Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (1834-1914)

ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΣΠΥΡΟς I. ΑΣΔΡΑΧΑς, ΓΙΑΝΝΗς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΦΙΛΙΠΠΟς ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Αχαρνών 417, τηλ. 25 30 872 και 25 30 873

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΟΥΛΟΥΡΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (1834 -1914) Γνωστικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις

Ανθολόγιο κειμένων Βιβλιογραφία σχολικών εγχειριδίων

ΙΣΤΟΡΙΚΟΑΡΧΕΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

18

ΑΘΗΝΑ 1988

Η

αναζήτηση των καταβολών της ιστορικής παιδείας στο νεοελληνικό κράτος, και κυρίως τον τρόπον παροχής της, και η διερεύνηση των μηχανισμών διαμόρφωσης της ιστορικής συνείδησης μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα στον περασμένο αιώνα, υπήρξαν οι βασικές ερευνητικές ζητήσεις που κατεύθυναν τη συγκρότηση του Ανθολογίου. Τα κείμενα που επιλέχθηκαν φιλοδοξούν να σκιαγραφήσουν τη φυσιογνωμία του ιστορικού και του γεωγραφικού μαθήματος κατά τον 19ο αιώνα, με έμφαση κυρίως στην ιδεολογική λειτουργία της διδασκαλίας. Ενδιαφέρει δηλαδή ο λόγος ο οποίος αποκαλύπτει τους σκοπούς της ιστορικής και γεωγραφικής διδασκαλίας, γι' αυτό και προτιμήθηκαν κείμενα κατεξοχήν στρατηγικά, όπως οι πρόλογοι των διδακτικών βιβλίων και οι επίσημες και μη οδηγίες για τη διδασκαλία, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια.

Καλύπτονται επομένως οι πρώτες εκπαιδευτικές βαθμίδες (δημοτικά, Ελληνικά σχολεία και γυμνάσια) χωρίς αυστηρή μεθοδολογική διάκριση μεταξύ τους. Η παράλληλη αυτή ματιά νομιμοποιείται αφενός από το γεγονός ότι ηιστορική —και η γεωγραφική— ύλη προσφέρεται με τη μορφή ομόκεντρων κύκλων, έτσι ώστε να επαναλαμβάνεται στα βασικά της σημεία από το δημοτικό ως το γυμνάσιο. Αφετέρου, και στις δύο περιπτώσεις υπόκειται ο ίδιος ιδεολογικός καμβάς. Παρά τις παραλλαγές δηλαδή στη μέθοδο της διδασκαλίας, αφού θεωρείται ότι η διδακτέα ύλη πρέπει να προσαρμόζεται στην αντιληπτική ικανότητα του παιδιού, έχουμε να κάνουμε με μια κοινή αντίληψη. Αλλά ακόμη κι αν θελήσουμε να χαράξουμε μια μεθοδολογική τομή με αφετηρία τον τρόπο της διδασκαλίας και το είδος της ιστορικής γραφής, αυτή δε θα διαχωρίζει τη στοιχειώδη από τη μέση εκπαίδευση αλλά τα δημοτικά και τα Ελληνικά σχολεία από τη μια μεριά, και τα γυμνάσια από την άλλη. Μια δεύτερη επιλογή που πρέπει να αιτιολογηθεί προκαταρκτικά είναι η συνεξέταση της ιστορίας και της γεωγραφίας. Όπως αναπτύσσεται στην Εισαγωγή, κι όπως —πολύ περισσότερο— αποκαλύπτουν τα ίδια τα κείμενα του Ανθολογίου, η από κοινού αντιμετώπιση επιβλήθηκε εκ των πραγμάτων η συνεκφορά των δύο μαθημάτων στα πρώτα προγράμματα διδασκαλίας για τη μέση εκπαίδευση, οι επικαλύψεις και οι αλληλοδιεισδύσεις στα ίδια τα διδακτικά κείμενα, και τέλος η γενικότερη αντίληψη γιατο περιεχόμενο της γεωγραφικής διδασκαλίας, ήταν κάποιοι από τους αντικειμενικούς" λόγους

που υπαγόρευσαν τις επιλογές μου. Επιπλέον συντρέχουν λόγοι «ουσίας»: η ιστορία και η γεωγραφία παρουσιάζονται να επιτελούν κοινή ιδεολογική λε τουργία στο σχολικό χώρο, ο ρόλος τους στη διαμόρφωση της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης είναι παραπληρωματικός. να σημειώσω πάντως εδώ πώς συνδέοντας τη γεωγραφία με την ιστορία αποκλείω αναγκαστικά από κάθε εξέταση μέσα στο Ανθολόγιο τη μαθηματική γεωγραφία, την κοσμογραφία δηλαδή, μάθημα αποκλειστικά των γυμνασίων, που υπάγεται στη μαθηματική επιστήμη και διδάσκεται από καθηγητές μαθηματικούς. Η επιλογή των χρονικών ορίων του Ανθολογίου δεν είναι επίσης τυχαία, παρά την εξ ορισμού συμβατικότητα κάθε χρονικής τομής. Η σχέση της ιστοριογραφίας, και ειδικότερα της ιστορικής διδασκαλίας, και του εθνικού κράτους αποτελεί ένα πρώτο κριτήριο επιλογής. ο 19ος αιώνας ονομάστηκε «αιώνας της ιστορίας» όχι τόσο για την έντονα αυξητική τάση που παρουσιάζε ποσοστιαία αναλογία της ιστοριογραφικής παραγωγής μέσα στο σύνολο της εκδοτικής δραστηριότητας, όσο για τον ειδικό ρόλο που κλήθηκε να διαδραματίσει η ιστορική επιστήμη στη διαδικασία οικοδόμησης του Έθνους-κράτους. Μέσα από αυτή την οπτική, το 1834 μπορεί να θεωρηθεί ως χρονική αφετηρία της διδασκαλίας της ιστορίας —και της γεωγραφίας— και για ένα επιπλέον κριτήριο: το εκπαιδευτικό σύστημα που νομοθετείται κατά την οθωνική περίοδο παραμένει αναλλοίωτο στα βασικά θεσμικά του χαρακτηριστικά ως το τελικό όριο αυτού του Ανθολογίου, δηλαδή το 1914. Υπάρχει, επομένως, ένας βασικός νομοθετικός κορμός που μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε με συνέπεια τη στάση της πολιτείας απέναντι στα δύο μαθήματα και τον επίσημο λόγο ο οποίος καθορίζει τη διδασκαλία τους. Η ιδιαίτερη λειτουργία της διδασκαλίας της ιστορίας και της γεωγραφίας μέσα στα όρια του κράτους προσδίδει εξάλλου στο Ανθολόγιο την ελλαδική του φυσιογνωμία. Δεν εξετάζεται, επομένως, η ιστορική και η γεωγραφική διδασκαλία στο χώρο του ελληνισμού της οθωμανικής αυτοκρατορίας και της διασποράς γιατί, παρά τις αναμενόμενες συγκλίσεις, πρόκειται για μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα. Το Ανθολόγιο σταματά στο 1914, με τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης, τα οποία οριοθετούν και συγκεφαλαιώνουν την πορεία ελληνοποίησης του ιστορικού και γεωγραφικού μαθήματος από το 1834, και δίνουν το στίγμα της ιστορικής διδασκαλίας για τα επόμενα εξήντα χρόνια τουλάχιστον. τικού σχολείου. μέρος των πηγών που χρησιμοποιήθηκαν για τη σύνταξη της Εισαγωγής. Καθαρά πρακτικοί λόγοι επέβαλαν μια αντιπροσωπευτική επιλογή των κειμένων και τον περιορισμό των παραπομπών, έτσι ώστε η Εισαγωγή να προβάλλει τα ίδια τα κείμενα και να παρακινεί σε ανάγνωση των πηγών. Είναι βέβαια

αυτονόητο ότι κι εδώ, όπως σε κάθε παρόμοια εργασία ανθολόγησης πηγών καιόχι εξαντλητικής παρουσίασης τους, υπάρχει το στοιχείο της αυθαιρεσ Η επιλογή του «σημαντικού» και η απόρριψη του «ασήμαντου» είναι πράξεις καθαρά υποκειμενικές, οι οποίες τελικά εξυπηρετούν κάποιο σχήμα η κάποια υπόθεση που συνήθως προϋπάρχει. τα κείμενα που εντάχθηκαν στο Ανθολόγιο αναζητήθηκαν στους παράλληλους η και τεμνόμενους χώρους του επίσημου και του μη επίσημου λόγου. Επιλέχθηκαν λοιπόν αφενός τα κείμενα που σκιαγραφούν τις προθέσεις της πολιτείας και διαγράφουν το θεσμικό σιο της ιστορικής και γεωγραφικής διδασκαλίας: προγράμματα μαθημάτων, προκηρύξεις διαγωνισμών για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων και εκθέσεις των κριτικών επιτροπών, εγκύκλιοι, οδηγίες του υπουργείου προς του σκάλους η τους καθηγητές, εκθέσεις επιθεωρητών, νόμοι και διατάγματα" επίσης κείμενα θεωρητικά για τη διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας, όπου διαγράφεται το «δέον γενέσθαι», οι σκοπιμότητες δηλαδή και το περιεχόμενο μιας τέτοιας διδασκαλίας: άρθρα στον ημερήσιο και τον περιοδικό τύπο, μελέτες παιδαγωγικού περιεχομένου και πρόλογοι των συγγραφέων ητων εκδοτών διδακτικών εγχειριδίων.

Όλα αυτά τα κείμενα όμως, παρά τη διαφορετική τους προέλευση, συμπίπτουν ως προς μία βασική τους ιδιότητα: συγκροτούν τη «θεωρία» γιατη διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας και δεν παρέχουν στοιχεία για την «πράξη», γιατη σχολική πραγματικότητα. Στο κρίσιμο όριο μεταξύ θε ρίας και πράξης βρίσκεται το σχολικό εγχειρίδιο. Παρόλο που η διαμορφωτική επίδραση του εγχειριδίου στους χρήστες του δεν μπορεί να μετρηθεί, καθώς υπάρχει πάντα μια υπολογίσιμη απόσταση μεταξύ σχολικού προορισμού και σχολικής χρήσης, εντούτοις αποτελεί το σημαντικότερο δείκτη για την ποιότητα της ιδεολογικής εγχάραξης. Το διδακτικό βιβλίο είναι καταρχάς αντανάκλαση της κοινωνίας που το παράγει, αλλά και παράγοντας επιρροής σ' αυτήν. Συνήθως δε χρησιμοποιείται ως βήμα νεοτερισμών και πειραματισμών, αλλά ως αγωγός μετάδοσης της κυρίαρχης ιδεολογίας της εποχής του. οπωσδήποτε ο σημαντικότερος δείκτης για τη χρήση —και κατά συνέπεια την επίδραση— ενός εγχειριδίου είναι η διάδοσή του. Η αναζήτηση όμω αντιπροσωπευτικότητας κατά την επιλογή των κειμένων του Ανθολογίου επέβαλε την προβολή όχι μόνο των «σημαντικών» εγχειριδίων, εκείνων δηλαδή με τις περισσότερες επανεκδόσεις, αλλά και των «ησσόνων». με αυτό τρόπο βρισκόμαστε πολύ πιο κοντά στους μέσους όρους, και μπορούμε να σταθμίσουμε με λιγότερες πιθανότητες λάθους την ιδεολογία που διοχετεύεται μέσω του ιστορικού και του γεωγραφικού μαθήματος. Το Ανθολόγιο αυτό περιέχει κείμενα που προέρχονται από τρεις κατηγορίες διδακτικών βιβλίων: ιστορίες, γεωγραφίες και αναγνωστικά. τα κείμενα τοποθετούνται κατά χρονολογική σειρά, έτσι ώστε να φανεί η εξέλιξη τόσο της

αφηγηματικής μορφής του ιστορικού και του γεωγραφικού εγχειριδίου όσο και του ιδεολογικού τους περιεχομένου. η τοποθέτηση αυτή διευκολύνει εξάλλου την ανίχνευση του «νέου» και, κυρίως, το χρονικό εντοπισμό του. Επιτρέπει επίσης να διαφανεί έμμεσα η άποψη ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ένα εξαρχής αποκρυσταλλωμένο σχήμα, το οποίο απομένει να αναλύσουμε στα σταθερά και μόνιμα συστατικά του, αλλά με διακυμάνσεις —αποβολή κάποιων στοιχείων και ενσωμάτωση κάποιων άλλων— τις οποίες πρέπει να παρακολουθήσουμε στη διαχρονία. Από την άλλη μεριά, η εξωτερική, τεχνητή πυκνότητα των επιλεγμένων κειμένων παρακολουθεί τις εκδοτικές πυκνότητες: η σημαντική αύξηση των σχολικών εκδόσεων μετά το 1880 και οι συσπειρώσεις γύρω από τα χρόνια διεξαγωγής των διαγωνισμών για τη συγγραφή των διδακτικών βιβλίων είναι γεγονότα που όχι μόνο δεν πρέπει να αγνοηθούν αλλά καιναπροβληθούν. Η προσθήκη, τέλος, της βιβλιογραφίας των διδακτικών βιβλίων ιστορίας και γεωγραφίας θεωρήθηκε χρήσιμη γιαναολοκληρωθεί η εικόνατης διδασκαλίας των δύο μαθημάτων, που σκιαγραφείται μέσα από τα κείμενα. Η βιβλιογραφία δεν έχει δηλαδή μόνο πληροφοριακό χαρακτήρα,

αλλά κατέχει οργανική θέση: είναι η «υλική» πλευρά της διδασκαλίας. για τον τρόπο παρουσίασης της υπάρχει ξεχωριστό σημείωμα μετά τα κείμενα του Ανθολογίου. Στην πορεία της ερευνάς πολλοί είναι εκείνοι που πρόθυμα συζήτησαν μαζί μου η μου παραχώρησαν φιλικά τα δελτία τους. Ξεχωριστά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Σπύρο Ασδραχά, που καθοδήγησε διακριτικά την πρωτοβουλία μου σε όλα τα στάδια της εργασίας και με ενίσχυσε ατή διατύπωση των αρχικών μου υποθέσεων. ο Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης υπήρξε φίλος και συνδρομητής μου στην αναζήτηση του υλικού και στην τεκμηρίωση της ερευνας. Ευχαριστώ επίσης τους Αλέξη Δημαρά, Χρήστο Λούκο και Αλέξη Πολίτη, που διάβασαν το αρχικό κείμενο της Εισαγωγής και μου έκαναν χρήσιμες υποδείξεις. Σημαντική ήταν η προσφορά του Μάνου Χαριτάτου και της Εταιρείας Ελληνικού Λογοτεχνικού και ιστορικού Αρχείου σε εικαστικό και πληροφοριακό υλικό. ιδιαίτερες ευχαριστίες ανήκουν, τέλος, στον Φίλιππο Ηλιού, ο οποίος με ευστοχες επισημάνσεις απέτρεψε λάθη η παραλείψεις μου και υπέδειξε νέες οδούς προσέγγισης ενός πεπερασμένου υλικού. Η τελική μορφή του βιβλίου οφείλει πολλά στην πείρα και τη φροντίδα της Ελένης Γεωργιάδου, την οποία και ευχαριστώ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ημείς ουδέν άλλοέχομεν εφ' ω δυνάμεθα περ. Εκπαίδευσις, 1894

1. Μάθημα ιστορίας στο Αρσάκειο.

το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΤΑ

ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΑ

Η επιλογή ως χρονικής αφετηρίας του έτους στη διάρκεια του οποίου νομοθετείται το πρώτο κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα δε σημαίνει παραγνώριση της πνευματικής δραστηριότητας και των εκπαιδευτικών πρακτικών που είχαν αναπτυχθεί στον ελληνικό χώρο πολύ πριν από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. τα διδακτικά βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν στα πνευματικά κέντρα του ελληνισμού κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του αιώνα ξανατυπώνονται και χρησιμοποιούνται παράλληλα με τις νέες εκδόσεις· στα σχολεία της ελεύθερης Ελλάδας διδάσκουν και δάσκαλοι που έχουν μορφωθεί μέσα στο πνευματικό κλίμα των χρόνων που προηγήθηκαν του Αγώνα. Υ πάρχει λοιπόν για το θέμα που θα μας απασχολήσει μια παράδοση στην οποία θα χρειασθεί να αναφερθούμε όχι διεξοδικά αλλά υπαινικτικά, στα επιμέρου σημεία της Εισαγωγής. Α π ό το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, και με αιχμή τη στροφή προς τον 19ο, η διαφωτιστική σκέψη εμφανίζεται δυναμικά στον ελληνικό χώρο. το παραδοσιακό περιεχόμενο της εκπαίδευσης αναθεωρείταιμετηνεισαγωγή νέων διδακτικών αντικειμένων, κυρίως των θετικών επιστημών, και τα ενδιαφέροντα των ελλήνων λογίων επεκτείνονται σε χώρους νέους και σχεδόν άβατους. το 1750 ο Αλέξανδρος Καγκελλάριος μεταφράζει τη δεκαεξάτομη ιστορίατουCharles Rollin 1 . Εννέα χρόνια μετά, το 1759, ο Γεώργιος Κωνσταντίνου δημοσιεύει τον πρώτο τόμο της Παγκοσμίου ιστορίας της οικουμένης· ο πρόλογος του απευθύνεται «προς τους φιλοίστορας αναγνώστας» 2 . Στις δεκαετίες που ακολουθούν εκδίδεται μια σειρά από παγκόσμιες και ειδικές ιστορίες, στο σύνολο τους σχεδόν μεταφράσεις ξένων βιβλίων. Η ιστορία παρουσιάζεται να προσελκύει ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον εκ μέρους των λογίων ταυτόχρονα, και αναπόφευκτα θα λέγαμε, συνειδητοποιείται η αναγκαιότητα της διδασκαλίας της. ο Γρηγόριος Παλιουρίτης γράφει το 1807 πώς είναι «παντελώς αμελημένη και σχεδόν εξωστρακισμένηητης 1. Ch. Rollin, Παλαιά ιστορία των Αιγυπτίων, Καρχηδονίων, Ασσυρίων, Βαβυλωνίων, Μήδων, Περσών, Μακεδόνων, και Ελλήνων,...μεταφρασθείσα, και μετ' επιμελείας διορθωθείσα παρά Κυρίου Αλεξάνδρου Καγκελλαρίου..., τ. 1-16, Βενετία 1750. 2. Γεώργιος Κωνσταντίνου, Παγκόσμιος ιστορία της οικουμένης..., τ. Α', Περιέχων Βασίλειον της μεγάλης, Ρουσσίας ήτοι Μοσχοβίας, Βενετία 1759.

ιστορίας παράδοσις» 1- η συνειδητοποίηση της ανάγκης οδηγεί στην επισήμαν ση της έλλειψης. τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, στη ζήτηση αυτή αντιστοιχεί μιαανάλογηπροσφορά: οι τίτλοι των σχολικών εγχειριδίων ιστορίας πυκνώνουν αισθητά. Η ζήτηση δεν Ικανοποιείται πάντως μόνο με την έντυπη παραγωγή σχολικού βιβλίου - παράλληλα κυκλοφορεί και χρησιμοποιείται στη σχολική πράξη το χειρόγραφο βιβλίο. ένας μεγάλοςαριθμόςεξάλλο διδακτικών εγχειριδίων που τυπώνονται έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί—και «καταξιωθεί»— στη χειρόγραφη μορφή τους 2 . Η πορεία της γεωγραφίας είναι παράλληλη, όπως παράλληλη θα είναι σεόλοτον19οαιώνα.Α π ό τις αρχές του 18ου έχουν εκδοθεί η Εισαγωγή εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά του Χρύσανθου Νοταρά (1716) και η Γεωγραφία Παλαιά και Νέα του Μελέτιου (1728). το 1760 ο Γεώργιος Φατσέας εκδίδει τη δική του Γεωγραφική Γραμματική. το γεωγραφικόενδιαφέροναυξάνεται και η εκδοτική παραγωγή το επιβεβαιώνει. « Η Γεωγραφία είναι μία απότωναναγκαιοτάτωνεπιστημών,επομένωςδε,είναι παραδοτέα εν πάσι τοις σχολείοις κοινώς», γράφει ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ το 1781 3 .έτσιοι καινοτόμες γεωγραφικές προσεγγίσεις, της Νεωτερικής Γεωγραφίας των Δημητριέων κατεξοχήν 4 , που δεν αποβλέπουν οπωσδήποτε σε διδακτικούς σκοπούς, παρακολουθούνται από την προβολή της χρησιμότητας της γεωγραφικής διδασκαλίας. τα γεωγραφικά εγχειρίδια, που εκδίδονται σε ανάλογη πυκνότητα με τα ιστορικά στις αρχές του 19ου αιώνα, καλούνταιναανταποκριθούν στις νέες διδακτικές ανάγκες. Η σύγκλιση όλων αυτών των στοιχείων μας οδηγεί σε κάποιες διαπιστώσεις. Χωρίς να μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη χρονική στιγμή —πάντως στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα— εισάγεταιηιστορικήκα 1. Γρηγόριος Παλιουρίτης, Επιτομή ιστορίας της Ελλάδος, τ. Α', Βενετία 1807, σ. ιθ'. Πβ. επίσης Κ. Θ. Δημαράς, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. η εποχή του - η ζωή του - το έργο του, Αθήνα 1986, σ. 32-62, όπου εκθέτονται στη διαχρονική τους εμφάνιση τα τεκμήρια για την παρουσία του ιστορισμού στονελληνικό χώρο κατά την εποχή του Διαφωτισμού.

2. Βλ. Φίλιππος Ηλιού, «Σημειώσεις για τα "τραβήγματα" των ελληνικών βιβλίων τον16οαιώνα»,Ελληνικά 28 (1975), σ. 109' Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «η δυσπιστίαστοεντυποβιβλίοκαιηπαράλληλη χρήσητουχειρογράφου», το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες, Αθήνα 1982, σ. 283-293' Αικατερίνη Κουμαριανού, «Στάσεις και συμπεριφορές απέναντι στο ελληνικό έντυπο στον φθίνοντα IH' και στον αρχόμενο ΙΘ' αιώνα», στο ίδιο, σ. 257-269. Πβ. επίσης τα όσα γράφει η Ariadna Camariano-Cioran για τη διδασκαλία στις Ακαδημίες Ιασίου και Βουκουρεστίου: Les académies princières d Bucarest et de Jassy et leurs professeurs, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 145, 247-248. 3. Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Θεωρία της Γεωγραφίας..., Βιέννη 1781, σ. VI. 4. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.), Δανιήλ Φιλιππίδης - Γρηγόριος Κωνσταντάς. Γεωγραφία Νεωτερική περί της Ελλάδος, Αθήνα 1970.

γεωγραφική διδασκαλία στις ανώτερες σχολές (δευτεροβάθμια σχολεία) του ευρύτερου ελληνικού χώρου 1 . Η ύλη και η μέθοδος της διδασκαλίας είναι φυσικό να ποικίλλουν από τη μια σχολή στην άλλη και σύμφωνα πάνταμετα ενδιαφέροντα και τις ικανότητες των δασκάλων. Η έλλειψη ενιαίου εκπαιδευτικού συστήματος, και η συνακόλουθη έλλειψη ενιαίων προγραμμάτων, ευνοούσε το προσωπικό στοιχείο 2 . στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, στα λεγόμενα «κοινά σχολεία», είναι δύσκολο να μιλήσουμε για κάποια διδασκαλία που ξεπερνούσε τα όρια των στοιχειωδών γνώσεων, ανάγνωσης, γραφής, μητικής. τα θρησκευτικά κείμενα, η Οκτώηχος, το Ψαλτήρι, οι Πράξεις των Αποστόλων, χρησίμευαν ως πρώτο ανάγνωσμα των παιδιών. ο νέος τύπος αναγνωστικούπουεμφανίζεταιστηνκαμπή του αιώνα, επηρεασμένος από δυτικά πρότυπα, τείνει να περιλάβει μια ποικιλία γνώσεων: ο Πολυζώης Κοντός προσθέτει στη δεύτερη έκδοση της Ποικίλης Διδασκαλίας (1806) γνώσεις «της Φυσικής, και Γεωγραφίας και Ηθικής» 3 . Η γενικότερη αναστάτωση που προκαλείται από τον Αγώνα συνεπάγεται και μια ύφεση της εκδοτικής δραστηριότητας. το διδακτικό βιβλίο ακολουθεί τις τύχες των γενικών εκδοτικών ρυθμών, για να ανακάμψει μετά το 1827. στα χρόνια του Αγώνα το ενδιαφέρον για την εκπαίδευση εκδηλώνεται αμείωτο - στην πραγματικότητα, η αξιολόγησή της από τα χρόνια τηςακμής του Διαφωτισμού της προσέδωσε ρόλο επιχειρησιακό, έτσι ώστε να επ τίζεται —συχνά μόνη αυτή— τη συνολική ανασυγκρότηση του Έθνους. είναι εξαιρετικά γοργοί. Η ιστορία και η γεωγραφία αναγνωρίζονται ως αυτόνομα διδακτικά αντικείμενα, αλλά στην πράξη η διδασκαλία τους προσκρούει αφενός στην ανεπαρκή κατάρτιση των δασκάλωνκαιαφετέρουστις ποικίλες ελλείψεις σε υλικό (βιβλία, όργανα, κτίρια) που αντιμετωπίζει τα χρόνια εκείνα η εκπαίδευση. το πρόβλημα είναι οξύτερο στη στοιχειώδη εκπαίδευση

1. Α. Camariano-Cioran, ό.π., σ. 235-236. Πβ. επίσης Μανουήλ Γεδεών, «η πνευματική κίνησις του Γένους ημών κατά τα πρώτα του ΙΘ' αιώνος έτη», Εκκλησιαστική Αλήθεια 9 (1889), σ. 298-303' αναδημοσιεύεται με τον ίδιο τίτλο και με την εκδοτική φροντίδα των Άλκη Αγγέλου και Φίλιππου Ηλιού (Αθήνα 1976)' η παραπομπή στις σ. 185-196. 2. Πβ. Άλκης Αγγέλου, «η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', Αθήνα 1975, σ. 324. 3. Ποικίλη Διδασκαλία, ήτοι Αλφαβητάριον Ευμαθείας. Εν ω ευρίσκονται μαθήματα ωφέλιμα ίνα διδάσκωνται τα εις Τουρκίαν μικρά παιδία των Χριστιανών. Φιλοπόνως συγγραφέντα παρά του εν Ιερεύσιν Ελλογίμου Διδασκάλου Πολυζώη Κοντού του εξ Ιωαννί νων. Νυν δεύτερον μετά προσθήκης πολλών αξιολύγων της Φυσικής, και Γεωγραφίας και Ηθικής, παράτου αυτού Συγγραφέως εκδίδοται..., Γεώργιος Βεντότης, Βιέννη 1806. στην πρώτη έκδοση (Βιέννη 1803) δεν περιέχονταν γεωγραφικές γνώσεις.

δευση. ο Henri-Auguste Dutrône το 1828, μετά από επιθεώρηση των σχολείων των νησιών του Αιγαίου, διαπιστώνει —σε σύγκρισημετηνεποχή της Τουρκοκρατίας— μια συνεχή αύξηση του ποσοστού των σχολείων όπου διδάσκεται η ιστορία και η γεωγραφία 1 . Κατά την καποδιστριακή περίοδο, η προσπάθεια που γίνεται για την οργάνωση της εκπαίδευσης, κυρίως της δημοτικής, δεν αποφέρει πάντα τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, και μάλιστα ως προς την ομοιομορφία της διδασκαλίας. το βάρος, στα δημοτικά σχολεία, τοποθετείται στη μετάδοση στοιχειωδών γνώσεων (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική),καιαυτόσυμφωνεί με τις γενικές αρχές της αλληλοδιδακτικής μεθόδου η οποία εφαρμόζεται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση μέχρι το 1880, οπότε εισάγεται επίσημα η συνδιδακτική μέθοδος 2 . έτσι, από μια άλλη έκθεση, του I. Π . Κοκκώνη, για τα σχολεία της Πελοποννήσου αυτή τη φορά, πληροφορούμαστε ότι από τα αλληλοδιδακτικά σχολεία λείπει εντελώς κάποια ιστορικήηγεωγραφική διδασκαλία, εκτός από την ιερά ιστορία, ενώ από τα 19 συνολικά Ελληνικά σχολεία μόνο σε δύο διδάσκεται «Γεωγραφία και Ε λ ληνική ιστορία» 3 . «Γεωγραφία και ιστορία της Ελλάδος» διδάσκονται επίσης στο Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας 4 .

1. «Έκθεσις περί της παιδείας μέχρι του πρώτου έτους αρχής του Καποδίστρια», Γενική Εφημερίς Γ', 1828, 92 και 93, Απόστολος Δασκαλάκης, Κείμενα - Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως. Σειρά τρίτη. τα περί παιδείας, τ. Α', Αθήνα 1968, αρ. 125, σ. 178-185. ο Dutrône διαχωρίζει τη λειτουργία των σχολείων σε τρεις περιόδους: α') πριν από την επανάσταση, β') κατά τη διάρκεια της επανάστασης και γ') μετάτηνεπανάσταση, και κάνει τις εξης συγκρίσεις: «η παλαιά ελληνική γλώσσα και ιστορία εδιδάσκοντο μόνον εις το 1/3 των σχολείων των εκ της τουρκικής αρχής όντων, ευθύς δε εισήχθησαν εις τα 2/3 των της Επαναστάσεως και τα 3/4 των της τρίτης περιόδου. η Γεωγραφία δεν εδιδάσκετο ειμή εις το 1/6 των της πρώτης περιόδου σχολείων, εις πλέον η το 1/3 των της δευτέρας, και εις τα 2/3 των της τρίτης». 2. Παρόλο που η συνδιδακτική μέθοδος επιβάλλεται επίσημα το 1880, ένα συνδιδακτικό «ανώτερο» τμήμα προβλέπεται να λειτουργεί για τη διδασκαλία των συμπληρωματικών μαθημάτων από το 1836. Πβ. Ελένη Καλαφάτη, τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης 1821-1929. από τις προδιαγραφές στον προγραμματισμό, ΙΑΕΝ 8, Αθήνα 1988, σ. 131. το 1861 ο Ι.Π. Κοκκώνης δημοσιεύει το Εγχειρίδιον περί δημοτικής εκπαιδεύσεως ηοδηγόνπερί μεθόδων διδακτικών συνδιδακτικής και μικτής και περί νηπιακών σχολείων, έργο ανεξάρτητο από τον οδηγό της Αλληλοδιδακτικής ο οποίος έχει ήδη γνωρίσει τρεις εκδόσεις (η τέταρτηέκδοσήτου γίνεται το 1864). έτσι μία «μικτή» μέθοδος, συνδυασμόςαλληλοδιδακτικής καισυνδιδακτικής, εφαρμόζεται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση απόταμέσα του αιώνα. 3. «Συνοπτική έκθεσις του I.Κοκκώνη περί των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων Πελοποννήσου, εν Αιγίνη την 31 Δεκεμβρίου 1830», Α. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ', αρ. 741, σ. 1593-1597. 4. «οργανισμός και Πρόγραμμα του Κεντρικού Σχολείου Αιγίνης, εν Ναυπλίω την 19βρίου 1829», Α. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', αρ. 224, σ. 404-407. Σύμφωνα με το «προ-

διστριακής διακυβέρνησης χρησιμοποιούνται τα διδακτικά βιβλία που είχαν εκδοθεί πριν από τον Α γ ώ ν α 1 , αλλά και τα μικρά και ευχρηστα σχολικά εγχειρίδια που τυπώνονται από το 1822 ως το 1833 στο τυπογραφείο των αμερικανών μισσιονάριων της Μάλτας 2 . τα βιβλία αυτά, γραμμένα στην κοινή ελληνική διάλεκτο ώστε να είναι προσιτά και ευχάριστα στα μικρά παιδιά, φαίνεται π ώ ς είχαν ευρεία διάδοση στα ελληνικά κέντρα της οθωμανικής αυτοκρατορίας και στο ελεύθερο ελληνικό κράτος 3 . Εγχειρίδια ιστορίας και γεωγραφίας τυπώνονται στη Μάλτα, κυρίως στα χρόνια 1831-1832 4 . η δράση των προτεσταντών Ιεραποστόλων στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου δημιούργησε ωστόσο ανησυχίες στην ορθόδοξη Εκκλησία. οι μισσιονάριοι κατηγορήθηκαν για προσηλυτισμό και προκάλεσαν τη δυναμική αντίδραση του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης το οποίο, με εγκύκλιό του το 1836, απαγόρευσε τη φοίτηση των πιστών του στα σχολεία των μισσιονάριων και διέταξε την καταστροφή των εντύπων τους 5 .

ΠρόγραμματωνενΑιγίνη Διδακτηρίων την παρούσαν εξαμηνίαν 1832 Σεπτ. 1 εως 15 Φεβρ. 1833», Εθνική Εφημερίς 44 (24 Σεπτεμβρίου 1832), διδάσκονται στο Λύκειο γεωγραφία «παλαιά» και «νεωτάτη»,ιστορικήχρονολογία και μυθολογία και στο Προκαταρκτικό Σχολείο «Νεωτέρα Γεωγραφία». 1. Πβ. τους καταλόγους των βιβλίων που αποστέλλονται στα σχολεία από τη Γραμματεία των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως: Α. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Β', αρ. 413, σ. 883-884 και τ. Γ', αρ. 790, σ. 1685' Ελένη Μπελιά, η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την καποδιστριακήν περίοδον, Αθήνα 1970, σ. 8689, 99-100. 2. Βλ. Evro Layton, «The Greek Press at Malta of the American Board of Commissioners for Foreign Missions (1822-1833)», ο Ερανιστής 9 (1971), σ. 169-193. το 1833 το τυπογραφείο των αμερικανών μισσιονάριων μεταφέρθηκε στη Σμύρνη. 3. τα τραβήγματα των βιβλίων της Μάλτας ήταν ιδιαίτερα υψηλά. Βλ. Φίλιππος Ηλιού, «Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. Προσθήκες, Συμπληρώσεις», Τετράδια έργασίας 4, Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1983, σ. ι'. 4. Βλ. τον πίνακα των εκδόσεων της Μάλτας (108 τίτλοι) που δημοσιεύει η Evro Layton, ό.π., σ. 185-193. 5. Κυριακή Μαμώνη, «Αγώνες του οικουμενικού Πατριαρχείου κατά των Μισσιοναρίων», Μνημοσύνη 8 (1980-1981), σ. 190. Πβ. επίσηςγιατιςαντιδράσειςεναντίοντων μισσιονάριων στο ελεύθερο ελληνικό κράτος: John Α. Petropulos, Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), Αθήνα 1985, σ. 346-349.

ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ειρηνικής αντιδιαστολής προς την πραγματικότητα. Δ. Γληνός, 1921

το 1834 ο νόμος που διοργανώνει την πρωτοβάθμια εκπαίδευση κατατά τηνιστορίακαιτηγεωγραφία στις προαιρετικές γνώσεις του δημοτικού σχο λείου (Ανθολόγιο 1). «Συμπληρωτικά! γνώσεις»ονομάζονταιακόμηκαιτο 1863 από τον I. Π. Κοκκώνη στο Εγχειρίδιο του για τη δημοτική εκπαίδευση (Ανθολόγιο 43). στην πράξη, όπως φανερώνουνδύοεπιθεωρητικέςεκθέσεις του I. Π. Κοκκώνη πάλι, το 1837 (Ανθολόγιο 9) και το 1839 (Ανθολόγι αντίστοιχα, ιστορίακαιγεωγραφία φαίνεται πώς διδάσκονταν μόνο στα δημοτικά σχολεία που λειτουργούσαν στις πρωτεύουσεςτωνεπαρχιών, ενώστα υπόλοιπα η διδασκαλία περιοριζόταν στις στοιχειώδεις γνώσεις (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική). "Ως την επίσημη κατάργηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και την εισαγωγή της συνδιδακτικής το 1880, καθώς και τη δημοσίευση των πρώτων προγραμμάτων του δημοτικού σχολείου το 1894 (Ανθολόγιο 111), η λειτουργία της στοιχειώδους εκπαίδευσης ρυθμίζεταιαπότονοδηγότης Αλληλοδιδακτικής μεθόδου και από κάποιες εγκύκλιες οδηγίες που κατά καιρούς αποστέλλονται στους δημοδιδασκάλους 1. Η νομοθετική φροντίδα για τη μέση εκπαίδευση (τριτάξια Ελληνικά και τετρατάξια γυμνάσια) παρουσιάζεται διαφορετική: ήδη το 1836,καια προσδιορίζει λεπτομερώς την ύλη και τις ώρες διδασκαλίας κάθε μαθήματος (Ανθολόγιο 6). "Ως το 1914 δημοσιεύονται 9 συνολικά προγράμματαγιατη μέση εκπαίδευση, χωρίς να συνυπολογίζουμε σ' αυτόν τον αριθμό τις διάφορες αυξομειώσεις διδακτικών ωρών που ρυθμίζονταν στα μεσοδιαστήματα

1. η πρώτη επίσημη προσπάθεια για λεπτομερή καθορισμό της ύλης κάθε μαθήματος και για σύνταξη ενός στοιχειώδους ωρολόγιου προγράμματος γίνεται με το Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι του Δ.Γ.Πετρίδη το 1881 (βλ. εδώ, Ανθολόγιο 69α, 69β). 2. το πρώτο νομοθέτημα που αναφέρεται στη μέση εκπαίδευση είναι το Β. ο. «Περί συστάσεως ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου εις Ναύπλιον», 21 Νοεμβρίου / 3 Δεκεμβρίου 1833. από το 1834 ως το 1836 συντάσσονται μια σειρά από νομοσχέδια για την οργάνωση των Ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων: «οργανισμός Ελληνικών σχολείων, Γυμνασίων και Πανεπιστημίου» του Α.Ρ. Ραγκαβή με 182 αρθρα, Ναύπλιον 1834 (Ανθολόγιο 2), Νομοσχέδιο υπ' αριθ. 24008, 4/16 Απριλίου 1835, «Die Organisation der Hellenischen Schulen», και υπ' αριθ. 24398, 18/30 Απριλίου 1835, «Die Organisation der Gymnasien», Γενικά Αρχεία του Κράτους, οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 36.γιατο νομοσχέδιο του 1834 βλ. επίσης: Α. Ρ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, Αθήνα 1894-1895, τ. Α', σ. 385" Α. Δημαράς, η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Α', Αθήνα 1983, σ. 52.

των

με βασιλικά διατάγματα. Η εφαρμογή του προγράμματος δε γίνεται βέβαια πάντα ομαλά, ουτε προφανώς το γράμμα του Νόμου ακολουθείται πιστά. Α π ό προγράμματα του Γυμνασίου Ναυπλίου (για την περίοδο 1838-1849) 1 και του Γυμνασίου Αθηνών (για τα χρόνια 1862-1869, αλλά με ενδιάμεσα κενά) 2 φαίνεται πώς το επίσημο πρόγραμμα επιβάλλει οπωσδήποτε κάποιες περιοριστικές προδιαγραφές, αλλά η εφαρμογή του εξαρτάται από τις διαθεσιμότητες σε καθηγητές και βιβλία 3 . Μετά το 1882, πάντως, με τους πρώτους διαγωνισμούς για τα διδακτικά βιβλία και τη χρήση αποκλειστικά εγκεκριμένων βιβλίων στα σχολεία, μπορούμε να υποθέσουμε πώς οι αποστάσεις μεταξύ νομοθετικού πλαισίου καιεκπαιδευτικής πραγματικότητας μειώνονται. στο σύστημαέκδοσηςκαι χρήσης των διδακτικών βιβλίων μπορεί πράγματι να εκφρασθεί πολύ πιο συγκεκριμένα, και ίσως πολύ πιο αποτελεσματικά, ο έλεγχος της κεντρικής εξουσίας στον εκπαιδευτικό μηχανισμό. Η συγκεντρωτική αύτη εκπαιδευτική πολιτική, που ενσαρκώνεται κυρίως μέσα από το αίτημα της «ομοιομορφίας» της εκπαίδευσης, αποτελεί το βασικό στοιχείο του επίσημου λόγου σε όλη τηνπερίοδοαπότο1834 ως το 1914. «ομοιομορφία» της εκπαίδευσης σημαίνει όμως κατά κύριο λόγο «ομοιόμορφα» διδακτικά βιβλία 4 . Η εκπαιδευτική

1. Αρχείο Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου. Κεφαλαιώδης Καταγραφή Ευρεθέντων 1833 - 1935. Βλ. Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου», Τετράδια Εργασίας 9 (Μέρος Β'), Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού ιδρύματος Ερευνών, υπό έκδοση. 2. Αρχείο Γυμνασιάρχου Γ.Παυλίδου, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Τμήμα Χειρογράφων, Ω 17. 3. στο Γυμνάσιο Ναυπλίου, εξαιτίας ταραχών, δε διδάχθηκε ιστορία και γεωγραφία το 1839 και το 1843. στον «Ονομαστικόν κατάλογον των μαθητών του εν Ναυπλίω Γυμνασίου, κατά κλάσεις των ελληνικών και είδη των διδασκομένων μαθημάτων και εις τί εκαστος αυτών ενησχολείτο, και σημείωσιςτουαποτελέσματοςτωνεξετάσεωντουθερινούεξαμήνου του 1839 ετους», Αρχείο Γυμνασίου Ναυπλίου, ο γυμνασιάρχης Λεόντιος Μ.Αναστασιάδης σημειώνει: «Εν τω καταλόγω αι στήλαι της πολιτικής Γεωγραφίας και της ιστορίας εμειναν ασημείωτοι, επειδή και διά τας ταραχάς, και διά τον ανωφελέστατον τρόπον της παραδόσεως ολίγιστοι των μαθητών εφοίτησαν, και αυτοί ουδέν έμαθον». τα προγράμματα του Γυμνασίου Ναυπλίου μου παραχώρησε ο κ. Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, ο οποίος έχει κάνει και την καταγραφή της Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου. Βλ. παραπάνω σημ. 1. 4. η φροντίδα αυτή είχε ήδη εκφρασθεί από τον Καποδίστρια. Βλ. «Σύστασις Επιτροπών προς σύνταξιν σχολικών βιβλίων, εν Ναυπλίω την 18 Οκτωβρίου 1829», Α. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', αρ. 195, σ. 330-331. ομοιόμορφα διδακτικά βιβλία προβλέπει και τοάρθρο12 του νομοσχεδίου του Α. Ρ. Ραγκαβή για την οργάνωση της μέσης εκπαίδευσης (Ανθολόγιο 2). ως προς το θέμα της ομοιομορφίας των διδακτικών βιβλίων αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ένας λόγος κι ένας αντίλογος (για τον αντίλογο βλ. Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Β' Σύνοδος, Δ' Περίοδος, τ. Β', Συνεδρίασις ΟΣΤ', 23 Ιουνίου 1855), με τελική απόληξη το Νόμο ,ΓΣΑ' του 1907 ο οποίος καθιερώνει το

πραγματικότητα του 19ου αιώνα, ωστόσο, ακύρωνε κάθε δυνατότητα εφαρμογής αυτής της αρχής, και οι προθέσεις της πολιτείας παρέμεναν διαρκώς «ευσεβείς πόθοι» 1 . Ό π ω ς δείχνουν οι κατά καιρούς επιθεωρήσεις, το κράτος αδυνατούσε να εμποδίσειτηνκυκλοφορία κλεψίτυπων και μη εγκεκριμένων βιβλίων, κυρί στηνεπαρχία. Υ π ή ρ χ ε αφενός λοιπόν η κλεψίτυπη αναπαραγωγή του σχολικ βιβλίου, στα τυπογραφεία των επαρχιακών κέντρων κατεξοχήν, η οποία διοχέτευε στην αγορά ένα σημαντικό αριθμό αντιτύπων, σχεδόν πανομοιότυπων μετιςγνήσιες εκδόσεις 2 . Οι συχνές καταγγελίες στον τύπο εκδοτών και σ γραφέων των οποίων παραβλάπτονταν τα συμφέροντα, και οι σχετικές απαγορευτικές εγκύκλιοι του Υπουργείου επιβεβαιώνουν την ευρύτατη κυκλοφορία των κλεψίτυπων σχολικών εγχειριδίων. Η χρήση εξάλλου στα σχολεία βλίων που δεν έφεραν την επίσημη εγκριση του Υπουργείου οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον τρόπο εγκρισης των διδακτικών βιβλίων τα πρώτα πενήντα χρόνια της ανεξαρτησίας, τα οποία «εκρίνοντο άλλο υπ' άλλης επιτροπής διο-

κρατικό μονοπώλιο των διδακτικών βιβλίων και το σύστημα του μοναδικού εγχειριδίου ανά μάθημα (Νόμος ,ΓΣΑ' «Περί διδακτικών βιβλίων», 4 Απριλίου 1907, Εφημερίς της Κυβερνήσεως Α', 60, 4 Απριλίου 1907). 1. οι εκθέσεις των επιθεωρητών, τα άρθρα στον ημερήσιο και τον περιοδικό τύπο, και οι προσωπικές μαρτυρίες δασκάλων και μαθητών, δίνουν πράγματι μια απογοητευτική εικόναγιατηλειτουργία της δημοτικής εκπαίδευσης καταρχάς: «αχυρώνες» και «ρυπαραί τρώγλαι» για σχολεία (πβ. Χ.Παπαμάρκος, «Έλεγχος της αξίας των εν τω υπομνήματι του κ. Χρήστου Παπαδοπούλου γνωμών περί των εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων...», Παράρτημα των Εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων..., Αθήνα 1890, σ. 22), δάσκαλοι «υπηρέται των δημάρχων, των βουλευτών και των υπουργών» (Μ.Ι.Βρατσάνος, το Δημοτικόν Σχολείον εν Ελλάδι και ο διδάσκαλος αυτού..., Αθήνα 1874, σ. 12), «επιτροπή που διορίζεται για ν' αποκουτιαίνει τα παιδιά και για να ληστεύει τους γονιούς τους» ως επιτροπή εγκρισης των διδακτικών βιβλίων (Στάθης Δήμας [=Δημήτριος Ταγκόπουλος], «τα Διδαχτικά», ο Νουμάς, αρ.198, 14 Μαίου 1906). η όλη κατάσταση συνοψίζεται σε μια και μόνη φράση: «άθλιοι [διδάσκαλοι] μαθητάς αθλιους αθλίως διδάσκοντες αθλίους τους απολύουσιν» (Βασίλειος Φαρσής, η Δημοσία Παίδευσις και το διδασκαλικόν εν Ελλάδι, Πάτρα 1868, σ. 29). Από την άλλη μεριά, το ανεφάρμοστο των νόμων, οι οποίοι θεσπίστηκαναπό«άλλοεθνείς και ετεροδόξους» κατά μίμηση ξένων προτύπων και χωρίςναανταποκρίνονταιστις ελληνικές ανάγκες,καταγγέλλεται ως μία από τις βασικές αιτίες αυτής της κατάστασης. Αυτή την οξεία κριτική των σχολικών θεσμών δεν πρέπει ωστόσο να τη θεωρήσουμεωςπιστήαπεικόνισητηςπραγματικότητας. η επένδυση πολλών προσδοκιών στην εκπαίδευση προκαλούσε αναπόφευκτα αντίστοιχες αντιδράσεις απογοήτευσης. 2. Ενδεικτικές για την έκταση της κυκλοφορίας κλεψίτυπων βιβλίων είναι οι εγκύκλιοι που κατά καιρούς εξέδωσε το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Παραπέμπω, τελείως ενδεικτικά: Εγκύκλιος 6652 / 4 Νοεμβρίου 1859 «Περί απαγορεύσεως τηςχρήσεως διδακτικών βιβλίων μη εγκεκριμένων υπό του υπουργείου», Εγκύκλιος 9757 / 3 Δεκεμβρίου 1868 «Περί βιβλιοπωλικών σκανδάλων», Εγκύκλιος 3096 / 6 Ιουνίου 1870 «Περί απαγορεύσεως χρήσεως κλεψιτύπων βιβλίων», Εγκύκλιος

διοριζομένηςωςε τ υ χ ε » 1 .Η ελαστικότητα στη διάδοση και τη χρήση των διδακτικών βιβλίων, παρά τις αυστηρές συστάσεις του Υπουργείου,αλλάκαιο τρόπος που χορηγούνταν οι εγκρίσεις, άφηναν μεγάλο περιθώριο δράσης στην κερδοσκοπία. ένα σύστημα πελατειακών σχέσεων που συνέδεε τους δασκάλους με τους δημάρχους, τους βουλευτές και τους υπουργούς, αλλά και τους συγγραφείς σχολικών εγχειριδίων με τους κριτές τους 2 , προσδιόριζε αναπόφευκτα την επιλογή των διδακτικών βιβλίων έτσι ώστε βιβλία «νόθα και απηρχαιωμένα» 3 να βρίσκονται στα χέρια των μαθητών. Είναι προφανές ότι το σύστημα εγκρισης των διδακτικών βιβλίων ήταν ευάλωτο σε επιθέσεις, και μάλιστα

5795 / 28 Ιουλίου 1879 «Περί των εκ τυποκλοπίας διδακτικών βιβλίων», Εγκύκλιος 10895 / 2 Σεπτεμβρίου 1885 «Περί απαγορεύσεως της χρήσεως κλεψιτύπων βιβλίων» κ.ci. 1. Εγκύκλιος 15510 «προς τον Πρόεδρον της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής Κύριον Φίλιππον Ιωάννου, εν Αθήναις τη 11 Ιανουαρίου 1852», Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Φιλίππου Ιωάννου. η επιτροπή με πρόεδρο τον Φίλιππο Ιωάννου και μέλη αρχικά τους Κ. Ασώπιο, Θ. Μανούση, Θ. Φαρμακίδη, Κ. Κοντογόνη, Γ.Γεννάδιο, Γ.Βούρη, Ν. Χορτάκη, Σ. Κουμανούδη και Η. Μητσόπουλο λειτούργησε «αμισθί» από το 1848 ως το 1858. το 1855, μετά το θάνατο του Γ.Γεννάδιου και την παραίτηση των Χορτάκη και Φαρμακίδη, διορίστηκαν ως μέλη οι Ευθ. Καστόρχης, I. Ψαράς, I. Παπαδάκηςκαι,για

σμός για τη συγγραφή των διδακτικών βιβλίων (Β. ο. «Περί διαγωνίσματος προς συγγραφήν προσφορωτέρων βιβλίων διά τα δημοτικά σχολεία», 1 Σεπτεμβρίου 1856: Θ.Π.Δηλιγιάννης και Γ.Ν.Ζηνόπουλος, Ελληνική Νομοθεσία από του 1833 μέχρι του 1875, τ. ΣΤ', Αθήνα 1875, σ. 459-461), ο οποίος όμως ποτέ δεν έγινε. το 1867 ο νόμος ΣΜΘ' «Περί διδακτικών βιβλίων» θεσπίζει το διορισμό εξεταστικής επιτροπής των διδακτικών βιβλίων από 24 μέλη. η επιτροπή ανανεώνεται κάθε πέντε χρόνια (Π.Ι.Κλάδος, Εκκλησιαστικά και Εκπαιδευτικά..., Αθήνα 1860-1869, τ. Β', σ. 375-377). η κατάσταση πάντως δεν αλλάζει ωςτο1882 που προκηρύσσεται ο πρώτος ουσιαστικά διαγωνισμός διδακτικών βιβλίων. 2. «Συμμορία συγγραφέων, εκδοτών και διδασκάλων» καταγγέλλεται στο Νουμά, αρ. 5 (16 Ιανουαρίου 1903). αρθρο του Σ.Αγαλιανού (=Δημήτριος Δημητριάδης), «η Βιβλιοκαπηλεία και το Εκπαιδευτικό Καθεστώς», επίσης στο Νουμά, αρ.217 (15 Οκτωβρίου 1906), περιγράφει την ίδια πραγματικότητα: «στα τελευταία τούτα χρόνια, που έχουνε φαρδέψει πια οι δασκάλοι, κατάντησε από τα μεγαλύτερα εμπόρια να λογιέται κ' η βιβλιοκαπηλεία. οι βουλευτάδες την προστατεύουνε, το Υπουργείο της Παιδείας τη θρέφει μέσ' στην αγκαλιά του, κ' οι δασκάλοι γερά δουλεύουνε για δαύτη. [...] οι δασκάλοι έχουνε κόμματα για να υποστηρίζουνται συναμεταξύ τους. έτσι λοιπόν στα σχολεία βάνουνε βιβλία των δικώνε τους φίλων». 3. Βλ. Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των δημοτικών σχολείων αποσταλέντων εκτάκτων επιθεωρητών, Αθήνα 1885, σ. 119. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο τρόπος που προμηθεύονταν οι μαθητές τα βιβλίαδενακολουθούσεπάντα τον ορθόδοξο δρόμο. Από μαρτυρία του Γ. Π. Παρασκευόπουλου, μαθητή στο Ελληνικό σχολείο του Κρανιδίου γύρω στα 1880, πληροφορούμαστε τα εξης: «με τον αγαθό αυτόν και σεβάσμιον διδάσκαλον συνεφωνήσαμεν να λαμβάνω παρ' αυτού τα διδακτικά βιβλία και να του προσφέρω κάθε μεσημέρι μίαν φιάλην αφρώδους κρασιού από το κοκκινέλι του σπητιού μας» (Γ.Π.Παρασκευόπουλος

εκ μέρους των συγγραφέων που απορρίπτονταν 1 . τα μέ εγκρισης κατηγορήθηκαν κατά καιρούς τόσο για κερδοσκοπία 2όσοκαιγ μεροληψία. το κίνητρο του κέρδους ίσχυε φυσικά και για τους συγγραφείς των διδακτικών βιβλίων σε βάρος της ποιότητας τους.Α ν ώ ν υ Ε φ η μ ε ρ ί δ α των Φιλομαθών το 1862 περιγράφει τον τρόπο που συντίθεται ένα «φύραμα δραχμοθηρευτικόν» με τη μορφή διδακτικού β γιο 40). την εικόνα συμπληρώνει το πρωτοσέλιδο, επίσης ανώνυμο,άρθροτης εφημερίδαςαιώνστοφύλλο της6ης Ιουλίου 1884: παραγωγή και κυ σχολικών εγχειριδίων με ταχύτατους ρυθμούς και «βεβαίως ουχί πάντοτε χάριν επιστημονικών η παιδαγωγικών λόγων» (Ανθολόγιο 74). θα πρέπει να σημειωθεί πάντως πώς σε πολλές περιπτώσεις δε γινόταν χρήση εγχειριδίων αλλά χειρόγραφων σημειώσεων τόσο στη μέση εκπαίδευση όσ 3 τικό σχολείο , οπού μάλιστα κατά κανόνα οι μαθητές δε χρησιμοποιούσαν άλλο εγχειρίδιο από το αναγνωστικό.

γεωγραφίας ήταν —τις πρώτες δεκαετίες μετά το 1834, και με φθίνουσα πυκνότητα ως την καμπή του αιώνα— η μετάφραση κάποιου ξένου εγχειριδίου, αγγλικού, γερμανικού η γαλλικού, και αργότερα η αντιγραφή αποσπασ

πουλος, Ακτίνες και νέφη. Αναμνήσεις μιας πεντηκονταετίας (1882-1932), Αθήνα 1932, σ. 28). 1. Εκτός από το ένα κείμενο διαμαρτυρίας που καταχωρίζεται εδώ (Ανθολόγιο 118), αξίζειναπαρατεθούν μερικοί ακόμη τίτλοι, πάντα για εγχειρίδια ιστορίας και γεωγραφίας: Μ. Γ. Δήμιτσας, «η εγκριθείσα Γεωγραφία ψάλλουσα», Νέα Εφημερίς, αρ. 359, 24 Δεκεμβρίου 1888" Ιάκωβος Χ. Δραγάτσης, «Γεώργιος Π. Κρέμος ο ιστορικός. Εν τη της Ρωμαϊκήςιστορίαςκρίσει», Πρόνοια (Πειραιώς), αρ. 611, 2 Μαρτίου 1885" Αθ. Σακελλάριος, Ανασκευή περί των της γεωγραφίας αυτού γραφέντων υπό Ν. Σπαθή εισηγητού της β' επιτροπείας του περί διδακτικών βιβλίων διαγωνισμού, Αθήνα 1888' Παύλος Καρολίδης, Διαμαρτυρία προς το επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υ πουργείον κατά της υπό της πλειονοψηφίας εγκριθείσης ιστορίας Γ. Σωτηριάδου ως διδακτικού βιβλίου δια την Α' του γυμνασίου τάξιν, καίπερ πασών των υποβληθεισών χειρίστης και παράτο επίσημον πρόγραμματου υπουργείου συντεταγμένης, Αθήνα1894, και Γεώρ Σωτηριάδης, Π. Καρολίδης οδιαμαρτυρόμενος Καππαδόκης, Αθήνα 1894" Ευάγγελου Γ. Παπαχατζής, έλεγχος των κρίσεων περί των ιστοριών αυτού . . ., Αθήνα 1895. Εξάλλου, βήμα διαμαρτυρίας κατά των άλλων συγγραφέων και των κριτών αποτελούν πολλές φορές οι ίδιοι οι πρόλογοι των διδακτικών βιβλίων. Βλ. ενδεικτικά: Γ. Α. Βακαλόπουλος, Νέα πολιτική Γεωγραφία... ερανισθείσα εκ της επιτόμου Γεωγραφίας του Ερρίκου Α. Δανιήλ. .. προς χρήσιν των γυμνασίων. έκδοσις δευτέρα..., Αθήνα 1885, σ. γ'-κβ'. 2. Βλ. Αθηνά, αρ. 965, 4 Νοεμβρίου 1842 και Σχέδιο Διατάγματος «Περί συστάσεωςεξελεγκτικήςτωνβιβλίων επιτροπής», Οκτώβριος 1844, Γενικά Αρχεία του Κράτους, οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 49. 3. Βλ. «Πρόγραμμα των της εαρινής εξαμηνίας του 1844 μαθημάτων του εν Ναυπλία Β.Διδακτηρίου», Αρχείο Γυμνασίου Ναυπλίου, ό.π., και εδώ, Ανθολόγιο 79α.

από προηγούμενα ομόλογα εγχειρίδια η και από βιβλία τα οποία δεν προορίζονταν για σχολική χρήση. η τακτική των «ερανισμάτων» παρήγε, όπως ήταν επόμενο, «κακοτέχνους συρραφάς εξ αμοιβαίων αντιγραφών» 1 . ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ

τα πρώτα λοιπόν εγχειρίδια ιστορίας και γεωγραφίας που χρησιμοποιήθηκαν στα ελληνικά σχολεία ήταν μεταφράσεις ξένον διδακτικών βιβλίων. Οι μεταφράσεις αυτές παρέμειναν σε χρήση μέχρι και τη δεκαετία του 1880 περίπου, οπότε απορρίπτονται από τους κριτές των διδακτικών βιβλίων επειδή δεν εξυπηρετούσαν ένα εθνικό εκπαιδευτικό σύστημα: «τα πλείστα αυτών μεταφρασθέντα δόκιμα μεν ίσως καθ' εαυτά και αξιόλογα, αλλά προς παίδευσιν μαθητών άλλων χωρών συντεταγμένα και εν χαρακτήρι ξένης γλώσσης υποτυπωθέντα αποβαίνουσιν εις τους ημετέρους μαθητάς η ψυχρά η ακατάληπτα» (Ανθολόγιο 76). Η έλλειψη ελληνικού χαρακτήρα, για την οποία επικρίνονταν τα μεταφρασμένα διδακτικά βιβλία, αφορούσε επομένως τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο: α') ξενισμούς που παρέβλαπταν την «καθαρότητα» της γλώσσας έτσι ώστε οι μαθητές να μη μένουν «αμόλυντοι του βαρβαρισμού και αδιάφθοροι», β') δυσαναλογία στην ανάπτυξη των κεφαλαίων που αναφέρονταν στην Ελλάδα και εκείνων που αφορούσαν στην υπόλοιπη Ευρώπη —σε βάρος της πρώτης δηλαδή— και «ψυχρότητα» της περιγραφής (Ανθολόγιο 151). χώρο της εκπαίδευσης, η οποία ανιχνεύεται εξάλλου την ίδια εποχή σ' όλες τις υπόλοιπες πτυχές της ελληνικής πνευματικής ζωής. Η στάση απέναντι στη Δύση γνωρίζει διαφοροποιήσεις που κλιμακώνονται από την τυπολατρική μίμηση ως την πλήρη απόρριψη. για την εκπαίδευση που μας ενδιαφέρει εδώ, η αύξουσα, με το προχώρημα του αιώνα, προβολή της «ελληνοπρεπούς» αγωγής σημαίνει μία, μερική έστω, αποδέσμευση από τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, κό απόρριψης των μεταφράσεων στο διαγωνισμό του 1882, που μόλις παρατέθηκε, βρίσκεται κοντά σ' αυτή την άποψη. Εντούτοις, ο αυξανόμενος ελληνοκεντρισμός δεν παύει να έχει συχνά ως σημείο αναφοράς του το δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. σε επόμενους διαγωνισμούς, το 1896 και το 1913 για παρά1. Χ. Κυριακάτος, «τα παρ' ημίν διδακτικά βιβλία», Επετηρίς της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1 (1901-1902), σ. 136. Πβ. επίσης Γ.Π. (Γεώργιος Παπασωτηρίου), «Ποίος πρέπει να συγγραφή διδακτικά βιβλία», εκπαίδευσις 1 (1892), σ. 81-82. 2. την «ελληνοπρεπή» αγωγή ως τη μόνη μορφή αγωγής που αρμόζει στα ελληνόπουλα πρόβαλλε κυρίως ο Χ. Παπαμάρκος: Περί τον σκοπού της εκπαιδεύσεως της ελληνίδος νεολαίας. Πραγματεία Παιδαγωγική, Κέρκυρα 1885. Βλ. και εδώ, Ανθολόγιο 79α, 79β.

ο

τις

δείγμα, προκρίνεται «η πιστή και καλή μετάφρασις [. . . ] μιας η δύο ξένων γεωγραφιών εκ των αρίστων και εγκεκριμένων και η εγκρισις αυτών και παρ' ημίν» (Ανθολόγιο 120), εφόσον «οι ημέτεροι διδακτικών βιβλίων συγγραφείς εμφανίζονται εις τους διαγωνισμούς η τα αγαθά ταύτα βιβλία αγνοούντες η ανίκανοι να χρησιμοποιήσωσιν αυτά», και συντάσσουν έτσι αδόκιμα βιβλία (Ανθολόγιο 161). Η ελληνική σχολική ιστοριογραφία είναι λοιπόν αρχικά δέσμια —με σχέση θυγατρική— της ομόλογης της ευρωπαϊκής, και κατά συνέπειατηςεικόναςγια την—αρχαία κατά βάση—Ελλάδα που είχαν οι Ευρωπαίοι. Η ανερχόμενη αυτοπεποίθηση της Ευρώπης τον 18ο και τον 19ο αιώνα αναζήτησε αρχαιοελληνικά ερείσματα: μέσα στο κάτοπτρο της κλασικής Ελλάδας είδε την πραγμάτωση σύγχρονων ιδανικών (ανθρωπισμού, ελευθερίας, φυσικότητας)καιαναγνώρισε τον εαυτό της ως φυσικό κληρονόμο της αρχαίας πολιτισμικής παράδοσης, πολύ περισσότερο από τους νεοέλληνες επίδοξους κληρονόμους της. Αυτή η διαδικασία σύγκρισης οδηγεί πολλές φορές στην πλήρη ταύτιση 1 ,πουεπιτρέπεται χωρίς να παραβλάπτονται οι επιμέρους ευρωπαϊκές εθνικές ταυτότητες, εφόσον η αρχαία Ελλάδα διακρίνεται ακριβώς για τον υπερεθνικό της χαρακτήρα 2. Α π ό την άλλη μεριά, η εικόνα για τη νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα επηρεάζεται σαφώς από το κλασικό πρότυπο, όπως φαίνεται στα κείμενα των περιηγητών, κυρίως, αλλά και των ιστορικών και φιλολόγων.

Η σύγκριση αρχαίων - νέων Ελλήνων, η οποία αποτελεί για την ίδια τη νεότερη Ελλάδα νομιμοποιητικό μηχανισμό, λειτουργεί συνήθως αντίστροφα στηνευρωπαϊκήοπτική,καιφυσικά σε βάρος των Νεοελλήνων. I I σχετική αποδέσμευσητηςελληνικής σχολικής ιστορίας από τα δυτικοευρωπαϊκά της πρότυπα συντελείται ταυτόχρονα με τη —σχετική επίσης—αποδέσμευσητης Ευρώπηςαπόταδικά της αρχαιοελληνικά πρότυπα. οι δύο πορείες,ανκαι αντίστροφες, σχετίζονται με το κοινό φαινόμενο της σύμπηξης διαφοροποιημέ νων εθνικών ταυτοτήτων μέσα στα πλαίσια των εθνών - κρατών. στη Γερμανία

1. Μέσα από αυτή την οπτική, μεμονωμένο παράδειγμααλλά μεενδεικτικήαξίαείναι παραλληλισμός αρχαίων Αθηναίων και Γάλλων που κάνει ο Chateaubriand: «Πρωτότοκα παιδιάτηςαρχαιότηταςοιΓάλλοι, Ρωμαίοι στο πνεύμα, είναι Έλληνες στο χαρακτήρα. Ανήσυχοικαιάστατοιστηνευτυχία, σταθεροί και άκαμπτοι στη δυστυχία, φτιαγμένοι για τέχνες, πολιτισμένοι ως την υπερβολή, [. · .] μάταιοι, θαρραλέοι, φιλόδοξοι, συντηρητικοί και καινοτόμοι ταυτόχρονα, περιφρονούν ό,τι δεν είναι οι ίδιοι" [. . . ] τέτοιοι ήταν οι Αθηναίοι του χθες, και τέτοιοι είναι οι Γάλλοι του σήμερα» Chateaubriand, Essai sur les Révolutions , 1797, στο Camille Jullian, /Extraits des Historiens Français du XIXe siècle, Παρίσι 1897, σ. 11. 2. η υπερεθνικότητα αυτή διαπιστώνεται κυρίως στη χρήσηαρχαίωνελλήνων ηρώων ως προτύπων πατριωτισμού. Αυτό φυσικάεγκαταλείπεται μέσαστον19οαιώνα,μετην ανάπτυξη «αυτάρκους»ευρωπαϊκούεθνικισμού,οοποίοςπροτιμά να προβάλλει τους δικούς του κατά περίπτωση «εθνικούς» ήρωες.

καιστηΓαλλία, για παράδειγμα, αυξάνονται στην καμπή του αιώνα οι ώρες διδασκαλίας της εθνικής ιστορίας και της γλώσσας, με αντίστοιχη υποχώρηση της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών —σε μικρότερη κλίμακα 1 . στην Ελλάδα, η σταδιακή αυτή πορεία προς την εθνική αυτογνωσία έχει σχεδόν ολοκληρωθεί γύρω στα 1880, όπως φαίνεται από τον τρόπο που μεταφράζονται πλέον τα ξένα διδακτικά βιβλία. Ενώ λοιπόν το 1840, ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής μεταφράζει κατά λέξη την Επιτομή της Ε λ ληνικής ιστορίας του Goldsmith, με μόνη μια μικρή προσθήκη στο τέλος του βιβλίου, μια φράση για την αποτίναξη του «ζυγού της δουλείας» το 1821 (Παράρτημα Α'), το 1879, στη μετάφραση της ιστορίας του Lamé-Fleury, η διαφοροποίηση είναι προφανής: αντί για «Έλληνες» μεταφράζεται«οιπροπάτορες ημών», και ο Αλέξανδρος αποδίδεται ως «ο Έλλην μονάρχης» (Παράρτημα Β').

« Η Γεωγραφία και η ιστορία είναι σφικτότατα συνδεδεμέναι μετ' αλλήλωνδιά τούτο αναγκαίον είναι την περιγραφήν της χώρας η της πολιτείας, της οποίαςτηνιστορίαναγαπάτις να μάθη, να προλαμβάνη διά της Γεωγραφίας. [. . . ] Αναγκαίον είναι προσέτι, όταν τις διδάσκεται την ιστορίαν, να εχη πάντοτε εμπροσθέν του τους πίνακας και να ζητή εις αυτούς πάσαν χώραν και πάντα τόπον, τους οποίους άπαντα εις την ιστορίαν» 2. η σχέση αυτή "ιστο ρίας και γεωγραφίας, η οποία έχει ήδη ορισθεί από την ουμανιστική σκέψη στους προηγούμενους αιώνες, εξακολουθεί να συνδέει τις δύο επιστήμες κατά τη διάρκεια ολόκληρου του 19ου αιώνα. Πρόκειται όμως για μια μονόδρομη σχέση εξάρτησης. Γιατί η γεωγραφία είναι εκείνη που κατέχει μια θέση δευτερεύουσα, υποτέλειας θα λέγαμε, ως προς την ιστορία' είναι η «θεραπαινίς της ιστορίας». Η γη περιγράφεται ως «κατοικητήριον του ανθρώπου» 3 , η γεωγραφική 1. Πβ. Α. Prost, Histoire de l'enseignement en France 1800-1967, Παρίσι 1968, σ. 252' J.C. Albisetti, Secondary School Reform in Imperial Germany, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1983, σ. 140-158. ο αυτοκράτορας Γουλιέλμος Β', σε λόγο που εκφώνησε στις 4 Δεκεμβρίου 1890 σε ένα συνέδριο εκπαιδευτικών, διατυπώνει σαφέστατα το πνεύμα της αλλαγής: «θα έπρεπε να αναθρέφουμε νέους Γερμανούς, όχι νέους 2. Κ. Μ. Κούμας, Σύνοψις της παλαιάς γεωγραφίας μεταφρασθείσα μεν εκ του γερμανικού εις χρήσιν του Φιλολογικού της Σμύρνης Γυμνασίου..., Βιέννη 1819, σ. 6. 3. η άποψη αυτή, η οποία υιοθετείται χωρίς εξαίρεση σ' όλο τον 19ο αιώνα, συναντάται ήδη στον Μελέτιο: Γεωγραφία Παλαιά και Νέα..., Βενετία 1728: «ούτος ο κόσμος δεν είναι άλλο, παρά μία μεγάλη Πόλις του ανθρώπου», και στον Ιώσηπο Μοισιόδακα: θεωρία της Γεωγραφίας..., Βιέννη 1781, σ. VII: «η γη, ολικώς λαμβανομένη, είναι λογιστέα ως προς τους ανθρώπους μία οίκησις κοινή».

γνώση συνίσταται κατεξοχήν στην περιγραφή του «θεάτρου της ιστορίας» 1 . το είδος της γεωγραφίας που διδάσκεται στην Ελλάδα σε όλη τη απότο1834 ως το 1914 είναι λοιπόν η ιστορική γεωγραφία. Απ' όσο ναερευνήσω,οπρώτος Έλληνας γεωγράφος —στο χώρο των σχολικώ γραφέων πάντα— που αποσυνδέει την ιστορία από τη γεωγραφίακαιαυτονομεί το ερευνητικό του πεδίο από το πεδίο του ιστορικού είναι ο Σταύρος Σταθόπουλος. Η Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων πουεξέδωσετο 1850 εισάγει δύο σημαντικούς «νεοτερισμούς»: αφενός μετατοπίζει το κέντρο βάρους από την αρχαία στη σύγχρονη γεωγραφία(δενακολουθείέτσιτην πάγια τακτική των σχολικών συγγραφέων η γεωγραφική περιγραφή ενός τόπου να περιλαμβάνει τα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν και τους ένδοξους άνδρεςπουγεννήθηκαν εκεί), αφετέρου εισάγει πρώτος την αμοιβαία σχέση ανθρώπου και φύσης. στον πρόλογο της α' έκδοσης του εγχειριδίου του (Ανθολόγιο 26), διαχωρίζει τη φυσική γεωγραφία, η οποία πραγματεύεται «περί τωναμεταβλήτωνσχέσεων των τόπων, οίτινες δεν υπόκεινται εις την τωνανθρώπων»απότηνπολιτική γεωγραφία, η οποία «συνεπιφέρεικα εκτωνανθρώπωνπροερχομένας μεταβολάς και συνδυαζόμενον με τα δύο [φυσικό και τοπογραφικό μέρος της γεωγραφίας] αιτιολογεί και εικονίζει την κατάστασιν των πολιτειών». Η τελευταία αυτή θέση συνοψίζε του γερμανού γεωγράφου Carl Ritter και θα αναπτυχθεί Ιδιαίτερα λάδα στα τέλη του 19ου αιώνα 2 . το εγχειρίδιο του Σ. Σταθόπουλου γνώρισε δέκα εκδόσεις ως το 1880 —όποτε είναι η τελευταία έκδοση που εντόπισα κατά την ερευνά μου—3 και είναι ένα από τα ελάχιστα διδακτικά βι-

1. «Schauplatz» ονομάζει ο Herder τη γεωγραφία το 1784: «Von der Annehmlichkeit, Nützlichkeit und Notwendigkeit der Geographie», Schulrede, Werke, τ. 30, σ. 103. Πβ. επίσης Michelet, Cours de 1828-1829, d'après les notes inédites de Chéruel, 2e leçon intitulée «Des lois générales de l'histoire», Bibliothèque de l'École Normale. η παραπομπή στο Paul Viallaneix, La voie royale: Essai sur l'idée du peuple dans l'oeuvre de Michelet, Παρίσι 1959. 2. ο Νικόλαος Λωρέντης που εκδίδει την Νεωτάτην Διδακτικήν Γεωγραφίαν του στη Βιέννη, δώδεκα χρόνια πριν από τον Σταθόπουλο, είχε υπόψη του το έργο του Ritter και παραπέμπει σ' αυτόν. Αποδέχεται άλλωστε τις θέσεις του και τονίζει τη σχέση ανθρώ που και φύσης, προβάλλοντας ιδιαίτερα τη μελέτη της φυσικής γεωγραφίας και κατεξοχήν τηςορογραφίας.ΕπειδήόμωςτοεγχειρίδιοτουΛωρέντη εκδίδεται έξω από τα όρια του ελληνικού κράτους, δεν εντάχθηκε στο Ανθολόγιο. Πβ. Νικόλαος Λωρέντης, Νεωτάτη Διδακτική Γεωγραφία προς ευχερή γνώσιν όλων των μερών και κατοίκων της γης..., τ. Α', Βιέννη 1838, και ειδικότερα τις σ. ο-ζ' του Προλόγου. Βλ. και εδώ, σ. 67, σημ. 1. 3. η έκδοση αυτή υποβλήθηκε στον πρώτο διαγωνισμό για τα διδακτικά βιβλία το 1882, αλλά απορρίφθηκε επειδή ήταν απλή ανατύπωση των πρώτωνεκδόσεων,όχι προσαρμοσμένη στα σύγχρονα γεωγραφικά δεδομένα (αλλαγή συνόρων κλπ.). Βλ. «Έκθεσις της . . . δευτέρας επιτροπείας των κριτών των διδακτικών βιβλίων της Μέσης εκπαιδεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως 322 (Παράρτημα), 10 Αυγούστου 1884.

βιβλία που δεν αποτέλεσε αντικείμενο πολεμικής, όπωςάλλωστεουτεκαιο συγγραφέας του. το όνομα του Σταθόπουλου αναφέρεται μάλιστα με μεγάλο σεβασμό από άλλους συγγραφείς σχολικών γεωγραφιών αρκετές δεκαετίες μετά το θάνατό του. Η ιστορική γεωγραφία κυριαρχεί επίσης στη Γαλλία σ' όλο τον 19ο αιώνα, και στη Γερμανία ως τη δεκαετία του 1860 περίπου, οπότε αρχίζει ναδίνεται έμφαση στις φυσικές επιστήμες 1 . Απόηχος αυτής της τάσης να αυτονομηθεί η γεωγραφία και να αντιμετωπισθεί πλέον ως φυσιογνωστική και όχι ως ανθρωπιστική επιστήμη, φθάνει στην Ελλάδα και εκδηλώνεται γύρω στο 1890, με κύριο εκφραστή τον Κωνσταντίνο Μητσόπουλο2 (Ανθολόγιο 118). τσα για αυτονόμηση της γεωγραφίας, που είχαν προηγηθεί, δε διαφοροποιούνταν από την ιστορική αντίληψη της γεωγραφίας" αντίθετα, μάλιστα, αυτήν ακριβώςτηνάποψηενίσχυαν προςτηνκατεύθυνση της εθνικιστικής εκμετάλλευσης της γεωγραφικής γνώσης. ο Α. Μηλιαράκης, σε άρθρο του στο περιοδικό Ε σ τ ί α το 1877, ονομάζει τη γεωγραφία της Ελλάδας «φανόν της ιστορίας αυτής» και προβάλλει τη σπουδαιότητα της γεωγραφικής μελέτης των υπόδουλων επαρχιών για τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας (Ανθολόγιο 58). την ίδια θέση του επαναλαμβάνει ένα χρόνο μετά, το 1878,στονπρόλογοτης μετάφρασης του έργου του Emile Isambert οδοιπορικά Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας, όπου τονίζει επιπλέον την ανάγκη συγγραφής πρωτότυπων γεωγραφικών έργων, γιατί οι μεταφράσεις δεν «υπηρετούσι τα πολιτικά, εθνικά και κοινωνικά αυτού του ελληνικού έθνους συμφέροντα» (Ανθολόγιο 60). ο Μαργαρίτης Δήμιτσας (1829-1903) είναι εκπαιδευτικός —δίδαξε για 15 χρόνια σε σχολεία της Μακεδονίας κι έπειτα στην Αθήνα, ίδρυσε δικό του εκπαιδευτήριο και δίδαξε επίσης στο Αρσάκειο— και συγγραφέας αρκετών διδακτικών εγχειριδίων. Οιαπόψειςτου, όπως εκφράζονται από προλόγους του σε διδακτικά βιβλία της μέσης εκπαίδευσης το 1878 (Ανθολόγιο 59) και το 1885 (Ανθολόγιο 83) αντίστοιχα, επικαλύπτονται μ' αυτές του Μηλιαράκη ως προς τη σύνδεση της γεωγραφικής γνώσης με συγκεκριμένες εθνικές βλέψεις στο βαλκανικό χώρο. ο Δήμιτσας προτείνει επίσης τη δημιουργία εδρας γεωγραφίας

1. Βλ. Vincent Berdoulay, La formation de l'école française de géographie (1870 -1914), Παρίσι, Bibliothèque Nationale, 1981. 2. ο Κ. Μητσόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα το 1844 και πέθανεστηνΑθήνατο 1911. Υπήρξε ο πρώτος διδάκτωρ του φυσικού τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (19 Ιουνίου 1868). το 1869 πήγε στη Γερμανία και εκεί σπούδασε για εξι χρόνια γεωλογία, ορυκτολογία, φυσική, χημεία, μεταλλουργία, γεωδαισία, μηχανουργία κλπ. Μόλις γύρισε από τη Γερμανία, το 1875, διορίστηκε έκτακτος καθηγητής της φυσικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο και δίδαξε γεωλογία και ορυκτολογία. το 1880 έγινε τακτικός καθηγητής και παρέμεινε στο Πανεπιστήμιο ως το 1910. τα ίδια χρόνια δίδαξε

5. Μαργαρίτης Δήμιτσας.

7. Κωνσταντίνος Μητσόπουλος.

6. Αντώνιος Μηλιαράκης.

στοΠανεπιστήμιο«εξ' ου πάσα γνώσις και σοφία απορρέει και διοχετεύεται και εις τα της μέσης εκπαιδεύσεως διδακτήρια» 1 (Ανθολόγιο 83). Γεγονός είναι πάντως ότι τόσο οι απόψεις του Κ. Μητσόπουλου, στις οποίες θα χρειασθεί να επανέλθουμε για το ειδικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν, όσο και αυτές των Δήμιτσα και Μηλιαράκη, εγγράφονται στο κοινό κλίμα που κυριαρχεί στην Ε λ λ ά δ α στην καμπή του αιώνα και που οδηγεί στη σύσταση της Ε λ λ η νικής Γεωγραφικής Εταιρείας το 1 9 0 1 2 , της οποίας ο Κ. Μητσόπουλος είναι Ιδρυτικό μέλος. Η αυτονόμηση λοιπόν της γεωγραφίας από την ιστορία παραμένει ανέφικτη, παρά τις πρώιμες νεοτεριστικές προσπάθειες του Σταύρου Σταθόπουλου και παρά τη σημασία που αρχίζει να αποδίδεται στα τέλη του 19ου αιώνα στην περιγραφή του φυσικού περιβάλλοντος. οι δύο επιστήμες παραμένουν «σφικτότατα συνδεδεμέναι». Αυτό διακρίνεται εναργέστερα στο σύστημα έγκρισηςτωνδιδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαίδευσης: ενώ ο Νόμος ,ΑΜΒ' του 1882 ορίζει να κρίνονται τα γεωγραφικά εγχειρίδια μαζί με τα φυσικομαθηματικά και όχι μαζί με τα ιστορικά 3 , όλοι οι υπόλοιποι νόμοιπουψηφίζονται

καιστοΠολυτεχνείο, του οποίου παρέμεινε διευθυντής ως το 1910,όταναπαλλάχθηκε από την υπηρεσία του στα Πανεπιστήμιο. Από την πλούσια συγγραφική του δραστηριότητα ενδιαφέρονέχουνέργαόπωςτα:Φυσική Γεωγραφία της Θράκης (Αθήνα 1897), Γεωλογ κή ιστορία της Ελληνικής χώρας (Αθήνα 1901), το πλουτολογικόν της Ελλάδος μέλλον, ήτοι ο εθνικός ημών πλούτος γεωγραφικώς και γεωλογικώς εξεταζόμενος ενσυγκρίσει προς άλλα της Ευρώπης μικρά κράτη (Αθήνα 1905), και φυσικά τα κείμενα σχετικά με τη διδασκαλία της γεωγραφίας που περιέχονται στο Ανθολόγιο. Ενδεικτικό είναι επίσης ότι έγραψε κατά της θεωρίας του Φαλμεράυερ. Βλ. Κώστας Τριανταφύλλου, ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών, Πάτρα 1959, σ. 380-381 και Πάτρα 1980, σ. 239' Κωνσταντίνος Μ. Μητσόπουλος. Επί τη εικόσιπενταετηρίδι της καθηγεσίας αυτού εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω 1875- 1900, Αθήνα 1901. 1. την αλληλεξάρτηση της έλλειψης οποιασδήποτε γεωγραφικής παιδείας στο Πανεπιστήμιο και των αντίστοιχων ελλείψεων της διδασκαλίας της γεωγραφίας στη μέση εκπαίδευση είχε επισημάνει ο Δήμιτσας το 1875 σε σειρά άρθρων τουστηνεφημερίδαΝεολόγος Αθηνών(από25 Ιουλίου - 8 Σεπτεμβρίου 1875), με αφορμή το Β' ΔιεθνέςΣυνέδριοτων Γεωγραφικών Επιστημών που είχε γίνει στο Παρίσι τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς. τη σειρά των άρθρων αυτών του Δήμιτσα έθεσε υπόψη μου η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου. Πβ. επίσης, για το διορισμό καθηγητή της γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο: Κ.Δ. Σφυρής, Υπόμνημα προς την Σεβαστήν Φιλοσοφικήν Σχολήν, Αθήνα 1915. εδρα γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο ιδρύθηκε μόλις το 1931. 2. Γεωγραφική Εταιρεία. ιστορικόν της ιδρύσεως. Καταστατικόν, Αθήνα 1902. Βλ. επίσης Αγγελική Κωνσταντακοπούλου, «η ιστορία της γεωγραφίας στην Ελλάδα. η περίπτωση της Γεωγραφικής Εταιρείας», Ανακοίνωση στο Α'Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο, Αθήνα 20-21-22 Φεβρουαρίου 1987. 3. η ρύθμιση αυτή φαίνεται πώς έγινε βάσει του σκεπτικού ότι πολιτική γεωγραφία διδασκόταν μόνο στο Ελληνικό σχολείο, ενώ αντίθετα στο γυμνάσιο διδασκόταν μαθηματική γεωγραφία (κοσμογραφία) η οποία απαιτούσε γνώσεις φυσικομαθηματικές. Παρόμοια συν-

ζονται για τα διδακτικά βιβλία — ΒΡΛ' του 1893, ,ΒΤΓ' του 1895 και ,ΓΣΑ' του 1907— ορίζουν να κρίνονται οι σχολικές γεωγραφίες από την ίδια επιτροπή που κρίνει και τις σχολικές ιστορίες (Ανθολόγιο 147). Α π ό την άλλη μεριά, οι περισσότεροι συγγραφείς ιστορικών εγχειριδίων γράφουν και εγχειρίδια γεωγραφίας, ενώ στα γυμνάσια ο ίδιος καθηγητής διδάσκει συνήθουςκαιτα δύο μαθήματα 1 . ο Νόμος ,ΑΣΞΔ' του 1885, ο οποίος αναφέρεται στο διδακτικό προσωπικό των γυμνασίων, ορίζει έναν καθηγητή της «ιστορίας και γεωγραφίας» που μπορεί να διδάσκει «τα μαθήματα ταύτα εν δυσίν η τρισί συγχρόνως γυμνασίοις» 2. Επισημαίνοντας την παραμέληση της γεωγραφικής διδασκαλίας ο Κωνσταντίνος Ράδος, σε επιστολή του προς το λοχαγό Βίκτωρα Δούσμανη το 1893, γράφει: «το διδάσκον σώμα εν τη μέση εκπαιδεύσει κινδυνεύει να περιορισθή παρ' ημίν πράγματι εις δύο και μόνον πρόσωπα! Ελληνιστής και purus Mathematicus !» 3 . Αργότερα, το 1904, σε εισαγωγικό κείμενο του στο Α' τεύχος του Γεωγραφικού Δελτίου, περιοδικού πουεκδίδειηΕλληνική Γεωγραφική Εταιρεία, τονίζει τη χρησιμότητα της γεωγραφικής γνώσης σε αντιδιαστολή με την κλασική παιδεία που παρεχόταν στα σχολεία (Ανθολόγιο 144). ΑΠΟ ΑΠΟ

ΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

α. Οι «τομές» της ιστορίας

Πλάι στη γεωγραφία, ως δεύτερη «θεραπαινίς» της ιστορίας τοποθετείται η χρονολογία. Γεωγραφία και χρονολογία ονομάζονται επίσης «οι δύο οφθαλ μοί της ιστορίας» (Ανθολόγιο 12α). η χρονολογία όμως,σεαντίθεσημετη γεωγραφία, δεν μπορεί να θεωρηθεί αυτόνομη επιστήμη ουτε διεκδικεί μια τέτοια αυτονομία. Εκδίδονται βέβαια κάποια ανεξάρτητα εγχειρίδια χρονολογίας, όπως του Κ. Ξανθόπουλου το 1857 (Ανθολόγιο 35) και του Γ. Κρέμου το 1879 4 , αλλά αυτά αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις, και ο ρόλος σύνδεση γινόταν και στο Πρόγραμμα του Γυμνασίου Ναυπλίου το 1843, όπου η ιστορία κατατάσσεται στα «ελληνικά» μαθήματα ενώ η γεωγραφία στα «επιστημονικά» μαζί με τα μαθηματικά. Βλ. Τρ.Σκλαβενίτης, «η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου και του ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου», ό.π. 1. Βλ. αρθρο 66 του Β. Διατάγματος «Περί κανονισμού των Ελληνικών σχολείων και γυμνασίων», Εφημερίς της Κυβερνήσεως 87, 31 Δεκεμβρίου 1836, και εδώ, Ανθολόγιο 2. 2. Νόμος ,ΑΣΞΔ' «Περί τροποποιήσεως διατάξεών τίνων του νόμου της 31 Δεκεμβρίου 1836, Περί διοργανισμού των Ελληνικών σχολείων και γυμνασίων», 26 Ιουλίου 1885, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 87, 31 Ιουλίου 1885. 3. Ελληνική Γεωγραφική Εταιρεία. Καταστατικοί·, Αθήνα1908, σ. 10. 4. Γ.Π. Κρέμος, Χρονολογία της Ελληνικής ιστορίας προς χρήσιν παντός φιλομαθούς, ιδία δε των εν τοις γυμνασίοις μαθητών, Αθήνα 1879.

τους στη διδασκαλία είναι καθαρά επικουρικός. σε αρκετά ιστορικά εγχειρίδια περιέχονται χρονολογικοί πίνακες στο τέλος του κειμένου, αλλά κι αυτό δε φαίνεται να συνηθίζεται σε μεγάλη έκταση. στις Εκθέσεις των κριτών των διδακτικών βιβλίων (1884 κ.έ.) καταδικάζεται η υπερφόρτωση της μνήμης των μαθητών με άχρηστες χρονολογίες. Η αναζήτηση του τί μπορεί να σημαίνει «χρήσιμη» χρονολογία μας οδηγεί στην αποκάλυψη του ιδεολογικού μηχανισμού επιλογής φαινομενικά «αντικειμενικών» δεδομένων της ιστορίας: όσο λεπτομερέστερα προσδιορίζεται μια χρονολογία (π.χ. πρωί της Τρίτης 29 Μαίου 1453) (Ανθολόγιο 102), τόσο μεγαλύτερη βαρύτητααποκτάστην ιστορική πορεία του έθνους" στην άλλη άκρη, λαοί χωρίς χρονολογία είναι λαο «χωρίς ιστορία», λαοί βάρβαροι και απολίτιστοι, οι οποίοι εισέρχονται στην ιστορίασεκάποιεςστιγμές της ανεξάρτητης κανονικής ροής της. Η ευρωπαιοκεντρική αυτή αντίληψη της ιστορίας, η οποία εξειδικεύεται σε ελληνοκεντρική μετά το 1880, προσδιορίζει αναπόφευκτα και την περιοδίκευση της ιστορίας. Μέχρι την πλήρη επικράτηση της ευρωπαιοκεντρικής άποψης,επικρατούσε μια χριστιανοκεντρική αντίληψη η οποία χρησιμοποιούσε ως ιστορικές πηγές τα ιερά κείμενα και εφάρμοζε μια «εβραϊκή» μέθοδο χρονολόγησης, άρχιζε δηλαδή «από κτίσεως κόσμου». τα ελληνικά διδακτικά βιβλία ιστορίας, πριν και μετά το 1834 1 , υιοθετούν τη μέθοδο αυτή από τα ξένα πρότυπά τους: η μετάφραση της γερμανικής ιστορίας του Kammerer ορίζει ότι «ο πανάρχαιος αιών εκτείνεται από Αδάμ μέχρι του Κύρου» (Ανθολόγιο 12α), η μετάφραση της αγγλικής ιστορίας του Pinnock χρησιμοποιεί την Παλαιά Διαθήκη για την περιγραφή της «αρχαιοτάτης των εθνών ιστορίας» (Ανθολόγιο 42). Η αντίληψη αυτή πάντως, κυρίαρχη στη στροφή του 18ου αιώνα, εμφανίζεται τώρα σε περιορισμένη έκταση, και γρήγορα —μέσα στη δεκαετία του 1860— εγκαταλείπεται. Η διάκριση της ιστορίας σε αρχαία, μέση, και νεότερη θεωρείται δημιούργημα του 17ου αιώνα· οι ειδικοί πιστεύουν πώς πρωτοεισάγεται με το οιστορικόςχρόνος αντιμετωπιζόταν ως μια ακολουθία από παγκόσμια βασίλεια, προσδιορισμένη από το Θεό. ο ιστορικός χώρος οριζόταν, εξάλλου, ως «Χριστιανοσύνη»· στους αιώνες που θα ακολουθήσουν, η «Χριστιανοσύνη» θα

1. Πβ. Λάμπρος Αντωνιάδης, Επιτομή χρονολογική της Γενικής ιστορίας... προς χρήσιν των Φιλομαθών νέων Ελλήνων, Κωνσταντινούπολη 1808, σ. 1-3" Στέφανος Κομμητάς, Παιδαγωγικά Μαθήματα... Γενική ιστορία..., Πέστη 1828, σ. 1-5. 2. Βλ. Dietrich Gerhard, «Zum Problem der Periodisierung der europäischen Geschichte», Europa und Übersee, FS für Egmond Zechlin, Αμβούργο 1961, σ. 21 41, και Jürgen Voss, Das Mittelalter im historischen Denken Frankreichs. Untersuchungen zur Geschichte des Mittelaltersbegriffes und der Mittelalterbewerlung von d zweiten Halfte des 16. bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts, Mauchen 1972.

υποκατασταθεί από την «Ευρώπη». Οι τομές που υιοθετούνται για να ορίσουν τις τρεις αυτές περιόδους είναι από τη μια πλευρά η αρχή του Μ. Κωνσταντίνου (330-337) και η κατάλυση του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους (476), κι από τηνάλληηάλωσητηςΚωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (1453), τομές που σηματοδοτούν είτε την ίδρυση και την πτώση της χριστιανικής αυτοκρατορίας —βάσει μιας χριστιανοκεντρικής οπτικής— είτε τις δύο οριακές εισβολές-εισόδους των βαρβάρων στην ιστορία —βάσει μιας ευρωπαιοκεντρικής προοπτικής. η ευρωπαιοκεντρική άποψη στηρίζεται στο αντιθετικό ζεύγος πολιτισμένος-βάρβαρος, εργαλείο Ιεράρχησης των «αξιομνημόνευτων» γεγονότων και αποτίμησης της προσφοράς κάθε λαού στην πορείατηςανθρωπότητας προς τον πολιτισμό. Η τριπλή διάκριση της ιστορίας, η λεγόμενη «ανθρωπιστική τριάς», παγιωμένη πλέον αντίληψη για τη δυτική ιστοριογραφία, εισάγεται στην Ελλάδα μεταμεταφρασμένα εγχειρίδια και με τα προγράμματα διδασκαλίας, αφορά όμως μόνο στη γενική ιστορία και όχι στην ελληνική. τοπρώτονομοσχέδιο για τηνοργάνωσητηςμέσης εκπαίδευσης, που συντάσσεται το 1834, εφαρμόζει αυτή τη διάκριση στην κατανομή της ιστορικής ύλης τόσο στα τριτάξια Ελληνικά σχολεία όσο και στα τριτάξια γυμνάσια (Ανθολόγιο 2) 1 . η πορεία προς την ελληνοποίηση της ιστορίας, που σημαίνει προσαρμογή αυτής της διάκρισης στα ελληνικά δεδομένα, παρακολουθείται σ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ολοκληρώνεται όμως μετά το 1880. Αναγνωριστικά σημάδια αυτήςτηςπορείας, τα οποία θα προσεγγίσουμε αναλυτικά στη συνέχεια, αποτελούν η μείωση των εκδόσεων των γενικών σχολικών ιστοριών σε όφελος τωναντίστοιχων ελληνικών, ηκατάργηση της διδασκαλίας της γενικής ιστορίας 2 με το πρόγραμμα του 1884 (Ανθολόγιο 77), η υιοθέτηση «ελληνικών» χρονικών τομών και η ανάδειξη του Βυζαντίου σε οργανικό κομμάτι της ελληνικής ιστορίας, με αντίστοιχη σχετική υποχώρηση της απόλυτης κυριαρχίας της αρχαιότητας. Η ελληνοποιητική διαδικασία ανιχνεύεται επίσης στη διδασκαλία της γεωγραφίας, με την οριοθέτηση του ελληνικού εθνικούεδάφους καιμετηνοριστικήκαισυνειδητή καθιέρωση του όρου «Ελληνική Χερσόνησος» για την περιγραφή της Βαλκανικής. πίπτουν με τις ευρωπαϊκές, αλλά η χρήση τους διαφέρει. στα επίσημα προ-

1. το ίδιο σύστημα εφαρμόζεται και στα επόμενα νομοσχέδια αρ. 24008 και 24398 τουΑπριλίου1835 για τη μέση εκπαίδευση. Βλ. εδώ, σ. 19, σημ. 2. 2. Σύμφωνα με τα προγράμματα μέσης εκπαίδευσης του 1836 (Ανθολόγιο 6), 1855 (Ανθολόγιο 32) και 1867 (Ανθολόγιο 50), διδάσκεται στο γυμνάσιο επί τρία χρόνια γενική ιστορία, και στο τέταρτο αποκλειστικά ελληνική ιστορία. για τη γενική ιστορία βλ. επίσης εδώ, Ανθολόγιο 21α, 30.

του

γράμματα της μέσης εκπαίδευσης, μετά το 1882, χρησιμοποιούνται εναλλάξτο 330 (κτίση Κωνσταντινούπολης), το 337 (θάνατος Μ. Κωνσταντίνου), και το 395 (διαίρεση σε Ανατολικό και Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος). Δευτερεύουσες τομές για τα διδακτικά βιβλία είναι επίσης το 323 π. Χ. (θάνατος του Μ. Αλεξάνδρου), το 301 π.Χ. (μάχη στην Ιψό), το 362 π.Χ. (μάχη στη Μαντινεία) και το 146 π.Χ. (άλωση της Κορίνθου), οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ως «εσωτερικές» διαιρέσεις της ελληνικής ιστορίας εφόσον προβάλλουν είτε την οικουμενικότητα του ελληνικού έθνους —οι δύο πρώτες— είτε την ελλαδικότητά του —οι δύο τελευταίες. το 146 π.Χ. συμβολίζει εξίσου την πρώτη απώλεια της ελευθερίας του ελληνικού έθνους· εννοείται πώς το ιδανικό της ελευθερίας, όπως προβάλλεται στα σχολικά βιβλία, δεν έχει κοινωνικό περιεχόμενο αλλά είναι αποκλειστικά αντώνυμο της δουλείας. ο πιο σημαντικός πάντως δείκτης του εξελληνισμού της ιστορίας φαίνεται πώς είναι η ανάδειξη της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 σε τομή της ιστορίας, στο πρόγραμμα του 1884 (Ανθολόγιο 77), γεγονός που τονίζει τον ελληνορθόδοξο «εθνικό» και όχι πλέον τον «παγκόσμιο» χριστιανικό χαρακτήρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 1. β. το ελληνικό Βυζάντιο

το γεγονός ότι μια παρόμοια «επίσημη» εκδήλωση αναγνώρισης του ελληνικού χαρακτήρα του Βυζαντίου συναντάται στη δεκαετία του 1880 δεν είναι τυχαίο. Η μελέτη των σχολικών εγχειριδίων και των προγραμμάτων διδασκαλίας αποδεικνύει ότι ως τότε η αναγνώριση αυτή γίνεται αποσπασματικά και μεμονωμένα και ότι σίγουρα δεν αποτελεί κοινό τόπο. Είναι βεβαίως απαραίτητο να επισημάνουμε τις πρώτες απόψεις για την ελληνικότητα του Βυζαντίου και να προσδιορίσουμε τη χρονική στιγμή έκφρασής τους. Πρέπει όμως, ταυτόχρονα, να διακρίνουμε δύο αλληλένδετα μεν αλλά ξεχωριστά φαινόμενα: τη γέννηση και τη διάδοση. για τον ερευνητή των νοοτροπιών και των συλλογικών στάσεων είναι σημαντικό ότι η ιστοριογραφική άποψη για το ελληνικό Βυζάντιο, που γεννιέται στη δεκαετία του 1850, δε διαδίδεται πριναπότα τέλη του αιώνα και ότι, και τότε ακόμη, εξακολουθούν να υπάρχουν αντιστάσεις. Όταν το 1853 ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος εκδίδει την Iστορίαν του Ελληνικού έθνους, τα υπόλοιπα διδακτικά βιβλία, προγενέστερα και σύγ-

1. Μέσα στο ίδιο πνεύμα, από την αρχικά «ουδέτερη» περιγραφήτηςάλωσηςτης Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους που συναντάμε στην Σύνοψιν Γενικής ιστορίας Δ. Πανταζή (Αθήνα 1863, σ. 142 - 143), καταλήγουμε στην περιγραφή ενός ιστορικού εγχειριδίουτου1901: «οι Φράγκοι προσηνέχθησαν ως τίγρεις» (Ανθολόγιο 132).

8. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος.

10. Δημήτριος ΙΙανταζής.

9. Δημήτριος

Παπαρρηγόπουλος,

σύγχρονα αντιμετωπίζουν το Βυζάντιο ως περίοδο δουλείας για το ελληνικό εθνος1 ηάποψηαυτήμπορεί αφενός να εκφράζεται με σαφήνεια, όπως για παράδειγμα από τον Σπυρίδωνα Αντωνιάδη 2, ο οποίος μεταφράζοντας το 1850 τηνΙστορίαντηςαρχαίας Ελλάδος του Άγγλου Thomas Keightley, γράφει: «Έρπουσα υπό τον δεσποτισμόν των αυτοκρατοριών της Ρώμης, του Βυζαντίου, και της Τουρκίας [η Ελλάς] δεν υπήρχεν ως έθνος» (Ανθολόγιο 25α). Μπορεί όμως εξίσου να υποδηλώνεται από τη σιωπή των εγχειριδίων γιατηβυζαντινή περίοδο. Γιατί τα σχολικά εγχειρίδια της ελληνικής ιστορίας σταματούν κατά κανόνα στη ρωμαϊκή κατάκτηση,ενώτααντίστοιχα της γενικής ιστορίας δεν αφιερώνουν παρά ελάχιστες παραγράφους στο Βυζάντιο, και πάντα μέσα από το πρίσμα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. το 1863, το εγχειρίδιον περί δημοτικής εκπαιδεύσεως του I. Π. Κοκκώνη, σεμιασύντομη ανάπτυξη της ιστορικής ύλης της διδασκαλίας, εξαίρει μόνο τον χριστιανικό χαρακτήρα του Βυζαντίου (Ανθολόγιο 43) 3 . Η διαφωτιστι κή ιστοριογραφία, αξιολογώντας την κλασική Ελλάδα, μόνο θέση αντιπαράθεσης μπορούσε να προτείνει ανάμεσα στον ελληνισμό και το χριστιανικό Βυζάντιο. Σύμφωνα με το σχήμα του Γίββωνα,τοΒυζάντιοαντιμετωπιζότανω περίοδος παρακμής και πολιτισμικού σκότους, και η βυζαντινή ιστορία ως «αλληλένδετος σχεδόν και μακροτάτη σειρά πράξεων μικρών και αισχρών βιαιοτήτων» 4 . 1. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του πρύτανη Κωνσταντίνου Σχινά στα εγκαίνια του Πανεπιστημίου του Όθωνος το 1837: «η Ελλάς [ . . . ] υποκύψασα έπειτα με οικτράν μόνην αυτονομίας σκιάν εις των Μακεδόνων την κυριαρχίαν, κρατηθείσα τέλος υπό των Ρωμαίων επί Μομμίου, μεταβάσα επομένως ως κληροδότημα τρόπον τινά υπό το σκήπτρον των διαδόχων της Ρωμαϊκής παντοκρατορίας Βυζαντινών αυτοκρατόρων [. . . ] απετέλεσε [. . . ] ελαχίστην επαρχίαν τριώναλληλοδιαδόχων μεγάλων Μοναρχιών» : Λόγοι εκφωνηθέντες υπό του πρυτάνεως και των τεσσάρων σχολαρχών..., Αθήνα 1837, σ. 1-2' αναδημοσιεύει ο Κ. Θ. Δημαράς, εν Αθήναις τη 3 Μαίου 1837. Μελέτη ιστορική και φιλολογική, Αθήνα 1987. 2. ο Σπυρίδων Αντωνιάδης (1808 - 1873), αδελφός του Εμμανουήλ Αντωνιάδη, ήταν πληρεξούσιος της Συνελεύσεως του αργους (1832), και διετέλεσε διοικητικός υπάλληλος και πολλές φορές νομάρχης (1855 - 1871). το 1866 έγινε υπουργός της Παιδείας (25 Μαίου-9 Ιουνίου 1866). 3. 11(3. επίσης: Σύνοψις της Ελληνικής ιστορίας απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι της υπό Ρωμαίους αυτών υποδουλώσεως, Αθήνα, Σ. Κ. Βλαστός, 1852, σ. 88, και εδώ, Ανθολόγιο 22, 24. 4. το παράθεμα από λόγο του Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού, προέδρου της Αρχαιολογικής Εταιρείας, στην Ακρόπολη, το 1841. Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα 1982, σ. 235 - 236. τα διδακτικά εγχειρίδια υιοθετούν παρόμοιες απόψεις. ο Γεώργιος Γεννάδιος γράφει μεταφράζοντας το 1839 «κατά διαταγήν της Κυβερνήσεως» την Σύνοψιν της γενικής ιστορίας του Γερμανού A.A.K. Kammerer: «οι υστερώτεροι αυτοκράτορες, άνθρωποι ως επί το πλείστον άθλιοι, αισχρώς και λαμβάνοντες και στερούμενοι τον

Ήδη πριν από το 1850 διατυπώνονται εντούτοις απόψεις 1 που φανερώνουν μια διαφορετική προσέγγιση της βυζαντινής περιόδου στην προοπτική της «μακράς του ελληνικού έθνους ιστορίας» 2 . Μέχρι τότεηεξέτασητου Βυζαντίου γινόταν στο εσωτερικό της γενικής η παγκόσμιας ιστορίας, χωρίς νααυτονομείταιαπότο«σύμπλεγμα»τηςπαγκοσμιότητας. η καινοτομία του Κ. Παπαρρηγόπουλου έγκειται στη συνεπή εφαρμογή του ματος αρχαία-μέση-νεότερη ιστορία στο ελληνικό έθνος και στην εισαγωγή του στο χώρο της σχολικής ιστορίας, που μας ενδιαφέρει εδώ. το εγχειρίδιο του αυτό, που κομίζει επίσης τη ρομαντική ιστοριογραφική αντίληψη, προκαλεί τις αντιδράσεις των κλασικιστών λογίων της εποχής, όπως φαίνεται απότηνκρίση που διατυπώνει για το βιβλίο ο Θ. Μανούσης ως μ επιτροπής εγκρισης των διδακτικών βιβλίων (Ανθολόγιο 29). την έκθεση

θρόνον, ανείχοντο βλέποντες τας πλέον ωραιοτέρας επαρχίας του κράτους διαρπαζομένας απότουςπολεμίους και κυριευομένας από αυτούς» (σ. 79). Πβ. και την Α. Α. Κ. Kammerer, Σύνοψις της γενικής ιστορίας... Γ.Γενναδίου..., Αθήνα1853, σ. 56. 1. Ενδεικτικά παραθέτω εδώ την παρατήρηση του Γ.Γ. Παππαδόπουλου (Ανταπάντησις εις τον Κ. Παπαρρηγόπουλου, Αθήνα 1845, σ. 34) ότι η βυζαντινή ιστορία πρέπει να διδάσκεται εκτενέστερα «και ως ιστορία του προγονικού θρόνου, προς τον οποίον αι εθνι-

γιατηνέριδατουΓ.Γ.Παππαδόπουλου με τον Κ.Παπαρρηγόπουλο βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος..., ό.π.,σ. 122-125. ο Κ.Παπαρρηγόπουλος, ωστόσο, το 1845, προλογίζοντας τα Στοιχεία της Γενικής ιστορίας του Lévi, επισημαίνει και αυτός το κενό που υπάρχειστηνιστορικήδιδασκαλία «από της καταλύσεως της ελευθερίας μέχρι τηςανακτήσεώςτης» (Ανθολόγιο 21 β). τις πιο ολοκληρωμένες απόψεις πάντως για το χαρακτήρα της βυζαντινής ιστορίας παρουσιάζει, την ίδια περίπου εποχή, ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος" οι θέσεις του αποτελούν απάντηση στον Γίββωνα: «αντί Μοίρας επισπευδούσης την Παρακμήν και Πτώσιν των Ρωμαίων, ενεργεί εν τη Βυζαντινή πολιτεία νόμος Ελληνικής και πνευματικής Αναγεννήσεως»: Σπ.Ζαμπέλιος, Βυζαντιναί Μελέται. Περί πηγών νεοελληνικής εθνότητος απόΗ' αχρι Γ εκατονταετηρίδος μ.Χ., Αθήνα 1858, σ. 34. 2. ο Θ. Μανούσης και ο Κ.Ασώπιος στην Αγγελίαν τους για την έκδοση του Corpus scriptorum historiae Byzantinae γράφουν (Αθηνά, αρ. 1242, 12 Αυγούστου 1845): «Δύο είναι αι γενικώταται περίοδοι, εις τας οποίας είναι δυνατόν να διαιρεθή η μακράτουελληνικού έθνουςιστορία,ηαρχαίαελληνική, αρχομένηαπότωναρχαιοτάτωνχρόνων και λήγουσα εις την υπό των Ρωμαίων άλωσιν της Κορίνθου, ότε η Ελλάς υποχείριος γενομένη κατέστη ρωμαϊκή επαρχία, και η μέσηελληνική ιστορία,αρχομένηεκτηςυπό του Κωνσταντίνου μεταθέσεωςτουαυτοκρατορικούθρόνου εις το Βυζάντιον και λήγουσα εις την διά της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως παντελή των Ελλήνων υποδούλωσιν. [. . . ] ανκαιη μέση περίοδος δεν παρήγαγε ουδ' ένα ιστορικόν συγγραφέα αξιον να παραβληθή και μακρόθεν προς τους ενδόξους της αρχαιότητος ιστορικούς, αλλ' όμως η περίοδος αύτη, καθό πλησιεστέρα εις ημάς όχι μόνον κατά τον χρόνον, αλλά και κατά τα συμφέροντα, είναι βεβαίως αξία σπουδαιοτάτης μελέτης. Είμεθα απόγονοι της γενεάς, ήτις εζησε κατάτηνεποχήν την" κατ' αυτήν διεμορφώθη η γλώσσα, την οποίαν σήμερον λαλούμεν και γράφομεν" κατ' αυτήν καθιερώθησαν οι νόμοι, υφ' ων διέπονται τα ιδιωτικά ημών δίκαια" κατ' αυτήν

συνυπογράφει, ως μέλος της ίδιας επιτροπής, ο Στέφανος Κουμανούδης 1. ο νεοτερικός χαρακτήρας της ιστορίας του 1853 περιόρισε λοιπόν καταρχάς τηνεμβέλειατηςεπιρροήςτης. Στον ευρύτερο χώρο του διδακτικού βιβλίου, απ'όσομπόρεσα να ερευνήσω —εφόσον αυτή εδώ η μελέτηεπικεντρώνειτο ενδιαφέρον κατεξοχήν στο ιστορικό και γεωγραφικό εγχειρίδιο— η πρωιμότερη ανταπόκριση προέρχεται από τον Λέοντα Μελά. Στον Γεροστάθη του, πουεκδίδεταιτο1858, διαβάζουμε για την «ελληνικήν μας Αυτοκρατορίαν» καιτον«τελευταίον των Αυτοκρατόρων μας» Κωνσταντίνο Παλαιολόγο (Ανθολόγιο 36). αν λογαριάσουμε εδώ τη μεγάλη διάδοση που είχε ο Γεροστάθης, μπορούμε να υποθέσουμε ότι απόψεις για την ελληνικότητα της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχαν πολύ ευρύτερη διάδοση από αυτήνπουμαςαποκαλύπτουν τα επίσημα προγράμματα διδασκαλίας. στην περιοχή του καθαρά ιστορικούεγχειριδίου, ωστόσο,τοπαράδειγμα του Κ. Παπαρρηγόπουλου μένει χωρίς συνέχεια 2, τουλάχιστον μέχρι τηνολοκλήρωση τηςέκδοσηςτης μεγάλης πεντάτομης ιστορίας του το 1874, η οποία επικυρώνει την πρωτόλεια προσπάθειά του και αποκρυσταλλώνει το ιστοριογραφικό ερμηνευτικό σχήμα του. Πρώτη θετική ανταπόκριση το 1866, όταν ο Γ. Α. Βακαλόπουλος, καθηγητής στο Α' Γυμνάσιο Αθηνών, στον Πρόλογο της Γενικής ιστορίας του, η οποία αποτελεί μετάφραση του γερμανικού εγχειριδίου του Wilhelm Pütz, αναφέρει ως «πηγή» για τη μέση και τη νέα ελληνική ιστορία τον Παπαρρηγόπουλο (Ανθολόγιο 49α), ενώ εντάσσει στο κείμενο δικό του κεφάλαιο για το βυζαντινό πολιτισμό (Ανθολόγιο 49β). το βήμα είναι πολύ τολμηρό για να το ακολουθήσουν κι άλλοι. έτσι, ένα χρόνο μόλις μετά, ο ο. Βεργένεσιν αι δοξασίαι και τα £θιμα, τα οποία μεταξύ ημών επικρατούσι' κατ' αυτήν τελευταίον κατεστάθη η θρησκεία, της οποίας η ιερότης, αι εντολαί, αι επαγγελίαι παρηγορούσι, καθαρίζουσι, ζωογονούσι τας ελπίδας του ανθρώπου». 1. Βλ. εδώ, σ. 22, σημ. 1. ο Κουμανούδης από τον Μάιο του ίδιου χρόνου είχε αποδοκιμάσει, εμμεσα, τις απόψεις του Κ.Παπαρρηγόπουλου: Στ. Κουμανούδης, Λόγος εκφωνηθείς τη 20 Μαίου 1853 κατά την επέτειον εορτήν της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου του Όθωνος, Αθήνα 1853. Αντιδράσεις και αμφισβητήσεις της ελληνικότητας του Βυζαντίου εξακολουθούν να εκφράζονται τις επόμενες δεκαετίες' ως το τέλος των χρόνων 1870 - 1880 εντοπίζει ο Κ.Θ.Δημαράς : Ελληνικός Ρωμαντισμός, ό.π.,σ. 380-382. η γιββωνική θεωρία, που αποτέλεσε τη διαφωτιστική θέση για το Βυζάντιο, εξακολουθεί να έχει τους οπαδούς της ανάμεσα στους Έλληνες λογίους. 2. ο Γεώργιος Θεόφιλος δημοσιεύει το 1864 επίτομον Ιστορίαν της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ηοποίααπευθύνεται«προς πάντα μεν Ορθόδοξον Χριστιανόν, ιδίως δε προς την φιλομαθή νεολαίαν». Παρόλο που το γεγονός της δημοσίευσηςενόςαυτοτελούςεγχειριδίουγιατοΒυζάντιομπορεί να είναι σημαντικό καθεαυτό, εντούτοις το περιεχόμενο αυτής της Επιτομής δεν την τοποθετεί στην κατεύθυνση της σκέψης του Παπαρρηγόπουλου. ο Θεόφιλος προβάλλει το χριστιανικό χαρακτήρα και όχι την ελληνικότητα του Βυζαντίου.

Βερναρδάκης,στοδικό του εγχειρίδιο για τα γυμνάσια, εξακολουθεί να μιλά για«δύοατελευτήτουςδουλικάς χιλιετηρίδας» (Ανθολόγιο 51 β). Όσο πλησιάζουμε στα 1880 τα πράγματα αποκτούν περισσότερο συγκεκριμένη μορφή. το 1873 ó Κ. Ξανθόπουλος επικρίνει τη χρήση των μεταφρασμένων ξένων εγχειριδίων, επειδή δεν αναπτύσσουν με επάρκεια «την ελληνικήν [ιστορίαν] κατά τους μέσους αιώνας, την Βυζαντινήν δηλονότι» (Ανθολόγιο 56). το 1879 οο.Η. Κυριακόπουλος, καθηγητής στο Γ' Γυμνάσιο Αθηνών, κάνει λόγο γιατο«Βυζαντινόν ελληνικόν κράτος» (Ανθολόγιο 65β) και στον πρόλογο του αναφέρει μεταξύ άλλων, όπως και ο Βακαλόπουλος πριν από δεκατρία χρόνια, ως πηγή για την ελληνική ιστορία τον Παπαρρηγόπουλο (Ανθολόγιο 65α). στο εγχειρίδιο αυτό, που προορίζεται για τα γυμνάσια, η βυζαντινή ιστορία λύπτει το 18% των σελίδων, ενώ η αρχαία το 66,5% και η νεότερη το 15,5%. μια παρόμοια κατανομή της ύλης χαρακτήριζε και την Ελληνικήν ιστορίαν του Γ. Α. Βακαλόπουλου (Αθήνα 1866): 63% για την αρχαία, 15%γιατη μέση και 22% για τη νεότερη ιστορία. το ποσοστό για τη βυζαντινή ιστορία είναι σχετικά υψηλό σε σύγκριση με άλλα σύγχρονα εγχειρίδια. η Ελληνική ιστορία του Α. I. Αντωνιάδη για τα γυμνάσια το 1878 αφιερώνει, για παράδειγμα, 78% των σελίδων στην αρχαία ιστορία, 10% στη μέση και 12% στη νεότερη. στα προγενέστερα εγχειρίδια γενικής ιστορίας τα οποία, όπως

έχω προαναφέρει, ήταν στην πλειοψηφία τους μεταφράσεις ξένων σχολικών βιβλίων, οι σελίδες κατανέμονται σε ίσες αναλογίες στην αρχαία, τη μέση καιτηνεότερη ιστορία, αλλά οι παράγραφοι που αφιερώνονται στη βυζαντινή καιτηνεότερη Ελλάδα είναι ελάχιστες. στα λίγα εγχειρίδια ελληνικής ιστορίας «από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς» που εκδίδονται ως τη δεκαετία του 1870, η κατανομή των τριών ιστορικών περιόδων είναι σαφώς δυσανάλογη1. Η επίσημη καθιέρωση του σχήματος του Κ. Παπαρρηγόπουλου ερχεται το 1882 με τους διαγωνισμούς των διδακτικών βιβλίων, τριάντα δηλαδή χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του εγχειριδίου του. Είναι πολύ ενδιαφέρον, όμως, ότι τη στιγμή ακριβώς που υιοθετείται η ιστοριογραφική άποψη του Παπαρρηγόπουλου, το ίδιο το βιβλίο του απορρίπτεται για σχολική χρήση, μετο σκεπτικό ότι είναι πια ξεπερασμένο (Ανθολόγιο 76). Η επίσημη απόρριψη του ρομαντισμού, που εκδηλώνεται τώρα για δεύτερη φορά, υπαγορεύεται βεβαίως από διαφορετικούς λόγους σε κάθε μία από τις δύο περιπτώσεις. στο

1. στην Σύνοψιν της ιστορίας της Ελλάδος του Δ.Πανταζή (Αθήνα 1863) η ύλη κατανέμεται ως εξής: 83 % για την αρχαία, 5% για τη μέση και 12 % για τη νεότερη ιστορία. στα Ελληνικά του Αναστάσιου Πολυζωίδη, εγχειρίδιο των γυμνασίωνπουεκδίδεταισε δύο τόμους το 1870, από τις 536 συνολικά σελίδες, μόλις οι 69αναφέρονταιστηνεποχήαπό το 146 π.Χ. ως τον Όθωνα.

διάστημα που μεσολαβεί όμως, και παρόλο που στοιχεία της ρομαντικής ιστοριογραφίας εισάγονται στο ιστορικό σχολικό εγχειρίδιο, η παρουσία του ρομαντισμού —στο χώρο της εκπαίδευσης τουλάχιστον— είναι «λανθάνουσα» και όχι κυρίαρχη. οι θετικιστικές επιρροές που δέχεται η ιστορική επιστήμη στην Ελλάδα, στα τέλη του 19ου αιώνα, οδηγούν στην απόρριψη της «μορφής» —όχι του περιεχομένου— του εγχειριδίου του 1853. Προκρίνεται πλέον ένα άλλο είδος ιστορικής γραφής η οποία στηρίζεται στη σχολαστική έρευνατων πηγών και στη χωρίς τη συναισθηματική συμμετοχή του συγγραφέα παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων. «Αντιπαιδαγωγική» θεωρείται λοιπόν η χρήση των επιρρημάτων «δυστυχώς» η «ευτυχώς» στα διδακτικά βιβλία από τους κριτές του 1894 και του 1911 1 . Επικρίνεται επίσης η άγνοια των νεό τερων αρχαιολογικών ερευνών κατά τη συγγραφή της ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας και των ανατολικών λαών 2 . στα ογδόντα χρόνια που καλύπτει αυτό εδώ το Ανθολόγιο, η μικρή σχολική ιστορία του Κ. Παπαρρηγόπουλου τυπώνεται, επίσημα, άλλες τρεις φορές μετά το 1853: το 1881, το 1888 και το 1896. ο περιορισμένοςαριθμόςεπίσημωνεκδόσεωντουεγχειριδίου, σε σύγκριση με τις πολλαπλές επανεκδόσεις άλλων εγχειριδίων την ίδια εποχή, μπορεί να είναι εντούτοις παραπλανητικός για την πραγματική διάδοσή του, που είναι είτε άμεση, μέσω της ευρύτατης κλεψίτυπης αναπαραγωγής του είτε έμμεση, με την επιρροή του σε άλλους σχολικούς συγγραφείς, όπως ήδη επισημάνθηκε. Α π ό το 1884 λοιπόν, στα σχολεία της μέσης εκπαίδευσης άρχισε να διδάσκεται «ιστορία του ελληνικού έθνους», ενώ κάθε περίοδος της ελληνικής ιστορίαςαντιστοιχούσε σεμιατάξη του γυμνασίου, αρχίζοντας από την αρχαία ιστορία(Ανθολόγιο 77). Αυτή η «εξελικτική» διάρθρωση της ύλης, σύμφωνα μετηνοποίαστιςκατώτερες τάξεις διδάσκονταν αρχαιότερες ιστορικές εποχές, στηρίζεται στο στενό παραλληλισμό του βίου του ατόμου με το βίο των εθνών, όπως έγινε από τους γερμανούς ρομαντικούς. Βασική αρχή η ρήση του Βάκωνα antiquitas saeculi Juventus mundi. Οι τρεις ηλικίες του ανθρώπου δηλαδή χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τις τρεις ιστορικές περιόδους (αρχαία - μέση - νεότερη) από τις οποίες διήλθε η ανθρωπότητα (Ανθολόγιο 23, 43). Μέσα από μια τέτοια οπτική, οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι αντιπροσωπεύουν τη νεότητα του ανθρώπινου γένους. Σ' αυτόν τον παραλληλισμό στηρίζεται και η κατά τάξεις κατανομή της ιστορικής ύλης, έτσι ώστε να αντα-

1. «Εκθέσεις κριτών των διδακτικών βιβλίων», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 113, 19 Οκτωβρίου 1894, σ. 750 (εισηγητής ο Κ.Κασιμάτης), και «Έκθεσις περί των ιστοριών της γ' τάξεως του γυμνασίου», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 247, 30 Νοεμβρίου 1911 (πρόεδρος και εισηγητής ο Σ.Π.Λάμπρος). 2. «Εκθέσεις κριτών...», 1894, ό.π., σ. 821.

ανταποκρίνεται στην αντίστοιχη αντιληπτική ικανότητα του παιδιού. Θεωρείται δηλαδή ότι η οργάνωση της αρχαίας κοινωνίας, ως απλούστερη, είναι ευκολότερα κατανοητή από τα πιο μικρά παιδιά, ενώ αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις που υπάρχουν στη νεότερη εποχή είναι πολυπλοκότερες και γι' αυτό απαιτούν μεγαλύτερη ωριμότητα. τις απόψεις αυτές εκφράζει τόσο ο Δημήτριος Πετρίδης το 1881 (Ανθολόγιο 69α) όσο και ο Χρίστος Παπαδόπουλος το 1883 (Ανθολόγιο 73). Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1912, ο Π. Π. Οικονόμος την ίδια αρχή χρησιμοποιεί για την επιλογή της ύλης των αναγνωστικών βιβλίων του δημοτικού σχολείου, ύλη κατεξοχήν ιστορική (Ανθολόγιο 158). τηνεξελικτική διάρθρωση της ιστορικής διδασκαλίας: η αρχαία ιστορία ορίζεται να διδάσκεται στη Γ' τάξη του γυμνασίου και όχι στην Α', όπου διδάσκεται πλέον Ρωμαϊκή ιστορία ως τον Μέγα Κωνσταντίνο (Ανθολόγιο 125β). Η αλλαγή αυτή, όπως αιτιολογείται από τον ίδιο τον Ευταξία στην εισηγητική του έκθεση, εγγράφεται σε μια διαφοροποιημένη αντίληψη της ιστορικής διδασκαλίας η οποία στρέφεται πλέον προς την ιστορία του πολιτισμού, ανανεώνοντας κατά συνέπεια και διευρύνοντας τα αντικείμενα πραγμάτευσής της 1 . Η διαφοροποιημένη αυτή αντίληψη διαφαίνεται, εξάλλου, στα ίδια προγράμματα, στον τρόπο διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών. τον 19ο αιώνα η συμβολική αξία που αποκτά η αρχαία ελληνική γλώσσα προσδίδει έναν τυπολατρικό χαρακτήρα στη διδασκαλία της, με έμφαση επομένως σε κατεξοχήν μορφικά κριτήρια για την επιλογή των διδακτέων συγγραφέων (γλωσσική καθαρότητα, σύνταξη, γραμματική κλπ.). στα προγράμματα του 1897 όμως, οιαρχαίοι συγγραφείς, Έλληνες και Λατίνοι, «αντιπρόσωποι των εαυτών

1. η ανανεωτική αυτή τάση αντιστοιχεί στην κίνηση που παρουσιάζεται στη δυτική Ευρώπη και κυρίως στη Γερμανία, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, για τη μελέτη της λεγόμενης «Kulturgeschichte». Εκτεταμένη ανάπτυξη για τις τέχνες και τα γράμματα σε κάθε ιστορική περίοδο αφιερώνουν οι μεταφραστές των γερμανικών ιστοριών του Georg Weber και του Wilhelm Pütz, Α.I.Αντωνιάδης και Γ.Α.Βακαλόπουλος αντίστοιχα, εφόσον τα ανάλογα κεφάλαια περιέχονται στο πρωτότυπο. ο Γ.Α. Βακαλόπουλος, πάντως, το παρουσιάζει ως δική του επιλογή, γράφοντας ότι «η σημασίαεκάστουλαούδενεξαρτάται μόνον εκ των πολεμικών πράξεων, αλλά και εκ της προς τον πολιτισμόν αναπτύξεως αυτού» (Ανθολόγιο 49α).Αλλά και ο Δ.Ν. Βερναρδάκης, στο εγχειρίδιον Γενικής ιστορίας (1867), αφιερώνει κεφάλαια στην «ιστορίαν του πνευματικού βίου των εθνών» (Ανθολόγιο 51α). ο ο. Κ. Ζαγγογιάννης, ο κυριώτερος εμπνευστής του προγράμματος του 1897, είχε ήδη το 1889 τονίσει την αναγκαιότητα της ιστορίας του πολιτισμού στα γυμνάσια «ίνα μη μονομερείς και εσφαλμένας παραστάσεις οι μαθηταί μας σχηματίζωσι περί του βίου των διαφόρων εθνών, νομίζοντες ότι ταύτα ουδέν έτερον έπραττον η να μάχωνται προς άλληλα»: ο. Κ. Ζαγγογιάννης, Συμβολαί εις αναμόρφωσιν της παρ' ημίν μέσης εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1889, σ. 33. Παρόμοιες απόψεις διατυπώνει και ο Σ.Π.Λάμπρος ως εισηγητής της Εκθέσεως για τα εγχειρίδια ιστορίας του γυμνασίου το 1894. Βλ. εδώ, Ανθολόγιο 112β.

χρόνων», αντιμετωπίζονται ως πηγή για την ιστορική γνώση (Ανθολόγιο 125α). Η αλλαγή στον τρόπο κατανομής της ιστορικής ύλης στις γυμνασιακές τάξεις, η οποία εισάγεται το 1897, είναι προσωρινή (εφαρμόζεται και στο πρόγραμμα του 1906, το οποίο είναι βέβαια πιστή αντιγραφή του προγράμματος του 1897), και με το πρόγραμμα του 1914 επανέρχεται η ίδια εξελικτική διάρθρωση. Κρίνεται όμως πλέον απαραίτητο να τονισθεί, σε ειδική σημείωση του προγράμματος, η ιστορία του πολιτισμού ως αναγκαίο γνωστικόαντικείμενοτης διδασκαλίας της ιστορίας στο γυμνάσιο (Ανθολόγιο 163).

ράλληλα και στη συνέχεια σε διασταύρωση με τον επίσημο λόγο, αρθρώνεται ο λόγος του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Οι μεταρρυθμίσεις που προτείνει για τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος βρίσκουντηνευκαιρίατης έμπρακτης έκφρασης στο Ανώτατο Παρθεναγωγείο Βόλου. Εκεί, ο Αλέξανδρος Δελμούζος παραβιάζει το επίσημο πρόγραμμα: στη διδασκαλία της ιστορίας ξεκινά από το νεότερο ελληνισμό εφαρμόζοντας μια, θα λέγαμε, «οπι σθοχωρούσα» μέθοδο (Ανθολόγιο 153). Η ανατροπή αύτη του προγράμματος δε σημαίνει άρνηση της εξελικτικής ιδέας, αλλά απεικονίζει τη μετατόπιση, από τους δημοτικιστές, του κέντρου βάρους στο σύγχρονο πολιτισμό. στο Υπόμνημα του εκπαιδευτικού ομίλου προς το Κεντρικό Εποπτικό Συμβούλιο της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως το 1912 1 και στα Νομοσχέδια του 1913 2 ο σύγχρονος πολιτισμός είναι το κέντρο της διδασκαλίας αλλάωςαπόληξη και όχι ως αφετηρία. Η ιστορία του έθνους δηλαδή είναι ο πρόλογος και η απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της σύγχρονης κατάστασης του. Απορρίπτεται εξάλλου η αποσπασματικότητα των γνώσεων,καιη διδακτέα ύλη διαρθρώνεται έτσι ώστε να προβάλλεται ο πολιτισμός στο σύνολο των εκδηλώσεών του, να δίνεται η καθολική εικόνα κάθεεποχής —μετην τέχνη, τη φιλολογία, την ιστορία. Γύρω από την ιστορική ύλη κάθε τάξης οργανώνεται επομένως και η ύλη των υπόλοιπων μαθημάτων. Η ενότητα του ελληνικού πολιτισμού μέσαστοχρόνο εξασφαλίζειισότιμηαντιμετώπισηκαι στις τρεις εποχές του εθνικού βίου. Η υπέρβαση του κλασικισμού λοιπόν από τους δημοτικιστές ενισχύει την έννοια της πολιτισμικής συνέχειας, πάντα μέσα στο πλαίσιο της αρχικής σύλληψης του Κ. Παπαρρηγόπουλου. Έγινε λοιπόν φανερό πώς μετά το 1880τοΒυζάντιοαποτελείγιατη σχολική ιστοριογραφία οργανικό κομάτι της ελληνικής ιστορίας. ο «ευτελής και δεισιδαίμων Βυζαντινός», σύμφωνα με τις εκθέσεις των κριτών των διδακτικών βιβλίων το 1884 (Ανθολόγιο 76), είναιΈλληνας,εκπρόσωποςκαι 1. Δημήτρης Γληνός, Άπαντα, τ. Β' (1910 - 1914), Εκδοτική φροντίδα, Εισαγωγή, Σημειώσεις: Φίλιππος Ηλιού, Αθήνα 1983, σ. 100-147. 2. στο ίδιο, σ. 183-369.

αυτός, πλάι στον Αθηναίο της εποχής του Περικλή και στον «θυμοειδή αρματωλόν και κλέφτην», του «ιδιάζοντος χαρακτήρος του Ελληνικού έθνους». Παράλληλα με την αναγνώριση της ελληνικότητας του Βυζαντίου γίνεται και ηαξιολόγησήτου, δηλαδή εκτιμάται η προσφορά του στο πλαίσιο όχι μόνο τηςελληνικής αλλάκαιτηςπαγκόσμιας ιστορίας (Ανθολόγιο 78).έτσι,το 1894 υπάρχει πλέον η δυνατότητα να απαριθμηθούν λεπτομερώς οι θετικές όψεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα εγχειρίδια ιστορίας (Ανθολόγιο 113), ενώοικριτές για τα διδακτικά βιβλία της ίδιας χρονιάς τονίζουν ότι πρέπει να εξοβελισθούν πια οι άδικες αντιλήψεις για το Βυζάντιο και η «παράστασις τουβυζαντιακούκράτους ως ενδιαιτήματος κακούργων η φρενοβλαβών»1. Παρ' όλα αυτά, μια στατιστική προσέγγιση της αναλογικής θέσης του Βυζαντίου στις σχολικές ιστορίες του ελληνικού έθνους που εκδίδονται κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα δείχνει ότι η βυζαντινή περίοδος δεν καλύπτει ποτέ περισσότερο από το 20% των σελίδων, σε αντίθεση με την αρχαία ιστορίαηοποίακατέχει τουλάχιστον το μισό βιβλίο (53-77%). το γεγονός επισημαίνεικαιοΚ. Παπαρρηγόπουλος ως κριτής των ιστορικών εγχειριδίων για τη Γ' τάξη του Ελληνικού σχολείου, το 1888: «όσον δήποτε και αν υπερτιμήσωμεν την ηθικήν και πολιτικήν αξίαν της αρχαίας ημών ιστορίας, αδύνατον να παραδεχθώμεν ότι πάσα η λοιπή δεν πρέπει να κατέχη ει μη το πέμπτον αυτής μέρος» 2 . με το πρόγραμμα του 1897 όμως καταργούνται παρόμοιου περιεχομένου εγχειρίδια —που καλύπτουν δηλαδήτοσύνολοτηςελληνικής ι-

στορίας—καιηιστορικήύλη κατανέμεται ισόβαρα στα έτη της μέσης εκπαίδευσης, δηλαδή διδάσκεται μία ιστορική περίοδος ανά έτος. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα δημοτικά σχολεία. στις οδηγίες του ο. Γ. Πετρίδη το 1881 αφιερώνεται στη βυζαντινή ιστορία μία μόλις ενότητα από τις δώδεκα που συνολικά διδάσκονται στο μάθημα της ελληνικής ιστορίας (Ανθολόγιο 69β) ενώστοπρόγραμμα του 1894 ανήκουν στη βυζαντινή περίοδο οι πέντε ενότητες από τις εικόσιτέσσερις της ιστορίας της ο τάξης (Ανθολόγιο 111). μετοδιαγωνισμό του 1895 ακολουθείται στη διδασκαλία το σύστημα κατανομής της ιστορικής ύλης που προβλέπει —όπως και το πρόγραμμα του 1897 για τη μέση εκπαίδευση— τη διδασκαλία μιας ιστορικής περιόδου ανά τάξη (Ανθολόγιο 119). 1. «Εκθέσεις κριτών των διδακτικών βιβλίων», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 113, 19 Οκτωβρίου 1894, σ. 868. Εισηγητής ο Σ.Π. Λάμπρος. κάποιες αδράνειες στο σχολικό χώρο εξακολουθούν να λειτουργούν ως τα τέλη του αιώνα. Βλ. για παράδειγμα απόσπασμα από την ιστορίαν της αρχαίας Ελλάδος του Α.Γ.Μακρυναίου το 1896 (Ανθολόγιο 124). 2. «Έκθεσις της... δευτέρας επιτροπής των κριτών...»,Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β' (1888), σ. 67. Βλ. επίσης απόσπασμα της έκθεσης αυτής και εδώ, Ανθολόγιο 89α.

ως

να

γ. Νεότερη ιστορία - νεότερη γεωγραφία

Ανάλογη πορεία με το Βυζάντιο διαγράφει και η νεότερη ελληνική ιστορία, πάντα προς την κατεύθυνση του εξελληνισμού της σχολικής ιστορίας. Η νεότερη ιστορία φυσικά δεν έχει η ίδια ανάγκη εξελληνισμού. Αντίθετα, μάλιστα, η ελληνική Επανάσταση θεωρείται ως η κατεξοχήν απόδειξη της ελληνικότητας, εφόσον μ' αυτήν οι νεότεροι Έλληνες αναδείχθηκαν σε γνήσιους απογόνους των αρχαίων Ελλήνων. Πρόκειται για ένα γνωστό νομιμοποιητικό μηχανισμό που λειτουργεί με το στενό παραλληλισμό τωνδύοεποχών, καιο οποίοςαποδεικνύειτελικά την αρχαιοελληνική καταγωγή των νέων Ελλήνων βάσει ενός και μόνου στοιχείου, της επανάληψης. η σύγκριση γίνεται σε όλα τα επίπεδα: ιστορία, γεωγραφία, γλώσσα. Ανάμεσα στις δύο εποχές υπάρχει μέχρι το 1853,αλλάστηνουσίαωςτο 1880, ένα «κενό ιστορίας». η εικόνα αυτή δύο ιστορικών περιόδων,πουτις χωρίζουν αντί να τις συνδέουν δύο χιλιετηρίδες, αποκλείει, όπως είναι φυσικό, την έννοια της εξέλιξης στην ιστορία, και συνεπάγεται μια ιστορική αντίληψη σχετικά στατική. Στασιμότητα σημαίνει εξάλλου η ίδια η παραδοχή του αρχαιοελληνικού παρελθόντος ως κανονιστικού προτύπου για το παρόνκαιγια το μέλλον και η επακόλουθη πίστη στην αποτελεσματικότητα της απλής μίμησης όχι μόνο του πνεύματος αλλά και του γράμματος του παρελθόντος. Α π ό εδώ πηγάζει η ανάδειξη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας σε συμβολική αξία και η μέχρις υπερβολής τυπολατρική διδασκαλία της στα σχολεία κάθε βαθμίδας. Μέσα σ' αυτό το ψυχολογικό κλίμα της ανεπάρκειας των νέων Ελλήνων, όχι τόσο ως προς τους «ομοεθνείς» προγόνους τουςόσοωςπροςτους«αλλοεθνείς» συγχρόνους τους, ο κλασικισμός λειτουργείωςεργαλείοαλλαγήςκαι προόδου1. το περιεχόμενο της «προόδου» όμως δε συμπίπτειμετηναντίστοιχη έννοια που αναπτύχθηκε από τη δυτική ιστοριογραφία τον 18ο και 19ο αιώνα (και, με τις αμφισβητήσεις της, μέχρι σήμερα)2. Η στατική μίμηση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ταυτίζεται αντιφατικά με την πρόοδο. ως

1. Πβ. την ανάλυση του κλασικισμού που κάνει ο G.E.von Grunebaum, «The Concept of Cultural Classicism», Modern Islam, Νέα Υόρκη 1962, σ. 98-128. «ο κλασικισμός», γράφει (σ. 98), «ως πολιτισμική επιδίωξη μπορεί να αναλυθεί σε τέσσερις συνιστώσες: 1) μια φάση πολιτισμικής ανάπτυξης στο παρελθόν (η απλώς ξένη) αναγνωρίζεται πλήρης και τελεία πραγμάτωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων 2) αυτή η πραγμάτωση υιοθετείται ως νόμιμη κληρονομιά η κυριότητα" 3) γίνεται αποδεκτή η δυνατότητα το παρόν αναπλασθεί βάσει της τελειότητας του παρελθόντος (η της ξένης)" και 4)ηεπιδίωξητου παρελθόντος (η της ξένης πολιτισμικής φάσης) γίνεται δεκτή ως παραδειγματική και δεσμευτική για το παρόν». 2. για την ιδέα της προόδου βλ. Jules Delvaille, Essai sur l' Histoire d e l'Idée de Progrès jusqu'à la fin du XVIIe siècle, Παρίσι 1910, και W.Warren Wagar (εκδ.), The Idea of Progress Since the Renaissance, Νέα Υόρκη - Λονδίνο - Σίδνεϋ - Τορόντο 1969.

δείκτης αυτής της προόδου προβάλλεται κυρίως η εκπαίδευση και η εξάπλωσή της. Γι' αυτόν το λόγο σε όλες τις γεωγραφίες αναφέρονται ανελλιπώς τα σχολεία κάθε τόπου στον ευρύτερο ελληνικό χώρο (ελληνικό κράτος και οθωμανική αυτοκρατορία), αλλά και η διάδοση της εκπαίδευσης στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες 1 . με αυτά τα κριτήρια,όσοαπομακρυνόμαστεαπότη χρονική μας αφετηρία, το 1834, υπάρχει η τάση —στα σχολικά βιβλία τουλάχιστον— να κρίνεται θετικά το παρόν σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν, δηλαδή τα πρώτα μετΕπαναστατικά χρόνια (Ανθολόγιο 90, 140). Διαπιστώνεται επομένως μια σχετική «πρόοδος», ενώ η ολοκλήρωσή της εναποτίθεται μεμιαανυπόμονηαισιοδοξία στο μελλον 2. Μέσα από το πρίσμα της αρχαιολατρίας λοιπόν πρέπει να αντικρίσουμε τόσο την υπεροχή της αρχαίας ιστορίας στο σύνολο της διδασκόμενης ιστορικής ύλης όσο και τη διδασκαλία της αρχαίας γεωγραφίας στις πρώτες δεκαετίες μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. για την ποσοστιαία υπεροχή τηςαρχαίας ιστορίαςέγινεήδη λόγος. Πλήθος είναι εξάλλου οι μαρτυρίες ότι, μέχρι τη δεκαετία του 1870 περίπου, στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, παρά τις επιταγές του επίσημου προγράμματος, διδασκόταν αποκλειστικά αρχαία ιστορία 3 . « Η αρχαία γεωγραφία, εν η βλέπει τις ουχ ήττον και εν τη ιστορία τα άθλα των ημετέρων προγόνων και τον κολοσσόν της ελληνικής ευφυΐας και δυνάμεως, το επί τοσούτον λέγω περισπούδαστον τούτο προς Έλληνας μάλιστα μαθητάς μάθημα, άνευ του οποίου ψιττακίζονται τατηςιστορίαςκαιμένουσιν ακατάληπτα τα διάφορα ιστορικά συγγράμματα τωνημετέρωνπρογόνων, η θεωρείται ουδεμιάς προσοχής αξία,ηεξετάζεται

1. στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα η αξιολόγηση των ατόμων και των εθνικών ομάδων βάσει της παιδείας τους πρέπειναερμηνευθείμέσα στα πλαίσια της διαφωτιστικής σκέψης. Εξάλλου η εκπαίδευση υπήρξε κυρίαρχη αξία σε όλο τον 19ο αιώνα. στο δεύτερο μισό τουαιώναόμως, και κυρίως στις δύο τελευταίες δεκαετίες του, η ανάγκη να επισημανθεί η ύπαρξη ελληνικών εκπαιδευτηρίων στην οθωμανική αυτοκρατορία από τα σχολικά βιβλία πρέπει να ερμηνευθεί σύμφωνα με την εθνική ιδεολογία: τα ελληνικά σχολεία θεωρούνται απόδειξηγιατηνύπαρξη του ελληνικού πληθυσμιακού στοιχείου και για την έντονη ελληνική πολιτισμική παρουσία στην Ανατολή. 2. η πρόοδος αύτη μάλιστα αποδίδεται στην «ελευθερία», όπως άλλωστε και η πολιτισμική καθυστέρηση του ελληνικού έθνους στη μακρόχρονη δουλεία: «διά τον οποίον υπέστησαν μακροχρόνιον δεσποτισμόν» (Ανθολόγιο 22). Αλλά «απείρως μεγαλειτέραθαήτο η πρόοδος εις όλα, εάν όλον το έθνος ηλευθερούτο» (Ανθολόγιο 129). Βλ. επίσης Ανθολόγιο 100β. 3. Πέρα από τις έμμεσες μαρτυρίες, μπορούμε να στηριχθούμε στο «Πρόγραμμα των κατά την θερινήν εξαμηνίαν του 1845 Μαθημάτων του εν Ναυπλία Β. Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου και Μαθήματα πραγματικώς παραδοθέντα εν τε τω Γυμνασίω και τω Ελληνικώ Σχολείω κατά το απέναντι Πρόγραμμα», Αρχείο Γυμνασίου Ναυπλίου, ό.π.

ολιγώρως εις τα υπάρχοντα παρ' ημίν εγχειρίδια» 1 . Πηγή για τη γεωγραφία των «ελληνικών χωρών» αποτελούν οι αρχαίοι γεωγράφοι, κυρίως ο Στράβων και ο Παυσανίας. Κατά τη γεωγραφική επισκόπηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, επομένως, δεν ακολουθείται η σύγχρονη διοικητική διαίρεση αλλά η αρχαία «ιστορική» διαίρεση σε Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη, Ήπειρο κλπ. Αυτή η μεθοδολογική πρακτική μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αρχικά εγγράφεται στο κλίμα της αρχαιολατρίας. « Η γνώσις [των ελληνικών χωρών που δεν ανήκουν στο ελληνικό βασίλειο] είναιαπαραιτήτωςαναγκαίαειςτηνακριβή κατάληψιν της Ελληνικής ιστορίας και των Ελλήνων συγγραφέων» (Ανθολόγιο 17β). Πολύ σύντομα όμως εξυπηρετεί συγκεκριμένα εθνικά συμφέροντα. Η Πολύτιμη Κουσκούρη 2, το 1854, συντάσσοντας Γεωγραφίαν της αρχαίας Ελλάδος δεν αφήνει αμφιβολίες για τις προθέσεις της συγγραφής: « Η Γεωγραφία αύτη προτίθεται ίνα διδάξη την νεολαίαν, οποίαν σμικράν γωνίαν γης κατέχει η Νέα Ελλάς απέναντι της γης των προπατόρων μας» (Ανθολόγιο 31). Η «σύγχρονος» γεωγραφία δεν παραμελείται φυσικά (Ανθολόγιο 18β). άλλωστε, ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, οι διαφωτιστές λόγιοι σημάνει αφενός τη σημασία της γεωγραφικής περιγραφής της Ελλάδας με την περιήγηση και την προσωπική παρατήρηση και αφετέρου την ανάγκη οι γεωγραφικές γνώσεις να παρέχονται με αφετηρία την πόλη η το χωριό του μαθητή, σύμφωνα με τις νέες αρχές της παιδαγωγικής, που πρότειναν την πορεία από το γνωστό προς το άγνωστο. Ταυτόχρονα παρατηρείται μια ανάλογη διαδικασία μ' αυτή του παραλληλισμού της αρχαίας με τη νέα ιστορία. στα πρώτα προγράμματα για τη μέση εκπαίδευση η παλαιά και η νέα γεωγραφία ορίζεται να διδάσκονται «κατά παραλληλισμόν» (Ανθολόγιο 2, 15). Η παραβολή των αρχαίων ονομάτων με τα νεότερα αποτελεί την κυριότερη, ίσως, φροντίδα των γεωγράφων, από τη στιγμή μάλιστα που η διδασκαλία της γεωγραφίας εξυπηρετούσε την ιστορική διδασκαλία. Η συμβολή της αρχαίας

1. Γ.Α. Βακαλόπουλος, Στοιχειώδης Γεωγραφία...χάριν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκόμενης νεότητος, Αθήνα 1848, σ. στ'-ζ'. 2. η Πολύτιμη Κουσκούρη, κόρη του αγωνιστή της επανάστασης Ηλία Κουσκούρη, γεννήθηκε το 1820 στη Σπάρτη. Εργάστηκε ως δασκάλα στο Ναύπλιο, στον Πειραιά και στην Αθήνα, και πέθανε τη χρονιά που εκδόθηκε το βιβλίο της (1854) από χολέρα. σεένα ανυπόγραφο έγγραφο του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως της 2 Σεπτεμβρίου 1855, διαβάζουμε για το εγχειρίδιό της: «διά την εκλογήν της ύλης και διά την ικανότητα της συγγραφέως, της μόνης παρ'ημίναναδειχθείσηςαξίαςτου ονόματος διδασκάλου γυναικείου φύλου, αναγνωρισθέν πρό δύο ήδη ετών αναγκαιότατον προς την εκ της παραθέσεως διδασκαλίαν της επιτοπίου γεωγραφίας» (ΓενικάΑρχείατου Κράτους, Οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 39). Βλ. επίσης: Φλωρεντία Φουντουκλή, «Πολύτιμη Ηλία Κουσκούρη», Εφημερίς των Κυριών 4, τχ. 156 (11 Μαρτίου 1890), σ. 2-5.

γεωγραφίας εντοπίζεται κατεξοχήν στο θέμα των τοπωνυμίων. στις σχολικές γεωγραφίες επικρατεί μεγάλη σύγχυση ως προς τη χρήση τωναρχαίων ητων νέων ονομάτων, η και των δύο μαζί. Κάθε συγγραφέας ακολουθεί δικό του σύστημα. Κοινή προσπάθεια όλων είναι φυσικά ο εξελληνισμός των «βαρβαρικών» τοπωνυμίων 1 , προσπάθεια που δεν έχει ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα (Ανθολόγιο 17α, 92, 120). το 1894, ο Κ. Ν. Πα πουλος, εισηγητής της επιτροπής των κριτών για τα εγχειρίδια της γεωγραφίας, γράφει: «Πάντες συγχέουσι τα αρχαία ονόματα προς τα νεώτερα, εναλλάξ αναγράφοντες που μεν πρώτον το αρχαίον. είτα ο εν παρενθέσει το νεώτερον, που δε πρώτον το νεώτερον, εν παρενθέσει δε το αρχαίον. ουδείς εφρόντισε να μάθη και καθορίση αν τα αρχαία ονόματα συμπίπτωσιν εις τους τόπους, οίτινες νυν φέρουσιν αυτά" ουδέ να διακρίνη ότι μέρη τινά της αρχαίας Ελλάδος ανήκον εις χώρας άλλας, η τας φερούσας το αρχαίον όνομα, κατά τας σήμερον γενομένας διαιρέσεις του κράτους» (Ανθολόγιο 112α). Η συμβολική σημασία της επαναφοράς των αρχαίων τοπωνυμίων είναι προφανής. Εξίσου συμβολική είναι η διατήρηση κάποιων νέων τοπωνυμίων: «μόνονεκείνατων ονομάτωνπρέπει να διατηρήση μετά θρησκευτικής ευλαβείας ο Έλλην γεωγράφος, άτινα εδοξάσθησαν κατά την μεγάλην ημών επανάστασιν, π.χ. Μεσολόγγιον, Ύδρα, Σπέτσαι, Ψαρά, Δερβενάκια, Γραβιά κτλ.» (Ανθολόγιο 118). Πάντως, ακόμη και στα πρώτα χρόνια μετά το 1834, λίγα είναιταεγχειρίδια αποκλειστικά αρχαίας γεωγραφίας, ενώ οι περισσότερες σχολικές γεωγραφίες προσπαθούν να περιγράψουν τη σύγχρονη Ελλάδα έστω και σε παραλληλισμό με την αρχαία. Όπως είδαμε, στο πέρασμα από την «αρχαία» στη «σύγχρονη» γεωγραφία οριακή θέση κατέχει η Στοιχειώδης γραφικών μαθημάτων για τα Ελληνικά σχολεία που εκδίδει ο Σταύρος Σταθόπουλος το 1850. ο Σταθόπουλος απορρίπτει την αρχαία γεωγραφίαμετο σκεπτικό ότι είναι «της ιστορικής εν γένει γεωγραφίας έργον, ήτις και άλλον σκοπόν έχει, και άλλην οδόν βαδίζει». στο δεύτερο μισό του αιώνα, η περιγραφή της σύγχρονης κατάστασης της Ελλάδας, αλλά και των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών, αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη βαρύτητα για την εθνική αγωγήτωνελληνοπαίδων, όπως θα αναλυθεί παρακάτω. Όπως είναι φυσικό, τις δύο πρώτες δεκαετίες μετά το 1834, με την κυριαρχία των μεταφρασμένων εγχειριδίων και της λεγόμενης γενικοϊστορικής

1. για το ίδιο θέμα εκδηλώνεται παράλληλα και η μέριμνα της πολιτείας. το 1909, για παράδειγμα, δημοσιεύεται Β.Δ. «Περί συστάσεως επιτροπείας προς μελέτην το μιών της Ελλάδος και εξακρίβωσιν του ιστορικού λόγου αυτών», Εφημερίς της Κυβερνήσεως Α', 125, 31 Μαίου 1909. Πβ. επίσης: Ν. Γ. Πολίτης, «τα ονόματα των δήμων», Επετηρίς Παρνασσού 3 (1899), σ. 54-80.

13. η ελληνική Χερσόνησος

μεθόδου, η νεότερη ελληνική ιστορία κατέχει μία η δύο παραγράφους στο σύνολο του βιβλίου. η σύνδεση των προσώπων και των γεγονότωντηςΕλληνικής Επανάστασης με αντίστοιχα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας γίνεται ήδη από τα χρόνια του Αγώνα. στα σχολεία όμως της οθωνικής περιόδου η ιστορία της ελληνικής Επανάστασης δε διδάσκεται, καταρχάς λόγω της κυρίαρχης αρχαιολατρίας, και κατά δεύτερο λόγο επειδή επρόκειτο για ένα γεγονός σχετικά πρόσφατο, του οποίου πολλοί από τους πρωταγωνιστές ζούσαν ακόμη.Αυτήημικρή χρονική απόσταση απέκλειε, κατά κάποιο τρόπο, την Επανάσταση από το πεδίο της ιστορικής μελέτης. ενώ όμως δεν υπάρχει λεπτομερής έκθεση των γεγονότων του Αγώνα στις σχολικές ιστορίες, στα γεωγραφικά εγχειρίδια, από το 1835 τουλάχιστον (Ανθολόγιο 5), η περιγραφή των τόπων συνδέεται όχι μόνο με τα αρχαία ιστορικά συμβάντααλλάκαιμετα νεότερα, γεγονός ενδεικτικό για την αξιολόγηση της νεότερης ελληνικής ιστορίας εξαρχής. Κάτι ανάλογο όμως δε συμβαίνει με το Βυζάντιο. Ηανάγ συνδεθούν οι ελληνικοί τόποι με γεγονότα της «μεσαιωνικής ημών ιστορίας» τονίζεται πολύ αργά, το 1894, από τους κριτές των διδακτικών βιβλίων 1 .

Η ιστορία του Ελληνικού έθνους του Κ. Παπαρρηγόπουλου το 1853 θα καινοτομήσει και στο χώρο της νεότερης ιστορίας. στο βιβλίο αυτό η νεό τερη ελληνική ιστορία, η οποία στην ουσία συμπυκνώνεται στο γεγονός της ελληνικής Επανάστασης, κατέχει περισσότερο από το μισό των σελίδων, δηλαδή πολύ σημαντικότερη θέση από τη βυζαντινή και την αρχαία ιστορία. ο νεοτερισμός του Κ. Παπαρρηγόπουλου εγκαινιάζει μια νέα σχέση μετους «πατέρες» μέσα στον ιστοριογραφικό λόγο, η οποία τοποθετείται Ισότιμα ως προς την αξιολόγηση αλλά με μεγαλύτερη συναισθηματική φόρτιση πλάι στη σχέση με τους «προγόνους». Η σχέση αυτή έχει ήδη περιγραφεί το 1850 από τον Σ. Αντωνιάδη, όταν προλογίζει τη μετάφραση της αγγλικής ιστορίας της αρχαίας Ελλάδος του Thomas Keightley (Ανθολόγιο 25α), και περιγρά φεται από τον εκδότη Α. Κορομηλά στο προλογικό του σημείωμαγιατην γιο 27). Η πρωτοβουλία αυτή του Παπαρρηγόπουλου βρίσκει, όπως φαίνεται, πρόσφορο έδαφος. οι αδράνειες που λειτούργησαν στην περίπτωση του Βυζαντίου είναι πολύ μικρότερες για τη νεότερη ελληνική ιστορία. Γύρω στο 1860 λοιπόν κυκλοφορούν τρεις «επιτομές» της ιστορίας της ελληνικής Ε π α νάστασης, έργα δηλαδή τα οποία έχουν μορφή εγχειριδίου. και τα τρία εγχειρίδια προορίζονται για τα δημοτικά σχολεία 2. τα δύο πρώτα κυκλοφορούν ταυ1. «Εκθέσεις των κριτών των διδακτικών βιβλίων», ό.π., σ. 763. Εισηγητής ο Π. Καρολίδης. 2. το πρώτο εγχειρίδιο, του Σ. α[ντωνιάδη] το αναφέρει σαφώς στον τίτλο του:

ταυτόχρονα το1860: το ένα, ο Ελληνικός αγών, έχει γραφεί το 1859 και υπογράφεται με τα αρχικά Σ.Α. Είναι πολύ πιθανό ότι πρόκειται για τον Σπυρίδωνα Αντωνιάδη, ο οποίος έχει ήδη μεταφράσει πολλές σχολικές ιστορίες,κ το 1850 έχει εκφράσει, όπως είδαμε, το ενδιαφέρον του για τη νεότερη ληνική ιστορία 1 . το βιβλίο αυτό όμως, όσο γνωρίζω,δενεπανεκδίδεται.το άλλο,ηΕπίτομος ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, υπογράφεται απότονΓεώργιοΘεόφιλοκαιεκδίδεταιάλλεςδύοφορές τουλάχιστον, το 1873 και το 1880. ο πρόλογος και ο επίλογός τους αντίστοιχα είναι χαρακτηριστικοί για την αξιολόγηση της νεότερης ελληνικής ιστορίας ως προς την αρχαία (Ανθολόγιο 37, 38). το 1864, ο Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος, γιος του Κωνσταντίνου 2, δημοσιεύει την Σύνοψιν της Ελληνικής Επαναστά τοεγχειρίδιο αυτόγνωρίζει πολύ μεγαλύτερη διάδοση από τα δύο προηγού μενα, και επιζεί περισσότερο από δύο δεκαετίες μετά το θάνατο του συγγραφέα του. Α π ό τη δεύτερη έκδοση του (1869), συσταίνεται από το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως στους δασκάλους, και το 1872, με ειδική εγκύκλιο, εισάγεται ως αναγνωστικό στα δημοτικά σχολεία (Ανθολόγιο 54), και μάλιστα με το ίδιο σκεπτικόαξιολόγησηςτης ελληνικής Επανάστασης που είχαν περιγράψει είκοσι χρόνια πριν ο Σ. Α ν τωνιάδης και ο Α. Κορομηλάς. στις δεκαετίες που ακολουθούν γνωρίζει πολλές επανεκδόσεις (1879, 1881, 1882, 1883, 1892, 1896) και το 1896 εγκρίνεται ωςεγχειρίδιο γιατηδιδασκαλία της ιστορίας στα δημοτικά σχολεία 3. Μέσα στη δεκαετία του 1870, η μέχρι τότε αποσπασματικά διατυπωμένη αξίατηςνεότερης ελληνικής ιστορίας προσλαμβάνει σταθερά και συγκεκ μένα χαρακτηριστικά. μια σειρά από κείμενα, που συσπειρώνονται γύρω από το χρονικό πόλο του 1880, τονίζουν τη σημασία της διδασκαλίας της ισ «προς χρήσιν όλων των τάξεων του λαού, ιδίως δε της εις τα δημοτικά σχολεία φοιτώσης νεολαίας». το δεύτερο, του Γ.Θεόφιλου, απευθύνεται στην «φιλομαθή νεολαίαν»,αλλά στον πρόλογο της τρίτης έκδοσης, το 1880, αναφέρεται σαφώς ότι είχε συνταχθεί «αποκλειστικώς προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων». το τρίτο, του Δ.Παπαρρηγόπουλου, δεν αναφέρει σαφώς στην α' έκδοση ότι προορίζεται για τα δημοτικά σχολεία —ο εκδότης Νικόλαος Β. Νάκης γράφει «χάριν της νέας ηλικίας»— η χρήση του όμως στη στοιχειώδη εκπαίδευση, και μάλιστα με επίσημες εγκρίσεις, αποδεικνύει εκ των υστέρων τον αρχικό του προορισμό. 1. ο Σπυρίδων Αντωνιάδης, εξάλλου, μεταφράζοντας την Σύνοψιν τηςκαθολικής ιστορίας τουΆγγλουHenry White το 1865, προσθέτει με δική του πρωτοβουλία ένα παράρτημα 80 σελίδων αφιερωμένο στην «νεωτέραν ιστορίαν της Ελλάδος». 2. ο Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος γεννήθηκε τα 1843 στην Αθήνα και πέθανε ξαφνικά το Μάρτητου1873 σε ηλικία μόλις 30 ετών. Σπούδασε νομικά κι έγινε δικηγόρος, έγραψε όμως πολλές φιλοσοφικές μελέτες και λυρικά ποιήματα. Βλ. και Κ. Θ. Δημαράς, ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα 51972, σ. 303 - 305. 3. Εγκύκλιος 11178, 30 Ιουλίου 1896.

της Τουρκοκρατίας και της ελληνικής Επανάστασης για την «επίρρωσιν εθνικού φρονήματος» (Ανθολόγιο 61, 62, 64, 68). Είναι απαραίτητο ν μειωθεί πάντως ότι η κατανομή της ύλης ανάμεσα στα δύο μέρη της νεότερης ελληνικής ιστορίας,τηνΤουρκοκρατία και την Επανάσταση, είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τη χρονική τους διάρκεια, επειδή και η αξιολόγησή τους διαφέρει. Η Τουρκοκρατία είναι εποχή δουλείας, η οποία μάλιστα θεωρείται ότι κληροδότησε στο ελληνικό έθνος προλήψεις και ελαττώματα. η ελληνική Επανάσταση είναι, αντίθετα, η στιγμή της παλιγγενεσίαςτουελληνικού έθνους καιτηςεπιβεβαίωσηςτωνδιαχρονικών του αρετών. Η κατεξοχήν παραδειγ ματική και ηθοποιητική ιστορική διδασκαλία του 19ου αιώνα εξάλλου ευνοούσε την προβολή της Επανάστασης και τη συμπύκνωση της νεότερης ελληνικής ιστορίας σ' αυτήν.

βιβλίων ορίζει ως περιεχόμενο των αναγνωστικών της Γ' και ο τάξης ύλη ιστορική,καιμάλιστα από το χώρο της νεότερης ελληνικής ιστορίας —Τουρκοκρατία και Επανάσταση (Ανθολόγιο 70). στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι το αναγνωστικό βιβλίο αποτελούσε τον κατεξοχήν αγωγό μετάδοσης τηςιστορικήςγνώσης στο δημοτικό σχολείο σ'όλοτον19οαιώνα 1 .ΑΥΤΌ οφειλόταν όχι τόσο στην ποσοστιαία υπεροχή της ιστορικής ύλης στο εσωτερικό του όσο στην αποκλειστική του χρήση, δηλαδή στην έλλειψη άλλων διδακτικών εγχειριδίων στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Οι διαγωνισμοί του 1882, 1886 και 1893 δεν προβλέπουν τη σύνταξηιστορικώνεγχειριδίων για τα δημοτικά σχολεία 2. για πρώτη φορά τέτοια βιβλίαθαορισθούναπότο διαγωνισμό του 1895 3 , σύμφωνα με το σύστημα που επικρατεί και στη μέση

1. Εκτός από την Σύνοψιν της ελληνικής Επαναστάσεως του Δ.Παπαρρηγόπουλου, καιάλλα εγχειρίδιαιστορικούαποκλειστικά περιεχομένου χρησιμοποιήθηκαν ως αναγνωστικά, όπως τα ιστορικά αποσπάσματα της αρχαίας Ελλάδος της Αγάπης Γ.Λαμπίση (Αθήνα 1873) και οι Ήρωες της Νέας Ελλάδος του Βλάσιου Σκορδέλη (Αθήνα 1882). 2. ο διαγωνισμός του 1893 προβλέπει εντούτοις, εκτός από τα αναγνωστικά βιβλία, και τη σύνταξη ενός γεωγραφικού εγχειριδίου (Ανθολόγιο 108). 3. Πανομοιότυποι με το διαγωνισμό του 1895 για τη στοιχειώδη εκπαίδευση είναι οι αντίστοιχοι διαγωνισμοί του 1898 και του 1903. Όλοι προκηρύσσονται σύμφωνα με το Νόμο ,ΒΤΓ' του 1895, ο οποίος επέτρεπε τη χρήση πολλών βιβλίων για κάθε μάθημα. Βλ. «Προκήρυξις διαγωνισμού περί συγγραφής διδακτικών βιβλίων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 196, 12 Δεκεμβρίου 1898 και «Προκήρυξις διαγωνισμού περί συγγραφής διδακτικών βιβλίων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 190, 1 Νοεμβρίου 1903. ο Νόμος ,ΓΣΑ' το 1907 (βλ. εδώ, Ανθολόγιο 147) καταργεί τη χρήση κάθε αλλου βιβλίου στο δημοτικό σχολείο εκτός από το αναγνωστικό. έτσι, η «Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγγραφήν διδακτικών βιβλίων της Δημοτικής η Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως» του 1912(Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 208, 30 Αυγούστου 1912) αφορα μόνο τα αναγνωστικά βιβλία.

ο

εκπαίδευση,την«εξελικτική» διάρθρωση της ύλης. στα γυμνάσια τώρα, με το διαγωνισμό και το πρόγραμμα του 1886, ρυθμίζεται να διδάσκεται στη ο τάξη αποκλειστικά σχεδόν ιστορία της ελληνικής Επανάστασης (Ανθολόγιο 85), ενώ μέχρι τότε διδασκόταν σ' αυτή την τάξη συνολικήιστορίατουελληνικού έθνους «από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς». ως οριακό σημείο όλης αυτής της σταδιακής ποιοτικής μεταλλαγής μπορούμε να θεωρήσουμε τη διατύπωση των κριτών των γεωγραφικών εγχειριδίων το 1894 ότι «η πρόσφατος ιστορία ενδιαφέρει ημάς πλειότερον» από την αρχαία 1 . που επαναλαμβάνουν στην ουσία τις ίδιες βασικές αρχές— καινοτομεί ακόμη περισσότερο προς την κατεύθυνση του «εκσυγχρονισμού» της ιστορίας: ορίζει για τη ο τάξη του γυμνασίου ιστορία του 19ου αιώνα και της ελληνικής Ε πανάστασης (Ανθολόγιο 108). Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν στη διδασκαλία της ιστορίαςτου19ου αιώνα γίνεται προσπάθεια να αποσοβηθούν με έναν αφηγηματικό τρόπο που απλώς εκθέτει τα γεγονότα χωρίς να τα εξηγεί 2 . το πείραμα όμως αυτό δεν επαναλαμβάνεται, κι έτσι στο πρόγραμμα του 1897 η νεότερη ιστορία της Ευρώπης σταματά στο 1815. Αλλά και το «μέχρι των καθ' ημάς χρόνων» που προβλέπεται γενικά για την ιστορική διδασκαλία —κυρίως την ελληνική— δεν εφαρμόζεται στην πράξη. Συνήθως η ελληνική ιστορία σταματά με το τέλος της ελληνικής Επανάστασης, και λίγες μόνο παράγραφοι αφιερώνονται στον Καποδίστρια, τον Όθωνα και τον Γεώργιο. Μεγαλύτερη ανάπτυξη του τμήματος αυτού της ελληνικής ιστορίας επιχειρείται με το πρόγραμμα που προσδιορίζει την ύλη των διδακτικών βιβλίων το 1907 και με το διαγωνισμό του 1911, όπουεκτίθενταιαναλυτικότερατααναγκαία περιεχόμενα μιας ελληνικής ιστορίας του 19ου αιώνα. Τελικό όριο της ιστορικής ύλης, στο βιβλίο της ο τάξης του Γυμνασίου, ο ρωσοϊαπωνικός πόλεμος του 1904-1905. (Ανθολόγιο 149β, 157α). στο ίδιο κείμενο αμβλύνεται αισθητά η μέχρι τότε κυρίαρχη εικόνα της νεότερης ελληνικής ιστορίας, η οποία παρουσιαζόταν να έχει ως βασικό κορμό την ελληνική Επανάσταση ίδιο

ισχύει και στην προκήρυξη του 1 9 0 7 . Βλ. εδώ,

Ανθολόγιο

1 5 0 ,γιατηνύλητων

αναγνωστικών. 1. «Εκθέσεις των κριτών των διδακτικών βιβλίων», ό.π., σ. 779. Εισηγητής ο Κ. Ν. Παπαμιχαλόπουλος. η παρατήρηση αυτή γίνεται με την ευκαιρία της κρίσης της Φυσικής και Πολιτικής Γεωγραφίας Ασίας, Αφρικής, Αμερικής και Αυστραλίας για τη Β' τάξη του γυμνασίου του Μαργαρίτη Γ.Δήμιτσα και αναφέρεται στην περιγραφήτηςΜ.Ασίας και των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Σύμφωνα με τον Κ.Παπαμιχαλόπουλο, οι ελληνικές διεκδικήσεις σ' αυτές τις χώρες πρέπει να στηρίζονται στην πρόσφατη συμμετοχή τους στον ελληνικό αγώνα για την ανεξαρτησία και στη σύγχρονη ελληνική τους φυσιογνωμία" η αναφορά μόνο αρχαίων ιστορικών πληροφοριών κρίνεται ανεπαρκής. 2. «δι' απλής των πραγμάτων εκθέσεως, άνευ καταδείξεωςτηςαλληλουχίας τωνγεγονότων και των προκαλεσάντων ταύτα αιτίων»: στο ίδιο, σ. 872. Εισηγητής ο Ν.Γ.Πολίτης.

μεπρόλογοτηνΤουρκοκρατία και επίλογο τη μεταπελευθερωτική περίοδο. Επίσης η πορεία προς τον εξελληνισμό τηςιστορίας,πουολοκληρώνεται στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ουαιώνα,ανακόπτεταιγιαναεμπλουτισθεί με θέματα ευρωπαϊκής ιστορίας, χωρίς όμως να αλλοιωθεί ο κυρίαρχος ελληνοκεντρισμός. Έχουμε να κάνουμε πλέον με μια «κεντρομόλο» ιστορία που αναπόφευκτα αποκλείει απότογνωστικό της πεδίο καθετί ξένο, καθετί που δεν είναι καθαρά εθνικό. Η γνώση των «άλλων» γίνεται μέσω του «εμείς»,εφόσοναυτοίοι άλλοι ήρθαν σε επαφή με το ελληνικό έθνος ως φίλοι η ως εχθροί. Παράλληλα αναπτύσσονται στη σχολική γεωγραφία δύο «κεντρισμοί»: αφενός η Ελλάδα θεωρείται κέντρο του κόσμου (Ανθολόγιο 22) και αφετέρου μέσα σ' αυτόν τον εθνικόχώρο —ευρύτερα νοούμενο— αναζητείται κάποιο «κέντρο».ωςπροςτο δεύτερο, όπως είναι φυσικό, η επιλογή γίνεταιανάμεσαστηνΑθήνακαιτην Κωνσταντινούπολη. Η επιλογή αυτή είναι ένας εξαιρετικά ευαίσθητος δείκτης των ιδεολογικών ροπών του ελληνικού εθνισμού στην πορεία του 19ου αιώνα 1 .Οιπολλαπλές ερμηνείες και χρήσεις της Μεγάλης Ιδέας υποθάλπουν τηνεκάστοτεεπιλογή.Παρόλοπουείναι μάλλον δύσκολο να μιλήσουμε για συνεκτικά ιδεολογικά σχήματα, καθώς και οι χρήσεις των ίδιων των σχημάτων μεταλλάσσονται στη διαχρονία, μπορούμε εντούτοις να κάνουμε μια βασική διάκριση ανάμεσα σε μια ιδεολογία οικουμενικού τύπου,τηνιδεολογίατου γένους, που θεωρεί την Κωνσταντινούπολη ως ιστορικό κέντρο του ελληνισμού, καιμιαιδεολογίαελλαδική, την ιδεολογία του σύγχρονου εθνικού κράτους, που προβάλλει την Αθήνα ως εθνικό κέντρο. Η Αθήνα ευνοείται οπωσδήποτε απότηναρχαιολατρία που,όπως είδαμε, προσδιορίζειτηνιστορικήύλητων σχολικών εγχειριδίων ως την καμπή του αιώνα τουλάχιστον. στα διδακτικά βιβλία της γεωγραφίας η πλάστιγγα κλίνει προς το μέρος της Αθήνας, όχι μόνο για το αρχαίο της κλέος αλλά και για το σύγχρονο πρόσωπο της. Η περιγραφή της σύγχρονης Αθήνας της χαρίζει ευρωπαϊκούς τίτλους: καλή ρυμοτομία, ωραία σπίτια, λαμπρά δημόσια κτίρια, καθαροί δρόμοι κλπ. (Ανθολόγιο 13). Αντίθετα, η εικόνα της Κωνσταντινούπολης προβάλλεται ως απαξία: ρυπαροί και στενοί δρόμοι, αθλιότητα των σπιτιών, έλλειψη πολ μικού σχεδίου (Ανθολόγιο 140). τα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά της Κωνσταντινούπολης, χαρακτηριστικά «τουρκόπολης», την τοποθετούν μακριά από το αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό ιδεώδες που κυριαρχεί στοελεύθεροελληνικό κράτος 2 . Γι' αυτόν το λόγο, στα σχολικά εγχειρίδια

1. Πβ. Έλλη Σκοπετέα, το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα 1988. 2. Πβ. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου ιστορίας «Νεοελληνική Πόλη. οθωμανικές κληρονομιές και ελληνικό κράτος», τ. Α' - Β', Αθήνα 1985.

τουλάχιστον, παρόλο που η Κωνσταντινούπολη δεν αποβάλλει τη συμβολική της αξία για τον ελληνισμό, το ρόλο του κέντρου αναλαμβάνει η πρωτεύουσα Αθήνα. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ —

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟΙ

ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ

Η πρώτη, χρονικά, αφηγηματική μορφή που εφαρμόζεται στις σχολικές γεωγραφίες και ιστορίες είναι η ερωταπόκριση: σε κάθε ερώτηση αντιστοιχεί μία και μόνη «προκατασκευασμένη» απάντηση. ο δογματισμός αυτής της μεθόδου διδασκαλίας αντανακλά τις κατηχητικές πρακτικές αγωγής που εφαρμόζονταν σε όλη την Ευρώπη τον 17ο και 18ο αιώνα. Η τ α ν φυσικό το σύστημα αυτό να εισαχθεί μιμητικά στα ελληνικά σχολεία (Ανθολόγιο 4, 10, 52), και μάλιστα στο χώρο της προκαταρκτικής εκπαίδευσης 1 . Καθώς οι ερωταποκρίσεις εγκαταλείπονται στη Δύση, η χρήση τους φθίνει και στην Ε λ λ ά δ α και, μετά το 1885, φαίνεται πώς δεν κυκλοφορεί πλέον κανένα διδακτικό βιβλίο τέτοιας μορφής 2 .

1886 ως το 1893, χρησιμοποιείται στα Ελληνικά σχολεία ένας νέος τύπος ιστορικού βιβλίου, οι σκηνογραφίες. ο αναπροσανατολισμός της παιδαγωγικής επιστήμης στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, που συνεπάγεται την εισαγωγή νέων διδακτικών μεθόδων με επίκεντρο το παιδί και την ίδιαι-

1. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα εγχειρίδια αυτά επιγράφονται συχνά «Κατηχήσεις», αποτελεί φυσικά μετάφραση του ξενόγλωσσου τίτλου και περιγράφει με ενάργεια τη μέθοδο διδασκαλίας. 2. το τελευταίο σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας που έχω υπόψη μουσυνταγμένομεαυτή τη μέθοδο είναι η Επίτομος Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του νυν, προς διδασκαλίαν εντοις δημοτικοίς σχολείοις υπό Δ.Η.Κυριακοπούλου, Αθήνα 1885. η Εθνική Κατήχησις τουΝεοκλή Καζάζη (Αθήνα 1898), εγχειρίδιο πολιτικής αγωγής, που ορίζεται από το Υπουργείο των Στρατιωτικών (Εγκύκλιος 215, 8 Δεκεμβρίου 1899) να διαβάζεται «εν ώραις διδασκαλίας των οπλιτών», είναι γραμμένη επίσης με ερωταποκρίσεις. Πάντως, στο χώρο του ιστορικού και γεωγραφικού εγχειριδίου, όσο μπόρεσα να ερευνήσω, το σύστημα αυτό φαίνεται να έχει εγκαταλειφθεί στα τέλη του 19ου αιώνα. αν όμως η ερωταπόκριση εγκαταλείπεται ως μέθοδος συγγραφής διδακτικού βιβλίου,δενεγκαταλείπεται ως μέθοδος διδασκαλίας: «η διδασκαλία διά τούτο ανάγκη να μη ήνε μόνον διηγηματική, αλλά μάλιστα κατ' ερωταπόκρισιν, προκαλουμένου και εξεγειρομένου του πνεύματος του παιδός εις αυτενέργειαν ήτις υποτρέφει και κρατύνει την νοητικήν δύναμιν διά μυστηριώδους εξεγέρσεως, και διακόπτει την εκ της μονοτόνου παθητικής αντιλήψεως ψυχικήν νάρκην» (Εγκύκλιος του υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Α.Αυγερινού, χωρίςαριθμόπρωτοκόλλου και χωρίςακριβήημερομηνία.Βλ. Πλάτων 2, 1879 - 1880, σ. 53 - 57). η αλλαγή στο πνεύμα εφαρμογής της μεθόδουτωνερωταποκρίσεων είναι σαφής και συνδέεται με τις νέες παιδαγωγικές αντιλήψεις που εισάγονται γύρω στο 1880 στον ελληνικό χώρο: πριν ευνοούσε τη μηχανική απομνημόνευση, τώρα είναι όπλογιατηνκαταπολέμησή της.

που

ιδιαιτερότητά του, ευνοεί οπωσδήποτε τη νέα αύτη αφηγηματική μορφή η οποί επιδιώκει νακάνει την ιστορική γνώση ευχάριστη και ευληπτη για τα παιδιά. Οι σκηνογραφίες, όπως κι η ίδια η λέξη δηλώνει, περιέχουν «σκηνές» της ελληνικής ιστορίας, κατά προτίμηση από την αρχαιότητα και την Ελληνική Επανάσταση. Οι σκηνές αυτές, παρόλο που τοποθετούνται σύμφωνα με τη χρονική τους διαδοχή, είναι κομμάτια της ιστορίας ασύνδετα μεταξύ τους και χωρίς σαφή τοποθέτηση μέσα στο χρόνο, έχουν επομένως ανεκδοτολογική μορφή. Αποβάλλουν έτσι κάθε ιστορικό χαρακτήρα, γίνονται απλές «διηγήσεις» 1 , οι οποίες παλινδρομούν μεταξύ μύθου και ιστορίας. Πρόσωπα και γεγονότα περιβάλλονται με τη γοητεία του παραμυθιού, του οποίου σκοπός δεν είναι η παροχή γνώσεων αλλά η συγκίνηση, η συναισθηματική συμμετοχή του παιδιού (Ανθολόγιο 94). Γι' αυτό οι σκηνογραφίες προορίζονται για μικρότερα παιδιά, του δημοτικού και του Ελληνικού σχολείου. στο δημοτικό σχολείο ενσωματώνονται στο αναγνωστικό της ο τάξης (Ανθολόγιο 85), στο Ελληνικό αποτελούν αυτοτελές εγχειρίδιο για τη διδασκαλία της ιστορίας μετοδιαγωνισμό του 1893 καταργούνται τόσο από την πρωτοβάθμια όσο κι από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η σκηνογραφική απόδοση της ελληνικής ιστορίας συνδέεται με μια «θεατρική» αντίληψη του ιστορικού γίγνεσθαι. Η παρομοίωση της ιστορίας με δράμα 2 είναι πράγματι πολύ συχνή στα κείμενα εκείνα του 19ου αιώνα τα οποία εγγράφονται στο πλαίσιο της φιλοσοφίας της ιστορίας. στη διδακτική πράξη, στον τρόπο που οργανώνεται η διδασκαλία της ιστορίας, μπορούμε να επιση-

1. Διηγήσεις από την Ελληνική Επανάσταση είχαν κυκλοφορήσει αυτοτελώς το 1879 (των Π.Γ.Πολίτη και Δ.Σ.Σκούφου), πριν από την καθιέρωσή τους στους διαγωνισμούς του 1882 και 1886. ο αφηγηματικός τύπος της «διήγησης» συνδέεται πάντωςμετονΓεροστάθη τουΛέοντος Μελά, που ήδη από το 1858 —χρονολογία της πρώτης έκδοσής του — καθιερώνει τη διαλογική μορφή του αναγνωστικού κειμένου. Όσον αφορά τα διδακτικά βιβλία ιστορίας, το διηγηματικό ύφος χαρακτηρίζει κατεξοχήν τα εγχειρίδια του Lamé Fleury, τα οποία μεταφράζονται από τα γαλλικά. οι εκδόσεις αυτέςόμωςέπονταικαιδεν προηγούνται του Γεροστάθη. Στις επόμενες δεκαετίες πολλοί άλλοι συγγραφείς αναγνωστικών βιβλίων θα μιμηθούν το ύφος του Λέοντος Μελά. Βλ. και εδώ, Ανθολόγιο 64. «Συνομιλητικώς» ήταν γραμμένη και Των Παίδων ηΓεωγραφία τουΠέτρουτουΟμιλητού,που εκδόθηκεαπότοαμερικανικό τυπογραφείο της Μάλτας το 1832' το ύφος της, πάντως, βρίσκεται πιο κοντά στην ερωταπόκριση παρά στη διήγηση «τύπου Γεροστάθη». 2. στη δυτική ιστοριογραφία αφθονούν τέτοιες παρομοιώσεις. Ενδεικτική αξία έχουν οι απόψεις του Victor Cousin, τις οποίες παρουσιάζει ο Camille Jullian, ό.π., σ. XXXII: «η ιστορία είναι ίνα δράμα: ο συγγραφέας πρέπει να γνωρίζει "το θέατρο του δράματος". και μέσα σ' αυτότοδράμα πρέπει να διακρίνει το ρόλο της "μάζας", που "γεμίζει τη σκηνή", και το ρόλο των "ηγετών", που μιλούν και χειρονομούν. Οι τόποι, οι λαοί, οι μεγάλοι άνδρες", συμπέραινε ο Cousin, "ιδού τα τρία πράγματα με τα οποία εκδηλώνεται το πνεύμα μιας εποχής"».

επισημάνουμετασυστατικά στοιχεία αυτού του «δράματος»: η σκηνή του θεάτρου, ο τόπος δηλαδή όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα, αντικείμενο της γεωγρα φίας, οι ήρωες του δράματος, οι «μεγάλοι άνδρες», και τα λόγια τους, οι φράσεις δηλαδή εκείνες και οι θεατρικές απαντήσεις που από μόνες τους σηματοδοτούν τις σημαντικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας, αντικείμενα κατεξοχήν της βιογραφίας. Η εικόνα παίζει ρόλο σημαντικό σ' αυτή τη θεατρικότητα. και η εικονογράφηση των διδακτικών βιβλίωνιστορίαςκαιτωναναγνωστικών, αν και άτεχνη και σπάνια μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, οικοδομεί μια γλώσσα παράλληλη με το κείμενο: πίνακες μαχών, «μεγάλοι άνδρες», ιστορικά επεισόδια κατεξοχήν θεατρικά 1, μνημείατηςαρχαιότητας η μνημεία - σύμβολα (Αγία Σοφία π.χ.). Δύο διαφορετικά γλωσσικά Ιδιώματα λοιπόν, το κείμενο και η εικόνα 2 , τροφοδοτούν από κοινού μια σειρά από διαδοχικούς πίνακες, γύρω από τους οποίους περιστρέφεται η ελληνική ιστορία. Η ρομαντική ιστοριογραφική αντίληψη, που θεωρεί το άτομο ως καθοριστικό παράγοντα του ιστορικού γίγνεσθαι, ευνοεί την ανάπτυξη ενός άλλου τύπου ιστορικήςαφήγησης,τηςβιογραφίας. Η βιογραφία χρησιμοποιείται γιατη διδασκαλία της ιστορίας στη μέση εκπαίδευση (Ελληνικά σχολεία) στην ίδια περίπου περίοδο με τις σκηνογραφίες από το 1886 ως το 1897. Η βιογραφική μέθοδος απευθύνεται επίσης στα μικρότερα παιδιά, κυρίως στους μαθητές του δημοτικού 3. Στ' αχνάρια του Πλούταρχου, η βιογραφία «μεγάλων

1. οι εικόνες οι οποίες περιέχονται στην πρώτη έκδοση του Γεροστάθη είναι οι εξής: «ο ηρωισμός του Κυναιγείρου εν Μαραθώνι», «ο Λεωνίδας προς τους πρέσβεις του Ξέρξου "ας έλθη να τα λάβη"», «ο Φωκίων αποβάλλων τα δώρα του Αλεξάνδρου», «ο φιλότιμος Θουκυδίδης ακροαζόμενος τον Ηρόδοτον», «ο Κροίσος επί της πύρας "Μηδένα πρό ου τέλους μακάριζε"», «Φίλιππε ενθυμού ότι είσαι θνητός», «ουδείς Αθηναίος εμαυροφόρησεν ένεκα του Περικλέους», «ο Αριστείδης εξοστρακιζόμενος ευχεται υπέρ των Αθηναίων», «Λησμονούντες τας αντιζηλίας ας συναγωνισθώμεν υπέρ της Πατρίδος», «ο Σωκράτης προτιμών τον θάνατον παρά την εις τους Νόμους απείθειαν», «η μήτηρτουΠαυσανίου κατά του προδότου υιού της», «ο Θεμιστοκλής προς τον Ευρυβιάδην "Πάταξον μεν άκουσον δε"», «η Σπαρτιάτις προς τον υιόν της Ή ταν η επί ταν"», «αν δεν ήμην Αλέξανδρος ήθελα να ήμαι Διογένης», «ο βασιλεύς Κόδρος πίπτων υπέρ Πατρίδος», «η προς τους συμπολίτας του ελευθεριότης του Κίμωνος». 2. για τη σημασία της εικόνας στη διδασκαλία, όχι αναγκαστικά ενταγμένης μέσα στο σχολικό εγχειρίδιο, βλ. την Εγκύκλιο 7114 / 2 Οκτωβρίου 1872, «Συστατική της δι' εικόνων διδασκαλίας των παίδων» (Γ.Βενθύλος, θεσμολόγιον της δημοτικής εκπαιδεύσεως, τ. Α', Αθήνα 1884, σ. 177 - 178), τη σημασία που αποδίδει ο Βλ. Σκορδέλης στην εικόνα για τη διδασκαλία της ιστορίας (Ανθολόγιο 82α) και το ρόλο της εικόνας μέσαστοαναγνωστικό σύμφωνα με το «Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των αναγνωστικών βιβλίων της δημοτικής εκπαιδεύσεως» του 1907 (Ανθολόγιο 150), και του 1912 (Ανθολόγιο 159). 3. η πίστη στην αποτελεσματικότητα της βιογραφικής διδασκαλίας της ιστορίας αποτελεί κοινό τόπο στη δυτικοευρωπαϊκή παιδαγωγική σκέψη του 19ου αιώνα. Χαρακτηριστικό

ανδρών»τηςελληνικής ιστορίαςθεωρείται από πολύ νωρίςωςένααπότααποτελεσματικότερα μέσα για την ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων (Ανθολόγιο 46, 79α, 97). οι ήρωες που εκπροσωπούν το ελληνικό έθνος κατά τη διάρκεια τηςιστορικήςτου πορείας προτείνονται ως πρότυπα συμπεριφοράς στους μικρούς μαθητές, ενεργοποιώντας τους μηχανισμούς ταύτισης και μίμησης. Η περιγραφή των ηρώων περιορίζεται κατά κανόνα στις ηθικές τους ιδιότητες, δεν είναι όμως λίγες οι φορές που επιχειρείται και περιγραφή των φυσιογνωμικών τους χαρακτηριστικών (Ανθολόγιο 137). ο συσχετισμός άλλωστεεξωτερικής μορφής και χαρακτήρα είναι μάλλον συνηθισμένος, έτσι ώστε η ομορφιά να συνεπάγεται αρετή και η ασχήμια κακία 1 . στα διδακτικά βιβλία πάντως αφθονούν οι χαρακτηρισμοί των μεγάλων ανδρών, στους οποίους συχνά δεν απαριθμούνται μόνο οι θετικές όψεις αλλά και οι αρνητικές (Ανθολόγιο 10). Η μνεία όμως «ελαττωμάτων και κακών πράξεων» των ενδόξων ανδρών θεωρείται «αντιπαιδαγωγική» από τους κριτές των διδακτικών βιβλίων ιστορίας του διαγωνισμού του 1893 2 . Πρόκειται για μια από τις κατευθυνόμενες σιωπές της ιστορίας, για τις οποίες θα γίνει λόγοςκαιστη συνέχεια. Η βιογραφική διδασκαλία της ιστορίας ωστόσο, όταν παύει να εφαρμόζεται άμεσα —με αυτοτελή εγχειρίδια βιογραφιών— συνεχίζει να επηρεάζει έμμεσα τα προγράμματα διδασκαλίας, εφόσον η διδακτέα ιστορική ύλη οργανώνεται γύρω από μεγάλες μορφές. στα τέλη της περιόδου που εξετάζουμε αμφισβητείταιγιαπρώτη φορά η χρησιμότητα της βιογραφίας,επικρίνεται η αποσπασματικότητα των εικόνων που παρέχει, και ευνοούνται οι καθολικές απόψειςτουιστορικούγίγνεσθαι 3 . είναι, για παράδειγμα, το άρθρο «Biographie» του Ε.Cuissard στον κατεξοχήνοδηγόγια την πρωτοβάθμια διδασκαλία στη Γαλλία: F.Buisson, Dictionnaire de pédagogie et d'instruction primaire, Παρίσι 1882. στην Ελλάδα η σημασία της βιογραφίας επισημαίνεται ήδη το 1839 στο περιοδικό ο Παιδαγωγός, τ. Α', σ. 383 - 384. 1. «ο Ηρακλής είχεν ανάστημα τεσσάρων πήχεων" οι οφθαλμοί τουέλαμπονως φλόγες' ψυχή δε γενναία και ατρόμητος ευρίσκετο εντός του πελωρίουεκείνουσώματος. και μόνον λοιπόν αν έβλεπέ τις τον Ηρακλέα ενόει ότι ήτο ρωμαλέοςκαιανδρείος»:Μ.Θεο-

δωρακάτος, Ηρωικοί χρόνοι της Αρχαίας Ελλάδος διά την Β'. τάξιν των δημοτικών σχολείων, Αθήνα 1892, σ. 5. 2. «Εκθέσεις των κριτών των διδακτικών βιβλίων», ό.π., σ. "33. Εισηγητής ο Ν. Γ. Πολίτης. 3. ο Σ.Π.Λάμπρος, ως εισηγητής της «Εκθέσεως περί της Ελληνικής ιστορίας διά την α' τάξιν του Γυμνασίου» το 1894, γράφει ότι η βιογραφική μέθοδος«δενείνεο κατάλληλος τρόπος της ιστορικής εκθέσεως διά το Γυμνάσιον, διότι διασπάται η ιστορική ενότηςκαιχωρίζονται γεγονότα συνανήκοντα αλλήλοις»: «Εκθέσεις των κριτών...», ό.π., σ. 808. για ανάλογους λόγους απορρίπτει τη βιογραφική μέθοδο και ο Κ.Δ.Σωτηρίου σε άρθρο του που συγκεφαλαιώνει τις βασικές θέσεις των δημοτικιστών για την ιστορική διδασκαλία: Κ.Δ.Σωτηρίου, «Εκλογή και διάταξις της ύλης της ιστορίας εις τα σχολεία της Μέσης Εκπαιδεύσεως», Αγωγή 1 (1915 - 1917), σ. 296-307.

Α ν η βιογραφία προβάλλει το άτομο ως παράγοντα της ιστορίας, η ιερά ιστορία, είτε ως αυτόνομο μάθημα είτε στη σύζευξή του με την κοσμική ρία, εξαίρει έναν παράγοντα του οποίου η συμβολή δεν αμφισβητείται ποτέ κατά την περίοδο που εξετάζουμε: τη Θεία Πρόνοια. Οι τύχες της ανθρωπότητας ολόκληρης και του ελληνικού έθνους ειδικότερα υπακούουν στις ανεξιχνίαστες βουλές του Θεού. Η Ιερά ιστορία, η οποία στηρίζεταιαποκλειστικά στοπεριεχόμενο της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, θεωρείται ιστορικό μάθημα, κατάλληλο —χάρη στην απλότητά του— για την πρώτη θρησκευτική διδασκαλία στα παιδιά (Ανθολόγιο 81, 97). ως ιστορικό μάθημα, έχει όλα τα χαρακτηριστικάταοποίακατά τον 19ο αιώνα διακρίνουν την ιστορική διδασκαλία: έχει ως εισαγωγή την ιερά γεωγραφία 1 (Ανθολόγιο 123), ακολουθ μέθοδο —με βιογραφίες αγίων «ώστε να διδάσκωνται και διά του βίουκαιτου παραδείγματος αυτών οι μαθηταί» αλλά και χωρίς νααποκρύπτονταιοιελλείψεις των αγίων ανδρών «όπως καταδειχθή η καθολικότης της προπατορικής αμαρτίας» 2 . Η Ιερά ιστορία έτσι προηγείται και προετοιμάζει τη διδασκαλία της ιεράς κατηχήσεως. Η κοσμική ιστορία από την πλευρά της επηρεάζεται αναπόφευκτα από την «ιστορική» ύλη των θρησκευτικών μαθημάτων: τα πρώτα κεφάλαια των σχολικών ιστοριών, ως το 1850 ουσία κεφάλαια της Ιεράς ιστορίας. Η χρονολόγηση αρχίζε κόσμου» και η περιοδίκευση των πρώτων αιώνων στηρίζεται σε επεισόδια της Παλαιάς Διαθήκης. σαμε σε προηγούμενες παραγράφους, ο δεσμός με την Παλαιά Διαθήκη χαλαρώνει, και τόσο η χρονολόγηση όσο και η περιοδίκευσηαυτονομούνταιαπότην

1. η γεωγραφική εισαγωγή δε χαρακτηρίζει πάντως όλα τα εγχειρίδια ιεράς ιστορίας (δε συναντάται π.χ. στα αντίστοιχα εγχειρίδια του Α.Κοραή και του Γ.Γεννάδιου). ΥπάρχειωστόσοστηνΙεράν ιστορίαν κατ επιτομήν... ελληνικών σχολείων..., Αθήνα 8 1871 τουΔ.Πανταζή,τηςοποίαςδενμπόρεσα να συμβουλευθώ την α' έκδοση (Αθήνα 1861). Εκδίδονταιεξάλλου, αν και σε περιορισμένη έκταση, και ανεξάρτητα εγχειρίδια ιεράς γεωγραφίας. ο ίδιος ο ο. Πανταζής εκδίδει το 1853 στην Αθήνα Ιεράν γεωγραφίαν... των δημοτικών και των ελληνικών σχολείων..., εγχειρίδιο που γνωρίζει πολλές επανεκδόσεις. στα προγράμματα των σχολείων η ιερά γεωγραφία δεν αναφέρεται ως ανεξάρτητο μάθημα, αποτελείόμωςξεχωριστό διδακτικό αντικείμενο στα προγράμματα της Ριζαρείου Σχολής (πβ. ο.Αντωνίου, τα προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης (1833-1929), τ. Β', Αθήνα 1988, σ. 425 - 554). Πβ. επίσης την «Γνώμην της πενταμελούς επιτροπείας επί του ζητήματος "Πώς διδακτέα η ιερά ιστορία εν τοις δημοτικοίς σχολείοις"», Πλάτων 2 (1879-1880), σ. 455 - 456. 2. «Έκθεσις» για τα διδακτικά βιβλία των ιερών μαθημάτων της μέσης εκπαίδευσης, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 299 (Παράρτημα), 23 Ιουλίου 1884, σ. 13 - 14.

Ιερά ιστορία. Προς τα τέλη μάλιστα του 19ου αιώνα ο ιουδαϊκός λαός δεν εξετάζεται πλέον κάτω από το φως της ιεράς ιστορίας αλλά ισότιμα μαζίμετους άλλους «αρχαίους ανατολικούς λαούς». Οι συσχετισμοί δυνάμεων μεταξύ Ιεράς και εθνικής ιστορίας αλλάζουν. ο Νικόλαος Πολίτης, σε έκθεση που συνέταξε το 1883 ως έκτακτος επιθεωρητής των δημοτικών σχολείων Βόλου, επικρίνει τηνυπεροχή της θρησκευτικής αγωγής σε βάρος της εθνικής: «Είναι άγνωστα εις τους παίδας τα ονόματα αυτών των δημοτικωτάτων εθνικών ηρώων, υποχρεούνται όμως να γιγνώσκωσιν ακριβώς τανδραγαθήματα τω βραίων ηρώων» (Ανθολόγιο 71). το 1884 το αναγνωστικό του Βλ. Σκορδέλη ΟιΉρωες της Νέας Ελλάδος επικρίνεται από τους αρμόδιους κριτές, γιατί στην περιγραφή της άλωσης της Κωνσταντινούπολης περιέχονται εκφράσεις που ταιριάζουν «μόνον εις καλόγηρον» και όχι σε συγγραφέα «ελληνικά φρονούντα και Έλληνας θέλοντα να διαπλάση» (Ανθολόγιο 75). στην ίδια διαδικασία ελληνοποίησης εντάσσεται και η εκκλησιαστική ιστορία, μάθημα των γυμνασίων μετά το 1873 1 , η οποία συνάπτεται με σχέση συμπληρωματική με την πολιτική ιστορία του ελληνικού έθνους (Ανθολόγιο 123). στα νομοσχέδια «Περί Μέσης Εκπαιδεύσεως» του I. Βαλασόπουλου το 1874 διατυπώνεται συνοπτικά η αξία της εκκλησιαστικής ιστορίας: «Είναι βεβαίως σπουδαιοτάτη έλλειψις να γνωρίζωμεν μετά πάσης ακριβείας την ιστορίαν του Ταμερλάνου, και ν' αγνοώμεν και αυτά τα σπουδαιότατα των γεγονότωντουεκκλησιαστικού βίου του έθνους, όστις φέρει εν εαυτώ ουκ ολίγα ένδοξα κατορθώματα Ισότιμα πάντως προς τα τρόπαια της προγονικής δόξης, και εις διδασκαλίαν και εις παράδειγμα ίσον εκείνοις επιτήδεια» 2 . Η σταδιακή αυτή απομάκρυνση από το γράμμα της ιεράςιστορίαςδεν συνεπάγεται και άρνηση του πνεύματος της. ο ρυθμιστικός ρόλος της θεότητας στη φύση και την ιστορία παραμένει διαρκώς παρών. στη φύση εκδηλώνεται με τους φυσικούς νόμους, με την αρμονία του σύμπαντος, με την ομορφιά των φυτών και των ζώων, όπως περιγράφονται από τη φυσική γεωγραφία. Είναι χαρακτηριστικό ότι η διάκριση της γεωγραφίας σε φυσική και πολιτική συνδέεται με τη διαφοροποίηση των αντικειμένων της: η φυσική γεωγραφία εξετάζει το έργο του Θεού, η πολιτική τα έργα των ανθρώπων (Ανθολόγιο 69β). Η τελεολογική περιγραφή της φύσηςοδηγείστηναναγνώρισηκαιστο

1. Εγκύκλιος 6820/3 Σεπτεμβρίου 1873, «Περί διδασκαλίας των ιερών μαθημάτων»: Σ.Μ.Παρίσης, Ανωτέρα και Μέση εκπαίδευσις, ήτοι Συλλογή... Νόμων... από του 1833, τ. Α', Αθήνα 1884, σ. 378. 2. «Νομοσχέδιον περί Εφημερίων και Δημοδιδασκάλων», 11 Απριλίου 1874, εφημερις των Φιλομαθών 22 (1874), σ. 2765 κ.έ. για τη σύζευξη εκκλησιαστικής καιεθνικής ιστορίας βλ. επίσης τον Πρόλογο του ο. Η. Κυριακόπουλου στην επίτομον ελληνικήν ιστορίαν γιαταδημοτικά σχολεία το 1879 (Ανθολόγιο 62), και το κείμενο της προκήρυξης του διαγωνισμού του 1895 για τα εγχειρίδια ιστορίας του δημοτικού (Ανθολόγιο 119).

θαυμασμό του Θεού - Δημιουργού, ο οποίος «τα πάντα εν σοφία εποίησεν» (Ανθολόγιο 41). στην ιστορία εκδηλώνεται με τον ηθικό νόμο: ο Θεός έχει εποπτεία όλων των ανθρώπινων πράξεων και αποδίδει δικαιοσύνη τιμωρώντας τους κακούς και αμείβοντας τους καλούς (Ανθολόγιο 55, 69α). Α π ό την πεποίθηση αυτή απορρέουν δύο διαπιστώσεις για τη φυσιογνωμία της ιστορίας στον19οαιώνα:αφενόςημανιχαϊκή διάκριση σε καλό και σε κακό, και αφετέρου η έννοια του «δικαστηρίου της ιστορίας» όπου προσάγονται να κριθούν όχι μόνο τα άτομα αλλά και τα έθνη (Ανθολόγιο 44,136). Σ' αυτό το δικαστήριο ο νόμος που εφαρμόζεται ορίζει ότι η αρετή οδηγεί στην ακμή και την ε ρία, η διαφθορά των ηθών οδηγεί στην παρακμή και την πτώση. Πλήθος τα παραδείγματα από όλες τις ιστορικές εποχές: η διαφθορά και η πτώση των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, η επικράτηση των «βάρβαρων»αλλάηθικ ανώτερων γερμανικών φύλων κ.ά. (Ανθολόγιο 25β, 56). ο ηθικός νόμος γίνεται έτσι ιστορικός νόμος.

ληνικού έθνους στις δύσκολες στιγμές, χωρίς να προσδιορίζεται το ακριβές περιεχόμενο αυτής της βοήθειας, χωρίς δηλαδήνααναφέρεταιμιαάμεσηκαι συγκεκριμένη πράξη όπως είναι το θαύμα. Διατυπώνεται λοιπόν η αόριστη πεποίθηση ότι ο Θεός βοήθησε τους Έλληνες να απελευθερωθούν το 1821 και ότι θα τους βοηθήσει στο μέλλον να εκπληρώσουν τους εθνικούς του θους (Ανθολόγιο 53). στη διαδικασία συγκρότησης της ελληνικής εθνικής συνείδησης, την αόριστη παρέμβαση της Θείας Πρόνοιας υποκαθιστά η συγκεκριμένη δράση της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. τοιδεολογικό αμάλγαμα που προκύπτει από τη συγχώνευση ελληνισμού και χριστιανισμού θααποτελέσειάλλωστετοβασικό πυρήνα της ελληνικής εθνικής ταυτότητας (Ανθολόγιο 34, 126α). Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΙΤΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Χωρίς να ξεφεύγει από το πλαίσιο της προνοιακής νομοτέλειας, εμφανίζεται περί το τελευταίο πέμπτο του 19ου αιώνα ένα ρεύμα γεωγραφικής αιτιοκρατίας. Το ρεύμα αυτό, παρόλο που διεκδικεί τη χειραφέτηση της γεωγραφικής επιστήμης από την ιστορία, στην ουσία δεν καταργεί την εξάρτηση αλλάαπλώςτηναντιστρέφει:οφυσικός νόμος γίνεται ιστορικός νόμος. τα πρώτα σπέρματα αυτής της αιτιοκρατίας μπορούν βέβαια να αναζητηθούν στο Περί αέρων, υδάτων και τόπων του Ιπποκράτη, όπου διατυπώνε άποψη ότι ο χαρακτήρας και η φυσιογνωμίατουανθρώπουεξαρτώνταιαπό τη χώρα που κατοικεί. Μετά την εξάπλωση του χριστιανισμού, εξάλλου διαφορά και η ποικιλία του κλίματος και των περιβαλλοντικών συνθηκών γενικότερα στις διάφορες περιοχές της γήινης επιφάνειας χρησιμοποιείται ως ερμηνευτικό επιχείρημα για τη διαφορά των ανθρώπινων φυλών παρά την —

σύμφωνα με τις γραφές— κοινή καταγωγή από ένα και μόνο ζεύγος, τους πρωτόπλαστους (Ανθολόγιο 18α). Η επίδραση του κλίματος και του φυσικού περιβάλλοντος στον άνθρωπο είναι μια άποψη γενικά αποδεκτή σε όλες τις σχολικές γεωγραφίες και στα θεωρητικά κείμενα για τη γεωγραφία στον 19ο αιώνα, δεν παίρνει όμως τη μορφή αυστηρής αιτιακής σχέσης στην Ελλάδα ως το τέλος του αιώνα. ο Α. Μηλιαράκης, για παράδειγμα, που διατυπώνει ανάλογες σκέψεις (Ανθολόγιο 58), εξακολουθεί να κινείται πάνω στους ίδιους γνωστούς δρόμους τηςαρχαίας παράδοσης. Όσο προχωρούμε στον 19ο αιώνα, όμως, ο απόηχος της δαρβινικής θεωρίας φθάνει να επηρεάζει στην Ελλάδα τα μαθήματα της ανθρωπολογίας, της ζωολογίας και της γεωγραφίας. Η θεωρία της εξέλιξης των ειδών κερδίζει συμπάθειες από το χώρο των φυσικών επιστημών, χωρίς όμως να αμφισβητείται καταρχάς η προνοιακή ρύθμιση του σύμπαντος 1 . « Η βαθμιαία δε αύτη εξέλιξις εγένετο εν χρόνω απείρως μεγίστω, άχρις ου διεπλάσθη η καθ' ημάς ζώσα ενόργανος δημιουργία και επί τέλους ενεφανίσθη η κορωνίς των όντων, ο λογικός άνθρωπος, όστις διά του λογικού, δι' ουεπροίκισεναυτόν ο Δημιουργός, ηδυνήθη να προαχθή εις ύψιστον βαθμόν πολιτισμού και να καταστή ο κυρίαρχος του πλανήτου» (Ανθολόγιο 122). Εντούτοις, ποικίλες αντιδράσεις εκδηλώνονται από θεολογικούς κυρίως κύκλους. ο Μανουήλ Γεδεών γράφει το 1889: « Ε π ' εσχάτων περιέπεσεν εις χείρας μου βιβλίον τι τυχόν εγκρίσεως σωματείου τινός των παρ' ημίν εξεχόντ ω ν εν τη πρώτη σελίδι ο ορισμός τί εστιν άνθρωπος κινήσειημάςειςαπογοήτευσιν διά τους γράφοντας και θλίψιν διά τους λογίουςομογενείς,τους ανεχομένους την εκπονήρευσιν της επιστήμης. Ιδού ο ορισμός· " ο άνθρωπος επειδήέχει διάφορα όργανα χρησιμεύοντα προς διατήρησιν της υπάρξεως αυτού, ανήκει εις την τάξιν των οργανικών δημιουργημάτων και επειδή αισθάνεται και κινείται αυτοπροαιρέτως, ανήκει εις την ευρύχωρον κλάσιν των

1. Πβ. Σπ.Μηλιαράκης, «Κάρολος Δάρβιν», περ.Εστία 8 (1879), σ. 451 - 456 και επίκρισις της Εκθέσεως της Η' Επιτροπής επί των διδακτικών βιβλίων, τεύχος Α', Αθήνα 1894. ο Κ. Μητσόπουλος εκδίδει, τα ίδια περίπου χρόνια (1890 - 1892), σε συνεργασία με τους Αλέξανδρο Βάλβη και Ν.Κ. Γερμανό το περιοδικό Προμηθεύς. στοπεριοδικό αυτό το 1891 δημοσιεύεται σε συνέχειες η μελέτη του Ernest Haeckel «Περί της θεωρίας της εξελίξεως», ξεσηκώνοντας θύελλα διαμαρτυριών. Χαρακτηριστική είναι μια απάντηση του Προμηθέα προς την Εφημερίδα των Κυριών: «οι άνδρες ούτοι [Haeckel και Darwin] δεν εξήρεσαν δυστυχώς τας κυρίας εκ της πιθηκογενείας. Είνε λοιπόν δυνατόν ν' αξιωθώσιν οι κύριοι ούτοι της ευνοιας των κυριών; Aι κυρίαι είναι προφανώς επίγειοι άγγελοι, κατά τούτο μόνον ίσως διαφέρουσαι των επουρανίων αγγέλων ότι έχουσιν αύται αντί πτερών πτερόεντα έπη!», Προμηθεύς 2 (1891), σ. 228. για το δαρβινισμό στην Ελλάδα βλ. Κώστας Κριμπάς, «ο δαρβινισμός στην Ελλάδα- τα πρώτα βήματα: η αλληλογραφία ΧελδράιχΔαρβίνου», τα ιστορικά 2 (Δεκέμβριος 1984), σ. 335 - 348.

ζώων, και ιδίως ! εις την τάξιν των θηλαστικών διχείρων, την οποίαν και μόνος αποτελεί". Πώς εγκρίνονται τοιαύτα βιβλία, προωρισμένα προς φωτισμόν της νεότητος, άπορον, εμοί τουλάχιστον» 1 . Εξάλλου, στην «Έκθεσιν» για τα διδακτικά βιβλία των Ιερών μαθημάτων της μέσης εκπαίδευσης (1884) διαβάζουμε: «αν ο άνθρωπος είναι τοιούτος, οίον η χριστιανική αποκάλυψις ανεκήρυξεν αυτόν, εικών δηλαδή του Θεού ηχρειωμένη εκ της αμαρτίας, η εργασία αυτού θέλει είσθαι η τη συνδρομή της θείας χάριτος αφαίρεσις των αποτελεσμάτων και κηλίδων της αμαρτίας· εάν δε είναι ύλη και σαρξ μόνον, πάντη περιττόν να ζητή ηθικήν, διότι η ηθική της νεωτέρας πιθηκολογίας δεν σπουδάζεται εν βιβλίοις, αλλά θεωρείται εν ζωολογικοίς κήποις» 2 . Λίγο μετά το 1860 στην Ευρώπη, και κάτω από την αναμφισβήτητη επίδρασητηςδαρβινικής θεωρίας, επιχειρείται να μετρηθεί η επίδραση του περιβάλλοντος στον άνθρωπο. Ήδη πριν από την καμπή του αιώνα η επίδραση αυτή χρησιμοποιείται ως αποδεικτικό μέσο για την υπεροχή του ευρωπαϊκού πολιτισμού ο οποίος αναπτύσσεται σε ευκρατα κλίματα 3 . ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός εξηγείται μέσα από το ίδιο πρίσμα. ο Κ. Μητσόπουλος μεταφέρει μέσα στα κείμενά του τις νέες θεωρίες 4 που εξηγούν την ελληνική ιστορία βάσει της ελληνικής γεωγραφίας (Ανθολόγιο 135): η μορφολογία του εδάφους αποτελεί παράγοντα της ελληνικής ιστορίας και ερμηνευτικό εργαλείο για την κατανόηση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.ηά-

1. Μανουήλ Γεδεών, η πνευματική κίνησις..., ό.π., Αθήνα 1976, σ. 286. σημ. 270. 2. Βλ. σ. 61, σημ. 2. στις επιδράσεις του δαρβινισμού στη διδασκαλία αναφέρομαι με μεγάλη συντομία. το θέμα πρόκειται να με απασχολήσει σε ανεξάρτητη μελέτη. 3. Βλ. Paul Claval, La pensée géographique, Παρίσι 1972. 4. τα κρίσιμα χρόνια για τη διαμόρφωση της τελικής του θεωρίας υπήρξανγιατον Κ. Μητσόπουλο τα χρόνια 1888 - 1892. το 1888 υποβάλλει για πρώτη φορά σε διαγωνισμό διδακτικών βιβλίων τα Στοιχεία Γεωγραφίας προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων σεχειρόγραφο, εγχειρίδιο που απορρίπτεται επειδή δεν προβάλλει την ελληνικότητα της Μακεδονίας (Ανθολόγιο 89γ). το εγχειρίδιο αυτό εκδίδεται το 1892 με άλλη μορφή. Εκεί γράφει πλέον ότι «άπασα η αρχαία Μακεδονία, η πατρίς του φιλοσόφου Αριστοτέλους, του Φιλίππου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου είνε και έμεινεν ελληνικωτάτη, κατοικουμένη αποκλειστικώς υπό ελλήνων, μεταξύ των οποίων και ολίγοι Τούρκοι και ολίγιστοι Βούλγαροι»: Στοιχεία Γεωγραφίας προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων..., Αθήνα 1892, σ. 156. 5. για τη γεωγραφική αιτιοκρατία του Michelet βλ. P. Viallaneix, ό.π., σ. 267. ο Michelet εξηγεί ως εξής τον ελληνικό πολιτισμό: «η Ελλάδα είναι ένα βουνό στη μέση θάλασσας. οι κάτοικοι της μετέχουν λοιπόν εξ ανάγκης στις διαφορετικές ιδιότητες των ιων και των ναυτικών, κι αυτή η διττή τοποθέτηση αναπτύσσει συνεπώς κατεξοχήν ανθρώπινη εξυπνάδα».

οοποίοςοδηγείταιστηγεωγραφική αιτιοκρατία μέσα από δρόμους διαφορετικούς απ' ο,τι οι γερμανοί περιβαλλοντιστές Ritter και Ratzel 1 . ο Κ. Μητσόπουλος πάντως βρίσκεται, λόγω των σπουδών του 2 , πιο κοντά στις απόψειςτηςγερμανικής γεωγραφικής σχολής, η οποία άλλωστε τον19οαιώνα ασκεί την αποκλειστική της επιρροή σε όλη την Ευρώπη. δεν είναι τυχαίο ότι και στην Ελλάδα κυριαρχούν οι μεταφράσεις γερμανικών σχολικών γεωγραφιών. « Η γεωγραφία παρά μεν τοις Γάλλοις είνε Ισχνή, ψυχρά καιαμέθοδος,παρά δε τοις Γερμανοίς λιπαρά, επαγωγός, μεθοδική και λ σοφή». έτσι δικαιολογεί την επιλογή του να μεταφράσει τη γερμανική γεωγραφία του Wilhelm Stahlberg ο Γ. Α. Βακαλόπουλος 3. Παράλληλα, μετά το 1880 εμφανίζεται η τάση να ανανεωθεί το αφηγηματικό ύφος των σχολικών γεωγραφιών με τις περιηγήσεις. Η γεωγραφική γνώση παρέχεται με μορφή ταξιδιωτικών εντυπώσεων, με συνεχείς μετακινήσεις στο εσωτερικό του κράτους η περιπλέοντας τα παράλια (Ανθολόγιο 84, 96). το περιηγητικό ύφος στόχο έχει να κάνει πιο ζωντανές τις γεωγραφικές περιγραφές, και επομένως πιο ελκυστικές για τα παιδιά. Αυτή η αφηγηματική μορφή βρίσκεται στον αντίποδα μιας άλλης, η οποία συνίσταται στην απλή και εξαντλητική παροχή πληροφοριών και στην παρατακτική τοποθέτηση των γνωστικών αντικειμένων: πρόκειταιγιαένανκατάλογοαριθμώνκαι ονομάτων (Ανθολόγιο 95, 104). στη δεύτερη αυτή περίπτωση είναι προφανές ότι μοναδικό ζητούμενο της διδασκαλίας είναι η στείρα απομνημόνευση των παρεχόμενων πληροφοριών χωρίς να απαιτείται η προηγούμενη νόηση τους. το ίδιο συμβαίνει και με αρκετά βιβλίαιστορίας,σταοποίαεπισωρεύονται επίσης αριθμοί (χρονολογίες) και ονόματα. Αυτός ο «ξερός» τρόπος αφήγησης κάτω από την επίδραση των νέων παιδαγωγικών ιδεών, γίνεται αντικείμενο επικρίσεων και ευνοείται η «ζωντανή» διδασκαλία μέσω των γεωγραφικών περιηγήσεων και των ιστορικών σκηνογραφιών. και οι δύο αφη-

1. το όνομα του Carl Ritter αναφέρεται πολύ συχνά στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Βλ. Σ.Π. Λάμπρος, Λόγος εισιτήριος εις το μάθημα της ελληνικής ιστορίας..., Αθήνα 1878, σ. 7" «Εκθέσεις των κριτών...», ό.π., σ. 676 - 677 (εισηγητής ο Κ. Παπαμιχαλόπουλος), και «η γεωγραφία σήμερον», Γεωγραφικόν Δελτίον 1 (1904 - 1905), σ. α' - γ'. Επίσης από την ξένη βιβλιογραφία βλ. Michel Korinmann, «Carl Ritter (1779 - 1859). Un des premiers grands géographes universitaires», Hérodote 22 (ιούλιος - Σεπτέμβριος 1981), σ. 129 - 148, και του ίδιου «Friedrich Ratzel et la Politische Geographie», Hérodote 28 (Ιανουάριος - Μάρτιος 1983), σ. 128 - 140. 2. Βλ. εδώ, σ. 28, σημ. 2. 3. Γ. Α.Βακαλόπουλος, Γεωγραφική Κλίμαξ... μεταφρασθείσα εκ της έκτης εκδόσεως του Γουλιέλμου Σταλβέργου... Δευτέρα περίοδος προς χρήσιν των ελλ. Σχολείων. Έκδοσις εννάτη..., Αθήνα1872, σ. ε'. η προτίμηση στο γερμανικό σύστημα ενισχύεται μετά την ήττα των Γάλλων στο γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870. Βλ. στο ίδιο, σ. ζ'.

αφηγηματικές μορφές πάντως εγκαταλείπονται σχετικά νωρίς, έχοντας όμως στο μεταξύ εμπλουτίσει τα κείμενα των σχολικών ιστοριών και γεωγραφιών. ΣΚΟΠΟΙ

ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

τον 19ο αιώνα το έργο της εκπαίδευσης εστιάζεται όχι τόσο στην παροχή γνώσεων και στην καλλιέργεια των πνευματικών Ικανοτήτων, όσο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και στην ανάπτυξη των ηθικών δυνάμεων των νέων ανθρώπων(Ανθολόγιο 33) ι . Σ' αυτή τη διαμορφωτική επίδραση της διδασκαλίας επενδύονται αισιόδοξα οι προσδοκίες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ν' απαλλαγεί από τα κατάλοιπα της μακρόχρονης δουλείας και να οδεύσει προς την πρόοδο. για ένα σχεδόν αιώνα —από το 1834 ως το 1914— επαναλαμβάνεται κοινότοπα η ελπίδα ότι η εκπαίδευση θα αναδείξει τη μέλλουσα γενεά «κρείττονα» της προηγούμενης. η πίστη αυτή στη θετική επίδραση της εκπαίδευσης κληροδοτείται από τη διαφωτιστική σκέψη και δεν εγκαταλείπεται ούτε σε στιγμές εθνικών απογοητεύσεων, όπως το 1897: η απόδοση μέρους των ευθυνών της ήττας στις ανεπάρκειες του σχολείου απλώς ανανεό)νει το συμβόλαιο με καινούριους όρους. διατυπώνονται σε κατεξοχήν στρατηγικά κείμενα, επίσημα και μη (προγράμματα διδασκαλίας, προλόγους διδακτικών βιβλίων, εγκύκλιες οδηγίες προς δασκάλους και καθηγητές κ.ά.), υπακούουν στους ευρύτερους στόχους της εκπαιδευτικής διαδικασίας. ο σκοπός του δημοτικού σχολείου ειδικότερα προσδιορίζεται συνεχώς μέσα στον 19ο αιώνα αποκαλύπτοντας έτσι, παρά τις επιμέρους παραλλαγές που εμφανίζονται είτε στη συγχρονία είτε στη διαχρονία, το βασικό άξονα των εκπαιδευτικών στόχων. Η «ηθική και θρησκευτική μόρφωσις» του παιδιού αποτελεί την αδιαφιλονίκητη σταθερή των σκοπών πουαποδίδονταιστοδημοτικό σχολείο σ' όλη την περίοδο που εξετάζουμε. Η «ηθοποίησις» του παιδιού, ως ευκταίο αποτέλεσμα της σχολικής αγωγής, εξαρτάται από το σύνολο των διδασκόμενων μαθημάτων σε κυμαινόμενα ποσοστά συμβολής. 1. η γνώση, μάλιστα, η οποία δε συνοδεύεται από την ηθική διάπλαση του χαρακτήρα θεωρείται επικίνδυνη, γιατί μπορεί να εμπνεύσει «επιθυμίας αλόγους η παρατόλμους, σπανιώτατα επιτυγχανομένας υπό της τάξεως του λαού» (Ι.Π.Κοκκώνης, εγχειρίδιον περί δημοτικής εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1863, σ. 177 - 178). Παρόμοιες απόψεις είναι πολύ συχνές στα κείμενα που αναφέρονται στους σκοπούς της εκπαίδευσης. Πβ. την Εγκύκλιο 2841 / 25 Μαΐου 1856 «Περί εξετάσεων των δημοτικών σχολείων και περί των καθηκόντων των εξεταστικών επιτροπών», στο Θ.Π.Δηλιγιάννης και Γ.Κ.Ζηνόπουλος, ελληνική Νομοθεσία..., 8.π., σ. 499: «την διανοητικήν ανάπτυξιν δεν παρακολουθεί αείποτε η αρετή, άνευ της οποίας πάσα μάθησις είναι ολεθρία».

Η απόσταση που χωρίζει την ιστορία, ως σύστημα γνώσεων,απότην ηθική, ως σύστημα κανόνων, μειώνεται σημαντικά στον 19ο αιώνα. Η ιστορία θεωρείται «σχολείον ηθικής» (Ανθολόγιο 45), ανεξάντλητη πηγή κανόνων συμπεριφοράς. Η πίστη στη σταθερότητα της ανθρώπινης φύσης επέτρεπε τη χρήση του παρελθόντος ως ηθικού οδηγού για το παρόν και το μέ Σύμφωνα λοιπόν με τη ρήση του Κικέρωνα, η ιστορία χρησίμευε ως magistra vitae (διδάσκαλος βίου). η παραδειγματική λειτουργία των ιστορικών γεγονότων αναφερόταν τόσο στο ατομικό όσο και στο συλλογικό επίπεδο.στην πρώτη περίπτωση, η βιογραφία των μεγάλων ανδρών παρουσίαζε στα παιδιά αιώνια και άφθαρτα από το χρόνο πρότυπα συμπεριφοράς. στη δεύτερη, η μοίρα των εθνών που τιμωρήθηκαν για τις παρεκτροπές τους η αμείφθηκαν γιατηναρετήτους παραδειγμάτιζε το μελλοντικό πολίτη. Η ιστορία συν βαλε επίσης με τον προνοιακό της χαρακτήρα στην ενίσχυση της θρησκευτικότητας παρουσιάζοντας «πανταχού παρόντα» το Θεό-δικαστή (Ανθολόγιο 55, 81). με όλα τα παραπάνω στοιχεία η ιστορία δικαιολογούσε την ύπαρξή της ως μάθημα και απέκρουε τις τυχόν αμφισβητήσεις της χρησιμότητάς (Ανθολόγιο 3, 44). Γιατί πέρα από τα κείμενα εκείνα που προβάλλουν την ωφέλειατηςιστορικήςγνώσης, υπάρχουν —αν και σε περιορισμένο αριθμό— κείμενα που δε θεωρούν τη διδασκαλία της ιστορίας απολύτως απαραίτητη, όπως το άρθρο στην εφημερίδα Χρόνος το 1845 σχετικά με την έριδα Κ. Παπαρρηγόπουλου και Γ. Γ. Παππαδόπουλου (Ανθολόγιο 20), και η εγκύκλιος του προγράμματος του 1867, όπου διατυπώνεται η σκέψη για την κατάργηση της γενικής ιστορίας στα Ελληνικά σχολεία (Ανθολόγιο 50).

Μέσα από το πρίσμα του ηθοποιητικού ρόλου της ιστορικής διδασκαλίας πρέπει να αντιμετωπισθούν και οι σιωπές της ιστορίας. Ηεπίφοβηγιατο παιδί συνέπεια της γνώσης των «αμαυροτέρων» στιγμών του εθνικού βίου η τωναρνητικώνπλευρών του χαρακτήρα τωνελλήνωνηρώωνοδηγείστην άρνηση της γνώσης (Ανθολόγιο 112β). ο I. Πανταζίδης, στην Γυμνασιακήν Παιδαγωγικήν του το 1889 υποστηρίζει πώς η αλήθεια που έγινε γνωστή μέσω της ιστορικής έρευνας μπορεί να διδάσκεται μόνο στους φοιτητές του Πανεπιστημίου και όχι στους μαθητές των γυμνασίων «ίναμηεκλειψηη ηθικήωφέλειαηπροκύπτουσα εκ της επί πολύν χρόνον πιστευθείσης παρ δόσεως» (Ανθολόγιο 97). Ανάλογοκαισυμπληρωματικό ρόλο στην ενδυνάμωση της θρησκευτικής πίστης διαδραμάτιζε η γεωγραφία παρουσιάζοντας και εξαίροντας το Θεόδημιουργό. στο σημείο αυτό εντοπιζόταν κυρίως η ηθοποιητική της δράση. Παράλληλα τονίζεται η χρηστική της αξία, η ωφέλεια δηλαδή που προέρχεται απότηνπρόσκτηση κάποιων γεωγραφικών γνώσεων. Στις πρώτες δεκαετ του 19ου αιώνα η γεωγραφία προορίζεται να «τέρψει» κυρίως και να ικ ποιήσει το φιλοπερίεργο του ανθρώπου (Ανθολόγιο 7). με την πρόοδο του αιώ-

αιώναηγεωγραφική γνώση εξακολουθεί να θεωρείται «τερπνή», αλλά η τέρψη δεναποτελείπλέον σκοπό. Συνδέεται τώρα με τη «φυσική» τάσητουΈλληνα να ταξιδεύει και να ασχολείται με το εμπόριο. η γεωγραφία παρέχει «βιωφελείς γνώσεις» (Ανθολόγιο 43, 69(3), χρήσιμες σε κάθεάνθρωποκαιόχι μόνο στους εμπόρους. Κυρίως συμβάλλει στην καταπολέμηση των προλήψεων, οιοποίεςπροέρχονται από την άγνοια (Ανθολόγιο 41). Η προβολή των σικών καλλονών της πατρίδας γίνεται συνειδητά μετά το 1880 και υποτάσσει τη γεωγραφία στους ευρύτερους στόχους της εθνικής αγωγής. Μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα περίπου η εθνική αγωγή αποτελούσε μάλλον υποσύνολο της ηθικής αγωγής. το αίσθημα της φιλοπατρίας τοποθετούνταν πλάι στην αγάπη προς τους γονείς και το Θεό, ήταν «αίσθημα χριστιανικώτατον», γιατί συνδεόταν με την αγάπη προς τον πλησίον (Ανθολόγιο 14). Η αυτονόμηση και διαφοροποίηση της εθνικής αγωγής έρχεται μετά τη δεκαετία του 1870 1 , όταν ο ελληνικός εθνικισμός αντιμετωπίζει πλέον την «ορατή απειλή» των άλλων βαλκανικών εθνικισμώνκαιη εθνική ταυτότητα του νέου ελληνισμού μοιάζει να διατυπώνεται πλέον με σ φήνεια. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι στον επίσημο λόγο η εθνική αγωγή αναφέρεται ρητά ως σκοπός του δημοτικού σχολείου μόλις το 1899, στα νομοσχέδια του υπουργού Α. Ευταξία, μετά την ήττα του 1897 2 . Η ιστορία και η γεωγραφία αποτελούν τις πλέοναξιόλογεςπροϋποθέσειςτηςεθνικής αγωγής. Η αναγκαιότητα της εθνικής αγωγής των ελληνοπαίδων συνειδητοποιείται παράλληλα με τη συγκρότηση της ελληνικής εθνικής συνείδησης, της οποίας τα στοιχεία τροφοδοτούν το έργο της εκπαίδευσης και αναπαράγονται μέσα απ' αυτό. Η συμβολή της σχολικής ιστορίας και της σχολικής γεωγραφίας σ' αυτή τη διαδικασία είναι σημαντική:ηιστορίαεπιβεβαιώνειτηνενότητα στο χρόνο, η γεωγραφία την ενότητα στο χώρο. η ενότητα στο χρόνο

1. οπωσδήποτε, στα χρόνια που μεσολαβούν ως το 1870, η έννοια της φιλοπατρίας

εγχειριδίωντηςΜάλτας, τα οποία καταδικάζουν κάθε μορφή πολέμου και υποστηρίζουν ό «είναι ορθόν να επιθυμώμεν το καλόν της πατρίδος μας, καθόσονηευδαιμονίατης εμπορεί να προβιβασθή, χωρίς να βλάπτωνται οι επίλοιποι των ανθρώπων» (ο Αναγνώστης, ήγουν βολή του «υπέρ πατρίδος» θανάτου είναι σημαντική. το περιεχόμενο των εγχειριδίων καλής συμπεριφοράς, γνωστών ως «Χρηστοήθειες», μπορεί να χρησιμεύει ως δείκτης των διαφοροποιήσεων. Σύγκρινε, για παράδειγμα, τις διαδοχικές επανεκδόσεις της Στοιχειώδους πραγματείας περιτων χρεών του ανθρώπου, σε μετάφραση Γ.Γεννάδιου: Μόσχα 1819 (α' έκδοση), Κωνσταντινούπολη 31841 και Ή846, Αθήνα 1853 και 1854. 2. Αθανάσιος Π. Ευταξίας, Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια, Αιτιολογική Έκθεσις και Αγορεύσεις, Αθήνα 1899.

αποκαταστάθηκεμετονπλήρη εξελληνισμό της σχολικής ιστορίας,τονοποίο παρακολουθήσαμε παραπάνω. το σημαντικότερο ρόλο σ' αυτή την πορεία έπαιξε η ανάδειξη του Βυζαντίου σε συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αρχαία καιστηνέα ελληνική ιστορία. στη δεκαετία του 1870 εμφανίζεται έναστοιχείο εξίσουσημαντικό για τη φυσιογνωμία του ελληνικού εθ η ελληνικότητα της Μακεδονίας.

στα ελληνικά, στις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας, κυριαρχεί μια «στενή» καιαρχαιοκεντρική αντίληψητουελληνισμού, η οποία προβάλλει την κ Ελλάδα. Κατά τη γεωγραφική περιγραφή της αρχαίας Ελλάδας, επομένως, η Μακεδονία και η Θράκη μένουν έξω από τα όριά της, χωρίς όμως να αποκλείεται ο ελληνικός τους χαρακτήρας. Αλλά και στα πρωτότυπα ελληνικά διδακτικά βιβλία που κυκλοφορούν την ίδια εποχή, η ελληνικότητα της Μακεδονίας δεναποτελείαντικείμενοσυζήτησης, έτσι ώστε ούτε να τονίζεται ούτε αμφισβητείται (Ανθολόγιο 10).

ληνικού έθνους στη διαχρονία, δεν εξαίρεσε φυσικά τη Μακεδονία: «Οι Μακεδόνες αν και μη αναφερόμενοι εις τους αρχαιοτάτους χρόνους της ελληνικής ιστορίας, ήσαν όμως Έλληνες» (Ανθολόγιο 28). Δίνει εξάλλου ξεχωριστή έμφαση στο μοναρχικό χαρακτήρα του μακεδονικού πολιτεύματος. το γεγονός ότι οι υπόλοιποι σχολικοί συγγραφείς δε διεκδικούσαν τηνελληνικότητα της Μακεδονίας1 συνδεόταν ωστόσο με τις πολιτικές πραγματικότητες του βαλκανικού χώρου. Η ανάκτηση των οθωμανικών επαρχιών που κατοικούνταν απόΈλληνεςκαιπουείχαν μείνει έξω από τα όρια του ελληνικού βασ αποτελούσεένασταθερό στόχο της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής ωςτις αρχές του20ούαιώνα.τιςπρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας, ως το 1870 περίπου—και με ενδιάμεση σημαντική τομή τον Κριμαϊκό πόλεμο—η πολιτική αυτή κατευθυνόταν εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ως μοναδικός διεκδικητής της. ο Τούρκος λοιπόν πρόβαλλε ως ο κατεξοχήν «εχθρός», ο «άλλος», όχι μόνο στο χώρο της πολιτικής αλλά και στην κοινή συ

1. Πβ. ενδεικτικά τα ακόλουθα αποσπώσματα από εγχειρίδια της εποχής: «η χώρα αύτη κειμένη προς βορράν της Θεσσαλίας, αν και κατωκείτο από λαόν συγγενή των Ελλήνων, δεν εθεωρείτο ποτέ ως αποτελούσα μέρος της Ελλάδος»: Thomas Keightley, ιστορία της αρχαίας Ελλάδος... μεταφρασθείσα υπό Σπ.Αντωνιάδου, Αθήνα 1850, σ. 52 επίσης:«οιΜακεδόνες, καίτοι καταγόμενοι από αποίκων Ελλήνων, ελθόντων εξ αργούς, δεν εθεώρουν τους λοιπούς Έλληνας ως ομογενείς»: Α.Μ.Ανσέλμος, Επίτομος Γενική ιστορία..., Μέρος Α', Αθήνα 1842, σ. 119. ο Αναστάσιος Πολυζωίδης, εξάλλου, διακρίνει τη σχέση υποταγής που χαρακτήριζε την Ελλάδα τόσο ως προς τη Μακεδονία όσο και ως προς τη Ρώμη από το γεγονός ότι η Μακεδονία «τουλάχιστον ήτο συγγενής». Βλ. Α. ΙΙολυζωίδης, τα Ελληνικά ήτοι ο βίος της Ελλάδος, τ. Β', Αθήνα 1870, σ. 116.

19. «Μολών λαβέ».

άνοδος των άλλων βαλκανικών εθνικών κινημάτων και, κυρίως, η δυναμική εμφάνιση του βουλγαρικού εθνικισμού —με σταθμούς το βουλγαρικό σχίσμα (1870), τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878) και την προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας (1885)— δημιούργησαν νέα δεδομένα για τον ελληνικό εθνισμό και αποδέσμευσαν μια σειρά από αντιδράσεις 1. Η υπογράμμιση της ελληνικότητας τηςΜακεδονίας, που ως τότε δε φαίνεταινααπασχολεί την ελληνική συνείδηση, ανήκει στις αντιδράσεις αυτές που προκάλεσε ο νέος συσχετισμός δυνάμεων στη Βαλκανική. όσο και γεωγραφικό χαρακτήρα. Αφενός λοιπόν οι αρχαίοι Μακεδόνες θεωρούνται Έλληνες, εφόσον είχαν το δικαίωμα να μετέχουν στους ολυμπιακούς αγώνες, η γλώσσα τους έμοιαζε με την αρχαία ελληνική, και η μυθολογική παράδοση ήθελε τους βασιλιάδες τους να κατάγονται από τον οίκο των Αργείων. Μέσα από την ίδια οπτική, ο Μέγας Αλέξανδρος δεν παρουσιάζεται πλέον ως κατακτητής της Ελλάδας, όπως τον αντιμετώπιζαν τα αρχαία κείμενα, αλλά ως απόστολος του ελληνικού πολιτισμού και ως σύμβολο ενότητας. Η γεωγραφία αφετέρου παρέχει επιχειρήματα σύγχρονου τύπου για την ελληνικότητα των διαμφισβητούμενων χωρών: την αριθμητική υπεροχή του ελληνικού πληθυσμού και την ύπαρξη ελληνικών εκπαιδευτηρίων, στοιχεία δηλαδή στατιστικά, τα οποία ενθαρρύνουν και νομιμοποιούν τις εθνικιστικές διεκδικήσεις (Ανθολόγιο 90, 93α). στην προβολή των δύο αυτών στοιχείων συνίσταται και το «έργον του Έλληνος γεωγράφου» (Ανθολόγιο 89γ). Μέσα στη σύγχυση που επικρατεί σ' όλο τον 19ο αιώνα ως προς τον ορισμό του έθνους, ποιο στοιχείο εθνικότητας πρέπει να θεωρηθεί ως αναγκαίο και επαρκές (Ανθολόγιο 152),—η γλώσσα, η θρησκεία, η καταγωγή—η γεωγραφία διαδραματίζει ένα ρόλο καίριο, εφόσον προσδιορίζει με σαφήνεια τις «ελληνικές χώρες» (Ανθολόγιο 17α, 93β, 149γ).

Πρώτο και πρώιμο —από το 1850— δείγμα αυτού του προσδιορισμού είναι η χρήση του όρου «ελληνική Χερσόνησος» για τη Βαλκανική. Παράλληλα, στην καμπή του αιώνα, χρησιμοποιούνται οι ονομασίες «Βαλκανική Χερσόνησος», «Ιλλυρική Χερσόνησος» και «Χερσόνησος του Αίμου», η χρήση τους όμως είναι σπάνια 2 . ο Σταύρος Σταθόπουλος μιλά πρώτος το 1850 για

1. ο Χ.Χρηστοβασίλης, μαθητής στα 1875 περίπου, γράφει στα «απομνημονεύματά» του: «Έτσι άρχισε και τελείωσε το πρώτο μου μάθημα που μώμεινεανεξάλειφτοως τώρα από τη μνήμη μου, και θα μείνη ώσπου να πεθάνω, και μ' έκανε να μισήσω τον δάσκαλο, όπως ήξερα να μισώ τον Τούρκο, κι' έμαθα αργότερα να μισώ και τον Βούλγαρο»: Χ. Χρηστοβασίλης, Διηγήματα του μικρού σκολειού (Απομνημονεύματα της μαθητικής μου ζωής), χ.χ.έ., σ. 26. 2. ο Νικόλαος Λωρέντης (Νεωτάτη Διδακτική Γεωγραφία..., ό.π., τ. Α', σ. 349)

«Ελληνική Χερσόνησο», αφιερώνοντας μάλιστα στο εγχειρίδιό του αυτόνομη περιγραφή (Ανθολόγιο 26). στην περιγραφή του Σταθόπουλου, στα κράτη της Χερσονήσου περιλαμβάνεται και η Ρουμανία, έτσι ώστε βόρειο όριο να θεωρείται η νοητή ευθεία από το μυχό του Αδριατικού Πελάγους ως τις εκβολές του Δούναβη. Σ' αύτη την περίπτωση η Ελληνική Χερσόνησος ταυτίζεται απόλυτα με τη Βαλκανική, κι αυτό είναι το σύστημα περιγραφής που υιοθετούνοιπερισσότερες σχολικές γεωγραφίες στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.οΝ. Κ. Σπάθης όμως, κριτής των γεωγραφικών εγχειριδίων το 1888, θεωρεί υπερβολικό να ονομάζεται «εκ φιλαυτίας εθνικής» Ελληνική Χερσόνησος ολόκληρη η Βαλκανική (Ανθολόγιο 89γ). Ωστόσο, ελάχιστα είναι τα εγχειρίδια εκείναπουδενπεριλαμβάνουν και τη Ρουμανία στις χώρες της Ε λ ληνικής Χερσονήσου1. το 1901 μάλιστα, στην έκθεση της αρμόδιας κριτικής επιτροπής για τα διδακτικά βιβλία, διορθώνεται η χρήση του όρου Βαλκανική Χερσόνησος: «και οι ξένοι την χερσόνησον ταύτην ονομάζουσιν Ελληνικήν» (Ανθολόγιο 130). Από το 1880 περίπου το εθνικό έδαφος διακρίνεται σαφώς σε «ελεύθερη» και «δούλη» Ελλάδα, μια διάκριση που αποκτά μάλιστα μεθοδολογική αξία για τις σχολικές γεωγραφίες (Ανθολόγιο 66) 2 . οι «εθνικοί πόθοι» των Ελλήνων, η απελευθέρωση των «δούλων αδελφών» συνιστούν ξεχωριστές παραγράφους στα σχολικά βιβλία ιστορίας και γεωγραφίας, όπως απαιτεί και το πρόγραμμα μετά το 1894 (Ανθολόγιο 111). οι παράγραφοι αυτές επιγράφονται συχνά «ο προορισμός του Ελληνικού έθνους». Η έννοια του «προορισμού» αποτελεί συστατικό στοιχείο της ρομαντικής ιστοριογραφίας του 19ου αιώνα. Κάθε έθνος είναιεπιφορτισμένομετην πραγματοποίηση κάποιου Ιδιαίτερου προορισμού. Η ταύτισητουέθνουςμε το κράτος είναι το πρώτο σκέλος αυτού του προορισμού. ο στόχος αυτός προσδίδει στον ελληνικό εθνικισμό τον αλυτρωτικό του χαρακτήρα. Δεύτερος στόχος είναι ο φωτισμός της Ανατολής, απόρροια της πίστης στην υπεροχή του

και ο Κ.Μ.Κούμας (Γεωγραφία... Αδριανού Βάλβι..., τ. Γ', Βιέννη 1839, σ. 180 κ.έ.) χρησιμοποιούν τον δρο «Ανατολική Χερσόνησος». 1. Βλ. Α. Α.Σακελλάριος, Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων, Αθήνα 1895, σ. 17, και Δημήτριος Κουτσομητόπουλος, Φυσική και πολιτική γεωγραφία της Ελλάδος και Ευρώπης προς χρήσιν της Α' τάξεως των Γυμνασίων, Αθήνα 1896. Όταν ο δεύτερος συγγραφέας το 1908, σε γεωγραφία που υποβάλλει σε κρίση για την Γ' τάξη του ελληνικού σχολείου συμπεριλαμβάνει τη Ρουμανία στην Ελληνική Χερσόνησο, διορθώνεται από τους κριτές (Ανθολόγιο 152). 2. τη μεθοδολογική διάκριση αυτή εφαρμόζει ο Ιωάννης Βαλέττας ήδη το 1841, στη β' ίκδοση της Γεωγραφίας του (Ανθολόγιο 17β). η καθαρά αρχαιοκεντρική οπτική του βιβλίου όμως μας αποτρέπει από κάποια βιαστικά συμπεράσματα. η γεωγραφική γνώση όλων των «ελληνικών χωρών» φαίνεται πώς έχει εδώ άμεση σχέση με τη γνώση της αρχαίας ελληνικής ιστορίας.

ελληνικού πνεύματος ως προς την ασιατική βαρβαρότητα. Η περιγραφή λοιπόν τουεθνικούπαρελθόντος από την ιστορία και του εθνικού παρόντοςαπότη γεωγραφία οδηγεί σε μια από κοινού προβολή στο μέλλον, δημιουργώντας έτσι μιαιδιότυπησχέση των τριών χρονικών στιγμών παρελθόντος - παρόντος - μέλλοντος. τα ιστορικά εγχειρίδια, ως το 1914, τα οποία εκτείνονται «μέχρι των καθ' ημάς χρόνων», δίνουν την αίσθηση του ανολοκλήρωτου και ταυτόχρονα —με άμεσες και έμμεσες αναφορές— αποκτούν ένα χαρακτήρα χρησμολογίας καιαγαθαγγελισμού,όπου δυνάμεις όπως η Θεία Πρόνοια και η φιλελεύθερη φύση της ελληνικής φυλής είναι τα ασφαλέστερα εχέγγυα για την επαλήθευση των χρησμών. Η «φύση» της ελληνικής φυλής, ο «ιδιάζων χαρακτήρ του Ελληνικού έθνους, οίος εξεδηλώθη εν τη ιστορία» (Ανθολόγιο 70), αποτελεί στοιχείο απαραίτητο της εθνικής ταυτότητας. Ειδικά στις πρώτες δεκαετίες μετά το 1834 αφθονούν στις σχολικές γεωγραφίες οι χαρακτηρισμοί των διαφόρων λαών (Ανθολόγιο 8β) και η συνήθεια αυτή —παρά τις αντιδράσεις που εκδηλώνονται κατά καιρούς— εξακολουθεί σ' όλο τον 19ο αιώνα, γνωρίζει μάλιστα ιδιαίτερη έξαρση στην καμπή του αιώνα ως προς τους υπόλοιπους βαλκανικούς λαούς (Ανθολόγιο 118). ο προσδιορισμός του «εμείς» λοιπόν γίνεται και αρνητικά, σε αντιδιαστολή με τον «άλλο» είτε αυτός θεωρείται φίλος είτε εχθρός. Η εικόνα των άλλων λαών, όπως και του ελληνικού, συγκροτείται από δύο στοιχεία: τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά και τις ηθικές και πνευματικές ιδιότητες, την ιδιοσυγκρασία. Η εικόνα αυτή είναιεξορισμούαρνητικήγιατους θεωρούμενους ως εχθρούς, τους Τούρκους και τους Βουλγάρους. Α ν συγκριθούν οι εικόνες των δύο λαών μετά το 1880 αποκαλύπτεται μια μάλλον επιεικής και «αφ' υψηλού» στάση απέναντι στους Τούρκους (Ανθολόγιο 22, 91) καιμιααυστηρή απέναντι στους Βουλγάρους (Ανθολόγιο 88, 160). Αντίστοιχη εξάλλου είναι, την ίδια εποχή, η στάση των Βουλγάρουαπέναντιστους Έλληνες.

μετά το 1885, δεν ενθαρρύνεται από τους κριτές των σχολικών εγχειριδίων. Υπάρχει επομένως, σ' αυτό το σημείο, μια διάσταση ανάμεσα στον επίσημο καιτονμηεπίσημολόγο. Η διάσταση αυτή γίνεται συχνά αντικείμενο ιδεολογικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων, εφόσον το ιδιαίτερα ευαίσθητο θέμα του πώς αντιμετωπίζονται οι θεωρούμενοιωςεχθροί τουελληνικού έθνους τροφοδοτεί με επιχειρήματα το διάλογο ανάμεσα στις δύο τάσεις. Η επίσημη θέση πάντως, στη στροφή του αιώνα, είναι το εθνικό φρόνημα να εμπνέεται με έμμεσους τρόπους και όχι με διασυρμότωναντίπαλωνεθνών.μετους άλλους βαλκανικούς λαούς οι αντιθέσεις είναι από μικρές έως ανύπαρκτες (Ανθολόγιο 106). Ειδικά οι Αλβανοί θεωρούνται φυλή που ανήκει στο ελληνικό έθνος, εφόσον κατάγονται από τους αρχαίους Ιλλυριούς, συγγενείςμετους

αρχαίους Έλληνες.μετοεπιχείρημα αυτόλύνεται το πρόβλημα των αλβανικών εποικισμών και οι αλβανόφωνοι κάτοικοι του ελληνικού κράτους ενσωματώνονται έτσι χωρίς καμιά ανακολουθία και χωρίς ιδιαίτερη μνεία στο ελληνικό έθνος (Ανθολόγιο 45, 130). τικές όψεις, τις αρετές, περιέχει όμως αρκετά συχνά και τις αρνητικές όψεις, τα ελαττώματα. Οι αναφορές αυτές των ελαττωμάτων εγγράφονται στον ηθοποιητικό ρόλο της ιστορίας, η οποία δεν παρέχει μόνο πρότυπα προς μίμηση αλλά και παραδείγματα προς αποφυγή. στα εθνικά προτερήματα κατατάσσονται η ευφυΐα, η φιλομάθεια, η ευσέβεια, η φιλοπατρία (Ανθολόγιο 93γ, 100β, 146). στα εθνικά ελαττώματα ένα παρουσιάζεται ως «προπατορικό αμάρτημα» των Ελλήνων, η διχόνοια (Ανθολόγιο 25α, 25γ, 51β), παρόλο που, όπως ήδη αναφέρθηκε, στην καμπή του αιώνα επικρατεί κυρίως η τάση να αποσιωπώνται όλες οι αρνητικές όψεις. έτσι, ενώ φαίνεται ανώδυνη η διαμάχη και η αντιζηλία Σπάρτης-Αθήνας στην αρχαία Ελλάδα και δεν αποσιωπάται, δε συμβαίνει το ίδιο και με τους εμφύλιους πολέμους στα χρόνια του Αγώνα (Ανθολόγιο 112β, 130). Παράλληλα με τον καθολικό χαρακτηρισμό του ελληνικού έθνους, υπάρχουν στα σχολικά εγχειρίδια επιμέρους χαρακτηρισμοί των κατοίκων διαφόρων περιοχών της Ελλάδας, όπως των Μανιατών για παράδειγμα (Ανθολόγιο 84). οΙ χαρακτηρισμοί αυτοί καταδικάζονται ως «άδικοι» και «υβριστικοί» από τους κριτές των διδακτικών βιβλίων του 1894 (Ανθολόγιο 112β).

Στοιχείο αυτοπροσδιορισμού του ελληνικού έθνους και διάκρισηςαπότους άλλους είναι η ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία. Έγινε ήδη λόγος για τη σημασία της θρησκευτικής αγωγής ως σκοπού του δημοτικού σχολείου. Η καλλιέργεια της θρησκευτικότητας δεν επιδιωκόταν μόνο με τα θρησκευτικά μαθήματα αλλά με το σύνολο της διδασκαλίας, ξεκινώντας από το αναγνωστικό και φθάνοντας στα εγχειρίδια των φυσικών επιστημών. ως συστατικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας, η θρησκεία, προσδιόριζε σε μεγάλο βαθμό και το περιεχόμενο της εθνικής αγωγής. έτσι η εκπαίδευση αποσκοπούσε τόσο στη διαμόρφωση καλών και ευσεβών χριστιανών όσο και πιστών μελών της Ανατολικής ορθόδοξης Εκκλησίας. με αυτόν τον τρόπο η αφηρημένη έννοια της θρησκευτικότητας προσλάμβανε τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της νομιμοφροσύνης προς τη θεσμοθετημένη έκφραση της θρησκείας. Α π ό εδώ προκύπτει η σύζευξη της εκκλησιαστικής ιστορίας με την εθνική ελληνική ιστορία, καθώς και η προσπάθεια έξαρσης του ρόλου της Εκκλησίας κατά του χρόνους της δουλείας με κορύφωση το πρόσωπο του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε'. Η διατήρηση του θρησκευτικού χαρακτήρα σήμαινε διατήρηση του εθνικού χαρακτήρα (Ανθολόγιο 34). ας σημειωθεί πάντως ότι η θρησκείαδεναποτελεί επαρκές στοιχείο εθνικότητας: οι Μουσουλμάνοι της Κρήτηςκαιτης

Μ. Ασίας θεωρούνται Έλληνες μόνο χάρη στην καταγωγή τους. Φαίνεται, επομένως, πώς το ισχυρότερο στοιχείο της εθνικής ταυτότητας —ίσως επειδή είναι και το πιο αφηρημένο— είναι η καταγωγή, μια καταγωγή που ανέρχεται στην αρχαία Ελλάδα: η νομιμότητα της κτήσης των θεωρούμενωνωςελληνικών χωρών εξαρτάται από την αρχαιότητά της. Γι' αυτό κρίνεται απαραίτητη η παρουσίαση στις ελληνικές σχολικές ιστορίες όλων των αποικιών τηςαρχαίας Ελλάδας, επειδή αλλιώς «εις λίαν στενά όρια συστενούταιηελληνική ιστορία» και «η Ελλάς περιορίζεται από της Πάρνηθος μέχρι της Μαλέας» 1.

ο καθορισμός των «ορίων» του ελληνισμού, που σημαίνειεναργήαπεικόνι στόχους της εθνικής αγωγής. Μέχρι τότε ο σκοπός του σχολείου να διαμορφώσει «πολίτην χρηστόν και άρχεσθαι επιστάμενον»2 βρισκόταν πλησιέστερα στηνηθική- θρησκευτική αγωγή, παρά στην ηθική - εθνική. Η διδασκαλία επιδίωκεναεμπνεύσει στα παιδιά τον «φόβον του Θεού και του νόμου»3 και όχι μια ενεργό φιλοπατρία. Μετά το 1880, το σχολείο θεωρείται ότι μπορεί να λειτουργήσει ως «οπλοποιείο» του ελληνικού έθνους4 ενώ η φιλοπατρία αποδεσμευεται από τα χριστιανικά της συμφραζόμενα, θεωρείται κατεξοχήν αρετήτωνΕλλήνων και ανάγεται σε παράγοντα ακμής και εθνικής ενότητας. Η ιστορίακαιηγεωγραφία αποτέλεσαν τα μαθήματα εκείνα που διαδραμάτιζαν ρόλο πρωτεύοντα στην καλλιέργεια της φιλοπατρίας (Ανθολόγιο 57). Η αγάπη προς την πατρίδα περνούσε μέσα από τη γνώση της. Γνώση της πατρίδας σημαίνει καταρχήν πατριδογραφία.τονόρο«πατριδογραφία» συναντώ μετά το 1885 5 να χαρακτηρίζει την πρώτη γεωγραφική διδασκαλία στο δημοτικό σχολείο (Ανθολόγιο 80, 82β, 96, 100α, 111). στα προγράμματα διδασκαλίας του 1913 χρησιμοποιείται ο όρος «πατριδογνωσία» (Ανθολόγιο 162). στο δημοτικό σχολείο λοιπόν, η γεωγραφική διδασκαλία ξεκινά από τη σχολική αίθουσα για να προχωρήσει στη γειτονιά η το χωριό,

1. «Εκθέσεις των κριτών...», 1894, ό.π., σ. 824. Εισηγητής ο Σ.Π.Λάμπρος. 2. Α.Δ.Αυγερινός, «Γενική αιτιολογική έκθεσις των Νομοσχεδίων περί δημοτικής εκπαιδεύσεως...,προςτηνΒουλήν, 1 Φεβρουαρίου 1880», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περίοδος Η', σύνοδος Α', 20 Οκτωβρίου 1879 - 17 Απριλίου 1880, σ. υλστ' - υν'. 3. Ι.Π.Κοκκώνης, Εγχειρίδιον περί δημοτικής εκπαιδεύσεως, ό.π., σ. 47. 4. «τα Δημοτικά ημών σχολεία», περ. Εστία 20 (1885), σ. 463-465, 476-479, 508-510. 5. το 1885 εντοπίζει τη λέξη για πρώτη φορά και ο Στέφανος Κουμανούδης, Συναγωγή Νέων Λέξεων..., τ. Α' - Β', Αθήνα 1900" αναδημοσιεύεται με Προλεγόμενα Κ.Θ. Δημαρά, Αθήνα 1980. το λήμμα στη σ. 787 της επανέκδοσης.

έπειτα στην επαρχία και το νομό, και τέλος σε όλη τη χώρα 1 . Γίνεται προσπάθεια να καταπολεμηθεί το τοπικιστικό πνεύμα και να νιώσει ο μικρός μαθητής την ευρύτητα του έθνους στο οποίο ανήκει. την ίδια στιγμή η αγάπη γιατηνπατρίδα στηρίζεται στην ομορφιά της. Η αρμονία της ελληνικής σης, η ευκρασία του κλίματος, η «κεντρική» θέση της Ελλάδας, με λίγα λόγια όλα εκείνα τα στοιχεία που απαρτίζουν μια τελεολογική περιγραφή, αποδεικνύουν την υπεροχή της πατρίδας σε παγκόσμια κλίμακα και τροφοδοτούν τηναγάπηπρος αυτήν (Ανθολόγιο 63, 98). Παράλληλα, ο συναισθηματικός δεσμός με την πατρίδα ενισχύεται διττά: αφενός με μια «οργανική» αντίληψη του έθνους, όπου οι ελληνικές επαρχίες παρομοιάζονται με μέλη του σώματος της Ελλάδας,καιαφετέρουμεμια προσωπογραφική παρουσίαση της μητέρας-πατρίδας (Ανθολόγιο 36). Οι προσωποποιήσεις αυτές που συναντώνται συχνά στα διδακτικά κείμενα δεν έχουν αντίκρισμαστηνεικονογράφηση των σχολικών ιστοριών και γεωγραφιών. Ε κεί, η μόνη απεικόνιση της πατρίδας είναι ο χάρτης των ελληνικών χωρών, του οποίουκαιμόνη η ανάρτηση σε κάποιο τοίχο της σχολικής αίθουσας εξυπηρετεί πολύ αποτελεσματικότερα το έργο της εθνικής διαπαιδαγώγησηςαπ'ο,τι κάποιααυστηρά,χωρίς εικόνες, σχολικά βιβλία (Ανθολόγιο 72).

Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα κυκλοφορούν χάρτες —ανεξάρτητοιη σε μορφή άτλαντος— που προορίζονται ειδικά για σχολική χρήση. Αυτού είδους η παραγωγή δεν είναι πάντως πυκνή για ευνόητους οικονομικούς λόγους. Α π ό το 1895, μαζί με όλα τα διδακτικά βιβλία υποβάλλονται σε κρίσηκαιοι χάρτες (Ανθολόγιο 119) 2 . έτσι, πολλοί από τους συγγραφείς γεωγραφικών εγχειριδίων, παράλληλα με το διδακτικό τους βιβλίο, υποβάλλουν στο διαγωνισμό για έγκριση και κάποιο χάρτη. οι χάρτες πρέπει να είναι ευκρινείς και όχι ιδιαίτερα λεπτομερείς, ώστε να αποφεύγεται ο υπερβολικός φόρτος και η σύγχυση των ονομάτων, και να σημειώνονται απαραίτητα οι ιστορικοί τόποι. στους χάρτες του ελληνικού βασιλείου επικρατούν τα σύγχρονα τοπωνύμια και, μερικές φορές, σε παρένθεση και τα αρχαία, ενώ αντίθετα στις αλύτρωτες ελληνικές χώρες αποφεύγονται κατά κανόνα —και όπου κάτι τέτοιο είναι δυνατό— τα σύγχρονα τουρκικά ονόματα και σημειώνονται οι αρχαίες ελληνικές πόλεις. 1. η μέθοδος αυτή ονομάζεται συνθετική, βασίζεται στην παιδαγωγικήαρχήτης διδασκαλίας η οποία προχωρεί από τα γνωστά προς τα άγνωστα, και επικρατεί στα τέλη του 19ου αιώνα κατεξοχήν στη στοιχειώδη εκπαίδευση. Προηγουμένωςεφαρμοζότανστη διδασκαλία της γεωγραφίας η αναλυτική μέθοδος, η οποία βάδιζε από το γενικό στο ειδικό, απότοπλανητικό σύστημα και τη γη στην ιδιαίτερη πατρίδα. 2. Εγκρίσεις για χάρτες, εντελώς αποσπασματικά όμως, φαίνεται πώς είχαν εκδοθεί και σε παλαιότερα χρόνια. Βλ. εδώ, Ανθολόγιο 15, για τον Πίνακα της παλαιάς γεωγραφίας του ο.Μαυροκορδάτου (1840).

Γνώση της πατρίδας σημαίνει κατά δεύτερο λόγο ιστορία. Η σχολική ιστοριογραφία επιχειρεί να εμπνεύσει την αγάπη προς την πατρίδα με δύο τρόπους: πρώτον εμπνέοντας το θαυμασμό για το ένδοξο παρελθόν της και δεύτερον εμπνέοντας τη συμπάθεια και τη συμπόνοια για τις δυστυχίες καιτα δεινά της. στον πρώτο στόχο συμβάλλει μία ιστοριογραφία επικού χαρακτήρα, όπου το ελληνικό έθνος, μέσα από δύσκολους και άνισους αγώνες, κερδίζει πάντα τοέπαθλοτουνικητή. το δεύτερο στόχο εξυπηρετεί κατ' αποκλειστικότητα ηιστορίατηςΤουρκοκρατίας. Η περίοδος αυτή περιγράφεται ως η πλέον δραματική του ελληνικού ιστορικού βίου και τονίζονται με μεγάλη έμφαση τα δεινάπουυπέφεραν οι υπόδουλοι Έλληνες από τη θηριωδία των Τούρκων1 (Ανθολόγιο 63,102,117β). Τελικά επικρατεί η άποψη ότι η νεότερη ελληνική ιστορία — Τουρκοκρατία και Επανάσταση— έχει μεγαλύτερη αξία για την καλλιέργεια του εθνικού φρονήματος (Ανθολόγιο 61). Η συναισθηματική προσέγγιση μετουςπατέρες είναι πολύ πιο στενή απ' ο,τι με τους προγόνους. δεν εχω συναντήσει σαφέστερη διατύπωση αυτής της σχέσης από μια φράση του ο. Καμπούρογλου: «με την αρχαιότητα μας συνδέει ο θαυμασμός, με την παλαιότητα ο πόνος» 2 . Η έννοια της φιλοπατρίας, όπως παγιώνεται στο τέλος του 19ου αιώνα, εμπεριέχει αφενός την αγάπη προς την πατρίδα και αφετέρου τη γνώση των καθηκόντων απέναντι της και τη δραστηριοποίηση προς την κατεύθυνση της έμπρακτης απόδειξης αυτής της αγάπης, κυρίως με τη μορφή αυτοθυσίας. μιαεθνικήαγωγήπουστοχεύει στην ανάπτυξη όλων αυτών των πτυχών της φιλοπατρίας δε στηρίζεται αποκλειστικά στην ιστορία και στη γεωγραφία αλλάκαιστηνπολιτική αγωγή και στη γυμναστική. Η συμβολή της γυμναστικής στη διαμόρφωση καταρχάς του πολίτη 3 και έπειτα του στρατιώτη 4 ,

1. το 1911 στην «Έκθεσιν περί των Ιστοριών της γ' τάξεως του Γυμνασίου», υποδεικνύεται στους κρινόμενους συγγραφείς να μην παρουσιάζουν τη ζωή των Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας ως ευχάριστη η ανεκτή: Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 247, 30 Αυγούστου 1911. Εισηγητής ήταν 6 Σ.Π.Λάμπρος. 2. ο. Καμπούρογλου, Σειραί, Αθήνα 1933, σ. 48. Ευχαριστώ τον κ. Ντίνο Γεωργούδη που έθεσε υπόψη μου το παράθεμα. 3. ο Κ.Φρεαρίτης γράφει το 1855: «ζητούμεν την γενικήν εις άπαντα τα σχολεία εισαγωγήν της γυμναστικής, κύριον σκοπόν εχούσης την ευρωστίαν και ρώμην του σώματος του πολίτου, αντιθέτως προς την υγιεινήν και ιατρικήν φροντίζουσαν εν γένει περίτηςευεξίας του σώματος του ανθρώπου»: Κ. Φρεαρίτης, «Βιβλιοκρισία. το μέλλον ήτοι περί Ανατροφής και παιδεύσεως, υπό Δ.Σ.Στρούμπου, Καθηγητού», Πανδώρα 5 (1854 - 1855), σ. 527. 4. ο Ε.Δεληγιώργης, ως υπουργός της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως σε έκθεσή του προςτηΒουλή κατηγορεί την οθωνική κυβέρνηση ότι «ουχ ήττον συστηματικώς απέφευγεν η πεσούσα βασιλεία την συστηματικήν άσκησιν της νεολαίας, ούτε εις το συμφέρον αυτής ω δυνάμεως αποβλέπουσα, ούτε εις το συμφέρον αυτής ως κορυφής του εθνικού πολιτισμού»:

20. Σχολικοί γυμναστικοί διαγωνισμοί στο Παναθηναϊκό Στάδιο.

σεμιαπροέκταση του αρχαίου ιδανικού της καλοκαγαθίας, είναιαποδεκτήαπ τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας 1 . το έργο μάλιστα της γυμνασ μέσα στο πλαίσιο της εθνικής διαπαιδαγώγησης θεωρείται συμπληρωματικό στοέργοτηςιστορίας,εφόσονημία διαμορφώνει το πνεύμακαιεμπνέειτον ενθουσιασμό για την πατρίδα και τις προσδοκίες της και η άλλη παρέχει τα μέσα για την πραγματοποίηση των εθνικών πόθων, πλάθοντας το σώμα και καλλιεργώντας τις αρετές του καλού στρατιώτη — αυταπάρνηση, καρτερία, υπακοή(Ανθολόγιο 57). Η α γ ω γ ή του πολίτη δεν αποτέλεσε, ως το 1914 τουλάχιστον, αυτόνομο μάθημα, αλλά ενσωματωνόταν στην ιστορική διδασκαλία 2 . Συνοπτικές γ ν ώ σεις για τα είδη των πολιτευμάτων και για τις διοικητικές λειτουργίες του ελληνικού κράτους περιέχονταν επίσης στα εγχειρίδια γεωγραφίας (Ανθολόγιο 69β, 103, 140). στα αναγνωστικά εξάλλου υπήρχαν κείμενα που αναφέρονταν στα καθήκοντα του ανθρώπου ως μέλους της κοινωνίας και της πολι-

«Έκθεσις του Υπουργού της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Ε.ΔεληγιώργηπροςτηνΕθνοσυνέλευσιν, 21 Ιανουαρίου 1863», Εφημερίς των Φιλομαθών 11 (1863), σ. 1-5.μεαυτό το σκεπτικό ο Δεληγιώργης εισάγει τη γυμναστική στα γυμνάσιακαιτηναπλασκία στο Πανεπιστήμιο: «Ψήφισμα περί εισαγωγής εν μεν τω Εθνικώ Πανεπιστήμιω της οπλασκίας, εν δε τοις κατωτέροις εκπαιδευτηρίοις της γυμναστικής», 8 Δεκεμβρίου 1862, Σ.Κ. Παρίσης, ό.π., σ. 141 - 143. με το Νόμο ,ΒΧΚΑ' (10 Ιουλίου 1899) ο σκοπός της γυμναστικής ορίζεται ως εξής: «Άρθρον 1.: Σκοπός της γυμναστικής είνε η ανάπτυξις των σωματικών και η εν ακμή διατήρησις των ψυχικών δυνάμεων, η εν τη καρτερία έξις και η διά τον στρατιωτικόν βίον προπαρασκευή των νέων»: Εφημερίς της Κυβερνήσεως Α', 141, 12 Ιουλίου 1899. για ένα παρόμοιο συσχετισμό της γυμναστικής με τη στρατιωτική εκπαίδευση πβ. ο.Σ.Μαυροκορδάτος, Υπομνημάτιον περί εκπαιδεύσεως του λαού εκτυπωθέν εν τη Κλειοί, έκδοσις δευτέρα, Αθήνα 1872 και Χαρίσιος Παπαμάρκος, Αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων του πλήρους δημοτικού σχολείου κατά τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια, Αθήνα 1890. 1. Αντίθετα με το ρόλο που αποδίδεται στη γυμναστική μετά το 1862, στα χρόνια της οθωνικής βασιλείας η γυμναστική, όταν και αν γινόταν στα σχολεία, δεναπέβλεπεσε τίποτε παραπάνω από την εκπλήρωση του παραγγέλματος «Νους υγιής εν σώματι υγιεί». το Φεβρουάριο του 1848 ο Όθων ζητεί από τον υπουργότωνΕκκλησιαστικών καιτης Δημοσίας Εκπαιδεύσεως να του καθυποβάλει σχέδιο διατάγματος «Περί εισαγωγής καταλλήλου Γυμναστικής εις άπαντα τα σχολεία του κράτους» και γράφει: «Κατά την σύνταξιν δε αυτού, θέλετε περιορισθή εις εκείνα τα γυμνάσματα μόνον, τα οποία συντείνουσιμενεις την διατήρησιν καλής υγείας και ισόμετρον ανάπτυξιν απάντων των μελών του σώματος, δεν φέρουσιν όμως χαρακτήρα παλαιστρικών και εντέχνων γυμνασμάτων, μάλλον επιτηδείων εις την εξαγρίωσιν του ήθους η την καλήν των παίδων αγωγήν»: Γενικά Αρχεία του Κράτους, οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 35. 2. ο Νικόλαος Σαρίπολος το 1865, στο Υπόμνημα περί του κατωτέρου κλήρου και περί εκπαιδεύσεως, συνδέει τη γνώση της εθνικής ιστορίας με την τήρηση των νόμων καίτή χρήση της ψήφου εκ μέρους του Έλληνα πολίτη: «πολίτης δε μη ειδώςτηνεθνικήναυτού ιστορίανκαιγλώσσαν, αδύνατον να καταστή ποτέ καλός καγαθός πολίτης» (Ανθολόγιο 47).

των

πολιτείας 1 .το1882 ο Εμμανουήλ Γαλάνης μεταφράζει από τα γαλλικά το βιβλίο του J u l e s Simon ο μικρός πολίτης 2, που απευθύνεται στους μαθητές του δημοτικού σχολείου, δεν είναι όμως σχολικό εγχειρίδιο αλλά προορίζεται να χρησιμεύσει ως «ανάγνωσμα κατ' οίκον». Αυτόνομα προβάλλει την πολιτική α γ ω γ ή ο Ε λ λ η ν πολίτης του Θ. αποστολόπουλου 3 , που εγκρίνεται από την επιτροπή των κριτών ως αναγνωστικό για τη ο τάξη του δημοτικού σχολείου το 1902 και για τα επόμενα πέντε σχολικά έτη. το τρίτο μέρος του βιβλίου —που καλύπτει και το ένα τρίτο περίπου των σελίδων— περιέχει στοιχεία Συνταγματικού, Ποινικού, Αστικού, και Εμπορικού Δικαίου, καθώς και Πολιτικής οικονομίας 4 . με τα νομοσχέδια του Α. Ευταξία το 1899, και στο Α ' Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο το 1904, προτείνεται να εισαχθεί η διδασκαλία της α γ ω γ ή ς του πολίτη, η πρόταση όμως μένει χωρίς συνέχεια. στο «Πρόγραμμα της ποσότητος και της οικονομίας της ύληςτωναναγνωστικών

1. Έχει ήδη λεχθεί ότι τα κείμενα αυτά εξυπηρετούσαν κατά κύριο λόγο την «ηθοποίηση»τωνπαιδιών και όχι ειδικά την εθνική - πολιτική τους αγωγή. στα πλαίσια αυτά κινούνται αναγνωστικά όπως το Περί των καθηκόντων του ανθρώπουως χριστιανού καιως πολίτου του Δ.Παπαρρηγόπουλου (εκδίδεται το 1864, βραβεύεται στο Νικομήδειο Διαγωνισμό και εισάγεται ως αναγνωστικό την ίδια χρονιά με την Εγκύκλιο 9923 / 10 Νοεμβρίου 1864), και ο Μαυρογένης η Παιδαγωγικόν εγκόλπιον του λαού πραγματευόμενον περί καθηκόντων του ανθρώπουπρος τον Θεόν, τον πλησίον και εαυτόν, τουΜιλτιάδη Βρατσάνου, το οποίο επίσης βραβεύτηκε στο Νικομήδειο Διαγωνισμό και εισήχθη ως αναγνωστικό με την εγκύκλιο 9030 / 24 Δεκεμβρίου 1869. 2. Ιουλίου Σιμώνος, ο μικρός πολίτης. εκ του γαλλικού υπό Εμμανουήλ Γαλάνη, Αθήνα 1882, σ. [α'] - [β']. 3. ο Θεόδωρος Αποστολόπουλος γεννήθηκε το 1863, πήρε δίπλωμα από το Διδασκαλείο το 1880, και το 1882 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή απ' όπου έκανε μετεγγραφή στη Νομική. Πήρε το δίπλωμα του νομικού το 1892 και το 1895 διορίστηκε δικηγόρος. Ίδρυσε τα «Βιβλιεμπορικά καταστήματα Αποστολοπούλου», έγραψε πλήθος διδακτικών βιβλίων για τη στοιχειώδη εκπαίδευση και εξέδωσε για λίγο χρόνο (1897) δική του καθημερινή εφημερίδα, την Αυγή (Αθηνών). 4. ο ίδιος ο Θ.Αποστολόπουλος δικαιολογεί ως εξής αυτή του την επιλογή: «το Μέρος Τρίτον περιλαμβάνον στοιχεία της Αστικής παιδεύσεως (instruction civique) αποτελεί την βάσιν μαθήματος κατ' εξοχήν σπουδαίου, εισηγμένου ήδη εν τοις σχολείοις της Αμερικής,τηςΣουηδίας, της Γερμανίας, της Ελβετίας, της Γαλλίας κλπ. Παρ' ημίν επίσης είναι λίαν αναγκαίον το μάθημα τούτο, ίνα μη ο Έλλην πολίτης νομίζη, ότι εκ του αίματος των Προγόνων, και της ελευθερίας της Πατρίδος αντλεί δικαιώματα μόνον,ουχίδε και καθήκοντα, και ίνα μη, εξερχόμενος του σχολείου, ευρίσκηται εν μέσωαγνώστωκαι ασφυκτικώ. Πρώτοι ημείς επιχειρούμεν νυν την θεραπείαν της παρ' ημίν σπουδαίας ταύτης ελλείψεως, επικροτούσηςκαιτηςΠολιτείας» (το Παιδευτικόν σύστημα εν Ελλάδι, Αθήνα 1902, σ. 17). Φαίνεται πάντως πώς η σύνταξη αυτού του μέρους δεν ήτανάσχετη μετο δικηγορικό επάγγελμα του Θ. Αποστολόπουλου: διέθετε τις απαραίτητες νομικές γνώσεις για να το συντάξει, γνώσεις που φυσικά δεν κατείχε η πλειοψηφία των συγγραφέων σχολικών βιβλίων.

κών βιβλίων» του 1907, τα «καθήκοντα και τα δικαιώματα του Έλληνος συνταγματικού πολίτου» περιέχονται στο αναγνωστικό της ΣΤ' τάξης (Ανθολόγιο 150). Η προσπάθεια του υπουργού Παιδείας Α.Αλεξανδρή, με τα νομοσχέδια του 1911 1 , να εισαχθούν στο δημοτικό σχολείο «τα δικαιώματακαιτα καθήκοντα του συνταγματικού πολίτου», δεν παίρνει τη μορφή νόμου. Τέλος, στα νομοσχέδια του 1913 για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, η διδασκαλία της πολιτικής αγωγής γίνεται σε συνδυασμό με τη διδασκαλία της ιστορίας. το μάθημα των δικαιωμάτων και των καθηκόντων του πολίτη θεωρείται ως τμήμα του σύγχρονου πολιτισμού, ο οποίος, όπως είδαμε, αποτελεί στα νομοσχέδια αυτά το κέντρο της πρωτοβάθμιας διδασκαλίας: «Διότιαυτόμεν καθ' εαυτό ως ιδιαίτερον μάθημα και εν ιδιαιτέραις ώραιςαναγραφόμενονθα απέβαινεν μάλλον ανιαρόν και άγονον, εν ω επερχόμενον ως κατακλείς και επιστέγασματηςελληνικής ιστορίας,ήτις εν τη έκτη τάξει θα φθάση μέχρι των ημερών ημών και θα ασχολήται με την σημερινήν κατάστασιν, με τα ιδανικά και την εκπολιτιστικήν αποστολήν του ελληνικού έθνους, θα παρουσιάζη και τα δικαιώματα και τα καθήκοντα του Έλληνος πολίτου ως απόρροιαν της πατρίου ιστορίας και θα περιβάλλη αυτά διά του πλαισίου της εν συνόλω εθνικής εργασίας και προόδου. Εκτός τούτου δε και εν άλλοις μαθήμασι και δη εντηαναγνώσειθαπαρέχηται ευκαιρία προς σχετικήν διδασκαλίαν» 2. Η εθνική αγωγή αφορά, όπως είναι φυσικό,τόσοστηνεκπαίδευσητων αγοριών όσο και των κοριτσιών (Ανθολόγιο 72). οι Ιδέες όμως για τους διαφοροποιημένους ρόλους των δύο φύλων που επικρατούν στην Ελλάδα του 19ου αιώνα επηρεάζουν αναπόφευκτα και το περιεχόμενο της σε κάθεμιααπό τιςδύοπεριπτώσεις. «Εις τους κόλπους αυτών φέρουσιν αι γυναίκες των κοινωνιών την ειμαρμένην" απ' αυτάς άρα έπρεπε κυρίως ν' αρχίζη η εθνική εκπαίδευσις», σύμφωνα με κείμενο της Ανθολογίας των κοινωφελών γνώσεων τον Αύγουστο του 1836 3 . ένα μήνα αργότερα, στο ίδιο περιοδικό, οι «νέαι μητέρες και νέαι σύζυγοι» προτρέπονται : «μη μιμηθήτε τας ξένας εις την μ α τ α ι ό τ η τ α

του καλλωπισμού, και εις την περιέργειαν της ενδυμασίας· αλλά φυλάξατε καθαρόν και ακέραιον τον ελληνικόν χαρακτήρα, διά να τον μεταδώσητε ως πολύτιμον κληρονομίαν εις τα τέκνα σας» 4 . Η γυναικεία εθνική αγωγή επιδιώκει επομένως να αναδείξει κυρίως «φιλοστόργους μητέρας» που θα αναθρέψουν τα παι1. Α.Γ.Αλεξανδρής, «Νομοσχέδιον περί οργανώσεως της δημοτικής εκπαιδεύσεως» (1 Οκτωβρίου 1911), Ανατολή 2 (1911-12), σ. 153-169. 2. «Αιτιολογική έκθεσις του Νομοσχεδίου περί δημοτικής εκπαιδεύσεως», 20 Νοεμβρίου 1913, ο. Γληνός, Άπαντα, ό.π., σ. 255-256. Ανάλογες απόψεις διατυπώνονται στοΥπόμνηματουΕκπαιδευτικούομίλουτο1912· στο ίδιο, σ. 116. 3. «Ανατροφή των κορασιών», Ανθολογία των κοινωφελών γνώσεων, Αύγουστος 1836. 4. «Ανατροφή και παιδαγωγία», στο ίδιο, Σεπτέμβριος 1836.

παιδιά τους με τα διδάγματα των ελληνικών αρετών και του πατριωτισμού. Άλλωστε κύριος σκοπός της γυναικείας ανατροφής ήταν η διατήρηση των «αρχαϊκών» αρετών, που θεωρούνταν ότι διέκριναν τις «γνήσιες» Ελληνίδες. ο χαρακτήρας λοιπόν της γυναικείας εκπαίδευσης έπρεπε να είναι κατεξοχήν «ελληνοπρεπής», απορρίπτοντας όλα τα επικίνδυνα στοιχεία μιμητισμού και «ψευδοφραγκισμού». Θεμελιώδες στήριγμα της γυναικείας εθνικής αγωγής ήταν η «πάτριος ιστορία» (Ανθολόγιο 48). ο Α. Διομήδης Κυριάκος, στο λόγο του το 1886 «επί τη πεντηκονταετηρίδι του Αρσακείου» 1 , συνδέειακριβώςτην ιστορική γνώση με τη γνώση των καθηκόντων της Ελληνίδας απέναντιστην πατρίδα (Ανθολόγιο 86).

τηνανδρικήεκπαίδευση,θεωρούνται χρήσιμες οι βιογραφίες επιφανών γυναικών» 2 , οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα συμπεριφοράς για τα νεαρά κορίτσια. Παράλληλα, από το σύνολο της ιστορικής ύλης προτιμώνται τα κομμάτια εκείνα που αναφέρονται στον οικογενειακό και κοινωνικό βίοαπό τα πολεμικά γεγονότα και τα κεφάλαια για τα πολιτεύματα (Ανθολόγιο 70). ο διαχωρισμός αυτός αντιστοιχεί απόλυτα με το θεωρούμενο «προορισμό» της γυναίκας που κινείται στον «οίκο», στον ιδιωτικό χώρο, και πρέπει να είναι «καλή οικοκυρά, καλή σύζυγος, φιλόστοργος μήτηρ και φιλάδελφος παρθένος»3, καιμετον«προορισμό» του άνδρα, ο οποίος δρα στο δημόσιο χώρο ως πολίτης και ως στρατιώτης. «Αν παρά των ανδρών ζητήται το γενναίονκαιτο ατρόμητον κατά τους αγώνας, η αφοσίωσις, η αυταπάρνησις, η του πλησίον αγάπη είναι απαραίτητοι αρεταί τη γυναικί, δι' αυτών σώζεταιοοίκος,ηδε καρδία της γυναικός διδάσκεται το ευσεβείν εν πάσιν» 4 . Η δράση γυναικών κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπως των Σουλιωτισσών για παράδειγμα, συνεπάγεται την ύπαρξη σ' αυτές «ανδρικών» αρετών, οι οποίες τις καθιστούν «ύ-

1. Πβ. Ελένη Φουρναράκη, Εκπαίδευση προβληματισμοί

(1830

- 1910).

ένα

Ανθολόγιο,

και αγωγή των Κοριτσιών. Ελληνικοί Ι Α Ε Ν 11, Αθήνα 1 9 8 7 , σ. 3 2 4 - 3 3 2 .

2. «η ύλη των αναγνωστικών βιβλίων των δύο ανωτέρων τάξεων του πλήρους σχολείου των θηλέων και του προς διδασκαλίαν της αρχαίας γλώσσης χρησιμεύοντος εν αυτοίς κειμένου, έστω συντελεστική προς εκπλήρωσιν του προορισμού της γυναικός, απαρτιζομένης εκ βιογραφιών εναρέτων και λογίων γυναικών, εκ σκηνών οικογενειακού βίου, εκ παραγγελμάτων υγιεινών κλπ.»: «Προκήρυξις διαγωνισμού περί συγγραφής διδακτικών βιβλίων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», 3 Δεκεμβρίου 1898, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 196, 12 Δεκεμβρίου 1898. Βλ. επίσης εδώ, Ανθολόγιο 100α. 3. Κ.Σ. Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση Εκπαίδευσις και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασιών, Αθήνα 1873, σ. 232. 4. Καλλιόπη Α. Κεχαγιά, Παιδαγωγικοί Μελέται, ήτοι Λόγοι εκφωνηθέντες εν τω Ζαππείω κατά την διανομήντων βραβείων, Κωνσταντινούπολη 1880, σ. 98.

υπερτέραςτουφύλου των» 1 . Η διαφοροποίηση λοιπόν των σκοπών της γυναικείας και της ανδρικής εθνικής αγωγής είναι άμεση συνάρτησητηςδιαφοροποίησηςτουγυναικείου και του ανδρικού κοινωνικού ρόλου. Η διαφοροποίηση αυτή αφορά μόνο στους σκοπούς της αγωγής και όχι στα μέσα: τα προγράμματα των δημοτικών σχολείων, μετά το 1894, που συντάσσονται για πρώτη είναι κοινά για τα αγόρια και τα κορίτσια τόσο ως προς την ύληόσοκαιως προς τις ώρες διδασκαλίας. τα διδακτικά βιβλία ιστορίας και γεωγραφίας είναι επίσης κοινά στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επομένως, με την ίδια ακριβώς ύλη επιδιώκονται διαφορετικά αποτελέσματα.

παίδευσης στην περίοδο των ογδόντα χρόνων που μεσολαβούν από το 1834 ωςτο1914 δεν επηρεάζουν την ποσοστιαίααναλογίατηςιστορίαςκαιτης γεωγραφίας στο σύνολο των διδασκόμενων μαθημάτων (βλ. Πίν.). το ειδικό τους βάρος, δηλαδή, και η Ιεραρχική τους τοποθέτηση στο σύνολο της διδασκαλίας δεν αλλάζουν ποτέ δραστικά. Μοναδική σημαντική αλλαγή παρατηρείται στο τ λος της περιόδου, στα προγράμματα του δημοτικού σχολείου του 1913, όπου αυξάνονταιεμφανώςοιώρες διδασκαλίας της γεωγραφίας. Η έμφαση επο νως στην εθνική αγωγή δε συνοδεύεται από μια ενίσχυση των μαθημάτων τηςιστορίαςκαταρχήν και της γεωγραφίας στη συνέχεια, όπως έγινε σε όλη δυτική Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα 2 . το ποσοστό της ιστορικής διδασκαλίας ως Ιδιαίτερου μαθήματος, βάσει των επίσημων προγραμμάτων, μπορεί β να είναι παραπλανητικό από τη στιγμή που δεν αντιπροσωπεύει το σύ τηςιστορικήςδιδασκαλίας, η οποία διοχετεύεται εξίσου μέσω άλλων αγωγ όπως το αναγνωστικό και τα νεοελληνικά αναγνώσματα. για τη σημασία του αναγνωστικούέγινεήδη λόγος. ας προστεθεί μόνο εδώ ότι,εκτόςαπότην ιστορική ύλη που ορίζουν για τα αναγνωστικά οι διαγωνισμοί του 1882, 1886 1895, 1907 και 1912, ήδη πριν από τις επίσημες ρυθμίσεις τα αναγνωστικά αντλούσαν σημαντικό μέρος της ύλης τους από το χώρο των ιστορικών «σκηνογραφιών». Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Γεροστάθης, με τον οποίο «γενεαί όλαι ελληνοπαίδων... εδιδάχθησαν τα πρώτα στοιχεία τηςιστορίαςτων προγόνων»3 όχι μόνο στα σχολεία του ελληνικού βασιλείου αλλά και στα ελληνικά σχολεία της οθωμανικής αύτοκρατορίας 4. με τα Νεοελληνικά Ανα-

1. Π.Γ.Πολίτης και ο.Σ.Σκούφος, Διηγήσεις εκ της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως 2. Βλ. εδώ, σ. 26, σημ. 1. 3. «ο αληθής Γεροστάθης», περ. Εστία 21 (1886), σ. 9-10. 4. ο Γεροστάθης μαζί με την Ελληνικην Χρηστομάθειαν τωνΣ.Δ.Βυζάντιου και Α.Ρ.Ραγκαβή θεωρούνται τον 19ο αιώνα ως τα διδακτικά βιβλία με το μεγαλύτερο αριθμό εκδόσεων και αντιτύπων: «Είκοσι και πέντε μυριάδες αντιτύπων του έργου τούτου μέχρι

21. Ελληνικό Παρθεναγωγείο Ασπασίας Β. Σκορδέλη, Αθήνα.

Αναγνώσματα εισάγεται από το 1884 στη μέση εκπαίδευση (Ελληνικά σχολεία η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας. Η ακριβής ύληπουορίζεταιγιατα εγχειρίδια τωννεοελληνικών αναγνωσμάτων είναι ύλη κατεξοχήν ιστορική,και το 20% των κειμένων προέρχονται από την ιστορίαν του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου (Ανθολόγιο 77). Α π ό την άλλη μεριά, η εθνική αγωγή στην Ελλάδα είναιεπίσηςέργο της γλωσσικής διδασκαλίας. Είναι γνωστό ότι η γλώσσα θεωρήθηκε ανέκαθεν από ποικίλους και διαφορετικούς μεταξύ τους εθνικισμούς ως συστατικό στοιχείο του εθνικού χαρακτήρα και χρησιμοποιήθηκε ως παράγοντας ενοποίησης διαφόρων εθνοτήτων. το 1866 ο Σ. ο. Βυζάντιος, γενικός διευθυντής των δημοτικών σχολείων, γράφει σε εγκύκλιό του προς τους δασκάλους: «Αι Μούσαι, τας οποίας προσπαθούμεν άπαντες να επαναφέρωμεν εις την αρχικήν των πατρίδα, τον Ελικώνα, ξενοπαθούσι προς πάν ετερόφωνον και δύσηχον. Φιλοτιμηθώμεν λοιπόν να τας τιθασεύσωμεν εν μια φωνή, καθώς εν ενί πνεύματι και μια καρδία σταδιοδρομούμεν και προς το ένδοξον ημών μέλλον» 1 . οελληνικός εθνικισμόςλοιπόν, είτε με το «συντηρητικό» είτε με το «προοδευτικό» του πρόσωπο, ανύψωσε τη γλώσσα σε αποδεικτικό στοιχείο ελληνικότητας και σε μέσο εθνικής ενότητας. ο στόχος δηλαδή αρχαϊστών και δημοτικιστών είναι, παρά την αντιπαράθεσή τους, κοινός ως προς την εθνική διαπαιδαγώγηση, και διαφοροποιούνται μόνο ως προς τους τρόπους που προκρίνουν γιατηνεπίτευξήτου. το γλωσσικό ζήτημα φυσικά ξεπερνά κατά πολύ τις φιλοδοξίες αυτού εδώ του Ανθολογίου. η διακύμανση όμωςτωνωρώντης διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι ένας αξιόπιστος δείκτης γιατιςπροθέσεις της πολιτείας —και οχ ι μόνο αυτής— ως προς την εθνική αγωγή, τη στιγμή που η στασιμότητα της ιστορικής διδασκαλίας δυσχεραίνει τηνεξαγωγήσυμπερασμάτων. ας αναφερθεί εδώ ενδεικτικά η σημαντική αύξηση των ωρών των αρχαίων ελληνικών στα νομοσχέδια του 1899, την πρώτη θεσμική αποτύπωση για την παιδεία μετά την ήττα του 1897, όταν η κριτική για τα «εθνοκτόνα» σχολεία έχει φθάσει στο απόγαιό της.

τούδε κατηναλώθησαν και εις την τουρκικήν μετεγλωττίσθη προς χρήσιν των τουρκοφώνων ελληνικών κοινοτήτων της Ανατολής» («Λόγος επιτάφιος εις Λ.Μελάνεκφωνηθείςυπό Κ.Ν.Κωστή», Ώρα, 10 Οκτωβρίου 1879). «Είδον προς τούτοις εκδόσεις Γεροστάθη εκτυπωθείσας εν Κυδωνίαις, Βραΐλα, Μυτιλήνη, Ιεροσολύμοις, Σάμω, Αιγίω, Βώλω, Θεσσαλονίκη, Κύπρω, Αλεξανδρεία, πάσας είναι αληθές, επί κάκιστου χάρτου και κεκοσμημένας με λάθη τυπογραφικά, μη υπάρχοντα εν ταις αρχικαίς των Καταστημάτων Βλαστού εκδό σεσιν» (Α.Κ.Χ., «Ποίον ελληνικόν βιβλίον εξετυπώθη εις μεγαλείτερον αριθμόν αντιτύπων», Εβδομάς, 8 Ιουνίου 1886, σ. 271-272). 1. Εγκύκλιος «προς τους δημοδιδασκάλους», 15 Οκτωβρίου 1866,τουΣ.Δ.Βυζάντιου(ΓενικούΔιευθυντή των δημοτικών σχολείων).

Ως το 1914, επομένως, είχε διαμορφωθεί η φυσιογνωμία της ελληνικής σχολικής ιστορίας και της γεωγραφίας. το μικρό μεταρρυθμιστικό διάλειμμα, στο χώρο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (1917-1921), δε θα επηρεάσει στην ουσία την εξωτερική μορφή και το ιδεολογικό περιεχόμενο της διδασκαλίας. οι βασικές σταθερές που ορίστηκαν με τα προγράμματα του 1913 και του 1914 επιβίωσαν ως τα πολύ πρόσφατα χρόνια.

ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ

στα ξη, εκτός από τις περιπτώσεις που θεωρήθηκε ότι πρόκειται για προφανές τυπογραφικό λάθος.

Διάταγμα για την οργάνωση των δημοτικών σχολείων (1834)

Άρθρον

1.

Εις έκαστον δημοτικόν, η του λαού σχολείον θέλουν διδάσκεσθαι τα εξής: Κατήχησις, Στοιχεία της Ελληνικής, ανάγνωσις, Γραφή, Αριθμητική, η γνώσις των κατά τους νόμους παραδεδεγμένων σταθμών και μέτρων, η Γραμμική ιχνογραφία και η Φωνητική Μουσική, ει δυνατόν δε και στοιχεία της Γεωγραφίας, της Ελληνικής ιστορίας, και εκ των φυσικών επιστημών τα αναγκαιότερα.

[

]

με παραβολήν προς την παλαιάν Νομοσχέδιο του Α.Ρ. Ραγκαβή για την οργάνωση της μέσης εκπαίδευσης (1834)

Επί τη προτάσει της Ημετέρας επί των Εκκλησιαστικών κλπ. Γραμματείας της Επικρατείας, λαβόντες υπ' όψιν και την από 3 Ιουλίου 1833 έκθεσιν της κατά την 22 Μαρτίου (3 Απριλίου) 1833 διορισθείσης Επιτροπής προς διοργανισμόν της Εκπαιδεύσεως, ακούσαντες και την περίτηςεκΒέσεως ταύτης γνώμην του Υπουργικού Μας Συμβουλίου,απεφασίσαμενκαι διατάττομεν :

[

]

ΤΜΗΜΑ Α'.

Περί

Ελληνικών

σχολείων.

ΚΕΦΑΛ. Α'.

Περί διδασκαλίας εν γένει.

§ 11 αυτά θέλουν διδάσκεσθαι τα εξής: 1) I I κατήχησις κατά το Ανατολικόν δόγμα πλέον ανεπτυγμένη η εις τα δημοτικά σχολεία, και η Ιερά ιστορία. 2) Η ελληνική γλώσσα εντελώς κατά το τεχνολογικόν, ορθογραφικόνκαι συντακτικόν, λογογράφοι, ποιηταί και σόνθεσις. 3) Αριθμητική κατ' έκτασιν, και αρχαί της Αλγέβρας μέχρι των σειρών. 4) Στοιχεία παλαιάς και νέας Γεωγραφίας. 5) Ελληνική ιστορία, μυθολογία, χρονολογία, και στοιχεία της γενικής παλαιάς και νέας ιστορίας.

6) αρχαί φυσιογραφίας. 7) Η Γερμανική η Γαλλική γλώσσα. 8) Καλλιγραφία και, ει δυνατόν, Ιχνογραφία και μουσική. 9) Σωμασκία θέλει διδάσκεσθαι και εις τους μαθητάς του Ελληνικού σχολείου υπό του διδασκάλου του δημοτικού σχολείου, και συγχρόνως με τους μαθητάς εκείνου. Περί διδασκαλίας της κατηχήσεως Ισχύει και ενταύθα ο,τι είρηται εις τον περί νομοδιδασκαλίας νόμον, αρθρ. 3. § 12 Εις όλα τα Ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια θέλουν εισαχθή ομοιόμορφα διδακτικά βιβλία. Περί συντάξεως τούτων, ως και περί της τάξεως των μαθημάτων, της διαιρέσεως των ωρών κλπ. θέλουν μας γείνει αι αναγκαίαι προτάσεις παρά της επί των Εκκλησιαστικών κλπ. Γραμματείας της Ε π ι κρατείας. ΚΕΦΑΛ. Β'.

Περί των διδασκάλων. α) Περί των γνώσεων και του διορισμού των. § 16 Εις έκαστον ελληνικόν σχολείον θέλουν διορίζεσθαι τρεις διδάσκαλοι (όπου κριθή ανάγκη και περισσότεροι) διαφόρου τάξεων, κατά την διαφοράν των γνώσεων και της Ικανότητος των.

[

]

γ) ο τρίτος, όστις θέλει διευθύνει το ελληνικόν σχολείον, φέρων τίτλον Σχολάρχου, [. . . ] θέλει παραδίδει την ιστορίαν, και εις μεν την πρώτην τάξιν την παλαιάν και ιδίως την της Ελλάδος, εις την δευτέραν την του μεσαιώνος, και εις την τρίτην την νεωτέραν. Κυρίως όμως θέλει περιέχει το μάθηματούτοτας κυριωτέρας εποχάς, τα κυριώτερα ονόματα και τα πρώτιστα συμβάντα. — την γεωγραφίαν: εις την πρώτην τάξιν, την γνώσιν της σφαίρας και την γενικήν φυσικήν και πολιτικήν διαίρεσιν της γής. Εις την δευτέραν την νεωτέραν γεωγραφίαν της Ελλάδος, με παραβολήν προς την παλαιάν, εις την τρίτην την γενικήν νεωτέραν γεωγραφίαν.

[

]

ΤΜΗΜΑ Β'.

Περί

Γυμνασίων. ΚΕΦΑΛ. Α'

Περί της διδασκαλίας εν γένει. [ ] § 69 Εις έκαστον γυμνάσιον θέλει διδάσκεσθαι: α) Υψηλή ελληνική φιλολογία, προοδευούσης της διδασκαλίας διά μεν τους πεζούς από των ιστοριογράφων εις τους ρήτορας και φιλοσόφους, διά δε τους ποιητάς από των επικών εις τους λυρικούς και δραματικούς, και προκειμένου ως κυρίου σκοπού αυτής όχι να επιμένη εις την περί τον νουν ερμηνείαν και εις γραμματικάς αναπτύξεις, αλλά να διδάξη εις τους μαθητάς να εμβαθύνωσιν εις τον οργανισμόν της ελληνικής γλώσσης και το πνεύμα της ελληνικής φιλολογίας, η την ιστορίαν της γλώσσης κατά τας διαφόρους αυτής φάσεις, εφηρμοσμένων εις παραδείγματα των κλασσικών και των μεταγενεστέρων συγγραφέων και ποιητών εν παραθέσει προς αλλήλους. Μετά της διδασκαλίας ταύτης θέλουν συνδέεσθαι και γραπτά γυμνάσματα ειςτηναρχαίαν και εις την νέαν και κατ' εκτασιν και καθ' ύλην μεταβαλλόμενα κατά την πρόοδον των μαθητών εις τας γνώσεις και τας τάξεις. Δις της εβδομάδος θέλουν γυμνάζεσθαι και εις το διαλέγεσθαι ελληνιστί. β) Ρητορική, ποιητική, λογική θεωρητικώς και πρακτικώς συγχρόνως μετά της ελληνικής και κατ' εκείνης τα παραδείγματα, με τρόπον ώστεαιεπιστήμαι αύται να δίδωσι την ύλην των δι' εκείνων γινομένων γυμνασμάτων. γ) ιστορία παλαιά και νέα κατ' έκτασιν, και ιδίως της Ελλάδος μετά μυθολογίας και χρονολογίας, και γεωγραφία (ιδίως της Ελλάδος) πολιτική παλαιά και νέα, φυσική και μαθηματική. ο) Μαθηματικά, άλγεβρα, γεωμετρία (και στερεομετρία), τριγωνομετρία επίπεδος. ε) Στοιχεία της φυσικής, χημείας και φυσικής ιστορίας, ώστε να δώσωσιν εις τους μαθητάς γενικωτέραν ίδέαν των επιστημών και στρέψωσιν εγκαίρως την προσοχήν των και προς μελέτην των όντων, ζ) Λατινικά και Γαλλικά (η Γερμανικά). η) Η κατήχησις ιστορικής και εξηγητικής με παραδείγματα των υπομνηματιστών της Γραφής και των Πατέρων. θ) ΕΙ δυνατόν, και εις εκτάκτους ώρας εις τους βουλομένους ζωγραφική και μουσική, και γυμναστική εις το στάδιον του κατά την πόλιν δημοτικού σχολείου.

[

]

ΚΕΦΑΛ. Β'.

Περί των καθηγητών. α) Περί των γνώσεων και του διορισμού των.

[

]

§ 75 Ε κ των λοιπών καθηγητών. α) ο μεν εις την πρώτην τάξιν [διδάσκει] Έλληνας πεζούς και ποιητάς μετά φιλολογικών αναπτύξεων, παλαιάν γεωγραφίαν εν παραλληλισμώ μετά της νεωτέρας, και παλαιάν ιστορίαν ιδίως ως προς την Ελλάδα, μετά γενικής χρονολογίας. Εις την δευτέραν τάξιν ιστορίαν του μεσαιώνος και ιστορίαν της νεωτέρας φιλολογίας. Εις την τρίτην τάξιν νεωτέραν ιστορίαν.

[ Ναύπλιον, εν η

την

]

1834. ονόματι

του

Βασιλέως αντιβασιλεία

μάθημα τερπνόν και διδακτικόν «Δηλοποίησις» του Μ. Μανιάκη για την έκδοση βιβλίου με θέμα τη νεότερη ιστορίατηςΕυρώπης (1834)

ΔΗΛΟΠΟΙΗΣΙΣ

Είναι κοινώς ομολογούμενον, ότι η ιστορία είναι μάθημα τερπνόν και διδακτικόν διότι με την ευχαρίστησιν, την οποίαν μας προξενείηανάγνωσιςαυτής,μαςδιδάσκει και όλας τας σημαντικάς πράξεις του ανθρωπίνου γένους. Ήθελεν είναι διόλου περιττόν να ενασχοληθώμεν ν' αποδείξωμεν εις την δηλοποίησιν ταύτην την ωφέλειαν, την οποίαν μας παρέχει η ανάγνωσις της ιστορίας,ενώαρκείμόνον να είπωμεν, ότι η ιστορία φέρει τον αναγνώστην εις τα διάφορα έθνη της γης και εις τας πλέον μεμακρυσμένας εποχάς, του ανακαλύπτει τα αποτελέσματα των ανθρωπίνων παθών, τον διδάσκει την γένεσιν, ακμήν, και πτώσιν των διαφόρων εθνών, γνωστοποιεί τους νόμους, με τουςοποίουςαυτάδιοικούνται, και εν συντόμω, μανθάνει ο άνθρωπος, ποίαι αρεταί τα υπερυψόνουν και διατηρούν, και ποία ελαττώματα τα κατακρημνίζουν και διαφθείρουν. προς δε τούτοις, η ιστορία υψόνει τον νουν, πολλαπλασιάζει τας ιδέας, και κατασταίνει τον άνθρωπον ικανόν να ανερευνά τα ανθρώπινα πράγματα, όχι ως κάτοικος μιας τινός πόλεως, επαρχίας, η κράτους, αλλ'ωςπολίτης όλης της υδρογείου σφαίρας. στορικών βιβλίων, και μάλιστα τοιούτων, οποία να περιγράφουν την νεωτέραν ιστορίαν των εθνών της Ευρώπης. Τούτο στοχασθείς και παρατηρήσας, με πόσην προθυμίαν ο λαός της Ελλάδος αναγινώσκει ιστορικά βιβλία, ετόλμησα να δημοσιεύσω διά του τύπου εράνισμα σύντομον της νεωτέρας ιστορίας της Ευρώπης, αρχίζον από την εποχήν, καθ' ην εχωρίσθη η Δυτική από την Ανατολικήν Εκκλησίαν έως εις την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων. βάνη ο καθείς" διότι νομίζω, ότι η σαφήνεια δεν πρέπει να θυσιάζεται εις την

έρευναν λέξεων και φράσεων κλασικών μεν, μη εννοουμένων όμωςαπότον λαόν όταν δε ο λαλών η ο γράφων μεταχειρίζεται λέξεις και φράσεις δυσνοήτους, η ακαταλήπτους, πράττει εναντίον του σκοπού του, και το άτοπον τούτο επάσχισα το κατά δύναμιν να αποφύγω. Επειδή όμως απαιτούνται χρηματικά κεφάλαια διά την έκδοσιν του βιβλίου τούτου, και εις την αναγεννωμένην Ελλάδα δεν υπάρχουν ακόμη εκείνα τα βοηθήματα, διά των οποίων να δύναται ο συγγραφεύς να εκδίδη μόνος του τα συγγράμματά του, διά τούτο αναγκάζομαι να ζητήσω διά της παρούσης την συνδρομήν των φιλομούσων ομογενών μου προς την εκτύπωσιν του βιβλίου, τουοποίουητιμή θέλει είναι δραχμαί πέντε, πληρωτέαι μετά την παραλαβήν. Όσοι δε ευαρεστούνται, δύνανται να πληρώσουν και παραλαβόντως διά να ευκολυνθή περισσότερον η εκτύπωσις. Ελπίζομεν, ότι το έργον τούτο, ανδενανταποκριθήμεταςελπίδαςτων συνδρομητών μας, τουλάχιστον θέλει επιτύχει την ευμένειάν των - και εάν ενθαρρυνθώμεν, θέλομεν εξακολουθήσει την ιστορίαν ταύτηνκαιέωςειςτας ημέρας μας. Μ. ΜΑΝΙΑΚΗΣ Νομοδιδάσκαλος

η κατ' ερωταπόκρισιν μέθοδος Προοίμιον του Π.Ραυτόπουλου στη μετάφραση του Εγχειριδίου Γεωγραφικού του J. Bradley (1834)

. . .Η κατ' ερωταπόκρισιν μέθοδος γενικώς νομίζεται ότι αρμόζει περισσότερον, παρά πάσαν άλλην εις την στοιχειώδη ανατροφήν των νεανίσκων" διά της μεθόδου ταύτης περιορίζεται η προσοχή, γυμνάζονται αι μνημονικαί δυνάμεις και πληροφορείται η κρίσις" διότι δι' αυτής ο μαθητής νομίζει ότι συνομιλεί με τον διδάσκαλόν του και, μολονότι δεν είναι καθαυτό εις μορφήν διαλόγου, πάσα ερώτησις όμως λαμβάνει ανάλυσιν εις ύφος τόσον απλούν, και αναφέρεται τόσον κατ' ευθείαν εις την μνήμην, ώστε είναι αδύνατον να μην συντελέση κατά πολύ εις την παίδευσιν. Ό τ ι δε η μάθησις και η γνώσις της Γεωγραφίας είναι αναγκαία εις έκαστον άνθρωπον, ουδεμία αμφιβολία' επειδή χωρίς την γνώσιν ταύτης ουδείς δύναται να έχη καθαράς ιδέας των τόπων, όπου συνέβησαν μεγάλα και αξιόλογα έργα των ανθρώπων, αλλ' υπόκειται εις τα μέγιστα λάθη, συγχέων το εν μέρος του κόσμου με το άλλο. Χρησιμεύει προς τούτοις εις την Παλαιάν καθώς και εις την Νέαν ιστορίαν, παρασταίνουσα την ευάρεστον συγκοινωνίαν των παλαιών και των νέων ονομάτων των τόπων, τους χαρακτήρας και τα έθιμα των διαφόρων κατοίκων. οφελεί την μνήμην με τας ιδέας τας οποίας παρέχει, και η θεωρία τόπου τινός παρασταινομένου εις σφαίραν τινά,ηγεωγραφικόν πίνακα, υπενθυμίζει εις τον νουν τας αξιοσημειώτους πράξεις, αι οποίαι εκτελέσθησαν εις αυτόν, καθώς και τους λαμπροτέρους των ανδρών του.

[

]

εγχειρίδιον της γεωγραφίας τουΝ. Γ. Φαρδούλη (1835)

Η Ανατολική Ελλάς περιέχει την Δωρίδα, την κοιλάδα του Σπερχειού, τους επικνημιδίους και Οπουντίους Λοκρούς, την Φωκίδα, την Βοιωτίαν, την Αττικήν και την Μεγαρίδα. έχει επιφάνειαν 400 τετραγ. λεύγων, 11 πόλεις, 585 κώμας, και κατ. 131.000. Αι επισημότεραι πόλεις της είναι - Σάλωνα (Άμφισσα), μητρόπολις του νομού Λοκρίδος και Φωκίδος, και πρωτεύουσα της επαρχίας Παρνασίδος, εις τα βόρεια ομωνύμου κόλπου, επί τους πρόποδας λόφου, απέχουσα από την θάλασσαν 3 ώρας περίπου, με κατ. 1.500 περίπου. Η θέσις των Σαλώνων είναι τερπνοτάτη διά τους εις τα πέριξ ελαιώνας και αμπελώνας. Γαλαξίδιον, εις την δυτικήν είσοδον του κόλπου των Σαλώνων, ναυπηγείον με αγαθόν λιμένα. εκάη από τους Τούρκους την 2 Οκτωβρίου 1821" αλλ' η εμπορική θέσις του συνήργησεν εις το να ανεγερθή πολλά γρήγορα. Οι κάτοικοι του είναι έως 3.000. Ζητούνιον, πλησίον του Σπερχειού, εν μίλλιον μακράν του Λαμιακού κόλπου, με κατ. 4.000. Η πόλις αύτη έχει αλυκάς εις τα πέριξ. Ταλαντιον, εν μίλλιον μακράν ομωνύμου κόλπου, με φρούριον και κατ. 3.000. Λεβαδία, εις τερπνήν πεδιάδα, με κατ. 6.000 Χριστιανούς και Εβραίους. Θήβαι, παρά τον Ισμηνόν ποταμόν, καθέδρα επάρχου, εις ωραίον λόφον, με κατ. 6.000 περίπου. Αθήναι, μητρόπολις του νομού Αττικής και Βοιωτίας, πρωτεύουσα της Αττικής, καθέδρα της κυβερνήσεως, ήτις μετέβη εκεί την 1 Δεκεμβρίου του 1834 ετους. Η πόλις αύτη, η το πάλαι λαμπροτάτη και πλέον πολιτισμένη πόλις του κόσμου και μητρόπολις των επιστημών και τεχνών, κείται εις ωραίαν πεδιάδα, μεταξύ των ποταμών Ιλισσού και Κηφισσού, 2 ώρας περίπου μακράν του Πειραιώς. Η ακρόπολις κείται εις βράχον 240 ποδών το ύψος. Από τας αρχαιότητάς της σώζεται ο ναός του Θησέως με 32 δωρικάς στήλας·

ο ναός του Ερεχθέως Ιωνικής αρχιτεκτονικής, και λείψανα του Παρθενώνος δωρικής αρχιτεκτονικής. Περιέχει κατ. 6.000 περίπου.

[

]

ΔΥΤΙΚΑΙ ΣΠοΡΑΔΕΣ

Ύδρα (Υδραία), άντικρυ της Αργολίδος, νήσος βραχώδης και ξηρά, λιμην ελεύθερος με λοιμοκαθαρτήριον, πατρίς των γενναίων ηρώων, οίτινες έσωσαν την Ελλάδα, καταστρέψαντες πολλάκις με τα εμπορικά πλοία των τους υπερηφάνους Τουρκικούς στόλους. Εις τον Ιερόν αγώνα μας είχε πάντοτε η Ύδρα εις ενέργειαν 120 πλοία της γραμμής, και 300 μικρά. την σήμερον μόλις είναι πολλαί μεγαλοπρεπέσταται, και κατ. 20.000. Απέχει από την Σύραν 62 μίλλια, και έχει περίμετρον μιλλίων 20. Σπέτσαι (Τιπάρινος), νήσος επίπεδος εις την είσοδον του Αργολικού κόλπου, περίφημος διά τα υπέρ της Ε λ λάδος ηρωϊκά ανδραγαθήματα των ατρομήτων κατοίκων της,απέχουσα από την Σύραν 80 μίλλια. Εις τον ιερόν αγώνα μας είχαν αι Σπέτσαι 50 πλοία εις ενέργειαν. την σήμερον έχουν 120 μεγάλα πλοία και 60 μικρά, και κατ. 13.000. Πόρος (Καλαβρία), άντικρυ της Τροιζήνος, νήσος κατάφυτος από δένδρα, με λιμένα εξαίρετον και ναυπηγείον, και κατ. 4.464. Απέχει από την Σύραν 65 μίλλια. Αίγινα, νήσος επίπεδος, εις τον Σαρωνικόν κόλπον,απέχουσα από την Σύραν 66 μίλλια, με κατ. 5.572. αγΐίίστριον, προς δυσμάς της Αιγίνης, με κατ. 1.552. Σαλαμίν, προς βορράν της Αιγίνης, απέχουσα από την Σύραν 70 μίλ. με κατ. 1.150.

[

]

Πρόγραμμα Ελληνικών σχολείων και γυμνασίων (1836)

ΤΜΗΜΑ III.

Περί διδασκαλίας εις τα Ελληνικά σχολεία. Άρθρον

8.

Εις τα έχοντα τρεις τάξεις ελληνικά σχολεία θέλει διαιρείσθαι η διδασκαλία, ως ακολούθως. Εις την π ρ ώ τ η ν τ ά ξ ι ν θέλει παραδίδεσθαι. 1. το ετυμολογικόν της ελληνικής κατά την παραδεχθησομένην γραμματικήν ως δε κείμενον θέλει χρησιμεύει ο πρώτος τόμος της εισαχθησομένης εγκυκλοπαιδείας. 2. ιερά ιστορία της παλαιάς και νέας γραφής. 3. Σύντομος γεωγραφία της Ελλάδος κατά το παραδεχθησόμενον βιβλίον. 4. Αριθμητική, τα τέσσαρα πάθη, τα κλάσματα, και τα δεκαδικά μέχρι των μεθόδων, και ιδίως η πρακτική και εκ μνήμης αριθμητική. 5. Καλλιγραφία κατά πρωτότυπα. 6. αρχαί της Γαλλικής. Θέλουν γίνεσθαι και ασκήσεις αναγνώσεως και απαγγελίας. Εις την δ ε υ τ έ ρ α ν τ ά ξ ι ν . 1. Ελληνική, τεχνολογία, σύνταξις, διάλεκτοι" ως κείμενον ο δεύτερος τόμος της εγκυκλοπαιδείας. 2. Κατήχησις. 3. Παλαιά ιστορία, και η της Ελλάδος. 4. Γεωγραφία της Ευρώπης. 5. Αριθμητική από τας μεθόδους μέχρι της Αλγέβρας. 6. Καλλιγραφία. 7. Γαλλικά.

8. Φυσική ιστορία, εξακολούθησις μέχρι τέλους. Εις την τ ρ ί τ η ν και α ν ω τ ά τ η ν τ ά ξ ι ν . 1. Ελληνική, σύνταξις, και ρίζαι, και κείμενον το τρίτον μέρος της εγκυκλοπαιδείας. 2. Σύνταξις και συνθέσεις εις την νέαν ελληνικήν. 3. Αρχαί ανθρωπολογίας και ηθικής. 4. ιστορία της Ρώμης, και τα πρώτιστα της μεσαίας και νεωτέρας ιστορίας. 5. Γεωγραφία (τα λοιπά μέρη του κόσμου). 6. Αρχαί της αλγέβρας και γεωμετρίας. 7. Αρχαί της λατινικής διά τους μεταβησομένους εις γυμνάσια. 8. Γαλλικά. 9. Αρχαί πειραματικής φυσικής.

[

]

Άρθρον

11.

Η διδασκαλία της ιστορίας θέλει έχει πρώτιστον σκοπόν να εντυπώνη εις την μνήμην των μαθητών τα κυριώτερα συμβάντα, ονόματα και χρονολογίας, περιοριζομένης της διηγήσεως εις τα αναπόφευκτα και τα τερπνότερα, και αποβλεπούσης πάντοτε εις το να μορφόνη την εις ελευθέραν έκθεσιν των ιδεών των έξιν των μαθητών χρεωστούν δε οι διδάσκαλοι να δεικνύουν πάντοτε επί γεωγραφικών χαρτών τους τόπους, περί ων διηγούνται, να συνδέωσιδεκαι το μάθημα της γεωγραφίας μετ' άλλων παντοδαπών ειδήσεων,καιιδίωςεκ της φυσικής ιστορίας.

[

]

ΤΜΗΜΑ IX.

Περί της διδασκαλίας εις τα Γυμνάσια. [ ] Άρθρον

77.

αλλά παραδίδεται με περισσοτέραν έκτασιν, αναφέρονται αι πηγαί και διαιρείται ούτως, ώστε εις μεν την α', τάξιν παραδίδεται η γενικήιστορίααπ' αρχής τωνιστορικώνχρόνων μέχρι του 5. αιώνος μετά Χριστόν, εις την β', απ'αρχής του6. μέχρι αρχής του 16. και εις την γ', απ' αρχής του 16. μέχρις ημών. Εις δε την τετάρτην η ελληνική ιστορία, καθ' όλην αυτής την έκτασιν. με την διδασκαλίαν ταύτην θέλουν συνδέεσθαι τα πρώτιστα της πολιτικής γεωγραφίας εκάστης εποχής.

Άρθρον

80.

σθαι ούτω πως, ώστε μίαν μεν ημέραν να διαρκώσι τρεις ώρας προ μεσημβρίας, δύο δε ημέρας ανά δύο ώρας προ μεσημβρίας, προσέτι μίαν ημέραν δύο ώρας μετά μεσημβρίαν.

[ Άρθρον

] 81.

Η διαίρεσις των ωρών τούτων θέλει γίνει κατά τον ακόλουθον τρόπον. Ε ι ς μεν την π ρ ώ τ η ν τ ά ξ ι ν . 8 ώρας διά την ελληνικήν 4 διά την λατινικήν" 2 διά γύμνασιν εις το γράφειν ελληνιστί" 2 διά την κατήχησιν· 2 διά την ιστορίαν και γεωγραφίαν· 2 διά την μαθηματικήν" 2 διά την φυσικήν και φυσικήν ιστορίαν 2 διά την γαλλικήν. Ε ι ς την δ ε υ τ έ ρ α ν. 6 ώρας διά την ελληνικήν" 6 διά την λατινικήν" 2 2 2 2 2 2

διά διά διά διά διά διά

την την την την την την

θεωρίαν των περί τον λόγον επιστημών" κατήχησιν ιστορίαν και γεωγραφίαν" μαθηματικήν" φυσικήν και φυσικήν ιστορίαν γαλλικήν.

5 5 2 2 2 4 2 2

ώρας διά την ελληνικήν διά την λατινικήν διά την θεωρίαν των περί τον λόγον επιστημών διά την κατήχησιν" διά την ιστορίαν και γεωγραφίαν" διά την μαθηματικήν και μαθηματικοφυσικήν γεωγραφίαν διά την φυσικήν και φυσικήν ιστορίαν διά την γαλλικήν.

4 ώρας διά την ελληνικήν 4 διά την λατινικήν" 2 διά την θεωρίαν των περί τον λόγον επιστημών

2 1 4 3 2

διά την διά την διά την διά την διά την φίαν

ιστορίαν και γεωγραφίαν κατήχησιν μαθηματικήν και μαθηματικοφυσικήν γεωγραφίαν φυσικήν, φυσικήν ιστορίαν και αρχάς της χημείας λογικήν και σύντομον γενικήν εισαγωγήν εις την φιλοσο-

και 2 διά την γαλλικήν 2 εκ των προσδιορισμένων διά την ελλ. θέλουν δαπανάσθαι εις την εβραϊκήν γραμματικήν διά τους μέλλοντας θεολόγους, όπου μέσα προς παράδοσιν αυτής υπάρχουν. Εμπεριέχονται εις τας ώρας του ελληνικού και λατινικού μαθήματος καιαιτωνγραπτών γυμνασμάτων.

[

]

υποκείμενον μέγα της γεωγραφικής επιστήμης είναι οάνθρωπος ΕπιστολήτουΦ.Δ.Ε. «Προς τους Δημοδιδασκάλους» στην εφημερίδα Αθηνά (1836)

. . . ΣΤ'. Περί δε της Γεωγραφίας παρατηρούμεν ότι ο καλός και φιλάνθρωπος πολίτης, πρέπει να ηξεύρη την κατάστασιν όχι μόνον της πατρίδος του, αλλά και των λοιπών μερών του κόσμου. Λαμβάνει ειδήσεις περί της προόδου της ανθρωπίνης κοινωνίας και άλλων συμβάντων εις διάφορα μέρη του κόσμου" ταύτα όλα αλλέως δεν δύναται να καταλαμβάνη παρά με την βοήθειαν της Γεωγραφίας. Προσέτι και την παλαιάν και νέαν ιστορίαν, και δύναμαι να είπω και την Αγίαν Γραφήν, δεν δύναται κανείς να εννοήση καθώς πρέπει, χωρίς τας γενναίας εκείνας γνώσεις περί των εις διάφορα μέρη του κόσμου ανθρώπων, τας οποίας αποκτά από την μελέτην της Γεωγραφίας. Όσονδεείναι ωφέλιμον το μάθημα τούτο τόσον είναι και τερπνόν διότι ενώ αι άλλαι επιστήμαι πραγματεύονται περί υποθέσεων έξω από τα όρια της συμπαθείας μας, υποκείμενον μέγα της γεωγραφικής επιστήμης είναι ο άνθρωπος. Υπάρχουν και άλλα μαθήματα τα οποία αν και δεν μελλη να παραδό)ση ο διδάσκαλος, είναι όμως πολλά επιθυμητόν να τα γνωρίζη. Μεταξύ τούτων είναι η ιστορία, αι αρχαί της Φυσικής και της Χημείας, η Αστρονομία, καθ' όσον αφορά τας κινήσεις των πλανητών, η Ζωολογία και η Βοτανική.

[

]

8α περί του τρόπου της παραδόσεως του μαθήματος της γεωγραφίας εις τα δημοτικά σχολεία κατά την αλληλοδιδακτικήν και κατά την συνδιδακτικήν μέθοδον Εισαγωγικό σημείωμα «Προς τους Δημοδιδασκάλους», Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα τουI. ΓΙ. Κοκκώνη (1836)

Όσοι μαθηταί της Η' κλάσεως αναγινώσκουσιν ελευθέρως και απταίστως, σπουδάζουσι το μάθημα της Γεωγραφίας τρις της εβδομ. μετά μεσημβρίαν εις την ώραν του μαθήματος της αναγνώσεως. Έκαστον μάθημα προσδιορίζεται αναλογιζόμενον με τον χρόνον τον καταδαπανώμενον εις το μάθημα της Αναγνώσεως, ώστε να προφθάνωσιν οι μαθηταί ν' αναγινώσκωσι και το της Γεωγραφίας κατά τους εφεξής τρόπους. Α' Τρόπος. Οι μαθηταί, όντες κατά χορείας τεταγμένοι, κρατούσιν ανά εν βιβλίον. ο ερμηνευτής αναγινώσκει αργά, καθαρά, και εξάκουστα κατά περιόδους" όλοι δε οι μαθηταί με χαμηλήν φωνήν ακολουθούσιν επαναλαμβάνοντες συγχρόνως τα υπό του ερμηνευτού αναγινωσκόμενα. Πάσαν περίοδον, εις την οποίαν απαντώνται περιγραφαί τόπων, ονόματα πόλεων, ποταμών, κ.τ.λ. ενώ προφέρει ο ερμηνευτής, δεικνύει εν ταύτωκαιταονομαζόμενααντικείμενα επί του προκειμένου γεωγραφικού πίνακος· δύναται δε και να επαναλαμβάνη και να δεικνύη τα αυτά κατά τον όμοιον τρόπον, έως ου να τα γνωρίσωσιν οι μαθηταί καλώς. ούτος είναι ο Α' τρόπος. Β' Τρόπος. Καθείς των της χορείας μαθητών αναγινώσκει αλληλοδιαδόχως εν τεμάχιον, η μίαν περικοπήν, την οποίαν όλοι οι μαθηταί συγχρόνως αναγινώσκουσιν επαναλαμβάνοντες, ως ανωτέρω. έκαστον δε μαθητήν, τελειόνοντα το τεμάχιον, ερωτά ο ερμηνευτής περί εκάστου αντικειμένου (πόλεως, ποταμού κ.τ.λ.) απαντηθέντος εις την ανάγνωσιν, και ο ερωτώμενος δεικνύει όνομάζων αθτό επί του προκειμένου πίνακος. Γ ' Τρόπος. Αποτιθεμένων των βιβλίων, ο ερμηνευτής ερωτά αλληλοδιαδόχως τους μαθητάς εκ των σημειωμένων ερωτήσεων προς άσκησιν, κρατών αυτός μόνος ανά χείρας το βιβλίον. Αι δε ερωτήσεις αύται ειμπορούν να ποικίλλωνται κατά τα εκτεθέντα παραδείγματα εις την αρχήν του παρόντος.

8β

λαόν αγχίνουν και φιλομαθή, αλλ' όχι ακόμη και πολυμαθή Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα τουΙ.Π.Κοκκώνη (1836)

Α. ΕΛΛΑΣ

. . . 9. Η Ελλάς έχει καρποφόρον και παμφόρον γην, είναι θαυμασίως τοποθετημένη προς εμπόριον —έχει κλίμα τερπνόν και υγιεινόν, και κατοικείται από λαόν αγχίνουν και φιλομαθή, αλλ' όχι ακόμη και πολυμαθή. — Πληθυσμός περί το εν εκατομμύριον. — Επικρατούσα θρησκεία είναι η της ορθοδόξουΑνατολικής Εκκλησίας" εις τας νήσους είναι έως 30 χιλ. Λατίνοι. — Κυβέρνησις, μοναρχία συγκερασμένη — τα προϊόντα της είναι σίτος, καιάλλαγεννήματα, μετάξιον, ελαιόλαδον, κρασίον, τυρίον, οπωρικά, κ.τ.λ., μέλι, σύκα και σταφίδες κορινθιακαί. Β.

ΤΟΥΡΚΙΑ

1. Η Τουρκική Αυτοκρατορία ήτο ποτέ μία των πρώτων δυνάμεων της Ευρώπης, περιλαμβάνουσα εκτεταμένας χώρας εις την Ευρώπην, Ασίαν, και Αφρικήν εσχάτως όμως εσμικρύνθη και εις τα τρία ταύτα μέρη. — Τό κλίμα της είναι ωραίον, και η γη της ευκαρπος, κάκιστα όμως γεωργημένη.

— τα προϊόντα της είναι σίτος, ορύζιον, βαμβάκιον, μετάξιον, ελαιόλαδον, κρασίον, καπνός, και άλλα διάφορα. 2. Κατοικείται από Τούρκους, Γραικούς, Αρμενίους και ιουδαίους.— οΙ Τούρκοι ήλθαν εις την Ευρώπην από την Ασίαν και φυλάττουν τα ασιακά των έθιμα" εξ αιτίας δε της θρησκείας των, δεν έκαμαν καμμίαν πρόοδον εις τας τέχνας και επιστήμας. — Χαρακτ. Είναι αμαθείς, δεισιδαίμονες, και κακοήθεις, πλην τίμιοι και φιλόξενοι. — Κυβέρνησις" απόλυτος μοναρχία δεσποτική.— Πληθυσμός" της μεν Ευρωπαϊκής Τουρκίας εσυμποσούντο προ χρόνων τινών εις περίπου δέκα εκατομμύρια

μύρια οι κάτοικοι - οι δε της Ασιατικής, εις ένδεκα. — Θρησκεία επικρατούσα είναι η Μωαμεθανική. 3. Νήσοι Ελληνικαί υποκείμενοι εις την Τουρκίαν Εις το Αρχιπέλαγος είναι και άλλαι νήσοι, αι οποίαι, αν και ήσαν και αύται παλαιόθεν Ελληνικαί, υπόκεινται εις την Τουρκίαν ακόμη, και ανήκουν αι περισσότεραι εις την Ασίαν.

[

]

. . . Οι Ιταλοί είναι έξοχοι εις την μουσικήν, ζωγραφικήν, και γλυπτικήν. — Χαρακτ. Εις τα βορεινά μέρη είναι φιλόπονοι, εις δε τα μεσημβριναοκνηροί,καιγενικώς όλοι έχουν ελλείψεις ως προςτηνανατροφήνκαιηθικήν. . . . Οι Ισπανοί είναι υπεροπτικοί και δεισιδαίμονες, ανδρείοι όμως και γενναίοι. — έχουν υπεραγαπημένην διασκέδασιν την ταυρομαχίαν, διάτηνοποίαν σχεδόν έκαστον χωρίον έχει τόπον επί τούτου δημόσιον. . . . Οι Πορτογάλλοι είναι μεν φιλόξενοι, γενικώς όμως δεισιδαίμονες, υπεροπτικοί και φιλέκδικοι. . . . Οι Γάλλοι είναι εξευγενισμένοι, ζωηρότατοι και φιλόπονοι, περίφημοι διά την ευφυΐαν και εμπειρίαν των εις τας τέχνας και επιστήμας.

[ ΠΟΛΕΙΣ

]

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

α') εις την Ελλάδα Η Ελλάς έχει πολλούς τόπους αξιους να σημειωθώσιν, όχι όμως διά την παρούσαν, αλλά διά την αρχαίαν των κατάστασιν. . . . οι Δελφοί (Καστρί), πόλις της Φωκίδος, κειμένη εις τους πρόποδας του Παρνασού, ήτο περίφημος διά τον αυτού ναόν και το μαντείον του Απόλλωνος. το μαντείον τούτο εις όλον τον κόσμονήτοεξακουσμένον,και εις αυτό ήρχοντο νομοθέται, στρατηγοί και βασιλείς διά να συμβουλευθώσιν. οι τοιούτοι επρόσφεραν και δώρα πλούσια. . . . Σπάρτη, η πατρίς του Λεωνίδα, ήτον η αξιολογωτέρα πόλις της Πελοποννήσου, και διά πολλούς χρόνους εχρημάτισε κυρία της Ελλάδος. οι κάτοικοι της ήσαν ονομαστοί διά την ανδρείαν και πολεμικήν αυτών εμπειρίαν. (Τώρα Παλαιόκαστρον, πλησίον του Μιστράαναγειρομένηαπότα ερείπιά της).

β' ) εις την Ευρωπαϊκην

Τουρκίαν

Η Κωνσταντινούπολις (παλαιά Βυζάντιον), καθέδρα του Τουρκικού βασιλείου, είναι κτισμένη εις το παράλιον επάνω εις επτά λόφους, εις τόπον χαριέστατον. τα τζαμιά, οι πύργοι, και τα παλάτιά της, αναμεμιγμένα με δένδρα, την κάμνουν να φαίνεται ωραία και μεγαλοπρεπής από την θάλασσαν αλλ' οι δρόμοι είναι στενοί, και η θέα όλη εντός της πόλεως ζοφερά και δυσάρεστος. — Πληθυσμός, 600 χιλιάδες.

[

]

η ανάγνωσις εις τα οκτοηχοψάλτηρα Έκθεσις περί της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως του Ι.Π.Κοκκώνη (1837)

. . . τα παραδιδόμενα μαθήματα εις τα πλειότερα των άνω ειρημένων σχολείων [τακτικά δημοτικά σχολεία] είναι, παρεκτός των της γραφής, αναγνώσεως και αριθμητικής, ιερά ιστορία και Κατήχησις (κατά το 1836 εισαχθείσα) Γεωγραφία, ιχνογραφία, ιστορία Ελληνική, Γραμματική, εις τινα δε ολίγα και η φωνητική μουσική και γυμναστική.

[

]

θητικών γνώσεων εξ αυτών ετυπώθησαν ήδη, συντεθέντα υπό του υποφαινομένου, τα της Γραμματικής, ιχνογραφίας, ομού με μίαν Γεωγραφίαν, και μίαν μικράν ηθικήν μεταφρασθείσαν. Εντός ολίγου ελπίζεται και των λοιπών η προσπόρισις, αφ' ου ήδη ήρχισαν να ενεργώνται περί του Βιβλιοπωλείου διαταχθέντα, κατά το υπ' αριθ. . . . Διάταγμα. Σχολεία των κοινών Γραμμάτων Εις δε τα των κοινών γραμμάτων σχολεία παραδίδεται μόνον ξηρά η ανάγνωσις εις τα οκτοηχοψάλτηρα κατά την παλαιάν εκείνην ατομικήν μέθοδον. [·.···]

εις καθέκαστον δε χωρίον η ο εφημέριος του τόπου η άλλος τις μόλις γνωρίζων ν' αναγινώσκη κάλλιον των άλλων, διδάσκει τινάς.

[

]

ο Αλέξανδρος ήτον ίσως ομεγαλύτερος άνθρωπος του κόσμου Διδασκαλία της Ελληνικής ιστορίας του C. Irving, μετάφραση Σ. Αντωνιάδη (1837)

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Ερώτησις. Πού κείται η Ελλάς; Απόκρισις. Η αρχαία Ελλάς κείται κατά την μεσόγειον θάλασσαν, μεταξύ του κόλπου της Βενετίας και του Αρχιπελάγους. Ε ρ . Ποίαν έκτασιν είχεν; Α π . Η αρχαία Ελλάς είχε 400 μιλλίων μάκρος, απ' άρκτου μέχρι μεσημβρίας, και το μεγαλήτερον πλάτος της ήτο περίπου 150 μίλλια. Ε ρ . Ποίοι τοποί εμπεριείχοντο εις αυτήν; Α π . Η Ελλάς εδιαιρείτο εις πέντε τμήματα, έκαστον των οποίων υπεδιαιρείτο πάλιν εις πολλάς μικράς ανεξαρτήτους πολιτείας. Ερ. Ποία ήσαν τα πέντε τμήματα της Ελλάδος; Α π . τα τμήματα της Ελλάδος ήσαν η Πελοπόννησος, η κυρίως Ελλάς, η Θεσσαλία, η Ήπειρος και η Μακεδονία.

[

]

Ε ρ . Πώς ωνομάζετο το πάλαι η Γραικία; Α π . Η Γραικία ωνομάζετο από τους κατοίκους της Ελλάς, και οι κάτοικοι αυτής Έλληνες" μ' όλον τούτο οι ποιηταί τους ονομάζουν πολλάκις Δαναούς, Πελασγούς, Αργείους και Αχαιούς.

[

]

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ε ρ . Ποία ήτον η κατάστασις των πρώτων κατοίκων της Ελλάδος; Α π . οι πρώτοι κάτοικοι της Ελλάδος εζούσαν ως άγριοι, τρεφόμενοι με χόρτα, ρίζας και βαλάνους, και διεσπαρμένοι εδώ και εκεί, χωρίς πόλεις και νόμους.

Ε ρ . Α π ό ποίον επολιτίσθησαν ; Α π . οι Έλληνες επολιτίσθησαν μετά ταύτα από τας εκ Φοινίκης και Αιγύπτου αποικίας, αίτινες εισήγαγον την λατρείαν του Κρόνου, του Διός και Ε ρ . Α π ό ποίον εσυστήθη το πρώτον Ελληνικό ν βασίλειον; Α π . το πρώτον ελληνικόν βασίλειον εσυστήθη εις την Σικυώνα από τον Αιγιαλέα, 2089 ετη πριν Χριστού.

[

]

ΑΠΟ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ 337 ΕΤΗ ΠΡΙΝΧΡΙΣΤΟΥΕΩΣΤΟΥΘΑΝΑΤΟΥΤΟΥΜΕΓΑΛΟΥΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ 324 ΠΡΙΝ ΧΡΙΣΤΟΥ

Ε ρ . Τί ήτον ο Φίλιππος; Α π . ο Φίλιππος ήτο βασιλεύς της Μακεδονίας και Πατήρ του μεγάλου Αλεξάνδρου,καιείχε πολλά στρατιωτικά προτερήματα, ενωμένα με την μεγαλητέραν πανουργίαν και επιδεξιότητα. Ε ρ . ιστόρησε τα εις την αρχήν κατορθώματά του. Α π . ο Φίλιππος ανέβη εις τον θρόνο ν της Μακεδονίας κατ'εκλογήνμεν του λαού, αλλά με βλάβην των δικαίων των νομίμων κληρονόμων, και υποτάξας τους Ιλλυριούς, Παίονας και άλλα έθνη, τα οποία εβοήθουν τους ανταγωνιστάς του, εστερέωσε την δύναμίν του. Ε ρ . Εις ποία πράγματα ενησχολήθη ακολούθως ; Α π . ο Φίλιππος συνέλαβε τον πλεονεκτικόν σκοπόν του να καθυποτάξη όλας τας Ελληνικάς Πολιτείας, και επί τούτω εμψύχονε τας εκ του Ιερού πολέμου γεννηθείσας διχονοίας. Ε ρ . Ποίαν εκβασιν ελαβε το πρώτον τον επιχείρημα; Α π . ο Φίλιππος ήλθεν εις την Ελλάδα με στρατεύματα, με πρόφασιν να τιμωρήση τους Φωκείς" αλλ' επειδή ευρήκε τα στενά των Θερμοπυλών κατεχόμενα από τους Αθηναίους, δεν έκρινε φρόνιμον να περάση διά της βίας, και διά τούτο επέστρεψεν άπρακτος. Έρ. Ποίος συνήργει κυρίως προς ματαιωσιν των σκοπών τον; Α π . Δημοσθένης, ο περίφημος ρήτωρτωνΑθηνών,εναντιόνετοειςτα σχέδια του Φιλίππου, και διά της ευγλωττίας και του πατριωτισμού του επαράσταινε τους πανούργους σκοπούς του τυράννου, και διήγειρε τους συμπολίτας του κατ' αυτού. Ε ρ . Ποίον σχέδιον ηκολούθησε τότε ο Φίλιππος; Α π . ο Φίλιππος διά της πανουργίας και δωροδοκίας του διήγειρε διχονοίας εις τας πολιτείας της Ελλάδος, και τότε επρόσβαλλε φανερά κατά των ΑθηναίωνκαιΘηβαίων, των μεγαλητέρων εχθρών του.

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΠΕΡΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΔΑΡΕΙΟΥ

ΤΟΥ

Ερ. Ποίον αποτέλεσμα επροξένησαν αύται αι ευτυχίαι εις το πνεύμα τον Αλεξάνδρου; Α π . Μετά την κατάκτησιν της Περσίας ο Αλέξανδρος, μεθυσμένος από την ευτυχίαν, εδόθη εις την πολυποσίαν και ασωτείαν, μιμούμενος τα ήθη και τα φορέματα των Περσών, και προστάζων να τον λατρεύωσιν ως Θεόν.

[

]

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΙΝΔΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ [

]

Ε ρ · Ποία ήτον η διαγωγή τον Αλεξάνδρου μετά την επιστροφήν του εις την Βαβυλώνα; Α π . αγανακτών, διότι ευρήκεν όριον εις τας κατακτήσεις του, ο Αλέξανδρος εδόθη εις κάθε είδος τρυφής και ασωτείας. Ε ρ . Ποία αποτελέσματα έφερεν ο τρόπος ούτος της ζωής του; Α π . Η πολυποσία του Αλεξάνδρου επέφερεν εις αυτόν πυρετόν, από τονοποίοναπέθανενεις το 33 έτος της ηλικίας του και το δωδέκατον της βασιλείας του, 324 ετη πριν Χριστού. Ε ρ . Ποίου χαρακτήρος ήτον ο Αλέξανδρος; Α π . ο Αλέξανδρος ήτον ίσως ο μεγαλήτερος άνθρωπος του κόσμου. μετοχαριέστατον πρόσωπον του ήνωσε την δραστηριότητα, το προβλεπτικόν, την ανδρείαν, την μεγαλοψυχίαν και την απεριόριστον φιλοδοξίαν αλλά προς το τέλος της ζωής του αφέθη εις τα βίαια πάθη του, και έγεινε θύμα αυτών.

[

ο

]

Έκθεσις για τη δημοτική εκπαίδευση του Ι.Π.Κοκκώνη (1839)

. . . τα παραδιδόμενα μαθήματα εις όλα εν γένει τα τακτικά Δημοτικά Σχολεία είναι, Ανάγνωσις, Γραφή, Αριθμητική, ιερά ιστορία και Κατήχησις. Εις δε τα των πρωτευουσών των Διοικήσεων και εις άλλα τινάτωντης Β' τάξεως δήμων διδάσκονται οι φοιτώντες και την Γραμμικήν Ιχνογραφίαν, Ελληνικήν Ιστορίαν, Γραμματικήν, και Γεωγραφίαν.

[

]

Μέθοδος διδασκαλίας και πρόοδος Εις τα περισσότερα σχεδόν των Δημοτικών Σχολείων, υπάρχει το ομοιόμορφον της διδασκαλίας κατά τας εγκεκριμένας διά Β.Δ. μεθόδους,καιεις βιβλία επίσης εγκεκριμένα. τα μεν των μαθημάτων παραδίδονται διά της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου. τα δε, διά της Συνδιδακτικής. τα δε, διά της Σωκρατικής.

[

]

ηυξήθησαν ήδη ικανώς - διότι, παρεκτός των εγκριθέντων να εκδοθώσιν υπό της Κυβερνήσεως, εξεδόθησάν τινα και υπό της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και υπό άλλων ιδιωτών, ώστε υπάρχει σήμερον μία σειρά μαθημάτων εκ των αναγκαιοτέρων και χρησιμωτέρων γνώσεων εις την κατάλληλον προεκπαίδευσιν της νεολαίας μας.

[

]

Σύνοψις της γενικής ιστορίας του A.A.K. Kammerer, μετάφραση Γ.Γεννάδιου για τα Ελληνικά σχολεία (1839)

§ 1.

ΙΣΤΟΡΙΑ

σ υ μ β ά ν τ ω ν . Διήγησις δε αξιόπιστος είνε, ήτις γίνεται από μάρτυρα δυνάμενον και θέλοντα να λέγη την αλήθειαν. Αξιόλογα δε και αξιοσημείωτα είνε τα συμβάντα εκείνα, όσα εις όλην την γην η καν εις μέγα μέρος αυτής επροξένησαν επακόλουθα ε υ δ α ι μ ο ν ί α ς π α ρ α ί τ ι α , η ο λ έ θ ρ ι α , και επομένως κατέστησαντουςανθρώπους ευπορωτέρους, πολυτεχνοτέρους, συνετωτέρους και καλλιτέρους, ητο εναντίον. §. 2. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΤΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Απαραιτήτως αναγκαία εις την σπουδήν της ιστορίας βοηθήματα είνε η χ ρ ο ν ο λ ο γ ί α και γ ε ω γ ρ α φ ί α , ως προσδιορίζουσαι τον καιρόν καιτοντόπον των ιστορουμένων και διά την χρησιμότητά των προσφυέστατα ονομάζονται αύται οι δύο ο φ θ α λ μ ο ί της ι σ τ ο ρ ί α ς . Είνε δε χ ρ ο ν ο λ ο γ ί α μεν η γνώσις η ο αναλογισμός του καιρού, καθ' δν εγεινεν αξιόλογόν τι, γ ε ω γ ρ α φ ί α δε η περιγραφή της ημετέρας γής η του τόπου, όπου έγεινέ τι αξιοσημείωτον.

[

]

§. 5. ΔΙΑΙΡΕΣΙΣ ΤΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ

. . . ο γεωγράφος χωρίζει τα μέρη της γης διά φ υ σ ι κ ώ ν ο ρ ί ω ν , ήγουν θαλασσών, ορέων, ποταμών. ο ιστορικός χωρίζει τουςα ι ώ ν α ςκαι π ε ρ ι ό δ ο υ ς απ' αλλήλων δι' Ισχυρών και εκτεταμένων πολιτικών μεταβολών.

δε είνε ο π α ν ά ρ χ α ι ο ς , ο νεώτατος.

ο

αρχαίος,

ο

μ ε σ α ι ώ ν , ο ν έ ο ς και

§. 6. ΕΚΘΕΣΙΣ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ

η από κτίσεως κόσμου μέχρι της συστάσεως της μεγάλης των Περσών μοναρχίας, ήγουν από του 3784-555 ετους π.Χ. σίου, η από της συστάσεως της μεγάλης των Περσών μοναρχίας μέχρι της μεγάλης μεταναστεύσεως των εθνών, ήγουν από του 555 π.Χ. μέχρι του 400 έτους μ.Χ. από της μεγάλης των εθνών μεταναστεύσεως μέχρι της συστάσεως της μεγάλης Ισπανικής μοναρχίας, ήγουν από του 400-1517 ετους μ.Χ. κου, η από της συστάσεως της μεγάλης ισπανικής μοναρχίας μέχρι της αρχής της Γαλλικής επαναστάσεως, ήγουν από του 1517-1789 ετους μ.Χ. δοβίκου Φιλίππου, η από της αρχής της Γαλλικής επαναστάσεως μέχρι του παρόντος καιρού, ήγουν από του 1789-1838 ετους μ.Χ.

[

]

§. 8. ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΟΦΕΛΟΣ ΤΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ήγουν η ιστορία είνε του ανθρωπίνου βίου ταμείον, το οποίον διασώζει από την λήθην, όσα καλά η κακά έγειναν προ ημών μεταξύ των προγενεστέρων, και η θεία πρόνοια θέλει να χρησιμεύωσιν εις ημάς ως καθρέπτης.

[

]

ηανατολική αυτοκρατορία των Γραικορωμαίων Σύνοψις της γενικής ιστορίας του A.A.K.Kammerer, μετάφραση Γ.Γεννάδιου για τα Ελληνικά σχολεία (1839)

§. 108. ΑΛΩΣΙΣ ΤΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

οΙ Τούρκοι διά τας κατά των σταυροφόρων νίκας ήσανεντηΑσίαως συμπάσης της Ευρώπης νικηταί, και επομένως τίποτε δεν τους εμπόδιζε πλέον να κινήσωσι τα όπλα των και κατ' αυτής εκείνης. Αυτό δε τούτο και έγεινεν επειδή Σολιμάνος ο σουλτάνος αυτών διέβη τον Ελλήσποντον, επέπεσεν κατά της εκνενευρισμένης ανατολικής αυτοκρατορίας των Γραικορωμαίων, και εντός ολίγου κατεκυρίευσε τα περισσότερά της μέρη. Μουράτος δε ο Α' τον θρόνον της βασιλείας του έστησεν εις την Αδριανούπολιν. Εις μάτην οι τεταπεινωμένοιαυτοκράτορεςεπεκαλέσθησαντας Ευρωπαϊκάς αυλάς εις βοήθειάν των, εις μάτην υπεσχέθησαν εις τον πάπαν να ενώσωσιτηνανατολικήνεκκλησίαν μετά της δυτικής (§ 88). ουδεμίαδύναμις δεν εδύνατο ουδέ ήθελε να αντιπαραταχθή εις τον φοβερόν και τρομερόν εχθρόν. Τελευταίον δε τα πράγματα κατήντησαν τοιαύτα, ώστε Κωνσταντίνος ο ΙΑ' έχασεν όλα εκτός της βασιλευούσης· τέλος πάντων δε και αυτή έπεσεν εις την εξουσίαν Μωάμεθ του Β'· επειδή μετά επτά εβδομάδων πολιορκίαν εκυριεύθη εξ εφόδου, ο αυτοκράτωρ και οι στρατηγοί αυτού εσκοτώθησαν, η ημισέληνος εστηλώθη αντί του σταυρού, η ανατολική αυτοκρατορία των Γραικορωμαίων κατεστράφη. §. 109. ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΑ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΑΥΤΗΣ

Ευρώπην σημαντικώτατα και ωφελιμώτατα επακόλουθα. οι άνδρες δηλαδή, όσοι έσωζαν εισέτι την ελληνικήν παιδείαν, έφυγαν από τους βαρβάρους Τούρκους εις την δύσιν και μάλιστα εις την Ιταλίαν, όπου διέδωσαν την κλίσιν προς την σπουδήν των πονημάτων των αρχαίων Ελλήνων,καιμεταδίδοντες

τες εις τους εκεί τας ορθοτέρας γνώσεις των, συνεισέφεραν μεγάλως εις την αναγέννησιν των επιστημών και τεχνών. Αλλ' όσον η άλωσις αύτη ωφέλησε τας τέχνας και επιστήμας, τόσον επιβλαβής έγεινεν εις την εμπορίαν και εις τον πλούτον των ιταλικών πόλεων επειδή οι Τούρκοι όχι μόνον τας εστέρησαν από τα εις την ανατολήν κτήματά των, αλλά και την διά του ευξεινου πόντου και της Ερυθράς θαλάσσης τέως εμπορικήν οδόν εις τας Ινδίας εκλεισαν. Όθεν της Ιταλίας η εμπορία μεγάλως ηλαττώθη, της Βενετίας η ναυτική δύναμις παρήκμασε και εκ τούτου διελογίζοντο και ηγωνίζοντο πάντες γενικώς να ανακαλύψωσιν άλλην κατά θάλασσαν οδόν προς τας Ινδίας.

[

]

Αθήναι Γεωγραφία του Α. Balbi, μετάφραση K.M. Κούμα

. . . Η παρούσα πόλις, κειμένη εις ωραίαν πεδιάδα μεταξύ των ποταμίσκων Ιλισσού και Κηφισσού και εν μίλιον μακράν από τον Σαρωνικόν κόλπον πιάνει μόνον μέρος τι του τόπου, τον οποίον περιείχεν η αρχαία. Μ' όλον ότι εξέπεσεπολύ από το κλέος της, ήκμαζε μ' όλον τούτο ικανώς προ της επαναστάσεως και υπερέβαινε πολύ τας άλλας πόλεις τούτου του κλασικού εδάφους και κατά τας οικοδομάς της και κατά την δίαιταν και τον βίον των κατοίκων της οίτινες ηριθμούντο περί τας 12.000 εκτελούντες ικανώς εκτεταμένην εμπορίαν κατ' εξοχήν δε επέσυρεν αδιακόπως τον θαυμασμόν και την περιέργειαν των πεφωτισμένων και φιλοκάλων λαών της Ευρώπης διά των λειψάνων των εξόχων αυτής μνημείων και αριστουργημάτων, επισκεπτομένη συνεχώς από πολλούς περιηγητάς, οι οποίοι προσήρχοντο εις αυτήν ως ευσεβείς προσκυνηταί εις ιερόν και σεβάσμιον τέμενος, διάναεμπνευσθώσιταςεμπνεύσειςτης μεγαλοφυίας διά της θεωρίας των λαμπρών και περικλεών της μνημείων και να αναχθώσιν εις το ύψος των αρχαίων αιώνων ανακαλύπτοντες εις τους συγχρόνους των νέον κόσμον ιδεών και εξηγούντες τους κανόνας του καλού και ωραίου"καιούτωητηςΑθηνάςπόλις συνεισέφερε τα πρώτιστα εις το να κοσμή διά των αρχαιοτήτων της τα απανταχού της Ευρώπης εγειρόμενα μουσεία και ταμεία των ωραίων τεχνών, πολλάκις δε και τα παλάτια, τας πλατείας καιάλλαςλαμπράς δημοσίους και ιδιωτικάς αυτών οικοδομάς· διότι όσα εκ τωνεξόχων τούτων κειμηλίων της αρχαίας υπεροχής και ευκλείας τηςεφείσθηο πανδαμάτωρ χρόνος και η θηριώδης αμάθεια των βαρβάρων καταπορθητών της, ταύτα εκίνησαν μαζύ με τον θαυμασμόν και την απληστίαν των νέων μας προσκυνητών και υπό το πρόσχημα φειδούς και φροντίδος διά την διατήρησιν τωναξιολόγωντούτων αρχαιοτήτων εγυμνόνετο από καιρόν εις καιρόν η πάλαι ποτέ λαμπρά του Περικλέους και του Φειδίου πατρίς. . . Πόσον και οποίον

χρέος έχουν προς την κοσμοπεριβόητον ταύτην πόλιν προς τοις άλλοις και διά τας γυμνώσεις ταύτας οι απ' αυτάς ωφεληθέντες ! Εις το διάστημα του υπέρ ελευθερίας Ιερού αγώνος υπέφεραν αι Αθήναι ταέσχατα δεινά αλωθείσαι οκτάκις και εις το τέλος του πολέμου ήτο σωρός μόνον ερειπίων περιέχουσα μόλις το τρίτον των κατοίκων της" αλλά σήμερον τα πάντα έλαβαν άλλην μορφήν και μετά μακράν και σκοτώδη καταιγίδα έλαμψε λαμπρός και ζωογόνος της ευνομίας ήλιος· και ούτω κατέστησαν αι Αθήναι π ρ ω τ ε ύ ο υ σ α της Ε λ λ ά δ ο ς ο λ ο κ λ ή ρ ο υ , προς ην διευθύνονται και επαναπαύονται με πόθον και αγάπην όλης της Ελληνικής φυλής τα βλέμματα. τωνοποίωντινές ήθελαν κοσμήσει και αυτάς τας επισημοτέρας πόλειςτηςΕυρώπης,όλαισυμφώνως προς το γενικόν νέον σχέδιον, του οποίου φυλάττεται κατά γράμμα η διαγραφή.

[

]

Υπάρχουν εις τας Αθήνας δύο Ν ο σ ο κ ο μ ε ί α : το Δημοτικόν, λαμπρόν και ευρύχωρον, και το Στρατιωτικόν, ευρύχωρον και εις θέσιν υγιεινοτάτην και αξιοσημείωτον διά την λαμπράν και εξοχον κατασκευήν του. Aι άλλαι δημόσιαι ο ι κ ο δ ο μ α ί αι κοσμούσαι την μητρόπολιν είναι: ο κατά την παλαιάν αγοράν στρατών, η Βασ. Τυπογραφία, ο παρακείμενος στρατών του Πυροβολικού και το Βασ. κατάστημα του νομισματοκοπείου και σφραγιστηρίου, όπου κόπτονται τα βασιλικά νομίσματα και σφραγίζονται τα νομοθετηθέντα χαρτόσημα. Αλλ' η αρμοδιωτέρα και ενδοξοτέρα διά τας Αθήνας και ευεργετικωτέρα δι' όλην την ελληνικήν φυλήν θέλει είσθαι η οικοδομή του ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΟΘΩΝΟΣ, η οποία ήρχισεν ήδηναοικοδομήται δι' αυτοπροαιρέτου γενναίας και αξιεπαίνου συνδρομής των εν Γαλατζίω παροίκων Ελλήνων, των κατοίκων της πόλεως Αθηνών και των απανταχού Ελλήνων και Φιλελλήνων. με το κατάστημα του Πανεπιστημίου θέλει συνέχεσθαι άλλο διά την δημόσιον κεντρικήν Βιβλιοθήκην περιέχουσαν ήδη περί τας 30.000 τόμους, άλλο διά μουσείον, φυσικόν ταμείον κλπ.

[

]

Ε κ π α ι δ ε ύ σ ε ω ς , και δεν είναι αμφιβολία ότι εντός ολίγων ενιαυτών θέλει αποκατασταθήν πάλιν διδάσκαλος και τροφός όλης της Ελληνικής νεολαίας, αναλαμβάνουσα τουλάχιστον την δόξαν την οποίαν είχεν όταν εδιδάσκοντο εις την Ακαδημίαν της ο Μέγας Βασίλειος, ο Λιβάνιος κλπ.

[ Αι β ι ο μ η χ α ν ι κ α ί

τέχναι,

] όσαι είναι εν χρήσει σήμερον εις

τας Αθήνας, δεν έλαβαν ακόμη ικανήν ανάπτυξιν" είναι δε αι συνήθεις καθ' όλας τας πόλεις της Ελλάδος. Οι ξένοι μ' όλον τούτο εισήξαν τέχνας τινάς, αι οποίαι προϊόντος του χρόνου θέλουν εξαπλωθήν και ευδοκιμήσει εις την Ελλάδα. Γίνονται ήδη εις Αθήνας φέσια και εντός ολίγου θέλει κατασκευάζεσθαι και ζάχαρις εκ γογγυλίων.

[

]

τα υψηλά και σωτήρια αισθήματα του εθνισμού καιτου πατριωτισμού

ο

Άρθρο «Περί της ηθικής ανατροφής» στο περιοδικό Παιδαγωγός (1839)

ΑΓΑΠΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΛΗΣΙΟΝ -

ΦΙΛΟΠΑΤΡΙ

ιδίου συμφέροντος, μ' όλον τούτο ο Θεός ενέβαλεν εις την καρδίαναυτούκαι αισθήματα υψηλότερα προς συντήρησιν της κοινωνίας, ώστε να θυσιάζη και την ιδίαν του ζωήν υπέρ της ευτυχίας των ομοίων του και υπέρ της κοινής ευδαιμονίας. Η προς τον πλησίον αγάπη μας κάμει να αναδεχώμεθα εκουσίως πόνους και κινδύνους προς βοήθειαν και ευτυχίαν αυτού, η δε φιλοπατρία, να θυσιάζωμεν και αυτήν την ιδίαν μας ζωήν προς την κοινήν σωτηρίαν της πατρίδος. Η φιλοτιμία και η φιλοδοξία του ανθρώπου, αποτεινόμεναι προς ταύτας, είναι αξιέπαινοι και αξιομίμητοι, ως μεγάλαι και λαοσωτήριοι πολιτικαί αρεταί. οι Μιλτιάδεις, οι Θεμιστοκλείς, οι Κίμωνες, οι Λεωνίδαι, θαυμάζονται και εξυμνούνται υπό πάντων εις αιώνα τον άπαντα, αθάνατον δόξαν αποκτήσαντες διά τους υπέρ της σωτηρίας της πατρίδος αγώνας των. Ε κ της εθνικής μας ιστορίας ο διδάσκαλος έχει παραδείγματα μυρία, και αρχαία και νεώτερα, καθώς και εκ της χριστιανικής θρησκείας πολλά και υψηλά παραγγέλματα δι' ων δύναται ν' αναπτύξη εις τας καρδίας των μαθητών του την σωτήριον κλίσιν της προς τον πλησίον αγάπης, και να τοις εμπνευση τα υψηλά και σωτήρια αισθήματα του εθνισμού και του πατριωτισμού. ο άνθρωπος έχει εκ φύσεως το αίσθημα της αγάπης του πλησίον,αλλ'έχει εις την καρδίαν του και σπέρματα παθών κακών, οργής, μίσους, φθόνου, αχαριστίας, εγωϊσμού κ.τ.λ. Ταύτα θέλουν τον κάμει να προτιμά το ίδιόν του συμφέρον από το των άλλων και αν δεν κυριεύηται όλως από αυτά τα ολέθρια πάθη, θέλει περιορίζει την αγάπην του εις τους ιδικούς του, και εις τους συμπατριώτας του. Αλλάμετούτομόνον δεν εκπληρόνεται το χρέος της προς τον πλησίον αγάπης.

Χρεωστούμεν ν' αγαπώμεν όλους τους ομοίους μας ανθρώπους και να τους βοηθώμεν εις τας ανάγκας των, όσον δυνάμεθα. Κατά προτίμησιν βέβαια χρεωστούμεν ν' αγαπώμεν και να βοηθώμεν τους συγγενείς, τους συμπατριωτας, τους ομοεθνείς μας" και να υπερφιλώμεν την υπεράσπισιν των συμφερόντων της πατρίδος μας· αλλά διά τούτο δεν πρέπει να κλείωμεν την καρδίαν μας εις πάν φιλανθρωπίας αίσθημα προς ξένους και προς αλλοεθνείς, δυνάμενοι να τους βοηθήσωμεν εις τας ανάγκας των. Τότε εκπληρόνομεν τω όντι τον ορισμόν της θείας εντολής: Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν κατά την οποίαν αυτός ο Σωτήρ ημών έδωκεν εξήγησιν εις αυτήν διά της παραβολής του Λευΐτου και Σαμαρείτου.

την αίσθησιν τον αληθούς, καλού και ωραίου Νομοσχέδιο του Ν.Γ.Θεοχάρη για την οργάνωση της μέσης εκπαίδευσης (1840)

ΟΘΩΝ ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ

ΕΛΛΑΔΟΣ

Επιθυμούντεςναδώσωμεν οριστικώτερον και με τας εκ της πείρας αποδειχθείσας αληθείς ανάγκας του Κράτους συμφωνότερον οργανισμόν εις τε τα Γυμνάσια και τα Ελληνικά σχολεία, Θεωρήσαντες τας γνωμοδοτήσεις της προς σύνταξιν νέουοργανισμούδιορισθείσης επιτροπής, δεύσεως Γραμματείας της Επικρατείας, Απεφασίσαμεν και διατάττομεν τα εξής:

[

]

Π ε ρ ί των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν

σχολείων.

ΚΕΦΑΛ. Α'.

Περί διδασκαλίας εν γένει. [ ] Άρθρον

εις

11.

τα ελληνικά θέλουν εν γένει διδάσκεσθαι τα ακόλουθα αντικείμενα: Η Ελληνική μετά παραλληλισμού της παλαιάς προς την νέαν, και μετά πρακτικών γυμνασμάτων. Κατήχησις και Ιερά ιστορία. Γεωγραφία. Η δε της Ελλάδος μετά συγκρίσεως προς την αρχαίαν. Γενική ιστορία, καθ' ην θέλουσι προσαρτάσθαι τα ιστορικά γεγονότα, όσον δυνατόν, εις ένδοξα πρόσωπα. Καλλιγραφία.

Αριθμητική και αρχαί Γεωμετρίας. Εξηγήσεις των κοινοτέρων φυσικών φαινομένων, και αι βιωφελέστεραι της φυσικής ιστορίας γνώσεις. Αρχαί της Λατινικής δι' όσους θέλουν μεταβή εις Γυμνάσια. Γυμναστική. Ά ρ θ ρ ο ν 12. ως ακολούθως: Ιον) ' Ελληνική Γλώσσα. α') οι ομαλοί τύποι της Γραμματικής μετά των γενικών κανόνων των κλίσεων και του σχηματισμού των ρημάτων, μετά παραδειγμάτων, η αναλόγων θεμάτων προς εφαρμογήν των κανόνων. Έτι δε ακροθιγείς ιδέαι περί προτάσεων,

β') Εξήγησις συγγραφέων εκ του α', τόμου της Χρηστομάθειας γ') Διόρθωσις της εξηγήσεως 2ον) ιερά ιστορία της παλαιάς και νέας γραφής εις ώρας καθ' 3ον) Προκαταρκτικαί ιδέαι της Γεωγραφίας και Σύντομος Γεωγραφία της Ελλάδος 4ον) Αριθμητικής τα τέσσαρα πάθη, τα κλάσματα, και τα δεκαδικά μέχρι των λόγων και αναλογιών 5ον) Καλλιγραφία, ιχνογραφία και Μουσική 6ον) Αι κοινότεραι, αι ευχρηστότεραι γνώσεις της φυσικής ιστορίας Ασκήσεις αναγνώσεως και απαγγελίας

» »

6 3

»

3

» »

3 6

» »

3 1

»

3

»

6

1ον) Ελληνική Γλώσσα. α') Aι ανωμαλίαι των τύπων της Γραμματικής. το περί περί συμφωνιών και εξαρτήσεως πλατύτερον μετά θεμάτων προς εφαρμογήν των κανόνων β') Εξηγήσεις συγγραφέων εκ του β', τόμου της Χρηστομάθειας

2ον) 3ον) 4ον) δον) 6ον) 7ον)

γ') Διόρθωσις εξηγ. η συνθέσεων εις την νέαν ελληνικήν. Κατήχησις Παλαιά ιστορία και ιδίως της Ελλάδος Γεωγραφία της Ευρώπης Αριθμητική από των λόγων και αναλογιών μέχρι τέλους Καλλιγραφία και ιχνογραφία και Μουσική αι κοινότεραι και ευχρηστότεραι γνώσεις της φυσικής στορίας,εξακολούθησιςμέχρι τέλους

» » » » » » Ι»

3 2 3 3 3 6

»

3

»

6

» »

3 3

» » » » »

3 3 4 3 6

3

1ον) Ελληνική Γλώσσα. α') επανάληψις και ακριβεστέρα διδασκαλία του τεχνολογικού, του δε συντακτικού πληρεστέρα διδασκαλία. οι γενικώτεροι περί διαλέκτων και προσωδίας κανόνες και τα συνηθέστερα μέτρα μετά θεμάτων β') εξήγησις συγγραφέων εκ του γ', τόμου της Χρηστομάθειας γ') Διόρθωσις εξηγήσεων, θεμάτων ελληνικών και συνθέσεων εις την νέαν ελληνικήν 2ον) εκ της ηθικής το περί καθηκόντων 3ον) εξακολούθησις της αρχαίας και τα κυριώτερα της μεσαίας 4ον) δον) 6ον) 7ον) δον)

Γεωγραφία (τα λοιπά μέρη του κόσμου) Στοιχεία της Γεωμετρίας Αρχαί της Λατινικής διά τους μεταβησομένους εις Γυμνάσια τα κοινότερα εκ της φυσικής Καλλιγραφία, ιχνογραφία και Μουσική

[

]

ΤΜΗΜΑ Β'.

Περί

Γυμνασίων. ΚΕΦΑΛ. Α'.

Περί διδασκαλίας εν γένει,. [ ] Ά ρ θ ρ ο ν 51. των οποίων είναι μονοετής η διάρκεια. Διδάσκονται δε εις αυτάς κατά τα πα-

παραδεχθησόμενα διδακτικά βιβλία με περισσοτέραν εντέλειαν παρά εις τα ελληνικά σχολεία, τα ακόλουθα. Αον. Εις μεν την α', η κατωτέραν τάξιν: α') Η Ελληνική εις ώρας καθ' εβδομάδα β') Η Λατινική γ') ιστορία αρχαία και Γεωγραφία ο) Μαθηματικά (Αριθμητική και Άλγεβρα) ε') Χριστιανική Διδασκαλία ς') Γαλλική ζ') ιχνογραφία Βον. εις δε την β', τάξιν. α') Η Ελληνική β') Η Λατινική γ') Κατήχησις ο) Αρχαία ιστορία και Γεωγραφία ε') Μαθηματική (Γεωμετρία) ς') Η Γαλλική ζ') ιχνογραφία Γον. εις την γ', τάξιν. α') Ελληνική β') Λατινική γ') Θεωρία της ρητορικής και ποιητικής δ) ιστορία του μεσαιώνος ε') Μαθηματική (επίπεδος τριγωνομετρία και προβλήματα προς άσκησιν εις την στοιχειώδη μαθηματικήν) ς') Φυσική ζ') Ανθρωπολογία και Ψυχολογία η') Γαλλική Δον. εις δε την ο, τάξιν. α') Ελληνική β') Λατινική γ') ιστορία νεωτέρα δ) Κωνικαί δομαί και σφαιρική τριγωνομετρία ε') Φυσική ς') Λογική και ηθική ζ' ) Γαλλική μασκία.

» » » » » »

11 4 4 3 1 3 2

» » » » » » »

11 6 1 4 3 3 2

» » » »

10 6 2 2

» » » »

3 2 2 3

» » » » » » »

10 6 3 3 3 2 3

Ά ρ θ ρ ο ν 55.

Η της γεωγραφίας παράδοσις θέλει περιλαμβάνει τα κυριώτερα της μαθηματικής Γεωγραφίας, διδασκομένης εις το γυμνάσιον όχι απλώς ιστορικώς, αλλά μετά των αναγκαίων δείξεων, τα ουσιωδέστατα της φυσικής γεωγραφίας, καιτηνπολιτικήν Γεωγραφίαν, με την προσήκουσαν λεπτομέρειαν. Θέλουσι δεασκείσθαιοιμαθηταί εις το να σχεδιάζωσι μόνοι των επί του πίνακος καιεπίχάρτου τους διαφόρους τόπους προς ακριβεστέραν εντύπωσιν του σχήματος αυτών και της σχετικής θέσεως των ορών, λιμνών, πόλεων κτλ. Ά ρ θ ρ ο ν 56. ηεθνογραφικήμέθοδος. Θέλει δε διδάσκεσθαι η ιστορία με διηνεκή παρατήρησιν των γεωγραφικών πινάκων, και θέλει τείνει όχι μόνον εις το να χορηγήση εις τον μαθητήν γενικήν τινα και πλήρη έποψιν των ιστορικών γεγονότων, αλλά και εις το να εξεγείρη εις την καρδίαν του την αίσθησιν του αληθούς, καλού και ωραίου, το οποίον εις πάσαν ιστορικήν εποχήν εμφανίζεται. Ά ρ θ ρ ο ν 57.

Η χριστιανική διδασκαλία θέλει περιλαμβάνει σύντομον έκθεσιν των κυριωτέρων δογμάτων και των κεφαλαιωδεστέρων της εκκλησιαστικής ιστορίας, και θέλει τείνει εις το να στηρίξη την ηθικήν επί της βάσεως της θρησκείας.

[

]

Εν Αθήναις, την Ν. Γ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ

η παλαιά γεωγραφία Αίτηση για την εισαγωγή του Πίνακος της παλαιάς γεωγραφίας του Δ. Μαυροκορδάτου στα σχολεία της μέσης εκπαίδευσης (1840)

Αρ. 4080

ΠΡΟΣ

ΤΗΝ ΑΥΤΟΥ ΜΕΓΑΛΕΙΟΤΗΤΑ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ Η ΕΠΙ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ Δ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ

Π ε ρ ί πίνακος

της

παλαιάς

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

γεωγραφίας.

Μεγαλειότατε. γεωγραφία. Αλλά μέχρι τούδε υπήρχεν έλλειψις πινάκων διά την διδασκαλίαν αυτής. ο Κ. ο. Μαυροκορδάτος, υποδιδάσκαλος εις το ενταύθα Γυμνάσιον ανεπλήρωσεν την έλλειψιν ταύτην μεταφράσας μετά πολλήςεπιμελείαςκαι ακριβείας τοιούτον πίνακα εκ του Γερμανικού, και επιχειρισθείς να εκδώση αυτόν διά του τύπου. Η επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπή θεωρήσασα τον πρωτότυπον πίνακα και την μετάφρασιν, ενέκρινεν αυτήν εντελώς διά τα γυμνάσια και διά τε το πολύφυλλον του βιβλίου, και διά το δύσκολον και δαπανηρόν της λιθογραφίας, διά το προ των πινάκων τιθέμενον κείμενον, διά τον ολίγον τέλος αριθμόν των αγοραστών, διότι αυτοί έσονται μόνοι οι μαθηταί των γυμνασίων, προσδιώρισεν την τιμήν του αντιτύπου εις 8 Δρ. διά τους μαθητας. Συγχρόνως δε επρότεινε να τυπωθή και μεγαλήτερος αριθμός των δύω φύλλων των περιεχόντων τον αρχαίον κόσμον και τον πίνακα της Ελλάδος, καιέκαστοναυτών να πωλήται προς 50 λεπτά, διά να προμηθευθώσιν αυτά καιοιτωνΕλληνικών σχολείων μαθηταί. των προτάσεων τούτων εξαιτούμαι τηνέγκρισινυπότηςΥ.Μ. της και

Υμετέρας

Υποσημειούμαι ευσεβάστως, Μεγαλειότητος ταπεινότατος και ευπειθέστατος υπηρέτης πιστότατος υπήκοος Ν. Γ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ

όλας τας Ελληνικός χώρας, νήσους και αποικίας Πρόλογος του Ι.Ν.Βαλέττα στο εγχειρίδιό του Γεωγραφία της Ελλάδος (1841)

Υπόχρεως να διδάσκω τους μαθητάς μου και Γεωγραφίαν της Ελλάδος, διά να προετοιμάζωνται εις την σπουδήν της Ελληνικής ιστορίας, και ελλείποντος τοιούτου τινός βιβλίου μεθοδικού και ευχρήστου εις μαθητάς χαρίους, οποίοι είναι συνήθως οι μαθηταί της Α' Τάξεως των Ελληνικών Σχολείων, συνέταξα εκ διαφόρων παλαιών και νεωτέρων γεωγραφιώνκαιεξέδωσα προ δύω ετών την παρούσαν Γεωγραφίαν. τα Σχολεία της Ερμουπόλεως παρεδέχθησαν αυτήν ως διδακτικόν βιβλίον, και από διάφορα μέρη εντός και εκτός του Βασιλείου εζητήθη εσχάτως, ότε πλέον η πρώτη αυτής έκδοσις είχεν εκλείψειν ολοτελώς. Επιχειρισθείς διά τούτο να την εκδώσω δεύτερον ήδη, διήρεσα αυτήν εις δύω μέρη" και εις μεν το πρώτον περιέγραψα το Βασίλειον της Ελλάδος, εις δε το δεύτερον όλας τας ελληνικάς χώρας, νήσους και αποικίας, αι οποίαι δεν περιλαμβάνονται σήμερον εις τα στενά όρια του Βασιλείου μας. Παρεκτός της αναγκαίας ταύτης βελτιώσεως, επρόσθεσα εις την αρχήν του Α' Μέρους εισαγωγικάς τινάς γνώσεις εκ της Γενικής Γεωγραφίας, και ανέπτυξα, όσον το δυνατόν, ακριβώς τους γεωγραφικούς ορισμούς, διά να οδηγώνται ευκολώτερον οι μαθηταί εις την εύρεσιν και γνώσιν των διαφόρων μερών, και διά να μην έχωσι πλέον την ανάγκην του να μανθάνωσι τους ορισμούς τούτους, όταν μεταβαίνοντες εις την Γ' Τάξιν του Σχολείου σπουδάζωσι την Γενικήν Γεωγραφίαν. Παρά τον πίνακα των Νομών και Επαρχιών του Βασιλείου της Ε λ λάδος έταξα και τον πίνακα των Διοικήσεων,ερανισθείςαμφοτέρουςεκτης εφημερίδος της Κυβερνήσεως. Μετεχειρίσθην τα αρχαία Ελληνικά ονόματα των επαρχιών, πόλεων, ποταμών, ορέων, κλπ. παρασημειώσας εν παρενθέσει και τα σημερινά κατά τας παρατηρήσεις των σημαντικωτέρων γεωγράφων και περιηγητών. Υπεσημείωσα ει τι ιστορικόν ενόμισα αξιοσημείωτον, πολλαχού δε και διαφόρους παραπομπάς, διά να βλέπωσιν οι φιλόμουσοι αναγνώσται ακριβέστερον περιγεγραμμένους διαφόρους τόπους και ιστορικά συμβάντα, όσα

αρ

απέφυγα ν' αναφέρω, είτε ως ανάρμοστα εις γεωγραφικόν βιβλίον, είτε ως φορ τικά εις μαθητάς αρχαρίους. εφρόντισα του να μεταχειρισθώ λέξεις και φράσεις καταληπτάς εις την ηλικίαν, διά την οποίαν έγραψα" και εν γένει επροσπάθησα να καταστήσω το μικρόν τούτο πονημάτιον μεθοδικόν και χρήσιμον εις τηνελληνικήν νεολαίαν, της οποίας τον προς την παιδείαν αξιέπαινον οργασμόν, ασφαλές εχέγγυον της μελλούσης του έθνους ευδαιμονίας,οφείλεινα συντρέχη, καθ' α δύναται, πάς αληθής Έλλην, και προ πάντων όσοι ετάχθησαν επί της διανοητικής και ηθικής μορφώσεώς της.

Ναί, φίλτατοι Ελληνόπαιδες, εις υμάς ανατρεφομένους ήδηυπότηνΕλευθερίαν και Ευνομίαν, αγαθά πολύτιμα, τα οποία προητοίμασαν μεν ποταμοί πατρικών και αδελφικών μας αιμάτων, επεσφράγισε δε η πατρική πρόνοια καιηαγαθήκαρδία του Σ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ μας, εις υμάς, λέγω, απόκειται έργον επίσηςένδοξονκαιλαμπρόν, το να δείξητε εις τον Κόσμον, ότι πάντοτε γόνιμος εις πρωτοτύπους νόας, η Ελλάς δεν θέλει παύσειν του να γεννά μεγαλοφυείς άνδρας, οποίοι ήσαν οι πολυάριθμοι σοφοί, πολιτικοί και πολεμικοί πρόγονοι μας, οι διδάξαντες την οικουμένην. οι πατέρες Σας, μολονότι γεννηθέντες καιανατραφέντεςειςαιώνασκότους και βαρβαρότητος, δύω ολέθριων θυγατέρων ολεθριωτέρας μητρός, της τυραννίας, δεν κατώκνησαν μ' όλοντούτονα τρέχωσιν αναζητούντες τας Μούσας και πέραν των Άλπεων, ενώ συγχρόνως ηγωνίζοντο τον ιερώτερον των αγώνων υπέρ της ελευθερίας της πατρίδος και της Ιδικής Σας ευτυχούς αποκαταστάσεως. Δόξα τω Θεώ ! και η πατρίς ηλευθερώθη και υμείς ετύχετε της δεούσης αποκαταστάσεως υπό την σκέπην του Θρόνου. Όλα τα απαιτούμενα προς την μόρφωσίν Σας μέσα, σχολεία, διδάσκαλοι, βιβλία, κατάλληλος διδακτική μέθοδος, πρόκεινται σήμερον ενώπιόν Σας, βαθμηδόν αυξανόμενα και τελειοποιούμενα. Προβαίνετε λοιπόν ακαμάτως ειςτοένδοξονστάδιον της Παιδείας, εις το οποίον συντρέχετε με θαυμαστήν προθυμίαν και άμιλλαν, και το τέρμα των αγώνων Σας θέλει είσθαι αναμφιβόλως η εκπλήρωσις των ευχών, με τας οποίας Σας συνοδεύουν όλοι οι ομογενείς, και των χρηστών ελπίδων, τας οποίας έχει εφ' υμών η Πατρίς.

ως ήσαν εις τους παλαιούς χρόνους Περιγραφή του ελληνικού Βασιλείου κατά επαρχίες, Γεωγραφία της Ελλάδος του Ι.Ν.Βαλέττα (1841)

ΦΩΚΙΣ

Η Φ ω κ ί ς κείται βορειοδυτικώς της Βοιωτίας, περιοριζομένη προς άρκτον από την Δωρίδα και Λοκρίδα, προς ανατολάς από την Βοιωτίαν, προς νότον από τον Κορινθ. Κόλπ. και προς δυσμάς από την Δωρίδα και την χώραν των Λοκρών Οζόλων. Περιλαμβάνει δε 36 περίπου γεωγραφ. τετραγ. μίλ. κατ' επιφάνειαν έκτασιν. Ευβοϊκής θαλάσσης" διότι η πόλις Δαφνούς, ήτις κείται παρά τον Οπούντιον Κόλπον, ανήκεν εις την Φωκίδα. Ύστερον όμως η παραλία αύτη συμπεριελήφθη εις την Λοκρίδα, και η Φωκίς δεν είχεν άλλην παράλιον χώραν, ειμή την παρά τον Κορινθ. Κόλπον. Σήμερον ονομάζεται και Παρνασσίς, ως εκτεινομένη πέριξ του όρους Παρνασσού, και αποτελεί μίαν Διοίκησιν, εις την οποίαν περιλαμβάνεται και η Δωρίς και η χώρα των Λοκρών Οζόλων περιέχει δε περίπου 33.000 κατοίκων. ΠΟΛΕΙΣ.—προς νότον του Παρνασσού κείνται αι εξής: Άμφισσα (Σάλωνα), πρωτεύουσα της Διοικήσεως, με 600 περίπου οικογενείας" κείται δε παρά τους μεσημβρινούς πρόποδας του Παρνασσού εις θέσιν τερπνοτάτην, και απέχει απότηνθάλασσαν 1-2 μίλλια. τα ερείπια της παλαιάς ακροπόλεως φαίνονται επί λόφου, κειμένου πλησίον της πόλεως. — Δελφοί (Καστρί), παλαιά πόλις, περίφημος διά το μαντείον του Πυθίου Απόλλωνος και τον πολυτελέστατον ναόν αυτού. Ωνομάζετο πρότερον η πόλις αύτη Πυθώ - όθενκαιο Απόλλων ωνομάσθη Πύθιος, και η χρησμοδότις ιέρεια Πυθία. Ήτο δε κτισμένη παρά την νότιον πλευράν του Παρνασσού, και είχε περίμετρον 16 σταδίων διά δε την κεντρικήν θέσιν της ωνομάζετο από τους παλαιούς ομφαλός της Γής.

Η Οιάνθη (σήμερον Γαλαξείδιον) παρά την είσοδον του Κρισσαίου Κόλπου. Κατά το 1821 κατεκάη η πόλις αύτη από τον Τουρκικόν στόλον" αλλ' ανηγέρθη ταχέως διά την εμπορικήν θέσιν της, και περιέχει σήμερον 3.000 κατοίκων, οι οποίοι ενασχολούνται εις την ναυτιλίαν. — Η Κρίσσα (Χρυσό), αρχαία πόλις ολίγον απέχουσα από τον Κρισσαίον Κόλπον. Α π ' αυτής εκτ νεται έως της Αμφίσσης (2 περίπου μίλ.) το περίφημον και καρποφόρον Κρισσαίον πεδίον. — Η Κίρρα (Ξηροπήγαδον) πλησίον του μικρού ποταμού Πλείστου, όστις χύνεται εις τον Κρισσαίον Κόλπον, το πάλαι εχρησίμευεν ως λιμήν των Δελφών. — Η Αντίκιρρα (Άσπρα σπήτια), παλαιά επίσημος πόλις της Φωκίδος με λιμένα ευρύχωρον, κειμένη ανατολικώς της Κίρρας, παρά τον Αντικιρραίον Κόλπον. Πέριξ αυτής εγίνετο ο λευκός και μέλας ελλέβοpor, εκ του οποίου επορίζετο η πόλις αύτη μεγάλα κέρδη.

[

]

τελούν σήμερον το Βασίλειον της Ελλάδος. Μεταβαίνομεν ήδη εις την περιγραφήν και των λοιπών Ελληνικών χωρών και νήσων, αι οποίαι δεν περιλαμβάνονται εις τα στενά όρια του Βασιλείου της Ελλάδος, και των οποίων η γνώσις είναι απαραιτήτως αναγκαία εις την ακριβή κατάληψιν της Ελληνικής ιστορίας και των Ελλήνων συγγραφέων" διά τούτο θέλομεν περιγράψειν τα μέρη ταύτα ως ήσαν εις τους παλαιούς χρόνους, παρενθέτοντες όμως, όσον το δυνατόν, εις πάσαν αρχαίαν ονομασίαν και την σημερινήν, προς οδηγίαν των σπουδαζόντων.

[

]

η επιρροή των κλιμάτων, της τροφής καιτων νόσων Νέα Γενική Γεωγραφία τουΝ.Γ.Φαρδούλη για τα Ελληνικά σχολεία (1842)

ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ

επίσημον διαφοράν επί των απογόνων του" διότι όλα τα άτομα τα συνιστώντα τους πρώτους λαούς ωμοίαζαν καθ' όλα προς άλληλα. Αλλ' έπειτα η επιρροή των κλιμάτων, της τροφής και των νόσων παρήγαγε και κατά το χρώμα και κατά την μορφήν επαισθητάς διαφοράς. επειδή όμως αύται δεν έχουν τι ουσιώδες, ο άνθρωπος σχηματίζει εν μόνον και το αυτό είδος, το οποίον διαιρείται εις πέντε μερικώτερα είδη, ήγουν εις το Λευκόν η Καυκάσιον, το Κίτρινον η Μογγολικόν, το Χαλκόχρουν ή Αμερικανικόν, το Μαλαϊκόν η Μαλαϊσχικόν και το Μαύρον η Αιθιοπικόν.

[

]

το στάδιον του μεγάλουπροορισμού της Νέα Γενική Γεωγραφία του Ν.Γ.Φαρδούλη για τα Ελληνικά σχολεία (1842)

. . .Η Ελλάς, η κλασική αύτη γη, υπήρξε μήτηρτηςελευθερίαςκαι εστία των επιστημών, των γραμμάτων και των τεχνών. Αυτήεξεύρενητουλάχιστον ετελειοποίησεν όλας τας τέχνας του πολέμου και της ειρήνης, και παρήγαγε τους πλέον περιωνύμους στρατηγούς, πολιτικούς, φιλοσόφους, ρήτορας, ποιητάς, ζωγράφους, αρχιτέκτονας, αγαλματοποιούς, και εν γένει όλους τουςεξόχους νόας οίτινες υπήρξαν το κλέοςτηςανθρωπότητος.Aιειςτας διακεκαυμένας χώρας των Τροπικών γεννηθείσαι τέχναι και επιστήμαι εύρον ειςτηνΕλλάδα νέαν ζωήν, περιβαλόμεναι την αμίμητον εκείνην χάριν, ήτις κινεί μέχρι της σήμερον τον θαυμασμόν όλης της Ευρώπης, και ανεπτύχθησαν ούτως, ώστε να χρησιμεύσωσιν εφεξής ως βάσις του πολιτισμού, διά τον οποίον καυχώνται σήμερον οι Ευρωπαίοι. Α ν και η σημερινή Ελλάς δεν είναι πλέον ηαρχαία ευδαίμων Ελλάς, η φεγγοβόλος εκείνη εστία, εκ της οποίας διεσκορπίζοντο εις τους πλέον απομεμακρυσμένους ορίζοντας αι ευεργετικαί του πολιτισμού ακτίνες· αλλ' όμως ανεγερθείσα μετά 15 αιώνων τυραννίαν και δουλείαν, συγκατηριθμήθη εις την μεγάλην οικογένειαν των αυτονομουμένων εθνών, παρέχουσα τας πλέον ευπαρηγόρους ελπίδας λαμπρού μέλλοντος, και αρχομένη να διατρέχη ευζώνως το στάδιον του μεγάλου προορισμού της. ρεινή και εύφορος. τα προϊόντα της είναι σίτος, αραβοσίτιον, κριθή, ορύζιον, σταφίς Κορινθιακή, έλαιον, βαλανίδιον, κηκίδιον, πρινοκόκκιον, οίνος, σύκα, μαλλία, τυρίον, βούτυρον, μέταξα, κηρίον, ταβάκος, μάρμαρα, σμιρίγλιον, γαιάνθρακες.

[

]

Θρησκεία επικρατούσα εις την Ελλάδα είναι η της Ανατολικής ορθοδόξου Εκκλησίας" αλλά και όλαι αι άλλαι θρησκείαι είναι ανεκταί. Διά Β.

Διατάγματος του 1833 ετους η διεύθυνσις της Εκκλησίας εναπετέθη, υπό την κυριαρχίαν του Βασιλέως, εις την ονομαζομένην Ι ε ρ ά ν Σ ύ ν ο δ ο ν , συνισταμένην από ένα Πρόεδρον και 4 μέλη, εκ των επισκόπων του κράτους. Κατά τον προϋπολογισμόν του ενεστώτος έτους (1842) τα μεν έσοδα του κράτους ανέβησαν εις 18.879.579 δραχ. τα δε έξοδα εις 19.178.091. Η ναυτική δύναμις της Ελλάδος συνίσταται από 25 πλοία, ήγουν 2 κορβέττας, 2 ατμοκίνητα, 1 βρίκιον, 4 γολέτας, 2 κότερα, 12 κανονοφόρους και 2 φορτηγά" το δε εμπορικόν ναυτικόν απαριθμεί έως 4.500 σημαίας. ο της ξηράς στρατός εν καιρώ ειρήνης είναι 3.500. Εκπαιδευτικά δε καταστήματα είναι εις την Ελλάδα 1 Πανεπιστήμιον το του Όθωνος λεγόμενον" 4 Γυμνάσια και 46 Ελληνικά σχολεία, όπου εκπαιδεύονται 3.500 νέοι" 251 δημοτικά σχολεία αλληλοδιδακτικά, οπού διδάσκονται 25.000 αρρενα και κοράσια.

[

]

Άρθρο για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και τα εν χρήσει βιβλία ιστορίας

. . . ως κείμενον ελληνικής ιστορίας έχουσι και εις τούτο το σχολείον την εις τα άλλα σχολεία του Κράτους εισαχθείσαν συνοπτικήν ιστορίαν του Γολδσμίθ. Αρκεί να γνωρίζη τις τί ήτον ο Γολόσμίθ διά να κατανοήση την αξίαντωνσυγγραμμάτων του ως βιβλίων διδακτικών. άνθρωπος άστατος εκ γεννετής, αναγκασθείς να σπουδάση την νομικήν και την ιατρικήν και μηδετέραν μαθών, πλανηθείς έπειτα έτη πολλά και ποριζόμενος τα προς το ζην παίζων τον αυλόν εις τους διαβάτας, επανήλθεν εις την Αγγλίαν βαρυνθείς τον πλανήτην βίον και μετά πολλά παθήματα αμηχανήσας απεφάσισε να γενή συγγραφεύς" και συνέγραψε τω όντι και διεκρίθη διά την ευφράδειαν και κομψότητα του ύφους του. Αλλ' άριστος μόνον τεχνίτης του λόγου, πλην πάσης παιδείας αμοιρος ευδοκίμησεν εις μόνα της φαντασίας τα γεννήματα" τα ιστορικά του συγγράμματα είναι όλα έργα βιομηχανίας απλής κατ' αίτησιν των βιβλιοπωλών συγγραφέντα και διά μόνον το κομψόν και γλαφυρόν του ύφους των τιμώμενα. Οι Άγγλοι τα δέχονται, ναι, εις τα σχολεία των, τα εισάγουσιν όμως όχι ως έργα ιστορικά αλλά διά το ύφος αυτών προς μόνην ανάγνωσιν. —ως Γεωγραφίαν έχομεν εις τα σχολεία πανάρχαιόν τι γεωγραφικόν συνταγμάτιον αρτίως εγκρίσει της αρχής μεταφρασμένον από του Γαλλικού. [

1

ηιστορία δεκυρίως μανθάνεται διάτης αναγνώσεως και όχι δια διδασκαλίας Άρθρο στην εφημερίδα Χρόνος για την έριδα των Γ.Γ. Παππαδόπουλου και Κ. Παπαρρηγόπουλου ως προς το μάθημα της ιστορίας (1845)

μένου του περί όνου σκιάς ζητήματος" τόσον πολύ συνήθως η ακρισία σκοτίζει του ανθρώπου τον νουν. Τούτο ο εσχάτως έπαθον και παρ' ημίν του γυμνασίου των Αθηνών οι φοιτηταί" μεγάλη μεταξύ αυτών ηγέρθη έρις περί του μαθήματος της ιστορίας, διά το οποίον κατατρίβουσι τρεις, τέσσαρας, πολλάκις και πέντε ολοκλήρους ώρας καθ' εκάστην ημέραν αντιγράφοντες το κείμενον, ακούοντεςτομάθημα και φιλονεικούντες περί αυτού. ο καθηγητής δε της ιστορίας αντί να διορθώση διά της ιστορίας και την ιδίαν αυτού κεφαλήνκαιταςτων μαθητών του, εσυγχίσθη και αυτός και τους ακούοντας αυτόν τοσούτον εσύγχισεν, ώστε το γυμνάσιον αληθής κατήντησεν βαβυλώνια. τού της ιστορίας ειρημένα, αφ' ου είδομεν, ότιοάνθρωποςδενησυχάζει, αλλ' έτι μάλλον τα πράγματα περιπλέκει και τας ταραχάς επιμόνως προκαλεί. Είναι δε γελοίον, ότι μάθημα το οποίον και ημείς, οίτινες μα τον Θεόν πολλά ίσως της ιστορίας μέρη τα γνωρίζομεν κάλλιον των παρ'ημίνιστορικών,και οι πλείστοι των ανθρώπων μόνοι των διδάσκονται, όχι μόνον απορροφά όλων των μαθητών του γυμνασίου την προσοχήν, αλλά και εις έριδας ενέβαλεν αυτούς. και διά τί; Διότι το γερό και μεγάλο κεφάλι, ο ειδικός καθηγητής της ιστορίας, δεν θέλει να μεταχειρισθή ως κείμενον του μαθήματος του βιβλίον τυπωμένον και υπό του υπουργείου συστημένον εις τα σχολεία, αλλ' επιμένει να διδάξη την ιστορίαν διά χειρογράφων. Αλλ' έχει λάθη το κείμενον, λέγει ο καθηγητής της ιστορίας, επί τούτω μάλιστα εξέδωκε και φυλλάδιον. Διά τί όμως σε μισθοδοτεί αδρώς η Κυβέρνησις ιστορικέ δάσκαλέ μου ; Διόρθωσον τα λάθη του κειμένου και προχώρει"

διότι είναι εντροπή να χρονοτριβή ο μαθητής και να κατασωτεύη το πολυτιμότερον ανάλωμα εις ιστορικού μαθήματος αντιγραφήν. Η ιστορία δε κυρίως μανθάνεται διά της αναγνώσεως και όχι διά διδασκαλίας.

[

]

το διδακτικώτερον και γενναιότερον μελέτημα Πρόλογος τον οποίο υπογράφει ο εκδότης Α. Κορομηλάς, Στοιχεία της Γενικής ιστορίας του Lévi, μετάφραση Κ. Παπαρρηγόπουλου (1845)

Ε ά ν η ιστορία περιοριζομένη εις εν έθνος η εις μίαν εποχήν, ήναι μάθημα διδακτικόν, η Γενική ιστορία όλων των εθνών και όλων των εποχών είναι αναμφιβόλωςτοδιδακτικώτερον και γενναιότερον μελέτημα αφ' όσα δύνανται ναασχολήσωσι τονανθρώπινοννουν. Αύτη διδάσκει πώς ήκμασαν και παρήκμασαν τα Κράτη, όσα, εν διαστήματι επτά χιλιάδων ετών, συνεκροτήθησαν μενειςταδιάφορα της οικουμένης μέρη, μέγα δε έλαβον όνομα διάτηνπολιτικήν σύνεσιν, την στρατιωτικήν ισχύν, την νομοθετικήν μεγαλοφυΐαν, την εμπορικήν και βιομηχανικήν ανάπτυξιν, την εις τα γράμματα και τας τέχνας επίδοσιν. Αύτη εξάγει από το πλούσιον αυτό ταμείον της πείρας αναλλοιώτους και γενικάς τινας αρχάς, αίτινες διέπουσιν αδυσωπήτως τας τύχας όλων των εθνών. Αύτη κηρύττει στεντορεία τη φωνή, ότι η φρόνησις, η αρετή, η παιδεία, ηεργασία,ηομόνοια,ηειςτουςνόμους υπακοή, σώζουσι και προάγουσι τα έθνη, όσω μικρά κ' εάν ώσι" και ότι απεναντίας η κοινωνίαειςτηνοποίανεπικρατεί η αμάθεια, η αργία, η ιδιοτέλεια, η διχόνοια, η βία και η σπουδαρχία, η κοινωνία εκείνη φέρει εντός αυτών των σπλάγχνων της τα σπέρματα της φθίσεως και του θανάτου.

[

]

Αλλ' η σπουδή της μεγάλης ταύτης επιστήμης είναι παρ' ημίν έτι ατελεστάτη - ως εις πολλά δε άλλα συνέβη, ηρχίσαμεν και ενταύθα να οικοδομώμεν όχι εκ θεμελίων, αλλ' από της στέγης, συγγράφοντες, διδάσκοντες και διδασκόμενοι την φιλοσοφίαν της ιστορίας, πριν η γνωρίσωμενοπωσούντηνΙστορίαν αυτήν, δηλαδή τα ιστορικά γεγονότα. Α ς παρηγορηθώμεν όμως διά τούτο, ενθυμούμενοι ότι έθνη πολύ ημών πρεσβύτερα εις το στάδιον του πολιτισμού μεμψιμοιρούσιν εισέτι διά την παρ' αυτοίς αμέθοδον διδασκαλίαν της Γενικής ιστορίας, και ας αγωνισθώμεν πάντες το κατά δύναμιννακαταστήσωμεν

σωμεν όσον οίον τε μεθοδικωτέραν και ευκολωτέραν την πολύτιμον ταύτην σπουδήν.

[

]

3. Επειδή η Γενική ιστορία είναι το κάτοπτρον της καθ' εκάστην εποχήν καταστάσεως της όλης ανθρωπότητος, δεν ήθελε βεβαίως επιτύχει του κυριωτέρου σκοπού της εάν παριστάνετο ε θ ν ο γ ρ α φ ι κ ώ ς και όχι σ υ γ χ ρ ο ν ι κ ώ ς " όθεν τα Σ τ ο ι χ ε ί α της Γ ε ν ι κ ή ς ιστορίας εκθέτουσι, κατά μίμησιν των αρίστων διδασκάλων, ως εν πίναξι την κατά πάσαν όσον ένεστιν εκατονταετηρίδα ιστορίαν όλων των εντός αυτής περιλαμβανομένων εθνών. 4. Επειδή εις των πρωτίστων σκοπών μας έπρεπε να ήναι,τοναευκολύνωμεν την εις την μνήμην του αναγνώστου διατήρησιν των απείρων ιστορικών γεγονότων, το εγχειρίδιον επιδιώκει συνεχώς την ευκολίαν ταύτην, συνθέτον αυτά και αποσυνθέτον μεθοδικώς, και α') χαρακτηρίζει πάσαν εκατονταετηρίδα κατά το επικρατέστερον αυτής γεγονός η πρόσωπον, β') προτάσσει πάσης εκατονταετηρίδος τα κεφαλαιωδέστερα γεγονότα, τας εφευρέσεις κλπ., έπειταγ') αναπτύσσει τα καθέκαστα, και επί τέλους ο) αναφέρει τας κρίσεις των περιφημοτέρων αρχαίων και νέων ιστορικών.

[

]

21 β αγνοούντες τους πατέρας των Πρόλογος του Κ. Παπαρρηγόπουλου στα Στοιχεία της Γενικής ιστορίας του Lévi (1845)

. . . Κατ' εμέ, η κυριωτέρα έλλειψις του ανά χείρας βιβλίου είναι, ότι δεν περιέχει την από της καταλύσεως της ελευθερίας μέχρι της ανακτήσεώς της ελληνικήν ιστορίαν. Ηδυνάμην ίσως να αναπληρώσω μέχρι τινός την έλλειψιν ταύτην, αλλά δεν έπραξα τούτο διά πολλούς λόγους, των οποίων ο κυριώτερος είναι, ότι το μεν εγχειρίδιον τούτο εφιλοπονήθη προς χρήσιν των εκπαιδευτικών μας καταστημάτων, το δε μέρος εκείνο της Ελληνικής ρίας δεν εκρίθη έτι εύλογον να παραδίδεται εις αυτά. Τούτο είναι βεβαίως παράδοξον, αλλ' είναι αληθές. έχομεν Σχολεία, Γυμνάσια και Πανεπιστημείον, εις τα οποία η νεολαία μας σπουδάζει όλας τας επιστήμας του κόσμου, εκτός μόνου του μεγίστου, του περιεργοτάτου και του διδακτικωτάτου μέρους της πατρίου ιστορίας. εν ω Άγγλοι, Γάλλοι και Γερμανοί ασχολούνται πρό τινων ενιαυτών, μετά μεγίστου ζήλου, εις την ιστορίαν του Ελληνικού Μεσαιώνος, ημείς οι Έλληνες, των οποίων η ιστορία αύτη είναι κτήμα, όχι μόνον δεν συναμιλλώμεθα προς αυτούς εις τας πολυτίμους αυτάς ερεύνας, αλλ' ουδ' όσα αυτοί έγραψαν φροντίζομεν να μάθωμεν, και, μετά θάρρους εξοβελίζοντες δύο χιλιάδας ετών από την βίβλον της υπάρξεώς μας, περιοριζόμεθα εις την σπουδήν της ιστορίας των αρχαίων Ελλήνων. Καλή και αναγκαία είναι η σπουδή της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας, αλλά παρορώντες την των μετέπειτα αιώνων, των οποίων, ούτως ειπείν, είμεθα άμεσα τέκνα, δεν είναι κίνδυνος μήπως ακούσωμεν να μας αφομοιώσωσι με τους δυστυχείς νόθους, οίτινες, αισχυνόμενοι ν' αναφέρωσιν, η αγνοούντες, τους πατέρας των, ανατρέχουσιν ακαταπαύστως εις τους πάππους και τους προπάππους αυτών ;

[

]

η πατρίς των θεώνκαι των ηρώων Στοιχειώδης Γεωγραφία τουΓ.Α. Βακαλόπουλου για τα Ελληνικά σχολεία (1848)

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ

ΕΥΡΩΠΗ

ΕΛΛΑΣ Όρια, θέσις και μέγεθος §. 35. Ε ν τω μέσω της ευρείας και πολυπατάγου παλαίστρας των εθνών, ήτοι επί του ομφαλού της εντός των Στηλών θαλάσσης, παρά την μεγάλην ταύτην πάσης φυλής και πάσης γλώσσης λεωφόρον, εγγύς του κέντρου της παγκοσμίου αγοράς κείται το εξαίρετον της οικουμένης μεταίχμιον, η πατρίς των θεών και των ηρώων, η πάλαι ποτ' ένδοξος και περιώνυμος Ελλάς. την μικράν ταύτην και περίρρυτον χώραν διασχίζουσι κόλποι πολλοί και βαθείς" πέριξ δε των ακτών αυτής νήσοι πολλαί και επίκαιροι επίκεινται, κύκλω δε αυτής περικάθηται η Ευρώπη, η Ασία και η Αφρική. η Ελλάς, την οποίαν αιματώδης και ηρωϊκός αγών απέσπασεν ηκρωτηριασμένην από του Τουρκικού ζυγού μετά τριών αιώνων δουλείαν, ορίζεται προς Β. υπό γραμμής, αρχομένης άνωθεν του Πτελέου λιμένος, εν τω Παγασητικώ κόλπω, και εκτεινομένης δυτικώς δι' όλης της σειράς του όρους Όθρυος μέχρι του Αμβρακικού κόλπου, παρά τον αυτόθι λιμένα της Κοπρίνης, προς ο. υπό του ιονίου πελάγους, προς Ν. υπό της Μεσογείου θαλάσσης και προς Α. υπό του Αιγαίου πελάγους.

[

]

Κλίμα, προϊόντα και εμπόριον §. 42. Εξαιρουμένων ορεινών τίνων χωρών της Πελοποννήσου και της Στερεάς, ένθα ο αήρ μήνας τινας του ενιαυτού είνε ψυχρός, αι λοιπαί έχουσι κλίμα τερπνόν, ευκραές και υγιεινόν. το δε έδαφος είνε εν γένει εύφορον και η θέσις θαυμαστή προς εμπορίαν. Η επιδεξιότης, φιλομάθεια και φιλοπονία των κατοίκων είνε μεγάλη, αλλά, διά τον οποίον υπέστησαν μακροχρόνιον δεσποτισμόν

σμόν, λείπουσιν εισέτι αι γνώσεις, όσαι συντείνουσιν εις την τελειοποίησιν της γεωργίας και την ανάπτυξιν της βιομηχανίας. τα κυριώτερα προϊόντα του τόπου είνε γεννήματα, σταφίδες κορινθιακαί, έλαιον, μέταξα, μαλλία, βαλανίδια, κρασία, μέλι, κηρίον, τυρίον, βούτυρον, σύκα, ερυθρόδανον (ριζάριον) κτλ. Υπέρ πάσαν άλλην βιομηχανίαν ακμάζει το θαλάσσιον εμπόριον, εκτεινόμενον εις όλους τους αιγιαλούς και παραλίους τόπους της μικράς Ασίας, Τουρκίας, Ρωσσίας, βορείου Αφρικής, Ιταλίας, Γαλλίας, Ισπανίας και πολλών άλλων χωρών το δε ηπειρωτικόν είνε ολίγου λόγου άξιον. Κάτοικοι, θρησκεία και γλώσσα

§. 43. οι κάτοικοι της Ελλάδος, απηνώς αποδεκατωθέντες από τα δεινά του πολέμου, φθάνουσιν ήδη εις τας 931.853, εξ ων 500.771 κατοικούσι την Πελοπόννησον, 250.865 την Στερεάν και 180.217 τας Νήσους. οι νυν Έλληνες, αν και κατά καιρούς υπετάγησαν αλλεπαλλήλως εις έθνη ετερογενή, ετερόγλωσσα και βάρβαρα, και υπέστησαν σκληράς καταπιέσεις, διέσωσαν όμως εναργείς και ανεξαλείπτους τους εξόχους εκείνους χαρακτήρας, διά των οποίων ανέδειξαν εις τον εκτεθαμβημένον κόσμον πάμπολλα ηρωϊκά κατορθώματα όμοια προς τα των ιδίων εαυτών περικλεών προγόνων. Λαλούσι δε την Α π λ ο ελληνικήν γλώσσαν, εκτός τίνων διεσπαρμένων καθ' όλην την Ελλάδα, οίτινες λαλούσιν εισέτι την Αλβανικήν. Επικρατούσα δε θρησκεία αυτών είνε ητηςΑνατολικήςορθοδόξου,διοικουμένη υπό πενταμελούς Ιεράς Συνόδου Αρχιερέων, εδρευούσης εις την μητρόπολιν του Βασιλείου" εις δε τας νήσους ευρίσκονται περί τας 35 χ. του Δυτικού δόγματος, έχοντες ιδίους Επισκόπους, διοριζομένους υπό του Πάπα και εδρεύοντας εις τας νήσους Νάξον, Θήραν, Τήνον και Σύρον. Πολίτευμα

§. 44. Η Ελλάς, υποδουλωθείσα το 146 π.Χ., έγεινε Ρωμαϊκή επαρχία και προσετέθη εις το Βυζαντινόν βασίλειον το 395 μ.Χ. Μετά ταύτα δε εισέβαλον και εποίκησαν αυτήν βάρβαρα έθνη, και ιδίως Σλάβοι και Αλβανοί, οίτινες συνεχωνεύθησαν μετά των κατοικούντων αυτήν Ελλήνων και εξελληνίσθησαν βαθμηδόν διά της πολυχρονίου μετ' αυτών επιμιξίας. εξουσιασθείσα δεέπειταυπότωνΦράγκων σταυροφόρων, υπό των Ενετών, και τέλος αλωθείσα υπό των Τούρκων,, ανεγνωρίσθη το 1827 οριστικώς ανεξάρτητος μετά ένδοξον και πολυετή επανάστασιν και ανηγορεύθη Κυβερνήτης αυτής επί επταετίαν ο περινούστατος Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Α π ό δε της περιωνύμου 3 7βρίου του 1843, εχουσα εντελή συνταγματικήν μοναρχίαν, βασιλεύεται υπό του ευκλεούς Όθωνος, δευτεροτόκου υιού του βασιλέως της Βαυαρίας, γεν-

γεννηθέντοςτην20 Μαΐου του 1815, και ελθόντος κατά πρώτον εις την Ελλάδα την 25 Ιανουαρίου του 1833.

[

]

Κάτοικοι, γλώσσα και παιδεία §. 66. Οι κάτοικοι της Ευρωπαϊκής Τουρκίας λογίζονται περί τα 9 εκατομ. συνιστάμενοι από πολλά ετερογενή και ετερόγλωσσα γένη, παραλλάττοντα απ' αλλήλων κατά τε τα ήθη, την θρησκείαν και την λοιπήν κοινωνικήν δίαιταν. Δεσπόζουσι δε όλων τούτων οι Οθωμανοί, οίτινες διακρίνονται μεν διά το ελευθέριον, φιλόξενον, μεγαλόδωρον, τίμιον, ειλικρινές, εύγνωμον, υπεροπτικόν, δεσποτικόν, άφροντι και ιλαρόν ήθος των, αλλ' υπνώττουσι νήδυμον ύπνον, και ουδόλως σχεδόν εγείρονται, βλέποντες την προς τας τέχνας καιεπιστήμας πρόοδον των πεφωτισμένων λαών, και την εξαίσιον αυτών προς την μάθησιν ανάπτυξιν. Η μάθησις των Οθωμανών περιορίζεται εις μόνον την ανάγνωσινκαιμελέτην της Αραβικής γλώσσηςκαιειςτηνερμηνείαντων ιερών της θρησκείας των βιβλίων. αι όχι ολίγαι αυτών βιβλιοθήκαι, συνιστάμεναι αι πλείσται εξ Αραβικών και Περσικών χειρογράφων, μένουσι σχεδόν ανερεύνητοι.Γλώσσα αυτών είνε η Τουρκική" η της αυλής όμως γλώσσα και των λεγομένων πεπαιδευμένων είνε η Αραβική, εις την οποίαν είνε γεγραμμένα και τα θρησκευτικά των βιβλία. Δεσποζόμενοι δε εισίν οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και ολίγοι Εβραίοι" όλοι δε ούτοι έχουσιν ιδίας γλώσσας και υπό των κρατούντων καλούνται Ραγιάδες.

[

]

εις βίος Εισαγωγή του Κ. Παπαρρηγόπουλου στο Α' βιβλίο του Εγχειριδίου της Γενικής ιστορίας (1849)

Η λέξις ι σ τ ο ρ ί α , εμφαίνουσα κατ' αρχάς την περί τίνος πράγματος η συμβάντος ληφθείσαν είδησιν, εδήλωσεν έπειτα την αφήγησιν των γνωσθέντων πραγμάτων η συμβάντων. η ο επιστήμη η κυρίως καλουμένη ι σ τ ο ρ ί αδενσημαίνει την αφήγησιν παντός οιουδήποτε συμβάντος, αλλά κατ' εξοχήν την έκθεσιν των γεγονότων όσα ανάγονται εις την κ ο ι ν ω ν ι κήν του ανθρώπου κατάστασιν.

[

]

Μέθοδος της ιστορίας ονομάζεται ο τρόπος καθ' ον διατάσσεται άπασα η ύλη και εκτίθενται τα κ α θ ' έ κ α σ τ α . άλλοτε εγίνετο λόγος εν τη Γενική ιστορία περί ποικίλων μεθόδων" αλλά σήμερον, κατά τον άνω δοθέντα ορισμόν της επιστήμης ταύτης, μία μόνη θεωρείται αληθώς γενικο-ιστορική μέθοδος, η εξής. Η όλη ιστορία της ανθρωπότητος θεωρείται, ούτως ειπείν, ως εις βίος" ο βίος ούτος διαιρείται, πρώτον, κατά τας διαφόρους αυτού ηλικίας (την αρχαίαν, τηνμέσην, την νέαν ιστορίαν)" έπειτα, εκάστη ηλικία υποδιαιρείται κατά την αλληλουχίαν των επικρατεστάτων ως προς την όλην ανθρωπότητα εθνών (Περσών, Ελλήνων, Ρωμαίων, Γερμανών, Αράβων κ.τ.λ.), ανδρών (Καρόλου του μεγάλου, Λουδοβίκου του ΙΔου κλπ.) η γεγονότων (της εκκλησιαστικής μεταρρυθμίσεως, της πολιτικής Ισορροπίας κλπ.)' τελευταίον, εντός των τμημάτων τούτων, τα κατ' ιδίαν συμβάντα εκτίθενται συναρμολογούμενα όσον ένεστι προς άλληλά τε (διά της εκθέσεως των αιτίων και αιτιατών) και προς τον όλον βίον της ανθρωπότητος. Αι τρεις κεφαλαιώδεις διαιρέσεις της Γενικής ιστορίας είναι,ωςπροϋπεδείχθη" α') η αρχαία ιστορία" β') η μέση ιστορία" γ') η νέα ιστορία.

Η αρχαία ιστορία απολήγει εις το 500 περίπου έτος μ.Χ., διότι περί τους χρόνους τούτους, καταλυθέντος του κατά την Δύσιν Ρωμαϊκού Κράτους υπό των αρκτώων εθνών, αφανίζεται ο αρχαίος πολιτικός, κοινωνικός και ηθικός κόσμος και θεμελιούται άλλος νέος. Η μ έ σ η ιστορία, απολήγει περί το 1500 ετος μ.Χ., διότι περί τους χρόνους τούτους συνέβησαν γεγονότα τινά (η εγκαθίδρυσις του οθωμανικού Κράτους εν τη Ευρώπη, η ανακάλυψις της Αμερικής και της Ευέλπιδος άκρας, η Εκκλησιαστική μεταρρύθμισις) τα οποία,ανκαιδενεπέφεραντοιαύτην ριζικήν περί την όψιν του κόσμου μεταβολήν, οίαν τα γεγονότα της 5ης μ. Χ. εκατονταετηρίδος, επενήργησαν όμως ουσιωδώς εις την τύχην και τας σχέσεις αυτού. Η ν έ α ι σ τ ο ρ ί α , προβαίνει μέχρι των καθ' ημάς χρόνων.

το σέβας προς τα καθεστώτα οδηγός της Αλληλοδιδακτικής του Ι.Π. Κοκκώνη, β' έκδοση (1850)

ΤΜΗΜΑ Γ'

Διδασκαλία. Περί των παραδιδομένων μαθημάτων. Περί

των

ΚΕΦ. Θ' βοηθητικών

γνώσεων

. . . Η διδασκαλία της γεωγραφίας θέλει περιορίζεσθαι εις την περιγραφήν του σχήματος και του μεγέθους της Γής, των ηπείρων, ωκεανών, θαλασσών, και των επισημοτέρων ορέων, ποταμών και πόλεων, των κυριωτέρων επικρατειών και εθνών. Η Ευρώπη πρέπει να περιγράφηται εκτενέστερον παρά τας άλλας ηπείρους, και η Ελλάς λεπτομερέστερον παρά τα λοιπά βασίλεια. ο πληθυσμός, τα ήθη, τα έθιμα, τα πολιτεύματα των κυριωτέρων εθνών, τα προϊόντα του τόπου, η βιομηχανία, το εμπόριον, κανέν φυσικόν φαινόμενον, κανέν ιστορικόν συμβάν η εφεύρημα αξιοσημείωτον, πρέπει ν'αναφέρηταιυπό του διδασκάλου μελετώντος άλλας εκτενεστέρας Γεωγραφίας παρά την εις χείρας των μαθητών διδομένην.

[

]

Η διδασκαλία της ιστορίας πρέπει ν' αρχίζεται από ιστορικά διηγήματα, συντόμους βιογραφίας των ενδόξων ανδρών, έπειτα διηγήσεις αξιοσημείωτων συμβάντων, φυλαττομένης της χρονολογικής τάξεως. Ταύτα δε πρέπει να λαμβάνονται από την ελληνικήν ιστορίαν κυρίως διδόμενα και ως προγυμνάσματα εις αποστήθισιν, και εις έκθεσιν ιδεών. Μετέπειτα θέλει αρχίζεσθαι γενική ιστορία συνοπτική, εκθέτουσα συντομωτάτας τινάς γνώσεις περί των προ των Ελλήνων αρχαίων εθνών των ονομαστοτέρων" εκτενεστέρας γνώσεις περί της Ελληνικής ιστορίας, ως εθνικής, βραχείας τινάς περί της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής.

Η διδασκαλία της ιστορίας θέλει δίδει αφορμάς εις τον διδάσκαλον να εκθέτη τας μεγάλας και κοινωφελείς πράξεις των ενδόξων ανδρών, τας αρετάς και κακίας, τους νόμους, τα ήθη, τα πολιτεύματα, τα αίτια της αυξήσεως καιεκπτώσεωςτωνεθνών,καιθέλει εμπνέει εις τους μαθητάς του την αγάπην τηςαρετήςκαιτηναποστροφήντηςκακίας, το σέβας προς τα καθεστώτα, τον πατριωτισμόν και τας κοινωνικάς αρετάς.

[

]

να διδαχθής απότα προπατορικά σου παραδείγματα

για

ιστορία της αρχαίας Ελλάδος του Th. Keightley, μετάφραση Σ.Αντωνιάδη τα Ελληνικά σχολεία (1850)

προς τον Ελληνικόν Λαόν.

ν' αφιερώσω εις σε, Λαέ της Ελλάδος, διότι αι πράξεις, αίτινες απεθανάτισαν τους προγόνους σου, είναι προ πάντων κτήμα ιδικόν σου, και διότισυπρο πάντων έχεις μέγιστον συμφέρον να την σπουδάσης και να διδαχθής απότα προπατορικά σου παραδείγματα. προς τούτο δε υπάρχουν και άλλαι ουχ' ήττον ουσιώδεις αιτίαι. Διατελέσας υπό δουλείαν δύο χιλιάδων και επέκεινα ενιαυτών, δενελησμόνησαςτηνευγενή καταγωγήν σου, αλλά διετήρησας τα υπέρ ελευθερίας γενναία αισθήματά σου, την γλώσσαν σου, την θρησκείαν σου,καιτην εθνικότητά σου, αντιπαλαίων αεννάως και καταβάλλων επί τέλους πάν ετ γενές στοιχείον, το οποίον ήρχετο να ενιδρυθή εις την γην σου. Κατά δε το 1821, ότε ήλθε το πλήρωμα του χρόνου, εξεγερθείς εκ του πολλάκις διακοπέντος πρότερον ύπνου της δουλείας, καίτοι άπειρος των πολεμικών, καίτοι απροπαρασκεύαστος, καίτοι στερούμενος όλων των αναγκαίων εις την μεγάλην επιχείρησιν της επαναστάσεως μέσων, ηδυνήθης, εμπνεόμενος μόνοναπότην ιεράν θρησκείαν σου, από τον άγιον υπέρ της ελευθερίας ενθουσιασμόν σου, και απότηνανάμνησιντωνκατορθωμάτων των ενδόξων προγόνων σου, ηδυνήθης,

λέγω, να εκπλήξης διά της τόλμης και των έργων σου και τον νεώτερον κόσμον, και,αντιπαλαίωνπροςγίγαντα, να νικήσης κατά τε ξηράν και θάλασσαν νίκας ανταξίας των εν Μαραθώνι, των εν Θερμοπύλαις, των εν Σαλαμίνι,τωνεν Πλαταιαίς, και εν Ευρυμέδοντι, και ν' αναδειχθής ανώτερος κατάτηνεπιμονήν και καρτερίαν και αυτών των προπατόρων σου. Ε ά ν δε ο υπέρ αυτονομίας αγών δεν προώδευσε, κατά τας προσδοκίας σου, και κατά τας προσδοκίας του πολιτισμένου κόσμου, αλλά μάλιστα και ωπισθοδρόμησε, και τον έσχατον εκινδύνευσε κίνδυνον, το αίτιον δεν είναι ούτε η αποδειλίασις ούτε οι αποκαρτέρησίς σου, αλλ' η εκ μόνηςτηςιδιοτελείας

λείας προελθούσα διχόνοια, ήτις κατά δυσμοιρίαν διηγέρθη εν τω μέσω σου. Είθε δε τα παθήματα των προγόνων σου, τα οποία θέλεις αναγνώσει εις την παρούσαν ιστορίαν, είθε τα ιδικά σου πρόσφατα παθήματα να σε διδάξωσι τααληθήσου συμφέροντα, και να σε προφυλάξωσιν από εκείνας τας πολιτικάς παρεκτροπάς, αίτινες επέφεραν βαθμηδόν την παρακμήν, και επί τέλους την καταστροφήν της αρχαίας πατρίδος σου. Προ πάντωνδεηεκλογήαντιπροσώπων, φίλων ειλικρινών του κοινού, και όχι του ιδιαιτέρου αυτών, συμφέροντος, είναι αντικείμενον άξιον της συντόνου φροντίδος σου.

η Ελληνική ιστορία είναι αναντιρρήτως η διδακτικωτάτη πασών των άλλων ιστοριών

για

Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος του Th. Keightley, μετάφραση Σ.Αντωνιάδη τα Ελληνικά σχολεία (1850)

. . . Ό τ ι δε η παρούσα Ελληνική ιστορία είναι κατάλληλος διά τα Ελληνικά σχολεία, απόδειξις πρόχειρος υπάρχει η εις τα σχολεία της Αγγλίας εισαγωγή της, ενώ δεν είναι ιστορία του έθνους. Οι δε νέοι της Ελλάδος οφείλουν αναμφιβόλως και πλειότερον χρόνον να δαπανώσι, και μεγαλητέραν προσοχήν να καταβάλλωσιν εις την σπουδήν της ιστορίας των προγόνων των παρά την νεολαίαν της Αγγλίας. Αφού διέλαβον περί του συγγράμματος και της μεταφράσεως, νομίζω αναγκαίονναομιλήσωτινά περί των αιτιών της ακμής και παρακμής της αρχαίας Ελλάδος, διότι ο αληθής και γνήσιος σκοπός της ιστορίας είναι διδάσκη διά του παρελθόντος βιοφελή μαθήματα προς τους παρόντας. Η Ελληνική ιστορία είναι αναντιρρήτως η διδακτικωτάτη πασών των

διότι είναι ποικίλη ως εκ του πολιτικού και κοινωνικού οργανισμού των αρχαίων πολιτειών. οι νεώτεροι λοιπόν Έλληνες, και μάλιστα οι ελευθερωθέντες, σπουδάζοντες αυτήν μετά προσοχής έχουν να διδαχθώσι πολλά και μεγάλα μαθήματα. οι προγονοί των ανυψώθησαν εις τον ανώτατον βαθμον του ηρωϊσμού, της φιλοπατρίας, της δόξης, της σοφίας, της ελευθερίας, της πολιτικής αρε τήςκαιτηςμεγαλοφροσύνης' από δε το ύψος τούτο εβυθίσθησαν εις τα σκότη της αμαθείας, της αδοξίας, της ιδιοτελείας, του εξευτελισμού, και τέλος, της δουλείας. Εξετάζοντες δε τας αιτίας της μιας και της άλλης καταστάσεως ευρίσκομεν εξ ενός μέρους, ότι οι αρχαίοι Έλληνες έφθασαν εις τοσαύτην περιωπήν δόξης, διότι ήσαν ποτέ προνοητικοί, και διέκρινον και ετίμων την αρετήν,απεστρέφοντοδεκαικατεδίωκον την κακίαν. εις τον Ηρακλέα, τον Θησέα και άλλους ήρωας ανήγειραν ναούς διά τας ηρωϊκάς πράξεις τωνκαιτας

προς την πατρίδα ευεργεσίας των' τον Κόδρον απεθέωσαν διά την αυταπάρνησιν και τον εκούσιον θάνατον του υπέρ της σωτηρίας της πατρίδος. [

3

Εξετάζοντες δε τας αιτίας της άλλης καταστάσεως αυτών, ευρίσκομεν εξ ετέρου μέρους, ότι η παρακμή και η πτώσις αυτών δεν προήλθεν άλλοθεν ειμή εκ του ότι εξέλιπε πάσα πολιτική αρετή από τον λαόν, και εισήχθη αντ' αυτής η διαφθορά' διότι τα χρήματα, τα οποία οι σύμμαχοι συνεισέφερον προς περιστολήν της πειρατείας και διατήρησιν της κατά θάλασσαν ασφαλείας, κατηναλίσκοντο κατά μέγα μέρος διά να διασκεδάζη ο λαός εις τα θέατρα, και διά να πληρόνωνται αδροί μισθοί εις τους όσοι παρευρίσκοντο εις τας συνελεύσεις και συνεδρίαζον ως δικασταί, και ούτως υπεθάλπετο η αργία και η διαφθορά του λαού- διότι αι συνελεύσεις συνεκροτούντο κατά μέγα μέρος από όχλον, και όχι από λαόν" διότι υπερίσχυον εις αυτάς οι αμαθείς, οι ιδιοτελείς, οι εμπαθείς και οι κόλακες του δήμου, ολέθριοι δημαγωγοί, ήτοι οι Κλέωνες, οι Υπέρβολοι, οι Κλεοφώντες, οι Δημάδαι, οι Υπερείδαι, τα μισθωτά όργανα της Περσίας και της Μακεδονίας" διότι αι σημαντικαί στρατηγίαικαιτααξιώματα της πολιτείας εδίδοντο εις τους ανικάνους και διεφθαρμένους" διότι οι τίμιοι, οι ικανοί και οι φιλοπάτριδες άνδρες, όχι μόνον παρηγκωνίζοντο, αλλά και κατεδιώκοντο και εθανατόνοντο αδίκως" διότι δεν ήθελον πλέον να στρατεύονται οι πολίται προς υπεράσπισιν της ελευθερίας της πατρίδος,αλλ'εστελλοντο μισθοφόροι εις την σημαντικήν ταύτην υπηρεσίαν" διότι αι διάφοροι πολιτείαι της Ελλάδος, διατελούσαι εις αένναον διχόνοιαν και πόλεμον, προσέτρεχον εις την Περσίαν ζητούσαι την χρηματικήν συνδρομήν της, και εκάστη τούτων εφιλοτιμείτο ποία της άλλης να φανή δουλοπρεπεστέρα, και να εξευτελισθή περισσότερον προς επιτυχίαν του σκοπού της" διότι τα δικαστήρια, συγκροτούμενα από τον αργόν και διεφθαρμένον όχλον, κατεδίκαζον ανεξαιρέτως όλους τους πλουσίους, τους οποίους τα στίφη των συκοφαντών ενεκάλουν εις αυτά, διά να ευχαριστώσι τον φθόνον και την ιδιοτέλειάν των, και ένεκα τούτου η κατάστασις του πλουσίου και του κτηματίου όχι μόνον δεν ήτον επίφθονος, αλλά και ελογίζετο μέγα δυστύχημα" και διότι προ πάντων αφηρέθη το προς την θρησκείαν σέβας, και ασυστόλως ελήστευον τα τε ιερά και όσια. Ταύτα και άλλα παρόμοια ελαττώματα και παρεκτροπαί επέφεραν την παρακμήν, την κακοδαιμονίαν, και τέλος την δουλείαν της αρχαίας Ελλάδος.

αρχαίων Ελλήνων, οι απόγονοί των δύνανται να οδηγηθώσιν άριστα εις πορείαν της νέας πολιτικής των υπάρξεως, μιμούμενοι τας αρετάς των προγόνων των, και αποφεύγοντες μετά μεγίστης προσοχής τα ελαττώματα και τας παρεκτροπάς αυτών.

δενυπήρχεν ως έθνος

για

Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος του Th. Keightley, μετάφραση Σ. Αντωνιάδη τα Ελληνικά σχολεία (1850)

. . . ούτως απετολμήσαμεν να διαγράψωμεν εις στενά όρια την ιστορίαν της Ελλάδος, αφ' ότου εξήλθεν από τα σκότη της μυθολογίας μέχρις ου απερροφήθη από τον απέραντον ωκεανόν της Ρωμαϊκής ιστορίας. Η δε Ελλάς εξεπλήρωσε το έργον, το οποίον ο κυβερνήτης του παντός ανέθεσεν εις αυτήν ανεχαίτισε την πρόοδον της Ασιατικής δεσποτείας προς την δύσιν ανέπτυξε σχεδόν πάν είδος πολιτικής υπάρξεως· έδωκεν εις τον κόσμον τέλεια πρωτότυπα παντός είδους φιλολογίας και καλλιτεχνίας' κατέδειξε τα δεινά της εμφυλίου διχονοίας και της ελλείψεως της πολιτικής ενότητος. Δύο δε χιλιάδες έτη παρήλθον αφ' ότου έκλεισεν η σκηνή της αυτονομίας της Ελλάδος,καιειςτο διάστημα τούτο, έρπουσα υπό τον δεσποτισμόν των αυτοκρατοριών της Ρώμης, του Βυζαντίου και της Τουρκίας δεν υπήρχεν ως έθνος. Τέλος πάντων εις τας ημέρας μας είδομεν την αναφάνισίν της εις την πολιτικήν σκηνήν,καιτο ζήτημα γεννάται, φυσικώ τω λόγω, οποία θέλει είσθαι η μέλλουσα τύχη της ; Αι διάφοροι φυλαί, αι συγκροτούσαι τον λαόν της, θέλουν απολαμβάνει άραγε τα αγαθά της ομονοίας και ενώσεως; Θέλει μιμηθή την αρχαίαν Ελλάδα κατά τας τέχνας, τα όπλα και την φιλολογίαν; Θέλειαποφύγειτηνεπιρροήντου ψυχρού και μαραντικού αέρος του αρκτώου δεσποτισμού; Ταύτα είναι ζητήματα, εις τα οποία δεν τολμώμεν ν' απαντήσωμεν. Ημείς ελπίζομεν τα βέλτιστα, αλλ' αι ελπίδες μας δεν είναι βέβαιαι, διότι παραδείγματαεθνικήςανανεώσεως είναι σπάνια εις τα χρονικά του κόσμου.

είχον προ οφθαλμών όλην την ελληνικήν φυλήν Πρόλογος του Σ. Σταθόπουλου στη Στοιχειώδη σειράν γεωγραφικών μαθημάτων για τα Ελληνικά σχολεία (1850)

Αδελφέ.

τεκμήριον της προς σε αγάπης μου, είχον προσδιορισθή διά να χρησιμεύσωσιν εις διδασκαλίαν εις τας σχολικάς τάξεις του εν Πάτραις γυμνασίου, όπου ήμην διορισμένος καθηγητής της γεωγραφίας. και πραγματικώς κατά το 1849 εδιδάχθη η πρώτη περίοδος, και κατά την μαρτυρίαν των διδασκάλων επέτυχε πληρέστατα. Μετά δε ταύτα περιστάσεις, αίτινεςεκώλυσαντηνπραγματοποίησιν του προορισμού των, επήνεγκον την εισαγωγήν των εις τας του Προπαιδευτηρίου τάξεις του ενταύθα ημετέρου Εκπαιδευτηρίου, εις δύο των οποίων εγώ αυτός εδίδαξα το μάθημα της γεωγραφίας. Η εκ της διδασκαλίας ταύτης προκύψασα άμεσος πείρα με ωδήγησε μεν αφ' ενός εις τας αναγκαίας μεταρρυθμίσεις και προσθήκας, μ' εστήριξε δε αφ' ετέρου, ως νομίζω, εις το κατάλληλον και σκόπιμον του εγχειρίδιου. Διά τούτο ετόλμησα να το εκδώσω εφέτος διά του τύπου, ενώ πέρυσι το παρέδωκα εις τους μαθητάς του ημετέρου καταστήματος αυτογραφημένον. Κατά την σύνταξιν των παρόντων μαθημάτων πρώτηναρχήν έθεσα,να μη συμπεριλάβω εις την ύλην τι ανώτερον των καταληπτικών δυνάμεων των παίδων, διά τους οποίους είναι προσδιωρισμένα τα μαθήματα ταύτα. Εννοώ δε κατάληψιν όχι τον εκ της αποστηθίσεως προερχόμενον ψιττακισμόν, αλλά τηνενδελεχή εννόησιν,δι' ης ο μαθητής καθίσταται ικανός να δώση λόγον περί των μεμαθημένων, και ν' απαντήση όπως δήποτε ερωτηθείς. Η αρχή αύτη είναι αναμφισβήτητος, και δεν έχει ανάγκην υποστηρίξεως. Διά τούτο λοιπόν ούτε την γην ως σώμα παρέστησα, ούτε περί του σχήματος αυτής επραγματεύθην, αλλά περιωρίσθην εις την διά του πίνακος παράστασιν της επιφανείας της. Διά τούτο απέκλεισα όλην την θεωρίαν των επί της γηΐνης σφαίρας διαγραφομένου γραμμών, αίτινες έχουσι σκοπόν τον προσδιορισμών του γεω-

γεωγραφικού πλάτους και μήκους, και αντικατέστησα ταύτα διά τίνος μηχανικού τρόπου, διά του οποίου δύναται ο μαθητής να προσδιορίση σχετικώς την γεωγραφικήν θέσιν εκάστου τόπου προς άλλον, τον οποίον λαμβάνει ως όριον τούτο δε, νομίζω, επαρκεί πληρέστατα διά την διδασκαλίαν της γεωγραφίας εις τας ρηθείσας τάξεις. Διά τον αυτόν λόγον δεν περιέλαβον, ούτε καν αφηγηματικώς, το εκ της κοσμογραφίας εις την γεωγραφίαν ανήκον μέρος" διότι αι σχέσεις της γης προς τον ήλιον, εκ των οποίων προκύπτουν τα φαινόμενα του ημερονυκτίου, των ωρών του έτους και του κλίματος είναι ακατάληπτον εις τους τοιούτους παίδας, ένεκα της μη υπαρχούσης αναγκαίας προπαιδείας και αναπτύξεωςτωννοητικών δυνάμεων. Πενταετής εξάσκησις του διδασκαλικού επαγγέλματος μοι παρέσχε πλειστάκις ευκαιρίαν να εξετάσω εις την μαθηματικήν λεγομένην γεωγραφίαν μαθητάς διαφόρων σχολείων, και είδον ότι οι ευφυέστεροι και επιμελέστεροι αυτών πολλά αποστηθίζουσι, πολλά εκ των μαθημάτων δύνανται, ερωτηθέντες, να είπωσιν, ουδέν όμως νοούσι. την δ' αιτίαν τούτου δεν ηδυνάμην τας πλείστας τουλάχιστον φοράς, ν' αποδώσω ούτε εις τους διδασκάλους, ούτε εις τους μαθητάς, αλλ' εις μόνην την ρηθείσαν ελλειψιν. Περιττόν νομίζω να λεπτολογήσω αποδεικνύων ότι τα εν τω εγχειριδίω περιεχόμενα δεν υπερβαίνουσι την κατάληψιν των μαθητών, δι' ους συνετάχθησαν, διότι τούτο είναι εις τα πλείστα προφανές. Κρίνω όμως αναγκαίον να είπω τινά αφορώντα τα κεφάλαια εκείνα, τα οποία διαλαμβάνουσι περί των πολιτικών και των κοινωνικών σχέσεων των διαφόρων εθνών. Ταύτα κατά πρώτην όψιν πιθανόν να φανώσιν εις τινας ως μη συνάδοντα με την προεκτεθείσαν αρχήν. Αλλά νομίζω ότι θέλουσι συμφωνήσει μετ' εμού εάν συλλογισθώσ ότι οι παίδες ζώντες εν τη κοινωνία και εν τη πολιτεία, αποκτώσι περί των σχέσεων αυτών λεληθότως ιδέας, των οποίων αν και δεν έχουσιν αφηρημένως

ακριβή γνώσιν, κατέχουσιν όμως το πρώτον σπέρμα, δυνάμενον διά της επιτηδείου οδηγίας και βοηθείας του διδασκάλου ν' αναπτυχθή και να παραγάγη την απαιτουμένην ιδέαν. Όστις δε αμφιβάλλει περί της επιρροής της κοινωνικής καιτηςπολιτικής καταστάσεως μιας χώρας και εις αυτά τα παιδία, εκείνος ας παραλάβη δεκαετή Ελληνόπαιδα προ της επαναστάσεως, προ της τρίτης και μετά την τρίτην Σεπτεμβρίου" η ας συμπαραθέσηδύοομήλικας,έναεκτης ελευθέρας Ελλάδος και ένα εκ της Τουρκίας" η ας παρατηρήση παίδα νεήλυδα εκ της Τουρκίας, και ας τον ίδη μετά εν η δύο έτη, και είμαι βέβαιος ότι θέλει πεισθή. Είναι αληθές ότι οι παίδες δεν δύνανται να εννοήσωσι την επιστημονικήν έκτασιν και σημασίαν της πολιτικής και κοινωνικής γεωγραφίας" τούτο όμως δεν απαιτείται, ούτε τα κεφάλαια ταύτα έχουσι τοιούτον σκοπόν αλλά προτίθενται μόνον να διαδώσωσιν οργανικώς συνδεδεμένας τας στοιχειώδεις αρχάς περί των αντικειμένων τούτων, αίτινες μελλουσι ν' αναπτυχθώσι τελειότερον εις το γυμνάσιον, και κατά τας απαιτήσεις της ειδικής επιστήμης

μης εις το πανεπιστήμιον. Η πείρα δε με εβεβαίωσεν, ότι ούτε αι σκέψεις μου ούτε αι υποθέσεις μου είναι ανυπόστατοι. Δευτέραν αρχήν ηκολούθησα να κατατάξω την ύλην τοιουτοτρόπως, ώστε έκαστον αυτοτελές μέρος αυτής ν' αποτελή εν οργανικόν σύνολον, από το οποίον είναι αδύνατον ν' αφαιρεθή τι, χωρίς το μένον να γείνηασαφές"καινατην διαθέσω ούτως, ώστε να προβαίνη η έκθεσις εκ των γνωστών προς τα άγνωστα, η να την συναρμολογήσω, καθόσον το επιτρέπει η φύσις αυτής, γεωμετρικώς προτάττων τας αναγκαίας ερμηνείας και μεταχειριζόμενος τα προηγούμενα προς διασάφησιν των επομένων. και τούτο μεν απητείτο διάναμη περιπέση ο μαθητής εις εντελή κυκεώνα, διδασκόμενος να ορίζη τα άγνωστα δι' άλλων αγνώστων, εκείνο δε ήτον επίσης απαραιτήτως αναγκαίον διάναμη μανθάνη μόνον ο μαθητής ποία όρη, ποίους ποταμούς, ποίον κλίμα κ.τ.λ. έχει μία χώρα, η να μην αποστηθίζη εν ενί λόγω κατάλογον ονομάτων, αλλά διά να δυνηθή να εννοήση ότι η κατάστασις αυτής είναι άμεσον αποτέλεσμα όλων των τοπογραφικών και φυσικών, των φυλετικών, και των πολιτικών αυτής σχέσεων. Διότι εις μόνην την μετ' αλλήλων συναρμολογίαν λαμβάνουσιν εκείνα πάντα σημασίαν, και δεν αποβαίνουσιν ως αι κρουσματικαί λέξεις ξένης τινός γλώσσης, τας οποίας τις έμαθε να λέγη χωρίς να εννοή. Είναι ανωφελές λ.χ. να μάθη ο παις ποίους κόλπους έχει η Ελλάς, εάν δεν μάθη συγχρόνως την θέσιν, την διεύθυνσιν αυτών, και ποίαν επιρροήν έχουσιν εις την τύχην αυτής. Είναι περιττόν να γνωρίζη τον Ρήνον και τον Δούναβιν, εάν δεν συνεξετάση και όλας τας λοιπάς σχέσεις αυτών, και προσδιορίση την ωφέλειαν, την οποίαν παρέχουσιν εις τας χώρας, δι' ων ρέουσι. Διά τούτο εις πάσαν περίοδον διακρίνονται τρία μέρη, το τ ο π ο γ ρ α φ ι κ ό ν , το φ υ σ ι κ ό ν και το π ο λ ι τ ι κ ο ν , εξ ων τα πρώτα πραγματεύονται περί των αμεταβλήτων σχέσεων των τόπων, οίτινες δεν υπόκεινται εις την επιρροήν των ανθρώπων, και σχηματίζουσι την βάσιν πάσης γεωγραφικής ερεύνης- το δε τρίτον συνεπιφέρεικαιτας εκ των ανθρώπων προερχομένας μεταβολάς και συνδυαζόμενον με τα λοιπά δύο αιτιολογεί και εικονίζει την κατάστασιν των πολιτειών. Γνωρίζω δε ότι κατά τας δύο ρηθείσας αρχάς ενεωτέρισα, παραλείψας την συνήθη οδόν αλλ' εστί» μοι προς τούτο δικαιολόγημα η του σοφού Ισοκράτους γνώμη, την οποίαν ήτο καλόν ν' ακολουθήσωμεν εις πολλά των πραγμάτων μας. επίσης ενεωτέρισα και ως προς την μέθοδον, καταθέσας μόνον τα τελικά συμπεράσματα, και αποφυγών, όπου ήτο δυνατόν, πάσαν αιτιολογικήν η εξηγητικήνέκθεσιν.Συνέταξα δε τα μαθήματα ούτω, διότι έχων υπ' όψιν πάντοτε τον μαθητήν επροσπάθησα να συμπεριλάβω, όσον μόνον πρέπει αυτός να μάθη και να εννοήση καλώς, και δεν ηθέλησα να τον επιφορτίσω σχοινοτενείς συζητήσεις, αίτινες τον κουράζουσι και τον απαμβλύνουσι. Διά να τα εννοήση όμως καλώς, ο μαθητής, απαιτείται η προφορική του διδασκάλου εξήγησις κατά

την παράδοσιν, ήτις θέλει αναπτύξει τα συνεπτυγμένα και καταδείξει την δι' ολίγων λέξεων υπεμφαινομένην αλληλουχίαν αυτών. Αλλ' ουχ ήττον είχον κατά την σύνταξιν προ οφθαλμών και τον διδάσκαλον, τον οποίον δεν επεθύμουν να καταδικάσω εις παθητικόν όργανον του εγχειριδίου, αλλ' ήθελον να τον καταστήσω αυτενεργόν, και έχοντα την ελευθερίαν να βαδίση προς το τελικόν τέρμα διά της εις αυτόν καταλληλοτέρας οδού, και να μορφώση την διά ζώσης φωνής διδασκαλίαν του προς την καταληπτικήν των ακροατών του δύναμιν, προς τον καιρόν και τας περιστάσεις. Διότι παρατηρημένον είναι, ότι η διά ζώσης φωνής και σύντονος διδασκαλία καθιστά καταληπτά, όσα ο μαθητής πολλάκις και ενδελεχώς μελετήσας δεν ηδύνατο να εννοήση εκ του βιβλίου. προς δε τούτοις ηθέλησα διά του τοιούτου τρόπου της συντάξεως να παρακινήσω εις προετοιμασίαν και προμελέτην τους διδασκάλους μας, πολλοί τωνοποίωνη περιορίζονται να εξηγήσωσι τα εν τω βιβλίω ευρισκόμενα, επαναλαμβάνοντες τα αυτά, η επιβάλλουσιν εις τους μαθητάς ν' αποστηθίσωσιν εν μέρος και την επιούσαν τους εξετάζουσιν ακροώμενοι, εάν καλώς το γνωρίζωσι. Διά την τοιαύτην όμως προετοιμασίαν και προμελέτην είναι ανάγκη συγγραμμάτων, και ως τοιαύτα δύναμαι να παραπέμψω τους φιλοτίμους διδασκάλους μαςειςτο υπ' εμού μεταφρασθέν, και εντός ολίγου εκδοθησόμενον εγχειρίδιον της γεωγραφίας διά τα γυμνάσια, το οποίον είναι εκτενέστερον, επιστημονικώτερον, αλλά κατά το αυτό συντεταγμένον σύστημα" και εις την μετάφρασιν της γεωγραφίας του Βάλβη, ήτις αν και ακολουθεί σύστημα διάφορον, περιέχει όμως άφθονον ύλην, ήτις δύναται να βοηθήση τον διδάσκαλον εις το να περιάψη τον σκελετόν του εγχειριδίου με σάρκας και νεύρα, και να τον παραστήσηειςτους μαθητάς του ως σώμα ζων. φυλάξω τα χρονικά όρια, και να αποφύγω το ελάττωμα, το οποίον έχουσιν όλα σχεδόν τα διδακτικά μας βιβλία. Εννοώ δε διατήρησιν χρονικών ορίων το δυνατόν της ακριβούς παραδόσεως ενός εγχειριδίου εις ωρισμένον χρόνον καθ' όλας τας απαιτήσεις της διδασκαλίας, αίτινες είναιημηεπιφόρτισιςτων μαθητών με μάθημα υπερβαίνον τας δυνάμεις των, η συχνή εξέτασις αυτών εις τα καθημερινά μαθήματα, και η συγκεφαλαιωτική επανάληψις μετά την αποπεράτωσιντωντμημάτων. Ημείς συμπεριλαμβάνομεν εις το ημέτερον κατάστημα προς τούτοις και ως τετάρτην απαίτησιν τους εγγράφους κατά μήνα διαγωνισμούς, οίτινες χορηγούσιν εις τον μαθητήν ευκαιρίαν να ενεργήση μόνος και να δείξη κατά πόσον εμελέτησε και κατενόησε τα διδαχθέντα. Η πραγματική διδασκαλία των μαθημάτων τούτων έδειξεν ότι εκάστη περίοδος επαρκεί δι' εν σχολικόν έτος, και εκπληροί όλας τας ρηθείσας απαιτήσεις. Νομίζω όμως ότι πολλοί θέλουσιν απορήσει, αφού ακούσωσιν, ότι οι μαθηταί δι' εν ολόκληρον έτος δεν θέλουσι διδαχθή περισσότερα των πέντε τυπογραφικών φύλλων. Αλλ' οι τοιούτοι ας συλλογισθώσιν ότι ο κύριος σκοπός της φοιτήσεως των

παίδων εις το σχολείον είναι να μάθωσι καλώς τα διδασκόμενα. Εκτόςδετούτου τα ολίγα ταύτα φύλλα περιέχουσι πολύ περισσοτέραν ύλην, παρ' όσην προϋποτίθησιν η τοπική αυτών χωρητικότης, και είμαι βέβαιος ότι οι διδάξοντες αυτά διδάσκαλοι δεν θέλουσι τα εύρει σύντομα. Πρέπει ακόμη να δώσω λόγον, διατί εχώρισα την ελληνικήν χερσόνησον απότηνΕυρώπην, και εξέθεσα ιδιαιτέρως την γεωγραφίαν αυτής. ιδού ποίαι σκέψεις με ωδήγησαν εις το συμπέρασμα το οποίον επραγματοποίησα. ας υποθέσωμεν εν Αθήναις μικρόν παιδίον εις ηλικίαν πέντε ετών. Αι τοπογραφικαίαυτούγνώσεις βεβαίως περιορίζονται εις τα της οικίας, της αυλής, του κήπου κ.τ.λ. Προϊούσης της ηλικίας του παιδιού αυξάνουσι και αι τοπικαί γνώσεις του" μανθάνει τους δρόμους της γειτονιάς, της οικίας, και τα διάφορα μέρη αύτης·έπειταεξαπλόνειτηντοπογνωσίαν του εις τας οδούς της πόλεως,τηναγοράν, τας εκκλησίας κ.τ.λ. Αυξήσαν δε έτι περισσότερον μανθάνει τα της περιοχής, την Ακρόπολιν, το Αστεροσκοπείον, τον Λυκαβηττόν, τον Υμηττόν, τα Εξωπόλια"καιμετά ταύτα τον Πειραιά, την Ελευσίνα, την Αίγιναν, την Σαλαμίνα, το Καλαμάκιον, και ούτως εφεξής. εάν τις λοιπόν ήθελε διδάξη την γεωγραφίαν εις το παιδίον τούτο, την φύσιν ακολουθών, έπειτα της περιοχής της, και μετά ταύτα της επαρχίας, η του νομού, τον οποίον κατοικεί. Κατά φυσικήν δε συνέπειαν πρέπει να διδαχθή το παιδίον μετά ταύτα την γεωγραφίαν της Ε λ ληνικής χερσονήσου, είτα της Ευρώπης κ.τ.λ. και να προβή ούτως εκ των πλησίον και γνωστοτέρων προς τα πόρρω και αγνωστότερα, και να μη ήναι ύποχρεωμένον αγνοούν τα της πατρίδος και τα των ποδών κείμενα, να πολυλογή περί των ξένων, τα οποία θέλουσιν είσθαι εις αυτό τόσον μάλλον ακατάληπτα, όσω δεν δύναται να τα παραβάλλη προς τα γνωστά πάτρια. Διάτούτοκαιο

ημέτερος περί σχολείων νόμος ορθώς την τοιαύτην της γεωγραφίας διαίρεσιν διατάσσει. Αλλά διατί δεν περιωρίσθης εις την γεωγραφίαν της Ελλάδος μόνον, ηδύνατό τις να μοι αντιτάξη, αλλά συμπεριέλαβες όλην την ελληνικήν χερσόνησον, και ελεπτολόγησας τόσον περί αυτής; Η απάντησίς μου είναι σύντομος" διότι ήθελον να δώσω εις τους ελληνόπαιδας οπωσούν ακριβή ιδέαν της σημερινής καταστάσεως της Τουρκίας, ώστε να γνωρίσωσι την όμορον πολιτείαν καλλίτερα, και αι περί αυτής γνώσεις των να μη περιορίζωνται εις τα απλά ονόματα της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας κ.τ.λ., και διότι ήθελον να προσφέρω εις την εν Τουρκία ομογενή νεολαίανεγχειρίδιον, εις τοοποίονναδύναται να μελετήση, αν και εν συντόμω, την γεωγραφίαν των τόπων τους οποίους κατοικεί. Είχον λοιπόν προ οφθαλμών όλην την ελληνικήν φυλήν, και επεθύμουν να καταδείξω εις την νεολαίαν το στάδιοντουμέλλοντοςτηςκοινής πατρίδος. αν δε η λεπτομέρεια αύτη ήθελε φανή μεγάλη, νομίζω ότι ο διδάσκαλος δεν θέλει δυσκολευθή να συντομεύση κατά τας ανάγκας των μαθητών το μέρος τούτο επιτηδείως, ώστε το μένον ν' αποτελή εν όλον τέλειον.

Ενταύθα ηδυνάμην να περάνω την προς σε επιστολήν μου' αλλά δεν δύναμαι να μη κάμω μνείαν περί μιας ελλείψεως, την οποίαν ίσως πολλοί θέλουσιν εύρει εις τα παρόντα μαθήματα. Εννοώ την έλλειψιν της αρχαίας γεωγραφίας. Η γεωγραφία ενός έθνους, η μιας χώρας έχει σκοπόν να καταδείξη την κατάστασιν εις την οποίαν ευρίσκεται το έθνος, η η χώρα εκείνη, εις ωρισμένην τινά εποχήν. Πηγάζει δε η κατάστασις αύτη, ως προανέφερον, εκ των τοπικών, φυσικών, εθνογραφικών και πολιτικών σχέσεων αυτής. και αι μεν δύο πρώται, ως αναλλοίωτοι μένουσαι πάντοτε σχεδόν αι αύται, δύνανται να διαγραφώσιν εις όλους τους καιρούς, και συμπεριλήφθησαν και εις τα παρόντα μαθήματα, καθότι και οι κόλποι, και οι ποταμοί, και τα όρη, και αι πεδιάδες, και οι νομοί κ.τ.λ. κατά το πλείστον κατάτααρχαία ωνοματίσθησαν.αιδε

εθνολογικαί και πολιτικαί σχέσεις εις παντοίας υποκείμεναι μεταβολάς, και πραγματικώς μεταβαλλόμεναι, δεν δύνανται να συμπεριληφθώσιν ειμή εις σύγγραμμα, πραγματευόμενον ειδικώς περί αυτής η εκείνης της εποχής. Διότι ποίας εποχής εθνολογικάς και πολιτικάς σχέσεις της αρχαίας Ελλάδοςεπρεπενα παραστήσω; της προ των Περσικών; της κατά τον Πελοποννησιακόν πόλεμον; της μετ' αυτόν; της Μακεδονικής εποχής, η της εποχής της Αχαϊκής συμμαχίας; έπρεπε δε μίαν των πολιτειών η όλας να εξετάσω; Εννοείς καλώς εκ τούτων ότι το τοιούτον δεν είναι ούτε της στοιχειώδους, ούτετηςιδίως,αλλά της ιστορικής εν γένει γεωγραφίας έργον, ήτις και άλλον σκοπόν έχει, και άλλην οδόν βαδίζει. Διά τούτο παρέλειψα να παραγεμίσω και τα φύλλατουεγχειριδίου, περιγράφων τα μνημεία των πόλεων, αναφέρων τους ενδόξους άνδρα τους οποίους εγέννησαν, και επεμβαίνων ούτως εις το στάδιον του ιστορικού. Γνωρίζω, ότι εμακρηγόρησα υπέρ το δέον, αλλά νεωτερίσας είχον ανάγκην να δώσω λόγον περί των νεωτερισμών, διά να μη φανώαπερισκέπτωςτα καθεστώτα μεταβάλλων. Αποφεύγω δε την επίκρισιν τούτων, διότι επιθυμώ την ειρήνην, και δεν έχω σκοπόν να κάμω επίδειξιν. Ήθελον εκδώσει τα παρόντα μαθήματα και άνευ προλόγου, εάν δεν εφοβούμην μήπως παρεξηγηθή η σιωπή μου. Σύνοιδα καλώς, ότι ουδέν τέλειον παρήγαγον, και ότι το εγχειρίδιον πιθανόν να έχη πολλάς ελλείψεις. Διά τούτο θέλω είσθαι ευγνώμων εις όλους, όσοι περί την γεωγραφίαν ασχολούμενοι, ήθελον ευαρεστηθήναμοιανακοινώσωσι τας παρατηρηθείσας ελλείψεις, διά να τας λάβω, εάν ήναι ορθαί, υπ' όψιν εις μέλλουσαν έκδοσιν. Τινά των ουσιωδεστέρων παροραμάτων διώρθωσα προτάξας αυτά. τα λοιπά ελπίζω ότι θέλουσι μοι τα συγχωρήσει οιεπιεικείς αναγνώσται μου.

η δε μεταγενεστέρα και σύγχρονος ιστορία παρεωράτο Προλογικό σημείωμα του εκδότη Α. Κορομηλά, Ιστορία του Ελληνικού έθνους τουΚ.Παπαρρηγόπουλου για τα σχολεία (1853)

ΑΓΓΕΛΙΑ

τούντο συνήθως άχρις αλώσεως της Κορίνθου υπό των Ρωμαίων η δε μεταγενεστέρα και σύγχρονος ιστορία παρεωράτο. την έλλειψιν ταύτην, αναιτιολόγητον άλλως, πρώτος ο καθηγητής Κύριος Κ. Παπαρρηγόπουλος ανεπλήρωσε διά του ανά χείρας ιστορικού πονήματος, το οποίον, διά την ευκρίνειαν και ακρίβειαν της εκθέσεως, διά το περί την διαίρεσιν των ιστορουμένων ευμέθοδον, και τας λοιπάς του ιστορικού λόγου αρετάς, όσαι διακρίνουσι τον κάλαμον του Κυρίου Παπαρρηγοπούλου, εντυπόνον εις τας καρδίας των ελληνοπαίδων τας προγονικάς αρετάς, θέλει τους συνεθίση, είμεθα βέβαιοι, να θεωρώσι τα από τούδε συνηνωμένα τα του Θεμιστοκλέους, του Κίμωνος, του Βρασίδου, του Πελοπίδου, και των άλλων της αρχαιότητος αριστέων ονόματα με τα του Βότζαρη, του Μιαούλη, του Κολοκοτρώνου, του Καραΐσκου και των λοιπών της νεωτέρας Ελλάδος αγωνιστών, και τα τρόπαια της Κλεισόβης, του Βαλτεσσίου,τουΚαφηρέως και της Μυκάλης κατ' ουδέν ελαττούμενα των αρχαίων εκείνων της Σαλαμίνος, των Πλαταιών, των Θερμοπυλών κ.τ.λ. Η δε τιμή του αξιολόγου τούτου βιβλίου διά την σπουδάζουσαν νεολαίαν προσδιωρίσθη εις Δρ. 3. Εν Αθήναις, τη 15 Φεβρουαρίου 1853. ο

εκδότης ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΟΡΟΜΗΛΑΣ

ήσαν όμως Έλληνες ιστορία του Ελληνικού έθνους του Κ. Παπαρρηγόπουλου για τα σχολεία (1853)

. . . ο βασιλεύς της Μακεδονίας Φίλιππος, ο οποίος, τω 338, καθυπέβαλεν εις την εξουσίαν του όλην την Ελλάδα, δεν ήτο ξένος" οι Μακεδόνες, αν καιμηαναφερόμενοιειςτουςαρχαιοτάτους χρόνους της Ελληνικής ιστορίας, ήσαν όμως Έλληνες" ιδίως δε οι βασιλείς αυτών έλεγον εαυτούς απογόνους του Ηρακλέους, και οι άλλοι Έλληνες τους εθεώρουν ως ομογενείς, διότι εδέ χοντο αυτούς εις τους ολυμπιακούς αγώνας, εις τους οποίους ουδείς εγίνετο δεκτός ν' αγωνισθή αν δεν ήτο Έλλην. Η Μακεδονία λοιπόν ήτο κατ' αρχάς μία από τας πολλάς εκείνας μικράς Ελληνικάς βασιλείας, τας οποίας είδομεν ειςτουςαρχαιοτάτους χρόνους της Ελλάδος. έπειτα η βασιλεία δεν κατηργήθη εις την χώραν εκείνην, καθώς εις το μεγαλήτερον μέρος της άλλης Ελλάδος, αλλά διετηρήθη" προς τούτοις οι Μακεδόνες, επειδή κατώκουνειςτηνβορειοτέραν ακραν της Ελλάδος, και είχον τριγύρω των πολλά βάρβαρα έθνη, μεταοποίαήσαν εις ακαταπαύστους πολέμους, δεν ειμπόρεσαν να προκόψωσιν όσον οι άλλοι Έλληνες εις τα γράμματα και εις τας τέχνας" και επί Φιλίππου ακόμη είχον ομοιότητά τινα με τους παναρχαίους Έλληνας, όπως περιγράφει αυτούς ο Όμηρος επί του Τρωικού πολέμου. Αλλ' οι Μακεδόνες δεν

έμειναν πάλιν όλως διόλου απαίδευτοι" είχον έκπαλαι φιλικήν σχέσιν μετους Αθηναίους" έπειτα ωφελήθησαν πολύ και από τας αποικίας τας οποίας οι κάτοικοι της κυρίως Ελλάδος είχον κτίσει εις τα παράλια της Μακεδονίας" επί του Πελοποννησιακού πολέμου, εγνωρίσθησαν πολύ και με τους Σπαρτιάτας, τωνοποίωνήσαν τότε σύμμαχοι κατά των Αθηναίων. Περί δε τα τέλη του πολέμου εκείνου, εβασίλευσεν εις την Μακεδονίαν ο Α ρ χ έ λ α ο ς , όστις είναι ο επισημότερος βασιλεύς αυτής προ του Φιλίππου, και περισσότερον από όλους τους προκατόχους του εφρόντισε να μεταδώση εις το έθνος πολλάεκτων αγαθών τα οποία είχον προ καιρού οι άλλοι Έλληνες" διότι αυτόςέκτισετας πρώτας μεγάλας πόλεις της Μακεδονίας, κατεσκεύασε λεωφόρους, δηλαδή με-

μεγάλους δημοσίους δρόμους, εδίδαξεν εις τους υπηκόους του πώς να γεωργώσι καλήτερον την γην και έφερεν εις την Μακεδονίαν πολλούς Έλληνας ποιητάς και τεχνίτας.

γεννά έννοιαν όλως απρεπή περί της σεμνότητας της αρχαίας ελληνικής ιστορίας ΈκθεσητουΘ. ΜανούσηγιατηνΙστορίαν του Ελληνικού έθνους του Κ. Παπαρρηγόπουλου (1853)

προς

το

επί

των

Εκκλησιαστικών και της Παιδεύσεως υπουργείον.

Δημοσίας

Λαβούσα η Επιτροπή υπ' όψιν την προς αυτήν πεμφθείσανιστορίαντου Ελληνικού έθνους, προς διδασκαλίαν των παίδων, υπό Κωνστ. Παπαρρηγοπούλου παρατηρεί περί αυτής τα εξής. Ό τ ι η Ελληνική ιστορία, ως πάτριος ιστορίααποτελείμέρος κύριον της διδασκαλίας εις όλα τα εκπαιδευτικά καταστήματα και είναι απαραίτητος εις πάντα και μετρίας τυχόντα αγωγής,τούτο ουδεμιάς χρήζει αποδείξεως. Η Επιτροπή εξέθεσεν άλλοτε και γνώμην περί του πώς πρέπει να ήναι συντεταγμένη Ελληνική ιστορία αν μέλλη να φέρη καρπόν και ωφέλειαν. Τοιούτου είδους διδακτικόν βιβλίον της Ελληνικής ιστορίας δεν ήτο ίσως δύσκολον να ευρεθή εις τα τοιούτων συγγραφών πλουτούσας σοφάς ευρωπαϊκάς γλώσσας, αγγλικήν, γαλλικήν και γερμανικήν, το οποίον μεταγλωττισθέν και προς την ημετέραν χρείαν μεταρρυθμισθένεδύνατονα συντελέση άριστα προς τον σκοπόν. ούτου διδακτικού βιβλίου αυτός. Αξιέπαινος βεβαίως φιλοτιμία" δυσχερές όμως το έργον, και καθόσον αφορά το προκείμενον ανεπιτυχές. ο ρηθείς συγγραφεύς εις το παρόν σύγγραμμα αυτού, διωρισμένον εις διδασκαλίαν των παίδων, δεν έμεινε ουδέ εντός των μέχρι τούδε παρά πάντων των ιστορικών τεθέντων ορίων της Ελληνικής ιστορίας, μέχρι της απολεσθείσης Ελληνικής αυτονομίας, αλλ' έσυρεν εις τον κύκλον αυτού και άλλα μέρη, τα οποία συνήθως δεν θεωρούνται ως αποτελούντα μέρος αυτής, καθώς π.χ. την ιστορίαν του Βυζαντινού κράτους, το οποίον και αυτός ο ίδιος εις άλλο αυτού σχεδόν σύγχρονον πόνημα ονομάζει «Ανατολικόν τμήμα του ρωμαϊκού κράτους». Ωσαύτως την ιστορίαντηςΣυρίας επί των Σελευκιδών και της ΑιγύπτουεπίτωνΠτολεμαίων

ων. Α ν εννοή ότι η Ελλάς εξετείνετο μέχρις ου εξετάθη ελληνική εξουσία και γλώσσα υπό των Μακεδόνων, ο αυτός λόγος υπήρχε και περί Βιθυνίας, Περγάμου και αυτής της Βακτριανής. και τους Ιλλυριούς δε, ομολογουμένως φυλήν σλαυϊκήν, θέλει Έλληνας. Τέλος δε προσήρτησε και την ιστορίαν του ελληνικού υπέρ της αυτονομίας αγώνος. Περί ταύτης τω όντι δεν έχει χώραν άλλη εύλογος ένστασις, ειμή ότι η ιστορία αύτη δεν μετέβη ακόμη εντελώς εις την επικράτειαντουπαρελθόντος, διότι πολλά έτι των κυριωτάτων προσώπων υπάρχουσιν ακόμηεντοις ζώσι, και τα κατ' αυτόν γεγονότα δεν συνεγράφησαν ακόμη υπό ικανών και αξιοπίστων ανδρών, ούτε έλαβον χαρακτήρα αδιαφιλονεικήτων ιστορικών αληθειών. Προσέτι δε εις το μέρος τούτο —το οποίον ενταύθα δεν εξετάζεται κατά την ιστορικήν αυτού αξίαν, εμπαρόδω δε μόνον παρατηρείται ότι έγινε εις το κοινόν ικανός λόγος, ότι εν αυτώ δεν ετηρήθη ακριβώς η ιστορική δικαιοσύνη— εδόθη έκτασις τοσούτον υπέρμετρος, ώστε ηαρχαία ελληνική ιστορία,καιμάλιστα η λαμπροτάτη αυτής περίοδος, φαίνεται ως μικρόν τε και πενιχρόν της νεωτάτης ταύτης παράρτημα' διότιημεν αρχαία ελληνική ιστορίαμέχρι της υποδουλώσεως εις τους Ρωμαίους περιλαμβάνει σελ. 73, η δε εντεύθεν διά του υπολοίπου μέρουςτηςαρχαιότητος καιτων μέσων αιώνων και των νεωτέρων χρόνων μέχρι της αρχής της επαναστάσεως σελ. 57, η δε της επαναστάσεως μέχρι της σήμερον πληροίτουπόλοιποντου βιβλίου, ήτοι 100 σελίδας. Καθόλου δε η αρχαία ελληνική ιστορία, της οποίας η μάθησις είναι ο κύριος σκοπός, καθώς εκτίθεται εν τω βιβλίω τούτω επέχει τόπον ουδέ οπωσούν πλήρους αναλυτικού πίνακος. Πλην και εις την ιστορίαν της επαναστάσεως παρατηρείται ανωμαλία, και ιδίως η σπουδαιοτάτη εποχή τουΚυβερνήτου εκτίθεται ατελέστατα. Η διάταξις αύτη του βιβλ —και αν αποδεχθώμεν ως ορθόν το σύστημα του συγγραφέως— είναι όλως ασύμμετρος, και εις μεν τους παίδας γεννά έννοιαν όλως απρεπή περί της σεμνότητας της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, το δε σύνολον γίνεται όχι ευσύνοπτον και δυσπαρακολούθητον, εις δε τους διδασκάλους καθίσταται δυσχερεσ η διδασκαλία. εκτός τούτων εισήξεν ο συγγραφεύς εις την αρχαίαν ελ κήν ιστορίαν και άλλην καινοτομίαν' την προ της καταστάσεως των Ολυμπιακών αγώνων αρχαίαν ελληνικήν ιστορίαν, εσπούδασαν οι μέχρι τούδε συγγράψαντες ελληνικήν ιστορίαν και παλαιοί και νεώτεροι,ναεξαγάγωσιεκτων μυθολογουμένων και εκ των παρά ποιηταίς και λογογράφοις λειψάνων, συνδέοντες αυτήν όπου το δυνατόν κατά το συνεχές προς την επομένην βεβαίαν ιστορίαν. ο συγγραφεύς ευρών εις τον νεώτατον συντάκτην ελληνικής ιστορίας τονΆγγλονΓρότην, κεχωρισμένως από της λοιπής ιστορίας πραγματευομέ την περίοδον της μυθικής και ποιητικής παραδόσεως μέχρι του 776 έτ. ώρμησε να μιμηθή την καινοτομίαν, μη αναλογιζόμενος ότι εις μεν το διεξοδικόν του Άγγλου σύγγραμμα είχεν αύτη τον αποχρώντα λόγον, αλλά δεν είχε χώραν εις τοιούτο επίτομον βιβλιάριον οίον το του Κ.Π. όπου το μέρος τούτο

διά την συντομίαν είναι όλως αδιανόητον και διακόπτεταιαηδώςηενότηςτης ιστορικήςαφηγήσεως.Εις τοιούτου είδους βιβλία δεν φαίνεται ότι εδοκιμάσθη ο τρόπος του Γρότου ουδ' εις αυτήν την πατρίδα αυτού ως αποδεικνύει η προ μικρού εκδοθείσα σύνοψις της ελληνικής ιστορίας συνταχθείσα υπό Schmitz κατά Θορσύαλλον και Γρότην. Τοσαύτα αρκούσι περί της εν γένει οικονομίας του βιβλίου, ήτις, με λύπην αυτής παρατηρεί η Επιτροπή, καθιστά αυτό απρόσφορον προς ον συνετάχθη σκοπόν, την διδασκαλίαν των παίδων. Τοιούτου είδους συγγράμματα, προσδιωρισμένα μάλιστα, ως θέλει ο συγγραφεύς εις από στήθους μάθησιν, πρέπει να διακρίνωνται και διά μεγίστης ακριβείας, ορθότητος, κυριολεξίας και κομψότητος περί τε τα πράγματα και την γλώσσαν.

αλλά περί τούτου δεν κάμνομεν παρατηρήσεις, διότι απαιτεί μακράν πραγματείαν, θέλομεν δε σημειώσει ολίγα τινά, εκ πολλών, αναφερόμενα εις το λεκτικόν. Σελ. 4. οι άνθρωποι εφύτρωσαν από την γην. Σ.6. Η Λακωνική πανταχού λέγεται Λακωνία, κατά το παρ' Έλλησι άγνωστον Laconie των νεωτέρων. Σ. 9. ο Ποσειδών κτυπήσας την πέτραν με την τρίαιναν αυτού παρήγαγε κρήνην αλμυράν, η οποία εσώζετο και βραδύτερον. Τούτο το βραδύτερον επικρατεί δι' όλου του βιβλίου, αντί του ύστερον, έπειτα, μετά ταύτα, τα οποία δεν μεταχειρίζεται παντελώς ο συγγρ. Παρομοίως μεταχειρίζεται ωςεπίτο πλείστον το αφ' ής εποχής, αντί του αφ' ου. — Σ. 11. ο Δεκαλίων. . . επεβιβάσθη τελευταίον επί της κορυφής του Παρνασσού. — Σ. 13 ο Φρίξος γράφεται πεντάκις Φρύξος. Σ. 13. τον Ελλήσποντον ονομάζει πορθμόν χωρίζοντα το Αιγαίον πέλαγος από την Προποντίδα.—Σ. 17. ο Ελλην. στρατός εισχωρεί διά την Ασίαν. — Σ. 19. Λοκροί οι Οζόλαι αναφέρονται πάντοτε Οζόλαι Λοκροί. — Σ. 19. οι δύο άλλοι αδελφοί εξηκολούθουν ετοιμάζοντες. — Σ. 21. Κατεστάθησαν και εις την επί της στερεάς Ασίας Κύμην(ωςαν υπήρχε και νήσος η χερσόνησος Ασία). Σ. 23 Μνημονεύων τα διάφορα ονόματα τα οποία έφερον κατά τους αρχαιοτάτους χρόνους οι κάτοικοι της Ελλ. παραλείπει το Γραικοί. — Σ. 24. λέγει ότι αι ολυμπιάδες επανηγυρίζοντο κατά πάν τέταρτον έτος. — Σ. οΙ Είλωτες ήσαν δούλοι των άλλων δύο τάξεων (Σπαρτιατών και Περιοίκων όπερ ψευδές). Σ. 30. (εις τα περί νομοθεσίας του Σόλωνος ακρίτως και ατελώς εκτιθέμενα παραλείπεται η σεισάχθεια). — Σ. 31. οι στύλοι του ναού του ολυμπίου Διός λέγονται στήλαι.— Σ. 35. εν έτει 500 π.Χ. συνέβη εν περιστατικόν το οποίον συνετέλεσενειςτονα αποκτήσωσινοιΈλληνεςμεγάλην φήμην και δύναμιν (εννοεί την αποστασίαν τωνενΑσίαελλ.)—Σ. 36. οι στρατηγοί Δάτις και Αρταφέρνης κυριεύσαντες την Ερέτριαν επεβιβάσθησαν μετά στρατευμάτων εις τον Μαραθώνα.

Σ. 36. Κατετρόπωσαν αυτούς εις νίκην λαμπράν. ( Η όλη έκθεσις των περσικών πολέμων είναι ψυχροτάτη και άχαρις). ιδού πώς περιγράφεταικαιη λαμπροτάτη της Ελλην. παιδείας εποχή. «Τότε ήκμασαν ποιηταί μεγάλοι, ο Θηβαίος Πίνδαρος, ο Ελευσίνιος Αισχύλος, ο Αθηναίος Σοφοκλής, ο λαμίνειος Ευριπίδης. Τότε διέπρεψε και ο ιστορικός Ηρόδοτος, όστις λέγεται και πατήρ της ιστορίας και με πολλήν χάριν και ακρίβειαν περιέγραψε κατά Περσών πολέμους των Ελλήνων. — Τότε ήκμασε και ο μέγας ιστορικός Θουκυδίδης, Αθηναίος, όστις περιέγραψε τον πελοποννησιακόν πόλεμον εις σύγγραμμα το οποίον έως σήμερον θεωρείται αμίμητον. ο προαναφερθείς ρήτωρ Δημοσθένης, Αθηναίος ομοίως" ο Αριστοφάνης, Αθηναίος και αυτός, όστις εις τα κωμωδίας του ενέπαιξεν όλας τας κακίας των συμπολιτών του" ο δημιουργός της ιατρικής επιστήμης Ιπποκράτης ο Κώος. . . ο περιφ τατος και ευφυέστατος των μαθητών του Σωκράτους ήτο ο Αθηναίος επίσης Πλάτων. Εις τον Αριστοτέλην αποδίδεται απλώς το επίθετον πολυμαθέστατος. Σ. Η περιγραφή του σικελικού πολέμου έχει ως εξής: Ε ν ώ είχον τόσους εχθρούς πλησίον των επεχείρησαν τω 415, κατά συμβουλήν του Αλκιβιάδου, όστις ήτο ο ικανώτερος αυτών στρατηγόςκαιτονηνάγκασανναενώθή με τους Σπαρτιάτας. οΙ Συρακούσιοι εν τούτοις αντέστησαν γενναίως και μετηνσυνδρομήν των Σπαρτιατών κατέστρεψαν τω 413 όλον τον στόλον όλον τον στρατόν, τον οποίον είχον στείλει κατ' αυτών οι Αθηναίοι. Σ. 49. Οι κατά την μικράν Ασίαν Έλληνες παρεχωρήθησαν εις τους Πέρ Σ. 50. Νικώσιν περί Τεγύρας (αντί Τέγυραν). Σ. 52. Ενίοτε δε τινα των Ελλην.εθνώνείχον κοινόν ναόν, αφιερωμένον εις ένα από τους θεούς· (ο λόγος περί των Αμφικτυόνων). Σ. 54. και 55. προσάπτεται εσχάτη κακοήθεια εις τους Έλληνας, άνευ λόγων αποχρώντων. Σ. 58. ο Φίλιππος ήτο εκ φύσεως εις των συνετωτέρων βασιλέων. Σ. 61. Αλέξανδρος, ο βασιλεύς των Ελλήνων, επέρασενεις τηνΑσίαν.Σ. 68. απαντώμεν και Στερεοελλαδίτας. Ηθέλαμεν επισωρεύσει απειρίαν τοσούτων ακυρολογιών, εάν επροχωρούμεν μέχρι τέλους. — Πολλάκις ο μόνος πολιτικός η ηθικός λόγος των γεγονότων δίδεται διά του ωφελούμενοι και ωφεληθέντες εκ τούτου. Σ. 126. Λέγει ότι η Τεργέστη κείται εις την κορυφήν του Αδριατικού κόλπου. Σ. 94. Κρίνει περί των εις την Ελλάδα εισβαλόντων Σλαύων: Κατά την 8ην εκατ. τινές των Σλαύων επροχώρησαν και εις την κυρίως Ελλάδα και εις αυτήντηνΠελοπόννησον. επειδή όμως ήσαν πολύολιγώτεροιαπότουςΈλληνας, εδέχθησαν δε παρ' αυτών τον Χριστιανισμόν και την ελληνικήν γλώσσαν, όλως διόλου απέβαλον μετ' ου πολύ, εις την κυρίως Ελλάδακαιειςτην Πελοπόννησον την ιδίαν γλώσσαν και έπαυσαν ν' αποτελώσιν έθνος χωριστόν. Αυτό δε τούτο θέλει συμβή και εις τας βορειοτέρας ελληνικάς χώρας, όπου τινές των Σλαυϊκών φυλών διετήρησαν μέχρι τινός την γλώσσαν των, διότι

ήσαν περισσότεραι από εκείνας, αίτινες επροχώρησαν προς μεσημβρίαν. ούτε κατά την διάταξιν του πραγματικού μέρους, ούτε κατά το λεκτικόν αυτού εκπληροί τον σκοπόν προς ον συνετάχθη. Εν Αθήναις, 24 Αυγούστου 1853. η ο

Επιτροπή Θ. ΜΑΝΟΥΣΗΣ γραμματεύς ΣΤΕΦΑΝΟΣ Α. ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗΣ

Προλεγόμενα του Κ. ΙΙαπαρρηγόπουλου στο Β'βιβλίοιού Εγχειριδίου της Γενικής ιστορίας για τα γυμνάσια (1853)

. . . Εις την κατάταξιν των κατ' ιδίαν γεγονότωνηκολούθησατηνλεγομένην γενικοϊστορικήν μέθοδον, εχων υπογραμμόν και κατά τούτο, ως επί το πολύ, τον Σχλόσσερον. Καθ' εκάστην δηλαδή περίοδον, δεν ιστορήθη έκαστον

μονές τίνες της όλης αφηγήσεως, περί ους διεπλάκη η λοιπή της περιόδου ιστορία. ιδία δε δεν ιστορήθησαν τα δευτερεύοντα έθνη, ειμή οσάκις ήτο αδύνατον να συνυφανθώσι τα κατά τα έθνη ταύτα με τα πρωτεύοντα. και τούτων όμως των εθνών η ιστορία δεν εξετέθη όλως μεμονωμένη, αλλά συνεδυάσθη μετά τηςιστορίαςάλλωνοικείωνδευτερευόντων εθνών.

[

]

Διά μόνης της τοιαύτης μεθόδου, η γενική ιστορία συμπληροί τον αληθή αυτής καθολικόν χαρακτήρα και παύει του να ήναι μηχανικόν αθροισμα των κατ' ιδίαν εκάστου έθνους ιστοριών" διότι την γενικήν ιστορίαν δεν αποτελεί μόνη η είδησις της ιδιαιτέρας εκάστου έθνους ιστορίας, αλλά συγχρόνως και η γνώσις της εκάστοτε αμοιβαίας των εθνών σχέσεως και της εντεύθεν παραγομένης επιδράσεως αυτών εις την όλην τύχην της ανθρωπότητος. Εδέησε λοιπόν να ευρεθή τρόπος επιτήδειος εις το να παραστήση όσον ενδέχεται ζωηρότερον την κατά πάσαν περίοδον τοιαύτην σχέσιν και επίδρασιν- και αύτη είναι η γενικοϊστορική μέθοδος, την οποίαν και α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ν της Γενικής ιστορίας ευλόγως ωνόμασεν ο Λέων. Αλλ' η μέθοδος αύτη δεν είναι ομοιόμορφος παρά τοις συγγραφεύσι, μάλιστα ως προς την μέσην και την νέαν ιστορίαν.

Ελληνίς

τις

Πρόλογος της Π. Κουσκούρη στο εγχειρίδιό της Γεωγραφία της αρχαίας Ελλάδος (1854)

. . . Η ανατροφή, η μεμουσωμένη αγωγή, η επιρροή των νόμωνκαιτης θρησκείας και αι εκ τούτων διεγειρόμεναι εις την ψυχήν της νεότητος ιδέαι, όταν αναμιχθώσι με ευφυείς χαρακτήρας, οίτινες αναφύονται πάντοτε σύμφωνα με την ευκρασίαν των κλιμάτων και των χωρών ένθα οικεί το πλαστούργημα, απαρτίζουσι σύνολον προτερημάτων εις τον πολίτην και εις τας κοινωνίας εν γένει. Η δε προγονική εύκλεια, τα πατραγαθήματα και τα μητραγαθήματα, διαδραματιζόμενα υπ' όψιν της νεολαίας εμπνέουσιν εις αυτήν φρονήματα τοσούτον υψηλά και γενναία, ως τε από των σπλάγχνων της τοιαύτης κοινωνίας αναγεννώνται αριστήες, οίτινες καταπλήττουσι την ανθρωπότητα διά των αρετών αυτών, πληρούσι τας σελίδας της ιστορίας διά των μεγάλων πράξεων και ανυψούσιν εις το έπακρον τον εθνισμόν χώρας τινός" και εις το αληθές άθλον των αγώνων αυτών επακολουθεί η ευημερία και ευτυχία των πολιτών, ήτις εστίν η ουράνιος ημών αποστολή εις τον ενταύθα κόσμον. Προς τον σκοπόν τούτον τείνουσα και η Γεωγραφία αύτη, προτίθεται ίνα διδάξη την νεολαίαν, οποίαν σμικράν γωνίαν γης κατέχει η Νέα Ελλάς απέναντιτηςγης των προπατόρων μας, και αναφλέγουσα την διάπυρον αυτής φιλοτιμίαν, επαυξήση τον εις πάσαν ελληνικήν ψυχήν άσβεστον ζήλον, και την ευγενή άμιλλαν εις τον ευκλεά αγώνα του να επαναφέρωσι τας Μούσας εις την αρχαίαν αυτών εστίαν τον Παρνασόν και Ελικώνα, και να ανυψωθή η προσφιλής ημών πατρίς εις την δόξαν της αρχαίας Ελλάδος" της Ελλάδος εκείνης, ήτις κατά την αρχαιότητα ήτο πελώριος και καταπληκτική, και ήτις κατακαλύπτουσα κατά τους χρυσούς αιώνας της ιστορίας αυτής διά των κατοίκων και των αποικιών της όλας τας όχθας της Μεσογείου και του Εύξεινου, και ιδρύσασα τον θρόνον της, επί του Μ. Αλεξάνδρου και επί της κοσμοβοήτου Βαβυλώνος, εις τους βραχίονας του χρυσορρόου Νείλου, εγέννησε τους μεγαλητέρους νόας της αρχαιότητος, εμεγαλούργησε μυριάνδρους μητροπόλεις, ύψωσε

πύργους και ήναψε Φάρους εις τους πλοϊζομένους ! Αλλ' ο σκοπός ούτος είναι μέγας, είναι ιερός, και η επιτυχία άλλοις δέδοται' εν τούτοις, και εις μόνην την ελαχίστην αυτού επαφήν, εις μόνην την σμικροτάτην αυτού επιτυχίαν, θέλει εύρει γλυκυτάτην αμοιβήν, και θέλει λησμονήσει τους πόνους και τας αγρυπνίας Ελληνίς τις, ήτις είδε τας πρωτίστας ακτίνας του ήλιου υπό τους ψιθυρισμούς των καλαμώνων του Κνακίωνος, ελούσθη εις το μυστηριώδες ρεύμα του Ευρώτα, ηκροάσατο εκεί, εκεί εις την Βαβύκαν,ειςτοηκρωτηριασμένονυπό του πανδαμάτορος χρόνου μεγαλόλιθον Λεωνίδειον μνημείον, την μελωδικήν αρμονίαν της αηδόνος, αδούσης το πολεμηστήριον άσμα της εθνεγερσίας ημών. και τί γλυκύτερον δι' ημάς, ω Νεάνιδες της Νέας Ελλάδος, η όταν αναπνέουσαι την μυροφόρον αύραν της ελευθερίας, ανατρεφόμεναι και διδασκόμεναι εις ειδικά εκπαιδευτήρια, υπό την πατρικήν πρόνοιαν Σεβαστού Μ ο ν ά ρ χ ο υ και Σεπτής Α ν ά σ σ η ς , εξελθόντων από της πηγής των φώτιον, την σοφήν Γερμανίαν, και ου μόνον διανοούμεναι, αλλά και συγγράφουσαι, είπερ έξεστι, περί της προγονικής ημών ευκλείας, αμιλλόμεθα την ευγενεστέραν άμιλλαν, τις μάλλον συντελέσει εις τον εξευγενισμόν και την εύκλειαν της νυν Ελληνικής κοινωνίας; Ταύτα φοιβάζουσα προ πολλού, καίτοι από μεγάλα βάρη και μυρίας ανάγκας καταπιεζομένη, και εκδίδουσα ήδη το πονημάτιον τούτο, προσκαλώ Υ μ ά ς απάσας, ίν' αποδοθήτε εις τον ευγενή αγώνα" τα δ' έργα υμών, είθε αριστουργήματα γενόμενα, εμπνέουσιν εις την ελληνικήν νεότητα, την σπουδάζουσαν εις τα καταγώγια των Μουσών και επιστημών, και την μαχομένην ειςταχιονοσκεπή όρη της Πίνδου και του Ολύμπου, εις τας καρποφόρους πεδιάδας της Ηπείρου και Θεσσαλίας, φρόνημα ελληνικόν, και πυρ πολεμηφόρον, μέχρις ότου τα όρια της νυν Ελλάδος επεκταθώσιν επί των χωρών, ας περιγράφει η Γεωγραφία αύτη της αρχαίας Ελλάδος.

μετά γεωγραφικής εισαγωγής Πρόγραμμα ελληνικών σχολείων και γυμνασίων (1855)

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Κανονίζον τα μαθήματα, τα οποία θέλουσι διδάσκεσθαι του λοιπού εν τοις ελληνικοίς σχολείοις του Κράτους, και τας ώρας καθ' εβδομάδα διδασκαλίας ενός εκάστου αυτών. Τ ά ξ ι ς Α', ή τ ο ι

της

κατωτέρα. Ώραι καθ' εβδομάδα.

1. Ελληνικά (προς το παρόν εκ του Α' τόμου της Χρηστομάθειας Ραγκαβή, απ' αρχής μέχρι της 52 σελίδος, και Στράβωνος γεωγραφικά).. . 2. Γραμματικής το τυπικόν, μετά των απαραιτήτως αναγκαίων κανόνων 3. 4. 5. 6.

Αριθμητικής περίοδος Α' (κατά την του Γεράκη) ιστορία της παλαιάς Διαθήκης Γεωγραφία της Ελλάδος (και της Τουρκίας) Φυσική ιστορία (μέχρις ότου γίνη εναρξις του μαθήματος τούτου, αι ώραι αύται δύνανται να διατεθώσι παρά των διδασκάλωνυπέράλλου τινός των κανονισμένων μαθημάτων) 7. Καλλιγραφία

9

4 3 3

2 2 29

Τ ά ξ ι ς Β'. 1. Ελληνικά εκ του αυτού τόμου" ενύπνιον Λουκιανού, λόγοι εις Ευτρόπιον Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Ξενοφ. Κύρου παιδείας τα τέσσαρα πρώτα κεφάλαια, πλην του προοιμίου, και Κύρου Ανάβασις 2. Γραμματικής οι λοιποί κανόνες μετά των εξαιρέσεων και ανωμαλιών 3. Αριθμητικής περίοδος Β'

9

4

Ώραι καθ' εβδομάδα.

4. Φυσική ιστορία (ίδε την ανωτέρω σημείωσιν εν τη θέσει της φυσικής ιστορίαςτηςκατωτέρας τάξεως) 2 5. Γεωγραφίας" Ευρώπη 2 6. Ιστορία αρχαία (τα μεν την Ελλάδα αφορώντα εκτενέστερον, τα δε λοιπά αυτής μέρη συντομώτατα) 3 7. Αρχαί της Γαλλικής 2 8. Ιστορία της νέας Διαθήκης 2 9. Ιχνογραφία και καλλιγραφία 2 32 Τ ά ξ ι ς Γ'. 1. Ελληνικά εκ του αυτού Α' τόμου, Λουκιανού περί διαβολής, Ξενοφ. Ελληνικά, και εκ του Β' τόμου, της αυτής Χρηστομάθειας Ραγκαβή, Ισοκράτους προς Δημόνικον, Λυσίου Επιτάφιος και ο κατά Ερατοσθένους· Πλουτάρχου Κίμων 2. Στοιχεία της συντάξεως μετά συντόμου θεματογραφίας 3 . Περί συνθέσεως λόγου 4. Αρχαί της Γεωμετρίας μετ' εφαρμογής εις την αριθμητικήν 5. ιστορία μέση και νεωτέρα (τα αξιολογώτερα των γεγονότων εν συντομία) 6. Γεωγραφίας" Ασία, Αφρική και Αμερική 7. Γαλλικά 8. Ιερά κατήχησις 9. Λατινικά (ιδίως κατά την δευτέραν εξαμηνίαν)

9 6 2 4 3 2 3 2 2 33

ο

Υπουργός Μ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

των εν τοις Γυμνασίοις του Κράτους παραδοτέων μαθημάτων και των ωρών της καθ' εβδομάδα διδασκαλίας αυτών. Τ ά ξ ι ς Α', ή τ ο ι

κατωτέρα. Ώραι καθ' εβδομάδα.

1. Ελληνικά (Ξενοφώντος ελληνικά, Απομνημονεύματα, Ισοκράτους λόγοι, Πλουτάρχου βίοι παράλληλοι, ομήρου οδύσσεια μετά βραχείας εισαγωγής [περί της ιωνικής διαλέκτου και του Ηρωικού μέτρου)"

Ώραι καθ' εβδομάδα.

2. 3. 4. 5. 6.

των προς εφαρμογήν αυτών - γυμνάσματα γραπτά Επιστημονική Αριθμητική και Άλγεβρα μέχρι τέλους των πρωτοβαθμίων εξισώσεων Ιστορία αρχαία μέχρι του Ε ' αιώνος μετά Χριστόν, μετά γεωγραφικής εισαγωγής Γαλλικά Λατινικά (Γραμματικής το τεχνολογικόν, Κορνήλιος Νέπως, Ευτρόπιος, Ιουστίνος) Κατήχησις Πλάτωνος Μητροπολίτου Μόσχας

12 5 3 4 4 2 30

Τ ά ξ ι ς Β'. 1. Ελληνικά (Δημοσθένους ολυνθιακά και Φιλιππικοί, Λυκούργου λόγος κατά Λεωκράτους, Πλουτάρχου Η θ ι κ ά , Βασιλείου του Μεγάλου παραίνεσις, Θουκυδίδου το ιστορικόν, ομήρου Ιλιάς). εξακολούθησιν 2 . Αλγέβρας από των πρωτοβαθμίων εξισώσεων μέχρι τέλους 3 . Ιστορία μέση από του Ε ' αιώνος μέχρι του ιστ' μετά γεωγραφικής εισαγωγής 4 . Γαλλικά 5. Λατινικά (Ιούλιος Καίσαρ, Σαλούστιος, Κικέρωνος επιστολαί)" τέλος 6 . Φυσική πειραματική 7. Κατήχησις Πλάτωνος

4 3 3

2 2 ~30

Τ ά ξ ι ς Γ'. 1. Ελληνικά (Δημοσθένους περί Στεφάνου, Θουκυδίδου δημηγορίαι,

Η-

σιόδου Έ ρ γ α και Ημέραι, Θεόκριτος, Βίων και Μ ό σ χ ο ς μετά βραχεί-

2. 3. 4. 5.

ας εισαγωγής περί Δωρικής διαλέκτου)' στοιχεία ποιητικής και μετρικής συμβαδίζοντα μετά της εξηγήσεως των ποιητών, γυμνάσματα γραπτά Επιπεδομετρία και εφαρμογή της Αλγέβρας εις αυτήν Ιστορία νεωτέρα μετά γεωγραφικής εισαγωγής Γαλλικά Λατινικά (Κικέρωνος λόγοι de Oratore, de Claris oratoribus, Οβιδίου μεταμορφώσεις), εξακολούθησις και τέλος του συντακτικού, θέματα

12 3 3 3

4

Ώραι καθ' εβδομάδα.

6. Ψυχολογία 7. Φυσική πειραματική 8. Κατήχησις Πλάτωνος

εμπειρική

2 2 1

Τ ά ξ ι ς Δ. 1. Ελληνικά (Πλάτων και ποιηταί δραματικοί και λυρικοί), εξακολούθησις των στοιχείων της ποιητικής και μετρικής, στοιχεία ρητορικής μετ' εφαρμογής εις τους αρχαίους ρήτορας, γυμνάσματα γραπτά 12 2. Στερεομετρία και επίπεδος τριγωνομετρία 3 3. ιστορία της Ελλάδος 2 4. Γαλλικά 4 5. Λατινικά (Κικέρωνος Φιλοσοφικά, Τακίτου ιστορικά, Βιργίλιος, οράτιου ωδαί), μετάφρασις εκ του αρχαίου ελληνικού εις το Λατινικόν και τ' ανάπαλιν 3 6. Λογική 2 7. Γεωγραφία μαθηματική και φυσική 2 8. Κατήχησις 1 30

εργατικών, ευσεβών και φιλονόμων πολιτών Εγκύκλιος του Υπουργείου προς τους δασκάλους γιατους σκοπούς της εκπαίδευσης (1855)

Αριθ. πρωτ. 2524

Περί

της

ηθικής

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ

και διανοητικής παιδικής ηλικίας.

αναπτύξεως

ΤΗΣ

της

ΕΛΛΑΔΟΣ

ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

Προς τους δημοδιδασκάλους και τας δημοδιδασκαλίσσας.

. . . το καθήκον όμως τούτο δεν είναι ούτε απλούν, ούτε εύκολον διότι δεναρκείμόνη η μόρφωσις του νοός διά των γραμμάτων, τα οποία, χωρίς της ηθικής, γίνονται πολλάκις επιβλαβή, καθιστώντα κινδυνωδέστερον τον κα ήθη, αλλά προσαπαιτείται αφεύκτως και η διάπλασις της καρδίας, πρώτον δε όργανον της διαπλάσεως ταύτης είναι η χριστιανική διδασκαλία, θεμέλιον πάσης ιδιωτικής και κοινωνικής αρετής, ήτις όμως δεν κατορθούται διά της αναγνώσεως φράσεων αδιανοήτων, αλλά διά της προφορικήςαναπτύξεωςκαι της δι' όλων των μέσων εγκολάψεως εις των παίδων τας απαλάς καρδίας των παραγγελμάτων της αμωμήτου ημών πίστεως. Η εκπαίδευσις άρα και η αγωγή είναι δύο όροι του αυτού προβλήματος, τουοποίουηλυσις εις υμάς ανετέθη. Εργάζεσθε λοιπόν ανενδότως περί αυτήν προσπαθούντες να καταστήσητε τους παίδας ευπειθείς προς τους γονείς, ευπειθείς εις τους νόμους της πατρίδος και εις τον Ηγεμόνα, ήπιους τα ήθη, σεμνούς και καθαρούς εις τας βιωτικάς έξεις, και προ πάντων αφωσιωμένους ειςτονΘεόν. Είναι ανάγκη να ρίψητε εις τας καρδίας αυτών σπέρματα ευσεβείας, των οποίων η βαθμιαία βλάστησις εγγυάται τον σχηματισμόν εργατικών, ευσεβών και φιλονόμων πολιτών.

Αλλά προς τούτο πρακτικώτατον δίδαγμα είναι το ζων του διδασκάλου παράδειγμα, και διά τούτο πρέπει να ήσθε προσεκτικοί και εις τους λόγους καιειςταςπράξεις και εις τα κινήματα υμών, απέχοντες επί πάσι των κομματικών παθών, τα οποία τυχόν εμφωλεύουσιν εντός του δήμου όπου διδάσκετε" διότι άλλως γινόμενοι και άκοντες μεροληπτικοί προς το εν μέρος των πολιτών, στερείσθε της νομίμου υμών επιρροής επί τα τέκνα θατέρου μέρους, και δίδετε και υπονοίας αδίκου προς αυτά διαγωγής, εν ω ο δημοδιδάσκαλος πρέπει να ήνε προσηνής και ίσος προς πάντας, διότι, ως και άλλοι προ ημών είπον, το δημοτικόν σχολείον είναι το άσυλον της ισότητος, δηλ. της δικαιοσύνης" αντί δε να απηχώσιν εν αυτώ αι δημοτικαί διαιρέσεις, πρέπει εκ τουναντίου ηεναυτώειρήνη διαχεομένη εις τον δήμον να πραΰνη αυτάς τείνουσα προς εξάλειψίν των. Aι κομματικαί διαιρέσεις είναι εφήμεροι, ενώ σεις είσθε κατηχηταί των αιωνίων αρχών της ηθικής και της πίστεως.

Εστέ προ πάντων ήπιοι και ανεκτικοί καταστέλλοντες τας κακάς έξεις καιταςανοήτουςπράξεις των παίδων ουχί διά βλασφήμων λέξεων και δι' αικίσεων, άπαγε! αλλά διά πατρικών κολάσεων επιβαλλομένων πράως και ουχί εκδικητικώς τρόπον τινά κατά των αθώων τούτων πλασμάτων. Αλλ' έχω άρα ανάγκηννασαςπροτρέψω να ήσθε αυτοί υμείς χρηστοί τους τε τρόπους και τα ήθη, να απέχητε κακών σχέσεων, να φεύγητε τας κερδοσκοπίαςηέργα ασυμβίβαστα με το επάγγελμά σας, καθώς και τας εν ταις αγοραίς περί τους κύβους και άλλα τοιαύτα μάταια παίγνια διασκεδάσεις, ως συμβαίνει τούτο εν τισιν απωκισμέναις κοινότησι, να φέρησθε ευπειθείς προς τας καθεστώσας αρχάς, να δίδητε το παράδειγμα τάξεως εις τον βίον και καθαριότητος, ήτις είναι άφευκτον του πολιτισμού πλεονέκτημα, να βελτιώνητε υμάς αυτούς δι' αναγνώσεως κατά τας ώρας της αργίας, η και διά φοιτήσεως εις σχολείον η γυμνάσιον εν ταις πόλεσιν, όπου υπάρχουσι τοιαύτα. ουδέν τούτων, νομίζω, σας λανθάνει, καθώς και ότι δι' αυτού και μόνου του τρόπου θέλετε γίνει άξιοι της μερίμνης της Κυβερνήσεως και αγαπητοί εις τας οικογενείας, εν μέσω των οποίωναναστρέφεσθε,καιθέλετε επαξίως ενεργεί δικαιώματα και καθήκοντα πατρικής κηδεμονίας και εξουσίας επί τους παίδας, τους οποίους σας παραδίδομεν, ίνα αποδώσητε αυτούς ύστερον αγαθούς πολίτας, και δυνηθή έκαστος υμώνναείπη προς την πατρίδα εν ειλικρινεί τη συνειδήσει και ευπαρρησιάστως: «ιδού εγώ και τα παιδία, α μοι ενεπίστευσας». Εν Αθήναις, τη 4 Ιουνίου 1855. ο

Υπουργός Π. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

παντελούς ελλείψεως κοινής των Ελλήνων εθνικής αγωγής Βιβλιοκρισία του Κ. Φρεαρίτη στο περιοδικό Πανδώρα (1855)

. . . και αληθώς τις εστι σήμερον ο εθνικός χαρακτήρ του Έλληνος, τις εστιν η ιδέα η κατακυριεύουσα αυτού, ην εκλήθη υπό του Θεού πραγματοποιήσαι; Η μ ε ί ς τουλάχιστον αγνοούμεν. Εξετάζοντες δε ευρίσκομεν πανταχού εντηκοινωνία ημών άτομα και ατομικούς χαρακτήρας πολλούς, ουδένα δε κοινόν εθνικόν, και ουδεμίαν ιδέαν διερχομένην απάσας ανεξαιρέτως τας τάξεις του λαού, ζωογονούσαν αυτόν, και εξεγείρουσαν εις πράξεις ευγενείς και μεγάλας. Το θλιβερόν δε τούτο φαινόμενον εστίν αποκλειστικώς συνέπεια της παντελούς ελλείψεως κοινής των Ελλήνων εθνικής αγωγής. [

1

Τις ο εστίν αύτη η εθνική αγωγή εξ ης οφείλει αναβλαστήσαι ο εθνικός χαρακτήρ και η εθνική Ιδέα, η του έθνους ημών διεγερτική εις την εκπλήρωσιν τουιδίουπροορισμού; Αύτη παρ' ημίν εστίν αναγκαίως διπλή, θρησκευτική και πολιτική. Παρά πολλοίς μεν άλλοις έθνεσιν η θρησκευτική αγωγή ουδένα φέρει εθνικόν χαρακτήρα" διότι παρ' αυτοίς η θρησκεία έστι τι ούτως ειπείν συνάλλαγμα, μεταξύ της ατομικής συνειδήσεως και του ύψιστου Θεού. Παρ' ημίν όμως άλλως έχει το πράγμα. Η θρησκεία ημών συνδέεται μεθ' όλης της ιστορίαςτουέθνους,πολιτικής τε και πνευματικής" αύτη εστί κρίκοςμιαςκαι της αυτής μεγάλης αλύσεως, όστις αποσπώμενος διαρρήγνυσι τον σύνδεσμον καιτηνενότητααυτής. Παρ' ημίν ο τρίβων του ιερέως και ο πώγων αυτού αναμιμνήσκει τον Έλληνα, άπαν το μέγα αυτού διανοητικόν παρελθόν.

χρονολογία Πρόλογος του Κ. Ξανθόπουλου στο εγχειρίδιό του Χρονολογία της αρχαίας ιστορίας (1857)

Φρονών ότι μετά πρώτην και τοις αρχαρίοις προσήκουσαν εν βιογραφίαις της ιστορίας διδασκαλίαν αναγκαία δη γίνεται και η χρονολογικώς βαίνουσα των γεγονότων παράστασις και η εις τον χρόνον και τον τόπον του νοός προσήλωσις, όπως ανεξίτηλα τα ακουσθέντα εμμένωσιν, ούτως εδίδαξα πάντοτε και νυν εκδίδωμι χρονολογίαν της αρχαίας ιστορίας. ΤαύτηςδεταμεντωνΑσιανών εκ δοκίμων ιστοριών πλατύτερον ολίγον συνέταξα, ως τοσούτων μόλις αρκούντων- τα δε της Ελλάδος και της Ρώμης εκ Γερμανικού ανωνύμου πρωτοτύπου μετήνεγκον ισχνά ώσπερ είχον διότι πάντως η εκ στήθους και ζώσα της ιστορίας διδασκαλία μόνη ωφελεί, το δε βιβλίον έσται τοις μαθηταίς αεί της μνήμης υποβοήθημα, και μόνον μίτος της Αριάδνης εις τον της ιστορίας λαβύρινθον. ο δε διδάσκαλος προειδώς και προμεμελετηκώς εν εκτενεστέροις βιβλίοις διδάξει αφελώς διηγούμενος· οίον την υποδούλωσιν των Αθηνών και τα του χαλεπού ταύρου και περί του της πόλεως σωτήρος, ίνα η γνώσις εις ερωτάποτε της αρετής και εις πράξεις άγη.

Γεροστάθης ηΑναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας τουΛ.Μελά (1858)

. . .Κατά την εικοστήν πέμπτην Μαρτίου 1820, ημέραν του Ευαγγελισμού, εν έτος ακριβώς προ της Ελληνικής εθνεγερσίας, προσεκάλεσεν ο Γεροστάθης μετά την θείαν λειτουργίαν εις το γεύμα του τους δέκα μεγαλητέρους μαθητάς του σχολείου" μεταξύ δε αυτών συνηριθμείτο ευτυχώς και ο γράφων τας παρούσας αναμνήσεις. Πολλά μας εδιηγήθη κατά την ημέραν εκείνην ο αγαθός γέρων,καιμάλιστα περί του ενδόξου παρελθόντος, περί της παρακμής, και περί της θλιβεράς πτώσεως του έθνους μας. Η αρετή και ο πατριωτισμός, μας είπεν,εδόξασανκαιανύψωσαντην αρχαίαν Ελλάδα. Η πολυτέλεια, η φιλοπρωτία, και η διαφθοράεπέφεραντ παρακμήν της. Η διχόνοια και οι εμφύλιοι σπαραγμοί επροκάλεσαν τας εξωτερικάς επεμβάσεις, και επομένως την υπό τους Ρωμαίους υποδούλωσιν αυτής.

καιεξελληνίσας τηνενΚωνσταντινουπόλει συστηθείσαν Ρωμαϊκήν Αυτοκρατορίαν, ελληνικήν επί τέλους ανέδειξεν αυτήν. Αλλά δυστυχώς η ελληνική μας Αυτοκρατορία παραμελήσασακαιτων εθνικών δυνάμεων την εξάσκησιν, και του εθνικού φρονήματος την ανύψωσ καιτηςφιλοπατρίας τα ζώπυρα, παρήκμασεν, εξησθένησε, και κατεστράφη" τοδεέθνοςχαύνον έκυψεν υπό τον σκληρόν και άτιμον ζυγόν του Μωάμεθ. Ενώ όμως ο κατακτητής, Μωάμεθ ο δεύτερος, σφάζων και αιχμαλωτίζων εισήρχετο εις τα τείχη της Κωνσταντινουπόλεως κατά την 29 Μαΐου 1453, ο τελευταίος των Αυτοκρατόρων μας, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, ηρωϊκώς εμάχετο κατά των βαρβάρων εις τας επάλξεις της πόλεως, και διά του αίματος του έγραφεν επ' αυτών διαμαρτύρηση/ αιώνιον κατάτηςαλώσεωςκαιτης δουλείας. Ακολούθως μας εξέθεσεν ο γέρων τας σφαγάς, τας ατιμώσεις, τας βιαιοπραγίας, τον εξευτελισμόν, και τα βάσανα, τα οποία προ τετρακοσίων ολοκλήρων

ρων ετών υποφέρει η ελληνική φυλή, στενάζουσα υπό τον ζυγόν της βαρβαρότητας και της ανομίας" δάκρυα δε πικρά κατέβρεχον τους ζωηρούς οφθαλμούς του. Αλλ' ότε ύψωσε τα υγρά βλέμματά του προς τινα εικόνα, παριστάνουσαν άνδρα γενναίον και πλήρη ζωής, τα μεν δάκρυά του αμέσως έπαυσαν, φαιδρόν δεκαιπλήρες ελπίδων ανεφάνη εξαίφνης το πρόσωπον του. ΡΗΓΑΣ Ο ΦΕΡΑΙΟΣ

Η ζωηρά αύτη εικών, μας είπε, παριστάνει τον πρωτομάρτυρα της Ε λ ληνικής ελευθερίας, Ρήγαν τον Φεραίον. Η ελληνική παιδεία δεν εδίδαξε τον άνδρα τούτον λέξεις μόνον και φράσεις ελληνικάς" αλλ' εθέρμανε την καρδίαν του, ανύψωσε το φρόνημά του, και αντίελληνιστού, αληθήΈλληνα,λάτρην δηλαδή της ελευθερίας και της πατρίδος ανέδειξεν αυτόν. Πρώτος ο Ρήγας συνέλαβε την μεγάλην ιδέαν της γενικής απελευθερώσεως της Ελληνικής φυλής από τα δεσμά της δουλείας. προς πραγματοποίησα δε της εθνοσωτηρίου ταύτης ιδέας συνεννοήθη μετ' άλλων, ηγωνίσθη, συνέγραψε και επί τέλους γενναίως εθυσιάσθη.

[

]

— Ημείς, οι Έλληνες, απεκρίθη ο γέρων, είμεθα τα ορφανά" η δε κοινή μήτηρ, την οποίαν δυστυχώς εστερήθημεν, είναι η Πατρίς, η αυτόνομος, η ελευθέρα, η ευτυχής, η ένδοξος Πατρίς, την οποίαν οι μεν πρόγονοι μας έχαιρον, ημείςδεπροτετρακοσίων ήδη χρόνων στερούμεθα. — Πώς ! είπε τότε ο συμμαθητής μας Αθανάσιος, μήπως ημείς δεν έχωμεν πατρίδα την κωμόπολιν ταύτην, και ο Ιωαννίτης τα Ιωάννινα, και ο Αρτινός την Άρταν; Πώς λοιπόν δυνάμεθα να ονομασθώμεν ορφανοί πατρίδος; ως εστέναξε, και εξηκολούθησεν ούτως. Η ΔΕΣΜΙΑ ΜΗΤΗΡ

— Υπόθες, φίλε Αθανάσιε, ότι ημέραν τινά η νύκτα βάρβαροι και σκληροκάρδιοι λησταί εισέβαλον εντός της μητρικής σου οικίας, και αφού συνέλαβον και εδέσμευσαν την μητέρα σου, διαρπάζουν την περιουσίαν της, εξυβρίζουν την τιμήν της, βεβηλόνουν την θρησκείαν της, και ανοίγοντες καθ' ημέραν νέαν πληγήν εις τα στενάζοντα στήθη της εμποδίζουν αυτήν του να φροντίζη περί του παρόντος και του μελλοντος των τέκνων της, ώστε και συ και οι αδελφοί σου ηναγκάσθητε η να δουλεύετε ως ανδράποδα τους αγρίους ληστάςηνα καταφύγετε εις τα ξένα ξένοι και απροστάτευτοι, η να κρυφθήτε εις τα δάση καιειςτασπήλαια έρημοι και δυστυχείς.

Εις τοιαύτην κατάστασιν πραγμάτων βεβαίως έχεις μητέρα, φίλε Αθανάσιε, και όμως είσαι ορφανός. Τί λέγω ορφανός; ασυγκρίτως δυστυχέστερος τουορφανού! διότι εκείνος μεν άπαξ και διά παντός έχασε την μητέρα του, συ δε καθ' ημέραν βλέπεις τας πληγάς, τα βάσανα, τα δάκρυα της δέσμιας μητρός σου, και καθ' ημέραν κατασπαράττεται η καρδία σου υπό των γοερών στεναγμών της. ιδού η Πατρίς, την οποίαν και οι Θεσσαλοί, και οι Μακεδόνες, και οι Θράκες, και οι Κρήτες, και ημείς οι Ηπειρώται έχομεν σήμερον!

[

]

Αλλ' όταν λέγω πατρίδα, επρόσθεσεν ο γέρων, δεν εννοώ την κωμόπολιν, η το χωρίον, η την πόλιν, η την επαρχίαν, ειςτηνοποίανεγεννήθημεν.τα μήλα της μηλέας μου δεν είναι προϊόντα τούτου η εκείνου του κλώνουητου κλάδου αυτής, είναι καρποί ενός και του αυτού δένδρου, όσον πολλαί καιαν ήναι αι ρίζαι, αίτινες τα τρέφουν, όσον διάφοροι και αν ήναι οι κλάδοι η οι κλώνοι, οίτινες τα φέρουν. Τοιουτοτρόπως και οι Ηπειρώται, οι Μακεδόνες, οι Πελοποννήσιοι, οι Θράκες, οι Ιόνιοι, οι Στερεοελλαδίται, οι Κρήτες, οι Νησιώται, οι Θεσσαλοί είναι άπαντες Έλληνες ομογενείς, καρποί του αυτού Ε λ ληνικού κορμού, προϊόντα ενός και του αυτού δένδρου, τέκνα μιας και της αυτής μεγάλης μητρός, και επομένως αδελφοί αδιάσπαστοι, η αυτή δόξα του παρελθόντος, η αυτή θρησκεία, η αυτή γλώσσα, τα αυτά αισθήματα,τααυτά παθήματα, αι αύται ελπίδες, και οι αυτοί πόθοι συνήνωσαν και αιωνίως θέλουν συνενόνει αυτούς. [.

]

κτήμα ανεκτίμητον Πρόλογος του Σ.Α[ντωνιάδη ;] στο βιβλίο του ο Ελληνικός αγών (1860)

Έλληνέπαθενόσα δεινά δεν έπαθεν άλλο έθνος, και έπραξε τόσα μεγάλα και θαυμαστά όσα ουδέν άλλο έθνος έπραξεν, ευρισκόμενον εις τας περιστάσεις του. ο Έλλην διά του αγώνος του απέδειξε τα αδύνατα δυνατά. εις τους υπολογισμούς του πολιτικού ανδρός η ανάστασις του Ελληνικού έθνους εφαίνετο αδύνατος, και όμως το Ελληνικόν έθνος ανέστη, ζη και προβαίνει εις ηλικίαν διά να εκπληρώση τον μέγαν προορισμόν, διά τον οποίον η θεία πρόνοια το προώρισεν. Η νεωτέρα λοιπόν ελληνική ιστορία, διά το Ελληνικόν έθνος ιδίως, είναι κτήμα ανεκτίμητον. Πολλαί ιστορίαι, η μάλλον ειπείν υπομνήματα ιστορικά, εγράφησαν, αλλά ταύτα και διά την έκτασίν των, και διά την τιμήνειςτην οποίαν πωλούνται, δεν ήτο δυνατόν να ευρίσκωνται εις χείρας όλων των τά ξεων του λαού, διά να ωφελώνται εξ αυτών όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες μικροί και μεγάλοι, πλούσιοι και πτωχοί. Ήτον λοιπόν ανάγκη να συνταχθή βιβλίον της Ελληνικής ιστορίας, εύληπτον, περιληπτικόν και ευπόριστον, και τοιούτον δύναται να θεωρηθή αναμφιβόλως το παρόν, επιγραφόμενον ο Ελλ η ν ι κ ό ς α γ ώ ν , εξαχθέν εκ της καλλητέρας των υπαρχουσών ελληνικών ιστοριών. Τούτο δύναται να χρησιμεύση ως πρώτον νοητικόν γάλαειςτην σπουδάζουσαν εν τοις δημοτικοίς σχολείοις νεολαίαν, και ως τροφή νοερά εις όλον τον λαόν, και να εμπνεύση εκείνα τα γενναία αισθήματα και φρονήματα, τα οποία είναι αναγκαία διά να αναδείξωσι τον Έλληνα άξιον του μεγάλου προορισμούτου. γενών, μη αμφιβάλλοντες, ότι θέλει εκτιμηθή κατά την αληθή αξίαν του, και ότι η διάδοσίς του θέλει έχει τα αξιολογώτερα αποτελέσματα διά τε την ελευθέραν και την δούλην Ελλάδα.

οι αγώνες των νεωτέρων υπερτερούσι τους των αρχαίων ΕπίλογοςτουΓ.Θεόφιλου στην Επίτομον ιστορίαν της Ελληνικής Επαναστάσεως (1860)

. . . εάν τις παραβάλη τους αγώνας των τε αρχαίων και νεωτέρων Ελλήνων, ευρίσκει αυτούς ομοιοτάτους. Οι μεν αρχαίοι προς τους βαρβάρους κατοίκους τηςΑσίαςεμάχοντο Πέρσας, οι δε νεώτεροι προς τους θηριώδεις και αγρίους κατοίκους της Ασίας Τούρκους. οι μεν αρχαίοι έστησαν τα κατά των βαρβάρων τρόπαια εν τε τω Μαραθώνι, τη Σαλαμίνι, ταις Πλαταιαίς και τη Μυκάλη, οι δε νεώτεροι, εν τε τω Βαλτετσίω, τοις Δερβενακίοις,τηΕρισσώ,τη Τριπόλει, ταις Θερμοπύλαις, τω Ναυπλίω, τη Μυκάλη, τω Καφηρεί, τη Πέτρα κτλ.. εις μεν τους αρχαίους ανεδείχθησαν ήρωες οι Μιλτιάδαι, οι Θεμιστοκλείς, οι Λεωνίδαι, οι Παυσανίαι, οι Κίμωνες" εις δε τους νεωτέρους οι Υψηλάνται, οι Κολοκοτρώναι, οι Μαυρομιχάλαι, οι Καραϊσκάκαι, οι Βότσαροι, οι Διάκοι, οι Κριεζώται, οι Γρίβαι, οι Νικήται, οι Στάϊκοι, οι Οδυσσείς, οι Τσαβέλλαι, οι Μιαούλαι, οι Κανάραι, οι Κριεζίδαι, οι Τομπάζαι, οι Σαχίναι, οι Σακτούραι οι Φιλέλληνες Κοδρικτώνες, Ρηγνύς, Εϊδένες, Φαβιέροι, Μαιζώνες και Τσούρτσαι, και το άγνωστον ίσως εις τους αρχαίους πρωτότυπον της γυναικείας αρετηςηηρωΐς τωνΣπετσών Βουβουλίνα. ομοιότατοι δε όντες οι αγώνες ούτοι, μίαν μόνην έχουσι την διαφοράν, το πλήθος των τροπαίων και των ηρώων, κατά το οποίον οι των νεωτέρων υπερτερούσι τους των αρχαίων. Έχουσι δε και άλλην ου μικράν την διαφοράν, καθότι οι μεν αρχαίοι επερχομένους απήντησαν τους εχθρούς, οι δε νεώτεροι εξέβαλον τους θηριώδεις Τούρκους προ τεσσάρων αιώνων εγκατεστημένους μεταξύ αυτών και κατέχοντας όλα τα εν Ελλάδι φρούρια. Υπέρτεροι δε οι αγώνες των νεωτέρων όντες, δεν συνεπληρώθησαν εισέτι. οι μεν αρχαίοι συνεπλήρωσαν τους αγώνας αυτών κατατροπωσάμενοι διά του Μεγάλου Αλεξάνδρου τους εχθρούς αυτών, ανατρέψαντες τους θρόνους των και πυρπολήσαντες τα πολυτελή αυτών βασίλεια" οι δε νεώτεροι θέλουσι συμπληρώσει τους αγώνας αυτών, όταν αναφανή ο στιβαρός βραχίων, η μεγάλη

καρδία, ο νέος της Ελλάδος Αλέξανδρος, όστις ανατρέπων τους βεβήλους της Τουρκίας θρόνους, αντικαταστήσει αυτούς διά των Σεπτών Θρόνων του Ιουστινιανού, του Θεοδοσίου, του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Διαρρηγνύων δε την ημισέληνον, το σημείον της αγριότητος, της βαρβαρότητος, και των αιμάτων, κοσμήσει τα τείχη της Κωνσταντινουπόλεως με την ελληνικήν σημαίαν, το σύμβολον του χριστιανισμού, της ευνομίας, του πολιτισμού και της ελευθερίας!

Κωνσταντίνος ο Μέγας.

να υπερασπισθώσι τον ανθρωπισμόν και χριστιανισμόν κατά των σκληρών βαρβάρων Σύνοψις της παγκοσμίου ιστορίας τουG.Weber, μετάφραση Α. I. Αντωνιάδη (1860)

6. Ο ΥΠΕΡ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΓΩΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

§ 103. Ότε η δραστηριότης του δημοσίου βίου των ευρωπαϊκών λαών εκρατείτοειςδεσμά ισχυρά υπό της ιεράς συμμαχίας, η περί της εγέρσεως της Ελλάδος κατά των Τούρκων είδησις παρήγαγε μέγαν ενθουσιασμόν, και εξύπνισεν εις τους εν ληθάργω λαούς νέον πολιτικόν ενδιάφορον.

[

]

§ 104. Τρομερός εθνικός πόλεμος εξερράγη τώρα καθ' απάσας τας χώρας της Ελληνικής ηπείρου. εν Πελοποννήσω επανέστησαν οι και υπό την πολυχρόνιον δουλείαν την ανεξαρτησίαν αυτών διατηρήσαντες άγριοι πολεμισταί του Ταϋγέτου Μανιάται υπό την αρχηγίαν του Μαυρομιχάλη και Κολοκοτρώνη, μετ' ολίγον δε επηκολούθησαν οι λοιποί κάτοικοι της Πελοποννήσου, προτρεπόμενοι υπό του Δημητρίου Υψηλάντου, αδελφού του Αλεξάνδρου εις αγώνα, προς διεξαγωγήν του οποίου παντός άλλου μάλλον είχον ανάγκην η προτροπής. Συγχρόνως ο εμάχοντο οι Έλληνες εις την Στερεάν Ελλάδα και τας νήσους μετά δόξης και επιτυχίας. τα ο ηρωϊκά μεγαλουργήματα του Οδυσσέως, Νικηταρά, Μάρκου και Νότου Βότσαρη, Γούρα, Καραϊσκάκη και άλ., (Δράμαλις Δερβενάκια Ιούν. 1822)· και τα κατά θάλασσαν τεράστια όντως καιανήκουστατέως κατορθώματα του Κανάρη, Σαχτούρη και Μιαούλη ανεπόλησαν τας ενδόξους ημέρας των προπατόρων αυτών" και μετ' εκπλήξεως και συμπαθείας άμα βλέποντες οι ευρωπαϊκοί λαοί τον εν τη Ανατολή γιγαντώδη αγώνα, έσπευσαν να συναθροίσωσι χρήματα και στρατιωτικάς δυνάμεις, όπως διατηρήσωσι το θάρρος των αγωνιστών, οίτινες εν αρχή του έτους 1822 ηνώθησαν υπό τον Δημ. Υψηλάντην και Μαυροκορδάτον εις δημοκρατικόν πολίτευμα. εν ω δ' επρόκειτο να υπερασπισθώσι τον ανθρωπισμόν και χρι-

χριστιανισμόν κατά των σκληρών βαρβάρων, οι μεν ηγεμόνες της ιεράς συμμαχίας εξ αγάπης προς την ησυχίαν επρόδιδον λαόν χριστιανικόν εις τας βολάς απίστων φονικών στιφών, πλήθη δε φιλελλήνων υπό την αρχηγίαν του Νορμάννου, Φαβιέρου, Κόχραν και άλ. απήρχοντο εις την αρχαίαν πατρίδα του πολιτισμού της Ευρώπης. ο μέγιστος των νεωτέρων ποιητών, ο Άγγλος Βύρων, αφιέρωσε τα πλεονεκτήματά του, την περιουσίαν αυτού και δραστηριότητα εις την ωφέλειαν της Ελλάδος, όπου το κλίμα και η μεγάλη των δυνάμεων έντασις κατεβίβασεν αυτόν προώρως εις τον τάφον (Απριλ. 1824). — και τοιδεδιχονοούντων και ιδιοτελώς πολιτευομένων των οπλαρχηγών της Ελλάδος, η νίκη όμως έμεινε μέχρι του 1825 κατά το μέγιστον μέρος σταθερά εις τα όπλα των Ελλήνων.

[

]

Η προς τους καταθλιπτικούς όμως ξένους δυσαρέσκεια εξερράγη επί τέλους εις την αξιομνημόνευτον και αναίμακτον επανάστασιν της Γ' Σεπτεμβρίου 1843, καθ' ην στρατός και λαός, διευθύνοντος του τότε συνταγματάρχου Καλλέργη, έλαβον παρά του βασιλέως την εις το σύνταγμα και την απομάκρυνσιν των ξένων από τε των υπουργημάτων και της χώρας συγκατάθεσίν του. Συνήλθε δε εθνική συνέλευσις, και εψήφισε το ιερόν και εις την φιλοπατρίαν των Ελλήνων ανατεθέν σύνταγμα. Έκτοτε δε το έθνος τείνειαδιαλείπτωςπροςτην εκπολίτισιν αυτού, και νεολαία χειραγωγουμένη υπό της φιλοπατρίαςτηςπροτέρας γενεάς, παρέχει ελπίδας μέλλοντος ευκλεεστέρου και πολύ ανωτέρου των κατά του Ελλην. λαού εκτοξευομένων συκοφαντιών.

[

]

φύραμα δραχμοθηρευτικόν ΑπότηνΕφημερίδα των Φιλομαθών (1862)

στικών βιβλίων προς χρήσιν των δημ. σχολείων, ολίγοι όμως τούτων εννοούσι πώς πρέπει ταύτα να δημιουργώνται, ίνα μη μόνον προσοδοφόραεαυτοίς,αλλά και τοις χρωμένοις και αγοράζουσι ταύτα χρήσιμα ώσιν. Οι μεν σωρεύουσιν ακρίτως συνειλεγμένας περικοπάς και αποσπάσματα εξ άλλων συγγραμμάτων καιαπαρτίζουσινούτωφύραμα δραχμοθηρευτικόν εις όφελος εαυτών και βάρος ανόνητοντοις παιδίοις· οι δε, επιδείξεως χάριν, συνεξυφαίνουσι, υπό επαγωγούς και πομπώδεις τίτλους, δέλτους πλήρεις ακαταλήπτου τοις εις δημοδιδασκαλεία φοιτώσιν ύλης και ούτως έχουσαν ταύτην εκφέρουσι και διά γλώσσης έτι ακαταληπτοτέρας, ίνα πληρεστέρα η αχρηστία αυτώναποτελήται.καιαν μηυπήρχεν άγρυπνοςηαρμοδίααρχή, ηκαπηλεία αύτη ήθελενακόλαστοςεις κοινήν βλάβην θριαμβεύει.

εις ανυπόκριτον θεοσέβειαν διεγειρόμενοι Πρόλογος του Ι.Π. Κοκκώνη στη β' έκδοση των Γεωγραφίας Στοιχειωδών Μαθημάτων για τα δημοτικά σχολεία (1862)

. . . Aι εις πάντα λογικόν άνθρωπον αναγκαίαι και απαραίτητοι γνώσεις είναι αι του αναγινώσκειν, γράφειν και αριθμείν, και αι της χριστιανικής και ηθικής διδασκαλίας. Αλλά και αι της ιστορίας και αι της Γεωγραφίας ε επίσηςειςέκαστοναπαραίτητοι -διότι ο μηδεμίαν ιδέαν έχων των τοιούτων γνώσεων ομοιάζει μεν τον κατοικούντα εις την οικίαν τουοικοδεσπότην,καιαγνοούντακαιτουςγονείς αυτού, και τους μετ' αυτού συνοικούντας, και πάντα τα περί εαυτού αντικείμενα, και την χρήσιν αυτών. Ε κ δε της τοιαύτηςαγνοίαςπας τις κατανοεί, ότι ο αγνοών τα εαυτού και τα περί αυτόν, ου μόνονουδεμίανεξ αυτών ωφέλειαν δύναται να λάβη, αλλά και βλάβην εκ της χρήσεως η ενεργείας αυτών κινδυνεύει να πάθη. άπειροι προλήψεις επικρατούσιν εις τον λαόν εκτηςεντελούςαγνοίαςτωνφυσικών φαινομένων. Βλέπων τας ενεργείας αυτών οαμαθήςδειλιά και τρέμει κακά οιωνιζόμενος, όπου δεν υπάρχει φόβος- θαρρεί δε, όπου πραγματικώς υπάρχει κίνδυνος, και μετ' αδιαφορίας εκτιθέμενος βλάπτεται" χωρίς να γνωρίζη τας εκ της ενεργείας η καταλλήλου χρήσεως αυτών προερχομένας ωφελείας, αγνοεί και το πώς να προφυλαχθή απότηνεκτης

επ' αυτού επιρροής προκύπτουσαν βλάβην. εξεναντίας εκ της αληθούς γνώσεως των τε φαινομένων της φύσεως και των περί ημάς ουρανίων και επιγείων σωμάτων ουχί βλάβην, αλλά και ωφέλειαν εκ της προς ημάς σχέσεως η επιρροής αυτών δυνάμεθα να λαμβάνωμεν, και προ πάντων την πεποίθησιν περί τηςυπάρξεωςενός υπερτάτου και πανσόφου Δημιουργού των όλων Θεού. Ε κ τούτου κατανοούντες και θαυμάζοντες το μεγαλείον των έργων αυτού,καιεις ανυπόκριτον θεοσέβειαν διεγειρόμενοι, προσκυνούμεν εύλαβώς το άγιον όνομα, και λατρεύομεν ευσεβώς την παντοδυναμίαν αυτού, ότι τα πάντα μεγάλα και θαυμαστά εν άκρα σοφία εποίησεν.

πόθεν μανθάνομεν την γένεσιν των αρχαίων εθνών Επιτομή της Γενικής ιστορίας του W. Pinnock, μετάφραση Σ.Ι.Μ. για τα δημοτικά σχολεία (1863)

ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΗ

ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ε ρ . Πόθεν μανθάνομεν την γένεσιν των αρχαίων εθνών; Α π . Α π ό της αξιοσεβεστάτου βίβλου της Γενέσεως, ήτις είναι το πρώτον βιβλίον της Παλαιάς διαθήκης, και συνεγράφη υπό του Μωϋσέως, του νομοθέτου των ισραηλιτών. Ε ρ . Τί εξ αυτής μανθάνομεν; Α π . Μανθάνομεν ότι «εν αρχή εποίησεν ο Θεός τον ουρανόν και την γην, έκτισετοφως, και εχώρισε τα ύδατα από της γης· την γην δε και θάλασσαν ενέπλησε φυτών και ζώων, και τελευταίον έπλασε τους ανθρώπους' εδωρήσατο ο εις αυτούς τον παράδεισον, η τον κήπον της Εδέμ, διάνααπολαύσωσιτους ωραιοτάτους καρπούς άνευ κόπων, και επροίκισεν αυτούς με το λογικόν, ίνα, κατ' εικόνα αυτού και ομοίωσιν, πλασθέντες γίνωσιν οι κύριοιτηςγης,ωςο παντοδύναμος δημιουργός είνε ο κύριος πάντων των ορατών και αοράτων». Ερ. έμειναν οι πρώτοι άνθρωποι κύριοι της ευτυχίας των, ην ο θεός κατ' αρχάς τοις εδωρήσατο; Απ. Οι πρώτοι άνθρωποι ο Αδάμ και η Εύα ένεκα των αμαρτημάτων αυτών εξεβλήθησαν του Παραδείσου, και οι απόγονοι αυτών τότε κατώκησαν όλην την γην έπειτα δε ένεκα της κακίας αυτών, ο Θεός έστειλε κατακλυσμόν, εκ του οποίου επνίγησαν πάντες οι άνθρωποι, εκτός του Νώε και της οικογενείας αυτού, και εκ των τριών του οποίου υιών κατάγονται οι παρόντες κάτοικοι της γης. Ε ρ . Πότε οι κάτοικοι ούτοι απεχωρίσθησαν εις έθνη; Απ. Όταν ημποδίσθησαν υπό της συγχύσεως των γλωσσών ν' αποπερατώσωσι τον Πύργον της Βαβέλ, τον οποίον είχον κάμει αρχήν να οικοδομήσωσι, τότε μη δυνάμενοι να εννοήσωσιν αλλήλους, απεχωρίσθησαν εις φυλάς

Ε ρ . Πώς οι υιοί του Νώε διήρεσαν την γην; Α π . ο μεν Ιάφεθ και οι αυτού απόγονοι ήλθον εις την Ευρώπην,οδε Σημ μετά της οικογενείας του κατωκίσθη εν τη Κεντρική Ασία, και Χαμ καταγόμενοι κατώκησαν την Δυτικήν Ασίαν και Βόρειον Αφρικήν. Ε ρ . έμεινεν επί πολύν χρόνον η διαίρεσις αύτη της γης η αυτή; Α π . ουχί' διότι οι του Χαμ απόγονοι ως φιλοπόλεμοι κατέκτησαν πολλαχού χώρας, εν αις και τον πολιτισμόν εισήγαγον.

εις μόρφωσιν του ήθους των μαθητών εγχειρίδιον

περί δημοτικής εκπαιδεύσεως τουΙ.Π. Κοκκώνη (1863)

§. 1. ΤΙΝΕΣ ΑΙ ΣΥΜΠΛΗΡΩΤΙΚΑΙ ΓΝΩΣΕΙΣ

Συμπληρωτικά! γνώσεις είναι εκείναι τας οποίας εις τον οδηγόν ωνομάσαμεν βοηθητικά μαθήματα, οι δε Γάλλοι λέγουσι προαιρετικά, ως είδομεν, διότι η μάθησις αυτών δεν επιβάλλεται υποχρεωτικώς εις πάνταςτουςπροπαιδευομένους. Θεωρούνται δε και αυτά ως υποχρεωτικά και διδάσκονται εις τα λεγόμενα ανώτερα δημοτικά σχολεία παρά Γάλλοις και παρ' ημίν εις τα των δήμων Β' τάξεως και μάλιστα εις τα λεγόμενα επαρχιακά και νομαρχιακά σχολεία. ΕΙσί δε ταύτα τα μαθήματα: ιστορία, Γεωγραφία, Φυσικαί γνώσεις, οίον Κοσμογραφίας, Φυσικής ιστορίας, Φυσικής και Χημείας, Μουσική, Γεωργική, Γυμναστική, Διαιτητική και Πρακτική Γεωμετρία.

[ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

]

§. 3. ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑΣ

Γνώσεις γεωγραφικαί και ιστορικαί δίδονται εις τους των κατωτέρων κλάσεων διεσπαρμέναι εις αναγνωστικά βιβλία" η δε τακτική αυτών των μαθημάτων διδασκαλία αρχίζεται από της Γ' κλάσεως. οι μαθηταί ταύτης διδάσκονται την κατ' ερωταπόκρισιν μικράν ελληνικήν ιστορίαν, και τα της μικράς γεωγραφίας του Ι.Π.Κ. εισαγωγικά, τουτέστιν όλον το Α' μάθημα η κεφάλαιον. Η Δ' κλάσις κατά το Α' έτος θέλει λάβει βιβλίον της ιστορίας και εκ της Γεωγραφίας διδάσκεται την Ευρώπην και Ασίαν εις δε το Β' έτος αποτελειόνει την Γεωγραφίαν, εξακολουθεί την Φυσικομαθηματικήν" εκ δε της ιστορίας διδάσκεται την επιτομήν της Γενικής ιστορίας του Καμερέρου μεταφρασθείσαν υπό Γενναδίου. τα δύο ταύτα μαθήματα γίνονται εναλλάξ ημέραν παρ' ημέρανέκαστοναντίτουΜ.Μ. μαθήματος της αναγνώσεως. ο δε διδάσκαλος νικήν ιστορίαν του Κείτλη την προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων.

Η Γεωγραφία περιγράφει την Γήϊνον σφαίραν και τα έθνη τα οποία κατοικούσι διάφορα μέρη της επιφανείας αυτής, συνιστώντα διάφορα κράτη και βασίλεια. Η δε ιστορία είναι η διήγησις του βίου η των πράξεωνκαιτων παθημάτων ενός έθνους καθ' όλον το διάστημα της υπάρξεως αυτού' καθώς δε διηγούμενοι τον βίον και τα κατορθώματα ενός ανθρώπου πρέπει να είπωμεν πότε και που έπραξε ταύτα, ούτω και εις τον βίον των εθνών απαιτείται να γνωρίσωμεν που υπήρξεν έκαστον, και έπραξε η έπαθε τα ιστορούμενα. εκ τούτων δε συνάγεται ότι η ιστορία είναι αχώριστος από την Γεωγραφίανκαιτην Χρονολογίαν. Όθεν τα μαθήματα ταύτα πρέπει να συμβαδίζωσιν εκ παραλλήλου, η ακριβέστερον ειπείν, έναρξις της ιστορίας ενός έθνους πρέπει να γενή απότηνγεωγραφικήν περιγραφήν της χώρας η της επικρατείας αυτού.ειςτα δημοτικά σχολεία πρέπει να διδάσκηται εν πρώτοις η ελληνική ιστορία ως είναι διατεταγμένον, η αρχαία - της δε αρχαίας Ελλάδος η περίληψιςυπάρχει προτεταγμένη εις την οποίαν υπεδείξαμεν Μικράν ελληνικήν ιστορίαν υπό Σ. Αντωνιάδου. Ταύτην την περίληψιν θέλει διδάξει τους της Γ' κλάσεως μαθητάς ο διδάσκαλος προ της ιστορίας θέτων υπ' όψιν αυτών και τον Γεωγραφικόν πίνακα της Ελλάδος. ούτοι δε θέλουν έχει ήδη εκ των αναγνωστικών βιβλίων και τινας γεωγραφικάς γνώσεις κεκτημένας περί των μερών της γηίνου σφαίρας, ηπείρων, θαλασσών κλπ. Διά να λάβωσι δε και τινα ιδέαν περί χρονολογίας πρέπει ο διδάσκαλος να παρατηρήση και να εξηγήση εις αυτούς πώς χρονολογούμεν.

[

]

Ίναδώση δε ο διδάσκαλος εις τον αρχάριον να εννοήση τα ανωτέρω και διά πρακτικής εφαρμογής, νομίζω ότι αρχίζων την διδασκαλίαν της εθνικής ημών ιστορίας δύναται να προοιμιάση ούτω πώς. Ημείς λεγόμεθα Έλληνες και ο τό πος τον οποίον κατοικούμεν λέγεται Ελλάς, η βασίλειον της Ελλάδος, διότι έχομεν Βασιλέα. Είναι 28 ετη αφού η Ελλάς εκηρύχθη βασίλειον ελεύθερον κατά το 1833. Προτήτερα δε η Ελλάς περιλαμβάνουσα μεγαλητέραν έκτασιν η σήμερον, ήτο υποτεταγμένη εις τον Σουλτάνον και οι Τούρκοι εξουσίαζον αυτήν καθώς και την Κωνσταντινούπολιν 400 σχεδόν χρόνους. η Ελλάς επανεστάτησε κατά το 1821 και μεθ' επτά ετών αγώνας ανεγνωρίσθη ανεξάρτητος διοικηθείσα από τον κυβερνήτην Ιω. Καποδίστριαν 4 ετη έως ου ήλθεν ο βασιλεύς κατά το 1833. Η Ελλάς και όλη η ευρωπαϊκή Τουρκία εξουσιά ζοντο από τους Χριστιανούς αυτοκράτορας της Κωνσταντινουπόλεως. την Κωνσταντινούπολιν έκτισεν ο άγιος Κωνσταντίνος το 320 μ.Χ. και χριστιανοί αυτοκράτορεςεβασίλευσανεκείέωςτο1453 μ.Χ. ότε εκυρίευσαν οι Τούρκοι όλον αυτό το Χριστιανικόν βασίλειον. ο Μέγας Κωνσταντίνος ήτο αυτοκράτωρ των Ρωμαίων και μετέφερε την καθέδραν του εις την Κωνσταντινούπολιν από την Ρώμην, ήτις είναι εις την Ιταλίαν - η Ρώμη εκτίσθη 773 έτη πριν

Χριστού μικρά και ταπεινή" οι κάτοικοι αυτής λεγόμενοι Ρωμαίοι ήσαν πολεμικοί και υπέταξαν με τον καιρόν όλην την Ιταλίαν και έπειτα όλον τον τότε γνωστόν κόσμον" υπέταξαν και την Ελλάδα 80-90 ετη π.Χ. Η Ελλάς φαίνεται ότι εκατοικείτο από 1500 ετη π.Χ. εις διαφόρους πόλεις, εκ των οποίων η καθεμία είχε και τον βασιλέα της, οίον αι Αθήναι, αι Θήβαι,τοΆργος,η Σπάρτη. Αλλ' όλαι αύται έγειναν έπειτα δημοκρατίαι ανεξάρτητοι πολεμούσαι η μία με την άλλην ως αλλόφυλοι, έως ου ήλθαν οι Ρωμαίοι και εξουσίασαν όλην την Ελλάδα, ήτις ύστερον επέρασεν εις το υπό του Μεγάλου Κωνσταντίνου συστηθέν χριστιανικόν βασίλειον εις Κωνσταντινούπολιν. Ό τ εδεαυτή εκυριεύθη υπό των Τούρκων, τότε και όλη η Ελλάς υπέπεσεν εις την εξουσίαν αυτών μέχρι του 1821 ότε μέρος αυτής ανεγνωρίσθη αυτόνομον βασίλειον.

[

]

και εκ της ιστορίας έχει αφορμάς ο διδάσκαλος εις μόρφωσιν του ήθους των μαθητών. εκ μεν της αρχαίας και νέας εθνικής ημών ιστορίας ειςτονα εμπνεύση τας πολιτικάς αρετάς, την φιλοπατρίαν, την υπέρ πατρίδοςκαιτου κοινού συμφέροντος αυταπάρνησιν, το σέβας προς τα καθεστώτα και την προσήλωσιν εις τα πατρώα ήθη και έθιμα κ.τ.λ. εκ δε της μεσαίας και νεωτέρας σημειουμένων κατ' εποχάς η κατά αιώνας αλληλοδιαδόχους των κυριωτέρων συμβάντων μεταξύ των ονομαστοτέρων εθνών δίδονται και άλλαι παρατηρήσεων πλειότεραι αφορμαί αι επιδρομαί και αι μεταναστάσεις των διαφόρων λαών. τα ήθη, τα πολιτεύματα, αι ανακαλύψεις, και αι εφευρέσεις, τα αίτια της αυξήσεως και εκπτώσεως των εθνών καταδεικνύουσι τα μέσα τα εις την πρόοδον τουανθρωπίνουγένους επενεγκόντα και τα προς την ευδαιμονεστέραν αυτού κοινωνικήν συντήρησιν συντείνοντα.

Γεωγραφία. εις μάθησιν της Γεωγραφίας απαιτείται αναγκαίως να έχη ο μαθητής υπ' όψιν και Πίνακας Γεωγραφικούς. εις τα σχολεία έχουσιν εζωγραφισμένους επί των τοίχων του διδακτηρίου τοιούτους πίνακας μεγάλων διαστάσεων παριστάνοντας τας Ηπείρους, το επιπεδοσφαίριον και τον Χάρτην της Γαλλίας. Ημείς κατά το παρόν έχομεν πολλούς χάρτας η Ατλαντας Γεωγραφικούς και χωρογραφικούς της Ελλάδος αρκετά ευθυνούς, τους οποίους δυνάμεθα να μεταχειρισθώμεν και εις τα δημοτικά σχολεία.

[

]

Ενταύθα δε κρίνομεν καλόν να προσθέσωμεν ότι ο διδάσκαλος αναφέρων πάν ό,τιάξιονλόγου υπάρχει φυσικόν η τεχνητόν εις τινα τόπον, πρέπει να φανερώση και τίνα ωφέλειαν λαμβάνουσιν η δύνανται να λάβωσιν εξ αυτών οι κάτοικοι αναφέρων ότι ο δείνα τόπος έχει δάση π.χ. θέλει παρατηρήσει ότι τα δάση όχι μόνον είναι πηγή πλούτου εκ της ξυλεύσεως εις εκείνους, οίτινες γνωρίζουσι πώς να ξυλεύωνται εξ αυτών χωρίς να τα καταστρέφωσιν,αλλάκαι ειςτηνυγιηρότητατουτόπου και την γονιμότητα και ευκαρπίαν συντελούσιν

ελκύοντα τους υετούς κ.τ.λ., λαλών περί ποταμών, διωρύγων, αμαξιτών οδών, θέλει δείξει πόσον ευκολύνουσι την συγκοινωνίαν, την μετακόμισιν των προϊόντων από ενός εις άλλον τόπον, και την εκ τούτων προερχομένην ευπορίαν εις τους κατοίκους. Τοιαύται ιδέαι διδόμεναι νηπιόθεν εις τους μαθητάς θέλουν φέρει αποτέλεσμα ωφέλιμον, ώστε να παύση παρ' ημίν η προς τα της συγκοινωνίας μέσα αμέλεια, και η μετ' αναισθησίας υπό των πολλών ενεργουμένη καταστρεπτική ξύλευσις και υλοτομία και δενδροτομία, και η πυρπόλησις των δασών. ϊ

]

όπουανάπτυξις, εκεί ιστορία ΆρθροτουΘ. Λιβαδά στην Εφημερίδα των Φιλομαθών για την ωφέλεια της ιστορίας (1864)

. . . την ιστορίαν παραμελούσιν οι αρεσκόμενοι εις παράδοξα ανέκδοτα, ειςαλλοκότους γραϊδίων διηγήσεις, εις τα κακή τύχη πλεονάσαντα μυθιστορήματα. την αποφεύγουσιν οι νομίζοντες ότι αύτη βαρύνει την μνήμην, επισωρεύουσα δήθεν ονόματα επί ονομάτων και χρονολογίας επί χρονολογιών. την αποστέργουσινοιδύστροποι και οι δύσκολοι, οι μελαγχολικοί και οι μισάνθρωποι, οι τίνες δυσηρεστημένοι κατά του κόσμου, των ανθρώπων και εαυτών, οικτείρουσι την γην ως κοιλάδα κλαυθμώνος, εκχέουσι την πικράν χολήν των κατά παντός ό,τι ανθρώπινον, και μυκτηρίζουσι την ιστορίαν ως ελεεινόν κατάλογον μωριών και δυστυχημάτων. Κατά τους ευ φρονούντας όμως και τους φιλανθρώπους, ό,τι ο ήλιος εν τω κόσμω, τούτο η ιστορία εν τω τριπλώ βίω της ανθρωπότητος. ως τα ουράνια σώματα κινούνται περί τον ήλιον, ούτω και τα πλείστα του επιστητού ήδη στρέφονται περί τας ανθρωπίνους πράξεις. Καθώς άνευ μεν ηλιακής θερμότητος ουδεμία βλάστησις επί γης, άνευ δε ηλιακού φωτός ουδεμία χρωμάτων ποικιλία, ούτω και άνευ ιστορίας ούτε γένεσις και αύξησις, ούτε μεταβολή και ποικιλία διανοητικού βίου και ηθικού. — Όσω μάλλον η ανθρωπότης προχωρεί επί τα πρόσω, τοσούτω μεγαλειτέραν συναισθάνεται την ανάγκην να κατανοήση την ιεράν τριάδα των πλατωνικών ιδεών, του α λ η θ ο ύ ς , του κ α λ ο ύ , του α γ α θ ο ύ . εις τοιαύτην ανάγκην ουδεμία επιστήμη επαρκεί πλειότερον παρά την ιστορίαν.

[

]

ηιστορίαλοιπόν είναι εικών της καθολικής αναπτύξεως του ανθρώπου, της πραγματοποιήσεως πασών των Ικανοτήτων του, της αποκαλύψεως και της ερμηνείας του πνεύματος εν τω χρόνω. Η ιστορία είναι κατά τον Σχελίγγιον «το μ έ γ α κ ά τ ο π τ ρ ο ν του π α γ κ ο σ μ ί ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , η

υ ψ η λ ή ε π ο π ο ι ΐ α της του Θ ε ο ύ δ ι α ν ο ί α ς » .ό,τιενέθηκενο Θεός εν τω ανθρωπίνω πνεύματι, τούτο πρέπει να εξέλθη εκ του πνεύματος του ανθρωπίνου και ν' αποκαλυφθή εν τω διαστήματι των χιλιοετηρίδων. Πάντα τα έθνη μετέχουσι της εργασίας ταύτης. Θρησκεία λοιπόν και νομοθεσία, φιλοσοφία και καλλιτεχνία, εμπόριον και βιομηχανία, πολιτική και φιλολογία, το ευγενές και το αγενές των αισθημάτων, το καλόν και το αισχρόν των πράξεων, η ενθουσιαστική ανακάλυψις νέας τινός αληθείας, η μυριοκτόνος από της αληθείας αποπλάνησις, — ενί λόγω, η βλάστησις και η άνθησις, η ακμή και η μάρανσις των ατόμων και των εθνών, η πρόοδος και η οπισθοδρόμησίς των, ταύτα είναι το της ιστορίας αντικείμενον. Όπου ανάπτυξις, εκεί ιστορία' λαοί, αείποτε κινούμενοι εν τη αυτή τροχιά, λαοί, παρά τοις οποίοις τα παθήματα ουδεμίαν επήνεγκον πνευματικήν πρόοδον και μεταβολήν, κείνται έξω του τεμένους της μεγάλης θεάς. Μόνον όπου υπάρχει πρόοδος εν τη γνώσει και πράξει, μόνον όπου καταφαίνεται μεγαλείον και καλλονή ατομικών χαρακτήρων, εκεί παρίσταται ο ιστοριογράφος, συλλέγει και συναρμολογεί τα καθ' έκαστα ρέοντα και εναποτίθησιν αυτά εις το Ιερόν της Μνημοσύνης και της αθανασίας.

[

]

Η ιστορία είναι διδάσκαλος της θεοσεβείας, πράγμασι δεικνύουσα ότι ο Θεός είναι ο ανώτατος των ανθρωπίνων τυχών κυβερνήτης και διευθυντής.

[

]

Η ιστορία είναι διδάσκαλος της φρονήσεως. Φρόνησις είναι πείρα και γνώσις ανθρώπων, η δε ιστορία σύνολον πάσης πείρας και ανθρωπογνωσίας. και εις τον ιδιωτικόν βίον και εις τον δημόσιον, και εις το άτομον και εις την πολιτείαν, η ιστορία οτέ μεν νουθετούσα, οτέ δε προτρέπουσα, παρέχει σοβαράς αληθείας, ομοιοειδείς εν ταις αρχαίς αυτών, ετεροειδείς εν τη εφαρμογή των. ό,τι αληθεύει περί του μεγάλου, αληθεύει και περί του μικρού" η ευδαιμονία του οίκου και η ευδαιμονία των λαών προοδεύει και κρατύνεται διά της αγχινοίας και της δραστικότητος, διά της προνοίας και της μετριότητος, καταστρέφεται δε διά της αβελτηρίας και της νωθρότητος, διάτηςακηδίαςκαι της θρασύτητος.

[

]

Η ιστορία μόνη προσφέρει υψηλά πρωτότυπα αυταπαρνήσεως, επιβάλλοντα σεβασμόν και αγάπην, και αναδεικνύει ούτω το ξηρόν της ηθικής φιλοσοφίας σύστημα ζωηράν εικόνα δρώντων ανθρώπων. ο εισερχόμενος εις τοιαύτην έμψυχον πινακοθήκην μεγάλων και ευγενών ανδρών πάσης εποχής καταπλήσσεται την καρδίαν, θαυμάζει την αξίαν της ανθρωπίνης φύσεως, ενθουσιά και προτρέπεται εις μίμησιν.

την πατρίδα, αγάπη προς την ελευθερίαν. του χρόνου η βίβλος βρίθει τοιούτων παραδειγμάτων, διότι αμφότεραι αι αρεταί επιδρώσι κατ' εξοχήν εις τον δημόσιον βίον και παράγουσι μεγάλα κατορθώματα χρυσοίς γράμμασιν εν τη ιστορία αναγραφόμενα.

[

]

Τελευταίον η παγκόσμιος ιστορία είναι το παγκόσμιον δικαστήριον, εν ώ βίβλοι ανοίγονται και τα κρυπτά δημοσιεύονται, —είναι ο αιώνιος Άρειος Πάγος, ου τίνος δεν διεξέφυγον ουδ' αυταί αι εν τοις πρότερον χρόνοις την βασιλικήν πορφύραν περιβληθείσαι μάστιγες της ανθρωπότητος· διότι καθώς η αγχόνη και η λαιμητόμος απειλούσι καθ' εκάστην τους υπηκόους, ούτω και η μάχαιρα του Αρμοδίου και του Αριστογείτονος, το εγχειρίδιον του Βρούτου καιτηςΚαρλότας Κορδαίη, οι υπόγειοι της Ρώμης οχετοί, έξοχα δε πάντων η της ι σ τ ο ρ ί α ς γ ρ α φ ί ς μαρτυρούσιν, ότι και οι αυτογνωμόνως και απηνώς την ανθρωπότητα άλλοτε κατατυραννεύσαντες κατελήφθησανεντέλει υπότηςΝεμέσεως και υπό της τιμωρίας της Δικαιοσύνης.

διά της πολυτελείας και αγυρτείας καταστροφήν του εθνικού ημώνχαρακτήρος Περί ιστορίας του Α.Δ. Καππώτα (1864)

. . . Καταδείξαντες, ότι ανάγκη τω επιστήμονι την ελληνικήν και λατινικήν γλώσσαν σπουδάσαι, την μεν μητέρα, την δε θυγατέρα, ως εκ της ιστορίας εξάγεται, προσερχόμεθα και νυν, μεθ' ης και πρότερον προθυμίας, όπως εν τω παρόντι επιστήσωμεν την προσοχήν των νέων του εν Ναυπλία γυμνασίου, ων χάριν συνετάχθη το πονημάτιον τούτο, και περί της σπουδής της ιστορίας, ήτις επί Όθωνος του Βαυαρού μεγάλως παρημελήθη, και εν η μανθάνομεν, οίων ένδοξων προγόνων ένδοξοι απόγονοι διατελούμεν.

[

]

Έ σ τ ι δε ι σ τ ο ρ ί α η α λ η θ ή ς των α ν θ ρ ω π ί ν ω ν π ρ ά ξ ε ω ν π α ρ ά σ τ α σ ι ς , αι τ ί ν ε ς η π ρ ο φ ο ρ ι κ ώ ς η ε γ γ ρ ά φ ω ς έ φ θ α σ α ν μ έ χ ρ ι ς ημών. Επομένως, περιγράφουσα και καλά και κακά, καθίσταται τα μέγιστα ωφέλιμος παντί τω εν κοινωνία ζώντι και διά το προβλέπειν τον κίνδυνον εκ των ομοίων και, ει δυνατόν, αποφεύγειν αυτόν, και διά το επιθαρρύνειν εις αθανάτους πράξεις" διά τούτο διδασκομένη καλώς γίνεται σχολείον ηθικής. και η μεν ιστορία καθαρόν εστι του ανθρωπίνου πνεύματος προϊόν, εγεννήθη ο εκ της ελευθερίας. και παραδιδόν μεν το πνεύμα τη μνήμη τας πράξεις γενεάς τίνος γίνεται ταυτοχρόνως αντιγραφεύς εαυτού εν τω μέλλοντι. Ενταύθα ουν ευρίσκομεν το χρήσιμον της ιστορίας.

[

]

Αλλά εκ της ιστορίας μανθάνομεν, ότι δεσμός πρώτος πάσης κοινωνίας εστίν η θρησκεία, και δεύτερος η γλώσσα. έθνος δε αμελήσαν των της θρησκείας ουδέποτ'εστερεώθη.Θρησκείαν όμως ουκ εννοούμεν οίαν των ιερών δικαστηρίων εν μεσαίωνί" διότι πρέπει την θρησκείαν αφ' εαυτής υπάρχειν και μηδαμώς γίνεσθαι όργανον της πολιτείας" άλλως καθίσταται το πρώτον αίτιοντηςεθνικής

κής διαλύσεως. εάν όμως διά πλεονεξίαν, δι' αρπαγήν και διά προσπεποιημένην ευσέβειαν σαλεύση του λαού η συνείδησις, σαλεύουσι διά μιας τα πάντα, και ταχέως επέρχεται η δουλεία. Πλην και έθνος, όπερ διατρέφει έριδας περί διαδοχής του θρόνου, εισάγει εμφύλιον πόλεμον, και τείνει κατ' ολίγον αφ' εαυτούειςαποσύνθεσιν.Όθεν πας ελεύθερος και ορθόφρων λαός οφείλει ομόφρων είναι και πειθήνιος, ίνα έχη φιλελεύθερον άμα και ακράδαντον βασιλέα, και δόξαν αμάραντον. [

1

Η ουν ιστορία τους μεν φιλοσόφους διδάσκει, τους ο ελαχίστους τεχνίτας κοσμεί, τους δε νέους εξισοί τη φρονήσει προς τους γέροντας, τονοελευθερόφρονα πολιτικόν ωθεί προς υπεράσπισιν και τήρησιν του συντάγματοςκαιπρος απέχθειαν τηςτυραννίας και της δημοκρατίας, μάλισταδετονΈλληνα,ου ηιστορίαγέμει πλείστων όσων και μεγάλων, και ασυγγνώστων τη αληθεία πολιτικών σφαλμάτων, υφ' ων ωφελούμενος ούτος δύναται μεγάλως την πατρίδα σήμερον ευεργετήσαι. Όθεν κατάρατος έστω ο δημοκρατικά φρονών" επειδήηκατάρατος δημοκρατία κατεκρήμνισε τους Έλληνας εις την δουλείαν, ηςένεκαέπαθονσκληρά παθήματα και απάνθρωπα, και απώλεσαν διά παντός τηνευκαιρίαντουεξελληνίσαι τονκόσμον. Η δημοκρατία, ήτις περιέχει πλείστα κακά και ουδέν καλόν, εστίν ον τερατόμορφον, έχον εν άπασι τοις πόροις του σώματος κεφαλάς ασυμμέτρους. Εντεύθεν και η εκ τούτων πνοή εστι δυσανάλογος, και ουδέποτε παράγει ισοσταθμίαν. Η δε απόλυτος μοναρχία ούτ'

εστερεώθη, ούτε κατισχύσει ποτ' εν Ελλάδι, επειδή ο Έλλην γεννάται τρόπον τινά φύσει ελεύθερος, και φύσει αγαπά την ισότητα. τα δε φυσικά ταύτα προτερήματα ενεπέδωσεν ο Χριστιανισμός τοσούτον, ώστε ο ηγεμών, ο επιχειρήσων επιβαλείν τοις Έλλησι την τοιαύτην πολιτείαν, ουδέποτε γευθήσεται ηδέος άρτου. Έτι δε ουδέ η αριστοκρατία, δείξασα επί Όθωνος αρχής τίνος σημεία, ευδοκιμήσει εν Ελλάδι διά τον αυτόν λόγον και διότι τότε μόνον είσίν οι προύχοντες άριστοι, όταν ου μόνον επί πλούτω διακρίνωνται, αλλάκαιεπί αρετή" άλλως αφανίζονται μεν αυτοί, το ο έθνος πάσχει αφόρητα. Τοιούτοι εφάνησαν παρ' ημίν οι θελήσαντες εισαγαγείν επί Όθωνοςτηναριστοκρατίανως μεταίχμιον δήθεν λαού και βασιλέως. και όταν δύναται τις νοήσαι την απαγόρευσιν των Ελλήνων συγγραφέων από της αναγνώσεως των απογόνων αυτών, τοσούτον δύναται η μοναρχία η η αριστοκρατία εν Ελλάδι επικρατήσαι. Μόνον δε πολίτευμα πρόσφορον τω ελληνικώ χαρακτήρι εστι το σύνταγμα, όπερ, ειμή είη γεγραμμένον επί του χάρτου, ως επί Όθωνος, χαλιναγωγεί εξαιρέτωςτους Έλληνας,καιπαράγει μεγάλα' επειδή τρέφει πάντοτεκαιαναπτεροίτονΈλληναηελευθερία.τονδεστρατιωτικόν εξάπτει εις έργα πολεμικά, και πάντας εν γένει τους ανθρώπους παρορμά η ιστορία εις την αρετήν και τας εξόχους

πράξεις. και, καθώς μεν εξελέγχει τας αισχράς και εν κακία γενομένας πράξεις, ούτως εξυμνεί και τας ενδόξους και εν αρετή πεπραγμένας.

[

]

Τούτων ούτως εχόντων, αρετής παραδείγματα και αυταπαρνήσεως ουδαμού αλλαχού δυνάμεθα ευρείν ενδοξότερα και αφθονώτερα, η εν τη πατρίς ημώνιστορία,ενηςτω κατόπτρω πάντα γενικώς επαναλαμβάνονται της κοσμικής ιστορίας τα πολιτικά γεγονότα. Αλλά, εάν ήδη εν παρόδω ατενίσωμεν εις τοαρτισύστατονημώνέθνος,πληροφορούμεθα, ότι εν ουδενί λόγω εθεώρησαν οιεντοις πράγμασι τα πάτρια, και ότι, ουδενός πολιτικού συστήματος υπερισχύσαντος, τυφλή τις και όλως άσκοπος πολιτική εισεχώρησεν από πολλών ετών, και ιδίως από της τρίτης σεπτεμβρίου, βραδέως μεν βαίνουσα, αλλά εις εν και μόνον τείνουσα, δηλονότι εις την διά της πολυτελείας και αγυρτείας καταστροφήν του εθνικού ημών χαρακτήρος. [

1

Έ σ τ ω δε ημίν άπασι κοινόν σύμβολον η ο μ ό ν ο ι α και η έ ν ω σ ι ς , διότι μόνον εν τω πράγματι των δύω τούτων λέξεων κείται το μεγαλείον της πατρίδος. Μηδέ των Αλβανών αυτών εξαιρουμένων, ους μέχρι τούδε δοξάζουσιν επεισάκτους τη ελληνική χώρα. επειδή και αυτοί Έλληνές εισι - μάλιστα δε οι άμεσοι των Πελασγών απόγονοι- διά τούτο πάντοτε και πανταχού ενέχονται, και,ωςκαιτοπάλαι, ούτω και εν τοις νεωτέροις χρόνοις η αιώνιος εχρημάτισεν προμήθεια των Ελλήνων, πιπτόντων αεί απείρων διά την ενδελεχή επιζήτησιν της ελευθερίας.

[

]

άξια μνήμης καθ' όσον συντελούσιν εις την πρόοδον της Ανθρωπινής κοινωνίας Δοκίμιον πρακτικών παιδαγωγικών οδηγιών του Γ.Γ. Παππαδόπουλου (1865)

ΙΙΕΡΙ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Η ιστορία, αποτελούσα μέγαν και ουσιώδη κλάδον των ανθρωπίνων γνώσεων, είναι προς τούτοις το οικειότατον εις την παιδικήν ηλικίαν μάθημα. και περί μεν της ιεράς και εκκλησιαστικής ιστορίας διελάβομεν ήδη τα δέοντα. Ήδη δε λέγομεν, ότι η ιστορία πρέπει να διδάσκηται εν τοις περί ου ο λόγος σχολείοις διττώς" ως ίδιον μάθημα σκοπόν έχον να αποταμιεύση εις τον νουν τα κυριώτερα των συμβάντων, και προς τούτοις ως αφορμή διανοητικής και ηθικής αναπτύξεωςτωνπαίδων. επειδή ο παιδικός νους δεν δύναται να περιλάβη ευκόλως πολύπλοκον σύστημα τόπων, ανθρώπων και χρόνων, ωφέλιμονείναι κατά την πρώτην περίοδον να διδαχθή η ιστορία μάλλον βιογραφικώς" δηλαδή να εκτεθώσι κατά σειράν οι βίοι των μεγάλων ανδρών, περί ους να συναφθώσι τα κυριώτατα συμβάντα της εποχής, αναφερόμενα προς το προκείμενον προσωπον. ούτω λοιπόν ομιλούντες περί της πατρίδος του ιστορουμένου, τερπνάς και ωφελίμους γνώσεις δυνάμεθα να διδάσκωμεν χωρογραφικάς, εθνογραφικάς και ηθογραφικάς" ουδέποτε λησμονούντες, ότι πρόκειται ου μόνον αναγκαίον τι, αλλά και ηθικόν δίδαγμα να διδάξωμεν και λέγοντες σαφή, λελογισμένα και συνδεδεμένα τα ιστορούμενα" χρόνους δε ολίγους, τους αναγκαιοτάτους, όπως

εντυπωθώσιν εις τον νουν των παίδων ακριβώς αι περίοδοι. το βιβλίον πρέπει να ήναι επίτομον και οιονεί ευρετήριον των διδασκομένων, ο δε διδάσκαλος τα πολλά από μνήμης πρέπει να λέγη, οδηγών τον μαθητήν και εις παράλληλα αναγνώσματα. Α φ ' ου δε κατά τον τρόπον τούτον διεξέλθη τα κυριώτατα έθνη πρέπει να οδηγήση τον μαθητήν εις τους συγχρονισμούς των παρά διαφόροις έθνεσι βίων, όπως αποτελεσθή εις τον νουν σειρά εθνογραφική και συνδυασμός συγχρονικός. Πρέπει δε αι εξετάσεις των μαθημάτων να γίνωνται" α')ενεπιτομή εκάστου βίου και όλων των βίων έθνους τινός" β') εν εκτάσει εκάστου

βίου" γ') εν εκτάσει των ουσιωδεστάτων περικοπών, συμπεριλαμβανομένων και των προφορικών αναπτύξεων- ο) ειδικώς, ήτοι όλων των τοπογραφικών περιγραφών ιδία, όλων των χρόνων κ.τ.λ." ε') κατά συγχρονισμούς" ς') διαλογικώς επί σκοπώ ηθικής μορφώσεως. Η πάτριος ιστορία πρέπει αφεύκτως να διδάσκηται καθ' όλους τους βαθμούς της εκπαιδεύσεως" κατά δε τον περί ου ο λόγος,ημεναρχαία ιστορίατης Ελλάδος πρέπει να διδάσκηται απλούστατα και εν είδει εισαγωγής. Η δε μεσαιωνική επί σκοπώ κυρίως του να καταδείξη τας πηγάςτουελληνικού και νεωτέρου βίου και να εμποιήση γνώσεις υγιείς και ορθάς περί της πολυζητήτου και σκοτεινής εκείνης εποχής. Η δε νεωτέρα πρέπει να διδάσκηται ως κύριον μάθημα περιέχον τα χαρακτηριστικώτερα των συμβάντων λελογισμένος εκτεθειμένα, επί τω σκοπώ του να εμποιήση γνώσιν της αληθούς κακοδαιμονίας της πατρίδος, αγάπην προς αυτήν, βαθύ αίσθημαεπιθυμίαςυπέρτης βελτιώσεως των κατ' αυτήν, και φρόνημα ευπρεπές. Σημειωτέον δε, ότι καθ' όλας τας εποχάς πρέπει να ρίπτηται περισκοπικόν βλέμμα εις τα περί την Ε λ λάδα μεγάλα συμβάντα και έθνη, όπως ο μαθητής, από της Ελλάδος,ωςαπό κέντρου, περιβλέπη τον ιστορικόν κόσμον και συγχρονίζη διά των εν πατρίδι αυτού γινομένων τα κυριώτατα των εν αυτώ. Εννοείται δε ότι και το των προφορικών αναπτύξεων και το των αναγνωσμάτων, και το των εξετάσεων, πρέπει να γίνωνται ακριβώς προς τον σκοπόν, ον ήδη ανωτέρω υπεδείξαμεν. Αλλά προς τούτοις πρέπει να γίνηται χρήσις και γεωγραφικών πινάκων και εικόνων παριστανουσών μνημεία, σκηνάς του δημοσίου και ιδιωτικού βίου, ιματισμούς και τα τοιαύτα. Κατά δε την επομένην περίοδον, αν το σχολείον περιλαμβάνη ευρύτερον κύκλον μαθήσεων, η ιστορία δεν πρέπει πάλιν να διδαχθή διά των πολλών και ποικίλων διαιρέσεων, ως συνήθως εκτίθεται" αλλά πρέπει να προταχθή σαφής και εύληπτος εισαγωγή περί ιστορίας, πηγών, χρονολογίας και γεωγραφίας, ως προς την ιστορίαν, μεθόδου, διαιρέσεων, εθνικών βίων και πολιτισμού. Είτα προς εκάστην των περιόδων πρέπει να ληφθή το αξιολογώτατον έθνος" να εκτεθώσιν σαφώς τα κυριώτατα των συμβάντων αυτού, προς α πρέπει να συνάπτωνται λελογισμένους τα συμβάντα των συγχρόνων εθνών. Πρέπει δε ν' αποφεύγωμεν την πύκνωσιν και συμφόρησιν των συμβάντων, των ονομάτων και των χρόνων, διότι δεν πρόκειται ξηρός κατάλογος γεγονότων, αλλά ακριβής γνώσις των αφορώντων την ανθρωπίνην κοινωνίαν συμβάντων, άπερ πρέπει να εντυπωθώσι βαθέως και ζωηρώς εις τον νουν και εις α ο μαθητής πρέπει ν' αναφέρη οποιονδήποτε άλλο γεγονός. τα των αναγνωσμάτων, των γεωγραφικών πινάκων, των εικόνων, των εξετάσεων, πρέπει ενταύθα μάλιστα να γίνωνται συνεχέστερα και σπουδαιότερα" διότι ο μαθητής μόνον διά των επαναλήψεων, των εν σύνολω και εν μέρει, και κατ' είδος εξετάσεων, και εννοεί τα διδασκόμενα και γίνεται κάτοχος αυτών.

ηεθνογραφικώς,ηπεριοδικώς, πρέπει να σκοπή εις πορίσματα πρακτικής ηθικής και εις εντύπωσιν διά ζωηρών εικόνων των καλλίστων πράξεων,καιτης αληθείας· διότι οι άνθρωποι και τα πράγματα κατά τοσούτον είναι άξια μνήμης, καθ' οσον συντελούσιν εις την πρόοδον της ανθρωπίνης κοινωνίας. Πρέπει προς τούτοις να σκοπή εις την κατασκευήν της έξεως του εκθέτειν τας ιδέας - διότι ως επί το πλείστον ο άνθρωπος ιστορικώς διαλέγεται. Διά ταύτα εν τη διδασκαλία της ιστορίας και εν τη της γλώσσης η υπόθεσις των γυμνασμάτω τούτων πρέπει να λαμβάνηται εκ της ιστορίας. Πρέπει δε η διδομένη υπόθεσις να ήναι όσον το δυνατόν αυτοτελής,επιδεκτική επιτόμουαφηγήσεως,οτέμεν περιγραφική, οτέ δε βιογραφική κ.τ.λ. Κατά δε τας αναπτύξεις, ας ο μαθητής δύναται να κάμη, ο διδάσκαλος δεν πρέπει να επιτρέπη παρεκβάσεις μυθιστορικάς, η τοιαύτας οίαι παραβλάπτουσι τον ιστορικόν χαρακτήρα και το χρώμα, ούτως ειπείν, της εποχής. Διά ταύτα μετά την διόρθωσιν των γλωσσικών σφαλμάτων, θέλει σημειόνει ακριβώς και τα αφορώντα το αφιλόκαλον και αλλότριον, η ανοίκειον των ιστορουμένων, όπως διαπλάττηται και η αισθητική καιηηθικήκρίσις του παιδός.

[

]

καλός καγαθός πολίτης Υπόμνημα περί τον κατωτέρου κλήρου και περί εκπαιδεύσεως του Ν. Σαρίπολου (1865)

. . . Ε κ τ ο ύ σχεδιαγραφήματος τούτου εννοείται, φίλε, ότι δίκαιον είχον ειπών ανωτέρω ότι του δημοδιδασκάλου το έργον είναι η σπουδαιοτάτηκαιυψίστη πασών των εν τη πολιτεία λειτουργιών, ο δημοδιδάσκαλος είναι αληθώς δημιουργός ανθρώπων. Τοιούτος δε ων, τίνα και πώς να διδάξη πρέπει τα παιδία; σις μέχρι των κλασμάτων, η κατήχησις και η εθνική ημών ιστορία.

[

]

τυχών του Ελληνικού έθνους, την επίδρασιν αυτού επί της καθόλου ανθρωπότητος, την αιτίαν δι' ην εδουλώθη, το πώς και διατί απηλευθερώθη, και τέλος, ότι την ελευθερίαν του δεν θέλει δυνηθή να συντηρήση, ειμή τηρούν ακριβώς τους νόμους και το πολίτευμά του. τα παιδία διά της ιστορίας θέλουσι διδαχθή οία αλληλεγγύη υπάρχει μεταξύ των πάλαι, νυν και εσομένων Ελλήνων, θέλουσι διδαχθή ούτως οποία έκαστος ημών έχει προς την πατρίδα καθήκοντα, ότι η δόξα αυτής εστιν ημών η δόξα, και η ταπείνωσις αυτής η ημετέρα αισχύνη. Διά της γνώσεως της εθνικής ιστορίας θέλει φιλοτιμηθή να μη πράξη ποτέ τι κατώτερον της πατρώας ευκλείας και κατά συνέπειαν ότι ως κύριος της ψήφου του εις το μέλλον, δι' αυτής και συμμέτοχος των της πολιτείας πραγμάτων έσται και εις αυτόν θέλει δικαίως αναβιβάζεσθαι η ευθύνη των κακώς γιγνομένων. καιτηςΙεράς ιστορίας αφ' ενός, και της εθνικής ιστορίας αφ' ετέρου' διδαχθείς οούτωεξαπαλώνονύχων νασυνδέη τα επίγεια προς τα ουράνια, θέλει συνίδει καιτηνσχέσιν του παρόντος βίου προς τον μέλλοντα. άνθρωπος μη γινώσκων

την ιεράν κατήχησιν, αδύνατον να γίνη αληθής εικών του Θεού, πολίτης δε μη ειδώς την εθνικήν αυτού ιστορίαν και γλώσσαν, αδύνατον να καταστή ποτε καλός καγαθός πολίτης.

Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδας του Γ.Γ. Παππαδόπουλου (1866)

. . . εκ των οικείων μεν εις εμέ, καταλλήλων δε εις υμετέραν ακρόασιν υποθέσεων λόγου θέλω αποβλέψει σήμερον εις την περί γυναικός μελέτην, και ιδίως περί της Ελληνίδος, ως προς την εθνικήν αυτής παίδευσιν, νομίζων τον περί ταύτης λόγον σπουδαίον προς τους παρόντας μάλιστα καιρούς, καθ' ους κοινωνικώς και πολιτικώς μετατρεπόμεθα, και πολύς επίκειται ο κίνδυνος πλάνης, και οι ζώντες βαρυτέραν φέρομεν την περί των επιγενησομένων ευθύνην και πεποιθώς, ότι εις την Ελληνίδα μέγιστον απόκειται μέρος της ελληνικής παλιγγενεσίας, μελλούσης συν Θεώ ν' ακτινοβολήση επ' αγαθώ της Ανατολής και κατά πάσας τας χώρας, ένθα εκτείνονται τα όρια του ελληνισμού. Διότι όταν μεν παιδεύηται ο παις, φωτίζεται ο ανήρ, αλλ' όταν η κόρη παιδεύηται, ολόκληρος φωτίζεται οικογένεια.

[

]

δος· όθεν η γνώσις της πατρίου ιστορίας πρέπει να ήναι φίλτατον αυτή μέλημα. δεν πρέπει όμως αναλγήτως να ψιττακίζη τα περί Μαραθώνος και Σαλαμίνος, αλλ' η ιστορική γνώσις, ενεργός ούσα, ν' αφορά τον όλον της Ελλάδος βίον και έτι μάλλον τον της νεωτέρας. πάν ξενόζηλον, εν δε τω οικιακώ βίω οικονομικήν και εργατικήν, φιλόκαλον καρδίας και της φαντασίας, ευρίσκη την γαλήνην εν τη εκπληρώσει του καθήκοντος, όπερ διδάσκεται να σέβηται.

[

]

Η ιστορία, οικειοτάτη εις την κόρην μάθησις, πρέπει, μείζονα τόπον κα-

κατέχουσα, ν' αποβή ζώσα και συμπαθής γνώσις, παρακολουθούσα την γυναίκα δι' όλου αυτής του βίου, ευρύνουσα νουν και κρατύνουσα την πείραν αυτής. Αι φυσικαί και μάλιστα αι φυσιογραφικαί γνώσεις πρέπει όσον τάχιον να πλουτίσωσι την πτωχήν διδασκαλίαν της Ελληνίδος, διότι του φυσικού κόσμου τα μικρά και μεγάλα θαύματα είναι μέγα στάδιον παρατηρήσεων, ευσεβούς θαυμασμού και πολύτιμος ύλη εις την μέλλουσαν αγωγήν των τέκνων.

[

]

Γενική ιστορία του W.Pütz, Πρόλογος Γ.Α. Βακαλόπουλου στο Α' τεύχος (1866)

ΕΙ και υπάρχουσιν εν τη καθ' ημάς γλώσση προς την εν τοις ημετέροις Γυμνασίοις διδασκαλίαν της Γενικής και Ελληνικής ιστορίας εγχειρίδια σπουδαίων ανδρών, εκ των αυτών μετενηνεγμένα πολυρρόων ναμάτων, αλλ' όμως το παρόν, συνενούν, ως νομίζομεν, συντομίαν και βραχυλογίαν μετ' ακριβείας επί εκτάσεως όση απαιτείται προς την εν τοις παρ' ημίν Γυμνασίοις διδασκαλίαν της Γενικής και Ελληνικής ιστορίας, εινε εν τη σμικρότητι περιεκτικώτατον και δύναται, νομίζομεν, να μη φανή περιττόν. Αι δε εν αυτώ καινοτομίαι αι απαραίτητοι προς την κατάληψιν της ιστορίας και σκοπιμώταται προς την των διδασκομένων διανοητικήν ανάπτυξιν εινε η τε προτασσομένη γεωγραφική έποψις εκάστης κατά μέρος χώρας, εν η τα ιστορικά γεγονότα παρεστάθησαν, και η επιτασσομένη του πολιτισμού περίληψις, ήτιςειςμεντην Αρχαίαν ιστορίαν συνάπτεται μετά της ιστορίας εκάστου λαού,ειςδετην Μέσην και Νεωτέραν αναφέρεται εις πάσαν την εποχήν ανηκόντως. Ε κ τούτου ουχί μόνον επαγωγόν καθίσταται το μάθημα της ιστορίας, ποικιλλόμενον διά τούτων, αλλά και διδάσκει συγχρόνως ημάς ότι η σημασία εκάστου λαού δεν εξαρτάται μόνον εκ των πολεμικών πράξεων, αλλά και εκ της προς τον πολιτισμόν αναπτύξεως αυτού.

[....] Πολύ λυπηρόν είνε βεβαίως ότι δεν εξετιμήθη έτι και παρ' ημίν η αξία της Πολιτικής Γεωγραφίας, ουδέ κατενοήθη η προκύπτουσα εξ αυτής ωφέλεια. Διά τούτο, ενώ παρά τοις σοφοίς έθνεσιν έδρα αυτής υπάρχει και εις τα Πανεπιστήμια, παρ' ημίν η διδασκαλία αυτής κατηργήθη και εις τα Γυμνάσια. και όμως, επειδή το μάλλον ελαύνον ημάς είνε να συντελώμεν το κατά δύναμιν εις την πρόοδον της ημετέρας Πατρίδος, μη αποθαρρυνόμενοι εκ τούτου δημοσιεύομεν προσεχώς και την προαγγελθείσαν πέρυσι τρίτην περίοδοντηςΓεωγραφίας

ας την προς χρήσιν των Γυμνασίων, διότι εκ της δημοσιεύσεως πεποίθαμεν ότι θα ίδωσιν εις ποίαν απάτην περιέπεσον και οι μη περιλαβόντες το μάθημα τη Πολιτικής Γεωγραφίας εν τω κανονισμώ των ημετέρων Γυμνασίων και οι μη κατανοούντες έτι την αξίαν αυτού.

[

]

Μετά την ανωτέρω αναγκαίαν παρέκβασιν οφείλομεν λόγον τοις εντευξομένοις και καθ' όσον αφορά την ελληνικήν ιστορίαν, ήτις λείπει παρά τω Κ. Πυτσίω" η μεν Αρχαία μετά τίνων προσθηκών εξήχθη διά το ομοιόμορφον της μεθόδου εκ του πρώτου τόμου της εκτενεστέρας Γενικής ιστορίας του ιδίου συγγραφέως, η δε Μέση και Νεωτέρα, επειδή ήτον ανάγκη να έχωσι πλείονα έκτασιν, δι' ους ανωτέρω είπομεν λόγους, συνηρμολογήθη κατά την αυτήν μέθοδον εκ των εκτενεστέρων ιστοριών του Σχλοσσέρου, Βεκκέρουκαιτουευφυούς και φιλοπόνου Καθηγητού του ημετέρου πανεπιστημίου Κ. Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου και ούτω κατέστη όλον συνεχές και πλήρες, όσον το εφ' ημίν, περιέχον τας τύχας του ημετέρου έθνους από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. Όθεν έχουσι και οι παρ' ημίν διδασκόμενοι την όλην εικόνα της ημετέρας πατρίδος, επί της οποίας βλέπουσι τί ήσαν οι ημέτεροι πρόγονοι, εκ τίνων ωφελήθησαν, η τανάπαλιν εβλάφθησαν, και τί ούτοι ποιούντες νυν, και τί μετά ταύτα, ανδρούμενοι, δύνανται την άλλοτε μεν κλεινήν, νυν δε ταπεινήν και τα κρείττω επιζητούσαν πατρίδα ημών να βοηθήσωσικαιπροαγάγωσιν.

[

]

49 β

Γενική ιστορία του W. Pütz, μετάφραση Γ. Α. Βακαλόπουλου, Β' τεύχος (1866)

. . . Δ ) ε λ λ η ν ι κ ή φ ι λ ο λ ο γ ί α . η φιλολογία κατά την περίοδον ταύτην, φθίνοντος οσημέραι του Βυζαντινού κράτους,απέβαλλετηνέκτασιν, την πρωτοτυπίαν και την δύναμιν αυτής και μαραινομένη περιωρίζετο ως επί το πολύ εν τη εκκλησία, ταις σχολαίς, τοις μοναστηρίοιςκαιταις αυλαίς των αυτοκρατόρων. Πυρήν αυτής ήσαν ένθεν μεν συλλογαί, αντιγραφαί των αρχαιοτέρων και απομιμήσεις της αρχαίας Ελληνικής φιλολογίας, είτε καθαράς, είτε το ένδυμα του Χριστιανισμού ενδεδυμένης· ένθεν δε πόλεμος διηνεκής προς το συν τω χρόνω επικρατούν πνεύμα της μετά το πέρας της περιόδου ταύτης διαμορφωθείσης νεοελληνικής φιλολογίας. Αξιοσημείωτοι ο εποχαί της Βυζαντινής φιλολογίας ως διάττοντεςοιονείαστέρες,είναι αι επί Ιουστινιανού του Α' (527), Βασιλείου του Μακεδόνος (866), Λέοντος του ο, Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου (912), Μιχαήλ του Α' (1071), επί των Κομνηνών και ιδία επί Αλεξίου του Α'. Εντεύθεν δε από του θανάτου Μιχαήλ του Κομνηνού μέχρι και ολίγον προ της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, ένεκα των εσωτερικών και εξωτερικών σπαραγμών του φθισιώντος κράτους αι Μούσαι της Ελλάδος, αποσοβούμεναι, απεχώρουν του πατρώου εδάφους προς Δ., και έρημον καταλιπούσαι τον Παρνασόν και τον Ελικώνα κατεσκήνουν εν ταις εσπερίαις χώραις. εις την εκ της Ελλάδος έξωσιν των Μουσών τα μάλιστα συνετέλεσε το σχίσμα των δύο Εκκλησιών, η μάλλον οι οπαδοί του Πάπα, οίτινες, φθονούντες το Ανατολικόν κράτος,αυτόμεννα υποτάξωσιν η να εξαφανίσωσι, τας δε Μούσας προς εαυτούς να προσελκύσωσιν εσπούδαζον όπερ και κατώρθωσαν. κατά τα διάφορα αυτής μέρη δεν παρήγαγε μεν αγλαούς καρπούς,αλλ'ουχί και όλως σαπρούς και βλαβερούς, ως τίνες λογίζονται.

αφήκε την γενικήν ιστορίαν εν τω προγράμματι Πρόγραμμα Ελληνικών σχολείων καιγυμνασίων (1867)

Αριθ. Πρωτ. 7071

Περί

αποστολής

προγραμμάτων Ελληνικών

των Γυμνασίων σχολείων.

και

Το ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

προς

τους Γυμνασιάρχας, Σχολάρχας και διευθύνοντας Ελληνικά σχολεία και ελληνοδιδασκάλους.

. . . εν παρόδω παρατηρούμεν, ότι το κατ' αρχάς μεν έγνω το υπουργείον να αφαιρέση εκ του προγράμματος των ελλ. σχολείων την διδασκαλίαν της γενικής ιστορίας, ίνα ανακουφίση πως ούτω τους μαθητάς, σκεφθέν όμως, ότι των σχολείων τούτων προορισμός δεν είνε μόνον να παρέχωσι την πρώτην κλασικήν εκπαίδευσιν εις τους παίδας και να παρασκευάζωσιν αυτούςειςτην γυμνασιακήν παιδείαν, αλλά και να χορηγώσιν αυτοτελή τινα κύκλον γνώσεων εις τους μη αξιούντας περαιτέρω επιστημονικήν μάθησιν,αφήκετην γενικήν ιστορίαν εν τω προγράμματι, καθό αναγκαιοτάτην εις τους μη δυνα-

μένους να την σπουδάσωσιν εκτενέστερον εν τοις γυμνασίοις.

[

]

Α'. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

των εν τοις

(επί

Ελληνικοίς μαθημάτων.

Σχολείοις

διδακτέων

διετή περίοδον, αρχομένην από της χειμερινής εξαμηνίας 1867-1868.)

την

Τ ά ξ ι ς Α', ή τ ο ι κ α τ ω τ έ ρ α . Α', εξαμηνίαν του πρώτου έτους. Ώραι καθ' εβδομάδα.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ. εκ της Χρηστομάθειας Ραγκαβή Τόμ. Α'. Γνωμικά και σύντομοι φράσεις μέχρι των Αισωπείων μύθων (Σελ. 1-20) την Β', εξαμηνίαν του αυτού έτους. Αιλιανού περί ζώων ιδιότητος. Νεκρικοί διάλογοι Λουκιανού και ενύπνιον του αυτού (Σελ. 41-58) την Α', εξαμηνίαν του δευτέρου έτους. Αίσώπιοι μύθοι | 12 2ελ. J Αποφθέγματα του Πλουτάρχου και Διογένους Λαέρτιου (Σε 21-40)

Λουκιανού, αντικαθιστωμένου διά του λόγου Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς Ευτρόπιον Καθ' όλον το έτος Γραμματική ελληνική από της αρχής μέχρι των ειςμιρημάτων, κυρίως δε το τυπικόν μετά των αναγκαιοτέρων κανόνων 4 ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ. Α π ό της αρχής μέχρι των αναλογιών 4 ΙΕΡΑ ΙΣΤΟΡΙΑ. Παλαιά Διαθήκη 3 ΠΟΛ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Ελλάς και ευρωπαϊκή Τουρκία ΚΑΛΛΙΓΡΑΦΙΑ

ΑΝΑΓΝΩΣΙΣ. επί αρχαίου συγγραφέως μετά γραφικών

2 2

ασκήσεων

3

Ί0 Τάξις

Β'.

Ώραι καθ' εβδομάδα. ΕΛΛΗΝΙΚΑ. την Α', εξαμηνίαν του πρώτου έτους (εκ του Α' τόμου Χρηστομ. Ραγκαβή) Ιωάννου του Χρυσοστόμου περί του κατά Θεόν πολιτεύεσθαι (Σελ. 71-78), Πίνακα του Κέβητος (Σελ. 88-100),

Ώραι καθ' εβδομάδα.

154-173)

79-87), το περί διαβολής του Λουκιανού (242-253) και το ο Κεφάλαιον της Κύρου Παιδείας (Σελ. 124-131)

12

βιβλίου (Σελ. 134-140) και το I' Κεφάλ. του Γ' βιβλίου της αναβάσεως του Κύρου (Σελ. 173-190) Καθ' όλον το έτος Γραμματική, από των εις μι μέχρι τέλους, προηγηθείσης επαναλήψεως των προδιδαχθέντων ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ. Α π ό των αναλογιών μέχρι τέλους, προηγηθείσης επαναλήψεως των προδιδαχθέντων

4

ΙΕΡΑ ΙΣΤΟΡΙΑ. Νέα Διαθήκη

2

ΠΟΛ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Ευρώπη ΑΡΧΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ. εν η εκτενέστερον η ελληνική ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙ. Ανάγνωσις μετ' επιμελείας και αρχαί γραμματικής μέχρι των ρημάτων

2 3 2

ΚΑΛΛΙΓΡΑΦΙΑ

2

3

~30 Τάξις

Γ'. Ώραι

καθ' εβδομάδα.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ. την Α', εξαμηνίαν του πρώτου έτους (εκ του Β' τόμου Χρησοστομ. Ραγκαβή)

1-26)

(α)Εκ των 12 ωρών των Ελληνικών τρεις θέλουσι χρησιμεύσει δι' ορθογραφικάς ασκήσεις.

Ώραι καθ' εβδομάδα.

φιος του Λυσίου (Σελ. 186-200)

J

νους του Λυσίου (Σελ. 204-219)

Καθ' όλον το έτος Γραμματικής επανάληψις και κατόπιν τα κυριώτερα του Συντακτικού μετ' εφαρμογής επί του κειμένου ΙΣΤΟΡΙΑ. Μέση και νέα ΠΟΛ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. τα λοιπά μέρη, Ασία, Αφρική, Αμερική και Ωκεανία

3

2

ΙΕΡΑ ΚΑΤΗΧΗΣΙΣ

2

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ. Επανάληψις ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ. Μέχρι των στερεών, ων μόνον οι ορισμοί να διδάσκωνται

2 2

ΛΑΤΙΝΙΚΑ

2

ΓΑΛΛΙΚΑ. Τελεία ανάγνωσις, γραμματική μέχρι των ανωμάλων ρημάτων και αποστήθισις λέξεων αναγκαίων εις την ομιλίαν

3 31

Β'. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

μαθημάτων. Α'. Τ α ξ ι ς. Ώραι καθ' εβδομάδα· ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Συγγραφείς.

Ξενοφών,

Ισοκράτης,

Λυσίας

ληνικά Σχολεία, εκ δε των λοιπών δύνανταιναερμηνεύωνταιτα προσφορώτερα Αρχίδαμος, ο 7 αρεοπαγιτικός, ο 8 περί Ειρήνης η Συμμαχικός, ο 9 ευαγόρας, ο 14 Πλαταϊκός

χρημάτων, ο κατά Παγκλέωνος, ο υπέρ του αδυνάτου

Ώραι καθ' εβδομάδα.

ανάγνωσιςεκτουΔιοδώρου κατ' εκλογήν Συντακτικόν Θέματα Ποσόν: ουχί ολιγωτέρας των 80 σελίδων της εκδόσεως του Teubner, μη συμπεριλαμβανομένης της αναγνώσεως ΛΑΤΙΝΙΚΑ. Κορνηλίου Νέπωτος. — Θεμιστοκλής, Αλκιβιάδης (πλην

12

Αγησίλαος, Ευμένης, Αννίβας Αττικός Γραμματική μέχρι του ετυμολογικού Άσκησις εις φράσεις εκ των του κειμένου λέξεων Ποσόν. Σελίδες 30 της εκδόσεως Teubner ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ. Κατά το πρόγραμμα του 1857 4'/2 ιστοΡΙΑ.τααρχαία (Ασιατικά) έθνη και η ελληνική 3 ΓΑΛΛΙΚΑ. Ερμηνεία των απλουστέρων τεμαχίων της ανά χείρας Χρηστομάθειας (30 τουλάχιστον σελίδες) Έπανάληψις λεπτομερεστέρα και συμπλήρωσις του τεχνολογικού, μετ' εφαρμογής διά γραπτών γυμνασμάτων, άτινα θα εκστηθίζωσιν ληνικού κειμένου υπό του Καθηγητού

3

ΙΕΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Κατήχησις

2

Ίο Β'.

Τάξις. Ώραι καθ' εβδομάδα.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Συγγραφείς. Πλούταρχος, Δημοσθένης, Θουκυδίδης. του Πλουτάρχου εκ των παραλλήλων βίων ο Πελοπίδας, Τιμολέων, Φιλοποίμην, Κάμιλλος, Αιμ. Παύλος, Άρατος, Νικίας, Δίων, Άγις, Κλεομένης, οι Γράκχοι περί ειρήνης, κατά Φιλίππου Β', περί των εν Xερρονήσω κατά Κόνωνος, προς Ευβουλίδην Θουκυδίδου, εκ του Α' βιβλίου τα Κερκυραϊκά (24-32), τα Ποτειδαιατικά (44-68), τα κατά Θεμιστοκλέα (88-98), τα περί Παυσανίαν (130-139), εκ του Β' βιβλίου από του 31-35, τα κατά Πλάταιαν (71-79) συμπληρούμενα εκ του Γ' (20-25), τα περί Μυτιλήνην Ανάγνωσις εκ του Πολυβίου Θέματα Ποσόν: ουχί ολιγωτέρας των 100 σελίδων της εκδόσεως Teubner

Ώραι καθ' εβδομάδα.

ΛΑΤΙΝΙΚΑ. Καίσαρος, de bello Gallico Βιβλ. I (κεφ. 1-29), II, III, IV, (κεφ. 20-38), V, (κεφ. 1-23), VI, (κεφ. 9-29), VII, (κεφ. 1-32), de bello Civili Βιβλ. I, (κεφ. 1-29), (37. .87), II, III (κεφ. 41-81, 82-100) Κικέρωνος, επιστολαί κατ' εκλογήν· ετυμολογικόν και Συντακτικόν, Φρασεολογία 4 Ποσόν: σελίδες 40 της εκδόσεως Teubner 4 ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ. Κατά το πρόγραμμα του 1857 4 ΙΣΤΟΡΙΑ. Η Ρωμαϊκή και τα κυριώτερα του μέσου αιών ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ. Φυσική ιστορία, ιδίως δε ζωολογία, κυριώτερον υπ' όψιν το ανθρώπινον σώμα 3 ΓΑΛΛΙΚΑ. Ερμηνεία δυσκολωτέρων τεμαχίων της Χρηστομάθειας (4050 σελίδες.) — Ασκήσεις επί της κλίσεως των ρημάτων. — ΣυνΑ'. Τάξει

3

ΙΕΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Κατήχησις

2

31 Γ'. Τ αξ ι ς. Ώραι καθ' εβδομάδα.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Συγγραφείς. Δημοσθένης, Αισχίνης Θουκυδίδης, Πλάτων, ] Όμηρος Δημοσθένης ο περί Στεφάνου" — ο περί Παραπρεσβείας· —οπρος κατά Κτησιφώντος

λου (25-33), η πρώτη κατά των Συρακουσών έφοδος (42-54 και 6268), εκ της Ζ' η δευτέρα κατά των Συρακουσών έφοδος, τα κατά την έλευσιν του Δημοσθένους (35-μέχρι τέλους), και δημηγορίαι πλην J Πλάτωνος. Απολογία" — Κρίτων— Αλκιβιάδης δεύτερος" — Θεάγης" — Λάχης" — Μένων" —Ιππίας μείζων" — Ιππίας ελάττων"— "Ιων ομήρου. οδύσσεια τρίς της εβδομάδος κατά την Β' εξαμηνίαν. . . Ανάγνωσις. Ηρόδοτος κατ' εκλογήν εφ' όλον το έτος , Θέματα 1 Ποσόν: ουχί ολιγωτέρας των 120 σελίδων της εκδόσεως Teuber, /

Ώραι καθ' εβδομάδα.

ΛΑΤΙΝΙΚΑ. Σαλλουστίου, bellum Catilinarium και bellum Jugurthinum (πλην των προοιμίων) Λιβίου Βιβλίον I, (κεφ. 34-60), II, (1-16), III, (26-51), IV, (1-16), V, (19-55), VI, (11-21 και 34-42), VII, (1-11), VIII, (29-40), IX, (1-16), Χ, (12-43), XXI, (1-15). XXVI, (1-16), XXXIV, (1-8) Κικέρωνος, οι λόγοι pro Archia poeta, pro Lege Manilia, in Catilinam (I και IV) in Antonium (I, IX, XIV) Οβιδίου. Μεταμορφώσεων Βιβλίον V, (στιχ. 1-438) (1-438), VII, (1395), Vili, (613-728), XI, (στιχ. 410-795), XIII, (1-399 - 6 2 2 ) . . . . Ασκήσειςέγγραφοι.Ποσόν: σελίδες 50 της εκδόσεως Teubner. . . 4 ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ. Κατά το πρόγραμμα του 1857 ΙΣΤΟΡΙΑ. Η νεωτέρα

3 ιστορία

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ. Φυσική (εν τη Α' εξαμηνία να τελειώ κής και Ακουστικής), και Ψυχολογία 3 ΓΑΛΛΙΚΑ. Ερμηνεία καταλλήλων τεμαχίων εκ της Χρηστομάθειας ερμηνεία ιστορικού τίνος συγγραφέως- εφαρμογή συντακτικού μετά θεμάτων εκτενεστέρων και δυσκολωτέρο^ν ΙΕΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Χριστιανική

ηθική

3 2

Ί0 Δ. Τ ά ξ ι ς . Ώραι καθ' εβδομάδα.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Ομήρου Ιλιάς τρις της εβδομάδος καθ' όλον το έτος. Κατά Τρίτη τάξει, η εις των μεγάλων διαλόγων του Πλάτωνος, οίον Γοργίας, Πρωταγόρας. Κατά δε την β' εξαμηνίαν εν η δύω εκτών καλλιτέρων δραμάτων του Σοφοκλέους η του Ευριπίδου, και αν επιτρέπη Ανάγνωσις επί των εν τη δευτέρα τάξει σημειωθέντων παραλλήλων τετάρτη τάξις ήτο δευτέρα Θέματα εκτενέστερα και εκθέσεις ιδεών. Στιχοποιίας δοκίμια και ιδίως επιγραμματικά ΛΑΤΙΝΙΚΑ. Βιργιλίου Αινειάδος Βιβλίον II, IV, (εκ του στιχ. 218), VI, IX Οράτιου ωδαί (εκ των τεσσάρων βιβλίων κατ' εκλογήν) Βιβλίον I, ωδαί I, II, III, Χ, XI, XV, XVI, XXII, XXXVII. Βιβλίον Π,

Ώραι καθ' εβδομάδα.

ωδαί II, VII, XIII, XV. Βιβλίον III, ωδαί I, II, III, VIII. Βιβλίον IV, ωδαί II, V, XII· προς ταις ωδαίς ταύταις και το Carmen Saeculare. Τακίτου Vita Agricolae Κικέρωνος (μετ' επιστασίας ανάγνωσις εις τα) de oratore (Βιβλίον I), Disputationes Tusculanae (Βιβλίον V), Brutus Θεματογραφία. Ποσόν: σελίδες 60 της εκδόσεως Teubner 4 ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ. Κατά το πρόγραμμα του 1857, και περί το τέλος της β' εξαμηνίας Μαθηματική Γεωγραφία 3 ΙΣΤΟΡΙΑ. Η ελληνική ιστορία κατ' έκτασιν μέχρι της Καποδιστρίου ' 3 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ. Φυσικής τα λοιπά και Λογική ΓΑΛΛΙΚΑ. Ερμηνεία εκ των Petit Calerne de Massillon, Oraisons funèbres de Bossuet, Tragédies de Corneille, Tragédies de Racine. — Θέματα και ασκήσεις εις το γράφειν Γαλλιστί ΙΕΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Χριστιανική ηθική

3 2 30

ελ

ως ανάγνωσμα Πρόλογος του Δ.Ν. Βερναρδάκη στο Εγχειρίδιον γενικής ιστορίας για τα γυμνάσια (1867)

. . . η ιστορία, εικών όχι του αφηρημένου και θεωρητικού,αλλάτου αληθινούκαιπραγματικού κόσμου, του κόσμου της πληθύος, της ποικιλίας και τηςανωμαλίας,είνετομόνον εκ των υ σ τ έ ρ ω ν και π ρ α κ τ ι κ ό ν αντισήκωματηςεντοιςσχολείοις και γυμνασίοις εκπαιδεύσεως της νεολαίας, ήτις ολόκληρος κυρίως ειπείν είνε εκ των π ρ ο τ έ ρ ω ν και θ ε ω ρ η τ ι κ ή . Αρκούμαι να σημειώσω τούτο μόνον το γεγονός, διά να εννοήση τις πόσον ετεροβαρής και χωλαίνουσα είνε επόμενον ν' αποβαίνη η εκπαίδευσις Η επί το πληρέστερον διά της ιστορίας κατάρτισιςτηςεκπαιδεύσεωςείνε βέβαια μακρού χρόνου έργον, και θέλει αρχίση μόνον αφ' ου οι πανεπιστημιακώς κατηρτισμένοι διδάκτορες καταλάβωσι βαθμηδόν τας εν τοις γυμνασίοις έδρας, και μεταγγίσωσιν εις αυτά τελειοτέραν σχετικώς και πληρεστέραν διδασκαλίαν όπως των λοιπών μαθημάτων ούτω και της ιστορίας. εις τούτους τους νεωτέρους της επιστήμης θιασώτας νομίζων, ότι προσφέρω ευπρόσδε-

κτον σχεδίασμα διδασκαλίας εν τοις γυμνασίοις, ανέλαβον την σύνταξιν και έκδοσιν του παρόντος εγχειριδίου. επειδή δε διά γνωστούς λόγους οι μαθηταί των γυμνασίων δεν είνε ομοίως και εξ' ίσου απανταχού προκατηρτισμένοι, ενδεχόμενον είνε η διδασκαλία του εγχειριδίου τούτου, συντεταγμένου κατ' ασυνήθη ακόμη μέθοδον, να εύρη κατ' αρχάς δυσκολίας εν τισι γυμνασίοις, ιδίως εν τοις θεωρητικωτέροις κεφαλαίοις, όσα εξηγούσι την ιστορίαν του πνευματικού βίου των εθνών, ήτοι της θρησκείας, φιλοσοφίας, φιλολογίας κλπ. εν τοιαύτη περιπτώσει απόκειται, εννοείται, εις την κρίσιν και εκλογήντουκαθηγητού να σταθμήση τας δυνάμεις των μαθητών του, και να διδάξη τα απλούστερα και ευληπτότερα των κεφαλαίων τούτων, ενδιατρίβων μάλλον εις τα κεφάλαια, όσα πραγματεύονται την πολιτικήν ιστορίαν. εν γένει δε νομίζω απαραίτητον την διδασκαλίαν, τουτέστι την ερμηνείαν —και σημειώ

τούτο, διότι κατά κακώς επικρατήσαν έθος, τα μεν λοιπά των γυμνασιακών μαθημάτων ε ρ μ η ν ε ύ ο ν τ α ι υπό ειδικών καθηγητών, μόνον δε το μάθημα της ιστορίας ρίπτεται οδού πάρεργον εις τους μαθητάς ως α ν ά γ ν ω σ μ α οίκοθεν καταληπτόν, και τρόπον τινά μη χρήζον διδασκάλου, τουτέστιν ερμηνευτού.

51 β

δυο ατελεύτητοι δουλικαί χιλιετηρίδες

για

εγχειρίδιον τα

γενικής ιστορίας του Δ.Ν. Βερναρδάκη γυμνάσια (1867)

. . . Ε κ τούτων πάντων συναπηρτίσθη εν Ελλάδι βίος ποικίλος άμακαι πάγκαλος, εις έπακρον αναπτύξας τας δυνάμεις και επαρκέσας εις τας χρείας της καρδίας και του πνεύματος των Ελλήνων, έθνους εις άκρον ευαισθήτου καιευφαντάστου,καιδραστήριου μεν και θερμουργού, αλλ' άμα και αψικόρου μετά παραφοράς εμπαθούς και παλιμβούλου, μετ' επιπολαιότητος και απερισκεψίας. Αλλ' η πασών μεγίστη έλλειψις του ελληνικού έθνους ήτο η της πολιτικής ενότητος εν γένει, και η της αντιζηλίας και διχονοίας επί μέρους. οι αρχαίοι Έλληνεςουδέποτεκατώρθωσαν να συνενωθώσιν εις μίαν κοινήν πολιτείαν, εκάστη δε χώρα, και πολλάκις εκάστη πόλις απετέλει ίδιον αυτονομούμενον κράτος, ώστε των Αθηνών π.χ. και των Μεγάρων,ητουαργούςκαι της Κορίνθου αι σχέσεις ήσαν καθαρώς διεθνείς, και εις τοιαύτα μικρότατα κράτη, σπανιώτατα ειρηνεύοντα, ως επί το πολύ δε διαπολεμούντα δυσμενώς προςάλληλα, ήτοδιαμεμελισμένη ολόκληρος η Ελλάς. Κατά τον αυτόν δε λόγον και εκάστη πόλις είτε κράτος ήτο διηρημένον εις κόμματα πολιτικά διαμαχόμενα προς άλληλα εμπαθώς και μετά μίσους και δυσμενείας αδιαλλάκτου. ταεμφύλιαδεταύτα μίση ανεπτύχθησαν εκ παραλλήλου σχεδόν προς την πολιτικήν και πνευματικήν ελευθερίαν, και επί τέλους προκαλέσαντα γενικόν καθ' άπασαν την Ελλάδα εμφύλιον πόλεμον, δυσμενέστατον και αιματηρότατον, τας μεν εθνικάς δυνάμεις κατέτριψαν και εξήντλησαν, προπαρεσκεύασαν δεκαιπροδιηυκόλυναν εμμέσως τον ξενικόν ζυγόν, όστις και επετέθη εις τον τράχηλον της Ελλάδος πρώτον μεν υπό των Μακεδόνων, κατόπινδευπότων Ρωμαίων. Τοιουτοτρόπως η αυτή πολιτική και πνευματική ελευθερία, η δημιουργήσασα πολιτικόν και εθνικόν βίον πάγκαλον και θαυμάσιον, μεγαλύνασα δε και δοξάσασα την Ελλάδα, υπερπλεονάσασα και παρεκκλίνασα επί τέλους εις πολιτικήν ακολασίαν και ηθικήν έκλυσιν, κατεκρήμνισεν αυτήν εις βυθόν απωλείας. και η μεν λαμπρότης του εθνικού εκείνου και πολιτικού βίου πα-

παρήλθεν ως στιγμιαίον όνειρον, επηκολούθησαν ο εις αυτήν δύο ατελεύτητοι δουλικαί χιλιετηρίδες, σιδηραί και τραχείαι, πλήρεις δακρύων και στεναγμών, μέχρις ου απόμοιρά τις μικρά του ελληνικού έθνους ανέλαβε μόλις μετά μακρόν και αιματηρόν αγώνα επί χρησταίς ταις ελπίσι την αρχαίαν ελευθερίαν. Συνετέλεσε δε μεγάλως και εις τας αρετάς αλλά και εις τας ελλείψεις ταύτας της αρχαίας Ελλάδος, πλην του φυλετικού χαρακτήρος, και αυτή η φύσις της χώρας, ορεινοτάτης και απανταχόθεν περικλυζομένης υπό της θαλάσσης, ήτις βαθύτατα παρεισδυομένη εις τα σπλάγχνα αυτής εξεγείρει την δραστηριότητα και ευφυΐαν των κατοίκων, όπως τα διαχωρίζοντα απ' αλλήλων εκάστην χώραν ελληνικά όρη διεγείρουσι και τρέφουσι την αντιζηλίαν και διχόνοιαν των διαφόρων ελληνικών λαών.

της προσωρινής Ευρωπαϊκής Τουρκίας Μικρά Γεωγραφία των Παίδων τουΑ.Σ.Αγαπητού, συνταγμένη με το σύστημα των ερωταποκρίσεων (1869)

Ε ρ . Ποία είναι τα όρια της προσωρινής Ευρωπαϊκής Τουρκίας;(*) Α π . Η Ευρωπαϊκή Τουρκία ορίζεται προς Β. υπό της Αυστρίας και Ρωσσίας, προς Ν. υπό της Ελλάδος, του Αιγαίου και της Προποντίδος, προς Α. υπότουΕυξείνου,προςο.υπότηςΔαλματίας, του Αδριατικού και του ιονίου πελάγους. Ε ρ . Ποια είναι τα επισημότερα όρη αυτής; Α π . Ό ρ η της Τουρκίας, επισημότερα είναι τα Καρπάθια, η σειρά του Σκάρδου, ο Όρβηλος, ο Αίμος, η Ροδόπη, το Παγγαίον, ο Άθως, τα Καμβούνια, ο Όλυμπος, το Πήλιον, η Όσσα, και η Πίνδος. [

.1

(*) απασα η ευρωπαϊκή Τουρκία και μέρος της Ασιατικής ανήκει εις τους Έλληνας, οίτινεςοφείλουσιδιά πάσης θυσίας ν' ανακτήσωσι τους ωραίους τούτους τόπουςκαιτηνκληρονομίαν των και να ελευθερώσωσιν από τους βαρβάρους τους εν όλη τη Τουρκία κατοικούντας αδελφούς των χριστιανούς Έλληνας.

διά της θείας αρωγής Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος του Δ. Πανταζή (1869)

. . . Εις την σωτηρίαν του ελλ. έθνους συνετέλεσεν ιδίως και διετήρησε καιτηνεθνικότητάτου ο χριστιανισμός. ο πατριάρχης τουέθνουςήτοοανώτατος θρησκευτικός και πολιτικός ούτως ειπείν άρχων. [. . ,]ό,τι δε προσέτι συνετέλεσεν εις την σωτηρίαν των Ελλήνων είναι και η φυσική των Τούρκων απέχθεια προς την εργασίαν και την παιδείαν.

[

]

Ε π τ ά ετη διαρκέσασα η επανάστασις αύτη, διά πολλών αγώνων και θυσιών των Ελλήνων και διά της θείας αρωγής, εκαρποφόρησε την αυτονομίαν μέρους της όλης Ελλάδος, του νυν ελληνικού κράτους, μετά του οποίου συνηνώθη το 1866 και το Ιόνιον κράτος, ήτοι η Επτάνησος, ελληνική ανέκαθεν ούσα.καιδιατελεί ήδη η Ελλάς βασιλευομένη υπό του Βασιλέως Γεωργίου του Α'. Η περαιτέρω τύχη του πανελληνίου γένους απόκειται εις την θείαν προνοιαν, ήτις αείποτε εφάνη ευμενής εις το έθνος ημών, το οποίον έλαβεν ήδη νέον δείγμα της αγάπης της, τον ορθόδοξον διάδοχον Κωνσταντίνον, γεννηθέντα τη 21 Ιουλίου 1868 και βαπτισθέντα τη 22 Αυγούστουτουαυτούέτους.και τοέτοςδετούτο(1869) η Βασιλική οικογένεια ευλογήθη και διά δευτέρου υιού, ονομασθέντος Γεωργίου.

εθνικήν αξίαν η Σύνοψις της ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως τουο.Παπαρρηγόπουλου εισάγεται ως αναγνωστικό βιβλίο στα δημοτικά σχολεία (1872)

Αριθ. Πρωτ. 3752 Διεκ.

Περίληψις Συστατική αναγνωστικού βιβλίου ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

προς

τους

δημοδιδασκάλους

μεθα, Συνάψεως της ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως, συνταχθείσης μενυπότουκ. ο. Παπαρρηγοπούλου, εκδοθείσης ήδη το τρίτον υπό του κ. Ν. Νάκη, μετά προσθήκης και πέντε εικόνων εκ των διακριθέντων εν τω Ελληνικώ αγώνιανδρών,συνιστώμεν και αύθις υμίν ως αναγνωστικόν βιβλίον, εισακτέον μετά τοσούτω πλείονος προθυμίας εις το παρ' υμών διευθυνόμενον σχολείον, όσω η ιστορία εκάστου έθνους αποτελούσα σήμερον μίαντωναπαραιτήτωναναγκαίων γνώσεων παντός πολίτου, έχει διά τους Έλληνας ιδίως και άλλην εθνικήν αξίαν, ως αποδεικνύουσα ότι αι πράξεις, δι' ων η πατρίς αυτών ανεγεννήθη εν τη ελευθερία, κατ' ουδέν απολείπονται των αθλων, δι' ων οι αθάνατοι αυτών πρόγονοι εδόξασαν την παλαιάν Ελλάδα· αίσθημα ευγενές,τοοποίονείναιύμέτερον εργον να αναπτύξητε εν ταις απαλαίς καρδίαιςτωνπαιδίων. Εν Αθήναις τη 10 Μαΐου 1872. ο

υπουργός Ν. ΝΟΤΑΡΑΣ

περί της ηθοποιού δυνάμεως των εν τοις σχολείοις διδασκομένων μαθημάτων ΆρθροτουΑ. Σπαθάκη στο περιοδικό Αθήναιον (1873)

Γ'.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιστορία, διδάσκουσα τα αξιοσημείωτα συμβάντα της ανθρωπότητος, δύναται να ηθοποιήση τας των νέων καρδίας θαυμασιώτατα. ο μαθητής, μανθάνων εκ της ιστορίας ότι αυτός εν τω κόσμω τούτω ανήκει ως μέλος αμέσως μενειςτοεαυτού έθνος, εμμέσως δε εις την ανθρωπότητα, πληρούται μεγίστου ενθουσιασμού προς εκπλήρωσιν των καθηκόντων, άπερ έχει προς τε την εαυτού πατρίδα και προς όλην την ανθρωπότητα. ο μαθητής, βλέπωνεντηιστορίατονδάκτυλον του Θεού, του θανατούντος και ζωογονούντος, του κατάγοντος εις Άδου και ανάγοντος, πληρούται θρησκευτικών συναισθημάτων. ο μαθητής, παρατηρών τα έθνη και τας φυλάς της γης και τα διάφοραάτομαπροσαγόμενα ενώπιον του παγκοσμίου δικαστηρίου της ιστορίας, και τα μεν καλώς πολιτευθέντα βλέπων υμνούμενα, ευλογούμενα και παραπεμπόμενα εις την αθανασίαν, τα δε κακώς βιώσαντα βλέπων δυσφημούμενα, κακολογούμενα και παραπεμπόμενα εις αίσχος αιώνιον, αισθάνεται ευθύς αγάπην μεν και χαράν προς τοαγαθόν,αποστροφήνδεκαιφόβον προς το κακόν. Καθόλου ο ειπείν η ιστορία διεγείρει εν ταις καρδίαις και πάντων μεν των ανθρώπων, ιδίως όμως των ευερεθίστων νέων τον ενθουσιασμόν, όστις κατά τον περίφημον της Γερμανίας ποιητήν Γοίθιον είναι ο ωραιότατος καρπός της ιστορίας και ο αναγκαιότατος όρος προς εκτέλεσιν έργων γενναίων και θαυμαστών. Εντεύθεν ο έπεται ότι ο διδάσκων την ιστορίαν και επιθυμών δι' αυτής να διαπλάση την καρδίαν των μαθητών οφείλει να γνωρίζη καλώς την ηθοποιόν αυτής δύναμιν. Ίνα δυνηθή ο διδάσκαλος της ιστορίας να μορφώση δι' αυτής τας των μαθητών καρδίας πρέπει να μη επιβαρύνη την μνήμην αυτών διά της αφηγήσεως οιωνδήποτε γεγονότος, ονομάτων και αριθμών, αλλά να εναποταμιεύη εις αυτήν εκείνας μόνον τας ιστορικάς γνώσεις, αίτινες συντελούσιπροςτοντης

ηθοποιήσεως σκοπόν. ο διδάσκων την ιστορίαν πρέπει να εξάγη και περιγράφη τους χαρακτήρας των προσώπων εκείνων, άτινα εκπροσωπούσι το πνεύμα τηςεαυτώνεποχής καιεπενεργούσισπουδαίως επί της τύχης της ανθρωπότητος. εν τη εκθέσει των διαφόρων ιστορικών γεγονότων πρέπει ο διδάσκαλος ν' ανευρίσκη και καταδεικνύη τα ελατήρια εκείνα, άτινα υποκινήσαντα τας κακάς η καλάς ιδιότητας των διαφόρων προσώπων συνετέλεσανπροςευδαιμονίαν η κακοδαιμονίαν των εθνών. προς τούτοις πρέπει ο διδάσκαλος να καταδεικνύη εις τους μαθητάς ότι άπαντες οι έκτακτοι άνδρες, οίτινες σπουδαίας επήνεγκαν μεταβολάς επί του προσώπου της γης, ενεφανίσθησαν κατά θείαν πρόνοιαν η κατά θείαν παραχώρησιν, όπως εκπληρώσωσι τας ανεξιχνιάστους βουλάς του διέποντος την ανθρωπότητα. Πανταχού της ιστορίας δύναται ο διδάσκαλος να καταδείξη τον Θεόν προνοούντα υπέρ της ανθρωπότητος και πειρώμενον να ποδηγέτηση αυτήν οτέ μεν μακροθυμών, οτέ δε και κολάζων τα παραπτώματα. ο διδάσκων την ιστορίαν πρέπει πανταχού να βεβαιώση τους μαθητάς ουχί διά λόγων κενών, αλλά διά παραδειγμάτων, ότι έκαστον έθνος, έκαστος λαός και έκαστον άτομον παρασκευάζει αφ' εαυτού η την δόξανητην αδοξίαν, η την ευτυχίαν η την δυστυχίαν, η την ανάστασιν η την πτώσιν. Πανταχού της ιστορίας δύναται ο διδάσκαλος να καταδείξη την μεν αρετήν θριαμβεύουσαν κατά της κακίας, την δε αλήθειαν κατά του ψεύδους, την δε μάθησιν κατά της αμαθείας. Ότανοδιδάσκαλος της ιστορίας κατορθώση να παραστήση ζωηρότατα τηνμεναξιέραστονεικόνα της αρετής εν τη αφηγήσει του βίου των ενδόξων ανδρών, την δε μισητήν εικόνα της κακίας εν τη εξιστορήσει των πράξεων των πονηρών και ολέθριων ανθρώπων, τότε αναμφιβόλως θέλει ηλεκτρίσει ταςευπλάστους καρδίας των νέων και θέλει εμπνεύσει εις αυτούςακατάσχετον επιθυμίαν προς μίμησιν μεν της των αγαθών αρετής, προς αποφυγήν δε της των πονηρών κακίας. Ό π ω ς κατορθωθή δε τούτο ευκολώτερον, οφείλει πρώτος ο διδάσκαλος να καθιστά επαισθητήν ένθεν μεν την αγάπην αυτού και χαράν προς πάν ό,τι καλόν και αγαθόν, ένθεν δε το μίσος αυτού και την αποστροφήν προς πάν ό,τι αισχρόν και πονηρόν. Δ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

αξιολογώτατον προς μόρφωσιν της των νέων καρδίας. Προς τούτο απαιτείται όπως η γεωγραφική διδασκαλία μη ήναι ορμαθός ξηρών τοπικών ονομάτων, μηδέ σκελετός άνευ σαρκός και αίματος, αλλ' ουσία λιπαρά και ζωηρά, μετά ζωηρότητος και σαφήνειας μεταδιδομένη. ο διδάσκαλος της γεωγραφίας, ακολουθών πιστώς την παιδαγωγικήν αρχήν, καθ' ην η διδασκαλία πρέπει να χωρή εκ των αισθητών εις τα μη αισθητά, οφείλει να καταδεικνύη εις τους παί-

παίδας κατ' αρχάς μεν τους τόπους, τους περιβάλλοντας αυτούς τους παίδας, είτα δετουςτόπους τους πέριξ αυτών κειμένους, ακολούθως τα μέρη τα γειτνιάζοντα εις την κώμην αυτών, εις τον δήμον, εις την επαρχίαν, εις τον νομόν, εις το έθνος-ούτωδεχωρών περαιτέρω και ευρύνων τον γεωγραφικόν κύκλον οφείλει ο διδάσκαλος να περιλάβη άπασαν την γην. ο διδάσκαλος της γεωγραφίας, περιάγων την διάνοιαν των παίδων εις τα διάφορα μέρη της γης, δύναται να πλουτίση αυτήν διά πλείστων και ποικίλων γνώσεων, και να καταστρέψη και διαπλάση την καρδίαν αυτών δι' ωραιοτάτων, θαυμασιωτάτων και περιεργοτάτων αντικειμένων. Όταν ο νέος αναβαίνη διά της διανοίας αυτού τα όρη τηςγης,καταβαίνη τας πεδιάδας και κοιλάδας, διέρχηται τους ποταμούς και διαπλέη τας θαλάσσας· όταν πανταχόσε περιάγων παρατηρή νέα δένδρα, νέα φυτά, νέα άνθη, νέα ζώα, νέον κλίμα - όταν εν τοις διαφόροις τοποίς παρατηρή νέους ανθρώπους, διαφέροντας ου μόνον κατά το χρώμα, αλλά και κατά τον νούν, την γλώσσαν, την δίαιταν, το πολίτευμα κτλ. " όταν εν τη διαφορά ταύτη των αν θρώπων ανευρίσκη ότι πάντες ούτοι είναι αδελφοί προς αλλήλους, ως δημιουργηθέντες υπό του αυτού ουρανίου πατρός, και ότι πάντες, καίπερ διάφορον ακολουθούντες πορείαν, προς το αυτό τέρμα της ευδαιμονίας σπεύδουσι —ω ! τότε ανυψούται το φρόνημα αυτού και διαθερμαίνεται η καρδία" τότεαναφλέγεταιη αγάπη αυτού προς τον φιλάνθρωπον Θεόν, τον πανσόφως τα πάντα διανείμαντα, τον ανατελλοντα τον ήλιον αυτού επί πονηρούς και αγαθούς, και βρέχοντα επί δικαίους και αδίκους. Η τοπογραφία, συνδυαζομένη μετά της περιγραφής των εν τω τόπω κατοικούντων ανθρώπων και των εν αυτώ αξιοσημειώτων γεγονότων,ανυψοίμεν την διάνοιαν του μαθητού, καταθέλγει δε και συγκινεί την καρδίαν αυτού θαυμασιώτατα. και τω όντι, τίνος η διάνοια δεν ανυψούται και η καρδία δεν συγκινείται, όταν βλέπη και ακούη ότι ενταύθα κείται ο Μαραθών η η Σαλαμίς, ένθα οιΈλληνεςκατέθραυσαν τα στίφη των βαρβάρων και ηλευθέρωσαν εαυτούς τε και τα λοιπά έθνη· εκεί κείται η Ακαδημία, εν η εδίδαξεν ο Πλάτων τους μαθητάς αυτού την περί ύψιστων ιδεών διδασκαλίαν ενταύθα περιώδευσεν ο φιλόξενος Αβραάμ· εκεί αντήχουν οι ψαλμοί του Δαβίδ και αι προρρήσεις των προφητών ενταύθα έζησεν, εδίδαξεν, απέθανε και ανέστη ο λυτρωτής του κόσμου" εκείθεν απήλθον οι Απόστολοι ίνα κηρύξωσι το Ευαγγέλιον του θείου αυτών διδασκάλου; Η ούτω γινομένη περιγραφή των διαφόρων της γης μερών συγκινεί θαυμασίως την καρδίαν του ανθρώπου" ιδίως όμως συγκινεί και μορφώνει την καρδίαν του ανθρώπου η περιγραφή της πατρίδος αυτού, και μάλιστα όταν αύτη τύχη να ήναι δεδοξασμένη, όπως η ελληνική γη, ης έκαστος λίθος και έκαστος βράχος είναι νέον τρόπαιον δόξης και τιμής.

Πρώτη και Μέση εκπαίδευσις του Κ.Σ.Ξανθόπουλου (1873)

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η Γεωγραφία και η ιστορία διδάσκεται παρ' ημίν είπερ τικαιάλλοατελέστατα - τούτο μεν διότι τα μαθήματα ταύτα όσον μορφωτικά και αρμόδια προς την όλην του πνεύματος ανάπτυξιν, τοσούτον είνε δυσχερή και δυσδίδακτα, τούτο δε διότι δι' ημάς ταύτα τυγχάνουσι νεώτατα και επ' ολίγων δεκαετηρίδων εισηγμένα, επί των αρχαιοτάτων χρόνων και επί της δουλείας επικρατησάντων των Γραμματικών και των Μαθηματικών και της Φιλοσοφίας. Διά τούτο ουδαμού ανεδείχθησαν έτι διδάσκαλοι ικανώς εντριβείς και έξοχοι πως εις τα μαθήματα ταύτα, ουδ' υπερέβησάν ποτε τα ελεεινά όρια της ζωηράς αποστηθίσεως καθόλου ειπείν. την ο εντεύθεν του χρόνου απώλειαν εδύνατό τις ευλόγωςνακαταλέξη εις τα αίτια της πτώσεως των ελληνικών γραμμάτων και της παιδεύσεως· διότι περισπώμενοι οι μαθηταί πλην άλλων ειδικών μαθημάτων από σκοπού και εις την μηχανικήν τούτων μάθησιν αδύνατον να μη ψυχρανθώσι την φιλομάθειαν και αισθανθώσιν αηδίαν. Καθώς δε περίουδενόςτωντην παιδείαν αποβλεπόντων ουδέ περί τούτων εγένετό ποτε σπουδαία φροντίς, ει και εν τω προγράμματι απαρεγκλίτως συ μπαρ ελήφθη σαν. ταύτα, θα συντελέσωσι εις τον γενικόν σκοπόν της μορφώσεως, τώραευθύςθα γείνη λόγος.

[

]

σαφώς ο εξής κανών, ότι της Γεωγραφίας τα στοιχεία δέον να διδάσκωνται ως του όλου της γης μέρη ου καθ' εαυτά χωρίς· ότι ούτε εις το στατιστικόν μέρος ούτε εις το περιγραφικόν της επιφανείας ούτε εις το πολιτικόν να περιορισθή ο διδάσκαλος, αλλά συλλήβδην μεν πάντα ταύτα και αναμίξ, να διέλθη ως και έχουσι φύσει προς άλληλα, βαθμηδόν δε. επειδή λοιπόντηνολότηταη γενικότητα θα επιδιώκη η διδασκαλία των στοιχείων κατά την ρηθείσαν συνθετικήν μέθοδον, δέον και εις τας φυσικάς και στατιστικάς και πολιτικάς περι-

περιγραφάςναπαρέχη ο διδάσκαλος γενικάς εικόνας και τα καθ' έκαστα ν' αναφέρη ως προς το όλον π.χ. τα διάφορα μέρη όλης τινός σειράς ορέων δεν πρέπει να χωρίζωνται καθ' ας διέρχονται χώρας, αλλά να περιγράφηται όλη η σειρά κατά την φοράν και την θέσιν της, κατά τα ύψη και κατόπιν κατά τας γεωλογικάς της ποιότητας, ως και καθ' ην έχει σημαντικότητα εφ' ων διέρχεται χωρών. το αυτό εννοητέον και περί των ποταμών και των συστημάτων αυτών. Διά τον αυτόν λόγον δεν πρέπει ασχέτως ν' αναφέρωνται και όσα αποβλέπουσι τηνέκτασινκαιτονπληθυσμόν χώρας τινός μηδέ ασύνδετα να επιβάλλωνται ειςτηνμνήμην, αλλά να συγκρίνωνται προς άλληλα, οίον τόση εδώ έκτασις τοσούτων τετραγωνικών μιλίων έχει π.χ. τόσα εκατομμύρια κατοίκων, και είνεαραιώςηπυκνώς κατοικημένη η χώρα δι' αυτόν και δι' εκείνον τον λόγον καιημητρόπολις δε να ενωθή με τας αποικίας της - π.χ. όταν ήνε ο λόγος περί του πληθυσμού της Ελλάδος πλην άλλων ν' αναφέρη και τους εν τη διασπορά ΈλληναςκαιτουςεντηΤουρκία και πώς και επί τίνι αποικισθέντας η κατοικούντας· έτι να συγκρίνωνται οι κάτοικοι βιομηχανικής χώρας προς τους γεωργούς. οιαδήποτε δε χώρα όσον και αν περιγράφεται καθ' εαυτήν, δεν πρέπει ούτεενσυνόλω ούτε εν μέρει να χωρίζηται και απομονούται εν τη διδασκαλία απότωνπέριξ, διότι συμφέρει να διίδη ο μαθητής οποίαν η προκειμένη χώρα έχει ζώσαν σχέσιν είτε πολιτικήν είτε εμπορικήν προς τους γείτοναςηκαιιστορικήν, οίαν η Ελλάς έχει προς τε την Τουρκίαν, την Σερβίαν, την Ρωσσίαν κ.τ.λ.

[

]

Παρατηρητέον έτι και τόδε. αν τα προϊόντα της οικείας χώρας εκτίθενται απλώς εν τη πρώτη κλάσει, δέον εν τη ανωτέρω κατά τας επαναλήψεις να ακολουθή ο διδάσκαλος τα καλλιεργήσιμα φυτά δι' όλης της επιφανείας της γης, και πόσον ταύτα επενήργησαν επί την ανθρωπότητα, να συνδέση δε εν δέοντι και παρατηρήσεις ενταύθα περί αποικιών, εμπορικών συγκοινωνιών και περί τωνηθικώνκαιπολιτικών επιμιξιών διαφόρων εθνών, ότε θ' αναφέρηται πολλάκις και εις την ιστορίαν αλλά και το ομοειδές των κατοίκων η μη, η εξάπλωσις και επενέργεια των θρησκευτικών, η σημασία των μεταναστάσεων, η καλλιέργεια η η ερήμωσις χωρών τίνων, η ακμή η εξαφάνισις δασών και τα παρόμοια θα παρενείρωνται προσηκόντως και διά των ιστορικών γεγονότων θα εξηγώνται. Όπως καταστή εποπτική η διδασκαλία της Γεωγραφίας, ως εικός, ανάγκηναέχωμεν καλούς γεωγραφικούς χάρτας. πλην οι παρ' ημίν είνε τοσούτον άθλιοι, ώστε διόλου προς εποπτείαν δεν χρησιμεύουσιν, απλώς δε μόνον την μνήμην ως τινα σύμβολα υποβοηθούσι. δεν είνε όμως ούτος ο σκοπός των χαρτών, συμβολικώς πως να βοηθώσι την μνήμην, αλλ' όσον δυνατόν να παρέχωσιν εικόνα καθαράν. Όθεν ίνα επέλθη βελτίωσίς τις εις το μάθημα τούτο, ανάγκηεταιρίατης ν' αναδεχθή τους αρίστους εν Ευρώπη εις χρήσιν γεωγραφικούς

κούς χάρτας ν' ανατυπώση προς χρήσιν των εν Ελλάδι σχολείων καταλλήλως.

[

]

ει μη ελλείπει, ατελώς έχει. Παραθέτομεν ο ενταύθα οδηγίας τινάς συμφώνους προς την όλην πραγματείαν. Πρώτον η διδασκαλία της ιστορίας να γίνεται κατά πάσας αυτής τας όψεις και προς πάσας του πνεύματος τας εκφάνσεις, ώστε αρμονικώς να συντελή και αύτη εις την ανάπτυξιν και διάπλασιν του πνεύματος- και διά τούτο μήτε εις την φαντασίαν μόνον ν' αποτείνεται και οιον ποίησίς τις να παρίσταται, μήτε το θυμικόν να επασχολή μόνον εις ηθικήν και αισθηματικήν εκτίμησιν των προσώπων και των γεγονότων περιοριζομένη, μήτε κριτική ν' αποβαίνη όλως, την συνυφήν των αιτίων και αποτελεσμάτων διορώσα και τούτο προ πάντων επιδιώκουσα, αλλά πάντα ταύτα ομού να περιλάβη εν μέτρω της δυνάμεως η καταστάσεως των μαθητών εναλλάξ δε και εν δέοντι ώστε όλον το πνεύμα να επασχολήται.

Δεύτερον μη ζητήσωμεν εν τη μέση εκπαιδεύσει την ιστορίαν παγκόσμιον η καθολικήν - διότι τούτο είνε και αδύνατον και ασυντελές διά τε την πληθύν της ύλης και την κατάστασιν των μαθητών. Δέον λοιπόν να περιορισθή η ιστορία εν ταις γυμνασιακαίς κλάσεσιν εις την αρχαίαν ελληνικήν μετ' εισαγωγής τωναστικώνλαών, ως προδρόμων εκείνης, και την ρωμαϊκήν, είτα πάλιν εις τηνελληνικήν κατά τους μέσους αιώνας, την Βυζαντινήν δηλονότι, μετά της των δυτικών λαών και των Αράβων εν περιλήψει, εφ' όσον αύται ψαύουσιν αυτής και πολλαχώς συνδέονται. Όθεν αι γενόμεναι μεταφράσεις ει και εξ αρίστωνεγχειριδίων, ακατάλληλοι τυγχάνουσι δι' ημάς, αστοχήσασαι του σκοπού τούτου και τα μεν Γερμανικά π.χ. πράγματα πολλώ ακριβέστερον περιλαμβάνουσας τα ο ημέτερα, τα βυζαντινά, μόλις ψαύουσαι. Τρίτον ο της ιστορίας διδάσκαλος οφείλει να προπαρασκευάση το μάθημα καλώς και εκ μελέτης ιδίας καθαρώς και εν τάξει ν' αφηγήται με ζώσαν φωνήν, έχων προς οδηγίαν και ευκολίαν του μικράς σημειώσεις- οι δε μαθηταί να κρατώσι σημειώσεις προς βοήθειαν της μνήμης- διότι άτοπον να εμπιστευθή ο νέος εις το μνημονικόν του τόσην ύλην, ονόματα, χρονολογίας, κρίσεις επί των πραγμάτων και ει τι άλλο. τα δε έντυπα εγχειρίδια θα χρησιμεύωσιν εις την επανάληψιν, διότι περιέχουν το διάγραμμα και την σειράν των γεγονότων. Ό π ω ς ο εξαρκέση ο διδάσκαλος εις τας απαιτήσεις ταύτας και το μάθημα καταστή επωφελές και γόνιμον, δέον να περιορισθή ειδικώς, εις τούτο μετά της Γεωγραφίας. ό,τι γίνεται σήμερον είνε πάντη ανεπαρκές. Ταύτα μεν καθόλου- ειςδέτά καθ' έκαστα φαίνεται αρκούσα η ιερά ιστορία

εν βιογραφίαις και η ελληνική ωσαύτως εν ταις κατωτέραις κλάσεσι· διότι η περί εν πρόσωπον συγκέντρωσις των ιστορουμένων βοηθείτηναντίληψινκαι εποπτείαν των παίδων και διευκολύνει την απομνημόνευσιν. Πόσον γόνιμος και προπαρασκευαστική η βιογραφική ιστορία της τε Ελλάδος και της Ρώμης ενταιςκατωτέραις κλάσεσι του σχολείου πολυχρόνιος πείρα έργω απέδειξεν. Aι δε κατ' επιτομήν λεγόμεναι γενικαί ιστορίαι, εγκεκριμμέναι δη και προς χρήσιν δημοτικών σχολείων, εις ξηράν απολήγουσιν εκστήθισιν.

είρηται κατά σειράν μετά της εισαγωγής των ασιατικών λαών. εν τη δευτέρα ηΡωμαϊκήιστορίαμετά της εμφανίσεως των γερμανικών φύλων, του χριστιανισμού και της ιδρύσεως του Βυζαντινού Κράτους. εν τη τρίτη η Βυζαντινή, αι σταυροφορίαι και όσα της Δύσεως σχετίζονται στενώς. εν δε τη τετάρτη η απότηςαλώσεωςτηςΚωνσταντινουπόλεως, των παθημάτωνημών,τατης Ευρώπης κατ' αυτήν την περίοδον, την νεωτέραν καλουμένην εν τη ιστορία.

[

]

πληνεντηαφηγήσειοφείλειοδιδάσκαλος να παρατηρή την εσωτερικήν αλληλουχίαν των γεγονότων, και τον επικρατούντα εν τη ιστορία ηθικόν νόμον νοήσας να καταδείξη αυτόν, ότι θεία Πρόνοια και νόμοι θείοι διέπουσιταανθρώπινα πράγματα" διότι εντεύθεν η πλαστική των ιστορουμένων δύναμις, ήτις επιδρά εις την βούλησιν και το ήθος. Τούτου ένεκα δέον να εκλεχθώσι τα δέοντα και σαφώς και δεόντως να παρασταθώσιν εξ αυτών των πραγμάτων άνευ βίας αι τοιαύται ιδέαι" π.χ. εν τη ελληνική και Ρωμαϊκή ιστορία εκ των πραγμά των να δειχθή ότι αι Αθήναι ως και η Ρώμη εφ' όσον απεμακρύνοντο από των ηθικών βάσεων της αρχικής των πολιτείας, επί τοσούτον έβαινον ταχεί βήματι εις την κοινωνικήν και πολιτικήν των αποσύνθεσιν, ότι η εσωτερική των αποσύνθεσις και ασθένεια μ' όλην την εξωτερικήν λάμψιν και τον φαινόμενον πολιτισμόν κατεδηλούτο κατά την επιδρομήν άλλων δυνάμεων, αίτινες ει και εξωτερικώς ήσαν βαρβαρικαί και απολίτευτοι, είχον όμως μείζονα ηθικήν δύναμιν, οίαι ήσαν εκεί μεν οι Ρωμαίοι, εδώ δε οι Γερμανοί" ωσαύτως και επί της μεταναστεύσεως των εθνών, επί εμφανίσεως των Αράβων και των Τούρκων εκδηλούται ο νόμος ούτος. Τοιαύτη δε συνάφεια και τοιούτος συνδυασμός υψηλότερος φανερόν ότι γίνεται ευχερέστερα κατά τας γενικάς επαναλήψεις, αφού ήδη τα καθ' έκαστα εδιδάχθησαν, ώστε να αιτιολογή τα φαινόμενα η μάλλον ειπείνναυποδείξητα κινούντα αίτια. Τοιούτον ο αίτιον ισχυρόν είνε και η τοποθεσία και η ποιότης χώρας τινός" διό και θα συμπλέξη την γεωγραφικήν περιγραφήν, εφ' όσον και η θέσις συνετέλεσεν εις τα γεγονότα. Η γεωγραφική περιγραφή δεν είνε σκόπιμον εν τη διδασκαλία ναπροταχθή απλώς, ως είθισται, αλλ' εν τη διηγήσει να συμπλέκηται εν δέοντι και όσον αναγκαιοί εις διασάφησιν των γεγονότων.

σχολείον εθνικόν Άρθρο «Περί εθνικής των Ελλήνων αγωγής» του Α.Κ.Σπαθάκη στο περιοδικό Αθήναιον (1875)

. . . το δε σχολείον όπως αποβή όντως σχολείον εθνικόν, ήτοι σχολείον συντελούν εις την του ελληνικού έθνους προκοπήν, πρέπεινααναπτύσσηκαι μορφώνη τους νέους, αναπτύσσον και μορφώνον εναρμονίως το εν αυτοίς ανθρώπινον και ελληνικόν στοιχείον. Πρώτος και γενικώτατοςτουελληνικού σχολείου σκοπός πρέπει να ήναι η μόρφωσις υγιούς ψυχής εν υγιεί σώματι. Δεύτερος του σχολείου σκοπός, ομοιάζων προς τον πρώτον, είναι η αρμονική ανάπτυξιςκαιμόρφωσις πασών των πνευματικών δυνάμεων του παιδόςκαιη ενίσχυσις του χαρακτήρος αυτού. προς εκπλήρωσιν του σκοπού τούτου απαιτείται η συνδρομή διδακτικών τίνων μαθημάτων, ων κέντρον φωτιστικόν δικαίως θεωρείται το θρησκευτικόν μάθημα, το διδάσκον τον παίδαταπροςτον Θεόν αυτού καθήκοντα. Παρά τω θρησκευτικώ μαθήματι παράκειται η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης μετά της ελληνικής φιλολογίας, της καταδεικνυούσης τα διάφορα προϊόντα της πνευματικής των Ελλήνων δυνάμεωςκαιεισαγούσης τον παίδα εις το πνεύμα της ελληνικής εθνικότητος. Μετά ταύτα έπονται τα μαθήματα της γεωγραφίας και ιστορίας, ων η μεν συντελεί εις ακριβέστερον προσδιορισμών του τε ελληνικού χαρακτήρος και του ελληνικού βίου" ηδεσυντελεί εις ρύθμισιν αμφοτέρων τούτων και εις εξέγερσιν του ενθουσιασμού προς πάν ό,τι υψηλόν και ευγενές. Διά του μαθήματος της γυμναστικής επιδιώκεται η επίρρωσις του παιδικού σώματος προς το αποβήναι επιτήδειον όργανον των βουλήσεων της ψυχής. Μετά της γυμναστικής συνάπτεται η διδασκαλία της τε εθνικής μουσικής καιτηςεθνικήςορχηστικής, ωνημεναναπτεροί το φρόνημα, εξευγενίζει την καρδίαν και εξεγείρει την προς την πατρίδα αγάπην.

χώρα άγνωστος Άρθρο «Περί της ωφελείαςτωνγεωγραφικών επιστημών» του Α.Μηλιαράκη στο περιοδικό Εστία (1877)

. . . Η ανάγνωσις δε ειδικών τοπογραφιών και χωρογραφιών, περιηγήσεων, πολιτειογραφικών και εθνογραφικών πραγματειώντωνεπαρχιών της δούλης Ελλάδος, η περί της γεωγραφικής αυτών εν γένει καταστάσεως αδιάκοπος μελέτη θέλει διατηρεί μεταξύ των απανταχού Ελλήνων θερμότερον, άγρυπνον, ες αεί παρόν και ενεργούν το πνεύμα του εθνισμού, το πνεύμα της αδελφότητος.Αιτοιαύται αναγνώσεις θέλουσι καταδείξει το μέγεθος της Ε λ ληνικής γης, θέλουσι καταστήσει στερεωτέρους και στενωτέρους τους δεσμούς των απανταχού διεσπαρμένων ελλήνων, αναπτύξει πλειότερον τους πόθους και πολλαπλασιάσει τας ενεργείας προς επίτευξιν του ιερού σκοπού. Η Ελλάς παρά πάσαν άλλην χώραν της αυτής εκτάσεως έχει ποικιλωτέραν γεωγραφίαν, ο γεωγραφικός δε αυτής σχηματισμός, η θέσις, η ορεογραφική και υδρογραφική αυτής κατάστασις συνετέλεσαν τα μέγιστα εις την ακμήν αυτής, ου μην αλλά και εις την παρακμήν, διά του κατακερματισμού εν τη αρχαιότητι εις μεμονωμένας πολιτείας, διαχωριζομένος απ' αλλήλων υπό φυσικών ορίων, και ες αεί διαπληκτιζομένας. ουδεμία σελίς της αρχαίας και νεωτέρας ιστορίας της Ελλάδος δύναται να μελετηθή και κατανοηθήακριβώςάνευ της γνώσεως της γεωγραφίας αυτής, της φυσικής κατά τόπους καταστάσεως και της ειδικής μελέτης περί της επιδράσεως των αέρων, υδάτων και τόπων επί του χαρακτήρος των κατ' επαρχίας οικητόρων της. Η γεωγραφία της Ελλάδος είναι ο φανός της ιστορίας αυτής,ανδεη ιστορίαείναιαφήγησιςπαρελθουσών πολιτικών πράξεων, αίτινεςέσχον επίδρασιν επί του συνόλου της ανθρωπότητος, η ενός λαού, τον φανόν τούτον όταν αι πράξεις αύται τελώνται πρέπει να λαμβάνωσιν οδηγόν οι επί την διεύθυνσιν και διαχείρησιν αυτών κεκλημένοι.

Η Ελλάς, και λέγομεν τούτο ουδένα κίνδυνον διατρέχοντες να προσκρούσωμεν εις την αλήθειαν, διατελεί έτι και νυν ούσα χώρα άγνωστος. Η υπό πάσαν έποψιν εξέτασις των επαρχιών της Ελλάδος, του κλίματος, των προϊόντων, της κοινωνικής και διανοητικής αναπτύξεως, της θρησκευτικής, εμπορικής και βιομηχανικής καταστάσεως κτλ. ούτω εγένετο υπό των κυβερνήσεων, η υπό ιδιωτών, η υπό συλλόγου η εταιρίας. άγνωστα διατελούσιν η χλωρίς αυτής εν μέρει, η ζωολογία, η ιχθυολογία, τα ορυκτά αυτής, τα μέταλλα, τα προϊόντα κατά τόπους, άγνωστος η φυσική κατάστασις του εδάφους, η ορεογραφία και υδρογραφία, άγνωστος η κλασσική ενιαχού αρχαιότης, η εκκλησιαστική, αι κατά τόπους διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσης, το ζων τούτο πολύτιμον μνημείον το υπό του χρόνου οσημέραι φθειρόμενον, άγνωστος διατελεί η εθνογραφία της Ελλάδος, και δη η των δούλων επαρχιών, το μέγα τούτο και ζωτικόν ζήτημα του καθόλου ελληνισμού, ούτινος, επ' εσχάτων ήψαντο οι εχθροί, αυτού και ανέμιξαν μετά της συγχρόνου πολιτικής.

[

]

ατελεστάτην περιγραφήντων χωρών εκείνων, εφ' ων τοσαύτας έχομεν αξιώσεις Πρόλογος του Μ.Δήμιτσα στην Πολιτικήν Γεωγραφίαν για τα Ελληνικά σχολεία (1878)

Ό τ ι μεν εν γένει η πολιτική Γεωγραφία, ήτις τοσαύτην επίδοσιν έλαβεν εν τοις καθ' ημάς χρόνοις, όσον ουδέν άλλο των εκπαιδευτικών μαθημάτων, εντελώς παρημελημένη και παρηγκωνισμένη παρ' ημίν εστι και ότι η διδασκαλία αυτής ελαχίστην αποφέρει ωφέλειαν τοις διδασκομένοις εν τετοιςσχολείοις και γυμνασίοις, τούτο παρά πάντων ήδη ομολογείται, μηδέ των διδασκόντων εξαιρουμένων. Αληθής ο αιτία της ασυγγνώστου ταύτης παραμελήσεως και ψυχρότητος προς το χρησιμώτατον και τερπνότατον της γεωγραφίας μάθημάεστινη παντελής έλλειψις διδακτικής έδρας εν τω εθνικω Πανεπιστημίω, της οποίας άμεσον αποτέλεσμά εστιν η περί την γεωγραφίαν απειρία των εξ αυτού εξερχομένων καθηγητών και διδασκάλων, οίτινες μη διδαχθέντες το μάθημα εν τω Πανεπιστημίω, μηδέ ιδία ασχοληθέντες ακολούθως, κατά φυσικόν λόγον αποστρέφονται αυτό, προκειμένου να διδάζωσιν είτε εν τοις γυμνασίοιςείτεεν τοις σχολείοις. Εντεύθεν ευκόλως εξηγείται και η έλλειψις ευμεθόδων διδακτικών βιβλίων, ήτις έτι μάλλον επαυξάνει και επιτείνει τας υφισταμένας δυσχερείας αντί της εν μέρει μόνον θεραπείας αυτών. του εκπαιδευτικού σώματος, εν τοιαύτη δυσαρέστω περιπτώσειοφείλουσιτο τε Υπουργείον και το εθνικόν Πανεπιστήμιον, σπουδαίως να μεριμνήσωσι περί της ταχείας άρσεως της αιτίας αυτού και περί της εγκαίρου θεραπείας του νοσήματος, εκ του οποίου πολλαί μεν εκπαιδευτηρίων χιλιάδες πάσχουσι, πολλαί δε χιλιάδων εκατοντάδες μαθητών αδικούνται και αι κοινωνίαι αγεωγραφήτων ανθρώπων πληρούνται. Ό τ ι δε ιδίως η σπουδή και ακριβής γνώσις πασών των χωρών της Ε λ ληνικής Χερσονήσου, ης, φύσει εν όλον συμπαγές αποτελούσης, μικρόν μόνον

μέρος εστίν η μικρά αύτη γωνία, ην οι πατέρες ελευθέραν παρέδωκαν ημίν, απαραιτήτως αναγκαία εστίν εις την καθόλου εκπαίδευσιν ημών και ως μάθημα ουσιωδέστατον πρέπει να θεωρήται παρά πάντων, και τούτο ικανώς ήδη εκ των πραγμάτων συναισθανόμεθα και ουδεμιάς αποδείξεως ανάγκην έχομεν. Διότι μέχρι τούδε μικράν επιστήσαντες προσοχήν μόνον επί της γεωγραφίας της μικράς ελευθέρας Ελλάδος, εντελώς παρημελήσαμεν να γνωρίσωμεν κατ' αξίαν καιταςλοιπάς της Χερσονήσου χώρας, μετά των οποίων γεωγραφικά και ιστορικά του ενδόξου παρελθόντος δικαιώματα, ομοεθνία, ομογλωσσία και φυλετική συγγένεια, θρησκευτικοί και δογματικοί δεσμοί και τελευταίον αδιάκοπος πνευματική συγκοινωνία και αναπόσπαστος εμπορική επιμιξία και συναλλαγή σφικτότατα συνδέουσιν ημάς. της δε ασυγγνώστου ταύτης ολιγωρίας αποχρώσαν μαρτυρίαν και τρανοτάτην απόδειξιν έχομεν την εν πάσι σχεδόν τοις διδακτικοίς βιβλίοις της γεωγραφίας ελλιπεστάτην και ατελεστάτην περιγραφήν των χωρών εκείνων, εφ' ων τοσαύτας έχομεν αξιώσεις, και των οποίων εκάστη μόλις εν μια μικρά σελίδι περιγράφεται ως π.χ. η Μακεδονία, η Θράκη και η Θεσσαλία, ταις δε λοιπαίς ουδέ τοσούτος παρεχωρήθη χώρος, αλλ' ανά τρεις συνοψίζονται και στενογραφούνται ούτως ειπείν εν μια και μόνη σελίδι ! και ούτωςενωτομενμικρόν βασίλειον της Ελλάδος εν 20 περίπου σελίσι περιγράφεται, αι μεγάλαι όμως χώραι και επαρχίαι της Τουρκίας γεωγραφούνται εν οκτώ μόνον σελίσι ήτοι συνοπτικώτερον των απώτατα κειμένων και ασχέτων ημίν βαρβάρων χωρών της Αφρικής, Βαρβαρίας, Σαχάρας, Σενεγαμβίας, Γουϊνέας, Κιμβεμβασίας, Οττεντοτίας και Ευέλπιδος Άκρας! ! !

ατελώς διδασκόμενη εξ ατελών εγχειριδίων οδοιπορικά Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας του Α. Μηλιαράκη (1878)

. . . Όντως δε μετά πάροδον ημισείας εκατονταετηρίδος αυτονόμου υπάρξεως, μετά παρέλευσιν τοσούτων ετών αφ' ης ιδρύθη πανεπιστήμιον και πολυτεχνική σχολή, μετά την επί τοσαύτα έτη λειτουργίαν στρατιωτικής σχολής, μετά την διαρκή διατήρησιν και ύπαρξιν προξένων εν ταις δούλαις επαρχίαις της Ελλάδος, μετά την κατά τα τελευταία ετη σύστασιν απανταχού συλλόγων, μετά την ύπαρξιν τέλος αρχιερέων, οίτινες ισοβίως νέμονται τας κατά μέρος επαρχίας της ελευθέρας και δούλης Ελλάδος και περιέρχονται ταύτας κατ' έτος, πρωτότυπον γεωγραφικόν έργον η τοπογραφικόν, μονογραφία περί επαρχίας τινός ολοκλήρου, πλην δύο η τριών, χάρτης της Ελλάδος υπηρετών τηνεπιστήμηνκαιτηνδιοίκησιν, δεν συνετάχθη, δεν εχαράχθη. Διό ότε η Ε λ λάς προ τριετίας προσεκλήθη εις το εν Παρισίοις συνελθόν μέγα γεωγραφικόν συνέδριον ουδέν είχε να παραθέση εν τη αιθούση αυτού, εν η εξήστραπτε πανταχόθεν η σοφία και η επιστήμη, και εύγλωττον φωνήν εξέπεμπον οι ευγενείς πόνοι της εργασίας των κυβερνήσεων και των ιδιωτών. ευχής έργον τουλάχιστον ήθελεν είσθαι αν εκεί που, εις γωνίαν τινά υπήρχεν όπως αναρτηθή χάρτης ελληνικός, στρατιώτου έργον, εν ω ν' απεικονίζοντο τοπογραφικώς τα πεδία των μαχών, άτινα, ποτισθέντα διά του αίματος των πατέρων ημών και λαμπρυνθέντα διά του ηρωικού αυτών θανάτου, εισίν ο κατά φύσιν κόσμοςκαιη δαφνοστεφής δόξα της νεωτέρας Ελλάδος. Η γεωγραφία θεωρείται παρ' ημίν μάθημα της κατωτάτης εκπαιδεύσεως, ατελώς διδασκομένη εξ ατελών εγχειριδίων. ο δ' Έλλην ίνα μάθη πλειότερόν τι περί της γεωγραφίας της χώρας του αναγκάζεται ν' ανατρέχη εις ξένους περιηγητάς και εις ξένων γεωγράφων τα έργα, ων έκαστοι κατ' ίδιον έγραψαν τρόπον και προς ίδιον υπέρ των ομοφύλων τέλος. Αλλά πλην τούτου τα υπάρχοντα διδακτικά εγχειρίδια, μεταφράσεις όντα ξένων συγγραφών, διχοτομούσι την Ελλάδα, διότι εν αυτοίς εκτίθεται

πληρέστερον η γεωγραφία της ελευθέρας, εν ολίγαις δε γραμμαίς η σελίσιν η της δούλης. χωρών εισί καταφανή, έτι δε καταφανέστερα κατεδείχθησαν εν τοις τελευταίοις χρόνοις, καθ' ους ελληνικαί χώραι διεκδικούνται υπό φυλής αλλοτρίας. Ηθέλαμεν πληρώσει ολοκλήρους σελίδας καταγράφοντες τον κατάλογον των γεωγραφικών, εθνολογικών και ιστορικών συγγραφών, ας λόγιοι Σλαύοι η τη εισηγήσει τούτων ευρωπαίοι εδημοσίευσαν περί των σλαυϊκών κατ' αυτούς χωρών και της φυλής, καθώς και τον καθ' έκαστον έτος αριθμόν των σλαυϊκών ημερολογίων, άτινα παρατίθενται ως καθημερινή τροφή εις πάσαν σλαυϊκήν οικογένειαν, δι' ων διδάσκεται ο Σλαύος μέχρι τίνος διήκει η χώρα, ην αιτεί ως πατρικήν κληρονομίαν.

[

]

Ανάγκη μεγίστη, επιβαλλομένη υπό της ευγενούς και υψηλής ιδέας της ελληνικής ενότητος, ανάγκη, ην κατέστησαν πασιφανή τα τέως γενόμενα λάθη, επιβάλλει να εξερευνηθή υπό πάσαν έποψιν η πολιτική και φυσική γεωγραφία των δύο Ελληνικών Χερσονήσων ο καρπός της τοιαύτης μελέτης είναι πολύτιμος, ουδέ είναι δυνατόν ν' αποβή αλλοίος του συγκομισθέντος υπό άλλων εθνών εκ της γεωγραφικής μελέτης της χώρας, ην οικούσιν. Aι μεταφράσεις δεν αρκούσι" μόνον ως δείγμα μελέτης και συγγραφής δύνανται να παρατεθώσιν, ουδαμώς όμως πληρούσι τας ανάγκας του έθνους, ουδέ υπηρετούσι τα πολιτικά, εθνικάκαικοινωνικά αυτού συμφέροντα. Η Ελλάς, έθνος μεγίστην έχον εν τη Ανατολή αποστολήν, και οφείλον εν τη διπλή αυτού πολιτική υπάρξει αυτονόμω και δουλική να συγκρατήση ενότητα εθνικήν, οφείλει να μελετά και σπουδάζηαδιαλείπτωςεαυτήνκαιτους γείτονας αυτή λαούς" η δε υποχρέωσις αύτη επιβάλλεται μάλλον εις την ελευθέραν μερίδα, άτε τυγχάνουσαν αφθονωτέρων μέσων και γνώσεων.προςτην εργασίαν δε ταύτην πάντες πρέπει να καταθέσωσι τον φόρον της μελέτης και των πόνων δεν είναι έργον ενός, ουδέ ολίγων, αλλά πολλών προς το αυτό τέλος εργαζομένων και υπό του έρωτος προς την επιστήμην και την αλήθειαν εμπνεομένων.

του εθνικού φρονήματος κατάπτωσις Εγκύκλιος του Υπουργείου για τις ανεπάρκειες του δημοτικού σχολείου (1879)

Αριθ. Πρωτ. 7639

Περίληψις Περί

διορθώσεως

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ

πλημμελειών

εν

τη

διδασκαλία.

ΤΗΣ

ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

ΕΛΛΑΔΟΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ

Προς τους δημοδιδασκάλους και τας δημοδιδασκαλίσσας

Πάντες οι παρά του υπουργείου εκπεμφθέντες αρτίως επιθεωρηταί ομοφώνως απεφήναντο, ότι το μέγιστον και γενικώτατον των κατατρυχόντων τα Δημοτικά σχολεία δεινών, εξ ου η παντελής των πλείστων ακαρπία και η παρ' ημίντουθρησκευτικού αισθήματος απονάρκωσις και του εθνικού φρονήματος κατάπτωσις, είναι η εκ φυγοπονίας ολέθρια των πλείστων εξ υμών έξις να εξαναγκάζητε τους παίδας εις ανάγνωσιν άνευ προηγουμένηςαναπτύξεωςκαι εξηγήσεως του οριζομένου απλώς διά σημείου εν τω περιθωρίω μαθήματος, καιειςαπομνημόνευσινολοκλήρων διδακτικών βιβλίων,εξωνουδένωςεπί το πλείστον εννοούσιν αναγινώσκοντες η απομνημονεύοντες φωνή γεγονυία και γλώσσης ρύμη ακατασχέτω. ουδείςδεδύναται να ισχυρισθή, ούτε ότι ο εν χρήσει οδηγός επιβάλλει,

και παιδαγωγικόν νόμον υπό φυγοπονίας επινοηθείσαν ταύτην διδασκαλίαν, εξηςητουνοός στείρωσις, η της καρδίας πώρωσις, η του εμφύτου προς το μανθάνειν έρωτος απόσβεσις και το μέγιστον, η εκ της ακινησίας του πνεύματος καιτηςελλείψεως πάσης ψυχαγωγίας αποστροφή προς το βιβλίον και την πνευ-

πνευματικήνενασχόλησιν, εξηςαιαταξίαι,ηφιλοπαιγμοσύνη, και αι άλλαι κατά την αδροτέραν ηλικίαν των παίδων παρεκτροπαί.

[

]

άπταιστον απαγγελίαν των λέξεων, αλλά δέον να υπηρετώσι την όλην πνευματικήν ανάπτυξιν και ηθικήν μόρφωσιν, παρέχοντα ύλην διηκριβωμένηνκαιεύληπτον τοις παισί, θρησκευτικήν, η ιστορικήν, η κοσμογνωστικήν υπό χρώμα πάντοτε χριστιανικόν, και εν γλώσση ορθή και καθαρά, ώστε ο παις κατανοών δι' απλής αναπτύξεως και απόνως τα αναγινωσκόμενα να τέρπηται πληρούμενος πνευματικής ευφροσύνης, και διότι μανθάνει αγνώστους αληθείας, και μάλιστα διότι τούτο κατορθόνει αβοήθητος, χρήσιν ποιούμενος των πνευματικών του δυνάμεων.

[

]

θ') προς επίρρωσιν δε του της φιλοπατρίας αισθήματος και ανύψωσιν του εθνικού φρονήματος τα μάλιστα ήθελε συντελέσει προς τη διδασκαλία συνοπτικής ιστορίας της νεωτέρας Ελλάδος, και μάλιστα της μεγάληςτουέθνους επαναστάσεως και η ανάγνωσις και απαγγελία ποιημάτων των καθ' ημάς δοκίμων ποιητών, εν οις υμνούνται τα ένδοξα κατορθώματα των πατέρων ημών κατά τον υπέρ Πίστεως και Πατρίδος ιερόν αγώνα, και αναγράφονται αι νίκαι και τα τρόπαια των γεωργών και ποιμένων εκείνων κατά των μυριοπληθών στρατιών του εχθρού' εν τω σχολείω κατά την απαλήν μάλιστα ηλικίαν σπειρόμενα επιμελώς τα σπέρματα των εθνικών πόθων βλαστάνουσιν εφεξής και εις άφθονον καρποφορίαν επείγονται. Όθεν εντελλομαι υμίν να εισαγάγητε προς ανάγνωσιν και από μνήμης απαγγελίαν τοιαύτα εκλεκτά τεμάχια των καθ' ημάς δοκιμωτέρων ποιητώνεντοις ανωτέροιςσυνδιδακτικοίς τμήμασιν, εν δε τοις κατωτέροις την από μνήμης απαγγελίαν εθνικών ασμάτων μετά η και άνευ μέλους εν ανάγκη. [····]

δεν εξάπτουσι τον θείον εκείνον ενθουσιασμόν Πρόλογος του Δ.Η. Κυριακόπουλου στην Επίτομον ελληνικήν ιστορίαν για τα δημοτικά σχολεία (1879)

ήτοι την κλασικήν, σπουδάζουσιν, διότι η σελίς εκείνη της παγκοσμίου ιστορίας νουσι δε αυτήν ως ξένην ιστορίαν, ως μέρος μόνον της παγκοσμίου ιστορίας. τηνιδίανόμως αυτού ιστορίαν έκαστον έθνος μελετά κατά πάσας τας όψεις και κατά πάσας τας εποχάς. Ημείς δε οι Έλληνες ακολουθούντες εκείνους μελετώμεν την εθνικήν μας ιστορίαν ως ξένοι περιοριζόμενοι εις μόνην την αρχαίαν περίοδον. Τούτο δε ούτε ορθόν είναι, ούτε δίκαιον - διότι νομίζομεν ότι αναγκαίονείναιναγνωρίζη ο λαός τα σπουδαιότατα της μεσαιωνικής μαςιστορίας,να έχη γνώσιν τινα της εν Βυζαντίω ελληνικής αυτοκρατορίας, να μάθη λ.χ. τα κατά τον μέγαν Κωνσταντίνον, τον οποίον γνωρίζει ως άγιον, το σχίσμα των εκκλησιών, την ολεθρίαν πτώσιν της Κωνσταντινουπόλεως και λοιπά. να μάθη οποίαι ήσαν αι τύχαι του ελλην. έθνους κατά τον μακρόν αυτού βίον, πώς διεσώθη εκ των κλυδώνων των κατά τους αιώνας κατ'αυτούεπελθόντωνκαι ποία υπήρξεν η άγκυρα της σωτηρίας του έθνους. εκ τούτων διδάσκεται συνάμα και τα κυριώτατα γεγονότα της εκκλησιαστικής ιστορίας, ήτις είναι στενώτατα συνδεδεμένη μετά της εθνικής, η μάλλον κατέστηκαιαυτήεθνική.ούσώτειραν και της ψυχής και του έθνους. Όταν δε ακούη εν τω ναώ του Υψίστου τους Χαιρετισμούς της Παναγίας, θα γνωρίζη πότε και διά τί εποιήθησαν καιθαεννοήτοτροπάριον «τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια» κλπ. θα γνωρίζη διά τί ηγιάσθη η ημέρα της 14 του Σεπτεμβρίου κτλ. Πάντα ταύτα δενείναιπάρεργα ουδέ μικρού λόγου άξια, αλλ' έχουσι μεγίστην αξίαν και ωφέλειαν εις Έλληνας. Λεπτομερεστέραν του δέοντος εκτίθεμεν την ιστορίαν της μεγάλης επαναστάσεως του 1821, ενώ αύτη πολλοστόν μόνον μέρος είναι της όλης του ελλ.

37. «Ο Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος μαχόμενος υπέρ Πίστεως και Πατρίδος αναβοά: Έλληνες! Την ελευθερίαν ή τον θάνατον!"».

έθνους ιστορίας και κατ' αναλογίαν έπρεπε να ήναι πολύ συντομωτέρα. Τούτο δεεπράξαμενδια δύο τινά. Πρώτον διότι την αρχαίαν ιστορίαν διά πολλών και πολλάκις διδάσκονται οι παίδες και εν τω ελληνικώ σχολείω και εν τω γυμνάσίω· έτι δε και εκ των ελλήνων συγγραφέων, ους επί τόσα έτη μελετώσιν εν τοις σχολείοις και γυμνασίοις, διδάσκονται εν εκτάσει και εκ των πηγών αυτώντηνιστορίανεκείνην,ενώ της ιστορίας της μεσαιωνικής και της του τελευταίου της Ελλάδος αγώνος ουδαμού σχεδόν ουδέ άπτονται. Δεύτερον διότι η ιστορίατου1821 είναι ζώσα σχεδόν έτι και τα μεγαλουργήματα των ενδόξων ημών πατέρων συγκινούσι την καρδίαν των Ελληνοπαίδων και προτρέπουσ αυτούς επί τα λαμπρά και μεγάλα έργα και διδάσκουσι την φιλοπατρίαν και το παράδειγμα εκείνων κεντρίζει αυτούς και κινεί εις μίμησιν ενώ της αρχαία ιστορίαςταδιδάγματα ως πολύ μακράν κείμενα εμποιούσι μεν θαυμασμόν και σέβας, αλλά δεν εξάπτουσι τον θείον εκείνον ενθουσιασμόν, υφ' ου καταλαμβάνονται μελετώντες τα μεγάλα του Κανάρη τολμήματακαιταςαριστείαςτου μεγάλου ναυάρχου Μιαούλη και τα κατορθώματα του Μπότσαρη, του Διάκου, του Κολοκοτρώνη, του Νικηταρά, του Καραϊσκάκη κλπ. Σκοπός δε της ιστο ρίας δεν είναι μόνον να διδάξη απλώς τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και να συνέτιση και να εμποιήση φρόνημα γενναίον και φιλοπατρίαν, έτι δε και να καθοδηγήση εις το μέλλον διά της εμπειρίας του παρελθόντος. Ταύτα δε κάλλιον, νομίζομεν, κατορθούνται διά της νεωτέρας ιστορίας, ήτις είναι πλήρης και πράξεων ενδόξων και δεινών μεγάλων, άτινα αισθανόμεθα έτι εφ' ημάς αυτούς, διότι είναι πρόσφατα. Από δε της αρχαίας ιστορίας μας χωρίζουσιν αιώνες μακροί και χρόνοι δουλείας σκοτεινοί, αι δε πράξεις εκείναι μόλις εν τω πνεύματι ημώναντηχουσιν, ουχί δεκαιεντηκαρδία. περιέχει εν συντόμω και πιστεύομεν ότι θα γείνη ευπρόσδεκτον παρά πάσι προς διδασκαλίαν εις τα δημοτικά σχολεία. Ό τ ι δε και εν τοις δημοτικοίς σχολείοις πρέπει να διδάσκηται άπασα η ελληνική ιστορία μέχρι του νυν, ουδέ λόγου χρεία εστίν.

τα πολυχρόνια βάσανα της πατρίδος Παιδαγωγικόν εγκόλπιον των Ελληνοπαίδων του Λ.Μελά (1879)

. . . Η αγάπη της Πατρίδος, στηριζομένη επί της αγάπης του πλησίον, ήτις είναι η βάσις του Χριστιανισμού, είναι βεβαίως αίσθημα χριστιανικώτατον, συγχρόνως δε και αίσθημα ευγενές και σωτήριον, διότικαιτηναρετήντου φιλοπάτριδος εμφαίνει και εις την ευδαιμονίαν της Πατρίδος συντελεί.

[

]

Όπως δε το ευγενές και γλυκύτατον αίσθημα της φιλοπατρίας, όπερ η φύσις ενεστάλαξεν εις την καρδίαν ημών, αναπτυχθή και ενισχυθή, ας μελετώμεν αφ' ενός τα φυσικά κάλλη της Ελλάδος, και αφ' ετέρου τον διδακτικώτατον βίον του Ελληνικού έθνους" διότι ουδεμίαν άλλην χώραν επροίκισεν ο Θεός με τόσας φυσικάς καλλονάς, όσας εχάρισεν εις την ελληνικήν, ουδέν δε άλλο έθνος διεκρίθη επί της γης διά την έξοχον φιλοπατρίαν του όσον το ελληνικόν. Όθεν, όπως αγαπήσωμεν θερμώς την Πατρίδα ημών: 1. ας προσηλόνωμεν την προσοχήν επί των εξαισίων καλλονών της Ε λ ληνικής φύσεως, και ιδίως ας παρατηρώμεν και ας θαυμάζωμεν τον ανέφελον και γαλανόν ουρανόν της Ελλάδος, την άκραν διαφάνειαν και το άφθονον φως της Ελληνικής ατμοσφαίρας, την έκτακτον λάμψιν της Ελληνικής Σελήνης και των φωτοβολούντων αστέρων, το μεγαλοπρεπές κάλλος του ανατελλοντος και του δύοντος Ηλίου, το μαγευτικόν χρώμα της Ελληνικής θαλάσσης, την γλυκύτητα του Ελληνικού κλίματος, την ποικιλίαν και ωραιότητα των Ελληνικών προϊόντων, την μοναδικήν γεωγραφικήν θέσιν της Ελληνικής χερσονήσου, την αρωματικήν ευωδίαν των Ελληνικών ορέων, την τερπνήν αύραν του Ελληνικού ζεφύρου, και ας μη αμφιβάλλωμεν ότι και την ωραίαν τω όντι Πα-

Πατρίδα μας θέλομεν τότε θερμώς αγαπήσει, και τον Θεόν θέλομεν δοξάσει, διότι τοιαύτην Πατρίδα εχάρισεν εις ημάς.

[

]

5. προς ενίσχυσιν του αισθήματος της φιλοπατρίας ας μελετώμεν προσέτι την ιστορίαν του Ελληνικού έθνους, όπως διδαχθώμεν τα αλλεπάλληλα δεινά,άτιναυπέστη η Πατρίς ημών, αφ' ης απολέσασα την αρετήν των τέκνων της συναπώλεσε την ελευθερίαν και την αρχαίαν δόξαν αυτής. Όταν μάθωμεν εκ της ιστορίας ότι οι εμφύλιοι σπαραγμοί, η διαφθορά των ηθών, η πολυτέλεια, και η δημοκοπία επροκάλεσαν την κατάπτωσιν του Ελληνισμού - όταν μάθωμεν τας σφαγάς, τας λεηλασίας, τας πυρπολήσεις, τας δημεύσεις, τους ανασκολοπισμούς, τας ατιμώσεις, τας βεβηλώσεις,αςτοέθνος ημώνυπέστηυπότοκράτος των Οθωμανών όταν μάθωμεν ότι πεντακόσιαι χιλιάδες Ελληνοπαίδων από τας αγκάλας των γονέων αυτών ηρπάγησαν και εις τον Ισλαμισμόν παρεδόθησαν, βεβαίως θέλομεν συγκινηθή, και τα πολυχρόνια βάσανα της Πατρίδος θέλουσιν αυξήσει την προς αυτήν συμπάθειαν και αφοσίωσιν ημών τα δε δάκρυα, τα οποία επί των παθημάτων αυτής θέλομεν χύσει, βεβαίως θέλουσι ποτίσει την ρίζαν της φιλοπατρίας, όπως εξ' αυτής αναθάλη νέα Ελληνική δόξα. φιλοπατρίαν των γονέων ημών" διά της καρτερίας δε αυτών, διά των θυσιών, διά της ανδρίας, και της προς τον Θεόν αφοσιώσεώς των κατωρθώθη ήδη η απελευθέρωσις μέρους της Ελληνικής φυλής. Αλλά προς συμπλήρωσιν του έργου των πατέρων ημών απαιτείται ν' ασπασθώμεν και ημείς την φιλοπατρίαν και τας αρετάς εκείνων, έχοντες πάντοτε προ οφθαλμών ουχί μόνον τους αγωνισθέντας ενδόξως τον ένδοξον αγώνα της παλιγγενεσίας, και την πολύτιμον ανεξαρτησίαν και την γλυκυτάτην ελευθερίαν κληροδοτήσαντας εις ημάς, αλλά και πάντας τους ευεργετήσαντας και ευεργετούντας γενναίως την Πατρίδα, και αναδεικνύοντας τον ελληνικόν πολιτισμόν υπέρτατον παντός άλλου εν τη Ανατολή.

[

]

Πρόλογος των Π.Γ. Πολίτη και Δ.Σ. Σκούφου στις Διηγήσεις εκ της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως διά τους παίδας (1879)

Μικροί ημών αναγνώσται.

διά του νοός του τα 9 παρελθόντα έτη, και δεν δύναται να π:ράξη τιάνευτων γνώσεων και της πείρας, ην απέκτησεν εις αυτό το διάστημα"ούτωκαιταέθνη θα προσκόπτωσιν εις έκαστον βήμα, αν δεν μελετώσι καλώς την ιστορίαν των, και θα ήνε ανίκανα να φέρωσι μετά θάρρους τον πόδα προς το άδηλον μέλλον, αν δεν γνωρίζωσι καλώς που ευρίσκονται νυν. Η ιστορία είνε η μεγάλη λαμπάς, ήτις φωτίζει το παρελθόν και εξηγεί το παρόν, ρίπτει δε και αμυδράς τινας ακτίνας εις το σκοτεινόν μέλλον. ως τοιαύτη λοιπόν πρέπει να κερδίση ολίγαςώρας εις την μελέτην σας. Η ιστορία, ένεκα του μακρού της ανθρωπότητος βίου, είνε πολύ εκτεταμένη, διά τούτο διαιρείται συνήθως εις τρία μέρη, την αρχαίαν, την μέσην και την νεωτέραν. και εις το πρώτον και εις το δεύτερον και εις το τελευταίον ακόμη η πατρίς μας, πότε μεγάλη και άρχουσα, πότε μικρά και δούλη εδίδασκε πάντοτε τον κόσμον διά του παραδείγματος της και προηγείτο αυτού ειςτηνπροοδον.Η ιστορία της Ελλάδος είνε δι' ημάς διττώς ωφέλιμος. μας διδάσκει τα ωραιότερα έργα και τα μεγαλείτερα κατορθώματα, ενώ συγχρόνως ψιθυρίζει εις τα ώτα μας, ότι οι εργάται των κατορθωμάτων αυτών είνε πρόγονοι ημών. Πάντες γνωρίζετε βεβαίως, όσον μικροί και αν είσθε, ότι εδώένθαεπικρατεί σήμερον η ησυχία, και ο μόνος βασιλεύς είνε ο νόμος, τον οποίον ημείς οι ίδιοι ψηφίζομεν, εκράτει προ ολίγων ετών απεριόριστος η αυθαιρεσία δεσπότου Οθωμανού. είνε νωπαί ακόμη αι πληγαί, τας οποίας η τουρκική μάστιξ ήνοιξεν εις το σώμα της ταλαιπώρου Ελλάδος. Ό π ο υ όμως αντηχεί η ελληνική γλώσσα, είπε σοφός τις, είνε αδύνατον να παραταθή επί πολύ η τυραννία" και είχε πολύ δίκαιον ο σοφός εκείνος.

ηδύνατο να υποφέρη πλειότερον τον βαρύν του Τούρκου ζυγόν και ως εις άνθρωπος, μίαν ημέραν, ότε όλος σχεδόν ο κόσμος ενόμιζεν αυτό νεκρόν, λαμβάνει εις χείρας τα όπλα όπως αγωνισθή υπέρ της ελευθερίας του. είχεν όμως να παλαίση κατά μεγάλης και ισχυράς δυνάμεως, ήτις παρέτασσεκατ'αυτού μεγάλα πλοία και πολυπληθείς στρατούς' αυτό δε το δυστυχές είχε μόνον την καρτερίαν αυτού ως εφόδιον και το λαμπρόν παράδειγμα των πατέρων του.

τηςελευθερίαςαγώνα.εκάστηνσπιθαμήν του εδάφους, το οποίον ημείς σήμερον ελεύθεροι πατούμεν, εξηγόρασαν αυτοί με το αγιον αίμα των, το οποίον ποταμηδόν απ' άκρου εις άκρον της Ελλάδος έρρευσεν. Κάθε λαγκάδι και βουνό δύναται να διηγηθή σήμερον πράξεις αξίας, της ενδοξωτέρας της Ελλάδος εποχής, όμοιας των οποίων σπανίως άπαντα τις εις την ιστορίαν των εθ εκάστη δε πολεμάρχου κεφαλή εστέφθη με δάφνινον στέφανον,τονοποίονη Ελευθερία με τα ίδια αυτής χέρια έπλεξε. ρώπη έφερε τότε επί του τραχήλου της εν τέρας, το οποίον απεκάλουν ιεράν συμμαχίαν, αν και είχε τον μάλλον ανίερον σκοπόν. οι ενδοξοι αυτής αυτοκράτορες, φοβούμενοι μη ανατραπώσιν οι θρόνοι των, των οποίων θεμέλια είνε πάντοτε η βία και η αμάθεια, είχον συμφωνήσει να πολεμώσι πάσαν υπέρ ελευθερίας επανάστασιν. Φαντασθήτε πόσας θυσίας έπρεπε να υποστή η δυστυχής Ελλάς ίνα κατορθώση επί τέλους ν' αναγνωρισθή εις όλον τον κόσμον το δίκαιον της, και ν' αναγκάση τους ιδίους αυτοκράτορας, οίτινες τόσον δυσμενώς είδον εν αρχή τον αγώνα, να σφραγίσωσιν εν τέλει και στεφανώσωσιν αυτόν, διά της λαμπράς εν Ναυαρίνω ναυμαχίας. Ό λ α λοιπόν αυτά τα ωραία πράγματα και πλείστα άλλα ακόμη δυνάμεθα καιημείς,μικροί φίλοι, να μάθωμεν μετά των εγγόνων ενός γέροντος εκείνης τηςεποχής, όστις διηγείτο, καθήμενος εν μέσω αυτών εις τον κήπον, κατά τας ωραίας εσπέρας του θέρους, πλείστας ιστορίας της επαναστάσεως, τας οποίας πάσα η οικογένεια μετά θρησκευτικής ευλαβείας ήκουε και προσεπάθει όσω το δυνατόν να ωφεληθή εξ αυτών. επίστευε δε ο καλός αυτός γέρων, ότι αι μικραί αύται ελπίδες του έθνους θα συμπληρώσωσι τον αγώνα, όστις δυστυχώς δενετελείωσενακόμη -διότι πολλοί αδελφοί ημών στενάζουσιν έτι υπό τον βαρύν ζυγόν της τυραννίας, ημείς δε είμεθα υποχρεωμένοι να πολεμήσωμεν υπέρ τηςελευθερίαςαυτών, ως επολέμησαν άλλοτε και εκείνοι υπέρ ημών.

εκ μελέτης διεξοδικωτέρων ελληνικών ιστοριών Πρόλογος του Δ.Η. Κυριακόπουλου στο εγχειρίδιο για τα γυμνάσια ιστορία Ελληνική απότων αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι Καποδιστρίου (1879)

γυμνασιακή τάξει διδασκαλίαν της ιστορίας της Ελλάδος κατά το επίσημον πρόγραμμα. Κορίνθου υπό του Μουμμίου (146 η 145 π.Χ.) ελήφθη κατά το πλείστον και κυρίως εκ της ελληνικής ιστορίας του L. Schmitz, το δε Β' ήτοιτοαπότης αλώσεως της Κορίνθου μέχρι της ανεξαρτησίας της Ελλάδος εκ των ιστοριών του Finlay, του Julleville (1879) του Presle και Blancbet, του Raffenel, του κ. Παπαρρηγοπούλου, της Συνάψεως των Νεοελληνικών του Πολυζωΐδου και άλλων. μένων συγγραφών, αλλ' εν ειρμώ και αρμογή σύνταγμα κατηρτισμένον και προς τον σκοπόν εύθετον, ως θέλουσι καταμάθει εκ της αναγνώσεως οι εντευξόμενοι. τα, αλλά και ο μαθητής πρέπει να βοηθήται εκ μελέτης διεξοδικωτέρων ελληνικών ιστοριών, οία η του κ. Παπαρρηγοπούλου και του μακαρίου Πολυζωΐδου και άλλων.

65 β

της πολιτικής του ελληνικού έθνους αναβιώσεως

του

ιστορία Ελληνική απότων αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι Καποδιστρίου Δ.Η. Κυριακόπουλου για τα γυμνάσια (1879)

. . . Αφού δε ο Κωνσταντίνος κατέβαλε και τον της Ανατολής αυτοκράτορα Λικίνιον, όστις υποκριτικώς είχεν υπερασπισθή τον Χριστιανισμόν, και άλλουςεναντίουςτου και ανεδείχθη μόνος βασιλεύς και αυτοκράτωρ σύμπαντος τουρωμαϊκούκράτους, και αυτός και η μήτηρ αυτού Ελένη προσήλθον τω Χριστώ. [. . . ] το Ελληνικόν εκπροσωπούσας η ως εστίαν πνευματικήντουελληνισμού, και διά τούτο εθεώρει τιμήν και δόξαν του να καλήται στρατηγός των Αθηναίων.

[

]

Θανόντα τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνον τω 337 μ.Χ. κατέταξεν η εκκλησία εν τοις αγίοις αυτής και ευλογεί, ως και την μητέρααυτούΕλένην,και ισαπόστολοι διά την εκ της προστασίας των διάδοσιν του Χριστιανισμού δικαίως επωνομάσθησαν ούτοι. και διά την μετάθεσιν της πρωτευούσης του κράτους του εις Κωνσταντινούπολη και διά την υπεράσπισιν της πίστεωςκαιτην συγκάλεσιν της Α' αγίας οικουμενικής Συνόδου κλπ. θεωρείται ο μέγας Κωνσταντίνος ως ο παρασκευαστής της πολιτικής του Ελληνικού έθνους αναβιώσεως. Ε ν τη σημαία των ελληνικών ταγμάτων είχε γράψει ελληνιστί το μονόγραμμα του ονόματος του Ιησού Χριστού και την φράσιν «εν τούτω νίκα». Αύτη δε είναι η ονομασθείσα Λάβαρον.

[

]

Η περίοδος αύτη είναι η λαμπροτέρα του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού κράτους. Αι εισβολαί των βαρβάρων εθνών, αι οποίαι κατά τας προηγουμένας εποχάς επροξένησαν εις την Ελλάδα πολλάς συμφοράς, είχον ήδη παύσει, η το πολύ ετάραττον έτι εκ διαλειμμάτων μόνας τας βορειοτέρας ελληνικάς χώρας' οι από θαλάσσης προσβάλλοντες διαφόρους ελληνικάς νήσους και παρα-

παραλίαςΆραβεςγενναίως ως επί το πλείστον απεκρούοντο. Μόνον την Λήμνον εκυρίευσαν τω 901 και την Θεσσαλονίκην τω 904, αλλά μετ' ολίγον διά την υπό του Νικηφόρου Φωκά κατορθωθείσαν ανάκτησιν της Κρήτης κατέπαυσαν αι Αραβικαί αύται επιδρομαί. οι κατά τους αυτούς χρόνους διαβάντες τον Ίστρον ποταμόν Βλάχοι οι κατοικήσαντες εις διαφόρους ελληνικάς χώρας, όπου μέχρι της σήμερον σώζονται, ήλθον όχι διά να λεηλατήσωσι τον τόπον, αλλά διά να κατασταθώσιν εις αυτόν, επειδή δε, αν και εκ μίγματος διαφόρων εθνών συγκείμενοι, ήσαν όμως εν μέρει και Ελλήνων απόγονοι, ήρχισαν αμέσως να μανθάνωσι την ελληνικήν γλώσσαν, να θεωρώσιτουςΈλληναςως αδελφούς, και μετερχόμενοι ποικίλα ειρηνικά και χρήσιμα επιτηδεύματα ηύξησαν την δύναμιν του Ελληνικού έθνους. εν γένει δε η Ελλάς έλαβε τότε πολλήν επίδοσιν. Εις την Στερεάν ήκμαζεν η γεωργία, η μεταξοκλωσία, η πορφυροβαφία και ποικίλαι άλλαι βιομηχανίαί" εις τας νήσους η ναυτιλία και η εμπορία" αξιόλογος δε υπήρχεν απανταχού πλούτος και οι κάτοικοι ήσαν πολυάριθμοι.

[

]

ξύ των στρατιωτικών και πολιτικών της Ελλάδος ανδρών ουκ ολίγην δυσχέρειαν έφερον εις τον αγώνα. Η φιλοπατρία όμως κατενίκα τας δυσκολίας και οι ορίζοντες προς αλλήλους έκλινον γόνυ πάντες ενώπιον της πατρίδος εν ώραις κρισίμοις.

[

]

Τοιούτος γέγονεν ο καρπός του μακρού εκείνου αγώνος, καθ' ον απεδείχθη ότι η μακρά δουλεία δεν κατώρθωσε να επενέγκη φθοράν εις την φύσιν του Έλληνος, και ούτω ευκαιρίας επιστάσης ανεφάνη εν τη χώρα του ούτος εφάμιλλος των δοξασάντων το όνομα της Ελλάδος προγόνων του" το φαινόμενον δε τούτο είναι η ασφαλεστάτη των εγγυήσεων περί του κρείττονος μέλλοντος σύμπαντος του Ελληνικού γένους.

ίνα παρασταθή ηόληιστορία συνεχής οδηγίεςγιατηδιδασκαλία της γεωγραφίας και της ιστορίας στα δημοτικά σχολεία, Διδασκαλική του Σ. Μωραΐτη (1880)

. . . 408. εν δε τη Δ' τάξει επιδεικνύεται εις τους μαθητάς το όλον των ελληνικών χωρών, οσαι είναι διά του ερυθρού χρώματος κεχρωματισμέναι, και διδασκεται ότι αι χώραι αύται εισίν ελληνικαί, ο εστι κατέχουσι αυτάς και κατοικούσιν Έλληνες, δηλαδή ανθρωποι συγγενείς ημών, εχοντες την αυτήν καταγωγήν, ομιλούντες την αυτήν γλώσσαν με ημάς και έχοντες την αυτήν θρησκείαν. Αλλά μέρος μεν τούτων (δεικνύεται το οριζόμενον υπό της οροθετικής γραμμής) είναι ελεύθερον διότι εν αυτώ βασιλεύει ο βασιλεύς των Ελλήνων Γεώργιος, τον οποίον ημείς οι ίδιοι Έλληνες εξελέξαμεν βασιλέα "μέρος δε (δεικνύεται το υπόλοιπον των εν Ευρώπη και εν Ασία ελληνικών χωρών) είναι υπήκοονειςτονβασιλέα των Τούρκων, τον Σουλτάνον.

[

]

420. Πρέπει να διδαχθώσί τι και εκ των άλλων χωρών της γης; ευχής έργον είναι" αλλ' αν μέλλη τούτο να γείνη επί βλάβη της γεωγραφίας της Ε λ λάδος, ας λείπη κάλλιον εντελώς. Η μ ε ί ς εν τούτοις εκθέτομεν το τί και πόσον εκ της αλλοδαπής γεωγραφίας πρέπει να διδαχθή, και αφίνομεν εις την κρίσιν και την φιλοτιμίαν του διδασκάλου, αν θα δυνηθή να το διδάξη.

[

]

423. εν εκάστω κράτει διδακτέον το σχετικόν μέγεθος, συνήθως ως προς το ελληνικόν βασίλειον, αλλά και προς άλληλα, περί του εμπορίου, της βιομηχανίας και της παιδείας αυτού, και εις τί συνίσταται η δύναμις του. Ωσαύτως και εκάστης πόλεως ρητέα εκείνα άτινα καθιστώσιν αυτήν ονομαστήν. ιδίως προς τον πληθυσμόν των παρ' ημίν μεγάλων πόλεων, ίνα εννοήσωσιν οι μαθηταί την τεραστίαν διαφοράν. Δίδεται δε κατά προσέγγισιν στρογγύλος τις αριθμός χάριν ευκόλου απομνημονεύσεως.

[

]

τα συνήθη βιβλία της Ελληνικής ιστορίας τα προωρισμένα διά τα δημοτικά σχολεία περιέχοντα ως επί το πλείστον ουδέν άλλο η κατάλογονονομάτωνκαι χρονολογιών, είναι μάλλον εύχρηστα διά τελειοφοίτους μαθητάς του Γυμνασίου, θέλοντας να έχωσι σύνοψίν τινα των εν πολυετία λεπτομερώς δεδιδαγμένων. Ήδηοιτίτλοι των μαρτυρούσι την ποιότητά τ ω ν συνόψεις ονομάζονται και, περιλήψεις της ιστορίας. τα βιβλία ταύτα διά μιας δευτερευούσης προτάσεως διαβαίνουσιν υπέρ χιλιάδας αξιοσημειώτων ιστορικών πράξεων και παιδαγωγικών χαρακτηρισμών. τα βιβλία ταύτα δεν παρέχουσιν εικόνα της ιστορίας, εκφραστικήν ζωής, ενεργείας, κάλλους, αλλά μόνον τον σκελετόν της ιστορίας απεκδεδυμένονπάσης σαρκός. 429. Η μ ε ί ς ισχυριζόμεθα ότι μιας μόνης σκηνής της Ελληνικής ιστορίας εναργής παράστασις, ενός μόνου ανδρός ακριβής χαρακτηρισμός είναι πλείονος άξιος, η μία σύνοψις της όλης Ελληνικής ιστορίας εκτεθειμένη εν 10-20 σελίσι. και αν τούτο είναι αληθές, τότε το ζήτημα είναι εύλυτον. Α ς διδαχθώσιν οι παίδες όσα δυνηθώσιν εκ της Ελληνικής ιστορίας" πάν όμως ό,τι διδάσκονται, πρέπει να διδάσκεται μετά πάσης δυνατής εναργείας, ως να ήσαν οι μαθηταί παρόντες, ως να έζησαν εν μέσω αυτών των γεγονότωνκαιείδονκαι ησθάνθησαναυτά.

[

]

432. Αφαιρούμεν λοιπόν και ημείς από της Ελληνικής ιστορίας των δημοτικών σχολείων τας υπέρ την αντιληπτικήν δύναμιν των παίδων θεωρίας. Έπειτα αφαιρούμεν τα μέρη της ιστορίας τα αμαυρότερα τα μη κινούντα τον θαυμασμόν και το διαφέρον του παιδός ούτε διά του μεγέθους και της λαμπρότητος των πράξεων, ούτε διά της των προσώπων" οίον τα κατά τον τύραννον Νάβιν, τα κατά τας επιδρομάς των Γότθων, Βανδάλων κ.λ.π.,τας αναρρήσεις καιεκτυφλώσειςΒυζαντινών αυτοκρατόρων και τας θρησκευτικάςέριδαςτων Βυζαντινών κ.τ.τ. 433. ούτως υπολείπονται ημίν τεμάχια εκ της Ελληνικής ιστορίας,επιδεκτικά και ταύτα πάσης αναγκαίας ελαττώσεως, τα οποία θα δυνάμεθα να διδάξωμεν μετά της αναγκαίας εναργείας και του αναγκαίου πλατυσμού. 434. Μεταβαίνομεν εις κατάλεξιν των ιστορικών τεμαχίων των διδακτέων ενδημοτικώσχολείω, οποίον έχομεν υπ' όψιν. Σημειωτέον μόνον ότι κάμνομεν την εκλογήν ευρυτέραν μάλλον η στενωτέραν του δέοντος, και ότι τινά των καταλεγομένων, τα ήττον σπουδαία, θα διέρχεται ο διδάσκαλος διά βραχέων, ουχί κυρίως χάριν μαθήσεως αυτών τούτων, αλλά ίνα παρασταθή η όλη ιστορία συνεχής, άνευ μεταξύ χασμάτων.

ο παμμέγας φανός ο Μαυρογένης τουΜ. Βρατσάνου αναγνωστικό για τα δημοτικά σχολεία (1880)

. . . ουδείς άλλος λαός, ουδέν έθνος, έχει π?είονα πατρώα παραδείγματα φιλοπατρία*:, η η Ελλάς, η χρηματίσασα εστία των τεχνών καιεπιστημών,ο πάμμεγας φανός, αφ' ου εν νεωτέροις χρόνοις η Ευρώπη ήψε τας λαμπάδας της και εφωτίσθη. η Ελλάς υπήρξε το μεσότοιχον το διαχωρίζον την βαρβαρότητα και την δουλείαν από της αναπτύξεως του πνεύματος και της ελευθερίας· εν ουδεμιά άλλη χώρα εδόθησαν υπό του Θεού ευθετώτεραι περιστάσειςνααναδειχθή το προς την πατρίδα αίσθημα, η εν Ελλάδι. οι αγώνες αυτής καθόλου δεν ομοιάζουσι τοις εν Ευρώπη συγκροτηθείσι και συγκροτουμένοις, διότι είχον αιτίαν ουχί την φιλοδοξίαν, ουχί την έκτασιν και αύξησιν της χώρας των, αλλά την έκφρασιν των ευγενεστέρων αισθημάτων κατά της βαρβαρότητος και της αμαθείας. Η Ελλάς ου μόνον επολίτισε τον κόσμον, αλλά και εκώλυσε την βαρβαρότητα να κατακλύση την Ευρώπην. Η Ελλάς διάτωναγώνωνκαι της φιλοπατρίας των κατοίκων αυτής ανήγειρεν υψηλά προχώματα ειςτους ποταμούς της αμαθείας, όμοια προς εκείνα, τα οποία υψούσιν οι άνθρωποι, ίνα εμποδίζωσι την λύσσαν των ωκεανείων κυμάτων. Η Ελλάς είτε προς τους Πέρσας αγωνιζομένη, είτε προς τους απογόνους αυτών Τούρκους, ευγενή εξεπλήρου αγώνα, διότι σκοπόν είχε να αναχαιτίση το σκότος,τηναμάθειανκαι βαρβαρότητα, τα οποία ηπείλουν να κατακλύσωσι την ανθρωπότητα.

εις την επίρρωσιν του εθνικού ημώνφρονήματος Πρόλογος του A.A. Σ[ακελλάριου] στην Επίτομον Ελληνικήν ιστορίαν για τα δημοτικά σχολεία (1880)

Α π ό πολλού χρόνου ανερευνώντες τίνα τα αίτια, δι' α το του έθνους ημών φρόνημα ολονέν εκπίπτει, εν ω έπρεπεν, αναπτυσσομένου του έθνους κατά τε τα γράμματα και την ευπορίαν, έτι μάλλον να κρατύνηται,εσχηματίσαμεν την πεποίθησιν ότι μεταξύ άλλων είνε και η ελαττωματική εν τοις δημοτικοίς και ελληνικοίς ημώνσχολείοις διδασκαλία και άλλων μεν μαθημάτων μάλιστα δε της του έθνους ημών ιστορίας. Πάν καλώς ανατρεφόμενον έθνος βάσιν έχει της εαυτού παιδεύσεως την όλην εθνικήν αυτού ιστορίαν. Δι' αυτής διδάσκεται εξ απαλών ονύχων στοιχειωδώς η νεολαία πώς το έθνος κατά μικρόν εσχηματίσθη, τίνα έργα άξια σπουδής διέπραξε, και εις τίνα σφάλματα υπέπεσεν, ένεκα των οποίων προέκυψαν εις αυτό ανεπανόρθωτα δεινά. Α ν λοιπόν και ημείς εθέλωμεν ελληνικώς τα τέκνα μας να ανατρέφωμεν, πρέπει να διδάσκωμεν αυτά όχι μόνοντηναρχαίαν ελληνικήν ιστορίαν,αλλά και την ιστορίαν του έθνους ημών υπό την δουλείαν, και μάλιστα την ιστορίαν της παλιγγενεσίας μας. Διά της αρχαίας ημών ιστορίας οι παίδες διδάσκονται τας πράξεις των αρχαίων ημών προγόνων, διά δε της ιστορίας του έθνους υπό την δουλεία ν, ποία δεινά μη ορθοφρονούν επί δύο χιλιετηρίδας υπέστη το έθνος" και τέλος διά της νέας ελληνικής ιστορίας ότι οι πατέρες μας άνευ παιδείας, άνευ όπλων, άνευ εν γένει των προς πόλεμον μέσων, επαναστατήσαντες κατά φοβεράς αυτοκρατορίας, κατώρθωσαν μετά επταετή ηρωϊκόν αγώνα να αναγνωρισθώσιν υπό της πεπολιτισμένης Ευρώπης άξιοι ελευθερίας, και τη βοήθεια αυτής ελευθερωθέντες να σχηματίσωσι βασίλειον ανεξάρτητον. Τοιαύτην λοιπόν εις τας χείρας των παίδων ιστορίαν παραδίδοντες πεπείσμεθα ότι μεγάλως συντελούμεν εις την βελτίωσιν της εθνικής ημών παιδεύσεως και εις την επίρρωσιν του εθνικού ημών φρονήματος.

ο δάκτυλος της θείας Προνοίας Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι του Δ.Γ. Πετρίδη για τα δημοτικά σχολεία (1881)

ΑΝΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΚΤΕΩΝ ΓΝΩΣΕΩΝ

6. Τρεις εισιν αι μεγάλαι πηγαί των γνώσεων, αφ' ων αρυόμεθα την μορφωτικήν υλην, ην διά της των καθ' έκαστα μαθημάτων ευμεθόδου διδασκαλίας, τηςαδιαλείπτωςστοχαζομένης της μορφώσεως του παιδός, μεταδίδομεν αυτώ: η θρησκεία, η ιστορία και η φύσις. Μεταξύ δε τούτων, την μεγίστην, ως εικός αξίανωςπρος την μόρφωσιν έχει η θρησκεία, ήτις και μόνη διά των ιερών αληθειών δύναται να καθοδηγήση τον άνθρωπον προς το αγαθόν. Διά την ιερότητα δεαποχωρίζοντες ταύτην, ίνα εν τω δευτέρω μέρει ιδιαιτέρως περί αυτής διαλάβωμεν, περιοριζόμεθα ήδη εις τας ετέρας δύο, την ιστορίαν και την φύσιν. και πάσα μεν γνώσις στρεφομένη περί ανθρωπίνην ενέργειαν ανήκει εις την ιστορίανοοίκος,ηκοινωνία, η πολιτεία, η τέχνη, η επιστήμη, το εμπόριον, η βιομηχανία και οι προς ανάπτυξιν και προαγωγήν τούτων αγώνες της ανθρωπότητος περιέχονται εν τη ιστορία. τα φυσικά δε όντα και οι χαρακτήρες καιαιενέργειαικαιταεκτούτων φυσικά φαινόμενα και προϊόντα περιλαμβάνονται εν τη ετέρα πηγή, τη φύσει. Πάντα τα μαθήματα εισί μικρά ρυάκια από των πηγών τούτων πηγάζοντα και διά των ναμάτων του αληθούς, του καλού καιτουαγαθούτηνψυχήν των παίδων προς καρποφορίαν του αγαθού αρδεύοντα. Πάσα δε γνώσις, άνευ τοιαύτης αντιλήψεως μεταδιδομένη τοις παισίν, είναι νεκρόν εν τη ψυχή αυτού κεφάλαιον μάτην βαρύνον αυτήν επί τινα χρόνον, μεθ' ον απόλλυται. 7. ο διδάσκαλος οφείλει να διδάσκη διηγούμενος εν γλώσση ορθή, σαφεί, αφελεί και τη παιδική των παίδων αντιλήψει ηρμοσμένη, και αείποτε της μορφώσεως του παιδός στοχαζόμενος τα κυριότερα των κατά τους παρελθόντας χρόνους συμβάντων, και μάλιστα των του εθνικού ημών βίου. ο παις δέον να διδαχθή διά των διαφόρων μαθημάτων και κατά μικρόν, ότι ο σημερινός βίος, ειςονεισέρχεται, δεν ήτο τοιούτος εξ αρχής της του ανθρώπου υπάρξεως, ου-

ουδέ μένει αμετάβλητος" αλλ' ότι οι άνθρωποι αδιαλείπτως πονούντες και αγων ζόμενοι προήγαγον και ετελειοποίησαν αυτόν κινούμενονυπότηςανάγκηςκαι του πόθου της ευχερεστέρας πληρώσεως των χρειών τωνκαιοδηγούμενονυπό του νοός εις καθυπόταξιν της φύσεως προς θεραπείαν αυτών. Ό τ ιτούτοείναι το στάδιον του πολιτισμού, εν ω η ανθρωπότης αγωνιζομένη κινείται καιενω άλλαέθνηδιέπρεψαν, άλλα δε έμειναν στάσιμα. Δέον ο παις να μάθη ότι αι τέχναι και αι επιστήμαι, ατελέσταται ούσαι το κατ' αρχάς, προήχθησαν κατά μικρόν εις την σημερινήν σχετικήν αυτών τελειότητα, ότι πολλοί κατεβλήθησαν αγώνες και θυσίαι μέχρις ου εν τη πολιτική κοινωνία εξασφαλισθή η ελευθερία τουατόμουκαιτακοινωνικά αγαθά. η δε εφαρμογή των γενικών τούτων κατάτηνδιδασκαλίαν των καθ' έκαστα ιστορικών γνώσεωνισχυράν ασκείεπί της μορφώσεως του παιδός επίδρασιν. Δέον δε να άρχηται η διδασκαλία των ιστορικών γνώσεων από της απλουστάτης κοινωνικής καταστάσεως,ηςηαφέλεια τοσούτω είναι αγαπητή τοις παισί, και να χωρή κατά μικρόν εις την διδασκαλίαν των πρώτων ιστορικών χρόνων, καθους ο τε ιδιωτικός και ο δημόσιος βίος παρίσταται εν απλοϊκωτάτη αφελεία, και ο πολιτισμός εν τη πρώτη ατελεί εμφανίσει του, και ούτως εφεξής· να επιζητήται δε η διάτωνηθικών ιδίως σχέσεων μόρφωσις του παιδός. Α π ό πάσης δε ιστορικής γνώσεως δέον να συνάγηται ηθικόν πόρισμα εξαγόμενον υπό των μαθητών επιτηδείως προς τούτο καθοδηγουμένων κυρωτικόν εν τη καρδία αυτών της καθολικής αληθείας, ότι η ευδαιμονία η κακοδαιμονία των ατόμων, των κοινωνιών και των εθνών δενείναιτυχαίον τι, αλλά προέρχεται κατά το πλείστον εκ της τηρήσεωςηαθετήσεως των ηθικών νόμων, οίτινες διέπουσι τον ηθικόν κόσμον, ως οι φυσικοί τον φυσικόν, και ότι πανταχού δι' αυτών υπεμφαίνεται ο δάκτυλος της θειας Πρόνοιας διευθύνων τα ανθρώπινα, τιμωρών τους κακούς και βραβεύων τους αγαθούς. Ταύτα δύναται ο διδάσκαλος να καταστήση κατάδηλα και διά ζώντων παραδειγμάτων εκ της κοινωνίας λαμβανομένων, εξηγών πώς ο φιλόπονος, ο δραστήριος και οικονόμος τηρών τον ηθικόν νόμον πάντοτε ευτυχεί και ουδενός στερείται, ενώ ο οκνηρός και ο πονηρός αθετών αυτόν κακοδαιμονεί. ουδέν δειστορικόνηκαιαπλώςβιωτικόν συμβάν και των καθημερινών έτι αμοιρεί τοιαύτης ηθικής διδασκαλίας προσηκόντως διδασκόμενον υπό εμπείρου διδασκάλου.

69 β η διδασκαλία της ιστορίας δέον ναέχη χαρακτήρα ουσιωδώς επικόν η διδασκαλία της γεωγραφίας και της ιστορίας, Στοιχειώδεις Πρακτικαί οδηγίαι του Δ.Γ. Πετρίδη για τα δημοτικά σχολεία (1881)

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

87. Μεγίστη ομολογείται η της Γεωγραφίας μορφωτική δύναμις,καιως προς την απόκτησιν βιωφελών γνώσεων κρίνεται σπουδαιότατον μάθημα η Γεωγραφία, εκτείνουσα την κατά χώρον ύπαρξιν του παιδός και γνωρίζουσα αυτώ, κατά τα κυριωδέστερα, πάσαν την επιφάνειαν της γης, την επ' αυτ ποικιλίαν των φυτικών και ζωικών όντων, τον εν τοις σπλάγχνοις αυτής εγκεκλεισμένον πλούτον, τον βαθμόν του πολιτισμού εκάστης φυλής και τα ήθη και τον βίον εκάστου λαού. Διά τούτο ασκεί η διδασκαλία της Γεωγραφίας ουσιώδη επίδρασιν επί της ηθικής του παιδός μορφώσεως, και περιέχει θησαυρόν γνώσεων χρησιμωτάτων εν τω βίω. Αλλά προς τούτο δέον να διδάσκηται ουχί δι' εκστηθίσεως βιβλίων ξηρών και δυσνοήτων, εν οις το ονοματολόγιον των εθνών, των πόλεων, των ορέων, των ποταμών κ.τ.λ. και διά συσσωρεύσεως εν τη μνήμη πληθύος ασυναρτήτων και νεκρών γνώσεων, ως ωνομάσαμεν εν τω γενικώ μέρει, τας αποταμιευομένας απλώς εν τη μνήμη άνευ εξεργασίας του νου, και ιδιοποιήσεως, και εν ακινησία παντελεί του συναισθητικού του παιδός. Η ποικιλία και η τερπνότης των γεωγραφικών γνώσεων, ευμεθόδως διδασκομένων, εξεγείρει ζωηρόν το ενδιαφέρον" η δε ορθή αντίληψις των διδασκομένων ασκεί το παρατηρητικόν και καθιστά την διδασκαλίαν της Γεωγραφίας αληθές πνευματικόν των παίδων εντρύφημα. 88. Κατά τας προεκταθείσας γενικάς διδακτικάς αρχάς η διδασκαλία της Γεωγραφίας εν τω δημοτικώ σχολείω άρχεται μεν πρότερον από των αισθητώς αντιληπτών,αλλάκατά το τρίτον έτος εισάγεται συστηματικώτερον. Αισθητώς αντιληπτά είναι τα διά των οφθαλμών ορώμενα" δηλαδήάρχεται απότης Γεωγραφίας της χώρας, εν η οικούσιν οι μαθηταί, ήτις και ειδικώτερον χωρο-

χωρογραφία της πατρίδος η του χωρίον η του δήμου δύναται να ονομασθή. ο διδάσκαλος μετά των μαθητών, εξερχόμενος εις περιπάτους, από γηλόφων εκ περιωπής διδάσκει αυτούς άνευ βιβλίων δεικνύων την πεδιάδα, τους λόφους και τα περικλείοντα τον ορίζοντα υψώματα η όρη, τους εκ των απ' αυτών ρεόντων υδάτων σχηματιζομένους ρύακας η ποταμούς δι' ων αρδεύονται- δεικνύει προς αυτούςταδάση, τας φυτείας και τας αρούρας και εξηγεί αυτοίς καλλαισθητικώτερον την αρμονίαν και την μεγαλοπρέπειαν των φυσικών όντων, εφελκύων το παρατηρητικόν επί του σχήματος και των γραμμών των ορέων και επί των δασών, ων η σιγηλή μεγαλοπρέπεια συγκινεί βαθύτατα τας των παίδων ψυχάς κινουμένων εις θαυμασμόν των έργων του παναγάθου και πανσόφου Θεού. άλλοτε οδηγεί αυτούς παρά την ακτήν της θαλάσσης, η παρά την όχθην ποταμού η λίμνης, και διδάσκει αυτούς τα περί θαλασσών, ποταμών και λιμνών, τα περί ανέμωνκαιναυτιλίας, αποδεικνύων πόσον τα επί της γης ύδατα είναι χρήσιμα εις τε την ζωήν του ανθρώπου και εις την ευκολίαν της πληρώσεως των χρειών του διά του εμπορίου κλπ. 89. έπειτα στρέφει την προσοχήν αυτών επί τα έργα των ανθρώπων. Εφιστά τον νουν αυτών, εν υψώματι ισταμένων, εις αντίληψιν ολοκληρωτικήν του σχήματος της κώμης, η της πόλεως, ης τας οικίας και τας οδούς επί μέρους ο παις εγνώρισεν επιδεικνύει εις αυτούς τους κήπους και τους αγρούς, εξηγών εν ολίγοις και εξαίρων την χρησιμότητα αυτών εν τω βίω" εξηγεί τα θέλγητρα του κατ' αγρόν βίου, μέτρον εις ταύτα πάντοτε έχων την παιδικήν ανάπτυξιν και αντίληψιν, και ούτως εμπνέει και υποθάλπει την προς τα φυτά και την καλλιέργειαν αυτών αγάπην. άλλοτε πάλιν εφελκύων την προσοχήν αυτών δεικνύει τας πλατείας της πόλεως, τας μεγάλας οδούς τας διατεμνούσας αυτήν, έπειτα και τας μικροτέρας" εφιστά δε την προσοχήν αυτών επί των μεγαλοπρεπών δημοσίων οικοδομών, των ναών, των μουσείων, των νοσοκομείων, των εκπαιδευτηρίων, των στρατώνων, των αστεροσκοπείων αν υπάρχωσιν, η και μνημείων της αρχαιότητος κ.τ.λ., εξηγών εν ολίγοις την χρησιμότητα εκάστου, και ει τι ιστορικόν συνδέεται προς την οικοδομήν των, καταδεικνύων τον ρυθμόν αυτών και το κάλλος, και διδάσκων τα ευεργετήματα του πολιτισμού και υποθερμαίνων την προς την πατρίδα, τους νόμους και τους άρχοντας αγάπην και τον σεβασμόν διά της καταδηλώσεως της υπέρ των κοινωνικών αγαθών προνοίας και επιμελείας αυτών.

[

]

Μετά το τέλος δε της Γεωγραφίας της όλης Ελλάδος διδάσκονται οι γενικώτεροι χαρακτήρες του βίου των Ελλήνων, περί της εις τας τέχνας και επιστήμας επιδόσεως αυτών και τα κυριώτερα περί του πολιτεύματος και περί των εν τω Κράτει εξουσιών (Νομοθετική, Νομοτελεστική, Δικαστική εξουσία,

Βασιλεύς, Υπουργείον, Νομάρχαι, Έπαρχοι, Εισαγγελείς, Στρατιωτικαί αρχαί, Δικαστήρια κ.τ.λ.). 96. Μετά ταύτα διδάσκεται η Γεωγραφία της ευρωπαϊκής Τουρκίας και της μικράς Ασίας, και εν πάση λεπτομερεία η των εν αυταίς ελληνικών χωρών καθ' ον τρόπον η της ελευθέρας Ελλάδος. Κατά την διδασκαλίαν τωνυπό τον ζυγόν ελληνικών χωρών αφηγείται ο διδάσκαλος εκάστοτε τα δεινοπαθήματα των δούλων αδελφών ημών, και κατ' αντίθεσιν εξαίρει τα αγαθά της ελευθερίας, ης απολαμβάνομεν ημείς, ελευθερωθέντες διά των αγώνων και του αίματος των πατέρων ημών, ων άνευ ηθέλομεν και ημείς στενάζει υπό τον βαρύν της δουλείας ζυγόν. ούτως εμπνέομεν την προςτηνελευθερίαναγάπην,και καταδεικνύομεν ότι το έργον των πατέρων ημών έμεινεν ατελές. οφείλομεν δεημείςνασυμπληρώσωμεν τούτο αγωνιζόμενοι υπέρ της απελευθερώσεως καιτηςλοιπής Ελλάδος και υπέρ της εις εν μέγα ελληνικόν κράτος ενώσεως της Ελλάδος. Κατά την παιδικήν ταύτην ηλικίαν σπειρόμενοι οι εθνικοί πόθοι παρέχουσι μεγάλας ελπίδας προσεχούς καρποφορίας. Μετά την Γεωγραφίαν της Τουρκίας διδάσκονται οι παίδες συνοπτικώτερον και την Γεωγραφίαν των λοιπών κρατών της Ευρώπης, προσοχής και επιμελείας καταβαλλομένης εις τον χαρακτηρισμόν εκάστου έθνους. Κατ' αυτήν διδάσκονται οι παίδες τας φυσικάς αρετάς των ευρωπαϊκών εθνώνκαιτην ειςταςτέχνας, τας επιστήμας και το εμπόριον επίδοσιν.

[

]

98. Σκοπός της εν τω δημοτικώ σχολείω διδασκαλίας της Ελληνικής ιστορίαςείναιουχί ητωνιστορικώνσυμβάντων, των χρονολογιών και των ονομάτων των ιστορικών προσώπων απομνημόνευσις και η εν γένει εν τη συνειδήσει του παιδός αποταμίευσις ύλης ιστορικής, αλλά το μεν η δι' αυτής ηθική μόρφωσις αυτού, η έμπνευσις φρονήματος εθνικού και φιλοτιμίας, όπως καταστή μέλος άξιον του μεγαλουργήσαντος έθνους, το δε η συστηματοποίησις εκ τωνενόντωντωνιστορικώνγνώσεων, ας εκ των διαφόρων μαθημάτων, των εν τω σχολείω διδασκομένων επορίσθη, και η ιδιοποίησις αυτών.εκτηςεπιγνώσεως του μεγαλείου και της δόξης των προγόνων, γενομένων ανδρών αγαθών διά της φιλονομίας, της ακαμάτου δραστηριότητος,τηςανδρείαςκαιτης μεγαλοφροσύνης, εξ ης η καταφρόνησις των υλικών αγαθών και του θανάτου προ της ελευθερίας και του καθήκοντος εγγυάται εν τη ψυχή του νέου Έλληνος συν τω θαυμασμώ και ο πόθος προς ζήλωσιν αυτών και συνέχισιν του ενδόξου εθνικού βίου. προς τούτο ανάγκη τα μεν ιστορικά συμβάντα να διδάσκω εν ζωηρότητι και εναργεία, οι δε χαρακτήρες των δρώντων προσώπων να εξαίρωνται, και τα μεγάλα έργα αυτών να εικονίζωνται διά ζωηρών χρωμάτων,

αναπτυσσομένωνκαιδιά γλώσσης επαγωγού, εξηγουμένων των μόχθων και των θυσιών, ους υπέρ του κοινού αγαθού και της ευκλείας της Πατρίδος προθύμως ανέλαβον και αγογγύστως υπέστησαν. εν πάσι δε τούτοις δέοννακαταδεικνύηται ότι βάσις των μεγάλων εθνικών έργων είναι η δραστηριότηςκαιη καρτερία, η φιλονομία και η φιλοπατρία των λαών. εν τοιούτοις λαοίς αναφαίνόμενοι οι μεγάλοι άνδρες δύνανται να μεγαλουργώσι, τοιαύτα έθνη οδηγούντες και προάγοντες εις την οδόν του πολιτισμού και της δόξης. εξ εναντίας δε λαο φιλήδονοι και οκνηροί, η εγωϊσταί και απειθείς προς τους νόμους, η ταχέως δουλούνται, η σπαρασσόμενοι υπό εσωτερικών στάσεων εξαφανίζονται. Πόρισμα δε της διδασκαλίας ταύτης γενικόν έστω, ότιέκαστονάτομονοφείλεινα συντελή το καθ' εαυτό εις την ευτυχίαν και την δόξαν της Πατρίδος, εν η εγκλείονται τα αγαθά πάντων. Η προς την γενέτειραν γην, την Πατρίδα,ενηοι γονείς, τα τέκνα, οι αδελφοί, αι σύζυγοι, οι συγγενείς και ό,τι πολύτιμον και προσφιλές έχομεν, αγάπη είναι ύποχρέωσις ιερά και αγία παντός πολίτου γενναίου και μεγαλόφρονος. Αλλά πλην της ύψιστης ταύτης θυσίας υπάρχουσι καιάλλαι κατωτέρας μεν ηθικής αξίας, αλλά δι' ων ουχ' ήττον υπηρετούνται τα συμφέροντα του έθνους και εκδηλούται η προς την Πατρίδα αγάπη. Τοιαύται είναι αι εν καιρώ ειρήνης κοινωνικαί υποχρεώσεις του πολίτου και οι υπέρ τηςανατροφήςτωντέκνων αγώνες και αδιάλειπτοι μόχθοι, η υπέρ της συντηρήσεως και προαγωγής των κοινωνικών αγαθών επιμέλεια και αι υπέρ τούτων θυσίαι. 99. Δέον δε διά παραδειγμάτων να γίνηται κατάδηλον, ότι εν τω ευγενεί τούτω σταδίω, πάντες οι εν οία δήποτε κοινωνική βαθμίδι τεταγμένοι, έχομεν ευρύ στάδιον φιλοτίμου εργασίας. και ο εργάτης, και ο γεωργός, και ο ποιμήν, καιοναύτης, και ο κηπουρός, και ο βιομήχανος, και ο έμπορος, και ο επιστήμων, και ο στρατιωτικός, και ο πολιτικός, και πάντες ανεξαιρέτως συν τω καθήκοντι της θεραπείας των ιδίων συμφερόντων, άπερ εισί και συμφέροντα της όλης κοινωνίας, της εξ αυτώναποτελουμένης,καιτουόλουέθνους,ουεισίμέλη, έχουσι στάδιον ενδόξου ενεργείας εν τη θεραπεία του γενικού κοινωνικού συμφέροντος, εν ω εγκλείεται και το ατομικόν. Οι υπέρ αυτού δε κοπιώντες και θυσιάζοντες τυγχάνουσι τιμής και δόξης ουχ' ήττον λαμπρας,ηοιυπέρτης σωτηρίας της Πατρίδος πάντα πόνον αναλαμβάνοντες και την εαυτών ζωήν προθύμως παρέχοντες. Δέον εν τη διδασκαλία της ιστορίας να γίνηται κατάδηλον τοις παισίν ότι ουχί οι στρατιωτικοί αγώνες μόνον και τα πολεμικά κατορθώματα εισίν ένδοξα, ουδ' ότι οι εν τοις πολιτικοίς αξιώμασι μόνον διά της σοφίας και συνέσεως των υπηρετούντες και προάγοντες την Πατρίδα αξιούνται τιμών, αλλ' ότι και οι εν τω κοινωνικώ σταδίω υπέρ της ευημερίας των ομοίων των κοπιώντες και δι' ανακαλύψεων μεγάλων τας τέχνας και τας επιστήμας προάγοντες ουχ' ήττον δοξάζονται. και ότι πας πολίτης πειθόμενος τοις νόμοις και τοις άρχουσιν, επιμελούμενος των ιδίων και προάγων τους υλικούς πόρους

αυτού διά της φιλοπονίας και οικονομίας, πολλαπλασιάζουν τα από των αγρών, ητηςκτηνοτροφίας, η της βιομηχανίας, η της εμπορίας έσοδά του, και τους νομίμους φόρους τελών συντελεί ούτω και προς την συντήρησιν της πολιτείας καιτηνπροαγωγήν της όλης Πατρίδος και είναι διά τούτο τιμής και κοινής υπολήψεως άξιος. 100. εν ενί λόγω δέον να κατανοήσωσι καλώς οι παίδες, ότι το προς την Πατρίδα και την κοινωνίαν καθήκον, και η την επιτέλεσιν αυτού ακολουθούσα τιμή είναι κοινόν άθλον πάντων των πολιτών, και πάντες, όπου δήποτε της κοινωνικής κλίμακος και αν ώσι τεταγμένοι, έχουσι στάδιον,καιοφείλουσινα αγωνίζωνταιυπέραυτού, και να μη νομίζωσιν ότι οι πολιτικοί, η οι στρατιωτικοί, η οι σοφοί, η οι πλούσιοι έχουσιν αποκλειστικώς το προνόμιον να δοξάζωνται υπηρετούντες την Πατρίδα, οι δε αθορύβως και εν αφανεία εργαζόμενοι δενείναιάξιοιτοιαύτης τιμής· διότι ούτοι οι πολλοί, κατά μέρος το καθ' εαυτούςέκαστοςεργαζόμενοικαιτοις νόμοις πειθόμενοι, είναι η κυρία δύναμις της Πατρίδος. ούτως εξεγείρεται η των παίδων του λαού αγάπη προς την κοινήν Πατρίδα και το κοινόν αγαθόν, και κρατυνόμενοι συνέχονται άρρηκτοι οι ηθικοί δεσμοί, οι έκαστον πολίτην προς την κοινήν Πατρίδα αφανώς ενούντε καιτηνκυριωτάτην του έθνους ισχύν αποτελούντες. Ανάγκη να εξαλειφθή απότωνπαίδων του λαού η δόξα, ότι μικροί παίδες πτωχού πατρός ουδέν δύνανται να πράξωσιν υπέρ της μεγάλης Πατρίδος, αναμενούσης από μεγάλων και Ισχυρών το μεγαλείον της. Η τοιαύτη δόξα παραλύει τους εθνικούς κα κοινωνικούς δεσμούς, ανοίγει ρήγμα κοινωνικόν και αντίθεσιν των πολλών προςτουςισχυρούς και πλουσίους. Διό εκ της διδασκαλίας εκάστου ιστορικού γεγονότος δέον να συνάγηται ως πόρισμα ηθικόν, ότι το μεγαλείον και η δόξα της Πατρίδος εξαρτάται εκ της αρετής, της φιλονομίας και της καρτερίας πάντων των πολιτών πάσης τάξεως, το καθ' εαυτούς επιτελούντων το προς αυτήν καθήκον, και ότι εν τω μεγαλείω και τη ευτυχία της όλης Πατρίδος έγκει ται και η ευδαιμονία εκάστου πολίτου. Ωσαύτως ότι η ταπείνωσις και η δυστυχία της πατρίδος συνεπάγεται και την κακοδαιμονίαν εκάστου πολίτου. Τούτο

ανατροφήςτουπαιδός ως μέλους της Πολιτείας. 101. Κατά ταύτα η διδασκαλία της Ελληνικής ιστορίας, εν τω δημοτικώ σχολείω είναι δυσκολοδίδακτος, και χρήζει της επιμελούς προπαρασκευής του διδασκάλου και συντόνου προσοχής αυτού κατά την διδασκαλίαν. Διότι ου μόνον παρίσταται ανάγκη εκλογής και επιτομής, αλλά και διαχύσεως παιδαγωγικής χροιάς επί των διδακτέων ιστορικών γεγονότος. Μέτρον δ' εν τη διδασκαλία της ιστορίας έστω η παιδική αντίληψις. Νομοθεσίαι, διοικητικοί η στρατιωτικοί οργανισμοί, κρίσεις πολιτικαί και κοινωνικαί, υπερβαίνουσα την πνευματικήν των παίδων ανάπτυξιν, και τα τούτοις όμοια δέον να παραλείπωνται εν τω δημοτικώ σχολείω. εν αυτώ η διδασκαλία της ιστορίας δέον

ναέχη χαρακτήρα ουσιωδώς επικόν, ήτοι να διαγράφωνται φυσικώτατα, ως εγένοντο, και διά χρωμάτων αισθητικών τα διδακτέα ιστορικά γεγονότα, και ναεικονίζωνται οιχαρακτήρες των δρώντων προσώπων εναργώς και ζωηρώς. είναιδεδιδακτέα γεγονότα όσα, κινούντα το ενδιαφέρον, δύνανται να χρησιμεύσωσι προς εξέγερσιν του εθνικού φρονήματος και μόρφωσιν του χαρακτήρος. 102. Η διδασκαλία της Ελληνικής ιστορίας άρχεται εν τη τρίτη τάξει απότωνμυθικών χρόνων, και λήγει συν τω τετάρτω έτει εις τους καθ' ημάς χρόνους. Διδάσκει ο ο διδάσκαλος αφηγηματικώς άνευ βιβλίου. Οι μαθηταί δύνανται να έχωσιν ευμεθόδως συντεταγμένα εγχειρίδια Ελληνικής ιστορίας, ίνα βοηθώνται κατ' οίκον μελετώντες το διδαχθέν μάθημα διά μελέτης καταλλήλων συγγραμμάτων" άρχεται αυτού ορίζων κατά τα προειρημένα συντόμως περί τίνος έσται το μάθημα, και προκαλών την προσοχήν των μαθητών δι' εξεγέρσεως του ενδιαφέροντος. Βάσις δε της διδασκαλίας των ιστορικών γεγονότων έστω σύντομος γεωγραφική διδασκαλία του τόπου εν ω το διδακτέον ιστορικόν γεγονός μετά παραστάσεως αυτού επί του μελανοπίνακος. Η σύνδεσις τωνενχρόνω συμβάντων προς τον τόπον, εν ω συνέβησαν, ομολογείται εν των ωνουκάνευτηςκαρποφόρου διδασκαλίας της ιστορίας. έπειτα αφηγείται εν γλώσση απλή, σαφεί, και εντόνω το μάθημα, εξαίρων κατά την διήγησιν τα

ουσιωδέστερακαισπουδαιότερα, εφ' ων δέον να εφελκυσθή ο νους αυτών. Μετά τούτο άρχεται το κύριον της διδασκαλίας μέρος, η του διδαχθέντος επεξεργασία υπότωνμαθητών, προκαλούμενους διά καταλλήλων ερωτήσεων ου μόνον να αναπολήσωσιτοδιδαχθέν, αλλά και να διασκεφθώσιν επ' αυτού, και εξαγάγωσι συμπεράσματα και ηθικά πορίσματα, υποβοηθούμενοι υπό του διδασκάλου. Ταύτα δε είναι οι καρποί της διδασκαλίας της ιστορίας, δι' ων κατά μικρόν ρυθμίζεται το ήθος των παίδων και εγγεννάται εν αυτοίς το αίσθημα της προς την Πατρίδα αγάπης, εξεγείρεται η ηθική φιλοτιμία και κρατύνεται το φρόνημα του παιδός. Τούτο νοούμεν λέγοντες ότι πάσα μεταδιδομένη γνώσις δέον να 103. προς ευκολίαν των διδασκάλων αναγράφομεν κεφαλαιωδώς τα κυριώτερα των εν τω δημοτικώ σχολείω εκ της ελληνικής ιστορίας μάλιστα διδακτέων. Α'.) Ηρακλής, Θησεύς, Αργοναυτική εκστρατεία, Τρωικός πόλεμος, ολίγα τινά περί ομήρου. Β'.) Λυκούργος, των νόμων αυτού τα κυριώτερα, και μάλιστα περί ανατροφής των παίδων, περί συσσιτίων, περί σωματικών ασκήσεων. Κόδρος, Σόλων και τα απλούστερα της νομοθεσίας αυτού, και το ενδιαφέρον των παίδων μάλλον κινούντα. Γ'.) Αποικίαι ελληνικαί, Μηδικά, Μιλτιάδης, Λεωνίδας, Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κίμων, δύναμις και μεγαλείον Αθηνών και Σπάρτης.

Δ.) Περικλής, επιστήμαι και τέχναι εν Αθήναις και τη λοιπή Ελλάδι, Ακρόπολις, ναυτική ακμή των Αθηναίων, εμπορία, βιομηχανία. Ε'.) Πελοποννησιακός πόλεμος, τριάκοντα τύραννοι, Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Θήβαι, Επαμεινώνδας, Πελοπίδας. ζ'.) Μακεδονία και λοιπαί προς βορράν ελληνικαί χώραι, Φίλιππος, Δημοσθένης, Φωκίων, Μέγας Αλέξανδρος, μάχαι και κατακτήσεις αυτού εν Ασία, θανατος αυτού, διάδοχοι αυτού. Ζ'.) Ρωμαίοι, διχόνιαι εν Έλλησιν, υποδούλωσις της Ελλάδος εις τους Ρωμαίους, πνευματική υπεροχή της υπό τον Ρωμαϊκόν ζυγόν Ε Η'.) Χριστιανισμός, Μέγας Κωνσταντίνος, Ιουστινιανός, Βασίλειος ο Μακεδών, Βυζαντινή αυτοκρατορία, εικονομάχοι, επιδρομαί βαρβάρων λαών, παραμέλησις της παιδείας και του στρατιωτικού βίου, άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως. Θ'.) Δουλεία του Ελληνικού έθνους" Φράγκοι" Ενετοί. Γ.) Πνευματική παλιγγενεσία της Ελλάδος, σχολεία, κλήρος, αρματωλοί και κλέφται. — Α' επανάστασις τω 1769 του Μπενάκη, Αικατερίνα, Ορλώφ, κ.τ.λ. ΙΑ'.) Ελληνική επανάστασις τω 1821, μεγάλοι στρατιωτικοί και πολιτικοί ανδρες και κατορθώματα της επαναστάσεως. IB'.) Καποδίστριας, Αντιβασιλεία, Όθων, έλευσις του Γεωργίου.

τον ιδιάζοντα χαρακτήρα του ελληνικού έθνους η πρώτη προκήρυξη διαγωνισμού για διδακτικά βιβλία της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (1882)

ΙΙΡΟΚΗΡΥΞΙΣ 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1882

Περί

τελέσεως διαγωνισμού προς κτικών βιβλίων της μέσης και εκπαιδεύσεως.

σύνταξιν διδακατωτέρας

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

[

]

Α'. Διά τα δημοτικά σχολεία αρρένων και θηλέων. . . . 3. Αναγνωσματάριον μετ' εικόνων η άνευ τοιούτων διά τους μαθητάς της δευτέρας τάξεως του δημοτικού σχολείου, περιέχον διήγημα Ελληνικόν, παριστάνον τας καταστάσεις του την φύσιν και την κοινωνίαν το πρώτον γνωρίζοντος και μετ' αυτών κατ' ολίγον σχετιζομένου ανθρώπου, ως υπόδειγμα λαμβανομένου του Ροβινσώνος του Δανιήλ Defoe, προς δε και συντόμους περιγραφάς φυσικάς, αναφερομένας ιδίως εις τας ελληνικάς χώρας καιεύληπτακαιαπλάποιημάτια, εξαίροντα ιδίως τα αισθήματα της ευσεβείας, της φιλοπατρίας και φιλοστοργίας. ο όγκος του βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα εξ τυπογραφικά φύλλα. 4. Αναγνωσματάριον μετ' εικόνων η άνευ τοιούτων διά τους μαθητάς της τρίτης τάξεως του δημοτικού σχολείου, περιέχον αναγνώσματαεκτου απλού βίου, ον παριστάνει η οδύσσεια και η ιστορία της Ελλάδος επί τουρκοκρατίας. Ζητείται ο εν αυτώ η όσον ένεστι ζωηρά παράστασις η εμποιούσα εντύπωσιν ισχυράν επί την ψυχήν του παιδός και οξύνουσα το παρατηρητικόν αυτού και η εγκατάμιξις ακριβώς άμα και γλαφυρών παραστάσεων και περι-

περιγραφώνεκτηςφύσεως των ελληνικών χωρών, της ιστορίας του ημετέρου έθνουςκαιεκτηςδημοτικής ημών ποιήσεως ειλημμένων, εκ των δοκιμωτέρων παρ' ημίν νεωτέρων ποιητών και πεζογράφων και εξ επιφανών αλλογενών συγγραφέων κατά μετάφρασιν όσον ένεστι γλαφυράν. της παιδαγωγικής δε πείρας του συντάκτου του βιβλίου οφείλει να είναι έργον η σκόπιμοςεκλογήκαι κατάταξις των επεισοδίων της Οδύσσειας και της λοιπής ζητουμένης ύλης, επιδιωκομένου κατά το δυνατόν του συσχετισμού των ομοίων αντικειμένων. ο όγκος του βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δέκα τυπογραφικά φύλλα. 5. Αναγνωσματάριον διά τους μαθητάς της τετάρτης τάξεως του δημοτικού σχολείου, περιέχον εκλογήν εκ του Ηροδότου και διηγήσειςεκτου εθνικούαγώνοςτου1821 ως και ποιήματα και περιγραφάςαναφερομέναςεις την φύσιν, τα θεάματα αυτής και τας τέχνας. Περί της εκθέσεως της ύλης ίδε καιάρθρον4. ο όγκος του βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δώδεκα τυπογραφικά φύλλα.

[

]

Γ ' . Διά τα ελληνικά σχολεία.

. . . 24. ιστορία του Ελληνικού έθνους μέχρι του θανάτου του μεγάλου Κωνσταντίνου, επεισοδιακώς συσχετιζομένη δι' ολίγων μετά των κυριωτάτων γεγονότων της ιστορίας των ξένων εθνών, μάλιστα καθ' όσον ήλθον εις σχέσεις προς το Ελληνικόν. ο όγκος του βιβλίου, προωρισμένου διά τους μαθητάς της δευτέρας τάξεως του ελληνικού σχολείου, δεν πρέπειναυπερβαίνητα οκτώ τυπογραφικά φύλλα. 25. ιστορία του Ελληνικού έθνους από του θανάτου του μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρι της ιδρύσεως του βασιλείου της Ελλάδος, επεισοδιακώς συσχετιζομένη δι' ολίγων μετά των κυριωτάτων γεγονότων της ιστορίας των ξένων εθνών, μάλιστα καθ' όσον ήλθον εις σχέσεις προς το Ελληνικόν. ο όγκος του βιβλίου, προωρισμένου διά τους μαθητάς της τρίτης τάξεωςτουελληνικού σχολείου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δέκα τυπογραφικά φύλλα. 26. Γεωγραφία φυσική και πολιτική διά τους μαθητάςτουελληνικού σχολείου, διαιρουμένη εις μέρη τρία, ων το μεν πρώτον πρέπει να περιλαμβάνη την γεωγραφίαν του βασιλείου της Ελλάδος, εξεταζομένης και της σχέσεως αυτού προς την όλην ελληνικήν χερσόνησον, το δε δεύτερον την γεωγραφίαν της Ευρώπης, προτασσομένης εκτενέστερον της Ελληνικής χερσονήσου (πλην του βασιλείου της Ελλάδος), και το τρίτον την γεωγραφίαν των λοιπών ήπείρων. ο όγκος του όλου βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δεκαπέντε τυπογραφικά φύλλα.

Δ. Διά τα γυμνάσια.

. . . 39. Αρχαία Ελληνική ιστορία, περιλαμβάνουσα μεν εισαγωγικώς τηνιστορίαντωναρχαίων ανατολικώνεθνώνκαθ' όσον ήλθον εις σχέσεις προς τοΕλληνικόν, καθικνουμένη δε μέχρι του θανάτου του μεγάλου Αλεξάνδρου. ο όγκος του βιβλίου, προωρισμένου διά τους μαθητάς της πρώτης τάξεως του γυμνασίου, δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δεκαπέντε τυπογραφικά φύλλα. 40. Ρωμαϊκή και Βυζαντιακή ιστορία μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων, περιλαμβάνουσα εν συσχετισμώ και τα κυριώτατα συμβάντα της παγκοσμίου ιστορίας. ο όγκος του βιβλίου, προωρισμένου διά τους μαθητάς της δευτέρας τάξεως του γυμνασίου, δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δεκαπέντε τυπογραφικά φύλλα. 41. Βυζαντιακή ιστορία μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπότωνΤούρκων, περιλαμβάνουσα και τα κατά τον εν τη Δύσει μεσαιωνισμόν, και νεωτέρα ιστορία από της αναγεννήσεως μέχρι της Ιδρύσεως του βασιλείου τη Ελλάδος, εν συσχετισμώ προς τας τύχας του ελληνικού έθνους, καθ' όσον το δυνατόν πραγματευομένη τα κυριώτερα γεγονότα της παγκοσμίουιστορίας.ο όγκος του βιβλίου, προορισμένου διά τους μαθητάς της τρίτης τάξεως του γυμνασίου, δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δεκαπέντε τυπογραφικά φύλλα. 42. ιστορία του ελληνικού έθνους από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, από πραγματικής απόψεως ανακεφαλαιούσα τα κυριώτερα γεγονότα και ίδιον σκοπόν έχουσα να γνωρίση εις τους μαθητάς το καθόλου πνεύμα του ελληνισμού και τον Ιδιάζοντα χαρακτήρα του Ελληνικού έθνους, οίος εξεδηλώθη εν τη ιστορία. ο όγκος του βιβλίου, προωρισμένου διά τους μαθητάς της τετάρτης τάξεως του γυμνασίου, δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δεκαοκτώ τυπογραφικά φύλλα. 43. Γεωγραφία διά τους μαθητάς του γυμνασίου, διηρημένη εις δύο τεύχη, και εκτενεστέρα κατά τε την εισαγωγήν και την όλην έκθεσιν της διά τα ελληνικά σχολεία. εν αντιθέσει προς την απλουστέραν και στοιχειωδεστέραν έκθεσιν της γεωγραφίας εν τοις ελληνικοίς σχολείοις, η των γυμνασίων πρέπει να σχετίζη μάλιστα τον ανθρωπον προς την χώραν, ην οικεί, περιλαμβάνουσα τας τε φυσικάς και κλιματολογικάς ιδιότητας της χώρας καιεκθέτουσατην εν αυταίς ενοίκησιν του ανθρώπου υπό έποψιν φυλετικήν, ιστορικήν και οικονομικήν. ο όγκος του βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα είκοσι τυπογραφικά φύλλα.

[

]

Ε'. Διά τα παρθεναγωγεία.

56. ιστορία του Ελληνικού έθνους από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, επεισοδιακώς συσχετιζομένη μετά των κυριωτάτων γεγονότων της παγκοσμίου ιστορίας και διηρημένη εις μέρη τρία, αντιστοιχούσα

προς τας τρεις πρώτας τάξεις των ανωτέρων παρθεναγωγείων. εν τη ιστορία ταύτη ανάγκη επιτομώτερον μεν να εκτίθενται τα πολεμικά έργα και τα περί πολιτευμάτων, εκτενέστερον δε τα περί των κατά τον οικογενειακόν και κοινωνικόν βίον, τας καλάς τέχνας και τα γράμματα του τε ελληνικού έθνουςκαιτων ελθόντων εις σχέσεις μετ' αυτού, εξαιρουμένων ιδία των προσώπων εκείνων, άτινα δύνανται να θεωρηθώσιν ως κέντρον και αφετηρία της ιστορικής παραστάσεως. ο όγκος του βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δεκαέξ τυπογραφικά φύλλα. 57. ιστορία του ελληνικού έθνους μετά των κυριωτάτων γεγονότων της παγκοσμίου ιστορίας κατά το αυτό μεν πνεύμα της ανωτέρω, αλλ' εκτενέστερον εκτεθειμένη και διηρημένη επ' ίσης εις τρία μέρη διά τας τρεις ανωτέρας τάξεις των ανωτέρων παρθεναγωγείων. ο όγκος του βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα εικοσιέξ τυπογραφικά φύλλα. [

.1

Παρά των μελλόντων να υποβάλωσιν εις κρίσιν βιβλία διδακτικά διά την διδασκαλίαν της ιστορίας ζητούμεν παραστάσεις του ιστορικού βίου των εθνών, αφορμωμένας εκ της ιστορίας του ημετέρου έθνους, ήτις οφείλει ν' αποτελή τον κυριώτερον πυρήνα και το πάντοτε ορατόν κέντρον. αι δε ιστορικαί αύται εικόνες δέον να είναι ακριβείς άμα και ζωηραί, ώστε ου μόνον να διδάξωσιν αλλά καιναθερμάνωσιν, υψώσωσι και φρονηματίσωσι τους των σχολείων μαθητάς.

[

]

Συνελόντι ο ειπείν θέλομεν να εννοηθή, ότι εκείνοι μόνοι θα τύχωσι του άθλου,όσοι ενεπλήσθησαν αν μη μανικού τίνος ενθουσιασμού υπέρ των παίδων, αλλά καν αγάπης προς αυτούς και ελέους, και ότι η στιγμή καθ' ην θα λάβωσι τον κάλαμον ανά χείρας, ίνα μεταπλάσωσιν εις βιβλίον διδακτικόν τονέτιάγραφονπροαυτών χάρτην, οφείλει να είναι στιγμή ενθέου δημιουργίας, καθόσον εκ των βιβλίων, άτινα θα δοθώσιν εις τας χείρας της απαλής νεότητος, εξήρτηται κατά μέγιστον μέρος η μόρφωσις ανεπτυγμένων, ευχειραγωγήτων, φιλονόμων πολιτών. ο

Υπουργός Κ. ΛΟΜΒΑΡΔΟΣ

αναγκάζεται να εκμάθη την αρνητικήν ηθικήν του δεκαλόγου Έκθεσηπουσυνέταξε ο Ν.Γ. Πολίτης ως έκτακτος επιθεωρητής των δημοτικών σχολείων του Βόλου (1883)

. . . Διδάσκονται όμως δυστυχώς πολλά, και γεωγραφίαν και ιστορίαν, καιταιεράκαλούμενα μαθήματα, πάντα διά της μεθόδου της μηχανικής αποστηθίσεως, της προσφυεστάτης εις αποξήρανσιν του νου και μάρανσιν της αρτιθαλούς κρίσεως των παίδων. Η γεωγραφία, ης αι στοιχειωδέσταται μάλιστα γνώσεις είναι ακατάληπτοι άνευ σφαίρας γεωγραφικής, διδάσκεται άνευ πινάκων γεωγραφικών, η δι' ατελεστάτων τοιούτων, άνευ αμέσου πρακτικής εφαρμογής, ούτως ώστε οι αναγκαζόμενοι ψιττακών δίκην ν' απομνημονεύωσι τα ξενόφωνα ονόματα και τον πληθυσμόν ευρωπαϊκών και ασιατικών πόλεων, αγνοούσι τας εγγύς αυτών πόλεις και τα χωρία" και το δη χείριστον, είδον μαθητάς διδαχθέντας γεωγραφίαν και αγνοούντας ου μόνον το όνομα του Πηλίου, του ορούς εν ω ευρίσκοντο, αλλά και αυτό το όνομα του έθνους των ! Η της ελληνικής ιστορίας διδασκαλία περιορίζεται εις αποστήθισιν παραγράφων τινών της κατά τον Ίρβιγκ συνάψεως της παλαιάς ελλ. ιστορίας" εν τισι μάλιστα σχολείοις και τοιαύτη ούσα η διδασκαλία δεν κατώρθωσε να φθάση μέχρι των χρόνων του Πεισιστράτου" περί μορφώσεως εθνικού φρονήματος, περί αναπτύξεως γενναίων αισθημάτων ουδείς λόγος" αφ' ου ουδείς των τοιούτων διδα σκάλων ηυδόκησέ ποτε να είπη τι εις τους παίδας περί των ευκλεών χρόνων της Ελλάδος, περί της τουρκοκρατίας, περί της ελλ. επαναστάσεως, περί της σημερινής καταστάσεως και των ελπίδων του ελλ. έθνους! Η τοιαύτη έλλειψις θαήτοδυνατόν ν' αναπληρωθή εν μέρει και διά της απαγγελίας ευλήπτων ποιημάτων δοκίμων ποιητών, εθνικήν εχόντων υπόθεσιν, αλλά προς τούτο παρίσταται ανάγκη και ο διδάσκαλος να είναι εις κατάστασιν ναναπτύση προσηκόντως το θέμα και να γινώσκη πώς δύναται να διεγείρη ευγενή αισθήματακαινα εμπνεύση ενθουσιασμόν εις τους παίδας. εν πολλοίς των σχολείων ήκουσα απαγγελλόμενα ποιήματα" αλλ' η εκλογή αυτών ήτο δυνατόν να είναι καλλιτέρα" περιττόν να προσθέσω ότι συνήθως ουδεμία ανάπτυξις και εξήγησις γίνεται

υπότουδιδασκάλου" ως ικανώς ο ενδεικτικόν διδασκαλικής απειροκαλίας σημειούμαι, ότι εν τινι σχολείω ήκουσα απαγγελλόμενον εν ποίημα του μακαρίτου Σκόκου, την Ελλάδα και τον Όθωνα, όστις, ως απήτει η περίστασις είχε βαπτισθή εις Γεώργιον, με μεγάλην θυσίαν του μέτρου. εν τω ποιήματι τούτωηπάσχουσα Ελλάς ζητεί την αρωγήν του βασιλέως. τον

βασιλέα θεωρεί, ζητεί να πλησιάση, εμπερδευμένη 'βρίσκεται εις θάμνους και εις δάση.

επιβλαβεστάτηνδεκαιολεθριωτάτηνύπολαμβάνω και την καταφόρτωσιν των παίδων διά των ιερών καλουμένων μαθημάτων. ου μόνον ο προς διδασκαλίαν και εκμάθησιν αυτών δαπανώμενος χρόνος ηδύνατο να χρησιμοποιηθή τελεσφορώτερον εις διδασκαλίαν χρησιμωτέρων μαθημάτων,αλλάκαι τ' αποτελέσματα της διδασκαλίας αυτών εισιν όλως αντίθετα των σκοπουμένων. ο αγνοών τα στοιχειωδέστατα καθήκοντα αυτού προς την πολιτείαν καιτουςσυμπολίτας του αναγκάζεται να εκμάθη την αρνητικήν ηθικήν του δεκάλογου, και μιαίνεται η αγνή ψυχή του παιδός ακούοντος το πρώτον τας εντηογδόηκαιδεκάτη εντολή αναγραφομένας αισχράς πράξεις. εν ω ουδεμία φροντίς καταβάλλεται προς διδασκαλίαν των πρώτων και απαραιτήτων γνώσεων εκ των φυσικών επιστημών, βασανίζεται ο νους του παιδός διά μεταφυσικών θεωριών περί των λόγων της υπάρξεως του Θεού, περί της τριαδικής φύσεως της θεότητος και των τοιούτων. . . είναι άγνωστα εις τους παίδας ταονόματααυτών των δημοτικωτάτων εθνικών ηρώων, υποχρεούνται όμως να γινώσκωσιν ακριβώς τανδραγαθήματα των Εβραίων ηρώων. . . δεν διδάσκονται οι άθλοι του Ηρακλέους και του Θησέως, ως μύθοι, λαμπρυνθέντες υπό της εξόχου των προγόνων ποιήσεως και της καλλιτεχνίας, και διδάσκονται οι άθλοι του Σαμψών, και αι γνωστόταται εις τους παίδαςεκτων παραμυθιών τρεις χρυσαί τρίχες της κεφαλής αυτού ως ιστορικά γεγονότα. [

1

πολίτας υγιείς-μητέρας ευσεβείς ΆρθροτουΒλ. Σκορδέλη γιατηνεκπαίδευσητουλαού στο περιοδικό Παρνασσός (1883)

. . . τα σχολεία πρέπει να παρασκευάζωσι πολίτας υγιείς το πνεύμα, το ήθος και το σώμα, ουχί δε ημιμαθείς και μαλθακούς νεανίσκους, να εμπνέωσιν εις τους μαθητάς φρόνημα ευγενές και ιδεώδες πρότυπον ηθικής τελειότητος, ουχί δε ειρωνίαν μεν προς πάν ό,τι αληθές, καλόν και αγαθόν, αφοσίωσιν δεπροςτηνυλοφροσύνην,τοκέρδος και την απόλαυσιν. τα σχολεία πρέπει να παρασκευάζωσι μητέρας ευσεβείς, φιλοπόνους, φύλακας των πατρώων αρετών, ουχί δεν' απεργάζωνται αναιμικά, ωχρά και υπερευαίσθητα κοράσια και γυναίκας διασταυρούσας τας οδούς.

[

]

Αλλά διά την εθνικήν του λαού μόρφωσιν δεν αρκούσι μόνον σχολεία. Ποιημάτια κατάλληλα, πραγματείαι περί των εθνικών χωρών μετά στατιστικών αληθών, εορταί και πανηγύρεις ουχί βεβαίως φαληρικαί, εικόνεςεκτουεθνικού βίου, εικόνες δυνάμεναι και εις την καλύβην του τελευταίου χωρικού να εισαγάγωσι ζώσαν την ιστορίαν του έθνους, ασκήσεις γυμναστικαί, ων τα σπέρματα υπάρχουσιν ευτυχώς παρά τω λαώ ημών, πάντα ταύτα τελεσφορώτατα συντελούσιν εις υγιά ηθικήν και εθνικήν μόρφωσιν του έθνους και προφυλάττουσιν εξ ίσου από τε της σκαιότητος και από της μαλθακότητος. Γερμανός ποιητής εποίησεν ολίγους στίχους γλαφυρούς δι' έκαστον ποταμόν της Γερμανίας· διά του δημώδους δε τούτου τρόπου κατέστησεν ου μόνον γνωστήν αλλάκαιαγαπητήντηνμεγάλην πατρίδα του εις τους αναγνώστας των στίχων του, όπερ δωδεκάς ξηρών γεωγραφιώνδενηδύνατοναεπιτύχη. άλλοι τινές εποφθαλμιώντες εις ημετέρας χώρας, επλήρωσαν εσχάτως Θράκην και Μακεδονίαν εικόνων, ουχί πλέον αγίων, ως άλλοτε, αλλ' εικόνων ιστορικών, αίτινες όμως δυστυχώς ουδέν κοινόν έχουσαι προς τας ημετέρας εθνικάς παραδόσεις, είναι προωρισμέναι να υπηρετήσωσι ξένους σκοπούς !

του

διάδιδασκαλίας παρακολουθούσης την ιστορικήν ανάπτυξιν πολιτισμού της ανθρωπότητος ΆρθροτουΧ.Δ. Παπαδόπουλου για τη διδασκαλία της ιστορίας στο περιοδικό το Παιδαγωγικόν Σχολείον (1883)

. . . Ε κ των περί αφομοιώσεως ειρημένων έπεται ότι η διδασκαλία ουδέποτε πρέπει να πραγματεύηται αντικείμενα, διά τα οποία δεν υπάρχουσιν εντηψυχή του μαθητού σημεία επαφής, ουδέποτε πρέπει να διδάσκη τι, εις υπάντησιν του οποίου δεν έρχονται έσωθεν αφομοιωτικοί κύκλοι, ουδέποτε να μεταδίδη τι, το οποίον δεν ευρίσκει ήχώ εν τη ψυχή του μαθητού. ο ψυχολογικός όρος της αποκτήσεως νέων γνώσεων είναι η ομοιότης και συγγένεια αυτών προς τας ήδη εν τη ψυχή υπαρχούσας παραστάσεις, η αρμονία της προσφερομένης νέας ύλης προς την εκάστοτε υπάρχουσαν αφομοιωτικήν ικανότητα του παιδός, ήτις διηνεκώς μεταβάλλεται. Επομένως και ιστορική ύλη πρέπει να εκλέγηται τοιαύτη, ήτις αντιστοιχεί προς τον κύκλον των παιδικών παραστάσεων, προς τας ορμάς και κλίσεις του παιδός, προς την ηθικήν και θρησκευτικήν αυτού μόρφωσιν, εν γένει προς την εκάστοτε βαθμίδα της αναπτύξεως αυτού.

[

]

Τοιαύτη ύλη πρέπει να ζητηθή και δύναται να ευρεθή μόνον εκεί, ένθα πρόκεινται όλως αι αύται πνευματικαί καταστάσεις και κινήσειςενμεγαλογραφία, δηλαδή παρά τοις έθνεσι, τα οποία διατρέχουσι τας αυτάς βαθμίδας της πνευματικής αναπτύξεως· διότι, ό,τι Ισχύει περί της πνευματικής αναπτύξεως του ατόμου, ισχύει μετά τίνων τροποποιήσεων και περί της ανθρωπότητος εν γένει και των εθνών ιδία. και εν τω πνευματικώ βίω των λαών δύνανται να καταδειχθώσι διάφοροι περίοδοι, εν αις έκαστος λαός αντιλαμβάνεται τονεκτόςκόσμον κατ' ίδιον τρόπον τη βοήθεια των ήδη αποκτηθεισών παραστάσεων. έκαστον έθνος έχει επίσης τη« νηπιακήν, την παιδικήν, την νεανικήν, την ανδρικήν ηλικίαν αυτού και μεταβαίνει κατά μικρόν επίσης από της

φαντασιώδους κατ' αρχάς αντιλήψεως του κόσμου, της μυθικής, εις την νοητικήν, την επιστημονικήν. Λοιπόν έργον της διδακτικής είναι να εύρη εν τω βίω των εθνών ιστορικάς ύλας, εν αις γίνεται βαθμιαία πρόοδος από φαντασιωδών προϊόντων εις απλά και διαφανή έργα νοητικής αναπτύξεως, και πάλιν από τούτων εις πολυπλοκώτερα πορίσματα, να χρησιμοποιήση προς τον σκοπόν αυτής τα πνευματικά των εθνών έργα, εν οις απετυπώθησαν αύται αι διάφοροι βαθμίδες της αναπτύξεως του πνευματικού αυτών βίου, να μεταχειρισθή αυτά ως τα επιτηδειότατα παιδευτικά μέσα διά τας αντιστοίχους βαθμίδας της παιδικής αναπτύξεως. Προσφέρουσα η διδασκαλία εις τον μαθητήν τοιαύτας ιστορικάς ύλας, δι' ας έχει ούτος φυσικήν προδιάθεσιν, ου μόνον δύναται να επιδράσηευεργετικώςεις την εκάστοτε παρούσαν πνευματικήν κατάστασιν αυτού, αλλά και ουδεμίαν βίαν επιφέρει εις την φυσικήν ανάπτυξιν αυτού" διότι παρακολουθούσα την ιστορικήν πρόοδοντηςανθρωπότητοςκαιτουέθνουςαπό τωναρχαιοτέρων καταστάσεων του πολιτισμού, αι οποίαι ένεκα της εν αυταίς εξανάγκηςεγκειμένηςπαιδικότητος και στενότητοςτουορίζοντοςεπίτου θρησκευτικού, ηθικού, πολιτικού και τεχνικού εδάφουςείναιαπλούστεραι,και προβαίνουσα εις τας μεταγενεστέρας, πολυπλοκωτέρας, ακολουθεί την ορθήν μέθοδον μεταδίδουσα εις τον μαθητήν ύλην ανάλογον προς την επίσης κατ' ολίγον αυξανομένην αφομοιωτικήν ικανότητααυτούκαιυποστηρίζουσαούτω καταλλήλως την κατά φύσιν ανάπτυξιν.

[

]

Η πνευματική δε κατάστασις πάντων των παίδων εν τωέκτωετειτηςηλικίας, ότε άρχεται η εις το σχολείον φοίτησις, παρίσταται δεσποζομένη υπό του φανταστικού. [ . . . ] είναι η μυθική περίοδος του παιδός, η εποχή, καθ' ην προσωποποιεί τα αντικείμενα και φαινόμενα της φύσεως. Αύτη η φαντασιώδης αντίληψις του κόσμου, η μυθική περίοδος,είναιαναγκαίαου μόνον εις το πνεύμα του παιδός, αλλά και των εθνών εν τη παιδική ηλικία. Παρά πάσι τοις έθνεσιν ευρίσκεται αύτη η μυθική περίοδος. [. . . ] Όθεν η καταλληλοτάτη πνευματική τροφή διά τον εξαετή παίδα είναι η in usum delphini υπό του λαού παρασκευασθείσα έκδοσις των μυθολογικών προϊόντων της παιδικής ηλικίας αυτού, τα παραμύθια. τα παραμύθια δεικνύουσι την παιδικήν αφομοίωσιν εν όλη αυτής τη ελευθερία και τόλμη. ο τόπος και ο χρόνος δεν σημαίνουσι δι' αυτήν τίποτε' μετεωρίζεται δε εις τας αιθέριους χώρας μετά της αυτής ευκολίας, μεθ' ης κινείται επί της γης. Η μυθική αντίληψις του κόσμου, ήτις εκδηλούται εν αυτοίς, εις ημάς μόνον φαίνεται ως ποιητική ειςτονπαίδα όμως και εις την ανθρωπότητα εν τη παιδικήηλικία είναιη μόνη δυνατή μορφή της αληθείας.

[

]

Διά τούτο τα παραμύθια πρέπει να είναι αι πρώται διηγήσεις, τας οποίας προ-

προσφέρειηδιδασκαλία εις τους παίδας. είναι διηγήσεις αληθώς παιδικαί, δηλαδή απλαί και συγχρόνως φαντασιώδεις, μάλιστα δε παρουσιάζουσι μορφάς και σχέσεις απλάς, προκαλούσας την ηθικήν επιδοκιμασίαν και αποδοκιμασίαν, κρύπτουσιν εν εαυταίς ηθικάς εννοίας, αίτινες προβιβάζουσιν υπέρ την σφαίραν του φανταστικού" [. . . ] πριν η προβή η διδασκαλία εις την επικήν ποίησιν ανάγκη να κρούση ισχυρότερον διά τίνος καταλλήλου διηγήσεως εν τη ψυχή του παιδός χορδήν, ήτις αρχίζει ήδη να πάλληται εν αύτη και ήτις οφείλει να ηχή δι' όλου του βίου, να ενισχύση δηλαδή την ορμήν προς την γνώσιν της φύσεως και την καθυπόταξιν αυτής εις τους οικείους σκοπούς. Η διήγησις αύτη δύναται να θεωρηθή ως προπαιδεία μάλιστα μεν διά την φυσιογνωσίαν, αλλάκαιδιά την ηθικήν και θρησκευτικήν διδασκαλίαν αντίστοιχος προςτην βαθμίδα της αναπτύξεως του παιδός. Τοιαύτη διήγησις είναι η του Ροβινσώνος" [. . . ] ανελίσσουσα η διήγησις αύτη προ των οφθαλμών του μαθητού τουςωςεπίτοπλείστον προϊστορικούς χρόνους της δι' αγώνων αποκτήσεως τωναπλουστάτωνμέσων της πληρώσεως των αναγκών του ανθρώπου και παριστώσα εν τω βίω του Ροβινσώνος επί της ερήμου νήσου αυτού οιονεί τον βίον τηςανθρωπότητος,ήτις ενδεώς πεπροικισμένη και εκτεθειμένη επί της γης εν τη πορεία των χρόνων κατώρθωσε διά του εφευρετικού αυτής πνεύματος και διά μυρίων αγώνων και μόχθων να μεταβάλη την ένδειαν και στέρησιν εις ευμάρειαν,ουμόνον συνενοί εν μια εστία υπό μορφήν καταληπτήν εις τον παίδα ταύτην την γιγαντιαίαν πρόοδον, αλλ' αποτελεί και το κατάλληλον προοίμιον πάσης ιστορίας.

[

]

Ό π ω ς εν τη πρώτη περιόδω του βίου των εθνών η μόνη γενικώς αναγνωριζομένη και επικρατούσα αρετή είναι η ανδρεία, η ρώμη του σώματοςκαιη πνευματική υπεροχή, όπως παρ' Ομήρω η αρετή ουδέν άλλο σημαίνειητην ανδρείαν, ούτω και παρά τοις παισίν ουδεμία άλλη ηθικήιδέαεπικρατείη ητηςτελειότητος. έξοχος ρώμη του σώματος και δεξιότης του πνεύματος, βούλησις ισχυρά και τόλμη χαρακτηρίζουσι τους αρχηγούς των παίδωνενταις διαφόροις παιδιαίς. εντεύθεν η χαρά, μεθ' ης ακροώνται οι παίδες τας διηγήσεις περί ενδόξων ηρώων αρχαιοτέρων εποχών. εν ταύτη τη ηλικία ευρίσκεται ο παις εν τη περιόδω της δυνάμεως" μόνη η δύναμις, το θάρρος, η ανδρεία, η νοημοσύνη αρέσκει εις αυτόν. Ανάγκη λοιπόν να έχη τους ήρωας αυτού, μεθ' ων μάχεται και υποφέρει, εν τη βουλήσει των οποίων κρατύνεται και ανδρίζεται και η ιδία αυτού βούλησις" ανάγκη να δώσωμεν εις αυτόν τοιούτον πρότυπον και να παραχωρήσωμεν εις την Οδύσσειαν την θέσιν, ήτις αρμόζει εις αυτήν. το ηρωϊκόν έπος θα αποτελέση την αρχήν της κυρίας ιστορικής διδασκαλίας.

Ενταύθα λοιπόν η Οδύσσεια είναι τα μάλιστα κατάλληλος ίνα δώση την πρώτην ιστορικήν περιγραφήν αρχαίων ηθών και χρόνων, να χορηγήση τας πρώτας και θεμελιώδεις εννοίας της ιστορίας και να χρησιμεύση ούτωως προπαιδεία πάσης ιστορικής διδασκαλίας. εν αυτή ανελίσσεται προ των οφθαλμών του μαθητού η ζωηρά εικών της απλουστάτης μορφής πολιτικής οργανώσεως εν πατριαρχική βασιλεία" [ . . . ] μετά την Οδύσσειαν πρέπει εντητετάρτη τάξει του δημοτικού σχολείου ν' ακολουθήση ο Ηρόδοτος, ο οποίος μετά παιδικής φαιδρότητος, παιδικού ύφους, παιδικήςαφελείαςκαι επικής διεξοδικότητος και πολλάκις εν είδει παραμυθιών, και όμως μετά τοσαύτης χάριτος και βαθείας διανοίας εισάγει τα πρόσωπα και τας καταστάσεις τωναρχαίων χρόνων. Προς την ανάπτυξιν του παιδικού πνεύματος αντιστοιχεί η ανάπτυξις των υπ' αυτού εκτιθεμένων καταστάσεων. το θέατρον και τα δρώντα πρόσωπα είναι άλλα παρά τα εν τη οδύσσεια. εθεμελιώθησαν αποικίαι, η Ελλάς εξετάθη, συγχρόνως δε ετέθη εις αντίθεσιν προς τας απεράντους χώρας της Ανατολής. τα πολιτεύματα μετεβλήθησαν αντί της πατριαρχικής βασιλείας εν μεν τη ανατολή αναφαίνεται η απόλυτος δεσποτεία,ενδετη Ελλάδι η αριστοκρατία και μετ' αυτήν η αρχαιοτέρα τυραννίς και η δημοκρατία. Αντί του εξ έθους δικαίου τίθενται νόμοι γραπτοί. εγεννήθησαν νέα κοινωνικά ζητήματα. Η συμπάθεια του μαθητού στρέφεται μάλλον προς τον δημόσιον βίον, χωρίς να μείνη άνευ τροφής και η συμπάθεια διά το άτομον.

[

]

Διά της εργασίας των τεσσάρων πρώτων ετών κατέστη ο μαθητής ικανός ίνα αναβή εις την υψίστην βαθμίδα του εν τη αρχαιότητι βίου του ημετέρου έθνους,εφ'όσον επιτρέπουσι τούτο τα περιορισμένα μέσα του δημοτικού σχολείου. προς τούτο θα βοηθήση αυτόν η Ανάβασις του Ξενοφώντος, το μόνον σύγγραμμα της εποχής ταύτης, διά το οποίον έχει ο μαθητής αφομοιωτικήν Ικανότητα εν ταύτη τη ηλικία. Αυτη η βαθμίς είναι η τελευταία διά την στοιχειώδη διδασκαλίαν της αρχαίας ιστορίας του έθνους ημών. εν τη αυτή ταξει, τη πέμπτη, δύναται να διδαχθή και η ανάβασις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, της τελευταίας ταύτης ευγενούς και ηρωϊκής μορφής εν τη ιστορία της αρχαίας Ελλάδος, του οποίου τα μεγαλουργήματα παρήγαγοναποτελέσματαεπιδρώντα μέχρι της σήμερον ειςτηνιστορίαντηςανθρωπότητοςκαιτουέθνους ημών.

[

]

Περί της ιστορικής διδασκαλίας εν τη έκτη και τελευταία τάξει δεν λέγομεν τίποτε, διότι εν αυτή πρόκειται να συνδεθώσιν διάφορα εν ταις κατωτέραις τάξεσι κατ' ιδίαν κλωσθέντα νήματα, περί ων ουδείς ενταύθα εγένετο λόγος, πρόκειται να συμπληρωθώσι χάσματα δυσδιάγνωστα μέχρι τούδε, να ε-

εκτεθή η συνάφεια της εθνικής ημών ιστορίας προς την γενικήνιστορίαντης ανθρωπότητος και προς τα στοιχεία, τα οποία έδωκαν νέαν ζωήνειςτοέθνος ημών.Αφούπρώτον πραγματευθώμεν τα περί της παραλλήλως προς την κοσμικήν ιστορίαν βαινούσης ιεράς ιστορίας και τα περί της προς τας περιόδους της αρχαίας ιστορίας του έθνους ημών αντιστοιχούσης νεωτέρας ιστορίας αυτού, τότε θα είναι δυνατόν να γείνη λόγος και περί της συνδέσεως και συμπληρώσεως των νημάτων τούτων εν τη ανωτάτη τάξει του δημοτικού σχολείου" [. . .] ο σκοπός της παιδαγωγικής διδασκαλίας εν γένει επιτυγχάνεται μόνον διά διδασκαλίας παρακολουθούσης την ιστορικήν ανάπτυξιν του πολιτισμού της ανθρωπότητος.

ενεκρίνοντο σχεδόν ανεξετάστως Άρθρογιαταδιδακτικά βιβλία στην εφημερίδα αιών (1884)

. . . Ε ά ν η παιδεία είναι εν των ζωτικωτάτων του έθνους ημών ζητημάτων, εάν δε συντελεστικώτατα εις την επίδοσιν αυτήςυπολαμβάνονταιταεπιτήδεια διδακτικά βιβλία, τότε νομίζομεν ότι ούτε ο τύπος, ούτε η κοινωνία οφείλουσι να μείνωσιν απαθείς προ του αγώνος, του νυν περί αυτών διεξαγομένου. εκ τοιαύτης αρχής ορμώμενοι έγνωμεν να γράψωμεν σήμερον βραχέα τινά περί του πράγματος. Πάντες ανωμολόγουν πρότερον, ότι η βιβλιοκαπηλεία ειχεν ύπεράρει εν Ελλάδι την κεφαλήν. Δίκην μυκήτων ανεφύοντο νέα εκάστοτε διδακτικά βιβλία, ων πολλά είχον συντάκτας ανθρώπους ανικανωτάτους μεν εις συγγραφήν, επιτηδειοτάτους δε, όπως αυτομάτως αναδεικνύωνται σοφοί τίνες, τα πάντα ειδότες και μηδέν επιστάμενοι. και όμως τα βιβλία αυτών ενεκρίνοντο σχεδόν ανεξετάστως υπό των κατά καιρούς ουτωσί λεγομένων εξεταστικών επιτροπειών και επεβάλλοντο τοις σχολείοις επί ανυπολογίστω ζημία της σπουδαζούσης νεότητος. Η βιβλιοκαπηλεία δε απέβαινεν έτι απεχθεστέρα, παρεισαγομένων ενιαχού και μη εγκεκριμένων διδακτικών βιβλίων εις τα σχολεία, ουχί σπανίως δε μεταλλασσομένων αυτών εν τω αυτώ σχολικώ έτει, βεβαίως ουχί πάντοτε χάριν επιστημονικών η παιδαγωγικών λόγων,καιτων τιμών δι' αυτών ουσών ούτως υπέρογκων, ώστε η αγορά αυτών εις γονείς μάλιστα πολλών τέκνων και ανεπαρκών πόρων καθίστατο φορολογία αφόρητος.

μόνον εις καλόγηρον επετρέπετο Κρίση για το αναγνωστικό της Δ δημοτικού οι Ήρωες της Νέας Ελλάδος του Βλ. Σκορδέλη (1884)

. . . προς συμπλήρωσιν του αναγνωσματαρίου της ο τάξεως, κατά τους όρους του προγράμματος, συνυπεβλήθησαν εις την ημετέραν κρίσιν μετά των εκ του Ηροδότου αναγνωσμάτων, ως μέρος αναπόσπαστον αυτού οι Ήρωες της Νέας Ελλάδος του κ. Βλασίου Γ. Σκορδέλη και συλλογή τις ποιημάτων. συνερανισθέν και δημοσιευθέν μαρτυρεί επαινετόν του συγγραφέως μέλημα του συντελέσαι προς διδασκαλίαν της ιστορίας της εθνικής παλιγγενεσίας εν τοις δημοτικοίς σχολείοις και παρθεναγωγείοις. Όντως δε οι Ήρωες της Νέας Ελλάδος διά συνοπτικών βιογραφιών των κατά ξηράν και θάλασσαν διαπρεψάντων κατά τον αγώνα ανδρών ως και των υπέρ της αναστάσεως εν γένει του έθνους καταναλωσάντων τον βίον, διά περιγραφών και ιστορικών τίνων υπομνήσεων, ως και διά των παρεμβαλλομένων δημοτικών ασμάτων, δύνανται να εμπνεύσωσι την φιλοπατρίαν και την εθελοθυσίαν προς το παιδίον. Αλλά δυστυχώς ο πολλαχόθεν περισυναχθείς ούτος χρυσός δεν είναι άπεφθος, αλλά καλύπτεται υπό πυκνής σκωρίας. Πάσαν την καθόλου του βιβλίου αξίαν μειούσι τα επί μέρει ημαρτημένα και πολλά οντά και ποικίλα. δειξεν ασύγγνωστον αμέλειαν ουδεμώς φιλοτιμηθείς να εξακριβώση το γνήσιον κείμενον αλλ' αντιγράψας ως αδαείς της ελληνικής γλώσσης συλλογείς εδημοσίευσαν αυτά.

[

]

Κατακριτέαν δε νομίζομεν και την ανοχήν εν τω βιβλίω λέξεων όλως αναρμόστων εις το παιδικόν στόμα ως η λέξις μούλος εν σ. 70, ως και την παρεμβολήν ασμάτων αναμέστων τουρκικών λέξεων ακαταλήπτων τοις παισί, ίσως δε και

τοις πλείστοις των διδασκάλων ως σελιχτάρι (σ. 12) μπουλουμπασίδες (45) μουρτάτης (αύτ.) ντεβλέτι (αύτ.) τσιμπχανες (σ. 82) η και άλλων ξενικών ως: άντε γιάσου μωρ' ναβέτα, πούκαμες ταις μπάλαις νέτα (σ. 82). Διατί τάσματα ταύτα δεν αντικατέστησε δι' άλλων προσφυεστέρων, ποιητικωτέρων εκτηςακενώτουπηγής της ημετέρας δημοτικής ποιήσεως;

[

]

πάλαι μεγαλείου της Κωνσταντινουπόλεως και την πτώσιν αυτής τελευτά ούτω: «Όσοι δεν έχουν πίστιν εις τον Θεόν, δεν ευρίσκουν καμμίαν παρη γορίαν εις τας δυστυχίας». Τοιούτος επίλογος μετά την αφήγησιν της υποδουλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μόνον εις καλόγηρον επετρέπετο, αλλά συγγραφεύςελληνικά φρονών και Έλληνας θέλων να διαπλάση ουδέν εύρεν εν τη καρδία αυτού όπως εκφράση το άλγος καρδίας φιλοπάτριδος; άλλως δε λίαν στενόν και περιωρισμένον εξ αυτής της πείρας του βίου καταδείκνυται το περί παρηγορίας απόφθεγμα του συγγραφέως, ως μόνην πηγήν αυτής εν τω κόσμω θεωρούντος τηνπροςτονΘεόν πίστιν, δηλαδή την θεοσέβειαν.

[

]

Αλλαχού μεταφράζει εις καθαρεύουσαν δημώδεις στίχους, εν σ. 22 τους στίχους του Ρήγα - αλλαχού δε (σ. 7) παριστάνει τον Κλέφτην Κατσαντώνην εν ω υφίστατο το φρικώδες του μαρτύριον ομιλούντα ως λογιώτατον προς τοναδελφόντου: «Πώς, Κατσαντώνη, φωνάζεις ως γυνή!».

ματικήν εξεικόνισιν αληθών προσώπων και πραγμάτων, τότε απορούμεν πώς ο συγγραφεύς ανείχετο άχρι τούδε να παραδίδη εις χείρας των ελληνοπαίδων τοιαύτα ημαυρωμένα και παραμεμορφωμένα σκιαγραφήματα, εξ ων δέον να σχηματίσωσιν ιδέαν τινά περί των εξόχων εκείνων ανδρών εις ους οφείλουσι τοσαύτην ευγνωμοσύνην· πάσαι αι εικόνες είνε απορριπτέαι, η του Πατριάρχου Γρηγορίου εκ των πρώτων, ιδίως η του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, η παριστώσα αυτόν παραβλώπα, προ πάντων δε η της Ακροπόλεως (ην εν παρόδω ο συγγραφεύς τοποθετεί εν τω μέσω των Αθηνών, σ. 63), ήτις είνε φρικώδες μουντζούρωμα πάν άλλο η την Ακρόπολιν απεικονίζον. Η δε συμπληρούσα το όλον έργον χειρόγραφος συλλογή ποιημάτων ευάριθμα μόνον περιέχει άξια λόγου και κατάλληλα εις τον σκοπόν άσματα. Τοιαύτα ο εισίν ο Τρύγος του Χρηστοπούλου, η Εσπέρα του Βηλαρά, ο Βοριάς του Ζαλοκώστα, δύο ποιημάτια του Τανταλίδου και εν του Βλάχου. τα λοιπά ο ερανιστής, όπως επαρκέση εις τους όρους του προγράμματος, απαιτούντος ποιήματα και περιγραφάς αναφερομένας εις την φύσιν, τα θεάματα αυτής και τας τέχνας, εξέλεξεν εκ μόνης της επιγραφής αυτών οδηγηθείς, χωρίς

ν' αναγνώση ποσώς αυτά. Διότι άλλως αδυνατούμεν να κατανοήσωμεν τίνα θέσιν έχουσιν εν παιδικώ βιβλίω το απόσπασμα εκ του Αγνώστου του Π. Σούτσου, το αποπνέον ρομαντικής υπερευαισθησίας ακατανόητα συναισθήματα, η Εσπέρα, ο Ρύαξ η το Φθινόπωρον του Ραγκαβή, η Κοιλάς του Λαμαρτίνου, και η Ανθόπωλις του Ζαλοκώστα, ποίημα μεταφρασθέν εκ μυθιστορήματος του Βούλουερ και αναφερόμενον εις περιπετείας εν τούτω εκτεθειμένας. Πάντως ο ερανιστής υπέλαβεν ότι το μεν απόσπασμα του Αγνώστου το αρχόμενον διά του στίχου: περιέχει καταλλήλους εικόνας, ότι ο Ρύαξ του Ραγκαβή είναι περιγραφή ρύακος και ουχί θρήνος εραστού απέλπιδος, το Φθινόπωρον περιγραφή της ώρας ταύτης και ουχί πρόσκλησις ερωμένης- η δεν παρετήρησεν ότι εν τη Εσπέρα τουαυτού«καρδίαι αγαπώσαι» στελλουσι τω πλάστη «τους πρώτους των παλμούς»' και ότι η του Λαμαρτίνου Κοιλάς περιέχει ερωτικούς στόνουςκαιουχί περιγραφήν κοιλάδος.

[ Χ. Ν. ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΥΣ

] Ν, Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ I. ΑΡΓΥΡΙΑΔΗΣ Μ. Κ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡ. ΧΑΡΑΚΟΠΟΣ Εισηγητής

προς παίδευσιν μαθητών άλλωνχωρών συντεταγμένα Κρίση για τα εγχειρίδια ιστορίας της μέσης εκπαίδευσης που υποβλήθηκαν στον πρώτο διαγωνισμότωνδιδακτικών βιβλίων (1884)

. . . Αλλ' όπερ μάλιστα και πικρώς ανάγκη να ελεγχθή καθ'ημάςείναι ότι πλην ενός, και τούτου ασθενώς, ουδείς εφρόντισε να ενσπείρη τοιαύτα εν τω βιβλίω αυτού διδάγματα, ων βρίθει η ιστορία και μάλιστα η ελληνική, ώστε να εξεγείρωνται τοις παισίν αισθήματα φιλοπατρίας και ηθικής, καρτερίας και ηρωϊσμού, πολιτικής και κοινωνικής αρετής και, εν κεφαλαίω ειπείν, ουδείς εσκέφθη ότι σκοπός πάσης μεν παιδαγωγικής διδασκαλίας μάλισταδετης ιστορίαςείναι:κ α ρ δ ί α ς δ ι ά π λ α σ ι ς και νου φ ω τ ι σ μ ό ς , ήτοι εν μια λέξει ανθρωπισμός (humanismus) - παρ' ημίν δε προ πάντων τοις ελλησι προς π λ ή ρ ω σ ι ν του εν τη ψ υ χ ή ημών μυστικ ο ύ π ό θ ο υ , η πάτριος ιστορία πρέπει να είναι ούτω συντεταγμένη, και σι συν τοις άλλοις προ πάντων «το μεγαλόγνωμον και φρονηματώδες», όπερ όμως ουδείς, ως μη ώφελε, των υποβαλόντων βιβλία κατενόησεν, η κατανοήσας εσπούδασε να εμπνεύση εν τω βιβλίω αυτού. Τούτων δε ούτως εχόντων, αδιστάκτως πας τις πείθεται ότι ουδέν α υ τ ώ ν είναι ά ξ ι ο ν του προτεθειμένου βραβείου. Αλλ' η επιτροπεία έχουσα προ ομμάτων ότι πρώτος μεν ούτος ο αγών, βραχύς ο ο χρόνος της παρασκευής των διαγωνιζομένων, προβαίνει επιεικώς εις την περί εκάστου κρίσιν και επίκρισιν, δήλα δη απόφ α σ ι ν ίνα, εάν που τι ανεκτόν εύρη, τούτο χορηγήση τοις μαθηταίς κεκαθαρμένον, όσον ένεστιν — όπως εν ανύδρω ερημία και μικρά τις όασις είναι ως τις νήσος Μακάρων, έως αν εν άλλω διαγωνισμώ υποβληθώσι τελειότερα και ελληνικώτερα βιβλία. Προβαίνομεν δε ήδη κατά την καταγραφήν αυτών. 1.

λογίαν «1881», επί δε του μετωπιδίου ήτοι επί του μετά το εξώφυλλον «1882»· τοοαληθέςότι αυτό είναι απλή μετατύπωσις της του 1853 εν ενί τομιδίω πρώτης εκδόσεως. Επειδή δε κατά τον νόμον έδει δύο τομίδια ναποτελώνται, ων το μεν διά την δευτέραν του ελληνικού, το δε διά την τρίτην, ο εκδότης διέτεμε το τομίδιον εις δύο, αφορίσας το μεν απ' αρχής μέχρι της 89 σελίδος διά την δευτέραν τάξιν, το ο από της 90 μέχρι τέλους διά την τρίτην. Αλλά και ούτως ηστόχησε των υπό του Υπουργείου ωρισμένων και του προσήκοντος" διότι το μεν πρώτον τεύχος εκτείνεται μέχρι του 476 μ.Χ., ενώ έδει κατά τα διατεταγ μένα μέχρι του 337 μ.Χ., περιέχει δε μόλις 5 τυπογραφικά φύλλααντίτων απαιτουμένων 8" το δε δεύτερον τεύχος αντί 10 περιέχει σχεδόν 8 τυπογραφικά φύλλα, και άρχεται ουχί από του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ως ωρίσθη υπό του Υπουργείου, αλλ' από Ιουστινιανού του Α'. Αλλά, και ει μη αι ελλείψεις αύται υπήρχον, ουχ ήττον το βιβλίον απρόσφορον, διότι και κατά το περιεχόμενον και την μέθοδον δεν έχει υγιώς. Πάσαι αι πρόοδοι των επιστημών αι επί τριακονταετίαν γενόμεναι είναι όλως ξέναι αυτού- εξ ου δήλον ότι ου μόνον πολλά εν αυτώ τα πραγματικά αμαρτήματα, αλλά και το σύνολον πολλώ είναι υποδεέστερον των νυν υπό της επιστήμης απαιτουμένων, ως και αυτός ο συγγραφεύς αυτού ομολογεί δι' επιστολής προς τον πρόεδρον της επιτροπείας, γράφων ότι παρά την θέλησιν αυτού απεστάλη αυτό εις τον διαγωνισμόν ότι δε βιβλίον, υπ' αυτού τούτου του συγγραφέως ως α δ ό κ ι μ ο ν κηρυσσόμενον, δεν δύναται ε υ δ ό κ ι μ ο ν υπό της επιτροπείας να θεωρηθή περιττόν όλως και να ρηθή.

[

] 4.

. . . εν δε τω τ ε τ ά ρ τ ω τομιδίω περιέχεται η ελληνική ιστορία" και αύτη δε είναι συντεταγμένη παρά το εδάφιον 42" διότι, καίτοι ρητώς εν αυτώ σημειούται ότι σκοπός της εν τη τετάρτη τάξει ελληνικής ιστορίας είναι «να γνωρίση εις τους μαθητάς το καθόλου πνεύμα του ελληνικού έθνους, οίον εξεδηλώθη εν τη ιστορία», ο συγγραφεύς ουδόλως λαβών ταύτα προ ομμάτων μετήνεγκε την ήδη προ της προκηρύξεως του διαγωνισμού εκδοθείσαν ιστορίαν του Πυτσίου, όστις διεξέρχεται ως εικός αυτήν υφ' όλως αλλοίον η το Υπουργείον απαιτεί πνεύμα. Εκτίθενται μεν κατά το μάλλον η ήττον πολλά των συμβάντων, αλλ' ουδέν χαρακτηρίζεται ούτως, ώστε να εμφαίνωνται αι τε διάφορα! και ομοιότητες" ουδέ συναφή αυτών κατ' αίτιον και αιτιατόν που ποτε υπάρχει. εντεύθενεξέχοντα πρόσωπα, λαμπτήρεςτηςελληνικής ιστορίας,οίον Όμηρος και Σοφοκλής, και Αλέξανδρος, Ρήγας και Μιαούλης και άπασα εν γένει η χορεία των ενδόξων ημών ανδρών, καθάπερ και συμβάματα αλλοιώσαντα

σαντα τον βίον του ελληνικού έθνους επί το βέλτιον η χείρον το πολιτικόν σύστημα του Σόλωνος, όπερ παρεσκεύασε τους Μαραθωνομάχους και Σαλαμινομάχους" ο βραχύς μεν, αλλά πολυσήμαντος χαρακτηρισμός του Θεμιστοκλέους παρά Θουκυδίδη" η υποτύπωσις του Περικλέουςκαιτουενδόξουαυτού αιώνος παρά Πλουτάρχω" ο ευτελής και δεισιδαίμων Βυζαντινός και ο θυμοειδής αρματωλός και κλέφτης" η ακμή και παρακμή" αι αρεταί και κακίαι του έθνους,καιάπαςενγένει ο ιδιάζων χαρακτήρ αυτού, όστις καίπερ ποικίλας μεταβολάς υποστάς εν τω μακρώ αυτού βίω, διετηρήθη όμως πάντοτε μέχρι της σήμερον ο αυτός, εξ ου και άνδρες σοφώτατοι εκ των Εσπερίων ως μόνον αντιπρόσωποντουαρχαίου κόσμου ανεκήρυξαν αυτό" πάντα λέγω ταύτα αντιπαρέρχονται ενώπιον των οφθαλμών του μαθητού, όπως τα σκιοειδή φαντάσματα, ων ουδ' ίνδαλμα φανταστόν τη ψυχή ημών εντυπούται. Τοιαύτην έλλειψιν, ίνα παραλίπωμεν και τα εν αυτώ πραγματικά σφάλματα καίπερ μη ολίγα, έχων ο τόμος ούτος ελάχιστον μεν διδάσκει τον Έλληνα παίδα την πάτριον ιστορίαν, ουδόλως δε συντελεί εις το να διεγείρη μεν αισθήματα γενναία και υψηλά εν τη καρδία του νέου, υπεκκαύση δε τον ζήλον και ενθουσιασμόν εμβάλη εις μίμησιν κατορθωμάτων ευκλεών πατέρων και ηθικοποίησιν, όπερ ο τελικός σκοπός της ιστορίας.

[

]

εκ των ειρημένων, ως νομίζομεν, ενόησεν ο αναγνώστης ότι τα εν τοις έμπροσθενκεκριμένα βιβλία διαιρούνται εις δύο τάξεις, ων η μεν πρώτη περιλαμβάνει όσα συνταχθέντα η εξελληνισθέντα προ του αγώνος η ουδόλως η ολίγον συνάδουσι τοις υπό του υπουργείου προτεθειμένοις όροις" η δε δευτέρα τα κατά το μάλλον και ήττον συμφωνούντα προς τα νενομισμένα κατά τε την ύλην καιτουςάλλουςόρους τους υπό της υπουργικής προκηρύξεως τεταγμένους. και περί μεν των πρώτων ίσως ηδύνατο να γείνη βραχύτερος λόγος, και μάλιστα περί των ολοσχερώς διαφωνούντων προς τους όρους του αγώνος· εγένετο όμως μακρότερος διά το δ ύ σ π ε ι σ τ ο ν μάλιστα των εν α γ ώ σ ι π α ρ ' ημίν η τ τ ω μ έ ν ω ν " περί δε των της δευτέρας τάξεως, επιπροστίθεμεν τοις εν τε τω προοιμίω και εν τη αναλυτική εκθέσειεκάστουειρημένοιςως γενικόν χαρακτηριστικόν ότι πάντα, ως μη ώφελεν, ούτε υπό γενναίου και φιλοστόργου πνεύματος ενεπνεύσθησαν, όπερ εύχεται και προβάλλει ως αναγκαίόν τε και ουσιώδες ο αγωνοθέτης, ούτε καθαρεύουσι σπουδαίων αμαρτημάτων ούτεείναιάραάξιατουμεγάλου αυτού σκοπού. τα πλείστα αυτών μεταφρασθέντα δόκιμα μεν ίσως καθ' εαυτά και αξιόλογα αλλά προς παίδευσιν μαθητών άλλων χωρών συντεταγμένα και εν χαρακτήρι ξένης γλώσσης υποτυπωθέντα αποβαίνουσινειςτουςημετέρουςμαθητάς η ψυχρά η ακατάληπτα" άλλα δε συνερραμμένα άνευ μεθόδου και μελέτης ελέγχονται άστοχα της του αγωνοθέτου προαιρέσεως και επιβλαβή άτε διά την ευτέλειαν αυτών και ατεχνίαν εμ-

εμποιούντα εις τους διδασκομένους αδιαφορίαν προς την ιστορίαν η απέχθειαν. Πάντα δε τα μεν έξωθεν μεταγγισθένταακόμψωςκαιαδοκίμως,ταδεωςωνθυλευμένα άνευ χάριτος και φρονήματος ούτε του μεγέθους και του κάλλους τηςιστορικήςεπιστήμηςπαρέχουσιν ικανήν και εις Έλληνας νέους αρμόζουσαν εικόνα ούτε τας ψυχάς των μαθητών εξαίρουσιν εις ύψος και εις ενθουσιασμόν αναλόγως προς την λαμπρότητα και την μεγαλοπρέπειαν των ιστορουμένων πράξεων η προσώπων. Τω οντι ουδείς των εις τον αγώνα μεταβάντων φαίνεται έχων την αληθή και πρέπουσαν περί της ιστορίας και της διδακτικής αυτής αρετής γνώμην. Αμνημονούντες ότι γράφουσιν χάριν παίδων απαλωτάτης ηλικίας και απείρων έτι της τε γλώσσης και των ανθρωπίνων πραγμάτων, και νομίζοντες ότι πλήθος ιστορουμένων συμβάντων είναι αναγκαίος θησαυρός του ταμείου της παιδικής αυτών μνήμης, ούτε περί της κριτικής αυτών διαπλάσεως φροντίζουσι δεικνύοντες τα αίτια και τα αποτελέσματα κατά τον πραγματικόν τρόπον, εξ ου αναβλύζει κατά την ρήσιν του Κικέρωνος η lux veritatis της ιστορικής επιστήμης, ούτε την εύπλαστον των μαθητών καρδίαν έχουσιν εννω, ήτις στέργει μεν και ταμιεύει τα καλά και ευφρόσυνα, απεχθάνεται δε τα μονότονα και τετριμμένα, η τουλάχιστον μένει ψυχρά και απαθής προς αυτά. Αντί να συναρμόσωσιν τα πονήματα αυτών προς τα υπό του υπουργείου ορθώς και σαφώς διαγορευθέντα οι εις τον αγώνα κατελθόντες η ψέγουσιν αυτά ανοικείως, ως ο μεταφραστής της ιστορίας του Pütz, η αδιαφορούσι παντάπασι προς αυτά υπό των πρωτοτύπων συγγραμμάτων, άτινα εξελληνίζουσι τυφλώς παρασυρόμενοι καθάπερ ο μεταφραστής των ιστοριών του Weber, η υπό της έξεως και των ξένων υποτυπώσεων δουλαγωγούμενοι δεν προσέχουσιν εις τα τεταγμένα, αλλ' επί τα έτοιμα αταλαιπώρως τρεπόμενοι, καταφωρώνται ανευλαβείς και απειθείς προς τους νόμους της εαυτών πατρίδος αυτογνωμόνως πλημμελούντες εις αυτούς μόνον ως διδάσκοντας το πως οφείλουσιν να συντάξωσι τα εαυτών βιβλία !

κεια και ανάρμοστος προς απαλούς και απειρους έτι μαθητάς. Οι μεταφρασταί μεταφέρουσι πολλάκις τοσούτον ξενισμόν εν τη λέξει, ώστε οι μαθηταί ούτε εννοούσι την διάνοιαν του γράφοντος ούτε δύνανται να φυλαχθώσιν αμόλυντοι του βαρβαρισμού και αδιάφθοροι. οι υποβαλόντες δε ιστορίας περί των Ελλήνων, Ρωμαίων, Βυζαντινών και των λαών της Ασίας και της Αιγύπτου εκ των περί τα κύρια ονόματα πλημμελειών αυτών και εκ του όλου χαρακτήρος της γλώσσης φαίνονται η σπανίως μόνον και ενιαχού λαβόντες προ οφθαλμών τατωναρχαίων καιΒυζαντινών συγγράμματα, ως ο μεταφραστής της ιστορίας του Weber, η ουδαμώς, ως ο του υπ' αριθ. 7* ερανιστής. * Σ.τ.Σ. Πρόκειται για το εγχειρίδιο του Ιάκωβου Χ. Δραγάτση Ρωμαϊκή ιστορία και του Μεσαίωνος τα κυριώτατα προς διδασκαλίαν εν Γυμνασίοις, Αθήνα 1883. Μεταφραστής της ιστορίας του Weber ο Α. I. Αντωνιάδης.

Πολλαχού δε οι αγωνιζόμενοι ούτε τα κύρια από των μη κυρίων φαίνονται δ ι α κ ρ ί ν ο ν τ ε ς ούτε τα άχρηστα και ξένααπότωναναγκαίωνκαι των εις Ελλήνων παίδας αρμοζόντων. Και εν κεφαλαίω ειπείν απείθεια εις τα υπό της υπουργικής προκηρύξεως και του διατάγματος υποτετυπωμένα, άτεχνος και αμέθοδος τρόπος, ψυχρότης και παντελής έλλειψις φρονήματος γενναίου, κακόζηλος δε, ανελλήνιστος και επισερσυμένη φράσις, πάντα ταύτα, ως και προοιμιαζόμενοι είπομεν λυτικής εκάστου εξετάσεως αρίδηλον ως νομίζομεν, εγένετο. τας ολίγας ταύτας παρατηρήσεις επιφέρομεν ενταύθα, ίνα συλλήβδην πας τις ενίδη οποία τα βιβλία άτινα εδιδάσκοντο οι ταλαίπωροι Έλληνες μαθηταί. η επιτροπεία ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. ΚΡΕΜΟΣ Μ. Α. ΛΑΠΠΑΣ

νεωτέρων Ελλήνων λογογράφων και ποιητών Πρόγραμμα ελληνικών σχολείων και γυμνασίων (1884)

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΤΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΔΙΔΑΚΤΕΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Εν τη Α'

ΓΥΜΝΑΣΙΟΙΣ

τάξει.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ

. . . ανάγνωσις των επομένων τεμαχίων συγγραμμάτων νεωτέρων Ε λ λήνων λογογράφων και ποιητών: 1) Φρ. Σ κ ο ύ φ ο υ , εκ της ρητορικής (σ. 371-375. Δέησις εις τον Χριστόν υπέρ απελευθερώσεως της Ελλάδος, σ. 53-60. Ελλάδος και Ελλήνων έπαινος, σ. 40-41. στίχ. 11. σ. 45-48. ο Αγιος Νικόλαος, σ. 34-38. Χώρα από τους εχθρούς καταχαλασμένη. σ. 168169. εικών του Ζεύξιδος.) 2) Ν ι κ η φ ό ρ ο υ Θ ε ο τ ό κ η , εκ των λόγων εις την αγίαν τεσσαρακοστήν. (Προοίμιον επιταφίου εις τον πρωτοπαπάν Κερκύρας Σπ. Βούλγαριν.) εκ των Κυριακοδρομίων. (Έργα της ψυχής. εκ τηςερμηνείαςειςτοκατά Μάρκον ευαγγέλιον της Γ' Κυριακής των νηστειών.) 3) Ε υ γ ε ν ί ο υ του Β ο υ λ γ ά ρ ε ω ς , Δύναμις και χάρις της μουσικής. 4) Α δ . Κ ο ρ α ή , Αυτοβιογραφία. —εκ των προλεγομένων εις Ονήσανδρον. (Τυρταίος.) — εκ των επιστολών προς τον εν Σμύρνη πρωτοψάλτην. (το ενύπνιον του Κοραή.) — εκ των προλεγομένων εις ομήρου Ιλιάδα. (ο Παπατρέχας, κατ' εκλογήν.) — 5) Σ π. Τ ρ ι κ ο ύ π η , εκ της ιστορίας της ελληνικής επαναστάσεως. (εκ του Θ' κεφαλαίου, τ. Α' σ. 123-125 β' εκδ. Η εν Δραγατσανίω μάχη. — εκ του ΙΓ' κεφ. τ. Α' σ. 219-222. Η εν Βαλτετσίω μάχη. — εκ του ΚΗ' κεφ. τ. Β' σ. 164-166. Μάχη παρά τας Πάτρας. — εκ του Λ' κεφ. τ. Β' σ. 200-204. Πυρπόλησις της τουρκικής ναυαρχίδος εν Χίω. — εκ του ΛΕ' κεφ. τ. Β' σ. 277-283. Η καταστροφή του Δράμαλη. — εκ του ΛΗ' κεφ. σ. 322-325. αλωσις του Παλαμηδίου και παράδοσις του Ναυπλίου. — εκ του Μ' κεφ. σ. 339-344. Περιγραφή του Μεσολογγίου. σ. 351-356. Λύσις της πολιορκίας του Μεσολογγίου. —εκ του ΝΓ'

κεφ. ο Άρης εν Πύλω. — εκ του ΝΗ' απόκρουσις της εφόδου κατά του Μεσολογγίου της 16 Φεβρουαρίου. Μάχη της Κλείσοβας. τα κατά την έξοδον. — εκ του ΠΒ' κεφ. Χαρακτηρισμός του ο. Υψηλάντου.) 6) ο. Α ι ν ι ά ν ο ς . η Αράχοβα. 7) Σ κ . Δ. Β υ ζ α ν τ ί ο υ , Αξιωματικός των Ανθέων. (εκ της Κωνσταντινουπόλεως τ. Γ'.) 8) Χ. Π ε ρ ρ α ι β ο ύ , εκ των πολεμικών απομνημονευμάτων (κεφ. ο τ. Α' σ. 24-29. Μάχη της Μπογόριτζας.) — 9) Α ρ ι σ τ . Β α λ α ω ρ ί τ ο υ , Δημώδης περί Βαλμά θρύλος. — 10) Α. Ρ. Ρ α γ κ α β ή , το Ερεχθείον. — εκ του λόγου εις το μνημόσυνον Γ. Γενναδίου. (Συλλογή εράνων.) 11) Κ. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ . εκ του Γεωργίου Καραϊσκάκη. (Συνέντευξις Καραϊσκάκη και Κιουταχή.) — εκ της ιστορίας του ελληνικού έθνους (τ. Α' σ. 422-425. Πώς είχον αι Θερμοπύλαι το πάλαι. — σ. 725-730. οι τριάκοντα τύραννοι και κατάλυσις αυτών. — τ. Β' σ. 460-462. Ευρυκλής ο ηγεμών των Λακεδαιμονίων. —Β' σ. 187-190. Ηρώδης ο Αττικός.— τ. ο. σ. 565-567. Χαρακτήρ Μανουήλ του Κομνηνού.— τ. Ε' σ. 734-752. Αρματωλοί και Κλέφται. Δημώδης ηρωϊκή ποίησις.— σ. 836-844. η επί την Πελοπόννησον στρατεία του Δράμαλη. Υψηλάντης. Κολοκοτρώνης. Νικήτας ο Τουρκοφάγος. άμυνα του Μεσολογγίου.) 12) ο. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , Διογένης ο κυνικός. —13) ο. Β ι κ έ λ α , εκ του Λουκή Λάρα. (τα παθήματα των Χίων.)—Ποιητών: 1) Α λ. Σ ο ύ τ σ ο υ , Ε κ του Πανοράματος. (οι ποιηταί και οι διδάσκαλοι της νέας Ελλάδος.)— 2) Π. Σ ο ύ τ σ ο υ , ο αποχαιρετισμός μας εις τον Μιαούλη αποθανόντα.— τα ερείπια της αρχαίας Σπάρτης.— 3) Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , το Χάνι της Γραβιάς.— 4) I. Κ α ρ α σ ο ύ τ σ α , ο Θεός και ο θάνατος.— 5) Σ. Ν. Β α σ ι λ ε ι ά δ η , το σχολείον του χωρίου.— 6) Α. Ρ. Ραγκ α β ή , Άνθος Μαΐου. (Άπαντα τ. Α' σ. 152-153.— Περιστερά, (αυτ. σ. 156-157). Η άρκτος (αυτ. σ. 262-265.) — 7) Θ. Ο ρ φ α ν ί δ ο υ , εκ του Τίρι Λίρι (στ. 1285-1332. το λάλημα του κούκκου.) — 8) ο. Β ε ρ ν α ρ δ ά κ η , εκ της ευφροσύνης. ( Η καταστροφή του Χορμόβου.) — 9) Α χ . Π α ρ ά σ χ ο υ , εις δρομίσκον των Αθηνών. (Ποσόν- ουχί ολιγώτεραι των 100 σελίδων.) Ανάπτυξις των διδασκομένων.— Συμπλήρωσις και σύνθεσις φράσεων της γραφομένης γλώσσης από στόματος και επί του πίνακος.—Απαγγελία και αποστήθισις ποιημάτων. Ώραι

[

]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Γεωγραφία της Ελλάδος.

Ώραι

2.

6.

Εν τη Β' Τ ά ξ ε ι . ΕΛΛΗΝΙΚΑ

. . . Ανάγνωσις των επομένων τεμαχίων συγγραμμάτων νεωτέρων Ε λ λήνων λογογράφων και ποιητών: 1) Ε υ γ ε ν ί ο υ του Β ο υ λ γ ά ρ ε ω ς , Η νυξ του αγίου Βαρθολομαίου. (εκ του περί διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας σημ. 120.) 2) Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ οικονόμου, εκτωνΕκκλησιαστικών λόγων σ. 221 κ.έ. εκ του προτρεπτικού σ. 71. Περί πατρίδος.— σελ. 133-136. (Κατά ξηράν και κατά θάλασσαν αγώνες.) 3) Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Σ ο ύ τ σ ο υ , Αθανάσιος Διάκος (εκ της Τουρκομάχου Ελλάδος σημ. 9 του Α' άσματος). Η μάχη της Γραβιάς, (αυτ. σημ. 15) — 4) Π ε ρ . Α ρ γ υ ρ ο π ο ύ λ ο υ , εκ του λόγου εις την επέτειον εορτήν του Πανεπι-

στημίου τω 1850. (ο Κοραής εν τω σπουδαστηρίω του.)— 5) Φ ι λ . Ι ω ά ν ν ο υ , εκ του επιταφίου λόγου εις Κωνσταντάν. 6) Α. Μ ο υ σ τ ο ξ ύ δ ο υ , Σόρβολος ο Κρής. 7) Σ κ . Δ. Β υ ζ α ν τ ί ο υ , εκ της Κωνσταντινουπόλεως (Πυρκαίαί εν Κωνσταντινουπόλει.)— 8) Αρ. Β α λ α ω ρ ί τ ο υ , Αλής Τεπελενλής. (εκ της Εστίας τ. ζ', σελ. 435-437.) 9) Σ π. Ζ α μ π ε λ ί ο υ , εκτωνπρολεγομένων εις τα δημοτικά άσματα" (σελ. 481-488 Ανάκτησις της Κωνσταντινουπόλεως υπό Μιχαήλ του Παλαιολόγου.— σελ. 563-565. Τελευταία εν τη αγία Σοφία τελετή.)—10) ο. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , Ρωμαϊκόν δείπνον.—εκ του Κλεάνθους του Στωϊκού.— 11) Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , εκ των ιστορικών αναμνήσεων. (σ. 24-29. Η εν Τροιζήνι συνέλευσις.— σελ. 74-76. Ναύπλιον.—Η χολέρα εν Αθήναις.)—12) Α. Ρ. Ρ α γ κ α β ή , εκτουΑυθέντου του Μωρέως. (Κεφ. ο Ιπποτικός αγών.) εκ των Επιστολών εκ Βερολίνου (εκ της Εστίας τ. Η' σελ. 449-451, 465-467, 513-515.) 13) Κ. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , εκ της ιστορίας του ελληνικού έθνους. (Α' σ. 175-181. ολυμπιακοί αγώνες. σ. 320-326. Ηθική ενότης του ελληνισμού και αντίθεσις του ασιανού και ελληνικού κόσμου. Σελ. 459-467. Η εν Σαλαμίνι ναυμαχία, σ. 583-587. επανάστασις της Σάμου και ο πρώτος επιτάφιος λόγος του Περικλέους.— σ. 633-636. ο λοιμός.— τ. Β' σ. 104-108. Μεγαλοφυία Αλεξάνδρου.— σ. 656-662. Βασίλειος ο μέγας. τ. Γ' σ. 179-189. Η αγία Σοφία.— τ. ο σ. 123-129. ανάκτησις της Κρήτης υπό Νικηφόρου του Φωκά.— σελ. 574-583. Επιδρομή των Νορμανδών εις την Ελλάδα.— σελ. 723-736 εκ των περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων.— τ. Ε' σελ. 782-789. εναρξις της επαναστάσεως του 1821. επιτηδειόταται προς τούτο περιστάσεις. Αμοιβαίαι δυνάμεις Ελλήνων και Τούρκων.— σ. 811-816. Θεόδ. Κολοκοτρώνης και η εν Βαλτετσίω νίκη.) — Π ο ι η των: 1 ) Α λ ε ξ . Σ ο ύ τ σ ο υ , εκ των ποιητικών απομνημονευμάτων. (σελ. 38-42. Η αγία Σοφία.) εκ του Περιπλανωμένου (Α' στροφ. 1-3. Η Ε λ λάς. στρ. 14-16. Θάλασσα.) —εκ της Πλάστιγγος. (Εις τον Βύρωνα.) —εκ της Τουρκομάχου Ελλάδος. (Ασμ. Β', στροφ. 21-75, 79-81. Η καταστροφή

της Χίου και η πυρπόλησις της Ναυαρχίδος. Άσμ. Γ' στρ. 56-92' ο στρ. 1-7, 9-25, 30-46. Η εκστρατεία και η καταστροφή του Δράμαλη.) 2) I. Καρ α σ ο ύ τ σ α , Η παντεχνία του ανθρώπου.—Η Ιωνία.— Εις εν άστρον.— Όλυμπος.—εκ της Αποκρίσεως εις τον ποιητήν Λαμαρτίνον. (ο Μωάμεθ.) — 3) Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , εκ του Βότσαρη. (Άσμ· Α' Γ' ο.) 4) Δ. Παπ α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , το άγαλμα της Παρθένου.—ο Αίνος.— 5) Σ. Βασ ι λ ε ι ά δ η , το δάκρυ του Ξέρξου.—εκ του Παρθενώνος (Αττικών νυκτών τ. Β' σελ. 225-230. Ακρόπολις.) — 6) Α. P. Ρ α γ κ α β ή , εκ της Παραμονής. (Μέρ. Β' στ. 41-74. Κωνσταντινουπολις.) (Μάϊος.) (Άπαντα τ. Α', σ. 121 στροφ. 1-5.)— το ρόδον. (αυτ. σ. 171.) 7) Θ. Ο ρ φ α ν ί δ ο υ , εκτουΠύργου της Πέτρας (στ. 1-30 ο πύργος.) — 8) Α χ. Π α ρ ά σ χ ο υ , εκτουλειψάνου του Πατριάρχου (Β' Γ' και Ε'.) — 9) Α λ ε ξ . Β υ ζ α ν τ ί ο υ , Σωκράτης και Αριστοφάνης.— 10) Α γ γ . Β λ ά χ ο υ , εκτου Φειδίου και Περικλέους. (Άσμ. Β'·) (Ποσόν ουχί ολιγώτεραι των 80 σελίδων). [...]

Ώραι

[

4.

]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Γεωγραφία της Ευρώπης, προτασσομένης της ελληνικής χερσονήσου, πλην του βασιλείου της Ελλάδος. Ώραι 2. ΙΣΤΟΡΙΑ.ιστορίατουελληνικού έθνουςμέχρι της κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως. Ώραι 2. Ε ν τη Γ' Τ ά ξ ε ι . ΕΛΛΗΝΙΚΑ

. . . Ανάγνωσις των επομένων τεμαχίων νεωτέρων Ελλήνων λογογράφων και ποιητών 1) Σ π. Ζ α μ π ε λ ί ο υ , εκ των ιστορικών Σκηνογραφημάτων. (Λέων Καλλέργης). εκ των Βυζαντινών Μελετών, (σελ. 183-189. Πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Αράβων). εκ του Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ. (Νεκρώσιμος ακολουθία). εκ των Κρητικών Γάμων, (εκ του α' κεφ. του α' μέρους. Περιγραφή του μεγάρουτουαντιβασιλέωςκαι τωνΠηγαδιών.—εκ τουγ' κεφ. ο βασκανιστής.—εκ των κεφ. β' και γ' του β' μέρους. Γαμήλια έθιμα των Κρητών. εκ του γ' κεφ. Επιβουλή των Ενετών). 2) Κ. Α σ ω π ί ο υ , εκ της ιστορίας των Ελλήνων ποιητών και συγγραφέων (σελ. ρλστ'-ρμα'. Σύγκρισις του ανατολικού και του δυτικού ρωμαίκού κράτους). —εκ του λόγου περί του Μεγάλου Αλεξάνδρου (σελ. 2024. ο πολιτισμός της Ελλάδος). 3) Σ. Ν. Β α σ ι λ ε ι ά δ η , Αλέξανδρος Υψηλάντης.—Εκ της Γαλατείας (οι Αργοναύται). 4) Κ. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , εκ του Γεωργίου Καραϊσκάκη, (σελ. 137-144. Χαρακτηρισμός του Καραίσκάκη).—εκ της ιστορίας του ελληνικού έθνους, (τ. Α' σελ. 245248. Θεωρία και πράξις παρ' αρχαίοις και νεωτέροις.— σελ. 564-568. Πο-

Πολιτική, κοινωνική, και ηθική κατάστασις των Αθηνών επί Περικλέους. —τ. ο σελ. 681-696. οι Χωνιάται και ο ευστάθιος). 5) Μ. Ρ ε ν ι έ ρ η . εκ του Βλοσσίου και Διοφάνους. (κεφ. ΙΓ' σελ. 130-134. Κύρωσις του περί της χώρας νόμου.— κεφ. IB' σελ. 177-181. Θανατος του Τιβερίου Γράκχου). 6) Π. Κ α λ λ ι γ ά . Η εν Ναυαρίνω ναυμαχία (Πανδώρ. τ. ο σ. 469 κ.έ.). εκ του Θάνου Βλέκα (εκ της Πανδώρ. τ. ζ' σελ. 395. Η τρικυμία σελ. 412 ο Τάσος διωκόμενος).— Π ο ι η τ ώ ν 1) Ιω. Ζ α μ π ε λ ί ο υ , εκ του μολέοντος. (Πράξις Α' σκ. ο). εκ του Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου (Πράξις Β'). 2) Α λ. Σ ο ύ τ σ ο υ , εκ του Περιπλανωμένου, (Άσμ. Γ' στρ. 1217 Αίγυπτος). 3) Η λ. Τ α ν τ α λ ί δ ο υ , Ύμνος τελευταίος εις τον Μάϊον. 4) Δ. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , εκ του Ορφέως (Άσμ. Δ Ε'ς'και Η'). — Οι ποιηταί. 5) Α. Β. Ρ α γ κ α β ή , εκ της Παραμονής (Μέρ. ο στ. 251-278. Χορός νέων πολεμιστών). εκ των Απάντων τ. Γ' (στίχ. 785-821, 830-861, 871-906. Ρωσσία, Αγγλία και Γαλλία.— στίχ. 1913-1939. αμουσία. εκ του Λαοπλάνου. (Άσμ. Ε' σελ. 1-65, Αικατερίνη η Β'). Διονύσου πλους (στρ. 1-21, 29-38, 42-84). εκ των Τριάκοντα (Μέρ. Ε' στίχ. 1-182). εκ του Δούκα (Μέρ. Α' στίχ. 481-560, 582-756). 6) Δ. Β ε ρ ν α ρ δ ά κ η , εκ των Κυψελιδών (Πράξ. Α' σελ. 25-27. η σωτηρία του Αρίονος. — Πράξ. Δ σελ. 125-127. ο διθύραμβος). εκ της Μερόπης (Πράξ. Ε'). (Ποσόν ουχί ολιγώτεραι των 80 σελίδων). [. . .] Ώραι 4.

[....·]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Γεωγραφία της Ασίας, Αφρικής, Αμερικής και ΩκεαΏρα 1. ΙΣΤΟΡΙΑ.ΙστορίατουΕλληνικού έθνους από της κτίσεως της Κωνσταν τινουπόλεως μέχρι της Ιδρύσεως του βασιλείου της Ελλάδος, και τα κυριώτατα γεγονότα της παγκοσμίου ιστορίας. Ώραι 2. νίας.

[ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

]

ΤΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΙΣ ΔΙΔΑΚΤΕΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Εν τη Α' Τ ά ξ ε ι . [ ]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Γεωγραφία της Ευρώπης. Ώραι 2. ΙΣΤΟΡΙΑ.ΙστορίατηςΑρχαίας Ελλάδος μέχρις Αλεξάνδρου μετ' εισα γωγής περί των ανατολ. Εθνών. Ώραι 3.

Εν τη Β' Τ ά ξ ε ι

[

]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Σύντομος επανάληψις της γεωγραφίας της Ευρώπης. Γεωγραφία των λοιπών Ηπείρων. Ώραι 2. ΙΣΤΟΡΙΑ. ιστορία των Ρωμαίων. ιστορία του Βυζαντιακού κράτους μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων. Ώραι 3.

[

]

Εν τη Γ' Τ ά ξ ε ι .

[

]

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ. Ερμηνεία της Καινής Διαθήκης: Ερμηνεία των πράξεων των Αποστόλων και μετ' αυτήν εκκλησιαστική ιστορία. Ώραι 2.

[.....] συνθήκης.

ΙΣΤΟΡΙΑ.ιστορίατωνμέσων και των νέων χρόνων μέχρι της εν Βιέννη Ώραι 3.

[

]

Ε ν τη Δ Τ ά ξ ε ι . [ ]

χρόνων.

ΙΣΤΟΡΙΑ.ιστορίατουΕλληνικού έθνους εξ αρχής μέχρι των καθ' ημάς Ώραι 3.

[ εν Αθήναις

23 Ιουνίου 1884. Εν

το

]

Υπουργικόν

ονόματι

του

Βασιλέως

Συμβούλιον

Χ. ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ, Δ. Σ. ΒΟΥΛΠΙΩΤΗΣ, Κ. ΛΟΜΒΑΡΔΟΣ, Γ. ΤΟΜΠΑΖΗΣ, Α. Α. ΚΟΝΤΟΣΤΑΥΛΟΣ

Δ. Σ. ΒΟΥΛΠΙΩΤΗΣ

διατηρεί το φως της ελληνικής διανοίας Στοιχειώδης ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή του Κ. Ζαχαριάδη για τα γυμνάσια (1884)

. . . § 3. Α ξ ί α της β υ ζ α ν τ ι ν ή ς ι σ τ ο ρ ί α ς . Το βυζαντινόν κράτος εθεώρησάν τίνες ως ανάξιον λόγου, λέγοντες ότι εν αυτώ ανίκανοι αυτοκράτορες ήρξαν, τυφλούντες μάλιστα ο εις τον άλλον, ότι ουδεμία εν αυτώ υπήρχε στρατηγική ικανότης, ότι κλήρος και πολιτεία εις παιδαριώδη ενησχολούντο ζητήματα, και ότι οι λόγιοι του κράτους τούτου η εξυβρίζοντο επί θεολογικών ζητημάτων, η έγραφον ποιήματα εν σχήματι χελιδόνος η ωού" όθεν και τω απένειμαν την περιφρονητικήν επωνυμίαν «αυτοκρατορία της παρακμής» μετατρέποντες την χρονικήν σημασίαν της λέξεως (bas empire κατά σύγκρισιν προς το αρχαίον ρωμαϊκόν) κατωτέρου κράτους εις ηθικήν, και αποδιδόντες εις τας λέξεις ταύτας ουχί την έννοιαν των κατωτέρων χρόνων, αλλά την περιφρονητικήν έννοιαν της παρακμής. Αλλά μόνον διότι το κράτος τούτο διετηρήθη υπέρ τα χίλια έτη, είναι ικανή απόδειξις του εναντίου. Διότι δεν θαήτοδυνατόν βεβαίως να διατηρήση την ύπαρξίν του επί τοσούτους αιώνας, και μάλιστα εν τω μέσω τοσούτων ταραχών, εάν δεν υπερείχε των εχθρών του κατά τε τον στρατιωτικόν διοργανισμόν και την θαλασσοκρατίαν,καιεάνδεν

είχεν ηθικήν και διανοητικήν των κατοίκων κατάστασιν, τοσούτον διάφορον τηςτωνάλλων,ώστε να φαίνηται, ότι το κράτος τούτο παρωμοίαζε κατά τους χρόνους εκείνους ως όασίς τις εν μέσω της περιστοιχούσης αυτό βαρβαρότητος. Τω όντι δε, εάν εξετάσωμεν την βυζαντινήν ιστορίαν, βλέπομεν ότι το κράτος τούτο από της συστάσεώς του μέχρι της πτώσεώς του εξακολουθεί διττώς ενεργούν αφ' ενός μεν αμύνεται κατά των βαρβάρων στιφών και ανθίσταται, αφ' ετέρου δε πολεμεί τας αιρέσεις, συμπληροί την νομοθεσίαν της Ρώμης και θεμελιοί τας αρχάς του δικαίου, το οποίον και σήμερον ακόμη διέπει κατά μέγα μέρος την Ευρώπην. Ενώ δε γίνεται η διπλή αύτη εργασία του θρησκευτικού και νομοθετικού οργανισμού, το κράτος τούτο διατηρεί συνάμα οπωσδήποτε και το φως της ελληνικής διανοίας, την ελληνικήν δηλονότι

παιδείαν, και κατορθοί διά των γραμμάτων και των επιστημών, διά των τεχνών και του εμπορίου συνάμα να φυλάττη ουχί μόνον δι' εαυτό τον αρχαίον πολιτισμόν, αλλά και να μετοχετεύη αυτόν εις τους βαρβάρους γείτονάς του, γινόμενον οδηγός και διδάσκαλος της αναγεννωμένης Ευρώπης. είναι αληθές εν τούτοις, ότι το βυζαντινόν κράτος, ήτοι ο βυζαντινός εκείνος κόσμος, έσχε και τας ελλείψεις και τας ασχημίας του και αύται ου μόνον εξησθένησαν αυτό, αλλά και επήνεγκον την καταστροφήν και διάλυσίν του. ουδέν ήττον όμως, εν όσω ο κόσμος εκείνος ήκμαζεν, ήτο ο εντελέστερος πολιτικός οργανισμός της εποχής του, και η ύπαρξίς του διεφύλαξε και διέσωσε τα τιμαλφέστερα του αληθούς πολιτισμού συμφέροντα κατά πάσαν την του μακρού βίου αυτού ενέργειαν. Η δε διατήρησις αύτη του πολιτισμού κατά την περίοδον, την οποίαν οι ιστορικοί αποκαλούσι Μεσαιώνα, αποτελεί ιδίως τον προορισμόν του Βυζαντίου εν τη σειρά της Γενικής ιστορίας. Η αποστολή λοιπόν του βυζαντινού κόσμου δεν ήτο να πλάση τι νέον, αλλά να διατηρήση μάλλον τον υπάρχοντα πολιτισμόν και την αποστολήν ταύτην εξεπλήρωσεν επ' αγαθώ της αναγεννωμένης Ευρώπης.

[

]

της

Ιστορία και Βιογραφία, Περί του σκοπού τηςεκπαιδεύσεως ελληνίδος νεολαίας τουΧ. Παπαμάρκου (1885)

. . . δεν φρονώ ότι η έλλειψις του ζήλου προς τα πάτρια, ήτιςυπέρπαν άλλοέθνοςπαρατηρείται παρ' ημίν, είναι αποτέλεσμα μόνον της εν τοις σχολείοις πλημμελούς εργασίας, διισχυρίζομαι όμως ότι η άγνοια των πατρίων η επιφέρουσατηνέλλειψιν τουπροςταπάτρια ζήλου είναι κατά μέγα μέρος έργον των σχολείων. Α π ό του Πανεπιστημίου και του Αρσακείου Παρθεναγωγείου καιτωνΔιδασκαλείων μέχρι του δημοτικού σχολείου των αρρένων και του δημοτικού παρθεναγωγείου της σμικροτάτης κώμης της Ελλάδος, ελευθέρας τε και δούλης, γενικώς ειπείν —διότι και ευέλπιδες εξαιρέσεις, αλλά πάντοτε εξαιρέσεις και δη και όλως τυχαίαι και σπανιώταται δεν λείπουσιν— ουδέν γίνεται προς επίγνωσιν των πατρίων και προς εξέγερσιν επομένως του ζήλου προς αυτά. οι το πλείστον συντελέσαντες εις την παρ' ημίν καθ' ολοκληρίαν σχεδόν απόσβεσιν του θρησκευτικού συναισθήματος είναι αυτοί οι υπό της πολιτείας ταχθέντες προς εξέγερσιν αυτού εν ταις τρυφεραίς ψυχαίς των ελληνοπαίδων. Άνθρωποι ως επί το πολύ μη επιστάμενοι τα εγκύκλια παιδεύματα, οι διδάσκοντες τα ιερά εν τοις σχολείοις της Ελλάδος, έχοντες δε τον μεν νουν αυτών πεπληρωμένον κενών τίνων φράσεων, εν δε τη ψυχή αυτών ουδέν γνήσιον και τίμιον θρησκευτικόν συναίσθημα και ουδεμίαν θρησκευτικήν ευαισθησίαν, και θεωρούντες το έργον αυτών ως καθαρώς χειρωνακτικόν, αναγινώσκουσιν από των μ α υ ρ ο κ ι τ ρ ί ν ω ν α υ τ ώ ν τ ε τ ρ α δ ί ω ν όσα αταλαιπώρως ποτέ μετέφρασαν η αλλοθέν πόθεν απροσέκτως αντέγραψαν προς μαθητάς χασμωμένους και ουδαμώς ουδοπωσούν συγκεκινημένους φωνάς τινας ερήμους πραγμάτων και μέρη λόγων και σπαράγματα κωφά του βεβαιούντος και συνεργούντος προς νόησιν και πίστιν ελικτά και ουδέν υγιές, αλλά παν πέριξ, ως ο Πλούταρχος θα έλεγεν. η τοιαύτη μηχανική διδασκαλία των τοιούτων πραγμάτων γεννά τόσην θρησκευτικήν ψυχρότητα εις τας ψυχάς των ειςτασχολεία φοιτώντων παίδων, όσην βλέπομεν αυτούς έχοντας, όταν εν

τη κοινωνία εξέλθωσιν. Ή ας δείξη τις ημίν ένα άνθρωπον ευσεβή εκ των σχολείων της Ελλάδος γενόμενον. Ό π ω ς δε τα ιερά, ούτω και η ιστορία· ουδαμώς συντελεί και αύτη εις την γνώσιν των πατρίων και ουδένα επομένως ζήλον προς τα πάτρια η διδασκαλία αυτής εγγεννά. Διδάσκεται προςθεούη ιστορίαεκτωντετραδίων αναγινωσκομένη και υπαγορευομένη ; και εν τούτοις ούτος είναι ο συνηθέστατος τρόπος της διδασκαλίας αυτής εν τοις σχολείοις και μάλιστα τοις μεγαλωνύμοις της Ελλάδος. και ίνα τί γίνεται τούτο; διότι οι διδάσκοντες όντες συνήθως όλως του κλάδου του επιστητού τούτου αδαείς ελαφρά τη συνειδήσει αναλαμβάνουσι την διδασκαλίαν της ιστορίας, ην αγνοούσι, μόνον ίνα πληρωθή το πρόγραμμα- επειδή δε ουδέν εξ εαυτών από στόματος έχουσι να είπωσιν, ίνα π α ρ έ λ θ η η ώ ρ α υ π α γ ο ρ ε ύ ο υ σ ι ν ιστορίαν εκ των τετραδίων αυτών, άτινα εική και τυχαίως αφ' εσπέρας συνέρραψαν εκ του πρώτου προστυχόντος ιστορικού εγχειριδίου - εννοείται δε ότι η τοιαύτη της ιστορίας διδασκαλία υπό τοιούτωνανιστορήτωνκαι ασυνειδήτων διδασκάλων ου μόνον ζήλον προς τα πάτρια δεν δύναται να γεννήση, αλλά και αποστροφήν προς το μετά τοσαύτης ξηρότητος και αμεθοδίας προσφερόμενον αυτοίς δίδαγμα. Η ας μοι είπη τις πόσους αποφοιτήσαντας απότωνελληνικών σχολείων εγνώρισε κατά τον βίον του γινώσκοντας την ιδιοφυΐαν του έθνους των, έχοντας συνείδησιν των δυνάμεων, των κινδύνων και του σκοπού αυτού, επισταμένους τον εν τω κόσμω τούτω προορισμόντουέθνους των, γινώσκοντας τον βίον των σπουδαιοτέρων ομοεθνών των, γινώσκοντες τα σπουδαιότερα προϊόντα του τε θεωρητικού, πρακτικού και ποιητικού πνεύματος του έθνους των και έχοντας διαυγή επίγνωσιν των προς το έθνος καθηκόντων αυτών- γινώσκουσι τα εν τοις σχολείοις της Ελλάδος διά της ιστορίας πλαττόμενα τέκνα ημών, διδάσκονται εν αυτοίς και ασκούνται και ενεργούσιν εν τω βίω αυτών συνωδά τω αφθίτω Πινδαρικώ πολιτικώ αξιώματι (απόσπ 199) και μάλιστα σώζεται πόλις «ένθα βουλαί γερόντων και νέων ανδρών αριστεύοισιν αιχμαί, και χοροί και Μοίσα και Αγλαΐα;»

[

]

. . . η μελέτη της ιστορίας και μάλιστα των βιογραφιών παιδεύειημας ως άριστα. εν τη ιστορία και ταις βιογραφίαις απεικονίζονται οι άνθρωποι διαφόρους χαρακτήρας έχοντες και διαφόρους πράξεις πράττοντες- το θέαμα τούτο εξεγείρει εν ημίν σφόδρα ευάρεστα διανοητικά συναισθήματα, διότι φύσει η ψυχή ημώνέχει φιλομαθές τι και φιλοθέαμον και όπως η ψυχή χαίρει προσβαλλομένης της όψεως υπό χρωμάτων διά της ανθηρότητος και τερπνότητος αυτών αναζωπυρούντωνκαιτρεφόντων αυτήν, ούτω χαίρει και όταν η διάνοια θεάται τα έργα των αγαθών ανδρών άτε επανευρίσκουσα εν αυτοίςτηνουσίαντης υψηλής αυτής φύσεως. Η αρετή εν ταις πράξεσιν εκφαινομένη διατίθησι τους ανθρώπους ούτως ώστε και τον θαυμασμόν αυτών προς παν γενναίον έργον

εξεγείρεικαιζήλον τινα και προθυμίαν προς απομίμησιν τούτων εμβάλλει - διότι πέφυκε το καλόν να παρορμά τους αισθανομένους τούτο εις την όντωσιν αυτού, εξεγείρον εν αυτοίς ορμήν πρακτικήν και διά της γνώσεως την προαίρεσιν τουέργουπαρεχόμενον (Περικλής κ. 1 και 2 Άρατος κ. 1).εντηιστορίακαι ταις βιογραφίαις, ως εν κατόπτρω αντικατοπτριζόμενοι οι άνθρωποι, κοσμούσι καιαφομοιούσιτονεαυτώνβίον προς τας αρετάς των βιογραφουμένων- διατρίβοντες δε περί την ιστορίαν παρασκευάζομεν εαυτούς, υποδεχόμενοι αείποτε εντηψυχή ημών τας των αρίστων και δοκιμωτάτων μνήμας, ειςτοναεκκρούωμεν και διωθώμεν «ει τι φαύλον η κακόηθες η αγενές αι των συνόντων εξανάγκηςομιλίαι προσβάλλουσιν . . . προς τα κάλλιστα των παραδειγμάτων ίλεω και πραείαν αποστρέφοντες την διάνοιαν» (Τιμολέων κ. 1).καιου μόνον εκ των βίων των χρηστών, αλλά και εκ των βίων των φαύλωνκαιψεγομένων ανδρών ποριζόμεθα ωφέλειαν ου την τυχούσαν· διότι φανερώτατα βλέποντες την αθλιότητα αυτών γινόμεθα προθυμότεροι θεαταί και μιμηταί των βελτιόνων βίων (Δημήτριος κ. 1). Πρέπει όμως τους τοιούτους βίουςνααναγινώσκωμεν, αφού ήδη εν ταις ψυχαίς ημών αμεταστάτως εγκατοικήσωσιν, ως τίνες πιστοί και άγρυπνοι φύλακες, πολλά και χρηστά διδάγματα (Περί τουακούεινκ. 2).

Η ιστορία και αι βιογραφίαι έχουσι το κοινόν ότι πράξεις ανθρωπίνους απεικονίζουσιν, έχουσιν όμως και τι διάφορον ως προς την παιδευτικήν δύναμιν. Η ιστορία αφηγείται πράξεις ως επί το πολύ επιφανείς - εν ταύταις δε, ως γνωστόν, δεν υπάρχει πάντως δήλωσις αρετής η κακίας, εν ω εν τοις βίοις περιλαμβάνονται και πράγματα μικρά και ρήματα και παιδιαί, εν οις εμφαίνεται το ήθος σαφέστερον η εν ταις μυριονέκροις μάχαις και ταις μεγίσταις παρατάξεσι και πολιορκίαις των πόλεων (Αλέξανδρος κ. 1). πλην της ωφελείας δε ταύτης η μελέτη της ιστορίας πολλάς παρέχουσα επιτερπείς διατριβάς απολείπει προς τούτοις και το επιθυμούν της αληθείας ακόρεστον και άπληστον ηδονής, εντεύθεν δε η αρέσκεια ημών και εις τας πλαστάςκαιεις ταςανιαράςιστορίαςακόμη·αλλ'όταν μηδέν εχουσα λυπηρόν η βλαβερόν η ιστορία διατρίβει περί πράξεις καλάς και μεγάλας και δη και μετά τίνος δυνά μεως λόγου και χάριτος ου μόνον μέγα και πολύείναιτοευφραίνον,αλλάκαι καθαρόν και αμεταμέλητον (Ότι ουδέ ζην εστιν ηδέως κατ' Επίκουρον. κ. 10).

μεταγλωττίσματα εκ γαλλικών η γερμανικών εγχειριδίων Γεωγραφία, Περί του σκοπού της εκπαιδεύσεως της ελληνίδας νεολαίας του Χ. Παπαμάρκου (1885)

. . . Θέλομεν να διδάξωμεν εν τη Γεωγραφία το πάτριον ημών έδαφος και δίδομεν εν ταις χερσί των ελληνοπαίδων μεταγλωττίσματα εκ γαλλικών η γερμανικών εγχειριδίων ! Δύσκολον είναι να αναγνώσωμεν αυτοίςεκτου Ομήρουτηνπεριγραφήν του Ολύμπου, εκ των ομηρικών ύμνων την περιγραφήν της Αρκαδίας, εκ του Ευριπίδου την περιγραφήν του Παρνασσού και Κιθαιρώνος, εκ του Αισχύλου και του Ηροδότου την περιγραφήν της Σαλαμίνος, εκ του Δικαιάρχου την πιστήν περιγραφήν πλείστων ελληνίδων πόλεων, εκτουΠαυσανίου και του Στράβωνος να παρουσιάσωμεν την πατρίδα ημών ανθηράν,γελόεσσαν, κατάφωτον και κινουμένην προ των ομμάτων και του συναισθήματος ημών; ως «νυκτοφαές περί γαίαν αλώμενον αλλότριον φως» εκτείνεται εν τη συνειδήσει ημών το πάτριον ημών έδαφος, ούτε φωτίζον ούτε θάλπον διά της ζωής αυτού τον νουν ημών κυλινδούνται εν τη συνειδήσει ημών ονόματά τινα όλως άποια και απαθή και άπρακτα, ουδαμώς αντεχόμενα ημών, άτε στερούμενα καθ' ολοκληρίαν φωτός, θερμότητος, ζωής και κινήσεως. Παρά Στράβωνι, Παυσανία και Δικαιάρχω συνδεδεμέναι αι πόλεις και αι τοποθεσίαι μετά των ιστορικών γεγονότων, των συγκινούντων πάσαν ελληνικήν ψυχήν, μετά των ιδιοφυϊών φυσιογνωμιών εκάστης πόλεως, μετά των προσώπων των διαλαμψάντων εν τη ιστορία, μετά της ζωής εν γένει της ανθρωπίνης, εγκολάπτονται ανεξιτήλως εν τη συνειδήσει ζωηραί και θάλπουσαι, θυμηδίαν μέχρι των βαθυτάτων του συναισθήματος καταχέουσαι.

πατριδογραφία ΆρθροτουΣ. Μιχαηλίδη Ολύμπιου «Περί Γεωγραφίας» στο περιοδικό το Παιδαγωγικόν Σχολείον (1885)

. . . Η Γεωγραφία λοιπόν μετέχει της τε επιστήμης της ανθρωπότητος, καιτηςεπιστήμηςτηςφύσεως- εν τούτω δε έγκειται η προεξέχουσα θέσις, ην δέον να κατάσχη εν τοις προγράμμασι των σχολών, ως παρέχουσα αφορμήν καιάφθονονύληνδιά τας λοιπάς πραγματικάς επιστήμας. η υπέροχος αύτη θέσις καταδείκνυται εν ταις κατωτέραις μάλιστα τάξεσι της δημοτικής σχολής, όπου η πατριδογραφία στηρίζεται κυρίως επί της εποπτικής διδασκαλίας. Η πατριδογραφία δεν είναι μόνον απλή γεωγραφία της πατρίδος, αλλά καιηκοινή κρηπίς των λοιπών πραγματικών μαθημάτων, ιδίως δε της φυσιογραφίας και ιστορίας, των χωριζομένων ταύτης εν ταις ανωτέραις τάξεσιν· αύτη εξικνείται επί τοσούτον, εφ' όσον επιτρέπει η άμεσος εποπτεία των παίδων.

[

]

Ό σ ω συμφωνούσιν οι διάφοροι παιδαγωγοί, ότι η σκόπιμοςεκλογήτης γεωγραφικής ύλης είναι αναγκαία, τοσούτω διίστανται περί του τί διδακτέον και πόσον. εν ταις πλείσταις των ημετέρων σχολών οι μαθηταί μανθάνουσιν εν πρώτοις ξηρούς ορισμούς μαθηματικής και φυσικής Γεωγραφίας,είταδε πληρούσι τον νουν των δι' ορμαθού αηδούς ξηρών μόνον ονομάτων ορέων, ποταμών, λιμνών, θαλασσών, πόλεων κτλ., μανθάνουσιν εν πρώτοις την Γεωγραφίαν των μακράν της πατρίδος των κειμένων χωρών, και είτα την της πατρίδος.

[

]

δενείναιαναγκαίοντω μαθητή το μαθείν απάσας τας πόλεις, τα όρη, και τους ποταμούς της Ιταλίας, η τους κόλπους της Αγγλίας· ξηρά δε ονόματα καιαριθμοίδενκινούσι το ενδιαφέρον του μαθητού- δέον λοιπόν να μη παρουσιάζηται τω μαθητή η γηΐνη σφαίρα ως νεκρά, πλήρης νεκρών ορέων, ποταμών, δασών, πόλεων, θαλασσών, αλλ' ως ζων θέατροντηςανθρωπίνουενεργείας

γείας· προς τούτο λοιπόν ανάγκη πάσα να συνάπτωνται μετά του τόπου και γνώσεις αναγκαίαι, πρακτικαί και μορφωτικαί υπ' αυτού τούτου προκαλούμεναι· εξ όλων δε των διαφόρων χωρών της γης την μορφωτικωτάτην ύλην παρέχει η Ελλάς, ης πάσα μεν πόλις και κώμη αναμιμνήσκει την γέννησιν ενός μεγάλου ανδρός, η την εκτέλεσιν σπουδαίου γεγονότος, πάσαδεακτήτην καταστροφήν στόλου βαρβαρικού, και πας βράχος εν τρόπαιον.

[

]

γ') Φρόντισον περί ζωηρών και εποπτικών διηγήσεων και περιγραφών. Όρος τι δύναται μετά των βουνών και κοιλάδων αυτού ν'αναπαρασταθήεπί του χάρτου" ο χάρτης όμως δεν δύναται να μας είπη ποία επιτηδεύματα, ήθη κα έθιμα έχουσιν οι κάτοικοι των χωρίων του όρους τούτου. Ανάγκη λοιπόν πάσα όπως ο διδάσκαλος διά περιγραφών των τε τόπων, και των ηθών και εθίμων των κατοίκων αυτών, δι' αναγκαίων και μορφωτικών διηγήσεων των εν τοις διαφόροις τόποις αξιοσημειώτων γεγονότων και διά παρατηρήσεων κλιματολογικών, η άλλων, ειλημμένων εκ της φυσιογραφίας, η αλλαχόθεν να καταστήση το μάθημα ζωηρόν, τερπνόν και επαγωγόν. δεν ήθελεν είναι αρά γε όλως ασύνετον ομιλούντες περί Μαραθώνος, Πλαταιών και Σαλαμίνος να παρέλθωμεν σιωπώντες τας γενναίας πράξεις των ενδόξων προγόνων ημών, των καταθραυσάντων τα απειράριθμα βαρβαρικά στίφη και ελευθερωσάντων εαυτούς τε και τα λοιπά έθνη; Πώς δε δυνάμεθα ν' αρκεσθώμεν εις μόνην την περιγραφήν των Θερμοπυλών παραλείποντες τας γενναίας πράξειςτωνανδρείων τέκνων της Σπάρτης;

[

]

Ενταύθα κρίνομεν κατάλληλον να παραθέσωμεν και τα συντελούντα μέσα προς αισθητοποίησιν της γεωγραφικής διδασκαλίας, άτινά εισι τα εξής. 1) Η εποπτεία αισθητών γεωγραφικών αντικειμένων γινομένη εν τοις περιπάτοις και ταξειδίοις. 2) η ιχνογράφησις επί του μαυροπίνακος. 3) Εικόνες διάφοροι, χάρται, αι σφαίραι, τα στερεοσκοπεία κτλ. 4) αι κατά διάνοιανκαιεπίβωβού χάρτου περιοδείαι και περίπλοι από ενός τόπου εις άλλον.

διδασκαλία της Θρησκείας θα είνε ηιστορική διδασκαλία

το

ΆρθροτουΧ. ο. Π[απαδόπουλου] στο περιοδικό Παιδαγωγικόν Σχολείον (1885)

. . . Η ιστορική διδασκαλία έχει μεγίστην αξίαν εν πρώτοις διότι υπηρετεί το ενδιαφέρον διά την ηθικήν γνώσιν. [. . .] εν τη διαδοχή των ποικίλων εικόνων ανθρώπων μετά των αρετών και των ελαττωμάτων και επιθυμιών και παθών αυτών, οποίας περιγράφει και εκθέτει η ιστορία, κείται η αναπόφευκτος παρότρυνσις προς την ηθικήν κρίσιν εν δε τη παρατηρήσει των λεπτών διαφορών των χαρακτήρων των ανθρώπων, εν τη εκτιμήσει της αποστάσεως αυτών απ' αλλήλων κείται ο όρος της λεπτότητος και οξυδερκείας της συνειδήσεως" εν δε τη εφαρμογή των ηθικών ιδεών επί των ποικιλωτάτων και πολυπλοκωτάτων σχέσεων, ας παρουσιάζει η ιστορία, κείταιηεξειδίκευσις αυτών, η παρασκευή διά την εκτίμησιν ομοίων σχέσεων δυναμένων να παρουσιασθώσιν εν τω βίω, η ασφάλεια της ηθικής κρίσεως.

[

]

θείς, την οποίαν αισθάνεται ο παις διά τα πρόσωπα της ιστορίας και ήτις οτέ μεν κρούει εν τη καρδία αυτού τας χορδάς της χαράς, οτέ δε τας της λύπης. Αύτη η συμπάθεια είναι φυσικωτάτη μάλιστα εις τους παίδας, οίτινες δεν δύνανται ακόμη ν' αποβλέπωσι μεθ' ημών εις το μέλλον, διότι δεν δύνανται ακόμη να κατανοήσωσι το παρόν, και διά τους οποίους δι'αυτότούτοτο παρελθόν είναι το αληθές παρόν.

[

]

Εκτεινομένουδεκατ' ολίγον του πνευματικού ορίζοντος του παιδός, και ηιστορικήδιδασκαλία εισάγει αυτόν εις το μέσον της ανθρωπότητος, εις τον βίον και την ανάπτυξιν των εθνών καθ' εαυτά και εις τας σχέσεις αυτών προς άλληλα. Αύτη η διδασκαλία προτίθεται να παραγάγη συμπάθειαν, ήτις δεν δύναται να προκύψη μόνον εκ της συναναστροφής μετά γνωστών η ιδανικών

προσώπων, αλλά περιλαμβάνει και τας μεγάλας ομάδας και κοινωνίας τας υφισταμένας εντός της ανθρωπότητος. Μετά θαυμασμού βλέπει ο μαθητής τους προγόνους αυτού προασπίζοντας την ελευθερίαν της Ευρώπης κατάτωνεξ Ασίας βαρβάρων, θυσιάζοντας την ζωήν αυτών εν τω αγώνι κατάτουεχθρού της πατρίδος, των ηθών και διατάξεων αυτής, τα οποία είναι πολύτιμα και άγιαωςκληρονομιά των πατέρων. Μετ' ενθουσιασμού παρακολουθεί τους νέους ήρωας της Ελλάδος εις τον υπέρ της ανακτήσεως της ελευθερίας αγώνα, θαυμάζει την ανδρείαν και αυταπάρνησιν, ην έδειξαν τα ευγενή τέκνα της πατρίδος εν τη εξεγέρσει του 1821. Συμμερίζεται την απορίαν και τας ταλαιπωρίας των μετά του Κύρου αναβάντων μυρίων Ελλήνων, αλλά και την χαράν αυτών εκφωνούντων το «θάλαττα, θάλαττα». Παρακολουθεί μετά εθνικής υπερηφανείας την θριαμβευτικήν πορείαν του εκπολιτίσαντος την Ανατολήν μαθητού τουΑριστοτέλουςκαισυναισθάνεται το μεγαλείον του Ελληνισμού, όταν βλέπη ότι τα ζωογόνα στοιχεία αυτού, τα οποία και πρότερον ήδηανέδειξαναυτόν κατακτητήν του αγρίου εκ Ρώμης νικητού, ύστερον συνενωθέντα μετά του Χριστιανισμού παρέστησαν πρωτοφανές εν τη ιστορία θέαμα, το της διατηρήσεως και διασώσεως του Ελληνικού έθνους εκ τοιούτων καταστροφών. Πώς δενθαυπεκκαύσωσιλοιπόν πάντα ταύτα το ενδιαφέρον του μαθητού διά το έθνος, δηλ. την φιλοπατρίαν αυτού, πώς δεν θα γεννηθήτοενδιαφέροναυτού διά την ελευθερίαν, την θρησκείαν, την γλώσσαν, το μεγαλείον του έθνους;

[

]

Η ιστορική διδασκαλία θα εξεγείρη προς τούτοις παρά τω μαθητή και το θρησκευτικόν ενδιαφέρον, ου μόνον διότι πληροί αυτόν του συναισθήματος τηςαδυναμίαςκαιεξαρτήσεως,ενηευρίσκεταιτοάτομονκαιολόκληρα έθνη απέναντιτηςθείας προνοίας, αλλά και διότι παρακολουθούσα,ωςείπομεν,τα ίχνη της ηθικής μορφώσεως του ανθρωπίνου γένους διδάσκει τον παίδα ν' αποβλέπη μετά πεποιθήσεως εις την πορείαν της ιστορίας, να διακρίνη τα ίχνη της θείας προνοίας εν τη βραδεία, πολλάκις κατά το φαινόμενον οπισθοδρομούση προόδω επί το βέλτιον, πείθει και τον παίδα ότι ουδέποτε οι θεοί της αρχαιότητος και η Μοίρα δύνανται να είνε θεοί αυτού και καθιστά επαισθητοτέραν εις αυτόν την δυσαρμονίαν, ήτις προκύπτει αφεύκτως εκ πραγματικής φύσεως άνευ πραγματικού Θεού. Επειδή δε αύτη η έννοια του Θεού μορφούται πάντοτε κατά το μέτρον των περιορισμένων ημών παραστάσεων,δενείναι δυνατόν να γεννήσωμεν εν τω πνεύματι του παιδός παραστάσεις περί Θεού

τον πατέρα εν τη μεγάλη οικογενεία των ανθρώπων. Όθεν η ιστορική διδα σκαλία και κυρίως η ιστορία της παλαιάς και καινής Διαθήκης είνε η καταλληλοτάτη διά τον παίδα θρησκευτική διδασκαλία.

Διδασκαλία της θρησκείας αφηρημένη και μεταδίδουσα ετοίμους περί Θεού εννοίας ουδόλως επιδρά επί της καρδίας. Διά τούτο μέχρι του 5ου σχολικού διδασκαλία της θρησκείας θα είνε η ιστορική διδασκαλία.

Ημερολόγιον δημοδιδασκάλου τουΒλ.Σκορδέλη (1885)

Απριλίου 8.—αν και μοι μένωσιν ακόμη ενδοιασμοί τίνες, απεφάσισα οριστικώς να προβώ εις μέγαν νεωτερισμόν, θα καταργήσω όλα τα λεγόμενα δήθεν διδακτικά βιβλία, όσας εγκρίσεις και αν φέρωσιν εν τη προμετωπίδι αυτών. οι μικροί παίδες ουδέν δύνανται να μάθωσιν ούτε εκ της ιεράς ιστορίας, ούτε εκ της γεωγραφίας,ούτεεκτηςαριθμητικής,ούτεεξουδενόςάλλου βιβλίου.

[

]

Διά την ιεράν ιστορίαν θα μεταχειρισθώ τας εικόνας" διά την γεωγραφίαν θα μεταχειρισθώ τους χάρτας και προ πάντων την κιμωλίαν δόξα τω Θεώ τώρα εχω τον πολύτιμον μαυροπίνακα. — Α χ ! αν είχον εικόνας διά την ελλ. ιστορίαν, διά τον όλον ελληνικόν βίον ! τί ηδυνάμην να κατορθώσω !ούτωτουλάχιστον φαντάζομαι. Αλλ' ουδείς ουδ' εσκέφθη ποτέ περί τούτου.τηνΕλληνικήν ιστορίαν του σοφού ιστορικού μας Παπαρρηγοπούλου δεν ευρίσκει τις ουδ' εις τόσας οικίας, όσα χωρία έχει η Ελλάς" αι εικόνες όμως θα εκόσμουν και καλυβών πενιχρούς τοίχους" οι άνθρωποι αγαπούν τας εικόνας, τα κάδρα αιδεεικόνες ομιλούν περισσότερον παρ' όσον τινές νομίζουσιν, όσονκαιαν λέγη ο Σιμωνίδης ότι η ζωγραφική είναι ποίησις σιγώσα. και κατάτούτοοι εικονολάτραι του μεσαίωνός μας ήσαν πολύ σοφώτεροι των εικονοκλαστών. Μακάρι η εικονοφιλία των να μη περιωρίζετο εις μόνας τας εικόνας των αγίων !

Ημερολόγιον δημοδιδασκάλον τουΒλ.Σκορδέλη (1885)

Απριλίου 29.—' Η γεωγραφία είναι σπουδαιότατον μάθημα" αλλ' ως διδάσκεται αύτη, ουδεμίαν ωφέλειαν δύνανται οι μαθηταί να καρπωθώσιν εξ αυτής. εν τοις βιβλίοις, τα οποία μεταχειριζόμεθα εις διδασκαλίαν της γεωγραφίας, συμβαίνει άτοπον τι" αρχίζουσιν από γενικούς ορισμούς" μετά δε ταύτα έπεται λεξιλόγιον κυρίων ονομάτων χωρών, πόλεων, ποταμών και ορέωναφούδεοιμαθηταί καταναλώσωσι πλείστον χρόνον εις αποστήθισιν αυτών, μετ' ου πολύ ορισμοί και ονόματα και αριθμοί εξαφανίζονται η τεραστίως συγχέονται. Διά να απαντήση ο μαθητής εν τη γεωγραφία την πατρίδα τουητην επαρχίαν του, είναι ανάγκη ν' αρχίση από την όλην γην, ν' αναβή εις τα άστρα, διά να μάθη το σχήμα αυτής, να περιλάβη δι' ενός βλέμματος η καλλίτερον δι' ολίγων κενών λέξεων τους ωκεανούς και τας ηπείρους, τας θαλάσσας του κόσμου και τας χερσονήσους, ενώ φυσικώτατον είναι ν' αρχίζωμεν την διδασκαλίαν της γεωγραφίας εξ αυτού του τόπου, της πόλεως η του χωρίου, όπερ ειςτουςπαίδας δι' αντιλήψεων κατ' αίσθησιν τας πρώτας γεωγραφικάς γνώσεις" έπειτα ο εκ της μικράς πατρίδος να προχωρήσωμεν εις τα πλησίον χωρία, προσδιορίζοντες την σχετικήν αυτών θέσιν και την απόστασιν, δεικνύοντες τα όρη, τας κοιλάδας, τας πεδιάδας, τους ποταμούς και ορίζοντες πάντα ταύτα σαφώς, ώστε ούτω να σχηματίσωμεν τον δήμον και είτα κατάτοναυτόν τρόπον την επαρχίαν και τον νομόν, ακολουθούντες σπουδαιοτάτην διδακτικήν αρχήν, καθ' ην οφείλομεν να προχωρώμεν εκ των πλησίον εις τα πορρωτέρω και εκ των γνωστών εις τα άγνωστα. εν τω μαθήματι της γεωγραφίας ουσιωδέστατονείναιπρώτον να γνωρίζωσιν οι παίδες ως οίον τεακριβώςτας διαφόρους χώρας υπό φυσικήν έποψιν, είτα δε πολλά να διδάσκωνται περί της κοινωνικής και πολιτικής καταστάσεως των κατοίκων των διαφόρων χωρών, τωνηθώνκαιτουχαρακτήρος των λαών, του βίου και της προόδου αυτών ειςταςτέχνας και τον πολιτισμόν, να μη περιορίζωνται δε αι γνώσεις αυτών

41. Μάθημα Γεωμετρίας στη Σεβαστοπούλειο εργατική σχολή.

εις τα τυπικά εκείνα: πόλις ονομαστή — η βιομηχανία είναι ανεπτυγμένη κτλ. Ε ν τέλει δε να προστίθενται και τινα ιστορικά λόγου άξια. Δυστυχώς στερούμεθα βοηθημάτων διά τοιαύτην διδασκαλίαν" αλλ' ο διδάσκαλος, ότανέχη προθυμίαν, δύναται να συλλέγη πανταχόθεν την ύλην της διδασκαλίας του. Παρετήρησα δε ότι οι χάρται ελάχιστα συντελούσι- (μεταχειρίζομαι ο εν τη διδασκαλία ιδικούς μου χάρτας, διότι το σχολείον στερείται). ο μαθητής θέλει να δείξη επί του χάρτου τους Παρισίους π.χ." αρχίζει λοιπόν την αναζήτησιν αυτών εκ τίνος τυχαίου μέρους του χάρτου και προχωρεί ανω και κάτω, δεξιά και αριστερά μέχρις ου οι οφθαλμοί του αναγνώσωσι την λέξιν Παρίσιοι. Διά ταύτα από τίνων μηνών προτιμώ να διδάσκω την γεωγραφίανιχνογραφών επίτου μαυροπίνακος την διδακτέαν χώραν, είτα δε προχωρών εις την διδασκαλίαν προσθέτω εις αυτήν τα ορη, τους ποταμούς, τας πόλεις" απαιτώ δε και οι μαθηταί κατά τον αυτόν τρόπον να επαναλαμβάνωσι το διδαχθέν, γράφοντες τον πίνακα της χώρας και μανθάνοντες που πρέπει να τοποθετήσωσιν έκαστον όρος και ποταμόν και πόλιν ούτω δε ασκούνται και εις την πινακογραφίαν. Πολύ δε συντελούσιν εις την ορθήν αντίληψιν των χωρών και αι περιγραφικαί οδοιπορίαι από χώρας εις χώραν κατά γην και κατά θάλασσαν. Α π ό τίνων εβδομάδων εφαρμόσας τοιαύτην μέθοδον εν τη δίδασκαλία. της γεωγραφίας παρατηρώ ότι και το ενδιαφέρον των μαθητών εξηγέρθη και θετικάς τινας γνώσεις γεωγραφικάς αποκτώσι. Τώρα καταγίνομαι να συλλέξω διά το προσεχές έτος την όλην της πατριδογραφίας και να καταστρώσω χάρτην τοπογραφικόν της πόλεως και των πέριξ όσον δύναμαι· εκ δε των δυσκολιών, ας απαντώ εις την εργασίαν ταύτην, κατανοώ την ανάγκην και χρησιμότητα της ιχνογραφίας. εν δε τω προγράμματι όπερ παρασκευάζω, κατένειμα το μάθημα της γεωγραφίας εις τας 4 τάξεις του σχολείου ως εξής:

ρων, κατά δε το εαρινόν, Γεωγραφίαν των Ελληνικών χωρών εκτενέστερον και τα ουσιωδέστατα εκ της κοσμογραφίας. Μετά της πατριδογραφίας συνάπτω και γνώσεις τινάς ουρανογραφίας, τουλάχιστον τόσας, όσας πάντες οι ποιμένες έχουσι περί των φα ρων και αστερισμών.

82γ εν τάξει στρατιωτική και με καρδίαν φαιδράν Ημερολόγιον δημοδιδασκάλου του Βλ.Σκορδέλη (1885)

Μαρτίου 26. — Χθες το σχολείον μου εώρτασε λαμπρότατα την εθνικήν εορτήν.Οιμαθηταί μου επορεύθησαν εις την εκκλησίαν μετά της νέας κυανολεύκου σημαίας, την οποίαν προθύμως εκέντησαν μητέρες των μαθητών μου και αδελφαί. Μετά την εκκλησίαν αθρόοι συνέρρευσαν μεθ' ημών οι πολίταιειςτοσχολείον, το οποίον είχομεν μυρσινοστόλιστον αλλά που να χωρέση το πλήθος εκείνο εις την μικράν αίθουσάν του; έμειναν λοιπόν έξω πληρούντες όλον το πέριξ χώρον. Οι μαθηταί ιστάμενοι εις διπλήν γραμμήν και κρατούντες άπαντες κλάδους δάφνης έψαλλον κατάλληλα άσματα, είτα απήγγειλαν ποιήματα, μετά ταύτα εξεφώνησα σύντομον λόγον εξυμνών την φιλοπατρίαν και αυταπαρνησίαν και τας άλλας αρετάς και τα αθάνατα κατορθώματα των πατέρων ημών,

μικρά πόλις εώρταζε πράγματι την μεγάλην εθνικήν εορτήν, ο ο εξ αυτής ενθουσιασμός και η εντύπωσις υπερέβη τας προσδοκίας μου. το δημοτικόν σχολείον κατέκτησε τας συμπαθείας του λαού και επισπάται την προσοχήν των πολιτών, οιδεπαίδες φρονηματίζονται. Πλείστους είδον δακρύοντας κατά την τελετήν την στιγμήν ο εκείνην εφαντάσθην τους άνδρας του αγώνος συμπαρισταμένους και συγκεκινημένους επί τη ευγνώμονι αναμνήσει των τέκνων και εγγόνων αυτών. Μετά μεσημβρίαν παραγγελθέντες συνήλθον εις το σχολείον άπαντες οι παίδες, ους παραλαβών ωδήγησα εις τους πρόποδας του πλησίον όρους, όπου σώζονται έτι ίχνη προχώματος εγερθέντος τω 1824 υπό των ημετέρων κατά των εχθρών, και αιματηραί συνεκροτήθησαν μάχαι. Ε κ ε ί επί του τόπου διηγήθην εις τους παίδας, ους πολλοί γονείς είχον παρακολουθήσει, σελίδας τινάς τηςεπαναστάσεωςαναφερομέναςειςκατορθώματα ενταύθα τελεσθέντα. Πολλοί και ιδίως γυναίκες ωμολόγουν ότι ουδ' ιδέαν είχον περί των μεγάλων τούτων γεγονότων. Εύζωνος δε τις παρατυχών και αυτός είπε γεγωνυία τη φωνή «αφού όλα αυτά είναι έργα των πατέρων μας, διά τί δεν μας τα λέγουν και ημάς

οι αξιωματικοί εις τον στρατώνα, διά να τα ηξεύρωμεν και ημείς;» — Πόσον διάφορος ήθελεν είναι ο Ελληνικός λαός, εάν και άπαξ του έτους απανταχού της Ελλάδος και εις το έσχατον χωρίον διά τοιούτων εορτών εδίδασκον τους νυν ζώντας τας αρετάς και τα κατορθώματα των πατέρων μας ! Διδάσκαλοι και ιερείς και στρατιωτικοί πόσα ηδύνασθε να κατορθώσητε ! Α ! θα διέλθω όλον μου τον βίον διδάσκαλος... Αφού οι παίδες έπαιξαν, ετραγούδησαν, διεσκέδασαν, περί την δύσιν του ηλίου επεστρέψαμεν εις την πόλιν εν τάξει στρατιωτική και με καρδίαν φαιδράν.

[

]

απαραιτήτως αναγκαία μεθοδικά εγχειρίδια της γεωγραφίας Πρόλογος του Μ.Γ.Δήμιτσα στην Γεωγραφίαν φυσικήν και πολιτικήν για τα γυμνάσια (1885)

. . . Διότι μέχρι τούδε η γεωγραφία παρ' ημίν, ως γνωστόν, ούτε εξετιμήθη δεόντως κατά την πραγματικήν αυτής αξίαν υπό των καθήκον εχόντων νααναγάγωσιναυτήν εις την πρέπουσαν θέσιν και περιωπήν, ως παρά πάσι τοις πεπολιτισμένοις έθνεσιν εγένετο κατά τα τελευταία δέκα έτη, ούτε πάλιν, ούμένους καρπούς κατά την εν πάσι τοις εκπαιδευτηρίοις γινομένην ατελή και ελλιπή διδασκαλίαν.

παραπληρωματικόν μέρος ταύτης θεωρουμένη και διά τούτο συνδιδασκομένη μετ' αυτής, κατά τα τελευταία έτη εντελώς απεσπάσθη της ιστορίας, αναγνωρισθείσα ως ιδιαιτέρα και πραγματική επιστήμη και ουχί ως θεράπαινα της ιστορίας χρησιμεύουσα. ο δε χωρισμός ούτος τοσούτον συνετέλεσεν εις την εμψύχωσιν και εις την προαγωγήν της γεωγραφίας ου μόνον εν τοις πανεπιστημίοις, όπου πολλαπλαί έδραι ιδρύθησαν, και εν τοις γυμνασίοις, εν οις ειδικοί του μαθήματος καθηγηταί διωρίσθησαν, αλλά και εν πάσι τοις κατωτέροις εκπαιδευτηρίοις της μέσης και δημοτικής εκπαιδεύσεως, ώστε ουδέν άλλο των εκπαιδευτικών μαθημάτων έλαβε τοσαύτην επίδοσιν και πρόοδον εν τοις τελευταίοις έτεσιν, όσον το της γεωγραφίας, κατά τα οποία η διάδοσις και κτήσις όσον οίον τε πλειοτέρων γεωγραφικών γνώσεων παρά πάσαις ταις τάξεσιν της κοινωνίας εγένετο σπουδαιότατον μέλημα των φιλομούσων κυβερνήσεων της Ευρώπης, των πανεπιστημίων, των γεωγραφικών εταιριών και των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, διά της πνευματικής ενεργείας και υλικής υποστηρίξεως των οποίων ανεβιβάσθη ήδη η γεωγραφία εις την εμπρέπουσαν θέσιν, αδιαλείπτως αυξανομένη διά των περιηγήσεων και πλουτιζομένη διά της προσκτήσεως νέων γνώσεων χωρών και τόπων γνωστών τε και αγνώστων. Αλλ' εν ω ούτω καλώς έχουσι τα της γεωγραφίας παρά τοις πεπολιτισμένο

σμένοις της Ευρώπης έθνεσι, παρ' ημίν δυστυχώς και νυν έτι τυπικώς διατηρείται το μάθημα της γεωγραφίας μεταξύ των λοιπών εκπαιδευτικών μαθημάτων και τούτου ένεκα ελαχίστους παράγει καρπούς η διδασκαλία αυτού. Διότι αι κατά καιρούς Κυβερνήσεις, περί άλλα σπουδαιότερα ασχολούμεναι, ουδεμίαν έλαβονπρόνοιαν να ιδρύσωσιν έδραν της γεωγραφίας εν τω πανεπιστημίω, εξ ου πάσα γνώσις και σοφία απορρέει και διοχετεύεται εις τα της μέσης εκπαιδεύσεως διδακτήρια, ουδ' εφρόντισάν ποτε περί συστάσεως γεωγραφικής εταιρίας, ήτις τα μέγιστα δύναται να συντελέση εις την ενίσχυσιν της γεωγραφίας και ειςτηνδιάδοσιν πλειοτέρων γνώσεων αυτής παρά τω έθνει. επιτυχίαν τουσκοπού της γεωγραφίας εξαρτώνται εκ της διδασκαλίας των καθηγητών εν τοις γυμνασίοις και των διδασκάλων εν τοις ελληνικοίς σχολείοις. Επειδή όμως ούτε οι μεν, ούτε οι δε, εδιδάχθησάν ποτε επιστημονικώς το μάθημα τούτο, ως τα λοιπά, εκ της πηγής της σοφίας, ούτε πάλιν, περίάλλακαταγινόμενοι μαθήματα, έλαβόν ποτε καιρόν να ασχοληθώσιν ιδιαιτέρως εις την γεωγραφίαν ίνα εν μέρει τουλάχιστον αναπληρώσωσι την εκ της ακαδημαϊκής διδασκαλίας έλλειψιν, εντεύθεν δύναται να εννοήση τις κατά πόσον ανταποκρίνεται η ούτω γινομένη διδασκαλία εις τας αξιώσεις και απαιτήσεις της ενεστώσης εποχής και εις τας προσδοκίας των επιποθούντων να ίδωσι την γεωγραφίαν εις υψηλότερον σημείον. γεωγραφίας τέλεον μη υπάρχοντος παρ' ημίν, του δε δευτέρου κατά δύναμιν και τύπον μόνον ενεργούντος, υπολείπεται ο τρίτος παράγων αυτής ήτοι τα πρά διδασκαλίαν των καθηγητών και διδασκάλων και προς μελέτην των μαθητών απαραιτήτως αναγκαία μεθοδικά εγχειρίδια της γεωγραφίας. Ότι όμως και τούτων τα πλείστα, συντασσόμενα υπό ανθρώπων μήτε διδαχθέντων ποτέ επιστημονικώς μήτε ασχοληθέντων ειδικώς εν τη γεωγραφία, αλλ'εκτουπροχείρου ενθεν κακείθεν η κακώς μεταφραζόντων διά ξένης και εμμίσθου χειρός η αστόχως συρραπτόντων και παρανόμως παρεισαγόντων αυτά,είτεόλως ανέγκριτα είτε διά των γνωστών μέσων εγκριθέντα άνευ επιστημονικής εκθέσεως προς διδασκαλίαν των μαθητών, ελάχιστα συντελούσι προς τονεπιδιωκόμενονσκοπόν, περί τούτου πλην των άλλων τρανώτατα μαρτυρεί καιηεσχάτως ληφθείσα πρόνοια του υπουργείου ίνα διά διαγωνισμώνκαιεπιστημονικών εκθέσεων, ως διά κοσκινού, εκκαθαρισθώσι τα δοκιμώτατα και αποκλεισθώσι ταμητοιαύτα παράσιτα βιβλία, τα την μέσην λυμαινόμενα εκπαίδευσιν. Πεποιθώς δε ότι το μέτρον τούτο της προτιμήσεως των δοκιμωτάτων θα συντελέση εξ ενός μεν εις την παύσιν της μέχρι τούδε διενεργούμενης βιβλοκαπηλείας προς βλάβην της εκπαιδεύσεως, εξ ετέρου δε και εις την μεθοδικήν διάδοσιν των εν τοις γυμνασίοις αναγκαίων γεωγραφικών γνώσεων, συνέταξα

το παρόν εγχειρίδιον, εκτενέστερα του οποίου και προ 5 ετών είχον αναγκασθή να δημοσιεύσω, παρορμηθείς το μεν εκ πολυχρονίου ειδικήςενασχολήσεως εις την γεωγραφίαν, ης και πολλά επιστημονικά συγγράμματα, μικρά και μεγάλα είχον δημοσιεύσει, άπερ χρηματικώς τε και επιστημονικώς διά διπλωμάτων της Ευρώπης εβραβεύθησαν, το δε και εκ πολυχρονίου διδασκαλίας ολοκλήρου της γεωγραφίας εν ταις πολυαρίθμοις τάξεσι και τμήμασι του Αρσακείου Παρθεναγωγείου.

Γεωγραφία τουΘ.Αποστολόπουλου για τα δημοτικά σχολεία (1885)

. . . Α π ό της Σπάρτης εφθάσαμεν εις τον Μιστράν. Α π ό του Μιστρά αναχωρούντες και προς δυσμάς πορευόμενοι αναβαίνομεν εις μίαν μικράν δασώδη κοιλάδα, από της οποίας μετ' ολίγον φθάνομεν εις εν χωρίον, καλούμενον Τρύπην, ένεκα μιας μεγάλης τρύπας, η οποία υπάρχει εκεί εις τας υπωρείας του Ταϋγέτου. Η τρύπα αύτη είναι ο αρχαίος Καιάδας, εις τον οποίον οι Σπαρτιάται έρριπτον τα καχεκτικά και ανάπηρα (σακάτικα) βρέφη των. Διά του Καιάδα τούτου επίστευον συνάμα ότι αι ψυχαί των θνησκόντων κατέβαινον εις τον Άδην. Α π ό της Τρύπης προχωρούντες δι' οδού ανωμάλου και κρημνώδους φθάνομεν εις κορυφήν τινα του Ταϋγέτου, Άγιον Ηλίαν καλουμένην- αύτη είναι το όριον μεταξύ Μεσσηνίας και Λακωνίας. Εκείθεν βλέπομενένθενμεντην πεδιάδα της Μεσσηνίας, ένθεν δε την της Σπάρτης. Λαμπρόν το θέαμα. Εκείθεν καταβαίνομεν εις εν χωρίον της Μάνης. Η Μάνη κατέχει την μέσην εκ των τριών νοτίων μικρών χερσονήσων της Πελοποννήσου"είναιδε χώρα ορεινή, πετρώδης, αγριωπή και απρόσιτος. Η σειρά του γιγαντιώδους Ταϋγέτου διαχωρίζει ταύτην εις δύο μέχρι του Ταινάρου. Οι Μανιάται, άνθρωποι αρειμάνιοι, δεν εξεπολιτίσθησαν ακόμη όσον οι άλλοι Έλληνες. είναι μνησίκακοι και εκδικητικοί, αλλά και λίαν φιλόξενοι και ευπειθείς. τοις άλλοις εκτελούσι τας βαρυτέρας εργασίας, νήθουσιν, υφαίνουσιν, αροτριώσι την γην, σπείρουσι, θερίζουσιν, αλέθουσιν, ζυμώνουσι και εν γένει χρησιμεύουσιν ως υπηρέτριαι των ανδρών. Τούτο δεν είναι καλόν έθιμον. καιταήθη των μαρτυρούσι τούτο. Η ανδρεία των εδείχθη και εις τους κατά των Τούρκων πολέμους. Οι Μανιάται ουδέποτε υπέκυψαν εις τον Τουρκικόν ζυγόν όσον οι άλλοι Έλληνες. οι Μαυρομιχαλαίοι του 1821 ήσαν Μανιάται. Αναχωρούντες από του χωρίου, εις το οποίον ευρισκόμεθα και ικανάς

ώρας βαδίζοντες διά μέσου ορέων και κρημνών φθάνομεν εις την πεδιάδα της Μεσσηνίας. Πανταχόθεν βλέπομεν καλλιεργημένην την γην, ελαιώνας, αμπέλους, μωρέας, πορτοκαλέας και άλλα δένδρα. Τέλος φθάνομεν εις τας Καλάμας μετά διήμερον διά μέσου των ορέων και των βράχων πορείαν από της Σπάρτης. πλην της οδού, την οποίαν ημείς επορεύθημεν, υπάρχει και άλλη ομαλωτέρα κάμπτουσα τον Ταΰγετον προς βορράν αλλά αύτη είναι μίαν ημέραν μακροτέρα της πρώτης. Λοιπόν αναχωρούντες από της Σπάρτης υπερβαίνομεν τον υψηλόν και κρημνώδη Ταΰγετον. τα μέρη όθεν διερχόμεθα είναι πετρώδη και άγρια κατοικούμενα υπό Μανιατών. Α π ό της κορυφής του Αγίου Ηλία βαδίζοντες προς δυσμάς φθάνομεν μετά πολύωρον κοπιώδη πορείαν εις την πεδιάδα της Μεσσηνίας και τέλος εις την πόλιν των Καλαμών. Η πορεία είναι διήμερος.

[

]

διηγήσεις εκ της αρχαίας και της νέας Ελληνικής ιστορίας Προκήρυξη διαγωνισμού για τα διδακτικά βιβλία της δημοτικής και της μέσης εκπαίδευσης (1886)

Αριθ. Πρωτ. 16210

Προκήρυξις

διαγωνισμού κών

προς συγγραφήν βιβλίων.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ Τ Η Σ

διδακτιΕΛΛΑΔΟΣ

ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

Έχοντες υπ' όψιν τον περί των διδακτικών βιβλίων ΑΜΒ' νόμον της 22 Ιουνίου 1882 και το Βασιλικόν Διάταγμα της 4 Σεπτεμβρίουτουαυτούέτους αποφασίζομεν. Προκηρύσσεται διαγωνισμός προς συγγραφήν διδακτικών βιβλίων της μέσης και της προκαταρκτικής εκπαιδεύσεως. τα βιβλία ταύταέσονταιτα επόμενα. A'. A là τα δημοτικά σχολεία των αρρένων και θηλέων.

1) Κατήχησις, προτασσομένης της ηθικής διδασκαλίας και επιτασσομένων των περί του Θεού και των αναγκαιοτάτων εκ της δογματικής θεολογίας. ο όγκος του βιβλιαρίου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δύο τυπογραφικά φύλλα. 2) Αλφαβητάριον μετ' εικόνων η άνευ τοιούτων διά τους μαθητάς της Α' τάξεως του δημοτικού σχολείου, περιέχον τα του συλλαβισμού και απλά παραμύθια και ποιημάτια. ο όγκος του βιβλίου δεν πρέπειναυπερβαίνητα τέσσαρα τυπογραφικά φύλλα. 3) Αναγνωσματάριον μετ' εικόνων η άνευ τοιούτων διά τους μαθητάς της Α' τάξεως του δημοτικού σχολείου, περιέχον εκλογήν Ελληνικών παραμυθιών, διεσκευασμένων προς χρήσιν των παίδων, και δημωδών η άλλων απλών ασμάτων. ο όγκος αυτού δεν πρέπει να υπερβαίνη τα τέσσαρα τυπογραφικά φύλλα.

4) αναγνωσματάριον μετ' εικόνων η άνευ τοιούτων, προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως του δημοτικού σχολείου, περιέχον διηγήματαεκτης αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας μετά συντόμων περιγραφών Ελληνικών πων και φυσικών φαινομένων. ο όγκος τούτου δεν πρέπειναυπερβαίνητα επτάτυπογραφικά φύλλα. 5) αναγνωσματάριον μετ' εικόνων η άνευ τοιούτων, προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεων του δημοτικού σχολείου, περιέχον αναγνώσματαεκτης ομήρου οδύσσειας. ο όγκος τούτου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δέκα τυπογραφικά φύλλα. 6) Αναγνωσματάριον μετ' εικόνων η άνευ τοιούτων, προς χρήσιν των μαθητών της ο τάξεως του δημοτικού σχολείου, περιέχον εκλογήν εκ του Η ρ ο δότου, μάλιστα εκ της ιστορίας των Μηδικών πολέμων, και σκηνογραφίας της ιστορίαςτηςΕλληνικής επαναστάσεως. ο όγκος του βιβλίου τούτου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα δώδεκα τυπογραφικά φύλλα. 7) Εκλογή ποιηματίων ευλήπτων νεωτέρων Ελλήνων ποιητών διά τους μαθητάς της Β', της Γ' και της ο τάξεως του δημοτικού σχολείου.

[

]

Δ. Διά τα Ελληνικά σχολεία. [ ]

28) Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ελλάδος, προς χρήσιν των μαθητώντηςΑ' τάξεως του ελληνικού σχολείου, εξ επτά το πολύ τυπογραφικ φύλλων. 29) Διηγήσεις εκ της αρχαίας και της νέας Ελληνικής ιστορίας και βίοι επιφανών Ελλήνων επί της τουρκοκρατίας και της Ελληνικής επαναστάσεως. ο όγκος του βιβλίου τούτου προωρισμένου διά τους μαθητάς της Β' τά του Ελληνικού σχολείου δεν πρέπει να υπερβαίνη τα εννέα τυπογραφικά 30) Επίτομος ιστορία του Ελληνικού έθνους και τα σπουδαιότατα γεγονότα της παγκοσμίου ιστορίας προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου, εκ δώδεκα τυπογραφικών φύλλων το πολύ. 31) Γεωγραφία φυσική και πολιτική, προς χρήσιν των μαθητών του Ελληνικού σχολείου, μετά των στοιχειωδεστάτων γνώσεων της μαθηματικής και της φυσικής ιστορίας" το βιβλίον τούτο θα διαιρήται εις μέρη τρία,ωντομ πρώτον θα περιλαμβάνη την γεωγραφίαν της Ελλάδος εκτενώς, το δεύτερον την γεωγραφίαν της λοιπής Ευρώπης, εκτιθεμένης εκτενέστερον σχετικώ γεωγραφίας της Ελληνικής χερσονήσου (πλην της ελευθέρας Ελλάδος)καιτο τρίτον την γεωγραφίαν των άλλων ηπείρων. ο όγκος αυτού δέον να μη υπερβαίνη τα δεκαέξ τυπογραφικά φύλλα.

E'. Διά τα Γυμνάσια. [ ]

44) Γεωγραφία της Ελλάδος και των Ελληνικών χωρών, προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως του γυμνασίου, εκ δώδεκα τυπογραφικών φύλλων το πολύ. 45) ιστορία των αρχαίων ανατολικών εθνών και του Ελληνικού έθνους μέχρι της Ρωμαϊκής κατακτήσεως, προς χρήσιν των μαθητών της Α' και Β' τάξεως του γυμνασίου. ο όγκος του βιβλίου δέον να μη υπερβαίνη τα δεκαπέντε τυπογραφικά φύλλα. 46) ιστορία των Ρωμαίων και ιστορία του Βυζαντιακού κράτους μέχρι τουδιχασμού τουΡωμαϊκούκράτους, προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως του γυμνασίου, εκ δεκαπέντε το πολύ τυπογραφικών φύλλων. 47) ιστορία των μέσων και των νεωτέρων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, πραγματευομένη ευρύτερον τα κατά το Βυζαντιακόν κράτος μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως και τα κατά την Ελληνικήν επανάστασιν. του βιβλίου τούτου, προωρισμένου προς χρήσιν των μαθητών της Γ' και ο τάξεως του γυμνασίου, ο όγκος δέον να μη υπερβαίνη τα είκοσι πέντε τυπογραφικά φύλλα.

[

]

ηΕλληνίς ηγνωρίζουσα τί είναι πατρίς από λόγο του Α.Διομήδη Κυριακού για τα πενήντα χρόνια του Αρσακείου (1886)

. . . Η γυνή δεν είναι περιττόν να μανθάνη γράμματα. Τουναντίον είναι αναγκαιότατον. Διότι και ως άνθρωπος η γυνή και ως πολίτις και ως σύζυγος και ως μήτηρ θα εκπληρώση κάλλιον τον προορισμόν αυτής, εάν γνωρίζη γράμματα, η εάν δεν γνωρίζη.

[

]

η γνωρίζουσα και το αρχαίον μεγαλείον της Ελλάδος και τας συμφοράς των αιώνωντηςδουλείας και τον ηρωισμόν των πατέρων ημών των εξεγερθέντων κατά της τυραννίας και παραδωσάντων ημίν ελευθέραν την πατρίδα, η Ελληνίς η γνωρίζουσα τί είναι πατρίς, ποία τα εξ αυτής προερχόμενα πολυτιμότατα αγαθά, τί αξίζει η ελευθερία της, υπό τίνας όρους δύναται να ευδοκίμηση και ευημερήσηκαιτίνα είναι τα καθήκοντα παντός μέλους της πατρίδος, θα ήναι προδήλως τελειοτέρα της απαιδεύτου και αγνοούσης πάντα ταύτα.

[

]

θής μήτηρ η μη γνωρίζουσα τί είναι ψυχολογία, η έχουσα τας παχυλωτέρας προλήψεις περί των φυσικών φαινομένων, η αγνοούσα την ιστορίαν της πατρίδος της, η αγνοούσα την σημασίαν της πολιτείας και τίνα καθήκοντα επιβάλλονται τω πολίτη προς αυτήν, η έχουσα συγκεχυμένας ιδέας περί θρησκείας και ούσα δεισιδαίμων, θα δυνηθή να επιτελέση το μέγα έργον της ανατροφής των τέκνων της κάλλιον της ευπαιδεύτου γυναικός;

[

]

διά τούτο δεν πρέπει να αγνοή την ιστορίαν, και περί των προς την οποίαν καθηκόντων πρέπει να έχη καθαρωτάτην έννοιαν;

την ιστορίαν των πατέρων μας Πρόλογος του Ε.Φραγκίστα στον Β' τόμο της Ελληνικής ιστορίας για τα γυμνάσια (1886)

Πολλοί Έλληνες και ξένοι συνέγραψαν την τε γενικήν και την ελληνικήν ιστορίαν του Μεσαίωνος, αλλ' οι την ιστορίαν των πατέρων μας συντάξαντε έγραψαν επί τη βάσει παλαιοτέρων εργασιών, μη στηριζομένων ως επί το πολύ ειςιδίαναντίληψινδιό πλείσθ' όσα μετά τας συγγραφάς ταύτας εξηλέγχθησαν ωςημαρτημένα"αλλ'ουχ ήττον και οι μεταγενέστεροι ούτοι συγγραφείς, ως περιορισθέντες εις πληροφορίας ληφθείσας μακράν των μερών, ένθα διεδραματίσθησαν τα σπουδαιότερα γεγονότα, η υπέπεσον ενιαχού εις πλάνας, η παρέλιπον συμβάντα μεγίστης σπουδαιότητος.

βώ εις τόπους, ένθα υπόκεινται αι σκηναί των ηρωϊκωτέρων πράξεων,ωςεις Καρπενήσιον, Υπάτην, Αλαμαναν, Χάνι της Γραβιάς, Βασιλικά, Άμπλιανην, Αράχωβαν, Μεσολόγγιον, Δερβενάκια, Κόρινθον, Ναύπλιον, Πάτρας, Ψαρά, Ύδραν και Σπέτσας" εκεί δε μεταβάς, ου μόνον αντελήφθην των διαφόρου θέσεων, άλλα και πάσαν σχετικήν πληροφορίαν εκ των επιζώντων αγωνιστών καιτωνυιών συνέλεξα, και ούτω συνεκομισάμην άφθονον ανέκδοτον υλικόν, καιιδίαωςπρος τας μάχας Αγίου Βλασίου, Βαρνακόβης, Μεσολογγίου κλπ., καρπωθείς ουκ ολίγον τοιούτο και από του στόματος του μακαρίτου πατρός μου ιωάννου Φραγκίστα, του απ' αρχής μέχρι τέλους αχωρίστου συντρόφου του Κατσαντώνη και υποστρατήγου του Καραϊσκάκη" διότι, ως γνωστόν, πολλά των ιστορικών συμβάντων ου μόνον εν ταις τότε εκθέσεσιν, άλλα και εν τοις επισή μοις εγγράφοις, πολλών λόγων ένεκα, πλημμελώς διετυπώθησαν. Είτα συνεβουλεύθην και τα μέχρι τούδε ιστορικά συγγράμματα του Καρόλου Μενδελσώνος Βαρθόλδη, του Γερβίνου, του Πρόκενς-Όστεν, του Αυγούστου Φάβρη, του Σπυρίδωνος Τρικούπη, του Κ. Παπαρρηγοπούλου, τας ΙστορικάςΑναμνήσειςτουΝ. Δραγούμη, Σπηλιάδου, Γερμανού, το Ιστορικόν Δοκίμιον του Φιλήμονος, τα Νεοελληνικά του Πολυζωΐδου, τα Πολεμικά

Απομνημονεύματα Περραιβού, τα Απομνημονεύματα του Φωτάκου, τα του Γ.Π. Φωτοπούλου, τα ναυτικά του Αναστασίου Κ. Ορλάνδου, την Βιογραφίαν του Κατσώνη κλπ. Ταύτας τας πηγάς και άλλας τινάς μονογραφίας έχων υπ' όψει έγραψα την σύντομον μεν, περιεκτικήν δε, ως πέποιθα, ταύτην ιστορίαν, ωφέλιμον ούσαν ου μόνον εις τους μαθητάς, αλλά και εις πάντα θέλοντα περιληπτικώς να σπουδάση την Μεσαιωνικήν ιστορίαν, και μάλιστα την νεωτέραν.

[

]

42. Κλέφτες και αρματωλοί.

οι επιφοβώτεροι του Ελληνισμού εχθροί Ευρώπη, γεωγραφικό αναγνωσματάριο του Χ.Π. Οικονόμου για τα δημοτικά σχολεία (1886)

. . . Οι Βούλγαροι εγκατέστησαν εις την χερσόνησον του Αίμου περί το τέλος της εβδόμης μ.Χ. εκατονταετηρίδος. Πρότερον κατώκουν την χώραν του κάτω Βόλγα. Εκείθεν όμως εξεδιώχθησαν υπό άλλων βαρβάρων φύλων και ήλθον εις την χώραν, εν η και σήμερον ευρίσκονται. Μετά την αποκατάστασίν των δε εν τη νέα ταύτη χώρα, έκαμον διαφόρους επί την Ελλάδα επιδρομάς, ώματα επί της Μακεδονίας και Θράκης, κηρύττουσιν ότι είνε απόγονοι του μεγάλου Αλεξάνδρου και εργάζονται μετά παραδειγματικής δραστηριότητος, ναεπιτύχουν τηςμετά της Βουλγαρίας ενώσεως της Μακεδονίας και Θράκης. Διά τούτο δε θεωρούνται και οι επιφοβώτεροι του Ελληνισμού εχθροί. Ε κ ε ί νο δε εις το οποίον ιδιαζόντως εφιστώσι την προσοχήν αυτών εν τοις σχολείοις,

Η χώρα αύτη αποτελεί σήμερον ηγεμονείαν, μόνον κατ' όνομα εξαρτωμένην εκ του Σουλτάνου. Υπό την Τουρκίαν υπήχθη αύτη περί τα τέλη του ΙΔ' αιώνος. Ηλευθερώθη δε κατά το 1878 υπό της Ρωσσίας, ήτις έχυσεν άφθονον αίμα κατά τον φοβερόν Ρωσσοτουρκικόν πόλεμον διά την ελευθερίαν της. Θρησκείαν οι Βούλγαροι έχουν την Ανατολ. ορθόδοξον. Ανατολική Ρωμυλία. Μετά της Βουλγαρίας ηνώθη κατά τον Σεπτέμβριον του 1885 και η προς νότον ταύτης κειμένη χώρα Ανατολ. Ρωμυλία. η χώρα αύτη είνε κατά το πλείστον ορεινή, διότι κλάδοι τινές του Αίμου εκτείνονται προς νότον. Κατοικείται δε η Ανατ. Ρωμυλία υπό Βουλγάρων, Ελλήνων και Τούρκων. Ε κ ε ί ευρίσκεται η ηρωϊκή κωμόπολις Στενήμαχος, κατοικουμένη όλως υπό Ελλήνων. Πανταχού δε υπάρχει εκεί διεσπαρμένος πολύς Ελληνικός πληθυσμός, ο οποίος όμως ήδη ευρίσκεται υπό την Βουλγαρικήν κυριαρχίαν. Πρωτεύουσα της χώρας ταύτης είνε η Φιλιππουπολις, κτίσμα

Φιλίππου του Μακεδόνος, επί του Έβρου κειμένη πλησίον ευφόρου και καλώς καλλιεργημένης πεδιάδος, φερούσης οίνον, έλαιον, όρυζαν και βάμβακα. ται εις 2.900 χιλ. Πόλεις. Σόφια (20 χ.κ.), Ρουχτσούκιον (20 χ.κ.), Βιδίννιον (20 χ.κ.), Τύρναβος (20 χ.κ.), Βάρνα (20 χ.κ.), Σίστοβον (20 χ.κ.), Πλεύνα (10 χ.κ.). Φιλιππουπολις (25 χ.κ.), Στενήμαχος (20 χ.κ.). Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς . Ειπέ την θέσιν και τα όρια της Βουλγαρίας ; Περίγραψον το έδαφος; ειπέ περί των ορέων και των ποταμών της χώρας; ειπέ περί των κυριωτέρων πόλεων της Βουλγαρίας; Τί γνωρίζεις περί του κλίματος της χώρας; Τί γνωρίζεις περί της θρησκείας και πολιτεύματος; Πότε εγένετο ελευθέρα η Βουλγαρία και υπό τίνος; οποίοι οι Βούλγαροι ; Τίνες αι σχέσεις τούτων προς την Ελλάδα; Τί γνωρίζεις περί της Ανατολ. Ρωμυλίας; οποίαι αι κυριώτεραι πόλεις ταύτης; Πότε ηνώθη μετά της Βουλγαρίας ; Τί γνωρίζεις διά την Στενήμαχον ; οποίαι αι αξιώσεις των Βουλγάρων;

[

]

πρώτον Έλληνα βασιλέα Εκθέσεις κριτών των διδακτικών βιβλίων: Έκθεση του Κ. Παπαρρηγόπουλου για τις ιστορίεςτηςγ' τάξης του Ελληνικού σχολείου (1888)

. . . απαντα τα προκείμενα εγχειρίδια ορίζουσι την αρχήν της Βυζαντινής η Ελληνικής αυτοκρατορίας από Ιουστινιανού. ο Ιουστινιανός έπραξε βεβαίως πολλά και μεγάλα, αλλ' αρχηγέτης της Ελληνικής Αυτοκρατορίας κατ' ουδένα λόγον δικαιούται να ονομασθή, διότι, πλην των άλλων, τα οποία ήθελεν είναι άκαιρον ν' αναφερθώσιν ενταύθα, αυτός μόνος εξ όλωντωναυτοκρατόρων του ανατολικού κράτους επεχείρησε την ανόρθωσιν του αρχαίου ρωμαϊκού. Αρχή του μεσαιωνικού ημών κράτους δύναται να λογισθή, είτε η ίδρυσις της Κωνσταντινουπόλεως, είτε η οριστική κατάλυσις του δυτικού κράτους, μάζει πρώτον Έλληνα βασιλέα, περί ου ο ημέτερος Μένανδρος λέγει ότι ήτο μουσών εραστής, εντρυφών περί την ποίησιν και την ιστορίαν, και όστις, το σπουδαιότερον, ένθεν μεν διέταξε να γράφωνται ελληνιστί του λοιπού πάντες οι αυτοκρατορικοί νόμοι, πάντα τα διατάγματα και πάντα εν γένει τα δημόσια έγγραφα, ένθεν δε κατήνεγκε πολλάς πληγάς εις το Περσικόν κράτος, το οποίον δεν έπαυσεν επί αιώνας απειλούν αυτήν την ύπαρξιν του χριστιανισμού, ο εστιν αυτήν την ύπαρξιν του μεσαιωνικού ελληνισμού. και όμως, ενώ τοιούτος εγένετο ο βασιλεύς Μαυρίκιος, ουδέ κατ' όνομα μνημονεύεται υπό των εγχειριδίων 3 , 5 και 6. Αλλά και περί Ηρακλείου επαρκώς δεν πραγματεύεται ει μη το υπ' αριθ. 4, το δε υπ' αριθ. 3 δεν περιέχει ειμή 18 στίχους, και το υπ' αριθ. 5 και 6 ανά 10 στίχους*. πλην τούτων η από του αρχαίου ελληνισμού εις τον με-

* Σ.τ.Σ. Πρόκειται για τα εξής εγχειρίδια: 1) με τον αριθμό 3:Επίτομος ιστορία του Ελληνικού έθνους και τα σπουδαιότερα γεγονότα της παγκοσμίου προς χρήσιν των μαθητών της γ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου, υπό Σωκράτους Τσιβανοπούλου' 2)με αριθμό 4: Δημητρίου Παπαθεοδώρου, Επίτομος ιστορία του Ελληνικού έθνους προς χρήσιν των μαθητών της γ' τάξεως των Ελληνικών σχολείων, κατά το πρόγραμμα του Ύ-

μεσαιωνικόν μετάβασις εγένετο εν άπασι τοις προκειμένοις εγχειριδίοις μηχανικώς μάλλον η συμφυώς, ήτοι δι' εξωτερικής συγκολλήσεως, ούτως ειπείν, των γεγονότων, ουχί διά της εσωτερικής αυτώναναπτύξεως.Αναφέρεταιμεν η κήρυξις και η διάδοσις του χριστιανισμού, αλλά δεν εξηγείται η ηθική και πνευματική συγγένεια του νέου δόγματος μετά του αρχαίου ελληνισμού. Βεβαίως προκειμένου περί μαθητών της γ' τάξεως του ελληνικού σχολείου ήθελεν είναι ανοίκειον να παρατεθώσιν αυτοίς όσα περί της συγγενείας εκείνης λέγουσιν ο Ιουστίνος ο μάρτυς η ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς η ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Αλλά δεν νομίζετε ότι κάλλιστα ηδύναντο να περιληφθώσινειςταεγχειρίδια ταύτα πολλά μέρη της πολυθρυλήτου προς τους νέους Παραινέσεως του Μεγάλου Βασιλείου και ότι η ερμηνεία των περικοπών αυτής, όσαιείναιπροσιτώτεραι εις την αντίληψιν των νεαρών ημών μαθητών, ήθελεν είναι χρησιμωτέρα άλλων τινών γεγονότων λεπτολογηθέντων εν τετηαρχαία καιεντη νέα ημών ιστορία. Ε π ί τέλους δεν δύναμαι να αποσιωπήσω ότι το υπ' αριθ. 4 εγχειρίδιον, το εν πολλοίς προτερεύον των λοιπών χαρακτηρίζει παραδόξως τον μακεδονικόν ελληνισμόν διά της επιγραφής Ή Ελλάς υπό την κυρείαν των Μακεδόνων". Ίνα εξηγήσω την περί τούτου απορίαν μου, ανάγκη να προσθέσω ότι, προϊόντος του λόγου, γράφει - η Ελλάς υπό την κυρείαν των Ρωμαίων, η Ελλάς υπό την κυρείαν των Τούρκων, εξ ου δύναται να εξαχθή το συμπέρασμα ότι ο Ελληνισμός διετέλει προς τους Μακεδόνας εις ην σχέσιν ήτο προς τους Ρωμαίους, και,τοδεινότερον, προς τους Τούρκους.

[

] Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ

Υπουργείου της Παιδείας' 3) με τον αριθμό 5: Ιστορία του Ελληνικού έθνους, περιέχου και τα κυριώτατα γεγονότα της ιστορίας των ξένων εθνών, υπό Δ. Πανταζή' 4)μετον αριθμό 6: Επίτομος ιστορία του Ελληνικού έθνους, και τα σπουδαιότατα γεγονότα της παγκοσμίου ιστορίας προς χρήσιν των μαθητών της γ' τάξεως του ελληνικού σχολείου, υπό Επαμεινώνδου I. Φραγκίστα.

Εκθέσεις κριτών των διδακτικών βιβλίων: Έκθεση του Π.Καρολίδη για ελληνικήν ιστορίαν των μέσων και των νεωτέρων χρόνων του Α.I.Αντωνιάδη (1888)

. . . ο συγγραφεύς του βιβλίου τούτου παρερμηνεύσας πάντως τα της Υπουργικής προκηρύξεως «παρά των μελλόντων να υποβάλλωσιν εις κρίσιν βιβλία διδακτικά διά την διδασκαλίαν της ιστορίας ζητούμεν παραστάσεις του ιστορικού βίου των εθνών, αφορμωμένας εκ της ιστορίας του ημετέρου έθνους, ήτις οφείλει ν' αποτελή τον κυριώτερον πυρήνα και το πάντοτε ορατόν κέντρον» συνέγραψεν αντί ιστορίας των μέσων αιώνων παγκοσμίου ιστορίαν Βυζαντινήν κατά τε την ουσίαν και κατά την μορφήν, ενώ ηδύνατο κάλλιστα να εκπληρώση απαίτησιν ταύτην της υπουργικής προκηρύξεως συγγράφων, ως ορίζει αυτή η υπουργική προκήρυξις, ιστορίαν των μέσων αιώνων υπό τυπον παγκοσμίου ιστορίας, εν η να εκτίθενται ευρύτερον τα κατά την Βυζαντινήν ιστορίαν. Αλλ' όπως νυν έχει το βιβλίον του συγγραφέως, ουδέν άλλο είναι η ιστορία Βυζαντινή κατά τε το περιεχόμενον και κατά την εσωτερικήν διάταξιν αυτού, ούσαεπιτομήωςτοπλείστον της «ιστορίας του ελληνικού έθνους κατά μεσαιωνικούς χρόνους» (του Κ. Παπαρρηγοπούλου). είναι δε δυσχερέστατον, αν μη αδύνατον, ο διά ταύτης διδασκόμενος να λάβη γενικήν τινα ιδέαν της μεσαιωνικής ιστορίας υπό την παγκόσμιον αυτής όψιν και έννοιαν. Διότι ου μόνον κατά το ποσόν ελάχιστα είναι τα εκτός της Βυζαντινής εις την παγκόσμιον ιστορίαν αναφερόμενα του βιβλίου μέρη, αλλά και ως εκτίθενται ελαχίστην παρέχουσιν ιδέαν της παγκοσμίου ιστορίας.

[

]

συγγραφεύς δεν ωρμήθη από της ιδέας της Γενικής ιστορίας, και διά τούτο διήρεσε το έργον αυτού κατά κεφάλαια της παγκοσμίου ιστορίας εκτιθείς αυτοίς κεφαλαιωδέστατα μεν και γενικώτατα τα γενικά της παγκοσμίου στορίας μέρη, ειδικώς δε και λεπτομερώς την εν εκάστω κεφαλαίω ιστορίαν Βυζαντινού κράτους, καθ' α διαλαμβάνει το Υπουργικόν πρόγραμμα. Αλλά

μετά πολλής σπουδής απεπειράθη να κατασκευάση παγκόσμιον ιστορίαν δι' απλής επιτομής της μεσαιωνικής ιστορίας του Ελληνικού έθνους.Άπορονδε πώς ο συγγραφεύς ο εν τη ιστορία της αρχαιότητος και των νεωτέρων χρόνων ως βάσιν της συγγραφής αυτού λαβών την ιστορίαν του Ουηβήρου δεν έπραξε τούτο πολλώ χρησιμώτερον εν τη ιστορία των μέσων αιώνων και δεν ανελογίσθη ποσώς ότι εκ παγκοσμίου ιστορίας, έστω και λίαν συντόμως και ατελώς συντεταγμένης, ορμώμενος τις δύναται μεθοδικώς και τελεσφόρως να μελετήση την Βυζαντινήν ιστορίαν, αλλ' εκ Βυζαντινής ιστορίας, και τελειότατα συντεταγμένης, σκοτεινήν και συγκεχυμένην μόνον δύναται να λάβη έννοιαν Μεσαιωνικής ιστορίας γενικής. Αλλά και ως Βυζαντινή ιστορία θεωρούμενον το έργον ου σμικράς παρίστησιν ελλείψεις. ο συγγραφεύς επιχειρήσας να επιτάμη την ιστορίαν του ελληνικού έθνουςκατά τους μέσους αιώνας δεν έπραξε τούτο ευμεθόδως και οργανικώς, αλλάτυχαίως και μηχανικώς, εν άλλοις μεν κεφαλαίοις λεπτομερέστατα εκθείς γεγονότα ουχί τοσούτον μεγάλην σπουδαιότητα κεκτημένα, εν άλλοις δε παραλείψας τα σπουδαιότερα και μάλλον άξια μνείας, μάλιστα δε πάντων αμελήσας να εκθέση γενικώτερον εικόνα τινά του καθόλου πνευματικού βίου του ελληνικού έθνους κατά τους μέσους αιώνας.

[

]

Περί του πολυκρότου δε ζητήματος των Σλαυϊκών επιδρομών άπαξ μόνον και εν παρόδω δι' εξ στίχων γίνεται μνεία (σ. 32). Ωσαύτως εν τη μίαν σελίδα κατεχούση ιστορία του αυτοκράτορος Νικηφόρου του μετά την Ειρήνην βασιλεύσαντος ουδεμία γίνεται μνεία του σπουδαιοτάτου γεγονότος της επαναστάσεως και καταστροφής των περί Πάτρας Σλαύων. και όμωςηιστορίαΙουστινιανού τουΡινοτμήτουκατέχει σελίδας τρεις δυναμέναςναυπαχθώσιν (υπότηνάποψιν της σπουδαιότητος των γεγονότων της βασιλείας ταύτης) εις μίαν μόνην σελίδα. Η ιστορία των επί Μιχαήλ του Γ' πολιτικών και εκκλησιαστικών πραγμάτων κατέχει 13 όλας σελίδας, καίτοι ηδύνατο και ταύτα πολλώ συντομώτερον να εκθέση ο συγγραφεύς. Εκτενέστατα δε εκτίθενται και τα κατά την βασιλείαν Ρωμανού του Β' και των τέκνων αυτού κατέχοντα 30 σελίδας. και όμως εν τη ιστορία της περιόδου ταύτης ουδεμία γίνεται μνεία του σημαντικωτάτου γεγονότος της εις Αθήνας μεταβάσεως του Βασιλείου Β', του μόνου Βυζαντινού αυτοκράτορος του ανελθόντος εις την Ακρόπολιν Αθηνών. Σπουδαία έλλειψις, υπό έποψιν ιδίως εθνικήν παιδαγωγικήν, του βιβλίου τούτου είναι και η εξής. Η ιστορία εν τούτω εκτίθεται μετά πολλής ψυχρότητος, ως ξηρά' μάλλον χρονογραφία η διδασκαλία εθνικής ιστορίας. και η τοιαύτη ψυχρότης ιδίως εν τη ιστορία των εκκλησιαστικών πραγμάτων και του πνευματικού εν γένει βίου και η αδιαφορία, μεθ' ης παρακολουθεί ο συγγραφεύς την εξιστόρησιν αυτών, κινδυνεύει να περιβάλη αυτά διά μορφής λίαν σκιεράς. Βε-

Βεβαίωςδενεννοούμενχάριν θρησκευτικών και παιδαγωγικών λόγων ν' αποκρύπτωνται ιστορικαί αλήθειαί" αλλ' εξ άλλου δεν πρέπει να λησμονώμεν ότι αν ηιστορίαυπόκαθολικήν έποψιν είναι πιστή εικών σύμπαντος του ανθρωπίνου βίου παριστώσα αυτόν υπό πάσας αυτού τας φάσεις και μορφάς, τούτο ουδόλως σημαίνει ότι η ιστορία εν τοιαύτη καθολικότητι και κατά το άπειρον αυτής πλάτος και βάθος δύναται να είναι καταληπτή εις πάσαν ηλικίαν και εν παντί βαθμώ διανοητικής παιδεύσεως. οι εν τοις Γυμνασίοις διδασκόμενοι την ιστορίαν, μανθάνοντες τα γενικώτερα κεφάλαια αυτής, ανάγκη ν' αντιλαμβάνωνται τουανθρωπίνουβίου εν τω γενικώ ουσιωδώς πνευματικώ χαρακτήρι αυτού, ενώτοθετικόν είναι πάντοτε το αληθές, το αγαθόν και το καλόν, τα ο εναντία τούτων αποτελούσι το αρνητικόν της ιστορίας στοιχείον. Εντεύθεν δε ατοπώτατόν τι συμβαίνει εν τη διδασκαλία της ιστορίας και εναντιώτατον τω διδακτικώ αυτής σκοπώ, οπόταν ο νους του μαθητού κατατρίβηται ενώπιον μικρών και ταπεινών εικόνων, εις ας ένεκα των ανθρωπίνων ελλείψεων και κακιών καταπίπτει ενίοτε η ιδέα του μεγάλου και υψηλού. Αι μεγάλαι και υψηλα θρησκευτικαί αλήθειαι εν βιβλίω διδακτικώ δεν πρέπει να παρίστανται υπό τον πεζόν, ενίοτε σχολαστικόν τύπον, ους ενίοτε περιβάλλονται εν τη πορεία του ιστορικού βίου, και ο συγγραφεύς της ιστορίας δύναται χωρίς να θυσιάση ιστο ρικάς αληθείας να μη ποιήται λόγον περί λεπτολόγων θρησκευτικών συζητήσεων μετ' αδιαφορίας και ψυχρότητος, αλλά πάντοτε υπό πνεύμα γενικώτερον, μετ' ευσεβούς θρησκευτικού αισθήματος και διαφέροντος παριστών τα πράγματα υπό την θετικήν και αρνητικήν αυτών όψιν.

ούτως ο συγγραφεύς η έδει παντελώς να μη μνημονεύση η υπό πνεύμα όλως διάφορον να εκθέση τας περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος συζητήσεις εν οις ιστορεί τα κατά την βασιλείαν του Μιχαήλ Παλαιολόγου και του Ανδρονίκου του Β'. Ε ν γένει δε έπρεπεν ο συγγραφεύς ολιγώτερον μεν να διατριβή περί την λεπτομερή αφήγησιν των εν Κωνσταντινουπόλει διηνεκώς αναφυομένων και ανακινουμένων ζητημάτων και την άλλην ιστορίαν της αυλής, να επιστήση δε περισσότερον την προσοχήν αυτού εις την ιστορίαν του καθόλου βίου του Ελληνικού έθνους εν τη Βυζαντινή ιστορία και την υπό παγκόσμιον έποψιν παράστασιν της εν τη ιστορία θέσεως του χαρακτήρος και της σπουδαιότητος του Βυζαντινού κράτους και του εν αυτώ μεσαιωνικού βίου. Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ

το έργον του Έλληνος γεωγράφου Εκθέσεις κριτώντωνδιδακτικών βιβλίων: Έκθεση του Ν.Κ.Σπαθή για τις γεωγραφίες της μέσης εκπαίδευσης (1888)

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ

. . . και όμως δεν υπάρχει ελληνική χώρα ευλογώτερον αξιούσα όλην τηνημετέρανπροσοχήν εις την κατάστασιν αυτής παρά την Μακεδονίαν. Βεβαίως μέχρι προ 15 έτι ενιαυτών, αφ' ότου εσκήνουν αι Μούσαι επί το Πίερον μέχρις Αλεξάνδρου του μεγάλου και εντεύθεν μέχρι της εν Βυζαντίω μακεδονικής δυναστείας και έκτοτε μέχρι της μεγάλης των Ελλήνων επαναστάσεως καιτωνκαθ' ημάς χρόνων, εις ουδενός έχει επέλθει τον νουν να είπη ότι η Μακεδονία δεν είνε χώρα ελληνική, και ηδυνάμεθα να καραδοκώμεν εν ησυχία το πλήρωμα του χρόνου, καθ' ον έμελλε να επανέλθη αύτη εις τους μητρικούς κόλπους" αλλ' από 15 ήδη ετών η σλαυϊκή προπαγάνδα εποφθαλμιάσασα και αυτήν, ήγειρεν αξιώσεις υπέρ των σλαύων, επιτυχούσα δε να καταστήση το άγιον όρος στρατήγιον αυτής, διασαλπίζει ότι δεν υπάρχουσιν Έλληνες εν Μακεδονία, αλλά βούλγαροι, και αν υπάρχουσιν και ολίγοι Έλληνες μέλλουσι να καταποθώσι καιούτοιυπότωνσλαύων και δυστυχώς η σλαυϊκή προπαγάνδα κατώρθωσε δι' εξεωνημένου τύπου και παντοίων ενεργειών να πεισθώσι μεν πολλοί ευρωπαίοι ότι η Μακεδονία είνε σλαυϊκή, όθεν ουδέν το κωλύον και να γίνη κληρονομια σλαυϊκού τίνος βασιλείου, να εμβάλη δε εις απελπισμόν και των ημετέρων τινάς αρξαμένους ήδη να φοβώνται μη τα δύο τρίτα αυτής απώλοντο διά την Ελλάδα τέλειον εκσλαυϊσθέντα, ως εκείνοι διαδίδουσιν. ευτυχώς τα πράγματα δενέχουσιν ούτω"διότι ου μόνον καθ' ημάς αλλά και κατά φιλαλήθεις ευρωπαίους, ειδικώς περί την εθνολογίαν της Μακεδονίαςασχοληθέντας, οίοιεισινοι κ.κ. Σίνβετ, Αμί-Βουέ, Ριαγγόνης, ο γεωγράφος Κείπερτ και ο άγγλος πρόξενος Μέρσαλ, μόλις τα τρία όγδοα των χριστιανών της Μακεδονίας είνε βούλγαροι, αλλά και ούτοι έχουσι την φυσιογνωμίαν ελληνικήν και διαφέρουσι σφόδρα των πέραν του Αίμου βουλγάρων. Αλλά που θα καταντήση το πράγμα, όταν ημείς δεν αντιπράττομεν προς τας σλαυϊκάς ενεργείας; πώςδεθααντιπράξωμεν

μεν αγνοούντες την Μακεδονίαν ; Εντεύθεν, δήλον το έργον του Έλληνος γεωγράφου.

[

]

Η Μακεδονία πρέπει να περιγράφηται οία όντως εστί, παρισταμένου μεν εναργώς του επικαίρου της θέσεως και του σπουδαίου της χώρας διά τα υψηλά όρη, τους μεγάλους ποταμούς και τας ευρείας κοιλάδας και πεδιάδας, εικονιζομένων δε των εν αυτή φυλών και δηλουμένου του σχετικού πληθυσμού ουχί κατά τους ασπόνδους ημών εχθρούς η τους αργυρωνήτους αυτών δημοσιογράφους, αλλά κατά τας εκθέσεις εμβριθών μακεδόνων η φιλελλήνων αλλοδαπών, να μη λείπη ο από της εικόνος και η διαγραφή της ηθικής των μακεδόνων και υλικής καταστάσεως. Αλλ' ο κ. Μ. ούτε την ορογραφίαν ούτε την υδρογραφίαν σκιαγραφεί της Μακεδονίας, ει και εδικαιούτο αύτη και άνευ του προειρημένου λόγου να τύχη αμφοτέρων, ως ελληνική χώρα μεγάλη, το μεν εμβαδόν μόλις απολειπομένη κατά το 1/3 του ελληνικού Βασιλείου, τον δε πληθυσμόν ίση σχεδόν προς αυτό. δεν ιχνογραφεί εν ιστορική περιλήψει ούτε το παρελθόν μεγαλείον αυτής ούτε την παρούσαν κατάστασιν ουδέ προσέχει το παράπαν τον νουν εις τους ελληνικούς πληθυσμούς. [] Αλλά τί λέγω ! ο κ. Μ. δεν αναφέρει ουδ' αυτής της Μακεδονίαςενταύθατο όνομα διότι αντ' αυτής διδάσκει τους παίδας τας τρείς αυτόθι οθωμανικάς γενικάς διοικήσεις Θεσσαλονίκης, Κρουσόβου και Βιτωλίων.

[

]

Περιττόν να προσθέσωμεν ότι ουδείς γίνεται λόγος περί των εν Μακεδονία διδασκαλείων και των κατ' αύτην ελληνικών σχολείων και γυμνασίων, ουδέ περί της σπουδαιοτάτης τοποθεσίας, του Άθω ως προςτονελληνισμόν. τη αληθεία και ευρωπαίος τις γεωγράφος, αδιάφορος προς την πρόοδονκαιτους πόθους του έθνους ημών, γράφων δε χάριν αναγνωστών βουλομένων να έχωσι γενικήν τινα ιδέαν περί των χωρών του Λεβάντε, δεν θα έγραφε ψυχρότερον.

[

]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Γ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

. . . ο κ. Γ. Β. καλεί ελληνικήν χερσόνησον πάσαν την από Ταινάρου μέχρι του κόλπου του Φιουμίου και των εκβολών του Δουναβίου (σελ. 44) εκτεινομένην χώραν, συμπεριλαμβάνων μάλιστα και αυτήν την Ρουμουνίαν (σελ. 46)· αλλ' ημείς αμφιβάλλομεν σφόδρα, αν έχομεν το δικαίωμα να πράξωμεν τούτο. οι μεν αρχαίοι Έλληνες διά πάσαν ταύτην την χερσόνησον ουδέν είχον όνομα κοινόν, ουδ' εχαρακτήρισάν ποτε αυτήν πάσαν ως ελληνικήν χώραν οι δε καθ' ημάς ευρωπαίοι γεωγράφοι, ονομάζοντες αυτήν αείποτε βαλκανικήν χερσόνησ

σον από των Βαλκανίων ορέων, εκάλουν ενίοτε και ελληνοτουρκικήν εν όσω οι τούρκοι κατείχον ακόμη αμέσως η εμμέσως πάσας τας από Δανουβίου μέχρι Θεσσαλίας χώρας, οι δε Έλληνες τας εντεύθεν μέχρι Ταινάρου- αλλ' αφ' ότου τας πλείστας των χωρών εκείνων απώλεσεν η Τουρκία, ελευθερωθείσας η χειραφετηθείσας, (Ρουμανίαν, Σερβίαν, Βουλγαρίαν, ανατολικήν Ρουμηλίαν, Μαυροβούνιον, Βοσνίαν και Ερζεγοβίνην), οι γεωγράφοι εκείνοι έπαυσαν να καλώσιν αυτήν ελληνοτουρκικήν, και καλούσι νυν μόνον Βαλκανικήν. ονομάζουσι δε νυν οι αυτοί και ελληνικήν χερσόνησον τμήμα μόνον εκείνης, το από Ταινάρου μέχρι του Ακροκεραυνίου ακρωτηρίου προς ΒΔ. και του μυχού του κόλπου της Θεσσαλονίκης προς ΒΑ. ευλόγως, διότι τα 9/10 των οικούντων πάσας ταύτας τας χώρας είνε αναντιρρήτως Έλληνες. αν θέλωμεν εκ φιλαυτίας εθνικής να μεταθέσωμεν την τελευταίαν ταύτην γραμμήν επέκεινα των δύο τούτων σημείων, δυνάμεθα ίσως να διευθύνωμεν αυτήν βορειότερον από των εκβολών του Δρίλωνος μέχρι του ακρ. έσχατα Αίμου η Αιμονίου, αλλ' όχι και περαιτέρω χωρίς να οφλισκάνωμεν γέλωτα" διότι μέχρι μεν ΣκάρδουκαιΟρβήλουκαι Αίμου, των χωριζόντων τας εντεύθεν από των επέκεινα χώρας, οιΈλληνες εν Ηπείρω, Αλβανία, Μακεδονία και απάση τη Θράκη εισί πολυάριθμοι και ο ελληνισμός επιδρά ουκ ολίγον, έχομεν δε υπέρ ημών και τον ιστορικόν λόγον, ότι από της ιδρύσεως της ελληνικής αυτοκρατορίας μέχρι τηςυπότων οθωμανών καταλύσεως αυτής (476—1453) κατείχομεν οι Έλληνες μάλλον η ήττον διαρκώς και ενεμόμεθα αυτάς" αλλά διά τας επέκεινα αυτών χώρας, τας από Σκάρδου και Ορβήλου και Αίμου, τίνα παρόντα πραγματικόν η τίνα ιστορικόν λόγον έχομεν, ώστε να καλώμεν και εκείνας ελληνικάς; οι μαυροβούνιοι, οι βόσνιοι, οι ερζεγοβίνιοι, οι ρουμούνοι και οι βούλγαροιεισινέθνη

αμιγή πλέον ελλήνων, και συγκροτούσιν οι μεν ανεξάρτητα κράτη, οι δε σχεδόν ανεξάρτητα" και οι μεν νυν παροικούντες εν αυτοίς Έλληνες ευάριθμοι όντες μάλλον εκφυλίζονται αυτοί η εξελληνίζουσιν εκείνους" οι δε βυζαντινοί ήτοι ουδέποτε υπέταξαν τας χώρας αυτών η υποτάξαντες επί βραχύ μόνον και ασθ νώς διετήρησαν. εν τω όλω της ευρείας ταύτης χερσονήσου πληθυσμώ εκείνοι μεν πάντες μετά και των οθωμανών συμποσούνται εις 20.000.000,οιδε Έλληνες πάντες μετά και των εκτός του βασιλείου ομογενών εις 5 το πολύ εκ τομμύρια" πώς άρα δυνάμεθα να έχωμεν την αξίωσιν να ονομάζηται εξ ημών απαξάπασα η χερσόνησος μέχρις Ίστρου και Καρπαθίων; Α ν φανώμεν άξιοι τούτου, θα δοθή η ονομασία" διότι αύτη επιβάλλεται διά των πραγμάτων. Ανυπόστατοι δε αξιώσεις προκαλούσι τον γέλωτα η τον οίκτον, και αληθώς φιλόπατρις είνε ο εξαίρων μόνον τα αληθή δικαιώματα της πατρίδος του,ουχί δε ο δι' αγυρτικών η ακρίτων φωνασκιών επάγων εκείνα. Δυνάμεθα ο εν τη προκειμένη περιστάσει, μηδενί λείποντες τα πρωτεία του αναδόχου, να καλώμεν την χερσόνησον ως οι ευρωπαίοι από του όρους βαλκανικήν, τοδεαπόΤαινάρου

ρου μέχρις ακροκεραυνίου ακρωτηρίου και των εσχάτων του Αίμου τμήμα αυτήςελληνικήνχερσόνησον.

[

]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΒΑΣΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

. . . Μέλλων να περιγράψη την Τουρκίαν ο ελλην σχολικός γεωγράφος διστάζει τω όντι αν πρέπει να διαιρέση αυτήν κατά τας υπαρχούσας διοικητικάς διαιρέσεις, όπερ η καθ' ημάς γεωγραφία απαιτεί, η κατά τας συστατικάς χώρας της τουρκικής αυτοκρατορίας, αίτινες διαφέρουσι μάλιστα τους έλληνας, περί ελληνικών. και οι μεν πλείους των διαγωνιζομένων προυτίμησαν το δεύτερον, και διελόντες την τουρκικήν επικράτειαν εις τας χώρας Αλβανίαν, Ήπειρον, Μακεδονίαν, Θράκην κ.τ.λ. κατέτεμον κατ' αυτάς την περιγραφήν της" τουναντίον δε ο κ. Χαμ. διείλε την Τουρκικήν επικράτειαν κατά την ενεστώσαν διοικητικήν διαίρεσιν και περιέγραψεν αυτήν κατά νομούς, διοικήσεις καιυποδιοικήσεις (βιλαέτια, σαντζάκια, και καϊμακαμλίκια). ο δε κ. Βασακόπουλος κατανοήσας ότι διά μεν του πρώτου τρόπου ουδέν μανθάνει ο διδασκόμενος περί τηςενεστώσηςδιοικητικής διαιρέσεως της Τουρκίας, διά δε του δευτέρου, ότι ουδ'ακούεικαν τα τοσούτον πάντα λόγιον διαφέροντα ονόματα, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη κ.τ.λ., παντελώς τότε εκλείποντα εκ του μέσου, ετεμε τρίτην οδόν, διείλε δηλαδή ούτος την τουρκικήν επικράτειαν εις τας συστατικάς αυτής ιστορικάς χώρας, Ήπειρον, Μακεδονίαν, Θράκην κ.τ.λ., και αναγράψας έπειτα τας ενεστώσας εις εκάστην αυτών διοικητικάς διαιρέσεις και υποδιαιρέσεις, εποίησε κατ' αυτάς την περιγραφήν της. Αλλά και η μέθοδος αύτη, ήτις είνε αναντιρρήτωςαμείνωντωνδύοπροειρημένων, έχει καθ' εαυτήν το ελάττωμα ότι η τοσαύτη της επικρατείας κατάτμησις αυξάνει σφόδρατωνονομάτωντην πληθύν και δυσχεραίνει πολύ την εκμάθησιν. —· Καθ'ημάςτοορθότερονείνε να περιγράφηται η Τουρκία κατά τας συστατικάς αυτής χώρας, είταδευπό την περιγραφήν εκάστης αυτών να γίνηται διά βραχέων μνείαονομαστίτων νομών και των διοικήσεων και των υποδιοικήσεων, εις ας η χώρα τα νυν διήρηται υπό της οθωμανικής κυβερνήσεως. Εν Αθήναις τη 14 Μαΐου 1888. ο

εισηγητής Ν. Κ. ΣΠΑΘΗΣ καθηγητής του εν Αθήναις Λυκείου

η προσφιλής μας Μακεδονία Γεωγραφία της Ελλάδος και των υποδούλων τη Τουρκία ελληνικών χωρών του I. Ν.Λάζου για τα δημοτικά σχολεία (1888)

. . . Έ δ α φ ο ς . το έδαφος της Ελλάδος είναι εύφορον, αλλά καλλιεργείται απλώς και ως έτυχε, ουχί επιστημονικώς, πλην του εδάφους της Πελοποννήσου και των Ιονίων νήσων. Επίσης τα όρη της Ελλάδος είναι κατάφυτα υπό χρησιμωτάτων δένδρων, αλλ' εγκαταλελειμμένων εις την φυσικήν των ανάπτυξινκαιεις την διάθεσιν των κακοήθων πυρπολητών. Ε μ π ό ρ ι ο ν . Επειδή η Ελλάς περικυκλούται υπό θαλάσσης εκ τριών μερών, σχηματιζούσης πολλούς κόλπους, ως είδομεν, και ασφαλεστάτους λιμένας, ενεργείται αρκετόν εμπόριον διά των πολλών ιστιοφόρων και ατμοπλοίων της. έτι δε πολλά πλοία και ατμόπλοια ξένων εθνών επισκέπτονται τους λιμένας της χάριν της σταφίδος, του οίνου, των σύκων και των μεταλλείων της. Σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή δ ύ ν α μ ι ς . εν καιρώ ειρήνης διατηρεί περί τας 30 χ. στρατού, εν καιρώ όμως πολέμου άπαντες οι από το 21 μέχρι του 45 ετους είναι στρατιώται, ώστε δύναται περί τας 300 χ. να παρατάξη.έτιδεκαι ναυτικόν έχει καταρτίσει αξιόλογον. Α ν ά π τ υ ξ ι ς . Η Ελλάς εις τους αρχαίους χρόνους υπήρξεν η πηγή τηςαναπτύξεωςκαιτουεμπορίου,διό και πλουσιωτάτη κατέστη. εν αύτη υπήρξανοιμέγιστοι του κόσμου φιλόσοφοι, ρήτορες, καλλιτέχναι, ζωγράφοι και στρατηγοί, αλλά συν ταις αλλεπαλλήλαις υποδουλώσεσι το παν απώλεσεν Ό τ ε δε ηλευθερώθη, επεδόθη εις την πρώτην τακτικήν της,καιεντόςολίγου χρόνου επροχώρησεν εις ευάρεστον σημείον αναπτύξεως και προχωρεί γιγαντιαίοις βήμασι. Κ ά τ ο ι κ ο ι . Η Ελλάς αναλόγως της εκτάσεως είναι αραιώς κατωκημένη. Κατοικείται δε υπό 2 εκατομ. ψυχών ασχολουμένων εις την γεωργίαν, κτηνοτροφίαν, βιομηχανίαν, ναυτιλίαν και το εμπόριον. Πολλοί Έλληνες ενεργούσιν εις άλλα κράτη μέγα εμπόριον, εξ ου καθίστανται πλουσιώτατοι και ωφελούσι πολυειδώς και πολυτρόπως την ιδιαιτέραν πατρίδα των, ιδρύοντες

διάφορα εκπαιδευτήρια και φιλανθρωπικά καταστήματα, π.χ. το Πανεπιστήμιον, την Ακαδημίαν, το Μετσόβειον Πολυτεχνείον, τα Ολύμπια, το Αρσάκειον, το Βαρβάκειον, τας Τριανταφυλλειδίους Γεωργικάς Σχολάς και πλείστα Θ ρ η σ κ ε ί α . οι Έλληνες έχουσι την καλλιτέραν θρησκείαν, ήτις ονομάζεται Ανατολική ορθόδοξος Χριστιανική Θρησκεία.

[....]

Προς Α. της Ηπείρου και Αλβανίας και προς Β. της Θεσσαλίας κείται η προσφιλής μας Μακεδονία, ην καραδοκούσιν οι πάντες. Εκτείνεται ο αυτη προς Β. μέχρι Σερβίας και Βουλγαρίας, προς Α. μέχρι Θράκης και προς Ν. με χρι Θεσσαλίας και Αιγαίου πελάγους.

[

]

Π ό λ ε ι ς . η Θεσσαλονίκη (πάλαι Θέρμη) ονομασθείσα εκ του ονόματος της συζύγου του βασιλέως Κασσάνδρου, παρά τον μυχόν τουΘερμαϊκού κόλπου έχουσα λαμπράν θέαν, ευθείας οδούς παρά την παραλίαν, Γυμνάσιον, Διδασκαλείον, πολλά ελληνικά και Δημοτικά Σχολεία, βιομηχανίαν, ασφαλέστατον λιμένα και μέγα εμπόριον, διότι είναι ο μόνος λιμήν, δι' ου διέρχονται ταπροϊόντατηςΑσίαςουμόνον εις την Μακεδονίαν, αλλά και εις τας προς Β. ταύτης κειμένας χώρας· διό κατέστη το όνειρον πάντων των πέριξ κρατών, τα οποία διά παντοίων μέσων προσπαθούσι να την αρπάξωσι της Τουρκίας. Αλ η Ελλάς ουδέποτε θα στέρξη την ελληνικωτάτην Μακεδονίαν να ίδη προσαρτωμένην εις άλλο έθνος, διότι χάριν αυτής εθυσιάσθη και θυσιάζεται καθ' εκάστην εξοδεύσασα τον τελευταίον οβολόν της. ' Η πόλις αύτηενούταιμετηνΕυρώπην διά σιδηροδρόμου και κατοικείται υπό 90 χ. κ. των πλείστων Ελλήνων, τωνδελοιπών Εβραίων και Οθωμανών. ΝΑ. ταύτης κείται η Χαλκιδική χερσόνησος, ένθα υπήρχον αι πάλαι ονομασταί πόλεις, Όλυνθος, Ποτίδαια και Στάγειρα, η πατρίς του σοφού Αριστοτέλους. ΒΑ. της Θεσσαλονίκηςείναιαι Σέρραι επί ευφορωτάτης πεδιάδος παραγούσης σίτον, βάμβακα και καπνά, έ-

η παράλιος πόλις Καβάλα, εξάγουσα εξαίρετον οίνον. Προς ο. της Θεσσαλονί κης κείνται αι πόλεις Ιαννιτσά, Βοδενά, με λαμπρά σχολεία και 15 χ. κ., Νιάουσα παράγουσα λαμπρόν οίνον, Βέρσια έχουσα μικράν βιομηχανίαν, Κοζάνη λουμένους εις το εμπόριον και την γεωργίαν, Αχρίς παρά την ομώνυμον λίμνην, πια παρά την αυτήν όχθην με 30 χ. κ.

οι Τούρκοι είνε εν γένει ανεπιτήδειοι προς πάσαν διανοητικήν ανάπτυξιν Γεωγραφία τουΑ. I. Αντωνιάδη για τα Ελληνικά σχολεία (1888)

. . . οι Τούρκοι, σοβαροί το ήθος και υπερήφανοι, την δε φύσιν ρωμαλέοι καιεύσωμοι,είνεμαχιμωτάτη φυλή. άρχοντες δε των άλλων φυλών αγερώχως και την μωαμεθανικήν θρησκείαν (το σουννιτικόν δόγμα) πρεσβεύοντες, ανέχονται μεν τας άλλας θρησκείας, αλλά πιέζουσι τους αλλοθρήσκους υπηκόους, ους καλούσι περιφρονητικώς γκιαούριδες και ραγιάδες, ήτοι απίστους καιαγέληνκτηνών. Η δε πολυάριθμος εν τη Οθωμ. αυτοκρατορία Ελληνική εκκλησία διοικείται εν μεν τη Ασία και τη Αφρική υπό των πατριαρχών Αλεξανδρείας, Ιεροσολύμων και Αντιοχείας" εν δε τη Ευρώπη υπό του πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, όστις έχει εν αυτοίς τα πρωτεία,επικαλείται δε οικουμενικός. Η γλώσσα των Τούρκων, διάλεκτος τις ούσα της τουρκεστανικής γλώσσης, στερείται εκφράσεων προς δήλωσιν τεχνικών και επιστημονικών όρων και εννοιών, και είνε εν γένει γλώσσα πτωχή και τραχεία" αλλάκαιοι Τούρκοι είνε εν γένει ανεπιτήδειοι προς πάσαν διανοητικήν ανάπτυξιν. ουδέν ήττον μετά το πέρας της Ελληνικής επαναστάσεως αξιεπαίνως απεπειράθησαν να διοργανώσωσι την δημοσίαν εκπαίδευσιν προς διάδοσιν ωφελίμωνκαιεπιστημονικών γνώσεων, τω δε 1846 ίδρυσαν εν Κωνσταντινουπόλει και πανεπιστήμιόν τι" αλλά πολύ δεν προώδευσαν. εν δε ταις καλαίς τέχναις ό,τι οι Τούρκοι κατώρθωσαν είνε η επιτυχής απεικόνισις η γλυφή αψύχων πραγμάτων της φύσεως, οίον ανθέων, αραβουργημάτων κ.τ.τ., και η κτίσις κομψών τζαμιών μετά χαριέντων μιναρέδων, παραβόλως υψηλοδμήτων.

τα νεώτερα ονόματα ουδέν άλλο είνε η παραφθορά των αρχαίων Πρόλογος του Α.Ι.Αντωνιάδη στο εγχειρίδιον της συγχρόνου γεωγραφίας

για

τα

γυμνάσια (1888)

. . . εξέθηκα την σύγχρονον γεωγραφίαν, αλλά συμπεριέλαβονκαιτην παλαιάν, όπου ενόμισα ταύτην χρήσιμον προς κατανόησιντηςιστορίαςκαιτων αρχαίων συγγραφέων, η συντελούσαν άλλως προς δείξιν της προόδουτουημ τέρουέθνους,πάλαι τε και νυν. Ηθέλησα να περισυναγάγω πάσας τας γνώσεις εκείνας, αίτινες καθιστώσι δήλην την ακμήν η κατάπτωσιν του Ελληνισμού, χρωσιν εθνικήν, ικανήν διά της αληθείας και της εναργούς των πραγμάτων εκθέσεως να εμποιήση εις τους παίδας των Ελλήνων πεποίθησιν εφ' εαυτούς και φρόνημα. εσημείωσα μετά προσοχής ταύψητωνορέων,ένθαέστησαντο πάλαι την έδραν αυτών οι θεοί και τανύν άδουσι τα αρρενωπά άσματα αυτών οι ορεσίβιοι οπλίται, και τα μήκη των ποταμών, ων το μεγαλείονδενάφησενα κοιμηθή του λαού η φαντασία' εζήτησα πανταχού να καταδείξω πώς τα νεώτερα ονόματα ουδέν άλλο είνε η παραφθορά των αρχαίων μετά πολλών δε μόχθων ερευνών και εις πολλούς οχληρός γινόμενοςεσημείωσατουςεκασταχού Ελληνικούς πληθυσμούς τανύν, και το πάλαιταςαναρίθμουςαποικήσεις·δεν αφήκα τόπον λόγου άξιον ένθα δεν προσέθηκα το εις αυτόν αναφερόμενον ιστορικόν η μυθολογικόν γεγονός, και εν γένει πανταχού παρενέβαλόν τι δυνάμενον να δώση εις τον φιλόπονον διδάσκαλον νύξιν, όπως καταστήσηεπαγωγόντης γεωγραφίας το μάθημα. Προς τούτο δε πλείστα μετεχειρίσθην βοηθήματα ημεδαπά τε και ξένα, προσπαθών να μη υπερβώ το εξ αρχής διαγραφέν σχέδιον, όπως το έργον έχη την εις τα διδακτικά βιβλία αναπόφευκτον συμμετρίαν.

πρέπει ο Έλλην εν τω γυμνασίω ναδιδαχθή την αληθή αυτού κατάστασιν ΠρόλογοςτουΑ.Ι.Αντωνιάδη στην Γεωγραφίαν της Ελλάδος και των Ελληνικών χωρών για τα γυμνάσια (1888)

ΟρθότατατοΥπουργείον της Εκπαιδεύσεως εν τω νεωτάτω των μαθημάτων προγράμματι ώρισε να διδάσκηται εν τη πρώτη τάξει του γυμνασίου «γεωγραφία της Ελλάδος και των Ελληνικών χωρών». Τω όντι ου μόνον εύλογον είνε πας τις να μανθάνη της ιδίας πατρίδος την γεωγραφίανεκτενώς,αλ-

πλείστοι δυστυχώς παρ' ημίν υπό προλήψεων αγόμενοι, η δηλητηριαζόμενοι υπό κρίσεων ξένων δυσμενών, έχουσι περί του εαυτών έθνους δοξασίας μη όρθάς· αναμεμιγμένοι ο ενίοτε μετά πείσματος εις τα πολιτικά κρίνουσι περί του μελλοντος της μεγάλης πατρίδος κακονούστερον και αυτών των ασπονδοτάτων ημών εχθρών, των Ρουμούνων, λέγω, και Βουλγάρων. ούτω π.χ. δενείνε παράδοξον νακούση τις ότι τα 2/3 της Μακεδονίας δεν είνε Ελληνικά, εν φ εις την Μακεδονίαν οι πλείστοι των Βουλγάρωνουδένάλλοείνεηεργάταιεις τα κτήματα των Ελλήνων, τα 4/5 των πόλεων, ένθα και μόνον υπάρχει πολιτισμός, είνε ελληνικώτατα, και εις αυτό δε το 1/4 τα σχολεία είνε Ελληνικά" κατά δε τον Ιταλόν Βιαγκόννην, όστις «διατρέξαςαπάσαςταςεπαρχίας της ευρωπαϊκής Τουρκίας ως μηχανικός των σιδηροδρόμων συνέταξεν ακριβεστάτας και λεπτομερείς στατιστικάς εν Μακεδονία οικούσιν Έλληνες, Κουτσόβλαχοι και Αλβανοί (έξελληνισθέντες) και Έλληνες Βουλγαρόφωνοι 1.160.000»· εξουαριδήλωςκαταφαίνεται πόσον επικρατών είνε εν Μακεδονία ο Ελληνισμός. εν Κρήτη πολλοί φρονούσιν ότι υπάρχουσι Τούρκοι" και όμως ουδείς μωαμεθανός αυτόχθων εκεί γινώσκει την γλώσσαν των Τούρκων, είνε δε παντες ελληνικώτατοι την καταγωγήν. Πλείστοι νομίζουσιν ότι εν τη Μικρά Ασία δεν υπάρχουσιν ειμή 1 1 / 2 εκατομ. Ελλήνων το πολύ' και όμωςοεν Τραπεζούντι χρηματίσας πρόξενος Κύριος Φουντούλης με διεβεβαίωσεν ότι κατ' ερεύνας γενομένας επιτοπίως μόνον εις τα 3/4 της βορείου παραλίας της

Μ. Ασίας υπάρχουσι 270.000 ελληνογλώσσων. Πόσοι νομίζουσιν ότι ο πληθυσμός της Ελληνικής φυλής δεν φθάνει τα 4 εκατομ. ! ενώ ο εν Πάτραις πρόξενος της Αγγλίας Κος Φ. Μαρσάλ μετ' ακριβείς μελέτας αποφαίνεται ότι εις την Θράκην μόνον είνε 900.000 Ελλήνων. Τοιαύται πλαναι ολέθριαι εις το μέλλον του έθνους ήτο ανάγκη, και ανάγκη μεγάλη, ναποσκορακισθώσιν εγκαίρως. Μόνη δε η στατιστική και η γεωγραφική επιστήμη είνε δυνατόν να κατορθώση τούτο. Διότι όταν ο Έλλην γινώσκη επισταμένως ότι εν τω Αιγαίω αναμφισβητήτως έχει τους επιδεξιωτάτους ναύτας, ότι εις τας περί αυτό πόλεις πάντες σχεδόν οι επιστήμονες, πάντες οι έμποροι και μεγαλοκτηματίαι, είνε Έλληνες, άλλο φρόνημα θέλει ενστερνισθή και μετ' άλλης πεποιθήσεως θέλει εργασθή προς αποκατάστασιν του ιδίου έθνους. Βεβαίως δεν πρέπει και τα ελαττώματα του έθνους ημών ναποκρύπτωνταί" αλλ' εξάπαντος πρέπει ο Έλλην εν τω γυμνασίω να διδαχθή τηναληθήαυτού κατάστασιν, όπως έχη όπλα ναντιτάξη κατ' εκείνων, οίτινες εμπαθέστατα πολεμούσι το γένος ημών και τα όπλα ταύτα μόνον ακριβής γεωγραφία της Ε λ λάδος και των Ελληνικών χωρών δύναται να παράσχη. και όμως ομολογούμεν ότι το έργον τούτο είνε δυστυχώς λίαν δυσχερές" διότι της μεν Ελλάδος έχομεν οπωσδήποτε στατιστικήν και ικανάς περί αυτής δυνάμεθα ελευθέρως να πορισθώμεν γνώσεις" αλλά περί των Ελλήνων της Τουρκίας και των Ελληνικών παροικιών το πράγμα έχει άλλως" διότι άλλοι άλλα λέγουσιν, είτε εκ συμφέροντος είτε εκ πλάνης, εκ μονογραφιών δε μόνον, εφημερίδων και πληροφοριών εμπόρωνηπεριηγητών παρατηρητικών ηδυνήθην ναρυσθώ τα εις εμέ αναγκαιούντα. Πλείστον δε μοι εχρησίμευσεν ιδίως ο πίναξ των Ελληνικών χωρών του διασήμου γεωγράφου Κίπερτ, ο υπό του Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελλ. γραμμάτων εκδοθείς, και τούτον πρέπει να έχη προ οφθαλμών ο μέλλωνναδιδάξη το εγχειρίδιόν μου καθηγητής. Ωσαύτως δε δεν πρέπει να λείπηεκτων γυμνασίων ο υπό του αυτού ατλαντογράφου συνταχθείς πίναξ του Μακεδονικού Ελληνισμού, της Ευρώπηςκαιτωνδύοημισφαιρίων"έτιδεοεπίσημοςτης Κυβερνήσεως. σθείς όμως λίαν ευσυνειδήτως και ταλαιπώρως αληθώς, ελπίζω ότι θέλω τύχει επιεικείας παρά των γινωσκόντων τουλάχιστον μετά πόσων μόχθων είνε δυνατον να κατορθωθή εν Ελλάδι η γεωγραφική ακρίβεια.

εκ φύσεως προωρισμέναι ναποτελέσωσιν εν κράτος Γεωγραφία της Ελλάδος και των Ελληνικών χωρών του Α.I.Αντωνιάδη για τα γυμνάσια (1888)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Οι καθ' ημάς Έλληνες διαιρούνται εις αυτονόμους, υποδούλους καιαποικους"τωνδεχωρών, ας οικούσιν, αι μεν είνε Ελληνικοί, αι δε ξέναι. 2. Ελληνικός δε χώρας λέγοντες εννοούμεν ου μόνον εκείνας, αίτινες είνε σήμερον κτήμα των Ελλήνων, αλλά και εκείνας, όσαι ανήκουσαι άλλοτέ ποτε ειςτοΕλληνικόν έθνος, έχουσι και νυν έτι τους πλείστους των κατοίκων Ε λ ληνας. 3. Κατά ταύτα ελληνικαί χώραι είνε" α') το βασίλειον της Ελλάδος, όπερ οικούσιν οι αυτόνομοι Έλληνες, β') Η Ήπειρος, η μεσημβρινή Αλβανία, η Μακεδονία, η Θράκη και πάσα η Μικρά Ασία μέχρι Τίγριδος και Συρίας κα Παλαιστίνης, έτι δε αι περί αυτήν νήσοι, εν αις πάσαιςοικούσινΈλληνεςυπό τονοθωμανικόνζυγόν. 4. Ελληνικαί δε παροικίαι η ελληνικαί κοινότητες λέγονταιοιαλλαχού τηςοικουμένηςδιατρίβοντες Έλληνες, συνδεδεμένοι δε μετά της κοινής πατρίδος διά των αρρήκτων δεσμών της κοινής καταγωγής, της θρησκείας και γλώσσης, έτι δε των κοινών πόθων και προσδοκιών. ΣΗΜ. α'. η Ελληνική χερσόνησος μετά της Μικράς Ασίας τοσούτον γειτονεύουσι και τοσούτον ομοιάζουσι κατά το κλίμα και υπό τοσούτον συγγενών και ταυτά φρονούντων και δοξαζόντων λαών κατωκούντο το πάλαι, κατοικούνται δε και την σήμερον, ώστε φαίνονται οιονεί εκ φύσεως προωρισμέναι ναποτελέσωσιν εν κράτος" τούτο δε και εγένετο σχεδόν επί Δαρείου, Αλεξάνδρου του Μεγάλου, της μεγάλης Ελληνικής αυτοκρατορίας (476 - 1453) και των οσμανιδών έπειτα. ΣΗΜ. β'. Ε ν παραρτήματι θέλομεν περιγράψη και τας μη ελληνικάς τώρα πλέον χώρας της Ελληνικής χερσονήσου, ήτοι την Β ο υ λ γ α ρ ί α ν ,

Ρ ο υ μ ο υ ν ί α ν , Σ ε ρ β ί α ν , το Μ α υ ρ ο β ο ύ ν ι ο ν και την Ε ρ ζ ε γ ο β ί ν η ν μετά της Β ο σ ν ί α ς " ου μόνον διότι αύται ανήκον άλλοτε εις την Ελληνικήν αυτοκρατορίαν, αλλά και διότι οι νυν εν αυταίς Έλληνες υπερέχουσιν ως τα πολλά των εγχωρίων κατά τε τας επιστήμας και την εμπορικήν άμα και βιομηχανικήν δεξιότητα. άλλως δε και καθ' εκάστην σχεδόν γίνεται λόγος περί ο μ ο σ π ο ν δ ί α ςπασών των εν τη ελληνική χερσονήσω αυτονόμων επικρατειών υπό την ηγεμονίαν της Ελλάδος.

ο Ελληνικός λαός Γεωγραφία της Ελλάδος και των Ελληνικών χωρών του Α.I.Αντωνιάδη για τα γυμνάσια (1888)

. . . ο Ελληνικός λαός είνε λιτός, ζωηρός, σκληραγωγημένος και εύθυμος μεν εις τα νοτιώτερα, τας νήσους μάλιστα, σοβαρός δε εις τα βόρεια. Αλλ' άπαντες αγαπώσι τον εν υπαίθρω χορόν, όστις είνε δυνατός εν Ελλάδι, ένθα τον μεν χειμώνα συχνά βλέπομεν τον ήλιον, το δε θέρος δροσίζει το στήθος η αύρα του πελάγους. τα αφελή δημοτικά άσματά του θαυμάζονται υπό των απανταχού λογίων, και ο ευφάνταστος ιστορικός Μένδελσων ομολογεί ότι ο Ε λ ληνικός χορός είνε ωραιότερος του ευρωπαϊκού. Εις την τεχνικήν μόνον μουσικήν μένομεν ακόμη οπίσω, αν και φωναί καλαί δεν λείπωσιν. Ασχολείται δε κυρίως ο Έλλην εις την γεωργίαν και κτηνοτροφίαν, ευδοκιμών πολύ και εις το εμπόριον και την ναυτιλίαν, εν η μάλιστα δύναται να καυχηθή ότι έχει τους πρώτους ναύτας του κόσμου, τους λιτωτάτους και σωφρονεστάτους τουλάχιστον (20 χιλιάδας" μετά δε των της δούλης Ελλάδος 32 χιλιάδας). Βιομηχανίαν δε έχομεν την εγχώριον (τον αργαλειόν), παράγουσαν χονδρά μάλλινα και βαμβακερά πανία, τάπητας τεχνικούς (χαλιά" εν Τριπόλειιδίως)καικλινοσκεπάσματα. Μεγάλα όμως εργοστάσια μόλις έχομεν ολίγα, οίον εν Πειραιεί και Φαλήρω κλωστήρια, χαρτοποιείον, υφαντήριον, οινοπνευματοποιείον και σιδηρουργεία μεγάλα, οία τα του Βασιλειάδου και Τζών Μακ Δούαλ, εν οις και μικρά ατμόπλοια κατασκευάζονται, εν Σύρω βυρσοδεψεία, εν Πάτραις και Στηλίδι κλωστήρια και μύλους ατμηλάτους του αλεύρου, εν Καλάμαις μεταξουργεία (φθίνοντα νυν), και ει τι τοιούτον" έχει δε η τε Κυβέρνησις εν Σαλαμίνι δεξαμενήν πλωτήν προς καθαρισμόν των βασιλικών πλοίων, και η εν Σύρω Ελληνική ατμοπλοϊκή εταιρεία νηωλκόν καθαιρούσαν τα εμπορικά σκάφη.

η δογματικώς έξωθεν παρεισαγομένη πατριωτική επίδειξις Κρίση για τα αναγνωστικά βιβλία του δημοτικού σχολείου που υποβλήθηκαν στο διαγωνισμό του 1886 (1888)

. . .ως δεύτερον δε μέρος αυτού* εζήτησε το Υπουργείον «Σκηνογραφίας εκ της ελληνικής επαναστάσεως». Ταύτα λέγουσα η υπουργική προκήρυξις δεν εννοείβεβαίως συστηματικήν ιστορίαν του ιερού αγώνος, αλλά ζωηράν και εις την παιδικήν αντίληψιν σύμφωνον παράστασιν των κυριωτέρων αυτού σκηνών. διαφέρον αυτού, αναγκαίον είνε να καταβληθή πολλή προσοχή. είνε μεν αληθές ότι τα γεγονότα είνε καθ' εαυτά ελκυστικά, αλλ' η ηλικία, δι' ην προωρίσθη το βιβλίον έχει τας ιδίας αυτής απαιτήσεις και ίδιον τρόπον του αντιλαμβάνεσθαι των ιστορικών συμβάντων και αισθάνεσθαι αυτά. αι λεπτομέρειαι των μαχών και η έκθεσις των πολιτικών συνδυασμών, η ψυχρά αφήγησις των καθ' έκαστα, οι πολλοί αριθμοί και αι φορτικαί περιγραφαί, τα γενικά συμπεράσματα και η μη εξ αυτών των πραγμάτων αφ' εαυτής απορρέουσα, αλλά δογματικώς έξωθεν παρεισαγομένη πατριωτική επίδειξις, ταύτα πάντα δεν είνε αρμόδια διά ταύτην την ηλικίαν. Απ' εναντίας δε διά παίδας δέκα και ένδεκα ετών χρειάζονται εικόνες, ζωηρώς διά μεγάλων γραμμών εσχεδιασμέναι, επεισόδια εμφαντικά και γοητεύοντα, ανέκδοτα χαρακτηριστικά, διαγραφή χαρακτήρων επιφανών, εν επικρατήσει του βιογραφικού μάλιστα τρόπου της διηγήσεως, κραταιαί αντιθέσεις και ισχυραί συγκινήσεις. Μόνον τότε δύναται ο παις να ωφεληθή και διδαχθή, πάσα δε αλλοία έκθεσις, κατ' ανάγκην αντιπαρερχομένη ανωφέλητος διά ταύτην την ηλικίαν, πρέπει να επιφυλαχθή διά την συστηματικήν διδασκαλίαν της ιστορίας εν ταις ανωτέραις τάξεσι του ελληνικού σχολείου και του γυμνασίου. Δυστυχώς ουδείς των τεσσάρων, οίτινες υπέβαλον αναγνώσματα εκ του

* του αναγνωστικού της Δ τάξης του δημοτικού.

Ηροδότου εις τον διαγωνισμόν, ανέλαβε κατά τοιαύτας αρχάς να συντάξη το δεύτερον μέρος του αναγνωσματαρίου. Προς απόδειξιν τούτου θα ήρκει ν' αναφέρωμεν, ότι άπαντες έχουσι βάσιν της συνοψίσεως αυτών τας συνήθως φερομένας ιστορίας της επαναστάσεως, ιδίως δε την του Μενδελσώνος Βαρθόλδυ, την του Σ. Τρικούπη, την του Α. Σούτσου, την του Κ. Παπαρρηγοπούλου. δεν εννοούμεν δε ότι παραλαμβάνουσιν εκ των ιστοριών τούτων τα εκτιθέμενα, διότι τούτο είνε μάλλον επαίνου η ψόγου άξιον, αλλά θέλομεν να είπωμεν ότι παρακολουθούσιν αυτήν την διατύπωσιν των ειρημένων συγγραφέων, ότι ως το πλείστον αντιγράφουσιν αυτολεξεί τα κείμενα αυτών κατ' εκλογήν. Αλλ' όμως είνε γνωστόν, ότι οι ιστορικοί εκείνοι δεν έγραψαν διά παίδας ανήβους. Κατά ταύτα λοιπόν ευρίσκομεν εσφαλμένην αυτήν την βάσιν της εργασίας των διαγωνιζομένων.

[

]

εν Αθήναις τη 9 Απριλίου 1888. ο

Πρόεδρος της επιτροπής I. ΠΑΝΤΑΖΙΔΗΣ

τα

μέλη ΣΠ. ΛΑΜΠΡΟΣ Φ. Δ. ΓΕΩΡΓΑΝΤΑΣ ΧΑΡΙΣΙΟΣ ΠΑΠΑΜΑΡΚΟΥ Δ. ΒΙΚΕΛΑΣ

οι δε μαθηταί χασμώνται ακούοντες Πρόλογος του Χ.Π.Οικονόμου στο γεωγραφικό αναγνωσματάριο Ελλάς για τα δημοτικά σχολεία (1888)

Η σημαία της νέας παιδαγωγικής, ήτις κατά τους τελευταίους χρόνους υψώθη εν τη διδασκαλία των άλλων μαθημάτων των ημετέρων δημοτικών σχολείων, υψώθη και εν τω μαθήματι της Γεωγραφίας. Αλλ' ό,τι μέχρι σήμερον εγένετο υπέρ της Γεωγραφίας, εγένετο μόνον ως προς την μέθοδον. ως προς την ύλην ουδέν επράχθη. εν βλέμμα αρκεί να ρίψη τις εις το πλήθος όντως των γεωγραφικών εγχειριδίων, άτινα εσχάτως ανεφάνησαν εις τον ορίζοντα των δημοτικών σχολείων, όπως πεισθή περί της αληθείας των λόγων μου. Η αυτή αηδία, η αυτή ξηρά αρίθμησις ονομάτων πόλεων, ορέων, ποταμών κλπ. διήκει δι' όλων των βιβλίων. το μόνον δε νέον είναι τα καλλωπισμένα εξώφυλλα,οι πομπώδεις μεθοδικοί τίτλοι και ολίγαι μ ο υ ν τ ζ ο ύ ρ α ι αντιπροσωπεύουσαι πιθανώς εικόνας. δεν πρέπει λοιπόν να απορή τις σήμερον διά την τοιαύτην κατάπτωσιν του μαθήματος της Γεωγραφίας, καθ' ην οι μεν διδάσκαλοι αηδιάζουσι διδάσκοντες αυτό, οι δε μαθηταί χασμώνται ακούοντες, αφ' ου τοιαύτη ύλη, εν τοιαύτη μεθοδική διατάξει παρεσκευάσθη διά τα σχολεία του λαού. Η τοιαύτη κατάστασις νομίζω ότι πρέπει πλέον να παύση. ό,τι δε είναι σήμερον αηδία και κόλασις διά τους μαθητάς και τον διδάσκαλον, πρέπει ταχέως να γείνη χαρά και απόλαυσις. Η νέκρωσις και η φθίσις, αίτινες βασιλεύουσι σήμερον εν τω μαθήματι της Γεωγραφίας πρέπεινααποσκορακισθώσιν εκτων σχολείων και να διαλάμψη εν αυτοίς η ζωή και η υγεία. να κατανοηθή δε καλώς η αρχή ότι το μεν γ ρ ά μ μ α φ ο ν ε ύ ε ι , το δε π ν ε ύ μ α ζ ω ο γ ο ν ε ί και να παρασκευασθώσι βιβλία και τον διδάσκαλονενθουσιάζοντακαιτον μαθητήν ψυχαγωγούντα. Η ξηρά ονοματολογία, ήτις από πολλού ανυψώθη εις βαθμόν επιστήμης επίζηλον, πρέπει να θεωρηθή πνευματικός θάνατος των μαθητών, να διανοιχθώσι δε οι οφθαλμοί αυτών εις παν ό,τι ωραίον και μέγα, ουσιώδες και περίεργον κέκτηται η ημετέρα πατρίς και να παρασκευασθώσιν, όπως παρατηρώσι και εξετάζωσι τα πάντα μετ' αληθούς φιλοσοφικού νου. η Γεω-

Γεωγραφία πρέπει να γείνη το αγαπητότερον μάθημα εις τους Ελληνόπαιδας. Η δε εξέτασις του πατρίου εδάφους πρέπει να γείνη και λεπτομερής και τελεία. την τελειοτέραν διάγνωσιν του εδάφους της πατρίδος θεωρώ στενοτέραν συνδεσιν ημών προς αυτήν. Εκ της συνδέσεως δε ταύτης και μόνης πηγάζει η ιερά προς την πατρίδα α γ ά π η .

διά ταξειδίων φανταστικών Πρόλογος των Κ. Γ.Καραντζίνα και Δ.Ν.Κουτσουλόπουλου στην Γεωγραφίαν της ελευθέρας Ελλάδος για τα δημοτικά σχολεία (1888)

θημάτων, της ιστορίας και της φύσεως, κέκτηται μεγάλην σημασίαν εν τη διδασκαλίατουδημ. σχολείου, όχι μόνον διότι είνε αναγκαιότατον εφόδιον εν τω πρακτικώ βίω παντός ανθρώπου, αλλά και διότι η γνώσιςκαιηεξέτασιςτης ιδίας πατρίδος και εν γένει του κατοικητηρίου του ανθρώπου θέτει εις κίνησιν ολόκληρον τονσυρμόν των ευγενών ενδιαφερόντων αυτού. Τότε όμωςτούτοεκπληροί τον διπλούν αυτού σκοπόν, όταν ο μαθητής δεν περιορίζηται εις ξηράν αποστήθισινονομάτωντωνπόλεων, των ορέων, του αριθμού των κατοίκων, του ύψους των ορέων κλπ., αλλά διά της φαντασίας του ανέρχεται όρη, κατέρχεται ειςταςκοιλάδας, εισέρχεται εις τας πόλεις, αντιλαμβάνεται της προόδου αυτών υπόοικονομικήν καικαλαισθητικήν έποψιν, ανευρίσκει τα αίτια της κακοδαιμονίας η της ευημερίας αυτών, περιφέρεται εις τας πεδιάδας, εξετάζει το έδαφος, ζητεί συγκοινωνίαν, ίσταται προ των μεγάλων έργων της φύσεως και τέχνης, όπως εκφράση τον θαυμασμόν του και απονείμη σεβασμόν εις τους παραγαγόντας ταύτα κλπ. Προς τον διπλούν λοιπόν τούτον σκοπόν παρέχομεν το ανά χείρας εγχειρίδιον, όπερ θέλει χρησιμεύση διά τους τροφίμους της Δ τά ξεως των ηνωμένων σχολείων και διά τους της Γ' των πλήρων και των εχόντων πλείονας των δύο διδασκάλων. Ε ν αρχή προετάξαμεν και τους κυριωτάτους πυρήνας της πατριδογραφίας μετά υποδείγματος διά τα δύο πρώτα έτη. Εκτός τούτου το προ των οφθαλμών εγχειρίδιον κέκτηται και το μέγα μεθοδικόν πλεονέκτημα, ότι ο μαθητής κατορθώνει διά ταξειδίων φανταστικών, μηαπεχόντων πολύ της πραγματικότητος, να μανθάνη την γεωγραφίαν της Ελλάδος και δι' ενός μεγάλου, του περίπλου της γης, όλας τας χώρας αυτής μετά των σπουδαιοτέρων εργων της φύσεως η της τέχνης του ανθρώπου.

επροτιμήσαμενναλάβωμεν ως ορμητήριον το κέντρον της Πελοποννήσου, τον νομόν Αρκαδίας, ακολούθως διηυθύνθημεν εις τους άλλους νομούς κατά την σειράν «Αρκαδίας — Λακωνίας — Μεσσηνίας — Αχαϊοήλιδος — Αργολιδοκορινθίας — (Αρκαδίας)». έκαστον σχολείον, εννοείται, ότι ως ορμητήριον θα έχη πάντοτε τον νομόν εις ον ανήκεί" τούτο όμως κατ' ουδέν κωλύει τον διδάσκαλον να ακολουθήση κατά την ανωτέρω σειράν το ταξείδιόν του. ούτω λ.χ. εάν ο διδάσκαλος ευρίσκεται εις τον νομόν Μεσσηνίας, μετ' αυτόνθαεισέλθηειςτον Αχαϊοήλιδος λαμβάνων την εν τω βιβλίω, ως άνω εξετέθη, ακολουθουμένην σειράν. το αυτό συμβαίνει και εν τω δρομολογίω της Στερεάς «Αττικοβοιωτίας — Φθιώτιδος και Φωκίδος — Αιτωλίας και Ακαρνανίας [=Φθιώτιδος και Φωκίδος] — Λαρίσσης — Τρικκάλων (Θεσσαλίας) — Άρτης (Ηπείρου)», με την διαφοράν ότι θα αναγκασθή να κάμνη μικρόν περίπλουν των παραλίων, όταν δεν ορμάται εκ της Αττικοβοιωτίας διά να λάβη το εν τω βιβλίω δρομολόγιον. ούτω λ.χ., εάν ορμάται εκ της Ακαρνανίας θα πλεύση τον Κορινθιακόν κόλπον και θα φθάση διά του σιδηροδρόμου εις Αθήνας. — Εις τας νήσους ουδεμία δυσκολία εφίσταται, διότι εκεί τα δρομολόγια ενεργούνται δι' ατμοπλοίων.

κατά μίμησιν των εν τοις σχολείοις της Γερμανίας διδασκομένων Γυμνασιακή Παιδαγωγική του Ι.Πανταζίδη (1889)

6. ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ

. . . Αλλ' οσονδήποτε και αν έχωσι στενήν προς άλληλα σχέσιν τα δύω ταύτα μαθήματα, όσην ανάγκην και αν έχη της ιστορίας η διδασκαλία της γεωγραφίας, και μάλιστα της πολιτικής, όσον απαραίτητος και αν είνε η γεωγραφία κατά την διδασκαλίαν της ιστορίας, η εν ενί και τω αυτώ μαθήματι συνένωσις και ταυτόχρονος διδασκαλία των δύω μαθήσεων, ήτις εν Γερμανία έγεινε προς απόπειραν, απεδείχθη αλυσιτελής. Όθεν ανάγκη η διδασκαλία των δύω τούτων μαθημάτων — εξαιρείται η αρχαία γεωγραφία— να είνε κεχωρισμένη, να διδάσκωνται δηλ. κατά χωριστάς ώρας, αδιάφορον αν υπό ενός και του αυτούηυπόδιαφόρων διδασκάλων. Εκείνο το οποίον παρά πάντων θεωρείται ωςωφέλιμονείνεναμημεταβάλλονται μήτε εν τη αυτή τάξει, μήτεενταις άλλαις τάξεσιν, ει δυνατόν, οι διδάσκαλοι εκατέρου του μαθήματος,αλλάνα υπάρχωσιν ειδικοί αυτών διδάσκαλοι. Διότι αι γνώσεις αι γεωγραφικαίδενείνε δυστυχώς κτήμα πάντων, και αν δε υποτεθώσιν υπάρχουσαι επί τοσούτον, εφ' όσον και αι ιστορικαί, η προσήκουσα κατά την διδασκαλίαν εκατέρου μαθήματος μέθοδος δεν είνε τι κοινόν εις πάντας. α'.Διδασκαλία

της

Γεωγραφίας

Πολλάκις ελάβομεν αφορμήν να θρηνήσωμεν διά την παρ' ημίν κακήν διδασκαλίαν πολλών μαθημάτων, αλλ' ουδεμία διδασκαλία, εξαιρουμένηςτης των γαλλικών, είνε τοσούτον ελεεινή και τοσούτον άκαρπος, όσον η διδασκαλία της γεωγραφίας" αγεωγραφητότεροι άνθρωποι ημών των Ελλήνων, των διελθόντων, εννοώ, διά της μέσης εκπαιδεύσεως, αγνοώ αν υπάρχουσιν άλλοι" διότι καιανευρίσκωνταιπαρ' ημίν λόγιοι τίνες γνωρίζοντες ολίγην γεωγραφίαν, τούτο οφείλεται εις την ευφυΐαν, την πείραν και την εξ άλλων αφορμών ιδιαιτέραν μελέτην, ουχί δε εις την εν τοις σχολείοις ημών διδασκαλίαν. και όμωςεντοις προγράμμασι των ημετέρων σχολείων, έτι δε και εν ταις κατωτέραις τάξεσι

των γυμνασίων υπάρχουσιν ώραι ιδιαίτεραι αναγεγραμμέναι προς διδασκαλίαν της γεωγραφίας, ίσως όχι ολιγώτεραι των εν τοις εκπαιδευτηρίοις τωνάλλων ευρωπαϊκώνεθνών.τιςείνεολόγος λοιπόν της τοσαύτης καχεξίας του μαθήματος τούτου; Αναντιρρήτως ουδείς άλλος η η έλλειψις ικανών, ευσυνειδήτων και ευμεθόδων διδασκάλων και των προς την διδασκαλίαν ταύτην απαραιτήτων μέσων, γεωγραφικών πινάκων δηλ., καλών εγχειριδίων, υδρογείων σφαιρών κ.ά. Μόλις επ' εσχάτων ήρχισε να βελτιώνηται η τοιαύτη κατάστασις χάρις εις την πρόνοιαν του προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων Συλλόγου και την γενναιότητα φιλογενούς ανδρός, του κ. Ζαφειροπούλου, δαπανήσαντος ικανά προς έκδοσιν χρησίμων γεωγραφικών πινάκων. Α ς ελπίσωμεν δε ότι τούτο θέλει κινήση και την φιλοτιμίαν των διδασκάλων και των αρμοδίων αυτών επιτηρητών, ίνα καταστή οπωσούν γόνιμος η διδασκαλία του εις πάντα άνθρωπον οπωσούνπεπαιδευμένον αναγκαίου τούτου μαθήματος. Ε π ί ταύτη τη ελπίδι θέλομεν σκιαγραφήση εν συντόμω τα της διδασκαλίας της γεωγραφίας.

Περί της πρώτης διδασκαλίας της γεωγραφίας υπάρχουσιν εν χρήσει δύω μέθοδοι, η μεν αρχαιοτέρα, η αναλυτική, η από των καθ' όλου εις τα καθ' έκαστον- η δε νεωτέρα, η συνθετική, η από των καθ' έκαστον επί τα καθ' όλου. Κατά την πρώτην μέθοδον θεωρείται η γη ως μέρος του πλανητικού συστήματος, ως μεγάλη σφαίρα, εν τοιαύτη η τοιαύτη σχέσει προς τον ήλιον, περί ον κινείται" και διδάσκονται οι δεκαετείς η δωδεκαετείς παίδες το σχήμα της γης, τους πόλους, τους παραλλήλους και μεσημβρινούς, τους πολικούς και τροπικούς κύκλους, τας ζώνας, την εκλειπτικήν, τας κινήσειςτηςγης,εξωναι ημέραικαινύκτες και αι ώραι του έτους, κ.τ.τ. έπειτα περί της επιφανείας αυτής, περί των ωκεανών, ηπείρων, θαλασσών, κόλπων, ακρωτηρίων, νήσων κ.τ.τ.,

ο διδασκόμενος. Η άλλη μέθοδος, ήτις εγεννήθη αφ' ότου επεκράτησεν εν τη παιδαγωγία και διδακτική η σωτήριος αρχή του να προβαίνη η διδασκαλία από των γνωστών εις τα άγνωστα, από των απλουστέρων εις τα συνθετώτερα,απότωνευκολωτέρων εις τα δυσκολώτερα, ακολουθεί οδόν όλως αντίθετον. Κατά ταύτην την μέθοδον διδάσκεται ο μικρός παις πρώτον τας πρώτας αρχάς, τα πρώτα στοιχεία της γεωγραφίας, εκείνας δηλ. τας γνώσεις, τας οποίας δύναται ο μαθητής εξ ιδίας αντιλήψεως να μάθη, επομένως την γεωγραφίαντηςιδίαςαυτού πατρίδος, της ιδίας αυτού χώρας, οίον, τί εστι πεδιάς, όρος, ποταμός (όχθαι, πηγαί, εκβολαί), χώρα, χωρίον, πόλις (οδοί, πλατείαι της πόλεως), λιμήν, κόλπος, νήσος, πορθμός, ισθμός· έπειτα ανατολή, δύσις, βορράς, μεσημβρία, ταύτα δε πάντα ου μόνον εκ της παρατηρήσεως της περί αυτόν φύσεως, ήτις παρέχει τα πλείστα τούτων των γεωγραφικών στοιχείων, αλλά και επί του πίνακος, ούτως ώστε να διδαχθή ο παις να διακρίνη αυτά ταύτα και επί χάρτου παριστ νόμενα, και να εισαχθή ούτως βαθμηδόνειςτηνενεπιγνώσειανάγνωσιντων

γεωγραφικών πινάκων. Προς την διδασκαλίαν ταύτην ανάγκη να υπάρχωσιν εν τω σχολείω ειδικοί χάρται της ιδιαιτέρας πατρίδος, της μεν ευρυτέρας έντυ ποι, π.χ. πλην του της Ελλάδος, οι της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδος, των νήσων, της Θεσσαλίας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Θράκης, της Μ. Ασίας, της δε στενωτέρας πατρίδος, π.χ. της Λακωνίας,τηςΑχαΐας, της Αττικής, του κόλπου του Βώλου και της Μαγνησίας κ.ά.τ. δύνανται και οφείλουσι να παρασκευάζωσιν οι διδάσκαλοι της γεωγραφίας ειδικωτάτους πίνακας επί μείζονος κλίμακος ουχί πλέον εντύπους, αλλά χειρογράφους, όπερ δεν είνεακατόρθωτονουδέπαρ' ημίν. Τέλος επειδή πας άνθρωπος πεπαιδευμένος οφείλει να γινώσκη ακριβώς την γεωγραφίαν της πατρίδος αυτού, θα ήτο ευχής έργον, αν κατά το τέλος τη διδασκαλίας της γεωγραφίας, εισήγετο η διδασκαλία της γεωγραφίας της Ε λ ληνικής χερσονήσου εν τη δυνατή λεπτομερεία και ακριβεία" διότι αι περί αυτής γνώσεις όσας έλαβον κατά το πρώτον έτος είνε λίαν ανεπαρκείς. προς τούτο όμως απαιτείται να έχωμεν εγχειρίδιον κατάλληλον και ακριβές και προ πάντων διδασκάλους ικανούς της γεωγραφίας. Διότι είνε πολύ περίεργον πράγμα ότι παρ' ημίν, αν και η γεωγραφία είνε προ πολλού εισηγημένη εις πάντα τα παντός είδους σχολεία του κράτους, ουδείς εμορφώθη ειδικός και ικανός διδάσκαλος της γεωγραφίας, εν ω πολλοί ενεφανίσθησαν συγγραφείς αυτής. Η αιτία του περιέργου τούτου φαινομένου είνε ότι τα μεν εγχειρίδια της γεωγραφίας ευκόλως συγγράφονται κατά μετάφρασιν εκ τίνος ξένου εγχειριδίου, γινομένην ενίοτε και υπό ετέρου παρά τον φαινόμενον συγγραφέα" η δε διδασκαλία απαιτεί μελέτην και κόπον και παιδαγωγικήν ευφυΐαν και άσκησιν. ουκ ολίγον δε συντελεί εις την έλλειψιν ειδικών διδασκάλων και τούτο, ότι το μάθημα θεωρείται τοσούτον πάρεργον, ώστε είτε καλώς είτε κακώς διδαχθώσιν αυτό οι μαθηταί, είνε αδιάφορον, διό και αναλαμβάνουσι την διδασκαλίαν αυτούάνθρωποιανίκανοι,βέβαιοι όντες ότι ουδείς θα ελέγξη αυτούς διά την τοιαύτην ανικανότητα. θα είπη τις ίσως, και πού ν' αποκτήσωσι την ικανότητα ταύτην; εν τω Πανεπιστημίω δεν υπάρχει έδρα γεωγραφίας. Α νείνεηδενείνε αναγκαίαησύστασις τοιαύτης έδρας εν τω ημετέρω Πανεπιστημίω, άλλος λόγος. αλλ' ίνα διδαχθή η στοιχειώδης γεωγραφία η εν τοις ημετέροις γυμνασίοις απαιτουμένη, δεν είνε χρεία και τόσον μεγάλης σπουδής, ώστε να αφιερώση τις όλον τον βίον του εις τούτο το έργον, ως άλλος τις Ρίττερ η Κίπερτ, η ο ημέτερος μακαρίτης Στ. Σταθόπουλος, ο πρώτος εκδώσας παρ' ημίν προ 40 ετών ευμέθοδον γεωγραφίας εγχειρίδιον, αλλ' αρκεί να θυσιάση ολίγον χρόνον από των άλλων εργασιών του εις μελέτην εκτενεστέρων τε και ακριβεστέρων γεωγραφικών συγγραμμάτων και πινάκων, και αν είνε οπωσούν μεθοδικός και μνημονικός, καταρτίζεται πολύ ικανός και χρήσιμος διδάσκαλος της

γεωγραφίας. Ημείς γνωρίζομεν συγγραφέα γεωγραφικόν δοκιμώτατον όλως αυτοδίδακτον.

[ 6'.

] Ιστορία

σχολεία μετά την εθνικήν αποκατάστασιν κατά μίμησιν των εν τοις σχολείοις της Γερμανίας διδασκομένων. Διότι προ της επαναστάσεως και αι άρισται παρ' ημίν Σχολαί δεν περιελάμβανον την ιστορίαν εις τα διδακτέα μαθήματα, όπως και εν τη δυτική Ευρώπη επί πολύν χρόνον κατά τας παρελθούσας εκατονταετηρίδας εδιδάσκοντο την ιστορίαν ουχί ως ίδιον μάθημα, αλλ' εκ της προς

ιδίας μελέτης. και τούτο δεν αποδεικνύει ότι οι μαθηταί των σχολείων εκείνων ήσαν ανιστόρητοι, διότι το είδος τούτο της ιστορικής μελέτης παρείχε μεν ίσως αποσπασματικάςιστορικάςγνώσεις, αλλ' ενετύπωνεν αυτάς βαθέως εις την μνήμην και καθίστα σαφείς και ακριβείς. ουχ ήττον ήδη από των αρχών της 18ης εκατονταετηρίδος έγεινεν επαισθητή ιδιαιτέρα διδασκαλία της ιστορίας εν Γερμανία, από δε της αρχής της παρούσης εκατονταετηρίδος μετά τα παθή ματα των Γερμανών υπό των Γάλλων, κατά γενικήν απαίτησιν εισήχθη πανταχού κυρίως προς εξέγερσιν του εθνικού αισθήματος. ούτως εισήχθη και παρ' ημίν κατά μίμησιν.

Αλλά πώς εδιδάσκετο η ιστορία; Παρ' ημίν μεν κυρίως ειπείν ουδέποτε εδιδάχθη η ιστορία κατά ωρισμένον τι σύστημα και ωρισμένην μέθοδον. το μάθημα τούτο εθεωρήθη πάντοτε εκτωνπαρέργων, και μόνον δυνατόν ειπείν εδιδάχθη εκεί και τότε, όπου και ότε έτυχε καθηγητής τις να έχη ιδιαιτέραν προς το μάθημα τούτο κλίσιν και επιτηδειότητα,καιειςτοιαύτην δε περίστασιν οι μαθηταί ολίγον τι εγεύθησαν του μαθήματος, ενθουσιασθέντες ίσως εκ τίνων παραδόσεων, μαθόντες περιεργότερα τινά και θαυμασιώτερα γεγονότα, και ευχαρίστως ασχοληθέντες μετά του καθηγητού αυτών. το αγαθόν τούτο είνε έτι σπανιώτερον όπου δεν υπάρχε ίδιος καθηγητής του μαθήματος της ιστορίας, αλλ' αναλαμβάνει αυτό ο διδάσκαλος των ελληνικών η των γαλλικών. Περί μεθόδου και συστήματος ουδέ λόγος έγινε ποτέ παρ' ημίν (πλην της εν έτει 1846 προσωπικής έριδος μεταξύ Γ.Γ.Παππαδοπούλου και Κ. Παπαρρηγοπούλου). άλλως έχει το πράγμα εν Γερμανία, όθεν ημείς παρελάβομεν την διδασκαλίαν του μαθήματος τούτου. εκεί αφ' ου απεφασίσθη η εισαγωγή ιδίου μαθήματος της ιστορίας, εφιλοτιμήθησαν οι καθηγηταί και οι συγγραφείς να μεταδώσωσι τας ιστορικάς γνώσεις κατά ωρισμένην τινά μέθοδον και κατά σύστημα άλλοτε άλλο, αλλά πάντοτε κατά τι σύστημα.

Η κριτική διά της σμίλης αυτής εισεχώρησεν εις την εξέτασιν ιστορικών γεγονότων η του βίου ανδρών όλως εθνικών, βαθέως δηλ. ερριζωμένων εις την συνείδησιν του έθνους, γεγονότωνδεκαιανδρώνουσιωδώςεπιδρασάντωνκαι δυναμένων να επιδρώσιν υπό την παραδεδομένην μορφήν εις την διάπλασιν καλών χαρακτήρων, εις την ανάπτυξιν γενναίων αισθημάτων. Εισχωρήσασα η κριτική εις την εξέτασιν των τοιούτων γεγονότων εξηφάνισε την φυσιογνωμίαν αυτών την εθνικήν, κατέστρεψε τον εξαιρετικόν εκείνον και εξόχως διαπλαστικόν χαρακτήρα αυτών. Ίσως η κριτική ανεύρε την αλήθειαν διά της ερεύνης αυτής, αλλ' η τοιαύτη αλήθεια, δυναμένη ελευθέρως να κηρύττηταιαπότης πανεπιστημιακής έδρας, αφ' ης μόνον αλήθειαι πρέπει ν' ακούωνται, καλόν είνε ν' αποκρύπτηται από των μαθητών του γυμνασίου, ίναμηεκλείψηηηθική ωφέλειαηπροκύπτουσα εκ της επί πολύν χρόνον πιστευθείσης παραδόσεως. ούτοςείνεολόγος, δι' ον συγχωρούνται εν τη ιστορία και τα μυθικά ιστορήμ τα (φημηγορίαι; légendes, Sagen) όπως επλάσθησαν υπό του λαού προς διαμόρφωσιν ηθών, και ουχί μόνον προς απομνημόνευσιν των ξηρών γεγονότων.

[

]

Φρονούμεν λοιπόν ότι η μεν ιερά ιστορία έχει καλώς διδασκομένηενταις δύω κατωτάταις τάξεσι του ελληνικού σχολείου" τούτο δε ου μόνον ως στοιχείον της διδασκαλίας των ιερών (θρησκευτικών) μαθημάτων,άλλακαιως ιστορικόν μάθημα. Η ιστορία των Εβραίων, όπως εξιστορείται εν ταις ιεραί αυτών βίβλοις, είνε τοσούτον στενώς συνδεδεμένη προς την χριστιανικήν θρησκείαν, ώστε πας χριστιανός οφείλει να γινώσκη αυτήν. είνε δε τοσούτον σαφής, τοσούτον αφελής και τοσούτον αρμοδία εις την παιδικήν φύσιν, ώστε είνε το κράτιστον μέσον ίνα εισαχθώσιν οι παίδες από της σφαίρας των παραμ ενημέχρι τούδε ως παίδες έζησαν, εις την της ιστορίας, εις την των γεγονό των γεωγραφικώς και χρονολογικώς ωρισμένων. Εκτός δε τούτουηεντ ιστορία εκείνη αδιάκοπος εμφάνισις της ενεργείας του ενός και μόνου θεού, τουανταμείβοντοςτουςδικαίους και αγαθούς και τιμωρούντος τους κακού καιαδίκους,είνελίαν χρήσιμος εις την ηθικήν και θρησκευτικήν διάπλασ των παίδων του Ελληνικού σχολείου. Το αυτό ηθικόναποτέλεσμαέχει και ιστορίατηςΝέας Διαθήκης. Αλλ' η λοιπή ιστορική διδασκαλία η εν τω Ελλ. σχολείω ανάγκη να μεταρρυθμισθή, ως ημείς νομίζομεν, κατά τον εξής τρόπον. Είνε γνωστόν πόσον η παιδική ηλικία τέρπεται ακούουσα τα παραμύθια. Εάν λοιπόν την δίψαν ταύτην της παιδικής φαντασίας δύναται τις να καταπαύη διά υγιεινού τίνος και δροσιστικού ποτού, ενεργεί επί του πνεύματος των παίδων πολύ παιδαγωγικώς. Η ελληνική μυθολογίαείνεαναντιρρήτωςτο κάλλιστον δημιούργημα της ανθρωπίνης φαντασίας. Η φιλοκαλία, ήτις διέκρινε το ελληνικόν πνεύμα εις πάσαςαυτούταςεκδηλώσεις,αναφαίνεταιουχ ήττον ζωηρά και κατά την διάπλασιν των διαφόρων μύθων. ουδεμία ουδενός

έθνους μυθολογία δύναται να παραβληθή κατά την καλλονήν προς την ελληνικήν. εκ ταύτης λοιπόν της μυθολογίας, ήτις είνε εν των ουσιωδεστάτων στοιχείων του πνευματικού βίου των αρχαίων Ελλήνων, δύνανται να εκλεχθώσιν οι κάλλιστοι και κυριώτατοι μύθοι, να εκτεθώσιν όσον το δυνατόν αφελώς, ζωηρώς και εναργώς εις γλώσσαν εύληπτον εις μαθητάς του Ελλ. σχολείου, και να συνταχθή βιβλίον τι όμοιον μεν κατά τα λοιπά, πλην συντομώτερον του γερ

μανικού του Gustav Schwab (Die schönsten Sagen des classischen Alterthums) κεκοσμημένον και διά τίνων καλών εικονογραφιών, και τούτο να χρησιμεύση ως διδασκαλία ιστορική εν τη Β' τάξει. Οι μύθοι, οίτινες πρέπει να περιλαμβάνωνται εν τω βιβλίω τούτω είνε ο του Προμηθέως, του Δευκαλίωνος, τουΈλληνοςκαιτωνυιών αυτού, του Περσέως και των Περσειδών, του Η ρ α κλέους και των Ηρακλειδών, του Πέλοπος και των Πελοπιδών, οι Αττικοί μύθοι του Ερεχθέως και Θησέως, η εκστρατεία των Αργοναυτών, ο πόλεμος τωνεπτάεπίΘήβας (Θηβαϊκοί μύθοι), ο Τρωικός πόλεμος κατά τον Όμηρον καιτουςμεθ' Όμηρον. η ωφέλεια η εκ της διδασκαλίας ταύτης είνε ότι αποκτώνται γνώσεις μυθολογικαί απαραίτητοι εις την κατάληψιντουπνευματικού βίου των αρχαίων Ελλήνων, όστις, καθ' α είπομεν, είνε ο μόνος αρμόδιος προς διάπλασιν της παιδευομένης νεότητος. δεν υπάρχει δε ηλικία αρμοδιωτέρα εις ευχάριστον υποδοχήν και διατήρησιν των τοιούτων γνώσεων παράτηνπαι-

δικήν. Δευτέρα ωφέλεια είνε ότι ούτως αποκτάται και γεωγραφική τις γνώσις τουαρχαίου ελληνικού κόσμου, εάν ο διδάσκαλος δεν λησμονή να μεταχειρίζηται εκάστοτε και τους γεωγραφικούς πίνακας. "Ωστε διά τούτου του τρόπου βαθμηδόν εισάγονται οι παίδεςειςτηνελληνικήν ιστορίαν,επειδήκαιάλλως η μυθική αύτη ύλη είνε τα προηγούμενα της ελληνικής ιστορίας. Δύναται τις ν' αντείπη κατά της εισαγωγής του μαθήματος τούτουειςτο Ελλην. σχολείον, ότι η ελληνική μυθολογία είνε λίαναπροκάλυπτοςκαιπαρέχει σχέσεις θεών και ανθρώπων ουχί πολύ σεμνάς, και εν γένει τοιαύτας πράξεις, ταςοποίαςουδείςφρόνιμος παιδαγωγός θα θελήση να καταστήση γνωστάς εις τους παίδας. εις την αντίρρησιν ταύτην δύναται ν' απαντήση τις πρώτον μεν ότι ο μέλλων να συντάξη το εγχειρίδιον τούτο της μυθολογίας πρέπει να είνε τοσούτον επιτήδειος, ώστε χωρίς εντελώς να παραμορφώση τους μύθους,ναμη εξαίρη αυτών το άσεμνον, αλλά να διηγήται τα επικίνδυνα όσον το δυνατόν ανωδύνως, όπως κατορθώνει ο G. Schwab" έπειτα αν θέλωμεν κατά ταύτην την διδασκαλίαν ν' αποφεύγωμεν ό,τι θεωρούμεν ότι προσβάλλει τα σημερινά ημών ήθη, και εν γένει νομίζομεν επιβλαβή εις την ηθικήν διάπλασιν των μαθητών, πρέπει να εξορίσωμεν εκ των σχολείων και την ιστορίαν της Π. ο., εν η ομολογουμένως περιέχονται πράξεις προσκρούουσαι εις την σημερινήν ανατροφήν. Αλλά νομίζω ότι οι υπερβολικοί φόβοι, ους τίνες έχουσι περίτηςηθικήςανατροφής των παίδων από της ιεράς ιστορίας και από της ελληνικής μυθολογίας, δεν πρέπει να μας αποτρέψωσιν από της διδασκαλίας των δύω τούτων μαθημάτ

των, όταν αναλογισθώμεν ότι η παιδική φύσις η αθώα δεν διορά τα σκάνδαλα, ταοποίαημείς οι πεπειραμένοι ανακαλύπτομεν εις πολλάς πράξεις και λίαν ενίοτεσυγκεκαλυμμένας' αρκεί μόνον ο διδάσκαλος να θεωρή τα πράγματα ως φυσικά, ως ουδέν περιέχοντα κακόν, και ως ουδαμώς επομένως σκανδαλώδη — est modus ου μόνον dicendi, αλλά και docendi. το επικίνδυνον ειςτηνανατροφήν των παίδων είνε ουχί σκανδαλώδες τι διήγημα εκ της Π. Δ. η της Ελλ. μυθολογίας, αλλ' αι κακαί σχέσεις και συναναστροφαί και τα κακά παραδείγματα τα είτε εκ του διδασκάλου είτε εκ των συμμαθητών είτε εκ της οικογενείας και κοινωνίας. Μετά την διά της ιεράς ιστορίας και της ελληνικής μυθολογίας προπαρασκευήν του παιδικού πνεύματος έρχεται η κυρίως ιστορική διδασκαλία, η διδασκαλία δηλ. ιστορικών γεγονότων. Αλλ' εκ ποίας ιστορίας πρέπει να λαμβάνονται τα γεγονότα ταύτα, και πώς να προσφέρωνται εις τους μαθητάς; Ημείς δεναμφιβάλλομεν ότι η μεν ιστορία η διδακτέα εις ταύτην την βαθμίδαείνεη πάτριος, η ελληνική, διά πολλούς λόγους" πρώτον προς ταύτην πρέπει ο μαθητής όσον το δυνατόν πρωϊμώτερον να οικειωθή, έπειτα διότι αύτημέλλει να χρησιμεύση πολύ εις τας περαιτέρω σπουδάς, εις την ανάγνωσιν των ελλήνων συγγραφέων, και τρίτον διότι οι μελλοντες από του Ελληνικού σχολείου να μεταβώσιν εις τον πρακτικόν βίον προτιμότερον είνε να έχωσιν γνώσιν της πατρίου ιστορίας η της παντός άλλου έθνους. Περί δε του τρόπου, καθ' ον πρέπει να παραδίδηται η πάτριος ιστορία εις τους μαθητάς της γ' του ελληνικού σχολείου δεν έχομεν μίαν ωρισμένην γνώμην διότι και οι παιδαγωγικοί ανδρεί οι πραγματευθέντες περί της διδασκαλίας της ιστορίας εν ταις κατωτέραις γυμνασιακαίς τάξεσι δεν είναι πάντες σύμφωνοι. οι μεν φρονούσιν ότι η αρίστη μέθοδος του παραδίδειν την ιστορίαν

μενους ιστορίαν, είνε η βιογραφική, η μέθοδος δηλ. εκείνη, καθ' ην τα γεγονότα μιας τίνος εποχής συγκεντρούνται περί εν το εξοχώτερον πρόσωποντηςεποχής ταύτης ούτως, ώστε εν ω ο μαθητής φαίνεται ότι ουδέν άλλο μανθάνει η τας πράξεις ενός ανδρός, διδάσκεται την ιστορίαν μιας τίνος εποχής. ούτω π.χ μετά την εκ της μυθολογίας γνώσιν του τρωικού πολέμου και των αποτελεσμάτων αυτού συγκεντρούται η αρχαία ελληνική ιστορία περί τινα εξέχοντα πρόσωπα, οία τα εξής: Λυκούργος (σπαρτιατική πολιτεία), Αριστομένης (μεσσηνιακοί πόλεμοι), Σόλων, Πεισίστρατος, Μιλτιάδης, Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κίμων, Περικλής (πελοποννησιακός πόλεμος), Νικίας (Σικελικά), Αλκιβιάδης, Λύσανδρος, Θρασύβουλος, Σωκράτης, Ξενοφών (ανάβασις και κατάβασις των μυρίων), Αγησίλαος, Επαμεινώνδας, Φίλιππος, Δημοσθένης, Α λέξανδρος, κ.ου.κ. μέχρι της υπό των Ρωμαίων κατακτήσεως της Ελλάδος. Η ιστορία της Ελλάδος υπό τους Ρωμαίους ουδέν παρέχει διδασκαλίας άξιον εντωΕλληνικώ σχολείω. Μετ' αυτήν όμωςάρχεται ηιστορίατωναυτοκρατόρων

ρων του Βυζαντίου, και ενταύθα υπάρχουσι πρόσωπα πολλού λόγου αξια, περί ταοποίαδύνανται να συγκεντρωθώσι τα κυριώτατα των γεγονότων της μεσαιωνικής ημών ιστορίας. Τοιαύτη είνε η βιογραφική μέθοδος. Η μέθοδος αύτη έχει κατά το φαινόμενον το προτέρημα των μύθων και παραμυθιών, το προτέρημα της ενότητος, όπερ χρησιμεύει εις το φύσει ευπερίσπαστον παιδικόν πνεύμα, ίνα συγκρατηαυτούτηνπροσοχήν περί τα εξιστορούμενα πράγματα. Αλλά πρέπει να ομολογήση τις, ότι αν αι βιογραφίαι των μεγάλων ανδρών πρόκειται να χρησιμεύσωσιν ως κέντρα των κυριωτάτων ιστορικών γεγονότων εποχής τίνος, υπάρχει καιπολύς κίνδυνος, μη διασπασθή η χαλαρωθή ηενότηςεκείνη,καιεπέλθη τότε το αντίθετον του επιδιωκομένου αποτέλεσμα. είνε μάλιστα κίνδυνος, αν πέση εις αδεξίου συγγραφέως η διδασκάλου χείρας η τοιαύτη μέθοδος, μηεντελώςαποτύχη τουσκοπουμένου. Η μέθοδος αύτη απαιτεί πολύ τεχνικόν συγγραφέα και διδάσκαλον, ώστε τα ιστορικά γεγονότα να περιβάλλωσι τον βιογραφούμενον μέγαν άνδρα, ως αι σάρκες τον σκελετόν του ανθρώπου, ούτως ώστε ου μόνον να μη διαταραχθή, αλλά μάλιστα να συμπληρωθή και να γείνη τερπνοτέρα η ενότης. αλλ' εννοείται ότι τούτο δεν είνε εύκολον έργον ουδέ πάντοτε δυνατόν.

Διά τούτο γνωμοδοτούσιν άλλοι ότι προτιμότερον είνε να διδάσκηται η πάτριος ιστορία προς τους μαθητάς της βαθμίδος ταύτης κατά μεγάλα τινά τα κυριώτατα τμήματα, όσα περιέχουσι πράξεις αξιοθαυμάστους και αξιομνημονεύτους, άνευ τινός στενής αλληλουχίας των τμημάτων και των πράξεων πλην του χρονολογικού μίτου, του λίαν αναγκαίου διά την εν χρόνω ορθήν των γεγο νότων κατάταξιν, διότι δεν είνε ακόμη Ικανοί οι μαθηταί του ελληνικού σχολείου ναεννοήσωσιτηναιτιολογικήν σχέσιν των ιστορικών γεγονότων. Τοιαύτα τμήματα μετά τους τρωικούς πολέμους είνε η κάθοδος των Ηρακλειδών, οι μεσσηνιακοί πόλεμοι, ο Λυκούργος και ο Σόλων μετά του Πεισιστράτου, οι περσικοί πόλεμοι, ο πελοποννησιακός πόλεμος, Θηβαίοι, Μακεδόνες (Φίλιππος και Αλέξανδρος), ρωμαϊκή κατάκτησις. Κατά τοιαύτα τμήματα δύναται να διδαχθή, συντομώτερον όμως, και η μεσαιωνική ιστορία της Ελλάδος, η βυζαντινή δηλ. μέχρις αλώσεως. Τοιουτοτρόπως ο μαθητής του Ελληνικού σχολείου είτε εις τον πρακτικόν βίον μεταβή είτε εις το Γυμνάσιον, κατέχει ήδη πλην της ιεράς ιστορίας τηνελληνικήν μυθολογίαν και την ελληνικήν ιστορίαν κατά τα κυριώτερα αυτών μέρη, και έχει ήδη ποσόν τι γνώσεων ικανώς χρήσιμον. Εάν δε ο διδάσκαλος επέστησε την προσοχήν του και εις την αρχαίαν γεωγραφίαν, όπερ απαραίτητον, και εις την εκμάθησιν των κυριωτάτων χρονολογιών, δύναταικαινα τοποθετή τοπικώς και χρονολογικώς τα διάφορα γεγονότα" ώστε να μη φαίνωνται εις αυτόν ως παραμύθια. Τούτο είνε ικανόν.

Πλήρης διδασκαλία γεωγραφίας τουΒλ. Σκορδέλη για τα δημοτικά σχολεία (1889)

. . . εις την Ελλάδα υπάρχουσι τοποθεσίαι γραφικώταται και θελκτικώταται, η δε διαύγεια της ατμοσφαίρας είναι τοιαύτη ώστε τα όρη λαμβάνουσιν, ιδίως περί την δύσιν του ηλίου, χρωματισμόν, τον οποίον ουδείς ζωγράφος δύναται να μιμηθή. ο ουρανός ως επί το πολύ είναι αίθριος και έχει χρώμα γλυκύτατον γαλανόν, το οποίον αντανακλάται και εις την επιφάνειαν της θαλάσσης.

του Νοεμβρίου. Μόνον τα υψηλά μέρη επισκέπτεται η χιών, εις δε τα χαμηλά και μάλιστα εις τα παράλια σπανίως χιονίζει. Κατά το θέρος εις τινα μέρη η ζέστη είναι μεγάλη, μετριάζεται όμως πού μενυπότηςθαλασσίας αύρας, πού δε υπό των δροσερών ανέμων των υψηλών ορέων. Η Ελλάς έχει πολλά και κάλλιστα προϊόντα. Ενταύθα θάλλει η ελαία, η λεμονέα, η πορτοκαλέα, η ροδιά, η μυγδαλέα. Αι άμπελοι δίδουσι καλλίστας σταφυλάς. Πάντα τα λοιπά οπωροφόρα δένδρα ευδοκιμούσι. τα όρη καλύπτονται υπό πεύκων, ελατών, δρυών και άλλων δένδρων αι δε μυρσίναι, αι δάφναι, οι σχοίνοι περιστέφουσι τους πρόποδας αυτών η τας όχθας των ποταμών και χειμάρρων, πολλαχού δε υψούνται ουρανομήκεις κυπάρισσοι και πλατύσκιοι πλάτανοι. αι πεδιάδες και κοιλάδες και αι πλευραί των ορέων καλύπτονται υπό θάμνων διαφόρων και ευωδών ανθέων. Διά τούτο και το μέλι της Ελλάδος λίας είναι προ πάντων σιτοφόροι. Πολλαχού δε καλλιεργείται ο καπνόςκαιο βάμβαξ.

σήμερον και οι κουρούναις γράφουν Κρίσεις του Μ.Δ.Γεωργιάδη για τις «Σκηνογραφίες» της Β' τάξης των Ελληνικών σχολείων

. . .το υπουργείον της παιδείας συντάξαν νέον πρόγραμμα κατά το 1886, καθ' ο από του Σεπτεμβρίου του 1888 επρεπε να γίνεται η διδασκαλία εις τα γυμνάσια και τα σχολεία, κατ' ακολουθίαν ώρισε και τα της ιστορίας.

[

]

Αλλ' εν ω ούτως αρμονικώς διετάχθησαν τα του προγράμματος, οι κατελθόντες εις συγγραφήν, τουλάχιστον των σκηνογραφιών, αίτινες περιήλθον εις χείράς μου, ου μόνον κάκιστα και άνευ κατανοήσεως του προγράμματος έγραψαν, αλλά και τόσον αταλαιπώρως και ακρίτως, όσον ουδέ να φαντασθή τις δύναται, εάνδενλάβη αυτά ανά χείρας και διέλθη, έστω και επιπολαίως, διότι αι ακρισίαι και η αγραμματοσύνη πλεονάζουσι και αμέσως προσπίπτουσιν εις το όμμα και του τυχαίου αναγνώστου. εκ της εξετάσεως τούτων εδικαίωσα τον γράψαντα και γράφοντα εν τη «Ακροπόλει» και ζητούντα ριζικήν μεταρρύθμισιν των σχολείων, όταν έχη ως τον κ. Τσαγρήν, γυμν., όστις μανθάνω ότιείναιπρολύτης της θεολογίας" πως έγεινε γυμνασιάρχης άδηλον, και τον κ. Τσέγκον διακρινόμενον επί πολυμαθεία και παιδαγωγική εμπειρία ! ! εις τίνων χείρας κατήντησαν τα γυμνάσια" και έπειτα απέλυσαν ημάς τους βοηθούς, διότι είμεθα ολίγονκαιρόν βοηθοί. Θέλων να δείξω την αλήθειαν του πράγματος, επιχειρώ να σκιαγραφήσω δι' ολίγων τας σκιαγραφίας δύο γυμνασιαρχών, του μεν κ. Γ. Τσαγρή εν Ναυπλίω, του δε κ. Τσέγκου εν Πύργω, των οποίων και τα ονόματα ομοιάζουν Τσαγ- και Τσεγ-, και ενός δικηγόρου, του επ. Φραγκίστα, όστις επίστευσεν ότι είναι ιστορικός, επειδή τον βάφτισαν μία φορά, για τί και πως είναι γνωστον.εκτηςαναγνώσεωςπολλοί θα φωτισθώσι τί βιβλία έχουν τα παιδιά διά να μάθουν γράμματα από δύο αγραμμάτους γυμνασιάρχας, γνωστούς τοις πά-

πάσι, καθώς λέγουν οι ομότεχνοι. Πολλοί βοηθοί είναι καλλίτεροι απ' αυτούς, και όμως τώρα τους εξετάζουν να τους κάμουν μικρά δασκαλάκια δρ. 100.

[

]

Αλλά περί του κ. Φραγκίστα δεν πρέπει τις να ζητή μεγαλείτερα"ενόμισενο άνθρωπος, εννοήσας την ρωμαιοσύνην ότι διά παράδες είνε μία φυλλάδα να κάμη τις και να την επιβάλη όπως δήποτε, και τότε έρχεται το χρήμα. αλλοίμονον πού κατήντησεν η βιβλιογραφία, σήμερον και οι κουρούναις γράφουν, και ότι τούτο αληθεύει ιδού και άλλος σκηνογράφος, εις ον μεταβαίνομεν, όστις και ομότεχνος και ομώνυμος σχεδόν είνε του κ. Τσαγρή.

[

]

Βεβαιότατα δεν θα γείνωμεν πιστευτοί απέναντι του όγκου ετέρου γυμνασιάρχου του εν Πύργω γυμνασίου, θέλοντες να χαρακτηρίσω μεν το βιβλίον ως απόρροιαντουμόνου αγραμμάτου ανδρός, αλλά και νοσούσης κεφαλής, και προς τούτο συνιστώμεν την ανάγνωσιν εις τους κ. καθηγητάς και γυμνασιάρχας και τους δημοδιδασκάλους ακόμη, οι ελληνοδιδάσκαλοι θα το ίδωσι βεβαίως, διά να ίδωσι πόσα αγράμματος γυμνασιάρχης δύναται να κατορθώση και να πιστεύση με τα σωστά του ότι είναι και ιστορικός· είχες δίκαιον καϋμένε Σωκράτη όταν συνιστάς το «γνώθι σαυτόν».

[

]

να καθίστανται δε γνωστοί οιφίλοι και οι εχθροί ημών οδηγίες για τη διδασκαλία της γεωγραφίας και της ιστορίας, Διδασκαλικός οδηγός του Βλ. Σκορδέλη (1890)

Δ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Η διδασκαλία, ως ελέχθη, αποβλέπει εις την επέκτασιν της πείρας των παίδων διά της μεταδόσεως νέων γνώσεων. AI δε γνώσεις εν γένει αναφέρονται εις τον κύκλον της φύσεως και εις τον της ιστορίας. Η γεωγραφία αποτελεί τον κρίκον, ο οποίος συνδέει την φύσιν μετά της ιστορίας - διά τούτο η σημασία αυτής είναι μεγίστη. Η γεωγραφική διδασκαλία απαιτεί να εξεγείρωμεν και να διατηρώμεν την προσοχήν των μαθητών ζωηράν διότι δι' αυτής προσφέρονται εις αυτούς ποικίλαι νέαι παραστάσεις, αι οποίαι πρέπει να επενεργήσωσι και εις την φαντασίαν και εις το συναισθητικόν των παίδων. [

1

Η γεωγραφία κατ' εξοχήν πρέπει να πραγματεύηται περί της πατρίδος" ο δε παίς διδάσκεται δι' αυτής την αξίαν και τα πλεονεκτήματα της πατρίδος του, και επομένως ν' αγαπά αυτήν όθεν η γεωγραφία τρέφει τα μάλιστα την φιλοπατρίαν. Αλλά συνάμα ο παις διά της γεωγραφίας αγεται να εκτείνη το βλέμμα του και πέραν των ορίων της πατρίδος, μανθάνει ότι εν π ο λ λ α ί ς χώραις οι κάτοικοι υποφέρουσιν υπό της ακρασίας του κλίματος και της πτωχίας του εδάφους, η στενάζουσιν υπό βάρβαρον ζυγόν χαλεπών τυράννων, ακούει δε τας ταλαιπωρίας, όσας οι περιηγηταί υφίστανται χάριν των ανακαλύψεων. Πάντα ταύτα εξεγείρουσιν εν τη ψυχή αυτού αισθήματα συμπαθείας και φιλανθρωπίας. Αλλά και το θρησκευτικόν συναίσθημα καλλιεργείται υπό της γεωγραφικής διδασκαλίας" διότι οι παίδες διαβλέπουσιν εν αυτή τα όρια της του ανθρώπου ενεργείας και την θείαν πρόνοιαν επί πάντα εφικνουμένην. νίας των λαών προς αλλήλους. Ναυτιλία, οδοί, σιδηρόδρομοι, ταχυδρομεία, τη-

τηλέγραφοι διευκολύνουσι πολυτρόπως την επικοινωνίαν ταύτην μεταξύκαιτων πλέον μεμακρυσμένων χωρών' αι δε εφημερίδες παρέχουσιν ημίν καθ' εκάστην ειδήσεις εκ πάντων των μερών της γης. Διά την κατανόησιν δε πασών τούτων των σχέσεων αναγκαίαι είναι αι γεωγραφικαί γνώσεις· εν τούτω δε έγκειται η πρακτική ωφέλεια του μαθήματος της γεωγραφίας. Διά το εμπόριον, την γεωπονίαν, την βιομηχανίαν, την ναυτιλίαν η γεωγραφία είναι απαραίτητος. Συνάμα η γεωγραφία παρέχει βοηθήματα ειςάλλαςεπιστήμας,ιδίαδε εις την ιστορίαν και την φυσικήν ιστορίαν. Η περί της γης διδασκαλία αρχίζει από την πατρίδα. η πατριδογραφία προσφέρει τας πρώτας συγκεκριμένας εποπτείας και τας στοιχειώδεις γεωγραφικάς εννοίας. Ε κ της πατρίδος οδηγείται ο παις εις την κατάληψιν γεωγραφικών αντικειμένων εν άλλαις χώραις ευρισκομένων. Αλλ' αι γνώσεις του μαθητου δεν πρέπει να περιορισθώσι μόνον εντός των στενών ορίων της πατρίδος του" πρέπει εν τινι μέτρω να εκταθώσι και έξω των ορίων αυτής εις άλλας χώρας κατά λόγον της σπουδαιότητος των σχέσεων, τας οποίας αύται έχουσι προς την πατρίδα ημών. [. . .] λυσιτελεστάτην δε θεωρούμεν και την διδασκαλίαν της Ευρώπης, εξ ης πολλά καλά έχουσι να μάθωσιν οι παίδες, όταν, εννοείται, η διδασκαλία αυτής γίνηται ως την εννοούμεν, και δεν είναι απλή ονοματολογία. Αλλά και τας λοιπάς ηπείρους δεν αποκλείομεν εκ του γεωγραφικού κύκλου των γνώσεων, και διότι πολλά τα σπουδής άξια παρέχουσι, και διότι το Ελληνικόν εις όλα τα πέρατα έχει μικράς η μεγαλειτέρας αποικίας και πανταχού εκτείνει την εμπορικήν του δραστηριότητα. Κάλλιστον θεωρούμεν μετά της γεωγραφίας να συνδέωμεν σχετικά ιστορικά γεγονότα παγκοσμίου σημασίας και διδακτικά" ούτως οι ελληνόπαιδες δενθαείναιόλως αδαείς των μεγάλων γεγονότων της παγκοσμίου ιστορίας. Ε ά ν ο διδάσκαλος δύναται να συνάπτη εν τη διδασκαλία του στίχους τινάς αναφερομένους η εις ιστορικά γεγονότα η εις τας καλλονάς της φύσεως, υπηρετεί και δι' αυτών πολλαπλούς διδακτικούς σκοπούς. ιδιαίτερον καθήκον επιβάλλεται εις τον Έλληνα δημοδιδάσκαλον να ελκύση το ενδιαφέρον των Ελληνοπαίδων εις τας χώρας, επί των οποίων επικρατεί το Ελληνικόν στοιχείον, να δώση δε σαφείς τινας γνώσεις περί των προς ημάς σχέσεων και διαθέσεων των γειτόνων λαών, Βουλγάρων, Αλβανών, Τούρ κων, Σέρβων, Ρουμάνων κλπ. Ώστε εκ νεαράς ηλικίας να περιθάλπηται μεν ηιδέατηςεθνικήςενότητος,νακαθίστανται δε γνωστοί οι φίλοι και οι εχθροί ημών. Ε'.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιστορία είναι μεγαλοπρεπές δράμα, εις το οποίον δύναται τις να διίδη τον δάκτυλον του Θεού οδηγούντα την ανθρωπότητα εις την τελειότητα, και την Θείαν δίκην τιμωρούσαν την κακίαν. Διά τούτο η ιστορία είναι σχολείον θρησκευτικής μορφώσεως.

Η ιστορία διδάσκει το αγαθόν, το αληθές και το καλόν εκ του παρελθόντος - παρουσιάζει δε πληθύν ηθικών χαρακτήρων εν αυτή καταδικάζεται το κακόν ο δε μαθητής οδηγείται υπ' αυτής εις την διάγνωσιν του δικαίουκαιτου αδίκου. ούτω δε η ιστορία καθίσταται σχολείον μορφώσεως ηθικού χαρακτήρος.

ηγάπησαντηνπατρίδα, πόσας θυσίας εις αίμα και εις χρήματα υπέστησαν υπέρ αυτής" μανθάνει τας αρετάς, διά των οποίων οι απαθανατισθέντες διεκρίθησαν εναυτήαναγινώσκεικαιταςδεινάς ημέρας της δυστυχίας και δουλείαςκαιτα αίτια, τα προξενήσαντα αυτήν. ούτως η ιστορία είναι σχολείον φιλοπατρίας. Διά να είναι όμως τοιαύτη η ιστορία, δεν πρέπει αύτη, διά τους μικρούς παίδας, να περιορίζηται εις μακράς περιγραφάς μαχών και εις απαρίθμησιν ονομάτων και πυκνών χρονολογιών, αλλά να παρέχη σύντομον αλλά ζωηράν εικόνατουόλου βίου και των πράξεων των αρχαιοτέρων χρόνων. ο χαρακτηρισμός προσώπων εκ των λόγων και πράξεων αυτών κατασταίνει την ιστορίαν διδακτικώτατον μάθημα. Διά δε τα κοράσια απαιτείται και ιδιαιτέρα τις συλλογή γυναικείων ιστορικών χαρακτήρων, οίτινες να δύνανται να χρησιμεύωσιν εις αυτά ως πρότυπον μιμήσεως. Διά το δημοτικόν σχολείον καρποφορωτέρα είναι η διδασκαλία της ιστορίας, όταν γίνηται βιογραφικώς" διότι διά του τρόπου τούτου παρουσιάζονται ειςτουςπαίδας ωρισμένα πρόσωπα, ων εξαίρονται αι αρεταί και προσφέρονται εις μίμησιν. Οι παίδες, ως και οι απλούστεροι των ενηλίκων, εννοούσιν ευκόλως τα πρόσωπα και την εις πρόσωπα συγκέντρωσιν των γεγονότων. Διά τούτο και ο Πλούταρχος όλην την γενναίαν δράσιν των Ελλήνων και Ρωμαίων παρέστησε διά των παραλλήλων βίων. Αλλά μετά της βιογραφικής εκθέσεως πρέπει να συνδέηται και η πραγματική μέθοδος, ήτις ανερευνά τα αίτια των γεγονότων και τας συνεπείας των αίτιων, χαρακτηρίζουσα συνάμα τα πρωταγωνιστήσαντα πρόσωπα. δεν πρέπει δε η ιστορία να είναι ως συνεχής τις πανηγυρικός - αλλά μετά δικαιοσύνης και σπουδαιότητος να κρίνωνται τα πρόσωπα και τα πράγματα. Διά το δημοτικόν σχολείον πρέπει κυρίως να χρησιμεύη η εθνική ημών ιστορία.Αληθώςδιά τους ελληνόπαιδας η ελληνική ιστορία είναι επαρκεστάτη προς την εθνικήν και ηθικήν μόρφωσιν δεν πρέπει όμως ν' αφηγώμεθα μόνον τα πολεμικά γεγονότα, αλλά και να ενδιατρίβωμεν όσονεγχωρεί καιειςτον ιδιωτικόν και πνευματικόν βίον των προγόνων ημών, εξ ου πλείστα δυνάμεθα ν' αρυσθώμεν μαθήματα μιμήσεως" διότι η τοιαύτη κυρίως μελέτη της ελλην. ιστορίας προήγαγε τον πολιτισμόν των νεωτέρων εθνών της Ευρώπης, τα οποί εζήτησαν να μιμηθώσι και να εφαρμόσωσιν εν τω βίω παν ό,τι καλόνκαιευγενές εύρον εν τη εθνική ημών ιστορία. Δυστυχώς δε ημάς κατ' ουδέν η ελάχιστα ωφέλησε μέχρι τούδε η θαυμασία ιστορία των προγόνων μας" διότι, το

πολύ, ηθελήσαμεν να μάθωμεν αυτήν, ουχί δε να μιμηθώμενταςαρετάςηνα εφαρμόσωμεν εκ του βίου αυτών ό,τι εξαίρετον. Η ιστορία πρέπει να διδάσκηται μετά ζωηρότητος και ενθουσιασμού όχι όμως μετά θεατρικού κόμπου.

[

]

Ι00β

τα ελαττώματα ημών δενείναι ούτε ολίγα ούτε μικρά

. . . το έθνος ημών κέκτηται ουκ ολίγας ουδέ μικρού λόγου αξίας αρετάς φυσικάς τε και ηθικάς. Μέγα μέρος αυτού διετήρησεν ως προγονικήν κληρονομίαν την ανδρείαν, την τόλμην και την καρτερίαν. Η ευφυΐα και το επιχειρηματικόν πνεύμα, η φιλομάθεια και το φιλοπρόοδον, η νηφαλιότης και η προς τους συγγενείς μετ' αυταπαρνησίας στοργή, το αίσθημα της τιμής και η προς την πατρίδα αγάπη είναι πολύτιμοι αρεταί, αίτινες και υπό των εχθρών ημών ανομολογούνται, αποτελούσι δε στερεάς βάσεις, εφ' ων δύναται διά της προσηκούσης παιδεύσεως να εποικοδομηθή αξιόζηλος εθνικός χαρακτήρ. Αλλά και τα ελαττώματα ημών δεν είναι ούτε ολίγα ούτε μικρά. κού βίου, εχαλαρώθη, εν τισι δε διεστράφη και οικτρώς παρεμορφώθη" αίτιον δε τούτου η έλλειψις υγιούς θρησκευτικής διδασκαλίας. Η εκκλησία ημών αργεί, η δε πίστις ημών είναι νεκρά. ται εις αυτούς, είναι ελάχιστον τούτου ο ένεκα ελλείπει η πρωτίστη βάσις της ευνομίας και της τάξεως. Η φιλεργία και φιλοπονία, εξ ης πηγάζει η ανεξαρτησία, η φιλονομία, η πρόοδος εις την γεωργίαν και τας τέχνας και η ευπορία, θεωρείται ως ατυχία, εις ην εξ ανάγκης υποβάλλεται τις, έχων πάντοτε εν τη καρδία αυτού τον πόθον ευχερούς τίνος και αμόχθου ευμαρείας. Αύτη δε είναι και μία των αιτιών, δι' ας τόσον πολλοί προσβλέπουσι προς τας δημοσίας θέσεις και προς το δημόσιον ταμείον. ήθους και καθιστά πλείστους ευεπιφόρους εις εγκλήματα. Τάσις τις, νεωτερική αύτη, εισείρπυσε προςαπομίμησινοθνείωνηθώνκαι εθίμωνκαιτρόπων βίου ξενικού. το κακόν τούτο επιπολάζει εν ταις πόλεσι. Τέλος, επεκράτησεν αδιαφορία τις και απάθεια προς τα κοινά συμφέροντα,

προς τα του δήμου, προς την κοινότητα, ενώ τα συμφέροντα ταύτα πρέπει να θεωρή έκαστος πολίτης ίδια εαυτού συμφέροντα. Πάσαι αύται αι κακίαι, τωνοποίωνάλλαι μενέχουσι τηναρχήν εκτης μακράς δουλείας, τινές δε εκ της κακής χρήσεως της ελευθερίας, κυρίαν πηγήν έχουσι την έλλειψιν της παιδεύσεως η την πλημμελή παίδευσιν και αγωγήν. [

1

της γνώσεως των περιπετειών του έθνους ημών Αναλυτικόν

Πρόγραμμα του δημοτικού σχολείου από τον Χ. Παπαμάρκο, σύμφωνα με τα εκπαιδευτικά νομοσχέδιαπουυποβλήθηκαν το 1889 στη Βουλή (1890)

Α'.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η διδασκαλία της ιστορίας εν τω δημοτικώ σχολείω σκοπεί διά τε της γνώσεως των περιπετειών του έθνους ημών και διά της γνωριμίας των πράξεων καιτουχαρακτήρος των διαπρεπεστέρων ανδρών αυτού,τηνεξέγερσιντηςαγάπης προς τα πάτρια, την όρεξιν προς εθελοθυσίαν υπέρ αυτών και την τάσιν προς απομίμησιν των γενναίων χαρακτήρων. προς τούτο συστηματικώς διδάσκεται αύτη κατά το μέσον και το ανώτατον τμήμα του δημοτικού σχολείου" και διδάσκεται η μεν αρχαία και μεσαιωνική ελληνική ιστορία βιογραφικώς απόδετηςαλώσεωςτηςΚωνσταντινουπόλεως μέχρι των καθ' ημάς χρόνων εν συνεχεία. Πάντες ανεξαιρέτως οι Ελληνόπαιδες δέον να γινώσκωσι προ παντός τηνιστορίαντηςτουρκοκρατουμένης Ελλάδος και της ελληνικής επαναστάσεως· διό πρέπει κατά προτίμησιν ταύτα μετά πλείστης επιμελείας και ζήλου να διδάσκωνταί" είτα δε να διδάσκωνται εκ της ιστορίας του μεσαιωνικού Ε λ ληνισμού και εκ της αρχαίας ελληνικής ιστορίας μόνονταπροςτουςάνωεκτεθέντας σκοπούς της διδασκαλίας της ιστορίας συντείνοντα, ως τα κατά τον Ηράκλειον, την Μακεδονικήν δυναστείαν, τον Κωνσταντίνον τον Παλαιολόγον, την διάδοσιν του Χριστιανισμού εις την ανατολήν και την δύσιν, την διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων διά των εκ Βυζαντίου προσφύγων εις την δυτικήν Ευρώπην, τα Μηδικά, τα κατά τον μέγανΑλέξανδρονκαιτουςπροαιωνίους αγώνας του Ελληνισμού κατά των Ασιανών, τα περίτουελληνικού πολιτισμού και των εκδουλεύσεων, ας προσήνεγκεν εις τον κόσμον διά των τεχνών, των επιστημών και των ενεργειών αυτού το Ελληνικον έθνος. Δέον δε καιεκτηςπαγκοσμίου ιστορίας να διδάσκωνται τα οπωσδήποτε προς τον εθνικόν βίον ημών επιδράσαντα πρόσωπα, γεγονότα και εφευρέσεις.

Β'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Η διδασκαλία της Γεωγραφίας εν τω δημοτικώ σχολείω σκοπεί την γνώσιν πρώτιστα μεν πάντων της πατρίου χώρας κατά την πολιτικήν, φυσικήν και εμπορικήν αυτής κατάστασιν, κατά δεύτερον δε λόγον και των λοιπών μερών του ημετέρου πλανήτου, προς δε και την κατανόησιν των κοινοτέρων φαινομένων των προκυπτόντων ως εκ της εν τω παντί θέσεως της γης και του συσχετισμού αυτής προς τα λοιπά ουράνια σώματα. φίας, προβαίνει εις την λεπτομερή και απηκριβωμένην εξέτασιν του πατρίου εδάφους, και αποτελευτά εις την ολιγώτερον λεπτομερή εξέτασιν των ομόρων χωρών και της Ευρώπης, και εις την έτι ολιγωτέραν των λοιπών ηπείρων, μεθ' ο διδάσκονται τα κοινότατα της Μαθηματικής Γεωγραφίας, ως περί του σχήματος και της κινήσεως της γης, περί των ζωνών και των κλιμάτων, περί της τροχιάς της σελήνης, περί των απλανών αστέρων, περί των πλανητών, των δορυφόρων, των κομητών και των διαττόντων αστέρων και τα τοιαύτα. Η μέθοδος της διδασκαλίας βασίζεται μεν επί της δείξεως, διαπεραίνεται δε διά των ατλάντων, των υδρογείων σφαιρών, της πινακογραφίας και των νοερών ταξειδίων.

[

]

ουδαμούδεγης Σκηνογραφίαι εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως των Π.Παυλάτου και A.A. Παπανδρέου (1890)

Η ΕΛΛΑΣ

Η Ελλάς, η γλυκεία πατρίς ημών, είναι η χώρα, εις την οποίαν διεδραματίσθησαν τα μάλλον αξιομνημόνευτα γεγονότα. Εις ουδεμίαν άλλην χώραν συνέβησαν τόσα μεγάλα και θαυμαστά έργα, όσα εν τη ημετέρα πατρίδι. ουδαμού δε γης εγεννήθησαν τόσοι μεγάλοι και ευκλεείς άνδρες, όσοι εν Ελλάδι. Η Ελλάς υπήρξε κατά τους αρχαιοτάτους χρόνους η εστία των φώτων, τηςελευθερίας,τουπολιτισμού και της προόδου. Δικαίως λοιπόν θεωρείται διδάσκαλος της ανθρωπότητος. Η Ελλάς ήκμασεν επί πολλά έτη. Μετά πάροδον όμως πολλών αιώνων τοιερόνπυρ της φιλοπατρίας και φιλελευθερίας δεν εθέρμαινε πλέον τας καρδίας των Ελλήνων. έκτοτε η Ελλάς ήρχισεν ολίγον κατ' ολίγον να παρακμάζη. Διάφοροι δε ξένοι λαοίεπιδραμόντεςεκυρίευσαναλληλοδιαδόχως ταςΕλληνικάς χώρας και ελεηλάτησαν αυτάς. το ισχυρότατον όμως κτύπημα υπέστη ο Ελληνισμός κατά την 29 Μαΐου, ημέραν της εβδομάδος Τρίτην, του έτους 1453 μ.Χ. την ημέραν εκείνην Μωάμεθ ο Β', ο Σουλτάνος των Τούρκων, μετά πολυαρίθμου στρατού εκυρίευσεν την Κωνσταντινουπολιν, την πρωτεύουσαν της Ελληνικής Αυτοκρατορίας. Αυτοκράτωρ της Κωνσταντινουπόλεως, ήτο τότε ο γενναίος μεν και φιλόπατρις, αλλ' ατυχής Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, όστις έπεσε μαχόμενος υπέρ πίστεως και πατρίδος. Τότε ο περικαλλής ιερός Ναός της Αγίας Σοφίας ως και οι λοιποί Χριστιανικοί ναοί εσυλήθησαν καιεβεβηλώθησανυπότωνΤούρκων, μεταβληθέντες εις Τουρκικά τεμένη (τζαμία). Τότε οι βάρβαροι ανηλεώς έσφαζον νέους, γέροντας, γυναίκας και μικρά παιδία αδιακρίτως.

[

]

Μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως δειναί συμφοραί ενέσκηψαν

εις το Ελληνικόν έθνος. Η Ελλάς απ' άκρου εις άκρον εστέναζεν υπό τον βαρύν ζυγόν της Τουρκικής τυραννίας. Η τιμή, η περιουσία και η ζωή των Ε λ λήνων, τους οποίους ραγιάδες (κτήνη) απεκάλουν οι Τούρκοι, ήσαν εις την διάκρισιν και του τελευταίου Τούρκου. τα σχολεία εκλείσθησαν, οι κώδωνες των εκκλησιών δενήχουν πλέον, εν τοις χριστιανικοίς ναοίς δεν ηκούετο φωνή ψάλτου, και αυτοί οι ιερείς εν κρύπτω και παραβύστω ετέλουν την θείαν μυσταγωγίαν διά τον φόβον των Τούρκων. Εις τους Έλληνας δεν επετρέπετο να ενδύωνται πολυτελή ενδύματα, αλπάντοτε την ταπείνωσίν των. δεν ήτο επιτετραμμένον εις τους Έλληνας να διασκεδάζωσιν, ουδέ να ιππεύωσιν ίππον, αλλ' όνον η ημίονον. Συναντώντες δε και τον ποταπώτερον Τούρκον ώφειλον να καταβαίνωσι του ζώου, ίνα δεικνύωσι τον προς αυτόν σεβασμόν των. εάν Τούρκος τις, πεζοπορών εκουράζετο, μετεχειρίζετο τον παρατυχόντα εκεί Χριστιανόν ως κτήνος, διατάσσων αυτόννακύψη τον αυχένα και να τον μεταφέρη επί των ώμων του εις το μέρος, εις το οποίον ο Τούρκος ήθελεν. Η μαρτυρία Χριστιανού κατά Τούρκου ενώπιον των Τουρκικών δικαστηρίων δεν ελαμβάνετο υπ' όψινυπότουδικαστού (καδή). εις τους Τούρκους ήτο συγκεχωρημένον να φονεύωσιν ατιμωρητεί οιονδήποτε Χριστιανόν, διότι ο Μωάμεθ, ο ιδρυτής της Μωαμεθανικής θρησκείας, εκήρυξεν, ότι οι Μουσουλμάνοι οφείλουσι κατά θρησκευτικόν καθήκον να φονεύωσι τους απίστους, ήτοι τους μη ασπαζομένους την Μωαμεθανικήν θρησκείαν. η ζωή λοιπόν εκάστου Χριστιανού εξηρτάτο εκ της ορέξεως παντός Μουσουλμάνου.

[

]

λαός ευφυής, ζωηρός, λιτοδίαιτος, εργατικός και σκληραγωγημένος Γεωγραφία φυσική και πολιτική του Α.I.Αντωνιάδη για τα Ελληνικά σχολεία, γ' έκδοση (1891)

§ 11. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ, ΘΡΗΣΚΕΙΑ, ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ, ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ

ΣΤΟΛΟΣ

νων των αρχαίων Ελλήνων και εκ των απογόνων ολίγων τινών Αλβανών, αποικησάντων ενταύθα επί της Ελληνικής αυτοκρατορίας και επί της Τουρκοκρατίας. Πρεσβεύομεν δε οι Έλληνες το Ανατολικόν ορθόδοξον δόγμα, πλην ολίγων, ακολουθούντων το δόγμα της Λατινικής εκκλησίας (οικούντωνδετων πλείστων εις τας νήσους Κέρκυραν, Σύρον, Τήνον, Νάξον και Θήραν), και ολιγίστων διαμαρτυρομένων. Ζώσι δε εν Ελλάδι και ολίγοι τινές Μωαμεθανοί (εν Ευβοία, Ηπείρω και Θεσσαλία) και Εβραίοι (μάλιστα εν Κερκύρα, εν Ζακύνθω και εν Χαλκίδι), αλλ' όχι πολλοί. είνε δε ο Ελληνικός λαός ευφυής, ζωηρός, λιτοδίαιτος, εργατικός και σκληραγωγημένος. το πολίτευμα της Ε λ λάδος είνε μοναρχιακόν συνταγματικόν. το κράτος δηλ. διοικείται υπό ανευθύνου κατά κληρονομίαν διαδοχικού Βασιλέως, υπευθύνου δε επταμελούς υπουργείου, παρεχομένου εκάστοτε υπό της πλειονοψηφίας της βουλής των αντιπροσώπων του έθνους, τανύν 165, εκλεγομένων, ως οι δήμαρχοι, υπό του λαού, εις κατά 15.000. — από δε του 1863 βασιλεύει συνταγματικώς Γεώργιος ο Α', ηγεμονόπαις της Δανίας. και στρατόν μεν της ξηράς έχομεν εν καιρώ ειρήνης περί τας 30.000 ανδρών και εν καιρώ πολέμου περί τας 150.000 (εφεδρεία, επιστρατεία)· στόλον δε 21 πολεμικά πλοία, εν οις 5 θωρηκτά" εις ταύτα προσθετέα και τα 28 τορπιλλοφόρα. το όλον δε των πολεμικών ναυτών εν καιρώ ειρήνης είνε υπέρ τας 2 χιλ. ανδρών.

Πρόλογος του Χ.Π.Οικονόμου στην Γεωγραφίαν του Ελληνικού βασιλείου (1891)

. . . Πεποιθότως δε σήμερον δύναμαι να είπω ότι η γεωγραφίαδενείναι πλέον ψυχοχάρτι, το οποίον δίδεται εις τους Ελληνόπαιδας, ως εις ιερείς, διά να μνημονεύσωσι την πατρίδα των. τα πράγματα ήλλαξαν ουσιωδώς. ουδείς δε δύναται να αρνηθή ότι υπέρ της αλλαγής ταύτης ειργάσθη ει περ τικαιάλλο της ξηράς διδασκαλίας των ονομάτων και πρώτον ύψωσε την σημαίαν της υγιούς διδασκαλίας της γεωγραφίας, της περιγραφικής. αγάλλεται δε ειλικρινώς σήμερον βλέπον την σημαίαν ταύτην υπερηφάνως κυματίζουσαν πανταχού, και οικτείρει τους αδιορθώτους γέροντας.

[

]

Πρόλογος του ευ. Παπαχατζή στον Α' τόμο της Γενικής ιστορίας (1892)

. . . Τούτο δε μόνον ενταύθα λέγομεν, ότι πάσης μεν ιστορίας γνωστόν ότι ο τελικός σκοπός είνε η ηθικοποίησις και ο φωτισμός του νου. Αλλ'εντη ελληνική ιστορίαπροπάντων, ήτις είνε και δίδαγμα παγκόσμιον, ενομίσαμεν, ότι πρέπει να υπεκκαύσωμεν καταλλήλως του Έλληνος μάλιστα σπουδαστού τον ζήλον και τον ενθουσιασμόν προς τα πάτρια, ώστε η ψυχή αυτού να ορμήση εις μίμησιν κατορθωμάτων ευκλεών πατέρων και εις ηθικοποίησιν. Γινώσκοντες ο ότι εν τη ιστορία πρέπει να υπάρχη συναφή των γεγονότων κατ' αίτιον και αιτιατόν, δεν διηγούμεθα ξηρώς τα συμβάντα ως ορμαθόν μύθων άνευ εξηγήσεως του τρόπου της γενέσεως και της επιδράσεως αυτών, αλλά τουναντίον προσπαθούμεν πολλαχού να κρίνωμεν επί των γεγονότων και να εμβαπτίσωμεν εις τα συμβάντα και τα πράγματατηνακατάρτιστονέτιτου μαθητού διάνοιαν.

[

]

εμπνεύσωμεν εν αφηγήσει μάλιστα της πατρίου ιστορίας. Ει δ' επετύχομεν κρινέτωσαν οι φίλοι συνεργάται της εθνικής παιδεύσεως.

οσημέραι συγχωνεύονται μετά των Ελλήνων Ελληνική ιστορία του Ε. Φραγκίστα για τα γυμνάσια, Β' τόμος (1892)

. . . Σλαύοι. Αρχομένης της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού (527-568) ενέσκηψεν εις την Ελλάδα ετέρα αγριωτέρα φυλή, η των Σλαύων, οίτινες προσλαβόντες και άλλα γένη, Ούνους και Άντας προήλασαν εις τα ενδότερα, τω δε 540 εκπορθήσαντες την Κασσάνδρειαν, ετράπησαν προς την Θεσσαλίαν, και προήλασαν μέχρι Θερμοπυλών- εν Θερμοπύλαις η ορμή των βαρβάρων εύρε μεγίστην αντίστασιν, αλλ' ατυχώς προδοσία, όμοια με την του Εφιάλτου, έδειξεν αυτοίς την απόκρυφον ατραπόν, την φέρουσαν διά του όρους της Οίτης, και δι' αυτής διελθόντες, κατέστρεψαν τα περίχωρα" πάντες δε σχεδόν οι Έλληνες μέχρι του Ισθμού, υπέκυψαν εις το πεπρωμένον. Πόσον δε χρόνον διέμειναν εν Ελλάδι οι βάρβαροι την φοράν ταύτην και πότε και αν επανήλθον εις τα ίδια, άδηλον.

την Μοισίαν, Θράκην, και Μακεδονίαν. εισβαλόντες δε και εις την Ελλάδα, επήνεγκον μεγάλας καταστροφάς" περί δε της τύχης αυτών ουδέν ακριβώς γινώσκομεν, βέβαιον όμως είναι, ότι Σλαυϊκά φύλα κατοίκησαν έκτοτε εις τινα ακατοίκητα μέρη της Πελοποννήσου. νισμόν ασπασθέντες, συνεχωνεύθησαν μετά των Ελλήνων, μεθ' ων έκτοτε είχον τα αυτά ήθη και έθιμα.

[

]

Αλβανοί. Οι Αλβανοί κατοικούντες κατά μέγα μέρος την παλαιάν Ιλλυρίαν ήσαν κατά την πιθανωτέραν γνώμην απόγονοι Πελασγικής τίνος φυλής" και επομένως ουχί ξένοι προς τους Έλληνας" διαστελλονται δε εις δύο κυρίως κλάδους, εις τους Γκέκας, οίτινες κατοικούσι βορειότερον και τους νοτιοτέρους Τόσκας. Διάγουσι δε πολεμικόν πλάνητα βίον, αλλά πάντοτε μένουσι προσηλωμένοι εις το πάτριον έδαφος και τα πάτρια έθιμα.

Η εκδίκησις του φόνου παρ' αυτοίς είνε καθώς και τοις Μανιάταις καθήκον ιερόν επιβαλλόμενον και εις τους κληρονόμους. κής δεσποτείας και μετ' αυτήν, κατωκησαν ως επί το πολύ ακατοίκητα μέρη ενΑττική,ενΚαρύστω, Βοιωτία, επί των νήσων Σαλαμίνος, Ύδρας και Σπετσών, εν Κορίνθω και Αργολίδι, εν τοις βορείοις μέρεσιτηςΑρκαδίαςκαιτης Ανατολικής Αχαΐας, εν Λακωνική παρά την Μονεμβασίαν, εν Βάτικα, Λάλα, Καρυταίνη κλπ. Αλλά το εις την Ελλάδα παρεισδύσαν ξενικόν τούτο στοιχεί ον, πρεσβεύον τον χριστιανισμόν, του χρόνου προϊόντος, εξελληνίσθη και συνεχωνεύθη μετά των Ελλήνων, μεθ' ων έχει κοινήν την θρησκείαν και καταγωγήν.

[

]

Βλάχοι. Αι περί Βλάχων πηγαί και παραδόσεις είναι όλωςασαφείςκαι σκοτειναί. Κατά τας θετικωτέρας πληροφορίας, οι Βλάχοι είναι μίγμα διαφόρων εθνών, απόγονοι θρακικών λαών, Δακών και Κελτών. Διαβάντεςδετον Ίστρον περί τα 904 εισέβαλον εις την Ελλάδα ουχί ως εχθροί, αλλ' ίνα εγκαταστώσι μονίμως εν αυτή, και κατώκησαν διαφόρους της Ελλάδος χώρας και ιδίωςταςπερί την Πίνδον. νες συν τη ελληνική ομιλούσι και την βλαχικήν, παρεφθαρμένην ειςτηντων Καρακατσάνηδων η Σαρακατσάνηδων (βλαχοποιμένων σκηνιτών, ανέκαθεν Ελλήνων, ομιλούντων μόνον την ελληνικήν γλώσσαν) και Καραγκούνηδων η Αλβανιτοβλάχων (σκηνιτών Αλβανών, ομιλούντων συν τη ελληνική και την μητρικήν αυτών αλβανικήν γλώσσαν, παρεφθαρμένην). οι Σαρακατσάνηδες καιοιΑλβανιτόβλαχοι διαφέρουσι της φυλής των Ρωμούνων κατά τε την γλώσσαν, τα ήθη και έθιμα και ουδέν κοινόν μεταξύ αυτώνέχουσιν. Οιμεντούτων κατώκησαν μονίμως εις διάφορα χωρία, οι δε έζων βίον νομαδικόν, ον διάγουσιν έτι και σήμερον οι Σαρακατσάνηδες και Αλβανιτόβλαχοι" κατ' έτος μεταβαίνοντες από τους θερινούς λειμώνας εις τα χειμάδια και τανάπαλιν, έχοντες αρχηγόν τον πλουσιώτερον και ισχυρότερον μεταξύ αυτών, όστις ονομάζεται Τσέλιγκας και θεωρείται αντιπρόσωπος της ομάδος εις πάσαν σχέσιν και συναλλαγήν, αφορώσαν τα κοινά της ομάδος (στάνης). τα ήθη και έθιμα, οσημέραι συγχωνεύονται μετά των Ελλήνων.

[

]

Η χριστιανική Ευρώπη, αρνηθείσα να δώση εις τον Κωνσταντίνον την παρ' αυτού αιτηθείσαν βοήθειαν προς σωτηρίαν του κινδυνεύοντος κράτους, και εγκαταλιπούσα αυτόν εις την τύχην αυτού εξ αδιαφορίας, η μάλλον εκ θρησκευτικής αντιζηλίας, δεν είχε κατανοήσει το μέγεθος των επακολουθημάτων, ότι

συν τη υποδουλώσει και καταστροφή της ελληνικής φυλής, ηπειλείτο και ο πολιτισμός, τα φώτα, αι τέχναι, αι επιστήμαι και αυτός ο Χριστιανισμόςκαιη ελευθερία απάσης της Ευρώπης, ήτις επέτρεψε να κατασκηνώση εν μέσω αυτής φυλή βάρβαρος και φανατική, πολέμια του πολιτισμού και της χριστιανικής θρησκείας, σκοπούσα διά των κατακτήσεων ου μόνονναυποδουλώσηκαι εξολοθρεύση τα έθνη, ανιδρύουσα εν τω μέσω αυτών το κράτος της, αλλά και να επιβάλη εις αυτά την θρησκείαν του Μωάμεθ. Μετά την εγκαθίδρυσιν του οθωμανικού κράτους εν Βυζαντίω πολλοί των πεπαιδευμένων Ελλήνων έφυγον εις την Ιταλίαν, μετ' αυτών δε εφυγαδεύθησαν εις την Δύσιν αι Μούσαι, αι καλαί τέχναι και εν γένει ο πολιτισμός, αποχαιρετίσας τον Ελικώνα και τον Παρνασσόν· η ο ελληνική γλώσσα ήτο εν Ιταλία εις τοσαύτην χρήσιν, ώστε και αύται αι γυναίκες ελάλουν ελληνιστί" ομοίως δε και η ελληνική φιλοσοφία ήκμασεν εν τη χερσονήσω εκείνηεπίένα σχεδόν αιώνα, διδασκομένη επιμελώς' εκείθεν δε μετεδόθη εις την Γαλλίαν και την λοιπήν Ευρώπην περί τα τέλη του προπαρελθόντος αιώνος.

[

]

ανδρικόνκαιελληνοπρεπή χαρακτήρα Πρόλογος του Λ. Α. Παπανδρέου στηνΙστορίαν της αρχαίας Ελλάδος για τα δημοτικά σχολεία (1893)

Το ημέτερον δημοτικόν σχολείον σκοπόν έχον προς τη ηθική μορφώσει και τη πνευματική αναπτύξει των ελληνοπαίδων και την μόρφωσιν του ήθους αυτών εις ανδρικόν και ελληνοπρεπή χαρακτήρα, δέον να επιδιώκη τούτον επί τοις άλλοις και διά παροχής εις τας ψυχάς αυτών υψηλών ηθικών διδαγμάτων, στορίααπότωναρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς παρέχει πλείστα διδάγματα ικανά, ίνα ζωπυρήσωσι και κρατύνωσι το έμφυτον, το φυσικόν φιλελεύθερον των Ελλήνων αίσθημα, αναπτύξωσι τον νουν και εμπνεύσωσι τον ενθουσιασμόν και την αγάπην προς την πατρίδα και την αφοσίωσιν προςτηναρετήν και το καθήκον. των εξέπληξαν άπασαν την οικουμένην. Η αυταπάρνησις και η αυτοθυσία αυτών,τοπολεμικόν των μένος, το θάρρος και ο πατριωτισμός των φημίζονται καθ' άπαντα τον πεπολιτισμένον κόσμον και διεγείρουσι τον θαυμασμόνκαιτην έκπληξιν συμπάσης της ανθρωπότητος. Έχοντες πατριωτισμόν απαράμιλλον και φρόνημα γενναίον, επολέμησαν ενδόξως και νικηφόρως κατά πολυωνύμων πολεμίων, διατηρήσαντες την αυτονομίαν και ανεξαρτησίαν αυτών και επιτελέσαντες τον εθνικόν αυτών εν τω κόσμω προορισμόν. εν γένει δε υπήρξαν το πρότυπον του πολιτισμού της προόδου και του εθνικού μεγαλείου.

ρέπει εις μίμησιν των υψηλών αρετών των αθανάτων ηρώων και των υψηλών χαρακτήρων, ενθουσιών προς παν καλόν, αΐδιον και άφθιτον, και βδελυσσόμενος παν ποταπόν και αισχρόν. Διά της αναγνώσεως λοιπόν της Ελληνικής Ιστορίας, γεννάται εις τους παίδας το σέβας και η ευγνωμοσύνη προς τους υπέρ ευκλείας της ωραίας και ενδόξου ημών πατρίδος μοχθήσαντας και η άμιλλα αυτών εις το να φανώσιν αντάξιοι απόγονοι των μεγάλων και ευκλεών ημών

προγόνων, εμπνέεται εις αυτούς η φιλοπατρία και ο ενθουσιασμός προς παν γενναίον, ευγενές και υψηλόν, και αναπτύσσονται συγχρόνως και κρατύνονται άπασαιαιπνευματικαί αυτών δυνάμεις. Η κρίσις διά της παραβολής διαφόρων γεγονότων και διά της ευρέσεως αιτίων και αποτελεσμάτων, ομοιοτήτων και διαφορών" η μνήμη διά του αποθησαυρισμού ύλης αφθόνου, τερπνής και ποικίλης" η φαντασία διά της αναπλάσεως διαφόρων σκηνών. εν γένει δε διά της αναγνώσεως της ιστορίας μανθάνων τις το παρελθόν, το εγνωσμένον, κρίνει και αποφασίζει ορθώς περί του παρόντος και προμαντεύει μετά πεποιθήσεως περί του μέλλοντος, όπερ του παρελθόντος και του παρόντος εστί κράμα.

[

]

Αισωπείους μύθους, περιγραφάς και βίους ζώων και φυτών Προκήρυξη διαγωνισμού για τα διδακτικά βιβλία της δημοτικής και της μέσης εκπαίδευσης (1893)

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ

διαγωνισμού, προς σύνταξιν διδακτικών βιβλίων. Το ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΤΩΝ Εκκλ. ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜ.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ

Έχοντες υπ' όψιν τον περί των διδακτικών βιβλίων νόμον ΒΡΛ' της 14 Ιανουαρίου 1893 και το Β. διάταγμα της 20 Φεβρουαρίου 1893, προκηρύσσομεν διαγωνισμόν προς σύνταξιν διδακτικών βιβλίων της μέσης και της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως. τα βιβλία δε ταύτα ]΄εσονται τα επόμενα. Α'. Διά τα σχολεία της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως.

1) Θρησκευτικά βιβλία. α') Κατήχησις εκ τριών τυπογραφικών φύλλων. β') Συλλογή και ερμηνεία των προσευχών, των ρητών, των τροπαρίων, και των εκκλησιαστικών ασμάτων, των περιεχομένων εν τω υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως τω 1890 εκδοθέντι αναλυτικώ προγράμματι των μαθημάτων του πλήρους δημοτικού σχολείου των αρρένων και καθωρισμένων διά τους μαθητάς της πρώτης, της δευτέρας, της τρίτης και της τετάρτης τάξεως. Το μέγεθος του βιβλίου έστω έως τεσσάρων τυπογραφικών φύλλων. 2) Αναγνωστικά βιβλία διά τους μαθητάς αμφοτέρων των φύλων, άνευ εικόνων, περιέχοντα Αισωπείους μύθους, περιγραφάς και βίους ζώων και φυτών, περιγραφάς της φύσεως, παροιμίας, γνωμικά, ποιήματα και διηγήματα διά γλώσσης απλής και γνησίως ελληνικής, καλλύνοντα τας ψυχάς των μαθητευόντων παίδων κατά το παράδειγμα των επί των τελευταίων δεκαετιών πανταχού του πεπολιτισμένου κόσμου επικρατούντων αναγνωστικών βιβλίων. α') Αλφαβητάριον διά τους μαθητάς της κατωτάτης τάξεως των σχολείων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, κατά την μέθοδον των από του Γερμανού

Karl Vogel (1843) μέχρι του νυν εν ταις μάλιστα πεπολιτισμέναις χώραις αρίστων προκεκριμένων. το αναγνωστικόν τούτο βιβλιάριον έστω διμερές συγκείμενον εκ του παρασκευαστικού της απταίστου και εκ του παρασκευαστικού της λογικής αναγνώσεως. Το μέγεθος ο εκατέρων των μερών τούτων έως τεσσάρων τυπογραφικών φύλλων. β') Αναγνωσματάριον διά τους μαθητάς της δευτέρας τάξεως εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. γ') Αναγνωσματάριον διά τους μαθητάς της τρίτης τάξεως εκ δέκα τυπογραφικών φύλλων. ο) Αναγνωσματάριον διά τους μαθητάς της τετάρτης τάξεως εκ δώδεκα τυπογραφικών φύλλων. 3) Γραμματική της νέας ελληνικής γλώσσης εξ οκτώ τυπογραφικών φύλλων. 4) Συλλογή αριθμητικών προβλημάτων κατά τας αρχάς της παιδαγωγίας καιτηςδιδακτικής, εκ τριών τυπογραφικών φύλλων. 5) εγχειρίδιον φυσικής ιστορίας περιέχον εκ μεν της σωματολογίας τα κυριώτατα, εκ δε της ζωολογίας τα συνανθρωπευόμενα, τα κοινότατατωνεν Ελλάδι και κάλλιστα των λοιπών ζώων, εκ δε της φυτολογίας τα εν Ελλάδι επικρατούντακαιθεραπευόμενα, τα χρησιμώτατα εις τον βίον των ανθρώπων, καιταπερικαλλέστατα των λοιπών φυτών, εκ δε της ορυκτολογίας τα γ στά πάσι τοις ανθρώποις και τα αναγκαιότατα εις τον ανθρώπινον βίον κτά. το μέγεθος του βιβλίου τούτου έστω έως εξ τυπογραφικών φύλλων. 6) εγχειρίδιον γεωγραφίας περιέχον τα καθολικώτατα εκ της γεωγραφίας, ακριβέστερον δε την Ελλάδα, τας περί την Ελλάδα χώρας και την Ευρώπην,εκτεσσάρων τυπογραφικών φύλλων. 7) Καλλιγραφία συντεθειμένη μεν κατά την μέθοδον των προασκήσεων καιτωνγραμμάτων μικρών τε και κεφαλαίων συνωδά τη παιδαγωγική α απότωναπλουστέρωνεπί τα συνθετώτερα κατά διαδοχάς, περιέχουσα δε π τάσεις, παροιμίας, γνωμικά και επιστολάς κομψώς και απερίττως κεκαλλιγραφημένας. το μέγεθος αυτής έστω έως είκοσι σελίδων των ειθισμένων καλλιγραφιών.

[

]

Γ ' . Διά τα ελληνικά σχολεία. 1) ιστορία της παλαιάς Διαθήκης, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε. 2) ιστορία της καινής Διαθήκης, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε. 3) Κατήχησις, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε. 4) Εκλογή Αισωπείων μύθων, μυθικών έργων, αποφθεγμάτων και διηγημάτων εξ αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε. 5) Γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσης εκ της γλωσσολογίας

περιέχουσα μόνον τα πορίσματα άνευ θεωρίας τινός μετά συντακτικού εν τέλει επιτομωτάτου,εκτυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 6) Στοιχεία λατινικής γραμματικής, εκ τυπογραφικών φύλλων τριών. 7) Λατινικόν αναγνωσματάριον, εκ τυπογραφικών φύλλων τεσσάρων. 8) Γαλλικόν αναγνωσματάριον, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε. 9) Στοιχειώδης γαλλική γραμματική εκ τυπογραφικών φύλλων τριών. 10) Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας και νεωτέρας Ελλάδος, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε. Η ύλη έστω διηρημένη ούτως ώστε έκαστος βίος ν' αποτελή μάθημα χωριστόν. 11) Βίοι επιφανών ανδρών της Ρώμης, του Βυζαντίου και του δουλεύσαντος Ελληνικού έθνους, εκ τυπογραφικών φύλλων επτά. 12) Επιτομή της ιστορίας των Ελλήνων από της αρχής αυτών μέχρι των καθ' ημάς χρόνων, εκ τυπογραφικών φύλλων δέκα. 13) Γεωγραφία φυσική και πολιτική, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 14) Φυσιογνωσία μετά σχημάτων και εικόνων διά τους μαθητάς της β' και γ' τάξεως, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 15) Πρακτική αριθμητική μετά προβλημάτων εν παραρτήματιπληντων εν τω κειμένω, εκ τυπογραφικών φύλλων δέκα. 16) Στοιχεία γεωμετρίας, εκ τυπογραφικών φύλλων τεσσάρων. ο. Διά τα γυμνάσια. 1) Εκκλησιαστική ιστορία, εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. 2) Χριστιανική ηθική, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε. 3) Ερμηνεία του ευαγγελίου, εκ τυπογραφικών φύλλων εξ. 4) Συντακτικόν της ελληνικής γλώσσης, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 5) Στοιχεία της αρχαίας ελληνικής γραμματολογίας διηρημένης εις τρία μέρη, ων το μεν πρώτον περί ιστοριογραφίας και ρητορικής, το δεύτερον περί επικήςκαιλυρικής ποιήσεως, το δε τρίτον περί δράματος και φιλοσοφίας, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 6) Γραμματική της λατινικής γλώσσης, εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. 7) Συντακτικόν της λατινικής γλώσσης, εκ τυπογραφικών φύλλων πέντε.

8) Γραμματική της Γαλλικής γλώσσης μετά συντακτικούεπιτόμου,εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. 9) Γεωγραφία της Ευρώπης, κατά πλάτος δε των Ελληνικών χωρών, εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. 10) Γεωγραφία των άλλων ηπείρων πλην της Ευρώπης εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. 11) ιστορία των αρχαίων ανατολικών λαώνκαιτουελληνικού έθνους μέχρι της αλώσεως της Κορίνθου υπό των Ρωμαίων, εκ τυπογραφικών φύλλων δέκα.

12) ιστορία των Ρωμαίων και του Βυζαντιακού κράτους μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων, εκ τυπογραφικών φύλλων δέκα. 13) ιστορία του μέσου αιώνος, πλην της του Βυζαντιακού κράτους, και των νεωτέρων χρόνων μέχρι της Γαλλικής επαναστάσεως, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 14) ιστορία του δεκάτου ενάτου αιώνος και εν πλάτει της ελληνικής επαναστάσεως, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 15) Θεωρητική αριθμητική, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 16) Στοιχειώδης άλγεβρα, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 17) Στοιχειώδης γεωμετρία, εκ τυπογραφικών φύλλων δώδεκα. 18) Στοιχεία ευθυγράμμου τριγωνομετρίας, εκ τυπογραφικών φύλλων τεσσάρων. 19) Ζωολογία, εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. 20) εγχειρίδιον φυτολογίας και στοιχειώδους γεωλογίας, εκ τυπογραφικών φύλλων οκτώ. 21) Στοιχεία φυσικής, εκ τυπογραφικών φύλλων δέκα και οκτώ. 22) Στοιχεία κοσμογραφίας, εκ τυπογραφικών φύλλων επτά. 23) Εμπειρική ψυχολογία στοιχειώδης, εκ τυπογραφικών φύλλων τεσάρρων. 24) Στοιχεία Λογικής, εκ τυπογραφικών φύλλων τεσσάρων. οφείλουσι να εκτελέσωσιν ακριβώς τα υπό του νόμου ,ΒΡΛ' της 14 Ιανουαρίου 1893 και του Β. διατάγματος της 20 Φεβρουαρίου 1893 υπαγορευόμενα. Εν Αθήναις, τη 23 Φεβρουαρίου 1893. ο

επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργός Κ. ΚΟΣΣΟΝΑΚΟΣ

αφαιρείτε την ιστορίαν την εθνικήν αυτού σύμπασαν Άρθρο(τουΠ.Π. Οικονόμου;) στο περιοδικό Εκπαίδευαις για τα αναγνωστικά βιβλία του δημοτικού σχολείου (1894)

. . . Αλλά και άλλο τι βλέπομεν ημείς εις τας πεπολιτισμένας χώρας γινόμενον, όπερ το Σ. Υπουργείον παρείδε και όπερ ας επιτραπή ημίν να εξάρωμεν, διότι είναι το σπουδαιότατον συστατικόν, η ουσία αυτή του αναγνωσματαρίου, να είναι δηλ. εθνικόν βιβλίον, ήτοι να περιέχη πράγματα αναφερόμενα ειςτοΓερμανικόν έθνος, εξαίροντα τας καλάςαυτούιδιότητας,επαινούντατον βίον του, την χώραν του, τα ήθη του, τα έθιμά του, την εκκλησίαν του κ.τ.λ. κ.τ.λ. Διατί λοιπόν δεν ζητείτε, και υμείς, Κύριε Υπουργέ, τοιούτο Αναγνωσματάριον; δεν σας αρέσκει να βλέπητε τον Ελληνικόν λαόν εχοντα εθνικόν φρόνημα και διά τούτο αφαιρείτε από τας χείρας αυτούτονΌμηρονκαιτον Ηρόδοτον, αφαιρείτε την ιστορίαν την εθνικήν αυτόν σύμπασαν, και επιτρέπετε ακώλυτον κυκλοφορίαν βιβλίων, ων η μόνη αρετή είναι να απομωραίνωσι τους ανθρώπους;

[

]

Μήπως υπάρχει τις εν τω Υπουργείω αγανακτών διά τα ένδοξα κατάγηνκαι θάλασσαν κατορθώματα των πατέρων ημών η θεωρών τα παραδείγματα της εθελοθυσίας και αυταπαρνήσεως ως επικίνδυνα μαθήματα της σημερινής των Ελλήνων γενεάς απεφάσισε να αναθρέψη αυτούς εν αυστηρω αποκλεισμώ, ίνα αιεπερχόμεναι γενεαί εν μακαρία αμαθεία ζώσαι αποβώσιν ευάγωγοι και ανεκτικαί και πειθήνιοι, μηδέν άλλο ποθούσαι και ευχόμεναι εκτός του επιουσίου άρτου και ευλογούσαι τον Θεόν, διότι έδωκεν άρχοντας επιτρέποντας αυτοίς έστωκαιαθλίωςναζώσι; Ε ά ν δε δεν υπάρχη τοιούτος άνθρωπος εν τω υπουργείω, τότε τις είναι εκείνος, όστις επιμελώς αποκλείει εκ των αναγνωσματαρίων του λαού τα ιστορικά μέρη, εκ του προγράμματος δε των δημοτικών ημών σχολείων την εθνικήν ημών ιστορίαν, αφ' ου όλος ο κόσμος ήξεύρει ότι ημείς ουδένάλλοέχομεν, εφ'ωδυνάμεθα να καυχηθώμεν, η μόνον την ιστορίαν ημών;

και την ιστορίαν ταύτην την ένδοξον ανεγίνωσκε πάντοτε το έθνος ημών και εν τη μελέτη αυτής ανήβα και ανεκτάτο δυνάμεις και ελπίδας, ως ο Ανταίος από της γης, ουδεμία δε χρονική περίοδος αναφέρεται εν τη ιστορία, όσον θλιβερά και αν είναι, καθ' ην να απηγορεύθη εν τοις σχολείοις του η μελέτη των έργων των προγόνων του. Αυτά δεν είναι πλέον σφάλματα, αλλά κακουργήματα εναντίον λαού ολοκλήρου, εις αμοιβήν φαίνεται των 110 εκατομμυρίων δραχμών, α κατ' έτος τακτικώς και ανελλιπώς οφείλει να συνεισφέρη. [

1

εθνικόν όφελος ΆρθροτουΒλ. Σκορδέλη στο περιοδικό Εκπαίδευσις για τα διδακτικά βιβλία

. . . το διδακτικόν βιβλίον και ιδία το αναγνωστικόν αποτελεί την βάσιν της πνευματικής αναπτύξεως και ηθικής διαπλάσεως του παίδιού,δενείναι έντυποςχάρτης, εφ' ου ο παις θα μάθη απλώς ανάγνωσιν, έστω μετ' απαγγελίας καλής, έστω ανάγνωσιν λογικήν. το αναγνωστικόν βιβλίον θ'αναπτύξη την κρίσιν του παιδός, θα εξεγείρη αισθήματα ευγενή, θα εμπνεύση φρόνημα, θα παράσχη τα στοιχεία του ηθικού αυτού χαρακτήρος, θα μόρφωση εκ του μικρού παιδός Έλληνα η Γερμανόν η Άγγλον, θα εξυπνίση την συνείδησιν αυτού ως ατόμου και ως μέλους κοινωνίας ωρισμένης" η δεν θα πράξη ουδέν τούτων και θα κρατήται υπό ενός φωνασκού αναγνώστου. Τούτο εξαρτάται εκ του περιεχομένου του βιβλίου πρώτον και δεύτερον εκ του διδασκάλου. δων αποτελούσι συνάμα το μόνον ανάγνωσμα του ελληνικού λαού εν τοις χωρίοις, ίσως δε και εν αυταίς ταις πόλεσι. Δίδοντες λοιπόν σπουδαία αναγνωστικά και διδακτικά βιβλία εις τας χείρας των παίδων, παρέχομεν άμα πνευματικήν τροφήν και εις το πολύ πλήθος του ελληνικού λαού. Τούτο δε δεν είναι το ελάχιστον εκ των δημοτικών σχολείων κοινωνικόν και εθνικόν όφελος. [

1

Πρόγραμμα μαθημάτων των τετρατάξιων δημοτικών σχολείων των αρρένων (1894)

Δ. ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Τάξις

Γ'.

1. Ηρακλής. 2. Θησεύς. 3. ο Τρωικός πόλεμος. 4. Λυκούργος. αι περί ανατροφής των παίδων διατάξεις της νομοθεσίας αυτού. 5. Σόλων. τα σχολεία. Γυμναστική και μουσική. 6. Μιλτιάδης. Η εν Μαραθώνι μάχη. 7. Θεμιστοκλής. η εν Σαλαμίνι ναυμαχία. 8. Λεωνίδας. Η εν Θερμοπύλαις μάχη. 9. Αριστείδης και Παυσανίας. Η εν Πλαταιαίς μάχη. 10. Κίμων. 11. Περικλής. 12. Σωκράτης. 13. Επαμεινώνδας και Πελοπίδας. 14. ο Μέγας Αλέξανδρος. Τάξις

Δ.

1. Κωνσταντίνος ο Μέγας. 2. Ιουστινιανός. 3. Ηράκλειος. 4. Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος. 5. Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος. Πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως και άλωσις αυτής υπό των Τούρκων.

6. Κλέφται, αρματωλίκια. Βίος κλεφτών, φρονήματα και θρησκευτικόν αίσθημα. Η δημώδης ποίησις. το φρόνημα του ελληνικού λαού. 7. Λάμπρος Κατσώνης και Ανδρούτσος. Νέοι του Ελληνισμού κατά των Τούρκων αγώνες. 8. Ρήγας Φεραίος. ενέργειαι αυτού, ηρωϊκός θάνατος. (Γαλλική επανάστασις, Ναπολέων). 9. Οι Σουλιώται. Ηρωικοί αγώνες κατά του Αλή πασά. Ζαλόγκο. Κιούγκι. 10. Νίκος Τσάρας και Ευθύμ. Βλαχάβας, αρματωλοί του Ολύμπου. 11. Φιλική Εταιρία. (Ξάνθος, Αναγνωστόπουλος, Λεβέντης, Τσακάλωφ). 12. Αλέξανδρος Υψηλάντης και η εν Βλαχία επανάστασις. 13. Γρηγόριος ο Πατριάρχης. Η απαγχόνισις αυτού. 14. ο Παλαιών Πατρών Γερμανός. η σημαία της ελληνικής επαναστάσεως. 15. Διάκος, Αλαμάνα. 16. Οδυσσεύς Ανδρούτσος. το χάνι της Γραβιάς. 17. Κωνσταντίνος Κανάρης. Η πυρπόλησις της ναυαρχίδος. Η ανδρεία αυτού. 18. Ανδρέας Μιαούλης. Ναυμαχία του Αργολικού κόλπου. Η μεγάλη ναυμαχία του Γέροντος. Η μεγαλοψυχία αυτού. 19. Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Η άλωσις της Τριπολιτσάς. Η καταστροφή του Δράμαλη. Η στρατηγική ευφυΐα και το ακατάβλητον φρόνημα του ανδρός 20. Μάρκος Βότσαρης. Νυκτερινή έφοδος κατά του τουρκικού στρατοπέδου και θάνατος αυτού.' Η χρηστότης και η ανδρεία αυτού. 21. η πτώσις του Μεσολογγίου. 22. Γεώργιος Καραϊσκάκης. 23. αι τρεις Μεγάλαι δυνάμεις. Η εν Πύλω Ναυμαχία. 24. Καποδίστριας. Όθων. Γεώργιος. Προσάρτησις της Επτανήσου και Θεσσαλίας. Οι εθνικοί πόθοι. Β'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Τ ά ξ ι ς Β'. Πατριδογραφία.

— 7 α γενικότατα εκ της Γεωγραφίας.

1. Η γη ως κατοικία εμψύχων όντων. 2. ο ουρανός και η γη, φυσικά και μετεωρολογικά φαινόμενα, τα σημεία του ορίζοντος, οι άνεμοι. 3. Η ξηρά και τα ύδατα γενικώς. 4. Η ξηρά ως κατοικία του ανθρωπίνου γένους. α') οικίαι, οδοί, πόλεις, επισκόπησις της πόλεως η της κώμης,ενηοεκασταχού διδασκόμενος μαθητής ζη.

β') Η πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους. Αι μεγαλήτεραι πόλεις της Ε λ λάδος, δούλης και ελευθέρας. Πάτραι, Σύρος, Κωνσταντινουπολις κτλ. γ') τα δημόσια κτίρια. — εκκλησίαι, δημαρχείον, νομαρχία, θέατρον, ταχυδρομείον, σχολεία, στρατώνες, πτωχοκομείον, βουλευτήριον, ανάκτορα. Τάφροι, τείχος, φρούριον, γέφυρα, υδραγωγεία, νεκροταφείον. ο) τα δημόσια μέρη. — Αγορά, πλατείαι - ανδριάντες, πίδακες κτλ. 5. Η ξηρά κατά την χρησιμότητα αυτής. α') Νομαί, λειμώνες, δάση, αγροί" τα εν αυτοίς διαιτώμενα ζώα. β') Έρημοι. Έρημα μέρη. 6. τα υψώματα της ξηράς. α') Λόφοι, βουνά, όρη, οροπέδια. Ηφαίστεια. τα μεγαλήτερα όρη της Ελλάδος. τα συνηθέστερα δένδρα της Ελλάδος, β') ο βίος των ορεινών. 7. τα ύδατα. — Ποταμοί, λίμναι, έλη, τέλματα, κόλποι, λιμένες. Οι ιχθύες οι συνηθέστεροι εν Ελλάδι. 8. Αι κώμαι, αι πολίχναι και αι πόλεις της χώρας, ένθα ο μαθητής ο διδασκόμενος· ο δήμος. 9. Χαρτογραφία του δήμου, εν ω κατοικεί ο διδασκόμενος. Ανάγνωσις του τοπογραφικού χάρτου της ιδίας πατρίδος και των περιχώρων αυτής. ανάγνωσις του γεωγραφικού χάρτου του δήμου, εν ω ευρίσκεται ο διδασκόμενος. Τ ά ξ ι ς Γ'. Ελλάς. 1. Επανάληψις των διδαχθέντων. 2. η επαρχία και ο νομός, ένθα ο μαθητής. 3. Ελλάς. τα όρια, τα όρη, οι ποταμοί, αι λίμναι, οι νομοί και αι μεγαλήτεραι πόλεις, το κλίμα και τα προϊόντα αυτής. 4. Χαρτογραφία συχνή. Τάξις τα

Δ.

αναγκαιότατα εκ της Γεωγραφίας.— Ευρώπη.— Ελλάς.— ΑΙ περί την Ελλάδα χώραι.

1. τα απλούστατα εκ της μαθηματικής γεωγραφίας. Η γη ως ουράνιον σώμα. το σφαιροειδές αυτής. Η περί τον εαυτής άξονα περιστροφή. Ημέρανυξ. Η περί τον ήλιον περιφορά της γης. το έτος και αι 4 ώραι αυτού. 2. Η επιφάνεια της γης. Ήπειροι. Ωκεανοί. 3. Ευρώπη. τα μεγαλήτερα κράτη αυτής γενικώς. 4. Ελλάς. α') Η εν τη Ευρώπη θέσις αυτής· η μορφή της επιφανείας, όρη, ύδατα.

β') οι Νομοί του Ελληνικού βασιλείου" η προς αλλήλους θέσις αυτώνταόψ ρια και η μορφή της επιφανείας αυτών αι μεγαλήτερα». πόλεις, το κλίμα, τα προίοντα, ο βίος και η δίαιτα των εις έκαστον αυτών κατοικούντων. γ') Γεωργία, κτηνοτροφία, βιομηχανία, συγκοινωνία, εμπόριον, πληθυσμός, θρήσκευμα και πολιτισμός εν γένει των κατοίκων. ο) τα αναγκαιότατα περί του διοργανισμού του Ελληνικού Κράτους (Βασιλεύς, Υπουργεία, Βουλή κτλ.). 5. Η ευρωπαϊκή Τουρκία. Χώραι, πόλεις, κάτοικοι, πολιτισμός, βίος. 6. τα άλλα κράτη της Ελλ. χερσονήσου, Σερβία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιον. 7. Μικρά Ασία. Αίγυπτος. 8. Χαρτογραφία συχνή.

[

]

οι ημέτεροι γεωγράφοιουδόλως πατριδογραφούσιν «Έκθεσις» των κριτών των διδακτικών βιβλίων για τα εγχειρίδια γεωγραφίας που υποβλήθηκαν στο διαγωνισμό του 1893 (1894)

Α'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ

ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ

ΣΧΟΛΕΙΩΝ

. . . τα υποβεβλημένα έργα ουδόλως πληρούσι τον σκοπόν του διαγωνισμού, όστις είναι η διά της προς αλλήλους αμίλλης των συγγραφέωνκαιτου τεταγμένου υλικού άθλου επίτευξις της συγγραφής δοκίμου γεωγραφικού πονήματος διά τα δημοτικά σχολεία" απομένουσι δε μετέωροι αι προσδοκίαι της πολιτείας και της κοινωνίας περί της εν τω μέλλοντι μεθοδικωτέρας και λυσιτελεστέρας, η κατά το παρελθόν, διδασκαλίας του σπουδαιοτάτου μαθήματος της γεωγραφίας. Τούτου ο η μετ' ακριβείας και πλήρους επιστάσεως σπουδή επιβάλλεται επιτακτικώς ειπέρ ποτε και άλλοτε νυν, ένεκα της καταπληκτικώς μεγάλης και γοργώς χωρούσης ευρύνσεως των γνώσεων του ανθρώπου περί πάντων σχεδόν των μερών της γηΐνης σφαίρας και της προςαπάσαςτας διευθύνσεις αυτής βλέψεως και δράσεως των ατόμων, των λαών και των κρατων προς σκοπούς πολλούς τε και ποικίλους. Εις τούτους πρέπει να καταλεχθώσιν αι επιστημονικαί έρευναι εν τη αστρονομία, τη μετεωρολογία,τηυδρογραφία, τη ορεογραφία, τη γεωλογία, τη ορυκτολογία, τη μεταλλευτική, τη ζωολογία και τη βοτανική και αι άλλαι ενέργειαι, ήτοι αι εμπορικαί, αι πατριωτικαί, η και αι κατακτητικαί. Αλλ' αν τοιαυταί εισιν αι ανάγκαι ευρειών και ασφαλών γεωγραφικών γνώσεων παρά παντί ανθρώπω, μείζονες όμως προβαίνουσιν αύται παρ' ημίν, το μεν ένεκα των γενικών λόγων, περί ων άρτι ειπομεν, το ο ένεκα ειδικών αιτίων, προσιδιαζόντων ημίν. Η μακρά και αρχαία ιστορία του ημετέρου έθνους, αι πολλαί και ποικίλαι περιστάσεις, εν αις έδρασεν, αι τύχαι και δοκιμασίαι, ας διήλθεν εν αδιαλείπτω μεταβολή της εδαφικής υποστάσεως της ελληνικής χώρας, και δη η τελευταία μετά τον αγώνα του 1821 διαίρεσις αυτής εις ελευθέραν και εις υπόδουλον διατελούσαν έτι, αι προσαυξήσεις του ελευθέρου με-

μέρους διά των προσαρτήσεων των ετών 1864 και 1881, και ιδία το απολειπόμενον ημίν και μάλιστα τη νέα εκάστοτε γενεάέργοντηςαποτελειώσεωςκαι συμπληρώσεως του εθνικού έργου διά της εν τη ελευθερία ενώσεως ολοκλήρου τηςελληνικής φυλής —ταύτα πάντα επιβάλλουσιν ημίν την γνώσιν της γεωγραφίας των Ελληνικών καν χωρών εν ακριβεία και λεπτομερεία. Παρά την σπουδαίαν όμως και ιεράν υποχρέωσιν ταύτην, ημείς διατελούμεν εν καταστάσει γεωγραφικών γνώσεων αξιομέμπτω. ου μόνον δε της γνώσεως της γεωγραφίας των εκείθεν του μεθορίου του ελευθέρου ελληνικού κράτους χωρών εν ακριβεία απολύτω, η και κατά προσέγγισιν καν, στερούνται παρ' ημίν και αυτοί οι εις τους λογίους τασσόμενοι, αλλά και την γεωγραφίαν του μικρού ελευθέρου βασιλείου αγνοούσιν εις βαθμόναξιοθρήνητον.Παρατηρούμεν δε καθ' εκάστην πλημμυρούσαν εν ταις ομιλίαις και εν τω τύπω,αλλάκαι εν δημοσίοις εγγράφοις, άγνοιαν και σύγχυσιν των ονομάτων και δήμων και επαρχιών του Κράτους και χωρών ενίοτε όλων πολλώ μείζονα όμως άγνοιαν απαντά τις εν τοις αφορώσιν εις την ορεογραφικήν κατατομήν και το σύστημα τωνυδάτωνκαιτωνακτώντηςάλλωςπολυσχιδούς χώρας ημών.εντεύθενδε πηγάζει η υπό νέων Ελλήνων, συμπληρωσάντων ήδη τας εγκυκλίους σπουδάς αυτών και επιδιδομένων εις την δημοσιογραφίαν, αναγραφή εν ταις σπουδαιοτέραις εφημερίσι των Αθηνών ειδήσεων, καθ' ας: τουρκικόν θαλαμηγόν ανεχώρησε διά τα σερβοτουρκικά παράλια ! η ο εν τη κεντρική Αμερική Δημοκρατία Κόστα-Ρίκα, η Κοσταρίκα μεταβάλλεται εις πρόσωπον Κωστ. Ρίκαν ! !

[

]

ορθώς λοιπόν, επεζητήθη υπό της πολιτείας η βελτίωσις και προαγωγή της σπουδής της γεωγραφίας το μεν διά της εξευρέσεως βιβλίων προσφορωτέρων προς διδασκαλίαν αυτής —τούτων δε την σύνταξιν προεκήρυξεν επ' αμοιβή διά του διαγωνισμού συν τοις λοιποίς διδακτικοίς βιβλίοις— το δε διά της παρατάσεως του χρόνου διδασκαλίας του μαθήματος της γεωγραφίας επί εν όμως, επαναλέγομεν μετά λύπης, ο επιδιωκόμενος σκοπός δεν επετεύχθη ου μόνον εν τούτοις, τοις διά τα δημοτικά σχολεία προωρισμένοις,αλλάκαιεν τοις λοιποίς καθόλου υποβληθείσι γεωγραφικοίς βιβλίοις, διότιαιπροσαχθείσαι εις τον διαγωνισμόν γεωγραφίαι δεν πληρούσι τας προσδοκίας,ταςεπί την συγγραφήν και σκοπιμότητα αυτών στηριχθείσας" τούτο δε θα καταδειχθή διά της αντιγραφής εν ταις σελίσι ταύταις των κυριωτέρων πλημμελειών εν τω όλω, ανακριβειών ο εν τοις καθ' έκαστον, και διά της υποδείξεως, εφ' όσον τούτο είναι δυνατόν, των ελλείψεων της τεουσίαςκαιτουευμεθόδουεντη οικονομίατηςσυγγραφής και εν τη καταστρώσει της ύλης των διαγωνιζομένων βιβλίων. Ουδείς δυστυχώς των μετασχόντων του διαγωνισμού τούτου ηδυνήθη να

εμβαθύνη εις τον σκοπόν της διδασκαλίας του μαθήματος της Γεωγραφίας εις παίδας ηλικίας 8-11 ετών, ουδ' εις την κατανόησιν του τρόπου, καθ'οντοαληθώς ξηρόν και ατερπές μάθημα τούτο καθίσταται επαγωγόν και αγαπητόν τοις μαθηταίς. ουδείς παρέστησε την υπό της φύσεως τόσον δαψιλώς διά πλείστων και ποικιλωτάτων δώρων προικισθείσαν Ελλάδα τοιαύτην, οία ούσα θαηδύνατοναεφελκύητηναγάπηνκαιτηναφοσίωσινκαιτονθαυμασμόν των τέκνων αυτής, ως προσελκύει διά των καλλονών και των χαρίτων αυτής τον ενθουσιασμόν των ξένων. Κατά τους αντιποιουμένους το βραβείον βέλτιστης συγγραφής της γεωγραφίας διά τα δημοτικά σχολεία, η Ελλάς παρίσταται — λαμβανομένης υπ' όψιν της φαντασίας και του ατελούς νου των παίδων— ως χώρα κεκαλυμμένη υπό βουνών και ορέων, κατάψυχρος τον χειμώνα, θερμοτάτη δε το θέρος, και, κατά τινα τούτων, τοσούτον μάλιστα θερμή ώστεεντη σκιά τήκεται ο στεάτινος κηρός (σπερματσέττο), και επέρχεται ο θάνατος εξ ηλιάσεως εις τους εν τοις αγροίς εργαζομένους ! ουδαμού ευρίσκει τις περιγραφήν των φυσικών καλλονών της Ελλάδος, του ωραίου κλίματος αυτής μετά του καθαρού και διαυγούς ουρανού, των ευγράμμων ορέων, των θελκτικών παραλίων, των γραφικών κόλπων και των περικαλλών νήσων. ου μόνον ο εις την τοιαύτην περιγραφήν της χώρας υστέρησαν πάντες σχεδόν οι διαγωνιζόμενοι, αλλά τίνες τούτων ουδ' αυτών των τετελεσμένων πράξεων μνημονεύουν επικαίρως και ως δει σχετικώς, δήλον ότι προς τας θέσεις, εν αις ετελέσθησαν. Εις δε ουδέ καν μνημονεύει, πλην η δις εν Καλαβρύτοις μεν της αρχής, εν Πύλω δε του τέλους του Μεγάλου, όντως, Αγώνος του 1821 προςανάκτησιντης

ελευθερίας των Ελλήνων. Τινές αναφέρουσι μυθολογικάς παραδόσεις, όλως απροσφόρως, το δε παιδίον η θα υπολάβη τας μυθολογικάς ταύτας πληροφορίας αντίιστορικών,οίονότι το Πήλιον ήτο η κατοικία των Λαπιθών και των Κενταύρων, ότι ο Όλυμπος (ήτο) έδρα των δώδεκα μεγάλων θεών, η ότιεπίτου Ερυμάνθου συνέλαβεν ο Ηρακλής τον κάπρον, η ότι εν τη Στυμφαλίδι (ήσαν) τα φοβερά όρνεα με το σιδηρούν ράμφος και τους σιδηρούς όνυχας και πολλά άλλα τοιαύτα, η, θα συγκαταμίξη ταύτα εν τω απλάστω νω αυτού προς ιστορικά. Πάντες συγχέουσι τα αρχαία ονόματα προς τα νεώτερα, εναλλάξ αναγράφοντες πού μεν πρώτον το αρχαίον, είτα ο εν παρενθέσει το νεώτερον,πούδε πρώτον το νεώτερον, εν παρενθέσει δε το αρχαίον. ουδείς εφρόντισε να μάθη και καθορίση αν τα αρχαία ονόματα συμπίπτωσιν εις τους τόπους, οίτινες φέρουσιν αυτά" ουδέ να διακρίνη ότι μέρη τινά της αρχαίας Ελλάδος ανήκον εις χώρας άλλας, η τας φερούσας το αρχαίον όνομα, κατά τας σήμερον γενομένας διαιρέσεις του κράτους. εν παραδείγματι: η Ελάτεια (Δραχμάνιον), ανήκενεις την αρχαίαν Φωκίδα, σήμερον ο αποτελεί δήμον της Λοκρίδος. Η έκτασις των Ακροανείων ορέων απετέλει μέρος της τότεΑρκαδίας,νυν δεανήκειτηεπαρχία Καλαβρύτων. Επίσης η Στύμφαλος και ο Φενεός απετέλουν μέρος της τότε Αρκαδίας, νυν ο υπάγονται εις την επαρχίαν Κορινθίας.

Η δε νυν επαρχία Ολυμπίας περιλαμβάνει πόλεις της αρχαίας Αρκαδίας και Ηλείας. Τινές μεταχειρίζονται ποιητικάς λέξεις η σπανίωςαπαντωμένας,οίαιαι υγιηρός, πρηών, κατάγεσθαι (εις την σημασίαν του αράζειν) και άλλαι, η φράσιν υπερβαίνουσανταςγραμματικάς και νοητικάς δυνάμεις του μαθητού" τινές δ' εξέπεσαν και εις ανορθογραφίας και ασυνταξίας μέχρις απολύτων ονομαστικών, ηειςκακοζήλους εκφράσεις διαστρεβλωτικάς του προς την ελληνικήν γλώσσαν αισθήματος των παίδων. Πάντες σχεδόν υπέπεσαν εις ασύγγνωστα σφάλματα περί την μαθηματικήν γεωγραφίαν, ης ώφειλον η ν'απόσχωσιν, ηνα εκθέσωσι τα στοιχειωδέστατα κατά τα προγράμματα του υπουργείου, διά βραχέων. Πάντες σχεδόν εις τας πολιτειολογικάς πληροφορίαςυπέπεσανεις λάθη και συγχύσεις. έτεροι εξετράπησαν εις γνώσεις και κρίσεις περί των κατοίκων διαφόρων νομών όλως ανοικείους και υβριστικάς, οίαι εισιν αι εξής: Οι κάτοικοι των νομών Άρτης δεν έχουσι το αγέρωχον και ανδρικόν των της υπότηνδουλείαν εισέτι Ηπείρων. Η Ναύπακτος ... οι γνωστοί «Κραβαρίται» κατάγονται εκ των μερών τούτων. — εις την ανδρείαν την πρώτην θέσιν εκ των κατοίκων του νομού Αργολίδος και Κορινθίας κατέχουσιν οι Σπετσιώται και Υδραίοι την τελευταίαν δε οι κάτοικοι του Πόρου.

[

] 2.

Στοιχειώδης Γεωγραφία [

]

Αλλ' ό,τι αισθανόμεθα την ανάγκην να παρατηρήσωμενενταύθαείναιη εντελής παράλειψις πάσης ιστορικής πληροφορίας εκ της ιστορίας των τελευταίων ιδίως χρόνων, και δη η αποσιώπησις τόπων, οίτινές εισιν επιφανέστατα σημεία της νεωτέρας Ελλάδος. πως δύναται τις, περιγράφων διά τους ελληνόπαιδας τον νομόν, τον περιέχοντα την παρά τας Θερμοπύλας θέσιν αλαμάναν και την μεταξύ Λαμίας και Αμφίσσης Γραβιάν, να μη κάμη μνείαντουεν εκατέρα τούτων τελεσθέντος ηρωϊκού κατορθώματοςδύοτωνανδρειοτάτωνκαι μεγαλοφρονεστάτων πολεμιστών του 1821 ; Α ν δε παραλείπωνται τα κατά τας πράξεις ταύτας εν αναφορά προς τας θέσεις, εν αις εγένοντο, προς τί άλλο δύναται να χρησιμεύση η γνώσις των ξηρών ονομάτων των διαφόρων νομών του Κράτους; των ξηρών ονομάτων την απομνημόνευσιν ευκολύνει ο συνδυασμός ιστορικής τίνος πληροφορίας προς τον τόπον, εν ω ετελέσθη. άλλως, η σημ ρινή γεωγραφική έρευνα στηρίζεται αυτόχρημα εις τον σύνδεσμον του ανθρώπου προς την χώραν, κατά την έννοιαν του Αριστοτέλους και του Ιπποκράτους, ην εν τοις νεωτέροις χρόνοις ανέπτυξε μάλιστα ο Ritter" τούτουδετον τρόπον ορθώς απεδέχθησαν άπαντες οι σήμερον γεωγραφούντες.

Υπάρχουσιν οι ισχυριζόμενοι, ότι η γεωγραφία αποτελεί ίδιον μάθημα, δι' οδ διδάσκεται η γνώσις χώρας τινός εν γένει και των κατά μέρη τόπων αυτήςασχέτως προς την ιστορίαν, το μεν διότι αύτη διδάσκεταιιδιαιτέρως,τοδε διότι η προσθήκη και ιστορίας εις το γεωγραφικόν μάθημα θέλει περιορίσει τούτο προς ζημίαν των διδασκομένων. Εάν τυχόν ο συγγραφεύς της γεωγραφίας ταύτης, ανήρ τάλλα λόγιος και πολυμαθής, συμμερίζηται την υποδειχθείσαν θεωρίαν, ημείς αντιτάσσομεν, ότι αύτη είναι παντάπασι σφαλερά και αντικειμένη εις γνώμας του Αριστοτέλους και Ιπποκράτους, ως είπομεν, και σοφών νεωτέρων ανδρών ιδία όμως απορριπτέοςοισχυρισμός ούτος,προκειμένου περί της γεωγραφίας των Ε λ ληνικών χωρών, ων εκάστη γωνία, εκάστη σπιθαμή τυγχάνει συνδεδεμένη προς ιστορικόν τι γεγονός, άξιον και αναγραφής και μνείας και εξάρσεως, μάλιστα δεπροςτουςπαίδας. Ημείς ήδη κρίνοντες την προμνημονευθείσαν Γεωγραφίαν, εκακίσαμεν την έλλειψιν και εν αύτη της αναγραφής γεγονότων της νεωτέρας ιστορίας,εκτωνκυριωτάτων τουλάχιστον αλλά και εν ταις λοιπαίς Γεωγραφίαις, ων ο έλεγχος έπεται, συχνάκις σημειούμεν και ψέγομεν την παράλειψιν ταύτην, ει και οι συγγραφείς αυτών φιλοτίμως επιζητούσι να προσαρμόσωσι πλείστας τοιαύτας τοις οικείοις τοποίς. Αλλά και εάν τοιαύτην αρχήν έθετο εαυτοί ο συντάκτης του υπό λόγον πονήματος, πάλιν αυτός παρέβη τον κανόνα, μη δυνηθείς ν' αντιστή εις την εντονον αξίωσιν, ως ειπείν, των γεγονότων να μετάσχωσι της μνείας των περιγραφομένων τόπων, διότι ούτοι ήθελον απομείνει, απολύτως άνευ αξίας, αποστερούμενοι της μνείας εκείνων, η μάλλον ειπείν, ουδ'απόστασινκαν έχουσιν, εν τω νω Έλληνος διαβάτου,τουΈλληνοςαναγνώστου, άνευ της προσαρμογής προς τα κλείσαντα αυτούς ιστορικά γεγονότα. [

1

4. Στοιχειώδης Γεωγραφία [

]

Ε ά ν η επιτροπή μακρύνασά πως τον λόγον εν τοις ανωτέρω προέβη εις την εκτενή και λεπτομερή περιγραφήν της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράςκαιεις νύξεις ιστορικάς περί της πάλαι πρωτευούσης αυτής, έπραξε τούτο, ίνα, καθιστώσα αυτήν παράδειγμα εμφανές, αποδείξη πως αβασανίστως και ως τα πολλά εν πλήρει αγνοία του τόπου περιγράφονται" εν πάσαις ταις Γεωγραφίαις οι νομοί και αι επαρχίαι του κράτους διά της ξηράς, τυπικής και πάσης εμφα νείας εστερημένης αναγραφής ταύτης: κλίμα ψυχρόν η νοσώδες" έδαφος γόνιμον η ορεινόν η εύφορον προϊόντα τρία τινά η πέντε εκ των συνήθων· κάτοικοι εις γεωργίαν και κτηνοτροφίαν ασχολούμενοι, και τα τούτοις παραπλήσια,

πάντως όμως τυπικά και διά πάσαν σχεδόν επαρχίαν όμοια. Διά δε τα πόλεις και κώμας και τα χωρία η ουδεμία επακολουθεί περιγραφή, η παρατίθεται αναγραφή τις ξηρών ονομάτων ατελής μέχρις οίκτου.

[

]

Άλλως λοιπόν, καθ' ημάς, πρέπει να τεθή προ του μαθητού η γεωγραφία της χώρας, γεγραμμένη κατά τρόπον τερπνόν και επαγωγόν, κατά τρόπον δυνάμενον να μεταβιβάση ενίοτε το βιβλίον από της χειρός του σπουδάζοντος παιδός εις την χείρα του παρά την εστίαν αναπαυομένου πατρός, όστις θα εύρη εναυτώό,τιδενεδιδάχθη ηδενέμαθενότε ήτο και αυτός παις. Κατά δε την νέαν γνώσιν, ην θα διαχέη το διδακτικόν βιβλίον περί εαυτό, θα κανονισθώσι πολλάκις αι σκέψεις και αι ενέργειαι του πολίτουείτεπροςεμπορίαν,είτεπρος πάσαν άλλην δράσιν.

[

] 6.

Γεωγραφία νομαρχιακού δημοδιδασκάλου

χον εν τοις περί μαθηματικής και φυσικής γεωγραφίας ολιγωτέραν σύγχυσιν. εκτίθησι τα πράγματα ηρέμα και σαφώς, από παιδαγωγικής σκέψεως και αφετηρίας.

[

]

Έχει και το πόνημα τούτο λάθη, ων μνημονεύομεν,υποδεικνύοντεςτην διόρθωσιν αυτών.

[

]

« Η θέσις της Λαρίσσης είναι ρομαντική» (σελ. 38). ούτε η έννοια καταληπτή, ούτε η λέξις αρμόζουσα εις παίδας.

[

]

Εξοβελιστέαι αι πληροφορίαι ότι «ο Καποδίστριας κατώκει εν Προνοία και ότι εδολοφονήθη εν τω Αγίω Σπυρίδωνι» (σελ. 44). Η μεν είναι ανακριβής, η δε αντιπαιδαγωγική.

[

]

«οι Σπετσιώται ομιλούσι την αλβανικήν» (σελ. 47), αλλ' ουχί αποκλειστικώς αυτήν και μόνη ν νυν.

Κακώς αναγράφονται τα περί εθίμου της αντεκδικήσεως παρά τοις Μανιάταις, ως αντιπαιδαγωγικά.

[

]

Έλληνας» (σελ. 95). Τουναντίον και εκείνοι αγαπώσιν ημάς, γιγνώσκοντες τηναρχικήν κοινότητα του γένους, και ημείς τιμώμεν την γενναιότητα και ανδρείαν αυτών.

[

]

Περιττή η αναγραφή της κοινής περί της Κωνσταντινουπόλεως διαδόσεως ότι αι οδοί αυτής εισί στεναί και πλήρεις ακαθαρσιών και κυνών (σελ. 102). διέλθη δι' αυτών.

[

]

Περιττόν να παρασταθή εις τους παίδας ότι «η πρωτεύουσα της Γαλλικής Δημοκρατίας είναι η βασίλισσα του συρμού (μόδας)» (σελ. 128).

[

]

Διατί χαρακτηρίζονται οι ισπανοί «φυγόπονοι, αμαθείς, δεισιδαίμονες» ; (σελ. 131).

[

]

Εν Αθήναις τη 29 Ιουνίου 1894. Σ.Π.ΛΑΜΠΡΟΣ

Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ, Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ, Κ. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ, Κ.Ν. ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ( εισηγητής)

ΣΤ. ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΤΑ ΠΛΑΤΟΣ ΔΕ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝ. ΧΩΡΩΝ

. . . ο Γεωγραφικού βιβλίου τρόπος συντάξεως, δι' ου εάν μη μηδενίζηται πάντως όμως ελαττούται κατά πολύ η της μαθήσεως χαλεπότης, οφείλει ναηναι ουχί η κατάταξις και απλή μόνον απαρίθμησις αμέτρου πληθύος ονομάτων αλλά και η σαφής και περιληπτική διήγησις ιστορικού γεγονότος αναφερομένου εις έκαστον η εις τα πλείστα των ονομάτων χώρας τινός. Αλλ' εκ των τριών υπό κρίσιν Γεωγραφικών βιβλίων, άτινα υπέβαλον ο κ. Μ. Χαμουδόπουλος, Αντ. Αντωνιάδης και Μ. Δήμιτσας, περιέχουσι δε

γεωγραφίαν της Ευρώπης κατά πλάτος δε των Ελληνικών χωρών, πλην ενός αλλάκαιτούτου πενιχρού, τα άλλα δεν πληρούσι καθόλου ειπείν τον ανωτ όρον" καθόσον εν μεν τη Γεωγραφία του κ. Μ. Χαμουδοπούλου παρατηρούνται ταεπόμενα:οσυγγραφεύς αποφεύγει επιμελέστατα ου μόνον πάσαν ιστορικ σημείωσιν βοηθητικήν, ως ανωτέρω είπομεν, της μνήμης των μαθητών αλλά καιεκείναςτωνιστορικώνσημειώσεων, ας κατ' αναγκαιότατον λόγον ώφειλε να περιλάβη· οφείλομεν δε μετά λύπης να παρατηρήσωμεν την ως επί γενομένην τοιαύτην παράλειψιν προκειμένου περί Ελληνικών τόπων ενδόξων διά τους Έλληνας αναμνήσεων και επιτηδείων εις έξαρσιν του εθνικού φρονήματος των ελληνοπαίδων.

[

]

Η πιθανή δε αντίρρησις ότι η υπό του Υπουργείου καθωρισμένη έκτασις της Γεωγραφίας ταύτης εκώλυε την αναγραφήν τοιούτων ιστορικών σημειώσεων πίπτει προ του γεγονότος ότι το βιβλίον τούτο περιέχει δεκάδας όλας σελίδων βριθουσών ασημοτάτων κωμιδίων είτε της ελληνικής χερσονήσου

Αποφεύγων δε επιμελώς, ως είπομεν, την αναγραφήν παντός ιστορικού γεγονότος μετ' επιμονής τουναντίον καταλέγει ου μόνον ως οφείλει τα κυριώτατα εκ των πόλεων, ορέων - ποταμών - λιμνών - κόλπων και λοιπώναλλάκαι ταασημότατατούτων ούτω δε το βιβλίον υπέρφορτον καθιστάμενον απ βαίνει δυσχρηστότατον μαθηταίς υπό την έποψιν ταύτην ως θα δηλωθή κατωτέρω. πως δε ποιείται λόγον περί των κυριωτάτων πόλεων ιδία των ελλην. χωρών ; κατά τρόπον ώστε εν τη διανοία του μαθητού να μη υπολειφθή τίποτε περί της σπουδαιότητος και αξίας των χωρών αυτών ούτω εν σελ. 55 του Α' τεύχους εξετάζων τον νομόν Αττικής άρχεται ούτως ειπείν από των άκρων χωρών προς το κέντρον (ενώ τουναντίον θα ήτο ομαλώτερον) ήτοι προτάσσει ιδίαν παράγραφον περί του πορθμού Ευρίπου, είτα ποιείται λόγον περί των νήσων των ανηκουσών εις τον νομόν τούτον και είτα περί Αθηνών ως περί πόλεως ανηκούσης μάλλον εις την αρχαιολογίαν ουχί δε ότι εκτός των αρχαιοτήτων αξία λόγου είνε και ως πόλις σημερινή· δεν αναφέρει δηλαδή ούτε περί Πολυτεχνείου ούτε περί Ακαδημίας ούτε περί Γεωργικής Σχολής ούτε περί Βοτανικού κήπου ούτε περί άλλων τινών, άπερ ο μαθητής οφείλει να γνωρίζη περί της πρωτευούσης της Ελλάδος. Περί δε του Πειραιώς, περί ου ώφειλε να κάμη λόγον ευθύς μετά τας Αθήνας, αναφέρει μετά τρεις σελίδας,αφ τω μεταξύ ωμίλησε περί πάντων των ασημάντων χωριδίων της Αττικής παραρρίψας μεταξύ των περί των χωρίων τούτων τα περί του Πειραιώς εν πέντε γραμμαίς λεγόμενα. στί προσαρτηθεισών τη Ελλάδι χωρών αποφεύγει να κάμη λόγονανπροώδευσαν

σαν και κατά τι - ούτω περί Βόλου προκειμένου ως και περί των κυριωτατων πόλεων του νομού Λαρίσσης ομιλεί ως περί χωριδίων, ούτε δήλα δη μνημονεύει τί παράγουσιν, ούτε τίνα εκπαιδευτήρια έχουσιν ούτε άλλο τι αν εκτήσαντο οπωσδήποτε δεικνύον την πρόοδον και υπεροχήν αυτών ως προς τας κωμοπόλεις και ως προς τον πρότερον χρόνον.

[

]

Σ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ

Κ. Ν. ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ, Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ, Κ. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ (εισηγητής)

Ζ'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ Β' ΤΑΞΕΩΣ ΤΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΩΝ [ ] 1.

Φυσική και πολιτική γεωγραφία Ασίας, Αφρικής, Αμερικής και Αυστραλίας . . . Η Μικρά Ασία ενδιαφέρει ημίν τοις Έλλησιν ίσα και αι εν τη Συνεχεί Ελλάδι ελληνικαί χώραι και διά την ιστορίαν, ήτις κοινήκαιπροςτην εντεύθεν Ελλάδα απ' αυτής της εμφανίσεως του Ελληνικού στοιχείου διεδραματίσθη επί μακρούς αιώνας εν αυτή, και διά τον υπό το βυζαντινόν αυτοκρατορικόν σκήπτρον στενότερον σύνδεσμον των δυο τούτων μερών, και διά τα κοινά παθήματα μετά κοινών αγώνων μέχρις εσχάτων, αλλά μάλιστα διά τον ισχυρότατον εθνολογικόν λόγον ου πρέπει πάντοτε ν' αντεχώμεθα στερεώς, τηςεντηχώρα, δήλον ότι, εκείνη υπάρξεως δύο εκατομμυρίων και επέκεινα ημετέρωναδελφώνενκαταγωγή και γλώσση και θρησκεία. Ταύτην δε την χώραν πρέπει να περιγράψωμεν εν ακριβεία και πιστή παραστάσει προςτουςΈλ-

ληνας μαθητάς, και δη εν τη Β' Γυμνασιακή τάξει. Υπέρ της χώρας ταύτης οφείλομεν να κινήσωμεν το ενδιαφέρον του Ελληνισμού ζωηρότατον.δενεκτείνομεν βεβαίως τας εθνικάς η κατακτητικάς βλέψεις ημών μέχρι των ορίων της Αρμενίας και των οχθών του Ευφράτου, όπου απαντώνται έτι Έλληνες, αλλά δικαιούμεθα και οφείλομεν να γνωρίζωμεν τουλάχιστον ακριβώς και δεόντως τα κατά τας χώρας ταύτας και να παρακολουθώμεν τα εν αυταίς συμβαίνοντα και ιστορικώς και γεωγραφικώς και υπό πάσαν άλλην έποψιν. ίδιοι πρέπ ε ι να διατελώμεν εν διηνεκεί επικοινωνία πνεύματος και πόθων μετά των εκεί ημετέρων αδελφών. ελπίς ο υπάρχει, ουχί αστήρικτος και κενή, ότι τα-

ταχέως θ' αναπτυχθή μείζων σύνδεσμος μεταξύ ταυτησίενταύθακαιεκείνηςτης ελληνικής χώρας. Α π ό τοιούτου ενδιαφέροντος και υπό τοιαύτην έποψιν έπρεπε να εκθέσωσιν ημίν οι ημέτεροι γεωγράφοι, εξεγείροντες την προσοχήν και την αγάπην, αλλάκαιπαλμούς έτι τινάς παρά τη ελληνική νεολαία υπέρ αυτής. Δυστυχώς εν τω υπό την ημετέραν έρευναν κατά την στιγμήν ταύτην βιβλίω, τω προωρισμένω προς τοιούτον σκοπόν, ευρίσκομεν παγετώδη αδιαφορίαν και απελπιστικήν απάθειαν !

[

]

Αλλά το λυπηρότερον εν τη αστόργω ταύτη αναγραφή είναι, ότι ουδαμώς αναφέρεται η θέσις της Λυδίας, Ιωνίας, Φρυγίας και των άλλων κλασικών χωρών κατά την αρχαίαν διαίρεσιν και τοποθεσίαν αυτών, η και κατά τα υπό τηννυνδιοικητικήν διαίρεσιν τουρκικά Βιλαέτια.

[

]

Σημειούται δε προ εκάστης πόλεως εν παρενθέσει αριθμός τις, δηλών τους κατοίκους, άνευ όμως της ελαχίστης υπομνήσεως η διακρίσεως περί της φυλής ητουθρησκεύματος των κατοίκων τούτων, η της ενασχολήσεως εις τι υπό βιομηχανικήν, εμπορικήν, κοινωνικήν έποψιν.

[

]

Η Κύπρος αναφέρεται ως η ανατολικωτάτη πασών των νήσωνκαιως κατοικούμενη υπό 200.000. Αριθμούνται κατ' όνομα ξηρώς μετ' αριθμού κατοίκων πέντε πόλεις αυτής και εν τέλει σημειούται: « Η νήσος αύτηαπότου 1878 παρεχωρήθη εις τους Αγγλους, διοικούμενη υπό Αγγλου αρμοστού». και πλέον ου ! ούτε αν οι κατοικούντες αυτόθιεισίνΈλληνες,ούτεανέχωσιν ανάπτυξιν τινα, ούτε αν τρέφωσιν αισθήματα αφοσιώσεως προς την κοινήν πατρίδα, ούτε περί του πολιτεύματος αυτών, ούτε άλλο τι, σχέσιν έχον όπως δήποτε προς τους ανθρώπους αναφέρεται (σελ. 235). Ομοίας αναγραφής αξιούνται η Ρόδος και η Σάμος άνευ μνείαςτωνελληνικών πληθυσμών αυτών, άνευ ιστορίας, άνευ περιγραφής. Περί Σάμου αναγράφεται εν τέλει ότι «πάλαι εφημίζετο ως πατρίς του Πυθαγόρου». μη αρνείται τις έτι και νυν, ότι υπήρξε πατρίς του Πυθαγόρου; Περί Χίου ουδέν κρείσσον ! Μετά τα τυπικά περί 60.000 κατοίκων και παραγωγής προϊόντων τινών, σημειούται ότι «οι νυν κάτοικοι τω 1881 παθόντες εκ του καταστρεπτικού σεισμού, είναι πασίγνωστοι διά την μεγάλην εν τω εμπορίω επιτηδειότητα και διά την φιλομουσίαν». ουδέ λέξιν αφιεροί ελευθερίαςεντω μεγάλω αγώνι, ούτε περί του εν τω λιμένι αυτής ανδραγαθήματος του Κανάρη, ούτε περί του ειρηνικού Κοραή καν !

εις τας άλλας νήσους, αλλ' ίνα μάθωμεν δι' αυτών, ότι «οι κάτοικοι αυτής πάλαι εδυσφημίζοντο διά την έκλυσιν των ηθών». Περί των νυν κατοίκων της ελληνικωτάτης Λέσβου, περί των σχολείων και του Γυμνασίου αυτής ουδέ λέξιν ! (σελ. 236).

[

]

ούτωπεριγράφονται αι νήσοι της Μικράς Ασίας, έπεται ο εν τέλει η αναγραφήτωνπερί εδάφους και προϊόντων, περί εμπορίου και βιομηχανίας, περί κατοίκων, θρησκείας, γλώσσης και αναπτύξεως. Αλλ' ούτε εντεύθεν μανθάνομεν πόσοι εισίν οι Έλληνες κάτοικοι της Μικράς Ασίας, πόσοι οι Χριστιανοί και πόσοι οι λοιποί κατά φυλάς και θρησκείας, μεθ' ο τελευτά η Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, εις ην αφιερώθησαν δέκα σελίδες, ουδέν συγκεκριμένον και ενδιαφέρον διδάσκουσαι, ουδέν δε κυρίως περιέχουσαι περί του Ελληνικού στοιχείου, περί της αρχαίας ιστορίας, ουδέν και περί της νεωτέρας, ει καιοικάτοικοι της παραλίας των νήσων και ηγωνίσθησαν υπέρ της αναστάσεως της πατρίδος, μεγάλα δεινά παθόντες υπέρ αυτής, ποτίσαντεςεκείνοιεξ ίσου δι' αιμάτων το δένδρον της Ελευθερίας, ου τους καρπούς εδρέψαμεν μόνοι, δυστυχώς, ημείς. Τοιούτος λαός, και αν έτι μη ήτο αδελφός ημών, έδει ν' αξιωθή εν γεωγραφία ελληνική μνείας διά τας εφ' εκάστου των τόπων αυτού πράξεις και θυσίας των κατοίκων προς ανάστασιν της ποθητής Ελευθερίας.

[

] 2.

Γεωγραφία προς χρήσιν των Γυμνασίων Βιβλίον Β', υπό

Μηνά Δ. Χαμουδοπούλου

. . . Πολλάκις ήδη παρετηρήσαμεν, ότι οι ημέτεροι γεωγράφοι ουδόλως πατριδογραφούσιν εν τοις έργοις αυτών, ούτε παριστώσιν εις τον μαθητήν ως κεντρικόν σημείον των σκέψεων αυτού την ιδίαν πατρίδα, εν σχέσει δ'είτα προς αυτήν τας λοιπάς χώρας. Γεωγραφίαι γαλλικαί και γερμανικαί και ιταλικαίκαιπάσης άλλης χώρας δύνανται να χρησιμεύσωσι τοις ημετέροις ως ζωηρόν υπόδειγμα. εξ ουδεμιάς τούτων λείπει το πνεύμα της τοιαύτης φιλοπάτριδος εξετάσεως και των πέριξ και των πέλας χωρών και των σχέσεων αυτών προς την πατρίδα, εις ην οι γράφοντες ανήκουσιν. Οι Γάλλοι, ωνταεπίτης Αλσατίας και Λωραίνης δικαιώματα εισι πολλώολιγώτερατωνημετέρωνεπί της Κρήτης, της Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Θράκης, των νήσων του Αιγαίου από Θάσου μέχρι Κύπρου, και επί ευρείας λωρίδος της Μικράς Ασίας, οι Γάλλοι γεωγραφούντες ρηγνύουσι φωνήν πόνου και άλγους επί των ορίων τηςυπότωνΓερμανών αποσπασθείσης εκ της αγκάλης της Γαλλίας χώρας

εκείνης, ης τα τέκνα ήσαν τα μάλιστα πιστά και αφωσιωμένα εις την πατρίδα II εν φ ημείς και την Ήπειρον αυτήν την αμέσως πέραν της γεφύραςτουΑράχθου, καλούμεν αυστηρώς και εν διπλωματική συνέσει Τουρκίαν !....

[

]

Τις όμως των ημετέρων γεωγράφων επαρουσίασεν ημίν υπό τοιαύτην εικόνα τον λαόν της Ηπείρου η της Μακεδονίας; Τις εσκέφθη να παραστήση ημίνυπότοναληθήπατριωτισμόν αυτών τους γενναιόφρονας Κρήτας, οίτινες δις και τρις ανά πάσαν δεκαετίαν επαναστατούσιν ένοπλοι, η συνέρχονται απειλητικοί κατά της τουρκικής τυραννίας, μη περιοριζόμενοι εις διαμαρτυρίας λόγων εν τω Κοινοβουλίω ; τις έλαβεν υπ' όψιν του, ότι η Κύπροςορμάπρος την Μητέρα-Ελλάδα ακατάσχετος; τις εξετίμησε δεόντως εν τη φιλοπατρία καιτηελληνικότητι αυτούτονευγενήλαόν της Σάμου, ήτις μεταξύ 47.992 κατοίκων αυτής αριθμεί Έλληνας μεν 47.956 και ξένους 36 μόνον; τις των γεωγράφων τούτων συνέδεσε το όνομα χώρας τινός ελληνικής προς τα αισθήματα καιτουςυποκαρδίουςπόθους του κατοικούντος εις αυτήν λαού; τις έρρηξε κραυγήν πόνου εκ φιλοπατρίας διά τα 5.000.000 των υπό δουλείαν Ελλήνων; δεν συνέβη αυτοίς να λάβωσιν ανά χείρας Γεωγραφίαν Ρωμουνικήν, ίνα ίδωσιν, ότι διαμφισβητούσιν οι εξημμένοι εκείνοι πατριώται και αυτά τα Ιωάννινα, η Γεωγραφίαν Βουλγαρικήν, ίνα αναγνώσωσιν εν αυτή υπό το βουλγαρικόν καλπάκιον και αυτήν έτι την Θεσσαλονίκην ; και άγεταί τις να πιστεύση, ότι, ούτω περιγράφοντες την Ελλάδα και τας περί αυτήν ελληνικάς χώρας οι ημέτεροι γεωγράφοι, γεωγραφούσι μάλλον διά την Τουρκίαν η διά την Ελλάδα!

Σ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ

Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ Κ. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ ΚΩΝΣΤ. Ν. ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ( εισηγητής )

η την παράδοσιν κριτικώς καθαιρούσα και συμπληρούσα νεωτέρα ιστορική ερευνά «Έκθεσις» των κριτών των διδακτικών βιβλίων για τα εγχειρίδια ιστορίας που υποβλήθηκαν στο διαγωνισμό του 1893 (1894)

ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΗΣ ΕΝ ΤΗ Α' ΤΑΞΕΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ (Αρ. προκηρ. Γ' 10)

ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Βίους επιφανών ανδρών της αρχαίας και της νεωτέρας Ελλάδος υπέβαλον εις τον διαγωνισμόν εξ: Οι κ.κ. Ν.Σ. Μπαξεβανάκης, Δημ. Τσέγκος, Γ.Κ. Γαρδίκας, Μάρκος ο. Σακκορράφος, Γ. Τσαγρής και Π.Ι. Φέρμπος και Α. Κουρτίδης, οι δύο τελευταίοι από κοινού εργασθέντες.

[

]

Εκτενέστερον και εν τοις πλείστοις υπέρτερον των ανωτέρω είναι το υπό του κ. Γεωργίου Τσαγρή υποβληθέν εις τον διαγωνισμόν βιβλίον.

[

]

Δυστυχώς ο ανάλογον προς τον όγκον του βιβλίου είναι το πλήθος των αμαρτημάτων αυτού, άτινα το καθιστώσι δύσχρηστον και απρόσφορον εις διδασκαλίαν. των αμαρτημάτων τούτων τα κυριώτατα, παιδαγωγικά και ιστορικά κατά το πλείστον όντα, καταγράφομεν ώδε, προτάσσοντες την υπόδειξιν τωνασκόπωνκαιπεριττών όλως λεπτομερειών, ων είναι υπέρφορτον.

[

]

εν σ. 83 —τούτο δε νομίζομεν χαρακτηριστικώτατον— τα ονόματά τινων των υπογραψάντωναναφοράνπρος τον ο. Υψηλάντην, «δι' ης κατηγορούν τον Οδυσσέα επί τουρκισμώ και απήτουν την καθαίρεσιν αυτού». τα δε αντιπαιδαγωγικά αμαρτήματα του βιβλίου είναι πολλάκαιπολυειδή. το μέγιστον θεωρούμεν την έκθεσιν γεγονότων ανοικείων, ήτις δεν επι-

επιβάλλεται καν εξ ιστορικής ανάγκης, διότι δεν είναι τοιαύτα, ώστε η παράλειψις αυτών να επισκοτίση την κατανόησιν των ιστορουμένων, παράγουσα χάσματα εν τη αλληλουχία της διηγήσεως. ούτως εν σ. 1. αναγράφει την αχρείαν προς τον Λυκούργον πρότασιν της χήρας του Πολυδέκτου (ον Πολυδεύκτην λέγει ο συγγραφεύς). εν δε σ. 17 κρίνει χρήσιμον να σημειώση ότι ο βασιλεύς Λεωνίδας ενυμφεύθη την μονογενή θυγατέρα του αδελφού του Γοργώ, επίκληρον ούσαν, μη αναλογιζόμενος ότι ο μαθητής, εις ον είναι παντελώς άγνωστα τα περί αγχιστείας και επικλήρων νόμιμα των αρχαίων, θα υπολάβη ατοπώτατον τον γάμον του προμάχου των Θερμοπυλών. εν δε σ. 91 διηγείται, ότι οΚαραϊσκάκης αγυμνώσας έστρεψε προς αυτούς (τους Τούρκους) τα οπίσθια, αλλά Γκέκας τις κεκρυμμένος πυροβολήσας επλήγωσεν αυτόν» μηδέτηνχρονολογίαν του αξιομνημονεύτου γεγονότος παραλείπων. Μετά τούτο καταδεικνύον ότι ο συγγραφεύς τιμά υπέρ παν άλλο την γυμνήν αλήθειαν ουδαμώς πρέπει να εκπλησσώμεθα, βλέποντες ότι εν μεν τη αυτή σελίδιαναφέρειτηνεπί προδοσία καταδίκην του Καραϊσκάκη, χωρίς μάλιστα να κολάση το πράγμα δι' αναγραφής των ελεγχόντων ψευδή την κατηγορίαν λόγων, εν δε σ. 71 και 131-132, ουχί άπαξ, αλλά δις ιστορεί εν λεπτομερείς τα κατά τους εμφυλίους πολέμους, συγχωνεύων μάλιστα παραδόξως εν τη πρώτη εξιστορήσει τους δύο πολέμους εις ένα, και εν σελ. 138-139 εκτίθησι τα κατά τον φόνοντουΚαποδιστρίου μετά συμπληρωτικών ειδήσεων, ας εξ ιδίας ερεύνης επορίσθη. ομοια τούτοις είναι και τα περί καταδίκης του Κολοκοτρώνη (σελ. 72), όπου

εξαίρει την μεγαλοφροσύνην του Όθωνος διά την απονομήν της χάριτος, και τα περί των ιερολοχιτών εν σ. 62, όπου ουδέν λέγει περί της ανδρείας αυτών πεσόντων των πλείστων εν τη μάχη, τουναντίον δε μετ' ενδεικτικής περιφρονήσεως αυτών αφηγείται ότι επελαύνουσιν «οι δισχίλιοι εμπειροπόλεμοικαι καλώς συντεταγμένοι Τούρκοι κατά των απειροπολέμων και αβρών ιερολοχιτων καικατακόπτουσιν τους 400 τούτων». εις ταύτα θα συμπεριελαμβάνομεν καιτηνενσ. 123 εμφαινομένην ατοπωτάτην εις σχολικόν βιβλίον εμπάθειαν, ενταιςπερί του Μαυροκορδάτου κρίσεσιν, αν μη ήτο φανερόν ότι παρεπλάνησεν τον συγγραφέα η τυφλή πίστις εις τον Μένδελσων Βαρθόλδη, ου την ιστορίαν της ελληνικής επαναστάσεως μετά της του Παπαρρηγοπούλου είχε πρωτίστως οδηγούς εις την σύνταξιν του Β' μέρους. Λέγει δηλ. εν τη σελίδι εκείνη «ο Μαυροκορδάτος έβλεπεν ήδη αγερώχως τους καρπούς των σφαλμάτων της μετριόφρονος φιλοπατρίας του Υψηλάντου, εις ον επεφύλαξεν ως άρτον ελέους την προεδρείαν του Βουλευτικού».

εν Αθήναις τη 29 Ιουνίου 1894. ο

Πρόεδρος Σ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ

οι κριταί II. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ, Κ. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ Κ. Ν. ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ (εισηγητής)

[

]

ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΙΑ ΤΗΝ Α' ΤΑΞΙΝ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Διά του αρ. ο 11. της προκηρύξεως του Υπουργείου εζητήθη διά την πρώτην τάξιν του Γυμνασίου «ιστορία των αρχαίων ανατολικών λαώνκαιτουελληνικού έθνους μέχρι της αλώσεως της Κορίνθου υπό των Ρωμαίων εκ τυπογραφικών φύλλων δέκα».

[

]

Είναι προφανές ότι δεν πρόκειται εν τη το τρίτον ήδη επαναλαμβανομένη αρχαία ελληνική ιστορίαπερί απλής επαναλήψεως της γνωστής ύλης εν μείζονι πλάτει, αλλά μάλλον περί εκθέσεως όχι μόνονεκτενεστέρας,αλλάκαι κριτικωτέρας και προσφορωτέρας εις την αντίληψιν του ήδη ηυξημένου παιδός. Διά των Βίων έχει ήδη γνωρίσει τους άνδρας και τας κυριωτάτας και χαρακτηριστικωτάτας των πράξεων αυτών άνευ μεγάλης συνοχής και συναφείας. εν τη τρίτη δε τάξει του Ελληνικού σχολείου εδιδάχθη τα καθ'έκαστατηςαρχαίας ιστορίαςαυτού του έθνους εν αλληλουχία περιπλαισιουμένης περί τους ήδη γνωστούς εις αυτόν άνδρας. εν μεν τοις Βίοιςεπικρατείτοατομικόνκαι επί μέρους, το ανεκδοτικόν και επεισοδιακόν, εν δε τη ιστορική εκθέσει της τρίτης τάξεως του Ελληνικού σχολείου αρχίζουσι να συνδέωνται τα καθ' έκαστα εις εν όλον, οίον μετεδόθη εις ημάς μάλιστα υπ' αυτής της παραδόσεως τωναρχαίων. ταστοιχεία δε ταύτα κεκτημένος ήδη ο παις δύναται πλέον και οφείλει εν τη πρώτη του Γυμνασίου να χωρήση περαιτέρω. Όχι η ξηρά κατά παράδοσιν αφήγησις, αλλ' η κριτικώς κεκαθαρμένη μακροτέρα ιστορική έκθεσις είνε το προσήκον εις ταύτην την τάξιν. τα μυθάρια πρέπει πλέον ν' αντικατασταθώσιν υπό πραγμάτων, των μεγάλων ανδρών η θέσις να ορισθή σαφέστερον και χαρακτηριστικώτερον εν μέσω του κόσμου εν ω έζησαν και έδρασαν, τα επεισοδιακά και ανεκδοτικά να υποχωρήσωσιν εις τα καίρια και ουσιώδη. ο παις πρέπει πλέον να προβή εκ των κατά μέρος αφηγήσεων εις γενικήν εικόνα των αλληλενδέτων τυχών του έθνους εν συναφεία, να γνωρίση όχι μόνον τα καθ' έκαστα, οία αφηγούντο αυτά οι αρχαίοι, αλλά και τους κρίκους τους συνδέοντας τα γεγονότα εκείνα προς άλληλα, οια σαφηνίζει η την παράδοσιν κριτικώς καθαιρούσα και συμπληρούσα νεωτέρα ιστορική έρευνα. Προς τούτοις ο αναγκαία παρίσταται η γνώσις του όλου βίου του ελληνικού έθνους,

της εξωτερικής αυτού ιστορίας βαινούσης παραλλήλως προς την εσωτερικήν αυτού εξέλιξιν, των πολεμικών αυτού τυχών και πολιτικών μεταβολών συμπληρουμένων υπό της εικόνος του κοινωνικού βίου και της πνευματικής και καλλιτεχνικής αναπτύξεως. τον τοιούτον δε τύπον της καθολικής εικόνος και της εκθέσεως των πορισμάτων της κριτικής ερεύνης, ον επιβάλλει η κατά νέον τρόπον εν τη πρώτη γυμνασιακή τάξει εκμάθησις της ελληνικής ιστορίας, πρέπει να έχη και η το δεύτερον ήδη διδασκομένη εβραϊκή ιστορία. δεν πρέπει να έχωμεν πλέον προ ημών την ιεράν ιστορίαν, το θρησκευτικόν εκείνο μάθημα, εν ω οι Εβραίοι παρουσιάζονται κατά τας ιεράς παραδόσεις ως ο προδιαγεγραμμένην υπό του θείου επέχων θέσιν λαός της επαγγελίας, αλλά τα πορίσματα της κριτικώς εξερευνομένης ιστορίας του ιουδαϊκού λαού ως λαού ιστορικού, οίος και οι λοιποί υποκείμενοι εις την εξέτασιν του μελετώντος την ιστορίαν. Η δε ιστορία των λοιπών λαών της Ανατολής, άτε πρώτον νυν διδασκομένη εις τους παίδας, πρέπει να παρέχηται συντόμως μεν, αλλά και αύτη κατά την αυτήν μέθοδον, όχι δήλα δη κατά παράδοσιν, αλλά κατά τα πορίσματα της νεωτέρας ερεύνης. Επιβάλλει δε τούτο η τε αναλογία προς τα λοιπά μέρη του διά την τάξιν ταύτην προωρισμένου διδακτικού βιβλίου και η προηγουμένη ήδη αντίληψις των εις την πρώτην γυμνασιακήν τάξιν φοιτώντων παίδων.

[ εν Αθήναις,

]

30 Ιουνίου 1894. Κ. Ν. ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ, Κ. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ

Σ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ (εισηγητής)

[ ΠΡΟΣ

]

ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΡΗΣΙΝ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Δ ΤΑΞΕΩΣ ΤΟΥ

ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

(αρ. προκηρ. Δ 14)

. . . ο κ. Αντωνιάδης εν σημειώσει αυτού προς τους κριτάς βέβαιοι ότι «καταλήγει εν τη ελληνική ιστορία εις την άφιξιν του Καποδίστρια, ου μόνον διότι τοιαύτα κελεύει εγκύκλιος του Σ. Υπουργείου της εκπαιδεύσεως αλλά και διά το ασκανδάλιστον». ο τελευταίος ούτος λόγος, ο της αποφυγής σκανδάλων ανυπάρκτων, είναι ήκιστα σοβαρός, και αν αληθώς ο υπήρχε τοιούτος κίνδυνος, ευκόλως ήτο δυνατόν να υπερνικηθή" αλλά τίνα αρά γε σκάνδαλα εκώλυσαν τον συγγραφέα να ιστόρηση τα κατά την διοίκησιν του Καποδιστρίου,

* Σ.τ.Σ. ο Π. Καρολίδης δεν υπέγραψε την έκθεσιν αυτή γιατί διαφώνησεμετην

η τα γενόμενα μέχρι της ελεύσεως του Όθωνος, η τα κατά την αντιβασιλείαν, η τα κατά την μεταβολήν της Γ' Σεπτεμβρίου; Επιτρέπεται δε σπουδαίως να ισχυρισθή ότι η υπουργική προκήρυξις, ζητούσα ιστορίαν του ΙΘ' αιώνος, δεν συμπεριλαμβάνει εις ταύτην και την της Ελλάδος μετά την επανάστασιν, και ότι έκρινεν αναγκαίον το Υπουργείον να διδαχθή ο μαθητής τα αλλαχού γενόμενα, αλλ' ουχί και του ιδίου έθνους τας περιπετείας; Α π ό τοιαύτης σφαλεράς αρχής ορμώμενος ο συγγραφεύς έκαμε λόγον εν παρόδω μόνονκαιουχί μετά της προσηκούσης εκτάσεως περί σπουδαιοτάτων γεγονότων της εθνικής ημώνιστορίαςενκεφαλαίοις πραγματευομένοις περί της ιστορίας άλλων εθνών και διά τούτο τον εν έτει 1886 αποκλεισμόν των ελληνικών παραλίων μνημονεύει προ της ελληνικής επαναστάσεως.

[

]

Εν Αθήναις την 29 Ιουνίου 1894. Σ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ

οι κριταί ο Πρόεδρος Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ, Κ. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ, Κ. Ν. ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ ( εισηγητής )

κρίκος δι ου συνάπτεται η ιστορία των απογόνων προς την ιστορίαν των προγόνων Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή τωνΘ.Β.Βενιζέλου και Α.Κ.Σπαθάκη για τα γυμνάσια (1894)

. . . Αναθεωρούντες την ιστορίαν του Βυζαντιακού κράτους παρατηρούμεν ότι πολλοί των ηγεμόνων αυτού υπέπεσαν εις διάφορα παραπτώματα, ων κυριώτερα ήσαν η φιλαρχία, η εξωθήσασα πολλάκις αυτούς εις αποτροπαίους πράξεις, και η ανάμιξις αυτών εις θρησκευτικάς έριδας, εξ ων προήλθον η τε παραμέλησις της στρατιωτικής συντάξεως της χώρας και οι εμφύλιοι σπαραγμοί, οι επενεγκόντες τον όλεθρον του κράτους. και όμως προς πάσι τούτοις και άλλοις ελαττώμασι το Βυζαντιακόν κράτος επεδείξατο και μεγίστας αρετάς, αίτινες κατέστησαν αυτό ικανόν να αντιμετωπίση πλείστους και φοβερωτάτους εχθρούς (οίον Γότθους, Ούννους, Βανδάλους, Άραβας, Βουλγάρους, Σλαύους, Ρώσσους, Τούρκους και άλλους) και να διανύση βίονυπερχιλιετή, ωςκαι το ρωμαϊκόν.

[

]

Το Βυζαντιακόν κράτος διαπρέψαν κ α τ ά τον μεσαίωνα μεταξύ π ά ν τ ω ν των

συγχρόνων εθνών, όπως άλλοτε διέπρεψε το ελληνικόν μεταξύ πάντων των συγχρόνων αρχαίων, εγένετο πρόξενον μεγίστων ωφελειών τη ανθρωπότητι και δη: α') ανεχαίτισεν επί πολύν χρόνον το φοβερόν ρεύμα πολλών βαρβάρων εθνών, άτινα ηπείλουν να πλημμυρήσωσι και καταποντίσωσι την Ευρώπην. β') Εισήγαγε τον χριστιανισμόν εις τα εισέτι απολίτευτα και βάρβαρα γ') Μετέδωκε την παιδείαν και τον ελληνικόν πολιτισμόν ειςταέθνητης Δύσεως, άτινα κατά διαφόρους εποχάς ήλθον εις επαφήν μετ' αυτού- εκπνέον δε υπό τον στιβαρόν πόδα Μωάμεθ του Β' εξέπεμψε την ευεργετικήν αυτού πνοήν, ήτοι τους λογίους αυτού άνδρας, εις Ιταλίαν και δι' αυτήςειςάπασαντην δυτικήν Ευρώπην προς φωτισμόν αυτής.

ο) επροίκισε τα έθνη διά σοφωτάτων νόμων, χρησιμευόντων προς διακόσμησιν της πολιτείας και προς ευημερίαν των κατοίκων, προαγαγόν ούτω θαυμασίως την του δικαίου επιστήμην. ε') εκανόνισε διά των επτά οικουμενικών συνόδων τα εισέτι ακανόνιστα δόγματα της Εκκλησίας και επήνεγκε την ησυχίαν εν αυτή, προαγαγόν ούτω καιτηνθεολογικήν επιστήμην. Και ταύτα μεν είναι τα κοινά ώφελήματα, ων πρόξενον εγένετο το Βυζαντιακόν κράτος. Δι' ημάς δε τους Έλληνας εχρησίμευσε προς τούτοις ως γέφυρα, δι' ης μετεβιβάσθη εν τη διατηρήσει της γλώσσης το πνεύμα των αθανάτων προγόνων εις τους απογόνους, η ως κρίκος δι' οδ συνάπτεται η ιστορία των απογόνων προς την ιστορίαν των προγόνων. Τούτων ούτως εχόντων, το Βυζαντιακόν κράτος αξιούται μείζονος εκτιμήσεως, η οίας μέχρι τούδε έτυχε και εν τοις καθόλου και εν τοις καθέκαστα.

[

]

Ελληνική ιστορία τουΠ.Π.Οικονόμου για τα δημοτικά σχολεία (1894)

Αγαπητά μου τέκνα, η χώρα, την οποίαν κατοικούμεν, ονομάζεται Ε λ λάς, ημείς δε ονομαζόμεθα Έλληνες. και Έλληνες δεν ονομαζόμεθα μόνον όσοι τώρα ζώμεν, αλλά και οι παλαιοί, οι προπάτορες ημών ούτως ωνομάζοντο προ χιλιάδων ετών. Πολλά δε πράγματα θαυμαστά έκαμαν οι προπάτορες ημών ούτοι οι Έλληνες, και όλος ο κόσμος επιθυμεί να ακούση τα κατορθώματα αυτών, πολύ δε περισσότερον πρέπει να μανθάνωμεν αυτά ημείς, οίτινες είμεθα εκείνωναπόγονοι,ίνα και ημείς γνωρίζοντες τίνων πατέρων είμεθα τέκνα φροντίσωμεν να γίνωμεν αυτών άξιοι απόγονοι και αξιωθώμεν να επαινή και ημάς ο κόσμος, να λαμπρύνωμεν δε και την πατρίδα ημών την Ελλάδα και καταστήσωμεν αυτήν μεγάλην και ισχυράν και πλουσίαν, ώστεναεπιθυμώσιναείναι ημών φίλοι οι ισχυροί, να τρεμωσι δε οι εχθροί ημών, ειρήνηδεκαιαγάπηνα υπάρχη πανταχού της Ελλάδος και αι τέχναι και αι επιστήμαι να προοδεύσωσ και παρ' ημίν και ο λαός να ζη εν φόβω θεού και εν αμοιβαία αγάπη εργαζόμενος μετ' επιμελείας το έργον του και μισώντηνοκνηρίανκαιτηναργίαν,εξ ων προέρχονται τα μεγαλείτερα εις τον κόσμον κακά. Προς τον σκοπόν λοιπόν τούτον θα σας διηγηθώ δε περί των παλαιών Ελλήνων πως έζων και τίνα έργα θαυμαστά εξετέλεσαν και αρχίζω από των αρχαιοτάτων χρόνων. ήξεύρομεν, διότι τότε δεν εγράφοντο τα συμβάντα και με τον καιρόν ελησμονούντο. Πολλά όμως των σπουδαιοτέρων τούτων συμβάντων μετεδίδοντο προφορικώς από γενεάς εις γενεάν, αλλά παρηλλαγμένα, ώστε φαίνονται μάλλον μύθοι η πράγματα, οι δε άνδρες της παλαιοτάτης ταύτης εποχής, οίτινες ονομάζονται ήρωες, κινούσι τον θαυμασμόν ημών διά την υπεράνθρωπον δύναμιν καιτηντόλμην αυτών, ώστε δικαίως οι παλαιοί εθεώρουν αυτούς τέκνα των θεών και ετίμων και ελάτρευον αυτούς ως ημιθέους. Περί των ηρώων τούτων θασαςδιηγηθώ εφεξής όσα δυνηθώ περισσότερα.

Πρόλογος του Γ.Σωτηριάδη στηνιστορίαν των αρχαίων ανατολικών λαών και της Ελλάδος για τα γυμνάσια (1894)

πρακτικής ωφελείας εκείνης μάλιστα της τάξεως των λογιωτέρων αναγνωστών, εις την οποίαν ολίγον η ουδόλως δύνανται να χρησιμεύσωσιν ογκωδέστερακαι πολυδαπανώτερα ιστορικά πονήματα. το πλήθος και η σπουδαιότης των νεωτάτων ερευνών των εν τη Δύσει σοφών όχι μόνον περί της ιστορίας των αρχαίων ανατολικών λαών, των οποίων ο βίος κυρίως μόλις τώρα άρχεται θαυμασίως διαλευκαινόμενος διά των εν ταις εστίαις του πολιτισμού αυτών περισωθέντων μνημείων, αλλά και αυτού του παλαιού ελληνικού έθνους, περί του οποίουενπολλοίς σήμερον άλλα η ιστορία διδάσκει η όσα παρ' ημίν γνωστά έγιναν διά της απανθίσεως των μεγάλων συγγραφών του Γρότε και Κουρτίου, εμβάλλει αληθώς ζωηρόν έρωτα εις πάντα ιστοριοδίφην να εκπονήση όσον το δυνατόν διεξοδικόν σύνταγμα της διπλής ταύτης περιόδου της αρχαίας του κόσμου ιστορίας. Αλλά προς τοιούτο μέγα εγχείρημα έκαστος ευκόλως εννοεί πόσον ολίγον ο παρών καιρός εν Ελλάδι καλεί. Υπάρχουσιν άλλως σπουδαιότεραι, τουλάχιστον μάλλον ταύτης επείγουσαι επιστημονικαί παρ' ημίν ανάγκαι προκειμένου περί της προαγωγής των ιστορικών σπουδών και της εν τω κύκλω τωνημετέρωνλογίων αναγνωστών διαδόσεως βασιμωτέρων ιστορικών γνώσεων, τούτων δε μίαν καθήκον μου ενόμισα ν' αποπειραθώ τουλάχιστον να πληρώσω διά του παρόντος πονήματος.

μόνων εβεβαιώθην, αισθάνονται προ πάντων οι πλείστοι των φοιτητών του ημετέρου πανεπιστημίου όσοι δεν δύνανται αρκούντα χρόνον να διαθέσωσι προς μελέτην των δύο πασιγνώστων παρ' ημίν πλείστου λόγουαξίωνιστοριώντης Ελλάδος, και ουχ ήσσον οι εν τοις γυμνασίοις την ιστορίαν διδάσκοντες. Πρέπει μάλιστα να παρατηρήσω ότι κυρίως η περί των τελευταίων τούτων φροντίς με παρώτρυνεν εις την εκπόνησιν του παρόντος εγχειριδίου. Προς την μελέτην

και παρασκευήν αυτών εις το μάθημα της ιστορίας εκλογή παρέχεται μόνον εξ ενός μεταξύ των εκτεταμένων ιστορικών συγγραφών Παπαρρηγοπούλου και Λάμπρου και των διδακτικών βιβλίων των μαθητών εξ ετέρου. Αλλά ταύτα μενδενείνεβεβαίως προωρισμένα προς φωτισμόν των διδασκόντων, εκείνα δε διά την έκτασιν και πολύ μάλλον διά την δαπάνην εις πάντας σχεδόν τουςδιδασκάλους είνε απρόσιτα. Νομίζω μάλιστα ότι χωρίς κανείς ν'αδικήσητον αοίδιμον συγγραφέα της πρώτης εν Ελλάδι εμφανισθείσης προ δεκαετηρίδων όλων ιστορίας του ελληνικού έθνους, δύναται να παρατηρήση ότι η πολλή εις αυτό αφοσίωσις διδασκάλων ακαταρτίστων εξ άλλων ιστορικών μελετών άντικρυς βλαβερά εις αυτούς απέβη. εκ πείρας γνωρίζω εις πόσην ακρισίαν περιπίπτουσιν οι άκροι θαυμασταί του αγαθού άλλως βιβλίου, οι ίδιοι αποστηθίζοντες και κατά των κεφαλών των μαθητών τα χάριν των πολλών γεγραμμένα καταχέοντες, πόσον ο ένεκα τούτουαπομακρύνονταιτουαληθούςκαρπούτης εν τοις γυμνασίοις ιστορικής διδασκαλίας. Αρκούντως δηλωτικόν της επιστημονικής ταύτης και παιδαγωγικής παραπλανήσεως αποβαίνει ότι οι αυτοί ακριβώς διδάσκαλοι αποφεύγουσι κατόπιν να ωφεληθώσιν εκ της υπέρ λογιωτέρων γεγραμμένης και επί ακριβεστέρων πορισμάτων της ιστορικής ερεύνης στηριζομένης συγγραφής του κ. Λάμπρου. Υπέρ διδασκάλων κυρίως γράφωνκαιυπέρεκείνωνέτι,οίτινεςδεναποβλέπουσιν εις την ιστορίαν ως εις ανάγνωσμα μη χρήζον κρίσεως και σκέψεως, ενόμισα διά τούτο ότι εχρεώστουν ν' ακολουθήσω άλλην οδόν. Διεξοδικάς αφη γήσεις πανταχού απέφυγα, εκείνας μάλιστα τας ερεθιστικάς της περιεργείας τωνανεπιστημόνων,αίτινες μοι επροξένησαν πάντοτε λύπην, διότι υπεβοήθησαν την ακρισίαν των αναγνωστών και τας κεφαλάς αυτών επλήρωσαν με στρεβλάς ιδέας περί της αξίας της ιστορικής επιστήμης και περί της σημασίας των καθέκαστα πραγμάτων. τα δευτέρου λόγου άξια συνεπύκνωσα εις ολιγίστας λέξεις, προ παντός δε απέβλεψα εις την ως ελπίζω σαφή και σύμφωνονπροςτα πορίσματα της νεωτάτης ερεύνης κρίσιν περί προσώπων και πραγμάτων. η οικονομία της ύλης και η διάταξις αυτής είνε ιδικόν μου έργον πού δε ανεξαρτήτως από των αλλοτρίων γνωμών παρενέβαλα και εγώ τας υπ' ασθενών ίσως δυνάμεων βασταζομένας σκέψεις και παρατηρήσεις μου' θα διακρίνη ο ειδήμων αναγνώστης, ελπίζω δε ότι και δεν θα μου μεμφθή τούτο. επρόσεξα και εις τι άλλο. Κατά την αφήγησιν και έκθεσιν των πραγμάτων παρηκολούθησα μετά πάσης ευσυνειδησίας τας κυριωτάτας των πηγών της ελληνικής ιστορίαςαπότουΗροδότου μέχρι του Πλουτάρχου και Παυσανίου. Αι συχναί εν τω κειμένω παραπομπαί μου είνε ουχί πολυμαθείας επίδειξις, διά τηνοποίανούτεθαυμασμόν ούτε έπαινον αξιώ, αλλά σημειούσι τα ίχνη ούτως ειπείν της απολύτως επί των αρχαίων ιστορικών συγγραφέων βασιζομένης μελέτης μου. εις επιστημονικώς μορφωμένους αναγνώστας επεθύμουν πάσαν ευκολίαν ναπαράσχω διά να δύνανται προχείρως ν' αναζητώσιν εν ταις πηγαίς

τα μαρτύρια των λεγομένων, εις τους διδάσκοντας δε την ιστορίαν να δείξω πως οι ίδιοι οφείλουσι να διακριβώσωσι και συμπληρώσωσι τας ιστορικάς αυτών μελέτας. Διά του μέσου τούτου κατώρθωσα ελπίζω όχι μόνον σύντομος να καταστώ, όσον τα στενά του εγχειριδίου όρια απήτουν, αλλά και να δώσω αφορμάςειςλογίους αναγνώστας να μελετήσωσι και αυτοί και σκεφθώσιν ωρίμως. Η αρίστη εκ της ιστορίας εντύπωσις καταστρέφεται εκ της πεπλατυσμένης και περί πάντα τα μικρά και μεγάλα εξ ίσου διατριβούσης διηγήσεως" όταν δε ο συγγραφεύς δεν έχει πεποίθησιν εις εαυτόν μεγάλην ότι εις την έρευναν εμβαθύνει ως άλλος Γεώργιος Γρότε η ότι ιστοριογραφεί ως άλλος Ερνέστος Κούρτιος, καθήκον έχει χάριν των υπομονητικών αναγνωστών —και χάριν του εκδότου αυτού— ν' αποφύγη τον επικίνδυνον σκόπελον. απαλλακτικόν από της νόσου ταύτης φάρμακον είνε η ευσυνείδητος των πηγών μελέτη και η καθοδήγησις του αναγνώστου εις την αγαθήν αυτών χρησιμοποίησιν.

προς κοινήν διεξαγωγήν του εθνικού πολέμου Ιστορία των αρχαίων ανατολικών λαώνκαι της Ελλάδος του Γ.Σωτηριάδη για τα γυμνάσια (1894)

. . .η νίκη των Μακεδόνων και οι Έλληνες. — Η εν Χαιρώνεια του Φιλίππου νίκη ήκιστα εσήμαινεν υποδουλωσιν της Ελλάδος εις τους Μακεδόνας. το σχέδιον του κατά των βαρβάρων πολέμου είχον συλλάβει πολλοί καιτων Ελλήνων ήδη, οίτινες εν αυτώ έβλεπον την μόνην απαλλαγήν από των ματαίων και φθοροποιών εμφυλίων σπαραγμών των ελληνικών πολιτειών. ο πρώτος δεισχυρός ηγεμώνελληνικού κράτους, ο ταγός της Θεσσαλίας Ιάσων, διενοήθη και την εκτέλεσιν αυτού. την πραγμάτωσιν όμως της ιδέας ταύτης πολύ σοβαρώτερον εμελέτησεν ο Φίλιππος και οι εν Ελλάδι αγώνες αυτού σκοπόν

ρουν το καταρρέον περσικόν κράτος διά των μισθοφορικών στρατών, τους οποίους οι Πέρσαι εστρατολόγουν εις τας ελληνικάς πολιτείας, οι Θηβαίοι μετά τους Σπαρτιάτας δεν εθεώρησαν αίσχος εαυτών και της Ελλάδος να υπηρετήσωσι των βαρβάρων τα συμφέροντα, τρεφόμενοι διά του χρυσού αυτών,καιη πολιτική του Δημοσθένους, η πολιτική της λεγομένης Ισορροπίας των ελληνικών δυνάμεων δι' εξασθενήσεως της Σπάρτης και των Θηβών, εις τίποτε άλλο πάλιν δεν κατέληγεν η εις την εκμετάλλευσιν της Ελλάδος διά των Περσών. ο Φίλιππος λοιπόν εξ ενός ανάγκην είχε, να χρησιμοποίηση τας στρατιωτικάς των Ελλήνων δυνάμεις υπέρ εαυτού εν τω κατά των Περσών πολέμω, εξ ετέρου δε να εμποδίση την χρησιμοποίησιν αυτών υπό των βαρβάρων. εις τούτο δεαπέβλεψενοπρος τους Έλληνας αγών αυτού, αφού ελπίς δεν υπήρχε καμμία αυτοπροαιρέτου συνεννοήσεως των δημοκρατικών ελληνικών πολιτειών μετά της μακεδονικής μοναρχίας προς κοινήν διεξαγωγήν του εθνικού πολέμου. την πολιτικήν ταύτην εκήρυξεν αληθώς και υπεστήριξεν ο Ισοκράτης, αλλ' αι προσπάθειαι αύται ουδέν πρακτικόν αποτέλεσμα έσχον. Η εναντία πολιτική ήτο η του Δημοσθένους, ήτις απέτυχε και έβλαψε τας Αθήνας ομού και την Ελλάδα. εν Ελλάδι σώφρων πολιτική ιδέα δεν ήτο δυνατόν πλέονναεπικρατήση

τήση, αφού και την μετά των Θηβών συμμαχίαν οι Αθηναίοι επέτυχον μόλις δι' άλλων τε θυσιών, αίτινες κατ' ουδένα τρόπον συνετέλουν εις στερέωσιν των αγαθών μεταξύ των δύο πολιτειών σχέσεων, και διά της αναγνωρίσεως της τυραννικής κυριαρχίας των Θηβών επί των φρικτώς υπ' αυτών κακοποιηθεισών βοιωτικών πόλεων. Αλλά τούτο εν περιπτώσει νίκης θα ήτο μόνον αφορμή νέων σπαραγμών και καταστροφών εν Ελλάδι. Διά τούτο η νίκη του Φιλίππου και η ηγεμονία των Μακεδόνων τούτο τουλάχιστον το αγαθόν διά την Ελλάδα είχεν, ότι επεράτωσε προσωρινώς τους ολέθριους των ελληνικών πολιτειών αγώνας, οίτινες ουδένα υψηλότερον σκοπόν πλέον είχον. την στενωτέραν όμως πολιτικήν ένωσιν του έθνους, διά την οποίαν ανίκανοι απεδείχθησαν και αι τρεις μεγάλαι της Ελλάδος ελεύθεραι πολιτείαι, δεν κατώρθωσαν και οι Μακεδόνες, διότι αύτη και μακράν ήτο των σκέψεων των Ελλήνων, ούτε ήτο δυνατόν άνευ πολέμων προς ένα έκαστον αυτών να επιτευχθή, αν όλως ήτο κατορθωτή. Κατά τούτο επομένως και η ηγεμονία των Μακεδόνων ουδεμίαν μεταβολήν εν Ε λ λάδι έφερεν, ης η λαμπρά εποχή τελειώνει μετά της εν Χαιρώνεια μάχης. την δόξαν όμως και τον σκοπόν της πολιτικής αυτών εζήτησαν οι Μακεδόνες αλλαχού άνευ απωλείας πολυτίμου χρόνου και των αμφιβόλου αποτελέσματος διά τηνευδαιμονίαντωνΕλλήνων απαιτουμένων θυσιών.

[

]

Ελληνική ιστορία του M. I. Σιγάλα για τα δημοτικά σχολεία (1895)

. . . Η Ελλάς είναι χώρα ορεινή και τραχεία. έχει τόσους κόλπους και λιμένας, τόσα ακρωτήρια και παράλια όσα ουδεμία άλλη χώρα του κόσμου. εις αυτήν ανεφάνησαν οι σοφώτεροι και ανδρειότεροι άνθρωποι του αρχαίου κόσμου. εις αυτήν συνέβησαν τα μεγαλείτερα γεγονότα της ανθρωπότητος. Η Ελλάς τέλος, διά των σοφών αυτής τέκνων,εφώτισεκαιεξήγαγενεκτης αμαθείας και του σκότους τους άλλους λαούς του κόσμου.

τοι κατ' αρχάς ήσαν άγριοι, δεν εγνώριζον ούτε τέχνας ούτε γράμματα. Κατώκουν εντός σπηλαίων και έτρωγον αγρίους καρπούς. Αυτοί έκτισαν και τα λεγόμενα Πελασγικά η Κυκλώπεια τείχη, τα οποία σώζονται εις πολλά μέρη της Ελλάδος, και θαυμάζομεν διά το μέγεθος των λίθων και τον τρόπον της συναρμογής αυτών. Προϊόντος του χρόνου οι Πελασγοί έγειναν ημερώτεροι, ήρχισαν να μανθάνουν τέχνας, να ενδύωνται με δέρματα προβάτων, και να τρώγωσιν η μέρους καρπούς.

[

]

ση όλους τους Έλληνας μεταξύ των δι' ειλικρινούς αγάπης, και να αποδείξη κέντρον του ελληνισμού τας Αθήνας. προς τον σκοπόν λοιπόν τούτον επρότεινεν εις τους Έλληνας να στείλωσιν αντιπροσώπους εις τας Αθήνας, ίνα σκεφθώσι περί του μεγάλου τούτου σχεδίου, το οποίον θα επέφερε μεγάλα καλά εις όλην την Ελλάδα. Δυστυχώς όμως το σχέδιον απέτυχεν ένεκα του φθόνου των Σπαρτιατών. Μολονότι όμως απέτυχεν αποδεικνύει την εξοχον πολιτικήν ικανότητα του ανδρός.

[

]

ησε το ψεύδος της πολυθείας και ανυψώθη εις την ιδέαν του ενός και μόνου α-

αληθινού θεού. ό,τι δε και αν έπραττεν, έλεγεν ότι το δαιμόνιον (ο θεός) υπηγόρευεν εις αυτόν τούτο. Επειδή, ως είπομεν, ο Σωκράτης ενόησεν ότι εις και μόνος είναι ο αληθινός θεός, οι θεοί δε τους οποίους ελάτρευον οι Αθηναίοι και άλλοι Έλληνες ήσαν ψευδείς, κατηγορήθη υπό των εχθρών των ότι εισάγει νέους θεούςειςτην πόλιν, και διαφθείρει τους νέους. [

1

νας 8 και βασιλεύσας έτη 12 και μήνας 8. Κατά σύμπτωσιν δε την αυτήν ημέραν απέθανε και ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης. Αλεξάνδρειαν, όπου ετάφη με βασιλικάς τιμάς.

οποίονείχε κατασκευάσει με τόσους μόχθους, διά μιας κατέρρευσενένεκατης διχονοίας των διαδόχων αυτού. ο Αλέξανδρος εξήπλωσε τον ελληνισμόν μέχρι των τελευταίων άκρων της Ασίας, και διά τούτο προ πάντων ημείς οι ΄Ελληνες οφείλομεν να διατηρώμεν άπειρον ευγνωμοσύνην και σεβασμόν προς τον μέγαν τούτον άνδρα.

[

]

έρωτα προς την πατρίδα και την ελευθερίαν Πρόλογος του Ν.Γ.Φιλιππίδη στηνΕπίτομον ιστορίαν του Ελληνικού έθνους από του 1453-1892 για τα Ελληνικά σχολεία (1895)

Αναμφήριστον τυγχάνει ότι τα τέως εκδοθέντα ιστορικά έργα και μάλισταταεις την εθνικήν ημών Παλιγγενεσίαν αναφερόμενα και εν τοις παρ' ημίνεκπαιδευτηρίοις διδασκόμενα στερούνται, ως επί το πλείστον, ου μόνον πάσης διδακτικής μεθόδου και παιδαγωγικής διατάξεως της ύλης,αλλάκαι αυτής της ακριβείας και ορθότητος των γεγονότων. Εκτίθενται πολλάκις εκεί φύρδην μίγδην τα άμοιρα πάσης σπουδαιότητος πράγματα και παρορώνται εκ τούτου και τα ηθικά πορίσματα επακολουθούσιν αλλοία η τα προσήκοντα, και πολλάκις εκ των διηγήσεων εκείνων παράγονται αντίθετα των προσδοκωμένων αποτελέσματα. ούτω τονίζεται εν τη διηγήσει των πράξεων των ηρώων εκείνων πολλάκις αρετή ταπεινή, μικρά και παν άλλο η αξιόζηλος και αφίεται ανεξέταστος η υπολανθάνουσα ετέρα δυναμένη να χρησιμεύση πρότυπον απομιμήσεως, παράδειγμα μορφωτικώτατον και διαπλαστικώτατον εις τον χαρακτήρα του σπουδαστού. Συμφύρονται πολλαχού τα πράγματα ασκόπως καιάνευτηςελαχίστης συνοχής και αλληλουχίας αυτών, ο δε μαθητής διδάσκεται ιστορίαν, χωρίς μηδέν απ' αυτής να αποκομίσηται όφελος, χωρίς μηδαμώς να αισθανθή και την ελαχίστην τάσιν προς απομίμησιν των ηρωϊκών εκείνων των προγόνων πράξεων και των άλλων αυτών αρετών, παρερχόμενος την πλείστην ιστορίαν ψυχρώς, αδιαφόρως και απαθώς, ενίοτε δε συναποφέρων καιτηντελείαν απογοήτευσιν αηδώς προς την εθνικήν ημών ιστορίαν διατιθέμενος. Αλλά και περί αυτήν την γλώσσαν εξολισθαίνουσι, διότι αύτη, οτέ μενεμφανίζεταια τ τ ι κ ί ζ ο υ σ α ,οτέδεχυδαία, οτέ με ύφος συνεσφιγμένον, οτέ με πλατυσμούς αφορήτους και εν γένει φέρεταιανερμάτιστοςκαιεν δυσαναλογία προς τας δυνάμεις και την αντίληψιν των σπουδαστών.Τούτοδε συμβαίνει, διότι δυστυχώς οι συγγράφοντες ιστορίας διά τα Ελληνικά Σχολεία παραγνωρίζουσι τέλεον τον σκοπόν και την δύναμιν,ηνεξασκείεπίτης

καρδίας και διανοίας των μαθητών η διδασκαλία αυτής, επομένως ελαχίστην η ουδεμίαν προσοχήν δίδουσιν εις την μεθοδικήν και σκόπιμον αυτής επεξεργασίαν, άλλως τε και το σπουδαιότερον εννοείται, διότιοιαναλαμβάνοντεςτην συγγραφήν τοιούτων έργων δεν φέρουσιν, ως γνωστόν, προσόντα ούτε φιλοσοφικής ούτε ιστορικής καταρτίσεως, αλλ' ουδέ θετικής καν μορφώσεως δυστυχώς.

[

]

ποιήματα των εγκριτωτέρων Ελλήνων ποιητών, ως και ικανά δημοτικά άσματα, τα αληθώς και ακριβώς εξυμνούντα τας αρετάς και τα κατορθώματα των προγόνων και εξ αναμφισβητήτου κύρους πηγών προερχόμενα, ίνα ο σπουδαστής και εν ποιήμασι περιλαμβάνη κατά διάνοιαν τα κατά τους ήρωαςκαιτα ήρωος από της δράσεώς του μέχρι του θανάτου του. Αλλά και εικόνες επιμελέστατα φιλοτεχνηθείσαι και εικονίζουσαι τους επί Τουρκοκρατίας σπουδαιότατον πρόσωπον διαδραματίσαντας εν τη ελληνική Χερσονήσω καταλλήλως παρατίθενται μέγα εις την εντύπωσιν και ζωηροτέραν των σπουδαστών αντίληψιν συμβαλλόμεναι. ούτω δε το βιβλίον περιέχει, ίνα εν περιλήψει είπωμεν, πάνταεκείνατα πλεονεκτήματα, άπερ εισίν ικανά να κινήσωσι ζωηρόν το ενδιαφέρον του διδασκομένου, να πληρώσωσιν αυτόν απλέτου ενθουσιασμού προς τα πρόσφατα ηρωϊκά των προγόνων ημών κατορθώματα, να υπεκκαύσωσιν εν αυτώ αμέριστον και διακαή τον έρωτα αυτού προς την πατρίδα και την ελευθερίαν, να υποθρέψωσιν ευγενή αισθήματα και ακράτητον την έφεσιν προς απομίμησιν των ηρωϊκών εκείνων πράξεων.

[

]

οι βάρβαροι κατακτηταί Επίτομος ιστορία του Ελληνικού έθνους από του 1453-1892 του Ν.Γ. Φιλιππίδη για τα Ελληνικά σχολεία (1895)

. . . . Οι βάρβαροι κατακτηταί εμπνεύσαντες διά της αγρίας διαγωγής των τον φόβον και τον τρόμον απ' άκρου εις άκρον της ελληνικής ανατολής έθυον, ήρπαζον, ησχημόνουν και ήριζον προς αλλήλους τις να υπερβή τον έτερον εις τας κατά των Ελλήνων κακοπραγίας. πας δε νέος Τούρκος μη φονεύσας Έλταχού δε ηκούοντο η φόνοι τραγικοί καθ' εκάστην γινόμενοι και σφαγαί σπαραξικάρδιοι, λεηλασίαι φοβεραί και καταπιέσεις αφόρητοι, κακοπραγίαι βδελυραί και αισχρουργίαι ανήκουστοι και αναίσχυντοι. Ακράτητοι ούτω και ατιμώρητοι οι Τούρκοι δι' όσα έπραττον τυραννούντες κατέστησαν αβίωτον όντως τον βίον των δυστυχών χριστιανών, τους οποίους εθεώρουν αγέλην κτηνών (ραγια) και ωνόμαζον απίστους (γκιαούρ). και το οπωσούν ευπορείν ήτο έγκλημα καθοσιώσεως. Κατά των τοιούτων δε επετίθεντοοιΤούρκοι ως οι γύπες επί το θνησιμαίον. και προς άλλους μεν επεμπον ούτοι ρινόμακτρον φέρον κόμβον, ενώ έθετον κόκκους σίτου, προσημαίνοντας ότι, εάν δεν στείλωσι χρήματα, πρέπει αφεύκτως να προετοιμάσωσι τα κόλλυβα αυτών, προς άλλους δε μολυβδινον σφαιρίδιον (φυσέκιον)προςτοναυτόν ωσαύτως σκοπόν. Αλλοίμονον δε εις τους παραβαίνοντας την διαταγήν" διότι οι τοιούτοι αμέσως εξηφανίζοντο από του προσώπου της γης. Αι οικίαι των χριστιανών έπρεπε να οικοδομώνται μόνοροφοι και απλαί, η δε εξωτερική αυτών κονίασις ήτο αυστηρώς απηγορευμένη. Η ενδυμασία των ωσαύτως ήτο ωρισμένηκαιωςπρος το σχήμα και ως προς το χρώμα αυτής. εις τον χριστιανόν δεν επετρέπετο να ιππεύη ίππον, εφίππιον έχοντα. Ε ά ν δε τις των χριστιανών καθήμενος επί όνου η ίππου διέβαινε τυχαίως και έβλεπε μακρόθεν Τούρκον τινά, ώφειλεν αμέσως να κατέλθη, ίνα τον προσκυνήση λέγων «πολλά τα έτη σου αυθέντα»· διότι άλλως η εθανατούτο η εμαστιγούτο ανηλεώς.

Αποφεύγοντες ούτοι τον κόπον προς λιθοτομίαν, κατέστρεφον λαμπρά τηςαρχαιότητος μνημεία, των οποίων το υλικόν μετεχειρίζοντο προς κατασκευήν παραπηγμάτων, προχωμάτων, σταύλων και φρεάτων στομίων. Ανδριάντας δε και αγάλματα, τα οποία ως εκ του όγκου αυτών δεν ηδύναντο να μετατοπίσωσι κατέστρεφον εν πλήρει της ψυχής ηρεμία και άνευ ουδεμιάς τύψεως του συνειδότος. Πλείστων δε μαρμάρων πολυτίμους διά την αρχαίαν ιστορίαν επιγραφάςέχουσιν εξαλείψει,διά να χαράξωσι επιτύμβια ελεεινών απογόνων τουΟσμάν.Αλλά και τας εικόνας των εκκλησιών εξήλειφον η κατέθραυον διαρκώς οι φανατικοί οπαδοί του κορανίου, προγράφοντοςπανανθρώπινοναφομοίωμα.

[

]

ούτωδεκαταπιεζόμενοι, βασανιζόμενοι, θανατούμενοι, αλλά σώζοντες το ανεκτίμητον κειμήλιον της χριστιανικής θρησκείας και του εθνικού φρονήματος εζων, κατά τας θλιβεράς εκείνας ημέρας οι πατέρες και οι προπάτορες ημών, βρέχοντες με πικρά δάκρυα τον καθημερινόν άρτον αυτών και συλλογιζόμενοι ακαταπαύστως πως θα δυνηθώσι ν' αποσοβήσωσι τους καθ' εκάστην ώραν επικρεμαμένους καθ' εαυτών και των οικογενειών των κινδύνους.καιαληθώς ! εις ουδέν άλλο μέρος του κόσμου έπαθε τοιαύτα και τοσαύταηανθρωπότης και ενεπαίχθη τοσούτον η χριστιανοσύνη, όσον εν τη ελληνική Ανατολή. δεν είναι λοιπόν ποσώς άπορον ότι ο Ελληνισμός ηλαττώθη και εδεκατίσθη, αλλ' είναι μέγα θαύμα τω όντι ότι τοσαύτα υποστάς κατώρθωσεν ου μόνον επί 400 περίπου έτη υπό την μάχαιραν του δήμου να βιώση,αλλάκαι ελεύθερον βασίλειον την μεσημβρινήν ταύτην άκραν της όλης ελληνικής χερσονήσου προ 60 ήδη ετών να καταστήση. και τούτο βεβαίως δεν ήτο δυνατόν να κατορθωθή, αν δεν είχε την θείαν δύναμιν ενισχύουσαν αδιαλείπτως και φυλάττουσαν αυτόν.

[

]

errare cum Pit zio malo, quam cum Lambro et Polita vere dicere* Ο Κ. Μ. Μητσόπουλος απαντά στις κρίσεις των Σ. Π. Λάμπρου και Ν. Γ. Πολίτη για την Γεωγραφίαν του (1895)

. . . Πριν όμως προβώ εις την ανάλυσιν και ανασκευήν των πλείστων παρατηρήσεων της μειονοψηφίας (των κ.κ. Πολίτου και Λάμπρου), θέλω προτάξει ολίγα περί της γεωγραφίας εν γένει, όπως καταδείξω, ότι αύτηείνεεπιστήμη φυσιογνωστική, ουχί δε ιστορική. Πράττω δε τούτο, διότι μόνον παρ' ημίν θεωρείται δυστυχώς η επιστήμη αύτη ως ιστορική και ως ανήκουσα εις το φιλολογικόν τμήμα της φιλοσοφικής σχολής, ενώ προ πολλούέπρεπενα υπάρχη έδρα εν τω φυσιογνωστικώ τμήματι και να διδάσκηται εν αυτή η γεωγραφία, ως εδίδαξεν αυτήν ο Ρίττερ, διδάσκουσι δε νυν εν τοις Πανεπιστημίοιςάνδρεςδιάσημοι, ως ο Richthofen, ο Partsch, ο Kirchhoff, ο Penck και τόσοι άλλοι. Διά τούτο και οι εν ελλ. σχολείοις και γυμνασίοις διδάσκοντες διατελούσιν εν απολύτω αγνοία της γεωγραφίας και φροντίζουσι να μάθωσιν ολίγα τινά εξ αυτού του διδακτικού συγγράμματος θεωρούντες ως γεωγραφίαν την τοπογνωσίαν και τον προσανατολισμόν (Orientierung) και την απομνημόνευσιν θαλασσών, ορέων, ποταμών, πόλεων κτλ. συνδεομένων μετά τίνων ιστορικών και στατιστικών ειδήσεων.

[

]

ζώων, άτινα ανευρίσκομεν εντός υδατογενών πετρωμάτων (π.χ. πηλού, ψαμμίτου, ασβεστολίθου) και άτινα αποτελούσι τα νεκροταφεία της φιλοστόργου φύσεως, εν αις αυτή η ιδία φύσις έθαψε και διεφύλαξε τα πτώματα των τέκνων αυτής, των γεννηθέντων επί σειράς χιλιετηρίδων και εκατομμυρίων ετών, μαν* «Καλύτερα να σφάλλεις ακολουθώντας τον Pütz παρά να ακριβολογείς ακολουθώντας τον Λάμπρο και τον Πολίτη».

μανθάνομεν, ότι ο ενόργανος κόσμος ενεφανίσθη κατ' αρχάς επί της αμορφώτου εισέτι γηΐνου επιφανείας υπό απλουστάτας και ατελεστάτας μορφάς, ολίγον διαφερούσας των ορυκτών, αίτινες διά βαθμιαίας εμφανίσεως νέων μορφών και εκλείψεως προϋπαρξασών διεμορφώθησαν επί το τελειότερον και προσομοιότερον προς νυν ζώσας μορφάς. Η βαθμιαία δε αύτη εξέλιξις εγένετο εν χρόνω απείρως μεγίστω, άχρις ου διεπλάσθη η καθ' ημάς ζώσα ενόργανος δημιουργία καιεπίτέλους ενεφανίσθη η κορωνίς των όντων, ο λογικός άνθρωπος, όστις διά του λογικού, δι' ου επροίκισεν αυτόν ο Δημιουργός, ηδυνήθη να προαχθή εις ύψιστον βαθμόν πολιτισμού και να καταστή ο κυρίαρχος του πλανήτου.

[

]

και ζώα ευρίσκονται εις άμεσον σχέσιν προς το ποιόν της γηΐνου επιφανείας, αλλάκαιοιάνθρωποικαιοικατά τόπους διάφοροι βαθμοί πολιτισμού και διανοητικής και βιομηχανικής μορφώσεως. Όσαι χώραι καταλλήλως υπότων φυσικών δυνάμεων διεσκευάσθησαν, εκεί ενωρίτερα και ο πολιτισμός εχώρησε και εις ύψιστον σημείον πολιτισμού έφθασεν, ενώ άλλαι χώραι διατελούσιν εισέτι εν αγρία η βαρβάρω καταστάσει. ως παράδειγμα δε εξαρτήσεως πρωϊμωτάτου πολιτισμού της ανθρωπότητος από της διασκευής της χώρας φέρουσιν άπαντεςοιγεωλόγοι και γεωγράφοι την αρχαίαν Ελλάδα,ενηταέξωθενεισελθόντα σπέρματα πολιτισμού ανεπτύχθησαν εις ύψιστον βαθμόν πνευματικής και υλικής προόδου και ευημερίας και ανέδειξαν τον Ε λ λ η ν ι σ μ ό ν , το καύ χημα του πεπολιτισμένου κόσμου. εν τη γωνία ταύτης της ευρωπαϊκής ηπείρου επί μυριάδας ετών ειργάσθησαν αι φυσικαί δυνάμεις, όπως διαπλάσωσι την ελληνικήν χώραν και παρασκευάσωσι το οικητήριον του μεγαλοφυεστάτου λαού της υφηλίου.

[

]

Όθενεκπάντων τούτων έπεται, ότι η γεωγραφία είνε γεωλογία, κυρίως και γεωγνωσία, ως βοηθητικάς επιστήμας έχουσα την αστρονομίαν, την φυσιογραφίαν, την φυσικήν, την ανθρωπολογίαν και εθνογραφίαν και εν τέλει την στατιστικήν και ιστορίαν. στεύεται, αλλ' επιστήμη φυσιογνωστική και κυρίως γεωλογική.

[

]

της πατρίδος ημών χο^ρογραφίαν κατά τον τύπον τούτον του κ. Fischer και υποβάλητοέργοντου τούτο εις τον διαγωνισμόν των διδακτικών βιβλίων, θα έβλεπεν αυτό απορριπτόμενον παρά των κυρίων Πολίτου και Λάμπρου μετά πολλών επαίνων, διότι σχεδόν ουδεμίαν τούτο θα είχεν ειδησιν ιστορικήν, αρ-

αρχαιολογικήν καιμυθικήν. Τούτο είνε συνέπεια της παρ' ημίν επικρατούσης συγχύσεως της επιστημονικής γεωγραφίας (η γεωγνωστικής γεωγραφίας) προς τηνιστορικήν τοπογνωσίαν και την αρχαίαν γεωγραφίαν.

[

]

τον παρακαλώ να ρίψη βλέμμα εις τας εκθέσεις των κυρίων κριτών,εναιςθα εύρηωςλόγους απορρίψεως, ότι ο ΧελωνάτΗς λέγεται ΧελωνάτΑς, το κλίμα γράφεται κλίμα, το Λαύριον ΛαύρΕΙον, ο Savus ποταμός λέγεται Σάος και όχι Σαύος, η Ανδραβίς Ανδραβίδα, το Γιβραλτάρ Γιβλαλτάρ κτλ. Έτερον φαινόμενον, το οποίον ο αναγνώστης θα ανεύρη, είνε, ότι όσον ευσυνειδήτωςκαιανειργάσθηοσυγγραφεύς, δεν θα σωθή, αν οι κριταί ήνε αντιθέτου ιδιοσυγκρασίας. Πανταχού ούτοι ευρίσκουσιν ελλείψεις, πανταχού σφάλματα γλωσσικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, και τέλος αποφαίνονται, ότι το όλον λόγους φιλοπατρίας, η είνε πενιχρόν και πτωχόν.

[

]

25) «τα αρχαία ονόματα», λέγει ο κ. Πολίτης, «αναφέρονται αναμίξ μετά των σημερινών άλλοτε μεν τούτων προτασσομένων και των αρχαίων εν παρενθέσει τιθεμένων, άλλοτε δε τανάπαλιν. ούτω εν σελ. 61 (τυπ. 39), ουδείς δύναται να διακρίνη αν τα Λεύκτρα και αι Θεσπιαί είναι σημερινά χωρία διατηρήσαντατααρχαία ονόματα,ηανταενπαρενθέσει γραφόμενα ονόματα Κόκλα, Χάλια, Θίσβη, Άσκρα, είνε πάντα νέα, η πάντα αρχαία ονόματα. Σημειωτέον δε ότι εν σελ. 82 (τυπ. 51) γράφει " Ν ε ό κ α σ τ ρ ο ν (Ναυαρίνον)" δηλών ούτω ότι το έτερον των ονομάτων είνε αρχαίον». (Πόθεν το εξάγετε, κ. Πολίτα;

στημα της βαθμιαίας εξελληνίσεως των ονομάτων ορέων, ποταμών, κόλπων, πόλεων, χωρίων κτλ. της Ελλάδος, θα μοι επιτρέψη ο κύριος Πολίτης ν' αποκαλέσω σατανικήν. Κατά τους μακρούς της δουλείας χρόνους πλείστα των ονομάτων της ημετέρας πατρίδος είχον εξαφανισθή και αντικατασταθή υπό βαρβαρικών, τινά δε τοσούτο παραμορφωθή, ώστε αγνώριστος κατέστη η ελληνική αυτών καταγωγή. ούτω εκαλούντο ο Πειραιεύς Πόρτο Λεόνε, η Σαλαμίς Κούλουρη, η Λαμία Ζιτούνι, η Ελευσίς Λεψίνα, η Αιδηψός Λιψώ κτλ. Α π ό της παλιγγενεσίας όμως του έθνους ημών πλείστοι τόποι απέκτησαν και πάλιν το αρχαίον αυτών όνομα, καθ' ολοκληρίαν δ' ελησμονήθη το βαρβαρικόν, εν ολίγοι μετά του βαρβαροφώνου φέρουσιν εισέτι και το ελληνικόν όνομα" υπάρχουσιν όμως και τόποι, ων το αρχαίον όνομα δεν είνε εν χρήσει, συνήθωςδεκαι άγνωστον παρά τω λαώ και μόνον εύχρηστον το βαρβαρόφωνον. Διά τον λόγον τούτον εν τη γεωγραφία μου τα γνωστά παρά τω λαώονόματα,είτεαρχαία είνε ταύτα, είτε νέα, έθεσα εκτός παρενθέσεως, εν παρενθέσει δε τα μη εν κοινή χρή-

χρήσει. Ενιαχού όμως όπου ήτο ανάγκη, ιδίως ένεκα ιστορικών λόγων,ετέθησαντα ελληνικά εκτός παρενθέσεως. ούτω π.χ. (τυπ. σελ. 39). « Κ α σ κ α β έ λ ι , ΝΔ. των Θηβών, παρά τας Θ ε σ π ι ά ς . Π λ α τ α ι α ί (Κόκλα) προς Β. του καταφύτου Κυθαιρώνος, ονομασταί διά την κατά των Περσών νίκην (477 π.Χ.). Λ ε ύ κ τ ρ α , πλησίον των οποίων οι Θηβαίοι ενίκησαν τους Σπαρτιάτας (371 π.Χ.)». ο διδάσκαλος ας εξηγήση, αν αι Πλαταιαί ήνε αρχαίον όνομα και Κόκλα νέον. Μόνον εκείνα των ονομάτων πρέπει να διατηρήση μετά θρησκευτικής ευλαβείαςοΈλληνγεωγράφος, άτινα εδοξάσθησαν κατά την μεγάληνημώνεπανάστασιν, π.χ. Μεσολόγγιον, Ύδρα, Σπέτσαι, Ψαρά, Δερβενάκια, Γραβιά κτλ.

[

]

41) «Εν σελ. 78 (τυπ. 49) ιστορεί (λέγει δι' εμέ ο κ. Πολίτης),ότιτο Μέγα Σπήλαιον «εσώθη ως εκ θαύματος» από της προσβολής του Ιβραήμ το 1827, εν ω ώφειλε μάλλον να εξάρη την ηρωϊκήν άμυναν (βεβαίως διά "ληκυθωδών" λόγων) των μοναχών και των περιοίκων. Καθ' όλου δε πολλαχού του βιβλίου επιλαμβάνεται πάσης ευκαιρίας, όπως διατρανώση ο συγγραφεύς εν ου δ έ ο ν τ ι την θ ε ο σ έ β ε ι α ν αυτού- το αυτό ειρήσθω και περίτωνενθουσιωδών παρεκβολών υπέρ της πατρίδος (ως εν σελ. 53, 54, 55, 68) μετ' α π ρ ο σ δ ι ο ν ύ σ ω ν (!) μάλιστα παρεμβολών στίχων και ποιημάτων. Η προς την πατρίδα αγάπη είνε αίσθημα, όπερ αυτόματον ( !) πρέπει να αναθ ρ ώ σ κ η εν τη καρδία του μαθητού διά καταλλήλου εκθέσεως των πραγμάτων ( ! !). Αντί δε, εξακολουθεί ο κ. Πολίτης,ναυπεκκαύσωσι, ψυχραίνουσι ( !) μάλλον το αίσθημα τούτο οι λ η κ υ θ ώ δ ε ι ς (γρ. κύριε κριτά, "ληκύθειοι" η "ληκύθιοι" κατά τα λεξικά) περί φιλοπατρίας λόγοι. Προ πάντων δ' αξιοκατάκριτον θεωρούμεν τον ταπεινόν (!!!) διασυρμόν των αντιζήλων εθνών. πανάλλοημίσος προς τους Βουλγάρους θα εμπνεύσωσιν οι περί τούτων λόγοι

του συγγραφέως». Ταύτα λέγει ο κύριος Πολίτης, παραθέτων εν τέλει προς

πίστωσιν και απόσπασμα εκ της γεωγραφίας μου, όπερ κατωτέρω και εγώ θέλω αναγράψει. Όθεν κατά τον δεινόν και περί την «παιδαγωγικήν» κύριον Πολίτην θανάσιμα της γεωγραφίας μου αμαρτήματα είνε η "θεοσέβεια", η "φιλοπατρία", και ο "διασυρμός" των Βουλγάρων. και επί των τριών τούτων κατηγοριών θ' απαντήσω αμέσως. Α'. Η θ ε ο σ έ β ε ι α . Όταν ο φυσιογνώστης διά μαθητάς τρυφεράς ηλικίας περιγράφη την πάγκαλον δημιουργίαν, μέλημα αυτού σημαντικόν είνε ν' ανυψοί τον νουν των παίδων μέχρι του θρόνου τον Πλάστου, του δημιουργήσαντος την φιλόστοργον και αγαθήν φύσιν, εν η εις και μόνος δεσμός κυριαρχεί, οτης αγάπης. Ειπέτε, σοφέ μοι κριτά, τί κακόν ευρίσκετε εις τας φράσεις ταύτας; μήπως έχετε την γνώμην, ότι την ειδωλολατρείαν και τους έρωτας του Διός πρέ-

πρέπειναδιδάσκωμεν τους παίδας, όπως μορφώσωμεν την καρδίαν αυτών; οποίον δ' έγκλημα και θανάσιμον αμάρτημα διέπραξα, αν λέγω, ότι το «Μέγα Σπήλαιον εσώθη ως εκ θαύματος» ; δεν πρέπει να θεωρηθή ως θαύμα,καιδενεπιστεύθη ως τοιούτο παρά του λαού η διάσωσις της μονής ταύτης από της στρατιάς του Ιβραήμ; Β'. Η φ ι λ ο π α τ ρ ί α . «Ληκυθώδεις» λόγους αποκαλεί ο σοφός κριτής, όσα περί πατρίδος εν τη γεωγραφία μου λέγω, δι' ων θέλωναενθουσιάσωτους ελληνόπαιδας, διδάσκων αυτούς τίνων μεγάλων προγόνων απόγονοι είνε. Όπως οοαναγνώστηςβεβαιωθή κατά πόσον και τούτο είνε αληθές, παραθέτω περικοπάς πληρεστέρας εκ της τυπωθείσης γεωγραφίας μου. Σελ. 35. «ούτω επί 4 αιώνας (μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως) έζησεν ο Ελληνικός λαός υπό την αιμοχαρή και βάρβαρον των Τούρκων κυριαρχίαν, μυρίας υποστάς βασάνους. Αλλά τω 1821 ως εις ανήρ εξανέστη κατά της Τουρκικής τυραννίας και υπό τον θούριον παιάνα του πρωτομάρτυρος Ρήγ α του Φ ε ρ α ί ο υ : Καλλίτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά καιφυλακή,

ενδόξουςκατά των Τούρκων κατήγαγε θριάμβους και νίκας, δοξάσαςούτωτο ελληνικόν όνομα και καταδείξας εις τον έκθαμβον κόσμον, ότι είνε γνήσιος απόγονοςτωνΜαραθωνομάχων και Σαλαμινομάχων. Υψηλάντης, Κολοκοτρώνης, Μιαούλης, Μαυρομιχάλης, Κανάρης, Καραϊσκάκης, Διάκος, Βότσαρης και τόσοι άλλοι ήρωες της μεγάλης ημών επαναστάσεως είνε εφάμιλλοι των μεγάλων εκείνων και ενδόξων ανδρών της αρχαίας Ελλάδος. Τέλος, μετά επταετή κατά των τυράννων αμείλικτον πόλεμονυπέρτηςελευθερίας,ηνεξύμνησενο εθνικόςημώνποιητής Σ ο λ ω μ ό ς , Απ'τακόκκαλα βγαλμένη

χαίρ' ω χαίρε ελευθεριά,

ηνάγκασαν την Τουρκίαν αι τρεις μεγάλαι δυνάμεις Ρωσία, Γαλλία και Α γ γλία ν' αναγνωρίση την ανεξαρτησίαν μικρού τμήματος της ελλην. χώρας, κηρύξασαι τούτο ως βασίλειον». Σελ. 36. «ούτω η προσφιλής ημών πατρίς ελευθερωθείσα υπό των πατέρων ημών διά θυσίας πολλών αιμάτων και αυξηθείσα σημαντικώς, χωρεί νυν μετά θάρρους προς τον πολιτισμόν και τας επιστήμας, έχουσα ακράδαντον πεποίθησιν, ότι θα δυνηθή να ελευθερώση και την άλλην δούλην Ελλάδα. εις ημάςδετουςνεωτέρους Έλληνας, εις τας φλέβας των οποίων ρέει το αθάνατον Ελληνικόν αίμα, εναπόκειται να κλείσωμεν το ελληνικόν όνομα και να μεγα-

μεγαλύνωμεντηνθαυμασίαν ημών πατρίδα, καταδεικνύοντες εις τον κόσμον, ότι είμεθα γνήσιοι απόγονοι των Μαραθωνομάχων και Σαλαμινομάχων». Σελ. 42, 43. « Η περίπυστος αύτη πολιορκία και η άλωσις του Μεσολογγίου, ας απεθαύμασεν ο πεπολιτισμένος κόσμος, αποτελούσι μίαν εκ των λαμπροτέρων σελίδων της πατρίου ημών ιστορίας. εκ της μελέτης ταύτης μανθάνομεν οποίον άγιον αίσθημα υπέκαιε τας καρδίας των πατέρωνημών,οίτινες χειμάρρους αιμάτων έχυσαν, όπως ελευθερώσωσι την μικράν ταύτην γωνίαν τηςελληνικής χώρας». Ταύτα καλεί ο κύριος Πολίτης λ η κ υ θ ώ δ ε ι ς λόγους, Συ δε, αμερόληπτε αναγνώστα, κρίνε κατά πόσον έχει δίκαιον, ότι ταύτα ψυχραίνουσι το αίσθημα της φιλοπατρίας. Δυστυχώς ο σοφός κριτής, ενώ τοιαύτην εκσφενδονίζει κατά της γεωγραφίας μου κατηγορίαν, δεν λαμβάνει την ευσπλαγχνίαν διά του γλαφυρού καλάμου του να υπόδειξη και ημίν τοις τυφλοίς, τίνι τρόπω διά της καταλλήλου εκθέσεως των πραγμάτων α ν α θ ρ ώ σ κ ε ι (ώσπερ ατμίς εκτουκρατήρος ηφαιστείου) αυτομάτως εν τη καρδία των μαθητών το αίσθημα της φιλοπατρίας. το Πολίτειον τούτο διδακτικόν σύστημα μένει μυστηριώδες, όπερ λυπηρόν διά την παιδείαν ! !

[

]

Γ'. ο δ ι α σ υ ρ μ ό ς τ ω ν Β ο υ λ γ ά ρ ω ν . Μακρά και πικρά πείρα, πλέοντηςχιλιετηρίδος, εδίδαξε τον ελληνισμόν σύμπαντα, ότι ουδέποτε θα δυνηθή ούτος να συνάψη ειλικρινή φιλίαν μετά των συγγενών των Χαζάρων και Τούρκων και των απογόνων των αγρίων στιφών του Κρούμμου, όστις το κρανίον τουατυχούς αυτοκράτορος Νικηφόρου μετά την νίκην της 25ης Ιουλίου 809 μ.Χ. ενδύσας αργύρω μετέβαλεν εις κύπελλον και έπινεν εξ αυτού οίνον. Αλλ' αν ταύτα δεν ήνε αρκούσα της γνώμης μου ταύτης απόδειξις, τα κατά τας τελευταίας δεκαετηρίδας του παρόντος αιώνος διαδραματιζόμενα εν ταις περί τον Αίμον χώραις διδάσκουσιν, ότι ο Ελληνικός λαός ουδέποτε θα συζήση εν ειρήνη μετά των Βουλγάρων. ο κύριος όμως Πολίτης, συμπαθών ίσως προς αυτούς,ουδεμίανανέχεται εναντίοντούτων κατηγορίαν. σκων τους Ελληνόπαιδας τίνων ενδόξων προγόνων απόγονοι είνε, θέλω πράγματι να φ α ν α τ ί σ ω αυτούς και να εμπνεύσω αυτοίς το μίσος και την περιφρόνησιν προς τους κτηνώδεις συμπολίτας του Σταμπούλωφ και Στοϊλώφ.

[

]

Αλλ'έχετε δίκαιον, σοφέ κριτά, να δυσανασχετήτε διά τας φράσεις ταύτας, διότι αγνοείτε, ότι οι Βούλγαροι διδάσκονται γεωγραφίαν, ήτις θεωρεί ως Βουλγαρίαν ου μόνον την Μακεδονίαν και Θράκην μετά της Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και αυτάς τας Θερμοπύλας, τον δε Μέγαν Αλέξανδρον και τους αρ-

αρχαίους Μακεδόνας ως Βουλγάρους. Διά τούτο, κύριε Πολίτα,ουδέποτεθακολακεύσω τους αξέστους του Αίμου κατοίκους, ουδέ θα εξαφανίσω εκ της γεωγραφίας μου τας ανωτέρω φράσεις, αλλά τουναντίον θα προσθέτωκαιάλλας δριμυτέρας, διότι μόνον διά της πολιτικής Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου δύνανται, νομίζω, να σωθώσιν αι κινδυνεύουσαι Ελληνικαί χώραι Μακεδονία και Θράκη. Υμείς δε, όταν θα κρίνητε και πάλιν την γεωγραφίαν μου, απορρίψατε αυτήν, διότι εμπνέει μίσος κατά των φίλων υμών Βουλγάρων, οίτινες είνε μισητότεροι και αυτών των Τούρκων, υπό την κυριαρχίαν των οποίων εσώθη ο Ελληνισμός και η Ορθοδοξία.

[

]

Προκήρυξη διαγωνισμού για τα διδακτικά βιβλία του δημοτικού σχολείου (1895)

Γ'.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ

1) ιστορία της αρχαίας Ελλάδος, εκ φύλλων τριών περίπου, διά την γ' τάξιν του τετραταξίου σχολείου, και ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, εκ φύλλων τεσσάρων περίπου, διά την ο του αυτού σχολείου, εξιστορούσα διεξοδικώτερον τα κατά την ελληνικήν επανάστασιν βιογραφικώς η εν συνεχεία. 2) ιστορία της αρχαίας Ελλάδος διά την ο του πλήρους, εκ φύλλων τυπογραφικών 4-5, βιογραφικώς η εν συνεχεία. 3) ιστορία ελληνική από της εις τους Ρωμαίους υποταγής των Ελλήνων μέχρι τέλους του παρελθόντοςαιώνος,εκτενέστερονιστορούσατουςπροςτους Φράγκους και τους Μωαμεθανούς αγώνας των Βυζαντινών, διά την ε' τάξιν του πλήρους, εκ φύλλων 6 περίπου. 4) ιστορία των Ελλήνων κατά τον παρόντα αιώνα, εκ φύλλων πέντε, διά την ς' τάξιν του πλήρους. Διά των ιστορικών βιβλίων σκοπός των συγγραφέων έστω να γνωρίσωσι τοις παιδίοις τα ένδοξα των προγόνων έργα, τα παθήματατουέθνους,τουςευγενείς των διαπρεπών ανδρών χαρακτήρας, τους πόθουςκαιταςελπίδαςτου Γένους- εν άλλαις λέξεσιν όχι μόνον γνώσεις να μεταδώσωσιν, αλλά και συναισθήματα να διεγείρωσιν εν ταις ψυχαίς των αναγνωστών και να φρονηματίσωσιν αυτούς. Έστωσαν δε τη πολιτική ιστορία συνυφασμένα επιτηδείως και όσα εκτηςεκκλησιαστικής ιστορίαςαπτόμενατηςεθνικήςσυντελούσιν εις επίτευξιν των ανωτέρω δηλωθέντων σκοπών. Δ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ

1) Φυσική και πολιτική γεωγραφία, εκτενεστέρα μεν των Ελληνικών χωρών και της λοιπής Ευρώπης, συντομωτάτη δε των λοιπών ηπείρων, εκ φύλλων 6-7, διά την ο τάξιν του κοινού δημοτικού σχολείου.

2) Γεωγραφία φυσική και πολιτική, περιέχουσα καιτααναγκαιότατατων περί διοργανισμού και διοικήσεως του Ελληνικού κράτους, διά την δ, την ε', καιτηνς' τάξιν του πλήρους, εκ φύλλων 8-9.

ζομένη Γεωγραφία εκτίθενται, καθ' ον τρόπον απαιτεί η διδακτική να διδάσκονται εν τω δημοτικώ σχολείω τοιαύτα μαθήματα, τα σπουδαιότατα της μαθηματικής γεωγραφίας, απαραιτήτως δε τα περί σχήματος και κινήσεως της γης, τα περί ζωνών και ωρών, τα περί φάσεων της σελήνης και τα περί εκλείψεων. Η Γεωγραφία του δημοτικού σχολείου πρέπει να μη είνε κατάλογος ξηρός ονομάτων, πόλεων, ορέων, ποταμών κλπ., αλλά να γνωρίζη μεν τω αναγνώστη το σχήμα και την φύσιν του εδάφους της πατρίδος, τα φυσικά και τα τεχνηταπροϊόντα,ταμέσα της συγκοινωνίας κτλ., να εξαίρη δε το κάλλος τηςΕλληνικής γης και της ταύτην περιβαλλούσης θαλάσσης και να μνημονεύη επικαίρως των σπουδαιοτάτων ιστορικών γεγονότων αλλά και χωρών διαφόρων της ημετέρας οίαι αι περί τους πόλους και αι περί τον Ισημερινόν, πρέπει να παρέχη εικόνα τινά εν σελίσιν ολίγαις. 3) Χάρται: α' της φυσικής γεωγραφίας της Ελλάδος· β' της πολιτικής γεωγραφίας της Ελλάδος" γ' χάρτης της Ελλάδος βωβός, έχων δηλ. κεχαραγμένα τα κατά συνθήκην σημεία δι' ων σημειούνται επί των χαρτών οι ποταμοί, τα όρη, αι πόλεις κλπ., αλλ' ουχί και τα ονόματα αυτών' δ' χάρτης της ελληνικής χερσονήσου" ε' της Ευρώπης" ς' των ημισφαιρίων. καιτωνεξής: Χάρτου της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, χάρτου της Παλαιστίνης, της Αιγύπτου, των πέντε μεγάλων της Ευρώπης κρατών, της Ασίας και της Αμερικής.

[

]

προτιμοτέρα ηπιστή και καλή μετάφρασις μιας ηδύο ξένων γεωγραφιών «Έκθεσις» της κριτικής επιτροπής των διδακτικών βιβλίων για τις σχολικές γεωγραφίες (1896)

Κύριε Πρόεδρε.

Ουδείς δύναται να αρνηθή, νομίζω, ότι, μη λαμβανομένων υπ' όψει των εξαιρέσεων, η Γεωγραφία ούτε διδάσκεται ούτε μανθάνεται, ως δει, εν τοις ημετέροιςεκπαιδευτηρίοις, καιμάλιστα εν τοις ελληνικοίς σχολείοις. και ομως, εάν υπάρχη κλάδος επιστημονικός άμα και πρακτικός, εις ον πρέπει και δύναται ιδίως εν τω ελληνικώ σχολείω να καταγίνη η μαθητιώσα νεότης, ούτος είναι η Γεωγραφία. και δικαίως, διότι ουχί πάντες οι παίδες μετάτηναποπεράτωσιν των εν τω σχολείω σπουδών των συνεχίζουσι την εκπαίδευσίν των καιεντοις Γυμνασίοις· ούτω δε οι από του Ελληνικού σχολείου απολυόμ ειςοιονδήποτεστάδιον και αν επιδοθώσιν, έχουσιν απόλυτον ανάγκην των γ γραφικών γνώσεων. Η γεωγραφία είναι εκ των ων ουκ άνευ εις τον στρατιωτικόν, τον έμπορον, τον βιομήχανον, τον ταχυδρομικόν η τηλεγραφικόν υπάλληλον, τον ναυτικόν και εν γένει δεν υπάρχει σχεδόν επιστημονικόν η πρακτικόν στάδιον, προς ο να μη ήναι σκόπιμος και αναγκαία η Γεωγραφία. Σημειωτέον δε συγχρόνως ότι, ως έχουσι τα της παιδείας παρ' ημίν σήμερον, οι μα και αν εξακολουθώσι τας σπουδάς των εν τω Γυμνασίω, ιδίως εν τω ελλ σχολείω, ως ανωτέρω παρετήρησα, δύνανται να μανθάνωσι Γεωγραφίαν διότι εν τω Γυμνασίω, βεβαρημένοι όντες εκ πολλών και άλλων σπουδαιοτέρων μάτων, ολίγον εφιστώσι την προσοχήν των επί της Γεωγραφίας, ήτις,ωςμη ώφειλε, θεωρείται εντεύθεν ως εν των δευτερευόντων.

νεται παρ' ημίν ως δει. Βεβαίως πταίουσιν εις τούτο εν μέρει και οι μαθηταί και οι διδάσκοντες αυτήν, πταίει και η εν πολλοίς σχολείοις του Κράτους με και παντελής έλλειψις γεωγραφικών πινάκων και υδρογείων η ουρανίων ρών, άνευ των οποίων το μάθημα αποβαίνει ακατάληπτον αλλά δεν δυνάμεθα

νααποκρύψωμεν,ότι πολύ πταίει και η ανεπιτυχής εν πολλοίς μέχρι τούδε προς συγγραφήν γεωγραφιών εργασία των εκ των ημετέρων εις αυτήν επιδοθέντων. Έχομεν υπ' όψει τουναντίον, ταύτα γράφοντες, γεωγραφικά έργα, Γερμανικά, Γαλλικά, αλλά και Ιταλικά (Hellwald, Strafforello, Hugues, Sudow), ων θαυμάζει τις, τη αληθεία, ου μόνον τον πλούτον των γεωγραφικών γνώσεων αλλάκαιτηνευμέθοδον κατάταξίν των κατά τε την κυρίως Γεωγραφίαν και τους σχετικούς προς αυτήν κλάδους, την μαθηματικήν Γεωγραφίαν,τηνΚοσμογραφίαν, την ορεογραφίαν, την Υδρογραφίαν, την Λαογραφίαν κ.τ.λ. εν αυταίς ταύτα πάντα εκτίθενται άνευ συγχύσεων, άνευεπαναλήψεων,άνευαντιφάσεων, χωρίς οι συγγραφείς να μεταπηδώσιν από ύλης εις ύλην, από χώρας εις χώραν και πάλιν να επανέρχωνται εις αυτήν, όπως και πάλιν την εγκαταλείψωσι. Τοιαύτα συγγράμματα δυστυχώς η ημετέρα πατρίς μέχρι τούδε δεν παρήγαγε. και διά τούτο δεν διστάζω, κύριε Πρόεδρε,ναεκδηλώσωενταύθατην γνώμην μου, ότι, μυριάκις προτιμοτέρα θα ήτο παρ' ημίν επί του παρόντος η πιστή και καλή μετάφρασις (μετά πλατυτέρας, εννοείται, επεξεργασίας μόνου τουαφορώντοςτηνελληνικήν Χερσόνησον μέρους) μιας η δύο ξένων γεωγραφιών εκ των αρίστων και εγκεκριμένων και η έγκρισις αυτών και παρ' ημίν, αφ' ου άλλως είναι γνωστόν ότι, η μεν Γεωγραφία ως προς το ουσιώδες μέρος αυτής ελάχιστα μεταβάλλεται, οι δε παρ' ημίν γεωγράφοι,εξαιρέσειτηςΕλληνικής Χερσονήσου, πάσης της λοιπής γης την Γεωγραφίαν λαμβάνουσι, μεταφράζοντες μεν (καλώς η κακώς ου του παρόντος να εξετάσωμεν) τα της Ε σπερίας συγγράμματα, μετασκευάζοντες δε κακώς αυτά ως επί το πλείστον, όπως δώσωσιν αυτοίς δήθεν ιδίαν υφήν και ίδιον σύστημα.

Πριν η εισέλθω εις την μερικήν έρευναν εκάστης αυτών, σημειώ μίαν σπουδαιοτάτην έλλειψιν, καθ' ην δηλαδή, εξαιρέσει του κ. Κουτσομητοπούλου εν γένει και εν μέρει του κ. Μητσοπούλου, πάντες οι λοιποί συγγραφείς των Γεωγραφιών, εξελληνίζουσι μέχρις αγνωρίστου τα ξενικά ονόματα χωρών, ορέων, ποταμών κ.τ.λ. εν τη Γεωγραφία του κ. Δήμητσα μάλιστα παρατηρείται το περίέργον, ότι ο συγγραφεύς παρά τα εξελληνισμένα ονόματα, μετά φιλοπον αξιεπαίνου παρέθηκε πολλαχού τα αρχαία η τα μεσαιωνικά ονόματα, παρέλειψεν όμως τας σημερινάς και εν χρήσει ονομασίας. και τοιαύτη εν ου δέοντι, φιλοπατρία, η δεν ηξεύρομεν πως άλλως να την ονομάσωμεν, εν όσω μεν περιορίζεται εις το να δίδωσιν οι συγγραφείς ελληνικήν μόνον κατάληξιν κατά τους γραμματικούς κανόνας, τηρουμένης της ξενικής ρίζης των λέξεων, ίσως είναι αβλαβής, καίτοι ακαιρος· το πράγμα όμως αποβαίνει ου μόνονάσκοπον,αλλά καιεπιβλαβέςτοιςμαθηταίς, όταν αι ονομασίαι παραμορφούνται, στρεβλούνται, μεταποιούνται μέχρι βαθμού απιστεύτου. και το χείριστον είναι η παράταξις των τοιούτων διεστρεβλωμένων ονομάτων άνευ τουλάχιστον της προ-

προσθήκηςκαιτων πραγματικών εν παρενθέσει. Άμεσος συνέπεια του συστήματος τούτου είναι, ότι οι παίδες μανθάνουσι χώρας κυρίως ειπείνανυπάρκτους·ούτως ώστε ο μαθητής γενόμενος κατόπιν έμπορος π.χ. βιομήχανος αγνοείπού κείται το Μαλμέ, το Λααί, η Λωζάν, το Λάϋδεν, διότι εν τω σχολείω έμαθε την Μαλμπίαν, την Χάγην, την Λαυσάνην, την Λείδην, ο ταξειδιώτης θα ζητή εν Ιταλία τον Πάδον, την Μείζονα ( !) Λίμνην, την Λίμνην της Κωνσταντίας και ουδείς θα δύναται να τω δείξη τον Πω, την Lago Maggiore, την Bodensee· ουδέθαγνωρίζη ο τρίτος, ότι το Μιλάνον είναι τα Μεδιόλανα, η Πάδοβα είναι το Παταύϊον, ο Σάϊν ποταμός είναι ο Σηκουάνας, ο Λοάρ είναι ο Λείγηρος, η Νιουσατέλ μετετράπη εις Νευσιατέλην, ούτε θα διακρίνη τους ποταμούς Μούλδην, Λέχιον, Μοίνον και τόσους άλλους ανυπάρκτους, κυρίως ειπείν, ποταμούς, όρη, λίμνας, θαλάσσας, τόπους. ευχής έργον λοιπόν θα ήτο, αν εν τω μέλλοντι απερρίπτετο παρά των ημετέρων γεωγράφων η άσκοπος και επιβλαβής διαστρέβλωσις των ονομάτων, η αν, τουλάχιστον, εισήγετο και η παρά τοις ούτω μετασκευαζομένοις ονόμασιν η προσθήκη και των πραγματικών ονομασιών, ων η εκμάθησις είναι απολύτως αναγκαία τω παιδί. Τούτο ίσως απαιτεί γνώσιν πλειοτέρων ξένων γλωσσών, όπως η ακριβής η παράθεσις των πραγματικών ονομάτων, αλλ' ολίγη επιμέλεια πλειοτέρα αναπληροί την τυχόν άγνοιαν ξένων γλωσσών.

ΣΠΥΡ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΣ

κύριος της γης, των κτισμάτων και των δυνάμεων αυτής Γεωγραφία τουΔ.Κουτσομητόπουλου για τα Ελληνικά σχολεία (1896)

. . .το τελειότατον των επί της γης πλασμάτων είναι ο άνθρωπος, κατέχον την υψίστην βαθμίδα του ζωϊκού κόσμου κατά την σωματικήν αυτού μορφήν. Δύναται να ζήση σχεδόν πανταχού της γης, μη ων δεσμευμένος, ως πάντα σχεδόν τα ζώα, εις ώρισμένας ζώνας, τροφάς κτλ. ως δείγμα δε της πνευματικής του υπεροχής έχει την γλώσσαν.

ω τα ζώα άγονται μόνον υπό τίνος ασυνειδήτου ορμής η ενστίκτου, ο άνθρωπος κέκτηται αυτοσυνείδησιν, ελευθέραν θέλησιν και την ικανότητα να σχηματίζη εννοίας, να κρίνη και να συλλογίζηται. Διά της πνευματικής δε αυτού υπεροχής, ο άνθρωπος κατώρθωσε να δαμάση πολύ ισχυρότερα πλάσματα, υπεδούλωσε τας φυσικάς δυνάμεις και εγένετο κατά μικρόν κύριος της γης, των κτισμάτων και των δυνάμεων αυτής.

[

]

η ενόργανος δημιουργία εχώρει επί το τελειότερον διά βαθμιαίας εξελίξεως Γεωγραφία τουΚ.Μητσόπουλου για την Α' τάξη των γυμνασίων (1896)

. . . εκ της μελέτης δε και ερεύνης των λειψάνων πλείστων φυτών και ζώων, άτινα ανευρίσκομεν εντός υδατογενών πετρωμάτων, γεννηθέντων δηλ. τηενεργείατωνυδάτων(π.χ. πηλού, ψαμμίτουασβεστολίθου)καιάτινααποτελούσι τα νεκροταφεία της φιλοστόργου φύσεως, εν οις αυτή η ιδία φύσις έθαψε και διεφύλαξε τα λείψανα των τέκνων αυτής, μανθάνομεν, ότι σοφώτατα έπλασε τον κόσμον ο Δημιουργός. Εκ της ερεύνης τούτων καταδείκνυται, ότι

επιφανείαςυπόαπλουστάταςκαιατελεστάταςμορφάς, ολίγον διαφερούσας των ορυκτών,αίτινες διά βαθμιαίας εμφανίσεως και επί το τελειότερον εξελίξεως νέων μορφών και εκλείψεως προϋπαρξασών διεμορφώθησαν βαθμηδόνεπίτο τελειότερον και προσομοιότερον προς νυν ζώσας μορφάς. Η βαθμιαία δε αύτη εξέλιξις εγένετο εν χρόνω απείρως μεγίστω, άχρις ου διεπλάσθη η καθ' ημάς ζώσα ενόργανος δημιουργία και επί τέλους ενεφανίσθη η κορωνίς των όντων, ο λογικός άνθρωπος, όστις διά του λογικού, δι' ου επροίκισεν αυτόν ο Δημιουρ γός, ηδυνήθη να προαχθή εις ύψιστον βαθμόν πολιτισμού και να καταστή ο κυρίαρχος του πλανήτου.

[

]

Ενώ δε τοιαύτας αλλοιώσεις και μεταβολάς υφίστατο η γήινος επιφάνεια εν τη παρόδω των αιώνων, η ενόργανος δημιουργία εχώρει επί το τελειότερον διά βαθμιαίας εξελίξεως, άχρις ου εδημιουργήθη η παρούσα πλάσις και φανίζοντο βραδύτατα αι προϋπάρχουσαι μορφαί φυτών και ζώων, ων λείψανα πολλά διεσώθησαν άχρις ημών εντός υδατογενών, ως εν τοις άνω εμνήσθημεν, πετρωμάτων. Ώστε εκ των ρηθέντων εξάγεται το πόρισμα, ότι ου μόνον ο ενόργανος κόσμος είνε τέκνον και άμεσον γέννηματηςγης,αλλάκαιηεπίτο

τελειότερον βαθμιαία διαμόρφωσις αυτού είνε αποτέλεσμα της επί το καταλληλότερον βαθμηδόν διαπλασθείσης γηΐνου επιφανείας, κατασταθείσης ούτω ικανής, όπως διαπλάση και διαμορφώση και αυτόν τον λογικόν άνθρωπον. Όθεν γεωγραφία είνε η επιστήμη εκείνη, ήτις εξετάζει και ερευνά τον πλανήτην ημών, και ίδιοι την επιφάνειαν αυτού, ως οικητήριον των ενοργάνων όντων και προ πάντων του ανθρώπου. Διότι ου μόνον, ως εμνήσθηνμεν, τα φυτά και ζώα διατελούσιν εις άμεσον σχέσιν προς την επιφάνειαν της γης και εξαρτώνται εκ ταύτης, αλλά και οι άνθρωποι και οι κατά τόπους διάφοροι βαθμοί του πολιτισμού και της εξημερώσεως αυτών και της πνευματικής και βιομηχανικής μορφώσεως. Όσαι χώραι καταλλήλως υπό των φυσικών δυνάμεων διεπλάσθησαν, εκεί ενωρίτατα και ο πολιτισμός και η εξημέρωσις των ανθρώπων εχώρησεν, ως τούτο συνέβη εν Ελλάδι, ης οι κάτοικοι κατά την αρχαιότητα εις ύψιστον προήχθησαν βαθμόν πολιτισμού. η τοιαύτη του πλανήτου ημών γεωγραφική έρευνακαλείται ειδικώτερον Χωρογραφία.

η εκκλησιαστική ιστορία πρέπει να συσχετίζηται μετά της πολιτικής ιστορίας του ημετέρου έθνους Οδηγίεςτουυπουργούο.Γ. Πετρίδη για τη διδασκαλία στα Ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια (1896)

. . . εν τη διδασκαλία της ιεράς ιστορίας διηγείται ο διδάσκαλος το ιστόρημα μετά ηρεμίας και βραδύτητος, αλλά μετά ζωηρότητος, μετά αγίου τινός ενθουσιασμού και τόσον εποπτευτικώς ώστε να δίδη ζωήν εις τα πρόσωπα και ειςταπράγματα. Κατά την διδασκαλίαν της ιεράς ιστορίας διδασκομένης εν τη Α' και Β' τάξει του ελληνικού σχολείου ο διδάσκαλος πρέπει να παραλείπηό,τιεκτης παλαιάς διαθήκης δεν είνε χρήσιμον εις διδασκαλίαν τινά ηθικήν η εις απόδειξιν της σωτηριώδους και ευεργετικής ενεργείας του Θεού' ίνα καταστήση δε ζωηροτέραν και ευληπτοτέραν την διδασκαλίαν οφείλει να μεταχειρίζηται και γεωγραφικόν πίνακα της ιεράς γης. '

[

]

Η εκκλησιαστική ιστορία πρέπει να συσχετίζηται μετά της πολιτικής ιστορίαςτουημετέρουέθνους,ήτις είνε στενώτατα μετ' αύτη ς συνδεδεμένη" επί μακρά έτη το Ελληνικόν έθνος εταύτισε την τύχην αυτού μετά της εκκλησίας. Η εκκλησιαστική ιστορία παρέχει εξεχούσας εικόνας βίου εναρέτου, παραδείγματα μεγάλων θρησκευτικών αρετών. Κατά τας εποχάς δε και τας εορταςτουέτουςδέον να εκλέγωνται ιδίως προς διδασκαλίαν οι άγιοι εκάστου τόπου, οι πολιούχοι, οι σχετιζόμενοι μετ' αυτού.

διατί λεγόμεθα Έλληνες

για

Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος τουΑ. Γ. Μακρυναίου τα δημοτικά σχολεία (1896)

. . . απαντες οι άνθρωποι, οίτινες κατοικούσιν επίτηςγης,δενέχουσι την αυτήν γλώσσαν, την αυτήν θρησκείαν, τους αυτούς νόμους, αλλά διαφόρους" διά τούτο αποτελούσι και διάφορα έθνη. Ελλάς και ημείς Έλληνες. Ωνομάσθημεν δε Έλληνες εκ τίνος υιού του Δευκαλίωνος και της Πύρρας, Έλληνος. Πριν όμως ονομασθώμεν Έλληνες, ωνομαζόμεθα Πελασγοί, εκ τίνος Πελασγού, βασιλέως των πρώτων κατοίκων, ελθόντων μετ' αυτού εκ της Ασίας ειςτηνΠελοπόννησον.ούτοςεδίδαξετους κατοίκους να κτίζωσι τείχη με μεγάλους και απελεκήτους λίθους, θέτοντες τον

τα τείχη ταύτα έκτισαν οι Πελασγοί, διά να προφυλάττωνται από τους διαφόρους εχθρικούς λαούς. Τοιαύτα τείχη σώζονται ακόμη και σήμερονειςτην Τίρυνθα και εις άλλα μέρη της Ελλάδος. Ταύτα ωνομάσθησαν Πελασγικά η Κυκλώπεια, ένεκα των μεγίστων πετρών, εξ ων συνέκειντο και διότι οι κτίσαντες αυτά ήσαν λίαν υψηλοί. Προς τούτοις ο Πελασγός εδίδαξε τους ανθρώπους να ενδύωνται με δέρματα ζώων, να κατοικώσιν εν καλύβαις και άλλα ωφέλιμα πράγματα !

[

]

Κατά την εποχήν λοιπόν εκείνην, ότε η Ελλάς και η Μακεδονία ήσαν εις αθλίαν κατάστασιν, ήκμαζεν εν άλλο κράτος, το οποίον είχε πρωτεύουσαν την Ρώμην της Ιταλίας και ελέγετο Ρωμαϊκόν. οι Ρωμαίοι ευρόντες αφορμήν επολέμησαν κατά της Ελλάδος και την εκυρίευσαν, καύσαντες και την πλουσίαν Κόρινθον. έπειτα υπέταξαν και την Μακεδονίαν, και τοιουτοτρόπως η Ελλάς καιηΜακεδονία εγένοντο Ρωμαϊκαί επαρχίαι. Μετά ταύτα το Ρωμαϊκόν κράτος διηρέθη εις δύο, εις ανατολικόν και

Δυτικόν, τω 395 μετά Χριστόν. Η Ελλάς και η Μακεδονία απετέλεσαν μέρος του πρώτου, το οποίον ωνομάσθη Βυζαντινόν, ένεκα της πρωτευούσης αυτού Βυζαντίου. Μετά ταύτα το Βυζαντινόν κράτος τω 1204 μ.Χ.εκυριεύθηυπό διαφόρων λαών (Ενετών, Γάλλων, Γερμανών) ονομαζομένων Φράγκοι. Αλλά και ούτοι δεν έμειναν πολύν χρόνον κύριοι, διότι επί Μιχαήλ του Παλαιολόγου εγένοντο ελεύθεραι η Θράκη, η Μακεδονία και μέρος της Θεσσαλίας, μεινασών υπό την εξουσίαν των Ενετών, των Αθηνών, των Θηβών, της Ευβοίας, τινών πόλεων της Πελοποννήσου και τίνων νήσουν. Μετά τον θάνατον του Μιχαήλ Παλαιολόγου, οι Τούρκοι εκ των ενδοτέρων μερών της Ασίας εκκινήσαντες και στρατηγόν έχοντες τον Μουράτ τον Α' ήλθον και κατέλαβον μέρος του Βυζαντινού κράτους, μεταξύ των οποίων και την Ανδριανούπολιν τω 1361, την οποίαν κατέστησαν και πρωτεύουσαν. [ I ούτω η κυρίως Ελλάς διετέλεσενυποτελήςειςτουςΡωμαίους,ειςτους Βυζαντινούς, εις τους Φράγκους και ιδίως εις τους Ενετούς, και τέλοςειςτους Τούρκους μέχρι του 1821, ότε δι' επαναστάσεως ηλευθερώθη μέρος αυτής μετά γενναιότατον πόλεμον. το ελεύθερον τούτο μέρος αποτελεί ίδιον βασίλειον, το βασίλειον της Ελλάδος, και έχει σήμερον βασιλέα συνταγματικόν Γεώργιον τον Α'.

διά της αναγνώσεως των πηγών Εισηγητική έκθεση του υπουργού Α. Ευταξία στο πρόγραμμα μέσης εκπαίδευσης: οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς (1897)

. . . Εις την εκλογήν της άλλης διδακτέας ύλης εκ των θρησκευτικών μαθημάτων προέβην ούτως, ώστε η νεολαία ημών, ένθα ανάγκη, ουχί e manu secunda, ως λέγεται, αλλ' εξ αυτής της πρώτης πηγής της χριστιανικής ημών πίστεως, του ευαγγελίου, να διδάσκηται τα κατά τον βίον και την διδασκαλίαν του Σωτήρος ημών Χριστού και ούτω βαθύτερον και ισχυρότερον να ενωτίζητα των θείων αυτού ρημάτων και της εν τούτοις αιωνίας και αδιασείστου αληθείας. Διότι αναμφήριστον είνε ότι σαφή και βαθείαν γνώσιν και κατανόησιν προτέρων χρόνων καθόλου δύναται τις να κατορθώση, καθ' όσον τας ιστορικάς αυτού γνώσεις διαφωτίζει και ζωογονεί διά της αναγνώσεως των πηγών ωσαύτως δε αναμφήριστον είνε ότι αι πηγαί εν πρωτοτύπω αναγινωσκόμεναι πολύ βαθυτέραν και ζωηροτέραν αίσθησιν εμποιούσιν εις τας ψυχάς, η εν μεταφράσεσιν.

και λατίνων πεζών συγγραφέων διό και προετίμησα εκείνους εξ αυτών, οίτινες περιγράφουσιν ιστορικά γεγονότα των Ελλήνων και Ρωμαίων, ήτοι τους ιστορικούς, εκ δε των άλλων εκείνους, οίτινες είνε κατάλληλοι αντιπρόσωποιτων εαυτών χρόνων, ότε η ανάγνωσις έργων αυτών παρέχει ημίν βαθείαν κατανόησιν των χρόνων, ων αντιπρόσωποι, ως έφθην ειπών, οι συγγραφείς εκείνοι δύνανται ορθώς να θεωρηθώσιν. Εννοείται δε ότι τους συγγραφείς, περί ων ο λόγος, προετίμησα, καθ' όσον και άλλοι παιδαγωγικοί λόγοιδεναντεμάχοντο ειςτην προτίμησιν τούτων, η μάλλον τοιούτοι συνηγόρουν υπέρ αυτής, καθ' όσον δήλα δηοισυγγραφείς διά της ύλης η του είδους των έργων αυτών ηδύναντο να παράσχωσι συμβολήν τινα εις την ηθικήν και γλωσσικήν μόρφωσιν των αναγινωσκόντων αυτούς μαθητών.

τα Ελληνικά του Ξενοφώντος και το ιστορικόν μέρος της του Αριστοτέλους

Αθηναίων πολιτείας, απέδωκα δε τω Ηροδότω την προσήκουσαν θέσινενπρογράμματι ελληνικών γυμνασίων. ο συγγραφεύς ούτος περιγράφει λαμπρότατα τας λαμπροτάτας σελίδας της ελληνικής ιστορίας, και όμως η ερμηνεία αυτού εν παρέργω και επιτροχάδην εγίνετο κατά πάντα τα μέχρι τούδε προγράμματα, κατά δε το τελευταίον του 1896 και επετάχθη τη του Πλουτάρχου. Διά τον αυτόν λόγον πεζόν λατίνον συγγραφέα ώρισα εν τη γ' του γυμνασίου μόνον τον Λίβιον, περιορίσας την ερμηνείαν λόγων του Κικέρωνος, καθόσον διά τούτων επί πολύ δεν προάγεται η ιστορική γνώσις και μόρφωσις των μαθητών, ωσαύτως δε και η ηθική υπό τεχνικήν δ' έποψιν πολύυπολείπονταιτων του Δημοσθένους, διό και μόνος ούτος δύναται να χρησιμεύση εν ελληνικώ μνασίω ως τύπος ρήτορος. και των ελλήνων δε ρητόρων την ερμηνείαν περιώρισα, απαλείψας όλως τον Ισοκράτην, και πάντα άλλον ρήτορα, διδασκόμενον τέως, αφήκα δε μόνον τον Δημοσθένην και Λυσίαν και δη εκείνον μεν, διότι βάσις των δημηγοριών αυτού υπόκεινται ιστορικά γεγονότα μεγάλα και διότι ενουδενίάλλωδυνατόν να γνωρίσωμεν τόσον ακριβώς την κατά τους χρόν αυτού κατάστασιν των Αθηνών, όσον εν αυτώ τούτω, έπειτα δε και διά την ρητορικήν αυτού δεινότητα.

[

]

ανάπτυξις του ιστορικού νουτων μαθητών Εισηγητική έκθεση και πρόγραμμα μαθημάτων για τη μέση εκπαίδευση του υπουργού Α. Ευταξία: η ιστορία και η γεωγραφία (1897)

. . . Ε ν τη ιστορία, ώρισα, ίνα ήδη από α' τάξεως του ελλην. σχολείου διδάσκηται η ελληνική εθνογραφικώς, καθόσον βιογραφικώς η αυτή εδιδάχθη ήδη εν ταις δυσίν ανωτέραις τάξεσι του δημοτικού σχολείου, διά ταύτηςοοι μαθηταί ικανώς ήδη παρεσκευάσθησανειςτηνεθνογραφικήνιστορίαν.έπειτα δε η και εν τω ελλην. σχολείω βιογραφικώς διεξαγομένη διδασκαλία τηςελληνικής ιστορίας ουδέν έτερον δύναται να έχη το επακολούθημα η τον κόρον να κινή και την αηδίαν των μαθητών προς το μάθημα, άτε εν δυσίν αλλεπαλλήλοις κύκλοις της αυτής ύλης προσαγομένης αυτοίς και υπό την αυτήν μορφήν. εις το αυτό δε συνεβάλλετο και η εν τη τρίτη τάξει επανάληψις και πάλιντηςελληνικής ιστορίας, ει και νυν πλέον εθνογραφικώς. το κακόν τούτο διά της νέας διατάξεως της ιστορικής διδασκαλίας αίρεται, άμα δε δυνατόν εγένετό μοι να προσθέσω και τα σπουδαιότατα της παγκοσμίου ιστορίας γεγονότα, ώστε οι μαθηταί να μη εξέρχωνται του ελλην. σχολείου την ελληνικήν μόνον ιστορίαν διδαχθέντες. Όπερ ο ουχ ήττον σπουδαίον κατωρθώθη διά της νυν διαρρυθμίσεως της ιστορικής διδασκαλίας, είνε ότι εις τον διδασκόμενον παρέχεται χρόνος να εμβαθύνη εις το αεί διδασκόμενον τμήμα ταύτης και ουχί εν σπουδή να φέρηται από του ενός εις το άλλο, όπερ πρότερον συνέβαινε, διότι πολλή μεν η ύλη συνεφορείτο εις εκάστην τάξιν, ολίγος δε ήτο ο χρόνος. ούτοςκαινυν μένει ο αυτός, αλλ' εκάστη τάξει κατανέμεται πολύ σμικρότερον τμήμα της όλης διδακτέας ιστορικής ύλης. Ετέρα εν τη κατανομή της ιστορικής ύλης των γυμνασίων ουσιώδης καινοτομία είνε εκείνη, καθ' ην η ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μετατίθεται από της α' εις την γ' τάξιν. οι λόγοι οίτινες έπεισάν με περί του ανυσίμου της νέας ταύτης διατάξεως είνε οίδε: Οι μαθηταί τα της πολιτικής αρχαίας ημών ιστορίας εδιδάχθησαν προ της εις το γυμνάσιον εισόδου δις, και δη εν τω ελληνικώ σχολείω αρκετά ευρέως, δι' ο εν τη τρίτη εν τω γυμνασίω διδασκαλία της αρ-

αρχαίας ημών ιστορίας έδει πάντως να επικρατή η ιστορία των πολιτευμάτων καιτουπολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων καθόλου, ίνα ούτω τελείανκαιουχί μονομερή κτώνται αι μαθηταί ιδέαν του τμήματος τούτου της εθνικής ημών ιστορίας.Αλλ'ηβαθεία κατανόησις του τμήματος τούτου της αρχαίας ελληνικής ιστορίας απαιτεί επαρκή ιστορικήν μόρφωσιν και διανοητικήν καθόλου ανάπτυξιν μείζω εκείνης, ην έχουσιν οι της α' τάξεως μαθηταί.είταδεκαιη προηγηθείσα ανάγνωσις αρχαίων Ελλήνων ιστορικών και καθόλου συγγραφέων δύναται η να έχη λαμπρώς προπαιδεύσει τους μαθητάς εις την τελείαν υπό πάσαν έποψιν κατανόησιν του τμήματος της εθνικής ημών ιστορίας περίουνυνο λόγος.

[

]

Ε'.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Σ κ ο π ό ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς . Γνώσις των σημαντικιοτάτοον γεγονότων της παγκοσμίου πολιτικής ιστορίας, ιδία δε της ελληνικής, και των κυρίων σημείων της ιστορίας του πολιτισμού εν τη αιτιώδει, η πραγματική αυτών σχέσει, διά πάντων δε τούτων ανάπτυξις του ιστορικού νου των μαθητών. α ) ελληνικόν σχολειον

Σ κ ο π ό ς της εν τ ο ύ τ ω δ ι δ α σ κ α λ ί α ς της ιστορίας. Γνώσις των κυρίων γεγονότων της ιστορίας του ελληνικού έθνους και των σημαντικωτάτων της άλλης ιστορίας. Τ ά ξ ι ς Α', ώραι 2. ελληνική ιστορία μέχρι της εν Μαντινεία μάχης. Τ ά ξ ι ς Β', ώραι 2. ελληνική ιστορία από του Φιλίππου μέχρι της αλώσεως της Κορίνθου υπό των Ρωμαίων είτα εκ της Ρωμαϊκής ιστορίας τα κεφαλαιωδέστατα" μετά τούτο η Βυζαντιακή ιστορία, συγκεντρουμένη περί τα ονόματα Μέγας Κωνσταντίνος, Ιουστινιανός, Ηράκλειος, Φώτιος, Νικηφόρος Φωκάς, Βασίλειος ο Β', εν τέλει δε οι σταυροφόροι, και η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Λατίνων. Τ ά ξ ι ς Γ', ώραι 3. τα από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Λατίνων μέχρι της αλώσεως της αυτής υπό του Μωάμεθ. είτα εκ της ιστορίας της νέας Ευρώπης αι ανακαλύψεις και εφευρέσεις, η θρησκευτική μεταρρύθμισις και τινα περί της γαλλικής επαναστάσεως. εν τέλει περί των Ελλήνων υπό την Τουρκικήν δυναστείαν, και η ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως. β') Γυμνάσιον Σ κ ο π ό ς της εν αυτώ δ ι δ α σ κ α λ ί α ς της ιστορίας. Συμπλήρωσις της γνώσεως των ιστορικών γεγονότων και προσώπων, προσθήκη των κυριωτάτων σημείων της ιστορίας του πολιτισμού και κατανόησις των στοιχείων της ιστορίας καθόλου κατά την αιτιώδη αυτών σχέσιν.

Τ ά ξ ι ς Α', ώραι 3. ιστορία των Ρωμαίων μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Τ ά ξ ι ς Β', ώραι 3. Α π ό του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρι τουέτους 1453 μετά των κυρίων γεγονότων της ιστορίας της Δύσεως κατά τον Μέσον αιώνα. Τ ά ξ ι ς Γ', ώραι 3. ιστορία της Ελλάδος μέχρι του 146 π.Χ., εξεταζομένων ιδία των πολιτευμάτων και του πολιτισμού καθόλου. Τ ά ξ ι ς ο, ώραι 3. ιστορία της Νέας Ευρώπης μέχρι του έτους 1815 και της ελληνικής επαναστάσεως. ζ'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Σ κ ο π ό ς της δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ α ύ τ η ς . Η γνώσις της γης, ωςουρανίουσώματος, καθ' εαυτήν και εν σχέσει προς τα άλλα ουράνια σώματα, ιδίαοηγνώσις της επιφανείας της γης, ως κατοικίας τουανθρώπουκαιως θεάτρου της ιστορίας. α') Ελληνικόν σχολείον Τ ά ξ ι ς Α', ώραι 2. εξ αμέσου εποπτείας των μαθητών γνώσις των γεωγραφικών στοιχείων (ορούς, λόφου, κοιλάδος, πεδιάδος κλπ.) κατάταςουσιώδεις αυτών ιδιότητας" τα αναγκαιότατα εκ της μαθηματικής Γεωγραφίας. Γεωγραφία της εις την άμεσον αίσθησιν των μαθητών υποπιπτούσης ιδιαιτέρας πατρίδος και χαρτογράφησις ταύτης. Γενική συντομωτάτηεπισκόπησιςτηςγης (Ημισφαίρια, Ήπειροι, Ωκεανοί). Γεωγραφία του Βασιλείου της Ελλάδος. Χαρτογράφησις από μνήμης εν τω σχολείω κατά τα κυριώτατα γεωγραφικά στοιχεία του εκάστοτε διδασκομένου τμήματος και του εκ τούτων συναποτελουμένου αεί μείζονος όλου. Τ ά ξ ι ς Β', ώραι 2. Γεωγραφία των ελληνικών χωρών, της λοιπής ελληνικής χερσονήσου και των λατινικών κρατών. Χαρτογράφησις, ως εν τη Α' τάξει. Τ ά ξ ι ς Γ', ώραι 2. Γεωγραφία της λοιπής Ευρώπης και των άλλων Ηπείρων. Χαρτογράφησις, ως εν ταις άλλαις τάξεσι. γραφίας εν τη ιστορική διδασκαλία, ένθα αύτη απαιτεί εκείνην. Η μαθηματική γεωγραφία διδακτέα εν τη ο τάξει εν συνδέσειπροςτα μαθηματικά.

ο ελληνισμός ανεβίωσε διατου χριστιανισμού Επίτομος ιστορία των Ελλήνων των Σπ. Θ. Ανδρουτσέλλη και Α.Τ. Μπασιά (1897)

. . . Εις την ταχείαν διάδοσιν του χριστιανικού θρησκεύματος συνετέλεσεν η ελληνική γλώσσα, την οποίαν έλαβεν ως όργανον, και η οποία ήτο καταλληλοτέρα πάσης άλλης όπως εκφράση και ερμηνεύση τα υψηλά δόγματα του νέου θρησκεύματος. και ου μόνον την γλώσσαν του αρχαίου ελληνισμού εδανείσθη ο χριστιανισμός, αλλά και αυτοί οι πολιτικοί θεσμοίτωναρχαίων ελληνικών πολιτειών εχρησίμευσαν ως τύπος εις τον οργανισμόν της χριστιανικής Εκκλησίας. Ώστε ο ελληνισμός ανεβίωσε διά του χριστιανισμού, οδεχριστιανισμός διά του ελληνισμού εθριάμβευσεν.

[

]

κού Κράτους εκλήθη και Βυζαντιακόν διότι έσχε πρωτεύουσαν το Βυζάντιον, το μετωνομασθέν Κωνσταντινουπολις. ονομάζεται δε το Κράτοςτούτοκαι ελληνική αυτοκρατορία, διότι υπό Ελλήνων το πλείστονκατωκείτοκαιεν αυτώ ήθη και έθιμα ελληνικά επεκράτουν, και η ελληνική γλώσσα επί πλείστον επίσημος γλώσσα ήτο και η ελληνική παιδεία εν αυτώεκαλλιεργήθη καιΈλ-

[

]

ο Όθων Επίτομος ιστορία των Ελλήνων των Σπ. Θ. Ανδρουτσέλλη και Α. Τ. Μπασιά (1897)

. . . ο Όθων ηγάπησε την Ελλάδα ως ιδίαν εαυτού πατρίδα.Αλλ'εαυτόν να παραχωρήση φιλελεύθερον Σύνταγμα, το οποίον εψήφισεν η εν Αθήναις τη 3 Σεπτεμβρίου 1843 συγκληθείσα Εθνική Συνέλευσις. ουχ ήττον όμως δεν έπαυσεν η δυσαρέσκεια κατά της Κυβερνήσεως και του Βασιλέως. Τον οποίον αντεπολιτεύετο ιδίως ο Κανάρης, και ο Δημήτριος Βούλγαρις, ο Χρηστίδης, γη τω 1862 επανάστασις εις διαφόρους της Ελλάδος πόλεις και τελευταίον εις τας Αθήνας, της οποίας συνέπεια υπήρξεν η καθαίρεσις του Όθωνος, όστις επιβάςτουαγγλικού πλοίου Σκύλλας απήλθεν εις Μόναχον.

[

]

πριν η οικονομικώς πτωχεύσωμεν, εχρεωκοπήσαμεν εθνικώς ΆρθροτουΒ. Ψιλάκη «Περί διδασκαλίας της ιστορίας» στο περιοδικό Ελληνισμός (1899)

. . . προ της ελληνικής επαναστάσεως και εάν δεν εδιδάσκετο η νεολαία της Πατρίδος εν ιδιαιτέρω μαθήματι την ιστορίαν του έθνους αυτής, διότι τα προς τούτο μέσα ήσαν πενιχρά, ει μη όλως εκ της του γένους πολιτικής καταστάσεως ελλιπή, ουδέν ήττον ο ενθουσιασμός των αοιδίμων εκείνων αναπλαστικών αυτού διδασκάλων ανεπλήρου την σπουδαίαν ταύτην έλλειψιν διά των διαθέρμων παρεμβάσεων αυτών, δι' ων πολλάκις εθέρμαινον τα στήθητωνπαιδευομένων υπ' αυτών επί τοσούτον, ώστε περιήγον αυτούς εις παρόρμησιν και ενθουσιασμόν. Μετά την λήξιν δε του ιερού Αγώνος, καθισταμένων των πραγμάτων, ωρίζετο διά βασιλικών διαταγμάτων, προϊόντος δε του χρόνου και δι' ιδίων νόμων, το μάθηματηςιστορίαςωςιδιαίτερονκαιανεξάρτητοντωνάλλων σχολικών των διδασκάλων έργων ενασχόλημα. Απ' αυτού του λεγομένου τότε αλληλοδιδακτικού σχολείου και του γυμνασίου διήκον το μάθημα τούτο μέχρι του Πανεπιστημίου διεξήγετο δι' ιδίων κειμένων κατά το μάλλον η ήττον περιεκτικών και σκόπιμων. Δύναται τις δε να είπη, ότι εν τοις πρώτοις μετά την εθνικήναποκατάστασινχρόνοις εν τω δημοτικώ σχολείω εδιδάσκετο και εμανθάνετο η ελληνική ιστορία από κειμένου ικανώς περιεκτικού κατ' ερωταπόκρισιν συντεταγμένου" αναλόγως δε διεξήγετο και εν τοις παιδευτηρίοις της μέσης εκπαιδεύσεωςηδιδασκαλία της ελληνικής ιστορίας, διότιεπεκράτειέτικαι εθέρμαινε τα στήθη αμφοτέρων εξ ίσου των κοινωνικών στοιχείων, διδασκάλων τε και μαθητών, το ιερόν πυρ, διά του οποίου ανεφλέγησαν και ανέφλεξαν προ μικρού χρόνου την Ανατολήν οι πατέρες των ήδη ελευθέρων Ελληνοπαίδων. Αλλά και ούτω τότε εχόντων εν ημίν των κατά την εθνικήν ιστορίαν, εμειονέκτει αύτη ως προς την ουσίαν και τον σκοπόν, προς ον πρέπεινααποσκοπή" διότι ένθεν μεν δεν μετείχε της ζωοπαρόχου διδασκαλίας το πολύ πλήθος, ειμή οι έχοντες την ευτυχίαν να φοιτώσιν εις τα σχολεία, ετέρωθεν δε δεν εδιδάσκετοκαιτότε η νεωτέρα του έθνους ιστορία, ενώ πρόσφατος ούσα και βρί-

βρίθουσαέργωνπατριωτικών και τροπαίων ουχί αξίας ήττονος των εν Μαραθώνι, Θερμοπύλαις, Σαλαμίνι, Πλαταιαίς, Μυκάλη και Ευρυμέδοντι.

[

]

Νυν όμως και δεν διδάσκονται πάλιν πάντες την νεωτέραν πάτριον ιστορίαν, περιοριζόμενοι όσοι διδάσκονται μόνον εις την προγονικήν, και ταύτην παρέργως και οιονεί προς αναπλήρωσιν των κενών του καθ' ημάς εκπαιδευτικού συστήματος ρυθμού.

[

]

Ει δε και συνετάχθη και εξεδόθη πληθύς μέχρι τούδε ιστορικών πονημάτων προς τε διδασκαλίαν και ανάγνωσιν, ει και πολλά εξ αυτών κατά το μάλλον η ήττον ευδόκιμα, εν τούτοις διά τε το ανεπαρκές της ώρας της παραδόσεως και την πάρεργον διδασκαλίαν αυτής, ουδέν το παράπαν εποικοδομητικόν εθνικώς όφελος προκύπτει, ειμή απώλεια πολυτίμου χρόνου, ίνα μη είπωμεν εξευτελισμός και γελωτοποίησις του συμφορωτάτου και σκοπιμωτάτου εις τους Έλληνας μαθήματος.

[

]

ξου έθνους αυτών, ιδία δε εκείνην, ήτις παρέσχεν εις αυτούς εθνικήν και ανθρωπίνην ύπαρξιν, ένεκα του πλημμελούς τρόπου της διδασκαλίας αυτής, φέρε ίδωμεν τίνα τα αίτια της τοιαύτης καχεκτικής και τα μάλα επιζημίου καταστάσεως. εξεπιβούλουκαιεπιτηδείαςσκοπιμότητος, εμορφώθη δυστυχώς ενμέσωτων επωδύνων του καθ' ημάς ολόφρονος και πεζού αιώνος προβλημάτων και κατ' ακολουθίαν της εξαβρυντικής και εκνευριστικής επιδράσεως του κατ' αυτόν λεγομένου πολιτισμού. Ημείς, ενώ, μετά μοναδικά εν τη ανθρωπότητι παθήματα, καιαγώνας, αναγεννηθέντες,ανελάβομενεκνέου μεγίστην ιστορικήν αποστο-

λήν, ανεδέχθημεν προ του εκπλήκτου και εκτεθαμβημένου κόσμου υποχρεώσεις μεγάλων εθνικών παραδόσεων, εν τούτοις νομίσαντες σχεδόν εξ αρχής, ότι ταύτα πληρούνται διά μιμήσεως δουλικής παντός οίου δήποτε προερχομένου εκ της Δύσεως, επεδόθημεν ανεπισχέτως εις ταύτην και μόνην, ούτω δε κατέστημεν εντελώς αδιάγνωστοι, διότι, παρά την φύσιν ημών βιούντες, διατελούμεν εν καταθορυβήσει και ούτω καθηλωμένοι και εξημβλυμένοι, καταπατούμεθα υπό των επί τα πρόσω περί ημάς χωρούντων και προοδευόντων.

[

]

αφού εις τοιαύτην περιήλθομεν εξ ελαφρότητος και αβουλίας θέσιν, τις προσέχει του λοιπού να διδάξη σπουδαίως και σκοπίμως την νεολαίαν,πληντων άλλωναληθώςεκπολιτιστικών καιηθοπλαστικώνμαθημάτων, την τοιούτον

ηθικόν και εθνικόν σκοπόν έχουσαν των πατέρων ημών εποικοδομητικήν ιστορίαν; τις έχει διάθεσιν, αθέρμαντος αυτός εκ της τοιαύτης καταστάσεως διατελών, να διαθερμάνη και αναζωπηρήση τα στήθη της καθ' ημάς νεότητος και παρορμήση αυτήν εις αγάπην και μίμησιν της εκ των λαμπρών παραδειγμάτων της πατρίου ιστορίας φιλοπατρίας;

[

]

Προς άρσιν των επιπροσθούντων της εθνικής καχεξίας αιτίων τούτων μόνος Ηρακλής βεβαίως ήθελεν είναι η Πολιτεία, "τροφή ανθρώπων ούσα, αγαθή μεν αγαθών, κακή δε κακών». Αύτη μόνη δύναται να επιβάλη εις τα αρμόδια προς τούτο όργανα αυτής την δέουσαν προσοχήν και την προσήκουσαν εκτίμησιν εις την σπουδαιοτάτην εθνικώς και λεπτοφυά υπόθεσιν αύτη μόνη δύναται ν' αναπτύξη και παραστήση εις αυτά, ότι είνε μεν η κλασική παίδευσις πάντοτε είπερ τι και άλλο ηθοπλαστικόν και ανθρωπιστικόν μέσον,αλλάτου ανθρωπίνου βίου ουδενός άλλου όντος εν πάσαις αυτού ταις εκφάνσεσιν η ιστορίας, τουτέστι κατόπτρου προς προσήκουσαν εν τω μέλλοντι συμμόρφωσιν και διαγωγήν, εκ των ων ουκ άνευ είνε να επιστηθή σπουδαίως η προσοχή διδασκόντων και διδασκομένων εις την ανέλιξιν του μοναδικού εκείνου δράματος, τοοποίονεπανήγαγενεπίτηςσκηνής του κόσμου το έθνος εκείνο, το οποίον αρχήθεν υπέρ παν άλλο εν αυτώ ανθρωπίνως έδρασεν άλλως, εάν εξακολουθή ούτωςωςνυνδιάγον, ουδέν άλλο εθνικώς ποιεί η αυτόχρημα αντλεί εν τω των Δαναίδων πίθω.

[

]

τον επιδιωκόμενον σκοπόν, αφού δι' ασμάτων και διηγημάτων συντόμων αλλά ζωηρών κατορθώσωμεν να ενσταλάξωμεν εις τα στήθη της νεότητος,είτεεν προκαταρκτικοίς δημοσίοις και ιδιωτικοίς παιδευτηρίοις, είτε εν σχολείοις απορων παίδων και ορφανοτροφείοις, τον προς το γενικόν και ουχί το ατομικόν μόνον συμφέρον, τον προς την πατρίδα τουτέστινέρωτακαιεξεγείρωμενούτω τοαπόπολλού ήδη εις πάντας εκ των ρηθεισών και κακώςυπολογισθεισώνεγωϊστικών τάσεων αποκοιμηθέν της εθνικής φιλοτιμίας υπερήφανον αίσθημα, τότε ίσως δυνηθή τις να είπη, «τοιαύτη αρχή είνε αληθές ήμισυ παντός».

[

]

Πανταχού και πάντοτε ου μόνον ο παις, αλλά και πας πολίτης εν Ελλάδι πρέπει να υπομιμνήσκηται εκ τίνων πατέρων έλκει την καταγωγήν, όπωςσυντη υπομνήσει ταύτη αναμιμνήσκηται και τας προς τοιαύτην ευγένειαν υποχρεώσεις αυτού· πανταχού δι' επιγραφών ενδόξων και υψίστηςεθελοθυσίαςκαιαυταπαρνησίας έργων και εν οδοίς και εν θεάτροις και εν αυτοίςτοιςνεκροταφείοις

οιςκαιδι' ηρώων και διά κενοταφείων και δι' ανδριάντων και εικόνων πρέπει εις τούτο να εθίζηται και εποικοδομήται.

[

]

Η μ ε ί ς δε ου μόνον αρχαίους, αλλά και νεωτέρους κεκτημένοι αμιμήτους ήρωας καιημιθέους,ουμόνον δεν γινώσκομεν τα κατ' αυτούς, των αλλοτρίων τόσον επιτυχώς και ιδιωφελώς τούτο πραττόντων, αλλά κινδυνεύομεν να λησμονήσωμεν και τα ονόματα αυτών, ως να μη καταδεχώμεθα να ομολογώμεν, ότι τοιούτων αξέστων πατέρων τέκνα τυγχάνομεν.

[

]

ενδετωναληθώς θετικών και πρακτικών μέσον; προς διέγερσιν και κατάγνωσιν της αληθούς και εμπρεπούσης ημίν πολιτικής και εθνικής θέσεως εν τη Ανατολή είνε και η προσήκουσα διδασκαλία και γνώσις και εν γένειμεν,ιδίαδετης νεωτέρας ιστορίας, περί ης η ημετέρα Εταιρεία ήδη μεριμνά και φροντίζει. Κρατύνοντες δι' αυτής εν τη ψυχή της ελληνικής νεότητος την συναίσθησιν τηςεθνικήςαυτής καταγωγής, υποθάλπομεν ούτω την υπέρ πατρίδος αυταπάρνησιν και γενναιότητα, την ορμήν προς το πάτριον μεγαλείον, προς το εθνικόν ιδεώδες. Η ελευθερία του τμήματος μόνον τούτου της πατρώας ημών κληρονομιάς, η διά τηλικούτων θυσιών, η διά τοσούτων ποταμών δακρύων και αιμάτων κτηθείσα, εις ουδένα άλλον σκοπόν απεσκόπει η εις την δι' απροσκόπτου καιαδιαλείπτουεθνικήςενπάσι προόδου συμπλήρωσινκαιεπιστέγασιντου οικοδομήματος,ουπερ την ανέγερσιν γίγαντες όντως πατέρεςκατήρξαντοκαι εις ύψος κατά το ενόν αυτοίς ανήγαγον. Αλλά πως τούτο αποτελεσθήσεται, όταν αι οσημέραι παρερχόμεναι γενεαί αφίστανται ακαταπαύστως αυτού, μη διδασκόμενα', εκ τίνων αύται έλκουσι πατέρων και τίνα περί συμπληρώσεως του εθνικού μεγαλείου διαθήκην και παραγγέλματα εκείνοι κατέλιπον αυτ καιδενδιδάσκονται αύται, και δεν μανθάνουσί τι περί αυτών, αφού καθά εξετέθη, τοιαύτη δημοσία και ιδία μέριμνα και φροντίς καταβάλλεται περί την διά της ιστορίας της προσηκούσης εθνικήν της σπουδαζούσης νεότητος εποικοδόμησιν, αφού τουτέστιν από πολλού ήδη, πριν η οικονομικώς πτωχεύσωμεν, εχρεωκοπήσαμεν εθνικώς. αν εγαλουχούμεθα και ετρεφόμεθα δι' απέριττου μεν, αλλά τονωτικής ιστορικής διδασκαλίας, δεν ηθέλομεν παραχθή εξ οθνείων και πτωχαλαζονικών απομιμήσεων και καταστή εν τέλει ατροφικοί οικονομικώς και ανεπαρκείς αισθηματικώς τε και εθνικώς· η ιστορία του πάλαι, και αυτή έτι του των πατέρων βίου, ην επαρκεστάτη προς θρέψιν και τόνωσιν όντως ελληνοπρεπή, αποσόβησιν δε της τόσω καταφανούς του σώματος ημώνοργανικήςπαθήσεως.

η ελληνική χερσόνησος Γεωγραφία πολιτική και φυσική του Ν. Μεταξά για τα δημοτικά σχολεία (1899)

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

....Ελληνική

ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ

χ ε ρ σ ό ν η σ ο ς λέγεται η χερσόνησος, η οποία

γους και καταλήγει εις τας εκβολάς του Δουνάβεως. Η ελληνική χερσόνησος Ν. αυτής η Ευρώπη. Η θέσις αυτής είναι εξαισία, διότι κείται εν τω μέσω περίπου της βορείου ευκράτου ζώνης και επομένως έχει κλίμα γλυκύτατον· γειτονεύει δε με την ωραιοτέραν χερσόνησον της Ασίας, την Μικράν Ασίαν, προς την οποίαν πλησιάζει εις δύο μέρη τόσον πολύ, ώστε σχηματίζει μετ' αυτής δύο στενωτάτους πορθμούς, τον Βόσπορον και τον Ελλήσποντον, οι οποίοι περικοσμούνται με πολλάς φυσικάς καλλονάς. νεται προς Ν. στενούται και καταλήγει εις το νοτιώτατον άκρον της Πελοπονήσου, το ακρωτήριον Ταίναρον. επομένως προσομοιάζει με τρίγωνον, του οποίουτηνκορυφήν αποτελεί το νοτιώτατον άκρον του Ελληνικού κράτους. Χωρίζεται δε από μεν της ιταλικής χερσονήσου διά του Αδριατικού και του ιονίου πελάγους, από δε της Αφρικής διά της Μεσογείου θαλάσσης και από της Μ. Ασίας διά του Αιγαίου πελάγους, του Ελλησπόντου, της Προποντίδος, του Βοσπόρου και του Ευξείνου Πόντου. εν τω Αιγαίω πελάγει είναι εγκατεσπαρμέναι πολλαί και χαριέσταται νήσοι, εξ ων αι μεν κείμεναι προς την ελληνικήν χερσόνησον περιλαμβάνονται εις την Ευρώπην,αιδ'άλλαι ανήκουσινειςτην Ασίαν ως πλησιάζουσαι περισσότερον εις αυτήν. Η παραλία της ελληνικής χερσονήσου εν μεν τω Αδριατικώ πελάγει και τω Ευξείνω Πόντωείναιως επί το πολύ μονότονος, αλλά από του Βοσπόρου μέχρι του πορθμούτουΥδρούντος, όστις ενώνει το Αδριατικόν με το Ιόνιον πέλαγος, η χώρα κατατέμνεται υπό πολλών κόλπων και περιστέφεται υπό των νήσων του Αιγαίουκαιτου

Ιονίου πελάγους, αι οποίαι προσδίδουσιν εις την παραλίαν αυτής πολλήν ωραιότητα και χάριν.

τωνΑνατολικώνΆλπεων.τοκλίμα της χώρας είναι γλυκύτατον και μάλιστα προς Ν. το δε έδαφος, διαρρεόμενον υπό πολλών ποταμών και υπό του κλίματος υποβοηθούμενον, παράγει πολλά, ποικίλα και εκλεκτά προϊόντα" π.χ. δημητριακούς καρπούς, όσπρια, οίνον, έλαιον, σύκα, σταφίδα, βάμβακα, καπνόν κλπ. Τρέφει δε και όλα τα συνανθρωπευόμενα ζώα, πρόβατα, αίγας, βους, ίππους, όνους, και έχει και πολλά ορυκτά, αργύρου, σιδήρου, μολύβδου, ψευδαργύρου και πολλών άλλων.

τομμύρια και είναι Έλληνες, Ρωμούνοι, Σλαύοι, Τούρκοι, Βούλγαροι, Αλβανοί και διάφοροι άλλοι λαοί - εξ όλων δε τούτων οι Έλληνες υπερέχουσι και κατάτοπλήθος και κατά τον πολιτισμόν. Η ελληνική χερσόνησος λέγεται και χερσόνησος του Αίμου και Βαλκανική χερσόνησος, περιλαμβάνει δε εξ μικρά κράτη, την Ελλάδα, την Ευρωπαϊκήν Τουρκίαν, την Σερβίαν, την Βουλγαρίαν, το Μαυροβούνιον και την Ρωμουνίαν περιλαμβάνει δε προσέτι και τρεις άλ λας χώρας, την Δαλματίαν, την Ερζεγοβίνην και την Βοσνίαν μετά του Νόβιπαζάρ, αίτινες κατελήφθησαν υπό της Αυστρίας. τα κράτη της Ελληνικής χερσονήσου είναι ανεξάρτητα απ' αλλήλων, πλην της Βουλγαρίας, ήτις είναι υποτελής εις την Τουρκίαν.

[

]

έκαμε μεγάλην πρόοδον Γεωγραφία του Δ. Ιωαννίδη - Ολύμπιου για τα δημοτικά σχολεία (1899)

. . . η χώρα, ήτις σήμερον αποτελεί το βασίλειον της Ελλάδος, ήτο άλλοτε η πρώτη χώρα όλου του κόσμου" εξ αυτής διεδόθη ο πολιτισμός και τα φώτα της επιστήμης εις όλον τον πεπολιτισμένον κόσμον. την επανάστασιν. Αλλ' αφ' ότου ηλευθερώθη, έκαμε μεγάλην πρόοδον εις πάντα. ο πληθυσμός, ο οποίος κατά το τέλος της επαναστάσεως ανήρχετο μόλις εις 600 χιλ. ετριπλασιάσθη σχεδόν εν διαστήματι 60 ετών. Αι ερημωθείσαι κατά την επανάστασιν πόλεις κατωκήθησαν εκ νέου και αλλαι νέαι εκτίσθησαν. Η δε καλλιέργεια της γης ηυξήθη τεραστίως, τα μέσα της συγκοινωνίας επολλαπλασιάσθησαν, το εμπόριον και η ναυτιλία ακμάζουσιν όλα ταύτα οφείλονται εις την ελευθερίαν. Απείρως μεγαλειτέρα θα ήτο η πρόοδος εις όλα, εάν όλον το έθνος ηλευθερούτο.

και η αρχή των Μακεδόνων ήτο Ελληνική «Έκθεσις» της κριτικής επιτροπής για τα διδακτικά βιβλία ιστορίας και γεωγραφίας των δημοτικών σχολείων (1901)

ΙΣΤΟΡΙΑΙ

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ

ΕΛΛΑΔΟΣ

Διά την Γ ' τάξιν των δημοτικών σχολείων. Ιστορίαιτηςαρχαίας Ελλάδος υπεβλήθησαν εις τον διαγωνισμόν ένδεκα. Ε κ τούτων πέντε υποβληθείσαι εις τον διαγωνισμόν του 1896, εθεωρήθησαν κατάλληλοι διά την διδασκαλίαν του μαθήματος της ιστορίας. Είναι δε αύται αι εξής: 1) M. I. Βρατσάνου, 2) Σκορδέλη και Κουρτίδου, 3) Γ. Τσαγρή, 4) Α. Μακρυναίου, 5) ο. Καμπούρογλου. έτυχον εγκρίσεως λόγους, συνιστώσα μόνον να γείνωσιν εις ταύτας κατά την ανατύπωσιναιεπόμεναιπροσθήκαι, ίνα η ύλη εις πάσαςταςιστορίαςείναιη αυτή. 1) Ε ι ς

την

ιστορίαν

Μ. Β ρ α τ σ ά ν ο υ .

[

]

Σελ. 42. να διαγραφή η φράσις ότι ο Φίλιππος «κατέβαλε την ελευθερίαν της Ελλάδος», διότι και η αρχή των Μακεδόνων ήτο ελληνική. Σελ. 54. να λεχθή, ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος έδωκεν αφορμήν εις το να αποβή το ανατολικόν Ρωμαϊκόν Κράτος καθαρώς Ελληνικόν και ουχί ότι εγένετο ιδρυτής Ελληνορωμαϊκού Κράτους.

[

]

Αι λοιπαί εξ Ιστορίαι, αίτινες χειρόγραφοι υπεβλήθησαν εις την επιτροπείαν είναι αι εξής: 1) Γ. Κονιδάρη, 2) Σ. Ανδρουτσέλη, 3) Ν. Μεταξά, 4) Ευαγγ. Παπαχατζή, 5) Χ. Παπακωνσταντίνου και Π. Πετρούλια, και 6) Ευσταθ. Βασιλείου.

Ε π ί τούτων η Επιτροπεία ποιείται τας εξής παρατηρήσεις: 1) ι σ τ ο ρ ί α της αρχαίας Ε λ λ ά δ ο ς , υπό Γ. Κ ο ν ι δ ά ρ η .

[

]

Σελ. 64. «ο Φίλιππος συνέλαβε την ιδέαν να ενώση τα Μακεδονικά και Ελληνικά στρατεύματα». και τα Μακεδονικά στρατεύματα είναι Ελληνικά' διά τούτο γραπτέον «άπασαν την Ελλάδα». Σελ. 70. «εν όσω η Μακεδονία ήτο Κράτος ισχυρόν, η Ελλάς απόλυτον ελευθερίαν δεν ειχεν». Η Ελλάς και επί της αρχής των Μακεδόνων είχε τόσην ελευθερίαν,όσην και επί της αρχής των Σπαρτιατών και επί της των Αθηναίων και επί της των Θηβαίων. Κατά ταύτα διορθωτέα η φράσις.

[ 4) χατζή.

ιστορία

της

αρχαίας

[

] Ε λ λ ά δ ο ς υπό Ε υ α γ γ . Π α π α -

]

Σελίς 21. «Μετά την εν Χαιρώνεια μάχην έληξεν η αρχή της Ελλάδος». Η αρχή των Μακεδόνων δεν είναι ελληνική; Η επί της Ελλάδος αρχή, ην πρότερον κατέσχον οι Σπαρτιάται, οι Αθηναίοι και οι Θηβαίοι, περιήλθε μετά τηνενΧαιρώνεια μάχην εις τους Μακεδόνας Έλληνας και τούτους οντάς.

[

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

]

Ιστορίαιτηςνεωτέρας Ελλάδος υπεβλήθησαν εις τον διαγωνισμόν επτά: Γεωργίου Τσαγρή. Βλασ. Σκορδέλη και Αριστοτ. Κουρτίδου. Γεωργίου Κονιδάρη. Σπυριδ. Ανδρουτσέλη. Ευαγγ. Παπαχατζή. Θεοδ. Αποστολοπούλου και Τσέτση και Στεφανάκου.

[

]

3) Ι σ τ ο ρ ί α της ν ε ω τ έ ρ α ς Ε λ λ ά δ ο ς υπό Ε υ α γ γ . Γ. Παπαχατζή. Καθ' όλου η του βιβλίου τούτου γλώσσα είναι ανώμαλος· αλλά πλην τούτου εις τινα μεν μέρη ακαίρως αύτη εκτρέπεται εις λυρισμόν και εις μεταφοράς, ας δυσκόλως μικροί μαθηταί δύνανται να εννοήσωσι, εις άλλα δε καταπίπτει υπέρ το δέον παρά τας απαιτήσεις του περιεχομένου. Παραδείγματα του πρώτου ελαττώματος έστωσαν τάδε:

Σελίς 2. « Η Εκκλησία η ελληνική αφεθείσα τοιουτοτρόπως ελευθέρα υπόένατοιούτον ανεγνωρισμένον αρχηγόν αυτής περιέζωσε διά δεσμών πνευματικών και πολιτικών τους δούλους και επέχυσε βάλσαμον παρηγορίας εις τα δεινά του παρόντος και εις τας θλίψεις του μέλλοντος». Σελίς 2. «οι Τούρκοι οι οποίοι ουδέποτε ηθικώς ερριζώθησαν και ευδοκίμησαν εν τη ειρηνική διοικήσει και ευνομία». Σελίς 3. «οίτινες (κλέφται) αισθανόμενοι τον κτύπον της γενναίας καρδίας των έσπευδον εις τα όρη... πόρον, δόξαν και ασφάλειαν αυτών είχον το όπλον των». Σελίς 4. «οι κλέφται λοιπόν και οι αρματωλοί ήσαν ο κεκρυμμένος εν τω χάλικι σπινθήρ εν ω εξεφάνη η ελληνική ανδρεία».

[

]

Παρατηρητέα εν τοις επί μέρους είναι ακόμη και τάδε:

[

]

Σελίς 25. «Αλλά δυστυχώς θεωρηθείς ως προδότης ο Οδυσσεύς εφονεύθη εντός της Ακροπόλεως». ας μη λεχθή τούτο εις μικρούς μαθητάς. [...'..] Σελίς 28. ουδείς λόγος γίνεται περί της προσαρτήσεως της Επτανήσου καιτηςΘεσσαλίας, ουδέ περί της καταστάσεωςτουαλυτρώτουέθνουςκαιτων εθνικώνενγένει πόθων. και διά τούτο η επιτροπεία απορρίπτει αυτό. 4) ι σ τ ο ρ ί α της ν ε ω τ έ ρ α ς Ε λ λ ά δ ο ς ποστολοπούλου.

υπό

Θ ε ο δ . Ν. Α-

[·••.·]

Σελίς 2. «Διότι ουδέν έθνος δύναται να είναι αθάνατον εν τω κόσμω τούτω».καιόμως το Ελληνικόν έθνος αποτελεί εξαίρεσιν του ιστορικού τούτου νόμου.

[

]

Σελίς 116. αι μεταξύ του Υψηλάντου και λοιπών αρχηγών διά την εξουσίαν έριδες καλόν είναι να μένωσιν άγνωστοι εις τους μικρούς μαθητάς.

[ 5) ι σ τ ο ρ ί α της ν ε ω τ έ ρ α ς και Σ τ ε φ α ν ά κ ο υ .

] Ελλάδος

υπό

Τσέτση

της: Σελίς 34. «ετουφεκίσθη (ο Ρήγας) αφού ανέκραξεν ως προφήτης τουρκιστί

στί, ούτως αποθνήσκουσι τα παλληκάρια κτλ.» Α ς αγνοώσιν οι παίδες ότι τουςωραίουςτουΡήγα λόγους εμόλυνεν η Τουρκική γλώσσα. Σελίς 71. «ο Θεόδωρος είχε μεγάλην πανουργίαν, πείραν και αγριότητα». δενυπάρχουσιν ειςτην ελληνικήν γλώσσαν λέξεις επιεικέστεραι ; Σελίς 71. « Η κεφαλή του, την οποίαν εκάλυπτε πάντοτε αρχαία περικεφαλαία, οι μικροί και κατά τι παραβλώπες οφθαλμοί. . . το ευρύ αυτού στόμα εκτουοποίουεις μέγας οδούς εξείχε μέχρι του ανωτάτου χείλους». την περικεφαλαίαν, ήτις δεν ήτο αρχαία, δεν έφερε πάντοτε ο Κολοκοτρώνης. ταδε κατά τον χαυλιόδοντα δεν γινώσκομεν αλλαχόθεν, ουδέ ήτο ανάγκη να μάθωμεν.

[

]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΙ [ ]

2) Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Κ υ π ρ ι ώ τ ο υ δ ι α σ κ ε υ α σ θ ε ί σ α υπό Γ. Α γ γ έ λ λ ο υ . Κατά την διασκευήν του βιβλίου τούτου δεν ελήφθησαν υπ' όψει πάσαι αι υπότηςΕπιτροπείας των κριτών του 1897, εις ην το βιβλίον είχε τότε υποβληθή, γενόμεναι παρατηρήσεις, δι' ης υπεδεικνύετο εις τον συγγραφέα ότι πολλά μέρη της μαθητικής γεωγραφίας δεν είναι δυνατόν ευθύς εν αρχή να διδάσκωνται εις τους μαθητάς των Δημ. σχολείων. την γνώμην ταύτην της επιτροπείας δενηκολούθησενοδιασκευάσας το βιβλίον διότι ήθελεν ίσως να τηρήση την εις τρία μέρη (μαθηματικήν, φυσικήν και πολιτικήν γεωγραφίαν) διαίρεσιν, ουδαμώς αναγκαίαν ουσαν εν βιβλίω διδακτικώ. Πλην τούτων παρατηρητέα εισίν εν τοις επί μέρους και τα εξής του βιβλίου σφάλματα:

[

]

Σελ. 22. «Έθνος καλείται σύνολον ανθρώπων, οι οποίοι έχουσι την αυτήν γλώσσαν, τα αυτά ήθη και έθιμα, την αυτήν θρησκείαν». Η ταυτότης της θρησκείας δεν είναι αναγκαία" το αναγκαιότατον είναι η κοινή καταγωγή, ήτις παρελείφθη ενταύθα. Σελ. 36. «εν Αθήναις υπάρχουσι πολλά φιλανθρωπικά καταστήματα... φρενοκομείον»" η δεν έπρεπε να σημειωθή η έπρεπε να λεχθή ότι είναι oυ μακράν των Αθηνών.

[

]

Σελ. 199. «ο Γεώργιος Α' ακόμη και σήμερον εξακολουθεί να κυβερνά συμφώνως προς το σύνταγμα, το οποίον η συνέλευσις εκείνη συνέταξεν». το «ακόμη και σήμερον εξακολουθεί» διαγραπτέον.

Σελ. 208. «οι Αλβανοί συγγενεύουσι πολύμετουςΈλληνας».είναιανεπαρκή ταύτα και διά τας εθνικάς βλέψεις και διά την ιστορικήν ακρίβειαν. έπρεπεναλεχθή ότι έχουσι την αυτήν καταγωγήν με τους Έλληνας (Πελασγοί), ότι ομιλούσι γλώσσαν συγγενή προς την γλώσσαν τούτων και ότι έλαβον μέρος εις πάντας τους υπέρ εθνικής αποκαταστάσεως αγώνας της κοινής πατρίδος.

[

]

3) Χ ρ ή σ τ ο υ Π α π α κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ

και

Πετρούλια.

παϊκής Τουρκίας, περιλαμβανομένης και της Βουλγαρίας και της Ασιατικής Τουρκίας, είναι τεταγμένη εις το τέλος του βιβλίου, ως εν παραρτήματι, η φυσική Γεωγραφία και η μαθηματική τάσσονται εν τη αρχή. πλην τούτου καιεντοιςεπίμέρους πλείστααπαντώσιναμαρτήματαεξωναναφέρομενενταύθα τα εξής:

[

]

Σελίς 35. «Εντός του Αιγαίου του ευρισκομένου μεταξύ της Βαλκανικής χερσονήσου και της Ασίας». και οι ξένοι την χερσόνησον ταύτην ονομάζουσιν Ελληνικήν.

[ 4)Αναστασίου

]

Παρασκευοπούλου.

δεημνημόνευσις ιστορικών γεγονότων καταλαμβάνει σελίδας ολοκλήρους διασπώσα ούτω την ενότητα του βιβλίου και μεταβάλλουσα αυτό εις ιστορικόν. ως παράδειγμα αναφέρομεν ενταύθα τα λεγόμενα περί του Μεσολογγίου εν σελ. 92, 93, 94 και 95.

[

]

ων αναφέρομεν τα εξής:

[

]

Σελ. 38. «το Τουρκικόν κράτος αποτελείται από το Ελληνικόν έθνος, το Αλβανικόν κτλ.» Οι Αλβανοί είναι συγγενείς και της αυτής εθνικότητος με τους Έλληνας.

[

]

Σελ. 46. «αι ελληνικαί χώραι κατ' αρχάς ήσαν ελεύθεραι, έπειτα όμως περιήλθον εις την εξουσίαν των Μακεδόνων και μετά ταύτα των Ρωμαίων». Κατά ταύτα η Μακεδονική εποχή είναι εποχή δουλείας διά την Ελλάδα. Σελ. 46. «Όταν το μέγα Ρωμαϊκόν κράτος διηρέθη εις ανατολικόν και

δυτικόν αι Ελληνικαί χώραι περιελήφθησαν εις το ανατολικόν». Γραπτέον απετέλεσαν την ελληνικήν αυτοκρατορίαν, ήτις και Βυζαντιακόν κράτος ελέγετο.

[

]

Σελ. 55. «εκ των κατοίκων της Ελλάδος διακόσιαι χιλιάδες είναι Αλβανικής καταγωγής, οι δε λοιποί είναι Έλληνες». οι εν Ελλάδι Αλβανοίουδαμώς πρέπει να διακρίνωνται των Ελλήνων.

[

]

Σελ. 188. «εν γένει δε η όψις της Κωνσταντινουπόλεως είναι Ελληνικωτάτη και δικαίως η καρδία παντός Έλληνος σπαράσσει βλέπων την Ελληνικωτάτην των πόλεων να ευρίσκεται εις χείρας των Τούρκων, αλλ' ας ελπίζωμεν εις τον Θεόν, ότι ως γνήσιοι Έλληνες διά της φιλοπατρίας και του ηρωϊσμού μας θα κατορθώσωμεν να γείνη πάλιν ιδική μας. Γένοιτο». το βιβλίον

[

]

Διά τα προειρημένα του βιβλίου αμαρτήματα και την άστοχον εν γένει της ύλης διάταξιν, καθ' ην δεν είναι δυνατόν να διδάσκηται το μάθημα της Γεωγραφίας εν σχολείοις δημοτικοίς, η επιτροπεία δεν εγκρίνει τούτο.

Χ.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΝΑΣΤ. ΣΑΚΕΛΑΡΙΟΥ I. ΜΕΓΑΡΕΥΣ Δ. Ν. ΚΑΨΙΜΑΛΛΗΣ I. ΣΙΩΡΗΣ

αν ωφελεί η διδασκαλία της ιστορίας Άρθρογιατηχρησιμότητα της ιστορικής διδασκαλίας στο περιοδικό Δημοτική Εκπαίδευσις (1901)

Περίτηςχρησιμότητος της διδασκαλίας της ιστορίας αμφιβάλλουσιν όχι μόνον άτομα αλλά και τάξεις όλαι ανθρώπων και πολλοί διαρρήδην αποδοκιμάζουσι την διδασκαλίαν αυτής. «Ήξευρεν ο μακαρίτης ο Συγγρός; ήξευρω εγώ ιστορίαν;» έλεγέ ποτε γερόντιον πλουτήσαν εν Αιγύπτω τις οίδε πως, διά νααποδείξητηναχρηστίαν τουμαθήματος. «Είναι φρόνιμον», λέγουσινοιδιδάσκοντες φυσιογνωστικάς επιστήμας ως και οι Ιατροί, οι δικηγόροι, οι στρατιωτικοί και τόσαι άλλαι τάξεις ανθρώπων, «είναι φρόνιμον να χάνη τον καιρόν του ο μαθητής εις απομνημόνευσιν κυρίων ονομάτων, χρονολογιών και γεγονότων, τα οποία ουδεμίαν επιρροήν ασκούσιν επί του σημερινού βίου, ενώ ηδύνατο να μανθάνη γνώσεις ωφελιμωτέρας, γνώσεις, αι οποίαι εν άλλαις λέξεσι φέρουν ψωμί; έπειτα αύται αι ιστορικαί γνώσεις δεν παραμένουν, λησμονούνται ταχέως, ώστε και χρήσιμοι αν υποτεθή ότι είναι, αφού εκλείπουσι τάχιστα, δεν είναι χρήσιμοι. Ματαίως λοιπόν δαπανάται χρόνος εις εκμάθησιν αυτών».

[

]

αλλά [...] διά της διδασκαλίας της ιστορίας αίρονται τα όρια του χρόνου και τόπου, μεταφέρεται ο ακροατής εκεί όπου συνέβησαν τα εκτιθέμενα, έρχεται εις επικοινωνίαν μετ' ανδρών εξόχων, φαντάζεται τούτους δρώντας· συζή μετ' αυτώνκαισυμμερίζεται τας τύχας αυτών κινείται τον ενδιαφέρον αυτού περί της εκβάσεως των ιστορουμένων συμπαθεί προς τους αδικουμένους, αγανακτεί κατά τωναδικούντων,συμπάσχει τοις πάσχουσι, και συγχαίρει τοις χαίρουσι* θαυμάζει τας ευγενείς και ηρωϊκάς πράξεις· κρίνει ανθρώπους και πράξεις ανθρώπ ω ν αναπλάττει άλλας προεγνωσμένας πράξεις όμοιας η αντιθέτους προς ιστορουμένας, παραβάλλει εκείνας προς ταύτας και συνάγει συμπεράσματα.

. . . φρονηματίζεται το παιδίον γνωρίζει τας τύχας της Πατρίδος και εξεγείρεται η προς Αυτήν αγάπη. Ερωτάτε λοιπόν ακόμη αν ωφελεί η διδασκαλία της ιστορίας; Ερωτάτε αν διατηρηθώσιν αι ιστορικαί γνώσεις και μετά έτη; Τί ενδιαφέρει ημίν αν θα ενθυμήται το παιδίον επί μακρόν τας λεπτομερείας, αφού κατορθώση έστω και επ' ολίγα λεπτά να συγκινηθή ότε ήκουε την διήγησιν, η να μαντεύση την συνέχειαν της επίτηδες διακοπείσης διηγήσεως, η να κρίνη ορθώς η να επιθυμήση τον θάνατον και την δόξαν του Λεωνίδου; εν μόνον ενδιαφέρει μοι, τούτο: αν είναι ικανός ο διδάσκαλος να διδάξη προσηκόντως την ιστορίαν, διότι η διδασκαλία της ιστορίας η πρέπει να γίνεται εξόχως η να μη γίνεται διόλου.

[

]

οι Φράγκοι προσηνέχθησαν ως τίγρεις

για

Ιστορία Ελληνική, Ρωμαϊκή, Βυζαντιακή τουΝ. I. Βραχνού τη Β' τάξη των ελληνικών σχολείων (1901)

. . . Τότε οι Φράγκοι απεφάσισαν να κατακτήσωσι την Κων/πολιν, αφ' ου προηγουμένως συνεφώνησαν προς αλλήλους περί των λαφύρων. Προσέβαλον λοιπόν την πόλιν και από ξηράς και από θαλάσσης" και η μεν πρώτη έφοδος απετυχε - μετά τρεις όμως ημέρας επαναληφθείσης της εφόδου, οι σταυροφόροι έγειναν κύριοι της Κων/πόλεως. Η άλωσις της Κων/πόλεως εχούσης πληθυσμόν 400.000 κατοίκων υπό 20.000 περίπου σταυροφόρων μαρτυρεί την ελεεινότητα, εις την οποίαν περιήλθεν η άλλοτε ένδοξος πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους.* Ανεκδιήγητα προσηνέχθησαν ως τίγρεις και ουχί ως άνθρωποι και μάλιστα Χριστιανοί. Διασπαρέντες εις τα διάφορα τμήματα της πόλεως έσφαζον τους κατοίκους αδιακρίτως, μη φειδόμενοι ουδεμιάς ηλικίας" την πρώτην ημέραν κατεκρεούργησαν δισχιλίους πολίτας, τας δε επομένας Κύριος οίδε πόσους- τας οικίας ελεηλάτησαν και κατά το πλείστον κατέκαυσαν δεν εσεβάσθησαν ουδέν ούτε ιερόν μα του Χριστού εκ των ιερών ποτηριών,ταοποίαέπειταμετεχειρίζοντο ως κοινά ποτήρια εις τας τραπέζας τ ω ν αλλ' η ασχημοσύνη και η ασέβεια αυτών υπερέβη παν όριον εν τω ναώ της Αγίας Σοφίας. Κατεκερμάτισαν και συνέτριψαν τας ιεράς πύλας, τον άμβωνα, το ιερόν βήμα και τα ιερά σκεύη αυτού" δάπεδον του ναού εμολύνθη εκ των κόπρων των ζώων ενδεδυμένοι δε τα πλατέα ενδύματα των Ελλήνων και κρατούντες ανά χείρας αντί σπάθης χάρτην και

* Σ.τ.Σ. η περίοδος «Η άλωσις... κράτους» λείπει από την έκδοση του 1909. Επειδή δεν έχω εντοπίσει ακόμη τις ενδιάμεσες εκδόσεις, δεν μπορώ και να προσδιορίσω με ακρίβεια πότε πρωτοαφαιρείται.

μελανοδοχεία και βιβλία περιήρχοντο τας οδούς και εχλεύαζον τους Έλληνας ως λογιωτάτους και θηλυδρίας- δεν εφείσθησαν δε ουδέ των καλλιτεχνημάτων, όσα εκόσμουν τας πλατείας, τα ανάκτορα και τα δημόσια καταστήματα" τέσσαρας χαλκούς ίππους του ιπποδρόμου απέστειλεν ο Δάνδολος εις την Ενετίαν, οίτινες κοσμούσιν ήδη την πλατείαν του Αγίου Μάρκου. Πολύτιμα χειρόγ φα της ελληνικής φιλολογίας και θεολογίας, άτινα διεσώθησαν εκ των πυρκαϊών, συναθροίσαντες εις την αγοράν επυρπόλησαν.

[

]

να συγκινήσητε και ναφανατίσητε ΟδηγίεςτουεπιθεωρητήΓ. II. Βανδώρου για τη διδασκαλία της γεωγραφίας στο δημοτικό σχολείο (1902)

. . . την γεωγραφίαν της Ελλάδος διδάσκοντες έστε πλήρεις ενθουσιασμού και εθνικής υπερηφανείας, τα δε συναισθήματα υμών ταύτα μετάδοτε και εις τους μαθητάς σας. Πρέπει να ενθουσιάσητε αυτούς και να συγκινήσητε και να φανατίσητε, πρέπει να εμπνεύσητε την αγάπην και τον σεβασμόν προς την πατρίδα των θεών και ημιθέων, την κοιτίδα του πολιτισμού και του χριστιανισμού, προς την χώραν, ης πας λίθος μαρτυρεί τους υπέρ της ανθρωπότητος αγώνας των κατοίκων της, την χώραν τέλος, ης αι φυσικαί καλλοναί εμπνέουσι και αυτούς τους ξένους επισκέπτας. εις τούτο πρέπει να περιστραφή η όλη ημών προσπάθεια, διότι δυστυχώς από τίνος ήρξατο καταλαμβάνων τα στήθη πολλών πλουταλαζόνων ο φιλοξενισμός και η προς την πατρίδα και τα πάτρια περιφρόνησις. οι μετά θαυμασμού περί των χωρών της Εσπερίας αποφαινόμενοι μωρώς νομίζουσιν ότι θέλουσιν εκληφθή ευγενείς και υπέρτεροι ημών των κοινών βροτών, διά τον λόγον δε τούτον αποστρέφονται και περιφρονούσι την χώραν, εν η είδον το πρώτον τας ηλιακάς ακτίνας, αλλ' ην δεν εγνώρισαν πιθανόν να μετέβησαν εις τας Αλπεις, αλλά δεν κατεδέχθησαν να επισκεφθώσι τα Τέμ πη" απεθαύμασαν μεν και απεμιμήθησαν την κατ' επίφασιν και ψευδή ευγένειαν των λαών της Δύσεως, αλλ' απέβαλον την αγνήν και εγκάρδιον ελληνικήν ευγένειανκαιγενναιοφροσύνην.

της Πατρίδος, παντί σθένει προσπαθήσατε, φίλοι διδάσκαλοι, να εξαφανίσητε, ίνα αναδειχθήτε πράγματι δημιουργοί νέας γενεάς ανταξίας των μεγάλων και ευκλεώνημώνπρογόνων.

την μορφωτικήν δύναμιν του μαθήματος της γεωγραφίας ΆρθροτουΣ. Κοσμάτου για το μάθημα της γεωγραφίας στο περιοδικό Δημοτική εκπαίδευσις (1902)

Αδυνατεί βεβαίως η γραφίς μου να εκθέση την μορφωτικήν δύναμιν του μαθήματος της Γεωγραφίας επακριβώς, αλλ' όμως δι' ολίγων θα σκιαγραφήση ταύτην. Δι' αυτής ο παις το πρώτον λαμβάνει γνώσιν του μεγαλείου και της δυνάμεως του θεού. Δι' αυτής ανοίγονται οι οφθαλμοί του και βλέπει την αδυναμίαν του και την σμικρότητά του εν μέσω της απειρίας της φύσεως. Δι' αυτής άγεται εις ξένας ηπείρους και βλέπει αγρίους ανθρώπους και μεγαλοπρεπή μυστηριώδη ζώα και εις ξένους πόντους και γνωρίζει φοβερά θαλάσσια κήτη. Δι' αυτής παρίσταται εις την κοινωνικήν τύρβην των μεγαλοπόλεων και επισκέπτεται πλήρης θαυμασμού τους τόπους, ους αι δέλτοι της ιστορίας γεγράφασι, αποκαλυπτόμενος προ των τάφων των ενδόξων ηρώων και πατεί εν τοις πεδίοις των μαχών άτινα ελιπάνθησαν υπό πτωμάτων και ηρδεύθησαν υπό αιμάτων. επ' αυτής τέλος θεμελιούται η οδός εφ' ης απροσκόπτως βαδίζουσιν ιστορίακαιφυσιογραφία.

[

]

βάσις και προϋπόθεσις της ιστορικής γεωγραφίας είνε η φυσική γεωγραφία η Γεωγραφική Επιστήμη ως διδακτικόν μάθημα εν τοις ελληνικοίς σχολείοις του Κ. Μ. Μητσόπουλου (1902)

. . . Τοιαυτά τινα έγραφε προ ετών ο σοφός Ule, αλλά και έκτοτε παρήλθε τέταρτον και πλέον αιώνος, εν Ελλάδι ουδείς ανεδείχθη επιστήμων γεωγράφος, η δε περισπούδαστος και τοσούτον τω πεπολιτισμένω ανθρώπω χρησιμωτάτη γ ε ω γ ρ α φ ί α μετ' άλλων ομοταγών επιστημών διατελεί εισέτιενσπαργάνοις η και άγνωστος" διότι διδάσκεται μ ό ν ο ν εν τοις Ελληνικοίς Σχολείοις και ατελέστατα υπό διδασκάλων, εις ους δυστυχώς η πολιτεία δεν παρέσχε τααναγκαιούνταεπιστημονικάεφόδιαωςπροςτομάθημα τούτο, και οίτινες επομένωςπεριμένουσι να διδαχθώσι τα της γεωγραφίας εκ διδακτικών πονημάτων, άτινα συνέγραψαν άνδρες ουδέν ως επί το πολύ κοινόν έχοντες προς την γεωγραφικήν επιστήμην, ενέκριναν δε κριταί αγνοούντες και τα στοιχεία της γεωγραφικής επιστήμης.

[

]

. . . εν Ελλάδι ου μόνον δεν διδάσκεται η γεωγραφία εν τω μοναδικώ του Ελληνισμού πανεπιστημίω, ου μόνον εξεδιώχθη εκ των γυμνασίων, ενω εν Γερμανία θεωρείται προσφιλές μάθημα και των ανωτάτων γυμνασιακών τάξεων, αλλάκαιδιά νόμου ανοήτου παραδίδονται τα προς κρίσιν διδακτικά της γ γραφίας βιβλία εις φιλολόγους κριτάς, οίτινες θέλοντες να επιδείξωσι σοφίαν, αναγράφουσινεντηκρίσει αυτών σ χ ο λ α σ τ ι κ ά ς τ ι ν α ς και ανοήτους παρατηρήσεις.

[

]

Κατά ταύτα, εάν ηδυνήθημεν ορθώς ν' αποδώσωμεν διά της μεταφράσεως ταύτης το πνεύμα του συγγραφέως Wagner, εξάγομεν τα εξής ουσιώδη πορίσματα: 1) Η γεωγραφία ερευνώσα το ποιόν της γης και των επ' αυτής φαινομένων

νων, ανευρίσκει ότι διά της αλληλεπιδράσεως τούτων γεννώνται τα ενζωα οντά και επομένως και ο άνθρωπος. 2) Θεωρεί η γεωγραφία την γην ως οικητήριον του ανθρωπίνου γένους, όπερ καίτοι δεν υπακούει τυφλώς εις τας φυσικάς δυνάμεις, εξαρτάται όμως ουσιωδώς εκ τούτων. 3) Ό τ ι βάσις και προϋπόθεσις της ιστορικής γεωγραφίας, είνε η φ υ σ ι κ ή γ ε ω γ ρ α φ ί α , ήτις είνε φυσιογραφική επιστήμη, δι' ης ανιχνεύονται τα αίτια, τα προκαλούντα ανθρώπινα φαινόμενα. 4) Ότι η καθόλου γεωγραφία είνε φυσιογραφική επιστήμη μ ε τ ά τ ί ν ο ς εν α ύ τ η ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ . 5) Ότι ο εις στίφη, φυλάς και έθνη διαμελισμός του ανθρωπίνου γένους εξηγείται διά των γεωγραφικών της γης ιδιοτήτων. 6) Ότι οι λαοί συμφύονται τρόπον τινά μετά της χώρας, ηνοικούσιν,ο δε τρόπος, καθ' ον έκαστος λαός διαφυλάττει εαυτόν και την πατρίδα του, αποτυποί επί του λαού τούτου ιδιάζοντά τινα χαρακτήρα, οναναγνωρίζομενεπί του σώματος αυτού, επί της διατροφής και του βίου, επί των ηθών και εθίμων του και τέλος και επί του πνεύματος του. 7) Ό τ ι το όνομα ι σ τ ο ρ ι κ ή γ ε ω γ ρ α φ ί α δικαιολογείται, διότι δράσεως γεωγραφικής θέσεως, ποιού, κλίματος κτλ. χώρας τινός επί των κατοίκων αυτής. επομένως, η εν τη γεωγραφία έκθεσις ιστορικών γεγονότων δενείνεοσκοπός, αλλά το μέσον, όπως διαγνωσθή η επίδρασις της γης εν γένει επί του ανθρώπου" και 8) εκ της θέσεως, των ορίων, του σχήματος τουεδάφουςεξαρτάταιεις πλείστας περιπτώσεις η διάρκεια πολλών πολιτειών. [

.1

Τοιαύτα είνε περίπου τα ευρύτατα της γεωγραφίας θέματα, τη βάσει δε τοιούτων αρχών πρέπει να συντάσσωνται και να κρίνωνται και τα προς διδασκαλίαν εν τοις σχολείοις χρησιμεύοντα γεωγραφικά συγγράμματα. ο μαθητήςαπόμικράς ηλικίας πρέπει να μάθη ότι η γεωγραφία δεν έχει σκοπόν μόνον την ξηράν και άγευστον αναγραφήν ονομάτων, θαλασσών, ορέων, ποταμών και πόλεων και την περίληψιν ιστορικών τίνων γεγονότων, αλλά κυρίως την έ ν ζ ω ο ν της γης κατάστασιν και την α λ λ η λ ε π ί δ ρ α σ ι ν των φυσικών δυνάμεων, αίτινες προκαλούσι την ζωήν απειρων όντων, κυρίωςδετου ανθρώπου, όστις είνε ον μη τυφλώς υπακούων εις τας φυσικάς δ διότι διά του λογικού αυτού δύναται να χρησιμοποιή προς την ευημερίαν αυτού ταύτας και ν' αντιδρά κατά των βλαπτικών αυτών επιδράσεων. ο άνθρωπος είνε τέκνον της γης, καίτοιδεδενείνεερριζωμένοςεπίτουεδάφουςωςτα φυτά, τρέφεται όμως εξ αυτών εμμέσως, παραλαμβάνων εκ της γης διά των

τροφών τα διά το σώμα του αναγκαία χημικά στοιχεία, καιαναπτύσσεταικαι προάγεται ηθικώς και υλικώς διά της αλληλεπιδράσεως των φυσικών δυνάμεων της χώρας, εν η κατοικεί. Παράδειγμα τούτου διδακτικώτατον παρέχει η Ελλάς. τα σπέρματα του πολιτισμού μεταγγισθέντα αλλαχόθεν εις την πατρίδα ημών, εύρον εν αύτη έδαφος γονιμώτατον, ούτως ώστε ανεπτύχθη ο ε λ λ η ν ι κ ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς εις ύπατον βαθμόν, ούτινος συνέχεια είνε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Α ν δεηναγκάσθηοΕλληνισμός να κατέλθη του μεγαλοπρεπούς θρόνου του πολιτισμού και να εκχωρήση αυτόν εις άλλα έθνη, αν ήδυνήθη να διεξαγάγηεπίδύο χιλιάδες έτη φοβερόν περί υπάρξεως αγώνα, να ελευθερωθή δε και να ελπίζη ν' αναδειχθή και πάλιν εν τω κόσμω, πάντα ταύτα εξηγούνται γεωγραφικώς. το σπουδαιότατον δε τούτο θέμα ευρύτατα ανέπτυξαν διαπρεπείς γεωγράφοι, εμοί δεδενεπιτρέπεταιεντωστενώ χώρω της ανά χείρας πραγματείας να διεξέλθω τοιούτον σοβαρόν θέμα, καταδεικνύων την επί της ελληνικής φυλής επίδρασιν της γεωλογικής κατασκευής και του κλίματος της ελλ. χώρας. τα εξής ολίγα, φρονώ, ότι αρκούσιν. Όμηρος δεν ήτο δυνατόν να γεννηθή εν Σιβηρία, αλλ'ενΕλλάδι, ην καταυγάζει ουράνιον φώς, περικλείουσι γλαυκαί θάλασσαι και στεφανούσιν όρη χαριέστατα, κατοικίαι θεών και μουσών. Φειδίας, Πραξιτέλης, Μνησικλής και οι άλλοι μεγάλοι της αρχαιότητος καλλιτέχναι δεν ήτο δυνατόν ν' αναδειχθώσιν, αν δεν υπήρχον τα μάρμαρα της Π ά ρ ο υ και του Π ε ν τ ε λ ι κ ο ύ . οι Έλληνες δεν θα ηδύναντο να καταπνίξωσι τους στόλους του Ξέρξου εν τοις ενδόξοις της Σαλαμίνος στενοίς, ανδενυπήρχεν η Λ α υ ρ ε ω τ ι κ ή , εκ του αργύρου της οποίας εναυπηγήθησαν τα ξ ύ λ ι ν α τ ε ί χ η κατά την συμβουλήν του Θεμιστοκλέους. Αλλά μήπως και η κατάπτωσις του Ελληνισμού δεν οφείλεται εις γεωγραφικά αίτια; ο Ελληνισμός κατά την αρχαιότητα δεν ηδυνήθη να ενωθή εις εν κράτος, οι δε εμφύλιοι πόλεμοι εξήντλησαν τας δυνάμεις αυτού, ώστε ευκόλως να καταβληθή υπό των Ρωμαίων. και εις τί πρέπει ν' αποδοθή το μεταξύ των Ελληνίδων πόλεων μίσος, όπερ προεκάλει πόλεμον εξοντώσεως μεταξύ ομαίμων και αδελφών ;ειςτην γεωλογικήν της χώρας κατασκευήν, εις τον διαμελισμόν αυτής τον οριζόντιον και κάθετον, δηλ. εις τας νήσους και τας υπό των ορέων περικλειομένας πεδιάδας. εν τη φ υ σ ι κ ή γ ε ω γ ρ α φ ί α της Ελλάδος (Physikalische Geographie) των Neumann και Partsch λεπτομερώςεκτίθεταιηεπίδρασιςτης χώρας επί των κατοίκων εν γένει της Ελλάδος, ένθα και εξηγούνται οι λόγοι, δι' ους κατέστη αδύνατος η ένωσις του Ελληνισμού κατά τους αρχαίους χρόνους, εις εν ισχυρόν κράτος. ούτω εν τω κεφαλαίω τρίτω, σελ. 153, εν ω περιγράφεται η α ν ά γ λ υ φ ο ς της χώρας όψις, λέγουσιν τα εξής «Αν ως είδομεν, η θ ά λ α σ σ α κατά τρόπον κάλλιστον, συνετέλεσεν προς πλούσιον διαμελισμόν της χώρας, τα όρη, άτινα πληρούσιν ολόκληρον την χώραν, προφανώς τα μέγιστα ειργάσθησαν προς το αγαθόν τούτο, επενεγκόντα κατακερματισμόν κα-

κατά τμήματα. και ταύτα πάντως προήγαγον τον βίον του λαού και διά της απέραντου ποικιλίας αμιλλωμένων κοινοτήτων εγένοντο αφορμή ταχείας προόδου, προεκάλεσαν όμως υπέρμετρον κλίσιν προς ατομικήν και κοινωνικήν αύθυπαρξίαν, ήτις σπανίως επέτρεψε να επικρατήση κοινή σύμπραξις και επομένως κατ' ανάγκην έπρεπε να παρασκευάση πρόωρον τέλοςτηςανεξαρτησίαςτου έθνους·αισυνέπειαι του ουχί συνήθους διαμελισμού του χαοτικού εξ ορέων κό σμου τούτου κατέστησαν τον βίον του ελληνικού λαού λίαν έντονον και ποικίλον, αλλά και λίαν βραχύν».

προ του δικαστηρίου της ιστορίας Ανώνυμο άρθρο για τη διδασκαλία της ιστορίας

. . . Αλλ' η ιστορία είναι απροσωπόληπτος διδάσκαλος, ου δεν δυνάμεθα νααποκρούσωμεντουςεπίτωνπραγμάτων βασιζομένους συλλογισμούς. Δεικνύει εις ημάς το παρελθόν, όπως αναγγείλη το μέλλον. είναι το κάτοπτρον της αληθείας. τα ενδοξότατα έθνη, οι επιφανέστατοι άνδρες κρίνονται ενώπιον ημώνυπότουχρόνου, όστις καταστρέφει πάσαν πλάνην, υπό της δικαιοσύνης, ηνουδένπροσωπικόν συμφέρον δύναται να διαφθείρη. αμβευτικού αυτών άρματος, οι τύραννοι δεν εμπνέουσι πλέον τρόμον διά των δορυφόρων, οι ηγεμόνες εμφανίζονται άνευ σωματοφυλάκων και απεκδεδυμένοι του πλαστού μεγαλείου, όπερ έδιδεν εις αυτούς η κολακεία.

[

]

αι ζηλοτυπίαι, η κουφότης, η αχαριστία, αι αιματηραί έριδες και η διαφθορά αυτών αναγγελλουσι και εξηγούσι την καταστροφήν αυτών. Εάν ο κολοσσός των Ρωμαίων επιβάλλεται εις ημάς διά της ευρείας αυτού δυνάμεως,δενθα βραδύνωμεν επί πολύ να διακρίνωμεν τας αρετάς τας παραγαγούσας το μεγαλείον αυτού και τα ελαττώματα τα επενεγκόντα την κατάπτωσιν αυτού. Παντού τέλος ευρίσκομεν την απόδειξιν του γνωμικού ότι τούτο είν α ι ω φ έ λ ι μ ο ν , ο, τ ι είναι τ ί μ ι ο ν, ότι μόνον διά της δικαιοσύνης είναι τις μέγας και μόνον διά της αρετής τελείως ευδαίμων. ο χρόνος διανέμει μετ' ισότητος τας αμοιβάς και τας ποινάς και δυνάμεθα να κρίνωμεν περί της προόδου η καταπτώσεως των λαών εκ της αυστηρότητος η της διαφθοράς των ηθών αυτών. Η αρετή είναι το στήριγμα της δυνάμεως των εθνών καταπίπτουσι δε άμα διαφθείρονται.

βραδύς εις το λέγειν και ταχύς το πράττειν Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος του Θ.Ν.Αποστολόπουλου για τα δημοτικά σχολεία (1902)

. . . 5. το ρωμαλέον, ουχί δε και υψηλόν, σώμα του Θεοδώρου, το οποίον εν μέσω περιέβαλλε κόκκινη συνήθως φουστανελλα, η μακρά κόμη του, η μεγάλη κεφαλή, επί της οποίας εφόρει ως κάλυμμα περικεφαλαίαν, έχουσαν σχήμα αρχαίας τοιαύτης, το ισχνόν του πρόσωπον, το μελαγχροινόν του χρώμα, οι μικροί και γοργοί οφθαλμοί του, το άτρομον και αστράπτον βλέμμα του, αι πυκναί οφρύες, το ευρύ μέτωπον, η αγκυλωτή του ρις, η βροντώδης ως κεραυνός φωνή του, η πειστικωτάτη γλώσσα του, πάντα ταύτα κατέπληττον τους βλέποντας αυτόν. 6. ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είχε τοιαύτην και τοσαύτην ορθότητα πνεύματος, ευγλωττίαν, στρατηγικήν ικανότητα, πανουργίαν, γνώσιν των πραγμάτων και τέχνην της προς τους ανθρώπους συμπεριφοράς, ώστε πάντες ανεγνώριζαν την αξίαν του και εσέβοντο αυτόν. 7. ο Κολοκοτρώνης, αν και δεν ήξευρε γράμματα, εγίνωσκεν όμως εκ παραδόσεως καλώς την αρχαίαν ιστορίαν του έθνους του και τα ανδραγαθήματα τα των προγόνων του. οι Τούρκοι τον εμίσουν και οι Κλέφται τον εσέβοντο.

[

]

στενής φιλίας. Ητο δε ανήρ ωραίος, μέτριος το ανάστημα, ρωμαλέος, ευρυμέτωπος, ξανθόκομος" είχε πυκνάς και μεγάλας οφρύς, αίτινες εσκίαζον το πρόσωπον αυτού, μεγάλους μύστακας και δασύμαλλον το στήθος· ήτο βραδύς εις το λέγειν και ταχύς το πράττειν, ο δε λαός ελάλει μετά θαυμασμού περί της ταχύτητος των ποδών αυτού. 3. ο Οδυσσεύς εν αρχή εχρημάτισε σωματοφύλαξ του Αλή-πασά των Ιωαννίνων.Κατόπιν δε διωρίσθη υπ' αυτού αρματωλός της Λεβαδείας και κατόπιν προήχθη εις γενικόν αρματωλόν της Βοιωτίας, Φωκίδος και Δωρίδος.

οι ναυτικώτεροι άνθρωποι του κόσμου και οιτολμηρότεροι Γεωγραφία φυσική και πολιτική του Π. Α. Πετρούλια για τα δημοτικά σχολεία (1902)

. . . Η Ελλάς συγκαταλέγεται μεταξύ των πεπολιτισμένων κρατώντηςΕυρώπης. Έχει πολίτευμα συνταγματικόν, ήτοι ανώτατον αρχοντα - έχει Βασιλέα, με κυβέρνησιν υπεύθυνον διά τας πράξεις της, ας εξελέγχει η βουλή των αντιπροσώπων ους εκλέγει ο λαός. Βασιλεύς της Ελλάδος είναι Γεώργιος ο Α', υιός του νυν βασιλέως της Δανίας.

[

]

Σ υ γ κ ο ι ν ω ν ί α . — Η διά ξηράς συγκοινωνία εν Ελλάδι είναινυν οπωσδήποτε ανεπτυγμένη, καίτοι το πλείστον του Ελληνικού εδάφουςείναι ανώμαλονκαιπετρώδες. Αι κυριώτεραι πόλεις και κωμοπόλεις της Ελλάδος συγκοινο^νούσι δι' αμαξιτών οδών. δος. [ J Η διά θαλάσσης συγκοινωνία είναι μάλλον ανεπτυγμένη. Οι Έλληνες είναι οι ναυτικώτεροι άνθρωποι του κόσμου και οι τολμηρότεροι. Η Ελληνική ναυτιλία έχει χιλιάδας ιστιοφόρα πλοία, έχει τρεις ατμοπλοϊκάς εταιρίας και άλλα ιδιωτικά ατμόπλοια.

[

]

το κλίμα της Ελλάδος δύναται να καταστή το γλυκύτατον και ωραιότατον κλίμα του κόσμου. Ανάγκη όμως ν' αναδασωθώσι πολλά μέρη αυτής ατι-

άτινα διά του χρόνου και του πυρός —υπό κακούργων χειρών τεθέντος— απεψ θησαν.

καρπού χρησίμου εις τον βίον του ανθρώπου. Κύριον προϊόν είναι η σταφίς. Παράγει όμως και πλείστα σιτηρά ιδία εν Θεσσαλία, και τοι πολύ μέρος των Θεσσαλικών πεδιάδων η δεν καλλιεργείται διόλου, είτε η καλλιέργεια αυτών ατελώς ενεργείται διότι αι της Θεσσαλίας μόνον πεδιάδες αν εκαλλιεργούντο άπασαι καλώς, θα ηδύναντο ν' αποδώσωσι τόσους καρπούς, ώστε ου μόνον τον λαόν της Ελλάδος απαντα να θρέψωσιν, αλλά και εξαγωγήν καρπών να κάμωσι.

[

]

Δυστυχώς η γεωργία και η κτηνοτροφία,— και τοι κατά τινα σοφόν, οι δύο ούτοι παράγοντες είναι οι τροφοί παντός κράτους— δεν έφθασαν εν Ε λ λάδι εισέτι εις την τελειότητα* αλλ' ουδ' αυτή η βιομηχανία. Α ς ελπίσωμεν όμως ότι η πολιτεία ήτις επ' εσχάτων ήρξατο ενδιαφερομένη, δεν θα λείψη παρέχουσα πάσαν της την συνδρομήν προς τελειοτέραν ανάπτυξιν των διαφόρων παραγόντων του πλούτου, και ότι ο φιλόπονος και νοήμων λαός της Ε λ λάδος, δεν θα παύση εργαζόμενος χάριν της ευημερίας του και χάριν του μεγαλείου της Πατρίδος.

[

]

εικόνας μεμονωμένων γεγονότων Ανώνυμοάρθροστοπεριοδικό Δημοτική εκπαίδευσις (1902)

Ό π ω ς η διδασκαλία της ιστορίας ανταποκρίνεται προς τον δι' αυτής επιδιωκόμενον σκοπόν δεν πρέπει εν τω δημοτικώ σχολείω να ακολουθή χρονολογικήν σειράν ούτε συνεχή ανάπτυξιν των γεγονότων αλλ' οφείλει να παρέχη καλώς περιγεγραμμένας εικόνας μεμονωμένων γεγονότων, τα οποία δύνανται ναεπιδράσωσιτελεσφόρως επί του νου και της θελήσεως των μαθητών. η διδασκαλία της ιστορίας πρέπει προ παντός να εξυπηρετή ηθικούς και ανθρωπιστικούς σκοπούς καταδεικνύουσα την ισχύν της θείας δικαιοσύνης και εξεγείρουσα την αποστροφήν κατά παντός απανθρώπου και την συμπάθειαν προς πανό,τισυντελεί προς το αγαθόν της ανθρωπότητος. έπειτα δε οφείλει διά τουιδεώδουςτηςΠατρίδος και των Εθνικών κατορθωμάτων ίνα εξεγείρη τηναληθήαγάπηνπρος Αυτήν. ο διδάσκαλος της ιστορίας πρέπει να δύναται καλώς να διηγήται και να περιγράφη, πρέπει να εμπνέηται υπό των αυτών συναισθημάτων και αρετών προς τας οποίας προσπαθεί να φέρη τους μαθητάς. Η απεικόνισις αγαθών χαρακτήρων, η επισκόπησις αναμορφωτικών ιστορικών εποχών έχουν πάντοτε εν τω δημοτικώ σχολείω υψίστην αξίαν. Πρέπειδενα δηλώται και ο τόπος εν ω συνέβη παν ιστορικόν γεγονός ήτοι πρέπει η γεωγραφία να συνοδεύη την ιστορίαν. η εθνική ιστορία μάλιστα των νεωτέρων χρόνων πρέπει να προτάσσηται. αξιον δε συστάσεως είναι εις πολλά ζητήματα να αρχώμεθα από των κειμένων πλησιέστατα εις τους παίδας φαινομένων του παρόντος και εκείθεν να ανερχώμεθα εις την αρχήν αυτών κατά τους ιστορικούς χρόνους. και η ποίησις δε και το άσμα δύνανται να παρεμβάλλωνται καταλλήλως όπως καθίσταται η διδασκαλία τερπνοτέρα.

η περικλείουσα ολόκληροντην ιστορίαν του Ελληνισμού Γενική Γεωγραφία τωνΝ. Τσολεκίδη και Μ. Αναγνωστόπουλου για τα Ελληνικά σχολεία (1903)

ΕΛΛΑΣ

. . . 172. Κ λ ί μ α . — ουδεμία σχεδόν της γης χώρα ως η Ελλάς ένεκα της γεωγραφικής αυτής θέσεως και του διαμελισμού του εδάφους της παρουσιάζει τοιαύτην εξαιρετικήν ποικιλίαν κλίματος. Επειδή αύτη διαμελίζεται πολλαχώς υπό θαλάσσης το κλίμα αυτής είναι λίαν εύκρατον. εν Ελλάδι ούτετο ψύχος είναι πολύ δριμύ και διαρκές εν τοις μεσογείοις ούτε η θερμότης καθ' υπερβολήν καυστική και αφόρητος. Εις μεν τα παράλια χειμών ήρεμος δια δέχεται θέρος δροσερόν, εις δε τα μεσόγεια το τε ψύχος και η θερμότης ουδέποτε φθάνουσιν εις την αντίθεσιν εκείνην, η οποία παρατηρείται ειςάλλαςτης Ευρώπης χώρας. καιτονχειμώνα και ολίγαι το θέρος" αφθονώτεραι εις τα δυτικά και ολιγώτεραι ειςταανατολικάπαράλια. επί των υψηλών ορέων κατά τον χειμώνα πίπτουσι χιόνες, αι οποίαι καλύπτουσιν αυτά πολλάκις μέχρι των προπόδων, δεν διατηρούνται όμως επί πολύν χρόνον, ένεκα της γλυκύτητος του κλίματος της ημετέρας πατρίδος. πείν, είναι ο αυτός και εις την λοιπήν Ελλάδα, αποτελεί το συμπλήρωμα του λαμπρού της χώρας κλίματος και αρμονικόν εν γένει σύνολον, διά το οποίον δικαίως μας μακαρίζουσιν οι βόρειοι της Ευρώπης λαοί. Η γλυκυτης του κλίματος της ημετέρας πατρίδος και η θαυμασία αυτού ποικιλία τα μέγιστα συντελεί εις την διάπλασιν του χαρακτήρος των κατοίκων αυτής, την διανοητικήν αυτών ανάπτυξιν, την φιλοπονίαν, την φιλελευθερίαν, την πρόοδον αυτών και εν γένει την ζηλευτήν των υγείαν. κλίμα καθίσταται ηπιώτερον και σχηματίζωνται δι' αυτών πηγαί δροσεραί και

διαυγείς, εκλείπουσιν οσημέραι καταστρεφόμενα υπό αμαθών χωρικών διά του πελέκεως, η υπό κακοβούλων ποιμένων διά του πυρός. τείας εχθροί και δέον να υφίστανται αμείλικτον διωγμόν εκ μέρους παντός ανθρώπου.

[

]

174. Γ ε ω ρ γ ί α και κ τ η ν ο τ ρ ο φ ί α . —ανκαιτοέδαφοςτης Ελλάδος ένεκα του ποιου αυτού, του κλίματος της χώρας και της γεωγραφικής αυτής θέσεως, ως ανωτέρω είπομεν, είναι κατάλληλον διά την καλλιέργειαν όλων των φυτών της ευκράτου ζώνης και την ανάπτυξιν των ζώων, εν τούτοις η τε γεωργία και η κτηνοτροφία δυστυχώς δεν είναι αρκούντως προηγμέναι και ανεπτυγμέναι. Τούτου ένεκα πλείστα των χρησιμωτάτων εις τον βίον του ανθρώπου ζώων και άφθονοι δημητριακοί καρποί εισάγονται εις την χώραν ημών εξ άλλων της Ευρώπης χωρών. 175. Β ι ο μ η χ α ν ί α και ε μ π ό ρ ι ο ν . — Κ α τ ά τα τελευταίαέτηη βιομηχανία ανεπτύχθη αρκούντως εν Ελλάδι - ένεκα όμως ελλείψεως πολλών εκτωνπρώτων υλών των διαφόρων ειδών της βιομηχανίας δεν επαρκεί εισέτι αύτη εις πάσας τας ανάγκας των κατοίκων. οι σπουδαιότεροι των κλάδων της τε μικράς και μεγάλης βιομηχανίας είναι εν Ελλάδι η οινοπνευματοποιΐα καιηοινοποιία,ηυφαντουργία,ησαπωνοποιΐα, η υαλουργία, η μηχανουργική, η κηροπλαστική, η παρασκευή χημικών προϊόντος κλπ. το εμπόριον επίσης εν Ελλάδι ανεπτύχθη αρκούντως διότι γίνεται μεν, ως είπομεν ανωτέρω, εισαγωγή δημητριακών καρπών, ζώων, προς δε σιδήρου, λιθανθράκων, διαφόρων υφασμάτων και άλλων βιομηχανικών ειδών, αφ' ετέρου όμως γίνεται και σπουδαία εξαγωγή των κυριωτέρων προϊόντων της χώρας, οίον σταφίδος, οίνου, οινοπνεύματος (κονιάκ), ελαίου, ελαιών, καπνού, σύκων, μετάξης κλπ. και ημενετησίαεισαγο^γήτωνδιαφόρων προϊόντων ανέρχεται εις 130 εκατομ. δραχμών, η δε εξαγωγή εις 105 περίπου εκατομ. λάμαι, ο Βόλος, η Σύρος, η Κέρκυρα και άλλαι τινές μικρότεραι πόλεις.

[....] α. Άμεσοι κτήσεις 761. Έ κ τ α σ ι ς. 170.350 τετραγ. χιλιόμετρα. 762. Π λ η θ υ σ μ ό ς . 6.150.000 κάτοικοι, εκ των οποίων περί τα 3 εκατομ. είναι Έλληνες, οι δε λοιποί Τούρκοι, Αλβανοί, Βούλγαροι κατοικούντες την Β. Θράκην και την Β. Μακεδονίαν μόνον, Αρμένιοι, Εβραίοι κλπ. 763. Θ ρ η σ κ ε ί α . — Ε π ί σ η μ ο ς θρησκεία είναι η Μωαμεθανική, της ο-

οποίαςανώτατοςαρχηγός (καλίφης) είναι ο Σουλτάνος,αντιπροσωπευόμενοςυπό του Σείχ-ουλ-Ισλάμη, πατριάρχου των Τούρκων. επικρατεστέρα όμως θρησκεία είναι η ορθόδοξος Χριστιανική, ης αρχηγός είναι ο οικουμενικός Πατριάρχης, εδρεύων εν Κωνσταντινουπόλει. 764. Π ο λ ί τ ε υ μ α . — τ ο πολίτευμα είναι απόλυτον μοναρχικόν. Μονάρχης δε είναι ο Σουλτάνος (νυν Αβδούλ-Χαμίτ ο Β'.) Πολιτικός δεαυτούαντιπρόσωπος είναι ο Μέγας Βεζύρης (πρωθυπουργός). Σημείωσις. Παρατηρούμεν ενταύθα 1) ότι ο Σουλτάνος, δεν περιβάλλεται σήμερον, ως απόλυτος κυρίαρχος, υπό των εξουσιών, ας άλλοτε είχεν και 2) ότι εν γένει η κυβερνητική της χώρας διοίκησις είναι δεσποτική, τυραννική και διεφθαρμένη. 765. Ε κ π α ί δ ε υ σ ι ς . — Η εκπαίδευσις παρά τοις Τούρκοις είναι λίαν ατελής και ως εκ τούτου η πνευματική αυτών ανάπτυξις δεν είναι μεγάλη. Οι εν Τουρκία Έλληνες διατηρούσι δι' ιδίων δαπανών ιδιωτικά σχολεία εις όλας τας πόλεις και τας κώμας της Τουρκίας, εν οις εκπαιδεύονται επαρκέστατα πάντες ανεξαιρέτως οι Ελληνόπαιδες. 766. Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . — Η δικαιοσύνη παρά τοις Τούρκοις απονέμεται επίτηβάσει της ιεράς αυτών βίβλου του Κορανίου. 767. Β ι ο μ η χ α ν ί α και ε μ π ό ρ ι ο ν . — Η βιομηχανία εν Τουρκία καλλιεργούνται - εν γένει αι παραγωγικαί δυνάμεις της χώρας, ένεκα της αστοργίας της τουρκικής διοικήσεως και του ελαττωματικού του πολιτεύματος της χώρας, είναι λίαν παρημελημέναι καίτοι ευφορώτατον και πλουσιώτατα αρδευόμενον έδαφος εκτείνεται εφ' ολοκλήρου της χώρας.

768. Σ υ γ κ ο ι ν ω ν ί α . — Η συγκοινωνία είναι λίαν ανεπαρκής· αναλόγως δε της εκτάσεως της χώρας ολίγαι υπάρχουσιν αμαξιταί οδοί και ενιαχού ελλείπουσι παντελώς. Σιδηρόδρομοι διασχίζουσι μόνον την Θράκην και την Μακεδονίαν και συνδέουσι τα κύρια αυτής πολιτικά και εμπορικά κέντρα (Κωνσταντινούπολιν, Θεσσαλονίκην) μετά της Βουλγαρίας, Σερβίαςκαιτης Ευρώπης εν γένει.

[

]

769. Δ η μ ό σ ι ο ν χ ρ ή μ α . — τ α έσοδα του κράτους ανέρχονται εις 440 εκ. φρ. τα δε έξοδα εις 500 εκ. φρ. Γενικώς τα οικονομικά της Τουρκίας ευρίσκονται εις αξιοθρήνητον κατάστασιν. 770. Σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ α ί και ν α υ τ ι κ α ί δ υ ν ά μ ε ι ς . ο τουρκικός στρατός ανερχόμενος εν καιρώ ειρήνης εις 220 χιλ. άνδρας και εν καιρώ πολέμου εις 1 εκατ. παρουσιάζει σημαντικήν δύναμιν, παρά την κακήν αυτού διοργάνωσιν.

λων και μικρών πλοίων, εξ ων τούτο αποτελείται, όντων αχρήστων και ακαταλλήλων προς πάσαν ναυτικήν επιχείρησιν.

[

]

α'. Νομός Κωνσταντινουπόλεως 844. Π λ η θ υ σ μ ό ς . 1.135.000 κάτοικοι. 845. Π ό λ ε ι ς . — Η Κωνσταντινούπολις (1.120.000 κ. εξ ων 400.000 Έλληνες), πρωτεύουσα της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. είναι η των Ελληνίδων πόλεων, η περικλείουσα ολόκληρον την ιστορίαν του Ελληνισμού- κείται επί μικράς τριγωνικής χερσονήσου, τελευτώσης εις την άκραν Σεράϊ-Μπουρνού και διασχιζομένης υπό του Κερατίου κόλπου, έχοντος μήκος 11 χιλιομέτρων και πλάτος 450 μέτρων. Κατάτηναρχαιότητα εκαλείτοΒυζάντιονκαιητοαποικίατωνΜεγαρέων, μετωνομάσθη δε βραδύτερον (330 μ.Χ.) Νέα Ρώμη ότε ο Μ. Κωνσταντίνος μετέφερεν εις αυτήντηνέδραντου Ρωμαϊκού κράτους- έλαβε δε το όνομα τότε προς τιμήν αυτού κληθείσα Κωνσταντινουπολις" είναι εκτισμένη επί ανωμάλου εδάφους, εφ' ου υπερέχουσιν επτά λόφοι, εξ ου και επτάλοφος εκλήθη. Η Βασιλίς αύτη των πόλεων έχει θαυμασίας φυσικάς καλλονάς, εκδετης θαλάσσης ορωμένη παρουσιάζει μαγευτικώτατον, και μεγαλοπρεπέστατον θέάμα-τοεσωτερικόντηςπόλεως είναι ελεεινόν και άθλιον διότι αι στεναί και σκολιαί αυτής οδοί γέμουσιν ακαθαρσιών και βορβόρου. Η Κωνσταντινούπολις στολίζεται υπό πολλών αρχαίων μνημείωνκαιάλλωνοικοδομημάτων,ων τααξιολογώτεραείναιταεξής- εν τω παλαίω Βυζαντίω ο ναόςτηςτουΘεού Σοφίας, οικοδομηθείς επί Ιουστινιανού τω 537 μ.Χ. όστις από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453) μετεβλήθη εις τζαμίον απολέσας ολόκληρον τονεσωτερικόναυτούπλουσιώτατον διάκοσμον- παρά την Αγίαν Σοφίαν κείται ο υπό του Μ. Κωνσταντίνου οικοδομηθείς ιππόδρομος, ονομαστός διά την επίτουΙουστινιανού(532 μ.Χ.) στάσιν των Βενετών και των Πρασίνων-οεκ γρανίτου οβελίσκος, ο καλούμενος βελόνη της Κλεοπάτρας, και η οφιοειδής στήλη του Χρυσού Τρίποδος, η αφιερωθείσα τω Απόλλωνι υπό των Ελλήνων μετά την εν Πλαταιαίς μάχην. Νέα δε οικοδομήματα εις το παλαιόν Βυζάντιον λης. Εις το βάθος του Κερατίου κόλπου είναι η κατ' εξοχήν Ελληνική συνοικία Φανάριον, ένθα το Οικουμενικόν Πατριαρχείον, εις την μεγάλην Πύλην του οποίουαπηγχονίσθη οΠατριάρχης Γρηγόριος (10 Απριλίου 1821)· η πύλη αύτη έκτοτε μένει κεκλεισμένη - η Μεγάλη του Γένους Σχολή εις περίοπτον θέσιν και πολλά άλλα εκπαιδευτήρια. ο Κεράτιος κόλπος χωρίζει την παλαιάν πόλιν Βυζάντιον από τας συνοικίας Γαλατάν και Σταυροδρόμιον η Πέραν· αι συνοικίαι αύται είναι χριστιανικαί και κέντρα εμπορικά - εν αυταίς υπάρχουσι

το Ζάππειον παρθεναγωγείον, το Ζωγράφειον Γυμνάσιον, τα μέγαρα των Πρέσβεων κλπ. Ε π ί της ευρωπαϊκής του Βοσπόρου ακτής και πέραν του Γαλατά κείνται το Γιλδίζ - Κιόσκ, όπου τα ανάκτορα του Σουλτάνου, ο ΔολμάΜπαξές και ο Τοπχανές (Πυροβολικόν).

ενδιαίτημα των κλεφτών Γεωγραφία τουΝ.Α.Παπαγιαννόπουλου για τα Ελληνικά σχολεία (1903)

ε'. Νομός Αιτωλίας

και Ακαρνανίας

Π λ η θ υ σ μ ό ς . 130.000.

ρυτανίας και Άρτης και του Αμβρακικού κόλπου, προς ο. υπό του Αμβρακικού κόλπου και του ιονίου πελάγους" προς Ν. υπό των κόλπωνΠατραϊκούκαι Κορινθιακού" προς Α. υπό των νομών Φωκίδος και Ευρυτανίας. Κ ό λ π ο ι . Κόλπους ο νομός έχει τον Αμβρακικόν (κ.τηςΆρτης),προς ο. του οποίου κείται ο πορθμός της Πρεβέζης, χωρίζων την Ελλάδααπότης Τουρκικής Ηπείρου, τον Πατραϊκόν, προς Α. του οποίου κείται ο πορθμός τουΡίου,χωρίζων την Στερεάν Ελλάδα από της Πελοποννήσου,καιτονΚορινθιακόν. Ν ή σ ο ι . Νήσοι εν τω νομώ είναι το Αιτωλικόν συνδεόμενον εκατέρωθεν μετά της ξηράς διά γεφύρας. Η Κλείσοβα και το Βασιλάδι, περίφημα διά τας κατά το 1826 νίκας των Ελλήνων υπό τον Κίτσον Τζιαβελλαν κατά των Τούρκων. Ό ρ η και α κ ρ ω τ ή ρ ι α . Ό ρ η εν τω νομώ είναι το Μακρυνόρος, τα Ακαρνανικά, το Παναιτωλικόν (κ. τα Αραποκέφαλα), ο Αράκυνθος (κ. κτιον (κ. η Πούντα), παρ' ο ο Οκταβιανός κατεναυμάχησε τον Αντώνιον και την βασίλισσαν της Αιγύπτου Κλεοπάτραν τω 31 π.Χ., και το Αντίρριον. Π ε δ ι ά δ ε ς . των πεδιάδων του νομού αξιολογώταται είναι η της Λεπενούς, η του Αγρινίου και η της Ναυπάκτου. Π ο τ α μ ο ί και λ ί μ ν α ι . Ποταμοί εν τω νομώ είναι ο Αχελώος (κ. ο Ασπροπόταμος), ο μέγιστος των ποταμών της Ελλάδος, πηγ.εκτης Πίνδου και εκβ. εις το Ιόνιον πέλαγος· ο Εύηνος (κ. ο Φείδαρις), πηγ.εκτου Κόρακος και εκβ. εις τον Πατραϊκόν κόλπον και ο Δάφνος (κ. ο Μόρνος), πηγ. εκτηςΟίτηςκαιεκβ.ειςτονΚορινθιακόν κόλπον. ΛίμναιδεηΑμβρακία,η

Οζηρός,ηΛυσιμαχία (κ. του Αγγελοκάστρου) και η Τριχωνίς (κ. του Βραχωριού). Λιμνοθάλασσα δε η Κυνία, εν η αλιεύονται οι ιχθύες, εκ των ωών των οποίων παρασκευάζεται το εξαίρετον αυγοτάραχον (του Μεσολογγίου). Π ρ ο ϊ ό ν τ α . Ιχθύες, σταφίς, εσπεριδοειδή, καπνός, βαλανίδια, ξυλεία οικοδομική και ναυπηγήσιμος. Π ό λ ε ι ς κτλ.

τοδικείον. το Μεσολόγγιον είναι περιβόητον διά τας κατά τα έτη 1822 και 1825-26 πολιορκίας και διά την κατά την 10 Απριλίου 1826 ηρωικήν έξοδον των Ελλήνων. Υπάρχουσι ο εν αυτώ οι τάφοι του Μάρκου Μπότσαρη (φονευθέντος τω 1823 παρά το Καρπενήσιον εν εφόδω κατά των Τούρκων) και του Βύρωνος (αποθανόντος αυτού τω 1824). Παρά το χωρίον Ευηνοχώριον εκείτο το πάλαι η πόλις Καλυδών, πρωτ. της Αιτωλίας. το Αιτωλικόν, 3.500 κατ. Η Γαβαλού. το Νεοχώριον, 1.800 κατ. τα Σταμνά, 1.100 κατ. το Κρυονέριον, αρχή των σιδηροδρόμων της ΒΔ. Ελλάδος.

εκλεκτόν καπνόν. το Κεφαλόβρυσον, παρ' ο εκείτο το πάλαι η πόλις Θέρμον, ενησυνήρχοντο οιΑιτωλοί και ένθα δι' ανασκαφών γενομένων υπό της Αρχαιολογικής Εταιρείας ευρέθησαν πολύτιμοι αρχαιότητες. ήτο ενδιαίτημα των κλεφτών κατά τους χρόνους της δουλείας. Εξάγει δε βαλανίδια. ΒΑ. δε αυτού κείνται τα ερείπια της αρχαίας πόλεως Αμφιλοχικού Άργους. Η Λεπενού (παρά την αρχαίαν Στράτον, πρωτ. της Ακαρνανίας), 1.100 κατ. το Σύντεκνον, 1.400 κατ. Η Βόνιτσα (παρά το αρχαίον Ανακτόριον), 1.800 κατ., πρωτ. του διαμερίσματος της Βονίτσης και του Ξηρομέρου, όπερ ήτο έδρα των κλεφτών κατάτουςχρόνους της δουλείας. Η Ζαβέρδα, 1.800 κατ. η Κατούνα, 1.600 κατ. οΑστακός,1.400 κατ. Η Κατοχή, 1.400 κατ.

[

]

η αντίληψις του παρελθόντος υπότων μαθητών δεν φθάνει πέραν του πέρυσι ΆρθροτουΠ. ο. Παναγόπουλου στο περιοδικό Δημοτική εκπαίδευσις (1904)

. . . δεν θα κατηγορήσω λοιπόν, αλλά θα νουθετήσω, ουκ επί βλάβη, αλλ' επ' ωφελεία' και ίνα μη νομίση τις ότι εις την των αλλοτρίων κακών πήραν εμβλέπω, εγώ αντιστρέφων τας πήρας του Αισώπου θα εμβλέψω εις την ιδίαν καιεκείθενθααντλήσωταστοιχεία της παρούσης νουθεσίας· δυστυχώς δεη πήρα μου αύτη είναι μεν κενή χρημάτων, γέμει όμως κακών και μάλιστα διδασκαλικών. και λοιπόν επί του εργου· εξαιτούμαι δε, φίλοι συνάδελφοι,τηνημετέραν επιείκειαν προκειμένου να κρίνητε συνάδελφόν σας και μάλιστα εξομολογούμενον, επομένως δε αμαρτίαν ουκ έχοντα. Κατά το τρέχον σχολικόν λείω, δηλ. από του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και εντεύθεν. Επειδή όμως πέρυσιν εστάθμευσα εις τον μέγαν Αλέξανδρον, εθεώρησα καλόν να συνδέσω όπως δήποτε τους κατά 17 αιώνας απέχοντας απ' αλλήλων δύο τούτους σταθμούς, ίνα μη θεωρηθή ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ως υιός και διάδοχος του μεγάλου Αλεξάνδρου και ίνα μη υποστώ την διαμαρτύρησιν —δικαίαν άλλως τε— των Ρωμαίων, του μεγάλου Κωνσταντίνου, του Ιουστινιανού, Ηρακλείου, Νικηφόρου και τόσων άλλων μεγάλων ανδρών διά την αυθαίρετον αποσιώπησιν των άθλων των. Ήρχισα λοιπόν να καταβροχθίζω ως καλοψημένα πισκότα τους αιώνας τον ένα μετά τον άλλον και οι μεγαλείτεροιάνδρεςκαιτα μεγαλείτερα κατορθώματά των εθραύοντο παταγωδώς υπό της γλώσσης μου, παρήρχοντο μετ' ιλιγγιώδους ταχύτητος και ερρίπτοντο εις τον κάλαθον του παρελθόντος. δεν εφείσθην εν τη ρύμη μου ούτε του Καίσαρος, ούτε του Πομπηίου, ούτε και αυτής της Κλεοπάτρας, αλλ' αμείλικτος ώθουν αυτούςωςχωροφυλαξ εις την λήθην. Μετ' ιδιαζούσης ευχαριστήσεως κατέτρωγον τας σελίδας της ιστορίας τωνΡωμαίωνείτεδιότι εμύριζον από την κουζίναν του Λουκούλλου, είτε διότι ήτο πρόσφατος η νέα εθνικότης, την οποίαν ο Ρωμαίος Ιππότης Σιλβεστρέλλι

λι είχε την ευχαρίστησιν να κολλήση ως ετικέταν εις την ράχιν των νεωτέρων Ελλήνων ! ενω όμως μετ' αυξανούσης πάντοτε ορέξεως εκένουν και το τελευταίον πινάκιον της ιστορίας των Ρωμαίων και ητοιμαζόμην να λάβω ως επιδόρπιοντηνΒυζαντινήν ιστορίαν, εκεί ακριβώς έσπασα τα δόντια μου και ιδούπως.ωςβοηθόν η επί το παραστατικώτερον ως σερβιτόρον εις την τοιαύτην ταχυφαγίαν είχον προσλάβει έναν ανεγνωρισμένης ικανότητος συγγραφέα ιστορίας φέροντα και ίδια περί εαυτού πομπώδη συστατικά και επίσημα πέντε κριτών και του υπουργού. Επομένως ουδόλως αμφιβάλλων περί της αξίας του και περί της γνησιότητος του περιεχομένου καιεγώευώχουν απροσέκτωςκαι εις τους μαθητάς παρέθετον την επισημότατα ανεγνωρισμένην ιστορικήν τροφήν. Ημέραν τινά μαθητής της ο τάξεως εκ των καλλιτέρων διηγούμενος τα της κατακτήσεως της Ελλάδος υπό των Ρωμαίων μεταξύ άλλων προσέθεσε καιταεξής ειλημμένα από του βιβλίου «τοσαύτη όμως ήτο η υπεροχή η πνευματική των Ελλήνων και η επίδρασις αυτών επί των Ρωμαίων, ώστε ελέγετο ότι οι Ρωμαίοι κατακτήσαντες τους Έλληνας κατεκτήθησαν υπ' αυτών». δεν γνωρίζω διατί η προσοχή μου έστη επί της μεγάλης ταύτης αληθείας και ανεμέτρησα το μέγεθος ταύτης. Προ των μυώπων οφθαλμών μου παρουσιάζετο η κρίσις αύτη, η οποία διά των αιώνων εκύλισε μέχρις ημών, ως όρος μέγα.

εσκέφθην ότι ταύτην εξήνεγκεν η ανθρωπότης όλη, αφού ανέταμε, συνέκρινεν, ήλεγξε τον βίον των δύο μεγάλων λαών της αρχαιότητος και εφιλοσόφησεν επ' αυτού. Αναζητήσας δε ομοίαν εν τη ιστορία εύρον μίαν και μόνην,ότιο Ελληνισμός ήτο προπαρασκευή του χριστιανισμού και αγωγός αυτού" πάσαι αιάλλαι ιστορικαί κρίσεις μοί εφάνησαν δευτερεύουσαιαπέναντιτωνδύοτούτων. Ταύτην λοιπόν την μεγάλην κρίσιν ήκουον εξερχομένην παιδικών χειλέων ως να έβλεπον τας Άλπεις διερχομένας διά τρυμαλιάς βελόνης. εσκέφθην λοιπόν ότι, αν το κρίνειν είναι τόσον εύκολον, τότε αρκεί να αποστηθίση τις κατάλογον μεγάλων κρίσεων, διά να αποκτήση δίπλωμα σοφίας. ο μικρός ο εκείνος ενδεκαετής παις εφωδιασμένος διά δέκα τοιούτων κρίσεων θα ηδύνατο όχι μόνον αποτελεσματικώς να διεκδικήση τα δικαιώματα του έθνους του, αλλάκαιδιπλωματικού συνεδρίου να προεδρεύση και να θέση εις την θέσιν του τοναμαθήεκείνοντηςΙταλίαςδιπλωμάτην. οποία τιμή διά τον διδάσκαλον ! Επειδή όπως υπωπτεύθην ότι δεν έχει ούτω το πράγμα ήνοιξααμέσωςτο εγχειρίδιον ψυχολογίας ο. Ζαγγογιάννη και ανέγνωσα εν τη σελίδι 139 κρίσεως τα εξής «κρίνειν είναι το αναφέρειν προς αλλήλας παράστασινκαιέννοιαν η δύο εννοίας και είτα αποφαίνεσθαι οια τις είναι η δυνατότης της συνδέσεως αυτών» δηλ. με άλλους λόγους διά να κ ρίνη τις πρέπει να στήση εις το εν μέρος μίαν παράστασιν η μίαν έννοιαν και εις το άλλος μέρος ετέραν έννοιαν καιαφούπαραβάλη το περιεχόμενον εκάστης, αποφανθή ποία σχέσις μεταξύ των υφίσταται. Επομένως και διά να αποφανθή τις ποία σχέσις υφίσταται μεταξύ Ρωμαίων και Ελλήνων, πρέπει να στήση από το εν μέρος τον βίον των

Ελλήνων, από το άλλο τον βίον των Ρωμαίων και αφού παραβάλη αμφοτέρους και ζυγίση εις την πλάστιγγα της κρίσεως, αποφανθή ποία σχέσις μεταξύ των υφίσταται και ποίος εκ των δύο είναι βαρύτερος. ομολογώ ότιεγέλασαμετην απλοϊκότητά μου και εσκέφθην πόσας αρά γε τοιαύτας κρίσειςναέχαψαν επί τόσα έτη οι μαθηταί μου χωρίς διόλου να αντιλαμβάνωμαι ότι μόνον με κενάς λέξεις επλήρουν τα πνευματικά των θυλάκια !

[

]

Επειδή δε εις το εξής εδοκίμαζον τακτικώς την κριτικήν δύναμιν των μαθητών μου, έλαβον την ευκαιρίαν και την λύπην συνάμα να περισυλλέξω κριτικούς τινας αδάμαντας, ως δείγμα δε έστωσαν οι εξής δύο. Όταν εν τη ιστορία έφθασαν εις την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων και ανέφερον ότι αύτη εγένετο τω 1453 μ.Χ. ηρώτησα «από πότε είναι περισσότερα έτη, από της αλώσεως της Κ/πόλεως, η από της εν Σαλαμίνι ναυμαχίας;)» (εννοείται ότι ανέφερον πότε η ναυμαχία εγένετο). ως απάντησιν έλαβον ότι απότηςαλώσεωςτηςΚων/πόλεως και τούτο διότι ο αριθμός 1453 είναι μεγαλείτερος του 480. Ηναγκάσθην λοιπόν διά τρίτην ίσως φοράννααναπτύξωαυτοίςτατηςχρονολογίας και της διαιρέσεως ταύτης εις π.Χ. και μ.Χ. και όμως ηεξήςπαρατήρησις μαθητού της ο τάξεως «που είξευραν εκείνοι ότι θα γεννηθή ο Χριστός και μετράγανε τον κατήφορο;» μοί έδωκε να εννοήσω ότι μάτην εκοπίαζον και ότι η αντίληψις του παρελθόντος υπό των μαθητών δεν φθάνει πέραν του πέρυσι και ότι απατάται ο διδάσκαλος εκείνος όστις νομίζει ότι οι μαθηταί του αντιλαμβάνονται τόσον μακρού παρελθόντος και ότι τοποθετούσιν εις την προσήκουσαν χρονικήν θέσιν τα διάφορα γεγονότα πολλώ μάλλον αφούηχρονολογία δεν είναι ενιαία, αλλά θετική μεν από Χριστού και εντεύθεν, αρνητική δε από Χριστού και εκείθεν και η τοιαύτη καταμέτρησις του χρόνου

ειςάλλομάθημα με ερώτησε «Δάσκαλε, κατά 'μας ήσανε οι Ρωμαίοι η κατά τους Τούρκους;» εντεύθεν ενόησα ότι εξ οικογενειακής παραδόσεως οι παίδες δύο αντίθετα φύλα φαντάζονται εν τω κόσμω, Έλληνας και Τούρκους,καιότι

τωνδε.Επειδή δε εν τω παρελθόντι πάντα συγχέονται, ήχθη ο μαθητής εις τηνερώτησινταύτην. Επειδή δε παντού οι παίδες οι ίδιοιείναι,εφιστώτην προσοχήν των συναδέλφων επί του σπουδαίου τούτου ζητήματος, της μορφώσεως της κρίσεως. Α ς λείψη πλέον το παλαιόν σύστημα της καταβροχθίσεως αφθόνου ύλης και πάντες ας στρέψωμεν την προσοχήν μας εις την βελτίωσιν της μηχανής της παραγούσης τας κρίσεις, ιδίως δε αι συνάδελφοι, αίτινες έχουσι ν' αντιπαλαίσωσι προς την εκ φύσεως μείζονα επιπολαιότητα των γυναικών.

Άρθρο στον Νουμά για την εκπαίδευση (1904)

πρώτο που έχει κανείς να παρατηρήση είναι ότι η εκπαίδευσίς μαςδενείναι Εθνική —μόλες τις ρεκλάμες που δημοσιεύουν κάθε χρόνο τα ιδιωτικά μας σχολεία ! τα Γυμνάσιά μας ούτε Έλληνες βγάζουν, ούτε ανθρώπους καν.

[

]

Όσογιαμερικά άλλα μαθήματα πρέπει να ξοφορτώσωμε λίγο την μνήμη καιναδυναμώσωμε την κρίσι. [. . .] το ίδιο και στην ιστορία - να περιορισθούν εις το ελάχιστον οι χρονολογίες, τα ονόματα, οι χαρακτηρισμοί των μεγάλων ανδρών (αυτές μάλιστα δίνουν και παίρνουν στα ελληνικά σχολεία), και οιεκτενείςπεριγραφές. μαθητής σιγά σιγά με τη μελέτη της γραμματείαςκαιτηςιστορίας,καιείναι περιττό να του τις σερβίρη έτοιμες η Γραμματολογία και η ιστορία.

[

]

Εισαγωγικό κείμενο του Κ. Ν. Ράδου στο Γεωγραφικόν Δελτίον (1904)

. . . Η γεωγραφία και αι ζώσαι γλώσσαι έστωσαν η βάσις της μέσης εκπαιδεύσεως. Η ανεπαρκής κλασική παίδευσις δεν παρασκευάζει ημάς ούτε να διακρινώμεθα, ούτε να ενεργώμεν. Η ζωή δεν κατακτάται με φράσεις και θεωρίας. Μορφώσωμεν γενεάς ανεπτυγμένας μη περιοριζούσας το ιδεώδες των ειςταςεπευφημίαςτουπλήθους, του κατά το μάλλον η ήττον λεπτού την αντίληψιν. εντηκεφαλή του ποίαι είναι αι επιμελώς διατηρούμεναι, εκείναι ων ποιείται χρήσιν καθ' όλον αυτού τον βίον; τα τεμάχια των κλασικών τα οποία θα σπεύση να λησμονήση; αν δεν είναι φιλόλογος δεν θα εύρη βεβαίως την ευκαιρίαν νααναφέρηΟράτιονηΟβίδιον,ούτεθακαταληφθή υπό του πειρασμού να ανοίξη αυτούς και πάλιν και σπανίως θα αναθεματίση την περί την γνώσιν αυτώνανεπάρκειάντου. παν ό,τι εν τούτοις γινώσκει εκ της γεωγραφίαςτονακολουθεί και τον συντροφεύει καθ' όλον του τον βίον, εις τας συνομιλίας του και εις τας αναγνώσεις του. με τον χρόνον αι άλλαι ημών γνώσεις αποσβέννυνται κατά το πλείστον, αύτη διατηρείται και' αναπτύσσεται. Μίαεφημερίςακόμηδεν δύναται να θεωρηθή σήμερον πεφωτισμένος, ούτε να αποκτήση υπεροχήν τινα ενταιςκοινωνικαίς σχέσεσιν κατακτών άνευ σχολαστικότητος την φήμην ανδρός πεπαιδευμένου. Η γεωγραφία διεγείρει εν ταις ψυχαίς των μαθητών τας πρώτας μεγάλας συγκινήσεις, παρέχει αυτοίς το θέαμα του βίου του ανθρωπίνου γένους εν πάση αυτού τη μεγαλοπρεπεία και τη ποικιλία. Δεικνύειειςαυτούςεπίτουευρυχωροτάτου τωνθεάτρων την αρμονίαν των αιτίων των δημιουργούντων τας τύχας μας, την πάλην του ανθρώπου κατά της φύσεως την δημιουργούσαν τον πολιτισμόν. ' Η σπουδή της γεωγραφίας είναι ωραία, προ παντός δε χρήσιμος. Αρκεί να είναι εκείνο το οποίον πρέπει να είναι. τα προγράμματα πρέπει να παύσωσι περιορίζοντα αυτήν εντός στενών και αδίκων

ορίων και οι διδάσκαλοι πρέπει να δικαιούνται και να δύνανταιναεκτελώσιτο έργον αυτών. να μη αρκούνται δε ποτέ απευθυνόμενοι προς την μνήμην, αλλά προ παντός εις την κρίσιν, την φαντασίαν και τον ορθόν λόγον,εμπνεόμενοιεξ έργων οία τα του Ελισαίου Ρεκλούς, μη λησμονούντες ότι πρόκειται να δημιουργήσωσινανθρώπουςπεπαιδευμένους, όχι οδηγούς, πλοηγούς η χωρομέτρας. Η γεωγραφία δεν είναι η αναπαράστασις νεκρού υποδείγματος· φύσις και άνθρωπος ευρηνται εν διαρκεί κινήσει. καταλαβούσα άλλοτε μικράν τινα θέσιν εν τη παιδεύσει υπό την σκέπην της ιστορίας,εμφανίζεταινυνωςεπικρατώνκλάδος μαθήσεως εν τη μέση παιδεύσει. Διά τούτο εκάστοτε τα παγκόσμια γεωγραφικά συνέδρια, σύνοδοι των διασημοτάτων του κόσμου επιστημόνων, εν αις αντιπροσωπεύονται πάσαι των μεγάλων κρατών αι κυβερνήσεις, δεν παύουν διερωτώντα ό,τι το εν έτει 1881 καιενΕνετίασυγκροτηθέν τρίτον Γεωγραφικόν Συνέδριον, όπερ τας ακολούθους προς πάσας τας χώρας και κατά την ακριβώς κατωτέρω διατύπωσιν απηύθυνεν ερωτήσεις: Στοιχειώδης

παίδευσις

1. Κατώτερα σχολεία.—Μέχρι τίνος σημείου γίνεται χρήσις της τοπογραφικής μεθόδου; έχουσιν οργανωθή τοπογραφικοί περίπατοι; Πόσαι καθ' εβδομάδα ώραι αφιερούνται εις την ασκησιν ταύτην; 2. Ανώτερα.—τα προηγούμενα ζητήματα και την ερώτησιν: Καθιερώθησαν σχολικαί εκδρομαί επί γεωγραφικαίς μελέταις κατά τας διακοπάς; 3. Διδασκαλεία. (Διδασκάλων η διδασκαλισσών).—τα αυτά ζητήματα. Μέση

εκπαίδευσις

Υπάρχουσιν ειδικοί καθηγηταί της Γεωγραφίας; Εάν δεν υπάρχωσιν εις τίνας ανατίθεται το έργον τούτο ; Υπάρχει διά τας παραδόσεις κατάλληλος και ειδικός χώρος μετ' αφθόνων προς γεωγραφικάς σπουδάς μέσων ; Ποία η διανομή και ρύθμισις των γεωγραφικών μαθημάτων. Ανωτέρα εκπαίδευσις Υπάρχουσιν ειδικαί έδραι γεωγραφίας εν ταις φιλολογικαίς καιφυσικομαθηματικαίς των πανεπιστημίων σχολαίς ; Ποίαι εν λεπτομερεία αι έδραι αύται ; Καθιερώθησαν ειδικά πτυχία γεωγραφικών σπουδών, προλυτεία η διδακτορικόν η άλλου είδους δίπλωμα; — Παρεμφερείς πληροφορίαι εζητήθησαν και περί της βοηθητικής και ειδικής εκπαιδεύσεως, ήτοι των βιομηχανικών, εμπορικών, πολεμικών κλπ. σχολών. Ταύτα διετυπούντο εν τω τρίτω Γεωγραφικώ συνεδρίω. Σήμερον

ευρισκόμεθα

μεθα εις τας ημέρας του ογδόου, εν Ουασιγκτώνη συγκροτουμένου. Πάντες σχεδόν οι άλλοι απήντησαν ήδη εις τα εν τω μεταξύ συγκροτηθέντα τέσσαρα. Η Ελλάς μετά εικοσιτρία όλα έτη αφ' ης ετέθησαν τα ζητήματα ταύτα, μετά ογδοήκοντα ετών ελεύθερον βίον, μετά παχυλογίαν αφόρητον περί της εκπολιτιστικής ημών αποστολής εν τη Ανατολή, τί θα είχεν αρά γε να απαντήση ;

[

]

του εθνικού εγωϊσμού ΆρθροτουΚ. I. Μυλωνάκη στο περιοδικό Δημοτική Εκπαίδευσις (1905)

Η καλλιέργεια της ιδέας της πατρίδος εν τω σχολείω, δύο παρουσιάζει ημίν στάδια προς ενέργειαν, διπλήν προτίθησιν εργασίαν. Πρώτοντηνυπότων μαθητών κατανόησιν της εννοίας της πατρίδος, εν όλω αυτής τω πλάτει, δεύτερον την ανάπτυξιν της φιλοπατρίας των παίδων - και εις τα δύο ταύτα εξ ίσου πρέπει να αφοσιωθή και να επιμείνη ο διδάσκαλος.

ευθύς εξ αρχής να αρθώσιν ούτοι εις την έννοιαν της μεγάλης Πατρίδος, την συμπεριλαμβάνουσαν άπαντας τους ομαίμονας αδελφούς, ελευθέρους τε και αλυτρώτους, την εμπεριέχουσαν εν εαυτή απάσας τας ενδόξους σελίδας της ιστορίαςτηςαπανταχού Ελληνικής φυλής και πάσας τας υποχρεώσεις ταςυπό τηςιστορίαςημίνεπιβαλλομένας. Πατρίς δι' αυτούς —όπως και διά πολλούς τωνενηλίκων— είνεηγενέτειρα, η ιδιαιτέρα πατρίς εκάστου, και πέραν τα της, όπως δεν εκτείνονται αι γνώσεις των, δεν εκτείνεται και το ενδιαφέρον των. την στενήν ταύτην αντίληψιν της ιδέας της πατρίδος δέον ο διδάσκαλος να εκκαθάρη, να ευρύνη, να ανυψώση. η ιστορία της Ελλάδος, κινουμένης, ως εις άνθρωπος, κατά παντός εχθρού, αλγούσης διά την δυστυχίαν η την καταστροφήν μιας πόλεως, ως ει τούτο έπασχεν άπαν το έθνος, αποδεικνύουσα ότι μόνον εν τη καθολική ευπραγία του Γένους δύναται να υπάρξη και η ευημερία μιας εκάστης πόλεως, επαρχίας η νήσου, η Γεωγραφία των Ελληνικών χωρών, δι' ης εκμανθάνουσιν οι μαθηταί την όλην πατρίδα και συνηθίζουσι να αγαπώσι και να θαυμάζωσιν αυτήν, είναι τα προ πάντων συντελεστικά μαθήματα εις την εργασίαν ημών ταύτην.

[

]

Οι σύγχρονοι εθνικοί κίνδυνοι διαφόρων Ελληνικών χωρών, η Μακεδονί ταπιεζομένη και πορθουμένη υπό των ληστρικών Βουλγαρικών στιφών και προασπιζομένη από άνδρας πανταχόθεν της Ελλάδος μεταβάνταςεκείσε,ο

Πανάγιος Τάφος κινδυνεύων εκ της Πανσλαυϊστικής αδηφαγίας,αιενταιςΕυρωπαϊκαίς πόλεσιν ελληνικαί κοινότητες ερχόμεναι αρωγοί εις πάσαν εθνικήν εντηκυρίως Ελλάδι ανάγκην, ο ένδοξος θάνατος τοσούτωναπανταχόθεν της Ελλάδος εθελοντών εν ταις διαφόροις μάχαις της Κρητικής Παλιγγενεσίας, ο Ελληνισμός σύμπας συγχαίρων η συναχθόμενος επί τη ευτυχία η τω κινδύνω οιουδήποτε τμήματος αυτού, δύνανται μετά πλείστων άλλων να αποτελέσωσι ποικίλα θέματα, δι' ων, καταλλήλως και επικαίρως αναπτυσσομένων, δύναται να κατανοηθή, η εθνική αλληλεγγύη, η κοινότης των υποχρεώσεων και των καθηκόντων, η Μεγάλη ιδέα του Ελληνικού γένους, η έννοια της Μεγάλης Πατρίδος.

[

]

το εγώ του ατόμου πρέπει να εξαφανίζηται τελείως υπό το εγώ του πατριώτου. Μεγάλην συμβολήν εις την εργασίαν ταύτην παρέχει ημίν η πάτριος ιστορία γέμουσα υπερόχων παραδειγμάτων τοιαύτης υπέρ πατρίδος εθελοθυσίας.

[

]

ούτωςηδιδασκαλία, η όπως πρέπει διδασκαλία, της Ελληνικής ιστορίας δύναται να γίνη η τροφός αγνής και θερμής φιλοπατρίας· αλλ' εκτός των προτύπων της ιστορίας εικόνων ο διδάσκαλος δύναται να μεταχειρισθή καιάλλα μέσα, προς τον σκοπόν, ον εξεθέσαμεν. Τοιαύτα είναι αι εκδρομαί προς επίσκεψιν μερών ιστορικών, αναμιμνησκόντων μίαν σελίδα ένδοξον της πατρίδος ιστορίας, η μίαν θυσίαν εις τον βωμόν της Ελευθερίας, οποία ευτυχώς δεν ελλείπουσιν από καμμίαν ελληνικήν χώραν. Καλόν δε θα ήτο, εάν, όπου τούτο είναι δυνατόν, ως π.χ. εν Κρήτη, τας εκδρομάς ταύτας παρακολουθούσιν άνδρες εκτωναυτοπτών του γεγονότος εκείνου, οίτινες δύνανται, εν γλώσσηαπλήκαι μετά πλείστων λεπτομερειών, να αφηγηθώσιν την ιστορίαν του μέρους εκείνου. Επίσηςηδιδασκαλία σχολικών εθνικών ποιημάτων και ασμάτων εξυψώνουσα το φρόνημα διά των εν τω ποιήματι ιδεών, και θίγουσα βαθύτερον την καρδίαν διά τε της ποιήσεως και του μέλους, συντελεί εις την εξευγένισιν και βαθυτέραν ριζοβολίαν του αισθήματος της φιλοπατρίας. Πρέπει ωσαύτως οι μικροί μαθηταί να εθισθώσιν από απαλής ηλικίας εις τας υπέρ πατρίδος θυσίας. Διά τούτο πρέπει συχνάκις να προσκαλώνται υπό του διδασκάλου εις εισφοράς προαιρετικάς υπέρ διαφόρων εθνικών αναγκών. [

1

Αλλά το σχολείον πρέπει προσέτι να καλλιεργήση δύο συναισθήματα, ρος του Ευαγγελίου. είναι δε ταύτα η εθνική υπερηφάνεια, και η ακλόνητος ελπίς επί το μέλλον της πατρίδος.

Εάν εις το άτομον ο τυφλός εγωισμός και η κενή υπερηφάνεια, είναι τι ψεκτόν και αποδοκιμαστέον, διά τα έθνη ο όμως είναι όρος υπάρξεως απαραίτητος. άνευ του εθνικού εγωϊσμού, άνευ της δικαίας υπερηφανείας διά παν ό,τι ελληνικόν και πάτριον, φιλοπατρία, ουχί πλατωνική, αλλά φιλοπατρία έργων και δράσεως, παρ' εμού τουλάχιστον, είναι αδύνατον να κατανοηθή.

[

]

Ώστετοσχολείον έχει καθήκον να εμποιήση τοις μαθηταίς υπερηφάνειαν διά την καταγωγήν των, διά την ιστορίαν των, διά την πατρίδα των, θα είναι δε τούτο το εξαγόμενον της επιτυχούς διδασκαλίας της ελληνικής ιστορίας.

αι αρεταί της ελληνικής φυλής

η

Ελληνικόν Αναγνωσματάριον γιατηνΕ' τάξη του δημοτικού, που συγκρότησε Κριτική Επιτροπή των διδακτικών βιβλίων (1905)

.. . Η Ελληνική γη, η εκθρέψασα μεγάλους ήρωας και μεγάλους φιλοσόφους, οίτινες διά των διδαγμάτων αυτών και των παραδειγμάτων εξεπολίτισαν τον κόσμον, ενέπνευσε και εμπνέει εις τα τέκνα αυτής τας υψίστας και σπουδαιοτάτας των αρετών. Η λιτότης και η εγκράτεια είνε αρεταί κατ' εξοχήν ελληνικαί" ο ελληνικός λαός είνε ολιγαρκής" είνε εχθρός της πολυτελείας και της ψευδούς επιδείξεως. καιείνεμεναληθές,ότι από τίνων ετών εις τινας πόλεις της Ελλάδος εισήχθη η πολυτέλεια και η κατά μίμησιν ξένων ηθών ψευδοεπίδειξις, αλλά ταύτα είνε εξαίρεσις, την οποίαν οι σώφρονες καταδικάζουσι και ήτις δεν δύναται να θεωρηθή ως χαρακτηριστικόν γνώρισμα της Ελληνικής φυλής. Μέγα προτέρημα των Ελλήνων είνε επίσης ο οικογενειακός αυτών βίος. τα μέλη της οικογενείας είνε στενώτατα συνδεδεμένα προς άλληλα, συμμεριζόμενα από κοινού ευτυχίας και συμφοράς. Οι αδελφοί δεν νυμφεύονται, πριν αποκαταστήσωσι τας αδελφάς, άκρος δε σεβασμός περιστοιχίζει πατέρας και μητέρας. Ίνα προμηθεύσωσιν εις υιόν η αδελφόν τα μέσα της σπουδής, γονείς και αδελφοί υποβάλλονται εις ποικίλας στερήσεις. Άλλη αρετή των Ελλήνων είνε η φιλοξενία. η ελληνική φιλοξενία είνε παροιμιώδης, πάντα δε τα άλλα έθνη ανομολογούσι την αρετήν ταύτην ως κατ' εξοχήν ελληνικήν. ο ξένος και σήμερον, ως και κατά τους αρχαιοτάτους χρόνους, θεωρείται πρόσωπον ιερόν, απολαμβάνον αμερίστου σεβασμού και αγάπης παρά του Ελληνικού λαού.

εμπόριον. ιδιάζον γνώρισμα των Ελλήνων είνε και η δραστηριότης. Όπως αύτη εννοηθή, αρκεί να συγκρίνη τις την προ ογδοήκοντα περίπου ετών κατάστασιν της χώρας προς την σημερινήν. Τότε ολίγαι χιλιάδες Ελλήνων περιεσώζοντο,

διαφυγούσαι την σπάθην των Τούρκων, την πείναν και τας νόσους" η χέρσος γή μόλις παρείχε βοσκήν εις πρόβατα και αίγας'ωςοικίαι εχρησίμευον τα σπήλαια. Ε κ ε ί δε, ένθα τότε ενεφώλευον πειραταί, ανυψούνται σήμερον πόλεις ανθηραί, ως αι Αθήναι, ο Πειραιεύς, η Σύρος, αι Πάτραι, αι Καλάμαι, το Ναύπλιον, ο Βόλος και άλλαι. τα χωρία ανέκυψαν εκ των ερειπίων, κατεσκευάσθησαν οδοί, γέφυραι, σιδηρόδρομοι, τηλεγραφικαί και τηλεφωνικαί γραμμαί" οιαγροίεκαλλιεργήθησαν, ηδεχώρα είνε πολλαχού πλήρης βλαστήσεως. Αλλ' η αρετή, η διακρίνουσα τον ελληνικόν λαόν υπέρ πάντα άλλον, είνε η φιλοπατρία. ο Έλλην έχει και τα δύο είδη της φιλοπατρίας"αγαπάκαι τηνιδίανπατρίδα και την κοινήν, και την πόλιν, την κωμόπολιν η το χωρίον, όπου είδε το φως, και το έθνος.

εν τω αρχαίω Οδυσσεί, όστις υπέρ παν άλλο μεγαλείον και πάσαν δόξαν πρου τίμα να ίδη αναθρώσκοντα τον καπνόν εκ της στέγης του οικου του. και όταν αναγκασθή δι'εμπόριονηεύρεσινάλληςεργασίαςναεκπατρισθήουδέποτε λησμονεί το χώμα, οπού εγεννήθη. Η δημοτική ποίησις εις τα άσματα της ξενιτειας εξυμνεί συγκινητικώτατα την νοσταλγίαν, τον πόθον της επιστροφής του Έλληνος εις το πάτριον έδαφος, το πλήρες αναμνήσεων των παιδικών χρόνων.

γην,και,όταν αποθάνη, επιθυμεί το άγιον τούτο χώμα να καλύψη αυτόν. Αλλά και η προς την κοινήν πατρίδα αγάπη του Έλληνος είνε μεγάλη και φλογερά. Από των αρχαίων χρόνων ηρωϊκαί υπέρ αυτής πράξεις των Ε λ λήνων είλκυσαν τον θαυμασμόν της ανθρωπότητος. τα κύματα της ελληνικής θαλάσσης, οι βράχοι και αι πεδιάδες της ελληνικής γης εβάφησαν δι' αφθόνου και τιμίου ελληνικού αίματος χυθέντος υπέρ πίστεως και ελευθερίας. και κατά τους νεωτέρους χρόνους νέοι ήρωες, αντάξιοι των αρχαίων, ανεδείχθησαν. τελευταίαν ρανίδα του αίματος αυτών υπέρ πίστεως και πατρίδος.

[

]

ενός βιβλίου εγκρινομένου δι' έκαστον μάθημα και εκάστην τάξιν Νόμος ,ΓΣΑ' «Περί διδακτικών βιβλίων» (1907)

Ά ρ θ ρ ο ν 2.

βιβλίου εγκρινομένου δι' έκαστον μάθημα και εκάστην τάξιν· εάν δε η διδασκαλία μαθήματος τίνος εξακολουθή εις πλείονας τάξεις, διατηρείται εν πάσαις τοαυτόβιβλίον καθ' όλον τον χρόνον δι' ον ενεκρίθη. Εις τα δημοτικά σχολεία ουδενός άλλου βιβλίου γίνεται χρήσις, πληντου αναγνωστικού, όπερ καταρτίζεται κατά τα κατωτέρω οριζόμενα" προςδεκαι της στοιχειώδους γραμματικής διά τας δύο ανωτέρας τάξεις των πλήρων δημοτικών σχολείων, αν εγκρίνη ταυτην αναγκαίαν η αρμοδία επιτροπεία.

[

]

Άρθρον

4.

κατά τα κατωτέρω οριζόμεναι επιτροπείαι εκλέγουσι και εγκρίνουσιν εν δι' τικού σχολείου υποβληθέντων εις κρίσιν αναγνωστικών βιβλίων η κατά τα κατωτέρω οριζόμενα αρμοδία επιτροπεία, εκλέγουσα τρία, εγκρίνει το άριστον αυτών, όπερ δύναται να μεταρρύθμιση και συμπληρώση, παραλαμβάνουσα εκ τωνδύοάλλωνκαιπροσαρμόζουσα καταλλήλως την κατά την κρίσιν αυτής ωφέλιμον ύλην.

βάνουσιν αμοιβήν δραχμών τετρακοσίων δι' έκαστον τυπογραφικόν φύλλον. Οιδετωνπροκριθέντων αναγνωστικών βιβλίων της δημοτικής εκπαιδεύσεως λαμβάνουσιν αμοιβήν ο μεν του εγκριθέντος αρίστου δραχμάς οκτακοσίας,οδε του δευτέρου δραχμάς πεντακόσιας και ο του τρίτου δραχμάς τριακοσίας κατά τυπογραφικόν φύλλον, καταβαλλομένην αυτοίς άμα τη δημοσιεύσει της εγκρίσεως εν τη εφημερίδι της Κυβερνήσεως.

μένων κατά τα ανωτέρω των συγγραφέων αυτών, γίνονται εφεξής δι'όληντην τετραετίαν εν Ελλάδι κτήμα του Δημοσίου, εις ο και ανήκουσι κατάτοχρονικόν τούτο διάστημα εν τη ημεδαπή πάντα τα δικαιώματα, τα υπό των νόμων αναγνωριζόμενα εις τον συγγραφέα η τον εκδότην.

[

]

Ά ρ θ ρ ο ν 5. επιτροπείαι,εκάστοτεδιοριζόμεναι, ων η μεν πρώτη ενδεκαμελής, η δευτέρα καιητρίτη επταμελής και αι λοιπαί τριμελείς. Η πρώτη επιτροπεία, αποτελουμένη εξ ενός καθηγητού της Θεολογικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου, ενός καθηγητού της Φιλοσοφικής Σχολής, ενός της Σχολής των φυσικών και μαθηματικών επιστημών, ενός της ιατρικής Σχολής εκ των διδασκόντων υγιεινήν η φυσιολογίαν, ενός των υπηρετούντων η υπηρετησάντων διευθυντών Διδασκαλείων, ενόςεπιθεωρητούτης δημοτικής εκπαιδεύσεως, ενός πρωτοβαθμίου δημοδιδασκάλου και μιας πρωτοβάθμιας δημοδιδασκαλίσσης εκ των εχόντων πενταετή υπηρεσίαν, ενός λογίου ανδρός,μιαςλογίας γυναικός και ενός των διευθυντών των Γεωργικών Σχολών η Σταθμών, κρίνει τα αναγνωστικά βιβλία των δημοτικών σχολείων. φικής Σχολής του εθνικού Πανεπιστημίου, κατά προτίμησιν φιλολόγου, ιστορικού και φιλοσόφου, ενός επιθεωρητού της μέσης εκπαιδεύσεως και ενός γυμνασιάρχου, έτι δε και δύο καθηγητών Γυμνασίου, κρίνει τα αναγόμενα εις τα φιλολογικά, ιστορικά, γεωγραφικά και φιλοσοφικά μαθήματα.

[

]

εν τω Πανεπιστημίω Φιλοσοφικής Σχολής, οι της γ' υπό των καθηγητών της Σχολής των φυσικών και μαθηματικών επιστημών, και οι της ο υπό της Θεολογικής Σχολής. Εάν ο καταρτισμός μιας αυτών αποβαίνη αδύνατος κατά τας ανωτέρω διατάξεις, η Σύγκλητος του εθνικού Πανεπιστημίου συμπληροί τα ελλείποντα μέλη εξ άλλων ειδικών διπλωματούχων, προτιμωμένων των εν δημοσίαις θέσεσιν υπηρετούντων. ουδείς δύναται να μετάσχη πλειόνων των δύο επιτροπειών. Συγγραφεύς υποβαλών προς κρίσιν διδακτικόν βιβλίον, είτε της δημοτικής να διορισθή κριτής ουδ' εκλέκτωρ.

ΆρθροτουΧ.Ν.Μακρή στο περιοδικό Ελληνισμός (1907)

. . . Αλλ' αρά γε υπό εθνικήν έποψιν παρέχει το Σχολείον την προσήκουσαν και αναγκαίαν μόρφωσιν; εξετάσωμεν ήδη το ζήτημα τούτο. Εάν κατά σειράν τα διάφορα του σχολικού ημών προγράμματος μαθήματα λάβη τις και τον τρόπον της διδασκαλίας αυτών εξετάση, θα ομολογήση τας εθνοκτόνους ημώνελλείψεις. ταελληνικά, περιωρισμένα εις ξηράν και σχολαστικήν περί λέξεις ανατομίαν αποτυγχάνουσι περί τον κυρίως σκοπόν. ως γλώσσαν πάτριον την αρχαίαν ελληνικήν δεν την εκμανθάνει ο μαθητής ημών, το δε μεγαλείον, το ύψος του περιεχομένου των Ελλήνων συγγραφέωνείνεαπρόσιτοναυτώ.δεν εμβαθύνει εις το περιεχόμενον των μερών, ό,τι εκ των Ελλήνων συγγραφέων εν τω Σχολείω θα ερμηνεύση" δεν δύναται πολλάκις να μελετήση κατ' ιδίαν πλειότερα, ούτω δεν αισθάνεται αληθή εθνικόν εγωϊσμόν, όστις δέονναείνε το ευγενές ελατήριον της αναβιώσεως του ελληνικού πνεύματος και μετ' αυτού της ελληνικής πατρίδος, ουχ ήττον άκαρπος αποβαίνει η διδασκαλία της "ιστορίας ! Σπανίως θα εύρη τις μαθητήν ενθουσιώντα και διδασκόμενον αληθώςεκ της πατρίου ιστορίας η μελετώντα καν αυτήν μετ' ενδιαφέροντος ως μάθημα, διότι σκοπός της "ιστορίας παρ' ημίν κατήντησε μάλλον η τυπική του προγράμματος εκπλήρωσις" ο διδάσκων ο αυτήν με το βιβλίον ανά χείρας ηενίοτεμε το αιώνιον «πάρετε απ' εδώ εως εκεί» παν άλλο η καθήκονεκπληροί,πανάλλο ή Έλληνας δύναται να μορφώση, τούτου ένεκα δε είνε παράδοξον ποσώς το γραφέν προ μηνός εν τινι αθηναϊκή εφημερίδι, ότι μαθητής τις ηπόρει, ακούσας εν τη Βουλή, ότι είχε καταδικασθή ο Κολοκοτρώνης! Γενικώς, που της διδακτέας ύλης δεν θα εύρισκεν ο διδάσκαλος αφορμήν να καλλιεργήση την εθνικήν υπερηφάνειαντουμαθητού, να εμπνεύση αυτώ τας μεγαλουργούςαρχάς και την αληθή αφοσίωσιν εις τα εθνικά ιδεώδη, την πεποίθησιν περί του εθνικού μεγαλείου, και την υπέρ τούτου εθελοθυσίαν ; ιδία αναφέρω προσέτιταιερά,το μάθημα τούτο ο περ δέον να τιθή την σφραγίδα της καθ' όλου ηθικής μορφώσεως, ο περ όμως τυγχάνει το μάλλον περιφρονημένονκαιάνευουδεμιάςεπίτην

ψυχήν του μαθητού επιδράσεως, διότι ο διδάσκων, κατά γενικόν κανόνα ουδέποτε εσκέφθη να διδάξη εφηρμοσμένα ιερά, να μεταφέρη και εφαρμόση τας ήθικάς της Αγίας Γραφής αρχάς εν τη οικογενεία, εν τη κοινωνία, εν τω βίω καθ' όλου, ξηρά όλως και τυπική κατηχήσεως διδασκαλία, άγουσα πολλάκις εις σύγκρουσιν προς το μάθημα της φυσικής και χημείας, άγονος και άκαρπος αποστήθισις της ιεράς και εκκλησιαστικής ιστορίας, καλογερική αντίληψις του Χριστιανισμού καθ' όλου παρ' Ελλήνων μαθητών εν 20ω αιώνι, ιδού οι άχυμοι καρποί της θρησκευτικής διδασκαλίας εν τοις καθ' ημάς σχολείοις.

[

]

Εκκλησιαστική ιστορία «Πρόγραμματηςποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως»: τα εγχειρίδια θρησκευτικών (1907)

Α'. Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ I Κ Α 1. ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης διά την Α' τάξιν του ελλην. σχολείου, μέχρι πέντε τυπογρ. φύλλων. Περιεχόμενον: ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ορισμός και διαίρεσις της Αγίας Γραφής. Συντομωτάτη περίληψις του περιεχομένου των ιστορικών, διδακτικών και προφητικών βιβλίων της Π. ο. Γλώσσα των βιβλίων της Π. ο. ορισμός και διαίρεσις της ιεράς ιστορίας.

Τ μ ή μ α α. Η αρχαιοτάτη ιστορία του κόσμου. Η δημιουργία του κόσμου. Η πτώσις των πρωτοπλάστων. Κάϊν και Άβελ. ο κατακλυσμός. Η πυργοποιΐα.

Τ μ ή μ α β'. ιστορίατωνΠατριαρχών των ισραηλιτών. Αβραάμ. Καταστροφή των Σοδόμων και Γομόρρων. Δοκιμασία του Α βραάμ. Γάμος του Ισαάκ. Υιοί του Ισαάκ. Φυγή του Ιακώβ. Ιακώβ και Λάβαν. Επιστροφή του Ιακώβ. Πώλησις του Ιωσήφ. ο Ιωσήφ εν τη οικία τουΠετεφρήκαιεντηφυλακή. Δόξα του Ιωσήφ. Οι αδελφοί του Ιωσήφ εν τη Αιγύπτω. Φανέρωσις του Ιωσήφ εις τους αδελφούς αυτού.οΙακώβεντη Αιγύπτω. Θανατος του Ιακώβ και του Ιωσήφ. Τμήμα γ'. ιστορία των ισραηλιτών. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'

οι

Ισραηλίται εν τη Αιγύπτω. Γέννησις και ανατροφή του Μωϋσέως. Φυγή του Μωϋσέως. Κλήσις του Μωϋσέως. Έξοδος των ισραηλιτών.

η

πορεία εις την γην της επαγγελίας. Η πορεία εν τη ερήμω. Η νομοθεσία. Η ειδωλολατρεία των Ισραηλιτών. ο τελετουργικός νόμος. τα μετά την Μωσαϊκήν Νομοθεσίαν. Θάνατος του Μωϋσέως. Η κατάκτησις της Χαναάν. Ιησούς του Ναυή. Ιώβ. Η εποχή των κριτών των ισραηλιτών. Γεθονιήλ, Δεββώρα, Γεδεών και Ιεφθάε. Σαμψών. Η λ ί και Σαμουήλ. Ρουθ. Η εποχή των βασιλέων των ισραηλιτών μέχρι της διαιρέσεως του βασιλείου. Σαούλ, Δαυίδ και Γολιάθ. ο Δαυίδ βασιλεύς των Ισραηλιτών. Αμαρτία και μετάνοια του Δαυίδ. Αβεσσαλώμ. Επάνοδος και θάνατος του Δαυίδ. Σολομών. ο ναός. Δόξα, αμαρτία και θάνατος του Σολομώντος. ιστορίατωνΙσραηλιτών από της διαιρέσεως του βασιλείου μέχρι της Βαβυλωνίου αιχμαλωσίας. Διαίρεσις του βασιλείου των ισραηλιτών, κατάλυσις αμφοτέρων των βασιλείων. Προφήται. Τωβίτ. Τ μ ή μ α δ'. ιστορία των Ιουδαίων από της Βαβυλωνίου αιχμαλωσίας μέχρι του Ιωάννου του Βαπτιστού. ο Δανιήλ. Οι τρεις παίδες εν τη καμίνω. Η άλωσις της Βαβυλώνος. Η επάνοδος των Ιουδαίων. Εσθήρ. οι Ιουδαίοι υπό τον μέγαν Αλέξανδρον και τους διαδόχους αυτού. ο Ελεάζαρος και η μήτηρ μετά των επτά υιών. Οι Μακκαβαίοι. Μεθ' έκαστον ιστόρημα κατάλληλον ρητόν εκ της Παλαιάς η Καινής Διαθήκης.

[

]

7. Εκκλησιαστική ιστορία διά την ο τάξιν του γυμνασίου, μέχρι πέντε τυπογραφικών φύλλων. Περιεχόμενον:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ορισμός και διαίρεσις της Εκκλησιαστικής ιστορίας.

1 - 313 Θρησκευτική και ηθική κατάστασις της ανθρωπότητος κατά τους χρόνους τηςεμφανίσεωςτουΧριστιανισμού. Ίδρυσις της Εκκλησίας. εξάπλωσις του Χριστιανισμού. Διωγμοί κατά των Χριστιανών. Πατέρες καθ' όλου. Αποστολικοί Πατέρες. Απολογηταί. Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. Ωριγένης. Ειρηναίος. Τερτυλλιανός. Κυπριανός. Λακτάντιος. Διοίκησις της Εκκλησίας. Λατρεία της Εκκλησίας. Ήθη των Χριστιανών. 313 - 860 Διαγωγή του μεγάλου Κωνσταντίνου και των διαδόχων αυτού προς την Χριστιανικήν θρησκείαν. εξάπλωσις του Χριστιανισμού. ανάπτυξις της Χριστιανικής διδασκαλίας. Αθανάσιος. Βασίλειος. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Ι ω άννης ο Χρυσόστομος. Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Αμβρόσιος. Ιερώνυμος. Αύγουστίνος. Γρηγόριος ο Διάλογος. Διοίκησις της Εκκλησίας. Οικουμενικαί σύνοδοι. Λατρεία της Εκκλησίας. Ήθη των Χριστιανών. Μοναχικός βίος. 860 - 1453 Σχίσμα. Απόπειραι προς ένωσιν των δύο Εκκλησιών. Φιλολογία της ορθοδόξου Εκκλησίας. Διοίκησις και λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ήθη τωνΟρθοδόξων.Προσέλευσις εις τον Χριστιανισμόν των Σλαύων καθ' όλου, ιδίαδετωνΒουλγάρων και Ρώσσων. Δύναμις των Παπών. Λατρεία της Δυτικής Εκκλησίας. Ήθη των Δυτικών.

1453 - 1907 Η εν τη Δύσει θρησκευτική μεταρρύθμισις. Διάδοσις της μεταρρυθμίσεως. Διοίκησις και λατρεία της των Διαμαρτυρομένων Εκκλησίας και ήθη των Διαμαρτυρομένων. Δύναμις των Παπών. Διοίκησις και λατρεία της Δυτικής Εκκλησίας και ήθη των Δυτικών. Διαγωγή της οθωμανικής εξουσίας προς την Ορθόδοξον Εκκλησίαν. Διοίκησις της εν τη Οθωμανική αυτοκρατορία Ορθοδόξου Εκκλησίας. Φιλολογία της εν τη Οθωμανική αυτοκρατορία ορθοδόξουΕκκλησίας. Λατρεία της εν τη Οθωμανική αυτοκρατορία ορθοδόξου Εκκλησίας και ήθη των ορθοδόξων. τα εν τω Άθω μοναστήρια. Σχέσεις της εν τη Οθωμανική αυτοκρατορία Ορθοδόξου Εκκλησίας προςτους Πάπας. Σχέσεις της εν τη Οθωμανική αυτοκρατορία ορθοδόξου Εκκλησίας προς τους Διαμαρτυρομένους. Η Ορθόδοξος Εκκλησία του Ελληνικού κράτους. Η ορθόδοξος Εκκλησία του Ρωσσικού κράτους. αι λοιπαί αυτοκέφαλοι Ορθόδοξοι Εκκλησίαι. το Βουλγαρικόν σχίσμα.

μέχρι νυν «Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της όλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως»: τα εγχειρίδια ιστορίας (1907)

Ζ'.

ΙΣΤΟΡΙΑ

1. ιστορία Ελληνική από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τηςΑχαϊκής συμπολιτείας διά την Α' τάξιν του ελλην. σχολείου, μέχρι εξ τυπογρ. φύλλων. Περιεχόμενον: Διασάφησις της εννοίας της ιστορίας ως ένεστι απλή και σύντομος και διάκρισις της εθνικής ιστορίας εκάστου λαού από της καθολικής η παγκοσμίου ιστορίαςτηςανθρωπότητος.— Η σπουδαιότης της ιστορίας της Ελληνικής εντηκαθόλου ιστορία της ανθρωπότητος. Χωρογραφία σύντομος της Ελλάδος και πασών των περί το Αιγαίον και την Ανατολικήν Μεσόγειον χωρών. — Α παρίθμησες και συντομωτάτη ιστορική μνεία των από των ανατολικών ακτών της Μεσογείου μέχρι της κοιλάδος του Τίγρητος και του Ευφράτου οικούντων εντηαρχαιότητι ιστορικώνλαών και κρατών (Φοινίκων, Εβραίων, Βαβυλωνίων, Ασσυρίων), έτι δε και των Αιγυπτίων και τίνων λαών της Μικράς Ασίας (ιδία των Λυδών) και σύντομος και σαφής παράστασις του χαρακτήρος και του πολιτισμού αυτών.—Οι αρχαιότατοι κάτοικοι της Ελλάδος. οι περί θεών λόγοι των αρχαίων Ελλήνων. Οι ήρωες και αι περί ηρώων παραδόσεις.—(Η μυθώδης ιστορία του Ηρακλέους και του Θησέως.— Αι περί της Αργοναυτικής στρατείας, της των επτά επί Θήβας και του Τρωικού πολέμου παραδόσεις).—Η κάθοδος των Ηρακλειδών εις την Πελοπόννησον.— Αι Αιολικαί, Ιωνικαί και Δωρικαί αποικίαι αι γενόμεναι εις την Μικράν ασίαν.—Η όλη περιοχή των Ελληνικών αποικιών και των διά των αποικιών εις τους Έλληνας γνωστών γενομένων χωρών του αρχαίου κόσμου.— αι επισημόταται των κατά τονΕύξεινονΠόντον, Σικελίαν, Ιταλίαν, Γαλατίαν, Ιβηρίαν, και την Λιβύην ιδρυθεισών Ελληνικών αποικιών.— Διαίρεσις και ενότης της Ελληνικής φυλής.— οι Πανελλήνιοι αγώνες.— το εν Δελφοίς μαντείον και το Αμφικτυονικόν συνέδριον.—Ιστορία της Σπάρτης από της καθόδου των Ηρακλειδών

μέχρι των χρόνων των Περσικών πολέμων (Νομοθεσία Λυκούργου.— Ο α' και β' Μεσσηνιακός πόλεμος.—Επέκτασις της ηγεμονίας της Σπάρτης επί το πλείστον της Πελοποννήσου).—Ιστορία των Αθηνών από της Δωρικής εις την Αττικήν εισβολής (της γενομένης επί του Κόδρου) μέχρι των χρόνων των Περσικών πολέμων. ( Η περί του Κόδρου παράδοσις.—Η ανάπτυξις της πολιτείας. Δράκοντος και Σόλωνος νομοθεσίαι).— Οι Περσικοί πόλεμοι.— Σύντομος αφήγησις των κατά την γένεσιν του Περσικού κράτους (Κύρος, Καμβύσης, Δαρείος Α', ο Υστάσπου).—Στρατεία του Δαρείου επί τους Σκύθας.—Η τωνΙώνωνεπανάστασις.—ηστρατεία του Μαρδονίου (493 π.Χ.)—Η στρατεία του Δάτιδος και Αρταφέρνους.—Η εν Μαραθώνι μάχη.— τα μεταξύ της μάχης ταύτης και της στρατείας του Ξέρξου γεγονότα.—Η στρατεία του Ξέρξου.—Η εν Σαλαμίνι ναυμαχία.—Η εν Πλαταιαίς μάχη.— οιεπιθετικοί των Ελλήνων εναντίον των Περσών πόλεμοι.—Η των Αθηνών ηγεμονία.— Μεγάλοι στρατηγοί Αθηναίοι.—Ο τρίτος Μεσσηνιακός πόλεμος.—Η πολιτική δύναμις και ακμή και το πνευματικόν μεγαλείον των Αθηνών.—Ο Περικλής. —Ο Πελοποννησιακός πόλεμος.— οι Τριάκοντα τύραννοι.—Ο Θρασύβουλος. —Ο θανατος του Σωκράτους. — Η ιστορία των μυρίων.—Η στρατεία του Αγησιλάου επί την Ασίαν.—Ο Κορινθιακός πόλεμος και η Ανταλκίδειος ειρήνη.—Ιστορία της ακμής των Θηβών μέχρι της εν Μαντινεία μάχης.— Μακεδονία (συντομωτάτη ιστορία της χώρας ταύτης προ του Φιλίππου του Β'). — Φίλιππος ο Β'.—Ο Μέγας Αλέξανδρος.— Σύντομος ιστορία των Διαδόχων μέχρι της εν Ιψώ μάχης (301 π.Χ.) και απαρίθμησις των έκτοτε ιδρυθέντων η παραχθέντων εν Ασία, Ευρώπη και Αιγύπτω Ελληνομακεδονικών κρατών καιτωνδυναστειών αυτών.— Αιτωλική και Αχαϊκή συμμαχία.— Κατάλογος αλφαβητικός των κυρίων ονομάτων και πίναξ χρονολογικός των γεγονότων. 2. ιστορία ελληνική από των χρόνων της Αχαϊκής συμπολιτείας μέχρι τηςυπότωνΦράγκων αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως διά την Β' τάξιν τουελλην.σχολείου, μέχρι εξ τυπογρ. φύλλων. Περιεχόμενον: Σύντομος ιστορία της Αχαϊκής συμπολιτείας και των συγχρόνων ενΕυρώπη και Ασία και Αιγύπτω ελληνικών πολιτειών και κρατών μέχρι της εις τα Ελληνικά πράγματα αναμίξεως των Ρωμαίων.—Ιστορία συντομωτάτη τηςΡώμηςμέχρι των αυτών χρόνων.—ανάμιξις των Ρωμαίων ειςτατης Ελλάδος.—Ο πόλεμος ο Φιλιππικός.—Ο πόλεμος ο Αντιοχικός.— Οι πόλεμοι κατά του Περσέως και κατά της Αχαϊκής συμπολιτείας.— ηάλωσιςκαι καταστροφή της Κορίνθου.— Σύντομος αφήγησις των δύο μεγάλων εμφυλίων πολέμων των Ρωμαίων των αποληξάντων εις την ίδρυσιν της μοναρχίας του Αυγούστου.—Η γένεσις και διάδοσις του ΧριστιανισμούενΕλλάδι καιεντω Ρωμαϊκώ κράτει.— οι κατά του Χριστιανισμού γενόμενοι μεγάλοι διωγμοί.—

το τέλος αυτών επί του Κωνσταντίνου του Μεγάλου.—Ο Μέγας Κωνστ νος.—Ίδρυσις του Ελληνορωμαϊκού κράτους του Βυζαντίου του λεγομένου Βυζαντινού.—Η Κωνσταντινουπολις.—Ιστορία των σπουδαιοτέρων αυτοκρατόρων του Βυζαντίου (Θεοδοσίου Α', Ιουστινιανού Α', -Ηρακλείου).—Ολίγα τινά περί Μωάμεθ και Μωαμεθανισμού και Αράβων και της τούτου εξαπλώσεως εν Ασία, Αφρική και Ευρώπη.—Η επί των Αράβων γενομένη πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως επί των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου ζ' και Λέοντος Γ' και νικηφόρος απόκρουσις των πολεμίων.—Ο Αυτοκράτωρ Νικηφόρος Α' ο φονευθείς εν τω κατά Βουλγάρων πολέμω.—Επιδρομή των Βουλγάρων εις την Θράκην υπό τον αρχηγόν αυτών Κρούμμον και η καταστροφή αυτών υπό του αυτοκράτορος Λέοντος Ε'.— οι αυτοκράτορες Νικηφόρος Β' ο Φωκάς, Ιωάννης Α' Τσιμισκής, Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος.— Δ νης ο Ρωμανός.—Επιδρομή του νέου Μωαμεθανικού έθνους των Τούρκων εις τας Ασιατικάς χώρας του κράτους.— Οι αυτοκράτορες οι Κομνηνοί (Αλέξιος, Ιωάννης Β' και Μανουήλ Α').—Αναδρομή εις την ιστορίαν της Δυτικής Ευρώπης μετά τον Κωνσταντίνον τον Μέγαν.— Μετανάστευσις λαών.— τα εκτηςδιαλύσεως του Ρωμαϊκού κράτους εν τη Δύσει παραχθέντα νέα ευρ παϊκά κράτη (ιδία το μέγα Φραγκικόν κράτος και τα εκ της διαλύσεως τούτου παραχθέντα κράτη της Γαλλίας και της Γερμανίας).— Διάδοσις και εμπέδωσις του Χριστιανισμού εν τη Δύσει.— Aι Σταυροφορίαι (α', β' και γ').—Η τ τη Σταυροφορία και η υπό των Φράγκων άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως. Πίναξ αλφαβητικός των κυρίων ονομάτων. Πίναξ χρονολογικός των γεγονότων. 3. ιστορία Ελληνική από της υπό των Φράγκων αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι των καθ' ημάς χρόνων διά την Γ' τάξιν του ελλην. σχολείου, μέχρι εξ τυπογραφικών φύλλων. Περιεχόμενον: ΙστορίατουενΝίκαια Ελληνικού κράτους μέχρι του αυτοκράτορος Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου.—Ολίγα τινά περί της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος και περί του δεσποτάτου εν Ηπείρω, ωσαύτως δε και περίτουΛατινονοφραγκικού κράτους η αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως και των κυριωτάτων εν ταις ελληνικαίς χώραις Φραγκικών κρατών.—Ανάκτησις της Κωνσταντινουπόλεως υπό Μιχαήλ Η' και κατάλυσις Λατινοφραγκικής αυτοκρατορίας.— Περί Βενετικών κατακτήσεων εν τη Ελληνική Ανατολή.—Η γένεσις του Οθωμανικού κράτους εν Βιθυνία και η εις τας εν Ευρώπη Ελληνικάς χώρας επέκτασις αυτού.— Σύντομος ιστορία των αυτοκρατόρων Ανδρονίκου Β' και Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου, του αυτοκράτορος Ιωάννου Καντακουζηνού, του Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου, του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου καιτου

Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγου.—η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό οθωμανού σουλτάνου Μεχμέτ Β'.

χρόνους των Σταυροφοριών.— οι χρόνοι της Αναγεννήσεως (ιστορική ερμηνεία τουονόματοςτούτου).—Εφευρέσεις σπουδαίαι.—Ίδρυσις Πανεπιστημίου.— Ανακάλυψις νέων χωρών (ιδί^ της Αμερικής). — Μεταρρύθμισις θρησκευτική εν Ευρώπη.— οι Έλληνες υπό την Οθωμανικήν δυναστείαν.—Ολίγα τινά περί της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως ως Θρησκευτικού και Εθνικού κέντρου των Ελλήνων κατά τους χρόνους της δουλείας.—Η καλλιέργεια τωνΕλληνικών γραμμάτων υπό των Ελλήνων εν σχέσει προς την διατήρησιν και ανάπτυξιν του εθνικού βίου. —Κλέφται και Αρματωλοί.—Η δημοτική ποίησις. —Ρήγας ο Φεραίος και ο Κοραής ως πρόδρομοι της ελληνικής Επαναστάσεως.—Η εμφάνισις της δυνάμεως των Ρώσων εν τη Ανατολή και η επίδρασις αυτής επί τον βίον του Ελληνικού έθνους.— οι Τουρκορωσικοί πόλεμοι εν σχέσει προς τας τύχας του Ελληνικού έθνους.—Ολίγα περί της Γαλλικής επαναστάσεως και του Ναπολέοντος, ωσαύτως δε και περί των γεγονότων του 1815.—Η ελληνική επανάστασις.—Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας.—Ίδρυσις του Ελληνικού βασιλείου υπό τον βασιλέα Όθωνα.— Περί βασιλέως Όθωνος, βασιλείας Γεωργίου.— Συνοπτικωτάτη αναγραφή των κυριωτάτων γεγονότων της νεωτάτης παγκοσμίου ιστορίας.— Πίναξ αλφαβητικός των κυρίων ονομάτων.— Πίναξ χρονολογικός των γεγονότων. 4. ιστορία ελληνική από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του έτους 146 π.Χ. διά την Α' τάξιν του γυμνασίου, μέχρι εννέα τυπογρ. φύλλων.

Περιεχόμενον: Περί της καταγωγής των Ελλήνων.—Η φύσις των ελληνικών χωρών εν σχέσει προς την ανάπτυξιν του ιστορικού βίου των Ελλήνων.—Αν έλαβεν η Ελλάς στοιχεία πολιτισμού παρ' άλλων ιστορικών λαών προϋπαρξάντων και τίνα.—Ο ιδιοφυής χαρακτήρ της αναπτύξεως του Ελληνικού βίου και πολιτισμού.—Ο χαρακτήρ των περί θεών μύθων των ελληνικών υπό έννοιαν θρησκευτικήν η θεολογικήν (της του θείου δηλονότι ιδέας), κοσμολογικήν η φυσικήν (της αντιλήψεως του κόσμου) και υπό έννοιαν ηθικήν, καλαισθητικήν και καλλιτεχνικήν.—Ο χαρακτήρ των περί ηρώων μύθων υπό έννοιαν θρησκευτικήν, ηθικήν και ιστορικήν.—Ο χαρακτήρ της μυθικήςελληνικής ιστορίαςεν σχέσει προς τον ιστορικόν βίον της Ελλάδος.—Ο χαρακτήρ του ηρωϊκού βίου καιτηςηρωϊκήςκαλουμένης περιόδου.—Η πιθανή ιστορική έννοια των περί ΗρακλέουςκαιΘησέως, περί των επτά επί Θήβας και ιδίως περί των δύο μεγάλων εκδήμων στρατειών της ηρωικής περιόδου (της Αργοναυτικής στρατείας και του Τρωϊκού πολέμου) μυθικών παραδόσεων.—Ο αρχαιότατος ελληνικός πολιτισμός.—η περίοδος η Προμυκηναϊκή και η Μυκηναϊκή.— Αι μετα-

μεταναστεύσειςαιαρξάμεναιμετά τον Τρωϊκόν πόλεμον.—Η των Δωριέων από της Βορείου Ελλάδος προς νότον επέκτασις και η υπό τούτων κατάληψι Πελοποννήσου.— Διατί το γεγονός ωνομάσθη κάθοδος των Ηρακλειδών.— το γεγονός τούτο θεωρούμενον νέας περιόδου ιστορικής καλουμένης κυ ελληνικής, εν αντιθέσει προς την προγενεστέραν την καλουμένην αχαϊκήν.—• τιςηαρχική έννοιατουονόματοςΈλλην καιηαιτίατηςεπικρατήσεωςαυτού —Ιστορική ερμηνείατωνπερί Έλληνος και Δευκαλίωνος και των υιών και εγγόνων αυτού μύθων. Διάκρισις της ελληνικής περιόδουαπότηςΑχαϊκής υπόέποψινκαθολικήν.— Η όλη περιοχή της Δωρικήςεπικρατήσεως.— αιεν Πελοποννήσω ιδρυθείσαι Δωρικαί πολιτείαι και αι προς τους καταπολεμηθέντας υπ' αυτών Αχαϊκούς λαούς σχέσεις αυτών.—η αρχή των ελληνικών αποικιών.— Αι αρχαιόταται ελληνικαί αποικίαι αι γενόμεναι εις τας δυτικάς παραλίας της Μικράς Ασίας χώρας.—Η περαιτέρω επέκτασις του ελληνικού αποικισμού κατά διαφόρους διευθύνσεις εις τας βαρβαρικάς χώρας.— Περιγραφή της όλης εκτάσεως και περιοχής του ελληνικού αποικιακού κόσμου.— ΑΙ σεις των αποικιών προς τας μητροπόλεις και προς την κυρίως Ελλάδα.—Ο καθόλου εκπολιτιστικός χαρακτήρ αυτών.—Ο μέγας ελληνικός κόσμος (το Ελληνικόν η Ελλάς υπό ευρυτάτην έννοιαν), ο εκ της κυρίως Ελλάδοςκαιτων αποικιών αυτής παραχθείς εν αντιθέσει προς το βαρβαρικόν(ηέννοιακαιη ιστορίατουονόματοςτούτου).— Διαίρεσις και ενότης του τοιούτου ελληνικού κόσμου.— αι μεγάλαι πανελλήνιοι πανηγύρεις και οι εν αυταίς τελούμενοι αγώνες.— τα μαντεία.— το εν Δελφοίς μαντείον.— το μέγα ηθικόν κράτος του μαντείου εν τω σύμπαντι ελληνικώ.— Περί Αμφικτιονιών καθόλου και ίδιοι περί του αμφικτιονικού συνεδρίου των Δελφών και των Θερμοπυλών.—Ο πολιτειακός βίος των Ελλήνων εν τη "ιστορική αυτού αναπτύξει από των χρόνων τωνομηρικώνμέχρι των χρόνων της μεγίστης ακμής της Ελλάδος.— Πατ και βασιλείαι.—Ολιγαρχία.— Τυραννία, Δημοκρατία.—Ιδιαιτέρα πολιτε ιστορίατηςΣπάρτης, του αργους, της Κορίνθου και της Σικυώνος.— Πολιτειακή ιστορία των Αθηνών.—Η προ του Δράκοντος εν Αθήναις πολιτεία.— Η νομοθεσία του Δράκοντος.—Η νομοθεσία του Σόλωνος.—Η πολιτεία των Πεισιστρατιδών.—Από της καταλύσεως των Πεισιστρατιδών μέχρι Κλεισθένους και από Κλεισθένους μέχρι των χρόνων των Περσικών πολέμων.—Οι Περσικοί πόλεμοι.—Αναδρομή εις την ιστορίαν των Ανατολικών λαών και εν κεφαλαίω αφήγησις της ιστορίας των ονομαστοτέρων εν τη ιστορία λαών και κρατώντηςδυτικής Ασίας και Αιγύπτου (Βαβυλωνίων, Ασσυρίων, Φοινίκων, βραίων, Αιγυπτίων, Μήδων, Λυδών) μέχρι της συγχωνεύσεως πάντων εν τω μεγάλω κράτει τω Περσικώ.— οι Αχαιμενίδαι.—Ο Κύρος, ο Καμβύσης και ο Δαρείος ο Α' ο Υστάσπου.— τα περί καθυποτάξεως των εν Ασία Ε νων εις το κράτος το Περσικόν.— αι μεγάλαι διοικητικαί μεταρρυθμίσεις του Δαρείου.— οι Έλληνες εν τω Περσικώ κράτει.—η επί Σκύθας στρατεία του

Δαρείου και τα αποτελέσματα αυτής ως προς την επέκτασιν της αρχής του Μεγάλου Βασιλέως επί την Ευρώπην και την καθυπόταξιν νέων ελληνικών χωρών ειςτοκράτος το Περσικόν.—-Η επανάστασις των Ιώνων.—Η ιστορία των αμυντικών και των επιθετικών πολέμων των Ελλήνων εναντίον των Περσών.— Η ηγεμονία (αρχή) των Αθηνών.—Η μεγάλη πολιτική και πνευματική ακμή τωνΑθηνών,καιοιτοπολιτικόν και πνευματικόν τούτο μεγαλείον εκπροσωπούντες άνδρες.—Περιληπτική ιστορία των εν Ελλάδι γεγονότων από των χρόνων των επιθετικών κατά των Περσών πολέμων μέχρι των χρόνων της εκρήξεως του Πελοποννησιακού πολέμου.—Ο Πελοποννησιακός πόλεμος.— Κατάλυσις της αρχής των Αθηνών.—Οι τριάκοντα τύραννοι.—Η διά του Θρασυβούλου ανόρθωσις της αρχαίας πολιτείας.—Ο θάνατος του Σωκράτους.— Η στρατεία των Μυρίων και η κατ' ακολουθίαν ταύτης επελθούσα ρήξις μεταξύ Σπάρτης και του Περσικού κράτους.— ΣτρατείατουΑγησιλάουεπίτην Ασίαν.— Κορινθιακός πόλεμος.—Ανταλκίδειος ειρήνη.— Αι εν Θήβαις πολιτειακαί μεταβολαί και η πολιτική ακμή και δύναμις της πόλεως ταύτηςκαιοι

εκπροσωπούντες αυτήν άνδρες.— τα πολεμικά και πολιτικά γεγονότααπότης ελευθερώσεως της Καδμείας μέχρι της εν Μαντινεία μάχης.—Η μέχρι του Φιλίππου Β' ιστορία της Μακεδονίας.— αι πολιτικαί σχέσεις του Φιλίππου προς τους Έλληνας και ιδία προς τους Αθηναίους.—Ιεροί πόλεμοι.—η εν Χαιρώνεια μάχη.—Ο Μέγας Αλέξανδρος. Στρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου επί την Ασίαν.—Η κατάλυσις του Περσικού κράτους και της δυναστείας τωνΑχαιμενιδών.—Η επίτηνΙνδικήνστρατεία.— τα περίΙνδικήςκαιτου Ινδικού λαού.— Θρησκεία και Γραμματεία Ινδική.—· Βραχμανισμός και Βουδαϊσμός.—Η επιστροφή και θάνατος του Αλεξάνδρου.—Ιστορία των Διαδόχων μέχρι της εν Ιψώ μάχης.—Η μετά την μάχην ταύτην νέα διαμόρφωσις τουελληνικού κόσμου.— τα εν Ασία ελληνικά και ελληνιστικά κράτη.— το κράτος των Σελευκιδών μέχρι του Αντιόχου του Γ'.— το ελληνικόν κράτος της Βακτριανής και το Παρθικόν κράτος Αρσακιδών.—Η επέκτασις των γεωγραφικών γνώσεων των Ελλήνων προς την ανατολικήν Ασίαν (Ινδοί, Σήρες, Σηρικού βιομηχανία και εμπορία).—Η Αίγυπτος υπό τους Πτολεμαίους. —Ιουδαίοι καιΈλληνες.—Εξέγερσις τωνΙουδαίωνυπό τους Μακκαβαίους και νέον Ιουδαϊκόν κράτος.— οι Αντιγονίδαι εν Μακεδονία·—Η Αιτωλική καιηΑχαϊκή συμπολιτεία. Ανάμιξις των Ρωμαίων εις τα της Ελλάδος.— οι κατά Φιλίππου του Ε' και του Αντιόχου του Γ' και κατά Περσέως πόλεμοι.— Πόλεμος κατά της Αχαϊκής συμπολιτείας.— Καταστροφή Κορίνθου.— Πίναξ χρονολογικός των γεγονότων.— Πίναξ αλφαβητικός. 5. ιστορία Ρωμαϊκή και ελληνική μέχρι της υπό του μεγάλου Κωνσταντίνου κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως, διά την Β' τάξιν του γυμνασίου, μέχρι εννέα τυπογραφικών φύλλων.

Περιεχόμενον: ΙστορίατηςΡώμηςσυντομωτάτη από της κτίσεως της πόλεως μέχρι της Δεκαρχίας και της μετά ταύτην επελθούσης τελείας Ισοπολιτείας μεταξύ Πατρικίων και Πληβείων.— Οι Σαμνιτικοί πόλεμοι.—Η καθυπόταξις πάντων των λαών της Ιταλίας και των Ελλήνων της κάτω Ιταλίας μετά τους προς Ταραντίνους και τον βασιλέα Πύρρον πολέμους.—Ο πρώτος και δεύτερος Καρχηδονικός πόλεμος.—Η επίδρασις του Ελληνισμού επί τον πνευματικόν βίον τωνΡωμαίων.— Η πολιτική επέμβασις των Ρωμαίων εις τα της Ελλάδος πράγματα.—· οι προς τους βασιλείς της Μακεδονίας και της Συρίας πόλεμοι.— Κατάλυσις του Μακεδονικού κράτους.— Τρίτος Καρχηδονικός πόλεμος.— Καθυπόταξις της Ελλάδος.—Η επανάστασις των Γράκχων.— ο Ιουγουρθικός πόλεμος.— Κίμβροι και Τεύτονες.— Μάριος και Σύλλας. —Ο πρώτος μέγας εμφύλιος πόλεμος.—Ο πρώτος Μιθραδατικός πόλεμος μετά λεπτομερειών ως προς τας Ελληνικάς χώρας. — Πολιορκία και άλωσις των Αθηνών και του Πειραιώς υπό του Σύλλα.— Aι εν Χαιρώνεια και Ορχομενώ μάχαι.— το τέλος του πολέμου. ο δουλικός πόλεμος. — Η εν τη ανατολική Μεσογείω πειρατεία.—Ο Πειρατικός πόλεμος.—Ο τρίτος Μιθραδατικός πόλεμος και η υπό του Πομπηίου διάταξις των εν Ασία πραγμάτων (μετά λεπτομερειών ως προς τας εν Ασία Ελληνικάς χώρας).—Η Κατιλίνειος συνωμοσία.—Η πρώτη Τριαρχία.—Ο δεύτερος μέγας εμφύλιος πόλεμος (μετα λεπτομερειών ως προς τας Ελληνικάς χώρας, ιδίως ως προς τα αφορώντα εις την μετά του ενός η του ετέρου μέρους σύστασιν των Ελληνικών πόλεων).—Ο Ιούλιος Καίσαρ εν τω μεγαλείω αυτού.—Η μεταρρύθμισις του Ρωμαϊκού Ημερολογίου Σωσιγένους.— τα κατά τον φόνον του Καίσαρος και μετά τον φόνον τούτου.—Δευτέρα Τριαρχία.—Ο τρίτος μέγας εμφύλιος πόλεμος (μετά λεπτομερειών ως προς το μέρος, όπερ έλαβον εν αυτώ αι διάφοροι Ελληνικαί πόλεις).—Η κατάλυσις της εν Αιγύπτω δυναστείας των Πτολεμαίων.—η υπό του Οκταβιανού γενομένη διάταξις των της Ελλάδος καιτωνΕλληνικών χωρών.— Μοναρχία του Οκταβιανού Αυγούστου.—Ο χαρακτήρ της Μοναρχίας ταύτης ιδίως υπό έποψιν πολιτειακήν.— τις μεταβολή πραγματική και τις μεταβολή θεσμών επεγένετο εν τω τέως επικρατούντι πολιτειακώ συστήματι.— Διασάφησις της εννοίας των ονομάτων αυτοκράτωρ και αυτοκρατορία εν τη επί των χρόνων τούτων επικρατησάση εν τη Ελληνική γλώσση χρήσει αυτών.— Οι αυτοκράτορες του Αυγουστείου οίκου, ιδίως ωςπροςταςσχέσεις αυτών προς την Ελλάδα.—Ο Νέρων και η Ελλάς.— οι μετά το τέλος του Αυγουστείου οίκου αυτοκράτορες.—Ιουδαϊκός πόλεμος.— Καταστροφή της Ιερουσαλήμ.—Ο Χριστιανισμός εν ταις Ελληνικαίς χώρας καιεντω Ρωμαϊκώ κράτει.— οι αυτοκράτορες Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός, Αντωνίνος ο ευσεβής και Μάρκος Αυρήλιος εν ταις προς την Ελλάδακαιτους Έλληνας σχέσεσιν αυτών.— αι εν Αθήναις φιλοσοφικαί και ρητορικαί Σχο-

Σχολαί.—Ηρώδης οΑττικός.—Οι μετά Μάρκον Αυρήλιον αυτοκράτορες.— Σεπτίμιος Σεβήρος.—Η υπ' αυτού γενομένη πολιορκία και άλωσις του Βυζαντίου.—Ο Καρακάλλας και οι Έλληνες.—Απονομή δικαιώματος Ρωμαίου πολίτου εις πάντας τους ελευθέρους (μη δούλους) υπηκόους του Ρωμαϊκού κράτους.—Η μεγάλη επί τας Ελληνικάς χώρας Γοτθική επιδρομή του Γ' μ.Χ. αιώνος.—Γότθοι εν Αθήναις.—Ο Δέξιππος.—Κατάλυσις του Παρθικού κράτους και της δυναστείας των Αρσακιδών.— το νέον Περσικόν κράτος των Σασσανιδών. ο σύγχρονος προς την Γοτθικήν επιδρομήν μέγας Περσικός πόλεμος.—Εσωτερικαί εν τω Ρωμαϊκώ κράτει ταραχαί.— Οι χρόνοι των λεγομένων τριάκοντα τυράννων. —Οδενάφας και Ζηνοβία.— Ζηνοβία και Λογγίνος.—Ο Αυτοκράτωρ Κλαύδιος Β' ο Γοτθικός. —Ο Αυτοκράτωρ Αυρηλιανός καταλύων το κράτος της Ζηνοβίαςκαιανορθώντηνενότητατου Ρωμαϊκούκράτους.—ΟιαπότουΑυρηλιανούμέχρι του Διοκλητιανού αυτοκράτορες.—Ο Διοκλητιανός και οι συνάρχοντες αυτώαυτοκράτορες.—Οι κατά των χριστιανών μεγάλοι διωγμοί.—Η μοναρχία του Κωνσταντίνου του Μεγάλου.—η κτίσις της Κωνσταντινουπόλεως.— Πίναξ χρονολογικός των γεγονότος.— Πίναξ αλφαβητικός των κυρίων ονομάτων. 6. Ελληνική ιστορία από της κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τηςυπότωνΟθωμανώναλώσεωςαυτής (330 - 1453 μ.Χ.) μετά των σπουδαιοτέρων κεφαλαίων της όλης μεσαιωνικής ιστορίας διά την Γ' τάξιν του γυμνασίου μέχρι 10 τυπογρ. φύλλων.

Περιεχόμενον: Η καθόλου ιστορική σημασία της αρχής του Κωνσταντίνου του Μεγάλου.— πως διά της κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως και της αυτόσε μεταθέσεως της των αυτοκρατόρων έδρας ετέθησαν αι βάσεις αυτοτελούς Ελληνικού κράτους.—Ο πολιτικός και εθνικός χαρακτήρ του Κράτους τούτου.—Ο οίκος του Κωνσταντίνου του Μεγάλου.—Ο αυτοκράτωρ Ιουλιανός ο τελευταίος των αυτοκρατόρων του οίκου τούτου.— Οι μετά τον Ιουλιανόν αυτοκράτορες.— Η μεγάλη Γοτθική επιδρομή η επί της βασιλείας του Ουάλεντος.— τα αίτια καιτααποτελέσματατηςεπιδρομής ταύτης.—η μεγάλη μετανάστευσις των λαών.— Οι εν τη Δύσει αυτοκράτορες Ουαλεντιανός Α'καιΓρατιανός.—Ο Θεοδόσιος Α' εν τη Ανατολή.—Ο Θεοδόσιος ως αυτοκράτωρ σύμπαντος του Ρωμαϊκού κράτους.—Ο Αρκάδιος και ο Ονώριος.—Η μεγάληεπιδρομήτου Αλαρίχου εις τας ελληνικάς χώρας (μετά λεπτομερειών ως προς τας επελθούσας τότε εις τα αρχαία μνημεία καταστροφάς).— το τέλος της επιδρομής. —Ο Θεοδόσιος ο Β'.— το μέγα κράτος το Ουνικόν του Αττίλα.—Ιστορία τωναπότουΘεοδοσίου του Β' μέχρι του Ζήνωνος βασιλευσάντων.— ταεν τη Δύσει γεγονότα από του θανάτου του Γρατιανού μέχρι του 476 μ.Χ.— τις η πραγματική ιστορική σημασία της κατά το έτος τούτο επελθούσης εν τη Δύ

Δύσει πολιτικής μεταβολής.—Η μεσαιωνική καλουμένηιστορικήπερίοδος.—Οι εν Κωνσταντινουπόλει αυτοκράτορες από του Ζήνωνος μέχρι του Ιουστινιανού Α'.— τα κατά την βασιλείαν του Ιουστινιανού (συντόμως αλλά περιεκτικώς).—Από του θανάτου του Ιουστινιανού Α' μέχρι τουΗρακλείου.—Ο αυτοκράτωρ Μαυρίκιος.— Τίνες οι Άβαροι και οι Σλαύοι ;—Αβαρο-Σλαυϊκή επιδρομήειςταςΕλληνικάς χώρας.— Οικατά Περσών και Αβάρων πόλεμοι τουΗρακλείου.— Οικατά Αράβων πόλεμοι του Ηρακλείου.—Η γένεσις τουΙσλάμήτοι της Μωαμεθανικής θρησκείας.—Εξάπλωσις αυτής διά των Αραβικών πολέμων και κατακτήσεων επί την Ασίαν, Αφρικήν και Ευρώπην. —Οιδιάδοχοι του Ηρακλείου.— Κωνσταντίνος ο ο Πωγωνάτοςκαιοπρος τουςΆραβαςπόλεμος.—ΟιΒούλγαροι προ του Κωνσταντίνου Δ΄.— Οι Βούλγαροι από Κωνσταντίνου ο μέχρι Λέοντος Γ'.—Ο οίκος των Ισαύρων αυτο-

κρατόρων.— Νικηφόρος Α'.—Η επανάστασις, ήττα και καταστροφήτωνεν Πελοποννήσω Σλαύων.— το ζήτημα του εκσλαυϊσμού Ελληνικών τίνων χωρών.—Ο Νικηφόρος Α' και οι Βούλγαροι.— Λέων Ε' ο Αρμένιος.— Οι τούτου διάδοχοι μέχρι του Βασιλείου Α'.—Ο Πατριάρχης Φώτιος.— Οι βασιλείς της Μακεδονικής καλούμενης δυναστείας.—Η μεγάλη ακμή του Ελληνικού κράτους επί των βασιλέων Ρωμανού Β', Νικηφόρου Β', Ιωάννου Τσιμισκή και Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου.—Αρχή του Ρωσικού κράτους.— Ρώσοι και Έλληνες μέχρι Βλαδιμίρου Α'.—Αναδρομή εις την ιστορίαν της Δύσεως.—' Η μετά την μεγάλην μετανάστευσιν των λαών επελθούσα εν Ευρώπη μεταβολή.— τα διάφορα ενταύθα από του 5ου μ.Χ. αιώνος παραχθέντα βαρβαρικά κράτη.— το κράτος το Φραγκικόν.— Κάρολος ο μέγας.— το κράτος το Φραγκικόν μεταποιούμενον επί του Καρόλου του μεγάλου εις Ρωμαϊκήν αυτοκρατορίαν της Δύσεως.— τα επί των διαδόχων του Καρόλου εκ της διαλύσεως του Φραγκικού κράτους παραχθέντα νέα κράτη.—Η εν Βεροδούνορ σύμβασις (843).—Ο πολιτειακός, κοινωνικός, ηθικός και θρησκευτικός βίος ο μεσαιωνικός εν Ευρώπη.— Το άγιον Ρωμαϊκον κράτος του Γερμανικού έθνους.—Η δύναμις της Παπικήςαρχής ενΕυρώπη.—Οφεουδαλισμός.—Ο ιπποτισμός.—Διαφοραί μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, πολιτική και θρησκευτική.— το εκκλησιαστικόν σχίσμα.— αι σταυροφορίαι.— τα αίτια των σταυροφοριών.—Η παρακμή της δυνάμεως των Αράβων.— Οι Τούρκοι ως Ισχυροί διάδοχοι των Αράβων εν τω αγώνι του Μωαμεθανισμού.—εμφάνισιςτων Μωαμεθανών Τούρκων εν Μικρά Ασία και Συρία και εν τοις Αγίοις Τοποίς.— Οι κατά των Τούρκων αγώνες του Έλληνος αυτοκράτορος Ρωμανού Γ' του Διογένους.—Ο οίκος των Κομνηνών αυτοκρατόρων.—Ο οίκος των Αγγέλων. — Η τετάρτη Σταυροφορία η λεγομένη Λατινική σταυροφορία η απολήξασα ειςτηνυπότωνΦράγκων άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως και παροδική κατάλυσις της εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικής βασιλείας.— τα μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων εν Ασία και εν Ευρώπη ιδρυ-

ιδρυθέντα Ελληνικά και Φραγκικά κράτη.—Η λατινοφραγκική αυτοκρατορία τη Ρωμανίας.—Η ελληνική αυτοκρατορία Τραπεζούντος.— το Φραγκικόν βασίλειον της Θεσσαλονίκης.— το ελληνικόν δεσποτάτοντηςΗπείρου.—το (φραγκικόν) πριγκιπάτον του Μωρέως.— το (φραγκικόν) δουκάτον Αθηνών (Βοιωτίας και Αττικής). αι κτήσεις αι Βενετικαί αι εν τω Αιγαίω πελάγει.— ιδιαιτέρα ιστορία των ειρημένων κρατών και μνεία των κυριωτάτων μικροτέρων Τιμαριουχων ηγεμονικών οίκων Φραγκικών εν τε τη ηπειρωτική Ελλάδι καιενταιςυπότηνκυριαρχίαν των Βενετών η Γενουαίων κτήσεσι.—Η τελεία κατάλυσις του βασιλείου της Θεσσαλονίκης.—Ιστορία της Λατινικής αυτοκρατορίας της Ρωμανίας από του Βαλδουίνου Α' μέχρι του Βαλδουίνου Β'

εκτιθεμένηενπαραλλήλω προς την της ελληνικής αυτοκρατορίας της Νικαίας από Θεοδώρου Α' Λασκάρεως μέχρι του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου.—Ιδιαιτέρα εν ολίγοις μνεία της καταστάσεως της Ελληνικής ορθοδόξου Εκκλησίας εν τοις ειρημένοις Λατινοφραγκικοίς κράτεσιν.—Η υπό των Ελλήνων ανάκτησις της Κωνσταντινουπόλεως και κατάλυσις της Λατινοφραγκικής αυτοκρατορίας της Ρωμανίας.— Τίνα κράτη φραγκικά διετηρήθησαν μετά το γεγονός τούτο εν χώραις ελληνικαίς.— Κατάληψις της Ρόδου υπό του τάγματος των Ιωαννιτών (ιστορία του τάγματος τούτου).—Ιστορία της ελληνικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως από του Μιχαήλ Η' μέχρι του Ι ω άννου Ε' Παλαιολόγου.—Η ίδρυσις του Οθωμανικού κράτους.— πως παρήχθη το Οθωμανικόν κράτος εν Μικρά Ασία από της διαλύσεως του ενταύθα Τουρκικού κράτους των Σελσούκκων.— Οι Οθωμανοί ηγεμόνεςΟσμάνκαι

Ουρχάν.—Η στρατιωτική οργάνωσις του Οθωμανικού κράτους.— το τάγμα των γιανιτσάρων.—Έπέκτασις του Οθωμανικού κράτους εν Ευρώπη.—Εμφύλιοι έριδες εν τω Ελληνικώ κράτει επί του Ανδρονίκου Β', Ανδρονίκου Γ', Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου και Ιωάννου ς' Καντακουζηνού.— Οι Βούλγαροι καιοιΣέρβοι.— Η μεγάλη δύναμις και ακμή του Σερβικού κράτουςεπίτου οίκουτωνΝεμανιδών.— Νικηφόροι επιθέσεις των Οθωμανών εναντίον Ε λ λήνων και Σλαύων.— το οθωμανικόν κράτος.—Ο οθωμανός ήγεμών (η σουλτάνος) Μωράτ Α'.—Η εν Κοσσυφοπεδίω μάχη, ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Α'. επιδρομαί των Οθωμανών εις τας νοτίας Ελληνικάς χώρας.—-η μάχη τηςΝικοπόλεως.—Ο αύτοκράτωρ Μανουήλ και ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Α'.— ο αυτοκράτωρ Μανουήλ εν Ευρώπη.—Ο Ταμερλάνος.—Μάχη της Αγκυρας.— Διάλυσις παροδική του Οθωμανικού κράτους και εκ νέου ένωσις αυτού. —ΟιΣουλτάνοι Μωάμεθ Α' και Β'.—Ο αυτοκράτωρ Ιωάννης Η' Παλαιολόγος.—Απόπειραι προς ένωσιν των Εκκλησιών.—η εν Φλωρεντία Σύνοδος. —Ενωτικοί και Ανθενωτικοί.— ΣτρατείαιτωνΟύγγρωνεναντίοντωνΟθωμανών.—ΗενΒάρνη μάχη.—Ο Σκενδέρμπεϋς.—Ιστορία του δεσποτάτου της Ηπείρου μέχρι της υπό του Φραγκικού οίκου των Τόκκων και είτα υπό των Οθωμανών καταλήψεως της Ηπείρου.— το πριγκιπάτον Πελοποννήσου από

τηςιδρύσεωςαυτούμέχρι της υπό των Παλαιολόγων καταλήψεως της Πελοποννήσου(οοίκοςτηςτουΣαμπλίτ.—Ο οίκοςτωνΒιλλεαρδουΐνων.—Ο οίκος ο Ανδιγαυϊκός και ο Αραγωνικός.— Οι Ναβαρραίοι εν Πελοποννήσω.— ο οίκος των Τόκκων.-—Ο οίκος των Παλαιολόγων).—η ιστορία του δουκάτου Αθηνών μέχρι της οπό του οίκου Ατσαγιώλη καταλήψεως του δουκάτου.— (ο οίκος Δελαρός,— Οι Καταλώνιοι εν Αττική.— Οι ατσαγιώλαι).— ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και ο Οθωμανός σουλτάνος Μωάμεθ Β'.— Πολιορκία και άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως.— Κατάλυσις της εν Πελοποννήσω αρχής των Παλαιολόγων.— Κατάλυσις του δουκάτου Αθη νών.— Τίνες των εν τω Αιγαίω νήσων κατελήφθησαν υπό του Μεχμέτ Β' και τίνες έμειναν έτι επί μακρόν υπό Βενετούς.—Η νήσος Ρόδος.— Κατάλυσις της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος.— Πίναξ χρονολογικός και αλφαβητικός 7. Ιστορία Ελληνική και ευρωπαϊκή από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι νυν, διά την ο τάξιν του γυμνασίου, μέχρι δώδεκα τυπογραφικών φύλλων. Περιεχόμενον: Η κατάστασις του Ελληνικού έθνους μετάτηνολοσχερή υπότωνΟθω-

κτητής ερρύθμισε την θέσιν του Ελληνικού έθνους και της Ελληνικής εκκλησίας εν τω Οθωμανικώ κράτει.—Η πολιτεία του Μεχμέτ Β' προς τον Ελληνικόν κλήρον.—Ο Πατριάρχης Γεννάδιος.— τα δικαιώματα τα παραχωρηθέντα εις το Οικουμενικόν Πατριαρχείον και εις την Ελληνικήν καθ' όλου εκκλησίαν.— τα Βεράτια.—η επέκτασις του Οθωμανικού κράτους επί την Συρίαν και την Αίγυπτον.— τα Ελληνικά πατριαρχεία Αντιοχείας, Ιερουσαλήμ καιΑλεξανδρείας.—Η πατριαρχική εν Κωνσταντινουπόλει σχολή του Γένους.— Οι Φαναριώται.— οι εις την Ιταλίαν και την άλλην Ευρώπην καταφυγόντες λόγιοι Έλληνες.—Αφήγησις των κυριωτάτων γεγονότων της Ευρωπαϊκής ιστορίας από των χρόνων των σταυροφοριών μέχρι του 15 μ.Χ. αιώνος.—Η ανάπτυξις της παιδείας.— τα Πανεπιστήμια.— Σπουδή της κλασσικής φιλολογίας και ιδία της Ελληνικής.—Η επίδρασις των εις την Δυσιν καταφυγόντων λογίων Ελλήνων επί την πνευματικήν εν Ευρώπη ανάπτυξιν.— οαιώντωνφώτων.—Η αναγέννησις.—Εφευρέσεις και ανακαλύψεις.—η επίδρασις αυτών επί την εξέλιξιν του όλου ιστορικού βίου της ανθρωπότητος.— Η θρησκευτική μεταρρύθμισις εν Ευρώπη.—Ιστορία των κυριωτέρων ευρωπαϊκών κρατών κατά τον 15 και 16 αιώνα.—Ο Τριακονταετής πόλεμος του 17 αιώνοςκαιηΒεστφαλική ειρήνη.—τις η εν τη ευρωπαϊκή ιστορία σημασία της Βεστφαλικής συνθήκης.—Η ιστορία της Αγγλίας από του πολέμου των δύο ρόδων μέχρι της καταλύσεως του οίκου των Στουάρτων.—Ιστορία της Γαλλίας από του Λουδοβίκου Θ' μέχρι του Λουδοβίκου ιδ'.—Η βασιλεία του

Λουδοβίκου ιδ'.—Η Ισπανία από του 15 μέχρι του 18 μ.Χ. αιώνος.—η Ρωσία από του Βλαδιμίρου Α' μέχρι της δυναστείας των Ρωμανώφ.—Αλέξιος Α'.— Πέτρος Α'.— Οι Οθωμανοί σουλτάνοι από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της συνθήκης του Καρλοβιτσίου.— Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 18 αιώνος.—Έλληνες και Ρώσοι.— τα μετά των Ρωσοτουρκικών πολέμων συνδεόμενα επαναστατικά των Ελλήνων κινήματα.— Κλέφται και Αρματωλοί.—Αγγλία - Γαλλία - Ισπανία και Αυστρία κατά τον 18 αιώνα.—Η ανάπτυξις της Πρωσσίας.— τα Σκανδιναυϊκά κράτη.—Η Σουηδία επίτωνχρόνων του Τριακονταετούς πολέμου μέχρι του τέλους του 18 αιώνος.—· Η πνευματική και ηθική κατάστασις της Ευρώπης κατά τον 18 αιώνα.—Ο υπέρ Ελευθερίας αγών των Βορείων Αμερικανών. —Ίδρυσις του ελευθέρου κράτους των Ηνωμένων πολιτειών.—Η Γαλλική επανάστασις.—Η επίδρασις αυτής επί την Ανατολήν και ίδιοι επί τους Έλληνας.— Κοραής, Ρήγας ο Φεραίος.—Η επίδοσις των γραμμάτων εν τω ελληνικώ εθνει.—Η υλική επίδοσις.— το εμπορικόν ελληνικόν ναυτικόν.—Η ηθική προπαρασκευή του μεγάλου υπέρ ελευθερίας αγώνος.— τα μεγάλα ευρωπαϊκά γεγονότα των ετών 1812 - 1815.—η Βιενναία συνθήκη του 1815.—Η ιερά συμμαχία.— αιιόνιοινήσοι.—Ιστορία των Ιονίων νήσων από των Νορμανδικών επιδρομικών στρατειών του 11 και 12 αιώνος μ.Χ. μέχρι του 1815.— Aι παραμοναί της μεγάλης Ελληνικής επαναστάσεως.—Η Εταιρεία των Φιλομούσων.— Η Εταιρεία των Φιλικών.—Η επανάστασις 1821 - 1828.—Η κυβέρνησις του Ιωάννου Καποδιστρίου.—Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος των ετών 1828 1829.—Η ίδρυσις του Ελληνικού Βασιλείου.—Ο βασιλεύς Όθων και η Αντιβασιλεία.—Η βασιλεία του Όθωνος μέχρι του 1843.—Η συντακτική συνέλευσις και το Σύνταγμα του 1843 - 44.—Ο Κριμαϊκός πόλεμος και η Ε λ ληνοτουρκική ρήξις.— Τα εν Ιταλία γεγονότα των ετών 1 8 5 9 - 6 0 . — Η εν Ελλάδι μεταπολίτευσις του 1861.— το νέον Σύνταγμα του 1863 - 1864.—Ο βασιλεύς Γεώργιος.—Η μετά του Ελληνικού βασιλείου ένωσις των Ιονίων νήσων.—Η ιστορία των Ιονίων νήσων από του 1815 μέχρι του 1864.—Η μεγάλη Κρητική επανάστασις των ετών 1866 - 69.— το Βουλγαρικόν σχίσμα.— Βοσνιακή επανάστασις του 1875 και Ρωσοτουρκικός πόλεμος 1877 - 1879.— Η Βερολίνιος συνθήκη του 1878.—Η ένωσις της Θεσσαλίας και μέρους της Ηπείρου μετά της Ελλάδος.— Βούλγαροι - Σέρβοι και Ρωμούνοι.— τα γεγονότα του 1885 - 1886.—Η Κρήτη και ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897.—η Κρήτη μετά τον πόλεμον τούτον.— Τα εν Κίνα γεγονότα του 1900. —Ρωσοϊαπωνικός πόλεμος του 1904 -1905.—ηαποικιακή επέκτασιςτων ευρωπαϊκών λαών και κρατών.— αι μεγάλαι από του 18 αιώνος μέ καλύψεις και εφευρέσεις επιστημονικαί και η εφαρμογή αυτώνεπίταέργατης ειρήνης και του πολέμου.— Πίναξ χρονολογικός.— Πίναξ αλφαβητικός.

8. Ιστορικός άτλας διά τα γυμνάσια εκ φύλλωνείκοσινοκτώ.έκαστος πίναξ γεγραμμένος επί φύλλου χάρτου έχοντος εμβαδόν 0,27X0,34 θα πτύσσηται ακριβώς εν τω μέσω, οπόθεν και θα επικολλάται εις το στέλεχος Περιεχόμενον: 1. Αι ανατολικαί χώραι κατά το έτος 750 π.Χ. 2. Αι ανατολικαί χώραι κατά το έτος 600 π.Χ. 3. Χάρτης φυσικός των ελληνικών χωρών. 4. Η Ελλάς κατά φυλάς και αι αποικίαι αυτής. 5. Η Μικρά Ασία. 6. Επιθετικοί πόλεμοι των Περσών μετά σχεδιογραμμάτων εν παραρτήματι των εν Μαραθώνι και Θερμοπύλαις μαχών και της εν Σαλαμίνι ναυμαχίας. 7. το συμμαχικόν κράτος των Αθηναίων και οι επιθετικοί των Ελλήνων πόλεμοι. 8. Η Ελλάς διηρημένη κατά τον πελοποννησιακόν πόλεμον. 9. Αι Αθήναι εν τη ακμή αυτών. 10. Η ανάβασις των μυρίων. 11. Το κράτος του Φιλίππου και η Ελλάς. 12. Το κράτος του Μεγάλου Αλεξάνδρου (δηλουμένης και της πορείας της στρατείας αυτού). 13. Χάρτης φυσικός της απεννινικής χερσονήσου. 14. Η απεννινική χερσόνησος διηρημένη κατά έθνη. 15. Το Ρωμαϊκόν κράτος εν τη μεγίστη αυτού εκτάσει. 16. Η Ρώμη επί των αυτοκρατόρων. 17. Η μετανάστευσις των εθνών. Η εξάπλωσις των Αράβωνκαιτου Ισλαμισμού. 18. Το κράτος του Μεγάλου Κωνσταντίνου. 19. Το Βυζαντιακόν κράτος επί Ιουστινιανού. 20. Το Βυζαντιακόν κράτος επί Λέοντος Γ'. 21. Το Βυζαντιακόν κράτος επί Αλεξίου Κομνηνού. 22. Αι Ελληνικαί χώραι επί Φραγκοκρατίας. 23. Η εις την Ευρώπην εξάπλωσις των Τούρκων. 24. Το Βυζαντιακόν κράτος επί Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου. 25. το κράτος του Μεγάλου Καρόλου. 26. Η Ευρώπη μετά την εν Βεροδούνω σύμβασιν (843). 27. Η Ευρώπη μετά την συνθήκην της Βιέννης (1815). 28. Το Ελληνικόν Βασίλειον επί Όθωνος.

«Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως» : τα εγχειρίδια γεωγραφίας (1907)

Η'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ 1. Γεωγραφία φυσική και πολιτική των τεσσάρων ηπείρων πλην της Ευρώπης, διά την Α' τάξιν του σχολείου, μέχρι πέντε τυπογρ. φύλλων. Περιεχόμενον: Εισαγωγή εις την καθ' όλου γεωγραφίαν. ορισμός και διαίρεσις της Γεωγραφίας. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ

Β'

Στοιχειωδέσταται γνώσεις εκ της μαθηματικής γεωγραφίας. ορίζων. Σχήμα της γης. Άξων και πόλος της γης. Κύκλοι της γης. Γεωγραφικόν πλάτος και μήκος. τα ουράνια σώματα. Η γη ως πλανήτης. Ζώναι γης.ησελήνη. Στοιχειωδέσταται γνώσεις εκ της φυσικής γεωγραφίας, α'. Η ξηρά. Μέρη της ξηράς. Καταμετρήσεις. Πεδιογραφία. Ορογραφία. β'. τα ύδατα. Ποταμογραφία. Λιμνογραφία. Θαλασσογραφία, γ'. ο αήρ. ο αήρ καθ' όλου. Θερμότης, κίνησις, θερμότης του αέρος. ο. τα φυσικά προίοντα. ορυκτά. Φυτά. Ζώα. Στοιχειωδέσταται γνώσεις εκ της πολιτικής γεωγραφίας. Φυλαί. Θρησκείαι. Δίαιτα. Πολίτευμα. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ

Ε'

πολιτική γεωγραφία της Ασίας, Αφρικής, Αμερικής και Αυστραλίας. ί

Ασία Όρια, επιφάνεια, πληθυσμός και διαίρεσις της Ασίας. Α'. Δυτική Ασία, Ασιατική Τουρκία (Μικρά Ασία. Τουρκική Αρμενία. Τουρκική Ασσυρία. Μεσοποταμία. Βαβυλωνία. Συρία. Παλαιστίνη. Τουρκική Αραβία), Αραβία, Αριανή. Β'. Νότιος Ασία. Γ'. Ανατολική Ασία. ο. Βόρειος Ασία. Γενική επισκόπησις της Ασίας (γεωγραφική θέσις, θαλασσογραφία, διάπλασις του εδάφους, ποταμοί και λίμναι, κλίμα, προϊόντα, φυλαί, θρησκεία, πολιτισμός, εμπορία, βιομηχανία και συγκοινωνία, πολιτειακή κατάστασις). Πίναξ των χωρών και των κυριωτάτων νήσων, ορέων, ποταμών, λιμνών και πόλεων της Ασίας. Αφρική Όρια, επιφάνεια, πληθυσμός και διαίρεσις της Αφρικής. Α'. Βόρειος Αφρική. Β'. Νότιος Αφρική. Γ'. Νήσοι της Αφρικής. Γενική επισκόπησις της Αφρικής. Πίναξ των χωρών και των κυριωτάτων νήσων, ορέων, ποταμών, λιμνών και πόλεων της Αφρικής. Αμερική Θέσις, όρια, επιφάνεια, πληθυσμός και διαίρεσις της Αμερικής. Α'. Βόρειος Αμερική. Β'. Μέση Αμερική. Γ'. Νότιος Αμερική. Γενική επισκόπησις της Αμερικής. Πίναξ των χωρών και των κυριωτάτων νήσων, ορέων, ποταμών, λιμνών και πόλεων της Αμερικής. Αυστραλία ΗπειρωτικήΑυστραλία.Νησιωτική Αυστραλία. Η μεν εισαγωγή εις την καθ' όλου γεωγραφίαν θα αποτελήται εξ ενός τυπογραφικού φύλλου, η δε φυσική και πολιτική γεωγραφία της Ασίας, Αφρικής, Αμερικής και Αυστραλίας εκ τεσσάρων.

2. Γεωγραφία φυσική και πολιτική της Ευρώπης πλην του βασιλείου της Ελλάδος, διά την Β' τάξιν του ελλην. σχολείου μέχρι πέντε τυπογραφικών φύλλων.

Περιεχόμενον: Όρια, επιφάνεια, πληθυσμός και διαίρεσις της Ευρώπης. Α'. Νότιος Ευρώπη. α') ελληνική χερσόνησος. Ευρωπαϊκή Τουρκία (Τουρκική Ήπειρος. Αλβανία. Τουρκική Θεσσαλία. Μακεδονία. Θράκη. Ανατολική Ρωμυλία. Βουλγαρία. Νοβιπαζάρ. Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Κρήτη.) Μαυροβούνιον. Σερβία. Ρωμουνία. β') Απεννινική χερσόνησος. γ') Πυρηναίκή χερσόνησος. Β'. Μέση Ευρώπη. Γ'. Βόρειος Ευρώπη. Γενική επισκόπησις της Ευρώπης. Πίναξ των κρατών και των κυριωτάτων νήσων, ορέων, ποταμών, λιμνών και πόλεων της Ευρώπης. 3. Γεωγραφία φυσική και πολιτική των ελληνικών χωρών διά την Γ' τάξιν τουελλην.σχολείου, μέχρις εξ τυπογραφικών φύλλων. Περιεχόμενον: Α'. Βασίλειον της Ελλάδος. Όρια, επιφάνεια, πληθυσμός και χωρογραφική και διοικητική διαίρεσις του Βασιλείου της Ελλάδος (μόνον κατά νομούς). α') Στερεά Ελλάς. β') Πελοπόννησος. γ') Νήσοι. Γενική επισκόπησις του Βασιλείου της Ελλάδος (γεωγραφική θέσις, θαλασσογραφία, διάπλασις του εδάφους, ποταμοί και λίμναι, κλίμα, προϊόντα, εμπορία, βιομηχανία, ναυτιλία, συγκοινωνία, πολίτευμα, διοίκησις, θρησκεία, παιδεία, δικαιοσύνη, στρατός και στόλος, προϋπολογισμός. Πίναξ των νομών και των κυριωτάτων νήσων, ορέων, ποταμών και πόλεων του βασιλείου της Ελλάδος. Β'. Τουρκική Ήπειρος. Γ'. Τουρκική Θεσσαλία. Δ'. Μακεδονία (η διαίρεσις χωρογραφική και διοικητική). Ε'. Θράκη. ς'. Μικρά Ασία (η διαίρεσις χωρογραφική και διοικητική). Ζ'. Συρία. Η'. Παλαιστίνη. Θ'. Κρήτη (η διαίρεσις μόνον κατά νομούς). I'. Κύπρος.

ΙΑ'. Σάμος. IB'. ΑΙ περί την Μικράν Ασίαν νήσοι. Γενική επισκόπησις των ελληνικών χωρών πλην του Βασιλείου της Ε λ λάδος. Πίναξ των κυριωτάτων ορέων, ποταμών, λιμνών και πόλεων των ελληνικών χωρών πλην του Βασιλείου της Ελλάδος. Η περιγραφή των ελληνικών χωρών πλην του Βασιλείου της Ελλάδος τέρω. 4. Γεωγραφικός άτλας διά τους μαθητάς των ελληνικών σχολείων εξ είκοσι και οκτώ φύλλων.

Περιεχόμενον: 1. Ημισφαίρια. 2. Ευρώπη. 3. Χερσόνησος του Αίμου. 4. Βασίλειον της Ελλάδος. 5. Στερεά Ελλάς μετά των περί αυτήν νήσων. 6. Πελοπόννησος μετά των περί αυτήν νήσων και της Κρήτης. 7. ευρωπαϊκή Τουρκία (αι άμεσοι κτήσεις). 8. Ανατολική Ρωμυλία. Βουλγαρία. Ρωμουνία. 9. Σερβία, Νοβιπαζάρ, Μαυροβούνιον, Βοσνία και Ερζεγοβίνη. 10. Απεννινική χερσόνησος. 11. Πυρηναϊκή χερσόνησος. 12. Γαλλία, Βέλγιον, Ολλανδία. 13. Ελβετία, Αυστροουγγαρία. 14. Γερμανία. 15. Μεγάλη Βρεττανία. 16. Δανία. Νορβηγία. Σουηδία. 17. ευρωπαϊκή Ρωσία. 18. Ασία. 19. Ασιατική Τουρκία. 20. Μικρά Ασία, Κύπρος, Σάμος και αι λοιπαί περί την Μικράν Ασίαν νήσοι. 21. Συρία. 22. Παλαιστίνη. 23. Αφρική. 24. Αίγυπτος, Νουβία, ανατολικόν Σουδάν, αβησσυνία. 25. Βόρειος και Μέση Αμερική. 26. Ηνωμέναι Πολιτείαι της Αμερικής. 27. Νότιος Αμερική. 28. Αυστραλία.

«Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των αναγνωστικών βιβλίων» (1907)

. . . τ ο α ν α γ ν ω σ τ ι κ ό ν β ι β λ ί ο ν της Γ' τ ά ξ ε ω ς θα σύγκειται εκ δέκα τυπογραφικών φύλλων. Περιεχόμενον αυτού θα είναι: διηγήματα, μύθοι, γνωμικά, παροιμίαι, ποιήματα, αυτοτελήιστορικάεπεισόδιακαι ανέκδοτα, διδάγματα και παραγγέλματα εκ της υγιεινής, απλούσταται γνώσεις κηπουρικής, δενδροκομίας και ανθοκομίας, σύντομοι περιγραφαί ορυκτών, φυτών και ζώων εκ των εν ταις ελληνικαίς χώραις επιχωριαζόντων, περιγραφαί χαρακτηριστικαί των μέσων της συγκοινωνίας, ιδία των θαλασσίων κλπ. Η διηγηματική ύλη οφείλει προς τη καλλιεργεία των εν τοις αναγνωστικοίς βιβλίοις των προηγουμένων τάξεων προβλεπομένων αρετών να αποβλέπη καιειςτηνκαλλιέργειαν της φιλεργίας, της γενναιότητος, της φιλανθρωπίας κλπ. και εις την εκρίζωσιν των κακιών, όσαι μνημονεύονται εν τοις αναγνωστικοίς βιβλίοις των προηγουμένων τάξεων, προς δε ταύταις της λαιμαργίας, της πλεονεξίας, της οκνηρίας, της κλοπής,τηςαπάτης,τηςασπλαγχνίας, της βωμολοχίας κλπ. προς δε τη θεοσεβεία πρέπει να προάγηται και το συναίσθημα της φιλοπατρίας.

[

]

Το α ν α γ ν ω σ τ ι κ ό ν β ι β λ ί ο ν της λήται εκ δεκατριών τυπογραφικών φύλλων.

ο

τ ά ξ ε ω ς θα αποτε-

μικά, παροιμίαι, ποιήματα, ιστορικαί διηγήσεις, περιγραφαί φυσικών φαινομένων, περιγραφαί ελληνικών τοπίων, στοιχειώδεις γνώσεις γεωργίας, κτηνοτροφίας, σηροτροφίας και μελισσοκομίας, γνώσεις περί ναυτιλίας και των κατά γην μέσων συγκοινωνίας και μεταφοράς, αι απαραίτητοι εκ της υγιεινής γνώσεις καιυποθήκαι(περί αέρος περί ύδατος — περί λουτρών θαλασσίωνκαιμηκαι περί κολυμβήσεως — περί τροφών — περί ενδυμασίας — περί κατοικίας — περί κωνώπων και της σχέσεως αυτών προς τους ελειογενείς πυρετούς κλ.π.).

Η διηγηματική ύλη πρέπει να περιστρέφηται περί την ιδέαν του Θεού καιτηςπατρίδος, περί την εμπέδωσιν των κυριωτάτων αρετών, οίαι η φιλε γία, η σύνεσις, η πίστις, η ομόνοια, η καρτερία, η οικονομία, η αλληλοβοήθεια, η ευγένεια, η πραότης, ο προς τους νόμους της πατρίδος,τουςανωτέρουςκ τους πρεσβυτέρους σεβασμός, και η ευλάβεια προς την ξένηνίδιοκτησίαν προςταζώα, δένδρα και φυτά αγάπη, η αδελφική στοργή, η εγκράτεια, η τριοφροσύνη, η μετριοπάθεια κλπ., και περίτηνεκρίζωσινηαποφυγήντων κακιών, οίαι η αφροσύνη, η οκνηρία, η υπερηφάνεια, η πλεονεξία, η διχόνοια, ηισχυρογνωμοσύνη, ηαγένεια,ησπατάλη, η ιδιοτέλεια, η αισχροκέρδεια, η απιστία, η βωμολοχία κλπ. ται εκ δεκατεσσάρων τυπογραφικών φύλλων.

ποιήματα, αυτοτελείς ιστορικαί διηγήσεις εκ της πατρίου ιστορίας, γενικά τινα, περί των κυριωτάτων προϊόντων της ελληνικής γης και θαλάσσης, θεμελιώδεις και γενικώς ωφέλιμοι γνώσεις, της γεωπονίας, της ζωοτεχνίας, της ορν τροφίας, χαρακτηριστικαί περιγραφαί των σπουδαιοτάτων φυτών, ζώων, και ορυκτών,εγχωρίων τε και ξένων, περί μεταλλείων, ιδίως ελληνικών, και μεταλλουργίας, χρήσιμά τινα περί αλιείας και κυνηγίου, βιοτεχνίας, εμπορίας, βιομηχανίας και ναυτιλίας, τα μέσα συγκοινωνίας εν σχέσει προς την ευημερίαν και πρόοδον της χώρας, στοιχειώδη τινά περί οικιακής οικονομίας, περίγ ελληνικών τοπίων και ιστορικών και αρχαιολογικών τόπων,αιαρεταίτηςελ-

ληνικής φυλής, αι ελληνικαί χώραι και τα δικαιώματα της ελληνικής φυλής επ' αυτών, έκθεσις φυσικών φαινομένων, στοιχειωδέσταται χημικαί γνώσεις, πρακτικά διδάγματα εκ της υγιεινής αφορώντα εις την προφυλαξιν της οράσεως, την περιποίησιν του ωτός, περί καθαρού αέρος και περί ύπνου. Η ύλη του αναγνωστικού τούτου βιβλίου οφείλει να πλουτίζη ου μόνον το γνωστικόν του μαθητού και της μαθήτριας, αλλά και το ήθος αυτών να μορφώνη, εμφυσώσα πάσαν προς τούτο κατάλληλον αρετήν ως η θεοσέβεια, η φιλοπατρία, η συναίσθησις του καθήκοντος, η αυτοθυσία, η γενναιότ δικαιοσύνη, η φιλαλήθεια, η οικονομία, η τιμιότης, η καρτεροψυχία, η αοργησία κλπ., και καταπολεμούσα πάσαν κακίαν, προ παντός την έλλειψιν στοργής προςτουςγονείς, αδελφούς και τον πλησίον, την αστοργίαν προς τα ζώα, π να, φυτά, και δάση, την φιλαυτίαν, την μικροψυχίαν, την αλαζονείαν, την σκαιότητα, την αδικίαν, την κουφόνοιαν, την απιστίαν, τον δόλον και την νοθείαν, τοευερέθιστονκλπ. τισθή εκ δέκα εξ τυπογραφικών φύλλων. Περιεχόμενον αυτού θα είνε: διηγήματα, μύθοι, γνωμικά, παροιμίαι, ποιή-

ποιήματα, βιογραφίαι εξεχόντων ιστορικών ανδρών και εξεχουσών ιστορικών γυνα κών εκ τε της αρχαίας, της μέσης και της νέας ελληνικής ιστορίας και της ιστορίας του χριστιανισμού, βιογραφίαι και έργα των μεγίστων εθνικών ευεργετών, ιστορικάανέκδοτα,σκιαγραφίαι επιφανών ανδρών και γυναικών παγκοσμίου σημασίας, χαρακτηρισμοί τίνες και σκηναί εκ του αποστολικού βίου, των διωγμών του χριστιανισμού και τινα εκ της ιστορίας των κυριωτάτων Πατέρων της εκκλησίας, προς δε τινα εκ των θρησκευτικών εορτών των σχετιζομένων προς τηνεθνικήνιστορίαν,γλαφυραί τίνες περιγραφαί εκ του γυμναστικού και αθλητικού βίου των αρχαίων, αι κυριώταταιεφευρέσειςτηςανθρωπότητος,αισχούσαι επίδρασιν επί της τύχης και ζωής αυτής, τα προέχοντα προϊόντα της ελληνικής γης και φύσεως, περί βιομηχανίας και ιδία περίοινοποιίας,γαλακτοκομίας, ελαιουργίας, τα πρόσφορα περί εμπορίας και ναυτιλίας, τα καθήκοντα και δικαιώματα του Έλληνος συνταγματικού πολίτου, τα χρησιμώτατα εκ της πολιτικής οικονομίας (και περί συνεταιρισμών), ωφέλιμοί τίνες γνώσεις εκ της υγιεινής (ιδία περί μικροβίων και λοιμωδών νόσων — απαραιτήτως της φθίσεως — τα κυριώτερα προληπτικά μέτρα κατ' αυτών—απομόνωσις, απολύμανσις, εμβολιασμός—περί νοσηλείας και αναρρώσεως—τα περί των πρώτων βοηθειών επί αιφνίδιων παθημάτων—αι επιβλαβείς συνέπειαι της χρήσεως οινοπνευματωδών ποτών και καπνού), τινά των κυριωτάτων φυσικών φαινομένων και τίνες των κυριωτάτων εις τον ανθρώπινον βίον εφαρμογών φυσικών γνώσεων, περιγραφαί εξεχουσών φυσικών καλλονών των ελληνικών χωρών, περιγραφαί σημαντικωτάτων μνημείων της τέχνης, ευρύτεραι γνώσεις γεωργίας, κτηνοτροφίας, δενδροκομίας, κηπουρικής, σηροτροφίας και μελισσοκομίας, τα κυριώτατα περί των ελληνικών δασών μετά της χρησιμότητος αυτών εις τον άνθρωπον (φειδώ των δασών). Η ιδέα του Θεού και της πατρίδος, η αγάπη προς τον πλησίον και το δίκαιον, η αγάπη προς την φύσιν πρέπει να είνε ο κύριος σκοπός του αναγνωστικού τούτου βιβλίου, όπερ οφείλει προς τούτοις να καλλιεργή τας κυριωτάτας των αρετών, εφ' ων εδράζεται η ευημερία του ατόμου, της κοινωνίας και της πολιτείας, ίδια την συναίσθησιν του καθήκοντος, την φιλονομίαν, τον προς τους ανωτέρους και πρεσβυτέρους σεβασμόν, την φιλοπονίαν, την αυταπάρνησιν, την ελεημοσύνην, την οικονομίαν κλπ., και να καταπολεμή πάσαν ανθρωπίνην κακίαν, οια η αδικία, ο εγωισμός, η σκαιότης, η ιδιοτέλεια, ο δόλος, το ψεύδος, η φυγοπονία, η ευπιστία, η βωμολοχία κλπ. λόν, σπουδαίον, ηθοποιόν και ανδροποιόν. παν ό,τι είνε ψυχρόν, αγοραίον, χυδαίον, απειρόκαλον, βάρβαρον, άγριον, κενόν και αηδές πρέπει να αποκλείηται· το δε όλον πρέπει να παρέχη γνησίαν εθνικήν τροφήν, εμπνέον καταλλήλως και όπου δει μέχρι φανατισμού αδρά εθνικά αισθήματα- ιδίως δε προσοχής

αξία είνε η τήρησις της προσηκούσης αναλογίας μεταξύ του ηθογραφικού και πραγματογραφικού μέρους.

ραμύθια και οι μύθοι, αν δεν είνε δυνατόν να είνε πάντα ελληνικής εμπνεύσεως και πλοκής, πρέπει να εξελληνισθώσιν αποβάλλοντα τελείως πάντα οθνείον χαρακτήρα ως προς τα ονόματα, τα ήθη και τους τρόπους τους εν αυτοίς προφαινομένους. Η συντομία οφείλει να είνε το χαρακτηριστικόν των διηγημάτων των αναγνωστικών βιβλίων των κατωτάτων τάξεων, ιδία της Α' και Β'.

γωνται έτοιμα, μηδέ αι εφαρμογαί αυτών εις τον καθ' όλου βίον η τον των μαθητών να συνάγωνται εν τέλει των διηγημάτων και μύθων δογματικώς εκφαινόμενα ως ξηρά ηθικολογία και καθηκοντολογία, αλλ' αι συνέπειαι των καλών η κακών πράξεων αι χρησιμεύουσαι προς διδασκαλίαν του αγαθού η αποτροπήν απότουκακού πρέπει να εκτυλίσσωνται εξ αυτής της διηγήσεως φυσικώς και αβιάστως.

[

]

λογήν και την διατύπωσιν της ύλης ην θα παρέχωσι τα υπ' αυτών εις τον διαγωνισμόν υποβληθησόμενα βιβλία, ότι ταύτα θα χρησιμεύσωσιν ομού διά τε τα αστικά και αγροτικά σχολεία ως και δι' αμφότερα τα φύλα. Η κατάταξις του περιεχομένου πρέπει να είνε μεθοδική και ψυχολογική" καθ' όλου δε οι συγγραφείς των αναγνωστικών βιβλίων πρέπει να εχωσι διηνεκώς υπ' όψει ότι το άριστον είνε μόλις που καλόν διά τον παίδα.

[

] Εκπαιδεύσεως Υπουργός Α. ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

η προσήκουσα αναλογία μεταξύ της εθνικής ελληνικής ιστορίας καιτης ευρωπαϊκής «Έκθεσις» των κριτών των διδακτικών βιβλίωνγιατα εγχειρίδια ιστορίας του γυμνασίου (1908)

Ε'. Ελληνική ιστορία από της κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της υπό των Οθωμανών αλώσεως αυτής μετά των σπουδαιοτέρων κεφαλαίων της όλης μεσαιωνικής ιστορίας, δια την τάξιν Γ' τον γυμνασίου, υπό Γ ε ω ρ γ . Τσαγρή.

του μεσαιωνικού Ελληνικού κράτους ως και τα σπουδαιότερα κεφάλαια της ευρωπαϊκήςιστορίας.τοπλήθος των λεπτομερειών, προκειμένου περί ιστορία ελληνικής καιεθνικής,ενόσω δεν υπερβαίνει το βιβλίον τα υπό του προγράμματος καθωρισμένα όρια, δεν είναι πάντως αξιόμεμπτον. Αλλ' εν τω βιβλίω τούτω πάσαι αι λεπτομέρειαι δεν εκτίθενται μετά της προσηκούσης ιστορικής συνοχής και μετ' ευλογου ζωηρότητος εν τη περιστάσει, τινά δε τούτων και ουχί σκοπίμως, ως προς τον προορισμόν του βιβλίου. πλην τούτου ο συγγρ. δενακριβορρημονείεντοις καθ' έκαστον περίτηνέκθεσιντωνονομάτωνκαι πραγμάτων, σύγχυσιν ενταύθα πολλαχού απεργαζόμενος εν τοις ιστορουμένοις.

[

] ΣΤ'.

Ν ι κ ο λ ά ο υ I. Β ρ α χ ν ο ύ . — Ιστορία ελληνική και Ευρωπαϊκή από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Οθωμανών μέχρι νυν. (εκ της Γ' εντύπου εκδόσεως μετερρυθμισμένη κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας).

του τρόπου, καθ' ον ο συγγραφεύς επεχείρησε να καταρτίση αυτό. δεν προ-

προέβηούτοςεις συγγραφήν νέου εξ αρχής βιβλίου συμφώνως προς το Πρόγραμμα του Υπουργείου ου μόνον κατά γράμμα, αλλά και κατ' ουσίαν και κατά πνεύμα, έχων προς τούτο πάσαν ελευθερίαν, αλλ' ενόμισεν ότι ηδύνατο να πράξη τούτο μεταρρυθμίζων απλώς το εν χρήσει βιβλίον αυτού.εντεύθενεντη κατανομή της ύλης εις τα καθ' έκαστον κεφάλαια δεν επετεύχθη εν τω νέω τούτω βιβλίω η προσήκουσα αναλογία μεταξύ της Εθνικής Ελληνικής ιστορίας και της ευρωπαϊκής. και εν ω τα ευρωπαϊκά εξετέθησαν μετά πολλών και φορτικών ενιαχού λεπτομερειών, τα Ελληνικά μόλις κατέλαβον ολίγας γραμμάς προς εκπλήρωσιν του γράμματος του νόμου. ούτως, εν ω ο τριακονταετής πόλεμος κατέλαβε δέκα ολοκλήρους εν τω βιβλίω σελίδας πυκνώς γεγραμμένας (σελ. 42 - 52), η ιστορία των Ιονίων νήσων από του 11 μ.Χ. αιώνος μέχρι του 1815, ήτοι η ιστορία οκτώ αιώνων, εξετέθη εν 21 γραμμαίς (της σελ. 165). Ωσαύτως εν ολίγαις γραμμαίς (εν ημισεία περίπου σελ.) εξετέθησαν τα περί του Κοραή, μίαν δε μόλις σελίδα κατέλαβον τα περί Ρήγα Φεραίου. ουδαμώς πραγματευθείς τα περί των εις Ιταλίαν και την άλλην Ευρώπην καταφυγόντων λογίων Ελλήνων. Περί Βερατίου δε εγράφησαν δύο γραμμαί ασαφείς εν υποσημειώσει. τω βιβλίω. ουδεμιάς δε ηξιώθη προσοχής και το εν τω προγράμματι σαφώς καθοριζόμενον κεφάλαιον: τις η εν τη ευρωπαϊκή ιστορία σημασία της Βεστφαλικής συνθήκης. Ενδεέστατα δε εξετέθη και η ιστορία της Ρωσσίας από του Βλαδιμήρου Α' μέχρι της δυναστείας των Ρωμανώφ. των πραγμάτων.

[

]

ενΑθήναιςτη11 Μαΐου 1908. ο Γ. ΜΙΣΤΡΙΩΤΗΣ

Πρόεδρος της επιτροπείας τα μέλη Σ. ΛΑΜΠΡΟΣ ΓΕΩΡΓ. ΓΡΑΤΣΙΑΤΟΣ Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ, εισηγητής ΑΧ. ΤΖΑΡΤΖΑΝΟΣ EMM. ΡΟΥΓΚΑΣ Θ. ΚΑΚΡΙΔΗΣ

ανθελληνικάς δόξας «Έκθεσις» της επιτροπής των κριτών για τις γεωγραφίες των ελληνικών σχολείων (1908)

Α'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΙ ΤΟΥ Δ. Κ. ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΥ [ ]

Γ ' . Γεωγραφία Φυσική και Πολιτική των ελληνικών χωρών διά την Γ' τάξιν του Ελληνικού σχολείου, ο. Κ. Κ ο υ τ σ ο μ η τ ο π ο ύ λ ο υ .

[

]

ψιν δεν είναι απηλλαγμένον πολλών πλημμελειών. ούτως, εν ω εν σελ. 1, ως όρια προς βορράν της ελληνικής χερσονήσου τίθησι τον Σαύον και τον κάτω Δούναβιν, εν σελ. 3 λέγει — Εις την ελλην. χερσόνησον «συγκαταλέγεται» και το βασίλειον της Ρωμουνίας. — Ίσως ήθελε να είπη ο συγγραφεύς — εις τα Βαλκανικά λεγόμενα κράτη συγκαταλέγεται και το Βασίλειον της Ρωμουνίας.

[ εν

]

σελ. 109. — Ενταύθα (εν Κωνσταντινουπόλει) σώζονται τα ανάκτορα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. — Ατυχώς τούτο είναι ουχί αληθές !

[

]

Ελληνισμόν μεθ' ου απετέλεσαν την Βυζαντινήν αυτοκρατορίαν...—δενείναι ιδέα πολύ σαφώς εκπεφρασμένη. τα δε εν σελ. 2. — αι ο εν Ευρώπη κτήσεις αυτών (των Βυζαντινών) περιήλθον εις την εξουσίαν των λαών, εις ους ανήκον— δεν έχουσι τον τόπον αυτών εν γεωγραφία ελληνική. είναι δε καλόν οι συγγράφοντες διδακτικά βιβλία μάλιστα Έλληνες συγγραφείςναπροσέχωσι

σι να μη μεταφέρωσιν από ξένων βιβλίων τοιαύτας ανθελληνικάς δόξας εις βιβλία προωρισμένα προς σπουδήν της Ελληνικής νεότητος.

[

] ο.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΙ Ν.Α.ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ

Λ'. Γεωγραφία Φυσική και Πολιτική των τεσσάρων άλλων ηπείρων πλην της Ευρώπης δια την Α' τάξιν του Ελλην. σχολείου, υπό Ν. Α. Π α π α γ ι α ν ν ο π ο ύ λ ο υ , 1908.

[

]

οπωσούν ανωμάλως και ασαφώς. Έλληνες εισίν οι λαλούντες την Τουρκικήν, αλλά πρεσβεύοντες την πάτριον αυτών χριστιανικήν θρησκείαν. Έλληνες εισίν ωσαύτωςοιΕλληνόφωνοι μωαμεθανοί της ΜικράςΑσίας,απολέσαντεςτην πάτριον θρησκείαν, αλλά διατηρούντες την πάτριον γλώσσαν. Αλλά προκειμένου περί κατοίκων της Μικράς Ασίας μωαμεθανών την θρησκείαν και Τουρκοφώνων την γλώσσαν μόνον σαφείς ιστορικαί μαρτυρίαι η ανθρωπολογικαί θεωρίαι δύνανται ν' αποδείξωσι την ελληνικήν καταγωγήν αυτών και την διάκρισιν αυτών από των μη Ελλήνων μωαμεθανών. αν πάντες οι κάτοικοι της Μ. Ασίας οι πρεσβεύοντες την μωαμεθανικήν θρησκείαν εθεωρούντο ως καταγόμενοι από ' Ελλήνων, τότε ουδείς ηδύνατο να γείνη λόγος περί Τουρκικής αλλοφύλου κατακτήσεως. Αλλά ταύτηςούσηςαναμφισβητήτωςαληθούς,το πολύ δυνάμεθα να εικάσωμεν ότι μέγα πλήθος χριστιανών Ελλήνων απώλεσε και γλώσσαν και θρησκείαν, αλλ' ουδαμώς να είπωμεν ότι υπάρχουσιν εν Μικρά Ασία Έλληνες μωαμεθανοί άμα και Τουρκόφωνοι.

[ Β'. Γεωγραφία της Ελλάδος διά γιαννοπούλου, Διορθωτέα και

]

Φυσική και Πολιτική της Ευρώπης πλην του Βασιλείου την Β' τάξιν τον Ελληνικού σχολείου, υπό Ν. Α. Π α π α έτος 1908. συμπληρωτέα εν τω βιβλίω τούτω τα εξής:

[

]

Ρωμυλίας μετά της Βουλγαρίας δεν ανεγνώρισεν εισέτι επισήμως ούτε η Τουρκία ούτε αι Μεγάλαι δυνάμεις. Η αναγνώρισις εγένετο επισήμως, επισημότατα και πανηγυρικώτατα και επιδεικτικώτατα υπό τε της Τουρκίαςκαιυπό

των Μ. Δυνάμεων, πρωτοστατούσης της Ρωσσίας, κατά τας αρχάς του 1896 ήτοι προ 13 περίπου ετών.

[

]

τροπείας και κριθεισών υπό ταύτης σχετικώς τελειόταταιεθεωρήθησανυπό της επιτροπείας αι τρεις του κ. ο. Πατσοπούλου, και αι δύο του κ. Ν. Παπαγιαννοπούλου. Αλλ' εκ τούτων η Επιτροπεία ενέκρινεν απάσας τας του κ. ο. Πατσοπούλου θεωρήσασα αυτάς κατά τι κρείττονας των του κ. Παπαγιαννοπούλου.

Γ.

ΜΙΣΤΡΙΩΤΗΣ

Σ. ΛΑΜΠΡΟΣ ΑΧ. ΤΖΑΡΤΖΑΝΟΣ Γ. ΓΡΑΤΣΙΑΤΟΣ Θ. ΚΑΚΡΙΔΗΣ EM. ΡΟΥΓΚΑΣ Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ εισηγητής

Βόλου (1908)

. . . Η ιστορία, όπως είδαμε στις βασικές γραμμές της εργασίας μας, κρατούσε την εξελικτική γραμμή στην πορεία του ελληνικού πολιτισμού, που σύμφωνα με το πρόγραμμα του Α.Δ.Π. έπρεπε να γνωρίσουν οι μαθήτριες στις πιο χαρακτηριστικές εποχές του. το μάθημα όμως αυτό, χωρίς να χάση την αύθυπαρξία και τις ειδικές μορφωτικές του αξίες, χρησίμευε συγχρόνως και ωςκέντροσυνθετικό για την εικόνα της κάθε εποχής, που ύφαιναν όσες πολιτιστικές της εκδηλώσεις δουλεύονταν σε διάφορα μαθήματα (σελ. 30). Σπονδυλική στήλη ήταν πάντα τα ιστορικά γεγονότα, πολεμικά και πολιτικά, και βασικό υλικό η ελληνική ιστορία. Α π ό την ιστορία άλλων λαών παίρναμε πολύ λίγα στοιχεία, όσα συνδέονταν αμεσώτερα με την ελληνική και όσα είχαν παγκόσμια σημασία, και αυτά σε γενικότατες γραμμές. και πάλι όμως το δικό μας υλικό ήταν τεράστιο, και έπρεπε να γίνη μεγάληεπιλογή·καιαπό τα κύρια ακόμα σημεία να κρατηθούν τα πιο σπουδαία, και τ' άλλα να δοθούν ανάλογαμετησημασία τους σύντομα η και με δυο μόνο λόγια,αλλάέτσι που χωρίς χάσματα να προβάλη ενιαία η γραμμή της ιστορίας μας.

τρίτο το είχαν αναλάβει άλλοι φιλόλογοι. Σύμφωνα με το μερικό σκοπό της Α' τάξης, το νέο δηλαδή Ελληνισμό, η ιστορία άρχισε από το 1453 και εφτασε ωςτηνεποχή μας. την ίδια ιστορική περίοδο την είχαν διδαχτή οι περισσότερες μαθήτριες τον περασμένο και λίγες τον προπερασμένο χρόνο στην ΣΤ' του δημοτικού σχολείου. για πραγματική κατοχή τουιστορικούυλικού,έστωκαι στοιχείων του, ούτε λόγος μπορούσε να γίνη. στη μνήμη τους έρχονταν όπως είδαμε ξεκάρφωτα γεγονότα και πρόσωπα, και αυτά κομματιασμένακαιμετην ίδια τυπική φρασεολογία, που είχαν παπαγαλίσει από το διδαχτικό βιβλίο τους, χωρίς καμιά συνάρτηση και χρονική τοποθέτηση. και όμως και γι' αυτό στην ΣΤ' δημοτικού ήταν πια οι μαθήτριες σε ώριμη ηλικία, θα μπορούσαν

δηλαδή ν' ανατρέχουν συνειδητά σε περασμένους χρόνους και να τοποθετούν γεγονότα ιστορικά με τη χρονική τους διαδοχή, καιωςένασημείοκαιμεκάποια αιτιατή αλληλουχία.

[

]

Ό χ ι μόνο δική μου ανάγκη, αλλά και τα κουρέλια της ιστορίας, που έσερναν μαζί τους τα παιδιά από το δημοτικό, και η επισφράγισή τους με την αρνητική απάντηση όταν ύστερα από το αράδιασμα τόσων ηρώων τα ρώτησα αν ειχαν διδαχτή την επανάσταση του 21 (σελ. 40), μ' έσπρωξαν ν' αρχίσω το πρώτο μάθημα μ' ένα γενικότατο κατατοπισμό στην ιστορική ύλη όλης της χρονιάς. τοπρώτοαυτόβήμα ήταν για το δάσκαλο εύκολο. Οι δυσκολίες του άρχιζαν μετηνκαθαυτό διδασκαλία. και οι πιο μεγάλες ήταν με το υλικό. Βασικό βοήθημα του είχε την ιστορία του Παπαρρηγόπουλου, τη μόνη που αντίκριζε συνθετικά όλη τη νεοελληνική περίοδο. Αυτή βοήθησε πολύ το δάσκαλο κυρίως στην επιλογή, στο γενικό διάγραμμα της ύλης και τη συνάρτησή της. Οι γενικές της όμως γραμμές δεν έφταναν για το σκοπό του, κι αυτόν πάλιδενμπορούσαν να τον ικανοποιήσουν το πλήθος οι λεπτομέρειες, οπού χάνονταν συνήθως άλλα μερικότερα ιστορικά έργα, λεπτομέρειες συχνά ασύνδετες μεταξύ τους και άχρηστες για τη διδασκαλία. το μάθημα χρειαζόταν υλικό που να ζωντανεύη μια μορφή, ένα γεγονός η κατάσταση. δεν εννοώ δημοτικά τραγούδια και παραδόσεις, που μου ήταν άλλωστε πρόχειρα. και αυτά βέβαια,όσοκαι ανδενήταν πηγή ιστορική, βοηθούσαν συχνά τη διδασκαλία δίνονταςτοναντίχτυπο που είχε στη λαϊκή ψυχή η πράξη η η τύχη ενός ιστορικού προσώπου η φίες, απομνημονεύματα κλπ. μπορούσαν να δώσουν. Αυτό έλειπε στο δάσκαλο, κι έπρεπε να το βρίσκη ψάχνοντας ο ίδιος σε όσα σχετικά δημοσιεύματα έτυχε να ξέρη η να μπορή να προμηθευτή. Σήμερα ο δάσκαλοςείναιαπ'αυτήτηνάπο-

πλατύτερο κύκλο γνωστές. Μόλα ταύτα και τα λιγοστά στοιχεία, που είχα τότε στη διάθεση μου, βόηθησαν σε αρκετές περιπτώσεις για να μη μένη η ιστορίααπλήδιαδοχή από άχρωμα γεγονότα η πρόσωπα, αλλά να παίρνη ζωή, να συγκινή βαθύτερα τα παιδιά και να ευκολύνη κάποτε και την ιστορική κατα νόηση. Αυτό έγινε π.χ. στο κεφάλαιο για τη Φιλική Εταιρεία, για την πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου κλπ., και προπάντων για την επανάσταση στη Πελοπόννησο, που είναι σφιχτοδεμένη με τη μορφή και τη δράση του Κολοκοτρώνη.

[

]

Η ίδια η παράδοση του ελληνικού λαού στην πολύχρονη εξέλιξή της καθόριζε και το πνεύμα, που έπρεπε να εμψυχώνη το μάθηματηςιστορίας.μια

παράδοση βαθύτατα εθνική, αλλά και ανθρωπιστική με πολύπλευρη καλλιέργεια. έτσι στη νεοελληνική π.χ. ιστορία, που ξεχώρισα σ' αυτό το κεφάλαιο, είδαμετοελληνικό έθνοςκάτω από τη μακραίωνη τουρκική σκλαβιά ν' αγωνίζεται και να κατορθώνη όχι μόνο να κρατιέται στη ζωή, αλλά και να την καλυτερεύη υλικά και πνευματικά ολοένα και περισσότερο. Οι ραγιάδες ζουν μια οργανωμένη κοινοτική ζωή με τόσο αξιόλογα πολιτιστικά στοιχεία, που βοηθούν να υψώνεται το επίπεδο του πολιτισμού και στις άλλες βαλκανικές χώρες. την ίδια εποχή αυθόρμητα πηγάζει από τον αγράμματο λαό πολύτιμη πνευματική δημιουργία, και η δίψα για μάθηση δε σβήνει ούτε στους πιο σκοτεινούς αιώνεςτηςσκλαβιάς. και όταν αργότερα άρχισαν ν' ακμάζουν διάφορες κοινότητες του εσωτερικού, όπως και παροικίες στο εξωτερικό, αποχτούν σημαντικά μορφωτικά κέντρα. Ό λ α όμως αυτά συγκλίνουν σ' ένα σκοπό βαθύταταριζωμένοστηνεθνική ψυχή, στην απελευθέρωση από τον καταχτητή. Η εσώτατη ανάγκη της, ηελπίδακαιηπίστη στην πραγματοποίηση της, δεν κλονίζεται ούτε και στις πιο μεγάλες συμφορές. ' Η ελευθερία είναι για το άτομο και το έθνος το υπέρτατο αγαθό. τη σημασία και την αξία της τη φώτισαν βέβαια τα μαρτύρια των ραγιάδων, την ύψωσε όμως στα μάτια των παιδιών η πρόθυμη γι' αυτήν αυτοθυσία ενός ολόκληρου λαού. έτσι ανοιγε εμπρός των η προοπτική για το χρέος των ελεύθερων πια προς τον υπόδουλο Ελληνισμό. Μαζί όμως μ' αυτό κι ένα άλλο ακόμα χρέος και ανάγκη μαζί: Οι αλλεπάλληλες επιτυχίες στον απελευθερωτικό αγώνα με μια παντοδύναμη αυτοκρατορία έρχονται, όσο οι Έλληνες αγωνίζονται ολόψυχα ενωμένοι, όσο δηλαδήτοάτομοκαιοεγωϊσμόςτου υποτάσσεται στο γενικό καλό. Ό τ α ν όμως τηνεθνικήενότητατησπάζη ο υπερτροφικός ατομικισμός, η επανάσταση πάει να ναυαγήση. Α ν από τους αγώνες των πρώτων χρόνων πρόβαλαν χτυπητά αρετές των αγωνιστών, από τους εμφύλιους πολέμους πρόβαλαν ελαττώματα που αντιμάχονται την εθνική προκοπή και πρέπει να ξεριζωθούν. Α ν όμως στην παράδοση μας το νόημα του εθνισμού ταυτίζεταιμετην ελευθερία, είναι ταυτόχρονα ελεύθερο από το φανατισμό της μισαλλοδοξίας, το μίσος και την περιφρόνηση άλλων λαών, όπως και από κάθε ίχνος εθνικής ξιπασιάς. έτσι στη νεοελληνική π.χ. ιστορία, όπου η δυσκολία και ο κίνδυνος ήταν μεγαλύτερος, δεν τονίστηκαν κατορθώματα και αρετές μόνο των δικών μας, αλλά και των άλλων όχι μόνο ελαττώματα η βαρβαρότητες εκείνων, παρά και δικά μας. Απάνθρωπες πράξεις, απ' οποία μεριά και αν γίνονταν, έπρεπε να επικριθούν ηθικά. και αν μαζί με την επίκριση μπορούσε να δοθή ψυχολογική η άλλη ερμηνεία τους, αυτή θα τη δίναμε και για τα δυο μέρη (σφαγές π.χ. στην Τριπολιτσά και στη Χίο).

65. Η γιορτή της σημαίας.

της εν τω σχολείω υπομνήσεως ιστορικού γεγονότος Βασιλικό Διάταγμα που ορίζει να γίνεται ιδιαίτερη ιστορική διδασκαλία στα παιδιά του δημοτικού στις επετείους των σημαντικών γεγονότων της ελληνικής ιστορίας (1909)

Περί υπομνηστικής υπό των διδασκάλων αναπτύξεως κλπ. γεγονότων της ελληνικής ιστορίας προς τους μαθητάς της δ, ε και ς τάξεως των δημοτικών σχολείων κατά τας επετείους των γεγονότων τούτων. ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Α' ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Επιθυμούντες όπως από του δημοτικού σχολείου εμφυτεύσωμενειςτας ψυχάς των ελληνοπαίδων την προς την πατρίδα αγάπην, καταστήσωμεν δ' άμα γνωστάς τας επισημοτάτας και προσφορωτάτας εις την παιδικήν αντίληψιν των ενδοξων η θλιβερών σελίδων της εθνικής ημών ιστορίας. Προτάσει του Ημετέρου επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργού, διατάσσομεν τάδε: Ά ρ θ ρ ο ν 1ον Κατά τας επετείους ημέρας των σημαντικωτέρων άμα και προσιτών τη παιδική ψυχή γεγονότων της ελληνικής ιστορίας, ευθύς άμα τη ενάρξει του μαθήματος και κατόπιν της εωθινής προσευχής, οι διδάσκαλοι της δ, ε' και ς' τάξεως των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων, υπομιμνήσκουσι δι' ολίγων τοις μαθηταίς το γεγονός. είτα δε αναγινώσκουσιν εντόνως και μεγαλοφώνως σχετικόν κεφάλαιον εξ ιστορικού συγγράμματος, την ανάγνωσιν ακολουθείειδυνατόν και απαγγελία επικαίρου ποιήματος και επίδειξις γεωγραφικών χαρτών η εικόνων προς ζωηροτέραν αναπαράστασιν του γεγονότος. Ά ρ θ ρ ο ν 2ον Κατά τας επετείους συμβάντων μη εχόντων μεν καθόλουεξαιρετικήνιστορικήν σημασίαν, αλλά στενώς σχετιζομένων προς τόπον τινά,ηωςάνωυπόμνησις γίνεται μόνον εις τα σχολεία τα εν τω τόπω ένθα συνέβη το γεγονός.

Ά ρ θ ρ ο ν 3ον συνέβη εν η περιοχή κείται το σχολείον, ο Διευθυντής οδηγεί, το απόγευμα της αυτής ημέρας, τους μαθητάς των ως άνω ορισθεισών τάξεων μετά των διδασκάλων, είτε επιτοπίως, είτε επί υψώματος, όθεν φαίνεται ο τόπος του γεγονότος, καιεκείεξιστορείκαιεξηγείτακατ' αυτό. Α ρ θ ρ ο ν 4ον οσάκις η επέτειος του γεγονότος συμβαίνει καθ' ην ημέραν το σχολείον αργεί, η υπόμνησις αυτού γίνεται την προηγουμένην ημέραν. Αι δε κατά τας θερινάς διακοπάς σημαντικώταται επέτειοι συνοψίζονται κατ'άλλαςημέραςτου έτους,ειδυνατόν καταλλήλως μεθαρμοζόμεναι. Ά ρ θ ρ ο ν 5ον ρικά γεγονότα θέλει καθορίσει επιτροπεία αποτελουμένη εκ του Υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, ως προέδρου, και ετέρων μελών υπ' αυτού διορισθησομένων, όχι πλειόνων των εξ. Η αυτή επιτροπεία θέλει εκλέξει και τας εξ ιστορικών συγγραμμάτων περικοπάςκαιπαν τικώ σχολείω αντίληψιν. Ά ρ θ ρ ο ν 6ον σιν εκδοθή εις ίδιον τεύχος υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς οδηγίαν των διδασκάλων. λεσις του διατάγματος τούτου. Εν Αθήναις τη 16 Ιουνίου 1909. Υπουργός Σ. Ε.ΣΤΑΗΣ

ανακριβή καισυγκεχυμένα και πομφολυγώδη «Έκθεσις» των κριτών των διδακτικών βιβλίων για τις ιστορίες της Α' τάξης των ελληνικών σχολείων (1910)

. . . Η ιστορία του κ. Τσαγρή είναι συντεταγμένη μετά πολλής αμελείας καιαπροσεξίας,ένεκαδετούτου έχει πολλά τα ελαττώματα. και πρώτον δεν ακολουθεί το πρόγραμμα ως προς τας επιγραφάς των κεφαλαίων εξ ου συμβαίνει πολλάκις ου μόνον να μη ανταποκρίνωνται τα εν αύτηεκτιθέμεναπρος ταυπότουπρογράμματος ζητούμενα, αλλά και πολλά τούτων ουχί σπανίως να παραλείπωνται - δεύτερον, δεν τηρεί εν πάσι την προσήκουσαν συμμετρία καιαναλογίαντρίτον, βρίθει πολλών ανακριβειών και συγχύσεων, και τέταρτον, η γλώσσα αυτής δεν είναι ομαλή και ανάλογος προς την πνευματικήν ανάπτυξιν παίδων μικράς ηλικίας, και τούτο διότι ο συγγραφεύς του προκειμένου βιβλίου, παραλαμβάνων προς καταρτισμόν αυτού εκ διαφόρων πηγών όσα τω μωσαϊκόν, ούτως ειπείν, γλώσσης και ύφους και καθόλου μεν αξιοκατάκριτον, ιδία δε προκειμένου να χρησιμεύση εις διδασκαλίαν μικρών παίδων. Πάντα δεταελαττώματαταύτα του προκειμένου βιβλίου καταφαίνονται εν τω επομένω ελέγχω.

Αλλά και ο τρόπος της διατυπώσεως αυτού δι' ανωμάλου μάλιστα συντάξεως αμάρτημα του συγγραφέως είναι και τούτο ότι ουδεμίαν διάκρισιν ποιείται μεταξύ πεπολιτισμένων και απολιτίστων λαών, αφίνων ούτω να νομίζωσιν οι μαθηταί ότι η ιστορία ασχολείται περί πάντας τους αποτελούντας την όλην ανθρωπότηταλαούς. φορα χρονικά όρια αυτών, άτινα δύνανται μεν να δικαιολογηθώσιν εν σχέσει προς την Ελληνικήν ιστορίαν, εν σχέσει όμως προς την παγκόσμιον ιστορίαν

δεν έχουσιν ορθώς. Κάλλιον όμως θα έπραττεν ο συγγραφεύς ανανέφερετα γενικώς παραδεδεγμένα όρια εκάστης των περιόδων αυτής, ήτοι το 476 μ.Χ. ως τέλος της αρχαίας και αρχήν της Μεσαιωνικής ιστορίας, και το 1492 ως τέλος της Μεσαιωνικής και αρχήν της των νεωτέρων χρόνων ιστορίας.

[

]

Ότιδεθ συγγραφεύς αδιαφορεί προς την ακρίβειαν των υπ' αυτού λεγομένων, μαρτυρεί και το υπ' αυτού λεγόμενον τούτο: οι αρχαίοι Έλληνες κατώρθωσαν να καταρτίσωσι βίον εθνικόν και πολιτικόν αξιόλογον και θαυμάσιον, διότι όχι μόνον διεχάραξαν νέαν οδόν δ ι ' ε α υ τ ο ύ ς και δ ι άτηνανθ ρ ω π ό τ η τ α . . . άρα κατά τον συγγραφέαοιαρχαίοι Έλληνεςδενείχον μόνον συνείδησιν της πνευματικής και ηθικής αυτών υπεροχής, εν σχέσει προς τους συγχρόνους αυτών, αλλά και εν σχέσει προς όλην την μετέπειτα ανθρωπότητα. Αλλά προς τί τα πολλά και ανακριβή και συγκεχυμένα και πομφολυγώδη ταύτα διά μαθητάς οκταετείς η δεκαετείς; δεν ηδύνατο ο συγγραφεύς δι' ολιγωτέρων και σαφεστέρων και διά λεκτικού αναλόγου προς την πνευματικήν κατάστασιν μικρών μαθητών να παραστήση την σπουδαιότητα της Ελληνικής ιστορίαςεντηκαθόλου ιστορία της ανθρωπότητος ως απαιτεί το πρόγραμμα;

[

Σ.

ΛΑΜΠΡΟΣ

]

Δ.

ΙΙΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ εισηγητής Γ. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ Γ. ΚΑΨΑΛΗΣ

ου μόνον αντιπαιδαγωγικά αλλά και ανακριβή και άδικα «Έκθεσις» των κριτών των διδακτικών βιβλίων για το ιστορικό εγχειρίδιο της Δ' τάξης των γυμνασίων (1910)

. . . ως διδακτικόν βιβλίον της ο τάξεως των γυμνασίων διά το μάθημα της ιστορίας υπεβλήθη μία και μόνη Ιστορία, η του κ. Νικολάου Βραχνού, ην και οφείλει η επιτροπεία να εγκρίνη συμφώνως τω νόμω. Αλλ' όπως το βιβλίον αποβήόσοντοδυνατόν καλλίτερον και παραδοθή διωρθωμένον εις χείρας των παίδων, προβαίνομεν εις τας εξής περί αυτού παρατηρήσεις.

[

]

Κρίνοντες δε το έργον καθόλου παρατηρούμεν, ότι ο συγγραφεύς δεν επέδειξεν ιδιάζουσαν ευστοχίαν πάντοτε περί την εκλογήν των καίριων, ουδέ κατώρθωσε να παράσχη γενικήν θέαν της καταστάσεως των εξιστορουμένων χωρών υπό την έποψιν του πολιτισμού, περιοριζόμενος κυρίως μόνονειςτηνιστορίαντωνδυναστειών.

[

]

Ευτυχώς τα πραγματικά λάθη δεν είνε παραπολλά εν τοις περιληφθείσιν εις το βιβλίον ιστορήμασιν, αλλ' επανορθωτέα προς τοις άλλοις τα κακώς αποδεδομένα ξένα ονόματα και τα χρονολογικά σφάλματα. και δη ο συγγραφεύς κακώς ποιών τα ξενικά ονόματα μεταγράφει συνήθως απλώς κατά την ξένην αυτών γραφήν, αδιαφορών περί της εν τη οικεία γλώσση προφοράς, ουδέ ανατρέχει, λατινικά ονόματα. [

1

Είνε δε τα ημέτερα εν τοις καθ' έκαστον παρατηρήματα τα εξής:

[

]

σ. 122 και εξής. εν τοις περί κλεφτών πολλά μεν λέγονται περίτουθανάτου

του αυτών, αλλ' ολίγα περί του βίου. να προστεθώσιν οι όροιτουκλεφτικού βίου λ η μ έ ρ ι και π ρ ω τ ο π α λ λ ή κ α ρ ο ν και περί της των κλεφτών ασκήσεως περί την γυμναστικήν.

[

]

σ. 193 και εξής. τα περί ελληνικής επαναστάσεως έχουσι γραφή μετά μείζονος επιμελείας και τα εν αυτοίς εσφαλμένα είνε ολιγώτερα. Αλλά λείπουσι χαρακτηρισμοί τινών των κυριωτέρων ηρώων και χρονολογίαι ενίων γεγονότων. Ταύτα πρέπει να συμπληρώση ο συγγραφεύς και να γράψη ολόγραφα τα κύρια ονόματα των δρώντων προσώπων.

[

]

σ. 220. « Η δε φιλοπατρία του προέβαινεν επί τοσούτον ώστε εδείχθη πάντοτε πρόθυμος να θυσιάση εις το ευγενές τούτο αίσθημα την ιδίαν του φιλοτιμίαν και δ υ σ τ υ χ ώ ς ε ι ς τούτο π ο λ ύ ο λ ί γ ο υ ς εύρε μ ι μ η τ ά ς » . τα διά παχέων γραμμάτων σημειούμενα είνε ου μόνοναντιπαιδαγωγικά αλλάκαι ανακριβήκαιάδικαπερί των μεγάλων ανδρών του αγώνος,

[

]

σ. 234. «Έπλεξαν περί την κεφαλήν του Μάρκου αμαράντους δόξας στεφάνους, οίτινες όμως, ως σ υ μ β α ί ν ε ι π α ρ ' ημίν, εκίνησαν κατάτουήρωος τον φθόνον των άλλων οπλαρχηγών».

[

]

σ. 257. «Έστησε φρικώδη πυραμίδα εξ ανθρωπίνων κεφαλών».

[

]

σ. 268. «ένεκα όμως της στειρώσεώς της δεν ηυτύχησε να δώση διάδοχον εις το έθνος». να λείψωσι τα περί στειρώσεως.

[

]

σ. 278. «οι Βούλγαροι ή γ ε ι ρ α ν γ ε λ ο ί α ν τ ι ν ά ε π α ν ά σ τ α σ ι ν » . και εν σ. 283 «οι Βούλγαροι. . . ή γ ε ι ρ α ν παρά τον Αίμον ψ ε υ δ ή τ ι ν α και γ ε λ ο ί α ν επανάστασιν». ούτε η ιστορική ακρίβεια διδάσκεται κατά τοιούτον τρόπον, ούτε είνε τα τοιαύτα η παιδαγωγικωτάτη μέθοδος προς φρονηματισμόν των μαθητών.

[

]

σ. 281. «οι Ρωμάνοι εσχάτως ά γ α ν φ υ σ ι ω θ έ ν τ ε ς ήρχισαν να καταδιώκωσι τους εν Ρουμανία Έλληνας ένεκα γελοίων αξιώσεων αυτών επί τωνΕλληνοβλάχων τηςΜακεδονίας, τους οποίους εν τη μ ε γ α λ ο μ α ν ί α

των θεωρούσιν ομοφύλους». και πάλιν επαναλαμβάνομεν, ότι άλλος πρέπει να είνε ο τρόπος της εμπνεύσεως φρονήματος και εθνικού φανατισμού εις τους μαθητάς.

[

]

Εν Αθήναις, 30 Μαρτίου 1910. ο

Πρόεδρος ΣΠΥΡ. Π.

ΛΑΜΠΡΟΣ

Δ. ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡ. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ ΑΝΑΣΤ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Π. ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ Α. ΤΡΑΥΛΑΝΤΩΝΗΣ Γ. ΚΑΨΑΛΗΣ

διαίρεσις και ενότης του ελληνικού κόσμου Διαγωνισμός για τα διδακτικά βιβλία μέσης εκπαίδευσης: τα ιστορικά εγχειρίδιατουγυμνασίου (1911)

. . . 1 . ι σ τ ο ρ ί α ε λ λ η ν ι κ ή από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τηςεν Ιψώ μάχης, διά την α' τάξιν του γυμνασίου, μέχρι δέκα τυπογραφικών φύλλων. Σύντομος χωρογραφία της Ελλάδος εν σχέσει προςτηνανάπτυξιντου ιστορικού βίου των Ελλήνων. Κάτοικοι της Ελλάδος προ των Ελλήνων. Κα ταγωγή των Ελλήνων. ο χαρακτήρ της αρχαιοτάτης ελληνικής ιστορίας μυθικός. Παραδόσεις περί ηρώων και ηρωικών πολέμων. Τί γνωρίζομεν πραγματικώς περί της εποχής ταύτης. Μυκηναϊκός πολιτισμός, τα σημαντικώτερα κέντρα αυτού και τα κυριώτερα είδη λειψάνων (ακροπόλεις, ανάκτορα, τάφοι). Aι δήθεν εποικήσεις ξένων. Μετανάστευσις των Δωριέων εις την Πελοπόννησον, Κρήτην κλπ. και κατάπτωσις του προτέρου πολιτισμού. Τίνες ήσαν οι Δωριείς και διατί το γεγονός ωνομάσθη κάθοδος των Ηρακλειδών. Φυλαί και διάλεκτοι ελληνικαί. αποικίαι εις την Μικράν Ασίαν. ομηρικά ποιήματα Θρησκεία των Ελλήνων κατά τον Όμηρον. Ότι η του ομήρου θρησκεία ήτο εν πολλοίς διάφορος της λαϊκής θρησκείας (παράδειγμα η λατρεία των ηρώων καιτωννεκρών) και ότι καθόλου η ελληνική θρησκεία δεν ήτο πανταχού ομοιόμορφος. Πολίτευμα της ηρωικής εποχής κατά τον Όμηρον. Αι εν Πελοποννήσω ιδρυθείσαι δωρικαί πολιτείαι και αι προς τους αρχαιοτέρους κατοίκους σχέσεις αυτών. ιστορία των κυριωτέρων πόλεων της Πελοποννήσου (Σπάρτης, Άργους, Κορίνθου, Σικυώνος) και των Αθηνών μέχρι των περσικών πολέμων. Εμπόριον και εμπορικαί πόλεις, ναυτιλία, αποικίαι των Ελλήνων (κατά τον Η', Ζ' και Σ Τ ' αιώνα), νομίσματα, διάδοσις της γραφής. Πολιτειακαί μεταβολαί (ολιγαρχία, τυραννίς, δημοκρατία) μετ' αναφοράς εις τα εκ της ιστορίας τωνΑθηνών,τηςΚορίνθου, της Σικυώνος κλπ. παραδείγματα. Διαίρεσις και ενότηςτουελληνικού κόσμου. Αρχική έννοια του ονόματος Έλλην και επικράτησις αυτού. Πανελλήνιοι αγώνες, μαντεία,αμφικτυονίαι. ΟιΈλληνεςτης Μ. Ασίας και οι βάρβαροι. Αναδρομή εις την ιστορίαν των ανατολικών λαών

(Αιγυπτίων, Βαβυλωνίων, Ασσυρίων, Φοινίκων, Μήδων, Λυδών) μέχρι της συγχωνεύσεως πάντων εις το περσικόν κράτος. Η επανάστασις των Ιώνων. Περσικοί πόλεμοι. Ηγεμονία των Αθηνών. Πληθυσμός αυτών, βιομηχανία, εμπόριον, οικονομικά, πνευματική ακμή. Αίτια του πελοποννησιακού πολέμου. Ιστορίααυτού.Οιτριάκοντα τύραννοι. ο Θρασύβουλος. Θάνατος του Σωκράτους. Ανάβασις Κύρου. Στρατεία του Αγησιλάου εις την Ασίαν. Κορινθιακός πόλεμος. Ανταλκίδειος ειρήνη. ιστορία των Θηβών μέχρι της εν Μαντινεία μάχης. Η Μακεδονία προ Φιλίππου του Β'. ο Φίλιππος και οι Έλληνες. Φωκικός πόλεμος. Η εν Χαιρώνεια μάχη. ιστορία του Μ. Αλεξάνδρου. Λαμιακός πόλεμος. Θάνατος του Δημοσθένους. ιστορία των Διαδόχων μέχρι τηςεν Ιψώ μάχης. 2. ι σ τ ο ρ ί α ε λ λ η ν ι κ ή και Ρωμαϊκή από της εν Ι ψ ώ μάχης μέχρι του θανάτου Θεοδοσίου του μεγάλου διά την β' τάξιν του γυμνασίου μέχρι δέκα τυπογραφικών φύλλων. ιστορία σύντομος των εν Ευρώπη, Ασία, και Αιγύπτωελληνικών και ελληνιστικών κρατών (εξαιρομένης ιδία εν Περγάμω και Αιγύπτω θεραπείας των γραμμάτων και τεχνών) μέχρι τέλους του Γ' προ Χρ. αιώνος. Λαοί της Ιταλίας. ελληνικαί αποικίαι εις την Ιταλίαν και την Σικελίαν. Συντομωτάτη ιστορία της Ρώμης από της κτίσεως της πόλεως μέχρι της Δεκαρχίας και της μετά ταύτα επελθούσης ισοπολιτείας μεταξύ Πατρικίων και Πληβείων. Οι Σαμνιτικοί πόλεμοι. Η καθυπόταξις των λαών της Ιταλίαςκαιτων Ελλήνων της κάτω Ιταλίας. Πρώτος και δεύτερος καρχηδονικός πόλεμος. Η επέμβασις των Ρωμαίων εις τα της Ελλάδος πράγματα. Οι προς τους βασιλείς της Συρίας και Μακεδονίας πόλεμοι. Κατάλυσις του μακεδονικού κράτους. Καθυπόταξις της Ελλάδος. Η επίδρασις του ελληνικού πολιτισμού επί τον πνευματικόν βίον των Ρωμαίων. Η επανάστασις των Γράκχων. ο Ιουγουρθικός πόλεμος. Κίμβροι και Τεύτονες. Μάριος και Σύλλας. ο πρώτος μιθριδατικός πόλεμος. Άλωσις των Αθηνών και του Πειραιώς υπό του Σύλλα. αιενΧαιρώνεια και Ορχομενώ μάχαι. ο δουλικός πόλεμος. ο πειρατικός πόλεμος. ο δεύτερος μιθριδατικός πόλεμος. Η Κατιλίνειος συνωμοσία. Η πρώτη τριαρχία. ο δεύτερος μέγας εμφύλιος πόλεμος. ο Ιούλιος Καίσαρ εν τω μεγαλείω αυτού. Η μεταρρύθμισις του ρωμαϊκού ημερολογίου από του Σωσιγένους. Φόνος του Καίσαρος και τα μετ' αυτόν. Δευτέρα τριαρχία. ο τρίτος μέγας εμφύλιος πόλεμος. Η κατάλυσις της εν Αιγύπτω δυναστείας των Πτολεμαίων. Η υπό του Οκταβιανού γενομένη διάταξις των της Ελλάδος και τωνελληνικών χωρών. ο χαρακτήρ της μοναρχίας τουΟκταβιανούιδίωςυπό έποψιν πολιτειακήν. Οι αυτοκράτορες του Αυγουστείου οίκου. ο Νέρωνκαιη Ελλάς. Οι μετά το τέλος του Αυγουστείου οίκου αυτοκράτορες. Ιουδαϊκός πόλεμος. Καταστροφή της Ιερουσαλήμ. ο χριστιανισμός εν ταις ελληνικαίς χώραις και εν τω ρωμαϊκώ κράτει. Οι αυτοκράτορες Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός

νός, Αντωνίνος ο ευσεβής και Μάρκος Αυρήλιος εν ταις προς την Ελλάδα και τουςΈλληναςσχέσεσιν αυτών. Aι εν Αθήναις φιλοσοφικαί και ρητορικαί σχολαί. Ηρώδης ο Αττικός. Οι μετά Μάρκον Αυρήλιον αυτοκράτορες. Σεπτίμιος Σεβήρος και η υπ' αυτού άλωσις του Βυζαντίου. ο Καρακακάλλας καιοιΈλληνες. Απονομή δικαιώματος Ρωμαίου πολίτου εις πάντας τους ελευθέρου πηκόους, του ρωμαϊκού κράτους. Αλέξανδρος Σεβήρος. Κατάλυσις του περσικού κράτους. το νέον περσικόν κράτος. Οι χρόνοι των λεγομένων τριάκοντα τυράννων. Γοτθικαί επιδρομαί. Δέξιππος. Κατάλυσις του βασιλείου της Παλμύρας. Οι μέχρι του Διοκλητιανού αυτοκράτορες. Διοκλητιανός. Οι κατά των χριστιανών μεγάλοι διωγμοί. η μοναρχία του Μ. Κωνσταντίνου. Κτίσις της Κωνσταντινουπόλεως. τις η σημασία του γεγονότος τούτου διά τον ελληνισμόν. Διάδοχοι του Μ. Κωνσταντίνου. Ιουλιανός. ΗεπίτουΟυάλεντοςεπιδρομήτωνΓότθων και τα αίτια αυτής. Θεοδόσιος ο μέγας. Χρονολογικός πίναξ των γεγονότων. Πίναξ των κυρίων ονομάτων. 3. I σ τ ο ρ ί α ε λ λ η ν ι κ ή από του 395 μ.Χ. μέχρι της υπό των Τούρκων αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μετά των σπουδαιοτέρων κεφαλαίων της όλης μεσαιωνικής ιστορίας, διά την γ' τάξιν του γυμνασίου, μέχρις οκτώ τυπογραφικών φύλλων. Τίνες αι χώραι του ανατολικού ρωμαϊκού η βυζαντιακού κράτους. Η επί ΑρκαδίουεπιδρομήτουΑλαρίχου εις τας ελληνικάς χώρας (μετά λεπτομερειών ωςπροςταςεπελθούσαςτότε εις τα αρχαία μνημεία καταστροφάς). Θεοδόσιος ο Β'. το κράτος των Ούννων. Οι από Θεοδοσίου του Β' μέχρι του Ζήνωνος αυτοκράτορες. το δυτικόν Ρωμαϊκόν κράτος από του θανάτου Θεοδοσίου του Α' μέχρι του 476. Αρχή της μεσαιωνικής ιστορικής περιόδου. Αναστάσιος ο. Ιουστινιανός Α'. Α π ό του θανάτου του Ιουστινιανού μέχρι του Η ρ α κλείου. Άβαροι και Σλαύοι εις τας ελληνικάς χώρας. Ηράκλειος. Πόλεμοι κατά Αβάρων και Περσών. Γένεσις της μωαμεθανικής θρησκείας και εξάπλωσις αυτής. Κωνσταντίνος Πωγωνάτος. εγκατάστασις των Βουλγάρων εντεύθεν του Δουνάβεως. Δυναστεία των Ισαύρων. Νικηφόρος Α'. επανάστασις και καταστροφή των εν Πελοποννήσω Σλαύων. Πόλεμος του Νικηφόρου κατά των Βουλγάρων. Λέων Ε' και οι διάδοχοι αυτού μέχρι Βασιλείου του Μακεδόνος. ο πατριάρχης Φώτιος. Οι βασιλείς της μακεδονικής λεγομένης δυναστείας. Η μεγάλη ακμή του ελληνικού κράτους επί των βασιλέων "Ρωμανού Β', Νικηφόρου Φωκά, Ιωάννου Τσιμισκή, Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου. Οι από του θανάτου του Βασιλείου μέχρι του Αλεξίου Α' Κομνηνού αυτοκράτορες. Η παρακμή των Αράβων. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι. Ρω Γ' ο Διογένης. Αναδρομή εις την ιστορίαν της Δύσεως.ταεναυτήαπότου Ε' αιώνος παραχθέντα κράτη. το φραγκικόν κράτος. Κάρολος ο μέγας.ταεπί των διαδόχων αυτού εκ της διαλύσεως του φραγκικού κράτους παραχθέντα νέα

κράτη. ο πολιτειακός, κοινωνικός και θρησκευτικός βίος εν τη μεσαιωνική Ευρώπη. Φεουδαλισμός. Ιπποτισμός. Παπική αρχή. Αίτια των σταυροφοριών. Η δυναστεία των Κομνηνών. Αλέξιος Α'. Πρώτη σταυροφορία. Ιωάννης Β'. Μανουήλ Α'. Δευτέρα σταυροφορία. Δυναστεία των Αγγέλων. Ιωάννης Β'. Τρίτη σταυροφορία. Αλέξιος Γ'. Τετάρτη σταυροφορία. άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων. Φραγκικά και ελληνικά κράτη ιδρυθέντα μετά τηνάλωσιν.Η αυτοκρατορία της Νικαίας. Ανάκτησις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Ελλήνων. Τίνα φραγκικά κράτη διετηρήθησαν εν ελλην. χώραις μετά το γεγονός τούτο και τίνα ελληνικά ανεξάρτητα. Οι Οθωμανοί Τούρκοι. Οι ηγεμόνες αυτών Οσμάν και Ουρχάν. Η στρατιωτική οργάνωσις τουΟθωμανικούκράτους. το τάγμα των γενιτσάρων. Η δυναστεία των Παλαιολόγων από του Μιχαήλ Η' μέχρι του Ιωάννου Ε'. Μουράτ Α'. Βαγιαζήτ. Επέκτασις του Οθωμανικού κράτους εις την Ευρώπην. ο Ταμερλάνος. Μανουήλ Β' Παλαιολόγος. Ιωάννης Η' Παλαιολόγος. Απόπειραιπροςένωσιντωνεκκλησιών. Σκενδέρμπεης. Ουνιάδης. ιστορία των δεσποτάτων Ηπείρου και Πελοποννήσου και του δουκάτου Αθηνών. Κωνσταντίνος ΙΑ' ο Παλαιολόγος αυ-

τοκράτωρ Κωνσταντινουπόλεως. Πολιορκία αυτής και άλωσις υπό Μωάμε Β'. Κατάλυσις του δεσποτάτου Πελοποννήσου, του δουκάτουΑθηνώνκαι της αυτοκρατορίας Τραπεζούντος. Ρόδος. Κόπρος. Κρήτη. Χρονολογικός πίναξ των γεγονότων. Πίναξ των κυρίων ονομάτων. 4. ι σ τ ο ρ ί α ε λ λ η ν ι κ ή και ε υ ρ ω π α ϊ κ ή από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι των καθ' ημάς χρόνων, διά την ο τάξιν του γυμνασίου μέχρι δώδεκα τυπογραφικών φύλλων. Τίνι τρόπω ο Οθωμανός κατακτητής ερρύθμισε την θέσιντουελληνικού

τα παραχωρηθέντα εις το Οικουμενικόν Πατριαρχείον και εις την ελληνικήν καθόλου εκκλησίαν. Η κατάστασις του ελληνικού λαού υπό τους Τούρκους. Λόγιοι Έλληνες καταφυγόντες εις την Ιταλίαν προ της αλώσεως και μετ' αυτήν. τα κυριώτατα γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας από των χρόνων των σταυροφοριών μέχρι τέλους του ΙΕ' αιώνος. Αψβούργειος δυναστεία εν Γερμανία. Εκατονταετής πόλεμος μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας (Ιωάννα δ' Άρκ). Ισπανία (Φερδινάνδος και Ισαβελλα). Αγγλία. Πολιτική κατάστασις της Ιταλίας. Η αναγέννησις. επίδρασις των σταυροφοριών επί τον πολιτισμόν της δυτικής Ευρώπης. Σπουδή της αρχαίας φιλολογίας. επίδρασιςτων Ελλήνων λογίων. Πανεπιστήμια. Τέχναι. Εφευρέσεις. Ανακαλύψεις νέων χωρών. τα κυριώτατα γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας κατά τον Ις' αιώνα. Θρησκευτική μεταρρύθμισις. ο αυτοκράτωρ της Γερμανίας Κάρολος Ε' και Φραγκίσκος ο Α'. Πολιορκία της Βιέννης υπό των Τούρκων. Η Ισπανία επί Φιλίππου Β'. Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Η Γαλλία από του Λουδοβίκου IB

μέχρι του Ερρίκου Δ'. Ουγενότοι. Νυξ του αγίου Βαρθολομαίου. Διάταγμα της Νάντης. Η Αγγλία μέχρι του θανάτου της Ελισάβετ. Οθωμανοί Σουλτάνοι από Μωάμεθ Β' μέχρι Σελήμ Β'. Η Ρωσία από του Βλαδιμήρου Α' μέχρι της δυναστείας των Ρωμανώφ. τα κυριώτατα γεγονότατηςευρωπαϊκήςιστορίας κατά τον ΙΖ' αιώνα. ο τριακονταετής πόλεμος και η Βεστφαλική συνθήκη. Η Πρωσσία επί του μεγάλου εκλέκτορος και του Φρειδερίκου Α'. τα σκανδιναυϊκά κράτη. Δανία. Σουηδία. Γουσταύος Αδόλφος. Η Γαλλία από Ερρίκου του ο μέχρι του θανάτου Λουδοβίκου του ΙΔ'. Η Αγγλίααπότου θανάτου της Ελισάβετ μέχρι Γουλιέλμου του Γ'. Κάρολος Α'. Κρόμβελλ. Κάρολος Β'. Ιάκωβος Β'. Οι Σουλτάνοι Ιμβραήμ Α' και Μωάμεθ Δ'. Κατάκτησις της Κρήτης. Εκστρατεία του Μοροζίνη εις την Πελοπόννησον και την Αττικήν. Πολιορκία των Αθηνών. Καταστροφή του Παρθενώνος. Μουσταφάς Β' και Αχμέτ Γ'. Συνθήκαι του Καρλοβιτσίου και του Πασσάροβιτς. Ρωσία. Αλέξιος Α'. Πέτρος ο μέγας. Κάρολος IB' της Σουηδίας. Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία, Αυστρία κατά τον IH' αιώνα. Πρωσσία. Φρειδερίκος ο μέγας. Ρωσία.Αικατερίνη Β'. Έλληνες και Ρώσοι. Επαναστατικά κινήματα των Ελλήνων. Λάμπρος Κατσώνης. Κλέφται και αρματωλοί. Δημοτική ποίησις. ουπέρελευθερίαςαγώντηςΒ. Αμερικής. Η Γαλλική επανάστασις. Ναπολέων ο μέγας. επίδρασις της Γαλλικής επαναστάσεως επί τους Έλληνας. ΡήγαςΦεραίος, Κοραής. επίδοσις των γραμμάτων. Σχολεία. Μεγάλη του Γένους σχολή. Φαναριώται. Υλική επίδοσις. εμπόριον. Ναυτιλία. Σουλιώται και Αλή πασσάς. Αι παραμοναί της Ελληνικής επαναστάσεως. Εταιρεία των Φιλικών. Η επανάστασις 1821-1828. Ιωάννης Καποδίστριας. Βασιλεύς Όθων. το σύνταγμα του 1843. Γενικαί παρατηρήσεις περί επικρατήσεως του συνταγματικού πολιτεύματος εν τοις ευρωπαϊκοίς κράτεσι. Μεταπολίτευσις του 1862. Βασιλεύς Γεώργιος. Η μετά του ελληνικού βασιλείου ένωσις των Ιονίων νήσων. ιστορία αυτών από των νορμανδικών επιδρομών. Η επανάστασις της Κρήτη τωνετών1866-1869. Γαλλογερμανικός πόλεμος του 1870καιανίδρυσιςτης Γερμανικής αυτοκρατορίας. Ρωσοτουρκικός πόλεμος. Βερολίνιος συνθήκη του 1879. Η ένωσις της Θεσσαλίας και μέρους της Ηπείρου μετά της Ελλάδος. Βούλγαροι και το Βουλγαρικον σχίσμα. Σέρβοι, Ρωμούνοι. τα γεγονότα του 1885-1886. Η Κρήτη και ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897. Ρωσοϊαπωνικός πόλεμος. Η αποικιακή επέκτασις των ευρωπαϊκών λαών και κρατών. Aι μεγάλαι από του IH' αιώνος επιστημονικαί ανακαλύψεις. Πίναξ χρονολογικός των γεγονότων. Πίναξ αλφαβητικός των κυρίων ονομάτων.

ευλήπτους και εναργείς τας γεωγραφικάς γνώσεις Διαγωνισμός για τα διδακτικά βιβλία μέσης εκπαίδευσης: οι γεωγραφίες (1911)

Ζ'. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

1. Γ ε ω γ ρ α φ ί α διά την α' τάξιν του ελληνικού σχολείου, μέχρι πέντε τυπογραφικών φύλλων. Περιεχόμενον Σκοπός της γεωγραφίας. Προσανατολισμός, πυξίς, σχέδιον του δωματίου του σχολείου, ολοκλήρου του σχολείου μετά της περιοχής αυτού, σχολείου μετά του χωρίου η μέρους αυτού αναλόγως της εκτάσεως του χωρίου. επισκόπησις από αναπεπταμένου μέρους, πατρίς· ποταμός, όρος, πηγαί, πεδιάς, κοιλάς κ.τ.λ. Κάθετος διαμελισμός της χέρσου" ύψη, μέτρησις αυτών, απεικόνισις σχολείου και των πέριξ αυτού. Μορφολογία της επιφανείας της γης μετά πίνακος εγχρώμου προοπτικού και τοπογραφικού. οριζόντιος διαμελισμός της χέρσου. Μορφολογία του βυθού των θαλασσών. Ανάγλυφος αναπαράστασις σχολείου, υψώματος, τμήματος χωρίου κ.τ.λ. Τοπογραφικός χάρτης χώρας τινός, ηπείρου, ολοκλήρου της γης" απόδοσις διά σημείων διεθνών επί σχεδιαγραφήματος χώρας τινός των πόλεων, κωμοπόλεων, χωρίων, αγροικιών, μοναστηριών, εκκλησιών, υδρομύλων, ανεμομύλων, ποιού εδάφους, είδους δασών, τελμάτων κλπ. Φλοιός της γης, σύστασις αυτού" ορυκτόν, πέτρωμα - σχηματισμός πετρωμάτων, στρώματα του φλοιού της γης, αλλοίωσις των στρωμάτων αποσάθρωσις πετρωμάτων, προϊόντα αποσαθρώσεως, καλλιεργήσιμος γη, είδη αυτής. Φυτική βλάστησις και ζωικός κόσμος, συσχετισμός αμφοτέρων προς αλλήλους καιενσχέσει προς το ποιόν του εδάφους. Ωφέλεια εξ αυτών του ανθρωπίνου γένους, ευημερία χωρίων, πόλεων, κρατών. Συγκοινωνία, μέσα συγκοινωνίας, βιομηχανία, εμπόριον, γεωργία, κτηνοτροφία, ναυτιλία, αλιεία. ορίζων. Σχήμα γης, γεωγραφική σφαίρα. Ήλιος, άξων γης, πόλοι αυτής. Ημέρα, νυξ, μεσημβρία. Ημισφαίρια, παράλληλοι κύκλοι, κλιματολογικαι ζώναι. Στροφή της γης περί τον ήλιον έτος, ώραι του έτους. Σελήνη, πολικός αστήρ, είδη αστέρων. Βαρύτης, έλξις.

Ατμόσφαιρα,άνεμοι,υγρασία,υδρατμοί, νέφη, βροχή, χιών, χάλαζα, πάχνη, δρόσος. εξάτμισις - κυκλοφορία ύδατος, πηγαί. Κλίμα. Ωκεανοί, ήπειροι. Συσχετισμός και έκτασις αυτών (γεωγραφικώς και παραστατικώς). Συντομωτάτη περιγραφή της Ευρώπης και των κρατών αυτής με αφετηρίαν την Ελλάδα (εις 4 σελίδας). Συντομωτάτη περιγραφή της Αφρικής, Ασίας,Αμερικής,Αυστραλίαςκαι Πολυνησίας (εις 8 το πολύ σελίδας). Φυλαί της γης και διασπορά του ανθρωπίνου γένους. Ταξίδιον περί την γην. I. εξ Αθηνών διά της διώρυγος και Πατρών εις Τεργέστην. II. εκ Τεργέστης διά των Άλπεων, Μονάχου, Βερολίνου εις Αμβούργον. III. εξ Αμβούργου εις Σάου Θέμπτον. IV. εκ Σάου Θέμπτον εις Νέαν Υόρκην και Άγιον Φραγκίσκον. V. εξ Αγίου Φραγκίσκου εις ΧογκΚογκ, Σουέζ, Κύπρον, Ρόδον, Κρήτην και επιστροφή εις Αθήνας. Σκοπός του ταξιδίου περί την γην είναι η προσφορά εις τους μαθητάς γενικών διά παραδειγμάτων και εικόνων γνώσεων περί του οριζοντίου και καθέτου διαμελισμού της χέρσου, περί ορέων, πεδιάδων, λιμένων, πόλεων, θαλασσών, κόλπων, πορθμών, νήσων, ακρωτηρίων, παγετώνων, ποταμών, λιμνών, φυσικού πλούτου, χλωρίδος, πανίσκης, μέσων συγκοινωνίας, συνοικισμού, βιοτεύσεως ανθρωπίνου γένους κλπ. 2. Γ ε ω γ ρ α φ ί α των πέντε ηπείρων διά την β' τάξιν του ελληνικού σχολείου, εις πέντε τυπογραφικά φύλλα. Περιεχόμενον Σχήμα και μέγεθος της γης" μέση πυκνότης της γης. Κινήσεις της γης" πόλοι αυτής, άξων και κλίσεις αυτού. Έγκατα της γης. Κύκλοι της γης. Γεωγραφικόν μήκος και πλάτος. Πλανητικόν σύστημα. Η γη ως ουράνιον σώμα. Ήλιος, σελήνη, πλανήται και απλανείς. Χαρτογραφία, ανάγνωσις γεωγραφικού χάρτου, ανάγλυφος χάρτης, τομαί κατά μήκος και πλάτος, κλίμαξ. Τ ε τ η κ ό ς περίκεντρον, λιθόσφαιρα, υδρόσφαιρα, ατμόσφαιρα, βιόσφαιρα.

Μορφολογία της εξωτερικής επιφανείας της λιθοσφαίρας· οριζόντιος και κάθετος διαμελισμός της χέρσου. Μορφολογία του βυθού των θαλασσών. Συγκοινωνία διά ξηράς και θαλάσσης. Τηλέγραφος, τηλέφωνον. Φυσικά και τεχνικά προϊόντα. Ανθρώπινον γένος, διασπορά αυτού. Θρησκείαι, πολιτισμός. Φυλαί του ανθρωπίνου γένους. Ήπειροι (Ευρώπη, Ασία, Αφρική, Αμερική, Αυστραλία και Πολυνησία) και υποδιαιρέσεις αυτών (π.χ. Ευρώπη' νοτία Ευρώπη [χερσόνησος ελλη-

ελληνική, πυρηναϊκή, απεννινική], βορειοδυτική Ευρώπη, ανατολική κεντρική Ευρώπη, δυτική κεντρική Ευρώπη). Εκάστης ηπείρου θα εξετάζωνται τα εξής· ποίον μέρος γης αποτελεί, ποία τα όρια, η θέσις, το μέγεθος, ο διαμελισμός, η μορφολογία του εδάφους, τα ύδατα, το κλίμα, ο πληθυσμός, αι πολιτείαι και η χωρογραφική διαίρεσις αυτής. Ανάλογος εξέτασις θα γίνεται και δι'εκάστηντωνυποδιαιρέσεωντων ηπείρων, προστιθεμένης και εξετάσεως των κυριωτέρων πόλεων, φυσικών κα τεχνητών προϊόντων, κυριωτέρων λιμένων, κόλπων, ακρωτηρίων, της υλικής και πνευματικής καταστάσεως, του πολιτεύματος, θρησκείας, κατοίκων και των πολεμικών δυνάμεων εκάστης τούτων. 3. Γ ε ω γ ρ α φ ί α των ε λ λ η ν ι κ ώ ν χ ω ρ ώ ν διά την γ' τάξιν τουελληνικού σχολείου, εις εξ τυπογραφικά φύλλα. Περιεχόμενον Α'. Ελλάς. Θέσις, έκτασις, όρια. Πρώτοι κάτοικοι της Ελλάδος και καταγωγή αυτών. Κάθετος και οριζόντιος διαμελισμός της Ελλάδος, ως και μορφολογία της επιφανείας αυτής. επίδρασις αυτών επί της εξελίξεως του πνεύματος των κατοίκων αυτής, του πολιτισμού, της συγκοινωνίας, του εμπορίου, ναυτιλίας, κτηνοτροφίας, γεωργίας και βιομηχανίας. Φυσικός πλούτος της Ε λ λάδος. Κλιματολογικοί όροι. Βίος Ελλήνων, εκπολιτιστική επίδρασις Ελλήνων, διασπορά ελληνικής φυλής. Η Ελλάς κατά τους διαφόρους αιώνας. Θρησκεία, πολίτευμα, διοίκησις, παιδεία, δικαιοσύνη, οικονομική κατάστασις, πολεμικά! δυνάμεις, προϊόντα. έσω και έξω Έλληνες. Πληθυσμός Ελλάδος. Διοικητική διαίρεσις. Χωρογραφική διαίρεσις. Βορεία Ελλάς (Θεσσαλία, Ήπειρος) —Κεντρική Ελλάς—Νοτία Ελλάς (Πελοπόννησος). Νήσοι (Παράκτιοι νήσοι Πελοποννήσου, Κυκλάδες, Εύβοια, βόρειαι Σποράδες, Ιόνιοι νήσοι). (Σημ. Κατά την χωρογραφικήν ταύτην διαίρεσιν θέλει γίνει η περιγραφή των μερών της Ελλάδος). Β'. αι λοιπαί ελληνικαί χώραι. 1) Τουρκική Ήπειρος, 2) Τουρκική Θεσσαλία, 3) Μακεδονία, 4) Θράκη, 5) Μικρά Ασία, 6) Συρία, 7) Παλαιστίνη, 8) Κρήτη, 9) Κύπρος, 10) Σάμος, 11) αι περί την Μ. Ασίαν νήσοι. Εκάστης τούτων η εξέτασις θα γίνεται υπό τας αυτάςεπόψεις,υφ'αςκαι ητηςΕλλάδος, κατά λόγον των εν αυταίς ελληνικών στοιχείων. Ταξίδιον ανά τας ελληνικάς χώρας. I. εξ Αθηνών διά Λέσβου, Σμύρνης, Ιλίου και Δαρδανελλίων εις Κωνσταντινουπολιν. II. εκ Κωνσταντινουπόλεως διά Θεσσαλονίκης και Ιωαννίνων εις Κέρκυραν. III. εκ Κερκύρας περίπλους της Πελοποννήσου εις Πειραιά και εκείθεν εις Αθήνας. Σκοπός του ταξιδίου είναι ο αυτός και ο του περί την γην ταξίδιού (α' τάξεως ελλην. σχολείου). Απαιτείται όμως να προσενεχθώσιν επί πλέον τοις

μαθηταίς γνώσεις της αρχαιολογικής και ιστορικής σημασίας των μνημονευομένων τόπων.

νααποβλέπωσινεις την εκπλήρωσιν του σκοπού του μαθήματος, ήτοι της γνώσεως της γης ως ουρανίου σώματος και της επιφανείας αυτής εν σχέσει προς τους οικούντας αυτήν ανθρώπους, διά της μεταδόσεως των αναγκαίων γνώσεων της μαθηματικής και φυσικής γεωγραφίας και άμα της εθνογραφίας καιτηςπολιτικής γεωγραφίας. Δι' ο οφείλουσι να έχωσι προ οφθαλμών, πρώτον μεν ότι ουδεμία γνώσις πρέπει να προσηλώται εις την μνήμην των μαθητών μεμονωμένη και ασύνδετος προς σχετικάς αυτή, ότι η φυσική γεωγραφία δεν πρέπει να χωρίζηται της πολιτικής, αλλ' η αλληλοτυπία των γεωγραφικών στοιχείων να γίνεται όσον ενδέχεται καταφανεστάτη. Δεύτερον ο ότι δεν πρέπει να επιβαρύνωσι την διάνοιαν των μαθητών δι' αχρήστου φόρτου κυρίων ονομάτων και αριθμών, εις ων την απομνημόνευσιν υπέρμετρον καταβάλλουσι κόπον οι μαθηταί, χωρίς να είναι δυνατόν να συγκρατήσωσιν επί πολύν χρόνον, ει μη ελάχιστον μέρος αυτών. Όθεν θα αναγράφωνται μόνα τα σπουδαιότατα και σημαντικότατα ονόματα παρά τα ονόματα των πόλεων,δενθααναγράφηται ο αριθμός των κατοίκων αυτών αλλά μόνον συμβολικόν σημείον δηλούν το μέγεθος [οίον εις πόλεις εχούσας πληθυσμόν άνω των 20 χιλ. δύο αστερίσκοι εις πόλεις εχούσας άνω των 50 χιλ. πληθυσμόν,+ειςταςεχούσας άνωτων 100 χιλ., δύο σταυροί εις τας εχούσας άνω των 150, τρεις σταυροίειςτας εχούσας άνω των 200, διπλούς σταυρός εις τας εχούσας άνω των 300, δύο διπλοί σταυροί εις τας εχούσας άνω των 500,αντίσιγμαοηοιονδήποτεάλλο σημείον εις τας εχούσας άνω του εκατομμυρίου, αντίσιγμα περιεστιγμένον "0· ειςταςεχούσας άνωτωνδύοεκατομμυρίων], εν τέλει δε του περί εκάστου κράτους λόγου θα τίθεται πίναξ των κυριωτάτων πόλεων αυτού, προτασσομένων εις εκάστην των αυτών σημείων και επιτασσομένου αριθμού δηλούντος τας χιλιάδας των κατοίκων. ουδέ τα ύψητωνορέωνθαεκφράζωνται,πλην εξαιρετικών τίνων περιπτώσεων, δι' αριθμών των μέτρωντουυπέρτηνεπιφάνειαν της θαλάσσης ύψους της κορυφής αυτών, αλλά διά συγκριτικών γραφικών παραστάσεων. των συγκριτικών γραφικών παραστάσεων συνιστάται η συχνοτέρα χρήσις προς δήλωσιν και πολλών άλλων γεωγραφικών εννοιών, τουποσούτωνπαραγομένων διαφόρων προϊόντων κ.τ.λ. Προσέτι δι' εκλογής πολλών καλών χαρακτηριστικών εικόνων πρέπει να σπουδάζωσιν οι συγγραφείς όπως καταστήσωσιν ευλήπτους και εναργείς τας γεωγραφικάς γνώσεις. κής γραφής κατά τρόπον προσεγγίζοντα ως ένεστιν εις την προφοράν της επικρατούσης γλώσσης εν τη χώρα, όπου κείται ο έχων το όνομα τόπος.

εκάστην βαθμίδα του πολιτισμού ην εκπροσωπεί εκάστη ηλικία ΆρθροτουΠ.Π.Οικονόμουγιατηνύλητωναναγνωστικώνβιβλίων στο περιοδικό Ανατολή (1912)

. . . εκ της επιμελούς ερεύνης της ανθρωπίνης φύσεως απεκαλύφθη ότι πας άνθρωπος διανύει ωρισμένην οδόν αναπτυσσόμενος και τελειοποιούμενος και ακριβώς αυτήν, ην διήνυσεν η ανθρωπότης καθόλου. Η αρχή αύτη της εξελίξεως επέδρασεν, ίνα και τα μαθήματα του σχολείου διαταχθώσιν ούτω, ώστε να είνε ανάλογα εν εκάστη τάξει του σχολείου προς εκάστην βαθμίδα του πολιτισμού, ην εκπροσωπεί εκάστη ηλικία. τον μαθητήν πρέπει να βοηθήση η ορθή ανατροφή, παρακολουθούσα την φυσικήν αυτού εξέλιξιν, να φθάση εις τον πολιτισμόν των σημερινών χρόνων, ον δύναταινααντιληφθή κατά βάθος και εκτιμήση και χρησιμοποιήση μόνον διά μεθοδικής διατάξεως του προγράμματος των μαθημάτων. νεστέρων πολιτισμών, είνε ακατάληπτος, εάν ευθύς εισαχθή εις αυτόν ο μαθητής, και διά τούτο δεν έχει ουδεμίαν αγάπην και στοργήν προς αυτόν, διότι

δεν δύναται να κατακτήση αυτόν δι' αυτενεργείας. Προς τούτο είνε α ν ά γ κ η να

καθορισθώσιν αι βαθμίδες της ανθρωπίνης εξελίξεως και συμφώνωςπροςτας βαθμίδας ταύτας να ορισθώσι και τα αναγνωστικά βιβλία. Ημείς διωρίσαμεν εξ τοιαύτας βαθμίδας, ων η μεν πρώτη είνε η της φαντασίας, ην υποστρέφομεν και χαλιναγωγούμεν προς ηθικούς σκοπούς δι' αναγνωστικού βιβλίου περιέχοντος κατάλληλα και παιδαγωγικώς επεξειργασμένα παραμύθια" η δε δευτέρα βαθμίς είνε η των άρχων του πολιτισμού, εις ην εισάγομεν τον άνθρωπον διά του αναγνωστικού βιβλίου του Ροβινσώνος προς τα ημέτερα ήδη επεξειργασμένα- η δε τρίτη βαθμίς είνε η του πατριαρχικού πολιτισμού, ην εκπροσωπεί ο Όμηρος- η δε τετάρτη η του εθνικού πολιτισμού, η ν εκπροσωπεί ο Περσικός πόλεμος (Ηρόδοτος, Αρριανός)- η δε πέμπτη η του Χριστιανικού πολιτισμού, ην εκπροσωπεί το Ευαγγέλιον και οι αγώνες προς διάδοσινκαιπρος καθορισμόν της Χριστιανικής ενότητος - η δε έκτη η του πολιτισμού των νεω-

νεωτέρων χρόνων, ην εκπροσωπούσι αι ιδέαι της Γαλλικής επαναστάσεως και Ελληνικός πόλεμος υπέρ της ελευθερίας. Συμφώνως λοιπόν προς τας βαθμίδας ταύτης της ανθρωπίνης εξελίξεως πρέπει να γραψώσι τα αναγνωστικά βιβλία των δημοτικών σχολείων και να τηρήσωσι την αυτήν τάξιν, ην εμφανίζει ημίν η ιστορία. είνε δε ευτύχημα, αν τοιαύτην εποχήν εξιστόρησαν μεγαλοφυείς άνδρες, αν μεγάλα κατορθώματα εθνικά ενέπνευσαν μεγαλοφυείς ποιητάς. Η ανατροφή έχει καθήκον να χ μοποίηση ταύτα προς τον σκοπόν της ηθικής ενεργείας, της μορφώσεως του ηθικού χαρακτήρος.

την έννοιαν καιτα καθήκοντα του Έλληνος πολίτου «Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των αναγνωστικών βιβλίων της δημοτικής εκπαιδεύσεως» (1912)

Α'. Γενικαι αρχαί, αφορώσαι εις πάντα τα αναγνωστικά βιβλία

[

]

5. Ίνα ο ειδικώτερον έκαστον αναγνωστικόν βιβλίονεξεγείρηκαιεμψυχοί το η θ ι κ ό ν - ε θ ν ι κ ό ν δ ι α φ έ ρ ο ν , συντελή ο ούτως εις την ανάπτυξιν μεντωνδιαφόρων ατομικών και κοινωνικών αρετών, ων πασών θα προεξάρχη η φιλοπατρία, εις αποτροπήν δε από των αντιστοίχων κακιών, οφείλει: α') να περιέχη σχετικάς και αναλόγους πάντοτε προς την ηθικήν αντίληψιν των μαθητών της τάξεως διηγήσεις, αφορώσας εις τας πράξεις των προσώπων της ιδιαιτέρας ύλης αυτού, β') αφορμήν λαμβάνον εκ των διηγήσεων τούτων η και εκ της λοιπής αυτού ύλης να παραθέτη καταλλήλως α) σχετικά καιανάλογαπροςτηνηθικήναντίληψιν των μαθητών της τάξεως παραμύθια, μύθους, παραδόσεις και ποιήματα, β) σχετικάς και κατά τα εν εδαφ. 4 ρηθέντα εκτιθεμένας διηγήσεις αφορώσας εις τας πράξεις των προσώπων της ιστορικής, θρησκευτικής και λοιπής διδασκαλίας της τάξεως, τέλος ο ομοίως εκτιθεμένας περιγραφάς εξεχουσών σκηνών του τε αρχαίου και ιδία του νεωτέρου ιδιωτικού, θρησκευτικού, κοινωνικού και εθνικού ελληνικού βίου, του εξεταζομένου υπό της διδασκαλίας των σχετικών μαθημάτων της τάξεως. Ίνα το περιεχόμενον πάσης της φρονηματιστικής ταύτης ύλης συντελή ειςτηνανάπτυξιντωνμνημονευθεισών αρετών, πρέπει να είναι ευγενές, υψηλόν, σπουδαίον, ηθοποιόν και ανδροποιόν, να αποκλείηται ο αυτού παν στοιχείον χυδαίον, ταπεινόν, αγοραίον και αηδές, βάρβαρον και άγριον. ξιν της φιλοπατρίας, πρέπει να εκτίθενται ούτως, ώστε δι' αυτώνναδιαφαίνηται

νηται σαφώς η ελληνική ζωή, αι ελληνικαί αρεταί, η ελληνική δύναμις (εις ην υπολογιστέαικαιαιπλουτοπαραγωγικαί πηγαί της πατρίδος) και τα δικαιώματα και ιδεώδη της ελληνικής φυλής.

[

]

10. Ίνα δε τέλος τα αναγνωστικά βιβλία ζωογονώσι το πολιτειακόν διαφέρον, πρέπει η τε ιδιαιτέρα και η λοιπή φρονηματιστική αυτών ύλη να ενέχη και στοιχεία, συντελούντα εις την παρά τοις μαθηταίςανάπτυξιντουπροςτην πολιτείαν σεβασμού και της προς αυτήν αγάπης. δεν πρέπει ο όμως τα στοιχεία ταύτα να έχωσι ξηρόν αφοριστικόν χαρακτήρα η να συνίστανται εις γενικήν και αφηρημένην πολιτειολογίαν, αλλά να είναι ζωνταναί διηγήσεις, περιέχουσαι τεχνηέντως εν τη πλοκή αυτών τας σχετικάς γνώσεις, τας αφορώσας εις τα καθήκοντα και τα δικαιώματα των Ελλήνων ως πολιτών,εξων δη φυσικώς και αβιάστως θα εξεγερθή εν ταις καρδίαις των παίδωνοπρος την πολιτείαν σεβασμός και η προς αυτήν αγάπη.

[

]

17. αι εικόνες εν μεν τοις αναγνωσματαρίοις της Α' και Β' τάξεως είναι απαραίτητοι, προαιρετικαί δε εν τοις των λοιπών τάξεων. Εικόνες αντικειμένων και καθόλου πραγμάτων ανηκόντων εις τον παραστατικόν κύκλον των μαθητών είναι περιτταί. Δεκταί τουναντίον είναι εικόνες απαραίτητοι διά την κατανόησινκαιτην βαθυτέραν επί το θυμικόν των παίδων επίδρασιν των αναγνωσμάτων. Πρέπει ο αύται να είναι καλλιτεχνικαί και παιδαγωγικαί, εφ' όσον ο αναφέρονται ειςτηνπατρίδα, να είναι εθνικής παραστάσεως, ειλημμέναι εκ του ελληνικού βίου και της ελληνικής φύσεως.

[

]

Β'. ειδικαί αρχαί αφορώσαι εις το αναγνωστικόν βιβλίον εκάστης τάξεως του δημοτικού σχολείου.

[

]

Τ ά ξ ι ς Ε'.

φικών φύλλων, θα προάγη μεν πάντα τα υπό των αναγνωσματαρίων των προηγουμένων τάξεων καλλιεργούμενα διαφέροντα, θα ενισχύη δε προς τούτοις και το υπό των φρονηματιστικών μαθημάτων, ιδία δε της ιστορίας, αναπτυσσόμενον πολιτειακόν διαφέρον των μαθητών αυτής. καιταςπράξεις ενός η ολίγων, από κοινού δρώντων φανταστικών η ιστορικών

προσώπων, αι περί ων διηγήσεις, ούσαι ανάλογοι προς την αντιληπτικήν βαθμίδα των μαθητών της Ε' τάξεως, θα συντελώσιν εις προαγωγήντουηθικού-εθνικού, του θρησκευτικού και του πολιτειακού διαφέροντος των παίδων.

[

]

Η φρονηματιστική ύλη θα προάγη πρώτον παρά τοις μαθηταίςτηνθεοσέβειαν. Η αύτη ενισχύουσα το πολιτειακόν διαφέρον θα μεταδίδη τοις μαθηταίς κατά τον εν ταις γενικαίς αρχαίς δηλωθέντα τρόπον (δρα εδάφ. 10 γεν. αρχ.) στοιχειώδεις γνώσεις αφορώσας εις την έννοιαν και τα καθήκοντα του Έλληνος πολίτου. Προάγουσα δε το ηθικόν-εθνικόν διαφέρον θα καλλιεργή μεν περαιτέρω τας διά των αναγνωσματαρίων των προηγουμένων τάξεων αναπτυσσομένας αρετάς, ιδίαδεεξαυτών την αγάπην προς τα φυτά (δάση) και ζώα και την μέχρις αυτοθυσίας χωρούσαν φιλαλληλίαν και φιλοπατρίαν και θα εκριζοί τας δι' εκείνων εκτριβομένας κακίας, έτι δε θα εμπνέη την οικονομίαν, την ιδιοπραγμοσύνην, την εις εαυτόν πεποίθησιν, την ανεξαρτησίαν του φρονήματος, την συναίσθησιν του καθήκοντος και την ανοχήν των αδυναμιών του πλησίον, θα εκτρίβη δε την φιλαργυρίαν και την σπατάλην, την πολυπραγμοσύνην, την έλλειψιν της εις εαυτόν πεποιθήσεως, την δουλοφροσύνην, την περίτηνεκπλήρωσιντου καθήκοντος ασυνειδησίαν και την φιλοσκωμμοσύνην. εν τη αναπτύξει της φιλοπατρίας και του εθνικού φρονήματος θα καταδεικνύη σαφώς εις τους παίδας την ελληνικήν ζωήν, τας ελληνικάς αρετάς, την ελληνικήν δύναμινκαιτα δικαιώματα και ιδεώδη της ελληνικής φυλής.

[ ο

Πρόεδρος Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ

]

ΕΛΕΝΗ ΡΑΛΛΗ Γ. ΔΕΡΒΟΣ Π. ΔΕΚΑΖΟΣ Ρ. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΑΡ. Φ. ΚΟΥΣΙΔΗΣ I. ΜΕΓΑΡΕΥΣ Ζ. ΓΑΒΑΛΑΣ Δ. ΖΗΣΗΣ Δ. ΛΑΜΨΑΣ εισηγητής

της θηριωδίας των Βουλγάρων Γεωγραφία της Ευρώπης του Δ. Πατσόπουλου για τα Ελληνικά σχολεία (1912)

2. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΥΛΙΑ

(Επιφ. 32.595 τετραγ. χμ. Πληθ. 1.165.000) Η χώρα αύτη, ήτις, ως είρηται, κατέχει το Βόρειον μέρος της Θράκης καιείναιελληνική, χωρίζεται από της κυρίως Βουλγαρίας διά του Αίμου. Έχει δεπεδιάδας σπουδαιοτέρας την της Φιλιππουπόλεως καιτηντης Υαμπόλεως" και ποταμούς τον Έβρον (Μαρίτσαν), όστις πηγάζωνεκτου Σκομίου εκβάλλει εις τον κόλπον της Αίνου* και τον παραπόταμοναυτούΤόνζον (κ. Τούντζαν). Παράγει δε η χώρα σιτηρά άφθονα, ροδέλαιον και κτηνοτροφικά είδη. Κ ά τ ο ι κ ο ι . εκ των κατοίκων της χώρας ταύτης οι μεν πλείστοι

πολλοί Έλληνες, οίτινες ανήρχοντο εις 150.000· διότι οι Βούλγαροι μισούντες αυτούς προέβησαν κατά το έτος 1906 εις άγριον κατ' αυτών διωγμόν, εξ ουέπαθονταπάνδεινα. ένεκα δε τούτου ηναγκάσθησαν πολλοί να καταλίπωσι την χώραν ταύτην διά παντός και να καταφύγωσιν εις την Ελλάδα, όπως και πλείστοι άλλοι Έλληνες εκ της Βουλγαρίας υποστάντες και αυτοί ομοίους διωγμούς υπό των Βουλγάρων. εις πάντας δε τους πρόσφυγας τούτους Έλληνας της Ανατολικής Ρωμυλίας και Βουλγαρίας ου μόνον παρεσχέθη και παρέχεται ακόμη πάσα αναγκαία περίθαλψις υπό της μητρόςΕλλάδος,αλλά καιανηγέρθησανπροςοριστικήναυτών εγκατάστασιν εις διάφορα μέρη της Θεσσαλίας συνοικισμοί. Π ρ ω τ ε ύ ο υ σ α δε της Ανατολικής Ρωμυλίας είναι η Φιλιππούπολις (45.000 κατ.) κτισθείσα υπό του βασιλέως της Μακεδονίας Φιλίππου, του πατρός του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και κειμένη παρά τον Έβρον ποταμόν.εντη πόλει ταύτη εδρεύει Έλλην μητροπολίτης χάριν των εν αυτή κατοικούντων Ελλήνων, και είναι ιδρυμένα ελληνικά εκπαιδευτήρια (τα Ζαρίφεια διδασκαλεία

λεία). Δι' αυτής δε διέρχεται και ο από Κωνσταντινουπόλεως προς την Δυτικήν Ευρώπην άγων σιδηρόδρομος. Άλλαι δε πόλεις αυτής άξιαι λόγου είναι ο Στενήμαχος (14.000 κατ.), πόλις ελληνικωτάτη" το Τατάρ-Παζαρτζίκ (18.000 κατ.) και η Υάμπολις (16.000 κατ.). Παρά δε τον Εύξεινον Πόντον αι ελληνικαί πόλεις Μεσημβρία (2.500 κατ.), Πύργος (13.000 κατ. και Σωζόπολις (π. Απολλωνία 4.000 κατ.). Η δε μεταξύ της Μεσημβρίας και του Πύργου κειμένη Αγχίαλος, ελληνικωτάτη και αυτή, κατεστράφη κατά το έτος 1906 υπό της θηριωδίας των Βουλγάρων.

[

]

ιστορικός

βίος των Ελλήνων

«Έκθεσις» των κριτών των διδακτικών βιβλίων για τις ιστορίες της Α' και Β' τάξης των γυμνασίων (1913)

Α' ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της εν Ιψώ μάχης, διά την Α' τάξιν του γυμνασίου υπό Ν ι κ ο λ ά ο υ I. Β ρ α χ ν ο ύ καθηγητού της ιστορίας εν τω Γ' εν Αθήναις γυμνασίω

. . . το βιβλίον του κ. Βραχνού άρχεται δι' εισαγωγής επιγραφομένης «Σύντομος χωρογραφία της Ελλάδος» και ευθύς ο συγγραφεύς λέγει τα εξής" «Ελλάς κατά πρώτον ωνομάζετο μικρά τις χώρα εν Φθία της νοτίου Θεσσαλίας" εκείθεν δε ολίγον κατ' ολίγον το όνομα τούτο εξηπλώθη εφ' όλην την χερσόνησον, ήτις είνε η ανατολικωτέρα των τριών χερσονήσων της Ευρώπης. Όθενκαιελληνική χερσόνησος ονομάζεται αύτη. είνε δε η ελληνική χερσόνησος προς βορράν μεν ευρεία και συνεχής, εκτεινομένη από της Αδριατικής θαλάσσης μέχρι του Ευξείνου πόντου, προς νότον δε στενή,ακανόνιστοςκαι πλήρης κόλπων, ακρωτηρίων και λιμένων». του προγράμματος του διαγωνισμού, η όστις θανεγίνωσκεν αυτούς τελείως — διότι το πρόγραμμα δεν αναγράφει απλώς σύντομον χωρογραφίαν της Ελλάδος, αλλά «σύντομον χωρογραφίαν της Ελλάδος εν σχέσει προς την ανάπτυξιν του ιστορικού βίου των Ελλήνων»— ήθελε σκεφθή ότι αι τελευταίαι αύται λέξεις είνε το σημαντικώτερον μέρος του τίτλου. δεν ήθελε λησμονήσει τότε ότι ο ιστορικός βίος των Ελλήνων εκτείνεται μέχρι σήμερον και ότι επομένως εκ ταύτης της ιδέας έπρεπε να ορμηθή η εισαγωγή του περί της ιστορικής χωρογραφίας της Ελλάδος. Τί άλλο ηδύνατο να σκεφθή εν τη εισαγωγή βιβλίου,

τοοποίονπεριλαμβάνεικαιτηνιστορίαντωνανατολικώνεθνώνκαιτηντης Ρώμης, δεν είνε του παρόντος να είπωμεν προς τους συγγραφείς. Αλλά πάντως ώφειλεν ο ημέτερος να προσέξη εις τας λέξεις ιστορικός βίος των Ελλήνων. και τότε θα ηδύνατο ν' αρχίση διά μιας φράσεως, ήτις αμέσως ζωντανήν και φαεινήν θα ήγειρεν εις την ψυχήν του νεαρού δωδεκαετούς Έλληνος μαθητού την εικόνα της ωραίας, της μεγάλης ελληνικής πατρίδος, διότι χώρα απλήδενείνε η Ελλάς, αλλ' είνε η Ελλάς η πατρίς μας. ο συγγραφεύς θα ήρχιζε τότε παραδείγματος χάριν διά λέξεων τοιούτων περίπου:«τοελληνικόν έθνος,τοοποίον κατοικεί σήμερον το μέχρι προ ολίγου βασίλειον της Ελλάδος, τας ν σους πάσας της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου, την Ήπειρον, Μακεδονίαν, Θράκην, Μικράν Ασίαν, ζη εις τας χώρας ταύτας από αρχαιοτάτων χρόνων. τηνιστορίαντου δυνάμεθα να παρακολουθήσωμεν μέχρι της τρίτηςπροΧριστού χιλιετηρίδος, ήτοι μέχρι των 3.000 περίπου προ της γεννήσεωςτουΧριστού». Κατόπιν δε θα έλεγεν ό,τι άλλο είνε χρήσιμον ειςτηνεισαγωγήντηςελληνικής ομού και Ρωμαϊκής και της των ανατολικών εθνών ιστορίας, ίνα ύστερον κατέλθη εις την ιστορικήν της Ελλάδος χωρογραφίαν. Αλλά ταύτα μεν αναφέρομεν απλώς, ίνα παρακινήσωμεν τους συγγραφείς να σκέπτωνται βαθύτερον περί των θεμάτων της εργασίας των. Επανερχόμενοι δε εις τα υπό του κ. Βραχνού εν ταις πρώταις γραμμαίς του βιβλίου του λεγόμενα, ανωτέρω αυτολεξεί παρατεθέντα, παρατηρούμεν τα εξης· Πρώτον δεν είνε αληθές ότι «το όνομα Ελλάς εξηπλώθη εφ' όλην την χερσόνησον, ήτις είνε η ανατολικωτέρα των τριών χερσονήσων της μεσημβρινής Ευρώπης, τουτέστι την ελληνοϊλλυρικήν η χερσόνησον του Αίμου καλουμένην». Διότι ούτε η Θράκη και η Μοισία ούτε η Παιονία και η των Δαρδάνων και Τριβαλλών και Ιλλυριών χώρα ωνομάσθη ποτέ Ελλάς.μηορθάδεκαι προφανώς εσφαλμένα δεν πρέπει ούτε ο συγγραφεύς ούτε ο διδάσκαλοςναδιδάσκητουςμαθητάς, οίτινες άλλως αμέσως δύνανται να αναγνωρίσωσι το λάθος του διδάσκοντος, πράγμα πάντοτε πολύ κακόν. Δεύτερον- ο συγγραφεύς δεν λέγει ωρισμένως, ποία είνε τα προς βορράν όρια της ανατολικωτάτης χερσονήσου της μεσημβρινής Ευρώπηςκαιπούαρχίζει αύτη να γίνηται στενωτέρα. Παράλειψις και αύτη επίμεμπτος, διότι ουδεμίαν σαφή εικόνα του λεγομένου γεννά ο λόγος εις την ψυχήν του μαθητού. Τουναντίον πάντα όσα ενταύθα λέγει ο συγγραφεύς, πλην της γεωγραφικής ασαφείας, έχουσι και τούτο το κακόν, ότι κάμνουν τον μαθητήν να πιστεύη ατόπως ότι Έλληνές ποτε κατώκουν—ίσως και ότι και σήμερον κατοικούσι— πάσας τας χώρας της χερσονήσου, τας οποίας άλλοτε κατώκουνΙλλυριοί και Θράκες, σήμερον δε Αλβανοί, Σέρβοι και Βούλγαροι. Ωραίον όμως μάθημα δεν δύναται να είνε ό,τι είνε ψευδές και εσφαλμένον η όλως ασαφές, και τούτο εν αυταίς ταις πρώταις του βιβλίου γραμμαίς. Ευθύς δε κατόπιν πάλιν αφού λέγει ότι «υπό ιστορικήν έποψιν η Ελλάς

εκτείνεταικαιεις την Μικράν Ασίαν και εις την κάτω Ιταλίαν και την Σικελίαν» (αλλά τότε διά τον αυτόν λόγον διατί όχι και εις την Αφρικήνκαιεις τουΕυξείνουπόντου τα παράλια;) προσθέτει- «και πανταχού όπου διεδόθη ο ελληνισμός». Αλλά τούτο είνε αόριστον παντελώς και ασαφές. ο συγγραφεύς έχει πιθανώς υπ' όψει την διά του μεγάλου Αλεξάνδρου διάδοσιντουελληνισμού εις την Ασίαν και την Αίγυπτον. Αλλ' ο μαθητής δεν δύναται να σκέπτηται ομοίως, δεν έχει δε και σαφή τινα ιδέαν της λέξεως ελληνισμός. Α ν ο συγγραφεύς εσκέπτετο ακριβέστερον, τί ώφειλενενταύθαναείπηορμώμενοςεκτων λόγων του προγράμματος «εν σχέσει προς την ανάπτυξιν του ιστορικού βίου των Ελλήνων», θα είχεν είπη όλως διάφορα πράγματα και άλλως θα είχε διατυπώση αυτά. Αλλά δεν δυνάμεθα ενταύθα να δώσωμεν εις αυτόν πλήρες υπόδειγμα εισαγωγής εις την ελληνικήν ιστορίαν. Ευθύς πάλιν ακολούθως εν τη αυτή πρώτη έτι σελίδι του βιβλίου του λέγει: « Η μητρόπολις του ελληνισμού είνεεκείνη,ηοποίααπλούταιαπότου Ολύμπου,τωνΚαμβουνίων και Κεραυνείων ορέων μέχρι τωνακρωτηρίωντης Πελοποννήσου Μαλέας και Ταινάρου». Δύο ανακρίβειαι πάλιν ενταύθα. Πρώτον τα Κεραύνια όρη δεν ορίζουν την χώραν, την οποίαν ο συγγραφεύς καλεί μητρόπολιν του ελληνισμού, διότι η περί τα όρη ταύτα χώρα δεν ανήκει διόλου ειςτην«εστίαν εξ ης διεδόθη ο πολιτισμός», ως διασαφεί ο συγγραφεύς, εις αυτήν μάλιστα δεν ανήκει ουδέ η Ήπειρος και άλλαι χώραι της Ελλάδος. Δεύτερον ο συγγραφεύς δεν αναφέρει καν την Μακεδονίαν, αποκλείει μάλιστα σαφώς αυτήν «εκ της μητροπόλεως του ελληνισμού, εξ ης διεδόθη ο πολιτισμός», ενώηΜακεδονία είνε ακριβώς η διαδώσασα αυτόν. Αλλά εάν την Ήπειρον περιλαμβάνη κατά τινα καθολικωτέραν έννοιαν εις την μητρόπολιν του ελληνισμού, τότε διά τούτον τουλάχιστον τον λόγον δεν έπρεπε να αποκλείση αυτής την Μακεδονίαν, ης και την ελληνικότητα σαφέστατα φαίνεται αρνούμενος όλως ο συγγραφεύς μας ! Αλλ' εδώ η άγνοια και αλογιστία καταντά πλέον αμάρτημα Έλληνος διδασκάλου κολάσιμον. Αύθις εν τη αυτή σελίδι λέγει - «ο πολιτισμός (ο ελληνικός δηλονότι) ο εξημερώσας και αυτούς τους βαρβάρους». Τοιαύτας πομπώδεις, ουδέν λεγούσας φράσεις συχνάκις επαναλαμβάνει ο συγγραφεύς. Εδώ αν προσκαλήται ο μαθητής να σκεφθή τι, θα σκεφθή ότι άλλοι πολιτισμοί δεν εξημερώνουν ε μητουςμηβαρβάρους, ήτοι τους ημέρους, τους πεπολιτισμένους, ότι επομένως η δύναμις η υπέροχος του ελληνισμού έγκειται εν τούτω, ότιεξημέρωσετους βαρβάρους. Αλλά μη δεν εξημέρωσε βαρβάρους μεγάλους λαούς αναδείξας αυτούς, και ο Ρωμαϊκός πολιτισμός; ο συγγραφεύς μη γνωρίζων να είπη κατά συνθήκην θαυμασμού και ευθύς έπειτα θριαμβευτικώς απομακρύνεται απότουςχάσκοντας ακροατάς του.

[

]

νήσων η Μακεδονία δεν αναφέρεται. Άρα αποκλείει αυτήν ο συγγραφεύς εκ της Ελλάδος και της πατρίδος των Ελλήνων.

[

]

Διά τας ελλείψεις και τα ελαττώματα ταύτα ο συγγραφεύς πρέπει να κριθή τόσω μάλλον αυστηρώς, καθ' όσον ηδύνατο να αποφύγη αυτά, εάν μόνον ελάμβανε τον κόπον να μελετήση επιμελώς ξένα διδακτικά βιβλία, γερμανικά η γαλλικά, τα οποία, υπό νοήμονος ανθρώπου μεταφραζόμενα απλώς, θα παρείχον εις μεν τους μαθητάς των ελληνικών γυμνασίων ό,τι χρειάζονται, εις δετηνεφάμιλλα βεβαίως προς τα ξένα απαιτούσαν ελληνικά διδακτικά βιβλία κυβέρνησίν μας ό,τι διά των διαγωνισμών επιδιώκει. Όταν όμως οι ημέτεροι διδακτικών βιβλίων συγγραφείς εμφανίζωνται εις τους διαγωνισμούς η τα αγαθά ταύτα ξένα βιβλία αγνοούντες η ανίκανοι να χρησιμοποιήσωσιν αυτά, τότε πρέπει να εκφράσωμεν μόνον την βαθείαν μας λύπην, διότι οι μεν Έλληνες μαθηταί καταδικάζονται τοιούτων συγγραφέων βιβλία ανά χείρας να λαμβάνωσιν, οιδεδιδάσκαλοι εις τοιαύτα βιβλία την διδασκαλίαν των να στηρίξωσικαιοι κριταί εν τοις διαγωνισμοίς τοιαύτα μόνον βιβλία να βλέπωσιν εις την κρίσιν των υποβαλλόμενα. Διότι και το δεύτερον δυστυχώς εκ των δύο διά την αυτήν Α' του γυμνασίου τάξιν υποβληθέντων βιβλίων, ως θα ίδωμεν αμέσως διά τους αυτούς άνω ρηθέντας λόγους, ουδαμώς είνε βέλτιον του υπ' όψιν ημών, εν τισι δε και υστερεί αυτού.

[

] Β'

Χαρίτωνος,

καθηγητού εν τη δημοσία εμπορική σχολή

Αθηνών.

Πολλαχού τόσον συμφωνεί προς το του κ. Βραχνού, ώστε πρέπει να δεχθώμεν ότι αμφότερα ηντλήθησαν εκ της αυτής πηγής, θολεράς όμως και ήκιστα αγαθού ποσίμου ύδατος. Διότι τίποτε το επιστημονικόν, τίποτε το ορθόν και καλώς εξηκριβωμένον δεν περιέχει και του κ. Χαρίτωνος η συγγραφή. Η συμφωνία αύτη των δύο βιβλίων καθιστή περιττήν ιδιαιτέραν περί του δευτέρου κρίσιν, διότι πάντα τα περί εκείνου λεχθέντα ισχύουσι και περί τούτου. έτι αδεξιώτερος όμως παρίσταται ο κ. Χαρίτων διά την καταπληκτικήν του συγγραφικήν αφέλειαν, ήτις παρουσιάζει την εργασίαν του ως όλως διόλου πλέον παιδαριώδη.

[

]

Ότι ο αήρ της Ελλάδος είνε λεπτός και διαφανής, γνωρίζομεν, αλλ' ότι

ένεκα αυτού παρήχθησαν «αμίμητα κατά το κάλλος και την τελειότητα (που κείται λοιπόν η τελειότης ει μη εις το κάλλος;) μνημεία τέχνης» κτλ.δενείνε αληθές, άλλως θα παρήγοντο ταύτα και σήμερον εν Ελλάδι υπό τον αυτόν ουρανόν, ως τα σύκα της Αττικής. τας λέξεις ταύτας τελειώνει άλλως, όπως και ο κ. Βραχνός συνειθίζει, διά της αυτής ρητορικής εκπυρσοκροτήσεως· «προκαλούντα και σήμερον τον θαυμασμόν του πεπολιτισμένου κόσμου».

[

]

Υποχρεούμεθα όμως εκ του νόμου πάντως να συστήσωμεν εις την Κυβέρνησιν προς εισαγωγήν εις τα σχολεία εν εκ των υποβαλλομένων βιβλίων και ως τοιούτον, μεταξύ δύο κακών το κατά τι μη χείρον βέλτιστονεξανάγκηςονομάζοντες εγκρίνομεν το υπό του κ. Βραχνού υποβληθέν.

[

] εν Αθήναις, τη 29 ο

Γ. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ

Ιουνίου

Πρόεδρος

1913.

της τα επιτροπείας μέλη Μ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ Σ. Β. ΚΟΥΓΕΑΣ Δ. ΚΟΥΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Μ. ΠΥΛΑΡΙΝΟΣ ΕΥΘ. Γ. ΚΑΛΛΙΑΦΑΣ Γ. ΣΩΤΗΡΙΑΔΗΣ εισηγητής

Πρόγραμμα μαθημάτων των εξατάξιων δημοτικών σχολείων (1913)

Α'. Διά τάξεις κεχωρισμένως διδασκομένας. Γ', τ ά ξ ι ς . 1) Η ρ α κ λ ή ς . Αρετή και κακία. Αθλοι του Ηρακλέους (ο λέων της Νεμέας, η Λερναία Ύδρα, αι Στυμφαλίδες όρνιθες και η κόπρος του Αυγείου). 2) Θ η σ ε ύ ς . Φιλοπατρία Θησέως (εκούσια μετάβασις εις Κρήτην. Μίνως - Λαβύρινθος - Μινώταυρος). 3) Ά λ κ η σ τ ι ς . Η Άλκηστις παράδειγμα αγαπώσης συζύγου. 4) Η Α ρ γ ο ν α υ τ ι κ ή ε κ σ τ ρ α τ ε ί α . το χρυσούν δέρας. Πελίας καιΙάσων.Πλους των Αργοναυτών εις Κολχίδα. Αρπαγή του δέρατος (Μήδεια). Περιπετειώδης επιστροφή των Αργοναυτών. 5) Τ ρ ω ϊ κ ό ς π ό λ ε μ ο ς . Αφορμή του πολέμου. Συμμετοχή των αρίστων ηρώων της Ελλάδος μετά των λαών των εις τον πόλεμον- απόπλους εκτηςΑυλίδος (Ιφιγένεια). Πολιορκία Τροίας. Δεκαετής διάρκεια του πολέμου. Μήνις Αχιλλέως. Θάνατος Πατρόκλου. Δούρειος ίππος και καταστροφή της Τροίας. επιστροφή των Ελλήνων. Περιπλανήσεις και επιστροφή Οδυσσέως εις Ιθάκην. Κύκλωπες. Ναυσικά. Πίστις Πηνελόπης. Φιλοστοργία Τηλεμάχου. Δ', τ ά ξ ι ς . 1 ) Η Ελλάς π ρ ό τ ω ν Π ε ρ σ ι κ ώ ν π ο λ έ μ ω ν . Κοινάιεράκαι κοιναί πανηγύρεις (το εν Δελφοίς Μαντείον, οι ολυμπιακοί αγώνες). Σπάρτη. Νομοθεσία Λυκούργου (ανατροφή των παίδων εν Σπάρτη). Υποταγή εις την Σπάρτην της Μεσσηνίας (Αριστομένης). Αθήναι. Κόδρος. Σόλων ο νομοθέτης. ανάκτησις της Σαλαμίνος τη ενεργεία του Σόλωνος. ο περί Σόλωνος και Κροίσου θρύλος. 2) Π ε ρ σ ι κ ο ί π ό λ ε μ ο ι . Επανάστασις των εν Ασία Ελλήνων κα-

κατάτωνΠερσών μετά βραχείαν εισήγησιν περί αποικιών. α') Αμυντικοί πόλε μοι των Ελλήνων κατά των Περσών. 1) Δαρείος, Μαραθών.—Μιλτιάδης και Πλαταιείς.— 2) Ξέρξης. Θερμοπύλαι.—Λεωνίδας και Θεσπιείς. 3) Σαλαμίς. Θεμιστοκλής.—Πλαταιαί. 4) Μαρδόνιος. Παυσανίας και Αριστείδης ο δίκαιος, β') Επιθετικοί πόλεμοι των Ελλήνων κατά των Περσών. Μυκάλη. Νίκαι Κίμωνος παρά τον Ευρυμέδοντα και την Κύπρον. Κιμώνειος ειρήνη. Απελευθέρωσις των εν Μικρά Ασία ελληνικών πόλεων. 3) Α κ μ ή τ ω ν Α θ η ν ώ ν . Οι Αθηναίοι ηγεμόνες των συμμάχων. Περικλής. αιών του Περικλέους. (Καλλωπισμός Αθηνών. Φειδίας. — Παρθενών.) Σύντομος περιγραφή και ιστορία των άλλων ελληνικών πόλεων. Άργος, Κόρινθος, Θήβαι, Θεσσαλία, Κέρκυρα, Συράκουσαι, κτλ. 4) Π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ ό ς π ό λ ε μ ο ς . Αίτια. το πρώτον μέρος του Πελοποννησιακού πολέμου. Θάνατος Περικλέους. Βρασίδας. Νικίειος ειρήνη. το δεύτερον μέρος. Αλκιβιάδης, Λύσανδρος και πτώσις Αθηνών. 5) Η γ ε μ ο ν ί α της Σ π ά ρ τ η ς . Η κάθοδος των μυρίων (Ξενοφών). Εκστρατεία Αγησιλάου εις την Ασίαν. 6) Θ ή β α ι . Επαμεινώνδας και Πελοπίδας (Λεύκτρα, Μαντινεία.) 7) Μ α κ ε δ ο ν ί α . Φίλιππος. Χαιρώνεια. 8) Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Ο Μ έ γ α ς . Παιδική ηλικία και αγωγή Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκστρατεία εις Ασίαν. Καθυπόταξις Περσικού Κράτους διά τωνενΓρανικώ, Ισσώ και Γαυγαμήλοις νικών. Εκστρατεία εις Ινδικήν. Ε πιστροφή εις Βαβυλώνα και θάνατος αυτού. το εκπολιτιστικόν έργον του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εξελληνισμός της Ανατολής. 9) οι δ ι ά δ ο χ ο ι . Διανομή του Κράτους εις τέσσαρα βασίλεια (Αίγυπτος - Αλεξάνδρεια). 10) Υ π ο τ α γ ή της Ε λ λ ά δ ο ς εις τους Ρωμαίους. ολίγα τινά περί Ρωμαίων ως προεισαγωγή εις την ανάμιξιν αυτών εις τα Ελληνικά πράγματα. Πόλεμος των Ρωμαίων κατά των Βασιλέων της Μακεδονίας, των Αχαιών και των Ελλήνων καθ' όλου. Η τ τ α και καθυπόταξις της Ελλάδος. ΣΗΜ. Πλην της ανωτέρω ύλης διδάσκονται εν εκάστω τόπω και τα τοπικά ιστορικά γεγονότα της περιόδου ταύτης. Ε', τ ά ξ ι ς . 1)Η κ ο σ μ ο κ ρ α τ ο ρ ί α των Ρ ω μ α ί ω ν . Έκτασις του Ρωμαϊκού Κράτους. επίδρασις των ελληνικών γραμμάτων και του ελληνικού πνεύματος επί των κατακτητών Ρωμαίων. Χριστιανισμός. Η ίδρυσις των πρώτων Εκκλησιών. ο Απόστολος Παύλος εν Αθήναις. Διωγμοί Χριστιανών. η αυτοθυσία των μαρτύρων συντελεί εις την διάδοσιν και στερέωσιν της

νέας πίστεως. Μέγας Κωνσταντίνο.-. Προστασία των Χριστιανών και Χριστιανισμού. Κτίσις της Κωνσταντινουπόλεως. Θρησκευτικαί έριδες και η εν Νικαία Σύνοδος. 2) Ε ξ ε λ λ η ν ι σ μ ό ς του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτ ο υ ς . Κύρια χαρακτηριστικά αυτού η ελληνική γλώσσα και η χριστιανική πίστις (ανώτατον πανδιδακτήριον εν Κωνσταντινουπόλει—Αθανάσιος ο Αλεξανδρείας, Βασίλειος ο Μέγας, Ιωάννης ο Χρυσόστομος.) 3) Ι ο υ σ τ ι ν ι α ν ό ς , Θεοδώρα, Βελισσάριος, Τριβωνιανός. ο ναός της Αγίας Σοφίας. Καλλιέργεια της μετάξης. 4) Θ ε ο δ ό σ ι ο ς ο μ έ γ α ς . 5) Η ρ ά κ λ ε ι ο ς . Αγώνες αυτού προς τους Πέρσας.Ύψωσιςτου Τιμίου Σταυρού. Πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Αβάρων. Ακάθιστος Ύμνος. 6 ) Α π ό π ε ι ρ α θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ί σ ε ω ς . εικονομάχοι, Θεοδώρα. Κυριακή της ορθοδοξίας. 7) Μ ω α μ ε θ α ν ι σ μ ό ς . Μωάμεθ. Άραβες. Πολιορκία Κωνσταντινουπόλεως υπό Αράβων (υγρόν πυρ). Τούρκοι. Κατακτήσεις αυτών. Εξισλαμισμός των υποτασσομένων. Προσωρινή ανακοπή της εξαπλώσεως αυτών εκ τηςεπιδρομήςτωνΜογγόλων (Βαγιαζήτ, Ταμερλάνος). 8) Β ο ύ λ γ α ρ ο ι . εκχριστιανισμός αυτών. Πόλεμοι προς την ελληνικήν Αυτοκρατορίαν. Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος και υποταγή των Βουλγάρων. 9) Σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ί α ι. Αιτία των Σταυροφοριών. Τετάρτη σταυροφορία. Βυζαντινού Κράτους μεταξύ των νικητών. το φεουδαλικόν σύστημα εν Ε λ λάδι. Οι Βιλλαρδουΐνοι. 10) το ν έ ο ν Ε λ λ η ν ι κ ό ν Κ ρ ά τ ο ς . εγκατάστασις της Ε λ ληνικής αυτοκρατορίας εν Νικαία (Θεόδωρος Λάσκαρις). Ανάκτησις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Ελλήνων (Στρατηγόπουλος). Δεσποτάτον της Ε λ λάδος (Μιχαήλ Άγγελος Κομνηνός). 11) Τ ε λ ε υ τ α ί ο ι α γ ώ ν ε ς των Ε λ λ ή ν ω ν π ρ ο ς τους Τ ο ύ ρ κ ο υ ς . Μωάμεθ ο β'. Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος. Πολιορκία και λοίπων ελληνικών χωρών (Σκενδέρβεης). 1 2 ) Α ν α γ έ ν ν η σ ι ς εν τη Δ ύ σ ε ι . Λόγιοι Έλληνες. Ανακαλύψεις και εφευρέσεις. ΣΗΜ. Πλην της ανωτέρω ύλης διδάσκονται εν εκάστω τόπω και τα τοπικά ιστορικά γεγονότα της περιόδου ταύτης.

ς'· τ ά ξ ι ς . 1) Π ο λ ι τ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ ι ς της Ε υ ρ ώ π η ς κατά τον 15ον αιώνα μ.Χ. και εφεξής, ιδία δε των κρατών εκείνων, των οποίων η ιστορία στενώτερον συνδέεται μετά της ελληνικής (Βενετία, Ρωσία, Αυστρία κλπ.). 2) Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α . α') Δεινοπαθήματα Ελλήνων. Εξισλαμισμός των Χριστιανών, παιδομάζωμα (Γενίτσαροι), κεφαλικός φόρος, ταπεινώσειςκαιεξευτελισμοίτων ραγιάδων, εκπατρισμός Ελλήνων. β') οργάνωσις του υποδούλου Ελληνισμού. 1. Θρησκευτικά προνόμια.— Πατριάρχης. 2. Πολιτικά προνόμια. —Προεστοί. 3. Πεζικαί και ναυτικαί δυνάμεις. Αρματωλοί και Κλέφτες (βίος κλεφτών, δημώδης ποίησις), Σουλιώται, Μανιάται, Σφακιανοί, αι νήσοι. 4. Κοινότητες. Κοινότης Αμπελακίων, 24 χωρίων Πηλίου, Χειμάρρας, Ιωαννίνων, Βενετίας, Οδησσού, Τεργέστης. 5. Φαναριώται. —Μεγάλοι Διερμηνείς και ηγεμόνες Βλαχίας και Μολδαυΐας. 6. Ναυτιλία. Αίτια της αναπτύξεως του Ελληνικού ναυτικού. γ') Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας. Κρυφά σχολεία, διάφοροι σχολαί, Διδάσκαλοιτουγένους (Ευγένιος Βούλγαρις, Νικηφόρος Θεοτόκης, Αδαμάντιος Κοραής). δ') Επαναστατικά κινήματα Ελλήνων κατά τους χρόνους της δουλείας, ιδίατακατά τον Λάμπρον Κατσώνην και Γεώργιον Ανδρίτσον. ε') Προπαρασκευή της ελληνικής επαναστάσεως. Γαλλική επανάστασις, ΡήγαςοΦεραίος, Φιλική Εταιρεία, Αγώνες Σουλιωτών κατά Αλή Πασσά. 3) Ε λ λ η ν ι κ ή επανάστασις. α') Επανάστασις εν Μολδοβλαχία. Αλέξανδρος Υψηλάντης, ιερός λόχος, Δραγατσάνι. Θάνατος Φαρμάκη και Γεωργίου ολυμπίου. β') Η κυρίως ελληνική επανάστασις. 1. Αγώνες της Τουρκίας προς κατάπνιξιν της ελληνικής επαναστάσεως. Η επανάστασις της Πελοποννήσου. Καλάβρυτα, Α γ ί α Λαύρα, Πάτραι, Καλάμαι. οργή Τούρκων. Σφαγαί εν Κωνσταντινουπόλει, απαγχονισμός Γρηγορίου του Ε'.— Βαλτέτσι. άλωσις της Τριπόλεως, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, η στρατηγική ευφυΐα και το ακατάβλητον φρόνημα αυτού. 2. Η επανάστασις εν τη Στερεά Ελλάδι. Εκστρατεία του Ομέρ Βρυώνη, Διάκος, Οδ. Ανδρούτσος. Πρώτη Εθνική συνέλευσις εν Επιδαύρω. Η επανάστασις εν τη Δυτική Ελλάδι. Η εν Πέτα μάχη. Μάρκος Μπότσαρης. γ') Η επανάστασις εν ταις νήσοις. Ναυτικαί δυνάμεις Ύδρας, Σπετσών, Ψαρών. Καταστροφή της Χίου υπό των Τούρκων. Κωνσταντίνος Κανάρης. Καταστροφή των Ψαρών.

Εκστρατεία και καταστροφή του Δράμαλη. Φιλελληνισμός εν Ευρώπη (Λόρδος Βύρων). Εμφύλιοι πόλεμοι (φυλάκισις Κολοκοτρώνη). 2. Αγώνες της Τουρκίας και της Αιγύπτου προς κατάπνιξιν της Ελληνικής επαναστάσεως. Ιμβραήμ, καταστροφή της Κάσου. η μεγάλη ναυμαχία του Γέροντα. Ανδρέας Μιαούλης. Απόβασις Ιμβραήμ εις Πελοπόννησον. Πολεμικαί αποτυχίαι των Ελλήνων. Μάχη εις το Μανιάκι και ηρωϊκός θάνατος του Παπαφλέσσα. αποφυλάκισις Κολοκοτρώνη. Καθυπόταξις Πελοποννήσου. Εκστρατεία Αράβων κατά της Μάνης αποτυχούσα. Πολιορκία Μεσολογγίου α') υπό Κιουταχή και β') υπό Κιουταχή και Ι μ βραήμ. Δειναί κακοπάθειαι των πολιορκουμένων και έξοδος της φρουράς. Επάνοδος του Ιμβραήμ εις Πελοπόννησον και καταστροφή του Μωρηά. Καθυπόταξις της Στερεάς Ελλάδος και πολιορκία της Ακροπόλεως. Γεώργιος Καραϊσκάκης. Στρατηγική δεινότης αυτού. Αράχωβα. Ανάκτησις της Στερεάς Ελλάδος. Πολιορκία της Ακροπόλεως. Μάχη του Φαλήρου, πανωλεθρία των Ελλήνων και θάνατος του Καραϊσκάκη. 3. Έπέμβασις των Δυνάμεων. Η εν Ναυαρίνω ναυμαχία, εκδίωξις Ιμβραήμ. 4. Ιωάννης Καποδίστριας, κυβερνήτης της Ελλάδος. Μάχη εν Πέτρα, Δημήτριος Υψηλάντης. 5. Η Ελλάς α') επί Όθωνος. β') επί Γεωργίου Α'. Γενική ανασκόπησις της Ελληνικής ιστορίας. ιστορική ενότης του Ελληνισμού. το ιδανικόν της Ελληνικής φυλής. Πλήν της ανωτέρω ύλης διδάσκονται εν εκάστω τόπω και τα τοπικά ιστορικά γεγονότα της περιόδου ταύτης. ΠΑΤΡΙΔΟΓΝΩΣΙΑ

ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Λ'. Διά τάξεις κεχωρισμένως διδασκομένας. Α', τ ά ξ ι ς . 1) το δ ι δ α κ τ ή ρ ι ο ν. Γενική εικών του διδακτηρίου. Η αίθουσα της διδασκαλίας και τα εν αυτή σκεύη και έπιπλα. αι άλλαι αίθουσαι και τα δωμάτια του σχολείου (σχέδιον του διδακτηρίου). 2) Η α υ λ ή του δ ι δ α κ τ η ρ ί ο υ . Γενική εικών της αυλής. Χρησιμότης αυτής. τα εν τη αυλή φυτά και άλλα αντικείμενα (σχέδιον της αυλής). 3) ο κ ή π ο ς του δ ι δ α κ τ η ρ ί ο υ . Επίσκεψις του κήπου κατά τας διαφόρους ώρας του έτους. Γενική εικών του κήπου. τα εν τω κήπω δένδρα, λάχανα, άνθη και ζώα (σχέδιον πρώτον του κήπου και είτα του διδακτηρίου μετά της περιοχής αυτού). 4) Η ο δ ό ς . Η προ του διδακτηρίου οδός. τα πεζοδρόμια, η υπόνομος, η δενδροστοιχία. ο φωτισμός της οδού.

5) Η ο ι κ ί α . Αι εκατέρωθεν της οδού του σχολείου οικίαι. είδη οικιών (μονώροφοι, διώροφοι κλπ.). τα διαμερίσματα της οικίας. τα εν τη οικία σκεύη και έπιπλα. τα εν τη οικία φυτά και ζώα. τα χρήσιμα προς κατασκευήν των οικιών υλικά. Οι τεχνίται οι εργαζόμενοι εις κατασκευήν των οικιών (ο κτίστης, ο ξυλουργός, ο φανοποιός κλπ.). 6) Η σ υ ν ο ι κ ί α του σ χ ο λ ε ί ο υ . τα σπουδαιότερα οικοδομήματα της συνοικίας. Η εκκλησία της συνοικίας. Η πλατεία και τα εν αύιή δένδρα και μνημεία. Η αγορά της συνοικίας και τα σπουδαιότεραεναυτή καταστήματα. αι σπουδαιότεραι οδοί της συνοικίας (χάρτης της συνοικίας.). 7) ο ο υ ρ α ν ό ς . ο ουρανός κατά την ημέραν και κατά την νύκτα. ο ήλιος. Η σελήνη. Η ανατολή και η δύσις του ηλίου. Ηανατολήκαιη δύσις κατά τον χειμώνα και κατά το θέρος. Η πορεία του ηλίου εν τω ουρανώ κατά τον χειμώνα και κατά το θέρος. τα τέσσαρα σημεία του ορίζοντος. Η νύξ. ο έναστρος ουρανός. Η σελήνη. αι φάσεις της σελήνης. Ηημέρακαι η νυξ κατά τον χειμώνα και κατά το θέρος. 1) Η

Β', τ ά ξ ι ς . π ό λ ι ς . αι συνοικίαι της πόλεως. αι εκκλησίαι. αι πλατείαι.

θρωπικά και βιομηχανικά καταστήματα. αι σπουδαιότεραι οδοί της πόλεως και τα σπουδαιότερα παρ' αυτάς οικοδομήματα. ο φωτισμός της πόλεως. τα εν τη πόλει μέσα της συγκοινωνίας. το υδραγωγείον της πόλεως. Αι βρύσεις. τα φρέατα. Οι πίδακες (πάντα εξ αμέσου αντιλήψεως). Παρατήρησις της πόλεως αφ' υψηλής θέσεως. εύρεσις των συνοικιών και των άλλων προδιδαχθέντων αντικειμένων. Τοποθέτησις τούτων προς ανατολάς, βορράν, δυσμάς και νότον του σχολείου (χάρτης της πόλεως). 2) ο κ ή π ο ς . Οι κήποι της πόλεως. Επίσκεψις τούτων κατά τας διαφόρους ώρας του έτους. τα εν τοις κήποις καλλιεργούμενα δένδρα, λάχανα και άνθη. τα ζώα του κήπου. ο κηπουρός. τα προς καλλιέργειαν χρήσιμα εργαλεία. Η άρδευσις και η λίπανσις του κήπου. 3) ο α γ ρ ό ς . Οι περί την πόλιν αγροί. Όψις τούτων κατά τας διαφόρους ώρας του έτους. Η καλλιέργεια των αγρών. Η σπορά, ο θερισμός. τα καλλιεργούμενα εν τοις αγροίς φυτά. τα ζώα των αγρών. ο γεωργός. 4) ο α μ π ε λ ώ ν . Οι παρά την πόλιν αμπελώνες. Όψις τούτων κατά το κλάδευμα, την σκαφήν, την θείωσιν, τον τρυγητόν. τα εν τω αμπελώνι φυτά και ζώα. 5) ο λ ε ι μ ώ ν . Οι παρά την πόλιν λειμώνες. Όψις του λειμώνος κατά την άνοιξιν κλπ. τα εν τω λειμώνι φυτά και ζώα. ο ποιμήν. 6) Η π ε δ ι ά ς . Η παρά την πόλιν πεδιάς. Όψις ταύτης κατά τας διαφόρους ώρας του έτους. το λεκανοπέδιον, το οροπέδιον.

7) Τα ύ δ α τ α . τα παρά την πόλιν έλη. Aι πηγαί, τα ρυάκια, οι χείμαρροι, οι ποταμοί, αι λίμναι. Επίσκεψις τούτων. Χρησιμοποίησις των ρεόντων υδάτων. τα εις τα έλη υπάρχοντα φυτά και ζώα. τα γνωστότερατωνεν τοις ποταμοίς και ταις λίμναις του τόπου ζώων. 8) το ό ρ ο ς . τα παρά την πόλιν όρη. Όψις τούτων κατά τας διαφόρους ώρας του έτους. τα μέρη του όρους. ο λόφος και τα άλλα υψώματα. αι κοιλάδες, αι φάραγγες κλπ. 9) Το δ ά σ ο ς . τα παρά την πόλιν δάση. Επίσκεψις τούτων. Γενική εικώντουδάσους. τα δένδρα και τα ζώα του δάσους. Αι εκ του δάσους ωφέλειαι. ουλοτόμος.οκυνηγός. 10) τα εν τη εξοχή εργοστάσια, οι πύργοι, τα ιστορικά μνημεία, αι επαύλεις, αι καλύβαι, τα ερημοκκλήσια κλπ. Επίσκεψις τούτων. 11) η θ ά λ α σ σ α . Η διά θαλάσσης συγκοινωνία. Όψις της θαλάσσης εν τρικυμία και εν γαλήνη. Η νήσος, ο σκόπελος, η ύφαλος. Η παραλία, η χερσόνησος, ο κόλπος, ο λιμήν, ο όρμος (άμεσος τούτων αντίληψις η αισθητοποίησιςενγειτονική λίμνη η ποταμώ). τα γνωριμώτερα των εν τη θαλάσση ζώων. ο αλιεύς, ο ναύτης, ο λεμβούχος, το πλοίον. 12) Αι κ α τ ο ι κ ί α ι των α ν θ ρ ώ π ω ν . είδη κατοικιών. Η οικογένεια, τα μέλη της οικογενείας. ο άνθρωπος. τα μέρη του ανθρωπίνου σώματος. Αι τροφαί του ανθρώπου. Ύλαι, εξ ων κατασκευάζονται τα ενδύματα. Ύλαι, εξ ων κατασκευάζονται τα υποδήματα. ο ράπτης,ουποδηματοποιός. 13) Aι αρχαί της π ό λ ε ω ς . Νομάρχης, δήμαρχος, αστυνόμος, ταμίας, δικασταί, διδάσκαλοι κλπ. 14) Παρατήρησις των γ ε ω γ ρ α φ ι κ ώ ν α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ω ν της εξοχής αφ' υψηλού τόπου. Τοποθέτησις τούτων προς ανατολάς, δυσμάς, βορράν και νότον της πόλεως. Πλαστική εκάστοτε και συμβολική των γεωγραφικών αντικειμένων παράστασις. Χάρτης της όλης παρατηρηθείσης χώρας.

15) ι σ τ ο ρ ι κ α ί δ ι η γ ή σ ε ι ς και π α ρ α δ ό σ ε ι ς εν απλουστάτη μορφή περί των μνημείων, των ονομασιών των κυριωτέρωνοδώνκαιτωνιστορικών γεγονότων της πόλεως και των πέριξ. Γ', τ ά ξ ι ς . 1)τα π α ρ ά την π ό λ ι ν γ ε ι τ ο ν ι κ ά χ ω ρ ί α . Επίσκεψις τούτων. τα σπουδαιότερα αντικείμενα εκάστου χωρίου. η εκκλησία, το σχολείον, η πλατεία, η αγορά, τα μνημεία κλπ. Η πέριξ εκάστου χωρίου φύσις. αι ασχολίαι των κατοίκων εκάστου χωρίου. Θέσις, απόστασις και μέγεθος εκάστου χωρίου. Η μετά των χωρίων τούτων συγκοινωνία της πόλεως (χάρτης). 2) Η π έ ρ ι ξ φ ύ σ ι ς κ α τ ά τας τ έ σ σ α ρ α ς ώ ρ α ς του

έ τ ο υ ς . Μετεωρολογικά φαινόμενα (νέφος, βροχή, ομίχλη, δρόσος, πάχνη, χιών, χάλαζα, άνεμοι). 3) τα άλλα α π ώ τ ε ρ α χ ω ρ ί α του δ ή μ ο υ . Η πέριξ τούτων φύσις. αι ασχολίαι των κατοίκων. Η μετά τούτων συγκοινωνία. ο δήμος (χάρτης του δήμου). Η διοίκησις του δήμου. Οι άλλοι γειτονικοί δήμοι. Η επαρχία (χάρτης της επαρχίας). αι άλλαι επαρχίαι. ο νομός του μαθητου. Η διοίκησις του νομού (χάρτης του νομού). 4) οι άλλοι ν ο μ ο ί του Κράτους μετά των πρωτευουσών αυτών και των τόπων, περί ων εγένετο λόγος εν τη διδασκαλία της ιστορίας. 1) Η Ε λ λ ά ς . Γενική επισκόπησις της Ελλάδος. Όρια. Φυσική και πολιτική διαίρεσις. 2)Επανάληψις του νομού του μαθητού. 3) Λ ε π τ ο μ ε ρ ή ς εξέτασις των άλλων νομών του Κράτους (χαρτογραφία). Ε', τ ά ξ ι ς . α'. τα στοιχειωδέστατα εκ της φυσικής και της μαθηματικής γεωγραφίας. 1) Η γ η. Γενική επισκόπησις της γης. Η ξηρά και η θάλασσα. αι ήπειροι. Μέγεθος των ηπείρων. Οι Ωκεανοί. Μέγεθος και βάθος των ωκεανών. ταεντηθαλάσση ρεύματα. Κύκλοι της γηΐνης σφαίρας. Γεωγραφικόν πλάτος και μήκος. Ζώναι επί της επιφανείας της γης. 2) η α τ μ ό σ φ α ι ρ α . Πάχος της ατμοσφαίρας. Συστατικά του αέρος. Θερμοκρασία αυτού. άνεμοι, υγρασία, κλίματα. β'. Πολιτική γεωγραφία. 1) Η Α σ ί α . Γενική επισκόπησις της Ασίας. Η μικρά Ασία (λεπτομερώς). Η Συρία, η Μεσοποταμία, η Αραβία, η Περσία, η ινδική, η Ι α πωνία και αι αλλαι χώραι της Ασίας (συντόμως). 2) Η Α φ ρ ι κ ή . Γενική επισκόπησις της Αφρικής. Η Αίγυπτος (λεπτομερώς). αι αλλαι εν τη βορείω παραλία της Αφρικής χώραι (συντόμως). Η Σαχάρα, η Αβησσυνία. αι άλλαι χώραι της Αφρικής (συντόμως). 3) Η Α ύ σ τ ρ α λ ί α . Γενική επισκόπησις της Αυστραλίας. Η Αυστραλία και αι άλλαι νήσοι (συντόμως). 4) Η Α μ ε ρ ι κ ή . Γενική επισκόπησις της Αμερικής. Η ανακάλυψις αυτής. τα κράτη της βορείου Αμερικής. αι Ηνωμέναι Πολιτείαι (λεπτομερέστερον), τα άλλα κράτη (συντόμως). Η κεντρική Αμερική. τα κράτη αυτής. αι νήσοι. Η νότιος Αμερική. Η Βραζιλία και τα άλλα κράτη (συντόμως). Χαρτογραφία.

ζ', τ ά ξ ι ς . α'. τα σπουδαιότατα της φυσικής και της μαθηματικής γεωγραφίας. 1) Η γ η . το σχήμα και το μέγεθος της γης. I I λιθόσφαιρα. το πάχος της λιθοσφαίρας. Υδατογενή και πυριγενή πετρώματα. Μεταβολαίεπίτης επιφανείας της γης. το εσωτερικόν της γης. τα ηφαίστεια, οι σεισμοί, αι θερμαί πηγαί. Η κίνησις της γης περί τον άξονά της. Ημέρα και νυξ. Αιτία ανισότητος ημερών και νυκτών. Η κίνησις της γης περί τον ήλιον. αι τέσσαρες ώραι του έτους. το Ιουλιανόν και το Γρηγοριανόν ημερολόγιον. 2) ο έ ν α σ τ ρ ο ς ο υ ρ α ν ό ς . ο Γαλαξίας. Πλανήται και απλανείς αστέρες. Κομήται και διάττοντες. ο ήλιος, η σελήνη. αι φάσεις της σελήνης. αι εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης.

β'. Πολιτική γεωγραφία. 1) Η Ε υ ρ ώ π η . Γενική επισκόπησις της Ευρώπης. Φυσική και πολιτική αυτής διαίρεσις. τα κράτη της Ευρώπης λεπτομερώς, λεπτομερέστερον δεαιχώραι της Ελληνικής χερσονήσου (χαρτογραφία). 2) η Ε λ λ ά ς . Θέσις της Ελλάδος. Φυσική ταύτης διαίρεσις. Η διάπλασις της παραλίας και η διαμόρφωσις του εδάφους της Ελλάδος. το κλίμα της Ελλάδος. τα εκ της διαπλάσεως της παραλίαςκαιτουεδάφουςκαιταεκ της ποιότητος του κλίματος πλεονεκτήματα. Πολιτισμός της Ελλάδος, ήτοι γεωργία, κτηνοτροφία, βιομηχανία, εμπόριον, ναυτιλία, συγκοινωνία, εκπαίδευσις, θρησκεία, διοίκησις. ο ορυκτός πλούτος της Ελλάδος. αι αλύτρωτοι Ελληνικαί χώραι και η καθ' όλου διασπορά των Ελλήνων. τα σπουδαιότερα κέντρα του Ελληνισμού. Η μεγάλη ιδέα του γένους. γ'. ο άνθρωπος επί της γης. 1) Οι κ ά τ ο ι κ ο ι της γης. αι φυλαί των ανθρώπων. αι γλώσσαι. αι θρησκείαι. τα πολιτεύματα. 2) τα μ ε γ ά λ α κ ρ ά τ η της γης. Η έκτασις και ο πληθυσμός αυτών.αιμεγαλύτεραι πόλεις του κόσμου. αι μεγάλαι οδοί συγκοινωνίας κατά ξηράν και κατά θάλασσαν.

Πρόγραμμα μαθημάτων της μέσης εκπαίδευσης (1914)

Λ'

[

]

5) ιστορία Π ρ ώ τ η τ ά ξ ι ς , ώραι 3. ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της αχαϊκής συμπολιτείας. Δ ε υ τ έ ρ α τ ά ξ ι ς , ώραι 3. ελληνική ιστορία από της αχαϊκής συμπολιτείας μέχρι τηςαλώσεωςτης Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων. Τ ρ ί τ η τ ά ξ ι ς , ώραι 3. ελληνική ιστορία από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπότων Φράγκων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. 6) Γεωγραφία Π ρ ώ τ η τ ά ξ ι ς , ώραι 3. Στοιχειώδεις γνώσεις της μαθηματικής, φυσικής και πολιτικής γεωγραφίας. Συντομωτάτη γεωγραφία της Ευρώπης, αρχομένη από της Ελλάδος, και Δ ε υ τ έ ρ α τ ά ξ ι ς , ώραι 2. Συμπλήρωσις και επέκτασις της μαθηματικής γεωγραφίας. Φυσική και πολιτική γεωγραφία των πέντε ηπείρων και υποδιαίρεσις αυτών.

Τ ρ ί τ η τ ά ξ ι ς , ώραι 2. Φυσική και πολιτική γεωγραφία των ελληνικών χωρών. Σύγκρισις της Ελλάδος προς τα κράτη της Ευρώπης και τα σπουδαιότατα κράτη των άλλων ηπείρων κατά τον πληθυσμόν, την βιομηχανίαν, την παιδείαν, την εμπορίαν, τα στρατιωτικά, την συγκοινωνίαν, τας πόλεις, κλπ. αι μεγάλαι δυνάμεις της Ευρώπης. Μεθοδική παρατήρησις Κατά την διδασκαλίαν της γεωγραφίας οι μαθηταίασκούνταιειςτηνανάγνωσιν γεωγραφικών χαρτών και πινάκων, την χαρτογραφίαν και την διά πλαστελίνης, άμμου, γύψου κλπ. αναπαράστασιν χαρακτηριστικών γεωγραφικών μορφών, κόλπου, κοιλάδος, οροπεδίου, ηφαιστείου κλπ., έτι δε και εις διάφορα νοερά ταξείδια.

[

] Β'

[

]

6) ιστορία Π ρ ώ τ η τ ά ξ ι ς , ώραι 3. ελληνική ιστορίααπότωναρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της εν Ιψώ μάχης. Δ ε υ τ έ ρ α τ ά ξ ι ς , ώραι 3. ιστορίαελληνική καιΡωμαϊκήαπότηςενΙ ψ ώ μάχης μέχρι του θανάτου Θεοδοσίου του μεγάλου. Τ ρ ί τ η τ ά ξ ι ς , ώραι 3. Ελληνική ιστορία από των διαδόχων Θεοδοσίου του μεγάλου (395 μ.Χ.) μέχρι της υπό των Τούρκων αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μετά των άλλων σπουδαιοτάτων γεγονότων της μεσαιωνικής ιστορίας. Τ ε τ ά ρ τ η τ ά ξ ι ς , ώραι 3. ιστορίαελληνική καιτηςΕυρώπης από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεο^ς μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. Μεθοδική παρατήρησις εν εκάστη τάξει ο οικείος καθηγητής της ιστορίας οφείλει να διδάσκη εποπτικώς και εν συνδυασμω προς τα σχετικά κεφάλαια της πολιτικής ιστορίας τηνιστορίαντηςτέχνης και καθόλου του πολιτισμού κατά τας διαφόρους περιόδους. Μετά δε το πέρας της διδασκαλίας της ιστορίας εν τη τετάρτη τάξει παρέχεται τοις μαθηταίς γενική σύνοψις της ιστορίας του πολιτισμούαπότων αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς.

ΠΙΝΑΚΑΣ Αναλογική θέση της ιστορίας και της γεωγραφίας στο σύνολο των διδακτέων ωρών ανά εβδομάδα (%) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

Στοιχειώδης Μέση

Νομοσχέδιο 1835 Πρόγραμμα 1 836 Νομοσχέδιο 1840 Ναύπλιο 1846 (6 τάξεις)4 Ναύπλιο 18475 Πρόγραμμα 1855 Γυμν. Αθηνών 1862 Σχέδιο 18646 Πρόγραμμα 1867 Νομοσχέδιο Μίληση 1877 (6τάξιο γυμν.) Πετρίδης 1881 4,5 Πρόγραμμα 1884 Βαρβάκειο 1886 Πρόγραμμα 1886 Παπαμάρκος 1890 3.1 Βαρβάκειο 1893 Πρόγραμμα 1894 3.2 Πρόγραμμα 1897 Νομοσχ. Ευταξία7 1899 α) β) Πρόγραμμα 1900 Πρόγραμμα 1903 Πρόγραμμα 1906 Πρόγραμμα 1913 4,0 (6τάξιο δημοτικό) Πρόγραμμα 1914

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ1 Στοιχειώδης Μέση

9,8 2

7,7 3.7 4.1

7,43 8,63

6.8

7,3 10,8 3 7,9 7,8 9.3 8.5

3,9 3.2 3,9

2,8

8.6

1,9 5,5

7,1 7.1 8.4

4,0 4.2 3.5 4,1 4.3

7,4 4,9 8.3

2.6

8

6,8

3,6 3.6

8.4 8.2

2.7

8,6

2.8

2,8

8,1 8,7

2,9

1. Στις ώρες της γεωγραφίας δεν συνυπολογίζονται οι ώρες που αφιερώνονται στο γυμνάσιο για τη διδασκαλία της μαθηματικής γεωγραφίας. 2. Εδώ συνυπολογίζεται και 1 ώρα μυθολογίας και αρχαιολογίας που περιέχεται πρόγραμμα του γυμνασίου. 3. Ως «ιστορία» υπολογίζονται οι ώρες «ιστορίας και γεωγραφίας» που αναγράφονται πρόγραμμα του γυμνασίου, γιατί στην ουσία πρόκειται για ιστορία με γεωγραφική εισαγωγή . 4. Συνυπολογίζεται ως «ιστορία» 1 ώρα μυθολογίας που διδάσκεται στο Ελληνικό σχολείο. 5. Στις ώρες της ιστορίας συνυπολογίζονται και 4 ώρες μυθολογίας που διδάσκονται σχολείο. 6. Τετρατάξιο ελληνικό σχολείο και τετρατάξιο γυμνάσιο. 7. Οκτατάξιο γυμνάσιο (λύκειο) δύο τύπων: α') φιλολογικό λύκειο, β') πραγματικό λύκειο (θετικών επιστημών).

ΠΗΓΕΣ 1835: Die Organisation der Hellenischen Schulen, 4/16 Απριλίου 1835. Die Organisation der Gymnasien, 18/30 Απριλίου 1835, Γενικά Αρχεία του Κράτους, οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 36. 1836: Β. Διάταγμα «Περί του κανονισμού των ελληνικών σχολείων και γυμνασίων», 31 Δεκεμβρίου 1836/12 Ιανουαρίου 1837, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 87, 31 Δεκεμβρίου 1836. 1840: Περί οργανισμού των ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων, ΓενικάΑρχείατου Κράτους, ιστορικά Αρχεία Βλαχογιάννη, φ. 132. 1846: Πρόγραμμα των κατά την θερινήν εξαμηνίαν του 1845 Μαθημάτωντουεν Ναυπλία Β. Γυμνασίου και ελληνικού Σχολείου, Αρχείο Γυμνασίου Ναυπλίου. 1847: Πρόγραμμα των κατά την θερινήν εξαμηνίαν του 1846-7 σχολ. έτουςπαραδοθησομένων Μαθημάτων του εν Ναυπλία Β. Γυμνασίου και ελληνικού Σχολείου, Αρχείο Γυμνασίου Ναυπλίου. 1855: Εγκύκλιος 4168/31 Αυγούστου 1855: Π. I. Κλάδος, Εκκλησιαστικά και Εκπαιδευτικά..., Αθήνα 1860-1869, τ. Β', σ. 287-289. 1862: Αρχείο Γ. Παυλίδη, εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Τμήμα Χειρογράφων, Ω 17. 1864: Εφημερίς των Φιλομαθών 12/525, 10 Μαΐου 1864, σ. 377-384. 1877: Γ. Μίλησης, «Μέρος πρώτον: Περί Δημοτικής Παιδεύσεως», «Μέρος δεύτερον: Περί Γυμνασιακής Παιδεύσεως», Παράρτημα της Εφημερίδος των Συζητήσεων της Βουλής, περ. Ζ', συν. Γ', 16 Μαΐου 1877 - 30 Ιανουαρίου 1878, σ. 52-66. 1881: ο. Πετρίδης, Στοιχειώδεις Πρακτικαί Οδηγίαι..., Αθήνα 1881. 1884: «Πρόγραμμα των εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και τοις γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων», 23 Ιουνίου 1884, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 267, 27 Ιουνίου 1884. 1886 (Βαρβάκειο): Υ.Α. 14320, «Περί προγράμματος των διδακτέων μαθημάτων εν τω Βαρβακείω Λυκείω», 6 Οκτωβρίου 1886, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 277, 7 Οκτωβρίου 1886. 1886 (Πρόγραμμα): Υ. Α. 16209 «Περί του προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και τοις γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων», 31 Οκτωβρίου 1886,Εφημερίς της Κυβερνήσεως 302, 4 Νοεμβρίου 1886. 1890: Χαρίσιος Παπαμάρκος, Αναλντικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων του πλήρους δημοτικού σχολείου των αρρένων κατά τ à εκπαιδευτικά νομοσχέδια, Αθήνα 1890. 1893: Υ. Α. «Περί προγράμματος των διδακτέων μαθημάτων εν τω Βαρβακείω Λύκε ίω», 12 Αυγούστου 1893, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 166, 24 Αυγούστου 1893. 1894: Β. Διάταγμα «Περί προγραμμάτων των μαθημάτων των τετραταξίων δημοτικών σχολείων των αρρένων», 12 Μαρτίου 1894, Εφημερίς της Κυβερνήσεως Β' 28, 12 Μαρτίου 1894. 1897: Β. Διάταγμα «Περί προγράμματος των εν τοις ελλην. σχολείοις και τοις γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων», 11 Σεπτεμβρίου 1897, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 130, 12 Σεπτεμβρίου 1897. 1899: αθαν. Π. Ευταξίας, Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια, Αιτιολογική έκθεσις και Αγορεύσεις, Αθήνα 1899.

1900: Β. Διάταγμα «Περί τροποποιήσεως των από 11 Σεπτεμβρίου 1897 και 17 Νοεμβρίου 1897 Β. Διαταγμάτων περί κανονισμού του προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και Γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων», 21 Σεπτεμβρίου 1900,Εφημερίς της Κυβερνήσεως 227, 23 Σεπτεμβρίου 1900. 1903: Β. Διάταγμα «Περί τροποποιήσεως των από 11 Σεπτεμβρίου 1897, 17 Νοεμβρίου 1897, 22 Μαρτίου 1899 και 21 Σεπτεμβρίου 1900 Β. διαταγμάτων...», 6 Σεπτεμβρίου 1903, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 209, 10 Σεπτεμβρίου 1903. 1906: Β. Διάταγμα «Περί κανονισμού του προγράμματος των εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων», 5 Οκτωβρίου 1906, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 244, 28 Οκτωβρίου 1906. 1913: Β. Διάταγμα «Περί όρισμού των μαθημάτων, του δι' έκαστον τούτωνπροςδιδασκαλίαν αναγκαίουχρόνου, και περί της κατά τάξεις κατανομής της διδακτέαςύληςεις τα πλήρη δημοτικά σχολεία αρρένων και θηλέων», 1 Σεπτεμβρίου 1913,Εφημερίς της Κυβερνήσεως 174, 10 Σεπτεμβρίου 1913. 1914: Β. Διάταγμα «Περί προγράμματος των μαθημάτων του ελληνικού σχολείου και του γυμνασίου», 31 Οκτωβρίου 1914, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 343, 24 Νοεμβρί 1914.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

σύγκριση των μεταφράσεων με το πρωτότυπο τους.

Α. Επιτομή

της

Ελληνικής

ιστορίας

του Goldsmith

I.

The History of ancient Greece, like that of modern Germany, is not so much the history of any particular kingdom, as of a number of petty independent states, sometimes at war, and sometimes in alliance with one another.

Η ιστορία της αρχαίας Ελλάδος δεν αφορά την τύχην ενός κράτους ιδιαιτέρως,αλλάπολλών μικρών και απ' αλλήλων ανεξαρτήτων επικρατειών, ποτέ μεν συμμαχουσών, ποτέ δε πολεμουσών προς αλλήλας. Αλ. Ρίζος Ραγκαβής, σ. 1.

Goldsmith, σ. 1.

But nothing could erase from the breast of Themistocles the love he entertained for his countrty. Indeed the spirit of patriotism appears to have prevailed among the Greeks in a higher degree than among any other people. This was no doubt owing to the violent struggles they had been obliged to make in defence of their country. Goldsmith, a. 56.

Αλλ' απ' εναντίας των φαινομένων, οέρωςτηςπατρίδος έφλεγε πάντοτε εις του Θεμιστοκλέους το στήθος. ο πατριωτισμός ήτον πάντοτε εις τουςΈλληναςισχυρότερος παρά εις πάν άλλο έθνος, ίσως διότι διά μεγάλων αγώνων έσωζον την ανεξαρτησίαν των, ίσως διότι εκτιμώμεν τα πράγματααναλόγωςτων προσπαθειών τας οποίας καταβάλλομεν διά να τ'αποκτήσωμενηνα τα διατηρήσωμεν.

III. In the mean time, a power was growing up in Greece, hitherto unobserved, but now too conspicuous and formidable to be overlooked in the general picture: this was t h a t of the Macedonians, a people hitherto obscure, and in a manner barbarous. Goldsmith, σ. 177.

From this time forward few events of any great consequence happened in Greece, and those that occured belong more properly to Roman than to Grecian history. We shall therefore pursue them no farther at present, but conclude with observing that depressed as the Greeks now unhappily were under a foreign yoke, and consequently deprived of their national character as a free and independent people, they yet retained, amids all their calamities that strength of genius and delicacy of taste, that quickness of invention and acuteness of discernment,for which they had ever been remarkable: that they helped to polish their haughty and as yet but half-civilized conquerors; that, upon the destruction of the western empire, they successfully cultivated the arts and sciences, while all the rest

Συγχρόνως νέα δύναμις ανεφύετο χρι τούδε, αλλ' ήδη τόσον περιφανής και φοβερά γενομένη, ώστε δεν δύναται να παροραθή εις την γενικήν έκθεσιν της τύχης της Ελλάδος. Η δύναμις αύτη είναι η των Μακεδόνων, λαού το πριν σκοτεινού, και σχεδόν βαρβάρου.

Έκτοτε ολίγα πράγματα λόγου άξια συνέβησαν εις την Ελλάδα, και ταύτα ανάγονται μάλλον ειςτηνΡωμαϊκήν η την ελληνικήν ιστορίαν. Διά τούτο παύομεν εδώ την ιστορίαν τηςαρχαίας Ελλάδος, περιοριζόμεθα δε λέγοντες ότιοιΈλληνες καίτοι πιεζόμενοι υπό ξένον ζυγόν, καίτοι στερηθέντες του ηθικού χαρακτήροςλαούανεξαρτήτουκαιελευθέρου, δεν έπαυσαν μ' όλον τούτο εν μέσω όλων των συμφορών των διατηρούντες την αγχίνοιαν και φιλοκαλίαν των,τοεφευρετικόνκαι της κρίσεως την οξύτητα, διά την οποίανεθαυμάσθησανπάντοτε. Ό τ ι συνετέλεσαν τα μέγιστα εις τον εξευγενισμόν των υπερηφάνων και εισέτι ημιβαρβάρων κατακτητών των. Ό τ ι καταπεσόντος του δυτικού κράτους, ούτοι μόνοι καλλιέργησαν τας τέχνας και επιστήμας, εν ω ο κόσμος όλος εβυθίσθη εις σκότος αμαθείας και βαρβαρότητος. Ότι κυριευθείσης της Κωνσταντινουπόλεως

of the world was sunk in the grossest ignorance and barbarisme; and t h a t , upon the taking of Constantinople by the Turks, they carried those arts and sciences with them into Italy, and there paved the way for the revival of t h a t learning, which has ever since enlightened, and still continues to enlighten mankind.

υπότωνΤούρκων, έφερον μεθ' εαυτώνταςεπιστήμαςαυτάςκαιτας τέχνας εις Ιταλίαν, και ανεζωπύρησαν εκεί την παιδείαν, ήτις έκτοτε εφώτισε και εξακολουθεί φωτίζουσα το ανθρώπινον γένος· και ότι τέλος υπ' αυτήν την Οθωμανικήν τυραννίαν, πάν δεινόνυποστάντεςκαι ειςέσχατον αθλιότητοςβαθμόν καταντήσαντες, δεν απώλεσαν όμως το πυρ του πατριωτισμού και της φιλελευθερίας το οποίον το πάλαι τους είχεν αναδείξει μεγάλους και ισχυρούς, και διά γενναίων και δυσχερών αγώνων απετίναξαν τον ζυγόν της δουλείας, και συνέστησαν πάλιν έθνοςανεξάρτητονκαιαυτόνομον.

Goldsmith, σ. 308-309*.

Β.

του Lamé-Fleury, σε ελληνική έκδοση του Σ. Κ. Βλαστού (1879). I. Ce qui, à la vérité, était une bien mauvaise action de la part d'Hélène, qui n'aurait pas dû oublier que son mari n'avait jamais songé qu'à prévenir ses moindres désirs, et qu'il l'aimait tendrement.

τη αληθεία κακή πράξις της Ελένης, η οποία δεν έπρεπε να λησμονήση ότι είχε σύζυγον καλόν και νόμιμον τον Μενέλαον. Βλαστός, σ. 40.

Lamé-Fleury, σ. 60.

* Dr. Goldsmith's History of Greece, Abridged for the use of schools, Λονδίνο 1787. * Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Επιτομή της Ελληνικής ιστορίας του Γολδσμίθ, Επιτμηθείσης προς χρήσιν των σχολείων.. ., Αθήνα, Ανδρέας Κορομηλας, 1840.

II. Or il faut que vous sachiez que la langue grecque, que parlait Homère, est la plus belle et la plus harmonieuse de toutes les langues, quoiqu' elle soit aussi une des plus anciennes que les hommes aient parlées; elle était familière à tous les peuples d'origine hellénique, et particulièrement à ceux de l'Jonie. [...]

δία μου, ότι η γλώσσα τούτων των πονημάτων, ανκαιαρχαιοτάτη είναι

λιστα των κατοίκων [...]

της

Ιωνίας.

Βλαστός, σ. 50.

Lamé-Fleury, σ. 78.

III. Dans ce temps-là, mes enfants, c'était la coutume chez les peuples de la Grèce, encore presque barbares, de mettre à mort leurs prisonniers de guerre.

τω καιρώ εκείνω, παιδία μου, οι λαοί της Ελλάδος είχαν ακόμη την βάρβαρον συνήθειαν να θανατώνωσι τους αιχμαλωτιζομένους εις τον πόλεμον.

Lamé-Fleury, σ. 103.

Βλαστός, α. 63.

IV. Lorsque vous serez assez âgés pour lire ou même pour voir représenter des pièces de notre théâtre classique, il faudra vous souvenir quels furent les commencements de la tragédie et de la comédie chez les Grecs, et remarquer que ce peuple fut le premier qui prit goût à ces sortes de divertissements, auxquels les hommes même les plus graves de tous les temps dédaignèrent pas d'applaudir. Lamé-Fleury , σ. 134.

Όταν θα ηλικιωθήτε, παιδία μου,

βλέπετε παραστάσεις δραμάτων, πρέπει να έχητε εις την ενθύμησίν σας πως ήρχισαν αι τραγωδίαι και πάτορες ημών επενόησαν αυτάς τας διασκεδάσεις, τας οποίας παρεδέχθησαν μετά ταύτα όλα σχεδόν τα Βλαστός, σ. 80.

V. H παράγραφος παραλείπεται στη μετάφραση.

La Macédoine était un petit royaume que les montagnes de Thessalie séparaient de la Béotie et de l'Attique. Cette contrée, mes enfants, ne s'était encore jamais fait connaître par rien de remarquable, lorsque deux de ses rois, [...] causèrent dans le monde les plus grands changements dont il soit question dans l'histoire. Lamé-Fleury, σ. 324.

VI.

Le vainqueur, monté sur Bucéphale, fit son entrée dans Babylone au milieu des acclamations du peuple accouru sur son passage.

Έφιππος ο Έλλην μονάρχης επί του Βουκεφάλου του εισήλθεν εις την Βαβυλώνα εν μέσω των ζητωκραυγών

Lamé-Fleury , σ. 384*.

Βλαστός, σ. 218*.

* Lamé-Fleury J.R., L'Histoire Grecque racontée aux enfants, Nouvelle édition, Παρίσι 1868. * Lamé-Fleury, η αρχαία Ελλάς ιστορουμένη εις τα παιδία..., Αθήνα, Σ.Κ. Βλαστός, 1879.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΗΣΤΗ

εγχειριδίων ιστορίαςκαιγεωγραφίας για την περίοδο 1834-1914. Οι τίτλοι τοποθετούνται κατά χρονολογική σειρά και στο εσωτερικό κάθε έτους σύμφωνα με την αλφαβητική σειρά των ελλήνων συγγραφέων η μεταφραστών. σε περίπτωση που το εγχειρίδιο αποτελεί μετάφραση, αναγράφεται και το όνομα του ξένου συγγραφέα δεξιά, πάνω από τον τίτλο. Αναφέρονται επίσης τα στοι χεία που περιγράφουν το σχολικό βιβλίο από άποψη όχι πλέον περιεχομένου αλλά μορφής και μεγέθους (σχήμα και αριθμός σελίδων) και οι βιβλιοθήκες όπου έχω δει αντίτυπο του βιβλίου, η οι βιβλιογραφικές πηγές σε περίπτωση μη αυτοψίας.

έρευνα σε δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες της Αθήνας και σε βιβλιοθήκες του Παρισιού. Η πρόθυμη συνεργασία της διευθύντριας της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης κ. Στέλλας Κουτσιμάνη και του διευθυντή της Βιβλιοθήκης Κοραή Χίου κ. ο. Δημητρακόπουλου μου επέτρεψε να περιγράψω πληρέστερα τα έντυπα που απόκεινται σ' αυτέςτιςδύοβιβλιοθήκες. Οιεκδόσειςπου περιγράφονται από προσωπική μου αυτοψία δηλώνονται με λευκό αστερίσκο (Φ), ενώ ένας άλλος τύπος αστερίσκου (*) χρησιμοποιήθηκε για να δηλωθούν οι περιγραφές από αυτοψίες άλλων ερευνητών. Χωρίς αστερίσκο παρουσιάζον ται οι λανθάνουσες εκδόσεις και γενικά όλες όσες δεν περιγράφονται από αυτοψία. Οι περιγραφές των δύο τελευταίων κατηγοριών στηρίζονται σε καταλόγους βιβλιοθηκών έντυπους η χειρόγραφους, γενικές βιβλιογραφίες, περιοδικά τηςεποχής, εκθέσεις των κριτών των διδακτικών βιβλίων και οπισθόφυλλα σχολικών εγχειριδίων. Η περίοδος 1834-1863 καλύπτεται από την Ελληνική Βιβλιογραφία των ο. Σ. Γκίνη και Β. Γ. Μέξα και τις πολλές προσθήκες σ' αυτήνπουσυνεχίζουν να δημοσιεύονται. για τα επόμενα χρόνια ως το 1900 υπάρχει η ανέκδοτη Βιβλιογραφία του Ν. Γ. Μαυρή, που πρόθυμα μου παραχώρησε ο κ. Άλκης Αγγέλου, και τα δελτία του Ιδρύματος Ερευνών για το Παιδί, ταοποίαεπίσηςσυμβουλεύθηκα με την ευγενική παραχώρηση του διευθυντή του κ. Σπύρου Δοξιάδη. Βασικά κριτήρια για τη συγκρότηση της Βιβλιογραφίας υπήρξαν ο τόπος έκδοσηςκαιησχολική χρήση των βιβλίων. Η Βιβλιογραφία ακολουθεί δηλαδήτιςθεματικές επιλογές του Ανθολογίου περιλαμβάνοντας τα βιβλία που τυπώθηκαν μέσα στα εκάστοτε όρια του ελληνικού κράτους και όχι όσα εκδόθηκαν στα ελληνικά κέντρα της διασποράς και της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

ου

Γι' αυτό το λόγο, εξάλλου, δεν ενσωματώθηκαν στη Βιβλιογραφία και εκδόσεις οι οποίες τυπώθηκαν μεν από τυπογραφεία του ελληνικού κράτους αλλά προορίζονταν αποκλειστικά για σχολεία του εξωτερικού. Τέτοιες είναι, για παράδειγμα, οι περιπτώσεις πολλών πατριδογραφιών οι οποίες τυπώνονταν στην Αθήνα κυρίως, και χρησιμοποιούνταν για την πρώτη γεωγραφική διδασκαλία σταελληνικά σχολεία έξω από τα όρια του κράτους 1 . το κριτήριο του τόπου έκδοσηςδενεφαρμόσθηκεωστόσοστηνπερίπτωση των σχολικών χαρτών και ατλάντων. Οι περιορισμένες τεχνικές δυνατότητες των ελληνικών τυπογραφείων επέβαλλαν την εκτύπωση πολλών χαρτών στο εξωτερικό. ο αποκλεισμός συνεπώς αυτών των εκδόσεων θα αλλοίωνε την πραγματική εικόνα της διδασκαλίας της γεωγραφίας στο ελληνικό κράτος. το δεύτερο κριτήριο βιβλιογράφησης των σχολικών εγχειριδίων συνεπάγεται ότι παρουσιάζονται μόνο τα βιβλία ιστορίας και γεωγραφίας τα οποία είτε η πρόθεση του συντάκτη τους είτεηεκτωνύστερων χρήση τους αποδεικνύει ως διδακτικά. Καταγράφονται επομένως τα βιβλία που παρείχαν ιστορικές και γεωγραφικές γνώσεις στους μαθητές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης τόσο μέσα στο σχολείο όσο και ως «βοηθήματα» στο σπίτι 2 . Η Βιβλιογραφία συμπεριέλαβε επίσης τα αναγνωστικά τα οποία περιείχαν αποκλειστικά ιστορική η γεωγραφική ύλη.

1. Παραθέτω ενδεικτικά κάποιους τίτλους: Ευάγγελος Γ. Φουρναράκης, Στοιχειώδης Γεωγραφία της Κρήτης . . . Προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων Κρήτης, Ερμούπολη, Γ. Κανελλος, 1875' Εμμανουήλ Γ. Γενεράλις, Επίτομος Γεωγραφία της νήσου Κρήτης . . . προς χρήσιν της εν τοις Δημοτικοίς και Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης Κρητικής νεότητος, Αθήνα, Π. Δ. Σακελλαρίου, 1891 (με έξι επανεκδόσεις ως το 1904)' Ιωάννης Κονδυλάκης, Ιστορία και Γεωγραφία της Κρήτης προς χρήσιν των σχολείων. Μέρος πρώτον Αθήνα, Π. Δ. Σακελλαρίου, 1900" Κ. Παπαϊωαννίδης, Γεωγραφία των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου προς χρήσιν των μαθητών του εν Βουλγαρία Ελλ. Εκπαιδευτηρίου, Αθήνα 1896' Γ.Κ. Μωραϊτόπουλος, η Θεσσαλονίκη. . . προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων της πόλεως, Αθήνα, «αι Μούσαι», 1882' Μαργαρίτης Γ. Δήμιτσας,Επίτομος ιστορία της Μακεδονίας απότων αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της τουρκοκρατίας. Προς χρήσιν των Ελλη νικών σχολείων και Παρθεναγωγείων της Μακεδονίας, Αθήνα, Ο Παλαμήδης, 1879· Στυλ. Ευστρατιάδης, εγχειρίδιον αρχαίας Ελληνικής ιστορίας προς χρήσιν της Ε' και ΣΤ' τάξεως των αστικών σχολών αρρένων και θηλέων, Αθήνα, Α. Κωνσταντινίδης, 1897. 2. Προφανώς παρόμοια λειτουργία μπορεί να είχε οποιοδήποτε ιστορικό η γεωγραφικό βιβλίο. Σ' αυτή την περίπτωση, ως κριτήριο βιβλιογράφησης χρησιμοποιήθηκε η πρόθεση συγγραφέα, όπως δηλώνεται μέσω του τίτλου η του προλόγου του.

ΣΥΝΤοΜοΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΑΠ

Βιβλιοθήκη Αλεξάνδρου Παπαναστασίου. Κατάλογος, Εποπτεία ο. Σ. Κωνσταντινόπουλος - Α. I. Τάχος, Επιμέλεια Γ. Αναστασιάδης - Α. Μητρούδη, Θεσσαλονίκη 1984. ΒΒ Βιβλιοθήκη της Βουλής. ΒΓΣ Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Σύρου. Κατάλογος, (επιμ. Α. Ματθαίου - Β. Πάτσιου), Αθήνα 1988. ΒΙ Emile Legrand, Bibliographie Ionienne description raisonnée des ouvrages publiés par les Grecs des sept-iles ou concernant ces îles du quinzième siècle à Γ année 1900 . . . oeuvre posthume complétée et publiée par Hubert Pernot . . ., T. A'-B', Παρίσι 1910. BIP Nakis Pierris, Bibliographie Ionienne. Suppléments ..., Αθήνα 1966. BKX Βιβλιοθήκη Κοραή, Χίος. Βλαστός Βιβλιοπωλείον Σ. Κ. Βλαστού, εν Αθήναις. Κατάλογος, Αθήνα 1877. ΒΜ British Museum, Λονδίνο. BNP Bibliothèque Nationale, Παρίσι. Γ AK Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα. ΓΕΝ Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα. ΓΕΝ (δελτία)* Γεννάδειος Βιβλιοθήκη: δελτιοθήκη. ΓΜ Δ.Σ. Γκίνης - Β. Γ. Μέξας, Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863, τ. Α ' - Γ , Αθήνα 1939-1957. ΔΑΕ Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως. ΔΒΕ Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμουπόλεως. ΔΚΟ Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης. ΔΤΕ Δελτίον της Εστίας. EBE Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. EBE (δελτία)* Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος: δελτιοθήκη.

* η ένδειξη αυτή σημαίνει ότι το βιβλίο περιέχεται στα δελτία της βιβλιοθήκης, δε βρέθηκε στη θέση του.

αλλά

ΕΙΒ

Ελληνικόν

ΕΛΙΑ EL ο ΕΦ Εστία

Ινστιτούτον Βενετίας. Κατάλογος ελληνικών βιβλίων δωρηθέντων υπό της παλαιάς κοινότητος (δακτυλογραφημένος). Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και ιστορικού Αρχείου, Αθήνα. École des Langues Orientales, Παρίσι. Τυπογραφείον «Εστία» Κ. Μάϊσνερ και Ν. Καργαδούρη .. . Κατάλογος των εκτυπωθέντων εν

Φίλιππος Ηλιού, «ελληνική Βιβλιογραφία 18001863. Προσθήκες και Συμπληρώσεις», ο Ερανιστής 13 (1976-1977), σ. 87-94. Φίλιππος Ηλιού, «ελληνική Βιβλιογραφία 1800Ηλιού, Προσθήκες 1863. Προσθήκες-Συμπληρώσεις», Τετράδια Εργασίας 4 (1983). Ηλιού, Τετράδια Εργασίας Φίλιππος Ηλιού, «Προσθήκες στην ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863», Τετράδια Εργασίας 10 (υπό έκδοση). INS Institut Néohellénique delà Sorbonne, Παρίσι. Ό λ γ α Κατσιαρδή, «ελληνική Βιβλιογραφία 1800Ο. Κατσιαρδή 1863. Προσθήκες-Συμπληρώσεις», ο Ερανιστής 13(1976-1977), σ. 130-136. Ηλιού, Ερανιστής

Καββάδας

Στέφανος Δ. Καββάδας, Κατάλογος των εντη Βιβλιοθήκη Χίου «Αδαμάντιος Κοραής" ιστορικών Βιβλίων μέχρι του 1973, Αθήνα 1975.

ΚΕΝΕΚ

Κέντρο Ερευνών Νεοελληνικής Εκπαίδευσης (Σχολή Μωραΐτη), Αθήνα. Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. « Η από 23 Μαΐου 1884 εκθεσις της Α' Ε π ι τροπείας των κριτών των διδακτικών βιβλίων της Μέσης Εκπαιδεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως 280 (Παράρτημα), 7 Ιουλίου 1884. «Έκθεσις της . .. δευτέρας επιτροπής των κρι-

ΚΝΕ/ΕΙΕ Κριτές 1884

Κριτές 1888

δεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 1888. Εύρω Layton-Ζένιου E.Layton-Ζένιου, «ελληνική Βιβλιογραφία 18001863. Προσθήκες», ο Ερανιστής 3 (1965), σ. 110-124. ΜΑΛ Δήμητρα Πικραμένου-Βάρφη (επιμ.) Αγία Λαύρα Καλαβρύτων. Β' Η Βιβλιοθήκη της Μονής, 1. Κατάλογος εντύπων (1502-1943), Αθήνα 1978. Μαυρής Ν. Γ. Μαυρής, Ελληνική Βιβλιογραφία 18641900, χειρόγραφη. MBB Μπενάκειος Βιβλιοθήκη της Βουλης. Αρχιμ. Νικόδημος Παυλόπουλος, το Α, Β, Γ του ΜΑ καταλόγου της Βιβλιοθήκης των εντύπων της Ιεράς Μονής Λειμώνος, Μυτιλήνη 1976"τοΔτου καταλόγου. . ., Μυτιλήνη 1978. MX Βιβλιοθήκη Μάνου Χαριτάτου, Αθήνα. «ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863. ΠροσθήΘ. Παπαδόπουλος κες», Τετράδια Εργασίας 15 (υπό έκδοση). Α. Στεργιογλίδης, Κατάλογος της Βιβλιοθήκης ΠΓΣ του Πυθαγορείου Γυμνασίου, Σάμος 1898. Γ. Σ. Πλουμίδης, «ελληνική Βιβλιογραφία 1800Γ. Σ. Πλουμίδης 1863. Προσθήκες», ο Ερανιστής 8 (1970), σ. 178-182, 274-280. Δ. Πολέμης, «Προσθήκες στην ελληνική ΒιβλιοΔ. Πολέμης γραφία 1800-1863», Τετράδια Εργασίας 10 (υπό έκδοση). Ν. Γ. Πολίτης, ελληνική Βιβλιογραφία. ΚατάΠολίτης Β', Γ' λογος των εν Ελλάδι η υπό Ελλήνων αλλαχού εκδοθέντων βιβλίων από του έτους 1907, τ. Β'Γ', Αθήνα 1911-1932. Β. Σαμπανόπουλος, «ελληνική Βιβλιογραφία Β. Σαμπανόπουλος 1800-1863. Προσθήκες», ο Ερανιστής 2 (1964), σ. 127-134 και 5 (1966), σ. 40-50. Ανδρέας Α. Σεραφετινίδης, Σπάνιαι εκδόσεις Σεραφετινίδης βιβλίων και χειρόγραφα της βιβλιοθήκης Λέρου, Ρόδος 1954. Manio Stoyanov, Livres grecs anciens en BulStoyanov garie, Σόφια 1978.

ΣΩΒ Μάρκος Φώσκολος

Παν. Φ. Χριστόπουλος

Σύλλογος Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα. Μ. Φώσκολος, «τα παλαιά Ελληνικά βιβλία του Ελληνικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης. με συμπληρώσεις στις Βιβλιογραφίες των Ε. Legrand και ο. Γκίνη - Β. Μέξα», ο Ερανιστής 9 (1971), σ. 59-60. 11. Χριστόπουλος, «ελληνική Βιβλιογραφία 18001863. Προσθήκες», ο Ερανιστής 8 (1970), σ. 33-48.

1834 ΠΥΡΡΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ

Φ Ι . — Γεωγραφία μεθοδική και καταγραφή απάσης της οικουμένης εκ παλαιών τε και νεωτέρων σοφών συγγραφέων συνερανισθείσα και συντεθείσα παρά τουαρχιμανδρίτου καιιεροδιδασκάλου Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού. Νεωστί δε διορθωθείσα και επαυξηθείσα με τα διατρέξαντα του νέου Βασιλείου της Ελλάδος και λοιπών Βασιλείων. Εκδίδεται το δεύτερον προς όφελος των αυτού φίλων Μαθητών και του Ελληνικού Γένους. εν Ναυπλίω. εκ της Τυπογραφίας των αδελφών, Α. και Ν. Αγγελιδών. 1834. 8ο, σ. ιδ' + 380 + χάρτες. — EBE Γ.Π. 4428, ΓΕΝ Geogr. 134.1. — ΓΜ 2350. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ

BRADLEY JOHN

Φ 2.—εγχειρίδιον Γεωγραφικόν κατά την Νέαν Μέθοδον του Ιωάννου Βραδλέου. Μεταφρασθέν εκ του Αγγλικού παρά Περικλέους Ραυτοπούλου. προς χρήσιν των Σχολείων. εν Ναυπλίω εκ της Τυπογραφίας Κ. Ράλλη. 1834. 8ο, σ. η' + 1 3 8 + 2 χ.α. — EBE εκπ. 1398 R , ΓΕΝ MGL 334. — ΓΜ 2368.

1835 ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Φ 3.— Φυσικής Γεωγραφίας Μαθήματα εξ Αγγλικών στοιχειωδών βιβλιαρίων Συνερανισθέντα και μεταφρασθέντα διά τα παιδία της Ελλάδος, Υπό Δ. Πανταζή Αθηναίου. εν Αθήναις. εκ της Τυπογραφίας Α. αγγελίδου. 1835. 16ο, σ. 15. — ELO mel. 8ο 477. — Α 1453 (Ηλιού, Ερανιστής). ΦΑΡΔΟΥΛΗΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

CROZAT

Φ 4.—εγχειρίδιον της γεωγραφίας του Κροζάτου. έκδοσις εννάτη, Αυξημένη με πολλάς αξιολόγους προσθήκας από τον Φορίν, Καθηγητήν της Γεωγραφίας, εις τους Παρισίους, και μεταφρασμένη εκ του Γαλλικού, με προσθήκην του νέου Βασιλείου της Ελλάδος, Υπό Ν. Γ. Φαρδούλη Σμυρναίου. προς χρήσιν των Σχολείων της Ελλάδος. εν Ερμουπόλει. εκ της Τυπογραφίας Κ. Δημίδου και Γ. Α. Μελισταγούς. 1835. 8ο, σ. 2 χ.α. + 160. — EBE εκπ. 2210L , ΔΒΕ 1586, ΓΕΝ Geogr. 163.1. — ΓΜ2479.

1836 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ ΣΠΥΡιδΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

* 5.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας Συντεθείσα Παρά του Άγγλου Κ. Γ. Ίρβινγ, και Μεταφρασθείσα Υπό Σ. Αντωνιάδου ετυπόθη Κατά το 1831. επεξεργασθείσα δε εκδίδεται νυν το δεύτερον προς χρήσιν της Νεολαίας Υπό Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Α. Κορομηλά. - - - 1836. 16ο, σ. β' + 68. — Α 4115 (ο. Πολέμης).

* 6.—Άτλας νεώτερος, κατά μέθοδον νέαν. Περιέχων επτά Γεωγραφικούς πίνακας, ήγουν, του Κόσμου, της Ευρώπης, της Ελλάδος,τηςΑσίας,της Αφρικής, της Βορείου Αμερικής, και της Νοτίου Αμερικής. Προσέτι δε, Ηθικόν και Πολιτικόν Χάρτην της οικουμένης. εν Σμύρνη. ελιθογραφήθη εν Μελίτη, διά να συνοδεύη την εν Σμύρνη εκδοθείσαν υπό του Αιδεσίμου Δανιήλ Τέμπλου Στοιχειώδη Γεωγραφίαν. 1836. 4ο, 8 πίνακες. — ΓΜ 2605. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

Ρ 7.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα Υπό Κ. και εκδοθέντα προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1836. 8ο μικρό, σ. ο + 68. — ELO Q.VIII. 62, EBE εκπ.1441 υ — ΓΜ 2614. ΣΟΥΤΣΟΣ Δ. Α.

SÉGUR COMTE DE

Ρ- 8.—Επιτομή της παλαιάς ιστορίας της Ελλάδος προς χρήσιν της νεολαίας Συγγραφείσα παρά του Κυρίου Κόμητος Σεγύρου, μέλους της Γαλλικής Ακαδημίας, και Μεταφρασθείσα Παρά του ο. Α. Σούτσου Αξιωματικού του ιππικού. Τόμος Πρώτος. εν Αθήναις. εκτής Τυπογραφίας I. Φιλήμονος 1836 8ο, σ. ο + 169. το ίδιο έτος: Τόμος Δεύτερος (8ο, σ. 167), Τόμος Τρίτο; (8ο, σ. 195), Τόμος Τέταρτος (8ο, σ. 155). — ΒΒ, ELO UU. Χ. 52. — ΓΜ 2648.

1837 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

Ρ- 9.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας συνταχθείσα παρά του Άγγλου Κ. Γ. Ίρβινγ, και μεταφρασθείσα υπό Σ. Αντωνιάδου ετυπώθη κατά το 1831 Επεξεργασθείσα εκδίδεται νυν το δεύτερον προς χρήσιν της Νεολαίας υπό Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Α. Κορομηλά 1837. 16ο, σ. 66. — EBE Ίστ. 2418Υ. — ΓΜ 10324.

* 10.— Γενικός Σχολαστικός Άτλας εκ νεωτάτων γεωγραφικών πινάκων των Ευρωπαίων σχεδιασθείς, προς χρήσιν τε και μελέτην πάσης γεωγραφικής πραγματείας του νέου κόσμου. νυν το πρώτον εκδοθείς επιστασία και αναλώμασι Γκαρπολά και Ρεφερενδάρη. εν Βιέννη της Αυστρίας 1837. 4ο, 22 πίνακες. — ΓΜ 2759.

* 11.— Κατήχησις Γεωγραφίας, συνερανισθείσα παρά διαφόρων παλαιών και νέων Γεωγραφιών προς χρήσιν της Νεολαίας Υπό Π. Σ. εν Αθήναις,εκτης Βασιλικής Τυπογραφίας. 1837. 8ο, σ. 2χ.α. + 67 + 1λ. — EBE εκπ. 1430. — ΓΜ 2833 (Δ. Κατσιαρδή).

1838 ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

Φ 12.— Γολδσμίθ ιστορία της Ελλάδος Α π ό της πρώτης καταβολής των ελληνικών πραγμάτων, άχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπότων Οθωμανών, περιέχουσα και σύντομον πραγματείαν περί επιστημώ

νήν ιστορίαν. Μεταφρασθείσα εκ του πρωτοτυπου της αγγλικής διαλέκτου, κατάτηννεωτάτην εν Λονδίνω έκδοσιν, εις την καθ' ημάς των Ελλήνων διάλεκτον, άμα δε και επαυξηθείσα υπό ΔημητρίουΑλεξανδρίδουιατρού.νυνδε το γ' επιδιορθωθείσα εκδίδεται αύθις εις τόμους τρεις υπό Αλεξάνδρου Κ. Γκαρπολά. Φιλοτιμώ δαπάνη Κ. Ν. Γαλάτη. έκδοσις Τρίτη. Τόμος Α'. Αθήναι, εκ της Τυπογραφίας Κ. Γκαρπολά και Συντροφιάς. 1838. 8ο, σ. ς' + 230 + ιδ'. το ίδιο έτος: Τόμος Β' (8ο, σ. 2 χ. α. + 218 + κα'). — ΒΒ, ΓΕΝ MGL 352.1, EBE Ιστ. 1836α/Ρ/τ. — ΓΜ 2938. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

13.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα υπό Κ. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων Δευτέραέκδοσιςμε προσθήκας και επιδιορθώσεις. εν Πειραιεί εκ της τυπογραφίας Ηλία Χριστοφίδου Η αγαθή τύχη. 1838. 8ο, σ. δ+ 84. — ΓΜ 2937.

1839 ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

Φ 14.— Γόλδσμιθ ιστορία της Ελλάδος Από της πρώτης καταβολής των ελληνικών πραγμάτων, άχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπότων Οθωμανών περιέχουσα και σύντομον πραγματείαν περί επιστημών και τεχνών'

νήν ιστορίαν. Μεταφρασθείσα εκ του πρωτοτύπου της αγγλικής διαλέκτου, κατά την νεωτάτην εν Λονδίνω έκδοσιν, εις την καθ' ημάς των Ελλήνων διάλεκτον, άμα δε και επαυξηθείσα υπό Δημητρίου Αλεξανδρίδου Ιατρού.νυνδε το τρίτον επιδιορθωθείσα εκδίδεται αύθις εις τόμους τρεις υπό Αλεξάνδρου Κ Γκαρπολά. Φιλοτιμώ δαπάνη Κ. Ν. Γαλάτη. έκδοσις Τρίτη. Τόμος Γ'. Α θήναι, εκ της Τυπογραφίας. Κ. Γκαρπολά και Συντροφιάς. 1839. 8ο, σ. ο + 238. — EBE. Ίστ. 1836. — ΓΜ 3101. ΒΑΛΕΤΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Φ15.— Γεωγραφία της Ελλάδος. εκ διαφόρων παλαιών και νεωτέρων Γεωγραφιών ερανισθείσα. Εις χρήσιν της ελληνικής Νεολαίας, υπό Ιωάννου Ν. Βαλέττα. εν Ερμουπόλει Σύρου εκ της ΤυπογραφίαςοΑνεξάρτητοςτου Παντελή Κ. Παντελή. 1839. 8ο μικρό, σ. 2 χ. α. + 92. — EBE εκπ. 1391, ΓΕΝ Ind. 1005. — ΓΜ 3100. ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

KAMMERER A.A.K.

•9-16.— Σύνοψις της γενικής ιστορίας Γερμανιστί συνταχθείσα υπό Α. Α. Κ. Καμμερέρου, κατά διαταγήν της Κυβερνήσεως μεταφρασθείσα προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων του κράτους υπό Γ. Γενναδίου, και εκδοθείσα υπό Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1839. 8ο μικρό, σ. 240. — ΔΑΕ, ELO QQ.XI. 84. — ΓΜ 3201. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

-£17.— Γεωγραφία στοιχειώδης παλαιά και νεωτέρα. Συνταχθείσα κατά νέαν μέθοδον και εγκριθείσα υπό της επιτροπής της επί της δημοσίου εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των Β. στρατιωτικών σχολείων της Γαλλίας. Μεταφρασθείσαδεμε πολλάς προσθήκας κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. Υπό I. Π. Κοκκώνη. καιεκδοθείσαυπό Ανδρέου Κορομηλά. Κατ' έγκρισιν της επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Βασιλικής Γραμματείας της Επικρατείας. εν Αθήναις, εκτηςΤυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1839. 12ο, σ. η' + 2 χ. α. + 252. — EBE εκπ. 2186 ν . — ΓΜ 3099.

ΧΟΡΤΑΚΗΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Φ 18.— Γεωγραφία μαθηματική, φυσική και πολιτική, Συνταχθείσα υπό Ν. Χορτάκη, Καθηγητού του εν Αθήναις Γυμνασίου, Κατά πρόσκλησιν της επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Βασιλικής Γραμματείας της Επικρατείας. και εκδοθείσα δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων εξεταστικής επιτροπής προς χρήσιν

των Γυμνασίων του Κράτους. Κορομηλά. 1839.

εν

Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου

8ο μικρό, σ. 190.— EBE εκπ. 2631 ME, εΙΒ, ΜΛ Γ283. — ΓΜ 3098.

1840 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ

ΛΕΟΝΤΙΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

Φ 19.—Επιτομή της Ρωμαϊκής ιστορίας, από κτίσεως Ρώμης μέχρι της πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατοριας εις τα Δυτικά μέρη' Συγγραφείσα μεν αγγλιστίυπότουΓολόσμίθ· εκ δε της δωδεκάτης εκδόσεως μεταφρασθείσα ειςτοΓαλλικόν προς χρήσιν των Πρυτανείων, Λυκείων, και δευτερευόντων Σχολείων εκ δε της δευτέρας εις το Γαλλικόν εκδόσεως μεταφρασθείσα εις τοελληνικόν Υπό Λεοντίου Μ. Αναστασιάδου. Μέρος Α'. Δημοκρατία Ρωμαϊκή.ενΝαυπλίω, εκ της Τυπογραφίας Κ. Τόμπρα, και Κ. Ιωαννίδου. 1840. 8ο μικρό, σ. 176. το ίδιο έτος: Μέρος Β'. Αυτοκρατορία Ρωμαϊκή (8ομικρό, σ. 162 + Ν). — EBE. Ιστ. 1837. — ΓΜ 3308. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

*20.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα υπό I. Κ. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Τρίτη έκδοσις με νέας προσθήκας και επιδιορθώσεις. εν Αθήναις εκ της του Ηλία Χριστοφίδου Τυπογραφίας. η Αγαθή Τύχη 1840. 16ο, σ. 84. — ΓΜ 3276. ΡΑΓΚΑΒΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΡΙΖΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

Φ 21.—Επιτομή της Ελληνικής ιστορίας του Γολδσμίθ,επιτμηθείσηςπρος χρήσιν των σχολείων. Μετεφράσθη εκ του αγγλικού, ανεθεωρήθη και επηυξήθη προς χρήσιν των σχολείων της Ελλάδος. Υπό Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. Εξεδόθη δε δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1840. 8ο μικρό, σ. 288 + 48.— EBE εκπ. 2101W, ΚΝΕ/ΕΙΕ. — ΓΜ 3307.

1841 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

Φ 22.— Διδασκαλία της Ελληνικής ιστορίας συνταχθείσα παρά του Άγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος, και μεταφρασθείσα υπό Σ. Αντωνιάδου ετυπώθη κατά το 1831. Μετατυπούται δε νυν προς χρήσιν της Ελληνικής Νεολαίας Υπό των

Τυπογράφων. εν Πάτραις, εκ της Τυπογραφίας Μ. Γεωργιάδου και Σ. Κ. Βλαστού. 1841. 4ο μικρό, σ. 44. — EBE Ιστ.*2419. — ΓΜ 3450. ΒΑΛΕΤΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Ρ 23.— Γεωγραφία της Ελλάδος αρχαίας και νεωτέρας εκ διαφόρων παλαιών και νεωτέρων γεωγραφιών ερανισθείσα προς χρήσιν της ελληνικής Νεολαίας Υπό Ιωάννου Ν. Βαλέττα έκδοσις Δευτέρα με πολλάς και αξιολόγους προσθήκας. εν Ερμουπόλει. εκ της Τυπογραφίας Γεωργίου Πολυμέρη. 1841. 8ο, σ.γ' + 172.—EBE εκπ. 1391 e , ΕΙΒ, ELO R.VI. 130. — ΓΜ 3436. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Ρ 24.—Άτλας του αρχαίου κόσμου συνιστάμενος εκ σειράς 14 γεωγραφικών Πινάκων (κατά την 14ην και τελευταίαν έκδοσιν του εν Γόθα εκτετυπωμένου σχολαστικού Άτλαντος) περιεχόντων μεθ' όσης οίον τεακριβείαςτααρχαία ελληνικά ονόματα, ήτοι εξ Ελλήνων συγγραφέων συνηρμολογημένα,ηεκ των λατινικών ονομάτων επί το ελληνικότερον μετενηνεγμένα υπό Δημητρίου Σ. Μαυροκορδάτου τύποις μεν και δαπάναις Φερδινάνδου Αδδενχόβεν εγκρίσειδε της Β. Κυβερνήσεως. προς χρήσιν των εν Ελλάδι σχολείων και γυμνασίων, εν Αθήναις 1841 εχαρ. υπό Κ. Κόλμαν. 4ο, 14 πίνακες. στο εξώφυλλο: 1842 — EBE Χαρτ. 547*Ε. — ΓΜ 3432.

1842 ΑΝΣΕΛΜοΣ

ΑΔΟΛΦΟΣ

Ρ 25.—Επίτομος γενική ιστορία της ανθρωπίνης κοινωνίας, συγγραφείσα και εκδοθείσα υπό Α. Μ. Ανσέλμου, Προλ. τ. Φιλ. και Γυμνασιάρχου τουεν Ναυπλία Β. Γυμνασίου. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου. - - - 1842. 8ο μικρό, σ. θ' + 2 7 2 + 1 χ.α. — EBE Ιστ. 110. ΚΕΝΕΚ.— ΓΜ 3620. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

*26.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας Συνταχθείσα παράτουΆγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος. Μετεφράσθη εκ του αγγλικού υπό Σ. Αντωνιάδου. εν Αθήναις εκ της Τυπογραφίας Α. Κορομηλά 1842. 8ο. — Α 2707 (Ηλιού, Προσθήκες). ΚΟΚΚΩΝΗΣ I.

Π.

*27.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα, τα μεν συλλεχθέντα, τα δε συνταχθέντα υπό I. Π. Κ[οκκώνη] προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Τετάρτη

τη έκδοσις με νέας προσθήκας. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Κωνσταντίνου Γκαρπολά. 1842. 8ο μικρό, σ. ο + 5-83. — ΓΜ 6828. ΚΟΚΚΩΝΗΣ Ι. Π.

28.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα. τα μεν συλλεχθέντα, ταδε συνταχθέντα υπό I. Π. Κ. Προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. έκδοσις Πέμπτη. με νέας προσθήκας. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ν. Παππαδοπούλου. 1842. 8ο μικρό, σ. ε ' + 7χ. α. + 8-96+ 2λ. — Α 1575 (Ήλιού, Ερανιστής). ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

*29.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα, τα δε συνταχθέντα υπό Κ. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. με νέας προσθήκας καιεπιδιορθώσεις.Εκδοθείσα εκ της τρίτης εκδόσεως υπό Πλάτωνος Ιωα νίδου. εν Αθήναις, εκ της του Ηλία Χριστοφίδου τυπογραφίας η Αγαθή Τύ-

χη. 1842. 8ο, σ. 82. — Α 1127 (Γ. Σ. Πλουμίδης). ΦΑΡΔΟΥΛΗΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Φ30.— Νέα γενική γεωγραφία, συλλεγείσα εκ των νεωτάτων επισήμων γεωγράφων υπό Ν. Φαρδούλη καθηγητού της ελληνικής φιλολογίας εις το εν Σύρω Γυμνάσιον, προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. ενΕρμουπόλει,εκτης Τυπογραφίας Γ. Μελισταγούς. 1842. 8ο, σ. 2 χ.α. + 1 5 7 + 2 χ.α. — EBE εκπ. 2210^ — ΓΜ 3662.

1843 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

Φ 31.—Αρχαιολογία ελληνική Συγγραφείσα παρά του Κ. Γ. Ίρβινγ. Μεταφρασθείσα δε εκ του αγγλικού υπό Σ. Αντωνιάδου προς χρήσιν της Νεολαίας. έκδοσις Δευτέρα. εν Αθήναις εκ της Τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου, - - - 1843. 16ο, σ. 1 9 2 + ο . — E B E

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

αρχ.

1236C. — Γ Μ 3 7 4 7 .

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

Φ 32.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Συνταχθείσα παράτουΆγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος, Μετεφράσθη εκ του αγγλικού Υπό Σ. Αντωνιάδου. Εκδίδεται το τέταρτον με προσθήκας και σημειώσεις εν είδει λεξικού Υπό

Ανδρέου Κορομηλά. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Α. Κορομηλά. 1843. 16ο, σ. 60. — EBE Ιστ. 2419® . ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

*33.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα. τα μεν συλλεχθέντα, ταδε συνταχθέντα υπό I. Π. Κ. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. έκδοσις Πέμπτη. με νέας προσθήκας. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ν. Παππαδοπούλου. 1843. 12ο, σ. ε ' + 6 - 9 6 . — Α 2726 (Ηλιού, Προσθήκες).

Ρ 34.— Χάρτης της Ευρώπης κατά την νέαν διαίρεσιν προς χρήσιν των δημοτικών και ελληνικών σχολείων εν Αθήναις, 1843. 0,57x0,48 —EBE Χαρτ. 1418ΗΕΜ. ΧΡΥΣΟΒΕΡΓΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Φ 35.— Στοιχειώδης επιτομή της Γενικής ιστορίας, ερανισθείσα εκ διαφόρων συγγραμμάτων και συνταχθείσα χάριν των πρωτόπειρων Υπό Γ. Χρυσοβέργη. Μέρος Πρώτον η Παλαιά ιστορία Τμήμα Α', η ιστορία των κυρίως αρχαίων εθνών.ενΝαυπλίω, εκ του Τυπογραφ. Κ. Τόμπρα και Κ. Ιωαννίδου. 1843. 8ο μικρό, σ. δ+ 5-48, — INS. — ΓΜ 3905. ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Ρ 36.— Σύμμικτα ήτοι απάνθισμα εκ χρονολογίας και μαθηματικής γεωγραφίας, ερανισθέν, και κατ' ερωταπόκρισιν συντεθέν παρά Κωνσταντίνου Χ. I. Ψαρουδάκη του Κρητός. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας του Ραδαμάνθυος. 1843. 8ο, σ. δ+ 5-30. — EBE εκπ. 558LM. ΓΕΝ MGL 393.1. — ΓΜ 3906.

1844 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

Ρ 37.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Συνταχθείσα παράτουΆγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος, Μετεφράσθη εκ του αγγλικού Υ π ό Σ. Αντωνιάδου. εκδίδεταιτοπέμπτον με προσθήκας και σημειώσεις εν είδει λεξικού Υπό Ανδρέου Κορομηλά. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Α. Κορομηλά. 1844. 16ο, σ. 64. — Α 1092 (Γ. Σ. Πλουμίδης).

* 38. Άτλας Σχολαστικός προς χρήσιν των δημοτικών και ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις τη 5 Απριλίου 1844. 4ο. — 8 χάρτες χαραγμένοι από τον Ιω. Κορωναίο. — ΓΜ 10454. ΡΑΓΚΑΒΗΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΡΙΖΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

Φ 39.—Επιτομή της ελληνικής ιστορίας κατά τον Γολδσμίθ και τας αρχαίας πηγάς υπό Α. Ρ. Ραγκαβή. έκδοσις Δευτέρα επηυξημένη. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. Διά δαπάνης Ανδρέου Κορομηλά. προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1844. 8ο, σ. 2 χ. α. + 250 + 1 χ. α. — EBE Ίσ- 3964, ΒΚΧ. — ΓΜ 3985. ΧΡΥΣΟΒΕΡΓΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

40.— Στοιχειώδης επιτομή της γενικής ιστορίας ερανισθείσα εκ διαφόρων συγγραμμάτων και συνταχθείσα χάριν των πρωτόπειρων υπό Γ. Χρυσοβέργη. 8ο, σ. α ' + 46. — ΓΜ 4077.

1845 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

*41.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας συνταχθείσα παράτουΆγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος, Μετεφράσθη εκ του αγγλικού Υπό Σ. Αντωνιάδου. Εκδίδεται το πέμπτον με προσθήκας και σημειώσεις εν είδει λεξικού Υπό Ανδρέου Κορομηλά. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Α. Κορομηλά. 1845. 8ο μικρό, σ. 63. — ΓΜ 4141. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I.

* 42.— Γεωγραφία στοιχειώδης παλαιά και νεωτέρα. Συνταχθείσα κατά νέαν μέθοδον και εγκριθείσα υπό της επιτροπής της επί της δημοσίου εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των Β. στρατιωτικών σχολείων της Γαλλίας. Μεταφρασθείσα δε με πολλάς προσθήκας κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. Υπό I. Π. Κοκκώνη. καιεκδοθείσαυπόΑνδρέουΚορομηλά. Κατ' έγκρισιν της επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Βασιλικής Γραμματείας της Ε π ι κρατείας. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1845. 8ο, σ. κ' 252. — Θ. Παπαδόπουλος.

Π

ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Ρ 43.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα περιόδου Α'. Τμήμα Β'. Στοιχεία μαθηματικής και φυσικής γεωγραφίας Υπό I. Π. Κ. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά - - - 1845. 8ο μικρό, σ. 48. — EBE εκπ. 1413, ΓΕΝ MOL 393.1. — Γ Μ 4125. ΠΑΓΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

*44.—ο Χείμαρρος των Χρόνων, ήτοι εικονική παράστασις της Γενικής ιστορίαςαπότωναρχαιοτάτων Χρόνων μέχρι των νεωτάτων. Μεταφρασθείς εκτουΓερμανικού κατά την τρίτην έκδοσιν του πρωτοτύπου κα μεδύοάλλαΓαλλικά πρωτότυπα ηυξήθη μέχρι του 1845 υπό τος. εν Αθήναις 1845. Σχέδια[σθέν] υπό Κ. Κόλμαν.εχαράχ[θη] υπόΙω. Κορωναίου εκ της Λιθ. Ιωάννου Κορωναίου. Πίνακας 0,72 Χ 1,10. —ΓΜ 4199. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

LÉVI-ALVARÈS D.-E.

Ρ 45.— Στοιχεία της Γενικής ιστορίας, κατά το σύστημα του Γάλλου Λευΐ, υπό Κ. Παπαρρηγοπούλου. Εκδίδονται δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά, προς χρήσιν της απανταχού φιλίστορος ελληνικής νεολαίας τουεπίτωνΕκκλησιαστικών καιτηςΔημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπο καιτηςεπίτωνδιδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις, εκ γραφίας Ανδρέου Κορομηλά 1845. 8ο, σ. ι ' + 5 χ. α.+ 521. —EBE. Ιστ. 3661. — ΓΜ 4236. ΠΥΡΡΟΣ

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ

*46.—Άτλας νεώτερος, περιέχων γενικώς τε και μερικώς όλας τας βασιλείας του παλαιού και νέου κόσμου εις εικοσιτέσσαρας γεωγραφικούς πίνακας, Συναρμοσθείς από τον νεώτερον Άτλαντα του Γάλλου σοφού Δουφόρτ καιαπ'άλλουςάτλαντας,καιεξηγημένοςεις το νεοελληνικόν, προς νεολαίας των χριστιανών Ελλήνων. εν ω προσετέθη η στατιστική αυτού, ήτοι η γεωγραφική καταγραφή με τα νέα και αρχαία ονόματα των ρίων, νυν το πρώτον τύποις εκδοθείς υπό του Αρχιμανδρίτου Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη. 1845. Φύλλο, σ. 70, με 24 πίνακες. — ΓΜ 4122.

1846 ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Ρ 47.— Στοιχειώδης Γεωγραφία ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών

πραγματειών και συνταχθείσα χάριν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκομένης νεότητος, Υπό Γεωργίου Α. Βακαλοπούλου. Αθήνησι. τύποις Π. Β. Μελλχούρη και Φ. Καραμπίνη. 1846. 8ο,

σ.

57. — ELO R.VI. 105.

ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

Φ 48.— Γεωγραφία στοιχειώδης μαθηματική, φυσική, και πολιτική αρχαία και νεωτέρα, Περιόδου Β'. Πρώτον μεν μεταφρασθείσα με πολλάς προσθήκας καιεκδοθείσατο1836 κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων νυν ο επιδιορθωθείσα, και κατάτομέρος της νεωτέρας Γεωγραφίας ολοσχερώς συνταχθείσα εκ διαφόρων νεωτάτων Γεωγραφιών του 1845 Υπό I. Π. Κοκκώνη, Εκδίδεται δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά, Κατ' έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου Προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1846. 8ο, σ. ιβ' + 278+ 1 πίνακας. — EBE εκπ. 2186^α. _ ΓΜ 4297. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I.

Π

*49.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα, τα δε συνταχθέντα υπό I. Π. Κ. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν. έκδοσις εβδόμη. επιδιωρθωμένη εν Αθήναις, τύποις Π. Β. Μελαχούρη και Φ. Καραμπίνη. 1846. 8ο μικρό, σ. ς ' + 7-104. — ΓΜ 4296. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I.

Π.

Φ 50.— Στοιχειώδης Γεωγραφία παλαιά και νεωτέρα. Συνταχθείσα κατά νέαν μέθοδον και εγκριθείσα υπό της επιτροπής της επί της δημοσίου εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των Β. στρατιωτικών σχολείων της Γαλλίας. Μεταφρασθείσα δε με πολλάς προσθήκας κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής Υπό I. Π. Κοκκώνη. Εκδίδεται το δεύτερον μετά πολλών επιδιορθώσεων, προς χρήσιν των απανταχού ελληνικών Σχολείων, εν Αθήναις. 1846. 8ο, σ. η ' +

180.— EBE

εκπ.

2186WD.

ΠΑΓΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

*51.— Σύνοψις της γενικής ιστορίας προς διασάφησιν της εικονικής παραστάσεως αυτής. Μεταφρασθείσα εκ του Γερμανικού και επαυξηθείσα μέχρι του 1845 υπό Γ. Θ. Παγώντος. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη. 1846. 16ο, Γ,. 2 χ. α. + 128. — ΓΜ 4466.

1847 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

52.—ελληνική ιστορία εκ του αγγλικού του Ίρβιγγ υπό Σπυρίδωνος Α ν τωνιάδου. έκδοσις πέμπτη με εξηγητικάς των ελληνικωτέρων λέξεων σημειώσεις, εγκρίσει της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις. 1847. 16ο. — ΓΜ 4530. ΠΑΓΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

* 53. — Παγκόσμιος σχολαστικός Άτλας Σχεδιασθείς και επεξεργασθείς κατά τους άτλαντας του Στείνου του Μοναί και Φρεμαί. υπό Κ. Κόλμαν. τα μενελιθογραφήθησανυπό του Ιωάννου Κορωναίου" τα δε υπό του Κ. Κόλμαν. εκτηςΛιθογραφίας Ιωάννου Κορωναίου. Εξεδόθη επιμελεία και δαπάνη Γ. Παγώντος εν Αθήναις 1847. 4ο, 30 χάρτες.— ΓΜ 4612.

1848 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

Φ 54.—Αρχαιολογία ελληνική συγγραφείσα παρά Κ. Γ. Ίρβινγ. Μεταφρασθείσα δε εκ του αγγλικού υπό Σ. Αντωνιάδου προς χρήσιν της Νεολαίας. έκδοσις Τρίτη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού, - - - 1848 16ο, σ. 175.— EBE Αρχ. 1236°. — ΓΜ 4684. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

*55.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας συνταχθείσα παράτουΆγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος, Μετεφράσθη εκ του αγγλικού Υπό Σ. Αντωνιάδου, εκδίδεται υπό Ανδρέου Κορομηλά Στερεοτύπως Κατ'έγκρισιντηςεπίτων διδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Α. Κορομηλά 1848. 8ο μικρό, σ. β' + 64 + 2λ. — Α 1578 (Δ. Κατσιαρδή). ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Ρ 56.— Στοιχειώδης Γεωγραφία ερανισθείσα από διαφόρων γεωγραφικών πραγματειών και συνταχθείσα χάριν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκομένης νεότητος, υπό Γεωργίου Λ. Βακαλοπούλου. Αθήνησι, τύποις Ιωάννου Α. Βακαλοπούλου. 1848. 8ο, σ. ζ' + 1λ. + 334 + 1 χ. α. — ELO R.VI. 105. — ΓΜ 4853.

57.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό Μ. Κ. Γκαρπολά. έκδοσις πρώτη. εν Αθήναις, τύποις Μ. Κ. Γκαρπολά. 1848. 16ο. — ΓΜ 4 696. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I.

Π.

58.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα υπό I. Π. Κοκκώνη. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων, εγκρίσει της Κυβερνήσεως. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν, Δαπάνη Σ. Κ. Βλαστού. εκδιδομένην μετά επαυξήσεων. εκδοσις ογδόη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1848. 8ο, [σ. δ+ 80;].—Α 2858 (Ηλιού, Προσθήκες).

1849 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

* 59.— Αρχαιολογία ελληνική Συγγραφείσα παρά του Κ. Γ. Ίρβιγγος. Μεταφρασθείσα δε εκ του αγγλικού, υπό Σ. Αντωνιάδου. Προς χρήσιν της απανταχού Νεολαίας. έκδοσις πέμπτη. εν Αθήναις, 1849. 4ο μικρό, σ. 88. — ΓΜ 10556. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

60.—Άτλας γεωγραφικός νεώτατος, εκδοθείς υπό Γεωργίου Α. Βακαλοπούλου, χάριν της ελληνικής νεότητος προς σπουδήν της νέας γεωγραφίας, και περιλαμβάνων τους εξής πίνακας, 1 των δύω ημισφαιρίων 2 της Ελλάδος μετά των Ιονίων νήσων 3 Τουρκίας μετά των ηγεμονιών Βλαχίας και Μολδαβίας 4 Ευρώπης 5 Ασίας 6 Αφρικής 7 Βορείου Αμερικής 8 Νοτίου Αμερικής 9 Ωκεανίας. Αθήνησι τη α' Μαΐου 1849 — ΓΜ 4901. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

61.— Στοιχειώδης Γεωγραφία ερανισθείσα υπό διαφόρων γεωγραφικών πραγματειών και συνταχθείσα χάριν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκομένης νεότητος υπό Γεωργίου Α. Βακαλοπούλου. έκδοσις δευτέρα επί το τελειότερον μετερρυθμημένη. Αθήνησι, τύποις Ιωάννου Α. Βακαλοπούλου 1849. 8ο, σ. ς' + 358+ 1 πίνακας. — ΓΜ 5057. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

Φ 62.— Γεωγραφία στοιχειώδης μαθηματική, φυσική, και πολιτική, αρχαία καινεωτέρα, Περιόδου Β'. Πρώτον μεν μεταφρασθείσα με πολλάς προ-

προσθήκας,καιεκδοθείσατο1836 κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπήςπροςχρήσιν των ελληνικών σχολείων νυνοεπιδιορθωθείσα,και κατά το μέρος της νεωτέρας Γεωγραφίας ολοσχερώς συνταχθείσα εκ διαφόρων νεωτάτων Γεωγραφιών του 1845 Υπό I. Π.Κοκκώνη, Εκδίδεται δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά, Κατ' έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών καιτης Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις Τρίτη επηυξημένη και διωρθωμένη. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1849. 8ο, σ. ς' + 256.—EBE εκπ. 2186*, ΓΕΝ Fam. 185, ELO. — ΓΜ 4907. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

63.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα υπό I. Π. Κοκκώνη. Προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων, εγκρίσει της Κυβερνήσεως. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν, Δαπάνη Σ. Κ. Βλαστού. εκδιδομένην μετά επαυξήσεων. έκδοσις Ενάτη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1849. 8ο, [σ. δ+ 80;].— Α 2908 (Ηλιού, Προσθήκες). ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Ρ 64.—εγχειρίδιον της Γενικής ιστορίας, Συντεθέν μεν υπό Κ. Παπαρρηγοπούλου, Κατά τα νεώτερα και δοκιμώτερα βοηθήματα, Εκδοθέν δε δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. Βιβλίον Πρώτον περιέχον την Αρχαίαν ιστορίαν.εις ην επιμελώς παρετέθησαν αι Εβραϊκαί, αι Ελληνικαί, αι Ρωμαϊκαί πηγαί. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1849. 8ο, σ. ι' + 450. — EBE Ιστ. 3662, ΒΒ. — ΓΜ 4922. ΡΑΓΚΑΒΗΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΡΙΖΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

*65.—Επιτομή της ελληνικής ιστορίας κατά τον Γόλσδσμιθκαιταςαρχαίας πηγάς υπό Α. Ρ. Ραγκαβή. έκδοσις δευτέρα επηυξημένη. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων Επιτροπής, Διά δαπάνης Ανδρέου Κορομηλά προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1849. 8ο, σ. 2 χ.α. + 1 8 9 + 1 χ.α. — ΓλΙ 4935.

1850 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

*66.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Συνταχθείσα παρά του Άγ-

Άγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος. Μετεφράσθη εκ του αγγλικού υπό Σ. Αντωνιάδου. ενΑθήναις,εκτηςΤυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1850. 8ο, σ. 64. —Α 1498 (Ηλιού, Ερανιστής). ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

Φ67 .—ιστορία της αρχαίας Ελλάδος συγγραφείσα μεν υπό του Άγγλου Θωμά Κείτλη συγγραφέως της Μυθολογίας της ΕλλάδοςκαιΙταλίας,της ιστορίας της Αγγλίας, της ιστορίας της Ρώμης, της ιστορίας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κλπ. έκδοσις Πέμπτη. Μεταφρασθείσα δε και εκδοθείσα υπό Σπυρίδωνος Αντωνιάδου. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου - - - 1850. 8ο, σ. κς' + 719+ 3 χ.α. — ΒΒ, ELO U.U. VIII. 4, BNP, EBE Ιστ. 2513. — ΓΜ 5203. ΓΕΝΝΑΔΙοΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

KAMMERER Α. Α. Κ.

*68.— Σύνοψις της Γενικής ιστορίας γερμανιστί συνταχθείσα υπό Α. Α. Κ. Καμμερέρου. Κατά διαταγήν της Κυβερνήσεως μεταφρασθείσα προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων του Κράτους υπό Γ. Γενναδίου έκδοσις Β', αμετάβλητος. και εκδοθείσα Υπό Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις,εκτης τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1850. 8ο, σ. 2 χ.α. + 168. — ΓΜ 5321.

*69.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα η επιτομή συλλεχθείσα εκ διαφόρων γεωγραφιών Υπό Μιλτ. Κ. Γκαρπολά. Περιέχουσα την πολιτικήν γεωγραφίαν. προς Χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. έκδοσις δευτέρα. Αθήνησι, τύποις Μιλτ. Κ. Γκαρπολά. 1850. 8ο μικρό, σ. 80. — Α 623 (Β. Σαμπανόπουλος). ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

Φ 70.—ελληνικόν εκπαιδευτήριον Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων εις τρεις περιόδους Προς χρήσιν των τάξεων του Προπαιδευτηρίου υπό Σ. Σταθοπούλου συνιδρυτού του ελληνικού Εκπαιδευτηρίου εν θήναις εκ της Τυπογραφίας Ιω. Αγγελοπούλου. 1850. 8ο, σ. ζ ' + 6 6 + 72 + 80. — ELO U U . VIII. 105, — EBE Γ.Π. 1474EV. _

ΓΜ

5171.

1851 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

*71.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Συνταχθείσα παρά του αγ-

Α-

Άγγλου Κ. Γ. Ίρβινγγος. Μεταφράσθη εκ του αγγλικού υπό Σ. Αντωνιάδου. εκδίδεταιυπόΑνδρέουΚορομηλά Στερεοτύπως. Κατ'έγκρισιντηςεπίτων διδακτικών βιβλίων επιτροπής. Ε ν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1851. 8ο, σ. 64. — Α 279 (Εύρω Layton-Ζένιου), ΒΜ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

PINNOCK WILLIAM

72.— Διδασκαλία της Ρωμαϊκής ιστορίας μεταφρασθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου εκ του αγγλικού του Πινόκου κατά την διωρθωμένην έκδοσιν του Ουϊτακέρου, προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις 1851 16ο. — ουΐτάκερος ο Άγγλος εκδότης Whittaker. —ΓΜ 5389. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

Ρ 73. — Στοιχειώδης ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσαμενυπό του Άγγλου Θωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα Υπό Σπ. Αντωνιάδου προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών σχολείων. Αθήναι, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως. 1851 12ο, σ. ιδ'+ 367. — ΒΚΧ. — ΓΜ 5565. ΒΑΛΕΤΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

#74.— Γεωγραφία της Ελλάδος αρχαίας τε και νεωτέραςυπόΙωάννου Ν. Βαλέττα Διευθυντού του εν Ερμουπόλει Ελληνικού Παιδαγωγείου εκδοσις Τρίτη επιθεωρηθείσα προς το βέλτιον εν Ερμουπόλει, εκ της Τυπογραφίας Γεωργίου Πολυμέρη, 1851. 8ο, σ. 2 χ. α. + 8' + 183 + 1 πίνακας. — EBE εκπ. 2177G«. — ΓΜ 5374. ΧοΡΤΑΚΗΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

9·75.— Γεωγραφία μαθηματική και φυσική υπό Ν. Χορτάκη καθηγητού του εν Αθήναις Γυμνασίου. προς χρήσιν των Γυμνασίων. εκδοθείσα δαπάνη Α ν δρέου Κορομηλά. έκδοσις Δευτέρα, αυξηθείσα τε και εις όλως νέον σύγγραμμα μετασχηματισθείσα.

μηλά.

εν

Α θ ή ν α ι ς , εκ της Τ υ π ο γ ρ α φ ί α ς

Ανδρέου

Κορο-

1851.

8ο, σ. 253.—EBE εκπ. 2631 MF. _ ΓΜ 5372.

1852 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ

ΛΕΟΝΤΙΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

Ρ 76.—Επιτομή της Ρωμαϊκής ιστορίας, από κτίσεως Ρώμης μέχρι της πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας εις τα Δυτικά μέρη· Συγγραφείσα μεν αγγλιστί υπό του Γολδσμίθ· εκ δε της δωδεκάτης εκδόσεως μεταφρασθείσα

ειςτοΓαλλικόν προς χρήσιν των Πρυτανείων, Λυκείων, και δευτερευόντων Σχολείων Ε κ δε της δευτέρας εις το Γαλλικόν εκδόσεως μεταφρασθείσα εις τοΕλληνικόν Υπό Λεοντίου Μ. Αναστασιάδου. Μέρος Α'. Δημοκρατία Ρωμαϊκή. έκδοσις δευτέρα επιδιορθωθείσα και αυξηθείσα. εν Αθήναις,εκτου Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1852. 8ο, σ. 367.—EBE Ιστ. 1838.— ΓΜ 5693. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Β. Π.

Φ 77.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα υπό Β. Π. Β. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Εκδίδονται διά δαπάνης Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1852. 8ο, σ. 2 χ.α. + 6 9 + 1 χ.α. — EBE εκπ. 1442, ΠΓΣ 493, ΔΚΟ. — ΓΜ 5650. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. ΓΙ.

* 78.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα, τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα υπό Ι. Π. Κοκκώνη, προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, εγκρίσει της Κυβερνήσεως. Περίοδος Α'. Τμήμα Α' περιέχον την πολιτικήν γεωγραφίαν δαπάνη Σ. Κ. Βλαστού. εκδιδομένην το τρίτον μετάεπαυξήσεων.έκδοσις δεκάτη. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1852. 8ο, σ. ο + 80. — ΓΜ 5649. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

* 79. — εγχειρίδιον της Γενικής ιστορίας, συντεθέν μεν υπό Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, κατά τα νεώτερα και δοκιμώτερα βοηθήματα εκδοθέν δε δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. Βιβλίον πρώτον περιέχον την Αρχαίαν ιστο ρίαν εις ην επιμελώς παρετέθησαν αι Εβραϊκαί, αι Ελληνικαί, αι Ρωμαϊκαί πηγαί. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1852. 8ο, φ. 2 χ. α. + σ.ι' + 450. — ΓΜ 10640. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

* 80.—εγχειρίδιον της Γενικής Ιστορίας, συντεθέν μεν υπό Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, Κατά τα νεώτερα και δοκιμώτερα βοηθήματα, εκδοθέν δε δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. Βιβλίον δεύτερον περιέχον την Μέσην Ιστορίαν. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1852. 8ο, σ. 2 χ. α. + ς' + ιη' + 350. — ΓΜ 5672. ΡΑΓΚΑΒΗΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΡΙΖΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

•ir 81.—Επιτομή της ελληνικής ιστορίας κατάτονΓολδσμίθκαιταςαρχαίας πηγάς υπό Α. Ρ. Ραγκαβή. έκδοσις Δευτέρα επηυξημένη. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. Διά δαπάνης Ανδρέου Κο-

Κορομηλά.προςχρήσιν των ελληνικών σχολείων. Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1852.

εν

Αθήναις, εκ της

8ο, σ. 189 + 1 χ. α. — EBE Ιστ. 3965. — ΓΜ 5690.

•fr 82.—Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι της υπόΡωμαίουςαυτών υποδουλώσεως. εν Αθήναις, Τύποις και αναλώμασι Σ. Κ. Βλαστού. - - - 1852. 16ο, σ. η ' + 88. — ELO R.VIII. 59. — ΓΜ 5853. ΧοΡΤΑΚΗΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

83.—Γεωγραφία μαθηματική και φυσική υπό Ν. Χορτάκηκαθηγητούτου ενΑθήναιςγυμνασίου, προς χρήσιν των Γυμνασίων. Εκδοθείσα δαπάνη Α. Κορομηλά. έκδοσις Β', αυξηθείσα και εις όλως νέον σύγγραμμα μετασχηματισθείσα. εν Αθήναις, Τύποις Α. Κορομηλά. 1852. — ΓΜ 5648. ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

* 84.— Σύμμικτα ήτοι απάνθισμα εκ χρονολογίας και μαθηματικής γεωγραφίας ερανισθέν, και κατ' ερωταπόκρισιν συντεθέν παρά Κωνστ. Χ. I. Ψαρουδάκη του Κρητός προς χρήσιν των Σχολείων. έκδοσις Δευτέρα με πολλάς προσθήκας. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1852. 8ο, σ. ο + 5-83 + 1 χ. α. — ΓΜ 5850.

1853 ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

* 85.— Στοιχειώδης Γεωγραφία ερανισθείσα από διαφόρων γεωγραφικών πραγματειών και συνταχθείσα χάριν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκομένης νεότητος υπό Γεωργίου Α. Βακαλοπούλου. έκδοσις τρίτηεπίτοέτι τελειότερον μετερρυθμημένη. Αθήνησι, Τύποις ο. Αθ. Μαυρομμάτη. 1853. 8ο, σ. 4 χ. α. + 3 3 1 + 1 χ. α. — ΓΜ 6117. ΓΕΝΝΑΔΙοΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

KAMMERER Α. Α. Κ.

86.— Σύνοψις της Γενικής ιστορίας Γερμανιστί συνταχθείσα υπό Α. Α. Κ. Καμμερέρου. Κατά διαταγήν της Κυβερνήσεως μεταφρασθείσα προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων του Κράτους. Θεωρηθείσα και μεταρρυθμισθείσα υπό Γ. Γενναδίου. και εκδοθείσα διά δαπάνης Υπό Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1853. 8ο, σ. 168. — ΔΑΕ, ΜΛ, ΠΓΣ, EBE Ιστ. 2466. 2466" . — ΓΜ 6128.

ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

87.—εγχειρίδιον της Γενικής ιστορίας, συντεθέν μεν υπό Κ. Παπαρρηγοπούλου, Κατά τα νεώτερα και δοκιμώτερα βοηθήματα, εκδοθέν δε δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. Βιβλίον Δεύτερον Περιέχον την Μέσηνιστορίαν.εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά 1853. 8ο, σ. ιη'+ 350. — EBE Ιστ. 3662, ΒΒ. — ΓΜ 5947. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

-fr 88.—ιστορία του Ελληνικού έθνους Α π ό των αρχαιοτάτων χρόνων μεχρι της σήμερον, Προς διδασκαλίαν των παίδων, Συνταχθείσα μεν υπό Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου. Εκδοθείσα δε δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. ενΑθήναις,εκτηςΤυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1853. 8ο, φ. Ιχ.α.+σ. β ' + 239+ 1 χ. α. — EBE Ιστ. 3663. — ΓΜ 5995. ΡΑΓΚΑΒΗΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΡΙΖΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

* 89.—Επιτομή της Ελληνικής ιστορίας κατά τον Γόλόσμιθκαιταςαρχαίας πηγάς Υπό Α. Ρ. Ραγκαβή. έκδοσις Τετάρτη επηυξημένη. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. Δαπάναις Α. Κορομηλά. Προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. εν Αθήναις. 1853. 8ο, σ. 187 + 1 χ. α. — Α 3595 (Ηλιού, Προσθήκες). ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

* 90.— Στοιχειώδης σειρά Γεωγραφικών Μαθημάτων εις τρεις περιόδους προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων υπό Σ. Σταθοπούλου. έκδοσις δευτέρα Επιστασία Ηλία Σ. Σταθοπούλου. εν Αθήναις εκ της τυπογραφίας Ιω. Αγγελοπούλου. 1853. 8ο, σ. 6 6 + 7 2 + 80. — ΓΜ 6119. ΧΡΥΣΟΒΕΡΓΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Φ 91.— Στοιχειώδης επιτομή της γενικής ιστορίας ερανισθείσα εκ διαφόρων συγγραμμάτων και συνταχθείσα χάριν της σπουδαζούσης νεότητος υπό Γ. Χρυσοβέργη Βιβλίον Πρώτον η Παλαιά ιστορία. Μέρος Πρώτον ήτοι ιστορία των κυρίως αρχαίων εθνών έκδοσις Τετάρτη. Αθήνησιν, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως. 1853. 8ο, σ. 76. — EBE Ιστ. 918. — ΓΜ 6118.

1854 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

* 92.—· Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι τηςυπόΡωμαίων υποδουλώσεως αυτών. Μεταφρασθείσα μεν το πρώτον εκ

τουαγγλικούΥπό Σ. Αντωνιάδου. εκδεδομένη δε νυν το δεύτερον με πολλάς προσθήκας Υπό Ανδρέου Κορομηλά Προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτ. βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1854. 8ο μικρό, σ. 58. + 2 χ.α. — ΓΜ 6349. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

t 93.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα. τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα υπό Ι. Π. Κοκκώνη. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων, εγκρίσει της Κυβερνήσεως. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν, δαπάνη Σ. Κ. Βλαστού. εκδιδομένην το Τρίτον μετά επαυξήσεων. έκδοσις Δεκάτη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. - - - 1854. 8ο, σ. ο + 5-80. — ΚΝΕ/ΕΙΕ. — Α 835 (Έμμ. I. Μοσχονάς). ΚοΥΣΚοΥΡΗ ΠΟΛΥΤΙΜΗ

94.— Γεωγραφία της αρχαίας Ελλάδος. Μετά σημειώσεων και παραπομπών προς αρχαίας και νεωτέρας πηγάς υπό Πολύτιμης Κουσκούρη. Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου Ν. Αγγελίδου 1854. 8ο, σ. η' + 1 4 3 + 1 χ.α. — EBE Γ.ΙΙ. 2945, ΓΕΝ Geogr. 13. — ΓΜ 6195. ΠΑΓΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

95.— Χάρτης της Ευρώπης προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό Γ. Παγώντος. εν Αθήναις 1854. 1,05 Χ 0,81. — ΓΜ 6370. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΤΑΥΡΟΣ

ROON ALBRECHT VON

96.—εγχειρίδιον γεωγραφίας, διηρημένον εις μέρη τρία, και περιέχον τοπογραφίαν, φυσικήν γεωγραφίαν και πολιτειογραφίαν, μεταφρασθέν εκ του γερμανικού του Α. Ρόον, και διασκευασθέν εν πολλοίς προς χρήσιν των ελληνικών γυμνασίων υπό Σταύρου Σταθοπούλου. Πρώην Καθηγητού του Βασιλ. Γυμνασίου Πατρών και Συνιδρυτού του εν Αθήναις Ελλην. Εκπαιδευτηρίου. Μετά θάνατον αυτού εκδίδοται φιλική επιστασία και διορθώσει. εν Αθήναις, Τύποις Ιωάννου Αγγελοπούλου. 1854. 8ο, σ. δ+ 9 9 + 275+ 1 χ .α.— EBE εκπ. 2642EV

και

εκπ. 2214D. — ΓΜ 6207.

* 97.— Σύνοψις της ελληνικής Ιστορίας απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι τηςυπόΡωμαίων αυτών υποδουλώσεως. Εκδιδομένη το δεύτερον Υπό Σ. Κ. Βλαστού προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Αθήνησι, εκ του τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1854. 8ο μικρό, σ. 68. — ΓΜ 6348.

1855 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

* 98.— Στοιχειώδης ιστορία της αρχαίας Ελλάδος συγγραφείσαμενυπό τουΆγγλουΘωμά Κείτλη, μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις δευτέρα βελτιωμένη. Αθήναι τύποις Κωνσταντίνου Αντωνιάδου. 1855. 8ο, σ. 320. — ΓΜ 6541. ΡΟΥΣΟΠΟΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ

Ρ 99.— ελληνικής αρχαιολογίας εγχειρίδιον. Τούτο μεν εξελληνισθέν, τούτο δε εκ των πηγών συνταχθέν και εκδοθέν προς χρήσιν των γυμνασίων υπό Αθανασίου Σ. Ρουσοπούλου. εν Πάτραις, εκ του Τυπογραφείου Π. Ευμορφοπούλου και Γ. Σταυροπούλου. 1855. 8ο, σ. ις + 320. — EBE Αρχ. 2390. — ΓΜ 6423.

1856 ΓΕΓΗΣ I. Κ.

* 100.—Αρχαία Γεωγραφία της Ελλάδος υπό I. Κ. Γέγη. εν Αθήναις, εκτουτυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1856. 8ο, σ. ιδ'+ 140. — ΓΜ 6869.

-ω- 101.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Συνταχθείσα μεν το πρώτον υπό του Άγγλου Κ. Ουϊτακέρου, μεταφρασθείσαδε,καιαυξηθείσα,επιμελεία Κ. Αντωνιάδου. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου. - - - 1856. 16ο, σ. δ+ 156 —ΓΕΝ MGL 401.6. ουϊτάκερος ο Whittaker. — ΓΜ 6889. IRVING CHRISTOPHER

* 102.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας επεξεργασθείσα και εκδοθείσα επίτηβάσει της του Κ. Ίρβιγγος. προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων. Υπό Σ. Κ. Γ. Αθήναι, Τύποις Σοφοκλέους Κ. Γκαρπολά. 1856. 16ο, σ. 64. —Α 1528 (Ηλιού, Ερανιστής).

1857 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

* 103.— Αρχαιολογία ελληνική συγγραφείσα παρά του Κ. Γ. Ίρβιγγος. Μεταφρασθείσα δε εκ του αγγλικού Υπό Σ. Αντωνιάδου. προς χρήσιν των

ελληνικών Σχολείων. έκδοσις πέμπτη εν αθήν[α]ις, εκ της Τυπογραφίας Σ. Κ. Βλαστού - - - 1857. 16ο, σ. 104. — ΓΜ 7137. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

* 104.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Συνταχθείσα παράτουάγγλουΚ. Γ. Ίρβινγγος, Μετεφράσθη εκ του αγγλικού Υπό Σ. Αντωνιάδου Εκδίδεται Υπό Ανδρέου Κορομηλά Στερεοτύπως Κατ'έγκρισιντηςεπίτων διδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Αθήναις, εκ της τυπογ[ρ]αφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1857. 16ο, σ. 62. — ΓΜ 7162. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

105.— Στοιχειώδης ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσαμενυπό του Άγγλου Θωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου. προς χρήσιν κυρίως των Ελληνικών σχολείων. έκδοσις τρίτη βελτιωμένη. Αθήναι τύποις Κωνσταντίνου Αντωνιάδου. 1857. 12ο, σ. Φ' + 284. — ΓΜ 10827. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

* 106.— Στοιχειώδης πολιτική, μαθηματική και φυσική Γεωγραφία ερανισθείσα από διαφόρων γεωγραφικών πραγματειών και συνταχθείσα προς χρήσιν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκομένης νεότητος υπό Γεωργίου Α. Βακαλοπούλου Καθηγητού του Α', εν Αθήναις Γυμνασίου. έκδοσις τετάρτη επίτοέτιτελειότερον μετερρυθμημένη. Αθήνησι, τύποις Π. Α. Σακελλαρίου. - - - 1857. 8ο, σ. η' + 9-334+ 1 χ. α. — ΓΜ 7385.

* 107.— η Γενική ιστορία εν Πίναξι Μετά πινάκωνπροςεκστήθισινκαι ερωτήσεων ιστορικών διά γραφικά γυμνάσματα, κατά τους φιλοτεχνηθέντας υπό Καρόλου Ραμσχρονίου. Εκδίδονται υπό Α. Τ. και Α. Γ. εν Αθήναις, τύποις Αλεξάνδρου Γκαρπολά. 1857. φύλλο, σ. 4 χ. α., με ζ' πίνακες. — ΓΜ 7221.

ΚΟΚΚΩΝΗΣ

I. Π.

* 108.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα, τα δε συνταχθέντα υπό I. Π. Κοκκώνη προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων, εγκρίσει της Κυβερνήσεως. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την πολιτικήν Γεωγραφίαν, Δαπάνη Σ. Κ. Βλαστού, Εκδιδομένη το Τέταρτον μετά επαυξήσεων.

έκδοσις ενδεκάτη. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1857. 8ο, σ. 84. — ΓΜ 7151. ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

Δ.

Π.

* 109.— Στοιχεία χρονολογίας υπό ο. Π. Κοντογεώργη,καθηγητούτης αγγλικής γλώσσης εν τη Πετριτσείω Σχολή της Κεφαλληνίας. Αθήνησι, τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως. 1857. 8ο, σ. 56. — ΓΜ 7382. ΞΑΝΘο1ΊοΥΛοΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

He 110.— Χρονολογία της αρχαίας ιστορίας προς χρήσιν των μαθητών του Λυκείου. Υπό Κωνσταντίνου Σ. Ξανθοπούλου Αθήνησι, εκ του Τυπογραφείου Χ. Ν. Φιλαδελφέως. - - - 1857. 8ο, φ. 3 χ. α. + σ. β' + 110. — EBE B.E.I. 1307. — ΓΜ 7427. ΡΑΓΚΑΒΙΙΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΡΙΖΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

* 111.—Επιτομή της Ελληνικής ιστορίας κατάτονΓόλδσμιθκαιταςαρχαίας πηγάς υπό Α. Ρ. Ραγκαβή. έκδοσις πέμπτη επηυξημένη. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής Δαπάνη Α. Κ. και Π. Π. Προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου «ο Απόλλων». 1857. 8ο, σ. 160 κολοβό. — Λ 631 (Β.^Σαμπανόπουλος). ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛΑΣΙΟΣ

SAINT-OUEN LAURE DE

112.— Στοιχειώδης Ρωμαϊκή ιστορία Μετά διαφόρων πινάκων, διευκολυνόντων την σπουδήν αυτής. Συγγραφείσα μεν Γαλλιστί υπό της Κυρίας Λ. Σαιντουένης και εκδοθείσα εγκρίσει του Β. Συμβουλίου της Δημοσίας εκπαιδεύσεως της Γαλλίας. Μεταφρασθείσα ο εκ της πέμπτης αυτής εκδόσεως υπό Βλασίου Γ. Σκορδέλη, Φοιτητού της φιλοσοφικής Σχολής εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος. εν Αθήναις Τύποις Φ. Καραμπίνη και Κ. Βάφα. 1857. 8ο, σ. ιδ' + 2 χ. α. + 216. — EBE Ιστ. 4316« . ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

113.— Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων. εις τρεις περιόδους προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων υπό Σ. Σταθοπούλου έκδοσις Τρίτη Επιστασία Ηλία Σ. Σταθοπούλου. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ιω. Αγγελοπούλου. 1857. 8ο, σ. 2 ·/. α. + β' + ζ' + 1 χ. α. + 66 + 72 + 80. — EBE εκπ. 2214. — ΓΜ 7387.

* 114.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας, απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι τηςυπόΡωμαίων αυτών υποδουλώσεως. Εκδιδομένη το δεύτερον, Υπό Σ. Κ. Βλαστού. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Αθήνησι, εκ του τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1857. 24ο, σ. 68.—Α 984 (Παν. Φ. Χριστόπουλος).

1858 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

* 115.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, προς χρήσιν της νεολαίας. Εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον πρώτον. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου 1858. 12ο, σ. δ+ 240. —ΓΜ 10856, Α 1629. ΕΚΤ. ΒΑΠ 120811. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

•ir 116.—Αρχαιολογία Ελληνική Συγγραφείσα παρά Κ. Γ. Ίρβινγ. Μεταφρασθείσα δε εκ του αγγλικού και συμπληρωθείσα υπό Σ.Αντωνιάδου.προς χρήσιν της Νεολαίας. έκδοσις Τετάρτη. εν Αθήναις, τύποις Κ. Αντωνιάδου, 1858. 8ο, σ. 160. στο εξώφυλλο: 1859.—Α 5088 (Ηλιού, Τετράδια Εργασίας). ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

* 117.— Στοιχειώδης ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσα μεν υπότουΆγγλουΘωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου. προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών σχολείων. έκδοσις τετάρτη βελτιωμένη. Αθήναι Τύποις Κωνσταντίνου Αντωνιάδου. 1858. 8ο, σ. ιβ'+ 284.— ΓΜ 7723. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

GLASER CARL

* 118.— Καρόλου Γλασερίου διδάκτορος Σχολικός Άτλας της νεωτέρας γεωγραφίας Εκπονηθείς κυρίως κατά τα συγγράμματα του Βεργχαουσίου, Ριττέρου, ουμβόλδου, Ρόωνος, Λειχτενστέρου, Σιακτίου και Μεϊνίκου. Έκτη βελτιωμένη και επηυξημένη έκδοσις Μεταφρασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, Καθηγητού του Α', εν Αθήναις Γυμνασίου. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. εν Αθήναις, εκ της λιθογραφίας Κ. Κόλμαν. 1858. 8ο, φ. 1 χ. α. + σ. 2 χ. α. και 25 πίνακες. — ΓΜ 7594.

ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ

* 119.— Γεωγραφικός Άτλας μεταφρασθείς εκ του Γαλλικού υπό Α. Α. Σ. συμπληρωθείς δε και εκδοθείς υπό Ηρακλέους Λαζαρίδου, Αθήνησι, 1858. 8ο, 10 πίνακες. — ΓΜ 7477. ΠΑΓΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

* 120.— Χάρτης της νυν Ελλάδος διά τον προς χρήσιν των δημοτικών και ελληνικών σχολείων άτλαντα, σχεδιασθείς και λιθοχαραχθείς υπό Κ. και Γ. Κόλμανν. δαπάνη και επιμελεία Γ. Θ. Παγώντος. εν Αθήναις 1858 ετυπυπό Χρίστου Χριστοδούλου. — ΓΜ 7760. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Λ.

* 121.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων. ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων, κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως υπό Αθανασίου Α. Σακελλαρίου. Αθήνησι, τύποις Π. Α. Σακελλαρίου. 1858. 8ο, σ. 2 χ. α. + ο + 56. — ΓΜ 7722.

1859 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

NÖSSELT FRIEDRICH

•fr 122.—Επιτομή της Γενικήςιστορίας, Συγγραφείσα μεν Γερμανιστί υπό Φρειδερ. Νοισσέλτου, Καθηγητού εν Βρεσλαυΐα, Μεταγλωττισθείσαοεκτης πέμπτης του πρωτοτύπου εκδόσεως. Υπό Α. Ι. Αντωνιάδου. προς χρήσιν τωναπανταχού ελληνικών Σχολείων. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1859 8ο, σ. δ+ 5-299.— EBE Ιστ. 3559. — ΓΜ 7861. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

* 123.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. ουηβέρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, προς χρήσιν της νεολαίας. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον δεύτερον. ιστορία του Μεσαίωνος. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1859. 8ο, σ. 204. — ΓΜ 8043. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

124.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, προς χρήσιν της νεολαίας. εκδίδεται δαπάνη

νη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Τρίτον. ιστορία των Νέων Χρόνων. θήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1859.

εν

Α-

8ο, σ. 208. — EBE Ιστ. 5197W. — Α 1543ί(Ηλιού, Ερανιστής). ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

fr 125.—Αρχαιολογία ελληνική συγγραφείσα παρά Κ. Γ. Ίρβινγ. Μεταφρασθείσα δε εκ του αγγλικού και συμπληρωθείσα υπό Σ. Αντωνιάδου προς χρήσιν της Νεολαίας. έκδοσις Τετάρτη. εν Αθήναις, Τύποις Κ. Α ν τωνιάδου, 1859 16ο, σ. 160.—EBE Αρχ. 1236® . — ΓΜ 7790. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLE Υ THOMAS

126.— Στοιχειώδης ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσα μεν υπό του Άγγλου Θωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου.προςχρήσιν κυρίως των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις πέμπτη βελτιωμένη. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1859. 12ο, σ. ιβ' + 284. — Α 1587 (Ηλιού, Ερανιστής). ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

•fr 127.— Στοιχειώδης πολιτική, μαθηματική και φυσική γεωγραφία ερανισθείσα από διαφόρων γεωγραφικών πραγματειών και συνταχθείσα προς χρήσιν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκομένης νεότητος υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου καθηγητού του Α', εν Αθήναις Γυμνασίου έκδοσις Πέμπτηεπίτο - - - 1859. 8ο, σ. η ' + 9-320+ 1 πίνακας. — EBE εκπ. 2176* . — ΓΜ 8030. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

Φ 128.— Γεωγραφία στοιχειώδης μαθηματική, φυσική και πολιτική, αρχαία και νεωτέρα, Περιόδου Β'. Πρώτον μεν μεταφρασθείσα με πολλάς προσθήκας και εκδοθείσα το 1836 κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπήςπροςχρήσιν των ελληνικών Σχολείων. είτα ο επιδιορθωθείσα, και κατά το μέρος της νεωτέρας Γεωγραφίας ολοσχερώς συνταχθείσα εκ διαφόρων νεωτάτων Γεωγραφιών, Υπό I. Π. Κοκκώνη. Εκδίδεται δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. Κατ' έγκρισιν του επί των εκκλησ: και της Δημοσίου εκπαιδεύσ: Υπουργείου. προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις Τετάρτη επηυξημένη και διωρθωμένη. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1859. 8ο, σ. ιγ' + 1 λ. + 321 + 1 πίνακας. — EBE εκπ. 2187. — ΓΜ 7812.

ΠΟΛΥΖΩΪΔΗΣ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

Φ 129.— τα Γεωγραφικά κατά το ενεστώς και παρελθόν Συγκριτικώς, ωσεπιτοπολύ, και εν συναφεία μετά της ιστορίας των εθνών. Συνταχθέντα προς χρήσιν της μαθητευομένης ελληνικής νεολαίας και παντός φιλομαθούς, υπό Α. Πολυζωίδου. Τόμος Πρώτος Περιέχων τας γενικάς αρχάς της γεωγραφίας, τα Ασιατικά και Αφρικανικά. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου της Αυγής. - - -1859. 8ο, σ. ιη'+ β' + 5-476. το ίδιο έτος: Τόμος Δεύτερος. Περιέχων τα Ευρωπαϊκά, Αμερικανικά καιΑυστραλιακά (8ο, σ. 749+ 1 χ. α.). — EBE Γ.ΓΙ.4330. 4330Ο/Ρ/Υ. — ΓΜ 8055. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ,

ΣΤΑΥΡΟΣ

* 130.— Στοιχειώδης σειρά Γεωγραφικών Μαθημάτων εις τρεις Περιόδους Προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. Υπό Σ. Σταθοπούλου. έκδοσις τετάρτη. ΕπιστασίαΗλίαΣ. Σταθοπούλου. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Ιω. Αγγελοπούλου. 1859. 8ο, σ. 2 χ. α. + η' + 1 χ. α. + 66 + 72 + 80 + β'. — ΓΜ 8031.

* 131.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας, απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι τηςυπόΡωμαίων αυτών υποδουλώσεως. Εκδιδομένη το δεύτερον Υπό Σ. Κ. Βλαστού. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Αθήνησι, εκ του τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1859. 16ο, σ. 68. — ΓΜ 8041.

1860 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Λ. I.

WEBER GEORG

" 132.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου προς χρήσιν της νεολαίας. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Τέταρτον. Ιστορία νεωτάτη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1860. 8ο, σ. 231. — EBE Ιστ. 5197W. — Α 1145 (Μ. Φώσκολος). ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

• 133.—ο Ελληνικός αγών ήτοι Σύντομος και ακριβήςεξιστόρησιςτων μεγάλων θυσιών, παθημάτων και λαμπρών κατορθωμάτων των Ελλήνων κατά ξηράν και θάλασσαν, απ' αρχής μέχρι τέλους του υπέρ αυτονομίας αγώνος. Προς χρήσιν όλων των τάξεων του λαού, ιδίως δε της εις τα δημοτικά σχολεία φοι-

φοιτώσης νεολαίας Υπό Σ. Α. τωνιάδου. 1860.

εν

Αθήναις,

εκ

του

Τυπογραφείου Κ. Α ν -

8ο, σ. ο + 99. — ΓΕΝ Ind. 314. — ΓΜ 8329. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

* 134.— Στοιχειώδης ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσα μεν υπό του Άγγλου Θωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου. προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών σχολείων. έκδοσις έκτη βελτιωμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1860. 8ο, σ. γ' + 238. — ΒΚΧ. — ΓΜ 8430.

* 135.— Άτλας του αρχαίου κόσμου, συνιστάμενος εκ σειράς 14 γεωγραφικών πινάκων. Σχεδιασθείς υπό Γ. Κόλμαν. προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων. Δαπάναις Κ. Αντωνιάδου. εν Αθήναις, 1860. ετυπώθη υπό Χρήστου Χρηστοδουλου. 4ο, φ. 1 χ. α. + 14. — ΓΜ 8127. ΒΛΑΣΤΟΣ I. Κ.

• 136.—Επίτομος Γεωγραφία. ερανισθείσα μεν εκ των εν χρήσει και εγκεκριμένων μικρών και μεγάλων γεωγραφιών. υπό I. Κ. Βλαστού Νομαρχιακού Δημοδιδασκάλου Ερμουπόλεως. Εκδοθείσα δε υπό Γ. Μελισταγούς Προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. εν Ερμουπόλει, Τύποις Γ. Μελισταγούς Μακεδόνος. 1860. 8ο, σ. ο + 5-68. — EBE. εκπ. »1396. — ΓΜ 8202. Η Σ Α Ϊ Α Σ ΙΩΣΗΦ

• 137.—εγχειρίδιον Γεωγραφίας εμπορικής και βιομηχανικής συγγραφέν Υπό Ιωσήφ Ησαΐου δικηγόρου και καθηγητού. προς χρήσιν των μαθητών του Γυμνασίου Σύρου. εν Ερμουπόλει, εκ της Τυπογραφίας Ν. Βαρβαρέσου. 1860. 8ο,

σ. ο +

ιβ' +

γ' +

200. — E B E

εκπ.

2 6 3 3 ^ .

_

Γ Μ

8160.

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

* 138.—Επίτομος ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως συλλεγείσα εκ διαφόρων ιστορικών πηγών υπό Γεωργίου Θεοφίλου. Αθήνησι τύποις Π. Α. Σακελλαρίου 1860. 8ο, σ. 189. — ΓΜ 8203. ΚΟΚΚΩΝΗΣ,

I. Π.

* 139.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα Υπό I. Π. Κ[οκκώνη],

επι-

επιδιορθωθέντακαιαυξηθέντα εκ των νεωτέρων γεωγραφιών Υπό Α. Σ. Β. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Εκδίδονται το πρώτον δαπάνη Διονυσίου Κορομηλά. εν Αθήναις, Τυπογραφείον και Βιβλιοπολείον ο. Κορομηλά. 1860. 8ο, σ. 88. — ΓΜ 8138. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ

• 140.— Χάρτης της Αμερικής εκ του Άτλαντος του Ηρ. Λαζαρίδου εν Αθήναις 1860. 0,69 Χ 0,55. — ΓΜ 8495. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ

• 141.— Χάρτης της Ασίας εκ του Άτλαντος του Ηρ. Λαζαρίδου εν Αθήναις 1860. 0,69 Χ 0,55. — ΓΜ 8496. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ

142.— Χάρτης της Αφρικής εκ του Άτλαντος του Ηρ. Λαζαρίδου εν Αθήναις 1860. 0,69 Χ 0,55.— ΓΜ 8497. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ

•

143.— Χάρτης της Ελλάδος εκ του Άτλαντος του Η ρ . Λαζαρίδου ενΑθήναις1860.

0,69 Χ 0,55. —ΓΜ 8498. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ Φ 144.— Χάρτης της Ευρώπης εκ του Άτλαντος του Ηρ. Λαζαρίδου εν

Αθήναις 1860. 0,69 Χ 0,55. — ΓΜ 8499. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ

#145.— Χάρτης της Ωκεανίας εκ του Άτλαντος του Ηρ. Λαζαρίδου ενΑθήναις1860. 0,69 Χ 0,55. — ΓΜ 8500. ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ

BOGESEN E. F.

146.—Ελληνική Αρχαιολογία προς στοιχειώδη μάθησιν των πολιτευμάτων και του βίου της αρχαίας Ελλάδος. Συνταχθείσα μεν Υπότουσοφού καθηγητού του εν Δανία Πανεπιστημίου Ε. Φ. Βογεσήνου Δρ. Φιλ., μεταφρασθείσα

σθείσα δε, Μετά των βελτιώσεων της β' εκδόσεως του πρωτοτύπου και πολλών έτι προσθηκών και σημειώσεων και επιμέτρου περιέχοντος τους άρχοντας των Αθηναίων, Υπό Αθανασίου Σ. Ρουσοπούλου Δρ. Φιλ.Εξεδόθητο δεύτερον δαπάνη Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1860. 8ο, σ. ις' + 176. — EBE Αρχ. 234. — ΓΜ 8185. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

* 147.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων, κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως Υπό Αθανασίου Α. Σακελλαρίου. έκδοσις τρίτη επηυξημένη και διωρθωμένη. Αθήνησι, τύποις και βιβλιοπωλείω Π. Α. Σακελλαρίου. 1860. 16ο, σ. 66 κολοβό. — Α 638 (Β. Σαμπανόπουλος). ΣΑΚΚΟΡΡΑΦΟΣ

ΜΑΡΚΟΣ

LAMÉ-FLEURY J.R.

148.—ιστορία της αρχαίας Ελλάδος προς χρήσιν των παίδων, μετ' εφαρμογής ηθικών παραγγελμάτων. Υπό Λαμέ Φλερύ Γάλλου συγγραφέως πολλών διδακτικών βιβλίων. Μεταφρασθείσα εκ της δευτέρας εκδόσεως του Γαλλικού και εν μέρει τροποποιηθείσα μετά προσθήκης εικονογραφιών υπό Μάρκου ο. Σακκορράφου. εκδίδοται δαπάνη Περικλέους Ροντοπούλου. Τόμος Πρώτος. Αθήνησι, Τύποις Φιλομούσου Λέσχης, ο. Σ. Κοπίδα και Σ. 1860. 8ο, σ. δ+ 207. το ίδιο έτος: Τόμος Δεύτερες (8ο, σ. 76). — EBE εκπ. 1309CR, ΠΓΣ. — ΓΜ 8255.

1861 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ ΛΕΟΝΤΙΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

* 149.—Επιτομή της Ρωμαϊκής ιστορίας από κτίσεως Ρώμης μέχρι της πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας εις τα δυτικά μέρη. Συγγραφείσα μεν αγγλιστί υπό του Γόλδστμιθ. εκ δε της δωδέκατης εκδόσεως μεταφρασθείσα εις το Γαλλικόν προς χρήσιν των Πρυτανείων, Λυκείων, και δευτερευόντων Σχολείων. εκ δε της δευτέρας εις το Γαλλικόν εκδόσεως μεταφρασθείσα εις τοελληνικόν Υπό Λεοντίου Μ. Αναστασιάδου. Μέρος Α'. Δημοκρατία Ρωμαϊκή. έκδοσις Τρίτηεπιδιορθωθείσακαιαυξηθείσα.ενΑθήναις,εκτου τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού. 1861. 8ο, σ. 356. — ΓΜ 8623. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

it 150.— Σύνοψις της Παγκοσμίου Ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί

υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, Προς χρήσιν της νεολαίας. Εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Πρώτον. έκδοσις Τρίτη βελτιωμένη. ιστορία του Παλαιού Κόσμου. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. - - - 1861. 8ο, σ. ο + 212. — EBE Ιστ. 5 1 9 7 v w . — Λ 3351 (Ήλιου, Προσθήκες). ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

* 151.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν ΓερμανιστίυπόΓεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, προς χρήσιν της νεολαίας. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον δεύτερον. έκδοσις δευτέρα βελτιωθείσακαιεπαυξηθείσα εις την βυζαντινήν ιστορίαν. ιστορία του Μεσαίωνος. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1861 8ο, σ. 184. — ΓΜ 8873.

* 152.—Άτλας του αρχαίου κόσμου, συνιστάμενος εκ σειράς 14 γεωγραφικών πινάκων σχεδιασθείς υπό Γ. Κόλμαν. Προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων. Δαπάναις Κ. Αντωνιάδου. εν Αθήναις, 1861. ετυπώθη υπό Χρήστου Χρηστοδούλου. 4ο, 11 πίνακες.— ΓΜ 8562. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I.

Π

153.— Γεωγραφία στοιχειώδης μαθηματική, φυσική και πολιτική, αρχαία καινεωτέρα, Περιόδου Β'. Πρώτον μεν μεταφρασθείσα με πολλάς προσθήκας και εκδοθείσα το 1836 κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπήςπροςχρήσιν των ελληνικών Σχολείων. είταοεπιδιορθωθείσα,και κατά το μέρος της νεωτέρας Γεωγραφίας ολοσχερώς συνταχθείσα εκ διαφόρων νεωτάτων Γεωγραφιών. Υπό I. Π. Κοκκώνη. Προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. Νέα έκδοσις επηυξημένη και διωρθωμένη. εν Αθήναις, 1861. 8ο, σ. ις' +

3 2 0 + 1 πίνακας. — E B E

εκπ.

2 1 8 7 ρ . — ΓΜ

8568.

ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

* 154.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα. τα μεν συλλεχθέντα ταδε συνταχθέντα υπό I. Π. Κ. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν. Νέα έκδοσις εν Αθήναις, 1861. 16ο, σ. 96. — Α 1098 (Γ. Σ. Πλουμίδης).

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

DURUY VICTOR

* 155.—Επίτομος ιστορία της Ελλάδος. Μετάφρασις εκ της Γαλλικής του Duruy, Καθηγητού της ιστορίας εν τω Ναπολεοντείω Λυκείω. επιθεωρηθείσα, συντμηθείσα και διασκευασθείσα υπό ο. Πανταζή. Προσθέντος και τα κυριώτατα της των άλλων εθνών αρχαίας ιστορίας. προς χρήσιν τωνελληνικών Σχολείων. εγκρίσει του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών καιτης Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. (Μετά Γεωγραφικού Χάρτου της Αρχαίας Ελλάδος). εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου και Λιθογραφείου Ιω. Αγγελοπούλου. - - -1861. 8ο, σ. 4χ.α. + ιδ' + 150 + 2λ. — ΓΜ 8625, αυτοψία: Ηλιού, Προσθήκες 1319. ΣΑΚΚΟΡΡΑΦΟΣ

ΜΑΡΚΟΣ

LAMÉ-FLEURY J. R.

• 156.—ιστορία της αρχαίας Ελλάδος προς χρήσιν των παίδων, μετ' εφαρμογής ηθικών παραγγελμάτων, υπό Λαμέ Φλερύ, συγγραφέως πολλών διδακτικών βιβλίων, μεταφρασθείσα εκ του γαλλικού και τροποποιηθείσα μετά προσθήκης εικονογραφιών, υπό Μάρκου ο. Σακκορράφου. εκδίδοται δαπάνη Περικλέους Ροντοπούλου. (κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως). έκδοσις β' διωρθωμένη και επηυξημένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Ερμού. 1861. 12ο, σ. 2 χ.α. + ο + 310. — EBE εκπ.

1309CRD.

_ ΓΜ 8G82.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Γ.

157.—Επιτομή της ελληνικής ιστορίας από των αρχαιοτάτων π.Χ. χρόνων μέχρι της επαναστάσεως του 1821 μ.Χ. ερανισθείσα υπό Γ. Τριανταφυλλίδου επαρχιακού δημοδιδασκάλου και εκδοθείσα υπ' αυτού (κατ'έγκρισιντης εξετασάσης αυτήν επιτροπής) προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. [1861]. Λανθάνει. ΕΦ 9 (1861), σ. 1830-1, Κατάλογος Μονής Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους (1930-1931).

1862 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

158.— Σύνοψις Παγκοσμίου ιστορίας, συγγραφείσα μεν Γερμανιστί υπό Γεωργίου Ουηβήρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, μεταγλωττισθείσα δευπόΑ. I. Αντωνιάδου, εγκρίσει του επί των εκκλησιαστικών και της δημοσίας εκπαιδεύσεως υπουργείου, εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον πρώτον, ιστορία του παλαιού κόσμου. έκδοσις τετάρτη βελτιωμένη. εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1862. 8ο, σ. 212.— ΓΜ 9405.

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

* 159.—Αρχαιολογία Ελληνική συγγραφείσα Παρά Κ. Γ. Ίρβιγγος Μεταφρασθείσα ο εκ του αγγλικού και συμπληρωθείσα υπό Σ.Αντωνιάδουπρος χρήσιν της απανταχού Νεολαίας. έκδοσις Πέμπτη. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου «ο Λόγιος Ερμής». 1862. 8ο μικρό, σ. 86. — ΓΜ 8990. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

* 160.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Συνταχθείσα μεν το πρώτον υπότουΆγγλουΚ. Ίρβιγγος. Μεταφρασθείσα δε, κα θείσα και αυξηθείσα. Υπό Σ. Αντωνιάδου. προς χρήσιν των αλληλοδιδακτικών Σχολείων κυρίως. εν Αθήναις. εκ της τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου. 1862. 8ο, σ. ε'+[7]-192 (κολοβό). — Θ. Παπαδόπουλος. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

• 161.— Στοιχειώδης ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσαμενυπό τουΆγγλουΘωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και σ Αντωνιάδου. Προσετέθη δε εις αυτήν η Παλαιά και η Ρωμαϊκή ιστορία προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών σχολεί ενΑθήναις,εκτουΤυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 8ο, σ. ο + 5-24+ 3-234 + 39 + 1λ. — MX. — ΓΜ 9385. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

• 162.— Στοιχειώδης πολιτική, μαθηματική και φυσική γεωγραφία ερανισθείσα από διαφόρων γεωγραφικών πραγματειών και συνταχθείσα προς χρήσιν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις διδασκομένης νεότητος υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, καθηγητού του Α', εν Αθήναις Γυμνασίουέκδοσιςέκτηεπίτο - - -

1862.

8ο, σ. η' + 9-303. — EBE εκπ. 2177. — ΓΜ 9386.

•fr 163 — Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα ερανισθέντα εκ των νεωτέρων γεωγραφιών και νεωτάτων στατιστικών. Υπό Ε. Π. Χ. Εκδίδονται δαπάνη Γεωργίου Φαρσή. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. εν Πάτραις, Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον Ε. Π. Χριστοδούλου και Σα. 1862. 8ο, σ. 6 8 + [ 1 ] , — Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους, Θ. Παπαδόπουλος. — Α 5124 (Ηλιού, Τετράδια Εργασίας).

* 164.— Γεωγραφικός Άτλας μεταφρασθείς εκ του γαλλικού υπό Α. Α. Σ. συμπληρωθείς δε και εκδοθείς υπό Ηρακλέους Λαζαρίδου. Αθήνησι 1862. 8ο, 10 πίνακες. — ΓΜ 9019.

ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

• 165.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα Περιόδου Α'. Τμήμα Β'. Στοιχεία μαθηματικής και φυσικής γεωγραφίας Υπό I. Π. Κ. Προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. έκδοσις δευτέρα επηυξημένη. Δαπάνη των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά. Στερεότυπος. εν Αθήναις, εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά. 1862. 8ο, σ. β ' + 5-63. —EBE εκπ. 1430? και 1443.— ΓΜ 9015. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

166.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα τα δε συνταχθέντα υπό I. Π. Κοκκώνη, προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, εγκρίσει της Κυβερνήσεως. Περιόδου Α' τμήμα Α', περιέχον την πολιτικήν γεωγραφίαν Δαπάνη Σ. Κ. Βλαστού, εκδιδομένη το τέταρτον μετάεπαυξήσεων.έκδοσις ενδεκάτη. εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού 1862. 8ο, σ. δ+ 75.— ΓΜ 9017. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

• 167. — Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα τα μεν συλλεχθέντα, ταδε συνταχθέντα Υπό ι. Π. Κ. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν. έκδοσις δεκάτη εννάτη. εν Αθήναις. 1862. 8ο μικρό, σ. 84.— EBE εκπ. 1 4 3 0 ο Ζ . — ΓΜ 9018. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

• 168.— Σύνοψις Γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα συναρμολογηθείσα υπό Δ. Πανταζή. Προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. Δοκιμασία της αρμοδίας εξεταστικής επιτροπής και εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Ιω. Αγγελοπούλου. 1862. 8ο, σ. 2 χ.α. + 224. — ΒΚΧ. — ΓΜ 9404.

1863 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

• 169.— Στοιχειώδης ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσα μεν υπότουΆγγλουΘωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις ογδόηβελτιωμένη. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. 1863. 8ο μικρό, σ. 240.—EBE Ιστ. 2513 d —ΓΜ 9912.

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

" 170.— Σύνοψις Γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα. Συναρμολογηθείσα υπό ο. Πανταζή. προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων, Δοκιμασία της αρμοδίας εξεταστικής επιτροπήςκαιεγκρίσειτουεπί των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου Έ κ δ ο σις Δευτέρα. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου ο. Αθ. Μαυρομμάτη 1863. 8ο, σ. 222.— EBE εκπ. 2130. — ΓΜ 9930. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

* 171.— Σύνοψις της ιστορίας της Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1820 υπό ο. Πανταζή εξαχθείσα εκ της δευτέραςεκδόσεωςτηςυπό τουαυτούσυναρμολογηθείσης και εκδοθείσης Γενικής ιστορίας. Δοκιμασία της αρμοδίας εξεταστικής επιτροπής και εγκρίσει του της δημοσίας εκπαιδεύσεως και του επί των εκκλησιαστικών υπουργείου Έκδοσις δευτέρα. εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Δ. Αθ. Μαυρομμάτη 1863. 8ο, σ. 127. —ΓΜ 9933. PINNOCK WILLIAM

172.—Επιτομή της Γενικής Ιστορίας, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της ελεύσεως του Γεωργίου Α'. Βασιλέως των Ελλήνων, Κατ' ερωταπόκρισιν, Κατά την μικράν ιστορίαν του Άγγλου Πινοκκίου, την εν χρήσει εν ΑγγλίακαιΔανία. το πρώτον ήδη μεταφρασθείσα και επί τα κρείττω διασκευασθείσα Υπό Σ. I. Μ. προς χρήσιν των εν Ελλάδι Δημοτ. Σχολείων. Ε κ δοθείσα δαπάναις Α. Σ. Αγαπητού. έκδοσις Πρώτη. εν Πάτραις, Τύποις Α. Σ. Αγαπητού. 1863. 16ο, σ. 96. — EBE Ιστ. 3826W. _ ΓΜ 9606. ΡΑΓΚΑΒΗΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΡΙΖΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

* 173.—Επιτομή της ελληνικής ιστορίας κατά τον Γολδσμίθ και τας αρχαίας πηγάς, υπό Α. Ρ. Ραγκαβή. έκδοσις νεωτάτη. Κατ'έγκρισιντηςεπί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. Διά δαπάνης Α. Κορομηλά. προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. - - - 1863. 8ο, σ. 181 + 1 χ.α. — ΓΜ 9607. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

174.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική, μαθηματική και φυσική προς χρήσιν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας, κατ' εγκρισιν της Κυβερνήσεως υπό Α. Α. Σακελλαρίου καθηγητού του εν Πειραιεί γυμνασίου. Αθήνησι τύποις Π. Α. Σακελλαρίου 1863. 8ο, σ. 168. —ΓΜ 9908.

ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

* 175.— Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων εις τρεις περιόδους προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων, Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής, υπό Σ. Σταθοπούλου. έκδοσις πέμπτη. — εν Αθήναις, εκτουτυπογραφείου Ιω. Αγγελοπούλου. 1863. 8ο, σ. ζ' + β' + II + 66 + 74 + 83. — Θ. Παπαδόπουλος.

1864 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

• 176.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου. Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, εγκρίσει του επί των εκκλησ. και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Πρώτον. ιστορία του Παλαιού Κόσμου. έκδοσις Πέμπτη βελτιωμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1864. 8ο, σ. 212. — ΣΩΒ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

•t

177.— Σύνοψις της Παγκοσμίου Ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου. Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, προς χρήσιν της νεολαίας. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Δεύτερον, έκδοσις Τρίτη βελτιωμένη. ιστορία του Μεσαιώνος. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. - - - 1864. 8ο, σ. 184.—ΣΩΒ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

• 178.— Σύνοψις της Παγκοσμίου Ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, Κατ' έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. εκδίδεται το δεύτερον επιδιορθωμένη δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Τρίτον. ιστορία των Χρόνων. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1864. 8ο, σ. 208. — EBE Ιστ. 5197W. ΒΛΑΣΤΟΣ I. Κ.

179.—Επίτομος Γεωγραφία ερανισθείσα εκ των εν χρήσει και εγκεκριμένων μικρών και μεγάλων Γεωγραφιών. Υπό I. Κ. Βλαστού Νομαρχιακού διμοδιδασκάλου Ερμουπόλεως, και εκδοθείσα υπό Γ. Μελισταγούς προς χρή-

χρήσιν τωνδημοτικών σχολείων. σταγούς Μακεδόνος, 1864.

εν

Ερμουπόλει

Σύρου, Τύποις Γ. Μελι-

8ο, σ. ο + 66. — ΓΑΚ (Βλαχ. Ε 42), Μαυρής 85.

180.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα επεξεργασθέντα και εκδοθέντα διά τα δημοτικά σχολεία υπό Γρηγορίου Κανελλου. έκδοσις Τετάρτη,ενΕρμουπόλει,εκτηςΤυπογραφίας Γρηγ. Κανελλου, 1864. 16ο, σ. 104. — ΓΑΚ (Βλαχ. Ε 42). ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ir 181.—Επίτομος ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Συλλεγείσα εκ διαφόρων ιστορικών πηγών υπό Γεωργίου Θεοφίλου Κυμαίου. εν Αθήναις εκτουΤυπογραφείου Ν. Γ. Πάσσαρη. 1864. 8ο, φ. 2 χ.α. + σ. [5]-203 + 1 χ.α.— EBE Ιστ. 4866« . ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

182.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα. I. Π. Κ. Περίοδος I, τμήμα Α'. εν Αθήναις, Λαμπρινίδου, 1864. σ. 76. — Stoyanov 2157. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

183.— Σύνοψις Γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα. Συναρμολογηθείσα υπό Δ. Πανταζή. Προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων, Δοκιμασίατηςαρμοδίαςεξεταστικήςεπιτροπήςκαιεγκρίσειτου επίτωνΕκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου Έκδοσις Τρίτη εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου ο. Αθ. Μαυρομμάτη. 1864. 8ο, σ. 222. — ΚΝΕ/ΕΙΕ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

184.— Σύνοψις της ελληνικής επαναστάσεως, ερανισθείσα μεν υπό ο. Παπαρρηγοπούλου, Εκδοθείσα δε Υπό Νικολάου Β. Νάκη Βιβλιοπώλου. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Ν. Αγγελίδου, 1864. 16ο, σ. 1χ.α.+ 1λ.+ 156.—EBE Ιστ. 3657. PINNOCK WILLIAM

185.—Επιτομή της γενικής ιστορίας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τηςελεύσεωςτουΓεωργίου Α' Βασιλέως των Ελλήνων, κατ' ερωταπόκρισιν, κατά την μικράν ιστορίαν του Πινοκκίου, την εν χρήσει εν Αγγλία και Δανία

το πρώτον ήδη μεταφρασθείσα και επί τα κρείττω διασκευασθείσα υπό Σ. I. Μ προς χρήσιν των εν Ελλάδι δημοτικών σχολείων εν Πάτραις 1864. 16ο.—Μαυρής 84. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

186.— Νέος Άτλας γεωγραφικός επί τη βάσει των καλλιτέρων Γαλλικών προς χρήσιν της εν τοις ελληνικοίς Σχολείοις και Γυμνασίοις σπουδαζούσης νεολαίας υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Πειραιεί γυμνασίου. Αθήνησι, εν τω βιβλιοπωλείω Π. Α. Σακελλαρίω 1864. 4ο.—Μαυρής 204.

187.— Συνοπτική ιστορία της Ελλάδος. Α π ό των αρχαίων αιώνων, μέχρι του έτους 1863. προς χρήσιν των παίδων. Κερκύρα, τυπογραφείον « Η Ιονία» Σπυρίδωνος και Αρσενίου αδελφών Κάων 1864. 8ο, σ. 48.—BIP 574.

1865 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ I.

IRVING CHRISTOPHER

• 188.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι της υπό των Ρωμαίων ύποδουλώσεως αυτών. Συνταχθείσα μεν υπό Κ. I. Ίρβιγγος,Μεταφρασθείσα δε εκ του αγγλικού υπό I. Αντωνιάδου προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων, Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής.έκδοσιςνεωτάτη. Δάπαναις Α. Κορομηλά. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. 1865. 8ο μικρό, σ. 60. — EBE εκπ. 1313 υ . ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

•ir 189.— Διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας συνταχθείσα παράτουΆγΚατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. εν Ζακύνθω Τυπογραφείον ο Παρνασσός του εκδότου Σεργίου Χ. Ραφτάνη 1865 16ο, σ. 64. — EBE εκπ. 2113« . ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

WHITE HENRY

• 190.— Σύνοψις της καθολικής ιστορίας διηρημένη εις μέρη τρία, αρχαίαν ιστορίαν, μέσην, και νεωτέραν. Εκδοθείσα υπό του Άγγλου Ερρίκου Ου διδάκτορος της Φιλοσοφίας εν Εϊδελβέργη κτλ., Μεταφρασθείσα δε και καταρτισθείσα επί το σκοπιμώτερον υπό Σπ. Αντωνιάδου, Προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. (Προσετέθη εις το τέλος ως παράρτημα και σύνοψις της νεω-

νεωτέραςιστορίαςτηςΕλλάδος.) εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου - - - 1865. 8ο, σ. ε' + 368+ 80. —EBE εκπ. 2168L. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

191.— Γεωγραφική κλίμαξ ήτοι στοιχειώδης μαθηματική, φυσική και πολιτική γεωγραφία μεταφρασθείσα εκ του Γερμανικού και διασκευασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου. Διηρημένη κατά τους τρεις βαθμούς της παρ' ημίν εκπαιδεύσεως εις τρεις περιόδους. Πρώτη περίοδος προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων κατά γνωμοδότησιν τηςεξετασάσηςαυτήν επιτροπής, Αθήνησι, τύποις Α. Κτενά και Π. Σούτσου, 1865. 16ο, σ. ε ' + 56. — Μαυρής 481, ΓΕΝ (δελτία). ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

• 192.— Γεωγραφική κλίμαξ ήτοι στοιχειώδης μαθηματική, φυσική και πολιτική Γεωγραφία μεταφρασθείσα εκ του Γερμανικού και διασκευασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου Διηρημένη κατά τους τρεις βαθμούς της παρ' ημίν εκπαιδεύσεως εις τρεις περιόδους. Δευτέρα Περίοδος προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων αρμοδίως εγκεκριμένη Έκδοσις εβδόμη Όλως μετερρυθμημένη κατά το Γερμανικόν πρωτότυπον. Αθήνησι, Τύποις Κτενά και Σούτσα, 1865. 8ο, μικρό, σ. η' + 237 — ΕΛΙΑ. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I.

Π.

193.— Γεωγραφία στοιχειώδης μαθηματική, φυσική, και πολιτική, αρχαία και νεωτέρα, περίοδος Β'. Πρώτον μεν μεταφρασθείσα με πολλάς προσθήκας καιεκδοθείσατο1836 κατά πρότασιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. είτα ο επιδιορθωθείσα, και κατά το μέρος της νεωτέρας Γεωγραφίας ολοσχερώς συνταχθείσα εκ διαφόρων νεωτάτων Γεωγραφιών υπό I. Π. Κοκκώνη. Εκδίδεται δαπάνη Α. Κορομηλά, κατ'έγκρισιντουεπίτωνΕκκλησ.καιτηςΔημ.εκπαιδεύσεωςΥπουργείου προς χρήσιν δοσις νεωτάτη επηυξημένη και διωρθωμένη. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Αντωνίου Λαμπρινίδου,

1865.

8ο, σ. 300. — ΜΛ Δ23. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

• 194.— Σύνοψις της ιστορίας της Ελλάδος (Κατά την του Duruy και άλλας άλλων) Α π ό των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1820 υπό ο. Πανταζή. εξαχθείσα εκ της υπό του αυτού συναρμολογηθείσηςκαιεκδοθείσηςκαι υπότουεπίτωνΕκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου

εγκεκριμένης Γενικής ιστορίας. έκδοσις Τρίτη επιδιωρθωμένη, επί το βέλτιον επεξειργασμένη και πίναξι και εικοσι πεπλουτισμένη.ενΑθήναις,εκ του Τυπογραφείου Ιω. Αγγελοπούλου. 1865. 8ο, σ. 144+ 1 χάρτης. — ΒΚΧ. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων, Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής, υπό Σ. Σταθοπούλου. έκδοσις έκτη. εν Αθήναις, εκτουΤυπογραφείου Ι ω . Αγγελοπούλου. 1865. 8ο,σ. ζ ' + β ' + 11+ 1 χ.α.+ 6 6 + 74+ 83. —TENMGL 1199.2.

1866 ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Β. Π.

196.— Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. έκδοσις εικοστή. εν Αθήναις, 1866. 8ο.—EBE (δελτία). ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

• 197.— Γενική ιστορία. Μεταφρασθείσα εκ της δωδεκάτηςεκδόσεωςτης επιτομήςτουΚαθηγητούΓουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων. Υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου Καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου. Πρώτον τεύχος. Περιέχον α) την Μαθηματικήν και Φυσικήν Γεωγραφίαν και β) την Αρχαίαν ιστορίαν μετά γεωγραφικών εις έκαστον κράτος εισαγωγών (από της ιδρύσεως των αρχαιοτάτων κρατών μέχρ της καταλύσεως του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους, δηλ. μέχρι του 476 μ.Χ.) Αθήνησι Τύποις Ν. Αγγελίδου. 1866. 8ο μικρό, σ. ις' + 245. — ΕΛΙΑ, ELO. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

• 198.— Γενική ιστορία. Μεταφρασθείσα εκ της - δωδεκάτης εκδόσεως τηςεπιτομήςτουΚαθηγητούΓουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων. Υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου Καθηγητούτου Α' εν Αθήναις Γυμνασίου. Δεύτερον τεύχος. Περιέχον τον Μεσαιώνα(απότης καταλύσεως του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους μέχρι της ανακαλύψεως της Αμερικής δηλ. από του 476-1492 μ.Χ.) Αθήνησι Τύποις Ν. Αγγελίδου. 1866. 8ο μικρό, 2χ.α. + 156. — ΕΛΙΑ.

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

επιτομήςτουΚαθηγητούΓουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων. Υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου Καθηγητού του Α' ενΑθήναιςΓυμνασίου. Τρίτον τεύχος. Περιέχον την νεωτέρανιστορίαναπό τηςανακαλύψεωςτηςΑμερικήςμέχρι των καθ' ημάς χρόνων, δηλ.απότου 1492-1865. Αθήνησι Τύποις Ν. Αγγελίδου. - - - 1866. 8ο μικρό, σ. 188. —ΕΛΙΑ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

• 200.—ελληνική ιστορία μεταφρασθείσαεκτηςενδεκάτηςεκδόσεωςτης ιστορίαςτουΚαθηγητούΓουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου Καθηγητού του Α' ενΑθήναιςΓυμνασίου, αποτελούσα το τέταρτον τεύχος της Γενικής ιστορίας (ιδέ πρόλογον του πρώτου τεύχους). εν Αθήναις, Τύποις Διονυσίου Κορομηλά 1866. 8ο μικρό, σ. 207 + 1 χ.α. — ΕΛΙΑ. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ

201.— Νέος Άτλας γεωγραφικός ερανισθείς εκ των δοκιμωτέρων Γαλλικών. Εξεδόθη μετά συμπληρώσεων κατά τας εγκεκριμένας γεωγραφίας διά τα Ελληνικά σχολεία υπό Ηρακλέους Λαζαρίδου διδάκτορος τα νομικά. εκδοσις δευτέρα βελτιωμένη. Αθήνησι 1866. 8ο.— Μαυρής 1065. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

202.— Σύνοψις Γενικής ιστορίας, εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα. προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. Αθήναι 1866. 8ο. — Καββάδας 4417. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ A.A.

203.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των παίδων, ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. έκδοσις πέμπτη, εν η προσετέθησαν και τέσσαρες γεωγραφικοί πίνακες ημισφαιρίων, Ευρώπης, Ελλάδος, Τουρκίας. Αθήνησι, τύποις Π. Α. Σακελλαρίου, 1866. 8ο, σ. 52. —Μαυρής 1150.

1867 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

204. — Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κλπ. εν Εϊδελβέργη. Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου. προς χρήσιν της νεολαίας, εκδοσις Β'. ιστορία νεωτάτη εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1867. 8ο.—Μαυρής 1643, ΠΓΣ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

DANIEL HERMANN

τάτουςτρειςβαθμούς της παρ' ημίν εκπαιδεύσεως εις τρεις περιόδους. Πολιτική γεωγραφία μεταφρασθείσα εκ της δεκάτης τρίτης εκδόσεως της επιτόμου γεωγραφίας του Ερρίκου Α. Δανιήλ, εφόρου του εν άλλη βασιλικού παιδαγωγείου και διασκευασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, καθηγητού του α' εν Αθήναις Γυμνασίου. Τρίτη περίοδος προς χρήσιν των Γυμνασίων. εν Αθήναις Τύποις Φ. Καραμπίνη 1867. 8ο μικρό, σ. ις' + 543. — EBE εκπ. 2624. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

STAHLBERG WILHELM

τάτουςτρεις βαθμούς της παρ' ημίν εκπαιδεύσεως εις τρεις περιόδους. Μαθηματική, φυσική και πολιτική γεωγραφία, μεταφρασθείσα εκ της έκτης εκδόσεως του Γουλιέλμου Σταλβέργου διευθυντού του εν Στόλπη σχολείου και διασκευασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου. Δευτέρα περίοδος προς χρήσιν των Ελλ. Σχολείων. έκδοσιςογδόηεπί το τελειότερον μετερρυθμισμένη. εν Αθήναις Τύποις Ν. Αγγελίδου. 1867. 8ο μικρό, σ. ζ' + 1 χ.α. + 265. — ΕΛΙΑ. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

γυμνασίων και προς ιδιαιτέραν μελέτην. Υπό ο. Ν. Βερναρδάκη, Δ. Φ. τακτικού καθηγητού της γενικής ιστορίας και της φιλολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω. Τόμος Πρώτος, Περιέχων την ιστορίαν των ανατολικών εθνών και την της αρχαίας Ελλάδος. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Νικήτα Πάσσαρη. 1867. 8ο, σ. η'+ 348.—EBE Ιστ. 368. ΜΠΟΥΑΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ

208.—Αρχικαί τίνες γνώσεις της ελληνικής ιστορίας συλλεγείσαι υπό Μπούα Κερκυραίου προς χρήσιν των παιδιών. Πρώτον αποστήθισμα αυτών

μετά των προσευχών. Κερκύρα, τυπογραφείον Κάδμος Νεοφύτου Καραγιάννη. 1867. 8ο,σ. 13. —ΒΙ2566. 1868

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

δακτικών της ιστορίας βιβλίων, κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως, υπό Α. I. Αντωνιάδου. Προς χρήσιν των απανταχού ελληνικών Σχολείων. εκδίδοται το δεύτερον, υπό Π. Ροντοπούλου. Αθήνησι, Τύποις Π. Α. Σακελλαρίου. 1868. 8ο, σ. 152. —ΒΚΧ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ I.

IRVING CHRISTOPHER

" 210.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας. Α π ' αρχής των Ελλήνων μέχρι της υπό των Ρωμαίων υποδουλώσεως αυτών. Συνταχθείσα μεν υπό Κ. I. Ίρβιγγος, Μεταφρασθείσα δε εκ του Αγγλικού υπό I.Αντωνιάδουπρος χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής. έκδοσις νεωτάτη. Δαπάναις Α. Κορομηλά. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. 1868. 16ο, σ. 60.—ΔΚΟ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

STAHLBERG WILHELM

211.— Γεωγραφική κλίμαξ ήτοι στοιχειώδης γεωγραφία, διηρημένη κατά τους τρεις βαθμούς της παρ' ημίν εκπαιδεύσεως εις τρεις περιόδους, μαθηματική, φυσική και πολιτική γεωγραφία, μεταφρασθείσα εκ της έκτης εκδόσεως του Γουλιέλμου Σταλβέργου, διευθυντού του εν Στόλπη σχολείου και διασκευασθείσα υπό Γ. Βακαλοπούλου καθηγητού του Α', εν Αθήναις γυμνασίου. Πρώτη περίοδος προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων επί το τελειότερον μετερρυθμισμένη, εν Αθήναις τύποις Νικολάου Αγγελίδου, 1868. 8ο, σ. 64. —Μαυρής 1736. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

χουσα. Συναρμολογηθείσα υπό ο. Πανταζή. Προς χρήσιν των μαθητών των ελληνικών σχολείων. Δοκιμασία της αρμοδίας εξεταστικής επιτροπής και εγκρίσει του επί των εκκλησιαστ. και της Δημ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου Έκδοσις Πέμπτη Μετά εικονογραφιών. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου ο. Αθ. Μαυρομμάτη. 1868. 8ο, σ. 206. — ΒΚΧ.

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

213.— Σύνοψις της ιστορίας της Ελλάδος (κατά την του Duruy και άλλας άλλων) από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1820 υπό Δ. Πανταζή εξαχθείσα εκ της υπό του αυτού συναρμολογηθείσηςκαιεκδοθείσηςκαιυπό του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου εγκριθείσης Γενικής ιστορίας. έκδοσις Τετάρτη. επιδιορθωμένη, επί το βέλτιον επεξειργασμένη και εικόσι πεπλουτισμένη, ενΑθήναις, εκ του Τυπογραφείου ο. Αθ. Μαυρομμάτη, 1868. 12ο, σ. 115 + 1 χ.α. — Μαυρής 2106α . ΣΑΚΕΛΛΑΡΙοΣ Α. Α.

" 214.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική, μαθηματική και φυσική προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικής Σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Πειραιεί Γυμνασίου. έκδοσις Πέμπτη μετά των εν Ιταλία, Αύστρία, Γερμανία και άλλαις χώραις πολιτικών μεταβολών. Αθήνησι, Τύποις Π. Α. Σακελλαρίου. - - - 1868.

8ο, σ. δ+ 5-184. —ΕΛΙΑ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

Ά· 215.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων. ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως, υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Πειραιεί Γυμνασίου. έκδοσις Εβδόμη, εν η προσετέθησαν και τέσσαρες Γεωγραφικοί Πίνακες Ημισφαιρίων, Ευρώπης, Ελλάδος και Τουρκίας. Αθήνησι, Τύποις Π. Α. Σακελλαρίου. 1868. 8ο, σ. 48. — E B E εκπ. 1 1 4 4 Ζ Κ .

1869 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

υπό Γεωργ. Ουηβέρου Φ. ο. καθηγητού κτλ.ενΕϊδελβέργη,Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου. εγκρίσει του επί των εκκλησ. και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. εκδίδεται δαπάνη Κωνστ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Πρώτον ιστορία του παλαιού Κόσμου. έκδοσις εβδόμη βελτιωμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου 1869. 8ο, σ. 207 + 4 χ.α. —EBE Ιστ. 5205Μ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

"" 217.— Σύνοψις της Παγκοσμίου Ιστορίας Συγγραφείσα μεν γερμανιστί

υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε Υπό Α. I. Αντωνιάδου. προς χρήσιν της νεολαίας. Εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Δεύτερον. έκδοσις τετάρτη βελτιωμένη. ΙστορίατουΜεσαιώνος. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. - - - 1869. 8ο, σ. 172. —EBE Ιστ. 5198F . ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

ύ 218.— Στοιχειώδης ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσαμενυπό του Άγγλου Θωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου, προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. έκδοσις εννάτη βελτιωμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1869. 8ο μικρό, σ. ς + 7-288.—ΕΛΙΑ. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

συνταχθέντα Υπό I. Π. Κ. Εκδίδονται δαπάναις Γ. Σείτανίδου. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. Περιόδου Α'. Τμήμα Α'. Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν. έκδοσις νεωτάτη βελτιωμένη. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου της «Προόδου.» 1869 16ο, σ. 76. —ΔΚΟ.

220.— Μικρά Γεωγραφία των Παίδων. Μαθηματική, φυσική και πολιτική. Υπό Α. Σ. Αγαπητού. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων Κατ' έγκρισιντουΥπουργείου. Εκδίδεται δαπάνη του ιδίου Α. Σ.Αγαπητού.έκδοσις Τετάρτη. Τελειοτέρα όλων των μέχρι τούδε εκδοθέντων. εν Πάτραις Τυπογραφείον Α. Σ. Αγαπητού. 1869. 8ο, σ. 40. —ΕΛΙΑ.

- 221.— Μικρά Γεωγραφία των Παίδων. Μαθηματική, Φυσική και Πολιτική. ερανισθείσα εκ διαφόρων Γεωγραφικών Εγχειριδίων και εκδοθείσα υπό Β. Π. Σεκοπούλου. εν Πάτραις, Βιβλιοπωλείον «ο Κάδμος» Β. Π. Σεκοπούλου. 1869. 8ο, σ. 40.—ΕΛΙΑ. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

ir 222.— Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των νεωτάτων (1820). Υπό Δ. Πανταζή. (εκ της υπό του αυτού συνταχθείσης και εκδοθείσης και υπό του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου εγκριθείσης Γενικήςιστορίας).έκδοσις

Πέμπτη επιδιωρθωμένη, επί το βέλτιον επεξειργασ μένη και εικόσι πεπλουτισμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου ο. Αθ. Μαυρομμάτη. 1869. 8ο μικρό, σ. 168 . — EBE Ιστ. 3636. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

223.—ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως. Αθήναι, τυπ. Ν. Νάκης βιβλιοπώλης, 1869. 16ο, σ. 160. — EBE (δελτία). ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

224.— Στοιχειώδης Γεωγραφία. Αθήνησι, Τυπ. Π. ο. Σακελλαρίου, 1869. 8ο. — Σεραφετινίδης.

1870 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

• 225.—Επιτομή της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας. Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της υπό των Ρωμαίων ύποδουλώσ;ως της Ελλάδος. Συγγραφείσα μεν Αγγλιστί υπό Θ. I. Κείλτς μεταφρασθείσα δε εις την Ελληνικήν γλώσσαν υπό Σπ. Αντωνιάδου προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων νυνδε υποτμηθείσα προς χρήσιν των Δημ. σχολείων και του Λαού υπό Θωμά Ιωάννου Γιάννου. Αδεία του εν Κωνσταντινουπόλει Συμβουλίου της Παιδείας. έκδοσις Α'. Αθήνησι, Τύποις Νικ. Παππαδοπούλου 1870. 8ο, σ. 2χ.α.+ β' + 104. — ΔΚΟ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

επιτομήςτουΚαθηγητούΓουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, πρώην Καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου. Πρώτον τεύχος, Περιέχον την αρχαίαν ιστορίαν μετά γεωγραφικών εις έκαστον κράτος εισαγωγών (από της ιδρύσεως των αρχαιοτάτων κρατών μέχρι της καταλύσεως του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους, δηλ. μέχρι του 476 μ.Χ.) έκδοσις Δευτέρα Αθήνησι εκ του Τυπογραφείου Ραδαμάνθυος 1870. 8ο μικρό, σ. ιδ'+ 15-222.—EBE εκπ. 2624Ca. ΒΛΑΣΤΟΣ I. Κ.

• 227.—Επίτομος Γεωγραφία, ερανισθείσα εκ των εν χρήσει και εγκεκριμένων μικρών και μεγάλων Γεωγραφιών Υπό I. Κ. Βλαστού. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. έκδοσις Ε'. Διεσκευασμένη, εν Ερμουπόλει Σύρου, Τύποις Ρενιέρη Πρίντεζη. 1870. 8ο, σ. δ+ 56.—ΕΛΙΑ.

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

μέχρι των νεωτάτων (1820). Υπό Δ. Πανταζή. (εκ της υπό του αυτού συνταχθείσης και εκδοθείσης και υπό του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου εγκριθείσης Γενικήςιστορίας).έκδοσις νεωτάτη. επιδιορθωμένη, επί το βέλτιον επεξειργασμένη και εικόσι πεπλουτισμένη. Δαπαναις Γ. Σείτανίδου. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. 1870. 16ο, σ. 1 6 8 . —EBE Ιστ.

3637™.

ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

ρηγοπούλου. έκδοσις Τρίτη Δαπάνη Ν. Β. Νάκη Βιβλιοπώλου. Τιμάται Δρ. 1,25. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Ν. Γ. Πάσσαρη. 1870. 16ο, σ. 160. —EBE Ιστ. 3657". ΠΟΛΥΖΩΪΔΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

και εκδηλώσεις αυτού εξεταζόμενος, εκτενέστερον μεν από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της Ρωμαιοκρατίας, Συνοπτικώς δε από της εποχής ταύτης μέχρι των νεωτάτων χρόνων. Υπό Α. Πολυζωίδου. Τόμος Πρώτος. εν Αθήναις, Τύποις και αναλώμασι Σ. Κ. Βλαστού, 1870. 8ο, σ. κ' + 21-244. το ίδιο έτος: Τόμος Δεύτερος (8ο, σ. 340). — EBE Ιστ. 3857. ΣΑΚΚΟΡΡΑΦΟΣ

ΜΑΡΚΟΣ

LAMÉ-FLEURY J. R.

μάτων επί τη βάσει της του Λαμέ Φλερύ, συνταχθείσα Υπό Μάρκου ο. Σακκορράφου. εκδίδεται δαπάνη Περικλέους Ροντοπούλου (Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως.) έκδοσις ο, μεταρρυθμισθείσα επί το μεθοδικώτερον μετά προσθήκης εικονογραφιών. Αθήνησι. Τυπογραφ. «ο Κάδμος» Γ. Μελισταγούς Μακεδόνος. 1870. 8ο, σ. 306. —ΕΛΙΑ.

1871 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

• 232.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστ υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλω σθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου, Κατ' έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. εκδίδεται το τρίτον επιδιωρθωμένη δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Τρίτον. ιστορία των Νέων χρόνων εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1871. 8ο, σ. 208 (κολοβό). — ΕΛΙΑ.

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

233.—Αρχαιολογία ελληνική συγγραφείσα παρά Κ. Γ. Ίρβιγγος Μεταφρασθείσα ο εκ του αγγλικού και συμπληρωθείσα υπό Σ. Αντωνιάδου Έκδοσις Πέμπτη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1871. — Μαυρής 3057. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

χουσα. Συναρμολογηθείσα υπό ο. Πανταζή, προς χρήσιν των μαθητών των ελληνικών σχολείων. Δοκιμασία της αρμοδίαςεξεταστικήςεπιτροπήςκαι εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου (αριθ. 2038, 24 Απριλίου 1862). Εκδίδεται δαπάναις Α. Κορομηλά. έκδοσις νεωτάτη Μετά εικονογραφιών. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. - - - 1871. '

8ο, σ. 176. —ΕΛΙΑ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

χρήσιν της εν τοις ελληνικοίς σχολείοις Σπουδαζούσης νεολαίας. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως Υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Αθήναις Β'. Γυμνασίου. έκδοσις Εβδόμη. Μεθ' απασών των εν τη σφαίρα ημών πολιτικών μεταβολών και μετά μεγάλων έτι βελτιώσεων. Αθήνησι, Τύποις Π. ο. Σακελλαρίου. 1871. 8ο, σ. δ+ 5-152+ 39+ 1 πίν. — ΔΑΕ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

236.— Στοιχειώδης γεωγραφία των παίδων ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως υπό Α. Α. Σακελλαρίου καθηγητού του εν Αθήναις Β'. Γυμνασίου έκδοσις Δεκάτη λίαν βελτιωμένη εν η υπάρχουσι και τέσσαρες νεωστί κεχαραγμένοι γεωγραφικοί πίνακες Ημισφαιρίων, Ευρώπης, Ελλάδος και Τουρκίας. Αθήνησι, Τύποις Π. ο. Σακελλαρίου, 1871. 8 ο, σ. 52. — Μαυρής 3 4 2 5 .

1872 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

τουΆγγλουΘωμά Κείτλη, Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου, Προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις ενδεκάτη βελτιωμένη. Δαπάναις Α. Κορομηλά. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. 1872. 8ο μικρό, σ. 240. — Συλλογή Χ. Κουλούρη.

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

STAHLBERG WILHELM

κατά τους τρεις βαθμούς της παρ' ημίν εκπαιδεύσεως εις τρεις περιόδους. Μαθηματική, φυσική και πολιτική γεωγραφία, μεταφρασθείσα εκ της έκτης εκδόσεως του Γουλιέλμου Σταλβέργου, διευθυντού του εν Στόλπη σχολείου, και διασκευασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, πρώην Καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου. Δευτέρα περίοδος προς χρήσιν των Ελλ. Σχολείων. έκδοσις ενννάτη, επί το τελειότερον μετερρρυθμισμένη. Αθήνησι Τύποις Χ. Ν. Φιλαδελφέως 1872 8ο, σ.η' + 264.— EBE εκπ. 2177 e . ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

239.— Σχολικός Άτλας νεώτατος και ακριβέστατος, έκδοσις δευτέρα, προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων [1872 ;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Α. Βακαλόπουλος, Γεωγραφική κλίμαξ κών σχολείων , Αθήνα 1872 (βλ. αρ. 238).

Ελληνι-

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

240. — Σχολικός Άτλας νεώτατος και ακριβέστατος, έκδοσις τρίτη, προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. [1872;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Α. Βακαλόπουλος, Γεωγραφική κλίμαξ κών σχολείων , Αθήνα 1872 (βλ. αρ. 238).

ελληνι-

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

241.— Σχολικός Άτλας της αρχαίας ιστορίας και γεωγραφίας. προς χρήσιν των Γυμνασίων [1872;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Α. Βακαλόπουλος, Γεωγραφική κλίμαξ κών σχολείων , Αθήνα 1 8 7 2 (βλ. αρ. 2 3 8 ) .

ελληνι-

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

242.—• Σχολικός Άτλας της μέσης και νεωτέρας ιστορίας και γεωγραφίας. προς χρήσιν των Γυμνασίων [1872;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Α. Βακαλόπουλος, Γεωγραφική κλίμαξ κών σχολείων , Αθήνα 1872 (βλ. αρ. 238).

ελληνι-

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

243.— Χάρτης της Ελλάδος. προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. [1872;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Α. Βακαλόπουλος, Γεωγραφική κλίμαξ κών σχολείων , Αθήνα 1872 (βλ. αρ. 238).

ελληνι-

ΔΡΑΤΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

244.— Στοιχειώδης γεωγραφία συνταχθείσα υπό Ιωάννου Δραΐκη προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, παρά τω Εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον Σ. Κ. Βλαστού, 1872. 16ο, σ. 60. — Μαυρής 4614. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

245.— Σύνοψις Γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα, συναρμολογηθείσα υπό Δ. Πανταζή, προς χρήσιν των μαθητώντωνΕλληνικών σχολείων. Δοκιμασία της αρμοδίας εξεταστικής επιτροπής και εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου (αριθ. 2038, 24 Απριλίου 1862). έκδοσις εβδόμη μετά εικονογραφιών. ενΑθήναις,εκτουΤυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού, 1872. 8ο, σ. 215.— Μαυρής 4627. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

246.— Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1820 υπό Δ. Πανταζή (εκ της υπό του αυτού συνταχθείσης καιυπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως εγκριθείσης Γενικής ιστορίας). έκδοσις έκτη επιδιωρθωμένη, επί το βέλτιον επεξειργασμένη και εικόσι πεπλουτισμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού, 1872. 8ο, σ. 124. — Μαυρής 4628. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

247.— Σύνοψις της ιστορίας της ελληνικής επαναστάσεως υπό Δ. Παπαρρηγοπούλου. έκδοσις ο μετά εικονογραφιών, εγκρίσει του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, δαπάνη Ν. Β. Νάκη βιβλιοπώλου, εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Ν. Γ. Πάσσαρη, 1872. 16ο, σ. 160.—Μαυρής 4631. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

Φ 248.— Στοιχειώδης γεωγραφία πολιτική, μαθηματική, φυσική. προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις Σπουδαζούσης νεολαίας. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Αθήναις Β'. Γυμνασίου. έκδοσις ογδόη Μεθ' απασών των εν τη σφαίρα ημών πολιτικών μεταβολών και μετά μεγάλων έτι βελτιώσεων. Αθήνησι, Τύποις Π. ο. Σακελλαρίου. 1872. 8ο, σ. δ+ 5-190 (κολοβό). — ΚΕΝΕΚ.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

249.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων. ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων. έκδοσις 10η λίαν βελτιωμένη Αθήνησι, 1872. 8ο. — EBE (δελτία). ΣΙΜοΣ Ε. Α.

LAMÉ-FLEURY J. R.

# 250.—Αρχαία ιστορία διηγημένη εις τα παιδία, εκ του Γαλλικού του Lamé Fleury, υπό Ε. Α. Σίμου. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου «Θέμιδος» Ιω. Σκαεπλ. 1872. 16ο, σ. η' + 300. — Τυπογραφείο Ιω. Σκλέπα. — ΕΛΙΑ. ΣΙΜοΣ Ε. Α.

LAMÉ-FLEURY J. R.

251.—ελληνική ιστορία διηγημένη εις τα παιδία. Μετ. Ε. Α. Σίμος. εν Αθήναις, Τυπ. της Λακωνίας, 1872. 8ο, σ. η' + 425. — ΜΑΛ 437, ΓΙΓΣ. ΤΣοΥΜΑΣ Κ.

# 252.— Στοιχειώδης Γεωγραφία. Μαθηματική και Πολιτική. Συνταχθείσα υπό Κ. Τσούμα Νομαρχιακού Δημοδιδασκάλου. Προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. εν Τριπόλει Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον «η Αρκαδία.» Ι ω . Π. Σαλαπάτα και Ι ω . Α. Ασημακοπούλου. 1872. 8ο, σ. β'+ 74.—ΕΛΙΑ.

1873 ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ.

PÜTZ WILHELM

#253.— Γενική ιστορία. Μεταφρασθείσα εκ της δεκάτης τρίτης εκδόσεως τηςεπιτομήςτουΚαθηγητούΓουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου πρώην ΚαθηγητουτουΑ', εν Αθήναις Γυμνασίου. Δεύτερον τεύχος Περιέχον τον Μαισαίωνα από της καταλύσεως του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους μέχρι τηςανακαλύψεως της Αμερικής, δηλ. από του 473-1492 μ.Χ. (Δευτέρα έκδοσις). Αθήνησι Τύποις Ν. Παπαδοπούλου 1873. 8ο μικρό, σ. 2 χ.α. + 176. —EBE εκπ. 2624c. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

# 254.— Γενική ιστορία. Μεταφρασθείσα εκ της δεκάτηςεκδόσεωςτης επιτομής του Καθηγητού Γουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου πρώην Καθηγητού του Α', εν Αθήναις Γυμνασίου. Τρίτον τεύχος Περιέχον την νεωτέραν ιστορίαν από της ανακαλύψεως της Αμερικής μέχρι των καθ' ημάς χρόνων, δηλ.

απότου1492-1873. (Δευτέρα έκδοσις). Αθήνησι Τύποις Ν. Παπαδοπούλου - - - 1873. 8ο μικρό, σ. 212. — ΒΚΧ. ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

255.—Επίτομος ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως. Συλλεγείσα εκ διαφόρων ιστορικών πηγών υπό Γεωργίου Θεοφίλου. έκδοσις Δευτέρα. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου της Μερίμνης. 1873. 8ο, σ. 184+ 2. —EBE Ιστ. 4868. ΚΟΚΚΩΝΗΣ I. Π.

256.— Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εγκρίσει της Κυβερνήσεως Περιόδου Α' Τμήμα Α' Περιέχον την Πολιτικήν Γεωγραφίαν έκδοσις ΙΕ' επιδιωρθωμένη και επηυξημένη δαπάνη Ηρ. Λαζαρίδου Αθήνησι, Τύποις Εφημερίδος των Συζητήσεων. 1873. 8ο, σ. 79.— ΚΕΝΕΚ. ΚΥΡΙΑΚΟΣ Σ. Χ.

PONELLE EDΜΕ

257.—εγχειρίδιον γενικής ιστορίας Μεταφρασθέν εκ του υπό της Ακαδημίας των Παρισίων επτάκις βραβευθέντος Εγχειριδίου της Γενικής ιστορίας του σοφωτάτου Γάλλου Edme Ponelle Δικηγόρου παρά τη αυλή των Παρισίων και Διασκευασθέν υπό Σ. Χ. Κυριακού. Αρχαίου τρίτης τάξεως Ελληνοδιδασκάλου. προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων. Πρώτον τεύχος. εν Κερκύpqc Τυπογραφείον ο Κάδμος. 1873. 8ο, σ. ζ' + 184. — EBE Ιστ. 3862. ΛΑΜΠΙΣΗ ΑΓΑΠΗ

# 258.—ιστορικά αποσπάσματα της αρχαίας Ελλάδος υπό Αγάπης Γ. Λαμπίση (Μέχρι των χρόνων του Σωκράτους) εν Αθήναις. εκ του Τυπογραφείου Ραδαμάνθυος. 1873 16ο, σ. 2 χ.α. + 152. — ΕΛΙΑ, EBE εκπ. 2123Κ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

259.— Στοιχειώδης γεωγραφία πολιτική, μαθηματική και φυσική. προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως Υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Αθήναις Β'. Γυμνασίου. έκδοσις ενάτη. Αθήνησι, Τύποις Π. ο. Σακελλαρίου, 1873. 12ο, σ. δ+ 5-191+ 1 χ.α.— Μαυρής 5126.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

Μ 260.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων. ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως Υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Πειραιεί Γυμνασίου. έκδοσις νεωτάτη. Δαπάνη Σ. Ανδρεάδου και Σας. εν Αθήναις, Τύποις «Προόδου.» 1873. 8ο, σ. 48. —ΔΚΟ.

1874 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

261.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε Υπό Α. Ι. Αντωνιάδου. εγκρίσει του επί των εκκλησ. και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. Εκδίδεται δαπάνη Κωνστ. Αντωνιάδου, Βιβλίον Πρώτον. ιστορία του παλαιού Κόσμου. έκδοσις εννάτη βελτιωμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1874. 8ο, σ. 212.—ΕΛΙΑ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

• 262.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε Υπό Α. I. Αντωνιάδου. προς χρήσιν της νεολαίας. Εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Δεύτερον. έκδοσις πέμπτη βελτιωμένη. ιστορία του Μεσαιώνος. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου - - - 1874. 8ο, σ. 172+ 4 χ.α. στο εξώφυλλο: 1875.— Συλλογή Χ. Κουλούρη. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ I.

IRVING CHRISTOPHER

263.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας Κ. I. Ίρβιγγος, μεταφρασθείσα υπό I. Αντωνιάδου. εν Αθήναις, Λαμπρινίδου, 1874. σ. 60. —Stoyanov 2444. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

IRVING CHRISTOPHER

264.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας υπό Ίρβιγγος μεταφρασθείσα υπό Σ. Αντωνιάδου, Πάτραι, τυπογραφείον Ευμορφοπούλου, 1874. — Μαυρής 5002. ΞΑΝΘοΠοΥΛοΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

• 265.—Ελληνική ιστορία βιογραφικώς συντεταγμένη προς χρήσιν των παίδων. Υπό Κ. Σ. Ξανθοπούλου. Τόμος Πρώτος, έκδοσις έκτη εν Αθήναις. 1874. Τυπογραφείον Η Πρόοδος 16ο, σ. 126. —ΔΚΟ.

ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

266.— Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων Ε ν Αθήναις, Αγγελίδου, 1874.

Σ. Σταθοπούλου.

— Stoyanov2443. 1875 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ

ΛΕΟΝΤΙΟΣ

GOLDSMITH OLIVER

# 267.—Επιτομή της Ρωμαϊκής ιστορίας από κτίσεως Ρώμης μέχρι της πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας εις τα δυτικά μέρη Συγγραφείσα μεν Αγγλιστί υπό Γολδσμίθ εκ δε της δωδεκάτης εκδόσεως μεταφρασθείσα ειςτοΓαλλικόν προς χρήσιν των Πρυτανείων, Λυκείων, και δευτερευόντων Σχολείων. εκ δε της δευτέρας εις το Γαλλικόν εκδόσεως μεταφρασθείσα εις τοΕλληνικόν. Υπό Λεοντίου Μ. Αναστασιάδου. Μετατύπωσις της τρίτης εκδόσεως Σ. Κ. Β. εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ - - - 1875. 8ο, σ. 352. —ΒΒ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

# 268.—Ελληνική ιστορία, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς,προςχρήσιν των εις την ο, του Γυμνασίου τάξιν μαθητευομένων, συντεθείσα μεν υπό Αντωνίου Ι ω . Αντωνιάδου, γυμνασιάρχου εν Πειραιεί, εκδοθείσα δε υπό Κ. Αντωνιάδου. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1875. 8ο, σ. 3 χ.α. + 1λ. + 364. — ΕΛΙΑ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. Ι.

WEBER GEORG

# 269.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας Συγγραφείσα μεν γερμανιστίυπόΓεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου. προς χρήσιν της νεολαίας. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Τέταρτον. έκδοσις Τρίτη βελτιωμένη. ιστορία νεωτάτη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου. 1875. 8ο, σ. 304. — ΕΛΙΑ, EBE Ιστ. 5198. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

Ρ 270.—Ελληνική ιστορία μεταφρασθείσαεκτηςενδεκάτηςεκδόσεωςτης ιστορίαςτουκαθηγητούΓουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν τωνενΕλλάδι Γυμνασίων υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, πρώηνΚαθηγητούτου Α' εν Αθήναις Γυμνασίου. έκδοσις Δευτέρα εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Θ. Παπαλεξανδρή 1875. 8ο μικρό, σ. 216. — ΒΒ, ΚΕΝΕΚ, ΒΚΧ.

ΒΛΑΣΤΟΣ I. Κ.

271.—Επίτομος γεωγραφία ερανισθείσα εκ των εν χρήσει και εγκεκριμένων μικρών και μεγάλων. εν Ερμουπόλει, 1875. 8ο.—EBE (δελτία). ΘΕΟΧΑΡΗΣ Σ. Κ.

Φ 272.—Εμπορική γεωγραφία η περιγραφή της ενεστώσης καταστάσεως της γεωργίας, βιομηχανίας του εμπορίου και της ναυτιλίας των πέντε μερών του κόσμου. Υπό Σταμ. Κ. Θεοχάρη Διδάκτορος της Νομικής προς χρήσιν τουεμπορίουκαιτωνεμπορικώνσχολείων. Εκδίδοντος Β. Π. Σεκοπούλου. εν Πάτραις Βιβλιοπωλείον ο «Κάδμος» Β. Π. Σεκοπούλου 1875. 8 ο , σ . ι' +

11-536. — E B E

εκπ.

26440C/OCa .

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

273.— Σύνοψις Γενικής ιστορίας, εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα. έκδοσις ογδόη μετά εικονογραφιών, [εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1875]. 8ο, σ. 208. — οπισθόφυλλο του: Δ. Πανταζής, Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος, Αθήνα 1875 (βλ. αρ. 274). ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

274.— Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων μεχρι του 1820. υπό Δ. Πανταζή. (εκ της υπό του αυτού συνταχθείσης καιεκδοθείσης και υπό του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου εγκριθείσης Γενικής ιστορίας). έκδοσις εβδόμη. επιδιωρθωμένη, επί το βέλτιον επεξειργασμένη και εικόσι πεπλουτισμένη. εν Αθήναις παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1875. 8ο μικρό, σ. 160. — στο εξώφυλλο: 1876. — EBE εκπ. 2131. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

275.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική, μαθηματική και φυσική προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. Υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού του εν Αθήναις Β'. Γυμνασίου. Δαπάναις Α. Κορομηλά. έκδοσις Δεκάτη Όλως μετερρυθμισμένη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Α. Κορομηλά. - - 1875. 8ο, σ. 175. —EBE εκπ. 2211Ηο. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

276.— Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων εις τρεις περιόδους προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών

βιβλίων επιτροπής, υπό Σ. Σταθοπούλου. έκδοσις εννάτη βελτιωθείσα και ανακαθαρθείσα εν Αθήναις Ε κ του Τυπογραφείου ο. Σηλλυβριώτου. - - - 1875. 8ο, σ. ιδ'+ 224 (κολοβό). — ΚΕΝΕΚ.

1876 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

# 277.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, συγγραφείσα μεν γερμανιστίυπόΓεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ., Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου. εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών καιτηςΔημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Γ', και ο., ιστορία των νέων και νεωτάτων χρόνων. ενΑθήναις,παρά τω εκδότη Κ. Αντωνιάδη, 1876. 8ο, σ. 158. — ΕΛΙΑ, ΚΕΝΕΚ, EBE Ιστ. 5199α. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLE Υ THOMAS

# 278.— Στοιχειώδης ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Συγγραφείσαμενυπό τουΆγγλουΘωμά Κείτλη. Μεταφρασθείσα δε και Συγγραφείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου, προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις Δεκάτη βελτιωμένη. Αθήναι Παρά τω Εκδότη Κ. Αντωνιάδη 1876. 8ο, σ. ς + 7-288. — ΔΚΟ. ΛΕΡΙΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

279.— Περίληψις της παλαιάς και νέας ελληνικής ιστορίας συνταχθείσα υπό Δημητρίου Ν. Αερίου Διευθυντούιδιοσυντηρήτουεκπαιδευτηρίουεν Αθήναις προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων. εκδοθείσα δαπάνη Γ. Κουτσουροπούλου βιβλιοπώλου. εν Αθήναις, Τύποις Ι ω . Κουβέλου και Α. Τρίμη, - - - 1876. 8ο, σ. 146. στο εξώφυλλο: 1877. — MBB. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

280.— Στοιχειώδης γεωγραφία κάτη. εν Αθήναις, 1876.

υπό

Α. Α. Σακελλαρίου. έκδοσις Δε-

σ. 154. — Stoyanov 2480.

1877 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

Ρ 281.— Στοιχειώδης πολιτική γεωγραφία συνταχθείσα επί τη βάσει των νεωτάτων γεωγραφιών της Γερμανίας υπό Α. I. Αντωνιάδου, γυμνασιάρχου,

προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1877 16ο, σ. 174+ 1 χ.α. —INS, EBE εκπ. 2171". ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

282.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργίου Ουηβέρου Δ. Φ. καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη, μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου. εγκρίσει του επί των εκκλησιαστικών και της δημοσίας εκπαιδεύσεως υπουργείου. Βιβλίον πρώτον. Ιστορία του παλαιού κόσμου. έκδοσις ΙΑ' βελτιωμένη. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Κ. Αντωνιάδη, 1877. 8ο, σ. 212. — ΔΤΕ 46, 13 Νοεμβρίου 1877. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

Φ 283.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, συγγραφείσα μεν γερμανιστίυπόΓεωρ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη. Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου. εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών καιτηςΔημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. Βιβλίον Δεύτερονιστορίατου Μεσαιώνος. έκδοσις Ε', βελτιωμένη. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Κ. Αντωνιάδη. 1877. 8ο, σ. 171.—ΚΕΝΕΚ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

Φ 284.— Γενική ιστορία μεταφρασθείσα εκ της δωδεκάτηςεκδόσεωςτης Επιτομής του καθηγητού Γουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα προς χρήσιν τωνενΕλλάδι γυμνασίων υπό Γ..Α. Βακαλοπούλου πρώηνΚαθηγητούτου Λ' εν Αθήναις Γυμνασίου. Πρώτον τεύχος, Περιέχον την αρχαίαν ιστορίαν μετά γεωγραφικών εις έκαστον κράτος εισαγωγών (από της ιδρύσεως των αρχαιοτάτων κρατών μέχρι της καταλύσεως του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους, δηλ. μέχρι του 476 μ.Χ.) έκδοσις Τρίτη Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου Θρ. Παπαλεξανδρή 1877 8ο μικρό, σ. η' + 200. — ΒΚΧ. ΔΡΑΪΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

285.— Στοιχειώδης γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1877. 16ο, σ. 60. — Βλαστός. ΘΕΟΦΙΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

286.—Επίτομος ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας συλλεγείσα εκ διαφόρου ιστορικών πηγών. έκδοσις Β'. Αθήνησιν, τυπ. Θ. Παπαλεξανδρή, 1877 σ. 208.— ΜΑΛ469.

ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

287.—Ελληνική ιστορία βιογραφικώς συντεταγμένη, προς χρήσιν των παίδων υπό Κ. Σ. Ξανθοπούλου. έκδοσις εβδόμη. Τόμ. Β' και Γ'. εν Αθήναις, εκτουτυπογραφείου Χ. Ν. Φιλαδελφέως, 1877. 8ο. — ΔΤΕ 47, 20 Νοεμβρίου 1877. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

288.— Σύνοψις Γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα συναρμολογηθείσα υπό Δ. Πανταζή προς χρήσιν των μαθητών των ελληνικών σχολείων. Δοκιμασία της αρμοδίας εξεταστικής επιτροπής και εγκρίσει τουεπίτωνΕκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου (άριθ. 2038, 24 Απριλίου 1862). έκδοσις εννάτη, μετά εικονογραφιών, εν Αθήναις παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ [τυπογραφείον, βιβλιοπωλείον], 1877. 8ο, σ. 207. — ΔΤΕ 17, 24 Απριλίου 1877.

289.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας, απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι της υπό Ρωμαίων αυτών υποδουλώσεως. Εκδιδομένη υπό Σ. Κ. Βλαστού. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, [εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ], 1877. 16ο, σ. 64. — Βλαστός.

1878 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

Ρ 290.—Αντωνίου Ι ω . Αντωνιάδου, Γυμνασιάρχου του εν Αθήναις Β'. Γυμνασίου, ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς,προςχρήσιν των εις την ο, τάξιν των γυμνασίων μαθητευομένων. έκδοσις Β', βελτιωμένη. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Κ. Αντωνιάδη. 1878. 8ο, σ. 344. Στο εξώφυλλο: 1879. — ΚΕΝΕΚ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

291.— Στοιχειώδης πολιτική γεωγραφία συνταχθείσα επί τη βάσει των νεωτάτων γεωγραφιών της Γερμανίας προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων. έκδοσις δευτέρα επηυξημένη και βελτιωμένη κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. εν Αθήναις, Τύποις Σ. Κ. Βλαστού, 1878. 8ο, σ. 107. — Μαυρής 7659. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

# 292.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας συγγραφείσα μεν Γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ., Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη. Μεταγλωττισθείσα δε υπό Λ. I. Αντωνιάδου. εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και

της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. Εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου Βιβλίον Πρώτον ιστορία του παλαιού κόσμου. έκδοσις ΙΑ', βελτιωμένη. Ε ν Αθήναις, 1878. 8ο, σ. 212. —EBE Ιστ. 5199°. ΓΑΛΑΝΗΣ ΕΜΜΑΝοΥΗΛ

GEIKIE ARCHIBALD

293.— Φυσική γεωγραφία υπό Λ. Geikie, καθηγητού της γεωλογίας εν τω Πανεπιστημίω Εδιμβούργου [Βιβλιοθήκη φυσικών εγχειριδίων], προς χρήσιν των σχολείων, μεταφρασθείσα υπό Εμμανουήλ Γαλάνη. εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Χ. Ν. Φιλαδελφέως, 1878. 12ο, σ. κ'+ 135.— ΔΤΕ 87, 27 Αυγούστου 1878. ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

Φ 294.— Πολιτική γεωγραφία προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. Συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα διευθυντού ελλην. Εκπαιδευτηρίου και καθηγητού της γεωγραφίας εν τω Αρσακείω Μέρος πρώτον Γεωγραφία της ελληνικής Χερσονήσου Αθήνησι. Τυπογραφείον«Ο 8ο, σ. ι'+ 235. —EBE εκπ. 2178V. ΔΡΑΪΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

295.— Στοιχειώδης γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1878.

εν

16ο, σ. 60. — ΔΤΕ 92, 1 Οκτωβρίου 1878. ΚΡΕΜΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

296.— Γεωργίου Π. Κρέμου ιστορική γεωγραφία της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας Ελλάδος προς χρήσιν παντός φιλομαθούς, ιδία δε των εν τοις Γυμνασίοις μαθητών Βιβλίον Πρώτον Αθήνησι εκ του Τυπογραφείου της «Φιλοκαλίας» 1878. 8ο, σ. 216. στο εξώφυλλο: Τμήμα Α'. ελληνική Χερσόνησος. — EBE Γ.Π. 2954,

ΚΕΝΕΚ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

297.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική, μαθηματική και φυσική μετά σχημάτων υπό Α. Α. Σακελλαρίου Καθηγητού. έκδοσις ενδεκάτη, Δαπάναις Ανδρέου Κορομηλά. εν Αθήναις, 1878. Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους.

1879 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

Φ 298.— Στοιχειώδης πολιτική Γεωγραφία συνταχθείσα επί τη βάσει των νεωτάτων Γεωγραφιών της Γερμανίας υπό Α. I. Αντωνιάδου, γυμνασιάρχου, προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. έκδοσις Δευτέρα, επηυξημένη και βελτιωμένη. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ - - - 1879. 8ο, σ. 1 8 1 . — E B E εκπ. 2 1 7 1 K L E .

ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

299.— Πολιτική Γεωγραφία προς χρήσιν των Γυμνασίων συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα. Διευθυντού Ελλην. Εκπαιδευτηρίου και καθηγητουτηςγεωγραφίας εν τω Αρσακείω Μέρος δεύτερον Γεωγραφία πάντων των μερών της γης πλην της ελληνικής Χερσονήσου. εν Αθήναις. Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» - - - 1879. 8ο, σ. ς + 506. Κυκλοφόρησε σε τεύχη: — Πολιτική Γεωγραφία Μέρος δεύτερον Τεύχος πρώτον. Γεωγραφία της Ευρώπης πλην της ελληνικής Χερσονήσου. εν Αθήναις Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1879 (8ο, σ. ς + 1-276). —Πολιτική Γεωγραφία Μέρος δεύτερον Τεύχος δεύτερον. Γεωγραφία της Ασίας Αφρικής Αμερικής και Ωκεανίας. εν Αθήναις. Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1879 (8, σ. 277-506). — ΕΛΙΑ, ΚΕΝΕΚ. ΚΑΣΤΡΙΝΟΣ Γ. Α.

300.—Έμμετρος γεωγραφία κατ' ερωταπόκρισιν. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, υπό Γ. Α. Καστρινού. Τεύχος Α'. 1879. 8ο, σ. 44. —ΔΤΕ 131,1 Ιουλίου 1879. ΚΡΕΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

301.— Γεωργίου Π. Κρέμου. Χρονολογία της ελληνικής ιστορίας προς χρήσιν παντός φιλομαθούς, ιδία δε των εν τοις γυμνασίοις μαθητών. Τμήμα Γ', 1453-1830. εν Αθήναις, Τυπογραφείον Δημητρίου Ιασεμίδου, 1879. 8ο, σ. 32. —EBE (δελτία). ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ο. Η.

# 302.—Επίτομος ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τουνυνπροςδιδασκαλίαν εν τοις δημοτικοίς σχολείοις. Υπό Δ. Η. Κυριακοπούλου καθηγητού του Γ' εν Αθήναις γυμνασίου. εν Αθήναις Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» - - - 1879. 8ο μικρό, σ. ζ' + 80. — EBE εκπ. 1527'L.

ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ο. Η.

303.—ιστορία ελληνική από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι Καποδιστρίου προς διδασκαλίαν εν τοις Γυμνασίοις ερανισθείσα Υπό * * και εκδοθείσα Υπό ο. Η. Κυριακοπούλου καθηγητού του Γ' εν Αθήναις γυμνασίου Αθήνησι Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1879. 8ο μικρό, σ. β'+ 1 χ.α. + 1λ.+ 232. — ΕΛΙΑ, ΔΑΕ, EBE Ιστ. 2641. LAMÉ-FLEURY J.R.

304.— Η Αρχαία Ελλάς ιστορουμένη εις τα παιδία Μετάφρασις νέα εκτηςτελευταίας γαλλικής εκδόσεως Προς χρήσιν τωνΕλληνοπαίδων εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1879. 8ο, σ. 228. —BNP. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

305.— Σύνοψις της ιστορίας της ελληνικής επαναστάσεως υπό ο. Παπαρρηγοπούλου. έκδοσις έκτη μετά εικονογραφιών. εγκρίσει του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Δαπάνη Ν. Β. Νάκη βιβλιοπώλου. (τιμάται δραχ. 1,25). εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Χ. Ν. Φιλαδελφέως 1879. 16ο, σ. 159. —ΕΛΙΑ, ΓΕΝ. ΠΟΛΙΤΗΣ Π. Γ. - ΣΚΟΥΦΟΣ Δ. Σ.

306.—εθνική Βιβλιοθήκη Διηγήσεις εκ της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως διά τους παίδας υπό Π. Γ. Πολίτου και Δ. Σ. Σκούφου Τεύχος Πρώτον Αθήνησιν, εκ του Τυπογραφείου Θ. Παπαλεξανδρή 1879. 8ο μικρό, σ. 88. — EBE εκπ. 1355«. ΣΑΚΚΟΡΡΑΦΟΣ

ΜΑΡΚΟΣ

LAMÉ-FLEURY J.R.

307.—ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος μετ' εφαρμογής ηθικών παραγγελμάτων επί τη βάσει της του Λαμέ Φλερύ, συνταχθείσα υπό Μάρκου ο. Σακκορράφου Εκδίδεται δαπάνη Περικλέους Ροντοπούλου (Κατ'έγκρισιντης Κυβερνήσεως.) έκδοσις ΣΤ', μεταρρυθμισθείσα επί το μεθοδικώτερον μετά προσθήκης εικονογραφιών. εν Αθήναις, Τύποις «Λακωνίας» 1879. 16ο, σ. 326. —EBE εκπ. 1309CRE.

1880 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. Ι.

308.— Στοιχειώδης πολιτική γεωγραφία συνταχθείσα επί τη βάσει των νεωτέρων Γεωγραφιών της Γερμανίας υπό Α. I. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου. προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. έκδοσις Τρίτη επηυξημένη και βελ-

βελτιωμένη κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ - - - 1880. 8ο, σ. δ+ 5-184.—EBE εκπ. 2172α. ΔΡΑΪΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

309.— Στοιχειώδης γεωγραφία. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1880. 16ο, σ. 60. — ΔΤΕ 160, 20 Ιανουαρίου 1880. ΘΕΟΦΙΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

310.—Επίτομος ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως συλλεγείσα εκ διαφόρων ιστορικών πηγών υπό Γεωργίου Θεοφίλου έκδοσις Τρίτη Επιμελείς και δαπάνη Μανουήλ Ζ. Πρακτικίδου Βιβλιοπώλου. Αθήνησινεκτου Τυπογραφείου Θ. Παπαλεξανδρή 1880 8ο,σ. η ' + 9-180. —EBE Ιστ. 4869. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η.

311.—Επίτομος ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του νυν προς διδασκαλίαν εν τοις δημοτικοίς σχολείοις. Υπό ο. Η. Κυριακοπούλου καθηγητού του Γ' εν Αθήναις γυμνασίου. έκδοσις βελτίων μετά εικόνων, εν Αθήναις, Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης», 1880. 16ο, σ. 90. —ΕΦ 4 (1881), σ. 208. ΟΙΚΟΝΟΜΟΣ Π. Π. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

Ρ 312.— Βιβλιοθήκη προς εθνικήν παίδευσιν των ελληνοπαίδων τη συμπράξει πολλών παιδαγωγών υπό Π. Π. Οικονόμου και Βλ. Σκορδέλη Αριθ. 2. Οι ήρωες της Ελλάδος υπό Π. Π. Οικονόμου και Βλ. Σκορδέλη προς χρήσιν των μαθητών του δημοτικού σχολείου. έκδοσις Δευτέρα. Αθήνησι παρά τω Εκδότη Ανέστη Κωνσταντινίδη Βιβλιοπωλείον «ο Κοραής» 1880. 1 6 ο , σ. 78. — E B E εκπ. 1 3 3 9 . 1 3 3 9 " .

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

313.— Σύνοψις γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα, συναρμολογηθείσα προς χρήσιν των μαθητών των ελληνικών σχολείων υπόΔ. Πανταζή. Δοκιμασία της αρμοδίαςεξεταστικήςεπιτροπήςκαιεγκρίσειτου επίτωνεκκλησιαστικών καιτηςδημοσίας εκπαιδεύσεως υπουργείου. (αριθ. 2038, 24 Απριλίου 1862). έκδοσις δεκάτη. Μετά εικονογραφιών. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1880. 8ο, σ. 272. — ΔΤΕ 169, 23 Μαρτίου 1880.

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

314.— Σύνοψις γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα Συναρμολογηθείσα προς χρήσιν των μαθητών των ελληνικών σχολείων. Υπό Δ.ΠανταζήΔοκιμασία της αρμοδίαςεξεταστικήςεπιτροπήςκαιεγκρίσειτου επίτωνΕκκλησιαστικών και της δημοσίας εκπαιδεύσεως υπουργείου Έκδοσις Δεκάτη Μετά εικονογραφιών. εν Αθήναις Τύποις της Προόδου. 1880 12ο, σ. 98 (κολοβό). —ΔΚΟ. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

315.— Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1820 υπό Δ. Πανταζή. (εκ της υπό του αυτού συνταχθείσης και εκδοθείσης και υπό του επί των Εκκλησιαστικών και της δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου εγκριθείσης Γενικής ιστορίας) έκδοσις ογδόη, επιδιωρθωμένη, επίτοβέλτιον επεξειργασμένη και εικόσι πεπλουτισμένη. εν Αθήναις, παρά τω 8ο, σ. 152. —ΔΤΕ 168,16 Μαρτίου 1880. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

316.—Επίτομος ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον προς χρήσιν των εν τοις δημοτικοίς σχολείοις διδασκομένων παίδων υπό Α. Α. Σ. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. ο. Σακελλαρίου 1880 8ο μικρό, σ. β' + 94. — ELO mel. 8ο 586. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

317.— Νέος Άτλας Γεωγραφικός, επί τη βάσει των καλλιτέρων Γαλλικών. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Α. Α. Σακελλάριος, Στοιχειώδης Γεωγραφία 1880 (βλ. αρ. 318).

, Αθήνα

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

318.— Στοιχοιώδης Γεωγραφία πολιτική μαθηματική και φυσική προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. Υπό Αθανασίου Α. Σακελλαρίου καθηγητού του εν Αθήναις Βαρβακείου Λυκείου έκδοσις Δεκάτη Τετάρτη μετά πολλών βελτιώσεων. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. ο. Σακελλαρίου 1880. 8ο, σ. 154 + 39. — EBE εκπ. 2212.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Κ.

# 319.— Βιβλιοθήκη του προς Διάδοσιν των ελληνικών Γραμμάτων Συλλόγου (Αριθ. 34). Στοιχειώδης Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων συνταχθείσα Εντολή του προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων Συλλόγου υπό Σ. Κ. Σακελλαροπούλου Καθηγητού. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού 1880 8ο μικρό, σ. 81 + 1 χ.α. — EBE εκπ. 1470ΕΚ.

ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

# 320.— Στοιχειώδης Σειρά Γεωγραφικών Μαθημάτων εις τρεις περιόδους προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων Κατ' έγκρισιν της επί των διδακτικών βιβλίων επιτροπής, υπό Σ. Σταθοπούλου. έκδοσις Δεκάτη βελτιωθείσα και ανακαθαρθείσα εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «ο Κοραής» Ανέστη Κωνσταντινίδου 1880 8ο,

570MC

σ. ιδ'+ 220. —EBE εκπ.

1881 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

# 321.— Στοιχειώδης πολιτική γεωγραφία συνταχθείσα επί τη βάσει των νεωτέρων γεωγραφιών της Γερμανίας υπό Α. I. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. έκδοσις Τετάρτηεπηυξημένηκαι μεταρρυθμισμένη Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως εν Αθήναις, παρά τω εκ8ο μικρό, σ. ο + 5-184: — EBE εκπ. 21 73. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

# 322.— Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας συγγραφείσα μεν Γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου Δ. Φ. Καθηγητού κτλ. εν Εϊδελβέργη. Μεταγλωττισθείσα δε υπό Α. I. Αντωνιάδου εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. εκδίδεται δαπάνη Κ. Αντωνιάδου. Βιβλίον Πρώτον ιστορία του παλαιού κόσμου. έκδοσις IB', βελτιωμένη. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου « Η Πρόοδος» 1881 8ο, σ. 184. —EBE Ιστ. 5199. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

KEIGHTLEY THOMAS

323.— Στοιχειώδης ιστορία της αρχαίας Ελλάδος Συγγραφείσαμενυπό τουΆγγλουΘωμά Κείτλη Μεταφρασθείσα δε και συμπληρωθείσα υπό Σπ. Αντωνιάδου, προς χρήσιν κυρίως των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις Δωδε-

Δωδεκάτη βελτιωμένη Δαπάναις Α. Κορομηλά Α. Κ. εν Αθήναις εκ του Τυ γραφείου Α. Κορομηλά. 1881. 8ο μικρό, σ. 236. — ΒΚΧ. ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

324.— Φυσική και πολιτική γεωγραφία της Ελλάδος και των εκτός αυτής ελληνικών χωρών. Μετά χάρτου όλων των κρατών της ελληνικής χερσονήσου και της Μ. Ασίας. έκδοσις Ε'εντελώςανακαινισθείσα,Αθήναι,«ΟΠαλαμήδης»,1881. — ΒΑΠ 120999. ΔΡΑΓΑΤΣΗΣ

ΙΑΚΩΒΟΣ

325.—ιακώβου Χ. Δραγάτση Καθηγητού εν Πειραιεί. Ρωμαϊκή ιστορία και του Μεσαιώνος τα κυριώτατα προς διδασκαλίαν εν Γυμνασίοις (Μετά δυο γεωγραφικών πινάκων). εκδίδοται Υπό Ευαγ. Κ. Κοφινιώτου εν Αθήναις Τυπογραφείον Ο Παλαμήδης 1881. 8ο μικρό, σ. 120. —EBE Ιστ. 1242. ΘΕΟΧΑΡΗΣ Σ. Κ.

326.— το Σύμπαν η η Σοφία του Θεού εν τοις εργοις Αυτού Μετ' εικονογραφιών υπό Σ. Κ. Θ. Εκδίδοντος Β. Σεκοπούλου. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων Μέρος δεύτερον. εν Πάτραις Β. Σεκοπούλου Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον ο «Κάδμος» 1881. 8ο μικρό, σ. 143.— το πρώτο και το τρίτο μέρος, που κυκλοφόρησαν σε ξεχωριστά τεύχη το ίδιο έτος, δεν έχουν γεωγραφικό περιεχόμενο. — EBE εκπ. 1266. ΚΥΡΙΑΚοΠΟΥΛΟΣ ο. Η.

327.—Επίτομος ελληνική ιστορία από των αρχαίων χρόνων μέχρι του νυνπροςδιδασκαλίαν εν τοις δημοτικοίς σχολείοις υπό Δ. Η. Κυριακοπούλου καθηγητού έκδοσις νέα βελτίων μετά εικόνων εν Αθήναις Τυπογραφείον ο «Παλαμήδης» 1881. 8ο, σ. στ' + 89 — EBE εκπ. 1324«. ΚΥΡΙΑΚΟΣ Σ. Χ.

PONELLE EDME

328.—εγχειρίδιον Γενικής ιστορίας μεταφρασθέν εκ του υπό της Ακαδημίας των Παρισίων επτάκις βραβευθέντος εγχειριδίου της Γενικής ιστορίας του σοφωτάτου Γάλλου Edme Ponelle, δικηγόρου των βασιλέων Λουδοβίκου του ΙΔ'. και ΙΕ', και διασκευασθέν υπό Σ. Χ. Κυριακού σχολάρχου Μεσσήνης προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων. Πρώτον τεύχος. έκδοσις δευτέρα διωρθωμένη επιμελώς, εν Καλάμαις, 1881. 8ο, σ. 184. — Κριτές 1884.

ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 329.— Σύνοψις της ιστορίας της ελληνικής επαναστάσεως. Υπό Δ. Παπαρρηγοπούλου. έκδοσις νεωτάτη μετά εικονογραφιών. εγκρίσει του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Δαπάνη Ασημακοπούλου και Σαλαπάτα βιβλιοπωλών. εν Τριπόλει Τυπογραφείον και βιβλιοπωλείον Ιωάννου Α. Ασημακοπούλου και Ιω. Π. Σαλαπάτα 1881. 16ο, σ. 110. — ΓΕΝ Ind. 31.2. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

330.—ιστορία του Ελληνικού έθνους Α π ό των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον προς διδασκαλίαν των παίδων υπό Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου Αθήνησιν εκ των Καταστημάτων Ανδρέου Κορομηλά 1881 8ο, σ. 239. —Μαυρής 8997. ΠΟΛΥΖΩΪΔΗΣ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

# 331.— τα Ελληνικά ήτοι ο βίος της Ελλάδος κατά πάσας τας σχέσεις και εκδηλώσεις αυτού εξεταζόμενος εκτενέστερον μεν από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της Ρωμαιοκρατίας συνοπτικώς δε από της εποχής ταύτης μέχρι των νεωτάτων χρόνων Συγγραφέντα μεν το πρώτον υπό Κ. Πολυζωΐδου επιθεωρηθέντα δε και διορθωθέντα το δεύτερον υπό I. Πρωτοδίκου Καθηγητού. ενΑθήναις,παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1881 8ο μικρό, σ. λ'. + 31-752. — EBE Ιστ. 3859. ΠΟΥΛΙΟΣ ΧΑΡΙΣΙΟΣ

# 332.—ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων κατά το πρόγραμμα του προτύπου σχολείου του Διδασκαλείου και του Υπουργείου των Εκκλ. και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπό Χ. Πουλίου καθηγητού Μετά εικόνων και γεωγραφικού χάρτου εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1881 12ο, σ. 295 + 1 χάρτης. — EBE Ιστ. 3875. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

# 333.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική μαθηματική και φυσική προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως υπό Α. Α. Σακελλαρίου καθηγητού του εν Αθήναις Βαρβακείου Λυκείου έκδοσις Δεκάτη Πέμπτη Μετά μεγάλων μεταρρυθμίσεων και μάλιστα επί των ήδη προσαρτωμένων εις την Ελλάδα χωρών. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. ο. Σακελλαρίου 1881. 8ο, σ. 154 + 39. σε άλλο αντίτυπο του ίδιου έτους: Στοιχειώδης Γεωγραφία. — EBE εκπ. 2212C/Ca.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ A.A.

• 334.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων. ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων Προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Κατ' ραιεί Γυμνασίου. έκδοσις Δεκάτη Τετάρτη Ό λ ω ς μετερρυθμισμένη, υπάρχουσι και τέσσαρες κεχαραγμένοι νεωστί Γεωγραφικοί Πίνακες. Ημισφαιρίων, Ευρώπης, Ελλάδος και Τουρκίας. εν Αθήναις, Τύποις Αντωνίου Λαμπρινίδου. - - - 1881. 8ο, σ. 48. — EBE εκπ. 1468® . ΤΣΟΥΜΑΣ Κ.

335.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική και μαθηματική Συνταχθείσα υπό Κ. Τσούμα πρώην νομαρχιακού δημοδιδασκάλου προς χρήσιν των εν τοις Δημοτικοίς Σχολείοις διδασκομένων παίδων. έκδοσις Τρίτη Μετά πολλών προσθηκών και βελτιώσεων. Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Σ. Π. Ιασεμίδου. 1881. 8ο, σ. 96. —EBE εκπ. 1479.

1882 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

336.—εγχειρίδιον της συγχρόνου γεωγραφίας περιλαμβάνον εκ της παλαιάς την της Ελλ. και Ιταλ. χερσονήσου της Μικράς Ασίας Ασσυρίας Βαβυλωνίας Μηδίας Περσίας Αιγύπτου και Κυρήνης μετ' αλφαβητικού πίνακος υπό Α. I. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου εν Αθήναις προς χρήσιν των Γυμνασίων ενΑθήναις,παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1882. 8ο, σ. 405. — ΚΕΝΕΚ, EBE εκπ. 2623® . ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

337.—Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδου Γυμνασιάρχου εν Αθήναις, Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας συμφώνως τοις διατεταγμένοις υπό του Υπουργείου της Εκπαιδεύσεως. Τόμος Α'. Περιέχων την ιστορίαν των Ανατολικών λαών καιτηςΕλλάδος έκδοσις Β', βελτιωμένη εν Αθήναις 1882. 8ο, σ. η ' + 152. —Κριτές 1884. ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

338.—Πολιτική γεωγραφία προς χρήσιν των γυμνασίων, ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα διευθυντούΕλλην.Εκπαιδευτηρίου και καθηγητού της γεωγραφίας εν τω Αρσακείω καιεγκριθείσαυπότουεπίτωνΕκκλησιαστικών και της Δημοσίας εκπαι-

εκπαιδεύσεως Υπουργείου. Μέρος Πρώτον Γεωγραφία της ελληνικής Χερσον σου έκδοσις Δευτέρα Αθήνησι Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1882. 8ο, σ. ιβ'+212.—EBE εκπ. 2178ΥΑ. ΔΡΑΪΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

# 339.— Στοιχειώδης Γεωγραφία συνταχθείσα υπό Ιωάννου Δραΐκη προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εγκρίσει της Κυβερνήσεως εν Αθήναις, παρά τωεκδότηΣ. Κ. Βλαστώ 1882 16ο, σ. 56.—EBE εκπ. 1409. ΟΙΚΟΝΟΜΟΣ Π. Π. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

Ρ 340.—Αριθ. 2. Βιβλιοθήκη προς εθνικήν παίδευσιν των Ελληνοπαίδων τη συμπράξει πολλών παιδαγωγών υπό Π.Π. Οικονόμου και Βλ. Σκορδέλη οι ήρωες της Ελλάδος υπό Π. Π. Οικονόμου και Βλ. Σκορδέλη Τεύχος Α'. εκδίδεται δαπάνη Ανέστη Κωνσταντινίδου έκδοσις Πέμπτη βελτιωθείσα εν Αθήναις Τύποις Ανέστη Κωνσταντινίδου 1882 16ο, σ. 72.—EBE εκπ. 1341. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

341.— Σύνοψις της ιστορίας της ελληνικής επαναστάσεως υπό Δ. Παπαρρηγοπούλου. έκδοσις ογδόη μετά εικονογραφιών. εγκρίσει του υπουργείου των εκκλησιαστικών και της δημοσίας εκπαιδεύσεως. Δαπάνη Β. Νάκη, βιβλιοπώλου. Τιμάται δραχ. 1,25 εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Ν. Β. Νάκη. 1882. 16ο, σ. 163. —ΔΤΕ 307,14 Νοεμβρίου 1882. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

342.— Νέος άτλας γεωγραφικός υπό Αθαν. Σακελλαρίου. έκδοσις νεωτάτη. εν Αθήναις, 1882. — Μαυρής 9637.

1883 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

# 343.—Αντωνίου Ι ω . Αντωνιάδου Γυμνασιάρχου εν Αθήναις ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς προς χρήσιν τωνειςτηνο,τάξιν των Γυμνασίων μαθητευομένων. έκδοσις Τρίτη. εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Κ. Αντωνιάδη. 1883 8ο μικρό, σ. 480. — EBE Ιστ. 120. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

# 344.— Αντωνίου Ι ω . Αντωνιάδου γυμνασιάρχου εν Αθήναις Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας συμφώνως τοις υπό του Υπουργ. της Δημοσίας εκ

εκπαιδεύσεως διατεταγμένοις Τόμος Β'. Περιέχων την Ρωμαϊκήνιστορίανκαι τα κυριώτερα του Μεσαιώνος. έκδοσις Δευτέρα εν Αθήναις Παρά τω Ε κ δότη Κ. Αντωνιάδη. 1883. 8ο, σ. 269.—EBE Ιστ. 122. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

WEBER GEORG

345.—Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδου Γυμνασιάρχου εν Αθήναις. Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας Τόμος Γ'. Περιέχων την ιστορίαν των νέων και νεωτάτων χρόνων. έκδοσις τετάρτη, εν Αθήναις 1883. 8ο, σ. 206. —Κριτές 1884. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΘΕΟΔΩΡΟΣ

346.—Ελληνική ιστορία μετά εικόνων κατά την νέαν μέθοδον διά τους μαθητάς των δημοτ. σχολείων υπό Θεοδ. Αποστολοπούλου πρώτου τακτικού διδασκάλου του εν Αθήναις προτύπου σχολείου εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Ανέστη Κωνσταντινίδη Βιβλιοπωλείον Τυπογραφείον 1883 8ο μικρό, σ. 2 χ.α. + ς'+ 9-88, —EBE εκπ. 1285. ΒΑΝΔΩΡοΣ ΓΕΡΑΣΙΜοΣ

347.—Η Ελλάς ήτοι εμπειρικά γεωγραφικά μαθήματα κατά το νέον ψυχολογικόν σύστημα. προς Χρήσιν του Δημοτικού και Ελληνικού Σχολείου. Υπό Γερ. Π. Βανδώρου Νομαρχιακού δημοδιδασκάλου Κεφαλληνίας και φοιτητού των Φυσικομαθηματικών. εν Κεφαλληνία Τύποις «η Κεφαλληνία.» 1883. 8ο, σ. δ+ 119.—ΕΛΙΑ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΣ Π. Π. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

348.—Αριθ. 2. Βιβλιοθήκη προς εθνικήν παίδευσιν των Ελληνοπαίδων τη συμπράξει πολλών παιδαγωγών οι ήρωες της Ελλάδος υπό Π. Π. ΟικονόμουκαιΒλ. Σκορδέλη Τεύχος Α'. εκδίδοται δαπάνη Ανέστη Κωνσταντινίδου έκδοσις εβδόμη βελτιωθείσα εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «ο Κοραής» Τυπογραφείον Ανέστη Κωνσταντινίδου 1883 8ο μικρό, σ. 72. — EBE εκπ. 1342. ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

349.— Σύνοψις γενικής ιστορίας εκτενεστέραν την ελληνικήν περιέχουσα Συναρμολογηθείσα προς χρήσιν των μαθητών των Ελλην. σχολείων υπόΔ. Πανταζή. Δοκιμασία της αρμοδείας εξεταστικής επιτροπής και εγκρίσει του επίτωνΕκκλ. καιτηςδημ. εκπαιδεύσεως Υπουργείου. έκδοσις ενδεκάτη μετά εικονογραφιών. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη 1883. 16ο, σ. 240.—ΔΚΟ.

ΠΑΝΤΑΖΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 350.— Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1820 υπό Δ. Πανταζή (εκ της υπό του αυτού συνταχθείσης καιυπότου Υπουργείου των Εκκλ. και της δημ. εκπαιδ. εγκριθείσης Γεν. ιστορίας). πεπλουτισμένη. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ

1883

8ο μικρό, σ. β' + 144.—EBE Ιστ. 3638. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

351.— Σύνοψις της ιστορίας της ελληνικής επαναστάσεως υπό Δ. Παπαρρηγοπούλου. έκδοσις ογδόη. Αθήνησι, 1883. — Μαυρής 10242. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ A.A.

352.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική μαθηματική και φυσική προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως. Υπό Αθανασίου Α. Σακελλαρίου καθηγητού του εν Αθήναις Βαρβακείου Λυκείου έκδοσις Δεκάτη Εβδόμη εν Αθήναιςεκτου Τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου 1883. 8ο, σ. 154+ 39. —EBE εκπ. 2212CE. ΣΑΚΚΟΡΡΑΦΟΣ

ΜΑΡΚΟΣ

LAMÉ-FLEURY J.R.

353.—ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Μετ' εφαρμογής ηθικών παραγγελμάτων επί τη βάσει της του Λαμέ Φλερύ. εκδίδεται δαπάνη Περικλέους Ροντοπούλου. έκδοσις Η'. Αθήναι 1883. 8ο —Καββάδας 443.

1884 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

Ρ 354.—εγχειρίδιον της συγχρόνου γεωγραφίας περιλαμβάνον εκ της παλαιάς την της Ελλ. και Ιταλ. χερσονήσου της Μικράς Ασίας Ασσυρίας Βαβυλωνίας Μηδίας Περσίας Αιγύπτου και Κυρήνης μετ' αλφαβητικού πίνακος υπό Α. I. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου εν Αθήναις προς χρήσιν των Γυμνασίων έκδοσις Δευτέρα επηυξημένη και μετερρυθμισμένη εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1884. 8ο μικρό, σ. 1 2 + μ ' + 332.—ΕΛΙΑ, EBE εκπ. 2623F . ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

355.— Στοιχειώδης Πολιτική Γεωγραφία, συνταχθείσα επί τη βάσει των νεωτέρων Γεωγραφιών της Γερμανίας υπό Α. I. Αντωνιάδου, γυμνασιάρχου,

προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων. έκδοσις έκτη. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1884. 16ο, σ. 184. —ΔΤΕ 423, 3 Φεβρουαρίου 1885. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ I.

IRVING CHRISTOPHER

356.— Σύνοψις της ελληνικής ιστορίας απ' αρχής των Ελλήνων μέχρι τηςυπότωνΡωμαίων υποδουλώσεως αυτών Συνταχθείσα μεν υπό Κ. I. Ίρβιγγος, Μεταφρασθείσα δε εκ του Αγγλικού υπό I. Αντωνιάδου, εν Πάτραις, 1884. 8ο.—EBE (δελτία). ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

357.— Στοιχειώδης ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή υπό Κωνσταντίνου Ζαχαριάδου καθηγητού της Μεγάλης του Γένους Σχολής έκδοσις Τρίτη εν Αθήναις εκ των Τυπογραφείων Αθηναΐδος και Αντ. Χαλούλου 1884. 8ο, σ. η' + 4 χ.α. + 151 + 1λ. + 83 + 1 χ.α. — EBE εκπ. 2646. ΚΑΜΓΙΑΝΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

PAPE-CARPANTIER MARIE

358.— Mme Marie Pape-Carpantier. Σειρά μαθημάτωναγωγήςκαι διδασκαλίας. Βραβευθέντων υπό της Γαλλικής Ακαδημίας. έτος προπαρασκευαστικόν πρώτον και δεύτερον. Γεωγραφία και φυσική ιστορία μετ' εικόνων προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. Μετάφρασις εκ της εβδόμης του Γαλλικού κειμένου εκδόσεως μετά συμπληρώσεων, υπό Αντωνίου Ν. Καμπάνη. έκδοσις Πρώτη εν Ερμουπόλει Σύρου, Τύποις Ρενιέρη Πρίντεζη. 1884. 16ο, σ. ιγ' + 15-178. — EBE εκπ. 1461ΕΜ. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η.

359.—ιστορία ελληνική από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τουνυν προς διδασκαλίαν εν τοις γυμνασίοις υπό Δ. Η. Κυριακοπούλου καθηγητού του Γ' εν Αθήναις Γυμνασίου έκδοσις Δευτέρα Εκδότης Σπ. Κουσουλίνος εν Αθήναις Σπυρίδωνος Κουσουλίνου Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον 1884 8ο, σ. 192. —EBE Ιστ. 2642. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

360.— Νέος Άτλας Γεωγραφικός προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και γυμνασίοις σπουδαζούσης νεολαίας. έκδοσις νεωτάτη, εν Αθήναις, τυπ. Π. Δ. Σακελλαρίου, 1884. 8ο —EBE (δελτία).

ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

361.—ιστορία του Ελληνικού έθνους από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου εγκριθείσα υπό της επιτροπείας των κριτών των διδακτικών βιβλίων προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. Υπό Επαμεινώνδου Φραγκίστα Διδάκτορος της Νομικής. Τόμος Α'.Αθήνησι.εκτου Τυπογραφείου «ο Ασμοδαίος» Γ. Σταυριανού 1884. 8ο, σ. 222. — EBE εκπ. 2151ΤΕ.

1885 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

# 362.— εγχειρίδιον της συγχρόνου γεωγραφίας περιλαμβάνονεκτης παλαιάς την της Ελλ. και Ιταλ. χερσονήσου της Μικράς Ασίας Ασσυρίας Βαβυλωνίας Μηδίας Περσίας Αιγύπτου και Κυρήνης υπό Α. I. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου εν Αθήναις προς χρήσιν των Γυμνασίων έκδοσις Τρίτη επηυξημένη και μετερρυθμισμένη εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1885 8ο μικρό, σ. 12 + μ' + 336. — ΕΛΙΑ, EBE εκπ. 2623°. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

# 363.— Γεωγραφία της Ελλάδος διά τα δημοτικά σχολεία κατά την νέαν μέθοδον υπό Θ. Ν. Αποστολοπούλου πρώτου τακτικού διδασκάλου του παρά τω εν Αθήναις Διδασκαλείω Προτύπου Σχολείου. εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Ανέστη Κωνσταντινίδη 1885. 8ο, σ. σ τ ' + 7-144.—ΕΛΙΑ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

364.—Ελληνική ιστορία μετά εικόνων κατά την νέαν μέθοδον διά τους μαθητάς των δημοτικών σχολείων υπό Θ. Αποστολοπούλου πρώτου τακτικού διδασκάλου του παρά τω εν Αθήναις Διδασκαλείω Προτύπου Σχολείου. έκδοσις Ε', βελτίων Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ των Καταστημάτων «Ανδρέου Κορομηλά» και «Κοραή» Ανέστη Κωνσταντινίδου 1885. 8ο μικρό, σ. η ' + 9-78.—EBE εκπ. 1287. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

Ρ 365.—Η Παλιγγενεσία της Ελλάδος η το 1821 μετά εικόνων κατά την νέαν μέθοδον διά τους μαθητάς των δημοτικών σχολείων υπό Θεοδ. Αποστολοπούλου πρώτου τακτικού διδασκάλου του εν Αθήναις Προτύπου Σχολείου. νίδου Τυπογραφείον Βιβλιοπωλείον 1885 16ο, σ. 31.—ΕΛΙΑ.

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

DANIEL HERMANN

366.— Νέα πολιτική Γεωγραφία μετά απαραιτήτων γνώσεων εκ της μαθηματικής και φυσικής ερανισθείσα εκ της επιτόμου Γεωγραφίας του Ερρίκου Α. Δανιήλ, εφόρου του εν άλλη βασιλικού παιδαγωγείου, και διασκευασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου, πρώην καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου προς χρήσιν των γυμνασίων. έκδοσις δευτέρα επί το τελειότερον μετερρ σμένη εν Αθήναις Τύποις Βλαστού Βαρβαρρήγου 1885. 8ο μικρό, σ. κβ' + 23-392. — EBE εκπ. 2624 e . ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

367.— Γενική ιστορία μεταφρασθείσα εκ της επιτομής του καθηγητού Γουλιέλμου Πυτσίου και διασκευασθείσα υπό Γ. Α. Βακαλοπούλου πρώην Καθηγητού του Α' εν Αθήναις Γυμνασίου κατά το τελευταίον υπουργικόν πρόγραμμα προς χρήσιν των Γυμνασίων Τεύχος τρίτον, περιέχον τον κατά την Δύσιν Μεσαιωνισμόν την Βυζαντιακήν ιστορίαν από της υπό των Φράγκων μέχρι της υπό των Τούρκων αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως και την Νεωτέραν ιστορίαν μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. Τρίτη έκδοσις εν Αθήναις Τύποις Βλαστού Βαρβαρρήγου 1885 16ο, σ. 2 χ.α. + β'+ 5-268 —EBE εκπ. 2624CB. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

PÜTZ WILHELM

368.—Ελληνική ιστορία αρυσθείσα μεν εκ της εκτεταμένης ιστορίας του καθηγητού Γουλιέλμου Πυτσίου συμπληρωθείσα δε εκ συγγραμμάτων άλλων διασήμων ιστορικών. Τεύχος α' Α π ό των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. 3η εκδ. εν Αθήναις, τυπ. Βλ. Βαρβαρρήγου, 1885. σ. 360. —ΜΑΛ 525.

369.— Βίοι και ηρωϊκά κατορθώματα ενδόξων ηρώων και μεγάλων ανδρών της αρχαίας Ελλάδος εκδιδόμενοι προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό Σ. Κ. Βλαστού Τεύχος Α'. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλ - - - 1885 8ο μικρό, σ. 88.—EBE εκπ. 1295. ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

370.— Σύντομος ελληνική ιστορία κατά βιογραφικήν μέθοδον προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό M. I. Βρατσάνου Δ. Φ. και πρώην Διευθυντού τουενΑθήναιςΔιδασκαλείου. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλασ - - - 1885 8ο μικρό, σ. 9 5 + 1 χ.α. — EBE εκπ. 1299".

ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

371.— Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα καθηγητού της γεωγραφίας εν τω Αρσακείω εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Ο Παλαμήδης» 1885 8ο, σ. ς'+ 7-280.—ΕΛΙΑ. ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

# 372.— Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Γυμνασίων κατάτοπρόγραμμα του Υπουργείου. Συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα καθηγητού της γεωγραφίας εν τω Αρσακείω εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Ο Παλαμήδης» 1885. 8ο, σ. ις' + 368. — EBE εκπ. 2632 ΜΝ. ΚΑΣΙΜΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

# 373.—ιστορία της Ελλάδος μετά των όρκων των αρχαίων Ελλήνων στρατιωτών και ηθικών συμπερασμάτων προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Παναγ. Γ. Κασίμη πρωτοβαθμίου διδασκάλου της νέας μεθόδου εν Αθήναις Εκδότης Τυπογραφείον ο «Παλαμήδης» 1885 8ο μικρό, σ. 100.— EBE εκπ. 1317. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η.

374.—Επίτομος ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τουνυνμετά εικόνων προς διδασκαλίαν εν τοις δημοτικοίς σχολείοις υπόΔ.Η. Κυριακοπούλου δ.φ. καθηγητού. έκδοσις Πέμπτη εν Αθήναις Εκδότης Τυπογραφείον ο «Παλαμήδης» 1885 8ο μικρό, σ. 93 + 1λ. + 1 χ.α. — 1ΈΝ Ind. 32. ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

# 375.—Ελληνική ιστορία βιογραφικώς συντεταγμένη προς χρήσιν των παίδων υπό Κ. Σ. Ξανθοπούλου. Τόμος Τρίτος έκδοσις Εβδόμη. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου της «Ενώσεως». 1885 16ο, σ. 96. — ΔΚΟ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΣ Π. Π. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

376.— Βιβλιοθήκη προς εθνικήν παίδευσιν των Ελλήνων τη συμπράξει πολλών παιδαγωγών Οι ήρωες της Ελλάδος υπό Π. Π. Οικονόμου και Βλ. Σκορδέλη Τεύχος Α'. εκδίδοται δαπάνη Ανέστη Κωνσταντινίδου έκδοσις ογδόηβελτιωθείσα εν Αθήναις εκ των Καταστημάτων «Ανδρέου Κορομηλά» και «Κοραή» Ανέστη Κωνσταντινίδου 1885 16ο, σ. 63. —EBE εκπ. 1343.

ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

377.—ιστορία της Ελλάδος από της κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της Ιδρύσεως του Βασιλείου της Ελλάδος μετά εικόνων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου προς χρήσιν της Γ', τάξεως των ελληνικών σχολείων υπό Σωκρ. I. Τσιβανοπούλου, Δ. Φ. τέως Τακτικού Καθηγητού της Γενικής ιστορίαςεντω Πανεπιστημίω και Βουλευτού Κυνουρίας. εν Αθήναις Εκδότης Τυπογραφείον ο «Παλαμήδης» 1885. 8ο, σ. ο + 5-231 + 1 χ.α. — ΓΕΝ, EBE εκπ. 2165.

1886 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

378.— Στοιχειώδης πολιτική γεωγραφία συνταχθείσα επί τη βάσει των νεωτέρων γεωγραφιών της Γερμανίας υπό Α. I. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου, προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. έκδοσις εβδόμη, επηυξημένη. Κατ' 16ο, σ. 184. — ΔΤΕ 492, 1 Ιουνίου 1886. ΑΡΧΟΝΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

379.— Μικρά Γεωγραφία προς χρήσιν των πρωτόπειρων παίδων αρρένων και κορασιών, υπό Γεωργίου Αρχοντοπούλου. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου «Aι Μούσαι», 1886. 12ο, σ. 16. —Μαυρής 11702.

380.— Βίοι και ηρωϊκά κατορθώματα ενδόξων ηρώων και μεγάλων ανδρών τηςΑρχαίας Ελλάδος εκδιδόμενοι προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό Σ. Κ. Βλαστού έκδοσις Δευτέρα εν Αθήναις παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1886 16ο, σ. 94. — EBE εκπ. 1293. 1293«. ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ ΜΛΤΙΑΔΗΣ

381.— Σύντομος ιστορία του Ελληνικού έθνουςαπότηςαλώσεωςτης Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι τηςεξώσεωςτουΌθωνοςπρος χρήσιν των δημοτικών σχολείων κατά τα υπό του Υπουργείουωρισμέναυπό M. I. Βρατσάνου Δ. Φ. και πρώην Διευθυντού του εν Αθήναις Διδασκαλείου. εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1886 8ο μικρό, σ. 239. — EBE. εκπ. 1300", ΓΕΝ Ind. 32.

382.— Γεωγραφικός Άτλας προς χρήσιν των εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις

και γυμνασίοις σπουδαζόντων υπό Ιωανν. Νεράντζη εκ του Πολυχρωμολιθογραφείου I. Δ. Νεράντζη, εν Λειψίς, 1886 — Μαυρής 11503. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

383.— Στοιχειώδης ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή υπό Κωνσταντίνου Ζαχαριάδου καθηγητού της Μεγάλης του Γένους Σχολής έκδοσις Πέμπτη εν Αθήναις Τυπογραφείον Βλαστού Βαρβαρρήγου 1886 8ο, σ. 247.—ΔΚΟ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΣ Π.

Π.

384.— Μυθικοί χρόνοι της Ελλάδος προς χρήσιν των δημοτικών και ελληνικών σχολείων Μετά πολλών εικόνων υπό Παναγιώτου Π. Οικονόμου Γενικού πρότερον επιθεωρητού των δημοτικών σχολείων. εκδίδοται υπό Ανέστη Κωνσταντινίδου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1886 8 μικρό, σ. 126.— EBE εκπ. 1338. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΧΡΙΣΤΟΣ

385.— Ευρώπη ήτοι γεωγραφικόν αναγνωσματάριον προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων γεγραμμένον κατά τρόπον καταληπτόν υπό Χρίστου Π. Οικονόμου Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1886 8ο, σ. 139. στο εξώφυλλο: έτος σχολικόν Τέταρτον. — EBE εκπ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

1453zV/ZVa

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

386.—ιστορία του ελληνικού έθνους από της Κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της Ιδρύσεως του Βασιλείου της Ελλάδος προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των ελληνικών Σχολείων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας υπό Δημητρίου Παπαθεοδώρου Δ. Φ. και καθηγητού του Α', εν Αθήναις Γυμνασίου. εν Αθήναις, τύποις και αναλώμασι Π. Δ. Σακελλαρίου, 1886. 8ο, σ. 173. —Μαυρής 11633. ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

387.—εγχειρίδιον της γενικής ιστορίας. Μέρος γ' ιστορία των νέων και νεωτάτων χρόνων. εν Αθήναις, τυπ. Ο Παλαμήδης, 1886. σ. ε' + 340.—ΜΑΛ554.

ΤΡΙΚΚΑΣ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

388.—Ήρωες της Ελλάδος από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της επαναστάσεως του 1821. Κατά τας αρχάς της νέας μεθόδου μετά εικόνωνκαιποιημάτων υπό Αναστασίου Τρίκκα πρωτοβαθμίου διδασκάλου του εν Ναυπλίω προτύπου. εν Αθήναις Εκδότης Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1886 8ο, σ. 160. —EBE εκπ. 1370. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

389.—ιστορία των αρχαίων ΑνατολικώνΕθνώνκαιτουΕλληνικού Έ1886. 8ο. — EBE (δελτία). ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

390.— Σύνοψις της Γενικής ιστορίας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου προς χρήσιν της Α' τάξεως των Γυμνασίων υπό Σ. I. ΤσιβανοπούλουΔ.Φ. τέως τακτικού καθηγητού της Γενικής ιστορίας εν τω Πανεπιστημίω εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ —- 1886 12ο, σ. 299. — EBE. Ιστ. 4992. ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

391.—Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του Μεγά" λου Κωνσταντίνου μόνη εγκεκριμένη υπό της επιτροπείας των κριτών των διδακτικών βιβλίων προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων υπό Επαμεινώνδου Φραγκίστα Διδάκτορος της Νομικής έκδοσις Δευτέρα Τόμος Α' Αθήνησι εκ του Τυπογραφείου Γ. Σταυριανού 1886 8ο, σ. η ' + 9-235+ 1λ.+ 1 χ.α. + 3 λ. + 1 χ.α. — Συλλογή Ν. Α. Φραγκίστα. ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

392.—Ελληνική ιστορία από του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρις Όθωνος προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των ελληνικών σχολείων του Κράτους υπό Επαμεινώνδου Φραγκίστα Διδάκτορος της Νομικής επιδιορθωθείσα κατά την κρίσιν της επιτροπείας των κριτών Τόμος Β' Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου Γ. Σταυριανού 1886 8ο, σ. ε' + 1λ. + 7-381 + 2 χ.α. — Συλλογή Ν. Α. Φραγκίστα.

1887 ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

393.— Πατριδογραφία της νήσου Κεφαλληνίας Προς χρήσιν τωνμαθητών

τωντηςΒ', και Γ', τάξεως του δημοτικού σχολείου. Υπό Γεωργίου Καλλινίκου Δημοδιδασκάλου εν Κεφαλληνία Τύποις Προόδου. 1887. 8ο μικρό, σ. 81. — ELO mel. 8ο 402. ΚΑΣΙΜΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

394.—Η γεωγραφία των ελληνικών χωρών μετά γεωγραφικών χαρτών και τοπογραφιών προς χρήσιν των μαθητών των Δημοτικών Σχολείων τέρων των φύλων υπό Π. Γ. Κασίμη. έκδοσις Τρίτη. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1887. 16ο, σ. 84. — ΔΤΕ 530, 22 Φεβρουαρίου 1887. ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

395.— Ελληνική ιστορία βιογραφικώς συντεταγμένη προς χρήσιν των παίδων υπό Κ. Σ. Ξανθοπούλου Τόμος Δεύτερος έκδοσις Εβδόμη εν Αθήναις Τυπογραφείον της «Ενώσεως». 1887. 16ο, σ. 95. — ΔΚΟ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ Κ.

396.— Νέα οδύσσεια, ήτοι Α' Περίπλους του Οδυσσέως, Γεωγραφία, διασκευασθείσα προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, αρρένων τε και θηλέων. εκδ. Σπυρίδων Κουσουλίνος. εν Αθήναις, Σπυρ. Κουσουλίνου Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείο ν, 1887. 8ο, σ. 126. —EBE (δελτία), ΔΤΕ 552, 26 Ιουλίου 1887. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

397.— Στοιχειώδης Γεωγραφία, πολιτική και φυσική κατάτουπότου Υπουργείου της Παιδείας δημοσιευθέν τη 4 Νοεμβρίου 1886 Βασιλικόν Διάταγμα προς χρήσιν των μαθητών των ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις, εκτουΒιβλιοπωλείου Π. Α. Σακελλαρίου 1887. [8ο], σ. S' + 5-144 + 90. — Κριτές 1888. ΣΚοΡΔΕΛΗΣ ΒΛΑΣΙΟΣ

398.—Μαθήματα γεωγραφίας μεθοδικώς συντεταγμένα διά τα Δημοτικά σχολεία και Παρθεναγωγεία υπό Βλασίου Σκορδέλη Τεύχος Α'. Περιέχον την γεωγραφίαν της Ελλάδος και των ηπείρων πλην της Ευρώπης. εκδίδοται υπό Ανέστη Κωνσταντινίδου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1887 16ο, σ. 2 χ. α. Η- γ' + 1λ. + 7-71. — EBE εκπ. 1476α.

ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

399.—ιστορία της Ελλάδος από της κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της Ιδρύσεως του Βασιλείου της Ελλάδος μετά εικόνων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου προς χρήσιν της Γ' τάξεως των Ελληνικών σχολείων υπό Σωκρ. I. Τσιβανοπούλου, Δ. Φ. τέως τακτικού Καθηγητού της Γενικής ιστορίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω και Βουλευτού Κυνουρίας εν Αθήναις Εκδότης Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1887 8ο, σ. ο + 5-231. — EBE εκπ. 2166. 1888 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

400.—Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου Γεωγραφία φυσική και πολιτική μετά των στοιχειωδεστάτων γνώσεων της μαθηματικής και της φυσικής ιστορίας διηρημένη εις μέρη τρία η μόνη εγκεκριμένη προς χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων των ελληνικών Παρθεναγωγείων δημοσίων, δημοσιοσυντηρήτων και ίδιο_>τικών εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ

1888 8ο, σ. κδ'+ 295+ 24. — ΕΛΙΑ, EBE εκπ. 2174^. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

401.—Αντωνίου Ι ω . Αντωνιάδου γυμνασιάρχου εγχειρίδιον της Παγκοσμίου ιστορίας συμφώνως τη νεωτάτη του Υπουργ. της Δημ. Εκπαιδεύσεως εγκυκλίω Τόμος Β'. Περιέχων την ιστορίαν των Ρωμαίων και του Βυζαντιακού Κράτους μέχρι του διχασμού του Ρωμαίκού Κράτους έκδοσις Τετάρτη μετερρυθμισμένη εντελώς μετά γεωγραφικού πίνακος της Παλαιάς Ιταλίας εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Κ. Αντωνιάδη 1888 8ο, σ. [6;] χ.α. + 247. —ΒΚΧ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

402.— Γεωγραφία της Ελλάδος και των ελληνικών χωρών μετά περιγραφής των απανταχού της οικουμένης ελληνικών παροικιών, προς χρήσιν των Γυμνασίων υπό Αντωνίου Αντωνιάδου εν Αθήναις Παράτωεκδότη Σ. Κ. Βλαστώ - - - 1888 8ο, σ. 207 + 24. — EBE εκπ. 2623Ι/1". ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

• 403.—εγχειρίδιον της συγχρόνου γεωγραφίας περιλαμβάνον εκ της παλαιάς την της Ελλ. και Ιταλ. χερσονήσου της Μικράς Ασίας Ασσυρίας Βαβυλωνίας Μηδίας Περσίας Αιγύπτου και Κυρήνης υπό Α. I. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου προς χρήσιν των Γυμνασίων έκδοσις τετάρτηεπηυξημένηκαι

μετερρυθμισμένη

Ε ν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ

1888

8ο, σ. 344. — EBE εκπ. 2623Ηα. ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

404.— Σύντομος ελληνική ιστορία κατά βιογραφικήν μέθοδον προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό M. I. Βρατσάνου Δ. Φ. και πρώην Διευθυντού τουενΑθήναιςΔιδασκαλείου έκδοσις Γ', βελτιωθείσα Τεύχος Α'. εν Αθ ναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1888 8ο, σ. 96. — EBE εκπ. 1301α . ΚΑΡΑΝΤΖΙΝΑΣ Κ. Γ. - ΚΟΥΤΣΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ν.

405.— Γεωγραφία της ελευθέρας Ελλάδος μετά πινάκων και υποδειγματικής πατριδογραφίας και εν συντόμω της δούλης και λοιπών της γης χωρών διά τα δημοτικά σχολεία Κατά τας υγιείς αρχάς του κρατούντος ήδη εν αυτοίς νέου εκπαιδευτικού συστήματος, υπό Κ. Γ. Καραντζίνα και ο. Ν. Κουτσουλοπούλου Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1888 8ο, σ. 2 χ. α. + β' + 5-120.—EBE εκπ. 1426. 1426« . ΚΑΣΙΜΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

406.—Η γεωγραφία των ελληνικών χωρών μετά γεωγραφικών χαρτών και τοπογραφιών προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων αμφ ρων των φύλων υπό Π. Γ. Κασίμη πρωτοβαθμίου διδασκάλου Έκδοσις Τετάρτη εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1888 8ο, σ. 8 2 + 1 χάρτης.—EBE εκπ. 1429. ΚΟΛΟΚΟΤΣΑΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

407.—Ελληνική ιστορία προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Δημητρίου Ε. Κολοκοτσά πρωτοβαθμίου διδασκάλου του εν Αθήναις Διδασκαλείου Μέρος Α'. Α π ό των πρώτων της Ε λ λάδος κατοίκων μέχρι του Περικλέους εν Αθήναις Τυπογραφείον Ο Παλαμήδης 1888 8ο, σ. 93.— EBE εκπ. 1318 Μ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

408.— Σύντομος ελληνική ιστορία διά τα δημοτικά σχολεία κατά την νέαν μέθοδον υπό Γ. Σ. Κονιδάρη, πρωτοβαθμίου διδασκάλου του εν Αθήναις διδασκαλείου παρά τω εκδότη και βιβλιοπώλη Π. Γ. Μαίμω. έκδοσις β', βελτιωθείσα. Τεύχος α'. εν Ερμουπόλει Σύρου, εκ του τυπογραφείου Γρηγορίου Κανέλλου. 1888. 8ο, σ. 96. —ΒΙ 3604.

ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΑ.

409.—Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων υπό Β. Σκορδέλη και Α. Κουρτίδου μετά εικόνων Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθή ναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1888 8ο, σ. δ+ 5-175. —Συλλογή Α. Πολίτη. ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΦΕΡΜΠΟΣ Π.

• 410.— Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ελλάδος μετά εικόνων προς χρήσιν των ελληνικών Σχολείων και των Παρθεναγωγείων κατά το Πρόγραμμα του Υπουργείου υπό Παναγιώτου I. Φέρμπου και Αριστοτέλους Κουρτίδου Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης Τεύχος Πρώτον εν Αθήναιςεκτου Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1888 8ο, σ. 80. — EBE εκπ. 2145« . ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ

• 411.— Βίοι ενδόξων ανδρών της αρχαίας Ελλάδος προς χρήσιν των μαθητών της Α', τάξεως του Ελληνικού Σχολείου κατά το νέον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας υπό Δημοσθένους Κυριακού εν Αθήναις Εκδότης Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1888 8ο, σ. 128—EBE εκπ. 2122α. ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ

412.—Επίτομος παγκόσμιος ιστορία διά την Γ' τάξιν των ελληνικών σχολείων, εν Αθήναις, 1888. 8ο.—EBE (δελτία). ΛΑΖΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

413.—Γεωγραφία της Ελλάδος και των υποδούλων τη Τουρκία Ελληνικών χωρών μετά 15 Ιχνογραφικών πινάκων προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εκατέρων των φύλων υπό Ιωάννου Ν. Λάζου πρωτοβαθμίου διδασκάλου του Διδασκαλείου Θεσσαλίας εν Αθήναις Εκδότης Σπυρίδων Κουσουλίνος Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον 1888 8ο, σ. 69 + 1 λ. + 1 χ.α. — EBE εκπ. 1436. ΜΑΚΡΥΝΑΙΟΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

414.—ιστορία της Ελλάδος προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. [εν Αθήναις], 1888. — Μαυρής 12724.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΧΡΙΣΤΟΣ

# 4 1 5 . — Χρίστος Π. οικονόμου. Ελλάς ήτοι τερπνόν γεωγραφικόν ανάγνωσμα μετ' εικόνων προς χρήσιν των μαθητών των Δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1888. 8ο, σ. 80. στο εξώφυλλο: Τεύχος A'.—EBE εκπ. 1 4 5 3 z w ' z w " . ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 416.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου Καθηγητού εν τω α'. Γυμνασίω Ε π ί τομος ιστορία του Ελληνικού έθνους μετά των σπουδαιοτάτων γεγονότων της παγκοσμίου ιστορίας προς χρήσιν των μαθητών της Γ', τάξεως των ελληνικών σχολείων Κριθείσα υπό των κριτών «εν πολλοίς πρωτεύουσα των άλλων.» Ε κ δότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1888 8ο, σ. ς'+ 7-192. —EBE εκπ. 2137. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

# 417.— Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου ιστορία του Ελληνικού έθνους απότωναρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον προς διδασκαλίαν των παίδων έκδοσις νεωτάτη Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης ενΑθήναιςεκτων Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου [1888] 8ο, σ. β' + 240 — EBE Ιστ. 3664. ΠΟΥΛΙΟΣ ΧΑΡΙΣΗΣ

# 418.— Βίοι επιφανών ανδρών κατά το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών της Δημ. Εκπαιδεύσεως Μετά εικονογραφιών υπό Χαρίση Πουλίου Καθηγητού εν τω Α' Γυμνασίω Αθηνών εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ - - - 1888 8ο, σ. 205 + 1 λ. + 1 χ.α. στο εξώφυλλο: προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων. — EBE B.E.I. 974Ρ.

# 419.— Σκηνογραφίαι εκ της ελληνικής επαναστάσεως κατά το προγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησ. και της Δημ. Εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων. Εκδίδονται υπό Σ. Κ. Βλαστού εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1888 8ο, σ. 160.—EBE εκπ. 1296. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

420.—Επίτομος ιστορία του Ελληνικού έθνους μετά των σπουδαιοτέρων γεγονότων της παγκοσμίου ιστορίας προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως

του ελληνικού σχολείου και προς ιδιαιτέραν μελέτην συνταχθείσα υπό Γεωργίου Τσαγρή γυμνασιάρχου συμφώνως προς το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησ. και της Δημ. Εκπαιδεύσεως. εν Αθήναις, τυπογραφείον Ν. Γ. Πάσσαρη και Λ. Βεργιανίτου 1888. 8ο, σ. 239.—ΔΤΕ 659,13 Αυγούστου 1889. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

421.—ιστορία τωναρχαίων ανατολικώνεθνώνκαιτουελληνικού έθνους μέχρι της Ρωμαϊκής κατακτήσεως προς χρήσιν των μαθητών της Α' και Β' τάξεως του Γυμνασίου και προς ιδιαιτέραν μελέτην συνταχθείσα υπό Γεωργίου Τσαγρή γυμνασιάρχου συμφώνως προς το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησ. και της Δημ. Εκπαιδεύσεως. εν Αθήναις, τυπογραφείον Ν. Γ. Πάσσαρη και Λ. Βεργιανίτου 1888. 8ο, σ. 235.—ΔΤΕ 659, 13 Αυγούστου 1889, EBE (δελτία). ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

422.—ιστορία των Ρωμαίων και ιστορία του Βυζαντιακού κράτους μεχρι του διχασμού του Ρωμαϊκού κράτους προς χρήσιν των μαθητών της δευτέρας τάξεως του γυμνασίου και προς ιδιαιτέραν μελέτην συνταχθείσα υπό Γεωργίου Τσαγρή γυμνασιάρχου συμφώνως προς το επίσημον πρόγραμμα του Υ πουργείου των Εκκλησ. και της Δημ. Εκπαιδεύσεως. εν Αθήναις Τυπογραφείον Ν. Γ. Πάσσαρη και Λ. Βεργιανίτου 1888 8ο, σ. 226.— EBE Ιστ. 4984. ΤΣΕΓΚΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

423.—ιστορία των αρχαίων εθνών κατά το νέον πρόγραμμα του Υπουργείου προς χρήσιν των μαθητών των Γυμνασίων υπό Δημητρίου Κ. Τσέγκου γυμνασιάρχου έκδοσις Β', βελτίων εν Αθήναις Τυπογραφείον «Ο Παλαμήδης» 1888 8ο μικρό, σ. 268 + 2 χ.α. — EBE εκπ. 2645 K R °. ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

424.—ιστορία των αρχαίων Ανατολικώνεθνώνκαιτουελληνικού έθνους μέχρι της Ρωμαϊκής κατακτήσεως προς χρήσιν των μαθητών της Α' και Β' τάξεως του Γυμνασίου. Αθήνα, Φοίνιξ, 1888. σ. 221 + 1λ. — ΒΓΣ 1397. ΧΑΜΟΥΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΗΝΑΣ

425.— Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. εκδίδοται το τρίτον μετά εικόνων Αθήνησι εκτουΤυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1888. 8ο, σ. 463+ 1 χ.α. — EBE εκπ. 2177 Ν / Ν ".

ΧΟΥΜΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

426.—Επιτομή της Γενικής ιστορίας εις τόμους τρεις ερανισθείσα εκ διαφόρων συγγραμμάτων και εξεργασθείσα χάριν του Ελληνικού λαού και ιδίως της σπουδαζούσης νεότητος υπό Γεωργίου Κ. Χούμη σχολάρχου καιδιευθυντού του Ανωτέρου δημοτ. Παρθεναγωγείου Ερμουπόλεως Τόμος πρώτος περιέχων την ιστορίαν των αρχαίων ανατολικών εθνών και του ελληνικού έθνους μέχρι τηςΡωμαϊκήςκατακτήσεως, εν Σύρω, τύποις Ρ. Πρίντεζη, 1888. 8ο μικρό, β. ε' + 478. — ΔΤΕ 628, 8ιανουαρίου 1889, Καββάδας188.

1889 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

427.— Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου Γεωγραφία φυσική και πολιτική μετά των στοιχειωδεστάτων γνώσεων της μαθηματικής και της φυσικής ιστορίας διηρημένη εις μέρη τρία η μόνη εγκεκριμένη προς χρήσιν τωνελληνικών Σχολείων και των ελληνικών Παρθεναγωγείων δημοσίων, δημοσυντηρήτων και ιδιωτικών έκδοσις Δευτέρα μετάσχολικού άτλαντοςεν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1889. 8ο, σ. 296+24.— EBE εκπ. 2175. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

428.—Άτλας γεωγραφικός υπό Αντωνίου I. Αντωνιάδου πρώην γυμνασιάρχου Περιέχων πάντα τα εν τη εγκεκριμένη υπό του Υπουργείου Γεωγραφία περιεχόμενα έτι δε τα εν τη Γεωγραφία της Ελλάδος και των ελληνικών χωρών προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων Παρθεναγωγείων και Γυμνασίων, εν Αθήναις, Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ, 1889. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Χ. Πούλιος, Βίοι επιφανών αρ. 418).

ανδρών

, Αθήνα 1889 (βλ.

ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

429.— Γεωγραφία της Ελλάδος και των ελληνικών χωρών μετά περιγραφής των απανταχού της οικουμένης ελληνικών παροικιών, προς χρήσιν των Γυμνασίων. εν Αθήναις, παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστό), 1889. 8ο, σ. 207 + 24. — ΔΤΕ 650,11 Ιουνίου 1889. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

430.—Ελληνική ιστορία μετά εικόνων κατά την νέαν μέθοδον διά τους μαθητάς των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Θεοδώρου Ν. Αποστολοπούλου.έκδοσιςνέα εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη

και Βεργιανίτου Ευρίσκεται παρά τω συντάκτη και εκδότη Θ. Αποστολο λω. [1889] 8ο, σ. ς' + 7-80. — EBE εκπ. 1286. ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

431.—Ιωαν. Δ. Ασημακοπούλου πρωτοβαθμίου διδασκάλου Γεωγραφία του Ελληνικού κράτους μετ' εισαγωγικών γνώσεων και μετά σχημάτων χρήσιν των δημ. σχολείων αρρένων τε και θηλέων Εκδότης Ευαγ. Αθανασιάδης εν Αθήναις Τυπογραφείον Βιβλιοπωλείον Κουσουλίνου και Αθανασιάδου - - - 1889 8ο, σ. 96. —EBE εκπ. 1388«. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ

# 432.— Θεοδοσίου Β. Βενιζέλουιστορίατωνανατολικώνεθνώνκαιτου Ελληνικού έθνους μέχρι της Ρωμαϊκής κατακτήσεως Διά την Αην και Βαν τάξιν του Γυμνασίου έκδοσις Δευτέρα εν Αθήναις, Τύποις «Λακωνίας.» 1889 8ο, σ. 224. — ΕΛΙΑ, EBE Ιστ. 347.347« . ΔΡΟΣΙΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

# 433.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας Γεωργίου Δροσίνη. Διηγήσεις Α γ ω νιστών ήτοι Σκηνογραφίαι εκ της ελληνικής Επαναστάσεως προς ανάγνωσιν εν τη ο τάξει των Δημοτικών Σχολείων κατά το πρόγραμματουεπίτης Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου. εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης 1889 12ο, σ. 91.—ΕΛΙΑ. ΚΑΣΙΜΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

434.—Η Γεωγραφία των ελληνικών χωρών μετά γεωγραφικών χαρτών και τοπογραφιών προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων υπό Κασίμη πρωτοβαθμίου διδασκάλου Έκδοσις Πέμπτη μετά προσθηκών ενΑθήναιςΠαρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1889. 8ο, σ. 8 3 + 1 χάρτης. στο εξώφυλλο: 1890. —EBE εκπ. 1429. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

435.— Γεωγραφία της ελευθέρας Ελλάδος μετά γεωγραφικού χάρτου κατά την νέαν μέθοδον προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Γεωργίου Κονιδάρη. έκδοσις τρίτη βελτίων. Τεύχος πρώτον. Εκδότης Π. Γ. Μαίμος, εν Ερμουπόλει Σύρου, τύποις Πατρίδος. 1889. 8ο, σ. 122+ 1 χάρτης. — ΒΙ3619.

ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

436.— Γεωγραφία της Ευρώπης και των άλλων ήπείρων, κατά την νέαν μέθοδον, μετά εικόνων, διά τους μαθητάς των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων, υπό Γεωργίου Σ. Κονιδάρη. Τεύχος δεύτερον. Τάξις τετάρτη. Ε κ δότης Π. Γ. Μαίμος. εν Ερμουπόλει Σύρου, εκ του τυπογραφείου αδελφών Φρέρη. 1889. 8ο, σ. 90. — ΒΙ 3620, ELO mel. 8ο 521. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

437.— Παλιγγενεσία της Ελλάδος μετά πολλών ωραίων εικόνων, κατά την νέαν μέθοδον, διά τους μαθητάς των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων, υπό Γεωργίου Σ. Κονιδάρη. Εκδότης Π. Γ. Μαίμος. εν Ερμουπόλει Σύρου, εκ του τυπογραφείου αδελφών Φρέρη 1889. 8ο, σ. 88. —ΒΙ 3650. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

438.— Σκηνογραφίαι εκ της ελληνικής επαναστάσεως μετά εικόνων προς χρήσιν των μαθητών της ο τάξεως των δημοτικών σχολείων αμφοτέρωντων φύλων, κατά το νέον πρόγραμμα του υπουργείου της Παιδείας, υπό Γεωργίου Σ. Κονιδάρη. Εκδότης Π. Γ. Μαίμος. εν Ερμουπόλει Σύρου, εκ του Τυπογραφείου αδελφών Φρέρη. 1889. 8ο, σ. 128. — ΒΙ 3657. ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

4 9 . — Βιβλιοθήκη των Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων υπό Βλ. Γ. Σκορδέλη και Α ρ . Π. Κουρτίδου Σκηνογραφίαι εκ της ελληνικής επαναστάσεως Ανάγνωσμα της ο τάξεως των δημοτικών σχολείων Κατά το νέον Πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας μετά εικόνων υπό Βλ. Γ. Σκορδέλη και Α ρ . Π. Κουρτίδου εν Αθήναις Εκδότης: Ν. Π. Παπαδόπουλος Υδραίος - - - 1889 8ο μικρό, σ. 61 + 3 χ.α. — ΓΕΝ Ind. 370. ΜΑΚΡΥΝΑΙΟΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

440.—ιστορία της Ελλάδος μετά πολλών εικόνων προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Αλεξ. Γ. Μακρυναίου πρωτοβαθμίου διδασκάλου της νέας μεθόδου. έκδοσις Β', βελτίων εν Αθήναις Τυπογραφείον Βιβλιοπωλείον Κουσουλίνου και Αθανασιάδου 1889 8ο, σ. 72. — EBE εκπ. 1325. 1325α.

ΜΕΛΑΝΔΙΝΟΣ

Δ.

Π.

441.— Στοιχειώδης Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. έκδοσις β'. Αθήναι, 1889. 8ο. — EBE (δελτία). ΟΙΚΟΝΟΜΟΣΠ.Π.

442.—ΓΙ. Π. Οικονόμου γενικού πρότερον διευθυντού της δημοτικής εκπαιδεύσεως Αθήναι και η πέριξ χώρα Δοκίμιον πατριδογραφίας προς χρήσιν των σχολείων και προς ιδίαν μελέτην Μετ' εικόνων και τοπογραφικών χαρτών - - Ε ν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1889. 8ο, σ. κ' + 424. — EBE εκπ. 2202. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Α.

• 443.— Νικολάου Α. Παπαγιαννοπούλου εγκόλπιον Γεωγραφικόν εν Α θήναις εκ του Τυπογραφείου «Ο Παλαμήδης» 1889. 8ο, σ. 61. —ΒΒ. ΙΙΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

444.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου Καθηγητού. Βίοιεπιφανώνανδρώντης Αρχαίας Ελλάδος μετά εικόνων προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας Εκδότης Ιωάννης Νοτάρης, εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Νοτάρη, 1889. 8ο, σ. 102.—Μαυρής 13182. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

445.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού Σκηνογραφίαιεκτηςαρχαίας καινέας ελληνικής ιστορίας και Βίοι επιφανών Ελλήνων επί της Τουρκοκρατίας και της επαναστάσεως προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως τωνελληνικών σχολείων Κατά το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1889 8ο, σ. 160.—EBE Ιστ. 3680. ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ Λ.

446.— Γεωγραφία ευμέθοδος και συνοπτική διά τα Δημοτικά σχολεία Μετά γεωγραφικών πινάκων συνταχθείσα υπό Λ. Παπαντωνίου αρχαίου πρωτοβαθμίου δημοδιδασκάλου Εκδότης Ευάγ. Αθανασιάδης εν Αθήναις Τυπογραφείον Βιβλιοπωλείον Κουσουλίνου και Αθανασιάδου 1889. 8ο, ο. 42.—EBE εκπ. 1459«.

ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

447.—εγχειρίδιον της γενικής ιστορίας προς χρήσιν των Γυμνασίων υπό Υπουργείου της Παιδείας εν Αθήναις Τυπογραφείον Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου 1889 8ο, σ. 259. — ΕΛΙΑ, ΚΕΝΕΚ. ΠΟΛΥΖΩΪΔΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

448.— Γενική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς. επιμ. Γεώργιος Π. Κρέμος Τόμος γ'. εν Αθήναις, Σ. Κ. Βλαστός, 1889. σ. 715. —ΜΑΛ574. ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛΑΣΙΟΣ

449.— Βλασίου Γ. Σκορδέλη Πλήρης διδασκαλία γεωγραφίας ιδία δι' εκάστην τάξιν των Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων.εκδίδοταιυπό Ανέστη Κωνσταντινίδου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1889 8ο, σ. 2 χ. α. + β' + 5-120. — EBE εκπ. 1474CC

ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

450.— Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ελλάδος προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων υπό Γεωργίου Τσαγρή Γυμνασιάρχου κατά το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως εν Αθήναις Τυπογραφείον Ν. Γ. Πάσσαρη και Λ. Βεργιανίτου 1889 8ο μικρό, σ. 136. — EBE B.E.I. 1231SY. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

• 451.— Σκηνογραφίαι η διηγήσεις εκ της ελληνικής ιστορίας και βίοι επιφανών ανδρών επί της Τουρκοκρατίαςκαιτηςελληνικής επαναστάσεωςπρος χρήσιν της Β' τάξεως των ελληνικών σχολείων υπό Γεωργίου Τσαγρή Γυμνασιάρχου κατά το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών καιτηςΔημοσίας Εκπαιδεύσεως εν Αθήναις Τυπογραφείον Ν. Πάσσαρη και Λ. Βεργιανίτου 1889 16ο, σ. 198. —EBE Ιστ. 49851 . ΤΣΕΓΚΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

452.— Παγκόσμιοι ιστορικαί διηγήσεις διά την γ' τάξιν των Ελλ. Σχολείων, εν Πάτραις, Βιβλιοπωλείον «ο Κάδμος», [1889]. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Δ. Τσέγκος, Σκηνογραφίαι των Ελληνικών σχολείων

, Πάτρα 1889 (βλ. αρ. 453).

Δια την δευτέραν τάξιν

ΤΣΕΓΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Ρ 453.— Σκηνογραφίαι της αρχαίας και νέας ελληνικής ιστορίας και Βίοι επιφανών ανδρών επί της Τουρκοκρατίας και της Ελλ. επαναστάσεως κατά τοεπίσημονπρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως μετά εικονογραφιών υπό Δ. Τσέγκου γυμνασιάρχου. Διά την δευτέραν τάξιν των ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Πάτραις εκδοτικόν Κατάστημα «ο Κάδμος» 1889 8ο, σ. 119. — ΔΑΕ. ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

454.— Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ελλάδος διά την Α' τάξιν του ελληνικού Σχολείου. [εν Αθήναις, 1889]. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Σ. Τσιβανόπουλος, Ιστορία των αρχαίων ανατολικών εθνών , Αθήνα 1889 (βλ. αρ. 456). *

ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

455.—Έξακολούθησις της ιστορίας του Ελληνικού έθνουςκαιιστορίατων Ρωμαίων διά την Β' τάξιν του Γυμνασίου. [εν Αθήναις, 1889], Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Σ. Τσιβανόπουλος, Ιστορία των αρχαίων ανατολικών εθνών , Αθήνα 1889 (βλ. αρ. 456). ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

# 456.—ιστορία των αρχαίων ανατολικών εθνών και του Ελληνικού ΈΥπουργείου διασκευασθείσα και κατά την γνώμην της των κριτών επιτροπείας. προς χρήσιν των μαθητών της πρώτης τάξεως του Γυμνασίου υπό Σωκρ. I. Τσιβανοπούλου Δ. Φ. τέως τακτικού καθηγητού της παγκοσμίουιστορίαςεν τω Πανεπιστημίω και Βουλευτού Κυνουρίας εκδίδοται υπό του εργοστασιάρχου Δημητρίου Μήλα διευθυντού των «ιστοριών του Λαού». εν Αθήναις Τυπογραφείον ο Φοίνιξ 1889 8ο, σ. 192.— EBE εκπ. 2645 Μ. ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

457.—ιστορία των Μέσων και των Νεωτέρων Χρόνων μέχρι τέλους του τριακονταετούς πολέμου διά την Γ' τάξιν του Γυμνασίου. [εν Αθήναις, 1889]. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Σ. Τσιβανόπουλος, Ιστορία των αρχαίων ανατολικών εθνών , Αθήνα 1889 (βλ. αρ. 456). ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

# 458.—Έπαμεινώνδου I. Φραγκίστα ο. Ν. Σκηνογραφήματα της αρχαίας, μέσης και νέας Ελληνικής ιστορίας και ΒίοιεπιφανώνανδρώνεπίΤουρκοκρατίας

τίας και της ελληνικής επαναστάσεως Συμφώνως προς το τελευταίον προγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Μετ' εικόνων εν Αθήναις Ευρίσκεται παρ' άπασι τοις βιβλιοπώλαις και παρά τω συγγραφεί 1889 8ο, σ. 129 + 1 χ.ά. (κολοβό). Συλλογή Ν. Α. Φραγκίστα. ΧΑΜΟΥΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΗΝΑΣ

Φ 459.— Μηνά Δ. Χαμουδοπούλου Στοιχειώδης Γεωγραφία προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1889 8ο, σ. 176. —EBE εκπ. 1403«. ΧΡΥΣΟΧΟΟΣ Μ.

460.— Χάρτης του βασιλείου της Ελλάδος εκδοθείς επί τη φάσειτηςεγκριθείσης Γεωγραφίας του καθηγητού Α. Αντωνιάδου, υπό Σ. Κουσουλίνου· [1889], Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Λ. Παπαντωνίου, Γεωγραφία 446).

, Αθήνα 1889 (βλ. αρ.

1890 ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

461.— Γεωγραφία μετά εικόνων και γεωγραφικών χαρτών διά τους μαθητάς των κατωτέρων σχολείων. έκδοσις Ε'. Αθήναι 1890. 8ο. — EBE (δελτία). ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

462.— Γεωγραφία του ελληνικού κράτους. εν Αθήναις, τυπ. Σ. Κουσουλίνου, 1890. — Μαυρής 13650. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

463.— Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ελλάδος μετ' εικόνων προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου σχολάρχου εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Ιωάννη Νοττάρη 1890 8ο, σ. 88. — EBE εκπ. 2109.

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

464.— Σκηνογραφίαι της αρχαίας και νέας ελληνικής ιστορίας, και Βίοι επιφανών Ελλήνων επί της Τουρκοκρατίας και της επαναστάσεως. έκδοσις Β', επί το βέλτιον μετερρυθμισμένη. Αθήναι, Εκδότης Ι. Νοτάρης, 1890. 8ο. — EBE (δελτία). ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

465.— Στοιχεία γεωγραφίας πολιτικής και φυσικής μετά σχημάτων προς χρήσιν των σχολείων υπό Ιωαν. Καρακατσάνη εν Αθήναις Τυπογραφείον Α. Κολλαράκη και Ν. Τριανταφύλλου 1890. 8ο, σ. 96. — EBE εκπ. 1425. ΜΑΚΡΥΝΑΙΟΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

466.—ιστορία της Ελλάδος [προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων], εν Αθήναις, Τυπογραφείον Σ. Κουσουλίνου, 1890. — Μαυρής 13935.

# 467.— Νεώτατος Γεωγραφικός Άτλας προς χρήσιν των Γυμνασίων, ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων συνταχθείς επί τη βάσει των νεωτάτων ευρωπαϊκών εκδόσεων και εκδοθείς υπό Ανέστη Κωνσταντινίδου συστάσει του Υπουργείου της Παιδείας, Καταστήματα Ανέστη Κωνσταντινίδου, εν Αθήναις, 1890 2ο. —ΕΒΕΓ.Π. 7829. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Α. - ΠΑΥΛΑΤΟΣ

Π.

# 468.— Σκηνογραφίαι εκ της Ελλην. Επαναστάσεως μετά εικόνων προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων κατά το νέον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας υπό Π. Παυλάτου και Α λ . Α. Παπανδρέου πρωτοβαθμίων δημοδιδασκάλων του εν Αθήναις πρώτου δημοτικού σχολείου των αρρένων εν Αθήναις Τυπογραφείον Βιβλιοπωλείον Κουσουλίνου και Αθανασιάδου 1890 8ο, σ. 164. — EBE εκπ. 1348 ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

# 469.—Επίτομος ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον προς χρήσιν των εν τοις δημοτικοίς σχολείοις διδασκομένων παίδων υπόΑθανασίουΑ. Σακελλαρίου έκδοσις Δευτέρα βελτιωμένη. εν Αθήναις εκτουΤυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου 1890 8ο μικρό, σ.

94.—EBE εκπ. 1357".

ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

470.— Σκηνογραφίαι και Βίοι επιφανών Ελλήνων Κατά το Πρόγραμμα του Υπουργείου προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των ελληνικών Σχολείων και των απανταχού Ελλήνων υπό Σωκρ. I. Τσιβανοπούλου,Δ.Φ. τέως τακτικού καθηγητού της Παγκοσμίου ιστορίας εν τω Πανεπιστημίω και Βουλευτού Κυνουρίας. Τεύχος Β'. Σκηνογραφίαι και βίοι επιφανών Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας και της επαναστάσεως. Εκδίδονται υπό Δημοσθένους Τσιβανοπούλου Αρειοπαγίτου εν Αθήναις Τυπογραφείον ο Φοίνιξ 1890 8ο, σ. 64 (κολοβό). —ΔΑΕ. 1891 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

471.—Αντωνίου Ιω. Αντωνιάδου γυμνασιάρχου Γεωγραφία φυσική και πολιτική μετά των στοιχειωδεστάτων γνώσεων της μαθηματικής και της φυσικής ιστορίας διηρημένη εις μέρη τρία. Η μόνη εγκεκριμένη προς χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων και των ελληνικών Παρθεναγωγείων δημοσίων, δημοσυντηρήτων και Ιδιωτικών έκδοσις Τρίτη μετά σχολικού άτλαντος εν Α θ ή ναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1891 8ο, σ. 7 + κδ' + 294 + 25. — ΕΛΙΑ. ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ Μ. - ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ Σ.

• 472.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας Γεωγραφία της Ελλάδος κατά νέον μεθοδικόν τρόπον συντεταγμένη προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό Μ. Βρατσάνου γενικού επιθεωρητού των δημοτικών σχολείων και Σπ. Μηχαηλίδου Ολυμπίου αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου έκδοσις Δευτέρα Αθήνησιν Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης Τύποις Αδελφών Περρή 1891 8ο, σ. 127+ 1 χάρτης. — EBE εκπ. 1399.1399« . ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

473.— Φυσική και πολιτική γεωγραφία της Ελλάδος και των εκτός αυτής Ελληνικών χωρών Μετά χάρτου όλων των κρατών της ελληνικής χερσονήσου και της Μ. Ασίας δωρεάν προσηρτημένου, προς χρήσιν των Γυμνασίων. λαμήδης»,

1891.

8ο, σ. ιε'+ 2 76. — Μαυρής 14 7 61. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΧΡΙΣΤΟΣ

Φ 474.— Γεωγραφία του Ελληνικού βασιλείου μετ' εικόνων και χαρτών, προς χρήσιν όλων των σχολείων. έκδοσις Γ' διεσκευασμένη. Εκδότης Ιωάννης Νοτάρης, εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Ιωάννη Νοτάρη, 1891. 8ο,σ. 112.—EBE εκπ. 1454.1454α .

ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

475.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού Βίοιεπιφανώνανδρώντης αρχαίας Ελλάδοςμετά εικόνων προς χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων κατά το Πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας. έκδονου Νοτάρη

1891

8ο, σ. 95. — EBE B.E.I. 913c. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Α. - ΠΑΥΛΑΤΟΣ Π.

476. Σκηνογραφίαι εκ της Ελλην. Επαναστάσεως μετά εικόνων προς χρήσιν των μαθητών των Δημοτικών Σχολείων αμφοτέρων των φύλων κατά το νέον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας υπό Π. Παυλάτου και Α λ . Α. Παπανδρέου πρωτοβαθμίων δημοδιδασκάλων. έκδοσις δευτέρα, εν Αθήναις, Παρά τω εκδότη Γεωργίω Α. Φέξη, 1891. 12ο, σ. 128. —Μαυρής 14666. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

477.— Γεωγραφία Στοιχειώδης εν Αθήναις, ο Αστήρ, 1891. Μονή Βατοπεδίου Αγίου Όρους, αρ. 1374. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

478.—ιστορία των μέσων και νεωτέρων χρόνων από του διχασμού του Ρωμαϊκού Κράτους μέχρι τέλους του τριακονταετούς πολέμου (395-1648) καιιστορίατουΒυζαντιακού Κράτους από του διχασμού του Ρωμαϊκού Κράτους μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων (3951453), εν Αθήναις, Τυπογραφείον Πάσσαρη, 1891. 8ο. —EBE (δελτία). ΤΣΕΓΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

479.— Σκηνογραφίαι της αρχαίας και νέας Ελληνικής ιστορίας και Βίοι επιφανών ανδρών επί της Τουρκοκρατίας και της Ελλ. Επαναστάσεως κατά τοεπίσημονπρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως μετά εικονογραφιών υπό Δ. Τσέγκου γυμνασιάρχου. Διά την δευτέραν τάξιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Πάτραις εκδοτικόν Κατάστημα «ο Κάδμος» 1891 8ο, σ. 119. —Μαυρής 14667. ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

480.—Επίτομος ιστορία του Ελληνικού έθνους και τα σπουδαιότερα γεγονότα

νότα της παγκοσμίου ιστορίας κατά το πρόγραμμα του υπουργείου Προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως του Ελληνικού σχολείου και Παρθεναγωγείων. Υπό Σωκρ. I. Τσιβανοπούλου έκδοσις Β' Αθήνα, τυπογρ. Φοίνιξ, 1891. 8ο, σ. 206. —ΒΓΣ 1415. ΤΣΙΒΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

481.— Τετάρτης τάξεως Γυμνασίου ιστορία των νεωτέρων χρόνων και κατ' έκτασιν ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως κατά το επίσημον προγραμμα του Υπουργείου υπό Σωκρ. I. Τσιβανοπούλου, Δ. Φ. τέως τακτικού καθηγητού της παγκοσμίου ιστορίας εν τω Πανεπιστημίω και βουλευτού Κυνουρίας εκδίδοται δαπάνη Εμμανουήλ Κ. Σφακιανάκη,εργοστασιάρχου. εν Αθήναις Τυπογραφείον ο Φιόνιξ 1891. 8ο, σ. 144+ 64. — ΕΛΙΑ. ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

Φ 482.—Επαμεινώνδου Φραγκίστα Δ. Ν. Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου Μόνηεγκεκριμένηυπό τηςεπιτροπείαςτωνκριτών των διδακτικών βιβλίων προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων έκδοσις τρίτη μετά πολλών διορθώσεων και προσθηκών τόμος Α'. Αθήνησι Ευρίσκεται παρ' άπασι τοις βιβλιοπώλαις και παρά τω συγγραφεί 1891 8ο, σ. στ'+ 4χ.ά.+ 11-208.—EBE εκπ. 2152. ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

• 483.—Επαμεινώνδου Φραγκίστα Δ. Ν. ιστορία των ανατολικών εθνών και του Ελληνικού έθνους από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου διά την Α', και Β', τάξιν των Γυμνασίων Τόμος Α'. Κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Αθήνησι Ευρίσκεται παρ' άπασι τοις βιβλιοπώλαις και παρά τω συγγραφεί 1891 8ο, σ. 224+ 1 χ.ά. — EBE Ιστ. 3804.

1892 ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

484.—Αντωνίου Ι ω . Αντωνιάδου γυμνασιάρχου εγχειρίδιον της παγκοσμίου ιστορίας συμφώνως τη νεωτάτη του Υπουργ. της Δημ. Εκπαιδεύσεως εγκυκλίω Τόμος Γ'. — Τεύχος Α'. Περιέχον τηνιστορίαντουΜεσαιώνος και της Ελληνικής Αυτοκρατορίας έκδοσις Εβδόμη εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Κ. Αντωνιάδη 1892. 8ο, σ. η' + 272.— EBE Ιστ. 121. 121«.

ΒΑΝΔΩΡΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ

485.— Γεράσιμος Βανδώρος. Γεωγραφία της Ελλάδος και Τουρκίας μετά τοπογραφικών πινάκων, εικόνων και χάρτου προς χρήσιν των σχολείων. έκΠαλαμήδης.

1892.

8ο, σ. 96. — ΒΙ 3748. ΒΑΝΔΩΡΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ

486.— Γερασίμου Π. Βανδώρου Δ. Φ. σχολάρχου Γεωγραφία προς χρήσιν τωνΕλληνικών σχολείου εΙς τρία τεύχη διά τας τρεις τάξεις κατά πρόγραμμα του 1886. Τεύχος α'. Ελλάς μετ' εικόνων διά την πρώτην τάξιν. εν Αθήναις, εκτουτυπογραφείου Ο Παλαμήδης. 1892. 8ο, σ. 104. —ΒΙ 3749. ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

# 487.— Σύντομος ιστορία του Ελληνικού έθνους από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι της βασιλείας του Όθωνος κατάτοπρόγραμμα του Υπουργείου προς χρήσιν των πλήρων Δημοτ.καιΕλληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων υπό Μ. Βρατσάνου γενικού επιθεωρητουτωνΔημοτικών Σχολείων έκδοσις Β', συμπεπληρωμένη εν Αθήναις. Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1892 8ο μικρό, σ. 176.—EBE εκπ. 1302. ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

488.— Φυσική και πολιτική Γεωγραφία όλων των μερών του κόσμου μετά παραρτήματος 32 στατιστικών πινάκων προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και των ανωτέρων Παρθεναγωγείων συμφώνως τω προγράμματι του Υπουργείου, συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα καθηγητού. έκδοσις τετάρτη, εντελώς ανακαινισθείσα επιλαχούσα εν τω διαγωνισμώ «Historia Sine Geographia Nulla», εν Αθήναις. εκ του Τυπογραφείου ο «Παλαμήδης». 1892. 8ο, σ.ιστ'+ 343 + XVI. — Μαυρής 15280. ΖΩΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ

489.— Πατριδογραφία της νήσου Ζακύνθου προς χρήσιν των εν τοις δημοτικοίς σχολείοις μαθητών υπό Λ.Χ.Ζ. εν Ζακύνθω, τύποις Σ. Καψοκεφάλου, 1892. 8ο, σ. 16. —ΒΙ3769.

ΘΕΟΔΩΡΑΚΑΚΟΣ ΜΙΧΑΗΛ

Ρ 490.—Μιχαήλ Θεοδωρακάκου Ηρωικοί χρόνοι της Αρχαίας Ελλάδος Διά την Β', τάξιν των δημοτικών σχολείων Εκδότηςαργ.Δρακόπουλοςεν Αθήναις Καταστήματα Σπυρίδωνος Κουσουλίνου 1892 3ο μικρό, σ. 93 + 1λ.—EBE εκπ. 1368α. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

491.— Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ελλάδος. εκδ. Β'. Αθήναι 1892. — Μαυρής 15003. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

492.—Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των ημερών ημών μετ' εικόνων προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου σχολάρχου εν Αθήναις εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Γεωργίω ο. Φέξη 1892. 8ο μικρό, σ. 160.— EBE εκπ. 1314. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ Δ.

# 493.—εγχειρίδιον Γεωγραφίας εκδοθέν υπό Δημ. Ιωαννίδου Ολυμπίου (καθηγητού του Διδασκαλείου Αθηνών) εν Αθήναις Τύποις «Κορίννης» 1892 8ο, σ. 480.—Είναι μετάφραση του γερμανικού εγχειριδίου του Η. Daniel.— EBE Γ. Π. 4009. ΚΑΛΥΔΩΝΙΟΣ ΜΕΛΕΑΓΡΟΣ

494.— Μικρά γεωγραφία της Ελλάδος κατά το επίσημον αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων. προς χρήσιν των εις τα Δημοτικά Σχολεία φοιτώντων. Τεύχος Πρώτον υπό Μελεάγρου Καλυδωνίου. έκδοσις δευτέρα. εν Πάτραις, εκ του Τυπογραφείου ο «Φοίνιξ» Π. Ευμορφοπούλου, 1892. 12ο, α. 68. — Μαυρής 15129 (Δημ. Βιβλ. Πατρών). ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

495.— Στοιχειώδης Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν τωνΕλληνικών σχολείων και παρθεναγωγείων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου εν Αθήναις, 1892. 8ο. — EBE (δελτία) ΚοΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

# 496.—Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον

προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων υπό Βλ. Σκορδέλη και Α ρ . Κουρτίδου μετά εικόνων έκδοσις Γ'. Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1892 8ο μικρό, σ. δ+ 5-175. —ΕΛΙΑ. ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΦΕΡΜΠΟΣ Π.

497.— Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ελλάδος μετά εικόνων προς χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων και των Παρθεναγωγείων κατά το Πρόγραμμα του Υπουργείου υπό Παναγιώτου I. Φέρμπου και Αριστοτέλους Κουρτίδου Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1892 8ο, σ. 206+ 1 χ.ά. + 1 λ. — EBE B.E.I. 946* . ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

498.— Στοιχεία γεωγραφίας προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. Μετά γεωγραφικών σχημάτων και εικόνων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας υπό Κ. Μητσοπούλου τακτικού καθηγητού της γεωλογίας και ορυκτολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω και Πολυτεχνείω Εκδότης Ιωάννης Νοτάρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Νοτάρη 1892 8ο, σ. 382. — EBE εκπ. 2199t. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

499.— Νικολάου Α. Παπαγιαννοπούλου καθηγητού εν τω Πρακτικώ Λύκείω και τω Αρσακείω. Γεωγραφία φυσική και πολιτική κατά το πρόγραμμα του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσ. Εκπαιδεύσεως Υπουργείου προς χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων Εκδότης Α νέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1892 8ο, σ. 222.—EBE εκπ. 2205. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

• 500.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου Καθηγητού Γενική ιστορία διηρημένη εις τέσσαρας τόμους κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας τόμος Τρίτος περιέχων την ιστορίαν των μέσων χρόνων και την των νέων μέχρι της Βεστφαλικής ειρήνης (1648) προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των Γυμνασίων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1892 8ο, σ. 188. — EBE. Ιστ. 3681. 3681«».

ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

νη εις τέσσαρας τόμους κατά μος Τέταρτος περιέχων την χρήσιν των μαθητών της ο σταντινίδης εν Αθήναις εκ Κωνσταντινίδου 1892

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας τόιστορίαν των νέων και νεωτάτων χρόνων. προς τάξεως των Γυμνασίων Εκδότης Ανέστης Κωντου Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη

8ο, σ. 312.—ΕΛΙΑ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

χαίας καινέας Ελληνικής ιστορίας και Βίοι επιφανών Ελλήνων επί της Τουρκοκρατίας και της Επαναστάσεως προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως τωνΕλληνικών σχολείων και των Παρθεναγωγείων. Κατά το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας έκδοσις Δευτέρα Μεταρρυθμισθείσα κατά την παιδικήν αντίληψιν Εκδότης Ιωάννης Νοτάρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Νοτάρη 1892 8ο, σ. 112. — EBE Ιστ. 3680» . ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

• 503.— Σύνοψις της ιστορίας της Ελλην. Επαναστάσεως υπό Δ. Παπαρρηγοπούλου έκδοσις Ενάτη μετ' εικονογραφιών εγκρίσει του Υπουργείου των Εκκλ. και της Δημοσ. Εκπαιδεύσεως Εκδότης Γρηγόριος Λάμπρου εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον Γρηγορίου Λάμπρου 1892 16ο, σ. 144. —EBE εκπ. 2139. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

γεγονότα της παγκοσμίου ιστορίας κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων και προς ιδιαιτέραν μελέτην υπό Ευαγγέλου Γ. Παπαχατζή καθηγητού του Βαρβακείου Λυκείου Εκδότης Ιωάννης Νοτάρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Νοτάρη 1892 8ο, σ. ς ' + 7-192. — ΕΛΙΑ, EBE Ιστ. 36400ο. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

Λυκείω Γενική ιστορία προς χρήσιν των Γυμνασίων Τόμος Πρώτος ιστορία τωναρχαίων εθνώντηςΑσίαςκαιΛιβύης και του Ελληνικού Έθνους μέχρι

τηςΡωμαϊκήςκατακτήσεως κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου 1892 8ο, σ. 1 9 3 + β'. —EBE Ιστ. 3641», ΔΚΟ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

506.— ευαγγέλου Γ. Παπαχατζή Δ. Φ. Καθηγητού εν τω Βαρβακείω Λυκείω Γενική ιστορία προς χρήσιν των Γυμνασίων Τόμος Δεύτερος ιστορία των Ρωμαίων Κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου 1892 8ο, σ. 4 χ.ά.+ε'-ζ' + 1λ. + 9-179 + β' + 3χ.ά. — EBE εκπ. ΠΕΤΡΕΑΣ

2641W,

ΔΚΟ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ

507.— Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική και φυσική προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων Συμφώνως προς το τελευταίον κανονιστικόν Β. Διάταγμα το υπό του υπουργείου της Παιδείας δημοσιευθέν, υπό Στυλιανού Μ. Πετρέα Εκδότης Αργ. Δρακόπουλος εν Αθήναις Σπυρίδωνος Κουσουλίνου Τυπογραφείον Βιβλιοπωλείον 1892. 8ο, σ. 124.—EBE εκπ. 2210O«. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

508.—ιστορία των νεωτέρων χρόνων. Μέρος Α'. ιστορία των δυτικών κρατών από της Βεστφαλικής ειρήνης μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. Μέρος Β'. ιστορία της Ελλάδος από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. Αθήναι, Τυπογραφείον Πάσσαρη, 1892. 8ο. —EBE (δελτία). ΤΣΕΓΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

509.— Βίοι επιφανών Ανδρών της Αρχαίας Ελλάδος κατά το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαιδεύσεως μετά εικονογραφιών υπό Δ. Τσέγκου γυμνασιάρχου προς χρήσιν των Ελλ. Σχολείων και Παρθεναγωγείων. εν Πάτραις, εκδοτικόν Κατάστημα«οΚάδμος» Β. Σεκόπουλος, 1892 8ο, σ. 104. —Μαυρής 14839. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ Ν. Γ.

Φ 510.— Ν. Γ. Φιλιππίδου ΕπίτομοςιστορίατουΕλληνικού Έθνουςαπό του 1453-1892 προς χρήσιν των Δημοτικ. Ελλην. σχολείων και Παρθεναγωγείων Κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου. Εκδοθείσα υπό Γ.

Καμπάση Βιβλιοπώλου και Εκδότου εν Αθήναις Τύποις Διονυσίου Κ. Πατριαρχέα 1892 8ο, σ. ζ' + 1λ. + 9-160. στο εξώφυλλο: Ν. Γ.

Φιλιππίδου

από τον 1453-1821

προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ιωάννου Νικολαΐδου 1893.—ΓΕΝ HG9. Τ87.

ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

• 511.— επαμεινώνδου Φραγκίστα ο. Ν. Ελληνική ιστορία από του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρις Όθωνος προς χρήσιν των μαθητών των Γυμνασίων μετά πολλών διορθώσεων και προσθηκών Τόμος Β'. έκδοσις Δευτέρα εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου 1892 8ο, σ. 2χ.ά. + ς ' + 9-243+ 1 χ.ά.— EBE Ιστ. 3805. ΧΑΜΟΥΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΗΝΑΣ

512.— Μηνά ο. Χαμουδοπούλου. Γεωγραφία προς χρήσιν των Γυμνασίων εκδίδοταιτοπρώτον εν Αθήναις, εκδότης Αλέξανδρος Παπαγεωργίου, 1892 12ο, σ. 295. —Μαυρής 15085. ΧΑΜΟΥΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΗΝΑΣ

χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εκδίδοται το τέταρτον εν Αθήναις Εκδότης Αλέξανδρος Παπαγεωργίου 1892 8ο, σ. 264. — ΕΛΙΑ.

1893 CLAVIER Α.

• 514.— Νέος ατλας Γεωγραφικός του ΒασιλείουτηςΕλλάδοςέκδοσις νεωτάτη προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας υπό Α. Κλαβιέ. εν Μασσαλία, εκ του Τυπογραφείου J. Cayer, 1893. 4ο. Περιέχει 19 χάρτες. — EBE Χαρτ.

1710ΜΕ.

ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ Γ. - ΚΑΛΑΡΑΣ Γ.

515.— Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των μαθητών των δημ. σχολείων, Αθήναι, εκ του Τυπογραφείου Μ. Ν. Μιχαλοπούλου, 1893. 8ο, σ. 98.—ΕΙΒ. ΠΑΠΑΝΔΡΕοΥ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

μοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Αλεξάνδρου Α. Παπανδρέου πρωτοβαθμίου δημοδιδασκάλου εν Αθήναις εν Αθήναις Παρά τω Βιβλιοπωλεία Γεωργίου Σάρδη 1893 8ο μικρό, σ. 125+ 1χ.ά. —EBE

εκπ.2132.

1894 ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ Β.

517.— Β. Αγοραστού Ελληνοδιδασκάλου. Στοιχεία γεωγραφίας κατά νέαν όλως μέθοδον μετά 28 γεωγραφικών πινάκων (επί τη βάσει Γερμανών και Γαλατών Γεωγράφων) προς χρήσιν των τε αστικών και δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1894. 8ο, σ. 43. — EBE. εκπ. 1380. 1380« . ΑΝΔΡΟΥΤΣΕΛΛΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

518.— Σπυρίδωνος Θ. Ανδρουτσέλλη καθηγητού. ιστορία του δεκάτου ενάτου αιώνος και της Ελληνικής Επαναστάσεως, προς χρήσιν των μαθητών τηςοτάξεως του Γυμνασίου, Βραβευθείσα εν τω διαγωνισμώ κατά τον Νόμον ,ΒΡΛ'. εν Αθήναις, εκδότης Κωνστ. Π. Κληρονόμος Βιβλιοπώλης, 1894. 8ο, σ. 196. —EBE (δελτία). ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α. I.

519.—ιστορία του μέσου αιώνος και των νεωτέρων χρόνων. εκδ. Κ. Α ν τωνιάδου, Αθήναι 1894. 8ο.—EBE (δελτία).

520.—Άτλας Γεωγραφικός (νέος) συνταχθείς επί τη βάσει των νεωτάτων ευρωπαϊκώνεκδόσεωνκαιεκδοθείςυπόΑνέστηΚωνσταντινίδου. εκδ. ΣΤ'. ενΑθήναις1894 — Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Θ. - ΣΠΑΘΑΚΗΣ Α.

προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των Γυμνασίων υπό Θ. Β. Βενιζέλου και Α. Κ. Σπαθάκη εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων κατά τον ,ΒΡΛ' νόμον εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης εκ του Τυπογραφείου της Εστίας 1894 8ο, σ. 168. — EBE εκπ. 2624 Η . ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

522.— Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, [Αθήναι, 1894]. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Μ. Δήμιτσας, Φυσική και πολιτική Γεωγραφία των Γυμνασίων , Αθήνα 1894 (βλ. αρ. 523).

Α'

ΔΗΜΙΤΣΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

523.— Φυσική και πολιτική Γεωγραφία της Ελλάδος και Ευρώπης Η

μόνη εγκεκριμένη προς χρήσιν της Α' των Γυμνασίων τάξεως Κατάτηναπό 23 Φεβρουαρίου προκήρυξιν του Υπουργείου συνταχθείσα υπό Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα καθηγητού έκδοσις Πέμπτη εντελώς ανακαινισθείσα Μετά 37 στατιστικών πινάκων εν Αθήναις Τυπογραφείον «Παλιγγενεσίας» Ι ω . Αγγελοπούλου 1894 8ο, σ. ις'+ 189. —ΕΛΙΑ, EBE εκπ. 2632 Μο. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

λείων Κεφαλληνίας και Ιθάκης υπό Γεωργίου Ν. Καλλινίκου. Τάξις Β', και Γ'. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1894 8ο, σ. 104. — EBE. εκπ. 1422. ΜΑΚΡΥΝΑΙΟΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

525.—Αλεξάνδρου Γ. Μακρυναίου Νομαρχιακού Δημοδιδασκάλου Λαμίας. Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων εγκριθείσα κατά τον άρτι τελεσθέντα διαγωνισμόν περί διδακτικών βιβλί Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1894 8ο, σ. 96. —Εκπ. 1439. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Ελλάδος μετ' εικόνων Συνταχθείσα Βιογραφικώς Κατάτοαρτίωςεκδοθένεπίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου. Προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό Νικολάου Μεταξά εν Αθήναις Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος 1894 8ο μικρό, σ. 86.— EBE εκπ. 1333. ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

μόνη εγκεκριμένη υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1894. 8ο,σ. 206. —ΒΒ,ΕΒΕ εκπ. 2641Ι/Ι". ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Πολυτεχνείω Γεωγραφία φυσική και πολιτική των άλλων ηπείρων πλην της Ευρώπης Η μόνη εγκεκριμένη υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών καιτηςΔημοσίας Εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των Γυμνασίων δημοσίων, δη-

δημοσυντηρήτωνκαιΙδιωτικών εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ - - - 1894 8ο, σ. 127. —EBE εκπ. 26411". ΟΙΚΟΝΟΜΟΣ Π. Π.

ρητού των δημ. σχολείων, διευθυντού του διδασκαλείου Αθηνών κλπ. Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων Τεύχος Α'. Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1894. 8ο, σ. 215. —EBE εκπ. 2128. 2128" .

it 530.— Σκηνογραφίαι εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως μετά ηρωϊκών ασμάτων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων Εκδίδονται υπό Σ. Κ. Βλαστού έκδοσις Τετάρτη εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1894 8ο, σ. 168. — EBE εκπ. 1297. ΣΩΤΗΡΙΑΔΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

της ύποταγής αυτής εις τους Ρωμαίους Μεθ' ενός γεωγραφικού πίνακος και εξ τοπογραφικών σχεδίων υπό Γεωργίου Σωτηριάδου πρώην γυμνασιάρχου εν Φιλιππουπόλει και εν Ιωαννίνοις Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου Αδελφών Περρή 1894 8ο, σ. η' + 351. ΕΛΙΑ, EBE Ιστ. 4666. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Βυζαντίου και του δουλεύσαντος Ελληνικού Έθνους προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των Ελληνικών σχολείων υπό Γεωργίου Τσαγρή γυμνασιάρχου εγκριθέντες εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων κατά τον ,ΒΡΛ' νόμον εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης εκ του Τυπογραφείου της Εστίας 1894 8ο, σ. 127. —EBE εκπ. 216lZZ/ZZo.

1895 ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ Μ. - ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ Σ.

μεθοδικόν τρόπον συντεταγμένη προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό Μ.

Βρατσάνου Πρώην γενικού επιθεωρητού των Δημοτικών Σχολείων και Σπ. Μιχαηλίδου Ολυμπίου αριστοβαθμίου Δημοδιδασκάλου εγκεκριμένη κατά τον νόμον ,ΒΤΓ'. έκδοσις Τετάρτη εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης. εκ του Τυπογραφείου της Εστίας 1895. 8ο, σ. 94.— EBE. εκπ. 1401. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

534.— Σύντομος Ελληνική ιστορία μετά πολλών εικόνων προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων και παρθεναγωγείων, κατά την νέαν μέθοδον υπό Γεωργίου Σ. Κονιδάρη. έκδοσις Πέμπτη. Τεύχος α'. Εκδότης Γ. Π. Μέμος. εν Ερμουπόλει Σύρου, εκ του τυπογραφείου αδελφών Φρέρη [1895]. 8ο, σ. 104. —ΒΙ 3874. ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΦΕΡΜΠΟΣ Π.

και νεωτέρας Ελλάδος προς χρήσιν της Α' τάξεως των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων υπό Π. I. Φέρμπου και Α. Π. Κουρτίδου βραβευθέντες εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων κατά τον ( ΒΡΛ' νόμον εν Αθήναι Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης 1895 8ο, σ. 96. —ΓΕΝ BG 227. ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

536.— Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτ. σχολείων αμφοτέρων των φύλων κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλ. και της Δημοσ. Ε κ π α ι δεύσεωςενΑθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1895 8ο, σ. 94+1λ. + 1χ.ά. — EBE εκπ. 1439.1439« . ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

• 537.— Δημητρίου Κουτσομητοπούλού Γεωγραφία φυσική και πολιτική κατά το πρόγραμμα του υπουργείου προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1895. 8ο, σ. 208. — EBE εκπ. 2191.

Ελληνικών καιΔημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. Εκδοθείς υπό Ιωάννου Νοτάρη, εν Αθήναις, 1895. 0,75 Χ 0,60. Κλίμακα 1:750.000. —EBE Χαρτ. 14910ΚΕ.

ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

ιστορίαςπροςχρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των Ελληνικών Σχολείων και των Παρθεναγωγείων έκδοσις Τρίτη μετεσκευασμένη εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1895 8ο, σ. 184. στο εξώφυλλο: Δημητρίου Παπαθεοδώρου Παρθεναγωγείων εγκριθείσα κατά τον νόμον ,ΒΤΓ' της 12 Ιουλίου 1895 επί πέντε σχολικά έτη από τον σχολικού έτους 1896-1897. έκδοσις Τρίτη 1896. — EBE. εκπ. 2139.

ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

κράτους και του Βυζαντιακού προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των Γυμνασίων και των μαθητριών των Παρθεναγωγείων έκδοσις Δευτέρα μετεσκευασμένη εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1895 8ο, σ. 204. — EBE Ιστ. 3684. 3684« . ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

εθνών και του Ελληνικού Έθνους μέχρι της αλώσεως της Κορίνθου υπό των Ρωμαίων προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως των Γυμνασίου και των μαθητριών των Παρθεναγωγείων έκδοσις Δευτέρα μετεσκευασμένη εν Αθήναις εκτουΤυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1895 8ο,σ. 219.—EBE Ιστ. 3682.3682« . ΠΑΥΛΑΤΟΣ ΠΕΤΡΟΣ

σιν των μαθητών της Β', τάξεως των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων. Εκδίδονται υπό Γ. Καμπάση Βιβλιοπώλου έκδοσις Β'. εν Αθήναις Τύποις Αναστασίου Τρίμη 1895 8ο, σ. 80. — EBE εκπ. 1348D . ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

543.—Επίτομος Ελληνική ιστορία προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων εν Αθήναις, εκ του τυπ. Π. Δ. Σακελλαρίου, 1895. — Μαυρής 16836. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

544. — Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική και φυσική προς χρήσιν των μαθητών των Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων υπό Α. Λ. Σακελλαρίου

διδάκτορος της φιλοσοφίας και καθηγητού εν Αθήναις Τύποις και αναλώμασι Π. Δ. Σακελλαρίου 1895. 8ο, σ. 80 (κολοβό). — EBE εκπ. 2643. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ A.A.

545.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων υπό Α. Α. Σακελλαρίου διδάκτορος της φιλοσοφίας και καθηγητού εν Αθήναις Τύποις και αναλώμασι Π. Δ. Σακελλαρίου 1895. 8ο, σ. δ+ 5-79. —EBE εκπ. 1469. ΣΙΓΑΛΑΣ ΜΙΧΑΗΛ

δασκαλείου Ελληνική ιστορία προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων συνταχθείσα βιογραφικώς επί τη βάσει των εσχάτως εκδοθέντων αναλυτικών προγραμμάτων του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Τεύχος Α'. Περιέχον την αρχαίαν ιστορίαν εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1895 8ο μικρό, σ. 138+ ο. —EBE εκπ. 1358α . ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

547.— Γεωργίου Τσαγρή Γυμνασιάρχου Ελληνική ιστορία της αρχαίας Ελλάδος Συνταχθείσα βιογραφικώς κατά το τελευταίον εκδοθέν επίσημον πρό γραμμα του υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1895 8ο μικρό, σ. 59. — EBE εκπ. 1371. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

· 548.— Γεωργίου Τσαγρή Γυμνασιάρχου ιστορία του Βυζαντινού Κράτους και της Νέας Ελλάδος Συνταχθείσα βιογραφικώς κατά το τελευταίον εκδοθέν επίσημον πρόγραμμα του υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. προς χρήσιν των Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1895 8ο μικρό, σ. 56. — EBE εκπ. 1373. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

549.—Ιστορία των Ρωμαίων και του Βυζαντινού Κράτους διά τα Γυμνάσια, Αθήναι, τυπ. Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1895. 8ο, σ. 226 (;) — EBE (δελτία), Μαυρής 16897.

ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ Ν. Γ.

550.— Ν. Γ. Φιλιππίδου Επίτομος ιστορία του Ελληνικού Έθνους από του 1453-1892 εγκριθείσα υπό του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου Προς χρήσιν των Ελλην. Σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Αθήναις Βασιλικόν Τυπογραφείον Ν. Γ. Ίγγλέση 1895. 8ο, σ. 2χ.ά.+ γ'

1 χ.ά. + 7-160. στο εξώφυλλο: 1896.— EBE εκπ. 2147.2147« .

1896 ΒΑΝΔΩΡΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ

551.— Βίοι επιφανών ανδρών της Ρώμης του Βυζαντίου και του δουλεύσαντος Ελληνισμού έγκριθέντες κατά τον νόμον ,ΒΤΓ' του 1895 Προς χρήσιν της Β', τάξεως των Ελληνικών σχολείων υπό Γερασίμου ΒανδώρουΔ.Φ. και καθηγητού εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Ο Παλαμήδης» 1896 8ο, σ. 116.—EBE B.E.I. 71 ρ . ΒΡΑΤΣΑΝοΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

552.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας Σύντομος αρχαία Ελληνική ιστορία κατά βιογραφικήν μέθοδον προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό M. I. Βρατσάνου Δ. Φ. και διευθυντού του εν Αθήναις Διδασκαλείου έκδοσις ς' εγκεκριμένη κατά τον νόμον ,ΒΤΓ' εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης εκ του Τυπογραφείου της Εστίας 1896 8ο, σ. 56. —EBE εκπ. 1303. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

553.—Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του έτους 1896 κατά τον ( ΒΤΓ' νόμον προς χρήσιν των μαθητών και μαθητριών της Γ', τάξεως των δημοτικών σχολείων υπό Αλκιβιάδου Σ.Ιωαννίδουεν Αθήναις Βιβλιοπωλείον ο «Ερμής» — Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1896 8ο μικρό, σ. 64.— EBE εκπ. 1314 Τ . ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

554.— Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου συγγραφέωςτηςιστορίαςτων Αθηνών Βίοι επιφανών ανδρών της Ρώμης, του Βυζαντίου και του δουλεύσαντος Ελληνικού Έθνους (μετά των εικόνων αυτών) εγκριθέντες κατά τον διαγωνισμόν του 1896 προς χρήσιν των μαθητών της Β', τάξεως του Ελλ. Σχολείου Εκδότης Γρηγόριος Λάμπρου εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον Γρηγορίου Λάμπρου 1896 8ο, σ. ο + 5-94-h 2 χ.ά. — EBE Β.Ε.Τ. 579Bα

ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

555.—Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, Αθήναι [1896]. 8ο.—EBE (δελτία). ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

it 556.—Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος διά την ο τάξιν του τετραταξίου δημοτικού σχολείου υπό Βλ. Γ. Σκορδέλη και Αρ. Π. Κουρτίδου. Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1896 8ο, σ. 64. —Συλλογή Τ. Σκλαβενίτη. ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

557.— Δημητρίου Κουτσομητοπούλου Γεωγραφία φυσική και πολιτική διά την ο τάξιν του κοινού δημοτικού σχολείου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1896 8ο, σ. 94. — EBE εκπ. 1432.1432« . ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

558.— Δημητρίου Κουτσομητοπούλου Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων (Κατά την Γερμανικήν του Δανιήλ) πογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1896 8ο, σ. 222+η'. —ΒΒ, EBE εκπ. 2191° . ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

559.— Δημητρίου Κουτσομητοπούλου Φυσική και πολιτική γεωγραφία της Ελλάδος και Ευρώπης προς χρήσιν της Α' τάξεως των Γυμνασίων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1896. 8ο,σ. 172. —ΒΒ,ΕΒΕ εκπ. 2637. ΜΑΚΡΥΝΑΙοΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

560.—Αλεξάνδρου Γ. Μακρυναίου ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μετ' εικόνων εγκριθείσα διά πενταετίαν κατά τον διαγωνισμόν του 1896 προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων Εκδότης Απόστολος Α. Αποστολόπουλος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Αποστόλου Α. Αποστολοπούλου [1896] 8ο μικρό, σ. 64. — EBE εκπ. 1326. ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

561.— Κωνσταντίνου Μ. Μητσοπούλου Καθηγητού της γεωλογίας και ορυκτολογίας εν τω Πανεπιστημίω και Πολυτεχνείω. Γεωγραφία της Ευρώπης

καιιδίωςτηςΕλλάδοςκαιευρωπαϊκήςΤουρκίας προς χρήσιν της πρώτης τάξεως των Γυμνασίων εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1896. 8ο, σ. 278.—EBE εκπ.

2641Κα.

ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

562.— Κωνσταντίνου Μ. Μητσοπούλου Καθηγητού της γεωλογίας και ορυκτολογίαςεντω Πανεπιστήμιω και Πολυτεχνείω. Γεωγραφία φυσική και πολιτική εγκεκριμένη υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1896. 8ο, σ. 224. — EBE. εκπ. 2200. 2200α . ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

563.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού Βίοιεπιφανώνανδρώντης Ρώμης, του Βυζαντίου και του δουλεύσαντος Ελληνικού Έθνους προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των Ελληνικών σχολείων και των μαθητριώ Παρθεναγωγείων εγκριθέντες κατά τον νόμον ΒΤΓ' της 12 Ιουλίου 1895 επί πέντε σχολικά έτη από του σχολικού έτους 1896-1897. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο, σ. 120. —ΚΕΝΕΚ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 564.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού Επιτομή της Ελληνικής ιστορίαςπροςχρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των Ελληνικών σχολείων καιτωνΠαρθεναγωγείων εγκριθείσα κατά τον νόμον ,ΒΤΓ' της 12 ιο λίου 1895 επί πέντε σχολικά έτη από του σχολικού έτους 1896-1897. έκδοσις Τρίτη μετεσκευασμένη εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο, σ. 184. — EBE εκπ. 2139. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

565.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού ιστορία των ανατολικών εθνών και του Ελληνικού Έθνους μέχρι της αλώσεως της Κορίνθου υπό των Ρωμαίων προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως των Γυμνασίων και των Παρθεναγωγείων έκδοσις Τρίτη μετεσκευασμένη εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο, σ. 190. — EBE Ιστ. 3683. 3683« . ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

566.— Σύνοψις της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως υπό Δ. Παπαρρηγοπούλου έκδοσις Δεκάτη μετ' εικονογραφιώνεγκρίσειτουΥπουργείου

γείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Εκδότης Γρηγόριος Λάμπρου εν Αθήναις εκ του Βιβλιοπωλείου Γρηγορίου Λάμπρου 1896 8ο, σ. 118. —EBE εκπ. 2135. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

" 567.— Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου ιστορία του Ελληνικού Έθνουςαπότωναρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον προς διδασκαλίαν των παίδων έκδοσις νεωτάτη Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκτουΤυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1896 8ο, σ. β' + 239 + 1 χ.ά. — ΕΛΙΑ, ΓΕΝ Η G 9. Τ 87. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛοΣ

Βαρβακείου Λυκείου ιστορία Ελληνική από της εις τους Ρωμαίους υποταγής τωνΕλλήνωνμέχρι τέλους του παρελθόντος αιώνος Προς χρήσιν της Ε' τάξεως του πλήρους δημοτικού σχολείου εγκεκριμένη επί πενταετίαν. Εκδότης Ανέστης Κωνσταντινίδης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1896 8ο μικρό, σ. 80. — EBE εκπ. 1345α . ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

μης, του Βυζαντίου και του δουλεύσαντος Ελληνικού Έθνους προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των Ελληνικών σχολείων εγκριθέντες εν τω διαγωνισμώ των διδακτ. βιβλίων κατά τον νόμον ,ΒΤΓ' επί πέντε συνεχή έτη.εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο, σ. 142+ 18 χ.ά.— EBE εκπ. 2162. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

λήνων από της αρχής αυτών μέχρι των καθ' ημάς χρόνων μετά πολλών εικόνων εγκριθείσα επί πενταετίαν κατά τον τελευταίον διαγωνισμόν περί διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των Ελληνικών σχολείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο, σ. 2 3 0 . — E B E

ΤΣΑΓΡΗΣ

εκπ.

2162AD/ADa.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

• 571.— Γεωργίου Τσαγρή γυμνασιάρχου ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μετά εικόνων συνταχθείσα βιογραφικώς και εγκριθείσα επί πενταετίαν κατά

τοντελευταίονδιαγωνισμόν περί διδακτικών βιβλίων Διά την τρίτην τάξιν του τετραταξίου σχολείου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο μικρό, σ. 64. —EBE εκπ. 1374. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

μετά εικόνων εγκριθείσα επί πενταετίαν κατά τον τελευταίον διαγωνισμόν περί διδακτικών βιβλίων Διά την ο τάξιν των κοινών Δημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, δημοσίων, δημοσυντηρήτων και Ιδιωτικών. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο μικρό, σ. 72. —EBE εκπ. 1375. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

κών εθνών και του Ελληνικού Έθνους μέχρι της Ρωμαϊκής κατακτήσεως προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως του Γυμνασίου έκδοσις Τρίτη Κατά το επίσημον πρόγραμμα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1896 8ο, σ. δ+ 5-173.—EBE εκπ. 2644 ζ . ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

574.—Ιστορία των μέσων και νεωτέρων χρόνων διά την γ' τάξιν των γυμνασίων. έκδοσις Β'. [1896;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία των αρχαίων

ανατολικών

εθνών ,

Αθήνα 1896 (βλ. αρ. 573). ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

575.—Ιστορία των νεωτέρων χρόνων, ενηεκτενέστερονεκτίθενταιτατης Ελληνικής Επαναστάσεωςτου1821, διά τα γυμνάσια. [1896;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία

των αρχαίων ανατολικών εθνών ,

Αθήνα 1896 (βλ. αρ. 573). ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

576.—Ιστορία των Ρωμαίων και του Βυζαντιακού κράτους διά την β' τάξιν των γυμνασίων έκδοσις Β'. [1896;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία

των αρχαίων

ανατολικών εθνών ,

Αθήνα 1896 (βλ. αρ. 573). ΦΑΡΑΝΤΑΤΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

υφηγητούεθνικούΠανεπιστημίου. ιστορία της αρχαίας Ελλάδος συνταχθείσα επίτηβάσει και της Αριστοτέλους Πολιτείας των Αθηναίων και των νεωτέρων ερευνών εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του 1896 διά πενταετίαν προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Δεληγιάννη και αδελφ. Καλέργη 1896 8ο, σ. 64. — ELO mel. 8ο 495. ΦΑΡΑΝΤΑΤΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

578.— Νικολάου Σπ. Φαραντάτου, Διδάκτ. φιλολογίας, δικηγόρουκαιυφηγητού Εθν. Πανεπιστημίου. ιστορία της αρχαίας Ελλάδος συνταχθείσα επί τη βάσει και της Αριστοτέλους Πολιτείας των Αθηναίων και των νεωτέρων ερευνών, εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του 1896, προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, αμφοτέρων των φύλων. έκδοσις Δευτέρα. εν Αθήναις Τύποις ΙωάννουΝικολαΐδου, 1896 8ο, σ. 56.—Μαυρής 17360. ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ

579.—Επιτομή της ιστορίας των Ελλήνων από της αρχής αυτών μέχρι των καθ' ημάς χρόνων εγκριθείσα υπό της επιτροπείας των κριτών του 1896 προς χρήσιν της Γ' τάξεως των Ελληνικών Σχολείων υπό Επαμεινώνδου I. Φραγκίστα Εκδότης Μιχαήλ Σαλίβερος εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον ο «Ερμής» Μιχαήλ Σαλιβέρου 1896 8ο,σ. 207.—EBE. εκπ. 557F".

1897 ΑΝΔΡΟΥΤΣΕΛΛΗΣ Σ. - ΜΠΑΣΙΑΣ Α. Τ.

• 580.— Α. Τ. Μπασιά και Σ.' Ανδρουτσέλλη καθηγητών Επίτομος ιστορία των Ελλήνων από της αρχής αυτών μέχρι των καθ' ημάς χρόνων εγκριθείσα κατά τον Νόμον ,ΒΤΓ' προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως του Ελληνικού Σχολείου εν Αθήναις Τύποις «Νεολόγου» Κωνσταντινουπόλεως 1897 8ο, σ. 219. —EBE εκπ. 1959, ΕΛΙΑ. ΓΑΡΔΙΚΑΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

χαίας και Νέας Ελλάδος προς χρήσιν της Α', τάξεως των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων υπό Γεωργίου Κ. Γαρδίκα (Δ. Φ. και γυμνασιάρχου του γ'. Αθηνών) εγκριθέντες εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων κατά τον ,ΒΤΓ' νόμον. εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννης Νοτάρης 1897 8ο, σ. 1 0 2 + 1 χ.α+ 1λ. —EBE εκπ. 2101.

ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

582.—· Κωνσταντίνου Μ. Μητσοπούλου Καθηγητού της γεωλογίας και ορυκτολογίας εν τω Πανεπιστημίω και Πολυτεχνείω. Γεωγραφία φυσική και πολιτική εγκεκριμένη υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών καιτης Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς χρήσιν της ο τάξεως του κοινού δημοτ. σχολείου εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σ. Κ. Βλαστώ 1897 8ο,σ. 109. —ΓΕΝ GT171.54. ΜΠΙΣΚΗΝΗΣ Α. Σ.

583.— Πρώται γνώσεις φυσικής και πολιτικής γεωγραφίας μετά πατριδογραφίας Ζακύνθου προς χρήσιν των εν Ζακύνθω δημοτικών σχολείων υπό Α. Σ. Μπισκήνη εν Ζακύνθω Τύποις Νέου Τυπογραφείου Ευστ. Φινομένου 1897 8ο, σ. στ' + 120. — EBE εκπ. 1453. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

584.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού Επιτομή της Ελληνικής ιστορίαςπροςχρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Πάσσαρη και Βεργιανίτου 1897 8ο, σ. 184. —ΕΛΙΑ, EBE Ιστ. 3683D . ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

585.— Ευαγγέλου Γ. Παπαχατζή Δ. Φ. Καθηγητού εν τω Αθήνησι Βαρβακείω Λυκείω Γενική ιστορία προς χρήσιν των Γυμνασίων Τόμος Τρίτος ΙστορίατουΜέσου αιώνος και των Νεωτέρων Χρόνων προς χρήσιν της τρίτης τάξεως Κατά το Πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας εν Α θ ή ναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης 1897 8ο, σ. ο + 5-196.— EBE εκπ. 2641". ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

586.— Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας και νεωτέραςΕλλάδος,προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων. εγκριθέντες επί πενταετίαν. εν Αθήναις Τυπογραφείον Πάσσαρη και Βεργιανίτου, 1897 8ο, σ. 135.— EBE (δελτία).

1898 ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

587.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας Σύντομος αρχαία Ελληνική ιστορία κατά βιογραφικήν μέθοδον προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων υπό M. I.

Βρατσάνου Δ. Φ. πρώην διευθυντού του εν Αθήναις Διδασκαλείου έκδοσις Ζ' εγκεκριμένη κατά τον νόμον ,ΒΤΓ' εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης εκ του Τυπογραφείου της Εστίας 1898 8ο, σ. 56. — E B E εκπ. 500LB.

ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

λου Κωνσταντίνου μέχρι του 1453 μετά των κυριωτάτων γεγονότων της ιστορίας της Δύσεως κατά τον Μέσον αιώνα χάριν των μαθητών της Β' τάξεως των Γυμνασίων και Παρθεναγωγείων έκδοσις Τετάρτη. Αθήνησι εκ του Τυπογραφείου Νομικής 1898. 8ο, σ. 96-186+ 92. — EBE Ιστ. 36841 . ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

589. —Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού Ιστορία του Ελληνικού Νέας Ευρώπης Κατά το πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας της 9ης Σεπτεμβρίου 1897 προς χρήσιν των μαθητών των Ελληνικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων Αθήνησι εκ του Τυπογραφείου Νομικής 1898 8ο, σ. 200.— EBE εκπ. 3684D. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

590.— Γεωργίου Τσαγρή γυμνασιάρχου ΕπιτομήτηςιστορίαςτωνΕλλήνωνμετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της ιστορίας των Ρωμαίων και τηςτωννεωτέρων χρόνων μετά πολλών εικόνων εγκριθείσα επί πενταετίαν κατά τον τελευταίον διαγωνισμόν περί διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των μαθητών των Ελληνικών σχολείων και παρθεναγωγείων μέρος Α' Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της εν Μαντινεία μάχης διά την α' τάξιν των Ελλην. σχολείων και παρθεναγωγείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου της Νομικής 1898 8ο, σ. 9 6 . — E B E

ΤΣΑΓΡΗΣ

εκπ.

2162ΑΕ.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

591.— Γεωργίου Τσαγρή γυμνασιάρχου ΕπιτομήτηςιστορίαςτωνΕλλήνωνμετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της ιστορίας των Ρωμαίων και τηςτωννεωτέρων χρόνων μετά πολλών εικόνων εγκριθείσα επί πενταετίαν κατά τοντελευταίονδιαγωνισμόν περί διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως Προς χρήσιν των μαθητών των Ελληνικών σχολείων και παρθεναγωγείων Μέρος Γ' Ελληνική ιστορία από της αλώσεως της Κων[πόλεως υπό των Λατίνων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων μετά των σπουδαιοτάτων γεγονότων της ιστορίας

της νέας Ευρώπης. Διά την Γ' τάξιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. [εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου της Νομικής 1898]. 8ο, σ. 104. η σελίδα τίτλου λείπει. Δεμένο μαζί με το Α' μέρος. — EBE Ιστ. 4987 ρ .

1899 ΑΝΔΡΟΥΤΣΕΛΛΗΣ Σ. - ΜΠΑΣΙΑΣ Α. Τ.

# 592.—Ιστορία Βυζαντιακή και της νέας Ελλάδος και περί εφευρέσεων καιανακαλύψεωνΠερί θρησκευτικής μεταρρυθμίσεως και περί Γαλλικής Επαναστάσεως προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως του Ελληνικού λείου εγκριθείσα επί πενταετίαν 1897-1902 υπό Σπυρίδωνος Θ. Ανδρουτσέλλη και Α. Τ. Μπασιά καθηγητών Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1899 8ο, σ. 104. —EBE εκπ. 2083. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

593.—Έγκεκριμένη επί πενταετίαν. ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μετ' εικόνων εγκριθείσα διά την πενταετίαν από του 1899-1904 προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων αρρένων και θηλέων υπό Δρος Θεοδώρου Ν. Αποστολοπούλου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Βιβλιεμπορικών Καταστημάτων Αποστολοπούλου [1899], 8ο, σ. 72. — EBE εκπ. 1289". ΖΩΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ

# 594.— Πατριδογραφία της νήσου Ζακύνθου προς χρήσιν των εν τοις δημοτικοίς σχολείοις μαθητών υπό Λεωνίδα Χ. Ζώη (Έκδοσις Β') εν Ζακύνθω Τυπογραφείον Ν. Κοντόγιωργα 1899 8ο, σ. 13.— EBE εκπ. 1482. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

595.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897 και 1899 έκδοσις Ζ' εις τεύχη τρία κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας Τεύχος Α' μετά πολλών εικόνων Διά τους μαθητάς της Α' τάξεως των Έλλην. σχολείων εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης 1899. 8ο, σ. 96 (κολοβό). —ΕΛΙΑ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

596.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας. ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά

των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας, υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου,εγκριθείσαεντω διαγωνισμώ του έτους 1895 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1894, 1896, 1897 και 1898. έκδοσις ζ' εις τεύχη τρία κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας. Τεύχος β' μετά πολλών εικόνων. Διά τους μαθητάς της β' τάξεως τωνΕλληνικών σχολείων. εν Αθήναις, εκδότης Γεώργιος Κασδόνης, 1899. 8ο,σ. 104. —Εστία 471. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

597.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετατωνσημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδουεγκριθείσαεντω διαγωνισμφ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897 και 1899 έκδοδείας Τεύχος Γ' μετά πολλών εικόνων Διά τους μαθητάς της Γ' τάξεως τωνΕλλην.σχολείων εν Αθήναις Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης εκ του Τυπογραφείου της Εστίας 1899 8ο, σ. 148. — ΕΛΙΑ, ΚΕΝΕΚ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ Δ.

• 598.— Δημητρίου Ιωαννίδου Ολυμπίου Καθηγητού του εν Αθήναις Διδασκαλείου Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εγκριθείσα κατάτονδιαγωνισμόν του 1896 επί πενταετίαν έκδοσις νέα κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν του κράτους Εκδότης Μιχαήλ Γ. Σαλίβερος εν Αθήναις εκτουΤυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1899. 8ο, σ. 112. —EBE εκπ. 1417. ΚΡΕΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

• 599.— Γεωργίου Π. Κρέμου καθηγητού της ιστορίας. Χρονολογία της Ελληνικής ιστορίαςαπόco -1899 Χάριν των μαθητών των Γυμνασίων και παντός φιλίστορος έκδοσις Δευτέρα επηυξημένη και όλως μετερρυθμισμένη εκδιδομένη υπό Ανέστη Κωνσταντινίδου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1899 8ο, σ. 111. Περιέχει μόνο το Α' τμήμα: Γεωργίου Π. Κρέμου

Χρονολογία της

Ελληνικής ιστορίας Τμήμα Α' Χρονολογία της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας από οο - 330 μ.Χ. Χάριν των μαθητών της Γ' τάξεως των Γυμνασίων εν Αθήναις 1899. στο εξώ-

φυλλο: 1898. — EBE B.E.I. 627DCo. ΜΑΚΡΥΝΑΙΟΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

600.—Έγκεκριμένη επί πενταετία,ν. ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος εγκριθείσα διά την πενταετίαν από του 1899-1904. Υπό Αλεξ. Γ. Μακρ

Μακρυναίου πρωτοβαθμίου διδασκάλου προς χρήσιν των μαθητών των δημο σχολείων αμφοτέρων των φύλων Εκδότης Α. Α. Αποστολόπουλος εν Α θ ή ναις εκ του Τυπογραφείου των Βιβλιεμπορικών Καταστημάτων Αποστολοπούλου [1899]. 8ο, σ. 64.— EBE εκπ. 1327. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

601.—Εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1899-1904 ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος μετ' εικόνων συνταχθείσα βιογραφικώς Προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Νικολάου Μεταξά Αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου και Δρος της Νομικής Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1899 8ο, σ. 72. —EBE εκπ. 1334» . ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 602.—1899-1904 Γεωγραφία πολιτική και φυσική συνταχθείσα κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν του κράτους εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1 1904 υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Ε κ π α ι δεύσεωςπροςχρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Νικολάου Μεταξά Αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου και Δρος της Νομικής. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1899. 8ο, σ. στ' + 7-144.—EBE εκπ.1448" . ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

603.— Νικολάου Α. Παπαγιαννοπούλου Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εγκριθείσα τον νόμον ,ΒΤΓ' εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων επί πέντε σχ Ελλάδος κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Γ. Κασδόνη 1899. 8ο, σ. 238. — EBE εκπ. 1455S . ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

604.—Ιστορία κού Σχολείου εν

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

της αρχαίας Ελλάδος διά την γ' τάξιν του ΔημοτιΑθήναις, εκ του Τυπογραφείου της «Νομικής», 1899.

8ο.—EBE (δελτία). ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

# 605.— Γεωργίου Τσαγρή πρώην γυμνασιάρχου ιστορίαΕλληνική από τωναρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της υποταγής της Ελλάδος υπό τους Ρωμα

Διά την Ε' και ζ' τάξιν του Αρσακείου και των Παρθεναγωγείων. εν Αθήναις εκτουΤυπογραφείου «Νομικής» 1899 8ο, σ. [33J-168. — EBE Ιστ. 4987?«. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

• 606.— Γεωργίου Τσαγρή πρώην γυμνασιάρχου ΙστορίαΕλληνική από της υποταγής της Ελλάδος υπό τους Ρωμαίους μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων (ήτοι από του 146 π.Χ. μέχρι του 1453 μ.Χ.). Διά την Ζ' τάξιν του Αρσακείου και των Παρθεναγωγείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Νομικής» 1899 8ο, σ. 121-238. —EBE εκπ. 2645*. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

607.— Γεωργίου Τσαγρή πρώην γυμνασιάρχου ιστορίαΕλληνική από τηςαλώσεωςτηςΚωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων Διά την Η' τάξιν του Αρσακείου και των Παρθεναγωγείων. εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Νομικής» 1899 8ο, σ. 93-196. — EBE εκπ. 2644ΖΕα.

ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

608.—Ιστορία του Βυζαντιακού κράτους και του δουλεύσαντος

ελληνικού

σχολείων, [1899 ;] Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία Αθήνα 1899 (βλ.αρ. 607).

Ελληνική από της αλώσεως ,

1900 ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

609.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας. ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας, υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου,εγκριθείσαεντοις διαγωνισμοίς των ετών 1894, 1896, 1897 και 1898. έκδοσις ζ' εις τεύχη τρία κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας. Τεύχος β' μετά πολλών εικόνων. Διά τους μαθητάς της β' τάξεως των Ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις, εκδότης Γεώργιος Κασδόνης, 1900. 8ο, σ. 104. —Εστία 580. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ ο.

610.— Δημητρίου Ιωαννίδου Ολυμπίου Καθηγητού του εν Αθήναις Διδασκαλείου Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εγκριθείσαεπί πενταετίαν κατά τον διαγωνισμόν του 1896 έκδοσις νέα κατά την νέαν διοι-

διοικητικήν διαίρεσιν του κράτους Εκδότης Μιχαήλ Ι. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1900 8ο, σ. 112. —EBE. εκπ. 1419. ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 611.— Δημητρίου Κουτσομητοπούλου Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων (Κατά την Γερμανικήν του Δανιήλ) διαίρεσιν της Ελλάδος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1900. 8ο, σ. 222. —ΒΒ.

1901 ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

612.—Πατριδογραφία και πραγματογνωσία Κατά το Αναλυτικόν πρόγραμμα του Υπουργείου. προς χρήσιν των μαθητών και μαθητριών των Δημοτικών Σχολείων. εν Αθήναις, Θ. Αποστολόπουλος, [1901]. 8ο, σ. 64 — EBE (δελτία) ΒΡΑΧΝΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 613.— Νικολάου I. Βραχνού καθηγητού του εν Πειραιεί Γυμνασίου Ιστορία Ελληνική, Ρωμαϊκή, Βυζαντιακή διά την Β', τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Ανωτέρων Παρθεναγωγείων εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά την πενταετίαν 1901-1906 Εκδότης Ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον ΑΙ «Μούσαι» I. Ν. Σιδέρη 1901 8ο, σ. 120.—EBE εκπ. 2091EW. ΒΡΑΧΝοΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

614.— Νικολάου I. Βραχνού καθηγητού του εν Πειραιεί Γυμνασίου Ιστορία των αρχαίων Ελλήνων μέχρι της εν Μαντινεία μάχης διά την Α', τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Ανωτέρων Παρθεναγωγείωνεγκριθείσαεν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά την πενταετίαν 1901-1906 Ε κ δότης ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον ΑΙ «Μούσαι» I. Ν. Σιδέρη - - - 1901 8ο, σ. 128. — EBE εκπ. 2091°. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

615.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας, υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου, εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν

βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897 και 1899. έκδοσις Θ' εις τεύχη τρία, κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας. Τεύχος Α' μετά πολλών εικόνων. (Έλληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της εν Μαντινεία μάχης). Διά τους μαθητάς της α' τάξεως των Ελλην. σχολείων. εν Αθήναις, εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος, 1901. 8ο, σ. 120. —Εστία 678. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

616.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας. ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτέρων της άλλης ιστορίας, υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου, εγκριθείσαεντω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897 και 1899. έκδοσις Η' εις τεύχη τρία κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας. Τεύχος γ' μετά πολλών εικόνων. Διά τους μαθητάς της γ' τάξεως των ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις, εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος, 1901. 8ο, σ. 148.—Εστία, 659. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ Δ.

617.— Δημητρίου Ιωαννίδου Ολυμπίου πρώην Καθηγητού του εν Αθήναις Διδασκαλείου. Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εγκριθείσα το δεύτερον διά την πενταετίαν του 1901-1906 έκδοσις νέα Κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν του Κράτους εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1901 8ο, σ. 112.— EBE εκπ. 1420. ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ Α. - ΣΚΟΡΔΕΛΗΣ ΒΛ.

• 618.— Α. Κουρτίδου και Β. Σκορδέλη. ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος διά την Γ' τάξιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων εγκριθείσα επί πενταετίαν Εκδότης Ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «Aι Μούσαι» I. Ν. Σιδέρη - - - [1901]. 8ο, σ. 48. —EBE εκπ. 1323. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

619.— Γενική Γεωγραφία. προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. εγκριθείσα επί πενταετίαν 1901-1906. Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος, εν Αθήναις, 1901. 4ο. — EBE (δελτία).

ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

620.—Εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1901-1906 ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος συνταχθείσα βιογραφικώς Προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμ φοτέρων των φύλων υπό Νικολάου Μεταξά Αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου και Δρος της Νομικής Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1901 8ο, σ. "2. —EBE εκπ. 1330". ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 621.—Εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1899-1904 ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος μετ' εικόνων συνταχθείσα βιογραφικώς προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Νικολάου Μεταξά Αριστοβαθμίου Δημοδιδασκάλου και Δρος της Νομικής Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1901 8ο, σ. 72. — EBE εκπ. 1335α . ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

622.— 1899-1904 Γεωγραφία πολιτική και φυσική συνταχθείσα κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν του κράτους εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1899-1904 υπότουΥπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Νικολάου Μεταξά Αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου και Δρος της Νομικής έκδοσις Πέμπτη εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1901 8ο, σ. δ+ 5-144.—EBE εκπ. 1449. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

623.— Χάρτης του Βασιλείου της Ελλάδος, εγκεκριμένος επί πενταετίαν 1901-1906 προς χρήσιν των σχολείων αμφοτέρων των φύλων. Αθήναι [1901]. 0,80 Χ 0,60. —EBE (δελτία). ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 624.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού Ιστορία Ελληνική χάριν των μαθητών της Β' τάξεως των Ελληνικών σχολείων και των μαθητριών των Παρθεναγωγείων. εγκριθείσα επί πέντε σχολικά έτη (1901-1906) εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Νομικής» Λ. Χ. Βεργιανίτου 1901 8ο, σ. 90.— EBE Ιστ. 3684». ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 625.— Δημητρίου Παπαθεοδώρου καθηγητού ιστορία Ελληνική χάριν των μαθητών της Γ' τάξεως των Ελληνικών σχολείου και των μαθητριών των

Παρθεναγωγείων. εγκριθείσα επί πέντε σχολικά έτη (1899-1904) εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Νομικής» Λ. Χ. Βεργιανίτου 1901 8ο, σ. 104. — EBE Ιστ. 3684«®. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

626.—Ιστορία της νέας Ευρώπης μέχρι του 1815 και της Ελληνικής Επαναστάσεως.έκδοσιςΤρίτη. εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου «Νομικής» Λ. Χ. Βεργιανίτου, 1901 8ο, σ. 312. Ακέφαλο. Λείπει η σελίδα τίτλου. — EBE Ιστ. 3684. ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

627.—Δημητρίου Πατσοπούλου καθηγητού της γενικ. ιστορίας εν τω Εθν. Πανεπιστημίω ιστορία των Ρωμαίων μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως των Γυμνασίων κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1901 8ο, σ. 208. —EBE Ιστ. 3719. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

628.—Ελληνική ιστορία από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Λατίνων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων μετά των σημαντικωτάτων γεγονό των της ιστορίας της Ευρώπης διά την Γ', τάξιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. [Αθήναι] 1901. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία των Ρωμαίων (βλ.αρ.657).

, Αθήνα 1905.

1902 ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

629.—Εγκεκριμένη διά πέντε έτη. ιστορία της ΝεωτέραςΕλλάδοςεγκριθείσαωςηαρίστηπασών εν τω διαγωνισμώ του 1902 προς χρήσιν των μαθητών των δημοτ. σχολείων αρρένων και θηλέων υπό Δρος Θεοδώρου Ν. Αποστολοπούλου εν Αθήναις Τύποις αποστολοπούλου [1902]. 8ο, σ. η'+ 9-120.—EBE εκπ. 1288«. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

630.—Εγκεκριμένη επί πενταετίαν. Γεωγραφία εγκριθείσα επί πενταετίαν κατά τον διαγωνισμόν του 1902 ως «η αρίστη πασών των άλλων». Προς χρήσιν των μαθητών των δημοτ. σχολείων αρρένων τε και θηλέων υπό Δρος Θεοδώρου Ν. Αποστολοπούλου εν Αθήναις Τύποις Αποστολοπούλου [1902]. 8ο, σ. στ' + 7-175. — EBE εκπ. 1385.

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

631.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας. ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντιακή, από του Μ. Κωνσταντίνου μέχρι του έτους '1453 μετά των κυρίων γεγονότων της ιστορίαςτηςΔύσεως κατά τον μέσον αιώνα, υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου. προς χρήσιν των μαθητών της β' τάξεως των γυμνασίων, κατάτοτελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας. εν Αθήναις, εκδότης Ιωάννης Δ. Κολλάρος, 1902. 8ο, σ. 200. — Εστία 762. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

• 632.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897 και 1899 έκδοΠαιδείας Τεύχος Γ' μετά πολλών εικόνων Διά τους μαθητάς της Γ' τάξεως των Ελλην. σχολείων εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος Τυπογραφείον «Εστία» 1902 8ο, σ. [148],-INS. ΜΕΤΑΞΑΣ Γ. - .ΜΕΤΑΞΑΣ Ν.

633.—Έγκεκριμένη επί πενταετίαν 1902-1907. Γεωγραφία - ατλας φυσική και πολιτική, συνταχθείσα κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν του Κράτους, προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Γεωργίου Μεταξά, καθηγητού της Γαλλικής γλώσσης και Νικολάου Μεταξά, αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου και διδάκτορος τα Νομικά. εν Αθήναις, εκδότης Ιωάννηςο.Κολλάρος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1902. 8ο, σ. 108. —Εστία 765. ΜΕΤΑΞΑΣ Γ. - ΜΕΤΑΞΑΣ Ν.

# 634.—Εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1902-1907 Γεωγραφία φυσική και πολιτική συνταχθείσα κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν του Κράτους προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Ν. Μεταξά Αριστοβ. δημοδιδασκάλου και Δρος τα Νομικά. Γ. Μεταξά Καθηγητού της Γαλλικής γλώσσης. εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος 1902 8ο, σ. 128. — EBE εκπ. 1452«. ΠΕΤΡΟΥΛΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

# 635.— Παναγιώτου Αθ. Πετρούλια Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρωντωνφύλωνεγκεκριμένηεπί

πενταετίαν 1902-1907 εν Αθήναις Παρά τω εκδότη Σπ. Κουσουλίνω 1902 8ο, σ. 112. — EBE εκπ. 1465. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

636.—Ελληνική ιστορία από Φιλίππου του Β'. Βασιλέως της Μακεδονίας μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Λατίνων μετά των σημαντικωτέρων γεγονότων της ιστορίας των Ρωμαίων διά την Β', τάξιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. [Αθήναι] 1902. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία των Ρωμαίων (βλ.αρ.657). ΤΣΑΓΡΗΣ

,Αθήνα 1905 ΓΕΩΡΓΙΟΣ

637.—Ιστορία του Ελληνικού Έθνους από των αρχαιοτάτων μυθικών χρόνων μέχρι της εν Μαντινεία μάχης διά την Α', τάξιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων. [Αθήναι] 1902 Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία των Ρωμαίων (βλ.αρ.657).

, Αθήνα 1905

1903 ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Μ. - ΤΣΟΛΕΚΙΔΗΣ Ν.

638.— Νικ. Τσολεκίδου Βοηθού εν τω Αστεροσκοπεία» Μιχ. Αναγνωστοπούλου Καθηγητού εν τω Αρσακείω Γενική Γεωγραφία προς χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων μετά εικόνων και γεωγραφικών χαρτών εγκριθείσα κατά τον τελευταίον διαγωνισμόν διά την πενταετίαν 1903-1908 εν Αθήναις Εκδοτικός οίκος Γεωργίου ο. Φέξη 1903 8ο, σ. 375+ 1 χ.ά. —EBE εκπ. 2216. ΔοΥΚΑΚΗΣ Σ. - ΚΟΥΤΣΟΜΗΤΟΠΟΥΛΟΣ Π.

639. — Σπ. Δ. Δουκάκη - Π. Κουτσομητοπούλου Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος Διά την Γ', των Δημοτικών σχολείων αρρένων και θηλέων εγκεκρι μένη διά πενταετίαν (1903-1908). εν Αθήναις Τυπογραφείον Κτενά 1903. 8ο μικρό, σ. 55. — ΚΕΝΕΚ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

• 640.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897 και 1899 έκδοΠαιδείας. Τεύχος Β' μετά πολλών

εικόνων

Διά τους μαθητάς της Β'

τάξεως των Ελλην. σχολείων εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος Τυπογραφείον «Εστία» 1903 8ο, σ. 104. —INS. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

641.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας. ιστορία των Ρωμαίων από της αρχής αυτών μέχρι του Μ. Κωνσταντίνου, προς χρήσιν των μαθητών της χ' τάξεως των γυμνασίων υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου. Κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας. έκδοσις Β'. εν Αθήναις, Εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος, 1903. 8ο, σ. 160. — Εστία 889, Καββάδας 4400. ΛΑΖΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

# 642.—Ιωάννου Ν. Λάζου Διευθυντού του πλήρους Δημοτικού Σχολείου Λαμίας. Γεωγραφία κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν μετά χάρτου τηςΕλλάδος και χαρτών εκάστου νομού χωριστά εγκεκριμένη διά την πενταετίαν 1903-1908 προς χρήσιν των μαθητών της Γ', και ο, τάξεως των δημ. σχολείων Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1903. 8ο, σ. 116. — ΚΕΝΕΚ. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

643.—Εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1903-1908 Γενική Γεωγραφία φυσική και πολιτική (περιλαμβάνουσα εν τέλει και επίτομον οικονομικήν Γεωγραφίαν) μετά εικόνων και τελειοτάτων χρωμολιθογραφικών χαρτών προς χρήσιν της Δ', Ε' και ς' τάξεως των πλήρων δημοτικών η αστικών σχολείων, υπό Νικολάου Μεταξά, αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου και διδάκτορος της Νομικής. εν Αθήναις, εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος, βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1903. 4ο, σ. 198. —Εστία 862. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

644.— Νικολάου Α. Παπαγιαννοπούλου Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων εγκριθείσα το δεύτερον κατά τον νόμον ,ΒΤΓ' εν τω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων επί πέντε σχολικά έτη (1902-1907) έκδοσις ενδεκάτη εν Αθήναις Βιβλιοπω λείον της «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου 1903 8ο, σ. 240+ 1 χ.ά. —EBE εκπ. 2206. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

645.—Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος από των αρχαιοτάτων μυθ. χρόνων

μέχρι της υποταγής της Ελλάδος υπό τους Ρωμαίους διά την Γ', τάξιν των Γυμνασίων 1903 Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία των Ρωμαίων (βλ.αρ.657).

, Αθήνα 1905

1904 ΑΝΔPOΥΤΣΕΛΛΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝ

646.—Σπυρίδωνος Θεοτόκη Ανδρουτσέλλη καθηγητού Γενική γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων μετά εικόνων και γεωγραφικών χαρτών εγκριθείσα διά την πενταετίαν 19021907. Εκδότης Μιχαήλ I. Σαλίβερος εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1904 4ο, σ. 157+ 1 χ.ά. —ΕΛΙΑ, ΔΚΟ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

647.—Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας υπό Αλκιβιάδου Σ. αννίδου εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897, 1899 και 1904

της Παιδείας Τεύχος Α' μετά πολλών εικόνων Ελληνική ιστορία από τω χαιοτάτων χρόνων μέχρι της εν Μαντινεία μάχης. Διά τους μαθητάς της Α' τάξεως των Ελλην. σχολείων εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος 1904 8ο, σ. 120. —ΒΚΧ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

648.— Βιβλιοπωλείον της Εστίας. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας υπό Αλκιβιάδου Σ. Ιωαννίδου, εγκριθείσα εν τω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον καιεντοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897, 1899 και 1904. έ Παιδείας. Τεύχος β' μετά πολλών εικόνων διά τους μαθητάς της β' τάξεως τωνΕλλην.σχολείων. εν Αθήναις, εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος, 1904. 8ο, σ. 112. —Εστία 1002. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

649.— Γεωργίου Σ. Μεταξά καθηγητού Γεωγραφία - ατλας προς χρήσιν των Αστικών σχολείων Γυμνασίων και Παρθεναγωγείων εγκριθείσα υπό της Εκπαιδευτικής επιτροπής των Πατριαρχείων και καταχωρισθείσα ε

Πατριαρχικώ Καταλόγω του 1904 Εισαγομένη ελευθέρως εν Τουρκία. έκδοσις τετάρτη τη επιμελεία Ν. I. Βραχνού Καθηγητού του εν Πειραιεί Γυμνα σίου Περιέχουσα 76. Χάρτας απέναντι του κειμένου. — 12.Εθνογραφικούςκαι ζωολογικούς πίνακας. Πλήθος εικόνων και γεωγραφικών σχημάτων. Πίνακα των δήμων της Ελλάδος. εκδόται Υιοί Ανέστη Κωνσταντινίδου εν Αθήναις εκτουΤυπογραφείου των Καταστημάτων «Ανέστη Κωνσταντινίδου» 1904. 4ο, σ. 192.—EBE εκπ. 2192". ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Ρ 650.—Εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1903-1908. Γενική Γεωγραφία (περιλαμβάνουσα εν τέλει και επίτομον οικονομικήν Γεωγραφίαν) μετά διαφόρων σχημάτων, εικόνων και τελειοτάτων γεωγραφικών χαρτών προς χρήσιν τηςΔ',Ε' και ΣΤ' τάξεως των πλήρων σχολείων η Αστικών Ελληνικών σχολείων υπό Νικολάου Μεταξά Αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου και διδάκτορος της Νομικής έκδοσις Δευτέρα εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» 1904 4ο, σ. 231. —EBE Γ.Π.

3673™.

ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

651.—Αλεξάνδρου Α. Παπανδρέου Πρωτοδίκου Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδοςπροςχρήσιν της Γ', τάξεως των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων εγκριθείσα διά πενταετίαν εν τω διαγωνισμώ του 1902 κατά τον νόμον ΒΤΓ' Εκδότης Γ. Καμπάσης Βιβλιοπώλης εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Αριστομένους Ζ. Διαλησμά 1904 8ο, σ. 56. —EBE εκπ. 1347 ν . ΠΕΤΡΟΥΛΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

# 652.— Παναγιώτου Α θ . Πετρούλια ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος Προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των δημοτικών σχολείων αμφοτέρωντων φύλων εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1904-1909 εν Αθήναις Παρά τω έκδότη Σπ. Κουσουλίνω 1904 8ο, σ. 55. —EBE εκπ. 1349α.

1905 ΚοΦΙΝΙΩΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

653.— Ρωμαϊκή ιστορία από θεμελιώσεως της Ρώμης μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως των Γυμνασίων υπό Ιωάννου Κ. Κοφινιώτου (πρώην τμηματάρχου της μέσης και ανωτέρας εκπαιδεύσεως) εν Αθήναις Βασιλική Τυπογραφία Ραφτάνη-Παπαγεωργίου 1905 8ο, σ. 231 + 3 χάρτες. — EBE εκπ. 2636.

ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

654.—Έγκεκριμένη επί πενταετίαν 1905-1910. Γενική Γεωγραφία (περιλαμβάνουσα εν τέλει και επίτομον οικονομικήν γεωγραφίαν) μετά 125 διαφόρων σχημάτων, εικόνων και 70 τελειοτάτων γεωγραφικών χαρτών, προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων, παρθεναγωγείων και των εν τ ω εξωτερικώ αστικών Ελληνικών σχολών υπό Νικολάου Μεταξά, διδάκτορος της νομικής, αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου. εν Αθήναις, εκδότης Ιωάννης Α. Κολλάρος, βιβλιοπωλείον της « Ε σ τ ί α ς » , 1905. 4ο, σ. 250. — Ε σ τ ί α 1097. 1ΙΑΠΠΑΝΑΣΤΑΣΙοΥ

ΕΥΑΓΓΕΛοΣ

655.— ευαγγέλου ο. Παππαναστασίου Διδάκτορος της Φιλολογίας Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της εν Μαντινεία μάχης Διά την Α', τάξιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων Μετά εικόνων εγκριθείσαεντωδιαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά μίαν πενταετίαν 1905-1910. εν Αθήναις Εκδοτικός οίκος Γεωργίου ο. Φέξη 1905. 8ο, σ. 144. —ΒΚΧ. ΠΑΠΠΑΝΑΣΤΑΣΙοΥ

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

656.— ευαγγέλου ο. Παππαναστασίου Διδάκτορος της Φιλολογίας Ιστορία Ελληνική Ρωμαϊκή και Βυζαντιακή Διά την Β', τάξιν των Ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων Μετά εικόνων εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά μίαν πενταετίαν 1905-1910. εν Αθήναις Εκδοτικός οίκος Γεωργίου ο. Φέξη 1905 8ο, σ. 1 1 2 . — Β Κ Χ . ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

657.— Γεωργίου Τσαγρή πρώην γυμνασιάρχου ιστορία των Ρωμαίων απότηςθεμελιώσεως της Ρώμης μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου Προς χρήσιν των μαθητών της Α' τάξεως των Γυμνασίων επί το τελειότερον επεξειργασμένη κατά το τελευταίον πρόγραμμα του υπουργείου της Παιδείας έκ8ο, σ. 176. — E B E εκπ. 2645α. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

658.— ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μετά εικόνων διά την Γ', τάξιν των κοινών δημοτικών σχολείων. [Αθήναι, 1905], Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ . Τσαγρής, ιστορία (βλ. αρ. 657).

των Ρωμαίων

, Αθήνα 1905.

ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

659.—Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μετά εικόνων διά την ο, τάξιν των πλήρων δημοτικών σχολείων. [Αθήναι, 1905]. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ . Τσαγρής, ιστορία (βλ. αρ. 657).

των Ρωμαίων

, Αθήνα 1905

ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

660.—Ιστορία της νέας Ευρώπης και της Ελληνικής Επαναστάσεως διά τηνο,τάξιν των Γυμνασίων. [Αθήναι, 1905], Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ . Τσαγρής, ιστορία των Ρωμαίων (βλ. αρ. 657).

, Αθήνα 1905

ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

661.—Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος μετά εικόνων διά την ο, τάξιν των κοινών δημοτικών σχολείων. [Αθήναι, 1905]. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ. Τσαγρής, ιστορία των Ρωμαίων (βλ. αρ. 657).

, Αθήνα 1905

ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

662.—Ιστορία του Βυζαντιακού κράτους από του μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μετά των κυριωτάτων γεγονότων της ιστορίας της Δύσεως κατά τον μέσον αιώνα διά την Β', τάξιν των Γυμνασίων. [Αθήναι, 1905]. Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ . Τσαγρής, ιστορία (βλ. αρ. 657).

των Ρωμαίων

, Αθήνα 1905

ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

663.—Ιστορία του Βυζαντιακού κράτους και του δουλεύσαντος

ελληνικού

θήναι, 1905], Λανθάνει. οπισθόφυλλο του: Γ . Τσαγρής, ιστορία των Ρωμαίων (βλ. αρ. 657). ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝοΥΗΛ

, Αθήνα 1905

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Ρ 664.— Δημητρίου Π . Χατζηεμμανουήλ δ.φ. καθηγητού Φυσική και Πολιτική Γεωγραφία μετά εικόνων εσχάτως εγκριθείσαυπότουΥπουργείουτης Παιδείας διά μίαν πενταετίαν (1905-1910) προς χρήσιν των μαθητών των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ο. Γ. Ευστρατίου 1905. 8ο, σ. 377. — Κ Ε Ν Ε Κ .

1906 ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Μ Ι Χ Α Η Λ

665.— Μιχ. Αναγνωστοπούλου Καθηγητού εν τ ω Αρσακείω Παρθεναγωγεία) Γεωγραφία προς χρήσιν των μαθητών της ο, Ε ' και Σ Τ ' τάξεως των Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων μετ' εικόνων Κατά την νέαν απογραφήνεγκριθείσακατά τον τελευταίον διαγωνισμόν επί πενταετίαν εν Αθήναις έκδοσις Βιβλιοπωλείου «Aι Μούσαι» I. Ν. Σιδέρη [1906], 8ο, σ. 144. — E B E εκπ. 1382« . ΒΡΑΧΝοΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

666.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού του εν Πειραιεί γυμνασίου Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μέχρι της υποταγής αυτής εις τους Ρωμαίους προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων κατά το τελευταίον πρόγραμμα του υπουργείου της Παιδείας έκδοσις τρίτη μετερρυθμισμένη επί το βέλτιον μετά δυο γεωγραφικών χαρτών «των Ελληνικών χωρών» και του «Μακεδονικού Ελληνισμού» και μετά τοπογραφικών σχεδίων των κυριωτέρων μαχών εγκεκριμένη υπό της κεντρικής εκπαιδευτικής επιτροπείας των Πατριαρχείων της Κων/ πόλεως Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «Αι μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1906 8ο, σ. 2 9 3 + 2. —ΒΚΧ. ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

667.— Νικολάου Σ . Γκινοπούλλου Δ. Φ. Σχολάρχου ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος μέχρι της εν Μαντινεία μάχης διά την Α', τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Ανωτέρων Παρθεναγωγείων εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ διά την πενταετίαν 1906-1911 εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «Αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1906 8ο, σ. 136. — E L O mel. 8ο 562. ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

668.—Αριστοτέλους Π . Κουρτίδου Διδάκτορος της Φιλοσοφίας, Καθηγ η τ ο ύ των φιλοσοφικών και παιδαγωγικών Μαθημάτων εν τ ω Αρσακείω. ΙστορίατηςΝεωτέρας Ελλάδος διά την ο, τάξιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων εγκριθείσα εν τ ω τελευταίω διαγωνισμώ επί πενταετίαν Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη [1906]. 8ο, σ. 64.— E B E εκπ. 1319". ΜΑΚΡΥΝΑΙΟΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

669.—Αλεξάνδρου Γ. Μακρυναίου Δημοδιδασκάλου Γεωγραφία προς χρήσιν της Δ', Ε ' και Σ Τ ' τάξεως των πλήρων δημοτικών σχολείων εγκριθείσα εν

τω διαγωνισμώ διά την πενταετίαν 1906-1911 Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης Ν. Σιδέρης ενΑθήναιςΒιβλιοπωλείον «Aι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1906 8ο, σ. 176. — E B E εκπ. 1441α. ΣΙΓΛΛΑΣ ΜΙΧΑΗΛ

# 670.—Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος προς χρήσιν της Γ ' τάξ. των σχολείων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως υπό Μιχαήλ I. Σιγάλα Διευθυντού του Δημοτικού Σχολείου Θήρας εγκεκριμένη επί την πενταετίαν 1904-1909 εν τ ω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων. έκδοσις Βιβλιεμπορείων Αποστολοπούλου εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Αποστολοπούλου 1906 8ο, σ. 48. — E B E εκπ. 1 3 5 8 ° .

1907 ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

671.—Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μέχρι της εν Μαντινεία μάχης διά την Α ' τάξιν των Ελλην. σχολείων εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον I. Ν. Σιδέρη 1907 (τυπογραφείον Διαλησμά). 8ο, σ. 136. —Πολίτης Β', 508. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

672.— Γενική Γεωγραφία μετά διαφόρων σχημάτων προς χρήσιν τωνελληνικών σχολείων, παρθεναγωγείων και των εν τ ω εξωτερικώ αστικών Ελληνικών σχολών υπό Νικολάου Μεταξά, Διδάκτορος της Νομικής, πρωτοβαθμίου δημοδιδασκάλου εν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης ο. Κολλάρος, 1907. 8ο, σ. 384 —Εστία 1326, E B E (δελτία). Ε π ί σ η ς Πολίτης Β', 509: «Έκδοσις Β' βελτίων». ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

673.— Γεωγραφία πολιτική και φυσική. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εγκεκριμένη επί πενταετίαν. έκδοσις πέμπτη. εν Αθήναις, 1907. 8 ο . — E B E (δελτία). ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

674.—Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μέχρι της εν Μαντινεία μάχης διά την Α' τάξιν των Ελλ. σχολείων. Εκδότης I. Ν. Σιδέρης έκδοσις Β ' εν Α θ ή ναις 1907. (Τυπογρ. Διαλησμά). 8ο, σ. 96. — Πολίτης Β', 509.

1908 ΚΑΛΑΡΑΣ Γ. -

ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

Γ.

675.— Γ. Κονιδάρη-Γ. Καλαρά ιστορία της αρχαίας Ελλάδος προς χρήσιν των μαθητών της τρίτης τάξεως των δημοτικών σχολείων αμφοτέρωντων φύλων εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά την πενταετίαν 1905-1910 έκδοσις Τρίτη εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. Α. Πετράκου 1908 8ο, σ. 48.— ΚΕΝΕΚ. ΛΑΖΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

676.—Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος προς χρήσιν των μαθητώντηςο τάξεως των δημ. σχολείων. Ε κ δ ό τ η ς M. I. Σαλίβερος. εν Αθήναις 1908. 8ο, σ. 64. — Πολίτης Β', 503. ΜΑΚΡΥΝΑΙοΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

677.—Αλεξάνδρου Γ. Μακρυναίου Δημοδιδασκάλου Γεωγραφία προς χρήσιν των μαθητών των πλήρων δημοτικών σχολείων μετά χαρτών και εικόνων εγκριθείσαεντ ω διαγωνισμώ διά την πενταετίαν 1906-1911. έκδοσις Δευτέρα Ε κ δ ό τ η ς Ιω. Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «Αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη - - - 1908 8ο, σ. 176. — MBB, E B E εκπ. 1441«. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

678.— Γενική Γεωγραφία μετά διαφόρων σχημάτων προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων, Παρθεναγωγείων και των εν τ ω εξωτερικώ Α σ τ ι κ ώ ν Ελλην. Σχολών υπό Νικολάου Μεταξά διδάκτορος της Νομικής, αριστοβαθμίου δημοδιδασκάλου. Έ κ δ ο σ ι ς Τρίτη βελτίων εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννηςο.Κολλάρος Βιβλιοπωλείον της « Ε σ τ ί α ς » 1908 8ο, σ. 384. — E B E Γ . Π . 3673 WC ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

679.—Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος προς χρήσιν των δημ. σχολείων. εν Αθήναις βιβλιοπωλείον M. I. Σαλιβέρου 1908. 8ο, σ. 80. — Πολίτης Β', 503. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΛΟΣ Π Α Ρ Α Σ Κ Ε Υ Α Σ

• 680.— Παρασκευά I. Νικολοπούλλου Δ. Φ. Καθηγητού του Β ' εν Αθήναις Γυμνασίου. ιστορία της αρχαίας Ελλάδος μέχρι της εν Μαντινεία μάχης Παρθεναγωγείων εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά

την πενταετίαν 1906-1911 Ε κ δ ό τ η ς ο Συγγραφεύς.ενΑθήναιςεκτου Τυπογραφείου Αριστομένους Ζ. Διαλησμά 1908 8ο, σ. 95.— E B E εκπ. 2125«.

1909 ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

681.—Ιστορία βυζαντιακή προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των γυμνασίων. εκδ. ς'. εν Αθήναις εκ του τυπογρ. της Αυγής Α θ . Α. Π α π α σπύρου 1909. 8ο, σ. 168. — Πολίτης Β', 513. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

682.—Ιστορία της νέας Ευρώπης και του Ελληνικού Έθνους από του 1453 μέχρι νυν προς χρήσιν των μαθητών της ο τάξεως των γυμνασίων. έκδοσις πέμπτη. εν Αθήναις τυπογραφείον ο. Ευστρατίου και ο. Δελή 1909. 8ο, σ. 208. — Πολίτης Β', 513. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 683.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού του Γ ' εν Αθήναις γυμνασίου Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 146 π . Χ . διά την Α ' τάξιν του Γυμνασίου εγκριθείσα εν τ ω κατά τον νόμον , Γ Σ Α ' διαγωνισμώ διά την τετραετίαν 1909-1913 εν Αθήναις εκδόται ο. Χ.ΤερζόΠΟΥΛΟΣκαι Μ. Σαλίβερος 1909 8ο, σ. 213.— ΒΒ. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 684.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού του Γ ' εν Αθήναις Γυμνασίου ιστορία Ελληνική, Ρωμαϊκή, Βυζαντιακή διά την Β ' τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Ανωτέρων Παρθεναγωγείων εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων το πρώτον διά την πενταετίαν 1901-1906 και το δεύτερον διά την πενταετίαν 1906-1911 Μετά γεωγραφικού χάρτου εμφαίνοντος τας πορείας του Μ. Αλεξάνδρου έκδοσις ογδόη εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1909 8ο, σ. 112. — E B E εκπ. 2091F . ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 685.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού του Γ' εν Αθήναις Γυμνασίου ιστορία Ρωμαϊκή και Ελληνική από κτίσεως της Ρ ώ μ η ς μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς χρήσιν των μαθητών των Γυμνασίων κατά το νεώτατον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας εγκεκριμένη Υπό της Κεντρικής

Εκπαιδευτικής Επιτροπείας του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. έκδοσις έκτη όλως μετερρυθμισμένη. Μετά γεωγραφικού χάρτου της αρχαίας Ι τ α λ ί α ς . εν Αθήναις Τυπογραφείον ο. Γ. Ευστρατίου και ο. Δελή 1909 8ο, σ. 1 2 8 + 1 χάρτης. — ΔΚΟ. ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 686.— Νικολάου Σ . Γκινοπούλου Αριστοβαθμίου Δημοδιδασκάλου - Διδάκτορος της Φιλολογίας ιστορία της αρχαίας Ελλάδος διά την Γ', τάξιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων εγκριθείσα εν τ ω τελευταίω διαγ ω ν ι σ μ έ επί πενταετίαν εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «Αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη - - - 1909 8ο, σ. 56. — Ε Λ Ι Α . ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 687.— Νικολάου Σ . Γκινοπούλου Αριστοβαθμίου Δημοδιδασκάλου - Διδάκτορος της Φιλολογίας ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος διά την ο τάξιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων εγκριθείσα εν τ ω τελευταίω διαγωνισμώ επί πενταετίαν Ε κ δ ό τ η ς Ι ω . Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «Αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1909 8ο, σ. 80. — Κ Ε Ν Ε Κ . ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

688.—Ιστορία του Ελληνικού Έθνους μετά των σημαντικωτάτων γεγονότων της άλλης ιστορίας υπό Αλκιβιάδου Σ . Ιωαννίδου εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ του έτους 1894 ως μόνον διδακτικόν βιβλίον και εν τοις διαγωνισμοίς των ετών 1895, 1896, 1897, 1899 και 1904 έκδοσις ΙΑ' εις τεύχη τρία Κατά το τελευταίον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας Τεύχος Β ' μετά πολλών εικόνων Διά τους μαθητάς της Β ' τάξεως των Ελλην. σχολείων εν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης ο. Κολλάρος Βιβλιοπωλείον της « Ε σ τ ί α ς » 1909 8ο, σ. 1 1 2 . — E B E

ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ

εκπ.

1314Κ-Ρ.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ

689.—Αθανασίου Καραγιαννίδου Υφηγητού εν τ ω Εθνικώ Πανεπιστημίω. Γεωγραφία διά τα δημοτικά σχολεία η μόνη νέα εγκριθείσα εν τ ω τελευταίω διαγωνισμώ 1906-1911 και Ισχύουσα κατά τον , Γ Σ Α ' νόμον διά τα σχολικά έτη 1909, 1910, 1911 - - -εν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς Ηλίας Ν. Δίκαιος - - 1909 8ο, σ. 96. —MBB.

ΚΟΥΡΤΙΔΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

690.—Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος διά την ο τάξιν των δημοτ. σχολείων. εν Αθήναις έκδοσις βιβλιοπωλείου I. Ν. Σιδέρη (1909). [Τυπογρ. Διαλησμά]. 8ο, σ. 64. —Πολίτης Β', 503. ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

691.— Κωνσταντίνου Μητσοπούλου Καθηγητού της Γεωλογίας και ορυκτολογίας εν τ ω Πανεπιστημίω και διευθυντού του Πολυτεχνείου. Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1906-1911 Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης Ν. Σιδέρης. εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1909 8ο, σ. 116 + 87 + 1 0 3 . Περιέχει συσταχωμένα τα τεύχη των αρ. 692, 693, 694. — E B E

ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

692.— Κωνσταντίνου Μητσοπούλου Καθηγητού της Γεωλογίας και ορυκτολογίας εν τ ω Πανεπιστημίω και διευθυντού του Πολυτεχνείου. Γεωγραφία φυσική και πολιτική των τεσσάρων άλλων ηπείρων πλην της Ευρώπης διά την Α ' τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείωνεγκεκριμένηεπί πενταετίαν 1906-1911 (Κατά το παλαιόν πρόγραμμα διά την Γ ' τάξιν των Ελλην. Σχολείων, κατά το νέον δε ( Γ Σ Α ' νόμου) διά την Α ' τάξιν.) Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη - - - 1909. 8ο, σ. 116. — E B E εκπ. 2200D. ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

693.— Κωνσταντίνου Μητσοπούλου Καθηγητού της Γεωλογίας και ορυκτολογίας εν τ ω Πανεπιστημίω και διευθυντού του Πολυτεχνείου. Γεωγραφία φυσική και πολιτική της Ευρώπης πλην του Ελληνικού Βασιλείου διά την Β ' τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1906-1911 Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον «Αι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1909 8ο, σ. 87.— E B E εκπ. 2200D. ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

694.— Κωνσταντίνου Μητσοπούλου Καθηγητού της Γεωλογίας και ορυκτολογίας εν τ ω Πανεπιστημίω και διευθυντού του Πολυτεχνείου. Γεωγραφία φυσική και πολιτική του Βασιλείου της Ελλάδος διά την Γ ' τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1906-1911.

(Κατά το παλαιόν πρόγραμμα διά την Α ' τάξιν των Ελλην. Σχολείων, κατά το νέον δε ( Γ Σ Α ' νόμου) διά την Γ ' τάξιν.) Εκδότης Ιωάννης Ν. Σιδέρης εν Αθήνιας Βιβλιοπωλείον «Aι Μούσαι» Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1909 8ο, σ. 1 0 3 . — E B E εκπ. 2 2 0 0 ° . ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

• 695.— Δημητρίου Πατσοπούλου Καθηγητού της ιστορίας εν τ ω Εθνικώ Πανεπιστημίω Φυσική και πολιτική Γεωγραφία της Ασίας, Αφρικής, Αμερικής και Αυστραλίας Διά την Α ' τάξιν των Ελληνικών σχολείων εγκριθείσα εν τ ω κατά τον νόμον , Γ Σ Α ' διαγωνισμοί των διδακτικών βιβλίων διά την τετραετίαν 1909-1913. εν Αθήναις εκδόται: ο. Χ. Τερζόπουλος και Μ. Σαλίβερος 1909 8ο,σ. 118. — Β Β , Ε Β Ε εκπ. 2210. ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

696.— Φυσική και πολιτική γεωγραφία της Ευρώπης πλην του βασιλείου τηςΕλλάδος,διά την Β ' τάξιν των Ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις, εκδόται ο. Τερζόπουλος και Μ. Σαλίβερος, (εκ του τυπ. Τερζοπούλου και Σαλιβέρου), 1909. 8ο, σ. 96. — Πολίτης Β', 509. ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

697.— Φυσική και πολιτική γεωγραφία των Ελληνικών χωρών διά την Γ ' τάξιν των Ελληνικών σχολείων. εν Αθήναις Εκδοτικός οίκος Γ. Δ. Φέξη (τυπογραφείον Ν. Χιώτη και Κ. Ρουσέα), 1909. 8ο, σ. 127. Ακέφαλο. — ΕΛΙΑ, Πολίτης Β', 509. ΤΣΑΓΡΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

698.— Γεωργίου Τσαγρή ιστορία Ρωμαϊκή και Ελληνική μέχρι της υπότουΜεγάλου Κωνσταντίνου κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως διά την Β' τάξιν του Γυμνασίου εγκριθείσα εν τ ω κατά τον νόμον , Γ Σ Α ' διαγωνισμώ διά την τετραετίαν 1909-1913. εν Αθήναις εκδόται ο. Χ.Τερζόπουλοςκαι Μ. Σαλίβερος 1909 8ο, σ. 174. — E B E εκπ. 2645«, ΚΕΝΕΚ.

1910 ΑΜΑΝΤΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

699.— Κωνσταντίνου Α μ ά ν τ ο υ καθηγητού Ελληνική ιστορία από της κτίσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της υπό των Οθωμανών αλώσεως αυτής (330-1453 μ.Χ.) μετά των σπουδαιοτέρων κεφαλαίων της όλης μεσαιω-

μεσαιωνικήςιστορίαςΔιά την Γην. του Γυμνασίου εγκριθείσα εν τω κατά τον νόμον Γ Σ Α ' διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά την τετραετίαν 1910-1914. ενΑθήναιςΕ κ δ ό τ η ς ο. Χ.ΤερζόΠΟΥΛΟΣ1910 8ο, σ. 157. —ΚΕΝΕΚ. ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

700.—Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων. εν Αθήναις, εκδότης Ηλίας Δίκαιος, [1910]. 8ο, σ. 72. — Πολίτης Γ', 858. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

701.—Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της αχαϊκής συμπολιτείας Διά την Α' τάξιν του Ελλ. σχολείου εν Αθήναις Βιβλιοπωλείον Γρ. Λάμπρου 1910 (εκ των τυπογρ. καταστημ. Α θ . Α. Παπασπύρου). 8ο, σ. 180. —Πολίτης Β', 508. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

702.—Ιστορία Ελληνική, Ρωμαϊκή, Βυζαντιακή. Διά την Β' τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Ανωτέρων Παρθεναγωγείων. Μετά γεωγραφικού χάρτου εμφαίνοντος τας πορείας του Μ. Αλεξάνδρου. έκδοσις Δεκάτη. Αθήναι 1910. 8ο, —Καββάδας 4366. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 703.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού του Γ' εν Αθήναις γυμνασίου Ελληνική ιστορία από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων Διά την Γ ' τάξιν των Ελληνικών σχολείων εγκριθείσαεντ ω κατά τον νόμον , Γ Σ Α ' διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά την τετραετίαν 1910-1914. εν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς ο. Χ. 8ο, σ. 134. —ΒΚΧ. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

704.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού του Γ ' εν Αθήναις Γυμνασίου ιστορία Ρωμαϊκή και Ελληνική από κτίσεως της Ρώμης μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς χρήσιν των μαθητών των Γυμνασίων κατά το νεώτατον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας εγκεκριμένη Υ π ό της Κεντρικής Εκπαιδευτικής Ε π ι τ ρ ο π ε ί α ς του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. έκδοΑθήναις Τύποις Καταστημάτων «Αυγής» Α θ . Α. Παπασπύρου 8ο, σ. 128. — EBE εκπ. 2624™.

1910

ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

705.— Γενική Γεωγραφία προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων, παρθεναγωγείων και των εν τω εξωτερικώ αστικών σχολείων. έκδοσις δευτέρα βελτίων. εν Αθήναις, Ε κ δ ό τ η ς I. ο. Κολλάρος, εκ του Τυπογραφείου Παρ. Λεώνη, 1910. 4ο, σ. 250. —Πολίτης Β', 509.

1911 ΒΡΑΤΣΑΝΟΣ

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

706.— Μιλτιάδου Ι. Βρατσάνου Δ. Φ. π. διευθυντού του εν Αθήναις Διδασκαλείου ιστορία της αρχαίας Ελλάδος διά την Γ ' και ο τάξιν των δημοτικών σχολείων αρρένων και θηλέων εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ επί πενταετίαν 1906-1911 και ισχύουσα κατά τον , Γ Σ Α ' νόμον διά τα σχολικά έτη 1910-1911-1912. Ε ν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς Ηλίας Ν. Δικαίος - - - 1911 8ο, σ. 48. — E B E εκπ. 2 6 2 6 Κ . ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

707.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού της ιστορίας εν τ ω Γ ' εν Αθήναις Γυμνασίω. ιστορία της νέας Ευρώπης και του Ελληνικού Έθνους από του 1453 μέχρι νυν προς χρήσιν των μαθητών της ο τάξεως των γυμνασίων έκσίου Α. Παπασπύρου

1911

8ο, σ. 2 4 0 . — Β Κ Χ . ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ

708.— Γεωγραφία διά τα δημοτικά σχολεία συνταχθείσα κατά την νέαν διοικητικήν διαίρεσιν Η μόνη δε νέα εγκριθείσα εν τ ω τελευταίω διαγωνισμώ επί πενταετίαν και ισχύουσα κατά τον 7 Γ Σ Α ' νόμον διά τα σχολικά έτη 19101911-1912 εν Αθήναις, 1911 8ο, σ. 96. — M B B (δελτία).

1912 ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

709.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού της ιστορίας εν τ ω Γ' εν Αθήναις Γυμνασίω ιστορία Βυζαντιακή από του Μ. Κωνσταντίνου μέχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Οθωμανών μετά των σπουδαιοτέρων κεφαλαίων της όλης μεσαιωνικής ιστορίας προς χρήσιν των μαθητών της Γ' τάξεως των Γυμνασίων και προς Ιδιαιτέραν μελέτην κατά το νεώτατον πρόγραμμα του Υπουργείου της Παιδείας έκδοσις Ε β δ ό μ η εν Αθήναις Τύποις Καταστημάτων Αθανασίου Α. Παπασπύρου 1912 8ο, σ. 232. — INS.

ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

# 710.— Νικολάου I. Βραχνού Καθηγητού της Ιστορίας εν τ ω Γ' εν Αθήναις Γυμνασίω ιστορία των Αρχαίων Ελλήνων μέχρι της εν Μαντινεία μάχης Διά την Α ' τάξιν των Ελληνικών Σχολείων και Ανωτέρων Παρθεναγωγείων εγκριθείσα εν τ ω τελευταίω διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων Ωσαύτως εγκριθείσα υπό της Κεντρικής Εκπαιδευτικής Ε π ι τ ρ ο π ε ί α ς των Πατριαρχείων Κ]πόλεως Μετά τοπογραφικών σχεδίων των κυριωτέρων μαχών Παπασπύρου

1912

8ο, σ. 1 0 3 + 1 χ . ά . — E B E ε κ π . 2 0 9 l C B a .

ΠΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

# 711.— Δημητρίου Πατσοπούλου Καθηγητού της ιστορίας εν τ ω Εθνικώ Πανεπιστημίω. Φυσική και Πολιτική Γεωγραφία της Ευρώπης πλην του Βασιλείου της Ελλάδος εγκριθείσα εν τ ω κατά τον νόμον ( Γ Σ Α ' διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά την τετραετίαν 1909-1913. εν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς ο. Χ. Τερζόπουλος και Αδελφός 1912 8ο, σ. 96. — E B E εκπ. 2210D. ΠΑΤΣΟΓΙΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

712.— Φυσική και πολιτική Γεωγραφία των Ελληνικών χωρών διά την Γ' τάξιν των Ελλ. σχολείων εγκριθείσα εν τ ω διαγωνισμώ. εν Αθήναις, εκδ.οίκοςΓ. Δ. Φέξη (Βασιλ. τυπ. Ν. Χιώτη), 1912. 8ο, σ. 127. — Πολίτης Β', 509.

1913 ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

713.—Ελληνική ιστορία διά την Γ ' τάξιν των Ελλ. σχολείων εγκριθείσα.εν Αθήναις, εκδότης ο. Χ. Τερζόπουλος, 1913. 8ο, σ. 134. —Πολίτης Γ ' , 870. ΜΕΤΑΞΑΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ

714.—Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος συνταχθείσα βιογραφικώς Συμφώνως τ ω αναλυτικώ προγράμματι (1913) του Υπουργείου της Παιδείας. προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων υπό Νικολάου Μεταξά εγκεκριμένη εν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς Ιωάννης ο. Κολλάρος 1913 8ο, σ. 72. — E B E εκπ. 2626Κ.

1914 ΑΜΑΝΤΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

# 715.—Ελληνική ιστορία από του 395 μετά Χριστόν μέχρι της υπό των

Τούρκων αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (395-1453 μ.Χ.) μετά των σπουδαιοτέρων κεφαλαίων της όλης μεσαιωνικής ιστορίας διά την Γην τάξιν του Γυμνασίου υπό Κωνσταντίνου Α μ ά ν τ ο υ εγκριθέντα εν τ ω κατά τον νόμον , Γ Σ Α ' διαγωνισμώ των διδακτικών βιβλίων διά την τετραετίαν 1914-1918 εν Αθήναις εκδόται Δ. Χ. Τερζόπουλος και Αδελφός [1914], 8ο μικρό, σ. 125. η σελίδα τίτλου λείπει. — ΚΕΝΕΚ. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

716.—Ελληνική ιστορία, η μόνη εγκεκριμένη διά την Α ' τάξιν του Ελληνικού σχολείου 1914-18. εν Αθήναις, Ε κ δ ό τ η ς Μιχ. Μαντζεβελάκης, 1914. 8ο, σ. 103. —Πολίτης Γ ' , 869. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

717.—Ελληνική ιστορία από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων η μόνη εγκεκριμένη διά την Γ ' τάξιν των Ελλην. σχολείων 1914-18. εν Αθήναις Ε κ δ ό τ η ς Μιχ. Μαντζεβελάκης, 1914. 8ο, σ. 103. — Πολίτης Γ', 869. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

718.—Ιστορία ελληνική διά την Β' τάξιν του Ελλ. σχολείου εγκριθείσα διά την τετραετίαν 1914-18. εν Αθήναις, Ε κ δ ό τ η ς ο. Χ. Τερζόπουλος και αδελφός, 1914. 8ο, σ. 96. — Πολίτης Γ', 869. ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

719.—Ιστορία Ελληνική και ευρωπαϊκή από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Οθωμανών μέχρι των καθ' ημάς χρόνων Διά την ο τάξιν των Γυμνασίων υπό Ν. I. Βραχνού Καθηγητού της ιστορίας εν τ ω Γ' εν Αθήναις Γυμνασίω εγκριθείσα εν τω κατά τον νόμον ( Γ Σ Α ' διαγωνισμώ διά την τετραετίαν 1914-1918 εν Αθήναις Εκδότης Ιωάννης ο. Κολλάρος Βιβλιοπωλείον της « Ε σ τ ί α ς » 1914 8ο, σ. 2 0 0 . — Κ Ε Ν Ε Κ . ΒΡΑΧΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

720.—Ιστορία του Ελλ. Έθνους από της αλώσεως της Κων/λεως υπό των Φράγκων μέχρι του 1913 μετά κεφαλαίων τινών της νέας και νεωτάτης ευρωπαϊκής ιστορίας διά την Γ' τάξιν των Ελλ. σχολείων. έκδοσις 12η. εν Αθήναις, τύποις Α θ . Παπασπύρου, 1914. 8ο, σ. 96. —Πολίτης Γ ' , 870.

ΑΧΡΟΝΟΛΟΓΗΤΑ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

# 721.—Ελληνική ιστορία κατά την νέαν μέθοδον διά τους μαθητάς των δημοτικών σχολείων αρρένων και Θηλέων. έκδοσις νέα εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου « Η ελπίς». 8ο μ ι κ ρ ό , σ. 55. — E B E ε κ π . 1284TEV.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

7 2 2 . — Η Παλιγγενεσία της Ελλάδος μετά εικόνων διά τους μαθητάς των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων. έκδοσις Τετάρτη διωρθωμένη. εν Αθήναις 8ο. — E B E (δελτία). ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

723.—Ιστορία της λείων , Αθήναι

αρχαίας

Ελλάδος

προς χρήσιν των δημοτικών σχο-

8ο. — E B E (δελτία). ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Λ.

# 724.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των Παίδων. ερανισθείσα εκ διαφόρων γεωγραφικών εγχειριδίων προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων Κατ' έγκρισιν της Κυβερνήσεως υπό Αθανασίου Α. Σακελλαρίου καθηγητού του εν Αθήναις Βαρβακείου Λυκείου έκδοσις Δεκάτη έκτη Μετά μεγάλων μεταρρυθμίσεων και μάλιστα επί των ήδη προσηρτημένων εις την Ελλάδα χωρών, εν η υπάρχουσι και τέσσαρες κεχαραγμένοι νεωστί γεωγραφικοί πίνακες. Ημισφαιρίων, Ευρώπης, Ελλάδος και Τουρκίας. εν Αθήναις, Τύποις της Καλλιτεχνίας. 8ο,

σ. 59, — E B E εκπ.

1468θα.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ Α. Α.

725.— Στοιχειώδης Γεωγραφία των παίδων κατά την νέαν παιδαγωγικήν μέθοδον. προς χρήσιν των Δημοτικών σχολείων Έ κ δ ο σ ι ς νεωτάτη εν Αθήναις 8ο, — E B E (δελτία). ΦΡΑΓΚΙΣΤΑΣ Ε Π Α Μ Ε Ι Ν Ω Ν Δ Α Σ

# 726.—Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του Μεγάλου Κωνσταντίνου Μόνη εγκεκριμένη υπό της επιτροπείας των κριτών των διδακτικών βιβλίων προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων. Υ π όΕπαμ.Φραγκίστα

στα Διδάκτορος της Νομικής. γραφείου I I «Ανατολή»

έκδοσις

νεωτάτη εν Αθήναις εκ του Τυπο-

[8ο μικρό], σ. ς ' + 2 χ . ά . + 226 (κολοβό).— ΒΚΧ.

ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ A . A .

* 727. — Στοιχειώδης Γεωγραφία πολιτική, μαθηματική και Φυσική Προς χρήσιν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις σπουδαζούσης νεολαίας Κατ' Βαρβακείου Λυκείου έκδοσις Δεκάτη Π έ μ π τ η Μετά μεγάλων μεταρρυθμίσεων και μάλιστα επί των ήδη προσαρτωμένων εις την Ελλάδα χωρών Α . Σ . εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου 8ο, σ. 154 + 38. —Μανούσιος Δημόσια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας.

1882.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ

Ά β α ρ ο ι 515, 546αβησσυνία523, 573 Α β ρ α ά μ 231αγαθαγγελισμός75 Αγαπητός Α. Σ. 225· βλ. και Ευρετ. τυπογρ. Αγγελίδης Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Αγγελίδης Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Αγγελόπουλος Ιωάννης βλ. Ευρετ. τυπογρ. Αγγέλου Γ. 462 Αγγέλων δυναστεία 515, 547 Αγγλία 517, 518, 547, 548· βλ. και Μεγάλη Βρετανία Αγησίλαος 358, 508, 512, 545, 566 Αγία Ελένη 253 Αγία Λαύρα 568 Αγία Σοφία 59, 372 Αγίου Βαρθολομαίου νύκτα 548 Αγίου Βλασίου μάχη 323 Αγίου Στεφάνου συνθήκη 73 Αγκίστρι 100 Αγκύρας μάχη 516 Αγοραστός Β. 1894 517 Αγρίνιο 487 Αγχίαλος 559 αγωγή εθνική 4 9 , 6 3 , 68, 70, 76-79, 81, 83, 87, 178, 208, 236, 258, 274, 502· σκευτική 63, 76, 77, 178· πολιτική, 265, 526, 556-557 Αγώνας του 1821 βλ. Ελληνική Επανάσταση αγώνες ολυμπιακοί 73, 162, 165, 565· πανελλήνιοι 507, 511, 565

Αδάμ 32, 116 Αδριανός 513, 545 Αδριανούπολη 443 Αθανασιάδης ευάγγελος βλ. Ευρετ. τυπογρ. ΑθανάσιοςοΜέγας 506, 567 Αθήνα 55, 56,99-100,119-121, 159,195, 401· αρχαία 76, 266, 519 Αθηναίοι 25 Αθηνών Γυμνάσιο 20, 138 Αθηνών δουκάτο 517, 547 Αθηνών ήγεμονία 508, 512, 545, 566 Αιγαίο 342, 456

α

Αίγινα 100· διδακτήρια 16-17" Κεντρικό Σχολείο 16 Αιγύπτιοι 511, 544 Αίγυπτος 393, 434, 523, 573 Αικατερίνη Β' 267, 548 Αιλιανός βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Αίμου χερσόνησος βλ. Ελληνική χερσόνησος Αινιάν ο. 290 Αισχίνης βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Αισχύλος 167, 302 Αισώπειοι μύθοι 382, 383" βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς αιτιοκρατία γεωγραφική 64, 66, 67 Αιτωλίας και Ακαρνανίας νομός 486-487ηθική Αιτωλική συμπολιτεία 508, 512 Αιτωλικό 487 του Ακάθιστος Ύμνος 245, 567 Ακροπόλεως πολιορκία 569 Αλαμάνα 323, 390, 397αλάριχος 514, 54 Αλβανία 335, 343, 522

* δεν ευρετηριάζονται τα λήμματα: ιστορία, αρχαία ιστορία, μέση ιστορία, νεότερη ιστορία, γεωγραφία, στοιχειώδης εκπαίδευση, δευτεροβάθμια εκπαίδευση. ευρετηριάζονται, εξάλλου, έννοιες οι οποίες δεν κατονομάζονται στο κείμενο αλλά περιγράφονται από τα συμφραζόμενα. οι αριθμοί παραπέμπουν καταρχάς σε σελίδες της Εισαγωγής και του Ανθολογίου και, όπου προηγείται με μαύρα γράμματα η χρονολογία, σε λήμματα της Βιβλιογραφίας. από τη Βιβλιογραφία ευρετηριάζονται μόνο τα κύρια ονόματα.

Αλβανοί 75-76,202,341,365,374, 377378, 400, 457, 463, 464, 561' γλώσσα 144, 399· εποικισμοί 76, 144 άλγεβρα 92, 94, 102, 174, 385 Αλεξανδρής Α. 83 Αλεξανδρίδης Δημήτριος 1838 12, 1839

14 ΑλέξανδροςοΜέγας 26, 34, 73,111,113, 167, 170, 267, 270, 285, 293, 306, 343, 358, 359, 370, 389, 421, 431, 488, 505, 508, 512, 519, 545, 562, 566 Αλέξανδρος Σεβήρος 546 Αλέξιος Α' (τσάρος) 518, 548 Αλέξιος Α' Κομνηνός 212, 519, 547 Αλέξιος Γ' Άγγελος 547 Άλκηστη 564 Αλκιβιάδης 167, 358, 566 αλληλοδιδακτικά σχολεία 136 αλληλοδιδακτική μέθοδος 16, 19, 106, 114 Αλσατία 404 αλυτρωτισμός 74, 574 αλφαβητάριο 382 Άμαντος Κωνσταντίνος 1910 699, 1914 715 Αμβρόσιος 506 Αμερικανική Επανάσταση 518, 548 Αμερική 173, 216, 293, 434, 520, 521, 523, 550, 573" βλ. και Ηνωμέναι Πολιτείαι της Αμερικής Αμερικής ανακάλυψη 147 Αμί - Βουέ βλ. Boué Ami Άμπλιανη 323 αμφικτυονίες 511 Άμφισα βλ. Σάλωνα Αναγέννηση 510, 517, 529, 547, 567 ανάγνωση 15, 16, 19, 91, 106, 110, 114, 190, 206 αναγνωστικά 15, 23, 41, 52, 53, 58, 59, 76, 81-85, 189, 193, 194, 227, 244, 268-269, 281, 319-320, 346, 382, 383, 386, 388, 498, 500, 524-527, 553, 555 ΑναγνωστόπουλοςΜιχαήλ 481· 1903 638, 1906 665 ανακαλύψεις 510, 517, 518, 547, 548, 567" βλ. και Αμερικής ανακάλυψη Αναστασιάδης Λεόντιος 20· 1840 19,

1852 76, 1861 149, 1875 267 Αναστάσιος Α' 546 Ανατολική Ρωμυλία 73, 325, 326, 522, 523, 531, 558-559 ανατολικοί λαοί (άρχαϊοι)· βλ. Αιγύπτιοι, Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι, Εβραίοι, Λυδοί, Μήδοι, Φοίνικες Ανδρεάδης Σ. 1873 260 Ανδρίτσος Γ. 568 Ανδρόνικος Β' 331, 509, 516 Ανδρόνικος Γ' 509, 516 Ανδρουτσέλλης Σπυρίδων 459, 460" 1894 518, 1897 580, 1899 592, 1904 646 Ανδρούτσος Οδυσσέας 185, 187, 390, 406, 461, 477, 568 ανθρωπισμός (ουμανισμός) 25, 26, 284 ανθρωπολογία 65, 102, 127, 427 Ανσέλμος Α. Μ. 71· 1842 25 Ανταλκίδειος ειρήνη 508, 512, 545 Αντιβασιλεία 95, 267, 410, 518 Αντίκιρρα (Φωκίδας) 133 Αντίοχος Γ' 508, 512 Αντωνιάδης Α. I. 39, 41, 187, 287, 329, 339, 340, 341. 343, 345, 374, 400, 409' 1858 115, 1859 122, 123, 124, 1860 132, 1861 150, 151, 152, 1862 158, 1864 176, 177, 178, 1867 204, 1868 209, 210, 1869 216, 217, 1871 232, 1874 261, 262, 1875 268, 269, 1876 277, 1877 281, 282, 283, 1878 290, 291, 292, 1879 298, 1880 308, 1881 321, 322, 1882 336, 337, 1883 343, 344, 345, 1884 354, 355, 1885 362, 1886 378, 1888 400, 401, 402, 403, 1889 427, 428, 429, 1891 471, 1892 484, 1894 519 Αντωνιάδης I. 1865 188, 1874 263, 1884 356 Αντωνιάδης Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Αντωνιάδης Σ . 36, 51, 52, 111, 150, 152, 154, 184, 194· 1836 5, 1837 9, 1841 22, 1842 26, 1843 31, 32, 1844 37, 1845 41, 1847 52, 1848 54, 55, 1849 59, 1850 66, 67, 1851 71, 72, 73, 1854 92, 1855 98, 1857103,104,105, 1858 116, 117, 1859 125, 126, 1860 133, 134, 1861 153, 1862 159, 160, 161, 1863 169, 1865 189, 190, 1869

218, 1870 225, 1871 233, 1872 237, 1874 264, 1876 278, 1881 323 ΑντωνίνοςοΕυσεβής 513, 546 ΑνώτατοΠαρθεναγωγείοΒόλου 44, 533 Απεννινική χερσόνησος 519, 522, 523, 551 αποικίες: αιγυπτιακές 112· Ελληνικές 77, 162, 266, 507, 511, 519, 544" φοινικικές 112 αποικιοκρατία 518, 548 Απόστολοι 231 Αποστολόπουλος Α. Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Αποστολόπουλος Θεόδωρος 82, 317, 460, 461, 477· 1883 346, 1885 363, 364, 365, 1889 430, 1890 461, 1899 593,

1901 612, 1902 629, 630, αχρον. 721, 722· βλ. και Ευρετ. τυπογρ. Άραβες 146, 234, 235, 254, 509, 515, 519, 546 Αραβία 521, 573 Αράχοβα 323, 569 Αργείοι 111 Αργοναυτική εκστρατεία 266, 357, 507, 510, 565 Άργος 195, 511, 544, 566 Αργυριάδης ο. και Ν. αδελφοί 119" βλ. Αργυριάδης I. 283 ΑργυρόπουλοςΠ . 177, 291 αριθμητική 15, 16, 19, 91, 92, 101, 110, 114, 125-127, 172, 174, 190, 206, 214-216, 308, 383-385 Αριστείδης 266, 358, 389, 566 Αριστογείτων 199 αριστοκρατία 201, 278 Αριστομένης 358, 565 Αριστοτέλης 167, 267, 397, 398" βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Αριστοφάνης 167 Αρκάδιος 514αρματολοίβλ. κλέφτες Αρμενία, Αρμένιοι 107, 145, 521 Αρμόδιος 199 Αρριανός 553' ανάβασις Αρσάκειο 316, 322 αρσακίδες512, 514 Άρτα 397

278

Αρταφέρνης 508 αρχαία Ελληνικά 26, 41, 87, 103, 104, 124, 127· γραμματική 125, 172, 214216, 383· ετυμολογικό 101· θεματογραφία 173, 218, 219· μετρική 174, 175'όρθογραφία 92' ποιητική 127, 174, 175· ρητορική 94, 127, 175" συγγραφείς: Αιλιανός 214, Αισχίνης 218, Αϊσωπος 214, Αριστοτέλης 444, ΒασίλειοςοΜέγας 174, Βίων 174, Δημοσθένης 174, 217, 218, Διογένης Λαέρτιος 214, Διόδωρος 217, ευριπίδης 219, Ηρόδοτος 218, Ησίοδος 174, Θεόκριτος 174, 219, Θεόφραστος 215, Θουκιδίδης 174, 217, 218, 219, Ισοκράτης 173, 215, 216, Ιωάννης Χρυσόστομος 172, 214, 215, Λουκιανός 172, 173, 214, 215, Λυκούργος 174, Λυσίας 173, 216, Μόσχος 174, Ξενοφών 172, 173, 215, 216, Ό μ η ρ ο ς 173, 174, 218, Πλάτων 175, 218, 219, Πλούταρχος 173, 174, 214-217, 219, Π ο λύβιος 217, Σοφοκλής 219, Στράβων 172, 215· σύνθεση 92, 173 · συντακτικό 92, 102, 125, 126, 173, 216, 217, 384· τεχνολογικό 92, 126· βλ. και γλώσσα: αρχαία Ελληνική αρχαιοκεντρισμός 71, 74 αρχαιολατρία 47, 48, 51, 55 αρχαιολογικές έρευνες 40 αρχαιότητα 33, 58 αρχαιοτήτων σύληση 119 αρχαϊστές 87 Αρχέλαος 162 αρχοντόπουλος Γ. 1886 379 Αασημακόπουλος I. Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ασημακόπουλος I. ο. 1889 431, 1890 462 Α σ ί α 173, 216, 293, 434, 520, 521, 523, 550, 573ασπρασπίτια βλ. Αντίκιρρα Ασσύριοι 507, 511, 545 Αστακός (Ακαρνανίας) 487 αστρονομία 105, 394, 427 Ασώπιος Κωνσταντίνος 22, 37, 292 άτλας: γεωγραφικός 78, 195, 371, 520, 523' ιστορικός 519 Αττίλας 514 Αυγουστίνος 506

Αυρηλιανός 514 Αυστραλία 520, 521, 523, 550, 573 Αυστρία 457, 518, 548, 568 Αυστροουγγαρία 523 Αφρική 173, 216, 293, 520, 521, 523, 550, 573

Αχαϊκή συμπολιτεία 508, 512, 575 Αχαιοί 111 Αχμέτ Γ' 548αχρίδα 338

Aldenhoven Ρ. 1841 24 Βαβέλ 191 Βαβυλωνία 521 Βαβυλώνιοι 507, 511, 545 Βαβυλώνιος αιχμαλωσία 505 Βαγιαζήτ Α' 516, 547 Βακαλόπουλος Β. Π . 1852 77, 1866 196 Βακαλόπουλος Γ. Α. 38, 39, 41, 67, 143, 2 1 0 , 2 1 2 , 2 8 5 , 3 3 4 · 1846 47,1848 56, 1849 60,61, 1853 85,1857106, 1858 118, 1859 127, 1862 162, 1865 191, 192, 1866 197, 198, 199, 200, 1867 205, 206, 1868 211, 1870 226, 1872 238, 239, 240, 241, 242, 243, 1873 253, 254, 1875 270, 1877 284, 1885 366, 367, 368 Βακαλόπουλος I. Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Βακτριανή 165, 512 Βαλασόπουλος I. 63 Βαλαωρίτης Αριστοτέλης 290, 291 Βάλβης Α. 65 Βαλέττας Ιωάννης 74, 130, 132' 1839 15, 1841 23, 1851 74 Βαλκανικά κράτη 530 Βαλκανική χερσόνησος βλ. Ελληνική χερσόνησος βαλκανικοί λαοί 75 Βαλτέτσι 569 Βαλτετσίου μάχη 161, 185 Βάνδαλοι 256, 411 Βανδώρος Γ. Π . 469· 1883 347,1892 485, 486, 1896 551 Βαρβαρέσος Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. βάρβαροι 32, 33, 64, 119, 162, 185, 188, 225, 231, 253, 306, 372, 377, 411, 418, 424, 511, 544

βαρβαρότητα 75, 181, 257 Βαρβαρρήγος Βλαστός βλ. Ευρετ. τυπογρ. Βάρνα 326 Βαρνάκοβας μάχη 323 Βάρνας μάχη 516 Βασακόπουλος Απόστολος 336 βασιλεία 162' πατριαρχική 278 Βασιλειάδης Σ. Ν. 290, 292 Βασίλειος Α' ο Μακεδών 212, 267, 515, 546 Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος 330, 389, 432, 447, 509, 515, 546, 567 Βασίλειος ο Μέγας 328, 506, 567" βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Βασιλείου ευ. 459 Βασιλικά 323 Βάφας Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Βέκκερος βλ. Becker Karl Friedrich Βέλγιο 523 Βελεσσά 338 Βενετία 118, 468, 568 Βενετοί 517· κτήσεις 509, 516' βλ. και Ενετοί Βενιζέλος Θ. Β. 411-1889 432, 1894 521 Βεργιανίτης Λ. Χ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Βερναρδάκης Γρηγόριος 540, 543 Βερναρδάκης Δημήτριος 38-39, 41, 221, 223, 290, 293' 1867 207 Βεροδούνου (Verdun) συνθήκη 515, 519 Βέροια 338 Βερολίνου συνθήκη 518, 548 Βεστφαλική ειρήνη 517, 529, 548 Βηλαράς Ιωάννης 282 Βιαγγόνης κ. Βιαγκόννης βλ. Bianconi F. βιβλιοκαπηλεία 22, 189, 280, 315 Βιδίνιο 326 Βιέννης συνθήκη 294, 518, 519 Βιθυνία 165 Βικέλας Δημήτριος 290, 347 βιογραφία 59, 60, 61, 69, 84, 148, 179, 203, 205, 235, 281, 300-301, 320, 346, 358, 359, 366, 370, 384, 406, 408, 433, 446, 526 Βιργίλιος βλ. λατινικά, συγγραφείς Βίων βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Βλαδίμηρος Α' 529, 548 Βλαστός I. Κ. 582-584· 1860 136, 1864 179, 1870 227, 1875 271

Βλαστός Σ. Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Βλαχάβας ευ. 390 Βλάχοι 254, 378 Βλάχος αγγελος 282, 292 Βοδενά 338 βοηθοί (Έλλ. σχολείων) 363 Βόλου δημοτικά σχολεία βλ. σχολεία Βόνιτσα 487 Βοσνία, Βόσνιοι 335, 344, 4 5 7 , 5 2 2 , 5 2 3 Βοσνιακή επανάσταση 518 βοτανική 105, 394 Βότσαρης Μ. βλ. Μπότσαρης Μάρκος Βουδαϊσμός 512 Βουλγαρία 343, 393, 457, 522, 523 βουλγαρική γεωγραφία 405, 431 Βουλγαρικό σχίσμα 506, 518, 548 Βούλγαρις Ευγένιος 289, 291, 568 Βούλγαροι 73,75, 325, 335, 341, 365, 411, 429, 431, 432, 457, 495, 506, 515, 516, 518, 542, 546, 548, 558, 561, 567 Βούλουερ βλ. Bulwer L y t t o n E. Βουλπιώτης ο. Σ. 294 Βούρης Γ. 22 Βραζιλία 573 Βρασίδας 161, 566 Βρατσάνος Μιλτιάδης 82, 257, 459· 1885 370, 1886 381, 1888 404, 1891 472, 1892 487, 1895 533, 1896 552, 1898 587, 1910 700, 1911 706 Βραχμανισμός 512 Βραχνός Νικόλαος 467,528, 541, 560, 561, 563, 564· 1901 613, 614, 1906 666, 1909 681, 682, 683, 684, 685, 1910 701, 702, 703, 704, 1911 707, 1912 709, 710, 1913 713, 1914 716, 717, 718, 719, 720 Βρούτος 199 Βυζαντινή ιστορία 148, 164, 234, 235, 270, 294, 321, 329, 330 Βυζαντινοί αυτοκράτορες 256, 359 411, 413, 443, 530, 546- Ελληνικά 38, 45, 253, 515, 567' χριστιανικό 34, 36· Ανατολική Αυτοκρατορία των Γραικορωμαίων 117'ΑνατολικήΡωμαϊκή Αυτοκρατορία 36· ανατολικό τμήμα

τορία της παρακμής (bas empire) 295· Ελληνική Αυτοκρατορία 180,245, 327 335, 343, 464' Ελληνικός Μεσαίων 142· μεσαιωνικό Ελληνικό κράτος 528' μεσαιωνικός Ελληνισμός 327" χριστιανικό βασίλειο 194' βλ. και πολιτισμός βυζαντινός ΒυζάντιοςΑλέξανδρος292 Βυζάντιος Σ. ο. 85, 87, 290, 2 Βύρων 188, 569 Bacon F. 40 Balbi Adriano 119, 158 Becker Karl Friedrich 211 Berghaus Heinrich Karl 1858 118 Bianconi E. 333, 341 Blanchet Charles-Marie 252 Bogesen E. F. 1860 146 Bossuet 220 Boué Ami 333 Bradley J o h n 98· 1834 2 B r u n e t de Presle 252 Bulwer L y t t o n E. 283 Γ ' Σεπτεμβρίου (1843) 156, 188, 202, 410 Γαβαλας Ζ. 557 Γαλάνης Εμμανουήλ 82' 1878 293 Γαλαξείδι 99, 133 Γαλάτης Κ. Ν. 1838 12, 1839 14 Γαλλία 28, 517, 518, 523, 548 γαλλικά 93, 94, 101-104, 127, 173-175,

215-220, 352, 384 Γαλλική Επανάσταση 116, 385, 390, 447, 510, 518, 548, 554, 568 Γαλλογερμανικός πόλεμος 67, 548 Γάλλοι 25, 108, 404 Γαρδίκας Γ. Κ. 406- 1897 581 Γέγης I. Κ. 1856 100 Γεδεών Μανουήλ 65 Γένεσις 191 γενικοϊστορική μέθοδος 49, 146, 169· βλ. Βυζάν γενίτσαροι 516, 547, 568 Γεννάδιος Γ. 22, 36, 61, 115, 117, 193· 1839 16, 1850 68, 69, 1853 86 Γεννάδιος Πατριάρχης 51 7 του Γένος 433, 495, 574

Γερβίνος βλ. Gervinus G. Γερμανία 28, 523 γερμανικά 93, 94 Γερμανοί 64, 146, 235 Γέροντος ναυμαχία 390, 569 Γεροστάθης 38, 58, 59, 85, 87, 180-181, 183. βλ. και Μελάς Λέων γεωγραφία: αρχαία 27,31,47-49,160,170, 352 359, 428· γενική 130· γεωγνωστική 427, 428· ιερά 61, 441· ιστορική 27, 28, 49, 160, 472· κοινωνική 156· μαθηματική 9 4 , 1 0 3 , 1 0 4 , 128,175, 303, 320, 371, 391, 397, 434, 436, 449, 462, 520, 552,573-575· ορισμός 194· παλαιά 95, 129, 340· πολιτική 27, 30, 63, 94, 102, 128, 156, 210, 211, 214216, 269, 320, 384, 433, 434, 520-522, 552, 573, 574 -σκοπός 230, 371, 449, 469, 472, 549, 552· σύγχρονη 27, 31, 48, 49, 340 -φυσική 27, 63, 94, 128, 269, 303, 320, 384, 399,433, 434, 472, 520-522, 552, 573, 574- ωφέλεια 69-70, 98, 105, 210, 260, 364, 435, 470, 492- βλ. και διδάσκαλος γεωγραφίας, καθηγητής γεωγραφίας, κοσμογραφία γεωγραφίας έδρα 28, 30, 210, 239, 314, 315, 354, 493 γεωγραφική έρευνα 157 Γεωγραφική Εταιρεία 30, 31, 315 Γεωγραφικό Συνέδριο: Β' Διεθνές 30, Γ' 493, Η ' 494, Παρισιού 241 Γεωγραφικόν Δελτίον 31 γεωγραφικοί πίνακες 26, 98, 106, 128, 129, 194, 195, 204, 272, 354, 357, 435. β), και χάρτες γεωλογία 385, 394, 427 γεωμετρία 94, 102, 125, 126, 173, 193, 216, 384, 385- επιπεδομετρία 174στερεομετρία 94, 175 Γεωργαντας Φ. ο. 347 Γεωργιάδης Μ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Γεωργιάδης Μ. ο. 362 γεωργική 193 Γεώργιος Α' 54, 255, 267, 374, 390, 462, 510, 518, 548, 569 Γιαννιτσά 338 Γιάννος Θωμάς I. 1870 225

Γίββων 36, 37- γιββωνική θεωρία 38 Γκαρπολας Αλέξανδρος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Γκαρπολας Κωνσταντίνος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Γκαρπολας Σοφοκλής Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Γκινόπουλος Ν. 1906 667, 1907 671,1909 686, 687 Γκούρας Γιάννης 187 γλώσσα: αρχαία Ελληνική 41, 46, 87, 200, 236, 502- εθνική 26, 200· νέα Ελληνική 87 γλωσσικό ζήτημα 87 γνώσεις βοηθητικές 110, 148· προαιρετικές 19· στοιχειώδεις 15, 16, 19 Γότθοι 256, 411, 514, 546 Γουλιέλμος Β' (Πρωσίας) 26 Γουλιέλμος Γ' (Αγγλίας) 548 Γούρας" βλ. Γκούρας Γιάννης Γουσταύος Αδόλφος 548 Γραβιά 49, 323, 390, 397, 42Ö Γραικία 111 Γραικοί 107, 166 Γράκχοι 513, 545 γραμματική 110, 114, 172, 232, 500· βλ. γραμματική εβραϊκή 104 γραμματολογία αρχαία Ελληνική 384, 491 Γρατιανός 514 Γρατσιάτος Γεώργιος 529, 532 γραφή 15, 16, 19, 91, 111, 114, 190, 206 Γρηγόριος Ε' 76, 390, 568 Γρηγόριος ο Διάλογος 506 Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός 328, 506 Γρίβας 185 Γρότης βλ. Grote G. γυμναστική 79, 81, 94, 110, 125, 193, 236, 274, 542- βλ. και σωμασκία γυναικείου φύλου εκπαίδευση 83-85, 171, 208, 274, 322, 366, 490- βλ. και παρθεναγωγεία Cayer J . βλ. Ευρετ. τυπογρ. Cellarius Chr. 32 Chateaubriand 25 Church Richard 185 Clavier A. 1893 514

Cochrane Α. 188 Codrington E. 185 Corday Charlotte 199 Corneille 220 Cousin V. 58 Cromwell Oliver 548 Crozat (l'abbé Laurent Le François) 1835 4 Curtius Ernst 415, 417 Δαβίδ 231, 505 Δαλματία 457 Δαναοί 111 Δανία 523, 548 δαρβινισμός 65, 66' βλ. και εξέλιξη των ειδών Δαρείος Α' 113, 508, 511, 566 δάση 195, 479, 481-482, 526 Δάτις 508 Δαφνούς (Φωκίδας) 132 Δεκάζος Π . 557 Δεληγιάννης βλ. Ευρετ. τυπογρ. Δεληγιώργης Επαμεινώνδας 79, 81 Δελής ο. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Δελμούζος Α. 44, 533 Δελφοί 108, 132, 507, 511, 565 Δέξιππος 514, 546 Δερβενάκια 49, 185, 187, 323, 390, 429, 569 Δέρβος Γ. 557 Δευκαλίων 357 Δημάδης 153 Δημητριεις, Νεωτερική Γεωγραφία 14 Δημίδης Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Δήμιτσας Μαργαρίτης 28, 30, 54, 239, 314, 400, 402, 436" 1878 294, 1879 299, 1881 324, 1882 338, 1885 371, 372, 1891 473,1892 488,1894 522,523 δημοδιδάσκαλος 235 βλ. διδάσκαλος δημοκρατία 201, 278, 511, 544 Δημοσθένης 112, 167, 267, 358, 418, 445, 545· βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς δημοτικά τραγούδια 268, 281, 319, 345, 390, 423, 499, 510, 534, 548, 568 δημοτικισμός εκπαιδευτικός 44 δημοτικιστές 60, 87 δημοτικού σχολείου σκοπός 68, 177, 236,

380 διαγωνισμοί διδακτικών βιβλίων 10, 20, 22, 24, 25, 27, 39, 45, 53, 54, 58, 63, 66, 78, 85, 268-271, 281, 319321, 382-385, 433-434, 500-501, 544, 549 διάδοχοι Μ. Αλεξάνδρου 267, 508, 545, 566 Διαθήκη Καινή 61, 173, 215, 294, 383" βλ. και ιερά ιστορία Διαθήκη Παλαιά 32, 61, 172, 191, 214, 357, 383, 504-505· βλ. και Γένεσις, ιερά ιστορία διαιτητική 193 Διάκος Α. 185, 390, 430, 568 Διαλησμας Α. Ζ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. διαμαρτυρόμενοι 506 διασπορά 551, 574 Διαφωτισμός 13-15, 36, 38, 47, 48, 68, 517 διδακτικά βιβλία βλ. σχολικά εγχειρίδια διδακτικές μέθοδοι 48, 56, 67, 78, 155, 204, 243, 261,265-266, 272, 276, 309, 348, 353, 375 διδάσκαλος 177, 206· γεωγραφίας 158, 230-231, 262, 352, 354· ιστορίας 230, 234, 259-260, 480, 534 «διηγήσεις» 58, 269, 320 Δικαίαρχος 302 Δίκαιος Ηλίας Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Διογένης Λαέρτιος βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Διογένης ο Κυνικός 421 Διόδωρος βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Διοκλητιανός 514, 546 Διομήδης Κυριάκος Α. 84, 322 διχόνοια 76, 151-154, 180, 223" βλ. και Ελληνική Επανάσταση, εμφύλιοι πόλεμοι διωγμοί χριστιανών 508, 514, 526, 546, 566 Δουκάκης Σπυρίδων 1903 639 δουλεία 47, 53, 68, 135, 143, 150, 180, 181, 201, 224, 254, 258 δουλικός πόλεμος 513, 545 Δούσμανης Β. 31 Δραγατσάνι 568 Δραγάτσης Ιάκωβος 287· 1881 325

Δραγούμης Νικόλαος 291, 323 Δραΐκης Ιωάννης 1872 244, 1877 285, 1878 295, 1880 309, 1882 339 Δρακόπουλος Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Δράκων 508, 511 Δροσίνης Γεώργιος 1889 433 Δύση 24-25, 453, 469" βλ. και Ευρώπη Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος 34· κατάλυση 33, 147, 327· βλ. και Ρωμαϊκού κράτους διχασμός Δυτικού δόγματος χριστιανοί βλ. Καθολικοί Δωριείς 511, 544

εκκλησιαστική ιστορία63, 76, 128, 203, 245, 294, 384, 433, 441, 505-506 εκπαίδευση 47, 68, 131 Εκπαιδευτικός Όμιλος 44 Ελβετία 523 ελευθερία 25, 34, 47, 201, 202, 251, 257" του ατόμου 260 Ελισάβετ (Αγγλίας) 548 Ελλάδα 148, 214, 237, 290, 311, 320, 391-392,469, 478, 519, 551, 573, 574' ανατολική 99' αρχαία 25, 111, 135, 152, 153, 170, 223, 257, 540' δούλη 184, 237, 241, 242, 430· βιομηχανία 144, 345, 479, 482· γεωργία 144, 337, Daniel Hermann 1867 205, 1892 493, 479,482' εκπαίδευση 136·έμπόριο 144, 1900 611 337, 482- κλίμα 107, 135, 143, 361, Defoe D. 268" βλ. και Ροβινσών Κρούσος 478, 481' ναυτιλία, ναυτικό εμπορικό D u r u y Victor 1861 155 136, 345, 478, ναυτικό πολεμικό 136, D u t r ô n e H . - A . 16 374- πληθυσμός 107, 144, 337, 374, 458- προϊόντα 1 0 7 , 1 3 5 , 1 4 4 , 361, 479προύπολογισμός 136' στρατός 136, 337 εβραϊκήιστορία409 374' συγκοινωνία 478 Εβραίοι 145, 507, 511· βλ. και ιουδαίοι Ελλάδοςδεσποτάτο567 εθνική συνείδηση βλ. συνείδηση εθνική εθνική ταυτότητα: Ελληνική 64, 70, 75' Έλλην 442, 511, 544 ευρωπαϊκή 25 Έλληνες: χαρακτήρας 76, 178, 22 εθνικισμός 25, 28, 70, 73, 74, 87 286, 345, 368, 374, 498-499 εθνικό φρόνημα 243, 266, 272 Ελληνίδα 208, 322 εθνικοί πόθοι 263, 390, 461 Ελληνικά κράτη 512, 545 εθνικόςεγωϊσμός497, 502 Ελληνικές παροικίες 343 εθνικός φανατισμός 543 Ελληνικές χώρες 130, 133, 2 4 2 , 2 5 5 , 2 6 3 εθνισμός Ελληνικός 55, 170, 535 268, 269, 311, 321, 341, 343, 384, εθνογραφία 238, 427, 552 398, 433, 449, 495, 522, 523, 551, 576 εθνογραφική μέθοδος 128, 141, 203, 205, 446 Ελληνική Επανάσταση 46, 51-54, 58, έθνος-κράτος 8, 25, 55, 74 79,131, 1 5 0 , 1 6 5 , 1 8 4 , 1 8 7 , 194, 244, έθνος:ορισμός462 245, 247, 251, 258, 267, 269, 320, Έϊδεν βλ. H e y d e n 323, 346, 370, 385, 433, 510, 518, 554 εικόνα, εικονογράφηση 59, 78, 204, 274, 568" εμφύλιοι πόλεμοι 76, 188, 254, 282, 308, 346, 423, 537, 556 407, 461, 535, 569- βλ. και πατέρες εικονολάτρες 308 ελληνική φύση 248, 361, 396 εικονομάχοι 267, 567 Ελληνική χερσόνησος 33,73, 74,159, 239 Ειρηναίος 506 269, 292, 320,334-336, 343, 354, 393, Εκατονταετής πόλεμος 547 434, 456-457, 522, 530, 550, 560- Αεκδρομές σχολικές 493, 496 νατολική χερσόνησος 74- Βαλκανική Εκκλησία (Ανατολική, ορθόδοξη) 17, χερσόνησος 28, 33, 71, 73, 74, 33464, 76, 117, 135, 339, 506 335, 457, 463- Ελληνικές χερσόνησοι Εκκλησία Δυτική 117, 506· βλ. και Καθο242' Ελληνοϊλλυρική χερσόνησος 561λικοί, Σχίσμα Ελληνοτουρκική χερσόνησος 335- Ιλ-

Ιλλυρική χερσόνησος 73' Χερσόνησος του Αίμου 73, 325, 457, 523, 561 ελληνικού έθνουςαποστολή, προορισμός 83, 135, 154, 178, 184, 242 Ελληνισμός 208, 306, 427" νεότερος 44 ελληνοκεντρισμός 24, 32, 55, 143, 204, 271 Ενετοί 144, 267, 443, ενότηταΕλληνικού Έθνους183, 242, 365, 507, 511, 544, 569 ενωση Ελληνικού έθνους 154, 202, 263, 395' βλ. και Μεγάλη ιδέα εξέλιξη των ειδών 427, 439 εξελληνισμός, ελληνοποίηση 49, 55, 61, 63, 71 εξελληνισμός, μετάφραση βλ. μεταφράσεις εορτήεθνική312 Επαμεινώνδας 267, 358, 389, 566 Επανάσταση του 1821 βλ. Ελληνική Επανάσταση επέτειοι ιστορικές 537-538 Επιδαύρου Α' εθνική Συνέλευση 568 επιθεώρηση σχολείων 16, 19, 21, 63, 243, 272 επιτροπές έγκρισης των διδακτικών βιβλίων 21-24, 31, 32, 40, 44, 45, 49, 51, 54, 60, 66, 74, 75, 8 2 , 1 2 9 , 1 6 5 , 280, 284-288, 327-336, 346-347, 394-410, 435-437, 459, 471, 501, 528, 530, 539, 541, 560 Επτάνησος 390 Ερεσσός 185 Ερεχθέας 357 Ερζεγοβίνη, Ερζεγοβίνιοι 335, 344, 457, 522, 523 Ερμούπολης σχολεία βλ. σχολεία Ερρίκος ο 548 ερωταπόκριση 56, 58, 98, 193, 204, 452 Ευαγγελίδης Μ. 564 Ευαγγέλιο 231, 444, 553 ευεργέτες εθνικοί 337-338, 526 Ευμορφόπουλος Π . βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ευριπίδης 167, 302· βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγράφεις Ευρυμέδοντος ναυμαχία 150, 453, 566 ευρωπαιοκεντρισμός 32, 33 Ευρώπη 24-25, 33, 257, 258, 378-379' γεωγραφία 101, 149, 173, 215, 263,

269, 292-294, 311, 320, 383, 384, 391, 433, 434, 449, 521-523, 550, 551- ιστορία 96, 529, 568' βλ. και Δύση Ευστρατίου ο. Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ευταξίας Α. 41, 70, 82, 444, 4 46 Ευτρόπιος βλ. λατινικά, συγγραφείς εφευρέσεις 517, 518, 526, 547, 567 Εφημερίς των Κυριών 65 Εφιάλτης 377 F a h r e Auguste 323 Favrier Charles 185, 188 Finlay Georges 252 Fischer 427 Foris 1835 4 Geikie A. 1878 293 Gervinus G. 323 Glaser C. 1858 118 Goethe 229 Goldsmith Oliver 26, 137, 580-582' 1838 12, 1839 14, 1840 19, 21, 1844 39, 1849 65, 1825 7 6 , 8 1 , 1853 89, 1857 111, 1861 149, 1863 173, 1875 267 Grote G. 165, 166, 415, 417 G r u n e b a u m G. E. von 46 Ζαβέρδα (Ακαρνανίας) 487 Ζαγγογιάννης ο. Κ. 41, 489 Ζάλογγο 390 Ζαλοκώστας Γεώργιος 282, 283, 290, 292 Ζαμπέλιος Ιωάννης 293 Ζαμπέλιος Σπυρίδων 37, 291, 292 Ζαφειρόπουλος Στέφανος 353 Ζαχαριάδης Κωνσταντίνος 295' 1884 357, 1886 383 Ζηνοβία 514 Ζήνων 515 Ζήσης ο. 557 Ζητούνι 99 ζωγραφική 94 Ζώης Λεωνίδας 1892 489, 1899 594 ζωολογία 65, 105, 218, 385, 394 ηθική 69· διδασκαλία 15, 102, 126, 127, 219, 220, 384· εγχειρίδιο ΓΙο Ηνωμεναι Πολιτείαι της Αμερικής 523, 573

Ήπειρος, Η π ε ι ρ ώ τ ε ς 48, 111, 159, 171, 183, 335, 343, 405, 522, 551, 561, 562 Ηπείρου δεσποτάτο 509, 516, 547 Ηρακλειδών κάθοδος 359, 507, 511, 544 Ηράκλειος 327, 370, 389, 447, 488, 509, 515,546,567 Η ρ α κ λ ή ς 152, 266, 273, 357, 389, 507, 510, 565 Ηρόδοτος 167, 269, 278, 302, 320, 347, 386, 416, 445, 553· βλ.καιαρχαία ελληνικά, συγγραφείς Ηρώδης ο Αττικός 514, 546 ήρωες 25, 59, 60, 63, 69 306, 380, 422423, 455, 507, 510, 544· βλ. και μεγάλοι ανδρες Ησαΐας Ιωσήφ 1860 137 Ησίοδος βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Hellwald 436 H e r d e r 27 H e y d e n 185 H u g u e s 436 H u m b o l d t Wilhelm von 1858 118 Julleville βλ. P e t i t de Julleville Louis Θεία Πρόνοια 61, 63-65, 69, 75, 116, 184, 190, 198, 226, 229, 230, 235, 260, 306, 364, 365, 425, 439 Θεμιστοκλής 122, 161, 185, 266, 358, 389, 473, 566 Θεοδόσιος ο Μέγας 116, 509, 514, 546, 567, 576 Θεοδόσιος Β' 514, 546 Θεοδωρακάκος Μ. 60· 1892 490 Θεόκριτος βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγράφεις θεοσέβεια 190, 198, 282, 429, 524, 525, 557 Θεοτόκης Νικηφόρος 289, 568 Θεόφιλος Γεώργιος 38, 52- 1860 138, 1864 181, 1873 255, 1877 286, 1880 310 Θεόφραστος βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Θεοχάρης Ν. Γ. 124, 129 Θεοχάρης Σ. Κ. 1875 272, 1881 326

Θερμοπύλες 431 Θερμοπυλών μάχη 150, 161, 185, 304, 389, 453, 519, 566 Θεσσαλία, Θεσσαλοί 48, 71, 111, 159, 171, 183, 240, 390 522, 551, 566 Θεσσαλονίκη 338 θετικισμός 40 Θήβα 99, 195, 267, 359, 419, 508, 512, 545, 566 Θησέας 152, 266, 273, 357, 389, 507, 510, 564 Θορσύαλλος βλ. Thirlwall Connop Θουκυδίδης 167' βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Θράκη, Θράκες 48,71, 183, 240, 274, 335, 342, 343, 431, 432, 522, 551, 561 Θρασύβουλος 358, 508, 512, 545 θρησκευτικά, ιερά μαθήματα 61, 66, 236. 272, 273, 296, 444, 502-503· βλ. και Διαθήκη Καινή, Διαθήκη Παλαιά, εκκλησιαστική ιστορία, ιερά ιστορία, κατήχηση, χριστιανική διδασκαλία θρησκευτικές εριδες 256, 331, 411, 567 Ιάκωβος Β' (Αγγλίας) 548 Ιαπωνία 573 Ιασεμίδης Δημήτριος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ιασεμίδης Σ. Π . βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ιάσων 418 Ιάφεθ 192 Ίγγλέσης Ν. Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. ιερά ιστορία 16, 61, 63, 92, 101, 110, 114, 124, 125, 203, 206, 234, 279, 306, 308, 356, 409, 441' βλ. και γεωγραφία ιερά Ιερά Συμμαχία 187, 188, 251, 518 Ιερά Σύνοδος της Ελλάδος 136 Ιερολοχίτες 407, 568 Ιλλυριοί 75, 165, 561 Ιλλυρική χερσόνησος βλ. Ελληνική χερσόνησος Ιμβραήμ Α' 548 Ιμβραήμ (πασάς) 569 Ινδική 573 Ιόνια νησιά 183, 226, 518, 529, 548" βλ. Ιουγουρθικός πόλεμος 513, 545 Ιουδαίοι 63, 107, 512' βλ. και Εβραίοι

Ιουλιανός 514, 546 Ιουστινιανός 212, 267, 327, 389, 447, 488, 509, 515, 519, 546, 567 ΙουστινιανόςοΡινότμητος 330 Ιουστίνος βλ. λατινικά, συγγραφείς Ιουστίνοςομάρτυς 328 Ιπποκράτης 64, 167, 397, 398 ιπποτισμός 515, 547 Ισαβέλλα (Ισπανίας) 547 Ίσαυροι 515, 546

Ιωάννης Δαμασκηνός 506 Ιωάννης Χρυσόστομος 506, 567' βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Ιωαννίδης Αλκιβιάδης 1890 463, 464, 1892 491, 492, 1896 553, 1899 595, 596, 597, 1900 609, 1901 615, 616, 1902 631, 632, 1903 640, 641, 1904 647, 648, 1909 688 Ιωαννίδης Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ιωαννίδης Πλάτων βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ιωαννίδης- ολύμπιος ο. 458· 1892 493, 1899 598, 1900 610, 1901 617 Ιωάννου Φίλιππος 22, 291

Ισλάμ, ισλαμισμός 515, 519' βλ. και μωαμεθανισμός Ισοκράτης 157, 418, 445. βλ. και αρχαία έλληνικά, συγγραφείς Ισπανία, ισπανοί 108, 400, 518, 547 Irving Christopher 111, 233, 272- 1836 ιστορία γενική 31, 33, 36, 39, 69, 92, 102, 5, 1837 9, 1841,22, 1842 26,1843 31, 124,140-141, 148, 210, 213, 235, 279, 32, 1844 37, 1845 41,1847 52, 1848 329' ως δράμα 58, 365, 454· εθνική 26, 54, 55, 1849 59, 1850 66, 1851 71, 31, 63, 81, 122, 148, 206, 245, 258, 1856 102, 1857 103, 104, 1858 116, 279, 330, 366, 452, 480· ορισμός 115, 1859 125, 1862 159, 160, 1865 188, 146, 194, 197, 200,539· παγκόσμιος, 189, 1868 210, 1874 263, 264, 1884 καθολική 13, 37, 45, 199, 234, 270, 356 271, 293, 320, 446, 507, 510, 539Isambert Emile, οδοιπορικά Μακεδοπολιτισμού 41, 44, 210, 447, 576" σκονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας 28 πός 102,116,149, 152,195, 203, 229, 247, 263, 284, 286, 370, 376, 381, Καβάλα 338 433, 447, 480· σύγχρονη 161' τέχνης Καγκελλάριος Αλέξανδρος 13 576· του 19ου αιώνα 54, 385, 433' ωΚαζάζης Ν. 56 φέλεια 96, 116, 138, 197, 200, 366, καθηγητές γεωγραφίας 314, 315, 493' ι465' βλ. και εξελληνισμός ελληνοστορίας 139, 221-222, 355· ιστορίας ποίηση, Βυζαντινή ιστορία, Ρωμαϊκή ι- και γεωγραφίας 31 στορία, διδάσκαλος ιστορίας, καθηγη- Καθολικοί 144, 374 Καιάδας 317 της ιστορίας Κάιν και Άβελ 504 ιστορίαςδικαστήριο64, 199, 229, 475 Καίσαρ Ιούλιος 488, 513, 545" βλ. και ιστορικήέρευνα69, 408-409 λατινικά, συγγραφείς ιστορική κριτική 356 Κακριδής Θ. 529, 532 ιστορικοί αρχαίοι Έλληνες416, 444, 447 Καλάβρυτα 568 ιστοριοδίφης 415 Καλαμάτα 318, 568 ιστορισμός 14 Καλαράς Γ. 1893 515, 1908 675 ιταλικές πόλεις 118 Καλέργη αδελφοί βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ιταλοί 108 Καλλέργης Δημήτριος 188 ιχνογραφία 93, 110, 126, 127' γραμμική Καλλιάφας ευ. Γ. 564 91, 114 Καλλιγάς Παύλος 293 Ιψού μάχη 34, 508, 512, 544, 576 καλλιγραφία 93, 101, 124-126, 214, 215, Ιωάννης Β' Κομνηνός 547 383 Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος 509, 516 Ιωάννηςς'Καντακουζηνός 509, 516 Καλλίνικος Γ. 1887 393, 1894 524 Ιωάννης Η ' Παλαιολόγος 516, 547 Καλυδώνιος Μ. 1892 494

Καμπάνης Αντώνιος 1884 358 Καμβύσης 508, 511 Καμπάσης Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Καμπούρογλους Δ. 79, 459· 1896 554,

555, αχρον. 723 Κανάρης Κ. 185, 187, 247, 390, 403, 430, 568 Κανέλλος Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κάο Αρσένιος και Σπυρίδων βλ. Ευρετ. τυπογρ. Καποδίστριας Ιωάννης 54, i44, 165, 194, 220, 267, 390, 399, 407, 409, 510, 518, 548, 569 Καππώτας Α. ο. 200 Καραγιάννης Νεόφυτος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Καραγιαννίδης Αθανάσιος 1909 689, 1911 708 Καραγκούνηδες 378 Καραϊσκάκης Γ. 161, 185, 187, 247,390, 407, 430, 569 Καρακάλλας 514, 546 Καρακατσάνης Ιωάννης 1890 465, 1892 495 Καραμπίνης Φ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Καραντζίνας Κ. Γ. 350· 1888 405 Καρασούτσας Ιωάννης 290, 292 Καρβασσαράς 487 Κάρλοβιτς συνθήκη 548 Καρολίδης Παύλος 329, 331, 400, 402, 405, 408-410, 529, 532 Κάρολος Α' (Αγγλίας) 548 Κάρολος Β' (Αγγλίας) 548 Κάρολος Ε' 116, 547 Κάρολος IB' (Σουηδίας) 548 Κάρολος ο Μέγας 146, 515, 519, 546 Καρπενήσι 323 Καρχηδονιακοί πόλεμο!. 513, 545 Κασδόνης Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κασιμάτης Κ. 40, 400, 402, 405, 408-410 Κασίμης Παναγιώτης 1885 373, 1887 394, 1888 406, 1889 435 Καστοριά 338 Καστόρχης Ε. 22 Καστρί βλ. Δελφοί Καστρινός Γ. Α. 1879 300 Κατακλυσμός του Νώε 191, 504 κατηχήσεις 56 κατήχηση 61, 91-94, 101-104, 110,114,

124, 126,173-175, 206, 207, 216-218, 319, 382, 383 Κατήχησις Πλάτωνος Μητροπολίτου Μόσχας 174, 175 Κατιλίνας 513, 545 Κατούνα (Ακαρνανίας) 487 Κατοχή (Ακαρνανίας) 487 Κατσώνης Λάμπρος 324, 390, 548, 568 Καφηρέως ναυμαχία 161, 185 Καψάλης Γ. 540, 543 Καψιμάλλης ο. Ν. 464 Καψοκέφαλος Σ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κείπερτ βλ. Keipert H e r m a n n Κελλάριος Χρ. βλ. Cellarius Chr. κερδοσκοπία 22, 23 Κέρκυρα (αρχαία) 566 Κεφαλόβρυσο (Αιτωλίας) 487 Κεχαγιά Καλλιόπη 84 Κικέρων 69, 287, 445" βλ. και λατινικά, συγγραφείς Κικέρων 69, 287, 445 Κίμβροι 513, 545 Κίμων 122, 161, 185, 266, 358, 389, 566 Κιμώνειος Ειρήνη 566 Κίνα 518 Κίρρα (Φωκίδας) 133 κλασική εκπαίδευση 492 κλασικισμός 44, 46 Κλαύδιος Β' ο Γοτθικός 514 Κλεισθένης 511 Κλείσοβας μάχη 161 Κλεοπάτρα 488 Κλεοφών 153 κλέφτες 45, 267, 286, 390, 461, 510, 51 8, 541-542, 548, 568 κλεψίτυπα βιβλία βλ. τυποκλοπία Κλέων 153 Κλήμης ο Αλεξανδρεύς 328, 506 Κληρονόμος Κ. Π. βλ. Ευρετ. τυπογρ. κλίμα 65, 170, 473' βλ. και Ελλάδα, κλίμα" Τουρκία, κλίμα Κόδρικτων βλ. Codrington Ε. Κόδρος 153, 266, 508, 565 Κοζάνη 338 κοινά σχολεία βλ. σχολεία κοινότητες (Τουρκοκρατίας) 568 Κοκκώνης Ι.Ι1. 16, 19, 36, 106,107, 110, 114, 148, 190, 193" 1836 7, 1838 13,

1839 17, 1840 20, 1842 27, 28, 29, 1843 33, 1845 42, 43, 1846 48, 49, 50, 1848 58, 1849 62, 63, 1852, 78, 1854 93, 1857 108, 1859 128, 1860 139, 1861 153, 154, 1862 165, 166 167, 1864 182, 1865 193, 1869 219, 1873 256' οδηγός της Αλληλοδιδακτικής 19, 148-149, 243 Κολλαράκης Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κολλάρος I. ο. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κόλμαν Γ. 1861 152' βλ. και Ευρετ. τυπογρ. Κόλμαν Κ. 1841 24, 1845 44· βλ.καιΕυρετ. τυπογρ. Κολοκοτρώνης Θ. 1 6 1 , 1 8 5 , 1 8 7 , 247, 390, 407, 430, 462, 477, 534, 568, 569 Κολοκοτσας Δημήτριος 1888 407 Κομνηνοί 212, 509, 515, 547 Κονιδάρης Γεώργιος 459, 460· 1888 408, 1889 435, 436, 437, 438, 1893, 515, 1895 534, 1908 675 Κοντογεώργης ο. Π . 1857 109 Κοντόγιωργας Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κοντογόνης Κ. '22 Κοντός Πολυζώης 15 Κοντόσταυλος Α. Α. 294 Κοπίδας ο. Σ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κοραής Αδαμαντιος 61, 289 403, 510, 518, 529, 548, 568 Κορδαίη Καρλότα· βλ. Corday Charlotte Κορινθιακός πόλεμος 508, 512, 545 Κόρινθος 323, 511 544, 566 Κορίνθου άλωση 34, 37, 161, 384, 508, 512 Κορομηλας Ανδρέας 51, 52, 140· βλ. και Ευρετ. τυπογρ. Κορομηλάς Διονύσιος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κορωναίος I. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κοσμάτος Σ. 470 κοσμογραφία 8, 30, 156, 193, 385, 436· βλ. και γεωγραφία: μαθηματική Κοσσονάκος Κ. 385 Κοσσυφοπεδίου μάχη 516 Κουβέλης I. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κουγέας Σ. β . 564 Κούγκι 390 Κουμανούδης Στέφανος 22, 38, 77, 168 Κούμας Κωνσταντίνος 74, 119

Κουρουσόπουλος ο. 564 Κουρτίδης Αριστοτέλης 406, 459, 4601888 409, 410, 1889 439, 1892 496, 497, 1895 535, 1896 556, 1901 618, 1906 668, 1909 690 Κουσίδης Α. Φ. 557 Κουσκούρη Πολυτίμη 48' 1854 94 Κουσουλίνος Σ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κουτσόβλαχοι 341 Κουτσομητόπουλος Δημήτριος 74, 436, 438, 530· 1895 536, 537, 1896 556, 557, 558, 1900 611, 1903 639 Κουτσουλόπουλος ο. Ν. 350- 1888 405 Κουτσουρόπουλος Γ. 1876 279 Κοφινιώτης Ευάγγελος Κ. 1881 325 Κοφινιώτης Ιωάννης 1905 653 Κόχραν βλ. Cochrane Α. Κραβαρίτες 397 Κρανιδίου Ελληνικό σχολείο 22 Κρέμος Γεώργιος 31, 288- 1878 296, 1879 301, 1899 599 Κρήτη, Κρήτες 183, 341, 405, 496, 518, 522, 547, 548 551 Κρητική επανάσταση 518, 548 Κριεζής 185 Κριεζώτης 185 Κριμαϊκός πόλεμος 71, 518 Κρίσσα (Φωκίδας) 133 Κριτές ισραηλιτών 505 κριτές των διδακτικών βιβλίων βλ. επιτροπές έγκρισης των διδακτικών βιβλίων Κρόμβελλ βλ. Cromwell Oliver Κρούμος 431 Κρυονέριον (Αιτωλίας) 487 Κρυφό σχολείο 568 Κτένας Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κυζικηνός Α. 22 Κυπριανός 506 Κυπριώτης Παναγιώτης 398, 462 Κύπρος 403, 405, 522, 547, 551 Κυριακόπουλος ο. Η . 39, 63, 245, 252, 253- 1879 302, 303, 1880 311, 1881 327, 1884 359, 1885 374 Κυριάκος Δημοσθένης 1888 411, 412 Κυριάκος Σ. Χ. 1873 257, 1881 328 Κύρος 32, 116, 508, 511· Ανάβααις 545 Κωνσταντάς Γρηγόριος βλ. Δημητριείς

Κωνσταντινίδης Ανέστης βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κωνσταντινίδου Ανέστη υιοί βλ. Ευρετ. τυπογρ. Κωνσταντίνος ο Μέγας 33, 34, 41, 194, 195, 212, 245, 253, 267, 269, 389, 447, 459, 488, 506, 509, 514, 519, 546, 567 Κωνσταντίνος ο ο Πωγωνάτος 515, 546 Κωνσταντίνος ζ ' 509 Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος 212 Κωνσταντίνος ΙΑ' Παλαιολόγος 38, 117, 180, 370, 372, 389, 488, 510, 517, 519, 547, 567 Κωνσταντίνου Γεώργιος 13 Κωνσταντινούπολη 55, 56, 109, 186, 195, 253,400, 431,464, 484-485, 509' αλωση (από τους Φράγκους) 34, 270,294, 467-468, 512, 515, 547, 567, 574' αλωση (από τους Τούρκους) 33, 37, 63, 96, 117, 180, 235, 245, 267, 270, 282, 321, 372, 385, 389, 490, 510, 517, 547, 567, 576· ίδρυση 34, 37, 194, 292, 293, 327, 512, 514, 546, 567 Kammerer A . A . K . 32, 36, 115, 117, 193· 1839 16, 1850 68, 1853 86 Keightley Thomas 36, 51, 71, 150, 152, 154, 193· 1850 67, 1851 73, 1855 98, 1857 105, 1858 117, 1859 126,1860, 134, 1862 161, 1863 169, 1869 218, 1870 225, 1872 237, 1876 278, 1881 323 Keipert H e r m a n n 333, 342, 354 Kirchhoff [Α.] 426 Λαζαρίδης Ηρακλής 1858 119, 1860 140, 141, 142, 143, 144, 145, 1862 164, 1866 201 Λάζος Ιωάννης 337' 1888 413, 1903 642, 1908 676 Λακταντιος 506 Λαμαρτίνος βλ. Lamartine Alphonse de Λαμιακός πόλεμος 545 Λαμπίση Αγάπη 53· 1873 258 Λαμπρινίδης Αντώνιος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Λάμπρος Γρηγόριος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Λάμπρος Σπυρίδων 40, 41, 45, 60, 79,

347, 400, 402 405, 408-410, 416, 426, 427, 529, 532, 540, 543 Λάμψας ο. 557 λαογραφία 436 λαός 153, 201, 264, 265 Λάππας Μ. Α. 288 Λάσκαρις Θεόδωρος 567 λατινικά 26, 94, 102-104, 125-127, 173175, 200, 216-219, 384· συγγραφείς: 41, 444· Βιργίλιος 175, 219, ευτρόπιος 174, Ιουστίνος 174, Καίσαρ Ιούλιος 174, 218, Κικέρων 174,175, 218220, Λίβιος 219, Νέπως Κορνήλιος 174, 217, Οβίδιος 174, 219, Οράτιος 175, 219, Σαλλούστιος 174, 219, Τάκιτος 175, 220 Λατινική αυτοκρατορία της Ρωμανίας 516 Λειβαδιά 99 Λεπενού (Ακαρνανίας) 487 Λέριος Δημήτριος 1876 279 Λέσβος 404 Λέων βλ. Leo Heinrich Λέων Γ' 519 Λέων ο 212 Λέων Ε' ο Αρμένιος 509, 515, 546 Λεωνής Π. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Λεωνίδας 122, 185, 266, 389, 466, 566 Λιβαδας Θεαγένης 197 Λίβιος 445· βλ. και λατινικά, συγγραφείς Λικίνιος 253 Λογγίνος 514 λογική 104, 127, 175, 220, 385· περί τον λόγον επιστήμες 103 Λομβάρδος Κ. 271, 294 Λορεντζάτος Π. 543 Λουδοβίκος ΙΔ' 146, 518, 548 Λουδοβίκος ιστ' 116 Λουδοβίκος Φίλιππος Α' 116 Λουκιανός βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Λούκουλλος 488 Λυδοί 507, 511, 545 Λυκούργος (νομοθέτης) 266, 358, 359, 389, 407, 508, 565 Λυκούργος (ρήτορας) βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Λύσανδρος 358, 566 Λυσίας 445· βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγ-

συγγράφεις Λωραίνη 404 Λωρέντης Ν. 27, 73 L a m a r t i n e Alphonse de 283 L a m é - F l e u r y J . R . 26, 58, 582-584.1860 148, 1861 156, 1870 231, 1872 250, 251, 1879 304, 307, 1883 353 Leo Heinrich 169 Lévi - Alvarès D. - E. 140, 142· 1845 45 L i e c h t e n s t e r n Joseph M. 1858 118 μαθήματα προαιρετικά βλ. γνώσεις προαιρετικές, γνώσεις βοηθητικές μαθηματικά 31, 94, 103, 217-220, 232· βλ. και άλγεβρα, αριθμητική, γεωμετρία, τριγωνομετρία Μαιζών βλ. Maison Ν . - J . Μαίμος Π . Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Μακεδόνες 36, 66 162, 165, 183, 223, 328, 418, 459 463 Μακεδονία 48, 71, 73, 111, 153, 159, 163, 240, 267, 274, 333 - 335, 338, 341, 343, 405,431, 432, 495, 508, 522, 545, 551, 561-563, 566 Μακεδονική δυναστεία 370 Μακρής Χ. Ν. 502 Μακρυναίος Α. Γ. 45, 399, 442, 459· 1888 414, 1889 440, 1890 466, 1894 525, 1896 560, 1899 600, 1906 669, 1908 677 Μάλτας τυπογραφείο των αμερικανών μισσιονάριων 17' εγχειρίδια 70- βλ. και Σμύρνη Μάνη, Μανιάτες 76, 187, 317, 400, 568 Μανιάκης Μ. 96, 97 Μανιάκι 569 Μανουήλ Α' 547 Μανουήλ Β' Παλαιολόγος 509, 516, 547 Μανούσης Θ. 22, 37' 1862 164, 168 μαντεία 511, 565 Μαντζεβελάκης Μ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Μαντινείας μάχη 34, 512, 566 Μαραθώνα μάχη 150, 185, 208, 231, 304, 389, 508, 519, 566 Μαρδόνιος 508, 566 Μάριος 513, 545 Μάρκος Αυρήλιος 513, 546

Μαρσάλ βλ. Marshall Y. G. Μαρτίου 25η 180, 312 Μαυρίκιος 327, 515 Μαυροβούνιο, Μαυροβούνιοι 335, 344, 393, 457, 522, 523 Μαυροκορδάτος Αλέξανδρος 187, 407 Μαυροκορδάτος ο. 78, 129' 1841 24 Μαυρομιχαλαίοι 317 Μαυρομιχάλης 185, 187, 430 Μαυρομμάτης ο. Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Μεγάλη Βρετανία 523 Μεγάλη ιδέα 55, 181, 496, 574· βλ. και αλυτρωτισμός Μεγάλη του Γένους Σχολή 517, 548 μεγάλοι άνδρες 39, 49, 59, 69, 124, 160, 198, 264 Μεγαρεύς I. 464, 557 Μελανδινός ο. Π. 1889 441 Μέλας Λέων 38, 180, 248· βλ.καιΓεροστάθης Μελαχούρης II. Β. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Μελέτιος 26' Γεωγραφία Παλαιά και Νέα 14 Μελισταγής Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Μένδελσων Βαρθόλδης βλ. MedelssohnBartholdy Carl Μέρσαλ βλ. Marshall V.G. Μεσημβρία 559 Μεσολόγγι 49, 323, 390, 429, 431, 487, 534, 569 Μεσοποταμία 573 Μεσσηνιακοί πόλεμοι 359, 508 μεταλλευτική 394 Μεταξάς Γεώργιος 1901 619, 1902 633, 634, 1904 649 Μεταξάς Νικόλαος 456, 459· 1894 526, 1899 601, 602, 1901 620, 621, 622, 623, 1902 633, 634, 1903 643, 1904 650, 1905 654, 1907 672, 673, 1908 678, 679, 1910 705, 1913 714 μεταρρύθμιση θρησκευτική 146, 147, 447, 506, 510, 517, 547 μεταφράσεις 13, 23, 24, 28, 33, 39, 49, 67, 134, 179, 234, 241, 269, 286, 287, 302, 354, 436, 563 μετεωρολογία 394 Μηδικοί πόλεμοι βλ. Περσικοί πόλεμοι Μήδοι 511, 545

Μήλας Δημήτριος 1889 456 Μηλιαράκης Αντώνιος 28, 30, 65, 237, 241 Μητσόπουλος Η. 22 Μητσόπουλος Κωνσταντίνος 28, 30, 65, 66, 333, 426, 436 439, 471-1892 498, 1894 527, 528, 1896 561, 562, 1897 582, 1909 691, 692, 693, 694 Μιαούλης Ανδρέας 161, 185, 187, 247, 285, 390, 430, 569 Μιθριδατικοί πόλεμοι 513, 545 Μικρά Ασία 54, 263, 341-343, 393, 402404, 519, 521 - 523, 531, 551,561, 573, 456 Μιλτιάδης 122 185, 266, 358, 389, 566 μισσιονάριοι 17- βλ. και Μάλτα, Σμύρνη Μιστριώτης Γεώργιος 529, 532 Μιχαήλ Α' 212 Μιχαήλ Άγγελος Κομνηνός 567 Μιχαήλ Γ' 330 Μιχαήλ Η ' Παλαιολόγος 331, 509 Μιχαηλίδης Ολύμπιος Σ. 303- 1891 472, 1895 533 Μιχαλόπουλος Μ. Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. μνημεία 59, 160, 262, 425 Μνησικλής 473 Μοισιόδαξ Ιώσηπος 14, 26 μοναρχία απόλυτος 201, 278 Μοροζίνης 548 Μόσχος βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Μουράτ Α' 117, 443, 547 μουσική 93, 94, 125-127, 193- εθνική 236' φωνητική 91, 110- βλ. και ορχηστική εθνική Μουσταφάς Β' 548 Μουστοξύδης Λ. 291 Μπαξεβανάκης Ν. Σ. 406 Μπασιάς Α. Τ. βλ. Τυπάλδος Μπασιάς Α. Μπενάκης Παναγιώτης 267 Μπισκήνης Α. Σ. 1897 583 Μπότσαρης Μάρκος 161, 185,247, 390, 430, 568 Μπότσαρης Νότης 187 Μπούας Σπυρίδων 1867 208 Μπουμπουλίνα 185 μυθιστορήματα 197 μυθολογία 92, 94, 165, 320, 356, 357 μύθος 58, 510

Μυκάλης μάχη 161, 185, 453, 567 μυκηναϊκή περίοδος 510 μυκηναϊκός πολιτισμός 544 Μυλωνάκης Κ. I. 495 Μύριοι 306, 508, 512, 519, 566- βλ. και Κύρος, Ξενοφών Μωάμεθ Α' 516 Μωάμεθ Β' 1 1 7 , 1 8 0 , 5 1 6 , 5 1 7 , 5 4 8 , 5 6 7 Μωάμεθ ο 548 μωαμεθανισμός 546, 567' βλ. και Ισλάμ, ισλαμισμός Μωραΐτης Σπυρίδων 255 Μωρέως πριγκιπάτο 516, 547 Μωυσής 504 Maison N . - J . 185 Marshall V.G. 333, 342 Massillon 220 Medelssohn - Bartholdy Carl 323, 345, 347, 407 Meinicke Karl Edward 1858 118 Michelet Jules 66 Νάκης Ν. Β. 52· βλ. Ευρετ. τυπογρ. Νάντης Διάταγμα 548 Νάουσα 338 Ναπολέων 390, 548 Ναυαρίνου ναυμαχία 251, 390, 569 Ναύπακτος 397, 487 Ναυπάκτου ναυμαχία 547 Ναύπλιο 185, 323 Ναυπλίου Γυμνάσιο 20, 200 νέα Ελληνικά 94, 102, 124, 126, 289-293, 383' βλ. και νεοελληνικά αναγνώσματα, γλώσσα νέα Ελληνική νεοελληνικά αναγνώσματα 85, 87 Νεοχώριον (Αιτωλίας) 487 Νέπως Κορνήλιος βλ. λατινικά, συγγραφείς Νεράτζης I. ο. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Νέρβας 513, 545 Νερουλός I. Ρίζος 36 Νέρων 513, 545 νησιά Ελληνικά, νησιώτες 108, 183, 522, 551 Νικαίας αυτοκρατορία 516, 547, 567 Νικαίας σύνοδος (Α' οικουμενική) 253, 567 Νικηταράς 185, 187, 247

Νικίας 358 Νικίειος ειρήνη 566 Νικηφόρος Α' 330, 431, 488, 509, 515, 546 Νικολαΐδης Ιωάννης βλ. Ευρετ. τυπογρ. Νικολαΐδης Ρ. 557 Νικολαΐδης Φιλαδελφεύς Χ. 283" βλ. και Εύρετ. τυπογρ. Νικολόπουλος Παρασκευάς 1908 680 Νικομήδειος διαγωνισμός 82 Νικοπόλεως μάχη 516 Νικοτσάρας 390 Νοβιπαζάρ 522, 523 νόμος: ηθικός 64, 235, 260· ιστορικός 64, 96, 140, 230, 260, 475· φυσικός 64, 260 νομοσχέδια εκπαιδευτικά 19, 44, 70, 82, 83, 87, 92-95, 124-128 Νορβηγία 523 Νορμάννος βλ. Normann-Ehrenfels Carl Νοταράς Ν. 227 Νοταράς Χρύσανθος, Εισαγωγή εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά 14 Νοτάρης Ιωάννης βλ. Ευρετ. τυπογρ. Νουβία 523 N e u m a n n F r a n z E r n s t 473 Normann-Ehrenfels Carl ". Leberecht Graf von 188 Nösselt Friedrich 1859 122 Ξανθόπουλος Κωνσταντίνος 31, 39, 84, 179, 232· 1857 110, 1874 265, 1877 287, 1885 375, 1887 395 Ξενοφών, ανάβασις 278, 358, 566" Ελληνικά 444· βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Ξέρξης 508, 566 Οβίδιος βλ. λατινικά, συγγραφείς Οδαίναθος 514 Οδενάφας βλ. Οδαίναθος Οικονόμος Κωνσταντίνος 291 Οικονόμος Π . Π . 41, 386, 414, 553· 1880 312, 1882 340, 1883 348, 1885 376, 1886 384, 1889 442, 1894 529 οικονόμου Χ. Π . 325, 348, 375· 1886

385, 1888 415, 1891 474 Οθωμανική Αύτοκρατορία βλ. Τουρκία Όθων 79, 200, 201, 390, 518, 519, 548, 569 Οιάνθη 133· βλ. και Γαλαξείδι Οκταβιανός Αύγουστος 508, 513, 545 οκτοηχοψάλτηρα 110 Ό κ τ ώ η χ ο ς 15 ολιγαρχία 511, 544 Ολλανδία 523 ολυμπιακοί αγώνες βλ. αγώνες ολυμπιακοί Ολύμπιος Γεώργιος 568 Ό λ υ μ π ο ς 171 Όλυνθος 338 Ομέρ Βρυώνης 568 Ό μ η ρ ο ς 162, 266, 277, 285, 302, 386, 473, 491, 544, 553· οδύσσεια 268, 269, 277, 278, 320" βλ.καιαρχαία ελληνικά, συγγραφείς ομοιομορφία 16, 20, 114 ομόνοια 154, 202 Ονώριος 514 οπλασκία 81 Οράτιος βλ. λατινικά, συγγραφείς ορεογραφία 394, 436 ορθοδοξία 76, 178, 226, 432 Ορλάνδος Αναστάσιος 324 Ορλώφ 267 ορυκτολογία 394 Ορφανίδης Θ. 290, 292 ορχηστική εθνική 236 Οσμάν 516, 547 Ουαλεντιανός Α' 514 Ουγενότοι 548 ουμανισμός βλ. ανθρωπισμός Ουνιάδης 547 Ούνοι 546 ουρανογραφία 311 Ουρχάν 516, 547 όχλος 153 Παγών Γεώργιος 1845 44, 1846 51, 1847 53, 1854 95, 1858 120 Παλαιολόγοι 517, 547 Παλαιστίνη 434, 521-523, 551 Παλαιών Πατρών Γερμανός 323, 390 παλιγγενεσία βλ. Ελληνική Επανάσταση

Παλιουρίτης Γρηγόριος 13 Παναγόπουλος Π . ο. 488 Πανεπιστήμιο Ό θ ω ν ο ς 120 πανσλαυϊσμός 496 Πανταζής Δημήτριος 34, 39, 61, 226, 327" 1835 3, 1861 155, 1862 168, 1863 170, 171, 1864 183, 1865 194, 1866 202, 1868 212, 213, 1869 222, 1870 228, 1871 234, 1872 245, 246, 1875 273, 274, 1877 288, 1880 313, 314, 315, 1883 349, 350 Πανταζίδης I. 69, 347, 352 Παντελής Π . Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Παπαγεώργιος Σ. Π . 437 Παπαγεωργίου Αλέξανδρος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Παπαγιαννόπουλος Ν. Α. 486, 531, 532· 1889 443, 1892 499, 1899 603, 1903 644 Παπαδάκης I. 22 Παπαδόπουλος Ν. Π . Υδραίος βλ. Ευρετ. τυπογρ. ΠαπαδόπουλοςΧρίστος 41, 275, 305, 464 Παπαθεοδώρου Δημήτριος 327· 1886 386, 1888 416, 1889 444, 445, 1891 475, 1892 500, 501, 502, 1895 539, 540, 541, 1896 563, 564, 565, 1897 584, 1898 588, 589, 1899 604, 1901 624, 625, 626 Παπακωνσταντίνου Χρήστος 459, 463 Παπαλεξανδρής Θ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Παπαμάρκος Χαρίσιος 297, 302, 347, 370 Παπαμιχαλόπουλος Κ. Ν. 49, 54, 67, 400, 402, 405, 408-410 Παπανδρέου Αλέξανδρος Α. 372, 380· 1890 468, 1891 476, 1893 516, 1904 651 Παπαντωνίου Λ. 1889 446 Παπαρρηγόπουλος Δημήτριος 52, 53, 82, 227, 290, 291-293· 1864 184, 1869 223, 1870 229, 1872 247, 1879 305, 1881 329, 1882 341, 1883 351, 1892 503, 1896 566 Παπαρρηγόπουλος Κωνσταντίνος 34, 3740, 44, 45, 51, 69, 71, 138, 140, 142, 146, 161, 164, 168, 169, 187, 211, 252, 284, 291, 292, 308, 323, 327-

329, 347, 355, 407, 534· 1845 45,

1849 64, 1852 79, 80, 1853 87, 88, 1881 330, 1888 417, 1896 567 Παπασπύρου Α. Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Παπαφλέσσας 569 Παπαχατζής Ευάγγελος 376, 459, 460· 1892 504, 505, 506, 1896 568, 1897 585, 1907 674 Παππαδόπουλος Γ. Γ. 37, 69, 138, 203, 208, 355 Παππαδόπουλος Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Παππαναστασίου Ευάγγελος 1905 655, 656 παραμύθια 276, 319, 356, 553 Παρασκευόπουλος Αναστάσιος 463 Παρασκευόπουλος Γ. Π . 22-23 Παράσχος Αχιλλέας 290, 292 παρθεναγωγεία 270-271, 281· βλ. και ΑνώτατοΠαρθεναγωγείοΒόλου, Αρσάκειο Παρθικό κράτος 514 Παρίσι 400 Παρνασσίς 132" βλ. και Φωκίδα Πάσσαρης Ν. Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Πασσάροβιτς συνθήκη 548 πατέρες ( = αγωνιστές του 1821) 51, 79, 247, 249, 263, 323, 454 Πάτρα 323, 568 Πάτρας Γυμνάσιο 155 Πατριαρχέας ο. Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. πατριαρχείο : Αλεξανδρείας, Αντιοχείας Ιερουσαλήμ 517 - οικουμενικό (Κωνσταντινουπόλεως) 17, 547 Πατριάρχες ισραηλιτών 504 πατρίδα 181, 183, 264, 495, 525, 526, 561 πατριδογνωσία 77, 569-571 πατριδογραφία 77, 303, 311, 350, 365, 371, 390 πατριωτισμός 25, 84, 122, 149, 180 Πατσόπουλος Δημήτριος 532, 540, 543, 558· 1886 387, 1889 447, 1901 627, 1909 695, 696, 697, 1912 711, 712 Παυλάτος Πέτρος 372· 1890 468, 1891 476, 1895 542 Παύλος Απόστολος 566 Παυσανίας (περιηγητής) 48, 302, 416 Παυσανίας (στρατηγός) 185, 389, 566

Πειρατικός πόλεμος 513, 545 Πεισιστρατίδες 511 Πεισίστρατος 358, 359 Πελασγοί 111, 202, 420, 442 Πελοπίδας 161, 267, 389, 566 Πελοποννησιακός πόλεμος 267, 359, 508, 512, 519, 566 Πελοπόννησος, Πελοποννήσιοι 111, 183, 522, 523, 551 Πέργαμος 165 περιβαλλοντιστές 67 περιηγήσεις 48, 67, 311, 318, 350-351, 371 περιηγητές 25, 119, 241 Περικλής 267, 358, 389, 420, 491, 508, 566 Περραιβός Χ. 290, 324 Περρή αδελφοί βλ. Ευρετ. τυπογρ. Περσέας (μυθ.) 357 Περσέας (βασιλιάς της Μακεδονίας) 508, 512 Πέρσες, Περσία 146,153, 185, 257, 512, 515, 573" βλ. και Μήδοι Περσικοί πόλεμοι 167, 266, 320, 359, 370, 508, 511, 545, 553, 565-566 Πέτα μάχη 568 Πετράκος Π. Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Πέτρας μάχη 569 Πετρέας Στυλιανός 1892 507 Πετρίδης ο. 41, 45, 259, 261, 441 Πέτρος Α' (τσάρος) 518 Πέτρος ο ομιλητής 58 Πετρούλιας Παναγιώτης 459, 463, 478· 1902 635, 1904 652 πινακογραφία 311, 371' βλ. και χαρτογραφία Πίνδαρος 167 Πίνδος 171 Πλαταιών μάχη 150,161,185, 304, 389, 453, 508, 566 Πλάτανος (Αιτωλίας) 487 Πλάτων 167, 231, 267· βλ.καιαρχαία ελληνικά, συγγραφείς Πλεύνα 326 Πλούταρχος 59, 366, 416, 445" βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Πολίτης Ν. Γ. 54, 60, 63, 272, 283, 402, 405, 408-410, 426-432, 557

Πολίτης Π . Γ. 58, 85, 250 πολιτισμός: βυζαντινός 38,212, 295-296· ελληνικός 166, 249, 370, 411, 473, 510, 562· ευρωπαϊκός 152, 473· μεσαιωνικός 515' σύγχρονος 44, 83· βλ. και ιστορία πολιτισμού Πολύβιος βλ. αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Πολυζωίδης Αναστάσιος 39, 71, 252, 323· 1859 129,1870 230,1881 331,1889 448 Πολυμέρης Γεώργιος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Πολυνησία 550 Πομπήιος 488, 513 Πόρος 100, 397 Πορτογάλοι 108 Ποτείδαια 338 Πούλιος Χαρίσιος 1881 332, 1888 418 Πρακτικίδης Μανουήλ Ζ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Πράξεις των Αποστόλων 15 Πραξιτέλης 473 πρόγονοι 46, 47, 51, 79, 131, 144, 150, 152, 153, 170, 187, 200, 211, 250, 254, 306, 380, 414· βλ. και πατέρες προγράμματα μαθημάτων 7, 15, 19, 20, 33, 38, 41, 44, 45, 54 ,60, 85, 88,101104,172-175, 213-220, 289, 341, 352, 362, 389, 446-492, 504, 507, 520, 524, 555, 565, 575 προεστοί 568 προϊστορικοί χρόνοι 277 Πρόκενς - Ό σ τ ε ν βλ. Prokesch von οsten προλήψεις 70, 190 Προμηθέας 357 Προμηθεύς, περιοδικό 65 προμυκηναϊκή περίοδος 510 πρόοδος 46, 47, 195, 199, 205, 260, 458 προορισμός 74, 380· βλ.καιελληνικού έθνους προορισμός προφήτες 231, 505 Πρωσία 518, 548 Πρωτοδίκης I. 1881 331 πρωτόπλαστοι 191, 504 Πτολεμαίοι 164, 512, 513 Πυλαρινός Γ. Μ. 564 Πύργος (Ανατ. Ρωμυλίας) 559 Πυρηναϊκή χερσόνησος 522, 523, 551 Πύρρος 513

Πύρρος Διονύσιος 1834 1, 1845 46 P a p e - Garpantier Marie 1884 358 P a r t s c h J o s e p h 426, 473 P e n c k Albrecht 426 P e t i t de Julleville Louis 252 P i n n o c k William 32, 191· 1851 72, 1863 172, 1864 185 Ponelle E d m e 1881 328 Presle βλ. B r u n e t de Presle Prokesch von Osten 323 P ü t z Wilhelm 38, 41, 210-212, 285, 287, 426· 1866 197, 198, 199, 200, 1870 226, 1873 253, 254, 1875 270, 1877 284 ραγιάδες 145, 535 Ραγκαβής Α. Ρ. 26, 290-293, 580-582' 1840 21, 1844 39, 1849 65, 1852 81, 1853 89, 1857 111, 1863 173" νομοσχέδιο μέσης εκπαίδευσης 20, 92-95· Χρηστομάθεια 85,125,126,172,173, 214 215 Ράδος Κ. Ν. 31, 492 Ράλλη Ελένη 557 Ράλλης Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ραυτόπουλος Περικλής 98· 1834 2 Ραφτάνης Σ . Χ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ρενιέρης Μάρκος 293 Ρενιέρης Πρίντεζης βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ρεφερενδάρης βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ρήγας Φεραίος 181, 285, 390, 430, 461462, 510, 518, 529, 548, 568 Ρηγνύς βλ. R i g n y Η . G. comte de Ριζάρειος Σχολή, προγράμματα 61 Ροβινσών Κρούσος 268, 277, 553 Ρόδος 403, 516, 517, 547 ρομαντισμός 37, 39, 40, 59, 74, 283 Ροντόπουλος Περικλής 1860 148, 1861 156, 1868 209, 1870 231, 1879 307, 1883 353 Ρούγκας Ε. 529, 532 Ρουμανία κ. Ρωμουνία 74, 344, 457, 522, 523, 530 Ρουμάνοι κ. Ρωμούνοι 335, 341, 365, 457, 518, 542, 548 Ρουσέας Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Ρουσόπουλος Αθανάσιος 1855 99, 1860

146 Ρουχτσούκιο 326 Ρωμαϊκή ιστορία 41,102, 148, 154, 218, 234, 270 294, 321, 385, 545 Ρωμαϊκού κράτους διχασμός 321, 442-443 Ρωμαίοι 40, 64, 146,180, 195, 223, 235, 267, 442, 475, 488, 490, 508, 512, 513, 545, 566 Ρωμανός Β' 330, 515, 546 Ρωμανός Διογένης 509, 515, 546 Ρωμανώφ 529, 548 Ρώμη 36, 71, 154, 194, 513, 519, 545 ρωμουνική γεωγραφία 405 Ρωσία 154, 523, 529, 532, 548, 568 Ρώσοι 411, 506, 510, 515, 518 Ρωσοϊαπωνικός πόλεμος 54, 518, 548 Ρωσοτουρκικός πόλεμος 325

Racine 220 Raffenel G.D.252 Ramschrone Karl 1857 107 Ratzel Friedrich 67 Reclus Elisée 493 Richthofen Ferdinand 426 Rigny H. G. comte de 185 Ritter Carl 27, 67, 354, 397, 426' 1858 118

Rollin Charles 13 Roon Albrecht von 1854 96, 1858 118 Σακελλαρίδης Κ. 1887 396 Σακελλάριος Αθανάσιος Α. 74, 258· 1858 121, 1860 147, 1863 174, 1864 186, 1866 203, 1868 214, 215, 1869 224, 1871 236, 1872 248, 249, 1873 259, 260, 1875 275, 1876 280, 1878 297, 1880 316, 317, 318, 1881 333, 334, 1882 342, 727, 1883 352, 1884 360, 1887 397, 1890 469, 1891 477, 1895 543, 544, 545, αχρον. 724, 725 Σακελλάριος Π . Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σακελλάριος Π . ο. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σακελλαρίου Αναστάσιος 464, 543 Σακελλαρόπουλος Μ. Κ. 283 Σακελλαρόπουλος Σπυρίδων Κ. 1880 319 Σακκορράφος Μάρκος 406· 1860 148, 1861 156, 1870 231, 1879 307, 1883 353

Σαχτούρης 185 Σαλαμίνα 100, 231, 508 Σαλαμίνας ναυμαχία 150, 161, 185, 208, 304, 453, 473, 519, 566 Σαλαπάτας I. Π . βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σαλίβερος Μιχαήλ βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σαλλούστιος βλ. λατινικά, συγγραφείς Σάλωνα 99, 132 Σαμνιτικοί πόλεμοι 513, 545 Σάμο; 403, 405, 523 Σαμψών 273 Σαούλ 505 Σαρακατσάνηδες 378 Σάρδης Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σαρίπολος Νικόλαος 81, 206 Σασσανίδες 514 Σαχάρα 573 Σαχίνης 185 Σεκόπουλος Β. Π. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σελευκίδες 164,512 Σελήμ Β' 548 Σεπτίμιος Σεβήρος 514, 546 Σερβία 344, 393, 457, 522, 523 Σέρβοι 365, 516, 518, 548, 561 Σέρρες 338 Σηλλυβριώτης ο. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σήμ 192 Σιγάλας Μιχαήλ 420· 1895 546, 1906 670 Σιδέρης I. Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σικελικός πόλεμος 167 Σικυών 112, 511, 544 Σιλβεστρέλλι 488 Σίμος Ε. Α. 1872 250, 251 Σίνβετ 333 Σίστοβο 326 Σιώρης I. 464 Σκεντέρμπεης 516, 547, 567 σκηνογραφίες 56, 58, 67, 85, 320, 346, 362-363, 372 Σκλέπας I. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σκόκος Κωνσταντίνος 273 Σκόπια 338 Σκορδέλης Βλάσιος 53, 59, 63, 274, 281, 308, 309, 312, 361, 364, 368, 388, 459, 460· 1857 112, 1880 312, 1882 340, 1883 348, 1885 376, 1887 398, 1888 409, 1889 439, 1892 496, 1896 556, 1901 618

Σκούφος ο. Σ. 58, 85, 250 Σκούφος Φραγκίσκος 289 Σλαύοι 144,167, 242, 377, 411, 457, 506, 515, 546' επιδρομές 330· προπαγάνδα 333 Σμύρνη, τυπογραφείο των αμερικανών μισσιονάριων 17 Σολιμάνος· βλ. Σουλεϊμάν Σολομών 505 Σολωμός Διονύσιος 430 Σόλων 266, 286, 358, 359, 389, 508, 511, 565 Σουδάν (ανατολικό) 523 Σουηδία 518, 548 Σουλείμάν 117 Σουλιώτες 390, 548, 568" Σουλιώτισσες 84 Σούτσας Π. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σούτσος Αλέξανδρος 290, 291, 293, 347 Σούτσος ο. Α. 1836 8 Σούτσος Παναγιώτης 283, 290 Σόφια 326 Σοφοκλής 167, 285, 491· βλ.καιαρχαία ελληνικά, συγγράφεις Σπαθάκης Αριστείδης 229, 236, 411· 1894 521 Σπάθης Ν. Κ. 74, 333, 336 Σπάρτη 76, 108, 195, 266, 318, 507, 511, 544, 565, 566 Σπέτσες, Σπετσιώτες 49, 100, 323, 397, 399, 429, 568 Σπηλιάδης Νικόλαος 323 Σποράδες Δυτικές 100 Στάγειρα 338 Στάης Σ. Ε. 538 Σταθόπουλος Ηλίας Σ. 1853 90, 1857 113 Σταθόπουλος Σταύρος 27, 28, 30, 49, 73, 74, 155, 354' 1850 70, 1853 90, 1854 96,1857 113, 1859 130, 1863 175,1865 195, 1874 266, 1875 276, 1880 320 Στάικος 185, 187 Σταμνά (Αιτωλίας) 487 Σταμπούλωφ 431 στατιστική 427, 342 Σταυριανός Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Σταυρόπουλος Γ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. σταυροφορίες, σταυροφόροι 144, 235, 447, 509, 515, 547, 567- βλ. και Κωνστα-

Κωνσταντινούπολη, άλωση(απότουςΦράγκους), και Φράγκοι Στενήμαχος 325, 326, 559 Στερεά Ελλάδα, Στερεοελλαδίτες 111, 143, 183, 522, 523" στερεοσκοπείο 304 Στεφανάκος 460, 461 Στεφανόπουλος Α. 527 Στοϊλώφ 431 Στράβων 48, 302" βλ. και αρχαία Ελληνικά, συγγραφείς Στρατηγόπουλος Αλέξιος 567 στρατιωτική εκπαίδευση 81 συγχρονιστική μέθοδος 141, 203, 204 Σύλλας 513 Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων 353 συνδιδακτική μέθοδος 16, 19, 106, 114 244 Συνέδριο Εκπαιδευτικό (Α' Πανελλήνιο) 82 συνείδηση εθνική, νεοελληνική 8, 64, 70· ιστορική 7' βλ. και εθνική ταυτότητα σύνοδοι οικουμενικές 413, 506' βλ. και Νικαίας σύνοδος σύνταγμα 188, 201· του 1843 518, 548· Σύντεκνον (Ακαρνανίας) 487 Συρακούσες 566 Συρία 521-523, 551, 573 Σφακιανάκης Εμμανουήλ Σ. 1891 481 Σφακιανοί 568 Σχελίγγιος βλ. Schelling Friedrich W . J . von Σχινάς Κ. 36 Σχίσμα 96, 212, 245, 506, 515 Σχλόσσερος· βλ. Schlosser F . σχολάρχης 93 σχολεία : στην Τουρκοκρατία - Ε π α ν ά σταση 15-17' στην Καποδιστριακή περίοδο 16, 17, 20· Βόλου 272-273" Ε ρ μούπολης· κοινά 15" των κοινών γραμμάτων 110 σχολικά εγχειρίδια 9, 13, 14, 127, 158, 179, 203, 256, 266, 280, 308, 315· εγκεκριμένα 20, 114· μη εγκεκριμένα 21, 280· κλεψίτυπα 21· φυσικών επιστημών 76' βλ. και διαγωνισμοί δι-

δακτικών βιβλίωνκαιεπιτροπέςέγκρισης διδακτικών βιβλίων Σωζόπολις 559 Σωκράτης 267, 358, 389, 420, 421, 508, 512, 545 σωκρατική μέθοδος 114 σωμασκία 93, 127 Σωτηριάδης Γεώργιος 409, 415, 418, 564· 1894 531 Σωτηρίου Κ. ο. 60 Saint-Ouen Laure de 1857 112 Schacht Theodor S. 1858 118 Schelling F r i e d r i c h W . J . von 197 Schlosser F . 169, 211 Schmitz Leonhard 166, 252 Schwab G u s t a v 357 Ségur comte de 1836 8 Simon Jules 82 Stahlberg Wilhelm 67' 1867 206, 1868 211, 1872 238 67 Strafforello 436 Sydow Emil von 436 Τάκιτος βλ. λατινικά, συγγραφείς Ταλάντιον 99 Ταμερλάνος 63, 516, 547 Τανταλίδης Ηλίας 282, 293 ταξίδια 304, 550, 551, 576' βλ. και περιηγήσεις Τατάρ-Παζαρτζίκ 559 τελεολογία 63, 78' βλ. και Ελληνική φύση Τερζόπουλος ο. Χ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Τερτυλλιανός 506 Τεύτονες 513, 545 Τζάρτζανος Αχιλλέας 529, 532 Τομπάζης 185 Τομπάζης Γ. 294 Τόμπρας Κ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. τοπικισμός 78, 495 τοπογνωσία 426' ιστορική 428 τοπογραφία 231 τοπογραφική μέθοδος 493 τοπωνύμια 48-49, 78, 130, 133, 340, 396, 428-429, 436, 437, 552 Τουρκία 34, 48, 154, 159, 336' ασιατική 108, 521, 523' ευρωπαϊκή 107, 109, 145, 214, 225, 263, 323, 434, 457,

523" βιομηχανία, εκπαίδευση, εμπόριο 483' κλίμα 107' πληθυσμός 107-108, 145, 482' πολεμικό ναυτικό 484" προϊόντα 107' προϋπολογισμός, στρατός, συγκοινωνίες 483 Τούρκοι 71, 73, 75, 79, 185, 194, 226, 235, 249, 250, 257, 365, 424-425, 432, 443, 457,461, 490, 519, 546,567" χαρακτήρας 107, 145, 339 Τουρκοκρατία 53, 55, 79, 194, 268, 320, 370, 373, 568 Τραϊανός 513, 545 Τραπεζούντος αυτοκρατορία 509, 516, 517, 547 Τραυλαντώνης Α. 543 Τριακονταετής πόλεμος 517, 529, 548 Τριανταφυλλίδης Γ. 1861 157 Τριανταφύλλου Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. τριγωνομετρία 94, 127, 175, 385 Τρίκκας Αναστάσιος 1886 388 Τρικούπης Σπυρίδων 289, 323, 347 Τρικούπης Χαρίλαος 294 Τρίμης Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Τριπολιτσας άλωση 390, 535, 568 Τρύπη (Ταϋγέτου) 317 Τρωϊκός πόλεμος 266, 357, 389, 507, 510, 565 Τσαβέλλας 185 Τσαγρής Γεώργιος 362, 363, 406, 459, 460, 528, 539- 1886 389, 1888 420, 421, 422, 1889 450, 451, 1891 478, 1892 508, 1894 532, 1895 547, 548, 549, 1896 569, 570, 571, 572, 573, 574, 575, 576, 1897 586, 1898 590, 591, 1899 605, 606, 607, 608, 1901, 628, 1902 636, 637, 1903 645, 1905 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 1909 698 Τσέγκος Δημήτριος 362-363, 406· 1888 423, 1889 452, 453, 1891 479, 1892 509 Τσέτσης 460, 461 Τσιβανόπουλος Δημοσθένης 1890 470 Τσιβανόπουλος Σωκράτης 327· 1885 377, 1886 390, 1887 399, 1888 424, 1889 454, 455, 456, 457, 1890 470, 1891 480, 481 Τσιμισκής Ιωάννης 509, 515, 546

Τσολεκίδης Νικόλαος 481" 1903 638 Τσούμας Κ. 1872 252, 1881 335 Τσούρτς- βλ. Church Richard Τυπάλδος Μπασιάς Α. 1897 580,1899 592 τυποκλοπία 21, 40 τυραννία 201, 250, 251 τυραννίδα 278, 511, 544 Τύρναβος 326 Thirlwall Connop 166 Υάμπολις 559 Ύδρα, Υδραίοι 49, 100, 323, 397, 429, 568 υδρόγειος σφαίρα 98, 272, 304, 371, 435 υδρογραφία394, 436 Υπάτη 323 Υπέρβολος 153 Υπερείδης 153 Υψηλάντης Αλέξανδρος 185, 390, 430 568 ΥψηλάντηςΔημήτριος 185, 187, 407, 430, 569 Ule [Willi] 471 Vogel Karl 383 Wagner [ H e r m a n n ] 471 Weber Georg 41, 187, 287, 330· 115, 1859 123, 124, 1860 132, 150, 151, 1862 158, 1864 176, 178, 1867 204, 1869 216, 217, 232, 1874 261, 262, 1875 269, 277, 1887 282, 283, 1878 292, 322, 1882 337, 1883 344, 345 W h i t e H e n r y 52· 1865 190 W h i t t a k e r 1851 72, 1856 101

1858

1861 177,

1871 1876 1881

Φαβιέρος βλ. Fabvier Charles Φάβρης Αύγουστος βλ. F a b r e Auguste Φαλήρου μάχη 569 Φαναριώτες 517, 548, 568 Φαραντάτος Νικόλαος 1885 377,1896 578 Φαρδούλης Νικόλαος 99, 134, 135- 1835 4, 1842 30 Φαρμάκης Γιάννης 568 Φαρμακίδης Θ. 22

Φαρσής Γεώργιος 1862 163 Φατσέας Γεώργιος, Γεωγραφική Γραμματική 14 Φειδίας 473, 566 Φέξης Γ. ο. βλ. Ευρετ. τυπογρ. φεουδαλισμός 515, 547 Φερδινάνδος (Ισπανίας) 547 Φέρμπος Παναγιώτης 406· 1888 410, 1892 497, 1895 535 Φιλαδελφεύς Χ. Ν. βλ. Νικολαΐδης Φιλαδελφεύς Χ. Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 114, 136 Φιλέλληνες 188 φιλελληνισμός 569 Φιλήμων I. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Φιλήμων Ιωάννης 323 Φιλική Εταιρεία 390, 518, 534, 548, 568 Φιλιππίδης Δανιήλ βλ. Δημητριείς Φιλιππίδης Ν. Γ . 422, 424· 1892 510, 1895 550 Φίλιππος Β' 1 1 2 , 1 6 2 , 1 6 7 , 267, 358, 359, 418, 459, 460, 508, 512, 519, 545, 566' ιερός πόλεμος 112 Φίλιππος Ε ' 508, 512 Φιλιππούπολη 325, 326, 558 Φιλομούσων Εταιρεία 518 φιλοπατρία 70, 76, 77, 79, 122, 208, 244, 247-249, 257, 364, 366, 429, 430, 495-497, 499, 524, 525, 555 φιλοσοφία 104, 232 φιλοσοφία της ιστορίας 140 φιλοσοφικά μαθήματα 218-220 Φινομένος ευ. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Φλωρεντίας σύνοδος 516 Φοίνικες 507, 511, 545 Φορίν βλ. Foris Φουντούλης 341 Φραγκικό κράτος 509, 515 Φραγκίσκος Α' 547 Φραγκίστας Επαμεινώνδας 323, 328, 362, 363, 377, 726· 1884 361, 1886 391, 392, 1889 458, 1891 482, 483, 1892 511, 1896 579 Φραγκίστας Ιωάννης 323 Φράγκοι 144, 267, 433, 443, 467 Φραγκοκρατία 516, 519, 547 Φρεαρίτης Κ. 79, 178 Φρειδερίκος Α' 548

Φρειδερίκος ο Μέγας 548 Φρέρη αδελφοί βλ. Ευρετ. τυπογρ. φυσικές επιστήμες 28, 91, 273 φυσική 15, 94, 103-105, 126, 127, 172175, 193, 219, 220, 385, 427' πειραματική 102 φυσική ιστορία 94, 102-104, 125, 126, 193, 209, 218, 320, 383 φυσικομαθηματικά εγχειρίδια 30 φυσιογνωσία 384 φυσιογραφία 93, 427, 470 φυτολογία 385 Φωκάς Νικηφόρος 254, 447, 509, 515, 546 Φωκίδα 132 Φωκίων 267 Φωτάκος (Χρυσανθόπουλος Φώτιος) 324 Φώτιος 447, 515, 546 Φωτόπουλος Γ. Π . 324 Χαιρώνειας μάχη 418, 419, 512, 545, 566 Χαλούλος Α. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Χάμ192 Χαμουδόπουλος Μηνάς 336, 397, 400,401, 404- 1888 425, 1889 459, 1892 512, 513 Χαναάν 505 χαρακτηρισμοί λαών 75 Χαρίτων Διογένης 563 Χαροκόπος Α. 283 χάρτες 78, 128, 195, 233, 241, 304, 308, 311, 354, 434, 493, 520, 537· βωβοί 304, 434" βλ. και άτλας γεωγραφικός και γεωγραφικοί πίνακες χαρτογραφία 391, 392, 449, 550, 576 Χατζηεμμανουήλ Δημήτριος 1905 664 Χατζιδάκις Γ . 564 χειρόγραφα βιβλία 14 χημεία 94, 104, 105, 193 Χίος 403, 535, 568 Χιώτης Ν. βλ. Ευρετ. τυπογρ. Χορτάκης Νικόλαος 22" 1839 18, 1851 75, 1852 83 Χούμης Γεώργιος 1888 426 Χρηστοβασίλης Χ. 73 Χρηστοήθειες 70 χριστιανική διδασκαλία 127, 128,176, 190 χριστιανισμός 328, 489

χριστιανοκεντρισμός 32, 33 χριστιανοσύνη 32 Χριστοδούλου Ε. Π . βλ. Ευρετ. τυπογρ. Χριστοδούλου Χρίστος βλ. Ευρετ. τυπογρ. Χριστόπουλος Αθανάσιος 282 Χριστοφίδης Ηλίας βλ. Ευρετ. τυπογρ. χρονολογία 31, 32, 92, 94, 95, 115, 179, 194, 204 Χρυσοβέργης Γεώργιος 1843 35, 1844 40, 1853 91 Χρυσοχόος Μιχαήλ 1889 460 χωρογραφία 261-262, 440, 507, 544

Ψαλτήρι 15 Ψαρά 49, 323, 429, 568 Ψαράς I. 22 Ψαρουδάκης Κωνσταντίνος 1843 36, 1852 84 ψιλάκης Β. 452 ψυχολογία 127, 175, 219· εμπειρική 385

Ωκεανία 216, 293 βλ. και Αυστραλία Ωριγένης 506

ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ Α.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΤΟΠΟΙ

Βιέννη 1837 10 Ερμούπολη 1835 4, 1839 15, 1841 23, 1842 30, 1851 74, 1860 136, 137, 1864 179, 180, 1870 227, 1875 271, 1884 358, 1888 408, 1889 435, 436, 437, 438, 1895 534 Ζάκυνθος 1865 189, 1892 489, 1897 583, 1899 594 Καλαμάτα 1881 328 Κέρκυρα 1864 187, 1867 208, 1873 257 Κεφαλλονιά 1883 347, 1887 393 Λειψία 1886 382 Β.

ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ

-

η Αγαθή Τύχη, Ηλία Χριστοφίδου 1838 13, 1840 20, 1842 29 Αγαπητός Α. Σ. 1863 172, 1869 220 Αγγελίδης Α. 1835 3 Αγγελίδης Α. και Ν. 1834 1 Αγγελίδης Ν. 1854 94, 1864 184, 1866 197, 198, 199, 1867 206, 1868 211, 1874 266 Αγγελόπουλος Ιωάννης 1850 70, 1853 90, 1854 96, 1857 113, 1859 130, 1861 155, 1862 168, 1863 175, 1865 194, 195' βλ. και Παλιγγενεσίας, I. Αγγελοπούλου Αθανασιάδης Ευάγγελος 1889 431, 446' βλ. και Κουσουλίνος Σ.-Αθανασιάδης Αθηναΐδος καιΑ. Χαλούλου 1884 357 η Ανατολή αχρον. 726 ο Ανεξάρτητος, Π . Κ. Παντελή 1839 15 Αντωνιάδης Κ. 1842 25, 1843 31, 1850 67, 1855 98, 1856 101, 1857 105, 1858 115, 116, 117, 1859 122, 123, 124, 125, 126, 1860 132, 133, 134, 1861 150, 151, 152, 1862 158, 160,

ΕΚΔΟΣΗΣ* Μάλτα 1836 6 Μασσαλία 1893 514 Ναύπλιο 1834 1, 2, 1840 19, 1843 35 Πάτρα 1841 22, 1855 99, 1862 163, 1863 172, 1864 185, 1869 220, 221, 1874 264, 1875 272, 1881 326, 1884 356, 1889 452, 453, 1891 479, 1892 494, 509 Πειραιάς 1838 13 Σύρος 1888 426 Τρίπολη 1872 252, 1881 329

ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΙ

-

ΕΚΔΟΤΕΣ

161, 1864 176, 177, 178, 1865 190, 1867 204, 1869 216, 217, 218, 1871 232, 233, 1874 261, 262, 1875 269, 1876 277, 278, 1877 282, 283, 1878 290, 1883 343, 344, 1888 401, 1892 484, 1894 519

Αποστολόπουλος Α. Α. 1896 560, 1899 593, 600, 1902 629, 630, 1906 670 Αποστολόπουλος Θ. 1901 612 η Αρκαδία, I. Π . Σαλαπάτα και I. Α. Ασημακοπούλου 1872 252 Ασημακόπουλος I. Α. - Σαλαπάτας I. Π . 1881 329· βλ. και η Αρκαδία, I. Π . Σαλαπάτα και I. Α. Ασημακοπούλου ο Ασμοδαιος, Γ. ΣταυριανούΕυ.1884 361 της Αυγής 1859 1 29 της Αυγής, Α. Α. Παπασπύρου 1909 681, 1910 704, 1911 707 Βακαλόπουλος I. Α. 1848 56, 1849 61 Βαρβαρέσος Ν. 1860 137 Βαρβαρρήγος Βλαστός 1885 366, 367, 368, 1886 383 Βασιλική Τυπογραφία 1837 11

* Α π ό τα 727 εγχειρίδια, τα 671 £χουν εκδοθεί στην Αθήνα. Εδώ ευρετηριάζονται οι υπόλοιποι τόποι έκδοσης.

Βασιλική Τυπογραφία, Ραφτάνη - Παπαγεωργίου 1905 653 Βασιλικόν Τυπογραφείον, Ν. Γ. Ίγγλέση 1895 550 Βάφας Κ. βλ. Καραμπίνης Φ. - Βάφας Κ. Βεργιανίτης Λ. Χ. βλ. Πάσσαρης Ν. Γ. Βεργιανίτης Λ. Χ. και της Νομικής, A. Χ. Βεργιανίτου Βλαστός Σ. Κ. 1841 22, 1848 54, 58, 1849 63, 1852 76, 78, 82, 84, 1854 93,97,1856100,1857 103,108,114, 1859 131, 1861 149, 1862 166, 1870 230, 1872 244, 245, 246, 1875 267, 273, 274, 1877 281, 285, 288, 289, 1878 291, 295, 1879 298, 304, 1880 309, 313, 315, 319, 1881 321, 331, 332, 1882 336, 339, 1883 350, 1884 354, 355, 1885 362, 369, 370, 1886 378, 380, 381, 390, 1887 394, 1888 400, 402, 403, 404, 406, 418, 419, 1889 427, 428, 429, 434, 448, 1891 471, 1892 487, 1894 527, 528, 530, 1896 561, 562, 1897 582· βλ. και Γεωργιάδης Μ. - Βλαστός Σ. Κ. Γεωργιάδης Μ. - Βλαστός Σ. Κ. 1841 22 Γκαρπολάς Αλέξανδρος 1857 107 Γκαρπολάς Κωνσταντίνος 1838 12, 1839 14, 1842 27, 1848 57, 1850 69 Γκαρπολάς - Ρεφερενδάρης 1837 10 Γκαρπολάς Σοφοκλής Κ. 1856 102 Gayer J . 1893 514 Δεληγιάννης - Καλέργη αδελφοί 1896 577 Δελής ο. - Ευστρατίου ο. Γ. 1909 682, 685 Δημίδης Κ. - Μελισταγής Γ. Α. 1835 4 Διαλησμάς Α. Ζ. 1904 651,1907 671, 674, 1908 680, 1909 690 Δίκαιος Ηλίας Ν. 1909 689, 1910 700, 1911 706 Δρακόπουλος Α. 1892 490, 507 η Ελπίς αχρον. 721 της Ενώσεως 1885 375, 1887 395 ο Ερμής, Μιχαήλ I. Σαλιβέρου 1896 553, 579 Έρμου 1861 156

της Εστίας, Γ. Κασδόνη 1894 521, 532,

1895 533, 1896 552, 1898 587 1899 597, 603 της Εστίας, I. ο. Κολλάρου 1902 632, 633, 1903 640, 643, 644, 1904 650, 1905 654, 1908 678, 1909 688, 1914 719 Ευμορφόπουλος Π. 1874 264· βλ. και Ευμορφόπουλος Π. - Σταυρόπουλος Γ. και ο Φοίνιξ Π. Ευμορφοπούλου ΕυμορφόπουλοςΠ.-ΣταυρόπουλοςΓ. 1855 99 Ευστρατίου ο. Γ. 1905 664- βλ. και Δελής ο. - Ευστρατίου ο. Γ. Εφημερίδος των Συζητήσεων 1873 256 Θέμιδος, I. Σκλέπα 1872 250 Ιασεμίδης Δημήτριος 1879 301 Ιασεμίδης Σ. Π . 1881 335 Ίγγλέσης Ν. Γ. βλ. Βασιλικόν Τυπογραφείον, Ν. Γ. Ίγγλέση η Ιονία, Σπυρίδωνος και Αρσενίου αδελφών Κάων 1864 187 Ιωαννίδης Κ. βλ. Τόμπρας Κ. - Ιωαννίδης Κ. Ιωαννίδης Πλάτων 1842 29 ο Κάδμος, Νεοφύτου Καραγιάννη (Κέρκυρα) 1867 208 ο Κάδμος (Κέρκυρα) 1873 257 ο Κάδμος, Γ. Μελισταγούς (Αθήνα) 1870 231 ο Κάδμος, Β. Π. Σεκοπούλου (Πάτρα) 1869 221, 1875 272, 1881 326, 1889 452, 453, 1891 479, 1892 509 Καλέργη αδελφοί βλ. Δεληγιάννης - Καλέργη αδελφοί της Καλλιτεχνίας αχρον. 724 Καμπάσης Γ. 1892 510, 1895 542, 1904 651 Κανέλλος Γ. 1864 180, 1888 408 Κάο Αρσένιος και Σπυρίδων βλ. η Ιονία, Σπυρίδωνος και Αρσενίου αδελφών Κάων Καραγιάννης Νεόφυτος βλ. ο Κάδμος, Νεοφύτου Καραγιάννη Καραμπίνης Φ. 1867 205· βλ. και Μελαχούρης Π. Β. - Καραμπίνης Φ.

Καραμπίνης Φ. - Βάφας Κ. 1857 112 Κασδόνης Γ. 1889 433, 1895 535, 1897 585, 1899 595, 596, 1900 609· βλ. και της Εστίας, Γ. Κασδόνη Καψοκέφαλος Σ. 1892 489 η Κεφαλληνία 1883 347 Κληρονόμος Κ. Π. 1894 518 Κολλαράκης Λ. - Τριανταφύλλου Ν. 1890 465 Κολλάρος I. ο. 1901 615, 616, 1902 631, 634, 1903 641, 1904 647, 648, 1907 672, 1910 705, 1913 714 Κόλμαν Γ. 1858 120 Κόλμαν Κ. 1847 53, 1858 118, 120 Κοντόγιωργας Ν. 1899 594 Κοπίδας ο. Σ. βλ. Φιλομούσου Λέσχης, ο. Σ. Κοπίδα ο Κοραής, Ανέστη Κωνσταντινίδου 1880 312, 320, 1883 348, 1885 364, 365, 376 Κορίννης 1892 493 Κορομηλας Ανδρέας 1836 5, 7, 1837 9, 1839 16, 17, 18, 1840 21, 1842 26, 1843 32, 1844 37, 39, 1845 41, 42, 43, 45, 1846 48, 1848 55, 1849 62, 64,65, 1850 66,68, 1851 71,75,1852 77, 79, 80, 81, 83, 1853 86, 87, 88, 89, 1854 92, 1857 104, 1859 128, 1860 140, 146, 1862 165, 1866 200, 1875 275, 1878 297 1881 323, 330, 1885 364, 376 Κορομηλας Διονύσιος 1860 139 Κορωναίος I. (λιθογρ.) 1845 44, 1847 53 Κουβέλης I. - Τρίμης Λ. 1876 279 Κουσουλίνος Σ. 1884 359,1887 396, 1888 413, 1889 460, 1890 462, 466, 1892 490, 507, 1902 635, 1904 652· βλ. και Κουσουλίνος Σ. - Αθανασιάδης ευ. Κουσουλίνος Σ. - Αθανασιάδης ευ. 1889 431, 440, 446, 1890 468 Κτένας Α. 1903 639· βλ. και Κτένας Α. Σούτσας ΓΙ. Κτένας Α. - Σούτσας Π. 1859 127, 1862 162, 1865 191, 192 Κωνσταντινίδης Ανέστης 1882 340, 1883 346, 1885 363, 364, 365, 376, 1886 384, 385, 1887 398, 1888 405, 409, 410, 415, 416, 417, 425, 1889 442,

445, 449, 459, 1890 467, 1892 496, 497, 499, 500, 501, 1894 517, 520, 524, 525, 529, 1895 536, 537, 546, 547, 548, 549, 1896 556, 557, 558, 559, 567, 568, 1899 599, 1900 611 Κωνσταντινίδου Ανέστη Υιοί 1904 649

της Λακωνίας 1872 251, 1879 307, 1889 432 Λαμπρινίδης Αντώνιος 1863 169, 173, 1864 182, 1865 188, 193, 1868 210, 1870 228, 1871 234, 1872 237, 1874 263, 1881 334 Λάμπρος Γρηγόριος 1892 503, 1896 554, 566, 1910 701 Λεωνής Π. 1909 684, 1910 705 ο Λόγιος Ερμής 1862 159 Μαίμος II. Γ. 1889 435, 436, 437, 438, 1895 534 Μαντζεβελάκης Μ. 1914 716, 717 Μαυρομμάτης Δ. Α. 1853 85, 1863 170, 171, 1864 183, 1868 212, 213, 1869 222 Μελαχούρης Π. Β. - Καραμπίνης Φ. 1846 47, 49 Μελισταγής Γ. Α. 1842 30, 1860 136, 1864 179· βλ. και Δημίδης Κ. - Μελισταγής Γ. Α. και ο Κάδμος, Γ. Μελισταγούς της Μερίμνης 1873 255 Μιχαλόπουλος Μ. Ν. 1893 515 αι Μούσαι, I. Ν. Σιδέρη 1886, 379, 1901 613, 614, 618, 1906 665, 666, 667, 668, 669, 1908 677, 1909 686, 687, 691, 692, 693, 694

Νάκης Ν. 1869 223, 1870 227, 229, 1872 247, 1879 305, 1882 341 Νεολόγος Κωνσταντινουπόλεως 1897 580 Νέον Τυπογραφείον, ευ. Φινομένου 1897 583 Νεράτζης I. ο. 1886 382 Νικολαΐδης Ιωάννης 1892 510, 1896 578 Νικολαΐδης Φιλαδελφεύς Χ. 1851 73,1853 91, 1857 109, 110, 1872 238, 1877 287, 1878 293, 1879 305 της Νομικής 1898 588, 589, 590, 591

1899 604, 605, 606, 607 της Νομικής, Λ. Χ. Βεργιανίτου 1901 624, 625, 626, 1905 657 Νοτάρης Ιωάννης 1889 444, 1890 463, 464, 1891 474, 475, 1892 498, 502, 504, 1895 538, 1897 581

Ράλλης Κ. 1834 2, 1845 46, 1846 51 Ραφτάνης Σέργιος Χ. βλ. ο Παρνασσός, Σεργίου Χ. Ραφτάνη Ρενιέρης Πρίντεζης 1870 227, 1884 358, 1888 426 Ρουσέας Κ. βλ. Χιώτης Ν. - Ρουσέας Κ.

ο Παλαμήδης 1878 294, 1879 299, 302, 303, 1880 311, 1881 324, 325, 327, 1882 338, 339, 1885 371, 372, 373, 374, 377, 1886 387, 388, 1887, 399, 1888 407, 411, 423, 1889 443, 1891 473, 1892 485, 486, 488, 1896 551 Παλιγγενεσίας, I.Αγγελοπούλου 1894 523 Παντελής Π . Κ. βλ. ο Ανεξάρτητος, Παντελή Κ. Παντελή Παπαγεωργίου Αλέξανδρος 1889 447,

Σακελλάριος Π. Α. 1857 106, 1858 121, 1860 138, 147, 1863 174, 1864 186, 1866 203, 1868 209, 214, 215, 1887 397 Σακελλάριος Π. ο. 1869 224, 1871 235, 236, 1872 248, 1873 259, 1880 316, 318, 1881 333, 1882 727, 1883 352, 1884 360, 1886 386, 1890 469, 1892, 505, 506, 511, 1895 543, 544, 545 Σαλαπάτας Ι.Π. βλ. Ασημακόπουλος I.A. - Σαλαπάτας I. II. Σαλίβερος M. I. 1894 526, 1899 592, 598, 601, 602, 1900 610, 1901 617, 619, 620, 621, 622, 627, 1903 642, 1904 646, 1908 676, 679' βλ. και ο Ερμής, Μιχαήλ I. ΣαλιβέρουκαιΤερζόπουλος ο. Χ.-Σαλίβερος M. I. Σάρδης Γ. 1893 516 Σεκόπουλος Β. Π. βλ. ο Κάδμος, Β. II. Σεκοπούλου Σηλλυβριώτης ο. 1875 276 Σιδέρης I. Ν. 1907 671, 674, 1909 690· βλ. και αι Μούσαι, I. Ν. Σιδέρη Σκλέπας I. βλ. Θέμιδος, I. Σκλέπα Σούτσας Π. βλ. Κτένας Α. - Σούτσας Π. Σταυριανός Γ. 1886 391, 392· βλ.καιο Ασμοδαίος,Γ. Σταυριανού Σταυρόπουλος Γ. βλ. Ευμορφόπουλος Π.Σταυρόπουλος Γ.

1892 512, 513 Παπαδόπουλος Ν. Π. Υδραίος 1889 439 Παπαλεξανδρής Θ. 1875 270, 1877 284, 286, 1879 306, 1880 310 Παπασπύρου Α. Α. 1910 701, 1912 709, 710,1914 720· βλ. και της Αυγής, Α. Α. Παπασπύρου Παππαδόπουλος Ν. 1842 28, 1843 33, 1870 225, 1873 253, 254 ο Παρνασσός, Σεργίου Χ. Ραφτάνη 1865 189 Πάσσαρης Ν. Γ. 1864 181, 1867 207, 1870 229, 1872 247, 1886 389, 1891 478, 1892 508· βλ. και Πάσσαρης Ν. Γ. - Βεργιανίτης Λ. Χ. Πάσσαρης Ν. Γ. - Βεργιανίτης Λ. Χ. 1888 420, 421, 422, 1889 430, 450, 451, 1895 539, 540, 541, 1896 563, 564, 565, 569, 570, 571, 572, 573, 1897 584, 586 Πατριαρχέας ο. Κ. 1892 510 Πατρίδος 1889 435 Περρή αδελφοί 1891 472, 1894 531 Πετράκος Π. Α. 1908 675 Πολυμέρης Γεώργιος 1841 23, 1851 74 Πρακτικίδης Μανουήλ Ζ. 1880 310 η Πρόοδος 1874 265, 1881 322 Προόδου (Κεφαλλονιά) 1887 393 της Προόδου 1869 219,1873 260,1880 314 Ραδάμανθυς 1843 36, 1870 226, 1873 258

Τερζόπουλος ο. Χ. 1910 699, 703, 1913 713· βλ. και Τερζόπουλος ο. Χ. - Σαλίβερος M. I. και Τερζόπουλος ο. Χ. και αδελφός Τερζόπουλος Δ. Χ. και αδελφός 1912 711, 1914 715, 718 Τερζόπουλος ο. Χ. - Σαλίβερος M. I. 1909 683, 695, 696, 698 Τόμπρας Κ. - Ιωαννίδης Κ. 1840 19, 1843 35 Τριανταφύλλου Ν. βλ. Κολλαράκης Α. -

Τριανταφύλλου Ν. Τρίμης Αναστάσιος 1895 542· βλ. και Κουβέλης I. - Τρίμης Α. Φέξης Γ. ο. 1891 476, 1892 492, 1903 638, 1905 655, 656, 1909 697, 1912 712 Φιλαδελφεύς Χ. Ν. βλ. Νικολαΐδης Φιλαδελφεύς Χ. Φιλήμων I. 1836 8 της Φιλοκαλίας 1878 296 Φιλομούσου Λέσχης, ο. Σ. Κοπίδα 1860 148 Φινομένος Ευ. βλ. Νέον Τυπογραφείον, Ευ. Φινομένου ο Φοίνιξ 1888 424, 1889 456, 1890 470,

1891 480, 481 ο Φοίνιξ, Π . Ευμορφοπούλου (Πάτρα) 1892 494 Φρέρη αδελφοί 1889 436, 437, 438, 1895 534 Χαλούλος Α. βλ. Αθηναΐδος και Α. Χαλούλου Χιώτης Ν. 1912 712 Χιώτης Ν. - Ρουσέας Κ. 1909 697 Χριστοδούλου Ε. Π . 1862 163 Χριστοδούλου Χρίστος 1858 120, 1860 135, 1861 152 Χριστοφίδης Ηλίας βλ. η Αγαθή Τύχη, Ηλία Χριστοφίδου

1 (1834). «Νόμος περί δημοτικών σχολείων, 6 (18) Φεβρουαρίου 1834», Εφημερίς της Κυβερνήσεως 11, 3 (15) Μαρτίου 1834. 2 (1834). [οργανισμός Ελληνικών σχολείων, Γυμνασίων και Πανεπιστημίου], Ναύπλιον 1834, Γενικά Αρχεία του Κράτους, οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 36. 3 (1834). Ν.Μανιάκης, «Δηλοποίησις», Σωτήρ (Ναυπλίου),6 Μαίου 1834. 4 (1834). Π. Ραυτόπουλος, Εγχειρίδιον Γεωγραφικόν κατά την Νέαν Μέθοδον τον Ιωάννου Βραδλέου..., Ναύπλιο, Κ. Ράλλης, 1834, σ. ζ'. 5 (1835). Ν. Φαρδούλης, εγχειρίδιον της γεωγραφίας του Κροζάτου. έκδοσις εννάτη, Αυξημένη με πολλάς αξιολόγους προσθήκας από τον Φορίν. .., Ερμούπολη, Κ. Δημίδης και Γ. Α. Μελισταγής, 1835, σ. 141-142, 145. 6 (1836). Β. Διάταγμα «Περί του κανονισμού των Ελληνικών σχολείων και γυμνασίων», Εψημερίς της Κυβερνήσεως 87, 31 Δεκεμβρίου 1836. 7 (1836). Φ.ο.Ε., «Επιστολή Ε'. προς τους Δημοδιδασκάλους. ουσιωδέστεραι γνώσεις του δημοδιδασκάλου ήτοι προτερήματα αποκτητά», Αθηνά, 19 Σεπτεμβρίου 1836. * 8α (1836). I. Π. Κοκκώνης, Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα. . . προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, Αθήνα, Α. Κορομηλάς, 1836, σ. ο-ε'. 8β (1836). στο ίδιο, σ. 22-24, 28-29, 39-42. 9 (1837). I. Π. Κοκκώνης, «Έκθεσις Περί της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως», Αρχείο, Παιδείας, φ. 40. 10(1837). Σ. Αντωνιάδης, Διδασκαλία της Ελληνικής Ιστορίας συνταχθείσα παρά του Άγγλου Κ. Γ. Ίρβινγ..., Αθήνα, Α. Κορομηλάς, 1837, σ. 3-4, 6, 43-44, 52-54. 11 (1839). I. Π. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της δημοτικής εκπαιδεύσεως», 6 Μαρτίου 1839, Γενικά Αρχεία του Κράτους, οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 40. 12α (1839). Γ. Γεννάδιος, Σύνοψις της γενικής ιστορίας Γερμανιστί συνταχθείσα υπό Α. Α. Κ. Καμμερέρου. . ., Αθήνα, Α. Κορομηλάς, 1839, σ. 1-4. 12β (1839). στο ίδιο, σ. 97-98. 13 (1839). Κ. Μ. Κούμας, Γεωγραφία εκτεθείσα μεν γαλλιστί υπό Αδριανού Βάλβι... εξεδόθη επιστασία και διορθώσει των αυταδέλφων ο. και Ν. Αργυριαδών, τ. Γ', Βιέννη, Α. Μπένκο, 1839, σ. 185-186, 188-189, 191.

14 (1839). «Περί ηθικής ανατροφής», ο Παιδαγωγός 1 (1839), σ. 360-361. 15 (1840). «Περί οργανισμού των Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων», [1840], Γενικά Αρχεία του Κράτους, ιστορικά Αρχεία I. Βλαχογιάννη, φ. 132. 16 (1840). «Περί πίνακος της παλαιάς γεωγραφίας», 26 Σεπτεμβρίου 1840, Γενικά Αρχεία του Κράτους, οθωνικό Αρχείο, Παιδείας, φ. 48. 17α (1841). I. Ν. Βαλέττας, Γεωγραφία της Ελλάδος αρχαίας και ν ε ω τ έ ρ α ς . . . Έκδοσις δ ε υ τ έ ρ α . . . , Ερμούπολη, Γ. Πολυμέρης, 1841, σ. α ' - γ ' . 17β (1841). στο ίδιο, σ. 54-57, 126. 18α (1842). Ν. Φαρδούλης, Νέα Γενική Γεωγραφία. .. προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων, Ερμούπολη, Γ. Μελισταγής, 1842, σ. 5. 18β (1842). στο ίδιο, σ. 11-12, 15. 19 (1842). « Η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α » , Α θ η ν ά 932, 8 Ιουλίου 1842. 20 (1845). «το μάθημα της ιστορίας εις το Γυμνάσιον Αθηνών», Χρόνος 95, 21 Νοεμβρίου 1845. 21α (1845). Κ. Παπαρρηγόπουλος, Στοιχεία της Γενικής ιστορίας, κατά το σύστημα του Γάλλου Λ ε υ ΐ . . . , Αθήνα, Α. Κορομηλάς, 1845, σ. ε'-στ'. 21β (1845). στο ίδιο, σ. θ'-ι'. 22 (1848). Γ. Α. Βακαλόπουλος, Στοιχειώδης Γεωγραφία. . . χάριν της εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις διδασκόμενης νεότητος, Αθήνα, I. Α. Βακαλόπουλος 1848, σ. 30-34, 54. 2 3 (1849). Κ. Παπαρρηγόπουλος, εγχειρίδιον της Γενικής ι σ τ ο ρ ί α ς . . . Βιβλίον πρώτον περιέχον την αρχαίαν ιστορίαν. . ., Αθήνα, Α. Κορομηλάς, 1849, σ. 1, 4. 24 (1850). I. Π. Κοκκώνη ς, εγχειρίδιον η οδηγός της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου νέος, τελειοποιημένος και πληρέστερος του μέχρι τούδε εν χρήσει οδηγού του Σ . . . , Αθήνα 1850. 25α (1850). Σ . Αντωνιάδης, ιστορία της αρχαίας Ελλάδος συγγραφείσα μεν υπό του Ά γ γ λ ο υ Θωμά Κείτλη. . ., Αθήνα, Κ. Αντωνιάδης, 1850, σ. γ ' - ο . 25β (1850). Στο ίδιο, σ. η ' - θ ' , ια'-ιβ'. 25γ (1850). στο ίδιο, σ. 700-701. 26 (1850). Σ . Σταθόπουλος, Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων εις τρεις περιόδους. . ., Αθήνα, I. Αγγελόπουλος, 1850, σ. γ ' - ζ ' . 27 (1853). Κ. Παπαρρηγόπουλος, ιστορία τον Ελληνικού Έθνους Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον. .., Αθήνα, Α. Κορομηλάς, 1853, σ. [2], 2 8 (1853). στο ίδιο, σ. 57-58. 29 (1853). Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Φιλίππου Ιωάννου. 30 (1853). Κ. Παπαρρηγόπουλος, εγχειρίδιον της Γενικής ιστορίας. .. Βι-

Βιβλίον Δεύτερον Περιέχον την Μέσην ιστορίαν, Α θ ή ν α , Α. Κορομηλάς, 1853, σ. β ' - γ ' . 3 1 ( 1 8 5 4 ) . Πολύτιμη Κουσκουρη, Γεωγραφία της αρχαίας Ε λ λ ά δ ο ς . . . , Αθήνα, Ν. Αγγελίδης, 1854, σ. στ'-η'. 32 (1855). Π. I. Κλάδος, Εκκλησιαστικά και Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ά . . . , τ . Β ' , Α θ ή ν α 1869, σ. 287-289. 3 3 (1855). Ε γ κ ύ κ λ ι ο ς 2524 «Περί της ηθικής και διανοητικής αναπτύξεως της παιδικής ηλικίας», 4 Ιουνίου 1855, στο: Γ. Βενθύλος, Θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, τ. Α., Αθήνα 1884, σ. 222-224. 34 (1855). Κ. Φρεαρίτης, «Βιβλιοκρισία. το μέλλον ήτοι περί ανατροφής και παιδεύσεως υπό ο. Σ . Στρούμπου», Πανδώρα 5 (1854-1855), σ. 525532. 35(1857). Κ. Σ . Ξανθόπουλος, Χρονολογία της αρχαίας ιστορίας προς χρήσιν των μαθητών του Λυκείου..., Α θ ή ν α , Χ. Ν. Φιλαδελφεύς, 1857, φ. 3r. 36 (1858). Λ. Μελάς, Γεροστάθης η Αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας, τ. Γ ' , Αθήνα 1858, σ. 515-524. 3 7 ( 1 8 6 0 ) . Σ . α[ντωνιάδης], ο Ελληνικός Α γ ώ ν . . . προς χρήσιν όλωντων τάξεων τον λαού, ιδίως δε της εις τα δημοτικά σχολεία φοιτώσης νεολαίας, Αθήνα, Κ. Αντωνιάδης, 1860, σ. γ ' - ο . 3 8 (1860). Γ. Θεόφιλος, Επίτομος ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Α θ ή ν α , Π. Α. Σακελλαρίου, 1860, σ. 5. 39 (1860). Α. I. Αντωνιάδης, Σύνοψις της Παγκοσμίου ιστορίας, Συγγραφείσα μεν γερμανιστί υπό Γεωργ. Ουηβέρου. . . Βιβλίον Τέταρτον. ιστορία νεωτάτη, Αθήνα, Κ. Αντωνιάδης, 1860, σ. 164-169. 40 (1862). Εφημερίς των Φιλομαθών 10 (1862), σ. 2005. 41 (1862). I. Π. Κοκκώνης, Γεωγραφίας Στοιχειώδη Μαθήματα Περιόδου Α', Τμήμα Β'. Στοιχεία μαθηματικής και φυσικής γεωγραφίας..., Αθήνα, Α . Κορομηλας, 1 8 6 2 , σ. α'-β'.

42 (1863). Σ. I. Μ., Επιτομή της Γενικής ιστορίας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της ελεύσεως του Γεωργίου Α'... κατά την μικράν ιστορίαν του Πινοκκίον..., Πάτρα, Α . Σ . Αγαπητός, 1863, σ. 8 - 9 . 43 (1863). I. Π. Κοκκώνης, εγχειρίδιον περί δημοτικής εκπαιδεύσεως..., Αθήνα 1863, σ. 188-195. 44 (1864). Θ. Λιβαδάς, «Σπουδαιότης και ωφέλεια της ιστορίας», Εφημερίς των Φιλομαθών 12 (1864), σ. 433-437, 449-450. 45 (1864). Α. Δ. Καππώτας, Περί ιστορίας, Τρίπολη 1864, σ. 3, 5-7, 1517, 26. 46 (1865). Γ. Γ. Παππαδόπουλος, Δοκίμιον πρακτικών παιδαγωγικών οδηγιών, Α θ ή ν α 1865, σ. 27-29. 47 (1865). Ν. I. Σαρίπολος, « Υ π ό μ ν η μ α περί του κατωτέρου κλήρου και

περί εκπαιδεύσεως», τα Μετά Θάνατον, Α θ ή ν α 1890, σ. 432-434. 4 8 (1866). Γ. Γ. Παππαδόπουλος, «Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος», Πανδώρα 17/τχ. 389 (1 Ιουνίου 1866), σ. 105-112. 49α (1866). Γ. Α. Βακαλόπουλος, Γενική ιστορία μεταφρασθείσα Ε κ της δωδεκάτης εκδόσεως της επιτομής τον Καθηγητού Γουλιέλμου Πυτσίον... προς χρήσιν των εν Ελλάδι Γυμνασίων. . . Πρώτον τεύχος. . ., Αθήνα, Ν. Αγγελίδης, 1866, σ. θ'-ιβ'. 49β (1866). Γ. Α. Βακαλόπουλος, ό.π., τχ. Β', σ. 140-141. 5 0 ( 1 8 6 7 ) . Π. I. Κλάδος, ό.π., σ. 364-369. 51α (1867). Δ.Ν. Βερναρδάκης, εγχειρίδιον γενικής ιστορίας εις τόμους τρεις Προς χρήσιν των γυμνασίων και προς ιδιαιτέραν μελέτην. . . Τόμος Πρώτος..., Αθήνα, Ν. Πάσσαρης, 1867, σ. στ'-ζ'. 51β (1867). στο ίδιο, σ. 175-176. 52 (1869). Α. Σ . Αγαπητός, Μικρά Γεωγραφία των Παίδων. . . προς χρήσιν 53 (1869). Δ. Πανταζής, Σύνοψις ιστορίας της Ελλάδος από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των νεωτάτων (1820)..., Αθήνα, ο. Α. Μαυρομμάτης, 1869, σ. 47, 166-167. 54 (1872). ο. Παπαρρηγόπουλος, Σύνοψις της ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως. . . , Αθήνα, Χ. Ν. Φιλαδελφεύς, 1879, σ. 2. 55 (1873). Α. Σπαθάκης, «Περί της ηθοποιού δυνάμεως των εν τοις σχολείοις διδασκομένων μαθημάτων», Αθήναιον 2 (1873), σ. 245-264. 56 (1873). Κ . Σ . Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση εκπαίδευσις και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασιών, Αθήνα 1873, σ. 166-174. 57 (1875). Α. Σπαθάκης, «Περί εθνικής των Ελλήνων αγωγής», Αθήναιον 4 (1875), σ. 354-368. 5 8 (1877). Α. Μηλιαράκης, «Περί της ωφελείας των γεωγραφικών επιστημών», Ε σ τ ί α 4 (1877), σ. 423-426. 59 (1878). Μ. Γ. Δήμιτσας, Πολιτική γεωγραφία προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και παρθεναγωγείων.. . Μέρος Α'. Γεωγραφία της Ελληνικής χερσονήσου, Αθήνα, «ο Παλαμήδης», 1878, σ. γ ' - ο . 60 (1878). Α. Μηλιαράκης, οδοιπορικά Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά τον Emile Isambert, Αθήνα 1878, σ. στ'-ιβ'. 61 (1879). Ε γ κ ύ κ λ ι ο ς 7639 «Περί διορθώσεως πλημμελειών εν τη διδασκαλία», 12 Σεπτεμβρίου 1879, Εφημερίς των Φιλομαθών, περ. Β., 3 (1880), σ. 155-160. 62 (1879). Δ. Η. Κυριακόπουλος, Επίτομος Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του νυν προς διδασκαλίαν εν τοις δημοτικοίς σχολείοις, Αθήνα, «Ο Παλαμήδης», 1879, σ. γ ' - ο .

63 (1879). Λ. Μελάς, Παιδαγωγικόν εγκόλπιον των Ελληνοπαίδων, Α θ ή ν α 1879, σ. 92-98. 64 (1879). Π. Γ. Πολίτης και ο. Σ . Σκούφος, Διηγήσεις εκτης ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως διά τους παίδας. Τεύχος πρώτον, Αθήνα, Θ. Παπαλεξανδρής, 1879, σ. 3-6. 65α (1879). Δ. Η. Κυριακόπουλος, ιστορία Ελληνική από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι Καποδιστρίου προς διδασκαλίαν εν τοις γυμνασίοις, Αθήνα, «ο Παλαμήδης», 1879, σ. γ ' . 65β (1879). στο ίδιο, σ. 174-175, 190-191, 224, 232. 6 6 ( 1 8 8 0 ) . Σ . Μωραΐτης, Διδασκαλική..., Α θ ή ν α 1880, σ. 216, 219-225. 67 (1880). Μ. Βρατσάνος, ο Μαυρογένης η Παιδαγωγικόν εγκόλπιον του λαού, Αθήνα 1880, σ. 169-170. 6 8 (1880). Α. Α. Σακελλάριος, Ε π ί τ ο μ ο ς Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον. . ., Αθήνα, Π. Δ. Σακελλαρίου, 1880, σ. α'-β'. 69α (1881). ο. Γ. Πετρίδης, Στοιχειώδεις Πρακτικαί Οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις δημοτικοίς σχολείοις. .., Αθήνα 1881, σ. 11-14. 69β (1881). στο ίδιο, σ. 92-109. 70 (1882). Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Β ' , Αθήνα 1884, σ. 104-114. 71 (1883). Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των δημοτικών σχολείων αποσταλέντων εκτάκτων επιθεωρητών, Αθήνα 1885, σ. 70-72. 72 (1883). Βλ. Γ. Σκορδέλης, « Η οκτώηχος και η φυλλάδα του Μεγάλου Α λεξάνδρου η το σχολείον και ο λαός», Παρνασσός 7 (1883), σ. 200-211. 73 (1883). Χ. ο. Παπαδόπουλος, « Η διδασκαλία της ιστορίας εν τω δημοτικώ σχολείω», T ο Παιδαγωγικόν Σχολείον 1 (1883-1884), σ. 71-80. 74 (1884). «ο περί διδακτικών βιβλίων νόμος», αιών 4519, 6 Ιουλίου 1884. 75 (1884). « Η από 23 Μαίου 1884 εκθεσις της Α ' Ε π ι τ ρ ο π ε ί α ς των κριτών Κυβερνήσεως 252 (Παράρτημα), 20 Ιουνίου 1884. 76 (1884). « Η από 23 Μαίου 1884 εκθεσις της Α ' Ε π ι τ ρ ο π ε ί α ς των κριΚυβερνήσεως 280 (Παράρτημα), 7 Ιουλίου 1884. 77 (1884). «Πρόγραμμα των εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και τοις γυμνασίοις διδακτέων μαθημάτων», 23 Ιουνίου 1884, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 267, 27 Ιουνίου 1884. 78 (1884). Κ. Ζαχαριάδης, Στοιχειώδης ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή . . ., Αθήνα, Αθηναΐδος και Α. Χαλούλου, 1884, σ. 4-5. 79α (1885). Χ. Παπαμάρκος, Περί του σκοπού της εκπαιδεύσεως της Ελληνίδος νεολαίας, Κέρκυρα 1885, σ. 94-98, 191-193. 79β (1885). στο ίδιο, σ. 219.

80 (1885). Σ . Μιχαηλίδης Ολύμπιος, «Περί Γεωγραφίας», το Παιδαγωγικόν Σχολείον 2 (1885), σ. 296-304. 81 (1885). Χ. ο. Παπαδόπουλος, «Περί της διδασκαλίας της ιστορίας εν τ ω δημοτικω σχολείω και αύθις», το Παιδαγωγικόν Σχολείον 2 (1885), σ. 15-25. 82α (1885). Βλ. Γ. Σκορδέλης, Ημερολόγιον δημοδιδασκάλου..., Αθήνα 1885, σ. 74-75. 82β (1885). στο ίδιο, σ. 79-83. 82γ (1885). στο ίδιο, σ. 69-71. 8 3 (1885). Μ. Γ. Δήμιτσας, Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των γυμνασίων..., Α θ ή ν α , «ο Παλαμήδης», 1885, σ. γ ' - σ τ ' . 8 4 (1885). Θ. Ν. Αποστολόπουλος, Γεωγραφία της Ελλάδος διά τα δημοτικά σ χ ο λ ε ί α . . . , Αθήνα, Α. Κωνσταντινίδης, 1885, σ. 45-47. 85 (1886). Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Β., σ. 115-120. 86 (1886). Α. Διομήδης Κυριάκος, «επί τη πεντηκονταετηρίδι του Α ρ σ α κείου», Ε σ τ ί α 22 (1886), σ. 660-662. 87 (1886). Ε . ο. Φραγκίστας, Ελληνική ιστορία οπό του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρις Ό θ ω ν ο ς . . . Τόμος Β', Αθήνα, Γ. Σταυριανός, 1892, σ. γ ' - ο . 8 8 (1886). Χ. Π. οικονόμος, Ευρώπη ήτοι γεωγραφικόν αναγνωσματάριον προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων..., Αθήνα, Α. Κωνσταντινίδης, 1886, σ. 106-107. 89α (1888). « Έ κ θ ε σ ι ς της συνωδά τ ω άρθρω 5 του ,ΑΜΒ' νόμου και τω άρθρω 9 του περί διδακτικών βιβλίων Β. ο. της 4 Σεπτεμβρίου 1882 διορισθείσης πρώτης επιτροπής των κριτών των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β ' (1888). 89β (1888). στο ίδιο. 89γ (1888). « Έ κ θ ε σ ι ς της συνωδά τ ω άρθρω 5 του ,ΑΜΒ' νόμου και τ ώ αρθρφ 9 του περί διδακτικών βιβλίων Β. ο. της 4 Σεπτεμβρίου 1882 διορισθείσης δευτέρας επιτροπής των κριτών των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β ' (1888). 90 (1888). I. Ν. Λάζος, Γεωγραφία της Ελλάδος και των υποδούλων τη Τουρκία Ελληνικών χωρών..., Αθήνα, Σ . Κουσουλίνος, 1888, σ. 57-58, 62-63. 91 (1888). Α. I. Αντωνιάδης, Γεωγραφία φυσική και πολιτική... προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων και των Ελληνικών Παρθεναγωγείων..., Αθήνα, Σ . Κ. Βλαστός, 1888, σ. 85. 9 2 ( 1 8 8 8 ) . Α. I. Αντωνιάδης, εγχειρίδιον της συγχρόνου γεωγραφίας..., Αθήνα, Σ . Κ. Βλαστός, 1888, σ. 3-5. 93α (1888). Α. I. Αντωνιάδης, Γεωγραφία της Ελλάδος και των Ελληνικών χωρών μετά περιγραφής των απανταχού της οικουμένης Ελληνικών παροικιών. .., Αθήνα, Σ . Κ. Βλαστός, 1888, σ. ε'-ζ'.

93β (1888). στο ίδιο, σ. 1 - 2 . 93γ (1888). στο ίδιο, σ. 23. 94 (1888). «Έκθεσις της συνωδά τ ω άρθρω 5 . . . διορισθείσης πρώτης επιτροπής των κριτών των διδακτικών βιβλίων της δημοτικής εκπαιδεύσεως», 95 (1888). Χ. Π . οικονόμος, Ελλάς ήτοι τερπνόν γεωγραφικοί ανάγνωσμα..., Αθήνα, Α. Κωνσταντινίδης, 1888, σ. γ ' - ο . 96 (1888). Κ. Γ. Καραντζίνας και ο. Ν. Κουτσουλόπουλος, Γεωγραφία της Ελευθέρας Ε λ λ ά δ ο ς . . . και εν συντόμω της δούλης. . ., Α θ ή ν α , Α. Κωνσταντινίδης, 1888, σ. α'-β'. 97 (1889). I. Πανταζίδης, Γυμνασιακή Παιδαγωγική, Αθήνα 1889, σ. 171193. 9 8 (1889). Βλ. Γ. Σκορδέλης, Πλήρης διδασκαλία γεωγραφίας..., Α θ ή ν α , Α. Κωνσταντινίδης, 1889, σ. 104. 99 (1889). Μ. ο. Γεωργιάδης, Ανθοδέσμη εκ των Σκηνογραφιών των διά σιάρχου, ο. Τσέγκου, γυμνασιάρχου, Επ. Φραγκίστα, δικηγόρου, Προς χρήσιν των μη ειδότων την κατάστασιν των σχολείων, Κόρινθος 1889, σ. 3-4, 11-12. 100α (1890). Βλ. Γ. Σκορδέλης, Διδασκαλικός οδηγός ήτοι θεωρητικός και πρακτικός οδηγός των δημοτικών σχολείων, Α θ ή ν α 1890, σ. 102-109. Ι ο ο β (1890). στο ίδιο, σ. 5-6. 101 (1890). Χ. Παπαμάρκος, αναλυτικόν Πρόγραμμα των μαθημάτων του πλήρους δημοτικού σχολείου των αρρένων κατά τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια, Αθήνα 1890. 102 (1890). Π. Παυλάτος και Α. Α. Παπανδρέου, Σκηνογραφίαι εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως μετά εικόνων προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων..., Α θ ή ν α , Κουσουλίνος και Αθανασιάδης, 1890, σ. 5-10. 103 (1891). Α. I. Αντωνιάδης, Γεωγραφία φυσική και πολιτική... έκδοσις Τρίτη μετά σχολικού άτλαντος, Αθήνα, Σ . Κ. Βλαστός, 1891, σ. 34-35. 104 (1891). Χ. Π. οικονόμος, Γεωγραφία του Ελληνικού βασιλείου... προς χρήσιν όλων των σχολείων. έκδοσις Γ' διεσκευασμένη, Αθήνα, I. Νοτάρης, 1891, σ. 4. 105 (1892). ευ. Γ. Παπαχατζής, Γενική ιστορία προς χρήσιν των Γυμνασίων. Τόμος Πρώτος. ιστορία των αρχαίων ε θ ν ώ ν . . . , Αθήνα, Π. Δ. Σακελλαρίου, 1892, σ. 5-6. 106 (1892). Ε. ο. Φραγκίστας, Ελληνική ιστορία από του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρις Όθωνος. . . Τόμος Β'. έκδοσις Δευτέρα, Αθήνα,Π.Δ. Σακελλαρίου, 1892, σ. 43-45.

107 (1893). Α. Α. Παπανδρέου, ιστορία της αρχαίας Ε λ λ ά δ ο ς . . . , Αθήνα, Γ. Σάρδης, σ. 5-6. 108 (1893). Σ . Μ. Παρίσης, Α ν ω τ έ ρ α και Μέση εκπαίδευσις ήτοι Συλλογή... Νόμων..., Αθήνα 1884-1893, τ. Γ ' , σ. 200γ'-200ζ'. 1 0 9 ( 1 8 9 4 ) . [ Π . Π. Οικονόμος;], « Ε π ί του Νόμου περί διδακτικών βιβλίων», Εκπαίδευσις 2/τχ. 22 (27 Ιανουαρίου 1894), σ. 169-175. 110 (1894). Βλ. Γ. Σκορδέλης, «τα διδακτικά βιβλία της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», στο ίδιο, σ. 175-176. 111 (1894). «Περί προγραμμάτων των μαθημάτων των τετραταξίων δημοτικών σχολείων των αρρένων», 12 Μαρτίου 1894, Εφημερίς της Κυβερνήσεως Β , ' 28, 12 Μαρτίου 1894. 112α (1894). «Εκθέσεις κριτών των διδακτικών βιβλίων. Σ Τ ' επιτροπεία»,

112β (1894). στο ίδιο. 113 (1894). Θ. Β. Βενιζέλος και Α. Κ. Σπαθάκης, ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή προς χρήσιν των μαθητών της Β' τάξεως των Γυμνασίων..., Αθήνα, Ε σ τ ί α ς , 1894, σ. 162-164. 114 (1894). Π. Π. οικονόμος, Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς. .. Τεύχος Α', Αθήνα, Α. Κωνσταντινίδης, 1894, σ. 5-6. 115α (1894). Γ. Σωτηριάδης, ιστορία των αρχαίων ανατολικών λαών και της Ελλάδος μέχρι της υποταγής αυτής εις τους Ρωμαίους..., Αθήνα, Α δ ε λ φοί Περρή, 1894. σ. β'-ζ'. 115β (1894). στο ίδιο, σ. 253. 116 (1895). M. I. Σιγάλας, Ελληνική ι σ τ ο ρ ί α . . . συνταχθείσα βιογραφικώς..., Τεύχος Α' Περιέχον την αρχαίαν ιστορίαν, Αθήνα, Α. Κωνσταντινίδης, 1895, σ. 5-6, 96-97, 104, 138. 117α (1895). Ν. Γ. Φιλιππίδης, Επίτομος ιστορία του Ελληνικού Έθνους από γείων, Α θ ή ν α , Ν. Γ. Ί γ γ λ έ σ η ς , 1895, σ. α'-γ'. 117β (1895). στο ίδιο, σ. 48-54. 118 (1895). Κ. Μ. Μητσόπουλος, οι κύριοι Ν. Γ . Πολίτης και Σ. Π. Λάμπρος ως κριταί της γεωγραφίας μου εν τω διαγωνισμώ του έτους 1894, Αθήνα 1895, σ. 5-12, 34-35, 49-56. 119 (1895). «Προκήρυξις διαγωνισμού προς σύνταξιν διδακτικών βιβλίων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», 2 Δεκεμβρίου 1895, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β ' , 149, 5 Δεκεμβρίου 1895. 120 (1896). « Έ κ θ ε σ ι ς επί των εις διαγωνισμόν υποβληθεισών γεωγραφιών προς διδασκαλίαν εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β ' , 91, 27 Ιουλίου 1896.

121 (1896). ο. Κουτσομητόπουλος, Γεωγραφία φυσική και πολιτική προς χρήσιν των Ελληνικών σχολείων, Αθήνα, Α. Κωνσταντινίδης, 1896, σ. 23-24. 122 (1896). Κ. Μ. Μητσόπουλος, Γεωγραφία της Ευρώπης και ιδίως της Ελλάδος και ευρωπαϊκής Τουρκίας..., Αθήνα, Σ . Κ. Βλαστός, 1896, σ. 3-6. 123 (1896). ο. Πετρίδης, Οδηγίαι περί τρόπου διδασκαλίας των μαθημάτων (Εγκύκλιος 16780, 7 Νοεμβρίου 1896), χ.χ., σ. 21-22. 124 (1896). Α. Γ. Μακρυναίος, ιστορία της αρχαίας Ε λ λ ά δ ο ς . . . , Αθήνα, Α. Α. Αποστολόπουλος, 1896, σ. 1, 63-64. 125α (1897). Εφημερίς της Κυβερνήσεως 130, 12 Σεπτεμβρίου 1897. 125β (1897). στο ίδιο. 126α (1897). Σ . Ανδρουτσέλλης και Α. Τ. Μπασιάς,Επίτομος ιστορία των Ελλήνων από αρχής αυτών μέχρι των καθ' ημάς χρόνων... προς χρήσιν Κωνσταντινουπόλεως, 1897, σ. 120, 124. 126β (1897). στο ίδιο, σ. 211. 127 (1899). Β. Ψιλάκης, «Περί διδασκαλίας της ιστορίας», Ελληνισμός 2 (1899), σ. 41-46, 116-121. 1 2 8 ( 1 8 9 9 ) . Ν. Μεταξάς, Γεωγραφία πολιτική και φυσική... εγκεκριμένη επί πενταετίαν 1899-1904... προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων αμφοτέρων των φύλων, Αθήνα, M. I. Σαλίβερος, 1899, σ. 26-28. 129 (1899). ο. Ιωαννίδης ολύμπιος, Γεωγραφία προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων εγκριθείσα κατά τον διαγωνισμόν του 1896... Αθήνα, M. I. Σαλίβερος, 1899, σ. 60. 130 (1901). Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β ' , 220 (δις), 5 Ο κ τ ω βρίου 1901. 131 (1901). «εις τί χρησιμεύει η διδασκαλία της ιστορίας», Δημοτική Εκπαίδευσις 1/τχ. 3 (1 Οκτωβρίου 1901), σ. 36-39. 132 (1901). Ν. I. Βραχνός, ιστορία ελληνική, Ρωμαϊκή, Βυζαντιακή διά την Β ' τάξιν των ελληνικών Σχολείων και Ανωτέρων Παρθεναγωγείων εγκριθείσα. .., Αθήνα, Αι «Μούσαι» I. Ν. Σιδέρη, 1901, σ. 117. 133 (1902). Γ. Π . Βανδώρος, «Σύντομοι οδηγίαι περί της διδασκαλίας της γεωγραφίας εν τ ω δημοτικώ σχολείω», Επετηρίς της δημοτικής εκπαιδεύσεως 1 (1901-1902), σ. 175-185. 134 (1902). Σ . Κοσμάτος, «το μάθημα της γεωγραφίας», Δημοτική Εκπαίδευση 2 (1902-1903), σ. 127-128. 135 (1902). Κ. Μ. Μητσόπουλος, Η γεωγραφική ε π ι σ τ ή μ η ως διδακτικόν μάθημα εν τοις ελληνικοίς σχολείοις και έλεγχος της Γεωγραφίας Γεωρ. Σ. Μεταξά και της κρίσεως των κρινόντων αυτήν, Αθήνα 1902, σ. 6, 12-13, 22-24.

136 (1902). « Η διδασκαλία της ιστορίας», Δημοτική εκπαίδευσις 2 (19021903), σ. 87-88. 137 (1902). Θ. Ν. Αποστολόπουλος, ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος εγκριθείσα ... προς χρήσιν των μαθητών των δημοτικών σχολείων, Α θ ή ν α , Αποστολόπουλος, 1902, σ. 65-66, 77. 138 (1902). Π. Α. Πετρούλιας, Γεωγραφία φυσική και πολιτική..., εγκεκριμένη επί πενταετίαν..., Α θ ή ν α , Σ . Κουσουλίνος, 1902, σ. 85-87. 139 (1902). «Ωφέλεια της ιστορίας», Δημοτική εκπαίδευσις 2 (1902-1903), σ. 133-134. 140 (1903). Μ. Αναγνωστόπουλος και Ν. Τσολεκίδης, Γενική Γεωγραφία προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και Παρθεναγωγείων... εγκριθείσα..., Αθήνα, Γ. ο. Φέξης, 1903, σ. 81-83, 169-171, 184-185. 141 (1903). Ν. Α. Παπαγιαννόπουλος, Γεωγραφία φυσική και πολιτική... εγκριθείσατοδεύτερον... έκδοσις Ενδεκάτη, Αθήνα, Ε σ τ ί α I. ο. Κολλάρου, 1903, σ. 48-49. 142 (1904). ο. Παναγόπουλος, « ε π ι π ο λ α ι ό τ η ς και ημιμάθεια εν τοις σχολείοις», Δημοτική εκπαίδευσις 3/τχ. 24 (30 Απριλίου 1904), σ. 376-381. 143 (1904). «Μερικές παρατηρήσεις για την εκπαίδευσή μας», ο Νουμάς 79, 1904. 1 4 4 ( 1 9 0 4 ) . [Κ. Ν. Ράδος], « Η γεωγραφία σήμερον», Γεωγραφικόν Δελτίον 1 (1904-1905), σ. α ' - ζ ' . 145 (1905). Κ. I. Μυλωνάκης, « Η Πατρίς εν τ ω Σχολείω», Δημοτική εκπαίδευσις 4 (1905), σ. 373-377, 417-421. 146 (1905). Ελληνικόν Αναγνωσματάριον προς χρήσιν των μαθητών της π έ μ πτης τάξεως του δημοτικού σχολείον αποτελεσθέν υπό της Αης Κριτικής Επιτροπείας των διδακτικών βιβλίων του δημοτικού σχολείου εκτων Κυριακάτου και Ελ. Ρουσοπούλου, Αθήνα 1905, σ. 194-197. 147 (1907). Νόμος , Γ Σ Α ' «Περί διδακτικών βιβλίων», 4 Απριλίου 1907, Εφημερίς της Κυβερνήσεως 60, 4 Απριλίου 1907. 148 (1907). Χ. Ν. Μακρής, « Η α γ ω γ ή [και η θέσις του μαθητού εν Γερμανία 149α (1907). «Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των διδακτικών βιβλίων της μέσης εκπαιδεύσεως», Εφημερίς της Κυβερνήσεως 139, 12 Ιουλίου 1907. 149β (1907). στο ίδιο. 149γ (1907). στο ίδιο. 150 (1907). «Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των αναγνωστικών βιβλίων», Εφημερίς της Κυβερνήσεως 105, 30 Μαίου 1907. 151 (1908). « Έ κ θ ε σ ι ς περί των εις κρίσιν υποβληθεισών ιστοριών εις χρήσιν

152 (1908), « Έ κ θ ε σ ι ς περί των εις κρίσιν υποβληθεισών γεωγραφιών των εις χρήσιν των ελληνικών Σχολείων», Ε φ η μ ε ρ ί ς της Κυβερνήσεως 159, 19 153 (1908). Α. Δελμούζος, το Κρυφό Σκολειό, Αθήνα 1950, σ. 234-239. 154 (1909). Ε φ η μ ε ρ ί ς της Κυβερνήσεως 136, 18 Ιουνίου 1909. 155 (1910). « Έ κ θ ε σ ι ς περί των εις κρίσιν υποβληθεισών ιστοριών διά την Α ' τάξιν των ελληνικών σχολείων», Ε φ η μ ε ρ ί ς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 302, 20 Νοεμβρίου 1912. 156 (1910). « Έ κ θ ε σ ι ς της δευτέρας επιτροπείας των διδακτικών βιβλίων της Μέσης Εκπαιδεύσεως Περί της ιστορίας της ο τάξεως των γυμνασίων», 157α (1911). «Προκήρυξις διαγωνισμού προς συγγραφήν διδακτικών βιβλίων 128, 30 Αυγούστου 1911. 157β (1911). στο ίδιο. 158 (1912). Π. Π . Οικονόμος, «Περί αναγνωστικών βιβλίων του δημοτικού σχολείου», ανατολή 2 (1911-1912), σ. 550-551. 159 (1912). «Πρόγραμμα της ποσότητος και οικονομίας της ύλης των αναγνωστικών βιβλίων της δημοτικής εκπαιδεύσεως», Ε φ η μ ε ρ ί ς της Κυβερνήσεως, Παράρτημα Β', 208, 30 Αυγούστου 1912. 160 (1912). ο. Πατσόπουλος, Φυσική και Πολιτική Γεωγραφία της Ευρώπης. . ., Αθήνα, ο. Χ. Τερζόπουλος και Αδελφός, 1912, σ. 25-27. 161 (1913). « Έ κ θ ε σ ι ς περί των εις κρίσιν υποβληθεισών ιστοριών διά την Α ' Β', 193, 7 Νοεμβρίου 1913. 162 (1913). «Περί ορισμού των μαθημάτων, του δι' έκαστον τούτων προς διδασκαλίαν αναγκαίου χρόνου, και περί της κατά τάξεις κατανομής της διδακτέας ύλης εις τα πλήρη δημοτικά σχολεία αρρένων και θηλέων», Ε φ η μερίς της Κυβερνήσεως 174, 10 Σεπτεμβρίου 1913. 163 (1914). «Περί προγράμματος των μαθημάτων του ελληνικού σχολείου και

1. Μάθημα ιστορίας στο Αρσάκειο: Στατιστική της δημοσίας εκπαιδεύσεως 1910-1911. Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1912. 2. Διονύσιος Πύρρος, Γεωγραφία μεθοδική και καταγραφή απάσης της οικουμένης..., Ναύπλιο 1834. 3. Σταύρος Σταθόπουλος, Στοιχειώδης σειρά γεωγραφικών μαθημάτων..., Αθήνα 1850. 4. Αλέξανδρος Μακρυναίος, Γεωγραφία... των δημοτικών σχολείων..., Αθήνα 1894. 5. Μαργαρίτης Δήμιτσας: Ημερολόγιον Σκόκου, 1904, σ. 404, Αρχείο Προσωπογραφιών, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού ιδρύματος Ε ρευνών ( Κ Ν Ε / Ε Ι Ε ) . 6. Αντώνιος Μηλιαράκης: Νέα Ε λ λ ά ς 2 (1896), σ. 343, Αρχείο Προσωπογραφιών, Κ Ν Ε / Ε Ι Ε . 7. Κωνσταντίνος Μητσόπουλος: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αρχείο Προσωπογραφιών, Κ Ν Ε / Ε Ι Ε . 8. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Συλλογή οικογένειας Φίλιππου Δραγούμη ( Ά λ μ π ο υ μ Β'), ιστορική και Εθνολογική Ε τ α ι ρ ε ί α της Ελλάδος, Αρχείο Προσωπογραφιών, Κ Ν Ε / Ε Ι Ε . 9. Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος: Ποικίλη Στοά 16 (1914), σ. 311, Αρχείο Προσωπογραφιών, Κ Ν Ε / Ε Ι Ε . 10. Δημήτριος Πανταζής: Μ. Βρετός, Ημερολόγιον, 1868, σ. 384, Αρχείο Προσωπογραφιών,

ΚΝΕ/ΕΙΕ.

11. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος: Σ. Τσιβανόπουλος, ιστορία της Ε λ λ ά δ ο ς . . . σ. 137. 12. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος: Ε. Φραγκίστας,ελληνικήι σ τ ο ρ ί α . . . των Γυμνασίων... Τόμος Β'..., Αθήνα 1892, σ. 51. 13. Η ελληνική Χερσόνησος: Α. Μακρυναίος, Γεωγραφία .. . των πλήρων δημοτικών σχολείων. . ., Αθήνα 1906. 14. Χ. Π. οικονόμου, Ελλάς ήτοι τερπνόν γεωγραφικόν ανάγνωσμα . . ., Αθήνα 1888, σ. 19. 15. Α. Παπανδρέου - Π. Παυλάτος, Σκηνογραφίαι εκ της Ελλην. Επαναστάσεως. .., Αθήνα 1890, σ. 5.

16. Α. Κουρτίδης - Π. I. Φέρμπος, Βίοι επιφανών α ν δ ρ ώ ν . . ., τχ. Α', Αθήνα 1888. 17. Α. Παπανδρέου - Π. Παυλάτος, ό.π. 18. Θ. Αποστολόπουλος, ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος . . . , Αθήνα [1902], 19. «Μολών λαβέ»: Ν. Βραχνός, ιστορία των αρχαίων Ελλήνων ... Α' τάξιν 1901, σ. 62. 20. Σχολικοί γυμναστικοί διαγωνισμοί στο Παναθηναϊκό Στάδιο:

Στατιστική

21. Ελληνικό Παρθεναγωγείο Ασπασίας Β. Σκορδέλη, Αθήνα: Ε τ α ι ρ ε ί α Ε λ ληνικού Λογοτεχνικού και ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.I.A.). 22. I. Π . Κοκκώνης, Γεωγραφίας στοιχειώδη μαθήματα..., Αθήνα 1836. 23. ο Παιδαγωγός 1 (1839). 24. Κ. Παπαρρηγόπουλος, Στοιχεία της γενικής ιστορίας κατά το σύστημα 25. Σ. Αντωνιάδης, ιστορία της αρχαίας Ελλάδος... Θωμά Κείτλη . . . , Αθήνα 1850. 26. Αλέξανδρος ο Μέγας: Α. Κουρτίδης - Π. I. Φέρμπος, Βίοι επιφανών ανδρών της αρχαίας Ε λ λ ά δ ο ς . . . , Αθήνα 1892, σ. 163. 27. Ρήγας Φεραίος: Μ. Βρατσάνος, Σύντομος ιστορία του Ελληνικού Έθνους ..., Αθήνα 1886, σ. 41. 28. Κωνσταντίνος ο Μέγας: Θ. Αποστολόπουλος, ό.π., σ. 13. 29. Επιτομή της Γενικής ιστορίας . . . του Ά γ γ λ ο υ Πιννοκίου ... υπό Σ.Ι.Μ. . . . , Αθήνα 1863. 30. Σ . Ανδρουτσέλλης, Γενική γεωγραφία. . ., Αθήνα 1904, σ. 15. 31. Α. Κουρτίδης - Π. I. Φέρμπος, Βίοι επιφανών α ν δ ρ ώ ν . . . , τχ. Α', Ö.π., σ. 22. 32. Χωρική με γραφικήν ενδυμασίαν: Χ. Π. οικονόμου, Γεωγραφία του Ελληνικού βασιλείου..., Αθήνα 1891, σ. 29. 33. ο. Βερναρδάκης, εγχειρίδιον γενικής ιστορίας. .., Αθήνα 1867. 34. Αθανάσιος Διάκος: Ε. Φραγκίστας, ελληνική ιστορία από του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρις Όθωνος . . ., Αθήνα 1886. 35. Κλέφτης: Μ. Βρατσάνος, ό.π., σ. 19. 36. ο. Παπαρρηγόπουλος, Σύνοψις της ελληνικής Ε π α ν α σ τ ά σ ε ω ς . . . , Αθήνα 1864. 37. «ο Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος μαχόμενος υπέρ Πίστεως Θεόφιλος, Επίτομος 1864.

ιστορία της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας.

..,

Αθήνα

38,39. Γ. Τσαγρής, Βίοι επιφανών ανδρών της Ρώμης,

τον Βυζαντίου και

4 0 . Α ν δ ρ ο ύ τ σ ο ς : Ε. Φραγκίστας, ελληνική ι σ τ ο ρ ί α . . . των Γυμνασίων... Τόμος Β'..., ό.π., σ. 67. 41. Μάθημα γεωμετρίας στη Σεβαστοπούλειο Ε ρ γ α τ ι κ ή Σχολή: Στατιστική 42. Κλέφτες και αρματωλοί: Α. Παπανδρέου - Π. Παυλάτος, ό.π., σ. 12. 43. Καποδίστριας: Ε. Φραγκίστας, Ελληνική ιστορία . . . των Γυμνασίων . .. Τόμος Β ' . . . , ό.π., σ. 171. 44. Βασιλεύς Ό θ ω ν : Μ. Βρατσάνος, ό.π., σ. 231. 45. Χ. Π . οικονόμου, ό.π., σ. 17. 46. Νομός Αργολίδος και Κορινθίας: Π. Κασίμης, η γεωγραφία των ελληνικών χωρών. . ., Αθήνα 1888, σ. 29. 47. Γ. Κονιδάρης, Γεωγραφία της Ευρώπης. . ., Ερμούπολη 1889. 48. Μιλτιάδης: Α. Κουρτίδης - Π . I. Φέρμπος, Βίοι επιφανών ανδρώντης αρχαίας Ελλάδος. . ., ό.π., σ. 40. 49. ο Πατριάρχης Γρηγόριος: Α. Παπανδρέου-Π. Παυλάτος, ό.π., σ. 53. 50. Κωνσταντίνος Κανάρης: Θ. Αποστολόπουλος, ό.π., σ. 91. 51. Ν. Βραχνός, ό.π., σ. 27. 52. Σωκράτης: Ν. Βραχνός, ό.π., σ. 113. 53. Περικλής: Α. Κουρτίδης - Π. I. Φέρμπος, Βίοι επιφανών ανδρώντης αρχαίας Ελλάδος ..., ό.π., σ. 92. 54. Παρθενών: Μ. Βρατσάνος, ό.π., σ. [2], 55. Ιουστινιανός ο Μέγας: Σ. Τσιβανόπουλος, ό.π., σ. 41. 56. Αυγούστα Θεοδώρα: Σ . Τσιβανόπουλος, ό.π., σ. 41. 57. Κάτοικοι της Ευρώπης: Σ . ανδρουτσέλλης, ό.π., σ. 17. 58. Οπλιτοδρόμοι: Ν. Βραχνός, ό.π., σ. 27. 59. Σ . Ανδρουτσέλλης, ό.π., σ. 15. 60. Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: Μ. Βρατσάνος, ό.π., σ. 79. 61. Ανδρέας Μιαούλης: Α. Παπανδρέου - Π . Παυλάτος, ό.π., σ. 90. 62. Οδυσσέας Ανδρούτσος: Θ. Αποστολόπουλος, ό.π., σ. 77. 63. Ν. Μεταξάς, Γενική Γεωγραφία..., Αθήνα 1904, σ. 162. 64. Τυραννοκτόνοι: Α. Κουρτίδης-Π. I. Φέρμπος, Βίοι επιφανών α ν δ ρ ώ ν . . . , τχ. Α', ό.π., σ. 37. 65. Η γιορτή της σημαίας: Στατιστική της δημοσίας εκπαιδεύσεως 19101911..., ό.π. 66. Σ . Ανδρουτσέλλης, ό.π., σ. 41. 67. Νομός Λαρίσσης: Ν. Μεταξάς, ό.π., σ. 46.

L'HISTOIRE ET LA GEOGRAPHIE DANS LES ÉCOLES GRECQUES (1834-1914) OBJET COGNITIF ET IMPLICATIONS IDÉOLOGIQUES

ANTHOLOGIE DE TEXTES BIBLIOGRAPHIE DE MANUELS SCOLAIRES RÉSUMÉ

La recherche des origines de l'enseignement de l'histoire dans l'état grec moderne, et surtout de la manière dont il était dispensé, et l'étude des mécanismes de la formation de la conscience historique par le biais du système d'enseignement au siècle dernier, ont été les objectifs de recherche essentiels qui ont prévalu pour la constitution de ce volume. Les textes choisis visent à esquisser le profil de la leçon d'histoire et de géographie au XIXe siècle, mettant en relief la fonction idéologique de l'enseignement. Notre intérêt porte sur le discours qui dévoile les finalités de l'enseignement de l'histoire et de la géographie. On a donc préféré présenter des textes par excellence «stratégiques», tels que les préfaces d'ouvrages scolaires et les instructions, officielles ou non, concernant le premier et le second degré. L' Anthologie comprend également d'autres catégories de textes recueillis dans les domaines, parallèles ou interférents, du discours officiel et du discours non officiel. Furent donc sélectionnés d'abord les textes qui donnent un aperçu des intentions de l'État et qui délimitent le cadre institutionnel de l'enseignement des deux matières étudiées, à savoir: programmes d'enseignement, proclamations de concours en vue de la rédaction de manuels scolaires et rapports de commissions d'autorisation, circulaires, instructions du ministère à l'adresse des enseignants, rapports d'inspecteurs, lois et décrets. On a aussi retenu des textes théoriques sur l'enseignement de l'histoire et de la géographie, qui en exposent le projet et le contenu: articles de la presse quotidienne et périodique, littérature pédagogique, manuels de didactique. A côté de ces textes, dont on peut dire qu'ils constituent la théorie de l'enseignement de l'histoire et de la géographie, l'on a colligé un grand nombre de manuels scolaires —d'histoire, de géographie et de lecture— qui apportent un surcroît d'informations sur la pratique, sur la réalité scolaire, et aussi sur la nature de l'idéologie transmise aux jeunes générations. On a jugé utile d'ajouter,

en annexe, une bibliographie des manuels d'histoire et de géographie de la période 1834-1914, afin de compléter l'image esquissée, à travers les textes, de l'enseignement de ces deux matières. Cette bibliographie n'a pas seulement un caractère documentaire, mais elle occupe une place fonctionnelle: elle représente la «matière» de l'enseignement. Le choix des repères chronologiques dans lesquels s'inscrit l'Anthologie n'est pas le fruit du hasard, en dépit du caractère, par définition, conventionnel de tout découpage chronologique. La relation qui unit l' histoire, et notamment son enseignement, à l'État national a constitué un premier critère de sélection. Le XIXe siècle fut appelé «le siècle de l'histoire», non pas en raison de la montée forte du pourcentage de la production historique dans l'ensemble de l'édition, mais par le rôle particulier qu'il échut à la science historique de jouer dans le processus de construction de l'état-nation. S'agissant de la Grèce, l'année 1834 peut être considérée, dans cette perspective, comme étant le point de départ chronologique de l'enseignement de l'histoire —et de la géographie— et ce pour une raison supplémentaire: le système éducatif institué à l'époque du roi Othon demeure invariable dans ses caractéristiques institutionnelles fondamentales jusqu'en 1914, date limite de l'Anthologie. Il existe donc un tronc législatif de base qui nous permet de suivre de manière conséquente l'évolution de l'attitude du pouvoir central vis-à-vis de ces deux matières et celle du discours officiel qui en définit l'enseignement. L' Anthologie s'arrête en 1914, date de publication des nouveaux programmes du secondaire. Ceux-ci délimitent et récapitulent le chemin parcouru depuis 1834, dans F«hellénisation» de l'histoire et de la géographie, et servent de point de repère pour les soixante années qui suivent. C'est d'ailleurs l'année précédente, 1913, que furent publiés les nouveaux programmes de l'école primaire. Les textes, disposés dans leur ordre chronologique, nous permettent de suivre à tous les niveaux, sur une période de quatre-vingts ans, le passage de l'histoire universelle dite générale, centrée sur la chrétienté ou bien sur l'Europe, qui dominait dans l'enseignement grec, à une histoire de type national, nettement centrée sur l'hellénisme. La diminution du nombre des éditions scolaires d'histoire générale au profit de manuels d'histoire de la Grèce, la suppression de l'enseignement d'histoire générale dans le programme de 1884, l'abandon complet des manuels traduits, notamment du français, de l' anglais et de l'allemand, dominants durant la période précédente, l'adoption d'un découpage chronologique grécocentrique et la place fondamentale, accordée à Byzance dans l'histoire grecque, avec pour corollaire le recul relatif de la place dominante qu'y

tenait l'histoire ancienne, constituent autant de signes de reconnaissance du chemin parcouru. Le même processus d'hellénisation se manifeste dans l'enseignement de la géographie qui fixe les frontières du territoire national grec et consacre délibérément et définitivement le terme de «péninsule grecque» pour la description de la péninsule balkanique. Les transformations qualitatives observées dans le contenu de l'histoire et de la géographie à l'école, entraînent par ailleurs une révision des buts de leur enseignement dans le carde des objectifs plus vastes du processus éducatif. Au XIXe siècle, l'école se donne pour tâche non seulement de transmettre un savoir et de cultiver les facultés intellectuelles, mais surtout de former le caractère et de développer les forces morales des jeunes gens. La formation morale de l'enfant constitue incontestablement l'objectif primordial de l'éducation à l'école. Néanmoins le contenu de l'éducation morale ne demeure pas stables il varie dans la diachronie. Durant les premières décennies de la période étudiée, il coïncide plus ou moins avec l'instruction religieuse; à partir de 1880 environ, après qu' un schéma cohérent d'interprétation de l'histoire grecque se fut cristallisé et que l'espace et le temps nationaux furent définis avec un certain degré de consensus, l'éducation morale acquiert le caractère d'éducation nationale. L'histoire et la géographie, étroitement associées déjà dans la pensée humaniste et chargées de rôles supplémentaires, se mettent au service de l'idée nationale. Leur enseignement qui s'articule en cercles concentriques de l'école primaire jusqu'au gymnase, tend à exalter aussi bien l'unité que la continuité de la nation grecque.

ΠΑΡΟΡΑΜΑΤΑ 60 : αντί Μ. Θεοδωρακάτος γρ. Μ. Θεοδωρακάκος 94 : αντί η κατήχησις ιστορικής και εξηγητικής γρ. ιστορικώς και εξηγητικώς 167 : παραλείφθηκε το κείμενο μέσα στις αγκύλες: Ενώ είχον τόσους εχθρούς πλησίον των επεχείρησαν τ ω 415, κατά συμβουλήν του Αλκιβιάδου, [να κυριεύσωσι τους εν Σικελία Έλληνας, και ιδίως την ισχυροτάτην της νήσου εκείνης πόλιν, τας Συρακούσας. Μετ' ολίγον δε κατέτρεξαν τον Αλκιβιάδην,] όστις ήτο ο ικανώτερος αυτών στρατηγός και τον ηνάγκασαν να ενωθή με τους Σπαρτιάτας. 173 : αντί Μ. Αργυρόπουλος γρ. Π . Αργυρόπουλος 293 : αντί Α. Β. Ραγκαβή γρ. Α. Ρ. Ραγκαβή 409 : αντί Κ. Σωτηριάδη γρ. l'. Σωτηριάδη 462 : αντί μαθητικής γεωγραφίας γρ. μαθηματικής γεωγραφίας 546 : αντί Αναστάσιος ο γρ. Αναστάσιος Α' 734 : αντί Μανούσιος Δημόσια Βιβλιοθήκη γρ. Μανούσειος Δημόσια Βιβλιοθήκη

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

σ. 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σ. 1 1

Νομοθετικό πλαίσιο και εκπαιδευτική πραγματικότητα

σ. 19

Ε λ λ ά δ α και Ευρώπη

σ. 24

ιστορίακαιγεωγραφία: συγκλίσεις Α π ό τη γενική

στην

εθνική

και ιστορία-Από

αποκλίσεις την

σύγχρονη γεωγραφία

γεωγραφική αιτιοκρατία στην Ε λ λ ά δ α

Σκοποί της διδασκαλίας της ιστορίας και της γεωγραφίας Ηθική και εθνική αγωγή ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ

σ. 64 σ. 68

σ. 5 8 5

ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ

σ. 7 3 5

ευρετήριο

Ευρετήριο κειμένων

RÉSUMÉ

σ. 56

σ. 5 8 0

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ευρετήριο

στη

σ. 8 9

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Γενικό

αρχαία

σ. 31

Αφηγηματικές μορφές-Ερμηνευτικοί μηχανισμοί Η

σ. 26

σ. 737

σ. 767 εικόνων

σ 779 σ. 7 8 3

ΤΟ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΚΑΙ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΗΣ

ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΣΤΑ

ΚΟΥΛΟΥΡΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ

ΣΧΟΛΕΙΑ

(1834-1914) ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ

ΚΕΙΜΕΝΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΧΟΛΙΚΩΝ

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ

ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ

ΑΡΧΕΙΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ,

ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΚΑΙ Τ Υ Π Ω Θ Η Κ Ε ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ Ε. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ

- Α.

ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ

O.E.

ΦΩΤΟΜΑΡΑ 5 4 - Ν .

ΚΟΣΜΟΣ

Τ Η Λ . 92.38.933- 92.36.675 ΤΟ

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ

ΓΙΑ

ΤοΥ

ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ

1988 ΤΗΣ

ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΜΕ Ε Π Ι Μ Ε Λ Ε Ι Α ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ

ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ