Τα προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης (1833-1929), τ. Γ Τόμος Γ'

ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ (1833 - 1 9 2 9 )

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΣΠΎΡΟς I. Α ς Δ Ρ Α Χ Α ς ,

Γ Ι Α Ν Ν Η ς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς,

ΦΙΛΙΠΠΟς ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε . ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Αχαρνών 417, τηλ. 25 30 872 και 25 30 873 CET ISBN 960 - 7138 - 00 = 7 Τ3

ISBN 960 - 7138 - 01 - 5

ΔΑΥΙΔ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (1833-1929) ΤΟΜΟΣ

ΤΡΙΤΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ 17

ΑΘΗΝΑ 1989

ΜΕΡΟΣ

Η

ΔΕΥΤΕΡΟ

« Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Η »

Γ ε ν ι κ ή ο δ η γ ί α : Οι ενδείξεις Α (Β, Γ,...) 1 (2,3...) δηλώνουν το κεφάλαιο και τον αριθμό του κειμένου, όπως αυτά έχουν ταξινομηθεί στο Πρώτο Μέρος (1ος και 2ος τόμος)· οι ενδείξεις Πίνακας Α (Β, Γ,...) 1 (2, 3...) παραπέμπουν στο κεφάλαιο και τον αριθμότουπίνακα, όπως αυτοί έχουν καταχωριστεί στο Δεύτερο Μέρος (3ος τόμος). παράλληλη μελέτη των Πινάκων και της Επισκόπησης που περιλαμβάνονται στον τρίτο τόμο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A'

ΕΛΛΗΝΙΚΑ

ΣΧΟΛΕΙΑ - ΓΥΜΝΑΣΙΑ

I

Π Ι Ν Α Κ Ε Σ

ΠIΝΑΚΑΣ 1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1836 α/α.

Μαθήματα

1

1 Ελληνική [γλώσσα] 2 Σύνθεσις Αρχαία Ελληνικά 3 Γύμνασις εις το γράφειν , ελληνιστί 4 Θεωρία των περί τον λόγον επιστημών 5 Ιερά. Ιστορία 6 Κατήχησις Θρησκευτικά 7 Αρχαί της ανθρωπολογίας ηθικής 8 Γεωγραφία 9 Ιστορία Ιστορία 10 Ιστορία και Γεωγραφία 11 Αριθμητική Μαθηματική 12 Γεωμετρία και φυσική Μαθηματικά 13 Μαθηματική και Μαθηματικοφυσική Γεωγραφία 14 Φυσική ιστορία 15 Φυσική και Φυσική Ιστορία Φυσικά 16 Φυσική, Φυσική Ιστορία

Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο Τάξεις Σύνολο % α β γ

Α

12 —

8 —

6 —

5 —

4 —

9

—

—

—

— — 2

2 2 2 — — — 2 2 1

_ — 2 — — 3 — _ 3 —

12 —

12 3

36 \ 3 /39 _ _ _ , _ — — — — 2 \ 2 — 2 ' 6 ί — 2 2' 2 2 — 7 3 3 6ϊ 6 _ _ _ ! 3 — Gl — 3 3] 9

— — — —1 3 3 — 6J — — — —16 και [

42,4

6,5

Γυμνάσιο Τάξεις Σύνολο Β Γ Δ 23 \ — > 2V / 6 \ — f 71 7 "

9,8

_ _ _ _ — — — — — — 2 2 2 2 2 — — — —

_ _ — — — — 1 8 2 8J — 41 — — J12

— — 2

4 — 2

4

6,5

— — 2

— 13,1 3,3 4,3

— 2 4 —

— 2 6 —

— 2 5 —

2 2 4 —

7,6 6,5

%

32,3

7,3

— 8,3

12,5

8ι

Γενικό Σύνολο %

59 \ 3

37,2

2^ ' 6 \ 2 f 9 Γΐ3 ) 2 7 6 114 8J 101 3 J21

11,2

8 -ι ί 6J15

8.0

6,9

3,7 7,5

6

—

6J 9

9,4

Αρχαί 17 18 19 20

Λογική | Φιλοσοφία Γαλλικά Λατινικά Καλλιγραφία Σύνολο

— 4 — 2

— 4 _ 2

— 4 3 —

— 12 3 4

29

31

32

92 100,0 24

24

24

24

2 2,1 8 8,3 19 19.8 — — 96 100,0

2 20 22 4

1,1 10,6 11,7 2,1

138 100,0

1. Για τους κλάδους των μαθημάτων βλ. οπωσδήποτε την υποσημ. 84 της Επισκόπησης. 2. Δηλ. γυμνάσματα στην αρχαία ελληνική (=«αντίστροφο» θέμα)' βλ. αρθρο 70 του διατάγματος. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα (=νόμος) 31 Δεκεμβρίου 1836/12 Ιανουαρίου 1837, αρθρα 15 και 81: Κείμενο A4 (τ. Α', σ. 88-89 και 101-102).

ΠΙΝΑΚΑΣ

2.

α/α

Μαθήματα

1 2

Ελληνική [γλώσσα] Σύνθεσις

3

Ιερά

4

πρόγραμμα διταξίου Ελληνικού σχολείου

Ωρολόγιο

Αρχαία

ιστορία και κατήχησις Ανθρωπολογία

5

Τάξεις α β Ελληνικά Θρησκευτικά

η

ηθική

Ιστορία

12 —

12 3

4

—

—

1

—

3

Σύνολο

24 3J

27

4 1 5

1836

%

43,6 8,1

1

6

Γεωγραφία

3

2

7 8

Αριθμητική -ι Αριθμητική η Άλγεβρα Μαθηματικά

3 —

— 2

3 2 |

9

Γεωμετρία και Φυσική

—

2

2 J

3

4,8

5

8,1

7

11,3

4,8

10

Καλλιγραφία

2

1

3

11

Φυσική ιστορία

2

—

2

3,2

12

Γαλλικά

4

4

8

12,9

13

Λατινικά

—

2

2

3,2

30

32

62

100,0

Σύνολο

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα ( = νόμος) 31 Δεκεμβρίου 1836/12 15, β': Κείμενο A4 (τ. Α', σ. 89).

Ιανουαρίου

1837, αρθρο

ΠΙΝΑΚΑΣ

3. Σειρά εμφάνισης

των μαθημάτων

κατά τάξεις

στο

πρόγραμ-

μα του 1836 Ελληνικό α

Σχολείο β

Υ

1 Ελληνική [γλώσσα]

1

2

2 Κατήχησις

2 Σύνθεσις

3

3

Ιερά ιστορία

3 Γεωγραφία

Ελληνική

1

[γλώσσα]

Ιστορία

Ελληνική [γλώσσα]

Αρχαί

της αν-

θρωπολ ηθικής 4

Αριθμητική

4 Γεωγραφία

4

5 Καλλιγραφία

5

5 Γεωγραφία

6 Φυσική ιστορία

6 Καλλιγραφία

7 Γαλλικά

7 Φυσική ιστορία

Αριθμητική

Ιστορία

6 Γεωμετρία και Φυσική 7 Γαλλικά

8 Γαλλικά 8 Λατινικά

ΠIΝΑΚΑΣ

3 (συνέχεια)

Γυμνάσιο Α 1

Ελληνική [γλώσσα]

2 Λατινική [γλώσσα]

Β 1

Ελληνική [γλώσσα]

2 Λατινική [γλώσσα]

Γ 1

Ελληνική [γλώσσα]

Δ 1

Ελληνική [γλώσσα]

2 Λατινική [γλώσσα]

2 Λατινική [γλώσσα]

3 Γύμνασις εις το 3 Θεωρία των περί γράφειν ελληνιστί στημών

3 Θεωρία των περί τον λόγον επιστητον μών

3 Θεωρία των περί λόγον μών

4 Κατήχησις

4 Κατήχησις

4 Κατήχησις

4

5

5

Ιστορία και Γεωγραφία

5

5 Κατήχησις

6 Μαθηματική

6

Ιστορία και Γεωγραφία

6 Μαθηματική

Ιστορία και Γεωγραφία μαθηματικοφυσική γεωγραφία

7 Φυσική και Φυσική ιστορία

7 Φυσική και Φυσική ιστορία

8 Γαλλική [γλώσσα]

8 Γαλλική [γλώσσα]

7 Φυσική και Φυσική ιστορία

Ιστορία και γεωγραφία

Μαθηματική και μαθηματικοφυσική γεωγραφία 7 Φυσική, Φυσική ιστορία και αρχαί χημείας

8 Γαλλική [γλώσσα]

8 Λογική και γενική εισαγωγή εις την φιλοσοφίαν 9 Γαλλική [γλώσσα]

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα ( = νόμος) 31 Δεκεμβρίου 1836/12 Ιανουαρίου 1837, 15 και 81: Κείμενο A4 (τ. Α', σ. 88-89 και 101-102).

αρθρα

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 4. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους α/α

Ελληνικό σχολείο

α/α

1

Αρχαία Ελληνικά

1

ο

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

1836 με

α/α

Ελληνικό σχολείο

1

Αρχαία Ελληνικά

Γαλλικά

2

Λατινικά

2

Λατινικά

3

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

4

Γεωγραφία

4

Φυσικά

4

Γαλλικά

5α

Θρησκευτικά

Φυσικά

5β

Ιστορία

5α

Γαλλικά

5

5β

Ιστορία

6

Ιστορία

5γ

Φυσικά

7

Θρησκευτικά

7

Θρησκευτικά

8

Καλλιγραφία ( = Τεχνικά)

8

Φιλοσοφικά

8 9

Γεωγραφία Καλλιγραφία

9

Λατινικά

( = Τεχνικά) 10

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 1.

Φιλοσοφικά

βάση

ΠΙΝΑΚΑΣ

κ/α

5. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1855

1 Ελληνικά 2 3 4 5 6 7 Β 9 10 11 12 13 14 15 16

17

Γραμματική και γραφικαί ασκήσεις Στοιχεία συντάξεως μετά συντόμου θεματογραφίας Περί συνθέσεως λόγου Αριθμητική Αρχαί της Γεωμετρίας Άλγεβρα Επιπεδομετρία Στερεομετρία και επίπεδος Τριγωνομετρία Γεωγραφία Μαθηματική και Φυσική Ιστορία της Π . Διαθήκης Ιστορία της Ν. Διαθήκης Κατήχησις Γεωγραφία Φυσική Ιστορία Φυσική Πειραματική

Σύνολο

9

9

9

6

6

—

27

12

12 f

Αρχαία Ελληνικά

( 6

Μαθηματικά

.

—

—

—

— f

_

_

—

— 12

Θρησκευτικά

Φυσικά

_

7 7 4 6 5 2

Φιλοσοφικά Τεχνικά

2 29

— 2 32

12,8

'

— 2 — 2] — — 2 2 J 3 2 2 2 2 — 4 1 _ _ _ _ ] — 3 3 — 2 3 — — 2

—

2 14

-

2j

33

12 _

12 _

12 _

%

48 _

Γενικό Σύνολο %

"5 f

_

_

=

=

5

_

—

—

— 2 7,4 — 4,3 — — 6,4 3 5,3 4 2,1 4 _ _

94 100,0

Κείμενο A7 (τ. A ' , σ. 118-121).

4

—

7,4

4,3

_

_

40,3

195

= —

3

— ,

—

2

44.6

6 ι 2'

_

= —

,

12 i 148

)

—

_

_ 50,0

47

6 ^ 2

—

_

Ιστορία

18 Γαλλικά '19 Λατινικά 20 Ψυχολογία εμπειρική 21 Λογική 22 Καλλιγραφία 23 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία

Γυμνάσιο Τάξεις Σύνολο Α Β Γ Δ

Ελληνικό σχολείο Τάξεις Σύνολο % α β γ

Μαθήματα

= ) 9 f

i

3 V17

14,3

2

) 9f 3V29 «j

13,6

2 '

— — — —le 5,0 2 1 1 6j — — — — — — — — — 1 4 3,4 2 2 — 4 / 3 3 2 11 9,2 3 3 4 14 11,8 4 4 3 15 12,6 _ 2 — 2J 4 3,4

—

—

—

—

— 1

-

-

-

-

- J -

30

30

30

29

-

119 100,0

2 Ì 13 8J 7 4 1 8 4/ M 19 17 2 J 4

6,1

8,0 8,9 8,0 1,9

214

1,9

3,3 3,7

2j 213

100,0

ΠΙΝΑΚΑΣ

6. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα του 1855 Ε λ λ η ν ι κ ό α

1 2

β

Ελληνικά

1

Γραμματική και γραφικαί

Σ χ ο λ ε ί ο

2

ασκή-

γ

Ελληνικά Γραμματική και

1 2

γραφικαί ασκή-

σεις

Ελληνικά Στοιχεία της συντάξεως μετά

σεις

συντόμου

θεμα-

τογραφίας 3

Αριθμητική

3

Αριθμητική

3

Περί

συνθέσεως

λόγου 4 5

Ιστορία της Π α λαιάς Διαθήκης

4

Γεωγραφία της

5

Ελλάδος 6

Φυσική ιστορία

Φυσική ιστορία

4

Γεωγραφία

5

Ευρώπης 6

Ιστορία

Αρχαί της Γ ε ω μετρίας... Ιστορία μέση και νεωτέρα

αρχαία

6

Γεωγραφία Ασία, Αφρική και Α μ ε ρ ι κ ή

7

Καλλιγραφία

7

Αρχαί

της Γαλ-

λικής 8 9

Ιστορία της νέας

7

Διαθήκης

8

Ιχνογραφία και Καλλιγραφία

9

Γαλλικά Ιερά κατήχησις Λατινικά

IIIΝΑΚΑΣ

6 (συνέχεια) Γυμνάσιο

Α 1 Ελληνικά 2

Επιστημονική

Β 1

Ελληνικά

Γ 1

2 2 Άλγεβρα Αριθμητική και

Άλγεβρα 3

Ιστορία αρχαία... μετά γεωγραφικής εισαγωγής

4

Γαλλικά

3.

4

Ιστορία μέση...

Γαλλικά

3

Δ

Ελληνικά

1

Ελληνικά

Επιπεδομετρία 2 Στερεομετρία και επίπεδος τριγωνοκαι εφαρμογή της μετρία Άλγεβρας 3 Ιστορία νεωτέρα μετά γεωγραφικής εισαγωγής

Ιστορία της Ελλάδος

4

Γαλλικά

4

Γαλλικά

Λατινικά

5 Λατινικά

5 Λατινικά

5 Λατινικά

5

6

6

Φυσική πειραματική

6 Ψυχολογία εμπειρική

6 Λογική

7 Κατήχησις Πλάτωνος

7 Φυσική πειραματική

7

Γεωγραφία μαθηματική και φυσική

8 Κατήχησις τωνος

8

Κατήχησις

Κατήχησις Πλάτωνος Μητροπολίτου Μόσχας

Πλά-

Π Η Γ Η : Εγκύκλιος 4168/31 Αυγούστου 1855: Κείμενο Α7 (τ. Α', σ. 118-121).

ΠIΝΑΚΑΣ 7. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων α/α

1 2

του προγράμματος

Γυμνάσιο

α/α

1855

Ελληνικό σχολείο

α/α

Αρχαία Ελληνικά Μαθηματικά

1 2

Μαθηματικά

2

Μαθηματικά Γαλλικά

Αρχαία Ελληνικά

1

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

3α

Γεωγραφία

3

Λατινικά

3

3β 5

Θρησκευτικά

4

Γαλλικά

4α

Ιστορία

Ιστορία

5

Ιστορία

4β

Λατινικά

6

Γαλλικά

6

Θρησκευτικά

6

Θρησκευτικά

7α

Τεχνικά

7α

Φιλοσοφικά

7

Φυσικά

7β

Φυσικά

7β

Φυσικά

8

Γεωγραφία

9

Λατινικά

9α

Τεχνικά

9β

Φιλοσοφικά

ΠΗΓΗ: Στοιχεία Πίνακα 5.

ΠΙΝΑΚΑΣ

8. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1867 Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

α 1

12

Ελληνικά

2 Γραμματική 3 Ανάγνωσις επί αρχαίου συγγραφέως μετά γραφικών ασκήσεων 4 Αριθμητική 5 Γεωμετρία 6 Μαθηματικά 7 Ιερά ιστορία 8 Ιερά κατήχησις 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Χριστιανική ηθική Πολιτική Γεωγραφία Ιστορία Φυσική ιστορία Φυσική και Ψ υ χ ο λ ο γ ί α Φυσική και λογική Γαλλικά Λατινικά Καλλιγραφία

4 Αρχαία

β 12 3

Θρησκευτικά

«Φιλοσοφικά» 1 ( = Φυσικά)

3 4 — — 3 — —

%

γ 12 3

Ελληνικά

Μαθηματικά

Σύνολο

Γυμνάσιο

Σύνολο Α

Β

36

12

12

10 j Γ 49

_

_

1 — — 3 4 2 10 -ι — 2 2 1 12 — — —J 2 — 5 1 — 2 2 I 7 — — — 2 3

2 3

—

—

—

— — 2

2 — 2

3 2 —

5 2 4

30

30

31

91

12 _

13,2

7,7

_

12 _

— 3

— 3

—

3

—

5,5 2,2 4,4

3 4J —

3 4 —

3 4 —

3 4 —

100,0

29

31

30

30

-, — [ — —

48 _

— 3

%

84 j '

ίο 48

ί _ _ _ _ _ _ ' _ _ _ _ _ _ Ì — — — — — ^ 141 4J 4 3 3 141·» _ _ _ _ _ ι 2 2 — — 4 I 8 — — 2 2 4 - 1 — 3 3 —

6,6 6,6

Γενικό Σύνολο

Δ

53,8

6 6

2 —

Γ

%

1. Υπολογίζονται 2 ώρες για τα κυρίως φιλοσοφικά μαθήματα (Ψυχολογία 1, Λ ο γ ι κ ή 1). Π Η Γ Η : Απόφαση 7071/2 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 8 6 7 : Κείμενο Α 2 4 (τ. Α ' , σ. 1 7 7 - 1 8 3 ) .

3 , 3

40,0

12,1

6,6

— 12

— 10,0

91

7,5

12 16| —

10,0 13,8 —

120

100,0

j (97

* 3 ' i o -, 2 1 26J 14J J 51 6 | 15 4-· 6 18 3 1 3 I

46,0

12,5

7,1 2,8 8,5

91

4,3

17 18J 4

8,1 8,8 1,9

211

100,0

ΠIΝΑΚΑΣ 9. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων μα του

κατά τάξεις στο

Ελληνικό α

Σ χ ο λ ε ί ο

β

γ

1

Ελληνικά

1

Ελληνικά

1

Ελληνικά

2

Αριθμητική

2

Αριθμητική

2

Ιστορία

3 Ιερά ιστορία

3

Πολ. Γεωγραφία

4

Ιερά

3

Ιερά

πρόγραμ

1867

ιστορία

4

Πολ. Γεωγραφία

4

Πολ. Γεωγραφία

5

Καλλιγραφία

5 Αρχαία ιστορία

5

Αριθμητική

6

Ανάγνωσις

6

Γαλλικής

6

Γεωμετρία

7

Καλλιγραφία

7

Λατινικά

8

Γαλλικά

αρχαί

Κατήχησις

Γ υ μν ά σ ι ο Α 1

Β

Ελληνικά

Γ

1 Ελληνικά

1

Ελληνικά

Δ 1

Ελληνικά

2

Λατινικά

2

Λατινικά

2

Λατινικά

2

Λατινικά

3

Μαθηματικά

3

.Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

4

Ιστορία

4

4

Ιστορία

4

5

Γαλλικά

5

Φιλοσοφικά ( = Φυσιογνωστικά)

5

Φιλοσοφικά (Φυσική και Ψ υ χολογία)

5

Φιλοσοφικά (Φυσικής τα λοιπά και Λογική)

6

Γαλλικά

6

Γαλλικά

6

Γαλλικά

7

Ιερά μαθήματα

7

Ιερά μαθήματα

6

Ιερά μαθήματα

7

Ιστορία

Ιερά μαθήματα

Ιστορία

ΠΗΓΗ:Απόφαση7071/2 Σεπτεμβρίου 1867: Κείμενο Α24 (τ. Α ' , σ. 177-183).

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1

10. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος

Ελληνικό σχολείο

α/α

Αρχαία Ελληνικά

1

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

1867

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

2

Μαθηματικά

2

Λατινικά

2

Μαθηματικά

3

Θρησκευτικά

3

Μαθηματικά

3

Λατινικά

4α

Γεωγραφία

4α

Γαλλικά

4

Ιστορία

Ιστορία

5

Γαλλικά

4β

Ιστορία

4β

6

Γαλλικά

6

Θρησκευτικά

6

Θρησκευτικά

7

Τεχνικά

7

Φυσικά

7

Φυσικά

8

Λατινικά

8

Φιλοσοφικά

8

Γεωγραφία

9

Τεχνικά

10 Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 8.

Φιλοσοφικά

ΠIΝΑΚΑΣ

Μαθήματα

Ωρολόγιο

πρόγραμμα

Σύνολο Α

%

Τάξεις α

1 Ελληνικά 2 Γραμματική 3 Ανάγνωσις επί Αρχαία αρχαίου συγγραφέως ι μετά γραφικών ασκήσεων 4Αριθμητική 5 Γεωμετρία Μαθηματικά 6 Μαθηματικά 7 Ιερά ιστορία 8 Εκκλησιαστική ιστορία Θρησκευτικά 9 Ιερά κατήχησις 10 Ευαγγελική η κατά 1 Χριστόν Ηθική 11 Πολιτική γεωγραφία 12 Ιστορία

11.

12 4

β

Τάξεις γ

12 12 3 3 Ελληνικά

3 — 4 4 — — _ _ _ _ 3 2 — —

— —

— 2 —

— 2 3

1870-1883

36 , 10 1 ( 49 1 * — 3 2 10 1 2 2 > 12 _ _ _ _ — 5, 1 — — f 7 2 2 1 ' — — 2 6 3 6

Σύνολο Β

48,0

Γ

%

Δ

12 12 12 12 48 , _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ j Γ 48

35,8 1

' —

—

—

11,8

-4| 2

— 4 —

- - __ 3 3 — —

I 14| 14| ' 2

6,8

—

2 —

—- — 2 —

— I 3

— 1 3

—

2

3

3

2 * 8 2 1 ^ 2 2 12

Γ,.Ο 5,9

Γενικό Σύνολο

—

— 10,8

1 6,0

1,5 9,0

84 . 10 J * 97 1 ' 3 10 Ί 2 ( 261 14Γ 7, 1 2 Γ 15 4 1 * 2 8 18

41,1

1.1,2

6,4

3,4 7,6

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

11

(συνέχεια) Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

13 14 15 16 17 18 19 20 21

Φυσική ιστορία \ Φυσική και Ψυχολογία «Φιλοσοφικά» 1 Φυσική και λογική ( = Φυσικά) Αρχαί πειραματικής φυσικής Γαλλικά Λατινικά Καλλιγραφία Γυμναστική Στρατιωτικαί ασκήσεις 2 Σύνολο

Γ υ μ ν ά σ ι ο

α

β

γ

— — —

— — —

— — —

— — — 2 3

— 2 — 2 3

2 2 / 3 2 — 3

33

33

36

%

Σύνολο Α

— \ — 2 — '

2,0

— — —

Β 3 — —

Γ — 3 —

Γενικό Σύνολο

%

%

Δ — 3 — 3 3 3

\ I

9

6,7

12 16J — 12

9,0 12,3 — 8,9

I 5 2 4 9

4,9 2,0 3,9 8,8

3 4| — 3

3 4 — 3

3 4 — 3

3 4 — 3

102

100,0

33

35

33

33

134

100,0

3 \ 3 I 11 3 i 2 ' 17 184 4 21

236

4,7

7,2 7,8 1,7 8,9

100,0

1. Β. υποσημ. 1, Πίνακα 8. 2. Βλ. κείμενα Α29-31, 37-38, 47 (τ. Α ' , σ. 192-198, 206-222, 233-234). Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 8, β) Κείμενα Α 2 7 - 2 8 (για την Πολιτική γεωγραφία, τ . Α ' , σ. 190-191), Α40, 43-46 (για τη Γυμναστική, τ. Α ' , σ. 224-225, 228-232).

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1

12. Ιεράρχηση μαθημάτων του «προγράμματος

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

1870-1883»

α/α

Ελληνικό σχολείο

1

Αρχαία Ελληνικά

9

Μαθηματικά

2

Λατινικά

2

Μαθηματικά

3

Γυμναστική

3

Μαθηματικά

3

Γυμναστική

4

Θρησκευτικά

4α

Γαλλικά

4

Λατινικά

5α

Γεωγραφία

4β

Γυμναστική

5

Ιστορία

6

Γαλλικά

5β

Ιστορία

4γ

7

Γαλλικά

7

Θρησκευτικά

7

Θρησκευτικά

8

Τεχνικά

8

Φυσικά

8

Φυσικά

9α

Λατινικά

9α

Γεωγραφία

9

Γεωγραφία

9β

Φυσικά

9β

Φιλοσοφικά

ΠΗΓΗ:

Ιστορία

Σ τ ο ι χ ε ί α Πίνακα 11.

10

Τεχνικά

11

Φιλοσοφικά

ΠIΝΑΚΑΣ

13.

Ωρολόγιο

πρόγραμμα

1884 Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

α 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Ελληνικά Θέματα και εκθέσεις Ι ιδεών Αρχαία Ελληνικά Ιστορία της ελληνικής | γραμματολογίας ] [ΝέαΕλληνικά]1 Θρησκευτικά Λειτουργική Θρησκευτικά Χριστιανική ηθική > Λατινικά Μαθηματικά Φυσιογνωσία \ Φυσική ιστορία Φυσική πειραματική Χημεία

Γυμνάσιο

β

8

9

γ 9

—

—

--

— — 4 4 2 2 — — — — — 2 3 3 2 2

6 2 — — -4 —

/ Φυσικά ι

--

—

%

—

—

20 j I — 26 I — 14 6 t — !· 6 — ' 2 10 4 \ I — I '

4

28,5

15,4 6,6 2,2 11,0 4,4

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

10

10

10

10

2

2

%

40 \

2

2

8 , 52

— — — — 1 1 1 — — 1 3 3 3 3 — —

2 — 2 — — 3 3 —

2 — — — — 3 3 —

4 ' ' — 4 Ί I > 6 I ' 12 12 — \

2 —

— 2 -

— 2 I

2 —

4 Γ 4 1 I '

9

1 38,7 k — 4,4 9,0 9,0 6,7

Γενικό Σύνολο

66 \ 1 8 78 l 4 ' 14 10 Ι 1 >12 1 ' 14 22 4 \ 4 f 13 'ι i ί"

%

34,7

6,2 5,3 6,2 9,8 5,8

14 15 16 17 18 19 20 21 22

Γεωγραφία Κοσμογραφία Ιστορία Φιλοσοφία Γαλλικά Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Ιχνογραφία Γυμναστική Στρατιωτικαί ασκήσεις

2 —

2 —

2

— —

—

Ο Ο

Τεχνικά

_

1 3

28

—

31

1 3 —

32

2

5,5 —

4,4

4 —

_

3 —

2 —

3

—

5 —

3

—

Σύνολο

1 —

6,6

—

3

1 3 1 3

3 1 3

—

3

4 1 12 2 12

—

—

3 —

6

2 —

3

3,0 0,7 9,0 1,5 9,0

9 1 16 2 18

2,2

5,5 2J

—

91

:ι

9,9

9 —

—

100,0

4,0 0,4 7,1 0,9 8,0

—

33

3 —

33

—

—

»1 2J

— J

5

3

3

6 6

4,5 4,5

15 6

6,7 2,7

34

34

134

100,0

225

100,0

—

—

1. Πρώτη εμφάνιση του μαθήματος, όχι αυτοτελούς, αλλά ως υποδιαίρεσης των «Ελληνικών». 2. Πρώτη «επίσημη» εμφάνιση στα προγράμματα Ελληνικών σχολείων - Γυμνασίων. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Ιουνίου 1884: Κείμενο Α 5 2 (τ. Α', σ. 243-256).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

14. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων γραμμα του 1884 Ελληνικό α

κατά τάξεις

Σ χ ο λ ε ί ο

β

γ

1 [Αρχαία Ελληνικά

1 [Αρχαία] Ελληνικά

1 [Αρχαία] Ελληνικά

2

[Νέα

2

[Νέα Ε λ λ η ν ι κ ά ]

2

[Νέα Ε λ λ η ν ι κ ά ]

3

Θρησκευτικά

3

Θρησκευτικά

3

Θρησκευτικά

4

Μαθηματικά

4

Μαθηματικά

4

Μαθηματικά

5

Γεωγραφία

5

Φυσιογνωσία

5

Φυσιογνωσία

6

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

6

Γεωγραφία

6

Γεωγραφία

7

Γυμναστική

7

Ιστορία

7

Ιστορία

8

Γαλλικά

8

Λατινικά

9

Ιχνογραφία

9

Γαλλικά

Ελληνικά]

10

Γυμναστική

10

Γυμναστική

11

Ιχνογραφία

στο πρό-

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

14 (συνέχεια) Γ υ μν άσ ι ο

Α

Β

Γ

Δ

1 [Αρχαία] Ελληνικά

1 [Αρχαία] Ελληνικά

1 [Αρχαία] Ελληνικά

1 [Αρχαία] Ελληνικά

2 Θρησκευτικά

2 Θρησκευτικά

2 Θρησκευτικά

2 Λατινικά

3 Λατινικά

3 Λατινικά

3 Λατινικά

3 Μαθηματικά

4 Μαθηματικά

4 Μαθηματικά

4 Μαθηματικά

4 Φυσική Πειραματική

5 Φυσική ιστορία

5 Φυσική ιστορία

5 Φυσική Πειραματική

5 Χημεία

6 Γεωγραφία

6 Γεωγραφία

6 Φιλοσοφία

G Κοσμογραφία

7

7

7 Φιλοσοφία

7

Ιστορία

Ιστορία

Ιστορία

8 Γαλλικά

8 Γαλλικά

8 Γαλλικά

8

9 Γυμναστική

9 Γυμναστική

9 Στρατιωτικαί ασκήσεις

9 Γαλλικά

Ιστορία

10 Στρατιωτικαί ασκήσεις Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Ιουνίου 1884: Κείμενο Α52 (τ. Α', σ. 243-256).

ΠIΝΑΚΑΣ 15. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος α/α

1

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

1

α/α

1

1884

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

2α

Γαλλικά

2

Μαθηματικά

Μαθηματικά

2β

Γυμναστική

Ο Ο

Γυμναστική

4

Γυμναστική

2γ

Ιστορία

4

Γαλλικά

5α

Γαλλικά

28

Λατινικά

5

5β

Θρησκευτικά

2ε

Μαθηματικά

6α

Λατινικά

7α

Γεωγραφία

7

Φυσικά

6β

Νέα

7β

Τεχνικά

8

Θρησκευτικά

8

Φυσικά

9α

Ιστορία

9

Γεωγραφία

9

Θρησκευτικά

Φυσικά

10

Φιλοσοφικά

10

Γεωγραφία

Λατινικά

11

Κοσμογραφία

11

Τεχνικά

12

Φιλοσοφικά

13

Κοσμογραφία

2

Νέα

3

9β 11

Ελληνικά

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 13.

Ιστορία Ελληνικά

ΠΙΝΑΚΑΣ

16. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1885 Ελληνικό

α/α

Μαθήματα

σχολείο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

1 Ελληνικά \ 2 Ασκήσεις ορθογραφικαί (Αρχαία Ελληνικά 3 Θέματα και εκθέσεις ιδεών 4 [Νέα Ελληνικά] 5 Θρησκευτικά 6 Λειτουργική Θρησκευτικά 7 Χριστιανική ηθική 8 Λατινικά 9 Μαθηματικά 10 Φυσιογνωσία 11 Φυσική ιστορία 12 Φυσική πειραματική Φυσικά 13 Χημεία 14 Γεωγραφία 15 Κοσμογραφία 16 Ιστορία 17 Φιλοσοφία 18 Γαλλικά 19 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία [Τεχνικά 20 Ιχνογραφία J 21 Γυμναστική 22 Στρατιωτικαί ασκήσεις Σύνολο

Γυμνάσιο

α

β

γ

9 3

9 2

9 2

_ _ 2 2 — — — 4 — — — — 2 — — _ _ —

27 \ 7 / 34 ί _ . _ . __Ι 2 2 6 2 2 6 T — — — [ 6 — — —J -2 2 3 3 10 2 2 4 \ — — — Γ — — — 4 — — — / 2 2 6 — — — 2 2 4 _ _ _ _ 2 3 5

3 1 — — 1 1 3 3 3 — — — 28

31

33

41 2/

%

Σύνολο Α

Β

10

10

37,0

6,5 6,5 2,2 10,9

4,3 6,5 — 4,3 _ 5,5

6

6,5

9 —

9,8 —

92 100,0

Γ

Γενικό Σύνολο

%

Α 10 -

10 -

2 2 — — — 2 1 — 1 — 4 4 3 3 — — 2 2 — — — —• 1 1 — — 2 2 _ _ 3 3

2 2 — — 1-— — — — — 3 3 3 3 — — — — 2 2 — — — — — 1 3 3 ι ι 3 3

—

—

—

—

3 3 - - —

— 3

— 3

32

31

31

32

%

40 ν - ' 48

38,1 i

8 / — 3 "ι 1 [ 5 1J 14 12 — j 4f 4Î 8 — ' 2 1 10 2 12 —1— --j 6 6

ΠΗΓΕΣ: α) Πίνακας 13· β) Β. διάταγμα 31 Αυγούστου 1885: Κείμενο Α59 (τ. Α', α. 279-282).

— 4,0 11,1 9,5

6,3 1,6 0,8 7,9 1,6 9,5 —

67 \ 7 ' 82 t 8» 6 9ι 1 > 11 1Ί 16 22 4 \ 4 ( 4 ( 12 — ' 8 1 14 2 17

37,6

2,8 5,0 7,3 10,1

5,5 3,6 0,5 6,4 0,9 7,8 2,8

4,8 4,8

4ι 6 2 ) 15 6

126 100,0

218

100,0

6,9 2,8

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1 2

17.

Ιεράρχηση μαθημάτων

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία

Ελληνικά

α/α

1

του προγράμματος 1885

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1 2

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

Μαθηματικά

2

3

Γυμναστική

3α

Γαλλικά

3

Γυμναστική

4α 4β

Γεωγραφία Θρησκευτικά

3β

Γυμναστική

3γ

Μαθηματικά

4 5

Γαλλικά Λατινικά

4γ

Νέα Ελληνικά

6

4δ

Τεχνικά

7

Φυσικά

7

Φυσικά

8

Γαλλικά

8

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

Ιστορία

9α

Γεωγραφία

9

9β

Φιλοσοφικά

10α

9α 9β 11

Φυσικά Λατινικά

11

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 16.

Λατινικά

Ιστορία

6

Κοσμογραφία

Μαθηματικά

Ιστορία

Γεωγραφία Νέα Ελληνικά Τεχνικά

12

Φιλοσοφικά

13

Κοσμογραφία

ΠΙΝΑΚΑΣ

18. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1886 Ε λ λ η ν ι κ ό

α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Τ ά ξ ε ι ς

Τάξεις Σύνολο

α 1 Ελληνική γλώσσα 2 Θ έ μ α τ α και εκθέσεις 3

[Νέα Ελληνικά]

4

Θρησκευτικά

5

Μαθηματικά

6

Κοσμογραφία

7

Φυσιογνωσία

8

Φυσική ιστορία

9

Φυσική πειραματική

Αρχαία

8

Ελληνικά —

Γεωγραφία

14

Φιλοσοφία

15

Καλλιγραφία και

Γαλλική γλώσσα

—

—

—

—

28,9

Β

Γ

Δ

10

10

10

10

2

2

2

2

4 Ι ]

I

11,1

—

—

4

8,9

2

2

2

2

2

3

3

2

3 6 7 5

—

4,4

—

2

6,7

— JI Ο Ο

—

8 6 10

—

2

2

—

1

—

3

5

—

3

3

6

4

3

—

—

—

—

—

—

3

ανεπαίσθητα

τροποποίηση

του

30

32

7,8

3

3

3

3

5,5

3

3

3

3

1

1

10,0

3

3

90

100,0

33

33

10,4

24 2

10,7

4 } 14

6,3

1,5

7,4

1

0,9

6J

2

12 12

2

11,2 1,5 9,0 9,0 1,5

Ί —

—

J

1 -I

9

4,9

4

15

—

—

3,6

11

6J

4

2

1 5 }

18 8 19 17 2

8,0

6

2,7

3,6 8,5 7,6 0,9

lJ

3

6 6

4,5

3

4,5

15 6

2,7

34

34

134

100,0

224

100,0

—

—

6,6

1 8 9 4 (Κείμενο Α 7 3 , τ. Α ' , σ. 3 0 8 - 3 1 0 ) προστίθενται 2 ώρες Γ ε ω γ ρ α φ ί α ς , οι οποίες ό μ ω ς ε π η -

την όλη εικόνα του π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ ο ς .

Απόφαση

4

3

—

8 3,7

—

4 } 10

3

33,0

8/

— Ί

6,7

—

66 Ί 74

2

—

—

35,8

«Ι

3

3,3

6,7

40 ] 48

5 14 2

— 2

1

Σύνολο

—

4

4

%

—

—

2

Σύνολο

—

—

ασκήσεις

28

1

—

Ι

1. Σ ύ μ φ ω ν α με την ΠΗΓΗ:

2

2

3

Σύνολο

ρεάζουν

3 —

—

Τεχνικά

Καλλιγραφία Γυμναστική

3

—

ιχνογραφία

Στρατιωτικαί

2

—

Ιστορία

18

2

2 —

—

26 ) 26

Α

— J

2

—

Φυσικά

9 —

4

Λατινική γλώσσα

17

9

Γενικό

%

γ

—

—

11 12 13

16

β

4 2

10

Γυμνάσιο

σχολείο

1 6 2 0 9 / 3 1 Οκτωβρίου 1 8 8 6 :

Κ ε ί μ ε ν ο Α 6 6 (τ. Α ' , σ. 2 9 1 - 2 9 7 ) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

19. Σειρά εμφάνισης

των μαθημάτων

κατά τάξεις στο πρό-

γραμμα του 1886 Ελληνικό α

Σχολείο

β

1

Ελληνική γλώσσα

1.

Ελληνική γλώσσα

1

Ελληνική γλώσσα

2

Θρησκευτικά

2

Θρησκευτικά

2

Θρησκευτικά

3

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

4

Γεωγραφία

4

Φυσιογνωσία

4

Φυσιογνωσία

5

Ιστορία

5

Γεωγραφία

5

Γεωγραφία

6

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

6

Ιστορία

fi Ιστορία

7

Γυμναστική

7

Γαλλική γλώσσα

7

Λατινική γλώσσα

8

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

8

Γαλλική γλώσσα

9

Γυμναστική

9

Καλλιγραφία

10

Γυμναστική

ΠΙΝΑΚΑΣ 19

(συνέχεια)

Γ υυ μμ νν άά σσ ι ιοο A

Β

Γ

Δ

1 Ελληνική γλώσσα

1 Ελληνική γλώσσα

1 Ελληνική γλώσσα

1 Ελληνική γλώσσα

2 Θρησκευτικά

2 Θρησκευτικά

2 Θρησκευτικά

2 Μαθηματικά

3 Μαθηματικά

3 Μαθηματικά

3 Μαθηματικά

3 Κοσμογραφία

4 Λατινική γλώσσα

4 Λατινική γλώσσα

4 Φυσική πειραματική

4 Φυσική πειραματική

5 Γαλλική γλώσσα

5 Γαλλική γλώσσα

5 Λατινική γλώσσα

5 Λατινική γλώσσα

6 Φυσική ιστορία

6 Φυσική ιστορία

6 Γαλλική γλώσσα

6 Γαλλική γλώσσα

7 Γεωγραφία

7 Ιστορία

7 Ιστορία

7 Φιλοσοφία

8 Ιστορία

8 Γυμναστική

8 Φιλοσοφία

8 Ιστορία

9 Στρατιωτικαί ασκήσεις

9 Στρατιωτικαί ασκήσεις

9 Γυμναστική

Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακα 18.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 20. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος α/α

1

Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

1886

α/α

Ελληνικό σχολείο

1

Αρχαία Ελληνικά

2

Μαθηματικά

2

Λατινικά

2

Μαθηματικά

3

Γυμναστική

3

Μαθηματικά

3

Γυμναστική

4

Νέα

4α

Γαλλικά

4

Ιστορία

4β

Γυμναστική

5

Λατινικά

5

Ελληνικά

Ιστορία

6α

Γεωγραφία

4γ

6β

Θρησκευτικά

7

Φυσικά

6γ

Τεχνικά

8

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

9

Ιστορία

6

Γαλλικά Φυσικά

Γαλλικά

9α

Γεωγραφία

9α

Γεωγραφία

10

Φυσικά

9β

Κοσμογραφία

9β

Νέα

11

Λατινικά

9γ

Φιλοσοφικά

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 18.

Ελληνικά

11

Τεχνικά

12α

Κοσμογραφία

12β

Φιλοσοφικά

ΠIΝΑΚΑΣ

21. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1896

Γυμνάσιο

Ελληνικό σχολείο α /α

Μαθήματα

Τάξεις

Τάξεις

Σύνολο

Σύνολο α 1 Ερμηνεία... 2 Γραμματική 3 Ορθογραφικαί ασκήσεις 4 Συντακτικόν Α ρ χ α ί α Ελληνικά 5 Θεματογραφία 6 Ανάγνωσις 7 Γραμματολογία 8 Σύνθεσις ιδεών 9 Ποιήματα Νέα Ελληνικά 10 Νεοελληνικά

4 3 1 — — _ _ — 2 1 1

11 12 13 14 15 16 17 18 19

2 1 — — — — 2 2

Θρησκευτικά Μαθηματικά Προβλήματα/Γεωμετρία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσιογνωσία Φυσική ιστορία Φυσικά Φυσική πειραματική J Γεωγραφία Ιστορία

β

γ

4 5 2 1 6 — — 2 2 — — _ _ _ — — 2 2 1 1 1 1 2 2 1 — 2 — — 2 2

2 1 2 — 2 — — 2 2

13 j 1 11 4^*24 — I _ 1 — / 6-> 3 | 12 3 J 6 5 3 4 !• 9 —J 41 — | 4 — ' 6 6

26,3

13,2 6,6

Α

Β

4 — — 4 2 — — 2 —

4 4 4 16 ι — — — — 1 — — — —1 2 — — 6 > 40 1 2 2 7 1 2 2 2 6 1 1 2 2 5 / 2 2 2 8ί — — — — I 8 - — — — J

2 4

9,9

4,4 6,6 6,6

2 4

— — — 2 — 2 3

— — — 2 — 2 3

Γ

1 3 — — — — 3 — 3

%

Γενικό Σύνολο

Δ

— — 2 — — 3 — 3

5 14-ι — ί 16 2J — -, 4 1 10 6J 4 12

28,8

5,8 3,6 11,5

7,2 2,9 8,6

29 j 61 1 F 10 / 64 7 I 61 5 ] 141 3 | 20 3-1 11 19-ι 4 [25 2J 4-. 4 I 14 6 J 10 18

27,8

8,7 4,8 10

'9

6,1 4,4 7,8

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

2 1 (συνέχεια) Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μαθήματα

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο %

α 20

30

Λατινικά / Λατινική γλώσσα Γραμματική Λατινικά Συντακτικόν Θεματογραφία Γαλλική γλώσσα Γραμματική Γαλλικά Συντακτικόν Θεματογραφία Φιλοσοφία Καλλιγραφία ιχνογραφία Τεχνικά Ιχνογραφία

31

Γυμναστική

21 22 23 24 25 26 27 28 29

Σύνολο

β

γ

— — — — — — — — 3 — — — — — — —

2 1

— —

3 —

2 —

— 1

3

3

3

27

31

33

— 2 1

και

Σύνολο Α

\ 2 J 1 . 3 i — / 5 \ 1 ( 6 — i — ' __ ι 5 ? 6 1J

Β

Γ

%

Γενικό Σύνολο

%

Δ

6,6

— —

— —

— —

— —

\ 9 / 3 >16 2 i / 8 \ 2 (12 It ; 4 Ί — >— — J

9

9,9

3

3

3

3

12

8,6

21

9,1

91

100,0

34

35

35

35

139

100,0

230

100,0

2 2

2 2 3 3,3 1 — — 1 1 — — 1 1 2 2 2 2 2 6,6 1 1 — — 1 — — — — 1 1 _ _ _ _ _ 2 2

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Αυγούστου 1896: Κείμενο Α74 (τ. Α ' , σ. 311-322).

11,5

8,6

2,9 —

\ 11 i 4 ' 19 2L 2 ' 13 ) 3 f 18 li 1' 4 Τ 5 [• 6 lJ

8,3

7,8

1,7 2,6

ΠΙΝΑΚΑΣ

22. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων γραμμα του 1896 Ελληνικό α

κατά

τάξεις

Σχολείο β

Τ

1 Ελληνικά

1 Ελληνικά

1 Ελληνικά

2 Γραμματική

2 Γραμματική

2 Γραμματική

3 Συνθέσεις ιδεών

3 Νεοελληνικά

3 Συντακτικόν επίτομον

4 Ορθογραφικαί ασκήσεις

4 Συνθέσεις ιδεών

4 Νεοελληνικά

5 ΙΙοιήματα

5 Συντακτικόν

5 Συνθέσεις ιδεών

6 Νεοελληνικά

6 Ποιήματα

6 Ποιήματα

7 Θρησκευτικά

7 Θρησκευτικά

7 Θρησκευτικά

8 Μαθηματικά

8 Μαθηματικά

8 Μαθηματικά

9 Προβλήματα

9 Αριθμητικά προβλήματα

9 Αριθμητικά προβλήματα

10 Γεωγραφία

10 Γεωγραφία

10 Γεωμετρία

11 Ιστορία

11 Ιστορία

11 Φυσιογνωσία

12 Καλλιγραφία

12 Γαλλική γλώσσα

12 Γεωγραφία

13 Γυμναστική

13 Φυσιογνωσία

13 Ιστορία

14 Καλλιγραφία

14 Λατινικά

15 Γυμναστική

15 Λατινική γραμματική 16 Γαλλικά 17 Γαλλική γραμματική 18 Ιχνογραφία 19 Γυμναστική

στο πρό-

ΠIΝΑΚΑΣ

2 2 (συνέχεια)

Γυμνάσιο Α

Β

Γ

Δ

1 Ελληνικά

1 Ελληνικά

1 Ελληνικά

2 Συντακτικόν

2 Συντακτικόν

2 Συνθέσεις ιδεών

2 Συνθέσεις ιδεών

3 Εκθέσεις ιδεών

3 Συνθέσεις ιδεών

3 Γραμματολογία

3 Θεματογραφία

4 Θεματογραφία

4 Θεματογραφία

4 Θεματογραφία

4 Γραμματολογία

5 Θρησκευτικά

5 Γραμματολογία

5 Θρησκευτικά

5 Μαθηματικά

6 Μαθηματικά

6 Θρησκευτικά

6 Μαθηματικά

6 Κοσμογραφία

7 Λατινικά

7 .Μαθηματικά

7 Φυσική πειραματική

7 Φυσική πειραματική

8 Λατινική γραμματική

8 Λατινική γλώσσα

8 Λατινική γλώσσα

8 Λατινικά

9 Γαλλική γλώσσα

9 Λατινική γραμματική

9 Λατινικό συντακτικόν

9 (Λατινικά) αναγνωστικής

10 Γαλλική γραμματική

I 0 Λατινικό συντακτικόν

10 Λατινική θεματογραφία

11 Φυσική ιστορία

11 Γαλλική γλώσσα

1.1. Γαλλική γλώσσα

1 2 Γεωγραφία

I 2 Γαλλική γραμματική

12 Γαλλικό συντακτικόν

12 Γαλλική θεματογραφία

13 Ιστορία

13 Φυσική ιστορία

13 Ιστορία

13 Φιλοσοφία

14 Γυμναστική

14 Ιστορία

14 Φιλοσοφία

14

15 Γεωγραφία

15 Γυμναστική

15 Γυμναστική

16 Γυμναστική ΠΗΓΗ:

Βλ. Πίνακα 21.

1 Ελληνικά

10 Λατινική θεματογραφία 11 Γαλλική γλώσσα

Ιστορία

ΠΙΝΑΚΑΣ

23. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος

α/α

Ελληνικό σχολείο

α/α

1

Αρχαία Ελληνικά

1

2

Νέα

Ελληνικά

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

2α

Λατινικά

2

1896

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά Μαθηματικά

3α

Γυμναστική

2β

Μαθηματικά

3

Γυμναστική

3β

Μαθηματικά

4α

Γαλλικά

4

Νέα

5α

Γαλλικά

4β

Γυμναστική

5

Λατινικά

5β

Γεωγραφία

4γ

6α

Γαλλικά

5γ

Θρησκευτικά

7

Φυσικά

6β

Ιστορία

8

Φυσικά

9

Θρησκευτικά

Ιστορία

58

Ιστορία

8

Νέα

5ε

Τεχνικά

9

Θρησκευτικά

10

Φυσικά

10α

11

Λατινικά

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 21.

Ελληνικά

Ελληνικά

Γεωγραφία

10

Γεωγραφία

Φιλοσοφικά

11

Τεχνικά

12

Φιλοσοφικά

ΠIΝΑΚΑΣ 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα ·

1897α

Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο α/α

Μαθήματα

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

α

β

γ

9 3 — — 2

9 3 —

9 2

2 4

2 4

%

Σύνολο

%

Α

Β

Γ

Δ

12 — 4 3 3 — 4

12 — 4 3 3 — 4

12 — 4 3 3 — 3

11 — 4 3 3 — 5

47 1 47 — I 16 12 12 — 16

6,5

2

— 4 9

— 4,3 9,6

2 — — — 3

— 3 1 — 3

— 3 1 — 3

4 110 6 I 2 — 12

7,4

— — — 3

93

100,0

33

33

34

35

135

Γενικό Σύνολο

%

Β.

Ελληνικά : I. Αρχαία II. Νέα Ελληνικά Ι'. Λατινικά Δ. Γαλλικά Ε. Ιστορία Σ Τ . Γεωγραφία Ζ. Μαθηματικά Η. Φυσικά : I. Φυσική ιστορία II. Φυσική Θ. Φιλοσοφικά I. Ιχνογραφία ΙΑ. Γυμναστική

Σύνολο

2 — — 2 3 29

3 2

3 3 3 2 3

2 — 2 — — — 1 1 Ο Ο 3 31

33

27 1 35 8J 3 6 7 6 11 4 1 2 J

6

29,0 1 37,6 8,6 1 3,2 6,5 7,5 6,5 11,8

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 11 Σεπτεμβρίου 1897: Κείμενο Α77 (τ. Α ' , σ. 341-369).

74' I 82 8,I 19 18 19 6 27

32,4 1 35,9

7,0

8,9

8 116 8 J 2 4 21

0,9 1,8 9,2

100,0

228

100,0

34,8 1 34,8 -

I 11,9 8,9 8,9 — 11,9

1,4

3,5 J 8,3 7,9 8,3 2,6 11,9

ΠΙΝΑΚΑΣ

25. Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα 1897β Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μαθήματα

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

Β.

Γ. Δ.

Ε. ΣΤ.

Ζ. Η.

Θ.

I. ΙΑ.

Ελληνικά : I. Αρχαία II. Νέα Ελληνικά Λατινικά Γαλλικά Ιστορία Γεωγραφία Μαθηματικά Φυσικά : I. Φυσική ιστορία II. Φυσική Φιλοσοφικά Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Γυμναστική

Σύνολο

α

β

%

γ

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

12

12

12

11

47 Ί 4 7

%

Γενικό Σύνολο

74 1 8 2

%

32,0 ) 3 5 , 5

9

9

9

3 —

3 —

2 3

3

3,2

4

4

4

4

16

11,8

19

—

3

3

6

6,3

3

3

3

3

12

8,8

18

7,9

2

2

7

7,4

3

3

3

3

12

8,8

19

8,2

2

2

3 2

6

6,3

—

11

11,6

4

4

17

— 12,5

2,6

3

— 5

6

4

— 4

—

4

28

12,1

2

— 3

4 1 10 6 )

7,3

8 116

6,9

27 1 3 5

8 j

28,4 1 3 6 , 8 8,4 Ι

I

2

2

—

—

—

—

3 1

9,5

— 3

— 3

100,0

33

33

—

—

— 2

—

—

—

3

2

1

6

6,3

3

3

3

9

30

32

33

95

2

4 ] 2 /

6,3

—

—

—

34,6 1 34,6 -

8 1

)

3,5.ί

8,2

8 )

1

2

1,5

2

0,9

— 3

— 3

— 12

— 8,8

6

2,6

21

9,1

35

35

136

100,0

231

100,0

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 24' β) Β. διάταγμα 17 Νοεμβρίου 1897 : Κείμενο Α78 (τ. Α', σ. 370-374).

ΠIΝΑΚΑΣ 2 6 . Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων α/α

1 2

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

των

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

προγραμμάτων α/α

1

1897α-1897β1

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

Μαθηματικά

2α

Λατινικά

2

Μαθηματικά

3

Γυμναστική

2β

Μαθηματικά

3

Γυμναστική

4

Νέα

4α

Γαλλικά

4α

Ιστορία

Γυμναστική

4β

Λατινικά

Ιστορία

CIL

5

Ελληνικά

6α

Γαλλικά

4γ

6β

Γεωγραφία

7

Ιστορία Φυσικά

6

Γαλλικά

7

Φυσικά

6γ

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

6δ

Φυσικά

9

Φιλοσοφικά

9

Νέα

Ελληνικά

10

Τεχνικά

10

Γεωγραφία

11

Λατινικά

11

Τεχνικά

12

Φιλοσοφικά

1. Το πρόγραμμα 1897β παρουσιάζει ελάχιστες διαφοροποιήσεις ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων. Π Η Γ Η : Στοιχεία Πινάκων 24 και 25.

ΠΙΝΑΚΑΣ

27. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1900 Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μαθήματα

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

Β.

Γ. Δ.

Ε. ΣΤ.

Ζ. Η.

Θ.

I. ΙΑ.

Ελληνικά : I. Αρχαία II. Νέα Ελληνικά Λατινικά Γαλλικά Ιστορία Γεωγραφία Μαθηματικά Φυσικά : I. Φυσική ιστορία II. Φυσική Φιλοσοφικά Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Γυμναστική

Σύνολο

Γυμνάσιο

α

β

γ

7 2 — — 2 2

8 2

3

8 2 — — 2 2 3

2 — —

%

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

10

10

10

10

40 1 40

%

26,7 1 33,7

2 3 3 — 3

3 3 3 — 3

3 3 3 — 3

3 3 3 —

3

1,2 1,2 7,0 7,0 10,4

2 — —

— 2 —

4 Ί 6 2 I —

7,0

2 — —

— 3 1

— 3 1

4 ΊΙΟ 6 I 2

7,9

—

2 — —

1,6

2

0,9

3 5

2 5

2 5

7 15

8,1 17,4

— 5

— 5

— 5

— 5

— 20

— 15,8

7 35

3,3 16,5

28

28

30

86

100,0

30

31

32

34

127

100,0

213

100,0

1 1 2 2

I

1. Συμπεριλαμβάνονται και 2 ώρες για την Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1900: Κείμενο Α88 (τ. Α ' , σ. 423-430).

51

11 12 12 — 14

) 8,7 9,4 9,4 — 11,0

63 1 69 6 j 12 13 18 6 23

%

23 ί 29 6 I 1 1 6 6 9

7,0 j

31,5 1 31,5

Γενικό Σύνολο

8 1 8]

1 6

29,6 1 32,4 2,8 ) 5,6 6,1 8,5 2,8 10,8 7,5

ΠIΝΑΚΑΣ 28. Ιεράρχηση μαθημάτων α/α

1

Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

τον προγράμματος

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

1900

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

2

Γυμναστική

2

Γυμναστική

2

Γυμναστική

3

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

4

Τεχνικά

4α

Γαλλικά

4

5α

Γεωγραφία

4β

Ιστορία

5

Φυσικά

5β

Θρησκευτικά

Γ,

Λατινικά

6

Γαλλικά

7

Φυσικά

7α

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

7β

Λατινικά

9

Φιλοσοφικά

9

Τεχνικά

5γ

Ιστορία

58

Νέα

Ελληνικά

5ε

Φυσικά

10α

Γαλλικά Λατινικά

10α 10β

Γεωγραφία Νέα

12 Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 27.

Ιστορία

Ελληνικά

Φιλοσοφικά

ΠΙΝΑΚΑΣ

29. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1903

Ελληνικό σχολείο α/α

Μαθήματα

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

α

Β.

Γ. Δ.

Ε. ΣΤ.

Ζ. Η.

Θ.

I. ΙΑ.

Ελληνικά : I. Αρχαία II. Νέα Ελληνικά Λατινικά Γαλλικά Ιστορία Γεωγραφία Μαθηματικά Φυσικά : I. Φυσική ιστορία II. Φυσική Φιλοσοφικά Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Γυμναστική

Σύνολο

β

γ

7

8

8

3

3

3 1

— —

—

% Α

2 3 1 32 9 J

10

10

10

10,4 )

—

—

—

1

1,2

2

2

2

6

4,7 7,0

2

2

2

6

7,0

3

3

3

9

10,4

6

7,0

2

—

—

— 2

4 1 2 )

—

—

%

Γενικό Σύνολο

%

Δ

10

4

—

Γ

— 2

2

2

Β

26,7 137,1

2

—

Σύνολο

4 0 1 40

30,5 Ί 30,5

2 9 , 0 \ 33,1

3

3

3

11

8,4

6 3 } 72 9 J 12

3

3

3

3

12

9,2

16

7,4

3

3

3

3

12

9,2

18

8,3

6

2,8

16

— 12,2

25

11,1

4 Ί 10

7,6

8 1 16 8 I

7,4 0,9

—

— 1

4

2

2

Ι

— 51

3

—

—

—

—

3

3

6/

—

—

1

1

2

1,5

2

4,1 ) 5,5

3

2

2

7

8,2

3,2

3

3

9

10,4

5

5

5

5

20

— 15,3

7

3

29

13,4

27

29

30

86

100,0

31

32

33

35

131

100,0

217

100,0

—

—

—

—

1. Συμπεριλαμβάνονται και 2 ώρες για την Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Σεπτεμβρίου 1903: Κείμενο Α90 (τ. Α', σ. 433-435).

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1

30. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

:

1

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

1903

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

2α

Γυμναστική

2

Γυμναστική

2

Γυμναστική Μαθηματικά

2β

Μαθηματικά

3

Μαθηματικά

3

2γ

Νέα

4α

Γαλλικά

4

5

Τεχνικά

4β

Ιστορία

5α

Γαλλικά

6α

Γεωγραφία

6

Λατινικά

5β

Φυσικά

6β

Θρησκευτικά

6γ 68

Ελληνικά

Ιστορία Φυσικά

Ιστορία

7

Φυσικά

7

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

8

Λατινικά

9

Φιλοσοφικά

9

Νέα

Ελληνικά

10

Γαλλικά

10

11

Λατινικά

11

Γεωγραφία

12

Φιλοσοφικά

Π Η Γ Η : Σ τ ο ι χ ε ί α Πίνακα 29.

Τεχνικά

ΠΙΝΑΚΑΣ

31. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων στα προγράμματα 1897α1903

Με βάση το «αναλυτικόν» 1897α-β 1

Α. Θρησκευτικά

1

Β. Ελληνικά

2 Αρχαία

I.

Ελληνικά

Ιερά Ελληνικά

Αρχαία

II. Νέα

3 Νέα

1900

Ελληνικά

1903

Ιερά

1

2 Αρχαία Ελληνικά 3 Νέα

Ελληνικά

Ιερά

2 Αρχαία Ελληνικά 3 Νέα Ελληνικά

Γ. Λατινικά

4

Μαθηματικά

4 Μαθηματικά

4

Ορθογραφικαί

Δ. Γαλλικά

5

Ιστορία

5Ιστορία

5 Μαθηματικά

Ε . Ιστορία

6

Γαλλικά

6 Γαλλικά

6 Ιστορία

7

Φυσική

7 Φυσική

7 Γαλλικά

ασκήσεις

Σ Τ . Γεωγραφία Ζ. Μαθηματικά

8 Γεωγραφία

8 Γεωγραφία

8 Φυσική

Η . Φυσικά

9 Λατινικά

9 Λατινικά

9 Γεωγραφία

I. Φυσική ιστορία II. Φυσική

Θ. Φιλοσοφικά I. Ιχνογραφία ( = Καλλιγραφία ΙΑ. Γυμναστική

10 Ιχνογραφία (=Καλλιγραφία, Ιχνογραφία)

10 Καλλιγραφία, Ιχνογραφία

10 Λατινικά

11 Γυμναστική

11 Γυμναστική

11 Καλλιγραφία 12 Γυμναστική

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

3 1 (συνέχεια)

Με βάση το «ωρολόγιον μαθημάτων» των διαταγμάτων»

Γυμνάσιο 1900

1897α-β

1903

1

Ιερά

1

Ιερά

1

Ιερά

2

Ελληνικά

2

Ελληνικά

2

Ελληνικά

3

Λατινικά

3

Λατινικά

3

Λατινικά

4

Γαλλικά

4

Γαλλικά

4

Γαλλικά

5

Μαθηματικά

5

Μαθηματικά

5

Μαθηματικά

6

Ιστορία

6

Ιστορία

6

Ιστορία

7

Φυσικά

7

Φυσικά

7

Φυσικά

8

Φιλοσοφικά

8

Φιλοσοφικά

8

Φιλοσοφικά

9

Γυμναστική

9

Γυμναστική

9

Κοσμογραφία

Κοσμογραφία

10

Γυμναστική

10

Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακες 24, 25, 27, 29.

Π I Ν Α Κ Α Σ 32. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1906

Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο α/α

Μαθήματα

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

α

β

6 4

2

%

γ

Σύνολο

Α

Β

Γ

Δ

10

10

%

Γενικό Σύνολο

%

Β.

Ελληνικά : I. Αρχαία II. Νέα Ελληνικά Γ . Λατινικά Δ. Γαλλικά Ε. Ιστορία ΣΤ. Γεωγραφία Ζ. Μαθηματικά [Κοσμογραφία] 1 Η. Φυσικά : I. Φυσική ιστορία II. Φυσική Θ. Φιλοσοφικά 1. Ιχνογραφία και Καλλιγραφία ΙΑ. Γυμναστική

Σύνολο

—

8 —

2

1

2

2

2

2

9

2

2

2

3

3 —

3 —

—

— 2

2

—

—

—

2

—

—

—

1 30 8J 1 4 6 6 9

22

—

4 1 2 ]

26,2 Ì 35,8 9,6 ) 1,2 4,8 7,1 7,1 10,7 —

6

7,1

10 1 0 — — 3 3 3 3 Ο Ο 3 — — 4 3 — — 2 —

—

—

—

—

3 3

2

2

3

3

7 9

8,4 10,7

27

28

29

84

100,0

2 —

1

—

3 3 3 —

4 —

—

40 1 40 — )

.

3 3 —

3 2 —

3 1

3 1

32,3 1 3 2 , 3 -

)

12 12 12 — 14 2

9,7 9,7 9,7 — 11,3 1,6

4 110 6 Ι 3

8,0 2,4

62 1 70 8 J 13 16 18 6 23 2

29,8 1 33,6 3,8 1 6,2 7,7 8,7 2,9 11,1 1,0

81 16 8/ 3

7,7 1,4

3

— 3

__

3

3

12

9,7

7 21

3,4 10,1

30

30

32

32

124

100,0

208

100,0

—

—

1. Κατά το «αναλυτικό» πρόγραμμα η Κοσμογραφία αποτελεί κλάδο των Μαθηματικών. 2. Σύμφωνα με το Β. διάταγμα της 27 Νοεμβρίου 1906: Κείμενο Α92 (τ. Α ' , σ. 564-565). Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 5 Οκτωβρίου 1906: Κείμενο Α91 (τ. Α', σ. 486-456).

—

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1

33. Ιεράρχηση

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

μαθημάτων του προγράμματος Γυμνάσιο

Ελληνικό σχολείο

1

Ελληνικά

2α

Γυμναστική

2

Μαθηματικά

2

Μαθηματικά

2β

Μαθηματικά

3α

Γαλλικά

3

Γυμναστική

4

Νέα Ελληνικά

3β

Γυμναστική

4

5

Τεχνικά

3γ

Ιστορία

5α

Γαλλικά

6α

Γεωγραφία

38

Λατινικά

5β

Φυσικά

6β

Θρησκευτικά

7

Φυσικά

7α

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

7β

Λατινικά

Φιλοσοφικά

9

Νέα Ελληνικά

6γ 68

Ιστορία Φυσικά

9

10

Γαλλικά

10

11

Λατινικά

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 32.

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1906

Κοσμογραφία

10

Ιστορία

Τεχνικά

11

Γεωγραφία

12

Φιλοσοφικά

13

Κοσμογραφία

ΠΙΝΑΚΑΣ

34. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1909 ( = τροποποίηση του προγράμματος Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μαθήματα

I. Αρχαία Γ. Δ. Ε. ΣΤ.

II. Νέα Ελληνικά Λατινικά Γαλλικά Ιστορία Γεωγραφία

Ζ. Μαθηματικά [Κοσμογραφία] Φυσικά : I. Φυσική ιστορία II. Φυσική III. Χημεία Θ. Φιλοσοφικά I. Ιχνογραφία και Καλλιγραφία ΙΑ. Γυμναστική

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

Α. Θρησκευτικά Β. Ελληνικά :

γ

%

α

β

2

2

2

6

7,1

2

2

6 4

8 ο

8

26,2 Ί 35,8 9,6 ) 1,2 4,8 7,1 7,1 10,7

10

10

2

Α

1 3 3 3

1 3 3 3

2

2

22 1 30 8 J 1 4

2

2

2

6

2 3 —

2 3

2

6

3

9

— —

—

1906)

1

—

—

—

—

Β

—

Σύνολο

%

1

7

5,4

10

10

40 1 42

31,3 1 32,8

—

—

Γ

—

4 —

—

3 —

Γενικό Σύνολο

%

Δ

2

3 3 3 —

4 —

2 J

3 3 3

1,5 J 12 12 12

—

3 2

9,4 9,4 9,4

—

—

14 2

11,0 1,5

13

6,1

6 2 1 72 10 I 13 16 18

29,3 1 3 4 , 0

6

23 2

4,7 J

6,1 7,6 8,5 2,8 10,9 0,9

Η.

2

2

— —

— —

—

—

—

—

3 3

2

2

3

3

2

4

] 2 }

2 —

6

—

—

—

—

—

—

—

1

8,4 10,7

—

— 3

— 3

J

7 9

2

3 1 1

7,1

3

4

1 1 —

3

1 6 } 12 2J 3 —

12

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 32' β) Β. διάταγμα 8 Οκτωβρίου 1909: Κείμενο Α95 (τ. Α ' , σ. 600).

9,4 2,3 —

9,4

81 8 18 2J 3 7 21

8,5 1,4 3,3 9,9

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1

35. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος

Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο

Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά

α/α

1

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

1909

Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

2α

Γυμναστική

2

Μαθηματικά

2

Μαθηματικά

2β

Μαθηματικά

3α

Γαλλικά

3

Γυμναστική

4

Νέα

3β

Γυμναστική

4α

5

Τεχνικά

6α

Γεωγραφία

6β

Θρησκευτικά

6γ 68

Ελληνικά

Ιστορία

Ιστορία

3γ

Ιστορία

4β

Φυσικά

38

Λατινικά

6

Γαλλικά

3ε

Φυσικά

7α

Θρησκευτικά

8

Θρησκευτικά

7β

Λατινικά

9

Νέα

Φυσικά

9

10

Γαλλικά

10α

11

Λατινικά

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 34.

Φιλοσοφικά

Ελληνικά

Κοσμογραφία

10

Νέα

11

Γεωγραφία

12

Φιλοσοφικά

13

Κοσμογραφία

Ελληνικά

Τεχνικά

ΠΙΝΑΚΑΣ

36. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1914 Έ λλη ν ικ ò σ/ ολ ε ι ο

α/α

Μαθήματα

1

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

2

3 4 5 6

Γ 8 9

10 11 12 13

Ελληνικά : Νέα Αρχαία Μαθηματικά και Κοσμογραφία Φυσικά και Υγιεινή Ιστορία Γεωγραφία Γαλλικά Φιλοσοφικά Λατινικά Ιχνογραφία 1 Καλλιγραφία J Γυμναστική Ωδική

Σύνολο

Γυμνάσιο

α

β

γ

9 3

4 7

4 7

3 2

3 2

3 3 — — — 1 3 2

3 2 3 — — 2 1 3 2

4 3 3 2

33

34

2

% Α

Β

Γ

Δ

16,7 1 33,4 16,7 J

3 9

3 9

— 10

— 10

3 — — 2 1 3 1

10 7 9 7 6 — — 6 3 9 5

9,8 6,9 8,8 6,9 5,9 — — 5,9 2,9 8,8 4,9

4 3 3 — 3 — 4

4 3 3 — 3 — 4

4 4 3 — 3 2 3

52 4 3 — 3 2

— — Ο Ο 3 1 1

— 3 1

3 — — 3 1

35

102

100,0

35

35

35

17 1 17 I

3 4

35

Γενικό Σύνολο

%

Σύνολο

%

6 1 44 38 J

4,2 1 31,3 27,1 J

231 78 55/

9,5 Ί 32,2 22,7 }

17 14 12 — 12 4 14 — — 12 4

12,1 10,0 8,6 — 8,6 2,9 10,0 — — 8,6 2,9

27 21 21 7 18 4 14 6 3 21 9

11,1 8,7 8,7 2,9

140

100,0

242

100,0

1. Τη σειρά των μαθημάτων βλ. στους πίνακες του «ωρολογίου προγράμματος» που υπάρχουν στο διάταγμα. 2. Συμπεριλαμβάνονται και οι 2 ώρες για την Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα, 31 Οκτωβρίου 1914: Κείμενο Α99 (τ. Α', σ. 606-628).

"Λ 1,7 5,8 2,5 1,2 8,7 3,7

ΠIΝΑΚΑΣ 37. Ιεράρχηση α/α

Ια

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά

1β

Νέα

3 4α

Ελληνικά

α/α

1

μαθημάτων του προγράμματος Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

2

Μαθηματικά

2

Μαθηματικά

Μαθηματικά

3α

Λατινικά

3

Νέα

Γυμναστική

3β

Φυσικά

4α

Γυμναστική

5α

Γαλλικά

4β

Γυμναστική

4γ

Φυσικά

7

Γαλλικά Λατινικά

4β

Ιστορία

4γ

Τεχνικά

5β

7α

Γεωγραφία

5γ

7β

Φυσικά

8

Θρησκευτικά

8

9α

Γαλλικά

9

Νέα

9

9β

Θρησκευτικά

11

1914

10α

Ωδική

Ιστορία Ελληνικά

Φιλοσοφικά

10α

Ωδική 12

Κοσμογραφία

Π Η Γ Η : Στοιχεία Πίνακα 36.

Ελληνικά

Ιστορία

Θρησκευτικά Τεχνικά Ωδική

12

Γεωγραφία

13

Φιλοσοφικά

14

Κοσμογραφία

ΠΙΝΑΚΑΣ

38. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1918 (= τροποποίηση του προγράμματος Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μαθήματα

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12

13 14

Ελληνικά :

Νέα Αρχαία Μαθηματικά και Κοσμογραφία Φυσικά και Υγιεινή Ιστορία Γεωγραφία Γαλλικά Φιλοσοφικά Λατινικά Ιχνογραφία Καλλιγραφία Χειροτεχνία Γυμναστική Ωδική

Σύνολο

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

2

1914)

Σύνολο

α

β

γ

9 3

4 7

4 7

17 1 34 17/

15,9 1 3 1 , 8 15,9 Ι

3 2 3 3 — — — 2 1 2 3 2

4 3 2 3 3 3 2 2 3 3 — — — — 2 2 1 1 1 2 3 3 2 1

10 7 9 7 6 — — 6 3 .5 9 5

9,4 6,5 8,4 6,5 5,6 — — 5,6 2,8 4,7 8,4 4,7

4 3 3 —

4 3 3 —

3 — 4 — — — 3 1

35

36

107

100,0

35

36

Γενικό

% Α

Β

Γ

Δ

— 10

— 10

3 — 4 — — — 3 1

4 4 3 — 3 2 3 — — — 3 1

5 4 3 — 3 2 π Ο

35

35

3 9

3 9

6 Ί 44 38 }

%

4,2 1 3 1 , 3 27,1 /

17 14 12 —

12,1 10,0 8,6 —

— 3 1

12 4 14 — — — 12 4

35

140

Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 36" β) Β. διάταγμα 17 Δεκεμβρίου 1918: Κείμενο Α106 (τ. Α', σ. 646-647).

%

Σύνολο

23 1 78 9,31 31,6 55 J 22,3.ί

8,6 2,9 10,0 — — — 8,6 2,9

27 21 21 7 18 4 14 6 3 5 21 9

10,9 8,5 8,5 2,8 7,3 1,6 5,7 2,5 1,2 2,0 8,5 3,6

100,0

247

100,0

ΠIΝΑΚΑΣ α/α

Ια

39.

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά

Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος α/α

I

Γυμνάσιο

Αρχαία Ελληνικά

α/α

1

Ελληνικό σχολείο

Αρχαία Ελληνικά

1β

Νέα

2

Μαθηματικά

2

3

Τεχνικά

3α

Λατινικά

3

Νέα

4

Μαθηματικά

3β

Φυσικά

4α

Γυμναστική

5α

Γυμναστική

5α

Γαλλικά

4β

5β

Γυμναστική

4γ

5β 7α 7β

Ελληνικά

Ιστορία Γεωγραφία

5γ

Φυσικά

8

9α

Γαλλικά

9β

Θρησκευτικά

11

9 10α

Ωδική

Ιστορία Θρησκευτικά Νέα

Ελληνικά

Φιλοσοφικά Ωδική

12

ΠΗΓΗ: Στοιχεία Πίνακα 3 8 .

Κοσμογραφία

Μαθηματικά Ελληνικά

Ιστορία Φυσικά

7

Γαλλικά

8α

Λατινικά

8β

Τεχνικά

10 11

1918

Θρησκευτικά Ωδική

12

Γεωγραφία

13

Φιλοσοφικά

14

Κοσμογραφία

ΠΙΝΑΚΑΣ

40. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1917-1918 Ε λ λ η ν ι κ όσ χ ο λ ε ί ο

α/α

Μαθήματα

Γυμνάσιο

Τάξεις

Τάξεις Σύνολο

2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13

Ελληνικά:Ν έ α Αρχαία Μαθηματικά και Κοσμογραφία Φυσικά και Υγιεινή Ιστορία Γεωγραφία Γαλλικά Φιλοσοφικά Λατινικά Ιχνογραφία Καλλιγραφία Γυμναστική Ωδική

Σύνολο

α

β

γ

5 4/5

3/4 6

3/4 6

3 2

3 2

3/4 2

3/4 2

2

2 2

2 2

2/3 — — 1/2

2/3 — — 1

9/10 6 6 6 4/6 — 3/5

-/ι 1/2 1

-η 1/2 1

2 — — — 1/2 1 2 1 24/27

24/30 2 4 / 3 0

Γενικό Σύνολο

Α

Β

Ί 27/30

1 9/10

9/10

8/10

8/10

34/40

61/70

1

I

2/3

3/4 2 2/3

3/4 2 2/3

3/4 2 2/3

12/16 8 8/12

2/3

2/3

2

— 2/3

— 2/3

1/2 2/3

2 1/2 2/3

8/10 2/4 8/12

— — 2 1

— — 2 1

— — 2 1

— — 2 1

—

1/3 4/6 3

— 8 4

21/26 14 14/18 6 12/16 2/4 8/12 3/5 1/3 12/14 7

72/87

24/30

24/30

96/120

168/207

Π Η Γ Η : Β. δ ι ά τ α γ μ α 25 Δεκεμβρίου 1 9 1 7 : Κείμενο Α Ι 0 3 (τ. Α ' , σ. 6 3 4 - 6 3 8 ) .

Γ

Σύνολο Δ

24/30 24/30

%

ΠΙΝΑΚΑΣ

41. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1918-1919 Ε λ λ η ν ι κ ό

α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Σ χ ο λ ε ί ο

Τ ά ξ ε ι ς Σύνολο α

2

Ελληνικά :

Νέα

5-

β

4- 5

4 - 3 -

γ

4

4-

3- 4

13-10-13

5 -

4-

5

6-

6- 6

6- 6- 6

17-16-17

3

Μαθηματικά και Κοσμογραφία

3-

3-

3

3-

3- 3

4- 3- 4

10-

4

Φυσικά και Υγιεινή

2- 2-

2

2-

2- 2

2 - 2 - 2

6- 6 -6

2-

2

2 - 2 -

2

2 - 2- 2

6- 6- 6

2- 2

-•2

6- 6-

6

ο —2- 3

6- 4-

6

Αρχαία

5

Ιστορία

6

Γεωγραφία 7

Γαλλικά

2-

2- 2- 2 —

8

Φιλοσοφικά

—

9

Λατινικά

—

2-

2- 2

3 - 2 -

3

— —

—

—

—

—

9-10

10

Ιχνογραφία

2-

1-

2

2 - 1 -

2

1 - 1 - 1

5-

3 -

5

11

Καλλιγραφία

1-

1-

1

1 - 1 - 1

1 - 1 - 1

3-

1-

3

12

Χειροτεχνία

2 - 2-

2

2-

2- 2

1 - 1 - 1

5-

5-

5

13

Γυμναστική

2-

2-

2

2 - 1 - 2

2 - 1 - 2

6- 4-

6

1 -

1-

1

1 -

1 - 1 - 1

3 - 3 - 3

14

Ωδική

Σύνολο

29 - 2 5 - -29

1 - 1

32-26-32

31 - 2 5 - -31

92 7 6 - 9 2

ΠΙΝΑΚΑΣ

41 (συνέχεια) Γυμνάσιο Τάξεις

Γενικό σύνολο Σύνολο

Α 2-1 -

Β

2

Γ

Δ

2- 1 - 2

1-1 - 1

1 -1 - 1

10 - 9 - 1 0

10 - 9 - 10

10 - 8 - 10

1 0 - 8 - 10

40 - 34 - 40

4- 3 - 4

4-3 - 4

4-3 - 4

4-3-

4

1 6 - 1 2 - 16

26-22-26

8

14-18-14 18-14-18

6-

4- 6

12-

70 - 6 0 - 70

2-3-

2

2- 3 -

2

2-3-

2

2-3-

2

3- 2 -

3

3- 2 - 3

3- 2 -

3

3-2-

3

1 2 - 8 - 12

3

3- 2 -

3

2- 2 - 2

2-2-

2

10-

8 - 10

2-1 - 2

2-1-

2

4-

2- 4

4-

3

3- 2 -

3

3- 2 -

3-2 - 3

12-

8 - 12

12-

—

— 3-2— 3- 2 -

—

—

—

8-12-

3

4-12

6 - 6 - 6

—

16-12-16 2-

4

8-12

—

—

—

—

—

5 - 3 - 5

—

—

—

—

—

3 -

1-

3

5-

5-

5

—

—

—

—

—

2- 2 -

2

2-2 - 2

2 -2 - 2

2 - 2 -

2

8-

8- 8

1- 1 -

1

1-1

- 1

1-1 - 1

1 -1 - 1

4-

4- 4

30-25-30

30-25-30

30-25-30

30-25-30

120-100-120

14-12-12 7-

7-

7

212-176-212

Π Η Γ Ε Σ : α) Β. διάταγμα 15 Σεπτεμβρίου 1918: Κείμενο Α104 (τ. Α', σ. 639-643). β) Β. διάταγμα 17 Δεκεμβρίου 1918: Κείμενο Α107 (τ. Α', σ. 648).

ΠΙΝΑΚΑΣ

42. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου:

Σύνολο Πρόγραμμα εβδομαδιαίων ωρών

Μεταβολή

(±)

Ώρες

%

Ελληνικό

σχολείο

Μεταβολή ( ± ) ως προς το αμέσως προηγούμενο Ώρες % —

1830

92

1855

94

-Ι- 2

2,2

+ 2

+

1867

91

— 1

— 1,1

— 3

— 3,2

«1870-1883»

102

+ 10

+ 10,9

+ 11

+ 12,1

1884

91

— 1

—11

—10,8

1885

92

1886

90

— 2

— 2,2

— 2

— 2,2

— 1

— 1,1

+

1

+

1,1

+

2,2 2,2

—

—

+

—

— 1,1

—

2,2

+

—

1,1

1896

91

1897α

93

+ 1

+

1,1

-I- 2

1897(3

95

+

+

3,3

+ 2

+

— 9

— 9,5

3

1900

86

— 6

— 6,5

1903

86

— 6

— 6,5

1906

84

— 8

— 8,7

—

—

— 2

— 2,3

1909

84

— 8

— 8,7

1914

102

+ 10

+ 10,9

+ 18

+ 21,4

1918

107

+ 15

+ 16,3

+

+

—

—

5

4,9

ΠΙΝΑΚΑΣ

Πρόγραμμα

43. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου : Γυμνάσιο Σύνολο εβδομαδιαίων ωρών

1836

96

1855

119

1867

120

Μεταβολή Ώρες —

[±) %

Μεταβολή ( ± ) ως προς το αμέσως προηγούμενο Ώρες %

—

—

—

+ 23

+ 24,0

+ 23

+ 24,0

+ 24

+ 25,0

+

+

+ 14

1

0,8

«1870-1883»

134

+ 38

+39,6

1884

134

+38

+ 39,6

1885

126

+ 30

+ 31,3

— 8

— 6,0

1886

134

+ 38

+ 39,6

+

8

+

6,3

5

+

3,7

+ 11,7 —

—

1896

139

+ 43

+ 44,8

+

1897α

135

+ 39

+ 40,6

— 4

— 2,9

1897β

136

+ 40

+41,7

+

+

1900

127

+ 31

+ 32,3

— 9

— 6,6

1903

131

+ 35

+ 36,5

+

4

+

3,1

-

5,3

1

0,7

1906

124

+28

+ 29,2

— 7

1909

128

+32

+ 33,3

+

4

+

3,2

1914

140

+ 44

+ 45,8

+ 12

+

9,4

1918

140

+44

+ 45,8

—

—

ΠΙΝΑΚΑΣ

44. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου Γυμνάσιο

χρόνου:

σχολείο

Πρόγραμμα

Σύνολο εβδομαδιαίων ωρών

1836

188

1855

213

+ 25

+ 13,3

+ 25

+ 13,3

1867

211

+ 23

+ 12,2

— 2

— 0,9

«1870-1883»

236

+ 48

+ 25,5

+25

+ 11,8

1884

225

+ 37

+ 19,7

+ 14

+

1885

218

+ 30

+ 16,0

— 7

— 3,1

1886

224

+ 36

+ 19,1

+

+

2,8

1896

230

+ 42

+ 22,3

+

2,7

1897α

228

+ 40

+ 21,3

1897β

231

+43

+ 22,9

+

ως

Μεταβολή ( ± ) προς το 1836 Ώρες %

Ελληνικό

—

και

Μεταβολή ( ± ) ως προς το αμέσως προηγούμενο Ώρες %

—

—

6

—

6,6

6

+

2

— 0,9

3

+

1,3

1900

213

+ 25

+ 13,3

—18

1903

217

+ 29

+ 15,4

+

4

+

1,9

1906

208

+ 20

+ 10,6

— 9

-

4,1

+

1,9

— 8,5

1909

212

+ 24

+ 12,8

+

1914

242

+ 54

+ 28,7

+ 30

+ 14,2

1918

247

+ 59

+ 31,4

+

+

4

5

2,1

ΠIΝΑΚΑΣ 45. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 1836

1855

1867

: Ελληνικό σχολείο «1870-1883»

1884

1885

1886

1896

Μαθήματα* Ώρες

%

Ώρες 47

Αρχαία Ελληνικά Νέα Ελληνικά Θρησκευτικά Γεωγραφία Ιστορία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσικά Φιλοσοφικά Γαλλικά Λατινικά Τεχνικά Γυμναστική Ωδική

39

42,4

6 7 6 9

6,5 7,6 6,5 9,8

Σύνολο

92

6 —

3 4 —

* Βλ. υποσημ. 84 της

7 6 12

6,5 —

12

-

4 —

—

100,0

—

94

Επισκόπησης.

Ώρες

Ώρες

50,0

49

53,8

49

48,0

7,4

7 6 6 12

7,7 6,6 6,6 13,2

7 6 6 12

7,4 6,4 12,8 4,3 —

5 2 4

13,1 3,3 4,3

Ώρες

—

—

—

—

5 2

5,3 2,1 4,3 —

100,0

4 —

91

5,5 2,2 4,4 —

100,0

Ώρες

%

Ώρες

Ώρες

%

6,8 5,9 5,9 11,8

26 14 6 5 4 10

28,5 15,4 6,6 5,5 4,4 11,0

34 6 6 6 4 10

37,0 6,5 6,5 6,5 4,3 10,9

26 8 6 6 7 10

28,9 8,9 6,7 6,7 7,8 11,1

24 12 6 6 6 9

26,3 13,2 6,6 6,6 6,6 9,9

2

2,0

4

4,4

4

4,3

4

4,4

4

4,4

5 2 4 9

4,9 2,0 3,9 8,8

6 2 5 9

6,6 2,2 5,5 9,9

5 2 6 9

5,5 2,2 6,5 9,8

5 3 6 9

5,5 3,3 6,7 10,0

6 3 6 9

6,6 3,3 6,6 9,9

102

100,0

91

100,0

92

100,0

90

100,0

91

100,0

—

%

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 45 (συνέχεια) 1897α

1897β

1900

1903

1906

1909

1914

1918

Μαθήματα

%

Ώρες

%

Ώρες

27 8 6 6 7 11

29,0 8,6 6,5 6,5 7,5 11,8

27 8 6 6 7 11

28,4 8,4 6,3 6,3 7,4 11,6

23 6 6 6 6 9

6

6,5

6

6,3

6 3 4 9

6,5 3,2 4,3 9,6

6 3 6 9

93

100,0

95

Ώρες Αρχαία Ελληνικά Νέα Ελληνικά Θρησκευτικά Γεωγραφία Ιστορία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσικά Φιλοσοφικά Γαλλικά Λατινικά Τεχνικά Γυμναστική Ωδική

Σύνολο

Ώρες

%

Ώρες

26,7 7,0 7,0 7,0 7,0 10,4

23 9 6 6 6 9

26,7 10,4 7,0 7,0 7,0 10,4

22 8 6 6 6 9

6

7,0

6

7,0

6,3 3,2 6,3 9,5

1 1 7 15

1,2 1,2 8,1 17,4

4 1 7 9

100,0

86

100,0

86

Ώρες 26,2 9,6

Ώ ρ%ε ς

Ώρες

7,1 7,1 7,1 10,7

22 8 6 6 6 9

26,2 9,6 7,1 7,1 7,1 10,7

6

7,1

6

7,1

4,7 1,2 8,2 10,4

4 1 7 9

4,8 1,2 8,4 10,7

4 1 7 9

4,8 1,2 8,4 10,7

100,0

84

100,0

84

100,0

17 17 6 7 9 10

16,7 16,7 5,9 6,9 8,8 9,8

17 17 6 7 9 10

15,9 15,9 5,6 6,5 8,4 9,4

7

6,9

7

6,5

6 —

5,9 —

6 —

5,6 —

9 9 5

8,8 8,8 4,9

14 9 5

13,1 8,4 4,7

102

100,0

107

100,0

ΠΙΝΑΚΑΣ

46. Εξέλιξη τον ωρολογίου προγράμματος : Γυμνάσιο 1836

1855

1867

«1870-1883»

1884

1885

1886

Αρχαία Ελληνικά Νέα Ελληνικά Θρησκευτικά Γεωγραφία Ιστορία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσικά Φιλοσοφικά Γαλλικά Λατινικά Τεχνικά Γυμναστική Ωδική

Σύνολο

Ώρες

%

31

32,3 7,3

%

Ώρες

48

40,3

48

6

5,0

8

Ώρες

Ώρες

Ώρες

Ώρες

1896

%

Μαθήματα

Ώρες

—

—

9 2 8 19

9,4 2,1 8,3 19,8

11 17 —

4 4 14 15

9,2 14,3

12 14!

—

—

3,4 3,4 11,8 12,6

7 2 12 16|

28,8 5,8 3,6 2,9 8,6 10,1 1,4 7,2 2,9 8,6 11,5

48

35,8

52

38,7

48

38,1

48

35,8

6,6

8 2

6,0 1,5 9,0 10,8

4,4 3,0 9,0 9,0 0,7 6,7 1,5 9,0 9,0

5 2

5,2 1,5 9,0 12,3

6 4 12 12 1 9 2 12 12

10 12 1 8 2 12 14

4,0 1,6 7,9 9,5 0,8 6,3 1,6 9,5 11,1

5 2 12 14 2 10 2 12 15

3,7 1,5 9,0 10,4 1,5 7,4 1,5 9,0 11,2

40 8 5 4 12 14 2 10 4 12 16

12

8,9

12

9,0

12

9,6

12

9,0

12

8,6

134

100,0

134

100,0

126

100,0

134

100,0

139

100,0

—

8,3 12,5

% %

40,0

—

8 12

Ώρες

10,0 12,1 —

5,8 1,7 10,0 13,8

12 14! —

7 2 12 16!

—

—

96

100,0

119

100,0

120

100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

46

(συνέχεια) 1897α

1897β

1900

Μ α θ ή μ α τ α Ώρες

Ώρες Αρχαία Ελληνικά

47

34,8

47

34,6

1903

Ώρες

%

Ώρες

40

31,5

40

1906

1909

Ώρες 30,5

40

Ώρες 32,3

Νέα Ελληνικά Θρησκευτικά

1914

%

Ώρες

1918

%

Ώρες

%

40

31,3

38

27,1

38

27,1

2

1,5

6

4,2

6

4,2

8

5,9

8

5,9

6

4,7

8

6,1

7

5,6

7

5,4

7

5,0

7

5,0

12

8,9

12

8,8

12

9,4

12

9,2

12

9,7

12

9,4

12

8,6

12

8,6

14

10,5

15

11,0

12

9,4

14

10,7

14

11,3

14

11,0

15

10,7

15

10,7

2

1,4

2

1,5

2

1,6

2

1,5

2

1,6

2

1,5

1,4

2

1,4

10

7,3

10

7,9

10

7,6

10

8,0

12

9,4

2 7,4 14

10,0

14

10,0

2

1,5

2

1,6

2

1,5

3

2,4

3

2,3

4

2,9

4

2,9

9,7

12

9,4

12

8,6

12

8,6

10,0

14

10,0

Γεωγραφία Ιστορία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσικά Φιλοσοφικά

10 2

1,4

Γαλλικά

12

8,9

12

8,8

12

9,4

12

9,2

12

Λατινικά

16

11,9

16

11,8

11

8,7

11

8,4

12

9,7

12

9,4

14

12

8,9

12

8,8

20

15,8

20

15,3

12

9,7

12

9,4

12

8,6

12

8,6

4

2,9

4

2,9

140

100,0

140

100,0

Τεχνικά Γυμναστική Ωδική Σύνολο

135

100,0

136

100,0

127

100,0

131

100,0

124

100,0

128

100,0

%

ΠΙΝΑΚΑΣ

47. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 1836

1855

1867

: Ελληνικό σχολείο «1870-1883»

και

Γυμνάσιο

1884

1885

1886

Μαθήματα 7

Αρχαία Ελληνικά Νέα

Ω ? ες

%

70

37,2

Ώρες

Ώρες

95

44,6

97

%

Ώρες

46,0

97

Ώρες 41,1

Ελληνικά

Θρησκευτικά

Μαθηματικά

%

Ώρες

Ώ ρ%ε ς

%

Ώρες

78

34,7

82

37,6

74

33,0

64

27,8

14

6,2

6

2,8

8

3,6

20

8,7

13

6,9

13

6,1

15

7,1

15

6,4

12

5,3

11

5,0

11

4,9

11

4,8

7

3,7

7

3,3

6

2,8

8

3,4

9

4,0

8

3,6

8

3,6

10

4,4

14

7,5

17

8,0

18

8,5

18

7,6

16

7,1

14

6,4

19

8,5

18

7,8'

21

11,2

29

13,6

11,2

22

9,8

22

10,1

24

10,7

23

10,0

1

0,4

1

0,5

2

0,9

2

0,9

Γεωγραφία Ιστορία

%

1896

26|

12,5

26|

Κοσμογραφία 15 2

8,0

8

3,7

7

3,3

9

3,8

13

5,8

12

5,5

14

6,3

14

6,1

Φιλοσοφικά

1,1

4

1,9

2

1,0

2

0,9

2

0,9

2

0,9

2

0,9

4

1,7

Γαλλικά

20

10,6

19

8,9

17

8,1

17

7,2

18

8,0

17

7,8

17

7,6

18

7,8

Λατινικά

22

11,7

17

8,0

18!

8,8

18-!

7,8

14

6,2

16

7,3

18

8,0

19

8,3

4

2,1

4

1,9

4

1,9

4

1,7

5

2,2

6

2,8

6

2,7

6

2,6

21

8,9

21

9,4

21

9,7

21

9,3

21

9,1

_

_

_

100,0

230

Φυσικά

Τεχνικά Γυμναστική

—

Ωδική Σύνολο

_ 188

100,0

_

_ 213

_

100,0

_ 211

_

_

100,0

236

_ 100,0

_

_

225

100,0

_

_ 218

100,0

_

_ 224

100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

4 7 (συνέχεια) 1897α

1897β

1900

1903

1906

Μαθήματα Ώρες

Ώρες

%

Ώρες

%

Ώρες

Ώρες

1909

%%

1914

Ώρες

1918

Ώρες

%

% Ώρες

74

32,4

74

32,0

63

29,6

63

29,0

62

29,8

62

29,3

55

22,7

55

22,3

8

3,5

8

3,5

6

2,8

9

8

3,8

10

4,7

23

9,5

23

9,3

14

6,2

14

6,0

12

5,6

14

4,1 6,5

13

6,2

13

6,1

13

5,4

13

5,3

6

2,6

6

2,6

6

2,8

6

2,8

6

6

2,8

7

2,9

7

2,8

19

8,3

19

8,2

18

8,5

18

8,3

18

2,9 8,7

18

8,5

21

8,7

21

8,5

Μαθηματικά

25

11,0

26

11,2

21

9,9

23

11,1

25

10,3

25

10,1

0,9

2

0,9

2

0,9

0,9

2

0,9

2

0,8

2

0,8

16

7,0

16

6,9

16

7,5

16

7,4

16

1,0 7,7

23 2

10,9

2

23 2

10,6

Κοσμογραφία

18

8,5

21

8,7

21

8,5

2

0,9

2

0,9

2

0,9

2

0,9

3

1,4

3

1,4

4

1,7

4

1,6

Γαλλικά

18

7,9

18

7,9

13

16

7,4

16

7,7

16

7,6

18

7,4

18

7,3

Λατινικά

19

8,3

19

8,2

12

6,1 5,6

12

5,5

13

6,2

13

5,8

14

5,7

4

1,8 9,2

6

2,6

7

3,3

7

3,2

7

3,4

7

6,1 3,3

14

Τεχνικά

9

3,7

14

5,7

21

9,1

35

16,5

29

13,4

21

10,1

21

9,9

21

8,7

21

8,5

9

3,7

9

3,6

242

100,0

247

100,0

Αρχαία Ελληνικά Νέα Ελληνικά Θρησκευτικά Γεωγραφία Ιστορία

Φυσικά Φιλοσοφικά

Γυμναστική

21

Ωδική Σύνολο

228

100,0

231

100,0

213

100,0

217

100,0

208

100,0

212

100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 48. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα : Ελληνικό σχολείο Μαθήματα

1836

1855

1867 «1870- 1 8 8 4

1885

1886

1 8 9 6 1897α 1 8 9 7 β 1 9 0 0

1903

1906

1909

1914

1 9 1 8 Σύνολι

1883» Αρχαία Ελληνικά Νέα

Ελληνικά

39

+ 8

+ 2

—

—23

+ 8

—8

—2

+ 3

—

—4

—

—

—

—

+ 14

—8

+ 2

+ 4

—4

—

—2

+ 1

—

—

—1

—

_

—

_

_

—

—

—1

—

—1

+ 1

—

—

—

—

—

—

+ 3

Θρησκευτικά

6

Γεωγραφία

7

Ιστορία Μαθηματικά

—

+ 3

—1

—

—5

—

—22

—1

—

+9

—

+ 17

—

—

—

—

0

—

—

+1

—

0

6

—

—

—

2

—1

+ 1

—

1

—

+3

—

+ 3

9

+ 3

—

—

2

—

—1

+2

—

—2

—

—

—

+1

—

+ 1

6

—2

+ 2

—

—

+ 2

—

—

—

—

—

+1

—

+1

—

+1

—

—

—5

+ 3

—

—

+2

—

—6

—

—

—

—2

—

—

—

—1

—

+2

+ 1

—

—

—

+2

—

_

—

—

Κοσμογραφία Φυσικά

—4

+

2

Φιλοσοφικά Γαλλικά

3

Τεχνικά

4

Γυμναστική

J

12

Λατινικά

—

I

—

—

+ 1

—

—

—

—

—

—

—

+ 1

+1

—

—

—

—

+ 9

—

—

—

—

—1

+ 1

—2

+ 6

—6

Ωδική Σύνολο μεταβολής

—

+2

—3

+11

—11

+1

—2

+1

+2

+2

—9

0

—2

—

+5

—

+18

+5

—3 + 10

—

+ 9

—

+ 5

+5

+15

ΠIΝΑΚΑΣ 49. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: -Μαθήματα

1836

1855

Αρχαία Ελληνικά

31

+ 17

Νέα Ελληνικά

—

1867 «1870- 1884 1883»

1885

1886

Γυμνάσιο

1896 1897α 1897β 1900

—

—

-1-4

—

—

—

—

—1

+ 2

—

—

—

8

+3

+ 1

—

Μαθηματικά

12

+5

-Η

—

- 2 |

—

+ 2

—

—

+ 1

Κοσμογραφία

—

—

+ 1

—

+ 1

—

—

—1

+ 2

—

—

Θρησκευτικά Γεωγραφία

7 —

Ιστορία

Φυσικά

—

+

—

2

—4

—

—8

+ 7

—

—

+ 8

—8

—

2

I

—

—

+ 3

—

+ 2

2

—

—2

—4

—

—2

—

n —

2

1903

1906

1909

—

—

—2

—

—

+ 2

+ 4

—

+ 6

_

__

0

+ 2

—1

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—3

+ 2

—

—

+ 1

—

—

—

—

—

—

—

—

—

+ 2

—2

—

—

—

—

—

+ 2

0

—

+ 4 —

+ 3 + 2

+ 2

—

+ 5

—

+ 1

—

+ 2

—

—

—

+ 4

α-2

—5

—

+ 3

—

+ 2

Φιλοσοφικά

+2

·>

—

—

—

—

+ 2

Γαλλικά

8

+6

2

—

—

—

—

—

- —

—

19

—4

+ 11-

+ 2

+ 1

+ 1

—

—

—5

—

+1

—

—

—

+ 8

—

—8

—

-4*

+/

—

—5

—

1918 Σύνολο

—

9 2

Λατινικά

1914

+ 1

Τεχνικά Γυμναστική

—

—

—

+ 12

—

—

—

—

Ωδική Σύνολο μεταβολή;

—

+23

+1

+ 14

0

—8

+ 8

+ 5

—4

+1

—9

+ 4

—7

+ 4

+ 12

+ 4

—

+ 4

+ 12

0

+ 44

ΠIΝΑΚΑΣ

50. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

Μαθήματα Αρχαία Ελληνικά Νέα Ελληνικά Θρησκευτικά Γεωγραφία Ιστορία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσικά Φιλοσοφικά Γαλλικά Λατινικά Τεχνικά Γυμναστική Ωδική Σύνολο μεταβολής

1836 1855 1867 «1870- 1884 1885 1886 1896 1897α 1897β 1900 1903 1906 1909 1914 1918 Σύνολο 1883» 70 —

13 7 14 21 —

15 2 20 22 4 —

+ 25 + 2 — — —

—

+2 —1 +1

—

— —

+2

+3 +8

-Η

—

—

—

—

—7 +2 —1 —5

—1 —2 —2

+2

+Η

—

—

—

—

—

—

—

— —

+ 21

—19 + 4 + 14 —8 —3 —1 + 1 —1 2 2 Ίϊ + 1 + 4

—

I

—

+ 1 + 1 —

I +2 +1 -

—8 —10 + 10 — + 2 + 12 —12 — +3 — — — —4 — +2 — + 5 —1 +1 — —1 + 2 +1 +2 — — — +1 +2 — +2 — +2 —2 — — — — — +1 _ +2 +1 — 2 +2 — — —

—

—

—

—11 — —2 + 3 —2 + 2 —

—

—1 — —5 +2 —

—

—

—

—

—

— 5 +3 — 7 — + 1 — + 14 —6

—1 —1 —1

—

+2 —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

+2

+1

—

—

—

+1 __ —8

— — —

— 7 + 13 —

+1 +3 +2 —

+3 1 +2 +1 +2 +

—

+9 —

+ 25 —2

+25 —11 —7

+6

+6

—2 +3

—18 + 4

—9

+4

+30

—

— — — — — — — — — —

+5 — —

+5

—15 + 23 0 0 +7 +4 +2 +6 +2 _2 —8 + 10 + 21 +9 +59

ΠIΝΑΚΑΣ 51.

Εξέλιξη

του

εβδομαδιαίου

μάτων (σε ποσοστιαία

χρόνου κατά κατηγορίες

τοις % κατανομή)

Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ

μαθη-

: Ελληνικό σχολείο

Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν

Πρόγραμμα Φιλολογικά

Φυσικομαθηματικά

Ξένες γλώσσες

Πρακτικά

Γενικά

1836

52,2

16,3

13,1

4,3

14,1

1855

58,5

17,1

5,3

4,3

14,8

1867

62,6

13,2

5,5

4,4

14,3

«1870-1883»

55,9

13,8

4,9

12,7

12,7

1884

50,5

15,4

6,6

15,4

12,1

1885

50,0

15,2

5,5

16,3

13,0

16,7

13,4

1886

48,9

15,5

5,5

1896

49,4

14,3

6,6

16,5

13,2

1897α

48,3

18,3

6,5

13,9

13,0

1897β

47,4

17,9

6,3

15,8

12,6

1900

41,9

17,4

1,2

25,5

14,0

1903

45,3

17,4

4,7

18,6

14,0

1906

44,1

17,8

4,8

19,1

14,2

1909

44,1

17,8

4,8

19,1

14,2

1914

42,2

16,7

5,9

22,5

12,8

1918

40,2

15,9

5,6

26,2

12,1

ΠΙΝΑΚΑΣ

52. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες

μαθη-

μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) : Γυμνάσιο Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ Πρόγραμμα

Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν

Πρακτικά

Γενικά

Φιλολογικά

Φυσικομαθηματικά

Ξένες γλώσσες

1836

62,5

21,9

8,3

—

7,3

1855

65,5

17,7

11,8

—

5,0

1867

65,5

17,9

10,0

—

6,6

«1870-1883»

58,6

16,0

9,0

8,9

7,5

1884

58,2

16,4

9,0

9,0

7,4 5,6

1885

58,7

16,6

9,5

9,6

1886

57,5

19,3

9,0

9,0

5,2

1896

57,6

18,7

8,6

8,6

6,5

1897α

57,0

19,3

8,9

8,9

5,9

1897β

56,7

19,8

8,8

8,8

5,9

1900

51,2

18,9

9,4

15,8

4,7

1903

49,6

19,8

9,2

15,3

6,1

1906

54,1

20,9

9,7

9,7

5,6

1909

53,9

21,9

9,4

9,4

5,4

1914

52,8

22,1

8,6

11,5

5,0

1918

52,8

22,1

8,6

11,5

5,0

ΠIΝΑΚΑΣ 53. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) : Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ

ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Πρόγραμμα Φιλολογικά

Φυσικομαθηματικά

Ξένες γλώσσες

Πρακτικά

Γενικά

1836

57,5

19,2

10,6

2,1

10,6

1855

62,5

17,3

8,9

1,9

9,4

1867

64,3

15,8

8,1

1,9

9,9

«1870-1883»)

57,4

15,0

7,2

10,6

9,8

1884

55,1

16,0

8,0

11,6

9,3

1885

55,0

16,1

7,8

•12,5

8,6

1886

54,0

17,9

7,6

12,0

8,5

1896

54,3

17,0

7,8

11,7

9,2

1897α

53,4

18,9

7,9

11,0

8,8

1897β

52,8

19,0

7,9

11,7

8,6

1900

47,4

18,3

6,1

19,8

8,4

1903

47,8

18,9

7,4

16,6

9,3

1906

49,9

19,8

7,7

13,5

9,1

1909

50,0

20,3

7,6

13,2

8,9

1914

48,4

19,8

7,4

16,1

8,3

1918

47,4

19,4

7,3

17,8

8,1

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 1

Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

1. Ελληνικό σχολείο 2. Γυμνάσιο 3. Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 2

Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες Ελληνικό σχολείο

μαθημάτων:

1. Φιλολογικά 2. Πρακτικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Γενικά 5. Ξένες γλώσσες

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 3 Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες Γυμνάσιο

μαθημάτων :

1. Φιλολογικά 2. Πρακτικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Γενικά 5. Ξένες γλώσσες

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 4 Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου Ελληνικό σχολείο

κατά και

κατηγορίες Γυμνάσιο

μαθημάτων

1. Φιλολογικά 2, Πρακτικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Γενικά 5. Ξένες γλώσσες

II

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

1. Ως πρώτο υποτυπώδες πρόγραμμα Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων μπορεί να θεωρηθεί εκείνο του διατάγματος της 21 Νοεμβρίου/3 Δεκεμβρίου 1833 για τη σύσταση Ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου στο Ναυπλιο,1 το οποίο προφανώς αποτέλεσε τον «οδηγό» κατά κάποιο τρόποκαιγια τα άλλα σχολεία ως το 1836. χωρίς όμως να καθορίζεται ούτε ο αριθμός των ωρών διδασκαλίας κατά μάθημα—καθορίζεται μόνο ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος: 24-26 ώρες—ούτε και η ύλη των διδασκομένου μαθημάτων. Έτσι δεν είμαστε σε θέση να έχουμε πλήρη και ακριβή εικόνα του όλου προγράμματος τόσο για το Ελληνικό σχολείο όσο και για το Γυμνάσιο. Ειδικότερα, για το Γυμνάσιο Ναυπλίου, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο I. Δεμοίρος, «περί του Ωρολογίου προγράμματος και της ύλης των διδασκομένων μαθημάτων εις το Γυμνάσιον κατά τα πρώτα έτη μέχρι του Δεκεμβρίου του 1836 ουδέν ακριβές γνωρίζομεν, διότι ουδέν σχετικόν βιβλίον υπάρχει εν τω αρχείω του Γυμνασίου. Πάντως θα εφηρμόζοντο κατά δυνατόν τα εν τω Β. Διατάγματι περί συστάσεως του Γυμνασίου ορισμένα περί διδακτέων μαθημάτων και ωρών διδασκαλίας καθ' έβδομάδα».2 Εξάλλου, και για τα άλλα σχολεία είτε δεν έχουμε «επίσημα» προγράμματα είτε έχουμε μόνο έμμεσες πληροφορίες, όπως π.χ. για το Ελληνικό σχολείο και το Γυμνάσιο των Αθηνών έχουμε μία πληροφορία για τα διδασκόμενα μαθήματα, δημοσιευμένη στην εφημερίδα Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος της 31 Ιουλίου 1836. Σύμφωνα, λοιπόν, μ' αυτό το πληροφοριακό δημοσίευμα, που αναφέρεται στις «δημοτελείς εξετάσεις» του Ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου των Αθηνών, «έως ου εκδοθή γενικόςοργανισμόςτων σχολείων, το Γυμνάσιον μένει διηρημένον εις τρεις τάξεις, καθώς και το Ελληνικόν σχολείον, και εις μεν το πρώτον των καταστημάτων τούτων παραδίδίδονται: Η Ελληνική, Λατινική, Γερμανική και Γαλλική διάλεκτος και φιλολογία (ποιηταί, φιλόσοφοι, ρήτορες), η καθαρά μαθηματική, η φυσική (αντί της οποίας όμως διά την προσωρινήν έλλειψιν των αναγκαίων εργαλείων διδάσκεται η φιλοσοφία), η Ιστορία και η γεωγραφία. Του δε Ελληνικού σχολείου τα μαθήματα είναι: Στοιχεία της Ελληνικής, Λατινικής και Γαλλικής

1. Βλ. ΑΙ (τ. Α', σ. 79-80). 2. Ιωάννης Γ. Δεμοιρος, Ιστορία του Γυμνασίου Ναυπλίου,

Αθήνα

1939, σ. 18.

γλώσσης, αριθμητική, γεωγραφία, ιστορία, κατήχησις, ιχνογραφία και καλλιγραφία». 3 Πάντως —για να επανέλθουμε στο διάταγμα— κυρίαρχο μάθημα στο πρώτο αυτό πρόγραμμα, προπάντων στο Ελληνικό σχολείο, ήταν η αρχαία ελληνική γλώσσα σε συνδυασμό με τη νέα ελληνική. Αλλά το μάθημα της νέας ελληνικής γλώσσας, παρόλο που αναγράφεται στο διάταγμα, «δυστυχώς γορα παραμελήθηκε και οι δασκάλοι τις ώρες του μαθήματος αυτού κάνανε θεματογραφία, για να μη χάνουνε την ώρα, όπως λέγανε πολλοί απ' αυτούς». 4 Εξάλλου, όπως σημειώνει η Φ. Τζωρτζάκη, «πνιγμένη η διδασκαλία της νέας ελληνικής μέσα στον όγκο του μαθήματος των αρχαίωνελληνικώνκαι των λατινικών, με την έτοιμη οπωσδήποτε επιλογή των κειμένων τους και τη βαριά τους παράδοση, χωρίς προπαιδεία των δασκάλων και χωρίς σχετικά βοηθήματα, χωρίς καμιά θετική καθοδήγηση, φυσικό και μοιραίο ήταν να μείνη νεκρός τύπος, γραμμένος μόνο στα προγράμματα». 5 σκονται και στους δύο κύκλους (Λατινική, Αριθμητική - Μαθηματική, Κατήχησις — για το τελευταίο μάλιστα θεσπίστηκε η ρύθμιση, με το διάταγμα της 5/17 Ιουλίου 1834, 6 να διδάσκεται από ιερέα του ίδιου δόγματος με εκείνου των μαθητών), β') ορισμένα μαθήματα διδάσκονται στο ένα μόνο σχολείο: η καλλιγραφία στο Ελληνικό σχολείο, οι ξένες γλώσσες και τα λεγόμενα «φυσιογνωστικά» μόνο στο Γυμνάσιο, γ ' ) Η Ιστορία απουσιάζει από το Ελληνικό σχολείο, ενώ στο Γυμνάσιο διδάσκεται μαζί με τη Γεωγραφία, η οποία όμως στο Ελληνικό σχολείο είναι ανεξάρτητο μάθημα. 2. Το πρώτο όμως επίσημο πρόγραμμα Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων είναι εκείνο που περιλαμβάνεται στο διάταγμα της 31 Δεκεμβρίου 1836. 7 Το τμήμα III του διατάγματος (που περιλαμβάνει τα άρθρα 7-16)

3. Εφ. Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος, έτ. Α' 1836, αρ. 21, Παρασκευή 31 Ιουλίου 1836, σ. 102-103. 4. Σ. Γ. Τζουμελέας -Π. Δ. Παναγόπουλος, Η Εκπαίδευση μας στα τελευταία 100 χρόνια, Αθήνα 1933, σ. 71. 5. Φ. Τζωρτζάκη, «Το Νεοελληνικό μάθημα στη Μέση Παιδεία», στον τόμο: Αφιέρωμα στη μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σ. 405. Για το μάθημα των Νέων Ελληνικών βλ. επίσης τη λεπτομερέστατη μελέτη του Βασιλείου Ιω. Τόγια, Το μάθημα των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση. Ιστορική θεώρηση (1833-1067), τ. Α', Θεσσαλονίκη 1988. 6. Βλ. Α2 (τ. Α', σ. 81). 7. Βλ. A4 (τ. Α', σ. 84-109) και Πίνακες Α1-4 (εδώ, σ. 13-17). Στους τίτλους των κειμένων A3 και A4 του Α' τόμου να διορθωθεί η ένδειξη «Αντιβασιλεία» με την ορθή «Αρχιγραμματεία - Υπουργικό Συμβούλιο»' στα ίδια επίσης κείμενα η χρονολογία των κεφαλίδων να διορθωθεί σε 1836/1837.

ρυθμίζει τα σχετικά με τη διδασκαλία στα Ελληνικά σχολεία: το άρθρο 7 ορίζει επιγραμματικά τα διδακτέα μαθήματα, τα άρθρα 8 και 9 καθορίζουν με περισσότερες λεπτομέρειες τα κατά τάξεις διδακτέα μαθήματα και τη τους στα τριτάξια και διτάξια Ελληνικά σχολεία αντίστοιχα, τα άρθρα 10-12 δίνουν οδηγίες για τη διδασκαλία της Ελληνικής, της Ιστορίας, της Γεωγραφίας και της Καλλιγραφίας, το άρθρο 12 καθορίζει το γενικό εβδομαδιαίο ωράριο διδασκαλίας κατά τάξεις, το οποίο με το άρθρο 15 εξειδικεύεται κατά μάθημα, το άρθρο 14 περιγράφει ρυθμιστικά το καθημερινό ωράριο λειτουργίας του σχολείου και το άρθρο 16 ρυθμίζει τη διάρκεια των μαθημάτων.

φέρεται στα σχετικά με τη διδασκαλία στο Γυμνάσιο: αφού με το άρθρο 69 τονίζεται με ιδιαίτερη έμφαση ο φιλολογικός χαρακτήρας του Γυμνασίου, τα άρθρα 70, 71 και 72 παρέχουν οδηγίες διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών και διαγράφουν τα κύρια σημεία της διδακτικής πορείας, το άρθρο 73 ο τους διδακτέους συγγραφείς και κείμενα κατά τάξεις, το άρθρο 74 αναφέ στην «μόρφωσιν του ύφους εις το ελληνικόν», το άρθρο 75 υπενθυμίζει υποχρέωσητωνδασκάλων να διορθώνουν τα γραπτά γυμνάσματα των μαθητών,ταάρθρα 76-79 διευκρινίζουν τη διδακτέα ύλη και δίνουν οδηγίες διδασκαλίας για τα Θρησκευτικά, την Ιστορία, τα Μαθηματικά, 8 τα Φυσικά και τα Γαλλικά, το άρθρο 80 καθορίζει το γενικό εβδομαδιαίο ωράριο διδασκ κατά τάξεις (που με το άρθρο 81 εξειδικεύεται κατά μάθημα) και ρυθμίζει το καθημερινό ωράριο λειτουργίας του σχολείου, το άρθρο 82 αναφέρεται στην πρόσληψη βοηθών και το άρθρο 83 προβλέπει τη διδασκαλία προαιρετικών μαθημάτων και της Γυμναστικής. Επισκοπώντας το πρόγραμμα του 1836, όπως καταγράφεται στο διάταγμα και παρουσιάζεται στους Πίνακες Α1-4, παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος τόσο του τριτάξιου όσο και του διτάξιου Ελληνικού σχολείου είναι υψηλότερος, κατά τάξη, από τον αντίστοιχο του τετρατάξιου Γυμνασίου, β') Αρκετά μαθήματα εμφανίζονται στο πρόγραμμα κατά κλάδους (π.χ. Αρχαία Ελληνικά, Θρησκευτικά, Μαθηματικά, Φυσικά), γ ' ) Η διδασκαλία της πολιτικής Γεωγραφίας στο Γυμνάσιο συνδυάζεται με τηνΙστορία, 9ενώηΜαθηματικοφυσική γεωγραφία διδάσκεται στις δύο ανώτερες τάξεις. 1 0 δ') Δεν περιλαμβάνεται ως αυτοτελές μάθημα η Νέα Ελληνική. 8. Η διδακτέα ύλη των Μαθηματικών καθορίστηκε λεπτομερέστερα με την εγκύκλιο 5886 της 15 Σεπτεμβρίου 1857' βλ. Α14 (τ. Α', σ. 134-142). Για το μάθημα της Πειραματικής φυσικής βλ. Α9 (τ. Α', σ. 124). 9. Σύμφωνα με το άρθρο 77 του διατάγματος, «με την διδασκαλίαν ταύτην [του μαθήματος της Ιστορίας] θέλουν συνδέεσθαι τα πρώτιστα της πολιτικής γεωγραφίας εκάστης εποχής». 10. Για το μάθημα της Γεωγραφίας βλ. Γιάννης Ρέντζος, Γεωγραφική Εκπαίδευση,

Υ π ά ρ χ ε ι βέβαια η αναφορά ότι στα Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία διδάσκεται «η ελληνική μετά παραλληλισμού της παλαιάς προς την νέαν» (άρθρο 7), όπως επίσης καιστηνγ ' τάξη το μάθημα «Σύνταξις και συνθέσεις εις την νέαν ελληνικήν» (άρθρο 8), αλλά—σύμφωνα με την εγκύκλιο της 14 Αυγούστου 1 8 5 7 " — αυτό δεν γινόταν ποτέ, με αποτέλεσμα «οι από των ελληνικών σχολείων απολυόμενοι, εάν μεν τραπώσιν αμέσως εις τα βιωτικά έργα, γνωρίζοντες τύπους και θεωρίας μόνον, εισί παντάπασιν ανίκανοι να εκφράσωσιν ή να εκθέσωσι διά της γραφής τας απλουστέρας ιδέας εν τη ιδία αυτών γλώσση [ . . .]». ε') Ως προς τις ώρες διδασκαλίας των διαφόρων μαθημάτων, οι οποίες καθορίζουν καιτησειρά του κάθε μαθήματος στην Ιεραρχία των μαθημάτων,εκείνοπου χαρακτηρίζει το πρόγραμμα είναι ο πολύ μεγάλος αριθμός ωρών των Αρχαίων Ελληνικών — που στο Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο πλησιάζουν το 5 0 % του συν εβδομαδιαίου χρόνου, στο Γυμνάσιο εγγίζουν το 1/3 και το ξεπερνούν σ νολο των ωρών και των δύο σχολείων. Τα άλλα μαθήματα βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση, με τα Λατινικά, Μαθηματικά, Γαλλικά στις αμέσως επόμενες θέσεις στο γενικό σύνολο. 12 στ') Η διδακτέα ύλη στο Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο καθορίζεται πολύ γενικά, έκτος κυρίως από την αρχαία ελληνική γλώσσα, για την οποία ορίζεται ότι θα διδάσκεται από «εισαχθησομένην Εγκυκλοπαιδείαν»· 1 3 αντίθετα, για το Γυμνάσιο δίνονται περισσότερες λεπτομέρειες για ορισμένα μαθήματα.

Αθήνα 1984, σ. 34-36, όπου και υπολογίζονται ανά 1 ώρα στις δύο ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου για τη διδασκαλία της Φυσικομαθηματικής γεωγραφίας. Για το μάθημα της Γεωγραφίας άλλα και της Ιστορίας βλ. Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα Ελληνικά Σχολεία (1834-1914). Γνωστικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις, ΙΑΕΝ, Αθήνα 1988.

11. Βλ. Α13 (τ. Α', σ. 132-133). Σχετικά με το μάθημα των Νέων Ελληνικών βλ. Φ. Τζωρτζάκη, ό.π. (υποσημ. 5), σ. 405-407 και Χρ. Φράγκος, «Οι σκοποί του μαθήματος των Νέων Ελληνικών και η θέση του στο αναλυτικό πρόγραμμα», στον τόμο: Γενική Επιθεώρησις Ξένων Σχολείων, Πρακτικά Β' Παιδαγωγικού Συνεδρίου εν Θεσσαλονίκη (1315 Σεπτεμβρίου 1962). Προβλήματα ανακύπτοντα εκ της διδασκαλίας των Νέων Ελληνικών, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 47-62. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Β. I. Τόγιας, ό.π. [υποσημ. 5]. 12. Για τις κατηγορίες των μαθημάτων, βλ. εδώ παρακάτω, παράγραφο 19. 13. Πρόκειται για το τρίτομο έργο Χρηστομάθεια ελληνική διηρημένη εις τόμους τρεις η μέρη πέντε, συνερανισθείσα υπό Θ[εοκλήτου] Φαρμακίδου, και εκδοθείσα δαπάνη του Β. Βιβλιοπωλείου προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων. Εν Αθήναις, εκ της βασι λικής τυπογραφίας, 1837 (βλ. Γκίνης - Μέξας, Ελληνική Βιβλιογραφία, τ. 1, αρ. 2916). Η σύνταξη του έργου αυτού είχε ανατεθεί στον Θεόκλητο Φαρμακίδη (ο οποίος στη Βιέννη απότο1815-1818 εξέδωσε στα ελληνικά το τετράτομο έργο του Γερμανού ελληνιστή Φρειδερίκου Jacobs, Στοιχεία της Ελληνικής γλώσσης) με το υπ' αριθ. 11775/19 Μαρτίου 1837 έγγραφο της Επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείας «περί εισάξεως εγκυκλοπαιδείας Ελληνικών μαθημάτων τριτόμου», που έχει ως εξής: «Εις τα

Στο πρόγραμμα του 1836 αναφέρονται και μερικέςεγκύκλιοιπουεκδόθηκαν κατά καιρούς (αν και μεσολάβησε το πρόγραμμα του 1855,γιατοοποίο βλ. αμέσως παρακάτω, παρ. 3). Έ τ σ ι : α') Με εγκύκλιο του 1848 τονίζεται η υποχρεωτική και τακτική διδασκαλία των «Ιερών γραμμάτων»,ταοποία

Ελληνικάτουκράτους Σχολεία ενεκρίθη κατά Βασιλικήν Διαταγήν να εισαχθή Εγκυκλοπαιδεία ελληνικών μαθημάτων τρίτομος, και διατεθειμένη ούτως ώστε ο Αος αυτής τόμος να περιέχη όλα τα του πρώτου της Εγκυκλοπαιδείας του Ιακωβσίου, αφαιρέσειτουλεξικούκαι των σχολείων, πλην ίσως αναποφεύκτων τινών, προς βοήθειαν μόνον του δασκάλου διά την κατάληψιν δύσκολων χωρίων. — Ο Βος να διαιρήται εις δύο μέρη, ων το μεν να περιέ χη Συλλογήν ιστορικών τεμαχίων εις τους παλαιούς Αιγυπτίους, Έλληνας και Ρωμαίους αναφερομένων, κατά χρονολογικήν σειράν εκ Διοδώρου του Σικελιώτου, Διονυσίου του Αλικαρνασσέως, εκ των Παραλλήλων του Πλουτάρχου (εκ του βίου του Θεμιστοκλέους την περιγραφήν της εν Σαλαμίνι ναυμαχίας, και εκ του βίου του ΚίμωνοςκαιΑριστείδου),τοΕνύπνιον του Λουκιανού, και τινα εκ της Κύρου παιδείας. Το δεύτερον μέρος να περιέχη τονΠροδίκουμύθον, Ισοκράτους του προς Δημόνικον μέρη, τον παραινετικόνπροςτους νέους του Μεγ. Βασιλείου, και τεμάχια εκ του Δημοσθένους, κατά τον Ιακώβσιον (όλων μόνον το κείμενον). — Ο Γος να διαιρήται επίσης εις δύω μέρη, ων το μεν να περιέχη εκλογήν των απομνημονευμάτων του Ξενοφώντος, απολογίαν Σωκράτους κατά Πλάτωνα, τα περί θανάτου Σωκράτους εκ του Κριτίου και Φαίδωνος" τεμάχια εκ του πανηγυρικού Ισοκράτους' Θουκυδ. εκ της α' συγγραφής και άλλα τεμάχια πλην των δημηγοριών. Το β' μέρος να περιέχη Ηροδότου τινά της Ελλ. Ιστορίας' εκ του Στοβαίου τα σωζόμενα κα ι διαιτητικά του Ιπποκράτους το όλον 6-9 σελίδας" ποιητάς, δηλαδή γνωμικά και επιγράμματα, Ομήρου τεμάχια εκ της αρχής και άλλα της Οδυσσείας κατ' εκλογήν" τεμάχια Ευριπίδου, πλην των χορικών. (Όλων μόνον το κείμενον). — Την σύνταξιν ταύτην ενέκρινεν η Γραμματεία ν' αναθέση εις υμάς, προσδιορίσασα και δι' έκαστον τυπογραφικόν φύλλον ανά 40 (τεσσεράκοντα δραχ.) αντιμισθίαν διά τον συνερανισμόν' Προσκαλείσθε επομένως νατηφανερώσετε πότε είσθε έτοιμος να δώσετε ύλην εις το τυπογραφείον, διά να διατάξη τα δέοντα εις το κατάστημα τούτο. Εν Αθήναις την 19. Μαρτίου 1837. ο Γραμματεύς L Ρίζος». (EBE: Αρχείο Θ. Φαρμακίδου). Σύμφωνα, λοιπόν, με το έγγραφο αυτό ο Φαρμακίδης ετοίμασε την «Εγκυκλοπαιδεία» του, της οποίας τα περιεχόμενα είναι αναλυτικά τα ακόλουθα:

«Τόμος Πρώτος·. Περίοδος Α'. Γραμματικαί γυμνασίαι. Περίοδος Β'. Α' Αισώπειοι μύθοι και Ανέκδοτα: 1. Αισώπειοι μύθοι. 2. Ανέκδοτα φιλοσόφων. 3. Ανέκδοτα ποιητών και ρητόρων. 4. Ανέκδοτα πολιτικών και βασιλέων. 5. Ανέκδοτα Λακεδαιμονίων. 6. Ανέκδοτα σύμμικτα. Β'. Φυσική ιστορία. Γ'. Μυθολογία: α) Μυθολογικαί ειδήσεις, β) Μυθολογικά διηγήματα, γ) Διάλογοι μυθολογικοί. Δ'. Γεωγραφία και Εθνογραφία: 1. Ευρώπη 2. Ασία. 3. Αφρική. Ε'. Παράρτημα τινών επιστολών. Τόμος Δεύτερος: Μέρος Α'. Αιγυπτιακά εκ της Ιστορικής βιβλιοθήκης Διοδώρου του Σικελιώτου - Ρωμαϊκά εκ της Ρωμαϊκής αρχαιολογίας Διονυσίου του Αλικαρνασσέως — Ελληνικά εκ του Διοδώρου του Σικελιώτου. Μέρος Β'. Λουκιανού Σαμοσατέως περί του Ενυπνίου ήτοι Βίος Λουκιανού — Ισοκράτους προς Δημόνικον παραίνεσις — Βασιλείου του Μεγάλου, αρχιεπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας, παραίνεσις προς τους νέους, όπως άν εκ των ελληνικών ωφελοίντο λόγων — Λουκιανού, περί του μη ραδίως πιστεύειν διαβολή — Πλούταρχος: Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κίμων, Περικλής, Αλκιβιάδης, Φωκίων — Ξενοφών εκ της Κύρου Παιδείας—Ξενοφών εκ των Ελληνικών ιστοριών.

φ α ί ν ε τ α ι ότι δεν π α ρ α δ ί δ ο ν τ α ν μάλιστα,

σχετικά

με

αυτήν

σε μ ε ρ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α η π α ρ α δ ί δ ο ν τ α ν « α τ ε λ ώ ς » · την

εγκύκλιο

είναι και μ ί α άλλη του 1 8 5 6 , με

τηνοποίατ ο ν ί ζ ε τ α ι η υ π ο χ ρ έ ω σ η του τ α κ τ ι κ ο ύ ε κ κ λ η σ ι α σ μ ο ύ των μ α θ η τ ώ καιτηςκ α θ η μ ε ρ ι ν ή ς Μ α ρ τ ί ο υ '1851 και της 11

προσευχής Ιουνίου

στα

σχολεία.14

β')

Οι

εγκύκλιοι

της

1 8 5 7 σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι έ μ μ ε σ α με τη δ ι ά ρ κ ε ι α

σ π ο υ δ ώ ν και τη σ η μ α σ ί α της δ ι δ α σ κ α λ ί α ς και των ε ξ ε τ ά σ ε ω ν 1 5 . γ ' )Μετην ε γ κ ύ κ λ ι οτης17 Ιουλίου 1 8 5 7 α π ο δ ο κ ι μ ά ζ ε τ α ι «η κ α τ ά κόρον και α κ α τ ά λ λ η λον χ ρ ή σ ι ν χ ρ ή σ ι ς της αυτολεξεί α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ σ ε ω ς των δ ι δ α σ κ ο μ έ ν ω ν

μαθη-

μ ά τ ω ν , ενώ α ν τ ί θ ε τ α σ υ ν ι σ τ ά τ α ι «η από στήθους ε κ μ ά θ η σ ι ς των π ρ ο γ ο ν ι κ ώ ν αριστουργημάτων»16. δ')

Αξιοσημείωτη

είναι η ε γ κ ύ κ λ ι ο ς

της

12 Αυγού-

σ τ ο υ 1 8 5 7 , η οποία ρυθμίζει τα σ χ ε τ ι κ ά με τα γ ρ α π τ ά γ υ μ ν ά σ μ α τ α των μ α θ η τώντουΓ υ μ ν α σ ί ο υ και α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι ε π ί σ η μ α ότι « π α ρ ' ημίν η ελληνική δεν

Τόμος Τρίτος: Μέρος Α'. — Ισοκράτους Πανηγυρικός — Θουκυδίδης: Α' εκ της Α' συγγραφής (αρχαία κατάστασις της Ελλάδος, αιτία του Πελοποννησιακού πολέμου, αιτίαι αυξήσεως των Αθηνών), Β' Αποσπάσματά τινα εκ της ιστορίας του κατά της Σικελίας επιχειρήματος των Αθηναίο« (ΣΤ', 3 κ.εξ.). — Ξενοφών, εκ των Απομνημονευμάτων: Απολογία Σωκράτους, διάλογος περί εγκρατείας, περί της πόλεως των Αθηνών, διάλογος μετά Γλαύκωνος, διάλογος μετά Χαρμίδου — Πλάτων: Α' Κρίτων, Β' Εκ της Απολογίας Σωκράτους — Γ' Εκ του Φαίδωνος. Μέρος Β'. Ηρόδοτος — Ιπποκράτους περί διαίτης. Δωρικά τινα τεμάχια — Πυθαγορείων Επιστολαί — Ποιήματα: Α' Γνωμικά (Εκ ου Θεόγνιδος, Εκ του Σόλωνος, Σιμωνίδου), Β' Επιγράμματα, Γ' Ομήρου Ύμνοι, Δ' Κλεάνδρου Ύμνος εις Δία, Ε' Ομήρου Ιλιάδος Α', ΣΤ' Χωρία τινά εξ άλλων ραψωδιών ης Ιλιάδος, Ζ' Οδυσσείας ζ' (τα κατά την Ναυσικάαν), Οδυσσείας μ, Η' Ειδύλλια (Θεοκρίτου: Γ', ΙΑ', Κ', ΙΘ'), Βίωνος: Α', Δ', Η', Μόσχου: Η', Μελεάγρου), Θ' Χωρία τινα κ των δραματικών ποιητών: Α' Εκ του Ευριπίδου (Εκάβη, Ορέστης, Φοίνισσαι, Ιππόλυτος, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι), Β' Εκ του Σοφοκλέους: Αίας ο μαστιγοφόρος, Ηλέκτρα, Φιλοκτήτης, Γ' Εκ του Αριστοφάνους: Πλούτος.» (Βλ. σχετικά και τον Πρόλογο του Φαρμακίδη στο β' μέρος του 3ου τόμου, σ. α'-γ' και τη διατριβή της Αθανασίας Κ. Αβδάλη, Η «Εγκυκλοπαιδεία Φιλολογική» του Ιωάννη Πατούσα. Συμβολή στην ιστορία της Παιδείας του Νέου Ελληνισμού (1710-1839), Αθήνα 1984, ιδίως σ. 277 κ.ε.). τα προγράμματα διαφόρων σχολείων, όπως π.χ. Του Ελληνικού σχολείου του Ναυπλίου, όπου στο πρόγραμμα του χειμερινού εξαμήνου του σχολικού έτους 1837-38 ρητά αναφέρεται: «μαθήματα ελληνικά διά την πρώτην ή εσχάτην κλάσιν, ο πρώτος τόμος της εγκυκλοπαιδείας του Κ. Φαρμακίδου' δια την δευτέραν, ο δεύτερος' και δια την τρίτην, εκ του τρίτου τόμου τα απομνημονεύματα του Ξενοφώντος» (βλ. σχετικά Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Ναυπλίου, περ. Τετράδια εργασίας, αρ. 9, Αθήνα 1987). Παράλληλα με τη «Χρηστομάθεια» του Φαρμακίδη άρχισε να χρησιμοποιείται από το 1844 και η ομώνυμη συλλογή του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή (βλ. αμέσως παρακάτω, παρ. 3, και υποσημ. 22). 14. Βλ. Α5 και 8 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 110-111 και 122-123). 15. Βλ. A6 και 10 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 112-113 και 125-126). 10. Βλ. A11 (τ. Α', σ. 127-128).

2

είναι μόνον η αρχαία εκείνη γλώσσα, ην έκαστος πεπαιδευμένοςοφείλεινα γινώσκη· είναι η γλώσσα ημών αυτών, ης προ πάντων πρέπει να ώμεν κάτοχοι' είναι ο θησαυρός ημών, το μέγα και ακαταμάχητον στοιχείον της εθνικότητός μας», αν και για την εκμάθησή της οδηγεί στην «τελείαν σπουδήν της αρχαίαςελληνικήςγλώσσης». 1 7 Κρίνοντας το πρόγραμμα του 1836 ο Α λ έ ξ η ς Δημαράς, τονίζει επιγραμματικά: «Μίμηση και αυτό γερμανικού προτύπου, επηρεασμένο από τις κλασικιστικές τάσεις της εποχής και ενισχυμένο από τον αρχαιολατρευτικό άξονα στον οποίο κινήθηκε ο φιλελληνισμός στον Α γ ώ ν α , έδωσε στην ελληνική εκπαίδευση τόνο καθαρά θεωρητικό, και την αποξένωσε από τα προβλήματα καιτιςανάγκεςτηςκαθημερινής ζωής». 1 8 3. Με την εγκύκλιο 4168 της 31 Αυγούστου 1855 κοινοποιήθηκε στα σχολεία νέο πρόγραμμα. Για την εφαρμογή η όχι αυτού του προγράμματος υπάρχουν αντιφατικές πληροφορίες: Κατά τον παλαιό καθηγητή I. Πανταζίδη το πρόγραμμα αυτό περιέπεσε σε αχρηστία - 1 9 αντίθετα, σύμφωναμετο

έγγραφο 3836 της 1 Ιουλίου 1862, με το οποίο το Υπουργείο Παιδείας ζητούσε απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με τα τροποποιητέαάρθρατου διατάγματος του 1836, το πρόγραμμα όχι μόνο ίσχυε άλλα και ζητούνταν οι απόψειςτωνΕκπαιδευτικών για την πιθανή τροποποίησή του. 2 0 Ανεξάρτητα, πάντως, από αυτό το πρόβλημα, επισκοπώντας το πρόγραμμα του 1855 παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζει αύξηση κατά 25 ώρες (ποσοστό 13,3%) από τον αντίστοιχο του 1836' η αύξηση αυτή, που εμφανίζεται κυρίως στο Γυμνάσιο, αναφέρεται βασικά στα Α ρ χ α ί α Ελληνικά, ενώ για τα υπόλοιπα μαθήματα οι αυξομειώσεις των ωρών διδασκαλίας τους δεν επηρεάζουν τον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο. 21 β') Τα διδασκόμενα μαθήματα παραμένουν τα ίδια, αλλά υπάρχουν μεταβολές στους κλάδους τους: έτσι, για τα Α ρ χ α ί α Ελληνικά η Γραμματική διδάσκεται ως ιδιαίτερος κλάδος στο Ελληνικό σχολείο και η «Γύμνασις...» και η «Θεωρία των περί τον λόγον επιστημών» του προγράμματος

17. Βλ. Α12 άλλα και Α13 (τ. Α', σ. 129-131 και 132-133). 18. Α. Δημαράς, «Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Αθήνα 1977, σ. 486. Βλ. επίσης και τη μνημονευόμενη στην υποσημ. 12 της Εισαγωγής διατριβή του Σ. Λεωνίδα' επίσης Θ. Γ. Παπακωνσταντίνου, Σκοποί και πολιτισμικές επιλογές στη νεοελληνική μέση εκπαίδευση, Αθήνα 1985, σ. 46-56. 19. « [ . . . ] δεν μνημονεύω το παλαιότερον [πρόγραμμα] του 1855 ως εις αχρηστίαν περιπεσόν»' βλ. I. Πανταζίδης, Γυμνασιακή Παιδαγωγική, Αθήνα 1889, σ. 12. 20. Βλ. Τα ερωτήματα 4 και 21 του εγγράφου, Κείμενο Α17 (τ. Α', σ. 154-162). 21. Για τις αυξομειώσεις των ωρών των διαφόρων μαθημάτων στο πρόγραμμα αυτό αλλάκαισταεπόμενα βλ. Τους Πίνακες Α 48, 49, 50.

τ ο υ 1 8 3 6 , τ ώ ρ α ε ν σ ω μ α τ ώ ν ο ν τ α ι υ π ό τον τ ί τ λ ο « Ε λ λ η ν ι κ ά » - τα Μ α θ η μ α τ ι κ ά δ ι α ι ρ ο ύ ν τ α ι σε διάφορους κ λ ά δ ο υ ς Μαθηματική

και

και

π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι ειδικές ώ ρ ε ςγιατη

Φ υ σ ι κ ή γ ε ω γ ρ α φ ί α " η Γ ε ω γ ρ α φ ί α στο Γ υ μ ν ά σ ι ο συνδιδά-

σ κ ε τ α ι και εδώ με την Ι σ τ ο ρ ί α , τα Γ α λ λ ι κ ά δεν δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ι από την α ' ξη

του

Ελληνικού

σχολείου, η Φ ι λ ο σ ο φ ί α

(Ψυχολογία-Λογική)

τά-

διδάσκεται

σ τ ι ς δύο τ ε λ ε υ τ α ί ε ς τ ά ξ ε ι ς του Γ υ μ ν α σ ί ο υ και στην Κ α λ λ ι γ ρ α φ ί α της β' τ ά ξ η ς του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου σ υ ν υ π ά ρ χ ε ι και η Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α , γ ' ) Ως π ρ ο ς τη σ ε ι ρά εμφάνισης και την Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μ α θ η μ ά τ ω ν , οι Π ί ν α κ ε ς Α 6 και 7 δίνουν την εικόνα του π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ ο ς · αξίζει ό μ ω ς να σ η μ ε ι ώ σ ο υ μ ε την π ο λ ύ μ ε γ ά λ η αύξησητωνωρώντωνΑ ρ χ α ί ω νΕ λ λ η ν ι κ ώ ν ,έτσιπουτοπ ο σ ο σ τ ό σ υ μ μ ε τ ο χ ή ς τ ο υ ς στο συνολικό ε β δ ο μ α δ ι α ί ο χρόνο να π λ η σ ι ά ζ ε ι το 5 0 % ! δ ' ) Ως π ρ ο ς τη δ ι δ α κ τ έ α ύλη, μόνο για τα Α ρ χ α ί α Ε λ λ η ν ι κ ά γ ί ν ε τ α ι λ ε π τ ο μ ε ρ ή ς κ ά π ω ς αναγ ρ α φ ή τ η ς , και κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι ως δ ι δ α κ τ ι κ ό βιβλίο του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου η « Χ ρ η σ τ ο μ ά θ ε ι α » του Ρ α γ κ α β ή , η οποία από το 1 8 4 4 ε ί χ ε αρχίσει να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι π α ρ ά λ λ η λ α με εκείνη του Θ . Φ α ρ μ α κ ί δ η . 2 2

22. Η «Χρηστομάθεια» του Ραγκαβή εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1844 (στον πρόλογο σημειώνεται η ημερομηνία 25 Αυγούστου 1844) σε τρεις τόμους με τον τίτλο: Ελληνική Χρηστομάθεια ή Συλλογή εκ των δοκιμωτέρων Ελλήνων πεζογράφων και ποιητών. Μετά σχολίων γραμματικών, ιστορικών και γεωγραφικών, και μετ' επίτομων φιλολογικών αι κριτικών εκθέσεων. Διηρημένη εις τόμους τρεις, προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών σχολείων. Υπό Α.Ρ. Ραγκαβή. Εκδίδεται κατά πρώτον δια δαπάνης Ανδρέου Κορομηλά. Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. Κατά την οδόν του Ερμού αριθ. 215, 1844. Το 1845 (5 Μαρτίου) εκδίδεται για δεύτερη φορά πάλι σε τρεις τόμους ε προσθήκες, που οφείλονται σε υποδείξεις της «εξεταστικής των βιβλίων Επιτροπής», οποία και ενέκρινε τη χρησιμοποίησή της ως διδακτικού βιβλίου. Στην β' σελίδα του Α' τόμου αυτής της έκδοσης δημοσιεύονται τα εγκριτικά έγγραφα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς τον εκδότη και το διδακτικό προσωπικό ων Ελληνικών σχολείων, ενώ στον τίτλο σημειώνεται και η ένδειξη «Κατ'έγκρισιντου πί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, και της επί των διδακτικών βιβλίων Επιτροπής». Αντίγραφο της εγκριτικής έκθεσης της Επιτροπής (αποτελούμενης από τον Μ. Αποστολίδη, Γ. Γεννάδιο και I. Κοκκώνη) βρίσκεται στο Αρχείο ων Ραγκαβή, στην Ακαδημία Αθηνών (Βλ. ΑΛ, ΚΕΙΝΕ, ΑΡ/Αλ'/αρ. φακ. 17/αρ. εγγράφου 45, όπου μετά τις υποδείξεις σημειώνεται: «Αλλ' έως ότου γίνη τοιαύτη τις συλλογή, δύναται και αύτη να χρησιμεύη εις τα Ελλην. σχολεία, καθώς η του κυρίου Φαρμακίδου».) Το 1846 η «Χρηστομάθεια» Ραγκαβή κυκλοφορεί σε τρίτη έκδοση με νέες προσθήκες στους δύο πρώτους τόμους της προηγούμενης έκδοσης, γι' αυτό και —όπως σημειώνει εκδότης στον πρόλογο του τέταρτου τόμου— «έκρινα καταλληλότερον να υποδιαιρέσω εκάτερον των δύω πρώτων τόμων εις δύο μέρη ή τόμους άλλως, ώστε κατήντησεν ήδη Χρηστομάθεια αύτη να περιέχη, αντί τριών, πέντε τόμους». Στην τέταρτη «στερεότυπον» κδοση του 1851 επαναφέρεται η πρώτη διαίρεση «εις τόμους τρεις», αλλά τώρα προστίθεται και δεύτερος συλλογέας, ο Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος. Τον επόμενο χρόνο η «Χρηστομάθεια» των Σ. Δ. Βυζαντίου και Λ. Ρ. Ραγκαβή, «διηρημένη εις τόμους πέντε» πλέον, εκδίδεται «προς χρήσιν των απανταχού Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων» (οι δύο τε-

ηγουμένους, καθώς και ορισμένες άλλες ρυθμίσεις. Έ τ σ ι : α') Με το ψήφισμα

τελευταίοι τόμοι περιέχουν ποιητές). Όμοια είναι και η έκτη έκδοση (ο Α' τόμοςεκδίδεταιτο 1863 και οι άλλοι 4 το 1864), με τη διαφορά ότι η ανασελιδοποίηση που υπάρχει οφείλεται την προσθήκη προλόγου του εκδότη (που είναι τώρα τα «τέκνα Ανδρέου Κορομηλά»). Ας υπογραμμιστεί, εξάλλου, ότι η «Χρηστομάθεια» του Ραγκαβή δεν αντικατέστησε εκείνητουΦαρμακίδη, αλλά χρησιμοποιούνταν παράλληλα, όπως τουλάχιστον φαίνεται από α σωθέντα προγράμματα του Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου Ναυπλίου: π.χ. το πρόγραμμα θερινής εξαμηνίας του σχολικού έτους 1846-47 της γ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου αναγράφεται «Ξενοφώντος, Εκ των Ελλην. ιστοριών, κατά την Χρηστομάθειαν Ραγκαβή», στο πρόγραμμα της θερινής εξαμηνίας 1847-48 αναγράφεται η «Χρηστομάθεια» του Φαρμακίδη, στο πρόγραμμα της χειμερινής εξαμηνίας 1850-51 αναγράφεται για την Α' τάξη ο Α' τόμος της «Χρηστομάθειας» Ραγκαβή και για την Β' τάξη «Χρηστομάθεια» του Φαρμακίδη (Β' περίοδος), ενώ αξιοσημείωτο είναι ότι στο πρόγραμμα της θερινής εξαμηνίας 1848-49 στις τέσσερις τάξεις του Ελληνικού σχολείου αναφέρεται «Χρηστομάθεια» του Φαρμακίδη και στην Α' τάξη του τριτάξιου Γυμνασίου αναγράφεται «Πλάτωνος Φαίδων, όλον το εν τη Χρηστομαθεία Ραγκαβή μέρος» (Βλ. Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, ό.π., υποσημ. 13). Τέλος, για λόγους σύγκρισης προς εκείνη του Φαρμακίδη, καταγράφουμε τα περιεχόμενα των 3 πρώτων τόμων της Γ' έκδοσης (1852) της «Χρηστομάθειας» Ραγκαβή, στην οποία άλλωστε αναφέρονται ρητά τα προγράμματα του 1855 και 1867 (βλ. Τα σχετικά κείμενα Α7 και Α24 στον Α' τόμο αυτής της εργασίας): Τόμος Α': «Α'. Γνωμικά και σύντομοι φράσεις. Β'. Σύμμικτα παραδείγματαεκτωναστείωντου Ιεροκλέους. Γ'. Στοβαίου Γνώμαι Παλαιών. Δ'. Αισώπειοι Μύθοι. Ε'. Πλουτάρχουεκτων Αποφθεγμάτων. ΣΤ'. Διογένους Λαέρτιου Αποφθέγματα Φιλοσόφων. Ζ'.ΑιλιανούΕκ ης Ποικίλης Ιστορίας. Εκ του περί ζώων ιδιότητος. Η'. Λουκιανού Νεκρικοί Διάλογοι: Διογένους και Πολυδεύκους, Ερμού και Χάρωνος, Χάρωνος και Μενίππου, Χάρωνος και Ερμού και νεκρών διαφόρων. Ενύπνιον ήτοι Βίος Λουκιανού, Τίμων ή Μισάνθρωπος, Περί του μη ραδίως πιστεύειν τη διαβολή. Θ'. Ιωάννου του Χρυστοστόμου Λόγος εις Ευτρόπιον, Περί Προσευχής, Περί του κατά Θεόν πολιτεύεσθαι κτλ., Λόγος εις την παραβολήν ου Ασώτου. Γ. Κέβητος Θηβαίου Πίναξ. ΙΑ'. Εκ των Θεοφράστου Χαρακτήρων: Περί Κολακείας, Περί Ακαιρίας, ΙΙερί Απιστίας, Περί Μικροφιλοτιμίας, Περί Ανελευθερίας, Περί Δειλίας. IB'. Εκ των Στράβωνος Γεωγραφικών Βιβλ. Α'. § 7 και 8, Βιβλ. Η'. Κεφ. Ζ'. ΙΓ'. Ξενοφώντος Εκ της Κύρου Παιδείας Βιβλ. Α'. Κεφ. Α'-Ε', Βιβλ. Η'. Κεφ. Ζ', Ξενοφώντος Εκ της Ελληνικής Ιστορίας Βιβλ. Β'. Κεφ. Α', Ξενοφώντος Κύρου Αναβάσεως Βιβλ. Α'. Κεφ. Α'. Ξενοφώντος Εκ των Απομνημονευμάτων Σωκράτους Βιβλ. Α', Ξενοφώντος Οικονομικός Κεφ. Α'». Τόμος Β': «Α'. Πλουτάρχου Εκ των παραλλήλων βίων Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κίμων, Εκ των Ηθικών του Περί του πώς αν τις υπ' εχθρών ωφελοίτο, Περί παίδων αγωγής. Β'. Ισοκράτους' προς Δημόνικον παραίνεσις, προς Φίλιππον, Πανηγυρικός, Αρειοπαγιτικός. Γ'. Λυσίου λόγος επιτάφιος επί των εν τω πολέμω υπέρ ων Κορινθ. αποθανόντων, Κατά Σιτοπωλών, Κατά Ερατοσθένους. Δ'. Βασιλείου του Μεγάλου' Ομιλία ρηθείσα εν λιμώ και αυχμώ, Παραίνεσις προς τους νέους. Ε'. Γρηγορίου Θεολόγου του Ναζιανζηνού Περί Ιερωσύνης. ΣΤ'. Αισχίνου εκ των επιστολών». Τόμος Γ'. «Α'. Λυκούργου λόγος κατά Λεωκράτους. Β'. Αισχίνου λόγος κατά Κτησιφώντος. Γ'. Δημοσθένους λόγος ο περί του Στεφάνου, Ολυνθιακός Γ', Κατά Φιλίππου Α'. Δ'. Πλάτωνος Κρίτων, Απολογία Σωκράτους, Φαίδων, Μενέξενος ή Επιτάφιος. Ε'. Θουκυδίδου'

η

της 8 Δεκεμβρίου 1862 2 3 της Προσωρινής Κυβερνήσεως θεσμοθετήθηκε η εισαγωγή της Γυμναστικής στα Γυμνάσια, «αλλά και εις τα κατώτερα σχολεία το μέτρον τούτο της προσωρινής Κυβερνήσεως δεν έσχε καλυτέραν τύχην· διότι παρ' όλην την εγκατάστασιν γυμναστικών οργάνων εις τας αυλάς πολλών εκ των σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως, ελλείψει ειδικών και μορφωμένων διδασκάλων της γυμναστικής, η εν τοις σχολείοις τούτοις διδασκαλία ανετέθη εις υπαξιωματικούς και στρατιώτας των πυροσβεστών, ανθρώπους δηλονότι τελείως ανικάνους, λόγω προελεύσεως και μορφώσεως,καιτον σκοπόν της γυμναστικής ν' αντιληφθούν και την διδασκαλίαν αυτής να καταστήσουν παιδαγωγικήν και ευχάριστον εις τους μαθητάς" επειδή δε και ουδεμία περαιτέρω μέριμνα ελήφθη διά την μόρφωσιν ικανών και ανεπτυγμένων πολιτών γυμναστών, εξηκολούθησεν η πρωτογενής αυτή κατάστασις [. . . ]». 2 4 β') Με δύο έγγραφα (12 Ιουλίου 1866 και 23 Ιουνίου 1867) ρυθμίζονται θέματα προαιρετικών μαθημάτων, όπως της θεωρητικής μουσικής, και της ποιητικής, που δεν θεοορείται αυτοτελές μάθημα. 2 5 4. Το επόμενο πρόγραμμα είναι του 1867, που γνωστοποιήθηκε στα σχολεία με την υπ' αριθ. 7071 της 2 Σεπτεμβρίου του ίδιουέτουςαπόφαση. 2 6Τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτού του προγράμματος είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος, σε σύγκριση με τον αντίστοιχο του προηγούμενου προγράμματος, είναι μειωμένος κατά δύο ώρες. β') Υ π ά ρ χ ε ι διαφοροποίηση στον εβδομαδιαίο χρόνο των επιμέρους μαθημάτων: αυξημένος είναι στα Αρχαία Ελληνικά, τα Θρησκευτικά, την Ιστορία και τα Λατινικά, και μειωμένος στα Μαθηματικά, τη Γεωγραφία, τα Φυσικά και τα Γαλλικά, γ ' ) Τροποποιήσεις έχουν επέλθει και στους κλάδους των διαφόρων μαθημάτ ω ν : έτσι, από τα Αρχαία Ελληνικά του Ελληνικού σχολείου έχει αφαιρεθεί η «σύνθεσις» και προστέθηκε η «πρόχειρος ανάγνωσις», συνδυασμένη με γραπτές ασκήσεις· η Αριθμητική διδάσκεται και στην γ ' τάξη του Ε λ λ η ν ι κού σχολείου, δεν μνημονεύονται οι κλάδοι των Μαθηματικών στο Γυμνάσιο

Βιβλίον Α', § 1-19, Βιβλίον Β', § 72-79, Βιβλίον Γ', § 20-24, § 52-69. ΣΤ'. Ηροδότου Βιβλίου Η'. Ουρανία. ΔΩΡΙΚΑ ΤΕΜΑΧΙΑ. Ζ'. Εκ των Στοβαίου συλλογών Ονάτου περί Θεού, Φιλολάου, περί Αφθαρσίας κόσμου, Ωκέλλου περί του αυτού, Λύσιος επιστολή προς Ίππαρχον, Αρχύτου εκ του περί νόμων και δικαιοσύνης. Δύω ψηφίσματα συνθηκών, μεταξύ Λακεδαιμονίων και Αργείων». 23. Βλ. Α 18 (τ. Α', σ. 163-164). 24. I. Ε. Χρυσάφης, Η σωματική αγωγή και η στρατιωτική προπαίδευσις της νεότητος και η ενδεικνυομένη οργάνωσις αυτών, Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Παράρτημα 15ον, Αθήνα 1925, σ. 11-12. 25. Βλ. Α 22 και 23 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 171-172). 26. Βλ. Α24 (τ. Α', σ. 173-183) και Πίνακες Α8, 9, 10.

(όπου γίνεται παραπομπή στο πρόγραμμα του 1857), 2 7 ενώ η Μαθηματική γεωγραφία δεν αναφέρεται ως κλάδος, αλλά διδάσκεται στην Δ' τάξη «περί το τέλος της β' εξαμηνίας»· στην Γ' και Δ' τάξη του Γυμνασίου η Κατήχησις έχει αντικατασταθεί από τη Χριστιανική Η θ ι κ ή " η Φυσική ιστορία μετατέθηκε από το Ελληνικό σχολείο στο Γυμνάσιο και η Φυσική διδάσκεται στις δύο τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου μαζί με την Ψυχολογία και τη Λογική, και όλα αυτά μαζί τα μαθήματα εμφανίζονται στο πρόγραμμα με το όνομα «Φιλοσοφικά». Για το τελευταίο αυτό, ο I. Πανταζίδης σημειώνει χαρακτηριστικά: « Η πράξις εν τοις γυμνασίοις φυσικώ τω λόγω χωρίζει τα ετερογενή κατά την διδασκαλίαν, κατ' άλλας ώρας και υπό άλλων διδασκάλων διδασκομένης της φυσικής και των φιλοσοφικών μαθημάτων. Αλλ' η σύμφυρσις αυτη της φυσικής και ζιοολογίας και ψυχολογίας και λογικής υπό εν όνομα φιλοσοφικά μαρτυρεί ότι οι συντάξαντες το γενικόν εκείνο πρόγραμμα δεν είχον ακριβή έννοιαν της φιλοσοφίας και των μαθήσεων αυτής, μαρτυρεί δε και έτερον τι, όπερ και άλλοθεν είνε γνωστόν, ότι το μάθημα τούτο των λεγομένου φιλοσοφικών ούτω νομίζεται πάρεργον παρ' ημίν, ώστε και αν έπαθε σύγχυσιν προς έτερόν τι ωσαύτως πάρεργον νομιζόμενον, προς την φυσικήν ιστορίαν ήτηνφυσικήν, δεν εξήγειρεν ουδενός τούτο την προσοχήν, ουδ' ευρέθη τις να κάμη ουδέ την ελαχίστην παρατήρησιν ότι είνε εναντίον πάσης λογικής και φιλοσοφίας να λέγωνται φιλοσοφικά μαθήματα όσα δεν είνε φιλοσοφικά». 28 δ') Η Ιχνογραφία δεν διδάσκεται μαζί με την Καλλιγραφία. ε') Η διδακτέα ύλη παρουσιάζεται αναλυτικά για τα μαθήματα Γαλλικά και Λατινικά, και σχεδόν εξαντλητικά για τα Αρχαία Ελληνικά" ειδικότερα μάλιστα για τα Α ρ χαία Ελληνικά του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου, η διδακτέα ύλη καταγράφεται για μία διετία και «επαναλαμβάνεται ακριβώς ανά πάσαν διετίαν», όπως ακριβώς αναφέρεται στα εισαγωγικά της απόφασης με την οποία κοινοποιήθηκε το πρόγραμμα, στ') Για τα Αρχαία Ελληνικά ιδίοις, αλλά και για ορισμένα

άλλα μαθήματα, στα εισαγωγικά της απόφασης δίνονται ορισμένες οδηγίες διδασκαλίας, από τις οποίες ξεχωρίζει εκείνη που αναφέρεται στην έκθεση ιδεών: « [ . . . ] εν δε τη ανωτέρα [ τ ά ξ ε ι = Δ ' ] ανάγκη να ασκώνται οι μαθηταί, πλην των θεμάτων, εις εκτενεστέρας εκθέσεις ιδεών, επί θέματος τίνος καταλλήλου διδομένου αυτοίς παρά του καθηγητού, και τούτο εν τη σημερινή καθαρευούση γλώσση, ίνα ούτω ασκηθώσιν οι μαθηταί εις το γράφειν την ιδίαν αυτών γλώσσαν, ην εξερχόμενοι των γυμνασίου θέλουσι μεταχειρισθή εις τον καθ' ημέραν βίον». 29 ζ') Ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, η μόνη μεταβολή που

27. Βλ. Α14 (τ. Α', σ. 134-142). 28. I. Πανταζίδης, ό.π. [υποσημ. 19], σ. 31-32. 29. Βλ. επίσης την εγκύκλιο της 17 Αυγούστου 1872 (Α33, τ. Α', σ. 201-202), με τηνοποίακαθορίζονται 4 ώρες για τις ασκήσεις που είχαν παραμεληθεί.

σημειώνεται είναι η προώθηση των Λατινικών στην τρίτη θέση εις βάρος των Γαλλικών, η') Τέλος, με το πρόγραμμα του 1867 συνδέεται και η εγκύκλιος της 25 Σεπτεμβρίου 1868, με την οποία δίνονται οδηγίες για τη διόρθωση «των πλημμελώς εχόντων» στα σχολεία. 3 0

5. Μέχρι το 1884 δεν εκδόθηκε άλλο πρόγραμμα, έγιναν όμως διάφορες ρυθμίσεις, αναφερόμενες είτε σε ανακατανομή της διδακτέας ύλης ορισμένων μαθημάτων είτε σε προσθήκη νέων, που είναι κατά χρονολογική σειρά οι ακόλουθες: α') Το 1868 δημοσιεύτηκε ο Κανονισμός του δημοσίου γυμναστηρίου, 3 1 στοοποίομπορούσαν να ασκούνται στη Γυμναστική μαθητές των σχολείων τηςΑθήναςσεορισμένεςώρες υπό την επίβλεψη του διευθυντή του Γυμναστηρίου, που από το ίδιο έτος ήταν ο περίφημος Ιωάννης Φωκιανός. 3 2 Κατά τηνάποψητουΕ . Παυλίνη «Εις την διαταγήν των κανονιστικών του γυμναστηρίου βλέπομεν υποφώσκουσαν την αυγήν της γυμναστικής ημέρας. Δι' αυτής ανοίγεται το γυμναστήριον εις ολόκληρον την νεολαίαν και ο σπόρος ο γυμναστικός σπείρεται εις γόνιμον έδαφος». 3 3 β') Με δύο εγκυκλίους του 1870 επεκτείνεται η διδασκαλία της Πολιτικής γεωγραφίας και στην Α ' και Β' τάξη του Γυμνασίου (από μία ώρα), και προβλέπεται η διδασκαλία της Χημείας αλλά όταν διοριστούν ειδικοί δάσκαλοι 3 4 . γ ' ) Α π ό τον Απρίλιο του 1871 καθιερώθηκαν με διάταγμα οι στρατιωτικές ασκήσεις για τους άνω των 14 ετών μαθητές με δασκάλους ανθυπασπιστές του στρατού. Με διάφορες εγκυκλίους δόθηκαν οδηγίες διδασκαλίας των στρατιωτικών ασκήσεων και δημοσιεύτηκε «Στρατιωτικός κανονισμός των μαθητώντωνΓυμνασίων του Κράτους». 3 5 Οι στρατιωτικές ασκήσεις διακόπηκαν το 1877 εξαιτίας των αναγκών του στρατού σε αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, αλλά με το νόμο Α Ρ Ι Θ ' / 1 8 8 3 επανήλθαν στα Γυμνάσια και με δυνατότητα ε ι σ α γ ω γ ή ς τους και στην γ ' τάξη των Ελληνικών σχολείων. 3 6Όπωςμας πληροφορεί ο I. Χρυσάφης, «ταύτας [τις στρατιωτικές ασκήσεις] εδίδασκον υπαξιωματικοίτουενεργού Στρατού καθώς και απόστρατοι, υπό την ανωτάτην

30. Βλ. Α25 (τ. Α', σ. 184-187). 31. Βλ. Α26 (τ. Α', σ. 188-189). 32. Για τον I. Φωκιανό βλ. Ένωσις Γυμναστών, Ιωάννης Φωκιανός 1845-1896. Αναμνηστική έκδοσις επί τη συμπληρώσει τριακονταετίας από του θανάτου του, Αθήνα 1926. 33. Ευάγγελος Παυλίνης, Ιστορία της Γυμναστικής, Αθήνα 1953, σ. 400. 34. Βλ. Α27, 28 (τ. Α', σ. 190-191). 35. Βλ. Α29-31, 37 (τ. Α', σ. 192-198, 206-221). 36. Βλ. Α38 και 47-48 (τ. Α, σ. 222 και 233-236).

εποπτείαν του προ τινος εκλιπόντος Επόπτου της σκοποβολίας Γ. Α ν τ ω ν ο πούλου, μοναδικού υπερμάχου του οικτροτάτου εκείνου θεσμού». 37 δ') Με την εγκύκλιο της 3 Σεπτεμβρίου 1873 εγινε ανακατανομή της διδακτέας ύλης των Θρησκευτικών στις τάξεις του Γυμνασίου - μάλισταγιατο ίδιο θέμα γίνεται υπόμνηση και με εγκύκλιο της 28 Μαΐου 1880, ενώ με διάταγμα της 2 Σεπτεμβρίου 1882 ορίζεται ότι οι καθηγητές των ιερών μαθημάτων των Γυμνασίων οφείλουν να διδάσκουν το μάθημα και στα προσαρτημένα σ' αυτά Ελληνικά σχολεία. 3 8 ε') Με δύο εγκυκλίους (30 Αυγούστου 1874 και 27 Μαΐου 1875) εντάσσεται στο πρόγραμμα της γ ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου το μάθημα της Πειραματικής φυσικής. 3 9 στ') Με τα διατάγματα της 22 Σεπτεμβρίου 1880 και 22 Νοεμβρίου 1882 εισήχθη η Γυμναστική στα Γυμνάσια επί τρεις ώρες την εβδομάδα για κάθε τάξη· η ίδια ρύθμιση ίσχυσε και για τα Ελληνικά σχολεία (διάταγμα της 24 Ιανουαρίου 1883). 4 0 ζ') Στην ίδια περίοδο αναφέρονται επίσης και ορισμένες εγκύκλιοι και οδηγίες που αφορούν τον τρόπο βαθμολογίας, τη διδασκαλία προαιρετικών μαθημάτων και τα καθήκοντα των καθηγητών. 4 1 Ό λ ε ς αυτές τις ρυθμίσεις τις εντάξαμε στο πρόγραμμα του 1867 και συγκροτήσαμε τον Πίνακα A11 «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1870-1883», όπου και φαίνεται καθαρά η αύξηση του συνολικού εβδομαδιαίου χρ 6. Το 1884 δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα. 4 2 Το πρόγραμμα αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι για π ρ ώ τ η φορά καθορίζονται ιδιαίτερες ώρες για τη διδασκαλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας αλλά και διότι εμφανίζεται «επισήμως» σε πρόγραμμα το μάθημα της Γυμναστικήςκαιτων

37. I. Χρυσαφής, ό.π. [υποσημ. 24], σ. 20. 38. Βλ. Α 34, 39 και 42 αντίστοιχα. Γενικότερα για το μάθημα των Θρησκευτικών κατά την περίοδο που εξετάζουμε βλ. Ιωάννης Β. Κογκούλης, Το μάθημα των θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση (1833-1932). Συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, Θεσσαλονίκη 1985' Εμμανουήλ Π. Περσέλης, «Σταθμοί στην εξέλιξη της σχολικής θρησκευτικής αγωγής και Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών», περ. Θεολογία, τ. Ν Η ' (1987), σ. 572-582 (και ανάτυπο). 39. Βλ. Α35, 36 (τ. Α', σ. 204-205). Γενικότερα για το μάθημα των Φυσικών βλ. II. Β. Κόκκοτας, «Ιστορική ανασκόπηση της διδασκαλίας των Φυσικών στη Μέση Εκπαίδευση από το 1830 μέχρι σήμερα», περ. Επιστημονική Σκέψη, τχ. 15 (Σεπτ. - Οκτωβρ. 1983), σ. 55-62. 40. Βλ. Α40, 43, 44 για τα Γυμνάσια (τ. Α', σ. 224-225, 228-230) και Α45, 46 για τα Ελληνικά σχολεία (τ. Α', σ. 231-232). 41. Βλ. Α32, 48, 50, 51 (τ. Α', σ. 199-200, 235-236, 239-242). 42. Βλ. Α 52 (τ. Α', σ. 243-256) και Πίνακες Α13, 14, 15.

Στρατιωτικών ασκήσεων. Ειδικότερα, στο πρόγραμμα αυτό παρατηρούμε τα εξής: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος, σε σύγκριση με το πρόγραμμα του 1867, παρουσιάζεται αυξημένος, όπως άλλωστε συμβαίνει και με το «πρόγ ρ α μ μ α 1870-1883», κυρίως λόγω της προσθήκης της Γυμναστικήςκαιτων Στρατιωτικών ασκήσεων, πράγμα που κατά την άποψη του Α. Δημαρά «δεν αναιρείτηδιαπίστωση π ώ ς η σχολική ημέρα γίνεται ολοένα και μακρύτερη, και π ώ ς στα ελληνικά προγράμματα η προσθήκη νέων αντικειμένων η νέας ύλης καταλήγει συνήθως στην αύξηση των ωρών διδασκαλίας και όχι στην ανακατανομή τους». 4 3 β') Ως προς τα άλλα μαθήματα, μείωση των ωρών διδασκαλίας τους εμφανίζουν τα Αρχαία Ελληνικά, τα Θρησκευτικά, η Ι σ τ ο ρία, τα Λατινικά αλλά και τα Μαθηματικά, ενώ αύξηση εμφανίζουν (εκτός φυσικά από τα Νέα Ελληνικά), η Γεωγραφία, τα Φυσικά, τα Γαλλικάκαιτα Τεχνικά (Καλλιγραφία - Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α ) , γ ' ) Ως προς τους κλάδους των διαφόρων μαθημάτων, παρατηρούμε ότι είτε εμφανίζονται νέοι (όπως π . χ . η Ιστορία της ελληνικής γραμματολογίας, η λειτουργική, η χημεία, η φυσιογνωσία) είτε εμπεριέχονται στον γενικό τίτλο του μαθήματος (π.χ. Μαθηματικά) είτε τέλος ανεξαρτητοποιούνται ως μάθημα αυτοτελές (Κοσμογραφία). δ') Η διδακτέα ύλη των διαφόρων μαθημάτων καταγράφεται με αρκετά αναλυτικό τρόπο, ιδιαίτερα για τα Αρχαία Ελληνικά, τα Γαλλικά, τα Μαθηματικάκαιτα Νέα Ελληνικά, για τα οποία καθορίζονται επακριβώς τα διδακτέα τεμάχια των συγγραφέων - μάλιστα για τα τελευταία γίνεται νέα ρύθμιση με εγκύκλιο της 2 1 Νοεμβρίου 1 8 8 4 . 4 4 ε') Με το πρόγραμμα αυτό του 1884 συνδέονται και ορισμένες εγκύκλιοι που αφορούν: τα διδακτικά βιβλία, την ανάγνωση τεμαχίων των νεωτέρων Ε λ λ ή ν ω ν συγγραφέων και τη γυμναστική, την κατάλληλη κατανομή των ωρών διδασκαλίας διαφόρων μαθημάτων και ιδιαίτερα των Α ρ χ α ί ω ν Ελληνικών, καθώς και τις στρατιωτικές ασκήσειςκαιτον νέο στρατιωτικό κανονισμό. 4 5 7. « Α λ λ ' η μεταρρύθμισις αύτη του προγράμματος [δηλ. Το 1884] δεν εθεωρήθη επαρκής, δι' δ και ανετέθη ειςεπιτροπείαναποτελεσθείσανεκτων ενΑθήναιςγυμνασιαρχών και εκ καθηγητών η μελέτη αυτού, ri ς αποτέλεσμα υπήρξενηυπό του υπουργείου μετά εν έτος έκδοσις νέου προγράμματος κατά 43. Α. Δημαράς (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας), τ. Α' (1821-1894), Αθήνα 1973, σ. μγ'. 44. Βλ. Α57 (τ. Α', σ. 267-270). Για τα Νέα Ελληνικά βλ. Φ. Τζωρτζάκη, ό.π., [υποσημ. 5], σ. 407-409. Ας προστεθεί εδώ ότι η εισαγωγή των Νέων Ελληνικών στο πρόγραμμα οφείλεται σε πρωτοβουλία του Νικολάου Πολίτη που υπηρετούσε τότε στο Υπουργείο Παιδείας. 45. Βλ. Τα σχετικά κείμενα Α53-58 (τ. Α', σ. 257-278), όπως επίσης και το μνημονευόμενο στην υποσημ. 19 έργο του I. Πανταζίδη, το οποίο αναφέρεται κυρίως στο πρόγραμμα του 1884.

τας υποδείξεις της επιτροπείας ταύτης». 4 6Μετηντροποποίησηαυτήστο πρόγραμμα του 1884 4 7 επήλθαν οι ακόλουθες μεταβολές: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος μειώθηκε κατά 7 ώρες (8 ώρες μείωση στο Γυμνάσιο και 1 ώρα αύξηση στο Ελληνικό σχολείο)' η μείωση αυτή προήλθε από τη μιά μεριά από την αύξηση των ωρών των Α ρ χ α ί ω ν Ελληνικών και Λατινικών και από την άλλη από τη μείωση των ωρών των περισσότερων μαθημάτων αλλά κυρίως των Νέων Ελληνικών (που από 14 ώρες περιορίστηκαν στις 8). β') Ως προς τους κλάδους των μαθημάτων, η Γραμματολογία ενσωματώθηκε στις ώρες των Αρχαίων Ελληνικών του Γυμνασίου, ενώ επανήλθαν στο Ε λ ληνικό σχολείο οι Ορθογραφικές ασκήσεις, η Χημεία δεν συμπεριλαμβάνεται στα Φυσικά αλλά λίγο αργότερα επανέρχεται στο πρόγραμμα της Δ ' Γυμνασίου. γ ) Ως προς τις στρατιωτικές ασκήσεις, αυτές παρεμειναν μόνο στα Γυμνάσια της πρωτεύουσας, ενώ στις αρχές του 1886 με διάταγμα ορίστηκε γενικός επόπτης γι' αυτές. 4 9 δ') Με εγκύκλιο της 30 Απριλίου 1886 ρυθμίστηκε το θέμα της εξέτασης των μαθητών της Δ' Γυμνασίου στα Θρησκευτικά. 5 0

8. Τον επόμενο χρόνο—1886—δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα,τοοποίο θα ίσχυε από το σχολικό έτος 1888-1889. 5 1 Τα κυριότερα χαρακτηρι του προγράμματος αυτού είναι τα εξής: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χ διδασκαλίας είναι αυξημένος κατά 6 ώρες (στο Ελληνικό σχολείο μειωμένος κατά 2 ώρες αλλά στο Γυμνάσιο αυξημένος κατά 8 ώρες), β') Τα περισσότερα μαθήματα παρουσιάζουν αύξηση ωρών η μένουν σταθερά και μόνο τα Αρχαία Ελληνικά εμφανίζονται μειωμένα κατά 8 ώρες (στο Ελληνικό σχολείο, όπου έχουν αφαιρεθεί οι ώρες των ορθογραφικών ασκήσεων), γ ' ) Α π ό τους κλάδους των διαφόρων μαθημάτων: οι ορθογραφικές ασκήσεις έχουν ενσωματωθεί στα Αρχαία Ελληνικά, οι κλάδοι των Θρησκευτικών επικαλύπτονται από τη γενική ονομασία του μαθήματος (Θρησκευτικά) και η Χημεία απουσιάζει από τα Φυσικά, δ') Ως προς την εμφάνιση των μαθημάτων, η Ιστορία διδάσκεται και στην α' τάξη του Ελληνικού σχολείου, ενώ η Γεωγραφία έχει αφαιρεθεί από την Β' Γυμνασίου αλλά επανήλθε το 1894. 5 2 ε') 46. Μιχαήλ Δ. Βολονάκης, «Το πρόγραμμα των Ελληνικών σχολείων και των Γυμνασίων του Κράτους από του 1833-1915», Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, τ. Α' (1915), σ. 454. 47. Βλ. Α59 (τ. Α', σ. 279-282) και Πίνακες Α16, 17. 48. Βλ. Α64, 65 (τ. Α', σ. 289-290). 49. Βλ. Α60, 61, 62 (τ. Α', σ. 283-287). 50. Βλ. Α63 (τ. Α', σ. 288). 51. Βλ. Α66 (τ. Α', σ. 291-297) και Πίνακες Α18, 19, 20. 52. Βλ. Λ73 (τ. Α', σ. 308-310).

Η διδακτέα ύλη καταγράφεται αρκετά αναλυτικά και στηρίζεται κατά μεγάλο ποσοστό στην αντίστοιχη του προγράμματος του 1884. στ') Με το πρόγραμμα του 1886 συνδέονται και ορισμένες άλλες ρυθμίσεις, όπως ο νόμοςγιατο διορισμό γυμναστών και δασκάλων της καλλιγραφίας - ιχνογραφίας, επίσης ο νόμος Α Ψ Κ Γ ' του 1889 για το διορισμό επόπτη των στρατιωτικών ασκήσεων, οι ρυθμίσεις σχετικά με το χρόνο και τη βαθμολόγηση των στρατιωτικών ασκήσεων, όπως επίσης και με τα καθήκοντα των διδασκόντων. 53

9. Το 1896 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα. 5 4 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι αυξημένος κατά 6 ώρες από τον αντίστοιχο του προηγούμενου προγράμματος, β') Α π ό τις επιμέρους μεταβολές των ωρών διδασκαλίας των διαφόρων μαθημάτων αξιοσημείωτη είναι η κατά 10 ώρες μείωση των ωρών των Αρχαίων Ελληνικών και η κατά 12 ώρες αύξηση τωνωρώντωνΝέων Ελληνικών, γ ' ) Ό χ ι μόνο τα Μαθηματικά και Φυσικά, αλλά κυρίως τα «γλωσσικά» μαθήματα ( Α ρ χ α ί α και Νέα Ελληνικά, Λατινικά, Γαλλικά) διαιρούνται σε πολλούς κλάδους, για τους οποίους προβλέπονται ιδιαίτερες ώρες διδασκαλίας, δ') Έ χ ο υ ν απαλειφθεί από τις δύο ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου οι στρατιωτικές ασκήσεις και αντικατασταθεί από τη Γυμναστική, ε') Η διδακτέα ύλη των μαθημάτων καταγράφεταιαρκετάαναλυτικά. στ') Με το πρόγραμμα αυτό συνδέονται και δύο άλλες ρυθμίσεις: η πρώτη ορίζει επακριβώς τα σχετικά με τα γραπτά γυμνάσματα των μαθητών, 5 5 καιηδεύτερη αφορά την για πρώτη φορά έκδοση συγκεκριμένων «οδηγιών περί τρόπου διδασκαλίας των μαθημάτων», στις οποίες, εκτός από το σκοπό του κάθε μαθήματος, περιέχονται λεπτομέρειες που έχουν σχέση με τον τρόπο και την πορεία διδασκαλίας. 5 6 10. Το πρόγραμμα όμως αυτό δεν ίσχυσε για πολύ. Τον επόμενο χρόνο (1897) δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, το οποίο συνοδεύεται μάλιστα από εκτενή εισηγητική έκθεση, στην οποία από τη μια γίνεται αυστηρότατη κριτική του προηγούμενου προγράμματος και από την άλλη καταγράφονται οι βάσεις πάνω στις οποίες στηρίχθηκαν οι προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις. 57 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται ελάχιστα μειωμένος (κατά 2 ώρες).

53. 54. 55. 56. 57.

Βλ. Βλ. Βλ. Βλ. Βλ.

αντίστοιχα Α67, 68, 69-70, 71-72 (τ. Α', σ. 298-307). Α74 (τ. Α', σ. 311-322) και Πίνακες Α21-23. Α75 (τ. Α', σ. 323-326). Α76 (τ. Α', σ. 327-340). Α77 (τ. Α', σ. 341-364) και Πίνακες Α24, 26.

β') Οι επιμέρους μεταβολές των ωρών διδασκαλίας των μαθημάτων παρουσιάζουν την εξής εικόνα: Τα Α ρ χ α ί α και Νέα Ελληνικάεπανέρχονταιστο επίπεδο του 1886" ο! ώρες της Γεωγραφίας μειώνονται κατά 4, και των Φιλοσοφικών και Τεχνικών κατά 2' αντίθετα αυξάνονται οι ώρες των Θρησκευτικών κατά 3, των Μαθηματικών και Φυσικών κατά 2 και της Ιστορίας κατά 1. γ ' ) Οι κλάδοι των διαφόρων μαθημάτων δεν αναφέρονται χωριστά, αλλά έχουνενσωματωθείστακύρια μαθήματα, που εμφανίζονται τώρα με διαφορετική σειρά, δ') Η παρουσίαση της διδακτέας ύλης είναι περισσότερο αναλυτική, και το σπουδαιότερο, για κάθε μάθημα προτάσσεται ο σκοπός της διδασκαλίας του, ρύθμιση που καθιερώνεται για όλα τα επόμενα προγράμματα. 1897. 5 8 Η τροποποίηση αυτή αναφέρεται: α') Στην προσθήκη της Καλλιγραφίας στο πρόγραμμα του Ελληνικού σχολείου (με ταυτόχρονη αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου κατά 2 ώρες), β') Στην ανακατανομή της διδακτέας ύλης των Θρησκευτικών στο Ελληνικό σχολείο και στην Δ' Γυμνασίου, και των Μαθηματικών του Γυμνασίου (με ταυτόχρονη αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου κατά 1 ώρα). Έτσι ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται αυξημένος κατά 3 ώρες. ρυθμίσεις που αφορούν τη διδασκαλία μερικών μαθημάτων. Οι εγκύκλιοι αναφέρονται στην καθιέρωση γυμνασιακών εκδρομών και στον εκκλησιασμό των μαθητών και τη θρησκευτική τους μόρφωση. 5 9 Επίσης μίαεγκύκλιοςτης 12 Ιανουαρίου 1898 αναφέρεται στην εφαρμογή οδηγιών διδασκαλίαςκαιστις γραπτές εργασίες των μαθητών. 6 0 Ως προς τις μνημονευόμενεςστηνεγκύκλιο οδηγίες σημειώνουμε τα ακόλουθα: Πρόκειται για οδηγίες διδασκαλίας των Θρησκευτικών και των Α ρ χ α ί ω ν Ελληνικών, τις οποίες συνέταξε —όπως καιτοπρόγραμμα— ο τότε υφηγητής των Παιδαγωγικών και μετέπειτα — 1899-1901— καθηγητής της «Γυμνασιακής Παιδαγωγικής και Μεθοδολογίας» Δημήτριος Ζαγγογιάννης και εξέδωσε το 1898 το Υπουργείομετον τίτλο « ο δ η γ ί α ι προς σκοπιμωτέραν διδασκαλίαν των εν τοις Ελληνικοίς Σχολείοις και Γυμνασίοις κατά τα από 9 Σεπτεμβρίου και 17 Νοεμβρίου 1897 Β. Διατάγματα διδακτέων μαθημάτων». Τις οδηγίες αυτές, παρά τις επίμονες έρευνές μας, δυστυχώς δεν μπορέσαμε να τις εντοπίσουμε - έχουμε όμως ορισμένεςέμμεσεςπληροφορίες για το περιεχόμενο τους: α') Σε άρθρο δημο-

58. Βλ. Α78 (τ. Α', σ. 370-379) και Πίνακα Α 25. 59. Βλ. Α80 και 81 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 378-385). Στο τελευταίο κείμενο είναι συνημμένο και το μεταγενέστερο διάταγμα της 19 Οκτωβρίου 1900, το οποίο αναφέρεται στον υποχρεωτικό εκκλησιασμό των μαθητών. 60. Βλ.. Α79 (τ. Α', σ. 375-377).

δημοσιευμένοστοπεριοδικό Εθνική Α γ ω γ ή το 1901 αναφέρονται —σε υποσημείωση— τα εξής: «Διά των οδηγιών τούτων εκανονίζοντο τα περί της διδασκαλίας των Ελληνικών και Ι ε ρ ώ ν , εσημειούτο δ' εν αυταίς αναλυτικόν πρόγραμμα της διδακτέας ύλης μετά πλείστων όσων υποθηκών. Καθωρίζοντο τα εν εκάστη τάξει διδακτέα κεφάλαια της Γραμματικής μετά της χρονολογικής σει ράς, ην έδει να ακολουθήση ο διδάσκαλος, ιδιαιτέρως δε συνίστατο η φυσική διδασκαλία του μαθήματος, δηλαδή η οδός ην ηκολούθησαν οι άνθρωποι, όπως φθάσωσιν εις τας γραμματικάς αληθείας κ.τ.λ.». 6 1

β') Το 1913 ο Αχιλλέας Τζάρτζανος εξέδωσε ένα τεύχος με οδηγίες διδασκαλίας των Θρησκευτικών και Αρχαίων Ελληνικών, 6 2 στον πρόλογο του οποίουαναφέρειότι ως βάση των δικών του οδηγιών είχε τις αντίστοιχες οδηγίες του Δ. Ζαγγογιάννη. Κρίνοντας αυτές ακριβώς τις οδηγίες του Τζαρτζάνου ο Δημήτρης Γληνός δίνει τις ακόλουθες πληροφορίες για τις αντίστοιχες του Ζαγγογιάννη: «Οι οδηγίες εκείνες, όλως διόλου πραχτικές, δεν έφεραν παρά πολύ λίγη καλυτέρεψη στη μέθοδο της διδασκαλίας των μαθημάτωναυτώνστα σκολειά, για δυο λόγους. Πρώτα πρώτα έλειπε από τους δασκάλους στη Μέση Εκπαίδευση κάθε θεωρητική παιδαγωγική μόρφωση, ώστε δεν μπορούσαν ούτε να καταλάβουν τη σημασία που είχαν οι πραχτικές αυτές οδηγίες ούτε να τις εφαρμόσουν με αυτοτέλεια. Αν μάλιστα επιχειρούσε κανείς δάσκαλος νατιςεφαρμόσηπιστά μάλλον θάβλαφτε. Γιατί μη βάζοντας καθόλου ψυχή,

ελευθερία και σκοπιμότητα στην αρκετά πολυσύνθετη μηχανική της μεθόδου που του έλεγαν οι οδηγίες, θα εφάρμοζε ένα σχολαστικό καλούπι, θάφερνε σύγχυση στα κεφάλια των παιδιών, και θα χαλούσαν και τα λίγα αποτελέσματα που πετύχανε με την πατροπαράδοτη και καθιερωμένη μέθοδο της διδασκαλίας, καθώς δα έγινε αργότερα και γίνεται ακόμα και σήμερα με τις διάφορες Υποδειγματικές διδασκαλίες" και τις μεθοδικές ρετσέτες που μερικοί επιθεωρητές έδωσαν στα χέρια δασκάλου χωρίς νάχουν την πρεπούμενη θεωρητική παιδαγωγική μόρφωση. » Δεύτερος λόγος που δεν έφεραν καλυτέρεψη είναι ο τρόπος με τον οποίον ήταν γραμμένες και τυπωμένες. Ο μακαρίτης Ζαγγογιάννης,οπαδόςκαιαυτός της προκομμένης αττικής καλλιέπειας, έγραφε τόσο στρυφνά και αποκρουστικά, που έξω από την αηδία που ήταν ανάγκη να νικήση οποίος διάβαζε τιςοδηγίεςτου, χρειαζόταν και πολύς κόπος για να καταλάβη τι έλεγε. Η τ α ν τυπωμένες χωρίς καμιά διάκριση σε κεφάλαια, χωρίς επιγραφές, χωρίς κα-

61. Σ. Στουραΐτης, «Η διδασκαλία της Αρχαίας εις τα Ελληνικά σχολεία», περ. ΕθνικήΑγωγή,τ. Δ' (1901), σ. 340. 62. Αχιλλεύς Τζάρτζανος, Οδηγίαι προς μεθοδικήν διδασκαλίαν των εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδασκομένων μαθημάτων. Μέρος Α΄, Τεύχος Α' Θρησκευτικά και Αρχαία Ελληνικά, Αθήνα 1913 ( 2 1927).

θόλου να ξεχωρίζονται τα σημαντικά και τα δευτερεύοντα, έτσι που πελάγωνε ο αναγνώστης, αν δεν ήταν σε θέση να διακρίνη ο ίδιος τα διάφορα είδη της εργασίας που έπρεπε να κάνη». 6 3 γ ' ) Τη δεύτερη έκδοση των οδηγιών του Τζαρτζάνου το 1927εκρινεκαι ο Κ. Γεωργούλης, ο οποίος αναφέρθηκε διεξοδικά και στη θέσηπουέχουν στην Ιστορία της εκπαίδευσης οι οδηγίες του Ζαγγογιάννη. 6 4 ο! εξής: α') Με διάταγμα της 16 Φεβρουαρίου 1899 εισάγεται στο Γυμνάσιο η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματολογίας σε ιδιαίτερες ώρες που λαμβάνονται από τις καθορισμένες για τη διδασκαλία των Α ρ χ α ί ω ν Ε λ λ η ν ι κών, ενώ με όμοιο της 22 Μαρτίου 1899 ανακαθορίζεται η διδακτέαύλητων Θρησκευτικών στο Ελληνικό σχολείο. 6 5 β') Με το νόμο ,ΒΧΚΑ' του 1899 και τα διατάγματα της 20 Νοεμβρίου 1899 τέθηκαν οι βάσεις για τη σωστή διδασκαλία της Γυμναστικήςσεόλατα σχολεία και ορίστηκε νέο αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας του μαθήματος. 6 6 11. Το 1900 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα 6 7 , που τροποποιούσε σε αρκετά σημεία το προηγούμενο του 1897 (α-β). Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι μειωμένος κατά 18 ώρες (ποσοστό 8,5%). β') Οι μεταβολές στα επιμέρους ωράρια διδασκαλίας των μαθημάτων παρουσιάζουν την εξής εικόνα: τα περισσότερα μαθήματα εμφανίζουν μείωση: Αρχαία Ελληνικά 11 ώρες, Λατινικά 7, Μαθηματικά και Γαλλικά από 5 ώρες, Θρησκευτικά και Νέα Ελληνικά από 2 ώρες και Ι σ τ ο ρ ί α 1 ώρα"αντίθετααύξηση εμφανίζουν η Γυμναστική 6 8 κατά 14 ώρες και τα Τεχνικά κατά 1 ώρα. γ ' ) Τα μαθήματα διδάσκονται κατά τάξεις όπως και στο πρόγραμμα του 1897,

63. Δημήτρης Γληνός. Άπαντα, τόμος Β' (1910-1914), εκδοτική φροντίδα, εισαγωγή, σημειώσεις Φίλιππος Ηλιού, Αθήνα 1983, σ. 374-375. 64. Περ. Θεσσαλικά Χρονικά, τ. Ζ'-ΙΓ (1959), σ. 61 κ.ε. Για τον Δ. Ζαγγογιάννη ετοιμάζει διατριβή η Αναστασία Κατερέλου-Ζαπανιώτη. 65. Βλ. Α83 και 84 αντίστοιχα (τ. Α', σ. 390-395). 66. Βλ. Α85, 86, 87 (τ. Α', σ. 396-422)' πβ. και Γ45 (τ. Β', σ. 203-204). Ανάλυση και αξιολόγηση του νόμου για τη Γυμναστική βλ. I. Ε. Χρυσάφης, ό.π. [υποσημ. 24], σ. 30-37. 67. Βλ. Α88 (τ. Α', σ. 423-430) και Πίνακες Α27, 28. Εντονότατη κριτική στο πρόγραμμα αυτό άσκησε ο προηγούμενος Υπουργός Παιδείας Αθ. Ευταξίας (που είχε εισαγάγει το πρόγραμμα του 1897)' βλ. σχετικά Αθανάσιος II. Ευταξίας, Το Υπουργείον Παιδείας. Πώς λειτουργεί σήμερον (Ανατύπωσις εκ της Ακροπόλεως»), Αθήνα 1900 (ιδιαίτερα σ. 21 κ.ε.). 68. Βλ. και Α89 (τ. Α', σ. 431-432).

έκτος από τα Γαλλικά, που η διδασκαλία τους αρχίζει από την γ '(καιόχι απότηβ') τάξη του Ελληνικού σχολείου, δ') Η διδακτέα ύλη των Λατινικών, Γαλλικών και Μαθηματικών ανακατανεμήθηκε σύμφωνα με τη νέα κατανομή τωνωρώνδιδασκαλίας τους. 12. Το 1903 δημοσιεύτηκε νέο π ρ ό γ ρ α μ μ α . 6 9 Οι κυριότερες μεταβολές πουεπέφερεαυτότοπρόγραμμα είναι οι εξής: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας αυξήθηκε κατά 4 ώρες, αύξηση που απορροφήθηκε όλη από τον εβδομαδιαίο χρόνο του Γυμνασίου, β') Α π ό τα μαθήματα,αύξησητου χρόνου διδασκαλίας τους εμφανίζουν τα Νέα Ε λ λ η ν ι κ ά (με την προσθήκη ασκήσεων)καιΓαλλικά του Ελληνικού σχολείου (από 3 ώρες), και τα Θρησκευτικά και Μαθηματικά του Γυμνασίου (από 2 ώρες), ενώ μειωμένες κατά 6 είναι οι ώρες της Γυμναστικής στο Ε λ λ η ν ι κ ό σχολείο, γ ' ) Α π ό τη διδακτέα ύλη, αναπροσδιορισμός της έγινε σε ορισμένες μόνο τάξεις όσον αφορά τα Θρησκευτικά. 13. Το 1906 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, 7 0 το οποίο επαναλαμβάνει σχεδόν το πρόγραμμα του 1897 με όλες τις μετέπειτα τροποποιήσεις του, προσαρμοσμένο όμως στον νέο εβδομαδιαίο χρόνο. Ο νέος συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 9 ώρες, κι αυτή η μείωση οφείλεται κυρίως στον περιορισμό των ωρών διδασκαλίας της Γυμναστικής, ενώ στα άλλα μαθήματα σημειώνονται ελάχιστες αυξομειώσεις των ωρών διδασκαλίας τους. ποποιήσεις: 7 1 α') Με το διάταγμα της 27 Νοεμβρίου 1906 επανακαθορίστηκαν οι διδακτέοι συγγραφείς στο μάθημα των Γαλλικών, β') Με το διάταγμα της 20 Δεκεμβρίου 1907 ορίστηκε η άσκηση των μαθητών των Γυμνασίων, των δύο ανωτέρων τάξεων του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου, αλλά και των Εμπορικών σχολών, των Διδασκαλείων και της Σχολής Γυμναστών στη σκοποβολή. Το διάταγμα αυτό συμπληρώθηκε με ανάλογο της 25 Ιουλίου 1915 «περί ιδρύσεως γυμναστηρίων κλπ.» (Βλ. ειδικότερα τα άρθρα 8 κ.ε., Ε τ Κ , αρ. 270, τ χ . Α ' / 1 Αυγούστου 1915). γ ' ) Με το διάταγμα της 23 Ιουνίου 1909 δημοσιεύτηκε νέο αναλυτικό πρόγραμμα της Γυμναστικής, με το οποίο «εισήχθη σειρά ημερησίων γυμνάσεων, μετά των απαραιτήτων οδηγιών διά την

69. Βλ. Α90 (τ. Α', σ. 433-435) και Πίνακες Α29, 30, 31. 70. Βλ. Α91, 92 (τ. Α', σ. 436-456, 564-565) και Πίνακες Α 32, 33. Επισημαίνεται ότι το ωρολόγιο πρόγραμμα της Δ' Γυμνασίου είναι λανθασμένο' να διορθωθεί σύμφωνα μετονΠίνακα Α 32. Σε αυτοτελή έκδοση του προγράμματος από το Υπουργείο Παιδείας (1906 και 1912) το σφάλμα έχει διορθωθεί. 71. Βλ. αντίστοιχα Α92, 93, 94 (τ. Α', σ. 564-599).

εφαρμογήν αυτών, επί τη βάσει της Σουηδικής γυμναστικής παιδαγωγικής μεθόδου. Ούτω απηλλάγη η Ελληνική εκπαίδευσις της γυμναστικής εκείνης εμπειρικότητος και απέκτησε σύστημα και μέθοδον αληθώς επιστημονικήν και σύμφωνον εξ άλλου και προς τας Ελληνικάς γυμναστικάς παραδόσεις και ενενίλόγω αληθές μέσον αγωγής της νεότητος». 7 2 Κρίνοντας, εξάλλου, το πρόγραμμα του 1906 ο Α. Δημαράς γράφει: « Α π ό την πλευρά της η πολιτεία, χωρίς να προχωρή σε αλλαγές που να προαναγγέλλουν "την ώρα τη μεγάλη", αφήνει να διαφαίνεται κάποια διαφορετική από άλλοτε διάθεση στο ωρολόγιο πρόγραμμα της μέσης εκπαίδευσης που δημοσιεύεται το 1906: Α ν τ ί θ ε τ α με την τάση που επικρατούσε ως τότε, εδώοιώρες διδασκαλίας είναι αισθητά μειωμένες σε σύγκριση με το προηγούμενο πρόγραμμα [εννοεί το πρόγραμμα 1897α]. Η μείωση αυτή όμως καθώς επηρεάζει σχεδόν με την ίδια αναλογία όλα τα μαθήματα δεν μεταβάλλει ουσιαστικά ούτε τον προσανατολισμό των σπουδών ούτε το πνεύμα που επικρατούσεστημέση εκπαίδευση». 7 3 14. Τρία χρόνια αργότερα —το 1909— με το διάταγμα της 8 Οκτωβρίου προστέθηκαν στο πρόγραμμα του Γυμνασίου Νεοελληνικά αναγνώσματα (Α' και Β' τάξη από 1 ώρα) και Χημεία (Γ' και Δ' τάξη από 1 ώρα),έτσιπουο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται αυξημένος κατά 4 ώρες σε σύγκριση προς τον αντίστοιχο του 1906. 7 4 Η προσθήκη αυτή των μαθημάτων έχει σχέση και με τις προκηρύξεις διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων ΜέσηςΕκπαίδευσηςκαι τοαντίστοιχο«πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως...» που δημοσιεύτηκαν το 1907 και 1908. Στο «πρόγραμμα» αυτό —που για ορισμένα βιβλίαεπαναλήφθηκετο 1911— μπορεί κανείς να δει αναλυτικά διατυπωμένη τη διδακτέα ύλη των περισσότερων μαθημάτων, για μερικά από τα οποία υπάρχουν αποκλίσεις από το επίσημο κείμενο του προγράμματος του 1906 (π.χ. ΅Ιστορία, Γεωγραφία). 7 5 15. Το 1914 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, το οποίο, αφού τροποποιήθηκε το 1918 (η τροποποίηση αφορούσε την προσθήκη της Χειροτεχνίας στο 72. I. Ε. Χρυσάφης, ό.π. [υποσημ. 24], σ. 41. Βλ. και τα Α96, 97 (τ. Α', 601-603) σχετικά με τη σημασία που αποδιδόταν στη Γυμναστική και τους Γυμναστές. 73. Α. Δημαράς, ό.π. [υποσημ. 43], τ. Β', (1895-1967), Αθήνα 1974, σ. λβ'. 74. Βλ. Α95 (τ. Α', σ. 600) και Πίνακες Α34, 35. 75. Οι προκηρύξεις αυτές δημοσιεύονται στο Λ91 (τ. Α', σ. 457-563). Υπενθυμίζουμε επίσης και τις παλαιότερες προκηρύξεις: της 23 Νοεμβρίου 1882, την υπ' αριθ. 16210/ 31 Οκτωβρίου 1886, της 23 Φεβρουαρίου 1893 και της 10 Οκτωβρίου 1895.

Ελληνικό σχολείο), ίσχυσε ως το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε. 7 6 Βασικό χαρακτηριστικό του προγράμματος αυτού είναι —έκτοςαπότην εμφάνιση του μαθήματος της Ωδικής— η μεγάλη αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου διδασκαλίας σε σύγκριση με το προηγούμενο πρόγραμμα: 30 ώρες — ποσοστό 16,3%. Από την αύξηση αυτή που είναι γενική σε όλα τα μαθήματα —με τα Νέα Ελληνικά υπερδιπλασιάζοντας τις ώρες διδασκαλίας τους— εξαίρεση αποτελούν τα Αρχαία Ελληνικά που παρουσιάζουν μείωση 7 ωρών. 7 7 Λεπτομερή ανάλυση —αλλά αρκετά ωραιοποιημένη— του προγράμματος αυτού κάνει ο Μ. Βολονάκης, ο οποίος γράφει σχετικά: 7 8

«Το πρόγραμμα τούτο ου μόνον θεραπεύει τας μεταξύ των εγκεκριμένων διδακτικών βιβλίων και του μέχρι τούδε εφαρμοσθέντος προγράμματος εν τοϊς σχολείοις της μέσης εκπαιδεύσεως αντιφάσεις αλλά και προσαρμόζεται προς τας συγχρόνους αξιώσεις της παιδαγωγικής, ευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντας των ελληνοπαίδων και καθ' όλου ασφαλίζει την επί τα κρείττω πρόοδον της μέσης ημών εκπαιδεύσεως.

Τον διισχυρισμόν ημών τούτον αποδεικνύουσι κάλλιστα τα εξής: 1) το πρόγραμμα των μαθημάτων του ελληνικού σχολείου απεχωρίσθη τελείως από του προγράμματος του γυμνασίου, διότι το ελληνικόν σχολείον αποτελεί μεν την κατωτέραν βαθμίδα της μέσης εκπαιδεύσεως, αλλ' έχει και ίδιον αυτοτελή κύκλον μαθημάτων και ίδιον επιδιώκει σκοπόν και υπό ιδίαν λειτουργεί διεύθυνσιν. 2) εν τοις θρησκευτικούς τα μέχρι τούδε διδασκόμενα εν τη α' και β' τάξει του ελληνικού σχολείου εκκλησιαστικά άσματα κατενεμήθησαν επί το παιδαγωγικώτερον, επεξετάθη η εξήγησις και απομνημόνευσις τοιούτων και εις τας δύο κατωτέρας τάξεις του γυμνασίου, στοιχειώδεις δε εκκλησιαστικής ιστορίας και λειτουργικής γνώσεις καθωρίσθησαν διά τας δύο ανωτέρας τάξεις του ελληνικού σχολείου, ίνα οι μαθηταί έτι μάλλον εξοικειώνται προς τον τόπον της λατρείας του θείου και ενισχύηται εν αυτοίς το θρησκευτικόν συναίσθημα και ο προς το μεγαλείον της εκκλησίας του Χριστού σεβασμός. 3) εν τοις ελληνικοίς, επειδή η ελλην. γλώσσα καθ' υψίστην εθνικήν ανάγκην πρέπει να διδάσκηται κατά πάσας αυτής τας περιόδους, ήτοιαπότου πρώτου γραπτού αυτής μνημείου μέχρι σήμερον, όπως οι ελληνόπαιδες έχωσιν αναντίρρητον τεκμήριον του μακρού βίου και της αδιαλείπτου πνευματικής ζωής του έθνους και εξ απαλών ονύχων εκτρέφωνται εν τω πνεύματι του

76. Βλ. Α99 (τ. Α', σ. 606-628) και Πίνακες Α36, 37 για το 1914, και Α106 (τ. Α', σ. 646-647) και Πίνακες Α38, 39 για την τροποποίηση του 1918. 7 7. Βλ. Πίνακα Α47. 78. Μιχαήλ Λ. Βολονάκης, ό.π.. |υποσημ. 46|, σ. 455-464.

ενιαίου και αθανάτου ελληνισμού και επομένως η διδασκαλία των ελληνικών είτε αρχαίων είτε νέων αποτελή αδιάσπαστόν τι όλον, διά τούτο εν τ ω νέω προγράμματι εθεωρήθη αναγκαίον ενιαίον να παρατεθή και το διδασκόμενον ενεκάστητάξει υλικόν της ελληνικής γλώσσης, και να καθορισθή ακριβώς ο προς διδασκαλίαν των ειδών του μαθήματος τούτου διατιθέμενος χρόνος. Εν τηεκλογήδετωνσυγγραφέων εκάστης περιόδου της ελληνικής γραμματείας προετιμήθησαν εκείνοι μάλιστα, οίτινες παρουσιάζουσι τα κάλλιστα λογοτεχνικά δημιουργήματα του ελληνικού πνεύματος, τα ενδοξότατα μεγαλουργήματα της φυλής και καθόλου εκείνοι, ων το περιεχόμενον ου μόνον παρέχει σαφή εικόνα της διά των αιώνων εξελίξεως της γλώσσης αλλά και πολυμερή παρουσιάζει την προγονικήν σοφίαν και αρετήν. Τούτο δεν συμβαίνει εν τ ω μέχρι τούδε ισχύσαντι προγράμματι, διότι εν αυτώ κατά όλως κεχωρισμένα κεφάλαια παρετίθετο η ανά πάσας τας τάξεις διδασκαλία των αρχαίων, καθώςκαιητων νέων. Ε π ί πλέον το παλαιόν πρόγραμμα παρουσίαζε τας εξής ατελείας εν τοις ελληνικοίς· α') παρελείπετο εν αυτώ εντελώς η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσης από αναγνωσματαρίων εν ταις δυσί κατωτέραις τάξεσι του γυμνασίου, ει και βιβλία διδακτικά προς τούτο καθωρίσθησαν κατά τας δύο συνεχείς από τουέτους1907 τετραετίας υπό των αρμοδίων επιτροπειών, β') αϊ συνθέσεις εν μεν τη α' του ελληνικού σχολείου παρελείποντο, αντικαθιστάμεναι δι' απλών ορθογραφικών γυμνασμάτων, εν δε ταις λοιπαίς τάξεσι του ελληνικού σχολείου και εν τ ω γυμνασίω δεν απετέλουν αυτοτελές έργον του σχολείου, αλλ' εξηρτώντο και συνεχέοντο προς τας γραπτάς ασκήσεις της αρχαίας ελληνικής, γ') ο κύκλος των θεμάτων των συνθέσεων ήτο πως στενός και πενιχρός, και δ') ο τρόπος της διορθώσεως των συνθέσεων και του ελέγχου των ημαρτημένων αντέκειτο προς ρητήν διάταξιν του από 22 Μαΐου 1912 βασιλ. διατάγματος, εματαίωνε την εκτέλεσιν των συχνών συνθέσεων και κατέλυε την εξ αυτών ωφέλειαν.

αλλάκαιηδιδασκαλία της νέας ελληνικής ενισχύεται επαρκώς' γίνεται δηλαδή αύξησις σπουδαία των ωρών της διδασκαλίας των νεοελληνικών αναγνωσμάτων, ορίζεται ο αριθμός των συνθέσεων μείζων, και ευρύτερος καθίσταται ο κύκλος του περιεχομένου αυτών, μεγίστη εφιστάται προσοχή εις την καλλιέπειαν ωςπροςτε τας μεταφράσεις και τας συνθέσεις και τέλος η διδασκαλία της νέας ελληνικής το πρώτον νυν εισάγεται και εις τας δύο ανωτέρας γυμνασι τάξεις, οριζομένων προς ανάγνωσιν αριστουργημάτων εκ της ημετέρας νεωτέρας λογοτεχνίας και εκ της ξένης δε εν δοκίμω μεταφράσει. 79 79. Για το θέμα αυτό σημειώνει η Φ. Τζωρτζάκη (ό.π. |υποσημ. 5|, σ. 411-412) :

ου

αι ης

αι

λ ί α της π ο λ υ ε ι δ ώ ς ω φ ε λ ι μ ω τ ά τ η ς α π α γ γ ε λ ί α ς . Ως π ρ ο ς δε την δ ι δ α σ κ α λ ί α ν τωναρχαίωνελληνικών ε ι σ ά γ ο ν τ α ι εις αυτό αι εξής μεταρρυθμίσεις" α ' ) η δ ι δ α σ κ α λ ί α της μεν γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς της α τ τ ι κ ή ς δ ι α λ έ κ τ ο υ α ρ χ ο μ έ ν η α μ έ σ ω ςεντηπ ρ ώ τ η τ ά ξ ε ι π ε ρ α ί ν ε τ α ι εν τη τ ρ ί τ η του ελληνικού σχολείου, και γ ί ν ε τ α ι εν σ υ χ ν ή α ν τ ι π α ρ α β ο λ ή π ρ ο ς την της νέας ε λ λ η ν ι κ ή ς , του δε σ υ ν τ α κ τ ι κού η δ ι δ α σ κ α λ ί α κ α τ α ν έ μ ε τ α ι ε ι ς τ ε τας τ ά ξ ε ι ς τας

του

ελληνικού

σχολείου και

δύο κ α τ ω τ έ ρ α ς τ ά ξ ε ι ς του γ υ μ ν α σ ί ο υ κ α τ ά τας νέας π α ι δ α γ

τήσεις, β ' ) τα των γ ρ α π τ ώ ν

εργασιών

των

μ α θ η τ ώ ν , α ί τ ι ν ε ς κοινή ω μ ο λ ο γ ε ί -

τ ο , ότι άνευ ο υ δ ε μ ι ά ς σχεδόν ωφελείας κ α τ ε π ό ν ο υ ν δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ς και δ ι δ α σ κ ο μένους, ο ρ ί ζ ο ν τ α ι π α ι δ α γ ω γ ι κ ώ τ ε ρ ο ν , και μ ε τ ά σ α φ ή ν ε ι α ς και α κ ρ ι β ε ί α ς κ α ν ο ν ί ζ ε τ α ι ο τ ρ ό π ο ς , ο τ ό π ο ς και 6 χρόνος της ε κ τ ε λ έ σ ε ω ς και της δ ι ο ρ θ ώ σ ε ω ς αυτών, γ')

αποφεύγεται

σ υ σ τ η μ α τ ι κ ώ ς η σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς ερμηνεία π ε ζ ο γ ρ ά φ ω ν

και

« Ό σ ο για την εισαγωγή του μαθήματος στις δύο ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου, μοιραίο ήταν να μείνη αυτή, κατά κανόνα, νεκρό γράμμα του νόμου, αφού ούτε τα κείμενα που πρέπει να συσταίνωνται για να τα διαβάζουν τα παιδιά καθορίζονται με κάποια ακρίβεια, ώστε να καθοδηγηθούν οι εκπαιδευτικοί, ούτε υπήρχαν σχετικές εκδόσεις για σχολική χρήση, ούτε δίνονται οι αναγκαίες οδηγίες από τους συντάκτες του προγράμματος σχετικά με τη μέθοδο της αυτενεργής επεξεργασίας των κειμένων από τους μαθητές.καιοι εκπαιδευτικοί μας εξάλλου δεν είχαν ιδιαίτερη προπαιδεία για μια τέτοια πρωτοπορειακή εργασία. Πολλοί τους δεν κατείχαν στο βάθος της τη νεοελληνική λογοτεχνία (μόλις στα 1925 πρωτοϊδρύθηκε στο Αθηναϊκό Πανεπιστήμιο έδρα για τη διδασκαλία της Μεσαιωνικής και της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και σύγχρονα σχεδόν στο νεοϊδρυμένο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης), η την παραγνώριζαν, όταν δεν την περιφρονούσαν.

ανήκει κανονικά στα αρχαία ελληνικά, πρέπει να ελέγχεται ο τρόποςτηςεργασίαςτων μαθητών, γύρω στα νεοελληνικά κείμενα που τους ανατέθηκε να μελετήσουν μόνοι τους, ακόμη πώς πρέπει να φροντίζουν οι εκπαιδευτικοί να γίνεται η ανάγνωση κάθε έργου νεοελληνικής λογοτεχνίας πριν από την ερμηνεία στο σχολείο αντίστοιχων αρχαίων λογοτεχνημάτων— κάνουν πιο προβληματική την αποτελεσματική εφαρμογή του προγράμματος στο σημείο αυτό. Γιατί πώς θα ήταν δυνατόν να γίνη μια τόσο σημαντική εργασία μόνο μέσα σε μια ώρα το μήνα, κι αυτή κλεμμένη από τ' αρχαία ελληνικά; και μάλιστα να γίνη τόσο άρτια, που να ζητούν να στηριχτή στην εργασία αυτή και η ερμηνεία αντίστοιχο« αρχαίων λογοτεχνημάτων; Το αντίθετο θα ήταν μεθοδικότερο. Να γίνη δηλαδή, με κατά ληλη οδηγία, η αυτενεργή μελέτη ενός νεοελληνικού λογοτεχνήματος με βάση την κατά βάθος γνώση ενός αντίστοιχου λογοτεχνήματος της αρχαίας, γνώση κατακτημένηέπειτααπό συστηματική πολύωρη εργασία στο σχολείο.» βρίου 1923 χαρακτηρίστηκε ως μάθημα ιδιαίτερο, χωρισμένο από τα Αρχαία Ελληνικά, με δικό του βαθμό, ενώ με το διάταγμα της Ι·'ι Μαΐου 1927 θεωρήθηκε πρωτεύον μάθημα, ισότιμο προς τα Αρχαία Ελληνικά και τα Μαθηματικά.

ποιητών η και ποικίλων πεζογράφων, πλην αν εν τη προηγουμένη τάξει εγένετο επαρκής εξοικείωσις του μαθητού προς ωρισμένον συγγραφέα η αν πρόκειται περί ερμηνείας επιτροχάδην, δ') εισάγεται η επιτροχάδην ερμηνεία, ήτις βαίνουσα εκ παραλλήλου μετά της συστηματικής ερμηνείας ου μόνον την επιπολαιότητα παρά τοις μαθηταίς, ως ποτε ενομίσθη, δεν αναπτύσσει, αφ' ου θα παρέχη τας αναγκαιοτάτας διασαφήσεις ο διδάσκων προς κατανόησιν του ερμηνευομένου, αλλά και το γλωσσικόν αίσθημα αυτών ενισχύει, κινούσα και επιθαρρύνουσα την προθυμίαν και το διαφέρον του μαθητού προς αυτοπροαίρετον εντρύφησιν εις τα προγονικά και πνευματικά έργα εν τε τ ω οίκω και τη σχολή" και καθ' όλου δε αύτη π α ρέχει διά της αφθόνου αναγνώσεως των αρχαίων συγγραφέων ποικίλας αφορμάςπροςτε ψυχικήν των μαθητών τελείωσιν και γνώσιν των ποικίλων απόψεων του προγονικού πολιτισμού και καθόλου του αρχαίου βίου' ο δε σπουδαιότατον, εκτηςτοιαύτης αναγνώσεως θα πεισθώσιν οι μαθηταί ότι και εν τ ω κατόπιν βίω δύνανται άνευ πολλού κόπου οιονδήποτε των Ελλήνων πεζογράφων και ποιητών να μελετώσι και να αρύωνται εξ αυτών ποικίλα ηθικά και κοινωνικά διδάγματα και ωφελήματα, και

ε') εν τ ω καθορισμώ του ποσού και της εκλογής των ερμηνευτέων αρχαίων συγγραφέων ελήφθησαν υπ' όψει τα ακόλουθα" 1) ότι το αττικόν ιδίωμα εκπροσωπεί τον τελειότατον τύπον της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, 2) ο συνεχής εθνικός βίος και η αδιάλειπτος πνευματική ζωή του ελληνικού έθνους, η εκφαινομένη εις τα διάφορα γλωσσικά προϊόντα κατά τον μακραίωνα βίον του ελληνισμού, και 3) οι διανοιγέντες μετά τα πρόσφατα μεγάλα ημών ευτυχή γεγονότα νέοι του ελληνισμού προς δράσιν εθνικήν ορίζοντες. Συμφώνως δε προς ταύτα το μεν απεδόθη πρωτίστη σημασία εις την διδασκαλίαν κατ' εξοχήν του αττικού ιδιώματος μετά συχνής αντιπαραβολής προς το νέον ημών ιδίωμα, το δ' επεξετάθη η προς ερμηνείαν ύλη και επί των μεταγενεστέρων συγγραφέων και δη των θαυμαστών ημών εκκλησιαστικών ποιητών, Ρωμανού, Κοσμά, Κασσιανής κτλ., το δ' ελήφθη φροντίς, ώστε η ερμηνευομένη ύλη να ήνε περιεχομένου φρονηματιστικού, καλαισθητικούκαιεν γένει ανταποκρινομένου προς τας ενδεικνυομένας νέας του εθνικού πνεύματος κατευθύνσεις. Λεπτομερέστεραι δε μεταβολαί εν τη εκλογή και τη οικονομία της ύλης τωνερμηνευομένωνσυγγραφέων εγένοντο αι εξής Α'. Ε ν

τω

ελληνικώ

σχολείω.

πολλάς ως προς τους αρχαρίους γλωσσικάς δυσχερείας αυτών οι αισώπειοι μύθοι

0οι, αντ' αυτών δε εισάγονται αι περιγραφαί πόλεων και τόπων και αι επιστολαί, δύο απλά και τερπνά είδη του λόγου.

Ξενοφώντος ορίζονται προς ερμηνείαν εκλεκτά και διδακτικώτατα μέρη, εν δετηγ ' τάξει τεμάχια εκ των τεσσάρων τελευταίων βιβλίων του αυτού έργου, το ενύπνιον και ο Ανάχαρσις του εύφυεστάτου Λουκιανού, και αντί των δύο πρώτων βιβλίων των ελληνικών του Ξενοφώντος, εν οις κατά το πλείστον αναγράφονται γεγονότα εμφυλίων ερίδων της Ελλάδος, ορίζονται από του γ ' και δ' βιβλίου του αυτού συγγράμματος μέρη αναφερόμενα εις πολέμους νικηφόρους των Ελλήνων κατά των Περσών. Β'.

Εν

τω

γυμνάσιο).

Εισάγεται εις την α' τάξιν του γυμνασίουηεπιτροχάδηνερμηνείατων σχετιζομένων προς την εν τη τάξει διδασκομένην ιστορίαν εκ των μεστών ηθικού και εθνικού διαφέροντος παραλλήλων βίων του Πλουτάρχου και καταργείται η προαιρετική διδασκαλία των ελληνικών του Ξενοφώντος, καθότι ου μόνον εγεύσαντο τούτων εν τη προηγουμένη του ελληνικού σχολείου τάξει οι μαθηταί αλλά και καθίσταται δυνατόν να διδάσκηται εν εκτάσει το σπουδαίον έργον του Αριστοτέλους η Αθηναίων πολιτεία ή μέρη εκ του Αρριανού, αναφερόμενα εις την αθανατον Περσομάχον πορείαν του μεγάλου Αλεξάνδρου. Επιτροχάδην ωσαύτως ερμηνεία γίνεται εν τη β' τάξει παραλλήλων βίων του Πλουτάρχου σχετιζομένων προς την εν τη τάξει ταύτη διδασκομένην ιστορίαν κατά το άριστον συγκεντρωτικόν σύστημα, όπερ φαίνεται διήκον σχεδόν δι' όλου του προγράμματος. Θεοφράστου και εκλεκτών μερών της ενδόξου χριστιανικής λυρικής ποιήσεως, κατ' οίκον δε εκ της Οδυσσείας και του Λουκιανού. τούτου δημιουργού πρωτοτυπου είδους ποιήσεως κατά τους αλεξανδρεωτικούς χρόνους, της βουκολικής τ.έ., και επιτροχάδην ανάγνωσις εκ της Ιλιάδος και μερών του Παυσανίου και του Στράβωνος σχετικών ιδία προς την χώραν, ενηλειτουργεί το γυμνάσιον. Τέλος δ' εν τ ω γυμνασίω κανονίζεται παιδαγωγικώτατα η διδασκαλία της γραμματολογίας και εφιστάται η προσοχή των διδασκόντων προς άσκησιν των μαθητών εις έμμετρον ανάγνωσιν του εκάστοτε ερμηνευομένου μέρους εκ των ποιητών. νετο σύμμετρος, κατά τας ανάγκας της σκοπίμου και καρποφόρου αυτών διδασκαλίας, και κατά τας υποδείξεις της πείρας, η δε ομολογουμένως επιβλαβής σύγχρονος διδασκαλία των διαφόρων ειδών του μαθήματος κατηργήθη - ούτω

μετά το πέρας της εν τη τάξει ταύτη διδασκαλίας της θεωρητικής αριθμητικής, τηςδεγεωμετρίας από της δευτέρας, εν η κατά μίαν ώραν ηυξήθη και ο χρόνος της διδασκαλίας των μαθηματικών προς πλείονα επάρκειαν. Επί πλέον εν τη γ ' του ελληνικού σχολείου τάξει προσετέθη μία ώρα, ίνα και αι ασκήσεις και τα προβλήματα εφ' όλης της πρακτικής αριθμητικής ανετώτερον και ωφελιμώτερον εκτελώνται και τα στοιχεία της λογιστικής, ταυπότηςπ ρ ώ τ η ς κατά τον νόμον Γ Σ Α ' ειδικής επιτροπείας ορισθέντα μεν προς διδασκαλίαν, μη αναφερόμενα δ' εν τ ω μέχρι τούδε ισχύσαντι προγράμματι, διδάσκωνται επαρκώς. ταεγκεκριμέναβιβλία, αλλά προς τούτοις ενισχύθη κατά μίαν ώραν η διδασκαλία της φυσικής ιστορίας εν τη α' και β' τάξει του γυμνασίου, ίνα αποβαίνη δυνατόν να διδάσκηται ανέτιος και τελεσφόρως η οριζομένη εν τοις διδακτικοίς βιβλίοις ύλη, προς δε ωρίσθη, ίνα κατά την διδασκαλίαν της φυσικής ιστορίας ιδιαιτέρα όλως δοθή προσοχή εις τα εν τη Ε λ λ ά δ ι ζ ώ α , φυτά και ορυκτά, και εις την ορυκτολογικήν και γεωλογικήν σύστασιν αυτής. Τέλος δε ορίζεται η διδασκαλία της χημείας εν τ ω γυμνασίω κατά τας αποφάσεις των αρμοδίων επιτροπειών και τα εγκεκριμένα εγχειρίδια. Επί πλέον εισάγεται το μάθημα της υγιεινής και ορίζεται ο χρόνος της διδασκαλίας αυτής εν τ ε τ ω ελληνικώ σχολείω και τ ω γυμνασίω. 8 0 κατά τα εγκεκριμένα βιβλία, εν τη γ ' δε τάξει ορίζονται και ανυσιμώταται ποικίλαι συγκρίσεις της Ε λ λ ά δ ο ς προς τάλλα πεπολιτισμένα κράτη. φανταστά λεγόμενα ταξείδια και η κατάλληλος τεχνική αναπαράστασις χαρακτηριστικών γεωγραφικών μερών. κριθέντα διδακτικά βιβλία, ο δ' αριθμός των ωρών αυξάνεται κατά μίαν εν εκάστη τάξει του ελληνικού σχολείου, ίνα αποβαίνη δυνατή η διδασκαλία της οριζομένης διά τας τάξεις ταύτας ύλης και διευκολύνηται η βαθυτέρα κατανόησις των διδασκομένων. 80. Η διδασκαλία της Υγιεινής γινόταν στην γ' τάξη του Ελληνικού σχολείου προφανώς μία ώρα την εβδομάδα (από τις προβλεπόμενες τρεις για το μάθημα «Φυσικά και Υ γιεινή») και στην Δ' τάξη του Γυμνασίου κατά τα προβλεπόμενα στο πρόγραμμα. Πάντως κατά τον Εμμ. Λαμπαδάριο, διευθυντή τότε της Σχολικής Υγιεινής, η Υγιεινή διδασκόταν κατά το σχολικό έτος 1914-15 σε 11 σχολεία ΜΕ και 6 Διδασκαλεία, και τα σχολικά έτη 1920-1925 σε 36 σχολεία ΜΕ και 12 Διδασκαλεία (βλ. Εμμ. Λαμπαδάριος, «Η Ελληνική σχολική Υγιεινή. Ιστορία - εξέλιξις - αποτελέσματα» στο Ν. Σμύρνης, Ηλ. Βλάχος, Β. Παπαγεωργίου (επιμ.), Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτος Α' [και μόνο], Αθήνα 1932, σ. 152-153).

ενσυνδυασμώπρος το εκάστοτε διδασκόμενον τμήμα της πολιτικής Ιστορίας η Ιστορία της τέχνης και καθόλου του πολιτισμού διά την μεγίστην μορφωτικήν και φρονηματιστικήν των μαθημάτων τούτων δύναμιν, και διότι η Ιστορία της τέχνης εν χώρα, ήτις υπήρξεν η κοιτίς της καλλιτεχνίας και διατελεί το αιώνιον μουσείον διά πάντας τους εραστάς του καλού, αποτελεί ανάγκην επιβεβλημένην. αυτώνεντ ω γυμνασίω στοιχειώδης εισαγωγή εις την φιλοσοφίαν, η δε ψυχολογία περιορίζεται εν μόνη τη γ ' τάξει του γυμνασίου,ωςαπαιτουσαικανήντου μαθητου διανοητικήν ωριμότητα, και διδάσκεται δ' επί δίωρον καθ' εβδομάδα, ενωεντ ω παλαίω προγράμματι η διδασκαλία του μαθήματος ήρχετο από της β' του γυμνασίου, διατιθεμένης μιάς ώρας προς διδασκαλίαν εν ταύτη και επεραίνετο εν τη γ' διά μονοώρου ωσαύτως καθ' εβδομάδα διδασκαλίας. Αι δ' ώραι της λογικής, διδασκομένης εν τη δ' τάξει αυξάνονται κατά μίαν, διότι εκτηςπείρας απεδείχθη, ότι η μονόωρος μέχρι τούδε διδασκαλία του μαθήματος ήτο όλως ανεπαρκής. Μετά το πέρας δ' όμως της διδασκαλίας ταύτης ορίζεται, ίνα διδάσκωνται τοις μαθηταίς στοιχειώδεις γνώσεις της φιλοσοφικής ηθικής καιτουισχύοντοςενΕλλάδι δικαίου, ήτοι σπουδαία κεφάλαια της αγωγής του πολίτου, αποτελούντα το επιστέγασμα της εν τη εγκυκλίω εκπαιδεύσει ηθικής, κοινωνικής και εθνικής αγωγής του μαθητού. ενεκατέρατωντάξεων του ελληνικού σχολείου, εν αις διδάσκεται το μάθημα τούτο,ηδεδιδακτέα ύλη προσηρμόσθη τελείως προς το εγκεκριμένον στοιχειώδες γαλλικόν αναγνωστικόν και την ήδη ενδεδειγμένην προς αποτελεσματικήν διδασκαλίαν των ξένων γλωσσών μέθοδον. δασκαλίας των ξένων γλωσσών και ουδεμία εφαρμογή εγίνετο των από του 1906 σχετικών προόδων. της γαλλικής γλώσσης, η δ' απλής εξηγήσεως και άνευ της δεούσης επεξεργασίας προς εμπέδωσιν του ερμηνευθέντος τεμαχίου, και εισάγεται η ζωοποιός εποπτική διδασκαλία, η γινομένη διά πινάκων κατά την εγκεκριμένην γαλλικήν μέθοδον. δασκαλίαν της διδακτέας ύλης εκάστου των ειδών (γραμματικής, ερμηνείας, θεματογρ. ασκήσεων) του γαλλικού μαθήματος, και τα των γραπτών εργασιών. Καθ' όλου δε διά του νέου προγράμματος σπουδαία ώθησις δίδεται προς μεθοδικωτέραν και ταχυτέραν εκμάθησιν της γαλλικής γλώσσης, διότι και άφθονοι ορίζονται εφαρμογαί προφορικαί και γραπταίτουεκάστοτεδιδασκομένου

μένου, και οι μαθηταί ικανώς εξοικειούνται προς την πολυειδώς ωφελιμωτάτην ταύτην γλώσσαν, ερμηνεύοντες τεμάχια ποικιλωτάτου και ενδιαφέροντος περιεχομένου η εκλεκτά κλασσικά τεμάχια και ασκούμενοι εις την εύχερή αυτής εν τε τ ω προφορικώ και τ ω γ ρ α π τ ώ λόγω χρήσιν.

τ ω ελληνικώ σχολείω, εν ω το παλαιόν πρόγραμμα διατηρούν την διδασκαλίαν των λατινικών εν τη γ ' τάξει του ελληνικού σχολείου επί μίαν μόνον ώραν, ατόπως επί ταύτης εβάσιζε και την περαιτέρω εν τ ω γυμνασίω διδασκαλίαν της λατινικής. Η ώρα αύτη, ήτις ασκόπως όλως ανηλίσκετο εν τη γ ' τάξει, μετετέθη επί το σκοπιμώτερον εις την α' του γυμνασίου. Προς επίτευξιν δε πραγματικωτέρων αποτελεσμάτων εκ της διδασκαλίας των λατινικών εν τ ω γυμνασίω ηυξήθη εν τ ω νέω προγράμματι ο χρόνος της διδασκαλίας αυτών κατά μίαν ώραν και εν τη β' τάξει, και ωρίσθησαν εν αμφοτέραις ταις τάξεσι προς ερμηνείαν τεμάχια εκλεκτά και κινούντα το διαφέρον του Έλληνος μαθητού και περιεχομένου δε συναφούς προς άλλα εν ταις αυταίς τάξεσι συγχρόνως διδασκόμενα μαθήματα κατά το συγκεντρωτικόν και ενταύθα σύστημα. Ούτω δε μετά το αναγνωσματάριον διδάσκονται εν αυταίς ο L h o m o n d καιοΚορνήλιος Νέπως και εκ του Καίσαρος τα κατά την εν Φαρσάλω μάχην, ηεκτηςτουΚορτίου Ρούφου Ιστορίας του Μ. Αλεξάνδρου παραλειπομένου τουγαλατικούπολέμου και ως μη κινούντος το διαφέρον του ελληνόπαιδος καιωςκρινομένου δυσνοήτου διά τας εν αυτώ συχνάς πολεμικάς και άλλας τεχνικάς περιγραφάς. τέοι Λατίνοι συγγραφείς εν ταις ανωτέραις του γυμνασίου τάξεσι, κατανέμεται προσηκόντως η διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού, κανονίζονται αι γραπταί εργασίαι και ορίζεται η διδασκαλία των σχετικών προς τουςερμηνευομένουςλατίνους συγγραφείς μερών της λατινικής γραμματολογίας και της μετρικής.

εν τ ω ελληνικώ σχολείο) διδασκαλίας των μαθημάτων τούτων επαρκέστερον, ενισχύθησαν αι ώραι αυτών εν τ ω νέω προγράμματι κατά δύο. Προς τούτοις εναυτώνυν το πρώτον καθωρίσθη ακριβώς η διδακτέα ύλη και συμφώνως δε προςτηνεγκεκριμένηνδιάταξιν αυτής, εν ω εν τ ω παλαίω προγράμματι δεν καθωρίζετο η διδακτέα ύλη των μαθημάτων τούτων αλλ' απλώς εσημειούτο ο αριθμός των ωρών της διδασκαλίας αυτών εν εκάστη τάξει. Κατά το νέον πρόγραμμα εισάγεται εις το ελληνικόν σχολείον και το γυμνάσιον και η εν παντί σχολείω του πεπολιτισμένου κόσμουκαιεναυτώδε τ ω διατάγματι του 1836 αναγραφομένη ωδική, εν ω εν τω παλαίω προγράμματι και τοις προ αυτού ουδαμώς μνημονεύεται.

προγράμματος καινοτομία, διότι και η εν εκάστη τάξει διδακτέα εκ του μαθήματος ύλη ορίζεται και προς τη τριώρω καθ' εβδομάδα διδασκαλία του μαθήματος αφιερούται η μεταμεσημβρία της Πέμπτης ειςεκδρομάς,ωναιμεν γίνονται προς παιδιάς, αγωνιστικάς ασκήσεις, σκοποβολίαν και εθνικούς χορούς, αιδε,δυνάμεναι να ώσι και ημερήσιαι, προορίζονται προς ποικίλην επί τόπου διδασκαλίαν. Αι εκδρομαί αύται θα επιρρώσωσι την επί σώματι αγωγήν των ελληνοπαίδων και θα εμπνεύσωσιν, εις τας απαλάς αυτών ψυχάς την αγάπην προς τον ύπαιθρονβίον και την εξ αυτών των πραγμάτων μόρφωσιν και θα αποδώσωσι τ ω έθνει και κατά τους νεωτέρους ημών χρόνους, ως το πάλαι, καλούς καγαθούς Έλληνας πολίτας. Μετ' αγαστής τέλος προνοίας το νέον πρόγραμμα των σχολείων της μέσης εκπαιδεύσεως προσαρμόζεται κατά μεν το αναφερόμενον ειςτοελληνικόν σχολείον τμήμα αυτού προς τας τρεις κατωτέρας τάξεις του Βαρβακείου λυκείου, συνολικώς δε και προς εξάτακτον γυμνάσιον».

ρούν κυρίως λειτουργικά θέματα των σχολείων αλλά και τη διδασκαλία ορισμένων μαθημάτων. Έ τ σ ι α') Με διάταγμα της 9 Ιανουαρίου 1916 ρυθμίστηκε τοημερήσιοωράριολειτουργίας όλων των σχολείων της Μ.Ε. β') Με διατάγματα της 25 Δεκεμβρίου 1917, της 15 Σεπτεμβρίου και 17 Δεκεμβρίου 1918 ορίστηκε ειδικό μειωμένο ωράριο διδασκαλίας για τα σχολικά έτη 1917-1918 και 1918-1919 λόγω των εκτάκτων περιστάσεων που επικρατουσαν τότε. γ ' ) Με εγκύκλιο της 8 Οκτωβρίου 1918 ορίστηκε ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα γιαταΕλληνικά σχολεία που λειτουργούσαν με μειωμένο διδακτικό προσωπικό. δ') Με διάταξη του νόμου 2476/1920 καθιερώθηκε η λειτουργία ιδιαίτερης τάξης η τάξεων για τις μαθήτριες στο μάθημα της Γυμναστικής, ε') Με διάταγμα της 13 Νοεμβρίου 1925 εφαρμόστηκε νέο αναλυτικό πρόγραμμα σωματικής αγωγής και στρατιωτικής προπαιδεύσεως για τους μαθητές της ΜΕ. στ') Με διάταγμα της 22 Μαρτίου 1929 καθιερώθηκε η διδασκαλία της Υγιεινής σε όλα τα σχολεία του κράτους, 81 ενώ για τη διδασκαλία του ίδιου μαθήματος στα Γυμνάσια είχε υπάρξει σχετική ρύθμιση από τις 29 Φεβρουαρίου 1924. Με το πρόγραμμα του 1914, επίσης, συνδέονται και ορισμένες προκηρύξεις διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων με το αντίστοιχο «πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης», όπου μπορεί κανείς να δει 81. Βλ. σχετικά: α') Α101 (τ. Α', σ. 630-631)' β') Α103, 104, 107 (τ. Α', σ. 634643, 648) και Πίνακες Α40, 41' γ') Α105 (τ. Α', σ. 644-645)' δ') Α109 (τ. Α', σ. 657). ε') Α110 (τ. Α', σ. 658-660)' στ') Α112 (τ. Α', σ. 663-673).

αναλυτικά διατυπωμένη τη διδακτέα ύλη μερικών μαθημάτων. Τέτοιες κηρύξεις είναι: α') Η υπ' αριθ. 31303/29 Αυγούστου 1916. (ΕτΚ, παράρτημα Β', αρ. 149/30 Αυγούστου 1916), που αναφέρεται στη συγγραφή βιβλίων γιαταΘρησκευτικά, την Ι σ τ ο ρ ί α , τα Μαθηματικά, την Κοσμογραφία, τη Φυσική Ι σ τ ο ρ ί α , το Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και τη Γραμματολογία. β') Η υπ' αριθ. 1475/31 Δεκεμβρίου 1928 (ΕτΚ, τ χ . Β', αρ. 11/31 Ιανουαρίου 1929) για βιβλία Ιστορίας και Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων. γ ' ) Η υπ' αριθ. 8614/10-15 Φεβρουαρίου 1929 (ΕτΚ, αρ. 17, τ χ . Β'/ 16 Φεβρουαρίου 1929) για βιβλία Θρησκευτικών και την Καλλιγραφία. δ') Η υπ' αριθ. 62093/22 Δεκεμβρίου 1928 (ΕτΚ, αρ. 34, τ χ . Β ' / 3 1 Αυγούστου 1929) για βιβλία Γαλλικής γλώσσας, ε') Η υπ' αριθ. 21194/20 Απριλίου 1929 ( Ε τ Κ . αρ. 44, τ χ . Β'/20 Απριλίου 1929) για φιλολογικά και φιλοσοφικά βιβλία. στ') Η υπ' αριθ. 32844/28 Ιουνίου 1929 (ΕτΚ, αρ. 69, τ χ . Β ' / 2 8 Ιουνίου 1929) για βιβλία Μαθηματικών, Φυσιογνωστικών και Γεωγραφίας 8 2 . 16. Στους Πίνακες Α42, 43 και 44 παρουσιάζεταιηεξέλιξητουεβδομαδιαίου χρόνου διδασκαλίας στο Ελληνικό σχολείο, το Γυμνάσιο και Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο μαζί αντίστοιχα. 8 3 Τα κυριότερα συμπεράσματα που εξάγονται τη από μελέτη αυτών των πινάκων είναι τα ακόλουθα: Α') Ελληνικό σχολείο: α') Στα 15 συνολικά προγράμματα που ακολούθησαν, μετά το πρώτο ολοκληρωμένο του 1836, ο εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας σε 8 παρουσιάζεται μειωμένος, σε 6 αυξημένος και σε 1 (του 1885) παραμένει αμετάβλητος. β') Μειωμένος είναι ο χρόνος κατά φθίνουσα σειρά (από τη μεγαλύτερη στη μικρότερη μείωση) στα προγράμματα των ετών: 1906 και 1909 (ώρες 8 - π ο σ ο σ τ ό 8,7%), 1900 και 1903 (6-6,5%), 1886 (2-2,2%), 1867 - 1 8 8 4 - 1896 (1-1,1%)· αυξημένος είναι κατά αύξουσα σειρά (από τη μικρότερη στη μεγαλύτερη αύξηση) στα προγράμματα των ετών: 1897α (1-1,1%), 1855 (2-2,2%), 1897β (3-3,3%), «1870-1883» και 1914 (10-10,9%) και 1918 (15-16,3%). γ ' ) Το «άνοιγμα» μεταξύ του μικρότερου (84 ώρες του 1906 και 1909) και του μεγαλύτερου (107 ώρες του 1918) εβδομαδιαίου χρόνου είναι 23 ώρες, και μεταξύ του πρώτου και του τελευταίου είναι 15 ώρες. δ') Η μεγαλύτερη μεταβολή (θετικήηαρνητική)τουεβδομαδιαίου χρόνου προς τον αμέσως προηγούμενο του σημειώθηκε, κατά φθίνουσα σειρά, στα ακόλουθα προγράμματα: 1914 ( + 18 ώ ρ ε ς — 2 1 , 4 % ποσοστό), 82. Σημειώνεται ότι όλες αυτές οι προκηρύξεις—έκτος από την πρώτη— ανακλήθησαν «ως προς τα βιβλία τα προοριζόμενα διά τας Α' και Β' τάξεις των εξαταξίων γυμνασίων» με την υπ' αριθ. 43492/31 Αυγούστου 1929 (ΕτΚ, αρ. 99, τχ. Β'/17 Σεπτεμβρίου 1929) υπουργική απόφαση. 83. Σε όλους τους συγκεντρωτικούς Πίνακες που ακολουθούν, αφετηρία είναι το πρώτο ολοκληρωμένο πρόγραμμα του 1836.

«1870-1883» ( + 11 ώ ρ ε ς - 1 2 , 1 % ποσοστό), 1884 ( - 1 1 ώ ρ ε ς — 1 0 , 9 % ποσοστό), 1900 (—9 ώρες—9,5% ποσοστό) και 1918 ( + 5 ώρες — 4 , % ποσοστό)"σταυπόλοιπα προγράμματα η μεταβολή κυμαίνεται από 0 - 3 ώρες. ε ) Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου για όλα τα προγράμματα είναι 92 1 / 2 ώρες, ενώ αν εξαιρέσουμε τα τρία προγράμματα που έχουν εβδομαδιαίο χρόνο πάνω από 100 ώρες, ο μέσος όρος για τα υπόλοιπα προγράμματα είναι 90 περίπου ώρες. Β') Γυμνάσιο: α') Σε αντίθεση προς ό,τι συμβαίνει με το Ελληνικό σχολείο, ο εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας στο Γυμνάσιο είναιαυξημένοςσε όλα τα προγράμματα, β') Η αύξηση αυτή κυμαίνεται από 23 ώρες (ποσοστό 2 4 , 0 % το 1855) μέχρι 44 ώρες (ποσοστό 45,8%) το 1914 και 1918): δηλαδή στο τελευταίο πρόγραμμα του 1914 (και της τροποποίησης του το 1918) η αύξηση πλησιάζει το 5 0 % του αρχικού εβδομαδιαίου χρόνου, γ ' ) Η μεγαλύτερη θετική μεταβολή του εβδομαδιαίου χρόνου προς τον αμέσως προηγούμενο σημειώθηκε στα ακόλουθα προγράμματα: 1855 (23 ώρες — 24,0% ποσοστό), «1870-1883» (14 ώ ρ ε ς — 1 1 , 7 % ) , 1914 (12 ώρες — 9,4%),και η μεγαλύτερη αρνητικήμεταβολή στα προγράμματα: 1900 (9 ώρες—6,6%), 1885 (8 ώρες— 6,0%), 1906 (7 ώρες — 5,3%)" στα υπόλοιπα προγράμματα η μεταβολή είναι μικρότερη, δ') Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου για όλα τα προγράμματα είναι 129 ώρες (32 ώρες κατά τάξη). Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Ο εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι αυξημένος σε όλα τα προγράμματα, β') Η αύξηση αυτή κυμαίνεται από 23 ώρες (ποσοστό 12,2%) το 1867 μέχρι 59 ώρες (ποσοστό 31,4%) το 1918, όπου η αύξηση πλησιάζει το 1/3 του αρχικού εβδομαδιαίου χρόνου, γ ' ) Η μεταβολή του εβδομαδιαίου χρόνου σε σύγκριση προς τον εκάστοτε προηγούμενο του στα περισσότερα προγράμματα είναι θετική" η θετική αυτή μεταβολή κατά σειρά σημειώνεται στα ακόλουθα προγράμματα: 1914 (30 ώρες — 1 4 , 2 % ποσοστό), 1855 (25 ώρες —13,3% ποσοστό), «1870-1883» (25 ώρες —11,8%) ποσοστό και 1884 (14 ώρες — 6 , 6 % ποσοστό)· η μεγαλύτερη αρνητική μεταβολή εμφανίζεται στα προγράμματα: 1900 (18 ώρες —8,5% ποσοστό), 1 9 0 6 ( 9 ώρες— 4,1%) 1885 (7 ώρες ποσοστό - 3,1%). δ') Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου για όλα τα προγράμματα είναι 221 ώρες (32 ώρες περίπου κατά τάξη). Η εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου διδασκαλίας αποτυπώνεται στη γραφική παράσταση 1. 17. Στους πίνακες Α 45, 46 και 47 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος 8 4 84. Οι διάφοροι κλάδοι των μαθημάτων —που καταγράφονται στους αναλυτικούς

το

ου

ταακόλουθαγενικά συμπεράσματα: Α') Ελληνικό σχολείο: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που εμφανίστηκαν στο πρόγρ του 1836 και απαλείφθηκαν, οριστικά η προσωρινά, κατάτηνεξέλιξητων προγραμμάτων είναι τα Φυσικά, τα οποία δεν απαντούν στο πρόγραμμα του 1867, και τα Λατινικά, τα οποία απαλείφθηκαν από το τελευταίο πρόγραμμα του 1914 και την τροποποίησή του του 1918. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμ στηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: η Γυμναστικήεμφανίζεταιαπό το πρόγραμμα «1870-1883»' τα Νέα Ε λ λ η ν ι κ ά σημειώνουν την πρώτη

φάνισή τους στο πρόγραμμα του 1884 και η Ωδική στο τελευταίο του 1914, όπως και η Υ γ ι ε ι ν ή , η όποια όμως συμπεριλαμβάνεται στα Φυσικά, δ') Η Κοσμογραφία και τα Φιλοσοφικά δεν διδάσκονται στο Ελληνικό σχολείο" γιατηνΚοσμογραφία πάντως σημειώνουμε ότι παρέχονται στοιχειώδεις γν σεις της μέσα από τη διδακτέα ύλη του μαθήματος της Γεωγραφίας. Β') Γυμνάσιο: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα. β') Ό λ α τα μαθήματα που εμφανίστηκαν στο πρόγραμμα του 1836 εξακολουθούν να υπάρχουν σε όλα τα προγράμματα της περιόδου που εξετάζουμε. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: η Γεωγραφία εμφανίζεται στο πρόγραμμα «1870-1883» και παραμένει μέχρι και το πρόγραμμα του 1896, οπότε και απαλείφεται" η Γυμναστική επίσης απαντά για πρώτη φορά στο πρόγραμμα «1870-1883» και περιλαμβάνεται σε όλα τα επόμενα προγράμματα (οι Στρατιωτικές ασκήσεις περιλαμβάνονται στα προγράμματα από το «1870-1883» μέχρι και το 1886)" τα Νέα Ελληνικά σημειώνουν την «πρώτη» 8 5 εμφάνισή τους στο πρόγρ του 1896, αλλά στα επόμενα 5 προγράμματα απουσιάζουν, οπότε και στα ποιούνται πλέον από το πρόγραμμα του 1909" η Κοσμογραφία εμφανίζεται «αυτόνομη» από το πρόγραμμα του 1884, αν και αναφερόταν και στα προηγούμενα προγράμματα ως «φυσικομαθηματική η μαθηματική γεωγραφία»" η

πίνακες των επιμέρους προγραμμάτων—, στους συγκεντρωτικούς πίνακες έχουν ενσωματωθεί στον γενικό τίτλο του κάθε μαθήματος. Πάντως ο αναγνώστης θα πρέπειναέχει υπόψη του και τις ακόλουθες περιπτώσεις: Η Φυσική ιστορία, η Φυσιογνωσία, η Χημεία, Φυσική Πειραματική και η Υγιεινή έχουν ενσωματωθεί στο μάθημα «Φυσικά», η Καλλιγραφία, Ιχνογραφία, Χειροτεχνία στο μάθημα «Τεχνικά», οι Στρατιωτικές ασκήσεις μάθημα «Γυμναστική»' επίσης η σειρά αναγραφής των μαθημάτων στους συγκεντρωτικούς πίνακες στηρίζεται στο πρόγραμμα του 1836, με τις διάφορες κατά καιρούς προσθήκες. 85. Τα εισαγωγικά υποδηλώνουν την αμφιβολία για την εφαρμογή του προγράμματος 1896.

Ωδική αναφέρεται για πρώτη φορά στο πρόγραμμα του 1914. δ') Τα Τεχνικά δεν διδάσκονται στο Γυμνάσιο. Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Τα μαθήματα του προγράμματος του 1836 εξακολουθούν να υπάρχουν σε όλα τα επόμενα προγράμματα της περιόδου. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων και παρέμειναν ως το τέλος: η Γυμναστική εμφανίζεται στο πρόγραμμα «1870-1883», η Κοσμογραφία και τα Νέα Ελληνικά στο πρόγραμμα του 1884 και η Ωδική στο πρόγραμμα του 1914.

18. Οι Πίνακες Α48, 49 και 50 παρουσιάζουν την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου διδασκαλίας κατά μάθημα, τις μεταβολές δηλαδή που υπέστη το κάθε μάθημα ως προς τις ώρες διδασκαλίας του. Α π ό τη μελέτη των Πινάκων αυτών οδηγούμαστε στα ακόλουθα συμπεράσματα: Α') Ελληνικό σχολείο: α') Σε κανένα μάθημα ο χρόνος διδασκαλίας δεν παρέμεινε αμετάβλητος. β') Τη μικρότερη μεταβολή παρουσιάζουν τα Θρησκευτικά, η Γεωγραφία και τα Λατινικά" στα άλλα μαθήματα σημειώνονται αυξομειώσειςτουχρόνου τους κατά διαστήματα (ιδιαίτερασταΑρχαίακαι Νέα Ελληνικά), γ ' ) Κατά πρόγραμμα, οι λιγότερες μεταβολές σημειώνονται στα προγράμματα: 1897α και 1918 (1 μάθημα), «1870-1883» και 1906 (2 μαθήματα) και 1867 και 1903 (3 μαθήματα), και οι περισσότερες στα προγράμματα: 1900 (8 μαθήματα), 1884 (9 μαθήματα) και 1914 (10 μαθήματα), δ') Τελική αύξηση παρουσιάζουν τα περισσότερα μαθήματα και ιδιαίτερα τα Νέα Ελληνικά, τα Τεχνικά και η Γυμναστική, ενώ τελική μείωση έχουν τα Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά (22 ώρες —ποσοστό 56,4%), τα Γαλλικά (6 ώρες —ποσοστό 50,0%) και τα Λατινικά, που αφαιρούνται από το τελευταίο πρόγραμμα. Β') Γυμνάσιο: α') Μεταβολές στις ώρες διδασκαλίας σημειώθηκαν σε όλα τα μαθήματα, β') Τις λιγότερες μεταβολές παρουσιάζουν η Κοσμογραφία, τα Γαλλικά και η Γυμναστική" τις περισσότερες τα Λατινικά, τα Μαθηματικά, τα Θρησκευτικά, τα Φυσικά και τα Αρχαία Ελληνικά, γ ' ) Κατά πρόγραμμα, οι λιγότερες μεταβολές σημειώνονται στα προγράμματα: 1897β (1 μάθημα), «1870-1883» και 1906 (2 μαθήματα) και 1867 και 1903 (3 μαθήματα), και οι περισσότερες στα προγράμματα: 1900 (8 μαθήματα), 1884 (9 μαθήματα) και 1914 (10 μαθήματα), δ') Τελική αύξηση παρουσιάζουν τα περισσότερα μαθήματα, εκτός από τη Γεωγραφία και τα Θρησκευτικά που παρέμειναν στα ίδια επίπεδα, και τα Λατινικά, που είχαν τελική μείωση 5 ώρες (ποσοστό 26,3%). Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Όλα τα μαθήματα παρουσιάζουν μεταβολές στις ώρες διδασκαλίας τους. β') Τις λιγότερες μεταβολές π α ρουσιάζουν η Κοσμογραφία και η Γυμναστική, ενώ στα υπόλοιπα μαθήματα

σημειώνονται μεταβολές σε 6 μέχρι και 10 προγράμματα, γ ' ) Κατά πρόγραμμα, οι λιγότερες μεταβολές σημειώνονται στα προγράμματα: 1918 (1 μάθ 1897β (2 μαθήματα) και «1870-1883» (3 μαθήματα) - στα υπόλοιπα προγράμματα μεταβολές σημειώνονται σε 5 μέχρι και 11 μαθήματα, δ') Η τελική εικόνα των μαθημάτων είναι η ακόλουθη: της Γεωγραφίας και των Θρησκευτικών οι αρχικές ώρες παρέμειναν, μειώθηκαν των Αρχαίων Ελληνικών κατά 15 (ποσοστό μείωσης 21,4%), των Λατινικών κατά 8 (ποσοστό μείωσης 36,4%) και των Γαλλικών κατά 2 (ποσοστό μείωσης 10,0%), ενώ όλων των άλλων μαθημάτων αυξήθηκαν από 2 μέχρι και 23 ώρες.

19. Οι Πίνακες Α51, 52, 53 περιλαμβάνουν την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων 8 6 σε ποσοστιαία τοις % κατανομή. Α π ό τη μελέτη των Πινάκων αυτών συμπεραίνουμε τα ακόλουθα: Α') Ελληνικό σχολείο: α') Τα Φιλολογικά μαθήματα κατέχουν την 1η θέση —στην ιεράρχηση των κατηγοριών— σε όλα τα προγράμματα με ποσοστό που κυμαίνεται από 62,6% το 1867 μέχρι 40,2% το 1918 (διαφορά 22 Το ποσοστό των Φιλολογικών μαθημάτων μέχρι και το πρόγραμμα του βρίσκεται πάνω από 5 0 % του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου,ενώαπότο επόμενο πρόγραμμα του 1886 το ποσοστό αυτό μειώνεται —παρά τις διάφορες αυξομειώσεις— και καταλήγει στο 40,2% στο πρόγραμμα του 1918. β') Τα Φυσικομαθηματικά εναλλάσσονται στη 2η και 3η θέση (στη 2η θέση σκονται στα προγράμματα των ετών 1836, 1855, «1870-1883», 1884, 1897α και 1897β και σε όλα τα άλλα στην 3η). γ ' ) Οι ξένες γλώσσες,εκτόςαπότ πρώτο πρόγραμμα του 1836 όπου το ποσοστό τους είναι πάνω από το 1 0 % και κατέχουν την τέταρτη θέση, σε όλα τα άλλα προγράμματα βρίσκονται τελευταία η προτελευταία θέση και με ποσοστό αρκετά χαμηλό (6,6-1,2%). δ') Τα Πρακτικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα κατέχουν την τελευταία θέση με πολύ χαμηλό ποσοστό, αλλά στα υπόλοιπα προγράμματα—με την προσθήκη της Γυμναστικής— στην 3η και 2η θέση με ποσοστό που κ νεται από 12,7-26,2% (η θέση τους είναιαντίστροφηαπότηναντίστοιχητων

86. Οι κατηγορίες των μαθημάτων είναι οι ακόλουθες: α') Φιλολογικά (Αρχαία Ελληνικά, Νέα Ελληνικά, Λατινικά, Ιστορία, Φιλοσοφικά), β') Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά, Φυσικά, Κοσμογραφία), γ') Ξένες γλώσσες, δ') Πρακτικά (Τεχνικά, Γυμναστική, Ωδική), και ε') Γενικά (Θρησκευτικά, Γεωγραφία). Διευκρινίζουμε εδώ ότι προτιμήσαμε αυτή τη διαίρεση των μαθημάτων —και όχι εκείνη που χρησιμοποιεί ο Χ. Νούτσος στη μελέτη του Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1973), Αθήνα 1979—γιατί πιστεύουμε ότι έτσι φαίνεται καλύτερα ο προσανατολισμός των προγραμμάτων.

Φυσικομαθηματικών.) ε') Τα Γενικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα βρίσκονται στην 3η και 2η θέση, ενώ από το πρόγραμμα «1870-1883» υποχωρούν και παραμένουν στην 4η θέση με ποσοστό αρκετά σταθερό (12,114,2%). στ') Η διαφορά μεταξύ των κατηγοριών μαθημάτων που κατέχουν την 1η και 2η θέση κυμαίνεται από 14% (στο πρόγραμμα του 1918) μέχρι 4 8 , 3 % (στο πρόγραμμα του 1867). Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 2.

Β') Γυμνάσιο: α') και εδώ τα Φιλολογικά μαθήματα κατέχουν την 1η θέση με ποσοστό από 65,5% το 1855 και 1867 μέχρι 49,6% το 1903 (διαφορά 15,9%), ποσοστό δηλ. υψηλότερο από το αντίστοιχο του Ε λ λ η ν ι κ ο ύ σχολείου (μέσος όρος 57,0%). β') Ακολουθούν στη 2η θέση τα Φυσικομαθηματικά με ποσοστό από 16,0% στο πρόγραμμα «1870-1883» μέχρι 22,1% στα δύο τελευταία προγράμματα (διαφορά 6,1%)" ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου είναι 19,3% και η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών πρώτων κατηγοριών κυμαίνεται από 29,8% το 1903 μέχρι 47,8% το 1855 (διαφορά μέσου όρου 37,7%). γ ' ) Οι ξένες γλώσσες ως το πρόγραμμα «1870-1883» βρίσκονται στην 3η θέση με ποσοστό περίπου 10% (κατά μέσο όρο), και από το πρόγραμμα του 1884 κατέχουν την 3η η 4η θέση εναλλακτικά η και Ισότιμα με τα Πρακτικά μαθήματα με ποσοστό μεταξύ του 9 , 7 % το 1906 και 8 , 6 % σε αρκετά προγράμματα (διαφορά 1,1% και μέσος όρος 9,2%), αρκετά σταθερό δηλαδή, δ') Τα Πρακτικά μαθήματα (δηλ. η Γυμναστική σε όλα τα προγράμματα,εκτόςαπό τα δύο τελευταία όπου προστίθεται η Ω δ ι κ ή ) , εκτός από το πρώτο πρόγραμμα κατά το οποίο πρωτοεμφανίζονται κατέχοντας την 4η θέση, σε όλαταάλλα προγράμματα παραμένουν σταθερά στην 3η θέση με ποσοστό κυμαινόμενο από 8 , 6 % το 1896 μέχρι 15,8% το 1900 (διαφορά 7,2%). Τη θέσηαυτήτη μοιράζονται σε αρκετά προγράμματα με τις ξένες γλώσσες, ενώ ο μέσος όρος τουεβδομαδιαίουχρόνου είναι 10,5% υψηλότερος από τοναντίστοιχοτων των ξένων γλωσσών, ε') Στην τελευταία θέση βρίσκονται τα Γενικά μαθήματα με ποσοστό που κυμαίνεται από 4 , 7 % το 1900 μέχρι 7,5% το «1870-1883» (διαφορά 2,8%) και μέσο όρο 5,9%. Η γραφική παράσταση 3 αποτυπώνει όλη αυτή την εικόνα που αναφέρεται στις κατηγορίες των μαθημάτων στο Γυμνάσιο. Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Τα Φιλολογικά μαθήματα κατέχουν την 1η θέση σε όλα τα προγράμματα με ποσοστό —αυξομειούμενο— που κυμαίνεται από 47,4% το 1900 και 1918 μέχρι 64,3% το 1867 (διαφορά 16,9%). Στα περισσότερα προγράμματα ο εβδομαδιαίος χρόνος καταλαμβάνει ποσοστό μεγαλύτερο από το 5 0 % (μέσος όρος 53,6%). β') Τα Φυσικομαθηματικά κατέχουν τη 2η θέση σε όλα τα προγράμματα (εκτός του 1900 που υπο-

υποχωρούνστην3η θέση) με ποσοστό —αυξομειούμενο— που κυμαίνεται από 15,0% το «1870-1883» μέχρι 20,3% το 1909 (διαφορά 5,3%). Εξάλλου, η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών πρώτων κατηγοριών μαθημάτων κυμαίνεται από 28,0%, το 1918 μέχρι 48,5% το 1867 (μέσος όρος της διαφοράς 35,6%). γ ' ) Οι ξένες γλώσσες στο πρώτο πρόγραμμα του 1836 βρίσκονται στην 3η θέση (μαζί με τα Γενικά μαθήματα, στα δύο επόμενα προγράμματα υποχωρούν στην 4η θέση (με ταυτόχρονη μείωση του ποσοστού τους)καιαπότο πρόγραμμα του «1870-1883» καταλήγουν στην 5η και τελευταία θέση με ποσοστό μεταξύ 6 , 1 % το 1900 και 8 , 0 % το 1884. Η διαφορά μεταξύ του μικρότερου (6,1%) και του μεγαλύτερου (10,6%) ποσοστού είναι 4 , 5 %καιο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου 7,8%. δ') Τα Πρακτικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα βρίσκονται στην τελευταία θέση με ποσοστό μόλις 2 , 0 % κατά μέσο όρο, αλλά από το πρόγραμμα του «1870-1883»—μετην προσθήκη του μαθήματος της Γυμναστικής— προωθούνται στην 3η θέση (και στη 2η του 1900) ενώ και το ποσοστό τους κυμαίνεται από 10,6% μέχρι 19,8% (διαφορά γενική 17,9% και από το «1870-1883» και μετά 9,2%). Ο μέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου είναι 11,5% (και 13,7% χωρίς τα τρία πρώτα προγράμματα), ε') Τα Γενικά μαθήματα στα τρία πρώτα προγράμματα κατέχουν την 3η θέση και από το πρόγραμμα του «1870-1883» και μετά υποχωρούν και παραμένουν στην 4η θέση με ποσοστό αρκετά σταθερό. ( Η διαφορά του ποσοστού, μεταξύ μικρότερου το 1918 και μεγαλύτερου το 1836, είναι 2 , 5 % ενώομέσος όρος του εβδομαδιαίου χρόνου είναι 9,1%). στ') Με βάση τον μέσο όρο της διαφοράς που παρουσιάζει ο εβδομαδιαίος χρόνος στις διάφορες κατηγορίες των μαθημάτων, τη μεγαλύτερη «κινητικότητα» σημειώνουν τα Φιλολογικά μαθήματα και τη μικρότερη τα Γενικά μαθήματα. Η παραπάνω Εικόνα αποτυπώνεται στη γραφική παράσταση 4.

20. Η Ιεράρχηση των μαθημάτων κατά πρόγραμμα περιλαμβάνεται στους Πίνακες Α 4, 7, 10, 12, 15, 17, 20, 23, 26, 28, 30, 33, 35, 37 και 39. Α π ό τη μελέτη αυτών των Πινάκων εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα:

Α') Ελληνικό σχολείο: α') Αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί μεάλλα,θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, β') Ε κ τ ό ς από τα Α ρ χ α ί α Ε λ λ η ν ι κά, που κατέχουν σταθερά την 1η θέση (στα δύο τελευταία προγράμματα μαζί με τα Νέα Ελληνικά), κανένα άλλο μάθημα δεν βρίσκεται στην ίδια σταθερή θέση σε όλη την εξέλιξη των προγραμμάτων, παρά μόνο τα Λατινικά, που είναι πάντοτε στην τελευταία θέση (στο πρόγραμμα «1870-1883» μαζί με τα Φυσικά και στο πρόγραμμα του 1900 μαζί με τα Γαλλικά), γ') Στη 2η θέση βρίσκονται μία φορά τα Γαλλικά (1836), δέκα φορές τα Μαθηματικά, μόνα τους η μαζί με άλλα, τρεις φορές τα Νέα Ελληνικά (1884, 1896, και

το 1903 μαζί με άλλα) και τέσσερις φορές η Γυμναστική (το 1900,καιτο 1903, 1906, 1909 μαζί με άλλα). δ') Στην 3η θέση εναλλάσσονται η Γυμναστική (6 φορές), τα Μαθηματικά (5 φορές) τα Θρησκευτικά (2 φορές) και από 1 φορά η Γεωγραφία και τα Τεχνικά, ε') Στις θέσεις 4η-11η βρίσκονται άλλα μαθήματα, αλλά και ορισμένα που κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων υποχωρούν από τη 2η και 3η θέση που προσωρινά κατέχουν, στ') Με βάση τον μέσο όρο του εβδομαδιαίου χρόνου, τα μαθήματα Ιεραρχούνται ως εξής: Ιο Αρχαία Ελληνικά (31,9%), 2ο Μαθηματικά (11,6%), 3ο Νέα Ελληνικά (10,9%), 4ο Γυμναστική (10,4%), 5ο Ιστορία (6,8%), 6ο α-γ Γεωγραφία, Θρησκευτικά, Τεχνικά (6,7%), 9ο Ξένες γλώσσες (5,8%), 10ο Φυσικά (5,6%), 11ο Ωδική (4,8%) και 12ο Λατινικά (2,5%). Β') Γυμνάσιο: α') και εδώ, αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί μεάλλα,θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, β') Το μόνο μάθημα που κατέχει σταθερά την ίδια —την 1η— θέση είναι τα Αρχαία Ελληνικά, όπωςεπίσηςκαιη Κοσμογραφία που βρίσκεται πάντοτε στην τελευταία θέση" όλα τα άλλα μαθήματα δεν έχουν σταθερή θέση και εναλλάσσονται στις διάφορες θέσεις,μετα Λατινικά, τα Μαθηματικά, τη Γυμναστική και τα Γαλλικά στις υψηλότερες συνήθως θέσεις, γ') Τη 2η και 3η θέση κατέχουν, μόνα τους η μαζίμεάλλα μαθήματα, τα Λατινικά και Μαθηματικά αρκετές φορές, και λιγότερες τα Γαλλικά, η Γυμναστική και η Ιστορία, δ') Στην τελευταία θέση,εκτόςαπό την Κοσμογραφία, βρίσκονται και τα Φιλοσοφικά και η Γεωγραφία, ε') Με βάση τον μέσο όρο του εβδομαδιαίου χρόνου, η Ιεράρχηση των μαθημάτων που διδάσκονται στο Γυμνάσιο είναι η ακόλουθη: Ιο Αρχαία Ελληνικά (33,7%), 2ο Λατινικά (11,3%), 3ο Μαθηματικά (10,9%), 4ο Γυμναστική (10,0%). 5ο Γαλλικά (9,2%), 6ο Ιστορία (9,0%), 7ο Φυσικά (7,4%), 8ο Θρησκευτικά (5,3%), 9ο Νέα Ελληνικά (3,9%), 10ο Ωδική (2,9%), 11ο Γεωγραφία (2,1%) 12ο Φιλοσοφικά (2,0%) και 13ο Κοσμογραφία (1,4%).

Γ') Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο: α') Σε αρκετές περιπτώσεις την ίδια

θέση στην εκάστοτε Ιεραρχία των μαθημάτων κατέχουν δύο η και τρία μαθήματα. β') Τα Αρχαία Ελληνικά κατέχουν σταθερά σε όλα τα προγράμματα την 1η θέση, και μάλιστα με πολύ μεγάλη διαφορά από το 2ο μάθημα, γ') Τη 2η θέση κατέχουν τα Μαθηματικά σε 13 προγράμματα, η Γυμναστική σε 2 (1900 και 1903) και τα Λατινικά στο 1836. δ') Σε 9 προγράμματα την 3η θέση κατέχει η Γυμναστική, σε 3 τα Μαθηματικά, σε 2 τα Νέα Ελληνικά, ενώταΓαλλικά και τα Λατινικά σε 1 πρόγραμμα (1855 και 1867) αντίστοιχα). ε') Στην τελευταία θέση βρίσκονται άλλοτε τα Φιλοσοφικά και άλλοτε η Κοσμογραφία, και μία φορά τα Τεχνικά, στ') Με βάση τον μέσο όρο του εβδομαδιαίου χρόνου, τα μαθήματα Ιεραρχούνται ως εξής: 1ο Α ρ χ α ί α Ε νικά (33,1%), 2ο Μαθηματικά (10,9%), 3ο Γυμναστική (10,1%), 4ο Ιστορία

(8,1%), 5ο Γαλλικά (7,8%), 6ο Λατινικά (7,3%), 7ο Φυσικά (6,6%), 8ο Θρησκευτικά (5,9%), 9ο Νέα Ε λ λ η ν ι κ ά (5,2%), 10ο Ωδική (3,7%), 11ο Γεωγραφία (3,2%), 12ο Τεχνικά (3,0%), 13ο Φιλοσοφικά (1,2%) και 14ο Κοσμογραφία (0,7%).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Β'

ΒΑΡΒΑΚΕΙΟ

ΛΥΚΕΙΟ — Π Ρ Α Κ Τ Ι Κ Α

ΛΥΚΕΙΑ

I

ΠΙΝΑΚΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

1.

Ωρολόγιο

πρόγραμμα

1886

Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

[Αρχαία]2 [Νέα] 2 Θρησκευτικά Γεωγραφία Ιστορία Γαλλική γλώσσα Αριθμητική Γεωμετρία Περιγραφική Γεωμετρία Άλγεβρα Φυσική ιστορία Φυσική Χημεία και Ορυκτολογία Καλλιγραφία Ιχνογραφία Γυμναστική και οπλασκία

Β

8 3 2

Ελληνικά

2 2 6 3 Μαθηματικά

8

2 2

2 2

2 7 3

6 3

2

—

—

—

—

—

—

—

2 —

Ε 9 —

—

—

3 6 4

3 6

—

—

—

—

—

4

7 3

—

4 2

4

—

—

3 3

3

—

1

1 3 2

3

3

2

2 2

2

Σύνολο

33

33

33

34

24,0 1 3,0 J

27,0

6

17 43

2,6 4,2 7,2 18,1

43

5,5 '7,2 I' 18,1

10 13 >Ι

« ! 3

|

1,2 I

8

4,2 3,4-

6

2,6

] • 19 5 J 5

Ι

8,0

2 , 0 .1

1

16

2

2 2

2

14

2,0 6,9 5,9

34

35

35

237

100,0

—

—

64

10 ;I

—

2 3 2

η 2 2 6

6 —

—

2

571

3

4

2

6 —

—

1

%

Ζ

9 —

1

2

2

ΣΤ 9

—

2

—

—

Δ

8 2

—

—

Φυσικά

Γ

—

—

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (που εδώ αναγράφονται σύμφωνα με τον συνοπτικό πίνακα του άρθρου 15 = 16) με βάση τον μαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Αρχαία Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Μαθηματικά, 4 Φυσικά, 5 Ιστορία, 6 Ιχνογραφία, 7 Γυμναστική, 8 Γεωγραφία, 9 Νέα Ελληνικά, 10 Θρησκευτικά, 11 Καλλιγραφία, 12 Κοσμογραφία. 2. Υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά» η «Ελληνική [γλώσσα]». 3. Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Απόφαση 14320/6 Οκτωβρίου 1886: Κείμενο Β2 (τ. Α', σ. 685-694).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1890 Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

1 2 3 4 5

6 7 8 9

10 11 12 13 14 15

Ελληνικά

[Αρχαία]2 [Νέα] 2

Θρησκευτικά Γεωγραφία Ιστορία Γαλλική γλώσσα Αριθμητική Γεωμετρία Περιγραφική γεωμετρία Άλγεβρα Φυσική ιστορία Φυσική Χημεία και Ορυκτολογία Καλλιγραφία Ιχνογραφία Γυμναστική και οπλασκία

9 3

Μαθηματικά

Δ

Ε

ΣΤ

8

10

10

10

2

2

—

—

—

— —

2

2

1

2

—

2

2

2

2

—

2

2

2

4 3

4 3

4 4 1

3 5 5

3 5

3 4

—

—

— 2

—

—

—

—

— 2

2

— 2

—

3 3 2

—

—

— —

—

—

—

2

—

—

4 3 —

3 3 —

%

Ζ

9

2

—

Σ ύ ν ο λ ο

Γ

2

—

Φυσικά

Β

8

23 2

6 4 ] I 71 Γ 7J 9 12 17 30

4 3 3

18 )

2

2

13 ^'

—

6 )

—

8

3 3

1

8

39

22

6J

27,1 ]I 30,1 3,0 Jί 3,8 5,0 7,2 12,7 7,6 jI 5,5 { 16,5 0,9 1 2,5 ΙI 3,4-, 3,4 2,6 J

9,4

2

6 16 14

6,8 5,9

33

236

100,0

3

3

2

2

3

3

3

2

1

2

2

2

2

2

2

32

33

34

35

35

34

—

2,6

1 . Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (που στον πίνακα εδώ αναγράφονται σύμφωνα με τον «συνοπτικόν πίνακα του προγράμματος», οοποίοςυπάρχει στο τέλος της απόφασης): 1 Αρχαία Ελληνικά, 2 Μαθηματικά, 3 Γαλλικά, 4 Φυσικά, 5 Ιστορία, 6 Ιχνογραφία, 7 Γυμναστική, 8 Γεωγραφία, 9 Θρησκευτικά, 10 Νέα Ελληνικά, 11 Καλλιγραφία, 12 Κοσμογραφία. 2. Υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά». 3. Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Απόφαση 14454/3 Οκτωβρίου 1890: Κείμενο Β 4 (τ. Α ' , σ. 697-704).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1893 Τάξεις Μαθήματα

1

Σύνολο Α

[Αρχαία]2 [Νέα] 2 Θρησκευτικά Γεωγραφία Ψυχολογία εμπειρική Φιλοσοφικά Λογική Ιστορία Γαλλικά Αριθμητική Γεωμετρία Αναλυτική γεωμετρία Περιγραφική γεωμετρία Μαθηματικά Άλγεβρα Τριγωνομετρία Φυσική ιστορία Χημεία και ορυκτολογία Φυσικά Φυσική Καλλιγραφία Ιχνογραφία Γυμναστική και

Ελληνικά

Σύνολο

οπλασκία

9 3 2 2 — — 2 — 3 — — — — — — — — 3 2 2 28

Β

Γ

9 2 2

8 2 2

1

2 — — 2 3 3 — — — — — 2 — — 3 2 2

2 — — 2 3 3 1 — — — — 2 — 2 — 3 2

32

32

Δ

Ε

ΣΤ

Ζ

10 —

10 —

9 — — — 1 — 3

8 — — 23 — 1 2

1 2 — — 3 5 5 4 2 — — — — 2 2 — — — 3 2 2 34

2 — — 3 4 — 3 — — 3 — — — — 3 34

4

— 4 — — 3 — — 3 3 — 2 2 2 34

1 1 2 2 2 1 — 3 3 — 1 35

63 1 70 7J 8 12 1 Ί 2 1J 17 24 14 . 11 j 2 f 2 ί 38 8* 1 ' 8ι 6 ? 22 8J 6 16 14 229

% 27,5 1 3,0 j

30,5 3,5 5,3 0,9 7,4 10,5

6,1 . 4,8 J 0,9 f 0,9 I 16,6 3,5 ) 0,4 3,5 ί 2,6 > 9,6 3,5 J 2,6 7,0 6,1 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (για τη σειρά βλ. Τον «συνοπτικόν πίνακα του προγράμματος» στο τέλος του Β 5) : 1 Αρχαία Ελληνικά, 2 Μαθηματικά, 3 Γαλλικά, 4 Φυσικά, 5 Ιστορία, 6 Ιχνογραφία, 7 Γυμναστική, 8 Γεωγραφία, 9 Θρησκευτικά, 10 Νέα Ελληνικά, 11 Καλλιγραφία, 12α Κοσμογραφία, 12β Φιλοσοφικά. 2. Υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά». 3. Κοσμογραφία (όπως αναγράφεται και στον «συνοπτικόν πίνακα» αμέσως μετά τη Γεωγραφία). Π Η Γ Η : Απόφαση 18292/12 Αυγούστου 1893: Κείμενο Β 5 (τ. Α ' , σ. 705-714).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 4. Τροποποιημένο — ως προς τα μαθηματικά — ωρολόγιο πρόγραμμα

1912

Τάξεις Μαθήματα

1

Σύνολο Β

Α Ελληνικά [ Α ρ χ α ί α ] [Νέα] Θρησκευτικά Γεωγραφία Ψυχολογία εμπειρική Φιλοσοφικά Λογική Ιστορία Γαλλικά Αριθμητική Γεωμετρία Αναλυτική γεωμετρία Παραστατική γεωμετρία Μαθηματικά Άλγεβρα Τριγωνομετρία Κοσμογραφία 2 Φυσική ιστορία Χημεία και ορυκτολογία | Φυσικά Φυσική Καλλιγραφία Ιχνογραφία Γυμναστική και οπλασκία Σύνολο

9 3 2 2

9 2 2 2

Γ

Δ

8 2 2 2

Ε

ΣΤ

10

10

—

—

1 2

9 —

1 2

8

—

—

—

—

63 1 70 7. 8 10

/

—

1

1 2

2 3 3 1

—

3

1

—

—

2 3 3

3 5 4 2

1

—

ο Ο

—

3

—

1

3

2

1 1

2

3

2

1

1

1 2

2

—

—

—

2 2

2 —

3 2 2

3 2 2

3 2

3 2

29

33

32

34

2 —

3 2 34

—

—

3 3

3 3

2

1

2 36

2 35

30,0

2

3,5 4,3 0,9

17 24

7,3 10,3

1

4

—

3

27,0 '1 3,0 ί

1 ί.

2

3 4

5

%

Ζ

14 13

\

3| 2, \ 44

siI

2 ι 2 81 6 } 22 8 .J 6 16 14 233

1. Η ιεράρχηση των μαθημάτων όπως στον Πίνακα 3. 2. Η Κοσμογραφία θεωρείται κλάδος των Μαθηματικών και όχι της Γεωγραφίας, όπως συνέβαινε στα προηγούμενα Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 3' β) Β. διάταγμα 21 Αυγούστου 1912: Κείμενο Β 6 (τ. Α', σ. 715-716).

6,0 5,5 1,3 0,9 ( 18,9 3,4 I 0,9 1 0,9 3,4-Ι 2,6 9,4 3,4 -I 2,6 6,8 6,0

\

\

100,0

προγράμματα.

ΠΙΝΑΚΑΣ

5. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1922

Τάξεις Μαθήματα1

Σύνολο Α

Β' Γ' Ε'

Ζ' Η' Θ' Γ ΙΑ'

Α' Θρησκευτικά 2 Ελληνικά Νέα Αρχαία 2 Ιστορία Α' Φιλοσοφικά ( = «ψυχολογία και Λογική») Γαλλικά , 1 Αριθμητική 2. Άλγεβρα 3. Γεωμετρία ΣΤ Μαθηματικά 4. Τριγωνομετρία 5. Παραστατική 6. Αναλυτική Γεωμετρία Κοσμογραφία 1 Φυσική Ιστορία Φυσικά 3 2. Φυσική Πειραματική 3. Χημεία Γεωγραφία Ιχνογραφία Γυμναστική και σκοποβολία Σύνολο

1 3 6 2 — 5 2 2 <) — — — 4 — — 3 3 3 36

Β

Γ

Δ

1 3 5 2 — 4 1 2 2

— 2

— 2

4 9 ο

4 2

— —

4 — ί> .1 ΓΙ 2

2 29

10] 19

— — 9

— — 2

3 3 2 ο ΰ

3 3 — <Γ> 3

5 3 — 3 2

36

36

36

7,01 13,2]

3 8 8 3 ο 2

2

i f ί 27 }

V* 11,1 2,1 , 5,5 J 5,5 Γ 2,1 k 18,7 2,1 ' 1,4 '

2 ιο·. 11

30

9Ì

1,4 20,2 5,6

8 2 16

_ ο — 2 2 1 1 0

%

1,4 6,9-, 7,6 6,3 i

20,8

5 12 11

3,5 8,3 7,6

144

100,0

1 Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Φυσικά, 2 Μαθηματικά, 3 Αρχαία Ελληνικά, 4 Γαλλικά, 5 Ιχνογραφία:, 6 Γυμναστική, 7 Νέα Ελληνικά, 8 Ιστορία, 9 Γεωγραφία, 10α Θρησκευτικά, 10β Κοσμογραφία, 10γ Φιλοσοφικά. Εάν όμως υπολογίσουμε και το Ελληνικό σχολείο (βλ. Α 99, τ. Α', σ. 606-628 και Πίνακα Α36, εδώ σ. 57), η ιεράρχηση έχει ως, εξής 10α Θρησκευτικά, 10β Καλλιγραφία, 12 Ωδική, 13α. Κοσμογραφία, 133 Φιλοσοφικά. Για το σύνολο του εβδομαδιαίου χρόνου του προγράμματος του 1922 βλ. εδώ Πίνακα 6. 2. Αναφέρονται ω; υποδιαιρέσεις του μαθήματος «Ελληνικά Νέα και Αρχαία». 3. Με το Β. διάταγμα στις 4 Ιανουαρίου 1926 (Β11, τ . Α ' , σ. 752) στους κλάδους των Φυσικών προστίθεται και η Υ γ ι ε ι ν ή , που διδάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα. Π Η Γ Η : Απόφαση 44598/25 Νοεμβρίου 1922: Κείμενο Β10 (τ. Α ' , σ. 723-751).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 6. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου

Πρόγραμμα

Σύνολο εβδομαδιαίων ωρών

Μεταβολή ( ± ) προς το 1886

ως

Ώρες 1886

237

1890

236

1893

229

χρόνου

—

1912

233

—1 —8 —4

1922

251

+ 14

%

Μεταβολή ( ± ) ως προς το αμέσως προηγούμενο Ώρες

%

—

—

-0,4

-3,4

—1 —7

—1,7

+ 4

+ 1,7

+ 5,9

+ 18

+ 7,7

—

-0,4

—3,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

Πρόγραμμα

7. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου Σύνολο εβδομαδιαίων ως ωρών

χρόνου των 4 ανωτέρων

Μεταβολή ( ± ) προς το 1 8 8 6 Ώρες

%

προς

το

τάξεων

Μεταβολή ( ± ) ως αμέσως προηγούμενο

Ώρες

%

1886

138

1890

137

—1

-0,7

1893

137

—1

—0,7

1912

139

+1

+ 0,7

+ 2

+ 1,5

1922

144

+ 6

+ 4,3

+ 5

+ 3,6

—

—

—

—1 —

—

-0,7 —

ΠIΝΑΚΑΣ 8. Εξέλιξη Προγράμματα Μαθήματα 1 Αρχαία Ελληνικά

του

ωρολογίου

1886 Ώρες

προγράμματος

1890

1893

Ώρες %

Ώρες % 63

57

24,0

64

27,1

Νέα Ελληνικά

7

3,0

7

3,0

7

Θρησκευτικά

6

2,6

9

3,8

8

Γεωγραφία

8

3,4

10

4,2

10

Φιλοσοφικά

—

—

Ιστορία

17

Γαλλικά

—

—

1912

27,5

1922

Ώρες

Ώρες

63

27,0

3,0

7

3,0

36

14,3

27

10,7

3,5

8

3,5

10

4,3

2

4,4 0,9

8 12

3,2 4,8

2

17

7,4

17

0,9

2

0,8

7,3

17

6,8 8,8

7,2

17

43

18,1

30

12,7

24

10,5

24

10,3

22

Μαθηματικά

43

18,1

39

16,5

38

16,6

42

18,0

37

14,7

Κοσμογραφία 2 Φυσικά

2 19

0,8 8,0

2

0,8

0,9 9,6

2

0,9

9,4 2,6

2 22

9,4

6

22 6

2 37 83

0,8 14,7 3,2

7,2

Καλλιγραφία

5

2,0

22 6

Ιχνογραφία

16

6,9

16

6,8

16

2,6 7,0

Γυμναστική

14

5,9

14

5,9

14

6,1

2,6

16

6,8

18

7,2

14

6,0

20

8,0

Ωδική Σύνολο

5 237

100,0

236

100,0

229

100,0

233

100,0

2,0 4

251 100,0

1. Η σειρά των μαθημάτων όπως εμφανίζονται στα προγράμματα κατά σειρά' δεν αναφέρεταιηΥγιεινή(Β11, τ. Α', σ. 752, και προηγούμενο Πίνακα). 2. Ως το 1893 η Κοσμογραφία θεωρείται κλάδος της Γεωγραφίας, στην τροποποίηση του 1912 περιλαμβάνεται στους κλάδους των Μαθηματικών και τέλος στο πρόγραμ 1922 αυτονομείται ως μάθημα. 3. Συμπεριλαμβάνονται και οι ώρες της Χειροτεχνίας. 4. Συμπεριλαμβάνεται και το πρόγραμμα του Ελληνικού σχολείου (βλ. Α99, τ. Α', σ. 606-628 και Πίνακα Α36, εδώ σ. 157).

ΠΙΝΑΚΑΣ

9. Εξέλιξη του ωρολογίου τάξεων

Προγράμματα Μαθήματα Αρχαία Ελληνικά Νέα

Ελληνικά

Θρησκευτικά

1886

23,9 —

—

—

2 —

1893

Ώρες

—

Γεωγραφία Φιλοσοφικά

1890

Ώρες 33

προγράμματος1

38 —

1,4

37 —

—

4 ανωτέρων

1912

Ώρες 27,8

των

Ώρες 27,0 - -

37 —

1922

%

Ώρες

26,6

19

13,2

—

10

7,0

3

2,2

2

1,5

2

1,4

2

1,4

4

2,9

4

2,9

4

2,9

5

3,5

2

1,5

2

1,4

2

1,4

—

—

11

Ιστορία

11

8,0

8,0

11

8,0

11

7,9

8

5,6

Γαλλικά

24

17,4

18

13,1

18

13,1

18

13,0

16

11,1

Μαθηματικά

34

24,7

28

20,4

28

20,4

30

2-1,6

27

18,7

Κοσμογραφία

2

1,4

2

1,5

2

1,5

2

1,4

2

15

10,9

16

11,7

16

11,7

16

11,5

30

Ιχνογραφία

9

6,5

9

6,6

9

6,6

9

6,5

12

8,3

Γυμναστική

8

5,8

8

5,8

8

5,8

8

5,8

11

7,6

138

100,0

137

100,0

137

100,0

139

100,0

144

100,0

Φυσικά Καλλιγραφία

—

1,4 20,8 —

Ωδική Σύνολο

1. Βλ. Τις σημειώσεις του Πίνακα 8.

ΠIΝΑΚΑΣ 10. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα Μαθήματα Αρχαία Ελληνικά Νέα

1886 57

Ελληνικά

Θρησκευτικά Γεωγραφία Φιλοσοφικά

1890

1893

+ 7

—1

7

—

6

+ 3

8 —

Σύνολο

—

—27

—21

—

+ 20

+ 20

—

+2

—

+2

—

—

+2

+ 4

+2

—

—

+2

Ιστορία

17 43

—13

Μαθηματικά

43

—4

2

—1

1922

—

Γαλλικά

Κοσμογραφία

—

1912

—

—6 —1

+ 4

—

—

—

—

2

— 5 —

+ 15

—21 —6 —

+ 18

19

+ 3

—

Καλλιγραφία

5

+1

—

Ιχνογραφία

16

—

—

—

+2 +2

Γυμναστική

14

—

—

—

+6

+2 + 6

—

—

—

—

+ 5

+ 5

+18

+14

Φυσικά

Ωδική Σύνολο μεταβολής

—

— 1

—7

—

+4

+ 3

ΠΙΝΑΚΑΣ

11.

Εξέλιξη του εβδομαδιαίου ανωτέρων τάξεων

χρόνου

κατά

μάθημα

των 4

Προγράμματα 1886

1890

1893

—1

1912

1922

Σύνολο

—

—18

—14

—

+ 10

+ 10

Μαθήματα Αρχαία Ελληνικά Νέα

Ελληνικά

Θρησκευτικά

33

+ 5

—

—

—

+ 3

Γεωγραφία

2

+ 2

—

—1

—

—

+ 2 + 3

—

—

+1

—

—

+ 2

—

—

+ 2

Ιστορία

11

—

—

—

—3

—3

Γαλλικά

24

—6

—

—

—2

—8

Μαθηματικά

34

—6

—

+ 2

—3

—Ί

—

—

—

—

Φιλοσοφικά

Κοσμογραφία

2

—

Φυσικά

15

+ 1

—

—

+ 14

Καλλιγραφία

—

—

—

—

—

+ 15 —

Ιχνογραφία

9

—

—

—

+ 3

+ 3

Γυμναστική

8

—

—

—

+ 3

+ 3

—

4-2

+ 5

+ 6

Ωδική Σύνολο μεταβολής

—

—

—1

ΠIΝΑΚΑΣ

12.

Εξέλιξη μάτων

του

εβδομαδιαίου

(σε ποσοστιαία

χρόνου

τοις %

Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ

κατά

κατηγορίες

μαθη-

κατανομή)

ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Πρόγραμμα Φιλολογικά

Φυσικομαθηματικά

Ξένες γλώσσες

Πρακτικά

Γενικά

1886

34,2

26,9

18,1

14,8

6,0

1890

37,3

26,7

12,7

15,3

8,0

1893

38,8

27,1

10,5

15,7

7,9

1912

38,2

28,3

10,3

15,4

7,8

1922

32,6

30,3

8,8

20,3

8,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 13. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των 4 ανωτέρων τάξεων κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή ) Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ

Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ω Ν

Πρόγραμμα Φιλολογικά

Φυσικομαθηματικά

Ξένες γλώσσες

Πρακτικά

Γενικά

1886

31,9

37,0

17,4

12,3

1,4

1890

35,8

33,6

13,1

12,4

5,1

1893

36,5

33,6

13,1

12,4

4,4

1912

35,9

34,5

13,0

12,3

4,3

1922

27,2

40,9

11,1

15,9

4,9

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 5 Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου του Βαρβακείου Λυκείου — Λυκείων κατά κατηγορίες μαθημάτων

Πρακτικών

1. Φιλολογικά 2. Φυσικομαθηματικά 3. Ξένες γλώσσες 4. Πρακτικά 5. Γενικά

ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

6

Εξέλιξητουεβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων στις τέσσερις ανώτερες τάξεις του Βαρβακείου Λυκείου

1. Φιλολογικά 2. Φυσικομαθηματικά 3. Ξένες γλώσσες 4. Πρακτικά 5. Γενικά

II

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

io

1. Συγχρόνως με το ιδρυτικό του Βαρβακείου Λυκείου Β. διάταγμα της 6 Οκτωβρίου 18861 δημοσιεύτηκε και υπουργική απόφαση που όριζε το πρόγραμμα των διδακτέων μαθημάτων.2 Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό, από τα διδακτέα μαθήματα λείπουν τα Λατινικά, τα Φιλοσοφικά και τα Θρησκευ τικά από τις τέσσερις ανώτερες τάξεις3 (που ήταν αντίστοιχες με τις τάξεις του Γυμνασίου). Από τα μαθήματα που διδάσκονται, τα Ελληνικά, κατέχοντας την 1η θέση στην Ιεραρχία των μαθημάτων, καλύπτουν περισσότερο από το 1/4 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, ακολουθούν τα Μαθηματικά και η Γαλλική γλώσσα, που το καθένα πλησιάζει το 1/5 του εβδομαδιαίου χρόνου ενώ όλα τα υπόλοιπα μαθήματα καλύπτουν κάτι περισσότερο από το 1/3 των ωρών διδασκαλίας με την ακόλουθη σειρά: Φυσικά, Ιστορία, Ιχνογραφία Γυμναστική, Γεωγραφία, Θρησκευτικά, Καλλιγραφία, Κοσμογραφία.

Στα περισσότερα μαθήματα είναι σχεδόν όμοια με εκείνη του προγράμματος τουΕλληνικούσχολείου και Γυμνασίου.4 β') Σε ορισμένα η ύλη συρρικνώνεται (π.χ. Ιστορία) η εκτείνεται (π.χ. Γεωγραφία) στις διάφορες τάξεις, γ') Η Κοσμογραφία αποτελεί κλάδο της Γεωγραφίας, ενώ στο «κλασικό» πρόγραμμα καταγράφεται ως ανεξάρτητο μάθημα, δ') Εκείνο όμως που αποτελεί καινοτομία είναι ότι σε κάθε μάθημα προτάσσεται —για πρώτη φορά— Ο σκοπός της διδασκαλίας του, πράγμα που στα «κλασικά» προγράμματα πρωτοπαρουσιάζεται το 1897. Εδώ κρίνεται σκόπιμο να γίνει μία σύγκριση του προγράμματος αυτού του Βαρβακείου Λυκείου με το πρόγραμμα του ίδιου χρόνου για το Ελληνικό σχολείο και το Γυμνάσιο. Η σύγκριση λοιπόν δίνει την ακόλουθη εικόνα: α') Οσυνολικόςεβδομαδιαίοςχρόνος του προγράμματος του Βαρβακείου Λυκείου είναι αυξημένος κατά 13 ώρες (ποσοστό 5,8%), οι οποίες κατανέμονται ως εξής: 9 στις τρεις πρώτες τάξεις και 4 στις τέσσερις ανώτερες τάξεις, β') Αυξημένες παρουσιάζονται οι ώρες των εξής μαθημάτων: της Γαλλικής γλώσσας κατά 26, των Μαθηματικών κατά 19, των Τεχνικών (Καλλιγραφίας, Ιχνογραφίας

1. Βλ. Β1 (τ. Α', σ. 677-684). 2. Βλ. Β2 (τ. Α', σ. 685-694) και Πίνακα Β1. 3. Βλ. σχετικά με το μάθημα των Θρησκευτικών: Ιωάννης Β. Κογκούλης, Το μάθημα των Θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση (18-33-1932). Συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής εκπαίδευσης, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 63-64, 83-84. 4. Βλ. Α66 (τ. Α', σ. 291-297) και Πίνακα Α18.

γραφίας) κατά 15 και των Φυσικών κατά 5. γ') Αντίθετα μειωμένες είναι οι ώρες των Ελληνικών (Αρχαίων και Νέων) κατά 18, της Γυμναστικής και των Στρατιωτικών ασκήσεων κατά 7, των Θρησκευτικών κατά 5καιτης Ιστορίας κατά 2. Κατά κατηγορίες μαθημάτων παρουσιάζεται η ακόλουθη εικόνα: Βαρβάκειο Λύκειο

Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο

Κατηγορίες μαθημάτων Ώρες

Α. Φιλολογικά

Αρχαία Ελληνικά 57-] Νέα Ελληνικά 7 i 81 Ιστορία 17 J

Ώρες

24,0 3,0 | 34,2 7,2 J

74 8 1 101 19

% 33,0·. 3,6 | 45,1 8,5 J

43 Λ 19 | 64 2J

18,li 8,01- 26,9 0,8·1

24 14 | 40 2J

10,7 6,3 17,9 0,9 J

Γ. Ξένη γλώσσα

43

18,1

17

7,6

Δ. Τεχνικά (Καλλιγραφία, Ιχνογραφία)

21

8,9

6

2,7

Β. Φυσικομαθηματικά

Μαθηματικά Φυσικά Κοσμογραφία

%

Α π ό τον παραπάνω πίνακα γίνεται σαφές ότι: α') Υπάρχει μία αρκετά σημαντική αύξηση των ωρών των μαθημάτων εκείνων που συντελούν στην «αυτάρκη σπουδήν των θετικών επιστημών» (φυσικομαθηματικών, τεχνικών, ξένης γλώσσας) και προετοιμάζουν τους υποψήφιους για το Πολυτεχνείο και τις Στρατιωτικές Σχολές.5 β') Τα Φιλολογικά μαθήματα εξακολουθούν και εδώνακατέχουν την πρώτη θέση (στο σύνολο τους καλύπτουν το 1/3 των ωρών,ενώειδικά τα Αρχαία Ελληνικά μόνα τους καλύπτουν το 1/4). Το τελευταίο αυτό φυσικά δεν είναι περίεργο, αφού ο κλασικισμόςαποτελείτο χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων γενικώς των προγραμμάτων της εποχής. 2. Το δεύτερο πρόγραμμα του Βαρβακείου Λυκείου δημοσιεύτηκε το 1890.6 Συγκρίνοντας το πρόγραμμα αυτό με το αμέσως προηγούμενο παρατηρούμε ταεξής:α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παραμένει σχεδόν αμετάβλητος (μείωση μόνο 1 ώρα), β') Ανακατανέμονται οι ώρες διδασκαλίας των μαθημάτων, έτσι που να μειώνονται οι ώρες των Γαλλικών και των Μαθηματικών και να αυξάνονται —κατά περίεργο τρόπο— Οι ώρες των Ελληνικών και

5. Βλ. Εισαγωγή: Β2 (τ. Α', σ. 21-22). 6. Βλ. Β4 (τ. Α', σ. 697-704) και Πίνακα Β2.

των Θρησκευτικών (των τελευταίων με την προσθήκη διδασκαλίας τους στις Δ' και Ε ' τάξεις), γ ' ) Αυξημένες εμφανίζονται και οι ώρες των Φυσικών που ισοφαρίζουν σχεδόν τη μείωση των Μαθηματικών.

διδακτέα ύλη των Αρχαίων Ελληνικών είναι περισσότερη και με ανακατανομή κατά τάξεις, β') Στα Θρησκευτικά προστίθεται η Χριστιανική Η θ ι κ ή καιηΕκκλησιαστική Ιστορία, γ ' ) Η ύλη της Γεωγραφίας έχει ανακατανεμηθεί εντελώς διαφορετικά από το πρόγραμμα του 1886. δ') Στις δύο πρώτες τάξεις οι «ασκήσεις εις το ομιλείν την Γαλλικήν» δεν διδάσκονται σε ιδιαίτερες ώρες. ε') Η προσθήκη της Αριθμητικής στην τελευταία τάξη αφορά επανάληψη της Θεωρητικής αριθμητικής, και η προσθήκη της Γεωμετρίας στην Γ' τάξη αφορά τους ορισμούς, ενώ από την τελευταία τάξη αφαιρείται το τμήμα της Ευθύγραμμης Τριγωνομετρίας με τις εφαρμογές της. στ') Η Ά λ γ ε β ρ α στην Δ' τάξη διδάσκεται μετά το τέλος της Γεωμετρίας (ενώ στο πρόγραμμα του 1886 προβλέπονταν ιδιαίτερες ώρες), και αναλυτικότερα στις δύο επόμενες τάξεις, ζ') Η διδασκαλία της Φυσικής στην Γ ' τάξη γίνεται «περιληπτικώς και στοιχειωδώς». 3. Δύο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του προγράμματος του 1893: 7 Η εμφάνιση του μαθήματος των Φιλοσοφικών (Ψυχολογίας και Λογικής) καιηπεραιτέρω μείωση των ωρών της Γαλλικής γλώσσας (μείωση 6 ώρες). Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος, εξάλλου, παρουσιάζει μία μικρή μείωση (3%), ενώ κατά τα άλλα ισχύουν σε γενικές γραμμές οι παρατηρήσεις του προηγούμενου προγράμματος.

Α λ λ ά και η διδακτέα ύλη των περισσότερων μαθημάτων παραμένει σχεδόν αμετάβλητη, εκτός από τις ακόλουθες—κυρίως—περιπτώσεις: α') Κατανέμεται «ορθολογικότερα» η ύλη της Ιστορίας σε όλες τις τάξεις, ενώ απουσιάζουν οι «βίοι επιφανών ανδρών» και «σκηνογραφίαι της αρχαίας και νέας ελληνικής ιστορίας» του προηγούμενου προγράμματος, β') Τα Γαλλικά διδάσκονται στην Α' τάξη και είναι πιο απλοποιημένα στις δύο επόμενες τάξεις. γ ' ) Α π ό τους κλάδους των Μαθηματικών, μειώνεται η Αριθμητική, καιηΓεωμετρία στην τελευταία τάξη επιμερίζεται με την προσθήκη της Αναλυτικής γεωμετρίας, ενώ εμφανίζεται και η Τριγωνομετρία, δ') Η σπουδαιότερη όμως αλλαγή εμφανίζεται στα Αρχαία Ελληνικά, όπου από την Δ ' τάξη δίνονται οδηγίες για τον τρόπο διδασκαλίας αρκετά «πρωτοποριακές» γιατηνεποχήτους. Τέλος, επισημαίνουμε τις αλλαγές που σημειώνονται στο πρόγραμμα της «τάξεως επαναλήψεως» σε σύγκριση με εκείνο του 1887: 8 καταργείται 7. Βλ. Β5 (τ. Α', σ. 705-714) και Πίνακα Β3. 8. Βλ. Β3 (τ. Α', σ. 695-696).

θηματικών ( + 1 ) και των Γαλλικών ( + 1 ) και προστίθενται Χημεία (ώρες 3) και Φυσική (ώρα 1), ενώ ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παραμένει ίδιος (ώρες 25). 4. Ενώ σύμφωνα με το —τροποποιημένο κατά το 1893 9 — αρθρο 7 του ιδρυτικού διατάγματος το πρόγραμμα «κανονίζεται ανά πάσαν τριετίαν», παρά τηνερευνάμας δεν εντοπίσαμε —ως τη μεταρρύθμιση του 1920— αλλο πρόγραμμα, εκτός από ένα του 1912, που αναφέρεται όμως μόνο στις ώρες των Μαθηματικών. Σύμφωνα λοιπόν μ' αυτό, 1 0 οι ώρες των Μαθηματικών αυξάνονται κατά 4, στην ουσία όμως μόνο κατά 2, διότι οι 2 ώρες της Κοσμογραφίας —που θεωρείται τώρα κλάδος των Μαθηματικών—· αφαιρούνται από τη Γεωγραφία. 5. Το τελευταίο πρόγραμμα της περιόδου που εξετάζουμε είναι του 1922. Το πρόγραμμα αυτό 1 1 έχει το ιδιαίτερο γνώρισμα ότι δεν αναφέρεται—όπως τα προηγούμενα— μόνο σε ένα σχολείο, το Βαρβάκειο Λύκειο,αλλάκαιστα «προς τούτο ομότιμα» Πρακτικά Λύκεια που ιδρύονται σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν. 2244/1920 «Περί μεταρρυθμίσεως του Βαρβακείου Λυκείου». 1 2 Ακόμα,τοπρόγραμμα αναφέρεται σε τετρατάξιο Λύκειο, το οποίο δέχεται μαθητές, ύστερα από εισαγωγικές εξετάσεις, με απολυτήριο Ελληνικού σχολείου. Α π ό την άποψη, λοιπόν, του ωρολογίου προγράμματος παρατηρούμε τα ακόλουθα:α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος έχει κατανεμηθείεξίσουκαι στις τέσσερις τάξεις, β') Το μάθημα της Κοσμογραφίαςαυτονομείταιαπό τα Μαθηματικά, γ') Μειώνονται αισθητά οι ώρες των Αρχαίων Ελληνικών και αυξάνονταιτωνΝέων Ελληνικών, δ') Αύξημένες είναι οι ώρες των Φυσικών, ταοποίαμάλιστα στην Ιεράρχηση των μαθημάτων περνούν στην πρώτη θέση. ε') Καταργείται το μάθημα της Καλλιγραφίας· επιπλέον, από το 1926 προστίθεται ως κλάδος των Φυσικών και η Υγιεινή. 1 3

9. Βλ. Β1, [2] (τ. Α', σ. 684). 10. Βλ. Β6 (τ. Α', σ. 715-716) και Πίνακα Β4. Υπενθυμίζουμε εδώ την προκήρυξη διαγωνισμού για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων Μέσης Εκπαίδευσης και το αντίστοιχο «πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως...» που δημοσιεύτηκε το 1907, όπου γίνεται λόγος και για βιβλία του Βαρβακείου Λυκείου' βλ. σχετικά στο κείμενο Α91 (τ. Α', σ. 457-523) και την παρ. 14 της Επισκόπησης του Α' κεφαλαίου (εδώ, σ. 105). 11. Βλ. BIO (τ. Α', σ. 723-751) και Πίνακα Β5. 12. Βλ. Β9 (τ. Α', σ. 719-722). 13. Βλ. Β11 (τ. Α', σ. 752).

εδώ μία τάση που επισημάνθηκε και στα προγράμματα «κλασικής» κατεύθυνσης: κάθε νέο πρόγραμμα περιγράφει τη «διδακτέα ύλη» των μαθημάτων περισσότερο αναλυτικά και λεπτομερειακά. Τέλος, ως προς το περιεχόμενο της διδακτέας ύλης υπάρχει πολύ μικρή σχέση τόσο με το προηγούμενο της ίδιας κατεύθυνσης όσο και με το πρόγραμμα «κλασικής» κατεύθυνσης του 1914.

6. Στο σημείο αυτό κρίνουμε ότι είναι σκόπιμο να κάνουμε μία σύγκριση του προγράμματος αυτού εδώ με το πλησιέστερο του πρόγραμμα Γυμνασίου «κλασικής» κατεύθυνσης, που είναι εκείνο το τροποποιημένο του 1914. 1 4 Α π ό τη σύγκριση λοιπόν αυτή εξάγονται τα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος του Λυκείου είναι ελαφρώς αυξημένος (κατά 4 ώρες) από εκείνον του Γυμνασίου, β') Σαφώς αυξημένες είναι οι ώρες εκείνων των κατηγοριών μαθημάτων που επιβεβαιώνουν τον χαρακτηρισμό των Λυκείων ως «πρακτικών» (Φυσικομαθηματικών, Ξένων γλωσσών, Ιχνογραφίας κτλ.), ενώ το αντίστροφο —φυσικά— συμβαίνει με εκείνες που χρωματίζουν το «κλασικό» Γυμνάσιο, γ') Η διαφορά μεταξύ των δύο κυριότερων κατηγοριών μαθημάτων (Φυσικομαθηματικών - Φιλολογικών) είναι μεγαλύτερη στο πρόγραμμα του Γυμνασίου (17,8%) από εκείνην των Λυκείων (15,1%), πράγμα που σημαίνει ότι τα Φιλολογικά μαθήματα εξακολουθούν και στο πρόγραμμα των Λυκείων να κατέχουν υψηλό ποσοστό" τέλος, δ') ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση ότι τα Νέα Ελληνικά διδάσκονται περισσότερες ώρες στα Λύκεια ( + 4 ) . 7. Εξετάζοντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγράφεται στους Πίνακες Β6 (για τις 7 τάξεις) και Β7 (για τις 4 ανώτερες), π α ρατηρούμε τα εξής: α') Σε όλα τα προγράμματα (για 7 τάξεις) ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός (κατά τάξη κυμαίνεται από 33-36 ώρες), β') Ως το πρόγραμμα του 1912 σημειώνεται μία τάση μείωσης, η οποία όμως στο πρόγραμμα του 1922 μετατρέπεται σε αύξηση (τελικό ποσοστό αύξησης 5,9%). γ') Στα προγράμματα των 4 ανωτέρων τάξεων, ως το 1912 ο εβδομαδιαίος χρόνος παραμένει σχεδόν σταθερός (αλλά και εδώ υψηλός), και μόνο στο τελευταίο πρόγραμμα του 1922 παρουσιάζει κάποια αύξηση (ώρες 6, ποσοστό 4,3%). 8. Στον Πίνακα Β 8 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα 14. Βλ. Α99 (τ. Α', σ. 606-628) και Πίνακα Α36 (εδώ, σ. 57).

προγράμματα. Από την εξέταση του Πίνακα αυτού εξάγονται τα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Ε κ τ ό ς από τα Φιλοσοφικά, που πρωτοεμφανίζονται στο πρόγραμμα του 1893, όλα τα άλλα μαθήματα έχουν συνεχή παρουσία από το πρώτο μέχρι το τελευταίο πρόγραμμα, β') ' Η παρουσία της Ωδικής στο πρόγραμμα του 1922 οφείλεται στη διδασκαλία της στο Ελληνικό Σχολείο, το πρόγραμμα του οποίου συμπεριλαμβάνεται στον εβδομαδιαίο χρόνο του προγράμματος του 1922. του κάθε μαθήματος στα προγράμματα των 4 ανωτέρων τάξεων —όπως καταγράφονται στον Πίνακα Β9— παρατηρούμε τα εξής: α') Α π ό τα μαθήματα σε όλα τα προγράμματα απουσιάζει η Καλλιγραφία, που περιορίζεται στις κατώτερες τάξεις, όπως επίσης και η Ωδική (βλ. αμέσως προηγούμενη παράγραφο). β') Τα Νέα Ε λ λ η ν ι κ ά — ω ς κλάδος του μαθήματος των Ελληνικών— 1 5 δεν υπάρχουν παρά μόνο στο τελευταίο πρόγραμμα του 1922, και μάλιστα με αυξημένο αριθμό ωρών από δ,τι στις κατώτερες τάξεις, γ ' ) Τα Θρησκευτικά εμφανίζονται για πρώτη φορά στο πρόγραμμα του 1890 και έκτοτε π α ραμένουν σε όλα τα επόμενα προγράμματα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα Φιλοσοφικά που πρωτοεμφανίζονται στο πρόγραμμα του 1893. δ') Ό λ αταάλλα μαθήματα υπάρχουν συνεχώς σε όλα τα προγράμματα. 9. Οι μεταβολές κάθε μαθήματος κατά την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου καταγράφονται στους Πίνακες Β10 και Β11. Σύμφωνα με τον πρώτο πίνακα: α') ο χρόνος μένει αμετάβλητος στην Ιστορία και την Κοσμογραφία. β') Τελική αύξηση παρουσιάζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Νέα Ελληνικά (20 ώρες), Φυσικά (18), Γυμναστική (6), Ωδική (5), Γεωγραφία (4), Καλλιγραφία (3), Θρησκευτικά και Ιχνογραφία (2). γ') Τελική μείωση παρουσιάζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Αρχαία Ελληνικά και Γαλλικά (21 ώρες), Μαθηματικά (6 ώρες), δ') Οι περισσότερες μεταβολές σημειώνονται στο πρόγραμμα του 1922. Εξάλλου, σύμφωνα με τον Πίνακα Β11 (για τις 4 ανώτερες τάξεις): α') ο χρόνος μένει αμετάβλητος μόνο στην Κοσμογραφία, ενώ στα άλλα μαθήματα σημειώνονται μεταβολές, κυρίως στα προγράμματα του 1890καιτου 1922. β') Τελική αύξηση παρουσιάζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Φυσικά (15 ώρες), Γεωγραφία - Γυμναστική - Ιχνογραφία (3 ώρες), γ') Αντίθετα, τελική μείωση παρουσιάζουν κατά σειρά τα μαθήματα: Αρχαία Ελληνικά (14 ώρες), Γαλλικά (8), Μαθηματικά (7), και Ιστορία (3). 15. Υπενθυμίζουμε ότι το μάθημα των Νέων Ελληνικών αυτονομήθηκε με το Β. διάταγμα «περί εγγραφών, εξετάσεων κτλ. εν τοις σχολείοις της μέσης εκπαιδεύσεως» της 29 Δεκεμβρίου 1923. (Βλ. και υποσημ. 79 της Επισκόπησης του Α' κεφαλαίου, εδώ, σ. 107108).

10. Ως προς την Ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τους Πίνακες Β12 και Β13—όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί—, 1 6 παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Τα Φιλολογικά και τα Φυσικομαθηματικά μαθήματα κατέχουν σε όλα τα προγράμματα την 1η και 2η θέση αντίστοιχα, με άνοιγμα της μεταξύ τους διαφοράς κατά πρόγραμμα 7,3% - 10,6% - 11,7% - 9,9%- 2,3%, π ρ ά γ μ α που σημαίνει ότι μόνο στο τελευταίο πρόγραμμα έχουμε αισθητή μείωση των Φιλολογικών μαθημάτων (5,6%), την οποία όμως δεν την κερδίζουν ολόκληρη τα Φυσικομαθηματικά, αλλά περισσότερο τα Πρακτικά μαθήματα, β') Στην 3η θέση βρίσκονται τα Πρακτικά μαθήματα (έκτος από το πρώτο πρόγραμμα, όπου κατέχουν την 4η θέση), τα οποία ως το 1912 παρουσιάζουν κάποια σταθερότητα, αλλά στο τελευταίο πρόγραμμα αυξάνουν το ποσοστό τους κατά 5 μονάδες, γ ' ) Στην 4η θέση (έκτος από το πρώτο πρόγραμμα όπου κατέχουν την 3η θέση) βρίσκονται ol Ξένες γλώσσες με συνεχή τάση μείωσης του ποσοστού τους, και στην 5η και τελευταία τα Γενικά μαθήματα.

ξεων (Πίνακας Β12). Με βάση όμως τον Πίνακα Β13 παρατηρούμε ότι: α') Τα Φιλολογικά και Φυσικομαθηματικά μοιράζονται την 1η θέση"έτσι,τα Φιλολογικά κατέχουν την 1η θέση στα προγράμματα 1890, 1893, 1912καιτα Φυσικομαθηματικά στα προγράμματα 1886 και 1922,αλλάτοάνοιγματης μεταξύ τους διαφοράς είναι μικρότερο από το προηγούμενο (5,1%- 2 , 2 % 2 , 9 % - 1,4%) και μόνο στο τελευταίο πρόγραμμα είναι μεγαλύτερο (13,7%), όπου τα Φυσικομαθηματικά με το ποσοστό που κατέχουν (40,9%) χαρακτηρίζουν τα Λύκεια ως «Πρακτικά», β') Στην 3η θέση βρίσκονται οι Ξένες γλώσσες (που μετά από μία αισθητή μείωση του ποσοστού τους σταθεροποιούνται στο 13%), εκτός από το τελευταίο πρόγραμμα, όπου ύστερα και από νέα μείωση περνούν στην 4η θέση. γ ' ) Τα Πρακτικά μαθήματα βρίσκονται στην 4η θέση με μικρή διαφορά από τις Ξένες γλώσσες, εκτός από το τελευταίο πρόγραμμα, όπου αυξάνοντας το ποσοστό τους περνούν στην 3η θέση. δ') Τέλος, στην 5η και τελευταία θέση βρίσκονται τα Γενικά μαθήματα. Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στις γραφικές παραστάσεις 5 και 6. Τέλος, ως προς την Ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων—όπωςέχει καταγραφεί σε κάθε Πίνακα προγράμματος—διαπιστώνουμε ότι μέχρι και το πρόγραμμα του 1912 η Ιεράρχηση παραμένει σταθερά η ίδια, και μόνο στο πρόγραμμα του 1922 παρουσιάζεται με νέα μορφή. 16. Τα μαθήματα £χουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α') Φιλολογικά (Αρχαία Ελληνικά, Νέα Ελληνικά, Ιστορία, Φιλοσοφικά), β') Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά, Φυσικά, Κοσμογραφία), γ') Ξένες γλώσσες, δ') Πρακτικά (Καλλιγραφία, Ιχνογραφία, Γυμναστική, Ωδική), και ε') Γενικά (Θρησκευτικά, Γεωγραφία).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ'

ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ

I

ΠΙΝΑΚΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

1. Ωρολόγιο πρόγραμμα

α/α

Διδασκαλείων

Μαθήματα

αρρένων

1878 Τάξεις

1

Α 1

Θρησκευτικά Μεθοδική και διδακτική επί το πρακτικώτερον Υποδειγματική διδασκαλία

2

Παιδαγωγικά

Ασκητική

των

j

μαθητών εν τη διδακτική

Θεωρία της Παιδαγωγικής Ιστορία συνοπτική της Παιδαγωγίας Διδακτικά ( = Ασκητική διδασκαλία εν τω προτύπω...) 3 4

Φιλοσοφικά Ελληνικά

[Αρχαία]

Ελληνικά

[Νέα] 5

Ελληνικά Ιστορία

6

Γεωγραφία Φυσική

7

Χημεία

Φυσιογνωστικά

Σωματολογία και Βοτανική Ζωολογία 8

Αριθμητική

Μαθηματικά

Γεωμετρία 9

Μουσική

Μουσική

οργανική 10

Καλλιγραφία Ιχνογραφία

1.

Ιεράρχηση

Β

Σύνολο

3

3

3

—

3

—

—

2

9

7,0

3 .

—

2 J

Γ

—

2

—

2 Γ

i

—

—

2

21

1

%

Γ

—

—

2

—

—

10

—

3

—

8

8

10

26 ] 9 J

21

16,3

2^ 10 3

2,3

35

20,2 1 27,2

3

3

3

3

3

—

6

7,0 J 4,6

2

2

—

4

3,1

2

2

3

—

—

2

2 ζ

14

10,9

—

2

—

2 ί 8

6,2

12

9,3

9

7,0

7 \

3

—

—

3

3

—

—

3 Ί

2

3

—

5 J

/

3

2

2

7 Ί

2

2

1

5 J

2

2

—

4 1

2

1

2

5/

των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Φυσιογνωστικά, 4 Μουσική, 5α Θρησκευτικά, 5β Καλλιγραφία

και Ιχνογραφία, 7 Μαθηματικά, 8 Ιστορία, 9α Γεωγραφία, 9β Γυμναστική, 11 Φιλοσοφικά, 12α Κηπουρική ( = Γεωπονικά), 1 2 β Βλ. και παρακάτω, υποσημ. 4 5 της

Επισκόπησης.

Υγιεινή.

ΠIΝΑΚΑΣ

1 (συνέχεια)

11

ί Γυμναστική 1 Γυμναστική και Κηπουρική

12

Κηπουρική

13

Υγιεινή

ι J

Α

Β

1

2

(2) 2 1

1

Σύνολο 2. Οι 2 αυτές ώρες κατανέμονται ανά 1 στη Γυμναστική και την Κηπουρική. ΠΗΓΗ

Σύνολο

Τάξεις

Μαθήματα

α/α

: Β . διάταγμα 25 Μαΐου 1 8 7 8 : Κείμενο Γ 1 2 (τ. Β ' , σ. 6 1 - 6 3 ) .

Γ 1 —

] J

4

% 3,1 1,5

—

— 2

2

—

2

1,5

40

46

43

129

100,0

ΠIΝΑΚΑΣ 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου α/α

Μαθήματα

1

Τάξεις Α

Β

Σύνολο

Θεσσαλονίκ %

Γ 2

6,3

1

Θρησκευτικά

3

3

2

Φιλοσοφικά

3

3

2

8

6,3

3

Παιδαγωγικά

3

3

4

10

7,9

18

14,2

10

7,9

14

11,0

1

0,8

4

Ελληνικά

7

6

5

5

Μαθηματικά

4

4

2

2 3

2 2 1

6 7 -8

9

Φυσική Φυσική ιστορία Χημεία Σωματολογία

10

Κοσμογραφία

11

Γεωγραφία

12

Φυσιογνωστικά

— —

Γενική ιστορία Ελληνική ιστορία

14

Μουσική

2 1

2

—

2 2

2 2

6 1 6 ]

3 2

3 2

1

1

3 2 1

9 ί 6 I 3 J

Ιστορία

Ωδική Τετράχορδον Αρμονική

6 \ 5 f 1 ί

—

—

13

-

8

)

4

3,1

12

9,4

18

14,2

15

Ιχνογραφία

2

2

7

11

8,7

16

Καλλιγραφία

2

1

1

4

3,1

17

Γυμναστική

4

3

2

9

7,1

44

42

41

127

100,0

Σύνολο

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μ α θ η μ ά τ ω ν : Ι α Ελληνικά, 1β Μουσική, 3 Φ υ σ ι ο γ ν ω σ τ ι κ ά , 4 Ιστορία, 5 Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α , 6α Μ α θ η μ α τ ι κ ά , 6,3 Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά , 8 Γ υ μ ν α σ τ ι κ ή , 9α Θρησκευτικά, 9β Φιλοσοφικά, 11α Γ ε ω γ ρ α φ ί α , 11 β Καλλιγραφία, 1 3 Κ ο σ μ ο γ ρ α φ ί α . Π Η Γ Η : Κανονισμός του εν Θεσσαλονίκη Διδασκαλείου: Κείμενο Γ Ι 2 [ 1 ] (τ. Β ' , σ. 6 4 - 7 9 ) .

ΠΙΝΑΚΑΣ

3. Ωρολόγιο πρόγραμμα

Διδασκαλείων

Μ α θ ή μ α τ α

αρρένων 1879 (=

τροποποίηση

1

Τάξεις Α

1

Θρησκευτικά Μεθοδική και διδακτική επί το πρακτικώτερον Υποδειγματική

2

Παιδαγωγικά

διδασκαλία Ασκητική

των

μαθητών εν τη διδακτική

Θεωρία της Παιδαγωγικής Ιστορία

τον προγράμματος

συνοπτική της Παιδαγωγίας

Β

Σύνολο

3

3

3

—

3

—

1

—

2

—

2

—

2

—

2 '

1

—

—

2

2 L

—

—

2

2

—

10

10

3

Φιλοσοφικά

—

3

—

4

Ελληνικά

8

8

10

26 Ί 9 J

[Νέα] 5 6

Ελληνικά Ιστορία

Γεωγραφία Φυσική

7

Χημεία Σωματολογία και Βοτανική -

Φυσιογνωστικά Υγιεινή

Ζωολογία Αριθμητική Γεωμετρία

i Μαθηματικά

Μαθηματική Γεωγραφία 9

Μουσική οργανική

10

Καλλιγραφία Ιχνογραφία

Μουσική

9

7,0

21

16,4

]

—

Ελληνικά

%

3

Διδακτικά ( = Ασκητική διδασκαλία εν τ ω προτύπω...)

f [Αρχαία]

1878)

Γ

f 1

του

} 3

2,4

35

27,4

3

3

3

3

3

—

6

4,7

2

2

—

4

3.1

—

3

4

7 ,

—

—

2

2 /

14

10,9

—

2

—

2 (

3

—

—

3

3

—

—

3 -ι

2

3

—

5 [

9

7,0

—

—

1

1 J

2

)

3

2

2

2

7 Ί 1 2

2

2

—

4 1

2

1

2

5/

1

5

9,4

/ 9

7,0

11 12

Γυμναστική Γυμναστική και Κηπουρική

(2) 2

Κηπουρική Σύνολο

38

2 —

1 —

1 47

Ί J

4

3,1

—

2

1,6

43

128

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Φυσιογνωστικά, 4 Μουσική, 5α Θρησκευτικά, 5β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 5γ Μαθηματικά, 8 Ιστορία, 9α Γεωγραφία, 9β Γυμναστική, 11 Φιλοσοφικά, 12 Κηπουρική. 2. Οι 2 αυτές ώρες κατανέμονται ανά 1 στη Γυμναστική και την Κηπουρική. Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας Γ β) Β. διάταγμα 16 Ιουλίου 1879: Κείμενο Γ 1 5 (τ. Β', σ. 93).

ΠΙΝΑΚΑΣ

4. Ωρολόγιο πρόγραμμα

α/α

Διδασκαλείων

Μαθήματα

αρρένων

1886

1

Τάξεις Α

Ερμηνεία συγγραφέων Αρχαία Ελληνικά Θέματα και εκθέσεις ιδεών Ανάγνωσις νεωτέρων Ε λ λ ή ν ω ν λογογράφων ποιητών... [Νέα Ελληνικά] 2

Ιστορία της παιδαγωγίας... Θεωρία της παιδαγωγικής και μεθοδολογία Ιστορία της νεωτέρας παιδαγωγίας... Διδακτική

Παιδαγωγικά

3

Μαθηματικά

Αριθμητική Στοιχεία Γεωμετρίας

4

Φυσική Φυσική

Φυσιογνωστικά

5

Θρησκευτικά

6

Φιλοσοφικά

Ιστορία

7

Ιστορία

8

Καλλιγραφία Ιχνογραφία

9

Μουσική

και Ωδική {

10

Ιχνογραφία

οργανική

Κηπουρικής και δενδροκομίας πρακτικαί γνώσεις

6 2 3

Β 6 2 και —

Σύνολο

%

18 \ 6 ' 27 ί 3 )

18,1 \ 6,1 Γ 27,2 ί 3,0 J

Γ 6 2 —

— — — —

1 — — —

— 2

3 —

— 2

— —

3 1 2 J

5

5,1

2 2

2 1

1 —

5 1 3 J

8

8,1

2

2

1

5

5,1

—

2

—

2

32

1 8

1 \ 2 r 12 1 1 8 /

32

12,1

2

2,0

82

8,1 2

2 —

2 —

— 1

4 1 1 J

5

5,1

3

2

2

7 1 12

12,1

2

2

1

5 j

—

—

1

1

1,0

Γυμναστική

{

Γυμναστική και Οπλασκία

Υγιεινή Σύνολο

3

3

—

6 ι

— — 32

— 3 33

2 3 34

2 ^ 14 6 J 99

14,1 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γυμναστική, 3α Μουσική, 3β Παιδαγωγικά, 5α Ιστορία, 5β Φυσιογνωστικά 7α Θρησκευτικά, 7β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 7γ Μαθηματικά, 10 Φιλοσοφικά, 11 «Γεωπονικά». 2. Υπολογίζουμε ανά 1 ώρα διδασκαλία της Γεωγραφίας (οπότε για την Ιστορία έχουμε: ώρες 6, ποσοστό 6,1%, και για τη Γεωγραφία: ώρες 2, ποσοστό 2%). Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 5 Σεπτεμβρίου 1886: Κείμενο Γ28 (τ. Β', σ. 127-130).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

5. Ω ρ ο λ ό γ ι ο πρόγραμμα

α/α

Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ω ν αρρένων

Μαθήματα

1888

1

Τάξεις Α

1

Θρησκευτικά

2

Ελληνικά ΗΑρχαίαΠαιδαγωγία Παιδαγωγικά... I Παιδαγωγική Ιστορία της νεωτέρας παιδαγωγικής... Διδακτικαί ασκήσεις...

Β

Σύνολο

%

Γ

2

2

2

6

5Λ

12

9

9

30

25,6

2

—

—

2 \

— — — —

22 — — —

— 2 2 9

2 1 2/17 2 I 9 /

—

22

—

2

3

Παιδαγωγικά

4

Φιλοσοφικά ( = «Ψυχολογία και Λογική»)

5

Μαθηματικά

3

3

—

6

5,1

6

Κοσμογραφία

—

—

1

1

0,9

7

Φυσική Φυσιογραφία

6 1 10 4 J

8,6

8

Γεωργία και δενδροκομία ( = Γεωπονία)

9

Γεωγραφία

10

Φυσιογνωστικά

2 2

Ιστορία Εκκλησιαστική μουσική Ωδική Τετράχορδον προαιρετικόν

2 24

23 — 25

—

—

2

2

—

2

2

2

2 2 2

2 2 2

2 2 1

14,5

1,7

2

1,7

4

3,4

6

5,1

6 -, 6 1 17 5J

14,6

Ιχνογραφία και Καλλιγραφία 6

12 13

Γυμναστική

3

Γυμναστική Οπλασκία Σύνολο

1.

Ιεράρχηση

2

1

2

2

2

—

2

2

38

38

41

7

6

5,1

6 1 10

8,6

4 J 117

100,0

των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Μουσική, 2β Παιδαγωγικά, 4α Γυμναστική, 4β Φυσιογνωστικά, 6α Θρησκευτι-

κά, 6β Ιστορία, 6γ Ιχνογραφία και Καλλιγραφία, 6δ Μαθηματικά, 10 Γεωγραφία, 11α Γεωπονία, 11β Φιλοσοφικά, 13 Κοσμογραφία. 2. Κατανομή των 4 ωρών των Παιδαγωγικών σε δύο χωριστά μαθήματα, όπως άλλωστε φαίνεται και από τους Γενικούς του Διδασκαλείου Αθηνών που σώζονται στη Μαράσλειο Παιδαγωγική

Ακαδημία.

3. Χημεία. 4. Βλ. Τη διδακτέα ύλη στο διάταγμα. 5. Τυπικά «Φυσιογραφία» άλλα ουσιαστικά «Γεωπονία». 6. Στους γενικούς ελέγχους εμφανίζεται άλλοτε ως ένα μάθημα και άλλοτε ως δύο. 7. Γυμναστική και

Υγιεινή.

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 13 Σεπτεμβρίου 1888: Κείμενο Γ31 (τ. Β', σ. 139-142).

Ελέγχους

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

6.

Ωρολόγιο

πρόγραμμα

Υποδιδασκαλείων 1893 Ώρες

Μαθήματα

%

α'

Θρησκευτικά

4

9,5

β'

Παιδαγωγικά

4

9,5

Υ

Ελληνικά

5

11,9

Ελληνική ιστορία

3

7,1

2

4,8

2

4,8

8'

Γεωγραφία

ζ στ' ζ' r η ο' ι' ια'

Αριθμητική Άσματα

3

7,1

Καλλιγραφία

2

4,8

Ιχνογραφία

2

4,8

Γυμναστική Πρακτικαί ασκήσεις Σύνολο

3

7,1

12

28,6

42

100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 7 Απριλίου 1893: Κείμενο Γ36 (τ. Β', σ. 160-167).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α' τάξεως Μαρασλείου 1910 α/α 1 2 3

Μαθήματα

Ώρες

Θρησκευτικά Ε λ λ η ν ι κ ή γλώσσα Ιστορία

Διδασκαλείου

%

3

7,3

8

19,5

2

4,9

4

Μαθηματικά

3

7,3

5

Πολιτικής οικονομίας στοιχεία

1

2,4

6

Πειραματική φυσική

2

4,9

7

Ζωολογία

2

4,9

8

Γαλλική γλώσσα

2

4,9

9

Γεωπονική

3

7,3

10 11 12

Ωδική Τετράχορδον Εκκλησιαστική μουσική

2

4,9

2

4,9

2

4,9

13

Ιχνογραφία και καλλιγραφία

3

7,3

14

Γυμναστική και σκοποβολία

3

7,3

15

Χειροτεχνία

3

7,3

41

100,0

Σύνολο

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 30 Οκτωβρίου 1910: Κείμενο Γ 5 3 (τ. Β', σ. 238-239).

ΠIΝΑΚΑΣ 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μαρασλείου Διδασκαλείου α,/α

Μαθήματα

1911

1

Τάξεις Α

1

Θρησκευτικά

2

Ψυχολογία και πολιτειακή

3

Γενική και ειδική Διδακτική Παιδαγωγική Διδακτικαί ασκήσεις και συνεδρίαι...

4 5

ηθική Παιδαγωγικά

Ελληνικά Ιστορία

του

Πολιτισμού

Β

Σύνολο

Γ

%

Δ

2

2

2

—

6

3,8

—

4

—

—

4

2,5

— — —

— — —

6 — —

— 4 14

6 -ι 4 > 24 14 J

15,0

8

7

7

6

28

17,5

2

2

2

2

8

5,0

—

—

3

3

6

3,8

6

Γεωγραφία

7

Μαθηματικά

3

—

—

—

3

1,9

8

Κοσμογραφία

—

2

—

—

2

1,2

2 2 3 —

2 — — 2

— — — —

— — — —

9

10 11

Πειραματική Φυσική Ζφολογία Χημεία Φυσική

Φυσιογνωστικά Ιστορία

Γεωπονικά Υγιεινή

( = Ανθρωπολογία και Υγιεινή)

12

Πολιτική Οικονομία - Εμπορικά μαθήματα

13

Γαλλική γλώσσα

14

Ωδική Τετράχορδον η αρμόνιον Μουσική [Εκκλησιαστική Μουσική

1

2

—

1

—

2

2 2 2 2

2

4 2 3 2

\ f 11 1 »

6,9

2

7

—

4

2,5

—

—

2

1,2

—

2

2

6

3,8

2 2 2

2 2 2

2 — 1

8-) 6 > 21 7J

13,1

3

4,4

15

Ιχνογραφία και Καλλιγραφία Ιχνογραφία

3 —

3

2

8 1

—

1

—

—

9

5,6

1 Ι

16

Γυμναστική και Σκοποβολία 2

3

3

2

2

10

6,2

17

Χειροτεχνία

3

2

2

2

9

5,6

40

40

39

41

160

100,0

Σύνολο

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων, που έχουν αναγραφεί με τη σειρά που έχουν στο άρθρο 2 του νόμου , Γ Χ ^ Β ' (βλ. Γ 4 7 ) : 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Μουσική, 4 Φυσιογνωστικά, 5 Γυμναστική και Σκοποβολία, 6α Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, 6β Χειροτεχνία, 8 Ι σ τ ο ρ ί α του Πολιτισμού, 9 Γεωπονικά, 10α Γαλλικά, 10β Γεωγραφία, 10γ Θρησκευτικά, 1 3 α Υ γ ι ε ι ν ή , 13β Ψυχολογία, 15 Μαθηματικά, 16α Κοσμογραφία, 16β Πολιτική Οικονομία. Ας 2. Στα διδακτέα μαθήματα, όπως ορίζονται από το άρθρο 2 του νόμου , Γ Χ ^ Β ' / 1 9 1 0 , υπάρχουν δύο ξεχωριστά μαθήματα: Γυμναστική - Σκοποβολία και στρατιωτική εκπαίδευσις, αλλά στο αναλυτικό πρόγραμμα αποτελούν ένα υπό την ονομασία: Γυμναστική και σκοποβολία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 8 Οκτωβρίου 1911: Κείμενο Γ 5 4 (τ. Β', σ. 240-243).

ΠΙΝΑΚΑΣ

9. Ωρολόγιο πρόγραμμα

Διδασκαλείων

«εκατέρου των φύλων» 1914 Τ ά ξ ε ι ς

Μαθήματα1

α/α

Α

Σ ύ ν ο λ ο

Β

Γ ο

α

α 1

Θρησκευτικά

2

Ελληνικά

3

Γαλλικά

4

Φιλοσοφικά Παιδαγωγικά

{

θ

%

α

θ

α

α

ο θ

2

2

2

2

2

2

6

6

4,8

4,8

8

8

7

7

6

6

21

21

16,6

16,8

2

2

2

2

2

2

6

6

4,8

4,8

3

3

—

—

—

—

3

2,4

2,4

—

—

5

5

—

—

3

3

3 i

18

14,3

14,4

—

10

10

10 J

4,8

Παιδαγωγική

_

Διδακτικαί ασκήσεις και συνεδρίαι...

—

_ —

_

_ —

3 5 Ί

5~ι

18

3 | 10 '

2

2

2

2

2

2

6

6

4,8

7

Γεωγραφία

2

2

2

2

—

—

4

4

3,2

3,2

8

Μαθηματικά

2

2

I2

I2

—

—

3

3

2,4

2,4

9

Χημεία

11

8,7

8,8

— 2 2

1,6 1,6 —

— 1,6 1,6

5

3,9

4,0

12

13,5

9,6

6

Ιστορία

Φυσική ιστορία

11 10 12 13

2 | Φυσιογνωστικά

Φυσική πειραματική Πολιτική Οικονομία Υγιεινή και Νοσηλευτική Οικιακή Οικονομία Γεωπονικά Ωδική

14

Ενόργανος

Μουσική

Εκκλησιαστική

Μουσική

Μουσική

2

2

2

—

1

2

2

— 1 — —

— — — 2

2

2

2

2

2

2 2

2

2

2

2

2

—

2

—

1

5Ί

—

—

—

2 |

2 2 I3 — — — — —

2 — 2 —

2 — 2 —

4J

1

1

2

2

6Ί

2

2

6 [

1

—

5 '

2

5Ί 11

2 | 4>

2 2 — 5 6ί 17

6? — '

Ιχνογραφία Καλλιγραφία

2 1

2 1

2 1

2

16

Χειροτεχνία

2

3

2

4

2

3

17

Γυμναστική (και στρατιωτικαί ασκήσεις και σκοποβολία)

3

3

3

3

3

42

42

42

41

42

15

Σύνολο

1

7

5,5

5,6

6

10

4,8

8,0

3

9

9

7,1

7,2

42

126

125

100,0

100,0

1

1 -

—

51

7

5] 2/

2]

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: α ( = α ρ ρ έ ν ω ν ) : 1 Ελληνικά, 2 Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά , 3 Μουσική, 4 Φυσιογνωστικά, 5 Γυμναστική, 6 Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α και Καλλιγραφία, 7α Γαλλικά, 7β Θρησκευτικά, 7 γ Ι σ τ ο ρ ί α , 7δ Χειροτεχνία, 11 Γεωπονικά, 12 Γεωγραφία, 13α Μαθηματικά, 13β Φιλοσοφικά, 15α Πολιτική Οικονομία, 15β Υγιεινή, β ( = θηλέων): 1 - 4 τα ίδια, 5 Χειροτεχνία, 6 Γυμναστική, 7Ιχνογραφίακαι Καλλιγραφία, 8α Γαλλικά, 8β Θρησκευτικά, 8γ Ιστορία, 11-13β τα ίδια, 15α Οικιακή Οικονομία, 15β Υγιεινή. 2. Κοσμογραφία. 3. Στοιχεία του ισχύοντος δικαίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Οκτωβρίου 1914: Κείμενο Γ62 (τ. Β', σ. 260-265).

ΠIΝΑΚΑΣ 10. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1913

α/α

μονοταξίων

Ώρες Εξάμηνο Α' Β'

Μαθήματα

1

Ψυχολογία μετά παιδαγωγικών εφαρμογών, στοιχεία λογικής και ηθικής και γενική διδακτική

2

Παιδαγωγική. Ιστορία της Δημοτικής και ή περί ταύτης παρ' ημίν νομοθεσία

3

Ειδική διδακτική και άσκησις των μαθητών εις το διδάσκειν

4

Ζωοτεχνία και Γεωπονία

5 6

Διδασκαλείων

10

Υγιεινή

Μ.Ο.

5

11,9

Εκπαιδεύσεως —

6 2

Ωδική και Εκκλησιαστική Μουσική

αρρένων

3

Η

3,6

15

η 5

11,9

4

17,8

1

2,4

8

6

7

16,7

—

7

Ιχνογραφία και Καλλιγραφία

6

6

6

14,3

8

Γυμναστική και Σκοποβολία

4

4

4

9,5

9

Χειροτεχνία

6

4

5

11,9

42

42

42

100,0

Σύνολο

Π Η Γ Η : Απόφαση 21193/3 Οκτωβρίου 1913: Κείμενο Γ 56 (τ. Β', σ. 248).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

11.

α/α

1

Ωρολόγιο πρόγραμμα

προσαρτημένης

Μαθήματα

Ψυχολογία,

στοιχεία

Εξάμηνο Α' Β'

φιλοσοφικής

ηθικής

και

10

5

11,9

3,6 περί ταύτ

—

3

Η

—

15

η

-17,8

41

10,7

Ειδική διδακτική και άσκησις των μαθητών εις το διδάσκειν

4

%

Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή , ιστορία της δημοτικήςεκπαιδεύσεωςκαι η

3

Μ.Ο.

Γενική

διδακτική 2

τάξεως 1914

5

Ζ ω ο τ ε χ ν ί α και γεωπονία

2

4

1

2,4

8

6

7

16,7

Καλλιγραφία

2

1

ι;

8

Ιχνογραφία

5

5

5

11,9

9

Χειροτεχνία

6

4

5

11,9

Γυμναστική και σκοποβολία

4

4

4

9,5

42

42

42

100,0

5

6 7

10

Υγιεινή Ω δ ι κ ή και Εκκλησιαστική μουσική 1

Σύνολο

—

3,6

1. Σύμφωνα με το Β. δ ι ά τ α γ μ α της 31 Ιανουαρίου 1 9 1 5 (Κείμενο Γ 6 7 , τ. Β', σ. 2 7 9 ) προστίθεται το μάθημα « Σ τ ο ι χ ε ί α του ισχύοντος δικαίου και της πολιτικής οικονομίας» επί 1 ώρα εβδομαδιαίως και στα δύο εξάμηνα (ποσοστό 2,4%), με ωρώντουμαθήματος της ωδικής και εκκλησιαστικής μουσικής (7 ώρες το α' εξάμηνο, 5 το β': μέσος όρος 6 και ποσοστό 1 4 , 3 % ) . Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Οκτωβρίου 1 9 1 4 , αρθρο 2: Κείμενο Γ 6 2 (τ." Β', σ. 265).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 12. Πρόγραμμα πενταταξίων Διδασκαλείων (Ν.

3182/1924)

Τάξεις α/α

1 2

3

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Μαθήματα

1

Θρησκευτικά Ελληνικά Παιδαγωγικά Γενική Παιδαγωγική Γενική Διδακτική Ειδική Διδακτική και πρακτικαί ασκήσεις Παιδαγωγικά Ιστορίατης Παιδαγωγικής Φροντιστηριακαί ασκήσεις Ιστορία της... Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Σωματολογία του παιδός και Ψυχολογία Ξέναι γλώσσαι Ιστορία Πολιτειακή αγωγή Μαθηματικά Φυσιογνωστικά Γεωγραφία Υγιεινή Γεωπονία και Ζωοτεχνία/Γεωπονικά Οικιακή Οικονομία Ωδική Μουσική Ενόργανος μουσική

Α

Β

Γ θ

α

Δ

θ

α

θ

Ε α

Σύνολο

α

θ

α

2 9 — — —

2 9 — — —

2 8 — — —

2 8 — — —

2 7 — — —

2 1 1 1 1 7 6 6 6 6 — 6 6 — — — — — 3 3 — — — 2-3 2-3

— — —

— — —

— — —

— — —

— — —

— — —

— — 3 2 — 2 5 — — — — 2 2

— — — — — — — — 2 2 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 — — — — — 2 2 2 2 2 5 5 5 3 3 — 2 2 2 2 — — — 1 1 — 2 2 2 1 — — — — 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

— — —

— — —

— — 2 2 — 23 3 — 1 2 — 1 2

— — 2 2 — 23 3 — 1 2 1 1 J

ο

10 1 *2

10 1 *2

-/I -/I — — — — — — 1 1 — — 1 1 — — — — ** ** — — Ί 2-3 1 2-3 ]

α

%

ο

α

8 36

8 36

0 3 i 3 ί F 10 ,24 1 1 — ι / 1 2 9 8 1 8 17 4 2 (, — Ί 18 ]

6 3 j 3 Ι Γ 10 , 2 4 l i — 1 / 1 2 9 8 1 8 17 4 2 5 2 Ί 18 ]

ο

4,5 20,5

4,5 20,3

13,6

13,6

1,1 5,1 4,5 0,6 4,5 9,7 2,3 1,1 3,4 — 10,3

1,1 5,1 4,5 0,6 4,5 9,6 2,3 1,1 2,8 1,1 10,2

1 5

Ι

i

1 6 17

Ιχνογραφία και Καλλιγραφία Ιχνογραφία Χειροτεχνία Γυμναστική Σύνολο

2 —

2 —

2

2 —

—

—

—

2

—

2

—

2

—

—

4

2

Ι έ

Η

. £> 1 )

Η

Η

2

2

2

2

2

2

2

2

3

3

2

2

3

3

3

3

3

3 4

3 4

3 5

3 5

3 6

36

3 5

3 6

3 6

2

5

3 6

5

1

9*

4

1

9*

5,4

5,4

5 i j

η

η

5,4

5,4

14

14

8,0

7,9

176

177

100,0

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: α (αρρένων): 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Μουσική, 4 Φυσιογνωστικά, 5 Γυμναστική, 6α Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, 6β Χειροτεχνία, 8 Ξένες γλώσσες, 9α Θρησκευτικά, 9β Ιστορία, 9γ Μαθηματικά (και Κοσμογραφία), 12 Γ ε ω πονικά, 13 Γεωγραφία, 14α Υγιεινή, 14β Ψυχολογία, 16 Πολιτειακή α γ ω γ ή . β (θηλέων): 1 - 1 3 τα ίδια, 14α Οικιακή Οικονομία, 14β Υγιεινή, 14γ Ψυχολογία, 17 Πολιτειακή Αγωγή. 2. «Αι διά τας φροντιστηριακάς ασκήσεις ώραι θα λαμβάνωνται εκ των διά τας πρακτικάς ασκήσεις ωρισμένων δέκα και θα είνε πλείονες των δύο καθ' εβδομάδα» (βλ. § 7, Γ97). 3. Κοσμογραφία. 4. « Ώ ρ α ι κατά τας εκασταχού ανάγκας» (βλ. § 11, Γ97). 5. Από το σχολικό έτος 1926-27 προστέθηκε στην τελευταία τάξη 1 ώρα για το νέο μάθημα «Κώδιξ των στρατιωτικών και ναυτικών εισφορών και ναυλώσεων» βλ. Γ 9 5 (τ. Β', σ. 400-405). Π Η Γ Ε Σ : α) Π . διάταγμα 16 Οκτωβρίου 1924: Κείμενο Γ92 (τ. Β', σ. 382-387). β) Π . διάταγμα 13 Σεπτεμβρίου 1925: Κείμενο Γ 9 3 (τ. Β', σ. 388-393). γ) Π . διάταγμα 3 Φεβρουαρίου 1927: Κείμενο Γ 9 4 (τ. Β', σ. 394-399). δ) Π . διάταγμα 27 Σεπτεμβρίου 1927: Κείμενο Γ96 (τ. Β', σ. 406-411). ε) Π . διάταγμα 25 Ιανουαρίου 1929: Κείμενο Γ97 (τ. Β', σ. 412-416).

ΠΙΝΑΚΑΣ

13. Ωρολόγιο πρόγραμμα

εξαταξίων

Διδασκαλείων

(Ν.

3182j1924)

Τάξεις α/α

Μαθήματα1

Α α

1 2

3

4 5 6 7 8 9 10

Θρησκευτικά Ελληνικά Παιδαγωγικά Γενική Παιδαγωγική Γενική Διδακτική Ειδική Διδακτική και πρακτικαί ασκήσεις Παιδαγωγικά Ιστορία της Παιδαγωγικής Φροντιστηριακαί ασκήσεις Ιστορία της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Σωματολογία του παιδός και Ψυχολογία Ξέναι γλώσσαι Ιστορία Πολιτειακή αγωγή Μαθηματικά Φυσιογνωστικά Γεωγραφία

Β θ 2 9

2 9 —

α

—

Γ θ

2 9 —

α

—

θ

α 2 8

2 8

2 9

—

Ε2

Δ

—

θ 2 7 —

α

ΣΤ 2

θ

2 7

α

1 6 6

—

1 6 6

ο 1 6

—

—

3 2

—

—

3 2

3 2

—

2 2

2 2

2 2 2

2 2 2

—

—

ο 2

2 2

3 2-3

6 3 3

10

10

10

1

1

1

—

2

2 5

2 5 —

5 —

2 5 2

2 5 2

2 3 2

2 3 2

24 3

24 3 —

—

*3

-η

%

ο

α

10

10 45

4,7 21,4

4,7 21,3

24

11,4

11,4

0,9 5,7 4,7 0,5 4,7 10,4 1,9

6 3 3 ν

2 4

10

ί>

1

—

—

1

1

—

2

2

1,0

—

—

12

12

—

—

10

10

5,7 4,7 0,5 4,7 10,5 1,9

—

1 —

1 —

1 —

ο

45

—

1 2 5

1 6 —

-/I

3 2

α

3 2-3

—

*3

—

Σύνολο

1

1

10

10

22

22

4

4

11

Υγιεινή

— — — — — —

1

1

1

1

—

--

2

2

Γεωπονία και Ζωοτεχνία/Γεωπονικά — Οικιακή Οικονομία — Ωδική Μουσική 2 Ενόργανος μουσική 2 15 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία 2 Ιχνογραφία — 16 Χειροτεχνία 2 17 Γυμναστική 3

— — 2 2 2 — 2 3

— — 2 2 2 — 2 3

— 2 2 2 1 2 2 *5 *5 6 5 — — — — 1 — 1 — — — 2 2 2 2 1 l" 1 1 1 2-3 1 2-3 Ί 21 Ί 21 2 2 2 2 2 2 2 J J J J 2 — — — — — — — — ''111! 'ι ) 111 — 2 2 2 2 2 2 1»1J 1\J 7J J 2 2 2 2 2 2 2 li li Ili Hi 3 3 3 3 3 3 3 3 3 18 18

Σύνολο

34

34

34

12 13 14

34

36

36

35

35

35

36

36®

36®

210

211

1,0

0,9

2,9 — 10,0

2,4 0,9 10,0

5,5

5,5

5

,5 8,6

5,5 8,6

100,0

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: α (αρρένων): 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Φυσιογνωστικά, 4 Μουσική, 5 Γυμναστική, 6 Ξένες γλώσσες, 7α Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, 7β Χειροτεχνία, 9α Θρησκευτικά, 9β Ιστορία, 9γ Μαθηματικά (και Κοσμογραφία), 12 Γ ε ω πονικά, 13 Γεωγραφία, 14α Υγιεινή, 14β Ψυχολογία, 16 Πολιτειακή α γ ω γ ή . β (θηλέων): 1 - 1 3 τα ίδια, 14α Οικιακή Οικονομία, 14β Υ γ ι εινή, 14γ Ψυχολογία, 17 Πολιτειακή αγωγή. 2. Τα προγράμματα των τάξεων Ε ' και Σ Τ ' είναι τα ίδια με τα προγράμματα των τάξεων Δ' και Ε ' αντίστοιχα των πενταταξίων Διδασκαλείων (βλ. Πίνακα 12). 3. Βλ. σημ. 2 του Πίνακα 12. 4. Κοσμογραφία. 5. Βλ. σημ. 4 του Πίνακα 12. 6. Βλ. σημ. 5 του Πίνακα 12. Π Η Γ Ε Σ : Βλ. Πίνακα 12.

ΠIΝΑΚΑΣ

14. Ωρολόγιο πρόγραμμα μονοταξίων Διδασκαλείων Μαθήματα1

α/α

Μέχρι τέλους Δεκεμβρ.

1

Ψυχολογία

6

2

Γενική και Ειδική Διδακτική

6

3

Γενική Παιδαγωγική

—

Ώ ρ ε ς Κατά Μ.Ο. έτος —

3

1923

% το λοιπό 7,1

3

41

10,6

3

il

3,5

4

Υγιεινήκαιπρώται βοήθειαι

1

1

1

2,4

5

Ιχνογραφία

6

6

6

14,1

6

Καλλιγραφία

1

1

1

2,4

7

Χειροτεχνία

6

6

6

14,1

8

Γεωπονία και ζωοτεχνία

3

3

3

7,1

6

6

6

14,1

.Η» co

9

Ωδική και Εκκλησιαστική Μουσική

10

Γυμναστική

4

3

11

Διδακτικαί ασκήσεις

4

10

7

16,4

43

42

42i

100,0

Σύνολο

8,2

1. Από το σχολικό έτος 1926-27 προστέθηκε 1 ώρα για το νέο μάθημα «Κώδιξ στρατιωτικών και ναυτικών εισφορών και ναυλώσεων» (βλ. Γ 95, τ. Β', σ. 400-405). Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 2 Φεβρουαρίου 1924 : Κείμενο Γ 90 (τ. Β', σ. 371-374).

15. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου Μεταβολή Σύνολο

χρόνου

(±)

Μεταβολή ( ± ) ώς

ως προς το 1878

προς το αμέσως προηγούμενο

Πρόγραμμα ωρών

Ώρες

Ώρες

1878

129

—

—

—

—

1879

128

— 1

— 0,8

— 1

— 0,8

1886

99

—30

—23,3

—29

—22,7

1888

117

—12

— 9,3

+ 18

+ 18,2

1911

160

+ 31

+ 24,0

+ 43

+ 36,8

1914

126

— 3

-

2,3

—34

—21,3

1924α 1

176

-Γ

47

+ 36,4

+ 50

+ 39,7

1

210

+ 81

+ 62,8

+ 34

+ 19,3

1924β

1. 1924α = πεντατάξια. 1924β = εξατάξια. Π Η Γ Η : Προηγούμενοι Πίνακες 1, 3, 4, 5, 8, 9, 12, 13.

ΠΙΝΑΚΑΣ

16. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 1878

1879

1886

1888

1911

1914

1 9 2 4α

1 9 2 4β

Μαθήματα Ώρες Θρησκευτικά 9 Παιδαγωγικά 21 Φιλοσοφικά 3 Ελληνικά 35 Ξένη γλώσσα Ιστορία 6 4 Γεωγραφία Μαθηματικά 8 Κοσμογραφία — 14 Φυσιογνωστικά Υγιεινή 2 Πολιτική οικονομία Πολιτειακή αγωγή 2 Γεωπονικά 12 Μουσική Ιχνογραφία - Καλλιγραφία 9 Χειροτεχνία 4 Γυμναστική Σύνολο

129

Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακα 15.

%

Ώρες

%

Ώρες

%

Ώρες

%

7,0 16,3 2,3 27,2

9 21 3 35

7,0 16,4 2,4 27,4

5 12 2 27

5,1 12,1 2,0 27,2

6 17 2 30

5,1 14,5 1,7 25,6

4,6 3,1 6,2

6 4 8 1 14

4,7 3,1 6,2 0,8 10,9

6 2 5

6,1 2,0 5,1

6 4 6 1 10

5,1 3,4 5,1 0,9 8,6

—

10,9 1,5

—

—

8

8,1

1,5 9,3 7,0

2 12 9

1,6 9,4 7,0

1 12 5

1,0 12,1 5,1

2 17 6

1,7 14,6 5,1

3,1

4

3,1

14

14,1

10

100,0

128

100,0

99

100,0

117

Ώρες 6 24 4 28 6 8 6 3 2 11 4 2

Ώρες 3,8 15,0 2,5 17,5 3,8 5,0 3,8 1,9 1,2 6,9 2,5 1,2

6 18 3 21 6 6 4 2 1 11 2 2

8,6

7 21 9 9 10

4,4 13,1 5,6 5,6 6,2

5 17 7 6 9

100,0

160

100,0

126

% 4,8 14,3 2,4 16,6 4,8 4,8 3,2 1,6 0,8 8,7 1,6 1,6 3,9 13,5 5,5 4,8 7,1

Ώρες 8 24 2 36 9 8 4 6 2 17 2 —

'Ώρες

% 4,5 13,6 1,1 20,5 5,1 4,5 2,3 3,4 1,1 9,7 1,1 —

1 6 18 η

n 14

100,0 176

0,6 3,4 10,3 5,4 5,4 8,0

10 24 2 45 12 10 4 8 2 22 2 —

1 6 21 11 I H i 18

100,0 210

% 4,7 11,4 1,0 21,4 5,7 4,7 1,9 3,7 1,0 10,5 1,0 —

0,5 2,9 10,0 5,5 5,5 8,6 100,0

Π I Ν Α Κ Α Σ 17. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά Μαθήματα Θρησκευτικά Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά Ελληνικά Ξένη γλώσσα Ιστορία Γεωγραφία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσιογνωστικά Υγιεινή Πολιτική οικονομία Πολιτειακή α γ ω γ ή Γεωπονικά Μουσική Ιχνογραφία- Καλλιγραφία Χειροτεχνία Γυμναστική Σύνολο μεταβολής Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακα 15.

1878

1879

1886

1888 + 1 + 5

—

9 21 3 35

—

—

—4 —9 —1 —8

—

—

—

—

—

6 4 8

— —

— —

+ 1

μάθημα

—2 —3 —1 —6

—

+ 3 —2 + 4 + 1 + 1 + 2

1911 —.

—

+11 —2 —2 + 6 + 2 + 2 —3

—

—

—

—

+ 1 +1 + 4 + 2

—

—

—

—

—

2 12 9

—

—1

—

—

+ 1 + 5

—

—4

+ 1

—

—

14 2

—

2

—

4 —

—

—

—1

—

—

—

+ + + +

+ 10

—4

—

—29

+ 18

1914

—10 + 3 —7 —

2

+43

+ 2 + 6 —1 + 15 + +

3 2

_2 —1 —1 —

—2 — —

5 4 3 9

1924α

— — — — —

2 4 2 3 1

—34

—

+ + +

1924β + 2 — —

+9 + 3 + 2 —

4 1 6

—

+ 5 —

—2

—

+1 + 1 +1 + 2 i + 3 i + 5 +50

—

+2 + 8 — —

— —

+ + + +

+ 1 + 3 —1 + 10 + 12 +4 —

+ 2

—

Σύνολο

3 2 2 4

+34

+ 1 +4 + 9 +2| +111 + 14 + 81

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 18. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ

ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

μαθη-

1

Προγράμματα ΦυσικοΠρακτικά μαθηματικά

Ξένες γλώσσες

Γενικά

Φιλολογικά

Παιδαγωγικά

1878

31,8

18,6

18,6

20,9

—

10,1

1879

32,1

18,8

17,9

21,1

—

10,1

1886

33,3

14,1

13,2

32,3

—

7,1

1888

30,7

16,2

14,6

30,0

—

8,5

1911

22,5

17,5

12,5

34,9

3,8

8,8

1914

21,4

16,7

12,7

34,8

4,8

9,6

1924α

25,0

14,7

15,3

32,5

5,1

7,4

1924β

26,1

12,4

16,2

32,5

5,7

7,1

1. Βλ. παρακάτω υποσημ. 45 της Επισκόπησης, Α. Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακα 15.

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ;

Εξέλιξη

του

εβδομαδιαίου χρόνου των Διδασκαλείων κατηγορίες μαθημάτων

αρρένων

κατά

1. Φιλολογικά 2. Παιδαγωγικά Η. Φυσικομαθηματικά 4. Πρακτικά 5. Ξένες γλώσσες 6. Γενικά

Π I Ν Α Κ Α Σ 19.

α/χ

α'

Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1842

Μαθήματα

1

Τ ά ξ ε ι ς

Ελληνική γλώσσα αρχαία και νεωτέρα β'

Γαλλική γ λ ώ σ σ α Ιερά ιστορία

γ

στ' ζ' η' ο' ι'

Β

Γ

Δ

13

10 3 2

10

10

3

3

—

,

Κατήχησις της ορθοδόξου ημών πίστεως ε'

2 Θρησκευτικά

Χριστιανική ηθική

—

—

—

—

Ωδική

ια'

Καλλιγραφία

ιγ'

Χειροτεχνήματα («τας λοιπάς εργασίμους ώρας»)

—

2

—

2 2

2

2

3 2

—

2

1

2

—

3

3

3

3

3

3

3

Φυσιογραφία και Φυσική

2

—

2

3 —

Γεωγραφία

—

2

Αριθμητική και τα στοιχειωδέστερα της Γεωμετρίας Ελληνική και γενική ιστορία

Σύνολο

Λ

3

%

43 9

39,4

8

7,3

7 7 9 5 9 12

6,4

8,3 11,0

—

8,3

4 2 2

—

6,4 8,3 4,6

Ιχνογραφία

Σ ύ ν ο λ ο 1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων

—

—

—

—

—

24

29

28

28

109

100,0

με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Ε λ λ η ν ι κ ή γλώσσα, 2 Καλλιγραφία και Ι χ ν ο -

γραφία, 3α Γαλλική γλωσσά, 3β Γεωγραφία, 3 γ Ω δ ι κ ή , 6 Θρησκευτικά, 7α Αριθμητική, 7β Ιστορία, 9 Φυσικά. Π Η Γ Η : Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Κείμενο Γ 2 (τ. Β', σ. 2 3 - 2 5 ) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 20. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1851 α/α

Μαθήματα

1

Α α'

β' γ' δ' ε' στ'

Υ' ί' ο'

ι' ια' Φ' ιδ'

Ιερά ιστορία Κατήχησις Θρησκευτικά Χριστιανική ηθική Ελληνική γλώσσα αρχαία και νεωτέρα Γαλλική γλώσσα Αριθμητική και τα στοιχειωδέστερα της γεωμετρίας Ελληνική και γενική ιστορία Γεωγραφία Φυσιογραφία Καλλιγραφία Ιχνογραφία Φωνητική μουσική Χειροτεχνήματα «τας λοιπάς εργασίμας ώρας» Οικιακή οικονομία 1 Σύνολο

Β

2

2

—

—

—

—

10

? ε 5 2 2 2

—

3 —

2 —

2

—

2

Σύνολο Δ

—

—

—

1 8 5 2 2

8 5 2 2 2 —

—

—

2 2 —

2

2 2

*

*

*

—

4

1

9

7,6

i

41 20 11 8 10 4 2 6 8

34,5 16,8 9,2 6,7 8,4 3,4 1,7 5,0 6,7

24 ί

119

100,0

2

2 7 5 2 2 2 2

3J

—

2 2

2

y/ο

Ε

—

—

—

—

*

Τάξεις Γ

—

2 * *

19

24 i

25

26

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ε λ λ η ν ι κ ή γλώσσα, 2 Γαλλική γλώσσα, 3 Α ρ ι θ μ η τ ι κ ή , 4 Γεωγραφία, 5 Θρησκευτικά, 6α Ιστορία, 6β Μουσική, 8 Ιχνογραφία, 9 Φυσιογραφία, 10 Καλλιγραφία. ΠΗΓΗ: Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Κείμενο Γ 3 (τ. Β', σ. 26-28).

Π I Ν Α Κ Α Σ21. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1870 α/α

Μαθήματα

1

Α

1 2 3 4 5 6 7 8

Ιερά Ιστορία Κατήχησις Θρησκευτικά Χριστιανική Ηθική ' Ελληνικά Αριθμητική Γεωμετρία Γεωγραφία Φυσική Ιστορία Φυσιογνωστικά Φυσική Πειραματική «Ιστορία Γαλλικά Οικιακή Οικονομία Παιδαγωγία

9 10 11 12 13 14

ΠαιδαΔιδακτική μετ' εφαρμογής εν τοις προκαταρκτικούς 1 Μέθοδος της νηπιαγωγίας θεωρητικώς και πρακτικώς Κοσμογραφία Καλλιγραφία Ιχνογραφία Σκιαγραφία Ωδική Γυμναστική Εργόχειρα και ραπτική κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας Χειροτεχνήματα και άσκησις εις τα της οικιακής οικονομίας, κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας

Σύνολο

Β

2

2

—

—

—

—

9 3 2 — —

—

—

9

2

2 2 —

—

—

Σύνολο Δ —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

Ο Ο

2 —

3 2

3 2

2 2

*

*

*

8

5,7

42 9 6 5

30,0 6,4 4,3 3,6

10 1

7,1 17,9 0,7

Μ

6

4,3

1 4

4

0,7 2,9

4

2,8

Μ

3]

—

25

5

1 1

—

—

—

2

ί

Ί 1J

6

5 —

—

—

2

—

—

9 2

3 5

—

2

1

—

3 5

—

4

1

—

3 2

1 —

—

—

2

—

2 1

—

—

—

—

—

—

30

30

29

26

%

Ε

—

9

—

2

2

2

5 —

—

—

2

—

Τάξεις Γ

2

21i 2 Jί

12 7

8,6

140

100,0

5,0

—

*

25

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Ωδική, 4 Ιστορία, 5 Μαθηματικά, 6 Θρησκευτικά, 7 Γυμναστική, 8α Γεωγραφία, 8β Παιδαγωγικά, 10 Φυσιογνωστικά, 11α Ιχνογραφία, 11β Καλλιγραφία, 13α Κοσμογραφία, 13β Οικιακή Οικονομία. Π Η Γ Η : Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Κείμενο Γ 8 (τ. Β ' , σ. 44-47).

ΠIΝΑΚΑΣ 22. Ωρολόγιο πρόγραμμα εσωτερικού Διδασκαλείου της Φ.Ε. κατά το σχολικό έτος 1876-77 Μ α ο η μ α τ α1·4

α/α

Τάξεις

Ιερά

Ιστορία

{

Κατήχησις Χριστιανική 2 3 4 5 6

Θρησκευτικά 2 Ηθική Ελληνικά

Γαλλικά Ιστορία Γεωγραφία Αριθμητική Γεωμετρία Φυτολογία

{

Μαθηματικά

Σύνολο

Α

Β

Γ

Δ

Ε

2

2

—

—

—

— — 9 5 3 2 3 — —

— — 9 5 3 2 2 — —

2 — 9 5 3 2 2 — —

1 — 9 5 2 1 — 2 —

—

4 Ί

l 5 5 — — — — —

%

3 > l J

8

4,7

41 25 11 7 7 1 9 2 j — ,

24,0 14,6 6,4 4,1 5,3

Ζωολογία | Φυσιογνωστικά — — — 2 — 2 } 5 2,9 Φυσική Πειραματική — — — — 3 3J 8 Μαθηματική Γεωγραφία ( = Κοσμογραφία) — — — — 1 1 0,6 9 Παιδαγωγική 2 21 9 5,3 Διδακτική J — — — — 7 7 J 10 Οικιακή Οικονομία — — — — 2 2 1,1 11 Καλλιγραφία 2 2 1 1 — 6 3,5 12 Ιχνογραφία — 2 2 2 2 8 4,7 13 Φωνητική Μουσική 3 3 3 3 3 2 14 8,2 1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Εργόχειρο, 4 Φωνητική μουσική, 5 Ιστορία, 6α Μαθηματικά, 6β Παιδαγωγικά, 8α Θρησκευτικά, 8β Ιχνογραφία, 10 Γεωγραφία, 11 Καλλιγραφία, 12 Φυσιογνωστικά, 13 Οικιακή Οικονομία, 14 Κοσμογραφία. 2. «Εξήγησιν του Ευαγγελίου της Κυριακής κατά παν σάββατον, από ώρας 11ης-12ης... Την εξήγησιν του Ευαγγελίου ακροώνται η τε α', και η β', και η γ ' τάξις ομού, συνερχόμεναι εις το αυτό ακροατήριον».

Π I Ν Α Κ Α Σ α/α

14 15

22

(συνέχεια) Τ ά ξ ε ι ·. ς

-Μαθήματα

Εργόχειρον Γυμναστική «καθ' ορισθησομένας ημέρας και ώρας» Σύνολο

Σύνολο

Α

Β

Γ

Δ

Ε

5 *

5 *

5 *

5 *

5

34

35

34

33

35

25

ο/

10

14,6

*

171

100,0

3. «Την μουσικήν διδάσκονται ομού η τε α', και η β', και η γ ' , και η δ' τάξις». 4. «Τινές των συσσίτων μαθητριών του εσωτερικού διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, πλην των μαθημάτων των εν αις είναι κατατεταγμέναι τάξεων, διδάσκονται επί ίδιαιτέροις διδάκτροις και κλειδοκύμβαλον υπό των μουσικών διδασκάλων του κ α τ α σ τ ή μ α τ ο ς » . Π Η Γ Η : Π ρ ό γ ρ α μ μ α των επί το σχολικόν έτος 1 8 7 6 - 7 7 διδαχθησομένων εν τ ω εσωτερικώ διδασκαλείω της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας μαθημάτων: Κείμενο Γ 9 (τ. Β, σ. 48-52).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 23. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1877 α/α

Μαθήματα

1

Α Ιερά

{

Ιστορία

Κατήχησις Χριστιανική 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Αριθμητική Γεωμετρία Γεωγραφία

ι

2

Θρησκευτικά Ηθική Ελληνικά Μαθηματικά

Ιστορία Γαλλικά Φυσική Ιστορία, Ζωολογία και Φυτολογία ( 2 + 2 ) Φυσική Πειραματική Οικιακή Οικονομία Παιδαγωγία Παιδαγωγικά Διδακτική μετ' εφαρμογής... Κοσμογραφία Καλλιγραφία Ιχνογραφία Ωδική Γυμναστική

1. Ι ε γωγικά, 8α 2. Αν μαθήματος

Φυσιογνωστικά

— — 9 2 — 2 2 5 — — — — — — 2 2 3 1

Β 2

— — 9 2 — 2 3 5 — — — — — — 2 2 2 1

Τάξεις Γ

Δ

Ε

—

—

—

2 — 9 2 — 2 3 5 — — — — — — 2 2 2 1

Σύνολο

1 — 9 2 3 — 2 5 4 — — — — — 1 2 2 1 1

— 5 — — — — 5 — 3 1 2 7 1 1 2 2

%2

4~ι

3 > 1 1 · )

8

41 8 1 11 3 J 6 10 25 41 7 3 j 1 2Ί 9 7J 1 8 10 11 5

5,2

5,2 Ί 2,0 J

2,6 1 2,0 j 1,3 1 4,6 J

26,8 7,2 3,9 6,5 16,3 4,6 0,7 5,9 0,7 5,2 6,5 7,2 3,3

ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3α Μαθηματικά, 3β Ωδική, 5α Ιστορία, 5β Ιχνογραφία, 7 ΠαιδαΘρησκευτικά, 8β Καλλιγραφία, 10 Φυσιογνωστικά, 11 Γεωγραφία, 12 Γυμναστική, 13α Κοσμογραφία, 13β Οικιακή Οικονομία. προσμετρήσουμε και τις ώρες των Χειροτεχνημάτων -σύμφωνα με το προηγούμενο πρόγραμμα-, τα ποσοστά συμμετοχής κάθε παρουσιάζουν μείωση.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ α/α

15

2 3 (συνέχεια) Μαθήματα

Εργόχειρα και ραπτική τας λοιπάς εργασίμους ώρας Χειροτεχνήματα τας λοιπάς εργασίμους ώρας Χειροτεχνήματα και άσκησις εις τα της οικιακής οικονομίας, κατά τας λοιπάς εργασίμους ώρας Σύνολο

Α

Β

* —

* —

— 30

— 30

Τάξεις Γ Δ * — — 30

— * — 32

Π Η Γ Η : Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας: Γ10 (τ. Β', σ. 53-56).

Σύνολο

%

Ε — — * 31

153

100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ α/α

24.

Ωρολόγιο πρόγραμμα

Μ α θ ή μ α τ α

Διδασκαλείου της Φ.Ε. σχολικού

1

1 2

Θρησκευτικά Ελληνικά

ο

Μαθηματικά

4 5

Μαθηματική γεωγραφία ( = Κοσμογραφία) Παιδαγωγικά Παιδαγωγικά Διδακτικά Ιστορικά Γεωγραφικά Φυσικά Φυσιογνωστικά Χημεία Γαλλικά Οικιακή Οικονομία Ιχνογραφία

6 7 8 9 10 11 12 13 14

Καλλιγραφία Εργόχειρον Ωδική μουσική Σύνολο

έτους

1882-83

Τ ά ξ ε ι ς

Σύνολο

Α

Β

Γ

Δ

Ε

3 9 2

3 9 2

3 9 2

1 9 2

9 2

—

— —

1

2

2 2

2 2

—

—

5

2 2 2 —

5 —

—

—

—

—

—

2 2 5 3

2 2 5 2

36

36

2 1 2

5

1

1 22

—

2 —

—

34

— —

3 16 2 —

2 3

2 1 5 3 33

51 10 1 51I 21 16 JΙ 11 7 11 ]ι 13

3 3

3 2

33

37

209

—

— — —

0,5 2,3 Ί 10,0 7,7 j 5,3 3,3 6,2 5,3 Ί 0,9 j

2J ί 28 1 9 7 26 13

—

2 2 5

6

—

5 1 1

5,3 24,4 4,8

11

—

—

3

5

%

ΣΤ

13,4 0,5 4,4 3,3 12,4 6,2 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εργόχειρο, 4 Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά , 5α Φυσιογνωστικά, 5β Ωδική μουσική, 7 α Θρησκευτικά, 7β Ιστορικά, 9 Μαθηματικά, 1 0 Ιχνογραφία, 11α Γ ε ω γ ρ α φ ι κ ά , 11β Καλλιγραφία, 13α Κοσμογραφία, 13β Οικιακή Ο ι κονομία. 2. « Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή μετά συντόμου διδασκαλίας των δυνάμεων της ψυχής», που αντιπροσωπεύουν το μάθημα « Ε μ π ε ι ρ ι κ ή Ψ υ χ ο λ ο γ ί α μετά στοιχειώδους Λογικής» το οποίο προβλεπόταν από το δ ι ά τ α γ μ α της 24 Απριλίου 1881 ( Γ 1 7 ) . Οι ώρες αυτές (ποσοστό 1%) μπορούν να καταγραφούν ως «Φιλοσοφικά» (βλ. Πίνακα Γ 3 3 , εδώ σ. 2 0 3 - 2 0 4 ) . Π Η Γ Η : Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1 8 8 2 - 1 8 8 3 διδαχθησομένων μαθημάτων... : Κείμενο Γ 2 1 (τ. Β ' , σ. 1 0 5 - 1 0 9 ) .

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

25. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου

Μαθήματα1 Α

1 2

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Μαθηματική γεωγραφία ( = Κοσμογραφία) Ιστορικά Γεωγραφικά Φυσιογνωστικά Παιδαγωγικά Παιδαγωγικά Διδακτικά Οικιακή Οικονομία Γαλλικά Ιχνογραφία Καλλιγραφία Εργόχειρον Ωδική μουσική Γυμναστική Σύνολο

Τάξεις Β Γ Δ

3 9 2

3 9 2

της Φ.Ε.

1883-84

Σύνολο

%

Ε

3 9 2

2 9 2

2

1 2

—

6 —

11 42 8

5,9 22,3 4,3 0,5 5,3 2,7 4,3

2

5 2 2 5 2

2

2

5 2

2

2

2

2

2

1 10 5 8 4 Ί 22 18 J 1 25 7 5 23 10 10

36

38

36

36

42

188

—

—

—

2

2

2 —

2

1

2

2

—

2

—

-

2

2

—

—

—

22

2

—

—

—

2

16

—

—

—

5 2 2

5

5 2 1 5

1 5 1 —

—

5 — —

3

2,1 1 11,7= 9,6 0,5 13,3 3,7 2,7

/

12,2

5,3 5,3 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (τα τελευταία 5 χαρακτηρίζονται ως «τεχνικά»): 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εργόχειρο, 4 Παιδαγωγικά, 5 Θρησκευτικά, 6α Γυμναστική, 6β Ιστορικά, 6γ Ωδική μουσική, 9α Μαθηματικά, 9β Φυσιογνωστικά, 11 Ιχνογραφία, 12α Γεωγραφικά, 12β Καλλιγραφία, 14α Κοσμογραφία, 14β Οικιακή Οικονομία. 2. «Στοιχειώδης εμπειρική Ψυχολογία και Παιδαγωγική», βλ. και σημ. 2 του προηγούμενου Πίνακα. 3. Το ποσοστό αυτό -λαμβάνοντας υπόψη την προηγούμενη σημείωση- κατανέμεται ωςεξής:Φιλοσοφικά 1,1% -Παιδαγωγικά 10,6%. Π Η Γ Η : Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθ/)σομένων μαθημάτων...: Κείμενο Γ23 (τ. Β', σ. 112-115).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 26. Ωρολόγιο πρόγραμμα

α/α

Μαθήματα

1

Α 1 2 3 4 5 G 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Θρησκευτικά Ελληνικά Οικιακή Οικονομία Μαθηματικά Κοσμογραφία Ιστορικά Γεωγραφικά Φυσιογνωστικά Παιδαγωγικά , ' Παιδαγωγικα Διδακτικα Γαλλικά Ιχνογραφία Καλλιγραφία Ωδική Γυμναστική Χειροτεχνήματα Σύνολο

Διδασκαλείου

Τ α ξε ι ς Β Γ

της

Φ.Ε.

Σύνολο

σχολικού

/ο

Δ

2

2

1

—

5

3,8

9

9

8

8

34

26,0

—

—

1

—

1

0,8

2 —

2

2

1

7

5,3

1

0,8

2 1

— 2

1

2 2

— 2 2

6,1 3,8

2

2

2

— 1

8 5

—

22

22

1

11

7 16 12Μ J

5,3 3,0 J 9,2

12,2

3 1

3 1

4

4

14

10,7

1

—

2

— 2

2,3 1,5

2

— 2

3 2 8

6,1

2

2

2

3

4

32

31

— 2ο

6

4,6

3

— 4

14

10,7

33

35

131

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3<χ Γαλλικά, 3β Χειροτεχνήματα, 5α Ιστορικά, 5β Ωδική, 7α Μαθηματικά, 7β Φυσιογνωστικά, 9 Γυμναστική, 10α Γεωγραφικά, 10β Θρησκευτικά, 12 Ιχνογραφία, 13 Καλλιγραφία, 14α Κοσμογραφία, 14β Οικιακή Οικονομία. 2. Από 1 ώρα για την Ψυχολογία και τη Λογική, οπότε το σύνολο και το ποσοστό τωνωρώνδιαφοροποιείται ως εξής: Παιδαγωγικά ώρες 14 - ποσοστό 10,7% και Φιλοσοφικά ώρες 2 - ποσοστό 1,5%. Π Η Γ Η : Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887-1888 διδαχθησομένων μαθημάτων... : Κείμενο Γ29 (τ. Β', σ. 131-136).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 27. Συνοπτικά ωρολόγια προγράμματα Διδασκαλείου α/α 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Μαθήματα/Προγράμματα Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά και Κοσμογραφία Ιστορικά Γεωγραφία Φυσιογνωστικά Παιδαγωγικά (και Φιλοσοφικά) Γαλλικά Οικονομία Ιχνογραφία Καλλιγραφία Ωδική Χειροτεχνήματα Γυμναστική Σύνολο

1886-87

1887-88

5 34 8 8 5 7 15 14 1 3 2 8 15 3

5 34 8 8 5 7 16 14 1 3 2

128

Φ.Ε. 1888-89

1889-90

1890-91

1891-92

8 14 6

5 33 8 8 5 8 15 14 1 3 2 8 16 6

5 33 8 8 6 8 15 14 1 3 2 8 16 6

6 33 9 8 6 8 15 14 1 3 2 8 16 6

6 33 9 8 6 8 15 14 1 4 2 8 15 8

131

132

133

135

137

Π Η Γ Ε Σ : α) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1886-1887 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις Προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», στον τόμο: Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1885-1886, Αθήνα 1886, σ. 42-46. β) Κείμενο Γ29 (τ. Β', σ. 131-136). γ) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1888-1889 διδαχθησομένων μαθημάτων...», στον τόμο: Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1887-1888, Αθήνα 1888, σ. 52-62. δ) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1889-1890 διδαχθησομένων μαθημάτων...», στον τόμο: Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1888-1889, Αθήνα 1889, σ. 48-58. ε) Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1890-1891 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας..., Αθήνα 1890, σ. 10-20. στ) «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1891-1892 διδαχθησομένων μαθημάτων...», στον τόμο: Της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά το έτος 1890-91 πεπραγμένα, Αθήνα 1891, σ. 45-54.

ΠΙΝΑΚΑΣ

α/α

28.

Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων της Φ.Ε.

Μαθήματα

1

Α 1 2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Κοσμογραφία Ιστορικά Γεωγραφικά Φυσιογνωστικά Παιδαγωγικά Παιδαγωγικά Διδακτικά Γαλλικά Οικονομικά Τεχνικά : Ιχνογραφία Καλλιγραφία Ωδική Χειροτεχνήματα Γυμναστική Σύνολο

Τάξ ε ι ς Γ Β

2 9 2 —

1 9 2 1 2

2 9 2 —

2 2 2

2 2 2 —

—

—

3 —

3 1

Σύνολο

—

/ο

Δ

6 33 8

1 6 2

1

4,4 24,1 5,8 0,7

8 6 8 4 1 1 15

5,8 4,4 5,8 11,0

—

2 2 2

—

2 22 2 4

σχολικού

22 9 4 —

11 jί

.

2 , 9 1I 8,0J[

14 1

10,2 0,8 2,9 1,5 5,8 11,0 5,8 100,0

1 2

1

1

1

2 3 2

2 4 2

2 4 2

2 4 2

4 2 8 15 8

32

32

34

39

137

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά , 2β Χειροτεχνήματα, 4 Γαλλικά, 5α Γυμναστική, 5β Ιστορικά, 5γ Μαθηματικά, 5δ Φυσιογνωστικά, 5ε Ω δ ι κ ή , 10α Γεωγραφικά, 10β Θρησκευτικά, 12 Ιχνογραφία, 13 Καλλιγραφία, 14α Κοσμογραφία, 14β Οικονομικά. 2. Από 1 ώρα για την Ψυχολογία και τη Λογική, οπότε το σύνολο και το ποσοστό τωνωρώνδιαφοροποιείται ως εξής : Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά ώρες 13 - ποσοστό 9 , 4 % και Φι σοφικά ώρες 2 - ποσοστό 1,5%. Π Η Γ Η : «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1 8 9 2 - 9 3 διδαχθησομένων μαθημάτων...»: Κείμενο Γ 3 5 (τ. Β ' , σ. 155-159).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 29. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1893 Μαθήματα1

α/α

1 2 3

Θρησκευτικά Αριθμητική Γεωμετρία

Ελληνικά Μαθηματικά

4 5 6 7

Ιστορία Γεωγραφία Φυσική ιστορία Παιδαγωγικά Παιδαγωγικά 1 Ασκήσεις διδακτικαί J 8 Χειροτεχνήματα 9 Ωδική 10 Καλλιγραφία 11 Ιχνογραφία 12 Γυμναστική Σύνολο

Τάξεις

Α

Β

3 9 1 1 3 2 2 42 2 3 3 1 2 2

3 6 — — 2 — — 4 22 3 3 — 1 2

38

36

Σύνολο

lì 1J

6 15 2

%

8,1 20,3 2,7

5 6,8 2 2,7 22 2,7 8 1 2 2 10,8 Ί 29,7 14 ] 18,9 ] 6 8,1 6 8,1 1 1,4 3 4,0 4 5,4 74

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Παιδαγωγικά, 2 Ελληνικά, 3α Θρησκευτικά, 3β Χειροτεχνήματα, 3γ Ωδική, 6 Ιστορία, 7 Γυμναστική, 8 Ιχνογραφία, 9α Γεωγραφία, 9β Μαθηματικά, 9γ Φυσική ιστορία, 12 Καλλιγραφία. 2. Υπολογίζουμε 2 ώρες για την Ψυχολογία και τη Λογική, οπότε το σύνολο και το ποσοστό των ωρών διαφοροποιείται ως εξής: Παιδαγωγικά ώρες - ποσοστό 27% και Φιλοσοφικά ώρες 2 - ποσοστό 2,7%. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 20 Αυγούστου 1893: Κείμενο Γ37 (τ. Β', σ. 168-179).

ΠIΝΑΚΑΣ 30. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1897 α/α

Μαθήματα

1

Α 1 2 3 4 5

Θρησκευτικά Ελληνικά Γραμματολογία Γεωμετρία Κοσμογραφία Ιστορία / Ιστορία της Τέχνης Φυσική Πειραματική

{ 7 8 9 10 11 12 12 14

Χημεία Φυσιογνωστικά Φυσική ιστορία Γεωγραφία Ψυχολογία Διδακτική μετ' ασκήσεων / Διδακτικαί ασκήσεις Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά Παιδαγωγική και ιστορία αυτής J Γαλλικά Καλλιγραφία και Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α / Ιχνογραφία Χειροτεχνήματα Ω δ ι κ ή και τετράχορδον Γυμναστική Σύνολο

Τάξεις Β

Σύνολο

%

Γ

2 9 — 2 — 2 2

2 7 1 1 — 3 —

2 7 — — 1 1 —

— 2 2 — — — 3 3 3 4 2 36

2 2 — 2 3 — 3 2 3 3 2 36

— — — — 12 4 — 1 3 3 2 36

6 23 1 24 1J 3 1 6 2τ

2 > 4J

8

2 2 15 Ί 19 4 J 6 6 9 10 1086

5,6 22,2 2,8 0,9 5,6 1,8 ί

1,8 > 3.8 J

13,8] 3,8 J

7,4 1,8 1,8 17,6 5,6 5,6 8,3 9,2 5,6 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3 Ωδική και τετράχορδον, 4 Χειροτεχνήματα, 5 Φυσιογνωστικά, 6α Γαλλικά, 6β Γυμναστική, 6γ Θρησκευτικά, 6δ Ιστορία, 6ε Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11 Γεωμετρία, 12α Γεωγραφία, 12β Ψυχολογία, 14 Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 11 Νοεμβρίου 1897: Κείμενο Γ 4 0 (τ. Β', σ. 188-190).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 31. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1902 α/α

Μαθήματα

1

Α Α'

1

Εγκύκλιος

2 3 4 5

6 7

2 Ερμηνεία

Ελληνικά β' Θεματογραφικαί ασκήσεις και έκθεσις ιδεών εναλλάξ γ' Γραμματολογία και Ιστορία της Τέχνης Γαλλικά Ιστορία Μαθηματικά Φυσικαί επιστήμαι Γεωγραφία Β' Παιδαγωγική

8 9 10

Σύνολο

11 12 13 14 15

Τεχνική

%

6 1

2 6 1 2 2

2 6 1

2 2 2 2

2

2 2 2

2 2

— 1

2 1 1

2 2 1

3 6

24

25

25

1 2

6

8,1

26

35,1

6 6 4 5 3

8,1 8,1 5,4 6,8 4,1

18-, 3

5 J

1

παίδευσις

Φιλοσοφική προπαιδεία Διδακτική, Παιδαγωγική και Ιστορία αυτής Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά Παιδαγωγικαί ασκήσεις J

Γ'

Σύνολο Γ

παίδευσις

Ιερά α'

Τ ά ξ ε ι ς Β

παίδευσις

και

πρακτική

Ωδική και οργανική μουσική Καλλιγραφία, Ιχνογραφία και Ζωγραφική Ιματιουργική Οικιακή Οικονομία Γυμναστική και Παιδιαί [Μουσική (ωδική και κλειδοκύμβαλον). Ζωγραφική, Καλλιγραφία, Χειροτεχνήματα, Ποικιλτική και πλεκτική. Μαγειρική και Ζαχαροπλαστική.

6

4 14

8 1J 74

5,4 8,1 ÌI 10,8 JI

18,9

100,0

Ιματιουργική (κοπτική και ραπτική). Κολλαριστική. Πηλοπλαστική. 1.

Ιεράρχηση

Εκμαγειοποιία. των

Επιπλοστιλβωτική.

Γυμναστική.

μαθημάτων (πλην των Τεχνικών): 1 Ελληνικά, 2 Παιδαγωγικά, 3α Γαλλικά, 3β Ιερά, 3γ Ιστορία, 6 Φυσιο-

γνωστικά, 7α Μαθηματικά, 7β Φιλοσοφικά, 9 Γεωγραφία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 6 Ιουλίου 1902: Κείμενο Γ46 (τ. Β', σ. 210-215).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 32. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου

χρόνου

Πρόγραμμα

Σύνολο εβδομαδιαίων ωρών

Μεταβολή ( ± ) ως προς το 1842 Ώρες %

1842

109

_

1851

119

+ 10

+ 9,2

+ 10

+

1870

140

+ 31

+ 28,4

+ 21

+ 17,6

—

Μεταβολή ( ± ) ως προς το αμέσως προηγούμενο Ώρες % —

9,2

1877

153

+ 44

+ 40,4

+ 13

+

1882-83

209

+ 100

+ 91,7

+ 56

+ 36,6

1883-84

188

+ 79

+ 72,5

—21

—10,0

1887-88

131

+ 22

+ 20,2

—57

—30,3

1892-93

137

+ 28

+ 25,7

+ 6

i- 4,6

1893

74

—35

—32,1

—63

—46,0

1897

108

—1

— 0,9

+ 34

+ 45,9

1902

74

—35

—32,1

—34

-31,5

1914

125

+ 16

+ 14,7

+ 51

+ 68,9

1924α

177

+ 68

+ 62,4

+ 52

+ 41,6

192413

211

+ 102

+ 93,6

+ 34

+ 19,2

Π Η Γ Η : Πίνακες 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 9, 12, 13.

9,3

ΠIΝΑΚΑΣ

33. Εξέλιξη του ωρολογίου 1842

προγράμματος

1851

1870

1877

1882-83

1883-84

1887-88

1892-93

Μαθήματα

%

Ώρες 8

Θρησκευτικά Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά Ελληνικά Ξένη γλώσσα

7,3

9

—

—

—

—

—

—

—

Ιστορία

39,4 8,3 6,4

7 9

Γεωγραφία Μαθηματικά

8,3 6,4

7 —

—

5

34,5 16,8

8 10

6,7 8,4 9,2

11 —

—

4

3,4

/ο

Ώρες

/ο

Ώρες

5,2 5,9 —

11 19 2

41

26,8

51

16,3 6,5

28 11 7 10 1

8

5,7

8

6

4,3

9

—

41 20

4,6

Ώρες

7,6

—

43 9

Κοσμογραφία Φυσιογνωστικά ΥγιεινήκαιΝοσηλευτική

%

Ώρες

—

—

42 25 10

30,0 17,9 7,1

25 10

6 9

4,3 6,4

6 11

3,9 7,2

1

0,7

1

5

3,6

7

0,7 4,6

13

/ο 5,3 9,0 1,0 24,4 13,4 5,3 3,3 4,8

V /ο

Ώρες

11

5,9

20 2 42

10,6

5 14

Ώρες

25 10

0,5

5 8 1

6,2

8

1,1 22,3

2 34

/ο 3,8

6

4,4

10,7 1,5 26,0

13

9,5 1,5

13,3 5,3 2,7

14

8

10,7 6,1

5

3,8

4,3 0,5 4,3

7 1

5,3 0,8 5,3

7

2

33 14

5,8 4,4 5,8

1

0,7 5,8

8

— —

Γεωπονικά Ωδική

—

—

9 1 J 12 *

8,3

—

—

Γυμναστική

—

—

109

Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακα 32.

8 2 6

11,0

Χειροτεχνία Οικιακή Οικονομία

Σύνολο

24,1 10,2

8 6 8

Πολιτειακή αγωγή

Καλλιγραφία Ιχνογραφία

%

ΏριΆ

*

—

100,0

* —

119

6,7 1,7 5,0 —

— —

100,0

12 4 4 *

8,6

11

7,2

2,9 2,8

8

5,2 6,5

—

1

10 *

—

0,7 5,0

1

0,7

7

5

3,3

140

100,0

153

100,0

13 7 9

26 1 —

209

6,2

10

5,3

3,3 4,4 12,4 05,

5 7

2,7

—

100,0

23 1 10 188

—

8 2

6,1 1,5

8 2

5,8

2,3

4

2,9 11,0 0,8

5,3

6

10,7 0,8 4,6

15

0,5

3 14 1

100,0

137

3,7 12,2

100,0 131

1 8

1,5

5,8 100,0

ΠIΝΑΚΑΣ 33 (συνέχεια) 1893

1897

1902

1914

1924α

1924β

Μαθήματα

Θρησκευτικά Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά Ελληνικά Ξένη γλώσσα Ιστορία Γεωγραφία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσιογνωστικά ΥγιεινήκαιΝοσηλευτική Πολιτειακή αγωγή Γεωπονικά Ωδική Καλλιγραφία Ιχνογραφία Χειροτεχνία Οικιακή Οικονομία Γυμναστική Σύνολο

Ώρες

%

Ώρες

%

Ώρες

%

6 20 2 15

8,1 27,0 2,7 20,3

6 19 2

—

6 14 4 26 6 6 3 4

8,1 18,9 5,4 35,1

—

5,6 17,6 1,8 22,2 5,6 5,6 1,8 2,8 0,9

—

—

5 2 2 —

6,8 2,7 2,7 —

2

2,7

24 6 6 2 3 1 8

5

8,1 8,1 4,1 5,4 6,8

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

Ώρες 6 18 3 21 6 6 4 2 1 11 2

/ο

Ώρες

7/ο

Ώρες

%

4,8 14,4 2,4 16,8 4,8 4,8 3,2 1,6 0,8 8,8 1,6

8 24 2

4,5 13,6

10 24 2

4,7 11,4 0,9 21,3 5,7 4,7 1,9 3,8 0,9 10,4 0,9 0,5 2,4 10,0

—

6 1 3 6 —

8,1 1,4 4,0 8,1 —

10 6

9,2 5,6

9

8,3

*

—

* *

—

4,0 9,6

7 10 2 9

5,6 8,0 1,6 7,2

45 12 10 4 8 2 22 2 1 5 21

* —

—

5 12

1,1 20,3 5,1 4,5 2,3 3,4 1,1 9,6 1,1 0,6 2,8 10,2

36 9 8 4 6 2 17 2 1 5 18

4

5,4

6

5,6

*

74

100,0

108

100,0

74

— — —

100,0

125

n 9 2 14

5,4 5,4 1,1 7,9

100,0 177

100,0

i

11 i 11 h 2 18 211

5,5 5,5 0,9 8,6 100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 34. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα Μαθήματα

Θρησκευτικά Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά Ελληνικά Ξένη γλώσσα Ιστορία Γεωγραφία Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσιογνωστικά Υγιεινή και Νοσηλευτική Πολιτική Οικονομία Πολιτειακή α γ ω γ ή Γεωπονικά Ωδική Ιχνογραφία - Καλλιγραφία Χειροτεχνία Οικιακή Οικονομία Γυμναστική Σύνολο μεταβολής ΠΗΓΗ:

1842

8

1851

1870

+1

—1 + 6

—

—

—

—

43 9 7 9 7

1877

—

+ 3

—

—

—1

+ 1 + 1 +4

+ 1 + 5 + 2 —4 —2

1

+ 1 +1

—2 + 11

__ 5

— — —

+ 2 —

+ 2

1882- 1883- 1887- 18921883 1884 1888 1893 + 3 + 10 + 2 + 10 +3

—

+ 1 —

—6 -6 —

+1 —1 —

+ 1 +1 —1

—9 —3 —1 —2 —2

—

—

—

—

—5

—1

+1

+6

—8 —11 2

—1

—

-1

+1 +1

— —

1893

1897

—

—

+ 7

—1

—

—18 —14 —3 —4 —6 —1 —6

—

+ 9 + 6 +1 —

+ 1 +1 + 6

1902

—

—5 +2 + 2

1914

—

+ 4 —1 -5

—

—

—

—

+ 1 + 1 —1 —3

+ 1 —2 + 1 + 6 + 2

1924α 1924β Σύνολο

+ 2 + 6 —1 + 15 + 3 + 2 —

+4 +2 + 6 —

+ 2 — —

+ 9 + 3 +2 —

+ 2 —

+ 5 —

+2 + 24 + 2 + 2 + 3 +3 —5 + 1 + 2 + 17 + 2

—

—

—

—

9 12

—1 —4

—

—

—3 —4 —3

—2 —7 -9

—

—

—

+ 4 + 2 + 3 + 2

—6

—5 + 12 +7 + 10 + 2 + 9

+ 34

—34

+ 51

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

+ 1 +7

—2

— 5

+ 10

—4

+ 2

—57

+ 6

—63

Βλ. Πίνακα 32.

+ 10

+ 21

+ 13

+ 2 —2 + 26

—

—

—

— 1 + 10

—

—2 —2 —9 —1 —4

*

+ 4

—

+ 56

—21

—

+ 1 + 1

—

—

—10 —6 —9 —

+ 1

—

—

—

+ 6 + 2 Ì 12

+ 3 + 2 —2

+ 5

+ 4

+ 52

+ 34

—

+ 1 +5 + 12 1 2 + 11 ! + 2 + 18 + 102

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 35. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ι Ε Σ

μαθη-

ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Προγράμματα Φιλολογικά

Παιδαγωγικά

ΦυσικοΠρακτικά μαθηματικά

Ξένες γλώσσες

Γενικά

1842

45,8

—

11,0

19,3

8,3

15,6

1851

41,2

—

12,6

13,4

16,8

16,0

1870

37,1

4,3

10,7

20,0

17,9

10,0

1877

33,3

5,9

12,5

22,9

16,2

9,1

1882-83

29,7

10,0

11,5

26,8

13,4

8,6

1883-84

27 ; 6

11,7

9,1

29,7

13,3

8,6

1887-88

32,1

12,2

11,4

26,0

10,7

7,6

1892-93

29,9

11,0

12,3

27,8

10,2

8,8

1893

27,1

29,7

5,4

27,0

_

1897

27,8

19,4

11,1

28,7

5,6

7,4

1902

43,2

24,3

12,2

8,1

12,2

1914

21,6

16,8

12,8

36,0

4,8

8,0

1924α

24,8

14,7

15,2

32,8

5,1

7,4

1924β

26,0

12,3

16,0

32,9

5,7

7,1

Π Η Γ Η : Βλ. Πίνακα 32.

—

10,8

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 8

Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Διδασκαλείων θηλέων κατά κατηγορίες μαθημάτων

1. Φιλολογικά 2. Παιδαγωγικά 3. Φυσικομαθηματικά 4. Πρακτικά 5. Ξένες γλώσσες 6. Γενικά

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 36.

Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου Νηπιαγωγών 1908

Μαθήματα Α Ιερά Ανάγνωσις και ορθογραφικαί ασκήσεις

{

Τάξεις Β

1 2

Σύνολο

1 1 — —

Έκθεσις ιδεών Διήγημα Μάθημα Αριθμητικής Καταστιχογραφία Φροεβελιανή Θεωρία Φροεβελιανά Δώρα Πρακτικαί ασκήσεις Φροεβελιανών Δώρων

— — 1 — — 3 —

1 — — 2 2 2

Φροεβελιαναί έργασίαι Ψυχολογία Παιδαγωγική

3 — —

2 2 —

2 —

— — 1 — 1

— — 1 — —

1 4 1 1 —

ί

{

Διδακτική Εξάσκησις εν τω Νηπιαγωγείο) Ιστορία Αρχαιολογία Ανθρωπολογία

{

1

%

Γ 3

2,3

21

— 1 | 5 1 2J — 11 2 1 1 ; 2 4\ 2 71 20 — 21

3,9 1,6

15,5

7' 2

1,6

6

4,7

4

3,1

4

3,1

2 9 8 8 11 15 3 7 1 10 3J 6 6 2 1293

1,6 7,0 6,2 6,2 8,5 11,6 2,3 7,7

I l i

Υγιεινή — 1 1 Νοσηλευτική — — 1 Πραγματογνωσία — 1 1 Γαλλικά 3 3 3 Εργόχειρα 3 3 2 Κοπτική και Ραπτική 3 3 2 Τεχνικαί έργασίαι 4 4 3 Γυμναστική 6 6 3 Ρυθμικά παίγνια 1 1 1 Ωδική 3 2 2 Εκκλησιαστική μουσική 1 1 1 Πλαστική 2 2 2 Ιχνογραφία και Ζωγραφική 2 2 2 Απαγγελία — 1 1 Π Η Γ Η : Κηπουρική Εσωτερικός κανονισμός του Εκπαιδευτικού Πρακτική 145 τμήματος 1 43 Σύνολο 411 Ελληνίδων...: Κείμενο Γ48 (τ. Β', σ. 219-224).

1 | 4J 31 1J 11 2 1 J

4,7 4,7 1,6 της 2,3 100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 37. Ωρολόγιο

πρόγραμμα

Διδασκαλείων

των

Νηπιαγωγών

1914 Μαθήματα

α/α

1 , 2

Τ α ξ ε ι ς

y/ο

Α

Β

1

1

2

2,4

Α'

Θρησκευτικά

Σύνολο

Β'

Ελληνικά

6

6

12

14,3

Γ'

Νηπιαγωγικά

6

12

18

21,5

Δ'

Φυσιογνωστικά

6

—

6

7,1

Ε'

Οικιακή Οικονομία και Οικιακά έργα

4

10

11,9

3

3

3,6

ΣΤ'

Υγιεινή και Νοσηλευτική

6 —

Ζ'

Χειροτεχνία

4

4

8

9,5

II'

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

4

4

8

9,5

6

5

11

13,1

3

3

6

7,1

42

42

84

100,0

Θ' Γ

Ωδική Γυμναστική Σύνολο

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ν η π ι α γ ω γ ι κ ά , 2 Ελληνικά, 3 Ω δ ι κ ή , 4 Οικιακή Οικονομία και Οικιακά έ ρ γ α , 5α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 5β Χειροτεχνία, 7α Γυμναστική, 7β Φυσιογνωστικά, 9 Υγιεινή και Νοσηλευτική, 10 Θρησκευτικά. 2. Σύμφωνα με το Β. διάταγμα της 8 Ιουνίου 1915 «περί κανονισμού της προαγωγής των μαθητών και μαθητριών των Διδασκαλείων κλπ.» ( E τ K , αριθ. 246, τ χ . Α ' / 15 Ιουλίου 1915), «τα μαθήματα, εν οις βαθμολογείται η πρόοδος των μαθητριών της κατωτέρας τάξεως των διδασκαλείων των ν η π ι α γ ω γ ώ ν είνε τα έξης: 1) τα θρησκευτικά, 2) τα ελληνικά, 3) η ψυχολογία, 4) το Φρεβελιανόν σύστημα, 5) η φυσιογνωσία, 6) τα οικιακά έργα, 7) η χειροτεχνία, 8) η καλλιγραφία, 9) η ιχνογραφία, 10) η ωδική και 11) η γυμναστική» (άρθρον 2, εδάφ. 1)' και «τα μαθήματα, εν οις βαθμολογείται η επίδοσις των μαθητριών της β' τάξεως των διδασκαλείων των ν η π ι α γ ω γ ώ ν , είνε τα έξης: 1) θρησκευτικά, 2) ελληνικά, 3) Φρεβελιανόν σύστημα, 4) διδακτική, 5) πρακτική διδασκαλία, 6) οικιακή οικονομία και οικιακά έργα, 7) υγιεινή και νοσηλευτική, 8) χειροτεχνία, 9) ιχνογραφία, 10) ωδική, και 11) γυμναστική» (άρθρον 5, εδάφ. 3). Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 31 Οκτωβρίου 1914: Κείμενο Γ 6 3 (τ. Β', σ. 266-269).

ΠΙΝΑΚΑΣ

α/α

38. Ωρολόγιο πρόγραμμα

Μαθήματα

ανώτερου

1 , 2

Τάξεις

Α 1

Ελληνικά

2

Γαλλική γλώσσα

3

Φιλοσοφική προπαιδεία και νηπιαγωγικά μαθήματα

4

Καλλιγραφία,

Ιχνογραφία

Καλλιγραφία και Ζωγραφική

5

τμήματος

Ωδική

Διδασκαλείων

Σύνολο

%

Β

6

5

11

14,3

6

5

11

14,3

15

19,4

6

9

2 3 1

2 2 2

2

2

5,2 -j 4 Ι ί Ζωγραφική 12 6,5 \ 5 3ÌI 3 , 9 .)

15,6

4

5,2

6

Χειροτεχνία

6

6

12

15,6

7

Οικιακά έργα

6

6

12

15,6

38

39

77

100,0

Σύνολο

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Φιλοσοφική προπαιδεία και νηπιαγωγικά μαθήματα, 2α Καλλιγραφία, Ιχνογραφία και Ζωγραφική, 2β Οικιακά έργα, 2γ Χειροτεχνία, 5α Γαλλική γλώσσα, 5β Ελληνικά, 7 Ωδική. 2. Σύμφωνα με το Β. διάταγμα της 16 Ιανουαρίου 1919 «περί κανονισμού της προαγωγής και απολύσεως των μαθητριών του ανωτέρου τμήματος των διδασκαλείων νηπιαγωγών» (ΕτΚ, αρ. 18, τχ. Α'/25 Ιανουαρίου 1919), «τα μαθήματα, εν οις βαθμολογείται η πρόοδος των μαθητριών [της α' τάξεως] είνε τα εξής: 1) η ελληνική γλώσσα, 2) η γαλλική γλώσσα, 3) η ψυχολογία, 4) το Φρεβελιανόν σύστημα, 5) η καλλιγραφία, 6) η ιχνογραφία και ζωγραφική, 7) η ωδική, 8) η χειροτεχνία, και 9 τα οικιακά έργα» (Άρθρο 2, εδάφιο 1) και «Τα μαθήματα, εν οις βαθμολογείται η επίδοσις των μαθητριών της β' τάξεως, είνε τα εξής : 1) Η ελληνική γλώσσα, 2) η γαλλική γλώσσα, 3) το Φρεβελιανόν σύστημα, 4) η διδακτική του Νηπιαγωγείου, 5) η πρακτική διδασκαλία εν τω Νηπιαγωγείω, 6) η καλλιγραφία και η μεθοδική της διδασκαλίας αυτής, 7) η ιχνογραφία και η ζωγραφική και η μεθοδική της διδασκαλίας αυτών, 8) η ωδική, 9) η χειροτεχνία και η μεθοδική της διδασκαλίας αυτής και 10) τα οικιακά έργα και η μεθοδική της διδασκαλίας αυτών» (Άρθρο 5, εδάφ. 1). Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 16 Ιανουαρίου 1919: Κείμενο Γ76 (τ. Β', σ. 312-315).

ΠIΝΑΚΑΣ 39. Ωρολόγιο πρόγραμμα κατώτερου τμήματος

α/α Μ α θ ή μ α τ α

1

Τ ά ξ ε ι ς Α

Β

Γ

Διδασκαλείω

Σύνολο

%

A'

Θρησκευτικά

2

2

2

6

5,7

Β'

Ελληνικά

7

6

4

17

16,2

Γ'

Νηπιαγωγικά

6

12

18

17,1

Δ'

Φυσιογνωστικά

4

4

—

Ε'

Οικιακά έργα και Οικιακή Οικονομία

4

4

ΣΤ'

—

Υγιεινή και Νοσηλευτική

—

—

8

7,6

3

11

10,5

3

3

2,9

Ζ'

Χειροτεχνία

4

4

3

11

10,5

II'

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

4

3

3

10

9,5

4

4

4

12

11,4

3

3

3

9

8,6

32

36

37

105

100,0

Θ'

Γ

Ωδική Γυμναστική

Σύνολο

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μ α θ η μ ά τ ω ν : 1 Ν η π ι α γ ω γ ι κ ά , 2 Ελληνικά, 3 Ω δ ι κ ή , 4α Οικιακά έργα και Οικιακή Οικονομία, 4β Χειροτεχνία, 6 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 7 Γυμναστική, 8 Φυσιογνωστικά, 9 Θρησκευτικά, 10 Υγιεινή και Νοσηλευτική. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 10 Σεπτεμβρίου 1920: Κείμενο Γ 8 2 (τ. Β ' , σ. 344-349).

ΠΙΝΑΚΑΣ

40. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α' τάξεως Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως κατά το σχολικό έτος 1915-16 α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Ώρες

1

Φυσικοτεχνία

2

2

Χημικοτεχνία

2

3

Τεχνολογία

2

4

Μαθηματικά

2

5

Χειροτεχνία

5

6

Ελευθέρα

Ιχνογραφία

3 3

7

Προβολική

Ιχνογραφία

8

Προοπτική

Ιχνογραφία

9

Καλλιγραφία

3

10

Πλαστική

3

11

Ξυλοτεχνία

2

3

12

Ανθρωπολογία και Υγιεινή

3

13

Γυμναστική και σκοποβολία

5

Σύνολο

38

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1915: Κείμενο Γ 6 8 (τ. Β ' , σ. 280-289).

ΠΙΝΑΚΑΣ

α/α

41. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής δεύσεως 1916

Μ α θ ή μ α τ α

1

Λ

Τ ά ξ ε ι ς Β Γ

Σύνολο

Εκπαι-

%

1

Γενική Τεχνολογία

3

3

2

8

2

Μαθηματικά και Εμπορικά

1

2

1

4

3,7

4

4

3

11

10,2

4

3

—

7

6,5

1

—

3

2,8

3 4

Ελευθέρα Ιχνογραφία Προβολική

Ιχνογραφία

7,4

5

Προοπτική

2

6

Τεχνικά σχέδια

3

4

3

10

9,3

7

Καλλιγραφία

2

2

1

5

4,6

8

Χειροτεχνία

3

3

2

8

7,4

9

Ξυλοτεχνία

3

3

3

9

8,3

10

Σιδηροτεχνία

3

3

3

9

8,3

11

Πλαστική και Γυψουργία

2

2

2

6

5,6

1

1

0,9 5,6

12 13 14

Ιστορία των τεχνών Ανάγνωσις περιεχομένου

—

—

γαλλικών βιβλίων τεχνολογικού 2

2

2

6

1

1

2

4

3,7

3

3

3

9

8,3

8

8

7,4

36

108

100,0

Υγιεινή

15

Γυμναστική και σκοποβολία

16

Διδακτικαί ασκήσεις Σύνολο

—

—

36

36

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ε λ ε υ θ έ ρ α Ιχνογραφία, 2 Τεχνικά σχέδια, 3α Γυμναστική και Σκοποβολία, 3β Ξυλοτεχνία, 3γ Σιδηροτεχνία, 6α Γενική Τεχνολογία, 6βΔιδακτικαί ασκήσεις, 6γ Χειροτεχνία, 9 Προβολική Ιχνογραφία, 10α Ανάγνωσις γ α λ λικών βιβλίων..., 10β Πλαστική και Γυψουργία, 12 Καλλιγραφία, 13α Μαθηματικά Εμπορικά, 13β Υγιεινή, 15 Προοπτική, 16 Ιστορία των τεχνών. Π Η Γ Ή : Β. διάταγμα 14 Οκτωβρίου 1916: Κείμενο Γ 6 9 (τ. Β', σ. 290-297).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 42. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής δεύσεως 1917 α/α

Μ α θ ή μ α τ α

1

Τ ά ξ ε ι ς

Σύνολο

Α

Β

Γ

Εκπαι-

%

1

Γενική Τεχνολογία

3

3

2

2

Μαθηματικά και Εμπορικά

1

2

1

4

3,7

4

4

3

11

10,1

4

3

—

7

6,4

—

3 4

Ελευθέρα Ιχνογραφία Προβολική

Ιχνογραφία

8

7,3

5

Προοπτική

2

1

3

2,7

6

Τ ε χ ν ι κ ά σχέδια

3

4

3

10

9,2

7

Καλλιγραφία

2

2

1

5

4,6

8

Χειροτεχνία

3

3

2

8

7,3

Ξυλοτεχνία

3

3

3

9

8,3

10

Σιδηροτεχνία

3

3

3

9

8,3

11

Π λ α σ τ ι κ ή και Γυψουργία

2

2

2

6

5,5

1

1

0,9

9

12 13

Ιστορία των τεχνών Ανάγνωσις

—

περιεχομένου

14

—

γαλλικών βιβλίων τεχνολογικού

Υγιεινή

2

2

2

6

5,5

1

1

2

4

3,7

3

3

3

9

8,3

3

2,7

6

5,5

15

Γυμναστική και σκοποβολία

16

Ειδική διδακτική των τεχνικών μαθημάτων

—

17

Διδακτικαί ασκήσεις

—

—

36

39

Σύνολο

3

—

6 34

109

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελευθέρα Ιχνογραφία, 2 Τεχνικά σχέδια, 3α Γυμναστική και σκοποβολία, 3β Ξυλοτεχνία, 3γ Σιδηροτεχνία, 6α Γενική Τεχνολογία, 6β Χειροτεχνία, 8 Προβολική Ιχνογραφία, 9α Ανάγνωσις γαλλικών βιβλίων..., 9β Διδακτικαί ασκήσεις, 9 γ Πλαστική και Γυψουργία, 12 Καλλιγραφία, 13α Μαθηματικά και ρικά, 13β Υγιεινή, 15α Ειδική διδακτική..., 15β Προοπτική, 17 Ιστορία των τεχνών. Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 41" β) Β. διάταγμα 18 Δεκεμβρίου 1917: Κείμενο Γ 7 0 (τ. Β ' , σ. 298).

ΠΙΝΑΚΑΣ

α/α

43. Διδασκόμενα μαθήματα "κατά τάξεις στο Διδασκαλείο χνικής Εκπαιδεύσεως (1920)

Μ α θ ή μ α τ α Α

Τ ά ξ ε ι ς Β Γ

+ + + + + +

+ + + + + +

+ +

Τε-

Δ

Α) Γ ε ν ι κ ά 1 2 3

Ελληνικά Ιστορία Φυσικομαθηματικά

4

Υγιεινή

5

Ωδική

6

Γυμναστική

1

Καλλιγραφία

2

Ιχνογραφία

+ +

Ιστορία των τεχνών

—

—

—

—

—

—

—

—

+ +

+ +

*

*

Β) Ε ι δ ι κ ά *

—

—

Στοιχειώδη π α ι δ α γ ω γ ι κ ά

—

—

+ +

—

5

Σχεδιογραφία

—

—

—

4-

6

Ζωγραφική

—

—

—

+

7

Διδακτική και ασκήσεις

—

—

—

4-

8

Πλαστική και γυψουργία

4-

4-

4-

9

Χειροτεχνία

+

4-

+

10 11

Στενογραφία

+ + +

4-

4-

4-

Κοπτική - γυναικεία χειροτεχνία («διά τας μαθήτριας μόνον»)

+

J-

4-

+

3 4

—

* Η άσκηση των μαθητών στα μαθήματα αυτά συνεχιζόταν υπό την εποπτεία οικείων καθηγητών και στην Γ ' και Δ ' τάξη. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1920: Κείμενο Γ 8 3 (τ. Β', σ. 350-353).

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

Μαθήματα Α)

1

44. Πρόγραμμα της προσωρινής σχολής Γυμναστών 1884

Θεωρητικαί

Επίτομος

Διδακτικές ώρες ασκήσεις

ιστορία της γυμναστικής

*

2

Παιδαγωγία της γυμναστικής

3

Διδασκαλία αναγκαίων φυσιολογικών και ανατομικών ασκήσεων

Ι -

4

Κυριώδεις θεωρητικαί περί κολυμβητικής γνώσεις

1

12

5

Οδηγίαι

1

Ασκήσεις

στρατιωτικαί και γυμναστικαί

2

Ασκήσεις

περί την κολυμβητικήν

6

Σύνολο

30

Β)

προς διδασκαλίαν της γυμναστικής

Πρακτικαί

ασκήσεις 12

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 9 Ιουνίου 1884: Κείμενο Γ 2 5 (τ. Β', σ. 118-120).

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1 2 3 4

45. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ειδικής γυμναστικής

Μ α θ ή μ α τ α

Τ ά ξ ε ι ς Λ Β

σχολής 1897 Σύνολο

%

Ιστορία της γυμναστικής και π α ι δ α γ ω γ ί α γυμναστικής

1

της 1

2

5,9

Φυσική

1

1

2

5,9

2

1

3

8,8

1

1

2,9

Α ν α τ ο μ ι κ ή , φυσιολογία και υγιεινή Περιγραφή, κατασκευή, πήξις και διατήρησις... γυμναστικών οργάνων

—

5

Ωδική

1

1

2

5,9

6

Ανόργανος και διά κινητών οργάνων γυμναστική

4

4

8

23,5

2

2

4

11,8

3

3

6

17,6

Επιχώριοικαιξέναι παιδιαί

1

1

2

5,9

οπλομαχητική

1

1

2

5,9

1

1

2

5,9

17

34

100,0

7 8 9 10 11 12

Γυμναστική επί ακινήτων οργάνων Αθλητικαί ασκήσεις

Στρατιωτικαί ασκήσεις και βολή Πορείαι,

κολυμβητική και κωπηλασία (αι ώραι

σθήσονται δι' ειδικού προγράμματος της σχολης) Σύνολο

17

-

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 14 Δεκεμβρίου 1897: Κείμενο Γ 4 1 (τ. Β', σ. 191-193).

ΠΙΝΑΚΑΣ

α/α

46. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1898

της

Μ α θ ή μ α τ α

Ειδικής

γυμναστικής

Τ ά ξ ε ι ς

Α

Β

2

2

1 2

Ιστορία της Γυμναστικής Παιδαγωγία της Γυμναστικής και πρακτική περί το διδάσκειν άσκησις των μαθητών μετά το τέλος της ιστορίας

3

Ανατομική, φυσιολογία και υγιεινή

3

4

Πειραματική φυσική

1

5

Περιγραφή, διαστάσεις, διατήρησις... γυμνάστικών οργάνων 6 Στοιχειώδεις περί κολυμβητικής γνώσεις μετά το τέλος της περιγραφής κλπ. των... οργάνων

σχολής

Σύνολο

%

4

9,5

3

6

14,3

1

2

4,8

1

1

2

4,8

7

Μουσική

2

2

4

9,5

8

Ανόργανος και διά κινητών οργάνων γυμναστική

4

4

8

19,0

9

Ε π ί ακινήτων οργάνων γυμναστική

3

3

6

14,3

10

Αθλητικαί ασκήσεις και... παιδιαί

3

3

6

14,3

11

Στρατιωτικαί ασκήσεις

1

1

2

4,8

12

Οπλομαχητική

1

1

2

4,8

21

21

42

100,0

Σ ύ ν ο λ ο

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 11 Δεκεμβρίου 1 8 9 8 : Κείμενο Γ 4 4 (τ. Β', σ. 1 9 9 - 2 0 2 ) .

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1

47. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών

Μ α θ ή μ α τ α

Τ ά ξ ε ι ς

Διδακτική της Γυμναστικής Ιστορία της Γυμναστικής

4 5 7 8 9

10 11 12

Β

2

-

2

4,5

-

2

2

4,5

2

-

2

4,5

-

2

2

4,5

2

2

4

9,0

Παιδιαί (επιχώριοι και ξέναι)

2

2

4

9,0

Ανόργανος και ενόργανος Γυμναστική

3

3

6

13,5

3

3

6

13,5

3

3

6

13,5

1/3

-/3

3

Ο Ο

6

13,5

2/-

1

2,2

Φυσιολογία και Υγιεινή Ω δ ι κ ή (διάφορα άσματα...)

6

Αι ευχερέστεραι επί των... ακινήτων οργάνων ασκήσεις Αθλητικαί ασκήσεις Κολυμβητική Οπλομαχητική

1 21-

Τα μηχανημάτων

13

%

Α 2 3

Ανατομική

Σύνολο

1899

7,8

περί κατασ -

Υ π ο δ ε ι γ μ α τ ι κ ή και δοκιμαστική άσκησις — πρακτική ασκησις 1

Σύνολο

22

22/23

44

è

100,0

1. Δεν αναφέρονται συγκεκριμένες διδακτικές ώρες. ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 10 Αυγούστου 1899: Κείμενο Γ45α (τ. Β', σ. 205-209).

ΠΙΝΑΚΑΣ α/α

1 2 3 4 5 6

48. Ωρολόγιο πρόγραμμα της σχολής των Γυμναστών 1910

Μ α θ ή μ α τ α

Τάξεις

Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή γυμναστική Αγωνιστική Επιχώριοικαιξέναι παιδιαί και εθνικοί χοροί οπλομαχία Σκοποβολία Ανατομική του ανθρώπου

6

6

12

26,6

3

3

6

13,3

2

2

4

8,9

2

2

4

8,9

2

2

4

8,9

3

6,7

3

πέρας αυτής περί το τέλος του δευτέρου εξαμήνου τα περί κολυμβήσεως (2 ώρας καθ' εβδομάδα) 8

%

Β

—

Φυσιολογίατουανθρώπουκα

7

9

Σύνολο

Α

Πρακτική των μαθητών άσκησις Στοιχειώδης στρατιωτική προάσκησις Σύνολο

3(2)

3(2)

6,7

2

3

5

11,1

2

2

4

8,9

22

23(22) 45(44)

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 10 Μαΐου 1910: Κείμενο Γ52 (τ. Β', σ. 233-237).

100,0

49. Διδασκόμενα μαθήματα Γυμναστικής 1920

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

α/α

στο τριτάξιο Διδασκαλείο

Μ α θ ή μ α τ α Λ

Τ ά ξ ε ι ς Β

Γ

Α) Θ ε ω ρ η τ ι κ ά 1

Ανατομική

2

Φυσιολογία

3

Μηχανική

4

των

Μηχανική και φυσιολογία

5

Ιστορία

της

6

Ορθοπεδική

ασκήσεων των

ασκήσεων

Γυμναστικής και

+

+

—

Η-

Η+

+

—

—

—

+

+

+

ι

+

+

+

+

+

+

θεραπευτική γυμναστική, τρίψις και κι-

νησιοθεραπεία

Β) Π ρ α κ τ ι κ ά 1 2 3

Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή γυμναστική Αγωνιστική

και

παιδιαί

Στρατιωτική προπαίδευσις και σκοποβολία

4

οπλομαχητική

+

+

+

+

Η-

1

+

+

J

+

5

Προσκοπισμός

—

+

+

6

Ω δ ι κ ή και χορός

-4-

+

+

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 24 Ιουνίου 1920: Κείμενο Γ 8 1 (τ. Β', σ. 337-344).

ΠIΝΑΚΑΣ

α/α

50. Διδασκόμενα μαθήματα στο διτάξιο Διδασκαλείο μναστικής 1923

Μ α θ ή μ α τ α

της

Τάξεις

Α Α)

4

Παιδαγωγικά

5

Φυσιολογία

—

6

Υγιεινή

—

7

Ορθοπεδικήκαιθεραπευτική γυμναστική, τρίψις και κινησιοθεραπεία

—

2 3

8

Ανατομική του ανθρώπου και ιστολογία Μηχανική των ασκήσεων Ιστορία της γυμναστικής

Νοσηλευτική και Παιδοκομία (για τις μαθήτριες) Β)

Β

Θεωρητικά

+ + + +

1

Γυ-

—

+ + + + + + + +

Πρακτικά α) Για μαθητές

1 2

Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή γυμναστική Αγωνιστική και παιδιαί και χορός

3

Στρατιωτική προπαίδευσις και σκοποβολία

4

Κολυμβητική και κωπηλασία

5 6 7

οπλομαχητική Προσκοπισμός Ωδική

+ + + + + + —

+ + + + + + +

β) Για μαθήτριες 1

Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή γυμναστική

2

Παιδιαί και χορός

+ +

3

Κολυμβητική

—

4

Ωδική

—

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 4 Ιουνίου 1923: Κείμενο Γ 8 6 (τ. Β', σ. 357-359).

"Τ + + +

II

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Α'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ ΑΡΡΕΝΩΝ

1. Για το Διδασκαλείο που ιδρύθηκε στο Ναύπλιο το 1834 και λειτούργησε σχεδόν επί τριακονταετία, ο ιδρυτικός του νόμος1 δεν καθόριζε τίποτε σχετικό με το πρόγραμμα διδασκαλίας, όπως γινόταν με τον αντίστοιχο νόμο για τα Ελληνικά σχολεία και Γυμνάσια.2 Εκείνο που καθόριζε ήταν οι απα μενες γνώσεις για τις τρεις κατηγορίες των δασκάλων (άρθρα 9, 10, 11)καιη πρόβλεψη ότι «περί των εν αυτώ παραδοτέων μαθημάτων, του τρόπου της διδασκαλίας, και περί των παραδεκτέων διδακτικών βιβλίων, θέλουν συντεθή παρά τηςεπίτωνεκκλησιαστικώνκτλ. Γραμματείας ιδιαίτεραι οδηγίαι, αι οποία θέλουν καθυποβληθή εις την επικύρωσιν του Βασιλέως» (άρθρο 69). Εξάλλου, ούτε οι διασωθείσες πηγές αναφέρονται αμεσα σ' αυτό το θέμα.3 Έτσι, μόνο από έμμεσες πηγές και από πληροφορίες διαφόρων μελετητων μπορούμε να σχηματίσουμε κάποια εικόνα του προγράμματος: α') ο Γ. Πυργιωτάκης, που έχει ειδικά ασχοληθεί με το θέμα,4 αφού αναφέρειτιςπληροφορίες των διαφόρων μελετητών (Kipper, Bourlotos, Αμαριώτου, Λέφα κ α.), καταλήγει: «Όσον αφορά τα μαθήματα που διδάσκονταν στο διδασκαλείο, συμπεραίνει κανείς υστέρα από διασταύρωση πηγών, εκπαίδευση των μαθητών του πρέπει να περιοριζόταν από τη μια μεριάσεμια ελλιπή στοιχειώδη γενική μόρφωση, καιαπότηνάλληστηνεξοικείωσητων

1. Βλ. Γ1 (τ. Β', σ. 9-14). 2. Βλ. A4 (τ. Α', σ. 84-109). 3. Υπάρχει ίσως πιθανότητα να έχει σωθεί κάποιο πρόγραμμα στο «Βιβλίοντουεν Αθήναις Διδασκαλείου, επιγραφόμενον "Πρωτόκολλον Συνεδριάσεων" από 5 Φεβρουαρίου 1855 εως 25 Μαΐου 1863», το οποίο βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, αλλά δυστυχώς είναι απρόσιτο (βλ. Κ. Διαμάντη, Τα περιεχόμενα των ΓενικώνΑρχείωντου Κράτους, τ. Β', Αθήνα 1973, σ. 592). Πάντως, θεωρούμε επιεικώς απαράδεκτο, τόσο σημαντικές πηγές να είναι απρόσιτες στους μελετητές. Εξάλλου, από ό,τι γνωρίζω, η Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου πρόκειται να δημοσιεύσει το πρόγραμμα που είχε συντάξει ο πρώτος διευθυντής Χρ. Κόρκ, όπως και τον πρώτο κανονισμό του Ιω. Κοκκώνη. 4. Βλ. Γ. Πυργιωτάκης, Προβλήματα στην ιστορία της Εκπαιδεύσεως των Δασκάλων στα πρώτα πενήντα χρόνια μετά την απελευθέρωση (1828-1878), Αθήνα 1981' του ίδιου, «Ξεκίνησε σωστά το εκπαιδευτικό σύστημα;», περ. Επιστημονικό Βήμα (των Λειτουργών της Δημοτικής Εκπαίδευσης), έτ. 29ο, τχ. 2ο (Δεκέμβρ. 1983 -Γενάρ.,Φλεβάρ. 1984), σ. 9-26.

μαθητών με τους κανονισμούς του οδηγού της αλληλοδιδακτικής μεθόδου».5 β') Ο Α. Ανδρέου καταγράφει ως διδασκόμενα μαθήματα τα ακόλουθα: Εκμάθηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, Γαλλική γλώσσα, Θρησκευτικά, Αρχαία Ελληνικά, Ελληνική Ιστορία, Γεωγραφία, Φυσική, Στοιχεία ψυχολογίας, Γενική Παιδαγωγία και Διδακτική.5α α') Στο φύλλο της Παρασκευής 6 Νοεμβρίου 1836τηςεφημερίδαςο ΕλληνικόςΤαχυδρόμος δημοσιεύεται η ακόλουθη είδηση: «Περί των δημοσίων εξετάσεων του εν Αθήναις Βασ. Διδασκαλείου. Περί τα τέλη του παρελθόντος Σεπτεμβρίου έγιναν δημοσίως αι ενιαύσιαι εξετάσεις των εν τω Διδασκαλεία μαθητευομένων. Τα παραδοθέντα μαθήματα εις το κατάστημα τούτοαπόταςαρχάςτου παρελθόντος Νοεμβρίου μέχρι της 25 Σεπτεμβρίου είναι τα εξής: Κατήχησις και Ιερά Ιστορία. —Ελληνική γλώσσα (αρχαία και νεωτέρα). —Αριθμητική, έγγραφος, κατά νουν και θεωρητική.— Γεωγραφία.—Ελληνικής Ιστορίας μέρος και Γεωμετρίας, Καλλιγραφία.— Μουσική. — Γνώσεις τινές περί Γεωργικής, Γυμναστική και Ιχνογραφία. Όλοιοιεντω Διδασκαλείω μαθηταί ως προς τα λοιπά μαθήματα κατατάσσονται εις δύο τάξεις, εις την του Α', έτους και εις την του Β', ως διαλαμβάνει και η διάταξις· ως προς την σπουδήν δε της γλώσσης οι του πρώτου έτους διαιρούνται εις δύο τμήματα η δύο τάξεις και οι του Β' τάσσονται εις μίαν. σαν μέχρι της 16 Σεπτεμβρίου το Α', μέρος της ΚλίμακοςτουΊακωβς·οι δετηςμεσαίας το α' και β' μέρος της αυτής κλίμακος. Ε κ δε του τρίτου Εθνογραφίαν, και Γεωγραφίαν Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής, και αποσπάσματα Ιστορικά εκ των παραλλήλων βίων του Πλουτάρχου. Οι δε της ανωτάτης: Λυσίου Επιτάφιον, Πλάτωνος Μενέξενον, Απολογίαν Σωκράτους κατά Πλάτωνα, Επιτάφιον του Περικλέους εκ του θουκυδίδου και Λυκούργου κατά Λεωκράτους το ήμισυ- Ετυμολογικόν και Συντακτικόν. Όλοιενγένει οι εν τω Καταστήματι διδασκόμενοι έδωκαν σημεία κατά το μάλλον και ήττον αποδεικνύοντα την μελέτην και επιμέλειαν αυτών. Οι δε της ανωτάτης τάξεως έδωκαν τρανώτατα δείγματα της οποίας έκαμαν προόδου εις την γλώσσαν κατά το διάστημα του σχολικού τούτου έτους διότι όχι μόνον εις τα παραδοθέντα μαθήματα εξετασθέντες απεκρίθησαν καλώς, αλλά εις τινα τεμάχια εκ του λόγου του Λυκούργου, τα οποία δεν είχον 5. Βλ. Γ. Πυργιωτάκης, Προβλήματα..., ό.π., υποσημ. 4, σ. 90, επίσης σ. 158-159 και 177, πίνακας 3, όπου καταγράφει τα διδασκόμενα μαθήματα. 5α. Αποστόλης Ανδρέου, Η μόρφωση και η επιμόρφωση των Δασκάλων (Υλικό εργασίας), τχ. α', Θεσσαλονίκη 1987, σ. 43-45 (όπου και σχετικός πίνακας).

παραδοθή δοκιμασθέντες απεκρίθησαν κάλλιστα, και εξηγούντες εκ του προχείρου και συντάσσοντες και αναλύοντες. [..·]» 6 β') Ο Διευθυντής του Διδασκαλείου και γενικός Διευθυντής των Δημοτικών Σχολείων Ιωάννης Κοκκώνης σε μια αδημοσίευτη έκθεσή του (με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1839) για την κατάσταση της δημοτικής Εκπαιδεύσεως σημειώνει τα ακόλουθα για το Διδασκαλείο: «Περί του Διδασκαλείου και των εξ αυτού εξερχομένων Δημοδιδασκάλων. »Καθώς ανέφερα και εις τας προλαβούσας μου εκθέσεις, το Διδασκαλείον προχωρεί βαθμηδόν βελτιούμενον εισαχθέντων ήδη σχεδόν όλων των υπό του νόμου οριζομένων μαθημάτων, ώστε και οι νυν εξερχόμενοι Δημοδιδάσκαλοι είναι στοιχειωμένοι εις τας αναγκαίας γνώσεις και εις την διδακτικήν, γυμναζόμενοι ήδη εις το πρακτικόν αυτής εις το εντός του καταστήματος κτισθέν πρότυπον. Η γλώσσα η αρχαία και η νέα παραδίδονται ήδη με πολλήν ακρίβειαν. Εισήχθη το μάθημα της φυσικής Ιστορίας, διδασκομένων των στοιχείων της Ορυκτολογίας, Βοτανικής και Ζωολογίας συνοπτικώς,καιελήφθηκαιη απαιτουμένη φροντίς, ώστε να γίνη η εφαρμογή αυτού εις τα της Γεωργίας. Έγεινε μικρά τις συλλογή δειγμάτων Ο ρ υ κ τ ώ ν , αλλ' έχομεν ανάγκην των κυριωτέρων ορυκτών της Ελλάδος, τούτο δε είν' εύκολον να κατορθωθή,ανη Γραμματεία διατάξη να μας παραχωρηθώσι τα περιττά συντρίμματαεκτων εναποτεθειμένων εις το Σχολείον των προτύπων, καθώς δι' ιδίας μου αναφοράς παρεκάλεσα. Εις το της Γραμμικής δε Ιχνογραφίας γυμνάζονται ικανώς οι μαθηταί" μένει ήδη να εισαχθή και το της χωρομετρίαςτοοποίονπροςτο παρόν είναι δύσκολον, ελπίζω όμως και τούτο να κατορθωθή με τον καιρόν. Τέλος εισήχθη κατά το παρελθόν έτος και το της Εκκλ. Μουσικής μάθημα, τοοποίονπαρεκτός της όσης ευπρεπείας χορηγή εις τας Εκκλησίας, εφελκ προσέτι και περισσοτέραν υπόληψιν εις τους Δημοδιδασκάλους από μέρους του Λαού, και επομένως συντείνει διά τούτο και εις την εξάπλωσιν της Δημοδιδασκαλίας.

Η γενομένη π ρ ό ο δ ο ς των μαθητών του Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο υ και εις αυτό

το μάθημα μαρτυρείται από τους χοροστατούντας ήδη εις την Εκκλ. κατά τας επισήμους Β. Εορτάς. »Οι κατά το 1838 παραδεχθέντες κατά τον νόμον Δημοδιδάσκαλοι είναι 41, εξ ων οι δέκα ήσαν μαθηταί διατρεφόμενοι εξ ιδίων των. Έ λ α β ο ν δε βαθμόν, οι μεν επτά Β' τάξεως, οι δε 34 τρίτης. Εκ τούτων δε των τελευταίων πρέπει να ομολογήσω ότι οι περισσότεροι, αν και λαβόντες τρίτης τάξεως Δίπλωμα, έχουσι περισσοτέρας γνώσεις από πολλούς λαβόντας κατ'αρχάςτης ενεργείας του νόμου Δίπλωμα Β' τάξεως. ΑΙ εξετάσεις κατά το παρόν γίνονται

6. Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος, έτ. Α' 1836, αρ. 48, Παρασκευή ράρτημα, σ. 219-220.

6 Νοεμβρίου, Πα-

(ως και πρέπει να γίνωνται, διά τους λόγους τους οποίους ανέφερα εις την περυσινήν μου έκθεσιν) αυστηραί εφ' όλα τα μαθήματα. Διά να λάβη δε τις Δίπλωμα Β' τάξεως, όχι μόνον πρέπει να έχη τας ωρισμένας βοηθητικάς γνώσεις, αλλάναήναι εγκρατής και της γλώσσης κατά τοσούτον τουλάχιστον, ώστ νοή την έννοιαν οπωσούν των κλασσικών συγγραφέων, και να ορθογράφη την γλώσσαν και να εκθέτη τας εννοίας του ορθώς και ευκρινώς, λαλών και γράφων την νεοελληνικήν».7 γ') Σύμφωνα με τον Κανονισμό του Διδασκαλείου που δημοσιεύτηκε το 1856,8 «εν τω Δημοδιδασκαλείω παραδίδονται όσα μαθήματα απαιτεί ο περί δημοδιδασκαλίας νόμος (αρθρ. 1-9) να γνωρίζωσιν οι δημοδιδάσκαλοι» (άρθρο 1). δ') Στην εισηγητική έκθεση του σχεδίου ψηφίσματος για μεταρρύθμιση του Διδασκαλείου που υπέβαλε στη Β' Εθνοσυνέλευση στη συνεδρίαση της 11 Δεκεμβρίου 1863 ο πληρεξούσιος και υπουργός Παιδείας Λ. Πετσάλης, δίδεται εμμέσως η πληροφορία για τα διδασκόμενα στο Διδασκαλείο μαθήματα μεταακόλουθα:«Επειδή τα γενικά μαθήματα, όσα άχρι τούδε διά πολλής δαπάνης του δημοσίου διδάσκονται εν τω Διδασκαλείω, διδάσκονταιτααυτά καιεντοις αντιστοιχούσι προς αυτό δημοσίοις παιδευτηρίοις τακτικώτερα και ακριβέστερα,οιπροαιρούμενοι το δημοδιδασκαλικόν επάγγελμα δύνανται να διδάσκωνται τα μαθήματα ταύτα εις τα [ελληνικά] σχολεία και τα γυμνάσια ταενταύθακαιταενταιςεπαρχίαις,όπερ μάλιστα και ευκολίαν παρέχει τοις επαρχιώταις, όθεν αφήρεσα αυτά από το Διδασκαλείον και αφήκα μόνον τα ειδικά μαθήματα, ως φαίνεται εν τω κειμένω του ψηφίσματος, και περιώρισα ούτω τον χρόνον της εις αυτό φοιτήσεως των μαθητών προς εκμάθησιν αυτών εις εν έτος, καθ' ο θα ασκώνται συγχρόνως και εν τω προτύπω εις την εφαρμογήν της μεθόδου. Αφήρεσα δε εκ των εν τω μνησθέντι νόμω ειδικών μαθημάτων την πρακτικήν αγρονομίαν, κηπουρικήν, δενδροκομίαν, βομβυκοτροφίαν, και μελισσοτροφίαν, ως εκ των υστέρων περιττάς αποδειχθείσας και μήποτε διά τούτο τακτικώς και αποτελεσματικώς διδαχθείσας».9 ε') Στους εκάστοτε προϋπολογισμούς του κράτους και στο σχετικό κε-

7. I. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής εκπαιδεύσεως», [έκθεση ανέκδοτη], αριθ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839, ΓΑΚ, Οθωνικό Αρχείο 11L, φ. 9 [σ. 6-7]. 8. Βλ. Γ4-5 (τ. Β', σ. 29-39). 9. Η εισηγητική έκθεση έχει δημοσιευτεί στην Εφημερίδα των Φιλομαθών, έτος IB', αρ. 512, 1 Ιανουαρίου 1864, σ. 279-280, και αρ. 513, 15 Ιανουαρίου 1864, σ. 2 παράθεμα από τη σ. 279) και το Σχέδιο ψηφίσματος στο: Επίσημος Εφημερίς της Συνελεύσεως, τ. Δ', Αθήναι 1863, σ. 269 και 322. Περισσότερες λεπτομέρειες για το θέμα αυτό περιέχονται σε εργασία μας σχετική με τα διάφορα σχέδια προγραμμάτων της περιόδου που μας απασχολεί εδώ.

κεφάλαιοαναγράφονταιδαπάνες για το προσωπικό του Διδασκαλείου. Έ τ σ ι π . χ . στουςπροϋπολογισμούςτωνετών1845 έως και 1855 το προσωπικό του Διδασκαλείου αποτελείται από τους εξής: Διευθυντής, Καθηγητής της κατηχήσεως καιιεράςιστορίας,Καθηγητής των ελληνικών και της Ιστορίας, Διδάσκαλος της γυμναστικής και παιδαγωγικής, Διδάσκαλος της ευρωπαϊκής μουσικής, Διδάσκαλος του προτύπου και του διδασκαλείου, Διδάσκαλος των μαθηματικών, Διδάσκαλος της καλλιγραφίας, Διδάσκαλος της γεωργικής, και στους προϋπολογισμούς από το 1856 και μετά από τους εξής: Διευθυντής, Καθηγητής της ελληνικής γλώσσης και της μεθόδου του οδηγού, Καθηγητής της κατηχή καιτωνελληνικώντηςκατωτέρας, Διδάσκαλος της γυμναστικής κλπ., Διδάσκαλος των μαθηματικών, Διδάσκαλος της γεωργικής και φυσικής, Διδάσκαλος της ευρωπαϊκής μουσικής, Διδάσκαλος της καλλιτεχνίας, Διδάσκαλος της βιβλιοδετικής. 9 " δασκαλείο αυτό παραμένει στα αιτούμενα της Ιστορίας

της

Εκπαίδευσης.

2. Το 1878 με το νόμο , Χ Θ ' 1 0 ιδρύθηκε Διδασκαλείο αρρένων στην Αθήνα και δημοσιεύθηκε το πρόγραμμα των διδακτέων μαθημάτων. 1 1 Σύμφωνα μετοπρόγραμμα αυτό, ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος για τις τρεις τάξεις ανέρχεται σε 129 ώρες, 1 2 πράγμα που δείχνει την πυκνότητα του προγράμματος. Α π ό τα μαθήματα που διδάσκονται επισημαίνουμε: την παρουσία των Νέων Ελληνικών (πολύ νωρίτερα από ό,τι στα προγράμματα των Ελληνικών σχολείου και Γυμνασίων), 1 3 της Γυμναστικής, 1 4 και ιδιαίτερα των Παιδαγ(ογικών γενικά που μαζί με τα Φιλοσοφικά καλύπτουν 24 ώρες, αλλά και την απουσία των Γαλλικών. Ως προς τη διδακτέα ύλη, εξάλλου, παρατηρούμε ότι για

άλλα μαθήματα (π.χ. Ελληνικά) γίνεται λεπτομερής περιγραφή της, ενώ για

9α. Βλ. Παράρτημα των Πρακτικών συνεδριάσεων της Βουλής: έτ. 1845, σ. 138, έτ. 1846, σ. 76, Ν. ΤΠΔ' «Περί κυρώσεως των εξόδων της χρήσεως 1856», σ. ρστ', κτλ. 10. Βλ. Γ11 (τ. Β', σ. 57-60). 11. Βλ. ΓΙ2 (τ. Β', σ. 61-63) και Πίνακα ΓΙ. 12. ο Πίνακας που δημοσιεύει ο Χρ. Λέφας (Ιστορία της [Δημοτικής] Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1942, σ. 218) περιέχει σφάλματα τόσο κατά τάξεις όσο και στο σύνολο (π.χ. δεν διδάσκεται η «Μεθοδική και διδακτική...» στην Α' τάξη, η 1 ώρα της «Κηπουρικής» στην Γ' τάξη ανήκει στη «Γυμναστική», οι ώρες της «Υγιεινής» στην Γ' τάξη είναι 2 και όχι 3). Τα σφάλματα αυτά ορισμένοι μελετητές είτε τα επαναλαμβάνουν όταν αναδημοσιεύουν τον Πίνακα (π.χ. ο Ρ. Balachamis, Die griechische Volksschullehrerbildung, Μόναχο 1971, σ. 50) είτε διορθώνουν ορισμένα αθροιστικά σφάλματα (π.χ. Ζιώγου, σ. 153). 13. Βλ. σχετικά στο κείμενο Α52 (πρόγραμμα 1884, τ. Α', σ. 243-256). 14. Η οποία στα Γυμνάσια και Ελληνικά σχολεία καθιερώθηκε αργότερα" βλ. σχετικά στα κείμενα Α40, 43-46 (τ. Α', σ. 224-225 και 228-232).

άλλα γίνεται απλή αναγραφή του ονόματος τους. Πάντως με τον Κανονισμό του Διδασκαλείου15 παρέχεται το γενικό πλαίσιο της διδασκαλίας, η οποία «δέον να γίνηται επί το πρακτικώτερον, τείνουσα να καταστήση τους μαθητάς όσον οίον τε επιτηδειοτέρους εις το διδασκαλικόν έργον και να διαπλάσση το ήθος αυτών» (άρθρο 5). Κατά την άποψη του Χρ. Λέφα «Τα διδασκόμενα εν τω διδασκαλείω του ,ΧΘ' νόμου μαθήματα, εν συγκρίσει με το πρόγραμμα του πρώτου διδασκαλείου, παρουσιάζουν αναμφισβήτητον υπεροχήν και είναι προσηρμοσμένα προς τας τότε κρατούσας θεωρίας της παιδαγωγικής επιστήμης. Θα ήσαν δε πλέον αρτιώτερα αν η προσήλωσις προς τα αρχαία Ελληνικά, διά τα οποία αφιερώθηκαν 26 ώραι καθ' εβδομάδα, δεν ήτο τόσον υπέρμετρος. Εις το πρόγραμμα αυτό δύναται τις να παρατηρήση και τον πολύν φόρτον των μαθημάτων. Εργασία εν τω σχολείω 40-46 ωρών καθ' εβδομάδα είναι λίαν εξαντλητική και κατ' ανάγκην εξασθενίζει τα αποτελέσματα αυτού». 16 Εξάλλου, κατά τον Δημήτριο Μωραΐτη, «Το πρόγραμμα ήτο πλουσιώτατον, ώστε να μη προφθάνουν να το διδάξουν. Ένεκα τούτου καθώρισαν μόνον ωριαίαν διακοπήν μεταξύ των πρωϊνών και μεταμεσημβρινών ωρών, διά το οποίον ένας υγιεινολόγος θα διεμαρτύρετο εναντίον της τοιαύτηςυπερκοπώσεωςτων μαθητών. Εκυριάρχησεν εν αυτώ η αρχή του εγκυκλοπαιδισμού δηλ. πολλά και ποικίλα, ενώ έπρεπε μάλλον να διδάσκωνται ολίγα αλλά μετά βαθύτητος μετά τελείας αφομοιώσεως».17 σκαλείου της Θεσσαλονίκης που είχε ιδρύσει ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων» υπό την διεύθυνση του Παιδαγωγού Χαρίσιου Παπαμάρκου, ο οποίος αργότερα διηύθυνε και το Διδασκαλείο της Αθήνας (18841889, 1895-1904). Συγκρίνοντας, λοιπόν, το πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Θεσσαλονί18 κης με το αντίστοιχο του Διδασκαλείου της Αθήνας παρατηρούμε γενικά τα ακόλουθα: α') Ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι σχεδόν ο ίδιος, β') Δεν διδάσκεται η Κηπουρική, διδάσκεται όμως επιπλέον η Κοσμογραφία. γ') Αυξημένες είναι οι ώρες διδασκαλίας της Ιστορίας, της Μουσικής, Γυμναστικής, Καλλι-

15. Βλ. Γ13 (τ. Β', σ. 80-84). 16. Χρ. Λέφας, ό.π. [υποσημ. 12], σ. 219' ο ίδιος στις σ. 220-224 δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη λειτουργία του Διδασκαλείου. 17. Δημήτριος Γ. Μωραΐτης, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Αθήνα 3 1953, σ. 280. 18. Βλ. Γ12 [1] (τ. Β', σ. 64-79) και Πίνακα Γ2. Για το Διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης βλ. στον τόμο: «ο εν Αθήναις προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος», Έκθεσις των κατά το 1876 και 1877 πεπραγμένων, Αθήνα 1878, σ. 53-58, στον οποίοκαιπληροφορίες για τη δράση του Συλλόγου, όπως επίσης και για το ίδιο θέμα τόμο: «ο εν Αθήναις Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων», Η δράσις του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήνα 1970.

ΚαλλιγραφίαςκαιΙχνογραφίας,ενώ μειωμένες είναι των Παιδαγωγικώνκαιτων Ελληνικών, δ') Η περιγραφή της διδακτέας ύλης κάθε μαθήματος είναι λεπτομερειακή και αναλυτική.

3. Ύστερα από ένα χρόνο, το 1879, τροποποιήθηκε το πρόγραμμα του Διδασκαλείου. 19 Σύμφωνα με την τροποποίηση αυτή, η Φυσική δεν διδάσκεται στην Α ' τάξη αλλά στη Β ' και Γ' με προσθήκη ανά μιας ώρας, η Υ γ ι ε ι ν ή συνάπτεται με αή διδασκαλία της Σωματολογίας, προστίθεται η διδασκαλία της Μαθηματικής Γεωγραφίας (=Κοσμογραφίας) στην Γ ' τάξη και γίνεται μετάθεση της Χριστιανικής Η θ ι κ ή ς στην Γ ' τάξη και της Εκκλησιαστικής Ι σ τ ο ρίας στη Β ' . Η τροποποίηση αυτή ελάχιστα επηρέασε την ποσοστιαία κατανομή των μαθημάτων, όπως φαίνεται από τον σχετικό Πίνακα.

θηκαν (της Πελοποννήσου με έδρα την Τρίπολη, των Επτανήσων με έδρα την Κέρκυρα και της Θεσσαλίας με έδρα τη Λάρισσα), 2 0 παραμένοντας σε ισχύ ως το 1886, αφού στο μεταξύ από το 1883 είχαν καθιερωθεί ως υποχρεωτικό μάθημα στα Διδασκαλεία οι στρατιωτικές ασκήσεις. 2 1 4. Το 1886 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα. 2 2 Το πρόγραμμα αυτό χαρακτηρίζεται κυρίως από την πολύ μεγάλη μείωση (κατά 30 ώρες)τουεβδομαδιαίου χρόνου, με αποτέλεσμα ο μέσος όρος εβδομαδιαίας διδασκαλίας κατά τάξη να περιοριστεί στις 3 3 ώρες. Συνέπεια της μείωσης ήταν να περιοριστεί αισθητά ο εβδομαδιαίος χρόνος σε όλα σχεδόν τα μαθήματα, 2 3εκτόςαπότη Μουσική, όπου παρέμεινε ο ίδιος, και τη Γυμναστική, οπού συνυπολογιζομένης και της Υγιεινής που συνδιδάσκεται, και της οπλασκίας έχουμε αισθητή

αύξηση. Ά λ λ α χαρακτηριστικά του προγράμματος είναι: α') μετατόπισ διδασκαλίας των Παιδαγωγικών αποκλειστικά σχεδόν στην Γ' και τελευταία τάξη (έκτος από 1 ώρα ιστορίας της Παιδαγωγίας στη Β'), και β') η τυπική απουσίατουμαθήματος της Γεωγραφίας, η οποία όμως συμπεριλαμβάνεται στη διδασκαλία της Ιστορίας (μάλιστα με βάση τις ώρες διδασκαλίας της I -

19. Βλ. Γ15, (τ. Β', σ. 93) και Πίνακα Γ3. 20. Βλ. Γ Ι 6 και Γ 1 8 (τ. Β', σ. 94-95 και 100). 21. Βλ. Γ 1 9 και Γ22, καθώς επίσης και Γ 2 6 (τ. Β', σ. 101-102, 110-111 και 121122 αντίστοιχα). 22. Βλ. Γ 2 8 (τ. Β', σ. 127-130) και Πίνακα Γ 4 . 23. Βλ. λεπτομέρειες στον Πίνακα Γ 1 7 . Κριτική του προγράμματος του 1886 ασκησε ο Μ. Βρατσάνος στο άρθρο του «Σκέψεις περί των εν Ελλάδι Διδασκαλείων», περ. Το Π α ι δ α γ ω γ ι κ ό ν Σχολείον, έτ. Γ ' (1887), σ. 72-76, 102-105, 152-155, 258-262, 347-352, 410-

Ιστορίας στην Α' τάξη, μπορούμε να υπολογίσουμε ότι από τις 3 ώρες που προβλέπονται για τη Β ' και Γ ' τάξη, από 1 ώρα διατίθεται για τη Γεωγραφία).

5. Το 1888 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, 2 4 το οποίο ίσχυσε ως το 1910 πουέγινεημεταρρύθμιση του Διδασκαλείου της Αθήνας. Σύμφωναμετο πρόγραμμα αυτό: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος αυξήθηκε κατά 18 ώρες· β') αύξηση των ωρών διδασκαλίας εμφανίζουν τα περισσότερα μαθήματα και μείωση μόνο η Γυμναστική' γ ' ) εμφανίζεται η Κοσμογραφίαπουέλειπεαπό το προηγούμενο πρόγραμμα, ενώ η Υ γ ι ε ι ν ή συνδιδάσκεται με τη Γυμναστική στην Γ ' τάξη· δ') αυξημένη είναι και η διδακτέα ύλη των μαθημάτων ε') ειδικότερα για τα Ελληνικά, η κατανομή των ωρών στις 2 κατώτερες τάξεις γίνεται ως εξής, όπως φαίνεται από το Βιβλίο Πρακτικών του Διδασκαλείου τηςΑθήνας: 2 5Α' τάξη: Αρχαία Ελληνικά, Γραμματική, Συντακτικό, ώρες 9. Συγγραφικές ασκήσεις, ώρα 1 — Γραμματολογία, ώρα 1 — Α ν ά γ ν ω σ η νεότερων Ε λ λ ή ν ω ν ποιητών και πεζογράφων, ώρα 1' Β ' τάξη: Αρχαία Ελληνικά, ώρες 7 — Συγγραφικές ασκήσεις, ώρα 1 — Γραμματολογία, ώρα 1. μνημά του στον Υπουργό Παιδείας ο Θεμ. Μιχαλόπουλος, 26 η μόνη μεταβολή που επήλθε ως το 1910 είναι η προσθήκη μιας επιπλέον ώρας στη Γυμναστική όλων των τάξεων από το 1899, μετά δηλαδή την ψήφιση του νόμου περί Γυμναστικής. 2 7 6. Το 1893 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα των μονοταξίων Υποδιδασκαλείων που είχαν ιδρυθεί με το νόμο ,ΒΟΘ' του 1892. 2 8 Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό, 2 9 οι μαθητές αποκτούσαν μια στοιχειώδη διδασκαλική μόρφωση, μειδιαίτερηέμφασησταΠαιδαγωγικά και τις Πρακτικές ασκήσεις. Ό π ω ς

24. Βλ. Γ31 (τ. Β', σ. 139-142) και Πίνακα Γ5. 25. Βλ. λογουχάρη τις πράξεις ΡΝΒ'/24 Σεπτεμβρίου 1907 και ΡΞΑ'/30 Ιουνίου 1908. 26. Βλ. Θεμ. Μιχαλόπουλος, «Περί της καταστάσεως του εν Αθήναις Διδασκαλείου. Υπόμνημα προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν Κον. Γ. Θεοτόκην», περ. Πλάτων, τ. ΙΑ' (1889), σ. 241-266. 27. Βλ. Α84-85 (τ. Α', σ. 393-397). 28. Το κείμενο του νόμου βλ. Γ33 (τ. Β', σ. 147-150). Σημειώνεται ότι και το 1884 «είχε γίνει προσπάθεια προς μόρφωσιν του προσωπικού των κοινών δημοτικών σχολείων διά του νόμου ΑΡΠΕ' [βλ. εδώ Γ24], ο οποίος προέβλεπε την χορηγίαν πτυχίου υποδιδασκάλου εις αποφοίτους των προτυπων δημοτικών σχολείων, των προσηρτημένωνειςτα διδασκαλεία, με βαθμόν τουλάχιστον "καλώς" και έχοντας συμπεπληρωμένον το 15 έτος τηςηλικίαςτων, μετά τρίμηνον φοίτησιν εν τινι διδασκαλείω. Αλλ' ο νόμος ούτοςδενεφηρμόσθη» (βλ. Χρ. Λέφας, ό.π. [υποσημ. 12], σ. 255). 29. Βλ. Γ36 (τ. Β', σ. 160-167) και Πίνακα Γ6.

μάλιστα αναφέρεται στο άρθρο 25 του οργανισμού « Η διδασκαλία πρέπει να μηεκχέηταιειςθεωρίας ούτε να καταναλίσκηται εις την εξακρίβωσιν λεπτομερειών εις άλλα εκπαιδευτήρια άλλον προορισμόν έχοντα προσηκουσών. Η διδασκαλία εν τοις υποδιδασκαλείοις πρέπει να είνε σύμφωνος προς το εκάστοτε διδασκόμενον αντικείμενον και την πνευματικήν ανάπτυξιν των μαθητών και να είνε, όσον το δυνατόν, πρότυπον της εν τοις γραμματείοις διδασκαλίας των μελλόντων από των υποδιδασκαλείων να αποφοιτήσωσιν». 7. Το 1910 μετασχηματίζεται το μοναδικό πλέον 3 0 Διδασκαλείο των Α θηνών σε τετρατάξιο με το νόμο , Γ Χ ^ Β ' . 3 1 Κατά το σχολικό έτος 1910-1911 λειτούργησε η Α' τάξη με νέο πρόγραμμα, σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου , Γ Χ ^ Β ' . 3 2 Σύμφωνα με την πράξη Ρ ^ Ε ' / 5 Νοεμβρίου 1910 του Συλλόγου των Καθηγητών του Διδασκαλείου «η γαλλική γλώσσα και η εκκλησιαστική μουσική δεν διδάσκονται εν τε τω παρόντι ως μη διορισθέντωνέτιτων διδασκόντων». 33 Διδασκαλείου. 34 Τα βασικότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός. β') Εμφανίζονται νέα μαθήματα: η Γαλλική γλώσσα, η Πολιτική Οικονομία καιταΕ μ π ο ρ ι κ ά μαθήματα, καθώς και η Χειροτεχνία, γ ' ) Τα τρία πρώτα ιεραρχικώς μαθήματα —Ελληνικά, Παιδαγωγικά, Μουσική— καταλαμβάνουν περισσότερο από 4 5 % του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, δ') Από το πρόγραμμα της Α' τάξης —σε σύγκριση με εκείνο του 1910— απουσιάζει η Πολιτική Οικονομία αλλά έχει προστεθεί η Χημεία, ενώ οι ώρες των Θρησκευτικών και των Γεωπονικών είναι μειωμένες κατά 1 και 2 αντίστοιχα" επίσης καιηδιδακτέα ύλη είναι μερικώς διαφοροποιημένη σε ορισμένα μαθήματα. 8. Το 1913 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα 3 5 των τριών μονοταξίων Διδασκαλείων που ιδρύθηκαν με το N.B. διάταγμα της 17 Αυγούστου του ίδιου χρόνου. 36 Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει Παιδαγωγικά και Τεχνικά κυρίως μαθήματα σε Ινα εβδομαδιαίο ωράριο 42 ωρών.

30. Τα άλλα διδασκαλεία είχαν καταργηθεί το 1905' βλ. σχετικά στην Εισαγωγή: Γ5 (τ. Α', σ. 28). 31. Βλ. Γ51 (τ. Β', σ. 229-232). 32. Βλ. Γ53 (τ. Β', σ. 238-239) και Πίνακα Γ7. 33. Βλ. σχετικά στο «Βιβλίον Πράξεων» του Διδασκαλείου. 34. Βλ. Γ54 (τ. Β', σ. 240-243) και Πίνακα Γ8. 35. Βλ. Γ56 (τ. Β', σ. 248) και Πίνακα 10. 30. Βλ. Γ55 (τ. Β', α. 244-247). Το κείμενο του διατάγματος αυτού κυρώθηκε το νόμο 169/1914· βλ. Γ57 (τ. Β', σ. 249).

μ

9. Το 1914, ύστερα από το Ν. διάταγμα της 26 Αυγούστου 1914, 3 7 μετοοποίοιδρύθηκαντριτάξια Διδασκαλεία «εκατέρου των φύλων» και σύμφωνα με το οποίο και το Μαράσλειο Διδασκαλείο μετασχηματίστηκε σε τριτάξιο, 3 8 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα για όλα τα Διδασκαλεία αρρένων και θηλέων. 3 9 Στο πρόγραμμα αυτό παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός (ο μέσος όρος διδασκαλίας κατά τάξη είναι 42 ώρες), β') Τα μαθήματα είναι τα ίδια με εκείνα του προηγούμενου προγράμματος, ενώ στο πρόγραμμα των θηλέων υπάρχει το μάθημα της Οικιακής Οικονομίας και απουσιάζει η Εκκλησιαστική Μουσική, γ ' ) Οι διαφορές στα ποσοστά κατανομής των μαθημάτων στον εβδομαδιαίο χρόνο είναι πολύ μικρές σε σχέση με το προηγούμενο πρόγραμμα του 1911. δ') Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων. Σημειώνεται, εξάλλου, το πρόγραμμα της Β' και Γ' τάξης του Διδασκαλείου θηλέων της Θεσσαλονίκης, όπου γίνεται πρόβλεψη για τη διδασκαλία σ αυτό φιλοσοφικών και παιδαγωγικών μαθημάτων. 4 0 10. Με το άρθρο 2 του διατάγματος της 6 Οκτωβρίου 1914 καθορίζεται το πρόγραμμα της προσαρτημένης στα Διδασκαλεία τάξεως, που προβλεπόπόταν από το ιδρυτικό των Διδασκαλείων Ν. διάταγμα. 4 1 Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει σειρά φιλοσοφικών και παιδαγωγικών, πρακτικών και τεχνικών μαθημάτων διάρκειας ενός έτους. 11. Το 1923 ιδρύθηκαν τα μονοτάξια Διδασκαλεία και το Φεβρουάριο του 1924 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμά τους. 4 2 Το ωρολόγιο πρόγραμμακαιτα διδασκόμενα μαθήματα είναι σχεδόν ίδια με εκείνα των μονοταξίων Διδασκαλείων του 1913 και των προσαρτημένων τάξεων του 1914. Η βασική διαφορά συνίσταται τόσο στη λεπτομερή καταγραφή της διδακτέας ύλης των μαθημάτων όσο και στις γενικές οδηγίες διδασκαλίας που συνοδεύουν το πρόγραμμα. 4 3

37. Βλ. Γ58 και Γ60 (τ. Β', σ. 250-255 και 258). ΙΙβ. και Γ77 (τ. Β', σ. 316-326). 38. Βλ. Γ59 (τ. Β', σ. 256-257). 39. Βλ. Γ62 (τ. Β', σ. 260-265) και Πίνακα Γ9. 40. Βλ. Γ66 (τ. Β', σ. 277-278). 41. Βλ. Γ58, Γ61, 62 (τ. Β', σ. 250-255, 259, 260-265) και Πίνακα 11' πβ. Γ55, 56 (τ. Β', σ. 244-248) και Πίνακα 10. 42. Βλ. Γ88, 90 (τ. Β', σ. 364-367, 371-374) και Πίνακα 14· πβ. επίσης Γ55, 56, 62 (τ. Β', σ. 244-248, 260-265) και Πίνακες 10 και 11. 43. Για τα μονοτάξια Διδασκαλεία βλ. α) Ιωάννης Ν. Σκουτερόπουλος, Η αξία των μονοταξίων Διδασκαλείων και το μονοτάξιον Διδασκαλείον Αθηνών κατά το σχολικοί· έτος 1924-1925, Αθήνα 1925· β) Ν. Καραχρίστος, Η κοινωνία μας και οι διδάσκαλοί της. Επετηρίς του μονοταξίου Διδασκαλείου Σερρών, Θεσσαλονίκη 1924 γ) Μ. Μιχα-

12. Α π ό τον Οκτώβριο του 1924 αρχισαν να δημοσιεύονται σταδιακά τα προγράμματα των πενταταξίων και εξαταξίων Διδασκαλείων που ιδρύθηκαν με το Ν. 3182/1924. 4 4 λουθα: α') ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά μικρότερος από εκείνον του προγράμματος του 1914. β') Τα μαθήματα είναι τα ίδια,εκτόςαπότην Πολιτική Οικονομία που αντικαθίσταται από την Πολιτειακή αγωγή, η οποία διδάσκεται και στα Διδασκαλεία θηλέων, γ ' ) Η ποσοστιαία συμμετοχή του κάθε μαθήματος στον εβδομαδιαίο χρόνο είναι επίσης σχεδόν ίδια,εκτόςαπό των Ελληνικών και Μαθηματικών που είναι αρκετά αυξημένη, και της Μουσικής που είναι μειωμένη, δ') Η διδακτέα ύλη όλων των μαθημάτων περιγράφεται πολύ αναλυτικά και λεπτομερειακά. δασκαλείων.

13. Εξετάζοντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγράφεται στον πίνακα Γ15 —στον οποίο, καθώς και τους επόμενους συγκεντρωτικούς, δεν συμπεριλαμβάνονται το μονοτάξια Διδασκαλεία και εκείνα των θηλέων—, παρατηρούμε τα εξής: α') Με αφετηρία το πρόγραμμα του 1878, ο εβδομαδιαίος χρόνος σε όλα τα επόμενα προγράμματα, ασχέτως της μορφής των Διδασκαλείων, είναι αναλογικά κατώτερος από του πρώτου προγράμματος, β') Η μεγαλύτερη μείωση (ώρες 30, ποσοστό 23,3%) παρουσιάζεται στο πρόγραμμα του 1886. γ ' ) ο μέσος όρος των ωρών διδασκαλίας κατά τάξη είναι — κατά σειρά προγραμμάτων— ο ακόλουθος: 42,5 - 33 - 39 - 40 - 42 - 35 - 35. δ') Η ίδια περίπου εικόνα παρουσιάζεται και στο πρόγραμμα των Διδασκαλείων των θηλέων. 14. Στον Πίνακα Γ16 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προγράμματα. Η μελέτη του πίνακα αυτού μας οδηγεί στα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που περιλαμβάνονται στο πρώτο πρόγραμμα μόνο η Υγιεινή απουσιάζει από τα τρία επόμενα προγράμματα αλλά μόνο φαινομενικά, γιατί στην πραγματικότητα συνδιδάσκεται (το 1879 με τη Σωματολογία και Βοτανική, το 1886 και 1888 μαζί με τη Γυμναστική στην Γ' τάξη), γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων:ετσι,η

Μιχαλόπουλος,Tομονοτάξιον Διδασκαλείον Σπάρτης και η δημοδιδασκαλική μόρφωσις, Αθήνα 1027. 44. Βλ. Γ91-98 (τ. Β', σ. 375-417) και Πίνακες Γ12-13.

Κοσμογραφία πρωτοεμφανίζεται το 1879, απουσιάζει το 1886αλλάαπότο 1888 και μετά μονιμοποιείται στα προγράμματα" με το σχηματισμό του Διδασκαλείου σε τετρατάξιο το 1911 εμφανίζονται για πρώτη φορά τα Γαλλικά καιηΧειροτεχνία, που στη συνέχεια μονιμοποιούνται, όπως επίσης και η Πολιτική Οικονομία, η οποία όμως απαλείφεται από τα προγράμματα των πολυταξίων Διδασκαλείων και αντικαθίσταται από την Πολιτειακή αγωγή. δ') Στα Διδασκαλεία των θηλέων η Πολιτική Οικονομία αντικαθίσταται από την Οικιακή Οικονομία. 15. Ο Πίνακας Γ17 μας δείχνει τις μεταβολές κάθε μαθήματος, οι οποίες όμως δύσκολα μπορούν να κωδικοποιηθούν εξαιτίας της διαφορετικής μορφής που είχαν κατά καιρούς τα Διδασκαλεία. Πάντως με βάση το ποσοστό συμμετοχής του κάθε μαθήματος—όπως φαίνεται στον Πίνακα Γ16—μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής: α') αύξηση παρουσιάζουν τα μαθήματα Ιστορία, Φυσιογνωστικά, Γεωπονικά, Μουσική και Γυμναστική" β') μείωση παρατηρείται στα Θρησκευτικά και στην Ιχνογραφία-Καλλιγραφία" γ ' ) κάποια σταθερότητα διακρίνεται στη Γεωγραφία και Χειροτεχνία, και δ') κυμαινόμενος είναι ο χρόνος στα Ελληνικά και στα Παιδαγωγικά και Φιλοσοφικά (με τελική μείωση). 16. Ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Γ 1 8 —όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί—, 45 παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') τα Φιλολογικά μαθήματα μέχρι και το πρόγραμμα του 1888 (δηλ. μέχρι και το 1910) κατέχουν την 1η θέση με ποσοστό πάνω από το 3 0 % , υποχωρώντας στη συνέχεια στη 2η θέση (υπέρ των Πρακτικών μαθημάτων) με ποσοστό κατά μέσο όρο περίπου 2 5 % ' το μεγαλύτερο άνοιγμα μεταξύ μεγαλύτερου και μικρότερου ποσοστού είναι 11,9%, ενώ η τελική μείωση (μεταξύ πρώτου και τελευταίου προγράμματος) είναι 5,7%. β') Τα Πρακτικά μαθήματα από τη 2η θέση που κατέχουν μέχρι και το πρόγραμμα του 1888 (εμφανίζοντας μια σημαντική αύξησηαπότο1886 εξαιτίας της αύξησης των ωρών Γυμναστικής),απότο πρόγραμμα του 1911 και μετά προωθούνται στην 1η θέση σημειώνοντας νέα αύξησητουποσοστού τους κυρίως εξαιτίας της εμφάνισης της Χειροτεχνίας. Το μεγαλύτερο άνοιγμα μεταξύ μεγαλύτερου και μικρότερου ποσοστού είναι 14%, ενώ η τελική αύξηση (μεταξύ πρώτου και τελευταίου προγράμματος) είναι 11,6%. γ') Στην 3η θέση βρίσκονται σταθερά ως το πρόγραμμα του 1914

45. Τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α) Φιλολογικά (Ελληνικά, Ιστορία)' fi) Παιδαγωγικά (Παιδαγωγικά, Φιλοσοφικά)' γ) Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά, Κοσμογραφία, Φυσιογνωστικά, Υγιεινή)' δ) Πρακτικά (Μουσική, Ιχνογραφία - Καλλιγραφία, Χειροτεχνία, Γεωπονικά, Γυμναστική)' ε) Ξένες γλώσσες' στ) Γενικά (θρησκευτικά, Γεωγραφία, Πολιτική Οικονομία, Πολιτειακή αγωγή).

τα Παιδαγωγικά με μείωση όμως του ποσοστού τους σε σχέση με το π ρ ώ τ ο πρόγραμμα, υποχωρώντας τελικά στην 4η θέση με τελική απώλεια 6,2 μονάδων του ποσοστού τους. δ') Τα Φυσικομαθηματικά, ενώ ως το 1914 παρουσιάζουν μείωση του ποσοστού τους κρατώντας την 4η θέση, στα προγράμματα των πολυταξίων Διδασκαλείων αυξάνουν το ποσοστό τους και υποσκελίζουν τα Παιδαγωγικά στην 3η θέση, σημειώνοντας πάντως τελική μείωση 2,4 μονάδες, ε') Στην 5η θέση βρίσκονται συνεχώς τα Γενικά μαθήματα (ποσοστό περίπου 107%) και στην 6η και τελευταία οι Ξένες γλώσσες, που όμως αυξάνουν συνεχώς το ποσοστό τους από την εμφάνισή τους το 1911 και μετά. Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 7. Τέλος ως προς την ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων —όπως έχει καταγραφεί σε κάθε Πίνακα Προγράμματος— σημειώνουμε τα ακόλουθα: α') Τα Ελληνικά κατέχουν σταθερά την 1η θέση σε όλα τα προγράμματα, β') Στη 2η θέση βρίσκονται τα Παιδαγωγικά επίσης σε όλα τα προγράμματα, εκτός του 1886 που υποχωρούν στην 3η μαζί με τη Μουσική, με την οποία κατέχουν τη 2η θέση στο πρόγραμμα του 1888. γ') Στην 3η-4η θέσηεναλλάσσονταιτα Φυσιογνωστικά και η Μουσική, ενώ στην 5η τα Θρησκευτικά και η Γυμναστική κυρίως, δ') Αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί με άλλα, θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, κυρίως στις χαμηλότερες θέσεις.

Β'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ ΘΗΛΕΩΝ

1. Το πρώτο πρόγραμμα1 του «Διδασκαλείου» της Φ.Ε. περιλαμβάνεται στον πρώτο επίσημο Κανονισμό του 1842.2 Βασικό γνώρισμα του προγράμματος αυτού είναι ο μεγάλος αριθμός ωρών που αφιερώνονται στη διδασκαλία της (αρχαίας) ελληνικής γλώσσας (43:109 η ποσοστό 39,4%). Ό π ω ς παρατηρεί η Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου «το γεγονός δείχνει ότι και στην εκπαίδευση των κοριτσιών επικράτησε από νωρίς το αρχαϊστικό ρεύμα που αποτελούσε, ολόκληροτο19ο αιώνα, κύριο χαρακτηριστικό του υπόλοιπου εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας». 3 Εκείνο που πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι πολύ μεγαλύτερος από τον αναγραφόμενο, αν υπολογίσουμε και τις ώρες των Χειροτεχνημάτων «τας λοιπάς εργασίμους ώρας». Εξάλλου, αυτό επιβεβαιώνεται και από ένα πρόγραμμα του 1849, κατάτοοποίομάλιστα τα Γαλλικά διδάσκονται από την Α' τάξη. 4 Γενικά πάντως, απότησυνολική εικόνα του προγράμματος διαπιστώνουμετηνεπικράτησητης διδασκαλίας τόσο των Αρχαίων Ελληνικών όσο και των ειδικώνκαιπρακτικών

1. Για τα χρόνια πριν από το 1842 και ειδικότερα για το διάστημα που η φοίτηση στο ανώτερο σχολείο ήταν διετής και τριετής προβλέπονταν τα εξής σχετικά με τα μαθήματα: «Τα δε εις το ανώτερον σχολείον παραδιδόμενα μαθήματα θέλουν είσθαι τα εξής: Ελληνική γλώσσα αρχαία και ιστορία, γύμνασις εις την καθομιλουμένην, Γεωγραφία, Ιερά ιστορία και κατήχησις, Αριθμητική, Γραμματική, Ιχνογραφία, Καλλιγραφία και Χειροτεχνήματα (ράψιμον, πλέξιμον και κεντήματα). Μετέπειτα θέλουν προστεθή και η Μουσική και η Γαλλική γλώσσα, ίσως δε και η ψαθοπλεκτική (των γυναικείων καπέλλων, κανίστρων κ.λπ.)» - βλ. Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασιών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Αθήνα 1837, σ. 14-15' πβ. και Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Αθήνα 1986, σ. 89 (όπου όμως παραλείπεται η Γεωγραφία). Εξάλλου, σύμφωνα με είδηση που είναι δημοσιευμένηστηνεφημ.ο Ελληνικός Ταχυδρόμος (έτ. Γ' 1838, αρ. 45, Κυριακή 26 Ιουνίου 1838, σ. 428), κατά τις εξετάσεις «εις το υπό της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συστηθέν σχολείον των Κορασιών, και διατηρούμενον προς εκπαίδευσιν των μελλουσών να μετέλθωσι το διδασκαλικόν επάγγελμα» της Κυριακής 16 Ιουνίου 1838, «αι μαθήτριαι του σχολείου τούτου εξητάσθησαν εις την Ελληνικήν Γραμματικήν, την Καλλιγραφίαν, την Κατήχησιν, την Αριθμητικήν, την Ελληνικήν Ιστορίαν, την Ιχνογραφίαν, την Γεωγραφίαν, την Μουσικήν, και διάφορα εργόχειρα οίον, ραπτικήν, κέντισμα, άνθη κήρινα κτλ.». 2. Βλ. Γ2 (τ. Β', σ. 23-25) και Πίνακα Γ19. 3. Ο.π. [υποσημ. 1], σ. 91-92. 4. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 93-96.

κών μαθημάτων που κατά την επικρατούσα τότε κοινωνική άποψη θεωρούνταν κατάλληλα για τη γυναίκα.

2. Το επόμενο πρόγραμμα του 1851 αναφέρεται σε δετές Διδασκαλείο. 5 Ως χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού6 μπορούμε να σημειώσουμε τη μείωση του εβδομαδιαίου χρόνου κατά τάξη σε σύγκριση προς το προ μενο πρόγραμμα, πράγμα που επιφέρει μικρή μόνο αύξηση του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου παρά την προσθήκη μιας ακόμη τάξης· β') την προώθηση στις πρώτες θέσεις της σειράς των μαθημάτων των τριών «κλάδων» των σκευτικών γ ' ) την αλλαγή της ονομασίας της Ωδικής σε Φωνητική μουσική καιτηςΦυσιογραφίας και Φυσικής σε Φυσιογραφία μόνο* δ') την προσθή του μαθήματος της Οικιακής Οικονομίας, που διδάσκεται στην Ε ' τάξη μεταΧειροτεχνήματα «τας λοιπάς εργασίμους ώρας»" ε') την αύξηση ω που παρουσιάζουν η Αριθμητική (που εκτείνεται σε όλες τις τάξεις)και Γαλλικά που υπερδιπλασιάζονται, και αντίθετα τη μείωση των ωρών των Αρχαίων Ελληνικών (που εξακολουθούν ωστόσο να κατέχουν την πρώτη θέση στηνιεράρχησητωνμαθημάτων), των Φυσιογνωστικών (που περιορίζονται στ δύο τελευταίες τάξεις), της Μουσικής και της Καλλιγραφίας - Ιχνογραφίας - 7 στ') τη διασπορά της διδακτέας ύλης αρκετών μαθημάτων σε περισσότερες ταξεις· ζ') τη συνοπτική μορφή της διδακτέας ύλης των Αρχαίων Ελληνικών' η') τη νέα διδακτέα ύλη της Φυσιογραφίας και ο') τον επαναληπτικό χαρακτήρα ορισμένων μαθημάτων στην Ε ' τάξη. 3. Το πρόγραμμα του 1870 8 παρουσιάζει ενδιαφέρον από πολλές πλευρές: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αυξημένος σε σύγκρισημετο πρόγραμμα του 1851 κατά 21 ώρες (ποσοστό 17,6%). β') Εμφανίζονται νέα μαθήματα: Φυσική Πειραματική, Κοσμογραφία, Παιδαγωγικά, 9 Γυμναστική. 1 0 γ') Αυξημένες είναι οι ώρες των Γαλλικών, 1 1 που μάλιστα διδάσκονται από

5. Η δετής διάρκεια του Διδασκαλείου ίσχυσε ως το 1881. 6. Βλ. Γ 3 (τ. Β', σ. 26-28) και Πίνακα Γ20. 7. Για τις αυξήσεις και μειώσεις των ωρών κατά μάθημα τόσοσεαυτόόσοκαιστα άλλα προγράμματα βλ. Πίνακα Γ34. 8. Βλ. Γ8 (τ. Β', σ. 44-47) και Πίνακα Γ21. 9. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 162. 10. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 96 και 190-192. 11. Τα Γαλλικά είχαν καθιερωθεί στην Α' τάξη από το σχολικόν έτος 1858-59 σύμφωνα με μαρτυρία του εισηγητή Λ. Μελά: «Η διδασκαλία της γαλλικής γλώσσης επεξετάθη και εις τας πέντε τάξεις των εσωτερικών, θεωρηθείσα αναγκαία και χρήσιμος εις πάσαν καλώς ανατεθραμμένην Ελληνίδα» (περ. Πανδώρα, τ. ΙΑ', 1860-61, αρ. 248 [15 Ιουλίου 1860], σ. 195, όπου και άλλες πληροφορίες για το πρόγραμμα).

Μαθηματικών και των Θρησκευτικών, δ') Η Οικιακή Οικονομία διδάσκεται σαν ανεξάρτητο μάθημα στην Ε' τάξη. ε') Παρατηρούνταιανακατατάξειςως προςτηδιδασκαλία μερικών μαθημάτων: η Κατήχησις διδάσκεται σε δύο ξεις (Γ', Δ') και η Χριστιανική Ηθική περιορίζεται στην τελευταία, η Ι σ τ ο ρία διδάσκεται από την Α' τάξη, όχι, όμως και στην Ε', η Καλλιγραφία επεκτείνεται και στη Β' τάξη, ενώ η Ιχνογραφία διδάσκεται στην Γ' και η Σκιαγραφία στην Δ', και η Ωδική αρχίζει από την Α' τάξη. Γενικά το πρόγραμμα του 1870 δείχνει τις μεταβολές που επήλθαν μετά την αναγνώριση από το τος του σχολείου αυτού ως Διδασκαλείου το 1861. 1 2 4. Το επόμενο πρόγραμμα του εσωτερικού Διδασκαλείου του σχολικού έτους 1876-77 1 3 έχει άμεση σχέση με το πρόγραμμα το γενικό που περιλαμβάνεται στον Κανονισμό του 1877 1 4 και παρουσιάζει ενδιαφέρον, διότιαπότημια καταγράφει τις συγκεκριμένες ώρες κατά τις οποίες διδάσκονται τα Χειροτεχνήματα («Εργόχειρον» τα αναφέρει) —στοιχείο που μπορούμε να το αξιοποιήσουμε και για τα προηγούμενα προγράμματα— και από την άλλη περιγράφει αναλυτικά τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων, πράγμα που δεν γίνεται στο πρόγραμμα του 1877. τηρούμε τα εξής: α') Τα Μαθηματικά, Φυσιογν<οστικά, Καλλιγραφία και Ιχνογραφία στο πρόγραμμα του 1877 παρουσιάζονται αυξημένα κατά 2 ώρες το καθένα. β') Η Γεωγραφία, Ιστορία και Οικιακή Οικονομία παρουσιάζουν μείωση κατά 1 ώρα το καθένα και η Ωδική κατά 3. γ ' ) Η Γυμναστική, ενώ κατά το πρόγραμμα του 1877 διδάσκεται σε όλες τις τάξεις από 1 ώρα, στο πρόγραμμα 1876-77 διδάσκεται στις 4 πρώτες τάξεις «καθ'ορισθησομέναςημέραςκαι ώρας»" και δ') η καταγραφή 5 ωρών κατά τάξη για τα Χειροτεχνήματα στο πρόγραμμα 1876-77. Έ τ σ ι , συνυπολογίζοντας και τις ώρες της Γυμναστικής και των Χειροτεχνημάτων, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζει πολύ μικρή αύξηση στο πρόγραμμα του 1877. παρουσιάζει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αυξημένος κατά 13 ώρες (ποσοστό 9,3%). β') Η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στην Καλλιγραφία και Ιχνογραφία (10 ώρες)καιταΠαιδαγωγικά

12. Βλ. Εισαγωγή: Γ15 (τ. Α', σ. 34) και Γ6-7 (τ. Β', σ. 40-43). 13. Βλ. Γ9 (τ. Β', σ. 48-52) και Πίνακα Γ22. 30. Βλ.Δ25-27(τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

γικά (3 ώρες), γ ' ) Αυξημένα επίσης κατά 2 ώρες είναι και τα Μαθηματικά και Φυσιογνωστικά, αλλά η αύξηση αυτή εξουδετερώνεται από τη μείωση κατά 2 τωνωρώντηςΓυμναστικής και κατά 1 των Ελληνικών και της Ωδικής. πρόγραμμα του Διδασκαλείου των αρρένων του 1878, 1 5 η Σ . Ζιώγου-Καραστεργίου, η οποία συγκεφαλαιώνοντας παρατηρεί σχετικά με το Διδασκαλείο των θηλέων: « Ο κατάλογος των μαθημάτων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας δείχνει καθαρά το διπλό σκοπό του σχολείου αυτού, ότι δηλαδή επιδιώκει να δώσει μαζί με την καθαρά επαγγελματική και κάποια γενικότερη μόρφωση στις μαθήτριές του: μαζί με τη δασκάλα να μορφώσει και την "οικοδέσποινα". Το σχολείο δηλαδή συνεχίζει να λειτουργεί με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων για τις δυο κατηγορίες των μαθητριών του και αποτελεί έτσι επαγγελματικό και σχολείο γενικής παιδείας μαζί». 1 6

Επίσης, το πρόγραμμα αυτό του Διδασκαλείου της Φ.Ε. μπορεί να συγκριθεί με το αντίστοιχο του Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κωνσταντινουπόλεως, τοοποίοαναγνωρίστηκεως«ισοβάθμιον τ ω εν Αθήναις Ά ρ σ α κ ε ί ω Διδασκα λείο») το 1879" μάλιστα το υπουργικό έγγραφο αναγνώρισης απερίφραστα γ ν ω ματεύει ότι «εν τ ω Ζαππείω διδάσκονται τ ω όντι κύκλος μαθημάτων ευρύτερος και πληρέστερος των εν τ ω Α ρ σ α κ ε ί ω Διδασκαλείω διδασκομένων». 17 ρίως από την άποψη των διδασκομένων μαθημάτων και του περιεχομένου τους είναι σαφής η υπεροχή του προγράμματος του Ζαππείου Παρθεναγωγείου και κατά συνέπεια αντικειμενική η διαπίστωση του Υ π ο υ ρ γ ο ύ Παιδείας. 5. Το επόμενο πρόγραμμα του σχολικού έτους 1882-83 αναφέρεται σε Διδασκαλείο με 6 τάξεις, 1 8 όπως αυτό διαμορφώθηκε ύστερα από το διάταγμα της 24 Απριλίου 1881 που καθόριζε τη διδασκαλία των παιδαγωγικών μαθημάτων στα Διδασκαλεία της Φ . Ε . 1 9 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού 2 0 είναι τα ακόλουθα: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος —συμπεριλαμβανομένων και των ωρών του Εργοχείρου— κινείται στα ίδια σχεδόν επίπεδα με του προηγούμενου προγράμματος, β') Α π ό τα μαθήματα του

15. Βλ. Γ12 (τ. Β', σ. 61-63) και Πίνακα Π . 16. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π. [υποσημ. 1], σ. 152-155. 17. Βλ. Γ14, όπου και το πρόγραμμα του Ζαππείου Παρθεναγωγείου του 1885 (τ. Β', σ. 85-92). 18. Για τη διαφοροποίηση που παρουσιάζει η χρονική διάρκεια του Διδασκαλείου βλ. Εισαγωγή: Γ15-17 (τ. Α', σ. 34-35). 19. Βλ. Γ17 (τ. Β', σ. 96-99). 20. Βλ. Γ21 (τ. Β', σ. 105-109) και Πίνακα Γ24. 16

προηγούμενου προγράμματος απουσιάζει η Γυμναστική, η οποία όμως προφανώς θα διδασκόταν σε ιδιαίτερες ώρες. γ') Τα Χειροτεχνήματα ( = « Ε ρ γ ό χειρον») εμφανίζονται με συγκεκριμένο, και μάλιστα υψηλό ποσοστό, δ') Μεγάλη αύξηση εμφανίζουν τα Παιδαγωγικά γενικά (θεωρία και ασκήσεις) σύμφωνα με το διάταγμα του 1881. ε') Αύξηση σημαντική εμφανίζουν και τα Φυσιογνωστικά, τα οποία διδάσκονται σε όλες τις τάξεις και όχι μόνο στις δύο τελευταίες, όπως συνέβαινε με το προηγούμενο πρόγραμμα, στ') Η διδακτέα ύλη περιγράφεται αρκετά αναλυτικά. 6. Το πρόγραμμα του επόμενου σχολικού έτους 1883-84 2 1αναφέρεταισε Διδασκαλείο με 5 πάλι τάξεις και κινείται στα ίδια σχετικάεπίπεδαμετο προηγούμενο, αλλά με τις εξής ιδιαίτερες επισημάνσεις: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά υψηλότερος - β') επανεμφανίζεται η Γυμναστική, και μάλιστα με αυξημένες κατά πολύ τις ώρες διδασκαλίας της σε σύγκριση με προηγούμενα προγράμματα - και γ ' ) ως προς τη διδακτέα ύλη, είναι όμοια με του προηγούμενου προγράμματος, με προσαρμογή των τάξεων κατά σειρά ύστερα από την αφαίρεση της Α ' τάξεώς του (δηλαδή η Β' τάξη του 1882-83 γίνεται η Α' του 1883-84 κ.ο.κ.). 7. Το πρόγραμμα του σχολικού έτους 1887-88 2 2 αναφέρεται σε Διδασκαλείο με 4 τάξεις, όπως είχε διαμορφωθεί από το σχολικό έτος 1884-85. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα εξής: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά μειωμένος από το προηγούμενο, β') Τα περισσότερα μαθήματα εμφανίζουν επίσης μείωση του ποσοστού συμμετοχής τους στο εβδομαδιαίο χρόνο, ενώ αύξηση παρουσιάζουν κυρίως τα Ελληνικά και τα Φυσικομαθηματικά, γ') ιδιαίτερη σημασία έχουν οι οδηγίες γιατιςγραπτές εκθέσεις που συνοδεύουν το πρόγραμμα και που από το επόμενο σχολικό έτος 1888-89 επεκτείνονται και στον τρόπο διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας. 2 3

νεται από τον Πίνακα Γ27. 8. Το πρόγραμμα του σχολικού έτους 1892-93'' 4 είναι το τελευταίο για τη μορφή που είχε ως τότε το Διδασκαλείο και δεν παρουσιάζει ουσιώδεις

21. Βλ. Γ23 (τ. Β', σ. 112-115) και Πίνακα Γ25. 22. Βλ. Γ29 (τ. Β', σ. 131-136) και Πίνακα Γ26. 23. Βλ. Γ32 (τ. Β', σ. 143-146). 30. Βλ.Δ25-27(τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

διαφορές τόσο από το πρόγραμμα του 1887-88 όσο και από τα επόμενα, εκτός απόμιατάση που είχε αρχίσει να διαγράφεται από τα προηγούμενα χρόνια, την σταδιακή δηλαδή αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου.

9· Το πρόγραμμα του 1893 αναφέρεται σε Διδασκαλεία με 2 τάξεις και έχειάμεσησχέση με το πρόγραμμα του εννεαταξίου πλήρους Παρθεναγ γείου. 2 5 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Στην ουσία είναι το πρόγραμμα των δύο τελευταίων τάξεων του προηγούμενου τετραταξίου Διδασκαλείου με ιδιαίτερη έμφαση στα Παιδαγωγικά και Φιλοσοφικά μαθήματα που καταλαμβάνουν περίπου το 3 0 % του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου - (άλλωστε και στον πρόλογο του διατάγματος, με τοοποίοκαθιερώνεται το πρόγραμμα, περιγράφεται σαφέστατα και πολύ ρακτηριστικά ο σκοπός της εκπαίδευσης των «Ελληνίδων νεανίδων και διδασκαλισσών»). β') Από τα μαθήματα του προηγούμενου προγράμματος απουσιάζουν τα Γαλλικά, η Κοσμογραφία και η Οικιακή Οικονομία που διδάσκονται στο Παρθεναγωγείο, γ') Α π ό τα μαθήματα που διδάσκονται αύξηση π α ρουσιάζουν κυρίως τα Παιδαγωγικά, Θρησκευτικά και η Μουσική, δ')Ωςπρος τη διδακτέα ύλη, αξιοσημείωτη είναι η κατά εξαντλητικό τρόπο αναλυτικ ριγραφή της.

10. Το πρόγραμμα του 1897 2 6 αναφέρεται σε Διδασκαλεία με 3 τάξεις, ρύθμιση που έμεινε σταθερή ως την ίδρυση των πολυταξίων Διδασκαλείων το 1924. Τα βασικά χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος κινείται στα ίδια—αναλογικά—επίπεδα με του προηγούμενου προγράμματος, β') Επανεμφανίζονται τα Γαλλικά καιηΚοσμογραφία, ενώ η Καλλιγραφία συνενώνεται με την Ιχνογραφία, Τα μαθήματα που παρουσίαζαν αύξηση στο προηγούμενο πρόγραμμα, εμ ζουν τώρα αισθητή μείωση, δ') Η Ψυχολογία αποδεσμεύεται από τη συνδιδασκαλία της με τα Παιδαγωγικά. 11. Το 1902 δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα 2 7 που τα κυριότερα χαρακτηριστικά του είναι τα ακόλουθα: α') Τα μαθήματα κατατάσσονται σε τρεις ενότητες: «εγκύκλιος παίδευσις, παιδαγωγική παίδευσις, τεχνική παίδευσις και πρακτική», β') Το πρόγραμμα αναφέρεται στα μαθήματα των δύο πρώτων ενοτήτων, ενώ για τα μαθήματα της τρίτης ενότητας αφήνεται η κατάρτιση του προγράμματος στο Διοικητικό Συμβούλιο της Φ.Ε. γ') Τα μαθήματα είναι τα

25. Βλ. Γ37 (τ. Β', σ. 168-179) και Πίνακα Γ29. 26. Βλ. Γ40 (τ. Β', σ. 188-190) και Πίνακα Γ30. 30. Βλ. Δ25-27 (τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

ίδια, εκτός από την Κοσμογραφία η οποία έχει απαλειφθεί, ενώ έχει προστεθεί καιηΙστορίατηςΤέχνης (ως «κλάδος» των Ελληνικών) και επανεμφανιστεί η Οικιακή Οικονομία στην τρίτη ενότητα. δ') Ο συνολικός εβδομαδιαίος νος —χωρίς βέβαια τις ώρες των Τεχνικών μαθημάτων— είναι σχεδόν ίδιος με του προηγούμενου προγράμματος, ε') Ως προς το χρόνο των διαφόρων μάτων, αυξημένος εμφανίζεται στα Φιλοσοφικά, Ελληνικά, Μαθηματικά και Γεωγραφία, ενώ μειωμένος είναι των Παιδαγωγικών και Φυσιογνωστικών. στ') Σε αντίθεση με το προηγούμενο πρόγραμμα, η διδακτέα ύλη περιγράφεται αρκετά αναλυτικά. Έ ν τ ο ν η κριτική στο πρόγραμμα αυτό άσκησε ο Δ. Γληνός το 1913 στη Γενική εισηγητική Έ κ θ ε σ η των Νομοσχεδίων Τσιριμώκου, 2 8 ενώ το Διοικητικό Συμβούλιο της Φ.Ε. σε υπόμνημά του προς το Υπουργείο Παιδείας το 1912, ανάμεσα στα άλλα, προτείνει: «Είνε ανάγκη λοιπόν να περιληφθώσι κατάτοπροσήκον μέτρον εν τ ω προγράμματι αι πρακτικαί γνώσεις, όσαι ευκταίον κρίνεται να διοχετευθώσιν εις το γυναικείον δημοτικόν σχολείον, το εφεξής προορισμόν έχον ου μόνον την διδασκαλίαν των γραμμάτων,αλλάκαιτηναγάπην προς την φύσιν να διεγείρη και την επιτηδειότητα προς την οικιακήν χειροτεχνίαν να αναπτύσση, χειροτεχνίαν ουχί περιωρισμένην εντός των αχρήστων ως τα πολλά εργων της επιδείξεως αλλά εξαπλουμένην επί των παραγωγωγικών τοιούτων, και αναλόγων, ως είρηται, προς τας συνθήκας των εκασταχού σχολείων». 2 9 12. Τα επόμενα προγράμματα, από το 1914 μέχρι το 1929, περιλαμβάνονται στην ενότητα Α (Διδασκαλεία αρρένων), όπου και έχουν σημειωθεί ορισμένες σχετικές παρατηρήσεις. 3 0 13. Ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγράφεται στον Πίνακα Γ32, παρατηρούμε τα εξής: Στα πρώτα κυρίως προγράμματα αλλάκαισ' εκείνο του 1902 δεν μπορούμεναυπολογίσουμεεπακριβώςτον εβδομαδιαίο χρόνο εξαιτίας της μη αναγραφής του χρόνου των Τεχνικών μαθη-

28. Βλ. Το τεύχος Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια υποβληθέντα κατά την Β' Σύνοδον τηςΙΘ'περιόδου εις την Βουλήν υπό Ιωάννου Δ. Τσιριμώκου, Υπουργού επί των Ε σιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1913, σ. 14-16' επίσης Φίλιππος Ηλιού (επιμ.), Δημήτρης Γληνός: Άπαντα. Τόμος Β' 1910-1914, Αθήνα 1983, σ 217. 29. Βλ. «Υπόμνημα του Διοικητικού Συμβουλίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας ενΑθήναις1 Ιουλίου 1912» στον τόμο: Τα υπό του Διοικητικού Συμβουλίου της εν ναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας πεπραγμένα κατά τα έτος 1911-1912, Αθήνα 1913, σ. 20. 30. Βλ. σχετικά Γ62, 91-98 (τ. Β', σ. 260-265, 375-417) και Πίνακες Γ9, 12-13, καθώς και παραπάνω, Επισκόπηση: Α9 και 12.

μαθημάτων,καιεπομένωςισχύουνοιπαρατηρήσεις που έχουν γίνει προηγουμένως στηνεξέτασητωνεπιμέρουςπρογραμμάτων, αλλά και εκείνες που έχουν σημειωθεί στην παρ. 13 της ενότητας Α ' της Επισκόπησης.

14. Στον Πίνακα Γ 3 3 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προγράμματα: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που περιλαμβάνονται στο πρώτο πρόγραμμα τα Γαλλικά απουσιάζουναπότοπρόγραμμα του 1893. γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: έτσι, κατά σειρά, το 1870 εμφανίστηκαν τα Παιδαγωγικά, η Κοσμογραφία (που απουσιάζει προσωρινάαπότα προγράμματα του 1893 και 1902) και η Γυμναστική (που απουσιάζει προσωρινά από το πρόγραμμα του 1882-1883), το 1882-83 τα Φιλοσοφικά, το 1914 η Υ γ ι ε ι ν ή και Νοσηλευτική και τα Γεωπονικά, και το 1924 η Πολιτ αγωγή.

15. Στον Πίνακα Γ34 φαίνονται οι μεταβολές κάθε μαθήματος, οι οποίες όμως δύσκολα μπορούν να κωδικοποιηθούν εξαιτίας της διαφορετικής μορφής που είχαν κατά καιρούς τα Διδασκαλεία. Πάντως με τη βοήθεια του Π Γ32 μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη κάθε μαθήματος. Η γενική εικόνα, λοιπόν, είναι ότι κανένα μάθημα δεν παρουσιάζει σταθερότητα και ότι το ποσοστό συμμετοχής του στον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο παρουσιάζ ξομειώσεις.

16. Ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Γ35 —όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί—, 31 παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Τα Φιλολογικά μαθήματα, ξεκινώντας από ποσοστό 4 5 , 8 % κατέχουν τη θέση ως το 1902 (εκτός των ετών 1883-84, 1893, 1897 που υποχωρούν στη 2η) με μείωση του ποσοστού τους, το οποίο όμως επανέρχεται σχεδόν το 1902, ενώαπότο1914 και μετά βρίσκονται στη δεύτερη θέση με αρκετά χαμηλό ποσ στό(ητελική μείωση του ποσοστού είναι 19,8%). β') Τα Πρακτικά μαθήμ ξεκινώντας από τη 2η θέση και υποχωρώντας στο αμέσως επόμενο πρόγραμμα στην 4η, επανέρχονται σ' αυτήν και αφού το 1897 περνούν στην πρώτη (το 1893 στην 3η), υποσκελίζουν τα Φιλολογικά ως το τέλος αυξάνοντας ταυτόχρονα το ποσοστό τους, που έχει τελική αύξηση 13,6%. γ') Τα Παιδαγωγικά ξεκινώντας το 1870 με πολύ χαμηλό ποσοστό εναλλάσσονται στην 3η και 4η θέση στα πρώτα προγράμματα με την Ξένη γλώσσα και έπειτα με τα Φυσικο-

31. Βλ. Την ομαδοποίηση για τα Διδασκαλεία αρρένων, ενότητα Λ, υποσημ. 45.

Φυσικομαθηματικά,εκτόςαπότην«έκρηξη» του 1893, όπου υψώνονται στην 1η θέση, και τη 2η θέση του 1902" η τελική αύξηση του ποσοστού τους είναι 8 % , αφού ενδιάμεσα έφτασε το 2 5 % . δ') Τα Φυσικομαθηματικά,εκτόςαπότην αισθητή μείωσή τους το 1893, όπου υποχωρούν στην τελευταία θέση, κινούνται μεταξύ του 10-13% ως το 1914 και μόνο στα προγράμματα του 1924 παρουσιάζουν αισθητή αύξηση, ε') Η Ξένη γλώσσα, ενώ στα πρώτα προγράμματα κατέχει τη 2η και 3η θέση με ποσοστό πάνω από 10%, μετά το 1897. στ') Τα Γενικά μαθήματα ακολουθούν σχεδόν παράλληλη πορεία με την Ξένη σα καταλήγοντας στην 5η θέση.

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 8. Τέλος, ως προς την ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων —όπως έχει καταγραφεί σε κάθε Πίκανα προγράμματος— σημειώνουμε τα ακόλουθα: α') Τα Ε λ λ η ν ι κ ά κατέχουν σταθερά την 1η θέση σε όλα τα προγράμματα, εκτός του 1893 όπου υποχωρούν στη 2η. β') Στη 2η θέση βρίσκονται ως το 1883-84 τα Γαλλικά, στο επόμενο πρόγραμμα τα Χειροτεχνήματα και από το 1892-93 και μετά τα Παιδαγωγικά, τα οποία μάλιστα το 1893 περνούν στην 1η θέση. γ ' ) Στις υπόλοιπες θέσεις εναλλάσσονται διάφορα μαθήματα (Αριθμητική, Χειροτεχνήματα, Μουσική, Φυσιογνωστικά κ.ά.). δ') Αρκετά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί με άλλα, θέση στην εκάστοτε ιεραρχία, κυρίως στις χαμηλότερες θέσεις.

Γ'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ

1. Για το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών της Ενώσεως των Ελληνίδων και γιατοδιάστημα 1897-1900 κατά το οποίο λειτούργησε ως μονοετές δεν έχ συγκεκριμένο ωρολόγιο και αναλυτικό πρόγραμμα. Έχουμε όμως ορισμένα στοιχεία για τα διδασκόμενα σ' αυτό μαθήματα: α') Το διάταγμα της 11 Ιουνίου 1898,1 το οποίο καθορίζει σε ποιά μαθήματα εξετάζονταν οι υποψήφιες νηπιαγωγοί για να πάρουν επίσημο δίπλωμα νηπιαγωγού. Σύμφωνα λοιπόν με το άρθρο 3 του διατάγματος, «αι επί πτυχία> νηπιαγωγού υποψήφιοι εξετάζονται εις τας γενικάς αρχάς της παιδαγωγικής, εις την θεωρίαν της μεθόδου Fröbel, 2 εις την υγιεινήν και την νοσηλείαν των παίδων, και ιδία εις τα εν τοις παιδικοίς κήποις διδασκόμενα,3 ήτοι πραγματογνωσίαν, άσματα, ρυθμικά παίγνια, εργασίας και παιδιάς». β') Η Καλλιρρόη Παρρέν, στον απολογισμό του έργου της «Ενώσεως των Ελληνίδων» κατά τον πρώτο χρόνο της δράσεώς της,αναφερόμενη Διδασκαλείο των Νηπιαγωγών γράφει τα εξής: «Διδασκαλείον Νηπιαγωγών και Παιδονόμων μετ' Οικοτροφείου. Α π ό α'. Σεπτεμβρίου 1897 εν οικία μάχου Οδ. Καποδιστρίου αρ. 28 (Οδ. Πατησίων) Διευθύντρια Ουρανία Λέκα. Διδασκόμενα Μαθήματα· 1) Θεωρία της Νηπιαγωγικής Μεθόδου. 2) Τεχνικά και καλλιτεχνικά μαθήματα. 3) Παίγνια και εργασία'. Νηπιαγωγείων. 4) Γυμναστική και Ρυθμικά παίγνια. 5) Άσματα Νηπιαγωγείων. 6) Υγιεινή και Νοσηλευτική των παίδων. 7) Κοπτική. 8) Πράξις εν τοις Νηπιαγωγε Η ίδια για το σχολ. έτος 1898-99 γράφει: «[...] και μέχρι τέλους Οκτωβρίου [1898] αι μαθήτριαι ήσαν ήδη είκοσι, ων πέντε οικότροφοι, 6 ημίτροφοι και 9 εξωτερικαί,διαιτώμεναι μεν εις το Παρθεναγωγείον της Ελβετίδος Κας Τρίττεν και επιβλεπόμεναι υπό της Διευθυντρίας του Διδασκαλείου Κας Ουρ. Λέκα, διδασκόμεναι δε υπό καθηγητών και διδασκάλων τα εξής μαθήματα: Γενικήν 1. Βλ. Γ43 (τ. Β', σ. 197-198). 2. Για τον Friedrich Fröbel (1782-1852) και το παιδαγωγικό του σύστημα βλ. Π. Κυριαζοπούλου-Βαληνάκη, Νηπιαγωγική, τ. Α', Αθήνα 1977, σ. 49-74. 3. Για το πρόγραμμα των νηπιαγωγείων βλ. Το Β. διάταγμα της 30 Απριλίου 1896, ΕτΚ, αρ. 68, τχ. Α'/23 Μαΐου 1896. 4. Λογοδοσία της Ενώσεως των Ελληνίδων κατά το Α' αυτής έτος συνταχθείσα υπό Καλλιρρόης Παρρέν, Γεν. Γραμματέως της Ενώσεως των Ελληνίδων. Έτος 1897, Αθήνα 1898, σ. 78.

Παιδαγωγικήν, θεωρίαν της Φροεβελιανής μεθόδου, Πραγματογνωσίαν, Υ γ ι εινήν, θεωρίαν των Φροεβελιανών παιγνίων και εργασιών, Ιχνογραφίαν και Ζωγραφικήν, Τεχνικάς και καλλιτεχνικάς εργασίας, ραπτικήν και κοπτικήν ασπρορρούχων και φορεμάτων, Ωδικήν, Ρυθμικά παίγνια και τα της Γυμναστικής, ανόργανον και ενόργανον γυμναστικήν, ιστορίαν και Παιδαγωγίαν της γυμναστικής, φυσικήν και ανθρωπολογίαν. Πρακτικάς δ' εφαρμογάς διδασκαλίας καθ' εκάστην εν τε τ ω Νηπιαγωγείω και εν τ ω γυμναστηρίω -έτιδετην Γαλλικήν ανά μίαν ώραν καθ' εκάστην». 5 2. Για το χρονικό διάστημα 1900-1908, κατά το οποίο το Διδασκαλείο αποτελούνταναπό2 ενιαύσιες τάξεις, έχουμε τα ακόλουθα στοιχείαωςπρος τα διδασκόμενα μαθήματα: α') Στο άρθρο 4 του διατάγματος της 2 Ιουνίου 1904,μετοοποίοαναγνωρίζεται το Διδασκαλείο των Νηπιαγωγών, αναγράφονται τα διδασκόμενα μαθήματα που είναι «η ψυχολογία, η διδακτική, η παιδαγωγική, η θεωρία της μεθόδου του Φροιβέλου, η υγιεινή ιδία των παίδων και τα εν τοις παιδικοίς κήποις διδασκόμενα, ήτοι πραγματογνωσία, ωδική, ρυθμικά παίγνια, χειροτεχνία και παιδιαί, κατανεμόμενα εις τας δύο αυτού τάξεις». 6 β') Στη λογοδοσία του Εκπαιδευτικού Τμήματος της « Ε ν ώ σ ε ω ς των Ε λ ληνίδων» για τα έτη 1901-1902 καταγράφονται στοιχεία για το διδακτικό προσωπικό του Διδασκαλείου, καθώς και για τα διδασκόμενα μαθήματα. 7 3. Με την προσθήκη και τρίτης τάξης στο Διδασκαλείο των Νηπιαγωγών της « Ε ν ώ σ ε ω ς των Ελληνίδων» το 1908, δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα και γιατιςτρεις τάξεις, όπου περιγράφεται με αρκετές λεπτομέρειες η διδακτέα ύλη των διαφόρων μαθημάτων. 8 Το κύριο βάρος «πέφτει» στη διδασκαλία του Φροεβελιανού συστήματος, στη Γυμναστική, τη Μουσική και στα ΤεχνικάΚαλλιτεχνικά μαθήματα, ενώ ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι αρκετά υψηλός. 4. Μετά την ίδρυση κρατικών Διδασκαλείων νηπιαγωγώνκαιτηναναγνώριση ως Ισοτίμου του όμοιου της « Ε ν ώ σ ε ω ς των Ελληνίδων» με το Β. Ν.

5. Ο.π. [υποσημ. 4], σ. 225-226. θήματα της τάξεως των Γυμναστριών 6. Βλ. Γ47 (τ. Β', σ. 216-217). 7. Ένωσις Ελληνίδων, Λογοδοσία θήνα 1903, σ. 32 30. Βλ.Δ25-27(τ. Β', σ. 555-580)

Επισημαίνεται ότι συμπεριλαμβάνονται και τα μα(βλ. σχετικά παρακάτω, ενότητα Ε, παρ. "). του Εκπαιδευτικού και Πίνακα

16.

τμήματος: 1901 και 1902,

Ακ.ε.

διάταγμα της 26 Αυγούστου 1914, 9 δημοσιεύτηκε το πρώτο «επίσημο» πρόγραμμα. 1 0 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') ο εβδομαδιαίος χρόνος κατά τάξη είναι πολύ υψηλός (7 ώρες ημερήσια διδασκαλία), β') Η διδακτέα ύλη των μαθημάτων περιγράφεται αρκετά αναλυτικά. γ ' ) Σύμφωνα με το διάταγμα της 8 Ιουνίου 1915, 1 1 τα Νηπι γικά διαιρούνται σε επιμέρους μαθήματα στα οποία και βαθμολογούνται χωριστάοιμαθήτριες (Α' τάξη: α') Ψυχολογία, β') Φρεβελιανό σύστημα" Β' τάξη: α') Φρεβελιανό σύστημα, β') Διδακτική, γ ' ) Πρακτική διδασκαλία), όπως επίσης και η Καλλιγραφία και Ιχνογραφία.

5. Το 1919 δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα του ανώτερου τμήματος του Διδασκαλείου των νηπιαγωγών Καλλιθέας, στο οποίο γίνονταν δεκτές ύστερα απόεξετάσειςπτυχιούχοι νηπιαγωγοί και διδασκάλισσες. 12 Σε σύγκριση με το πρόγραμμα του κατώτερου τμήματος, το πρόγραμμα αυτό: α') έχει μικρότερο εβδομαδιαίο χρόνο - β') από τα μαθήματα έχει προστεθεί η Γαλλική γλώσσα καιέχουναφαιρεθείταΘρησκευτικά, Φυσιογνωστικά, Οικιακή Οικονομία, Υ γιεινή και Γυμναστική, δίνεται δηλαδή μεγαλύτερη βαρύτητα στα μαθήματα ειδικότητας και στη μεθοδολογία τους.

6. Τέλος, το 1920, ύστερα από τη μετατροπή των Διδασκαλείων των νηπιαγωγών σε τριτάξια, 1 3 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα. 1 4 Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει τα ίδια μαθήματα, με τη διαφορά ότι η διδακτέα ύλη απλώνεται σε τρεις τάξεις, των οποίων ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι μικρότερος (μέσος όρος κατά τάξη 35 ώρες).

9. Βλ. άρθρα 9 και 10 του διατάγματος, στο Γ58 (τ. Β', σ. 250-255)' βλ. επίσης Γ60 (τ. Β', σ. 258). Πβ. και Γ77 (τ. Β', σ. 316-326). 10. Βλ. Γ63 (τ. Β', σ. 266-269) και Πίνακα Γ37. 11. Βλ. υποσημ. 2 του Πίνακα Γ37. 12. Βλ. Γ74, 76 (τ. Β', σ. 305-307, 312-315), και Πίνακα Γ38. 13. Βλ. Γ80 (τ. Β', σ. 335-336). 30. Βλ.Δ25-27(τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

Δ'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

1. Το πρώτο πρόγραμμα που δημοσιεύτηκε, μετά την ψήφιση του ιδρυτικού νόμου 572/1914, 1 είναι της Α' τάξεως για το σχολικό έτος 1915-16.2 Στην ουσία πρόκειται για ωρολόγιο πρόγραμμα, αφού δεν αναφέρεται τίποτε σχετικό με τη διδακτέα ύλη, προφανώς όμως η έλλειψη αυτή αναπληρωνόταν απότοκείμενο του νόμου, όπου περιγράφονταν τα διδακτέα μαθήματα.

2. Τον επόμενο χρόνο —1916— δημοσιεύτηκε ολοκληρωμένο πρόγραμμα του Διδασκαλείου, συμπεριλαμβανομένης και της Α' τάξεως.3 Στο πρόγραμμα αυτό ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι Ισομερώς κατανεμημένος στις τρεις τάξεις, ενώηδιδακτέα ύλη κάθε μαθήματος περιγράφεται εξαντλητικά. Εξάλλου, στο πρόγραμμα της Α' τάξεως έχουν προστεθεί νέα μαθήματα (Ανάγνωση γαλλικών βιβλίων τεχνολογικού περιεχομένου, Σιδηρουργία, Τεχνικά σχέδια) καιέχουνδιαφοροποιηθεί οι ώρες διδασκαλίας των άλλων μαθημάτων. 3. Έ ν α χρόνο αργότερα, το 1917, δημοσιεύτηκε διάταγμα με τροποποιήσεις στο προηγούμενο πρόγραμμα.4 Οι τροποποιήσεις αφορούσαν: α') την προσθήκη στη Β' τάξη του μαθήματος «Ειδική διδακτική των τεχνικών μαθημάTOJV» (ώρες 3) και β') τη μείωση των ωρών των Διδακτικών ασκήσεων της Γ' τάξεως από 8 σε 6. Έτσι, ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος αυξάνει κατά 1 ώρα, ενώ ο χρόνος της Β' τάξεως γίνεται 39 ώρες και της Γ' 34. 4. Το 1920 με το νόμο 2242 το Διδασκαλείο Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μετασχηματίζεται σε τετρατάξιο,5 και δημοσιεύεται το σχετικό εκτελεστικό διάταγμα. 6 Σύμφωνα μ' αυτό, «το αναλυτικόν και ωρολόγιον πρόγραμμα των διδακτέων μαθημάτων και των ασκήσεων καταρτίζεται υπό του συλλόγου των διδασκόντων. Υπόκειται δε εις την έγκρισιν του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου,

1. Βλ. Γ65 (τ. Β', σ. 2. Βλ. Γ68 (τ. Β', σ. 3. Βλ. Γ60 (τ. Β', σ. 4. Βλ. Γ70 (τ. Β', σ. 5. Βλ. Γ78 (τ. Β', σ. σκαλείου είχε λειτουργήσει 6. Βλ. Γ83 (τ. Β', σ.

271-276)' πβ. και Γ77 (τ. Β', σ. 316-326). 280-289) και Πίνακα Γ40. 290-297) και Πίνακα Γ41. 298) και Πίνακα Γ42. 327-330). Σημειώνεται ότι η Α' τάξη του τετραετούς Διδααπό το σχολικό έτος 1919-1920. 350-353).

όπερ δύναται και να τροποποιήση αυτό» (παρ. 3, αρθρου 5 του διατάγματος). Εξάλλου, στις παρ. 1 και 2 του ίδιου άρθρου δίνεται το γενικό πλαίσιο της διδασκαλίας των μαθημάτων, των οποίων οι διδακτικές ώρες κυμαίνονται από 2-6 ώρες εβδομαδιαίως. Γ43, ο οποίος δείχνει την κατανομή των μαθημάτων στις 4 τάξεις, χωρίς φυσικά τις ώρες διδασκαλίας τους, αφού τέτοιες δεν αναφέρονται στο διάταγμα. 5. Κατά το σχολικό έτος 1922-23 με το Β. διάταγμα της 22 Οκτωβρίου 1922 7 αφαιρέθηκαν από τα διδασκόμενα στο Διδασκαλείο μαθήματαόλατα γενικά μαθήματα (Ελληνικά, Ιστορία, Φυσικομαθηματικά, Υγιεινή, Ωδική και Γυμναστική) και από τα ειδικά μαθήματα η Στενογραφία και η Κοπτική-γυναικεία χειροτεχνία, με την αιτιολογία ότι «δύνανται, λαμβανομένου υπ' όψιν, του σκοπού του Διδασκαλείου, να χαρακτηρισθώσιν ως δευτερεύοντα μαθήματα».

6. Το 1923 με το Ν. διάταγμα της 2 Ιουνίου8 το Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μετασχηματίστηκε σε εξατάξιο και μετονομάστηκε σε Τεχνικό Διδασκαλείο, 9 πρόγραμμα όμως δεν δημοσιεύτηκε ως την κατάργησή του το 1926. Προφανώς κι αφού ως την κατάργησή του λειτούργησαν μόνο οι τρεις πρώτες τάξεις εφαρμόστηκαν οι προηγούμενες διατάξεις. Το μόνο πρόγραμμα που δημοσιεύτηκε είναι εκείνο των δύο ενιαυσίων τμημάτων, της μετεκπαιδεύσεως των διδασκάλων των τεχνικών μαθημάτων και της συμπληρώσεως της τεχνικής μορφώσεως των πτυχιούχων δημοδιδασκάλων (Β. διάταγμα της 15 Δεκεμβρίου 1923 - ΕτΚ, αρ. 20, τ χ . Α ' / 3 1 Ιανουαρίου 1924), το οποίο όμως εξ αντικειμένου αποκλείουμε από τη συλλογή.

7. Βλ. Γ85 (τ. Β', σ. 355-356). 8. Βλ. Γ87 (τ. Β', σ. 360-363). 9. Βλ. σχετικές λεπτομέρειες στην Εισαγωγή: Γ24 (τ. Α', σ. 38-39).

Ε'. ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ

1. Το πρώτο πρόγραμμα είναι της προσωρινής σχολής γυμναστών που λειτούργησε το θέρος του 1884. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό,1 οι σπουδαστές παρακολουθούσαν σε εβδομαδιαίο χρόνο 30 ωρών θεωρητικά μαθήματα σε ποσοστό 40% και ασκούνταν πρακτικά σε ποσοστό 60%. 2. Το 1893 δημοσιεύτηκε διάταγμα με το οποίο —βάσει του νόμου ΑΧΗ'/ 1887 «περί του κεντρικού γυμναστηρίου»2— προβλεπόταν η ίδρυση ειδικής γυμναστικής σχολής, διάρκειας ενός και μισού σχολικού έτους, καθώςκαιτα διδακτέα μαθήματα,3 η σχολή όμως αυτή δε λειτούργησε. Τα προβλεπόμενα μαθήματα ήταν : Ιστορία της γυμναστικής, Παιδαγωγία της γυμναστικής, Πειραματική φυσική, Φυσιολογία, Ανατομία και Υγιεινή, περιγραφή των γυμναστικών μηχανημάτων, καθώς και πρακτικές ασκήσεις.

3. Το 1897 λειτούργησε η ιδρυμένη από το 1893 ειδική γυμναστική σχολή, με νέο όμως κανονισμό - πρόγραμμα,4 κατά πολύ πλουσιότερο από εκείνο του 1893. Η διδασκαλία ήταν θεωρητική και πρακτική· η πρακτική κατελάμβανε το μεγαλύτερο ποσοστό του εβδομαδιαίου χρόνου. 4. Τον επόμενο χρόνο —1898— δημοσιεύτηκε νέος κανονισμός- πρόγραμμα της ειδικής γυμναστικής σχολής,5 με τα ίδια μαθήματα αλλά με αυξημένο τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας.

5. Με το διάταγμα της 10 Αυγούστου 1899 καθορίστηκε το πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών (που είχε ιδρυθεί με το νόμο ( ΒΧΚΛ'/1899). Το πρόγραμμα αυτό6 σε γενικές γραμμές κινείται στο ίδιο περίπου πλαίσιο του προηγούμενου προγράμματος, με τις ακόλουθες διαφοροποιήσεις: α') Απουσιάζουν τα μαθήματα της Πειραματικής φυσικής και των Στρατιωτικών ασκήσεων. 1. Βλ. 2. Βλ. 3. Βλ. 4. Βλ. 5. Βλ. 6. Βλ.

Γ25 (τ. Β', σ. 118-120) και Πίνακα Γ44. Γ30 (τ. Β', σ. 137-138). Γ38 (τ. Β', σ. 180-185). Γ41 (τ. Β', σ. 191-193) και Πίνακα Γ45. Γ44 (τ. Β', σ. 199-202) και Πίνακα Γ4Γ>. Γ45α (τ. Β', σ. 205-209) και Πίνακα Γ4 7

τ.

β') Η Κολυμβητική διδάσκεται από την αρχή. γ ' ) Οι ασκήσεις αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα, και δ') ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι κάπως αυξημένος, και αν υπολογίσουμε και τις ώρες των δοκιμαστικών ασκήσεων (που δεν αναφέρονται ακριβώς), τότε έχουμε ακόμη μεγαλύτερη αύξηση του εβδομαδιαίου χρόνου. 6. Το 1909 με το νόμο , Γ Υ Λ Η ' 7 —που τροποποιούσε το νόμο , Β Χ Κ Α ' / 1899— ορίστηκαν νέα μαθήματα για τη Σχολή Γυμναστών, και τον επόμενο χρόνο δημοσιεύτηκε νέος οργανισμός - πρόγραμμα της Σχολής, 8μετοοποίο δόθηκε βαρύτητα στη λεγόμενη σουηδική γυμναστική. 7. Για το πρόγραμμα της τάξης των γυμναστριών του Εκπαιδευτικού Τμήματος της « Ε ν ώ σ ε ω ς Ελληνίδων» που ιδρύθηκε το 1897 εχουμε τα ακόλουθα στοιχεία: α') Το διάταγμα της 30 Μαΐου 1898, με το οποίο καθορίζονται τα σχετικά με τις εξετάσεις υποψηφίων γυμναστριών, ορίζει τα μαθήματασταοποία εξετάζονται οι υποψήφιες, που είναι: από τα θεωρητικά, η ιστορία της γυμναστικής, η παιδαγωγία της γυμναστικής, η υγιεινή, η φυσική και η φυσιολογία, καιαπόταπρακτικά η άσκηση των ίδιων των υποψηφίων στην ανόργανη και ενόργανη γυμναστική και η διδασκαλία από τις υποψήφιες μικρών μαθητριών στις παιδιές και γυμναστικές ασκήσεις με ασματα. 9 β') Στον απολογισμό του έργου της « Ε ν ώ σ ε ω ς Ελληνίδων» κατά τον πρώτο χρόνο της δράσεώς της, η Καλλιρρόη Παρρέν γράφει για την τάξη των γυμναστριών: «Διδασκόμενα μαθήματα. Γυμναστική άνευ και μετά οργάνων. Γυμναστική Ρυθμική μετά οργάνων. Γυμναστική των παιδιών, ρυθμικά παίγνια. Θεωρητικά μαθήματα. Ιστορία της Γυμναστικής, Ανθρωπολογία και Υγιεινή. Άσματα Γυμναστικής και Ρυθμικών παιγνίων». 1 0

γ ' ) Στον απολογισμό του Εκπαιδευτικού Τμήματος της « Ε ν ώ σ ε ω ς των Ελληνίδων», για τα έτη 1901 και 1902 γράφονται τα ακόλουθα: « Η τάξις των γυμναστριών απετελείτο κατά το 1901 εκ 40 μαθητριών και κατά το 1902 εκ 46 μαθητριών. Εδιδάχθησαν δε κατά τα σχολικά έτη 1901 και 1902 λίαν επιτυχώς υπό του Κου Ζούττερ. Α π ό του Σεπτεμβρίου

7. Βλ. Γ50 (τ. Β', σ. 227-228). 8. Βλ. Γ52 (τ. Β', σ. 233-237) και Πίνακα Γ48. 9. Βλ. Το άρθρο του διατάγματος, στο Γ42 (τ. Β', σ. 194-196). 10. Λογοδοσία της Ενώσεως των Ελληνίδων κατά το Α' αυτής έτος συνταχθείσα υπό Καλλιρρόης Παρρέν, Γεν. Γραμματέως της Ενώσεως των Ελληνίδων. Έτος 1897, Αθήνα 1898, σ. 79. Τα ίδια μαθήματα αναφέρονται και σε ένα άρθρο με τον τίτλο «Αι γυμνάστριαι της Ενώσεως των Ελληνίδων», δημοσιευμένο στην Εφημερίδα των Κυριών, IB', αρ. 535, 7 Ιουνίου 1898, σ. 4.

όμως 1902 ανέλαβε την τάξιν των γυμναστριών ο επί διετίαν εν Γερμανία και Σουηδία την γυμναστικήν των θηλέων ιδιαιτέρως μελετήσας γυμναστής Κος I. Χρυσάφης, όστις ετροποποίησε τας εν τη τάξει ταύτη ασκήσεις κατά το σύστημα της Σουηδικής γυμναστικής. Συνεπεία τούτου εγκατελείφθησαν εντελώς τα τέως κατά την γυμναστικήν των θηλέων εν χρήσει όργανα, αι κορύναι δηλαδή, οι αλτήρες και οι κοντοί, επεκράτησαν δ' ελεύθεραι ασκήσεις, δι' ων, αντί πάσης βιαίας στρατιωτικής και αθλητικής ασκήσεως, κατορθούταιαπ'εναντίας δι' ελαφρών και πλαστικών κινήσεων και στάσεων η αρμονική διάπλασις και επίρρωσις του γυναικείου σώματος, άνευ καταστροφής της φυσικής αυτού χάριτος. Το Σουηδικόν σύστημα εισήγαγεν από του Σεπτεμβρίου 1902 καιοΚος Ζούττερ εις τας τάξεις του γυμναστηρίου. Αι μαθήτριαι της τάξεως των γυμναστριών, πλην των ανωτέρω ασκήσεων, εδιδάχθησαν και αυτήν την διδασκαλίαν της γυμναστικής, ην κατ' αμφότερα ταέτηταύτα κατά τας εξετάσεις αυτών εξήσκησαν εν τ ω Λαϊκώ Νηπιαγωγείω εις τα παιδία της τάξεως του Προτύπου. Ενώ δε κατά το 1901ησκήθησανκαι εδίδαξαν ενώπιον της εξεταστικής επιτροπής χάριν του εις το πτυχίον του Νηπ ι α γ ω γ ο ύ εγγραφομένου βαθμού της γυμναστικής, κατά το σχολικόν έτος 19011902 προητοιμάσθησαν και θεωρητικώς διά τας επί πτυχίω γυμναστρίας εξετάσεις. Προς τούτο εδιδάχθησαν και θεωρητικά μαθήματα, ήτοι υπό του Κου Α. Κουρτίδου την ιστορίαν της γυμναστικής και υπό των ιατρών Κών Μ. Καλαποθάκη και Α. Κατσίγρα την υγιεινήν και την φυσιολογίαν». 11 δ') Σύμφωνα με τον Εσωτερικό κανονισμό του Εκπαιδευτικού τμήματος της Ε ν ώ σ ε ω ς των Ελληνίδων του 1908, το ωρολόγιο πρόγραμμα της τάξης των γυμναστριών ρυθμίστηκε ως εξής: Θεωρητική διδασκαλία (Υγιεινή, Ανθρωπολογία, Φυσική,Ιστορίατης Γυμναστικής και Παιδαγωγική της Γυμναστικής) ώρες 6 την εβδομάδα. Ωδική (άσματα Γυμναστικής και ρυθμικών παιγνίων) ώρες 3 την εβδομάδα. Πρακτικές ασκήσεις ώρες 6 την εβδομάδα. Ασκήσεις ρυθμικών παιγνίων ώρες 2 την εβδομάδα. 8. Το 1918 με το νόμο 1 4 0 6 ' 2 η Σχολή των Γυμναστών μετασχηματίστηκε σε τριτάξιο Διδασκαλείο της Γυμναστικής. Ό π ω ς σημειώνει ο Φιλ. Καρβελάς, διευθυντής του, «ηυξήθησαν τα μαθήματα προστεθέντος του προσκοπισμού, της μηχανικής των κινήσεων, της ορθοπεδικής και μαλάξεως, ηυ-

11. Ένωσις Ελληνίδων, Λογοδοσία του Εκπαιδευτικού τμήματος: 1901 και 1902, Αθήνα 1903, σ. 22-23. Βλ. και παραπάνω, ενότητα Γ, παρ. 1. 12. Βλ. Γ72 και 11 (τ. Β', σ. 300-303 και 316-326).

ηυξήθησαναιώραι διδασκαλίας και ελειτούργησε συγχρόνως ίδιον τμήμα θηλέων προς καταρτισμόν επίσης καλών γυμναστριών». 1 3

οπότεκαιμετασχηματίστηκε σε διτάξιο 1 4 (μέχρι το σχολικό έτος 1928-29). Σχετικά με την ύπαρξη συγκεκριμένου ωρολογίου και αναλυτικού προγράμματος του Διδασκαλείου της Γυμναστικής μέχρι το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, και η έρευνα και οι διάφορες μαρτυρίες 15 συγκλίνουνστηνάποψη ότι δεν υπήρξε επίσημο κείμενο τέτοιου προγράμματος. Έ τ σ ι , τα μόνα επίσημα κείμενα που μας δίνουν ένα περίγραμμα λειτουργίας του Διδασκαλείου είναι τα διατάγματα που αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο προάγονται και απολύονταιοιμαθητές του Διδασκαλείου. Τα διατάγματα αυτά είναι: της 24 Ιουνίου 1919 —που κανόνιζε τα σχετικά με την προαγωγήκαιαπόλυσητων μαθητών και των μαθητριών κατά το σχολικό έτος 1918-1919, της 24 Ιουνίου 1920 —που ρύθμιζε τα θέματα τα σχετικά με την προαγωγή και απόλυση των μαθητών του Διδασκαλείου, και το όμοιο της 4 Ιουνίου 1923. 1 6 τον Γ 4 9 —που δείχνει τα διδασκόμενα και εξεταζόμενα μαθήματα στο τμήμα αρρένωντουτριτάξιου Διδασκαλείου 17 και β') τον Γ 50 —που δείχνει την κατανομή των μαθημάτων και στα δύο τμήματα του διτάξιου Διδασκαλείου, όπου τα περισσότερα μαθήματα διδάσκονται στη Β' και τελευταία τάξη, και επομένως ο εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας θα ήταν κατά πολύ μεγαλύτερος από τοναντίστοιχοτηςΑ ' τάξεως.

13. Φιλ. Καρβελάς, «Σύντομος ιστορική επισκόπησις του Διδασκαλείου της Γυμναστικής και η λειτουργία αυτού κατά το σχολικόν έτος 1929-1930», στον τόμο: Διδασκαλείον Γυμναστικής. Επετηρίς 1929-30, Αθήνα (1930), σ. 11. 14. Βλ. Γ84 (τ. Β', σ. 354). 15. Μαρτυρία του Τρ. Καρατασάκη, πρώην Γενικού Επιθεωρητή ΜΕ και μαθητή —το 1927—του Διδασκαλείου της Γυμναστικής. Ίσως, πάντως, στο Αρχείο του Διδασκαλείου να υπάρχει κάτι σχετικό, αλλά παρά την αναζήτησή μας δεν μπορέσαμε να το εντοπίσουμε ακόμη. 16. Βλ. Γ81 και 86 (τ. Β', σ. 337-344 και 357-359). 17. Στα διδασκόμενα και εξεταζόμενα κατά το σχολικό έτος 1918-19 μαθήματα δεν περιλαμβάνονται η «Ορθοπεδική και θεραπευτική γυμναστική, τρίψις και κινησιοθεραπεία» καιο«Προσκοπισμός» που περιλαμβάνονται στο διάταγμα του 1920.

ΣΤ'. ΕΙΔΙΚΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ

Η προσπάθεια που έγινε κατά καιρούς να «ειδικοποιηθούν» τα Διδασκαλεία με τη δημιουργία Υποδιδασκαλείων για το προσωπικό των μουσουλμανικών σχολείων, Διδασκαλείου για τη μόρφωση των καθηγητών της Γαλλικής Γλώσσας και Αγροτικών Διδασκαλείων δεν υλοποιήθηκε ποτέκαιέτσιτα σχετικά κείμενα περιλαμβάνονται στη συλλογή εδώ «για την ιστορία».1

1. Βλ. λεπτομέρειες στην Εισαγωγή και στα κείμενα Γ75, 77, 79, 80 (τ. Β', σ. 308311, 316-326, 331-334, 335-336).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Σ Τ Ι Κ Η ΣΧΟΛΗ — Ι Ε Ρ Α Τ Ι Κ Α ΣΧΟΛΕΙΑ (ΣΧΟΛΕΣ)

17

I

ΠΙΝΑΚΕΣ

Π I Ν Α Κ Α Σ 1. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1844 Τάξεις

α/α

1

2 3 4 5 6

Μαθήματα

Α

Β

Γ

Δ

Ε

— 3

Γαλλική γλώσσα Εβραϊκή γλώσσα Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Τεχνικά Ιχνογραφία Εισαγωγή εις τας Αγίας Γραφάς της Παλαιάς τε και Καινής Διαθήκης Εκκλησιαστική ιστορία Δογματική Θεολογία και Χριστιανική Ηθική Ποιμαντορική και το περί των ιερών κανόνων της Εκκλησίας Η περί τους Αγίους πατέρας φιλολογία

2 — — — — 4 10 4 — 2 3 — — — 4 — — — — — —

— — 3 10 4 2 2 — 3 — — — 3 — — — — —

— — 3 3 — 4 12 5 2 2 — — 3 — — — — — — — —

— — — — 2 4 12 6 — — — — — 4 — — — — — — —

— — — — — — — — — — — ·— — — — — * * * * *

Σύνολο

29

30

34

28

Ιερά ιστορία Κατήχησις Ηθική του Ευαγγελίου Ρητορική τέχνη Κατ' ήθος Εκκλησιαστική μουσική Ελληνική γλώσσα Λατινική γλώσσα Γενική ιστορία Γεωγραφία Στοιχειώδη Μαθηματικά

Θεολογικά απαγγελία

Αριθμητική Άλγεβρα

7 8 9 10 11 12 13 14

Σύνολο

%

1

2 , 1 , 6 , 3 i 2,5 j 3 *28 2,5 ' 23,1 31 2,5 ί 2 ι 1,6 1 15 12,4 44 36,3 19 15,7 4 3,3 6 5,0 3 1 6 5,0 3J 3 2,5 4 3,3 41 7 3,3 1 5,8 3J 2,5 J

121

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Ελληνική γλώσσα, 2 Θεολογικά, 3 Λατινική γλώσσα, 4 Τεχνικά, 5α Γεωγραφία, 5β Στοιχειώδη Μαθηματικά, 7α Γενική ιστορία, 7β Ε β ρ α ϊ κ ή γλώσσα, 9 Γαλλική γλώσσα. Π Η Γ Η : Κανονισμός 1844: Κείμενο Δ2 (τ. Β ' , σ. 425-429).

ΠΙΝΑΚΑΣ

2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 18-52 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

1

Ιερά ιστορία Εκκλησιαστική ιστορία Κατήχησις Περί τους αγίους Πατέρας φιλολογία Εισαγωγή εις τας Αγίας Γραφάς 1 Ερμηνευτική των Αγίων Γραφών Θεολογικά Δογματική θεολογία ΗθικήτουΕυαγγελίου Ρητορική τέχνη Κατ' ήθος απαγγελία Ποιμαντορική Εκκλησιαστική μουσική 2 Ελληνική γλώσσα 3 Λατινική γλώσσα 4 Γενική ιστορία 5 Γεωγραφία Αριθμητική 6 Στοιχειώδη Μαθηματικά Άλγεβρα Γεωμετρία Τριγωνομετρία 7 Στοιχειώδης Φιλοσοφία

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

Ε

2 — — — — — — — — — — 4 10 5 — 2 3 — — — —

— — 3 — — — — — — — — 3 10 5 3 3 — 3 — — —

— — — — — — — 2 2 — — 3 12 5 3 2 — — 3 — —

— 2-3 — — 2 — — — — — — 3 12 6 — — — — — 2 4

— 2 — 3 — 4 4 — — — 3 4 — — — — — — — — —

2 4-5 3 3 2 4 46-47 4/ 2 I 21 — I 3/ 17 44 21 6 7 3\ 3Γ 11 3ί 2 ' 4

%

33,6

31,4 15,0 4,3 5,0 7,8

2,9

Γαλλική γλώσσα2 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Τεχνικά2 Ιχνογραφία Σύνολο

— [2] —

— — [3]

— — —

[3] — —

[3] — —

26 [28]

30 [33]

32

31-32 [34-35]

20 [3]

[2] [3]

[6] [5]

139-140 [150-151]

— —

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Λατινική γλώσσα, 4 Στοιχειώδη Μαθηματικά, 5 Γεωγραφία, 6 Γενική ιστορία, 7 Στοιχειώδης φιλοσοφία. 2. «...εάν μένη ικανός χρόνος». ΠΗΓΗ: Κανονισμός 1852: Κείμενο Δ3 (τ. Β', σ. 430-434).

ΠΙΝΑΚΑΣ

3. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1867 Τάξεις

α/α

1

2 3 4 5

Μαθήματα

1

Σύνολο

α) Θ ε ο λ ο γ ι κ ά Ιερά ιστορία Ιερά κατήχησις Ε ι σ α γ ω γ ή εις τας αγίας Γραφάς και ερμηνεία αυτών Δογματική Χριστιανική ηθική Εκκλησιαστική ιστορία Ομιλητική μετ' ασκήσεων, λειτουργική και τα λοιπά της ποιμαντικής Εκκλησιαστική μουσική Ανάγνωσις πατέρων β) Εγκύκλια Ελληνική γλώσσα Λατινική γλώσσα Γενική ιστορία Γεωγραφία Αριθμητική Άλγεβρα Στοιχειώδη Μαθηματικά Γ ε ω μ ε τ ρ ί α Τριγωνομετρία

7 8 9

Στοιχειώδης Φιλοσοφία Στοιχειώδης Φυσική Γαλλική γλώσσα

Α

Β

Γ

Δ

Ε

3 — — — — — — 5 —

— 3 — — — — — 3 —

— — 3 — — — — 3

— — 3 — — 3 — —

— —

10 5 — 2 3 — _

10 5 3 3 — 3 _

12 2 5 3 2 — —

— — — —

— — — —

— — — —

1

3

1 10 5 — — — — _ _ _ _ 2 3 3 3

3 3 1 4 1 0 1 4 4 F 3 3 ) 47 3 6I 4 4 1 — 11 J 1 3

1 1 — — — — _ — — 3 —

43 21 6 7 3 \ 3 f 3 I

11

%

32,0

29,2 14,3 4,1 4,8

7,8

2 ' 3

2,0 3 2 , 0 6 4,1

(10) (11)

Καλλιγραφία - Ιχνογραφία 3 Κατ' ήθος απαγγελία - γύμνασις εις την νεωτέραν γλώσσαν 3

[2 + 2] —

[2] —

— *

— —

— —

Σύνολο

28 [32]

30 [32]

32

33

24

[6] — 147

— — 100,0

[153]

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Λατινική γλώσσα, 4 Στοιχειώδη Μαθηματικά, 5 Γεωγραφία' 6α Γενική ιστορία, 6β Γαλλική γλώσσα, 8α Στοιχειώδης Φιλοσοφία, 8β Στοιχειώδης Φυσική. 2. Συμπεριλαμβάνονται και 2 ώρες της Ρητορικής. 3. «...εάν μένη χρόνος ικανός». ΠΗΓΗ: Κανονισμός 1867: Κείμενο Δ8 (τ. Β', σ. 449-454).

ΠΙΝΑΚAΣ

4. Ωρολόγιο πρόγραμμα

σχολικού

Α α/α

Μαθήματα

1 Ελληνικά 2 Λατινικά 3 Θεολογικά 4 Ιστορικά 5 Φιλοσοφικά 6 Φυσικά 7 Μαθηματικά 8 Γεωγραφικά 9 Ανάγνωσις 10 Γαλλικά 11 Μουσικά 12 Γυμναστική 13 Καλλιγραφία

1890-1891

Β

Γ

Δ

Ε

Σύνολο

%

1

I1

22

1

2

1

2

1

I2 4 3 2

I2 4 3 3

12 4 4 2

12 4 4 2

12 4 3 2

12 4 4 2

7 4 6

—

—

—

—

—

—

—

πατέρων 3

Σύνολο

έτους

—

—

—

—

—

3

—

—

3 1

3 1

3 1

3 1

[1]

[1]

—

—

[1] 3 3 2

[1] 3 2 2

—

[1] 3 3 3 1

—

[1] 3 3 3 1

—

34

36

32

36

29

—

30

3 2 34

1

2

1

2

1

2

3 2 15

3 2 15 —

47 18 32 7 5 3 14 3

29,1 11,4 19,6 3,8 3,2 1,9 9,5 1,9

27,6 10,6 18,8

—

46 18 31 6 5 3 15 3 —

—

—

—

12 9 10

12 9 15 5

3

3

—

—

—

[1] 3 1 2

[1] 3

—

—

—

3 1 31

2

2 3 3

3 —

3 1

οο

8 4 6 —

3 1

3 2

2

3 2 — —

3

3 —

2

3

—

—

33

33

—

158

170

7,6 5,7 6,3 —

100,0

4,1 2,9 1,8 8,3 1,8 7,1 5,3 8,8 2,9 100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: α) Χειμερινό εξάμηνο: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Λατινικά, 4 Μαθηματικά, 5 Γαλλικά, 6 Γυμναστική, 7 Μουσική, 8 Ιστορικά, 9 Φιλοσοφικά, 10α Γεωγραφικά, 10β Φυσικά, β) Θερινό εξάμηνο: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Λατινικά, 4 Γυμναστική, 5 Μαθηματικά, 6 Γαλλικά, 7 Μουσική, 8 Ιστορικά, 9α Καλλιγραφία, 9β Φιλοσοφικά, 11α Γεωγραφικά, 11β Φυσικά. 2 . 1 = Χειμερινό εξάμηνο. 2 = Θερινά εξάμηνο. 3. Συνυπολογίζεται στα Θεολογικά μαθήματα. Π Η Γ Η : Πρόγραμμα χειμερινού και θερινού εξαμήνου 1890-91: Κείμενο Δ9 (τ. Β', σ. 455-460).

ΠIΝΑΚΑΣ 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα χειμερινού εξαμήνου σχολικού έτους 1891-92 Τ ά ξε ις α/α

1 2

Μαθήματα

1

Ελληνικά

Σύνολο Β

Γ

Δ

Ε

12

12

11

12

10

57

31,1

4 2

4

4

4

3

19

10,4

4 2

4

6 2

9 2

25

13,6 6.0

Λατινικά 2

3 4

Θεολογικά Ιστορικά

5

Φιλοσοφικά

6

Φυσική ιστορία Φυσική

3 —

—

—

—

—

—

2 2 —

Μαθηματικά

3

3

3

8

Γεωγραφικά

1

2

1

9

Γαλλικά

2

3

3

10

Μουσική

4

3

2

11

Γυμναστική

2

2

2

3

2

[13]

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Ιχνογραφία

—

—

—

36

37

—

2

2

3

I3

2

36

5

2 I 4 Ι

3 —

3

2

6

4

—

2,7 3,3

13

—

—

7,1 2,2

14

7,7

9

4,9

2

10

5,5 5,5

2

1

5 1 10 5

[1]

[1]

39

35

183

100,0

—

Ανάγνωσις πατέρων2 Σύνολο

—

11

2

3

—

7

12

y/ο

Α

—

!

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Λατινικά, 4 Γαλλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Ιστορικά, 7α Γυμναστική, 7β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 9 Μουσική, 10 Φυσικά, 11 Φιλοσοφικά, 12 Γεωγραφικά. 2. Στα Θεολογικά μαθήματα υπολογίζεται και η «Ανάγνωσις πατέρων». 3. Κοσμογραφία. Π Η Γ Η : Πρόγραμμα χειμερινού εξαμήνου σχολικού έτους 1891-1892: Κείμενο ΔΙΟ (τ. Β', σ. 461-463).

ΠIΝΑΚΑΣ 6.

Ωρολόγιο πρόγραμμα

του

σχεδίου 1893α Τάξεις

Μαθήματα1 Α

α/α

1

Α.

Σύνολο Β

Γ

Δ

Θεολογικά

1

3

—

—

—

—

3'

2 Ιερά Κατήχησις

—

3

—

—

—

3

3

Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας

—

1

—

—

—

1

4

Εισαγωγή κλπ. εις Γραφάς

3

—

—

—

—

3 |

Ιερά

Ιστορία

—

2

—

—

—

2,

—

—

3

3

2

8I 81

5

Γραφική

6

Ερμηνεία

Παλαιάς Διαθήκης

7

Ερμηνεία

Καινής Διαθήκης

Αρχαιολογία

—

—

3

3

2

—

—

3

3

1 7

—

—

2

—

—

10 Ιστορία των Δογμάτων

—

—

—

3

—

3

11

Συμβολική

—

—

—

2

—

2 )

12

Χριστιανική

—

—

2

—

—

2 j 2 -,

8 9

Εκκλησιαστική

Αρχαιολογία

Απολογητική Δογματική

15 16

Ιστορία

Πατρολογία

13 14

%

Ε

Αντιρρητική Ηθική

17

Ομιλητική

1 2J gg

38,6

<2

1,1

—

—

2

—

—

—

—

—

3

1

4]

—

—

—

2

—

2\

—

—

—

—

2

21

—

—

—

3

2

51

18

Κατηχητική

—

—

—

—

2

2(

19

Ποιμαντική

—

—

—

—

2

2ι

20

Λειτουργική

—

—

—

—

2

21

21

Κανονικόν δίκαιον

—

—

—

—

3

3 1

22

Παιδαγωγική

—

—

—

—

2

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4α Γερμανικά, 4β Γυμναστική, 4γ Λατινικά, 7 Ιστορία, 8 Φιλοσοφικά, 9α Γεωγραφία, 9β Ε κ κλησιαστική μουσική, 11α Εβραϊκά, 11β Μαθηματικά, :11γ Φυσικά (Φυσική Ζωολογία και Ανθρωπολογία), 14 Παιδαγωγικά.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

α/α

6 (συνέχεια)

Τάξεις

Μ α θ ή μ α τ α

Σύνολο A

Β. 23 24

9

3

2

3

3

2

2

2

1 _

3

3

2

2

—

2

3

—

2

2

Λατινικά Εβραϊκά Γαλλικά

27

Γερμανικά

28

Φιλοσοφικά

29

Μαθηματικά

2

30

Φυσική

2

31

Γεωγραφία

32

Ζωολογία και Ανθρωπολογία

35

Δ

9

Ελληνικά

26

34

Γ

%

Ε

Εγκύκλια

25

33

B

2 —

Εκκλησιαστική Μουσική Γυμναστική

Σύνολο

2

—

24

13,6

10

5,7

4

2,3

1

11

6,3

3

2

10

5,7

2

2

4,5 1,1

—

—

—

—

8 4

—

—

—

2

—

6

3,4

___

—

2

1,1

2

—

Ιστορία

—

1 1

2 —

2

2,3

3

3

3

—

- -

9

5,1

2

2

2

—

—

6

3,4

2

2

2

2

2

10

5,7

36

38

36

36

30

176

100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 2 Οκτωβρίου 1893: Κείμενο Δ11 (τ. Β', σ. 464-479).

ΠΙΝΑΚΑΣ

7. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1893β

Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

Ε

3 —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

%

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

16

Ιερά Ιστορία Ιερά Κατήχησις Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας Εισαγωγή κλπ. εις Γραφάς Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης Ερμηνεία Καινής Διαθήκης Εκκλησιαστική Ιστορία Πατρολογία Δογματικόν Φροντιστήριον Απολογητική Δογματική Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων Η θ ι κ ή Χριστιανική Ομιλητική Ποιμαντική Λειτουργική

3

2

2

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

2 —

—

—

—

3 —

—

— 2 —

— 2

3

— — 2

2

3 3

3 j 3 |Ι \ 2

3 3 — —

| 2 \ f

3 8 1 6 Ir 2 { 53 ι

2

2

2

2

32,9

/

3

— —

6

—

—

—

2

2

—

— —

3 1

6

—

3 —

2

2

ί

1 1

Β. Εγκύκλια 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Ψυχολογία Φιλοσοφικά Λογική Ελληνικά Λατινικά Εβραϊκά Γαλλικά Μαθηματικά Φυσική ιστορία Φυσικά Φυσική Γεωγραφία Ιστορία Εκκλησιαστική Μουσική Γυμναστική

Σύνολο

I

1

—

—

—

—

10

10

3

3

—

3 3 — —

1 1 —

8 —

3

1 3

2

2

—

2 —

— 2

1 1 1 6 —

—

2

— 2

1

1

2

—

3 —

3

2,5 1,9

)

36 6 3 15 10

—

3 3 —

4

—

22,4 3,7 1,9 9,3 6,2

4

2,5

1

6 12 4 5

3,7 7,5 2,5 3,1

24

161

100,0

—

2

1

2 )

—

2

2

2

—

3 1 1

3 1 1

3 1 1

—

1 1

32

35

34

36

—

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4 Ιστορία, 5 Μαθηματικά, 6α Γεωγραφία, 6β Λατινικά, 8 Γυμναστική, 9α Εκκλησιαστική μουσική, 9β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 9γ Φυσικά, 12α Εβραϊκά, 12β Φιλοσοφικά. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 3 Δεκεμβρίου 1893: Κείμενο Δ12 (τ. Β', σ. 480-489).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1894 Τάξεις α/α

Μ α θ ή μ α τ α

1

Σύνολο

%

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά 1

Ιερά Ιστορία

2 3 4 5 6 7 8 9

ΙεράΚατήχησις

10 11 12

13 14 15

16 17

Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ε ί α Θεολογίας Ε ι σ α γ ω γ ή κ λ π . εις Γ ρ α φ ά ς

Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης Ερμηνεία Καινής Δ ι α θ ή κ η ς Εκκλησιαστική Ιστορία Πατρολογία Δ ο γ μ α τ ι κ ό ν Φροντιστήριον Απολογητική Δογματική Ανάγνωσις Ελλήνων Π α τ έ ρ ω ν Ανάγνωσις Λ α τ ί ν ω ν Π α τ έ ρ ω ν Ηθική Χριστιανική Ομιλητική Ποιμαντική Λειτουργική Β.

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31 32

3 —

— — — —

—

—

—

—

3 — 2 — —

—

— —

— — — 3 3 — 2 2 2 — 2 2

1 — — 2 3 — — —

— — 3 3 — — — 3 2

— — — — — 2 — —

— — — — 2 — —

—

—

— —

—

— —

2 — 3 —

—

—

—

—

— 2 2 —

2 3 1 2

3 i 3 1 2 ι 3 ι 8

6 1 2 Ί 2 \ 62 2 J 3 ]

36,5

10

6 2 6 1 2

ί ν ι !

Εγκύκλια

Ψυχολογία Φιλοσοφικά Λογική Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Ελληνικά Λατινικά Εβραϊκά Γαλλικά Μαθηματικά Μαθηματικά Κοσμογραφία Φυσική Φυσικά Φυσική ιστορία Γεωγραφία Ιστορία Εκκλησιαστική Μουσική Γυμναστική

Σύνολο

—

—

— 1 10 3 — 3 3 — — 2 2 3 1 1

— 1 10 3 —

34

—

1 1 1 6 —

— — 1 2 3 1 1

2 3 2 — 2 — 2 3 1 1

2 3 2 1 — — — — 1 1

34

36

35

3 2

1 —

1 8

— —

— 2 — —

2 1 1 ]

3

1,8 2,4 21,2 3,5 2,4

3 — — — — — — 1 1

4 36 6 4 15 9 Ì10 1 ) 2 1 5 3 ι 6 9 5 5

31

170

100,0

8,8

5,6 2,9 3,5 5,3 2,9 2,9

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μ α θ η μ ά τ ω ν : 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4 Μ α θ η μ α τ ι κ ά , 5 Ιστορία, 6α Γ ε ω γ ρ α φ ί α , 6β Λ α τ ι ν ι κ ά , 8α Γ υ μ ν α σ τ ι κ ή , 8β Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή μουσική, 8 γ Φυσικά, 11α Εβραϊκά, 11β Καλλιγραφία και Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α , 13 Φιλοσοφικά. Π Η Γ Η : Β. δ ι ά τ α γ μ α 21 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 8 9 4 : Κείμενο Δ 1 3 (τ. Β ' , σ. 4 9 0 - 4 9 4 ) .

9. Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα

ΠIΝΑΚΑΣ

1895

Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

%

Ε

Α. Θ ε ο λ ο γ ι κ ά 1

Ιερά

Ιστορία

3

—

—

—

—

3 ,

—

3

—

—

—

3 Ι

Θεολογίας

—

—

1

—

—

II

Εισαγωγή κλπ. εις Γραφάς

—

2

—

—

—

2 ·

2

Ιερά

3

Εγκυκλοπαιδεία

4

Κατήχησις

5

Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης

—

—

—

—

3

6

Ερμηνεία

—

—

2

3

3

81

—

—

3

3

—

6 y

7

Καινής Διαθήκης

Εκκλησιαστική

Ιστορία

3 V

8

Πατρολογία

—

—

—

—

2

2J

9

Δογματικόν Φροντιστήριον

—

—

—

—

2

2 , 62 2^

10 11

Απολογητική Δογματική

12 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 13

Ανάγνωσις

14

Η θ ι κ ή Χριστιανική

Λατίνων Πατέρων

15

Ομιλητική

—

—

—

—

2

—

—

—

3

—

3;

2

2

2

2

2

10 Ι

—

—

2

2

2

6Ι

2

2 V 6I

—

—

—

3

3

16

Ποιμαντική

—

—

—

—

1

11

17

Λειτουργική

—

—

—

—

2

2 '

34,8

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Γαλλικά, 4 Μαθηματικά, 5 Φυσικά, 6 Ιστορία, 7α Γεωγραφία, 7β Λατινικά, 9α Γυμναστική, 9β Εκκλησιαστική μουσική, 11α Εβραϊκά, 11β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11γ Φιλοσοφικά.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

9 (συνέχεια)

Τάξεις α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Σύνολο Α

Β.

Γ

Δ

2

1

3 1 4

—

—

1

1 J

%

Ε

Εγκύκλια

18

Ψυχολογία

19

Λογική

20

Β

Φιλοσοφικά

Καλλιγραφία

21

Ελληνικά

22

Λατινικά

23

_ _ _ _ _

και

Ιχνογραφία

Γαλλικά

25 26

Μαθηματικά Κοσμογραφία

27

Φυσική

28

Φυσική

29

Γεωγραφία

30

Μαθηματικά Φυσικά

31

Εκκλησιαστική Γυμναστική

1

Μουσική

Σύνολο Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας (τ. Β', σ. 497-498).

8'

1

1

2,3

—

4

2,3

10

8

6

2

36

20,2

3

3

—

—

—

6

3,4

—

—

2

2

—

4

2,3

3

3

3

3

3

15

8,4

3 —

3 —

2 —

3 —

—

11 1 12 1 1 J

6,7

—

ιστορία Ιστορία

32

1 10

Εβραϊκά

24

—

—

3

— 2

3

1

—

—

1 —

5

5 J 10

1

5,6

2

2

2

—

—

6

3,4

3

3

3

—

—

9

5,0

1

1

1

1

1

5

2,8

1

1

1

1

1

5

2,8

35

36

178

100,0

β) Β. διάταγμα

36

36

35

15 Δεκεμβρίου 1895:

Κείμενο Δ 1 5

ΠΙΝΑΚΑΣ

10. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1897 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

Α.

1

Β

Γ

Δ

Ε

3 — 3 — 2 — — — — — — — — — — — — — — — —

— 1 — 3 3 3 2 — — — — — — — — — — — — — —

— — — — 2 3 — 3 2 2 — 2 2 — — — — — — — —

— — — — 2 3 — 3 — — 2 — — 3 — — 2 2 — — —

— — — — 1 1 — 1 — — — — — 1 2 2 1 1 2 2 3

3 j 1 j 3 ί 3 \ 101 10 1 2 I 7 \ 2Γ 2 L 70 21 2 ) 2\ 4 1 2\ 2 I 31 3( 2ί 2» 3 |

8 3 3 —

7 3 2 —

4 2 2 —

3 2 1 3

1 1 1 3

23 11 9 6

%

Θεολογικά

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Ιερά Κατήχησις κατ' έκτασιν Εγκυκλοπαιδεία Θεολογίας Εισαγωγή εις Παλαιάν Διαθήκην Εισαγωγή εις Καινήν Διαθήκην Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης Ερμηνεία Καινής Διαθήκης Εβραϊκή Αρχαιολογία Εκκλησιαστική Ιστορία Πατρολογία Χριστιανική Αρχαιολογία Ιστορία Δογμάτων Συμβολική Απολογητική Δογματική Πολεμική η Αντιρρητική Χριστιανική Ηθική Ομιλητική Κατηχητική Λειτουργική Ποιμαντική Κανονικόν Δίκαιον

22 23 24 25

Ελληνική φιλολογία Λατινική φιλολογία Γαλλική γλώσσα Γερμανική γλώσσα

Β.

Σύνολο Α

41,9

Φιλολογικά 13,7 6,6 5,4 3,6

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική φιλολογία, 3 Λ α τινική φιλολογία, 4 Γυμναστική, 5α Γαλλική γλώσσα, 5β Ιστορία, 7 Εκκλησιαστική μουσική, 8α Γερμανική γλώσσα, 8β Μαθηματικά, 10α Φιλοσοφικά, 10β Φυσικά (Φυσική στοιχειώδης + Κοσμογραφία και Γεωλογία), 12 Ιχνογραφία, 13 Παιδαγωγικά.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

1 0 (συνέχεια)

Τάξεις α/α

Μαθήματα Α

%

2 "ι } 2>

5

-'Ì,0

2

1,2

3 6

1,8 3,6

2 9

1,2 5,4

1 2 —

8 10 3

4,8 6,0 1,8

28

167

100,0

Γ

Δ

Ε

— 1 — —

— — 2 —

— — — —

— — — 2

3 2 — — 3

— — 2 — 3

— 2 — — 3

— — —2 —

— — — — —

Εκκλησιαστική Μουσική Γυμναστική Ιχνογραφία

2 2 1

2 2

2 2

1 2 —

Σύνολο

37

36

31

Γ.

Φιλοσοφικά

26 Στοιχειώδης Ψυχολογία τ 27 Λογική Φιλοσοφικά — 28 Ιστορία της Φιλοσοφίας — 29 Παιδαγωγική — Δ. 30 31 32 33 34

Σύνολο Β

1

Πραγματικά

Φυσική στοιχειώδης Γεωμετρία 1 Μαθηματικά Άλγεβρα Κοσμογραφία και Γεωλογία Ιστορία

4) 2J

Ε. Τ ε χ ν ι κ ά 35 36 37

1 35

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 9 Σεπτεμβρίου 1897:

1

Κείμενο Δ16 (τ. Β', σ. 499-516).

11. Ωρολόγιο π ρ ό γ ρ α μ μ α 1 1900

ΠΙΝΑΚΑΣ

Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

Α.

Β

Γ

Δ

Θεολογικά

1 Ιστορία της Π . Δ . και Γεωγραφία

I της

Ιεράς —

2

Ιστορία της Καινής Διαθήκης

—

3

ΙεράΚατήχησις

3

—

—

4

Εγκυκλοπαιδεία της Θεολογίας

—

—

5

Εισαγωγή εις την Π. Διαθήκην

—

—

6

Εισαγωγή εις την Κ. Διαθήκην

—

7

Ερμηνεία Π . Διαθήκης

8

Ερμηνεία Κ. Διαθήκης

9

10 11

Εβραϊκή Εκκλησιαστική

12

Δογματική Χριστιανική

15

εκ

του

εβραϊκού

—

Ιστορία

Ηθική

Ομιλητική ( = Ρητορική) και τα κυριώτατα της Κατηχήσεως

—

—

Γης—

—

—

—

2

η 3 1I >

—

1

—

2

2

- -

—

—

2

—

—

—

—

3

2

3

2

2

2

— — Αρχαιολογία

Πατρολογία

13

14

%

Ε

—

—

—

—

—

—

—

—

—

2 \ 49

—

2

2 1 5 Ι 7 I

—

—

—

—

3

—

_

_

—

2

5 1 2 1 3 2 ί

—

—

—

3 Ι 3 {

Ομιλητ. φροντιστ. και ανάγν. εκκλ. ρητόρων —

3

—

2

3

—

—

—

—

3

16

Ποιμαντική

—

—

—

—

2

17

Λειτουργική

—

—

—

—

2

33,62

j

*

2

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3α Γαλλική γλώσσα, 3β Λατινική γλώσσα, 5α Γυμναστική, 5β Μαθηματικά, 7α Ιχνογραφία, 7β Φυσικά, 9α Εκκλησιαστική μουσική, 9β Ιστορία, 11 Γεωγραφία, 12α Εβραϊκή γλώσσα, 12β Φιλοσοφικά. 2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 59 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονται και οι 10 του μαθήματος «Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων».

Π I Ν Α Κ Α Σ 1 1 (συνέχεια)

Τάξεις α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Β.

Σύνολο Β

Γ

Δ

Ε

9 2 2 — 3 —

9 2 2 — 8 —

8 2 2 — 2 2

8 2 2 1 2 —

6 2 2 1 2 —

40 10 1 0 1 12 2 J 12 2

22,7 — 6,8

— —

— —

— —

1 —

—

11 2 1 1 1

1,1

2 — — 3

— 2 — 2

— 2 — —

— — — —

— 2 2

— 1 2

— — 2

2 — —

— — —

31 7 4J 3] 5 J 10 1 2 J 3 6

4,0

— 3 —

2 3 2

2 3 2

1 2 1

1 2 1

— — 1

6 10 7

3,4 5,7 4,0

34

34

36

36

36

176

100,0

Εγκυκλοπαιδικά

1. Φιλολογικά 18. Ελληνική γλώσσα 19 Ανάγνωσις Ε λ λ ή ν ω ν Πατέρων 20 Λατινική γλώσσα 21 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων 22 Γαλλική γλώσσα 23 Ε β ρ α ϊ κ ή γλώσσα 2. Φιλοσοφικά 24 Ψυχολογία 1 Φιλοσοφικά 25 Λογική J 3. Π ρ α γ μ α τ ι κ ά 26 Φυσική Ιστορία 27 Φυσική πειραματική και στοιχεία χημείας 28 Θεωρητική Αριθμητική 29 Επιπεδομετρία 30 Ά λ γ ε β ρ α 31 Στερεομετρία και Κοσμογραφία 32 Γεωγραφία 33 Ιστορία Γ. 34 35 36

%

Α

6,8 1,1

5,7

1,7 3,4 Τεχνικά

Εκκλησιαστική Γυμναστική

Μουσική Ιχνογραφία Σύνολο

ΠΗΓΉ: Β. διάταγμα 2 Σεπτεμβρίου

1900:

Κείμενο Δ 1 8 (τ. Β', σ. 522-536).

ΠΙΝΑΚΑΣ

12. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1906 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

Α.

Β

Γ

Δ

Θεολογικά

1 Ιστορία της Π.Δ. και Γεωγραφία 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

,

Ιστορία της Καινής Διαθήκης — Ι ε ρ ά Κατήχησις — Εγκυκλοπαιδεία της Θεολογίας — Εισαγωγή εις την Π . Διαθήκην — Εισαγωγή εις την Κ. Διαθήκην — Ερμηνεία Π . Διαθήκης εκ του εβραϊκού — Ερμηνεία Κ. Διαθήκης — Εβραϊκή Αρχαιολογία — Εκκλησιαστική Ιστορία — Πατρολογία _ _ Δογματική — Χριστιανική Ηθική — Εκκλησιαστική Ρητορική — Ομιλητ. φροντιστ. και ανάγν. εκκλ. ρητόρων— Ποιμαντική — Λειτουργική —

Β.

%

Ε

3 — — 2 — 1 — 1 — 1 — — — 2 — — — — _ _ _ — — — — — — — — — — — —

— — — — — 3 2 1 2 _ — — 2 — — —

— — — — — 2 2 — 3 2 3 2 — 3 2 2

3 ί 2 1 I I j 1 ! 5 \ 6 i 1 ' 44 5 L 2 ' 3 \ 2 1 2 ,· 3 ι 2 2

9 2 2 — 3 —

7 2 2 1 2 —

6 2 1 9 1 1 2J 2 —

32,0 2

Εγκυκλοπαιδικά

1. Φιλολογικά 18 Ελληνική γλώσσα 19 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 20 Λατινική γλώσσα 21 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων 22 Γαλλική γλώσσα 23 Εβραϊκή γλώσσα

9 2 2 — 3 —

8 2 2 — 2 2

39 10 11

23,0

12 2

7,1 1,2

6,5

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Γαλλική γλώσσα, 4 Λατινική γλώσσα... (τα υπόλοιπα όπως στον Πίνακα 11). 2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 54 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονται και οι 10 του μαθήματος «Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων».

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

1 2 (συνέχεια)

Τάξεις α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Σύνολο

%

2. Φιλοσοφικά

24 25

Ψυχολογία Λογική

26 27

3. Π ρ α γ μ α τ ι κ ά Φυσική Ιστορία Φυσική π ε ι ρ α μ α τ ι κ ή

28 29 30 31 32

33

Θεωρητική Αριθμητική Επιπεδομετρία Άλγεβρα Στερεομετρία

36

— —

—

— 1

1 I 1 Ì

2

—

—

—

3}

2 στοιχεία — 3 — — 2 3 Μαθηματικά 1 —

2

— — —

χ4η μJ ε ί α ς 3 1 5 J 10

— —

1

Γεωγραφία Ιστορία Γ.

34 35

— —

Φιλοσοφικά

Φυσικά και

1

— —

2

7

1,2

4,1

5,9

] 2

και Κοσμογραφία — — 2 1 2 2

— — 2

— —

— — —

] 2J 3 6

1,8 3,6

Τεχνικά

Εκκλησιαστική Μουσική Γυμναστική Ιχνογραφία

2

2

3 2

3 2

1 2 1

1 2 1

— — 1

6 10 7

3,6 5,9

Σύνολο

34

34

33

33

35

169

100,0

Π Η Γ Ε Σ : α) Π ί ν α κ α ς 1 Γ (τ. Β ' , σ. 540).

β) Β. δ ι ά τ α γ μ α

21

Ιανουαρίου

1906:

4,1

Κείμενο Δ 2 0

ΠIΝΑΚΑΣ 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1907 Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο

Α Α.

Β

Γ

Δ

Θεολογικά

1 Ιστορία της Π.Δ. και Γεωγραφία

j

2 Ιστορία της Κ.Δ. και Γεωγραφία

I

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Ιερά Κατήχησις — Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην — Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην — Ερμηνεία Π . Διαθήκης εκ του Εβραϊκού — Ερμηνεία Κ. Διαθήκης εκ του Εβραϊκού — Εβραϊκή Αρχαιολογία — Εκκλησιαστική Ιστορία — Πατρολογία — Δογματική — Χριστιανική Ηθική — Ομιλητική — Ομιλητ. φροντιστ. και ανάγν. εκκλ. ρητόρων— Ποιμαντική — Λειτουργική — Β.

%

Ε

— — — — — — — — — — — — — —

2 1 1 — 2 — — — — — — — — —

— — — 2 2 1 2 — — — 2 — — —

9 9 9 1 1 1 2 2 2 — — —

7 2 2

— — — 1 2 — 2 2 3 2 — 3 1 1

2 I 1 1 1 J 3 \ 6 f 1 36 4 I 2 > , 2 1 2 ] 3 . l i 1 Ι

27,6 2

Εγκυκλοπαιδικά

1. Φιλολογικά 17 Ελληνική γλώσσα 18 Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων 19 Λατινική γλώσσα 1 20 Ανάγνωσις Λατίνων Πατέρων}

6 40 2 7 2 10 Ί 12 1 1 2 )

25,6 — 7,7

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (για τα οποία ακολουθούμε προηγούμενους Πίνακες ως προς την παρουσίασή τους στον Πίνακα εδώ) : 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3α Γαλλική γλώσσα, 3β Λατινική γλώσσα, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7 Φυσικά, 8α Εκκλησιαστική μουσική, 8β Ιστορία, 10 Ιχνογραφία, 11 Γεωγραφία, 12 Φιλοσοφικά, 13 Εβραϊκή γλώσσα. 2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 43 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονται 7 του μαθήματος «Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων».

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

1 3 (συνέχεια)

Τάξεις α/α

Μ α θ ή μ α τ α Α

21

22 23

24 25 26 27 28 29 30 31 32

Β

Γ

Δ

3 2 2 3 Γαλλική γλώσσα 1 — Εβραϊκή γλώσσα — — 2. Φιλοσοφικά 1 — Ψυχολογία Φιλοσοφικά — — 1 Λογική — — — 3. Π ρ α γ μ α τ ι κ ά 2 — — 1 Φυσική Ιστορία 2 2 — — Φυσική πειραματική και στοιχεία χημείας 3 — — — Θεωρητική Αριθμητική 2 — 3 Επιπεδομετρία / Μαθηματικά ί Άλγεβρα Στερεομετρία 2 — — — 2 1 Γεωγραφία — — 2 2 2 — Ιστορία Γ.

Σύνολο

%

12 1

7,7 0,7

2

1,3

Ε 2 — — —

1 ' 1 1 I

— — — —

3 7 1 4 ι 3 5 110

4,5

6,4

J — — —

ι 2Ι 3 6

1,9 3,8

Τεχνικά 2 2 1

2 2 1

1 2 1

1 2 1

— 1 1

6 9 5

3,8 5,8 3,2

30

30

32

32

32

156

100,0

33 34

Εκκλησιαστική Μουσική Γυμναστική 35 Ιχνογραφία (36) Γεωπονία εις τα διαλείμματα

Σύνολο

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 7 Φεβρουαρίου 1907:

Κείμενο Δ21 (τ. Β', σ. 541-545).

Π I Ν Α Κ A Σ

14. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1910 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

Α. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Β

Γ

Δ

Ε

— — 2 1 1 — 2 — — — — — — —

— — — — — 2 2 — 2 — — — 2 — —

— — — — — 2 2 — 2 2 3 2 — 3 1

8

7

6

%

Θεολογικά

Ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης Ιστορία της Καινής Διαθήκης Ι ε ρ ά Κατήχησις Ε ι σ α γ ω γ ή εις την Παλαιάν Διαθήκην Ε ι σ α γ ω γ ή εις την Καινήν Διαθήκην Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης Ερμηνεία Καινής Διαθήκης Ι ε ρ ά Γεωγραφία Εκκλησιαστική Ιστορία Πατρολογία Δογματική Χριστιανική Ηθική Ομιλητική Ομιλητικόν Φροντιστήριον Λειτουργική

1 — — 2 — — — — — — — — — — 1 — — — — — — — — — - - — — — —

1 2 2 1 1 4 6 1 4 2 3 2 2 3 1

. i ' ί 1 < I ' 35 I * \ Ι ' I "

25 2 2

Β. Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι κ ά 16 17 18 19

1. Φιλολογικά Ελληνική γλώσσα ( = Ε λ λ η ν ι κ ά ) Ανάγνωσις Ε λ λ ή ν ω ν Εκκλησιαστικών Πατέρων Λατινική γλώσσα ( = Λατινικά) Ανάγνωσις Λατίνων Εκκλησιαστικών > Πατέρων >

9

9

1 2

1 3

1

1 2

39

23,9

6

2 3

10 -ι 3

13

8,0

3J

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (για την παρουσίασή τους στον Πίνακα εδώ ακολουθούμε προηγούμενους Πίνακες): 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Γαλλική γλώσσα, 4 Λατινική γλώσσα, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7α Εκκλησιαστική μουσική, 7β Ιστορία, 7γ Τεχνικά, 10 Φυσικά, 11α Γεωγραφία, 11β Εβραϊκή γλώσσα, 11γ Φιλοσοφικά. 2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 41 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονταικαιοι 6 του μαθήματος « Α ν ά γ ν ω σ ι ς Ε λ λ ή ν ω ν Εκκλησιαστικών Πατέρων».

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

14 (συνέχεια)

Τάξεις α/α

Μαθήματα

Σύνολο Α

20 21

Γαλλική γλώσσα Εβραϊκή γλώσσα 2. Φιλοσοφικά 22 Ψυχολογία Φιλοσοφικά 23 Λογική 3. Πραγματικά 24 Ιστορία 25 Γεωγραφία 26 Γεωμετρία 27 Άλγεβρα 28 Αριθμητική 29 Τριγωνομετρία Μαθηματικά 30 Κοσμογραφία 31 Πειραματική φυσική 32 Χημεία Φυσικά 3 Φυσική ιστορία

Β

Γ

Δ

4 —

4 —

2 2

2 —

2 —

— —

— —

1 —

— 1

— —

2 — 2

2 — —

2 2 2 — — Ι 3 ΐ — i l 3 — — — — — — — — — 1 2

— — —Ί 2 — > 212 — / — —

14 2

8,6 1,2

2

1,2

—

8 2

4,9 1,2

—

5| J 3ι >10 2 ·* 2ι 2 | 7 3J

— —

—

il 1J

Γ. 34 35 36 37

%

Ε

6,1

4,3

Τεχνικά

Εκκλησιαστική μουσική Καλλιγραφία Τεχνικά Ιχνογραφία Γυμναστική Σύνολο

2 1 1 2 32

2 2

2 2

2

2

32

34

2 — ~ 1] 1 1 7 J 2 1 33

32

8 8

4,9

9

5,6

163

100,0

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 9 Δεκεμβρίου 1910: Κείμενο Δ22 (τ. Β', σ. 546-550).

ΠIΝΑΚΑΣ

15. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1912

α/α

Μ α ο η μ α τ α1

Τάξεις Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

Ε

— — — — — — — — — — — —

2 — — — — — — —

— 2 1 2 — — — —

— — —

— — —

— — — — 2 4 — 2 — — 2

— — — — 2 2 1 2 2 4 2 —

— — —

— — —

— — —

— — —

2

17 Ελληνική γλώσσα 9 18 Ανάγνωσις Ελλήνων και Λατίνων Πατέρων 2 19 Λατινική γλώσσα 3 20 Γαλλική γλώσσα 4 21 Εβραϊκή γλώσσα —

9 2 3 4 —

8 2 2 3 2

7 2 2 3 —

6 2 2 2 —

Α. 1

Θεολογικά

Ιστορία

Π. Διαθήκης και Γεωγραφία

2 Ιστορία της Καινής Διαθήκης 3 Ι ε ρ ά Κατήχησις 4 Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην 5 Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην 6 Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης 7 Ερμηνεία Καινής Διαθήκης 8 Εκκλησιαστικόν Δίκαιον 9 Εκκλησιαστική Ιστορία 10 Πατρολογία 11 Δογματική, Απολογητική και Συμβολική 12 Χριστιανική Ηθική 13 Ομιλητική 14 Ομιλητικόν Φροντιστήριον και ανάγνωσις εκκλησιαστικών ρητόρων 15 Ποιμαντική 16 Λειτουργική Β.

%

2 I 2 . 11 2 1 4 \ 6 1 1 , 38 4 1 2 ' 4 j 2 I 2 '

27,1 2

2 1 1 1 1 1 1 /

Εγκυκλοπαιδικά 1. Φιλολογικά 39 10 12 16 2

22,0 — 6,8 9,1 1,1

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων (που η παρουσίασή τους εδώ γίνεται με βάση τον Πίνακα 14): 1 Θεολογικά, 2 Ελληνική γλώσσα, 3 Γαλλική γλώσσα, 4α Εκκλησιαστική μουσική, 4β Λατινική γλώσσα, 6 Μαθηματικά, 7α Γυμναστική, 7β Ιστορία, 9 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία, 10 Φυσικά, 11 Φιλοσοφικά, 12α Γεωγραφία, 12β Εβραϊκή γλώσσα. 2. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 48 ώρες, στις οποίες συνυπολογίζονται και οι 10 του μαθήματος «Ανάγνωσις Ελλήνων και Λατίνων Πατέρων».

ΠΙΝΑΚΑΣ

15 (συνέχεια) Τάξεις

α/α

Μαθήματα

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

Ε

2 —

— 1

— —

21 IJ

—

—

—

3ί >

%

2. Φιλοσοφικά 22 23

Ψυχολογία Λογική

24 25

3. Πραγματικά Φυσική Φυσική πειραματική

26 27 28 29

Θεωρητική Επιπεδομετρία Άλγεβρα Στερεομετρία

30 31

Φιλοσοφικά

— — ιστορία Φυσικά

3

1,7

7

4,0

Αριθμητική 3 Μαθηματικά—

— 3

— 2

— —

— —

—

—

—

2

—

3\ 5 / 10 ' 2 L

2 3

— 3

— 3

— —

— —

2 9

1,1 5,1

3 2 2

3 2 2

3 2 2

2 2 2

1 1 —

12 9 8

6,8 5,1 4,5

36

35

38

35

33

177

100,0

Γεωγραφία Ιστορία Γ.

— —

5,6

Τεχνικά

32 Εκκλησιαστική Μουσική 33 Γυμναστική 34 Ιχνογραφία και Καλλιγραφία Σύνολο ΠΗΓΗ:

Κείμενο Δ24 (τ. Β', σ. 553-554).

ΠΙΝΑΚΑΣ

16. Ωρολόγιο πρόγραμμα

1918 α2

Τάξεις α/α

Μαθήματα

Α 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

β2

1

Ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης μεθ' ερμηνευτικής αναγνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Π . Δ . Ι ε ρ ά Ιστορία της Καινής Διαθήκης μεθ' αναγνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Κ.Δ. Ι ε ρ ά Κατήχησις Εισαγωγή και ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης Εισαγωγή και ερμηνεία Καινής Διαθήκης Εκκλησιαστική ιστορία Δογματική Χριστιανική ηθική Εκκλησιαστική ρητορική Λειτουργική Τελετουργική Ποιμαντική και κανονικόν δίκαιον Ερμηνεία Πατέρων Ελληνικά

Δ

α2

2 — — ερμηνευτικής — 3 — 2 — — — 3 2 — 3 2 — — 2 — — — — — 2 — — 2 — 2 — -— — — — — — — 9 7 7

—

Β

Γ

β2

Ε

Σύνολο

%

Ιερά

Σύνολο

%

\

— — — — — — — — — — 9

—

—

2 1

2 ί

1 — — — —

—

23 3 — 2 — 2 2 — 6

— 31 — 2 ' 3 5 ' 4 5 4 36 3 — 2 ; 4 \ — 2 I 2 , 21 3 — ; 38

Ι

18,1

19,1

3 21 81 9] 4 ( 46 3 1 21 4Γ 2/ 2 I 21 3, 38

23,6

19,5

15

Λατινικά

3

2

2

16

Γαλλικά

3 2

3 2

2 2

17

Ιστορία

1 2 2

4 2

— — —

—

—

—

18

Γεωγραφία

2

2

19

Μαθηματικά

3

3

2

2

20

Φυσικά, Γεωπονικά και Υγιεινή

3

3

3

3

21

Παιδαγωγική Ψυχολογία και Λογική

—

—

22

Παιδαγωγικά

—

—

—

23

Διδακτική

—

—

—

24

Μουσική και Ωδική

4

3

3

3

2

25

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

3

2

1

1

26

Χειροτεχνία

2

2

2

1

1 1

27

Γυμναστική

3

3

3

3

39

39

39

40

Σύνολο 1.

Ιεράρχηση

των

—

—

4

—

—

2

2

—

—

—

—

—

14

—

—

—

5

4

6,2

2,0

12 12 8 4

5,0

10

5,1

8,0

14

7,2 6,4

4,0 5,0 4,0

4

]

1 4 \ 23 5 J

11,6

15 8 8 15

7,6

7,6

1 3 7 7 15

199

100,0

195

— — —

3 42

}

8 10 8 4 10 16

38

5 J 4,0 4,0

6,2 4,1 2,0

9

6,6 3,6 3,6 7,7 100,0

μαθημάτων: α) Ιεροδιδασκαλικό τμήμα: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Παιδαγωγικά, 4 Φυσικά, 5α Γυμνα-

στική, 5β Μουσική και Ω δ ι κ ή , 7α Γαλλικά, 7β Μαθηματικά, 9α Ιστορία, 9β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 9γ Λατινικά, 9δ Χειροτεχνία, 1 3 Γεωγραφία,

β) Προπαρασκευαστικό τμήμα:

1 Θεολογικά, 2

6β Λατινικά, 8 Μαθηματικά, 9 Παιδαγωγικά, 10

Ιστορία,

Ελληνικά,

3 Γυμναστική, 4 Φυσικά, 5 Μουσική και Ωδική, 6α Γαλλικά,

11α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11β Χειροτεχνία, 13 Γεωγραφία (Βλ. και

υποσημειώσεις 3 και 5 του πίνακα Δ19). 2. α = Ιεροδιδασκαλικόν τμήμα. β = Προπαρασκευαστικόν τμήμα. 3. Οι ώρες που βρίσκονται στο μέσο των δύο στηλών είναι κοινές «εν αμφοτέροις τοις τμήμασι». Π Η Γ Η : Β . Διάταγμα 19 Οκτωβρίου 1 9 1 8 :

Κείμενο Δ 2 7 (τ. Β ' , σ. 5 6 4 - 5 8 0 ) .

ΠΙΝΑΚΑΣ

17. Ωρολόγιο πρόγραμμα

σχολικού έτους 1927-

'28 α1

Τ ά ξ ε ι ς α/α

β1

Μ α θ ή μ α τ α Α

Β

Γ

2

—

—

1 Ιερά ιστορία της Π . Διαθήκης μεθ' ερμηνευτικής

Δ

α1 Ε

β1

Σύνολο

ανα-

γνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Π . Δ .

%

Σύνολο

\ —

—

—

%

1

21

2 3

2 Ιερά ιστορία της Καινής Διαθήκης μεθ' ερμηνευτικής αναγνώσεως ιστορικών περικοπών εκ της Κ . Δ . 3

Ιερά

Κατήχησις

—

3

—

—

—

—

3 I

—

2

—

—

—

—

2;

3

2

—

3

2

4

Εισαγωγή και ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης

—

—

5

Εισαγωγή και ερμηνεία Καινής Διαθήκης

—

—

3

—

—

—

6

Εκκλησιαστική

7

Δογματική

8

Χριστιανική

9

Εκκλησιαστική

Ιστορία

_ ηθική

_

_

_ —

3 2

—

—

—

2

Λειτουργική

—

—

2

—

11

Τελετουργική

—

—

—

—

Ποιμαντική και κανονικόν δίκαιον

—

—

—

—

—

—

—

—

13

Ερμηνεία

Πατέρων

—

81

4 I

i Ι

91

3 1 36

17,9

3 ! 46

—

2 \

2'

4/

4 \

—

2 I

21

21

2

2

2 I

— '

3'

2 — 2 2 —

2 ι

4 5 1 22

_

—

10 12

ρητορική

—

— 2

5

3

23,6

14

Ελληνικά

9

15

Λατινικά

3

16

Γαλλικά

3

9 2

7 2 2 2

1 2 2

18

Γεωγραφία

2

3 2 2

19

Μαθηματικά

3

3

2

2

20

Φυσικά

3

3

3

1

17

2

Ιστορία

—

6

7

—

4 2

— — —

—

—

—

—

—

2

Υγιεινή

—

—

—

1

1

—

22

Γεωπονικά

—

—

—

1

1

—

23

Παιδαγωγικά

—

—

—

—

14

—

24

Παιδαγωγική, Ψυχολογία και Λογική

—

—

—

—

—

25

Διδακτική

—

—

—

—

5

—

4

3

3

—

2

1

3 1

2 1

—

Χειροτεχνία

3 2

2

2

1

1

—

29

Γυμναστική

3

3

3

3

30

Κώδιξ εισφορών

26

Εκκλησιαστική Μουσική και Ωδική

27

Καλλιγραφία και Ιχνογραφία

28

Σύνολο 1. α =

Ιεροδιδασκαλικόν

—

—

39

39

—

39

—

40

2 44

18,9

10

5,0

8 4 10

4,0

4,0

2,0 5,0

16

8,0

2 11,4

5.

—

38

19,5

14

7,2

6,2 6,2 4,1 2,0 5,1

1 1

14 ι 4 23

3

38 12 12 8 4 10 12

12

21

4

38 8

4

9

5

15 8 8 15 2

7,4 4,0

201

100,0

4,0 7,4 1,0

13 7 7 15 —

195

4,6 6,6 3,6 3,6 7,7 —

100,0

τμήμα.

β = Προπαρασκευαστικόν τμήμα. 2. Οι ώρες που βρίσκονται στο μέσο των δύο στηλών είναι κοινές «εν αμφοτέροις τοις τμήμασι». Π Η Γ Η : «Πρόγραμμα των μαθημάτων της Σχολής» που υπάρχει

στο:

Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, Ε π ε τ η ρ ί ς του σχολικού

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

18. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου Μεταβολή

Πρόγραμμα

Σύνολο εβδομαδιαίων Ώρες ωρών

±

Μεταβολή ± ως προς το αμέσως προηγούμενο

%

%

Ώρες

1844

121

1852

140

+ 19

+ 15,7

+ 19

+ 15,7

1867

147

+ 26

+ 21,5

+ 7

+

1893α

176

+ 55

+ 45,5

+ 29

+ 19,7

1893β

161

+ 40

+ 33,1

-15

— 8,5

1894α

170

+ 49

+ 40,5

+

9

+

5,6

1894β

178

+ 57

+ 47,1

+

8

+

4,7

1897

167

+ 46

+ 38,0

—11 +

—

—

—

—

5,0

— 6,2

1900

176

+ 55

+ 45,5

1906

169

+ 48

+ 39,7

— 7

— 4,0

1907

156

+ 35

+ 28,9

—13

— 7,7

1910

163

+ 42

+ 34,7

+ 7

+

4,5

1912

177

+ 56

+ 46,3

+ 14

+

8,6

1918α

199

+ 78

+ 64,5

+ 22

+ 12,4

1927

201

+ 80

+ 66,1

+

+ 1,0

Π Η Γ Η : Προηγούμενοι Πίνακες προγραμμάτων.

9

2

+

5,4

ΠIΝΑΚΑΣ

19. Εξέλιξη του ωρολογίου

Προγράμματα Μαθήματα

1852 % Ώρες

Ώρες

Θεολογικά 28 Ελληνικά 44 Λατινικά 19 Γαλλικά 3 Εβραϊκά 4 — Γερμανικά Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά — — Φυσικά Μαθηματικά (και 6 Κοσμογραφία) Γεωγραφία 6 Ιστορία 4 Εκκλησιαστική Μουσική" Καλλιγραφία και 7 Ιχνογραφία Χειροτεχνία Γυμναστική Κώδιξ εισφορών Σύνολο

1844

προγράμματος

23,1 36,3 15,7 2,5 3,3

47 44 21

Ώρες 33,6 31,4 15,0

—

—

—

—

—

—

4

1867

—

32,0 29,2 14,3 4,1 —

—

—

2,0 2,0 7,5

5,0

11

7,8

3 3 11

5,0

7 6

5,0 4,3

J

4,8

6

4,1

— —

—

3,3 5,8

121 100,0

2,9

47 43 21 6

—

—

—

—

—

1893α

100,0

147

100,0

1894

Ώρες

68 24

38,6 13,6

53 36

32,9 22,4

62 36

36,5 21,2

10 11 4 10 2 8 4 4

5,7 6,3 2,3 5,7 1,1 4,5 2,3 2,3

6 15 3

3,7 9,3 1,9

6 15 4

3,5 8,8 2,4

6 9 6

3,4 5,1 3,4

—

176

170

α. Στα τρία πρώτα προγράμματα συμπεριλαμβάνεται στα Θεολογικά μαθήματα.

—

%

—

Ώρες

—

—

1895 Ώρες

Ώ ρ ε ς-%

10

140

1893β

62 36 6 15 4

—

34,8 20,2 3,4 8,4 2,3 —

3 4 10

1,9 2,5 6,2

3 5 10

1,8 2,9 5,9

4 10 12

2,3 5,6 6,7

6 12 4 4

3,7 7,4 2,5 2,5

6 9 5 4

3,5 5,3 2,9 2,4

6 9 5 4

3,4 5,0 2,8

5

3,1

5

2,9

161

100,0

170

100,0

1897 Ώ%ρ ε ς

%

70

41,9

23 11

13,7 6,6

9

5,4

6 2 5 54 6

3,6 1,2 3,0 3,0 3,6

—

—

__ __ 9 8

5,4 4,8

2,3

3

1,8

5

2,8

10

6,0

178

100,0

167 1 0 0 , 0

Π Ι Ν Α Κ Α 19 (συνέχεια) Προγράμματα Μαθήματα Θεολογικά Ελληνικά Λατινικά Γαλλικά Εβραϊκά Γερμανικά Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά Φυσικά Μαθηματικά (και Κοσμογραφία) Γεωγραφία Ιστορία Εκκλησιαστική Μουσική Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Χειροτεχνία Γυμναστική

Σύνολο 1. 2. 3. 4. 5.

1900

1906

1907

1910

%

Ώρες

V /ο

%

Ώρες

%

59 40 12 12 2

33,6 22,7 6,8 6,8 1,1

54 39 11 12 2

32,0 23,0 6,5 7,1 1,2

43 40 12 12 1

27,6 25,6 7,7 7,7 0,7

41 39 13 14 2

25,2 23,9 8,0 8,6 1,2

48 39 12 16 2

27,1 22,0 6,8 9,1 1,1

2 7

1,1 4,0

2 7

1,2 4,1

ο 7

1,3 4,5

2 7

1,2 4,3

3 7

1,7 4,0

21 23 16 5

10,6 1,0 8,0

7 23 14 5

3,6 1,0 7,2

21 23 16®

10,4 1,0 8,0

10 3 6 6

5,7 '1,7 3,4 3,4

10 3 6 6

5,9 1,8 3,6 3,6

10 3 6 6

6,4 1,9 3,8 3,8

10 2 8 8

6,1 1,2 4,9 4,9

10 2 9 12

5,6 1,1 5,1 6,8

10 4 8 15

5,0 2,0 4,0 7,6

10 4 8 13

5,1 2,0 4,1 6,6

10 4 8 15

5,0 2,0 4,0 7,4

4,5

4,0 4,0 7,6

7 7 15

3,6 3,6 7,y

8 8 15 2

4.0 4,0 7,4 1,0

100,0

195

100,0

7

_

4.0

_

7 —

10 5,7 10 Κώδιξ εισφορών '176

100,0

169

Ώρες

%

1927 2

1918β*

Ώρες

Ώρες

%

1918α 1

1912 Ώρες

Ώρες 36 38 8 10 —

5,9

9

5,8

9

5,6

9

5,1

8 8 15

100,0

156

100,0

163

100,0

177

100,0

199

4,1 —

5

8

3,2 —

—

—

4,9 —

8 —

—

/ο 18,1 19,1 4,0 5,0 —

Ώρες 46 38 12 12

/ο 23,6 19,5 6,2 6,2

—

36 38 8 10

_

—

19'18œ = Ιεροδιδασκαλικό τμήμα' 19183 — Προπαρασκευαστικό τμήμα. 1927 — Ιεροδιδασκαλικό τμήμα. Οι 2 ώρες αντιστοιχούν στη Λογική, ενώ οι άλλες 2 ώρες της Παιδαγωγικής ψυχολογίας υπολογίζονται στα Παιδαγωγικά. Έχουν προστεθεί και οι 2 ώρες της Κοσμογραφίας και Γεωλογίας. Συμπεριλαμβάνονται και οι ώρες της Γεωπονίας και Υγιεινής. Π Η Γ Η : Προηγούμενοι πίνακες προγραμμάτων.

17,9 18,9 4,0 5,0

201 100,0

ΠIΝΑΚΑΣ 2 0 . Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου Μαθήματα

κατά

μάθημα

1844 1852 1867 1893α 1893β 1894α 1894β 1897 1900 1906 1907 1910 1912 1918α 1927 Σύνολο

Θεολογικά 28 Ελληνικά 44 Λατινικά 19 Γαλλικά 3 Εβραϊκά 4 Γερμανικά — _ Παιδαγωγικά Φιλοσοφικά — Φυσικά — Μαθηματικά (και Κοσμογραφία) 6 Γεωγραφία 6 Ιστορία 4 Εκκλησιαστική μουσική — Καλλιγραφία και Ιχνογραφία 7 Χειροτεχνία Γυμναστική — Κώδιξ εισφορών — Σύνολο μεταβολής

χρόνου

—

+ 19 —

+ 2 — 3 — 4

—

—1 —

—3 —

—

—

—

—

+ 4 —

+ 5 + 1 + 2 —

— 7

—1 + 3 — — — — —

+ 21 —19 —11 + 5 + 4 + 10 + 2 + 5 + 1 — 7 — 1 + 3 + 6 —

—15 + 12 — 4

+ 9 —

—

+ 4 — 1 —10 — 2 — 5

—

—

—

+ 6 —

+ 3 — 2 + 4

—

— —

+ 1

—

—

—

—

—

—

+ 1 — —

+ 1 + 5 +2 —

—3 + 1

—

—

—

—

+ 8 —13 + 5 — 6 — 4 + 6 + 2 + 1 — 5 — 6 — 6

—11 + 17 + 1 + 3 + 2 — 6 — 2

— + + + — — + 3 — — 1 +

3 2 4 3 3 2 4

—5 —1 —1 — —

—11 —2 +7 — + 1 —1 + 1 + 1 — 1 — + 2 + 2 — 1 + 1 —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

+ 1

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

— 2

—1 + 2 + 2 +3

—

+1 + 4 — —

—

+ 19

—

+ 7

+ 10

+ 29

Π Η Γ Η : Προηγούμενοι Πίνακες προγραμμάτων.

— 5

—15

—

+9

—

+ 8

+

5

—

—11 +

—

9

—7

— 1 —1

—13

+7

—

+ 14

—12 — 1 — 4 — 6 — 2 —

— — — — — —

+ 21 — 1 + 9 —

+ 2

+ 80

—

—

+

—

+ +

—

—

8 6

+ 22

—

+ 2

—

+ 2 — 1 —

+ 7 — 4 + 21 + 2 + 16 + 4 — 2 + 4 + 15 + 1 + 8 + 15 + 2

—

—

3

+ 8 — 6 —11

— —

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

21.

Εξέλιξη

του

μάτων

(σε ποσοστιαία

εβδομαδιαίου

χρόνου τοις %

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ

κατά

κατηγορίες

μαθη-

κατανομή)

ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Πρόγραμμα Ξένες Παιδαγωγικά ΦυσικοΦιλοσοφικά μαθηματικά γλώσσες

Πρακτικά

Θεολογικά

Φιλολογικά

1844

23,1

55,3

1852

33,6

50,7

2,9

12,8

1867

32,0

47,6

2,0

14,3

1893α

38,6

24,4

5,6

8,0

14,3

9,1 8,1 8,2

—

10,0

5,8 —

5,8 —

4,1

1893β

32,9

33,5

1,9

12,4

11,2

1894

36,5

30,0

1,8

12,3

11,2

1895

34,8

28,6

2,3

15,7

10,7

7,9 12,6

1897

41,9

25,7

4,2

6,6

9,0

1900

33,6

32,9

1,1

11,4

7,9

13,1

1906

32,0

33,1

1,2

11,8

8,3

13,6

1907

27,6

37,1

1,3

12,8

8,4

12,8

1910

25,2

36,8

1,2

11,6

9,8

15,4

1912

27,1

33,9

1,7

10,7

10,2

16,4 23,2

1918α

18,1

27,1

11,6

15,0

5,0

1918(3

23,6

32,3

4,6

14,3

6,2

21,5

1927

17,9

26,9

11,4

15,0

5,0

23,8

Π Η Γ Η : Προηγούμενοι Πίνακες προγραμμάτων.

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 9 Εξέλιξη

του

εβδομαδιαίου

χρόνου των Εκκλησιαστικών

Σχολών

κατά

κατηγορίες

μαθημάτων

1. Θεολογικά 2. Φιλολογικά 3. Παιδαγωγικά 4. Φυσικομαθηματικά 5. Ξένες γλώσσες 6. Πρακτικά

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 22. Ωρολόγιο πρόγραμμα ιερατικών σχολείων 1856 Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

1

2 3 4 5 6 7 (8)

(9)

Ιερά κατήχησις -/6 Ιερά ιστορία 61Εκκλησιαστική ιστορία — Ερμηνεία θείων γραφών Θεολογικά — Γεωγραφία αγίων τόπων — Χριστιανική ηθική — Εκκλησιαστική μουσική 3 Τελετουργικόν — 13 Αρχαία ελληνική γλώσσα Πολιτική ιστορία — Πολιτική γεωγραφία 3 2 Αριθμητική Στοιχειώδεις γνώσεις Φυσικής — — Στοιχειώδης Γεωπονία * Καλλιγραφία 2 «Σύνθεσις εν τη καθ' ημάς γλώσση» 2 —

Σύνολο

27

Β

Γ

—

5

—

—

5

—

6

8 \ 8 6

—

—

—

—

3

—

— 3 3

12

2

2

5 —

3

—

3

3 (47 5 ι 3

—

13 4

—

—

4

—

—

2

9

42,3

Ι

—

13

%

Δ

48

43,3 3,6

—

3

2,7

1

—

5

4,5

—

2

1,8

—

2

— *

— *

—

—

27

29

2

2

1,8

— *

—

—

—

—

28

111

100,0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Ελληνική γλώσσα, 2 Θεολογικά, 3 Αριθμητική, 4 Πολιτική ιστορία, 5 Πολιτική γεωγραφία, 6α Στοιχειώδης γεωπονία, 6β Στοιχειώδεις γνώσεις Φυσικής. 2. Βλ. άρθρο 5 του Εσωτερικού κανονισμού: Κείμενο Δ6. Π Η Γ Ε Σ : α) Β. διάταγμα 27 Οκτωβρίου 1856 (ως προς τη σειρά των μαθημάτων): Κείμενο Δ5 (τ. Β', σ. 438 - 4 4 0 ) ' β) Απόφαση 2689/30 Απριλίου 1857: Κείμενο Δ6 (τ. Β', σ. 441-444).

ΠΙΝΑΚΑΣ

23. Ωρολόγιο πρόγραμμα ιερατικών σχολών 1911

α/α

Μ α ο η μ α τ α1

Τάξεις Σύνολο Α

1

2 3

4 5 6 7 8 9

10 11 12 13

Ιερά ιστορία Π . και Κ. Διαθήκης Ιερά Γεωγραφία Ιερά Κατήχησις Χριστιανική Ηθική Εκκλησιαστική Ιστορία Ανάγνωσις Ελλήνων Πατέρων Ε ι σ α γ ω γ ή εις την Π. Ι

3 1 — _ —

Θεολογικά

και Δογματική Ερμηνείατωνιερών γραφών Κανονικόν Δίκαιον Ομιλητική Ελληνικά Ψυχολογία Φιλοσοφικά Λογική Θεωρητική Αριθμητική Επιπεδομετρία Μαθηματικά Άλγεβρα και Τριγωνομετρία Κοσμογραφία Ζωολογία Φυσική Φυσικά Φυσική πειραματική Γεωγραφία Ιστορία Ιστορία της Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή ς Παιδαγωγική Παιδαγωγικά Διδακτική Υγιεινή Καλλιγραφία και Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α Γυμναστική Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή Μουσική

Σύνολο

1 —

Β

Γ

Δ

—

—

—

—

—

—

—

—

2 —

3 1 3

2

—

3 1 2 2 5

1

—

3

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

9 —

3

9 1

3 1 2

—

—

2

—

1

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

— —

2 —

2

2

3

2

2 —

—

25,6

37 2

31,0 1,7

7

6,0

1

0,9

5

4,2

4 7

3,4 6,0

6

5,1 0,9 0,9 6,0 7,7 100,0

6 ] 1 2

3

1

3

2

J

h 2

2

J

—

2

—

—

—

2

—

—

—

2

—

—

—

— 2

— 1

—

2

3

2 2

— — 2

30

30

—

30

Μ 1J — — 2

1

1

9 1

—

3

ϊ 1 Ι Ι

3 1 Κ. — — Διαθήκην — 2 1 2

—

10

2

%

1

2

1

2

2

J

2

2

1 1 7 9

32

25

117

—

1

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Θεολογικά, 3 Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή μουσική,,4α Γυμναστική, 4β Ιστορία, 4γ Μαθηματικά, 7 Π α ι δ α γ ω γ ι κ ά , 8 Φυσικά, 9 Γ ε ω γραφία, 10 Φιλοσοφικά, 11α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 11β Κοσμογραφία, 11γ Υγιεινή. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 8 Οκτωβρίου 1911: Κείμενο Δ 2 3 (τ. Β', σ. 551-552).

ΠΙΝΑΚΑΣ

24. Ωρολόγιο πρόγραμμα διετούς τμήματος 1920

ιερατικών

σχολών

Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο

Α

1

2

3 4 5 6 7 8 9

10

Ι ε ρ ά ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης ι Ιερά ιστορία της Καινής Διαθήκης Κατήχησις Χριστιανική Ηθική Θεολογικά Εκκλησιαστική Ιστορία Λειτουργική Διοίκησις της Εκκλησίας Αρχαία Ελληνικά Ελληνικά Νέα Ελληνικά Ιστορία Γεωγραφία Μαθηματικά Φυσικά Μουσική Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Χειροτεχνία Γυμναστική

Σύνολο

3

3

—

3 2 —

3 2

3 2

—

Ιf

2

2 • 22

3

i

2

7

2 6

1

1

—

6 4

Ι

2

I

1

1

1 3 ]l i s 2 jι 4 4 6 7 7 6 2 2

38

37

75

2 2

4 4 3 4(2 + 2) —

%

Β

2

2 2 3 4 2 2

29,4

20,0

100,0

5,3 5,3 8,0

9,3 9,3 8,0

2,7 2,7

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μ α θ η μ ά τ ω ν : 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3α Μουσική, 3β Φυσικά, 5α Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 5β Μαθηματικά, 7α Γεωγραφία, 7β Ιστορία, 9α Γυμναστική, 9β Χειροτεχνία. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 25 Ιουλίου 1920: Κείμενο Δ29 (τ. Β', σ. 584-590).

ΠIΝΑΚΑΣ

25. Ωρολόγιο πρόγραμμα λών 1921

τετραετούς

τμήματος

ιερατικών

σχο-

Τάξεις α/α

Μ α θ ή μ α τ α

1

Σύνολο Α

1

2 3

4 5 6 7 8 9 10

Ιερά ιστορία της I I . Διαθήκης Ιερά ιστορία της Κ. Διαθήκης Ιερά γεωγραφία ι Ιερά κατήχησις Ερμηνεία I I . Διαθήκης μετ' εισαγωγής ι Ερμηνεία Κ. Διαθήκης ' μετ' εισαγωγής Ανάγνωσις Ε λ λ ή ν ω ν Πατέρων Εκκλησιαστική ιστορία Θεολογικά Δογματική Χριστιανική Η θ ι κ ή Ποιμαντική και Κανονικον Δίκαιον Ομιλητική και Ομιλητικά Φροντιστήρια Λειτουργική Τελετουργική Απολογητική Ελληνικά Ψυχολογία Φιλοσοφικά Λογική Θεωρητική αριθμητική Επιπεδομετρία [ Μ α θ η μ α τ ι κ ά Κοσμογραφία Φυσική πειραματική Φυσικά Φυτολογία Γεωγραφία Ιστορία Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή Μουσική Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Γυμναστική Σύνολο

Β

Γ

Δ

3

—

—

—

1

— — —

— —

—

3 — 2

—

3 3 1 2

—

—

3

—

3ι

— 1 3 —

— 2 3 2

3

3 4 6! 2 2

—

—

1 — —

—

— — — 2

—

—

3

3

— — — — 9 — — — 2

— — — — 9 1

3 2 2 2 8

3 2 2 2 1

—

—

-

10 — —

3 —

2 3 3 2 1

— 2 — 2 2 3 1 1

29

31

— — —

— — — 2 — 2 — 3 Ο Ο — 1 31

%

41

34,5

36 2

30,2 1,7

7

5,9

4

3,4

— —

4 8 11 3 3

3,4 6,7 9,2 2,5 2,5

28

119

100,0

— 1 — — — — — — — 2

] ι] 3

ί

2

2 J 21 2 J

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Θεολογικά, 2 Ελληνικά, 3 Εκκλησιαστική μουσική, 4 Ιστορία, 5 Μαθηματικά, 6α Γεωγραφία, 6β Φυσικά, 8α Γυμναστική, 8β Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 10 Φιλοσοφικά. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Σεπτεμβρίου 1921: Κείμενο Δ30 (τ. Β', σ. 591-593).

II

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Α'. ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

1. Το πρώτο πρόγραμμα της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής ρυθμίστηκε από το κεφάλαιο Β' του πρώτου κανονισμού της του 1844. 1 Ό π ω ς παρατηρεί ο Χρυσ. Α. Παπαδόπουλος «η Σχολή προσελάμβανεν ευθύς αμέσως τύπον τελείου ελληνικού Γυμνασίου και Ιερατικής Σχολής, αλλά συγκεντρούμενα εν τη ε' αβεβαία τάξει τα θεολογικά μαθήματα δεν ηδύναντο να καταστήσωσι πρωτεύοντα και επικρατούντα τον χαρακτήρα Ιερατικής Σχολής, εφ' όσον μάλιστα ο μαθητής από της δ' τάξεως ήδη είχεν ανοικτήν την θύραν εις το Πανεπιστήμιον». 2 Εξάλλου, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Οργανισμού «η μεν πρώτη [τάξις] είναι προπαρασκευαστική διά τους μη διδαχθέντας πάντα τατουΕλληνικού σχολείου μαθήματα" αι δε ανώτεραι τρεις αντιστοιχού προς τας τρεις τάξεις του γυμνασίου με την διαφοράν, ότι η ιερά κατήχησις καιηιερά ιστορία θέλουν διδάσκεσθαι εν αυτή πλατύτερον». 3

Πράγματι, από τον πίνακα του ωρολογίου προγράμματος 4 διαπιστώνουμε ότι:α') πάνω από τα 3/4 των ωρών του εβδομαδιαίου χρόνου για τις 4 τάξεις καταλαμβάνουν τα Θεολογικά και Φιλολογικά μαθήματα' β') η Ελληνική γλώσσα, πρώτο στην ιεράρχηση των μαθημάτων, καταλαμβάνει περισσότερο από το 1/3 των ωρών του εβδομαδιαίου χρόνου - γ ) τα άλλα «εγκύκλια» μαθή (Γεωγραφία, Μαθηματικά, Γαλλικά κτλ.) διδάσκονται ελάχιστες συγκριτικά ώρες. Εξάλλου, για τα Θεολογικά μαθήματα επισημαίνουμε ότι δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των ωρών διδασκαλίας τους στην ε' τάξη" μπορούμε όμως, με βάση το επόμενο πρόγραμμα, να υποθέσουμε ότι διδάσκονταν τον ίδιο περίπου αριθμό ωρών. Ως προς τα μαθήματα, παρατηρούμε ότι από τα προβλεπόμενααπότο άρθρο 7 του Οργανισμού 5 απουσιάζει η «στοιχειώδης φιλοσοφία» και εμφανίζονται — αν και μη προβλεπόμενα — η Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, καθώς καιηΕ β ρ α ϊ κ ή γλώσσα «κατά την διάταξιν της Διαθήκης του Ριζάρη». 6 1. 2. επί τη 3. 4. 5. 6.

Βλ. Δ2 (τ. Β', σ. 426-429). Χρυσόστομος Α. Παπαδόπουλος, Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής εβδομηκονταπενταετηρίδι αυτής, Αθήνα 1919, σ. 7(1. Βλ. Δ1 (τ. Β', σ. 423). Βλ. Πίνακα Δ Ι . Ο.π. [υποσημ. 3], Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 69.

Σχολής

2. Ο κανονισμός του 1852 καθόρισε και νέο πρόγραμμα. 7 Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του προγράμματος αυτού είναι: α') ο ακριβής καθορισμός τωνωρώνδιδασκαλίας των Θεολογικών μαθημάτων στην Ε' τάξη" β') η πρώτη θέση στην Ιεράρχηση των μαθημάτων των Θεολογικών - γ') η παρουσία στο πρόγραμμα του μαθήματος της Στοιχειώδους Φιλοσοφίας, και αντίθετα η απουσία του μαθήματος της Ε β ρ α ϊ κ ή ς γλώσσας" δ') η προαιρετικότητα των Γαλλικών και της Καλλιγραφίας -Ιχνογραφίας" ε' ) η ελαφρά αύξηση των ωρών των Λατινικών και της Ιστορίας, και η μεγαλύτερη των Μαθηματικών. Γενικά, κατά τον Χρ. Παπαδόπουλο, στο πρόγραμμα αυτό «ενισχύθη το θεολογικόν μέρος αυτού ουσιωδέστατα, η δε των μαθημάτων διάταξις κατά τάξεις εγένετο ακριβεστέρα και σκοπιμωτέρα. Προφανώς το νέον πρόγραμμαεσκόπεινα ενισχύση τον εκκλησιαστικόν της εν τη Σχολή εκπαιδεύσεως χαρακτήρα». 8 3. Το πρόγραμμα του 1867 —πού βασίζεται σε νέο Οργανισμό και Κανονισμό 9 — είναι σχεδόν το ίδιο με το προηγούμενο, με ελάχιστες διαφορές: α') Εμφανίζεται νέο μάθημα, η «Στοιχειώδης Φυσική»" β') τα Γαλλικά ξαναγίνονται υποχρεωτικά· γ') η Ελληνική γλώσσα και η Φιλοσοφία μειώνονται ανεπαίσθητα. Έ τ σ ι , το σύνολο του εβδομαδιαίου χρόνου εμφανίζεται ελαφρά αυξημένο. γραμμα του έτους 1890-91 1 θα παρατηρήσουμε ορισμένες μεταβολές: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αύξημένος· β') αυξημένες εμφανίζονται οί ώρες των Ελληνικών, της Ιστορίας, των Φιλοσοφικών, των Μαθηματικών καιτωνΓαλλικών, ενώ μειωμένες των Θεολογικών (τα οποία μάλιστα υποχωρούν στη 2η θέση έναντι των Ελληνικών) και της Γεωγραφίας" γ') εμφανίζεται το μάθημα της Γυμναστικής αλλά και της Καλλιγραφίας ως υποχρεωτικό. Αλλά διαφορές υπάρχουν και μεταξύ των δύο προγραμμάτων του ίδιου σχολικού έτους : Το πρόγραμμα του θερινού εξαμήνου είναι περισσότερο αυξημένο από το αντίστοιχο του χειμερινού, κυρίους με την αύξηση των ωρών της Γυμναστικής και της διδασκαλίας της Καλλιγραφίας. Εξάλλου, και το πρόγραμμα του χειμερινού εξαμήνου του σχολικού έτους 1891-92, με ακόμα αυξημένο τον εβδομαδιαίο χρόνο, δείχνει τις διαφοροποιήσεις πού υπέστη το πρόγραμμα του 1867 μέσα σε μιά εικοσιπενταετία."

7. Βλ. Δ3 (τ. Β', σ. 430-434) και Πίνακα Δ2. 8. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 83. 9. Βλ. Δ7-8 (τ. Β', σ. 445-454) και Πίνακα Δ3. 10. Βλ. Δ9 (τ. Β', σ. 455-460) και Πίνακα Δ4. 11. Βλ. Δ10 (τ. Β', σ. 461-463) και Πίνακα Δ5.

4. Το 1893 δημοσιεύονται δύο οργανισμοί και δύο προγράμματα: το πρώτο πρόγραμμα, βασισμένο στον Οργανισμό του Ο κ τ ω β ρ ί ο υ (υπουργός ó Ά θ . Ευταξίας), 1 2 δείχνει τον επιστημονικό χαρακτήρα πού προσελάμβανε η Σχολή. Το πρόγραμμα όμως αυτό, όπωςκαιοαντίστοιχοςΟργανισμός,δεν εφαρμόστηκαν «αντιστάντων των Συμβούλων της Σχολής, δεν παρέμεινε δ' εν τη Α ρ χ ή ο Υ π ο υ ρ γ ό ς » . 1 3

Δεκεμβρίου (υπουργός ο Δ. Καλλιφρονάς), 14 συγκρινόμενο προς το αμέσως προηγούμενο παρουσιάζει μείωση του εβδομαδιαίου χρόνου, πού οφείλεται στηναφαίρεσηορισμένωνμαθημάτων, τόσο Θεολογικών όσο και «εγκυκλίων». Συγκρινόμενο όμως προς το πρόγραμμα του 1867 παρουσιάζεται αύξημένο κατά 14 ώρες. Ειδικότερα, αύξηση των ωρών διδασκαλίας έχουμε στα Θεολογικά μαθήματα, στα Γαλλικά, την Ιστορία και στα Ε β ρ α ϊ κ ά και τη Γυμναστική" αντίθετα, μείωση έχουμε στην Ελληνική γλώσσα και στα Λατινικά (στα τελευταία η μείωση ξεπερνά το 75%). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός οτι το μάθημα της Εκκλησιαστικής μουσικής αποδεσμεύεται από τα Θεολογικά και κατατάσσεται πλέον στα «εγκύκλια» μαθήματα, όπως επίσης και το ότι για πρώτη φορά τα μαθήματα χωρίζονται σε πρωτεύοντα (Θεολογικά, Ελληνικά, Γαλλική γλώσσα) και δευτερεύοντα (τα υπόλοιπα). 1 5 5. Το επόμενο χρόνο—1894—δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα, 1 6 το όποιο είναι ελαφρά τροποποιημένο σε σύγκριση με του 1893β: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι αυξημένος κατά 9 ώρες (ποσοστό 5,6%)" β') η αύξηση αύτη παρουσιάζεται κυρίως στα Θεολογικά μαθήματα (ιδιαίτερα στην Α ν ά γνωση Ελλήνων και Λατίνων Πατέρων), γιατί η κατά 1 ώρα αύξηση των Εβραϊκών, των Φυσικών και της Εκκλησιαστικής μουσικής αντισταθμίζεται από την κατά 3 ώρες μείωση της Ιστορίας. Αλλά τον αμέσως επόμενο χρόνο —1895— τροποποιείται το ωρολόγιο πρόγραμμα με αύξηση των ωρών των Φυσικών (κατά 5 ώρες), των Μαθηματικών (κατά 2) και των Φιλοσοφικών (κατά I ) 1 7 . 6. Το 1897 δημοσιεύτηκε νέος Οργανισμός και νέο Πρόγραμμα 1 8

12. Βλ. Δ11 (τ. Β', σ. 464-479) και Πίνακα Δ6. 13. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 152. 14. Βλ. ΔΙ2 (τ. Β', σ. 480-489) και Πίνακα Δ7. 15. Σύμφωνα με το άρθρο 18 του Οργανισμού (βλ. Δ12). 10. Βλ. Δ Ι 3 (τ. Β', σ. 490-494) και Πίνακα Δ8. 17. Βλ. ΔΙ4-15 (τ. Β', σ. 495-498) και Πίνακα Δ9. 30. Βλ.Δ25-27(τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

της

Σχολής από τον Υπουργό Α θ . Ευταξία, ο οποίος σε μακρά έκθεση του —πού προηγούνταν του Β. διατάγματος— αιτιολογούσε τις μεταβολές πού εισήγε στη Σχολή. επί υπουργίας του ίδιου του Υπουργού, η σύγκριση όμως θα γίνει προς το αμέσως προηγούμενο. 20 Έ τ σ ι : α') τα μαθήματα στο νέο πρόγραμμα διαιρούνται σε πέντε ενότητες, πού περιλαμβάνουν συγγενή επιστημονικώς: Θεολογικά, Φιλολογικά, Φιλοσοφικά, Πραγματικά και Τεχνικά' β') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι κατά 11 ώρες μειωμένος, όμως στα επιμέρους μαθήματα υπάρχουν αυξομειώσεις ωρών, τις οποίες μπορούμε να παρατηρήσουμε στον Πίνακα Δ19. Στην ίδια ενότητα ανήκει και το πρόγραμμα του «προπαιδευτικού τμήματος της Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής», πού εφαρμοζόταν στους υποτρόφους «εκ Ζαγορίου» και «εκ κληροδοτημάτων και της άνω Η π ε ί ρ ο υ » . 2 1 7. Το πρόγραμμα του 1900 βασίζεται στον νέο Οργανισμό του ίδιου έτους, 2 2 με τον οποίο «επανήλθεν η Σχολή εις το προ του 1893 καθεστώς, αποκατασταθέντος του προτέρου αυτής τύπου» 2 3 . Κι αυτό φαίνεταιαπότο ότι αφαιρέθηκαν τα Παιδαγωγικά και Γερμανικά, μειώθηκαν οι ώρες των Θεολογικών μαθημάτων, των Φιλοσοφικών και της Εκκλησιαστικής μουσικής, ενώ αντίθετα αυξήθηκαν οι ώρες των «εγκυκλοπαιδικών» κυρίως μαθημάτων (Ελληνικών, Γαλλικών, Φυσικών, Μαθηματικών, Ιχνογραφίας). Ώ ς προς τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων, στο πρόγραμματουσχολικού έτους 1902-1903— πού δημοσιεύεται εδώ αμέσως μετά το Β. διάταγμα— γίνεται λεπτομερής αναγραφή των διδασκομένων κειμένων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέα« και Πατέρων της Εκκλησίας, καθώς επίσης και αναλυτικότερη περιγραφή της διδακτέας ύλης Ορισμένων μαθημάτων. 8. Το επόμενο πρόγραμμα του 1906 2 4 διαφέρει ως προς το προηγούμενο μόνο στη μείωση των ωρών διδασκαλίας ορισμένων μαθημάτων: των Θεολογικών κατά 5 ώρες, της Ελληνικής γλώσσας κατά 1 και της Λατινικής επίσης κατά 1.

19. Ο.π., υποσημ. 12. 20. Ο.π., υποσημ. 17. 21. Βλ. Δ17 (τ. Β', σ. 517-520). 22. Βλ. Δ18 (τ. Β', σ. 522-536) και Πίνακα Δ11. 23. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 161-162. 30. Βλ.Δ25-27(τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

9. Το πρόγραμμα του 1907 2 5 αφαιρεί το μάθημα της Εγκυκλοπαίδειας της Θεολογίας και προσθέτει τη Γεωπονία πού διδάσκεται στα διαλείμματα" επίσης ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 13 ώρες, πού οφείλεται κυρίως στη μείωση των ωρών των Θεολογικών μαθημάτων (κατά 11)καιτης Ιχνογραφίας (κατά 2), ενώ η κατά 1 ώρα μείωση της διδασκαλίας των Ε β ρ α ϊ κών και της Γυμναστικής αντισταθμίζεται από την αντίστοιχηαύξησητων ωρώντηςΕλληνικής και της Λατινικής γλώσσας. 10. Και το επόμενο πρόγραμμα του 1910 2 6 κινείται στο ίδιο με τα προηγούμενα «κλίμα»' απλώς μόνο παρουσιάζει μικρή αύξηση του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου «επί ζημία μάλλον του θεολογικού αυτού μέρους». 27 11. Για το πρόγραμμα του 1912 2 8 ο Χρ. Παπαδόπουλος σημειώνει: « Ε π ε ι δ ή αι από του 1900 γενόμενα1, εν τ ω προγράμματι των μαθημάτων μεταβολαί είτε αφήρεσαν μαθήματά τινα θεολογικά είτ' εμείωσαν τας ώρας της διδασκαλίας αυτών ανεθεωρήθη το πρόγραμμα τ ω 1912, εισήχθησαν εις αυτό τα μαθήματα Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, Ποιμαντική, Απολογητική, Συμβολική και ενισχύθη η ανάγνωσις των συγγραμμάτων των Πατέρων της Ε κ κ λ η σίας». 2 9 Έ τ σ ι , ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι αυξημένος κατά 14 ώρες (από τις όποιες 7 είναι των Θεολογικών μαθημάτων και 4 της ΕκκλησιαστικήςΜουσικής).

12. Το τελευταίο πρόγραμμα της περιόδου πού εξετάζουμε είναι του έτους 1918. Το πρόγραμμα αυτό έχει πολύ μεγάλες διαφορές από τα προηγούμενα, αφού είναι προσαρμοσμένο στη νέα μορφή πού έχει η Σχολή (Ιεροδιδασκαλείο), όπως όριζε ο νέος Οργανισμός (βάσει του Ν. 1432/1918). 3 0 Ειδικότερα: α') ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι κατά πολύ αυξημένος (τμήμα ιεροδιδασκαλικό : ώρες 22 η ποσοστό 12,% — τμήμα προπαρασκευαστικό: ώρες 18 η ποσοστό 10,2%)' β') ως προς το ιεροδιδασκαλικό τμήμα η αύξηση οφείλεται κυρίως στα Παιδαγωγικά, Φυσικά, Χειροτεχνία, Γυμναστική και Μουσική (μειωμένα εμφανίζονται τα Θεολογικά, Γαλλικά, Λατινικά κυρίως)·

25. Βλ. Δ21 (τ. 13', σ. 541-545) και Πίνακα Δ13. 26. Βλ. Δ22 (τ. Β', σ. 546-550) και Πίνακα 14. 27. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 165. Η παρατήρηση αυτή ισχύει για τις τροποποιήσεις πού έγιναν στο πρόγραμμα από το 1906 κ.ε. 28. Βλ. Δ24 (τ. Β', σ. 553-554) και Πίνακα ΔΙ 5. 29. Ο.π. [υποσημ. 2], σ. 184-185. 30. Βλ. Δ25-27 (τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

γ') ως προς το προπαρασκευαστικό τμήμα η αύξηση των ωρών οφείλεται κυρίως σε μαθήματα «εγκυκλοπαιδικά» (Φυσικά, Χειροτεχνία, Γυμναστική κλπ. 3 1 ). Συγκρίνοντας το πρόγραμμα αυτό με εκείνο πού ίσχυσε κατά το σχολικό έτος 1927-28 3 2 παρατηρούμε ότι σ' αυτό το τελευταίο τα Γεωπονικάκαιη Υ γ ι ε ι ν ή διδάσκονται χωριστά από τα Φυσικά στη Δ' και Ε' τάξη (τμήμα ιεροδιδασκαλικό), καθώς επίσης ότι έχει προστεθεί και ένα νέο μάθημα: «Κώδιξ εισφορών». 3 3 Τέλος, ως προς το αναλυτικό πρόγραμμα αξιοσημείωτη είναι η πολύ λεπτομερής περιγραφή της διδακτέας ύλης των διαφόρων μαθημάτων. 13. Παρατηρώντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγράφεται στον Πίνακα Δ18, παρατηρούμε τα εξής: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζει μία ανοδική τάση, πού στο τελευταίο πρόγραμμα της περιόδου έχει υπερκαλύψει το ποσοστό του 5 0 % (με αφετηρία το 1844) ητοέχειπλησιάσει (με αφετηρία το 1852, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται καιοιώρες των Θεολογικών μαθημάτων)· β') οι αυξομειώσεις πού παρατηρούνται μεταξύ διαφόρων προγραμμάτων οφείλονται κυρίως στην εμφάνιση ή απάλειψη μαθημάτων (Γερμανικών, Παιδαγωγικών, Γυμναστικής κλπ.)' γ') γενικά ο εβδομαδιαίος χρόνος κατά μέσο όρο είναι πάρα πολύυψηλόςσε όλα τα προγράμματα (44 ώρες εβδομαδιαίας διδασκαλίας από το 1893 και μετά). 14. Ο Πίνακας Δ19 παρουσιάζει συγκεντρωτικά την εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος και τη συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προγράμματα. Α π ό την εξέταση του πίνακα αυτού εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Τα μαθήματα πού απαντούν σε όλα τα προγράμματα είναι τα: Θεολογικά, Ελληνικά, Λατινικά, Μαθηματικά, Ιστορία, Εκκλησιαστική μουσική (πού στα 3 πρώτα προγράμματα συμπεριλαμβάνεται στα Θεολογικά), η Γεωγραφία (πού τυπικά απουσιάζει από το πρόγραμμα του 1897)καιτα Γαλλικά (πού μόνο στο πρόγραμμα του 1852 τυπικά απουσιάζει)· β')απότα μαθήματα πού εμφανίστηκαν στο πρώτο πρόγραμμα του 1844 και απαλείφθηκαν οριστικά η προσωρινά κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων είναι τα Ε β ρ α ϊ κ ά , τα οποία απουσιάζουν από τα προγράμματα των ετών 1852, 1867, 1897 και 1918 και μετά, και η Καλλιγραφία-Ιχνογραφία, πού δεν συμπεριλαμβάνεται στα προγράμματα 1852 εως και 1893α' γ ' ) ορισμένα μαθήματα

31. Βλ. λεπτομέρειες στον Πίνακα Δ20. 32. Βλ. Πίνακα Δ17. 33. Για το μάθημα αυτό βλ. Γ95 και Πίνακα Γ13.

εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: έτσι τα Γερμανικά εμφανίζονται σε 2 μόνο προγράμματα (1893α και 1897), τα Παιδαγωγικά επίσης στα ίδια προγράμματα, και από το 1918 και μετά (ύστερα από τη μετατροπή της σχολής σε ιεροδιδασκαλείο), η Χειροτεχνία από το 1918, η Γυμναστική απότο1893α, ο Κώδιξ εισφορών από το 1927 και τα Φιλοσοφικάαπότο 1852 και μετά. 15. Ο Πίνακας Δ20 παρουσιάζει τις μεταβολές κάθε μαθήματος στην εξέλιξη των προγραμμάτων. Έ τ σ ι : α') για κανένα μάθημα ο χρόνος δεν μένει σταθερός" β') τελική μείωση παρουσιάζουν τα μαθήματα Ελληνικά, Λατινικά και Γεωγραφία - γ') τα άλλα μαθήματα αυξάνουν το χρόνο τους. 16. Τέλος, ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Δ21 —όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί 3 4 — παρατηρούμε τα ακόλουθα: α') Στα περισσότερα προγράμματα την 1η θέση κατέχουν τα Φιλολογικά μαθήματα (έκτος από τα προγράμματα των ετών 1893α, 1894, 1895, 1897 και 1900 όπου περνούν στη 2η θέση υπέρ των Θεολογικών), αλλά με μία τάση μείωσης του ποσοστού συμμετοχής τους στον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο πού σεορισμέναπρογράμματα φτάνει σε ποσοστό πάνω από 5 0 % του αρχικού· β') Τα Θεολογικά μαθήματα στα περισσότερα προγράμματα κατέχουν τη 2η η 3η θέση και σε 5 μόνο την 1η (βλ. παραπάνω, α), ενώ το ποσοστό τους από το 1906 και μετά αρχίζει να μειώνεται, με σημαντικότατη μείωση από το 1918 και έπειτα (εξαιτίας κυρίως της αύξησης των Παιδαγωγικών - Φιλοσοφικών και των Πρακτικών μαθημάτων), γ') Τα Φυσικομαθηματικά,εκτόςαπό δύο περιπτώσεις (1893α και 1897), παρουσιάζουν μία κάποια σταθερότητα (το άνοιγμα του ποσοστού είναι μόνο 5%), με ανοδική τάση στα τελευταία προγράμματα. δ') Ανοδική τάση εμφανίζουν και τα Πρακτικά μαθήματα, πού απότο1918 και μετά περνούν στη 2η θέση με ποσοστό πάνω από 20%, σε αντίθεση με τις ξένες γλώσσες, πού ύστερα από μία άνοδο στα πρώτα προγράμματα καταλήγουν στο 5 % , ποσοστό μικρότερο και από το αρχικό. ε') Στην τελευταία θέση βρίσκονται τα Παιδαγωγικά - Φιλοσοφικά, εκτός από τα προγράμματα του 1918 και μετά, όπου το ποσοστό αυξάνει σημαντικά εξαιτίας της προσθήκης πολλών ωρών στα Παιδαγωγικά (λόγω του νέου χαρακτήρα πού παίρνει η Σχολή).

34. Τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α') Θεολογικά, β') Φιλολογικά (Ελληνικά,Λατινικά, Ιστορία), γ') Παιδαγωγικά - Φιλοσοφικά, δ') Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά και Κοσμογραφία, Φυσικά, Γεωγραφία), ε') Ξένες γλώσσες (Γαλλικά, Εβραϊκά, Γερμανικά) και στ') Πρακτικά (Εκκλησιαστική μουσική, Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, Χειροτεχνία, Γυμναστική, Κώδιξ εισφορών).

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων παρουσιάζεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 9. Εξάλλου, από την Ιεράρχηση των μαθημάτων πού έχει καταγραφεί σε κάθε πίνακα προγράμματος παρατηρούμε τα εξής ως προς τα 5 πρώτα μαθήματα: α') Την 1η θέση κατέχουν τα Θεολογικά σε όλα τα προγράμματα εκτός απόταπρογράμματα του 1844 και του 1918α, όπου υποχωρούν στη 2η θέση· β') Τα Ελληνικά βρίσκονται σταθερά στη 2η θέση, εκτός από τα δύο προαναφερθέντα προγράμματα, όπου κατέχουν την 1η θέση. γ') Την 3η θέση μοιράζονται τα Γαλλικά και τα Λατινικά, και μόνο το 1918 υποχωρούν υπέρ των Π α ι δ α γ ω γ ι κ ώ ν και δ') στην 4η και 5η θέση εναλλάσσονται τα Μαθηματικά, η Γεωγραφία, η Ιστορία, τα Φυσικά και η Γυμναστική.

Β'. Ι Ε Ρ Α Τ Ι Κ Α Σ Χ Ο Λ Ε Ι Α - Σ Χ Ο Λ Ε Σ 1. Το πρώτο πρόγραμμα των Ιερατικών Σχολείων ρυθμίστηκεαπότον Εσωτερικό Κανονισμό λειτουργίας τους. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό, 3 5 το 85,6% του εβδομαδιαίου χρόνου καταλαμβάνουν η Α ρ χ α ί α Ελληνική γλώσσα, πού κατέχει την 1η θέση στην Ιεραρχία των μαθημάτων, και με μικρή διαφορά τα Θεολογικά μαθήματα - τον εναπομένοντα ελάχιστο χρόνο τον μοιράζονται τα υπόλοιπα «κοσμικά» μαθήματα. Επιπλέον, δύο μαθήματα, η Καλλιγραφία και η «Σύνθεσις εν τη καθ' ημάς γλώσση» διδάσκονται και ασκούνταισ' αυτά οι σπουδαστές «καθ' ώρας υπό του σχολάρχου οριζομένας», καθώς επίσης και κάθε Κυριακή γίνεται επί 2ωρο μελέτη ιερών κειμένων. 3 6

2. Το επόμενο πρόγραμμα είναι του 1911. 3 7 Στο πρόγραμμα αυτό: α') έχει μειωθεί κατά πολύ ο χρόνος των δύο πρώτων μαθημάτων —Ελληνικών και Θεολογικών— (ποσοστό και των δύο 57,2%) - β') η μείωση αυτή Οφείλεται στην προσθήκη και άλλων «κοσμικών» μαθημάτων (Γυμναστική, Υγιεινή, Φιλοσοφικά, Παιδαγωγικά, Κοσμογραφία) και στην απόσπαση της Εκκλησιαστικής μουσικής από τα Θεολογικά μαθήματα, όπως επίσης και στην αύξηση του χρόνου διδασκαλίας ορισμένων «παλαιών» μαθημάτων (Μαθηματικών, Ιστορίας, Γεωγραφίας, Φυσικών). Αξιοσημείωτη εδώ είναι η προσθήκη των Φιλοσοφικών και Παιδαγωγικών μαθημάτων, με τα οποία οι σπουδαστές αποκτούσαν κάποια στοιχειώδη

35. Βλ. Δ5-6 (τ. Β', σ. 438-444) και Πίνακα Δ22. 36. Βλ. άρθρο 5 και 16 του Εσωτερικού Κανονισμού, εδώ Δ6 (τ. Β', σ. 443-444). 30. Βλ.Δ25-27(τ. Β', σ. 555-580) και Πίνακα 16.

παιδαγωγική μόρφωση, αφού μπορούσαν να διοριστούν και δημοδιδάσκαλοι. 3. Ύστερα από τη διαρρύθμιση των Ιερατικών Σχολών Τριπόλεως και Ά ρ τ α ς το 1919, 3 8 δημοσιεύθηκαν τα δύο επόμενα χρόνια νέα προγράμματα: το 1920 το πρόγραμμα του διετούς τμήματος και το 1921 το πρόγραμμα του τετραετούς τμήματος. Στο πρόγραμμα του διετούς τμήματος 3 9 τα Θεολογικά και Ελληνικά μαθήματα, κατέχοντας την 1η και 2η θέση αντίστοιχα στην Ιεραρχία των μαθημάτων, συγκεντρώνουν σχεδόν το 5 0 % του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, καιτοτουπόλοιπο 5 0 % μοιράζονται όλα τα υπόλοιπα «εγκύκλια» μαθήματα. Εξάλλου, ως προς τη διδακτέα ύλη παρατηρούμε ότι αυτή βασίζεται κατά πολύ στο πρόγραμμα του Γυμνασίου του 1914 4 0 , κι αυτό γιατί στο διετές τμήμα γίνονταν δεκτοί απόφοιτοι της γ ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου. Και στο πρόγραμμα του τετραετούς τμήματος 4 1 τα Θεολογικά μαθήματα καιταΕλληνικάκατέχουν την 1η και 2η θέση αντίστοιχα, συγκεντρώνοντας μάλιστα τα 2/3 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου και περιορίζοντας όλα τα υπόλοιπα μόνο στο 1/3. Εκείνο πάντως πού είναι αξιοσημείωτο, είναι ότι ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι αναλογικά μικρότερος σε σχέση με εκείνον του διετούς τμήματος (ο μέσος όρος κάθε τάξεως είναι 30 ώρες, ενώ στο διετές 37.5 ώρες). 4. Τέλος, μετά τον μετασχηματισμό των Ιερατικών σχολών σε ιεροδιδασκαλεία κατά το πρότυπο της Ριζαρείου Σχολής 4 2 δεν εκδόθηκε Ιδιαίτερο πρόγραμμα, αλλά ίσχυσε εκείνο των μαθημάτων της Ριζαρείου Σχολής.

38. 39. 40. 41. 42.

Βλ. Βλ. Βλ. Βλ. Βλ.

Δ28 (τ. Β', σ. 581-583). Δ29 (τ. Β', σ. 584-590) και Πίνακα Δ24. σχετικά Α99 (τ. Α', σ. 606-628). Δ30 (τ. Β', σ. 591-593) και Πίνακα Δ25. Δ31 και 32 (τ. Β', σ. 594-599).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο E'

ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ

ΣΧΟΛΕΣ

I

ΠΙΝΑΚΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

1.

Ωρολόγιο

πρόγραμμα

Πετριτσείου

Σχολής

1900

Τάξεις α/α

Μαθήματα1

Σύνολο Α

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ί1 12 13 14

Νέα Ελληνική γλώσσα Γαλλική γλώσσα Αγγλική γλώσσα Αριθμητική Εμπορική Λογιστική και καταστιχογραφία Εμπορική γεωγραφία Στοιχεία εμπορικού δικαίου Εμπορευματολογία Στοιχεία πολιτικής ή δημοσίας Οικονομίας Εμπορική αλληλογραφία Ιστορία Ελληνική αρχαία και νεωτέρα Ιστορία του εμπορίου Καλλιγραφία και Ιχνογραφία Καλλιγραφία Γυμναστική Σύνολο

Β

6 5 4 3

6 5 4 2 3 2

—

3

2

— —

__

—

101

100,0

6 6 2 3 2 2

—

5

2 5

2 4

32

35

34

—

13,9

6 5

—

2 4

14

5

6 2 2 3

—

8

11

3

— —

16,8 13,9 10,9 5,0 5,9 5,0 5,9 5,9 2,0 2,9 2,0 2,0 7,9

14

—

4

—

17

5 4 3

—

—

%

Γ

4 1 4J

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων με βάση τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας τους: 1 Νέα Ελληνική γλώσσα, 2α Γαλλική γλώσσα, 2β Γυμναστική, 4 Αγγλική γλώσσα, 5 Καλλιγραφία και Ιχνογραφία, 6α Εμπορευματολογία, 6β Λογιστική και Καταστιχογραφία, 6γ Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου, 9α Αριθμητική Εμπορική, 9β Εμπορική Γεωγραφία, 11 Εμπορική αλληλογραφία, 12α Ιστορία, 12β Ιστορία του εμπορίου, 12γ Στοιχεία πολιτικής ή δημοσίας Οικονομίας. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου: Κείμενο Ε12 (τ. Β', σ. 623-626).

Π I Ν Α Κ Α Σ 2. Ωρολόγιο

πρόγραμμα

1903 Τάξεις

α/α

Μαθήματα1

Σύνολο Α

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Θρησκευτικά 1 Ελληνικά 4 Μαθηματικά 5 Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία) 2 Εμπορευματολογία — Γαλλικά 5 4 Αγγλικά 4 Γερμανικά 2 Γενική ιστορία Ιστορία του Εμπορίου — 2 Γεωγραφία Εμπορικά (Εμποριολογία και Λογιστική) Εμπορικά 2 Αλληλογραφία και 1 — πρακτικαί ασκήσεις Πολιτική Οικονομία — Εμπορικόν Δίκαιον — Καλλιγραφία 2 Στενογραφία — Γυμναστική 3 Σύνολο

36

Β

%

Γ

Δ

1

—

—

2

1,3

4 5

3 4 2

— 4

11

7,3 11,8

2

18

6

4,0

4

— 5 4

2

— 2

4 5

4 5

18 18

2,6 11,8 11,8

4

5 2

5

18

11,8

2

6

4,0

— 2

— 2

— 2

2

1,3

7

4,fi

18

11,8

2

1,3 2,0

1

2

2

Ο ο

2 —

2

5 2

— — —

\ 9 ' i 9 '

— 3

2

— 1

3

3

3 4 3 12

38

38

40

152

— 2

Ο

2,7 2,0

100,0

7,9

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ια Αγγλικά, 1β Γαλλικά, 1γ Γερμανικά, 18 Εμπορικά, 1ε Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7 Ελληνικά, 8 Γεωγραφία, 9α Ιστορία, 9β Φυσικά, 11α Εμπορευματολογία, 11 β Καλλιγραφία, 13α Εμπορικό Δίκαιο, 13β Στενογραφία, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του Εμπορίου, 15γ Πολιτική Οικονομία. ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 11 Σεπτεμβρίου 1903: Κείμενο Ε16 (τ. Β', σ. 635-638).

ΠIΝΑΚΑΣ 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής Σχολής 1903 Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Λ

%

Β

1 2

Θρησκευτικά

I

1

1,3

Ελληνικά

4

4

8

10,3 12,8

—

3

Μαθηματικά

5

5

10

4

Φυσικά

3

3

6

7,7

5

Γαλλικά

6

6

12

6

5 2

5 2

10

7

Αγγλικά Γενική ιστορία

15,4 12,8

4

5,1

8

Γεωγραφία

2

5

6,4

12

15,4

10

Καλλιγραφία

3 2 3 2

2

4

5,1

11

Γυμναστική

3

3

6

7,7

39

39

78

100,0

9

Εμπορικά (Εμποριολογία και Λογιστική Αλληλογραφία και Πρακτικαί ασκήσεις)

Σύνολο

3 4

5] 7)

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ια Γαλλικά, 1β Εμπορικά, 3α Αγγλικά, 3β Μαθηματικά, 5 Ελληνικά, 6α Γυμναστική, 6β Φυσικά, 8 Γεωγραφία, 9α Γενική ιστορία, 9β Καλλιγραφία, 11 Θρησκευτικά. ΠΗΓΗ: Β. διάταγμα 7 Νοεμβρίου 1903: Κείμενο Ε18 (τ. Β', σ. 640-641).

ΠΙΝΑΚΑΣ

4. Ωρολόγιο πρόγραμμα

α/α

Μαθήματα1

1906 Τάξεις Σύνολο % Α

1 2

1

Θρησκευτικά Ελληνικά

3

Μαθηματικά

4

Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία )

δ

Εμπορευματολογία

1

0,7

2

2

13

9,4

3

3

3

3

12

8,6

2

2

—

Αγγλικά

8

Γερμανικά

4

9

Γενική ιστορία

3

12

—

—

Γεωγραφία

—

—

—

2

5

2

6

4,3

4

2,9

4

3

4

16

11,5

5

5

4

14

10,1

4

16

11,5

1

3 1

0,7

4

4

—

—

—

—

—

2,2

2

2

2

1

7

5,0

3

4

5

6

18

12,9

2,2

Ε μ π ο ρ ι κ ά (εμποριολογία, λογιστική, αλληλογραφία και πρακτικαί ασκήσεις)

13

—

—

Γαλλικά

11

Δ

4

7

Ιστορία του Ε μ π ο ρ ί ο υ

Γ

5

6

10

Β

Σ τ ο ι χ ε ί α Πολιτικής Οικονομίας, Δημοσιονομίας, φορολογικής νομοθεσίας και ιδία τελωνειακής νομοθεσίας

14

Εμπορικόν δίκαιον

—

—

—

3

3

—

—

—

3

3

2,2

15

Καλλιγραφία

3

3

3

1

10

7,2

16

Γυμναστική

3

3

3

3

12

8,6

34

34

34

37

—

—

2

2

Σ ύ ν ο λ ο

139 1 0 0 , 0

Προαιρετικών : Στενογραφία

4

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Εμπορικά, 2α Γαλλικά, 2β Γερμανικά, 4 Αγγλικά, 5 Ελληνικά, 6α Γυμναστική, 6β Μαθηματικά, 8 Καλλιγραφία, 9 Γεωγραφία, 1 0 Φυσικά, 11 Εμπορευματολογία, 12α Γενική ιστορία, 1 2 β Εμπορικό δίκαιο, 1 2 γ Π ο λ ι τική Οικονομία, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 7 Σεπτεμβρίου 1906: Κείμενο Ε 1 9 (τ. Β', σ. 6 4 2 - 6 4 3 ) .

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής Σχολής 1908 Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

Β

%

Γ

1 2

Θρησκευτικά

1

1

1,1

Ελληνικά

4

4

2

10

11,1

3

Μαθηματικά

4

4

4

12

13,3

4

Φυσικά

3

3

2

8

8,9

2

2

2,2

1

5

5,6

4

4,5

1

1

1,1

5 6

Εμπορευματολογία 2 2

Ιστορία

8

Ιστορίαεμπορίου

10

Εμπορικά (εμποριολογία, επιστολογραφία, λογιστική ) Γαλλικά

—

—

Γεωγραφία

7 9

—

—

2 2 —

—

2 4

4 4

6 4

12 12

13,3 13,3

11

Αγγλικά

5

5

17,8

Καλλιγραφία

3

2

6 2

16

12

7

7,8

30

30

30

90

100,0

Σύνολο

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Αγγλικά, 2α Γαλλικά, 2β Εμπορικά, 2γ Μαθηματικά, 5 Ελληνικά, 6 Φυσικά, 7 Καλλιγραφία, 8 Γεωγραφία, 9 Ιστορία, 10 Εμπορευματολογία, 11α Θρησκευτικά, 11β Ιστορία του Εμπορίου, Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 16 Σεπτεμβρίου 1908: Κείμενο Ε20 (τ. Β', σ. 644-645).

ΠΙΝΑΚΑΣ

6. «Ωρολόγιο πρόγραμμα

α/α

Μαθήματα

1909» Τ ά ξ ε ι ς

1

Σύνολο Α

Β

Γ

%

Δ

1

Θρησκευτικά

1

1

0,7

2

Ελληνικά

5

4

2

2

13

9,6

3

Μαθηματικά

3

3

3

3

12

8,9

4

Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία)

2

2

2

6

4,4

4

3,0

5

Εμπορευματολογία

—

Γαλλικά

7

Αγγλικά

5

8

Γερμανικά

4

9

Γενική ιστορία

3

—

Ιστορία του εμπορίου

—

11

Γεωγραφία

12

Εμπορικά (έμποριολογία, λογιστική, αλληλογραφία και πρακτικαί ασκήσεις)

3

14

Στοιχεία Πολιτικής Οικονομίας, Δημοσιονομίας, φορολογικής νομοθεσίας και ίδια τελωνειακής νομοθεσίας Εμπορικόν δίκαιον

—

—

2

2

4

3

4

16

11,9

5

5

4

14

10,4

4

4

4

16

11,9

3

2,2

1

1

0,7

—

—

—

2

13

—

—

6

10

—

—

—

2

2

ι

7

5,2

4

5

6

18

13,3

2,2

—

—

—

3

3

—

—

—

3

3

2,2

15

Καλλιγραφία

3

3

2

1

9

6,7

16

Γυμναστική

3

2

2

2

9

6,7

34

33

32

36

135

100,0

—

—

2 3

2 3

4 12

Σύνολο

1 2

Προαιρετικά: Στενογραφία 'Ιταλικά

3

3

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Εμπορικά, 2α Γαλλικά, 2β Γερμανικά, 4 Αγγλικά, 5 Ελληνικά, 6 Μαθηματικά, 7α Γυμναστική, 7β Καλλιγραφία, 9 Γεωγραφία, 10 Φυσικά, 11 Εμπορευματολογία, 12α Γενική ιστορία, 12β Εμπορικό Δίκαιο, 12γ Π ο λιτική Οικονομία, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου. Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 4' β) Β. διάταγμα 29 Οκτωβρίου 1 9 0 8 : Κείμενο Ε 2 1 (τ. Β', σ. 646)· γ) Β. διάταγμα 15 Δεκεμβρίου 1909: Κείμενο Ε 2 2 (τ. Β', σ. 647).

ΠΙΝΑΚΑΣ

7. «Ωρολόγιο

πρόγραμμα

1915-1916

»

Τάξεις Μαθήματα1

α/α

Σύνολο

Α 1 2

4 5

1

Θρησκευτικά

—

6

3

3

3

2

2

Εμπορευματολογία

5

Γαλλικά

8

Γερμανικά

9

Γενική ιστορία

—

4

10

Ιστορία του εμπορίου

11

Γεωγραφία Εμπορικά

(εμποριολογία,

ληλογραφία και πρακτικαί

3 —

0,7

18

12,5

3

12

8,3

6

4,2

—

2

2

4

2,8

4

3

4

11,1

5

5

4

16 14

4

4

4

16

11,1

3

2,1

—

—

1 3

—

2

%

Δ

3

Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία)

Αγγλικά

—

—

—

—

—

9,7

1

1

0,7

2

2

2

1

7

4,9

3

4

5

6

18

12,5

—

3

—

3 3

2,1

3 2

1

9

6,2

2

2

4

2,8

λογιστική, αλασκήσεις)

Στοιχεία πολιτικής Οικονομίας, Δημοσιονομίας, φορολογικής νομοθεσίας ιδία τελωνειακής νομοθεσίας

14

Γ

Μαθηματικά

7

13

—

6

Ελληνικά

6

12

Β

Εμπορικόν δίκαιον

15

Καλλιγραφία

16

Στενογραφία

17

Γυμναστική

και —

— —

—

3 —

3 —

2,1

3

2

2

2

9

6,2

Σ ύ ν ο λ ο

35

35

35

39

144

100,0

Προαιρετικό : ' Ιταλικά

3

3

3

3

12

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ι α Ελληνικά, 1 β Εμπορικά, 3α Γαλλικά, 3β Γερμανικά, 5 Αγγλικά, G Μαθηματικά, 7α Γυμναστική, 7β Καλλιγραφία, 9 Γεωγραφία, 10 Φυσικά, 11α Εμπορευματολογία, 11 β Στενογραφία, 13α Εμπορικό δίκαιο, 1 3 β Ιστορία, 13γ Πολιτική οικονομία, 16α Θρησκευτικά, 1 6 β Ιστορία του εμπορίου. Π Η Γ Ε Σ : α) Πίνακας 6' β) Β. διάταγμα 13 Απριλίου 1 9 1 5 : Κείμενο Ε 2 7 (τ. Β ' , σ.6 5 4 - 6 5 5 ) · γ) Β. διάταγμα 7 Απριλίου 1 9 1 6 : Κείμενο Ε 2 9 (τ. Β', σ. 658).

ΠΙΝΑΚΑΣ

8.

Ωρολόγιο Χίου

πρόγραμμα

της

κοινοτικής

Εμπορικής

σχολής

1916 Τ ά ξ ε ι ς

α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

1 2

Θρησκευτικά

1

Ελληνικά

Β

Γ

%

Δ 1

0,7

5

5

4

4

18

12,7

—

—

—

3

Μαθηματικά

3

3

3

3

12

8,5

4

Φυσικά (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία)

2

2

2

2

8

5,6

5 6 7 8 9 10 11 12

13

Εμπορευματολογία

Αγγλικά Γενική Ιστορία Ιστορία του Εμπορίου

2

2

4

2,8

5

5

5

5

20

14,1

5

5

4

4

18

12,7

2

2

2

—

Γαλλικά

—

—

Γεωγραφία Ε μ π ο ρ ι κ ά (εμποριολογία, λογιστική, αλληλογραφία, ασκήσεις)

—

14

Καλλιγραφία

15

Δακτυλογραφία

16

Γυμναστική

Δίκαιον

Σ ύ ν ο λ ο

4,2

2

2

1,4

2

2

2

2

8

5,6

3

4

5

6

18

12,7

2 νομοθεσία 2

4

2,8

2

2

4

2,8

1

1

6

4,2

Στοιχεία πολιτικής Οικονομίας και Δημοσιονομίας, Φορολογική νομοθεσία και ιδία τελωνειακή — Εμπορικόν

—

6

—

—

— —

2

2 1

1

1

3

2,1

3

3

2

2

10

7,1

33

34

37

38

142

100,0

—

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Γαλλικά, 2α Αγγλικά, 2β Ελληνικά, 2 γ Εμπορικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική, 7α Γεωγραφία, 7 β Φυσικά, 9α Ιστορία, 9β Καλλιγραφία, Hoc Εμπορευματολογία, 11β Εμπορικό Δίκαιο, 11γ Πολιτική Οικονομία, 14 Δακτυλογραφία, 15 Ιστορία του Εμπορίου, 16 Θρησκευτικά. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Αυγούστου 1916: Κείμενο Ε 3 0 (τ. Β', σ. 6 5 9 - 6 6 0 ) .

ΠΙΝΑΚΑΣ

9. Ωρολόγιο πρόγραμμα

α/α

Μαθήματα

1916 Τ ά ξ ε ι ς

1

Σύνολο Α

Β

Γ

%

Δ

Υποχρεωτικά: Θρησκευτικά 1 Ελληνικά 2 Μαθηματικά 3 Φυσική (Φυσική, Χημεία, Φυσική ιστορία) 4 Εμπορευματολογία 5 Γαλλικά 6 Αγγλικά 7 Γερμανικά 8 Γενική ιστορία 9 Ιστορία του Ε μ π ο ρ ί ο υ 10 Γεωγραφία 11 12 Ε μ π ο ρ ι κ ά (Εμποριολογία, Λογιστική αλληλογραφία, Ασκήσεις) 13 Στοιχεία πολιτικής Οικονομίας και Δημοσιονομίας (και ιδία φορολογικά και τελωνειακά) 14 Στοιχεία Ε μ π ο ρ ι κ ο ύ Δικαίου και του αποτελούντος την βάσιν αυτού μέρους του Αστικού Δικαίου Καλλιγραφία 15 Δακτυλογραφία 16 Γυμναστική 17 Σύνολο

1 2

Προαιρετικά: Ιταλικά Στενογραφία

1 5 4 2 —

—

—

5 3 2 —

4 5 4

5 —

3 3

—

3 3 2 2 3 5 4

3 3 —

2 4 4 4

1 16 13 6 4 16 14

2

2

2

1 1

15 3 1 7

3

4

5

6

18

12,7

2

2

4

2,8

2 1 1 2

2 1 2 2

4 6 5 9

4,2 3,5 6,3 100,0

—

—

—

—

2

—

—

—

—

1 3

2 1 2

34

34

37

37

142

3

3 2

3 2

12 4

3 —

0,7 11,3 9,2 4,2 2,8 11,3 9,9 10,6 2,1 0,7. 4,9

—

2,8

16 1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ε μ π ο ρ ι κ ά , 2α Γαλλικά, 2β Ελληνικά, 4 Γερμανικά, 5 Αγγλικά, 6 Μαθηματικά, 7 Γυμναστική, 8 Γεωγραφία, 9α Καλλιγραφία, 9β Φυσική, 11 Δακτυλογραφία, 12α Εμπορευματολογία, 12β Εμπορικό Δίκαιο, 1 2 γ Π ο λιτική Οικονομία, 15 Ιστορία, 16α Θρησκευτικά, 16β Ιστορία του Εμπορίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 21 Σεπτεμβρίου 1 9 1 6 : Κείμενο Ε 3 2 (τ. Β', σ. 6 6 2 - 6 6 5 ) .

10. Ωρολόγιο πρόγραμμα

ΠΙΝΑΚΑΣ

1919 Τ ά ξ ε ι ς

Μ α ο η μ α τα 1

α/α

Σύνολο Α

α) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

14

Β

Γ

Υποχρεωτικά:

Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Φυσικά (Φυσική ιστορία, Φυσική πειραμαματική, Χημεία) Επορευματολογία Γαλλικά Αγγλικά Γερμανικά Γενική ιστορία Ιστορία του Ε μ π ο ρ ί ο υ Γεωγραφία Ε μ π ο ρ ι κ ά (εμποριολογία, λογιστική, αλληλογραφία, ασκήσεις) Στοιχεία πολιτικής οικονομίας και δημοσιονομίας (και ιδία φορολογικά και τελωνειακά) Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου και του αποτελούντος την βάσιν αυτού μέρους

1 5 4

—

2

—

—

5 3

3 3

3 3

2

2 2 4 5 3

2 4 4 4

Καλλιγραφία Δακτυλογραφία Γυμναστική Σύνολο β)

1 2

1 16 13

0,7 11,1 9,0 4,1 2,8 11,8 9,7 9,7 2,8 0,7 4,9

2

2

2

1 1

6 4 17 14 14 4 1 7

4

4

5

6

19

13,2

2

2

4

2,8

του 2 — δικαίου αστικού 1 3 2 1 1 — 2 2 3

2 1 2 2

4 7 4 9

2,8 4,9 2,8 6,2 100,0

—

—

5

4 5 4 2

—

3 2 —

—

—

—

—

—

15 16 17

%

Δ

34

36

37

37

144

3 —

3 —

3 2

3 2

12 4

Προαιρετικά: Ιταλικά

Στενογραφία

16 1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Εμπορικά, 2 Γαλλικά, 3 Ελληνικά, 4α Αγγλικά, 4β Γερμανικά, 6 Μαθηματικά, 7 Γυμναστική, 8α Γεωγραφία, 8β Καλλιγραφία, 10 Φυσικά, 11α Δακτυλογραφία, 11β Εμπορευματολογία, 1 1 γ Εμπορικό Δίκαιο, 118 Ιστορία, 11ε Πολιτική Οικονομία, 16α Θρησκευτικά, 16β Ιστορία του Εμπορίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 31 Οκτωβρίου 1 9 1 9 : Κείμενο Ε 3 4 (τ. Β ' , σ. 6 6 7 - 6 7 1 ) ,

ΠIΝΑΚΑΣ11.Ωρολόγιοπρόγραμμα

1920 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο

%

1 18 16

0,7 12,8 11,3

2 2 Φυσικής και 2 Χημείας) 2 ιστορίας 8 1 2 1 — — 5 5 21 6 5 6 6 — 6 18 2 2 4 — I 1 — — — 2 1 2 2 7 1 1 2 2 61 2 3 4 11 [ 19 2 1 1 2 J — — 2 2 4 — — — 1 2 3 — 2 8 2 1 3 2 2 2 9 3

5,7

Α

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

16

α) Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά : Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Εμπορευματολογία (μετά των

στοιχείων της

Φυσική πειραματική Γαλλικά Αγγλικά Γενική ιστορία Ιστορία του Εμπορίου Γεωγραφία Εμποριολογία Εμπορικά Λογιστική και ασκήσεις Αλληλογραφία Εμπορικόν Δίκαιον Πολιτική Οικονομία Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία Γυμναστική Υγιεινή [2 ώρας | Ασκήσεις εργαστηρίου Σύνολο

1 2 3 4

1 6 4

β) Προαιρετικά: Γερμανικά Ιταλικά Τουρκικά Στενογραφία

Β

—

Γ

—

5 4

Δ

—

4 4

3 4

1,4 14,9 12,8 2,8 0,7 5,0 13,5 2,8 2,1 5,7 6,4

34

35

—

—

35 1

35 1

139 2

1,4

34

35

36

36

141

100,0

3 3 3

3 3 3

3 3 3 3

3 3 3 3

12 12 12 6

—

—

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Γαλλικά, 2 Εμπορικά, 3α Αγγλικά, 3β Ελληνικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7α Εμπορευματολογία, 7β Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 9 Γεωγραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Εμπορικό Δίκαιο, 12 Π ο λιτική Οικονομία, 13α Ασκήσεις εργαστηρίου, 13β Φυσική πειραματική, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 16 Αυγούστου 1920: Κείμενο Ε 3 6 (τ. Β', σ. 675-677).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

12.

α/α

Μαθήματα

Ωρολόγιο

πρόγραμμα

αρρένων

1921

Τάξεις 1

Σύνολο Α

1

2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14 15

α) Υπποοχχρρε εωωττι ικκάά: : Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Εμπορευματολογία (μετά των

1 6 4 στοιχείων της

Φυσική πειραματική Γαλλικά Αγγλικά Γενική ιστορία Ιστορία του Εμπορίου Γεωγραφία

Σύνολο

1

2 3 4

β) Προαιρετικά: Γερμανικά Ιταλικά Τουρκικά Στενογραφία

—

—

6 4

2

2 1 6

1 5 5 2

2 —

Εμποριολογία Εμπορικά Λογιστική και ασκήσεις Αλληλογραφία Εμπορικόν Δίκαιον Πολιτική Οικονομία Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία Γυμναστική

Ασκήσεις εργαστηρίου

Γ

—

και 16

Β

—

2

2

2 2

2

2

—

—

—

—

—

—

3 2 3 2 Υγιεινή 34 35 —

—

—

5 4

4 3

1 21 15

Φυσικής 2 2 ιστορίας 8 2 — 5 21 5 17 6 6 4 — — 1 1 — 7 1 2 1 6 1 1 4 11 19 3 1 2J 1 4 2 2 3 2 1 7 1 1

__

2 35 1

2 [2 ώρας] 35 1

και5,7 Χημεία 1,4 14,9 12,1 2,8 0,7 5,0 13,5 2,8

2,1 5,0 6,4

139 2

1,4 100,0

35

36

36

141

3 3 3

3 3 3

3 3 3 3

3 3 3 3

12 12 12

—

0,7 14,9 10,6

9

34

—

%

Δ

6

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ι α Γαλλικά, 1β Ελληνικά, 3 Εμπορικά, 4 Αγγλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7 Εμπορευματολογία, 8α Γ ε ω γραφία, 8β Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Εμπορικό Δίκαιο, 12 Πολιτική Οικονομία, 13α Ασκήσεις εργαστηρίου, 13β Φυσική πειραματική, 15α Θρησκευτικά, 15β Ιστορία του εμπορίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 15 Αυγούστου 1921: Κείμενο Ε38 (τ. Β', σ. 679-683).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

13. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1921

α/α

Μ α θ ή μ α τ α

Τάξεις 1

Σύνολο Α

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14 15 16 17 18

19

α) Υποχρεωτικά: Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Εμπορευματολογία (μετά των

στοιχείων της

Φυσική πειραματική Γαλλικά Αγγλικά Γενική ιστορία Ιστορία του Εμπορίου Γεωγραφία Εμποριολογία Εμπορικά Λογιστική και ασκήσεις Αλληλογραφία Εμπορικόν Δίκαιον Πολιτική και Οικιακή Οικονομία Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία Γυμναστική Υγιεινή και Νοσηλευτική Χειροτεχνία Οικιακή παιδαγωγική

Ασκήσεις εργαστηρίου Σύνολο

1 2 3 4

1 6 4

β) Προαιρετικά: Γερμανικά Ιταλικά Τουρκικά Στενογραφία

β

Γ

—

—

6 4

2 1 6

2 1 5 5

2

1

—

—

—

—

—

—

—

—

3 2 2 —

1

14

5 6

2 2 2 1 —

1 2

1,4

7

14,6 11,8 2,8 0,7 4,9

18

12,5

2

1,4 2,1 4,9 5,5

1

8 8 2

1 J

3 7

—

2

και5,5 Χημεί

21

4

1 1 2 2 1 2 2

0,7 14,5 9,7

2

17

—

—

2 2

—

21

—

5 6

2

—

4 3

2 Φυσικής 2 ιστορίας8

2 2

2 2 2

1

—

5 3

—

%

Δ

1.

2 1

—

2

1

1

—

4

1,4 2,8

2

2

1,4

—

—

8

35

36 —

36 1

35 1

142

—

2

1,4

35

36

37

36

144

100,0

3 3 3

3 3 3

3 3 3 3

3 3 3 3

12

—

—

12 12 6

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: Ι α Γαλλικά, 1β Ελληνικά, 3 Εμπορικά, 4 Αγγλικά, 5 Μαθηματικά, 6α Γυμναστική, 6β Εμπορευματολογία, 8α Γεωγραφία, 8β Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Χειροτεχνία, 12 Πολιτική Οικιακή Οικονομία, 13α Ασκήσεις εργαστηρίου, 13β Εμπορικό Δίκαιο, 13γ Οικιακή Π α ι δ α γ ω γ ι κ ή , 13δ Υγιεινή και Νοσηλευτική, 13ε Φυσική πειραματική, 18α Θρησκευτικά, 18β Ιστορία του Εμπορίου. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 15 Αυγούστου 1921: Κείμενο Ε 3 8 (τ. Β', σ. 679-683).

Π I Ν Α Κ Α Σ 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα αρρένων

1922

Τάξεις α/α

Μ α θ ή μ α τ α

1

Σύνολο Λ

α) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

16

Ελληνικά Μαθηματικά Γαλλικά Αγγλικά Φυσική ιστορία Φυσικά Πειραματική Φυσική και Στοιχεία Χημείας Γεωγραφία Γενική ιστορία Ιστορία του Εμπορίου Εμπορικόν Δίκαιον Πολιτική Οικονομία Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία Γυμναστική και Υγιεινή

Στενογραφία

β)

Γ

—

—

%

Δ

Υποχρεωτικά:

Θρησκευτικά Εμποριολογία Εμπορικά Λογιστική Αλληλογραφία Εμπορευματολογία

Σύνολο

1 2 3

Β

1

4

3

_

—

—

6

18

12,3

2

3 4 3 5 6

5 21 15 19 16

3,4 14,4 10,3 13,0 11,0

8

5,5 4,8 2,7 2,7 2,7 4,8 6,2

6 4 5 5

5 4 4 5

3

3

2

2

2 2

2 —

—

2 2

2 2 2

2 2

1 2

2

7 4 2 4 4 7 9

— —

3 3

—

2

_

1 —

— -

0,7

5

6 4 5 —

1

ι

1,4

32

35

—

—

36 3

37 3

140 6

4,1

32

35

39

40

146

100,0

3 2 2

3 2

4

4

3 3

3 3

14 10 10

Προαιρετικά:

Γερμανικά Ιταλικά Τουρκικά

2

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εμπορικά, 4 Αγγλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7 Φυσικά, 8α Γεωγραφία, 8β Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 10 Στενογραφία, 11 Εμπορευματολογία, 12α Γενική ιστορία, 12β πορικό Δίκαιο, 1 2 γ Πολιτική Οικονομία, 15 Ιστορία του Εμπορίου, 16 Θρησκευτικά. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 29 Ιουλίου 1922: Κείμενο Ε 4 0 (τ. Β', σ. 7 4 8 - 7 5 1 ) .

Εμ-

15. Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1922

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

Τάξεις ΛΙ α ο η μ α τ α 1

α/α

Σύνολο Α

α) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

17

Στενογραφία

β)

Γ

%

Δ

Υποχρεωτικά:

Θρησκευτικά Εμποριολογία Εμπορικά Λογιστική Αλληλογραφία Εμπορευματολογία Ελληνικά Μαθηματικά Γαλλικά Αγγλικά Φυσική ιστορία Φυσικά Πειραματική Φυσική και Στοιχεία Χημείας Γεωγραφία Γενική ιστορία Ιστορία του Εμπορίου Εμπορικόν Δίκαιον Πολιτική και Οικιακή Οικονομία Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία Χειροτεχνία (κοπτική, ραπτική, εργόχειρον) Γυμναστική και υγιεινή (και στοιχεία νοσηλευτικής)

Σύνολο

1 2 3

Β

1

—

—

—

3

5

5

— 5 4 4 5

2 5 3 4 4

4 3 5 4

2

3

2

•2 2

2 2

3 —

6 4 5 —

—

—

—

—

—

—

2

—

1

— __ 1 2 2

1

2 1 2

2

2

3

3

34

—

36 3

36 3

32

39

39

4 3 3

4 3 3

2 2

2 32

0,7

1 6

11,1

1 3

2,8 13,9 9,7 12,5 9,0

7

4,9

4 2 0 1 4 1 8

8

4,2 2,8 1,4 1,4 2,8 6,2 5,5

1 0

6,9

6 4

—

2 2

3 2

1

2 2 4 9

1 3 8 6

4,2

1 4 4

100,0

Προαιρετικά:

Γερμανικά Ιταλικά Τουρκικά

3 2 2

3 2 2

1 4 1 0 1 0

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Ε μ π ο ρ ι κ ά , 4 Μαθηματικά, 5 Αγγλικά, 6 Γυμναστική και Υγιεινή, 7 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 8 Χειροτεχνία, 9 Φυσικά, 10α Γεωγραφία, 10β Στενογραφία, 12α Εμπορευματολογία, 12β Γ ε νική ιστορία, 12γ Πολιτική και Οικιακή Οικονομία, 15α Εμπορικό Δίκαιο, 15β Ιστορία τουΕμπορίου,17 Θρησκευτικά. Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 29 Ιουλίου 1922: Κείμενο Ε 4 0 (τ. Β', σ. 748-751).

ΠIΝΑΚΑΣ

Ωρολόγιο πρόγραμμα αρρένων 1925

16.

Τάξεις α/α

Μαθήματα

1

Λ

Σύνολο

%

2 2 — 1

1 151 21 6J 4 2

0,7 14,8

4

3

15

10,6

% f 14

9,8

Β

Γ

Δ

I 5 1 2 —

— 5 1 2 —

— 3 2 — 1

—

4

4

α) Υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά : 1 Θρησκευτικά 2 Νεοελληνικά (εκθέσεις-ασκήσεις) 1 3 Αρχαία Ελληνικά 4 Γενική ιστορία 5 Ιστορία του Εμπορίου

6

Εμπορική Αριθμητική Στοιχεία Γεωμετρίας Στοιχεία Άλγεβρας Οικονομική Άλγεβρα Μετά στοιχείων Φυσικής ιστορίας

7

»

»

Χημείας

Εμπορευματολογία

8

Γενική, Φυσική, Μαθηματικά,

9

Γαλλικά

Εμπορική-Οικονομική

Αγγλικά Εμποριολογία 11 Λογιστική

και

Αλληλογραφία

ασκήσεις

2

—

—

—

—

2

1

—

—

—

2

3

2,8 1,4

2 ι 5 ί

2

2

2

1

7

4,9

5

5

4

5

19

13,4

—

5

5

6

16

11,3

2

2

1

1

2

2

3

4

Μ , 19

13,4

g \

—

—

1

1

12 Εμπορικόν Δίκαιον

—

—

2

2

2^ 4

2,8

13 Πολιτική Οικονομία

—

—

2

2

4

2,8

I. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: I (Αρχαία και Νέα) Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Εμπορικά, 4 Αγγλικά, 5 Μαθηματικά, 6 Εμπορευματολογία, 7 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 8 Γεωγραφία, 9α Γενική ιστορία, 9β Εμπορικό Δίκαιο, 9γ Πολιτική Οικονομία, 98 Στενογραφία, 13α Ιστορία του Εμπορίου, 13β Υγιεινή, 15 Θρησκευτικά.

16

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

(συνέχεια)

Τάξεις α/a

αθήματα ΑΒΜ ΓΔ 14

17

Σύνολο

Καλλιγραφία Δακτυλογραφία

3

2 1 1

2

1 I

J 15

Στενογραφία

—

Γ 16

Χειροτεχνία

—

Υγιεινή Σύνολο β)

11

10

7,1

4

2,8

] 1

—

%

1

—

2 —

—

—

1

1

—

—

2

1,4

34

36

36

36

142

100,0

Προαιρετικά:

1

Γερμανική

3

3

3

3

12

2

Ιταλική

2

2

3

3

10

3

Σερβική

2

2

3

3

10

Α'

ομάς

Β' ομάς

Γερμανική

3

3

Ιταλική

3

3

Σερβική

3

3

ΠΗΓΗ:

Π . διάταγμα 30 Δεκεμβρίου 1925:

Κείμενο Ε 4 1 (τ. Β', σ. 752-761).

ΠIΝΑΚΑΣ

Ωρολόγιο πρόγραμμα θηλέων 1925

17.

Τάξεις Μαθήματα1

α/α

Σύνολο Α

α) 1 2 3 4 5

Β

Γ

Δ

— — 5 3 1 2 2 — — 1

— 2 2 —

%

Υποχρεωτικά:

Θρησκευτικά Νεοελληνικά (εκθέσεις-ασκήσεις) Αρχαία Ελληνικά Γενική ιστορία Ιστορία του Εμπορίου

1 5 1 2 —

1 21

0,7 14,8

4 2

2,8 1,4

14

9,9

3 f 12

8,4

15 6

1

Εμπορική Αριθμητική 6 Στοιχεία Γεωμετρίας

4

4

3

3

Στοιχεία Άλγεβρας Οικονομική Άλγεβρα Μετά στοιχείων Φυσικής ιστορίας 7

»

»

Χημείας

Εμπορευματολογία

2

—

—

—

—

2

1

—

—

—

2

2

2

2

2

1

2 \ 41

8 Γενική, Φυσική, Μαθηματική, Εμπορική-Οικονομική 9 Γαλλικά 10

Αγγλικά Εμποριολογία

11 Λογιστική Αλληλογραφία

και

ασκήσεις

7

4,9

5

4

4

5

18

12,7

—

5

4

4

13

9,2

18

12,7

2

1

I

I

2

2

3

4

—

—

1

I

5 \ 11 2^

Ι. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 (Αρχαία και Νέα) Ελληνικά, 2α Γαλλικά, 2β Εμπορικά, 4 Μαθηματικά, 5 Αγγλικά, 6 Εμπορευματολογία, 7 Καλλιγραφία και Δακτυλογραφία, 8 Χειροτεχνία, 9 Γεωγραφία, 10α Γενική ιστορία, 10β Πολιτική Οικονομία, 10γ Στενογραφία, 13α Εμπορικό Δίκαιο, 13β Υγιεινή, 15 Ιστορία του Εμπορίου, 16 Θρησκευτικά.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

17

(συνέχεια)

α/α

Μαθήματα

Τάξεις Σύνολο

Εμπορικόν Δίκαιον

—

—

1

2

3

2,1

Πολιτική Οικονομία

—

—

2

2

4

2,8

1

1

10

7,1

1

ι

2

4

2,8

2

2

2

8

5,6

1

1

1

3

2,1

34

36

36

36

142

100,0

Καλλιγραφία

3

Δακτυλογραφία

2

Στενογραφία

2

2

Υγιεινή

—

Σ ύ ν ο λ ο

I

I

1 I

—

Χειροτεχνία

β)

%

Π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ά :

1

Γερμανική

3

3

3

3

12

2

Ιταλική

2

2

3

3

10

3

Σερβική

2

2

3

3

10

Α' Γερμανική

ομάς

Β' ομάς

3

3

Ιταλική

3

3

Σερβική

3

3

ΠΗΓΗ:

Π . διάταγμα 30 Δεκεμβρίου 1 9 2 5 :

Κείμενο Ε 4 1

(τ. Β', σ.

752-761)

ΠΙΝΑΚΑΣ

18. Ωρολόγιο πρόγραμμα λών αρρένων 1928

πενταταξίων

μέσων εμπορικών

σχο-

Τάξεις Μ α θ ή μ α τ α *

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

Ε

—

—

-

1

%

Υποχρεωτικά:

(

Γραμματική

3

2

1

1 2 5 1 2 —

2 2 4 1 2 —

2 4 I2 1 —

4

3

2

1

1

Στοιχεία Πρακτικής Γεωμετρίας

1

—

—

—

Στοιχεία Αλγέβρας Στοιχεία Φυσικής Ι σ τ ο ρ ί α ς » » Πειραματικής »» Εμπορευματολογίας » Χημείας Ασκήσεις Εργαστηριακαί

— 2 — — — —

— 2 2 — — —

2 — 2 —2 —

2 — 1 21 1

2

2

2

1

Συντακτικόν Εκθέσεις Κείμενα 1 Θρησκευτικά Τεχνική Ιστορία Εμπορική

και

ασκήσεις

Ιστορία Εμπορίου Αριθμητική

Γενική Φυσική Μαθηματική

1

\

Γ k 3 * — — 1

1 4 I2 — 1

38

21,2

3 5 2

1,7 2,8 1,1

—

> 18

10,1

2 — — 2 — 1

^ \ / 1 !

10,1

J

18

\ Εμπορική

1

8

4,5

Οικονομική Γαλλικά Αγγλικά

4

4

4

4

5

21

11,7

—

—

5

5

5

15

8,4

* Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εμπορικά, 4 Μαθηματικά, 5 Αγγλικά, 6α Γυμναστική, 6β Φυσικά, 8 Γεωγραφία, 9 Καλλιγραφία, 10 Γ ε νική Ιστορία, 11α Εμπορευματολογία, 11β Εμπορικόν Δίκαιον, 11γ Στενογραφία, 14α Θρησκευτικά, 14β Πολιτική Οικονομία, 16α Ασκήσεις Εργαστηρίου, 16β Δακτυλογραφία, 16γ Ιστορία του Εμπορίου. (Οι 18 ώρες της Εμπορευματολογίας επιμερίζονται ως εξής : 12 Φυσικά, 4 Εμπορευματολογία, 2 Ασκήσεις εργαστηρίου.) Παρατηρήσεις : 1. Εν οις και καθήκοντα πολίτου. 2. Η Γ και Δ των αρρένων θα συνδιδάσκωνται υπο τυπον διαλέξεως κατά Σάββατον.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

1 8 (συνέχεια) Τάξεις

α/α

Μαθήματα Εμποριολογία Λογιστική και Ασκήσεις Αλληλογραφία Σ τ ο ι χ ε ί α Εμπορικού Δικαίου 3 »

Πολιτικής Οικονομίας 4

»

Οικιακής Οικονομίας

Α

Γ

Σύνολο

Δ

%

]

—

2

2

1

—

—

2

2

4

5

( 20 ί

11,2

—

—

—

1

1

—

—

—

2

2

4

2,2

—

—

—

1

2

3

1.7

2

3

Καλλιγραφία Δακτυλογραφία

Β

—

— —

—

1

—

6

3,3

1

1

2

1,1

1

1

2

4

2,2

—

Στενογραφία

—

Χειροτεχνία

—

Γυμναστική

3

3

2

2

2

12

6,7

33

35

37

38

37

179

100,0

—

3

3

3

3

12

2

3

3

10

2

3

3

10

Υγιεινή νοσηλευτική Σύνολο Προαιρετικά: 1 2

Γερμανική γλώσσα Ιταλική

»

—

2

Σερβική

»

—

2

Γερμανική γλώσσα

3

Α ' ομάς

Β' ομάς

Γ ' ομάς

Σύνολον

3

3

4

10

Ιταλική

»

2

3

4

9

Σερβική

»

2

3

4

9

3. Ως επίσης νομοθεσίας συνεταιρισμών, Ναυτικού Δικαίου κτλ. 4. Οικονομολογικών. Π Η Γ Η : Π . διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1928: Κείμενο Ε 4 5 (τ. Β',

22

σ. 772-778).

ΠΙΝΑΚΑΣ

19. Ωρολόγιο πρόγραμμα πενταταξίων μέσων εμπορικών λών θηλέων 1928

σχο-

Τάξεις Μαθήματα*

Σύνολο Α

Β

Γ

Δ

Ε

—

— — 1 4 I2 — 1

-

4 1 2 —

1 1 1 3 1 1 —

4

2

2

1

1

—

1 1

2

2

—

—

%

Υποχρεωτικά : 3 1 2 4 1 2

Γραμματική και ασκήσεις Συντακτικόν Εκθέσεις Κείμενα 1 Θρησκευτικά Τεχνική Ιστορία Ιστορία Εμπορίου Εμπορική Αριθμητική Στοιχεία Πρακτικής Γεωμετρίας »

Αλγέβρας

— 2

2 1 2

_

»

»

Πειραματικής

—

1 2

2

1

»

»

Χημείας

—

—

1

1

Εμπορευματολογίας

—

—

—

2

Εργαστηριακαί

—

—

—

—

2

2

1

1

Στοιχεία Φυσικής Ιστορίας

» Ασκήσεις

Γενική Φυσική Μαθηματική Εμπορική

) '

) I

34

19,2

3 (! I2 — —

4 5 1

2,3 2,8 0,5

16

9,0

1

) Γ ί \

Ì ί 1

U

7,9

\

I3

1

7

4,0

Οικονομική

* Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Γαλλικά, 3 Εμπορικά, 4 Μαθηματικά, 5 Αγγλικά, 6 Γυμναστική, 7α Φυσικά, 7β Χειροτεχνία, 9 Γεωγραφία, 10 Καλλιγραφία, 11 Γενική ιστορία, 12α Θρησκευτικά, 12β Στενογραφία, 12γ Υγιεινή, 15α Δακτυλογραφία, 15β Εμπορευματολογία, 15γ Οικιακή Οικονομία, 18 Εμπορικό Δίκαιο, 19α Α σκήσεις εργαστηρίου, 19β Ιστορία του εμπορίου. Παρατηρήσεις : 1. Εν οις και καθήκοντα πολίτου. 2. Η Δ και Ε των θηλέων θα συνδιδάσκωνται υπό τύπον διαλέξεως κατά Σάββατον. 3. Κατά 15ήμερον.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 19 (συνέχεια) α/α

Μαθήματα

Α

Γαλλικά

4

Αγγλικά

_

Εμποριολογία

4 _

—

Λογιστική

και

Ασκήσεις

Αλληλογραφία Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου 4

Τάξεις Β Γ

Σύνολο

Δ

4

4

4

20

11,3

5

4

5

14

7,9

18

10,2

2

1

1

—

i

—

2

2

3

4

y

—

—

1

1

1

»

—

—

—

1

1

2

»

Πολιτικής Οικονομίας

—

—

—

—

—

—

»

Οικιακής Οικονομίας

—

—

—

1

2

3

—

6

3,4

3

1,7 2,3

3

2

1

—

Δακτυλογραφία

Καλλιγραφία

—

—

1

1

1

1,1 — 1,7

Στενογραφία

—

—

1

1

2

4

Χειροτεχνία 5

2

2

2

2

2

10

5,6

Γυμναστική

3

3

2

2

2

12

6,8

—

—

Υγιεινή νοσηλευτική Σύνολο

1

26

1

47

33

35

36

37

37

177

—

3

3

3

3

12

2

2

3

3

10

2

2

3

3

10

2,3 100,0

Προαιρετικά: 1 2 3

Γερμανική γλώσσα Ιταλική Σερβική

» »

Γερμανική γλώσσα

—

3

3

4

10

Ιταλική

»

2

3

4

9

Σερβική

»

2

3

4

9

4. Ως επίσης νομοθεσίας συνεταιρισμών, Ναυτικού Δικαίου κτλ. 5. Ιχνογραφία, κοπτική, ραπτική, επιδιορθώσεις ειδών ιματισμού, πυρογραφία, χειροτεχνήματα και άλλα. 6. Συμπεριλαμβανομένης και της υγιεινής. 7. Υπό ιατρού γυναικός. Π Η Γ Η : Π . διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1 9 2 8 : Κείμενο Ε 4 5 (τ. Β', σ. 772-778).

ΠΙΝΑΚΑΣ

20. Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων σχολών αρρένων 1928

πρακτικών

εμπορικών

Τάξεις Μαθήματα*

Σύνολο

Θρησκευτικά Γραμματική και Συντακτικόν » » Εκθέσεις Κείμενα νεοελληνικά Ιστορία

Ασκήσεις

(Αριθμητική

Α

Β

Γ

1

1

1

3

2 1 2 3 2

2 1 2 3 2

1 1 1 3 1

5 \ 3 22 5I 9' 5 12 ^ 13

%

2,8 20,8

4,7

4

4

4

1

—

—

Ασκήσεις

2 2 —

1 4 1

1 4 1

Στοιχεία Φυσικής Ιστορίας » » Πειραματικής » » Έμπορευματολογίας 2 » Γεωγραφίας » Υγιεινής Υγιεινήκαινοσηλευτική

2 1 — 2 — —

1 2 — 2 — —

— — 3 2 1 —

3 — —

2 1 —

2 2 —

3 3

3 4

3 5

9 12

8,5 11,3

34

36

36

106

100,0

Πρακτική Γεωμετρία Εμποριολογία 1 Λογιστική και Αλληλογραφία

Καλλιγραφία Δακτυλογραφία Χειροτεχνία Γυμναστική Γαλλικά Σύνολο

12,3

1 ^ 4ί 10 > 16 2J 3 3 3 6 1 —

\ Γ 16 ί /

7Ί 3 —>

15,1

15,1

9,4

Παρατηρήσεις : 1. Εν αυτή θα εξετάζωνται συνοπτικώτατα και απλούστατα τα κυριώτατα σημεία του Εμπορικού Δικαίου, ως και τα περί συνεταιρισμών, εργατική, νομοθεσίας και τελωνειακής τοιαύτης. 2. Όλως στοιχειωδώς πραγματογνωστικώς με βαθυτέραν εξέτασιν των κυρίων προϊόντων της περιφερείας εκάστης Σχολής. * Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Εμπορικά, 2β Φυσικά, 4 Μαθηματικά, 5 Γαλλικά, 6 Τεχνικά, 7 Γυμναστική, 8 Ιστορία, 9 Θρησκευτικά. Π Η Γ Η : Π. διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1928: Κείμενο Ε45 (τ. Β', σ. 772-778).

ου

ΠΙΝΑΚΑΣ

21.

Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων πρακτικών σχολών θηλέων 1928

εμπορικών

Τάξεις Μαθήματα*

Σύνολο Β

Γ

1

1

1

3

2,8

2 1 2 3

2 1 2 3

1 1 1 3

5) 3!' 22

20,4

2

2

1

5

4,6

4

3 1

4

11 Ì 1 2 1J

11,1

1 4 1

4 10 2

Θρησκευτικά Γραμματική και Ασκήσεις Συντακτικόν » » ι Εκθέσεις Κείμενα νεοελληνικά Ιστορία Αριθμητική Πρακτική Γεωμετρία Εμποριολογία1 Λογιστική και Ασκήσεις Αλληλογραφία Στοιχεία Φυσικής Ιστορίας » » Πειραματικής » » Έμπορευματολογίας 2 » Γεωγραφίας » Υγιεινής Υγιεινήκαινοσηλευτική3 Καλλιγραφία Δακτυλογραφία Χειροτεχνία Γυμναστική Γαλλικά Σύνολο

%

Α

—

2 2

1 4 1

—

3 1 —

—

—

2 2

2

—

—

—

2

2

2 1 2

1 2 2

3 3

2 4

2 5

36

36

36

3 —

16

14,8

) 16

14,8

J

\

—

1

—

]

3 2 / 2 6 )

—

—

>

|

9,I

—

1

2

5

3 6

1 Ί6 J

15

13,9

7

12

6,5 11,1

108

100,0

Παρατηρήσεις : 1. Εν αυτή θα εξετάζωνται συνοπτικώτατα και απλούστατα τα κυριώτατα σημεία Εμπορικού Δικαίου, ως και τα περί συνεταιρισμών, εργατικής νομοθεσίας και τελωνειακής τοιαύτης. 2. Όλως στοιχειωδώς πραγματογνωστικώς με βαθυτέραν εξέτασιν των κυρίων προϊόντων της περιφερείας εκάστης Σχολής. 3. Διδακτέα υπό γυναικός ιατρού εφ' όσον τούτο είναι δυνατόν. * Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2α Εμπορικά, 2β Φυσικά, 4 Τεχνικά, 5α Γαλλικά, 5β Μαθηματικά, 7 Γυμναστική, 8 Ιστορία, 9 Θρησκευτικά. Π Η Γ Η : Π. διάταγμα 28 Σεπτεμβρίου 1928: Κείμενο Ε45 (τ. Β', σ. 772-778).

ΠIΝΑΚΑΣ

Προγράμματα

22. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου

Μεταβολή ± Σύνολο ως προς το 1903 εβδομαδιαίων ωρών Ώρες %

1903

152

1906

139

—

—13

—

Μεταβολή ± ως προς το αμέσως προηγούμενο* Ώρες

%

—

—

— 8,6

—13

— 8,6

— 4

— 2,9

«1909»

135

—17

—11,2

«1915-16»

144

— 8

-

1916

142

—10

— 6,6

— 2

— 1,4

1919

144

— 8

— 5,3

+

+

1920

141

—11

— 7,2

— 3

1921α

141

—11

-

1921Θ

144

— 8

— 5,3

+

3

+

+

5

+

5,3

7,2

+

9

2

+

6,7

1,4

— 2,1 —

—

2,1

1922α

146

— 6

— 3,9

1922Θ

144

— 8

— 5,3

1925α

142

—10

— 6,6

— 4

-

2,7

1925Θ

142

—10

— 6,6

— 2

-

1,4

1928α

179

-1-27

+ 17,8

+ 37

+ 26,1

1928Θ

177

+ 25

+ 16,4

+ 35

+ 24,6

—

3,5 —

* Σημείωση: Στα διπλά προγράμματα (αρρένων-θηλέων) η μεταβολή υπολογίζεται, ως προς το αμέσως όμοιο προηγούμενο. Π Η Γ Η : Προηγούμενοι Πίνακες προγραμμάτων.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 23. Εξέλιξη του OMO λογίου

προγράμματος

1903

1906

«1909»

«1915-16»

Προγράμματα Μ α θ ή μ α τ α Θρησκευτικά Ελληνικά Μαθηματικά Φυσικά Εμπορευματολογία Γαλλικά Αγγλικά Γερμανικά Γενική Ιστορία

Ώρες

Ώρες

2

1

11 18

13 12

1,3 7,3 11,8 6 4,0 4 2,6 18 11,8 18 11,8 18 11,8 6 4,0 Ιστορία του Εμπορίου 2 1,3 η Γεωγραφία 4,6 Εμπορικά 18 11,8 Εμπορικόν Δίκαιον 2,0 3 2 Πολιτική Οικονομία 1,3 Οικιακή Οικονομία 4 Καλλιγραφία 2,7 Δακτυλογραφία 3 Στενογραφία 2,0 Χειροτεχνία Οικιακή Παιδαγωγική Γυμναστική 12 7,9 Υγιεινή Ασκήσεις εργαστηρίου Σύνολο

152

100,0

6 4 16 14 16 3 1 7 18 3 Ο

Ώρες 0,7 9,4 8,6 4,3 2,9 11,5 10,1 11,5

12 6 4 16

14 16

22

2,2

3 1 7 18 3 3

7,2

9

0,7 5,0 12,9 2,2

10 —

1

13

—

—

%

Ώρες 0,7 9,6 8,9 4,4 3,0 11,9 10,4 11,9

1 12

0,7 12,5 8,3

6

4,2

4 16 14

•2,8

11,1 9.7

16

11,1 2,1

22

3 1 7 18 3 3

6,7

9

6,2

4

2,8

9

6,2

2,2

0,7 5,2 13,3 2,2

—

18

0,7 4,9 12,5 2,1 2,1

1916

%%

Ώρες 1 16

13 6 4 16

14 15 3 1

^ 18 4 4

0,7 11,3 9,2 4,2 2,8

11,3 9,9 10,6 2,1

0,7 4,9 12,7 2,8 2,8

6 5 —

1919

14 14 4 1

^ 19 4 4

4,2 3,5

0,7

1

0,7

18

12,8

9,0

16 2 8 21 18

•11,3

4,1 2,8

11,8 9,7 9,7 2,8 0,7 4,9 13,2

—

19

2,8

2,8 4,9 1 2,8 J —

139

8,6

100,0

9

135

6,7

100,0

144

100,0

9

142

6,3

100,0

9

144

100,0

12,8 2,8

0,7 5,0 13,5

4 3

2,8

8

5,71

—

6,2

1,4 5,7 •14,9 —

4 1 7

2,1

)

—

—

12

%

Ώρες

11,1

7 4

_

—

%

Ώρες 1 16 13 6 4 17

1920

%

—

7 2

5,0

2

1,4 1,4

141

100,0

Π Ι Ν Α Κ Α Σ

2 3 (συνέχεια) 1921

1922

1925

1928

Προγράμματα Μαθήματα

αρρένων Ώρες

1 Θρησκευτικά 21 Ελληνικά 15 Μαθηματικά 2 Φυσικά Εμπορευματολογία 8 Γαλλικά 21 Αγγλικά 17 Γερμανικά — Γενική Ιστορία 4 Ιστορία του Εμπορίου •I Γεωγραφία 7 19 Εμπορικά Εμπορικόν Δίκαιον 4 Ο Πολιτική Οικονομία Οικιακή Οικονομία — η Καλλιγραφία Δακτυλογραφία Στενογραφία — Χειροτεχνία — Οικιακή Παιδαγωγική — 7 Γυμναστική 2 Υγιεινή 2 Ασκήσεις εργαστηρίου Σ ύ ν ο λ ο

ΠΗΓΗ:

141

θηλέων % 0,7 14,9 10,6 1,4 5,7 14,9 12,1 —

2,8 0,7 5,0 13,5 2,8 2,1

Ώρες 1 21 14 2 8 21 17

% 0,7 14,5 9,7 1Λ 5,5 14,6 11,8

—

—

4 1 7 18 ο 3

2,8 0,7 4,9 12,-5 1,4 2,1

αρρένων Ώρες 1 21 15 8 5 19 16

—-

Ώρες 1 20 14 "

4 18 13

2.7 1,4 4,8 12,3 2,7 2,7

0,7 13,9 9,7 4,9 2,8 12,5 9,0 —

—

4 2 7 18 4 4

%

4 2 6 16 9 4

2,8 1,4 4,2 11,1 1,4 2,8

αρρένων Ώρες 1 21 15 9 5 19 16 —

4,9 —

6

—-

4 2

5,0 1,4 1,4

8 2 2

100,0

144

Προηγούμενοι πίνακες προγραμμάτων.

2,8 1,4 5,5 1,4 1,4 100,0

9

6,2

10

4,1

6 8

4,2 5,5

4

—

—-

—

7 2 —

•146

8 2

1,4

100,0

—

—

4,8 —

0,7 14,8 10,6 6,3 3,5 13,4 11,3

5,5 1,4

θηλέων Ώρες 1 21 14 9 Ο

18 13 —

2,8 1,4 4,9 13,4 2,8 2,8

__

4,8

—

%

—

4 2 7 19 4 4

—

5,0

—

0,7 14,4 10,3 5,5 3,4 13,0 1-1,0

—

—

—

%

θηλέων

% 0,7 14,8 9,9 6,3 2,1 12,7 9,2 —

4 2 7 18 3 4 —

2,8 1,4 4,9 12,7 2,1 2,8 —

7,1 1 10

7,1

2,8

2,8 5,6

—

—

—

—

I

4 8

—

— —

2

1,4

3

—

2,1 —

144

100,0

142

100,0

142

100,0

αρρένων Ώρες 3 38 18 12 4 21 15 —

% 1,7 21,2 10,1 6,8 2,2 11,7 8,4 —

5 2 8 20 4 3 —

2,8 1,1 4,5 11,2 2,2 1,7 —

6

3 , 3

2 4

•1,1 2,2

—

—

—

—

12

6,7

θηλέων Ώρες 4 34 '16 10 3 20 14 —

2,8 0,5 4,0 10,2 1,1 —

—

3 6 3 4 10 —

2

1,1

179

100,0

177

—

2,3 19,2 9,0 5,7 1,7 11,3 7,9 —

5 1 7 18 2

12 4 1

—

%

1,7 3,4 1,7 2,3 5,6 —

6,8 2,3 0,5 100,ι

ΠΙΝΑΚΑΣ

24. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου

Προγράμματα

1903

1906

1909

1915-

1916

κατά

μάθημα

1919 1916

1920

1921

Μαθήματα Θρησκευτικά

2

—1

Ελληνικά

11

+ 2

+ 5

—2

—

+ 2

+ 3

+ 3

Μαθηματικά

18

—6

—

+1

—

+ 3

—1

2

—

_

—

—

—4

—

—

-•1-4

Φυσικά

6 4

Εμπορευματολογία

—

—

—

18

—2

—

18

—4

_ _ _ _ _ _

18

—2

—

6

—3

Ιστορία του Εμπορίου 2

—1

— —

Γαλλικά Αγγλικά Γερμανικά Γενική ιστορία

Γεωγραφία

7

—

Εμπορικά

18

—

Εμπορικόν Δίκαιον

3

Πολιτική Οικονομία Οικιακή Οικονομία Καλλιγραφία

2 — 4

Δακτυλογραφία

—

Στενογραφία Χειροτεχνία

3 —

—

—

—

—1

Γυμναστική

—

—

—

—1

—

—

—3

—

+4

12

-3

—

_

—

—13

—4

+9

—1 —

- -

—

—

—

—

—

—

—

—1

+1

—

—

—

—2

—

—

—3

f i

I

+ 5

—ι

I

—4

—

—3

—

—

_

— -

—2

+ 2

1

—

—

-- 1 J -—

1 —

-1-6

+ 6

—

-t-4

_

—

+ 2

—2

—

+ 1

—

—

—1

—1 —1

—

-f-1

+ 1 + 6

—

—

—

—

—

—

—

—

—

Ασκήσεις εργαστηρίου Σύνολο μεταβολής

—14

- -

Οικιακή Παιδαγωγική

Υγιεινή

+ 4

—

+ 1

—

—

+ 4

+ 1

- -

-h2

—

—

+ 2

—

- -

— -

+ 3

— 3

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2 4 (συνέχεια) Προγράμματα

1922

1925

Σύνολο

1928

Σύνολο

Μαθήματα

—

Θρησκευτικά

-j- ι

Ελληνικά

—

—ι

Μαθηματικά

—

__

—

+5

-ri

Φυσικά

—1 i-lO _;>

-1-2

+8

+ 1

+2

-1-17

+ 13

+ 27

+23

+3

-1-2

—

—2

+3

-f-i

+6

+4

+2 —4

_4 r 3

+2

4 1

—1

—1

—2

—lì

+ 1

—

4-2

• |- 2

+3

—1

—4

—2

—5

—1

+1

—3

Γερμανικά

—

—

Γενική ιστορία

—

Εμπορευματολογία —3 Γαλλικά Αγγλικά

—4

—1

—18

—

2

:1

-hl

— __

—

—1

_

Γεωγραφία

—1

+1

Εμπορικά

2

—1

Εμπορικον Δίκαιον —

Δακτυλογραφία

—

Στενογραφία

—2

Χειροτεχνία

—

Οικιακή Παιδαγωγ. - Γυμναστική

+ 1

+2

ί-1

1

+ 1

__

Πολιτική Οικονομία + 1 ι -I ι Οικιακή Οικονομία — Καλλιγραφία +2

— —

I

I +1 —

2

ί-1

ΠΗΓΗ:

!5

—

— 12 -Γ 2

2

—

—2

—4 + 1 +3 —1 I 1-4

-2 +3 -

—10

—

—

- -

—

—

+4

—

—

+ 12

! 12

—

—2

+1

-ί 2

+1

-1-2

+1

-Ì-37

4-35

+ 27

1-25

+3

—

—4

+1 --

fio

+ 2

—1

—1

: ι

—

—

II

+5

—

-

-8

τ1

Σύνολο μεταβολής

I

+6

—

-7

Υγιεινή Ασκήσεις εργαστ. —2

I

—

---

+8

—

—

—

—1

+ 2

—

—1

—1

—

-

—

+1 —

—18

—

+1

+2

—

2

—

—

+ι

Ιστορία Εμπορίου I 1

—1

—10

Προηγούμενοι πίνακες προγραμμάτων.

-1-4

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 25. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις ^ κ^ιτα^ομή)

Μ Α Ο Η Μ ΑΤΑ Πρόγραμμα Φιλολογικά

Φυσικομαθηματικά

ΝομικάΞένες Εμπορικά γλώσσες

1903

12,6

18,4

15,1

Πρακτικά

Γενικά

35,4

12,6

5,9

1906

12,3

15,8

17,3

33,1

15,8

5,7

«1909»

12,5

16,3

17,7

34,2

13,4

5,9

«1915-1916»

15,3

15,3

16,7

31,9

15,2

5,6

1916

14,1

16,2

18,3

31,8

14,0

5,6

1919

14,6

15,9

18,8

31,2

13,9

5,6

1920

16,3

18,4

18,4

27,7

13,5

5,7

13,4

17,7

18,4

27,0

12,8

5,7

α. 1921 0.

18,0

16,6

16,0

26,4

17,4

5,6

α.

18,5

19,2

17,7

24,0

15,1

5,5

1922 ο. α.

18,1

17,4

15,3

21,5

22,8

4,9

19,0

20,4

19,0

24,7

11,3

5,6

19,0

18,3

17,6

21,9

17,6

5,0

25,1

19,1

15,1

20,1

14,4

6,2

22,5

16,4

13,0

19,2

22,6

6,3

1925 ο. α. 1928 ο. ΠΗΓΗ:

Προηγούμενοι πίνακες προγραμμάτων.

ΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 10 Εξέλιξη

του

εβδομαδιαίου χρόνου κατηγορίες

των Εμπορικών μαθημάτων

Σχολών

κατά

1. Ξένες γλώσσες 2. Νομικά - Εμπορικά 3. Πρακτικά 4. Φυσικομαθηματικά 5. Φιλολογικά 6. Γενικά

II

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

1. Στην πρώτη φάση της Ε μ π ο ρ ι κ ή ς Εκπαίδευσης έχουμε την εμφάνιση εμπορικών μαθημάτων στα γυμνάσια. Έ τ σ ι το 1856 με Β. διάταγμα υπουργική απόφαση προστίθενται εμπορικά μαθήματα στο γυμνάσιο Σύρου ως εξής: Ε μ π ο ρ ι κ ή γεωγραφία (Β' τάξη), Διπλογραφία ( = Λογιστική) (Γ' τάξη) και Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου (Δ' τάξη). 1 Σύμφωνα με το άρθρο 3 της υπουργικής απόφασης «η περίοδος εκάστου εμπορικού μαθήματος, τρις ή τετράκις της εβδομάδος διδασκομένου επί μόνον σχολαστικόν έτος διαρκεί». Η ίδια ρύθμιση ισχύει και για το γυμνάσιο Πατρών από το 1857. 3 Το 1859 έχουμε νέα ρύθμιση για το γυμνάσιο Σύρου: Με υπουργική απόφαση, που προκλήθηκε ύστερα από αναφορά του γυμνασιάρχη Σύρουκαιτου καθηγητή των εμπορικών μαθημάτων, ορίστηκαν επιπλέον 2 ώρες στην Α' γυμνασίου όπου θα διδάσκονται «αι προκαταρκτικαί αρχαί περίεμπορίουκαι εμπορευμάτων». 4 Αλλά το 1864 έχουμε νέα και διαφορετική ρύθμιση για το γυμνάσιο Σύρου: Με υπουργική απόφαση, στηριγμένη σε γνωμοδότηση «του συλλόγου τωνενΣύρω καθηγητών περί διαχωρισμού των εμπορικών μαθημάτων από των γυμνασιακών», ορίζεται ότι τα εμπορικά μαθήματα θα διδάσκονται επί ένα έτος σε ιδιαίτερη τάξη, στην οποία μπορούν να φοιτούν τόσο μαθητές των Β', Γ' και Δ' τάξεων του γυμνασίου όσο και ακροατές «αδεία του γυμνασιάρχου ήτουαρμοδίου καθηγητού». 5 Εμπορικά, επίσης, μαθήματα διδάσκονταν και στα Επτάνησα: Σύμφωνα μετοεκπαιδευτικόσύστημα που ίσχυε σ' αυτά πριν από την Έ ν ω σ η , ανάμεσα στα μαθήματα που διδάσκονταν στα λύκεια (ενδιάμεση βαθμίδα μεταξύ του δημοτικού ( = «προκαταρκτικού») και του γυμνασίου) των νησιών Κέρκυρας, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και Λευκάδας υπήρχαν «επιπρόσθετα» και: «καταστιχογραφία, διπλογραφική και απλογραφική ( = λογιστικά)» και «επιστολογραφία και εμπορική λογιστική». 6 Το καθεστώς όμως αυτό καταργήθηκε μετά 1. ΒΛ. Ε1 και 2 (τ. Β', σ. 603-605). 2. Κατά τον Γ. Χασιώτη οι ώρες διδασκαλίας των εμπορικών μαθημάτων κατανέμονται ως εξής : Β' 3, Γ' 2, Δ' 3" πβ. G. Chassiotis, L'instruction publique chez les Grecs depuis la Prise de Constantinople par le Turcs. [jusqu'à: nos jours, Παρίσι, Ernest. Leroux, 1881, σ. 292). 3. Βλ. E3 και 4 (τ. Β', σ. 606-607). Βλ. Ε5 (τ. Β', σ. 608-609). 5. Βλ. Ε6 (τ. Β', σ. 610-611). 6. Βλ. άρθρο 10 του νόμου «περί Παιδείας εν Επτανήσω τεθέντος εις ενέργειαν από

την Έ ν ω σ η με το νόμο Ρ Η ' / 1 8 6 5 , ο οποίος στην § 2 του άρθρου 4 προέβλεπε μεν ότι «Εις το εν Κερκύρα Γυμνάσιον θέλουσι προς τοις άλλοις διδάσκεσθαι η Α γ γ λ ι κ ή και Ιταλική γλώσσα και το εμπορικόν δίκαιον κατά τους περί τούτων οργανισμούς» αλλά σε βάση προαιρετική, όπωςαποδεικνύεταιαπό σχετική υπουργική έγκύκλιο. 7 Ακόμα, εμπορικά μαθήματα, αλλά σε προαιρετική βάση, φαίνεται ότι διδάσκονταν και στο Βαρβάκειο Λύκειο, τότε που λειτουργούσε ως Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο, όπως αποδεικνύεται από μία εγκύκλιο του 1883 8 και από μία άλλη του 1884, με την οποία παρεχόταν η άδεια σε ιδιώτη να διδάσκει εμπορικά νυκτερινά μαθήματα στο Γυμνάσιο Τρικκάλων. 9 2. Το 1900 συστάθηκε τριτάξιος Ε μ π ο ρ ι κ ή Σχολή στο Ληξούρι της Κεφαλληνίας. Στο πρόγραμμα εμφανίζονται δύο ξένες γλώσσες που καταλαμβάνουν σχεδόν το 1/4 του συνόλου των ωρών (25 η ποσοστό 24,8%), τα Ε μ π ο ρικά και Νομικά μαθήματα (ποσοστό 22,6%). Ε π ί σ η ς στα μαθήματα γενικής μόρφωσης δίνεται εμπορικός χαρακτήρας (π.χ. Αριθμητική Ε μ π ο ρ ι κ ή , Ε μ π ο ρική γεωγραφία κτλ.), ενώ εκείνο που προξενεί κατάπληξη είναι ότι διδάσκεται μ ό ν ο η Νέα Ελληνική γλώσσα (και μάλιστα σε πολύ μεγάλο ποσοστό: 16,8%) και καθόλου η Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ή . 1 0

3. Το 1901 ιδρύθηκε τριτάξιος Ε μ π ο ρ ι κ ή Σχολή στην Α θ ή ν α και δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα της Α' τάξεως. Συγκρίνοντας τα ιδρυτικά Διατάγματα της Ε μ π ο ρ ι κ ή ς Σχολής Ληξουρίου και Αθήνας ως προς τα διδακτέα μ ματα, 1 1 παρατηρούμε ότι στην Ε μ π ο ρ ι κ ή Σχολή της Αθήνας προβλέπονται επιπλέον τα μαθήματα Φυσικά, Γερμανικά και Ιχνογραφία, ενώ όλα τα άλλα

του 1857» στην Εφημερίδα των Φιλομαθών, έτ. IB', αρ. 533, Αθήνα 1 Αυγούστου 1864, σ. 441-445. 7. «[...] όπου δε υπάρχουσι διδάσκαλοι και άλλων νεωτέρων γλωσσών, οίον της Αγγλικής και Ιταλικής, η σπουδή αυτών δεν θεωρείται παρά του υπουργείου ούτε είνε υποχρεωτική, διά ταύτα θέλουσι διδάσκεσθαι αύται μόνον εις εκείνους των μαθητών οίτινες επιθυμούσιν, και κατά τάξεις ανεξαρτήτους της τακτικής του Γυμνασίου διαιρέσεως, εις ώρας δηλ. καθ' ας να μη παραβλάπτηται η των υποχρεωτικών και εγκυκλίων μαθημάτων διδασκαλία. Το αυτό παρατηρούμεν και περί της διδασκαλίας των εμπορικών μαθημάτων»' υπ'αριθ.935/3 Φεβρουαρίου 1866 υπουργική εγκύκλιος (Παρίσης, τ. Α', σ. 331-332 και Κλάδος, τ. Β', σ. 330). Βλ. και Ε7α-β (τ. Β', σ. 612-613). 8. Βλ. Α48 (τ. Α', σ. 235-236). 9. Βλ. Ε10 (τ. Β', σ. 617-618). 10. Βλ. Ε12 (τ. Β', σ. 623-626) και Πίνακα ΕΙ. Εμπορικά μαθήματα διδάσκονταν από παλιά στην Πετρίτσειο Σχολή (βλ., λογουχάρη, τα διατάγματα 27 Ιουνίου 1867, 18 Ιανουαρίου 1869, 12 Ιανουαρίου 1871). 11. Άρθρο 2 των αντίστοιχων διαταγμάτων (βλ. Ε12 και 13, τ. Β', σ. 623 και 627).

είναι ίδια (από τα οποία επισημαίνουμε τη Νέα Ελληνική γλώσσα). Εξάλλου, ως προς το πρόγραμμα της Α' τάξεως, 1 2 σημειώνουμε ότι σε γενικές γρ έχουν την ίδια κατεύθυνση με ελαφρές αποκλίσεις: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι κατά 4 ώρες μεγαλύτερος στο πρόγραμμα της Ε μ π ο ρ ι κ ή ς Σχολής της Αθήνας, β') Στο ίδιο πρόγραμμα τα Εμπορικά μαθήματα διδάσκονται 3 ώρες, η Φυσική και Χημεία 2 ώρες, η Γεωγραφία 2, οι Ξένες γλώσσες 12 ( 3 x 4 ) , η Γυμναστική 3, ενώ στο πρόγραμμα της Ε μ π ο ρ ι κ ή ς Σχολής του Ληξουρίου τα Εμπορικά μαθήματα αντιπροσωπεύονται μόνοαπότη Εμπορική γεωγραφία (3 ώρες), οι Ξένες γλώσσες διδάσκονται 9 ώρες (5-4), η Γυμναστική 5 ώρες, και η Νέα Ελληνική γλώσσα και η Καλλιγραφί Ι χ ν ο γ ρ α φ ί α από 1 ώρα επιπλέον.

4. Το πρώτο «επίσημο» —μετά την ψήφιση του νόμου «περί συστάσεως εμπορικών σχολών» 1 3 —πρόγραμμα είναι εκείνο του 1903. 1 4 Χαρακτηρι αυτού του προγράμματος είναι: α') Ο αρκετά αυξημένος —σε σύγκρισημετο πρόγραμμα του Γυμνασίου 15 — εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας, β') Η εμφανής προτίμηση προς τη διδασκαλία ξένων γλωσσών (3 ξένες γλώσσες που συγκεντρώνουν 54 ώρες, δηλαδή περισσότερο από το 1/3 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου), γ') Τα Εμπορικά γενικώς μαθήματαακολουθούνσεαρκετά μεγάλη απόσταση, στα οποία αν προστεθούν και τα Νομικά μαθήματα, τότε τα «εξειδικευμένα» αυτά μαθήματα πλησιάζουν το 1/5 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, δ') Φυσιολογικό ποσοστό κατέχουν τα Μαθηματικά,ενώτα Ελληνικά —που δεν διδάσκονται στην τελευταία τάξη— βρίσκονται σε πολύ μικρή απόσταση. Ειδικά για το μάθημα αυτό σημειώνουμε τα ακόλουθα: Σε σχέδιο νόμου που είχε εισαγάγει στη Βουλή τον Ιανουάριο του 1902 ο υπουργός Α. Μομφερράτος, μεταξύ των διδασκομένων μαθημάτων περιλαμβανόταν και«ηκαθαρεύουσα νέα Ελληνική γλώσσα», διατύπωση που υιοθέτησε σε τροπολογία του και ο προηγούμενος υπουργός Σ. Στάης (ο οποίος όμως στο διάταγμα του 1901 είχε αποδεχθεί τον όρο «νέα ελληνική γλώσσα»). 1 6 Κατά τη συζήτηση του σχεδίου νόμου 1 7 —που τελικά δεν ψηφίστηκε — έγινε πολύς και ζωηρός λόγος γύρω από το θέμα της γλώσσας, πράγμα βέβαια πολύ φυσικό

12. Βλ. Ε14 (τ. Β', σ. 630-631). 13. Βλ. Ε15 (τ. Β', σ. 632-633). 14. Βλ. ΕΙ6-17 (τ. Β', σ. 635-639) και Πίνακα Ε2. 15. Για το πρόγραμμα του Γυμνασίου βλ. Α90 (τ. Α', σ. 433-435) και Πίνακα Α29. 16. Το σχέδιο νόμου και τις τροπολογίες βλ. στο ΠαράρτηματηςΕφημερίδοςτων Συζητήσεων της Βουλής της Γ' Συνόδου της ΙΕ' Βουλευτικής Περιόδου, σ. 23-24, 80, 82. 17. Ή συζήτηση κράτησε πέντε συνεδριάσεις (31/1-11/2/1902)' βλ.Εφημερίςτων Συζητήσεων της Βουλής: Περίοδος Ι Ε ' - Σύνοδος Γ', Αθήνα 1902, σ. 175 κ.ε.

αφού μόλις λίγους μήνες πριν είχαν συμβεί τα περίφημα «Ευαγγελικά» του Νοεμβρίου 1901. 1 8 Ε δ ώ όμως πρέπει να επισημάνουμε το εξής: Ενώ σύμφωνα με το άρθρο 5 του διατάγματος της 11 Σεπτεμβρίου 1903 έπρεπε να εκδοθεί άλλο διάταγμα πουθακαθόριζε λεπτομερέστερα «τα του προγράμματος και τα της μεθόδου διδασκαλίας των μαθημάτων» 1 9 , δυστυχώς παρά τις έρευνές μας δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε «αναλυτικό πρόγραμμα» νωρίτερα από το 1921. Έ τ σ ι ως τότε περιοριζόμαστε στην εξέταση των ωρολογίων προγραμμάτων. 5. Το 1903 ιδρύθηκε η «Αχιλλοπούλειος Ε μ π ο ρ ι κ ή Σχολή» και δημοσιεύτηκε το πρόγραμμα των δύο πρώτων τάξεων. 2 0 Συγκρίνοντας το πρόγραμμα αυτό με εκείνο των αντίστοιχων τάξεων του γενικού προγράμματος των Εμπορικών Σχολών, 2 1 παρατηρούμε ότι: α') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι ελαφρά αυξημένος· β') απουσιάζουν τα Γερμανικά από την Αχιλλοπούλειο Σχολή" γ ' ) αυξημένες είναι οι ώρες των Ε μ π ο ρ ι κ ώ ν (διπλάσιες), των Γαλλικών-Αγγλικών-Φυσικών (από 2) και της Γεωγραφίας (1), και δ') τα Θρησκευτικά δεν διδάσκονται στη Β' τάξη. 6. Το 1906 δημοσιεύτηκε νέο ωρολόγιο πρόγραμμα. 2 2 Το πρόγραμμα αυτό παρουσιάζει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 13 ώρες από του προηγούμενου προγράμματος, β') Τα μαθήματα είναι τα ίδια, έκτος από τη Στενογραφία η οποία γίνεται μάθημα προαιρετικό, γ ' ) Μείωση ωρών εμφανίζουν τα μαθήματα Μαθηματικά, Αγγλικά, Γαλλικά, Ιστορία, Γερμανικά και Θρησκευτικά(ταοποίαπεριορίζονται

18. Για τα «Εύαγγελι(α)κά» βλ. Εμμανουήλ I. Κωνσταντινίδης, Τα Ευαγγελικά: το πρόβλημα της μεταφράσεως της Αγ. Γραφής εις την νεοελληνικήν και τα αιματηρά γεγονότα του 1901, Αθήνα 1975. 19. Βλ. Ε16 (τ. Β', σ. 636). Σημειώνουμε ότι στην προκήρυξη διαγωνισμού για τη, συγγραφή διδακτικών βιβλίων μέσης εκπαιδεύσεως και στο αντίστοιχο «πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως...» που δημοσιεύτηκε το 1907 γίνεται αναφορά στη συγγραφή βιβλίων για τις Εμπορικές Σχολές και περιγράφεται με αρκετές λεπτομέρειες η ύλη διαφόρων μαθημάτων (Αριθμητική Εμπορική, Εμπορευματολογία, Ιστορία του Εμπορίου, Γεωγραφία Εμπορική, Εγχειρίδιον Εμποριολογίας, Εγχειρίδιον Λογιστικής, Στοιχεία Πολιτικής Οικονομίας, Στοιχεία Εμπορικού Δικαίου, Μέθοδος Γαλλική, Γερμανική, Αγγλική). Τα σχετικά βλ. στο κείμενο Λ91 (τ. Α', σ. 436-563) και στην παρ. 14 της Επισκόπησης του Α' κεφαλαίου. 20. Βλ. Ε Ι 8 (τ. Β', σ. 640-641) και Πίνακα Ε3. 21. Βλ. υποσημ. 14. 22. Βλ. Ε19 (τ. Β', σ. 642-643) και Πίνακα Ε4. Για τη Στενογραφία γενικότερα καιτηνκαθιέρωσή της στην Ελλάδα βλ. Δημήτριος I. Πλαγιάννης, Η Εκατονταετ της Στενογραφίας εν Ελλάδι, Αθήνα 1962.

ζονται μόνο στην Α' τάξη), δ') Αντίθετα αύξηση παρουσιάζουν η Καλλιγραφία, η Πολιτική Οικονομία και τα Ελληνικά, τα οποία μάλιστααπλώνονταικαι στις τέσσερις τάξεις, ε') Οι Ξένες γλώσσες και εδώ συγκεντρώνουν το 1/3 του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου, ακολουθούν τα Εμπορικά γενικώς μαθήματα, ενώ τα Ελληνικά προηγούνται των Μαθηματικών. 7. Το 1908 η Αχιλλοπούλειος Ε μ π ο ρ ι κ ή Σχολή μεταρρυθμίζεται σε τριτάξια και δημοσιεύεται νέο πρόγραμμα και των τριών τάξεων. 2 3 Συγκρίνοντας το πρόγραμμα αυτό με εκείνο των αντίστοιχων τάξεων του γενικού προγράμματος των Εμπορικών Σχολών, 2 4 παρατηρούμε ότι: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι μικρότερος, γεγονός που οφείλεται κυρίως στην απουσία των Γερμανικών και της Γυμναστικής, β') Αυξημένες είναι οι ώρες των Μαθηματικών, Φυσικών, Α γ γ λ ι κ ώ ν , Ιστορίας, και μειωμένεςελάχιστατων Ελληνικών, της Καλλιγραφίας και της Γεωγραφίας, γ ' )ΤαΕμπορικάκαι τα Γαλλικά έχουν τον ίδιο αριθμό ωρών, άλλα διαφορετική κατανομή, και δ') η Ιστορία του Ε μ π ο ρ ί ο υ διδάσκεται στην Γ' τάξη. 8. Ώ ς «Πρόγραμμα 1909» θεωρούμε το ωρολόγιο πρόγραμμα, όπως διαμορφώθηκε το 1909, ύστερα από ρυθμίσεις που αφορούν τη διδασκαλία ορισμένων μαθημάτων. 2 5 Ο πίνακας του προγράμματος αυτού στηρίζεται στον πίνακα του προγράμματος 1906, στον οποίο εντάξαμε τις ρυθμίσεις που αναφέρονται στην προαιρετική διδασκαλία της Ιταλικής γλώσσας και στις ώρες διδασκαλίας της Καλλιγραφίας και της Γυμναστικής, που είναι μειωμένες σε σύγκριση με το 1906. Η μείωση αυτή επέφερε και ανακατάταξη των ίδιων μαθημάτων στην Ιεράρχηση: έτσι στην 6η θέση προωθούνται τα Μαθηματικά, ενώηΓυμναστική υποχωρεί στην 7η, όπου προωθείται και η Καλλιγραφία. 9. Στη συλλογή των κειμένων ακολουθούν ορισμένα διατάγματα, που ρυθμίζουν τη διδασκαλία ορισμένων μαθημάτων σε συγκεκριμένες Ε μ π ο ρ ι κ έ ς Σχολές: η Ι τ α λ ι κ ή γλώσσα προαιρετικό και υποχρεωτικό μάθημα, η Αλβανική καιηΤουρκική γλώσσα προαιρετικά μαθήματα, εισαγωγή του μαθήματος της Νομισματικής και Μετρολογίας. 2 6

10. "Οπως με το «Πρόγραμμα 1909», έτσι και ως «Πρόγραμμα 19151916» θεωρούμε εκείνο που διαμορφώνεται ύστερα από ρυθμίσεις που αφορούν την κατά τάξεις χρονική διανομή των Ελληνικών και την ένταξη της Στενο23. 24. 25. 26.

Βλ. Βλ. Βλ. Βλ.

Ε20 (τ. Β', σ. 644-6Ì5) και Πίνακα Ε5. υποσημ. 22. Ε21 και 22 (τ. Β', σ. 646-647), και Πίνακα Ε6. Ε23-26 (τ. Β', σ. 648-653) και Ε31 (τ. Β', σ. 661).

γραφίας στα υποχρεωτικά μαθήματα των Εμπορικών Σχολών. 2 7 Με τις ρυθμίσεις αυτές ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος εμφανίζεται αυξημένος —ως προς τον προηγούμενο — κατά 9 ώρες, ενώ σημειώνονται και ανακατατάξεις στην Ιεράρχηση των μαθημάτων, όπου τα Ελληνικά από την 5η θέση προωθούνται στην 1η (μαζί πλέον με τα Εμπορικά) και η Στενογραφία τοποθετείται στην ίδια θέση με την Εμπορευματολογία.

11. Το 1916 δημοσιεύτηκε νέο εκτελεστικό διάταγμα του νόμου του 1903, τοοποίορύθμισε εξαρχής τα προβλήματα των Εμπορικών σχολών και καθιέρωσε νέο ωρολόγιο πρόγραμμα. 2 8 Το πρόγραμμα αυτό σε γενικές γραμμές ομοιάζει με το προηγούμενο, με τις ακόλουθες διαφοροποιήσεις: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι μειωμένος κατά 2 ώρες. β') Υπάρχουν αυξομειώσεις ωρών σε ορισμένα μαθήματα (αυξημένα κατά 1 ώρα είναι τα Μαθηματικά, η Πολιτική Οικονομία και το Ε μ π ο ρ ι κ ό Δίκαιο, καθώςεπίσηςκαι η Καλλιγραφία που διδάσκεται τώρα σε όλες τις τάξεις, ενώ αντίθετα μειωμένα είναι τα Ελληνικά κατά 2 ώρες και τα Γερμανικά κατά 1 ώρα), γ ' ) Αντί της Στενογραφίας (που γίνεται μάθημα προαιρετικό) διδάσκεται ως υποχρεωτικό η Δακτυλογραφία (που και αύτη γίνεται μάθημα προαιρετικό με το διάταγμα της 16 Νοεμβρίου 1916). 2 9 Εδώκατατάσσουμε και το ωρολόγιο πρόγραμμα της κοινοτικής εμπορικής σχολής Χίου που δημοσιεύτηκε ένα μήνα πρίν. 3 0 Τα δύο αυτά προγράμματα έχουν τον ίδιο αριθμό ωρών εβδομαδιαίας διδασκαλίας, αλλά αρκετές διαφοροποιήσεις ως προς τις ώρες διδασκαλίας των διαφόρων μαθημάτων. Έ τ σ ι , γενικά οι ώρες των περισσότερων μαθημάτων στο πρόγραμμα του 1916 είναι μειωμένες σε σύγκριση με το πρόγραμμα της σχολής της Χίου, πράγμα που όμως αντισταθμίζεται με την ύπαρξη του μαθήματος των Γερμανικών τα άλλα μαθήματα είναι κοινά και στα δύο προγράμματα. 12. Το 1919 με το νέο εκτελεστικό διάταγμα του νόμου του 1903 δημοσιεύεται και νέο ωρολόγιο πρόγραμμα, 3 1 το οποίο σε γενικές γραμμές επαναλαμβάνει το προηγούμενο, με τις εξής μόνο διαφοροποιήσεις: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος παρουσιάζεται ελαφρότατα αυξημένος (κατά 2 ώρες), β') Αύξηση ωρών εμφανίζουν τα Γαλλικά, τα Εμπορικά, η Καλλιγραφία και ηΙστορία(κατά 1 ώρα το καθένα)' μάλιστα το τελευταίο μάθημα τώρα εκτεί-

27. 28. 29. 30. 31.

Βλ. Βλ. Βλ. Βλ. Βλ.

Ε27 Ε32 Ε33 Ε28 Ε34

και 29 (τ. Β', (τ. Β', και 30 (τ. Β',

(τ. Β', σ. 654-655 και 658), και Πίνακα Ε7. σ. 662-665), και Πίνακα Ε9. σ. 666). (τ. Β', σ. 656-657 και 659-660), και Πίνακα Ε8. σ. 667-671) και Πίνακα Ε10.

εκτείνεταιστιςδύο πρώτες τάξεις, γ ' ) Αντίθετα μείωση κατά 1 ώρα εμφανίζουν τα Γερμανικά και η Δακτυλογραφία, η οποία δεν διδάσκεται τώρα στην Α' τάξη και δ') επανέρχεται ως υποχρεωτικό μάθημα η Δακτυλογραφία.

13. Τον επόμενο χρόνο — 1920—δημοσιεύεται νέος νόμος που ρυθμίζει τα θέματα της Μέσης Ε μ π ο ρ ι κ ή ς Εκπαίδευσης, καθώς και εκτελεστικό αυτού του νόμου διάταγμα, το οποίο καθορίζει νέο ωρολόγιο πρόγραμμα. 3 2 Το νέο αυτό πρόγραμμα έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') Τα Γερμανικά μετατίθενται πλέον στα προαιρετικά μαθήματα, στα οποία προστίθενταικαιτα Τουρκικά, β') Η Καλλιγραφία και η Δακτυλογραφία αποτελούν ενιαίο μάθημα, γ ' ) Εμφανίζονται ως νέα μαθήματα η Υγιεινή, η οποία συνδιδάσκεταιμετη Γυμναστική, και οι Ασκήσεις εργαστηρίου, που διδάσκονται στις δύο τελευταίες τάξεις, δ') Η διδασκαλία της Εμπορευματολογίας επεκτείνεται σε όλες τις τάξεις, ενώ η Φυσική περιορίζεται στις δύο πρώτες, αλλά ο συνολικός αριθμός ωρών και των δύο μαθημάτων παραμένει ο ίδιος, ε') Αυξημένες εμεμφανίζονταιοιώρες των δύο ξένων γλωσσών (κατά 4 ώρες η καθεμιά), των Μαθηματικών (κατά 3) και των Ελληνικών (κατά 2), ενώ μειωμένες είναι της Καλλιγραφίας-Δακτυλογραφίας (κατά 3) και της Πολιτικής Οικονομίας (κατά 1)· και στ') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος τελικά εμφανίζει μικρή μείωση (κατά 3 ώρες). 14. Το 1921 με τον Οργανισμό των Δημοσίων Εμπορικών σχολών δημοσιεύεται και νέο πρόγραμμα. 3 3 Το νέο αυτό πρόγραμμα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για δύο κυρίως λόγους: πρώτον, διότι καθιερώνει για πρώτη φορά ιδιαίτερο ωρολόγιο πρόγραμμα για τις Ε μ π ο ρ ι κ έ ς σχολές θηλέων —που έχουν στο μεταξύ δημιουργηθεί—, και δεύτερον, διότι δημοσιεύεται —πάλι για πρώτη φορά— αναλυτικό πρόγραμμα «μετά των σχετικών οδηγιών διά την μεθοδικήν διδασκαλίαν

των

μαθημάτων».34

προηγούμενο, με τη διαφορά ότι τα Ελληνικά παρουσιάζονται αυξημένα κατά 3 ώρες, οι οποίες όμως αντισταθμίζονται από τη μείωση κατά 1 ώρα των Μαθηματικών, Α γ γ λ ι κ ώ ν και της Καλλιγραφίας-Δακτυλογραφίας, έτσι που ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας παραμένει αμετάβλητος. Στο πρόγραμμα των σχολών θηλέων παρατηρούμε: α')τηνεμφάνιση νέων ιδιαίτερων μαθημάτων—Χειροτεχνία, ΟικιακήΠ α ι δ α γ ω γ ι κ ή — κ α ιτην αύτονόμηση της Υγιεινής που παίρνει την ονομασία «ΥγιεινήκαιΝοσηλευτική 32. Βλ. Ε35-36 (τ. Β', σ. 672-677) και Πίνακα E l l. 33. Βλ. Ε38 (τ. Β', σ. 679-683) και Πίνακες Ε12-13. 3'.. Βλ. Ε39 (τ. IV, σ. 681-747).

τική»" β') τη μείωση των ωρών ορισμένων μαθημάτων (Μαθηματικά 1, Ε μ π ο ρικά 1, Ε μ π ο ρ ι κ ό Δίκαιο 2, Γυμναστική 1)" και γ') τη —σύμφωνα με τα προηγούμενα— αύξηση κατά 3 ώρες του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου. Εξάλλου το αναλυτικό πρόγραμμα διακρίνεται για τη λεπτομερέστατη περιγραφή της «διδακτέας ύλης» κάθε μαθήματος,γιατοοποίοαφιερώνονται τρειςενότητες:«Σκοπός, Διδακτέα ύλη, Μεθοδολογικαί οδηγίαι». Αξίζει πάντως να επισημάνουμε τη σημασία που δίδεται στη νέα ελληνική γλώσσα και στις εκθέσεις. 15. Και τα δύο νέα προγράμματα του 1922 —αρρένων και θηλέων 3 5 — παρουσιάζουν τα ακόλουθα κοινά χαρακτηριστικά: α') Τα Εμπορικά γενικώς μαθήματα προωθούνται στη σειρά και τοποθετούνται αμέσως μετά τα Θρησκευτικά, εκτοπίζοντας έτσι τα Ελληνικά στην τέταρτη θέση. β') Η Στενογραφία γίνεται υποχρεωτικό μάθημα σε ορισμένες σχολές (γι' αυτό και υπολογίζεται στο σύνολο του εβδομαδιαίου χρόνου), ενώ αφαιρούνται οι Ασκήσεις εργαστηρίου, γ ' ) Ανακατανέμονται οι ώρες των Φυσικών και της Εμπορευματολογίας υπέρ των πρώτων, με αποτέλεσμα η δεύτερη να περιοριστεί πάλι στις δύο ανώτερες τάξεις. Ώ ς προς τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας το πρόγραμμα των σχολών αρρένων, με ορισμένες αυξομειώσεις σε διάφορα μαθήματα, παρουσιάζεται αυξημένο κατά 5 ώρες, ενώ το αντίστοιχο των θηλέων δεν έχει καμία βέβαια μεταβολή, εμφανίζει όμως αξιοσημείωτες αυξομειώσεις ωρών σε αρκετά μαθήματα. 3 6 ρητή διάταξη του διατάγματος 3 7 . 16. Με το διάταγμα του 1925, που ρύθμιζε για άλλη μιά φορά τα θέματα λειτουργίας των εμπορικών σχολών, έγινε νέα κατανομή των διδασκομένων μαθημάτων. 3 8 Και τα δύο νέα προγράμματα παρουσιάζουν τα ακόλουθα κοινά χαρακτηριστικά: α') Τα μαθήματα χωρίστηκαν σε μεγάλες ενότητες, όπως φαίνεται από τους σχετικούς πίνακες, καθώς επίσης και σε πρωτεύοντα, δευτερεύοντα, τριτεύοντα. 3 9 β') ορισμένων μαθημάτων οι ώρες διδασκαλίας κατα-

35. Βλ. Ε40 (τ. Β', σ. 748-751) και Πίνακες 1314-15. 36. Βλ. τον Πίνακα Ε24. 37. Άρθρο 7 του διατάγματος. 38. Βλ. Ε41 (τ. Β', σ. 752-761) και Πίνακες Ε16-17. 39. Για τη διάκριση των μαθημάτων σε πρωτεύοντα και δευτερεύοντα, αλλά και σε υποχρεωτικά και προαιρετικά βλ. Χαράλαμπος Νούτσος, Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1937), Αθήνα 1979, σ. 95-96 και 87-88 αντίστοιχα.

κατανεμήθηκανσεδιάφορους κλάδους (Νέα και Αρχαία Ελληνικά, ΑριθμητικήΓεωμετρία-Άλγεβρα κτλ.), γ ' ) Τα Ελληνικά επανήλθαν στη δεύτερη —μετά τα Θρησκευτικά—θέση εμφάνισης των μαθημάτων, δ')Απουσιάζειαπότο ωρολόγιο πρόγραμμα η Γυμναστική — για την οποία όμως γίνεται ειδική ρ θμιση 4 0 —, η Υγιεινή διδάσκεται αυτοτελώς, ενώ στα προαιρετικά μαθήματα η Σερβική γλώσσα αντικαθιστά την Τουρκική, και ε') ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος είναι ο ίδιος για τις σχολές αρρένων και θηλέων.

γραμμα των αρρένων παρουσιάζεται μειωμένο κατά 4 ώρες και των θηλέων κατά 2. Η μείωση όμως αυτή είναι εικονική, διότι αν αφαιρεθούν οι ώρες της Γυμναστικής σε αρκετά άλλα μαθήματα οι ώρες είναι αυξημένες (π.χ. στο πρόγραμμα αρρένων: Καλλιγραφία-Δακτυλογραφία + 3 ώρες, Εμπορικά + 1 ? Εμπορευματολογία + 1, και στο πρόγραμμα θηλέων: Εμπορικά -)- 2 Ελληνικά - Γεωγραφία - Εμπορευματολογία - Εμπορικό Δίκαιο - Καλλιγραφία - Δακτυλογραφία + 1 ώρα στο καθένα). 17. Το τελευταίο πρόγραμμα της περιόδου που εξετάζουμε είναι του 1928 } τοοποίοέχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για δύο κυρίους λόγους: α') διότι αναφέρεται σε πεντατάξιες πλέον εμπορικές σχολές (η μετατροπή αυτή αναφέρεται στις εμπορικές των νέων χωρών, ενώ της υπόλοιπης Ελλάδας παραμένουν τετρατάξιες), 4 1 και β') διότι έχουμε και νέου τύπου εμπορικές σχολές, τις τριτάξιες πρακτικές εμπορικές σχολές, που άρχισαν να δημιουργούνται από το 1922. 4 2

διότι η Α' τάξη δεν είναι παρά «προπαρασκευαστική» σύμφωνα με το διάταγμα, καιταμαθήματα που διδάσκονται δεν είναι από εκείνα που χαρακτηρίζουν τις εμπορικές σχολές ( Ε μ π ο ρ ι κ ά , Εμπορευματολογία, Νομικά), αλλά είναι κ μαθήματα που έχουν «προπαρασκευαστικό» απλώς χαρακτήρα και πλησιάζουν προς τα μαθήματα της Γ ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου. Ώ ς προς τις άλλες τέσσερις τάξεις, το πρόγραμμα ακολουθεί σε γενικές γραμμές τη δομή του προηγούμενου με τις ακόλουθες διαφοροποιήσεις: α') τα Θρησκευτικά επεκτείνονται σε δύο ακόμα τάξεις· β') επανέρχεται το μάθημα της Γυμναστικής μέσα στο κανονικό ωρολόγιο πρόγραμμα" γ ' ) οι Ασκήσεις εργαστηρίου επίσης επανέρχονται ως κλάδος της Εμπορευματολογίας" δ') η Δακτυλογραφία και η Καλλιγραφία διδάσκονται σε ιδιαίτερες ώρες και ε') ο συνολικός εβδομαδιαίος

40. 41. 42. 43.

Βλ. Βλ. Βλ. Βλ.

§ 3 του άρθρου y του διατάγματος. Ε42 και 44 (τ. Β', σ. 762-763 και 770-771). Η43 (τ. Β', σ. 764-769). Ε45 (τ. Β', σ. 772-778) και Πίνακες Ε18-19.

χρόνος —εξαιρουμένης της Α' τάξεως— παρουσιάζει μικρή αύξηση σε σχέση μετουπροηγούμενου προγράμματος. Οι προηγούμενες παρατηρήσεις ισχύουν και για το πρόγραμμα των σχολών θηλέων, στο οποίο η αύξηση των ωρών των Θρησκευτικών και της Χειροτεχνίας επέφερε μείωση των ωρών των Ε μ π ο ρ ι κ ώ ν και Νομικών μαθημάτων. Εξάλλου, ως προς τα προγράμματα των πρακτικών εμπορικών σχολών 4 4 μπορούμε να τα θεωρήσουμε σαν «μικρογραφία» των αντίστοιχων προγραμμάτων των πεντατάξιων σχολών, όπου υπάρχουν όλα τα μαθήματα,αλλάενταγμένα μέσα στο γενικό πλαίσιο της πρακτικής διδασκαλίας τους.

18. Εξετάζοντας την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου, όπως καταγράφεται στον Πίνακα Ε22, —στον οποίο δεν περιλαμβάνονται τα προγράμματα μεμονωμένων Σχολών 4 5 —, παρατηρούμε τα εξής: α') Με αφετηρία το πρόγραμμα του 1903, όπου πράγματι ο εβδομαδιαίος χρόνος είναι αρκετά υψηλός, όλα τα υπόλοιπα προγράμματα των τετρατάξιων Εμπορικών σχολών εμφανίζουν μία πτωτική τάση ως προς τον εβδομαδιαίο χρόνο διδασκαλίας, η οποία στο πρόγραμμα του 1925 αντιπροσωπεύει ποσοστό 6,6%. β') Τη μεγαλύτερη μείωση παρουσιάζει το «πρόγραμμα 1909» (μείωση 17 ώρες, ποσοστό 11,2%) καιτημικρότερη το πρόγραμμα του 1922 (μείωση 6 ώρες στις σχολές αρρένων, ποσοστό 3,9%). γ ' ) Ανάλογη μείωση παρουσιάζεται και στα προγράμματα των σχολών θηλέων, δ') Στα περισσότερα προγράμματα («1915-16» - 1925) ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος κυμαίνεται μεταξύ 141 και 146ωρών,με ελάχιστες αυξομειώσεις μεταξύ τους. ε') Φυσικά, το πρόγραμμα του 1928 εμφανίζεταιμεαυξημένο τον εβδομαδιαίο χρόνο, αλλά αυτό δικαιολογείται διότι τότε οι Εμπορικές σχολές είναι πεντατάξιες. στ') Ούτως ή άλλως, ο

εβδομαδιαίος χρόνος σε όλα τα προγράμματα είναι πολύ υψηλός και επιβ βαιώνει μια τάση που παρατηρείται και στα άλλα σχολεία Μ.Ε. 19. Στον Πίνακα Ε 2 3 παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος και η συμμετοχή του κάθε μαθήματος στα διάφορα προγράμματα. Α π ό την εξέταση του πίνακα αυτού εξάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: α') Τα περισσότερα μαθήματα απαντούν σε όλα τα προγράμματα, β') Α π ό τα μαθήματα που εμφανίστηκαν στο πρώτο πρόγραμμα του 1903 και απαλείφθηκανοριστικάήπροσωρινά κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων είναι τα Γερμανικά, τα οποία από το πρόγραμμα του 1920 και μετά παύουν να διδάσκονται ως υποχρεωτικό μάθημα και γίνονται προαιρετικό, η Στενο-

44. Βλ. Πίνακες Ε20-21. 45. Το ίδιο ισχύει και για τους επόμενους Πίνακες.

γραφία που ύστερα από εναλλαγές μεταξύ υποχρεωτικού και προαιρετικού, απότοπρόγραμμα του 1922 και μετά οριστικοποιείται ως υποχρεωτικό, και η Γυμναστική, η οποία απουσιάζει από τα υποχρεωτικά μαθήματα μόνο στο πρόγραμμα του 1925, φαινομενικά όμως, γιατί διδάσκεται με ειδική ρύθμιση 4 6 , γ ' ) ορισμένα μαθήματα εμφανίστηκαν κατά την εξέλιξη των προγραμμάτων: έτσι, η Δακτυλογραφία εμφανίζεται ως υποχρεωτικό μάθημα στο πρόγραμμα του 1916, άλλα από το πρόγραμμα του 1920 μέχρι και του 1925 αποτελεί ενιαίο μάθημα με την Καλλιγραφία, ενώ στο πρόγραμμα του 1928 αυτονομείται εκ νέου" η Υγιεινή πρωτοεμφανίζεται στο πρόγραμμα του 1920 και διδάσκεται σε ώρες παρμένες από τη Γυμναστική (στις σχολέςαρρένων,απότις οποίεςαπουσιάζειστοπρόγραμμα του 1928), ενώ στις σχολές θηλέων εμφανίζεται με την ονομασία «Υγιεινή και Νοσηλευτική»" οι Ασκήσεις εργαστηρίου εμφανίζονται στα προγράμματα 1920 και 1921, και ύστερα στο πρόγραμμα του 1928. δ') Στις σχολές θηλέων εμφανίζονται και ειδικά μαθήματα: Χειροτεχνία (από το 1921 και μετά), Οικιακή Οικονομία (από το 1921) σε συνδιδασκαλία με την Πολιτική Οικονομία, αλλά με πλήρη αυτονόμηση και υποκατάσταση της Πολιτικής Οικονομίας στο πρόγραμμα του 1928, και Οικιακή Παιδαγωγική (μόνο στο πρόγραμμα του 1921). 20. Ως προς την εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα ο Πίνακας Ε24 δείχνει τις μεταβολές κάθε μαθήματος. Στον Πίνακα αυτόν παρατηρούμε ότι: α') ο χρόνος που διατίθεται για κάθε μάθημα μένει σχεδόν αμετάβλητος ωςτο1925 μόνο στη Γεωγραφία και τα Θρησκευτικά (μετά το 1906)' β') στα υπόλοιπα. μαθήματα ο χρόνος αυξομειώνεται κατά διαστήματα' γ') τελική αύξηση παρουσιάζουν τα Ελληνικά (που σχεδόν διπλασιάζουν το χρόνο), τα Φυσικά μαζί με την Εμπορευματολογία, η Καλλιγραφία-Δακτυλογραφία (που υπερδιπλασιάζουν το χρόνο), τα Εμπορικά γενικώς μαθήματα, ενώ τελική μείωση έχουν τα Μαθηματικά, τα Αγγλικά και η Ιστορία. 21. Τέλος, ως προς την ιεράρχηση των μαθημάτων, με βάση τον Πίνακα Ε25 — όπου τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί 4 7 —, παρατηρούμε τα ακόλουθα: 4 8 α') Η κατηγορία των Ξένων γλωσσών κατέχει την 1η θέση σε όλα τα 46. Ό.π., υποσημ. 40. 47. Τα μαθήματα έχουν ομαδοποιηθεί ως εξής: α') Φιλολογικά (Ελληνικά, Ιστορία, Ιστορία του Εμπορίου)" β') Φυσικομαθηματικά (Μαθηματικά, Φυσικά, Εμπορευματολογία)' γ') Νομικά-Εμπορικά (Εμπορικά, Εμπορικό Δίκαιο, Πολιτική Οικονομία)' δ') Ξένες γλώσσες (Γαλλικά, Αγγλικά, Γερμανικά)' ε') Πρακτικά (Καλλιγραφία, Δακτυλογραφία, Στενογραφία, Χειροτεχνία, Γυμναστική, Υγιεινή, Ασκήσεις εργαστηρίου) και στ') Γενικά (Θρησκευτικά, Γεωγραφία). 48. Οι παρατηρήσεις αναφέρονται στα προγράμματα των σχολών αρρένων' για τις

προγράμματα (έκτος του 1928 που υποβιβάζονται στη 2η υπέρ των Φιλολογικών), αλλά με συνεχή πτωτική τάση" έτσι, η απώλεια του χρόνου έως το 1925 είναι 10,7% και το 1928 15,3%. β') Η κατηγορία των Νομικών και Εμπορικών μαθημάτων ξεκινώντας από την 3η θέση σταθεροποιείται στη 2η ωςτο1921, το 1922 περνά στην 4η, στην οποία και καταλήγει το 1928 ύστερα απότηνάνοδό της στην 3η το 1925, σημειώνοντας αύξηση του ποσοστού συμμετοχής της στον συνολικό εβδομαδιαίο χρόνο συνολικά 3 , 9 % (1903-1925) αλλά επανερχόμενη στο αρχικό ποσοστό 15,1% με το πρόγραμμα του 1928. γ ' ) Τα Φιλολογικά μαθήματα παρουσιάζουν μία συνεχή αύξηση του ποσοστού τους (ως το 1925 αύξηση 6,4% και το 1928 12,5%), ενώ η θέση τους από 4η το 1903 ανεβαίνει στην 1η το 1928. δ') Τα Φυσικομαθηματικά ξεκινώντας απότη2η θέση, ως το 1919 παρουσιάζουν κάποια μείωση, η οποία όμως στα επόμενα προγράμματα μεταστρέφεται σε αύξηση με αιχμή το πρόγραμμα του 1925, όπου επανέρχονται στη 2η θέση" το άνοιγμα πάντως μεταξύ του μικρότερου (το «1915-16») και του μεγαλύτερου (το 1925) ποσοστού είναι 5,1%. ε') Η κατηγορία των Πρακτικών μαθημάτων, σταθεροποιούμενη στην 4η θέση, παρουσιάζει αυξομειώσεις του ποσοστού της: μεγαλύτερο το 15,8% του προγράμματος του 1906 και μικρότερο 11,3% του 1925 (φυσικά στα προγράμματα των σχολών θηλέων το ποσοστό των μαθημάτων αυτών είναι αρκετά αυξημένο εξαιτίαςτηςύπαρξηςειδικών μαθημάτων). στ') Τα Γενικά μαθήματα, κατέχοντας την τελευταία θέση, παρουσιάζουν μια σταθερότητα στο ποσοστό τους (με άνοιγμα περίπου μιας εκατοστιαίας μονάδας).

Η εικόνα αυτή των διαφόρων κατηγοριών μαθημάτων φαίνεται καλύτερα στη γραφική παράσταση 10. Α λ λ ά και η ιεράρχηση μεμονωμένα των μαθημάτων —όπως έχει καταγραφεί σε κάθε πίνακα προγράμματος— μάς οδηγεί στα ακόλουθα γενικά συμπεράσματα: α') Α ρ κ ε τ ά μαθήματα κατέχουν την ίδια, μαζί με άλλα, θέση στηνεκάστοτειεραρχία(π.χ. στο πρόγραμμα του 1903 5 μαθήματα βρίσκονται στην πρώτη θέση), β') Κανένα μάθημα δεν κατέχει την ίδια σταθερή θέση σε όλη την εξέλιξη των προγραμμάτων, εκτός από τα Θρησκευτικά που βρίσκονται, μαζί με την Ιστορία του Εμπορίου, στην τελευταία θέση έως και το πρόγραμμα του 1925. γ') Στις πρώτες θέσεις εναλλάσσονται τα Εμπορικά, Γαλλικά και Ελληνικά, ακολουθούν τα Αγγλικά, τα Μαθηματικά και η Γυμναστική, ενώ αρκετά σταθερή είναι η Γεωγραφία.

σχολές θηλέων υπάρχουν ορισμένες διαφοροποιήσεις, με κυριότερη το αυξημένο ποσοστό των Πρακτικών μαθημάτων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΤ'

ΕΙΔΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΝΑΥΤΙΚΑ — ΑΣΤΙΚΑ — ΓΕΩΡΓΙΚΑ

I

Π Ι Ν Α Κ Ε Σ

Π I Ν Α Κ Α Σ

1.

Ωρολόγιο

πρόγραμμα

Ε μ π ο ρ ι κ ή ς σχολής

Ναυτικού Ληξουρίου

τμήματος

της

Τάξεις α/α

Πετριτσείου

1901 1

Μ α θ ή μ α τ α Β

Σύνολο

%

Γ

1

Μαθηματικά

6

(')

12

16,9

2

Ναυτιλία και ναυτικοί υπολογισμοί

6

6

12

16,9

6

8,5

4

4

5,6 8,5 8,5

3

Ονοματολόγιον και πρακτικαί ασκήσεις

6

—

4

Κυβερνητική

5

Γεωγραφία

3

6

6

Φυσική

3

6

—

7

Ελληνικά

3

6

8,5

8

Αγγλικά

3

9

12,6

9 10

Ναυτικόν Δίκαιον

—

4

4

5,6

Πρακτικά μαθήματα

—

6

6

8,5

38

71

100,0

Σ ύ ν ο λ ο

33

1. Για το πρόγραμμα της Α' τάξεως, που ήταν κοινό με του Εμπορικού τμήματος, βλ. Μέρος Πρώτο, Ε 1 2 και Μέρος Δεύτερο, Πίνακα Ε Ι . Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 26 Οκτωβρίου 1901: Κείμενο Σ Τ 1 2 (τ. Β', σ. 8 6 7 - 8 7 0 ) .

ΠΙΝΑΚΑΣ

2. Ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων 1914 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

1

Σύνολο Α

Β

Γ

%

1

Θρησκευτικά

2

2

2

6

5,3

2

Ελληνικά ( = «Αρχαία Ελληνικά, Νέα Ελληνικά, Συνθέσεις»)

8

9

8

25

21,9

2

2

6

5,3

2

6

5,3

4

Γεωγραφία

2

2 2

5

Φυσικοϊστορικά. Ανθρωπολογία και Υγιεινή

2

2

2

6

5,3

6

Φυσικά ( = «Χημεία και Φυσική»)

2

2

1

5

4,3

3

3

3

9

7,9

3

Ιστορία

7

Μαθηματικά

8

Οικιακή Οικονομία και

9 10 11

2

Οικιακή 2

—

—

2 1 3

Ιχνογραφία Καλλιγραφία Χειροτεχνία

2

2 —

—

3

3

61

Παιδαγωγ 1,7 5,3 ί 0,8 ! 14,0 7,9 J

1 U 9J

3

3

3

9

13

Γυμναστική

3

3

3

9

7,9

14

Γαλλικά

5

5

5

15

13,2

38

38

38

114

100,0

12

Ωδική

Σύνολο

7,9

1. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η των μαθημάτων: 1 Ελληνικά, 2 Τεχνικά, 3 Γαλλικά, 4α Γυμναστική, 4β Μαθηματικά, 4γ Ωδική, 7α Γεωγραφία, 7β Θρησκευτικά, 7γ Ιστορία, 78 Φυσικοϊστορικά, 11 Φυσικά, 12 Οικιακή Οικονομία και Οικιακή Παιδαγωγική. Π Η Γ Η : Απόφαση 15 Νοεμβρίου 1914: Κείμενο ΣΤ15 (τ. Β', σ. 878-885).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 3. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχολικού έτους 1917-18 Τάξεις Σύνολο α/α

Μαθήματα

Α

Β

Γ

α

β

α

β

α

β

α

β

1

Θρησκευτικά

1

1

1

1

1

1

3

3

2 Ο

Ελληνικά

6

6

6

6

6

6

18

18

1

2

1

2

1

2

3

6

Γεωγραφία

1

1

1

1

1

1

3

3

5

Φυσικοϊστορικά

1

2

1

2

1

2

3

6

6

Φυσικά

1

2

1

2

1

1

3

5

7

Μαθηματικά

2

2

2

2

2

2

6

6

8

Οικιακή Οικονομία και Παιδαγωγική

1

2

1

2

2

3

6

1

1 9

4

9 10 11 12

Ιστορία

—

—

—

1

Ιχνογραφία

1

2

Καλλιγραφία

1

1

Χειροτεχνία

2

3

2

3

2

3

6

2

2

2

2

2

2

6

6

Ωδική

—

2 —

1 —

—

13

Γυμναστική

3

2

3

2

3

2

9

6

14

Γαλλικά

3

4

3

4

3

4

9

12

25

30

24

29

25

30

74

89

Σύνολο

α = Χειμερινή περίοδος (Δεκέμβριος - Ιανουάριος - Φεβρουάριος) β = Εαρινή περίοδος (Μάρτιος - Απρίλιος - Μάιος) Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 25 Δεκεμβρίου 1917: Κείμενο ΣΤ16 (τ. Β', σ. 886).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 4. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχολικού έτους 1918-19 Τάξεις Σύνολο α/α

Μαθήματα

Α

Β

Γ

α

β

α

β

α

β

α

β

1

Θρησκευτικά

1

1

1

1

1

1

3

3

2

Ελληνικά

6

6

6

6

6

6

18

18

Ιστορία

2

1

2

1

2

1

6

3

4

Γεωγραφία

1

1

1

1

1

1

3

3

5

Φυσικοϊστορικά

2

1

2

1

2

1

6

3

1 2

2 2

1

1

3

2

1 2

5

2

6

6

2

1

2

1

2

1

6

3

3

6

Φυσικά

2

7

Μαθηματικά

2

8

Οικιακή Οικονομία και Παιδαγωγική

—

—

—

—

9

Ιχνογραφία

2

1

10

Καλλιγραφία

1

1

11

Χειροτεχνία

3

2

12

Ωδική

2

2

3 2

2 2

2 —

1

1

1

3 2

2 2

9

6

—

—

—

6

6

13

Γυμναστική

2

2

2

2

2

2

6

6

14

Γαλλικά

4

3

4

3

4

3

12

9

30

24

29

23

30

24

89

71

Σύνολο

α = Φθινοπωρινή και εαρινή περίοδος (Σεπτέμβριος, Οκτώβριος, Νοέμβριος-Μάρτιος, Απρίλιος, Μάιος). β = Χειμερινή περίοδος (Δεκέμβριος, Ιανουάριος, Φεβρουάριος). Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 15 Σεπτεμβρίου 1918: Κείμενο ΣΤ19 (τ. Β', σ. 897).

ΠΙΝΑΚΑΣ

5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αβερωφείου Μέσης Γεωργικής Σχολής 1918 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

Σύνολο Α

1 2 3 4 5 fi 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Hi 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Πρακτική αριθμητική 3/Γεωμετρία 21Φυσική πειραματική 2 2 Βοτανική Ζωολογία και Γεν. Εντομολογία 2/2 Γενική πειραματική Χημεία Ζωοτεχνία/Γενική Ζωοτεχνία/Ειδική Ζωοτεχνία... 2 Γενική γεωργία 1 Στοιχεία τοπογραφίας -/3 Στοιχεία υδραυλικής και οικοδομικής -β Αρχαί μηχανικής - / 2 Ελληνικά 2/Αρχαί πολιτικής Γεωργική μηχανολογία — Δενδροκομία/Δενδροκομία ειδική, δασική... — — Εδαφολ., Λιπασματολογία και στοιχεία γεωργίας Ειδική γεωργία — — Γαλακτοκομία και Τυροκομία Οινοποιία — _ Γεωργική Βιομηχανία Αμπελουργία — Μελισσοκομία και σηροτροφία — Γεωργική Οικονομία — Κηπουρική και ανθοκομία — Γεωργική εντομολογία — Γεωργική φυτοπαθολογία — Πεταλωτική, κτηνιατρική κλπ. — Γεωργική Λογιστική — 24 Πρακτικαί ασκήσεις Σύνολο

42

Β

Γ

—

—

—

—

Ιέ 1

—

—

2

—

—

2

—

—

1

—

—

2

3 h

5

—

2

-/3 2/—

—

Π

—

—

1

_

—

1

—

—

1

Οικονομίας και Γεωργικού Δι — — 1 3/2 -/3 -/3 3/3/3/-/3 ~/2 ~/2 2/-

—

Ιέ

3/-

3*

—

1* 22

2/—

lì

li Η Η 1

— — — —

2/-

2

—

1 1

24

2/2/2/2/24/42

81

42

42

126

— — - —

1 1 1

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 23 Αυγούστου 1918: Κείμενο ΣΤ18 (τ. Β', σ. 889-896).

ΠΙΝΑΚΑΣ

6.

Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1920 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

Σύνολο Α

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33

Πρακτική αριθμητική 3/Γεωμετρία 2/2 Φυσική πειραματική και μετεωρολογία 2 Βοτανική 2/1 Ζωολογία και Γεν. Εντομολογία 3/2 Γενική πειραματική Χημεία 2 Ζωοτεχνία/Γενική και ειδική ζωοτεχνία Γεωργία και Γενική και Ειδική -β Στοιχεία τοπογραφίας ~/3 Αρχαί μηχανικής 2 Ελληνικά Γεωργική μηχανολογία — Δενδροκομία — Γεωλογία, Εδαφολογία, Λιπασματολογία — Γαλακτοκομία και Τυροκομία — Οινοποιία — Γεωργικαί Βιομηχανίαι — Αμπελουργία — Γεωργική εντομολογία — Πολιτική Οικονομία — Μελισσοκομία — Σηροτροφία — Γεωργική Οικονομία — — Γεωργική φυτοπαθολογία Γεωργική Λογιστική... — Ελαιοκομία — Δασονομία — Κηπουρική, Ανθοκομία — Πτηνοτροφία — Κτηνιατρικής στοιχεία και πεταλωτική — ΥδραυλικήκαιΟικοδομική — — Γεωργική νομοθεσία 24 Πρακτικαί ασκήσεις Σύνολο ΠΗΓΗ:

42

Β

Γ

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

2 2

—

2/~ 3 h

—

—

—

—

—

—

3/2 2 2/1 3/2/-/3 -/2 "/2 -/ι -η — — —

—

2/— — — — — — — — —

2/3 2/2

Η 1 2 2 li 2έ 5 4έ li 1 2 Η 3 2 Η η 1 Η 1 1 à i 2} 1 2 1 1

24

2/-/2 -/3 -/3 2/1 1/2 -/2 24

Η H Η Ü 1 72

42

42

126

— — — — — — —

Β. διάταγμα 7 Αυγούστου 1920: Κείμενο ΣΤ24 (τ. Β', σ. 912-921).

ΠIΝΑΚΑΣ

7.

Ωρολόγιο π ρ ό γ ρ α μ μ α Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών 1921 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

Σύνολο Α

1 2 3 4 5 0 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

Ιχνογραφία Ελληνικά Πρακτική Αριθμητική Γεωμετρία Φυσική πειραματική Γενική Χημεία Βοτανική Ζωολογία και εντομολογία Γεωολογία και ορυκτολογία Κλιματολογία και εδαφολογία Δενδροκομία Γενική Μηχανική Χωρομετρία Αμπελουργία Γεωργία (Γενική και Ειδική) Κτηνοτροφία και Πτηνοτροφία Οινολογία Ελαιοκομία/Ελαιουργία Εντομολογία Μελισσοκομία Σηροτροφία Πολιτική Οικονομία Σχεδιογραφία πάρκων και κήπων Υδραυλική Κηπουρική Ανθοκομία Γαλακτοκομία Γεωργική Οικονομία Γεωργική Λογιστική Γεωργική Νομοθεσία Συσκευή, διατήρησις και επεξεργασία... Πρακτικαί ασκήσεις Σύνολο

Β

Γ

-/2 2

—

—

1

—

—

2

3/2 h 2 2 3 2 2/1 -/2 -/2

—

—

—

—

—

—

2

—

—

2

— — — — — —

—

—

3

—

—

2

—

—

—

—

3 212 2 2 -/2 2

—

-/2 2/-/2 2/1

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

— — — —

Η 1

2 — —

2 2/2/-/2 2/—

li 1 6 1 2 4 3 2 3 2 1

—

1

—

1

—

1

-/2 2/2 -/2 ι/~ 2 1

—

—

24

24

-/I -/2 24

42

42

42

1 1 2 1

i 2 1

1 2" 1

72 126

Π Η Γ Η : Β. διάταγμα 31 Αυγούστου 1921: Κείμενο ΣΤ25 (τ. Β', σ. 922-925).

Π I Ν Α Κ Α Σ8 .

Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1925 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

Σύνολο Α

—

3

—

—

2

3

—

—

Βοτανική

2

—

—

3 2

Ζωολογία και Γεν. Εντομολογία

1

—

—

1

1

—

—

Μαθηματικά

2

Φυσική και μετεωρολογία

Ι» 2

3

Χημεία

4 5

ΟρυκτολογίακαιΓεωλογία

7

Γεωργική μηχανική

2

8

Ιχνογραφία

1

9

Ζωοτεχνία

11

Δενδροκομία/Δενδροκομία, Κηπουρική, Ανθοκομία Αμπελουργία, Ελαιουργία

1 2

2

6 1

—

—

3 2

οΟ

7

2

6

—

2

2

4

—

2

1 2

Γεωργία

10 12

Γ

—

1

6

Β

2

—

—

2 2

—

3 2

Γεωργική Εντομολογία

—

1

_

1

16

Μελισσοκομία-Σηροτροφία

—

1

—

1

17

Πολιτική Οικονομία

—

1

__

1

18

Γεωργική Οικονομία

—

2

2

19

Γεωργική Λογιστική

—

—

2

2

—

—

1

1

1 2

2

13 14

Γεωργικαί Βιομηχανίαι

—

Γαλακτοκομία...

15

20

Εγκυκλοπαίδεια δικαίου και Γεωργ. Νομοθεσία

—

1

1

21

Φυτοπαθολογία

—

—

22

Στοιχεία Κτηνιατρικής και Πεταλωτικής

—

—

23

Πρακτικαί ασκήσεις

18

18

18

54

36

36

36

108

Σύνολο

Π Η Γ Η : 11. διάταγμα 9 Ιουλίου 1925: Κείμενο ΣΤ26 (τ. Β', σ. 926-933).

Π I Ν Α Κ Α Σ 9.

Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών 1926 Τάξεις

α/α

Μαθήματα

Σύνολο Α

1 Φυσική Γεν. Μηχανική και Μετεωρολογία 2 Χημεία 3 Ζωολογία και Εντομολογία 4 Γεωργικά μαθήματα 5 Χωρομετρία 6 Γεωλογία και Ορυκτολογία 7 Βοτανική 8 Ζωοτεχνία/Ζωοτεχνία και Πτηνοτροφία 9 Γεωργική Μηχανολογία 10 Γεωργική Χημεία 11 Δενδροκομία 12 Οινολογία 13 Ελαιουργία/Ελαιοκομία 14 Αμπελουργία 15 Γεωργία (Γενική και Ειδική) 16 Σηροτροφία 17 Μελισσοκομία 18 Πολιτική Οικονομία 19 Γαλακτοκομία και Τυροκομία 20 Υδραυλική 21 Κηπουρική 22 Ανθοκομία και σχεδιογραφία πάρκων 23 Φυτοπαθολογία 24 Γεωργική Οικονομία 25 Γεωργική Λογιστική και Νομοθεσία 26 Στοιχεία Κτηνιατρικής και Πεταλωτικής 27 Συσκευή και διατήρησις οπωρών... 28 Πρακτικαί ασκήσεις1 Σύνολο

Β

3 2 3 2 1 1 3 2 1 — — — — — — — — — — — — — — — — — — 24

— — — — — — — 2 — 2 2 2 1 2 3 1 1 1 1 — — — — — — — — 24

42

42

Γ — — — — — — — — — — 3 1 2 1 — — — — 1 2 1 1 2 1 1 1 24

3 2 3 2 1 1 3 4 1 2 5 3 2 4 4 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 72

42

126

1

1. Όπως προβλέπονται από το διάταγμα της 31. Αυγούστου 1921: Κείμενο ΣΤ25 (τ. Β', σ. 922-925). Π Η Γ Η : Π. διάταγμα 6 Σεπτεμβρίου 1926: Κείμενο ΣΤ28 (τ. Β', σ. 939-940).

II

Ε Π I Σ Κ Ο Π Η Σ Η

Α'.Ν Α Υ Τ Ι Κ Α

ΣΧΟΛΕΙΑ

1. Στην αρχική φάση της λειτουργίας των Ναυτικών σχολείου δεν μπορούμε να μιλούμε για ιδιαίτερα προγράμματα, αλλά για διδασκαλία ορισμένων θεωρητικών ναυτικών μαθημάτων. "Ετσι: α') Σύμφωνα με το διάταγμα διορισμού διδασκάλου της Ναυτικής στα Ελληνικά σχολεία Σύρου και Ναυπλίου της 31 Ιουλίου (12 Αυγούστου) 1837, 1 τα θεωρητικά ναυτικά μαθήματα διδάσκονταν και στις τρεις τάξεις του Ε λ λ η νικού σχολείου ως εξής: α' τάξη: «Η αριθμητική μέχρι των λογαρίθμων» β' » : « Η γεωμετρία μετά στερεομετρίας και επιπέδου και σφαιρικής τριγωνομετρίας» γ' » : « Η ναυτιλία εν γένει, επίπεδος, σφαιρική και ναυτική». Φυσικά, όσοι παρακολουθούσαν τα ναυτικά μαθήματα, ήταν υποχρεωμένοι να παρακολουθούν και τα υπόλοιπα μαθήματα του Ελληνικού σχολείου, εκτός απόταΜαθηματικά, τα Λατινικά και τα Γερμανικά. β') Ύστερα από τη μεταβολή των όρων της λειτουργίας των ναυτικών σχολείων, 2 δημοσιεύτηκε νέο αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας, 3 περισσότερο σύμφωνο με τις απαιτήσεις του κράτους για τη χορήγηση διπλώματος εμποροπλοιάρχου. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν: Αριθμητική, Γεωμετρία, Γεωγραφία, Υδρογραφία, Ναυτιλία, Ναυτική Αστρονομία και Κυβερνητική.

2. Το πρόγραμμα των πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων ναυτικών σχολών του νόμου ΑΛΘ'/1882 είναι πολύ αναλυτικό και λεπτομερειακά όσον αφορά τη διδακτέα ύλη των διαφόρων μαθημάτων, τα οποία είναι ίδια και για τα δύο είδη σχολών, αλλά με περισσότερο πρακτικό χαρακτήρα για τις δευτεροβάθμιες. Οι τίτλοι των μαθημάτων: Μαθηματικά, Γεωγραφία, Φυσική, Ναυτική, Κυβερνητική, Ναυτικό Δίκαιο, Ελληνικά και Γαλλικά. 3 "

1. Βλ. ΣΤ2 (τ. Β', σ. 2. Βλ. ΣΤ7 (τ. Β', σ. 3. Βλ. ΣΤ8 (τ. Β', σ. 3α. Βλ. ΣΤ 11 [7] (τ.

785-786). 811) και Εισαγωγή: ΣΤ2 (τ. Α', σ. 59-60). 812-815). Β', σ. 834-864).

3. Με την ίδρυση ναυτικού τμήματος στην Πετρίτσειο Εμπορική Σχολή Ληξουρίου δημοσιεύτηκε και ωρολόγιο και αναλυτικό πρόγραμμα. 4 Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν θεωρητικά και πρακτικά, περισσότερο σύγχρονα καιαπαραίτηταγιαμέλλοντες πλοιάρχους. Αξίζει να τονιστεί η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας «και ίδια ασκήσεις εις σύνταξιν εκθέσεων περί ναυτικών συμβάντων και εις την σύνταξιν ημερολογίων πλοίων». 4. Στο νόμο ,ΓΨΚΒ'/1910, που προέβλεπε την ίδρυση Σχολής Ε μ π ο ρ ο πλοιάρχων στον Πειραιά αλλά δεν λειτούργησε, καταγράφονταν τα διδακτέα μαθήματα, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο και για τη Ναυτική Σχολή που προβλεπόταν από το διάταγμα της 14 Σεπτεμβρίου 1925 αλλά που δεν λειτούργησε κι αυτή. 5

Β'. Α Σ Τ Ι Κ Α Σ Χ Ο Λ Ε Ι Α Θ Η Λ Ε Ω Ν

1. Το ωρολόγιο και αναλυτικό πρόγραμμα των Αστικών σχολείων ρυθμίστηκε με την απόφαση 34514 της 15 Νοεμβρίου 1914. 6 Τα κυριότερα γνωρίσματα του προγράμματος αυτού είναι τα ακόλουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι πολύ μεγάλος, και υπερβαίνει μάλιστα τον αντίστοιχο του προγράμματος του 1914 για το Ελληνικό σχολείο. 7 β') Ε κ τ ό απότηνΚαλλιγραφία, που διδάσκεται μόνο στην Α' τάξη, και την Οικιακή Οικονομία, που διδάσκεται μόνο στην Γ' τάξη, όλα τα άλλα μαθήματα διδάσκονται και στις τρεις τάξεις, γ') Η διδακτέα ύλη των διαφόρων μαθημάτων περιγράφεται αρκετά αναλυτικά και σε αρκετά σημείαομοιάζειμετηναντίστοιχη του Ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου. 2. Το πρόγραμμα αυτό ίσχυσε ως το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε αναλλοίωτο,εκτόςαπόμία τροποποίηση της διδακτέας ύλης των Μαθηματικών το 1919, 8 η οποία περιγράφεται με πολλές λεπτομέρειες, ενώ παρέχονται και οδηγίεςγιατον τρόπο διδασκαλίας της. Ε π ί σ η ς θυμίζουμε ότι λόγωτωνεκτάκτων περιστάσεων καθορίστηκε ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμακαιγιατα Αστικά σχολεία κατά τα σχολικά έτη 1917-18 και 1918-19. 9 4. Βλ. 5. Βλ. 6. Βλ. 7. Βλ. 8. Βλ. 9. Βλ. και Πίνακα

ΣΤ1-2 (τ. Β', σ. 867-870) και Πίνακα Σ Τ 1 . ΣΤ 13 και 27 (τ. Β', σ. 871-874 και 934-938). ΣΤ 15 (τ. Β', σ. 878-885) και Πίνακα ΣΤ2. Α99 (τ. Α', σ. 606-615) και Πίνακα Α36. ΣΤ21 (τ. Β', σ. 902-905). ΣΤ16 (τ. Β', σ. 886) και Πίνακα ΣΤ3 (για το σχολικό έτος 1917-18) και ΣΤ19 ΣΤ4 (για το σχολικό έτος 1918-19).

Γ'. ΓΕΩΡΓΙΚΑ

ΣΧΟΛΕΙΑ

1. Το πρώτο πρόγραμμα που αναφέρεται σε Μέση Γεωργική Σχολή συντάχθηκε το 1918, αμέσως μετά τη μετατροπή της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής σε τριτάξια Μέση, και επεκτάθηκε και στη Γεωργική Σχολή Θεσσαλονίκης που το 1919 μετατράπηκε και αυτή σε Μέση.

λουθα: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας, αρκετά υψηλός, κατανέμεται μεταξύ θεωρητικών μαθημάτων και πρακτικών ασκήσεων ως εξής: οι πρακτικές ασκήσεις γίνονται επί 81 ώρες (ποσοστό 64,3%) και τα θεωρητικά μαθήματα διδάσκονται επί 45 ώρες (ποσοστό 35,7%). β') Η κατανομή αυτή κατά τάξεις παρουσιάζει την ακόλουθη εικόνα: στις δύο πρώτες τάξεις, για τις πρακτικές ασκήσεις αφιερώνονται 24 ώρες την εβδομάδα (ποσοστό 57,1%) καιγιαταθεωρητικά μαθήματα 18 ώρες (ποσοστό 42,9%)· στην τρίτη τάξη το βάρος πέφτει στις πρακτικές ασκήσεις (33 ώρες κατά μέσοόροκαιστα δύο εξάμηνα — ποσοστό 78,6%), οι οποίες απορροφούν όλο τον εβδομαδιαίο χρόνο του β' εξαμήνου. γ ' ) Στις δύο πρώτες τάξεις τα περισσότερα θεωρητικά μαθήματα διδάσκονται ανά εξάμηνο, ενώ στην τελευταία τάξη όλα διδάσκονται στο α' εξάμηνο. δ') Λίγων μόνο θεωρητικών μαθημάτων ο χρόνος διδασκαλίας εκτείνεται σε 2 ή 3 τάξεις" των περισσότερων η διδασκαλίαολοκληρώνεταισε ένα εξάμηνο η σπανιότερα σε ολόκληρο σχολικό έτος. ε') Οι πρακτικές ασκήσεις συνεχίζονται και το καλοκαίρι επί 5 ώρες ημερησίως.

2. Το 1920 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα, 1 ' το οποίο κινείται σχεδόν στα ίδια πλαίσια με το προηγούμενο, εκτός κυρίως από τις πρακτικές ασκήσεις στην Γ' τάξη, οι οποίες γίνονται όπως και στις δύο πρώτες τάξεις. Η νέα αυτή ρύθμιση έχει ως αποτέλεσμα, η κατανομή του χρόνου μεταξύ θεωρητικών μαθημάτων και πρακτικών ασκήσεων να είναι ενιαία και για τις τρεις τάξεις αλλάκαισυνολικά (ποσοστό 42,9% και 57,1% αντίστοιχα).

3. Το 1921 δημοσιεύτηκε πρόγραμμα της Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών, 1 2 το οποίο κινείται στα πλαίσια των δύο προηγούμενων προγραμμάτων, με βασική διαφοροποίηση το είδος των μαθημάτων, τα οποία εδώ είναι προσανατολισμένα στην ειδικότητα της Σχολής.

10. Βλ. ΣΤ 18 (τ. Β', σ. 889-896) και Πίνακα ΣΤ5. 11. Βλ. ΣΤ24 (τ. Β', σ. 912-921) και Πίνακα ΣΤ6.

4. To 1925 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα για τις Μέσες Γεωργικές Σχολές, το οποίο ίσχυσε ως το τέλος της περιόδου που έξετάζουμε. 1 3 Το πρόγραμμα αυτό, αρκετά διαφοροποιημένο από τα δύο προηγούμενα (του 1918 και 1920), έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α') Ο συνολικός εβδομαδιαίος χρόνος διδασκαλίας είναι μειωμένος κατά 18 ώρες (ποσοστό 14,3%)' η μείωση αυτή οφείλεται αποκλειστικά στην ελάττωση του χρόνου των πρακτικώνασκήσεων(από 24 ώρες κατά τάξη περιορίστηκαν σε 18). β') Τα θεωρητικά μαθήματα συγχωνεύτηκαν, και διδάσκονται τώρα όλα σε ετήσιο κύκλο, καταργηθέντων των εξαμήνων. 5. Τέλος, το 1926 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα της Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών, το οποίο μεταβάλλει τα διδασκόμενα θεωρητικά μαθήματα καθώς και τις ώρες διδασκαλίας τους. 1 4 Σύμφωναμετο πρόγραμμα αυτό, τα θεωρητικά μαθήματα δεν διδάσκονται κατά εξάμηνο αλλά σεετήσιαβάση,. όπως συνέβη και με τις άλλες Μέσες Γεωργικές Σχολές (πρόγραμμα 1925). Για τις πρακτικές ασκήσεις το διάταγμα δεν κάνει καμία αναφορά, γι' αυτό και σιωπηρά θεωρούμε ισχύουσα τη διάταξη του προγράμματος του 1921 της ίδιας Σχολής.

12. Βλ. ΣΤ25 (τ. Β', σ. 922-925) και Πίνακα ΣΤ7. 13. Βλ. ΣΤ26 (τ. Β', σ. 926-933) και Πίνακα ΣΤ8. 14. Βλ. ΣΤ28 (τ. Β', σ. 939-940) και Πίνακα ΣΤ9.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1833 Νοεμβρ. 21 (Δεκεμβρ. 3)

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

Β.Δ.

Περί συστάσεως Γυμνασίου εις Ναύπλιον

1834 Φεβρ. 6 (18)

Ιουλ.

5 (17)

Β.Δ.

1836 Δεκεμβρ. 15 (27)

Β.Δ.

Δεκεμβρ. 31

Β.Δ.

(12 Ιανουαρ. 1837) » ΒΔ.

Νόμος περί δημοτικών σχολείων [ίδρυση Διδασκαλείου ] Περί διδασκαλίας της κατηχήσεως εις τα σχολεία

Περί αστυνομίας της εμπορικής ναυτιλίας Περί του διοργανισμού θημάτωντωνελληνικών σχολείων και γυμνασίων Περί του κανονισμού των ελληνικών(= Νόμος) σχολείων και γυμνασίων

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 79-80

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Α' 12· Γ ' 85-86

Β' 9-14

' 86 Α'Γ 81

Β' 781-784

Α' 58, 60

Α' 82-83

Α' 84-109 86-91

1837 Ιουλ. 31 (Αύγ. 12)

Β.Δ.

1838 Φεβρ. 21

Ανακ.

Δεκεμβρ. 14 (26)

Β.Δ.

Περί προσθέσεως διδασκάλου της ναυτικής εις τα Ελληνικά σχολεία Σύρου και Ναυπλίας

Ειδοποίησις περί των σπουδαζόντων ναυτών Περί συστάσεως Ν α υ τ ι κ ο ύ Σχολείου εις Ύδραν

Β' 785-786

Α' 58- Γ ' 379

Β' 788 Β' 789

Α ' 58

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

Κανον.

Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1842

Νοεμβρ. 21

Β' 23-25

Α' 34- Γ' 1 238-239

1843

Ιανουαρ. (Φεβρ. 6)

25 Β.Δ.

Φεβρ. 26 (Μαρτ. 10)

Β.Δ.

Σεπτ. 24

Β.Δ.

Περί του οργανισμού της εν Αθήναις Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Περί οικοδομής Γυμνασίου ( Λυκείου) του 1. Βαρβάκη Περί συστάσεως ναυτικής σχολής εις Σύρον

Β' 421-424

Α' 43· Γ' 3

Α' 681-683

Α' 21

Β' 787

Α' 58

1844

Απριλ. 29

Κανονισμός της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής

Β' 425-429

Γ' 261, 303

Περί τακτικής παραδόσεως των ιερών μαθημάτων

Α' 110-111

Γ' 89-90

Περί εξετάσεων των Εμποροπλοιάρχων

Β' 790-794

Α' 58

Εγγρ.

1848

Αυγ.

13

Εγκ.

1850

Νοεμβρ. 24

Β.Δ.

1851

Μαρτ. 14

»

Κανον.

24

Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής ΕΒ' 26-28 ταιρίας Περί της περιόδου των μαθημάτων εν τοις Γυμνασίοις Α' 112-113

Α' 34· Γ' 187, 239 Εγγρ. Γ' 90

Εγγρ.

1852 Σεπτ. 9

Β.Δ. Οκτωβρ.

18

Κανονισμός Ριζαρείου Εκκλησιαστικής ΣχοΒ' 430-434 λής Περί εξετάσεως των Ελλήνων εμποροπλοιάρχων Β' 795-796

Γ' 262-263, 304 Α' 58

1855 Αυγ.

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

31

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Εγκ. Περί αποστολής προγραμκαι Αποφ. μάτων Γυμνασίων Ελληνικών σχολείων,

κα εσωτερικής τακτοποιήσεως των παιδευτηρίων 1856 Μαρτ. 3

»

20

»

25

Εγκ. Περί τακτικού εκκλησιασμού των μαθητών κατάταςΚυριακάς και εορτάς Β.Δ. Περί εσωτερικής τάξεως

Κανονισμός τον Β. Διδασκαλείου Ιουν. 8 Β.Δ. Περί κανονισμού των εξετάσεων των Δημοδιδασκάλων » » 18 Περί εμπορικών μαθημάτων Διατάξειςαφορώσαιεις Ιουλ. 10 τηνεκτέλεσιντουανωτέρω Β. Διατάγματος Σ ε π τ . 27 Ν. , Τ Ξ Ζ ' Περί Ιερατικών Σχολείων Περί τον κανονισμού των Οκτωβρ. Β.Δ. 27 Ιερατικών Σχολείων

Γ ' 18-21, 91-94

Α' 122-123

Γ ' 90

Β' 29

Γ ' 228

Β' 30-39

Γ ' 228

Β' 15-22 Εγγρ. Β' 603

Γ ' 228

Β' 604-605 Β' 435-437

Α' 49· Γ ' 351 Α' 45

του

Κανον.

[Έναρξη Φεβρ. 28

Απόφ.

Απριλ.

Ιουν. 11

17

30

Εγκ.

του

Α' 49· Γ ' 35

Β' 438-440 Εγγρ.

1857

1857 Ιουλ.

Α' 114-121

Α' 45· Γ ' 296, 310

μαθήματος

της σικής ] Εσωτερικός

Α' 124 κανονισμός

λείων Β' 441-444 Περί της παραδοχής των μαθητών εν τε τοις Ελλην. σχολείοις και γυμνασίοις, και περί απολυτηρίων εξετάσεων Α' 125-126

Εγκ. Περί μεθόδων

διδασκαλίας

Γ ' 87 Γ ' 296, 310

Γ ' 90

Α' 127-128 Γ ' 90

τω

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1857

Αυγ.

»

12

»

14

»

27

3

Β.Δ.

»

» »

Σεπτ. 15 » Οκτωβρ. »

»

»

Περί εισαγωγής εμπορικών μαθημάτων εν τω γυμνασίω Πατρών Β' 606 Α' Εγκ.Περί ελληνικής θεματογραφίας Α' 129-131 Γ' Περί της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις διδασκαλίας της τεαρχαίαςκαι της νεωτέρας Ελληνικής γλώσσης Α' 132-133 Γ' Περί εισαγωγής εμπορικών μαθημάτων εν τω γυμνασίω Πατρών Β' 607 Α' Περί αποστολής προγράμματος μαθηματικών Α' 134-142 Εσωτερικός κανονισμός 19 των Γυμνασίων και των Ελληνικών Σχολείων Οδηγίαι προς εφαρμογήν Α' 143-147 Α' του εσωτερικού κανονισμού των ελληνικών σχολείων και γυμνασίων

1859

Οκτωβρ.

1861 Οκτωβρ.

1862 Ιουλ.

9Εγκ.Περί διδασκαλίας του εμπορικού δικαίουεντη πρώτη τάξει του γυμνασίου Σύρου

Β.Δ.13

1 Ψήφ.

Δεκεμβρ. 8

90-91

91

49· Γ' 351

13

Α' 148-153

Α' 13

Β' 608-609

Α' 50· Γ' 351

Περί των εξετάσεων των υποψηφίων διδασκαλισσών Β' 40-41 [Ερωτήματα για απάντηση σχετικάμετη λειτουργία των σχολείων ] Περί εισαγωγής εν μεν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω της οπλασκίας. Ενδετοις κατωτέροις

49· Γ' 351

Α' 154-162

Α'

34· Γ' 240 Εγγρ.

Α' 91

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1862 εκπαιδευτηρίοιςτηςγυμναστικής Α' 163-164 1864 Σεπτ. 10

Γ' 93-94

Απόφ. Περί κανονισμούτωνεις τα μένων εμπορικών θημάτων

1865 Δεκεμβρ. 20

Ν. ΡΗ' »

1866 Φεβρ. 3 Ιουλ.

Ιουν.

23

Σεπτ. 2

Οκτωβρ.

8

Β' 610-611

Α' 50· Γ ' 35

διοργανώσεως της Επτάνησον

Περί της εν Επτανήσω εκπαιδεύσεως οδηγίαι Περί του ότι μαθήματα μη οριζόμενα υπό του νόμου, ούτε εις το πρόγραμμα καταχωριζόμενα δεν είναι υποχρεωτικά τοις μαθηταίς

12

1867 Απριλ. » »

Περί

μα-

Α' 167-170' Β' 613 Γ' 351-352

Α' 171

Β.Δ.

Περί ναυτικής διδασκαλίας Εγκ. Περί κανονισμού των δι εμποροπλοιάρχους ναυτικών σχολείων Β.Δ. Περί συστάσεως πέντε » 11 ναυτικών σχολείων » ΠερίτουΑρσακείου Μαΐου ως 11 διδασκαλείου διδασκαλισσών Περί του μαθήματος της Απόφ. ποιητικής Περί Αποστολής προγραμμάτων των Γυμνασίων και Ελληνικών σχολείων Οργανισμός της εν ΑθήΒ.Δ. 7 ναις Ριζαρείου Εκκλη-

εκπ

Εγγρ. Α' 165-166· Α' 14-15· Β' 6 1 2 Γ' 351-352

Γ' 94

Β' 811

Α' 59· Γ ' 379

Α' 59· Γ' 37

Β' 812-815 Β' 816

Α' 59

Εγγρ. Α' 34· Γ ' 24

Β' 42-43 Α' 172 Γ' 94

Α' 173-183

Γ ' 22-24, 94-96

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1867 »

9

1868 Σεπτ. 25

Οκτωβρ.

1870 Ιουν. Σεπτ. 17

18

εκκλησιαστικής Σχολής Β' 445-44.8 Απόφ. Κανονισμός της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Β' 449-454

Εγκ. Περί διορθώσεως των πλημμελώς εχόντων εν τοις γυμνασίοις και Ελλ. σχολείοις Α' 184-187 Απόφ. 14 Κανονισμός του εν Αθήναις δημοσίου γυμναΑ' 188-189 στηρίου

Εγκ. [Προσθήκη μαθημάτων ] [Καθορισμός ωρών διδασκαλίας της Πολιτικής γεωγραφίας στα Γυμνάσια ] Κανονισμός των ΠαρθεναΚανον. γωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας

Α' 190

Α' 44· Γ 304

Α' 44· Γ' 264-265, 304

Γ' 96

Γ' 96

Γ' 25-27, 96

»

Α' 191 Γ' 25-27, 96

Β' 44-47

Γ' 188, 239-240

1871

Β.Δ.

Περί στρατιωτικών ασκήΓ' 25-27, 96 σεων των μαθητών Α' 192-193 Εγκ. Περί στρατιωτικών ασκή» σεων των μαθητών Α' 194-195 Γ' 25-27, 96 Οδηγίαι περί των στρατιωτικών ασκήσεων των μαθητών Α' 196-198 Γ' 25-27, 96 » Περί των Μαΐου ιερών 31μαθημάτων και της βαθμολογίας των μαθητών Α' 199-200 Γ

Φεβρ. 18 Μαρτ. 25 Απριλ. 8

1872 Αυγ.

17

Εγκ. Περί γραπτών των εν τοις

γυμνασμάγυμνασίοις

λείοις 1873 Σεπτ. 3

Εγκ. Περί διδασκαλίας των ιερών μαθημάτων

Α' 201-202

Γ' 95

Α' 203

Γ' 97

97

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1874 Αυγ.

ΕΙΔΟΣ

3U

Εγκ.

ΤΙΤΛΟΣ

Περίδιδασκαλίας της Φυσικής

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

άρχων Α' 204

Γ' 97

Α' 205

Γ ' 97

Α' 206-221

Γ' 25-27, 96

Β' 48-52

Γ' 189-190, 240-241

Β' 53-56

Γ' 191-192, 240-241

Α'

Γ ' 25-27

1875 Εγκ.

1876 Νοεμβρ. 5

Κανον.

Μαΐου Περίτου27 μαθήματος της Φυσικής

Στρατιωτικός

κανονισμός

μνασίων του κράτους Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1876-77 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τω εσωτερικώ διδασκαλείω της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 1877 Μαΐου 11

Οκτωβρ.

1878 'Γανουαρ. 1.1

Κανον.

Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας 25 Εγκ. Περί διακοπής των στρατιωτικών ασκήσεων Κανον. Κανονισμός του εν Θεσσαλονίκη Διδασκαλείου

Ν. ΧΘ'

Β.Δ.

Μαΐου 2 5

»

Αυγ.

23

Απόφ.

Β' 64-79

Περί συστάσεως του Διδασκαλείου εν Αθήναις Β' 57-60 Περί κατανομής των διΒ' 61-63 δακτέων μαθημάτων εν τω Διδασκαλείω Περί οργανιστικού του Διδασκαλείουκαιτου προτύπου Β' 80-84

1879 Ιουλ. 3 - 4

222

Περί αναγνωρίσεως

του

Ζαππείου Παρθεναγωγείου ως ισοβάθμιου τω

Γ' 161, 230-231

Α' 26· Γ' 229 Γ ' 159-160, 229-231, 241

Γ' 230

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1879

»

16

»

»

Β.Δ.

Κανον.

1880 Μαΐου 6

Διδασκαλείο) Περί τροποποιήσεως του από 25 Μαΐου 1878 Β.Δ. Περί κατανομής 3 τάξεις του εν Αθήναις Διδασκαλείου Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου του θήλεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει, ιδρυθέντος τω 1875 (ανεγνωρισμένου υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως ισοβαθμίου τω Αρσακείω)

Α' 34· Γ' 2

Β' 85-86

Β' 93

Γ' 162-163, 231

Β' 87-92

Γ' 241

Ν. ,ΩΝΘ' Περί συστάσεως διδασκαλείων εν Πελοποννήσω και Επτανήσω Β' 94-95 Α' 26 Οδηγίαι περί των εξετάΕγκ. σεων Α' 223 Γ' 97 Β.Δ. Α' 224-22Î Γ' 25-27, 97 Περί γυμναστικής

» 28 Σεπτ. 22

1881 Απριλ.

Αυγ.

31

24 Β.Δ.

»

Περί διδασκαλίας των παιδαγωγικών μαθημάτων και των εξετάσεων σκαλισσών εν τοις Παρθεναγωγείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας Περί εφαρμογής των διεπόντων την δημοσίαν εκπαίδευσιν νόμων και κανονισμώνενταις προσαρτηθείσαις και προσαρτωμέναις επαρχίαις

Β' 96-99

Α' 226

Α' 34-35- Γ'

Α' 15

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1882 Ιουν.

2

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

Ν. ΑΙΒ' Περί

συστάσεως

λείου

» 16

Ν. 4-ΙΔ'

ΚΕΙΜΕΝΟ

Περί

εν

διδασκα-

Θεσσαλία

συστάσεως

ραιεί

εν

22

»

»

Ν. ΑΛΘ'

Περί

Ν. 4Μ'

Περί

Α' 26

Β' 614-615

Α' 51

δημοσυντηρήτου

συστάσεως

κών

Β' 100

Πει-

γυμνασίου »

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

εμπορι-

ναυτικών

σχολών

τροποποιήσεως

προσθήκης

Β' 817-820

και

Α' 60-62· Γ'

διατάξεων

αναφερομένωνειςτα

Β' 101-102

Διδασκαλεία »

Ν. ΑMB'

»

Περί

των

διδακτικών

βλίων

της

κατωτέρας

βι-

μέσης

ως Αυγ.

19

Β.Δ.

Α' 259

Περί

συστάσεως εμπορι-

κών

Σεπτ. 2

»

Περί

ναυτικών

σχολών

διδασκαλίας

των

ιε-

εν

τοις

ρών μαθημάτων Έλλην,

»

4

Β.Δ.

Περί

σχολείοις

διδακτικών

7

Περί

»

εξετάσεων και

Γ' 97

Α' 259

Γ 98

Β' 827-831

Α ' 61

Β' 832

Α ' 61

Διδασκάλων

ναυτικών

μαθημάτων

ε-

μπορικών

ναυτικών

σχο-

Περί

εξετάσεων

φίων ρικού

»

17

Περί

του

αναστολής

Β.

29

Περί

εμπο-

ναυτικού της

χύος του άρθρου »

υποψη-

καθηγητών και

διδασκάλων

»

Α' 227

Α' 61

Καθηγη-

λών »

»

Γ 98

βιβλίων

ρας εκπαιδεύσεως τών

»

Β' 821-823

της μέσης και κ α τ ω τ έ -

» »

Γ' 231

και

εκπαιδεύσε-

ισ-

11

του

Διατάγματος της

Επιτροπής

Β' 103-104

Α' 35

Β' 833

Α' 61

προς

ε ξ έ τ α σ ι ν των καθηγη» κών

ναυτικών

μαθημά-

συστάσεως

εμπορι-

ναυτικών

σχολών

των

Οκτωβρ.

28

Περί κών

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1882 Νοεμβρ. Δεκεμβρ.

22 17

» 31

Β' 824 Α ' 61 Α' 2 2 8 - 2 2 9 Περί γυμναστηρίων Απόφ. Περί εγκρίσεως προγράμματος των ενταιςεμπορικαίς ναυτικαίς σ χ ο Γ ' 2 5 - 2 7 , 97 λαίς διδασκομένων μαθημάτων Β' 8 3 4 - 8 6 4 Περί καθηκόντων των διΒ.Δ. ευθυντών των εμπορικών ναυτικών σχολών Α ' 61· Γ ' 3 7 9 και περί κανονισμού τούτων Β' 8 2 5 - 8 2 6 Πρόγραμμα των επί τα σχολικόν έτος 1882-83 διδαχθησομένων μαθηΑ' 61 μάτων εν τοις Δ ι δ α σ κ α λείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας Β' 1 0 5 - 1 0 9 Γ ' 193, 2 4 1 - 2 4 2

ΒΔ

1883 Ιανουαρ.

»

18

»

»

»

24

»

29

Μαρτ. 31

Απριλ. 12

12 Β.Δ.

Περί τροποποιήσεως τον άρθρον 2 τον από 19 Αυγούστου 1882 Β. διατάγματος περί συστάσεως εμπορικών ναυτικών σχολών Β' Περί καταρτίσεως του γυ» μνασίου Πειραιώς κατά τον Α Ι Δ ' νόμον Β' γυμναστηρίων Α' Ε γ κ . Περί Περί γυμναστικής των Β.Δ. μαθητών των ελληνικών σχολείων Α' Περί γυμναστικής των Εγκ. μαθητών των παρά γυμνασίοις ε λ λ . σχολείων Α' Κερί εισαγωγής των στραΝ. ΑΡΙΘ' τιωτικώνασκήσεωνεις τα γυμνάσια και ελληνικά σχολεία Α' Περί της διδασκαλίας των Εγκ. ξένων γλωσσών

824-825

Α'

616 230

Α' 51

61

Γ ' 2 5 - 2 7 , 97 230 Γ

25-27, 97

Γ

2 5 - 2 7 , 97

232

233-234

Γ ' 25-27, 96

Α' 2 3 5 - 2Γ3' 6 97, 352

εν

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1883

» 14

Β.Δ.

Περί εισαγωγής των στρατιωτικώνασκήσεωνεις τα Διδασκαλεία τον Κράτους 1/ρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-84 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Π ρ ο τ ύ της

ποις και Διδασκαλείοις Φιλεκπαιδευτική, Εταιρίας

Β' 110-111

Γ 231

Β' 112-115

Γ

Β' 116-11;

Α' 27

1884

Απριλ. »

»

Περί υποδιδασκάλων Ν. 17 ΑΡΠΕ' Εγκ.Περί απουσιών των μαθη-

21

τώνεκτωνστρατιωτιΑ' 237-238 κών ασκήσεων Περί έγγραφης Μαΐου και εξετάΒ.Δ. .11 σεων μαθητών εν τοις εκπαιδευτηρίοις της μέσης εκπαιδεύσεως Α' 239 Εγκ. Περίεγγραφήςκαι εξετάσεων μαθητών εν τοις εκπαιδευτηρίοις της μέσης εκπαιδεύσεως Α' 240-242 Περί προσωρινής σχολής Β' 118-120 Β.Δ.

22

Ιουν.

9

» 23

» 27

Σεπτ. 7 » 27 » 29

»

γυμναστών Πρόγραμμα των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και τοις γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων Α' 243-256 Περί συντάξεως του προ» Εγκ. γράμματος διδακτέο»· μαθημάτων εν τοις εκπαιδευτηρίοις της μέσης εκπαιδεύσεως Α' 257-259 Περί διορθώσεως προγραμμάτων ελληνικών σχολείων Περί της διδασκαλίας των ελληνικών Περί εμπορικών των

Α' 263

Γ' 97

Γ' 97

Γ' 97 Α' 39-40Γ' 216, 252

Γ' 28-34, 97-98

Γ' 98 Α'I1'260-262 98 Γ' 98

μαθημά-

Β' 617-618

Γ 352

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1884 Εγκ. »

»

8

Νοεμβρ. 21 »

25

Κανον.

Περί διδασκαλίας των στρατιωτικών ασκήσεΟκτωβρ. 1 ων των μαθητών Α' 264-266 Γ' 98 Περί στρατιωτικών ασκήσεων εν τοις Διδασκαλείοις Β' 121-122 Γ' 231 Περίτωνδιδακτέων τεμαχίων νεωτέρων Ελλήποιητών Στρατιωτικός μνασίων

1885 Ιουλ.

»

26

30 Αυγ.

31

Κανον.

Σεπτ. 28

Εγκ. »

Νοεμβρ. 20

Β.Δ.

21

Απριλ.

του

Κράτους

30

Α' 271-278

Περί στρατιωτικών

Γ 98

Β' 123-124

Α' 35

Β' 619-620

Α' 51

προγράμματος των μαθημάτων των Ελληνικών σχολείων και γυμνασίων Κανονισμός του Ζαππείου Εθνικού Παρθεναγωγείου εν Κωνσταντινουπόλει, ιδρυθέντος τω 1875 Β' 90-92

Α' 279-282

Γ

Γ" 241

ασκή-

σεων

Περί αναβολής των στρατιωτικών ασκήσεων

1886 Φεβρ. 12

Γ' 98

κανονισμός

Απόφ.[Αναγνώριση του Ομηρείου Παρθεναγωγείου Σμύρνης ] Ν. ΑΣΞΒ' Περί του δημοσυντηρήτου γυμνασίου Πειραιώς Β.Δ. Περί τροποποιήσεως του

[Κατ' Αύγουστ.]

»

Α' 267-270

»

Α' 283-284

Γ' 99

Α' 285

Γ' 99

Περίγενικούεπόπτουτων στρατιωτικών ασκήσεων Α' 286-287 Περί ναυτοδιδασκάλων Β' 865-866 Οι μαθηταί της τετάρτης τάξεως Γυμνασίου δεν

Γ' 99 Α ' 61

» Εγκ.

33-

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1886

Σεπτ. 5

»

29

Οκτωβρ. » »

6 »

» 31

υποχρεούνται να εξεταΓ' 99 σθώσιν εις τα ιερά Α' 288 Περί κατανομής των μαΒ.Δ. θημάτων και των ωρών της διδασκαλίας εν τοις Διδασκαλείοις Β' 127-130 ΓΊ64-165,231-232 Περί μεταβολής εν τω Β. Β.Δ. διατάγματι της 31 Αυγούστου 1885 περί του προγράμματος των εν τοις γυμνασίοις διδασκομένων μαθημάτων Α' 289 Γ' 99 Περί κοινοποιήσεως του 3 Εγκ. ανωτέρω Διατάγματος Γ' 99 Α' 290 Περί ιδρύσεως Λυκείου Α' 677-681 Β.Δ. Περί προγράμματος των Απόφ. διδακτέων μαθημάτων 21-22· Γ' 147 εν τω Α'Βαρβακείω Λυκείω » Α' 685-694 Περί του προγράμματος σχολείοις και τοις γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων

1887 Σεπτ. 28

Δεκεμβρ. 20 »

»

Β.Δ.

Ν. ΑΧΗ' Ν. ΑΧΙΑ'

Περί σχηματισμού

Γ' 129, 147-148 Α' 291-297

Γ' 35-38, 99-100, 147-148

Α' 695-696

Α' 22, 149-150

Β' 137-138

Α' 40- Γ' 252

τάξεως

νων μαθημάτων Περί κεντρικού γυμναστηρίου Περί γυμναστών και βοηθών της γυμναστικής καλλιγραφίας και ιχνογραφίας Πρόγραμμα των κατά σχολικόν έτος 1887-88 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις Π ρ ο τύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας...

Γ' 100 τοΑ' 298-299

Γ' 195, 196, 242 Β' 131-136

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1888 Ιανουαρ.

Σεπτ. 13

1889 Μαρτ. 22

»

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

11 Β.Δ.

Περί εξετάσεων επί πτυχίω των υποψηφίων διδασκαλισσών Περί κατανομής των μαθημάτων καιωρώντης διδασκαλίας εν τοις διδασκαλείοις Περί του τρόπου της διδασκαλίας της Ελληνικής γλώσσαςενταις τάξεσι του Διδασκαλείου [της Φιλεκπ. Εταιρίας ]

Β.Δ.

Β' 152-154

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Α'

35

Β' 139-142

Γ ' 166-167, 232

Β' 143-146

Γ' 242

Α' 300-301

Εγγρ. Γ' 100

Α' 302

Γ' 100

Ν. Α Ψ Κ Γ ' Περί

29 Β.Δ. Απριλ.

ΚΕΙΜΕΝΟ

30

των στρατιωτικών ασκήσεωνεντοις γυμνασίοις Περί των στρατιωτικών ασκήσεων Περί του χρόνου των στρατιωτικών ασκήσεων εν τοις γυμνασίοις

1890

Γ ' 100 Α' 303

Οκτωβρ.

3Απόφ.

Περί προγράμματος των διδακτέων μαθημάτων κείω Πρόγραμμα των εν τη Εκκλησιαστική Ριζαρείω Σχολή κατά το χειμερινόν εξάμηνον του σχολικού έτους 1890-91 διδαχθησομένων μαθημάτων Πρόγραμμα των εν τη Εκκλησιαστική Ριζαρείω Σχολή κατά το θερινόν εξάμηνον του σχολικού έτους 189091 διδαχθησομένων μαθημάτων

Γ' 130, 148-149 Α' 697-704

Β' 455-457

Γ' 266, 304

Β' 458-460

Γ ' 266, 304

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1891 Απριλ.

»

ΕΙΔΟΣ

12 Β.Δ.

Εγκ.

14

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

Περί εγγραφής και εξετάσεων των μαθητών γυμνασίων και ελληνικών σχολείων Α' 304-305 Εγκύκλιος ερμηνευτική

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Γ' 100

του εξετάσεων

Ιουλ.

1892 Ιουλ.

των

μαθη-

Πρόγραμμα των εν τη Εκκλησιαστική Ριζαρείω Σχολή κατά το χειμερινόνεξάμηνοντου σχολικού έτους 189192 διδαχθησομένων μαθημάτων

13

Σχέδιον νόμου περί συστάσεως εμπορικής σχολήςενΠειραιείκαι περί καταργήσεως του αυτόθι γυμνασίου Ν. ,ΒΟΘ' Περί συστάσεως υποδιδαΑυγ. 6 σκαλείων Περί της υπό των ανωτέΒ.Δ. Οκτωβρ. 27 ρων ιδιωτικών Παρθεναγωγείων του Κράτους μορφώσεως των δημοδιδασκαλισσών Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1892-93 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Π ρ ο τ ύ ποις και Διδασκαλείοις

Α' 306-307

Γ' 100

Β' 461-463

Γ' 267, 304

Β' 621-622

Α' 53-54

Β' 147-150

Α' 27· Γ ' 232

τώ της

Σ.Ν.

22

Α' 35 Β' 151-152

της Εταιρίας...

Γ' 197, 242-243 Β' 155-159

1893 Απριλ.

7

Β.Δ.

Περί του οργανισμού των υποδιδασκαλείων και

τω μένων προτύπων ματείων

γραμΓ 168, 232-233 Β' 160-167

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

1893 Αυγ.

ΒΔ

»

12

»

20

6

»

Σεπτ. 29

»2 »

Δεκεμβρ. 3

1894 Αυγ. 2

Σεπτ. 21

ΚΕΙΜΕΝΟ

Περί μεταρρυθμίσεως τον άρθρου 7 του Β. διατάγματος της 6 Οκτωβρίου 1886 περί ιδρύσεως Λυκείου Απόφ. Περί προγράμματος των διδακτέων μαθημάτων

Β.Δ.

Οκτωβρ.

ΤΙΤΛΟΣ

κείω Περίωρολογίουκαιαναλυτικού προγράμματος πλήρων παρθεναγωγείων και των διδασκαλείων των θηλέων Περί κανονισμού του κεντρικού γυμναστηρίου γυμναστικής Περί οργανισμού κλησιαστικής ου Σχολής Περί οργανισμού κλησιαστικής ου Σχολής

σχολής της ΕκΡιζαρεί-

Α' 684

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Γ ' 150

Γ' 131, 149-150 Α' 705-714

Β' 168-179

Α' 35· Γ ' 198, 243

Β' 180-185

Α' 40· Γ' 252

Β' 464-479

Α' 305

της ΕκΡιζαρεί-

Β' 480-489 Α' 44· Γ' 270, 305

Απόφ. Περί τροποποιήσεως του από 31 Οκτωβρίου 1886 προγράμματος

Β.Δ.

σχολείοις και γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων Περί τροποποιήσεως του 11ου άρθρου του από 3 Δεκεμβρίου 1893 Β. διατάγματος περί οργανισμού της Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής και του προσηρτημένου ωρολογίου

Γ ' 35, 99 Α' 308-310

Β' 490-494

Γ ' 271-273, 305

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1895 Νοεμβρ. 13

Δεκεμβρ. 15

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

Β.Δ.

Περί ορισμού των εδρών Εκκλησιαστικής ΡιΒ' 495-496 ζαρείου Σχολής Περί τροποποιήσεως του ωρολογίου των εδρών

»

Κανον.

1896 Ιουν.

Αυγ.

ΚΕΙΜΕΝΟ

σιαστικής Σχολής Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού Παρθεναγωγείου μετ οικοτροφείου, ιδρυθέντος τω 1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και αναγνωρισθέντος ισοβαθμίου τω Αρσακείω...

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Γ' 305

Β' 497-498

Β' 124-126 Γ ' 272-273, 305

18

Β. Δ

23

» »

Νοεμβρ. 7

Περί αναγνωρίσεως ως διδασκαλείων θηλέων των υπό της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συντηρουμένων εκπαιδευτηρίων εν Αθήναις, Πάτραις και Κέρκυρα Περί προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδασκομένων μαθημάτων Περί γραπτών γυμνασμάτων των μαθητών των γυμνασίων και ελλην. σχολείων Εγκ. Εγκύκλιοι οδηγίαι περί του τρόπου διδασκαλίας

»

Β' 186-187

»

Α' 311-322

Α' 323-326 Α' 35 Α' 327-340

1897 Σεπτ. 9

Β.Δ.

Περί οργανισμού της Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής

Γ ' 39-43, 100 Β' 499-516 Γ ' 100 Α' Γ' 44· 305-306 100 Γ ' 274-275,

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1897

» 11

Β.Δ.

Οκτωβρ.

20

»

Περί προγράμματος των εν τοις ελλην. σχολείοις Α' 341-369 δακτέων μαθημάτων Περί συμπληρώσεως τον Από 9 Σεπτεμβρίου

Γ' 44-46, 51-52, 100-103

κα

» »

18 Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής Περί προγράμματος μαθημάτων διδασκαλείου θηλέων

Νοεμβρ. 11

»

Β' 517-520

Β' 188-190

13 μαθημάτων παιδευτικού

Γ ' 306

Α' 35· Γ ' 199, 243

του προτμήματος

Π

τη Ριζαρείου Σχολής »

17

Β' 520-521

»

Από 11 1897 Β.

Γ ' 306

Σεπτεμβρίου διατάγματος,

Π

πε »

Δεκεμβρ. 14

1898 Ιανουάρ.

προγράμματος των εν τοις ελλην. σχολείοις και γυμνασίοις διδακ- Α' 370-374 τέων μαθημάτων Κανονισμός της εν Αθήναις ιδρυμένης ειδικής γυμναστικής σχολής Β' 191-193

Γ ' 45-46, 51-52,

101 Α' 40· Γ ' 217, 252

12 Εγκ. Περί εφαρμογής των οδηγιών της διδασκαλίας

τω κα »

Φεβρ. (;) Μαΐου 30

Β.Δ.

οις διδακτέων μαθημάτων κατά τα Από 9 Σεπτεμβρίου και 17 Νοεμβρίου π.ε. προγράμματα Περί γυμνασιακών εκδρομών Περί εξετάσεως υποψηφίων γυμναστριών

Α' 375-377

Γ ' 101-103

Α' 378-382

Γ' 101

Β' 194-196

Α' 40· Γ ' 253

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

1898 Ιουν.

Β.Δ.

11

Οκτωβρ.

»

9

Δεκεμβρ. 11

1899 Φεβρ. 16

»

ΛΙαρτ. 22

Ιουλ.

Αυγ.

10

10 »

Νοεμβρ. 20

»

»

ΤΙΤΛΟΣ

Περί εξετάσεως υποψηφίων νηπιαγωγών και Εγκ. Περί εκκλησιασμού 6 θρησκευτικής μορφώ» σεων των μαθητών Συμπληρωματικός κανονισμός των γυμνασίων και ελληνικών σχολείων Κανονισμός της εν ΑθήΒ.Δ. ναις Ειδικής Γυμναστικής Σχολής

Β.Δ.

Περί εισαγωγής της διδασκαλίας του μαθήματος της ελληνικής γραμματολογίας εν τοις γυμνασίοις τον Κράτους Περί ορισμού θρησκευτικών μαθημάτων από 1 Σεπτεμβρίου 1899 εν τοις ελληνικοίς σχολείοις

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Β' 197-198

Α' 36· Γ ' 247

Α' 383-384

Γ' 101

Α' 386-389

Α' 13

Β' 199-205

Γ ' 218, 252

Α' 390-392

Γ' 103

Α' Ν. ,ΒΧΚΑ' Περί γυμναστικής και γυμναστικών και αθλητικών αγώνων Α' Περί οργανισμού της ΣχοΒ.Δ. λής των Γυμναστών Β' Περί της διδασκαλίας της » Γυμναστικής εν τοις σχολείοις της Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως και εν τοις Διδασκαλείοις εκατέρου φύλου Α' Περί του αναλυτικού προγράμματος της Γυμναστικής εν τοις σχολείοις της Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως Α'

393-395

Γ' 103

396-397

Γ ' 232

205-209

Γ' 219, 252-253

398-410

Γ' 103

411-422

Γ ' 103

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1900 Σεπτ. 2

»

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

Β.Δ.

Περί οργανισμού της Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής Περί τροποποιήσεως των

»

21

»

Οκτωβρ.

»19

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Β' 522-531

Α' 44· Γ' 276-279, 306

Α' 423-430

Γ 47-48, 51-52, 103-104

1897 και 17 Νοεμβρίου 1897 Β. διαταγμάτων περί κανονισμού του προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων Περί» »συστάσεως εμπορικής Σχολής εν Ληξουρίω Περί εκκλησιασμού των μαθητών

Β' 623-626

Α' 54-55· Γ' 317, 352-353

Α' 384-385

Γ' 101

Περί ιδρύσεως εν Αθήναις Εμπορικής Σχολής

Β' 627-628

Α' 55· Γ' 352-353

Β' 628-629

Α' 55

Β' 630-631

Γ ' 353

Β' 631

Α' 55

Α' 431-432

Γ ' 103

»

1901 Ιουν. 8

Ιουλ.

20

»

»

»

27

Αυγ.

10

Οκτωβρ.

Β.Δ.

»22

Περί μεταρρυθμίσεως και προσθήκης άρθρων του Β. διατάγματος της 8 Ιουνίου ε.ε. περί ιδρύσεως εν Αθήναις Εμπορικής Σχολής Περί του προγράμματος 1ης τάξεως της εν Αθήναις ιδρυθείσης Εμπορικής Σχολής Περί συστάσεως εν Πάτραις Εμπορικής σχολής εκ τριών τάξεων κλπ. Περί τροποποιήσεως κλπ. άρθρων τον Β. διατάγματος της 20 Νοεμβρίου 1899 περί διδασκαλίας της Γυμναστικής

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1901 »

Περί συστάσεως ιδίου ναυτικού τμήματος εν

26

Β.Δ.

τη ρική Σχολή

1902 Ιουλ.

6

Περί προγράμματος μαθημάτων Διδασκαλείου θηλέων Πρόγραμμα των εν τη Εκκλησιαστική Ριζαρείω Σχολή κατά το σχολικόν έτος 19021903 διδαχθέντων μαθημάτων

» Σεπτ. 10

1903 Ιουν.

9

Ληξουρίου

»

Β' 867-870

Α' 62-63· Γ' 367, 380

Β' 210-215

Γ 200-201, 243-244

Β' 533-536

Γ' 306

Β' 537-539

Α' 45

Β' 632-633

Α' 55· Γ' 353

Α' 433-435

Γ' 49-52, 104

Β' 635-638

Γ ' 318, 353-354

Β' 639

Γ' 353-354

Β' 640-641

Γ 319. 354

Περί συστάσεως Ιερατικής Σχολής εν Άρτη

και Ιουλ. Σεπτ. 6

» 11 »

»

Νοεμβρ. 7

22

Ν. , Β Α ' »»

Β.Δ. »

αυτής Περί συστάσεως εμπορικών σχολών Περί τροποποιήσεως των από 11 Σεπτεμβρίου 1897, 17 Νοεμβρίου 1897, 22 Μαρτίου 1899 και 21 Σεπτεμβρίου 1900 Β. Διαταγμάτων περί κανονισμού τον προγράμματοςτωνεν τοις ελληνικοίς σχολείοις και γυμνασίοις διδακτέοι μαθημάτων Περί εκτελέσεως του περί εμπορικών σχολών, ,ΒΑ' νόμου Περί συστάσεως εμπορικών σχολών εν Αθήναις και Πάτραις Περί συστάσεως Αχιλλοπουλείου εμπορικής Σχολής εν Τσαγκαράδα

του του

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

1904 Ιουν.

Β.Δ. »

Περί αναγνωρίσεως του υπότηςΕνώσεωςτων Ελληνίδων ιδρυθέντος Διδασκαλείου Νηπιαγωγών

Β' 216-217

1905 Ιουν.

2

Περί

30

τροποποιήσεως

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Α'

του

Β. διατάγματος περί εξετάσεως υποψηφίων γυμναστριών

Β' 196

Α' 40

Β' 540

Γ ' 278-279, 306

Β' 642-643

Γ ' 320, 354-355

Α' 436-456

Γ' 53-55, 104-105

1906 Ιανουαρ.

Σεπτ. 7

21

»

Οκτωβρ.

Νοεμβρ. 27

5»

Περί τροποποιήσεως του προγράμματος των μαθημάτων της Εκκλησιαστικής Ριζαρείου Σχολής Περί της κατά τάξεις χρονικής διανομής των μαθημάτων εν ταις εμπορικαίς σχολαίς Περί κανονισμού του προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων Περί συμπληρώσεως του Β.Δ.

περί

λείοις και διδακτέων

κανονισμού

γυμνασίοις μαθημάτων

λίαν των θρησκευτικών και γαλλικώνεντω γυμνάσιω 1907 Φεβρ. 7

Περί τροποποιήσεως άρθρων του εν ι σ χ ύ ι οργανισμούτηςΕκκλησιαστικής Α' 564-565

Γ ' 53-55, 104

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1907

Ιουλ.

5

Απόφ.

στικής Ριζαρείου Σχολής Β' 541-545 Αριθ. 10210. Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγγραφήν διδακτικών βι-

Γ' 280-281, 307

σχολείων της μέσης εκπαιδεύσεως αμφοτέρων Δεκεμβρ. 20

Β.Δ.

νικών

1908 Μαρτ. 4

Ιουν. »

»

5

Απόφ.

Κανον. »

Β.Δ.

Α' 457-523

Γ' 105, 150

Α' 566-567

Γ' 104

Α' 523-524

Γ' 105

Β' 219-224

Γ ' 208, 248

Περί ασκήσεως εις την σκοποβολήν των μαθησχολείων

κλπ.

Αριθ. 3423. Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγγραφήν διδακτικών βιπαιδεύσεως κλπ. [ Π ρ ό γ ρ α μ μ α ΔιδασκαΕνώσεως των Ελληνίδων] [Πρόγραμμα τάξεων Γυμναστριών της Ενώσεως των Ελληνίδων] Περί μεταρρυθμίσεως του

Β' 225-226

Β.Σεπτ. διατάγματος περί 16 συστάσεως Αχιλλοπουλείου εμπορικής σχολής

»

»

17

μου Μυρεσίου του νομού Μαγνησίας Περί τροποποιήσεως του άρθρου 2 του από 2 Ιουνίου 1904 Β.Δ. περί αναγνωρίσεως του υπό ληνίδων ιδρυθέντος Διδασκαλείου Νηπιαγωγών

Β' 644-645

Γ' 321, 355

Β' 218

Α' 37

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

Περί εξετάσεων των Ελλήνων εμποροπλοιάρχων κλπ. Περί διδασκαλίας της Ιταλικής γλώσσης εν

Β' 797-810

Α' 58

Β' 646

Γ' 322, 355

Α' 568-599

Γ' 104-105

Α' 600

Γ' 55-56, 105

Β' 437

Α' 45

Β' 227-228

Α' 40· Γ' 253

Β' 647

Γ' 322, 355

Β' 229-232

Α' 28·Γ 233

Β' 871-874

Α' 63- Γ' 380

Β' 233-237

Γ' 220, 253

ΕΙΔΟΣ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1908 Οκτωβρ.

»

29

»

Β.Δ. 17 »

τα λαίς 1909 Ιουν.

23

Περί κανονισμού τον προγράμματος της διδακτέας γυμναστικής εν τοις σχολείοις της δημοτικής και μέσης εκπαιδεύσεως Οκτωβρ. 8 Περί διδασκαλίας εν τοις Γυμνασίοις νεοελληνικώναναγνωσμάτωνκαι στοιχειωδών γνώσεων χημείας Νοεμβρ. 27 Ν. ΓΥΛΕ' Περί τροποποιήσεως των (3435) εδαφίων β' και δ' του 1ου άρθρου του ΤΞΖ' » » νόμου περί Ιερατικών σχολείων Ν. ΓΥΛΗ' Περί τροποποιήσεως και (3438) συμπληρώσεως του ,ΒΧΚΑ' νόμου «περί γυμναστικής κλπ.» Δεκεμβρ. 15 Β.Δ. Περί κανονισμού της κατά τάξεις χρονικής διανομής των μαθημάτων καλλιγραφίας και γυμναστικήςενταιςεμπορικαίς σχολαίς 1910 Απριλ.

Μαΐου 10

1 , Γ Χ Β ' Περί του εν Αθήναις ΔιΝ. δασκαλείου της Δημο(3692) τικής Εκπαιδεύσεως Ν. ,ΓΨΚΒ' Περί Σχολής » 9 εμποροπλοι(3722) άρχων Β.Δ. Περί οργανισμού της Σχολής Γυμναστών

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

1910 Οκτωβρ.

Β.Δ.30

ΚΕΙΜΕΝΟ

Περί κατανομής θημάτων

των

και

κατωτάτη

των

τάξει

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

μα-

ωρών

τον δι-

δ α σ κ α λ ε ί ο υ της δημοτικής

Δεκεμβρ. 9

»

εκπαιδεύσεως

Περί

Β' 238-239

Γ' 169, 233

Β' 546-550

Γ' 282-283, 307

Β' 648

Γ' 355

αντικαταστάσεως

Ρ ι ζ α ρ ε ί ο υ Σχολής

1911 »

Περί

ορισμού

ως

χρεωτικού εν

Απριλ.

τη

λή

15

Περί

»

Εμπορική

ορισμού

ως

νικής

Αυγ. 28

της

και

γλώσσης ρική

Απόφ.

προαιρε-

μαθημάτων της

διδασκαλίας

22

Σχο-

Σύρου

τικών

Ιουλ.

υπο-

μαθήματος

εν

τη

Σχολή

Β.Δ.8 »

»

Περί

της

των

βι-

μέσης

εκ-

διδακτέων

μα-

Α' 524-563

θημάτων

εν

τικαίς

Σχολαίς

Περί

ταις

κατανομής

θημάτων

των

και

διδασκαλίας ξεσι

του

των εν

Ιερα-

11

»

Β' 551-552

Γ' 297, 310-311

Β' 240-243

Γ' 170-171, 233

Β' 651

Γ' 355

μαωρών

ταις τά-

Διδασκαλείου

δεύσεως

»

Γ' 355

προς σ υ γ -

διδακτικών

παιδεύσεως

Οκτωβρ.

Β' 649

Προκήρυξις

διαγωνισμού βλίων

Εμπο-

Κερκύρας

Αριθ. 16778. γραφήν

ΑλβαΤουρκικής

Περί διδαχής εν τη Ε μ π ο ρική

ματος

Σχολή

Κερκύρας

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1912 Μαρτ. 21

Ιουν.

14

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

Εγκ. Περί μη διακοπής του μαθήματος της γυμναστικής προ της 20 Μαΐου εκάστου έτους Β.Δ. Περί εισαγωγής εν Σχολή

»

27

Αυγ.

21

του

ΚΕΙΜΕΝΟ

Α' 601

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Γ ' 105

τη

μαθήματος

Μετρολογίας κλπ. Εγκ. Περίεξομοιώσεωςτων γυμναστών προς τους λοιπούς λειτουργούς της μέσης εκπαιδεύσεως Περί ορισμού των ωρών Β.Δ. μαθηματικώνεντω Βαρβακείω Λυκείω, του αριθμούτωνδιδασκόντων τα μαθηματικά εν τω αυτώ Λυκείω κλπ. [ Πρόγραμμα Ριζαρείου Σχολής 1912 \

Β' 652-653

Γ' 355

Α' 602-603

Γ ' 105

Α' 715-716

Γ ' 131-132, 150

Β' 553-554

Γ 284-285, 307

Β' 244-246

Α' 29· Γ ' 233-234

Β' 246

Γ ' 233

Β' 247

Γ ' 233

1913

Αυγ.

17

» 31

Σεπτ.

Περί συστάσεως και λειτουργίας τριών έτι μονοταξίων διδασκαλείων αρρένων Περί ιδρύσεως κατά το » σχολικόν έτος 1913-14 τριών μονοταξίων διδασκαλείων αρρένων Απόφ. Περί ορισμού των εδρών ταξίων διδασκαλείων αρρένων Περί ορισμού των εν τοις μονοταξίοις διδασκαλείοις των αρρένων διδαχθησομένων μαθημάτων κλπ.

5

Οκτωβρ.3

1914 Μαρτ. 9

Ν. 169

Περί κυρώσεως του περί συστάσεως μονοταξίων

»

Β' 248

Γ ' 174, 233

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1914 διδασκαλείων

αρρένων

τάξεων

τον

νό-

περί

τον

και τινων

μου

,ΓΧΒ'

εν

Αθήναις

διδασκα-

λείου της δημοτικής παιδεύσεως

Β.

εκ-

Διατάγ-

ματος

Αυγ.

19

Β.Δ.

σχολείων κής

της

και

ρών,

26

Ν.Δ.

Α' 29

Περί

Α' 604-605

Α' 15

Β' 250-255

Α' 29, 36-37· Γ' 234, 249-250

Β' 875-877

Α' 63-64

Β' 256-257

Α' 29· Γ' 234

δημοτι-

μέσης

δεύσεως

Αυγ.

Β' 249

Περί του προσωπικού των

των

εκπαι-

νέων

χω-

κλπ. ιδρύσεως

διδασκα-

λείων ε κ α τ έ ρ ο υ των φύλων προς μόρφωσιν δασκάλων κής

Β.Δ.

Σεπτ. 8

Περί

της

δι-

δημοτι-

εκπαιδεύσεως χορηγίας

την

αδείας

εις

Φιλεκπαιδευτικήν

Ε τ α ι ρ ί α ν ι δ ρ ύ σ ε ω ς αστικών

σχολείων

θη-

λέων

» 17

»

Περί

διατηρήσεως,

γνωρίσεως

και

ιδρύσεως

διδασκαλείων και

Οκτωβρ.

»5

ανααρρένων

θηλέων

Περί

αναγνωρίσεως ως

Ισοτίμου

προς

Κράτους

τα

τον

διδασκαλεία

του »

λιθέα)

διδασκαλείου »

Ενώσεως νίδων

» 6

Περί

των

Ελλη-

κλπ.

προσαρτήσεως

ξεως εις

τα

αρρένων λίαν

6

Περί

Β' 259

Α' 30· Γ' 234

Β' 260-265

Γ 172-173, 175, 234, 244

διδασκαλεία

φιλοσοφικών ορισμού

διδασκαλείοις μένων

Γ' 234, 249

προς δ ι δ α σ κ α κλπ.

μαθημάτων

Οκτωβρ.

Β' 258 τά-

των

εν

τοις

διδασκο-

μαθημάτων, ω-

ρών διδασκαλίας,

κλπ.

τω

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1914

Β.Δ.

» 31 » »

»

Νοεμβρ. 13

Ν. 381

» 15

Απόφ. Ν. 402

» 17

Περί προγράμματος των μαθημάτων των [διδασκαλείων ] νηπιαγωγείων [= νηπιαγωγών ] Περί προγράμματος των μαθημάτων του ελληνικού σχολείουκαιτου γυμνασίου Περί κυρώσεωςτουαπό 26 Αυγούστου ε.έ. Β. διατάγματος «περί ιδρύσεως διδασκαλείων εκατέρου των φύλων προς μόρφωσιν διδασκάλων της δημοτικής εκπαιδεύσεως» Περί προγράμματος των αστικών σχολείωv θηλέων

Β' 266-269 Γ' 209, 249 Α' 606-628 Γ' 57-60, 106-115, 151

Β' 270

Α' 29

Β' 878-885

Περί κυρώσεωςτουαπό 19 Αυγούστου ε.ε. Β.Δ. «περί του προσωπικού

Γ' 368, 380

τω

Δεκεμβρ. 31

Ν. 572

1915

Ιανουαρ. Β.Δ. 31

»

»

»

μοτικής και μέσης εκπαιδεύσεως των νέων χωρών» Περί ιδρύσεως εν Αθήναις διδασκαλείου της τεχνικής εκπαιδεύσεως

Α' 629 Β' 271-274 Α' 15 Α' 38· Γ 250

Περί διδασκαλίας φιλοσοφικών και παιδαγωγικών μαθημάτων εν τω διδασκαλείω θηλέων Θεσσαλονίκης κατά το Β' έτος 1914-1915 Περί προσθήκης μαθήματος εις τα εν διδασκαλείοις διδασκόμενα Β' Περί επεκτάσεως Μαρτ. εις τας11 Γενικός Διοικήσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νήσων Αιγαίου πελάγους,

277-278

Γ 234 »

279

Γ' 175

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1915 Κρήτης και την Διοίκησιν της Σάμου της εν τη

Απριλ.

13

Β.Δ.

σταμένης νομοθεσίας περί εμπορικών σχολών Β' 634 Περί κανονισμού της κατά τάξεις χρονικής διανομής του μαθήματος των ελληνικών εν ταις Εμπορικαίς σχολαίς και

Α' 55

του

Σεπτ. 16

Ν. 671

» 21

Β.Δ.

μισματικής και μετρολογίας εν τη Εμπορική σχολή Αθηνών και περί ορισμού του επιμισθίου του διδάσκοντος νομισματικήν και μετρολογίαν εν τη Εμπορική σχολή Αθηνών Περί αφομοιώσεωςτηςεν Χίω Κοινοτικής Εμπορικής Σχολής προς τας δημοσίας εμπορικός σχολάς του Κράτους και διαχειρίσεως της περιουσίας αυτής Περί εφαρμογής του νόμου 572 «περί ιδρύσεως

Β' 654-655

Γ' 323, 355-356

Β' 656-657

Γ ' 356

ενΑ λείου της τεχνικής εκπαιδεύσεως»

Β' 280-289

Γ ' 212, 250

1916

Ιανουαρ.

Απριλ.

9»

7

» »

Μαΐου 28

Περί ορισμού ωρών διδασκαλίας εν τοις σχολείοις της μέσης εκπαιδεύσεως κλπ. Α' 630-631 Περί διδασκαλίαςενταις εμπορικαίς σχολαίς της στενογραφίας Β' 658 Περί επεκτάσεως της ισχύος των κειμένων διατάξεων περί μέσης και

Γ ' 114

Γ' 323, 355-356

ΕΙΔΟΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

Τ Ι Τ Λ Ο Σ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1916

Αυγ.

Β.Δ.

21

»

Σεπτ. 16

»

»

21

» 14

Οκτωβρ.

δημοτικής εκπαιδεύσεως κλπ. εις την Βόρειον Α' 632-633 Ήπειρον Περίτωνπροσόντων των

εν τη κοινοτική εμπορική σχολή Χίου διδασκόντων και κανονισμού των μαθημάτων αυτής Περί μεταρρυθμίσεως της διδασκαλίας μαθημάτων εν τη Εμπορική Σχολή Αθηνών Περί εκτελέσεως του νόμου ,Β^Α' «περί συστάσεως Εμπορικών σχολών» Περί του προγράμματος

Νοεμβρ. 16

Β' 659-660

Γ' 324, 356

Β ' 661

Γ' 355

Β' 662-665

Γ' 325, 356

τω τη σεως διδασκομένων μαθημάτων Περί διδασκαλίας ως προαιρετικού μαθήματος

»

Α' 15

Β' 290-297

Γ' 213-214, 250

τη ταις δημοσίαις εμπορικαίς σχολαίς

»

Β' 666

Γ' 356

Β' 283-289

Γ' 250

Β' 275-276

Α' 38

1917

Απριλ.

4

Ν. 940 Οκτωβρ.

9 »

Περί εξετάσεων κτλ. του διδασκαλείου της τεχνικής εκπαιδεύσεως Περί μεταρρυθμίσεως και συμπληρώσεως διατάξεών τίνων του νόμου 572 «περί ιδρύσεως διδασκαλείου της τεχνικής εκπαιδεύσεως» Περί τροποποιήσεων εις

το Δεκεμβρ. 18

τωδιδασκαλείωτης τεχνικής εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημάτων

Β' 298

Π 214, 250

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

»

1917 25

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

Ν. 940

Περί ορισμού (ηρών διδασκαλίας των διαφόρων μαθημάτων εν τοις σχολείοις τον Κράτους κα1917-1918

1918 Απριλ.

κλπ.

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Α' 634-638, Γ' 61, 114, 369, 717, Β' 299, 886 381

10Ν . 1 2 7 8

Περί της εν Λαρίση Αβερωφείου μέσης Γεωργικής Σχολής Β' 887-888 Ν. 1432 Περί οργανισμού της Ρι» 16 ζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής και του Ιερατικού Φροντιστηρίου Β' 555-557 Ν. 1406 Περί διδασκαλείου της γυ» 30 μναστικής Β' 300-303 Περί κατατάξεως, σπουΑυγ. 23 Β.Δ. δών και καθηκόντων των μαθητών της Αβε» ρωφείου Μέσης Γεωργικής Σχολής Λαρίσης Β' 889-895 Περί οργανισμού της ΡιΣεπτ. 7 ζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Β' 561-563 Περί εγγραφών, εξετάσε» » 15 ων και ωρών διδασκαλίας εν τοις σχολείοις της μέσης εκπαιδεύσεως κατά το σχολικόν Α' 639-643, έτος 1918-1919 718· Β' 304, [Ειδικό ωρολόγιο πρόΟκτωβρ. 8 Εγκ. γραμμα ελληνικών σχολείων ] Α' 644-645 Περί προγράμματος των Β.Δ. » 19 μαθημάτων της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Β' 564-580 Περί συμπληρώσεως του Ν. 1612 Δεκεμβρ. 15 νόμου 381 ως προς τα περί λειτουργίας ανωτέρου τμήματος εν τω διδασκαλείω των νηπιαγωγών Καλλιθέας Β' 305-307

Α' 67

Α' 45· Γ' 307 Α' 40-42· Γ' 254

Α' 67· Γ' 371, 381

Α' 45- Γ 307

Γ' 62-63, 114, 370, 897 381

Γ' 114

Γ' 286-287, 307

Γ' 249

τά

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1918 Δεκεμβρ. 17

»

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

Β.Δ.

Περί προσθήκης εδαφίου εις το πρόγραμμα των μαθημάτων τον ελληνικού σχολείου Περί τροποποιήσεως και προσθήκης εδαφίων εις

»

»

ΚΕ1ΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Α' 646-647

Γ' 59-60, 106-115

το βρίου 1918 «περί εγγραφών, εξετάσεων κτλ. εν τοις σχολείοις

τη ως»

Α' 648

Γ' 62-63, 114

Β' 308-309

Α' 30, 43- Γ' 256

Β' 312-315

Γ' 210, 249

1919 Ν. 1627

Ιανουαρ.

16 »

Μαρτ. 14

τα

3

Β.Δ. »

Περί συστάσεως υποδιδασκαλείων προς μόρφωσιν υποδιδασκάλων διά λεία Περί προγράμματος των μαθημάτων του ανωτέρου τμήματος των διδασκαλείων των νηπιαγωγών Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεωςτουαπό 23 Αυγούστου 1918 Β.Δ. «περί κατατάξεως, σπουδών και καθηκόντων των μαθητών

τη

Ιουν.

24

σης Γεωργικής Σχολής Λαρίσης» Περί κανονισμού της προαγωγής και απολύσεως

Β' 896

Γ' 371, 381

τω »

»

ρων των τμημάτων του διδασκαλείον της γυμναστικής κατά το σχολικόν έτος 1918-1919 Περί κωδικοποιήσεως των εις την μέσην εκπαίδευσιν αναγομένων δια-

Β' 339-344

Γ' 221, 255

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1919

Ιουλ.

31

Αυγ. 19

τάξεων ( = Νόμοι 1242 Α', 1242 Β') Περί λειτουργίας εν ΘεσΝ.Δ. σαλονίκη Μέσης Γεωργικής Σχολής Απόφ. Περί μεταρρυθμίσεως του προγράμματος των εν τοις αστικοίς σχολείοις

Α' 649-656' Β' 316-326. 557-560

Γ ' 254-255

Β' 898-899

τω

ανωτέροις ή γυμνασιακοίς παρθεναγωγείοις διδασκομένων μαθηματικών »

Β.Δ.

24

Περί

αφομοιώσεως των εν

γυμνασιακών ή ανωτέρων παρθεναγωγείων προς τα αστικά σχολεία

Β' 902-905

Γ' 380

τω πρόγραμμα των μαθημάτων και τας ισχυούσας διατάξεις περί εισαγωγής, προαγωγής, απολύσεως και προσόντος των μαθητριών αυτών

Ν.Δ.

Σεπτ. 23

Β' 906-907

Α' 64

Γεωργικής Σχολής Β' 900-901 Περί εκτελέσεως του νόμου ,Β^Α' «περί συστάσεως εμπορικών σχολών» Β' 667-671 Περί διαρρυθμίσεως των Ιερατικών σχολών Τριπόλεως και Άρτης Β' 581-583

Α' 67

Περί συμπληρώσεως του Ν.Δ. της 31 Ιουλίου 1919 περί λειτουργίας εν

Οκτωβρ.

Νοεμβρ.

Β.Δ. 31

21

1920 Ιανουαρ.

Ν. 27 1956

Περί μέσων σχολών και

Γ' 326, 356-357

Α' 45· Γ ' 311

γεωργικών κυρώσεως

τω

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ

1920 και

Β.Δ.

Ιουν.

24

Ν. 2242

»

»

Ν. 2244

»

»

Ν. 2246

» »

Ν. 2249

Περί

» »

Ν. 2476

»

Β.Δ.

»

1919 νομοθετικών διαταγμάτων Μαΐου της 4 ΤουρΠερί προσθήκης κικής γλώσσης ως προαιρετικού μαθήματος εν τη Εμπορική Σχολή Ηρακλείου Περί τροποποιήσεως διατάξεών τινων του νόμου 572 «περί Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως» Περί μεταρρυθμίσεως του Βαρβακείου Λυκείου Περί ιδρύσεως διδασκαλείου προς μόρφωσιν καθηγητών της Γαλλικής γλώσσης τροποποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τίνων των νόμων 2145 και 1242β' «περί δημοτικής εκπαιδεύσεως» [Αγροτικά Διδασκαλεία] Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως των νόμων ,ΒΧΚΑ', ,ΓΥΛΗ' «περί γυμναστικής κλπ.» Περί του τρόπου προαγω-

Β' 908-911

Α' 67

Β' 650

Γ' 355

Β' 327-380

Α' 38· Γ' 250

Α' 719-722

Α' 22-23, 150

Β' 331-334

Α' 30, 43· Γ ' 255

Β' 335-336

Α' 31, 43Γ' 249, 255

Α' 657

Γ' 114

γή Α' και Β' τάξεως του τμήματος των αρρένων

το »

25 Ιουλ.

Ν. 2261

25

Β.Δ.

Γυμναστικής Περί Μέσης Εμπορικής

Β' 337-344

Γ' 221, 255

Εκπαιδεύσεως Περί καθορισμού του ωρολογίου και αναλυτι-

Β' 672-674

Α' 55-56· Γ' 357

κο μαθημάτων των εν Τριπόλει και Άρτη ιερατικών σχολών

Β' 584-590

Γ' 298, 311

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

1920 Αυγ. 7

ΕΙΔΟΣ

Β.Δ. »

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Περί κατατάξεως, σπουδών και καθηκόντων

τω

»

κών μέσων γεωργικών σχολών Περί εκτελέσεως του νόμου 2261 «περί Μέσης Εμπορικής Εκπαιδεύσεως» Περί προγράμματος των μαθημάτων του κατωτέρου τμήματος των Διδασκαλείων Νηπιαγωγών Περί λειτουργίας του Διδασκαλείου της ΤεχνικήςΕκπαιδεύσεωςκαι περί εισιτηρίωνκαιεπί πτυχίω εξετάσεων, προαγωγών κλπ. των μαθητών αυτού

16

Σ ε π τ . 10

» 21

»»

Β' 912-919

Γ ' 372, 381

Β' 675-677

Γ ' 327

Β' 345-349 Γ ' 211, 249

Β' 350-353 Γ ' 215, 250-251

1921 Φεβρ. 1

Περί προσθέσεως του μαθήματος της Ιταλικής γλώσσης ως προαιρετικού εις την Εμπορικήν Σχολήν Χανίων Περί οργανισμού των Δημοσίων Εμπορικών Σχολών Περί ιδρύσεως και λειτουργίας εν Πάτραις Μέσης Δενδροκομικής

Αυγ. 15

» 31

Σχολής Περί Ιερατικών

Σ ε π τ . 23

Β' 678 Β' 679-683

Γ ' 328-329, 357-358

Β' 922-925

Α' 67- Γ ' 373, 375, 382

κα

Σχολών

και ενα μαθημάτων 1922 Φεβρ. 20

Εγκ.

Αναλυτικόν

Β' 591-593

Α' 45· Γ ' 299, 311

πρόγραμμα

τω

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1922

Ιουλ.

29

Οκτωβρ.

»

22

Νοεμβρ.

25

1923 Ιουν. 4

Ιουλ.

»

καις Σχολαίς διδασκομένων μαθημάτων Περί του διδακτικού προΒ.Δ. σωπικού και του προγράμματος των μαθημάτων των Δημοσίων Εμπορικών Σχολών Ν.Δ. Περί παρατάσεως προθε6 σμίας προς επανεξέτασιν των κατά το τέλος τον λήξαντος σχολικού έτους απορριφθέντων μαθητών μέχρι 15 Οκτωβρίου 1922 [Το Διδασκαλείο της Γυμναστικής διτάξιο ] Περί των κατά το αρξάΒ.Δ. μενον σχολικόνέτοςεν τω Διδασκαλείο) της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μαθημάτων Απόφ. Περί προγράμματος των μαθημάτων του Βαρβακείου Λυκείουκαιτων προς τούτο ομοτίμων πρακτικών Λυκείων, δημοσίων και ιδιωτικών

Β.Δ.

2

Ν.Δ.

»

27 Οκτωβρ.

» 11

Περί

εξετάσεων

Β' 684-747

Γ' 357-358

Β' 748-751

Γ ' 330-331, 358

Β' 354

Γ ' 255

Β' 355-356

Γ ' 251

Α' 723-751

Γ ' 133, 150-151

Β' 357-359

Γ ' 222, 255

Β' 360-363

Α' 38-39· Γ ' 251

Β' 364-367

Α' 31· Γ ' 234

Β' 368-370

Α' 31

μαθητών

δασκαλείου της Γυμναστικής Περί καθορισμού της λειτουργίας του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μετονομαζομένον εις Τεχνικόν Διδασκαλείον Περί ιδρύσεως μονοταξίων διδασκαλείων Περί του εν Αθήναις Μαρασλείου Διδασκαλείου

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1924 Ιανουάρ.

Β.Δ. 4

Περί τροποποιήσεως και » συμπληρώσεως τον «περί κατατάξεως σπονδών και καθηκόντων των μαθητών των Γενικών μέσων Γεωργικών Σχολών» Β.Δ. της 7 Αυγούστου 1920 Β' 920-921 Γ ' 372, 381 Περί τον προγράμματος Φεβρ. 2 των Μονοταξίων Διδασκαλείων Β' 371-374 Γ ' 180, 234 [Διδασκαλία της Υγιει» 29 Εγκ. νής στα Γυμνάσια ] Α' 667-668 Γ ' 114 Περί τον προσωπικού των Αυγ. 5 Ν. 3179 Β' 309-311 Α' 30, 43 » » σχολείων Θράκης Ν. 3182 ΠερίΔιδασκαλείωντης Π.Δ. Δημοτικής ΕκπαιδεύΒ' 375-381 Α' 31-33 σεως Οκτωβρ. 16 Περί καθορισμού του προγράμματοςτωνεντη πρώτη τάξει των πενταταξίων και εξαταξίων Διδασκαλείων της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημάΒ' 382-387 Γ ' 176-179, 235, των 244 1925 Ιουλ. 9

Σεπτ. 13

»

» 14 Νοεμβρ.

Ν.Δ. 13

Π.Δ.

Περί κατατάξεως, σπουδών και καθηκόντων των μαθητών των γενικών μέσων γεωργικών Β' 926-933 σχολών Περί καθορισμού του προγράμματος των εν τη δευτέρα τάξει των πενταταξίωνκαιεξαταξίων Διδασκαλείων της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημά- Β' 388-393 των Περί Ναυτικής ΕκπαιΒ' 934-936 δεύσεως Περίαναλυτικούπ ρ ο γ ρ ά μ μ α τ ο ς

Α' 68· Γ ' 374, 382

Γ ' 176-179, 235, 244 Α' 63· Γ ' 380

ΤΙΤΛΟΣ

ΕΙΔΟΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

Κ.Ε1ΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1925 ματος

της

σωματικής

αγ

Π.Δ.

Δεκεμβρ. 30

τιωτικής προπαιδεύσεως των Σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως Περί λειτουργίας των Μέσων Εμπορικών Σχολών

Α' 658-660

Γ ' 114

Β' 752-761

Γ

332-335, 358-359

1926 4 »

Ιανουαρ.

Σεπτ. 6

»

Περί

τροποποιήσεως της υπ'αριθ.44598 Υπουργικής αποφάσεως «περί προγράμματος των μαθημάτων του Βαρβακείου Λυκείου κλπ.» Περί τροποποιήσεως Β.Δ. 31 Αυγούστου 1921 «περί ιδρύσεως και λειτουργίας εν Πάτραις Μέσης Δενδροκομικής

Α' 752

Γ ' 133, 150

κα »

Ν.Δ.

16

1927 Φεβρ. 3

Απριλ.

Π.Δ.

12

Σχολής» Κώδιξ περί

Β' 939-940

Γ ' 375, 382

Β' 401

Γ' 177

στρατιωτικών

Περί καθορισμού του προγράμματοςτωνεντη τρίτη τάξει των πενταταξίων και εξαταξίων Διδασκαλείων της δημοτικής εκπαιδεύσεως διδασκομένων μαθημάτων Περί διδασκαλίας εις τα διδασκαλεία του κώδικος στρατιωτικών και ναυτικών εισφορών και ναυλώσεων κλπ. Περί εγγραφών, εξετάσεΜαΐου 14 ων κλπ. εν τοις σχολείοις της μέσης εκπαι-

κα κα

»

Γ

Β' 394-399 244

»

Β' 400-401., Γ ' 308 402-405

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1927

Ιουν.

11

Ν.Δ.

Σεπτ. 20

» 27

»

Οκτωβρ. Ν.Δ.7 »

17

»

Νοεμβρ. 11 Ν.Δ. » 12

εκπαιδεύσεως [Αντιστοιχία Α' 661-662 Α' 69 τάξεων ] Περί Ναυτικής ΕκπαιΠ.Δ. Β' 936-938 Α' 63· Γ' 380 δεύσεως Περί μετατροπής τετραταξίων Εμπορικών Σχολών εις πενταταξίους Β' 762-763 Α' 57· Γ' 359 Περί καθορισμού διδακτέας ύλης εις την τετάρτην τάξιν των πενταταξίων [και εξαταξίων] Β' 406-411 Γ' 176-179, 235, διδασκαλείων 244 Περί Γεωργικών σχολείων Μέσης Εκπαιδεύσεως Β' 941-943 Περί κυρώσεωςτουαπό Α ' 68 10 Μαρτίου 1926 Ν.Δ. «περί καταργήσεως ΙεΠ.Δ. ρατικών Σχολών κλπ.» Β' 594-595 Περί οργανισμού των ΔηΓ' 311 μοσίων Ιερατικών Σχολών Β' 596-599 Α' 46· Γ' 311 Περί κυρώσεως και τροποποιήσεως του Ν.Δ. 1926 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως των κειμένων περί ιδιωτικής εμπορικής εκπαιδεύσεως διατάξεων τοιούτων περί εμπορικήςεκπαιδεύσεωςεν γένει»

Β' 764-769 Α' 56· Γ' 359

1928

Σεπτ. 21

Π.Δ.

Περί μετατροπής των τετραταξίων Εμπορικών Σχολών των νέων χωρών εις πενταταξίους θέτων εδρών των λοιπών σχολών

Β' 770-771 Α' 57· Γ' 359

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΔΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

Π.Δ.

Περί καθορισμού των διδακτέων εν ταις πενταταξίοις μέσαις εμπορικαίς σχολαίς και εν ταις τριταξίοις πρακτικαίς τοιαύταις μαθημάτων

Β' 772-778

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

1928 »

28

Γ' 336-341, 359-360

1929 Ιανουαρ.

»

Ν. 10 3790

25

Μαρτ.

22

Αυγ. 20

Ν.Δ. Π.Δ.

Περί κυρώσεως του από 7 Οκτωβρίου 1927 Ν.Δ. «περί γεωργικών σχολείων Μέσης Εκπαιδεύσεως» Β' Περί καθορισμού των διδακτέων μαθημάτων εις Β' σκαλεία Περί διδασκαλίας της υγιεινής εις τα σχολεία Α' Β' Περί προγράμματος διδασκαλίας της υγιεινής

Π.Δ.

944

Α' 68

412-416

Γ ' 176-179, 235, 244

663-666· 417, 600

τα

το Γ' 114

εις τους

Α' 668-673 Γ ' 114

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΗΓΕΣ

ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ

ΑρχείοντηςΒουλής (των ετών 1912-1927). ΑρχείονΜαρασλείουΔιδασκαλείου

(απόκειται στη Μαράσλειο Παιδαγωγική

Ακαδημία).

ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ: α) Κατάλογοι Οθωνικού Αρχείον. 11 L. Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Παιδείας (1833-1862) II. Παιδείας Β' και Γ'. Γυμνάσιον και Ελληνικόν Σχολείον: φ. 5, 6, 7 και 8. Δ' Δημοτική Εκπαίδευσις: φ. 9 και 10. Η' Υποτροφίαι: φ. 19-24. Θ' Επιστημονικαί Εταιρείαι: φ. 25. IB' Διδασκαλείον: φ. 28. β) Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη: Υπουργείον Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως: φ. 132 (1833-1862) και φ. 176 (18621878). γ) Μικραί Συλλογαί: Αρχείον Φιλίππου Ιωάννου. Αρχείο

Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου. Κεφαλαιώδης καταγραφή των Ευρεθέντων 1833-1935. (Βλ. Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου», Τετράδια Εργασίας 9 (Μέρος Β'), ΕΙΕ/ΚΝΕ, υπό έκδοση.

Ιστορικόν Αρχείον Δήμου Πειραιώς: Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιώς, τ. 13ος (1883-1889). Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος: Τμήμα Χειρογράφων: Αρχεία Κ. Ασωπίου, Γυμνασιάρχου Παυλίδου, Θ. Φαρμακίδου. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ

ΠΗΓΕΣ

Γενικά

Αρχείον της Βουλής της Α' Συνόδου της Β' Βουλευτικής Περιόδου, τ. 2ος, Αθήνα 1930 Βλαχογιάννης Ιωάννης (επιμ.), Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας. Γ' Χιακόν Αρχείον, τ. Ε', Αθήνα 1910. Εκθέσεις Υπουργών και Επιθεωρητών σχολείων (με χρονολογική σειρά) 1839: I. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» (Έκθεση ανέκδοτη), αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839, ΓΑΚ, Κατάλογοι Οθωνικού Αρχείου, 111, L, φ. 9. 1856: (Χαράλαμπος Χριστόπουλος). Έκθεσις περιληπτική προς την Α. Μεγαλειότητα τον Υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κ. Χ. Χριστοπούλου περί της εν Ελλάδι Μέσης Εκπαιδεύσεως από του 1829 μέχρι τέλους του 1855 μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήνα 1856. (Βλ. και Ε τ Κ , αρ. 16/8 Μαΐου 1856.)

1857: (Χαράλαμπος Χριστόπουλος). Γενική έκθεσις προς την Α. Μεγαλειότητα του Υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κ. Χ. Χριστοπούλου περί της καταστάσεως της δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολιακόν έτος 1855-1856, μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήνα 1857. (Βλ. και ΕτΚ, αρ. 8/3 Απριλίου 1857.) 1863: Ε. Δεληγεώργης, «Έκθεσις του Υπουργού της Δημ. Εκπαιδεύσεως προς την Εθνοσυνέλευσιν», Παράρτημα της Επισήμου Εφημερίδος της Συνελεύσεως του αριθμού 39 τόμου Α', Αθήνα 1863, σ. 23-27. 1864: Αθ. Πετσάλης, «Έκθεσις του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως υπουργού προς την A.M. τον Βασιλέα περί της μέσηςεκπαιδεύσεως»,Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. IB', αρ. 512, 1 Ιανουαρίου 1864, σ. 273-275. 1865: Βασίλειος Κ. Νικολόπουλος, «Έκθεσις προς την Α. Μ., περί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Αθήναι 23 Οκτωβρίου 1863», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΓ', αρ. 558, 1 Μαΐου 1865, σ. 641-647, και αρ. 559, 8 Μαΐου 1865, σ. 649-651. 1866: Δημήτριος Δρόσος, «Τη Αυτού Μεγαλειότητι τω Βασιλεί. Έκθεσις περί της καταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της ΔημοσίαςΕκπαιδεύσεωςαπότου 1863 μέχρι τούδε», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΔ', αρ. 614-615, 6 Δεκεμβρίου 1866, σ. 1090-1102. 1866: Γ(ρηγόριος) Γ. Παππαδόπουλος, «Περί των εν Σύρα σχολείων», Πανδώρα, τ. ΙΣΤ', 1865-1866, σ. 183-186 και 231-235. 1868: Αναστάσιος Μαυρομιχάλης. Έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα περί της καταστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Παιδεύσεως από του 1866 άχρι τέλους Δεκεμβρίου 1868, Αθήνα 1869 και Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΖ',

Συλλογές νόμων, τεκμηρίων κτλ. Ιωάννης Αρχιμανδρίτης, Λεξικογραφική μοθεσίας, 3 τ., Κέρκυρα 1951.

κωδικοποίησις

ισχυούσης

Εκπαιδευτικής

Νο-

Γεώργιος Βενθύλος, Θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, τ. Α', 1833-1883. Αθήνα 1884" τ. Β', 1883-1884, Αθήνα 1887' τ. Γ', 1887-1892, Αθήνα 1892' τ. Δ' (τεύχος Α') 1893-1898, Αθήνα 1898. Αλέξης Δημαράς (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας), τ. Α' 18211894, Αθήνα 1973" τ. Β' 1895-1967, Αθήνα 1974. Θεόδωρος Π. Δηλιγιάννης - Γ. Κ. Ζηνόπουλος, Ελληνική Νομοθεσία (από του 1833 μέχρι του 1875), τ. ΣΤ', Αθήνα 1875, τ. Ζ', Αθήνα 1876. (Σωκράτης Χ. Δημητριάδης), Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία ισχυόντων Νόμων, Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων διαταγών κ.λπ. από του 1833-1899 έτους, εκδοθείσα εγκρίσει του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως υπό Σωκράτους Χ. Δημητριάδου, Αθήνα 1899. Πέτρος I. Κλάδος, Ο περί Ιερατικών Σχολείων νόμος και τα προς εκτέλεσιν αυτού Β. Διατάγματα και Κανονισμοί κ.τλ., Αθήνα 1857. — Εκκλησιαστικά και Εκπαιδευτικά, ήτοι Νόμοι, Διατάγματα, Εγκύκλιοι οδηγίαι κ.λπ., αποβλέποντα εις την Εκκλησίαν και την Δημοσίαν Εκπαίδευσιν εν Ελλάδι,

αδεία, του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου, εκδοθέντα υπό Πέτρου I. Κλάδου, Μέρος Α' (1833-1859), Αθήνα I860" Μέρος Β' (1860-1868), Αθήνα 1869. Κ. Χ. Λευκιάδης, Γεωργική Νομοθεσία, Αθήνα 1917. Χριστόδουλος Β. Λέφας, Εκπαιδευτικός Κώδιξ, 2 τ., Αθήνα 1924. — Νομοθεσία Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαιδεύσεως, 2 τ., Αθήνα 1933. Αντώνιος Μαλαγαρδής, Ευρετήριον Νόμων και Διαταγμάτων (1833-1924) μετ' αναφοράς περιεχομένων, Αθήνα 1924. Β. Κ. Νικολόπουλος - Α. I. Κακουλίδης, Συλλογή απάντων των Νόμων, Διαταγμάτων, Εγκυκλίων, οδηγιών και ειδοποιήσεων των Υπουργείων..., υπό—, τ. Α' (18331839), Αθήνα 1859' τ. Β' (1843-1853), Αθήνα I860' τ. Γ' (1854-1860), Αθήνα 1862. (Στέφανος Μ. Παρίσης), Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις, ήτοι Συλλογή των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων, Β' Διαταγμάτων και Εγκυκλίων Στεφάνου Μ. Παρίση, τ. Α' (1833-1884), Αθήνα 1884' τ. Β' (1884-1886), θήνα 1886- τ. Γ' (1886-1893), Αθήνα 1893. Κωνσταντίνος Σιφναίος, Πανδέκται νέων Νόμων και Διαταγμάτων...,

Α-

τ. Δ', Αθήνα 1929.

Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως: Τμήμα Δ'. Μέση Εκπαίδευσις, Γυμναστική και Σκοποβολία, Τεύχος Α' Γυμναστική, Αθήνα 1912. Κανονισμοί σχολείων, Προγράμματα μαθημάτων, οδηγίες διδασκαλίας κτλ. Εσωτερικός Κανονισμός του Εκπαιδευτικού τμήματος της Ενώσεως των Ελληνίδων. Ιδιαίτεροι κανονισμοί των Εφορειών αυτού μετά περιλήψεως περί του Φροεβελιανού συστήματος, Αθήνα 1909. Κανονισμός τον εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήνα 1842 Κανονισμός τον εν Θεσσαλονίκη Διδασκαλείου, Αθήνα 1877. Κανονισμός του Ζαππείου Ανωτάτου Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου του θήλεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει, ιδρυθέντος τω 1875 (Ανεγνωρισμένου υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως ισοβαθμίου τω Αρσακείω), Κωνσταντινούπολη 1879. Κανονισμός του Ζαππείου Εθνικού Παρθεναγωγείου εν Κωνσταντινουπόλει, ιδρυθέντος τω 1875, Κωνσταντινουπολη 1885. Κανονισμός του Ομηρείου Ανωτάτου Ελληνικού Παρθεναγωγείων μετ' οικοτροφείου, ιδρυθέντοςτω1881 υπό της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και αναγνωρισθέντος Ισοβαθμίου τω Αρσακείω, περιλαμβάνοντος δε Νηπιαγωγείον, Ελληνικόν σχολείον, πλήρες Γυμνάσιον και Διδασκαλείον, Σμύρνη 1895. Κανονισμός των Παρθεναγωγείων Αθήνα 1877.

της

Φιλεκπαιδευτικής

Εταιρίας,

(Αθήνα 1873) και

Οδηγίαι περί τρόπον διδασκαλίας των μαθημάτων, Έκδοση του Υπουργείου των Εκ κλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως (Αθήνα 1896). Πρόγραμμα των επί το σχολικόν έτος 1876-1877 διδαχθησομένων εν τε τωεσωτερικώκαι εξωτερικώ Διδασκαλείω της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας μαθημάτων, Αθήνα 1876.

των επί το σχολικόν έτος 1882-1883 διδαχθησομένων δασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήνα 1882.

Πρόγραμμα

μαθημάτων

εν

τοις

Δι-

«Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1883-1884 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Πρακτικά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1882-1883, Αθήνα 1883 (και αυτοτελές τεύχος). «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1887-1888 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τε τοις προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, εγκριθέν δια του υπ' αριθ. 9576/9931 εγγράφου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και ταιρίας του έτους 1886-1887,

Αθήνα

1887 (και αυτοτελές τεύχος).

«Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1888-1889 διδαχθησομένων μαθημάτων ϊ\ι τε τοις Προτύποις και τοις Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», Πρακτικά της εν Α θ ή ν α ι ς Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1887-1888, Αθήνα 1888. «Πρόγραμμα των κατά το σχολικόν έτος 1892-93 διδαχθησομένων μαθημάτων εν τοις Προτύποις και Διδασκαλείοις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, εγκριθέν διά του υπ'αριθ.13665/7598 εγγράφου του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως», Της εν Α θ ή ν α ι ς Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας τα κατά (Νικόλαος Ράδος, επιμ.) Τα κατά την Ριζάρειον Εκκληαιαστικήν Σχολήν από της συστάσεως αυτής μετά της εικόνος του ιδρυτού, δαπάνη της Ριζαρείου περιουσίας κατ' έγκρισιντουεπί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου και επιμελεία Νικολάου Ράδου, εκτελεστού της Ριζαρείου Διαθήκης. Έκδοσις Β' μετά προσθηκών μέχρι τέλους του έτους 1902, Αθήνα 1903. ΥπουργείονΕθνικήςΟικονομίας, Αναλυτικόν πρόγραμμα των εν ταις Εμπορικαίς λαίς διδασκομένων μαθημάτων, Αθήνα 1922.

Σχο-

ΥπουργείοντωνΕκκλησιαστικώνκαιτηςΔημοσίας Εκπαιδεύσεως, Στρατιωτικός Κανονισμός των μ α θ η τ ώ ν των Γυμνασίων του Κράτους, Αθήνα 1877. Εφημερίδες (Σημειώνονται οι τόμοι που χρησιμοποιήθηκαν) Αιών, έτ. Ι', αρ. 854. Επίσημος Εφημερίς της Συνελεύσεως, ΕφημερίςτηςΚυβερνήσεως, Εφημερίς των Συζητήσεων

της

τ. Α' και Δ', Αθήνα 1863.

1833-1929. Βουλής:

— Περίοδος Ζ', Σύνοδος Α' (11 Αυγούστου 1875 - 26 Ιανουαρίου 1876). — Περίοδος Ζ', Σύνοδος Β' (20 Σεπτεμβρίου 1876 - 19 Μαρτίου 1877). — Περίοδος Θ', Σύνοδος Β' (18 Οκτωβρίου 1882 - 29 Μαρτίου 1883). — Περίοδος ΙΓ', Σύνοδος Α' (25 Μαΐου 1892 - 19 Οκτωβρίου 1892). — Περίοδος ΙΓ', Σύνοδος Β' (29 Οκτωβρίου 1892 - 28 Απριλίου 1893). Παράρτημα της Εφημερίδος της Βουλής: — — —

Περίοδος Η', Σύνοδος Α' (29 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880). Περίοδος Η', Σύνοδος Β' (9 Οκτωβρίου 1880 - 1 2 Μαρτίου 1881). Περίοδος ΙΓ', Σύνοδος Α' (25 Μαΐου 1892 - 19 Οκτωβρίου 1892).

— —

Περίοδος ΙΕ', Σύνοδος Α' (4 Μαρτίου 1899 - 21 Ιουλίου 1899). Περίοδος IH', Σύνοδος Γ' (30 Οκτωβρίου 1908 - 12 Μαΐου 1909). ΟΕλληνικόςΤαχυδρόμος, έτος Α' (1836), έτος Γ' (1836).

Περιοδικά (Σημειώνονται οι τόμοι που χρησιμοποιήθηκαν) Αγωγή: Επιστημονικών και Παιδαγωγικών περιοδικόν, τ. Α' 1915-1917. Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, τ. Α' (1915). Εθνική Αγωγή: Δεκαπενθήμερος επιθεώρησις, διευθ. Γ. Δροσίνης, τ. Α' 1898, τ. Β' 1901. Εκπαίδευσις:

Σύγγραμμα περιοδικόν τρις του μηνός εκδιδόμενον υπό Π. Π. Οικονόμ

Εργασία: Δεκαπενθήμερο παιδαγωγικό περιοδικό, διευθ. Μ. Παπαμαύρος, τ. 1-3, Αθήνα 1923-1925. ΕφημερίςτωνΚυριών: Εβδομαδιαία, Διευθύντρια Καλλιρρόη Παρρέν, έτ. IB', Αθήνα 1898. ΕφημερίςτωνΦιλομαθών: Φιλολογική, Εκκλησιαστική, της Δημοσίας

Εκπαιδεύσεως,

Ναυτικά Χρονικά: Δεκαπενθήμερος Εμποροναυτική Επιθεώρησις - Πειραιεύς, έτ. ΚΗ' (Περίοδος Β') 1960, έτ. ΝΓ' (Περίοδος Β') 1983, έτ. ΝΔ' (περίοδος Β') 1984,

Πανδώρα: Σύγγραμμα περιοδικόν εκδιδόμενον δις του μηνός, τ. ΙΑ' (1860-61). Πλάτων: Σύγγραμμα περιοδικόν Παιδαγωγικόν και Φιλολογικόν εκδιδόμενον κατά μήνα, τ. ΙΑ' (1889). Το Παιδαγωγικόν Σχολείον: Σύγγραμμα περιοδικόν προς αναμόρφωσιν της των παίδων Αθήνα 1883-1887.

Β' ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Αθανασία Κ. Αβδάλη, Η «Εγκυκλοπαιδεία Φιλολογική» του Ιωάννη Πατούσα. Συμβολή στην Ιστορία της Παιδείας του Νέου Ελληνισμού (1710-1839), Αθήνα 1984. Αποστόλης Ανδρέου, Η μόρφωση και η επιμόρφωση των Δασκάλων (Υλικά εργασίας), τεύχη α'-β', Θεσσαλονίκη 1987. Θ. Ανθογαλίδου-Βασιλακάκη, Η οργάνωση της Γενικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα πριν και μετά τη μεταρρύθμιση του 1976, <Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, «Δωδώνη»: Παράρτημα αρ. 12>, Ιωάννινα 1980. Ξενοφών Αντωνιάδης, «Η ναυτική Εκπαίδευσις», Ναυτικά Χρονικά, έτ. ΚΗ' (Περίοδος Β'), αρ. 590/349, 1 Ιανουαρίου 1960, σ. 37-52 (και ανάτυπο). — «Η ναυτική μας παιδεία: Ιστορία και προβλήματα», Ναυτικά Χρονικά, έτ. ΝΓ' (Περίοδος Β'), αρ. 1164/922, 1 Δεκεμβρίου 1983, σ. 15-18.

Ανώτατον Εκπαιδευτικών Συμβούλιον, Πρακτικά Αθήνα (1931).

Συνεδριάσεων

5-24 Οκτωβρίου 1931,

Μιχαήλ Δ. Βολανάκης, «Το πρόγραμμα των Ελληνικών σχολείων και των Γυμνασίων του Κράτους από του 1833-1915», Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, τ. Α' (1915), σ. 453-456. Μ. Βρατσάνος, «Σκέψεις περί των εν Ελλάδι Διδασκαλείων», Το Παιδαγωγικόν Ρ. Balachamis, Die griechische Volksschullehrerbildung, Γενική Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική 1928-1929, Αθήνα 1933.

της

Σχολείον,

Μόναχο 1971.

Εκπαιδεύσεως

κατά το σχολικόν έτος

Φίλιππος Δ. Γεωργαντάς, «Τα Διδασκαλεία αλλαχού και παρ' ημίν», Εθνική Α γ ω γ ή , τ. Α' (1898), σ. 82. Δημήτρης Γληνός: Άπαντα, Εκδοτική φροντίδα, εισαγωγή, σημειώσεις Φίλιππος τ. Α'-Β', Αθήνα 1983. (Κ. Γόντικας), Υπουργείον Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Εισηγητική

Έκθεσις

2ας Απριλίου 1929 υπό τον Υπουργού της Παιδείας Κωνστ. Β. Γόντικα, 1929. G. Chassiotis, L'instruction publique chez les Grecs depuis la prise de par les Turcs jusqu'à nos jours, Παρίσι 1881.

Ηλιού,

Αθήνα

Constantinople

Α. II. Δελμούζος, Οι πρώτες προσπάθειες στο Μαράσλειο 1923-1926, Αθήνα 1929. Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Παράρτημα 9ον,

Ιωάννης Γ. Δεμοίρος, Ιστορία του Γυμνασίου Ναυπλίου, Ν. Δενδρινού - Αντωνακάκη, Αθήνα 1971.

Ιστορική

εξέλιξις

της

Αθήνα

1939.

Επαγγελματικής

Εκπαιδεύσεως,

Αλέξης Δημαράς, «Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ', Αθήνα 1977, σ. 484-491. —

«Προθέσεις των πρώτων κυβερνήσεων Βενιζέλου (1910-1913) στα Εκπαιδευτικά: Ενδείξεις από νομοθετήματα», Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλοκαιτην εποχή τον, Αθήνα 1980, σ. 21-46.

— «Τα θέματα της εκπαίδευσης στα χρόνια του Καποδίστρια: Λαϊκές προσδοκίες και κυβερνητικές προθέσεις», Δελτίο της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού Κ. Θ. Δημαράς, «Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837». Μελέτη Ιστορική και <Σειρά Ιστορίας του Πανεπιστημίου: 1>, Αθήνα 1987. Διδασκαλείον

Γυμναστικής.

Επετηρίς

φιλολογική,

1929-30, Αθήνα (1930).

ΕγκαθίδρυσιςτουΣχολείου των κορασιών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήνα 1837. Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια υποβληθέντα κατά την Β' Σύνοδον της Ιθ' περιόδου εις την Βουλήν υπό Ιωάννου Δ. Τσιριμώκου, υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1913. Ελληνική Χρηστομάθεια ή Συλλογή τεμαχίων εκ των δοκιμωτέρωνΕλλήνωνπεζογράφων

επίτομων φιλολογικών και κριτικών εκθέσεων. Διηρημένη εις τόμους τρεις, προς χρήσιν των απανταχού ελληνικών σχολείων, υπό Α . Ρ . Ραγκαβή. Κατ' έγκρισιν τον επί των Εκκλησιαστικών και της ΔημοσίαςΕκπαιδεύσεωςΥπουργείου,καιτης επί των διδακτικών βιβλίων Επιτροπής. Αθήνησιν. Εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1844. Ένωσις Γυμναστών, Ιωάννης Φωκιανός 1845-1896. Αναμνηστική έκδοσις επί τη πληρώσει τριακονταετίας από του θανάτου του, Αθήνα 1926. Ένωσις των Ελληνίδων, Λογοδοσία του Εκπαιδευτικού Τμήματος θήνα 1903. Επετηρίς

Βαρβακείου

ιδρύματος,

Αθήνα

συμ-

(1901 και 1902),

Α-

1961.

Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως (επιμ. Ν. Σμύρνης, Ηλ. Βλάχος, Β. Παπαγε έτος Α' [και μόνο], Αθήνα 1932. Επετηρίς

Πανελληνίου

Γυμναστικού

Συλλόγου

Εσωτερικόςκανονισμός του Εκπαιδευτικού Τμήματος Αθήνα 1909.

της

1902-1903, Ενώσεως

Αθήνα των

1903.

Ελληνίδων,

Αθανάσιος Π. Ευταξίας, Το Υπουργείον Παιδείας. Πώς λειτουργεί σήμερον ( Α ν α τ ύ πωσις εκ της «Ακροπόλεως»), Αθήνα 1900. Ε. Ζάχαρης, Ιστορία, Οργάνωση και διοίκηση Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1982. Σιδηρούλα Ζιώγου - Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893). <Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας: 2>, Αθήνα 1986. Δημ. Ζωγράφος, Η ιστορία της παρ' ημίν Γεωργικής Εκπαιδεύσεως, τ. Α', Αθήνα 1936, τ. Β', Αθήνα 1938. I. Θωμόπουλος, «Η ιστορική πορεία του Γυμνασίου Σύρου», Χρονικά αρρένων Σύρου, Σύρος 1962, σ. 151-209 (και ανάτυπο).

του

Γυμνασίου

Π. Καλονάρος, «Οι καθηγηταί της Γαλλικής», Δελτίον Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως,έτ.Θ', Περίοδος Δ', Ιανουάριος 1934, αρ. φύλλου 87, σ. 261-267. Ν. Καραχρίστος, Η κοινωνία μας και οι διδάσκαλοι της, Επετηρίς του Μονοταξίου Διδασκαλείον Σερρών, Θεσσαλονίκη 1924. Φίλ. Καρβελάς, «Σύντομος ιστορική επισκόπησις του Διδασκαλείου της Γυμναστικής και κής. Επετηρίς 1929-30,

Αθήνα

(1930), σ. 7-21.

Κων. I. Κίτσος - Χαρ. Δ. Μαρινόπουλος, Ιστορία του Διδασκαλείου

Πελοποννήσου και

Ιωάννης Β. Κογκούλης, Το μάθημα των θρησκευτικών στη Μέση Εκπαίδευση (18331932). Συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, Θεσσαλονίκη 1985. Π. Β. Κόκκοτας, «Ιστορική ανασκόπηση της διδασκαλίας των Φυσικών στη Μέση Εκπαίδευση από το 1830 μέχρι σήμερα», Επιστημονική Σκέψη, τχ. 15 (Σεπτ. - Όκτώβρ. 1983), σ. 55-62. Γεράσ. Κονιδάρης, Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής,

Αθήνα

1969.

Στυλ. Γ. Κορρές, «Τα κατά την ίδρυσιν του Γυμνασίου Σύρου», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τ. Β' (1962), σ. 7-35.

Ελένη Κούκκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία ματα της Αιγίνης, Αθήνα 1972.

1827-1832.

Β' Τα εκπαιδευτικά

Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα Ελληνικά Σχολεία στικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις. <Ιστορικό Νεολαίας: 18>, Αθήνα 1988.

ιδρύ-

(1833-1914). ΓνωΑρχείο Ελληνικής

Ιωάννης Σ. Κυριαζικίδης, Η ναυτική παιδεία παρ' ημίν και αι εφ' ανώτερον δυναμικόν ανάγκαιτηςελληνικής ναυτιλίας, Αθήνα 1968. Π. Κυριαζοπούλου - Βαληνάκη, Νηπιαγωγική,

τ. 1, Αθήνα 1977.

Εμμανουήλ I. Κωνσταντινίδης, Τα Ευαγγελικά: Το πρόβλημα της μεταφράσεως της Άγ. Γραφής εις την νεοελληνικήν και τα αιματηρά γεγονότα του 1901, Αθήνα 1975. Εμμ. Λαμπαδάριος, «Η ελληνική σχολική υγιεινή: Ιστορία - εξέλιξις - αποτελέσματα», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ir. Α' [και μόνο], Αθήνα 1932, σ. 126172. Δημ. I. Λάμψας, «Η μόρφωσις των δημοδιδασκάλων και τα Διδασκαλεία της Δημ. Ε κ παιδεύσεως», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτ. Α' [και μόνο], Αθήνα 1932, σ. 50. Stavros G. Leonidas, Der Bayerische Einfluss auf das Griechischre Schulwesen in 19. Jahrhundert. Ein Beitrag azur Schulgeschicht Griechenlands, Βιέννη 1976. Χριστόδουλος Β. Λέφας, Η εξέλιξις της νομοθεσίας της Μ. Εκπαιδεύσεως από του 1821 μέχρι σήμερον, Αθήνα 1921. — Ιστορία της [Δημοτικής] Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1942. I. Σ. Λιμπερόπουλος, Η εκπαιδευτική πολιτική της πρώτης δημοκρατικής Κυβερνήσεως, Αθήνα 1925. Σοφοκλής Δ. Λώλης, Η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή ως εκπαιδευτικόν ίδρυμα, Αθήνα 1982. Π. Μανιτάκης, 100 χρόνια νεοελληνικού

αθλητισμού,

Αθήνα

1962.

Γκέοργκ Λούντβιχ Μάουρερ, Ο Ελληνικός Λαός (μετάφραση Όλγας Ρομπάκη), 1976. Μεγάλη

Παιδαγωγική

Εγκυκλοπαίδεια,

Αθήνα

5 τόμοι, Αθήνα 1967-1968.

Β. Μελάς, Η Γεωργική Εκπαίδευσις εν Ελλάδι καθ' όλα αυτής τα στάδια, Αθήνα 1932. Θεμ. Μιχαλόπουλος, «Περί της καταστάσεως του εν Αθήναις Διδασκαλείου. Υπόμνημα σ. 243-266. Ιω. Γ. Μιχαλόπουλος, «Εισαγωγή», Στατιστικοί της Δημοσίας Εμπορικής Εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά τα σχολικά έτη 1910/11 - 1920/21 (Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας: Διεύθυνσις Στατιστικής), Αθήνα 1922, σ. ε'-ιε'. Μιχαήλ Παν. Μιχαλόπουλος, Το Μονοτάξιον λική μόρφωσις, Αθήνα (1927).

Διδασκαλείον

Σπάρτης

και η δημοδιδασκα-

Ελένη Μπελιά, Η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την Καποδιστριακήν περίοδον (1828-1832), Αθήνα 1970. Κώστας Η. Μπίρης, Ιστορία του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου Γ. Μπρης (επιμ.), Επετηρίς Βαρβακείου Ιδρύματος, Αθήνα 1961.

(μέχρι της ιδρύσεως

Αθήνα3

Δημήτριος Γ. Μωραΐτης, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Χ. Νούτσος, Προγράμματα Αθήνα 1979.

Μέσης

Εκπαίδευσης

1953.

και κοινωνικός

έλεγχος

(1931-1973),

ΟΕνΑθήναιςπρος διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος, Έκθεσις των —

Η

δράσις του Συλλόγου

κατά την εκατονταετίαν

1869-1969,

Αθήνα

κατ

1970.

Βασ. Ορφανός, «Στοιχεία για τη διάδοση του συστήματος Froebel στα ελληνικά νηπιαγωγεία κατά το 19ο αιώνα», Συνάντηση, τχ. 6 (1985), σ. 68-78. Γεώργιος Ν. Παλαιολόγος, Τις η προσήκουσα παρ' ημίν διδασκαλική παίδευσις, Αθήνα 1927. — Προς καλυτέραν Μέσην Εκπαίδευσιν : Tà προβλήματα της Μέσης Εκπαιδεύσεως— I. Πανταζίδης, Γυμνασιακή

Παιδαγωγική,

Αθήνα

1889.

Χρυσόστομος Α. Παπαδόπουλος, Ιστορία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής εβδομηκονταπενταετηρίδι αυτής, Αθήνα 1919.

επί

τη

Θ. Γ. Παπακωνσταντίνου, Πολιτιστική κληρονομιά και νεοελληνική εκπαιδευτική τακτική. Προβλήματα μεταδόσεως της παραδόσεως εις τα σχολεία Μέσης Γενικής Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1981. — Σκοποί και πολιτισμικές

επιλογές στη νεοελληνική μέση εκπαίδευση,

Κ. Παπαπάνος, Χρονικό - Ιστορία της Ανωτάτης μας Καλλιρρόη Παρρέν, Λογοδοσία Αθήνα1897.

της

Ενώσεως

των

Ευάγγελος Παυλίνης, Ιστορία της Γυμναστικής,

Εκπαιδεύσεως,

Ελληνίδων

Αθήνα

Αθήνα Αθήνα

1985. 1970.

κατά το Α' έτος αυτής,

1958.

Εμμανουήλ Π. Περσέλης, Σταθμοί στην εξέλιξη της σχολικής θρησκευτικής άγωγής και Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ανάτυπο από το περιοδικό Θεολογία, τ. ΝΗ' (1987). Γεώργιος Πυργιωτάκης, Προβλήματα στην ιστορία της εκπαιδεύσεως των δασκάλων στ à πρώτα πενήντα χρόνια μετά την απελευθέρωση (1828-1878), Αθήνα 1981. —

«Ξεκίνησε σωστά το εκπαιδευτικό σύστημα\η,Επιστημονικό Βήμα (των Λειτουργών της Δημοτικής Εκπαίδευσης), έτ. 29ο, τχ. 2 (Δεκ. 1983 - Γεναρ. Φλ. 1984), σ. 9-26.

Α. Ρ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α'-Β', Αθήνα 1894-1895. Γιάννης Ρέντζος, Γεωγραφική Ριζάρειος

Εκκλησιαστική

Εκπαίδευση,

Παιδεία,

Αθήνα

1984.

τ. Α' - Γ', Αθήνα 1978-1984.

Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, Επετηρίς του σχολικού έτους 1927-1928,

Αθήνα

1928.

Αλέξανδρος Γ. Σαρής, «Σύντομος ιστορία του Βαρβακείου (Πρακτικού) Λυκείου... 1886-1960», Επετηρίς Βαρβακείου ιδρύματος, Αθήνα 1961, σ. 65-119. Σ. Χ. Σελιανίτης, «Γεωργική Εκπαίδευσις», Μεγάλη Παιδαγωγική Α', σ. 735-739.

Εγκυκλοπαιδεία,

τ.

Ιωάννης Ν. Σκουτερόπουλος, Η άξια των μονοταξίων Διδασκαλείων και το μονοτάξιον Διδασκαλείον Αθηνών κατά το σχολικόν έτος 1924-1925, Αθήνα 1925. Σ. Στουραΐτης, «Η διδασκαλία της Αρχαίας εις τα Ελληνικά σχολεία», Εθνική

Αγωγή,

Τα υπό του Διοικητικού Συμβουλίου της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής μένα κατά το έτος 1911-1912, Αθήνα 1913.

Εταιρίας

πεπραγ-

Αχιλλεύς Τζάρτζανος, Οδηγίαι προς μεθοδικήν διδασκαλίαν των εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδασκομένων μαθημάτων. Μέρος Α' τεύχος Α' Θρησκευτικά και Αρχαία Ελληνικά, Αθήνα 1913 ( 2 1927). Σ. Γ. Τζουμελέας - Π. Δ. Παναγόπουλος, Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία Αθήνα 1933.

100 χρόνια,

Φ. Τζωρτζάκη, «Το Νεοελληνικό μάθημα στη Μέση Παιδεία», Αφιέρωμα στη μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σ. 405-424. Βασίλειος Ιω. Τόγιας, Το μάθημα των Νέων Ελληνικών ατή Μέση ρική θεώρηση (1833-1967), τ. Α', Θεσσαλονίκη 1988.

Εκπαίδευση.

Ιστο-

Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή: Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Αθήνα 1977. Χρ. Φράγκος, «Οι σκοποί του μαθήματος των Νέων Ελληνικών και η θέση τουστοαναλυτικό πρόγραμμα», Πρακτικά Β' Παιδαγωγικού Συνεδρίου εν Θεσσαλονίκη ( 13-15 Σεπτεμβρίου 1962). Προβλήματα ανακύπτοντα εκ της διδασκαλίας των Νέων Ελληνικών, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 47-62. Θ. Χαραλαμπίδης, Οι κυριότεροι σταθμοί της εκπαιδευτικής 1971), Αθήνα 1971. Κ. Χειμάρρας, «Διδασκαλείον Γυμναστικής», Μεγάλη Β', σ. 169-170.

πολιτικής της Ελλάδος ( 1821-

Παιδαγωγική

Εγκυκλοπαίδεια,

τ.

Δημ. Π. Χιουρέας - Κων. Γ. Αφένδρας, Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευσις

εις

Χρηστομάθεια ελληνική διηρημένη εις τόμους τρεις ή μέρη πέντε, συνερανισθείσα υπό Θ. Φαρμακίδου, και εκδοθείσα δαπάνη του Β. Βιβλιοπωλείου προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων. Εν Αθήναις, εκ της βασιλικής τυπογραφίας 1837. Χρονικά του Γυμνασίου αρρένων Σύρου (εκδίδοται μερίμνη του γυμνασιάρχου αρρένων Μάρκου Πελοποννησίου, επιμελεία του καθηγητού I. Θωμοπούλου), Σύρος 1962. I. Ε. Χρυσάφης, Η σωματική α γ ω γ ή και η στρατιωτική

προπαίδευσις της νεότητος και

μοσίας Εκπαιδεύσεως: Παράρτημα 15ον), Αθήνα 1925.

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ΓΕΝΙΚΟ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

τομης αυτής εργασίας —τα προγράμματα—, και κατά συνέπεια περιέχει λήμματα που εξυπηρετούν κυρίως το σκοπό της έκδοσης της. μεγαλύτερο μέρος, με την παραδοσιακή μέθοδο και ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια σχετικού προγράμματος για υπολογιστή που είχαν την καλοσύνη να ετοιμάσουν ειδικά —με την ευγενική μεσολάβηση του κ. Αλέξη Δημαρά— οι συνάδελφοι κ. Ντίνος Βατικιώτης και Σπύρος Μολφέτας: τους ευχαριστώ θερμά.

Αβέρωω Γεώργιος Β' 887, 909 Αγγλία Α' 401-402 αγγλικά - αγγλική γλώσσα Α' 166-167, 235, 475-476, 523, 678, 680 — Β' 124, 125, 231, 376, 383, 386, 389-390 392, 395, 398, 407, 409, 612, 621, 623, 624, 625, 627, 630, 632, 635, 641, 642, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681, 720-722, 749, 750, 753, 755, 757, 774, 867, 869, 870, 872 — Γ' 352, 354, 355, 357, 361 αγρονομία Β' 9, 11 αγωγή του πολίτου Γ' 112 αγωνιστική Β' 228, 234, 300, 320' αγωνιστική και παιδιαί Β' 338, 339, 340, 341, 358, 359" σχολική- Α' 658-659· βλ. και «παιδιαί» Αδριανός Κωνστ. Ντ. Β' 747 Αθανασάκης I. Β' 899, 901 Αθανασιάδης Α. Α' 226 Αθανάσιος ο Μέγας Β' 567 Αθανασούλας Β' 49, 50, 51 Αθήνα passim Αθηναϊκή Σχολή Εμπορική και Βιομηχανική Α' 51 Αθήναιος Α' 243, 291, 312 Αίγινα Α' 1 2 Αϊδίνιο Λάρισας Α' 64-65 Αιλιανός Α' 99, 177, 243, 291, 312 — Β' 4'il, 451 — Γ 93

Αινιάν Δ. Α' 244, 270 Αισχίνης Α' 181-182, 528 — Β' 427, 433, 452, 511 — Γ' 93 Αισχύλος Α' 100, 175, 391, 528 — Β' 211, 412, 428, 434, 453, 512, 567 Αισώπειοι μύθοι, μύθοι Αισώπου Α' 177, 243, 291, 311, 353, 439 — Β' 48 — Γ' 83, 93, 109 ΑκαδημαϊκόΓυμναστήριο Α' 409 — Β' 203, 208, 227, 303· βλ. και Κεντρικό Γυμναστήριο Ακαδημίες Παιδαγωγικές Α' 31, 33' βλ. αλβανικά- αλβανική γλώσσα Β' 649 — Γ' 355 άλγεβρα Α' 86-87, 89, 101, 120, 138, 141, 251, 253, 295, 296, 319, 321, 348, 365 372, 373, 428, 451-453, 495-497 (βιβλία), 546-548 (βιβλ.), 620-621, 691, 693, 695, 701-704, 710-713, 715, 720, 731, 732-733, 733-734, 735-736, 751 — Β' 71,140, 239, 241, 390, 395, 427, 433, 453, 456, 459, 463, 475, 485, 491, 510, 511, 516, 526, 527, 531, 634, 535, 542, 543, 545, 547-549, 552 554, 570-571, 572, 588, 630, 632, 715 716, 754, 773, 817-818, 836-837, 868, 869 — Γ' 111, 149, 359- βλ. και μαθηματικά Αλεξανδρής Απ. Γ. Α' 601, 602, 603,

604 — Β ' 238-240, 243, 367, 546, 550-552 αλληλοδιδακτική μέθοδος Β' 28, 52 — Γ' 226· αλληλοδιδασκαλία Β' 25 Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Α' 36 Αμαριώτου Μ. Γ' 225 Αμβρόσιος Β' 452, 535 αμπελουργία Β' 892, 915, 923, 928, 940 Άμφισσα Α' 12 «ανάγνωσις» Α' 86, 178, 180-183, 252, 254, 281, 282, 294-296, 318, 319, 320 321, 330, 343, 434, 616, 617, 618, 619 620, 686, 687, 700, 701, 702, 703, 708, 710, 711, 724, 726, 727 — Β' 9, 11, 17, 69-71, 87, 88, 89, 91, 108, 114, 115,128, 133, 155-158,171,172 220, 240-243, 260-261, 262, 264, 383, 385-386, 388-389, 391, 394-395, 397398, 406, 412, 455, 456, 458, 459, 461 462, 475, 476, 528, 529, 543, 544, 565 566, 567, 584-585, 587 — Γ' 107-110«έπιτροχάδην»· Α' 330-331, 345 — Γ' 110· πρόχειρος Α' 175 — Γ 94· βλ. και αρχαία ελληνικά, ελληνικά «ανάγνωσις» γαλλικών βιβλίων τεχνολογικού περιεχομένου Β' 292, 294, 296, 297 — Γ' 250 «ανάγνωσις» νεωτέρων Ελλήνων λογογράφων (πεζογράφων) και ποιητών (και ξένης λογοτεχνίας) Α' 244, 245, 247, 260, 261, 267-270, 281, 283, 292-293, 309, 313, 314, 316, 356, 441-442, 470-471, 529, 685, 686, 697-699, 705-707, 724-726 — Β ' 58, 61-63, 70,108, 112, 113, 115, 127,131, 139, 148, 239, 240, 241, 242, 243, 261, 262 264, 266-267, 312-313, 326, 346, 383, 385, 389, 391, 395, 398, 406-407, 412, 565, 566, 567, 568, 585, 588, 704, 706, 707, 708, 773, 777—Γ' 98, 232· βλ. και νέα ελληνικά «ανάγνωσις» Πατέρων Β' 453, 454, 455460, 463, 484, 485, 488, 490-493, 509 510, 511, 512, 513, 518, 519, 525,526529, 531, 533-536, 541-545, 546, 550, 551, 552, 553, 565-567, 569, 585, 588 591, 592 — Γ ' 305, 307 Αναστασιάδης Λεόντιος Α' 80

ανατομία - ανατομική Β' 119, 138, 181184, 192, 200, 201, 203, 205, 206, 228, 234, 338, 339, 340, 342· ανατομία και υγιεινή — Γ' 252' ανατομική τουανθρώπουκαιιστολογία — Β' 300, 301, 320, 358· πλαστική ανατομία — Β' 361 Ανδρέου Α. Γ' 226 Ανδριάς Γ. Β' 616 Άνδρος Α' 12 ανθοκομία Β' 79, 923, 929, 940 ανθρωπολογία Α' 86-87, 89, 93, 98 — Β' 57, 58, 113, 132, 140, 220, 221, 226, 457, 474, 479, 518, 520 — Γ' 248, 253, 254' ανθρωπολογία και υγιεινή Β' 242, 281, 881 Αντιβασιλεία Α' 11-12, 79-81 — Β' 9, 14 «αντιγραφαί» Β' 88, 89 αντιρρητική Β' 473, 476, 479, 501, 510, 512, 515 Αντωνιάδης Α. Β' 131, 709 Αντωνιάδης Π. Α' 51 Αντωνόπουλος Γ. Γ' 97 Αντωνόπουλος Σ. Κ. Α' 282 Ανώτατη Εκπαίδευση Α' 56-57, 64 Ανωτάτη Σχολή Εμπορικών Σπουδών Α' 56 Ανωτέρα Γεωπονική Σχολή Α' 56, 64, 67 — Β' 909 «ανώτερον σχολείον» Φ.Ε. Α' 34 — Γ' 238 απαγγελία - αποστήθιση - απομνημόνευση ποιημάτων κτλ. Α' 86, 127, 128, 245, 247, 248, 249, 292, 293, 309, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 344, 353, 354, 438-440, 607, 609, 616, 617, 618, 619, 623, 624, 685, 686, 697, 698, 705, 706 — Β' 45, 50, 69, 87, 88, 89, 126,139, 220, 223, 224, 428, 433, 443, 453, 514, 518, 519, 565, 566, 585 — Γ' 90, 108 απλογραφική Γ' 351" βλ. και διπλογραφία, λογιστική Απολλόδωρος Α' 281, 291, 311 — Β' 386, 879 απολογητική Β' 473, 475, 479, 483, 480,

488, 492, 493, 510, 511, 515, 553, 593 — Γ ' 307 Αποστόλης Αποστόλης Ν. Α' 682 Αποστολίδης Μ. Γ' 92 Αποστολίδης Ν. Χ. Β' 666 Αργυριάδης I. Β' 502 Αργυρόπουλος Π. Α' 114, 118-119, 245246, 268, 666 Αργυρός Α. Α' 661, 662 — Β' 394, 399401 αριθμητική Α' 79, 85-89, 93, 101, 116, 118-119, 120, 128, 135, 137, 141, 177-179, 282, 313, 315, 317, 348, 363-364, 426-427, 449-450, 452-453, 690, 693, 698-700, 703, 704, 706-8, 712, 713, 715, 720, 730-731, 732, 751 — Β' 9, 11, 16, 17, 26, 28, 44, 45, 49, 50, 53-55, 57, 58, 62, 71, 9 0 , 1 0 5 , 1 0 6 108, 112, 113, 114, 127, 131, 132, 134, 155, 156, 158, 162, 163, 165, 169,172, 220, 309, 427, 432, 439, 442 451, 472, 484, 490, 507, 518, 520, 531 538, 547, 570, 572, 621, 682, 777, 785, 800, 801, 802, 814, 851, 868, 869, 881-882, 902-903, 903-904,— Γ 86, 94, 149, 226, 238, 239, 246, 359, 379" θεωρητική Α' 249, 251, 294 295, 318, 319, 364, 371-372, 427, 428 451, 494-495 (βιβλία), 545-546 (βιβλίο), 620, 621, 690, 695, 700, 703, 709, 712, 713 — Β ' 87, 88, 90, 139140, 390, 455, 458, 462, 485, 491, 519, 520, 526, 533, 542, 545, 548, 551, 554, 592—Γ' 111, 149· πρακτική Α' 245, 247, 248, 292, 313, 363-364, 426, 449-450, 492-494 (βιβλία), 543545 (βιβλίο), 610, 611, 690, 698, 699, 706-707 — Β ' 24, 27, 148, 240, 261, 283, 326, 384, 386, 461, 526, 533, 542, 548, 585-586, 588, 630, 790, 792 876, 891, 914, 992 — Γ' 111· βλ. και μαθηματικά Αριστοτέλης Α' 254, 281, 347, 354, 440, 440, 528, 616, 726 — Β' 243, 264, 383 391, 565, 567, 584, 706 — Γ' 110 Αριστοφάνης Α' 528 — Γ' 90 Άρμανσπεργ Α' «0-81, 83, 109 — Ρ,' Γι, 784

αρμενική γλώσσα Β' 125 Αρριανός Α' 250, 295, 319, 528, 616, 687, 701, 710, 724 — Β' 87, 391, 565, 584 — Γ' 110 Αρσάκειον εν Αθήναις Διδασκαλείον, Παρθεναγωγείον Α' 42-43, 47, 56, 85, 86, 123-124 — Β ' 96-99, 123-124, 219 — Γ' 241 Άρτα Α' 15, 45 — Β' 537, 538 αρχαίαελληνικά,αρχαίαελληνικήγλώσσα Α' 16, 85-89, 93, 98 99-102,104,116, 130-33, 155-6, 158, 174, 186, 242, 262, 291-296, 308-309, 314,352-355, 368, 423-424, 430, 437-441, 456, 526 -529 (βιβλία), 607-608, 609, 616, 617, 618-619, 631, 634, 635, 636, 639, 640, 641, 642, 645, 678, 679, 685687, 695, 708, 720, 724, 725, 726, 727, 751 — Β ' 9, 17, 23-25, 26-28, 87-89, 125, 131-133, 143-144, 238239, 251, 260-261,262, 264, 322, 332, 376, 383, 386, 388-389, 391, 394-395, 397, 398, 406, 412, 423, 426, 427428, 432, 433, 434, 439, 441, 442, 443, 447, 451-452, 453, 454, 474476, 507, 511-512, 514, 538, 565-567, 584-585, 587-588, 704-705, 706-707, 707-708, 754, 876, 879 — Ι ν 86, 87, 88, 91, 92, 94, 95, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 106, 107, 108, 109, 118, 119, 121, 122, 148, 149, 150, 152, 153, 226, 227, 230, 232,238, 239, 310, 352, 359" βλ. και ανάγνωσις, γραμματική, γραμματολογία, ελληνικά, ερμηνεία, θέματα, θεματογραφία, συντακτικό αρχαιολογίας στοιχεία Β' 220, 223 Αρχοντείον της Παιδείας Α' 165 Ασία Α' 49 ασκήσεις: γεωπονικές Β' 376' γραπτές Α' 118, 129-130, 156, 178, 182, 201, 202, 304, 358, 608, 609, 610, 616, 617-618, 624, 625, 645 — Β' 63, 88, 89, 108, 115, 156, 165, 383, 386, 389, 398, 442, 566, 585, 588, 754, 773, 777 — Γ' 94, 95, 104, 107, 253" γυμναστικές (αγωνιστικές, αθλητικές, σωματικές) Α' 88, 103, 189, 398, 402, 403, 404, 405 — Β' 192, 195, 200, 201, 203

206, 207, 209 — Γ' 114, 253' διδακτικές Β' 165, 169, 177, 187, 189, 243, 248, 296, 297, 298, 363, 373-374 Γ' 250· «εις το ελληνιστί γράφειν» Β' 456, 457, 459, 460, 462, 486, 492· 773 — Γ' 357, 358, 359, 361- θεματογραφικές Α' 175, 249, 251, 252, 294296, 320, 618, 619 — Β' 51, 157, 211, 214, 456, 459, 462· ορθογραφικές Α' 178, 244, 245, 247, 281, 291-293, 308-309, 312, 314, 324, 356, 434, 435 438, 441-442, 456, 685, 686, 697699, 705-707 — Β' 44, 45, 48, 49, 53, 54, 69, 70, 105-107, 112-114, 131, 132, 155, 220, 455, 458, 461, 760, 848 856, 861 — Γ' 99· παιδαγωγικές Β' 89, 214· πρακτικές Β' 183, 184, 192193, 201, 226, 234, 273, 327, 328, 332 352, 414, 562, 892, 916, 924, 929 — Γ' 232, 252, 254, 381, 382· προφορικές Α' 99" στρατιωτικές βλ. στρατιωτικές ασκήσεις' συγγραφικές Β' 139, 140, 165, 172, 514 — Γ ' 232· φροντιστηριακές Β' 414-415, 476, 512 άσματα (εκκλησιαστικά, λαϊκά, νηπίων κτλ.) Β' 148, 165, 197, 203, 206, 207, 220, 326 — Γ' 106, 247, 253· βλ. και μουσική, ωδική αστικά σχολεία θηλέων Α' 29, 37, 63, 70, 605, 635, 636, 640, 641, 650, 651, 654, 661, 662, 663, 670 — Β' 254, 670, 682, 875-877, 878-885, 886, 897, 902-905 — Γ' 368-381 · βλ. και προγράμματα αστρονομία (-ική) Β' 867, 869 Ασώπιος Κ. Α' 79-80, 248, 268, 682, — Β' 106, 113 ατμομηχανικά Β' 818, 822, 850-851, 872, Αυγερινός Α. Δ. Α' 190 — Β' 85, 86, 93 Αυγουστίνος Β' 428, 433, 452, 475, 536

Βακαλόπουλος Γ. Β' 105-108, 133 Βακχυλίδης Α' 528 Βαλαλάς I. Β' 371, 374 Βαλασόπουλος I. Α' 204 Βαλαωρίτης Αριστ. Α' 244, 246, 268, 270, 314, 317, 724, 725 — Β' 70, 709 Βαλτινός Ελ. Α' 226 Βαρβάκειο γυμνάσιο - ελληνικό σχολείο Α' 681

Βαρβάκειο Λύκειο Α' 21-22, 55, 58-59, 227, 235, 237, 474, 500, 502, 509, 615 637, 642, 650, 675-684, 685, 695-696, 697, 705, 708, 713, 715-716, 719-722, 723, 751, 752 — Β ' 199, 274, 275, 617 — Γ' 114, 125-143,147, 148, 150 352· βλ. και προγράμματα «Βαρβάκειον κληροδότημα» Α' 59, 677 Βαρβάκης Ιωάννης Α' 21, 58, 677, 681. 682, 683, 695, 719 — Β' 274 Βασιλειάδης Σπ. Ν. Α' 245, 246, 248, 267-269, 317, 725 Βασίλειος ο Μέγας Α' 120 — Β' 62, 87, 140, 262, 427, 432, 442, 452, 455, 456, 458, 459, 474, 585, 491, 511, 535 567 — Γ' 89, 93 Βασιλείου Φ. Β' 354 «Βασιλικόν Ναυτικόν Σχολείον» Α' 683 Βαυαρία Α' 14 «βαφή» Α' 103" βλ. και ζωγραφική Βελέντζας Ν. Β' 595, 762, 763, 764, 769, 943 Βελλιανίτης Θ. Β' 311, 375, 381 «Βενεδέτη εγκόλπιον νέων» Β' 709 Βενθύλος I. Α' 80 Βενιαμίν και Ιωαννίδου συλλογή Β' 536 Βενιζέλος Ελευθ. Α' 605, 666 — Β' 245, 255 Βενιζέλος Θ. Β' 155, 156 Βενιζέλος Μ. Α' 288 Βεργίλιος βλ. Βιργίλιος 492, Βερναρδάκης Δ. Ν. Α' 245, 248, 267-270

Αυστρία Α' 401 Αχιλλόπουλος Ευάγγελος Κ. Β' 640, 644 Αχιλλόπουλος Σοφοκλής Κ. Β' 640, 644 Ahn μέθοδος Β' 533, 534 Andrieux Α' 25ο Augier Α' 253

— Β' 70 Βηλαράς I. Α' 316, 317, 725 βιβλιογνωσία Β' 503, 509, 510, 511 βιβλιοδετική τέχνη Β' 79 Βιέννη Γ' 88 Βιζυηνός Γ. Α' 313, 316, 317, 725

Βικέλας Δ. Α' 245, 269, 317, 724 — Β' 709 βιολογία Β' 384, 390, 393, 399, 407-408 Βιομηχανική και Εμπορική Ακαδημία Ρουσσοπούλου Α' 51 Βιργίλιος (και Βεργίλιος) Α' 99-100, 121, 183, 254, 281, 297, 322, 359, 425, 445, 625 — Β ' 428, 434, 453, 457, 457, 460, 463, 511, 529, 536, 544, 569 Βιτύνα Γορτυνίας Α' 64 Βίων Α' 120 — Γ ' 90 Βιώνης Γ. Β' 49, 50, 51 Βλάχος Άγγ. Α' 247, 269, 312, 313, 314, 315, 317 — Β' 172 Βλάχος Αλέξ. I. Β' 454 Βλάχος Σ. Β' 430 Βοζίκης Χ. Κ. Β' 634 Βόζος Ιωάννης Παντ. Α' 681 Βολανάκης Μ. Γ' 106 Βολταέρος Α' 689, 700, 701, 709, 710 — Β' 52· βλ. και Voltaire βομβυκοτροφία Β' 9, 11· βλ. και σηροτροφία βοτανική Α' 251, 333 — Β' 57, 72, 87, 88, 90, 114, 128, 264, 497, 891, 914, 922, 928, 939 — Γ' 227, 235 Βοτανικός κήπος Αθηνών Α' 64 Βουδούρης Β. Α' 385, 430, 432 — Β' 530, 626, 629, 631, 870 Βουκερίδης Β' 710 Βούλγαρης Γ. Δ. Α' 225 Βούλγαρης Δ. Γ. Α' 164 Βούλγαρης Κ. Β' 363, 370 Βούλγαρις Ευγένιος Α' 244, 245, 270 Βούλγαρις Σπ. Α' 244 Βουλπιώτης Δ. Α' 237, 238, 239, 240, 242,243, 256, 257, 259, 260, 262, 263, 267, 270, 271, 278, 289, 681, 696 — Β' 116, 117, 118, 120, 130, 142, 617, 618 ΒουρλούμηςΠ. Α' 666 — Β' 770, 771, 772, 778, 899, 901 Βρατσάνος M. Ι" 231 Βυζάντιος Αλεξ. Α' 247, 268 Βυζάντιος Σπ. Δ. Α' 244, 246, 268, 270, 31 6 — Γ' 92 Balachamis Ρ. Γ' 229

Balzac Α' 254 Banville Th. de A' 255 Barbier A' 253 Barthélémy A' 251 Baude C. B' 296 Béranger A' 252, 361, 447, 565, 626 Boilau A' 253, 565, 626, 690, 703, 712 Boirac E. A' 562 Bourlotos S. Γ' 228 Bossuet A' 183, 254, 690, 702, 711 — B' 460, 463, 536, 550 Bourgeois Léon A' 401 «Bowen and Schnell» B' 721 Brandt Κ. A' 531 Buffon A' 251 Γαβριηλίδης Β. Β' 710 γαλακτοκομία - τυροκομία Β' 892, 915, 924, 928, 940 Γαλάνης Εμμ. Β' 52 Γαλαξείδι Α' 60 Γαλλία Α' 17, 400-401 — Β' 332 γαλλικά (γαλλική γλώσσα) Α' 30, 40, 79, 80, 85-89, 93, 98, 101-102, 105, 119121, 158, 167, 176,178-183, 242, 247, 249, 250, 251, 253, 254, 281, 293297, 307, 315, 318, 319, 321, 322, 324, 339, 348,359-361, 368, 423, 426, 430, 433-435, 445-447, 456, 473-474 (βιβλία), 532 (βιβλίο), 612-613, 614, 625-627, 628, 635, 636,637, 640, 641, 642, 645, 655,678, 680, 689-690, 693, 695, 698-704, 706, 707, 709-714, 728 -730, 751 — Β' 23-25, 26-28, 44-46, 48-52, 53-55, 87-89, 90-92, 105-109, 112-115, 124, 125, 130, 131-134, 142, 156-158, 169, 189, 212,214, 221, 222, 224, 229, 231,239, 241-243, 251, 254, 261, 262, 264, 313, 322, 324, 3313.34, 360, 376, 383-384,386, 389, 392, 395, 398, 407, 409, 423, 428, 434, 448, 453, 454, 456, 457, 459-463, 474-477, 479, 484-488, 490-493, 510, 511, 512, 515, 518-520, 526-529, 531, 533-536, 542-545, 547-550, 553, 562, 569, 580, 596, 621, 623,624-625, 627, 630, 632, 635, 636, (141, 642, 645, 659, 663, 664, 669, 670, 676, 680,

681,717-720, 749, 750, 753, 755, 757, 765, 766, 773,777, 817, 821, 842, 848, 851, 856, 861, 872, 876, 883-885 — Γ' 85, 87, 88, 92, 94, 95, 96, 98, 100, 103,104,112,115,118,119,121,122, 1 2 3 , 1 4 7 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 0 , 1 5 2 , 226, 228, 233,236, 238, 239, 243, 245, 246, 248, 249, 303-310, 354-359, 361, 362, 379, γενικά μαθήματα Β' 327, 332, 352, 355, — Γ' 119, 120, 121, 153, 228, 236, 237, 246, 251, 361, 362 Γεννάδιος Γεώργιος Α' 12, 244 — Β' 48, 49, 112, 155 — Γ' 92 Γεννάδιος I. Α' 682 Γεράκης Γ. Α' 118 — Β' 49, 50, 51, 105, 106, 107 Γερμανία Α' 17, 36, 400 — Γ' 254· Γερμανική αυτοκρατορία Α' 401 γερμανικά - γερμανική γλώσσα Α' 58, 7980, 103, 235, 474-475 (βιβλία), 678, 680 — Β ' 125, 229, 231, 376, 383, 386, 389-390, 392, 395, 398, 407, 409 474-477, 479, 503,510, 512, 513, 515, 621, 627, 630, 632, 636, 642, 663, 669, 675, 676, 679, 681, 748, 751, 753 756, 757, 772, 786 — Γ 85, 306, 308, 309, 352, 354-357, 360, 361, 379 Γερμανός (Μητροπολίτης Αθηνών) Β' 469 Γεροκωστόπουλος Αχ. Α' 304-307 γεωγραφία (και γεωγραφικά) Α' 79, 8589, 93, 98, 101-102, 118-119, 128, 178-9, 190, 191, 245, 247, 248, 250, 251, 280, 282,292-294, 307, 309, 313, 315, 317, 319, 320, 336-337, 362-363, 368, 430, 435, 448-449, 456, 489-492 (βιβλία), 538-543 (βιβλία), 612, 614, 631, 635, 636, 640, 641, 645, 678, 687-688, 693, 697, 701, 703, 704, 705-707, 709, 710, 712, 713, 720, 748-749, 751 — Β' 9, 11, 16, 17, 24, 26, 27, 28, 44, 45, 48-51, 53-54, 57, 58, 61, 62, 73, 87, 88, 90, 105-107, 112-114, 131-133, 140, 148, 155, 156, 158,163, 165, 169,174-175, 189, 213, 214, 229, 242, 243, 251, 261, 262-263 309, 322, 326, 332,360, 376, 390, 396, 399, 410, 423, 426, 427, 428, 432, 433, 439, 442, 447, 451, 452, 455, 456

458, 459, 461, 462, 474, 475,479, 484, 485, 489,491, 493, 507, 519, 526, 527, 531, 533-534,542, 545, 547, 548, 551, 554, 570, 580, 585, 588,592, 627, 630, 632, 636, 641, 642,660, 663, 664, 668, 669, 670, 676, 680, 681,727-732, 750753, 765, 774, 777, 790, 792, 800, 801 810, 814, 818, 822, 827, 837-838, 842-843, 851-852, 856-857,867, 869, 870, 872, 876, 880, 915 — Γ' 85-86, 87, 92, 94, 96, 98, 99, 101, 105, 111, 115, 117-119,122, 123, 147, 149, 150, 152,153, 226, 231,232, 236, 238, 240, 244, 303, 304, 308-310, 353-355, 359, 361, 362, 379· μαθηματική Α' 176, 183, 363, 449, 612, 687, 688— Β' 52, 93, 108,114, 453 — Γ ' 9 2 , 95,117, 231· μαθηματική και φυσική (μαθηματικοφυσική, φυσικομαθηματική) Α' 101-102, 121, 313, 748-749 — Β' 25, 28, 442, 475, 507, 519, 520 — Γ' 87, 88, 117· φυσική Α' 190, 320, 612, 687-688 — Β' 90 — Γ 92· βλ. και κοσμογραφία γεωγραφία Αγ. Γραφής (αγ. τόπων, ιερά γεωγραφία) Β' 439, 442, 451, 455 458, 490, 501, 509, 525, 526, 531,533, 538, 541, 544, 546, 547, 551, 591 γεωλογία Α' 251, 295, 320, 333, 366, 454, 506 (βιβλία), 555-557 (βιβλ.), 720 — Β ' 140, 156, 189, 213, 241, 263, 390, 396, 399,502-503, 510, 512, 516, 527, 534,542, 548, 551, 576, 923, 928, 939 γεωμετρία Α' 86-87, 89, 93, 119, 136, 139, 141-2, 179, 248, 251, 253, 254, 282, 293, 295, 296,317, 319, 321, 348, 364-365, 372-373, 427-429, 451-452, 494 (βιβλία) 497-500 (βιβλία), 502503 (βιβλία), 545 (βιβλ.), 548-551 (βιβλίο), 610, 611, 621, 690-691, 693, 695, 700-704, 708-713, 715, 720, 731732, 733, 734, 736-737, 751 — Β' 11, 24, 28, 45, 51, 55, 57, 58, 62, 71, 90, 114, 128, 133, 140, 157, 169, 172173, 188, 189, 239, 240, 261, 272, 283, 309, 392, 396, 433, 453, 457, 459, 460, 461, 463, 474, 484, 490,

510, 516, 526, 547, 548, 549, 571, 572, 586, 588-589,632, 714, 754, 765, 773, 777, 786,814, 817, 834-836, 856, 868, 869, 876, 881-882, 885,891, 903, 904-905, 914, 922— Γ' 111, 149, 226, 359, 379· αναλυτική Α' 712, 713, 715, 720, 737-738, 751- μηχανική Α' 720' παραστατική Α' 715, 720, 735, 737, 751· περιγραφική Α' 691, 693, 703, 704, 712, 713, 714- βλ. και μαθηματικά γεωπονικά Α' 64, 66 — Β' 140, 141, 229, 239, 241, 242, 243, 245, 248, 251, 261, 263, 264-265, 278,309, 322, 367, 373, 376, 379, 390, 396, 399, 408, 410, 415, 440, 443, 541, 545, 572, 577, 578, 580, 596, 881— Γ 233, 236, 245, 307, 308 Γεωργαντάς Φίλιππος Α' 25 Γεωργαντής Μ. Β' 355 γεωργία (γενική-ειδική) Β' 57, 58, 891, 892, 914, 915, 923, 928, 929, 939, 940 — Γ ' 226, 227, 228 Γεωργιώδης Δ. Β' 157 γεωργικά γυμνάσια βλ. γυμνάσια γεωργικά γεωργικά επιμελητήρια Α' 65 γεωργικά μαθήματα Α' 68 — Β' 941, 942 γεωργικές σχολές (σχολεία) : μέσες Α' 64, 65, 67, 68, 70 — Β ' 908-921, 922, 924, 926-933, 941-944 — Γ' 372, 374, 381-382· Αβερώφειος Γεωργική Σχολή Λαρίσης Α' 65, 67 — Β' 887896, 898, 909-910—Γ' 371, 381· Μέση Γεωργική Σχολή Θεσσαλονίκης Α' 67 — Β' 898-901, 909 — Γ' 381· Μέση Δενδροκομική και Αμπελουργική Σχολή Πατρών Α' 67 — Β' 922-925, 939-940 — Γ ' 373, 375, 382· πρακτικές Α' 64, 66· Αθηνών Α' 65· Κασσαβετείας Α' 64· Λάρισας Α' 64, 65· Τίρυνθας Α' 65· βλ. και προγράμματα γεωργική βιομηχανία Β' 892, 915, 928, 929 γεωργική εκπαίδευση Α' 64, 65, 67, 69 γεωργική εντομολογία Β' 892, 915, 923, 928 γεωργική λογιστική Β' 892, 915, 924, 929, 940

γεωργική μηχανική - μηχανολογία Β' 891, 915, 928, 929, 939 γεωργική νομοθεσία Β' 915, 924, 929, 940 γεωργική οικονομία Β' 892, 915, 924, 929, 940 γεωργική φυτοπαθολογία Β' 892, 915, 929 γεωργικοί σταθμοί Α' 64-65 Γεωργούλης Κ. Γ' 103 Γιαβάσης Γ. Β' 355 Γιαννακίτσας Ιω. Α' 633 Γιαννόπουλος Χρ. Β' 616 Γκινάκας I. II. Α' 80 Γληνός Δ. Α' 29 — Γ' 102, 244 γλωσσικά μαθήματα Γ' 100 γνωμικά Γ' 89, 90, 93 Γονατάς Σ. Β' 363, 367, 370 Γόντικας Κ. Α' 70, 663, 666, 673 — Β' 357, 359, 360, 363, 364, 367, 368, 370, 412, 416, 417, 600, 944 Γουμπούρος Αρσένιος Β' 49, 50 Γούναρης Δ. Π. Α' 633 — Β' 634, 658 γραμματική Α' 85-86, 91, 93, 101, 104, 116, 118, 133, 155, 174, 177-180, 244-245, 247-249, 261, 291-295, 308, 309, 312-314, 316, 324, 329-330, 342, 344, 352, 353, 438-440, 466-468, 526-527 (βιβλ.), 607, 608-609, 685, 686, 697-700, 705-708 — Β' 11, 24, 25, 26, 27, 44, 48, 49, 50, 53-55, 61, 69-70, 91, 105, 106, 112, 127, 128, 131, 139, 148, 155, 171, 172, 326, 385-386, 389, 391, 426, 432, 433, 441, 442, 451, 452, 455, 461, 484, 490, 507, 518, 519, 547, 551-552, 565, 566, 585, 587, 682, 704, 705, 706, 708, 760, 773, 777, 842, 856 — Γ' 89, 91, 102, 108, 113, 226, 232, 238 γραμματολογία Α' 16, 252, 254, 295, 296, 319-321, 345-346, 469-470, 528-529, 616, 617, 620 — Β' 46, 70, 89, 91, 92, 133, 139-141,169,189,211, 261, 262, 264,312, 313, 383. 392, 395, 398, 407,412, 704,

280, 281, 390-392, 618, 619, 114,115, 214, 239, 386, 389, 706, 708,

712 — Γ' 98, 99, 103, 110, 113, 115, 232 γραμματουργία Α' 98 γραμμογραφία Β' 220 γραφή Β' 9 «γραφικόν υφος» Α' 98, 201 Γρηγόριος ο Θεολόγος (η Ναζιανζηνός) Β' 62, 427, 428, 432, 434, 442, 452, 453, 474, 485,491, 511, 566, 567, — Γ ' 9 3 Γρηγόριος ο Νύσσης Β' 457, 460, 492, 567 Γρίβας Αλ. Β' 899, 901 Γυμνάσια (-ιο) passim· βλ. και προγράμματα —Αθηνών Α' 124 — Γ' 85 — Αιγίου Α' 264 — γαλλικό Α' 131 — γερμανικό Α' 131 — Κερκύρας Α' 51, 60, 1 65 — Β' 612 — Γ' 352 — κλασικό Α' 53-54, 68, 720, 721 — Γ' 151 — Ληξουρίου (Πετρίτσειο) Α' 54 — Β' 623-624 — Μεσολογγίου Α' 1'2 — Ναυπλίου Α' 12, 47, 79 — Γ' 85, 93 — Πατρών Α' 49 — Β' 606, 607, 617 — Γ' 351 — Πειραιώς Α' 18, 51-54, 288 — Β' 614-615, 616, 619-620, 621-622 — Σύρου Α' 12, 47, 49-51, 264 — Β' 603, 604-605, 607, 608-609, 610611, 617 — Γ' 351 — Τρικκάλων Β' 617-618 — Γ' 352 — Χαλκίδος Α' 171 — γεωργικά Α' 68 — Β' 941-944 γυμνασιακά η ανώτερα Παρθεναγωγεία βλ. Παρθεναγωγεία γυμνασιακά η ανώτερα γυμνασιακές εκδρομές Α' 378-382 — Γ' 101, 114 γυμνάσματα γραπτά (γραφικά, έγγραφα) Α' 90, 91, 96, 98, 100, 102, 105, 120121, 129-130, 133, 158, 180-181, 186 201-202, 304, 306, 323-326, 344-345, 608, 679 — Β ' 87, 88, 443-444, 705, 707, 708 — Γ' 87, 9 0 , 1 0 0 , 1 0 7

γυμναστήριο (-ια) Α' 164, 228-9, 230, 231, 232, 2 9 8 , 3 9 6 , 3 9 7 , 4 0 9 - 4 1 0 — Γ' 9 6 1 0 4 γυμναστικά μηχανήματα (όργανα) Β' 182184, 192, 200, 201, 203, 206, 207, 209 — Γ' 94, 252 γυμναστική (μάθημα) Α' 39-40, 73, 1634, 224-5, 227, 228, 231, 232,245, 247, 249, 250, 252, 260-261, 292-295, 313, 315, 318, 320, 321, 322,367, 368, 396, -492, 423, 429, 430, 431-435, 456, 567, 568-599, 601, 602-3, 614, 615, 627, 628, 631, 635, 636, 637, 640, 641 642, 657, 658, 678, 693, 694, 698701, 704, 706-709, 711, 713, 720,750, 7 5 1 — Β ' 11, 44, 45, 49-52, 54, 55, 57, 58, 62, 63, 78, 87, 90, 91, 95, 113115, 118-119, 125, 126,128, 132, 133, 140, 141, 148, 156-159, 165, 169, 178-179,180-185,189,190,192,193, 195, 200, 201, 203, 205-208, 214, 215, 221-223, 225, 230, 239, 241243, 245, 248, 251, 262, 263, 265, 269, 272, 278, 281, 285, 293, 294, 296, 297, 301, 309, 317, 320, 322, 326, 327, 332, 338, 339, 349, 352, 355, 358, 361, 367, 373, 376, 385, 387, 390-391, 393, 397, 399, 409, 410 415-416, 455-463, 474-477, 479, 484487, 489, 491-494, 510, 511-513, 516, 518-520, 526-529, 531,533-536,542545, 547-550,551, 552, 554, 579, 580, 587, 590, 592, 596, 623, 625, 626, 627 630, 632, 636, 641, 643, 647, 660, 663, 668, 669, 676, 677, 680, 681, 747, 749, 750, 753, 754, 756, 757758, 765, 774, 777, 876, 883, 885 — Γ ' 8 7 , 94, 96, 9 7 , 9 8 , 1 0 0 , 1 0 3 , 1 0 4 , 114, 117-122, 147, 148, 152,153, 226, 228, 230, 231, 232, 235, 236, 237, 239-242, 245, 247-249, 251, 253, 254, 255, 304, 305, 307, 309, 310, 353, 355, 357-359, 361, 362· και υγιεινή Β' 129, 141· γυμναστικοί - αθλητικοί αγώνες Α' 396, 406' βλ. και ασκήσεις: γυμναστικές, σουηδική γυμναστική, σωμασκία γυμναστική παιδαγωγία - παιδαγωγική

Β' 119, 137-138, 181-183, 192, 194, 195, 200, 201, 203, 205-207, 226, 228, 233, 234, 300, 301, 320, 338343, 358, 359 — Γ ' 248, 252, 253, 254 Γυμναστική Σχολή (θηλέων) Α' 40 — Β' 225-226· βλ. και προγράμματα' τάξις γυμναστριών Chailley - Bert Joseph Β' 719 C h a t e a u b r i a n d A' 251, 564, 626 Chenier André A' 253, 361, 447, 565, 626, 690, 703, 712 Cherbulier V. A' 255 Coppée Fr. A' 252, 361, 447 Corneille A' 183, 255, 690, 702, 711, 730· βλ. και Κορνήλιος Couyba Ch. M. B' 292 δακτυλογραφία B' 660, 663, 666, 668, 669, 676, 680, 681, 745-747, 750, 753-755, 757, 765, 774, 777 — Γ 356 357, 359, 361 Δαμασκηνός Α. A' 204 Δαμιανός Ν. A' 316, 317 Δαρειώτης Κ. Α' 165-6 — Β' 612, 613 δασοκομία Β' 915 Δελενάρδου Ελίζα Α' 49 Δεληγεώργης Eπ. Α' 18, 24, 164 Δελμούζος Αλέξανδρος Α' 31 Δεμερτζής Κ. Α' 605 — Β' 255 Δεμοίρος I. Γ' 85 δενδροκομία Β ' 9 , 11, 57, 58, 79, 891, 892, 915, 923, 928, 929, 940 Δένδιας Β' 709 Δέφνερ Μ. Β' 52, 533, 534 Δηλιγιάννης Θ. Π. Α' 62, 222, 282 — Β' 57, 60, 61, 63, 80, 84 Δημακόπουλος Φ. Β' 616 Δημαράς Αλέξης Α' 14, 21 — Γ' 91, 98, 105 Δημητσανα Α' 12 Δήμιτσας Μαργαρ. Β' 49, 50, 51, 105, 106, 107, 131, 132,

δήμοι: Ερμουπόλεως Α' 33' Μυρεσίου Μαγνησίας Β' 640, 644· Πειραιώς Α' 52-54 Δημοσθένης Α' 100, 120, 181-2, 252, 295, 319, 320, 347, 348, 355, 440, 441, 528, 617, 618, 620, 687, 702, 711, 7'25, 726 — Β' 62, 69, 70, 88, 89, 90, 91, 128, 140, 189, 211, 240, 394, 427, 433, 452, 456, 459, 485, 491, 511, 527, 528, 534, 543, 548, 551552, 566, 587 — Γ' 89, 93 «δημοτελείς εξετάσεις» Γ' 85 δημοτική γλώσσα Α' 73 διάλεκτοι Β' 427" αττική Α' 159, 175, 342, 352, 438, 439, 617— Β' 383, 386, 389, 397 — Γ 108, 109· δωρική Α' 120· ιωνική Α' 119, 175 Διαμαντίδης Δ. Α. Α' 605 — Β' 255 Διαμαντόπουλος Α. Α ' 1 6 4 διάταγμα* — 22 Μαρτίου 1833: Α' 11 — 22 Νοεμβρίου (3 Δεκεμβρίου) 1833: Α ' 12

— 25 Μαρτίου 1835: Α' 12 — 10/22 Ιουλίου 1835: Α' 33 — 19 Αυγούστου 1835: Α' 12 — 1 Σεπτεμβρίου 1835: Α' 12 — 3 Ιανουαρίου 1865: Α' 52 — 16 Δεκεμβρίου 1867: Α' 58 — 9 Ιανουαρίου 1870: Α' 58 — 9 Απριλίου 1871: Α' 58 — 12 Σεπτεμβρίου 1872: Α' 25 — 2 και 28 Μαΐου 1880: Α' 58 — 23 Μαρτίου 1882: Α' 58 — 29 Μαΐου 1894: Α' 58 — 6 Ιουλίου 1897: Α' 58 — 28 και 31 Αυγούστου 1897: Α' 65 — 10 Σεπτεμβρίου 1903: Α' 65 — 17 Σεπτεμβρίου 1914: Α' 44 — 17 Φεβρουαρίου 1915: Α' 15 — 14 Ιουλίου 1917: Α' 67 — 31 Δεκεμβρίου 1922: Α' 38 Διγενής Ακρίτας (έπος) Β' 395 Δίγκας Δ. Α' 634, 639, 643, 644, 646,

* Περιλαμβάνονται εκείνα για τα οποία γίνεται αναφορά χωρίς να καταχωρίζεται το περιεχόμενο τους.

647, 648, 649, 656, 657, 717, 718, 719, 722 — Β ' 276, 298-300, 303305, 307-309, 312, 315, 316, 327, 330, 331, 334-337, 339, 344, 345, 349 350, 353, 355, 557, 561, 563, 564, 580, 581, 583, 584, 590, 886, 897, 899, 902, 905-907 διδακτέα ύλη Γ' 88, 96, 98, 112, 113, 114, 115, 234, 235, 239, 240, 242, 243, 248, 249, 250, 252, 308, 311 διδακτικά βιβλία Α' 95, 108, 109, 115, 161, 186, 257, 258-259, 262, 457563 — Γ ' 92, 98, 105, 106, 111, 114, 225" βλ. και εγχειρίδια διδακτική - διδακτικά κτλ. Α' 107, 407 — Β' 11, 46, 55, 63, 92, 97, 109, 115, 126, 129, 133, 134, 140, 141, 157, 158, 165, 189, 214, 216, 220, 223, 242, 245, 248, 262, 263, 265, 298, 313, 327, 328, 333, 347, 360-361, 367, 371-372, 408, 413-414, 552, 578, 580 — Γ' 226, 227, 248, 249 ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ Γενικά Α' 23-43, 64, 169, 226, 397, 403, 408, 409, 410, 566, 605, 638, 642, 650, 663, 664, 665, 666, 671-672 —Β' 7-417, 504, 556 — Γ ' 111,155-256, 259 Αρρένων —Αθηνών: Α' 23-25, 26, 28-30, 44, 163, 402 — Β ' 9, 12-22, 29, 30-39, 40, 41, 57-60, 93, 229-232, 256 — Γ' 226, 228, 229, 230, 232, 233 — Αίγινας: Α' 402 —Επτανήσου: Β' 94-95, 97, 98 — Γ' 231 —Ηρακλείου: Β' 256 — Θεσσαλίας: Β' 100 — Γ ' 231 — Θεσσαλονίκης: Α' 29 — Β' 250 —Ιωαννίνων: Α' 29 — Β' 256 — Κοζάνης: Α' 29 — Β' 256 — Λαμίας: Α' 29 — Β' 256 — Σάμου: Β' 256 — Σερρών: Α' 29 — Τριπόλεως: Α' 29 — Β' 94-95— Γ'

231, 256 Θηλέων —Αθηνών: Α' 29-30 — Β' 186, 256, 322 —Ηρακλείου: Α' 29 — Θεσσαλονίκης: Α' 29 — Β' 256, 277-278 — Κερκύρας: Α' 29 — Β' 186, 256, 322 — Κοζάνης: Β' 322 — Λαρίσης: Α' 29 — Β' 256, 322 — Πατρών: Α' 29 — Β' 186, 256, 322 — Πειραιώς: Α' 29-33 — Β' 256 Βλ. και Διδασκαλεία Φ.Ε." προγράμματα Διδασκαλεία αγροτικά Α' 31, 43—Β' 335336 — Γ 256 Διδασκαλεία «ειδικά» Α' 43 — Γ' 256 Διδασκαλεία νηπιαγωγών Α' 36-38, 41, 70, 642, 672 — Β' 216-224, 225, 253255, 258, 266-269, 305-307, 312-316, 323-325, 336, 345-349 — Γ' 247-249 Διδασκαλεία Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας Β' 23-28, 42-56, 85, 143-146, 186190, 250 — Γ' 238 Διδασκαλείο γεωργικού σταθμού Β' 378 Διδασκαλείο για τη μόρφωση καθηγητών της γαλλικής γλώσσας Α' 30-31, 43 — Β' 331-334 — Γ ' 256 Διδασκα>είο Γυμναστικής Α' 39-42, 70, 658 — Β' 300-303, 319-321, 337-344, 354, 357-359 — Γ ' 252-255 «Διδασκαλείον διδασκαλισσών» Α' 34 — Β' 42-43 Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης Β' 64-79— Γ' 230 Διδασκαλείο Μαράσλειο· βλ. Μαράσλειο Διδασκαλείο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως Α' 22, 719, 721 Διδασκαλείο Τεχνικής Εκπαιδεύσεως ( = Τεχνικό Διδασκαλείο) Α' 38-39, 672 — Β' 271-276, 280-298, 316-319, 327-330, 350-353, 355-356, 360-363 — Γ' 250-251· βλ. και προγράμματα «διδασκαλοδιδακτήριον» Β' 13

διεθνές σηματολόγιο Β' 800, 801, 807, 872 διήγημα (-am) Β' 220, 222, 223 δίκαιο Α' 623 — Β' 251, 262, 279, 322, 661, 740, 872 — Γ' 112 Διογένης Λαέρτιος Α' 177, 243, 291, 311 — Γ' 93 Διόδωρος ο Σικελιώτης Α' 180, 528 — Β' 107, 108, 113, 115, 442 — Γ' 89 διοίκηση της Εκκλησίας Β' 587 Διομήδης Αλ. Δ. Α' 605 — Β' 246, 255, 354, 899, 901 Διομήδης Κυριάκος Αν. Α' 258 Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς Γ' 89 διπλογραφία Α' 47 — Β' 603, 604, 606, 607, 610, 621, 623, 627 — Γ' 351· βλ. και λογιστική δογματική (και δογματική θεολογία, δογματικόν φροντιστήριον) Β' 423, 429, 434, 440, 447, 454, 457, 460, 463, 473, 476, 479, 484, 486, 488, 492, 493, 510, 512, 515, 529, 531, 536, 544, 546, 550, 553, 564, 580 Δομεστίνης Ν. Β' 787 Δοξιάδης Α. Α' 666 — Β' 354, 363, 370, 921 Δραγάτσης Ιάκωβος Β' 616 Δραγούμης Ν. Α' 246, 268, 269 Δραγούμης Σ. Α' 289, 681, 696 —Β' 130, 142 Δροσίνης Γ. Α' 313, 316, 317 — Β' 709 Δρόσος Δ. Α' 51, 171, 191 Daudet Α. Α' 253, 361, 447 Delavigne Casimir A' 253, 565 De Lisle Leconte A' 255 Diderot A' 250 Dumas Al. A' 250 (P.), 251 (f.) εβδομαδιαίος χρόνος (ωράριο) διδασκαλίας Γ' 87, 88, 91, 94, 97, 98, 99, 100, 103, 105, 106, 115, 118-122, 147, 151, 153 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 238-245, 248-250, 252, 253, 255, 303311, 353-362, 380-382 εβραϊκά (εβραϊκή γλώσσα) Α' 101, 102 — Β' 424, 428, 448, 465, 468, 474, 475, 477, 479, 484, 485, 487, 488, 492, 493, 501, 503, 510, 511, 525,

527, 531, 534, 543, 545, 547, 549, 553 — Γ' 303, 304, 305, 307, 308, 309 εβραϊκή αρχαιολογία Β' 474, 501, 503, 509, 511, 515, 525, 528, 531, 535, 540, 543, 544 εγκύκλια μαθήματα Α' 167-169 — Β' 47 484, 502-503 — Γ ' 303, 305, 311«εγκύκλιος παίδευσις, προπαιδεία» Α' 112, 169 — Β' 210-213, 214 — Γ' 243 Εγκυκλοπαιδεία Α' 86, 99 — Γ' 88, 89" εγκυκλοπαιδεία του Ιακωβσίου Γ' 89, 226

εγκυκλοπαιδεία της Θεολογίας Β' 473, 474, 479, 483, 485, 488, 491, 493, 509 511, 515, 525, 527, 531, 534, 541 — Γ' 307 εγκυκλοπαιδικά μαθήματα Β' 525-526, 547 — Γ' 306, 308 εγκυκλοπαιδισμός Γ' 230 εγχειρίδια Α' 128· Παπανικολάου Β' 50, 51 εδαφολογία - λιπασματολογία Β' 892, 915' κλιματολογία και εδαφολογία Β' 923 Έδεσσα Α' 38 εθνογραφία Γ' 89, 226 Εϊδεκ Κ. Α' 80-81 — Β' 14 Ειδικά μαθήματα Β' 327, 332, 352, 355 — Γ' 228, 251 Ειδικά σχολεία επαγγελματικής Εκπαίδευσης Α' 57-69 — Β' 779-944 — Γ' 363-382- Βλ. και αστικά σχολεία θηλέων, γεωργικά σχολεία, ναυτικά σχολεία, προγράμματα Ειδική γυμναστική σχολή Α' 40 — Β' 180 -185, 190-193, 199-202, 204 — Γ' 252 «εισαγωγή εις τας Ιεράς (αγίας, θείας) Γραφάς (Π. και Κ. Διαθήκην» Β' 58, 423, 429, 434, 447, 452, 456, 459, 462, 473, 474, 479, 483, 485, 489, 491, 493, 503, 509, 510, 511, 515, 525, 527, 531, 534, 540, 542, 544, 546, 548, 551, 553, 564, 580 έκθεση ιδεών (και εκθέσεις, εκθέσεις ιδεών) Α' 100, 104, 129, 133, 156, 159, 176, 183, 247, 248, 318, 324, 686, 697699, 705-707 — Β' 11, 24, 27, 28, 44, 45, 46, 48-52, 53-55, 87, 88, 89, 90,

91, 105-108, 112-115, 126, 131-133, 134-136,144-146, 148, 155-158,162, 172, 211, 214, 220,221, 238-239, 261, 262, 264, 312, 313, 326, 412, 486, 512, 551, 552, 664, 670, 677, 682, 704, 706, 707, 708, 711-712, 754, 760, 773, 777, 848, 861, 867 — Γ' 95, 242, 358, 380 εκκλησιασμός Α' 122, 383-385 — Γ' 90, 101 εκκλησιαστικήιστορία Α' 203, 252, 280, 295, 319, 338, 351, 374, 394, 433, 607, 615, 701, 710 — Β ' 58, 62, 87, 88, 90, 93, 113, 128, 132, 139, 156, 170, 188, 211, 423, 429, 434, 439, 442-443, 447, 453, 457, 460, 463, 473 475, 479, 483, 485, 488, 491-493, 501 503, 509, 511, 512, 515, 525, 528, 531, 535, 536, 538, 543, 544, 546, 549, 550, 551, 553, 564, 580, 584, 587, 592 — Γ' 106, 149, 231 εκκλησιαστική μουσική Β' 140, 141, 220222, 224, 229,239, 241-243, 245, 248,

128,139-141, 155-158,162,163,165, 169,171-172,188,189, 211, 229, 240 -243, 260, 262, 264, 266-267, 365, 383,385-386, 388-389, 391-392, 394395, 397-398, 406-407, 409, 412, 455463, 477, 479, 484-487, 488, 490493, 500, 510, 515, 525, 526-529, 531, 533-536, 540,541-545,547-550, 551-552, 553, 564-568, 580,584-585, 587-588, 591, 592, 593, 635, 636, 641, 642, 645, 652, 654, 659, 663, 664, 667, 669, 670, 676, 677, 680, 681, 682, 683, 703-712, 749, 750, 753, 754, 757, 773, 775, 777, 800, 801, 802, 817, 821, 842, 848, 856, 861, 869, 870, 872, 879-880, 885, 891, 914, 922 — Γ ' 85, 87, 88, 90, 92, 102, 106, 107, 147, 148, 150, 152, 229, 232, 233, 236, 237, 241, 242, 244, 246, 251, 304-306, 308-11, 353, 355-359, 361, 362, 379· βλ.καιαρ-

χαίαελληνικά,νέα ελληνικά Ελληνικά σχολεία passim —Αθηνών Γ' 85 251, 261, 263, 265, 279, 322, 367, 373, 376, 385, 387, 390, 393, 397, — Ναυπλίου Α' 58, 79 — Β' 785-786 399, 409, 423, 427, 428, 429, 432, — Γ' 90, 379 433, 434, 439, 442, 443, 451, 452, — Σύρου Α' 58 — Β' 785-786 — Γ' 453, 454, 474, 475, 477, 479, 484379 487, 489, 491, 492, 494, 510, 511ελληνική γλώσσα (αρχαία-νέα) Α' 79-80, 513, 516, 519, 520, 526-528, 531, 85, 98, 104, 106, 128, 131, 132, 133, 533-535, 538, 542, 543, 545, 547158, 172, 174, 245, 247, 262, 292, 549, 551, 552, 554, 562, 592, 593, 309, 353, 357, 607 — Β' 23, 24, 26, 596 — Γ ' 227, 233, 234, 305-310 57, 70, 71, 121, 251, 253, 254, 308, εκκλησιαστική ρητορική Β' 139, 220, 525, 312-313, 322, 323, 324, 326, 332, 528, 535, 543, 564, 580 346-347, 352, 355 — Γ' 88, 107, 109, εκκλησιαστικό δίκαιο Β' 553 — Γ' 307 113, 226, 242, 303, 304, 305, 307 ελαιοκομία - ελαιουργία Β' 915, 923, 924, «Ελληνικόν Παρθεναγωγείον» Α' 36 928, 940 Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος Γ' 226, 238 ελληνικά Α' 22, 117, 118-121, 174, 177- Εμπειρίκος Γ. Β' 354 181,183, 201, 243-245,247, 249, 250, Εμπειρίκος Ε. Α' 61 — Β' 798, 802 252, 253, 258,261, 263, 279-281, 307, εμπορευματολογία Β' 621, 623, 625, 627, 311-321, 324, 327-331, 345, 352-357, 632, 635, 636, 642, 645, 659, 663, 368, 392, 410, 434, 435, 437-443, 668, 669, 670, 676, 680, 681, 699466-471 (βιβλία), 607-610, 614, 615703, 749, 750, 753-755, 765, 773, 620, 628, 644, 645, 678, 693, 697777 — Γ' 354, 356-359, 361 704, 705-711, 713, 720 — Β' 44-46, εμπορικά,εμπορικάμαθήματα Α' 47, 4948-52, 53-55, 58, 61-63, 66, 69-71, 51, 168, 235, 513-523 — Β' 229, 272, 90-92, 105-108, 112-115, 126, 127, 285, 295, 296, 317, 604, 605, 606,

607, 608, 609, 610-611, 614-615, 617618, 630, 636, 637, 641, 642, 645, 660, 663, 668, 669, 670, 676, 680, 681, 685-699, 749, 750, 753, 755, 757, 765, 774, 777, 821 — Γ' 233, 351-356, 358-362 εμπορικάεκπαιδευτήριαΑ' 48-49, 51 εμπορικές γνώσεις Α' 56 Εμπορικές σχολές Α' 41, 46-57, 70, 474, 475, 509, 513, 514, 516, 518, 519, 520, 522, 523, 566 — Β' 233, 601778 — Γ' 104, 313-362 —Αθηνών: Α'57 — Β'627-629, 630631, 639, 652-653, 654-655, 661, 675, 679, 748, 762, 770, 771 — Γ' 352, 353 —Αχιλλοπούλειος Τσαγκαράδας Β' 640-641, 644-645 — Γ ' 319, 321, 354, 355 — «Παναγή Βαλλιάνου» Αργοστολίου Β' 762, 771 — Βόλου Β' 748, 762, 771 —Ηρακλείου Β' 650, 675, 679, 748, 762, 770 — Θεσσαλονίκης Β' 675, 679, 748, 762, 770, 771 —Ιωαννίνων Β' 762, 770 — Καβάλας Β' 748, 762, 770 — Καλαμών Β' 762, 771 — Κερκύρας Β' 649, 651, 675, 679, 748, 762, 771 — Κοζάνης Β' 770, 771 — Ληξουρίου Κεφαλληνίας (=Πετρίτσειος) Α' 51, 62 — Β' 623-626, 867-870 — Γ ' 317, 352, 353, 367, 380 — Νέου Καρλοβασίου Σάμου Β' 770, 771 — Ξυλοκάστρου Κορινθίας Β' 748 — Γιατρών Β' 631, 639, 675, 679, 748, 762, 771 — Πειραιώς Α' 52-54 — Β' 621-622, 675, 679, 748, 762, 771 — Πύργου Β' 675, 679, 748 — Σύρου Β' 648, 675, 679, 748, 762, 771 — Χαλκίδας Β' 748 — Χανίων Β' 678, 679, 748, 770, 771

— Χίου (κοινοτική) Β' 656-657, 659660, 664, 670, 762, 770 — Γ' 324, 356 εμπορικές ναυτικές σχολές Α' 61-62 816, 817-820, 821-864- βλ. και ναυτικά σχολεία - σχολές εμπορική αλληλογραφία Β' 621, 623, 625, 627, 632, 636, 641, 642, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681-693, 698699, 719, 749, 753, 755, 774, 777, 872· «επιστολογραφία» Γ' 351 εμπορική αριθμητική Β' 625, 630, 632, 713-714, 714-715, 715-716, 754, 765, 773 — Γ' 352, 354 εμπορική - οικονομική γεωγραφία Β' 603, 604, 606, 607, 610, 621, 623, 625, 632, 755, 757, 765, 774, 872 — Γ ' 351, 352, 353, 354 εμπορικήεκπαίδευσηΑ' 15, 47-48, 51,

54, 57 - Γ' 351 εμπορικήεπιστήμηΑ' 54 εμπορική μάθηση Α' 54 εμπορική ναυτιλία Β' 781-784- βλ. ναυτιλία εμπορικό δίκαιο Α' 166 — Β' 242, 603, 604, 605, 607, 608-609, 610,612, 621, 623, 625, 627, 632, 636, 660, 663, 668, 669, 676, 680, 681, 740-742, 750, 753, 755, 757, 774, 777 — Γ' 351, 354 «Εμπορικόν Εκπαιδευτήριον» Α' 51 εμπορικό ναυτικό Α' 61-62-63 — Β' «Εμπορικόν πτυχίον» Α' 49 — Β' 611 εμποριολογία Β' 632, 641, 642, 645, 663, 669, 680, 681, 685-693, 697, 749, 750, 753, 755, 773, 774, 777· εγχειρίδιο Γ' 354 εμποροδιδάσκαλοι Α' 51 εμποροπλοίαρχοι Α' 57-58, 60-61 — Β' 790-794, 795-796 Έννιγκ Α' 49 εντομολογία βλ. γεωργική εντομολογία Ένωσις των Ελληνίδων Α' 36-37, 40 — Β' 216, 218, 219, 254, 258, 302, 306, 324 — Γ' 247, 248, 253, 254 «εξήγησις» Α' 99, 120, 244-5, 291, 292, 308, 312, 313, 328, 685, 686, 697, 698, 705-706 — Β ' 25, 28, 44-46,

426, 427, 432, 441, 442, 451, 452 — Γ' 112 επαγγελματικά σχολεία κατώτερα Α 70 επαγγελματική εκπαίδευση Α' 55 επαγγελματική μόρφωση Α' 71 επαγγελματικήσχολή Α' 64 Επαρχίες προσαρτώμενες Α' 226 επιγράμματα Α' 183 — Γ' 89, 90 Επίκτητος Α' 727 — Β' 432, 442, 567 επιπεδομετρία Α' 101,120, 253, 295, 296 319, 321, 451-453, 690-691, 700, 701 -702, 709, 710 — Β ' 188, 189, 456, 462, 486, 492, 511, 527, 531, 534, 535, 542, 543, 545, 551, 554, 592, 869 Επιστημονικά μαθήματα Α' 678 Επτάνησα Α' 15, 26, 28, 165, 167, 169170 — Β ' 613 — Γ' 351 εργασίες Β' 197 — Γ' 101, 108, 113· εργαστήρια Α' 28, 72 έργόχειρα(-ο) Β' 49-52, 87-89, 90-92, 105-109, 112-115, 125, 130, 142, 221, 222, 224 — Γ ' 238, 240, 241, 242· και ραπτική Β' 44, 45, 54· βλ. ερμηνεία Α' 175, 280, 281, 291-293, 311312, 313, 316, 318, 319, 327-328, 343, 345, 353-355, 439-441, 607, 608, 609, 617, 618, 619, 685-687, 697, 705, 724, 725, 726-727 — Β' 17, 58, 87-89, 105, 106, 108, 112-115, 127, 128,131-133,155-157,171,172,188, 189, 211, 214, 240-243, 260-261, 262, 264, 383, 386, 391, 394-395, 397398, 406, 412, 427-428, 433, 434, 452 453, 455-463, 474, 484-486, 490-492, 511, 512, 518, 519, 565-568, 584, 587, 842, 848, 856, 861— Γ' 108-110 ερμηνεία χριστιανικών κειμένων (Αγ. Γραφής, πατέρων κτλ.) Α' 249, 251252, 280, 294, 318, 351, 384, 437, 615, 700, 708, 723-724—Β' 25,28, 46, 48-51, 55, 105, 106, 112-114, 129, 140, 141, 155, 170, 171, 211, 220, 221, 223, 260, 262, 264, 266, 423, 429, 434, 439, 443, 447,452-454, 457, 460, 462, 473-475, 476, 479, 483, 485, 486, 488, 491, 492, 493, 500-

501, 503, 509-512,515, 518, 519, 525, 527, 528, 531, 534-536, 538, 540, 543, 544, 546, 548, 549, 551, 552, 553, 564, 565, 580, 584, 587, 592 — Γ' 306, 310 Ερόλδος Α' 80 Ερωτόκριτος Β' 395, 412 Εσπερία (Ευρώπη) Α' 24, 400 — Β' 362, 378, 628, 652, 668, 887· βλ.καιΕυρώπη «Ευαγγελικά» Γ' 354 Εϋμάνος Α' 80 Ευριπίδης Α' 100, 175, 183, 253, 254, 296, 321, 355, 391, 441, 528, 618619, 620, 703, 711, 727 — Β ' 189, 211, 242, 406, 428, 434, 453, 511, 549, 567, 708 — Γ' 89, 90 Ευρώπη Α' 49, 53-54, 125, 127, 391· βλ. Ευταξίας Αθ. Α' 44, 341, 350, 369, 398, 408, 410, 411, 422, 684, 714 — Β ' 168, 179, 180, 185, 205, 209, 464, 469, 478, 499, 515, 634, 654, 655 — Γ' 103, 306 Ευταξίας I. Β' 469 Ευτρόπιος Α' 120

396705, 203, 505, 305,

Erckmann Chatran A' 361, 447 Fénélon A' 250· βλ. και Φενελών Flaubert A' 254 Florian A' 250, 689, 701 France Anatole A' 565 Froebel Friedtrich B' 267, 347 —Γ' 247' μέθοδος Β' 197, 216 Gautier Th. A' 255 Grote G. A' 391 Guizot A' 690, 703, 712 Gurlitt L. A' 532 Guyau B' 718 Gymnasium A' 14 Ζαβιτσιάνος Κ. A' 666 Ζαγγογιάννης Δημήτριος Γ' 101, 102, 103 Ζαγόριον Β' 466, 467, 482, 507, 509, 517, 523 —Γ' 306

Ζαίμης Αλ. Β' 595, 769, 943 Ζαΐμης Θ. Α. Α' 164 — Β' 591, 593, 608, 609 Ζαΐμης Παναγ. Θρ. Α' 600 — Β' 227, 228, 437, 647 Ζάκυνθος Α' 172, 681 — Γ' 351 Ζαλοκώστας Γ' Α' 245, 246, 269, 270, 312, 313, 724 — Β ' 70 Ζαμπέλιος Ιω. Α' 248, 267-268, 726 Ζαμπέλιος Σπ. Α' 246, 247, 267-269 Ζάππας Κωνστ. Β' 86 Ζάππειο Παρθεναγωγείο Α' 34 — Β' 8592 — Γ' 241 Ζαχαριάδης Κ. Α' 258 Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα Γ' 225, 229, 238, 241 Ζούττερ Γ' 253, 254 Ζυγομαλάς Α. Α' 279, 282, 283, 284 — Β' 123, 124, 619, 620 Ζύγουρας Ξ. Β' 157 ζωγραφική (και ζωγραφία) Α' 85, 93, 103 — Β' 11, 54, 55, 87-89, 214, 215, 220-222, 224, 254, 313, 314, 324, 327, 328, 351, 352, 361 — Γ' 248 Ζωγράφος Χρηστάκης Γ. Β' 634 ζωολογία Α' 176, 181, 249, 280, 294, 319, 333, 366, 454, 505-506 (βιβλία), 554-555 (βιβλ.), 622, 692, 720 — Β' 51, 55, 57, 62, 72, 87, 90, 107, 113, 128, 132, 140, 155, 189, 239, 241, 264, 407-408, 474, 479, 497, 507, 526, 533, 542, 548, 551, 574, 575, 590, 880-881 — Γ' 95, 227' και γενική εντομολογία Β' 891, 892, 923, 928, 929' βλ. και γεωργική εντομολογία ζωοτεχνία Β' 248, 265, 278, 891, 892, 914, 915, 928, 929' και πτηνοτροφία Β' 940' βλ. και πτηνοτροφία Ζωχιός Γ. Α' 60 ηθική Α' 86-87, 89, 93 — Β' 62, 244, 248, 261, 265, 479' κοινωνική και πολιτειακή Β' 229' του Ευαγγελίου Β' 423, 428, 433' φιλοσοφική Α' 623Β' 89 — Γ ' 112' βλ. και χριστιανική ηθική Ημιγυμνάσια Α' 15, 68, 69, 605, 637,

639, 640, 641, 642, 650, 651, 654, 661 — Β' 941 Ήπειρος Α' 15 — Β' 380, 634, 943" ανω Ήπειρος Β. 509, 517 — Γ ' 306' Βόρεια Ήπειρος Α' 15, 632-633 Ηρόδοτος Α' 99, 175, 182, 252, 295, 347, 354, 357, 440, 528, 616, 687, 702, 711, 724 — Β' 52, 61, 62, 88, 91, 108, 114, 133, 156, 158, 189, 240, 260, 383, 428, 433, 442, 452, 456, 459, 462, 518, 527, 534, 543, 552, 565, 584, 585 — Γ ' 89, 90 «ηρωελεγειον» Α' 159 Ηρώνδας Α' 528 Ησίοδος Α' 100 — Β' 428, 434, 453, 528 Hamburger S. Β' 720 Haukol Β' 49, 50, 52 Hildner A' 33 Hill Fr. A' 36 Hugo V. A' 255, 361, 447, 565, 626, 627, 690, 703, 712 θέματα A' 176, 180-183 247, 686 — Β' 463, 526-528,533-534,541-543, 547549, 551-552, 565 — Γ' 95' και εκθέσεις (ιδεών) Α' 249, 251, 252, 254, 294-296, 686, 687, 700-703, 708, 710-711 — Β' 127-129' βλ. και έκθεση ιδεών, αρχαία ελληνικά, ελληνικά, θεματογραφία, νέα ελληνικά θεματογραφία Α' 119, 129-131, 183, 318-321, 686, 687 — Β ' 25, 28, 45, 46, 87, 88, 90, 91, 133, 427, 432, 433, 442, 452, 566, 567, 848 — Γ' 86" βλ. Θέογνις Β' 567 — Γ' 90 Θεόκλητος (Αρχιεπίσκοπος Β' 469

Μαντινείας)

Θεόκριτος Α' 120, 175, 183, 253, 296, 528, 619, 726 — Γ' 110 Θεολογία Α' 101 — Β' 429, 465, 470, 481, 500 Θεολογικά (μαθήματα) Α' 43, 45 — Β' 447, 448, 455-463, 473-474, 477, 483-484, 487, 500-502, 509-510, 525,

533-536, 546, 561-562, 564-565, 585, 587, 596 — Γ' 303-311 Θεολογική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Α' 43, 45-46, 157, 677, 679 — Β' 424, 466, 504, 556, 558, 559, 560' Θεολογική Σχολή ανωτέρα Α' 44 Θεοτόκης Γ. Ν. Α' 289, 300, 301, 302, 303, 385, 296, 397, 430, 432, 681, 696 — Β ' 130, 142, 203, 530, 626, 629, 631, 870 Θεοτόκης Νικηφόρος Α' 244, 269, 270, 470, 529 Θεοφιλας Αναστάσιος Α' 22 Θεόφραστος Α' 178, 243, 281, 618, 726, — Β' 389, 395, 567 — Γ' 110 Θεοχάρης Ν. Γ. Β' 14 Θεσσαλία Α' 15, 26, 28 — Β' 100 Θεσσαλονίκη Α' 28, 37 — Β'247, 250, 254, 258, 324, 559 θετικές επιστήμες Α' 22-23, 719, 724 — Γ' 148 θεωρητικά μαθήματα Β' 236, 283, 285, 286, 337-334, 358 — Γ' 253, 380, 381, 382 «θεωρία των περί τον λόγον τεχνών - επιστημών» Α' 98, 102 — Γ' 91 Θήρα Α' 12 Θουκυδίδης Α' 120, 181-3, 250, 252, 253, 295, 296, 319-321, 355, 440, 441, 528, 617, 618, 619, 686, 687, 701, 702, 703, 709, 711, 725 — Β' 52, 69, 70, 88, 89, 91, 92, 108, 114, 126, 127, 128, 133, 189, 211, 428, 433, 452, 459, 463, 485, 491, 511, 518, 527, 528, 534, 535, 543, 548, 549, 552, 566, 567, 587 — Γ' 89, 90, 93, 226 Θράκη Α' 659 — Β' 309, 380, 943 θρησκευτικά Α' 245, 247, 248, 249, 251 252, 279-280, 289-290, 291-296, 313, 315, 317, 318, 319, 321, 325, 337339, 346-347, 350-352, 370-371, 375, 393-395, 423,433-434, 436-437, 457466, 525, 606-607, 615, 635, 636, 640, 641, 678, 679,687, 693, 697-701, 704, 705-708, 710,713, 723-724, 751, — Β ' 58, 61, 62, 66-67, 105-107, 112-114, 128, 129, 131-133, 139-141, 148, 155-158, 162, 163, 104, 169, 170

-171, 188, 189, 229, 238, 240-242, 251, 253, 260, 262, 264, 266, 322, 323, 326, 345-346, 360, 376, 382, 385, 388, 391, 394, 397, 406, 409, 412, 526-527, 541, 542, 632, 635, 641, 642, 645, 659, 663, 667, 669, 676, 680, 681, 684-685, 749, 750, 753, 754, 757, 765, 773, 777, 876, 878-879, 885 — Γ ' 87, 94, 98, 99, 101-104, 106, 115, 118, 119, 122, 123, 147, 148, 149, 152, 153, 226, 233, 236, 237, 239, 240, 243, 249, 354, 358-362' βλ. και ιερά θρησκευτική μόρφωση Α' 383-384 Θυσία του Αβραάμ Β' 412 ιερά Α' 281, 288, 368, 430, 435, 456, 614, 628, 631, 634, 635, 636, 639, 640, 641, 642, 644, 645, 654, 655, 720, 721 — Β ' 90-92, 210-211, 214, 220, 221, 223' ιερά γράμματα Α' 110 — Γ ' 89' βλ. και θρησκευτικά ιερά γεωγραφία βλ. γεωγραφία αγίας Γρα-

φής

ιερά ιστορία (και ιερά ιστορία Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης, Ιστορία της Καινής Διαθήκης) Α' 85-89, 93, 118, 119, 177178, 203, 245, 247, 292, 313, 315, 351, 370-371, 374, 393, 395, 437, 606, 607, 687, 697, 698, 705, 706 — Β' 11, 16, 17, 24, 26, 27, 44, 48, 49, 53, 54, 57, 61, 105, 112, 128, 139, 140, 210-211, 326, 423, 426, 432, 439, 442, 447, 448, 451, 455, 458, 401, 471, 473, 474, 479, 483, 488, 490, 493, 507, 518, 519, 525, 526, 527, 531, 533-534, 538, 541, 542, 544, 546-548, 551, 553, 564, 580, 584, 587, 591, 592 — Γ' 226, 238, 303 ιερά μαθήματα Α' 44, 117, 176, 180-183, 186, 199, 203, 223, 227, 337-338 — Β' 443, 507, 621 — Γ' 97, 102 ιεραρχία - ιεράρχηση μαθημάτων Γ' 88, 92, 95, 119, 121, 147, 150, 152, 236, 237, 239, 246, 303, 309-311, 350, 362

Ιερατικά σχολεία - σχολές Α' '27, "29, 43, 44, 45-46, 166, 176, 663, 664, 665, 666, 673 — Β ' 233, 380, 435444, 465, 551-552, 557-560, 591-599 — Γ' 296-299, 303, 310-311' ιερατική σχολή Άρτας Β' 537-539, 581590 — Γ ' 311' Κερκύρας Α' 166' Τριπόλεως Α' 29, 45-46 — Β' 249, 581-590 — Γ ' 311· βλ. και ιεροδιδασκαλεία ιερατικό φροντιστήριο Β' 555-557, 559, 560 Ιεροδιδασκαλεία Α' 33, 45-46, 70 — Β' 557, 560 — Γ' 307, 309' ιεροδιδασκαλείο της Μονής Βελλά Β' 380' Σάμου Β' 323 ΙεροκλέουςαστείαΑ' 243, 281 — Γ' 92 Ιεροσπουδαστήριο Α' 15, 165 ιματιουργική Β' 214, 215' βλ. και χειροτεχνία - χειροτεχνήματα Ιόνιοι Νήσοι Α' 165, 169' βλ. και Επτάνησα Ιόνιος Ακαδημία Α' 165 ΙούλιοςΚαίσαρ Α' 93, 99, 120, 181, 251, 295, 358, 359, 425, 444, 531, 624 — Β' 427, 433, 452, 456, 462, 485, 491, 507, 519, 527, 534, 542, 548, 568 — Γ' 113 Ιουστίνος Α' 99, 120, 281 — Β' 451 Ιπποκράτης Γ' 89, 90 ΙσοκράτηςΑ' 99, 119, 179-180, 249-250, 294, 295, 318, 319, 347, 528, 686, 699, 700, 701, 707, 708, 710 —Β' 61, 87, 90, 113, 127, 131, 133, 139, 148, 155, 188, 211, 427, 433, 442, 452, 471, 484, 490, 518, 527, 542, 543, 547, 548, 551, 565, 584, 704, 707, 775 — Γ' 89, 90, 93 ιστιοποιΐα - ιστοποιΐα Β' 818, 822, 829, 872 ιστορία (και ιστορικά) Α' 79, 85-89, 93, 98, 99, 100-102, 105, 119-121, 1289, 174-6, 178-183, 242, 247, 248, 250, 251, 253, 254, 258, 280, 281, 292297, 307, 309-310, 313, 315, 317, 319, 320, 321, 322, 331-333, 348-349, 361-362, 368, 423, 426, 430, 435, 'ι47-448, 456, 476-489 (βιβλία), 523

(βιβλία), 532-538 (βιβλία), 612, 614, 623, 628, 634, 635, 636, 649, 641, 642, 645, 655, 678, 688-9, 693, 695, 698-704, 706-707, 708, 709-713, 720, 727, 751—Β' 9, 1 1 , 1 6 , 1 7 , 24, 25, 26, 27, 28, 44, 45, 48-51, 53-55, 57, 58, 61, 62, 73-75, 87-89, 90-92, 105-109, 112-115, 126, 128, 129, 131-133, 140, 141, 155-158, 163, 165, 169, 173-174,189, 212, 214, 220-223, 239, 242, 251, 261, 262, 264, 309, 322, 326, 327, 332, 352, 355, 360, 376, 384, 386, 390, 392, 395, 398, 407, 409, 422, 427, 428, 433, 439, 442, 447, 452, 453, 455, 456, 458, 459, 461-463, 471-472, 474, 475, 477, 479, 484-487, 489, 490, 491, 494, 507, 510, 511, 512, 516, 518-520, 526, 527, 531, 533-535, 538, 542, 543, 545, 547-549,551, 552, 554, 569, 580, 585, 588, 592, 623, 625, 627, 630, 632, 635, 641, 642, 645, 660, 663, 667, 669, 676, 680, 681, 732735, 750, 753, 754, 757, 765, 773, 777, 876, 880, 885 — Γ' 85-88, 92, 94, 98, 99, 101, 103, 105, 111, 112, 115, 119, 122, 147-150, 152, 153, 226, 230, 231, 236, 238, 240, 251, 304, 305, 308-310, 354-356, 361 ιστορία της γυμναστικής Β' 119, 137, 181, 182, 183, 191-192, 194, 195, 200, 201, 203, 205, 206, 226, 301, 320, 338, 339, 340, 342, 358, 359' — Γ' 248, 252, 253, 254' βλ. και γυμναστική ιστορία των Δογμάτων Β' 473, 475, 479, 501, 503, 509, 512, 515' βλ. και δογματική ιστορία ελληνικής φιλολογίας βλ. Γραμματολογία ιστορία εμπορικής ναυτιλίαςκαιναυτικού εμπορίου Β' 872' βλ. και εμπορική ναυτιλία, ναυτιλία ιστορία του εμπορίου Β' 621, 623, 625, 627, 632, 636, 642, 643, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681, 736-739, 750, 753, 754, 757, 773 — Γ ' 354, 355, 361, 362

ιστορία της Παιδαγωγικής Β' 414, 552 — Γ' 231 βλ. και παιδαγωγικά ιστορία του πολιτισμού Β' 229, 243 ιστορία της τέχνης Β' 189, 211-212, 214, 272, 285, 296, 297, 317, 327, 328, 332, 333, 352, 361 — Γ' 112, 244 ιστορία της φιλοσοφίας Β' 476 510, 512, 515' βλ. και γραμματολογία, φιλοσοφικά ιστοριογραφία Α' 252, 254, 280, 319 — Β' 139' βλ. και γραμματολογία Ιταλία Α' 401 ιταλικά - ιταλική γλώσσα Α' 166-167, 235 — Β ' 125, 231, 612, 633, 646, 648, 651, 664, 675, 676, 678, 679, 681, 748, 751, 753, 755, 756, 772 — Γ' 352, 355 ιχνογραφία (και σχεδιογραφία) Α' 119, 245, 247, 249, 292, 293, 313, 315, 367, 368, 370, 373-374,423, 429, 430, 435, 455, 456, 512-513 (βιβλία), 563 (βιβλ.), 613-614, 615, 635, 636, 637, 640, 641, 645, 678, 679, 692-693, 694, 695, 698-704, 706-709, 711714, 720, 750, 751 — Β' 9, 24, 26, 27, 45, 50-52, 54, 55, 57, 58, 62, 63, 77, 87-89, 90-92, 94-95, 105-108, 112-115,125,129,132-133,141,148, 156, 157, 159, 165, 169, 178, 189, 214, 215, 220-222, 224, 243, 254, 261, 263, 265, 272, 275, 278, 281, 283, 285, 306, 313, 314, 324, 326, 348, 351, 372-373, 385, 387, 390, 393, 397, 399, 409, 410, 415, 427, 432, 433, 451, 452, 463, 485, 486, 492, 510, 511, 516, 519, 520, 526, 528, 531, 533, 535, 542-545, 547550, 587, 590, 621, 623, 625, 633, 876, 882, 885, 922, 928 — Γ' 86, 92, 95, 98, 113, 117, 147, 148, 151, 152, 153, 226, 227, 238-240, 243, 248, 249, 303, 304, 306-309, 352, 353' ελευθέρα Β' 281, 287, 291, 293, 295, 296, 314, 317, 327, 328, 351, 361' προβολική (και γεωμετρική) Β' 281, 291, 293, 297, 317, 327, 328, 351' προοπτική Β' 281, 291, 293, 297, 317, 327, 328' και καλλιγραφία Β'

128, 140, 141, 189, 230, 239, 241, 242, 245, 248, 251, 269, 309, 322, 367, 376, 427, 461, 462, 484, 485, 488, 491, 493, 518, 520, 526-528, 533, 534, 551, 554, 579, 580, 592, 630 — Γ' 230-231, 236' βλ. και καλλιγραφία, σκιαγραφία, σχεδιογραφία Ιωάννης Δαμασκηνός Β' 457, 460, 567 Ιωάννης Χρυσόστομος Α' 118 177-8— Β' 24, 62, 87, 139, 155-158, 262, 426, 427, 432, 441, 442, 451, 452, 455, 456, 457, 458, 459, 460, 474, 484, 485, 490, 491, 492, 511, 518, 519, 533, 565, 566, 585, 588 — Γ ' 93 Ιωαννίδης Θεμιστ. Β' 49 Ιωάννινα Α' 28, 37 — Β' 247 Ιωάννου Φιλ. Α' 246, 269 Jacobs Φρειδερίκος Γ' 88 Jerusalem W. Α' 562 Jevons Stanley A' 563 Julius Μ. Α. Β' 294 καθαρεύουσα Α' 133, 176 — Γ ' 95' βλ. καθήκοντα (έμπορο)πλοιάρχου Β' 790, 794, 800, 801, 807-810, 872, 873 Καλαμάτα Α' 12 Καλαποθάκης Μ. Γ' 254 Κάλβος Ανδρ. Α' 726 Καλλιγάς Π. Α' 227, 248, 268 — Β' 104, 354, 659, 660, 823, 831-833 καλλιγραφία Α' 79, 85-89, 118-119, 1789, 186, 245, 281, 292, 293, 313, 315, 367, 370, 373-374 430, 435, 455, 456, 511-512 (βιβλία), 563 (βιβλ.), 614, 615, 635, 636, 637, 640, 641, 645, 678, 692, 693, 698, 699, 704, 706, 707, 713, 720—Β' 11, 17, 24, 26, 27, 44, 45, 49-51, 54, 55, 62,77-78, 87, 90-92, 95, 105-107, 112-114, 125, 132, 148, 156, 165, 169, 178, 214, 215, 220, 254, 261, 263, 265, 272, 275, 278, 281, 283, 285, 286, 287, 291, 294, 295, 297, 306, 313, 314, 317, 324, 326, 327, 328, 348, 351, 352, 361, 373, 385, 387, 393, 432, 440, 443, 451, 458-460, 533, 534, 542

-545, 547, 548, 587, 590, 621, 623, 625, 627, 632, 636, 637, 641, 643, 645, 647, 652, 660, 663, 664, 668, 669, 670, 676, 680, 681, 744-745, 750, 753-755, 757, 765, 774, 777, 876, 883, 885 — Γ' 86, 87, 92, 95, 98, 101, 113, 115, 117, 147, 148, 150, 152, 153, 226, 238, 239, 240, 243, 249, 303, 304, 308-310, 353, 355, 356, 357, 359, 361, 380" βλ. και ιχνογραφία Καλλιθέα (Αττικής) Β' 258, 324, 325 Καλλίμαχος Β' 434, 453 καλλιτεχνία Β' 89, 91' ιστορία Β' 169 Καλλιφρονάς Δ. Α' 164, 308, 310 — Β' 196, 480, 488, 490, 493 — Γ' 305 Καλλιφρονάς Μ. Α' 154 — Β' 429, 430 Καμπούρογλους Δ. Α' 316 Κανακάρης Θ. Α' 697, 704 Κανάρης Κ. Α' 164 — Β' 787 Κανελλόπουλος Εύθ. Β' 354 Κανναβός I. Β' 944 Κανονικόν Δίκαιον Β' 474, 476, 479, 502, 504, 510, 512, 515, 552, 564-565, 580, 592 Καντακουζηνός Β' 709 Καποδίστριας Α' 12, 64 Καραϊσκάκης Σ. Α' 225 Καράπαυλος Ν. Α' 385, 430 — Β' 626, 629 Καρασούτσας I. Α' 245, 246, 258, 268270, 313, 314, 317· γραμματική Β' 131-132 Καρατασάκης Τρ. Γ' 255 Καρβελάς Φιλ. Γ' 254 Κασσαβέτειος και Τριανταφυλλίδειος Πρακτική Γεωργική Σχολή Α' 66 Κασσαβέτης Α. Α' 64 Κασσιανή Α' 618 — Β' 567 — Γ' 109 Καστοριά Α' 38 Κατακουζηνός Αλέξ. Α' 312, 314, 315 καταστιχογραφία Α' 47 — Β' 89, 92, 223, 623, 625, 627, 632, 876, 905 — Γ' 351' βλ. και διπλογραφία, λογιστική Κατεβαίνης Χ. Σ. Α' 258 Κατερέλου - Ζαπανιώτη Αναστασία Ρ' 103

κατηγορίες μαθημάτων Γ 88, 119 κατήχησις (και ιερά κατήχησις, κατήχησις Πλάτωνος) Α' 79, 81, 85-86, 88-89, 93, 101-102, 105, 119, 120, 121, 128, 1 79-181, 203, 293, 317, 338-339, 346, 351, 393-395, 433, 437, 687, 699, 707 — Β ' 9, 11, 16, 17, 24, 26, 27, 45, 50, 51, 54, 55, 57, 58, 62, 88, 91, 106, 107, 113, 128, 131, 140, 156, 170, 189, 211, 326, 423, 427, 433, 439, 442, 447, 448, 451, 456, 459, 462, 471, 473, 474, 479, 483, 484485, 488, 491, 493, 502, 507, 509, 510, 515, 525, 527, 531, 534, 538, 543, 544, 546, 548, 551, 553, 564, 580, 584, 592 — Γ ' 85, 86, 95, 226, 238, 240, 303' κατηχητική Β' 423, 474, 476, 479, 501, 504, 510, 512, 515, 525, 535, 540 Κάτουλλος Α' 100 Κατσίγρα Ά ν ν α Α' 668 — Γ' 254 Καφαντάρης Γ. Β' 656, 657, 769, 896, 899, 901, 908, 911, 912, 919 Κέβης ο Θηβαίος Α' 178 — Β ' 432, 451 — Γ' 93 Κεντρικό Γυμναστήριο Α' 40, 188-189, 224, 228-229, 403 — Β' 137-138, 180-185, 207' βλ. και Ακαδημαϊκών Γυμναστήριον «Κεντρικόν Σχολείον» Α' 12 Κέρκυρα Α' 15, 26, 35, 45, 165-6 — Β' 60, 96, 97, 98 — Γ' 231, 351 Κεφαλληνία Α' 51, 60, 191 — Γ' 351, 352 κηπουρική Β' 9, 11, 62, 63, 79, 130, 142, 221, 223, 224, 923, 929, 940 — Γ' 229, 230· και ανθοκομία Β' 892, 915' κηπουρικής και δενδροκομίας πρακτικές γνώσεις Β' 129" βλ. και ανθοκομία,γεωργία, δενδροκομία Κικέρων Α' 99, 100, 120, 121, 181-183, 252, 254, 280, 281, 296, 297, 321322, 347, 359, 425, 445, 531, 624, 625 — Β' 428, 433, 456, 462, 474, 511, 527, 528, 534, 535, 542, 543, 548, 549, 568, 569 Κίρκος Μ. Β' 595, 769 κλάδοι μαθημάτων Γ' 87, 99, 100, 101,

115, 152, 238, 244 Κλάδος Π. Α' 155-6, 160-161, 170, 185, 187 κλασικά μαθήματα Α' 17, 125, 169' κλασσικές γλώσσες Α' 71, 98· κλασικές γνώσεις Α· 16, 20' κλασικές σπουδές Α' 15, 125, 132· κλασική εκπαίδευση Α' 54, 175' κλασική φιλολογία Α' 98" κλασικοί συγγραφείς Α· 98, 99, 106, 175, 342-343 — Β' 423, 448 — Γ' 306 Κλέανδρος Γ' 90 Κοζάνη Α' 38 Κυϊντιλιανός Α' 100 Κοκκώνης I. Γ' 92, 225, 227 Κολοσούκας Α' 52 κολυμβητική και κωπηλασία Β' 192, 200, 201, 203, 206, 207, 228, 234, 300, 301, 320, 358, 359 — Γ' 253 Κόνδης Γ. Α' 47 Κονδυλάκης Ιω. Α' 725 Κονδύλης Π. Β' 158 Κοντογόνης Κωνστ. Β' 48, 49, 50 Κοντογούρης Α. Α' 285-287 — Β' 865, 866 Κοντόσταυλος A.A. Α' 256' Β' 120 κοπτική και ραπτική Β' 221, 222, 224 — Γ' 247, 248, 251' βλ. και εργόχειρα, χειροτεχνία - χειροτεχνήματα Κοραής Αδ. Α' 244, 269, 270 Κόρκ Χρ. Γ' 225 Κορνήλιος Α' 361, 447, 565, 626' βλ. και Corneille Κορνήλιος Νέπως Α' 93, 120, 180, 249, 279, 294, 318, 319, 624 — Β' 426, 432, 451, 459, 485, 491, 507, 519, 520, 527, 534, 542, 548, 568 — Γ' 113 Κορομηλάς Ανδρέας Γ' 93 Κορομηλάς Δ. Β' 246 Κορομηλάς Λ. Α. Α' 524 Κοσμάς Α' 618 — Β' 567 — Γ' 109 «κοσμικά» μαθήματα Γ' 310 κοσμογραφία Α' 254, 293, 296, 317, 321, 372, 429, 430, 435, 452, 453, 456, 500 (βιβλία), 551-552 (βιβλ.), 620, 621, 628, 631, 687, 688, 695, 703, 712, 713, 715, 720, 738-739, 751 — Β' 46, 55, 73, 88, 91, 133, 141, 157,

190, 241, 262, 332, 376, 407, 457, 460, 463, 484, 486, 492, 494, 497, 510, 512, 516, 526, 528, 531, 535, 543, 545, 547, 549, 552, 554, 571572, 592, 818, 822, 827, 870 — Γ' 98, 115, 117-119, 122,123, 147, 148, 150, 152, 153, 230, 231, 232, 236, 239, 243, 244, 245, 309, 310" και ναυτιλία Β' 800, 801, 803-804, 869, 872' βλ. και γεωγραφία, ναυτιλία Κοσσονάκος Κ. Β' 160, 167, 621, 622 Κουμουνδούρος Α. Α' 164, 226 Κούνδουρος I. Β' 936 Κουντουριώτης II. Α' 632, 662, 666, 673, 752 — Β ' 311, 374, 381, 387, 393, 399, 401, 411, 416, 595, 599, 761, 763, 769, 771, 778, 921, 933, 936, 938, 940, 943, 944 Κουρτίδης Α. Γ' 254' Κουρτίδου αναγνωσματάριον Α' 317 Κούρτιος Ρούφος Α' 624 — Γ' 113 Κοφινάς Γ. Β' 363, 367, 370, 936 Κοφινιώτης Ιω. Β' 155 Κρέμος Γεώργιος Β' 616, 832 Κρήτη Α' 15, 32 — Β' 634 Κρητικός Αθ. Β' 616 Κριεζής Α. Γ. Α' 83, 109 — Β' 784, 785, 786, 788-791, 795, 796 Κρίσπης Ν. Β' 463 Κριτοβουλίδης Πλάτων Β' 709 Κροκίδας Σ. Β' 354 Κρυστάλλης Κ. Α' 724 κτηνιατρική βλ. πεταλωτική κτηνοτροφία και πτηνοτροφία Β' 923, 924 Κυβέρνηση: — Βάλβη Δ. Α' 288 — Βενιζέλου Ελ. Α' 601, 602, 604, 606, 629, 634, 639, 644, 646, 648, 649, 657, 663, 715, 717, 718, 719— Β' 238, 240, 244, 248, 249, 250, 256, 259, 260, 266, 270, 271, 277, 279, 280, 298, 299, 300, 304, 305, 308, 312, 316, 327, 331, 335, 345, 346, 350, 371, 412, 417, 546, 551, 555, 557, 561, 564, 581, 584, 600, 648, 649, 651, 652, 656, 667, 672, 675, 770, 772, 875, 878, 886, 8.S7, 889, 897, 898, 902, 906, 908, 912

— Βούλγαρη Δ. Α' 122, 124, 125, 127 129, 132, 134, 143, 148, 171, 184, 188, 204 — Β ' 29, 30, 435, 438, 441, 603, 604, 606, 607 — Γόνατα Σ. Α' 723 — Β' 357, 360, 364, 368 — Γούναρη Δ. Β' 591, 654, 679, 684, 922 — Δεληγεώργη Ε. Α' 191, 201, 203 — Δηλιγιάννη Θ. Α' 279, 283, 285, 286, 304, 306, 311, 323, 327 — Β' 123, 186, 495, 497, 537, 619, 865 — Δραγούμη Σ. Β' 229, 232, 871 — Ζαΐμη Α. Α' 370, 375, 378, 383, 386, 390, 393, 661 — Β' 188, 191, 194, 197, 199, 210, 394, 400, 406 517, 594, 596, 659, 662, 762, 764, 941 — Ζαΐμη Θ. Α' 190 — Θεοτόκη Γ. Α' 396, 398, 411, 423, 431, 436, 564, 566, 568 — Β' 203, 205, 216, 522, 540, 541, 623, 627, 630, 642, 644, 646, 867 — Καλογεροπούλου Ν. Β' 661, 678 — Κανάρη Κ. Β' 610 — Κολοκοτρώνη I. Α' 154 — Κονδύλη Γ. Β' 939 — Κουμουνδούρου Α. Α' 172, 173, 192, 194, 196, 199, 206, 226 — Β' 42, 57, 61, 80, 85, 93, 96, 445, 449, 8 1 1 , 812, 8 1 6

— Κουντουριώτη Γ. Α' 110 — Κριεζή Α. Α' 112 — Β ' 421, 430, 790 — Κροκίδα Σ. Β' 354, 355 — Λάμπρου Σ. Β' 290, 666 — Μαυροκορδάτου Α. Α' 114 — Β' 425 — Μαυρομιχάλη Κ. Α' 600 — Β' 227, 647 — Μιαούλη Β' 40, 608 — Μιχαλακοπούλου Α. Β' 382 —Όθωνος Β' 785, 788, 789 — Πάγκαλου Θ. Α' 39, 658, 752 — Β' 388, 752, 926, 934 — προσωρινή Α' 163, 164, 224, 228, 231, 402, 403 — Γ' 94 -Ράλλη Δ. Α' 341, 432 — Β' 499,

632, 635, 639, 640 — Ρούφου Μ. Α' 165, 167, 169 — Β' 612, 613 — Σκουλούδη Σ. Α' 630, 632 — Β' 658 — Σοφούλη Θ. Β' 375 — Σωτηροπούλου Σ. Α' 705 — Β' 168 180, 464 — Τριανταφυλλάκου Ν. Β' 748 — Τρικούπη Χ. Α' 53, 205, 223, 224, 227, 228, 230, 231, 232, 233, 235, 237, 239, 240, 243, 257, 260, 263, 264, 267, 271, 289, 290, 291, 298, 300, 302, 303, 308, 677, 685, 695, 697 — Β ' 94, 100, 101, 103, 110, 116, 118, 121, 127, 137, 139, 147, 151, 160, 480, 490, 614, 616, 617, 621, 817, 821 κυβερνητική (εμπορικών πλοίων) Α' 61 — Β' 790, 793-794, 800, 801, 805807, 815, 818, 822, 829, 839-841, 845-848, 853-856, 858-861, 865, 868, 869, 872, 873 — Γ ' 379 Κύθηρα Α' 54 κύκλοι μαθημάτων Β' 98 Κύμη Α' 60 Κυπριανός Β' 492, 535 Κυριακόπουλος Δ. Α' 258 — Β' 131 Κυριάκος Αναστ. Δ. Β' 51, 52, 105, 106, 107, 156, 157 Κύριλλος Β' 484, 490, 534 κωδικοποίηση νομοθεσίας Α' 649-656 — Β' 316-326 κώδιξ στρατιωτικών και ναυτικών εισφορών και ναυλώσεων Β' 400-405 — Γ' 308, 309 Κωλέττης I. Β' 14 Κωνσταντινίδης Γ. Β' 52 Kipper Ρ. Γ' 225 Λακτάντιος Β' 443, 447, 452, 492, 536 Λάκων Β. Α' 258 — Β' 133, 457, 463 Λαμία Α' 1 2 Λαμπαδάριος Εμμ. Α' 668 — Γ' 111 Λαμπρίδης Β' 710 Λαμπρινάκης Βασίλειος Β' 7 10 Λάμπρος Σπυρ. ΙΤ. Β' 289, 290, 297

Λάμψας Δ. Α' 28 Λάντσας Β' 51, 52 Λάρισα Α' 26, 65 — Β' 887, 889, 909 — Γ' 231 Λάσκαρης Δημήτριος Β' 832 Λασκαρίδου Αικατερίνη Α' 36 Λασσάνης Γ. Α' 83, 109 — Β' 784 λατινικά (λατινική γλώσσα) Α' 16, 22, 49, 58, 68, 79-80, 85-89, 93, 98, 99102, 104, 116, 119-121, 155, 176, 179-183, 242, 249, 251, 252-254, 258, 279-282, 293-297, 307, 317-319, 324, 339-340, 342-343, 357-359, 368,410, 423, 424-425, 430, 435, 443-445, 456, 471-477 (βιβλία), 529-532 (βιβλία), 619, 623-625, 628,631, 635, 636, 641, 642, 678, 679, 708, 720 — Β' 332, 423, 426, 427, 424, 432, 433, 434, 447, 451, 452, 453, 454, 455-463, 474-477, 479, 484-485, 487, 488, 490, -493, 500, 507, 510, 515, 525, 526529, 531, 533-536, 540, 541-545, 547-550, 553, 568-569, 580, 605, 611, 786, 942 — Γ' 85, 86, 88, 95, 96, 98, 99, 100, 103, 104, 113, 115, 118, 119, 121-123, 147, 304-310, 379 Λεβάδεια Α' 263 λειτουργική Α' 249, 279 — Β' 58, 62, 91, 113, 128, 140, 171, 211, 447, 454, 456, 459, 462, 474, 476, 479, 484, 488, 492, 493, 510, 512, 515, 525, 529, 531, 536, 544, 545, 546, 550, 553, 564, 580, 584, 587, 593 — Γ' 98, 106 Λέκα Ουρ. Γ' 247 Λευκάδα Γ' 351 Λεφας Χρ. Α' 26, 28-30 — Γ' 225, 229, 230 Λεωνίδας Σ. Α' 14 Ληξούρι Α' 51 — Γ' 352 Λιβαθινόπουλος Ριχ. Α' 058, 660, 752 λογική Α' 102, 105, 121, 159, 183, 254, 297, 307, 322, 367, 455, 562-563 (βιβλ.), 623, 712, 713, 728, 751 — Β' 58, 62, 67-68, 89, 92, 97, 115, 126, 128, 134, 140, 158, 176, 213, 244, 248, 457, 460, 475, 484,486, 488, 492, 493, 497, 510, 511, 515, 526, 529,

531, 536, 543, 545, 547, 549, 552, 554, 578, 580, 593 — Γ' 92, 95, 112, 149' βλ. και φιλοσοφικά λογιστική (και ασκήσεις) Β' 9, 621, 623, 625, 627, 632, 636, 641, 642, 645, 660, 663, 669, 676, 680, 681, 693698, 749, 750, 753, 755, 774, 777, 876, 905 — Γ ' 111, 351' εγχειρίδιο Γ' 354· βλ. και καταστιχογραφία Λομβάρδος Κ. Α' 34, 225, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236 256, 696 — Β ' 100, 101, 102, 103, 104, 110, 111, 120, 614, 615, 616, 817, 820, 823, 831-833 Λόντος Α. Χ. Β' 610, 611 Λουκιανός Α' 118-119, 177-8, 249-250, 294, 295, 318, 528, 618, 686, 687, 698, 700, 706, 708, 725 — Β' 24, 87, 171, 188, 389, 398, 879 — Γ' 89, 93, 110 Λουκρήτιος Α' 100 Λύκεια (-ο) Α' 15, 21, 22, 23, 81, 83, 169-170 — Βαρβάκειο· βλ. Βαρβάκειο λύκειο — Ζακύνθου, Ιθάκης, Κερκύρας, Κεφαλληνίας, Κυθήρων, Λευκάδος, Παξών Α' 165 — Πρακτικά βλ. Πρακτικά λύκεια «λυκειακή μάθησις» Α' 169 Λυκούδης Εμμ. Β' 709 Λυκούργος Α' 120, 250, 295, 319, 424, 440, 617 — Β' 69, 90, 189, 211, 456, 511, 527, 543, 551, 566, 587 — Γ' 93, 226

Λυσίας Α' 119, 179-180, 249, 294, 347, 348, 354, 440, 528, 616, 686, 700, 701, 708, 710, 724 — Β ' 69, 87, 90, 113, 383, 391, 452, 462, 484, 490, 507, 518, 527, 542, 547, 551, 565, 584, 704, 708 — Γ' 93, 226 La Bruyère A' 252 Lafontaine A' 250, 252, 565, 626, 690, 703, 712 L a m a r t i n e A' 251, 255, 565, 626 Lamennais A' 250 Landgraf G u s t a v A' 471-472, 530 Laprade Victor de A' 253

Lateinische Schule A' 14 Lebrun Gh. Α' 252 Liard A' 563 Lhomond A' 318, 322, 358, 425, 444, 623 — Β ' 518, 526, 533, 541, 548, 568 — Γ' 113 L'Isle Rouget de A' 253 M. A. A' 317 Μαγγίνας T. A' 164 Μαζαράκης A. B' 595, 943 μαθηματικά A' 58, 79, 80, 98, 101-102, 104-106, 134-142, 176, 180-183, 242, 245, 247, 248, 249, 251, 253, 254,258, 279, 281, 282, 292-296, 313, 315, 317, 318, 319, 321, 324-225, 334336, 348, 363-365, 368, 371-373, 374, 410, 423, 426-429, 430, 433-435, 449-453, 456, 492-503 (βιβλία), 451552 (βιβλία), 610-611, 614, 620-621, 628. 631, 634, 645, 636, 637, 640, 641, 642, 645, 678, 679, 695, 708, 715-716, 720, 730-738, 751 — Β' 71, 88, 90, 92, 105-108, 112-114, 127, 128, 131-133, 139-140, 155-158, 212, 214, 229, 239-241, 251, 261, 272, 281, 285, 291, 293, 296, 317, 322, 332, 351, 360, 365, 376, 384, 386, 390, 392, 395-396, 398, 407, 409, 423, 448, 455-463, 472, 479, 484, 488, 493, 497, 507, 526-528, 533-535, 542, 543, 548, 549, 570571, 580, 585-586, 588-589, 623, 627, 632, 635, 636, 637, 641, 642, 645, 659, 663, 664, 667, 669, 670, 676, 677, 680, 681, 682, 683, 713717, 749, 750, 753, 754, 757, 773, 777, 786, 822, 835-837, 842, 851, 856, 867-868, 869, 872, 881-882, 885, 902-905, 928 — Γ' 85-88, 92, 94, 98, 100, 101, 103, 104, 108, 110, 111, 115, 118, 119, 121, 122, 147150, 152, 153, 235, 236, 240, 241, 244, 303-306, 308-310, 353-358, 361, 362, 379, 380" βλ. και άλγεβρα, αριθμητική, γεωμετρία, επιπεδομετρία, στερεομετρία, τριγωνομετρία Μακεδονία Α' 15, 32 — Β' 380, 634, 943

Μακκάς Γ. Α' 668 Μαλανδρίνος Χρήστος Β' 119 Μανέτας Θ. Α' 666 Μανέτας II. Α' 289, 290, 291, 297, 298, 299, 677, 681, 685, 694, 695, 696 — Β' 127, 130, 137, 138, 139, 142, 154 Μανουηλίδης Φ. Β' 936 Μανσόλας Δρ. Α' 83, 109 — Β ' 784 «Μαρασλειακά» Α' 31 Μαράσλειο Διδασκαλείο Α' 28-29, 31 — Β' 229-232, 238-244, 250, 281, 368370, 378-379, 380, 556, 558—Γ' 234 Μαρασλής Γ. Α' 28 Μαρής Γ. Α' 666 Μαρκοράς Γερ. Α' 726 Μάρκος Αυρήλιος Β' 406 Μάουρερ Γκ. Λ. Α' 12, 80-81 — Ρ,' 14 Μαυροκορδάτος Α. Β' 14 Μαυροκορδάτος Δ.Σ. Α' 201, 202—Β' 165 Μαυροκορδάτος Ν. Α' 223, 224, 225 — Β' 94, 95, 238 Μαυρομιχάλης Α. Α' 19, 59, 110-111, 184, 187, 188, 189, 282 Μαυρομιχάλης Κ. Π. Β' 537, 539 Μαυρομιχάλης Π. Β' 370, 678 Μέγας Α. Α' 668 μεθοδολογία της Θεολογίας Β' 509, 511 Μελάς Λ. Γ' 239 Μελέαργος Γ' 90 μελισσοκομία, μελισσοτροφία Β' 9, l i , 915, 923, 940' και σηροτροφία Β' 892, 928" βλ. και σηροτροφία Μένανδρος Α' 528 Μερλόπουλος Π. Β' 595, 769, 943 Μεσολόγγι Α' 12 Μεσολωράς Ιω. Β' 616 Μεταξάς I. Β' 595, 769, 943 μεταφράσεις Α' 99-100, 105, 121, 129130, 358-359, 425, 445 — Β' 709710 — Γ ' 107 μεταφυσική Β' 476 μετεωρολογία Β' 872, 939 μετρική Α' 119, 120-121 — Β' 453, 460, 463 — Γ' 113 Μηλιαράκης Σ. Β' 105, 106, 155, 156 Μηνιάτης Ηλίας Α' 529 Μητσόπουλος Ηρ. Β' 51, 52 μηχανική (γεωργική) Β' 891, 914, 923,

928, 989' μηχανική και φυσιολογία των (γυμναστικών) ασκήσεων Β' 301, 320, 338, 339, 340, 342, 358 — Γ' 254' βλ. και ασκήσεις γυμναστικές Μιαούλης Α. Β' 871, 874 Μίλησης Γ. Α' 26, 206, 221 Μίσιος Μ. Β' 363, 367, 370 Μιχαλακόπουλος Ανδρ. Α' 605 — Β' 246, 255, 652, 653, 656, 657, 769, 889, 895 Μιχαλόπουλος Ιω. Γ. Α' 55-56 Μιχαλόπουλος Θεμ. Γ' 232 Μιχελιδάκης Α. Α' 630, 631, 632, 633 «μνημονικαί επιστήμαι» Α' 128 Μολιέρος Α' 361, 447, 565, 627, 730' βλ.

Mably Α' 253 Maistre Xavier de A' 250 Massillon A' 183 Mérimée Prosper A' 253, 361, 447, 565, 626 Michaud A' 361, 447 Michelet Jules A' 254 Millevoye A' 252 Molière A' 255, 690, 703, 712' βλ. και Μολιέρος Montesquieu A' 253, 255, 361, 447, 565, 627 689, 701, 710 Montessori B' 347 Musset Alfred de A' 361, 447

Μομφερράτος Α. Α' 390-395 — Β' 199, 202, 210, 215 — Γ ' 353 Μοναρχίδης Α. Α' 682 Μοναστήριο Β' 559 Μόσχος Α' 120 — Γ' 90 μουσική (θεωρητική, οργανική, φωνητική) Α' 85, 93, 103, 171 — Β' 9, 11, 25, 26, 27, 28, 46, 49-51, 52, 56, 57, 58, 62, 63, 76-77, 87-89, 94, 109, 125, 128, 129, 140, 141, 189, 190, 200, 201, 214, 215, 224, 229, 239, 241, 242, 243, 251, 254, 261, 263, 265, 309, 322, 324, 385, 387, 390, 393, 397, 399, 409, 410, 415, 428,455-459, 461, 462, 518, 520, 578, 580, 587, 590, 876 — Γ' 94, 226, 230, 231, 233, 235, 236, 237-239, 243, 246, 248, 307' βλ. και άσματα, εκκλησιαστική μουσική, ωδική

Ναδίρης A. A' 258 Νάκος Λ. B' 939, 940 Ναξτς A' 12 Ναυπλία A' 681 Ναύπλιο A' 12, 23, 33, 79-81 — B' 788, 789 — Γ' 85, 225 ναυτικά μαθήματα A' 58-59, 60-61 — Β' 788, 818, 822, 868, 870 — Γ ' 379 ναυτικά σχολεία-σχολές: Α' 57, 59-60, 61, 63 — Β ' 811, 812-815 — Γ ' 379380' Αργοστολίου Α' 60-61 — Β' 816, 821, 865' Βόλου Β' 824' Γαλαξειδίου Α' 60-61 — Β' 816, 821, 865' Ερμουπόλεως Σύρου Α' 60, 61 — Β' 787, 816, 821, 865' Θήρας Β' 82Γ Ιθάκης Β' 824' Ναυπλίου Α' 58 — Β' 789' Πατρών Β' 821' Πειραιώς Β' 821, 871-874, 934, 937' Σπετσών Α' 60-61 — Β' 816, 821, 865' Ύδρας Α' 58, 60-61 — Β ' 789, 816, 821, 865' βλ. και εμπορικές ναυτικές σχολές, ναυτική εκπαίδευση, προγράμματα ναυτικές γνώσεις Α' 58 ναυτική Α' 60 — Β' 789, 839, 844-845,

Μουσουλμανικά σχολεία Α' 30, 43 — Β' 308, 310-311, 326 μουσουλμανική Θρησκεία Β' 308, 310 Μουστοξύδης Α. Α' 246, 268 Μπαλάκμπασης Α. Β' 769 Μπαλτατζής Γ. Β' 634 Μπασιάς Τυπάλδος Α. Α' 62 — Β' 661' 662, 664 Μπενάκης Εμμ. Α. Β' 648, 649, 651 Μπιζάνης Νικ. Α. Β' 405 Μπουμπούλης Γ. Α' 226 μυθολογία Γ' 89 Μυτιλήνη Α' 15 Μωραΐτης Δημήτριος Α' 39 — Γ' 230

849-850, 852-853, 858 — Γ' 379 ναυτική αστρονομία Β' 790, 793, 815 — Γ' 379' βλ. και αστρονομία(-ική) ναυτική διδασκαλία Α' 58-59 — Β ' 811, 812-815 ναυτική εκπαίδευση Α' 57-58, 63 — Β' 934-938 ναυτική επιστήμη Α' 683 ναυτική ονοματολογία (ναυτικό ονοματολόγιο

λόγιο) Β' 800, 801, 804-805, 818, 822, 829, 808, 809, 872 ναυτική τέχνη Α' 57 ναυτικοί υπολογισμοί Β' 800, 801, 802803, 867, 869, 872, 873 ναυτικό δίκαιο Β' 8:18, 822, 861-864, 868, 869, 872 - Γ' 379 ναυτιλία Α' 61 — Β' 786, 814-815, 818, 822, 827, 865, 867, 869, 872, 873 — Γ' 379' βλ. και εμπορική ναυτιλία, ιστορία της ναυτιλίας ναυτοδιδάσκαλοι, ναυτικής διδάσκαλοι Α' 58, 60, 61 — Β' 788, 865-866 Νέα Διαθήκη Α' 178 νέα ελληνικά - νέα ελληνική Α' 86-87, 93, 313, 314, 316, 324, 356-357, 368, 424, 430, 433-435, 441-443, 456, 470 -471, 529, 607, 608, 609, 615-616, 618, 619, 631, 634, 635, 636, 639, 640, 641, 642, 720-724, 725, 726, 7 5 1 — Β ' 261, 262, 264, 360, 376, 383, 385-386, 389, 391-392, 398, 406-407, 412, 565-568, 621, 623, 624, 625, 627, 630, 632, 703-704, 705-706, 707-708, 709-712, 754, 765, 790, 792, 867, 876, 879 — Γ ' 86, 87, 88, 97101, 103, 104, 106-108, 117-119, 121 -123, 148, 150-153, 227, 228, 229, 238, 352, 353, 358, 359, 380' βλ. και «ανάγνωσις» νεωτέρων Ελλήνων λογογράφων και ποιητών,ελληνικά,ελληνική γλώσσα Νεγροπόντης Μ. Β' 672, 674, 899 Νέες Χώρες Α' 15, 57, 628, 629, 640, 641, 642, 650 — Β' 560 Νεκτάριος Πενταπόλεως Β' 536 νεοελληνικά αναγνώσματα Α' 260, 423, 470-471, 529, 600 — Γ' 107, 117 νηπιαγωγικά Β' 46, 223, 253, 254, 306, 313, 322, 324, 347 — Γ' 248, 249 νησιά Αιγαίου πελάγους Α' 32 — Β' 943 Νικολαΐδης Λεβαδιεύς Δ. I. Α' 80 Νικολαΐδης Μ. Β' 50, 51, 52, 108, 131, 133 Νικολούδης Θ. Β' 406, 411, 594,

639,

262, 105, 267, 247, 634,

113, 595,

596, 599, 769, 943 νομικά Β' 673, 755, 757, 774 — Γ' 352, 353, 359-362 νομισματική και μετρολογία Β' 652, 654655, 661 — Γ ' 355 νομοθεσία (και ιστορία) δημοτικής εκπαιδεύσεως — Β' 101, 134, 141, 158, 229, 245, 248, 251, 264, 265, 313, 322, 372, 376, 415 νόμος: — ΛΖ'/1846: Α. 64 — 1857: Α' 15 — ,ΑΩ',Ε'/1891: Α' 64 — ,ΒΥΞΕ'/1897: Α' 64 — ,ΒΩΛΕ'/1901 : Α' 65 — ,ΓΠΑ' (3901)/1911: Α' 65 — 853/1917: Α' 67 — 1067/1917: Α' 15 — 1808/1919: Α' 67 — 1844/1920: Α' 56 — 2180/1920: Α' 67 — 2191/1920: Α' 56 — 4368/1929: Α' 31, 33 — 5802/1933: Α' 33 Βλ. και διάταγμα νοσηλευτική των παίδων Β' 220, 223' νοσηλευτική και παιδοκομία — Β' 301, 320, 359' βλ. και υγιεινή Νούτσος Χ. — Γ' 119 Napoléon I. Α' 254 Nodier Ch. A' 252, 253 ξένες γλώσσες Α' 15, 18, 56, 235, 342, 343, 678-679, 689 — Β' 395, 398, 407, 409, 423, 447, 503, 632, 633, 668, 669-670 — Γ ' 86, 112, 119-122, 148, 151, 153, 236, 245, 246, 309, 352, 353, 357, 361 Ξενοφών Α' 99-100, 118-119, 178, 180, 249, 252, 254, 279,280, 292-294, 313, 316, 318, 319, 347, 353, 354, 355, 357, 439, 440, 443, 528, 617, 620, 686, 698, 699, 700, 701, 706, 707, 708, 710, 725 — Β ' 24, 50, 51, 61, 69, 70, 87, 88, 90, 106, 107, 108, 113, 115, 126, 131,132,133,139,141,155, 156, 158, 165, 171, 188, 211, 214,

260, 386, 388-389, 397, 398, 427, 432 442, 451, 455, 456, 458, 459, 461, 462, 471, 484, 485, 490, 491, 507, 518, 519, 526, 527, 533, 534, 541, 547, 548, 551, 587, 704, 706, 707, 775, 879 — Γ ' 89, 90, 93, 110 ξυλοτεχνία-ξυλουργική Β' 281, 285, 287, 288, 292, 294, 295-6, 297' βλ. και χειροτεχνία-χειροτεχνήματα Οβίδιος Α' 93, 99-100, 121, 182, 252, 280, 296, 321, 359, 445, 624 — Β' 434, 474, 535, 543 οδηγίες διδασκαλίας Α' 258, 327-340, 375-377 — Γ ' 87, 95, 96, 100, 101, 108, 234 Όθων Α' 11, 16 — Β' 424 οικιακά έργα Β' 251, 253, 254, 268, 306, 314, 322, 323, 324, 347-348, 876 οικιακή οικονομία (και οικιακά) Α' 635, 637, 640, 641 — Β ' 26, 28, 46, 52, 55, 88, 89, 90, 91, 108, 115, 133, 157, 169, 214, 251, 253, 261, 268, 322, 323, 347-348, 376, 397, 408, 410, 680 681, 749, 750, 753, 774, 876, 882, 885 — Γ' 234, 236, 239, 240, 243, 244, 249, 361, 380 οικιακή παιδαγωγική Β' 169, 680, 681, 876, 882, 885-357, 361' βλ. και οικιακή οικονομία, παιδαγωγική Οικονομίδης Γ. Ν. Β' 48, 49, 50 οικονομικά Β' 157 Οικονομόπουλος Γ. Α. Α' 377, 382, 389 Οικονόμου Κων-νος Α' '245, 268, 269 οινολογία-οινοποιΐα Β' 892, 923, 928, 940 Ολύμπιος Δημ. Α' 258 Ομήρειο Παρθεναγωγείο Σμύρνης Α' 35 — Β' 123-126 Όμηρος Α' 181-2, 250, 252, 253, 295, 296, 319, 320, 321, 328, 348, 355, 441, 528 — Β' 55, 69, 70, 140, 141, 188, 189, 383, 428, 434, 453, 463, 474, 486, 492, 511, 527, 429, 543, 544, 567 — Γ' 89' ομηρικοί ύμνοι Α Ί 0 0 — Γ' 900. Ομήρου Ιλιάς Α' 99, 120, 183, 244, 252, 254, 295, 296, 320, 321, 355, 441,

618, 619, 620, 687, 702, 703, 711, 726, 727 — Β ' 52, 62, 88, 91, 126, 128, 133, 211, 241, 262, 389, 394, 395, 457, 534, 536, 549, 566, 567, 708 — Γ' 90, 110 Ομήρου οδύσσεια Α' 99, 119, 182, 250, 254, 295, 296, 319, 355, 440, 617, 618, 620, 686, 687, 701, 703, 710, 711, 725 — Β' 25, 61, 69, 88, 91, 108, 114, 126, 127, 133, 157, 211, 240, 261, 383, 389, 391, 397, 398, 457, 534, 535, 548, 566, 587, 708 — Γ' 89, 90, 110 Όμηρος Π. Β' 123 ομιλητική - ομιλητικό φροντιστήριο Β' 447, 454, 457, 460, 463, 473, 476, 479, 484, 486, 488, 492, 493, 510, 512, 515, 529, 531, 535, 544, 546, 549, 550, 552, 553, 593 οπλασκία - οπλομαχία - οπλομαχη 163, 693, 694, 703, 704, 711, 712, 713 — Β ' 101, 128, 129, 130, 141, 142, 192, 200, 201, 203, 206, 207, 228, 234, 300, 320, 338, 339, 340, 358, 359 — Γ ' 231 Οράτιος Α' 100, 121, 183, 254, 281, 297, 322, 359, 425, 445, 625 — Β' 428, 434, 453, 460, 475, 502, 512, 529, 536, 544, 549 ορυκτολογία Α' 251, 333, 555-556, 678, 692, 693, 703, 704, 711, 712, 713, 720 — Β ' 57, 88, 91, 114, 128, 131, 140, 158, 189, 213, 241, 263, 384, 387, 392-393, 497, 527, 534, 542, 551, 576-577, 881, 923, 928, 939 — Γ' 90' βλ. και γεωλογία Ορφανίδης Θ. Α' 245, 246-7, 268, 269 Ορφανοτροφείο Αίγινας Α' 64 Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα Β' 273, 318 -319 Ουεργίλιος - Ουιργίλιος βλ. Βιργίλιος Παγανέλης Σπ. Α' 726 — Β' 709 Πάγκαλος Θ. Β' 936 «Παίγνια» Β' 222' ρυθμικά παίγνια Β' 197, 217, 220-222, 224, 226, 254 — Γ' 247, 248, 253 παιδαγωγικά (-η) Α' 44, 635, 637, 640,

641 — Β' 11, 46, 52, 55, 58, 62, 63, 66, 68-69, 89, 92, 97, 108-109, 114, 115, 126, 128, 129, 133, 134, 140, 141, 148, 157, 158, 164, 169, 175177, 189, 197, 213-214, 216, 220-223, 229, 231, 243, 245,248, 251, 262, 263, 265, 301, 308, 320, 322, 326, 327, 328, 329, 332, 333, 352, 358, 359, 360, 367, 372, 376, 408, 412-413, 474, 476, 479, 504, 510, 512, 515, 552, 578 — Γ ' 102, 106, 229. 231, 232, 233, 236, 237, 239, 240-241, 242-248, 306-310· «παιδαγωγική παίδευσις» Β' 213-214 — Γ ' 243' παιδαγωγική ψυχολογία Β' 277, 313, 578, 580 Παιδαγωγικά μαθήματα Α' 29, 31, 34, — Β' 96-99, 187, 253, 259, 277, 555, 558, 562, 596 — Γ ' 233, 234, 236, 237, 245 Παιδαγωγική (επιστήμη) Α' 74, 148, 153, 375 — Β ' 94, 504 — Γ' 230 Παιδαγωγική Ακαδημία Β' 368, 380, 381' βλ. και Ακαδημίες Παιδαγωγικές Παιδαγωγικόφροντιστήριο Α' 680 «παιδιαί» Α' 405-406 — Β' 192, 195, 197, 203, 205, 214, 217, 228, 231, 234, 300, 301, 320, 342, 343, 376 — Γ' 114, 247, 248, 253 παιδικοί κήποι Β' 197, 216-217 — Γ' 247, 248 «παιδοτροφείον» Β' 10 Πάικος Α. Α' 112-113, 683 Παλαιά Διαθήκη Α' 177 παλαιοντολογία Α' 720 Παλαμάς Κ. Α' 317 Παμπούκης Χ. Α' 47-48 Παναγιωτόπουλος Α. Α' 370, 374, 375, 377, 378, 382, 383, 384, 386, 389 — Β' 188, 190, 191, 194-198, 229, 232, 233, 237, 517, 519, 521, 936 Πανελλήνιος Γυμναστικός Σύλλογος Α' 40 Πανεπιστήμιο Α' 12, 14, 19, 22-23, 40, 43, 49, 51, 82-83, 84-85, 93, 97, 105, 1 12, 125, 157, 160, 163,189, 262, 328, 396, 405, 407, 651, 652, 654, 677, 678, 720 — Β ' 378, 424, 429,

448, 504, 530 — Γ ' 108, 303" «Παιδευτήριον» Α' 18 Πανταζίδης I. Β' 469 — Γ' 91, 95 Παπαγιαννόπουλος Ν. Β' 155, 156, 158 Παπαδάτος Δ. Α' 666 Παπαδιαμάντης Αλ. Α' 724, 725 — Β' 709 Παπαδόπουλος Α. Β' 709 Παπαδόπουλος Χρύσ. Α. Γ' 303, 304, 307 Παπαμάρκου Χαρίσιος Γ' 230 Παπαμιχαλόπουλος Ν. Α' 226 — Β' 96, 99 Παπαναστασίου Α. Β' 595, 899, 943 Παπανδρέου Γ. Β' 363, 367, 370 Παπανικολάου Μαρία Β' 355 Παπαρρηγόπουλος Δ. Α' 245, 246, 248, 267-269 Παπαρρηγόπουλος Κ. Α' 244, 246, 248, 267-270 Παπαχρήστου Δ. Β' 354 Παππαδόπουλος Γ. Γ. Α' 50 Παππάς Κωνσταντίνος Α' 47 Παράσχος Αχ. Α' 245, 247, 268-270, 312, 316, 317, 725 παράφραση Α' 353-355, 438-441 — Β' 25 Παρθεναγωγεία γυμνασιακά η ανώτερα Α' 15, 37, 605, 637, 640, 641, 650, 651, 654, 661, 662, — Β' 254, 323, 876, 877, 902-905, 906-907 Παρθεναγωγεία ιδιωτικά Α' 35— Β' 151152 Παρθεναγωγεία πλήρη Α' 35, 40— Β' 168179, 216, 219, 220 — Γ' 243 Παρθεναγωγεία (-ο) Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Α' 34-35 — Β' 53, 96-99, 103-104, 142· βλ. και Διδασκαλεία: Διδασκαλεία Φ.Ε. Παρθεναγωγείο Hill Α' 33 Παρρέν Καλλιρρόη Γ' 247-248, 253 Πάτρα Α' 12, 35, 49, 55, 66, 67 — Β' 60 πατρολογία Β' 473, 475, 479, 483, 486, 488, 492, 493, 509, 511, 515, 525, 529, 531, 536, 544, 546, 550, 553 Πατσόπουλος Δ. Β' 156, 157 Παυλίδης Γεώργιος Α' 124 Παυλίνης Ε. Γ' 96

Παυσανίας Α' 619 — Γ ' 110 Πειραιάς Α' 52, 63 — Β' 538, 621-622, 871-874, 934 Πελοπόννησος Α' 26, 28 περιλήψεις Α' 100, 129 Περραιβός Χ. Α' 244, 269 Πεταλάς Α. Β' 617-618 πεταλωτική, κτηνιατρική Β' 892, 915, 929, 940 Πετμεζάς Α. Γ. Α' 192, 193, 194, 195, 196, 197, 199, 200, 225 Πετρίδης Δ. Α' 311, 322, 323, 326, 327, 340 — Β ' 186, 187, 495-498 Πετρίδης Π. Α' 666 Πετρίτσης Στάμος Α' 55 — Β' 623 Πετρόπουλος Χρ. Β' 469 Πετρουπολις Α' 683 Πετσάλης Αθ. Α' 19 — Γ' 228 Πίνδαρος Α' 100, 528 - Β' 428, 434, 453, 502, 512 πλαστική Β' 220, 221, 223, 224, 361' και γυψουργία Β' 272, 275, 285, 287, 292, 294, 296, 297, 317, 327' και ξυλοτεχνία Β' 281 Πλάτων Α' 100, 121, 181-183, 252, 2534 281, 295, 296, 320, 321, 355, 392, 441, 618, 619, 687, 702, 711, 726 — Β' 24, 51, 63, 69, 70, 88, 89, 91, 107, 108, 114, 126, 128, 133, 157, 164, 171, 172, 189, 211, 241, 242, 243, 261, 262, 264, 389, 394, 406, 412, 427, 433, 452, 459, 462, 463, 474, 485, 491, 511, 527, 528, 534, 535, 542, 543, 548, 549, 552, 566, 567, 708 — Γ ' 89, 93, 226 Πλάτων Μητροπολίτης Μόσχας Α' 120121 Πλαύτος (Plautus) Α' 100 Πλούταρχος Α' 99, 119-120, 177, 179, 181, 183, 243, 247, 253, 291, 293, 296, 311, 319, 320, 347, 528, 616, 617, 686, 699, 703, 707, 711, 724, 725 — Β' 24, 51, 63, 87, 90, 107,113, 126, 128, 132, 140, 141, 158, 164, 171, 172, 188, 189, 240-241, 242, 261, 262, 383, 389, 391, 426, 427, 432, 441, 442, 451, 452, 527, 542, 548, 551, 565, 566, 567, 585, 710,

879 — Γ ' 89, 93, 110, 226 πλωτική Β' 790, 792-793 ποιήματα Β' 171, 172 ποιητές (βουκολικοί, δραματικοί, λυρικοί κτλ.) Α' 99, 100, 121, 128, 159, 172, 175, 176, 321, 355, 528, 618, 726 — Β' 25, 89, 91, 92, 115, 126, 428, 453, 511, 529, 544, 552, 567 — Γ' 90, 93, 94, 109, 110 ποιητική, ποιητική τέχνη και μετρική Α' 98, 120-121, 172 — Β' 70, 428, 434, 453 — Γ ' 94 ποιμαντική - ποιμαντορική Β' 423, 429 434, 440, 447, 473, 476, 479, 484, 488, 493, 500, 512, 515, 525, 529, 531, 536, 544, 545, 553, 564, 580, 592 — Γ ' 307 Πολέμης I. Α' 316 πολεμική βλ. αντιρρητική πολιτειακή αγωγή Β' 376, 415 — Γ' 235, 236, 245" βλ. και αγωγή του πολίτου πολιτειακή ηθική Β' 229, 242' βλ. και ηθική Πολίτης Νικόλαος Γ' 98 πολιτική οικονομία Β' 89, 229, 239, 251, 261, 322, 621, 623, 625, 632, 636, 642, 660, 663, 668, 676, 680, 681, 742-744, 749, 753, 755, 757, 774, 915, 923, 940— Γ' 233, 235, 236, 354-357, και γεωργικό δίκαιο Β' 891 Πολύαινος Α' 243 Πολύβιος Α' 181, 528 — Β' 87 Πολυζωΐδης Α. Β' 785, 786 Πολυλάς I. Α' 725

242, 627, 669, 750, 929, 36Γ

Πολυτεχνείο (Πολυτεχνική Σχολή, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο) Α' 22, 57, 680, 713, 720 — Γ' 148 Πονηρόπουλος Ευστ. Β' 616 «πορείαι» Β' 192 Ποτλής Μ. Β' 40-41 Πούλιος Χ. Β' 156 «πραγματικά» μαθήματα Β' 502-503, 510 526, 547 — Γ' 306 πραγματογνωσία Β' 197, 217, 220, 223 — Γ' 247, 248 Πρακτικά Λύκεια Α' 21, 23, 31, 69, 663664, 670-671, 720, 721, 722, 723, 751

— Β' 362, 364, 365, 369, 380 — Γ' 150, 153' βλ. και Βαρβάκειο Λύκειο πρακτικά μαθήματα Α' 15, 29, 31 — Β' 2 3 6 , 2 5 3 , 2 5 9 , 337-344, 3 5 8 , 3 5 9 — Γ' 119, 120, 121, 236, 243-245, 253, 309, 361, 362, 380 πρακτικά σχολεία (-ές) Α' 20, 54 Πραστός Α' 12

Pascal Α' 253, 565, 627 Passow (συλλογή) Β' 70 Pécaut Ε. Β' 296 Perrault Α' 250 Pichat Α' 255 Pitman's Commercial Reader Β' 721 Pottin Β' 51, 52

«προακαδημαϊκή παίδευσις» Α' 20 προγράμματα: ' Αστικών σχολείων Β' 878886, 897, 902-905 — Γ' 368-370 380-381" Βαρβακείου Λυκείου-Πρακτικών Λυκείων Α' 675-752 — Γ' 125-143- Γεωργικών σχολείων Β' 889896, 912-933, 939-940 — Γ' 371-375, 381-382- Διδασκαλείων Β' 7-417 — Γ' 155-256' Ελληνικών σχολείων - Γυμνασίων Α' 77-673 — Γ ' 9-123' Εμπορικών σχολών Β' 601-778 — Γ' 313-362· Ναυτικών σχολείων Β'781874 — Γ 367, 379-380- Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής - Ιερατικών Σχολών Β' 419-600 — Γ' 257-311

Quinet Edg. A' 253

«προκαταρκτικαί αρχαί περί εμπορίου και εμπορευμάτων» Α' 50 — Γ' 351 «προκαταρκτική τάξις» Β' 336 « Προκαταρκτικόν Σχολείον ΑρσάκειονΤοσίτσειον» Β' 53 «προπαρασκευαστικαί γνώσεις» Α' 20 προπαρασκευαστικές σχολές Α' 46 — Β' 598-599' προπαρασκευαστική τάξη Α' 22 — Β' 556, 558' προπαρασκευαστική τεχνική σχολή Β' 273, 318 προσαρτημένα σχολεία Β' 378-379 προσαρτημένη τάξη (=μονοτάξιο Διδασκαλείο) Α' 29-30 38 — Β' 253-254, 259, 265, 279, 367 — Γ' 234 προσευχή Α' 87, 100, 122-123 — Γ ' 90 προσκοπισμός Β' 300, 320, 338, 39, 358, 359, 376 — Γ' 254, 255 προτεχνολογικά σχολεία Α' 17-18 Πρωτοπαπαδάκης Π. Ε. Β' 634 πτηνοτροφία Β' 915 Πυθαγορικά αποσπάσματα-επιστολές Β' 428, 433 — Γ' 90 Πυργιωτάκης Γ. Γ' 225 Πύργος Α' 12 Πύργος Γ. Α' 39

Ραγκαβής 725, 726, — Β' 70 Ραγκαβής Αλέξανδρος Ρίζος Α' 14, 244, 245, 246, 248, 267-270, 312, 313, 315, 316, 317 725, 726 — Β' 172 — Γ' 90, 92 Ραζέλος Πέτρος Β' 48 Ρακίνας Α' 361, 447, 565, 626' βλ. και Racine Ρακτιβάν Κ. Δ. Α' 605 — Β' 246, 255, 899, 901 Ράλλης Δ. Γ. Α' 203, 205, 227, 633 — Β' 104, 823, 831-833 Ράλλης I. Δ. Β' 679, 683, 684 Ράνδας Λεων. Β' 49, 50, 51 Ρέινεκ Αριστείδης Β' 832 Ρενιέρης Μ. Α' 248, 268 Ρέντης Κ. Β' 936 Ρέπουλης Εμμ. Α' 605 — Β' 246, 255, 887, 888, 899, 901 Ρήγας Φεραίος Α' 470, 529 ρήτορες-ρητορική Α' 18, 99, 121, 159, 252, 320, 528 — Β' 70, 423, 428, 433, 452, 463 Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή Α' 4346 — Β ' 419-434, 445-536, 540-550, 553-580, 582, 583, 600 — Γ' 257311' τμήμα παιδαγωγικό Α' 45' τμήμα προπαιδευτικό Β' 517-521, 565, 569 — Γ' 306' τμήμα προπαρασκευαστικό ( = θεολογικό) Α' 45 — Γ' 307, 308' βλ. και προγράμματα Ριζάρης Γεώργιος Α' 43 — Β' 421, 422, 425, 445, 446, 449, 467, 469, 470, 480, 481, 495, 505, 506, 522, 530, 561 — Γ' 303 Ριζάρης Μάνθος Α' 43 — Β' 421-422, 446, 470 481, 506, 522, 561

Ρίζος I. Α' 83, 109, 683 — Β' 421, 424, 784 — Γ' 89 Ρικάκης Α. Α' 226 Ροΐδης Εμμ. Α' 725 Ρομπότης Π. Α' 258 Ρούφος Γ. Β' 817, 820, 821, 823-826, 831, 832, 834 Ρούφος Λ. Κ. Β' 748, 751 Ρούφος Μ. Α' 164, 167-170, 227 ρυθμολογία Β' 361 ρωμαϊκή φιλολογία Α' 174 Ρωμανός (ο μελωδός) Α' 618 — Β' 567— Γ' 109 Ρωμανός Α. Α' 385, 530 — Β' 530, 626, 629, 631, 870 Ρώμη Α' 398 Ρωσσία Α' 401 ρωσσική γλώσσα Β' 503 Raaf Η . de Α' 562 R a b i e r Α' 563 Racine Α' 183, 255, 690, 702, 711, 730' βλ. και Ρακίνας R a t i s b o n n e Louis A' 250 Real Schülen A' 17 R e i n h a r d Karl A' 528, 531 R e n a n E. Α' 255, 565, 626 R i e m a n n - Goelzer A' 472-473 Rollin Charles Α' 253 Rousseau J . J . A' 253, 565, 627, 690, 702, 711 Σάββας Κ. A' 668 Σακελλαρόπουλος Λ. Β' 363, 367, 370 Σακελλαρόπουλος Σ. Α' 258 Σαλλούστιος Γάιος Α' 100, 120, 182, 280, 296, 321, 425, 445 — Β' 427, 433, 459, 474, 549 Σάμος Α' 15 — Β ' 634 Σαχτούρης Κωνσταντίνος Β' 832 Σεβαστοπούλειος Εργατική Σχολή Β' 273, 318 Σεμιτέλος Δ. Α' 258 σερβική γλώσσα Β' 753, 755, 756, 772 — Γ' 359 Σέρρες Α' 38 Σεχιώτης Γ. Β' 752, 761 σηροτροφία Β' 915, 923, 940

Σιδερή εκδόσεις Β' 710 Σιδερής Γ. Β' 363, 367 σιδηροτεχνία Β' 292, 294, 296, 297' σιδηρουργία Γ' 250 Σιμόπουλος Α. Ν. Α' 385, 430, 432 — Β' 530, 626, 629, 631, 870 Σίμος Σ. Β' 901 Σιμωνίδης Α' 528 — Γ' 90 Σιώτης I. Α' 723, 751 — Β' 354, 355, 356 Σκανδιναυικές χώρες Α' 401 Σκαραμαγκάς Λουκάς Α' 681, 683 «σκηνογραφία» Γ' 149 «σκιαγραφία» Β' 25, 27, 28, 45 — Γ' 240· βλ. και ζωγραφική ιχνογραφία σκοποβολή (-ία) Α' 566-567, 631, 659, 720, 750, 751 — Β ' 228, 230, 233, 234, 239, 241-243, 245, 248, 251, 262, 263, 265, 272, 281, 293, 294, 296, 297, 300, 317, 320, 322, 338, 339, 340, 341, 358, 359, 376, 391, 393, 397, 409, 410, 415 — Γ' 97, 104, 114 Σκουλούδης Στέφ. Α' 633 — Β' 147, 150, 151, 152 Σκουτερόπουλος Ιωάννης Α' 28 Σκούφος Φρ. Α' 244, 269, 270, 529 Σκύρος Α' 12 σλαβωνική γλώσσα Β' 448 Σμάαλτς Α' 83, 109 — Β' 14, 784 Σμάιλς Β' 710 Σμίτ Αιμίλ. Β' 48 Σμολένσκης Α. Α' 193 Σολωμός Δ. Α' 725, 726 Σόλων Β' 406, 567 — Γ' 90 Σουηδία Β' 302 — Γ' 254 σουηδική γυμναστική Α' 40 — Γ' 105, 253, 254' βλ. και γυμναστική Σούτσος Αλ. Α' 245, 246, 248, 268-270, 313 — Β ' 70 Σούτσος Π. Α' 245, 269, 270, 313, 316, — Β' 70 Σοφοκλής Α' 100, 175, 183, 253, 254, 296, 321, 355, 391, 441, 528, 618, 687, 703, 711, 727 — Β' 172, 211, 243, 264, 412, 428, 434, 453, 457, 460, 463, 474, 486, 492, 511, 536, 549, 567, 708 — Γ ' 90

Σοφούλης Θ. Α' 666 Σπαθάκης Α. Β' 52, 133, 134, 157, 158 Σπαθάρης Ανδρέας Α' 258 Σπάρτη Α' 12, 398 Σπένσερ Χ. Β' 710 Σπέτσες Α' 60 Σπυρίδης Κ. Α' 668 — Β' 382, 387, 650, 667, 671, 672, 674, 675, 677, 899, 901 Στάης Σ. Ε. Α' 54, 385, 423, 430, 431, 432, 568, 599 — Β' 216, 217, 218, 522, 530, 623,626-631,644-646, 867, 870 — Γ ' 353 Σταμούλης Κ. Β' 926, 933, 936 Σταυρίδης Δ. Α' 80 Στενογραφία Β' 317, 327, 342, 355, 633, 636, 639, 643, 658, 664, 668, 669, 675, 676, 679, 681, 748, 750, 753, 755, 757, 774, 775 — Γ ' 251, 354, 355-356, 358, 360-361 στερεομετρία Α' 101, 121, 254, 296, 321, 365,452-3, 691, 702, 711, 734 — Β' 189, 512, 528, 531, 535, 543, 545, 554, 786, 869 Στεφανόπουλος Α. Α' 436, 456, 457, 523, 524, 564, 567 — Β ' 540, 541, 545, 642, 643 Στοβαίος Α' 243, 291, 312 — Γ' 89, 93, 94 Στοκχόλμη Β' 302 Στράβων Α' 118, 178, 619, 726 — Β' 442 — Γ' 93, 110 στρατιωτικές ασκήσεις Α' 192-193, 194198, 222, 233-234, 237-238, 253, 255, 264-266, 283-287, 296, 297, 300-303, 403, 407, 678 — Β ' 110-111, 121122, 192, 200, 201, 251, 262, 263, 265, 322 — Γ 96, 98, 99, 100, 117, 148, 231, 252' επόπτης στρατιωτικών ασκήσεων Α' 286-287, 300-301 —99, 100

στρατιωτικές σχολές Α' 22 — Β' 233 — Γ' 148 στρατιωτική «παίδευσις» Α' 194, 234, 286, 658-660 — Β ' 228, 230, 233, 234, 300, 320, 338, 339, 340, 341, 358, 359 — Γ ' 114 στρατιωτικός κανονισμός των μαθητών

— Γ 96 Στράτος Ν. Α. Β' 246, 634 Στρέιτ Γ. Α' 605 — Β' 254 «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» Γ' 230 «Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων» Β' 709-710 συμβολική Β' 473, 475, 479, 501, 503, 510, 512, 515, 553 — Γ' 307 συνδιδακτική μέθοδος Β' 52 Συνέσιος Β' 428, 434, 453 σύνθεση, συνθέσεις, συνθέσειςιδεών(και σύνταξη, σύνθεση φράσεων, συνθετικές ασκήσεις) Α' 86-87, 89-100, 105, 119, 129, 133, 245, 292,309, 312, 314, 316, 319, 320, 321, 331, 344-345, 356-357, 442-443, 607, 608, 609-610, 616, 617, 618, 619-620, 645, 685, 724, 725, 726 — Β' 58, 89, 240-243, 267, 346347, 351, 383, 392, 395, 407, 428, 433-434, 443, 453, 463, 526-528, 583, 534, 541-543,547-549,565-568, 585,588, 879-880 — Γ ' 88, 94, 107, 310 Συντακτικό (και στοιχεία συντάξεως, σύνταξη, συντακτικοί κανόνες) Α' 119120,133,155,179-180, 247-249, 251, 280, 291-296, 308, 313, 314, 316, 318, 319, 329, 342, 352, 353-355, 438 -441, 468-469 (βιβλία), 527-528 (βιβλίο), 608, 609, 616, 617, 685-687, 700, 701, 706-708,710,724-725, 726, — Β' 24, 25, 27, 28, 45, 46, 50, 51, 53-55, 61, 62, 69, 70, 90, 106-108, 127, 1 2 8 , 1 3 1 , 1 3 9 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 7 1 , 1 7 2 , 383, 385-386, 391, 397-398, 427, 432, 433, 442, 451, 452, 456, 458, 462, 484, 485, 490, 491, 507, 518, 519, 526, 527, 533, 534, 541, 542, 547, 548, 551, 565, 566, 585, 588, 704705, 706-707,708, 773, 777, 842, 848, 856 — Γ' 108, 113, 115, 226, 231 σύνταξη (συγγραφή) ημερολογίου ναυτικού πλοίου Β' 800, 801, 803, 818, 822, 827, 872, 873 Σύρος Α' 12, 33, 45, 49-51, 60 — Β' 60, 787 — Ι" 351

συσκευή προϊόντων Β' 924, 940 σχεδιογραφία (σχεδιογραφήματα, σχηματογραφία) Α' 22, 693, 695, 720 — Β' 54, 327, 328, 351, 352, 361, 923, 940' βλ. και ζωγραφική, ιχνογραφία Σχινάς Κ. Δ. Α' 809, 682 — Β', 14 σχολεια(-ον) : επαγγελματικής μορφώσεως Α. 72" κλασικά Α' 54, 71" κορασιών Β' 9, 12 — Γ' 238" τεχνικά - επαγγελματικά Α' 57" εργασίας Α' 39" του λαού Α' 12 — Β' 9" πρότυπον Β' 13, 79 Σχολή Γυμναστριών Α' 40 — Β' 302 Σχολή Εμποροπλοιάρχων Α' 61, 63' Πειραιώς Α' 63 Σχολή των Βιομηχάνων Τεχνών Α' 22, 396, 405, 695 Σχολή Γυμναστών: 1882 Α' 39" 1884 Α' 403 — Β' 118-120— Γ' 252" 1899, Α' 40-41, 406-407, 409, 566 — Β' 203-209, 227-228, 2 3 3 - 2 3 7 , 3 0 2 — Γ' 104, 252, 253, 254" βλ. και ειδική "γυμναστική σχολή, προγράμματα Σωκράτης Α' 254, 281 σωμασκία Α' 1 8 8 — Β ' 9" «σωματικαί γυμνασίαι» Α' 402 — Β' 9" σωματική αγωγή Α' 658-660" βλ. και ασκήσεις γυμναστικές, γυμναστική σωματολογία Α' 176— Β' 72-73, 93, 128, 189, 410 — Γ ' 231, 235" σωματολογία του παιδός και ψυχολογία 13' 396, 410" βλ. και υγιεινή Sand G. A' 254 Schullehrerseminarium Β' 13 Ségur comte de A' 361, 447 Sévigné Mme de A' 251 Short Stories (έκδ. Chambers) Β' 721 Staël Mme de A' 251, 565, 626 St. Pierre Bernardin de A' 251, 565, 626, 689, 701 Ταβουλάρης A. B' 936 Ταϊγάνρογον (Ταϊγανρόκ) A' 681, 683 Τάκιτος A' 100, 121, 183, 254, 281, 297, 322 — B ' 453, 463, 475, 502, 511, 528, 543, 549 Τανταλίδης Ηλ. Α' 248, 267-269, 312, 313, 314, 315

«Τάξις των Γυμναστριών» Β' 194-196, 225-226 — Γ ' 248, 253-254 «τάξις επαναλήψεως» Α' 22, 695-966 — Γ' 149 τελετουργική - τελετουργικό Β' 443, 564, 580, 593 Τερτίπης Κ. Β' 922, 925 Τερτουλιανός Β' 492 τεχνικά, τεχνικά μαθήματα Α' 31, 38-39, 511-513, 631, 678, 679, 720— Β' 112, -115, 126, 132-134, 156-159, 220, 253, 254, 259, 275, 285, 287, 319, 323, 327-329, 352,510, 526, 547, 555, 558, 526, 596, 755, 757, 774, 777 — Γ' 98, 101, 103, 117, 118, 119, 122, 123, 147, 148, 233, 244, 247, 248, 250, 306" τεχνικά σχέδια Β' 272, 285, 288, 291, 293, 295, 297, 317 — Γ ' 250" «τεχνικαί εργασίαι» Β' 221,222, 224" «τεχνική παίδευσις και πρακτική» Β' 214, 215 — Γ ' 243 τεχνική - επαγγελματική εκπαίδευση Α' 57, 72" σχολή ανώτερη Α' 23, 720 τεχνολογία Β' 271-272, 281, 285, 290291, 293, 295, 296, 316-317, 621 Τζάρτζανος Αχιλλέας Γ' 102, 103 Τζωρτζάκη Φ. Γ' 86 Τήνος Α' 12 Τίρυνθα Α' 64, 66 Τέτος Λίβιος Α' 100, 182, 252, 281, 296, 347, 359, 425 — Β ' 433, 452, 459, 511, 527, 534, 543 Τομπάζης Γ. Α' 256 — Β' 120 τοπογραφίας στοιχεία Β' 891, 914 τουρκική γλώσσα Β' 308, 310, 649, 650, 675, 676, 677, 679, 681, 748, 751 — Γ' 355, 357, 359 Τουρκοβασίλης Θ. Β' 595, 769, 943 Τράκας Κ. Β' 355 Τραυλός Παναγιώτης Α' 681, 683 Τριανταφυλλάκος Ν. Β' 634 τριγωνομετρία Α' 101, 121, 141-142, 254, 296, 365, 373, 429, 452-453, 500-502, 691, 695, 712, 713, 715, 720, 734-735, 736, 751 — Β ' 434, 453, 547, 549, 552, 786, 818, 842, 856, 868, 869 — Γ' 149, 379

Τρικούπης Σπ. Α' 244, 269, 270, 315 — Β' 425, 429 Τρικούπης Χ. Α' 53, 225, 227, 233, 234, 256, 266, 278, 289, 300, 301, 303, 681, 696 — Β ' 104, 110, 111, 120, 121, 122, 130, 142, 823, 831-833 Τρίπολη Α' 12, 26, 45, 66 — Γ' 231 Τρίττεν Γ' 247 Τσακάλης Επαμεινώνδας Β' 832 Τσαλδάρης II. Β' 634 Τσαμαδός Ν. Α' 385, 430, 432 — Β' 530 626, 629, 631, 870 Τσιριμώκος I. Δ. Α' 604, 605, 606, 628, 629, 715, 716 — Β ' 244, 246-250, 255-260, 265, 266, 269-271, 277-280, 282, 388, 393, 875, 877, 878, 885, 898, 899, 936· νομοσχέδια Τσιριμώκου Γ' 244 Τσόκκε Β' 165 Τυρταίος Β' 406 Teubner (εκδόσεις) Α' 180-183, 249252, 279, 294, 295, 616, 617, 686-687 — Β' 127, 128 Thiers Fr. A' 253, 361, 447, 565, 627 «Third Royal Reader» Β' 720 Towers - Clark (έκδ.) Β' 721 Tromp Β' 51 υγιεινή A' 176, 611, 614, 621, 622, 628, 663-673,720, 751, 752 — Β' 58, 62, 63, 89, 92, 93, 138,169, 181-184, 192, 194, 1 9 5 , 1 9 7 , 1 9 9 - 2 0 1 , 2 0 3 , 2 0 5 , 2 0 6 ,

216, 220, 222, 223, 226, 228, 229, 234, 245, 248, 264, 265, 278, 285, 292-293, 294, 296, 297, 301, 320, 327, 352, 355, 358, 360, 396, 408, 410, 417, 552, 572, 577-578, 580, 600, 675, 676-677, 679, 680, 747, 749, 750, 753, 755, 757, 775, 777 — Γ' 111, 114, 117, 150, 229, 231, 232, 235, 236, 247-249, 251, 253, 254, 308, 310, 357, 359, 361' και νοσηλευτική Β' 251, 253, 264, 268, 309, 322, 323, 348, 679, 681, 749, 750, 753, 757, 774, 777, 876 — Γ' 245, 247, 357-358, 361' και πρώτες βοήθειες Β' 367, 372, 376' των έργαστηρίο>ν και

γειονολογικά (παιδολογικά) μαθήματα Α' 663, 664, 666, 668 Ύδρα Α' 12, 58, 60 — Β' 789 υδραυλική και οικοδομική Β' 891, 915, 923, 940 υδρογραφία Β' 814 — Γ' 379 Υπάτη Α' 12 Υποδιδασκαλεία Α' 27-28, 30, 43, 605 —Β' 147-150, 161-167, 308-311, 325326 — Γ ' 232-233, 256 υποδιδάσκαλοι(-ος) Α' 27, 43— Β' 11, 12, 116-117, 559 — Γ ' 232, 233 «ύφος εις το ελληνικόν» Α' 100 — Γ' 87 Vanier Β' 52 Vigny Alfred de A' 361, 447 Villemain A' 253, 690, 703, 712 Volmerange A' 33 Voltaire A' 250, 255, 361, 446, 564, 626 Waldeck A. A' 528, 531 Wartenberg W. A' 532 Φαβρικέζης B' 49, 50, 51, 52 Φαιδρός A' 251, 295, 320 Φαρμακίδης Θεόκλητος Γ' 88, 89, 90, 92 Φαρμακόπουλος Θ. Κ. Α' 433, 435 — Β' 632, 633, 635, 638-641 Φενελών Α' 689, 700, 709 — Β' 51 Φέρμπος II. I. Α' 316, 317 Φιλαγρίου αστεία Α' 243 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Α' 33-36, 63, 665 — Β ' 40, 48, 53, 85, 86, 96-99, 123-124, 129-130,142, 151, 186-188, 256, 322, 375, 875, 878 — Γ' 238, 241, 244 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία εν Σμύρνη Β' 123-124 «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» Α' 33 Φιλιάτες Α' 38 Φιλολογικά μαθήματα Β' 525-526, 547 — Γ' 119, 120, 148, 151, 153, 236, 245, 303, 306, 309, 361, 362 φιλοσοφικά (και φιλοσοφία) Α' 98, 102, 104, 159, 176, 181-183, 253, 254, 258, 281, 296, 297, 321, 322, 367, 368, 430, 435, 455, 456, 561-563

(βιβλία), 622, 628, 635, 636, 640, 642, 720, 727-728 — Β' 62, 66, 67-68, 128, 251, 253, 261, 322, 376, 423, 434, 448, 453, 463, 474, 477, 478, 479, 487, 497, 535, 536, 549—Γ' 85, 92, 95, 101, 112, 117, 119, 122, 123, 147, 149, 152, 153, 229, 236, 243, 244, 245, 303-306, 310 Φιλοσοφικά μαθήματα Α' 29 — Β' 253, 259, 277, 502, 504, 510, 526, 547 — Γ' 234, 309 Φιλοσοφική προπαιδεία Β' 213, 214, 254, 308, 313, 324, 332 Φιλοσοφική Σχολή Α' 68, 157, 677, 680 — Β' 424, 942 Φλογαΐτης Θ. Α' 288 Φλώρινα Α' 38 φορολογική νομοθεσία και ιδία τελωνειακή νομοθεσία Β' 660 Φραγκίστας Επαμ. Α' 258 Φραγκλίνος Βενιαμίν Β' 709 Φρειδερίκος Κ. Β' 469 Φρειδερίκος Περ. Α' 601, 603 φροεβελιανά δώρα και παίγνια Β' 220, 221, 223, 267, 347 — Γ' 247, 248' φροεβελιανές εργασίες Β' 220, 221, 222, 224 — Γ' 247, 248' φροβελιανές παιδονόμοι Α' 36' φροεβελιανή θεωρία Β' 220, 221, 223 — Γ' 247, 248' φρεβελιανό σύστημα Β' 267, 313, 347 — Γ' 248, 249 φυσικά - φυσική Α' 18, 74, 79, 80, 85, 93, 98, 101, 102, 105, 159, 182-183, 204-205, 280, 293, 317, 333-334, 349, 365-366, 368, 430, 435, 454-455, 456, 503-511, 552-561, 6 1 1 , 6 1 4 , 6 2 1 , 6 2 8 , 634, 635, 636, 637, 640,641, 642, 645, 654, 655, 678, 679, 692, 693, 700, 702, 704, 708, 711-714, 720, 739-748, 751-752— Β' 9,11, 57, 58, 61-63, 72, 88, 89, 105-108, 128, 129, 140, 141, 169, 179, 192, 194, 195, 213, 214, 226, 281, 332, 408, 440, 442, 448, 453, 460, 463, 474, 479, 484, 485, 488, 491, 493, 497, 511, 516, 526528, 533-535, 542, 545, 548, 549, 551, 572-578, 580, 586-587, 589, 621, 627, 630, 632, 635, 636, 641,

642, 645, 659, 663, 664, 668, 669, 670, 723-727, 750, 754, 755, 757, 777, 818, 822, 838,843-844,848-849, 852, 857, 867, 869, 870, 876, 881, 885, 939 — Γ' 85, 87, 94, 95, 98-101, 1 1 1 , 1 1 7 , 1 1 8 , 1 1 9 , 1 2 1 , 122, 123,147 -150, 153, 226, 231, 239, 248, 253, 254, 305-310, 352-355, 357, 358, 361, 379' και μετεωρολογία Β' 928' βλ. και φυσική ιστορία, φυσική πειραματική, φυσικοϊστορικά, φυσικομαθηματικά, φυσικοτεχνία, φυσιογνωσία - φυσιογνωστικά, φυσιολογία, φυτολογία φυσική ιστορία Α' 79, 85-89, 93, 98, 1012, 105, 116, 118, 176, 181, 247, 249, 251, 258, 280, 292, 294, 295, 307, 315 319,320, 333, 365-366, 454, 503-504, (βιβλία), 552-553 (βιβλ.), 611, 631, 678, 691-692, 693, 699, 700, 701, 702 704, 707-710, 713, 739-741, 742-743, 745-746, 751 — Β' 45, 55, 58, 72, 87, 88, 105,128, 169, 175, 189, 241, 261, 263, 264, 462, 484, 485, 489, 491, 494, 497, 526, 531, 547, 553, 574577, 578, 589-590, 632, 635, 642, 659, 663, 668, 669, 670, 680, 681, 750, 753-754, 757, 765, 773, 777, 876 — Γ' 89, 95, 111, 115, 117, 227 φυσική πειραματική Α' 86-87, 89, 120121, 124, 204, 205, 253, 254, 296, 297, 321, 322, 504-505 (βιβλία), 506509 (βιβλία), 622, 720, 751 — Β' 25, 46, 52, 55, 91, 93, 108,114, 133, 157, 182, 189, 200, 201, 239, 241, 263, 264, 283, 384, 386-387,390, 392, 396, 398, 457, 510, 526, 527, 528, 531, 535, 543, 545, 547, 549, 552, 553, 592, 669, 676, 680, 681, 682, 724725, 726-727, 750, 753, 755, 765, 773, 777, 872, 881, 891, 914, 922, — Γ' 97, 117, 239, 252 φυσικοϊστορικά Α' 635, 636, 640, 641, 720 — Β ' 880-881, 885 φυσικομαθηματικά Α' 22 — Β' 327, 352, 355—Β' 474, 477, 487 — Γ' 119, 120, 148, 151, 153, 236, 237, 242, 245246, 251, 309, 361, 362' φυσικομαθηματικές γνώσεις Α' 18' φυσικομα-

φυσικομαθηματικές επιστήμες Α' 157 399, 409, 410, 415, 579, 580, 590, φυσικοτεχνία Β' 271, 281, 285, 316 679, 681, 749, 750, 753, 755, 757, φυσιογνωσία-φυσιογνωστικά Α' 247, 248, 774, 777, 876, 883, 885 — Γ' 106, 292, 293, 315, 317, 333-334, 553107, 233, 236, 238-240, 242, 244, 554, 611 — Β ' 1 1 3 , 1 1 4 , 1 1 5 , 1 2 6 , 246, 248, 251, 307, 309, 357,360, 131-134, 155-158, 229, 251, 253, 361' βλ. και εργόχειρα, κοπτική και 268, 309, 322, 323, 347, 360, 376, ραπτική 384, 386-387, 390, 392-393, 396, χημεία Α' 16, 18, 79, 98, 105, 159, 190, 398-399, 407-408, 410, 415, 723254, 281, 289-290, 293, 317, 333724 — Γ' 86, 98, 115, 117, 236, 237, 334, 366, 504-505 (βιβλία), 509-511 239-242, 244, 246, 249' φυσιογρα(βιβλία), 558-561 (βιβλία), 600, 622, φία Β' 24-27, 140, 141 — Γ ' 239 678, 692, 693, 703, 704, 711, 712, φυσιολογία Β' 119, 138, 181-184, 192, 713, 714, 720, 742, 744-745, 748, 194, 195, 199-201, 203, 205, 206, 751 — Β' 58, 63, 72, 89, 90, 109, 115, 228, 234, 300, 301, 320, 338, 339, 126, 134, 141, 158, 169, 179, 189, 340, 342, 358, 551, 880-881 — Γ' 213, 241, 261, 281, 283, 384, 387, 252, 253, 254 392-393, 396, 399, 526, 528, 531, φυτολογία Α' 295, 320, 366, 454, 506 535, 543, 545, 547, 549, 573, 574, (βιβλία), 555 (βιβλ.), 622, 691-692, 575, 578, 587, 589, 630, 632, 635, 720 — Β' 55, 106, 107, 131, 140, 642, 659, 663, 668, 669, 676, 680, 156, 189, 241, 407-408, 519, 520, 681, 725-726, 750,754, 753, 773, 754, 527, 534, 542, 548, 574-575, 575876, 881, 885, 891, 914, 923, 928, 576, 590, 592, 881 939, 940 — Γ' 96, 98, 99, 105, 111, Φωκιανός Ιωάννης Α' 39 — Β. 119 — Γ' 117, 150, 233, 353' χημικοτεχνία 96 Β' 271, 281, 285, 316 χορός Β' 87-89, 90, 91, 125, 220, 233, 234, 300, 301, 320, 338-343, 358, Χάλκη Α' 53 359, 876 Χαλκίδα Α' 12, 45 Χαραλάμπης Α. Β' 354 Χρηστομάθεια Α' 308, 353' γαλλική Α' Χαριτάκης Κ. Α' 668 180-182, 360, 625" Καρασούτσα Β' Χασιώτης Γ. Γ' 351 106, 107, 112-115' Γ. Ν. Οικονομίδου Χατζάκος Μ. Α' 633 Β' 48, 49, 50' Ραγκαβή Α' 118-119, Χατζηκυριάκος Α. Β' 363, 367, 370, 934, 177-179 — Γ ' 92, 93' Φαρμακίδου 936 Β. 23, 24 — Γ' 92, 93" Ν. Φωσκίδου Β' 48, 49, 105, 106, 112 Χατζιδάκης I. Γ. Α' 258 — Β' 133, 155, Χρηστομάνος Α. Α' 666 156, 158, 455, 456, 457, 459 Χατζίσκος Δ. Α' 154 Χρηστομάνος Αν. Κ. Α' 258 χειρισμός εργαλείων Β' 272, 317 χριστιανική αρχαιολογία Β' 473, 475, 479, χειροτεχνία - χειροτεχνήματα Α' 39, 631, 501, 504, 509, 511 635, 637, 640, 642, 646-647, 648, 720 χριστιανική ηθική Α' 176, 182-183, 203, — Β' 24, 25, 26, 27, 28, 45, 46, 55, 251, 279, 296, 321, 339, 352, 371, 126, 132-134, 156-159, 169, 177, 189, 434, 437, 615, 700, 708 — Β' 25, 190, 217, 230, 239, 241-243, 245, 26, 27, 28, 46, 52, 55, 58, 89, 92, 248, 251, 254, 262, 263, 265, 268, 93, 107, 114, 129, 133, 141, 157, 171, 272, 278, 281, 285, 287, 292, 294, 189, 406, 429, 439, 443, 447, 454, 295, 297, 306, 309, 314, 317, 322, 457, 460, 463, 476, 484, 486, 488, 324, 327, 328, 348, 355, 361, 367, 492, 493, 510, 5Ι2, 515, 525, 529, 373, 376, 385, 387, 390, 393, 397, 531, 535, 544, 546, 550, 552, 553,

564, 580, 587, 592 — Γ' 95, 149, 240 Χριστόπουλος Άθ. Α' 316, 725 Χριστόπουλος Ν. Α' 668 Χριστόπουλος Χαρ. Α' 16, 19, 21, 48, 58, 122-9, 131-134, 142-3, 147-148, 153, 172-3, 177 — Β ' 22, 29, 30, 39, 42, 43, 435, 437, 438, 440, 441, 444, 445, 448, 449, 454, 603-607, 811, 812, 814-816 Χρυσαφής I. Γ' 96, 254 Χρυσοβέργης Γ. Α' 47 χωρομετρία Β' 923, 939 Ψαράς Περ. Α' 258 Ψαλμωδός Β' 428, 434, 453 Ψαρριανοί Α' 683 ψυχολογία (και ψυχολογία εμπειρική) Α' 121, 182, 253, 296, 307, 321, 367, 455, 561-562 (βιβλίο), 622, 711, 713, 727-728, 751 — Β' 58, 62, 67, 88, 91, 92, 97, 114, 128, 133, 140, 157, 175176, 189, 213, 216, 220, 222, 229, 242, 244, 248, 261, 265, 367, 371,

408, 410, 457, 460, 463, 475, 484486, 488, 492, 493, 497, 510, 511, 515, 526, 528, 531, 535, 543, 545, 547, 549, 552, 553, 592 — Γ' 92, 95, 112, 149, 226, 243, 248, 249' βλ.

ωδική Α' 614, 615, 628, 635, 636, 637, 640, 641, 642, 720, 721 — Β' 24, 25, 44, 45, 46, 54, 55, 57, 87-89, 90-92, 105-108, 112-115, 126, 128, 129, 132 -134, 140, 141, 156-159, 169, 178, 189, 190, 192, 206, 214, 215, 217, 220-222, 224, 226, 229, 239, 241-243, 245, 248, 251, 261, 263, 265, 269, 270, 278, 279, 301, 314, 320, 322, 327, 338-343, 348-349, 352, 355, 361, 367, 373, 376, 385, 387, 390, 393, 397, 399, 409, 410, 415, 562, 580, 596, 883, 885 — Γ' 106, 113, 117-120, 122, 123, 152, 153, 238, 240, 241, 248, 251, 254' βλ. και άσματα, μουσική

DAVID ANTONIOU

LES PROGRAMMES DE L'ENSEIGNEMENT

SECONDAIRE

(1833-1929) vol. I-II1 RÉSUMÉ

L'objectif de cet o u v r a g e est de r a s s e m b l e r et de p r é s e n t e r de m a nière cohérente, a u t a n t que possible, le matériel disséminé et difficile à t r o u v e r , d o n t on dispose a u j o u r d ' h u i ( p r o v e n a n t d'Archives, d u J o u r nal Officiel, de R é g l e m e n t a t i o n s , de Collections etc.). P a r la suite, u n e codification est effectuée p a r t y p e d'école, afin de r e n d r e ces i n f o r m a tions facilement accessibles, de d o n n e r a u x lecteurs la possibilité d ' « é t u dier» l'histoire de l ' e n s e i g n e m e n t secondaire, d ' e n tirer des conclusions utiles et, enfin, d ' o f f r i r a u x c h e r c h e u r s d a n s le d o m a i n e éducatif, un outil qui p e r m e t t r a u n e meilleure c o m p r é h e n s i o n des efforts successifs fournis p a r l ' é t a t grec, en v u e d ' u n e t r a n s f o r m a t i o n du s y s t è m e d ' e n s e i g n e m e n t . Ce matériel fait allusion à la période d a t a n t de l'arrivée d u roi O t h o n (1833) à la veille de la première r é f o r m e effective d ' é d u c a t i o n (1929). Il r e n f e r m e les lois f o n d a t r i c e s des divers t y p e s d'écoles de l ' e n s e i g n e m e n t secondaire (publiques ou r e c o n n u e s p a r l ' E t a t ) a p p a r t e n a n t à t o u t e région hellénique libre. De surcroît, il c o m p r e n d les horaires et p r o g r a m m e s d ' e n s e i g n e m e n t détaillés en v i g u e u r d u r a n t t o u t e c e t t e période, et les circulaires-directives a y a n t t r a i t à l ' e n s e i g n e m e n t des matières. L ' e n s e m b l e de l ' o u v r a g e p r é s e n t é en trois v o l u m e s , s'articule c o m m e suit: précédé p a r u n e i n t r o d u c t i o n q u i — s a n s vouloir être u n e histoire de l'enseignement secondaire de la période 1833-1929— décrit la façon d o n t cet o u v r a g e s'est organisé, c o n s t i t u a n t ainsi le cadre historique d a n s lequel s'insèrent t o u t e s les r é g l e m e n t a t i o n s legislatives se r a p p o r t a n t a u x divers t y p e s d'écoles et a u x p r o g r a m m e s d ' e n s e i g n e m e n t de c e t t e p é riode. Le corpus de l ' o u v r a g e se divise en d e u x parties. La première —intitulée «Les textes»— présente le m a t é r i a l n u m é r o t é p a r chapitres selon le t y p e d'école et p a r o r d r e c h r o n o l o g i q u e ; pins p a r t i c u l i è r e m e n t , les six chapitres de c e l t e partie c o m p o r t e n t le matériel qui renvoit, par

o r d r e d ' a p p a r i t i o n , a u x t y p e s d'écoles s u i v a n t s : 1. Écoles helléniques — G y m n a s e s , 2. Lycée Varvakeio— Lycées professionnels, 3. Écoles Normales, 4. Écoles Ecclésiastiques, 5. Écoles de Commerce, 6. Écoles spécialisées d ' e n s e i g n e m e n t professionnel(écoles de la marine, écoles urbaines, écoles agricoles). T o u t ce matériel, ainsi que l ' i n t r o d u c t i o n , est compris d a n s les d e u x premiers volumes de l ' o u v r a g e . L a d e u x i è m e p a r t i e qui occupe le troisième volume, i n t i t u l é e « L a lecture», divisée en a u t a n t de c h a p i t r e s que la p r e m i è r e partie, r e n f e r m e : a) Des t a b l e a u x a n a l y t i q u e s et de s y n t h è s e de tous les horaires des p r o g r a m m e s de la première p a r t i e , où a p p a r a î t la p a r t i c i p a t i o n de c h a q u e cours d a n s la durée h e b d o m a d a i r e d ' e n s e i g n e m e n t . Ces t a b l e a u x indiq u e n t é g a l e m e n t l'ordre d ' a p p a r i t i o n de c h a q u e cours, la hiérarchisation des cours p a r p r o g r a m m e , de m ê m e que l'évolution de la durée h e b d o m a d a i r e p a r t y p e d'école, p a r m a t i è r e et p a r catégorie de matières, présentée de façon r é c a p i t u l a t i v e p o u r t o u t e la période. b) U n e x a m e n s y n o p t i q u e des données comprises d a n s ces t a b l e a u x . E n f i n , c e t t e d e u x i è m e p a r t i e propose u n t a b l e a u chronologique de t o u s les t e x t e s , afin de pouvoir suivre s y s t é m a t i q u e m e n t la f o r m a t i o n et l'évolution des écoles d u second degré. L ' é d i t e u r de cet o u v r a g e pense q u e c e t t e oeuvre de d o c u m e n t a t i o n en trois v o l u m e s , c o n v e n a b l e m e n t exploitée p a r ses lecteurs et chercheurs, c o n s t i t u e r a u n point de d é p a r t d a n s la recherche de l'histoire de l ' é d u cation sur le premier siècle de l ' é t a t néohellénique.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΕΡΟΣ

Η

ΔΕΥΤΕΡΟ

«ΑΝΑΓΝΩΣΗ»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ - ΓΥΜΝΑΣΙΑ

9-123

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

11-82

Α1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1836 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα διταξίου Ελληνικού σχολείου 1836 3. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα

13 14 15-16

4. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1836 με βάση τον 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1855 6. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα του 1855 7. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1855 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1867 9. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα του 1867 10. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1867 11. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1870-1883» 12. Ιεράρχηση μαθημάτων του «προγράμματος 1870-1883» 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1884 14. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα του 1884 15. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1884 16. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1885 17. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1885 18. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1886

17 18 19-20 21 22 23 24 25-26 27 28-29 30-31 32 33 34 35

19. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα του 1886 20. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1886 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1896 22. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων κατά τάξεις στο πρόγραμμα του 1896 23. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1896 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1897α 25. Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα 1897β 26. Ιεράρχηση μαθημάτων των προγραμμάτων 1897α-1897β 27. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1900 28. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1900 29. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1903 30. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1903 31. Σειρά εμφάνισης των μαθημάτων στα προγράμματα 1897α1903 32. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1906 33. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1906 34. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1909 (=τροποποίηση του προγράμματος 1906) 35. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1909 36. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1914 37. Ι ε ρ ά ρ χ η σ η μαθημάτων του προγράμματος 1914 38. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1918 ( = τροποποίηση του προγράμματος 1914) 39. Ιεράρχηση μαθημάτων του προγράμματος 1918 40. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1917-1918 41. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1918-1919 42. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο 43. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου: Γυμνάσιο 44. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου: Ελληνικό σχολείο Γυμνάσιο 45. Ε ξ έ λ ι ξ η του ωρολογίου προγράμματος: Ελληνικό σχολείο 46. Ε ξ έ λ ι ξ η του ωρολογίου προγράμματος: Γυμνάσιο 47. Ε ξ έ λ ι ξ η του ωρολογίου προγράμματος: Ελληνικό σχολείο 48. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Ελληνικό σχολείο 49. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Γυμνάσιο

36-37 38 39-40 41-42 43 44 45 46 47 48 49 50 51-52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62-63 64 65 και 66 67-68 69-70

73 74

50. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα: Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο 51. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή): Ελληνικό σχολείο 52. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή): Γυμνάσιο 53. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή): Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο Γραφική παράσταση 1. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου: Ε λ ληνικό σχολείο και Γυμνάσιο Γραφική παράσταση 2. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων: Ελληνικό σχολείο Γραφική παράσταση 3. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων: Γυμνάσιο Γραφική παράσταση 4. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων II. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

75

76 77

78 79 80 81 82 83-123

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' ΒΑΡΒΑΚΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟ — ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΛΥΚΕΙΑ

125-153

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

127-143

Β1. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1886 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1890 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1893 4. Τροποποιημένο —ως προς τα μαθηματικά— ωρολόγιο πρόγραμμα 1912 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1922 6. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου 7. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου των 4 ανωτέρων τάξεων 8. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 9. Ε ξ έ λ ι ξ η του ωρολογίου προγράμματος των 4 ανωτέρων τάξεων 10. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 11. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα των 4 ανωτέρων τάξεων 12. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή)

129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140

13. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των 4 ανωτέρων τάξεων κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) Γραφική παράσταση 5. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου του Βαρβακείου Λυκείου — Πρακτικών Λυκείων κατά κατηγορίες μαθημάτων Γραφική παράσταση 6. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων στις 4 ανώτερες τάξεις του Βαρβακείου Λυκείου

141

142

143

II. Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Η Σ Η

145-153

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ

155-256

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

157-222

Γ1. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1878 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου Θεσσαλονίκης 1877 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1879 (=τροποποίηση του προγράμματος του 1878) 4. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1886 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων αρρένων 1888 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα Υποδιδασκαλείων 1893 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α' τάξεως Μαρασλείου Διδασκαλείου 1910 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μαρασλείου Διδασκαλείου 1911 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων «εκατέρου των φύλων» 1914 10. Ωρολόγιο πρόγραμμα μονοταξίων Διδασκαλείων αρρένων 1913 11. Ωρολόγιο πρόγραμμα προσαρτημένης τάξεως 1914 12. Πρόγραμμα πενταταξίων Διδασκαλείων (Ν. 3182/1924) 13. Ωρολόγιο πρόγραμμα εξαταξίων Διδασκαλείων (Ν. 3182/ 1924) 14. Ωρολόγιο πρόγραμμα μονοταξίων Διδασκαλείων 1923 15. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου 16. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 17. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 18. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή)

159-160 161 162-163 164-165 166-167 168 169 170-171 172-173 174 175 176-177 178-179 180 181 182 183

184

Γραφική παράσταση 7. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Διδασκαλείων αρρένων κατά κατηγορίες μαθημάτων 19. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1842 20. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1851 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1870 2 2 . Ω ρ ο λ ό γ ι ο πρόγραμμα εσωτερικού Διδασκαλείου της Φ.Ε. κατά το σχολικόν έτος 1876-77 23. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1877 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. σχολικού έτους 1882-83 25. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. 1883-84 26. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Φ.Ε. σχολικού έτους 1887-88 " 27. Συνοπτικά ωρολόγια προγράμματα Διδασκαλείου Φ.Ε. 28. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων της Φ.Ε. σχολικού έτους 1892-93 29. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1893 30. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1897 31. Πρόγραμμα Διδασκαλείων θηλέων 1902 32. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου 33. Εξέλιξη του ωρολογίου προγράμματος 34. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 35. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) Γραφική παράσταση 8. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Διδασκαλείων θηλέων κατά κατηγορίες μαθημάτων 36. Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου Νηπιαγωγών 1908 37. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείων των Νηπιαγωγών 1914 38. Ωρολόγιο πρόγραμμα ανωτέρου τμήματος Διδασκαλείων Νηπιαγωγών 1919 39. Ωρολόγιο πρόγραμμα κατωτέρου τμήματος Διδασκαλείων 40. Ωρολόγιο πρόγραμμα Α ' τάξεως Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσεωςκατά το σχολικόν έτος 1915-16 41. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως 1916 42. Ωρολόγιο πρόγραμμα Διδασκαλείου της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως 1917 43. Διδασκόμενα μαθήματα κατά τάξεις στο Διδασκαλείο Τεχνικής Εκπαιδεύσεως (1920)

185 186 187 188 189-190 191-192 193 194 195 196 197 198 199 200-201 202 203-204 205 206 207 208 209 των 210

212 213 214 215

44. Πρόγραμμα της προσωρινής σχολής Γυμναστών 45. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ειδικής γυμναστικής σχολής 46. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Ειδικής γυμναστικής 1898 47. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών 48. Ωρολόγιο πρόγραμμα της Σχολής των Γυμναστών 49. Διδασκόμενα μαθήματα στο τριτάξιο Διδασκαλείο μναστικής 1920 50. Διδασκόμενα μαθήματα στο διτάξιο Διδασκαλείο μναστικής 1923

1884 1897 σχολής

216 217

218 1899 1910 της Γυτης Γυ-

219

220 221 222

II. Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Η Σ Η

223-256

Α'. Β'. Γ'. Δ'. Ε'. ΣΤ'.

225-237 238-246 247-249 250-251 252-255 256

Διδασκαλεία αρρένων Διδασκαλεία θηλέων Διδασκαλεία Νηπιαγωγών Διδασκαλείο Τεχνικής Εκπαιδεύσεως Διδασκαλείο της Γυμναστικής Ειδικά Διδασκαλεία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΡΙΖΑΡΕΙΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ — ΙΕΡΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (ΣΧΟΛΕΣ)

257-311

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

259-295

Δ1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Ωρολόγιο πρόγραμμα 1844 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1852 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1867 Ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1890-1891 Ωρολόγιο πρόγραμμα χειμερινού εξαμήνου σχολικού έτους 1891-92 Ωρολόγιο πρόγραμμα του σχεδίου 1893α Ωρολόγιο πρόγραμμα 1893β Ωρολόγιο πρόγραμμα 1894 Τροποποιημένο ωρολόγιο πρόγραμμα 1895 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1897 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1900 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1905 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1907 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1910

261 262-263 264-265

266 267 268-269 270 271 272-273 274-275 276-277 278-279 280-281 282-283

15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Ωρολόγιο πρόγραμμα 1912 Ωρολόγιο πρόγραμμα 1918 Ωρολόγιο πρόγραμμα σχολικού έτους 1927-1928 Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου Ε ξ έ λ ι ξ η του ωρολογίου προγράμματος Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) Γραφική παράσταση 9. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου των Εκκλησιαστικών Σχολών κατά κατηγορίες μαθημάτων 22. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ιερατικών σχολείων 1856 23. Ωρολόγιο πρόγραμμα Ιερατικών σχολών 1911 24. Ωρολόγιο πρόγραμμα διετούς τμήματος Ιερατικών σχολών 1920 25. Ωρολόγιο πρόγραμμα τετραετούς τμήματος Ιερατικών σχολών 1921

284-285 286-287 288-289 290 291-292 293

II.

310-311

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

294 295 296 297 298 299

Α'. Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή Β'. Ιερατικά Σχολεία-Σχολές

303-310 310-311

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε' Ε Μ Π Ο Ρ Ι Κ Ε Σ ΣΧΟΛΕΣ

313-362

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

315-348

Ε1. Ωρολόγιο πρόγραμμα Πετριτσείου Σχολής 1900 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1903 3. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής 1903 4. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1906 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αχιλλοπουλείου Εμπορικής 1908 6. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1909» 7. «Ωρολόγιο πρόγραμμα 1915-1916» 8. Ωρολόγιο πρόγραμμα της κοινοτικής Εμπορικής Χίου 1916 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1916 10. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1919 11. Ωρολόγιο πρόγραμμα 1920

317 318 Σχολής 319 320 Σχολής 321 322 323 σχολής 324 325 326 327

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Ωρολόγιο Ωρολόγιο Ωρολόγιο Ωρολόγιο Ωρολόγιο Ωρολόγιο Ωρολόγιο

πρόγραμμα αρρένων 1921 328 πρόγραμμα θηλέων 1921 329 πρόγραμμα αρρένων 1922 330 πρόγραμμα θηλέων 1922 331 πρόγραμμα αρρένων 1925 332-333 πρόγραμμα θηλέων 1925 334-335 πρόγραμμα πενταταξίων μέσων εμπορικών σχολών αρρένων 1928 336-337 19. Ωρολόγιο πρόγραμμα πενταταξίων μέσων εμπορικών σχολών θηλέων 1928 338-339 20. Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων πρακτικών εμπορικών σχολών αρρένων 1928 340 21. Ωρολόγιο πρόγραμμα τριταξίων πρακτικών εμπορικών σχολών θηλέων 1928 341 22. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου 342 23. Ε ξ έ λ ι ξ η του ωρολογίου προγράμματος 343-344 24. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου κατά μάθημα 345-346 25. Ε ξ έ λ ι ξ η του εβδομαδιαίου χρόνου κατά κατηγορίες μαθημάτων (σε ποσοστιαία τοις % κατανομή) 347 Γραφική παράσταση 10. Εξέλιξη του εβδομαδιαίου χρόνου των Εμπορικών Σχολών κατά κατηγορίες μαθημάτων II. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

349-362

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ' ΕΙΔΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ: ΝΑΥΤΙΚΑ - ΑΣΤΙΚΑ - ΓΕΩΡΓΙΚΑ

363-382

I. ΠΙΝΑΚΕΣ

365-375

Σ Τ 1 . Ωρολόγιο πρόγραμμα Ναυτικού τμήματος της Πετριτσείου Ε μ π ο ρ ι κ ή ς σχολής Ληξουρίου 1901 2. Ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων 1914 3. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχολικού έτους 1917-1918 4. Ειδικό ωρολόγιο πρόγραμμα αστικών σχολείων κτλ. σχολικού έτους 1918-1919 5. Ωρολόγιο πρόγραμμα Αβερωφείου Μέσης Γεωργικής Σχολής 1918 6. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1920 7. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών 1921

367 368 369 370 371 372 373

8. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσων Γεωργικών Σχολών 1925 9. Ωρολόγιο πρόγραμμα Μέσης Δενδροκομικής και Αμπελουργικής Σχολής Πατρών 1926

374 375

II. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

377-382

Α ' . Ναυτικά σχολεία Β'. Α σ τ ι κ ά σχολεία θηλέων Γ'. Γεωργικά σχολεία

379-380 380-381 381-382

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

383-424

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

425-436

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

437-474

RÉSUMÉ

475-476

Ο ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΔΑΥΙΔ ΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

(1833-1929) ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ

ΑΡΧΕΙΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ,

ΤΟΥ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ Ε. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ - Α. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ O.E. ΦΩΤΟΜΑΡΑ 54 - Ν. ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΛ. 92.38.933- 92.36.675 ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ

ΤΟΥ 1989

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΒΑΣΩΣ ΚΥΡΙΑΖΑΚΟΥ