτηθετική προσφορά της στους αγώνες για την ουσιαστική μόρφωση και απασχόληση της Ελληνίδας.

πολιτεία περιορίζεται στην τυπική έγκριση των προγραμμάτων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και μόνο τη χρονιά αυτή καθορίζει υποχρεωτικά μαθήματα και διδακτικές ασκήσεις για τις υποψήφιες δασκάλες. Λίγο αργότερα, στα 1891, αναγνωρίζει ότι οι εξετάσεις που δίνουν οι υποψήφιες δασκάλες πρέπει να είναι ανάλογες με εκείνες των δασκάλων και κανονίζει τις απολυτήριες εξετάσεις «προς τα εν τοις Διδασκαλείοις των αρρένων διατεταγμένα» 3 . Σ χ ε τ ι κ ά με τον προγραμματισμό της εκπαιδευτικής πολιτ ι κ ή ς παρατηρούμε ότι, τα πρώτα χρόνια (1834 και εξής), πολλ ά σχολεία δεν είναι δυνατό να λειτουργήσουν από έλλειψη διδακτικού προσωπικού, ενώ στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα υπάρχει τέτοια «δασκαλοπλημμύρα», που δημιουργεί Οξύ κοινωνικό και εκπαιδευτικό πρόβλημα.

1. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Β', μέρος Γ ' , σ. 82-84. 2. Εφημερίς των Κυριών έτ. Ε ' , αρ. 208, 14 Απριλίου 1891 «αι διδάσκαλοι της Γυμναστικής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ', αρ. 318, 12 Σεπτεμβρίου 1893· 3. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 75, διάταγμα της 8ης Μαίου 1891.

και

διδασκαλείο. Δεύτερος στόχος: η γενική

εκπαίδευση

ΑΡΙΘΜΌς ΜΑΘΗΤΡΙΏΝ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ. στο ίδιο σχολείο με τις μαθήτριες που ενδιαφέρονταν να γίνουν δασκάλες φοιτούσαν, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, και εκείνες που ήθελαν να αποκτήσουν μια γενική μόρφωση. το Διδασκαλείο και το Παρθεναγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς συνεχίζουν νααποτελούνένα σχολείο. ο όρος Παρθεναγωγείο παίρνει, την περίοδο αυτή, μια πιο πλατιά σημασία. Ενώ δηλαδή αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών, σιγά σιγά επεκτάθηκε σε όλα τα σχολεία για κορίτσια, ίσως επειδή την εποχή αυτή όλα τα Ιδιωτικά σχολεία για κορίτσια περιλαμβάνουν νηπιαγωγείο-δημοτικό και «ανώτερο» σχολείο. Έ τ σ ι στο άρθρο 1 του κανονισμού των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς του 1870 αναφέρεται ότι: «τα υπό της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς συντηρούμενα Παρθεναγ ω γ ε ί α είναι: α) το Διδασκαλείον, διαιρούμενον εις το Α ρ σ ά κειον, περιέχον ίδιον προκαταρκτικόν Σχολείον και ειςτοεξωτερικόν

μετά του Τοσιτσείου Προκαταρκτικού Σχολείου, β) το Πρότυπον Νηπιαγωγείον, γ ) το εν Κερκύρα Παρθεναγωγείον, καιδ)ταενδιαφόροις Δήμοις σχολεία» 1 . με τον όρο Παρθεναγωγείο, επομένως, χαρακτηρίζεται κάθε σχολείο στο οποίο φοιτούν μαθήτριες από νηπιαγωγείο μέχρι Διδασκαλείο. Έ τ σ ι συχνά συναντάμε, σε αντιδιαστολή, τους δύο όρους Παρθεναγωγείο, Αρρεναγωγείο. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι οι υπεύθυνοι της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς χρησιμοποιούν συχνά, στις επίσημες εκθέσεις καιταΠρακτικά, τους όρους «Διδασκαλείο» και «Ελληνικό σχολείο» για να χαρακτηρίσουν το ίδιο σχολείο 2 , πράγμα που φανερώνει καθαρά τη διπλή «ταυτότητα» του σχολείου αυτού. 1. Κανονισμός του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής [Αθήναι 1870], σ. 1. 2. Βλ. ενδεικτικά Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1874, Αθήναι 1875, σ. 14 και Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής του έτους 1880, Αθήναι 1881, σ. 30.

Εταιρίας του έτους Εταιρίας

δυο σειρές σχολείων. Η μία περιλαμβάνει το Τοσίτσειο προκαταρκτικό σχολείο και το Διδασκαλείο, και η άλλη το Αρσάκειο καιτοαντίστοιχοπροκαταρκτικό. στα πρώτα φοιτούν εξωτερικές μαθήτριες και στα δεύτερα εσωτερικές και οι «ημισύσσιτες», ενώ μέχρι το 1860 οι εξωτερικές και οι εσωτερικές μαθήτριες φοιτούσαν στο ίδιο σχολείο. οι εξωτερικές μαθήτριες,καιστο προκαταρκτικό και στο Διδασκαλείο, ήταν περισσότερεςαπότις εσωτερικές. Α π ό τα Πρακτικά της Ε τ α ι ρ ε ί α ς φαίνεται π ώ ς για τοεσωτερικότμήμα του σχολείου οι ενδιαφερόμενες μαθήτριες ήταν περισσότερες, αλλά δεν γίνονταν δεκτές γιατί το κτίριο χωρούσε μόνο 130 1 . Περιορισμένος επίσης αριθμός μαθητριών γινόταν δεκτός και στα εξωτερικά τμήματα, ενώ οι ενδιαφερόμενες ήταν πολύ περισσότερες. Σ υ χ ν ά αναφέρεται στα Πρακτικά ότι το Συμβούλιο αναγκάστηκε να αρνηθεί «την εγγραφήν εις πολλάς νεανίδας» 2 και ότι «μετά μεγάλης δυσκολίας περιωρίσαμεν τον αριθμόν αυτών εις...» 3 . για να ξεπεραστεί κάπως το πρόβλημα η Ε τ α ι ρ ε ί α καθιέρωσε το θεσμό των «ημισύσσιτων» μαθητριών. ο Πίνακας 15 δείχνει την αύξησητουαριθμούτων μαθητριών στα Διδασκαλεία (εσωτερικό και εξωτερικό) της Αθήνας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 15 ο αριθμός των μαθητριών στα σχολεία της Ε τ α ι ρ ε ί α ς αυξάνεται από χρόνο σε χρόνο αισθητά. από το σύνολο των μαθητριών αυτών Ινα μεγάλο ποσοστό ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας,ενώοι υπόλοιπες επιδίωκαν μια γενική μόρφωση, γεγονός στο οποίο Οφείλεται η μείωση του αριθμού των μαθητριών στην τελευταία τάξη του Διδασκαλείου (Βλ. και Πίνακα 16). Η μείωση στον αριθμό των μαθητριών, όσο προχωρούμε 1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1863-1865, σ. 14. 2. ό.π., σ. 62. 3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, Αθήναι 1873, σ. 16.

Αριθμός μαθητριών

στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στην Α θ ή ν α (1860-61

Σχολική χρονιά

Μαθήτριες Δημοτικό

1860-61

137

1865-66

199

1871-72

331

Μαθήτριες Διδασκαλείου

416

μαθητριών Διδασκαλείο

539 595

62 ημισύσσιτες

1874-75

1888-89)

Σύνολο

Νηπιαγωγείο εσωτερικού και εξωτερικού εξωτερικό Αρσάκειο

ώς

908

240 1.264

1880-81

610

207 1.484

1885-86

638

238

1.473

1888-89

653

240

1.597

ΠΗΓΕΣ : 1865-66: 1871-72: 1874-75: 1880-81: 1885-86: 1888-89:

1860-61: Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 394, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1579-1580. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1866, Αθήναι 1866, σ. 56. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 57-58. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1874, Αθήναι 1875, σ. 44. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1880, Αθήναι 1881, σ. 29. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 10. της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά τα έτος 1888-89 Πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ.9.

στις μεγάλες τάξεις, και κυρίως από την Δ ' στην Ε ' , είναι πιο φανερή στις εξωτερικές μαθήτριες, γιατί από τις εσωτερικές οι περισσότερες έπαιρναν υποτροφία με σκοπό να πάρουν το δίπλωμα της δασκάλας. Έ τ σ ι , τη σχολική χρονιά 1871-72, φοιτούσαν στην Ε ' τάξη του εξωτερικού Διδασκαλείου 3 6 μαθήτριες και στην ίδια τάξη του εσωτερικού 21 μαθήτριες. Α π ό αυτές πήραν πτυχίο δασκάλας 51 περίπου μαθήτριες και μόνο 3 έδωσαν εξετάσεις για το Απολυτήριο του Σχολείου 1 . και από τις 46 μαθήτριες που φοιτούσαν στην Ε ' τάξη το 1873-74 μόνο 2 ενδιαφέρθηκαν να πάρουν Απολυτήριο 2 . Οι υπόλοιπες έδωσαν εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας, γεγονός που φανερώνει καθαρά π ώ ς την τελευταία τάξη του Διδασκαλείου παρακολουθούσαν ουσιαστικά οι υποψήφιες δασκάλες. Σύμφωνα με τον Πίνακα 16, κάθε χρόνο, πολλές μαθήτριες διέκοπταν τις σπουδές τους. οι περισσότερες μαθήτριες φοιτούσαν ώς την Δ' τάξη και σταματούσαν χωρίς να πάρουν Απολυτήριο. ο χαρακτήρας λοιπόν της Γενικής Εκπαίδευσης, την εποχή αυτή, είναι καθαρά «διακοσμητικός» και όχι λειτουργικός. πιο καθαρά το σχήμα που άρχισε να διαγράφεται τα προηγούμενα χρόνια, αφού στην Δ ' και τελευταία τάξη του Διδασκαλείου φοιτούν μόνο οι υποψήφιες δασκάλες. στην Γ ' τάξη οι μαθήτριες δίνουν εξετάσεις και παίρνουν απολυτήριο και απ' αυτές, όσες ενδιαφέρονται, συνεχίζουν στην Δ ' τάξη. Έ χ ο υ μ ε δηλαδή τον πρώτο, υποτυπώδη, διαχωρισμό σχολείου γενικής εκπαίδευσης και ε π α γ γελματικού σχολείου. στην Δ ' τάξη είχαν την υποχρέωση, σύμφωνα με το άρθρο 11 του παραπάνω διατάγματος, να φοιτήσουν καιοιμαθήτριες των άλλων Παρθεναγωγείων που ενδιαφέρονταν γιατοδίπλωμα της δασκάλας, και έτσι αρχίζει να επιδιώκεται Ομοιόμορφη εκπαίδευση για όλες τις δασκάλες.οαριθμόςτων 1. Πρακτικά... 1872, σ. 16. 2. Πρακτικά... 1873, σ. 27. 3. Βλ. σ. 164 αυτής της εργασίας.

Α' Β' Γ' Δ' Ε'

90 62 51 52 40

23 21 22 19 16

εσωτερικές 72 77 72 55 36

εξωτερικές 29 39 32 20 21

εσωτερικές

Φιλεκπαιδευτικής

1871-72**

της

77 72 51 55 24

εξωτερικές

εσωτερικές 36 38 34 20 22

1873-74***

Εταιρίας

* Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1866, Αθήναι 1866, σ. 56-57. ** Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 12-14 και 58. (στον αριθμό των εσωτερικών μαθητριών περιλαμβάνονται μόνον οι «σύσσιτες»). *** Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873, Αθήναι 1874, σ. 26-28 (στους αριθμούς αυτούς περιλαμβάνονται όσες μαθήτριες προσήλθαν στις εξετάσεις τον Ιούνιο 1874).

ΠΗΓΕΣ :

»

»

Τάξη

εξωτερικές

1865-66*

κατά τάξεις στο Διδασκαλείο

(1865-66,1871-72,1873-74)

Α ρ ι θ μ ό ς μαθητριών

en

00

μαθητριών στην Δ ' τάξη αυξάνεται αισθητά. Συγκεκριμένα το 1885-86 φοιτούν 99 μαθήτριες 1 και το 1888-89 προετοιμάζονται για το δίπλωμα της δασκάλας 132 μαθήτριες 2 . Η ουσιαστική αλλαγή που έγινε στη διάρθρωση του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , μετά το 1881, πιστοποιείταικαιαπότη σύγκριση του προγράμματος της τελευταίας τάξης ( = Δ ' ) 1886-87 και του 1870 ( = Ε ' ) (βλ. και Πίνακα 17). τα Γαλλικά και η Οικιακή Οικονομία αναγράφονται αμέσως μετά τα Ελληνικά. το πρόγραμμα του 1870 επιδιώκει να Ικανοποιήσει τις απαιτήσεις δυο κατηγοριών μαθητριών, σε αντίθεση με το πρόγραμμα του 1886-87 που δίνει Ιδιαίτερη έμφαση στις διδακτικές ασκήσεις (5 ώρες το 1870, 11 το 1886). Μάλιστα στο πρόγραμμα της επόμενης χρονιάς, του 1887-88, προστίθενται 2 επιπλέον ώρες, 1 στην Αριθμητική και 1 στα Παιδαγωγικά 3 . Α κ ό μ α στο πρόγραμμα του 1870, οι ώρες των Ελληνικών και των Γαλλικών είναι σχεδόν ίδιες (6 και 5), ενώ στο πρόγραμμα του 1886-87 οι ώρες των Ελληνικών είναι 8 και των Γαλλικών 4. Τέλος, το μάθημα της Οικιακής Οικονομίας διδάσκεται σύμφωνα με το πρόγραμμα του 1886-87 στην Γ ' τάξη του σχολείου 4 , δηλαδή στην τελευταία τάξη για τις μαθήτριεςπουεπιδιώκουνμια γενική μόνο εκπαίδευση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εξέλιξη του προγράμματος μαθημάτων σε ολόκληρη την περίοδο 1837-1892. Στον Πίνακα 18 δίνονται τρία προγράμματα του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς · του 1842, του 1870 και του 1889-90 που διαλέχτηκαν με το εξής σκεπτικό: το πρόγραμμα 1. Πρακτικά... 1885-86, σ. 26. 2. Πεπραγμένα... 1888-89, σ. 10. 3. Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887-88 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τ ε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1887, σ. 11-12. 4. Πρόγραμμα... μαθημάτων 1886-87, σ. 44.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 17 Πρόγραμμα

μαθημάτων

στην

τελευταία

της Φιλεκπαιδευτικής

τάξη

του

Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1870

Πρόγραμμα 1870* Τάξη Ε '

Διδασκαλείου και

1886-87)

Πρόγραμμα 1886-87** Τάξη Δ '

Μαθήματα

Ώρες

Μαθήματα

Χριστιανική ηθική Ελληνικά Γαλλικά Οικιακή Οικονομία Παιδαγωγία Φυσική πειραματική Κοσμογραφία Ωδική Διδακτική μετ' εφαρμογής εν προκαταρκτικοίς Μέθοδος της Νηπιαγωγίας θεωρητικώς και πρακτικώς

1 6 5 1 1 3 1 2

Ελληνικά Ιστορία Φυσιογνωστικά (χημεία) Παιδαγωγικά Διδακτικά Γαλλικά Ωδική Χειροτεχνήματα

8 2 1 1 11 4 2 4

3

Σύνολο

33

Ώρες

2

Σύνολο 25 Χειροτεχνήματα και άσκησιςειςτα της οικιακής οικονομίας κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας. ΠΗΓΕΣ:

* Κανονισμός των Παρθεναγωγείο)ν της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [Αθήναι 1870], σ. 4-5. ** «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1886-87 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας» στα Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-1886, Αθήναι 1886, σ. 45-46.

του 1 8 4 2 ε ί ν α ι το π ρ ώ τ ο π ρ ό γ ρ α μ μ α του σ χ ο λ ε ί ο υ αυτού γ ρ α μ μ α του 1 8 7 0 δ ε ί χ ν ε ι τις αλλαγές που ε π ή λ θ α ν μ ε τ ά το 1 8 6 1 , ο π ό τ εα ν α γ ν ω ρ ί σ τ η κ εε π ί σ η μ α από το κ ρ ά τ ο ς το σ χ ο λ ε ί ο αυτό ώ ς Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο και το π ρ ό γ ρ α μ μ α του 1 8 8 9 - 9 0 ε ί ν α ι το τ ε λ ε υ τ α ί ο π ρ ό γ ρ α μ μ α της π ε ρ ι ό δ ο υ και δ ε ί χ ν ε ι τις αλλαγές μ ε τ ά

το

1881,

ο π ό τ ε έ χ ο υ μ ε ε π έ μ β α σ η του Υ π ο υ ρ γ ε ί ο υ στη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α του σ χ ο λείου αυτού που κ α θ ό ρ ι σ ε κ α ι τη δ ι δ α σ κ α λ ί α ο ρ ι σ μ έ ν ω ν μ α θ η μ ά τ ω ν .

Προγράμματα μαθημάτων τον Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας του 1842*, 1870** και 1890*** Μαθήματα **** Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Κοσμογραφία Ιστορικά Γεωγραφικά Φυσιογνωστικά Παιδαγωγικά Διδακτικά Γαλλικά Οικιακή Οικονομία Τεχνικά : α) Ιχνογραφία β) Καλλιγραφία γ) Ωδική δ) Γυμναστική ε) Χειροτεχνήματα Σύνολο

Τάξη Α'

Τάξη Β'

1842 1870 1890

1842 1870 1890 2 10 2

2 9 3

2 13 3 —

2 9 2 —

—

2 2

—

3 —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

24

2

3

3 2

2 2 3

30

32

3 2

—

3 3 —

29

1842 1870 1890

1842 1870 1890

1870

2 10 2

2 10

2 2 1

2

1

3 2

2 2 4

30

32

3 2 —• —

—

3 1

2 9 2

1 9 2 1 2

—

—

—

5

Τάξη Ε'

—

—

—

Τάξη Δ'

2 2 2

—

3 —

2 9 2 —

—

—

3 —

—

3

—

—

2 9 2 —

2 2 2

2 2 2

5

—

—

Τάξη Γ'

—

3 —

5 —

3 3 —

28

— —

2

1

2 2

2 2 4

29

34

—

3 2 2

—

2 2 1 4 1

1 9 2

—

2 —

2 —

3 —

5 —

3 3 —

28

1 6 —

1

—

—

—

6 1 2 2 2 2 10 4

.— —

3 1 5 5 1

—

2

—

—.

2 1 5

—

26

36

2

2 —

Σύνολο ωρών 8,8,5 43,42,33 7,9,7 -,ι,ι 7,10,8 9,6,6 5,5,8 -1,4 -5,11 9,25,14 -1,2 12,8,5 9,12,8 -.6,7 -,5,11

25

ΠΗΓΕΣ :

* Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1842, σ. 4-7. ** Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι [1870], σ. 2-5. *** «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1889-90 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», στο Της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά 1888-89 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 49-54: **** Η σειρά των μαθημάτων είναι σύμφωνη με το πρόγραμμα του 1889-90.

το

χωρίς να υπολογίζονται οι ώρες για τα χειροτεχνήματα, του 1870 140 και πενταετή φοίτηση, και του 1890, 134 ώρες. το σύνολο των ωρώνπουπροβλέπει το κάθε πρόγραμμα δεν παρουσιάζει τόσο ενδιαφέρον όσο η κατανομή των ωρών στα επιμέρους μαθήματα Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας μειώνεται σταδιακά, από 4 3 ώρες το 1842, σε 42 το 1870 και σε 3 3 το 1888-89. Η ύλη που διδάσκεται περιορίζεται, στα προγράμματα του 1842 και 1870, στην αρχαία ελληνική γλώσσα και «εις έκθεσιν Ιδεών» και μόνο στο πρόγραμμα του 1889-90 διδάσκεται στην Α' και Β' τάξη από μία ώρα «Απαγγελία και απομνημόνευσις εκλεκτών τεμαχίων νεωτέρων Ε λ λ ή ν ω ν λογογράφων και ποιητών» 1 . Είναι ενδεικτικότογεγονός ότι Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά αρχίζουν να διδάσκονται οι μαθήτριες από την Ε ' τάξη του Πρότυπου Δημοτικού Σχολείου («Μύθοι» του Αισώπου και Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής) και προχωρούν στην ζ ' τάξη με την «Κύρου Α ν ά β α σ η » του Ξενοφώντα 2 . Σύμφωνα με τη γνώμη του Γ . Γ . Παπαδόπουλου όμως, η μαθήτρια «αφ' ου πολύν καιρόν βασανισθή εις το να μάθη, η μάλλον, εις το να μή μάθη τους κανόνας των εις -μι ρημάτων... αύτη δεν μανθάνει ούτε να λαλή ούτε να γράφη την γλώσσαν αυτής» 3 . Η Κ. Παρρένσεμια σειρά από «καυστικά» άρθρα με τίτλο «τα κατά το Αρσάκειον» 4 καταλήγει ότι «το Αρσάκειον χρήζει ριζικής μεταρρυθμίσεως, ο κανονισμός αυτού ριζικής αναθεωρήσεως» 5 . Σχετικά με τα Ά ρ -

1. Πρόγραμμα... μαθημάτων 1889-90, ό.π., σ. 49 και 51. τα Νέα Ελληνικά, όπως είναι γνωστό, καθιερώθηκαν στα Ελληνικά Σχολεία των αγοριώνμετοπρόγραμμα του 1884 και με ενέργειες του Νικολάου Πολίτη (Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση..., τ. Α ' , σ. μγ'). 2. Πρόγραμμα... μαθημάτων 1889-90, ό.π., σ. 46 και 48. 3. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γραικός και Ελληνίδος, ό.π., σ. 17. 4. Κ. Παρρέν, «τα κατά το Αρσάκειον», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 64, 30 Μαίου 1888, αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888, αρ. 66, 12 Ιουνίου 1888. 5. Κ. Παρρέν^ «αι εκλογαί του Αρσακείου Παρθεναγωγείου», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 98, 22 Ιανουαρίου 1889.

Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά τονίζει ότι οι μαθήτριες «και τους απλουστέρους των συγγραφέων αδυνατούσι να εννοήσωσι διότι ο διδάξας αυτούς διδάσκαλος θυσιάζει πάντοτε το ύφος, τας Ιδέας του συγγραφέως εις την ξηράν γραμματικήν και τυπικήν ανάλυσιν». και συνεχίζει: «πού αι κριτικαί γνώσεις, που η νεωτέρα Ε λ λ η ν ι κ ή Φιλολογία και η Ιστορία αυτής!» 1 . 1842 και 1870 πρόβλεπαν μαθήματα για τα Φυσιογνωστικά 5 ώρες συνολικά, ενώ το πρόγραμμα του 1890 πρόβλεπε 8 μαζί με τη Χημεία, που δεν υπάρχει στα προηγούμενα. Φαίνεται λοιπόν ότι αρχίζουν να υποχωρούν οι αντιλήψεις σχετικά με τα μαθήματα που ήταν κατάλληλα η όχι για τη «φύση» της γυναίκας. υπάρχουν μόνο στα προγράμματα του 1870 και 1890. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ώρες των Μαθηματικών μειώνονται όσο προχωρούμε στις μεγάλες τάξεις. στη διαμόρφωση αυτή του προγράμματος επηρέασε, οπωσδήποτε, η άποψη της εποχής ότι δεν πρέπει να επιβαρύνεται —ειδικά με τα Μαθηματικά— το πρόγραμμα για τις μαθήτριες που βρίσκονται στην εφηβεία, γιατί έχει επιπτώσεις στην υγεία τους 2 .

η μέριμνα για τη Γυμναστική εκδηλώνεται, σχεδόν αποκλειστικά, με «προοδευτικές» εκπαιδευτικές προσπάθειες. στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς το μάθημα εισήχθη από το 18585 9 3 . Στον κατάλογο των «διδασκάλων» για τη σχολική χρονιά 1860-61 αναφέρεται και δάσκαλος της Γυμναστικής 4 . στα Π ρ α 1. Κ. Παρρέν, «τα κατά το Αρσάκειον», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Β', αρ. 66, 12 Ιουνίου 1888. 2. Βλ. σχετικές απόψεις στη σ. 274 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 96 αυτής της εργασίας. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1581, υποσ. 1. Επισημαίνουμε εδώ το γεγονός ότι στα δημόσια σχολεία της Μέσης Παιδείας καθιερώθηκε η Γυμναστική με ψήφισμα της «Πρόσω-

13. Μαθήτριες Αρσακείου 1893

Πρακτικά της Ε τ α ι ρ ε ί α ς του 1865 σημειώνεται ότι «η γυμναστική διδάσκεται αδιαλείπτως εν τ ω καταστήματι υπό του κ. Χόττεντορφ» 1 και στα Πρακτικά του 1886-87 «αγγέλλεται» ότι «χάριν της ευρυθμοτέρας και προς το γυναικείον φύλον οικειοτέρας ασκήσεως του σώματος, προσελήφθη δεδοκιμασμένη διδάσκαλος της γυμναστικής» 2 . δίνεται Ιδιαίτερη έμφαση στη διδασκαλία των Παιδαγωγικών καιστιςδιδακτικές ασκήσεις για τα οποία έγινε Ιδιαίτερος λόγος παραπάνω 3 . Όσον αφορά το μάθημα των Γαλλικών, οι 9 ώρες που πρόβλεπε το πρόγραμμα του 1842 τριπλασιάζονται σχεδόν και γίνονται 2 5 στο πρόγραμμα του 1870. οι ώρες των Γαλλικών διπλασιάστηκαν από το 1864, γιατί, όπως τονίζεται στα Πρακτικά της Ε τ α ι ρ ε ί α ς , «η επιθυμία της γλώσσης ταύτης ζωηροτέρα καθημέραν αναφαίνεται». Ε κ τ ό ς από την αύξηση των ωρών διδασκαλίας, το Συμβούλιο αποφάσισε «και εις την πρακτικήν εξάσκησιν της γλώσσης ταύτης ν' ασχολώνται απασαι αι μαθήτριαι του Παρθεναγωγείου, και Διδασκάλισσα προς τον σκοπόν τούτον Γαλλίς και κατάλληλος διά τε την μέθοδον, την παιδείαν, την προσφοράν και τους τρόπους αυτής να προσληφθή» 4 . το ότι τα μέτρα αυτά ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις της εποχής εκείνης φαίνεται καθαρά από τη δήλωση του Συμβουλίου ότι: «τα ευάρεστα δε αποτελέσματα των μέτρων τούτων συναισθανθέν αμέσωςτοκοινόν της πρωτευούσης, όπερ τοσούτονειςτηνΓ α λ λ ι κ ή ν Προσωρινής Κυβερνήσεως» της 8ης Δεκεμβρίου 1862 (Αλ. θμιση..., τ. Α', σ. 170-172). 1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ετών δύο ό.π., σ. 80. 2. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1886-1887, Αθήναι 1887, σ. 23. 3. Βλ. σ. 154-155 αυτής της εργασίας. 4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ετών δύο ό.π., σ. 64-65.

Δημαράς, (1863-1865), του

έτους

(1863-1865),

η

μετα

λικήν ενασμενίζεται, αντί των 27 ημισυσσίτων, ας πέρυσιν έστελλεν εις το Παρθεναγωγείον ημών, 46 τοιαύτας αποστέλλει ήδη εις το Αρσάκειον» 1 . για την καλύτερη εξάσκηση των μαθητριών στα Γαλλικά, η Ε τ α ι ρ ε ί α φρόντιζε να προσλαμβάνει επιμελήτριες Γαλλίδες 2 . Ε π ί σ η ς η Οικιακή Οικονομία διδάσκονταν από τη διευθύντρια του σχολείου «Γαλλιστί» 3 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι μετά το 1880 τα Γαλλικά άρχισαν να διδάσκονται από την Ε ' τάξη του Δημοτικού Σχολείου 4 . το πνεύμα της εποχής αυτής ήταν προσανατολισμένο προς μια γυναικεία μόρφωση «ευρωπαϊκή», με ξένες γλώσσες, μουσική και καλούς τρόπους. το ιδανικό αυτό κυριαρχούσε στην «ανώτερη» μόρφωση των πλούσιων οικογενειών, όπου την αγωγή των κοριτσιών την είχαν αναλάβει ξενόγλωσσες δασκάλες. Α ν ά λ ο γ ο ς ήταν και ο προσανατολισμός στα περισσότερα από τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία της εποχής. σε γενική συνέλευση μελών της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς τα σχολεία αυτά χαρακτηρίζονται «σχολεία πολυτελείας»καιεπισημαίνεται η α ν ά γ κ η να διδάσκονται μόνον όσα μαθήματα «κριθώσιν... α ν α γ κ α ί α εις το πολύ πλήθος των Ελληνίδων» 5 . την ίδια περίπου εποχή, ο Ι . Αργυριάδης τονίζει ότι είναιανάγκηνα γίνουν μεγάλες μεταβολές στον «εσωτερικό οργανισμό» του Α ρ σακείου γιατί «πρέπει πάντες να κατανοήσωμεν ότι το ημέτερον έθνος, ώσπερ έχει, δείται πατέρων και μητέρων ουχί Α γ γ λ ί δ ω ν , ουδέ Γαλατίδων, αλλ' Ελληνίδων» 6 . ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος χαρακτηρίζει «ψευδοφραγκισμό» την τάση που επικρατεί στην εκπαίδευσητωνκοριτσιών και επισημαίνει το γεγονός ότι οι

1. ό.π., σ. 65. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, ό.π., σ.16. 3. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, ό.π., σ.16. 4. Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883, σ. 5. 5. Πρακτικά... 1871, σ. 53. 6. Ι. Αργυριάδης, Έκθεσις περί των εν Αθήναις Γυμνασίων και Ελληνικών σχολείων [Αθήναι 1877], σ. 58.

μαθήτριες, μετά από τόσων χρόνων διδασκαλία της Γαλλικής, σπάνια φτάνουν «υπέρ την Ικανότητα του αναγινώσκειν μυθιστορήματα» 1 . Μετά το 1881 δόθηκε Ιδιαίτερη βαρύτητα στη διδασκαλία των Παιδαγωγικών και στις διδακτικές ασκήσεις 2 και έτσι οι ώρες των Γαλλικών, στο πρόγραμμα του 1889-90 είναι αισθητά μειωμένες (14 από 2 5 ) .

δευση των κοριτσιών ξεχωριστή θέση είχε η διδασκαλία των εργόχειρων «άτινα ουχ ήττον ωφέλιμα των γραμμάτων καθίστανται ειςτηνοικιακήνευδαιμονίαν» 3 . το συμβούλιο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς φροντίζει να προσλαμβάνει ξένες δασκάλες των εργόχειρων 4 και της ραπτικής. Επίσης καταβάλλει Ιδιαίτερη προσπάθεια να διδάσκονται οι μαθήτριες «εργόχειρα αναγκαία και χρήσιμα εις πάσαν καλήν οικοδέσποιναν» και να μην ασχολούνται «αποκλειστικώς εις έργα φαντασίας, καλλωπισμού και επιδείξεως» 5 . οι επιθεωρητές των Δημοτικών Σχολείων της χώρας, όμως, τονίζουν, κοντά στα άλλα μειονεκτήματα των σχολείων θηλέων, ότι διδάσκονται στις μαθήτριες χειροτεχνήματα «άπερ ειςεπίδειξινμόνον εισί κατάλληλα, παραμελουμένων των αναγκαιοτάτων και χρησιμωτάτων» (Ν. Πολίτης, Βώλος) 6 . ώρες διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων ούτε και το είδος. Σ η μειώνεται μόνο ότι «εργόχειρα και ραπτική (διδάσκονται) τας λοιπάς εργασίμους ώρας». Αντίθετα, στο πρόγραμμα του 18891. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός..., ό.π., σ. 27. Βλ. σχετικά μετομάθημα των Γαλλικών και σ. 224 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 154-155 αυτής της εργασίας. 3. Πρακτικά... 1861-1863, ό.π., σ. 65 και Πρακτικά... 1871, ό.π., σ.15. 4. Πρακτικά... 1863-1865, ό.π., σ. 49. 5. Πρακτικά... 1861-1863, ό.π., σ. 66. 6. Εκθέσεις... 1883, σ. 75 και έκθεση Ι. Κοφινιώτη, ό.π., Μεγαλόπολις, σ. 118.

90 καθορίζονται οι ώρες διδασκαλίας σε κάθε τάξη καθώςκαιτο είδος των χειροτεχνημάτων: «ραφή χιτωνίων», «εμβάλωμα καλτσών και φορεμάτων» και, στην τελευταία τάξη, «κόπτειν και ράπτειν γυναικεία φορέματα» 1 . Α π ό τους καταλόγους του διδακτικού προσωπικού της Ε τ α ι ρείας γίνεται φανερό ότι στο σχολείο αυτό διδάσκονταν συστηματικά και η μουσική, ο χορός, η ωδική, η ορχηστρική, η καλλιγραφία και η ζωγραφική 2 . Σημειώνουμε το γεγονόςότιαπότο 1863 διδάσκει ζωγραφική η Ε λ έ ν η Βούκουρη-Άλταμούρα 3 .

Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , φαίνεται ότι το σχολείο αυτό συνέχισε να επιδιώκει ταυτόχρονα δύο στόχους: α) την εκπαίδευση της δασκάλας και της νηπιαγωγού και β) τη μόρφωση της οικοδέσποινας. Μετά το 1881 δόθηκε, χάρη στην επέμβαση της πολιτείας, μεγαλύτερη έμφαση στην εκπαίδευση της δασκάλας, και η τελευταία τάξη (Δ' ) του Διδασκαλείου προσανατολίστηκε αποκλειστικά στη διδασκαλία και την άσκηση των μαθητριών που ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας. Αρχίζει, δηλαδή, τη δεκαετία του 1880, ένας υποτυπώδης χωρισμός του επαγγελματικού σχολείου από το σχολείο γενικής παιδείας. τική Εταιρεία φρόντιζε συστηματικά για τη βελτίωση των σχο-

1. Πρόγραμμα... 1889-90, ό.π., σ. 50, 51, 52, 54. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1581, υποσ. 1 και Πρακτικά... 1871, ό.π., σ. 15. Λεπτομέρειες για το διδακτικό προσωπικό του σχολείου αυτού βλ. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Γ ' , κεφ. γ ' «Προσωπικό σχολείων», σ. 1-18. 3. Πρακτικά... 1861-1863, ό.π., σ. 44. Είναι η πρώτη ζωγράφος της απελευθερωμένης Ελλάδας. για να Ικανοποιήσει την κλίση της για τη ζ ω γραφική ντύθηκε αντρικά και σπούδασε στο ατελιέ του κατοπινού συζύγου της Σαβέριο Αλταμούρα στη Νεάπολη της Ιταλίας (βλ. οι Ελληνες ζωγράφοι, τ. Δ', «Μέλισσα», Αθήνα 1976, σ. 19-20).

λείων της και έδινε Ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή του διδακτικού προσωπικού όλων των βαθμίδων. Α π ό το 1880 καθιερώνεται ένας νέος θεσμός, ο επόπτης των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , που έχει την ευθύνη για όλα τα θέματα που αφορούν το διδακτικό προσωπικό και τα γενικότερα εκπαιδευτικά προβλήματα του σχολείου. Πρώτος επόπ τ η ς τοποθετείται ο Γ . Βιώνης 1 . Η διευθύντρια ασχολείται κυρίως με τα διοικητικά καθήκοντα. Ως το 1876 διευθύνει το σχολείο η ελβετίδα Αμεναΐς Καβανιάρη. την αντικαθιστά η Μαριέττα Κίτσου που από το 1868 ήταν διευθύντρια στο Παρθεναγωγείο της Κέρκυρας 2 . την Κίτσου αντικατέστησε το 1883 η J e a n n e Cloebe που θα διευθύνει το σχολείο ώς το 1897 3 . ρείας, που συντάχτηκε το 1883, συναντάμε για πρώτη φορά και την καθιέρωση «συμβουλίου κυριών» 4 . το συμβούλιο αυτό εποπτεύει «την οικονομία» και την «εσωτερική εν γένει» κατάσταση του σχολείου και έχει «το αποκλειστικόν δικαίωμα των προτάσεων περί διορισμού η απολύσεως των επιμελητριών, των διδασκάλων των εργόχειρων και της μουσικής» 5 . ; 1890 στην Πάτρα λειτουργούσε όπως ακριβώς και το σχολείο της Αθήνας 6 . Παρθεναγωγείο

Κέρκυρας

Η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α ίδρυσε το 1866 δεύτερο, μετά τηνΑθήνα,Παρθεναγωγείο στην Κέρκυρα, όπου, σύμφωνα με 1. Εκατονταετηρίς... 1836-1936, ό.π., σ. 93. 2. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Γ ' , κεφ. γ ' «Προσωπικόν των σχολείων», σ. 5. 3. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 93 και Σ τ . Γαλάτης, ό.π., σ. 6, όπου σημειώνει ότι την πρώτη αναφορά της Gleobe συνάντησε σε πίνακα του 1890. 4. Σχέδιον νέου οργανισμού της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883, σ. 14-16. 5. ό.π., σ. 15. 6. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 53. Βλ. και σ. 218 αυτής της εργασίας.

πληροφορία του Ε. Ασώπιου «ο τόπος εδέχθη το καθίδρυμα τούτο με τοιούτον ζήλον και ενθουσιασμόν, ώστε προοιωνίζεται μέλλον άξιολογώτατον» 1 . Άλλωστε στα Ιόνια νησιά λειτουργούσαν από πολλά χρόνια δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία για μαθήτριες 2 . Σύμφωνα με έκθεση του 1842-43, λειτουργούσε στην Κέρκυρα το Ιδιωτικό σχολείο της κ. Φαλκουάρ 3 , ένα από τα «αρχαιότερα» Ιδιωτικά σχολεία της χώρας, «Ιδρυθέν πιθανώτατα κατά την υπό των Γάλλων βραχείαν κατοχήν της Ε π τ α ν ή σ ο υ » 4 . Σύμφωνα με τον κανονισμό του 1870, «το εν Κερκύρα Παρθεναγωγείον περιέχει α) Προκαταρκτικόν Σχολείον, β) Ε λ λ η ν ι κόν Σχολείον, γ ) Νηπιαγωγείον. το Ελληνικόν Σχολείον απαρτίζεται επί του παρόντος εκ τριών τάξεων» 5 . Α π ό τη σύγκριση των προγραμμάτων του Ελληνικού Σ χ ο λείου της Κέρκυρας (1870) και του Ελληνικού Σχολείου Α ρ ρ έ νων του κράτους (1867) (βλ. Πίνακα 1 9 ) πιστοποιείται ότι το σύνολο των ωρών διδασκαλίας είναι ακριβώς το ίδιο και στα δυο σχολεία, δηλαδή 91 ώρες. το Ελληνικό Σχολείο των αγοριών έχει πολύ περισσότερες ώρες στα Ε λ λ η ν ι κ ά —το σχολείο αυτό προετοιμάζει τους μαθητές για το Γυμνάσιο— και στα Μαθηματικά. οι μαθητές διδάσκονται 49 ώρες Ε λ λ η ν ι κ ά και 12 Μαθηματικά, ενώ οι μαθήτριες 27 ώρες Ε λ λ η ν ι κ ά και 7 Αριθμητική. Σ τ ο πρόγραμμα του Ελληνικού Σχολείου των αγοριών συμπεριλαμβάνονται και τα Λατινικά, που δεν διδάσκονται καθόλου στο σχολείο των κοριτσιών. λικών (15 ώρες έναντι 5 του Ελληνικού Σχολείου των αγοριών) 1. Ε. Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά. Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια», Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 366. 2. Βλ. περισσότερα στοιχεία στη σ. 236 αυτής της εργασίας. 3. Σ π . Θεοτόκης, «Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω (1853-1864)», Κερκυραϊκά Χρονικά, Κέρκυρα 1956, τ. Ε ' , σ. 138. 4. Σ π . Τζουμελέας, «Συνοπτική Ιστορία...», ό.π., σ. 190. 5. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [Αθήναι 1870], σ. 26.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 19

Πρόγραμμα μαθημάτων αρρένων (1867)

Ελληνικού

Ελληνικό Σχολείο Κέρκυρας Πρόγραμμα μαθημάτων 1870* Μαθήματα*** Ιερά Ιστορία Ελληνικά Αριθμητική Γεωγραφία

Β' Ά 2 2 9 9 2 3 2 2 Ιστορία 2 3 5 5

Γαλλικά Φυσική Ιχνογραφία Οικιακή Οικονομία Καλλιγραφία Ωδική Λατινικά Σύνολο

—

—

—

2 2 —

3 9 2 2 3 5 3 2 2

2 2 2 —

θηλέων (1870)

και

Ελληνικό Σχολείο Αρρένων Πρόγραμμα μαθημάτων 1867**

Γ'

—

2

Σχολείου

—

2 —

29 29 33 Εργόχειρα και ραπτική κατά λοιπάς εργασίμους ώρας

Σύνολο

Α'

Β'

Γ'

Σύνολο

7 27 7 6 8 15 3 6 2 4 6

3 19 4 2 —

2 15 4 2 3 2

2 15 4 2 3 3

7 49 12 6 6 5

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

91

30

30

—

2

2

4

— —

—

2

2

31

91 τας

ΠΗΓΕΣ : * Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [ Α θήναι 1870], σ. 27-28. ** Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Α ' , σ. 206. *** τα μαθήματα παρατίθενται με τη σειρά που έχουν στο πρόγραμμα της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

και έχει επιπλέον μαθήματα την Ιχνογραφία, την Οικιακή Οι νομία και την Ω δ ι κ ή . στο σύνολο των ωρών δεν συμπεριλήφθηκαν στο πρόγραμμα αυτό τα εργόχειρα και η ραπτική που σημειώνεται ότι διδάσκονται «κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας». τελώς διαφορετικό προσανατολισμό. το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ονομάζεται «Ελληνικό σχολείο», αλλά έχει

διαφορετικό στόχο και προσφέρει ένα διαφορετικό είδος εκπαίδευσης. το πρόγραμμά του δείχνει καθαρά ότιαποβλέπειστη «μόρφωση της γυναίκας», όπως την εννοούσαν την εποχή αυτή. Η εκπαίδευση της δασκάλας είναι ο αμέσως επόμενος στόχος. για την πραγμάτωσή του αυξάνονται τα χρόνια της φοίτησης σταδιακά από τρία σε τέσσερα το 1871 1 , και σε πέντε το 1873, όπως και της Αθήνας, «διά να είναι Ομοιόμορφος η εκπαίδευσις εις όλα τα Παρθεναγωγεία της Ε τ α ι ρ ί α ς » 2 . Υ π ο υ ρ γ ε ί ο (διάταγμα 24 Απριλίου 1881) ώς Διδασκαλείο του κράτους, Ισότιμο με το Διδασκαλείο της Αθήνας 3 . το 1871 φοιτούν 211 4 μαθήτριες, το 1880 245 και το 1889 283«. Επιλεγόμενα Η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α ίδρυσε και συντηρούσε πλήρη σειρά Παρθεναγωγείων (Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Διδασκαλείο) στην Αθήνα, την Πάτρα και την Κέρκυρα, καθώς και πολλά Δ η μοτικά Σχολεία σε διάφορα μέρη της χώρας,αναπτύσσονταςμια σημαντική δράση για την εκπαίδευση της Ελληνίδας,σεμιαεποχή γελματική εκπαίδευση των γυναικών 7 .ΕντούτοιςηΦιλεκπαιδευτική 1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 10. 2. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1873, Αθήναι 1874, σ. 12. 3. Λεπτομέρειες για το περιεχόμενο του διατάγματος αυτού βλ. στη σ. 164 αυτής της εργασίας. 4. Πρακτικά... 1871, ό.π., σ. 10. 5. Πρακτικά... 1880, ό.π., σ. 13. 6. Πεπραγμένα... 1888-89, ό.π., σ. 9. 7. ο Γ . Βιώνης παραθέτει γνώμες και σχόλια ξένωνεπισκεπτών,που αναγνωρίζουν και επαινούν την προσφορά της Εταιρείας (Γ. Βιώνης, Λόγος..., ό.π., σ. 34-40). και σε ελληνικά περιοδικά δημοσιεύονται, την ίδια εποχή, άρθρα που αναφέρονται στις δραστηριότητες της Εταιρείας. με την ευκαιρία

τική Ε τ α ι ρ ε ί α δεν κατόρθωσε να πραγματώσει τους σκοπούς της —την εκπαίδευση της οικοδέσποινας και της δασκάλας ταυτόχρονα— και γ ι ' αυτό έγινε από νωρίς στόχος έντονων επικρίσεων. Ενώ, δηλαδή, πρωταρχικός σκοπός της Ε τ α ι ρ ε ί α ς υπήρξεηεκπαίδευση της δασκάλας, για καθαρά πρακτικούς και, κυρίως, οικονομικούς λόγους, γίνονται δεκτές στο ίδιο σχολείο και άλλες μαθήτριες, με αποτέλεσμα να δοθεί στο πρόγραμμα σπουδών μια διαφορετική κατεύθυνση που, όπως ήταν φυσικό, επηρέασε καθοριστικά και το μορφωτικό επίπεδο της δασκάλας. το αίτημα για χωρισμό του Διδασκαλείου από το Παρθεναγωγείο δεν κατανοήθηκε έγκαιρα και έτσι για τη βελτίωση του προγράμματος σπουδών χρειάστηκε να εκδηλωθεί η επέμβαση της πολιτείας στα 1881.

Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία Γενικές

ρυθμίσεις

καθόρισε ότι «τα εν τ ω κράτει προς διδασκαλίαν αρρένων τε και θηλέων ανώτερα Ιδιωτικά παιδευτήρια πρέπει να ώσι διωργανωμένα ώς και τα ανάλογα αυτοίς δημόσια Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία και Γυμνάσια» 1 . Συχνές από δω και στο εξής εγκύκλιοι δείχνουν κα-

αρ.

ρία της πεντηκονταετηρίδας μάλιστα, δημοσιεύθηκε στην Εστία και ένα ποίημα του Κωστή Παλαμά με τίτλο «το Παρθεναγωγείον» (Εστία, έτ. ΙΑ', 564, 19 Οκτωβρίου 1886, σ. 666). το Άστυ, σε ειδικό άρθρο με τίτλο «το Αρσάκειον», καταλήγει ότι το ίδρυμα αυτό «συνετέλεσεν εις την ηθικήν ανάπλασιντουΓένους ημών» (το Άστυ, έτ. Β', αρ. 58, 26 Οκτωβρίου 1886, σ. 4). Σχετικά σχόλια και έπαινος των προσπαθειών εκείνων «οίτινες συνετέλεσαν εν πάση αφιλοκερδεία εις την πρόοδον και βελτίωσιν της εκπαιδεύσεως των Ελληνίδων» διατυπώνονται και στο άρθρο «η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρία», Εστία, τ. ΚΑ', αρ. 537, 13 Απριλίου 1886, σ. 236. 1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 393, 28 Ιανουαρίου 1861, σ. 1565.

καθαρά ότι η πολιτεία άρχισε να επεμβαίνει στη λειτουργία των Ιδιωτικών σχολείων, που ώς τώρα φαίνεται πώς διατηρούσαν απόλυτη πρωτοβουλία σε θέματα οργάνωσης και σπουδών. Πολλά από τα Ιδιωτικά σχολεία φαίνεται π ώ ς δεν λειτουργούν ικανοποιητικά και έτσι συχνά διατυπώνονται από τους επιθεωρητές παρατηρήσεις για «κατάχρηση της ρήτρας του Νόμου» 1καιαιτήματαγια «νομοθεσία ακριβεστέρα και επίβλεψη τελεσφωτέρα» 2 . το Υ π ο υ ρ γείο, με σχετικές εγκυκλίους του, επιμένει κυρίως στο θέμα της άδειας λειτουργίας των ιδιωτικών σχολείων 3 , γιατίαπότιςεκθέσεις των επιθεωρητών επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι πολλά Ιδιωτικά σχολεία λειτουργούσαν χωρίς να έχουν πάρει τη σχετική άδεια 4 . Ά λ λ ο σημαντικό πρόβλημα είναι η συγκέντρωση των περισσότερων ιδιωτικών σχολείων στις μεγάλες πόλεις.μετηνεγκύκλιο της 15ης Σεπτεμβρίου 1871 το Υπουργείο καθορίζειότιδεν επιτρέπεταιηίδρυση Ιδιωτικού σχολείου «όπου υπάρχει ήδη εν η και δεύτερον και (διά τας δύο τρεις μεγαλουπόλεις μόνον του Βασιλείου) τρίτον ίσως ιδιωτικόν σχολείον συστημένον» 5 . Η διάταξη αυτή δεν εφαρμόστηκε, με αποτέλεσμα τα περισσότερα ιδιωτικά σχολεία των κοριτσιών να βρεθούν και πάλι συγκεντρωμένα στην Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η . Η συνεκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών σε αρκετά σχολεία απασχολεί επίσης την εποχή αυτή τους επιθεωρητές και το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο . ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος τονίζει ότι στη Σύρο «έν τισιν [σχολείοις] φοιτώσιν αναμίξ άρρενα και θήλεα, όπερ ώς πρόξενον κακών απαγορεύει ο νόμος» 6 και ο υπουργός Α. Λόντος «εφιστά» την προσοχή των νομαρχών στο

1. Σ . Βυζάντιος, «Γενική έκθεσις...», ό.π., σ. 683. 2. Γ.Γ.Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 233. 3. στο θέμα αυτό αναφέρονται τα έγγραφα του Υπουργείου με ημερομηνίες 13 Ιανουαρίου 1865, 22 Απριλίου 1870, 15 Σεπτεμβρίου 1871, 6 Μαρτίου 1874, 11 Σεπτεμβρίου 1874 και 1 Νοεμβρίου 1875" βλ. Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α', μέρος Γ ' , σ. 386-391. 4. Σ. Βυζάντιος, ό.π., σ. 685 και Γ . Γ . Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 186. 5. Γ . Βενθύλος. ό.π., σ. 388. 6. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 186.

ότι «εν ενίοις [ σ χ ο λ ε ί ο ι ς ] δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ι α ν α μ ί ξ άρρενα και θ ή λ ε α » 1 . Σχολεία

στην

Αθήνα

τ ε ρ α Ι δ ι ω τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α για την εκπαίδευση των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν . Μ ε τ ά το 1 8 6 0 λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ ν κυριότερα

απ'

αυτά

και

αρκετά

είναι:

της

Ι δ ι ω τ ι κ ά Δ η μ ο τ ι κ ά Σ χ ο λ ε ί α . τα ΕΙρήνης Χρυσικοπουλου,

του

Ι.

Β α ρ ν ά β α , της Π η ν ε λ ό π η ς Δ ρ ί τ σ ο υ , της Α θ η ν ά ς ορλάνδου 2 και της

Μ. Μπαρμπάνου3.

αρχικά ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι

τα

σ χ ο λ ε ί α της Δ η μ ο τ ι κ ή ς

Εκπαίδευσης

«αλληλοδιδακτικά σ χ ο λ ε ί ακορασίων» 4 ,στη

σ υ ν έ χ ε ι α « δ η μ ο τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α κ ο ρ α σ ί ω ν » 5 , και μ ε τ ά το 1 8 8 0 κ α θ ι -

1. Γ . Βενθύλος, ό.π., σ. 386. 2. Αναφορές στα σχολεία αυτά βλ. Σ τ . Τζουμελέας, «Συνοπτική ιστορία...», ό.π., σ. 191 και Σ τ . Τζουμελέας-Π. Παναγόπουλος, η εκπαίδευση μας στα τελευταία 100 χρόνια, Αθήναι 1933, σ. 116. 3. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΑ', αρ. 495, 10 Ιουλίου 1863, σ 144. Σημαντική ανάπτυξη παρουσιάζουν και τα δημόσια σχολεία της Δημοτικής Εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, το 1885, ο δήμος Αθηναίων διατηρεί μέσα στην πόλη 9 σχολεία για τα κορίτσια και 4 για τα αγόρια. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στους γύρω συνοικισμούς ο ίδιος δήμος συντηρεί 10 σχολεία για αγόρια και 6 μόνο για τα κορίτσια (Δελτίον της Εστίας, αρ. 450, 11 Αυγούστου 1885, σ. 2). Πληροφορίες για την κίνηση των Δημοτικών Σχολείων θηλέων που λειτουργούσαν στην Αθήνα μετά το 1887 υπάρχουν στα παρακάτω φύλλα της Εφημερίδας των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 17, 29 Ιουνίου 1887, σ. 5 και 7, αρ. 43, 27 Δεκεμβρίου 1887 σ. 5 και 6, αρ. 45, 17 Ιανουαρίου 1888, σ. 2 και 3· έτ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888, αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888, σ. 6 και 7, αρ. 71, 17 Ιουλίου 1888, σ. 7 και έτ. Γ ' , αρ. 122, 9 Ιουλίου 1888, σ. 7. στην περιοχή της Αθήνας επομένως ο αριθμός των Δημοτικών Σχολείων που φοιτούν μαθήτριες είναι μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο των αγοριών, όπως και στο δήμο της Ερμούπολης. Βλ. σ. 214 αυτής της εργασίας. 4. Π . Αργυρόπουλος, Πίναξ... 1854, ό.π. 5. Περίληψις... στατιστικών πινάκων δια το έτος 1858, ό.π. ο όρος αυτός είναι ο επικρατέστερος στις εκθέσεις των επιθεωρητών και στους πίνακες του Υπουργείου.

καθιερώνεταιοόρος«Παρθεναγωγεία» και «Δημοτικά Παρθεναγωγεία» 1 .

ρολόγιον του 1869, ότι λειτουργούσαν στην Αθήνα, τη χρονιά αυτή,ταπαρακάτω «ανώτερα» σχολεία κοριτσιών: το « Ε λ λ η ν ι κόν Παρθεναγωγείον» της Αικ. Χρηστομάνου, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , το «Ελληνικόν κορασίων εκπαιδευτήριον» του Δ. Σουρμελή και το «Γαλλικόν Παρθεναγωγείον» τωνΑδελφώντουελέους του Α γ ί ο υ Ιωσήφ 2 . Η F r . Hill διηύθυνε το σχολείο της ώς το 1865, οπότε ανακοίνωσε ότι «υπό των κόπων και της ηλικίας δαμασθείσα» αποφάσισε να αναθέσει «την εξακολούθησιν του έργου της» σε δυο διαλεχτές μαθήτριές της, την Αικατερίνη Χρηστομάνου (που είναι περισσότερο γνωστή ώς Λασκαρίδου) και την Καλλιόπη Κεχαγιά 3 . Η F r . Hill κράτησε την «επιστασίαν και εποπτείαν» του σχολείου ώς το 1867 4 . το σχολείο συνέχισε να λειτουργεί με την επωνυμία «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον».

τας παρακλήσεις και την ευχήν πολλών να συστηση πάλιν το π θεναγωγείον» 5 . Έ τ σ ι , από τη χρονιά αυτή, η Hill ανέλαβε και πάλι την εποπτεία του σχολείου στο όποιο διόρισε διευθύντρια την ανιψιά της Μπέσση Μάσσων. Ό τ α ν στα 1881 το σχολείο γιορτάζει τα πενήντα χρόνια από την ίδρυση του, ο τότε υπουργός Παιδείας

1. Βλ. ενδεικτικά, Εκθέσεις των κατά το 1883... έκτακτων επιθεωρητών, σ. 107 και 108 καθώς και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 43, 27 Δεκεμβρίου 1887, σ. 5 και 6. 2. Ε . Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά...,» ό.π., σ. 363-368. 3. Φ. Χίλλ, «Αγγελία», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Γ ' , αρ. 564, 17 Ιουνίου 1865, σ. 694-695 και Ελληνικόν Παρθεναγωγείον υπό της Κυρίας Χίλλ διευθυνόμενον. Έκθεσις περί του ΛΣΤ' Σχολικού Έτους 186566, Αθήναι 1866, σ. 10. 4. εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Χίλλ, ό.π., σ. 27. 5. ό.π.

15. Francis M. Hill

δείας Σ π . Ρ ώ μ α ς με έγγραφο της 16ης Ιουλίου 1881 εκφράζει «την Βασιλικήν ευαρέσκειαν» για την προσφορά του σχολείου Hill. στις 19 Ιουνίου 1882 πεθαίνει ο J . Hill και το 1884 η F r . Hill. Η Μπέσση Μάσσων 1 διηύθυνε το σχολείο ώς το 1918. με την αποχώρηση της F r . Hill, το σχολείο λειτουργείμετην επωνυμία «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» και με διευθύντριες την Αικατερίνη Χρηστομάνου (Λασκαρίδου) και την Καλλιόπη Κεχαγιά. Η λειτουργία του σχολείου αυτού έχει Ιδιαίτερη σημασία για τη γυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας, πρώτα γιατί εφαρμόστηκαν σ' αυτό προγράμματα που στηρίζονταν σε νέες παιδαγωγικές βάσεις, και ύστερα γιατί εμφανίζονται στο προσκήνιο των εκπαιδευτικών πραγμάτων και αρχίζουν τη δράση τους δυο ελληνίδες εκπαιδευτικοίπουθαδιαδραματίσουν στο εξής σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης και, πιο γενικά, στον αγώνα για τη βελτίωση της κοινωνικής θέσης των γυναικών στην Ε λ λ ά δ α 2 . στα 1869 το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» περιλάμβανε τα παρακάτω τ μ ή μ α τ α : α) Νηπιαγωγείο, β) Προκαταρκτικό σχολείο (συνδιδακτικό), γ ) Ελληνικό σχολείο (πλήρες) και δ) δυο γυμνασιακές τάξεις (Δ' και Ε ' ) 3 . Η διάρθρωση των βαθμίδων του σχολείου αυτού που περιλαμβάνει έκτος από Ελληνικό Σχολείο και γυμνασιακές τάξεις δείχνει καθαρά ότι πρωτοστατεί στην κίνηση για ανώτερη εκπαίδευση των Ελληνίδων. τη σχολική χρονιά 1869-1870 φοιτούν σ' αυτό 132 μαθήτριες «τρόφιμοι», «ημιτρόφιμοι» και «εξωτερικαί» 4 . από τις 29 «τρόφιμες» μαθήτριες της χρονιάς αυτής οι 10 κατάγονταν από τη Μακεδονία, 6 από την Αθήνα, 5 από τα νησιά, 2 από την Πάτρα, 2απότα Γιάννενα, 2 από την Κωνσταντινούπολη, 1 από τη Θράκη και 1

1. 2. 3. 4. κατά το

Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 3. Βλ. σχετικά στις σ. 306 κ.ε. αυτής της εργασίας. Ε. Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά...», ό.π., σ. 364. Αικ. Χρηστομάνου, Έκθεσις περί του Ελληνικού σχολικόν έτος 1869-1870, Αθήναι 1870, σ. 7.

Παρθεναγωγείου

από την Έ ν ε τ ί α 1 . Η σύνθεση δείχνει ότι το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» είχε αποκτήσει φήμη και στον απόδημο ελληνισμό 2 .

Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» είχε και τάξεις γυμνασιακές. Μαζί με το σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς είναι τα π ρ ώ τ α Παρθεναγωγεία που προσφέρουν στις μαθήτριες εκπαίδευση ανώτερη από το Ε λ λ η ν ι κό Σχολείο. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι διδάσκουν και στις γυμνασιακές τάξεις οι διευθύντριες του σχολείου Χρηστομάνου και Κεχαγιά, που με την ανώτερη μόρφωσή τους 3 έγιναν οι πρώτες ελληνίδες εκπαιδευτικοί Μέσης Παιδείας. Ώς τώρα είδαμε ότι οι δασκάλες δίδασκαν μόνο στην προκαταρκτική τάξη του Ελληνικού Σχολείου, ενώ στις ανώτερες τάξεις δίδασκαν « Ε λ λ η νοδιδάσκαλοι» και καθηγητές γυμνασίων. στο «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον», η Χρηστομάνου και η Κεχαγιά διδάσκουν Φυσική, Γεωγραφία και Ιστορία στις τάξεις του Ελληνικού και στις γυμνασιακές 4 . Η Καλ. Κεχαγιά αποχώρησε νωρίς από τη διεύθυνση του σχολείου 5 και τη λειτουργία του συνέχισε η Αικ. Χρηστομάνου, που από το 1880 άρχισε να διδάσκει στο σχολείο της σύμφωνα με τη Φροβελιανή μέθοδο, να εκπαιδεύει «Φροβελιανούς νηπιαγωγούς

1. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 8. 2. Α.Π.Κ., «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου», Εστία, τ. ΚΔ', αρ. 606, 9 Αυγούστου 1887, σ. 513. 3. "Η Αικ. Χρηστομάνου (1842-1916) γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη. η Καλ. Κεχαγιά (1839-1905) γεννήθηκε στην Προύσσα, και σπούδασε στα Παρθεναγωγεία Hill και Αρσάκειο στην Αθήνα, και στη συνέχεια στο Λονδίνο. Επισκέφθηκε διάφορα σχολεία σε πολλές χώρες της Ευρώπης. (Στ. Βουτυράς, Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), Αθήναι 1925, σ. 8). 4. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 4. 5. Από το 1875 ώς το 1888 η Καλ. Κεχαγιά διευθύνει το Ζάππειο Παρθεναγωγείο στην Κωνσταντινούπολη (Στ. Βουτυράς, ό.π., σ. 21). για το έργο και την προσφορά της Κεχαγιά στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο βλ. και «Καλλιόπη Κεχαγιά», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΘ', αρ. 842, 2 6 Ι ο υ νίου 1905, καθώς και Κ. Ξηραδάκη, Παρθεναγωγεία και δασκάλες..., ό.π., τ. Α ' , σ. 39-43.

Αικατερίνη Λασκαρίδου

γωγούς» και να δίνει σχετικά διπλώματα 1 . στα 1887 η Χρηστομάνου - Λασκαρίδου σταμάτησε, για οικογενειακούς λόγους, κάθε εκπαιδευτική δραστηριότητα. Η διάλυση του σχολείου της φαίνεται π ώ ς άφησε κενό στην αθηναϊκή κοινωνία, γιατί, όπως αναφέρεται σε σχετικό άρθρο της εποχής, «το Ελληνικόν Παρθεναγωγείον απετέλει οργανικόν μέρος της Πρωτευούσης της Ε λ λ ά δος και η άπροσδόκητος κατάπαυσις της δράσεως αυτού, η αιφνιδία εξαφάνισίς του, μετέβαλλε την κατάστασιν των Αθηνών, ώς θα μετέβαλλε την όψιν αυτών η εξαφάνισις μνημείου τινός» 2 . από τον Σεπτέμβριο του 1887 και μετά, ώς « Α σ τ ι κ ό ν Παρθεναγωγείον» με διευθύντρια την Ασπασία Σκορδέλλη 3 . με τη νέα του διεύθυνση το Παρθεναγωγείο εγκατέλειψε την κατεύθυνση της Λασκαρίδου και προσανατολίστηκε προς τον τρόπο που λειτουργούσε ώς τότε το Αρσάκειο 4 . Μετά το 1870 άρχισε να αναπτύσσεται σημαντικά στη χώρα μας η κίνηση για την αναμόρφωση και την επέκταση της Παιδείας γενικά. Η κίνηση αυτή εκδηλώνεται, όπως θα δούμε πιο αναλυτικά παρακάτω, με τη δραστηριότητα που αναπτύσσουν διάφορα φιλεκπαιδευτικά σωματεία, όπως 0 «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν γραμμάτων», ο «Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος» και ο «Σύλλογος κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως» 5 . οι γενικότερες μεταβολές που πραγματοποιήθηκαν στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας μετά τη μεταπολίτευση του 1862 και «η σχετική σταθερότητα της πολιτικής ζωής, κυρίωςαπ'το

1. Βλ. σ. 177 αυτής της εργασίας. 2. Α.Π.Κ., «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον...», ό.π., σ. 513-514. 3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 26, 20 Αυγούστου 1887. 4. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888 (τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση) και, κυρίως, Ασπ. Σκορδέλη, Κανονισμός του Αστικού Παρθεναγωγείου, Αθήναι 1888. 5. Βλ. σ. 306 αυτής της εργασίας.

1875, έδωσαν νέα ώθηση στην οικονομική άνοδο» 1 , με αποτέλεσμα να παρατηρείται μια σημαντική πρόοδος και στον τομέα της εκπαίδευσης. Μετά το 1880 λειτουργούν στην Αθήνα τα παρακάτω Παρθεναγωγεία: Σοφίας Σιμοπούλου. το 1887 καθιέρωσε ξεχωριστή τάξη ραπτικής και κοπτικής, στην οποία μπορούσαν να φοιτήσουν και τελειόφοιτες άλλων Παρθεναγωγείων. Η πρωτοβουλία αυτή αποτελεί μια από τις πρώτες ενδείξεις για κάποια επαγγελματική κατεύθυνση στα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών. Η Καλλιρρόη Παρρέν, η οποία επισήμαινε συχνά την ανάγκη πρακτικής εκπαίδευσης των κοριτσιών, επιδοκιμάζει με ενθουσιασμό την πρωτοβουλία της σχολής Σιμοπούλου 2 . Β. Γεννηματά. «Λύκειον και Παρθεναγωγείον». το Λύκειο είναι σχολείο αποκλειστικά για αγόρια. ΟΙ μαθήτριες φοιτούν στο Παρθεναγωγείο 3 . Σοφίας Δημοπούλου. Σ ύ μ φ ω ν α με πληροφορία του 1889 λειτουργεί «από ετών ήδη» το Παρθεναγωγείο αυτό με διευθύνουσα τη Βέρθα Τρίττεν 4 . Ευρυδίκης Ιωαννίδου. Ιδρύθηκε στα 1889 από την «πρωτοβάθμιο διδάσκαλο κ. Ευρυδίκη Ιωαννίδου» και περιλάμβανε «νηπιαγωγείον, προκαταρκτικόν σχολείον και ανωτέρας τάξεις» 8 . «Πρότυπον Ελληνικόν Παρθεναγωγείον». Ιδρύθηκε το 1890 με πρωτοβουλία του «Συλλόγου Κυρίων υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως», «προς μόρφωσιν μητέρων ευσεβών και οικοδεσποινών 1. Ν. Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, «Θεμέλιο», Α θ ή ν α 1976, σ. 100. 2. Βλ. σ. 278 αυτής της εργασίας. το σχολείο Σιμοπούλουαπότο 1890 συγχωνεύθηκε με το αντίστοιχο σχολείο της Ασπ. Σκορδέλλη 3. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυρίων, 1888 και 1889 (τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση). 4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889. 5. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 133, 24 Σεπτεμβρίου 1889.

χρηστών» 1 . Πρώτη διευθύντριά του διετέλεσε η Καλ. Κεχαγιά. Μ. Βελλή. Ά ρ χ ι σ ε να λειτουργεί το 1891 και περιλάμβανε 4 τάξεις Ελληνικής 2 . Φλ. Φουντουκλή και Ειρ. Πρινάρη. Ιδρύθηκε το 1893 με γερμανικά πρότυπα. Η Φλ. Φουντουκλή είχεμετεκπαιδευθείστα Παιδαγωγικά στη Γερμανία 3 . Σχολεία στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η Σύμφωνα με έκθεση του Γ . Γ . Παπαδόπουλου 4 προς το Υ πουργείο Παιδείας, το 1863 ο δήμος της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς συντηρούσε τρία σχολεία Δημοτικής Εκπαίδευσης για μαθήτριες και δύο για μαθητές. Παράλληλα λειτουργούσαν και αρκετά Ιδιωτικά Δημοτικά Σχολεία 5 . Σχολεία «Μέσης εκπαιδεύσεως» χαρακτηρίζονται τα παρακάτω: α) «Ανώτερον σχολείον κορασίων»: «Σύγκειται εκ τριών τάξεων Ελληνικού Σχολείου και μιας γυμνασιακής, πληνδετου γενικού σκοπού της διδασκαλίας, συντελεί και εις παρασκευήν δημοδιδασκάλων» 6 . Ως τώρα, τόσο οι αναφορές στα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης γενικά, όσο και στο σχολείο αυτό ειδικότερα, μιλούσαν μόνο για τάξεις Ελληνικής. Έ χ ο υ μ ε λοιπόν την πρώτη μαρτυρία για λειτουργία γυμνασιακής τάξης κοριτσιών. Η π ρ ω τοβουλία προήλθε και πάλι από το δήμο της Ερμούπολης.

1. «Κανονισμός του Προτύπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου του υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως Συλλόγου των Κυριών», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 226, 5 Σεπτεμβρίου 1890. Βλ. σχετικά και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 161, 15 Απριλίου 1890 και αρ. 180, 23 Σεπτεμβρίου 1890. 2. Εφημερίς των Κυριών, ετ. στ', αρ. 272, 13 Σεπτεμβρίου 1892 και έτ. Η', αρ. 358, 26 Ιουνίου 1894. 3. ό.π., ετ. Ζ ' , αρ. 313, 4 Ιουλίου 1893. 4. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώρα, τ. Iστ', 1865-66, σ. 183-186 και 231-235. 5. ό.π., σ. 184-186. 6. ό.π., σ. 233.

εκπαίδευση, είχαν τη δυνατότητα «διδασκόμεναι Ιδιωτικώς τα του οδηγού»,ναδώσουν εξετάσεις στην ειδική επιτροπή και να π ά ρουν πτυχίο δασκάλας. β) «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον Φρ. Ί λ δ ν ε ρ » : στα 1863 φοιτούσαν 193 μαθήτριες, δηλαδή: στο νηπιακό τμήμα 58 νήπια από 3 - 6 χρόνων, στο αλληλοδιδακτικά 108 μαθήτριες από 5 - 1 0 χρόνων και στο συνδιδακτικό 27 μαθήτριες από 8 - 1 2 χρόνων 1 . γ ) «Παρθενοτροφείον Αν. Μαγκάκη»: Περιλαμβάνει Δημοτικό Σχολείο με 45 μαθήτριες και Ελληνικό με τρεις τάξεις και 37 μαθήτριες «καλώς ασκημένας, βέλτιον δε κατά τα γαλλικά» 2 . 1880, αναφέρει ότι ο δήμος της Ερμούπολης συντηρούσε τρία Δημοτικά Σχολεία αρρένων και πέντε θηλέων, από τα οποία δυο ήταν νηπιαγωγεία, καθώς και ένα «Ανώτερον Παρθεναγωγείον» με τέσσερις τάξεις 3 . Ε π ι σ η μ α ί ν ο υ μ ε εδώ τη χρήση του όρου Ανώτερο Παρθεναγωγείο, που στις δυο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα καθιερώνεται για τα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης. Μετά το 1880 παρατηρείται μια κάθετη π τ ώ σ η των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η . Η διεθνής οικονομική κρίση της δεκαετίας 1880-1890, είχε σοβαρό αντίκτυπο στη ζωή του μεγαλύτερου οικονομικού κέντρου της χώρας. από το 1881 άρχισαν να κλείνουν τα ναυπηγεία, ενώ, δέκα χρόνια αργότερα, νη η Συριακή οικονομία θα δει τα κεφάλαια και τους εργάτες της να καταφεύγουν στην Α θ ή ν α και στον Πειραιά» 4 . «ο Φρ. Χίλδνερ πέθανε το 1883» 5 και φαίνεται π ώ ς το σχολείο του, που είχε αρχίσει να παρακμάζει, διαλύθηκε. για το Παρθεναγωγείο της αν. 1. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, ό.π. 2. ό.π., σ. 234. 3. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Παρνασσός, τ. Ε ' , 1881, σ. 114. 4. Κ. Μοσκώφ, ό.π., σ. 199. 5. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., σ. 536-537.

Μαγκάκη δεν έχουμε επίσης πληροφορίες μετά το 1880. στα 1887 ακμάζειστηνΕ ρ μ ο ύ π ο λ η το Παρθεναγωγείο της Ζηνοβίας Καμπάνη που περιλάμβανε Φροβελιανό νηπιαγωγείο, τέσσερις τάξεις Δημοτικού και Ελληνικό Σχολείο με τέσσερις τάξεις 1 . Η πληροφορία πάντως π ώ ς το Παρθεναγωγείο της Καμπάνη «είναι το μόνον εν Σύρω όπερ αμιλλάται προς τα άριστα των Αθηνών» 2 , δείχνει ότι τα υπόλοιπα σχολεία της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς είχαν παρακμάσει η διαλυθεί. σε ανταπόκριση της Μ. Βοηκλή από την Ε ρ μ ο ύ πολη διατυπώνονται πικρά παράπονα για την κατάσταση της γυναικείας εκπαίδευσης: «Είναι δυσχερές ίσως να πιστευθή πόσον υστερούμεν εις τούτο εν Ερμουπόλει εν μια των πρωτίστων Ε λ ληνικών πόλεων». στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η όχι μόνο πρόοδος της γυναικείας εκπαίδευσης δεν παρατηρείται, αλλά αντίθετα υπάρχει «οπισθοχώρησις», γιατί στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο του δήμου, που ήταν «Ισόβαθμο» με το Αρσάκειο, «προ ολίγων ετών κατηργήσαμεν την μεγάλην τάξιν την κυρίως γυμνασιακήν, περιωρίσαμεν το σχολείον επί το στενώτερον και οικονομικώτερον». Οι γονείς λοιπόν που ήθελαν να δώσουν στις θυγατέρες τους κάποια ανώτερη εκπαίδευση αναγκάζονταν «να στέλλουσι τα τέκνα αυτών σπανιώτατα μεν εν Αθήναις, ώς επί το πολύ δε —αιδώς λέγειν— εις τα Collegia των δυτικών μοναχών εν Τήνω, Νάξω η Θήρα. και ούτω αι Γαλλίδες μοναχαί ανατρέφουσι τας Ελληνίδας παρθένους, τα τέκνα ημών, ελλείψει Ε λ λ η ν ι κ ώ ν σχολείων». Έ τ σ ι , πολλοί γονείς υπέβαλαν αναφορά στο δήμαρχο της Ερμούπολης ζητώντας την επαναλειτουργία του Ανώτερου Παρθεναγωγείου 3 . μούπολη, παρατηρείται κάθετη πτώση της εκπαιδευτικής δραστηριότητας που έχει άμεση σχέση με την οικονομική παρακμή της

αρ.

1. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 20, 19 Ιουλίου 1887 και έτ. Β', 73, 31 Ιουλίου 1888. Βλ. επίσης Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888 (τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση). 2. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Β', αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888. 3. Μ. Βοηκλή, «η εκπαίδευσις των νεανίδωνενΕρμουπόλει»,Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 130, 3 Σεπτεμβρίου 1889.

πόλης που πρωτοστάτησε στη γυναικεία εκπαίδευση αμέσως μετά τηναπελευθέρωσηκαισυνέχισε να κρατά στον τομέα αυτό τη δεύτερη θέση μετά την Αθήνα. Σχολεία σε άλλες πόλεις (Πειραιάς, Π ά τ ρ α ) Στον Πειραιά, η Σοφία Βαμβακάρη ίδρυσε, στα 1865, Παρθεναγωγείο, το όποιο αποτέλεσε τον «πυρήνα της ανωτέρας κορασιακής εκπαιδεύσεως των Πειραιέων» και περιελάμβανε, το 1888, τρία τμήματα : «το νηπιακόν (ένθα γίνεται διδασκαλία κατά το σύστημα του F r o e b e l ) , το προκαταρκτικόν και το ανώτερον» 1 . της Ζωής Γκίκα 2 . Εξάλλου, μετά το 1860 λειτουργούσαν στον Πειραιά και Ιδιωτικά Δημοτικά Σχολεία για τα κορίτσια, όπως της Μ. Χατζηλαγουδάκη, της Όλγας Κούσκουρη και της Αγγελικής Μπαξεβάνογλου 3 . ο δήμος του Πειραιά συντηρούσε επίσης άρχικά ένα Δημοτικό Σχολείο για κορίτσια 4 και μετά το 1876 δύο 5 . Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών. το 1874 «41 εκ των ευϋπολήπτων πολιτών» της Πάτρας ζήτησαναπότη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία να ιδρύσει Παρθεναγωγείο στην πόλη τους 6 . το 1884 ο δήμος της Πάτρας προσέφερε για το σκοπό αυτό και «κατάλληλον οικοδόμημα» 7 , αλλά το Αρσάκειο της Πάτρας

1. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888 (τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση). 2. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888. 3. Σ τ . Τζουμελέας, «Συνοπτική Ιστορία...», σ. 191. 4. Ειρ. Ασώπιος, Αττικόν Ημερολόγιον του έτους 1873, σ. 446. 5. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΔ', αρ. 856, 24 Δεκεμβρίου 1876 σ. 3001-3002. 6. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1874, Αθήναι 1875, σ. 12. 7. Πρακτικά... του έτους 1884-85, ό.π., σ. 7.

ά ρ χ ι σ ε να λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί το 1 8 9 0 , με κ α ν ο ν ι σ μ ό ό μ ο ι ο στοιχου σχολείου

της

Ακόμα,σταΠ ρ α κ τ ι κ ά του

με

του

αντί-

Αθήνας1. της

Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρείας

1 8 7 6 α ν α φ έ ρ ε τ α ι ότι και οι κ ά τ ο ι κ ο ι της Κ ε φ α λ ο ν ι ά ς ενδιαφέρθηκαν

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 20 Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί α που λειτούργησαν

από

ΑΘΗΝΑ — Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία — Α σ π . Σουρμελή - F r . Hill — Αικ. Λασκαρίδου — Α σ π . Σκορδέλη — Σ. Σιμοπούλου — Σ. Δημοπούλου — Β. Γεννηματάς — Ευρ. Ιωαννίδου — Σύλλογος Κυριών — Μ. Βελλή — Φλ. Φουντουκλή - Ειρ. Πρινάρη Ε Ρ Μ Ο Υ Π Ο Λ Η — Δήμου — Fr.

Hildner

—Α. Μαγκάκη — Ζ. Καμπάνη ΚΕΡΚΥΡΑ — Φιλεκπαιδευτική ΠΑΤΡΑ — Φιλεκπαιδευτική Π E I Ρ A I Α Σ — Σ. Βαμβακάρη — Ζ. Γκίκα

το

1861

ώς

το

1893

ολόκληρη την περίοδο ώς το 1869* ώς το 1867 και από το 1872 κ.ε. 1867-1887 1887 κ.ε (1887)** κ.ε. 1887 κ.ε. (1888)** κ.ε. 1889 κ.ε. 1890 κ.ε. 1891 κ.ε. 1893 κ.ε. ολόκληρη την περίοδο ώς το 1883 ώς το 1880* 1888 κ.ε.

Εταιρεία 1866 κ.Ε. Εταιρεία 1890 κ.Ε. 1865 κ.Ε. (1888)** κ.Ε.

* Ώ ς το έτος αυτό υπάρχουν μαρτυρίες για τη λειτουργία του σχολείου. ** Πρώτη μαρτυρία για τη λειτουργία του σχολείου. *** από το 1890 τα δυο αυτά Παρθεναγωγεία συγχωνεύονται.

1. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 53.

φέρθηκαν επανειλημμένα για την ίδρυση σχολείου στο νησί τους 1 , γεγονός που φανερώνει ότι η κίνηση για τη μόρφωση των κοριτσιών επεκτεινόταν, σιγά σιγά, σε όλο και περισσότερα μέρη.

Ε ί δ η σχολείων - Κύκλος σπουδών Οι όροι που χρησιμοποιούνται την εποχή αυτή για το χαρακτηρισμό των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης ποικίλλουν. Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία» τα σχολεία του H i l d n e r και της Μαγκάκη, ενώτοΠαρθεναγωγείο του δήμου «ανώτερον σχολείοντωνκορασίων»2.

φέρει σε ειδική έκθεσή του σχετικά με τη Μέση Εκπαίδευση: «Πλην δε των Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων προς εκπαίδευσιν των αρρένων υπάρχουσι και ανώτερα κορασίων σχολεία και Παρθεναγωγεία, εξ ων τα πλείστα είναι ιδιοσυντήρητα και ολίγα μόνον δημοσυντήρητα» 3 . «Ιδιωτικά διδακτήρια Μέσηςεκπαιδεύσεωςαρρένωνκαικορασίων»4. τους ίδιους όρους χρησιμοποιούν και οι υπουργοί Α. Μαυ-

1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1876, Αθήναι 1877, σ. 12. 2. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 233. 3. Β. Νικολόπουλος (υπουργός επί των Εκκλησιαστικών και της Δ η μοσίας Εκπαιδεύσεως), «Έκθεσις προς την A.M. περί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Αθήναι 23 Οκτωβρίου 1863», Εφημερίς 4. Δ. Δρόσος (υπουργός), Έκθεσις προς την A.M., περί της καταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από του 1863 μέχρι τούδε. Αθήναι, 25 Νοεμβρίου 1866, σ. 30 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Δ ' , αρ. 614-615, 6 Δεκεμβρίου 1866, σ. 1100.

Μ α υ ρ ο μ ι χ ά λ η ςτο1 8 6 9 1 , Α . Α υ γ ε ρ ι ν ό ς το 1 8 7 0 2 και ο I . Β α λ α σ ό πουλος

το

18743.

Α π ό τα σ τ ο ι χ ε ί α αυτά γ ί ν ε τ α ι φ α ν ε ρ ό ό τ ι μ ε τ ά το 1 8 6 1 τα Παρθεναγωγεία

εντάσσονται

σταθερά

πια

στα

σχολεία

Μέσης

Εκπαίδευσης. ση

της

εκπαίδευσης

στην

Ε λ λ ά δ α , αναφέρει ό τ ι , το 1 8 7 1 , λ ε ι -

τ ο υ ρ γ ο ύ σ α ν 1 2 Ι δ ι ω τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α για μ α θ ή τ ρ ι ε ς προς τα των α ρ ρ έ ν ω ν Ε λ λ η ν ι κ ά

«αντιστοιχούντα

σχολεία»4.

ρου χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι ο όρος « Α ν ώ τ ε ρ ο ν Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί ο ν »πουθα κ α θ ι ε ρ ω θ ε ί στη σ υ ν έ χ ε ι α , κ υ ρ ί ω ς μ ε τ ά το 1 8 9 3 , για τα σ χ ο λ ε ί α της Μ έ σ η ς Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς , ενώ ο όρος Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί ο χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι καιταΔ η μ ο τ ι κ ά Σ χ ο λ ε ί α των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν 5 . ο όρος α υ τ ό ς ε π ι κ ρ α τ ε ί σ τ α δ ι α κ ά σε δ ι α τ ά γ μ α τ α 6 και σε ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ά ν ο μ ο σ χ έ δ ι α 7 . 1. Α. Μαυρομιχάλης (υπουργός), Έκθεσις προς την A.M., περί της καταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Παιδεύσεως από του 1866 άχρι τέλους Δεκεμβρίου 1868. Αθήναι, 23 Δεκεμβρίου 1868, Αθήναι 1869, σ. 29 και Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. Ι Ζ ' , αρ. 690-691, 15 Ιανουαρίου 1869, σ. 1709. 2. Α.Δ. Αυγερινός (υπουργός), «Έκθεσις απογραφική περί της Ανωτάτης και Μέσης Εκπαιδεύσεως, Αθήναι, 6 Ιουλίου 1870», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 745, 26 Σεπτεμβρίου 1870, σ. 2138. 3. Ί . Βαλασόπουλος, «Πίναξ καταστατικός της εν Ελλάδι Ανωτέρας, Μέσης και Κατωτάτης Εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1874. Αθήναι, 9 Μαρτίου 1875», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φ. 16, 26 Μαρτίου 1875 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Κ Γ ' , αρ. 836, 8 Μαρτίου 1875, σ. 2857. 4. Φ. Ιωάννου, «Λόγος Ακαδημαϊκός περί της πνευματικής προόδου τουΕλληνικούΈθνους», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΘ', αρ. 777, 12 Ιουλίου 1871, σ. 2404. 5. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 114 και 123. 6. Βλ., για παράδειγμα, το διάταγμα της 13ης Μαρτίου 1886 «Περί προσόντων των διδασκαλισσών των εργοχείρων», όπου τονίζεται ότι οι υποψήφιες δασκάλες πρέπει να έχουν τελειώσει «Ανώτερο Παρθεναγωγείο» (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Β', μέρος Γ ' , σ. 82-83). 7. Νομοσχέδια Δ. Αυγερινού (1880) και Γ . Θεοτόκη (1889)· βλ. και σ. 288 και 291 αυτής της εργασίας.

Η χρονική διάρκεια των σπουδών δεν ήταν η ίδια σε όλα τα Παρθεναγωγεία. το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας έχει τον μεγαλύτερο κύκλο σπουδών, με χρονική διάρκεια που ποικίλλει από 4 μέχρι 6 χρόνια. τα περισσότερα χρόνια το σχολείο αυτό λειτουργεί με 5 τάξεις 1 . είναι Ομοιόμορφη· τα πιο πολλά λειτουργούν ώς Ε λ λ η ν ι κ ά Σ χ ο λεία με τρία χρόνια σπουδών. Μερικά έχουν απλώς «ανώτερες τάξεις», που μπορεί να είναι μία η δύο τάξεις Ελληνικού Σ χ ο λείου. Α π ό το 1863, στο Παρθεναγωγείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ πολης λειτουργεί μετά το Ελληνικό Σχολείο, και μια Γυμνασιακή τάξη και στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» της Λασκαρίδου (1867 και εξής) δυο γυμνασιακές τάξεις. Στόχοι

και

προγράμματα

μαθημάτων

σε

γενικές γραμμές, πρωταρχικός στόχος της γυναικείας εκπαίδευση θεωρείται η μόρφωση της «οικοδέσποινας». το « Α σ τ ι κό Παρθεναγωγείο» της Ασπασίας Σκορδέλλη επισημαίνει ότι « Η αγωγή εν αυτώ είναι μητρικήκαιοικογενειακή,αφορώσαεις τονακαταστήση τας παιδευομένας καλάς θυγατέρας και οικοδέσποινας» 2 . το «Λύκειον και Παρθεναγωγείον Β. Γεννηματά» τονίζει ότι «Πάση δυνάμει μεριμνώμεν να παρασκευάσωμεν τους μεν παίδας χρηστούς πολίτας, τα δε κοράσια φρονίμους δεσποινίδας και αρίστας μητέρας» 3 . στο Παρθεναγωγείο της Ζηνοβίας

του των

1. Βλ. σ. 151 αυτής της εργασίας. 2. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. και Ασπ. Σκορδέλη, ό.π., σ. 4. Δικαιολογούνται, έτσι, οι αλλεπάλληλες εκδόσεις «Εγχειριδίων Οικιακής Παιδαγωγικής». Έ ν α από τα πιο γνωστά είναι αρ. Σπαθάκη, Οικιακή Παιδαγωγική η Περί της κατ' οίκον αγωγής παίδων προς χρήσιν των τε γονέων, και Ιδίως της μητρός, των νηπιαγωγών και των εν τοις Παρθεναγωγείοις εκπαιδευομένων νεανίδων, Αθήναι 1889. 3. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π.

Καμπάνη στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η κύριος σκοπός είναι η μόρφωση των «κορασίων ώς παρθένων, μητέρων και συζύγων» 1 . Ε ξ ά λ λ ο υ , από τα «διαφημιστικά φυλλάδια» των διαφόρων σχολείων φαίνεται καθαρά ότι δίνεται Ιδιαίτερη βαρύτητα σε μαθήματα που εξυπηρετούν τους παραπάνω στόχους. στο Παρθεναγωγείο της Ασπ. Σκορδέλλη «ασκούνται αι μαθήτριαι πρακτικώς εις τα της οικιακής οικονομίας και διοικήσεως» 2 , στού Β. Γεννηματά «προς τοις άλλοις μαθήμασι διδάσκεται υποχρεωτικώς η Μαγειρική, η Ρ α π τ ι κ ή και τα Γαλλικά» 3 και στης Σ . Δημοπούλου οι μαθήτριες «εξασκώνται εν γένει εις τα οικιακά έργα» 4 . Η «Οικιακή Οικονομία» και η «Παιδαγωγία» θεωρούνται ώς τα «κατεπειγόντως αναγκαία μαθήματα διά την εντελή παίδευσιν των νεανίδων» 5 . Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι σε δυο από τα σχολεία καταβάλλονται προσπάθειες για να δοθεί μια επαγγελματική κατεύθυνση. στο Παρθεναγωγείο της Σ . Σιμοπούλου καθιερώθηκε, όπως είδαμε, από το 1887 μια ειδική τάξη κοπτικής - ραπτικής, όπου μπορούσαν να φοιτήσουν και απόφοιτες άλλων Παρθεν α γ ω γ ε ί ω ν . στο Παρθεναγωγείο της Ζ. Καμπάνη στην Ε ρ μ ο ύ πολη λειτουργούσε, στα 1888, ειδικό «τμήμα καλλιτεχνικής και πρακτικής σχολής» 7 . Αποβλέποντας στη γενικότερη μόρφωση της «οικοδέσποινας», τα Παρθεναγωγεία της εποχής αυτής δίνουν Ιδιαίτερη έμ-

1. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 20, 19 Ιουλίου 1887. 2. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 3. ό.π. 4. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889. 5. Σχετικά εγχειρίδια που κυκλοφορούν την εποχή αυτή: Ξεν. Ζυγούρας, Ελληνική Οικιακή Οικονομία, θεωρητική και πρακτική. Συνταχθείσα προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών Παρθεναγωγείων, Κωνσταντινούπολις 1875' Σ. Λεοντιάς, Οικιακή Οικονομία προς χρήσιν των Παρθεναγωγείων [Πέραν Κωνσταντινουπόλεως], 1887. 6. Βλ. σ. 212 αυτής της εργασίας. 7. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π.

έμφασησεμαθήματα όπως οι ξένες γλώσσες, η μουσική, η ζωγραφική και ο χορός. στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» της Αικ. Λασκαρίδου «πλην της Γαλλικής διδασκομένης υπό Γάλλου και Γαλλίδος, διδάσκεται και η Α γ γ λ ι κ ή υπό Ά γ γ λ ο υ και Ά γ γ λ ί δ ο ς » 1 . στο Παρθεναγωγείο Δ. Σουρμελή διδάσκονται στα 1869 τρεις ξένες γλώσσες: Γαλλικά, Αγγλικά και Ιταλικά 2 , και στο « Α σ τ ι κό Παρθεναγωγείο» της Ασπ. Σκορδέλλη «η Γαλλική γλώσσα διδάσκεται εις όλας τας τάξεις απ' αυτού του νηπιαγωγείου, διακεκριμένη δε παιδαγωγός Γερμανίς η Ελβετίς ειδήμων της Γαλλικής διευθύνει τα της αγωγής και συμπεριφοράς» 3 . στο Παρθεναγωγείο της Σ . Δημοπούλου οι μαθήτριες διδάσκονταν «την Γαλλικήν και Γερμανικήν και άριστα την μουσικήν και ζωγραφικήν» 4 . Όπως φαίνεται καθαρά από τα παραπάνω, Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διδασκαλία της Γαλλικής. «δεν υπάρχει κάτοικος των Α θ η ν ώ ν μή επιθυμών να μάθη χείρον η βέλτιον την γλώσσαν αυτήν» γράφει ο Μ . Π . Βρετός 5 . βάνεται το μάθημα της γυμναστικής 6 . Μοναδική ίσως εξαίρεση αποτέλεσετοσχολείο της Λασκαρίδου, στο οποίο διδασκόταν «η εις το γυναικείον φύλον πρέπουσα γυμναστική» 7 . Βέβαια,στοαναλυτικό πρόγραμμα των μαθημάτων, που δίνει η ίδια η Λασκαρίδου για τη χρονιά 1869 - 70, δεν γίνεται αναφορά στη Γυμναστική 1. Ε. Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά...», ό.π., σ. 364. 2. ό.π., σ. 368. 3. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889. 5. Μ.Π. Β[ρετός], «οι νεώτεροι Ελληνες», Εθνικόν Ημερολόγιον 1865, σ. 73. 6. στη νομοθεσία του 1834 για τη Δημοτική Εκπαίδευση καθορίζεται με σαφήνεια, ότι «εις κορασίων σχολεία θέλει γίνεσθαι γύμνασις εις γυναικεία εργόχειρα» (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , σ. 1). το ίδιο πνεύμα επικρατεί και αργότερα, αφού σε διάταγμα του 1882 τονίζεται ότι στα Παρθεναγωγεία «αντικαθίσταται» η γυμναστική «διά της ραπτικής και των γυναικείων εργοχείρων» (Στ. Παρίσης, ό.π., τ. Α', σ. 434). 1. Ε. Ασώπιος, ό.π., σ. 364.

κή 1 , κατοπινές όμως μαρτυρίες φανερώνουν π ώ ς γρήγορα άρχισε να διδάσκεται το μάθημα αυτό 2 . Η πρωτοβουλία της Λασκαρίδου να συμπεριλάβει στο πρόγραμμα μαθημάτων και τη γυμναστική των κοριτσιών, δείχνει καθαρά το «προοδευτικό» πνεύμα του σχολείου αυτού. στα άλλα Παρθεναγωγεία το μάθημα της γυμναστικής άρχισε να διδάσκεται από το 1890 και μετά 3 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι οι εκδρομές των μαθητριών άρχισαν γύρω στα 1888: « Η θ έ λ ο μ ε ν ευχαρίστωςονομάσειπρόοδον», γράφει η Κ. Παρρέν, «την και παρ' ημίν εισαχθείσαν συνήθειαν των κατά τας ημέρας ταύτας της ανοίξεως εκδρομών των διωργανουμένων υπό των διευθυντριών των δημοτικών Παρθεναγωγείων» 4 . Παράλληλα με τη μόρφωση της «οικοδέσποινας», όλα σχεδόν τα Παρθεναγωγεία φρόντιζαν την εποχή αυτή να προετοιμάσουν τις μαθήτριες έτσι που να έχουν τη δυνατότητα, όσες ενδιαφέρονταν, να δώσουν εξετάσεις για το δίπλωμα της δασκάλας. το Παρθεναγωγείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς «πλην του γενικού σκοπού της διδασκαλίας συντελεί και εις παρασκευήν δημοδιδασκάλων» 5 . Ώς το 1880 οι απόφοιτες του Ελληνικού Παρθεναγωγείου της Λασκαρίδου «δύνανται αρμοδίως να λάβωσι πτυχίον δημοδιδασκάλου» 6 . Μετά το 1880 η Λασκαρίδου εκπαιδεύει στο σχολείο της, όπως αναφέρθηκε ήδη, «Φροβελιανές» νηπιαγωγούς. στο Παρθεναγωγείο της Ασπ. Σκορδέλλη «η διδασκαλία γίνεται κατά το υπό του Υπουργείου εγκεκριμένον διά τας τάξεις του

1. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 4-5. 2. Το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Γ ' , 1887, σ. 287, όπου περιγράφονται οι εξετάσεις των μαθητριών της Λασκαρίδου στη Γυμναστική. 3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 170, 17 Ιουνίου 1890 «εξετάσεις Παρθεναγωγείων Ασπασίας Σκορδέλλη» και 8τ. Ε', αρ. 217, 16 Ιουνίου 1891 «εξετάσεις Παρθεναγωγείου Χίλλ». 4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 113, 7 Μαίου 1889. 5. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρqc σχολείων», ό.π., σ. 233. 6. Ε. Ασώπιος, ό.π., σ. 364.

Αρσακείου πρόγραμμα» 1 . στο Σχολείο της Σοφίας Βαμβακάρη στον Πειραιά «εις τας δύο ανωτέρας τάξεις διδάσκονταιυπότου κ. Μ. Βρατσάνου... η παιδαγωγική διδακτική και μεθοδολογία, γίνονται δε και πρακτικαί εν τ ω προτύπω ασκήσεις χάριν των εφιεμένων να καθιερώσιν εις το υψηλόν της διδασκαλίας έργον» 2 .

ναίκα και μια επαγγελματική διέξοδο, τη μοναδικήγιατηνεποχή αυτή, φαίνεται π ώ ς γίνεται όλο και πιο πλατύ με αποτέλεσμα, στα 1892 να επεκταθεί, όπως είδαμε, το δικαίωμα για την εκπαίδευση της δασκάλας σε όλα τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία ενώ, ώ ς τότε, αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς 3 .

εκδηλώνεταικαιμετηνίδρυση γυμνασιακών τάξεων στα σχολεία του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς και της Αικ. Λασκαρίδου στην Αθήνα. Αρχικά η ελληνική κοινωνία είδε με δισταγμό μια τέτοια προσπάθεια, πράγμα που αποδεικνύει το γεγονός ότι τη χρονιά 1869-70 στο σχολείο της Λασκαρίδου δεν λειτούργησε η Ε' τάξη (η δεύτερη γυμνασιακή δηλαδή) από έλλειψη μαθητριών 4 .

Κ. Σκουλουδάκη, δίνουν εξετάσεις στο Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο των αγοριώνκαιπετυχαίνουν. το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο όμωςδενεγκρίνειτην εγγραφή τους, γιατί, όπως τονίζεται στη σχετικήεγκύκλιοπρος τον διευθυντή του Ελληνικού Σχολείου Σκύρου, « Ηεξέτασιςτων κορασίων τούτων εγένετο παρ' υμών ατόπως και παρανόμω ότι εις τας δοκιμαστηρίους εξετάσεις υπάγονται μόνον οι θέλοντες να καταταχθώσιν εις τα Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία, περιττόν δε μάς φαίνε 1. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 2. ό.π. και Μ. Βρατσάνος («Λόγος κατά την έναρξιν των εξετάσεων του Παρθεναγωγείου της κ. Σοφίας Βαμβακάρη εν Πειραιεί»), Το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Β', 1885, σ. 261. 3. Βλ. σ. 166 αυτής της εργασίας. 4. Αικ. Χρηστομάνου, ό.π., σ. 4.

νεται να σας παρατηρήσωμεν ότι κοράσια δεν δύνασθε να έχητε μαθητάς» 1 . Έ τ σ ι , οι δυνατότητες για μια ανώτερη εκπαίδευση περιορίζονται στις κοπέλες των μεγάλων αστικών κέντρων, όπου λειτουργούν Παρθεναγωγεία. Μετά το 1890, χρονιά που το Πανεπιστήμιο της Αθήνας δέχ τ η κ ε την πρώτη φοιτήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή, τα Παρθεναγωγεία αρχίζουν να δημιουργούν γυμνασιακές τάξεις. το Σ χ ο λείο Ασπ. Σκορδέλλη - Σ . Σιμοπούλου λειτουργεί, σύμφωνα με ανακοίνωσή του, από το 1890 ώς «πλήρες Γυμνάσιον θηλέων» 2 . Η αυστηρή και αρνητική, στα περισσότερα σημεία, κριτική τωνεπιθεωρητώνσχετικά με την εκπαίδευση και το έργο της δασκάλας αναφέρθηκε στο κεφάλαιο που γίνεται λόγος για τη λειτουργία του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς 3 . Αλλά και η κριτική που αφορά το υπόλοιπο πρόγραμμα των Παρθεναγωγείων δεν είναι ευνοϊκή. κτικώς ωφέλιμοι γνώσεις εν γένει ελλείπουσιν» και διδάσκονται «περιττά τινα και σχολαστικά και άσκοπα» 4 . ο «ψευδοφραγκισμός» και η «ξενόζηλος επίδειξις» που επικρατεί στη διδασκαλία πολλών μαθημάτων είναι τα σημαντικότερα μειονεκτήματα της εκπαίδευσηςτωνκοριτσιών: «ο προς την μάθησιν ξένων γλωσσών ζήλος και μάλιστα της Γαλλικής, δεν πηγάζει εκ φιλομαθείας, αλλ' εκ τίνος ροπής προς ξενόζηλον επίδειξιν και ψιττακισμόν» 6 . ο ίδιος επισημαίνει, σχετικά με την καλλιτεχνική α γ ω γ ή της Ελληνίδας, ότι «επ' ουδενός στοιχείου στηριζομένη αποβαίνει δαπανηρά τις και επιδεικτική ματαιοπονία» και ότι «και αυτά τα λ£γόμενα εργόχειρα και προ πάντων τα ποικίλματα, ών πολλάκις 1. 2. Δ', αρ. 3. 4. 5.

Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση..,, τ. Α', σ. 208. Βλ. Πλάτων, τ. IB', 1890, σ. 318 και Εφημερίς των Κυριών, 197, 27 Ιανουαρίου 1891. Βλ. σ. 159-160 αυτής της εργασίας. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 27.

έτ.

ό.π.

κακόζηλα σχέδια εισάγονται, ου μόνον του σκοπού αποτυγχάνουσιν, αλλ' είναι νέα αφορμή ματαίας αναλώσεως χρόνου και επιδεικτικής πολυτελείας» 1 . ο Λ. Μελάς εκφράζει την ευχή να γίνει η εκπαίδευσητωνμαθητριών «όσον ένεστιν εμβριθεστέρα και π α ι δαγωγικότερα, ήττον δε επιδεικτική και επιπόλαιος» 2 . ο Κ. Ξανθόπουλος επιμένει κυρίως στα μειονεκτήματα της «καλλιτεχνικής» εκπαίδευσηςκαιπιοειδικά της διδασκαλίας της μουσικήςκαιτου χορού, που προτείνει να αντικατασταθεί με το μάθημα της γυμναστικής 3 . από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ούτε οι επιστήμες διδάσκονταν συστηματικά στα Παρθεναγωγεία, ούτε όμωςκαιοι δεξιότητες που ήταν απαραίτητες για τη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι η δευτεροβάθμιαεκπαίδευσητων κοριτσιών κυριαρχείται από τα ιδιωτικά σχολεία, αφού ένα μόνο σχολείο, το Αρσάκειο, συντηρεί η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α με επιχορήγησητηςπολιτείας και μόνον ένας δήμος του κράτους, η Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , ίδρυσε « Α ν ώ τ ε ρ ο Παρθεναγωγείο» για τις μαθήτριες. βά και, επομένως, είναι δύσκολο να φοιτήσουν σ' αυτά μαθήτριες από μή προνομιούχα κοινωνικά στρώματα. στα 1888, οι εσωτερικές μαθήτριες του Παρθεναγωγείου Hill πληρώνουν 115 δραχμές το μήνα, της Σκορδέλλη 110 και του Γεννηματά 100 δραχμές 4 . την ίδια εποχή ο μισθός μιας δασκάλας είναι συνήθως 80 η 100 δραχμές περίπου και μόνο για τις πρωτοβάθμιες φτάνει στις 140 δραχμές 5 . ο θεσμός των «ημισύσσιτων» και των εξωτερικών μα1. Γ.Γ. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 28. 2. Λ. Μελάς, Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγωγούντων, Αθήναι 1871, σ. κ'. 3. Κ. Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση Εκπαίδευσις και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873, σ. 273. 4. Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. 5. Σπ. Λάμπρος, ό.π., σ. 116.

μαθητριών, που καταβάλλουν χαμηλότερα δίδακτρα 1 , διευκόλυνε μόνο τις κοπέλες που κατοικούσαν στις μεγάλες πόλεις όπου λειτουργούσαν Παρθεναγωγεία. Ε π ο μ έ ν ω ς , τα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης εξυπηρετούσαν βασικά τις κοπέλες «των ευπορωτέρων οικογενειών». Όσες δεν είχαν οικονομική άνεση φρόντιζαν να εξασφαλίσουν κάποια υποτροφία για το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και ορισμένες σπούδαζαν στα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία με μεγάλες στερήσεις και ταλαιπωρίες. ζουν οι πρώτες προσπάθειες για μια συνολική συνειδητοποίηση των γυναικών, με την ίδρυση «Συλλόγου υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως», την έκδοση περιοδικών και εφημερίδας και με κύριες διεκδικήσεις για πιο πλατιά εκπαίδευση και περισσότερες δυνατότητες για εργασία.

Στατιστικά

στοιχεία

α) Δημοτική Εκπαίδευση. τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών αυξάνονται αισθητά, Ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα. το 1879 στην Αθήνα λειτουργούν τρία δημόσια σχολεία αρρένων και τέσσερα θηλέων 2 . το 1885 ο δήμος της Αθήνας συντηρεί στην πόλη και τα περίχωρα 14 σχολεία αρρένων και 15 θηλέων 3 . στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , επίσης, ο δήμος συντηρεί, το 1880, τρία Δημοτικά Σχολεία αρρένων και πέντε θηλέων (από τα οποία τα δύο είναι ν η π ι α γ ω γ ε ί α )4. Η αντίθετη ακριβώς κατάσταση επικρατεί όμως στις επαρχίες της χώρας, όπως φαίνεται καθαρά από την έκθεση του υπουργού Παιδείας Α. Αυγερινού για το 1869:

1. 2. 3. 4.

Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, ό.π. Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, Αθήναι 1881, σ. 55. Δελτίον της Εστίας, αρ. 450, 11 Αυγούστου 1885, σ. 2. Δ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 114.

«Εις τα σχολεία των κορασίων, των οποίων την σύστασιν και αύξησιν παντί τρόπω επισπεύδει το Υπουργείον, ου προΐσταμαι, φαίνονται όχι τόσον πρόθυμοι οι χωρικοί μάλιστα δήμοι, διότι παρεκτός των κυριωτέρων κωμοπόλεων, και Ιδίως των π ρ ω τευουσών των νομών, όπου η διδασκαλία των κορασίων προβαίνει και ακμάζει, οι λοιποί των δήμων, η δεν συνιστώσι παρ' αυτοίς σχολεία κορασίων, η δεν στέλλουσι τα κοράσιά των εις τα υπάρχοντα τοιαύτα, διότι αι πατροπαράδοτοι προλήψεις παριστώσι την εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου ασυμβίβαστον προς την αυστηρότητα των αρχαίων ηθών, αποτρέπουσι τους πλείστους των γονέων του ν' απασχολώσι τα κοράσια αυτών, συμμεριζόμενα συνήθως τας οικιακάς και αγροτικάς εργασίας των γονέων, προςεκμάθησινγραμμάτων» 4 . θεωρητών. θήλυ φύλον ουδαμώς ουδαμού φοιτά εις τα σχολεία. Είναι σύμπαν εντελώς απαίδευτον και αγράμματον» 2 . ο Ν. Πολίτης διαπιστώνει ότι « Η εκπαίδευσις των θηλέων καθυστερεί δυστυχώς και εν τηεπαρχίαΒώλου, σφόδρα δε δυσανάλογος είναι ο αριθμός των σχολείων των θηλέων συγκρινόμενος προς τον των αρρένων. οι κάτοικοι της επαρχίας, οι άλλως μετά πολλού ζήλου και προθυμίας επιζητούντες την βελτίωσιν της εκπαιδεύσεως, ολιγωρούσι προκειμένου περί των κορασίων των, ουδ' αναγνωρίζουσι προσηκόντως την ανάγκην πλήρους και συστηματικής εκπαιδεύσεως αυτών» 3 . Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 1879 τα ποσοστάτουαναλφαβητισμούγιατουςάνδρες ήταν 69%, για τις γυ1. Α. Αυγερινός, «Έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα και πίναξ καταστατικός της Δημοτικής εκπαιδεύσεως κατά το 1869», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 759, 30 Δεκεμβρίου 1870, σ. 2251. 2. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών σχολείων αποσταλέντων εκτάκτων επιθεωρητών [Αθήναι] 1885, σ. 22. 3. Εκθέσεις... επιθεωρητών, ό.π., σ. 74.

γυναίκες 93%. οι περισσότερες «εγγράμματες» γυναίκες κατοικούσαν στις εξής επαρχίες: Αττικής (29%), Σύρου (28%), Τήνου (22%). Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι σε 17 δήμους της χώρας δεν υπήρχε «ουδεμία γυνή έγγράμματος» 1 . Εξάλλου, σε 100 παιδιά ηλικίας 5 ώς 10 χρόνων φοιτούσαν στα Δημοτικά Σχολεία αρρένων 55, ενώ στα αντίστοιχα σχολεία των κοριτσιών μόνο 14 2 Ό π ω ς φαίνεται και στον Πίνακα 21 σε τρεις μόνο επαρχίες, της Σύρου, της Κέρκυρας και της Αττικής, φοιτούν στα Δημοτικά Σχολεία το 57 - 70% από τα κορίτσια ηλικίας 5 - 1 0 χρόνων, σε 22 επαρχίες το ποσοστό αυτό είναι πολύ πιο κάτω από το μισό (34 - 1 0 % ) και σε 3 4 επαρχίες είναι κατώτερο από το 10%. σε τέσσερις επαρχίες δεν λειτουργεί κανένα σχολείο θηλέων. Δημοτικά Σχολεία ξεπερνά το αντίστοιχο ποσοστό των αγοριών. πιο συγκεκριμένα, στα 1879, λειτουργούν συνολικά 62 Δημοτικά Σχολεία, δημόσια και Ιδιωτικά, στα οποία φοιτούν 5.698 μαθητές και μαθήτριες, δηλαδή:

Δημόσια σχολεία Ιδιωτικά σχολεία

Μαθητές

Μαθήτριες

815 1.845

1.040 1.998

Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του '1879, στην πόλη της Αθήνας υπήρχαν 3.979 αγόρια στην ηλικία των μαθητών των Δημοτικών Σχολείων και 3.700 κορίτσια. Ε π ο μ έ ν ω ς , στα Δημοτικά Σχολεία τα αγόρια φοιτούσαν σε ποσοστό 6 7 % και τα κορίτσια σε ποσοστό 82% 3 . Ακόμα,το1880, στα δημόσια και Ιδιωτικά Δημοτικά Σ χ ο λεία της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς φοιτούν 1.400 αγόρια και 1.512 κορίτσια 4 .

1. 2. 3. 4.

Στατιστική της Ελλάδος, Πληθυσμός 1879, σ. 34. ό.π., σ. 36. ό.π., σ. 55. Γ. Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 114.

Αναλογία μαθητριών

Δημοτικών

Σχολείων

«επί 100 παιδιών θηλέων ηλικίας 5-10 ετών»

Επαρχία

μαθήτριες

Επαρχία

μαθήτριες

Σύρου Κέρκυρας Αττικής Σπετσών Κέας Μήλου Ύδρας Κραναίας Τήνου Μεσολογγίου Πατρών Σκοπέλου Άργους Ναυπλίας Αιγιαλείας

70 61 57 34 28 28 24 22 21 21 20 20 17 17 16

Ιθάκης Άνδρου Μεγαρίδας Πάλλης Παρνασσίδας Αιγίνης Θήρας Τριφυλίας Ξηροχωρίου Ζακύνθου Θηβών Καλαμών Λεβαδείας Νάξου Χαλκίδας

16 14 13 13 13 12 12 12 11 10 9 9 9 9 9

ΠΗΓΗ : * Στατιστική

Επαρχία

μαθήτριες

8 Γυθείου Καρυστίας 8 8 Κυνουρίας 7 Γορτυνίας 'Ηλείας 7 7 Ολυμπίας Πυλίας 7 7 Φθιώτιδας 6 Λευκάδας 6 Τριχωνίας Κορινθίας 5 5 Κυθήρων 5 Λοκρίδας 5 Παξών Βονίτσ. & Ξηρομ 4

Επαρχία

(1879)* μαθήτριες

Μαντινείας Μεγαλοπόλεως Ναυπακτίας Βάλτου Λακεδαίμονος Μεσσήνης Επιδ.Λιμηράς Καλαβρύτων Οιτύλου Ευρυτανίας Δωρίδας Μέσσης Όρους Σάμης Δι' όλον το Κράτος

της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, έκδ. Υπουργείου Εσωτερικών, Αθήναι 1881, σ. 36

4 4 4 3 3 3 2 2 2 ι 0 0 0 0 14

Είναι λοιπόν προφανές ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών έχει άμεση σχέση με την αστική συγκέντρωση, όπως και κατά την προηγούμενη περίοδο. στην περίοδο που εξετάζουμε. ο βαθμός αστικοποίησης προσδιορίζεται και πάλι με βάση τον πληθυσμό της μεγαλύτερης πόλης του νομού. ζουν να έχουν οι Κυκλάδες και ακολουθεί ο νομός Αργολίδας σε αριθμό μαθητριών. Νομίζουμε π ώ ς δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στο νομό αυτόν υπάρχουν, την εποχή αυτή, πέντε από τις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας: το Ναύπλιο με πληθυσμό 3.958 κατοίκους, το Ά ρ γ ο ς με 8.981, οι Σπέτσες με 8.443, η Ύδρα με 7.380 και ο Πόρος με 6.035 1 . Η πιο μεγάλη συνάφεια αστικής συγκέντρωσης και Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών παρατηρείται στην Ιδιωτική εκπαίδευση.Ενώδηλαδή τα δημόσια σχολεία, όπως φαίνεται από τουςαναλυτικούςκαταλόγους του Α. Αυγερινού, είναι μοιρασμένα στις επαρχίες κάθε νομού, με πιο μεγάλα ποσοστά βέβαια στις μεγάλες πόλεις, τα Ιδιωτικά σχολεία βρίσκονται συγκεντρωμένα στα μεγάλα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα. πιο συγκεκριμένα, τα 43 Ιδιωτικά σχολεία του νομού Αττικής και Βοιωτίας, δηλαδή τα δύο τρίτα του συνόλου των ιδιωτικών σχολείων, βρίσκονται στην επαρχία της Αττικής, δηλαδή ουσιαστικά στην Αθήνα. κίδα, τα τρία από τα τέσσερα σχολεία του νομού Αχαΐας και Ήλιδας στην Πάτρα, από τα τρία σχολεία του νομού Αργολίδας στο Ναύπλιο δύο και στο Ά ρ γ ο ς ένα, ενώ στις Κυκλάδες και τα δέκα έξι σχολεία είναι συγκεντρωμένα στη Σύρο 2 . Ε π ο μ έ ν ω ς η Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών παρουσιάζει 1. Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 45. 2. Α. Αυγερινός, ό.π., σ. 2252-2255.

Α σ τ ι κ ή συγκέντρωση

και

Νομός Αττικής, Βοιωτίας Εύβοιας Φθιώτιδας, Φωκίδας Ακαρνανίας, Αιτωλίας Αχαίας, Ή λ ι δ α ς Μεσσηνίας Λακωνίας Αρκαδίας Αργολίδας, Κορινθίας Κυκλάδων Κέρκυρας Κεφαλληνίας Ζακύνθου

Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών Πληθυσμός μεγαλύτερης πόλης** 44.510 6.447 4.873 5.714 16.641 6.327 2.699 7.020 8.981 20.996 15.452 8.106 17.516 Σύνολο

(1869)*

Δημόσια εκπαίδευση Σχολεία Μαθήτριες 17 9 8 8 9 15 9 12 13 23 5 4 1

1.196 818 723 479 546 680 313 512 1.491 1.497

133

8.824

—

467 102

Ιδιωτική εκπαίδευση Μαθήτριες Σχολεία 43 1

1.216 40

—

—

—

—

4

153

—

—

—

—

1 —

16 1

73 —

494 —

—

—

—

—

66

1.976

ΠΗΓΗ :

* Α. Αυγερινός (υπουργός), «Έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα και πίναξ καταστατικός της Δημοτικής εκπαιδεύσεως κατά το 1869», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 579, 30 Δεκεμβρίου 1870, σ. 2252-2255. ** Μ. Χουλιαράκης, Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος 1821-1971, τ. Α', μέρος II, ΕΚΚΕ, Αθήναι, σ. 38-48.

σιάζει Ιδιαίτερη άνθηση στους νομούς Κυκλάδων, Αργολίδας και Αττικής, και η Αθήνα και η Ε ρ μ ο ύ π ο λ η αποτελούν τα κέντρα της ιδιωτικής εκπαίδευσης. γιαταΕ π τ ά ν η σ α , όπου ο αριθμός των σχολείων δεν είναι ανάλογος με τη μεγάλη αστική συγκέντρωση. Σημαντικό ρόλο παίζει οπωσδήποτετογεγονός ότι οι νομοί Κέρκυρας, Κεφαλληνίας και Ζακύνθου είναι σε πληθυσμό οι μικρότεροι νομοί της χώρας 1 και ότι η παλιά γαιοκτητική αριστοκρατία, που κυριαρχούσε στα νησιά αυτά, και κυρίως στην Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο, ανέθετε τηνεκπαίδευσητωνκοριτσιών κυρίως σε ιδιωτικούς δασκάλους ησεξένα Ιδιωτικά σχολεία 2 . Συνολική εικόνα της εξέλιξης της Δημοτικής Εκπαίδευσης απότο1862 ώς το 1879, μάς δίνει ο Πίνακας 23. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 23, οι μαθήτριες αντιπροσωπεύουν το ένα πέμπτο περίπου του αριθμού των μαθητών. Η διαφορά αυτή είναι σημαντική, αν πάρουμε υπόψη μας ότι η Δημοτική Εκπαίδευση ήταν υποχρεωτική και για τα δύο φύλα®. Η διαφοροποίηση που παρουσιάζεται επομένως στους αριθμούς των σχολείων αρρένων - θηλέων και των μαθητών και μαθητριών της Δημοτικής Εκπαίδευσης, ερμηνεύεται μόνον αν θεωρήσει κα-

ι . Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 38-48. 2. Σχετικά με την εξέλιξη της εκπαίδευσης στα Επτάνησα βλ. A.M. Ιδρωμένος, «Περί της εν Ιονίοις νήσοις εκπαιδεύσεως από της εις τους Ενετούςυποταγής μέχρι της εθνικής αυτών αποκαταστάσεως», Αττικόν Ημερολόγιον, 1874, σ. 198-237" Σ π . δε Βιάζης, «η εκπαίδευσις εν Επτανήσω», Εθνική Α γ ω γ ή , περίοδος Β', τ. Α ' , 1904, σ. 6-23, 60-80 και 387-421" του ίδιου, «η γυναικεία εκπαίδευσις εν Επτανήσω επί Αγγλικής Προστασίας», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Η ' , 1915, σ. 519-520, 536-537, 559-560, 576, τ. Θ', 1916, σ. 9 και Σ π . Θεοτόκης, ό.π. 3. για το λόγο αυτό, στα 1864, κατά τη συνεδρίαση της 31ης Αύγουστου 1864 της Εθνοσυνέλευσης προτείνεται η ρήτρα «αλλ' η Δημοτική Εκπαίδευσις είναι υποχρεωτική δι' αμφότερα τα φύλα» (Αλ. Δημαράς, η μεταρρύθμιση..., ό.π., τ. Α', σ. 200).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 23

Δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία Δημοτικής Εκπαίδευσης και αριθμός μαθητών και μαθητριών (1862-1879)* Σχολεία Έτος

Δημόσια Σχολεία

1862-63 1865 1867-68 1869 1874 1878-79

579 777 877 890 989 1.035

μαθητές 40.083 44.102 45.094 43.876 63.156 67.108

Σχολεία

Αρρένων

93 ** 39 42 52 41 164

Ιδιωτικά

Δημόσια

Ιδιωτικά Σχολεία

θηλέων

μαθητές

Σχολεία

μαθήτριες

Σχολεία

3.020 2.140 4.894 2.958 3.558 6.740

105 117 134 133 138 137

8.079 8.481 9.312 8.824 11.405 12.340

93 ** 41 48 66 26 112

3.020 2.082 4.894 1.976 1.355 4.352

ΠΗΓΕΣ :

* 1862-63 1865 1867-68 1869 1874

Έκθεση Β. Νικολόπουλου, ό.π., σ. 646. Έκθεση Δ. Δρόσου, ό.π., σ. 28-29 και 1099. Έκθεση Α. Μαυρομιχάλη, ό.π., σ. 31 και 1709. Έκθεση Α. Αυγερινού, ό.π., σ. 2255. Έκθεση I. Βαλασόπουλου, ό.π., σ. 2857. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ο Βαλασόπουλος σε συνοπτικά στατιστικό πίνακα δίνει σχολεία κοριτσιών από το 1855 κ.ε. 1878-79 : G. Chassiotis, ό.π., σ. 496. ** Ιδιωτικά σχολεία αρρένων και θηλέων μαζί.

κανείς ότι υπάρχει σαφής διαφορά στην αντιμετώπιση της εκπαίδευσης των αγοριών και των κοριτσιών από μέρους των γονέων. Η προτεραιότητα δίνεται στα αγόρια. περισσότερες φορές ξεπερνάει τον αντίστοιχο αριθμό των σχολείων των αγοριών, και το γεγονός ότι ο αριθμός μαθητών και μαθητριών που φοιτούν στα Ιδιωτικά σχολεία δεν παρουσιάζει τόσο μεγάλη διαφορά όσο στα δημόσια σχολεία, φανερώνει π ώ ς ηεκπαίδευσητωνκοριτσιών αποτελεί, και την εποχή αυτή, φροντίδα ορισμένων κοινωνικών τάξεων μόνο. β) Μ έ σ η Εκπαίδευση. ο Πίνακας 24 δείχνει την ανάπτυξη της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών. διαφορά στα ποσοστά φοίτησης αγοριών και κοριτσιών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. στα 1874, για παράδειγμα,απότους 10.854 μαθητές της Μέσης Εκπαίδευσης, οι μαθήτριες είναι μόλις 1.227, δηλαδή ποσοστό 11,3%. Α κ ό μ α , η δευτεροβάθμια εκπαίδευσητωνκοριτσιών περιορίζεται στα Ιδιωτικά σχολεία, αφού το κράτος δεν ίδρυσε κανένα Μέσο Σχολείο για τις κοπέλες και απαγορεύειαυστηράτηφοίτηση τους στα σχολεία των αγοριών. Βέβαια δ αριθμός των μαθητριών στα Ιδιωτικά σχολεία αυξάνεται, χρόνο με το χρόνο, αισθητά. η διαφορά που παρατηρούμε στον αριθμό που μάς δίνει ο Γ . Χασιώτης (1878-79) οφείλεται μάλλον στην ιδιοτυπία των δευτεροβάθμιων σχολείων θηλέων καιστιςδυσκολίες που παρουσιάζουν, εξαιτίας του λόγου αυτού, στην κατάταξή τους. ο αριθμός των μαθητριών πάντως που μάς δίνει ο Γ. Χασιώτης (460 ) είναι πολύ μικρός, αν συμπεριλαμβάνει καιτοσχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς γιατί, ένα χρόνο νωρίτερα, το 1876-77, μόνο το Διδασκαλείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς είχε 589 μαθήτριες 1 . ο αριθμός των μαθητριών που φοιτούσαν στα 1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής 1877, σ. 38.

Εταιρίας

του

έτους 1876,

Αθήναι

Δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία Μέσης και αριθμός μαθητών και μαθητριών Δημόσια Γυμνάσια

Έτος

1862-63 1865 1867 1869 1874 1878-79

Εκπαίδευσης (1862-1879)

σχολεία Μέσης Ελληνικά σχολεία

Ιδιωτικά σχολεία Αρρένων

Μέσης Θηλέων

σχολεία

μαθητές

σχολεία

μαθητές

σχολεία

μαθητές

σχολεία

μαθήτριες

12 16 16 15 18 22

1.775 1.908 2.094 1.982 2.460 3.214

103 123 119 114 136 167

6.249 6.675 6.643 6.453 7.646 8.728

11 6 20 11 18 22

380 350 527 564

9 8 7 12 15 8

520 680 655 1.025 1.227 460

850

ΠΗΓΕΣ: 1862-63, 1865, 1867-68, 1874: Βλ. σ. 237 αυτής της εργασίας Πίνακα 23. 1869: «Έκθεσις απογραφική περί της Ανωτάτης και Μέσης εκπαιδεύσεως» του υπουργού Α. Αυγερινού, 6 Ιουλίου 1870, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 745, 26 Σεπτεμβρίου 1870, σ. 2144. 1878-79: G. Chassiotis, ό.π., σ. 510-511.

σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (Πίνακας 2 5 ) φανερώνει, σε σύγκριση με τον Πίνακα 24, ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν ουσιαστικά στα χέρια της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας, αφού οι μισές η και περισσότερες μαθήτριες όλης της χ ώ ρας φοιτούσαν στα σχολεία της. Ιδιαίτερη σημασία έχει και το γεγονός ότι τα περισσότερα απότασχολεία των κοριτσιών είναι συγκεντρωμένα στην Α θ ή ν α καιτηνΕ ρ μ ο ύ π ο λ η . στα 1865, από τα 8 Παρθεναγωγεία, τα 5 λειτουργούν στην Αθήνα και τα 3 στην Ερμούπολη 1 .στιςδυο αυτές πόλεις περιορίζεται ουσιαστικά η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών στο 19ο αιώνα. Προσπάθειες για επέκταση της Μέσης Εκπαίδευσης και σε άλλες πόλεις έχουμε μετά το 1865, οπότε ιδρύονται Παρθεναγωγεία με τάξεις Ελληνικής στον Π ε ι ραιά και την Κέρκυρα. Ανάλογες προσπάθειες παρατηρούμε, από την προηγούμενη ακόμα περίοδο, στην Πάτρα. Φαίνεται καθαρά από τα προηγούμενα, ότι η δυνατότητα πρόσβασης στα σχολικά ιδρύματα για τα κορίτσια, συσχετίζεται άμεσα μετηδιαδικασία αστικής συγκέντρωσης, ενώ για τα αγόρια ο βαθμός αστικής συγκέντρωσης δεν επηρεάζει το ποσοστό φοίτησης των μαθητών 2 . Βέβαια, είναι απαραίτητο, στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε ότι στα Παρθεναγωγεία της Αθήνας φοιτούσαν μαθήτριες από όλα τα μέρη της ελεύθερης Ε λ λ ά δ α ς και του υπόδουλου Ελληνισμού 3 . Δυνατότητα για να σπουδάσουν στα σχολεία αυτά είχαν οι ευκατάστατες κοπέλες των επαρχιών και έναςορισμένοςαριθμός που εξασφάλιζε υποτροφία της κυβέρνησης, της Ε τ α ι ρ ε ί α ς η των δήμων. Η σύνθεση των μαθητριών φαίνεται καθαράαπότα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Ε ν δ ε ι κ τ ι κ ή εικόνα 1. «Έκθεσις» του υπουργού Δ. Δρόσου, ό.π., σ. 1100. 2. Κ. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 419. 3. Βλ. σχετικά σ. 244-246 αυτής της εργασίας.

μας δίνει ακόμα και ο κατάλογος των μαθητριών που, σύμφωνα μεταστοιχεία του Χ. Φιλαδελφέως, πήραν, από το 1865 ώς το 1879, το «Ράλλειο βραβείο» της Ε τ α ι ρ ε ί α ς 1 . 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879

: : : : : : : : : : : : : :

Ειρήνη Πρινάρη εξ Ηπείρου Βενέττα Αναγνωστοπούλου εκ Πύργου Αλεξάνδρα Γονατά εκ Πατρών Αλεξάνδρα Γούδα εξ Αθηνών Θεοδώρα Βισβίζη εξ Αίνου Ε λ έ ν η Κακουλίδου εξ Αθηνών Ιφιγένεια Καμπούρογλου εκ Κωνσταντινουπόλεως Ιφιγένεια Ζαχαροπούλου εκ Κωνσταντινουπόλεως Αγαθονίκη Αντωνιάδου εκ Σύρου Ασπασία Αποστόλου εξ Αδριανουπόλεως Ειρήνη Λαχανά εκ Χαλκίδος — (ουδεμία) Αθηνά Αγγελίδου εκ Φιλιππουπόλεως Ιουλία Ρηγοπούλου εκ Βώλου

Η αύξηση του αριθμού των μαθητριών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δείχνει καθαρά ότι η γυναικεία εκπαίδευση κερδίζει χρόνο με το χρόνο έδαφος και ότι οι σχετικές προκαταλήψεις υποχωρούσαν σταδιακά, έστω και με αργό ρυθμό. Α π ό πολύ νωρίς η F r . Hill διαπιστώνει ότι «πάντα τα αλλεπαλλήλως συσταθέντα Παρθεναγωγεία είναι τόσον υπερπληρωμένα, ώστε ου μόνον η υπότηνδιεύθυνσίν μου διατήρησις δεν φαίνεται περιττή, αλλά μάλιστα και άλλων συστάσεως χρεία υπάρχει» 2 . οι δήμοι όμως καιτοκράτος, επηρεασμένοι από το πνεύμα και τις γενικότερες συνθήκες της εποχής, δίνουν απόλυτη προτεραιότητα στην εκπαίδευση των αγοριών, με αποτέλεσμα όλα τα δευτεροβάθμια σχο-

1. Χ.Ν. Φιλαδελφεύς, «το Ράλλειον Βραβείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Εστία, έτ. Δ', αρ. 184, 8 Ιουλίου 1879, σ. 428-429. 2. Φρ. Χίλλ, « Α γ γ ε λ ί α » , Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Γ ' , αρ. 564, 17 Ιουνίου 1865, σ. 694. '

σχολείατωνκοριτσιών, με εξαίρεση τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και του δήμου της Ερμούπολης, να είναι Ιδιωτικά και να βρίσκονται συγκεντρωμένα στην Αθήνα και στην Ε ρ μούπολη. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέσαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, κατά το 19ο αιώνα η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α αποτελεί τον κύριο φορέα της γυναικείας εκπαίδευσης. το 1885 φοιτούν στα σχολεία της (Δημοτικά και Διδασκαλεία) 1.950 μαθήτριες 1 , και το 1888-89 φοιτούν συνολικά 2.037 μαθήτριες στα Παρθεναγωγεία της Αθήνας και της Κέρκυρας, καθώςκαιστα Δημοτικά Σχολεία που συντηρεί η Ε τ α ι ρ ε ί α στην Ελευσίνα, στο Μενίδι, στην Ά ν δ ρ ο , στην Εύβοια, και στη Χοταχόβα της Α λ βανίας 2 .

1. Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-86, Αθήναι 1886, σ. 10. 2. της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 1888-89 πεπραγμένα, Αθήναι 1889, σ. 9. η Χοταχόβα της Αλβανίας είναι η Ιδιαίτερη πατρίδα του ευεργέτη της Εταιρείας Απ. Αρσάκη.

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΟΝ ΥΠΟΔΟΥΛΟ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ Γενικές παρατηρήσεις και συγκρίσεις Η εξέλιξη και τα προβλήματα της γυναικείας εκπαίδευσης στον υπόδουλο ελληνισμό αποτελούν ένα Ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα, το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο μιας ειδικότερης και ευρύτερης διερεύνησης. Εδώ θα περιοριστούμε σε δυο μόνο σχολεία, της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, τα Παρθεναγωγεία «Ζάππειον» και «Ομήρειον», γιατίαυτάαναγνωρίστηκαν ώς Ισότιμα με το Αρσάκειο της Αθήνας. στόχος μας να κάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις και συγκρίσεις στη διάρθρωση των Παρθεναγωγείων αυτών και στο πρόγραμμα των μαθημάτων. Γενικότερες παρατηρήσεις θα γίνουνεπίσηςστους αριθμούς σχολείων και μαθητριών. προηγούμενο αιώνα είχαν ευνοήσει την ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων, κυρίως στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις (Βουδαπέστη, Τεργέστη, Μασσαλία, Βενετία, Λιβόρνο) αλλάζουν, με αποτέλεσμα να παρακμάσουν με γρήγορο ρυθμό οι ελληνικές κοινότητες τηςΕυρώπηςοικονομικά και πνευματικά. Ε ξ ά λ λ ο υ με τη σύσταση του ελληνικού κράτους η πνευματική ζωή είχεαρχίσεινα συγκεντρώνεται στην ελληνική πρωτεύουσα 1 . Α π ό τους Ελληνες της διασποράς ένα μέρος ήρθε και εγκαταστάθηκε στο ελεύθερο κράτος, αλλά και για τους υπόλοιπους η Αθήνα αποτελούσε τον 1. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Αθήνα 1985, σ. 286.

Λογοτεχνίας,

«Ίκαρος»,

τόπο έλξης και το κυριότερο πνευματικό κέντρο. Οι κατάλογοι των μαθητριών της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , αλλά και άλλων Ιδιωτικών Παρθεναγωγείων της Αθήνας, μαρτυρούν π ώ ς το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στο χώρο της γυναικείας εκπαίδευσης. Όπως είδαμε, στα σχολεία της ανεξάρτητης Ε λ λ ά δ α ς συγκεντρώνονται μαθήτριες που κατάγονται απ' όλα τα μέρητουελληνισμού1.

σύνορα του ελεύθερου κράτους συνέχισαν να έχουν μια στενή πνευματική επικοινωνία μαζί του. τη σχολική χρονιά 1861-62 γράφτηκαν στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς 11 νέες «σύσσιτες» μαθήτριες, από τις οποίες 5 είχαν έρθει από την Κωνσταντινούπολη, 2 από το Σούλι και από 1 από τη Χίο, την Ύδρα, το Αίγιο και τη Σίφνο 2 . Έ χ ε ι ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι οι 8 από τις 11 μαθήτριες κατάγονται από τον υπόδουλο ελληνισμό.Επίσης,την ίδια χρονιά, από τις 17 μαθήτριες που πήραν υποτροφίααπότην Ε τ α ι ρ ε ί α , «9 ανήκουσιν εις Δήμους του Βασιλείου, 8 δε εισίν εξ Ι ω α ν ν ί ν ω ν , Ζαγορίου, Θεσσαλίας, Κρήτης, Ζακύνθου, Χίου, Τραπεζούντος και Συρίας όπερ ευχαρίστως εμφαίνει ότι ουδέποτε η Ε τ α ι ρ ε ί α ελησμόνησεν την Πανελλήνιον αυτήςαποστολήν» 3 .τη σχολική χρονιά 1863-64, στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας γράφτηκαν νέες μαθήτριες «εκ των Παραδουναβίων Η γ ε μ ο νιών και εκ Κωνσταντινουπόλεως και εκ Θεσσαλονίκης και εξ Αιγ ύ π τ ο υ και εξ Ε π τ α ν ή σ ο υ και εκ Θεσσαλίας και εκ των Φιλομούσων κοινοτήτων των Ιωαννίνων και της Ά ρ τ η ς » 4 . Α π ό τα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς γίνεται φανερό π ώ ς οι κοινότητες του υπόδουλου ελληνισμού είχαν υιοθετήσει το σύστημ α που επικρατούσε στο ελεύθερο κράτος, δηλαδή αναλάμβαναν 1. 2. 3. 4.

Βλ. σ. 55-56 αυτής της εργασίας. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ό.π., σ. 11. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

1861-1863, ό.π., σ. 10. 1863-1865, ό.π., σ. 59.

27. Καλλιόπη

Κεχαγιά

τα έξοδα για την εκπαίδευση μιας μαθήτριας η οποία αναλάμβανε την υποχρέωση να διδάξει ορισμένο χρονικό διάστημα στο σχολείο της κοινότητάς της. Έ τ σ ι , τη σχολική χρονιά 1871-72, στο Διδασκαλείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς σπουδάζουν, με υποτροφία ελληνικών κοινοτήτων της διασποράς, 11 μαθήτριες: 2 από τα Ιωάννινα, 2 από τη Θεσσαλονίκη, 2 από την Κωνσταντινούπολη, 1απότη Λάρισα, 1 από την Αδριανούπολη, 1 από τη Φιλιππούπολη, 1 από την Κρήτη και 1 από την Καλλίπολη 1 . Μαθήτριες από τον υπόδουλο ελληνισμό φοιτούσαντηνεποχή αυτήκαισταάλλα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία της Αθήνας. στο « Ε λ λ η ν ι κ ό Παρθεναγωγείο» της Αικ. Χρηστομάνου - Λασκαρίδου, για παράδειγμα, τη χρονιά 1869-70, από τις 29 «τρόφιμες» μαθήτριες οι 16 προέρχονται από τον ελληνισμό της διασποράς: 10 από τη Μακεδονία, 2 από τα Ιωάννινα, 2απότην Κωνσταντινούπολη, 1 από τη Θράκη και 1 από την Ένετία 2 . Τέλος, σύμφωνα με μια άλλη μαρτυρία, στο σχολείο αυτό έρχοντ α ν μαθήτριες από τη Ρωσία, τη Βλαχία, τη Γαλλία και την αιγυπτο3. Ε κ τ ό ς από τις μαθήτριες που σπούδαζαν σε Παρθεναγωγεία του ελεύθερου κράτους και προέρχονταναπότονυπόδουλοελληνισμό, η πνευματική επικοινωνία των δύο «ελληνικών κόσμων» ολοκληρώνεται και με την αντίστροφη πορεία. Δασκάλες, δηλαδή, από την ελεύθερη Ε λ λ ά δ α έρχονται να διδάξουν στον υπόδουλο ελληνισμόκαιτιςελληνικές κοινότητες της Διασποράς ώς την Αγγλία, την Αλεξάνδρεια και την Τραπεζούντα: «εξ Αγγλίας, Γαλλίας και της γείτονος ημών Κωνσταντινουπόλεως μάς εζήτησαν», σημειώνεται στα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας του 1861, «διδασκαλίσσας ώριμους και καλώς κατηρτισμένας

1. 2. κατά το 3. Εστία,

Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1872, ό.π., σ. 10. Αικ. Χρηστομάνου, Έκθεσις περί του Ελληνικού Παρθεναγωγείου σχολικόν έτος 1869-1870, Αθήναι 1870, σ. 8. Α . Π . Κ . , «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου», τ. Κ Δ ' , αρ. 606, 9 Αυγούστου 1887, σ. 513.

νας» 1 . Είδαμε παραπάνω ότι από πολύ νωρίς, από το 1844, η Ε τ α ι ρ ε ί α αποφάσισε να στέλνει δασκάλες στις κοινότητες του υπόδουλου ελληνισμού και ότι οι περισσότερες απόφοιτες του Αρσακείου προτιμούσαν να διοριστούν εκεί γιατί οι συνθήκες εργασίας ήταν πιο ευνοϊκές 2 . Έ τ σ ι , το 1855, σε σχετική συζήτηση στη Βουλή, αναφέρεται ότι τα δυο τρίτα από τις δασκάλες είχαν τοποθετηθεί σε κοινότητες του έξω ελληνισμού 3 . Α π ό τα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς διαπιστώνεται ότι η πορεία αύτη συνεχίζεται και κατά τα επόμενα χρόνια. στα 1863 «αρσακειάδες» διορίζονται στη Μασσαλία, την Αλεξάνδρεια και την Κωνσταντινούπολη 4 . μια χρονιά αργότερα, το 1864, η Ε τ α ι ρ ε ί α στέλνει δασκάλες στη Λήμνο, στην Κωνσταντινούπολη, στην Τραπεζούντα και «εις Μαγκεστρίαν της Α γ γ λ ί α ς » 5 . Πρέπει να διευκρινίσουμε εδώ ότι στην Αυστρία, τη Γαλλία και την Αγγλία οι απόφοιτες του Αρσακείου προσλαμβάνονται για να διδάσκουν « κ α τ ' οίκον» κοπέλες πλούσιων ομογενών 6 . Έ τ σ ι , δικαιολογημένα, οι υπεύθυνοι της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς τονίζουν με υπερηφάνεια στα 1871 ότι «το όνομα του Αρσακείου κατήντησε συστατικόν διδασκαλίας" πανταχόθεν ζητούνται διδάσκαλοιεκτων μαθητριών αυτού» 7 , αλλά, όπως είναι γνωστό, η Ε τ α ι ρ ε ί α είχε εξασφαλίσει από πολύ νωρίς την αποκλειστικότητα στον τομέα αυτό. Ε κ τ ό ς από τις απόφοιτες του Αρσακείου, «φροβελιανοί νηπιαγωγοί», που πήραν δίπλωμα από το σχολείο της Λασκαρίδου στα χρόνια 1880-1885, τοποθετήθηκαν, οι περισσότερες, σε σχολεία του έξω ελληνισμού, στη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, την ο-

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1861-1863, ό.π., σ. 12. Βλ. σ. 105 αυτής της εργασίας. Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, 1855, τ. Β', σ. 585. Πρακτικά... 1863-1865, ό.π., σ. 18. ό.π., σ. 60. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, ό.π., σ. 17. ό.π.

Οδησσό και τη Θεσσαλονίκη 1 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι η φροβελιανή μέθοδος, που θεωρείται «προοδευτική» την εποχή αύτη, βρίσκει μεγαλύτερη απήχηση σε κοινότητες του ελληνισμού της διασποράς. Ε π ο μ έ ν ω ς , τα πρώτα πενήντα χρόνια μετά τον Αγώνα, μπορούμε να πούμε ότι ο ελληνισμός της διασποράς «ανασυντάσσεται» σε όλους γενικά τους τομείς. Ειδικότερα, στον τομέα της εκπαίδευσηςτωνκοριτσιών παρατηρείται μια στενή επαφή με το ελεύθερο κράτος. Η επαφή αυτή δείχνει, για την πρώτη περίοδο, μια σχέση εξάρτησης του υπόδουλου ελληνισμού, αφού οι περισσότερες ανάγκες του σε διδακτικό προσωπικό καλύπτονται με δασκάλες που σπουδάζουν η προέρχονται από το ελεύθερο κράτος. στα μεγάλα αστικά κέντρα όμως, όπως στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη κ.α., όπου υπάρχουν οι κοινωνικές προϋποθέσεις και το ευνοϊκό κλίμα, καταβάλλονται, την εποχή αυτή, έντονες προσπάθειες για τη γυναικεία εκπαίδευση, που γρήγορα καρποφορούν. σαν να συγκροτούνται στη Μικρά Ασία και να αποκτούν σιγά σιγ ά τεράστια οικονομική δύναμη 2 . Ε ξ ά λ λ ο υ , πολλές κοινότητες του υπόδουλου ελληνισμού είναι, από τα μισά του αιώνα, πολύ πιο αστικοποιημένες από ό,τι οι μεγάλες πόλεις του ανεξάρτητου βασιλείου. Συγκεκριμένα, ο ελληνικός πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης υπολογίζεται στα 1842 120.000 και προς το τέλος του 19ου αιώνα φτάνει τις 3 0 0 . 0 0 0 3 . Η Σμύρνη έχει στα 1885 έλληνες κατοίκους 120.000 4 και η ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης αριθμεί, την ίδια περίπου εποχή, 55.000 μέλη 5 . στην Ε λ λάδα, το 1896, η μόνη πόλη που ξεπερνά τους 100.000 κατοίκους

1. 2. 3. 4. 5. πόλης,

Βλ. σ. 178 αυτής της εργασίας. Βλ. λεπτομέρειες για το θέμα αυτό Κ. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 285-301. ό.π., σ. 294. ό.π. Κ. Μοσκώφ, η Θεσσαλονίκη 1700-1912. Τομή της μεταπρατικής «Στοχαστής» [Αθήνα 1974], σ. 23.

28. Σαπφώ Λεοντιάς

ε ί ν α ι η Α θ ή ν α με 1 1 1 . 6 8 6 και ακολουθεί ο Π ε ι ρ α ι ά ς με 4 3 . 0 0 1 καιηΠ ά τ ρ α με 3 7 . 9 8 5 κ α τ ο ι κ ο υ ς 1 .

από

τα

λ ί γ α , έ σ τ ω , αυτά

σ τ ο ι χ ε ί α φ α ί ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά ότι ο α σ τ ι κ ό ς π λ η θ υ σ μ ό ς της ε λ λ η ν ι κ ή ς διασποράς είναι πολυαριθμότερος

από

τον

αστικό

π λ η θ υ σ μ ό του

ανεξάρτητου βασιλείου. Ώς το 1 8 6 0 λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ σ α ν σ χ ο λ ε ί α στον

υπόδουλο

ελληνι-

σ μ ό , χ ω ρ ί ς ό μ ω ς να υ π ά ρ χ ε ι το ο ρ γ α ν ω τ ι κ ό κ έ ν τ ρ ο που θα α ν α λ ά μ β α ν ε τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των σ χ ο λ ε ί ω ν της Δ η μ ο τ ι κ ή ς , Μ έ σ η ς και Α ν ώ τ ε ρ η ς ε κ π α ί δ ε υ σ η ς 2 . Έ τ σ ι , ο λ ό κ λ η ρ ο το ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α ή τ α ν ο ρ γ α ν ω μ έ ν ο σε μια ι δ ι ω τ ι κ ή , κ ο ι ν ο τ ι κ ή και ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κή βάση: « Ο ύ τ ω λοιπόν», γράφει ο Γ. Χασιώτης, «διά Ιδιωτικών τίνων

ενεργειών

άνευ

π ρ ο μ ε λ ε τ η μ έ ν ο υ σ χ ε δ ί ο υ , α λ λ ' οίον από τ α υ -

τ ο μ ά τ ο υ ι δ ρ ύ ο ν τ α ι και δ ι α τ η ρ ο ύ ν τ α ι κ α τ ά τα εν Ε λ λ ά δ ι , ώ ς επί το π ο λ ύ

σχολεία»3.

1. Μ. Χουλιαράκης, ό.π., σ. 174, 175 και 197. 2. ο Γ . Χασιώτης γράφει σχετικά: «Παρατηρητέον δε μόνον ότι τηΑνατολήησύστασις δημοτικών σχολείων κατά το αλληλοδιδα σύστημα δεν έχει την ευρύτητα, ην πας φιλογενής επιθυμεί' διότι ενώ Ελλάδι η Ελληνική Κυβέρνησις ανέλαβε το σπουδαιότατον καθήκον δημοσίας παιδεύσεως, αυθόρμητος δε των ομογενών ο πλούτος συρρέει ενίσχυσιν αυτής, εν Ανατολή αι κοινότητες, η ο κοινός έρανος και η ποια συνδρομή παντός δημότου συντελούσι κατά τα μέσα, α δύνανται να διαθέσωσι, προς ίδρυσιν και διατήρησιν δημοτικών σχολείων. Εντεύθεν εκτός των πόλεων, των κωμών και τίνων επισήμων χωρίων τα λοιπά έτι διατελούσιν υπό την επήρειαν των κοινών σχολείων η παντελώς στερούνται και τοιούτων» (Γ. Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική παίδευσις τηςΑλώσεωςΚωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον», π. ο εν Κωνστ πόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 116). Ειδικότερα για τα σχολεία θηλέων βλ. Κ. Ξηραδάκη, από τα Αρχεία Ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθεναγωγεία και δασκάλες υπόδουλου Ελληνισμού, τ. Α ' και Β', Αθήνα 1972 και 1973 και τις μελέτες ειδικών ερευνητών πουαναφέρονταιστηνιστορία μιας πόλης η μιας περιοχής. 3. Γ . Χασιώτης, ό.π., σ. 116.

Παρθεναγωγείο» με διευθύντρια τη Μ. Ρ ώ τ α . το σχολείο αυτό φαίνεται π ώ ς περιλάμβανε και ανώτερες τάξεις,αφούστην«ανωτάτη» του τάξη διδάσκεται και Όμηρος 3 . στα 1850 «δύο επίτροποι της Παναγίας, ο Σπανδωνής και ο Παλαιολόγος, συνέστησαν το πρώτον εν Πέραν Παρθεναγωγείον» 2 . την ίδια χρονιά περίπου, άρχισε να λειτουργεί και το «Παρθεναγωγείον του Παναγίου Τάφου», που Ιδρύθηκε στο Φανάρι από την « Α γ ι ο τ α φ ι κ ή Αδελφότητα Κωνσταντινουπόλεως» 3 . τα πιο γνωστά Παρθεναγωγεία της Κωνσταντινούπολης, που εξελίχτηκαν το 19ο αιώνα σε σημαντικά εκπαιδευτικά κέντρα με ανώτερα τμήματα είναι το «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον Σταυροδρομίου», όπωςονομάζεταιαπό το 1864 το Παρθεναγωγείο που λειτουργούσε από το 1850 στο Πέραν, το Παρθεναγωγείο της «Φιλομούσου Ε τ α ι ρ ί α ς » «η Παλλάς», που ιδρύθηκε το 1874 4 , το «Ζάππειον», που ιδρύθηκε το 1875 και για το οποίο θα γίνει ιδιαίτερος λόγος στη συνέχεια και, το «Ιωακείμειον» που άρχισε να λειτουργεί στα 1882 5 . σχολεία για μαθήτριες. στα 1840 ακόμα, φοιτούσαν 750 μαθήτριες σε τρία αλληλοδιδακτικά σχολεία 6 , ενώ τα κατοπινά χρόνια τα Παρθεναγωγεία αυξήθηκαν αισθητά. τα πιο γνωστάαπότα

1. Γ . Σερούϊος, Περί του Βυζαντινού Παρθεναγωγείου, Ερμούπολις 1847, σ. 2-3. 2. «Παρθεναγωγείον της κοινότητος Πέραν», Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικόν I.A. Β ρ ε τ ο ύ του έτους 1901, σ. 248. 3. «Αγιοταφικόν Παρθεναγωγείον», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. ΙΘ', 1899, σ. 228. 4. Κανονισμός του Κεντρικού Ανωτέρου Ελληνικού Παρθεναγωγείου και Νηπιαγωγείου θηλέων της Ελληνικής Φιλομούσου Εταιρίας Κωνσταντινούπολις 1874. 5. «Έκθεσις της Εφορίας του Εθνικού Ιωακειμείου Παρθεναγωγείου 1889-1890», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. I', 1890, σ. 196-200. Λεπτομέρειες για τα Παρθεναγωγεία αυτά βλ. Αλ. Καρανικόλας, «τα Παρθεναγωγεία της Κωνσταντινουπόλεως», Παρνασσός, τ. ΙΘ', 1975, σ. 173Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α', σ. 63-72. 6. Χρ. Σολωμονίδης, η παιδεία ατή Σμύρνη, Αθήνα 1962, σ. 98.

σχολεία αυτά είναι το «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον της Α γ ί α ς Φωτεινής», που άρχισε να λειτουργεί στα 1841 και το οποίο διευθύνει από το 1863-1877 και από το 1886-1891 η γνωστή παιδαγ ω γ ό ς Σ . Λεοντιάς 1 , και το «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» που ιδρύθηκε στα 1881 από τη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α της Σμύρνης 2 και αναγνωρίστηκε, στα 1885, «ισοβάθμιον» με το Αρσάκειο 3 . το Παρθεναγωγείο αυτό μετονομάστηκε, το 1886, σε «Όμήρειον» 4 . γωγείο, ενώ το 1875 ιδρύθηκε σχολείο που λειτουργούσεμεδαπάνες και Διδασκαλείο 5 . την ίδια εποχή (από το 1869) άρχισαν να λειτουργούν και τα «Ζωγράφεια» Διδασκαλεία στο Κεστοράτι της Βορείου Ηπείρου, με δωρεά του Χρ. Ζωγράφου και κανονισμό όμοιο με του Διδασκαλείου της Φιλιππούπολης®. Σημαντικό γεγονός για τη γυναικεία εκπαίδευση υπήρξε η ίδρυση στην Κωνσταντινούπολη, στα 1860, του « Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ο ύ Φροντιστηρίου», το οποίο είχε σκοπό «την διάδοσιν των γραμμάτων εν γένειειςτους εν τ ω Οθωμανικώ κράτει ορθοδόξους λαούς και μάλισταειςτο γυναικείον φύλον άνευ διακρίσεως καταγωγής και γλώσσης» 7 .

1. ό.π., σ. 224-251 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α ' , σ. 105-111. 2. Κανονισμός του υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ιδρυθέντος Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ' οικοτροφείου, Σμύρνη 1881. 3. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Δ', σ. 99. 4. Χρ. Σολωμονίδης, ό.π., α. 252-276 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α ' , σ. 112-121. για τα ιδιωτικά Παρθεναγωγεία της Σμύρνης βλ. Χρ. Σολωμονίδης, ό.π., σ. 287-335. 5. «Έκθεσις της προς σύνταξιν κανονισμών των εν Ηπείρω Ζωγραφείων και των εν Θράκη Ζαριφείων συσταθησομένων Διδασκαλείων και των προσηρτημένων αυτοίς προτύπων Δημοτικών σχολείων επιτροπής», π . ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 194-242 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Β', σ. 31-37. 6. «Έκθεσις...», ό.π. και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Β', σ. 59-60. 7. Χρ. Πανταζίδης, «Βραχεία έκθεσις της παιδευτικής δράσεως του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου 1861-1904», Ημερολόγιον

τους σκοπούς του Εκπαιδευτικού Φροντιστηρίου τους πραγματοποίησε ο «Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», που Ιδρύθηκε στην Πόλη το 1861, με σκοπό την έρευνα και συζήτηση διαφόρων επιστημονικών και φιλολογικών θεμάτων. στην ουσία ο Σύλλογος αυτός «εγένετο τ ' αληθές εκπαιδευτικόν κέντρον, το τείνον ν' αναλάβη εν τη Ανατολή την ρύθμισιν και προαγωγήν της παιδείας» 1 . από την εποχή αυτή, σύμφωνα με τον Γ. Χασιώτη, «αι του έθνους τμηματικαί και αυτόματοι ενέργειαι υπέρ της παιδείας συστηματικώτερον λαβούσαι χαρακτήρα ήρξαντο να δίδωσι ζωήν και νεύρα εις την εν τη Ανατολή παραμεληθείσαν νέαν γενεάν» 2 . Έ τ σ ι , μετά το 1870, η εκπαιδευτική κίνηση στον υπόδουλο ελληνισμόενισχύεταιμεπαράλληλη ανάπτυξη στοναριθμότων Παρθεναγωγείων και των μαθητριών. Σαφή στοιχεία για την πρόοδο αυτή μάς δίνει ο Φίλιππος Ιωάννου στον « Α κ α δ η μ α ϊ κ ό λόγο» γιατηνπνευματική πρόοδο του ελληνικού έθνους 3 και, κυρίως, οι εκθέσεις της εκπαιδευτικής επιτροπής του Φιλολογικού Συλλόγου 4 . λόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων εν Κωνσταντινουπόλει 1905, σ. 122. Βλ. σχετικά και Γ . Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική παίδευσις», ό.π., σ. 117. 1. Γ . Χασιώτης, ό.π. για τη δραστηριότητα του Συλλόγου αυτού βλ. λεπτομέρειες Τατ. Σταύρου, ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. το Υπουργείον Παιδείας του αλύτρωτου Ελληνισμού, Αθήναι 1967. η συνολική προσφορά του Συλλόγου αυτού στον υπόδουλο ελληνισμό φαίνεται καθαρά στις σελίδες του περιοδικού ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος που Άρχισε να εκδίδεται από το 1863 και περιέχει πολύτιμες πληροφορίες. Παράλληλα με το Φιλολογικό Σύλλογο Ιδρύθηκαν, την εποχή αυτή, στον υπόδουλο ελληνισμό, και πολλοί άλλοι «σύλλογοι, αδελφότητες η λέσχες». Σύμφωνα με τον Γ . Χασιώτη, στα 1873 λειτουργούσαν στην Κωνσταντινούπολη 25 σωματεία, και στις υπόλοιπες επαρχίες 50 (Γ. Χασιώτης, η παρ' ημίν..., ό.π., σ. 117-118, υποσ. 2). 2. Γ . Χασιώτης, η παρ' ημίν..., ό.π., σ. 117. 3. Φ. Ιωάννου, «Λόγος Ακαδημαϊκός περί της πνευματικής προόδου τουΕλληνικούΈθνους»,ΕφημερίςτωνΦιλομαθών, έτ. ΙΘ', αρ. 780, 6 Σεπτεμβρίου 1871, σ. 2429-2432 και αρ. 781, 1 Σεπτεμβρίου 1871, σ. 24352436, υποσ. 1. 4. Σχετικές εκθέσεις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής με πολύτιμα

Σ ύ μ φ ω ν α με τον Π ί ν α κ α 2 5 , φ ο ι τ ο ύ σ α ν , στα 1 8 7 8 - 7 9 , σε 1 6 Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ί α , 2 . 0 8 5 συνολικά μαθήτριες.

αν

λάβουμε υπόψη

μ α ς ό τ ι την ί δ ι α χ ρ ο ν ι ά στα σ χ ο λ ε ί α Μ έ σ η ς

Εκπαίδευσης

(Έλ-

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 25 Αριθμός

σχολείων

Μέσης

Εκπαίδευσης

και

μαθητριών

στον

υπόδουλο ε λ λ η ν ι σ μ ό (1878-79)* Πόλη "Ηπειρος Μακεδονία Θράκη

Αριθμός

σχολείων

Αριθμός

μαθητριών 160 350

Ιωάννινα Θεσσαλονίκη Κωνσταντινούπολη Σηλυβρία Αδριανούπολη Βάρνα

785

Νησιά Αιγαίου Μυτιλήνη Χίος Σύμη Σάμος Μ.

Ασία

482

Χαλκηδών Σμύρνη

308 Σύνολο

ΠΗΓΗ : * G. Chassiotis, L'instruction σ. 512-525.

16 publique

Σύνολο

2.085

chez les Grecs,

Ε λ λ η ν ι κ ά και Γ υ μ ν ά σ ι α ) φ ο ι τ ο ύ σ α ν 1 5 . 1 5 1 μ α θ η τ έ ς 1 φ α ί ν ε τ α ι

ό.π.,

ότι

το π ο σ ο σ τ ό των μ α θ η τ ρ ι ώ ν α ν έ ρ χ ε τ α ι σε 1 3 , 1 % . Α π ό τον Π ί ν α κ α 2 4 γ ί ν ε τ α ι φανερό ότι το α ν τ ί σ τ ο ι χ ο π ο σ ο σ τ ό

στο

ελεύθερο

κ ρ ά τ ο ς ε ί ν α ι , στα 1 8 7 4 , 1 1 , 3 % 2 , γ ε γ ο ν ό ς που φ α ν ε ρ ώ ν ε ι π ώ ς σ τ ο ν στατιστικά στοιχεία βλ. στο περιοδικό του Συλλόγου ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος στους παρακάτω τόμους: ζ ' , 187172, σ. 186-210· Ζ', 1872-73, σ. 205 219· Η ' , 1873-74, σ. 252-268· Θ', 1874-75, σ. 182-192· Γ , 1875-76, σ. 186-200· Ι Γ ' , 1878-79, σ. 56-84· Ι Δ ' , 1879-80, σ. 92-97· Κ', 1885-86, σ. 99-108. 1. G. Chassiotis, ό.π., σ. 524-525. 2. Βλ. σ. 238-239 αυτής της εργασίας.

29. Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης

υπόδουλοελληνισμόέχουμε την εποχή αυτή μια πιο ισχυρή ώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης. το φαινόμενο αυτό έχει οπωσδήποτε άμεση σχέση με την τεράστια αριθμητική και οικονομική δύναμη της αστικής τάξης, που την ίδια εποχή γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Παράλληλα με την αριθμητική υπεροχή παρατηρούμε ουσιαστικές διαφορές και στη διάρθρωση των σχολείων. θα σταθούμε κυρίως στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο, που πρώτο αναγνωρίστηκε, στα 1879, ώς Ισότιμο με το Αρσάκειο της Α θ ή ν α ς . Ιδρύθηκε στα 1875 στην Κωνσταντινούπολη, με δαπάνες του Κ. Ζ ά π π α 1 καιμεπρωτοβουλία του Φιλολογικού Συλλόγου και του «Συλλόγου υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως», που είχε αρχίσει να λειτουργ ε ί την ίδια χρονιά. Πρώτη διευθύντριά του υπήρξε η Καλλιόπη Κεχαγιά, γνωστή για την εκπαιδευτική δραστηριότητά της στην Αθήνα 2 . σε έγγραφο του υπουργού Παιδείας Α. Αυγερινού, με ημερομηνία 3 Ιουλίου 1879 και με το οποίο το Ζάππειο αναγνωρίζεται «ισοβάθμιον» με το Αρσάκειο της Αθήνας, τονίζεται χαρακτηριστικά ότι «εν τ ω Ζ α π π ε ί ω διδάσκεται τ ω όντι κύκλος μαθημάτων ευρύτερος και πληρέστερος των εν τ ω Αρσακείω Διδασκαλείω διδασκομένων» 3 . στα 1879 το Ζάππειο περιλαμβάνει Νηπιαγωγείο, Σχολείο με τέσσερις τάξεις, και Γυμνάσιομεπέντε τάξεις «εν φ και τα ειδικά μαθήματα του Διδασκαλείου» 4 . στα 1885, η διάρθρωση του σχολείου αλλάζει και επιχειρείται η δημιουργία «αυτοτελών τμημάτων της κατωτέρας παιδεύσεως, της μέσης και του Διδασκαλείου και η δι' αυτής, κατά το ενόν, θεραπεία των πνευματικών αναγκών των διαφόρων κοινωνικών τάξεων

1. «Ζάππειον», Ημερολόγιον εγκυκλοπαιδικόν Ι.Α. Βρετού του 1901, σ. 245-248· Τ. Σταύρου, ό.π., σ. 118-120 και 152-155, και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α ' , σ. 39-53. 2. Βλ. σ. 207-208 αυτής της εργασίας. 3. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Δ ' , σ . 97-98. 4. Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου του θήλεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει, Κωνσταντινούπολις 1879, σ. 2

ξεων» 1 . το τ μ ή μ α της κατώτερης εκπαίδευσης περιλαμβάνει Νηπιαγωγείο, Σχολείο με 5 τάξεις και Ιδιαίτερο «επαγγελματικό τ μ ή μ α » με 1 τάξη 2 . το τμήμα της Μέσης Εκπαίδευσης περιλαμβάνει Γυμνάσιο με 4 τάξεις 3 και το τ μ ή μ α για την εκπαίδευση «διδασκαλισσών», Διδασκαλείο, με 2 τάξεις 4 . Η διάρθρωση αυτή του Ζαππείου είναι, νομίζουμε, πρωτοποριακή για την εποχή αυτή, αφού, όπως είδαμε, δεν μπόρεσαν νατηνπετύχουν ούτε το επίσημο κράτος ούτε η Ιδιωτική πρωτοβουλία στην ανεξάρτητη Ε λ λ ά δ α . με τη συστηματοποίηση αυτή επιτυγχάνεταιηαυτοτέλεια της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών, που σκοπός της είναι η «οικιακή διαπαιδαγώγησις των θυγατέρων του λαού και η εις ταύτας παροχή βιοτικού τίνος πόρου διά της διδασκαλίας επαγγελμάτων», της Μέσης που έχει ώς σκοπό την «εις τας ευπορωτέρας τάξεις παροχή διδασκαλίας», και του Διδασκαλείου που επιδιώκει την εκπαίδευση της δασκάλας 5 . με παρόμοιο τρόπο και με την ίδια ευρύτητα οργανώθηκε και λειτούργησε στη Σμύρνη το « Ο μ ή ρ ε ι ο » Παρθεναγωγείο, το οποίο περιλαμβάνει Νηπιαγωγείο, Ελληνικό σχολείο, Γυμνάσιο και Διδασκαλείο 6 . Καταλήγουμε,επομένως,ότιστονυπόδουλοελληνισμό,στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, η πρόσβαση των μαθητριών σταεκπαιδευτικάιδρύματα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης γ ί νεται σε ποσοστά ανώτερα απ' ό,τι στο ελεύθερο κράτος και η γ υ -

1. Κανονισμός του Ζαππείου Εθνικού Παρθεναγωγείου εν Κωνσταντινουπόλει, Κωνσταντινούπολις 1885, σ. δ'-ε'. 2. ό.π., σ. 1. 3. ό.π., σ. 2. 4. ό.π., σ. 15. 5. ό.π., σ. ε'. 6. Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ' Οικοτροφείου ιδρυθέντος τ ω 1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και αναγνωρισθέντος Ισοβαθμίου τω Αρσακείω, περιλαμβάνοντος δε Νηπιαγωγείον, Ελληνικόν σχολείον, πλήρες Γυμνάσιον και Διδασκαλείον, Σμύρνη 1895.

γυναικεία εκπαίδευση οργανώνεται, γενικότερα, πάνω σε ευρύτερες βάσεις. Δίνεται στο Δημοτικό Σχολείο μια πιο πρακτική κατεύθυνση, χωρίζεται το Διδασκαλείο από το Παρθεναγωγείο και ανεβαίνει αισθητά το επίπεδο της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των κοριτσιών.

30.

31.

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΙΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ (1861 - 1893) Εκπαιδευτικά προβλήματα: γνώμες διανοουμένων, «θέσεις» παιδαγωγών Ως τα 1893 η πολιτεία αναγνωρίζει τα Ιδιωτικά Παρθεναγ ω γ ε ί α ώς Μέσα Σχολεία θηλέων, και απαγορεύει αυστηρά τη φοίτηση μαθητριών στα δημόσια σχολεία των αγοριών, χωρίς όμως να Ιδρύει κανένα σχολείο θηλέων. Έ τ σ ι , η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών περιορίζεται στα Ιδιωτικά σχολεία. Αλλά και όσον αφοράτηνεκπαίδευσητηςδασκάλας, η πολιτεία ενώ αναγνωρίζει τη σχετική ανάγκη, δεν προχωρά στην ίδρυση δημόσιου Διδασκαλείου. Γενικά, κατά τη χρονική περίοδο 1830-1893, η πολιτεία δεναναπτύσσεικαμιά ουσιαστική πρωτοβουλία για τα προβλήματα της εκπαίδευσης των κοριτσιών, και περιορίζεται στην επικύρωση η στην αναγνώριση των ενεργειών της Ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Μπορούμε να πούμε π ώ ς η περίοδος αυτή είναι μια περίοδος προβληματισμών, αναζητήσεων και πειραματισμών. τα προβλήματα που έχουν σχέση με την εκπαίδευση των κοριτσιών είναι, βασικά, δύο: α) η διαφοροποίηση στην εκπαίδευση μαθητών και μαθητριών («ποία και πόση εν συνόλω και πώς», κατά την έκφραση του Κ. Ξανθόπουλου 1 ), και β) η συνεκπαίδευση.

και

1. Κ. Ξανθόπουλος, Π ρ ώ τ η και Μέση εκπαίδευσις και περί ανατροφής εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873, σ. 250.

Διαφοροποίηση

στην

εκπαίδευση

των

μαθητριών

αφοράτηφοίτηση της νέας κοπέλας στα Παρθεναγωγεία, είναι επιφυλακτική. το πρώτο ζήτημα που τίθεται είναι αν πρέπει η νέα κοπέλα να φοιτά στο σχολείο η να μορφώνεται στο σπίτι, και κατά πόσο η ανώτερη εκπαίδευση προσφέρει ουσιαστική βοήθεια στη νέα η την απομακρύνει από τα πραγματικά της καθήκοντα. κείου φύλου» 1 τονίζεται κατηγορηματικά ότι «η γυνή δύναται αβλαβώςναστερηθή των τοιούτων πλεονεκτημάτων», δηλαδή «του πλούτου πολλών και πολυειδών γνώσεων», για τις οποίες όμως «ο ανήρ έχει απόλυτον ανάγκην» 2 . Χαρακτηρίζεται ώς «σπουδή» η φροντίδα που καταβλήθηκε για την εκπαίδευση των γυναικών και υποστηρίζεται ότι «και αυτή η Ιδέα της εν δημοσίοις καταστήμασιν εκπαιδεύσεωςτωνκορασίωναντίκειταιουσιωδώς προς τον αληθή σκοπόν της του γυναικείου φύλου ανατροφής» γιατί, «το μέλλον θέατρον της γυναικείας μεγαλειότητος έστιν ο οίκος, ο οικιακός βίος· εκεί επομένως πρέπει να ήναι και το προπαρασκευαστικόν σχολείον του κορασίου» 3 . Α κ ό μ α , ύστερα από μια σύντομη κριτική του έργου των Παρθεναγωγείων και των ελλείψεων που, κατά τοναρθρογράφο,παρατηρούνται στη λειτουργία των σχολείων αυτών, διατυπώνεται το συμπέρασμα ότι η νέα εφοδιασμένη «μετ' ατελούς,επιπολαίουκαιπροςεπίδειξινμόνον κεκανονισμένης επιστημονικής παιδείας», απομακρύνεται από τα οικογενειακά, τα συζυγικά και τα μητρικά της καθήκοντα 4 . με το σκεπτικό αυτό

1. «Περί της ανατροφής του γυναικείου φύλου», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Α ' , αρ. 479, 28 Φεβρουαρίου 1863, σ. 29-31 και αρ. 482, 7 Μαρτίου 1863 σ. 33-36. ο τίτλος του άρθρου αυτού μας μεταφέρει στις αρχέςτηςπρώτης περιόδου που εξετάσαμε, οπότε δεν υπήρχε θέμα εκπαίδευσης, αλλά ανατροφής μόνο των κοριτσιών. Βλ. σ. 138 αυτής της εργασίας. 2. ό.π., σ. 29. 3. ό.π., σ. 30. 4. ό.π.

«μόνον εν εκείναις ταις πόλεσιν, ένθα τα πάντα από της φύσεως απεμακρύνθησαν, ένθα η των πραγμάτων ανατέτραπται τάξις... ουδόλως άτοπον φαίνεται το να λαμβάνη η γυνή την θέσιντουανδρός, να καλλιεργή τας επιστήμας...» 1 . στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, σε υπόμνημά του προς τον τότε Υ π ο υ ρ γ ό Παιδείας υποστηρίζει ότι «υπέρ την γνώσιν των γραμμάτων δέον να έχη η γυνή την γνώσιν των εαυτής καθηκόντων» και γ ι ' αυτό «η νέα κόρη δεν πρέπει ποτέ να χωρίζηται του οικου» 2 . στη συνέχεια δηλώνει με τρόπο κατηγορηματικό: «αν είχον ε γ ώ την δύναμιν ν' αποφασίζω τίσι κόραις επιτρεπτέον να εισάγωνται ώς οικότροφοι εν τ ω Αρσακείω, η εν τοις ιδιωτικοίς Παρθεναγωγείοις ήθελον απαγορεύσει την είσοδον πάσαις ταις εχούσαις μητέρας, μόναις δε ταις ορφαναίς μητρός ήθελον επιτρέπει ν' ανατρέφωνται υπ' άλλων γυναικών» 3 , γιατί «...αι παρατηρήσεις μου μ' έφερον εις το αλάνθαστον συμπέρασμα, ότι αι χειρότεραι σύζυγοι και μητέρες γίνονται εκείναι όσαι εν τοις Παρθεναγωγείοις εξετράφησαν» 4 . ο Ν. Σαρίπολος, λοιπόν, υποστηρίζει πώςηεκπαίδευση απομακρύνει τη νέα από τον αληθινό προορισμό της και τα πραγματικά της καθήκοντα, και διατυπώνει φανερές νύξεις για τηνηθικήτων μαθητριών που φοιτούν στα διάφορα Παρθεναγωγεία και την όχι άμεμπτη συμπεριφορά τους, όταν αποφοιτήσουν από αυτά. Η τελευταία αυτή παρατήρηση προκάλεσε, όπως ήταν φυσικό, την έντονη αντίδραση των υπευθύνων του Αρσακείου 5 . ο Ν. 1. ό.π., σ. 35. 2. Ν. Σαρίπολος, «Υπόμνημα περί του κατωτέρου κλήρου και περί εκπαιδεύσεως. προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν», Πανδώρα, τ. Iστ', 1865-66, σ. 110. τις ίδιες απόψεις διατυπώνει ο Σαρίπολος και στο κεφάλαιο «Περί παιδεύσεως» του συγγράμματός του Πραγματεία του Συνταγματικού Δικαίου, τ. Δ', Αθήναι 2 1875, σ. 375. 3. Ν. Σαρίπολος, Υπόμνημα..., ό.π., σ. 111. 4. ό.π. Βλ. και Ν. Σαρίπολος, Πραγματεία..., ό.π., σ. 376. 5. ο Γραμματέας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Χ. Φιλαδελφεύς

Δραγούμης δεν αποδέχεται τις απόψεις του Ν. Σαρίπολου στο σύνολο τους. Συμφωνεί στο θέμα της ηθικής παρεκτροπής των μαθητριών, αλλά πιστεύει ότι «εις την παρεκτροπήν ταύτην συντελεί ουκ ολίγον η προς τας μελλούσας δημοτικάς διδασκάλους παράδοσις ανωτέρων μαθημάτων» 1 . Αιτιολογώντας ο Δραγούμης την άποψη αυτή υποστηρίζει ότι «η αγωγή, όσω εντελεστέρα γίνεται τόσω μάλλον ανυψοί το φρόνημα» 2 . Η άποψη του Δραγούμη επικρίθηκε, όπως ήταν φυσικό, αύστηρά 3 ' «καινοφανή γνώμην» τη χαρακτηρίζει ο Χ . Φιλαδελφεύς, και «αρχή εναντία της προόδου, εναντία του άνθρωπισμού» 4 . Φαίνεται, λοιπόν, ότι την εποχή αυτή, παρά το γεγονός ότι ταενλειτουργία Παρθεναγωγεία δεν είναι λίγα, πολλοί συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητατηνεκπαίδευσητων κοριτσιών και να εντοπίζουν περισσότερα αρνητικά παρά θετικά σημεία στη λειτουργία των Παρθεναγωγείων, και προτείνουν την επιστροφή της νέας στο σπίτι και στο ρόλο της μητέρας, της συζύγου και της οικοδέσποινας, γιατί «τα πολλά γράμματα» προξενούν βλάβη μάλλον παρά ωφέλεια. δόπουλος τις αντέκρουσε με σθένος και δημόσια. σε διάλεξή του στο Σύλλογο «Αθήναιον» υποστήριξε ότι «η παίδευσις της γυναικός πρέπει το γε νυν έχον να ηναι πληρεστέρα και σκοπιμωτέρα» γιατί «...η γυνή δεν είναι ον κατώτερον, αλλά διάφορον μόνον

χαρακτηρίζει τις απόψεις του Ν. Σαρίπολου «ιδιοτρόπους θεωρίας» και τον ίδιο «εχθρόν άσπονδο των Παρθεναγωγείων» (Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας (1863-1865), Αθήναι 1865, σ. 82-83). 1. Πανδώρα, τ. Ιστ', 1865-66, σ. 111, υποσ. 1. ο Ν. Δραγούμης υπήρξε ιδιοκτήτης της Πανδώρας. 2. ό.π. 3. ο ίδιος ο Δραγούμης διατυπώνει το παράπονο «τίς ποτε εφαντάζετο ότι ήθελεν ευρεθή άνθρωπος να υβρίση δεινώς ημάς εν τω Μέλλοντι» Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», Πανδώρα, τ. Ιστ', 1865-66, σ. 164). 4. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας (1863-1865), σ. 83-84.

(Ν.

του άνδρός» 1 . ο Παπαδόπουλος γνώριζε ότι η πεποίθησή του για πληρέστερη και σκοπιμότερη εκπαίδευση της γυναίκας,σεμια εποχή που και οι στοιχειώδεις ακόμα γνώσεις δεν θεωρούνταν απαραίτητες, θα προκαλούσε οπωσδήποτε αντίδραση: «δεν πτοούμεθα, αν τις δυσανασχετή προς την καινοτομίαν... ουδέ φοβούμεθα μήπως η γυναικεία παίδευσις παραβλάψη τον οικον»· για τον Π α παδόπουλο «...η όντως έξοχος μήτηρ είναι ικανή ίνα οικονομήση καιταέντός και τα έκτος του οικου» 2 . στη συνέχεια διατυπώνει ουσιαστικές παρατηρήσεις για τον τρόπο που λειτουργούν τα Παρθεναγωγεία, τις ελλείψεις στα προγράμματα μαθημάτων και στον τρόπο διδασκαλίας 3 και παίρνει θέση στα δυο βασικά εκπαιδευτικά προβλήματα. Διαφωνεί με την άποψη ότι η νέα πρέπει «να διδάσκηται κατ' οίκον», αλλά πιστεύει πώς η εκπαίδευση των κοριτσιών πρέπει να είναι διαφορετική «και κατά τας υποθέσεις και κατά την μέθοδον» από εκείνη των αγοριών 4 . σε έκθεσή τουγιατα σχολεία της Σύρου, υποστηρίζει ότι «τα εις χείρας των κορασίων διδόμενα βιβλία να ήναι οικειώτερα προς το γυναικείον φύλον» 5 . 1. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδας, Αθήναι 1866, σ. 18. 2. ό.π., σ. 19 3. Βλ. σχετικά σ. 228 αυτής της εργασίας. 4. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος..., ό.π., σ. 29-31. 5. Γ-Γ. Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-66, σ. 185. "Ηδη την εποχή αυτή πολλά διδακτικά βιβλία εκδίδονται: ειδικά για τα Παρθεναγωγεία, όπως η «Συλλογή Ελληνικών μαθημάτων... προς χρήσιν των σπουδαζουσών την Αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων» (βλ. σ. 92 αυτής της εργασίας), και το Αναγνωστικό η μικρά Καλλιόπη, Πρώται γνώσεις. Βιβλίον της νέας μεθόδου προς χρήσιν των Παρθεναγωγείων, κατά το πρόγραμμα του Προτύπου σχολείου και Διδασκαλείου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Ε κ π α ι δεύσεως, Πάτραι 1882. σε διαγωνισμό που προκηρύσσεται το 1882 από το Υπουργείο Παιδείας για τη σύνταξη διδακτικών βιβλίων, αναφέρεται ξεχωριστή κατηγορία βιβλίων για τα Γυμνάσια των αγοριών και ξεχωριστή για τα Παρθεναγωγεία (βλ. Σ τ . Παρίσης, ό.π., τ. Α ' , σ. 438-447). στα μάλιστα, απαιτούνται «ειδικά βιβλία διά τα σχολεία και τα διδασκαλεία θηλέων» (Στ. Παρίσης, ό.π., τ. Β', σ. 130-131).

Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος επισημαίνει πρώτος την ανάγκη να συμμετέχουν ενεργά οι γυναίκες στη διοίκηση και τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων, πράγ μ α που ώς τότε είχε παραμεληθεί εντελώς στην Ε λ λ ά δ α . «Έλευθερωθεντες», τονίζει, «ουδέποτε εκαλέσαμεν την γυναίκα να συμπράξη... τις εκάλεσε την γυναίκα να σκεφθή περί γυναικείας αγωγής,ναεπιθεωρήγυναικεία σχολεία, τουλάχιστον μετέχουσα της διευθύνσεως αυτών... εν τ ω μέσω τοσούτων εις την Εσπερίαν πεμπομένων υποτρόφων, επέμφθη ποτέ και γυνή τις, διά να μετενέγκη εκείθεν τουλάχιστον την νηπιαγωγικήν;» 1 . Όλα αυτά είναι ερωτήματα ουσίας και πρωτοποριακά για τηνεποχήπουδιατυπώθηκαν, μια που, όπως θα δούμε, οι Ε λ λ η νίδες θα αρχίσουν να αγωνίζονται για την πραγμάτωση τους, ύστερα από αρκετά χρόνια. Όσον αφορά το θέμα της μετεκπαίδευσης καιτωνυποτροφιών,οΠαπαδόπουλος επιμένει Ιδιαίτερα. σε άλλη έκθεσή του, υποστηρίζει ότι «το γυνακείον φύλον είναι μάλιστα κεκλημένον να συμπράξη τα μάλιστα εις την κοινωνικήν ημών βελτίωσιν και την απολειπομένην πρόοδον» και επισημαίνει π ώ ς είναι απαραίτητη η μετεκπαίδευση γυναικών στους παρακάτω τομείς: «εις εκμάθησιν της βρεφοκομίας,... της νηπιαγωγίας,... της παιδαγωγικής μουσικής... και της γυμναστικής» 2 . ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος, λοιπόν, διατυπώνει βασικές γυναικείες διεκδικήσεις που θα αρχίσουν να συνειδητοποιούνται από τις Ελληνίδες πολύ αργότερα, κυρίως με τον αγώνα της Καλλιρρόης Παρρέν. γαλυτέραν και ουσιωδεστέραν ανάγκην της Ελληνικής κοινωνίας» και προτείνει όλοι οι δήμοι του κράτους να ιδρύσουν Παρθεναγωγεία 3 .

1. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Λόγος περί γυναικός...», ό.π., σ. 32-33. 2. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής εκπαιδεύσεως», Πανδώρα, τ. Ι Ε ' , 1864-65, σ. 165. 3. Λ. Μελάς, Παιδαγωγικόν εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγωγούντων, Αθήναι 1871, σ. κ'.

Η ποιότητα της εκπαίδευσης των κοριτσιών προβληματίζει συχνά και τα μέλη της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ,μιαπουη Ε τ α ι ρ ε ί α αυτή έχει αναλάβει ουσιαστικά την κύριαευθύνηγιατη γυναικεία εκπαίδευση. σε Γενική Συνέλευση της 13ης Φεβρουαρίου 1872 Ο Ι . Βενέτης προτείνει να συζητηθεί το θέμα που έχει σχέση με την ποιότητα των γνώσεων των μαθητών και των μαθητριών, με το επιχείρημα ότι «αφ' ου η φύσις είναι διαφορετική, αφ' ου το στάδιον, εις το οποίον εκάτερον των φύλων είναι προωρισμένον, διαφέρει, συνάγω ότι πρέπει να διαφέρη και το ποιόν των μαθημάτων και ο τρόπος μεταδόσεως αυτών» 1 . Προτείνει ακόμανασυσταθεί επιτροπή από ειδικούς «ίνα μελετήσωσι και συντάξωσι πρόγραμμα των αναγκαίων εις τας Ελληνίδας μαθημάτων" αυτό δε να υποβληθή διά του τύπου εις δημοσίαν συζήτησιν» 2 . Αρκετοί από τους «εταίρους» συμφωνούνμετηνάποψη του I . Βενέτη, αλλά ο πρόεδρος Π . Ρομπότης θεωρεί ότι «τούτο είναι ζήτημα όπερ αποτελεί μελέτην μεγάλην και δεν δύναται να λυθή σημερον» 3 . Έ τ σ ι αναβάλλεται και πάλι το ουσιαστικό αυτό θέμα.

την ίδια ένταση και στον υπόδουλο ελληνισμό. στη Σμύρνη, το 1871, «ανεφύη σπουδαίον παιδαγωγικόν ζήτημα το περίτηςτων κορασίωνανατροφήςκαιεκπαιδεύσεως» 4 .Διατυπώνουν απόψεις για το θέμα αυτό οι πιο γνωστοί λόγιοι και παιδαγωγοί : ο Α ν τ . Ισηγόνης, ο Κ. Ξανθόπουλος και ο Ι . Σκυλίτσης συμφωνούν με την άποψη ότι η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών πρέπει να είναι διαφορετική από εκείνη των αγοριών, προσαρμοσμένη 1. Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1871, Αθήναι 1872, σ. 51-52. 2. ό.π. 3. ό.π., σ. 54. 4. Κ. Ξανθόπουλος, ό.π., σ. 211. η πιο συστηματική και ειδικήμετο θέμα μελέτη είναι η εργασία αυτή του Ξανθόπουλου, που αναλύει την «προβληματική» της γυναικείας εκπαίδευσης από όλες τις πλευρές.

στη φύση και τον προορισμό της γυναίκας στη ζωή" «διότι άτοπον είνε... η γυνή να λάβη ίσην προς τον άνδρα παίδευσιν» αποφαίνεται ο Κ. Ξανθόπουλος και προτείνει για τις μαθήτριες «γενικήν του πνεύματος μόρφωσιν διάφορον της συστηματικωτέραςκαιεπιστημονικωτέρας γυμνασιακής των αρρένων παιδεύσεως» 1 . ο Ξανθόπουλος επικαλείται τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων, «κατά τί διαφέρει η γυνή και τις η ιερά αυτής κλήσις εν τ ω οίκω και τ ω οικιακώ βίω», προτού πάρει θέση στα δυο σημαντικότερα προβλήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση των κοριτσιών: «πρώτον που δέον να γίνη η παίδευσις αύτη και δεύτερον ποία και πόση εν συνόλω και πώς» 2 . στο πρώτο θέμα, μετά από συζήτηση όλων των απόψεων, καταλήγει στο συμπέρασμα πώς είναι «ανάγκη να υπάρχωσι δημόσια σχολεία κορασίων» 3 . Σ τ ο δεύτερο θέμα, γιαταΔημοτικά Σχολεία των κοριτσιών, δέχεται πώς «κατ' ουδέν ίσως θα διαφέρωσι και παραλλάσσωσι των αρρένων» 4 , ενώ, αντίθετα, θεωρεί «ανάγκη, διά τε την σωματικήν και την ψυχολογικήν διαφοράν της γυναικός να διαφέρη η ανωτέρα του κορασίου παίδευσις» 5 . στη συνέχεια καθορίζει με λεπτομέρειες τα μαθήματα που πρέπει να περιλαμβάνει η δευτεροβάθμιαεκπαίδευσητων κοριτσιών 6 . στο μάθημα των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν «εγκρίνει» για τα Παρθεναγωγεία τον Ξενοφώντα, τον Λυσία και τον Ό μ η ρ ο , γιατί, όπως διερωτάται, «θα εννοήση ποτέ αληθώς και θα αισθανθή το κοράσιον τον ρήτορα Δημοσθένη;... είνε δυνατόν να εισέλθη η νεάνις εν τη φαντασία της εις την εκκλησίαν του δήμου ; η μήπως εις στρατηγούς και πολιτικούς και καθόλου ειπείν πολίτας θα προασκήσωμεν τα κοράσια;» 7 . με το ίδιο σκεπτικόαποκλείειαπότα

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Κ. Ξανθόπουλος, ό.π., σ. 228. ό.π., σ. 250. ό.π., σ. 256. ό.π., σ. 260. ό.π., σ. 266. ό.π., σ. 266-275. ό.π., σ. 267-268.

Παρθεναγωγεία τον Ισοκράτη, γιατί «πότε θα λάβηαφορμήννα ρητορεύη η γυνή, ήτις ώς είρηται προς ρητορείαν ούτε πέφυκεν ούτε καλείται επ' αγαθώ' εικότως διότι, ο οικιακός βίος δεν χρήζει ρητορικής» 1 , και τον Πλάτωνα, γιατί «εις τον σκοπόν της κορασιακής παιδεύσεως της κατά την φύσιν και την κλήσιν της αντίκειται και απάδει η καθόλου διαλεκτική του θείου τούτου φιλοσόφου έρευνα της άληθείας» 2 . Σχετικά με τη διδασκαλία των Μαθηματικών τονίζει π ώ ς «δεν χρειάζεται δι' ους είπομεν λόγους να υπερβώσι ειςτηναριθμητικήν τας τέσσαρας πράξεις, τα δεκαδικά και τα των μεθόδων», «και εκ των επιστημονικών μαθημάτων φυσικής και λοιπών άρκεί να διδαχθώσιν οι γενικοί νόμοι» 3 . Σχετικά με τα «καλλιτεχνικά μαθήματα» δεν συμφωνεί με τη διδασκαλία της ενόργανης μουσικής και Ιδιαίτερα του «κλειδοκυμβάλου» και του χορού, στη θέση τουοποίουπροτείνει τη γυμναστική 4 . κών στα Παρθεναγωγεία μόνο στον Ξενοφώντα. με την άποψή του συμφωνεί και ο Α ν τ . Ισηγόνης που υποστηρίζει ότι «το έθνος, η πατρίς, η κοινωνία δεν απαιτούσι παρά των Παρθεναγωγείων γυναίκας λογίας, απαιτούσι γυναίκας ευσεβείς, σώφρονας, τιμίας, εγκρατείς, έναρέτους» 5 . στήεκπαιδευτικόςκαιλογία, που διακηρύσσει ότι είναι ανάγκη η γυναίκα να μορφώνεται όπως ακριβώς και ο άνδρας 6 και υποστηρίζει «στεντορείως» γράφοντας στο γυναικείο περιοδικό Ευρυ-

1. Κ. Ξανθόπουλος, ό.π., σ. 268. 2. ό.π., σ. 268-269. 3. ό.π., σ. 271-272. 4. ό.π., σ. 274. Κριτική του Ξανθόπουλου για το επίπεδο της «καλλιτεχνικής εκπαίδευσης» των μαθητριών βλ. σ. 229 αυτής της εργασίας. 5. Αντ. Ισηγόνης, «το Ελληνικόν Παιδαγωγείον Σμύρνης, β') η κορασιακή εκπαίδευσις», Μικρασιατικά Χρονικά, τ. IB', 1965, σ. 100. 6. ό.π., σ. 102.

Ευρυδίκη«τηνεντελή και ΐσην σχεδόν τω ανδρί εκπαίδευσιν αυτής» 1 . Η έκθεση της επιτροπής όμως που ανέλαβε να συντάξει τους κανονισμούς για τα «Ζωγράφεια» ΔιδασκαλείατηςΗπείρουκαι τα «Ζαρίφεια» της Θράκης δείχνει καθαρά τις θέσεις των ειδικών 2 απέναντιστηγυναικεία εκπαίδευση. για τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών προτείνονται «απλούστερα» Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά και Μαθηματικά, και υποστηρίζεται ότι «η ανωτάτη τάξις η διά τα ανώτερα δημοτικά σχολεία ου πολύ αναγκαία παρίσταται εν τοις των θηλέων» 3 . στο Διδασκαλείο των θηλέων «η διδασκαλία των μαθημάτων διαφέρει μόνον κατά το ποσόν» 4 . θρωση της εκπαίδευσης, που δημοσιεύθηκε στα 1886, υποστηρίζει παρόμοιες απόψεις, ότι δηλαδή στα σχολεία των κοριτσιών πρέπει «να ζητηθώσιν ολιγώτερα γράμματα, αλλ' ήθος μάλλον» και προτείνει να ιδρυθούν «εν τοις κυριωτέροις κέντροις παρθεναγωγεία διά την μέσην εκπαίδευσιν των θηλέων μετά απλουστέρου προγράμματος» 5 .

για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση εντείνονται. στη νέα αυτή φάση πρωτοστάτησε κυρίως ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν γραμμάτων», ο οποίος Ιδρύθηκε στα 1869 με σκοπό «την σύστασιν σχολείων αμφοτέρων των φύλων εν τε τη ελευθέρα και τη δού-

1. Σ. Λεοντιάς, «Περί κλήσεως της γυναικός», Ευρυδίκη, Ιτ. Α ' , 1870-1871, σ. 63. 2. την επιτροπή αποτελούσαν οι γνωστοί λόγιοι και παιδαγωγοί της εποχής: Ί . Αριστοκλής, Ηρ. Βασιάδης, Φ. Βρυέννιος, Μ. Παρανίκας, Δ. Μαλλιάδης, Α. Ζωηρός, Μ. Πανταζής, Γ . Σοφοκλής, Γ . Χασιώτης, Κ. Ξανθόπουλος και Δ. Μαρούλης. «Έκθεσις...», ό.π., σ. 242. 3. ό.π., σ. 229. 4. ό.π., σ. 217. 5. Κ. Ξανθόπουλος, « ο π ο ί α παρ' ημίν η εκπαίδευσις», ο εν Κωνσταντινουπόλει, Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Εικοσιπενταετηρίς: 1861-1886, Παράρτημα του I H ' τόμου, σ. 161-162.

δούλη Ε λ λ ά δ ι » 1 . Επειδή όμως δεν είχε σαφείς θέσεις στα εκπαιδευτικά ζητήματα, οργάνωσε δυο διαγωνισμούς γύρω από τα θεμελιακά προβλήματα της Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης — γλωσσικό, μεθοδολογικό και οργανωτικό— με σκοπό να μελετηθούν αυτά από τα πλατιά στρώματα των εκπαιδευτικών και διανοουμένων γενικότερα, και να υποδειχθούν τα καλύτερα μέτρα για τηνπιοσωστή αντιμετώπισή τους. ο πρώτος διαγωνισμός που προκηρύχθηκε στα 1869 είχε θέμα «ποίαι αι ελλείψεις της κατωτέρας και μέσης δημοσίας παιδείας εν Ελλάδι...» 2 . Η «αγωνόδικος επιτροπή» του Συλλόγου, παίρνοντας αφορμή από τις διάφορες απόψεις και τα συμπεράσματα των συγγραφέων, καταλήγει σεορισμένεςγενικές θέσεις, που υιοθετήθηκαν από τα διοικητικό συμβούλιο και αποτέλεσαν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Συλλόγου. Η έκθεση αυτή έχει Ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης, γιατί φαίνεται π ώ ς αυτή την εποχή παίρνει συγκεκριμένη μορφή το πρόβλημα που είχε αναφανεί νωρίτερα και που στο μέλλον θα απασχολήσει, για περισσότερο από μισό αιώνα, την πολιτεία και τους εκπαιδευτικούς. Πρόκειται για τοερώτημαανηΜέση Εκπαίδευση των κοριτσιών θα είναι όμοια η διαφορετική από των αγοριών - «...τα δε σχολεία των κορασίων εισί μάλλον αρρένων εκπαιδευτήρια» 3 , διαπιστώνει η επιτροπή του Συλλόγου και συγκαταλέγει το γεγονός αυτό στα μειονεκτήματα του εκπαιδευτικού συστήματος. Ά π ο ψ η της επιτροπής είναι ότι καθένα από τα δύο φύλα πρέπει «να εκπαιδευθή εν τοις σχολείοις κατά λόγον των δυνάμεων και του προορισμού αυτών» 4 και ότι «η εκπαίδευσις των κορασίων δεν πρέπει να είνεηειςτους

1. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, η δράσις του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήναι 1970, σ. 55 και Σ . Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 89. 2. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Περί της Κατωτέρας και Μέσης παιδείας εν Ελλάδι ή ο επί του θέματος τούτου διαγωνισμός. Έκθεσις της Αγωνοδίκου Επιτροπείας, Αθήναι 1872, σ. 5. 3. ό.π., σ. 74. 4. ό.π., σ. 21.

παίδας διδομένη», γιατί, καταλήγει, «η πατρίς ημών δεν έχει ανάγκην πολλών Πιερίδων, αλλά μεγίστην έχει χρείαν πολλών χρηστών μητέρων» 1 . Αξιοσημείωτη είναι η διακήρυξη της επιτροπής ότι «τα εκπαιδευτήρια των κορασίων πρέπει η όλωςναεκλείψωσιν, η να παύσωσι να είνε θηλέων στρατώνες η φιλολόγων παλαίστραι, να γίνωσι δε αληθούς μεν και χρησίμου μαθήσεως φυτώρια, απλού δε οικιακού βίου και μητρικής διδασκαλίας ενδιαιτήματα» 2 . Οι θέσεις αυτές αποκτούν Ιδιαίτερη βαρύτητα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι την επιτροπή αυτή αποτελούν οι Δημ. Μαυροκορδάτος, εισηγητής, Αρχιμ. Σ . Κολιάτσος, Λ. Μελάς, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος και Γ . Γ . Παπαδόπουλος 3 . κός Σύλλογος», η πρώτη ελληνική δημοσιοϋπαλληλική οργάνωση, με κύρια επιδίωξη «την βελτίωσιν της μέσης και κατωτέρας παιδεύσεως» 4 . Η συμβολή του Συλλόγου αυτού στη γενική εξέλιξη των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων είναι αξιοσημείωτη. ο σύλλογος παρακολούθησε με ενδιαφέρον όλη την εκπαιδευτική κίνηση της εποχής και με παραστάσεις και υπομνήματα προσπάθησε να υποστηρίξει τις πιο σωστές, κατά τη γνώμη του, λύσεις. τις συγκεκριμένες θέσεις του Συλλόγου στο πρόβλημα της συνεκπαίδευσης, καθώς και την κριτική που άσκησε στα εκπαιδευτικά νομοσχέδια που κατατέθηκαν την εποχή αυτή, θα δούμε στα σχετικά κεφάλαια 5 . Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε και η ίδρυση, στις 9 Απριλίου 1872, του «Συλλόγου κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως» με κύριο σκοπό την προώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης. ο Σύλλογος αυτός, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της γνωστής παιδαγωγού Κ. Κεχαγιά και με τη συνεργασία των πιο μορφωμένων και

1. 2. 3. 4. 5.

Σύλλογος..., ό.π. σ. 77. ό.π., σ. 79. ό.π., σ. 93. Σ . Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 92. Βλ. σ. 283 και 292 αυτής της εργασίας.

δραστήριων γυναικών της εποχής 1 , αποτελεί την πρώτη συστηματική προσπάθεια για την πνευματική και κοινωνικήεξύψωσητης Ελληνίδας. από τις δραστηριότητες του Συλλόγου οι πιο αξιοσημείωτες είναι η ίδρυση του «εργαστηρίου των απόρων γυναικών», που συνέβαλε ουσιαστικά στην επαγγελματική κατάρτιση ανειδίκευτων γυναικών, και η ίδρυση Παρθεναγωγείου στα 1890 2 . Η γενικότερη εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των Ελληνίδων θα εξεταστεί σε ξεχωριστό κεφάλαιο, γιατί η σχέση της με την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης είναι άμεσηκαιη επίδρασή της στο θέμα αυτό καθοριστική 3 . Επισημαίνουμε εδώ μόνο το γεγονός ότι η Κ. Κεχαγιά, που με το πλούσιο εκπαιδευτικό της έργο και την πολύπλευρη κοινωνική προσφορά της εντάσσεται δίκαια στις πρωτοπόρες ελληνίδες παιδαγωγούς, φαίνεται κάπως πιο «συντηρητική» από τη Σ . Λεοντιάδα, όταν υποστηρίζει ότι «έχομεν ανάγκην ουχί πολλών γραμμάτων αλλά καλών γραμμάτων» και όταν δίνει Ιδιαίτερη βαρύτητα στη θρησκευτική μόρφωση της Ελληνίδας 4 . Η Αικ. Λασκαρίδουαγωνίστηκεγια την προώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης και φρόντισεγιατην καθιέρωση νέων μεθόδων διδασκαλίας και τη διάνοιξη νέων προοπτικών για την απασχόληση της Ελληνίδας 5 . την Ευρώπη επηρέαζε, όπως είναι φυσικό, και τις ανάλογες τάσεις στην Ε λ λ ά δ α . ο Κ. Φρειδερίκος,εκθέτονταςτιςεξελίξεις

την

1. η Ελένη Παπαρρηγοπούλου ήταν πρόεδρος την πρώτη δεκαετία από ίδρυση του Συλλόγου. το πρώτο καταστατικό του Συλλόγου το υπογράφουν 57 γνωστές Αθηναίες. «Διοργανισμός του υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως συλλόγου κυριών», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 22, 15 Ιουνίου 1872. 2. Βλ. σχετικά σ. 212 και 304 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 298-338 αυτής της εργασίας. 4. Κ. Κεχαγιά, «η θέσις της γυναικός εν τη κοινωνία;», Αττικόν Ημερολόγιον 1882, σ. 326. 5. Βλ. σχετικά σ. 177 και 180 αυτής της εργασίας. 6. Κ. Φρειδερίκος, «Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου»,

στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης στην Α μ ε ρ ι κ ή και σε άλλες χώρες της Ευρώπης ( Ε λ β ε τ ί α , Γερμανία, Ρ ω σ ί α ) , επισημαίνει κυρίως την τάση «να δοθή ταις γυναιξί εκπαίδευσις ίση προς την διδομένην τοις άνδράσιν» 1 , και επισημαίνει ότι στην Ε λ λ ά δ α δεν υπάρχει «εθνική εκπαίδευσις», γιατί όλα τα σχολεία θηλέων Μέσης Εκπαίδευσης είναι Ιδιωτικά και «προσιτά μόνονειςτην ευπορούσαν τάξιν ένεκα των επιβαλλομένων αδροτάτων διδάκτρων, η δε μεσαία και η κατωτέρα του λαού τάξις της πρωτευούσης και των άλλων πόλεων και χωρίων πρέπει να αρκεσθή εις την εν τοις δημοτικοίς σχολείοις των κορασίων διδομένηνεκπαίδευσιν» 2 .για το λόγο αυτό θεωρεί αναγκαία τη σύσταση «εν ταις πρωτευούσαις τουλάχιστον των νομών, ανωτέρων διά τα κοράσια σχολείων» 3 και γενικότερα πιστεύει ότι «η εκπαίδευσις του γυναικείου φύλου και παρ' ημίν δεν πρέπει να καθυστερή της εις τα άρρενα διδομένης, εν ίση δε μοίρα να τίθηται η μόρφωσις των κορασίων με την των αρρένων» 4 .ΌσοναφοράτηΔημοτική Εκπαίδευση προτείνει «μικτά σχολεία» και παραθέτει τα πλεονεκτήματα της συνεκπαίδευσης» δ . λόγου Π λ ά τ ω ν , μεταφράζονται άρθρα ξένων συγγραφέων που υποστηρίζουν ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών πρέπει να είναι ανάλογη με τη φύση και τον προορισμό της γυναίκας: «όντως αβρά η ευγενής γυνή», υποστηρίζεται, «ουδέποτε υπερβαίνει τα εσκαμμένα, αυτή δ' η φύσις αυτής εναντιούται εις τούτο. δεν ορέγεται να εισέλθη εξ ίσου μετά του ανδρός εν τη κονίστρα του δημοσίου βίου» γιατί η γυναίκα «μόνον εν τ ω οίκω και τοις τέκνοις δύναται

ΕφημερίςτωνΦιλομαθών, έτ. ΚΕ', αρ. 12, 15 Σεπτεμβρίου 1877, σ. 177183 και αρ. 13, 1 Οκτωβρίου 1877, σ. 193-196. 1. ό.π., σ. 179. 2. ό.π., σ. 182. 3. ό.π. 4. ό.π., σ. 181. 5. ό.π., σ. 194-196. Βλ. σχετικά και σ. 284 αυτής της εργασίας.

ν' αναπτυχθή εντελώς» 1 . Ανάλογες είναι και οι απόψεις του άγγλου γιατρού Θ. Κλούστωνος σχετικά με τις βλαβερές συνέπειες που είναι πιθανό να έχει η διανοητική εργασίακαιηανώτερηεκπαίδευση στηνυγείατωνκοριτσιών. οι φυσικές διαφορές που π α ρατηρούνται στα δύο φύλα αποτελούν για τον άγγλο επιστήμονα ισχυρό επιχείρημα για τη διαφοροποίηση στην εκπαίδευση: «ομολογών δε τας αληθείας ταύτας της φύσεως, δυσκολώτατον ευρίσκει το να παραδεχθή ότι ο αυτός τύπος της ανατροφής και εκπαιδεύσεως δέον να επιδιώκεται δι' αμφότερα τα φΰλα» 2 . Έ χ ε ι , οπωσδήποτ Ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότικαιταδυοαυτά άρθρα δημοσιεύονται στο περιοδικό του Διδασκαλικού Συλλόγου. ο δεύτερος μάλιστα αρθρογράφος χαρακτηρίζεται από το περιοδικό ώς «σοφός Ιατρός» 3 . Επίσης είναι ενδεικτικό, ότι την ίδια περίπου εποχή, στο περιοδικό Εφημερίς των σχολείων, που εκδίδεται από τους γνωστούς εκπαιδευτικούς Μ. Βρατσάνο και Θ. Μιχαλόπουλο, δημοσιεύονται άρθρα με τίτλο «Περί αγωγής της γ υ ναικός ώς παρθένου, μητρός και συζύγου» 4 , όπου τα όρια της γ υ ναικείας εκπαίδευσης περιορίζονται σε συγκεκριμένα πλαίσια και εξυπηρετούν βασικά το ρόλο της γυναίκας στην οικογενειακή ζωή. Έ τ σ ι χρειάστηκε να φτάσουμε στα 1886 για να διατυπωθεί με σαφήνεια σε περιοδικό της εποχής ότι όχι μόνο «δεν είναι περιττόν η γυνή να μανθάνη γράμματα αλλά τουναντίον είναι αναγκαιότατον», ότι «ευτυχώς σήμερον η ανάγκη και η χρησιμότης

1. F r . Ascher-Leoben, «η ψυχή της ανατροφής του κορασίου», μετ. Ί . Δημητριάδη, Πλάτων, τ. Β', 1880-81, σ. 394. 2. Ν. Κοντοπούλου (μετ.), «Περί ανατροφής των κορασίων υπό ιατρικήν έποψιν» (Λόγος εκφωνηθείς εν τη Φιλοσοφική Ακαδημία του Εδιμβούργου κατά Νοέμβριον 1882 υπό του ιατρού Θ. Κλούστωνος), Πλάτων, τ. Ç', 1884-85, σ. 224. 3. ό.π. 4. Β.[ρατσάνος Μ.], «Περί αγωγής της γυναικός ώς παρθένου, μητρός και συζύγου», (ομιλίαι τρεις), Εφημερίς των σχολείων, έτ. Α ' , 1880, αρ. 2-19, σ. 33-35, 65-71, 98-102, 146-150, 209-213, 242-245, 273-277, 305-307, 337-340 και 369-372.

τηςεκπαιδεύσεωςτουγυναικείου φύλου δεν τίθεται υπό σπουδαίαν αμφισβήτησιν» 1 ,και,τέλος, ότι είναι «μωροί» και «φωτοσβέστες» εκείνοι που υποστήριζαν ότι: «η γυνή είναι περιττόν να μανθάνη γράμματα - τα γράμματα φυσιούσι την γυναίκα. Αι παλαιαί μητέρες μή γνωρίζουσαι γράμματα ήσαν καλλίτεραι μητέρες, καλλίτεραι σύζυγοι, καλλίτεραι αδελφαί» 2 . ο Α.Δ. Κυριάκος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, υποστηρίζει ότι «και ώς πολίτις η Ελληνίς η δεδιδαγμένη την ιστορίαν της πατρίδος της... θα είναι προδήλως τελειωτέρα της απαιδευτου. και ώ ς σύζυγος... θα είναι καλλιτέρα σύντροφος του ανδρός της και ώ ς μήτηρ θα είναι καλλιτέρα, όταν γνωρίζη το έργον της π α ι δ α γ ω γού»3. Βέβαια, η άποψη για μια εκπαίδευση των κοριτσιών, ποιοτικά διαφορετική από την αντίστοιχη των αγοριών, εξακολουθεί να υπερισχύει και να θεωρείται μειονέκτημα ότι σε πολλά σχολεία «το γένος των μαθητών διαφέρει, αλλά τα διδακτικά βιβλία καιοτρόπος της διδασκαλίας κατ' ουδέν παραλλάσσουσι» 4 . ο προβληματισμός « Α λ λ ' ο ανήρ και η γυνή έχουσι άρά γε τον αυτόν προορισμόν, όπως της αυτής, κατ' ακολουθίαν τύχωσι προπαρασκευής;» 5 επικρατεί στους περισσότερους κύκλους. Γνωστοί παιδαγωγοί, όπως ο Χ. Παπαμάρκος, υποστηρίζουν τη διαφοροποίηση στην εκπαίδευση μαθητών - μαθητριών, με ένα πρόγραμμα μαθημάτων για τα Παρθεναγωγεία αρκετά υποβαθμισμένο 6 .

1. Α. Διομήδης Κυριακός, « Ε π ί τη Πεντηκονταετηρίδι του Αρσακείου», Εστία, τ. KB', αρ. 564, 19 Οκτωβρίου 1886, σ. 660. 2. ό.π. 3. ό.π. 4. Α.Π.Κ., «Γυναικεία εκπαίδευσις», Εστία, τ. ΚΑ', αρ. 563, 12 Οκτωβρίου 1886, σ. 644. 5. ό.π. 6. οι απόψεις του Παπαμάρκου στο θέμα αυτό διατυπώνονται με σαφήνεια στα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια του Θεοτόκη (βλ. σ. 291 αυτής της εργασίας)καισταπρογράμματα μαθημάτων του Δημοτικού Σχολείου (1984) πουοίδιος συνέταξε (βλ. Σ . Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 32).

τον δημοσιογραφικό αγώνα της Καλλιρρόης Παρρέν. με την Ε φ η μερίδα των Κυριών, που άρχισε να εκδίδεται από το 1887, η Παρρέν ανέλαβε συστηματικό αγώνα για τα δικαιώματα της γυναίκας' αναλύει τα γυναικεία προβλήματα, προτρέπει τις Ελληνίδες ναεργαστούνκαιπροβάλλει, πρώτη αυτή, τις γυναικείες διεκδικήσεις για δικαιώματα κάί χειραφέτηση 1 . Μέσα από την Ε φ η μ ε ρ ί δα των Κυριών, η Παρρέν αγωνίζεται, πρώτα από όλα,γιατη βελτίωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης και την παροχή Μέσης και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης στις Ελληνίδες. « Ε ά ν υπάρχ η ζήτημα», γράφει, «όπερ ώφειλε να ενδιαφέρη το Ελληνικόν κοινόν από του ανωτάτου αυτού άρχοντος μέχρι του κατωτάτου πολίτου είναι αναμφιβόλως το της εκπαιδεύσεως της Ελληνίδος», αλλά, διαπιστώνει με πικρία ότι «μέχρι σημερονελαχίστωςεφάνη ενδιαφερόμενος ότε τύπος, η Κυβέρνησις και εν γένει το Ελληνικόν κοινόν» 2 . Η Παρρέν έχει συγκεκριμένη θέση για τη Μέση Εκπαίδευσ η των κοριτσιών: «επείγουσα παρίσταται η ανάγκη», τονίζει, « ό π ω ς οι πατέρες του Ελληνικού έθνους μεριμνήσωσι περί της βελτιώσεως της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου, πρόνοια δε ληφθή, όπως και εν τ ω Ελληνικώ βασιλείω θεσπισθή και νομοθετηθή τελεία μέση εκπαίδευσις δι' αυτό» 3 . Σ υ χ ν ά , την πρώτη σελίδα της εφημερίδας της την αφιερώνει σε άρθρα σχετικά με τη γυναικεία εκπαίδευση: « Υ π ά ρ χ ε ι εν Ελλάδι Μέση εκπαίδευσις η ού» 4 . «Κυβέρνησις, Νομοσχέδια και γυναίκες» 5 . «Προνοήσατε

1. Βλ. σ. 318-319 αυτής της εργασίας. Σημειώνουμε εδώ ότι κρίθηκε σκόπιμο από τα άρθρα της Παρρέν να αναφέρεται ολόκληρος ο τίτλος μόνον εκείνων που έχουν άμεση σχέση με το θέμα. οι υπόλοιπες παραπομπές θα μνημονεύουν μόνο το φύλλο της Εφημερίδας των Κυριών. 2. Εφημερις των Κυριών, έτ. Β', αρ. 64, 30 Μαίου 1888. 3. ό.π., έτ. Α', αρ. 42, 20 Δεκεμβρίου 1887. 4. ό.π., έτ. Α', αρ. 38, 22 Νοεμβρίου 1887., 5. ό.π., ετ. Α ' , αρ. 42, 20 Δεκεμβρίου 1887.

διά τα Παρθεναγωγεία μας» 1 , όπου αναφέρεται στην πρόοδο που σημείωσε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών σε πολλά ευρωπαϊκ ά κράτη και στον υπόδουλο ελληνισμό και τονίζει π ώ ς είναι ανάγκη να Ιδρυθούν και στην Ε λ λ ά δ α δημόσια Μέσα Σχολεία για τα κορίτσια 2 . με πρωτοβουλία της Παρρέν 2.850 Ελληνίδες υπογράφουναναφοράπροςτηνΕ λ λ η ν ι κ ή Βουλή και την Κυβέρνηση, στην οποία διατυπώνονται δυο συγκεκριμένα αιτήματα: α) « ό π ω ς διά καταλλήλου νόμου εισαγομένου εν τ ω κοινοβουλίω αποφασισθή η ίδρυσις δημοσίων λυκείων των θηλέων εις τα μεγαλύτερα της Ε λ λ ά δ ο ς κέντρα, αντιστοιχούντων προς τα γυμνάσια τωναρρένων»,καιβ) «όπως εν τη πρωτευούση τουλάχιστον ιδρυθή πρακτική και καλλιτεχνική σχολή, εν αις αι π τ ω χ α ί κόραι να εκμανθάνωσι βιοποριστικάς γυναικείας τέχνας και επαγγέλματα» 3 . Έ κ τ ο ς από την «τελεία μέση εκπαίδευση», η Παρρέν θεωρεί επιτακτική την α ν ά γ κ η ίδρυσης επαγγελματικών σχολείων. Ά ρ θ ρ α όπως τα παρακάτω δείχνουν την επιμονή της στο θέμα αυτό: « Ι δ ρ ύ σ α τ ε Σχολήν πρακτικήν διά τας νέας» 4 , «Ου μόνον επιστήμαςαλλάκαιτέχνας και επαγγέλματα διά τας γυναίκας» 5 , «η γυνή οικοδέσποινα τεχνίτις και επιστήμων» 6 , « Η Ελληνίς χειραφετουμένη διά της εργασίας. Καλλιτεχνική και Πρακτική Σχολή» 7 , «Τί εγένετο μέχρι τούδε προς επίτευξιν επαγγελματικής

1. ό.π., έτ. Β', αρ. 56, 3 Απριλίου 1888. 2. « Ε ν τ ω μεγάλω αγώνι της προόδου των διαφόρων λαών έγκλημα βεβαίως είναι να ιστάμεθα ημείς και μεμψιμοιρώμεν» γράφει (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888). 3. «Αναφορά των Ελληνίδων Γυναικών προς τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως»), Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 86, 23 Οκτωβρίου 1888. ηαναφοράαυτήδόθηκε στη Βουλή τον επόμενο χρόνο «λόγω συσσωρεύσεω πολλής εργασίας εν τω κοινοβουλίω». «η πρώτη επίσημος δράσις των Ελληνίδων γυναικών», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 140, 12 Νοεμβρίου 1889. 4. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α ' , αρ. 14, 6 Ιουνίου 1887. 5. ό.π., έτ. Α ' , αρ. 30, 27 Σεπτεμβρίου 1887. 6. ό.π., έτ. Α', αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887. 7. ό.π., έτ. Α', αρ. 33, 18 Οκτωβρίου 1887.

κής μορφώσεως των γυναικών» 1 . Η Κ. Παρρέν, δασκάλα η ίδια 2 , επισημαίνειμεδιορατικότητα σημαντικά παιδαγωγικά προβλήματα. Πιστεύει π ώ ς «το σχολείον είναι η οδός, δι' ης η κόρη προπαρασκευαζομένη εις τας πραγματικότητας του βίου εισάγεται εν τη κοινωνία» 3 και για το λόγο αυτό επιμένει στην άλλαγή των προγραμμάτων με σκοπό «να μορφώνωνται ου μόνον κόραι αποστηθίζουσαι την Γραμματικήν του Γενναδίου και το Συντακτικόν τουΑσωπίου,αλλάνεάνιδες κατανοούσαι την υψηλήν εν τη κοινωνίοι θέσιν και αποστολήν αυτών» 4 . Ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ότι στις σχέσεις δασκάλων και μαθητριών κυριαρχεί ο φόβος,σεαντίθεσημε ό,τι συμβαίνει σε σχολεία άλλων χωρών, όπου υπάρχουν σχολικά δικαστήρια και σχολικά ταμεία και όπου «αι μαθήτριαι εθίζονται να σκέπτονται και να κρίνωσι» 5 . Οι προτάσεις της Παρρέν για ίδρυση σχολείων Μέσης και Ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή ςΕκπαίδευσηςδεν βρίσκουν ανταπόκριση από τους πολιτικούς της χ ώ ρ α ς . σε όλα τα νομοσχέδια που προτάθηκαν την εποχή αυτή, το Γυμνάσιο προορίζεται αποκλειστικά και μόνο για αγόρια. ο Α. Αυγερινός και ο Γ . Θεοτόκης, μάλιστα, επιμένουν με Ιδιαίτερη έμφαση στη διαφοροποίηση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών. οι προτάσεις για την οργάνωση των Διδασκαλείων και των Ανώτερων Παρθεναγωγείων 7 δείχνουν καθαρά ότι η πολιτική ηγεσία του τόπου θεωρεί ικανοποιητικό το σχήμα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που εξασφαλίζει την εκπαίδευση της δασκάλας και της οικοδέσποινας.

1. ό.π., έτ. Ε ' , αρ. 230, 13 Οκτωβρίου 1891. 2. Σπούδασε στο Αρσάκειο και ήταν διευθύντρια για δέκα περίπου χρόνια (1878-1887) στο «Ζάππειο Παρθεναγωγείο» της Αδριανούπολης (Κ. Ξηραδάκη, ό.π., τ. Α ' , σ. 80). 3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888. 4. ό.π., έτ. Β', αρ. 64, 30 Μαίου 1888. 5. ό.π., έτ. Β', αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888. 6. Βλ. σ. 287-298 αυτής της εργασίας. 7. Βλ. σ. 289-294 αυτής της εργασίας.

Α π ό την προηγούμενη ανάλυση γίνεται φανερό π ώ ς η: πλειονότητα των διανοουμένων και παιδαγωγών της εποχής αυτής υποστηρίζει τη διαφοροποίηση στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών μετοεπιχείρημαότι διαφορετική είναι η «φύσις» και «η αποστολή» της γυναίκας στη ζωή. Ε π ι κ ρ α τ ε ί δηλαδή η αντίληψη που διακρίνει από πολύ νωρίς ανδρικούς και γυναικείους ρόλους μέσα και έξω από το σπίτι και διαφορετικές σφαίρες δραστηριότητας για κάθε φύλο. Η αποδοχή της άποψης αυτής έχει ώς αποτέλεσμα να διαμορφωθούν, από την πλευρά των παιδαγωγών, διαφορετικά αιτήματα για την εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών. το πρόγραμμα που προτείνεται για τα Παρθεναγωγεία είναι Υποβαθμισμένο, όσον αφορά τη διάρκεια και το περιεχόμενο σπουδών: διαμορφώνεται με βάση την αντίληψη ότι η «φύση» της γυναίκας (σωματικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά) απαιτεί μαθήματα «απλούστερα» και ο ρόλος της, περιορισμένος στο σπίτι και την οικογένεια, κατευθύνει σε προετοιμασία για «οικιακά έργα» και «οικιακάς αρετάς». Η παρέμβαση των ίδιων των γυναικών στη συζήτηση, χωρίς νααμφισβητείτοσχήμα που ταυτίζει τις γυναικείες αρετές με τηνοικογενειακήζωή και τη μητρότητα διεκδικεί, την εποχή αυτή, εκπαίδευση που να τους εξασφαλίζει πιο πλατιά επαγγελματική και κοινωνική δραστηριότητα. Πρωτοπόρες στον αγώνα για τη διεκδίκηση Ισότητας στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες αγοριών κοριτσιών είναι η Σ . Λεοντιάς και η Κ. Παρρέν. Η Κ. Κεχαγιά και κυρίως η Αικ. Λασκαρίδου με το έργο τους «θεμελιώνουν» τις διεκδικήσεις αυτές. Η εκπαιδευτική πράξη φανερώνει ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών έχει φτάσει, στα 1893, ουσιαστικά σε αδιέξοδο. Ό π ω ς σημειώνει ο Σ π . Λάμπρος στα 1891, «αι διδασκάλισσαι ήδη από ετών ήρχισαν να υπερπλεονάζωσι» 1 . Σταδιακά άρχισε να γίνεται 1. Σ π . Λάμπρος, «το μέλλον των διδασκαλισσών», Εθνικόν λόγιον Κωνσταντίνου Σκόκου 1891, σ. 117.

Ημερο-

φανερή η επιτακτική ανάγκη να βρεθούν νέες λύσεις και να δοθούν νέες «διέξοδοι» και δυνατότητες. στο πρώτο Συνέδριο των Ε λ λ η νικών Συλλόγων (1879), επισημαίνεται από το Σύλλογο Κυριών υπέρτηςΓυναικείας Παιδεύσεως η α ν ά γ κ η για μια πρακτική μόρφωση των κοριτσιών της υπαίθρου, η οποία να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της καθημερινής ζωής της «χωρικής γυναικός» 1 . ο Σ π . Λάμπρος διατυπώνει απόψεις για επαγγελματική κατάρτιση των Ελληνίδων ανάλογες με εκείνες της Παρρέν και χαιρετίζει με Ικανοποίηση το διάταγμα του 1886 που καθορίζει τα προσόντα για τις δασκάλες των εργοχείρων. «Ευχηθώμεν», καταλήγει, «όπ ω ς ταχέως παραστή η ανάγκη άλλων Β. Διαταγμάτων οριζόντων τα προσόντα άλλων ειδικοτήτων» 2 . ο Βλ. Σκορδέλλης, επίσης, βλέπει απαραίτητη την ίδρυση επαγγελματικών σχολείων 3 . ξόδων» για τη γυναικεία εκπαίδευση και απασχόληση κλείνει η περίοδος ώς το 1893. Η εκπαιδευτική φιλοσοφία που αναλύθηκε παραπάνω, επηρεάζει οπωσδήποτε την παραπέρα εξέλιξη της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών, αλλά από δω και στο εξής, καθοριστικό ρόλο θα παίξει η δυνατότητα που κατέκτησαν οι Ε λ λ η νίδες για πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Συνεκπαίδευση Ό σ ο ν αφορά τη δευτεροβάθμιαεκπαίδευση,δενυπάρχει,την εποχήαυτή,ιδιαίτερος προβληματισμός για το θέμα της φοίτησης, στο ίδιο σχολείο, αγοριών και κοριτσιών, γιατί, όπως είδαμε, η εκπαίδευση που θεωρείται «κατάλληλη» για τις μαθήτριες διαφέρει από εκείνη που παρέχεται στα δημόσια Μέσα Σχολεία των αγοριών. Όπως είδαμε, πριν από την ίδρυση «ανωτέρων 1. Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων, Πρακτικά της πρώτης αυτού Συνόδου συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Αθήναι 1879, σ. 177-178. 2. Σ π . Λάμπρος, ό.π., σ. 122. 3. Βλ. Σκορδέλλης, «Νεάνις και εργασία», Εκπαίδευσις, ετ. Β', αρ. 13, 3 Οκτωβρίου 1893, σ. 102.

σχολείων κορασίων», οι μαθήτριες παρακολουθούσαν, στα νησιά κυρίως, μαθήματα στα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολείατωναγοριών 1 .ανκαι δεν έχουμε δυστυχώς συγκεκριμένα στοιχεία, πιστεύουμε π ώ ς η ρύθμιση αυτή περιορίστηκε στο ελάχιστο, πρώτα γιατί δόθηκε στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών μια διαφορετική κατεύθυνση, και ύστερα γιατί το κράτος με τη νομοθεσία του 1836 απέκλεισε ουσιαστικά τις μαθήτριες από τα δημόσια σχολεία Μέσης Παιδείας, αφού τα προόριζε αποκλειστικά για μαθητές. Επειδή Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία λειτουργούσαν αρχικά μόνο στην Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η και οι κοπέλες των επαρχιών δεν είχαν καμιά άλλη διέξοδο, μερικές μαθήτριες «επιχειρούσαν»αυτήτη λύση όπως δείχνει η προσπάθεια των δυο μαθητριών της Σκύρου, που στα 1867 έδωσαν εξετάσεις στο Ελληνικό Σχολείο του νησιού τους 2 . το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο απέρριψε την εγγραφή τους επειδή ο νόμος του 1836 δεν προέβλεπε μαθήτριες για τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία και τα Γυμνάσια.

δεναπαγορεύειτησυμφοίτηση, ορίζει όμως ότι «τα σχολεία των κορασίων, όπου τούτο είναι δυνατόν, πρέπει να ήναι χωριστ τατωνπαιδιών» 3 . Επειδή η εφαρμογή του άρθρου αυτού ήταν γιατουςπερισσότερους δήμους σχεδόν αδύνατη, «διά το μέγεθος της δαπάνης και την έλλειψιν διδασκαλισσών», σε πολλά αλληλοδιδακτικά σχολεία φοιτούσαν μαζί, στο ίδιο σχολείο,αγόριακαι κορίτσια. η συνεκπαίδευση καθιερώθηκε πρώτα στα σχολεία των νησιών, στη συνέχεια στις πρωτεύουσες των επαρχιών και, αργότερα,στουςυπόλοιπουςδήμους της χώρας 4 . Ύστερα όμως απότηνεγκύκλιο4077 (10 Σεπτεμβρίου 1852) του υπουργού Σ . Βλάχου, που απαγορεύει τη συνεκπαίδευση 5 ,οιεπιθεωρητέςτων

1. 2. 3. 4. 5.

Βλ. σ. 56-58 αυτής της εργασίας. Βλ. σ. 227 αυτής της εργασίας. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α ' , μέρος Α ' , σ. 13. Βλ. σ. 47-49 αυτής της εργασίας. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α', μέρος Ε ' , σ. 199.

σχολείων αρχίζουν να δείχνουν μια Ιδιαίτερη αυστηρότητα στο θέμα της φοίτησης μαθητών και μαθητριών στο ίδιο σχολείο. Προκαλεί, πράγματι, εντύπωση η επίδραση που άσκησε στο θέμα αυτό η επίσημη θέση της πολιτείας. Ενώ, δηλαδή, τα προηγούμενα χρόνια, από το 1828 ακόμα, οι «προσωρινοί διοικητές»καιοιεπιθεωρητές αργότερα, αναφέρουν απλώς στις εκθέσεις τους ότι μαζί με τους μαθητές διδάσκεται στο ίδιο σχολείο και ένας αριθμός μαθητριών, χωρίς να ενοχλούνται από το γεγονός αυτό, μετά το 1853 φτάνουν στο σημείο να απαγορεύουν τη συνεκπαίδευση ακόμα και στα νηπιαγωγεία 1 . ο Γ. Γ. Παπαδόπουλος δεν παραλείπει να σημειώσει σε έκθεσή του για τα σχολεία της Σύρου ότι «έν τισι φοιτώσιν αναμίξ άρρενα και θήλεα, όπερ ώς πρόξενον κακών απαγορεύει ο νόμος» 2 . οπωσδήποτε, στην αυστηρότητα αυτή, συντελεί το γεγονός ότι το Υπουργείο επιμένει και με κατοπινές εγκυκλίους στην απαγόρευση της συνεκπαίδευσης 3 . αυτό ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν γραμμάτων» και ο «Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος». για τον πρώτο «ο χωρισμός των γενών συμφέρει να γίνηται εν τοις δημοτικοίς σχολείοις από τίνος μάλιστα ηλικίας δι' άλλους τε λόγους, και διότι η εκπαίδευσις των κορασίων δεν πρέπει να ήνε η εις τους παίδας διδομένη» 4 . το 1875 0 Διδασκαλικός Σύλλογος ζήτησεαπότους «εταίρους» του να απαντήσουν σε μια σειρά ερωτήματα, ανάμεσα στα οποία περιλαμβανόταν και το ερώτημα αν «Πρέπει να διατηρηθώσι τα μικτά σχολεία εκεί, ένθα δεν είναι δυνατόν να ίδρυ-

1. Βλ. σ. 106 αυτής της εργασίας. 2. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», ό.π., σ. 186. 3. Βλ. εγκυκλίους 274/13 Ιανουαρίου 1865 του υπουργού Α.Χ. Λόντου και 6917/15 Σεπτεμβρίου 1871 του υπουργού Α. Πετμεζά, όπου γίνεται υπόμνηση της εγκυκλίου 4077 του 1852 που απαγόρευε τη συνεκπαίδευση (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Γ ' , σ. 386 και 389). 4. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, «Περί κατωτέρας και μέσης παιδείας εν Ελλάδι...», ό.π., σ. 77.

ιδρυθώσιν ίδια των αρρένων και των θηλέων» 1 . στα Πρακτικά του Συλλόγου υπάρχουν οι απαντήσεις δέκα εκπαιδευτικών από τους οποίους έξι απαντούν στο συγκεκριμένο ερώτημα. Δύο, από τους έξι, θεωρούν τα μικτά σχολεία «αναγκαίον κακόν», επειδή «είναι ανέφικτος η ύπαρξις Ιδιαιτέρων δι' έκαστον φύλον σχολείων» 2 , ένας μόνο δέχεται ότι «Σχολεία μικτά, βεβαίως πρέπει να διατηρηθώσιν, ένθα δεν είναι δυνατόν να ιδρυθώσιν ίδια εκατέρου του φύλου» 3 , ενώ οι υπόλοιποι τρεις τονίζουν κατηγορηματικά ότι «δεν πρέπει να διατηρηθώσι μικτά σχολεία» με κύρια αιτιολογία την «ηθικήν διάπλασιν αμφοτέρων των γενών» 4 .οιαπόψεις εκφράζουν, νομίζουμε, την επιφυλακτική στάση του κοινωνικού συνόλου απέναντι στο πρόβλημα, μια στάσηπουεπηρεάζειτη σχετική θέση της πολιτείας και επηρεάζεται από αυτήν. ται μια πιο διαλλακτική στάση. για παράδειγμα,ηεπιτροπήπου συντάσσει τα προγράμματα για τα Ζωγράφεια και τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία προτείνει τη λύση της συνεκπαίδευσης εκεί όπου είναι δύσκολο να Ιδρυθούν Παρθεναγωγεία 5 . Ε π ί σ η ς , στα Πρακτικά του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου της Κωνσταντινούπολης δημοσιεύεται η πληροφορία ότι η Σ . Λεοντιάς είχε υποβάλει στο Σύλλογο σχέδιο «περί συστάσεως μικτών ανατροφείων». ζει να αντιμετωπίζεται από μια προοδευτική σκοπιά γύρω στα 1880. ο Κ. Φρειδερίκος παρατηρεί (1877) ότι στην Ε λ λ ά δ α «τα αγαθάτηςεκπαιδεύσεωςδενδιανέμονται εξ ίσουειςαμφότερατα 1. Πρακτικά του Ελληνικού Διδασκαλικού Συλλόγου του έτους 1875, Αθήναι1876, σ. 11. 2. ό.π., σ. 11 και 31. 3. ό.π., σ. 78. 4. ό.π., σ. 47, 69 και 85. 5. «Έκθεσις της προς σύνταξιν κανονισμών των εν Ηπείρω Ζωγραφείων...», ό.π., σ. 240. 6. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Θ', 1872-73, σ. 303.

φύλα» 1 και γ ι ' αυτό προτείνει να καθιερωθεί η συνεκπαίδευση, ένα μέτρο που, όπως αναφέρει, εφαρμόστηκε «επιτυχώς» σε άλλες χώρες. και επειδή γνωρίζει την Ιδεολογία της ελληνικής κοινωνίας και της πολιτείας, σημειώνει: «Μη ανησυχήση η σκανδαλίση τινά η προτεινομένη νυν τοποθέτησις υπό την αυτήν στέγην των αρρένων και των κορασίων. Η πείρα απέδειξεν αβασίμους και φανταστικούς τους υποτιθεμένους κινδύνοι ς εκ της τοιαύτης επίτοαυτόσυναθροίσεως» 2 . Λίγα χρόνια αργότερα, στα 1883, 0 Χαρίσιος Παπαμάρκος υποστηρίζει ότι « Ώ ς προς το θήλυ φύλον ο μόνος δυνατός της καθολικής αυτού εκπαιδεύσεως τρόπος είναι η κατά την ύπαιθρον χώραν μετά των αρρένων συμφοίτησιςειςτα αυτά δημοτικά σχολεία τουλάχιστον μέχρι του 10ου έτους αύτων» 3 .οΠαπαμάρκος πιστεύει ότι το υψηλό ποσοστό αναλφαβητισμού, το οποίο είχε διαπιστώσει όταν επιθεώρησε τα σχολεία της Κέρκυρας, μπορεί να περιοριστεί σημαντικά αν καθιερωθεί η συνεκπαίδευση.

Η αρνητική, λοιπόν, στάση απέναντι στη συνεκπαίδευση μεταβάλλεται σταδιακά 4 . Η αλλαγή πιστοποιείταικαιαπότην εγκύκλιο 9 5 8 της 12ης Φεβρουαρίου 1887 που υπογράφει ο υπουρ γός Παιδείας Π . Μανέτας και που «ερμηνεύει» με ένα εντελώς διαφορετικό πνεύμα το νόμο του 1834 5 , σχετικά με τα σχολεία των κοριτσιών. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, τέλος, το πνεύμαμετοοποίοαντιμετωπίζεται η συνεκπαίδευση στα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια που προτάθηκαν από το 1870 ώς το 1889 στην ελληνική Βουλή. 1. Κ. Φρειδερίκος, «Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου», των Φιλομαθών, έτ. Κ Ε ' , αρ. 13, 1 Οκτωβρίου 1877, σ. 196. 2. ό.π., σ. 195. 3. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών σχολείων αποσταλέντων επιθεωρητών [Αθήνα] 1885, σ. 40. 4. η επικράτηση της συνεκπαίδευσης σε άλλες χώρες επηρεάζει οπωσδήποτε την αλλαγή αυτή· βλ. σχετικές ειδήσεις Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 124, 23 Μαρτίου 1889 και έτ. Ε ' , αρ. 227, 22 Σεπτεμβρίου 1891. 5. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ', μέρος ζ ' , σ. 204.

Εφημερίς

1870: στο Νομοσχέδιο που συνέταξε 0 βουλευτής Γ . Βακαλόπουλος, τα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών είναι «πάντοτε κεχωρισμένα από τα των αρρένων» και διευθύνονται μόνο από δασκάλες (κεφ. Α', άρθρ. 6) 1 . 1877: στο Νομοσχέδιο του υπουργού Παιδείας Θ. Δηλιγιάννη αναφέρεται ότι «εν τοις δημοτικοίς σχολείοις των θηλέων δεν επιτρέπεται να διδάσκωνται παίδες» (άρθρ. 4 0 ) και ότι στα σχολεία των κοριτσιών διδάσκουν γυναίκες (άρθρ. 41 ) 2 . 1877: στο Νομοσχέδιο του βουλευτή Ερμιονίδας Γ. Μίληση «τα των θηλέων δημοτικά και αστικά σχολεία εισί κεχωρισμένα, όπου τούτο δυνατόν, από των σχολείων των αρρένων, τα δ'εναυτοίς μαθήματα διδάσκουσι διδασκάλισσα») (κεφ. Ε ' , άρθρ. 39) 3 . 1880: στο Νομοσχέδιο του υπουργού Παιδείας Α. Αυγερινού « Ε ν τοις δημοτικοίς σχολείοις αρρένων, όπου δεν υπάρχει σχολείον θηλέων, δύνανται να φοιτώσι θήλεα..., μέχριτηςηλικίαςτου 8ου έτους». στο άρθρο 46 αναφέρεται ότι «εν τοις δημοτικοίς σχολείοις θηλέων διορίζονται και διδάσκουσι μόνον διδασκάλισσαι») 4 . 1889: στο Νομοσχέδιο του υπουργού Γ . Θεοτόκη προβλέπονται χωριστά Δημοτικά Σχολεία αρρένων και θηλέων και «Μόνον εν τοις μονοταξίοις, τοις ημερησίοις και τοις γραμματείοις συνδιδάσκωνται τα θήλεα μετά των αρρένων» (άρθρ. 18) 5 . Παρατηρούμε ότι τα δυο π ρ ώ τ α Νομοσχέδια, του 1870 και 1877, διαχωρίζουν εντελώς τα Δημοτικά Σχολείααγοριώνκαι κοριτσιών, ενώ τα επόμενα δέχονται, με ορισμένες προϋποθέσεις, και τη λύση της συνεκπαίδευσης. 1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 752, 1 Ιανουαρίου 1870, σ. 2192. 2. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 4. 3. ό.π., σ. 54. 4. ό.π., περ. Η ' , συν. Α', 20 Οκτωβρίου 1 8 7 9 - 17 Απριλίου 1880, σ. υν'. 5. ό.π., συν. Δ', περ. ΙΑ', 9 Οκτωβρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890, σ. 182.

Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια Θεωρήσαμε σκόπιμο να παραθέσουμε τις διάφορες προτάσεις που αφορούν τη νομοθετική ρύθμιση της εκπαίδευσης των κοριτσιών, επειδή παρόλο που δεν έγιναν νόμοι του κράτους, φανερώνουν έμμεσα και με αξιόπιστο τρόπο τις αντιλήψεις της πολιτικής ηγεσίας της χώρας μας την περίοδο αυτή και δείχνουν τη συνειδητοποίηση της ανάγκης να εκδηλωθεί κάποια κρατική μέριμνα για τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών και να ληφθούν ορισμένα μέτρα για τη βελτίωση των ιδιωτικών σχολείων.

(1870) 1 , «περί Ε λ λ η ν ι κ ώ ν σχολείων» περιλαμβάνεται διάταξη κατά την οποία τα σχολεία κορασίων διευθύνονται σε κάθε περίπ τ ω σ η από δασκάλα (άρθ. 9) 2 . ( 1 8 7 7 ) 3 ονομάζονται «αστικά» τα διτάξια σχολεία αμέσως μετά το τετρατάξιο Δημοτικό και προτείνεται να είναι αρρένων και θη-

1. τα Νομοσχέδια αυτά δεν συζητήθηκαν στη Βουλή, αλλά δημοσιεύθηκαν στην Εφημερίδα των Φιλομαθών, έτ. I H ' , 1870, αρ. 752, 753 και 754, Νοέμβριος 1870. 2. ό.π., σ. 2198. 3. ο Γ . Μίλησης, υπουργός Παιδείας στις αρχές του 1877, ανέθεσε σε πολυμελή επιτροπή τη σύνταξη γενικού σχεδίου που το επεξεργάστηκε αργότεραοίδιος. Επειδή επακολούθησε κυβερνητική μεταβολή δεν το κατέθεσε στη Βουλή. Λίγους μήνες αργότερα, στις 11 Νοεμβρίου του 1877, κατέθεσε στη Βουλή «Νομοσχέδια» ο διάδοχος του υπουργός Θ. Δηλιγιάννης. με την ευκαιρία αυτή έφερε και ο Μίλησης στις 17 Νοεμβρίου 1877 το δικό του Νομοσχέδιο για συζήτηση. Τόσο το Νομοσχέδιο του Δηλιγιάννηόσοκαιτου Μίληση δεν συζητήθηκαν στη Βουλή και έτσι παραμένουν ώςδυοαπλές νομοθετικές απόπειρες, με θεωρητική μονάχα σημασία. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877-30 Ιανουαρίου 1878, Αθήναι 1878, σ. 24 (συνεδρίαση Θ' της 11ης Νοεμβρίου 1877), και σ. 52 (συνεδρίαση I H ' της 17ης Νοεμβρίου 1877). τα Νομοσχέδια του Δηλιγιάννη αναφέρονται στη Δημοτική Εκπαίδευση.

λέων. στις γυμνασιακές σπουδές δεν συμμετέχουν μαθήτριες 1 . Ε ί ναι σημαντικό όμως το ότι καθιερώνεται η πρώτη βαθμίδα της Μέσης Εκπαίδευσης και για τα κορίτσια. Ζερβός ανακοινώνει ότι απόφοιτες του Αρσακείου δεν γίνονται δεκτές στο Πανεπιστήμιο, γιατί το Αρσάκειο δεν είναι αναγνωρισμένο Γυμνάσιο 2 . για το λόγο αυτό προτείνει στη Βουλή Νομοσχέδιο με το οποίο το Αρσάκειο θεωρείται «ώς Γυμνάσιον Θηλέων και καθ' δ τοιούτον, αι αποφοιτήσασαι νέαι δύνανται να εισαχθώσι και εν τ ω Εθνικώ Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι α προς εκμάθησιν οιασδήποτε επιστήμης» 3 . Η υποβολή μιας τέτοιας πρότασης μάς επιτρέπει να υποθέσουμε ότι ορισμένες μαθήτριες άρχισαν να ενδιαφέρονται και να πιέζουν για πανεπιστημιακές σπουδές και ότι το θέμα αυτό άρχισε να συζητιέται πλατύτερα και να έχει μάλιστα και θερμούς υποστηρικτές στο ελληνικό Κοινοβούλιο.

Αυγερινός υπέβαλε στη Βουλή πέντε Νομοσχέδια για τη βελτίωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης 4 . το τέταρτο από τα Νομοσχέδια αυτάαναφέρεταιστηνίδρυση και στη λειτουργία Παρθεναγωγείων. Ε π ι σ η μ α ί ν ο υ μ ε το γεγονός ότι, αν και το σχέδιο αυτό αναφέρεται στη λειτουργία Ανώτερων Παρθεναγωγείων, συμπεριλαμβάνεται στη δέσμη των Νομοσχεδίων της Δημοτικής Εκπαίδευσης. στην

1. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ', σύν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 54 και 59. 2. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , σύν. Α ' , 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880, Αθήναι 1880, σ. 261 (συνεδρίαση 44 της 22ας Δεκεμβρίου 1879). 3. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , συν. Α ' , 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880, σ. ρηα'. 4. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , συν. Α ' , σ. 653. (συνεδρίαση 68 της 13ης Φεβρουαρίου 1880). Την εισηγητικήέκθεσητων Νομοσχεδίων αυτών βλ. και στο π. Πλάτων, τ. Β', 1880-81, σ. 241-256 και 300-306.

αιτιολογική έκθεση τονίζεται ότι η κυβέρνηση δεν φρόντισε για τη σύσταση Ανώτερων Παρθεναγωγείων με δαπάνες του δημοσίου «αφού οι ημίσεις δήμοι του Βασιλείου δέονται χρηματικής επικουρίας στερούμενοι εισέτι προκαταρκτικού σχολείου θηλέων» 1 . Η λογική του επιχειρήματος αυτού στηρίζεται στο γεγονός ότι, αφούοικοινότητες δεν έχουν Δημοτικά Σχολεία, δεν είναι δυνατόναιδρύσουν ανώτερα. στη συνέχεια όμως επισημαίνεται το γ ε γονός ότι τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, που Ιδρύθηκαν στο μεταξύ, «υπ' ουδενός νόμου διέπονται», επειδή, «ουδέ περί ψηφίσεως νόμου οργανωτικού ανωτέρων παρθεναγωγείων ελήφθη πρόνοια» 2 . το κενό αυτό φιλοδοξεί να συμπληρώσει το Νομοσχέδιο του Αυγερινού, να θέσει δηλαδή τις νομοθετικές βάσεις για έναν «Ομόρρυθμο» οργανισμό των Ιδιωτικών Παρθεναγωγείων μια που, όπως παραδέχεται ο τότε Υ π ο υ ρ γ ό ς , για πολύ, ίσως, χρόνο ακόμα «οι εθνικοί πόροι δεν θα επιτρέψωσι την δαπάνη του Δημοσίου σύστασιν και συντήρησιν τοιούτων ανωτέρων σχολείων θηλέων» 3 . Α π ό την έκθεση αυτή φαίνεται καθαρά ότι διαχωρίζεται σαφώς η δευτεροβάθμια εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών. «ο περί Ε λ λ η ν ι κ ώ ν σχολείων και Γυμνασίων κείμενος νόμος», τονίζει, «ουδεμίαν, ώς εικός, δύναται να έχη εφαρμογήν επί παρθεναγωγείων αλλοίον όλως επιδιωκόντων σκοπόν» 4 . Σύμφωναμετο σχέδιο νόμου «περί συστάσεως Παρθεναγωγείων», τα «ανώτερα» αυτά σχολεία θηλέων υπάγονται στον ΓενικόΕπιθεωρητήτης Δημοτικής Εκπαίδευσης και έχουν πέντε τάξεις 5 . με το άρθρο 12 του ίδιου σχεδίου καθορίζεται ότι, για να χαρακτηριστεί ένα 1. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , σύν. Α ' , ό.π., σ. υνζ'. 2. ό.π. 3. ό.π., σ. υνη'. 4. ό.π., σ. υνζ'. ο Α. Αυγερινός κατάρτισε την ίδια εποχή και Νομοσχέδιο «Περί Γυμνασίων και Ελληνικών σχολείων» όπου, όμως, δεν γίνεται λόγος για μαθήτριες (Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Κ Ζ ' , αρ. 10, 15 Ιανουαρίου 1880, σ. 315-316). 5. ό.π., σ. υνη'.

Παρθεναγωγείο ώς Διδασκαλείο, πρέπει να διδάσκονταιστιςδυο ανώτερες τάξεις του η Παιδαγωγική, η Διδακτική, και να γίνον ται Υ π ο δ ε ι γ μ α τ ι κ έ ς διδασκαλίες 1 . Διαχωρίζονται έτσι τα Διδασκαλεία από τα υπόλοιπα Παρθεναγωγεία που είναι σχολεία Γ ε νικής Εκπαίδευσης. τερα για τις προοδευτικές τους θέσεις σχετικά με το σκοπόκαιτο χαρακτήρα του Δημοτικού Σχολείου 2 , στο θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών διακρίνονται κυρίως για τον σωστό προσδιορισμό των σχετικών προβλημάτων, που επιχειρείται για πρώτη φορά, και προχωρούν, σε μερικά σημεία, στην προώθηση ορισμένων θέσεων. Θετικά σημεία μπορούν να θεωρηθούν τα εξής: α) ο σαφής διαχωρισμός των Παρθεναγωγείων που επιδιώκουν τη συμπλήρωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών μετά το Δημοτικό Σχολείο απόεκείναπου,κοντά στον προηγούμενο σκοπό,επιδιώκουνκαι τηνεκπαίδευσητηςδασκάλας και β) η προσπάθεια να ρυθμιστεί νομοθετικά ο τρόπος λειτουργίας των Παρθεναγωγείων, που ώς τηνεποχήαυτήλειτουργούσαν χωρίς να υπάρχει σχετικός οργανωτικός νόμος. ότι ο σκοπός των Παρθεναγωγείων, που ο νομοθέτης τα προορίζει να καλύψουν πρωταρχικά τις ανάγκες των πιο «εύπορων» κοινωνικών τάξεων, είναι «όλος αλλοίος» από το σκοπό των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης, που προετοιμάζουν τους μαθητές για παραπέρα επιστημονικές σπουδές 3 . Η υ π α γ ω γ ή των Παρθεναγωγείων στον Γενικό Ε π ι θ ε ω ρ η τ ή της Δημοτικής Εκπαίδευσης τα υποβαθμίζει αισθητά σε σχέση με τα σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης.

1. ό.π., σ. υνθ'. 2. Βλ. σχετικά Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας Σχολείου, ό.π., σ. 99-105. 3. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ι Γ , συν. Α', σ. υνζ'.

κης κατέθεσε στη Βουλή (συνεδρίαση της 4ης Δεκεμβρίου 1 8 8 9 ) 1 σειρά από εννιά Νομοσχέδια που αναφέρονται στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση και αποτελούν μια «θεωρητική» απόπειρα για μεταβολή του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας. τα Νομοσχέδια αυτά και οι εισηγητικές τους εκθέσεις συντάχθηκαν από τον γνωστό παιδαγωγό Χαρίσιο Παπαμάρκο 2 , και προκάλεσαν μεγάλο θόρυβο μέσα και έξω από τη Βουλή 3 . Α π ό τα Νομοσχέδια αυτά σχετίζονται άμεσα με το θέμα μας το «Περί ιδρύσεως διδασκαλείου των θηλέων» και το «Περί ιδρύσεως ανωτέρων Παρθεναγωγείων». να είναι τριτάξιο. Έ χ ο υ ν δικαίωμα να γραφτούν σ' αυτό, υστέρα από εισαγωγικές εξετάσεις, απόφοιτες των Ανώτερων Παρθεναγωγείων, που θα πληρώνουν δίδακτρα 600 δραχμές το χρόνο 4 , ποσό Ιδιαίτερα μεγάλο για την εποχή αυτή. Η απομάκρυνση του Διδασκαλείου από την Αθήνα και η επιβολή ακριβών «τροφείων» στοχεύουν κυρίως στο να «επιτευχθή η μεταβίβασις του ευγενούς επαγγέλματοςτωνδιδασκαλισσών μάλλον εις τα κοράσια της μέσης τάξεως των Ε λ λ ή ν ω ν , εις τα κοράσια των αστών, παρά εις τα κοράσια της βαναύσου τάξεως των πλυντριών και των μαγειρισσών και των τροφών και των ύπηρετριών» 5 . Η συζήτηση έγινε 1. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, περ. ΙΑ', σύν. Δ', 9 Οκτωβρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890, σ. 417-419. 2. Σ.Ν. Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 105. τα κείμενα των Νομοσχεδίων και των εισηγητικών εκθέσεων δημοσιεύονται στο Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, της Δ ' συν. της Ι Α ' περ., 9 Οκτωβρίου 1889 8 Φεβρουαρίου 1890, σ. 180-239. τα Νομοσχέδια που αναφέρονται στη Δημοτική Εκπαίδευση χαρακτηρίζονται κατώτερα από τα αντίστοιχα Νομοσχέδια του Αυγερινού, γιατί δεν ήταν «καθόλου κατάλληλα για ένα τόσο σπουδαίο και σοβαρό σκοπό» (Σ.Ν. Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 106-107). 3. Βλ. σχετικά στο π. Πλάτων, τ. IB', 1890, σ. 33-126 και 175-195. 4. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, συν. Δ', περ. ΙΑ', ό.π., σ. 193-194 (άρθρα 1, 4, 22 και 25). 5. ό.π., σ. 192.

στην τρίτη συνεδρίαση της Βουλής, στις 22 Ιανουαρίου 1890, όπου και διατυπώθηκαν πολλές αντιρρήσεις 1 . τα κύρια μειονεκτήματα του Νομοσχεδίου αυτού, όπως διατυπώνονται από τον Διδασκαλικό Σύλλογο, είναι: α) ότι από το πρόγραμμα των μαθημάτων π α ραλείπεται η Αρχαία Ελληνική 2 , η Φυσική, η Χημεία, η Ψ υ χ ο λογία, η Ηθική και η Παγκόσμια Ι σ τ ο ρ ί α 3 (το πρόγραμμα προβλέπει μόνο την Ε λ λ η ν ι κ ή Ι σ τ ο ρ ί α ) , β) ότι προβλέπεται ώς διευθύντρια του Διδασκαλείου μια απλή δασκάλα, χωρίς ανώτερα προσόντα 4 , γ ) ότι αυξάνονται υπερβολικά οι ώρες διδασκαλίας των μαθητριών 5 και δ) ότι καθορίζονται ακριβά «τροφεία» και γίνεται η επιλογή των μαθητριών με αυστηρά κριτήρια κοινωνικής προελευσης 6 . Σ τ ο Νομοσχέδιο για τα Α ν ώ τ ε ρ α Παρθεναγωγεία η κριτική είναι και πάλι έντονη, αλλά ο Διδασκαλικός Σύλλογος α ν α γ ν ω ρίζει ώς λίαν ευχάριστον φαινόμενον» το γεγονός ότι γίνεται λόγος για ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών, γιατί, όπως Ομολογείται, ώς τότε «ουδείς ουδέποτε εσκέφθη περί ανωτέρων παρθεναγωγείων», με αποτέλεσμα οι περισσότερες Ελληνίδες να μένουν εντελώς αγράμματες η να περιορίζονται στην «πενιχρά» παιδεία των Δημοτικών Σχολείων 7 . τα μειονεκτήματαπουεπισημαίνονται είναι: α) ότι στο πρόγραμμα των μαθημάτων δεν συμπεριλαμβάνονται η Αριθμητική και τα Αρχαία Ελληνικά 8 ,

1. Πλάτων, τ. IB', 1890, σ. 189-193, όπου δημοσιεύονται τα Πρακτικά της συνεδρίασης αυτής. 2. ο Χαρίσιος Παπαμάρκος πιστεύει πώς δεν υπάρχουν αρχαίοι έλληνες συγγραφείς που να έχουν μορφωτική αξία για τις γυναίκες (Πλάτων, ό.π., σ. 189). 3. «το περί ιδρύσεως Διδασκαλείου θηλέων εν Μεσολογγίω Νομοσχέδιον», Πλάτων, τ. IB', 1890, σ. 82-86. 4. ό.π., σ. 87. 5. ό.π. 6. ό.π., σ. 88-89. 7. ό.π., τ. IB', 1890, σ. 90. 8. ό.π., σ. 91-94.

β ) ότι ώς Διευθύντρια των Ανώτερων Παρθεναγωγείων προβλέπεται δασκάλα 1 και γ ) ότι επιβάλλονται στις μαθήτριες μηνιαία δίδακτρα 10 δραχμών, ενώ, σύμφωνα με την άποψη του Συλλόγου, «ούτε δίκαιον ούτε πρέπον είναι», αφού η «Μέση Εκπαίδευσις κατά το Σύνταγμα παρέχεται δωρεάν» 2 . τα Ανώτερα Παρθεναγ ω γ ε ί α είναι, σύμφωνα με το Νομοσχέδιο Θεοτόκη, τριτάξια και προορίζονται να ιδρυθούν «διά τας ανάγκας των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων» σε μέρη όπου λειτουργούσαν πλήρη Δημοτικά Σχολεία θηλέων. για να αποκλειστούν μάλιστα από αυτά τα κορίτσια των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, ορίζεται και καταβολή «μηνιαίων διδάκτρων εκ 10 δραχμών» 3 . Είναιενδεικτικότο γεγονός ότι, αν και τα Α ν ώ τ ε ρ α Παρθεναγωγεία είναι σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, συμπεριλαμβάνονται όμως στον κύκλο των Νομοσχεδίων της Δημοτικής Εκπαίδευσης. Οι εισηγητικές εκθέσεις των Νομοσχεδίων αποκαλύπτουν με σαφήνεια την άποψητωνσυντακτών τους (Παπαμάρκου και Θεοτόκη) για πλήρη διαφοροποίηση στην εκπαίδευση των κοριτσιών την οποία θεωρούν δικαίωμα μόνο των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων. Βάση της γυναικείας εκπαίδευσης θεωρείται το Ευαγγέλιο, η οικιακή οικονομία,ηοικιακήπαιδαγωγική, η υγιεινή, η ωδική, τα εργόχειρα, η γυμναστική και η ιχνογραφία. Μαθήματα όπως η ζ ω ο λογία, η χημεία, η αριθμητική και μάλιστα η γραμματικήκαιη τεχνολογία, θεωρούνται «ήκιστα προσήκοντα» στην εκπαίδευση «του θήλεος φύλου» 4 . Σύμφωνα με την άποψη του Χ. Παπαμάρκου η «ακροτάτη κατά τα θήλεα παίδευσις» πρέπειναπεριλαμβάνει γνώσεις μουσικής, γυμναστικής, ζωγραφικής,ΑρχαίαςΕλληνικής ποίησης και ξένων γλωσσών 5 . Η εισηγητική έκθεση 1. ό.π., σ. 94. 2. ό.π., σ. 95. 3. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, συν. Δ', περ. ΙΑ', ό.π., σ. 195 (άρθρα 1, 2 και 4). 4. ό.π., σ. 192. 5. Παράρτημα των εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων εκδιδόμενον κατ' αίτησιν της επ' αυτώ ειδικής επιτροπής της Βουλής τη επιστασία του Γενικού

του Νομοσχεδίου «περί της Ιδρύσεως ανωτέρων Παρθεναγωγείων» τελειώνει με τις παρακάτω απόψεις, που νομίζουμε π ώ ς δείχνουν καθαρά το πνεύμα με το οποίο αντιμετωπίζεται από την πολιτεία, την εποχή αυτή, η εκπαίδευση των κοριτσιών: « Η παρεχομένη τοις κορασίοις παιδεία εν τοις ανωτέροις παρθεναγωγείοις κατά το προκείμενον νομοσχέδιον είναι σύμφωνος άμαμενπροςτον σκοπόν, ον έχουσι τα κοράσια εν τ ω βίω τούτω, άμα δε προς το φύλον, εις ο ανήκουσιν. θα παιδευθώσι τα κοράσια ανωτέραν παιδείαν εν τ ω ευαγγελίω, τη μητρική γλώσση, τη καλλιτεχνία, τοις εργοχείροις, τη γυμναστική, τη εθνική Ιστορία, διότι τοιαύτην παιδείαν η τε φύσις και ο προορισμός αυτών απαιτεί» 1 . Έ τ σ ι , το πρόγραμμα μαθημάτων για τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία (πβ. Πίνακας 2 6 ) δεν φέρνει ουσιαστικές αλλαγές στη γυναικεία εκπαίδευση όπως αυτή διαμορφώθηκε από την Ιδιωτική πρωτοβουλία. τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία και το Αρσάκειο λειτουργούν την εποχή αυτή με το ίδιο περίπου πνεύμα. το μόνο σημείο κατά το οποίο διαφέρει το νέο πρόγραμμα είναι ότι δεν συμπεριλαμβάνει τα μαθήματα των Γαλλικών, των Α ρ χ α ί ω ν Ε λ λ η νικών και της Α ρ ι θ μ η τ ι κ ή ς .

Ενδιαφέρον παρουσιάζει να δούμε και τη θέση των προοδευτικών Ελληνίδων, που την εποχή αυτή εκπροσωπούνται από την Κ. Παρρέν, απέναντι στα Νομοσχέδια Θεοτόκη. στην Εφημερίδα των Κυριών αφιερώνεται μια σειρά από πέντε άρθρα στο θέμα αυτό με τους παρακάτω ενδεικτικούς τίτλους: α) «ο κ. Θεοτόκης καιαιγυναίκες» 2 β) «το περί εκπαιδεύσεως των θηλέων Νομοσχέδι Επιθεωρητού των Δημοτικών σχολείων Χαρισίου Παπαμάρκου, Αθήναι 1890, σ. 85. 1. Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, συν. Δ', περ. ΙΑ', ό.π., σ. 195. οι απόψεις αυτές αντιπροσωπεύουν οπωσδήποτε τον Χ. Παπαμάρκος. στα προγράμματα του Δημοτικού Σχολείου που συνέταξε ο ίδιος (1894), η εκπαίδευση των κοριτσιών αντιμετωπίζεται με το ίδιο ακριβώς πνεύμα (Βλ. Σ. Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 32). 2. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 144, 10 Δεκεμβρίου 1889.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 26

Πρόγραμμα

μαθημάτων Ανώτερου Παρθεναγωγείου το Νομοσχέδιο του Γ. Θεοτόκη (1889)

Σύνολο

με

Τάξεις

Μαθήματα

Ευαγγέλιον Μητρική γλώσσα Οικιακή Οικονομία Υγιεινή Οικιακή Παιδαγωγία Ελληνική Ιστορία Φυσική Ιστορία Φυσική Κοσμογραφία Γεωμετρία Ωδική Γυμναστική Ιχνογραφία Εργόχειρα

σύμφωνα

Α'

Β'

Γ'

3 6

2 6

3 6 2

2 3

2 2 2 2 2

3 3 2 6

2 3 3 2 6

3 3 2 6

30

30

30

ΠΗΓΗ : Παράρτημα των Εκπαιδευτικών σία. Χ. Παπαμάρκου, ό.π., σ. 99.

2 2 1 1 1

νομοσχεδίων...

τη

επιστα-

σχέδιον» 1 , γ ) «Μελέτη επί του Νομοσχεδίου της των θηλέων μεσης Ε κ π α ι δ ε ύ σ ε ω ς » 2 , δ) « Τ ί την θέλουσιν αι γυναίκες την Α ρ χαίαν Ε λ λ η ν ι κ ή ν » 3 και ε) «και ημείς περί της εκπαιδεύσεως του φύλου μας» 4 . στο πρώτο από τα άρθρα αυτά η Παρρέν «θρ βολογεί» για το γεγονός ότι συντάχθηκαν Νομοσχέδια που αναφέρονται στη γυναικεία Μέση Εκπαίδευση, στο δεύτερο παρουσιάζει απλώς το Νομοσχέδιο χωρίς σχόλια, και από το τρίτο

1. ό.π. 2. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 145, 17 Δεκεμβρίου 1889. 3. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 149, 21 Ιανουαρίου 1890. 4. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 150, 28 Ιανουαρίου 1890.

αρχίζειηκριτική. Η πρόθεση του νομοθέτη να περιοριστεί το επάγγελματηςδασκάλας στις κοπέλες μιας ορισμένης τάξης, χωρίς παράλληλα να προσφέρονται διέξοδοι στις άλλες μαθήτριες είναι το πρώτο σημείο έντονης κριτικής, γιατί μια τέτοια ρύθμιση αποκλείειτιςκοπέλες του λαού «του μόνου μέσου, δι' ου μέχρι σήμερον εκέρδιζον την ζωήν των» 1 . το τέταρτο άρθρο αναφέρεται στη διαγραφή από το πρόγραμμα μαθημάτωντηςΑρχαίαςΕλληνικής γλώσσας. Τονίζεται με έμφαση ότι όχι μόνο δεν πρέπει να περιοριστεί η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, αλλά, αντίθετα, ότι είναι α ν ά γ κ η να Ιδρυθούν «τέλεια γυμνάσια» και γιατιςκοπέλες 2 . στο πέμπτο άρθρο καταδικάζεται η επιβολή διδάκτρων στα Παρθεναγωγεία, τη στιγμή που η αντίστοιχη δημόσια Μέση Εκπαίδευση προσφέρεται δωρεάν στους μαθητές. Τονίζεται επίσης ότι η διαγραφή πολλών μαθημάτων από το πρόγραμμα των Παρθεναγωγείων έγινε μάλλον από φόβο του νομοθέτη να μην «αμβλύνη την διάνοιαν της γυναικός», η γιατί μετοντρόπο αυτό επιδιώκεται «η επίσημος αναγνώρισις της αδυναμίας της γυναικός προς οιανδήποτε ανωτέραν πνευματικήν ανάπτυξιν» 3 . Μετά από την οξεία αυτή κριτική η Παρρέν τονίζει π ώ ς είναι απαραίτητη η τροποποίηση όλων των άρθρων που αναφέρονται στη γυναικεία εκπαίδευση «ώς μή ανταποκρινομένων προς τας ανάγκας της αληθούς και σκοπίμου πνευματικής αναπτύξεως και ηθικής διαπλάσεως της γυναικός» 4 . Αυστηρή κριτική στα Νομοσχέδια Θεοτόκη άσκησε με ειδικό υπόμνημα 5 και ο Χρ. Παπαδόπουλος, ένθερμος υποστηρικτής του Αρσάκειου Παρθεναγωγείου και της γενικότερης προσφοράς της 1. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 145, 17 Δεκεμβρίου 1889. 2. « Έ χ ε τ ε γυμνάσια τέλεια διά τα άρρενα, ιδρύσατε τοιαύτα και διά τα θήλεα», γράφει (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 149, 21 Ιανουαρίου 1890). 3. ό.π., έτ. Γ ' , αρ. 150, 28 Ιανουαρίου 1890. 4. ό.π., έτ. Γ', αρ. 149, 21 Ιανουαρίου 1890. 5. Παράρτημα των εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων... τη επιστασία Χ. Παπαμάρκου, ό.π., σ. 8-16.

Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . στις επικρίσεις αυτές φρόντισε να απαντήσει ο συντάκτης των Νομοσχεδίων Χ. Παπαμάρκος 1 , δίχως όμως επιτυχία. Η έντονη αντίδραση που σημειώθηκε για τα Νομοσχέδια Θεοτόκη, έδειξε, οπωσδήποτε, π ώ ς τα μέτρα που προτάθηκαν για τη βελτίωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών δεν ήτανανάλογαμε τη μεγάλη σημασία του προβλήματος, αλλά δεν πρέπει να παραγνωριστούν και ορισμένα θετικά σημεία. στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης τέτοια σημεία μπορούν να θεωρηθούν ο σαφής διαχωρισμός του Διδασκαλείου από τα σχολεία γενικής παιδείας, τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία, καθώς και η αύξηση των χρόνων φοίτησης για τις μαθήτριες. Ως τώρα δηλαδή οι μαθήτριες στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς φοιτούσαν 10 συνολικά χρόνια (6 Δημοτικό + 4 Διδασκαλείο), ενώ με τα Νομοσχέδια Θεοτόκη η φοίτηση διαρκεί 12 χρόνια (6 Δημοτικό + 3 Ανώτερο Παρθεναγωγείο + 3 Διδασκαλείο). Ε π ί σ η ς η καθιέρωση του Α ν ώ τ ε ρ ο υ Παρθεναγωγείου ώς Μέσου σχολείου και ώς βαθμίδας απαραίτητηςανάμεσαστοΔημοτικό και το Διδασκαλείο είναι, νομίζουμε, σημαντική καινοτομία, γιατί ώς τώρα δεν υπήρχε τέτοιο ενδιάμεσο σχολείο. Έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι ακόμα και η κυβέρνηση Τρικούπη δεν δίνει ικανοποιητικές και δίκαιες λύσεις στα χρόνια προβλήματα της γυναικείας εκπαίδευσης. Είναι ενδεικτικό μάλιστα το γεγονός ότι στον γενικότερο προβληματισμόγιατην παροχή ανώτερης και πιο ουσιαστικής εκπαίδευσης στις μαθήτριες, τα Νομοσχέδια Θεοτόκη εκφράζουν μια αρνητική τοποθέτηση και περιορίζουν τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών. Α π ό την ανάλυση των νομοσχεδίων που προηγήθηκε φαίνεται καθαρά ότι η πρόθεση της πολιτείας, όσον αφορά τη Μέση Εκπαίδευσητωνκοριτσιών, περιορίζεται στην παροχή μιας «ειδικής» —γυναικείας— εκπαίδευσης, ανάλογης με το ρόλοκαιτον προορισμό της γυναίκας στη ζωή. Η θέση αυτή καθορίζεται ο π ω σ 1. ό.π., σ. 20-96.

οπωσδήποτεαπότογεγονός ότι η συμμετοχή της Ελληνίδαςστηνεργασία είναι πολύ περιορισμένη την εποχή αυτή, αφού όλες οι θέσεις που προϋποθέτουν κάποιο επίπεδο μόρφωσης προορίζονται απότηνπολιτεία αποκλειστικά και μόνο για τους άνδρες. Η θέση αυτή της πολιτείας απέναντι στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών αποκρυσταλλώνεται καθαρά στα προγράμματα μαθημάτων του 1893, που αποτελούν ωστόσο σταθμόγιατη γυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας, αφού είναι η πρώτη επίσημη νομοθετική ρύθμιση για τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών 1 .

Η εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των γραικών στην Ελλάδα Ο τομέας

της

εργασίας

ναίκας», ο «φεμινισμός», που απλώνεται στις αρχές του 19ου αιώνα σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο, σχετίζεται άμεσα με το αίτημα γιαμιακαλύτερη εκπαίδευση. Γ ι ' αυτό θα ήταν χρήσιμο να περιγραφεί, σε πολύ γενικές γραμμές, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία το 19ο αιώνα, καθώς και οι παράγοντες που συνετέλεσαν στη βελτίωση της κοινωνικής θέσης και της εκπαίδευσης των γυναικών στη χώρα μας. της γυναίκας δημιουργήθηκαν στους νεότερους χρόνους. οι π α λαιότερες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες περιόριζαν γενικά τη γυναίκα στο ρόλο της « Ε σ τ ι ά δ α ς » του σπιτιού, μέσα στην πατριαρχική δομή της οικογένειας. Οικονομικάεξαρτημένηαπό

1. Αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων των πλήρων Παρθεναγωγείων και των Διδασκαλείων των θηλέων, έκδ. Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1893 και της Κυβερνήσεως, αρ. 163, 21 Αύγουστου 1893.

Εφ

τον άνδρα (πατέρα, σύζυγο η αδελφό) η γυναίκα δεν είχε γενικά την ευκαιρία να αναπτύξει την ατομικότητά της 1 . από τις αρχές του 19ου αιώνα όμως και πέρα, διάφοροι παράγοντες συντελούν στηναφύπνισητηςκοινωνικής συνείδησης των γυναικών. Κ α τ ' αρχήνηΙδέα της ελευθερίας του άτομου, που απλώθηκε σε μεγάλο βαθμό στο 19ο αιώνα, δεν άφησε ανεπηρέαστη τη θέση της γυναίκας. Η κατάκτηση ύστερα της οικονομικής ανεξαρτησίας της γυναίκας, που έγινε δυνατή με τη βιομηχανική επανάσταση, έπαιξε, οπωσδήποτε, το σημαντικότερο ρόλο. σε όλες τις χώρες, σταδιακά, η μηχανή αντικατέστησε τις χειρωνακτικές εργασίες και πολλές γυναίκες άρχισαν να συμμετέχουν πια ενεργά στη βιομηχανική εργασία. Μετά το 1860 αρχίζει να αυξάνεται και στη χώρα μας η εγχώρια βιομηχανία 2 , και το 1870 έχουμε στοιχεία για τη συμμετοχή της γυναίκας στην παραγωγή. από τους 28.400 εργάτες, οι γυναίκες είναι 5 . 7 3 5 , ενώ στα «επιτηδεύματα» των γυναικών για το 1861 δεν αναφέρονται εργάτριες, αλλά μόνο υπηρέτριες, μαίες και μαθήτριες 4 . στα 1870 ο κατάλογος των γυναικείων «επιτηδευμάτων» περιλαμβανει 5 : εργάτριες : 5.735 υπηρέτριες : 10.808 μαίες : 769 δασκάλες μαθήτριες

: 460 : 11.695

σύστημα εξελίσσεται και παρακολουθεί το πανευρωπαϊκό ρεύμα. 1. Βλ. σχετικά Δ. Γληνός, Γυναικείος ανθρωπισμός, Αθήναι 1921. 2. Βλ. σχετικά με το θέμα αυτό Κ, Μοσκώφ, η εθνική και κοινωνική συνείδηση, ό.π., σ. 156-158. 3. [Α. Mansolas], Statistique de la Grèce. Recensement de la Population en 1870, Athènes 1874, σ. 36-37. 4. Α. Μανσόλας, Πολιτειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος, Αθήναι 1867, σ. 17. 5. [Α. Mansolas], Statistique..., ό.π., σ. 36-37.

τα επακόλουθα της κοινωνικής ζύμωσης που σημειώθηκαν στους δυο τελευταίους αιώνες, αρχίζουν να ξεχωρίζουν και εδώ, μέρα με τη μέρα καθαρότερα. Η σταδιακή ανάπτυξη της βιομηχανίας καταργεί την οικοτεχνία και τη μικρή κλειστή βιοτεχνίαμετιςοποίες συντηρούσαν ώς τώρα φτωχές γυναίκες την οικογένειά τους. Σ ι γ ά σιγά κορίτσια και γυναίκες αρχίζουν να βγαίνουναπότα σπίτια τους και να εργάζονται στα εργοστάσια. Παράλληλα, οι ράφτρες, οι καπελούδες, οι κεντίστρες ανοίγουν δικά τους καταστήματα 1 . στα υφαντήρια, τα μεταξουργεία και τα εργοστάσια ραπτικής υπερισχύουν, από το 1876 ακόμα, οι γυναίκες εργάτριες 2 . Η συμμετοχή της Ελληνίδας στην παραγωγή επεκτείνεται σταδιακά σε διάφορες πόλεις της χώρας. από το 1870 γυναίκες απασχολούντα στα βιβλιοδετεία η σε άλλα «τεχνουργεία» της Αθήνας, στα μεταξουργεία της Καλαμάτας, της Σπάρτης και του Π ε ι ραιά, στα βαμβακοκλωστήρια και υφαντήρια του Πειραιά, της Σύρου, της Πάτρας, της Χαλκίδας και της Στυλίδας 3 . Η Κ. Παρρέν διαπιστώνει, στα 1887, ότι οι γυναίκες συμμετέχουν ενεργά στην ελληνική βιομηχανία και, πρώτη αυτή, επισημαίνει τις ά θλιες και επικίνδυνες συνθήκες δουλειάς 4 και ζητά να θεσπιστούν από την πολιτεία νόμοι προστατευτικοί «υπέρ της τύχης των γυ-

1. με γραφικό τρόπο περιγράφει ο Α. Κουρτίδης την εικόνα που παρουσιάζει η Αθήνα κάθε πρωί, στα 1883, όταν «αι μικραί εργάτιδες, ράπτριαι το πλείστον,... παρελαύνουσι καθ' ομάδας,... μεταβαίνουσαιειςτο ημερήσιόν των έργον» ( Α ρ . Π . Κουρτίδης, «αι εργάτιδες των Αθηνών», Εστία, τ. Iστ', αρ. 405, 2 Φεβρουαρίου 1883, σ. 631). 2. Ν. Δεμάθας, «Περί της βιομηχανικής προόδου εν Ελλάδι», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου του έτους 1877, σ. 397-438. Ενδεικτικά επισημαίνουμε ότι στα 18 μεταξουργεία απασχολούνται 1.014 εργάτες, 75 άνδρες και 939 γυναίκες, ό.π., σ. 419. 3. Ε.Κ. Ασώπιος, «αι γυναίκες εν τη Ταχυδρομική και Τηλεγραφική υπηρεσία», Αττικόν Ημερολόγιον και Ημερολόγιον των Κυριών, 1890, σ. 118-119. 4. «αι γυναίκες εν τη Ελληνική Βιομηχανία», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 28, 13 Ιουλίου 1887.

γυναικών τούτων» 1 . Ακόμη, η Παρρέν ζητά να επεκταθεί το στάδιο της επαγγελματικής δραστηριότητας των Ε λ λ η ν ί δ ω ν , με συγκεκριμένο αίτημα την πρόσληψη γυναικών υπαλλήλων στα τ α χ υ δρομεία και τα τηλεγραφεία της χώρας 2 . το αίτημα αυτό έχει Ιδιαίτερη σημασία, αν και δεν πραγματοποιήθηκετηνεποχήαυτή3, γιατί θα αποτελέσει μια νέα διέξοδο για τις «μορφωμένες» Ελληνίδες, των οποίων η επιλογή, την εποχή αυτή, περιορίζεται σε δυο μόνο επαγγέλματα: της μαίας και της δασκάλας 4 . Η Παρρέν αγωνίζεται συστηματικά για την ίδρυση πρακτικώνκαιεπαγγελματικών σχολών 5 , που θα δώσουν σε πολλές κοπέλες τη βασική εκπαίδευσηγιαποικίλα επαγγέλματα και θα «διανοίξουν νέους ορίζονταςεντ ω βίω της Ελληνίδος». Κύριο σύνθημα της Παρρέν είναι η χειραφέτηση της Ε λ λ η ν ί δ α ς «διά της εργασίας» 6 . με πρωτοβουλία της αρχίζει και λειτουργεί από το 1890 «Σχολή της Κυριακής των Απόρων Γυναικών και Κορασιών του Λαού», με πλατιά απήχηση και συμμετοχή 7 . 1. «Δυστυχείς εργάτιδες», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Δ', αρ. 191, 9 Δεκεμβρίου 1890. 2. Σχετικά άρθρα: «αι Ελληνίδες τηλεγραφικοί και ταχυδρομικοί υπάλληλοι», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 67, 19 Ιουνίου 1888, «αι Ελληνίδεςεντοις Ταχυδρομείοις και Τηλεγράφοις», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888, «αι Ελληνίδες εν τοις Ταχυδρομείοις και Τηλεγράφοις», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' , αρ. 219, 30 Ιουλίου 1891. 3- Τηλεφωνήτριες προσλαμβάνονται πολύ αργότερα, στα 1908' βλ. το άρθρο της Κ. Παρρέν «Αι Ελληνίδες εις τα τηλέφωνα», Εφημερίς των Κυριών, έτ. KB', αρ. 944, 15-31 Μαρτίου 1908. 4. Ε.Κ. Ασώπιος, «αι γυναίκες εν τη Ταχυδρομική και Τηλεγραφική υπηρεσία», ό.π., σ. 111-120, όπου και ο Είρ. Ασώπιος υποστηρίζει το αίτημα αυτό των Ελληνίδων. 5. τους τίτλους από σχετικά άρθρα της Παρρέν βλ. σ. 278αυτήςτης εργασίας. 6. «η Ελληνίς χειραφετουμένη διά της εργασίας. Καλλιτεχνική και Πρακτική σχολή», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 33, 18 Οκτωβρίου 1887. 7. «Έναρξις των μαθημάτων της Σχολής της Κυριακής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 152, 11 Φεβρουαρίου 1890 και «Λόγος απαγγελθείς

Φιλανθρωπικοί

και Φιλεκπαιδευτικοί

Σύλλογοι

στην κοινωνική χειραφέτηση της γυναίκας, είναι η φιλανθρωπική κίνηση, που ενώθηκε αργότερα με το γενικότερο ανθρωπιστικό κίνημα. το κίνημα αυτό απευθύνεται κυρίως σε γυναίκες της μεσαίας και ανώτερης τάξης που έβρισκαν σ' αυτό μια δυνατότητα να ξεφύγουν από το στενό χώρο του σπιτιού. 1855: «Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ί α Κυριών», « Α μ α λ ί ε ι ο ορφανοτροφείο». Η πρώτη προσπάθεια για συλλογική φιλανθρωπική δραστηριότητα των Ελληνίδων έγινε από τη Μαρία Υψηλάντη με τη σύσταση της «Φιλανθρωπικής Ε τ α ι ρ ί α ς κυριών»καιτην ίδρυση του «Αμαλίειου ορφανοτροφείου». Η «Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ί α Κυριών» Ιδρύεται στα 1855 και έχει κύριο σκοπό την ίδρυση και συντήρηση «ορφανοτροφείου κορασίων» στην Αθήνα 1 . την ανάγκη για την ίδρυση του ορφανοτροφείου αυτού δημιούργησε η φοβερή επιδημία της χολέρας. τον πρώτο «Διοργανισμό» της Ε τ α ι ρ ί α ς υπογράφουν οι κυρίες Μαρία Υψηλάντη, Κυριακούλα Κριεζή, Ανδρομάχη Ρενιέρη, Λουκία Ρίζου και Ζ ω ή Σούτσου 2 . Πρώτη πρόεδρος εκλέχτηκε η Μ. Υ ψ η λ ά ν τ ηκαιαντιπρόεδρος η αδελφή της Ζ ω ή Σούτσου 3 . Όπως καθορίζεταιμετο

υπό του

αρ.

κ. Καλλιρρόης Παρρέν επί τη ευκαιρία της ενάρξεως των μαθημάτων Κυριακού Σχολείου», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυρίων 1891, σ. 149-152. 1. Διάταγμα της 8ης Ιουνίου 1855, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 1855, 26, σ. 35. 2. «Φιλανθρωπική Κυριών Εταιρία. Σκοπός και διοργανισμός της Ε τ α ι ρίας», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 1855, αρ. 26, σ. 35-39. 3. η Μαρία Υψηλάντη και η αδελφή της Ζωή Σούτσου διευθύνουν το «Αμαλίειο» ώς το 1878: βλ. λεπτομέρειες Α. Παπαδόπουλος,ό.π.,και Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρία - Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971, σ. 123-131, όπου και βιογραφικά στοιχεία των δύο γυναικών. Βιογραφία της Μαρίας Υψηλάντη βλ. και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ', αρ. 340, 20 Φεβρουαρίου 1894 και Πλειάς, έτ. Β', αρ. 24, 31 Οκτωβρίου 1900, σ. 366-367.

άρθρο 14, σκοπός του ορφανοτροφείου είναι το «να μορφώση εκ των εν αυτώ ενδιαιτυμένων κορασίων φρονίμους και κοσμίας παρθένους, χρηστάς οικοκυράς, χρησίμους και αγαθάς εις την κοινωνίαν γυναίκας» 1 . το άρθρο 15 καθορίζει ότι οι κοπέλεςπουθα μένουν στο ορφανοτροφείο θα διδάσκονται όλα τα μαθήματα του Δημοτικού Σχολείου, καθώς και διάφορα χειροτεχνήματα και «γυναικεία έργα», όπως ραπτική, κεντητική, πλύσιμο, μαγειρική, διακόσμηση 2 . τα εργόχειρα των μαθητριών, σύμφωνα με το άρθρο 16, θα πουλιούνται, και ένα μέρος από την αξία τους θα μένει στο ορφανοτροφείο, ενώ τα υπόλοιπα χρήματα θα δίνονται στην εργαζόμενη κοπέλα 3 . Πλούσιες παροχές και συνδρομές ομογενών έδωσαν τη δυνατότητα στη Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ε ί α να ιδρύσει σε σύντομο χρονικό διάστημα ιδιόκτητο «επιβλητικό» κτίριογιατο ορφανοτροφείο 4 που γρήγορα έγινε γνωστό για την καλή λειτουργία του ώς Φιλανθρωπικό ίδρυμα 5 , αλλά, παράλληλα, απέκτησε καλή φήμη και ώς σχολείο 6 .

1. ΦΕΚ, 26/1855, σ. 36. 2. ό.π., σ. 36-37. 3. ό.π. Βλ. σχετικά, Έκθεσις Θ . Α . Ζαΐμη... αναγνωσθείσα κατά την 21 Νοεμβρίου 1870, σ. 6 και Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 51-52. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. Ζ', αρ. 341, 28 Νοεμβρίου 1859, σ. 1133. 5. στα περιοδικά και τις εφημερίδες της εποχής αυτής δημοσιεύονται πολλά άρθρα, που επαινούν την προσφορά και την υποδειγματική λειτουργία του ορφανοτροφείου αυτού. Πβ. Νέα Πανδώρα, τ. C', 1855 σ. 337-338, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 341, 28-11 Νοεμβρίου, σ. 1133, Αττικόν Ημερολόγιον Ε. Ασωπίου 1869, σ. 355-356, Εστία, τ. I H ' , αρ. 451, 19 Αυγούστου 1884, σ. 525-529 και αρ. 452, 26 Αυγούστου 1884, σ. 545-549, και αρ. 453, 2 Σεπτεμβρίου 1884, σ. 562-566, και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 57, 10 Απριλίου 1888, αρ. 63, 22 Μαίου 1888, αρ. 97, 15 Ιανουαρίου 1889, αρ. 127, 13 Αυγούστου 1889 και αρ. 152, 11 Φεβρουαρίου 1890, όπου η Κ. Παρρέν τονίζει ότι πρέπει να γίνει «ριζική μεταρρύθμισις» στο πρόγραμμα του ορφανοτροφείου, γιατί πιστεύει πώς είναι απαραίτητο να διδάσκονται οι ορφανές, εκτός από τα κεντήματα, και άλλες πρακτικές τέχνες. 6. Βλ. σ. 117 αυτής της εργασίας.

1866: Ε π ι τ ρ ο π έ ς κυριών για τους πρόσφυγες της Κρήτης. Η συμπαράσταση των Ελληνίδων στους εθνικούς αγώνες είναι σημαντική. στα 1866 συσταίνεται στην Α θ ή ν α , με πρωτοβουλία της F r . Hill, επιτροπή κυριών για την ενίσχυση της Κρητικής επανάστασης και την περίθαλψη των προσφύγων 1 . Ό π ω ς σημειώνει η ίδια, στην προσπάθειά της να συμπαρασταθεί στους πρόσφυγες, συγκέντρωσε στο σχολείο της 300 Κρητικόπουλα και ε γ κατέστησε αργαλειούς, όπου κοπέλες και γυναίκες ύφαιναν και κέρδιζαν ορισμένα χρήματα 2 . «Επιτροπή κυριών» για τη βοήθεια των προσφύγων της Κρήτης συστάθηκε, την ίδια χρονιά, και στην Κεφαλονιά, οπού είχαν καταφύγει πρόσφυγες 3 . 1872: «Εργαστήριον Απόρων γυναικών του Συλλόγου Κυριών υπέρ της γυναικείας Παιδεύσεως». γυναικών», έργο του «Συλλόγου κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως», του οποίου οι γενικότεροι σκοποί θα αναλυθούν παρακάτω. ηθική και θρησκευτική μόρφωση, έδινε την ευκαιρία σε 200 περίπου άπορες γυναίκες κάθε ηλικίας να εργαστούν με Ικανοποιητική χρηματική αμοιβή. στο εργαστήριο αυτό λειτουργούσαν τμήματα γιαυφαντική,για«τρίχαπτα» (δαντέλες), για ραπτική, για «ποικιλτική» (κεντήματα), καθώς και τμήμα για την εκπαίδευση νοσοκόμων 4 . με την αξιόλογη αυτή δραστηριότητα το « Ε ρ γ α σ τ ή ριο των απόρων γυναικών» συντελεί με θετικό και αποτελεσματικό τρόπο στην ανάπτυξη της εγχώριας βιοτεχνίας και την άπα-

1. Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, Αθήνα 1976, σ. 144. 2. Φ. Χίλλ, «Επιστολή προς την εν Κρήτη Κ. Ελισάβετ Κονταξάκη», ΕφημερίςτωνΦιλομαθών, έτ. Ι Ε ' , αρ. 648, 20 Οκτωβρίου 1867, σ. 1368. 3. Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, ό.π., σ. 144. 4. Σύλλογος Κυρίων υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως... έκθεσις των πεπραγμένων 27.4.1874 - 26.4.1875, Αθήναι 1875, σ. 16-43.

απασχόληση εκατοντάδων Ελληνίδων, «προαγαγόν τας εν τω τ ό π ω γυναικείας τέχνας εις περιωπήν τελειότητος» 1 . 1882: « Ε π ι τ ρ ο π ή Κυριών στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός"». στην Αθήνα από το 1882, επιτροπή από γυναίκες, αναλαμβάνει τηνεποπτείατουιδρύματος και έχει την κύρια φροντίδα για την επαγγελματικήεκπαίδευσηνοσοκόμων 2 . 1887-1888: Φιλανθρωπικοί Σύλλογοι σε άλλες πόλεις. Ανάλογη είναι και η δραστηριοποίηση των Ελληνίδων στις επαρχιακές πόλεις. Ή δ η , από το 1828, στην Αίγινα, μια επιτροπή γυναικών ασχολείται με φιλανθρωπικές δραστηριότητες 3 . Οι πρωτοβουλίες αυτές αυξάνονται στα τελευταία χρόνια της περιόδου που εξετάζουμε. στα 1887 Ιδρύεται στο Ναύπλιο η «εν Χρισ τ ώ Αδελφότης Κυριών» για την ανακούφιση και τη συμπαράσταση των φυλακισμένων 4 , και στα 1888, σωματεία με τον ίδιο σκοπό και την ίδια επωνυμία στην Πάτρα 5 και τη Χαλκίδα 6 . το 1888, επίσης, Ιδρύεται στον Πειραιά η «Φιλόπτωχος Α δ ε λ φ ό τ η ς τωνενΠειραιεί Κυριών» με γενικούς φιλανθρωπικούς σκοπούς 7 , καιτο1890 παρόμοιος Σύλλογος στην Κέρκυρα 8 . Φ Ι Λ Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Ί Σ Ύ Λ Λ Ο Γ Ο Ι . Ε κ τ ό ς από τη φιλανθρωπική δραστηριότητα οι Ελληνίδες αρχίζουν να συμμετέχουν σταδιακά

1. Κ. Παρρέν, «η Ελληνίς γυνή του 19ου αιώνος εν τη Ιστορία, Φιλολογία και τη Φιλανθρωπία», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1890, σ. 96. 2. ό.π., σ. 97. 3. Ελ. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία, ό.π., Β', σ. 69. 4. ΦΕΚ, αρ. 198, 23 Ιουλίου 1887. 5. ΦΕΚ, αρ. 2, 4 Ιανουαρίου 1888 και Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α ' αρ. 40, 6 Δεκεμβρίου 1887. 6. ΦΕΚ, αρ. 264, 13 Οκτωβρίου 1888 και Εφημερίς των Κυριών, Β', αρ. 75, 14 Αυγούστου 1888. 7. ΦΕΚ, αρ. 101, 8 Απριλίου 1888 και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 52, 6 Μαρτίου 1888. 8. ΦΕΚ, αρ. 246, 24 Σεπτεμβρίου 1890.

τη

έτ.

σε συλλογικά όργανα που επιδιώκουν γενικότερους σκοπούς η έ χουν άμεση σχέση με τη γυναικεία εκπαίδευση. στις αρχές ακόμα του 19ου αιώνα (1813) μερικές Ελληνίδες γράφονται μέλη στη Φιλόμουσο Ε τ α ι ρ ε ί α 1 , ενώ λίγο αργότερα, στα 1829, συγκροτούν στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η επιτροπή που εποπτεύει τα σχολεία των κοριτσιών 2 . στα 1883 προβλέπεται από τον κανονισμό της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ένα ανάλογο «Συμβούλιο Κυριών» με σκοπό ναεποπτεύειτηνεσωτερική«ενγένει» κατάσταση των σχολείων 3 . 1872: «ο υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως Σύλλογος Κυριών». Η πιο αξιοσημείωτη, όμως, προσπάθεια, στον τομέα αυτό, υπήρξε η ίδρυση του «Συλλόγου Κυριών υπέρ της Γυναικείας Π α ι δεύσεως» στην Αθήνα το 1872 και με πρωτοβουλία της Κ. Κεχαγιά και των πιο γνωστών και μορφωμένων «δεσποινών»τηςεποχής. Ε λ έ ν η Ι. Παπαρρηγοπούλου, η γραμματέας Κ. Κεχαγιά και 5 8 άλλες γνωστές Αθηναίες 4 . Σ ύ μ φ ω ν α με το «διοργανισμό» του Συλλόγου, κύριες επιδιώξεις του είναι η ίδρυση σχολείων και παρθεναγωγείων, η έκδοση βιβλίων, η εκπαίδευση νοσοκόμων και υπηρετριώνκαιησύσταση « Ε ρ γ α σ τ η ρ ί ο υ Α π ό ρ ω ν Γυναικών» 5 . ο Σύλλογος εγκαινίασε τη δραστηριότητά του με το « Ε ρ γ α σ τ ή ριο των απόρων γυναικών» που λειτούργησε, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, με μεγάλη επιτυχία. στη συνέχεια ασχολήθηκε συστηματικά με τη γυναικεία εκπαίδευση, ιδρύοντας στην Αθήνα «Πρότυπον Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» 6 . το κύρος του Συλλόγου αυτού πιστοποιείται και από το γεγονός ότι αρχικά η πρό-

1. Βλ. σχετικά σ. 33 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σχετικά σ. 50 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σχετικά σ. 196 αυτής της εργασίας. 4. «Διοργανισμός του υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως Συλλόγου Κυριών», ΦΕΚ, αρ. 22, 15 Ιουνίου 1872. 5. ό.π., άρθρο 2 του «Διοργανισμού». 6. Βλ. σ. 212 αυτής της εργασίας.

πρόεδροςτου« Ε ρ γ α σ τ η ρ ί ο υ απόρων Γυναικών» 1 και στη συνέχεια ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συλλόγου 2 , διορίζονται ώς μέλη στην επιτροπή που εξετάζει τις υποψήφιες δασκάλες. Γυναικεία περιοδικά και εφημερίδες ΟΙ Ελληνίδες αρχίζουν να συμμετέχουν στην πνευματική κίνηση του τόπου από πολύ νωρίς. Γνωστά περιοδικά όπως η Πανδώρα (1850-1872) και η Εστία (1876-1895) δημοσιεύουν συνεργασίες γυναικών από τους πρώτους ακόμα τόμους 3 . πιο συγκεκριμένα, στον τρίτο τόμο της Πανδώρας (1852-1853) συνεργάζονται η Πολύτιμη Κουσκούρη και η Μαρία Άνδριέτου 4 , ενώ στον δέκατο π έ μ π τ ο τόμο (1864-65) σημειώνεται ότι συνεργάστηκαν κατά καιρούς με το περιοδικό οι κυρίες: Πριγκίπισσα Μασάλσκη (Δώρα Ιστριάς), Α γ γ ε λ ι κ ή Πάλλη, Σ α π φ ώ Λεοντιάς, Πολύτιμη Κουσκούρη, Σοφία Φιλήμονος, Αιμιλία Μαρούτση κ.Α. 5 . στους επόμενους τόμους τακτικές συνεργάτριες συνεχίζουν να ε ί ναι η Δώρα Ιστριάς (Δώρα δ' Ί σ τ ρ ι α ) , η Σ α π φ ώ Λεοντιάς, η Α γ γ ε λ ι κ ή Βαρθολομαίου Πάλλη, και η Ε λ έ ν η Μαυροκορδάτου 6 . και 1888 7 συμπεριλαμβάνονται και η Αικατερίνη Λασκαρίδου, η

1. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Γ ' , μέρος Β', σ. 70. Διάταγμα της 31ης Μαίου 1890. 2. ό.π., σ. 87. Διάταγμα της 27ης Οκτωβρίου 1892. 3. Αποκλειστική πρόθεσή μας είναι να επισημάνουμε τη γυναικεία παρουσία στην πνευματική ζωή του τόπου. η άξια η απαξία της προσφοράς αυτήςαπόάποψηλογοτεχνική αποτελεί αντικείμενο ειδικών επιστημόνων. 4. Απ. Σαχίνης, Συμβολή στην Ιστορία της Πανδώρας και των παλιών περιοδικών, Αθήνα 1964, σ. 63. 5. Πανδώρα, τ. Ι Ε ' , 1864-65, σ. 596. 6. τα ονόματα των συνεργατών του περιοδικού σημειώνονται στο τέλος κάθε τόμου. 7. Σχετικός κατάλογος δημοσιεύεται κάτω από τον πίνακα περιεχομένων.

Μπέσση Μάσσωνος, η Αικατερίνη Οικονόμου, η Αρσινόη Π α π α δοπούλου, η Σοφία Σλήμαν και η Έ λ ί ζ α Σούτσου 1 . Κατά την Καλ. Παρρέν, όμως, «η ανάστασις» της γυναικείας φιλολογικής κίνησης στη χώρα μας συμπίπτει με την έκδοση του Α τ τ ι κ ο ύ Ημερολογίου από τον ΕιρηναίοΑσώπιο,οοποίος «έτεινε πρώτος την χείρα προς τας διαδόχους της Ασπασίας και της Κορίννης, της Σαπφούς και της Θεανούς και τας ωδήγησεν εις την τιμητικήν θέσιν εκείνων» 2 . το Α τ τ ι κ ό ν Η μ ε ρ ο λ ό γιον, που εκδίδετο επί 25 ολόκληρα χρόνια (1867-1890 και 1896) φιλοξένησε συνεργασίες από όλες τις γνωστές, την εποχή αυτή, στον κόσμο των γραμμάτων Ελληνίδες: από την Αλβάνα Μηνιάτη και τη Δώρα δ' Ί σ τ ρ ι α , που διέπρεπαν στο εξωτερικό, μέχρι τη Σ α π φ ώ Λεοντιάδα, τη Φωτεινή Οικονόμου, την Καλλιόπη Κεχαγιά, την Αικατερίνη Ζάρκου, τη Μαριέττα Μπέτσου, την Ε λ έ νη Αντωνοπούλου, την Αριάδνη Δαμβέργη κ.Α. 3 . από το 1888 στο Ημερολόγιο του Ασώπιου περιλαμβάνεται και ένα τμήμα με τίτλο «Ημερολόγιον των Κυριών» 4 . Συνεργασίες γυναικών συναντάμε και σε άλλα περιοδικά, ό π ω ς στον Παρνασσό5 και στην Εφημερίδα των σχολείων6. Ιδιαίτερη σημασία όμως νομίζουμε π ώ ς έχει η έκδοση γυναικείων περιοδικών, γιατί αποτελεί μια προσπάθεια έκφρασης και

το

1. Εστία, έτ. Θ , 1884, έτ. I', 1885, έτ. ΙΑ', 1886 και έτ. Ι Γ ' , 1888. 2. Καλ. Παρρέν, «Μία εικοσιπενταετηρίς», Αττικόν Ημερολόγιον Ε. Ασωπίον, 1896, σ. 456. 3. ό.π. 4. Μετά το 1888 δ τίτλος του Ημερολογίου αυτού είναι: Αττικόν ΗμερολόγιονκαιΗμερολόγιοντων Κυριών τον έτους... υπό Ειρηναίον Ασωπίον ευγενεί συμπράξει φιλοκάλων λογίων και ευπαιδεύτων δεσποινών δεσποινίδων. 5. στον κατάλογο των συντακτών του 1885 συμπεριλαμβάνονται η Ευφρασία Κετσέα και η Αικατερίνη Λασκαρίδου, Παρνασσός, τ. Θ', 1885, σ. 735, και σε άλλους τόμους πολλές συνεργασίες γυναικών. 6. η Μαρία Βάλβη συνεργάζεται στην έκδοση του περιοδικού αυτού, 1889 (Εφημερίς των σχολείων, έτ. Α', αρ. 1, 11 Φεβρουαρίου 1889, σ. 400).

διαμόρφωσης μιας γυναικείας συλλογικής συνείδησης 1 . τα γυναικεία περιοδικά που εκδίδονται την εποχή αυτή είναι τρία: η Θάλεια, η Ευρυδίκη και η Εφημερίς των Κυρίων2. δεν συμπεριλαμβάνουμε το περιοδικό Α ρ τ ε μ ι ς που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1866 (φυλλ. Α - B ' : Ιαν.-Δεκ. 1866) με εκδότη τον Π . Δ . Ηλιόπουλο, γιατί δεν ανήκει στα καθαρά γυναικεία περιοδικά. 1867: Θάλεια. Μηνιαίο περιοδικό, εκδόθηκε το 1867 στην Αθήνα από την Πηνελόπη Λαζαρίδου 3 . τα άρθρα που δημοσιεύονται στο περιοδικό αυτό είναι όλα ανυπόγραφα και αναφέρονται κυρίως στη θέση της γυναίκας στους αρχαίους λαούς" περιλαμβάνονται επίσης και αρκετές βιογραφίες από γυναικείες προσωπικότητ ε ς της αρχαιότητας, αλλά και της σύγχρονης εποχής. το πνεύμα που διαφαίνεται στο περιοδικό είναι η επιδίωξη μιας κάποιας γυναικείας ισοτιμίας μέσα από την ανάλυση των διαφορετικών αρετών και καθηκόντων των δύο φύλων. 1870: Ευρυδίκη. Εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1870 (α φύλλο: 21 Νοεμβρίου 1870) από την Αιμιλία Κτενά Λεοντιάδα, αδελφή της γνωστής παιδαγωγού Σαπφούς Λεοντιάδος. στην αρχή εβδομαδιαίο και στη συνέχεια δεκαπενθήμερο, το περιοδικό αυτό κυκλοφόρησε μάλλον ώς το Μάιο του 1873. Η ύλη που δημοσιεύεται είναι πιο πλούσια από την ύλη της Θάλειας και μερικές από τις τακτικές συνεργάτριες της Ευρυδίκης είναι η Σ . Λεοντιάς, η Δώρα δ' Ίστρια και η Ι . Καμπούρογλου. Η προσπάθεια για μια πιο πλατιά διάδοση και βελτίωση της γυναικείας εκπαίδευσης διαφαίνεται στα περισσότερα φύλλα της Ευρυδίκης 1. Βλ. σχετικά Α γ γ . Ψαρρά, «Γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα», Σκούπα, τχ. 2, σ. 3-13. 2. Σύμφωνα με πληροφορία της εποχής, στα 1850 κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη, μόνο σε 3-4 τεύχη, από την Ευφρ. Σαμαρτζίδου περιοδικό με τίτλο Κυψέλη (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 195, 13 Ιανουαρίου 1891). 3. Δυστυχώς δεν μπόρεσα να εξακριβώσω αν το περιοδικό αυτό συνέχισε να εκδίδεται για δεύτερο χρόνο. Είδα τα φυλλάδια Α - I B ' (Ιανουάριος Δεκέμβριος του 1867).

Ανταποκρίσεις από την κίνηση των παρθεναγωγείων στις διάφορες πόλεις, στατιστικά στοιχεία, συγκριτική ανάλυση εκπαιδευτικών συστημάτων άλλων χωρών, αποτελούν πλούσιο και πολύτιμο υλικόγιατηνκατάσταση της εκπαίδευσης στον υπόδουλο κυρίως ελληνισμό, την εποχή αυτή. στην Ευρυδίκη συναντάμε, επίσης, συχνές αναφορές στη δράση των γυναικών σε άλλες χώρες και συχνά τονίζεται η άποψη ότι οι άνδρες και οι γυναίκες είναι ίσοι, αλλά όχι και Ισότιμοι. Η διαφορά αυτή καθορίζει την κοινωνική θέση της γυναίκας, την ανατροφή και την εκπαίδευση της, 1887: Εφημερίς των Κυριών. Ε β δ ο μ α δ ι α ί ο περιοδικό, εκδόθηκε το 1887 (α φύλλο: 8 Μαρτίου 1887)στηνΑθήνα,από την Καλλιρρόη Παρρέν. Είναι το γυναικείο περιοδικό με τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, αφού εκδίδεται για 32 ολόκληρα χρόνια, δηλαδή ώς το 1918. Η θέση που πήρε το περιοδικό αυτό στα καθαρά εκπαιδευτικά θέματα αναλύεται στα σχετικά κεφάλαια 1 . το γενικότερο «πρόγραμμα» της Ε φ η μ ε ρ ί δ α ς των Κυριών, όπως το αναπτύσσει η ίδια η Παρρέν, είναι: « Η εφημερίς μου πραγματεύεται πάντα τα εις το φύλον μας αναγόμενα ζητήματα, κοινωνικά, επιστημονικά, πολιτικά, φιλολογικά, παιδαγωγικά, οικονομικά. Δημοσιεύει τας βιογραφίας των έξοχων του κόσμου γυναικών. Παρακολουθεί την εν Ευρώπη και Α μ ε ρ ι κ ή γυναικείαν δράσιν και προτρέπει και ενισχύει τας Ε λ ληνίδας εις την δι' εντίμου και αξιοπρεπούς εργασίας χειραφέτησίν των. δεν επεζήτησα την παρ' ημίν πολιτικήν χειραφέτησιν της γυναικός, διότι το ζήτημα τούτο είναι πρόωρον δι'ημάς,απαιτείται δεναπροηγηθή αυτού συστηματικωτέρα και επιστημονικωτέρα της γυναικός μόρφωσις. Οσάκις όμως ο νόμοςαδικείτην γυναίκα, εξανίσταμαι και διαμαρτύρομαι κατά του νομοθέτου» 2 . Α π ό το 1888 η Καλ. Παρρέν εκδίδει και Ημερολόγιον της Ε φ η μερίδος των Κυριών. ο αγώνας της Καλ. Παρρέν για τη βελτίωση 1. Βλ. σχετικά και σ. 276-279 αυτής της εργασίας. 2. Καλ. Παρρέν, «Μελέτη αναγνωσθείσα εις το εν Σικάγω Διεθνές Συνέδριον των Γυναικών περί των Γυναικείων εν Ελλάδι σωματείων», ΗμερολόγιοντηςΕφημερίδοςτωνΚυριών, 1894, σ. 108.

ση της θέσης της Ελληνίδας στην οικογένεια και την κοινωνία είναι οπωσδήποτε σημαντικός, αλλά για την εργασία αυτή έχουν Ιδιαίτερη σημασία οι προσπάθειές της για την προώθηση σημαντικών εκπαιδευτικών θεμάτων, όπως είναι η ίδρυση σχολείων Μέσης και Ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή ς Εκπαίδευσης, καθώς και η παροχ ή ανώτερης Εκπαίδευσης στις γυναίκες. Προοδευτικό

γυναικείο

κίνημα

Σταδιακά σε όλες τις χώρες αναπτύχθηκε ο αγώνας της γ υ ναίκας για τη βελτίωση της θέσης της. Προχωρώντας από βασικές ανάγκες και απαιτήσεις σε μια πιο πλατιά αντίληψη των σκοπών του, ο αγώνας αυτός σημείωσε μεγάλες προόδους σε όλο τον 19ο αιώνα. το γυναικείο κίνημα ξεκίνησε από την Αμερική και απλώθηκε σιγά σιγά σε όλες τις άλλες χώρες. στο αρχικό του αυτό στάδιο το φεμινιστικό κίνημα έδωσε μεγαλύτερη βαρύτητα σε διαφορετικά πράγματα σε κάθε χώρα. στην Ε λ λ ά δ α η θέση της γυναίκας βελτιώνεται σταδιακά με τη συμμετοχή της στην εκπαίδευση καθώς και με την προσφορά της στην πνευματική, κοινωνική και οικονομική κίνηση του τόπου 1 . από πολύ νωρίς η Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου αναμιγνύεται στην πολιτική και γ ί νεται η ψυχή της μερίδας που αντιπολιτεύεται τον Όθωνα 2 . Σ υ γ κεκριμένα αιτήματα, όμως, για πιο πλατιές διεκδικήσεις και δικαιώματα, αρχίζουν να διατυπώνονται με τον δημοσιογραφικό αγώνατηςΚαλλιρρόης Παρρέν.

1. στα 1838 ακόμα ο Π . Σοφιανόπουλος εκδίδει από τη φυλακή που βρίσκεται την Ιδιότυπη εφημερίδα ο Σωκράτης των γυναικών και του λαού, που χαρακτηρίζεται ώς «πρώτη φεμινιστική εκδήλωσις εις την χώραν μας», γιατί σ' αυτή ο Σοφιανόπουλος αναφέρεται με ενθουσιασμό στον κοινωνικό ρόλο του γυναικείου φύλου (Κ. Μάγερ, Ιστορία του Ελληνικού τύπου, τ. Α ' , 1790-1900, Αθήναι 1957, σ. 72-75). 2. Κ. Ξηραδάκη, Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου (1809-1898), η γυναίκα που κλόνισε το θρόνο του Όθωνα, Αθήνα a 1978.

Η θέση και τα δικαιώματα της γυναίκας αρχίζουν να συζητιούνται από πολύ νωρίς στην Κωνσταντινούπολη και τα προβλήματα αυτά είναι από τα πρώτα θέματα που απασχολούν, στις πρώτες ακόμα συνεδριάσεις, τα μέλη του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Έ τ σ ι , στη συνεδρίαση Θ' της 24ης Αυγούστου του 1861 ο Ι . Ζωγράφος διαβάζει εισήγηση με θέμα «Περί της αποστολής της γυναικός εν τη κοινωνία», όπου αναπτύσσει τις απόψεις που επικρατούν για το θέμα αυτό στην εποχή του 1 . ο ίδιος πιστεύει ότι η «η γυνή αν και μή υποδεεστέρα του ανδρός είναι όμως άλλο τι ον έχον ίδιον προορισμόν» 2 . στη συζήτησηπουακολουθεί αναπτύσσονται διάφορες απόψεις, άλλες θετικές κι άλλες αρνητικές,γιατογυναικείο κίνημα 3 . στη συνεδρίαση Α', επίσης της 21ης Σεπτεμβρίου 1861, 0 Μ. Βλάδος αναπτύσσει «πραγματεία» με θέμα «Περί των ανατομικών φυσιολογικών διαφορών τουανδρικούκαιγυναικείου σώματος και της επιρροής αυτών επί του βίου και της ενεργείας των δύο φύλων» 4 . ο τίτλος και μόνο της εισήγησης αυτής φανερώνει καθαρά τις θέσεις του συγγραφέα καιταεπιχειρήματάτου με τα οποία δεν συμφωνούν όμως ο Ηρ. Βασιάδης και άλλα μέλη του Συλλόγου. στη σειρά αυτή των δημόσιων διαλέξεων, τις οποίες οργανώνει ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, υπάρχουν, και στα κατοπινά χρόνια, αρκετά θέματα που αναφέρονται σε προβλήματα σχετικά με τη θέση της γ υ ναίκας στην οικογένεια και την κοινωνία 5 . 1871-1872 Κ. Καλλιάδης: Η γυνή εν τη οικογενεία και τη πολιτεία.

1. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Α', 1861, σ. 37. 2. ό.π., σ. 38. 3. ό.π., σ. 39. 4. ό.π., σ. 40. 5. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Πεντηκονταετηρίς, 1861-1911, σ. 469 κέ.

Δ. Μαλλιάδης: Περί δικαιωμάτων και υποχρεώσεων της γ υ ναικός. 1874-1875 Λ . Λάκων: Η γυνή αναφορικώς προς το δίκαιον. Οδ. Ιάλεμος: Ηθικά. Μητρική στοργή. 1877-1878 Κ. Μακρής: Φυσιολογία ήτοι περί γάλακτος εν γένει και Ιδία περί γυναικείου γάλακτος μετά πειραμάτων. Δ. Σταματιάδης: Περί της κοινωνικής καταστάσεως των γ υ ναικών και τέκνων εν έθνεσι μαχίμοις ώς και εν λαοίς βιομηχάνοις. 1880-1881

Ι. Ζίφος: Les f e m m e s q u i t u e n t et les f e m m e s q u i v o t e n t (Aι γυναίκες αίτινες φονεύουν και ψηφοφορούν). 1881-1882 Κ. Καλλιάδης: Η γυνή έναντι του θανάτου. Cor F l u r e t : Περί της επιρροής της γυναικός εν τη διδασκαλία. 1882-1883 Κ. Κεχαγιά: Ανάλυσις παιδαγωγική της Α ν τ ι γ ό ν η ς του Σοφοκλέους. I. Ιωαννίδης: Δύναται το γάλα της τροφού ν' αντικαταστήση τοτηςμητρός; Α. Τ ά γ η ς : Περί του γυναικείου φύλου εν τε τοις Ομηρικοίς και Ιστορικοίς χρόνοις. Σ . Λεοντιάς: Περί της βάσεως της ηθικής μορφώσεως. 1886-1887 I. Ναούμ: Περί των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων της γ υ ναικός υπό νομικήν άποψιν. 1888-1889 Μ. Γεδεών: Περί του γυναικείου ζητήματος εν τ ω μεσαιώνι. Αξίζεινασημειωθεί ότι στον κατάλογο των Ομιλητών υπάρχουν και δυο γνωστές εκπαιδευτικοί της εποχής αυτής, η Καλλιόπ η Κεχαγιά και η Σ α π φ ώ Λεοντιάς. Η πλατιά δραστηριότητα των γυναικών αυτών δείχνει καθαρά ότι οι δασκάλες είναι, την

εποχήαυτή,όχιμόνον οι πρωτεργάτριες της εκπαιδευτικής κίνησης, αλλά και οι εκφραστές των πρώτων γυναικείων διεκδικήσεων. ζητιέται και στην Αθήνα, από την αρχή του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. το 1866 ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος αναπτύσσει στο Αθήναιον το θέμα «Περί γυναικός και Ελληνίδος». Μετά από μια σύντομη ανασκόπηση των απόψεων που επικρατούν την εποχή αυτή, ο συγγραφέας καταλήγει ότι «η γυνή δεν είναι όν κατώτερον, αλλά διάφορον μόνον του ανδρός», αλλά επισημαίνει ότι δεν εύχεται να δει τη γυναίκα «κατά πάντα τ ω ανδρί άφωμοιωμένην» 1 . στον Παρνασσό αναπτύσσεσαι το 1885 θέμα «Περί γυναικός εν τ ω δικαίο)» 2 . ο εισηγητής Δ. Η λ ι ό π ο υ λ ο ς καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η φύσις έπλασε την γυναίκα μητέρα, τα δε καθήκοντα της μητρός εις άμεσον προς τας υποχρεώσεις του πολίτου έρχονται σύγκρουσιν» 3 . ο Ειρηναίος Ασώπιος υποστηρίζει ότι«ητων γυναικών ανάπτυξις δέον να συμβαδίζη προς την των ανδρών, ίνα μή η κοινωνία παρουσιάζη χάσματα και αντιθέσεις» 4 και 0 Ν. Καζάζης, κρίνοντας το θέμα από την οικονομική σκοπιά, τονίζει π ώ ς είναι ανάγκη να αναγνωριστεί και για τη γυναίκα «το δίκαιον της εργασίας» 5 . Απαραίτητο είναι, οπωσδήποτε, να δούμε και τη θέση των ίδιων των Ε λ λ η ν ί δ ω ν . ρυδίκη, επικρατεί η άποψη ότι οι άνδρες και οι γυναίκες είναι ίσοι, όχι όμως και Ισότιμοι. Έ τ σ ι οι ξεχωριστές Ιδιότητες κάθε φύλου οριοθετούν και διαφορετικές για το καθένα λειτουργίες. 1. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, ό.π., σ. 18. 2. Παρνασσός, τ. Θ', 1885, σ. 239. 3. Δ. Ηλιόπουλος, «η γυνή εν τ ω Δικαίω», Παρνασσός, τ. Θ', 1885, σ. 519. 4. Ε. Ασώπιος, «η γυνή εν Ελλάδι και εν τη Εσπερία. Κοινωνική μελέτη», Αττικόν Ημερολόγιον του έτους 1883, σ. 173. 5. Ν. Καζάζης, «η γυνή εν τη κοινωνική οικονομία»,ΕτήσιονΗμερολόγιον Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1889, σ. 170.

Βασική θέση, επομένως, των πρώτων γυναικείων περιοδικών, είναι η Ισότητα μέσα σε αυστηρά καθορισμένα για κάθε φύλο πλαίσια. Η Δώρα δ' Ί σ τ ρ ι α , σε περιηγητικές της εντυπώσεις από την Ανατολή,κάνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τη θέση της Ε λ λ η ν ί δ α ς και διαπιστώνει ότι «αν και κατώρθωσαν [οι Ε λ λ η νίδες] αναμφισβητήτους προόδους, η παιδεία και η δραστηριότης αυτών υπάρχουσι λίαν άτελεϊς» 1 . θα σταθούμε Ιδιαίτερα στις απόψεις που υποστήριξαν οι τέσσερις γνωστές δασκάλεςτηςεποχής,

η Κ. Κεχαγιά, η Αικ. Λασκαρίδου, η Σ . Λεοντιάς και η Κ. Παρρέν, μια που οι δασκάλες πρωτοστατούν,τηνεποχήαυτή,και στο γυναικείο κίνημα. Η Κ. Κεχαγιά φαίνεται π ώ ς υποστηρίζει τη συντηρητική άποψη ότι «μήτηρ παιδαγωγός έστινηαληθής συμπλήρωσις της ουσίας αυτής» (της γυναίκας) η οποία είναι «ίση προς τον άνδρα κατά τον πνευματικόν και ηθικόν βίον, αλλ' ένεκα της αποστολής αυτής επροικίσθη υπό αρετών όλως αλλοίων των άνδρών» 2 . Η Σ . Λεοντιάς εκφράζει, επίσης, ορισμένες επιφυλάξεις σχετικά με τις γυναικείες διεκδικήσεις, αλλά υποστηρίζει με θέρμη το αίτημα των γυναικών για ίσα δικαιώματα στην εκπαίδευση 3 . Η Αικ. Λασκαρίδου προχωρεί στην πράξη και θε μελιώνει τα αιτήματα αυτά με την εισαγωγή νέων «προοδευτικών» συστημάτων και ειδικεύσεων στον επαγγελματικό τομέα 4 . Φαίνεται, λοιπόν, ότι την εποχή αυτή επικρατεί κάποιος σκεπτικισμός σχετικά με τις γυναικείες διεκδικήσεις και τα δικαιώματα, σκεπτικισμός που είναι διάχυτος και στις απόψεις των πρωτοπόρων Ε λ ληνίδων. Υ π ά ρ χ ο υ ν βέβαια από πολύ νωρίςκαιοιυπέρμαχοιτου γυναικείου κινήματος με πρωτοπόρο την Κ. Παρρέν που ύψωσε 1. D. (d') Istria, Περί των εν τη Ανατολή γυναικών, μετάφρ. Αιμ. Σκουζέ, Αθήναι 1861, σ. 325. 2. Κ. Κεχαγιά, «η θέσις της γυναικός εν τη κ ο ι ν ω ν ί α , Αττικόν Ημερολόγιον 1882, σ. 325. 3. Σ. Λεοντιάς, «Περί κλήσεως της γυναικός», ό.π., σ. 63 και της ίδιας, «Περί του γυναικείου ζητήματος», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Θ', αρ. 400, 28 Μαίου 1895. 4. Βλ. σχετικά σ. 177-178, 207-210 και 247-248 αυτής της εργασίας.

τη σημαία των γυναικείων διεκδικήσεων στην Ε λ λ ά δ α . η δράση της, την εποχή αυτή, είναι πολύπλευρη: Εκδίδει την Ε φ η μ ε ρίδα των Κυριών, γράφει σχετικά άρθρα σε άλλα περιοδικά, π ρ ω τοστατεί στις γυναικείες συλλογικές προσπάθειες, συμμετέχει σε παγκόσμια γυναικεία συνέδρια 1 . στην Ε φ η μ ε ρ ί δ α των Κυριών αναλύει τα γυναικεία προβλήματα, παρουσιάζει τη δράση των γυναικών στην Ευρώπη και την Α μ ε ρ ι κ ή , προτρέπει τις Ελληνίδες να εργαστούν, υποστηρίζει τις γυναίκες που αδικούνται και επιμένει Ιδιαίτερα στην α ν ά γ κ η για ανώτερη μόρφωση των Ελληνίδων και κυρίως για ίδρυση σχολείων Μέσης και Ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή ς εκπαίδευσης. Πιστεύει η Παρρέν π ώ ς η γυναίκα έχει ορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις απέναντι στην οικογένεια, την πατρίδα και την κοινωνία και γ ι ' αυτό διερωτάται «Τίνι λοιπόν δικαιώματι, θέλουσι να απορφανώσωσι την πατρίδα, την κοινωνίαν και την οικογένειαντηςσωτηρίου και ευεργετικής επιδράσεως ημών;» 2 Αναλύοντας το πρόγραμμα της εφημερίδας της τονίζει ότι δεν ζήτησε από την αρχή πολιτική χειραφέτηση της Ελληνίδας, γ ι α τί πίστευε π ώ ς έπρεπε π ρ ώ τ α να πραγματοποιηθούν ορισμένες άλλες προϋποθέσεις, και κυρίως το ανέβασμα του πνευματικού επιπέδουτηςγυναίκας 3 . Όμως, από τα π ρ ώ τ α φύλλα της εφημερίδας της αρχίζουν να διατυπώνονται ορισμένες αιχμές για τα δικαιώματα που έχει η Ε λ λ η ν ί δ α ώς πολίτης, όπως φανερώνουν άρθρα με τίτλους: «ΑΙ γυναίκες και η παρούσα Δημοτική έκλογή» 4 , «αι γυναίκες και ο Κώδηξ» 5 , «Τί εννοούμεν χειραφέτησιν

1. στα 1889 η Κ. Παρρέν συμμετέχει στο παγκόσμιο Γυναικείο Συνέδριο στη Γαλλία, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 118, 11 Ιουνίου 1889. 2. Κ. Παρρέν, «το γυναικείο ζήτημα», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1889, σ. 193. 3. Κ. Παρρέν, «η Ελληνίς γυνή του 19ου αιώνοςεντηΙστορία,τη Φιλολογία και τη Φιλανθρωπία», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1890, σ. 92. 4. Εφημερίς των Κυριών, ετ. Α ' , αρ. 37, 15 Νοεμβρίου 1887. 5. ό.π., έτ. Α ' , αρ. 50, 21 Φεβρουαρίου 1888.

διά της εργασίας» 1 , «Οφείλουσιν αι Ελληνίδες να μετάσχωσιν του εκλογικού αγώνος;» 2 . στα άρθρα αυτά η Παρρέν δεν ζη πολιτικά δικαιώματα για την Ελληνίδα, επισημαίνει όμως π ώ ς είναι χρέος της κάθε γυναίκας απέναντι στην πατρίδα να φροντίζει για τη βελτίωση της τ ύ χ η ς τ η ς 3 . Α π ό τη συνοπτική ανάλυση που προηγήθηκε είναι φανερό, ότι στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το γυναικείο ζήτημα απασχολεί

«είχον και έχουσιν ενθέρμους οπαδούς και συνηγόρους ώς και ά σπονδους και αμειλίκτους εχθρούς" ... Οι μεν κηρύσσονται θερμοί υπέρμαχοι της ανωτέρας πνευματικής της γυναικός μορφώσεως οιδετηςοικιακής τοιαύτης ώς της μόνης αναγκαίας και καταλλ λου διά τον προορισμόν και την οργανικήν της γυναικός κατασκευήν» 4 . την πρακτική λύση στο γυναικείο πρόβλημα θα δώσει, σύμφωνα με την άποψη της Παρρέν, η πλατιά συμμετοχή της Ελληνίδας στην εκπαίδευση και την εργασία. « Α ν ο ί ξ α τ ε τας πύλας», γράφει, «ου μόνον των ταχυδρομείων και τηλεγράφων, αλλά καιτωνΠανεπιστημίων και των Πολυτεχνείων και των άλλων δ μοσίων θέσεων προς τας γυναίκας» 5 .

1. ό.π., έτ. Α ' , αρ. 51, 28 Φεβρουαρίου 1888. 2. ό.π., έτ. Β', αρ. 75, 14 Αυγούστου 1888. 3. ό.π., έτ. Δ', αρ. 179, 16 Σεπτεμβρίου 1889. 4. ό.π., έτ. Β', αρ. 52, 6 Μαρτίου 1888. Βέβαια δεν λείπει την εποχή αυτή και η αντιμετώπιση του γυναικείου κινήματος με μια καθαρά σκωπτική διάθεση" βλ. Ε. Ροΐδης, «η τιμή των γυναικών», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, 1889, σ. 28-30, καθώς και ποιήματά του στο Άστυ, έτ. Α ' , αρ. 5, 3 Νοεμβρίου 1885 και αρ. 43, 18 Ιουλίου 1880. Βλ., επίσης, διαξιφισμούς σχετικά με τις ικανότητες των δύο φύλων ανάμεσα στη «Μιλησία» και τον «ίμδ» στο Ά σ τ υ , έτ. Α ' , αρ. 11, 15 Δεκεμβρίου 1885, αρ. 12, 22 Δεκεμβρίου 1885 και αρ. 16, 12 Ιανουαρίου 1886. 5. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888.

Προσφορά

στα

γράμματα

και

τις

επιστήμες

Α π ό τις αρχές ακόμα του 19ου αιώνα πρωτοπόρες Ε λ λ η ν ί δες θέτουν τα θεμέλια της πνευματικής προσφοράς των γυναικών στη χώρα μας. στο εξωτερικό διαπρέπουν ελληνίδες συγγραφείς, όπως η Αγγελική Βαρθολομαίου - Πάλλη στο Λιβόρνο, γνωστή για τα πρωτότυπα μυθιστορήματά της και η Μαργαρίτα Αλβάνα Μηνιάτη που διακρίθηκε στην Ιταλία, κυρίως, για τις ιστορικές μελέτες της 1 . το δρόμο της πνευματικής προσφοράς της Ε λ λ η ν ί δας ανοίγει η Ευανθία Καΐρη, «η πρώτη πραγματική λογία που έχει να μνημονεύση η ιστορία των γραμμάτων μας» 2 . στα 1814 η Ευανθία, 15 χρόνων, γράφει στον Κοραή με την παράκλησ της στείλει κάποιο βιβλίο να μεταφράσει «και ούτω να ωφελήσω κατά την δύναμίν μου το γένος ημών» 3 . ο Κοραής συγκινείται Ιδιαίτερα από το γεγονός αυτό, γιατί δεν περίμενε να αρχίσει τόσο νωρίς η πνευματική ανάπτυξη της Ελληνίδας 4 . Η Ευανθία Καΐρη τυπώνει το 1820 στις Κυδωνιές μετάφραση από το έργο του S. Bouilly Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου5 και το 1835 στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η μεταφράζει από τα γαλλικά το Εγκώμιον του Μάρκου Αυρηλίου. Ε κ τ ό ς από τις μεταφράσεις η Καΐρη ασχολήθηκε και με το θέατρο. το 1826 τυπώνει στο Ναύπλιο το θεατρικό έργο Νικήρατος, εμπνευσμένο από την πολιορκία του Μεσολογγ ί ο υ . το έργο αυτό, όπως αναφέρει ο Λάσκαρης, παίχτηκε στην 1. Κ. Παρρέν, Ιστορία της γυναικός. Σύγχρονοι Ελληνίδες. 15301896, Αθήναι χ.χ·, σ. 211-240" Είρ. Ασώπιος, «Μαργαρίτα Αλβάνα Μηνιάτη: βίος και συγγράμματα», Αττικόν Ημερολόγιον 1888, σ. 222-238' Σ π . δε-Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα. Μαργαρίτα Αλβάνα-Μηνιάτη», Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Γ ' , 1910, σ. 1069 κέ. Αθ. Ταρσούλη, «Διανοούμεναι Ελληνίδες του 19ου αιώνος και η Μαργαρίτα Αλβάνα-Μηνιάτη», Εργασία, έτ. Γ ' , 1932, σ. 415-417,455-456 και 487-488. 2. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 210. 3. Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη, ό.π., σ. 12. 4. ό.π., σ. 13. 5. S. Bouilly, Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου, μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού υπό Ε.Ν. της εξ Άνδρου, Κυδωνίαι 1820. 6. Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη, ό.π., σ. 21.

Ε ρ μ ο ύ π ο λ η το 1826 και το 1830, με πολύ μεγάλη επιτυχία 1 . τινέγκου αγωνίζεται ενάντια στις προλήψεις της εποχής, ενάντια στο «βάρβαρον, αφύσικον και απάνθρωπον ήθος οπού θέλει τας γυναίκας ξεχωρισμένας από την ανθρωπίνην Εταιρίαν» 2 . Α π ό το 1820 ώς το 1825 η Ελ. Μαρτινέγκου γράφει 22 θεατρικά έργα 3 , διάλογους και μεταφράσεις. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα μας παρουσιάζει η αυτοβιογραφία της που αποτελεί, παράλληλα, «σπανίας ποιότητας λογοτεχνικό κείμενο, ένα από τα πιο αγνά στολίσματα της νέας μας λογοτεχνίας» 4 .

πολλές άλλες με σημαντική προσφορά στην ποίηση, τις τέχνες και τις επιστήμες. Οι ποιήτριες που κάνουν αισθητή την παρουσία τους στα περιοδικά της εποχής αυτής είναι πολλές 5 · μερικά αντιπροσωπευτικάονόματα:Σ . Λαμπίση, Σ . Λεοντιάς, Α ν . Οικονόμου, Μ. Οικονομίδου, Α. Μαζαράκη, Μ. Μπέτσου, Ευφρ. Σαμαρτζίδου. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι, από τα μέσα ακόματου19ου αιώνα, δυο από τις ποιήτριες αυτές εκδίδουν συλλογές ποιημάτων. στα 1856 η Σ . Λεοντιάς αναγγέλλει την έκδοση ποιημάτων της με τίτλο Ποιήσεις Σαπφούς Λεοντιάδος και τονίζει ότι επιχειρεί την έκδοση αυτή για να αποδείξει ότι «και του ημετέρου έθνους η γυναικεία φυλή βαδίζει οσημέραι προς τα πρόσω του αληθούς πολιτισμού... και αυτού του ευανθούς Π α ρ νασσού την ανάβασιν επιδιώκει» 6 . από σχετική αγγελία της Π α ν δώρας, επίσης, μαθαίνουμε ότι το 1857 εκδόθηκε στην Αθήνα 1. Ν. Λάσκαρης, Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, Αθήνα 1938, τ. Α', σ. 257-260. 2. Ελισ. Μαρτινέγκου, η μήτηρ μου. Αυτοβιογραφία..., ό.π., σ. 10. 3. Παν. Μουλλας, «η λογοτεχνία από τον Αγώνα ως τη γενιά του 1880», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι Γ ' , σ. 494. 4. Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., σ. 217. 5. Αθ. Ταρσούλη, Ελληνίδες ποιήτριες 1857-1940, Αθήναι 1951. 6. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856, σ. 217.

Συλλογή ποιήσεων της Ευφροσύνης Σαμαρτζίδου «δαπάνη της φιλογενεστάτης κυρίας Ε λ έ ν η ς Μ. Τοσίτσα» 1 . παρουσία της ζωγράφου Ε λ έ ν η ς Βούκουρη - Αλταμούρα, που διδάσκει μάλιστα και στο Αρσάκειο 2 , και της γλύπτριας Κλεονίκης Γενναδίου 3 . δρα, και η Αρσινόη Παπαδοπούλου και στη δημοσιογραφία η Καλλιρρόη Παρρέν που, στα 1889, εκδίδει και Ιστορία της γυναικός. Η Ε λ έ ν η Δοσίου, η Ελίζα Σούτσου κ.ά. ασχολούνται κυρίως με μεταφράσεις, ενώ, όπως αναφέρθηκε λίγο πιο πάνω, στα περιοδικά γράφουν άρθρα πολλές μορφωμένες Ελληνίδες. προσφορά των Ελληνίδων περιορίζεται στον εκπαιδευτικό τομέα. οι δασκάλες είναι οι πρώτες κοινωνικές εργάτιδες, και η Παιδαγ ω γ ι κ ή ο τομέας στον οποίο μετεκπαιδεύονται οι πρώτες Ε λ λ η ν ί δες που πηγαίνουν για συμπληρωματικές σπουδές στο εξωτερικό 4 . την εκπαιδευτική τους δραστηριότητα είναι μεγάλος 5 : Ε. Καΐρη (1799-1866) β , F r . Hill (1799-1884) 7 , Ελ. Πιτταδάκη ( ; - 1 8 5 5 ) 8 , 1. Πανδώρα, τ. Η ' , 1857, σ. 241. 2. Βλ. σ. 195 αυτής της εργασίας. 3. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 111, 23 Απριλίου 1889. 4. Βλ. σ. 174 αυτής της εργασίας. 5. Βλ. ενδεικτικά Κ. Ξηραδάκη, Παρθεναγωγεία και δασκάλες..., ό.π., τ. Α ' και Β'. 6. μια πρώτη και εντελώς ενδεικτική βιβλιογραφία για βιογραφικά στοιχεία βλ. Α. Μηλιαράκης, «Ευανθία Καΐρη», Εστία, έτ. Ε ' , τ. Θ', 1880, σ. 369-370' Π . Καρδαρά, «Ευανθία Καΐρη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 174, 12 Αυγούστου 1890· Σ π . δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον Ι Θ ' αιώνα. Ευανθία Καΐρη», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Γ', 1910, σ. 842-844 και, κυρίως, Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη, ό.π. 7. Κ. Κινδύνη, «Φανή Χίλλ», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 153, 18 Φεβρουαρίου 1890 και Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, ό.π., σ. 129-133. 8. Βλ. σχετικά σ. 96 η 113 αυτής της εργασίας.

Π ο λ , Κουσκούρη (1820-1854)1, Ευφρ. Σαμαρτζίδου (1821-1877)2, Σ. Μ ά ν ο υ 3 ,

Ασπ.

Σουρμελή (1827-1880)4, Σ . Λεοντιάς (1832-

5

1 9 0 0 ) , Αικ. Λ α σ κ α ρ ί δ ο υ ( 1 8 4 2 - 1 9 1 6 ) « , Κ . Κ ε χ α γ ι ά ( 1 8 3 9 - 1 9 O 5 ) 7 , Σ ω τ . Α λ ι μ π έ ρ τ η ( 1 8 4 7 - ; ) 8 , Σ . Β α μ β α κ ά ρ η , Καλ. Παρρέν (18611940)9, Α ν . Μ α γ κ ά κ η , Α σ π . Σκορδέλη10, Μ . Βελή, Φλ. Φουντουκλή, Η

Ειρ.

Πρινάρη11.

προσφορά

των

εκπαιδευτικών

αυτών

είναι πολύπλευρη:

1. Φλ. Φουντουκλή, «Πολύτιμη Κουσκούρη», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Δ', αρ. 156, 11 Μαρτίου 1890. 2. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 195, 13 Ιανουαρίου 1891. 3. Βλ. σ. 98 αυτής της εργασίας. 4. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 180, 23 Σεπτεμβρίου 1890. 5. Σ ω τ . Αλιμπέρτη, «Σαπφώ Λεοντιάς η του γένους διδάσκαλος», Πλειάς, έτ. Β', αρ. 8-9, 31 Μαρτίου 1900, σ. 130-131 και αρ. 1 0 , 1 5 Α π ρ ι λίου 1900, σ. 153-155 και Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ι Δ ' , αρ. 613, 26 Μαρτίου 1900' Σ π . δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον Ι Θ ' αιώνα. Σαπφώ Λεοντιάς», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Ε ' , 1912, σ. 172-173 και 199-200. 6. για την Αικ. Λασκαρίδου, την Κ. Κεχαγιά και την Κ. Παρρέν βλ. βιογραφικά- στοιχεία στο άρθρο της Ελ. Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Ελληνίδες Παιδαγωγοί (από της απελευθερώσεως)», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Β', σ. 461-463. 7. Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΘ', αρ. 840, 12 Ιουνίου 1905, αρ. 842, 26 Ιουνίου 1905 και αρ. 843, 3 Ιουλίου 1905 και, κυρίως, Σ τ . Βουτυράς, Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), Αθήνα 1925. 8. Κ. Ξηραδάκη, Παρθεναγωγεία και δασκάλες..., τ. Λ', σ. 45-46. 9. ό.π., σ. 80. Δυστυχώς, λείπει από τη βιβλιογραφία μια μονογραφία για το έργο και την προσφορά της Παρρέν. Είναι γεγονός ότι στις αρχές του αιώνα μας η Παρρέν αλλάζει αισθητά προσανατολισμό και δεν δείχνει την ίδια αγωνιστικότητα. η προσφορά της όμως δεν παύει να είναι πρωτοποριακή και θεμελιακή για το γυναικείο κίνημα στην Ελλάδα. 10. Μ. Κλεάνθους-Παπαδημητρίου, Ασπασία Β λασίου Σκορδέλη, Α θ ή να 1964. 11. για τις περισσότερες από τις δασκάλες που αναφέρθηκαν παραπάνω βλ. βιογραφικά στοιχεία στο : Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετηρίδας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), Αθήναι 1936.

47. Καλλιρόη Παρρέν

διδακτικό έργο, ίδρυση Ιδιωτικών παρθεναγωγείων, δημοσίευση άρθρων και μελετών παιδαγωγικού ενδιαφέροντος, δημόσιες διαλέξεις και μαθήματα. Ιδιαίτερη σημασία νομίζουμε π ώ ς έχει το γεγονός ότι την εποχή αυτή δημοσιεύονται και παιδαγωγικές μελέτες: το 1875 από τη Σ . Λεοντιάδα στη Σμύρνη Χρηστομάθεια κορασιακή 1 , το 1880 από την Κ. Κεχαγιά στην Κωνσταντινούπολη Π α ι δ α γ ω γ ι κ ο ί μελέται 2 και την ίδια χρονιά στην Α θ ή ν α απότηνΑικ.Λασκαρίδου Περί φροβελιανών νηπιακών κήπων, και άλλα άρθρα για το φροβελιανό σύστημα 3 . Α π ό το 1880 ο κύκλος της επιστημονικής δραστηριότητας των Ε λ λ η ν ί δ ω ν αρχίζει να πλαταίνει. Ύ σ τ ε ρ α από τις δασκάλες που σπούδασαν παιδαγωγικά στο εξωτερικό και ειδικεύτηκαν στη Νηπιαγωγία 4 , γράφονται στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης οι πρώτες Ελληνίδες φοιτήτριες για να σπουδάσουν Φιλολογία και Ιατρική 5 . φοιτήτρια και έτσι ανοίγει πια 0 δρόμος των επιστημών στις Ε λ ληνίδες. Η είσοδος των γυναικών

στο

Πανεπιστήμιο

Έ ν α ς θεμελιακός παράγοντας που επιτάχυνε την πορεία της χειραφέτησης των γυναικών ήταν το κίνημαγιαπιοουσιαστική 1. Σ. Λεοντιάς, Χρηστομάθεια κορασιακή, τ. Α ' - Β ' , Σμύρνη 1875. 2. Κ. Κεχαγιά, Παιδαγωγικοί μελέται, ήτοι λόγοι εκφωνηθέντες εν τω Ζ α π π ε ί ω κατά την διανομήν των βραβείων, Κωνσταντινούπολις 1880 και Εγκόλπιον Παιδαγωγικόν η συμβουλαί τίνες προς τας αποφοιτώσας Ζ α π πίδας, Κωνσταντινούπολις 1880. 3. Αικ. Λασκαρίδου, «Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων», Παρνασσός, τ. Δ ' , 1880, σ. 946-949, «Περί του Φροβελιανού συστήματος», Παρνασσός, τ. Η ' , 1884, σ. 812-834 και τ. Θ', 1885, σ. 51-64, 113-124, 214-227 και 301-322, «το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», Εστία, τ. Κ', αρ. 505, 1 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 608-610. 4. Βλ. σ. 174 και 177 αυτής της εργασίας. 5. Βλ. σ. 330 αυτής της εργασίας.

στική Μέση και Ανώτερη Εκπαίδευση των κοριτσιών. Η γυναικεία εκπαίδευση παραδοσιακού τύπου, καθαρά διακοσμητική, δεν ανταποκρινόταν στις ανάγκες των γυναικών των οποίων η κοινωνική θέση είχε ριζικά αλλάξει. Έ τ σ ι από τα μέσα του 19ου αιώναστηνΑ μ ε ρ ι κ ή , την Α γ γ λ ί α , τη Γαλλία και τη Γερμανία διατυπώνονται τα νέα αιτήματα, που αρχίζουν σιγά σιγάναεφαρμόζονται με διάφορες παραλλαγές και διαβαθμίσεις από τη μία χώρα στην άλλη. τα μηνύματα για την πρόοδο της γυναικείας εκπαίδευση στις άλλες χώρες, οι όποιες αντιμετώπισαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους η καθεμία σχεδόν τα ίδια προβλήματα, καθώς και οι αγώνες των γυναικών που σιγά σιγά προβάλλουν όλο και πιο συγκεκριμένες θέσεις και απόψεις στα θέματατηςεκπαίδευσης, φτάνουν ώς την Ε λ λ ά δ α και ασκούν οπωσδήποτε σημαντική επιρροή στην προώθηση ανάλογων αιτημάτων. Οι διεκδικήσεις για ουσιαστική Μέση Εκπαίδευση γίνονται και στη χώρα μας χρόνο με το χρόνο πιο συγκεκριμένες. Η δημιουργία γυμνασιακών τάξεων στο σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ςκαιστο Παρθεναγωγείο της Αικ. Λασκαρίδου 1 και η συμμετοχή των μαθητριών της Σκύρου στις εξετάσεις του Ελληνικού Σχολείου των αγοριών 2αποτελούνφανερές ενδείξεις. Γύρω στα 1879 έχουμε καιτιςπρώτες απόπειρες μαθητριών για πανεπιστημιακές σπουδές. Οι αιτήσεις απορρίπτονται, αλλά γίνονται αφορμή να συζητηθεί στη Βουλή σχέδιο νόμου για πλήρη Γυμνάσια θηλέων 3 . η εκπαίδευσηπουπροσφέρει το Διδασκαλείο αρχίζει να μην Ικανοποιεί πολλές Ελληνίδες που συνεχίζουν τις σπουδές τους σε ευρωπαϊκές χώρες. Η Κ. Κεχαγιά, η Αικ. Λασκαρίδου, η Ιφιγ. Δ η μητριάδου, η Ελ. Λοΐζου, η Ελπ. Καρακούση και η Φλ. Φουντουκλή είναι οι πρώτες δασκάλες που μετεκπαιδεύονται στην Ευρώπη,οιδυοπρώτες με δικές τους δαπάνες και οι άλλες με

1. Βλ. σ. 214 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 227 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 288 αυτής της εργασίας.

υποτροφία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 1 . Όταν επιστρέφουν στην Ε λ λ ά δ α προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, είτε διδάσκοντας με αφιλοκέρδεια τις νέες μεθόδους και γνώσεις, όπως η Αικ, Λασκαρίδου που μορφώνει δωρεάν «φροβελιανές» νηπιαγωγούς στο σχολείο της 2 , είτε αναλαμβάνοντας διευθυντικά καθήκοντα. Η Κ. Κεχαγιά αναλαμβάνει τη διεύθυνση του «Ζαππείου» στην Κωνσταντινούπολη 3 , η Ι φ ι γ , Δημητριάδου γίνεται διευθύντρια στο τμήμα νηπιαγωγών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 4 . Έτσιοκύκλος των μορφωμένων Ελληνίδων σιγά σιγά διευρύνεται και προς το τέλος της περιόδουπουεξετάζουμεπεριλαμβάνει νηπιαγωγούς, δασκάλες, δασκάλες για εργόχειρα, διευθύντριες, Ιδιοκτήτριες Ιδιωτικών Παρθεναγωγείων. το 1882 η Αικατερίνη Βενιζέλου επιθεωρεί τα Παρθεναγωγεία των αγροτικών δήμων της Α τ τ ι κ ή ς 5 .

ανοίγει στα 1885 η Σεβαστή Καλλισπέρη. Μετά την αποφοίτηση της από την Σχολή Hill συνέχισε την εκπαίδευσή της με ιδιωτικούς δασκάλους και το 1885 γράφτηκε φοιτήτρια της Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης 6 . το γεγονός αυτό είναι οπωσδήποτε ιδιαίτερα σημαντικό για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης πλωμά της, η Παρρέν πανηγυρίζει: « ο λ ό κ λ η ρ ο ς ο γυναικείος κόσμος», γράφει, «Ιδία δε αι Ε λ ληνίδες, διά του γεγονότος τούτου έκαμον εν έτι βήμαπροςτα πρόσω» 7 . την ίδια περίπου εποχή με την Καλλισπέρη σπουδάζει 1. Βλ. σ. 174 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σ. 177 αυτής της εργασίας. 3. Βλ. σ. 256 αυτής της εργασίας. 4. Βλ. σ. 176 αυτής της εργασίας. 5. Παράρτημα των εκπαιδευτικών νομοσχεδίων... επιστασία Χ. Παπαμάρκου, ό.π., σ. 62. 6. «Ελληνίς τακτική φοιτήτρια της Σορβόνης», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 48, 7 Φεβρουαρίου 1888. 7. «Ελληνίς προλύτις της Φιλολογίας», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' ,

Ι α τ ρ ι κ ή στη Σορβόνη μια άλλη Ε λ λ η ν ί δ α , η Μαρία Καλαποθάκη 1 . Έ τ σ ι ο κύκλος της γυναικείας δραστηριότηταςαρχίζεινα διευρύνεται με τη συμμετοχή των Ε λ λ η ν ί δ ω ν σε δυο νέες ε π ι σ τ ή μες, τη Φιλολογία και την Ιατρική. Παράλληλα, οι περιπτώσεις των μαθητριών που επιδιώκουν την ε γ γ ρ α φ ή τους στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας αυξάνονται χρόνο με το χρόνο. στα 1887 απορρίπτεται η αίτηση απόφοιτης τουΑρσακείουμετοαιτιολογικό ότι το Αρσάκειο δεν είναι αναγνωρισμένο από το κράτος ώς Γυμνάσιο 2 .στηναπόφασηαυτή του Πανεπιστημίου τονίζεται π ώ ς παίζει ρόλο και το γεγονός ότι θεωρείται κ ά π ω ς πρόωρη για τη χ ώ ρ α μας η συμφοίτηση φοιτητώνκαιφοιτητριών. Είναι Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το γεγονός ότι μια ομάδα από φοιτητές του Πανεπιστημίου διαφωνούνμετην άποψηαυτήκαιδιατυπώνουν τις «θέσεις» τουςσεαγγελίαπου δημοσιεύεται στις εφημερίδες της εποχής. οι φοιτητές θεωρούν τηνενέργειατηςμαθήτριας αυτής « ώ ς απαρχήν σπουδαίας κοινωνικής προόδου» και δηλώνουν ότι « μ ε τ ' εθνικής όντως υπερηφανείας και ανεκλαλήτου χαράς θα δεχθώσιν εν τ ω μέσω αυτών την υψηλόφρονα νέαν, ήτις θ' ανυψώση την σημαίαν της πνευματ ι κ ή ς χειραφετήσεως της Ελληνίδος, θα την σεβασθώσιν ώς αδελφήν των, προωρισμένη να συναγωνισθή μετ' αυτών τον μέγαν και επίμοχθον αγώνα της εθνικής και κοινωνικής διαπλάσεως» 3 . το 1 8 9 0 το Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο της Αθήνας δέχεται την π ρ ώ τ η φοιτήτρια. Είναι η Ιωάννα Στεφανόπολι που γ ρ ά φ τ η κ ε στη Φιλοσοφική

αρ. 221, 11 Αυγούστου 1891 και «Μία Ελληνίς πτυχιούχος της Σορβόνης», ΕφημερίςτωνΚυριών, έτ. Ε ' , αρ. 223, 25 Αυγούστου 1891. Βλ. σχετικά και Κωνστ. Φ. Σκόκος, «η πρώτη Ελληνίς διδάκτωρ», Εθνικόν Ημερολόγιον 1892, σ. 97-101. 1. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' , αρ. 246, 9 Φεβρουαρίου 1892. 2. ό.π., έτ. Α', αρ. 29, 20 Σεπτεμβρίου 1887. 3. «Διαμαρτύρησις των Φοιτητών», Νέα Εφημερίς, έτ. στ', αρ. 272, 29 Σεπτεμβρίου 1887 και Καλ. Παρρέν, «οι φοιτηταί μας υψούντες την σημαίαν της πνευματικής χειραφετήσεως της γυναικός», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887.

κή Σχολή 1 . ο τότε πρύτανης του πανεπιστημίου Γ . Μιστριώτης εκθέτει με λεπτομέρειες τον σχετικό προβληματισμό των πανεπιστημιακών αρχών. Η Φιλοσοφική Σχολή παραπέμπει το θέμα στηνΑκαδημαϊκήΣύγκλητο, επειδή ήταν πολύ σοβαρό. Η Σ ύ γ κλητος, μετά από ανάλυση της νομικής, κοινωνικής και πρακτικής πλευράς του θέματος, είχε τη γνώμη ότι κάτι τέτοιο ήταν ακόμα πρόωρο για την Ε λ λ ά δ α , αλλά «εν απορία ευρισκομένη» ζητάει τη γνώμη του Υπουργείου, που εγκρίνει τελικά την εγγραφή 2 . την είδηση για την επιτυχία της Ιωάννας Στεφανόπολι έγραψε, όπως μάς πληροφορεί σύγχρονος αρθρογράφος, «άπας οΑθηναϊκόςτύπος... εν υψηλώ τόνω ένθουσιασμού» 3 . Η σημασία που αποδίδει η Παρρέν στο γεγονός αυτό φαίνεται καθαρά, γιατί έκτος από τη θριαμβολογία της στα σχετικά κείμενα, αφιερώνει στο θέμα αυτό πολλά άρθρα σε συνεχόμενα τεύχη της εφημερίδας της 4 . Η Ιωάννα Στεφανόπολι σπούδασε στο «Ελληνικό Παρθεναγωγείο» της Αικ. Λασκαρίδου και συνέχισε την εκπαίδευση της, κυρίως στα ανώτερα Μαθηματικά και τα Λατινικά που δεν διδάσκονταν στα Παρθεναγωγεία, με Ιδιωτικούς δασκάλους 5 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι μαζί με τη Στεφανόπολι υπήρχαν και άλλες υποψήφιες, των οποίων οι αιτήσεις απορρίφτηκαν, αλλά πολύ γρήγορα 0 αριθμός των φοιτητριών αυξάνεται. το 1892 γράφονται οι αδελφές Αλεξάνδρα και Αγγελική Πανα1. Τα κατά την Πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου τακτικού καθηγητού των Ελληνικών γραμμάτων Πρυτανεύσαντος κατά το Ακαδημαϊκόν έτος 1890-1891, Αθήναι, έκδ. Εθνικού Πανεπιστημίου, 1892, σ. 53. 2. ό.π. 3. Ανέστης Κωνσταντινίδης, «Σπάνιον φαινόμενον της παρ' ημίν γυναικείας εκπαιδεύσεως», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου 1890, σ. 194. 4. «η Δεσποινίς Στεφανόπολι φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 181, 30 Σεπτεμβρίου 1890. για το ίδιο θέμα, αρ. 182, 7 Οκτωβρίου 1890, αρ. 183, 14 Οκτωβρίου 1890καιαρ. 184, 21 Οκτωβρίου 1890. 5. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 184, 21 Οκτωβρίου 1890. 6. Τα κατά την Πρυτανείαν Γ. Μιστριώτου..., ό.π., σ. 53.

48. Ιωάννα Στεφανόπολι

ΠαναγιωτάτουστηνΙατρικήΣχολή 1 , η Θηρεσία Ροκά στη Φιλοσοφική 2 και η Φλωρεντία Φουντουκλή στη Μαθηματική Σ χ ο λ ή 3 . Η κατάκτηση της πανεπιστημιακής μόρφωσης είναι, οπωσδήποτε, σημαντική για πολλούς λόγους: πρώτα απ' όλαοιαπόφοιτες των πανεπιστημίων θα επιδιώξουν ανάλογες θέσεις" αυτό φαίνεται καθαρά από την περίπτωση της Σεβαστής Καλλισπέρη, πουσεάρθρο της σχετικό με τη γυναικεία εκπαίδευση, μόλις επέστρεψε από τις σπουδές της στη Σορβόνη, επικρίνει τη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α που διορίζει στο Διδασκαλείο ξένες διευθύντριες, ενώ υπάρχουν Ελληνίδες με ανάλογη μόρφωση 4 . Η είσοδος γυναικών στο Πανεπιστήμιο είχε σημαντικέςεπιπτώσειςκαι στη Μέση Εκπαίδευση. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών παύει, από το 1890, να έχει μοναδικό σκοπό την εκπαίδευση της δασκάλας και της οικοδέσποινας. οι υποψήφιες για το Πανεπιστήμιο έπρεπε να εξοπλιστούν με ανάλογη μόρφωση και γ ι ' αυτό προβάλλει άμεσα η α ν ά γ κ η για τη λειτουργία σχολείων Μέσης Εκπαίδευσηςπουναμπορούν να ανταποκριθούν Ικανοποιητικά στις νέες απαιτήσεις. Α π ό την προηγούμενη ανάπτυξη φαίνεται καθαρά ότι τα λίγ α έστω που κέρδισε η Ε λ λ η ν ί δ α το 19ο αιώνα στον αγώνα της γιατηβελτίωση της θέσης και της εκπαίδευσής της, αποτελούν κατάκτηση και όχι παραχώρηση, αφού η πολιτεία, οι πολιτικοί καιοιπερισσότεροι διανοούμενοι είναι επιφυλακτικοί και, συχνά, αρνητικοίαπέναντιστιςδιεκδικήσεις αυτές.

1. «Νέαι Ελληνίδες επιστήμονες», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ζ ' , αρ. 268, 12 Ιουλίου 1892. 2. «και άλλη Ελληνίς φοιτήτρια. Θηρεσία Ροκά», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ς ' , αρ. 274, 27 Σεπτεμβρίου 1892. 3. «Φλωρεντία Φουντουκλή, Φοιτήτρια της Μαθηματικής Σχολής», ΕφημερίςτωνΚυριών, έτ. ζ ' , αρ. 278, 25 Οκτωβρίου 1892. 4. Σ. Καλλισπέρη, «Σκέψεις επί της θηλείας εκπαιδεύσεως. Δεν εκπατρίζομαι», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 233, 3 Νοεμβρίου 1891.

49. Σεβαστή Καλλισπέρη

είναι όσες μορφώθηκαν από την οικογένειά τους. Ηάποψηπου επικρατεί την εποχή αυτή ότι «τα γράμματα» είναι περιττά για τη γυναίκα, έχει ώς αποτέλεσμα το να συναντιέται κυρίως σε άτομα και όχι στο σύνολο των γυναικών του λαούηανάγκηγιαμια πιο πλατιά μόρφωση. Η κατώτερη επαγγελματική εκπαίδευση γίνεται, την εποχή αυτή, μέσα σε διάφορα εργαστήρια (καπελάδικα, ραφτάδικα), χωρίς κανένα συμπληρωματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα. την έλλειψη αυτή επισημαίνει πρώτη η Παρρέν και προσπαθεί να αντιμετωπίσει κάπως το πρόβλημα με το «Σχολείο της Κυριακής». το επίπεδο επομένως των εργαζόμενων γυναικών είναι, την εποχή αυτή, πολύ χαμηλό και δεν τους επιτρέπει να π α λέψουν οι ίδιες για τα δικαιώματά τους και για να καλυτερέψουν οι συνθήκες της δουλειάς τους. Έ τ σ ι οι γυναίκες που τολμούν αλλάκαιπουέχουν τη δυνατότητα να διαμαρτυρηθούν είναι οι πρώτες μορφωμένες γυναίκες της εποχής αυτής. Ενδείξεις βέβαια για συλλογικές διεκδικήσεις αρχίζουν να σημειώνονται και στην πρώιμη αυτή εποχή. Αξίζει, οπωσδήποτε, να τονιστεί το γεγονός ότι στα 1892 απεργούν εργάτριες σε εργοστάσιο του Πειραιά, διαμαρτυρόμενες για τη μείωση του ημερομισθίου 1 .

δασκάλες της εποχής, που αποκτούν γρήγορα συνείδηση της ατομικότητάς τους και αγωνίζονται για να βελτιωθείηεκπαίδευσητων κοριτσιών και να γίνει πιο πλατιά και πιο ουσιαστική σε περιεχόμενο. η Δημοτική Εκπαίδευση δεν θεωρείται αρκετά ικανοποιητική και αρχίζουν οι διεκδικήσεις για ανώτερη και επαγγελματική εκπαίδευση.μετοεπάγγελματηςδασκάλας, που αποτελείτο πρώτο κοινωνικά αποδεκτό γυναικείο επάγγελμα, ανοίγεται ο δρόμος γιατηνκοινωνική παρουσία της γυναίκας. Βέβαια το επάγγελμα καιηεπαγγελματικήσταδιοδρομία γενικότερα δεν είναιακόμαγια τη γυναίκα σκοπός και επιδίωξή της στη ζωή. Αρχίζει όμως να διαφαίνεται έντονα το αδιέξοδο που δημιουργείται σταδιακά στο πε1. «Απεργία εργατριών εν Πειραιεί», Εφημερίς των Κυριών, έτ. στ', αρ. 256, 19 Απριλίου 1892.

πεδίο της επαγγελματικής δραστηριότητας των Ελληνίδων, κυρίως εξαιτίαςτουμεγάλου αριθμού των «διδασκαλισσών». τα πρώτα αιτήματα διατυπώνονται από έναν μικρό σχετικά αριθμό μορφωμένων γυναικών, χωρίς να φαίνεται την εποχή αυτή κάποια συνειδητοποιημένη συλλογική προσπάθεια. Οι γυναικείοι σύλλογοι της εποχής έχουν, οι περισσότεροι, φιλανθρωπικό χαρακτήρακαιαποτελούνται κυρίως από γυναίκες της μεγαλοαστικής τάξης.γιατο λόγο αυτό, και στον αγώνα για τη μεταρρύθμιση της γυναικείας εκπαίδευσηςοιεισηγήσειςπροέρχονται από ένα μικρό αριθμό γυναικών, που με συναίσθηση της σοβαρότητας του προβλήματος προσπαθούν να κάνουν και τις άλλες να αποκτήσουν συνείδηση του προβλήματος και απαιτούν μεταρρύθμιση του όλου εκπαιδευτικού συστήματος. εποχή αυτή το πρόβλημα της γυναικείαςεκπαίδευσηςκαιαπασχόλησης βασικά κοινωνικό και εκπαιδευτικό πρόβλημα είναι λόγοι καθαρά οικονομικοί - επαγγελματικοί και λόγοι κοινωνικής σκοπιμότητας και στοιχειώδους δικαιοσύνης. ο αγώνας για την εξασφάλιση Ισότητας στις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές ευκαιρίες των δύο φύλων, που άρχισε την εποχή αυτή, συνεχίζεται, με διαφορετικά βέβαια αιτήματα και επιδιώξεις, μέχρι σήμερα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

θέση της γυναίκας δημιουργήθηκαν, όπως είναι γνωστό, στους νεότερους χρόνους. Οι παλαιότερες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και η πατριαρχική δομή της οικογένειας περιόριζαν το ρόλο της γυναίκας στο σπίτι και την οικογένεια. σε πρώτο στάδιο, επομένως, έχουμε μια τέλεια διαφοροποίηση στο ρόλο των δ φύλων και μια ολοκληρωτική σχεδόν έλλειψη πνευματικής μόρφωσης των κοριτσιών. Μόνο στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις όπου η οικονομική άνεση αποδεσμεύει τη γυναίκα από την οικιακή βιοτεχνία, τη χειρωνακτική εργασία και από τις ευθύνες της μητρότητας και του σπιτιού, δημιουργείταιηανάγκηγιαμιαανώτερη γυναικεία μόρφωση, με κάποια έκταση και βάθος. Σ τ α διακά όμως αναπτύσσεται σε όλες τις χώρες ο αγώνας της γυναίκας για τον «εξανθρωπισμό» της. Α π ό τις αρχές του 19ου αιώνα αρχίζει να αφυπνίζεται η κοινωνική συνείδηση των γυναικών και να πλαταίνει ο πνευματικός τους ορίζοντας. Ηοικονομικήανεξαρτησία, που εξασφαλίστηκε με τη βιομηχανική επανάσταση, η υπεύθυνη δράση στην κοινωνία και η καλλιέργεια του πνεύματος προετοιμάζουν τη γυναίκα για μια δημιουργική προσφορά σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Η ριζική αυτή αλλαγή στην κοινωνική θέση της γυναίκας φανερώνει σιγά σιγά π ώ ς η γυναικεία εκπαίδευση, που είχε καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα, δεν ανταποκρίνεται Ικανοποιητικά στις νέες απαιτήσεις. Η εκπαίδευση χωρίς συγκεκριμένο σκοπό που καταλήγει να είναι ένα μωσαϊκό από γνώσεις για απλή ε π ί δειξη δεν ικανοποιεί πια. στην Α μ ε ρ ι κ ή και στις μεγάλες χώρες

της Ευρώπης, φωτισμένοι πνευματικοί άνθρωποι και οι πρώτες μορφωμένες γυναίκες ζητούν Ισότητα στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες των δύο φύλωνκαιαγωνίζονταιγιαανώτερηεκπαίδευσημε συγκεκριμένο σκοπό, ανάλογη η όμοια με την ανδρική, και σχολεία Ισοδύναμα με τα αντίστοιχα των αγοριών.

κή ανεξαρτησία, φαίνεται πώς έγινε αισθητήηανάγκηγιατηνεκπαίδευση της Ελληνίδας. Αμέσως μετά την απελευθέρωση παρατηρείται ένα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γυναικεία εκπαίδευση αφού Ιδρύονται, σε μια τόσο πρώιμηεποχή,αλληλοδιδακτικάκαι ανώτεραακόμασχολεία για κορίτσια. το ενδιαφέρον αυτό δικαιολογείται μόνο κάτωαπόορισμένεςευνοϊκέςπροϋποθέσειςπου προετοίμασαν το έδαφος και επηρέασαν σημαντικά την πορεία της γυναικείας εκπαίδευσης. τικών, η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, ορισμένα ειδικά προνόμια και η λειτουργία σχολείων για κορίτσια, που είχαν ιδρύσει από το 17ο αιώνα οι Ουρσουλίνες μοναχές, είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες που εξασφάλισαν από πολύ νωρίς μια προοδευτική βελτίωση στη θέση της Ελληνίδας. αμέσως μετά την απελευθέρωση, επηρέασαν επίσης σημαντικά την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης γιατί, από πολύ νωρίς, οι νέοι κάτοικοι έφεραν στο νεοσύστατο κράτος καινούριες Ιδέες και κοινωνικά πρότυπα από τα μέρη όπου είχαν ζήσει. στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, τη Χίο, τις Κυδωνιές και στα κέντρα τουελληνισμούτηςδιασποράς, η κοινωνική θέση της γυναίκας ήταν πολύ ανεβασμένη και το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών είχε αρχίσει να απασχολεί σοβαρά τις ελληνικές κοινότητες από το 18ο αιώνα. Η προεργασία αυτή είχε,οπωσδήποτε,ευνοϊκή επίδραση στο ξεκίνημα του αγώνα για τη γυναικεία εκπαίδευση. Σημαντικός εξάλλου υπήρξε και ο ρόλος των λογίωντηςεποχής αυτήςπου,σπουδαγμένοι στη Δύση και επηρεασμένοιαπότις

προοδευτικές αρχές ευρωπαίων παιδαγωγών, υποστηρίζουν, όταν επιστρέφουν στην Ε λ λ ά δ α , θεωρητικά και στην πράξη, την εκπαίδευση των κοριτσιών. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης αναλαμβάνουν πρωτοβουλία Δυτικοί Ιεραπόστολοι και φιλελληνικά σωματεία, που μεταφέρουν πολύ νωρίς στη χ ώ ρ α μας την προηγμένη ήδη πρακτική των άλλων χ ω ρών. Γυναικεία σωματεία από φιλελληνίδες της Α μ ε ρ ι κ ή ς , όπου ο αγώναςτηςγυναίκας έχει προχωρήσει ήδη από τα βασικά αιτήματα σε πιο ουσιαστικές διεκδικήσεις, αναλαμβάνουν την ίδρυση, συντήρηση και οργάνωση σχολείων για τις Ελληνίδες, και μεταφέρουν με τον τρόπο αυτό στη χώρα μας το πνεύμα που επικρατούσε την εποχή αυτή στην Α μ ε ρ ι κ ή για ουσιαστική συμμετοχή της γυναίκας στην εκπαίδευση και την κοινωνική ζωή γενικότερα. Κ ά τ ω από τις γενικότερες αυτές προϋποθέσεις, το ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών αρχίζει να εκδηλώνεται ήδη από τα χρόνια του Α γ ώ ν α , με αποτέλεσμα να Ιδρυθούν, ώς το 1830, αλληλοδιδακτικά σχολεία για κορίτσια στην Α θ ή ν α , το Ναύπλιο, το Ά ρ γ ο ς , την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η και την Αίγινα. την ευθύνη γιατηνίδρυση και λειτουργία των σχολείων αυτών την αναλαμβάνουν Ε τ α ι ρ ε ί ε ς (Φιλόμουσος Ε τ α ι ρ ε ί α ) , δήμοι (δήμος Ε ρ μ ο ύ πολης), Ιδιώτες (Ελ. Δανέζη, Π . Φανδρίδη) και, σε αρκετές π ε ριπτώσεις, ξένοι ιεραπόστολοι (Ch. K o r c k , F r . H i l d n e r , J . H i l l ) . με αυτόν τον τρόπο διακόπτεται η άμεση έξάρτηση που είχε, ώς την εποχή αυτή, η γυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας από τα μοναστήρια και τις εκκλησίες. Η επίδραση που άσκησε ο ελληνισμός της διασποράς —όπου είχε αρχίσει από τα μέσα του 18ου αιώνα η πολιτιστική αναγέννηση— στο ξεκίνημα της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος είναι φανερή: ένας μεγάλος αριθμός από τις μαθήτριες των πρώτων σχολείων κατάγεται από γνωστές πόλεις του υπόδουλου ελληνισμού,οιπρώτες δασκάλες είναι από την Κρήτη και το π ρ ώ το Ιδιωτικό σχολείο, η «Γυναικεία Σχολή» της Ελ. Δανέζη, όρ-

οργανώνεταιμεπρότυπο τα αντίστοιχα σχολεία που λειτουργούσαν στα Ε π τ ά ν η σ α . Η θέση της κοινωνίας απέναντι στην εκπαίδευση των κοριτσιών είναι, σε γενικές γραμμές, επιφυλακτική αλλά όχι εντελώς αρνητική,αφού,σεμιατόσο πρώιμη εποχή, δέχεται έστω και ώς λύση ανάγκης τη συμφοίτηση στα αλληλοδιδακτικά σχολεία αγοριών μισά σχεδόν αλληλοδιδακτικά σχολεία της εποχής αυτής μαθήτριες φοιτούν στα σχολεία αγοριών, με αισθητά μεγαλύτερα ποσοστά στα νησιά του Αιγαίου. τα προοδευτικά, για την εποχή αυτή, μέτρα, που εφαρμόστηκαν στη λειτουργία και τη διοίκηση των πρώτων σχολείων (όπως είναι τα ριζοσπαστικά μέτρα του Νικητόπλου στον «Παρθενώνα» της Αθήνας, η ίδρυση σχολείου θηλέων από το δήμο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς , καθώς και η συγκρότηση επιτροπής κυριών για την εποπτεία του σχολείου αυτού), ανεβάζουν οπωσδήποτε κατά πολύ το σημείο εκκίνησης της εκπαίδευσης των κοριτσιών στη χώρα μας και δείχνουν μια πλατιά αντίληψη για το θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης, που περιορίζεται βέβαια στα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα της εποχής.

νει την άξια τους— των κοριτσιών που δεν περιορίζονται στις γ ν ώ σεις των αλληλοδιδακτικών σχολείων και φοιτούν σε μια τόσο πρώιμη εποχή στα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία των αγοριών, έχει εξαιρερετικά μεγάλη σημασία - δείχνει καθαρά ότι η κοινωνία, κυρίως στα νησιά, είχε αποδεχτεί το δικαίωμα για ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών και είχε εγκρίνει τη λύση της συνεκπαίδευσης ακόμα και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η ίδρυση, στα 1830, Ελληνικού Σχολείου θηλέων από το δήμο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς —που είναι το πρώτο σχολείο Μέσης Εκπαίδευσης για κορίτσια στη χ ώ ρ α μας— δείχνει καθαρά την προοδευτική θέση του δήμου αυτού αλλά, παράλληλα, και τη θετική ανταπόκριση της κοινωνίας, αφού ο αριθμός των μαθητριών είναι από την πρώτη χρονιά πολύ κοντά στον αντίστοιχο αριθμό των μαθητών. την πρωτοβουλία

στην ίδρυση «ανώτερων» σχολείων για μαθήτριες, έχουντηνεποχήαυτή Δυτικοί (ιεραπόστολοι κυρίως) με π ρ ώ τ α κέντρα την Ε ρ μούπολη, την Αθήνα και το Ναύπλιο. με την ίδρυση των σχολείων αυτών καθιερώνεται, σύμφωνα με τα πρότυπα άλλων χ ω ρών, δευτεροβάθμια γυναικεία εκπαίδευση, που αντικατοπτρίζει τα Ιδανικά της εποχής και δίνει Ιδιαίτερη έμφαση στις ξένες γ λ σες, τη μουσική και τα εργόχειρα. τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών ιδρύονται την εποχή αυτή για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες περιορισμένου αριθμού οικογενειών και γ ι ' αυτόν το λόγο, τα πρώτα κέντρα είναι το Ναύπλιο και η Αθήνα, όπου είχαν συγκεντρωθεί όλες οι εξέχουσες οικογένειες του νεοσύστατου κράτους. Η Ε ρ μ ο ύ π ο λ η αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση, γιατί εδώ επικρατούν διαφορετικές κοινωνικές δομές και συνθήκες.

Όμως η πορεία της εκπαίδευσης των κοριτσιών μετά από τις νομοθετικές ρυθμίσεις του 1834 και του 1836, κατά τη γ ν μου, δεν είναι ανάλογη με την πρώιμη άνθιση που παρατηρείται αμέσως μετά τον Α γ ώ ν α . το πνεύμαμετοοποίοαντικρίζουνοι νόμοι του Όθωνα κυρίως τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών δενανταποκρίνεταιικανοποιητικά στο ευνοϊκό κλίμα που είχε δημιουργηθεί ήδη στα νησιά και τις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας και φανερώνει π ώ ς ο νομοθέτης δεν έλαβε υπόψη του την πρ γασία που είχε γίνει στον τομέα αυτό.

και κατοχυρώνονται νομοθετικά από την πολιτεία, είναι η ανά γιατηΣτοιχειώδη Εκπαίδευση των κοριτσιώνκαιηα ν ά γ κ ηγια τηνεκπαίδευσητηςδασκάλας. Η πρόνοια της πολιτείαςγιατη Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών δεν έλειψε την εποχή αυτή, αλλά είναι γενικά πιο χαλαρή απ' ό,τι για την αντίστοιχη εκ δευση των αγοριών. Αυτό έχει ώς αποτέλεσμα η Στοιχειώδης Εκπαίδευση των κοριτσιών να υστερείαρκετάαπότηνάποψητου αριθμούτωνσχολείων, του ποσοστού φοίτησης μαθητριών, αλλά καιαπότηνάποψητωνμορφωτικών αποτελεσμάτων. τα κυριότερα αίτια του φαινομένου αυτού είναι κοινωνικά και οικονομικά: η προ-

προτεραιότητα δίνεται στην εκπαίδευση των αγοριών, και υπάρχει έλλειψη οικονομικών πόρων και διδακτικού προσωπικού τέτοια, ώστε ναμηνείναι εύκολη η δημιουργία χωριστών σχολείων θηλέων, Ικανοποιητικού επιπέδου. Επίσης, η αμετακίνητη θέση της πολιτείας στο θέμα των χωριστών σχολείων, επηρεασμένη ώς ένα σημείο απότηνκοινή γνώμη της εποχής, και, κατά συνέπεια, η αυστηρή απαγόρευσητηςσυνεκπαίδευσης, οδήγησαν πολύ γρήγορα τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση της χώρας σε μονομέρεια. τα ποσοστά φοίτησης των μαθητριών στα Δημοτικά Σχολεία είναι τόσο μικρά, που δεν μπορεί να γίνει λόγος για υποχρεωτική εκπαίδευση. Α π ο τ έ λ ε σ μ α , ο αναλφαβητισμός των γυναικών στη χώρα φτάνει, συμφωνά με την απογραφή του 1879, στα 9 3 % και υπάρχουν αρκετοί δήμοι όπου καμία γυναίκα δεν ήξερε ούτε καν απλή αν γνωση. Φαινομενικά η Στοιχειώδης Εκπαίδευση των κοριτσιών π α ρουσιάζεται όμοια με την αντίστοιχη των αγοριών, αλλά, στην ουσία, υστερεί πολύ, κυρίως στην ποιότητα του διδακτικού προσωπικού και της όλης διδακτικής εργασίας, αφού οι απόφοιτες τουΑρσακείουέχουν πολύ κατώτερη μόρφωση από τους δασκάλους. Μετά το 1850, η μονομέρεια της Στοιχειώδους Εκπαίδευσης άρχισε να προβληματίζει το Υπουργείο, όπως φαίνεται από σχετικές εγκυκλίους για την ίδρυση Σχολείων θηλέωνκαιτηνεκπαίδευση «διδασκαλισσών». Είναι όμως φανερό ότι με απλές συστατικές εγκυκλίους δεν μπορούσε ποτέ να λυθεί αποτελεσματικά ένα τόσο σημαντικό εκπαιδευτικά πρόβλημα, αφού το κράτος συσταίνει μεν στους δήμους να φροντίσουν για την ίδρυση σχολείων θηλέων, διαθέτει όμως για το λόγο αυτό ελάχιστα ποσά. Επίσης, ενώ υπάρχει την εποχή αυτή μεγάλη έλλειψη από δασκάλες, το κράτος δεν Ιδρύει δημόσιο διδασκαλείο, αλλά αναθέτει την εκπαίδευση της δασκάλας σε Ιδιωτικούς φορείς και «ανέχεται», για πολλά χρόνια, χωρίς να επεμβαίνει, υποβαθμισμένη εκπαίδευση για τις δασκάλες.

Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών χαρακτηρίζεται από την ολοκληρωτική έλλειψη πρόνοιας από μέρους της πολιτείας, αφού ο Ιδρυτικός νόμος του 1836 δεν προβλέπει σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης για τις μαθήτριες και, ώς το 1893 δεν έγινε καμιά σχετική νομοθετική ρύθμιση. Βέβαια, η ΜέσηΕκπαίδευσητων κοριτσιών την εποχή αυτή θα πρέπει να αντιμετωπιστεί κάτω από μια διαφορετική οπτική απ' ό,τι η εκπαίδευση των αγοριών. Η φοίτηση των αγοριών στα σχολεία εκφράζει ουσιαστικά τη λειτουργική πλευρά της εκπαίδευσης, αφού το σύνολο των θέσεων που προϋποθέτουν ένα ελάχιστο επίπεδο εκπαίδευσης προορίζεται από την πολιτεία για τους άνδρες. Αντίθετα, η θέση της γυναίκας στο πλαίσιο του ενεργού πληθυσμού είναι εντελώς περιθωριακή. Ε π ο μένως, το γεγονός ότι την εποχή αυτή σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης δεν έχουν Ιδρυθεί ακόμα και σε μεγάλες χώρες της Ευρώπης, σε συνδυασμό με την κοινωνική και οικονομική πρακτική στην Ελλάδα, που δεν απασχολεί τη γυναίκα σε τομείς όπου απαιτείται ανώτερη εκπαίδευση, δικαιολογούν, σε πρώτη φάση, τη «θέση» της πολιτείας απέναντι στο πρόβλημα της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών. Α π ό την άλλη, όμως, το γεγονός ότι παρουσιάζεται την εποχή αυτή ενδιαφέρον για την ανώτερη γυναικεία εκπαίδευση, δείχνει καθαρά μια ορισμένη τάση της κοινωνίας που περίμενε την παράλληλη καθοδήγηση από την πολιτεία. Κοντά σ' αυτό, η πολιτεία έπρεπε να φροντίσει να εξομοιωθεί από την αρχή η επαγγελματική εκπαίδευση της δασκάλας με εκείνη των δασκάλων. από όλα αυτά όμως δεν έγινε τίποτα, με αποτέλεσμα ή ευθύνη για τη διαμόρφωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών και τη λειτουργία αντίστοιχων σχολείων —ακόμακαιη επαγγελματικήεκπαίδευσητηςδασκάλας που ενδιαφέρει άμεσα το κράτος— να περιέλθει την εποχή αυτή στα χέρια της Ιδιωτικής εκπαίδευσης.

εκπαίδευσητωνκοριτσιών στην Ε λ λ ά δ α ολόκληρο τον 19ο αιώνα, είναι η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α , η οποία αντικατέστησε εξ όλο-

κλήρου το κράτος στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης. Η πολιτεία παρακολουθεί την εξέλιξη ώς απλός θεατής και επεμβαίνει μόνο όταν η κατάσταση έχει οδηγηθεί σε πραγματικό αδιέξοδο. Η προσπάθεια της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς είναι οπωσδήποτε αξιέπαινη, γιατί, παρ' όλες τις μεγάλες πρακτικές δυσκολίες, κατόρθωσε να επιβάλει τα σχολεία της στην αθηναϊκή κοινωνία και να Ιδρύσει σειρά σχολείων στην Κέρκυρα και την Π ά τρα. στην εφαρμογή του όμως το πρόγραμμα της Ε τ α ι ρ ε ί α ς αποδείχτηκε μή ρεαλιστικό, γιατί δεν είχε λάβει υπόψη του —για οικονομικούς κυρίως και πρακτικούς λόγους— την ουσιαστική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στη γενικήκαιτηνεπαγγελματικήεκπαίδευση. το δευτεροβάθμιο σχολείο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς —οι όροι Διδασκαλείο και Παρθεναγωγείο χρησιμοποιούνται για να χαρακτηρίσουν το ίδιο σχολείο— επιδιώκει την εκπαίδευση της οικοδέσποινας και της δασκάλας ταυτόχρονα. οι μαθήτριες, δηλαδή, που επιδιώκουν την εποχή αυτή μια γενική —διακοσμητική— μόρφωση και εκείνες που θέλουν να γίνουν δασκάλες φοιτούν στο ίδιο σχολείο και παρακολουθούν κοινό πρόγραμμα μαθημάτων. Η επιδίωξητουδιπλού αυτού σκοπού από τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , η εκπαίδευση δηλαδή της «οικοδέσποινας» καιτης«δασκάλας» ταυτόχρονα, αποδείχτηκε στην πράξη ανεπιτυχής. το πρακτικό της αποτέλεσμα ήταν να μην πετυχαίνεται ικανοποιητικά κανένας από τους δυο σκοπούς, ούτε ο γενικός μορφωτικός ούτε ο ειδικός επαγγελματικός. η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία βέβαια κατέβαλλε προσπάθειες για τη βελτίωσητουεπιπέδου σπουδών στα σχολεία της —είναι γεγονός ότι οι πιο γ ν ω στοί διανοούμενοι και παιδαγωγοί της εποχής είναι σύμβουλοι της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και διδάσκουν στα σχολεία της— αλλά συγκεκριμένες προτάσεις για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις στο πρόγραμμα σπουδών και το χωρισμό του Παρθεναγωγείου από το Διδασκαλείο δεν εισακούονται. Κοντά σ' αυτό, τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας επηρεάστηκαν από το πνεύμαπουεπικρατούσε στη δημόσια εκπαίδευση και αναγνώρισαν ώς κυριότερο μάθημα τα Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά . Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής

ήταν να έχει η αρχαία γλώσσα στο πρόγραμμα μαθημάτων την κυρίαρχη θέση και να ακολουθούν τα μαθήματα που εξασφαλίζουν τη μόρφωση της οικοδέσποινας. Έ χ ο υ μ ε , μ' αυτόν τον τρόπο, ένα πρόγραμμα βαρυφορτωμένο με τις ώρες των Αρχαίων Ελληνικών, των ξένων γλωσσών και με διάφορα ειδικά και πρακτικά μαθήματα όπως ζωγραφική, πιάνο και πολύπλοκα χειροτεχνήματα. «Ψευδοκλασικισμός», επομένως, συνυφασμένος με τα Ιδανικά που κυριαρχούσαν στη μόρφωση των πλούσιων κοριτσιών, ημιμάθεια καιεπιπόλαιημόρφωση, ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά της γ υ ναικείας εκπαίδευσης. αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας και τη μέθοδο που χρησιμοποιούσαν την εποχή αυτή οι δάσκαλοι—-ηαπομνημόνευση είχε καθιερωθεί επίσημα— καταλαβαίνουμε ότι οι μαθήτριες στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας διέθεταν όλο το χρόνο τους στην τεχνολογία, τη γραμματική, την «ποικιλτική» καιτα«τρίχαπτα».

δευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς βρίσκονται και τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία που λειτουργούν την εποχή αυτή, αφού τα περισσότερα έχουν οργανωθεί με πρότυπο τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , μιαπουδενυπάρχει,ώς το 1893, επίσημος οργανωτικός νόμος γιατηλειτουργία των Παρθεναγωγείων. την πραγματική ευθύνη βέβαια για την κατάσταση της ιδιωτικής εκπαίδευσης έχει η πολιτεία που δεν μελέτησε έγκαιρατιςεκπαιδευτικέςανάγκεςτων γυναικών και δεν φρόντισε να υποδείξει στη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α π ώ ς να οργανώσει τα σχολεία της, αφού οι αντικειμενικές συνθήκες δεν επέτρεπαν στο κράτος να ιδρύσει δημόσια σχολεία για τα κορίτσια. τα μέτρα της πολιτείας περιορίζονται, την εποχή αυτή, στις υποτροφίες που έδινε κάθε χρόνο σε έναν ορισμένο αριθμό μαθητριών, στην απλή έγκριση του κανονισμού των σχολείων και του προγράμματος των μαθημάτων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και στο διορισμότηςεπιτροπήςγιατιςεξετάσεις επιθεωρητών και των εξεταστικών επιτροπών δείχνουν καθαρά το

χαμηλό επίπεδο των μαθητριών —γεγονός που επηρέαζε οπωσδήποτε σημαντικά και την ποιοτική στάθμη της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών— και υποχρεώνουν την πολιτεία να πάρει θέση. Η πικρή πείρα τόσων χρόνων ανάγκασε την πολιτεία να αναγνωρίσει ότι οι απόφοιτες των Διδασκαλείων έπρεπε να έχουν τα ίδια προσόντα με τους απόφοιτους των αντίστοιχων σχολείων, γιατί, όπως επισημαίνεται και στις εκθέσεις των επιθεωρητών, οι δασκάλες έχουν τις ίδιες επαγγελματικές υποχρεώσεις με τους άνδρες. Όμως, ακόμα και ύστερα από τις διαπιστώσεις αυτές, η πολιτεία δεν προχωρεί στην ίδρυση δημόσιου Διδασκαλείου. Περιορίζεται στην αναγνώριση και πάλι, στα 1881, των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς Διδασκαλείων και στον καθορισμό ώς υποχρεωτικών μαθημάτων των παιδαγωγικώνκαιτων διδακτικών ασκήσεων. το διαφορετικό πνεύμα με το οποίο αντιμετωπίζεται το θέμα από την κυβέρνηση Τρικούπη, που προσπάθησε να το τοποθετήσει σε μια πιο δημοκρατική βάση και να επεκτείνει το δικαίωμα να εκπαιδεύουν δασκάλες σε όλα τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία, φαίνεται π ώ ς αποδυναμώνει μεν το Αρσάκειο, αλλά δεν λύνει ικανοποιητικά το πρόβλημα της επαγγελματικής εκπαίδευσηςτηςδασκάλας.

τα Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία επιδιώκουν, την εποχή αυτή, τον ίδιο διπλό σκοπό: π ρ ώ τ α να δώσουν στις μαθήτριες που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα γενική μόρφωση, ανάλογημετοπνεύμα της εποχής, και έπειτα να προετοιμάσουν όσες από τις μαθήτριές τουςενδιαφέροντανγιατοεπάγγελματης δασκάλας. δημιουργεί, οπωσδήποτε, σύγχυση σχετικά και με την κατηγορία όπου πρέπει να ενταχθεί το σχολείο αυτό μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της εκπαίδευσης. Έτσι, στην αρχή της περιόδου που εξετάζει η εργασία αυτή, τα «ανώτερα σχολεία κορασίων» είναι στον ίδιο πίνακα με τα Δημοτικά Σχολεία, στη συνέχεια αποτε-

αποτελούνμιαξεχωριστή κατηγορία —«εκπαίδευσις του θήλεος φύλου»— και, τέλος, αναγνωρίζονται από το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο ώς σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης, αντίστοιχα με τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία των αγοριών.στηνπράξη όμως τα Παρθεναγωγεία δεν έχουν καμιά σχεδόν αντιστοιχία με τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία, ούτε στη διάρκεια των σπουδών ούτε στο είδος των γνώσεων που παρέχουν. Η ανάλυση και οι σχετικές συγκρίσεις στα προγράμματα μαθημάτων δείχνουν καθαρά ότι η ποιοτική στάθμη των Παρθεναγωγείων είναι γενικά χαμηλή και δεν είναι δυνατό να γίνει ουσιαστική σύγκριση με τα δημόσια σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης. Α π ό την άλλη μεριά, ενώ τα Παρθεναγωγεία εκπαιδεύουν δασκάλες, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν διδασκαλεία, γιατί ο τρόπος που λειτουργούν, το πρόγραμμα μαθημάτων και η διάρκεια των σπουδών είναι εντελώς διαφορετικά από τον τρόπο που θα έπρεπε κανονικά να λειτουργεί ένα τέτοιου είδους σχολείο. Σταδιακά το αίτημα για ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών γενικεύεται χωρίς να μπορεί να γίνει βέβαια καμιά σύγκριση με τουςαριθμούςσχολείων και μαθητών της Μέσης Εκπαίδευσης των αγοριών, αφού η πιο ευνοϊκή αναλογία μαθητών - μαθητριών είναι 10 προς 1 και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών περιορίζεται ουσιαστικά την εποχή αυτή στις δυο πιο μεγάλες πόλεις, την Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η . Μ' αυτόν τον τρόπο όμως η εκπαίδευσηαποτελείπρονόμιο μόνο ενός ορισμένου αριθμού κοριτσιών, αφού οι μαθήτριες της υπόλοιπης χώραςαναγκάζονταιαπό τα π ρ ά γ μ α τ α να περιοριστούν στις στοιχειώδεις γνώσεις του Δ η μοτικού Σχολείου. Κοντά σ' αυτό, ο ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσηςτωνκοριτσιών και η έλλειψη δημόσιων σχολείων περιόριζε τη δυνατότητα για δευτεροβάθμια εκπαίδευση μόνο στις τάξεις που είχαν οικονομικά μέσα να την αποκτήσουν, αποκλείοντας μ' αυτόν τον τρόπο το μεγαλύτερο ποσοστό των κοριτσιών από μια ανώτερη εκπαίδευση. Παρ' όλη τη σύγχυση και το ακαθόριστο ακόμα των Ιδεών καιτουγενικού πνεύματος που επικρατούσε στην κοινωνία την

εποχήαυτήσχετικά με το ζήτημα της γυναικείας εκπαίδευσης, μπορούμε να διακρίνουμε τις παρακάτω κυριότερες τάσεις και μορφωτικές απαιτήσεις. για την ανώτερη εκπαίδευση των κοριτσιών άρχισε πρώτη να ενδιαφέρεται η αστική τάξη. Η μόρφωση της πλούσιας αστής, που περιλαμβάνει ξένες γλώσσες, μουσική και μια γενική καλλιτεχνική και φιλολογική μόρφωση, εξασφαλίζεται τηνεποχήαύτη κυρίως με ξένες δασκάλες και εξυπηρετείται π α ράλληλα από τις «σχολές ξένων καλογραιών» και τα ιδιωτικά Παρθεναγωγεία. το Ιδανικό αυτό της αγωγής, συνδυασμένο και με πρακτική προετοιμασία του κοριτσιού για τα μελλοντικά καθήκοντ α της οικοδέσποινας και της μητέρας, επικρατεί γρήγορα και στη μεσαία και αργότερα την κατώτερη αστική τάξη. Όμως,τοείδος αυτό της διακοσμητικής μόρφωσης, σταδιακά υποχωρεί· επικρατεί τότε το εκπαιδευτικό Ιδανικό που αποβλέπει στην εκπαίδευση της δασκάλας που είναι, την εποχή αυτή, η μοναδική σχεδόν διέξοδος για την άσκηση ενός κοινωνικά αποδεκτού επαγγέλματος. το δίπλωμα της δασκάλας εξασφαλίζει τις εξής δυνατότητες για εργασία: διδασκαλία και διεύθυνση Παρθεναγωγείων στο ελεύθερο κράτος, στον υπόδουλο ελληνισμό και τις ελληνικές κοινότητες της διασποράς, καθώς και Ιδιωτική διδασκαλία σε πλούσιες οικογένειες. Ο αριθμός των μαθητριών που παίρνουν δίπλωμα δασκάλας αυξάνεται με ρυθμό που δείχνει καθαρά την επικράτηση του εκπαιδευτικού Ιδανικού το οποίο εξασφαλίζει τάσταση και οικονομική ανεξαρτησία. ναικείας εκπαίδευσης σιγά σιγά πλαταίνουν και δημιουργούνται σταδιακά νέες ειδικότητες, όπως της νηπιαγωγού, της δασκάλας τωνεργοχείρωνκαιτης δασκάλας της γυμναστικής. Υ π ά ρ χ ο υ ν παράλληλα μέχρι το 1870 τάσεις για επαγγελματική κατεύθυνση σε ορισμένα Παρθεναγωγεία, καθώς και προσπάθειες για ουσιαστικές αλλαγές στον εκπαιδευτικό προσανατολισμό της γυναικείας Μέσης Εκπαίδευσης, αφού αρχίζουν να ιδρύονται και να λειτουργούν τάξεις Γυμνασίου, αντίστοιχες με εκείνες των δημόσιων

σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης. Η τάση αυτή για την εξασφάλιση ουσιαστικής Μέσης Εκπαίδευσης διαγράφεται πιο καθαρά μετά το 1890, χρονιά που το Πανεπιστήμιο δέχτηκε την πρώτη φοιτήτρια στη Φιλοσοφική του Σχολή. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών παύει από το 1890 να έχει κύριο σκοπό την εκπαίδευση της δασκάλας και της οικοδέσποινας και προβάλλει άμεσα ηα ν ά γ κ ηγιατηλειτουργία σχολείων ΜέσηςΕκπαίδευσης,που να μπορούν να ανταποκριθούν Ικανοποιητικά στις νέες απαιτήσεις, επειδήοιυποψήφιες για το Πανεπιστήμιο έπρεπε να εξοπλιστούν μεανάλογημόρφωση. Έ τ σ ι εξελίχτηκε η εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας και έτσι διαγράφονται οι κυριότερες τάσειςπουεπικράτησανστο 19ο αιώνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόποςμετονοποίοαντιμετώπισαν τα εκπαιδευτικά αυτά προβλήματα των Ε λ λ η ν ί δ ω ν το επίσημο κράτος και οι παιδαγωγοί. το πρώτο βασικό αίτημα των εκπαιδευτικώνκαιτωνδιανοουμένων της εποχής αυτής είναι: να Ιδρυθούν δημόσια σχολεία θηλέων για να γενικευθεί η Μέση εκπαίδευση των κοριτσιών και να μην περιορίζεται μόνο σε μια κοινωνική τάξη. Η κριτική των ειδικών επιστημόνων (εκπαιδευτικών, καθηγητών Πανεπιστημίου κ.ά.) αφορούσε κυρίως τη διάρθρωση και τον τρόπο λειτουργίας των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , η οποία αποτελούσε τον κύριο φορέα της γυναικείας εκπαίδευσης. τα κυριότερα από τα αιτήματα, που προτάθηκαν κατά καιρούς, είναι: ο χωρισμός του Διδασκαλείουαπότο Παρθεναγωγείο και διάφορες σημαντικές αλλαγές στο πρόγραμμα μαθημάτων. Η γενική προβληματική που σχετίζεται με την εκπαίδευση των κοριτσιών αναφέρεται, τα π ρ ώ τ α χρόνια, στην αναγκαιότητα της γυναικείας εκπαίδευσης, στο αν δηλαδή πρέπει να εκπαιδεύονται οι κοπέλες η όχι. ο προβληματισμός αυτός δεν κράτησε πολύ, γιατί γρήγορα έγινε πλατιά συνειδητό ότι η εκπαίδευση είναι απαραίτητη τηνεκπαιδευτικήσκέψη, την περίοδο που εξετάζουμε, είναι το εί-

είδος της εκπαίδευσης που είναι κατάλληλο για τις κοπέλες. Οι περισσότεροι διανοούμενοι και παιδαγωγοί της εποχής αυτής υποστηρίζουν τη διαφοροποίηση στην εκπαίδευση των κοριτσιών με το σκεπτικό ότι διαφορετική είναι η «φύσις» και ο «προορισμός» της γυναίκας στη ζωή. Παρόμοια είναι και η «θέση» της πολιτείας, όπως φαίνεται καθαρά από σχετικέςεγκυκλίουςκαιτην ανάλυση των εκπαιδευτικών νομοσχεδίων της εποχής αυτής. Η σκοπιμότητα της γενικής εκπαίδευσης των κοριτσιών, σύμφωνα με εγκυκλίους υπουργών Παιδείας, περιορίζεται«ειςταςοικιακάς αρετάς», αποβλέπει δηλαδή γενικά στη βελτίωση του ρόλου της γυναίκας ώς μητέρας, συζύγου και «οικονόμου». Ά λ λ ο ι σκοποί για την εκπαίδευση των κοριτσιών δεν διαγράφονταιαπότην πολιτεία. τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια αντιμετωπίζουν με κάπως διαφορετικό πνεύμα την εκπαίδευση των κοριτσιών αφού δέχονται τη λύση της συνεκπαίδευσης, με ορισμένους όρους, διαχωρίζουν το Διδασκαλείο από το σχολείο Γενικής Εκπαίδευσης και προτείνουν την ίδρυση Παρθεναγωγείων από το δημόσιο. Είναι ενδεικτικό όμως το γεγονός ότι η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών είναι σε όλα τα νομοσχέδια, ακόμα και σ' αυτά που συντάχτηκαν από την κυβέρνηση Τρικούπη, έντονα διαφοροποιημένη και υποβαθμισμένη σε σχέση με την αντίστοιχη των αγοριών. Γενικά οι αλλαγές που ζητούν οι παιδαγωγοί και οι εκπρόσωποι της πολιτείας περιορίζονται κυρίως στα εξωτερικά χαρακτηριστικά, δηλαδή στη διάρθρωση των σχολείων, και όχι στο είδοςτηςεκπαίδευσηςπου παρέχεται. Έ τ σ ι η δευτεροβάθμια εκπαίδευση που προετοιμάζει τη μαθήτρια για τον μελλοντικό ρόλο της μητέρας και της «οικοδέσποινας», όπως και το επαγγελματικό σχολείο που εκπαιδεύει τις δασκάλες για τα Δημοτικά Σχολεία του κράτους, είναι ένα σχήμα που γίνεται αποδεκτό και θεωρείται ότι καλύπτει τις απαιτήσεις της γυναικείας εκπαίδευσης.

θαρά ότι είχε αρχίσει να μην Ικανοποιείηεκπαίδευσηπουαπέβλεπε μόνο στην προετοιμασία της οικοδέσποινας και της μητέρας

ρας. H αναζήτηση νέων λύσεων και διάφορες νέες Ιδέες που προωθήθηκαν (όπως η ίδρυση επαγγελματικών τμημάτων και γυμνασιακών τάξεων, οι αιτήσεις για είσοδο στο Πανεπιστήμιο, η φοίτηση γυναικών σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού), φανερώνουν καθαρά π ώ ς είχε αρχίσει να δημιουργείται α ν ά γ κ η για ουσιαστικότερες μεταρρυθμίσεις. τα παραδείγματα επίσης που παρείχε ο υπόδουλος ελληνισμός έπειθαν π ώ ς υπήρχαν και άλλες λύσεις, περισσότερο προσαρμοσμένες στις ανάγκες της εποχής.

αρχίζειναδιαφαίνεται, σχετίζονται άμεσα με την εξελισσόμενη θέση της Ελληνίδας. Μεγάλο ρόλο έπαιξαν εδώ οι αντίστοιχες διεκδικήσεις και κατακτήσεις των γυναικών στις άλλες χώρες, η σταδιακή συμμετοχή της Ελληνίδας στη δουλειά και τη γενικότερη κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου, η αύξηση του αριθμού των μορφωμένων γυναικών που συμμετέχουν όλοκαιπιοενεργά στον αγώνα για τη βελτίωση της θέσης της Ελληνίδας, και γίνονται πρωτοπόρες στις διεκδικήσεις μιας πιο ουσιαστικής γυναικείας εκπαίδευσης. Πρωτοπόρες στον αγώνα είναι γνωστές δασκάλες της εποχής (Καλλιρρόη Παρρέν, Αικατερίνη Λασκαρίδου, Σ α π φ ώ Λεοντιάς και Καλλιόπη Κεχαγιά, τα πιο αντιπροσωπευτικά ονόμ α τ α ) που ζητούν Ισότητα στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες των δύο φύλων, και με το έργο τους και την αξιόλογη παρουσία τους στην πνευματική ζωή του τόπου θεμελιώνουν τις διεκδικήσεις αυτές. Έ τ σ ι οι δασκάλες είναι την εποχή αυτή οι πρωτεργάτριεςτηςεκπαιδευτικής κίνησης, αλλά παράλληλα και οι εκφραστές των π ρ ώ των γυναικείων διεκδικήσεων στη χώρα μας. Διαμορφώνονται επομένως καθαρά την εποχή αυτή δυο κατευθύνσεις: από τη μια η πολιτεία και οι άνδρες παιδαγωγοί διαφοροποιούν την εκπαίδευση των κοριτσιών και την περιορίζουν στα στενά πλαίσια της μητέρας «οικοδέσποινας», και από την άλλη οι ίδιες οι γυναίκες που δεν ικανοποιούνται με τη λύσηαυτήκαι ζητούν ουσιαστική εκπαίδευση που να τους εξασφαλίζει πιο πλατιά συμμετοχή στον επαγγελματικό τομέα. Η προβολήκαιεπι33

επιμονήστιςδιεκδικήσεις αυτές δικαιώνεται την εποχή αυτή, κυρίως με την είσοδο των γυναικών στο Πανεπιστήμιο, γεγονός που έχει σημαντικότατη επίδραση στη βελτίωση της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών και ανοίγει το δρόμο των επιστημών σε όλο και μεγαλύτερο αριθμό γυναικών. Η εκπαιδευτική πράξη από την άλλη μεριά, όπως αυτή διαμορφώνεται στο τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, φανερώνει καθαρά ότι η γυναικεία εκπαίδευση οδηγείται σιγά σιγά σε αδιέξοδο. το μοναδικό επαγγελματικό άνοιγμαπουυπάρχεικαιπου εξακολουθεί να είναι το επάγγελμα της δασκάλας, κερδίζει την προτίμηση των μαθητριών με αποτέλεσμα ο αριθμός των «διδασκαλισσών» να είναι τόσο μεγάλος, που σύντομα δημιουργείται οξύ εκπαιδευτικό και κοινωνικό πρόβλημα, γιατί συχνά αδιόριστες δασκάλες προσπαθούν με κάθε «μέσο» να πάρουν τις θέσεις των άλλων. Γίνεται έτσι ολοφάνερη, στο τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, η επιτακτική ανάγκη να βρεθούν νέες λύσειςκαινα δοθούν νέες κατευθύνσεις. ξόδων» για τη γυναικεία εκπαίδευση και απασχόληση κλείνει η περίοδος ώς το 1893.

Σύντομη αναφορά στην κατοπινή εξέλιξη. Η

επέμβαση

της πολιτείας στα 1893 δεν αλλάζει ουσιαστικά την προηγούμενη κατάσταση, γιατί η νομοθετική ρύθμιση του 1893 στην ουσία θεσμοθέτησε την ώς τότε εκπαιδευτική πρακτική, με μικρές μόνο αλλαγές: διαχωρίζει το επαγγελματικό σχολείο —το Διδα λείο— από το γενικό —το Α ν ώ τ ε ρ ο Παρθεναγωγείο— αλλά γενικά αφήνει τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών σε χαμηλό επίπεδο, αφού το απολυτήριο του Ανώτερου Παρθεναγωγείου δεν έχει καμιά αντιστοιχία με το απολυτήριο του Γυμνασίου, ούτε και δίνει τη δυνατότητα στις απόφοιτες του σχολείου αυτού να εγγραφούν στο Πανεπιστήμιο. Κοντά σ' αυτό, η πολιτεία συνεχίζει να θεωρεί τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών καθαρά Ιδιωτική υπόθεση, αφού δεν ιδρύει ώς τα 1917 κανένα δημόσιο σχολείο. τα Π ρ α -

Πρακτικάτουπρώτου Πανελλήνιου Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ο ύ Συνεδρίου, που έγινε στα 1904, φανερώνουν επίσης ότι οι παιδαγωγοί συνεχίζουν να βλέπουν με το ίδιο πνεύμα την εκπαίδευση των κοριτσιών και να περιορίζουν τη σκοπιμότητά της σε δυο κύκλους: την εκπαίδευση της δασκάλας και της μητέρας. στο μεταξύ όμως, η ελληνική κοινωνία και το οικονομικό της σύστημα είχαναρχίσειαπό καιρό να εξελίσσονται και να επηρεάζονταιαπότιςεξελίξειςστον ευρωπαϊκό χώρο. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας εξασφαλίζει εργασία σε όλο και μεγαλύτερο αριθμό γυναικών και πολλοί γονείς αισθάνονται την α ν ά γ κ η να δώσουν μια καλύτερη Μέση Εκπαίδευση στα κορίτσια τους. Η πίεση αυτή για μια πιο ουσιαστική Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών σταδιακά μεγαλώνει, ώσπου δίνεται, στις αρχές τουαιώναμας, μια «ριζοσπαστική» λύση: χωρίς επίσημη άδεια απότοΥ π ο υ ρ γ ε ί ο εγγράφονται πολλές μαθήτριες στα Μέσα Σ χ ο λεία των αγοριών, αφού η δημόσια Μέση Εκπαίδευση ήταν η μόνη που έδινε την εποχή αυτή τα απαραίτητα προσόνταγιατην εξασφάλιση εργασίας. Ενδεικτικό των νέων τάσεων είναι το γ ε γονός ότι το ανώτερο τ μ ή μ α του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς διαλύεται από έλλειψη μαθητριών,ενώοαριθμός των κοριτσιών που γράφονται στα δημόσια σχολεία συνεχώς αυξάνεται.οΕ κ π α ι δ ε υ τ ι κ ό ς Όμιλος με συγκεκριμένα προγράμματα μαθημάτων, ο Δελμούζος με το « Α ν ώ τ ε ρ ο Παρθεναγωγείο Βόλου» και 0 Γληνός με την « Α ν ω τ έ ρ α Γυναικεία Σχολή» δείχνουν π ώ ς τα εκπαιδευτικά προβλήματα των Ε λ λ η ν ί δ ω ν αρχίζουν νααντιμετωπίζονταιμεδιαφορετικό πνεύμα. Παράλληλα τα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια του Σ τ ά η (1908), του Αλεξανδρή (1911) καιτουΤσιριμώκου (1913) αντιμετωπίζουν από μια εντελώς διαφορετική, απ' ό,τι τα Νομοσχέδια της δεκαετίας του 1880-1890, σκοπιά τη γυναικεία εκπαίδευση. στα 1914 ιδρύονταιαπότον Τσιριμώκο τα π ρ ώ τ α Αστικά Σχολεία θηλέων και λίγα χρόνια αργότερα,στα1917, τα π ρ ώ τ α δημόσια Γυμνάσια και Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία θηλέων. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου στα 1929 κλείνει την περίοδο των προβληματισμών, που απασχολεί

λ ε ί την εκπαιδευτική σκέψη για έναν ολόκληρο αιώνα (1830-1929), και εξασφαλίζει ίσες ευκαιρίες εκπαίδευσης στους μαθητέςκαιτις μαθήτριες, αφού καθιερώνει Γυμνάσια θηλέων και αρρένων στις -πόλεις και μικτά στις επαρχίες. Μετά το 1929, την εκπαιδευτική σκέψηαπασχολείέντοναη προβληματική της συνεκπαίδευσης, ένα θέμα που παραμένει ανοιχ τ ό πενήντα ολόκληρα χρόνια, αφού η συνεκπαίδευση καθιερώνεται σε όλα τα σχολεία της χώρας το 1979. Σήμερα στο ευρύτερο πεδίο της κοινωνικοποίησης των μαθητών,τοπρόβλημα που σχετίζεται με τους ρόλους των δύο φύλων παρουσιάζει Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αποτελεί τη θεωρητική βάση γ ύ ρ ω από την οποία στρέφονται πολλές έρευνες. τα σχολικά βιβλία, κυρίως τα Αναγνωστικά του Δημοτικού Σχολείου, το πρόγ ρ α μ μ α μαθημάτων, ο επαγγελματικός προσανατολισμός, ο σχολικός αθλητισμός, οι απαιτήσεις των δασκάλων που είναι, σε πολλά σημεία, διαφορετικές για τους μαθητές και διαφορετικές για τις μαθήτριες, αποτελούν μερικές από τις πλευρές του σχολείου όπου υπάρχουν ενδείξεις ότι επηρεάζεται η πορεία της κοινωνικής μάθησης και υποθάλπεται το στερεότυπο για το ρόλο των δύο φύλων.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

1

Σχολείο Δούκισσας της Πλακεντίας στην Αίγινα Αναφορά Σ π . Τρικούπη, 30 Απριλίου/12 Μαίου 1833 Πρωτότυπο. Δίφυλλο. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 9

αρ.

253

Μεγαλειότατε! Προ δύω ήμισυ ετών η Δούκισσα της Πλακεντίας παρεπιδημούσα τότε εις την Ελλάδα, και διατρίβουσα εις Αίγιναν, είχε ν αναλάβει την παιδαγωγίαν μερικών κορασίων, καταστήσασα επί της διδασκαλίας αυτών την χήραν του μακαρίτου Αλληλοδιδασκάλου I. Κλεοβούλου. δασκάλου ταύτης, προσδιωρισμένην έκτοτε εις 72 φοίνικας (57 δραχμάς και 60 λεπτά) τον μήνα, είχεν αναλάβει μετά την αναχώρησιν της Δουκίσσης, η Κυβέρνησις, και επικυρωθείσαν και παρά της προλαβούσης Διοικητικής του Βασιλείου Ε π ι τ ρ ο π ή ς , εξηκολούθη να λαμβάνη η διαληφθείσα διά της επί του εν Αιγίνη ορφανοτροφείου Ε π ι τ ρ ο π ή ς μέχρι τέλους Αυγούστου του παρελθόντος 1832 έτους, ότε δια την επικρατούσαν α χ ρ η μ α τ ί α ν , διακοπείσης της τακτικής των εν Αιγίνη διδακτικών καταστημάτων μισθοδοσίας, διεκόπη και της διδασκάλου ταύτης η μισθοδοσία. Εν τοσούτω αύτη εξηκολούθη διδάσκουσα 17 κοράσια των εκεί παρεπιδημούντων, εν οις και δύω θυγατέρας του μακαρίτου Καραϊσκάκη. Τοιούτον κατάστημα Κορασιών δεν υπάρχει εις άλλο μέρος του Κράτους, και παράπονα δίκαια ήθελον διεγείρεσθαι πανταχόθεν αν η Κυβέρνησις, αφίνουσα καθ' όλον το Κράτος την φροντίδα της ανατροφήςτωνΚορασιών εις τους ιδίους γονείς των, ήθελε δεχθή μόνον την δαπάνην της ανατροφής των εν Αιγίνη, ενώ κανείς λόγος ιδιαίτερος δεν δικαιολογή την προτίμησιν ταύτην.

Όσον διά τα δύω κοράσια τον μακαρίτον Καραϊσκάκη, η Κυβέρνησις δεν δύναται βέβαια να βαστά δι' αυτό και μόνον σχολείον, και τόσω μάλλον, καθ' όσον εκ τον προς την οικογένειαν ταύτην χορηγουμένου κατά μήνα σιτηρεσίου, δύναται να εξοικονομηθή και η δαπάνη της εκπαιδεύσεως αυτών. Εις την πρωτεύουσαν ταύτην ευρίσκεται σχολείον κορασίων ευδοκιμώτερον του εν Αιγίνη' αλλά είναι διόλου εις βάρος των γονέων των στελλόντων εις αυτό τα κοράσιά των. Όθεν τολμώ ταπεινώς να προβάλω την παύσιν του σχολείου αυτού,αλλ'εντοσούτω φαίνεται δίκαιον να πληρωθή και η Κυρία Κλεοβουλίνα, καθώς πληρόνονται και οι λοιποί διδάσκαλοι της Αιγίνης από 20 Ιανουαρίου μέχρι τέλους τον παρόντος μηνός Απριλίου. Οι μισθοί της κατά το επισυναπτόμενον σημείωμα συμποσούνται εις δραχμάς εκατόν ενενήντα δύω. όσον τάχος η Κυρία Κλεοβουλίνα, καθότι εν όσω διδάσκη, δεν δύναται να παύση ζητούσα τον προσδιωρισθέντα μισθόν της. Υποσημειούμενος με βαθύτατον σέβας της Υ μ ε τ έ ρ α ς Μ ε γ α λειότητος Ταπεινότατος και ευπειθέστατος δούλος και πιστός υπήκοος. σεως Γραμματεύς

της

Επικρατείας. Σ.

Τρικούπης εν

2

«Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων» Αναφορά Ν. Θεοχάρη, 8 Μαρτίου 1840 Πρωτότυπο. 8 φύλλα. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 7

αρ. 280 προς την Αυτού Μεγαλειότητα τον Βασιλέα Η επί των Εκκλησιαστικών και της Δ. Εκπαιδεύσεως Γραμματεία της Επικρατείας Εν Αθήναις την 8 Μαρτίου 1840 Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων Μεγαλειότατε Λαμβάνω την τιμήν να επισυνάψω ενταύθααναφοράντης διευθυντρίας του σχολείου των κορασίων Κας Βολμεράνζ, εξαιτουμένης την συμπλήρωσιν των θέσεων όσαι έμειναν κεναίειςτο κατάστημά της. Εις την περίστασιν ταύτην χρεωστώ να υπενθυμίσω εις την Υ . Μ . ότι διά του από 7/19 9βρίου 1835 και υπ' αρ. 24732 Β. Διατάγματος ειχον συστηθή εις το κατάστημα της Κας Βολμεράνζ 24 θέσεις υποτρόφων της Κυβερνήσεως, ών αι μεν 16 επί πλήρει συντάξει, αι δε 8 επί ημισεία. Εις την υ π ό σ χ ε σ ι ν ταύτην της Κυβερνήσεως πεποιηθυία η διευθύντρια,ενοικίασενοίκονανάλογον, και διωργάνισε το κατάστημά της, και υ π ε λ ό γ ι σ ε τα έξοδά της προς τον αριθμόν τούτον των μαθητριών. Αλλ'επίτου προκατόχου μου γυνή τις του ό χ λ ο υ (πλύστρα το ε π ά γ γ ε λ μ α ) , της όποιας η θυγάτηρ είχε συγκαταταχθή μετά των υποτρόφων της Κυβερνήσεως, εκίνησε βαρείας κατηγορίας κατά του καταστήματος. Ε π ι τ ρ ο π ή διορισθείσα παρά της Γραμματείας διά να ερευνήση περί αυτών, τας εύρεν ατόπους συκοφαντίας, και τας π α ρ έ στησεν ώς τοιαύτας. Άλλη δευτέρα επιτροπή, διορισθείσα δια να ανακαλύψη τι περισσότερον από την πρώτην, ηναγκάσθη να συνο-

σ υ ν ο μ ο λ ο γ ή σ ηταυπ εκάστου ρηθέντα, ώς η Γραμματεία δεν ηδυνήθη ν' αποφύγη να εκθέση τούτο εις την Υ . Μ . διά της από 9 Ο κ τ ω β ρ . 1839 και υπ' αρ. 26196, 28049, 28447 αναφοράς της. Μ' όλον τούτο επί τη προφάσει των κατηγοριών τούτων δεν έγινεν ουδεμία πρότασις περί αντικαταστάσεως διαφόρων κορασίων, των οποίων εκ διαφόρων περιστάσεων είχον μείνει al θέσεις κεναί, ούτω ενώ η διευθύντρια ε κ ρ ά τ η κατάστημα διά εικοσιτέσσαρα κοράσια και κατέβαλλε την δαπάνην όση απαιτείται διά τον αριθμόν τούτον, είχε δεκαεπτά μόνον υποτρόφους, και διά τόσας επληρώνετο. Ενταύθα χρεωστώ να παρατηρήσω ότι και λόγον δυσαρεσκείας αν είχενηΚυβέρνησις κατά του καταστήματος τούτου, δίκαιον ήτο ν' α ν α γ γ ε ί λ η αυτόν εις την διευθύντριαν, να την ειδοποίηση ότι το κατάστημά της έμελλεν η να διαλυθή παντάπασιν η να ε λ α τ τ ω θ ή , ουχί όμως να τη ε λ α τ τ ώ σ η την υποσχεθείσαν πρόσοδον χωρίς να την ειδοποίηση εγκαίρως διά να διατάξη τα των εξόδων της αναλόγως. Η σύμβασις της Κυβερνήσεως μετά της διευθύντριας είναι υποχρεωτική δι' αμφότερα τα μέρη, δια τούτο θεωρώ ότι δικαίως απαιτεί η Κα Βολμεράνζ να τη δοθώσιν aι επτά από το κατάστημά της ελλείπουσαι υπότροφοι, και να α π ο ζ η μ ι ω θ ή δι όσον καιρόν αύται έλλειψαν, και η Κα Βολμεράνζ έπαυσε λαμβάνουσα την σύνταξίν των, χωρίς όμως διά τούτο να ε λ α τ τ ώ σ η (επαισθητώς τουλάχιστον) τα έξοδά της, διότι την αυτήν οικίαν, την αυτήν θεραπείαν και τους αυτούς διδασκάλους επλήρωνε πάντοτε. Η κατατοντρόπον τούτον καθυστερούσα ποσότης εις την διευθύντριαν συμποσούται, από του Μαΐου μηνός του 1838, μέχρι τέλους Ιανουαρίου ε.ε. εις Δραχμ. 3430.

Αλλ' ενώ αφ' ενός νομίζω α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ν ότι τα περί του σχολείου τούτου χαιρεκάκως διαδοθέντα ήσαν ψεύδη, και θεωρώ ώς χρέος απαραίτητον της Κυβερνήσεως να δικαίωση αυτό, αφ' ετέρου απέχω πολύ του να θεωρώ την κατάστασιν αυτού ώς καλώς έχουσαν, και τον οργανισμόν του ώς αναπληρούντα και μέρος κάν των κατά τούτο αναγκών της ελληνικής κοινωνίας. Δημοτικά κορασίω σχολεία υπάρχουν ήδη εις διαφόρους της Ελλάδος πόλεις καιησύστασις αυτών εναπόκειται εις τους δήμους. Αλλά προ

πολλού εγένετο επαισθητή η α ν ά γ κ η συστάσεως σχολείον ανώτερον, όπου να δίδεται εις τα κοράσια εντελής αγωγή ελευθέριος, και να διδάσκωνται εις αυτά τα εγκύκλια μαθήματα. η ύπαρξις τοιούτου σχολείου είναι εις την Ελλάδα αναγκαιοτέρα η εις παν άλλο μέρος, διότι ενταύθα οι διδάσκαλοι είναι σπάνιοι, και επομένως οι γονείς δεν δύνανται να εκπαιδεύσωσι τα κοράσιά των οίκαδε. Διά τον λόγον τούτον ήτον α ν ά γ κ η να συστηθή παιδευτήριον διά εκατόν κοράσια τουλάχιστον, ώστε όλαι αι πρώτισται και οπωσούν ευκατάστατοι οικογένειαι να δύνανται να εμπιστεύωνται τας θυγατέρας των εις αυτό. Προς τούτο πρέπει το παιδευτήριον να προμηθεύη άνετον την ενδιαίτησιν, καθαράν και επαρκή την τροφήν και την ενδυμασίαν, και α γ ω γ ή ν αρτίαν καθ' όλα τα μέρη της. Τοιούτο δεν ην το κατάστημα της Κας Βολμεράνζ. η Κυβέρνησις παρεχώρησεν εις αυτήν εικοσιτέσσαρα κοράσια διά να ε μ ψ υ χ ώ σ η το κατάστημα της, αλλά το κατάστημα όλον περιωρίσθηειςτα εικοσιτέσσαρα ταύτα κοράσια. ο λόγος δε τούτον ην ότι η διευθύντρια την μεν επιστασίαν περιώρισεν εις εαυτήν και εις θετήν τίνα θυγατέρα της μόνον, την δε διδασκαλίαν εις εαυτήν πάλιν και εις μαθητήν τινα του Γυμνασίου, όστις εδίδασκε την ελληνικήν εις το κατάστημά της. Τοιαύτα στοιχεία δεν επλήρουν τας ευχάς των γονέων, ουδέ η δίαιτα εις το κατάστημα ήτον τοιαύτη ώστε να έλκυση αυτούς διά να εμπιστευθώσι των θυγατέρων των την ανατροφήνειςαυτό. Διά τους λόγους τούτους νομίζω εκ των ων ουκ άνευ, πριν η δοθώσιν άλλαι μαθήτριαι εις την Καν Βολμεράνζ, να προσκληθή αύτη να οργανίση το κατάστημά της εις εντελώς άλλας, μάλλον εκτεταμένας ή εντελεστέρας βάσεις, ή αν δεν δύναται ν' αναλάβη τούτο, να τη δοθή προθεσμία μέχρις ης να διάθεση τα καθ' εαυτήν, και τότε να προσκληθή αντ' αυτής άλλη, ιδίαις Ε λ β ε τ ί ς , ήτις να οργανίση έν ανώτερον εκπαιδευτικόν κατάστημα διά τα κοράσια. νων κορασίων παρά τη Κα Βολμεράνζ είναι εκ Δρχ. 70 κατά μήνα. Νομίζω ότι η ποσότης αύτη πρέπει ν' αυξηθή εις Δρχ. 80, διά να οργανισθή το κατάστημα κατά το έ γ κ λ ε ι σ τ ο ν σχέδιον, ώς

ο επισυνημμένος προϋπολογισμός αποδεικνύει. Η Κυβέρνησις πληρώνει σήμερον είκοσι πλήρεις συντάξεις εις το κατάστημα της Κυρίας Βολμεράνζ, διανεμημένος εις εικοσιτέσσαρα κοράσια. Αν θέλη να υ π ο σ τ η ρ ί ξ η δραστηριώτερον το εντελέστερον τούτο κατάστημα, δύναται να αυξήση εις 24. τον αριθμόν των συντάξεων, διανέμων αυτάς εις 38. κοράσια εις 4. κλάσεις ώς ακολούθως: Α. — 12. με πλήρη σύνταξιν Β. — 8 με 3/4 Γ. 6 με 1/2 Α.— 12 μέ1\4 το περιπλέον της δαπάνης της Κυβερνήσεως επί ταις μέχρι τούδε, έσται εκ τριακοσίων εξήκοντα Δρχ. μόνον κατά μήνα. Ε τ έ ρ α πηγή βέβαιου πορισμού διά το κατάστημα τούτο δύναται να είναι και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία, ήτις εις την π ε ρ ί στασιν συστάσεως ανωτέρου εκπαιδευτηρίου, δεν θέλει έχει ανάγκην να διατηρή το τοσούτον δαπανηρόν της σχολείον, το όποιον και εις τον σκοπόν της ξένον φαίνεται, και ούτε έφθασε, ούτε δύναται να φθάση εις την απαιτουμένην εντέλειαν. Θέλει δε περιορισθή και αυτή πέμπουσα αριθμόν τινα υποτρόφων εις το δημόσιον παιδευτήριον. Κατά τον τρόπον τούτον το κατάστημα έχον περί τας πεντήκοντα υποτρόφους της Κυβερνήσεως και της Εταιρίας, δύναται να οργανισθή με τρόπον ώστε να ε μ π ι σ τ ε ύ ω ν τ α ι εις αυτό αι πρώτιστοι ελληνικοί οικογένειαι των θυγατέρων τωντηνανατροφήν. Υποσημειούμαι,μεβαθύτατον σέβας· της Υ. Μεγαλειότητος ! Ταπεινότατος και ευπειθέστατος πιστός υπήκοος και υπηρέτης Α.

Ρ.

Ραγκαβής

Ν. Γ.

Θεοχάρης

Όθων κτλ. Θεωρούντες ότι το κατάστημα της Κυρίας Βολμεράνζ ώς υπάρχει μέχρι τούδε ωργανισμένον δεν ανταποκρίνεται εις τας α ν ά γ κ α ςτουτόπου διά την ανωτέραν των κορασίων εκπαίδευσιν, διατάττομεν όπως η Γραμματεία προσκαλέση την Κυρίαν ταντην να κηρύξη αν αποδέχεται να οργανίση το παιδευτήριον της κατά το εγκλειόταν σχέδιον, από τούδε μέχρι της προθεσμίας τριών μηνών. Διά να γίνη δε εις αυτήν δυνατή η εκτέλεσις των απαιτήσεων όλων του οργανισμού, αποφασίζομεν ώστε αφ' ενός μεν ν' αυξηθή η πληρωνομένη εις το κατάστημα μηνιαία σύνταξις υφ' εκάστου κορασίου, εις 80. Δρχ., αφ' ετέρου δε να διορίσωμεν εις το κατάστημα τριάκοντα οκτώ υποτρόφους διανεμημένος εις τ έ σ σαρας τάξεις, δηλαδή: 12. — μεν με πλήρη σύνταξιν, 8. — με 3/4 6. — με 1\7 και 12.— με 1/4. πληρωνομένων των επιλοίπων υπό των γονέων. Η Γραμματεία θέλει συνεννοηθή μετά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, διά να πληροφορηθή αν οργανισθέντος καταλλήλως του καταστήματος τούτου, η εταιρία δεν ήθελε προτίμηση αντί της διατηρήσεως του δαπανηρού της σχολής, να συστήση και αύτη υποτροφίας θέσεων εις το δημόσιον τούτο παιδευτήριου. λεσιν του εγκλείστου οργανισμού κατά τας άνω συμφωνίας, θέλει τη γνωστοποιηθή ότι αι παρ' αυτή υπότροφοι θέλουν μείνει δι εξ μήνας ακόμη, και μετά ταύτα θέλει παύσει η δι' αυτάς διδομένη σύνταξις. Εν Αθήναις, την . . . Ν. Γ. Θεοχάρης Περί του παιδευτηρίου της Κας Βολμεράνζ

οργανισμός του Σ χ ο λ ε ί ο υ των Κορασιών 1 λείον, και αντιστοιχεί με τα ελληνικά σχολεία του Κράτους, συμπεριλαμβάνον και μίαν τάξιν κατωτέραν, ώστε η διάρκεια των σπουδών είναι εν γένει τετραετής εις αυτό. §

2

· · τα εισερχόμενα κοράσια χρεωστούν να γνωρίζουν ν' αναγινώσκουν, να γράφουν και τα τέσσαρα πάθη της αριθμητικής. § 3'. Αντικείμενα της σπουδής είναι: Η Ελληνική γλώσσα και φιλολογία, μετ' ασκήσεων εις το γ ρ ά φειν. Η Γαλλική, ομοίως και μετ' ασκήσεων εις το ομιλείν ελευθέρως. Η Κατήχησις και η Ιερά Ιστορία. η Γεωγραφία, παλαιά και νέα. Ιστορία, ομοίως. Α ρ ι θ μ η τ ι κ ή , καθ' όλην την έκτασιν. Καλλιγραφία. Ζωγραφική. Μουσική (Κύμβαλλον). Χορός. Χειροτεχνήματα. Οι βουλόμενοι εκ των γονέων να διδαχθώσι τα κοράσια των και άλλα εκ των άνω απαριθμηθέντων αντικειμένων, δύνανται να πληρώνουν ιδιαιτέρους διδασκάλους. §2 το κατάστημα διευθύνεται από μίαν διευθύντριαν, και τουλάχιστον τέσσαρας Ε π ι σ τ α τ ρ ί α ς , ανά μίαν εις εκάστην τάξιν. ραδίδει και ανά εν μάθημα εις την Ιδίαν τάξιν

εκάστη.

Εις αυτάς, είτε εναλλάξ, είτε εις μίαν διηνεκώς θέλει είσθαι ανατεθημένηκαιηεσωτερική οικονομία. Εκτός τούτων, το κατάστημα θέλει έχει και τους αναγκαίους διδασκάλους. Έκαστον κοράσιον εισερχόμενον χ ρ ε ω σ τ ε ί να φέρη μεθ' εαυτού εις καλήν κατάστασιν: 3. — φουστάνια (εκ των οποίων 1. μάλλινον γαλάζιον, 1. μασμάν μελανόν και 1. λευκόν κατά δείγματα τα όποια θέλουν λαμβάνει από το κατάστημα). 2. — Ε μ π ρ ο σ τ έ λ λ α ς από πανί μαύρον. 2. — " από πανί άσπρον. 6. — μανδύλια. 4. — ελλαξιές εσωφόρια (linge). 6. — ζευγάρια κάλτζες. 4. — σινδόνια. 5. — χειρόμακτρα (3. της τραπέζης και 2. διά το νύψιμον). 2. — καλύμματα προσκεφάλου. 1. — σάλι μάλλινον. 1. — καπέλον ψάθινον. 1. — χουλιάρι ασημένιον και εν μαχαιροπήρουνον. 1. — στρώμα με μαλλί και εν προσκέφαλον ομοίως. 1. — πάπλωμα. §6

Εις όλον το διάστημα της ενδιαιτήσεώς του εις το κατάστημα έκαστον κοράσιον πρέπει να έχη όλα τα άνω απαριθμηθέντα σώα, και όταν φθείρωνται, το κατάστημα θέλει τα ανανεώση. Εκτός τούτων θέλει προμηθεύει το κατάστημα εις έκαστον κοράσιον. 8. — ζευγάρια... κατ' έτος τουλάχιστον. 1. — κρεββάτιον ξύλινον η σιδηρούν. 1. — στρώμα αχύρινον διά να τίθεται κάτωθεν του μαλλίνου. 1. — κιβώτιον διά τα φορέματα.

7

·

Εκ τούτων όλων το κοράσιον έξερχόμενον δύναται να λάβη εαυτού αν θέλη, 2. φορεσιές, μίαν την οποίαν φορά και μίαν άλλην, το μάλλινον στρώμα, πάπλωμα και προσκέφαλον με δύω σινδόνια και εν κάλυμμα του προσκεφάλου.

μεθ'

§. 8.

Εκτός των άvω ειρημένων σύγκειται η εσωτερική αποσκευή του καταστήματος από τα α ν α γ κ α ί α εις τας παραδόσεις θρανία συρτάρια διά τα βιβλία, και την γραφικήν ύλην, θρόνους των διδασκάλων, πλάκας κτλ., τραπέζας και καθίσματα διά το γεύμα, ταα ν α γ κ α ί ατραπεζομάνδηλα, τουλάχιστον ανά τρία δι' εκάστ τάξιν, πινάκια τουλάχιστον ανά τέσσαρα δι έκαστον κοράσιον, ανά εν ποτήριον δι' έκαστον, και τουλάχιστον ανά εξ φιάλας τος δι εκάστην τάξιν. ται η μεγίστη Τρία

καθαριότης. κύμβαλλα. §.

9.

Δι' έκαστον κοράσιον πληρώνονται ετησίως εις την διεύθυνσιν του σχολείου 960. Δρχ. §

10.

της Κυβερνήσεως, διηρημένας εις 4. κλάσεις, ήτοι: 12. — θέσεις με πλήρη σύνταξιν. 8. — Θέσεις με 3/4 της συντάξεως, το έτερον 1/4 είναι εις βάρος των γονέων. 6. — θέσεις με ημισείαν σύνταξιν. 12. — θέσεις με 1/4 συντάξεως.

Λογαριασμός

των

εξόδων του Γυναικείου διά 100. κοράσια Μισθοί

παιδοτροφείου

κατ

έτος

Μισθός ξένης διευθύντριας, προς 350. Δρχ. κατά μήνα » » » 400. των τεσσάρων επιστατριών » » » τουΕλληνικούδιδασκάλου 100. » " " 100. τουΓ α λ λ ι κ ο ύ» " " » 100. Ιστορίας, Γεωγραφίας » " " 50. Κατηχήσεως » " " 150. Ζωγραφικής, χορού » » » 200. Μουσικής 4. υ π η ρ έ τ ρ ι α ι , 2. μάγειροι, 2. υπομάγειροι, 1. θυρωρός,

4.200. 4.800. 1.200. 1.200. 1.200. 600. 1.800. 2.400. 3.000.

Έ ξ ο δ α

Ενοίκιον 500. δρχ. κατά μήνα Ενδυμασία Τροφή, πλύσις, φωταγωγία Θέρμανσις Βιβλία Αποσκευή Ύλη χειροτεχνημάτων κτλ

Δρχ. 6.000. » 15.000. » 33.000. " 1.000. » 5.000. " 12.000. " 3.000.

Δρχ. 96.000. ήτοι 960. δρχ. κατ' έτος δι' έκαστον κοράσιον και 80. Δρχ. κατά μήνα. Monsieur

le

Ministre

Il y a à l'institut cinq places vacantes; l'ose supplier Votre Excellence de mettre aux pieds de sa Majesté la prière que je fais inutilement depuis si longtemps de les remplacer. Victime d'une injuste malveillance qui pourrait passer pour de la persécution, puisqu'elle dure depuis 18 mois,

j'éprouvais le pire de tous les maux, le de couragement. Mais l'espoir est rentré dans mon coeur, dès que j'ai vu le pouvoir entre des mains habituées à tenir la balance de la justice. C'est donc avec la douce confience qu'inspire une bonne cause, que j'ose supplier Votre Excellence de m'accorder sa protection, et c'est avec ΐespérence de l'obtenir que j'ai ΐ honneur d'être de Votre Excellence La très humble et devouée (υπογραφή) G. Volmerange Ελήφθη 22

Ιανουαρίου

αρ

3

«Περί συστάσεως δαπάνη της Κυβερνήσεως ανωτέρου σχολείου των κορασίων» Αναφορά Ιακ. Ρίζου Νερουλού, 3 Ιουνίου 1842 Πρωτότυπο. 8 + 1 φύλλα. ΓΑΚ, Παιδείας, φ. 25

αρ. Προς

14303 την

Αυτού

Μεγαλειότητα

τον

Βασιλέα

Η επί των Εκκλησιαστικών και της Δ. Γραμματείας της Επικρατείας. εν Αθήναις την 3 Ιουνίου 1842 Περί των

συστάσεως Κορασιών.

δαπάνη

της

Εκπαιδεύσεως

Κυβερνήσεως

ανωτέρου

σχολείου

Μεγαλειότατε Διά της προλαβούσης υπ' αριθ. 14301 υποκλινούς αναφοράς μου ανέφερα ευσεβάστως εις την Υ . Μ . ότι, επειδή το επισφαλές της υγείας της κυρίας Χίλλ α ν α γ κ ά ζ ε ι αυτήν ν αναχωρήση εις Αμερικήν, ο κύριος Χίλλ βιάζεται να διάλυση το προ ετών ενταύθα συσταθέν υπ' αυτού και μεγάλως μέχρι τούδε ωφέλησαν ανώτερον Σχολείον των κορασίων και ότι, α ν α γ γ ε ί λ α ς την απόφασίν του ταύτην εις την Γραμματείαν διά της επισυναπτομένης ενταύθα από 14 Μαίου αναφοράς του, αναθέτει εις την Κυβέρνησιν από της αης του εγγίζοντας Ιουλίου την περί των ένδεκα αυτής υποτρόφων πρόνοιαν, των εν τω αυτώ σχολείω ευρισκομένων. Αι δύο τούτων εξετασθείσαι ήδη, δύνανται ν' απολυθώσι κατά τας ερχομένας διακοπάς, ότε θέλουσιν εχει αποπερατωμένην και την διδακτικήν, την οποίαν ακόμη δεν είχον παραδοθή, και δύνανται να πληρωθώσιν εν καιρώ αι κεναί θέσεις των υπ' άλλων. Περί δε των υπολειπομένων εννέα είναι χρεία να λάβη ήδη η Κυβέρνησις προ-

πρόνοιαν, διά να τας εισάξη από αης Ιουλίου εις κανέν άλλο Σχολείον. και επειδή κανέν άλλο σχολείον κορασίων εκτός του της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας δεν υ π ά ρ χ ε ι , είναι α ν ά γ κ η η να εισαχθώσι και αυταί εις το Σχολείον τούτο, όπου διδάσκονται έτεραι δεκαέξ υπότροφοι της Κυβερνήσεως, η να συσταθή ίδιον σχολείον παρά της Κυβερνήσεως, εις το όποιον να εισαχθώσι μεν όλαι αι υπότροφοι αυτής, να προσκληθώσι δε και όσοι γονείς επιθυμούσι να σ τ ε ί λωσιν επίσης τα κοράσιά των. το δεύτερον τούτο θεωρώ, Μεγαλειότατε, σκοπιμώτερον, η μάλλον ειπείν αναγκαίον διά τους ακολούθους μάλιστα λόγους: α', διότι δεν αρμόζει εις την αξιοπρέπειαν της Κυβερνήσεως το ν' αφήση όλην την φροντίδα της ανωτέρας αγωγής του θήλεος γένους εις την Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίαν. β', διότι το σχολείον της Εταιρίας ταύτης έχει ήδη περί τας πεντήκοντα οικοσίτους, και ο αριθμός αυτών αυξάνει καθ' ημέραν, διά της προσελεύσεως νέων κορασίων, ερχομένων και εκ τωνΕπαρχιώντουΒασιλείου και έξωθεν ώστε αν μετά την διάλυσιν του σχολείου του κυρίου Χίλλ δεν συσταθή έτερον, ο αριθμός των οικοσίτων του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας θέλει αυξήση τόσον, ώστε αμφιβάλλωμεν, αν θέλωσιν εύρη εν αυτώ τόπον όλαι aι εκ του Σχολείου του κυρίου Χίλλ μεταβησόμεναι, είμαι δε βέβαιος, ότι όσοι γονείς θελήσωσι κατόπι να δώσωσιν εις τα κοράσιά των α γ ω γ ή ν ανωτέραν, (και των τοιούτων γονέων ο αριθμός αυξάνει καθ' η μ έ ρ α ν ) δεν θέλουσιν εύρει πλέον σχολείον ναταεισάξωσι, και θέλουσι μέμφεσθαι την Κυβέρνησιν ώς μή φροντίσασαν περί συστάσεως τοιούτου. Εκτός τούτου η συσσώρευσις των μαθητριών εις εν Σχολείον καθιστάνει δυσχερεστάτην την προσήκουσαν αυτών επιτήρησιν και την ε π ι μ ε λ ή α γ ω γ ή ν των, και γεννά α τ ο π ή μ α τ α , τα ο π ο ί α αδυνατεί να προλάβη, η να διορθώση και η οξυδερκεστέρα και δραστηριοτέρα διεύθυνσις. Διά ταύτα κρίνω, Μεγαλειότατε, αναγκαίον να φροντίση αμέσως ήδη η Κυβέρνησις να συστήση ανώτερον Σχολείον κορασίων, ειςτοοποίον να εισάξη μεν όλας τας υποτρόφους της, τας ευρισκομένας ήδη εις τα δύο σχολεία του κυρίου Χίλλ και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, να δεχθή δε και άλλας οικοσίτους και

εξωτέρας,όσαςοι γονείς των ήθελον στείλει. Πιστεύω δεότιη Κυβέρνησις δεν θέλει εξοδεύση περισσότερα διά την σύστασιν και συντήρησιν τοιούτου σχολείου, παρ' όσα ήθελεν εξοδεύση εισάγουσα τας υποτρόφους της με την απαιτουμένην μηνιαίαν σύνταξιν πεντήκοντα δραχμών, εις το σχολείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας" η, αν επί του παρόντος εξοδεύση τι περισσότερον, εντός δύο το πολύ ετών η δαπάνη θέλει ισωθή με τα εισοδήματα. Κατά τον υποθετικόν προϋπολογισμόν, τον οποίον ενταύθα υπό Στοιχ. α επισυνάπτω, θέλει εξοδεύση η Κυβέρνησις εις σύστασιν του σχολείου εφάπαξ δραχμάς περίπου 5.000. Θέλει δ' εξοδεύη εις συντήρησιν αυτού κατά μήνα δραχμάς περίπου 3140" και θέλει εσοδεύη ώς έ γ γ ι σ τ α δρ. 2800. Αλλ' εις τον προϋπολογισμόν τούτον εσημειώθησαν οι μισθοί των διδασκάλων υψηλοί, και ελπίζω, ότι θέλουσιν ευρεθή τίνες διδάσκαλοι, ευχαριστούμενοι να διδάξωσι καιμεμισθόν ολιγώτερον. Προσέτι εσημειώθησαν τριάκοντα μόνον υπότροφοι της Κυβερνήσεως και είκοσιν οικόσιτοι' αλλ' ε λ π ί ζω, ότι το Σχολείον τυχόν έμπειρου διευθύνσεως θέλει α π ο κ τ ή σ η υπόληψινεντόςολίγου, και ο αριθμός των οικοσίτων θέλει αυξήση τόσον, ώστε το ελλείπον της δαπάνης θέλει πληρωθή. αν δε η Κυβέρνησις α ν α γ κ α σ θ ή και να προσδαπανήση το ελλείπον, η ανάγκη της συστάσεως τοιούτου σχολείου δικαιώνει πληρέστατα την μικράν ταύτην της δαπάνης προσθήκην. Διά να λάβη δε το σχολείον την προσήκουσαν μορφήν, να κατασταθή άξιον της Κυβερνήσεως και να χρησιμεύση ώς π ρ ό τυπον προς βελτίωσιν και του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, κρίνω αναγκαίον να δοθή προ πάντων προσοχή εις την εκλογήν αξίας και ε μ π ε ί ρ ο υ Διευθυντρίας, και τοιαύτην θεωρώ την κυρίαν Κλάραν Λάζιους, ήτις, αν η Υ . Μ . εγκρίνη την σύστασιν του ρηθεντος Σχολείου, δύναται να προσκληθή διά ν' αναδεχθή αυτούτηνΔιεύθυνσιν, έχουσα ώς βοηθόνκαιε π ι μ ε λ ή τ ρ ι α ντην πρώην διευθύνασαν το σχολείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας κυρίαν Πιταδάκη. ο δε διοργανισμός του Σχολείου είναι σκοπιμώτερον να γίνη μετά την ελευσιν της Διευθυντρίας. Δι όλα τα ρηθέντα ενθαρρύνομαι να προτείνω εις την Υ . Μ .

να εγκρίνη την σύστασιν του ρηθέντος ανωτέρου Σχολείουτωνκορασίων και συντήρησιν αυτού δαπάνη της Κυβερνήσεως. να δώση δε εις την Γραμματείαν την άδειαν να προσκαλέση επί τω σημειωθέντι μισθώ δρ. 200 κατά μήνα την κυρίαν Κλάραν Λάζιους ώς Διευθύντριαν αυτού. Εν τοσούτω να εγκρίνη την προσωρινήν μεταβίβασιν των εν τω σχολείω του κυρίου Χίλλ υπολειπομένων ένδεκα υποτρόφων της Κυβερνήσεως και το Σχολείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, και να αύξηση την σύνταξιναυτώναπό δρ. 25 (εικοσιπέντε) όσας ελάμβανεν ο κύριος Χίλλ, εις δραχμάς 50 (πεντήκοντα) κατά μήνα, όσας απαιτεί δι εκάστην οικόσιτον η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία. Παρακαλώ δ' ευσεβάστως την Υ. Μεγαλειότητα ίνα παραδεχθή την άνω πρότασιν,καιαξιώσηνα υπογράψη τα προκείμενα ενταύθα σχέδια Διαταγμάτων. Υποσημειούμαι με βαθείαν Υ μ ε τ έ ρ α ς Μεγαλειότητος Ταπεινότατος, ευπειθέστατος υπηρέτης

υπόκλισιν

καιυ π ο τ α γ ή ντης

και πιστότατος

Επί των Εκκλ. κτλ. Γραμματεύς Φίλιππος Ιωάννου

υπήκοος και

της Επικρατείας υπογραφή (I. Ρίζος)

Υποθετικός προϋπολογισμός του παρά της Β. Κυβερνήσεως σταθησομένου ανωτέρου σχολείου των κορασίων. Α. I.

συ-

Έξοδα.

Έξοδα εφάπαξ γενησόμενα 1) εις δύο καναπέδες 2) Εις δύο δωδεκάδας καθήκλας 3) εις παραπετάσματα παραθύρων 4) Εις Τραπέζια τέσσαρα 5) εις κλίνην της διευθυντρίας 6) Εις λάμπαν και κανδηλέρια

"»

250. 220. 150. 150. 150. 60.

δρ.

980.

δρ. " " " "

980.

1) εις 25 κλίνας

§

των

υποτρόφων,

διότι

φέρωσι τας κλίνας των προς 80 δρ. 2) Εις βιβλιοθήκας και δουλάπια . . . . δρ. 3) Εις θρανία, τραπέζας αναγνώσεως κτλ 4) εις λύχνους και άλλα χρειώδη δια φώτισμα " 5) Εις λεκανας διά νίψιμον " 6) Εις Τραπέζας δια φαγί και τα αναγκαία σκεύη και έ π ι π λ α των Τραπεζών " 7) Εις τάσσας διά καφέ η γάλα, η τέϊ Εις απρόβλεπτα

έξοδα

2.000. 3.000. 500. 300. 100.

500.

»

280. 5000.

Μεταφέρεται II.

η

όπισθεν ποσότης

Έξοδα κατά μήνα γινόμενα 1) μισθός διευθύντριας διευθύντριας μισθός δύο Ελληνικών διδασκάλων μισθός Γαλλικού διδασκάλου μισθός μαθηματικού διδασκάλου ... μισθός διδασκάλου της γεωγραφίας και Ιστορίας 7) μισθός διδασκάλου της μουσικής .. 8) μισθός διδασκάλου της Κατηχήσεως 9) μισθός διδασκάλου καλλιγραφίας .. 3) 4) 5) 6)

φία θέλουν διδάσκεσθαι

παρά της δι-

δρ.

5000.

δρ.

200.

" » " "

120. 280. 80. 80.

" » » »

100. 100. 50. 60.

διευθυντρίας και επιμελήτριας, η, αν αύται δεν τα γνωρίζωσι, θέλουσι διδάσκει καν εν άλλο εκ των ανωτέρω μαθημάτων, και ο διά ταύτα σημειωδιδασκαλίαν των χειροτεχνημάτων 10)

Εις μισθός υπηρέτιδων

ενός υπηρέτου και

και τριών δρ.

120.

~

1190.

Μεταφέρεται η όπισθεν ποσότης δρ. 1190. εις τροφήν 50 οικοσίτων και οικοτρόφων της διευθυντρίας, της ε π ι μ ε λ η τ ρ ί α ς και των υπηρετών όλων προσώπων 56. δρ. 23 δρ. 1.288. Εις φωτισμόν, πλύσιμον και θέρμανσιν τον χειμώνα " 130. Εις ενδυμασίαν 30. υποτρόφων της Κυβερνήσεως προς 6. δραχ. κατά μήνα » 180. Εις ενοίκιον » 360.

50.

50.

3.140. Έσοδα. Οικόσιτοι, εξ ων αι 30. υπότροφοι της Κυβερνήσεως προς δρ. 50. κατά μήνα δρ. 2.500. Εξώτεραι προς δρ. 6. κατά μήνα. . » 300. δρ. Aι υπολειπόμενοι οικοσίτων

δρ. 340 κατά

αυξήση.

μή-

2.800.

2800.

προ

Όθων κτλ. Κατά πρότασιν της Ημετέρας επίτωνΕκκλησιαστικώνκαι της δημοσίας Παιδεύσεως Γραμματείας της Επικρατείας, αποφασίζομεν τα ακόλουθα. 1) Εγκρίνομεν την όσον δυνατόν εν Αθήναις ταχυτέραν σύστασιν ενός ανωτέρου σχολείου των κορασίων, το όποιον θέλει συντηρείσθαι διά δαπάνης της Κυβερνήσεως, και εις το όποιον θέλουσιν εισαχθή όλαι αι υπότροφοι της Κυβερνήσεως, αι εις τα σχολεία του κυρίου Χίλλ και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας υπάρχουσαι.τονδεδιοργανισμόν αυτού θέλει συντάξη και υποβάλη εις την Η μ ε τ έ ρ α ν έγκρισιν η Η μ ε τ έ ρ α επί των Εκκλησιαστικών Γραμματεία ήτις θέλει προτείνει εν καιρώ το τε προσωπικών και όσα απαιτούνται προς συντήρησιν τον Σχολείου. 2) Ε π ι τ ρ έ π ο μ ε ν εις την επί των Εκκλησιαστικών κτλ. Γραμματείαν να προσκαλέση αμέσως ήδη ώς Διευθύντριαν του ρηθεντος σχολείου την κυρίαν Κλάραν Λάζιους με μηνιαίον μισθόν δρ. 200 (διακοσίων) αρχόμενον από της εν Αθήναις αφίξεώς της, καιμετοδικαίωμα του να έχη εντός του Σ χ ο λ ε ί ο υ οίκησιν, φωτισμόν, θέρμανσιν και τροφήν εκ της των οικοσίτων αδάπανον. 3) Εις την Ημετέραν επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Παιδεύσεως Γραμματείαν της Επικρατείας ανατίθεται η ενέργειατουπαρόντος Διατάγματος. Εν Αθήναις τη . . .

Ιουνίου

1842

4

Αναφορά Ιωάννου Χίλλ Πρωτότυπο.

17 Νοεμβρίου 1852 Δίφυλλο. ΓΑΚ, Παιδείας,

φ. 27

Σεβαστέ Βασιλεύ ! Προ είκοσι δύο συμπληρωμένων ήδη ετών, ήτοι προτηςεν Ελλάδι αφίξεως της Υ. Μεγαλειότητος, συστήσαντες ενταύθα, εγώ δηλονότι και η σύζυγος μου Κα Χίλλ, διδακτικά γραμμάτων και διαφόρων χειροτεχνημάτων καταστήματα, διατηρούμεν αδιακόπως αυτά, προθέμενοι να συντελέσωμεν και ημείς το κατά δύναμιν εις την ηθικήν και διανοητικήν των κορασίων της απελευθερωθείσης Ελλάδος εκπαίδευσιν. προς σύστασιν δε και διατήρησιν των σχολείων τούτων εχορηγήθη ημίν ευθύς μετά την ευτυχή έλευσιν της Υ . Μ . ουχί η απλή του επί της Εκπαιδεύσεως υπουργείου χορηγουμένη εις τα ιδιοσυντήρητα Σχολεία άδεια, αλλά κατα προηγούμενον Βασιλικόν Διάταγμα. Εις τα Σχολεία ημών ταύτα και ήδη μέγα μέρος, και κατά τα παρελθόντα μάλιστα έτη, τα πλείστα των κορασίων της πόλεως Αθηνών, και πάμπολλα πολλών άλλων εκ διαφόρων επαρχιών επισήμων οικογενειών, εδιδάχθησαν και ανετράφησαν υπό τηνάμεσονφροντίδα και επιμέλειαν της συζύγου μου Κας Χίλλ. Κατατρίψαντες δε το άνθος της ηλικίας μας μακράν και πατρίδος και συγγενών, και δαπανήσαντες, μάλιστα δε η σύζυγος μου, και αυτήν την υγείαν, σεμνυνόμεθα εις την Βασιλικήν ευμένειαν, την οποίαν η Υ . Μ . πολλάκις ηυδόκησεναεκφράσηπρος ημάς, και δι' ιδιαιτέρων Βασιλικών ε γ γ ρ ά φ ω ν , άτινα ώς ακράτους και ένδοξους των μόχθων μας στεφάνους διαφυλάττομεν, τιμηθείσης ιδίως της συζύγου μου Κας Χίλλ και με αυτό το χ ρ υ σούν της Υ . Μ . απεικόνισμα, και συναισθανόμεθαενδόμυχοντην ευχαρίστησιν διά την εις ημάς εκάστοτε ευγνωμοσύνην των νέων των παρ' ημίν διδασκομένων και του κοινού ολοκλήρου.

Αλλ' έμελλε, Σεβαστέ Βασιλεύ, μετά είκοσι δύο έτη της διδασκαλίας μας ταύτης ο επί της Εκπαιδεύσεως Υπουργός της Ελληνικής Κυβερνήσεως να καταθλίψη δια καιρίας προσβολής την καρδίαν ημών των δαπανησάντων αφιλοκερδώς και το έ σ χ α τον του βίου μας εις την ηθικήν και νοητικήν ωφέλειαν των Ελληνοπαίδων. Ε π ι τ ρ ο π ή σταλείσα επί τούτω κατά διαταγήν του ρηθέντος υπουργού προς τον ενταύθα Νομάρχην (ος πάλιν διεβίβασε την εντολήνειςτονΔ ή μ α ρ χ ο ν ,συστελλόμενος ο ίδιος να ενεργήση αυτήν προσωπικώς) παρουσιάσθη εις την οικίαν μου κατά την 10 τον λήγοντος, φέρουσα έ γ γ ρ α φ ο ν του υπουργού λέγον, ότι πληροφορείται ο υπουργός της Δημ. Εκπαιδεύσεως, ότι ε γ ώ , Ιερεύς ξένος, διατηρώ σχολείον, ένθα φοιτώσιν επέκεινα των 400 κορασίων τε και αρρένων α ν α μ ί ξ . Ότι φοβάται μήπως η ετεροδοξία ήθελε παρεισαχθή εν αυτώ κτλ. Δι όπερ ο Νομάρχης εντέλλεται ναεξετάσηπερί πάντων και ιδίως περί της θρησκευτικής Διδασκαλίας, και δυνάμει τίνος άδειας εγώ διατηρώ το Σχολείον τούτο κτλ. Η ε π ι τ ρ ο π ή λοιπόν ελθούσα εν τη Σχολή ημών, μας υπέβαλεν υπό ανάκρισιν. Ταύτα όμως δεν ε σ ύ γ χ υ σ α ν η μ ά ς , διότι εργαζόμεθα εν τω φωτί! και τούτο αναμφιβόλως θέλει γίνει καταφανές εκ της εκθέσεως της ρηθείσης Επιτροπής προς ον ανήκει. Επόμενον όμως ήτο, Σ. Β α σ ι λ ε ύ ! τοιούτονέ γ γ ρ α φ ο ν ,και τοιούτος του υπουργού τρόπος να λυπήση και φέρη εις εύλογον έκστασιν ημάς. Ο κ. Βλάχος υπουργός της Εκπαιδεύσεως και ώς Αθηναίος γνωρίζει, ότι υπάρχει ενταύθα υπ' εμού και της Κας Χίλλ προ τοσούτον χρόνου Σχολείον συστημένον, εις το όποιον καιτωνσυμπολιτών και αυτών των πενωτάτων αυτού συγγενών τα τέκνα εδιδάχθησαν και διδάσκονται και τα καταστήματα μας αυτά, διά να μην είπω και την οικίαν μας απειράκις κατά το διάστημα τούτο επεσκέφθη. Kαι ώς υπουργός επληροφορήθη, ώς ώφειλε τουλάχιστον, εκ των αρχείων του υπ' αυτού διευθυνομένου υπουργείου, ότι και αδεία κατ' εξαίρεσιν διά Βασ. Διατάγματος εχορηγήθη ημίν περί της συστάσεως και διατηρήσεως του σχο-

σχολείου μας, και οι προκάτοχοι αυτού υπουργοί (εξ ων ουδείς κατά τι κρίνεται υποδεέστερος τούτου) άπαντες επεδοκίμασαν αυτό, εκφράσαντες ημίν εγγράφως τε και προφορικώς, ευγνωμοσύνας και η κοινότης αύτη το επευφήμησε πάντοτε, διότι άλλως ηθέλαμεν α ν α γ κ α σ θ ή ν' αποδώσωμεν εις τον Κύριον υπουργόν τούτον πολλήν την ραθυμίαν. Φοβείται, λέγει, ο κ. υπουργός μήπως παρεισαχθή εν τω σ χ ο λείω ημών ετεροδοξία! Αλλ' ώς πολίτης Αθηναίος ο κ. Βλάχος δεν έλαβε βεβαίως αφορμήν τινά να υ π ο π τ ε υ θ ή πώποτε τοιαύτην τινά υπόνοιαν, διότι άλλως εάν ήτο Χριστιανός πολίτης δεν ήθελε παρασιωπήσει τούτο προς τους συμπολίτας του, και τα κοράσια των στενών αυτού συγγενών ήθελεν εμποδίσει από του να φοιτώσιν εις το Σχολείον μας. ε λ α χ ί σ τ η ντοιαύτην υπόνοιαν έχει, αφορμήν δε τινα να προτείνη καμμίαν. Απεναντίας πολλοί και ιδίως οι συνάδελφοί του υπουργοί δύνανται να βεβαιώσωσιν αυτόν πόσον ε γ ώ , πρεσβεύων την αρχήν, ότι πάς τις ένθα διαμένων, οφείλει να σέβηται τους εγχώριους νόμους, εξετέθην πραγματικώς κατά την πολυθρύλλητον του κ. Κίγκ υπόθεσιν υπέρ της αξιοπρεπείας της Ελλ. Κυβερνήσεως και κατά του συμπολίτου μου. Τούτοι ούτως εχόντων απέχω να χαρακτηρίσω την διαγωγήν ταύτην του κ. υπουργού, και να διερευνήσω την πηγήν της προθέσεως και αυτού του συμβούλου του Χρυσοβέργη, ουδέ ήθελον τολμήσει να ενοχλήσω την Υ. Μεγαλειότητα με την παρούσαν μου, εάν επειθόμην, ότι η διαγωγή αύτη του υπουργού κ. Βλάχου είναι απλή μόνον κατ εμού εξύβρισις, διότι τότε ήθελον άλλως συλλογισθή. Φρονών όμως ότι η τοιαύτη διαγωγή απάδει εντελώς προς την διάθεσιν της Υ . Μ . την υπόληψιν της Ε λ λ . Κυβερνήσεως και τα αληθή του Ε λ λ . Έθνους συμφέροντα, τολμώ να καθυποβάλω ειςτηνΥ . Μ .εάνσυνάδη με τα συμφέροντα της Ε λ λ . κυβερνήσεως να υπερίδη τοιαύτην προσβολήν, ενώ η πολυθρύλλητος του κ. Κίγκ υπόθεσις μένει εισέτι εκκρεμής.

ούνται οι ξένοι την Κυβέρνησιν και τον λαόν της Ελλάδος ώς δήθεν αγνώμονας προς τους ευεργέτας των, φανατικούς και ανεπίδεκτους του καλού; Αιτούμενος την συγγνώμην της υμετέρας μεγαλειότητος υποφαίνομαι μετά βαθυτάτου σεβασμού της Υμετέρας Μεγαλειότητος ταπεινότατος και ευπειθέστατος ο υποκλινέστατος (υπογρ.) Ιωάννης Ερ. Χίλλ Αθήνησι τη 17/29 Νοεμβρίου 1852

5

Προέδρου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας «Περί εξετάσεως των δημοδιδασκαλισσών» 4 Σεπτεμβρίου 1861 Αντίγραφο. Τετράφυλλο. ΓΑΚ, Παιδείας,

φ. 28

αρ. 5731 ο Πρόεδρος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας. Εν Αθήναις τη 4. Σεπτεμβρίου 1861. Περί εξετάσεως κ.λ. των δημοδιδασκαλισσών. προςτοεπί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείον. Κύριε

Υπουργέ, Ελήφθη το από 28 Ιουλίου ε.ε. υπ' αριθμόν 3776/2512 έγγραφον του Β. τούτον Υπουργείου, δι' ου ευαρεστήθητε να μοι κοινοποιήσητε ότι, παραδεχθέντες την από 30 Ιουνίου αίτησιν του Διοικητικού Συμβουλίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, διετάξατε, iva αι του διδασκαλικού πτυχίου εξετάσεις των μαθητριών τουΑρσακείουγείνωσιν εντός του Αυγούστου, ανκαιεναντίαεις τούτο υπήρξεν η γνωμοδότησις του Γενικού Διευθυντηρίου, ην επί επιστροφή μας α π ε σ τ ε ί λ α τ ε . λίου εν. Έτ. επιστρέφοντες ήδη, λαμβάνομεν αφορμήν εξ αυτής να επικαλεσθώ μεν, κ. Υπουργέ, την σύντονον υμών προσοχήν επί τίνων αντικειμένων αφορώντων την εκπαίδευσιν και την εξέτασιν των Διδασκαλισσών, άτινα αν προσηκόντως δεν κατανοηθώσιν, ουδέποτε θέλομεν έχει διδασκαλίσσας ικανάς και αξίας να μ ε τ α δώσωσι μετά των γραμμάτων και την αρετήν. του βέβαιοι αλήθειαν θλιβεράν, ότι δηλαδή

εξήκοντα

τουλάχιστον

δημοδιδασκάλισσαι υπάρχονσι σημερον εντός του Κράτους εν αργία διατελούσαι. την αλήθειαν δε ταύτην θεωρούμεν θλιβεράν, διότι 60 Δημοδιδασκάλισσαι μένουσαι εν αργία, ου μόνον ά χ ρ η στοι θέλουσι βαθμηδόν καταντήσει, απομανθάνουσαι όσα εδιδάχθησαν, αλλά και επιβλαβείς ίσως θέλουσιν α π ο β ή , καθ' όσον aι πλείσται ανήκουσαι εις πτωχάς οικογενείας, δυσκόλως θέλουσι διαφύγει τους κινδύνους της διαφθοράς και της απωλείας, ους η αργία αφ' ενός και η ένδεια αφ' ετέρου συνήθως προκαλούσιν. Αλλά το κακόν τούτον, δυστυχώς, θέλει προβή κατ' έτος αυξάνον, εάν εγκαίρως δεν ληφθή πρόνοια περί της θεραπείας αυτού" διότι εφέτος εις τας άνω εξήκοντα εν αργία διατελούσας θέλουσι προστεθή και άλλαι πολλαί' διότι πεντήκοντα και οκτώ νέαι επαρουσιάσθησαν και δεκταί εγένοντο, όπως υποστώσι τας του διδασκαλικού πτυχίου εξετάσεις. και όμως εκ των νέων τούτων μόνον 21 απεπεράτωσαν τα εν τω Αρσακείω μαθήματά των και κανονικώς απελύθησαν. εκ των επιλοίπων δε, άλλαι μεν ανήκον εις κατωτέρας τάξεις της Εταιρίας, μή αποπερατώσασαι εν τάξει τας σπουδάς των, άλλαι δε εις το Δημοτικόν Σχολείον Αθηνών και άλλαι εις ιδιωτικά Σχολεία. Πώς δε άπασαι aι νεάνιδες αύται εγένοντο δεκταί εις τας διδασκαλικάς εξετάσεις ενώ το Υμέτερον έ γ γ ρ α φ ο ν μόνον περί των εξεταστέων εσωτερικών και εξωτερικών μαθητριών της Εταιρίας διαλαμβανει, αγνοούμεν, κ. Υ π ο υ ρ γ έ ! Αλλ' εάν το ειρημένον Διάταγμα εξεδόθη, ότε υπήρχε σπάνις δημοδιδασκάλων και δημοδιδασκαλισσών, η δε εσωτερική κατάστασις των διδασκαλείων της Κυβερνήσεως και της Εταιρίας δεν είχεν εισέτι καταρτισθή επί το τελειότερον, βεβαίως σημερον, ότε κατά την επίσημον διαβεβαίωσιν του Γενικού Διευθυντηρίου διακόσιοι Δημοδιδάσκαλοι κατ' έτος εξέρχονται και άλλοι τόσοι εισέρχονται εις το Διδασκαλείον της Β. Κυβερνήσεως, υπέρ τας εξήκονταδεΔημοδιδασκαλίσσας μένουσιν α ρ γ α ί , η δε πρόοδος και ανάπτυξις του Αρσακείου εγένετο εις πάντας καταφανής, βεβαίως, λέγομεν, το ειρημένον Β. Διάταγμα χρήζει τροποποιήσεως.

παραπέμπον ρητώς εις το άρθρον 15 του περί Δημοτικών Σχολείω Νόμου του 1834, απαιτεί τουλάχιστον, πριν η γίνη δεκτή η προς εξέτασιν παρουσιαζόμενη, να παρουσιάζη αποδεικτικά των σπουδών της και της διαγωγής της, αλλ' αμφιβάλλομεν αν και αυτή η περιοριστική του Διάταξις τηρείται' διότι ουδεμία των μαθητριών, πλην των απολυθεισών, ώς αυθόρμητος εδήλωσεν η Εταιρία εις τον Κ. Διευθυντήν, ουδεμία λέγομεν των άλλων των γενομένων δεκτών εις τας διδασκαλικάς εξετάσεις, εζήτησε παρ' ημών αποδεικτικόν των σπουδών και της διαγωγής της. Εάν όμως ο κ. Διευθυντής δεν εζήτησε τα ειρημένα αποδεικτικά επί λόγω ότι αυτά ζητούνται παρά των μή εν τω Διδασκαλείω εκπαιδευθέντων, το δε παρθεναγωγείον της Εταιρίας ε π έ χ ε ι διά τας Δημοδιδασκαλίσσας, ον τόπον επέχει το Β. Διδασκαλείον διά τους Δημοδιδασκάλους, τότε, φρονούμεν, ώφειλε να συμμορφωθή με την ρητήν διάταξιν του άρθρου 23 του Β. Διατάγματος, καθ' ήν οι αυθαιρέτως άνευ απολυτηρίου εισελθόντες του Διδασκαλείου δεν γίνονται δεκτοί εις εξέτασιν, και ούτω δεν έπρεπε να δεχθή ειμή μόνον τας 21 μαθήτριας της Εταιρίας, αίτινες αποπερατώσασαιταςσπουδάς των, υπέστησαν τας απολυτηρίους εξετάσεις των, και ουχί τόσας άλλας μαθήτριας της Εταιρίας, αίτινες ούτε τα μαθήματά των α π ε π ε ρ ά τ ω σ α ν , ούτε εξετάσεις εν τη Εταιρία ετόλμησαν να υποστώσιν, ούτε τα μαθήματα της πέμπτης τάξεως ηκροάσθησαν, αλλά και αυτήν την τετάρτην τάξιν προ του τέλους των μαθημάτων αυτής εγκατέλιπον, αδιαφορούσαι και περί των σπουδών των και περί της διαγωγής των και περί της επιμελείας των, καθόσον, φαίνεται, εγνώριζον ότι και άνευ αποδεικτικών θέλουσι γίνει δεκταί, όπως και πραγματικώς εγένοντο, εναντίον του ειρημένου 23 άρθρου. Όλως δε περιττόν θεωρούμεν, Κ. Υ π ο υ ρ γ έ , να εκθέσωμεν ότι υπό το τοιούτο σύστημα, πρώτον ο ζήλος, η επιμέλεια και η φιλοτιμία των χρηστών μαθητριών μαραίνονται και παραλύουσι' δεύτερον η πειθαρχία και το οφειλόμενον σέβας εις τους Διδασκάλους, τας Ε π ι μ ε λ ή τ ρ ι α ς και την εσωτερικήν του Παρθεναγωγείου διεύθυνσιν εκλείπουσι, μή υπαρχούσης ανάγκης της περί

των σπουδών και της διαγωγής των μαθητριών μαρτυρίας αυτών, τρίτον, η επιπολαιότης, ο πολλαπλασιασμός των διδασκαλισσών καιaιεκ τούτων διαφθοραί ενισχύονται προς βλάβην και αυτών καιτηςΚοινωνίας. Αλλά βεβαίως δεν α ρ κ ε ί , Κ. Υ π ο υ ρ γ έ , να διατάξητε την αυστηράν τήρησιν των ειρημένων άρθρων προς καταρτισμόν διδασκαλισσών Ικανών να ηθοποιήσωσι προσηκόντως το γυναικείον φύλον της τε έσω και έξω Ελλάδος. Τοιαύτας διδασκάλισσας, τας όποιας και η εθνική ημών υπόληψις και η οσημέραι προβαίνουσα πρόοδος και η ανάγκη της διανοητικής και ηθικής ημών διαπλάσεως απαιτούσι, βεβαίως ούτε η τύχη, ούτε τα δημοτικά ημών Σχολεία, ούτε οι τυχόντες διδάσκαλοι δύνανται να καταρτίσωσιν. Απαιτούνται προς τούτο διδασκαλεία επίτηδες διωργανισμένα, διαπλάττοντα ουχί μαθήτριας αλλά διδασκάλισσας Ικανάς, και καταρτίζοντα αυτάς δεόντως και εις την δύσκολον τέχνην της διδασκαλίας και εις την έτι δυσκολωτέραν τέχνην της παιδαγωγίας. Τοιαύτα Διδασκαλεία προς μόρφωσιν Ικανών διδασκάλων και διδασκαλισσών α π ή τ η σ ε και ο Νομοθέτης ημών προ 27 ήδη ετών διά του από 6/18 Φεβρουαρίου 1834 Νόμου, δι ου εσύστησε το Διδασκαλείον προς μόρφωσιν ουχί μόνον διδασκάλων αλλά και διδασκαλισσών (ίδε αρθρ. 66 § 1 του ειρημένου Νόμου), εκφράσας και την επιθυμίαν του εις το άρθρον 68, όπως το Διδασκαλείον των κορασίων έχη και πρότυπον σχολείονκορασίωνπρος γύμνασιν των μελλουσών διδασκαλισσών. και η μεν Κυβέρνησις διωργάνισε το Διδασκαλείοντωναρρένων, Β. Κυβερνήσεως και υπό την Προστασίαν της Μεγαλειοτάτης Βασιλίσσης ε σ ύ σ τ η σ ε το Διδασκαλείον αυτής προς μόρφωσιν διδασκαλισσών. Ως τοιούτο δε το Παρθεναγωγείον της Εταιρίας ανεγνωρίσθη και εντός και εκτός του Ελληνικού Βασιλείου, και παρά των Δήμων δε του Κράτους και παρά της Β. Κυβερνήσεως επισήμως ώς τοιούτον ωμολογήθη- διότι η μεν Β. Κυβέρνησις επισήμως προσεκάλεσε τους Δήμους εν αυτώ να εκπαιδεύσωσι τας δημοδιδασκαλίσσας αυτών, οι δε Δήμοι του Κράτους προθύμως εις

την πρόσκλησιν ταύτην υπήκουσαν. Έπειτα δε ουδέν άλλο Παρθεναγωγείον εν Ελλάδι ούτε την μόρφωσιν διδασκαλισσών προτίθεται, ούτε επί τω σκοπώ τούτω διωργανίσθη, ούτε άδειαν τοιαύτην παρά της Κυβερνήσεως έλαβεν. Φρονούμεν δε ότι το Διδασκαλείον της Εταιρίας και εις τας ανάγκας του Έθνους και εις τας πατρικάς ευχάς της Β. Κυβερνήσεως πληρέστατα ανταπεκρίθη, περί τε τα γράμματα και την παιδαγωγίαν οσημέραι βελτιούμενον, και το παρά του Ν ό μ ο υ απαιτούμενον πρότυπον Σχολείον των κορασίων εν καλλίστη καταστάσει διατηρούν, και διδασκαλίσσας καλώς κατηρτισμένας εις το διδασκαλικόν ε π ά γ γ ε λ μ α κατ' έτος χορηγούν. Αλλ' εάν το Β. Διάταγμα τον 1856 κατά την γνώμην του Γενικού Διευθυντηρίου εξισοί και εξομοιοί το Διδασκαλείον της Φιλ. Εταιρίας μ' όλα τα λοιπά του Κράτους Σχολείατωνκορασίων, μηδέ των δημοτικών εξαιρουμένων, τας δε μαθήτριας της Εταιρίας τας εις το διδασκαλικόνε π ά γ γ ε λ μ αεκπαιδευομέναςμε πάσαν άλλην μαθήτριαν, βεβαίως τότε η το Παρθεναγωγείον της Εταιρίας καθίσταται περιττόν και ε π ι β λ α β έ ς , η το Διάταγμα χρήζει τροπολογιών. Αι δε απαιτούμεναι καθ' ημάς τροπολογίαι, ας υπό την ώριμον υμών σκέψιν εν ονόματι του Διοικητικού Συμβουλίου υποβάλλω, είναι aι εξής: 1) Ότι ουδεμία θέλει γίνεσθαι τον λοιπού δεκτή εις διδασκαλικός εξετάσεις ουδέ θέλει λαμβάνει διδασκαλικόν πτυχίον, αν προηγουμένως δεν βεβαιωθή εγγράφως παρά των αρμοδίων προσώπων ότι α) είναι διαγωγής α μ έ μ π τ ο υ και β) ότι διήκουσεν επιμελώς και ευδοκίμως τα μαθήματα της ανωτάτης Τάξεως του Διδασκαλείου της Φιλεκπ. Εταιρίας, είτε ώς εσωτερική, είτε ώς εξωτερική αυτής μαθήτρια. 2) Ότι αι διά το διδασκαλικόν πτυχίον εξετάσεις θέλουν γίνεσθαι εν τω Αρσακείω της Φιλ. Εταιρίας μετά την α π ο π ε ρ ά τ ω σιν των ενιαυσίων εξετάσεων των κατωτέρων αυτού τάξεων υπό ε π ι τ ρ ο π ή ς , προεδρευομένης υπό του Γ ε ν ι κ ο ύ Διευθυντού των Δημοτικών Σχολείων και συγκειμένης εκ των μελών της επί των Σχολείων ε π ι τ ρ ο π ή ς του Διοικητικού Συμβουλίου της Φιλ. Εται-

Εταιρίαςκαιυπό των διδασκάλων της ανωτάτης Τάξεως του Αρσακείου. 3) Ότι επί τη βάσει της βαθμολογίας της εξεταστικής ταύτης Ε π ι τ ρ ο π ή ς θέλουν εκδίδεσθαι εν τω Υπουργείω της Παιδείας τα διδασκαλικά πτυχία. Τοιουτοτρόπως και αι εκτός του Αρσακείου σπουδάζουσαι, υποχρεούμενοι να διατελέσωσι τουλάχιστον εν έτος μαθήτριαι του Διδασκαλείου της Εταιρίας όπως λάβωσι το διδασκαλικόν των π τ υ χίον, θέλουν τελειοποιείσθαι άπασαι εν τη Ε' τάξει του Παρθεναγωγείου ομοιομόρφως ου μόνον περί τα γράμματα, αλλά και περί την ηθικήν αυτών διάπλασιν και περί την μέθοδον της διδασκαλίας και περί την τέχνην της Παιδαγωγίας και της εσωτερικής διοικήσεως των Σχολείων, ων την διεύθυνσιν πρόκειται ν' α ν α λ ά β ω σ ι ν η δ' επιπολαιότης και η περί την διδασκαλίαν ανικανότης θέλουσι παύσει, η σεμνή διαγωγή των διδασκαλισσών θέλει εξασφαλισθή και η υπέρ το δέον αύξησις του αριθμού των διδασκαλισσών θέλει περιορισθή, η δε υπόληψις της Φιλ. Εταιρίας δεν θέλει εκτίθεσθαι και εντός και έκτος της Ελλάδος. Τοιουτοτρόπως επί τέλους θέλουν απονέμεσθαι εν π λ η ρ ε σ τ ά τη γνώσει και μετά της απαιτουμένης ακριβείας οι βαθμοί των διδασκαλικών πτυχίων διότι οι εξετάζοντες θέλουν γνωρίζει ακριβώς την επιμέλειαν, την ικανότητα, την διαγωγήν και πάντα τα προηγούμενα των εξεταζομένων. Καθόσον, εάν ο Νόμος του 1834 α π ή τ ε ι , ίνα το Διδασκαλείον εξετάζη και τας Δημοδιδασκαλίσσας, α π ή τ ε ι συγχρόνως ίνα αυτό τούτο το Διδασκαλείονεκπαιδεύηκαι σχηματίζη αυτάς (ίδε αρθρ. 66), όπερ όμως αντί του Διδασκαλείου ανεδέχθη η Εταιρία. Εύελπις, Κ. Υ π ο υ ρ γ έ , ότι παραδεχόμενοι τας σκέψεις ταύτας θέλετε σπεύσει να προκαλέσητε τάχιστα την ώς ανωτέρω τροπολογίαν του Β. Διατάγματος του 1856, όπως το γυναικείον φύλον της τε έσω και έξω Ελλάδος εκπαιδεύηται του λοιπού ομοιομόρφως υπό ικανών και σεμνών διδασκαλισσών, υποσημειούμαι μετά της προσηκούσης υπολήψεως. Ν. Δραγούμης

Α.

Μαυροκορδάτος

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ

1830: Ί δ ρ υ σ η Ελληνικού Σχολείου θηλέων στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η (δήμος και L . K o r c k ) . 1831: « Α ν ώ τ ε ρ α σχολεία κορασίων»: H i l d n e r ( Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ) , Hill ( Α θ ή ν α ) , V o l m e r a n g e (Ναύπλιο). 1834: Υ π ό τ ρ ο φ ε ς κυβέρνησης στα σχολεία V o l m e r a n g e και Hill (διάταγμα 12/24 Ιανουαρίου 1834). 1835: το σχολείο της V o l m e r a n g e μεταφέρεται στην Αθήνα. 1836: Ίδρυση Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (διάταγμα 28 Αυγούστου 1836). 1837: Έ ν α ρ ξ η λειτουργίας Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας. 1838-1839: Έ κ δ ο σ η περιοδικού ο Σωκράτης των γυναικών και του λαού από τον Π . Σοφιανόπουλο. 1840: Διάλυση σχολείου V o l m e r a n g e . Ανάθεση διεύθυνσης στην Ελ. Πιτταδάκη. Έγγραφο «Γραμματέως» Παιδείας Ν. Θεοχάρη για ίδρυδη δημόσιου «ανώτερου» σχολείου θηλέων. 1842: «Κανονισμός» Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Έ γ γ ρ α φ ο «Γραμματέως» Παιδείας Φ. Ι ω ά ν ν ο υ για ίδρυση δημόσιου «ανώτερου» σχολείου θηλέων. Θάνατος L . K o r c k . Έ ν α ρ ξ η λειτουργίας Παρθεναγωγείου Μ. Κόρκ. 1843: Διακοπή λειτουργίας σχολείου Hill. 1850: Ίδρυση σχολείου Α ν . Μαγκάκη στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η . 1851 : «Κανονισμός» Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . 1852: Απαγόρευση συνεκπαίδευσης (εγκύκλιος 10 Σεπτεμβρίου 1852). Σύσταση στους δήμους για ίδρυση σχολείων θηλέων (εγκύκλιος 4 Νοεμβρίου 1852).

1853: Επαναλειτουργία σχολείου Hill. 1854: Παρθεναγωγείο Βορέλη στην Πάτρα. 1855: Ί δ ρ υ σ η Παρθεναγωγείου Ασπ. Σουρμελή στην Α θ ή ν α . Ί δ ρ υ σ η Φιλανθρωπικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς Κυριών (διάταγμα 25 Ιουνίου 1855). 1856: «Αμαλίειον Ορφανοτροφείον». Ε γ κ ύ κ λ ι ο ς Υπουργού Χ . Χριστόπουλου «Περί εκπαιδεύσεως μελλοδιδασκαλισσών» (12 Μαρτίου 1856). «Ποιήσεις Σ . Λεοντιάδος». 1857: Ε γ κ ύ κ λ ι ο ς υπουργού Χ . Χριστόπουλου για τη μόρφωση «διδασκαλισσών» (25 Φεβρουαρίου 1857). «Συλλογή ποιήσεων» Ευφρ. Σαμαρτζίδου. «Κανονισμός» του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. 1859: Διάλυση Παρθεναγωγείου Μ. Κορκ στην Α θ ή ν α . 1860: Ί δ ρ υ σ η Παρθεναγωγείου Ι . Σιώτου στην Αθήνα. 1861: Αναγνώριση Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (διάταγμα 13 Οκτωβρίου 1861). 1863: Γυμνασιακή τάξη στο Ελληνικό Σχολείο του δήμου της Ερμούπολης. Θάνατος Ι . Κοκκώνη. 1865: Διευθύντριες Παρθεναγωγείου Hill η Κ. Κεχαγιάκαιη Αικ. Λασκαρίδου. Ί δ ρ υ σ η Παρθεναγωγείου Σ . Βαμβακάρη στον Πειραιά. Υ π ο τ ρ ο φ ί α Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς για σπουδές νηπ ι α γ ω γ ι κ ή ς στη Γαλλία. 1866: Ί δ ρ υ σ η Παρθεναγωγείου από τη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρεία στην Κέρκυρα. « Ε π ι τ ρ ο π έ ς Κυριών» για τους πρόσφυγες της Κρήτης. Έ κ δ ο σ η περ. Α ρ τ ε μ ι ς ( Π . Δ . Η λ ι ό π ο υ λ ο ς ) . 1867: Μετονομασία σχολείου Hill σε «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» με διευθύντριες την Κ. Κεχαγιά και την Αικ. Λασκαρίδου. Ε ξ ε τ ά σ ε ι ς μαθητριών στο Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο Σκύρου.

Έ κ δ ο σ η περιοδικού Θάλεια (Πηνελόπη Λαζαρίδου). 1868: οργανισμός του εν Ζακύνθω Παρθενώνος (διάταγμα 19 Ιουνίου 1867). 1869: Γυμνασιακές τάξεις στο «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» 1870: Έ κ δ ο σ η περ. Ευρυδίκη (Αικ. Κτενά-Λεοντιάς). «Κανονισμός» των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. 1872: «Σύλλογος Κυριών υπέρ της γυναικείας Παιδεύσεως» (διάτ α γ μ α 15 Ιουνίου 1872). Επαναλειτουργία Παρθεναγωγείου Hill. 1873: «Εργαστήριον απόρων γυναικών». 1874: «Περί των υπανδρευομένων διδασκαλισσών» (εγκύκλιος 2 Ιουλίου 1874). 1875: Ίδρυση «Ζαππείου» Παρθεναγωγείου Κωνσταντινούπολης, Διευθύντρια η Κ. Κεχαγιά. Έ κ δ ο σ η Χρηστομάθειας Κορασιακής από τη Σ . Λεοντιάδα. 1876: Υ π ό τ ρ ο φ η της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς στη Γερμανία. 1879: Αναγνώριση «Ζαππείου» Παρθεναγωγείου ώς «Ισοβάθμιου» με το Αρσάκειο (υπουργική απόφασις 2 Ιουλίου 1879). 1880: Η Αικ. Λασκαρίδου εφαρμόζει το μέθοδο του F r ö b e l και εκπαιδεύει «Φροβελιανές» νηπιαγωγούς. Έ κ δ ο σ η Παιδαγωγικών μελετών από την Κ. Κεχαγιά. Έ κ δ ο σ η Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπωναπότηνΑικ. Λασκαρίδου. 1881: Αναγνώριση Παρθεναγωγείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας στην Κέρκυρα ώς Διδασκαλείου. Καθορισμός παιδαγωγικών μαθημάτωνκαιασκήσεωνστα Διδασκαλεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (διάταγμα 24 Απριλίου 1881). 1882: Θάνατος του J . Hill. 1883: Θάνατος του F r . H i l d n e r . Διάλυση « Ε λ λ η ν ι κ ο ύ Παιδαγωγείου».

«Σχέδιον νέου οργανισμού» της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς . «Συμβούλιο κυριών» στα Παρθεναγωγεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. 1884: Θάνατος της F r . Hill. Διευθύντρια η Μπ. Μάσσων. 1885: Υπότροφες Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς για παιδαγωγικές σπουδές στη Γερμανία. Αναγνώριση«Ομήρειου» Παρθεναγωγείου Σμύρνης ώς «ισοβάθμιου» με το Αρσάκειο (υπουργική απόφασις 26 Ιουνίου 1885). Η Σεβ. Καλλισπέρη φοιτήτρια Φιλολογίας στη Σορβόνη. 1886: Καθορισμός προσόντων για τις δασκάλες εργοχείρων (διάτ α γ μ α 13 Μαρτίου 1886). 1887: Διάλυση «Ελληνικού Παρθεναγωγείου» Αικ. Λασκαρίδου. στη θέση του το « Α σ τ ι κ ό Παρθεναγωγείο» με Διευθύντρια την Α σ π . Σκορδέλλη. Παρθεναγωγείο Σ . Σιμοπούλου στην Αθήνα. Καθιέρωση τάξης κοπτικής ραπτικής. Παρθεναγωγείο Σ . Δημοπούλου στην Αθήνα. Παρθεναγωγείο Ζ. Καμπάνη στην Ερμούπολη" παρακμή άλλων Παρθεναγωγείων Ερμούπολης. Δασκάλα Διευθύντρια σε «δημοτική σχολή αρρένων» στην Αθήνα. Έ κ δ ο σ η Ε φ η μ ε ρ ί δ ο ς των Κυριών (Καλ. Παρρέν). Ίδρυση Φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών στο Ναύπλιο Έ κ δ ο σ η Οικιακής Οικονομίας (Σ. Λεοντιάς). 1888: Επέκταση του δικαιώματος για εκπαίδευση διδασκαλισσών σε όλα τα «ομοταγή» με το Αρσάκειο Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία (διάταγμα 11 Ιανουαρίου 1888). Παρθεναγωγείο Ζ. Καμπάνη στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η : «τμήμα καλλιτεχνικής και πρακτικής Σχολής». Παρθεναγωγείο Ζ . Γκίκα στον Πειραιά. Παρθεναγωγείο Β. Γεννηματά στην Αθήνα. Έ κ δ ο σ η Ημερολογίου της Εφημερίδος των Κυριών.

1889: 1890:

1891: 1892: 1893:

Ίδρυση Φιλανθρωπικών Συλλόγων Κυριών στον Πειραιά, Πάτρα και Χαλκίδα. « Α ν α φ ο ρ ά Ελληνίδων γυναικών στη Βουλή». Παρθεναγωγείο Ευρ. Ιωαννίδου στην Αθήνα. Η Ιωάννα Στεφανόπολι πρώτη φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας (Φιλοσοφική Σ χ ο λ ή ) . Ί δ ρ υ σ η Φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών στην Κέρκυρα. ΑρσάκειοΠαρθεναγωγείο στην Πάτρα. Σχολή Γυμναστικής από την Αικ. Λασκαρίδου. «Πρότυπον Παρθεναγωγείον Συλλόγου Κυριώνυπέρτης Γυναικείας Παιδεύσεως» στην Αθήνα. Παρθεναγωγείο Μ. Βελή στην Αθήνα. Ε π έ κ τ α σ η του δικαιώματος για εκπαίδευση «διδασκαλισσών» (διάταγμα 7 Οκτωβρίου 1892). Παρθεναγωγείο Φλ. Φουντουκλή - Ειρ. Πρινάρη στην Αθήνα. «Αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων των πλήρων Παρθεναγωγείων και των Διδασκαλείων θηλέων» (διάταγ μ α 20 Αύγουστου 1893).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α' Π Η Γ Ε Σ

Πήγες

ανέκδοτες

Γ Ε Ν Ι Κ Ά Α Ρ Χ Ε Ί Α TOT

ΚΡΆΤΟΥς

Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου. 11 L. Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Παιδείας (1833-1862) II. Δημοσία Εκπαίδευσις: Β' και Γ'. Γυμνάσιον φ. 9 και 10. Θ' Επιστημονικαί Εταιρείαι: φ. 25. Ι Α ' Ιδιωτικαί Σχολαί: φ. 27. IB' Διδασκαλείον: φ. 28. Ι Γ ' Ζητήματα Διδακτικού Προσωπικού: φ. 29. Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη:

Υπουργείον

Εκκλησιαστικών και

1878.

Δημοσιευμένες

πηγές

Γενικά Ακαδημία Αθηνών, Αδαμαντίου Κοραή Χρυσά Έ π η , Αθήναι 1934. Βλαχογιάννης Ιωάννης (επιμ.), Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας. Γ' Χιακόν Αρχείον, τ. Ε ' , Αθήναι 1910. Απόστολος Δασκαλάκης, Κείμενα - Π η γ α ί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως. Σειρά τρίτη. τα περί Παιδείας, μέρη 1-3, Αθήναι 1968. Κ.Θ. Δημαράς, «Θεοφάνους του εξ Αγράφων βίος Διονυσίου του εκ Φουρνα», Ελληνικά, τ. I', 1937-38, σ. 213-272. Ευανθία Καΐρη, Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τας φιλελληνίδας, χ.τ., 1825, φωτ. επανέκδοση Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήναι 1971, αρ. 12. Αικατερίνη Κουμαριανού (επιμ.), ο Τύπος στον Αγώνα, τ. Α ' - Γ', « Ε ρ μής», Αθήναι 1971.

Ανδρέας Μάμουκας, τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, τ. Β', Πειραιεύς 1839. Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος, η μήτηρ μου. Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αθήναι 1881. Κωνσταντίνος Μέρτζιος, «το εν Βενετία Ηπειρωτικόν Αρχείον: κεφ. Β' Επιφανειος Ηγούμενος», Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. Ι Α ' , 1936, σ. 29-41. , «η Ό σ ί α Φιλοθέη, ανέκδοτα έγγραφα», Ελληνικά, τ. Ι Γ ' , 1954, σ. 122-128.

Δημήτριος Πολέμης, « Ά γ ν ω σ τ α μονόφυλλα των εν Σύρω Μισσιοναρίων και Ειδήσεις περί του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου», ο Ερανιστής, τ. I', 1972, αρ. 55, σ. 14-22. Συλλογή των εις την Ελληνικήν Βιβλιοθήκην και τα πάρεργα προλεγομένων 1833.

Συλλογές

Νόμων -

Νομοσχέδια

Γεώργιος Βενθύλος, Θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως (από το 1833), 3 τ., Αθήναι 1884-1892. Σωκράτης Δημητριάδης, Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία Ισχυόντων Νόμων, Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων διαταγών κ.λπ.απότου 1833-1899 έτους, Αθήναι 1899. Στέφανος Παρίσης, Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις ήτοι Συλλογή των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέση ν Εκπαιδεύουν Νόμων, Β. Διαταγμάτων και Εγκυκλίων του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου από του 1833, 3 τ., Αθήναι 1884-1893. Νομοσχέδια (με χρονολογική σειρά) 1870: Γ. Βακαλόπουλος, «Σχέδιον Νόμου περί Δημοτικών σχολείων» και «Σχέδιον Νόμου περί Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων», Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. I H ' , αρ. 752, 753 και 754, Νοέμβριος 1870, σ. 2193-2211. 1877: Θεόδωρος Δηλιγιάννης, «Νομοσχέδιον Περί της στοιχειώδους η δημοτικής εκπαιδεύσεως» και «Νομοσχέδιον περί συστάσεως Διδασκαλείου», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ ' , συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 1-7 και 49-51. 1877: Γ. Μίλησης, «Μέρος πρώτον: Περί Δημοτικής Παιδεύσεως», «Μέρος δεύτερον: Περί Γυμνασιακής Παιδεύσεως», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ', συν. Γ ' , 16 Μαίου 1877 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 52-66.

1880: Ανδρέας Αυγερινός, «Γενική Αιτιολογική Έκθεσις των Νομοσχεδίων περί δημοτικής Εκπαιδεύσεως», «Αιτιολογική Έκθεσις του Νομοσχεδίου περί σχολείων της στοιχειώδους η δημοτικής εκπαιδεύσεως», «Νομοσχέδιον Περί σχολείων της στοιχειώδους η δημοτικής εκπαιδεύσεως», «Αιτιολογική Έκθεσις του Νομοσχεδίου περί Παρθεναγωγείων» και «Σχέδιον Νόμου Περί συστάσεως Παρθεναγωγείων», Π α ράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Η ' , συν. Α ' , 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880, σ. υλστ' - υν' και υνζ' υνθ'. 1880: Θεόδωρος Ζερβός, «Πρότασις Νόμου», Παράρτημα

της

Εφημερίδος

17 Απριλίου 1880, σ. ρα'. 1885: Μιλτιάδης Βρατσάνος - Χαρίσιος Παπαμάρκος, «Περί ιδιωτικών Παρθεναγωγείων ώς Διδασκαλείων των Θηλέων» (Σχέδιο Β. Διατάγματος), το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Β', 1885, σ. 414-418. 1889: Γεώργιος Θεοτόκης, «Αιτιολογική Έκθεσις επί του Νομοσχεδίου περί δους εκπαιδεύσεως», «Αιτιολογική Έκθεσις επί του Νομοσχεδίου περί διον Περί μεταρρυθμίσεως των διδασκαλείων του Κράτους», «Αιτιολογική Έκθεσις επί του νομοσχεδίου περί της ιδρύσεως διδασκαλείου τιολογική Έκθεσις επί του νομοσχεδίου περί της ιδρύσεως ανωτέρων παρθεναγωγείων», «Σχέδιον νόμου Περί ανωτέρου παρθεναγωγείου», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ι Α ' , συν. Δ ' , 9 Οκτωβρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890, σ. 180-196. Παράρτημα των Εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων (Γ. Θεοτόκη). Εκδιδόμενον κατ' αίτησιν της επ' αυτού ειδικής επιτροπής της Βουλής τη επιστασία του Γενικού Επιθεωρητού των Δημοτικών Σχολείων Χαρισίου Παπαμάρκου, Αθήναι 1890. Εγκύκλιοι και Διατάγματα (με χρονολογική σειρά) «Περί συστάσεως Ελληνικού Σχολείου και Γυμνασίου εις Ναύπλιον», διάταγμα 21 Νοεμβρίου/3 Δεκεμβρίου 1833. «Περί συστάσεως δώδεκα ανεξόδων θέσεων εις το εν Ναυπλίω σχολείον των κορασίων», διάταγμα 12/24 Ιανουαρίου 1834. «Περί δημοτικών σχολείων», διάταγμα 6/18 Φεβρουαρίου 1834. «Περί συστάσεως δέκα Ελληνικών Σχολείων», διάταγμα 25 Μαρτίου/6 Απριλίου 1835.

«Περί της απαιτουμένης ηλικίας διά το επάγγελμα των διδασκαλισσών», διάταγμα 10/22 Ιουλίου 1835. «Περί εγκρίσεως της Φιλεκπαιδευτικής εταιρίας», διάταγμα 23 Αυγούστου/ 9 Σεπτεμβρίου 1836. «Περί του διοργανισμού των Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων», διάταγμα 31 Δεκεμβρίου/12 Ιανουαρίου 1837. «Περί αποχωρήσεως των αρρένων από τα κοράσια εις τα δημοτικά σχολεία», Εγκύκλιος Υπουργού Σ. Βλάχου, Αθήναι 10 Σεπτεμβρίου 1852. «Περί συστάσεως σχολείων των κορασίων συνδρομή των δημοτών», Εγκύκλιος Υπουργού Σ . Βλάχου, 4 Νοεμβρίου 1852. «Περί συστάσεως εν Αθήναις ορφανοτροφείου κορασίων», διάταγμα 8 Ιουνίου 1855. «Περί εκπαιδεύσεως νεανίδων μελλοδιδασκαλισσών και του πολλαπλασιασμού αυτών», εγκύκλιος Υπουργού Χ. Χριστόπουλου, 12 Μαρτίου 1856. «Περί του τρόπου των εξετάσεων των δημοδιδασκαλισσών», διάταγμα 11 Ιουλίου 1856. «Περί της δαπάνη των δήμων εκπαιδεύσεως κορασίων», εγκύκλιος Υπουργού Χ. Χριστόπουλου, 25 Φεβρουαρίου 1857. «Περί ανωτέρων ιδιωτικών παιδευτηρίων αρρένων τε και θηλέων», εγκύκλιος «Περί των εξετάσεων των υποψηφίων διδασκαλισσών», διάταγμα 13 Οκτωβρίου 1861. «Περί εισαγωγής κορασίων εις το Σχολείον της Εταιρίας», θέσπισμα 7 Σεπτεμβρίου 1863. «Περί του ότι σύστασις ιδιωτικών σχολείων άνευ άδειας της Κυβερνήσεως απαγορεύεται και ότι ταύταυπόκεινταιυπότηνάμεσονεποπτείαναυτής», εγκύκλιος Υπουργού Α.Χ. Λόντου, 13 Ιανουαρίου 1865. «Επιτροπή προς εξέτασιν των εν Σύρω εκπαιδευθεισών νεανίδων», διάταγμα 22 Απριλίου 1866. «Περί του Αρσακείου ώς διδασκαλείου διδασκαλισσών», διάταγμα 11 Μαίου 1867. «οργανισμός του εν Ζακύνθω Παρθενώνος», διάταγμα 19 Ιουνίου 1867. «Περί των εχόντων άδειαν συστάσεως ιδιωτικού σχολείου», εγκύκλιος Υπουργού Α.Δ. Αυγερινού, 22 Απριλίου 1870. «Περί του τί απαιτείται του λοιπού προς σύστασιν ιδιωτικού σχολείου», εγκύκλιος Υπουργού Α . Γ . Πετμεζά, 15 Σεπτεμβρίου 1871. «Περί συστάσεως συλλόγου των κυριών προς γυναικείαν παίδευσιν εν Ε λ λ ά δι», διάταγμα 27 Απριλίου 1872. «προς τας δημοδιδασκάλους. Περί της συμπεριφοράς αυτών, παραινετική», εγκύκλιοςΥπουργούΔ.Σ. Μαυροκορδάτου, 12 Σεπτεμβρίου 1872.

«Περί ιδιωτικών σχολείων», εγκύκλιος Υπουργού I. Βαλασόπουλου, 6 Μαρτίου 1874 και 11 Σεπτεμβρίου 1874. «Περί των υπανδρευομένων δημοδιδασκαλισσών», εγκύκλιος Υπουργού I . Βαλασόπουλου, 2 Ιουλίου 1874. «Περί ιδιωτικών σχολείων», εγκύκλιος Υπουργού Γ . Μίληση, 1 Νοεμβρίου 1875. «Περί διορισμού επιμελητριών εν τοις δημοτικοίς σχολείοις των κορασίων 16 Φεβρουαρίου 1877. «Περί αναγνωρίσεως του εν Κωνσταντινουπόλει Ζαππείου Παρθεναγωγείου ώς ισοβαθμίου τ ω εν Αθήναις Αρσακείω Διδασκαλείω», υπουργική απόφασις 3 Ιουλίου 1879. «Περί διδασκαλίας των παιδαγωγικών μαθημάτωνκαιτωνεξετάσεωντων υποψηφίων διδασκαλισσών εν τοις Παρθεναγωγείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», διάταγμα 24 Απριλίου 1881. «Περί εγκρίσεως οργανισμού της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», διάταγμα 24 Ιουλίου 1882. «Περί αναστολής του άρθρου 11 του Β.Δ. 1881 περί διδασκαλίας παιδαγωγικών μαθημάτων κ.λ.π. εν τοις παρθεναγωγείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», διάταγμα 17 Σεπτεμβρίου 1882. «Περίτελέσεως διαγωνισμού προς σύνταξιν διδακτικών βιβλίων της μέσης «Περί απολυτηρίων εξετάσεων των μελλοδιδασκαλισσών», διάταγμα 16 Αύγουστου 1883. «Περί του τύπου των πτυχίων των δημοδιδασκαλισσών», υπουργική απόφασις 19 Απριλίου 1884. «Περί αναγνωρίσεως του Ελληνικού Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας Σμύρνης ώς ισοβαθμίου τω εν Αθήναις Αρσακείω Διδασκαλεία», υπουργική απόφασις 26 Ιουλίου 1885. «Περί προσόντων των διδασκαλισσών των εργοχείρων», διάταγμα 13 Μαρτίου 1886. «Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγγραφήν διδακτικών βιβλίων», 31 Οκτωβρίου 1886. «Περί της εν τ ω αυτώ σχολείω διδασκαλίας θηλέων και αρρένων υπό δημοδιδασκαλίσσης προσωρινώς», εγκύκλιος Υπουργού Π . Μανέτα, 12 Φεβρουαρίου 1887. «Περί εγκρίσεως Κανονισμού της εν Χριστώ Αδελφότητος Κυριώνπροςανακούφισιν των εν ταις φυλακαίς Ναυπλίου καταδίκων αδελφών», διάταγμα 23 Ιουλίου 1887. «Περί εγκρίσεως της ιδρύσεως φιλανθρωπικού σωματείου εν Πάτραις υπό

την

επωνυμίαν εν Χριστώ αδελφότης Κυριών», διάταγμα 29 Δεκεμβρίου 1887. «Περί εξετάσεων επί πτυχίω των υποψηφίων διδασκαλισσών», διάταγμα 11 Ιανουαρίου 1888. «Περί έγκρίσεως της ιδρύσεως Φιλανθρωπικού σωματείου εν Χαλκίδι, υπό βρίου 1888. «Περί εγκρίσεως της συστάσεως εν Πειραιεί φιλανθρωπικού σωματείου υπό

ταγμα 6 Απριλίου 1888. «Περί εξετάσεων επί πτυχίω των υποψηφίων δημοδιδασκαλισσών», διάταγμα 31 Μαίου 1890. «Περί εγκρίσεως κανονισμού του ιδρυθησομένου υπό του εν Αθήναις Συλλόγου των Κυριών Προτύπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου», διάταγμα 22 Αυγούστου 1890. «Περί εγκρίσεως καταστατικού του εν Κερκύρα Συλλόγου των Κυριών υπέρ των απόρων γυναικών», διάταγμα 18 Σεπτεμβρίου 1890. «Περί καταργήσεως του εν Ζακύνθω Παρθενώνος», διάταγμα 24 Νοεμβρίου 1890. «Περί απολυτηρίων εξετάσεων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», διάταγμα 8 Μαίου 1891. «Περί της υπό των ανωτέρων ιδιωτικών Παρθεναγωγείων του Κράτους μορφώσεως των δημοδιδασκαλισσών», διάταγμα 27 Οκτωβρίου 1892. «Περί των επί πτυχίω εξετάσεων των υποψηφίων δημοδιδασκαλισσών», διάταγμα 27 Οκτωβρίου 1892. «Περί ωρολογίου προγράμματος των πλήρων Παρθεναγωγείων και των Διδασκαλείων των θηλέων», διάταγμα 20 Αυγούστου 1893. Πρακτικά Συλλόγων και Συνεδριάσεων της Βουλής Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Αθήναι 1855. Πρακτικά του Ελληνικού Διδασκαλικού Συλλόγου του έτους 1875, Αθήναι 1876. Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων. Περί Κατωτέρας και Μέσης παιδείας η ο επί του θέματος τούτου διαγωνισμός. Έκθεσις της αγωνοδίκου επιτροπείας αναγνωσθείσα εν τω προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Συλλόγω, Αθήναι 1872. Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως, «Διοργανισμός του υπέρ νήσεως, αρ. φύλλου 22, 15 Ιουνίου 1872.

ο υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως

Σύλλογος Κυριών, υπό την προστασίαν

Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως υπό την προστασίαν της A.M. της Βασιλίσσης. Έκθεσις των πεπραγμένων 27 Απριλίου 1874 26 Απριλίου 1875, Αθήναι 1875. Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων. Πρακτικά της πρώτης αυτού Συνόδου συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Αθήναι 1879. «Φιλανθρωπική Κυριών Εταιρία. Σκοπός και διοργανισμός της Εταιρίας», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φύλλου 26, 25 Ιουνίου 1855. Εκθέσεις Υπουργών και Επιθεωρητών Σχολείων (με χρονολογική σειρά) 1837: Ιωάννης Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» (Έκθεση ανέκδοτη),Αθήναι1837 (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου, 11L, φ. 9). 1839: Ιωάννης Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» (Έκθεση ανέκδοτη), Αθήναι 1839 (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Κατάλογοι Οθωνικού Αρχείου, 11L, φ. 9). 1853: «Κατάστασις της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά το 1853» (εκ του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Ε κ παιδεύσεως), Εφημερίς των Μαθητών, ετ. Α ' αρ. 36, 28 Ιουνίου 1853. 1853: Γεώργιος Χρυσοβέργης, «Έκθεσις περί των εξετασθεισών 10 νεανίδων και περί της καταστάσεως των εν Σύρω δημοδιδασκαλείων και λοιπών ιδιωτικών διδακτηρίων αμφοτέρων των φύλων»,Εφημερίςτων Μαθητών, έτ. Α', αρ. 32, 31 Μαίου 1853 και αρ. 35, 21 Ιουνίου 1853. 1854: Περικλής Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», Γενικά Αρχεία του Κράτους. 1856: Χαράλαμπος Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική προς την A.M. περί 1855 μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήναι 1856. 1857: Χαράλαμπος Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις προς την A.M. του Υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Κ.Χ. Χριστοπούλου περί της καταστάσεως της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος 1855-56, Αθήναι 1857. 1858: «Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως συνταχθέντων στατιστικών πινάκων διά το έτος 1858»,Εφημερίςτων Φιλομαθών, ετ. Ζ ' , αρ. 299, 19 Ιανουαρίου 1859. 1863: Γρηγόριος Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-1866, σ. 183-186 και 231-235. 1864: Σκαρλάτος Βυζάντιος, «Γενική Έκθεσις της καταστάσεως της προ-

προκαταρκτικήςκαιΔημοτικής Εκπαιδεύσεως περί τα τέλη του 1864», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 729, 16 Φεβρουαρίου 1870. 1864: Γρηγόριος Γ . Παπαδόπουλος, «Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως», Πανδώρα, τ. Ι Ε ' , 1864-65, σ. 149-166. 1865: Νικόλαος Σαρίπολος, «Υπόμνημα περί του κατωτέρου Κλήρου και περί Εκπαιδεύσεως προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν», Πανδώρα, τ. I ς ' , 1865-1866, σ. 74-77, 110-114, 156-160, 227-230 και 257-259. 1865: Βασίλειος Νικολόπουλος, «Έκθεσις προς την A.M., περί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Αθήναι 23 Οκτωβρίου 1863», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Γ ' , αρ. 558, 1 Μαίου 1865, σ. 92 (πίνακας). 1866: Δημήτριος Δρόσος, Έκθεσις προς την A.M. τον 1863 μέχρι τούδε. Αθήναι 25 Νοεμβρίου

περί 1866,

της Αθήναι

καταστάσεως 1866 και

νακας) και αρ. 614-615, 6 Δεκεμβρίου 1866. 1868: Αναστάσιος Μαυρομιχάλης, Έκθεσις προς την A.M., περί της καταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Παιδεύσεως

1869:

1870:

1874:

1877: 1880: 1883:

1868, Αθήναι 1869 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΖ', αρ. 690691, 15 Ιανουαρίου 1869 και Πανδώρα, τ. ΙΘ', 1868-69, σ. 338-339 (οι πίνακες). Ανδρέας Αυγερινός, «Έκθεσις προς την ΑΛΙ. και πίναξ καταστατικός της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως κατά το 1869. Αθήναι 14 Μαίου 1870», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 759, 30 Δεκεμβρίου 1870. Ανδρέας Αυγερινός, «Έκθεσις απογραφική περίτηςΑνωτάτηςκαι Μέσης Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 6 Ιουλίου 1870», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. I H ' , αρ. 745, 26 Σεπτεμβρίου 1870. Ιωάννης Βαλασόπουλος, «Πίναξ καταστατικός της εν Ελλάδι Ανωτέρας, Μέσης και Κατωτάτης Εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1874. Αθήναι 9 Μαρτίου 1875», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φύλλου 16, 26 Μαρτίου 1875 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Κ Γ ' , αρ. 836, 8 Μαρτίου 1875. I. Αργυριάδης, Έκθεσις περί των εν Αθήναις Γυμνασίων και Ελληνικών Σχολείων, Αθήναι 1877. Δημήτριος Γ . Πετρίδης, «Περί των εν Σύρα σχολείων, Αθήναι 18 Ιουνίου 1880», Παρνασσός, τ. Ε ' , 1881, σ. 112-124. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών Σχο-

Σχολείωναποσταλέντωνεκτάκτων Επιθεωρητών, εκδ. Υπουργείου κλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1885. Κανονισμοί σχολείων, Διδακτικά βιβλία, Προγράμματα μαθημάτων, Εκθέσεις κ.ά.

Εκ-

ομιλίες,

Αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων των πλήρων Παρθεναγωγείων και κών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1893καιΕφημερίς Ιωάννης Βαλέττας, ομιλία παρά του διδασκάλου Ιω. Ν. Βαλέττα εις την Γ' ετήσιον εξέτασιν του εν Ερμουπόλει ανωτέρου σχολείουτωνκορασίων την 20 Ιουλίου 1841, Ερμούπολις 1841. Νεόφυτος Βάμβας, Αυτοσχέδιος ομιλία του κυρίου Ν. Βάμβα. Γενομένη εν Ερμουπόλει τη 3 Μαρτίου 1834 εις την έναρξιν του Σχολείου των Ευγενών Κορασιών, του υπό την διδασκαλίαν της Ευγενούς Ελληνίδος Ελένης Γεωργιάδη και υπό την άγρυπνον επιστασίαν αξιοσεβάστου επιτροπής συνισταμένης από Κυρίας και κυρίους Ελληνας και Φιλέλληνας. Ερμούπολις αωλδ. , ομιλία του κυρίου Ν. Βάμβα εις την άνοιξιν του Σχολείου των Κορασιών του Δήμου Πειραιώς, την 24 Ιουνίου 1837, χ.τ., χ.χ. Γ . Βιώνης, Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της Πεντηκονταετηρίδος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας υπό Γ. Βιώνη Επόπτου των σχολείων αυτής, Αθήναι 1886. Μιλτιάδης Βρατσάνος (Λόγος κατά την έναρξιν των εξετάσεων του Παρθεναγωγείου της κ. Σοφίας Βαμβακάρη εν Πειραιεί), το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Β', 1885, σ. 257-264. Εκθέσεις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. ς ' , 1871-72, σ. 186-210' τ. Ζ', 1872-73, σ. 205-219· τ. Η ' , 1873-74, σ. 252-268' τ. ©', 1874-75, σ. 182-192' τ. I', 1875-76, σ. 186-200" τ. Ι Γ ' , 1878-79, σ. 56-84" τ. Ι Δ ' , 187980, σ. 92-97" τ. Κ', 1885-86, σ. 99-108. («Εκθέσεις των Εφόρων Θ.Α. Ζαΐμη και Γ . Τ . Κοζάκη του Αμαλιείου «Έκθεσις της Εφορίας του Εθνικού Ιωακειμίου Παρθεναγωγείου 18891890», Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. I', Κωνσταντινούπολις 1890, σ. 196-200. «Έκθεσις της προς σύνταξιν κανονισμών των εν Ηπείρω Ζωγραφείων και

προσηρτημένων αυτοίς προτύπων Δημοτικών σχολείων επιτροπής», ο 74, σ. 194-242. Κωνσταντίνος Ζαβιτζιάνος, Λόγος εκφωνηθείς την 18 Σεπτεμβρίου μηνός 1858 κατά την διανομήν των βραβείων μετά τας δημοσίας εξετάσεις Ξενοφών Ζυγούρας, Ελληνική Οικιακή Οικονομία. Θεωρητική και Πρακτική Συνταχθείσα προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών Παρθεναγωγωγείων, Κωνσταντινούπολις 1875. η Μικρά Καλλιόπη. Πρώται γνώσεις. Βιβλίον της νέας μεθόδου προς χρήσιν

μοσίας Εκπαιδεύσεως, Πάτραι 1882. Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου του θήλεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει, Κωνσταντινούπολις 1879. Κανονισμός του Ζαππείον Εθνικού Παρθεναγωγείον εν Κωνσταντινουπόλει, Κωνσταντινούπολις 1885. Κανονισμός του Κεντρικού Ανωτέρου Ελληνικού Παρθεναγωγείου και Νηπιαγωγείου θηλέων της Ελληνικής Φιλομούσου Εταιρείας «η Παλλάς», Κωνσταντινούπολις 1874. Κανονισμός της εσωτερικής Διοικήσεως του εν Αθήναις Εθνικού Ορφανοτροφείου των κορασίων, Αθήναι 1881. Κανονισμός του Προτύπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου του υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως Συλλόγου των Κυριών, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φύλλου 226, 5 Σεπτεμβρίου 1890. Κανονισμός του υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας ιδρυθέντος Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ' οικοτροφείου, Σμύρνη 1881. Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ' οικοτροφείου, ιδρυθέντος τω 1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και αναγνωρισθέντος Ισοβαθμίου τω Αρσακείω περιλαμβάνοντος δε Νηπιαγωγείον, Ελληνικόν σχολείον, πλήρες Γυμνάσιον και Διδασκαλείον, Σμύρνη 1895. Καλλιόπη Κεχαγιά, «Λογοδοσία του Προτύπου Παρθεναγωγείου», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Ε ' , αρ. 219, 30 Ιουνίου 1891. Σαπφώ Λεοντιάς, Οικιακή Οικονομία, προς χρήσιν των Παρθεναγωγείων (Πέραν Κωνσταντινουπόλεως) 1887. Ασπασία Σκορδέλλη, Κανονισμός του Αστικού Παρθεναγωγείου, Αθήναι 1888. Συλλογή Ελληνικών μαθημάτων συνερρανισθείσα υπό A.A. προς χρήσιν των σπουδαζουσών την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων, Αθήναι 1840.

ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ

ΕΤΑΙΡΕΙΑ

«Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. φύλλου 54, 7 Οκτωβρίου 1836. Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και κανονισμός του Παρθεναγωγείου αυτής, Αθήναι 1857. Οργανισμόςτηςεν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας συσταθείσης υπό Σχέδιον

νέου οργανισμού της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1883. Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασίων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1837. Έκθεσις γενομένη εις την Δ' Γενικήν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1837. Έ κ θ ε σ ι ς γενομένη εις την Ε' Γενικήν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1838. (Εκθέσεις Λ. Μελά, Εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής) : «Αρσάκειον Παρθεναγωγείον», Πανδώρα, τ. I ' , 1859-60, σ. 182-186' τ. Ι Α ' 1860-61, σ. 194-198" τ. Ι Γ ' 1862-63, σ. 186-189, και «Φιλεκπαιδευτική Εταιρία», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1578-1582, Πανδώρα, τ. Ι ς ' , 1865-66, σ. 20-21. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1842 και Αθήναι 1851. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας (Αθήναι 1870) και Αθήναι 1877. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας των ετών 1840-1893. Προγράμματα μαθημάτων «διδαχθησομένων εν τοις προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας» των ετών 1876-77, 1877-78, 1882-83, 1883-84, 1884-85, 1886-87, 1887-88 και 1889-90. Αικατερίνη Χρηστομάνου, Έκθεσις περί του Ελληνικού Παρθεναγωγείου κατά το σχολικόν έτος 1869-1870, Αθήναι 1870. Στατιστικά στοιχεία Αλέξανδρος Μανσόλας, Πολιτειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος, Α θ ή ναι 1867. Alexandre Mansolas, Statistique de ία Grèce. Recensement de la Population en 1870, A t h è n e s 1874. Στατιστική της Ελλάδος. Πληθυσμός 1879, εκδ. Υπουργείου Εσωτερικών, Αθήναι 1881.

Μιχαήλ Χουλιαράκης, Γεωγραφική,

Διοικητική

και Πληθυσμιακή

εξέλιξις

νωνικών Ερευνών, Αθήναι 1974.

Εφημερίδες, Ημερολόγια και Περιοδικά ΕφημερίςτηςΚυβερνήσεως των ετών 1833-1893. ΕφημερίςτωνΣυζητήσεων της Βουλής: περ. Ζ', σύν. Γ', 16 Μαίου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878" περ. Η ' , σύν. Α', 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880" περ. ΙΑ', σύν. Δ', 9 Οκτωβρίου 1889 - 8 Φεβρουαρίου 1890. Ημερολόγια ΑττικόνΗμερολόγιονΕιρ.

Ασωπίου,

ετ. Α ' - ΚΕ',

Αθήναι

1867-1890

Εθνικό» Ημερολόγιον Μ.Π. Βρετού, ετ. Α ' - ΙΑ', Αθήναι 1861-1871. Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου, Αθήναι 1887-1893 (από το 189Ö Ημερολόγιον

της Εφημερίδος των Κυριών, ετ. Α' - ς ' , Αθήναι 188

Περιοδικά Άρτεμις: Μηνιαίον περιοδικόν σύγγραμμα διά τας κυρίας, Διευθυντής και εκδότης Π . Δ . Ηλιόπουλος, ετ. Α ' , Αθήναι 1866, φυλλάδια Α ' - IB' (Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1866). Εκπαίδευσις: Σύγγραμμα περιοδικόν τρις του μηνός εκδιδόμενον υπό Π . Π . Οικονόμου, έτ. Α ' - Β', Αθήναι 1892-1894. Εστία: εκδίδοται κατά Κυριακήν, ετ. Α ' - Ι Δ ' , Αθήναι. 1876-1889. Εστία Εικονογραφημένη, Αθήναι 1890-1893. Ευρυδίκη: Γυναικεία Εβδομαδιαία Επιθεώρησις εκδιδομένη υπό Αιμιλίας Κτένα Λεοντιάδος, ετ. Α ' , Κωνσταντινούπολις 1870, φυλλάδια 1-19, 15 Νοεμβρίου 1870 - 24 Μαρτίου 1871. ΕφημερίςτωνΚυριών: Εβδομαδιαία, Διευθύντρια Καλλιρρόη Παρρέν, 'έτ. A ' - C ' , Αθήναι 1887-1893. ΕφημερίςτωνΜαθητών: Φιλολογική και των ειδήσεων, ετ. Α ' - Γ ' , Αθήναι 1852-1855. Από τον αρ. 117, 24 Μαίου 1855 και εξής ονομάζεται Εφημερίς των Φιλομαθών. ΕφημερίςτωνΦιλομαθών: Φιλολογική, Εκκλησιαστική και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, τ. 4-24, Αθήναι 1855-1876 και περίοδος Β', τ. 1 - 4 , 1877-1881.

ΕφημερίςτωνΠαίδων: Άπαξ του μηνός εκδιδομένη, έτ. Α' - Kστ',' Αθήναι 1868-1893. ΕφημερίςτωνΣχολείων: Σύγγραμμα περιοδικόν υπέρ των Δημοτικών και Ελληνικών σχολείων εκδιδόμενον άπαξ του μηνός υπό Μ. Βρατσάνου Θάλεια: Σύγγραμμα περιοδικόν του γυναικείου φύλου, εκδιδόμενον κατά μήνα μετά παραρτήματος υπό Πηνελόπης Λαζαρίδου, ετ. Α', Αθήναι 1867, φυλλάδια Α ' - IB', Ιανουάριος - Δεκέμβριος 1867. το Παιδαγωγικόν Σχολείον: Σύγγραμμα περιοδικόνπροςαναμόρφωσιντης Βρατσάνου, έτ. Α ' - Γ ' , Αθήναι 1883-1887. ο Παιδαγωγός: Σύγγραμμα περιοδικόν περί Παιδαγωγικής και περί ανατροφής, Συντάκτης Ηλίας Χριστοφίδης, ετ. Α ' , Πειραιεύς 1839, αρ. 1-24, Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1839. Πανδώρα: Σύγγραμμα περιοδικόν εκδιδόμενον δις του μηνός, τ. 1-22, Αθήναι 1850-1872. Παρνασσός: Περιοδικόν σύγγραμμα του εν Αθήναις ομωνύμου Συλλόγου κατά μήνα εκδιδόμενον, τ. 1-16, Αθήναι 1877-1894. Πλάτων: Σύγγραμμα περιοδικόν Παιδαγωγικόν και Φιλολογικόν εκδιδόμενον κατά μήνα, τ. Α ' - Ι Γ ' , Αθήναι 1878-1891. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, Κωνσταντινούπολις 1863-1893.

Β' Β Ο Η Θ Η Μ Α Τ Α Α . Π . Κ . , «Γυναικεία εκπαίδευσις», Εστία, τ. ΚΑ', αρ. 563, 12 Οκτωβρίου 1886, σ. 644-647. , «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου», Εστία, τ. ΚΔ', αρ. 606, 9 Αυγούστου 1887, σ. 513-518. Άλκης Αγγέλου, «η Παιδεία στην Κρήτη και στα Επτάνησα», Ιστορία , «η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', 1975, σ. 306-328. «Αγιοταφικόν Παρθεναγωγείον», Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κωνσταντινούπολις, έτ. Ι Θ ' , 1899, σ. 228. Δημήτριος Αινιάν, «προς το Συμβούλιον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας», Βιβλιοθήκη του Λαού, 1852, σ. 867-874. , «Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών», Βιβλιοθήκη του Λαού, 1855, σ. 354-361. Σωτηρία Αλιμπέρτη, «Σαπφώ Λεοντιάς η του Γένους διδάσκαλος», Πλειάς,

έτ. Β', αρ. 8-9, 31 Μαρτίου 1900, σ. 130-131 και αρ. 10, 15 Απριλίου 1900, σ. 153-155. ·, αι ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1933. Μαρία Αμαριώτου, Ι.Π. Κοκκώνης, δ πρώτος μας Παιδαγωγός, Αθήναι. 1937. Τιμολέων Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874. «Αναφορά των Ελληνίδων Γυναικών προς τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 86, 23 Οκτωβρίου 1888. F r . Ascher - Leoben, «η ψυχή της ανατροφής του κορασίου μας», μετ. Ί . Δημητριάδη, Πλάτων, τ. Β', 1880-81, σ. 288-395. Ειρηναίος Ασώπιος, «Πολιτειογραφικά: Ιδιωτικά εκπαιδευτήρια», Α τ τ ι κόν Ημερολόγιον 1869, σ. 359-368. , «η γυνή εν Ελλάδι και εν τη Εσπερία. Κοινωνική μελέτη», Αττικόν Ημερολόγιον 1883, σ. 145-183. , «Μαργαρίτα Αλβάνα-Μηνιάτη: Βίος και συγγράμματα», Αττικόν ημερολόγιον 1888, σ. 222-238. , «αι γυναίκες εν τη Ταχυδρομική και ΤηλεγραφικήΥπηρεσία»,Αττικόν ΗμερολόγιονκαιΗμερολόγιοντωνΚυριών 1890, σ. 111-120. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Ν έ ο υ Ελληνισμού, τ. Β' και Δ', Θεσσαλονίκη 1964 και 1973. , «η θέση των Ελλήνων και οι δοκιμασίες τους υπό τους Τούρκους», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , Αθήνα 1974, σ. 22-91. , «η δράση των Ελλήνων λογίων στη Δύση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Γ , σ. 357-361. Γεώργιος Βαλέτας, «ο Ά γ ι ο ς Ιγνάτιος Αγαλλιανός και το εν Λέσβω αναμορφωτικόνέργοντου», Θεολογία, 10, 1932, σ. 289-312. Αικατερίνη Βαρουξάκη, «η ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Α Ρ Σ Α Κ Ε Ι Ο Ν » , Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Αθήναι. 1932, σ. 195-202. Νίκος Α. Βέης, Ελληνίδες βιβλιογράφοι και Κυρίαι κωδίκων κατά τους μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι 1905. Μαρία Βοηκλή, «η εκπαίδευσις των νεανίδωνενΕρμουπόλει»,Εφημερίς J o h n Bouilly, Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου, ΜεταφρασθένεκτουΓαλλικού υπό Ε.Ν. της εξ Άνδρου, Κυδωνίαι 1820. Σταύρος Βουτυράς, Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), Αθήναι 1925. Λέανδρος Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, τ. Β', στη σειρά Άπαντα των Νεοελλήνων Κλασσικών, Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, χ . χ . Μ. Β[ρατσάνος], «Περί αγωγής της γυναικός ώς παρθένου, μητρός και συζύγου» (ομιλίαι τρεις), Εφημερίς των Σχολείων, έτ. Α ' , 1880, αρ.

2-19, σ. 33-35, 65-71, 98-102, 146-150, 209-213, 241-245, 273-277, 305-307, 337-340 και 369-372. Μ.Π. Β[ρετός], «οι νεώτεροι Ελληνες», Εθνικόν Ημερολόγιον 1865, σ. 51-95. Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος, η Κωνσταντινούπολις η περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και ιστορική, τ. Γ ' , Αθήναι 1869. Στέφανος Γαλάτης, Ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από της Ιδρύσεως μέχρι του 1936, Αθήναι 1957 (δακτυλογραφημένο). Μανουήλ Γεδεών, «Ρωξάνη Σκαρλάτου», Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. Δ', 1883, σ. 505-508. , «Περί της Φαναριωτικής κοινωνίας μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετηρίδος», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. ΚΑ', 1887-88 και 1888-89, σ. 51-71. , «Γνώσεις χρήσιμοι τη ιστορία της παρ' ημίν παιδείας», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. Ι Θ ' 1899, σ. 377-382, 394-397, 425-428, και 442-445. , «Ελληνίδων εκπαίδευσις μετά την Ά λ ω σ ι ν » , Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τ. Ε ' , 1930, σ. 332-336. , η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον IH' και Ι Θ ' αιώνα (έκδ. φροντίδα Α. Αγγέλου - Φ. Ηλιού), «Ερμής», Αθήνα 1976. J o h n Gennadius, A Sketch of the History of Education in Greece, E d i n b u r g 1929. Ιωάννης Γεννάδιος, ο Οίκος των Μπενιζέλων και η όσια Φιλοθέη, Αθήναι 1929. Ελένη Γιαννακάκη, «Ελένη Πιτταδάκη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 175, 19 Αυγούστου 1890. Δημήτρης Γληνός, Γυναικείος ανθρωπισμός, Αθήναι 1921. Douglas Dakin, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821-1833, Thessaloniki 1955, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών - Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 8. Σπυρίδων δε Βιάζης, «η εκπαίδευσις εν Επτανήσω 1836-1864», Εθνική Α γ ω γ ή , περ. Β', τ. Α ' , 1904, σ. 6-23, 60-80 και 387-421. , «η γυναικεία εκπαίδευσις εν Επτανήσω επί Αγγλικής Προστασίας», Ελληνική Επιθεώρησις, τ. Η ' , 1915, σ. 519-520, 536-537,559-560, 576" τ. Θ', 1916, σ. 6-9. , «Διαπρέπεις Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα - Ευανθία Καΐρη», Ελληνική Επιθεώρησις, ετ. Γ ' , 1910, σ. 842-844. , «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον Ι Θ ' αιώνα - Μαργαρίτα Αλβάνα Μηνιάτη», Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Γ ' , 1910, σ. 1069-1071, 1100 και έτ. Δ , ' 1911, σ. 1129-1130 κέ. , «Σαπφώ Λεοντιάς», Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Ε ' , 1912, σ. 172-173, 199-200.

Ν. Δεμαθάς, «Περί της βιομηχανικής προόδου εν Ελλάδι»,ΑττικόνΗμερολόγιον Ειρ. Ασωπίου 1877, σ. 397-438. Αλέξης Δημαράς, «τα εκπαιδευτικά κατά τον Αγώνα», Νέα Εστία, Αφιέρωμα στο Εικοσιένα (Χριστούγεννα 1970), τχ. 1043, σ. 51-59. Alexis D i m a r a s , F o r e i g n and particularly English influences on Educational policies in Greece during the War of Independence and their development under Capodistrias, 1821-1831, P h . D. Thesis, L o n d o n University 1973. «The Other British Philhellenes» στο R . Clogg επιμ., The Struggle for Greek Independence, Macmillan 1973, σ. 200-223. Αλέξης Δημαράς (επιμ.), η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια Ιστορίας), τ. Α' - Β', «Ερμής», Αθήνα 1973 και 1974. , «Νεόφυτος Νικητόπλος (1795-1846). για ίνα αλλιώτικο Ελληνικό σχολείο», ο Ερανιστής, έτ. IB', τ. IB', 1974, σ. 323-332. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, «Ίκαρος», Αθήνα 6 1975. , «το Σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', 1975, σ. 328-359. Σοφία Δοανίδου, «η βασίλισσα Αμαλία και το Αρσάκειον», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. ΙΘ', 19671970, σ. 153-166. Elisabeth Dukas, Ein Beitrag zur Frage der Frauenbildung in Griechenland (Diss.), Μόναχο 1955. Ελισάβετ Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Ελληνίδες Παιδαγωγοί (από της απελευθερώσεως», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια (επί τη βάσει του Lexicon der P ä d a g o g i k του Herder), τ. Β', σ. 461-463. , «Θηλέων Α γ ω γ ή » , Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ', σ. 156-163. Νικόλαος Δραγούμης, «Σύντομος απάντησις», Πανδώρα, τ. Iστ', 1865-66, σ. 164-165. , Δικαιοσύνη, Παιδεία, Εκκλησία εν Ελλάδι, 1821-1831, Αθήνα!. 1873. , Ιστορικαί αναμνήσεις, επιμ. Α. Αγγέλου, «Ερμής», Αθήνα 1973. αν. Δρακάκης, «ο λιμήν της Σύρου προ του οικισμού της Ερμουπόλεως», Κυκλαδικά, τ. Γ , 1956, σ. 23-28. εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Ε. Χίλλ, Ιδρυτού των σχολείων των κορασίων Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936). η ίδρυσίς της, η Ιστορία της, η δράσις και αι επιδιώξεις της, Αθήναι 1936. Τρύφων Ευαγγελίδης, η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχολεία

(Απαραίτητο συμπλήρωμα: Κ. Θ. Λάπππας, Ευρετήριον, Αθήναι 1973). Γεώργιος Ζαβίρας, Νέα Ελλάς η Ελληνικόν Θέατρον, ανατύπωση, Α ' ίκδ. (επιμέλεια - Εισαγωγή - Ευρετήριον Τ. Αθ. Γριτσόπουλου), £κδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Αθήναι 1972. «Ζάππειον», Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικόν I.A. Β ρ ε τ ο ύ 1901, σ. 245-248. Π . Ζωντανός, Περί ανατροφής των κορασίων και της δημοσίου εκπαιδεύσεως των αρρένων, Ερμούπολις 1836. Γεώργιος Ζώρας, «Ελληνική γλώσσα, διδασκαλία, Ακαδημίες, εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I', 1974, σ. 361-364. «η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρία», Εστία, τ. ΚΑ', αρ. 537, 13 Απριλίου1886, σ. 236-238. Δ. Ηλιόπουλος, «η γυνή εν τω Δικαίω», Παρνασσός, τ. Θ', 1885, σ. 501520. Σπυρίδων Θεοτόκης, «Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω (1853-1864)», Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. Ε ' , Κέρκυρα 1956, σ. 9-142. Ανδρέας Μ. Ιδρωμένος, «Περί της εν Ιονίοις εκπαιδεύσεως από της εις

Αντώνιος Ισηγόνης, Ιστορία της παιδείας, Ρόδος 1958. , «το Ελληνικόν Παιδαγωγείον Σμύρνης: β) η κορασιακή εκπαίδευσις », Μικρασιατικά Χρονικά, τ. IB', 1965, σ. 99-105. Dora (d') Istria, Περί των εν τη Ανατολή γυναικών, μετ. Αιμ. Σκουζέ, Αθήναι 1861. Φίλιππος Ιωάννου, «Λόγος Ακαδημαϊκός περί της πνευματικής προόδου 12 Ιουλίου 1871, αρ. 780, 6 Σεπτεμβρίου 1871 και αρ. 781, 1 Σεπτεμβρίου 1871. Νεοκλής Καζάζης, «η γυνή εν τη κοινωνι,:η οικονομία», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1889, σ. 154-170. Κώστας Καιροφύλας, «Η Σχολή Χίλλ κατά το 1835», Νέα Εστία, τ. Θ', 1931, σ. 909-913. Σεβαστή Καλλισπέρη, «Σκέψεις επί της θηλείας εκπαιδεύσεως. δεν εκπατρίζομαι», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 233, 3 Νοεμβρίου 1891. Δ[ημήτριος] Κ[αμπούρογλου], «το Παρθεναγωγείον του 1824 εν Αθήναις», Εβδομάς, ετ. Δ', αρ. 39, 17 Οκτωβρίου 1887. Μνημεία της Ιστορίας των Αθηνών, τ. Α ' - Γ ' , Αθήναι 1889-1892. , Αθηναϊκόν Αρχοντολόγιον. Α'. οι άρχοντες Μπενιζέλοι, Αθήναι 1921. , Μελέται και έρευναι. η Δούκισσα της Πλακεντίας, Αθήναι 1925. , Ιστορία των Αθηναίων, τ. Α ' - Δ', Αθήνα 1969.

Αλέξανδρος Καρανικόλας, «τα Παρθεναγωγεία της Κωνσταντινουπόλεως», Παρνασσός, τ. I H ' , 1975, σ. 173-200. Παρθενόπη Καρδαρα, «Ευανθία Καΐρη», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Δ ' , αρ. 174, 12 Αυγούστου 1890. Παύλος Καρολίδης, Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της Ανατολής από το 1821 μέχρι 1921, τ. Β', Αθήναι 1922. Γ . Κελεμένης, «Υπουργείον Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε', σ. 467-468. Καλλιόπη Κεχαγιά, Εγκόλπιον Παιδαγωγικόν η συμβουλαί τίνες προς τας αποφοιτώσας Ζαππίδας, Κωνσταντινούπολις 1880. , Παιδαγωγικοί μελέται ήτοι λόγοι εκφωνηθέντες εν τω Ζαππείου κατά την διανομήν των βραβείων, Κωνσταντινούπολις 1880. , «η θέσις της γυναικός εν τη κοινωνία», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου1882, σ. 305-327. Καλλιόπη Κινδύνη, «Φανή Χίλλ», Εφημερίς των Κυριών, ετ. Γ', αρ. 153, 18 Δεκεμβρίου 1890. P a u l Kipper, Ιστορία της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, μετ. Δημ. Αυξεντιάδου, Αθήναι 1906. Μυρσίνη Κλεάνθους-Παπαδημητρίου, Ασπασία Βλασίου Σκορδέλη, Αθήνα 1964. Νικόλαος Κοντόπουλος (μετ.), «Περί ανατροφής των κορασίων υπό ιατρικήν έποψιν», Πλάτων, τ. ς ' , 1884-85, σ. 222-224. Αδαμάντιος Κοραής, Περί των Ελληνικών συμφερόντων. Διάλογος δύο Γραικών, Ύδρα 1825. Λίζα Κόττου, «η εκπαίδευση των Ελληνίδων από το 1830 έως σήμερα» στο βιβλίο της Ζ. Φράγκου Γύρω από το Παιδί, Αθήναι 1930, σ. 359404. Ελένη Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία. Α' (1803-1822). η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958. , η ορθόδοξος Μονή Ευγενών Ελληνίδων Βενετίας (1599-1822), Αθήναι 1965. , ο Καποδίστριας και η Παιδεία. 1827-1832. Β' τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972. , «η παιδεία από το 1828 ώς το 1831», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. IB', 1975, σ. 589-593. Κωνσταντίνος Μ. Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. I B ' , φωτ. επανέκδοση, Αθήνα 1966, Αρχείον Ιστορικών Μελετών, αρ. 13. Αριστοτέλης Κουρτίδης, «αι εργάτιδες των Αθηνών», Εστία, τ. Ι ζ ' , αρ. 405, 2 Οκτωβρίου 1883, σ. 631-634.

Πολύτιμη Κουσκούρη, «Περί της εκπαιδεύσεως του Γυναικείου φύλου», Π α ν δώρα, τ. Γ ' , 1853, σ. 520-521. Βασίλης Κρεμμυδάς, Εισαγωγή στην Ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας (1700-1821), «Εξάντας», Αθήνα 1976. Διομήδης Α. Κυριάκος, « Ε π ί τη Πεντηκονταετηρίδι του Αρσακείου», Ε σ τ ί α , τ. KB', αρ. 564, 19 Οκτωβρίου 1886, σ. 659-663. Ανέστης Κωνσταντινίδης, «Σπάνιον φαινόμενον της παρ' ημίν γυναικείας εκπαιδεύσεως», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1890, σ. 193-198. Γεώργιος Λάιος, «η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (1814-1820). Νέα έγγραφα», Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, τ. IB', 1962, σ. 166226. Σπυρίδων Λάμπρος, «το μέλλον των διδασκαλισσών», Εθνικόν Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1891, σ. 114-122. , «Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους Μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας», Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού Πανεπιστημίου (1902-1903), Αθήναι 1903, σ. 229-272. Stephen Larrabee, Hellas Observed. The American Experience of Greece 1775-1865, Νέα Υόρκη 1957. Νικόλαος Λάσκαρης, Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, τ. Α', Αθήνα 1938. Αικατερίνη Λασκαρίδου, «Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων», Παρνασσός, τ. Δ', 1880, σ. 946-949. , «το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», Εστία, τ. Κ', αρ. 505, 1 Σ ε πτεμβρίου 1885, σ. 608-610. , «Περί του Φροβελιανού συστήματος», Παρνασσός, τ. Η ' , 1884, σ. 812834 και τ. Θ', 1885, σ. 51-64, 113-124, 214-227, 301-322. , «Ιερότης της εντολής της διδασκάλου», Εστία, τ. KB', 1886, σ. 678680. Σαπφώ Λεοντιάς, «Περί κλήσεως της γυναικός», Ευρυδίκη, έτ. Α', 1870-71, σ. 62-64 και 77-80. , Χρηστομάθεια κορασιακή, τ. Α ' - Β', Σμύρνη 1875. , «Περί του γυναικείου ζητήματος», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Θ', αρ. 400, 28 Μαίου 1895. Χριστόδουλος Λέφας, Ιστορία της [Δημοτικής] Εκπαιδεύσεως, Αθήναι, οργανισμόςΕκδόσεωςΣχολικών Βιβλίων, 1942. Δημήτριος Λουκάτος, «Λαϊκός βίος», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', 1975, σ. 273-284. Κώστας Μάγερ, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου. Α' 1790-1900, Αθήναι 1957.

Αλέξανδρος Μαμμόπουλος, «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 498-500. , ο Απόστολος Αρσάκης και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αθήναι 1970, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας, αρ. 31. Αντώνιος Μάτεσις, ο Βασιλικός, Εισαγωγή Άγγελου Τερζάκη, «Ερμής», Αθήνα 1973. Λέων Μελάς, Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγωγοί5ντων, Αθήναι 1871. Γεώργιος Μεταλληνός (Πρέσβ.), το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ' αι., Αθήναι 1977, διδακτορική διατριβή. , (Πρωτοπρεσβ.), «η κατά την Ανατολήν Δύσις. ο "μετακενωτικός" ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτος», Σύναξις, τ χ . 8 (Φθινόπωρο 1983), σ. 23-55. Αντώνιος Μηλιαράκης, «Ευανθία Καΐρη», Εστία, τ. Θ', 1880, σ. 369-370. Κωστής Μοσκώφ, η Εθνική και Κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 18301909. Ιδεολογία του μεταπρατικού χώρου, Θεσσαλονίκη 1972. , η Θεσσαλονίκη 1700-1912. Τομή της μεταπρατικής πόλης, «Στοχαστής», Αθήνα 1974. Παναγιώτης Μουλλάς, «η Λογοτεχνία από τον Αγώνα ώς τη γενιά του 1880», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι Γ ' , 1977, σ. 492-514. Δημήτριος Μπαλάνος, «Ευανθία Καΐρη», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1927, σ. 372-376. Ελένη Μπελια, η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν

κατά

Μ.Ν. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «ο παλαιός Ελληνισμός της Κάτω Ι τ α λίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , 1974, σ. 231-235. Κωνσταντίνος Σ . Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση εκπαίδευσις και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873. « ο π ο ί α παρ' ημίν η Εκπαίδευσις», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Εικοσιπενταετηρίς: 1861-1886, Παράρτημα του I H ' τόμου, 1888, σ. 152-162. Κούλα Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη 1799-1866, Αθήνα 1956, «Κέδρος», β' έκδ., Αθήνα 1984. , Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία - Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971. , από τα Αρχεία του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθεναγωγεία και δασκάλες υποδούλου Ελληνισμού, τ. Α ' - Β', Αθήνα 1972 και 1973. , Φιλελληνίδες, Αθήνα 1976. , Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου (1809-1898)' η γυναίκα που κλόνισε το θρόνο του Όθωνα, β' έκδ., Αθήνα 1978.

Π . Π . Οικονόμος, «Διδάσκαλοι εις τα άρρενα και όχι Διδασκάλισσαι», εκπαίδευσις, 8τ. Α ' , αρ. 2, 20 Μαίου 1892, σ. 28-29. , «το εν Αθήναις Διδασκαλείον», Εκπαίδευσις, έτ. Α', αρ. 5, 19 Ιουνίου 1892, σ. 35-37. , «και πάλιν πόλεμος κατά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας», Εκπαίδευσις, έτ. Α', αρ. 18, 30 Νοεμβρίου 1892, σ. 139-141 και αρ. 22, 10 Ιανουαρίου 1893, σ. 173-175. ——, «Περί των επί πτυχίω εξετάσεων των υποψηφίων Δημοδιδασκαλισσών», Εκπαίδευσις,έτ.Α ' , αρ. 23, 20 Ιανουαρίου 1893, σ. 180-182καιαρ. 24, 30 Ιανουαρίου 1893, σ. 186-188. Κωστής Παλαμάς, «το Παρθεναγωγείον»,Εστία, ετ. ΙΑ', αρ. 564, 19 Οκτωβρίου 1886, σ. 666. Χρήστος Πανταζίδης, «Βραχεία έκθεσις της παιδευτικής δράσεως του εν Κων/ πόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου 1861-1904», Ημερολόγιον 1905, σ. 122-125. Βασίλειος Παπαγωγεργίου, «η αλληλοδιδακτική μέθοδος και η εισαγωγή της στην Ελλάδα», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ετ. Α ' , 1932, σ. 286-291. Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας Σχολείου. Μέρος Α' (1834-1895), Αθήνα 1950. A.A. Παπαδόπουλος, το Αμαλίειον Ορφανοτροφείον Κορασιών επί τη Εκατονταετηρίδι του (1855-1954), Αθήναι 1954. Γρηγόριος Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενεστέρων Ελληνικών σχολείων», Πανδώρα, τ. Η ' , 1857-58, σ. 169-183. , Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, απαγγελθείς εν τω «Αθηναίω» τη 24 Απριλίου, Αθήναι 1866. , Δοκίμιον πρακτικών Παιδαγωγικών οδηγιών, Αθήναι 1866. Κ. Παπανικολάου, Ιστορία της Σχολής Χίλλ (ανέκδοτη) (βρίσκεται δακτυλογραφημένη στο Αρχείο της Σχολής Χίλλ). Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, «Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου, η πρώτη Φαναριώτισσα», Εστία, τ. Α ' , αρ. 8, 22 Φεβρουαρίου 1876, σ. 115-119. Ματθαίος Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετηρίδος, Κωνσταντινούπολις 1867. «Παρθεναγωγείον της κοινότητος Πέραν», Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικόν I.A. Β ρ ε τ ο ύ 1901, σ. 248-250.

Παρθεναγωγείον... (Σύντομες ειδήσεις για τα Παρθεναγωγεία στις εφημερίδες, τα ημερολόγια και τα περιοδικά της εποχής) Δημοτικά Παρθεναγωγεία (Δημοτικά Σχολεία) Αθήνας: Δελτίον της Εστίας, 17, 29 Ιουνίου 1887, αρ. 43, 27 Δεκεμβρίου 1887, αρ. 45, 17 Ιανουαρίου 1888· έτ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888, αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888, 9 Ιουλίου 1889. Δημοτικά Παρθεναγωγεία (Δημοτικά Σχολεία) Πειραιά:ΑττικόνΗμερολόγιον 1873, σ. 446. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΚΔ', αρ. 856, 24 Δεκεμβρίου 1876, σ. 3001-3002. Δημοτικό Σχολείο Χαλκίδας: ο Παιδαγωγός, έτ. Α', 1839, σ. 95. Παρθεναγωγείον Σοφίας Βαμβακάρη (Ελληνικόν Κορασίων Εκπαιδευτήριον) (Πειραιάς) : Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888 (τελευταίες σελίδες). Παρθεναγωγείον Μαρίας Βελλή (Αθήνα), Εφημερίς των Κυριών, έτ. C', Γαλλικόν Παρθεναγωγείον (Αδελφών Ελέους του Τάγματος του Αγίου Ι ω σήφ) (Αθήνα - Πάτρα): Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 338, 7 Νοεμβρίου 1859, σ. 1108-1110, αρ. 343, 11 Δεκεμβρίου 1859, σ. 1149· Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 368. Παρθεναγωγείον Βασιλείου Γεννηματά (Λύκειον και Παρθεναγωγείον) ( Α θήνα): Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888. Παρθεναγωγείον Ζωής Γκίκα (Πειραιάς), Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 69, 3 Ιουλίου 1888. Παρθεναγωγείον Σοφίας Δημοπούλου (Αθήνα) : Εφημερίς των Κυρίων, έτ. Γ ' , αρ. 121, 2 Ιουλίου 1889. Παρθεναγωγείον Ευρυδίκης Ιωαννίδου (Αθήνα) : Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 133, 24 Σεπτεμβρίου 1889. Παρθεναγωγείον Ζηνοβίας Καμπάνη (Ερμούπολη Σύρου) :Εφημερίςτων Κυριών, έτ. Α , αρ. 20, 19 Ιουλίου 1887, αρ. 70, 10 Ιουλίου 1888, Εφημερίδος Κυριών 1888. Παρθεναγωγείον Μαρίας Κορκ (Αθήνα): Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', Παρθεναγωγείον Αικατερίνης Λασκαρίδου («Ελληνικόν Παρθεναγωγείον») (Αθήνα): Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 363-364. το Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτ. Γ ' , 1887, σ. 287.

Παρθεναγωγείον Μαρίας Μπαρμπάνου (Αθήνα):

Εφημερίς

των

Φιλομαθών,

Παρθεναγωγείον Σοφίας Σιμοπούλου (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 27, 6 Σεπτεμβρίου 1887. Παρθεναγωγείον Ιωάννου Σιώτου, (Αθήνα) : Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου 1860, σ. 1469. Παρθεναγωγείον Ασπασίας Σκορδέλλη (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών, 170, 17 Ιουνίου 1890, αρ. 182, 7 Οκτωβρίου 1890. Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888 και 1889. Παρθεναγωγείον Ασπασίας Σκορδέλλη - Σοφίας Σιμοπούλου (Αθήναι) : Πλάτων, τ. IB', 1890, σ. 318. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 197, 27 Ιανουαρίου 1891' έτ. Ε', αρ. 217, 16 Ιουνίου 1891, αρ. 219, 30 Ιουνίου 1891· έτ. Ζ', αρ. 313, 4 Ιουλίου 1893. Παρθεναγωγείον Ασπασίας Σουρμελή (Αθήνα): Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551, τ. I', 1859-60, σ. 214-216. Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 367-368. Παρθεναγωγείον Συλλόγου Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως («Εθνικόν Πρότυπον Παρθεναγωγείον») (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών, 24 Ιουνίου 1890, αρ. 177, 2 Σεπτεμβρίου 1890, αρ. 180, 23 Σεπτεμβρίου 1890- έτ. Ε', αρ. 215, 2 Ιουνίου 1891, αρ. 216, 9 Ιουνίου 1891 1891. Παρθεναγωγείον Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας («Αρσάκειον») (Αθήνα): Αττικόν Ημερολόγιον 1869, σ. 364-367. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' 3 Ιουνίου 1890. Πανδώρα, τ. IB', 1860-61, σ. 560 και τ. IB', 186162, σ. 215 και 598. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Θ', αρ. 394, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1579-1780, αρ. 396, 4 Φεβρουαρίου 1861, σ. 1580' I H ' , αρ. 729, 19 Φεβρουαρίου 1870, σ. 2016, αρ. 731, 7 Μαρτίου 1870, σ. 2031. Παρθεναγωγείον Φλωρεντίας Φουντουκλή - Ειρήνης Πρινάρη (Αθήνα): Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ', αρ. 313, 4 Ιουλίου 1893. Παρθεναγωγείον Φανής Χίλλ (Αθήνα): Πανδώρα, τ. Ζ', 1856, σ. 117 και τ. I', 1859-60, σ. 138. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Δ', αρ. 161, 7 Μαίου 1856, σ. 259, αρ. 316, 23 Μαίου 1859, σ. 934" ετ. Ι Γ ' , αρ. 564, 17 Ιουλίου 1865, σ. 694-696' έτ. Ι Δ ' , αρ. 597, 21 Μαίου 1866, σ· 959" έτ. Ι Ε ' , αρ. 648, 20 Οκτωβρίου 1867, σ. 1367-1368 και αρ. 649,

30 Οκτωβρίου 1867, σ. 1375-1376. Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , 16 Ιουνίου 1891. Ημερολόγιον Εφημερίδος Κυριών 1888. Καλλιρρόη Παρρέν, «Ιδρύσατε Σχολήν πρακτικήν διά τας νέας», Εφημερίς , «Διδασκάλισσα εν ταις σχολαίς των αρρένων», Εφημερίς των Κυριών, , «αι γυναίκες εν τη Ελληνική βιομηχανία»,

Εφημερίς

των

Κυριών,

·, «Ου μόνον επιστήμας αλλά και τέχνας και επαγγέλματα διά τας γυναίκας», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 30, 27 Σεπτεμβρίου 1887. , «η γυνή οικοδέσποινα τεχνίτις και επιστήμων», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887. , «οι φοιτηταί μας υψούντες την σημαίαν της πνευματικής χειραφετήσεως βρίου 1887. , «η Ελληνίς χειραφετουμένη διά της εργασίας. Καλλιτεχνική και πρακτική Σχολή», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α', αρ. 33, 18 Οκτωβρίου 1887. , «αι γυναίκες και η παρούσα Δημοτική εκλογή», Εφημερίς των Κυριών, , «Υπάρχει εν Ελλάδι Μέση Εκπαίδευσις η ου;» Εφημερίς των Κυριών, , «Κυβέρνησις, Νομοσχέδια και γυναίκες», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 42, 20 Δεκεμβρίου 1887. , Προνοήσατε διά τα Παρθεναγωγεία μας», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 56, 3 Απριλίου 1887. , «Επιθέσεις και στραγγαλισμοί κατά διδασκαλισσών», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 47, 31 Ιανουαρίου 1888. , «αι γυναίκες και ο Κώδηξ», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 50, 21 Φεβρουαρίου 1888. , «Ελληνίς τακτική φοιτήτρια της Σορβόννης», Εφημερίς των Κυριών, , «Τι εννοούμεν χειραφέτησιν διά της εργασίας», Εφημερίς των Κυριών, , «τα κατά το Αρσάκειον», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 64, 30 Μαίου 1888, αρ. 65, 5 Ιουνίου 1888 και αρ. 66, 12 Ιουνίου 1888. , «αι Ελληνίδες τηλεγραφικοί και ταχυδρομικοί υπάλληλοι», Εφημερίς , «αι Ελληνίδες εν τοις Ταχυδρομείοις και Τηλεγράφοις»,

Εφημερίς

Ιουλίου 1891. , «Οφείλουσιν αι Ελληνίδες να μετάσχωσιν του εκλογικού αγώνος;», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 75, 14 Αυγούστου 1888. , Ιστορία της γυναικός από κτίσεως κόσμου μέχρι σημερον, τ. Λ', τ χ . 1-5, Αθήναι 1889. , «Φλωρεντία Φουντουκλή. Φοιτήτρια της Μαθηματικής Σχολής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ς', αρ. 278, 25 Οκτωβρίου 1892. , «αι διδάσκαλοι της Γυμναστικής», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ζ', αρ. 318, 12 Σεπτεμβρίου 1893. ——, «Μελέτη αναγνωσθείσα εις το εν Σικάγω Διεθνές Συνέδριον των Γυναικών περί των εν Ελλάδι Σωματείων», Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών 1894, σ. 104-110. , «Μία εικοσιπενταετηρίς», Αττικόν Ημερολόγιον Ειρ. Ασωπίου 1896, σ. 453-457. , Ιστορία της γυναικός. Σύγχρονοι Ελληνίδες 1530-1896, Αθήναι χ.χ. , «Σαπφώ Λεοντιάς», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΔ', αρ. 613, 26 Μαρτίου 1900. , «Καλιόππη Κεχαγιά», Εφημερίς των Κυριών, έτ. ΙΘ', αρ. 840, 12 Ιουνίου 1905, αρ. 842, 26 Ιουνίου 1905 και αρ. 843, 3 Ιουλίου 1905. Χρήστος Πατρινέλλης, Από την « Ά λ ω σ η ώς τις απαρχές της πρώτης αναγεννήσεως της Παιδείας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , 1974, σ. 367-376. «Περί της ανατροφής του γυναικείου φύλου», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΑ', αρ. 479, 28 Φεβρουαρίου 1863, σ. 29-31 και αρ. 482, 7 Μαρτίου 1863, σ. 33-36. Ά[λέξανδρος] 'Ρ[αγκαβής], «Περί εκπαιδεύσεως», Νέα Πανδώρα, τ. ς', 1855, σ. 82-89. , Απομνημονεύματα, τ. Α ' - Β', Αθήναι 1894 - 1895. Εμμανουήλ Ροίδης, «η τιμή των γυναικών», Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1889, σ. 28-30. Κωνσταντίνος Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γ ρ ά μ μασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας (1453-1821), Αθήναι 1868. Γεώργιος Σακκάς, Γεώργιος Κλεόβουλος «ο Φιλιππουπολίτης». ο πρώτος Έλλην επιστήμων και αγνοημένος παιδαγωγός, Αθήνα 1956. Νικόλαος Σαρίπολος, Πραγματεία του Συνταγματικού Δικαίου, τ. Δ', έκδ. β', Αθήναι 1875.

Απόστολος Σαχίνης, Συμβολή στην Ιστορία της Πανδώρας και των παλιών περιοδικών, Αθήνα 1964. Νικόλαος Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, «Θεμέλιο», Αθήνα 1976. Γεώργιος Σερούϊος, Περί του Βυζαντινού Παρθεναγωγείου και ποία γενική 1847. Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β', Γ Ι , Γ2, Αθήνα 1973-1975. Κωνσταντίνος Σκόκος, «η πρώτη Ελληνίς διδάκτωρ», Εθνικόν Ημερολόγιον 1892, σ. 97-101. Βλάσιος Σκορδέλης, Διδασκαλικός οδηγός ήτοι: θεωρητικός και πρακτικός οδηγός των Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων, Αθήναι 1890. , «Νεάνις και εργασία», Εκπαίδευσις, ετ. Β', αρ. 13, 3 Οκτωβρίου 1893, σ. 101-102. Δημήτριος Σκουζές, «η Δούκισσα της Πλακεντίας», Νέα Εστία, τ. Κ Γ ' , 1938, σ. 737-741. Χρήστος Σολωμονίδης, η Παιδεία στη Σμύρνη, Αθήνα 1962. Διονύσιος Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853. Αριστείδης Σπαθάκης, Οικιακή Παιδαγωγική η Περί της κατ'οίκοναγωγής των παίδων προς χρήσιν των τε γονέων, και Ιδίως της μητρός, των νηπιαγωγών και των εν τοις Παρθεναγωγείοις εκπαιδευομένων νεανίδων, Αθήναι 1889. Τατιάνα Σταύρου, ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. το Υπουργείον Παιδείας του αλύτρωτου Ελληνισμού, Αθήναι 1967. Δ.Σ. Στρούμπος, το μέλλον, ήτοι περί ανατροφής και παιδεύσεως, Αθήναι 1855. Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, η δράσις του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήναι 1970. τα κατά την Πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου τακτικού καθηγητού των Ελληνικών γραμμάτων Πρυτανεύσαντος κατάτοΑκαδημαϊκόνέτος 1890-1891, έκδ. Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήναι 1892. Ηλίας Τανταλίδης, Βίος Στεφάνου Καραθεοδωρή, Κωνσταντινούπολις 1868. Αθηνά Ταρσούλη, «Διανοούμεναι Ελληνίδες του 19ου αιώνος και η Μαργαρίτα Αλβάνα Μηνιάτη», Εργασία, έτ. Γ ' , 1932, σ. 415-417, 455456, 487-488. , Ελληνίδες ποιήτριες 1857-1940, Αθήναι 1951. Αν. Τζανίμης, «τα Ελληνικά Συντάγματα και η εκπαίδευση», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, έτ. 7, αρ. 28, 1976, σ. 350-362.

Σταύρος Τζουμελέας, «Συνοπτική ιστορία της εν Ελλάδι Ιδιωτικής Εκπαιδεύσεως», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Αθήναι, ετ. Α ' , 1932, σ. 188-194. Σ . Γ . Τζουμελέας - Π . Δ . Παναγόπουλος, η εκπαίδευση μας στα τελευταία 100 χρόνια, Αθήναι 1933. C. Η . T h u r b e r , «Cant concerning coeducation», School Review, V, Ιανουάριος 1897, σ. 45-46. «το Αρσάκειον», Tò Άστυ, έτ. Β', αρ. 58, 26 Οκτωβρίου 1886, σ. 4. «το περί ιδρύσεως Διδασκαλείου θηλέων εν Μεσολογγίου Νομοσχέδιον», Πλάτων, τ. IB', 1890, σ. 82-89. «το περί ιδρύσεως Ανωτέρων Παρθεναγωγείων Νομοσχέδιον», Πλάτων, τ· IB', 1890, σ. 90-95. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή. ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), «Θεμέλιο», Αθήνα 1977. Αντώνιος Φατσέας, Σκέψεις επί της Δημοσίας και Ιδιωτικής εκπαιδεύσεως Θ.Ν. Φιλαδελφεύς, Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας από του 1400 μέχρι του 1800, τ. Α ' - Β ' , Αθήναι 1902. , «το Ράλλειον βραβείον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας» Εστία, τ . Η ' , αρ. 184, 8 Ιουλίου 1879, σ. 428-429. Φλωρεντία Φουντουκλή, «Πολύτιμη Κουσκούρη», Εφημερίς των Κυριών, Κ. Φρειδερίκος, «Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου», Εφημερίς

Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρίατηςΕκατονταετηρίδαςτης Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), Αθήναι 1936. Γ . Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική Παίδευσις από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 94-101. G. Chassiotis, L'Instruction publique chez les Grecs depuis la Prise de Constantinople par les Turcs jusq' à nos jours, P a r i s 1881. Φανή Χίλλ, «Αγγελία», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Γ ' , αρ. 564, 17 Ιουνίου 1865, σ. 694-696. — , «Επιστολή προς την εν Κρήτη Κ. Ε λ ι σ ά β ε τ Κονταξάκη», Εφημερίς Ηλίας Χριστοφίδης, «Περί Παιδαγωγικής.Αντικείμενοντηςανατροφήςκαι παιδαγωγίας», ο Παιδαγωγός, έτ. Α ' , 1839, σ. 5-19.

, «Περί κορασίων ανατροφής», ο Παιδαγωγός, ετ. Α ' , 1839, σ. 131134. , «Περί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία 291. Αγγέλικα Ψαρρά, «Γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα», Σκούπα, τχ. 2, σ. 3-13. George Μ. Wilcox, Education in Greece, P h . D. Th., Columbia Univ. Νέα Υόρκη 1933.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Αβραμιάδης Κ. 89 Αινιάν Δ. 139, 140, 142, 143 Αβραμιώτου Μ.Δ. 33 Αίνος 241 Αγαλλιανός Ί γ ν . (έπ. Λέσβου) 29 Αιτωλία 134, 235 Αγγελίδου Ά θ . 241 «Αιών» (εφημ.) 114 Αγγέλου Α. 34 Ακαρνανία 74, 134, 235 Αγγλία 57, 123, 246, 247 Αλβανα-Μηνιάτη Μ. 320 Αγγλίδες δασκάλες 123, 224 Αλβανία 242 Αγγλική γλώσσα (το μάθημα) 119, Αλεξάνδρεια 83, 178, 246, 247 122, 123, 224 Αλεξανδρινή εποχή 25 « Α γ ι ο τ α φ ι κ ή Αδελφότης ΚωνστανΑλεξανδρίτου Χρ. 121 τινουπόλεως» 251 Αλληλοδιδακτικά σχολεία Αγρίνιο 173 αρρένων 47, 48, 54, 55, 56, 60, Αγώνας (1821) 32 - 36, 40, 42, 44, 62, 63, 126 60, 248 μαθητές 45-48, 51, 62, 69, 73 Αδαμαντίδης Αθ. 59 74, 76, 77, 80 «Αδελφές του Ελέους» (βλ. και μαθητές-μαθήτριες: αναλογίες «Τάγμα Α γ ί ο υ Ι ω σ ή φ » ) 119, 47, 54, 74, 76 204 κορασίων 40, 42, 48, 50, 5 55, 58, 61-64, 75, 79, 86, 87, Αδριανούπολη 241, 246, 254, 279 100, 101, 121, 126, 134, 135, Α θ ή ν α 23, 25, 29, 33, 36-39, 41, 137, 147, 162, 175, 203, 215 57, 63-66, 73, 75, 105, 110, αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκα113, 116, 117, 119, 121, 125, λίας 45, 61, 90, 98, 123, 250 127, 135-137, 140, 147, 164, Αλιμπέρτη Σ ω τ . 326 170, 174, 177, 199, 202, 203, Αλταμούρα Ελ. (βλ. Βούκουρη204, 207, 210, 212, 216, 218, Αλταμούρα Ελ.) 219, 227, 230, 232, 234, 236, Α μ α λ ί α (βασίλισσα) 83 240, 241-243, 246, 250, 256, «Αμαλίειον Ορφανοτροφείον» 38, 270, 282, 300, 302, 304, 306, 39, 117, 118, 178, 302, 303 310, 312, 316, 323 «αμέθοδος» διδασκαλία 160 Αθηναίες 23, 271, 306 Α μ ε ρ ι κ ή 60, 61, 72, 272, 312, 313, Αθηναϊκή κοινωνία 38, 39, 114, 115 318 «Αθήναιον» (Σύλλογος) 262, 316 Α μ π ε λ ά κ ι α 57 Αιγιαλεία 233 Ά μ φ ι σ σ α 65 Αίγινα 36, 44, 51-55, 65, 73, 75, Ανάγνωση (το μάθημα) 19, 21, 28, 233,305 29, 30, 41, 55, 62, 159, 176, Αίγιο 244 178 Αίγυπτος 246 Αναγνωστοπούλου Β. 241 Αινιάν Γ. 80

δευση, γυναικεία Εκπαίδευση, Παρθεναγωγεία.

αναλφαβητισμός 21, 285 159, 176, 178, 186, 197, 198, 292, 293, 294 ποσοστά ανδρών, γυναικών 231, Αριστοκλής Ί . 268 232 Αρκαδία 134, 159, 235 «Αναφορά των Ελληνίδων γυναι«αρρεναγωγεία» 126, 181 κών» 277 (φωτ.) 278 Αρσακειάδες 169 (φωτ.), 191 (φωτ.) Ανδρεοπούλου Β. 174 Αρσάκειο (βλ. και «ΦιλεκπαιδευΑνδριέτου Μ. 307 τική Εταιρεία» και «ΔιδασκαΆ ν δ ρ ο ς 49, 159, 233, 242 αντιγραφείς κωδίκων (γυναίκες) 24, σκαλείο») 39, 8 3 , 1 2 2 , 1 2 5 , 1 3 5 , 141, 150, 156, 159, 160, 166, 25 170, 181, 182, 189, 193, 210, Αντίπαρος 58 216, 227, 229, 243, 247, 252, Αντωνιάδου Αγ. 241 256, 261, 279, 288, 294, 296, Αντωνοπούλου Ε. 308 325, 331 « Α ν ώ τ ε ρ α Παρθεναγωγεία» 221, 229 το μέγαρο του Αρσακείου 91 Νομοσχέδια 279, 288, 289, 291, (φωτ.), 116 292-295, 297 «Πάτρας» 218, 219 «Ανώτερα σχολεία κορασίων» 62ΑρσάκηςΑπ.83, 141, 242 65, 69, 71, 72-79, 84, 86, 87, Ά ρ τ α 244 89, 117, 119, 120, 121, 125« Ά ρ τ ε μ ι ς » (περιοδ.) 310 128, 134, 144, 205, 220 Αρχαία Ελληνικά (το μάθημα) 27, προτάσεις οργάνωσης 105, 11135, 94, 95, 122, 153, 189, 266, 116 267, 268, 279, 292-296 «Ανώτερον Ελληνικόν σχολείον Αρχαία Ελληνική γλώσσα 26, 27, κορασίων» Δήμου Ερμούπολης 35 (βλ. και «Ερμούπολη» και « Ε λ αστικά σχολεία 287 ληνικά Σχολεία θηλέων») 119, Α σ τ ι κ ή σχολή 252 120, 125, 128, 214, 329 «Αστικόν Παρθεναγωγείον» Ασπ. απογραφή πληθυσμού 136, 171, Σκορδέλη 219, 222, 224, 229 Ασώπιος Είρ. 197, 204, 279, 308, 231, 232 316 απόδημοςελληνισμός64, 118, 202 απομόνωση (γυναίκας) 21, 23, 34 Αττική 134, 232-236, 330 άπορες κοπέλες 28, 29 αλβανόφωνα χωριά 158 «Αττικόν Ημερολόγιον» 204, 308 μαθήτριες 53, 54, 62, 84, 88, Αυγερινός Α. 150, 221, 230, 234, 116, 120, 142 256, 286, 288 αποστήθιση γνώσεων (βλ. και «ψιταυστηρότης ηθών 21, 34, 52, 231 τακισμός») 160, 279 Αυστρία 247 Αποστολίδης Μ. (Μητρ. Αθηνών) αυτοβιογραφία 34 79, 80, 84, 89, 138 Α χ α ΐ α 134, 234, 235 Αποστόλου Ασπ. 241 Αργολίδα 57, 134, 234, 235, 236 Άργος 36, 48, 51, 53, 55, 57, 73, Βακαλόπουλος Γ . 286, 287 75, 105, 233, 234 Βαλασόπουλος Ί . 221, 237 Αργυριάδης Ι. 193 Βάλβη Μ. 308 Αργυρόπουλος Π . 125, 131 Βαλέτας Γ . 31 Αργυροπούλου - Μάνου Σ. (βλ. ΜάΒαλέτας Σ π . 83 νου Σ.) Βαλσαμάκη Κ. 51 Βάλτος 233 Α ρ ι θ μ η τ ι κ ή (βλ. και «Μαθηματικά») 19, 54, 62, 63, 89, 90, 92, Βαμβακάρη Σ. 217, 218, 219, 227, 94, 95, 112, 119, 122, 123, 154 326

Βάμβας Ν. 139 Γαλανού Σ τ . 75 Βαρδαλάχος Κ. 27 Γαλάτης Σ τ . 114 Βάρνα 254 Γαλλία 72, 246, 247 Βαρνάβας Ί . 203 σπουδές στη Γαλλία 176 Βασιάδης Ή ρ . 268, 314 Γαλλίδες Βασιλεία 61 δασκάλες 123, 192, 224 Βάφας Γ. 89 επιμελήτριες 179, 193 Βάφας Χ. 89 μοναχές 216 Βελλή Μ. 214, 219, 326 Γαλλική γλώσσα 22, 27, 67 Βενέτης Ί . 158, 265 (το μάθημα) 76, 89, 90, 92-95, Βενετία 25, 30, 243 112, 119, 120, 122, 123, 124, Βενιζέλου Αικ. 330 154, 155, 186, 187, 188, 192, Βενιζέλου Φ. 25, 26, 29 193, 194, 197, 198, 215, 223, Βενθύλος Γ . 137 224, 294 Βερολίνο 175 Γεδεών Μ. 27, 30, 31, 315 βιβλία σχολικά 71, 80, 92 Γενεύη 175 για Παρθεναγωγεία 263Εκπαίδευση 184, 290, 297 Γενική βιβλιογράφοι (γυναίκες) 25 «Γενική Εφημερίς» 52 Βιέννη 33, 82 Γεννάδιος Γ. 79, 80, 99, 142, 279 βιομηχανία ελληνική 299, 300 Γενναδίου Κλ. 325 Βισβίζη Θ. 241 Γεννηματάς Β. 212, 219, 222, 223 Βιώνης Γ. 102, 168, 196, 199 Γερμανία 72, 175, 272 Βλάδος Μ. 314 σπουδές στη Γερμανία 175, 177, Βλαχία 246 205 Βλάχος Σ . 106, 107, 282 Γερμανίδες 72 Βοηκλή Μ. 207 παιδαγωγοί 224 Γερμανική γλώσσα (το μάθημα) Βοιωτία 134, 234, 235 Βόλος 57, 160, 178, 194, 231, 241, 119, 123, 124, 224 355 Γεωγραφία 62, 63, 90, 94, 95, 112, Βόνιτσα 233 119, 122, 123, 153, 154, 176, Βορέλη (Παρθεναγωγείο) 121, 122, 188, 198, 208 135 Γεωμετρία 90, 92, 123, 154, 295 Βοτανική (το μάθημα) 153 Γιαννίτση Μ. 67 Βουδαπέστη 243 Γκίκα Αικ. 27 Βούκουρη-'Λλταμούρα Ελ. 195, Γκίκα Ζ. 218, 219 325 Γλαράκης Γ. 77, 104 Βουλή (συζητήσεις) 105, 109, 141, γλύπτριες 325 142, 247, 278, 285, 287, 288, Γόνατα Αλ. 241 291, 292 Γορτυνία 233 Βούρος Ί . 80 Γούδα Αλ. 241 Βρατσάνος Μ. 227, 274 Γουμένιτζα Καλαβρύτων 48 Βρέμη 50, 61 «Γραμματεία επί των Ε κ κ λ η σ ι α Βρετός Μ.Π. 224 στικών και της Δημοσίας Ε κ βρεφοκομία 264 παιδεύσεως» 76, 106 Βρυέννιος Φ. 268 Γραμματική 30, 89, 279, 293 «Βυζαντινόν Παρθεναγωγείον» Μ. Γραφή (το μάθημα) 19, 21, 28, 29, Ρ ώ τ α 126, 251 30, 41, 54, 62, 63, 95, 159, Βυζαντινοί χρόνοι 24, 25 176, 178 Βυζάντιο 25 Γύθειον 233 Βυζάντιος Σ. 150, 167 Γυμνάσια (αρρένων) 65, 66, 68, 69, 71, 77, 124, 136, 152, 197, 200,

239, 263, 278, 279, 282, 288, 289, 296 σχέδιο Νόμου για Γυμνάσια θηλέων 288, 329 Γυμνασιακές τάξεις (θηλέων) 207, 208, 214, 216, 222, 227, 228, 256, 257, 329 Γυμναστική 9 6 , 1 5 3 , 1 5 4 , 1 7 6 , 1 8 8 , 190, 192, 224, 226, 229, 267, 293,294,295 εξετάσεις Γυμναστικής 226 σπουδές για Γυμναστική (βλ. «δασκάλες Γυμναστικής») Γυμναστικός Σύλλογος 180 γυναικεία μονή 28, 29 «Γυναικεία Σχολή» Ελ. Δανέζη 43, 49, 50 γυναικείες αρετές 317 γυναικείο κίνημα 230, 276, 313319

δάσκαλοι: διαφοροποίηση στις σπουδές 153, 154, 161, 180 διάρκεια σπουδών 87 εξετάσεις 87, 108, 147 κριτική για το είδος της εκπαίδευσης 142-145, 156, 158, 159-161, 228 έλλειψη 79, 103, 104, 105, 107, 108, 109, 132, 145, 147, 180 Εργόχειρων (βλ. και «επιμελήτριες») 118, 179, 180, 221, 281 «ηθική» συμπεριφορά 262 κοινωνική προέλευση 98, 143, 156, 291, 296 συνθήκες εργασίας 1 0 5 , 1 4 4 , 1 7 1 172, 173, 247 μισθός 32, 52, 229 «μοναχές» 42 «νοίκι» 31 Φιλοσοφικών Μαθημάτων 30

Δαμβέργη Α. 308 δάσκαλοι (βλ. και «Διδασκαλείο» Δανέζη Ελ. 43, 44, 48, 49, 50, 55, και «ιερείς-δάσκαλοι» και «μο56, 75, 175 δαντέλες (βλ, και «εργόχειρα» και ναχοί-δάσκαλοι») 41, 42, 45, 58, 70, 80, 89, 96, 113, 123 «τρίχαπτα») 124 εκπαίδευση 61, 66, 68, 78, 152 Δάρας Σ . 80 άσκηση 78 δασκάλες 28, 30, 31, 32, 35, 39, 44, μισθός 58, 74 50, 51, 63, 66, 75, 80, 96, 99, Δηλιγιάννης 0 . 286, 287 113, 116, 118, 120, 123, 140, Δημάδης Θ. 34 144, 148, 208, 286, 287, 291, 296,301 Δημαράς Κ.Θ. 28, 29, 38 Δημητριάδου Ιφ. 176, 329, 330 ανεργία 148, 167, 172, 180 Δημητριάς 57 αριθμός 167, 168, 299 Δημητρίου Μ. 51 γάμος-εργασία 173 Δημητσάνα 42 Γυμναστικής 180, 264 δήμοι (βλ. και «υποτροφίες δήμων») γυναικείο κίνημα 315, 316, 317, 336 50, 56, 58, 59, 61, 66, 74, 75, διορισμός-δυνατότητες εργασίας 77, 78, 79, 104, 107, 109, 119, 103, 104, 105, 172, 246, 247, 121, 122, 128, 130, 131, 136, 248 140, 147, 181, 203, 214, 218, εκπαίδευση (βλ. και «Διδασκα- 219, 220, 227, 229, 230, 231, λείο θηλέων») 62-65, 67, 69, 232, 241, 244, 264, 282, 289 73, 77, 78, 79, 81, 84, 86, 88, Δημοπούλου Σ . 212, 219, 223, 224 90, 102, 110, 120, 122, 123, δημόσια ζωή - γυναίκες 266, 267, 128, 130, 142, 143, 165, 184, 272, 275 186, 195, 200, 214, 226, 227, Δημοτικά Σχολεία (βλ. και 228, 259, 279, 290, 291, 292, «αλληλοδιδακτικά»και«προκαταρ 296, 334 κτικά σχολεία») 72, 73, 74, 80, άσκηση 86 152, 155, 161, 175, 250, 275,

μα) 153, 154, 160, 161, 162, 285, 289, 290, 294 αρρένων 66, 74, 76, 84, 110, 187, 188, 227, 290 σπουδές στο εξωτερικό 174, 175 125, 1 3 1 , 1 3 2 , 174, 203, 214, δίδακτρα σχολείων 53, 54, 84, 86, 215, 2 3 0 , 2 3 2 , 2 3 7 , 286 88, 90, 229, 230, 272, 291, 293, δημόσια δαπάνη για... 109 296 πρότυπο σχολείο 78 θηλέων 64, 66, 73, 74, 76, 78, Διδασκαλείο (βλ. και «δασκάλες 79, 110, 117, 118, 119, 121, εκπαίδευση») 125-128, 131, 132, 135, 137, δημόσιο (αρρένων) 61, 66, 67, 1 4 0 , 1 4 4 , 1 4 7 , 1 4 8 , 152, 167, 68, 78, 79, 125, 148, 149, 181, 183, 197, 199, 203, 204, 150,152,153,180 214, 215, 216, 218, 221, 230, αριθμός μαθητών 170, 171 232, 237, 242, 258, 266, 268, άσκηση μαθητών 78 286,293,294 διάρκεια σπουδών 152 δημόσια δαπάνη για...109 Διευθυντής 72, 79, 148 πρότυπο σχολείο 79, 152, 189 Πρόγραμμα μαθημάτων(187 8) αρρένων-θηλέων:αναλογίες74, 153 θηλέων: 110, 131, 232, 236 Γενικός Διευθυντής / Επιθεωρη— Δήμου Ερμούπολης 119, 120, 128, 129, 130, 214, 215 Ε π ι θ ε ω ρ η τ έ ς 74, 79, 119, 330 — Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία εκθέσεις επιθεωρητών 159165, 166, 226, 227 161 — Προτάσεις - Νομοσχέδια 279, «κοινά» 75, 250 290, 291, 292, 297 «τακτικά» 74, 75, 76 — υπόδουλου Ελληνισμού (βλ. Δημοτική Εκπαίδευση (βλ. και «Στοιχειώδης Εκπαίδευση») 66, ρειον») 252, 256, 257, 258, 67, 68, 72, 73, 74, 79, 82, 107, 268 110, 125, 130, 131, 132, 134, — Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς 137, 148, 155, 234, 236, 237, (Αθήνα) 80, 84, 86-89, 92, 238, 250, 257, 269, 272, 276, 93, 96, 98, 101, 104, 107, 282, 287-291, 293, 336 109, 122, 125, 129, 130, 137, 147-180, 182, 183, 186, 195, 235, 236 222, 242, 297 υποχρεωτική 236 αναγνώριση Υπουργείου Διακόσμηση (το μάθημα) 303 1861: 148, 1867: 150, «Διαμαρτύρησις φοιτητών» 337 1881: 163 (φωτ.) αριθμοί αποφοίτων 167, «διανοούμενοι (απόψεις και θέσεις) 168, 171 137, 139, 141, 142, 259, 280, αριθμοί μαθητριών 183, 334 185, 242 διαφοροποίηση στην εκπαίδευση άσκηση μαθητριών 151, μαθητών - μαθητριών 259, 260153, 154, 161, 162, 186 265 διάρκεια σπουδών 86, 87, Δημοτική Εκπαίδευση 266 88, 129, 151, 152 « Α ν ω τ έ ρ α » Εκπαίδευση 266 διδακτικό προσωπικό 96 μαθήματα 266, 267, 268 Διευθύντριες 96, 196 Διαφωτισμός 20, 139 εξετάσεις 148, 149, 164 Διδακτικές ασκήσεις 153, 1 5 4 , 1 6 1 , «Κανονισμός λειτουργίας 162, 180, 186, 192, 194 1842» 85 (φωτ.) Διδακτική μεθοδολογία (το μάθηκρατική επιχορήγηση 167

κριτική-προτάσεις 141-145, εκδρομές δημοτικών Παρθεναγωγείων 226 156, 158, 159-160, 228 Έ κ θ ε σ η (το μάθημα) 94, 189 Προγράμματα μαθημάτων εκθέσειςΕπιθεωρητών(βλ. « Ε π ι 1842: 90, 1877: 154, θεωρητές») 1887-88: 157 (φωτ.), εκπαιδευτικοί γυναίκες 325, 326 1870 και 1886-87: 187, «Εκπαιδευτικόν Φροντιστήριον» 1842 και 1870 και 1890: (Σύλλογος) (Κωνσταντινούπολη) 188 252 ωρολόγιο πρόγραμμα του 1849: 93, 94, 95 Ε λ β ε τ ί α 111, 272_ προέλευση μαθητριών 240, Ελβετίδες επιμελήτριες 179 246 παιδαγωγοί 224 πτυχία 163 (φωτ.), 164 Ελευθερίου αν. (βλ.και«Μαγκάκη — Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Αν.» 51, 55, 75 (Κέρκυρα) 164, 170, 171, Ελευθερίου Ελ. 51, 55 199 Ελευσίνα 242 Διευθύντριες σχολείων 96, 111, 113 Ε λ ι σ ά β ε τ (ηγουμένη) 26 116, 121, 140, 174, 196, 204, Ελληνικά Σχολεία 207, 208, 210, 214, 226, 251, αρρένων 56, 58, 59, 65, 66, 68, 252, 279, 330, 334 69, 77, 78, 112, 120, 124, Δίκαιο και γυναίκα 315, 316 127, 129, 136, 152, 181, 189, δικαιώματα και υποχρεώσεις γυ1 9 7 , 2 0 0 , 2 2 1 , 2 2 7 , 2 3 9 , 254, ναικών 315, 316, 318 282, 287, 289, 329 διοίκηση Παρθεναγωγείων-συμμετοχή θηλέων 56, 58, 59, 61, 62, 71, 73, 77, 88, 117, 119, 120, γυναικών 264 121, 123, 130, 134, 135, 136, Δοσίου Ελ. 325 162, 164, 197, 207, 208, 214, Δούκισσα της Πλακεντίας (βλ. και 215, 216, 222, 239, 257, 287 «Marbois (de) S.») 44, 51, 52, «τάξεις Ελληνικής» 1 1 8 , 1 1 9 , 53, 67 129, 214, 222, 240 Δραγούμης Ν. 46, 139, 156, 262 Ελληνικά Σχολεία Δρέσδη 177 Δρίτσου Π . 203 μαθητές - μαθήτριες: αναλογίες Δρόσος Δ. 220 136, 238, 239, 254 Δύση (δυτικός κόσμος) 22, 39, 124 Προγράμματα μαθημάτων: σύγΔυτικών επιδράσεις 23, 39, 55, 78 κριση 198 Δυτικών σχολεία (βλ. και «ιεραΕλληνικές κοινότητες εξωτερικού ποστολικά» και «ξένα σχολεία») (βλ. και «παροικίες εξωτερι60, 216, κού») 83, 103, 246 δωρεάν εκπαίδευση 28, 54, 84 Ελληνική γλώσσα (το μάθημα) 24, Δωρίδας επαρχία 233 62, 89, 90, 92, 93, 111, 112, 119, 122, 123, 144, 154, 155, 186, 187, 188, 189, 190, 198, « Ε γ κ ό λ π ι ο ν Παιδαγωγικόν» Κ. 266, 267, 279, 294, 295 Κεχαγιά 258 Νέα Ελληνικά 153, 189 « Ε γ κ ώ μ ι ο ν του Μάρκου Αυρηλίου» «Ελληνική Οικιακή Οικονομία» Ξ. (μετ. Ευ. Καΐρη) 320 Ζυγούρα 225 (φωτ.) Ε θ ν ι κ ή Συνέλευση (Β') Ά σ τ ρ ο υ ς «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» Αικ. 45 Λασκαρίδου 177, 178, 204, 207, εθνικοί αγώνες και Ελληνίδες (βλ. 208, 210, 211 (φωτ.), 222, 224, 226, 227, 246, 329, 332 Εθνοσυνελευση (Γ') Τροιζήνας 70 «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» Φι-

Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας εργασία (δυνατότητες γυναικών) Σμύρνης 252 230,271,298,300,312 «Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλο«Εργαστήριον απόρων γυναικών» γος» 210, 270, 272, 274, 283, 271, 304, 306, 307 292 εργάτριες 299, 300 «Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλο- απεργία 336 γος Κωνσταντινουπόλεως» 253, συνθήκες δουλειάς 300 256, 284, 314 εργοστάσια ραπτικής 300 «Ελληνοδιδασκαλείον» 120, 125, εργόχειρα (βλ. και «χειροτεχνήματα») 50, 51, 55, 59, 62, 63, 93, 128, 130 9 4 , 9 5 , 124, 143, 176, 179, 194, Ελληνοδιδάσκαλοι208 195, 198, 224, 228, 293, 294, μισθός 77, 88 295 εμπορικά κέντρα 20, 22, 23, 36, 73 εμπορικές συναλλαγές γυναικών ξένες 23 δασκάλες 194 εμπόριο 22, 23, 55 « Ε ρ μ ή ς » (εφημ.) 77 έμποροι 20, 23, 24 Ερμιονίδας επαρχία 286 Ενετία 208, 246 Ερμούπολη (βλ. και «Σύρος») 35, 36, 44, 49, 50, 51, 53-56, 58, εξωτερικές μαθήτριες (βλ. και 59, 61, 62, 67, 71, 73, 75, 77, «εσωτερικές» και «σύσσιτες» και 78, 105, 119, 120, 121, 122, «τρόφιμες») 182, 184, 185, 207, 125, 128, 130, 134, 135, 136, 229 176, 202, 208, 214, 215, 216, επαγγελματικές δραστηριότητες γυ219, 222, 223, 226, 227, 229 ναικών 34, 69, 79, 103, 128, 230, 232, 236, 240, 242, 282, 130, 179, 180, 280, 317, 336 306, 320 επαγγελματική εκπαίδευση 88, « Ε σ τ ί α » (περιοδ.) 307 118, 155, 257, 271, 276, 278, εσωτερικές μαθήτριες (βλ. και 279, 281, 301, 313, 318, 336 «εξωτερικές» και «σύσσιτες» και τάξη ραπτικής - κοπτικής 212, «τρόφιμες») 182, 183, 185 223 Ευαγγελίδης Τρ. 41, 43, 51 τμήμα καλλιτεχνικής και πραΕυαγγέλιο (διδασκαλία) 293, 294, κτικής σχολής 223 295 Επιθεωρητές Δημοτικών Σχολείων 74, 79, 119, 289 Εύβοια 134, 234, 235, 242 γυναίκα Επιθεωρήτρια 330 «Ευρυδίκη» (περιοδ.) 309 (φωτ.), εκθέσεις Επιθεωρητών 159310, 312, 316 161, 178, 194, 202, 203, 215, Ευρυτανία 233 228, 231, 283 Ευρώπη 21, 22, 23, 40, 312, 318 Επιμελήτριες (βλ. και «δασκάλες « Ε φ η μ ε ρ ί ς Αθηνών» 41 εργοχείρων») 96, 116, 179, 193 « Ε φ η μ ε ρ ί ς των Κυριών» (περιοδ.) Επισκοπική Ιεραποστολική Εκ276, 277 (φωτ.), 294, 3 1 0 , 3 1 2 , κλησία Αμερικής 61 318 Επιτροπές Κυριών για τους πρό«Εφημερίς των Σχολείων» (περιοδ.) σφυγες της Κρήτης 304 274, 308 Επιτροπή Κυριών στο Νοσοκομείο «Εφημερίς των Φιλομαθών» (πε«Ευαγγελισμός» 305 ριοδ.) 116 Επόπτης Σχολείων Φιλεκπαιδευ«Εφορευτική επιτροπή μητέρων» τικής Εταιρείας 196 (βλ. και «Συμβούλιο μητέρων») Επτάνησα (βλ. και «Νησιά Ι ο 50, 51 νίου») 38, 50, 126, 197, 236, «Έφοροι» Αμαλιείου ορφανοτρο323 φείου 118

Ζαβιτζιάνος Κ. 126 Ζαγόρι 244 Ζάκυνθος 21, 28, 57, 233, 235, 236, 244 Ζάππας Κ. 256 «Ζάππειον Παρθεναγωγείον Αδριανουπόλεως» 279 «Ζάππειον Παρθεναγωγείον Κωνσταντινουπόλεως» 165, 202, 243 255 (φωτ.), 256, 257, 258, 330 Ζάρκου Αικ. 308 «Ζαρίφεια Διδασκαλεία Φιλιππουπόλεως» 252, 268, 284 Ζαρίφης Γ . 252 Ζαχαροπούλου Ί φ . 241 Ζερβός Θ. 288 Ζίφος Ί . 315 Ζυγούρας Ξεν. 225 «Ζωγράφεια Διδασκαλεία Η π ε ί ρου» 252, 268, 284 Ζωγραφική (το μάθημα) 27, 112, 122, 195, 224, 293 ζωγράφοι γυναίκες 195, 325 Ζωγράφος Ί . 314 Ζωγράφος Χρ. 252 Ζωηρός Α. 268 Ζωντανού Α. 51 Ζωολογία (το μάθημα) 153, 293 « Η γ ε μ ο ν ι κ ό ν Σύνταγμα της Ελλάδος» (1832) 70 Ηγούμενος Επιφ. 30 ήθη (βλ. «αυστηρότης ηθών») ήθη Δυτικών χωρών 22 Ηθική (το μάθημα) 90, 123, 124, 187, 292 ηθική συμπεριφορά μαθητριών 143, 144, 261, 262 ηθοποίηση50 ήθος μαθητριών 268 Ηλεία 233 Ήλιδας νομός 134, 235 Ηλιόπουλος Π . Δ . 310, 316 «ΗμερολόγιοντηςΕφημερίδοςτων Κυριών» 311 (φωτ.), 312 «Ημερολόγιον των Κυριών» του «Αττικού Ημερολογίου» 308 Ή π ε ι ρ ο ς 241, 254, 268 ηπειρωτική Ελλάδα 20, 23, 47, 55, 73

«Θάλεια» (περιοδ.) 309 (φωτ.), 310, 316 Θέατρο 22, 27, 320 Θεοτόκης Γ . 275, 279, 286, 291, 294 295 297 Θεοχάρης Ν. 104, 105, 111, 112, 113 Θεσσαλία 244 Θεσσαλονίκη 57, 178, 244, 246, 248, 254 Θήβαι 233 «θηλεοκομεία» 126, 128 Θήρα 216, 233 Θράκη 207, 246, 254, 268 Θρησκευτικά 108, 153, 154, 155, 188 θρησκευτική μόρφωση 124 Ιάλεμος Οδ. 315 Ιάσιο 42 ιδιωτικά σχολεία 51, 61, 69, 70, 75, 110, 121, 125, 126, 128, 131, 132, 136, 147, 181, 200, 202, 203, 214, 218, 220, 221, 229, 232, 234, 236-239, 259, 272, 282, 287, 294 Ιερά Ιστορία (το μάθημα) 63, 89, 90, 122, 123, 178, 198 Ιερά Σύνοδος 114 Ιεραποστολικά σχολεία (βλ. και «Δυτικών σχολεία») 76 Ιεραπόστολοι 50, 60, 63, 69, 81 δυσπιστία για το ίργο τους (βλ. και «προσηλυτισμός») 62, 81 ιερείς-δάσκαλοι 19, 34, 42 Ιθάκη 233 Ιόνιος Ακαδημία 38 Ισηγόνης Αντ. 265, 267 Ιστορία (το μάθημα) 27, 62, 90, 94, 95, 112, 119, 122, 123, 153 154, 187, 188, 198, 208, 292, 294, 295 «Ιστορία της γυναικός» Καλ. Π α ρ ρέν 324 (φωτ.), 325 Ιστριάς Δ. (Πριγκίπισσα Μασάλσκη, Δώρα δ' Ίστρια) 307, 308, 310, 317, 322 Ιταλία 116, 320 Ι τ α λ ι κ ή γλώσσα 22, 23 Ιταλική γλώσσα (το μάθημα) 119, 224 Ιχνογραφία 89, 90, 93, 94, 95,

122, 153, 154, 176, 188, 198, 293,295 «Ιωακείμειον Παρθεναγωγείον Κωνσταντινουπόλεως» 251 Ιωαννίδης Δ. 121 Ιωαννίδης I. 135 ΙωαννίδουΕύ. 212, 219 Ιωάννινα 30, 207, 244, 246, 254 Ιωάννου Βαμβώ 75, 96 ΙωάννουΦ. 50, 114, 123, 221, 253 Καβανιάρη Ά μ . 96, 98, 196 Καζάζης Ν. 316. Καθηγητές Γυμνασίων 208 μισθός 77 Καΐρη Εύ. 32, 34, 35, 44, 50, 320, 321 (υπογραφή), 325 Καΐρης Θ. 32 Κάιρο 83 Κακουλίδου Ελ. 241 Καλάβρυτα 233 Καλαμάτα 57, 65, 300 Καλαμών επαρχία 233 Καλαποθάκη Μ. 331 Καλλιάδης Κ. 314, 315 Καλλιγραφία (το μάθημα) 89, 90, 93, 112, 123, 153, 154, 188, 195,198 Καλλιέργης Ζ. 25 Καλλίπολη 246 Καλλισπέρη Σ . 330, 334, 335 (φωτ.) καλλιτεχνική παιδεία 21, 228, 229, 267,294 Καμπάνη Ζην. 216, 217, 219, 223 Καμπούρογλου Δ. 41, 52, 64 Καμπούρογλου Ί . 310 Καμπούρογλου Ί φ . 241 Κάννων 96 καπελάδικα 336 καπελούδες 300 Καποδίστριας Ί . 36, 40, 43, 44, 45, 46, 52, 60, 64, 65 Καραμάνος Γ . 80 Καρακούση Έ λ π . 174, 329 Καρατζά Ρ . 27, 39 Καρπενήσι 57 Καρυοφύλλης Ί . 26, 27 Καρυστία 233 Κασσάνδρα 57

Κατήχηση (το μάθημα) 30, 89, 90, 94, 112, 122, 123, 176 κάτοχοι κωδίκων (γυναίκες) 24 Καψάλη Ε. 67 Κέα 233 κέντημα 21 κέντημα (βλ. και «ποικίλματα») (το μάθημα) 89, 303 κεντίστρες 300 «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον Σταυροδρομίου» (Κωνσταντινούπολη) 251 «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον της Αγίας Φωτεινής» (Σμύρνη) 252 «Κεντρικόν Σχολείον» (Αίγινα) 52, 65 Κέρκυρα 126, 163, 181, 196, 219, 231, 232, 233, 235, 236, 240, 242, 285, 305 Κέρτεζη (Κυνουρίας) 48 Κεστοράτι (Βορείου Η π ε ί ρ ο υ ) 252 Κετσέα Ευ. 308 Κεφαλληνία 219, 220, 235, 236, 304 Κεχαγιά Κ. 204, 207, 208, 214, 245 (φωτ.), 256, 258, 270, 271, 280, 306, 308, 315, 317, 322, 326, 328, 329, 330 κηπουρική (το μάθημα) 153 Κηφισιά 173 Κίτσου Μ. 196 «Κλεοβουλίνα» (χήρα Γ . Κλεόβουλου) 43, 44, 52, 53 Κλεόβουλος Γ . 44, 45, 50 Κλούστων Θ. 274 «κοινά» σχολεία 19, 20 κοινότητες ελληνικές εξωτερικού 56, 243 κοινωνία 20, 22, 23, 36, 37, 38, 46, 56, 58, 64, 66, 71, 72, 92, 124, 132, 140, 299 κοινωνικά στρώματα 88, 99, 124, 128, 132, 140, 141, 142, 156 κοινωνική θέση γυναίκας 23, 55, 56, 133, 140 κοινωνική προέλευση μαθητριών 112, 113, 140-145, 229, 230, 256, 257, 272, 290, 292, 293 συγχρωτισμός μαθητριών με διαφορετική κοινωνική προέλευση 142, 143, 144, 156

Κοκκώνης Ί . 45, 72, 73, 74-80, 104, 106, 128 Κολιάτσος Σ. ( Α ρ χ ι μ . )270 Κομνηνού Μ. 227 Κονταξάκη Ελ. 63 κοπτική (το μάθημα) 223 Κοραή Θ. 26 Κοραής Αδ. 26, 35, 137, 320 Κόρθιον Άνδρου 49 Κορινθία 134, 233, 235 Κόρινθος 48, 57, 215 Κορνηλίου Ελ. 51 Κοσμογραφία (το μάθημα) 154, 187, 188, 190, 295 Κούκκου Ε. 43 Κούμας Κ. 32 Κουρβουαζιέ Μ. 96, 98 Κουσκούρη Ό. 218 Κουσκούρη Π . 140, 307, 326 Κραναία 233 Κρανειος Ν. 89 Κρήτη 20, 25, 50, 51, 55, 57, 63, 244, 246, 304 Κριεζή Κ. 302 Κτενά-Λεοντιάς αι. 310 Κυβέρνηση 52, 53, 54, 62, 64, 65, 68, 70, 71, 73, 75, 77, 82, 107, 109, 113, 115, 116, 122, 130, 140, 161, 162, 166, 177, 276 Κυδωνιές 32, 35, 36, 56, 57, 320 Κύθηρα 44, 233 Κυκλάδες 23, 132, 134, 234, 235, 236 Κυνουρία 233, 287 Κύπριος Γ . 43 Κύπρος 57 Κυριακός Α.Δ. 275 «Κυψέλη» (περιοδ.) 310 Κωνσταντινούπολη 23, 25, 26, 31, 38, 56, 57, 82, 126, 164, 207, 208, 241, 243, 244, 246, 247, 248, 250, 251, 252, 253, 254, 256, 310, 314, 328 Κωστή-Νερουλού Σ. 38 Κωστής Ν. 80 Λαγκάδι 57 Λαζαρίδου Π . 310 Λάζιους Κλ. 116 Λακεδαίμονος επαρχία 233

Λάκων Λ. 315 Λαμία 65, 105 Λαμπίση Σ . 323 Λάμπρος Σ π . 170, 172, 280, 281 Λάμπρου Φ. 75 Λακωνία 134, 235 Λάρισα 160, 246 Λάσκαρης Ν. 320 Λασκαρίδου - Χρηστομάνου Αικ. 118, 160, 177, 178, 180, 204, 207, 208, 209 (φωτ.), 210, 219, 222, 224, 226, 227, 246, 247, 271, 280, 307, 308, 317, 324, 326, 328, 329, 330 Λατινικά (το μάθημα), 197, 198, 332 Λαχανά Είρ. 241 Λεβαδεία 57, 104, 233 Λειβάρτζι Καλαβρύτων 47 Λεοντιάς Σ. 225, 249 (φωτ.) 252, 267, 271, 280, 284, 307, 308, 310, 315, 317, 322, 323, 326, 328 Λευκάς 233 Λέφας Χρ. 67 Λεωνίδιον Λακωνίας 48 Λήμνος 247 Λιβάδι 57 Λιβόρνο 82, 243, 320 Λίκα Π . 51 Λογάδης Ν. 27 Λογική (το μάθημα) 161 Λογοθετέσσα Αθηνών Μαρία 33 «Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος» Γ.Γ. Παππαδόπουλου 273 (φωτ. εξ.) λογοτέχνιδες 307, 308, 320, 323, 325 Λοΐζου Ελ. 175, 177, 329 Λοκρίδας επαρχία 233 Λομβάρδος Κ. 149 Λονδίνο 83, Λόντος Α. 202, 283 Λόρδος Βύρων 39 «Λύκειον και Παρθεναγωγείον Β. Γεννηματά» 212, 213, 222, 223, 229 Μαγειρική (το μάθημα) 223, 303 Μαγκάκη αν. (βλ.και«Ελευθερίου

ρίου Αν.») 120, 122, 125, 135, 215, 216, 219, 220, 326 Μαζαράκη Α. 323 Μαθηματικά 35, 92, 123, 153, 188, 190, 197, 267, 268, 332 μαίες 299, 301 Μακεδονία 172, 207, 246, 254 Μακρής Κ. 315 Μακρύ αι. 33 Μακρύ Θ. 33 Μακρύ Μ. 33 Μαλλιάδης Δ. 268, 315 Μάλτα 82 Μαναράκη Μ. 51 Μανέτας Π . 285 Μάνου Σ. 39, 96, 97 (φωτ.), 98, 326 Μαντινεία 233 Μάουρερ Γκ. 68 Μαρούλης Δ. 268 Μαρούτση αι. 307 Μαρτινέγκου - Μουτζάν Ελ. 33, 34, 139, 323 Μασσαλία 243, 247 Μάσσων Μπ. 204, 207, 307 Μαυροκορδάτος Α. 147, 148 Μαυροκορδάτος Δημ. 270 Μαυροκορδάτου Ε. 307 Μαυροκορδάτου - Δοσίου αι. 39 Μαυρομιχάλη Φ. 67 Μαυρομιχάλης Α. 221 Μεγαλόπολη 233 Μεγαρίδας επαρχία 233 Μελάς Λ. 150, 151, 161, 229, 264, 270 Μενίδι (Αθήνας) 172, 242 Μεσολόγγι 48, 57, 65, 233, 291, 320 Μέσσης επαρχία 233 Μεσσηνία 134, 233, 235 μεταξουργεία 300 Μήλος 49, 58, 233 Μηνιάτη Α. 308 μητρικό γάλα 315 Μικρά Ασία 172, 254 μικτά σχολεία (βλ. και «συνεκπαίδευση» και «συμφοίτηση») 272, 283, 284 Μίλησης Γ . 179, 286, 287 μισθοί δασκάλας 32, 52

δασκάλας εργοχείρων 179 δασκάλου 58, 74 ελληνοδιδασκάλου 77 καθηγητή 77 μισσιονάριοι 60 Μιστριώτης Γ . 332 Μιχαλόπουλος Θ. 274 μοναστήρι 19, 24, 42 γυναικείο 28, 29, 30 μοναχές 24, 26, 28, 29 δασκάλες 42 μοναχοί-δάσκαλοι 19 Μονή Αγίου Ανδρέα (Αθήνα) 25, 26, 29 «Μονή Ευγενών Ελληνίδων Βενετίας» 30 Μονή Μυρσινιώτισσας (Λέσβος) 29 Μόσχα 82 Μουρούζη Ρ. 38 Μουσική (διδασκαλία) 22, 24, 29, 89, 122, 123, 124, 153, 176, 193, 194, 229, 264, 293 ενόργανη 90, 93, 112, 1 Μουστοξύδης Α. 52 Μουτζάν-Μαρτινέγκου Ελ. (βλ. Μαρτινέγκου-Μουτζάν Ελ.) Μπαξεβάνογλου Α. 218 Μπαρμπάνου Μ. 203 Μπέτσου Μ. 308, 323 Μύκονος 49 Μυλωνά αι. 51 Μυστρας 57 Μυτιλήνη 29, 254 Μωραΐτου Μ. 172 Νάξος 49, 216, 233 Ναός Ευαγγελίστριας Τήνου 75 Νάρθηκας εκκλησίας - σχολείο 19, 21, 31, 42 Ναούμ I. 315 Ναυπακτία 233 Ναυπλία 160, 233 Ναύπλιο 36, 43, 44, 48, 49, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 64, 65, 66, 67, 73, 75, 78, 105, 113, 121, 234, 305 Ναύτη Κ. 51 Νεαπολη Ιταλίας 195 Νεόκαστρο 57 Νηπιαγωγεία (βλ. και «Φροβελιανή

μέθοδος») 62, 63, 118, 175-178, 183, 197, 199, 207, 212, 215, 230, 252, 256, 257 μαθήματα 1 7 6 , 1 7 8 , 224 πρότυπο Νηπιαγωγείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 181 συνεκπαίδευση 106, 283 Φροβελιανά 216, 218, 328 Νηπιαγωγία 175, 176, 187 σπουδές στο εξωτερικό 176, 264, 328 Νηπιαγωγοί εκπαίδευση 122, 130, 175, δίπλωμα νηπιαγωγού 157 (φωτ.), 176 Φροβελιανοί νηπιαγωγοί 177, 178, 208, 226, 247, 248, 330 Φροβελιανοί παιδονόμοι 178 νησιά (νησιωτική Ελλάδα) 20, 23, 36, 47, 73, 207, 282 Αιγαίου 23, 55, 132, 254 Ιονίου 23, 49, 197 νησιώτισσες (ελευθερίες) 23 «Νικήρατος» (θεατρικό ϊργο) 320 Νικήτη 57 Νικητόπλος Ν. 41, 42, 43, 137 Νικολαΐδης - Φιλαδελφεύς Θ. 273 Νικολοπούλου Ελ. 77 Νομοθεσία Δημοτικής Εκπαίδευσης (1834, 1835) 66, 67, 68, 224, 282 Μέσης Εκπαίδευσης (1833, 1836) 65, 68, 282, 289 Νομοσχέδια Εκπαιδευτικά 221, 279, 285, 287 Α. Αυγερινού (1880) 279, 286, 288-291 Γ . Βακαλόπουλου (1870) 286, 207 Θ. Δηλιγιάννη (1877) 286 Θ. Ζερβού (1879) 288, 329 Γ . Θεοτόκη (1889) 275, 279, 286, 291-297 Γ . Μίληση (1877) 286, 287 νοσοκόμες (εκπαίδευση) 304, 305, 306 Νοταρά Α. 25 Νοταράς Λ. 25

Ξανθόπουλος Κ. 229, 259, 265, 266 268, 273 ξένα σχολεία (βλ. και «Δυτικών σχολεία») 77, 78, 236 ξένες γλώσσες 22, 23, 35, 119, 123, 124, 193, 224, 228 ; 293 (βλ. και Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική γλώσσα) ξένες δασκάλες 124, 179, 193, 194 ξενοζηλία 39, 228 ξένοι δάσκαλοι 123, 224 Ξηροχώριον 233 195 « ο δ η γ ό ς » αλληλοδιδακτικής 45, 123 130 Οδησσός 42, 82, 112, 178, 248 Όθων 53, 63, 65, 104, 105, 114, 313 οικιακά έργα 21, 156, 223, 231 οικιακές αρετές 52 οικιακές εργασίες (μάθημα) 93 Οικιακή Οικονομία (μάθημα) 123, 124, 154, 186, 187, 188, 193, 198, 223, 293, 295 εγχειρίδιο σχολικό 225 Οικιακή Παιδαγωγική (μάθημα) 222, 293, 295 εγχειρίδιο σχολικό 225 οικογένεια 22, 23, 103, 298, 314 και εκπαίδευση (βλ. και «προορισμός της γυναίκας - εκπαίδευση») 262, 263, 270, 272, 273, 274, 275, 280 οικοδέσποινα (μόρφωση) 69, 99, 129, 130, 155, 222, 279, 334 οικοδιδασκαλία 24, 27, 172, 247 οικοδιδάσκαλοι 24, 27, 77 Οικοκυρικά (το μάθημα) (βλ. και «οικιακές εργασίες» και «Οικιακή Οικονομία») 30 Οικονομίδου Μ. 323 οικονομική ανεξαρτησία γυναίκας 299

οικονομική κρίση 206 Οικονόμος Κ. 27 Οικονόμος Π . Π . 159, 166 Οικονόμου αι. 307 Οικονόμου Αν. 323 Οικονόμου Φ. 308 οικοτροφεία σχολείων (βλ.

και

«σύσσιτες» και «τρόφιμες» μαθήτριες) 88 Οιτύλου επαρχία 233 Οκτώηχος 35 Όλγα (βασίλισσα) 83 Ολυμπία 233 «Ομήρειον Παρθεναγωγείον Σμύρνης» 165, 243, 252, 257 Ορλάνδου Α. 203 Όρους επαρχία 233 ορφανές κοπέλες 28, 29 μαθήτριες (κόρες αγωνιστών) 84, 88 ορφανοτροφείο Αίγινας 52 «ο Σωκράτης των γυναικών και του λαού» (περιοδ.) 313 Ουρσουλίνες μοναχές 55 Παγκόσμια γυναικεία Συνέδρια 318 Παιδαγωγία - Παιδαγωγική (το μάθημα) 153, 154, 155, 159, 160 161, 162, 186, 187, 188, 192, 194, 223, 290 σπουδές στο εξωτερικό 174, 176, 214, 325, 328, 329 «Παιδαγωγικαί μελέται» Κ. Κεχαγιά 322 (φωτ. εξ.), 328 παιδαγωγοί 118, 259, 268, 275, 280 Παλαιά και Καινή Διαθήκη (το μάθημα) 176 Παλαμά Μ.Ι. 33 Παλαμάς Κ. 200, 201

Παπαβασιλείου Γ . 159 Παπαδόπουλος Γ . Γ . 37, 39, 175, 189, 193, 202, 214, 220, 228, 262, 264, 270, 273, 283, 316 Παπαδόπουλος Χρ. 296 Παπαδοπούλου Ά γ γ . 225 Παπαδοπούλου Αλ. 325 Παπαδοπούλου Αρσ. 308, 325 Παπαλεξοπούλου Κ. 313 Παπαμάρκος Χ. 231, 275, 285, 291, 292, 293, 294, 297 Παπαναστασίου Π . 159 Παπαρρηγόπουλος Κ. 270 Παπαρρηγοπούλου Ε. 271, 306 Παραδουνάβιες Ηγεμονίες 23, 244 Παρανίκας Μ. 268 «Παρθεναγωγείον του Παναγίου Τάφου» (Κωνσταντινούπολη) 251 «Παρθενοτροφείον» Αν. Μαγκάκη 120, 122, 125, 128, 215, 216 «Παρθενώνες» (βλ. και «γυναικεία μονή») 28, 29, 41 Παρθενώνας (Ακρόπολη) 41, 42, 44 Παρίσι 35, 42, 64, 83 Παρνασσίδας επαρχία 233 «Παρνασσός» (περιοδ.) 308 «Παρνασσός» (σύλλογος) 316 παροικίες (βλ. και «ελληνικές κοινότητες εξωτερικού») 21, 23, 36, 55 πάροικοι 38, 55 Πάρος 58 Παροικία 49 «Παλλάς» (Παρθεναγωγείο της « Νάουσα 49 Φιλομούσου Εταιρίας ΚωνστανΠαρρέν Καλ. 174, 189, 212, 226, τινουπόλεως») 251 264, 276, 279, 280, 281, 294, Πάλλη - Βαρθολομαίου Α. 307, 295, 296, 300, 301, 308, 312, 320 313, 317, 318, 319, 324, 325, Πάλλης επαρχία 233 3 2 6 , 3 2 7 (φωτ.), 330, 332, 336, Παναγιωτάτου Α γ γ . 332, 334 Πάτρα 65, 73, 75, 105, 119 121, Παναγιωτάτου Αλ. 332, 334 135, 136, 196, 199, 207, 218, «Πανδώρα» (περιοδ.) 123, 156, 307 219, 233, 234, 240, 241, 250, Πανεπιστήμιο - Πανεπιστημιακή 300, 305 εκπαίδευση (βλ. και «φοιτήτρι-Πειραιάς 104, 113, 218, 219, 227, τριες») 69, 72, 124, 140, 156, 240, 250, 300, 305, 336 228, 281, 288, 319, 329, 334 Πελοπόννησος 57, 73 Α θ ή ν α ς 328, 331, 334 Πελοποννησιακή Γερουσία 40 Σορβόννης 328, 330, 331 Πανταζής Μ. 268 Πέραν (Κωνσταντινούπολη) 251 Παξοί 233 «Περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως

των

κορασίων» Κ. Ξανθόπουλου 273 (φωτ. εξ.) «Περί των εν τη Ανατολή γυναικών» Δ. Ιστριάδος 322 (φωτ. εξ·) περιηγητές (ξένοι) 21, 23 «Περί φροβελιανών νηπιακών κήπων» Αικ. Λασκαρίδου 328 Περμεζάς Α. 283 Πέστη 82 Πετρίδης Δ. 160, 178, 215, 221 Πετρόμπεη Π . 67 Π ί ζ α 83 Πιτταδάκη Ελ. 64, 75, 96, 113, 116, 325 «Πλάτων» (περιοδ.) 272, 274 πλεκτά 23 πλεκτική (μάθημα) 29, 89 πλύσιμο (μάθημα) 303 «Ποιήσεις Σαπφούς Λεοντιάδος» 322 (φωτ. αγγελίας), 323 ποίηση 22, 27 ποιήτριες 323 «ποικίλματα» (βλ. και «κέντημα») 124, 228, 304 Πολίτης Ά θ . 45 Πολίτης Ν. 160, 178, 189, 194, 231 Πολιτικά δικαιώματα Ελληνίδων 312, 318, 319 «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ε λ λ ά δος» (1827) 70 Πολύγυρος 57 Πολυζωΐδης Α. 80 πολυτέλεια στον τρόπο εκπαίδευσης 124, 142, 144, 229 Πολυτεχνείο 319 Ποντίκη Μ. 33 πόροι σχολείων (βλ. και «συντήρηση σχολείων») 50, 59, 83, 250 Πόρος 234 Πρινάρη Εί. 214, 219, 241, 326 Προκαταρκτικά σχολεία (βλ. και «Δημοτικά σχολεία») 181, 182, 207, 212, 218, 289 «προορισμός» (ρόλος) γυναίκας (σχετικές απόψεις) 92, 317 και είδος εκπαίδευσης 266, 269, 270, 272, 274, 275, 279, 280, 294, 297, 319 προσηλυτισμός 81

πρόσφυγες 36, 55 «Πρότυπον Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» Συλλόγου Κυριών 212, 306 «πρωτόσχολοι» (βλ. και «αλληλοδιδακτική μέθοδος») 45 Πυλίας επαρχία 233 Πύργος 241 Ραγκαβής Αλ. 27, 36, 68, 71, 80, 81, 82, 111, 112, 140, 143 Ράλλης Μ. 83 «Ράλλειο» Βραβείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 241 Ραπτική (το μάθημα) 29, 55, 89, 179, 194, 198, 223, 224, 303, 304 ραφτάδικα 336 ράφτες 300 Ρενιέρη Α. 302 Ρηγοπούλου Ί . 241 Ρίζος Νερουλός Ί . 38, 105, 114, 115 Ρίζου Λ. 302 Ρόδος 57 Ροκά Θ. 334 Ρόκου Εύ. 33 «ρόλος» γυναίκας και εκπαίδευση (βλ. «προορισμός» γυναίκας) Ρομπότης Π . 158, 265 Ρουμανία 83 Ρούμελη 57 Ρουσάνος Π . 29 Ρύσιος Αδ. 26 Ρώμας Σ π . 207 Ρ ώ μ η 57 Ρωσία 57, 246, 272 Ρ ώ τ α Μ. 126, 251 Σάλωνα 57 Σαμαρτζίδου Εύφρ. 310, 323, 326 Σάμης επαρχία 233 Σάμος 254 Σαρίπολος Ν. 156, 261 Σγούτα Α. 51 Σέριφος 49 Σερούϊος Γ . 27, 126, 128 Σηλυβρία 254 Σιάτιστα 31

Σιμοπούλου Σ. 212, 219, 223 Σίνα Ιφ. 98 Σίφνος 49, 244 Σιώτου Ιω. 118, 124 Σκαραμαγκά Ελ. 51 Σκαρλάτου - Καλλιμάχη Σ μ . 27 Σκαρλάτου - Μπεγλικτζή Ρ . 26 Σκιαγραφία (το μάθημα) 93 Σκιάθος 49 Σκόπελος 47, 49, 55, 57, 173 Γλώσσα 49 Σκορδέλη Ασπ. 210, 212, 219, 222, 223, 224, 226, 229, 326 Σκορδέλης Βλ. 158, 281 Σκουζές Δ. 52 Σκουλουδάκη Κ. 227 Σκυλίτσης Ί . 265, 267 Σκύρος 227, 282, 329 Σλήμαν Σ. 308 Σμύρνη 22, 26, 30, 36, 56, 57, 83, 165, 178, 243, 247, 248, 251, 252, 254, 257, 265, 328 Σοπωτό Καλαβρύτων 48 Σορβόννη (βλ. «Πανεπιστήμιο») Σούλι 57, 244 Σουρμελή Ασπ. 117, 326 Σουρμελή Παρθεναγωγείο 117, 122, 123, 129, 130, 204, 219, 224 Σουρμελής Δανιήλ 117 Σουρμελής Δίον. 41 Σούτζου αι. 27 Σούτζου Ρ . 27, 39 Σούτσου Ελ. 308, 325 Σούτσου Ζ. 38, 302 Σοφιανόπουλος Π . 313 Σοφοκλής Γ . 268 Σπαθάκης αρ. 225 Σπάρτη 65, 300 Σπέτσες 57, 233, 234 Σταματιάδης Δ. 315 Στεφανόπολι Ί . 331, 332, 333 (φωτ.) Στίνης Δ. 83 Στοιχειώδης Εκπαίδευση (βλ. και «Δημοτική Εκπαίδευση») 44, 65, 67, 81 θηλέων 72, 82, 84, 110 Στούρτζα Ρ . 33 Στρούμπος Δ. 140, 143 Στυλίδα 300

«Συζύγου καθήκοντα» Α γ γ . Π α π α δοπούλου 225 (φωτ. εξ.) «Συλλογή ποιήσεων Ευφρ. Σαμαρτζίδου» 325 «Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως» 210, 212, 219, 230, 270, 281, 304, 306, 307 «Σύλλογος προς ΔιάδοσιντωνΕλληνικών Γραμμάτων» 210, 268, 269, 283 «Σύλλογος υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως» (Κωνσταντινούπολη) 256 «Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου» Ι.Ν. Βουίλλου 320, 321 (φωτ. εξ.) «Συμβούλιο Κυριών» σχολείων Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 193, 306 «Συμβούλιο μητέρων» σχολείου δήμου Ερμούπολης 50, 306 Σύμη 254 συμφοίτηση (βλ. και «συνεκπαίδευση») 74, 106, 282, 285 φοιτητών - φοιτητριών 331 Συνδιδακτικά Σχολεία 121, 207, 215 συνδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας 152 Συνέδριο (Α') των Ελληνικών Συλλόγων 281 συνεκπαίδευση 47, 48, 54, 66, 132, 259, 272, 281-286 απαγόρευση 106, 107, 202, 203, 282, 283 Συντακτικό 94, 279 συντήρηση σχολείων (βλ. και «πόροι σχολείων») 74, 75, 250 Συρία 244 Σύρος (Βλ. και Ερμούπολη) 44, 49, 58, 61, 65, 105, 106, 125, 127, 149, 160, 178, 202, 215, 216, 221, 232, 233, 234, 241, 263, 300 «σύσσιτες» μαθήτριες 'βλ. και «τρόφιμες» μαθήτριες) 88, 244 «ημισύσσιτες» 182, 193, 229 σχέσεις δασκάλων-μαθητών 279 Σχινάς Κ. 80 Σχινάς Μ. 56

«Σχολεία» (υπόδουλου ελληνισμού) 256, 257 «Σχολείο του Παρθενώνα» (βλ. και Ν. Νικητόπλος) 41, 42, 44 «Σχολή της Κυριακής των Απόρων Γυναικών και Κορασίων του Λαού» 301, 336 σχολικά δικαστήρια 279 σχολικά κτίρια 83 σχολικά ταμεία 279 Τάγης Α. 315 «Τάγμα Αγίου Ι ω σ ή φ » (βλ. και «Αδελφές του Ελέους») 119, 204 Ταχυδρομεία - Τηλεγραφεία 301, 319 Τεργέστη 82, 243 τηλεφωνήτριες 301 Τήνος 49, 55, 57, 60, 65, 73, 75, 216, 232, 233 «Tó Ά σ τ υ » (περιοδ.) 200 «το βιβλίο των μικρών μας» Αικ. Λασκαρίδου 324 (φωτ. εξ.) «το Παρθεναγωγείον» (ποίημα Κ. Παλαμά» 201 (φωτ.) Τοσίτσα Ελ. 325 «Τοσίτσειο» προκαταρκτικό Σ χ ο λείο 181, 182 Τοσκάνη 25 Τουρκοκρατία 21, 24, 25, 27, 29, 32, 41, 56 Τραπεζούντα 244, 246, 247 Τρικούπης Σ . 53 Τρικούπη Κυβέρνηση 297 Τριπολιτσά 57, 65, 104 Τρίττεν Β. 212 Τριφυλίας επαρχία «τρίχαπτα» (βλ. και «δαντέλες») 304 Τριχωνίας επαρχία 74, 233 «Τροφεία» μαθητριών 88, 291, 292 «τρόφιμες» μαθήτριες (βλ. και « σύσσιτες) 246 Τσιρίγο 57 υγεία μαθητριών - εκπαίδευση 274 Υγιεινή(τομάθημα) 144, 153, 293, 295

Ύδρα 49, 57, 58, 66, 104, 233, 234, 244 υπηρέτριες 299, 306 ΥποδειγματικέςΔιδασκαλίες 153, 290 Υπόδουλος Ελληνισμός 22, 80, 103, 105, 126, 172, 240, 243258, 265, 278, 312 υποτροφίες Δήμων 88, 102, 107, 109, 130, 170, 240 Ελληνικών κοινοτήτων διασποράς 246 Κρατικές 63, 64, 67, 68, 73, 75, 77, 78, 98, 102, 109, 111, 113, 115, 116, 122, 130, 141, 142, 148, 170, 184, 230, 240, 264 Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 84, 88, 98, 100, 102, 168, 170, 240, 244 ΦιλεκπαιδευτικήςΕταιρείαςγια σπουδές στο εξωτερικό 174, 175, 176, 330 Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Παιδείας (βλ. και «Γραμματεία επί των...») 62, 68, 77, 98, 106, 107, 110, 111, 114, 117, 124, 125, 127, 129, 130, 134, 148, 150, 153, 165, 167, 173, 179 187, 199, 200, 202, 203, 214, 227, 231, 263, 282, 283, 332 υφαντήρια 300 υφαντική 21, 29, 304 υφάσματα μεταξωτά - βαμβακερά (κατασκευή) 23 ΥψηλάντηΜ. 38, 302 Υψηλάντης Γ . 38 Φανάρι 22, 251 Φαναριώτες 20, 22, 23, 24, 27, 38, 39 Φαναριώτισσες 22, 27, 28, 38, 39 Φανδρίδη Π . 48, 51, 55, 75 Φατσέας Α. 141 φεμινισμός (βλ. και «γυναικείο κίνημα») 298 Φενελώνος το «Περί Α γ ω γ ή ς Κορασίων» 273 (φωτ. εξ.) Φεραίος Ρ . 32 Φθιώτιδας νομός 134, 233, 235

Φιλαδέλφεια 63 «Φιλαδέλφειον» (τμ. σχολείου Hill) 63 Φιλαδελφεύς Χ. 172, 241, 261, 262 «Φιλανθρωπική Εταιρία Κυρίων» (Αθήνα) 38, 302 «Φιλανθρωπική Εταιρία» (Ναύπλιο) 43 φιλανθρωπική κίνηση 38, 302 φιλανθρωπικοί σύλλογοι: Αίγινα, Κέρκυρα, Ναύπλιο, Πάτρα, Πειραιάς, Χαλκίδα 305 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (βλ. και «Αρσάκειο» και «Διδασκαλείο Φιλ. Ετ.») 39, 60, 76, 85, 105, 109, 110-117, 130, 135, 137, 139, 142, 156, 158, 161, 166, 172, 175, 176, 180, 181, 199, 200, 218, 219, 227, 229, 238, 240, 242, 247, 265, 297, 334 «Διοργανισμός» 85 (φωτ. εξ.), 157 (φωτ. εξ.) Διοικητικό Συμβούλιο 80, 100, 115, 167 «Πρακτικά των Συνεδριάσεων...» 85 (φωτ. εξ.) Ευεργέτες 83, 98 Κρατική επιχορήγηση 109, 168 κριτική στο έργο της 141-145, 156, 158, 199, 200 Σύμβουλοι 142 Σχολεία Διευθύντριες 96, 196 Επόπτης 196 κτίρια 91, 114, 116 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Σμύρνης 252 φιλέλληνες 63 φιλελληνίδες 34, 60, 63 «Φιλελληνικόν Κομιτάτον Παρισίων» 64 «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» F r . H i l d n e r 61, 62, 120, 215 Φιλήμονος Σ . 307 Φιλιππούπολη 241, 246, 252 «Φιλόμουσος Εταιρία Αθηνών» 33, 40, 41, 42, 175, 306 «Φιλόμουσος Εταιρία Βιέννης» 33 Φιλόμουσος Εταιρεία «η Π α λ λάς» (Κωνσταντινούπολη) 251 Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου

Αθηνών 228, 328, 330, 331, 334 φοιτήτριες (βλ. και «Πανεπιστήμιο») 72, 228 Ιατρικής 328, 331 Μαθηματικού τμήματος 334 Φιλολογίας 328, 330, 331, 334 Φουντουκλή Φλ. 174, 214, 219, 326, 329, 334 Φρειδερίκος Κ. 271, 272, 284, 285 Φροβελιανή μέθοδος 177, 208, 248, 328 Φυσική 90, 93, 122, 123, 153, 154, 187, 190, 198, 208, 267, 292, 295 Φυσική Ιστορία 176, 295 Φυσιογνωστικά 187, 188, 190 Φυσιογραφία 90, 93 Φυσιολογικά χαρακτηριστικά («φύση») γυναίκας (σχετικές απόψεις) 92, 190, 314 και είδος εκπαίδευσης 265, 266, 269, 272, 274, 280, 294 Φωκίδας νομός 134, 235 Χαλκηδών 254 Χαλκίδα 65, 104, 233, 234, 241, 300, 305 Χασιώτης Γ . 238, 250, 253, 268 Χατζηλαγουδάκη Μ. 218 χειροτεχνία 24 Χειροτεχνήματα (το μάθημα) (βλ. 90, 93, 96, 108, 112, 1 1 8 , 1 1 9 , 123, 144, 179, 187, 188, 189, 194, 195, 303 Χημεία 187, 190, 292, 293 «Χίλλεια» (βλ. και J . Hill) 114 Χίος 23, 30, 36, 56, 57, 244, 254 χορός (διδασκαλία) 90, 93, 112, 195, 224, 229, 267 Χοταχόβα Αλβανίας 242 χρηστοήθεια 22 «Χρηστομάθεια κορασιακή» Σ . Λεοντιάδος 225 (φωτ. εξ.), 328 Χρηστομάνου Αικ. (βλ. Λασκαρίδου Αικ.) Χριστιανική Διδασκαλία (μάθημα) 62, 63 Χριστοδούλη (ηγουμένη) 26

Χριστόπουλος Χ. 107, 108, 109, 116, 126, 127, 128, 130, 136, 149 Χρυσικοπούλου Ει. 203 Χρυσοβέργης Γ. 72, 89, 106, 119, 120, 121, 125, 128, 135 Χρυσόγελος Ν. 45, 46, 54 Χρυσολωράς Μ. 56

Anderson R . 61 Bisani Α. 23 Bouilly J . 320, 321 (φωτ. εξ.) B r e w e r J . 60

ψαθοπλεκτική (μάθημα) 89 «ψευδοφραγκισμός» 193, 228 «ψιττακισμός» (βλ.και«αποστήθιση ») 228 Ψυχολογία 161, 292 Ψύλλας Γ. 41 Ωδική 90, 93, 154, 176, 187, 188, 195, 198, 293, 295

(«Χίλλεια») 81, 114 Hill (Σχολή) 63, 64, 65, 67, 68, 71, 73, 75, 76, 77, 110, 113, 114, 115, 116, 121, 122, 130, 134, 135, 173, 200, 206, 219, 229, 330

C h a n d l e r R . 21, 23 « C h u r c h Missionary Socierty» 50, 61 Clarke E d . 21 Cloebe J . 193

King J . 60 Korck Ch. 50, 51, 53, 58, 59, 61, 72, 117, 135 Korck M. 117, 122

Collegia δυτικών μοναχών 216

L a d i e s ' Greek Association 61 Le R o y 23

E n e m a n M. 23 F l u r e t C. 315 F r ö b e l F r . 175, 218 F u l l e r J . 36 G a l l a n d J . 23 G a l t J . 23 Guller S. 23 G u y s P . 23 H a b e s s i E. 22 H a n s o n J . 21 H i l d n e r F r . 59, 62, 63, 64, 67, 71, 73, 75, 76, 77, 106, 113, 120, 122, 125, 134, 135, 173, 206, 219 Hill F r . 63, 65, 114, 116, 117, 122, 173, 200, 205 (φωτ.), 241, 304, 325 Hill J . 63, 67, 116 κατηγορίες για προσηλυτισμό

Marbois (de) S. 51 New H a v e n 61 New York L a d i e s C o m m i t t e e 60 R e y n o l d s M. 61 Riedesel (von) J . 23 R o b e r t s o n J . 61 R u l h i e r e Ch. 21 Sarazin Κ. 45 T o m p s o n Ch. 23 V o l m e r a n g e G. 64, 6 5 , 6 7 , 71, 73, 75, 76, 77, 110, 111, 112, 113, 121, 122, 134 κατηγορίες για «διαφθορά» 111

ΠΙΝΑΚΕΣ 1.

Αριθμός

2.

Τόπος καταγωγής μαθητριών (1829-1830)

57

3.

Αριθμός σχολείων θηλέων και μαθητριών τη σχολική χρονιά 1836-1837

75

4.

Πρόγραμμα των μαθημάτων του Διδασκαλείου Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς στα 1842

της 90

5.

Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1849)

94

Αριθμός μαθητριών στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1847, 1848 και 1859)

101

Αριθμός Δημοτικών Σχολείων και μαθητών - μαθητριών από το 1837 ώς το 1856

131

6. 7. 8. 9. 10.

μαθητών και μαθητριών σε διάφορα αλληλοδιδακτικά σχολεία της χώρας στα 1829 48

Γεωγραφική κατανομή των «Δημοτικών σχολείων κορασίων»στα1854 Αστική συγκέντρωση και Δημοτική κοριτσιών Αριθμός

133

Εκπαίδευση 134

Παρθεναγωγείων και μαθητριών στα 1854

135

11.

Πρόγραμμα μαθημάτων Διδασκαλείου αρρένων (1878)

153

12.

Πρόγραμμα μαθημάτων Διδασκαλείου θηλέων (1877 )

154

13.

Αριθμός

29

μαθητριών Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρείας

14. 15. 16.

1886

168

Α ρ ι θ μ ό ς δασκάλων και διδασκαλισσών που πήραν δίπλωμα από τα Διδασκαλεία Α θ η ν ώ ν (1883-1890)

171

Αριθμός μαθητριών στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς στην Α θ ή ν α (1860-61 ώς 1888-89)

183

Αριθμός

μαθητριών κατά τάξεις στο Διδασκαλείο

72, 1873-74)

185

17.

Πρόγραμμα μαθημάτων στην τελευταία τάξη του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1870

18.

Προγράμματα μαθημάτων του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς του 1842, 1870 και 1890

19.

Πρόγραμμα μαθημάτων Ε λ λ η ν ι κ ο ύ Σχολείου θηλέων (1870) και αρρένων (1867)

198

20.

Παρθεναγωγεία που λειτούργησαν από το 1861 ώς

21.

Α ν α λ ο γ ί α μαθητριών Δημοτικών Σχολείων «επί 100 παιδίων θηλέων ηλικίας 5 - 1 0 ετών» (1879)

22.

Αστική

23.

Δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία Δημοτικής εκπαίδευσης και αριθμός μαθητών και μαθητριών (1862-1879)

24.

Δημόσια και ιδιωτικά σχολεία Μέσης

25.

Αριθμός σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης και θητριών στον υπόδουλο ελληνισμό (1878-79)

26.

188

συγκέντρωση και Δημοτική

233

Εκπαίδευση

237

Εκπαίδευσης μα-

Πρόγραμμα μαθημάτων Α ν ώ τ ε ρ ο υ Παρθεναγωγείου σύμφωνα με το Νομοσχέδιο του Γ, Θεοτόκη (1889)

254 295

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ 1.

Διάταγμα «Περί εγκρίσεως της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρίας», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 54, 7 Οκτωβρίου 1836.

2.

Πρακτικά των Συνεδριάσεων... ρίας, Αθήναι 1841.

Φιλεκπαιδευτικής

Εται-

3.

Κανονισμός... Διδασκαλείου ρίας, Αθήναι 1842.

Φιλεκπαιδευτικής

Εται-

4.

Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής νισμός του Παρθεναγωγείου αυτής,

5.

Αρσάκειο. (Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας [1836 - 1936], Αθήναι 1936, σ. 8.)

6.

Σεβαστή Μάνου. Διευθύντρια του Αρσακείου (1842 - 1858) (Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετηρίδας της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [1836 1936], Αθήναι 1936, σ. 1 9 ) .

7.

Πτυχίο Νηπιαγωγού της Φιλεκπαιδευτικής Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, K G 835.

της

Εταιρίας και Αθήναι 1857.

Κανο-

Εταιρείας,

8.

οργανισμός της Αθήναι 1882.

9.

Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887 - 88 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις Προτύποιςκαιτοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1887.

εν

Αθήναις

Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας,

10.

Η αδιοριστία των διδασκαλισσών στον τύπο της εποχής (το Α σ τ υ , έτ. Δ ' , αρ. 207, 10 Σεπτεμβρίου 1889, σ. 5 ) .

11.

Πτυχίο Αρσακείου (1887), Σύνδεσμος Αποφοίτων Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ( Σ . Α . Φ . Ε . ) .

12.

Μαθήτριες Αρσακείου (1890), Σύνδεσμος Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ( Σ . Α . Φ . Ε ) .

Αποφοίτων

13.

Μαθήτριες Αρσακείου (1893), Σύνδεσμος Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ( Σ . Α . Φ . Ε ) .

Αποφοιτούν

14.

Κ. Παλαμάς, «το Παρθεναγωγείον», ( Ε σ τ ί α , έτ. Ι Α ' , αρ. 564, 19 οκτωβρίου 1886, σ. 6 6 6 ) .

15.

F r a n c i s Μ. Hill ( 1 7 9 9 - 1884) ( Ε φ η μ ε ρ ί ς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 153, 18 Φεβρουαρίου 1890).

16.

Ελληνικόν Παρθεναγωγείον υπό της Κυρίας Χίλλ διευθυνόμενον. Έκθεσις περί του ΛΣΤ σχολικού έτους, 1865-6,

17.

νομήν των βραβείων, Αθήναι 1866. Αικατερίνη Λασκαρίδου ( 1 8 4 2 - 1916). ( Π . Κυριαζοπούλου-Βαληνάκη, Νηπιαγωγική, τ. Α ' , Αθήνα 1977, σ. 255).

18.

Έκθεσις Σχολικόν

περί του Ελληνικού Παρθεναγωγείου έτος 1869 - 1870, Αθήναι 1870.

19.

Λύκειον και Παρθεναγωγείον Β. Γεννηματά ( Η μ ε ρ ο λ ό γιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση).

20.

Ά σ τ ι κ ό ν Παρθεναγωγείον Α σ π α σ ί α ς Β. Σκορδέλη (Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση).

21.

Ελληνικόν Ιδιωτικόν Παρθεναγωγείον Ζηνοβίας Α. Καμπάνη ( Η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο ν της Εφημερίδος των Κυριών, 1888, τελευταίες σελίδες χωρίς αρίθμηση).

22.

Ελληνικόν

Κορασίων

Εκπαιδευτήριον

κατά το

διευθυνόμενον υπό

ρίδος των Κυριών, θμηση).

1888, τελευταίες σελίδες χωρίς κορασιακή

προς

αρί-

23.

Σ α π φ ώ Λεοντιάς, Χρηστομάθεια

24.

Ξενοφών Ζυγούρας, c Ελληνική Οικιακή Οικονομία... προς χρήσιν των... Παρθεναγωγείων, Κωνσταντινούπολις 1875.

25.

Αγγελική Παπαδοπούλου, Συζύγου καθήκοντα σιν των Παρθεναγωγείων, Πειραιεύς 1880.

26.

Αριστείδης 1889.

προς

χρήσιν

χρή-

Κ. Σπαθάκης, Οικιακή Παιδαγωγική..., Αθήναι

27.

Καλλιόπη Κεχαγιά (1839 - 1905 ), (Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετηρίδος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [1836-1936)], Αθήναι 1936, σ. 29).

28.

Σ α π φ ώ Λεοντιάς (1832 - 1900) ( Ε θ ν ι κ ό ν Ημερολόγιον Μ. Βρετού, τ. Ζ ' , 1867, σ. 9 6 ) .

29.

Ζάππειο ( I . A . Βρετού, σ. 245.)

Ημερολόγιον

Εγκυκλοπαιδικοί

1901,

30.

Κανονισμός του Ζαππείου, Κωνσταντινούπολις 1879.

31.

Καλλιόπη Κεχαγιά, Εγκόλπιον Παιδαγωγικόν η συμβουλαί τίνες προς τας αποφοιτώσας Ζαππίδας, Κωνσταντινούπολις

1880. 32.

Γ . Γ . Παππαδόπουλος, Λόγος Αθήναι 1866.

33.

Φενελώνος, το περί

34.

Κ . Σ . Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση Εκπαίδευσις και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασίων, Αθήναι 1873.

35.

«Αναφορά των Ελληνίδων Γυναικών προς τον Πρόεδρον

αγωγής

περί γυναικός των

και

κορασίων,

Ελληνίδος, εξελληνισθέν

36.

Θάλεια. Σύγγραμμα περιοδικόν του γυναικείου φύλου εκδιδόμενον κατά μήνα μετά παραρτήματος υπό Πηνελόπης Λαζαρίδου, Αθήναι, φυλ. Α ' - IB', Ιανουάριος - Δεκέμβριος 1867.

37.

Ευρυδίκη. Γυναικεία Ε β δ ο μ α δ ι α ί α Επιθεώρησις εκδιδομένη υπό Αιμιλίας Κτενά Λεοντιάδος, Κωνσταντινούπολις, 21 Νοεμβρίου 1870 - Μάϊος 1873.

38.

Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Καλλιρρόη Παρρέν, Αθήναι 1888.

39.

Ι.Ν. Βουΐλλου, Σ υ μ β ο υ λ α ί προς την θυγατέρα μου. Μεταφρασθέν εκ του γαλλικού υπό Ε[ύανθίας] Ν. [Καΐρη] εξ Ά ν δ ρ ο υ , Κυδωνίαι 1820.

40.

Υ π ο γ ρ α φ ή της Ευανθίας Καΐρη ( Ε σ τ ί α , έτ. Ε ' , αρ. 100 [5 Φεβρουαρίου 1 8 8 9 ] ) .

41.

Α φ ι έ ρ ω σ η του βιβλίου Σ υ μ β ο υ λ α ί προς την θυγατέρα

42.

Αγγελία Σ . Λεοντιάδος για την έκδοση συλλογής ποιημάτων με τίτλο Ποιήσεις Σαπφούς Λεοντιάδος (Νέα Πανδώρα, τ. Ζ ' , 1856, σ. 154).

43.

Δώρα Ιστριάς, Περί των εν τη Ανατολή Γυναικών..., μεταφρασθέν μεν υπό της κυρίας Αιμιλίας Γ. Σκουζέ..., Αθήναι1861.

44.

Καλλιόπη Κεχαγιά, Παιδαγωγικοί Μελέται ήτοι Λόγοι εκφωνηθέντες εν τω Ζαππείω κατά την διανομήν των βραβείων, Κωνσταντινούπολις 1880.

45.

Αικατερίνη Λασκαρίδου, Το βιβλίον των μικρών παιδία 6 - 8 ετών, Αθήναι 1884.

Κυριών.

Διευθύντρια

μας,

μου

διά

4 6 . Αγγελία για την έκδοση του βιβλίου της Καλλιρρόης Παρ-

Παρρέν Ιστορία της γυναικός

(Εφημερίς

των

Κυριών,

έτ. Β '

47.

Καλλιρρόη Παρρέν (1861 - 1940) (Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετηρίδος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας [1836 -19367, Αθήναι 1936, σ. 95).

48.

Ιωάννα Στεφανόπολι. Η πρώτη φοιτήτρια του Πανεπιστημίου Α θ η ν ώ ν (Φιλοσοφική Σχολή 1 8 9 0 - 9 1 ) (Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου, 1890, σ. 194).

49.

Σεβαστή Καλλισπέρη. Η πρώτη ελληνίδα φιλόλογος που σπούδασε στο Παρίσι (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Ε ' ,

50.

«οι φοιτηταί μας υψούντες την σημαίαν της πνευματικής χειραφετήσεως της γυναικός» (Εφημερίς των Κυριών, έτ. Α ' , αρ. 31, 4 Οκτωβρίου 1887).

51.

Πρόταση Ν . Γ . Θεοχάρη «Περί χεία του Κράτους, φ. 7).

52.

Κατάλογοι

ανωτέρου οθωνικού

εκπαιδευτηρίου Α ρ χ ε ί ο υ , 11L,

Πρόταση Ιάκ. Ρίζου «Περί συστάσεως δαπάνη της Κυβερνήσεως ανωτέρου σχολείου των κορασίων», Αθήναι 3 Ιουνίου 1842 (Γενικά Α ρ χ ε ί α του Κράτους, Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου, 11L, φ. 25.).

L'ENSEIGNEMENT MOYEN DES FILLES EN GRÈCE (1830-1893) Le d é v e l o p p e m e n t h i s t o r i q u e de l a t h é o r i e et la p r a t i q u e de l ' e n s e i g n e m e n t

SIDIROULA ZIOGOU-ΚARASTERGHIOU

Résumé L ' o u v r a g e p r é s e n t c o m p o r t e cinq c h a p i t r e s : le p r e m i e r consiste en u n bref a p e r ç u h i s t o r i q u e d u s t a t u t social et d e l ' e n s e i g n e m e n t f é m i n i n s en Grèce sous d o m i n a t i o n t u r q u e , d a n s le b u t d ' é l u c i d e r c e r t a i n s des p r o b l è m e s g é n é r a u x conc e r n a n t l ' e n s e i g n e m e n t de l a f e m m e g r e c q u e sous l a d o m i n a t i o n t u r q u e et, a v a n t t o u t , d ' é t a b l i r les f a c t e u r s a y a n t i n f l u é s u r l ' é v o l u t i o n u l t é r i e u r e de l ' e n s e i g n e m e n t f é m i n i n dans l ' É t a t indépendant. Les d e u x c h a p i t r e s q u i s u i v e n t r e c o u p e n t l a s u b d i v i s i o n q u e n o u s a v o n s j u g é nécessaire d ' o p é r e r p o u r l ' i n t e r v a l l e des a n n é e s 1830-1893. L a p r e m i è r e p é r i o d e s ' é t e n d j u s q u ' à 1861, d a t e d e l a p r e m i è r e r e c o n n a i s s a n c e p a r l ' É t a t de l'école de l a Société des A m i s d e l ' e n s e i g n e m e n t e n t a n t q u ' É c o l e N o r m a l e p o u r filles; l a d e u x i è m e v a j u s q u ' à 1893, a n n é e où p a r a i s s e n t les p r e m i e r s p r o g r a m m e s r é g i s s a n t le f o n c t i o n n e m e n t des écoles p o u r filles. D a n s le p r e m i e r de ces c h a p i t r e s s o n t é x a m i n é e s les c o n d i t i o n s générales q u i o n t p r é p a r é le t e r r a i n e t o n t inf l u e n c é le c o u r s de l ' e n s e i g n e m e n t f é m i n i n . Ces c o n d i t i o n s f a v o r a b l e s s e r a i e n t : les m o u v e m e n t s de p o p u l a t i o n subséq u e n t s à l a l u t t e p o u r l ' i n d é p e n d a n c e , le rôle des l e t t r é s a p p o r t a n t a u p a y s les p r i n c i p e s des L u m i è r e s , l a présence

d ' o c c i d e n t a u x d a n s l a p l u p a r t des îles ainsi que la c r é a t i o n et l ' e n t r e t i e n , sur l ' i n i t i a t i v e de ces derniers, d' écoles déstinées a u x filles grecques. Il est q u e s t i o n , en particulier, de l a c r é a t i o n d'écoles d ' e n s e i g n e m e n t m u t u e l p e n d a n t l a guerre de l ' i n d é p e n d a n c e et sous C a p o d i s t r i a , d u f o n c t i o n n e m e n t de l a p r e m i è r e école «grecque» p o u r filles à H e r m o u p o l i s (1830), ainsi q u e des écoles des o c c i d e n t a u x . P a r l a suite, il est q u e s t i o n des dispositions de la loi de 1834, a f f i r m a n t l a nécessité d ' u n e n s e i g n e m e n t p r i m a i r e f é m i n i n et d e l a f o r m a t i o n de l ' i n s t i t u t r i c e , t a n d i s q u e la législation de 1836 sur l ' e n s e i g n e m e n t m o y e n n e concerne que les garçons, J u s q u ' à 1893, a u c u n e disposition n ' e s t prise sur l ' e n s e i g n e m e n t sécondaire des filles et c'est l ' i n i t i a t i v e privée qui se charge de l a c r é a t i o n et d u f o n c t i o n n e m e n t des Écoles p o u r filles. L ' i n s t i t u t i o n l a p l u s i m p o r t a n t e a s s u m a n t l a charge de l ' e n s e i g n e m e n t f é m i n i n a u 19e s. est l a Société des A m i s de l ' e n s e i g n e m e n t , f o n d é e en 1836. Les p r e m i e r s e f f o r t s de l a Société p o u r organiser ses écoles, le cursus et les p r o g r a m m e s d ' é t u d e s s o n t t r a i t é s en d é t a i l ; en m ê m e t e m p s il est q u e s t i o n de l a c r é a t i o n d'écoles privées p o u r filles à A t h è n e s , H e r m o u p o l i s et P a t r a s . A l a fin de ce c h a p i t r e s o n t f o u r n i e s des d o n n é e s statistiq u e s sur l ' a c t i v i t é des écoles de filles d a n s l ' e n s e i g n e m e n t p r i m a i r e et secondaire; le c h a p i t r e se clôt p a r les c o n s t a t s et les p r o p o s i t i o n s d ' a m é l i o r a t i o n f o r m u l é s p a r les l e t t r é s d'alors. D a n le c h a p i t r e s u i v a n t (période de 1861 à 1893) est a n a l y s é e x h a u s t i v e m e n t le m o d e d e f o n c t i o n n e m e n t des écoles d e l a Société des A m i s . . . q u i p o u r s u i v a i e n t , ce q u i est caractéristique, deux objectifs simultanément: la formation d e l ' i n s t i t u t r i c e ainsi q u e l ' i n s t r u c t i o n générale «de surface» de l a m a î t r e s s e de m a i s o n des familles riches. C e t t e p r a t i q u e

de l a Société des Amis..., ne f a i s a n t p a s de d i s t i n c t i o n e n t r e e n s e i g n e m e n t g é n é r a l et professionel (École p o u r filles e t École N o r m a l e n e f o n t q u ' u n ) r é s u l t e sur u n p r o g r a m m e d ' é t u d e s s u r c h a r g é de grec Ancien, de l a n g u e s é t r a n g è r e s e t de m a t i è r e s spéciales et p r a t i q u e s diverses c o m m e dessin, p i a n o et de t r a v a u x a r t i s a n a u x élaborés. P l u s particulièrem e n t , il est q u e s t i o n d u s t a t u t social et des p r o b l è m e s de l ' i n s t i t u t r i c e a u 19e s., ainsi que des n o u v e l l e s possibilités professionnelles (maîtresses de m a t e r n e l l e , ou de t r a v a u x manuels). L a d e u x i è m e p a r t i e de ce c h a p i t r e t r a i t e des Écoles p r i v é e s p o u r filles q u i o n t f o n c t i o n n é à A t h è n e s , H e r m o u polis, a u P i r é e et à P a t r a s . Ces Écoles privées p o u r filles n e c o r r e s p o n d e n t p r e s q u e n u l l e m e n t a u x écoles p u b l i q u e s «grecques» p o u r garçons, aussi b i e n en d u r é e d ' é t u d e s q u ' en l'espèce d u savoir dispensé. L ' a n a l y s e et la c o m p a r a i s o n des p r o g r a m m e s d ' é t u d e s f o n t c l a i r e m e n t ressortir le n i v e a u g é n é r a l e m e n t b a s des Écoles p o u r filles, chez lesquelles l'acc e n t est m i s sur les l a n g u e s é t r a n g è r e s et l a m u s i q u e . Les d o n n é e s s t a t i s t i q u e s q u i s u i v e n t t é m o i g n e n t d ' u n e g é n é r a l i s a t i o n progressive de l'exigence d ' u n e n s e i g n e m e n t secondaire p o u r les filles, l a p r o p o r t i o n l a plus f a v o r a b l e é t a n t n é a n m o i n s de 10 à 1; l ' e n s e i g n e m e n t secondaire des filles r e s t e p r a t i q u e m e n t l i m i t é a u x d e u x p l u s g r a n d e s villes, A t h è n e s et H e r m o u p o l i s . L e p o u r c e n t a g e d e f r é q u e n t a t i o n est t e l l e m e n t b a s d a n s l ' e n s e i g n e m e n t p r i m a i r e q u e l ' o n p e u t à peine p a r l e r d ' e n s e i g n e m e n t obligatoire. D ' a p r è s le recenç e m e n t de 1879, l ' a n a l p h a b e t i s m e f é m i n i n a t t e i n t 9 3 % ; d a n s m a i n t e m u n i c i p a l i t é , n u l l e f e m m e n e s a v a i t m ê m e p a s lire. Le q u a t r i è m e c h a p i t r e c o n t i e n t u n bref a p e r ç u de l ' é t a t a t t e i n t à c e t t e é p o q u e p a r l'hellénisme sous le j o u g t u r c , témoignant d ' u n progrès de l'enseignement féminin vers des r é f o r m e s s u b s t a n t i e l l e s et des solutions m i e u x a d a p t é e s

a u x besoins de l ' é p o q u e . P l u s p r é c i s é m e n t , l'accès des filles a u x é t a b l i s s e m e n t s de l ' e n s e i g n e m e n t secondaire s ' e f f e c t u e à des p r o p o r t i o n s plus élevées q u e d a n s l ' é t a t i n d é p e n d a n t ; o n i m p r i m e à l'école p r i m a i r e u n e o r i e n t a t i o n plus p r a t i q u e , l ' É c o l e N o r m a l e est séparée de l'école p o u r filles et des classes de lycée s o n t créées. D a n s le c i n q u i è m e et d e r n i e r c h a p i t r e s o n t m e n t i o n n é e s les t e n t a t i v e s d e r é f o r m e de l ' e n s e i g n e m e n t secondaire des filles. O n e x a m i n e t o u t d ' a b o r d le p r o b l è m e q u i h a n t e l a r é f l e x i o n p é d a g o g i q u e à c e t t e p é r i o d e et q u i se r a p p o r t e a u «genre» d ' e n s e i g n e m e n t a p p r o p r i é a u x j e u n e s filles. L a plup a r t des intellectuels et des p é d a g o g u e s de l ' é p o q u e soutienn e n t u n e d i v e r s i f i c a t i o n de l ' e n s e i g n e m e n t des filles e n arg u a n t d e la «nature» et d e l a «vocation» d i f f é r e n t e s d e l a f e m m e d a n s l a vie. L ' É t a t a d o p t e u n e p o s i t i o n similaire, ce q u i a p p a r a î t c l a i r e m e n t d a n s des circulaires de Ministres de l ' É d u c a t i o n et d a n s l ' a n a l y s e des p r o j e t s de loi sur l'ens e i g n e m e n t . L e b u t de l ' e n s e i g n e m e n t des filles est s u r t o u t circonscrit a u x «vertus domestiques», c'est-à-dire q u ' i l aspire en g é n é r a l à améliorer le rôle d e l a f e m m e en t a n t q u e mère, épouse et i n t e n d a n t e . C e p e n d a n t l a p r a t i q u e de l'enseignem e n t a d ' a u t r e p a r t m o n t r é c l a i r e m e n t que l ' é d u c a t i o n v i s a n t à p r é p a r e r u n i q u e m e n t des m a î t r e s s e s de m a i s o n et des mères s a t i s f a i s a i t d e m o i n s en m o i n s . L a r e c h e r c h e de solutions n e u v e s et les idées n o u v e l l e s q u i o n t été a v a n c é e s — c o m m e l a c r é a t i o n d e sections professionnelles et de classes de lycée d a n s des écoles p r i v é e s p o u r filles, les d e m a n d e s d ' e n t r é e à l ' U n i v e r s i t é de l a p a r t de d i p l ô m é e s des écoles p o u r filles, les f e m m e s grecques é t u d i a n t à des U n i v e r s i t é s é t r a n g è r e s — t é m o i g n e n t c l a i r e m e n t d u besoin n a i s s a n t de r é f o r m e s p l u s substantielles. L e s p r i n c i p a u x f a c t e u r s q u i c o n t r i b u e n t à faire b o u g e r les choses se r a t t a c h e n t a u s t a t u t c h a n g e a n t de l a f e m m e

g r e c q u e . O n e x a m i n e ici le rôle j o u é p a r les r e v e n d i c a t i o n s e t c o n q u ê t e s c o r r e s p o n d a n t e s des f e m m e s d a n s d ' a u t r e s p a y s , l a p a r t i c i p a t i o n progressive d e l a f e m m e grecque a u t r a v a i l et à l a vie sociale et culturelle d u p a y s , l ' a u g m e n t a t i o n d u n o m b r e des f e m m e s i n s t r u i t e s p a r t i c i p a n t d e p l u s en p l u s a c t i v e m e n t à l a l u t t e p o u r l ' a m é l i o r a t i o n de l a sit u a t i o n de l a f e m m e g r e c q u e . C ' e s t u n f a i t c a r a c t é r i s t i q u e q u e l ' u n i q u e d é b o u c h é p r o f e s s i o n n e l e x i s t a n t , qui est t o u j o u r s le m é t i e r d ' i n s t i t u t r i c e , o b t i e n t l a f a v e u r des élèves des Écoles p o u r filles, ce q u i m è n e à u n si g r a n d n o m b r e d ' i n s t i t u t r i c e s q u ' u n p r o b l è m e social et éducatif aigu est t r è s v i t e créé. L a nécessité p r e s s a n t e d e nouvelles solutions e t o r i e n t a t i o n s d e v i e n t ainsi é v i d e n t e à l a fin de l a période t r a i t é e d a n s le p r é s e n t o u v r a g e , p é r i o d e q u i coincide avec l a d e r n i è r e décennie d u 19e s. C'est p a r u n e i n t e r r o g a t i o n pareille e t p a r l a r e c h e r c h e d e n o u v e a u x «débouchés» p o u r l ' e n s e i g n e m e n t e t l ' e m p l o i f é m i n i n s q u e se clôt l a p é r i o d e 1830 - 1893.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σημείωμα

9

Εισαγωγή

11

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Τ Η Σ ΓΥΝΑΙΚΑΣ Σ Τ Η Ν ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (Σύντομη Ιστορική αναδρομή)

19

ΟΙ Π Ρ Ω Τ Ε Σ Β Α Σ Ε Ι Σ : 1830 - 1861

33

τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία για μαθήτριες χρόνια του Αγώνα και την εποχή του Καποδίστρια

στα 40

το Ελληνικό

Σχολείο του δήμου

της

Ερμούπολης

56

τα σχολεία των δυτικών

60

Νομοθετικές ρυθμίσεις του 1834 και του 1836

65

τα «ανώτερα σχολεία κορασίων»

72

Η

79 83 89

Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α Είδη σχολείων - Κύκλος σπουδών Λειτουργία σχολείου - Αριθμός μαθητριών

Πολιτεία και εκπαίδευση εγκύκλιοιπουρυθμίζουν

κοριτσιών : διατάγματα την εκπαίδευση

Ι δ ι ω τ ι κ ά Παρθεναγωγεία Σχολεία στην Σχολεία στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η

και 104 110

Αθήνα

110 119

Σχολεία στην Πάτρα

121

Λειτουργία και είδη σχολείων

122

Είδη σχολείων

124

Στατιστικά στοιχεία

130

Δημοτική Ε κ π α ί δ ε υ σ η

130

Σχολεία Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς

134

Διαπιστώσεις και θέσεις των διανοουμένων της εποχής για το εκπαιδευτικό σύστημα. Προτάσεις για βελτίωση ΝΕΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ Κ Α Ι Π Ε Ι Ρ Α Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Ι : 1861-1893 Σχολεία Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς Διδασκαλείο" κύριος στόχος δασκάλας

137

147 147

η

εκπαίδευση

της 147

Προγράμματα μαθημάτων Α ρ ι θ μ ό ς μαθητριών. Θέση και προβλήματα δασκάλας

167

Νέες επαγγελματικές προοπτικές

175

Νηπιαγωγοί Δασκάλες Δασκάλες γυμναστικής

και δυνατότητες

Αριθμός μαθητριών

175 179 180

εργοχείρων

Διδασκαλείο" Δεύτερος στόχος: η γενική - Προγράμματα

εκπαίδευση μαθημάτων

Παρθεναγωγείο Κέρκυρας Επιλεγόμενα Ι δ ι ω τ ι κ ά Παρθεναγωγεία Γενικές Σχολεία Σχολεία Σχολεία

148

ρυθμίσεις στην Α θ ή ν α στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η σε άλλες πόλεις (Πειραιάς - Π ά τ ρ α )

181 181 196 199 200 200 203 214 218

Είδη σχολείων - Κύκλος σπουδών

220

Στόχοι και προγράμματα μαθημάτων

222

Στατιστικά στοιχεία

230

Δημοτική Ε κ π α ί δ ε υ σ η

230

Μέση Ε κ π α ί δ ε υ σ η

238

Η Μ Ε Σ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΟΝ ΥΠΟΔΟΥΛΟ

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ

Γενικές παρατηρήσεις και συγκρίσεις

243

Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε Ι Ε Σ ΚΑΙ Π Ι Ε Σ Ε Ι Σ ΓΙΑ Μ Ε Σ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Τ Ω Ν Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Ω Ν (1861 - 1893)

259

Εκπαιδευτικάπροβλήματα: γνώμες διανοουμένων, «θέσεις» παιδαγωγών

258

Διαφοροποίηση στην εκπαίδευση των μαθητριών

260

Συνεκπαίδευση

281

Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια η

287

εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα

γυναικών στην Ε λ λ ά δ α Ο τομέας

των 298

της

εργασίας

298

Φιλανθρωπικοί και Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι

302

Γυναικεία περιοδικά

307

και

εφημερίδες

Προοδευτικό γυναικείο κίνημα Προσφορά στα γράμματα Η

και

313 τις

επιστήμες

είσοδος των γυναικών στο Πανεπιστήμιο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Σύντομη αναφορά στην κατοπινή

εξέλιξη

320 328

Παράρτημα

357

Κυριότερες χρονολογίες

391

Βιβλιογραφία

399

Ευρετήριο

429

Πίνακες Κατάλογος Résumé

449 των

εικόνων

451 457

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Τ Η Σ ΣΙΔΗΡΟΥΛΑΣ ΖΙΩΓΟΥ - ΚΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΤΩΝ (1830 -

ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ 1893)

Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Δ Η Μ Ο Σ Ι Ε Υ Μ Α ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ

ΑΡΧΕΙΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ,

ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΚΑΙ Τ Υ Π Ω Θ Η Κ Ε ΣΤΟ

ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

I. Κ Ο Ρ Ν Ε Ζ Ο Σ - Β. Μ Α Ν Η Ρ Η Γ Α Π Α Λ Α Μ Ι Δ Ο Υ 5, Τ Η Λ .

3215220

ΤΟΝ Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο ΤΟΥ 1986 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ

ΤΗΣ

ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ