Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία, τ. Α

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·1

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·2

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·3

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, 1850-2000

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·4

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·5

ΚOΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ SOCIAL SCIENCES

GEOFF ELEY

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Α′′ ΤΟΜΟΣ 1850-1923

Πρόλογος – Επιμέλεια: Σ. Μαρκέτος

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·6

ΚOΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ / SOCIAL SCIENCES

Διεύθυνση σειράς: Μιχάλης Σπουρδαλάκης

Εκδόσεις Σαββάλας Geof Eley Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία Η ιστορία της Αριστεράς στην Ευρώπη, 1850-2000 Α′′ Τόμος 1850-1923 Διόρθωση: Αρετή Μπουκάλα Φιλμ – μοντάζ: Β. Γραμέλης & ΣΙΑ Ο.Ε. Σχεδίαση εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: © Copyright για την ελληνική έκδοση Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2010 Geoff Eley Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία Η ιστορία της Αριστεράς στην Ευρώπη, 1850-2000 Αθήνα: Σαββάλας 2010. (Κοινωνικές επιστήμες = Social Sciences) Σελίδες: ;;;; Σχήμα: 17x24 ISBN: Κ.Α.: Απαγορεύεται κάθε ολική ή μερική αναπαραγωγή του έργου με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη Εκδόσεις Σαββάλας Ζ. Πηγής 18, 106 81 Αθήνα τηλ.: 210-33.01.251 Fax: 210-33.06.918 www.savalas.gr e-mail: [email protected]

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·7

Για την Άννα και τη Σάρα που αξίζουν έναν καλύτερο κόσμο

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·8

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·9

Περιεχόμενα Τόμος πρώτος 1850-1923 Προλογικό σημείωμα – Σπύρος Μαρκέτος Πρόλογος Κατάλογος συντομογραφιών Εισαγωγή: Η δημοκρατία στην Ευρώπη Ο σοσιαλισμός και η Αριστερά Πού βαδίζει η Αριστερά σήμερα;

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ: ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Ο ΛΑΟΣ

Δημοκρατία και κοινωνία: Οράματα του δίκαιου κόσμου Η δημοκρατία αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο Ο έμφυλος ορίζοντας της δημοκρατίας Το κόμμα και ο λαός Σοσιαλισμός: Ουτοπικός και δημοκρατικός Προς τη δεκαετία του 1860 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ

Ποιοι ήταν πραγματικά ο Μαρξ και ο Ένγκελς; Η κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς Η εξάπλωση του μαρξισμού ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

Ένας νέος βιομηχανικός κόσμος

9

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·10

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Φύλο, ειδίκευση και σοσιαλισμός Η πολιτική της συγκρότησης της εργατικής τάξης Συμπέρασμα ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΧΩΡΕΙ

H γεωγραφία του σοσιαλισμού Ο συνδικαλισμός Τα εργατικά κινήματα επεκτείνονται Σοσιαλισμός, εθνική πολιτική και καθημερινή ζωή Συμπέρασμα ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: ΤΑΑΛΛΑ ΜΕΤΩΠΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η Δεύτερη Διεθνής και οι διαιρέσεις της Λαϊκιστές, αναρχικοί και αναρχοσυνδικαλιστές Φεμινίστριες, σοσιαλιστές και απελευθέρωση των γυναικών Συμπέρασμα ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

Η δύναμη του σοσιαλισμού [...] [...] και τα όριά της Η κουλτούρα του σοσιαλισμού: Περιμένοντας το μέλλον Οδεύοντας προς κρίση;

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 1914-1923 ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ, 1914-1917

10

Η κρίση της Δεύτερης Διεθνούς Η Αριστερά συσπειρώνεται ξανά Η ριζοσπαστικοποίηση των εργατών Η δυσαρέσκεια εξαπλώνεται

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Δυαδική εξουσία: Η δυναμική της ριζοσπαστικοποίησης Οι μενσεβίκοι το 1917: Η επανάσταση σύμφωνα με τα βιβλία Μπολσεβικισμός: Κάνοντας επανάσταση Από τη δυαδική εξουσία στη δικτατορία του προλεταριάτου ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: Ο ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ, 1917-1923

Η γεωγραφία της επανάστασης Το φάσμα της επαναστατικής εμπειρίας Ο συμβουλιακός κομμουνισμός και η εξέγερση των απλών αγωνιστών ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ: ΔΥΟ ΧΩΡΙΣΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ

Γερμανία, 1918-1923: Η δημοκρατία των σοσιαλδημοκρατών Ιταλία: Ο θρίαμβος της αντεπανάστασης Τα διλήμματα της επανάστασης: Κοινοβούλια, εργοστάσια και οδοφράγματα ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΝΕΑΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ: Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ

Οι διαιρέσεις του διεθνούς σοσιαλισμού Στήνοντας την κομμουνιστική διεθνή Τι λογής κομμουνισμός; ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ: ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Πολίτισσες, μητέρες και καταναλώτριες Γυναίκες και κομμουνισμός Σοσιαλδημοκρατία και έμφυλη πολιτειότητα Ο φεμινισμός στη διάρκεια του Μεσοπολέμου Η Απελευθέρωση και οι δυστυχίες της ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Φέρνοντας την τέχνη στη ζωή

11

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·12

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Γκρεμίζοντας το παλιό, χτίζοντας το νέο: Πολιτισμική επανάσταση στη Ρωσία; Αριστερά και διανοούμενοι Σοσιαλιστική και μαζική κουλτούρα Μαζική ψυχαγωγία, πολιτική και αναψυχή Συμπέρασμα: Σοσιαλιστική κουλτούρα εναντίον μαζικής κουλτούρας ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

Το νόημα του Οκτώβρη: Μπολσεβικισμός και εθνική επανάσταση Σοσιαλδημοκρατία και κομμουνισμός: Οικογενειακοί καβγάδες Σημειώσεις Ευρετήριο

Περιεχόμενα Τόμος δεύτερος 1923-2000 Κατάλογος συντομογραφιών

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ» ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ

Επιστρέφοντας στα νοήματα της επανάστασης Η «συνταγματοποίηση» της σοσιαλδημοκρατίας Κορπορατισμός και κοινοβουλευτισμός Τύποι σταθεροποίησης ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΕ ΜΙΑ ΜΟΝΟ ΧΩΡΑ

12

Από την μπολσεβικοποίηση στην Τρίτη Περίοδο, 1923-1928 Πλάθοντας την κομμουνιστική παράδοση

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·13

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εθνικοί κομμουνισμοί; Ο δυτικός μαρξισμός ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΜΕΤΩΠΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗΣ, 1930-1938

Σφυρηλατώντας το Λαϊκό Μέτωπο Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία Η ώρα της κρίσης στην Ισπανία Αποτυχία και ήττα ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 1939-1947

Το γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο: Ο κομμουνισμός στα χαρακώματα Ενάντια στο χιτλεροφασισμό: Εθνικοί κομμουνισμοί, εθνικά μέτωπα Ορίζοντες της Ευρώπης: Χτίζοντας έναν καλύτερο κόσμο Ο ιταλικός κομμουνισμός και οι φραγμοί της αλλαγής Ριζοσπαστική δημοκρατία και Τρίτοι Δρόμοι ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ: Ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ, ΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, 1945-1956

Εξασφαλίζοντας τη δημοκρατία για τον καπιταλισμό Οι προοπτικές της δημοκρατίας στην Ανατολική Ευρώπη Η σταλινοποίηση των λαϊκών δημοκρατιών Δυτικοευρωπαϊκά μοντέλα μεταρρύθμισης Η μεταπολεμική σοσιαλδημοκρατία Ο κορπορατισμός Οι γυναίκες στη θέση τους (και οι άντρες στη δική τους) Ανάμεσα στο προσωπικό και στο πολιτικό ΕΙΚΟΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1956 H αποσταλινοποίηση και το 20ό Συνέδριο Η κρίση του κομμουνισμού Δυτικά του Σουέζ

13

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·14

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΕΝ ΕΡΧΕΤΑΙ ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1968: ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ

Αφήνοντας πίσω το φυσιολογικό Ο παρισινός Μάης Επιστρέφοντας στην ομαλότητα Η πολιτική τον καιρό της επιθυμίας Καταναλωτικός καπιταλισμός, χάσμα των γενεών και πολιτική της κουλτούρας Η άνοιξη της Πράγας: «Ο σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο» Ο κομμουνισμός και η Αριστερά Παράθυρο στο μέλλον; ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΞΑΝΑΒΡΙΣΚΕΙ ΤΟ ΦΥΛΟ

Δημιουργώντας κινήματα: Το δεύτερο κύμα του φεμινισμού Γυναικεία απελευθέρωση και νέα πολιτική Από τη γυναικεία απελευθέρωση στο φεμινισμό Το γυναικείο κίνημα και η Αριστερά Συμπέρασμα ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η εργατική τάξη σε παρακμή; Τα συνδικάτα και η κρίση του κορπορατισμού Θατσερισμός, «επιχειρηματικός συνδικαλισμός» και διπλή αγορά εργασίας Προοδευτισμός και δημόσιος τομέας Το ποτάμι πίσω δεν γυρνά Η εργατική τάξη διαλύεται Ο ταξικός δεσμός χαλαρώνει Αντίο στην εργατική τάξη; ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 14

Το τέλος της μεταπολεμικής οικονομικής άνθησης

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·15

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ο ευρωκομμουνισμός, 1968-1980: Ένας πόλεμος θέσεων Δυτική Γερμανία: Από την APΟ στους Πράσινους Ισπανία: Σοσιαλισμός χωρίς τους εργάτες ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ 1989

Αλληλεγγύη: Δημοκρατία και εξέγερση της εργατικής τάξης στην Πολωνία Γκορμπατσόφ Μετακομμουνισμός: Οι επαναστάσεις του 1989 Η Αριστερά ορθή Στήνοντας την αγορά Τερματισμοί και αφετηρίες ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ

Αυτόνομοι και εναλλακτική σκηνή Κόμματα και κινήματα: Δύο διαφορετικοί χώροι Οι Εργατικοί κλίνουν επ’ αριστερά Μια Αριστερά για το μέλλον; Δύο Αριστερές: Κοινοβούλιο και λαός ΕΙΚΟΣΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ: ΠΑΡΑΚΜΗ Ή ΑΝΑΝΕΩΣΗ;

Η νέα πολιτική της ταυτότητας Η πολιτική του «Κάν’ το μόνος σου» Ο σοσιαλισμός σε νεοφιλελεύθερους καιρούς Ανοικοδομώντας την Αριστερά: Σοσιαλισμός με κάθε ψευδώνυμο Συμπέρασμα: Τερματισμοί Αφετηρίες Αναμνήσεις από το μέλλον Σημειώσεις Βιβλιογραφία Ευρετήριο 15

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·16

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·17

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ε

ΝΑΣ ΣΠΟΥΔΑΙΟΣ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ, που το έργο του παρεμπιπτόντως ανα-

φέρεται και σε αυτό εδώ το βιβλίο, ήρθε να μιλήσει φέτος την άνοιξη στη Θεσσαλονίκη. Απτόητος από την αμφίβολης καθαριότητας αίθουσα και τις άλλες μικρές βαρβαρότητες που έχουν γίνει σήμα κατατεθέν του υποχρηματοδοτούμενου ελληνικού πανεπιστημίου –φωτισμός νέον, κακή ακουστική, γυμνοί τοίχοι, πλαστικά καθίσματα–, ο Γκέοργκ Ίγκερς παρουσίασε σε πολύ προσωπικό τόνο, μαζί με τη γυναίκα του Βίλμα, επίσης γνωστή ιστορικό, περασμένα τα ογδόντα και οι δυο τους, την περασμένη τους ζωή. Η στράτευσή τους στην Αριστερά ήταν ένα κεντρικό νήμα της αφήγησής τους: μεγάλωμα στην Κεντρική Ευρώπη στη σκιά του φασισμού και φυγή παραμονές του πολέμου στις ΗΠΑ· αδιάκοπη και μαχητική πολιτική δράση εκεί, στο κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα και στον επαγγελματικό τους χώρο· διδασκαλία για πολλά χρόνια όχι σε πανεπιστήμια της ελίτ αλλά σε κολέγια μαύρων χαμένα στον αμερικανικό Νότο· νέα δραπέτευση –από το μακαρθισμό αυτή τη φορά– κι εγκατάσταση, πάνω στην πιο ζοφερή καμπή του Ψυχρού Πολέμου, στη Γερμανία· διάλογος με τους Ανατολικοευρωπαίους ιστορικούς χωρίς όμως υποταγή στον κυρίαρχο σταλινισμό· ανάπτυξη ενός κοινωνικά ευαίσθητου και πολιτικά ενήμερου ιστοριογραφικού λόγου· απερίφραστη κριτική στην απάνθρωπη μεταχείριση των Παλαιστινίων από το Ισραήλ· με λίγα λόγια, δυο ανυπότακτες και στρατευμένες ζωές, παρόμοιες μ’αυτές που περιγράφει ο Ίλι στις τελευταίες σελίδες τούτου εδώ του βιβλίου. Το φυσιολογικό θα ήταν η πολιτική διάσταση της ζωής των θαλερών αυτών ηλικιωμένων να θιγεί στη συζήτηση που ακολούθησε, πόσο μάλλον που το ακροατήριο, στη συντριπτική του πλειονότητα, επίσης αυτοτοποθετούνταν στην Αριστερά. Αναπάντεχα, τίποτε τέτοιο δεν έγινε. Ένα βαθύ χάσμα χώριζε την αριστερή στράτευση και τα πάθη αυτών των παλιότερης κοπής ιστορικών απ’ οτιδήποτε σήμαινε για τους νεότερους το να είσαι αριστερός, χάσμα ολοφάνερο στις επιλογές ζωής των μεν και των δε, όσο και στις ερωτήσεις που ακούστηκαν –που περιλάμβαναν από σοβαροφανείς προσπάθειες να μπουν οι περιπέτειες των Ίγκερς στο μικροσκόπιο επιστημονικών κατηγοριών έως σκαιές εγκλήσεις εναντίον τους για ανεπαρκή εθνική συνείδηση («Εσείς τι εθνικότητας είστε;»). Άλλο τόσο εύγλωττες ήταν οι σιωπές του κοινού εκείνης της βραδιάς, τόσο στη δημόσια συζήτηση όσο και, ακόμη χειρότερα, στην ταβέρνα που ακολούθησε. Πώς

17

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·18

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ενσωμάτωσαν οι Ίγκερς τον κοινωνικό τους ριζοσπαστισμό στη μελέτη του ιστορικού λόγου; Πώς άγγιξε το έργο τους η εποχή τους, και πώς οι ίδιοι την άλλαξαν γράφοντας, διδάσκοντας ή παλεύοντας; Πώς σύνδεσαν την επιστημονική τους δραστηριότητα με την πολιτική τους στράτευση σε δύσκολους καιρούς; Ποια διλήμματα γέννησε η στράτευση αυτή, για παράδειγμα το 1956 ή το 1968; Τι σκέφτονταν, μετά απ’ όλα όσα είδαν τα μάτια τους, για τον θαυμαστό κόσμο όπου έχουμε εμείς τη χαρά να ζούμε σήμερα; Τέτοια ζητήματα λίγο απασχόλησαν όσους και όσες πήραν το λόγο. Πράγμα που δεν θα ξένιζε βέβαια σε καμιά συγκέντρωση συνοροφυλάκων –αλλά για ένα ακροατήριο κυρίως ιστορικών και αριστερών ήταν κάπως δυσεξήγητο το ν’ αδιαφορεί για όλα αυτά και να χωνεύει ατάραχο ερωτήσεις του τύπου «εσείς τι εθνικότητας είστε». Όλοι ξέρουμε ωστόσο πως στην πραγματικότητα, δυστυχώς, η σκηνή δεν ήταν και τόσο παράδοξη. Για λόγους που εξηγούνται στο τελευταίο μέρος τούτου εδώ του βιβλίου, ευαισθησίες αντίθετες από εκείνες που κυριαρχούσαν τις προηγούμενες δεκαετίες έχουν εξαπλωθεί μεταξύ των Ευρωπαίων που αυτοχαρακτηρίζονται αριστεροί, ιδίως των διανοουμένων. Δεν είναι απλώς ότι η ίδια η έννοια της πολιτικής στράτευσης ξεθώριασε, ενώ αντίθετα παραμένει ζωηρή σε άλλους χώρους, και ιδίως μεταξύ των εθνικιστών και των θρησκευομένων.1 Στην πραγματικότητα, υπάρχει μεγάλη σύγχυση για το τι σημαίνει σήμερα η αριστερή ταυτότητα. Για να φέρουμε ένα άλλο παράδειγμα, ανοίγοντας κανείς στην τύχη τις σελίδες επιστημονικών ή καλλιτεχνικών περιοδικών του χώρου, δυσκολεύεται να συνδέσει τις μέριμνες ή τις επιχειρηματολογίες τους με οποιεσδήποτε θα μπορούσαν να είναι οι λειτουργικές αξίες της αριστεράς· ας πούμε, για να σταθούμε στα εύκολα, με ιδέες όπως της ισότητας, της ελευθερίας, της συλλογικότητας ή του ορθού λόγου.2 Η αντίδραση στον εργατισμό και τον οικονομισμό του παλιότερα κυρίαρχου στο χώρο σταλινισμού μοιάζει να έχει κάνει τη «νέα Αριστερά» αλλεργική στην ταξική ανάλυση και οικονομικά αναλφάβητη –τάσεις που, ειδικά στις μέρες μας, ούτε την τιμούν ούτε τη βοηθούν. Ελάχιστα απασχολεί πολλούς τέως αριστερούς διανοουμένους η αντίσταση στην κατάργηση των κοινωνικών κατακτήσεων και την κένωση της δημοκρατίας που επιχει-

18

1. Όπως έδειξε, λόγου χάρη, στη χώρα μας η λυσσαλέα αντίδραση των τελευταίων σε σχολικά εγχειρίδια ιστορίας που δεν τους άρεσαν, ενώ αντίθετα οι αριστεροί δεν έδειξαν ανάλογη μαχητικότητα απέναντι σε πολύ κατώτερης επιστημονικής ποιότητας στρατευμένα δεξιά εγχειρίδια, που περιστασιακά μάλιστα παρουσίαζαν με ρόδινα χρώματα τον Χίτλερ (Ιωάννης Κολιόπουλος, Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Ευάνθης Χατζηβασιλείου κ.ά., Ιστορία του νεότερου και του σύγχρονου κόσμου (από το 1815 έως σήμερα), Βιβλίο καθηγητή, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 2007). 2. Το Αλήθεια είναι το πιο πρόσφατο και πρόχειρο παράδειγμα που έχω υπόψη μου.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·19

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ρούν οι ελίτ – ή, για να πούμε το ίδιο πράγμα από διαφορετική σκοπιά, το πώς μπορούν να διασωθούν οι δημοκρατικές επιταγές που συγκρούονται αναπόφευκτα με τη λογική της συσσώρευσης και της συγκέντρωσης του κεφαλαίου. Βασική αρετή του βιβλίου του Ίλι –μιας ιστορίας της ευρωπαϊκής Αριστεράς που περιλαμβάνει συνάμα μια ιστορία των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων από τη σκοπιά της Αριστεράς– είναι ότι βοηθά να διαλυθεί η διανοητική σύγχυση που τροφοδοτεί σήμερα αυτή την παράλυση και σακατεύει τη φαντασία της Αριστεράς. Είναι μια ιστορία που δεν κρύβει τη θεωρητική και πολιτική της θέση. Το κεντρικό της μοτίβο, η σύνδεση Αριστεράς και δημοκρατίας, δηλώνεται ήδη από τον τίτλο· δεν χρειάζεται εδώ να σχολιαστεί περισσότερο, πέρα από το ότι η δημοκρατία δεν ταυτίζεται βέβαια με την υποταγή στους κρατικούς θεσμούς, όπως θα ήθελαν οι δήθεν φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί, αλλά αντίθετα, όπως εύληπτα εξηγεί ο συγγραφέας, κατακτήθηκε πρόσφατα και αποσπασματικά, μέσα από αδιάκοπους αγώνες και μαζικές κινητοποιήσεις, οι οποίες ανελλιπώς καταγγέλλονταν από τους κυρίαρχους ως βίαιες και αντιδημοκρατικές. Σήμερα περισσότερο παρά ποτέ χρειάζεται να προστατέψουμε τη δημοκρατία από τους λίγους και ισχυρούς, όχι από τους πολλούς και αδύναμους. Κι επίσης βέβαια να τη βαθύνουμε, ν’ αναστρέψουμε την προϊούσα κένωσή της από κάθε ουσιαστικό περιεχόμενο, που επιδιώκουν οι αστικές ελίτ με πρόσχημα την παγκοσμιοποίηση.3 Το ριζοσπαστικό αυτό εγχείρημα από πολλές απόψεις διευκολύνεται καθώς ολόγυρα ο νεοφιλελευθερισμός καταρρέει και διακρίνονται ολοένα καθαρότερα τα όρια της επιβολής των ΗΠΑ. Όπως το θέτει ο ίδιος ο Ίλι, «σε μια εποχή που οι Ευρωπαίοι πολίτες καλούνται να σκεφτούν τη δημοκρατία με όρους ολοένα πιο στενούς και περιορισμένους, [εμείς πρέπει] αντίθετα να επανασυνδέσουμε τις ιστορίες της με τα πολύ ευρύτερα οράματα της λαϊκής συμμετοχής, της ενεργής πολιτειότητας και της ριζικής κοινωνικής αλλαγής που ήταν μέχρι τώρα αδιαχώριστα από τις πιο αποφασιστικές κατακτήσεις της».4 Και όσον αφορά την ίδια την Αριστερά, επεί-

3. Μια επίκαιρη, αλλά και κάπως δύσπεπτη, συνολική πρόταση για την προάσπιση της δημοκρατίας, την αντιμετώπιση της χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης του καπιταλισμού και της ενεργειακής κρίσης, και τη δημιουργία μιας βιώσιμης πράσινης οικονομίας, βλ. στο Green New Deal Group, A Green New Deal. Joined-up Policies to Solve the Triple Crunch of the Credit Crisis, Climate Change and High Oil Prices, New Economics Foundation, Λονδίνο 2008. Ίσως τώρα, μετά το τρακάρισμα του νεοφιλελευθερισμού με την πραγματικότητα, να ήρθε ο καιρός να δούμε πιο σοβαρά και στην Ελλάδα τέτοιες προτάσεις, που για την ώρα γενικά απουσιάζουν από τη δημόσια συζήτηση. 4. Geoff Eley, «Socialists and the tasks of democracy: a response to Colin Barker», δημοσιευμένο στις 4 Απριλίου 2005 στο ηλεκτρονικό περιοδικό International Socialism. A Quarterly Journal of Socialist Theory (στον διαδικτυακό τόπο http://www.isj.org.uk/?id=86 ).

19

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·20

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

γει περισσότερο παρά ποτέ να ενσωματώσει ξανά στο σχέδιό της τα ιδανικά, τα επιτεύγματα και τις ιστορίες της δημοκρατίας.5 Άλλα σημαντικά θέματα του βιβλίου είναι η κινηματική διάσταση της Αριστεράς και η ανάγκη της να ξαναγίνει λαϊκή. Ούτε και αυτά χρειάζονται εδώ επεξήγηση, καθώς αναπτύσσονται από τον συγγραφέα με σαφήνεια και παραστατικότητα, αναδεικνύοντας παράλληλα μια σειρά από προτεραιότητες για τον ευρωπαϊκό ριζοσπαστισμό. Ένα συμπληρωματικό νήμα όμως που διατρέχει τη σκέψη του Ίλι είναι η καίρια σημασία της στρατηγικής. Όσο απαραίτητα και αν είναι για την Αριστερά τα μαζικά κινήματα, δεν της φτάνουν για να πετύχει τους στόχους της· χρειάζεται επίσης καθαρή ανάλυση από την πλευρά των ηγεσιών της και, κυρίως, να μη φοβάται τις συγκρούσεις που αναπόφευκτα απαιτούνται για τις ουσιαστικές αλλαγές, εκείνες που στερεώνουν τη δύναμή της στα λαϊκά στρώματα κι εξασθενούν τις ελίτ. Όσες φορές ισχυρά σοσιαλιστικά κόμματα κινήθηκαν προς την ενάντια κατεύθυνση, και προσπάθησαν αντίθετα να κατευνάσουν τους αστούς και να εκτονώσουν τους οπαδούς τους, τα αποτελέσματα, που τεκμηριώνονται αναλυτικά στις σελίδες αυτού του βιβλίου, κυμάνθηκαν από κωμικά έως τραγικά. Η Αριστερά που δεν αλλάζει τα πράγματα όταν αποκτά δύναμη είναι καταδικασμένη. Ακόμη και αν της είναι αδύνατο να βελτιώσει άμεσα το βιοτικό επίπεδο των πολλών, καθώς συχνά παίρνει την κυβέρνηση σε καιρούς οικονομικής κρίσης, όπως αυτός που έχουμε σήμερα μπροστά μας, μπορεί πάντοτε να επιβάλει θεσμικές αλλαγές που να δείχνουν πειστικά ότι κυβερνά για τον λαό. Πολλά παραδείγματα που παραθέτει ο Ίλι δείχνουν ότι η Αριστερά αρκετές φορές εξασφάλισε τις αναγκαίες οικονομικές θυσίες από τον πολύ κόσμο χωρίς απώλεια της αξιοπιστίας της, επειδή τις αντιστάθμισε με δημοκρατικές κατακτήσεις σε άλλα πεδία. Συχνά όμως οι αριστερές ηγεσίες παίρνουν έναν άλλο δρόμο που μοιάζει πιο εύκολος χωρίς να είναι. Επιζητώντας εύσημα καλής διαγωγής από τους πλούσιους –στη διάλεκτό τους, προσπαθώντας να καθησυχάσουν τις ‘αγορές’ και ‘να καταλάβουν το χώρο του κέντρου’– πλήττουν τη ριζοσπαστική Αριστερά και τα μαζικά διεκδικητικά κινήματα που όμως, στην πραγματικότητα, είναι απαραίτητα και στους πιο μετριοπαθείς γιατί ακριβώς αυτά, δουλεύοντας ιδέες, διαδίδοντας τες και ασκώντας κάθε λογής εξωθεσμικές πιέσεις, εξασφαλίζουν συναίνεση στις παραχωρήσεις που δίνουν στη θεσμική Αριστερά λόγο και δυνατότητα ύπαρξης. Χωρίς τη λεγόμενη «Άκρα Αριστερά» οι μεταρρυθμιστές παθαίνουν αφλογιστία ώσπου εντέλει μετατρέπο-

20

5. Στο ίδιο.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·21

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

νται, είτε το νιώθουν είτε όχι, σε υποχείρια των ‘αγορών’, που τους χρησιμοποιούν ώσπου ν’ αποκινητοποιήσουν τα λαϊκά στρώματα για να τους εκπαραθυρώσουν στη συνέχεια. Οι ευρωπαϊκές χώρες παρακολούθησαν πρόσφατα αρκετές τέτοιες ιστορίες, με πιο χαρακτηριστικό τον τραγέλαφο της κυβέρνησης Πρόντι στην Ιταλία, αυτής που αποφάσισε να θυσιάσει τους οπαδούς της για να σώσει την οικονομία, μόνο και μόνο για να συντριβεί έπειτα από τον Μπερλουσκόνι και τους νεοφασίστες συμμάχους του που ενθυλάκωσαν τη δυσαρεστημένη λαϊκή ψήφο. Και στη χώρα μας άλλωστε, όλοι το ξέρουμε, η πολιτική Σημίτη είχε από πολλές απόψεις ανάλογα αποτελέσματα.6 Πέρα απ’ όλα αυτά όμως, μας θυμίζει ο Ίλι, επείγει να ξαναβρεθεί ένα συνεκτικό και περιεκτικό πολιτικό όραμα ικανό να γεφυρώσει το ρήγμα μεταξύ της «παλιάς» και της «νέας» Αριστεράς που έγινε πηγή πολιτικής αδυναμίας μετά το 1968. Παράλληλα πρέπει η πολιτικά προσανατολισμένη Αριστερά, η οποία μάλλον φθίνει, να προσεγγίσει μια άλλη Αριστερά, ζωντανή, που εστιάζει σε ζητήματα κουλτούρας και δεν έχει σαφή πολιτικό λόγο, μολονότι ίσως ευνοεί μακροπρόθεσμα την επικράτηση θετικών αξιών. Γιατί υπάρχει αυτό το παράδοξο, ότι η Αριστερά στην Ευρώπη, ενώ πολιτικά βρίσκεται σε υποχώρηση, έχει κατακτήσει σημαντικές νίκες στο πολιτισμικό πεδίο. Τα βασικά προτάγματά της, οι ιδέες της ισότητας και της απελευθέρωσης,7 κυριαρχούν σιγά σιγά στα όνειρα των ανθρώπων και σε όψεις των κοινωνικών σχέσεων όπου ως πρόσφατα ήταν περιθωριακά – και αυτό μολονότι οι πολιτικές τους προεκτάσεις δέχονται συντονισμένη επίθεση από νεοσυντηρητικούς, θρησκευτικούς φονταμενταλιστές και ψευδεπίγραφους νεοφιλελεύθερους. Αριστερές αξίες (οι «αξίες του 1968» που μάταια κατακεραυνώνει ο Σαρκοζί) έχουν αποκτήσει ισχυρά ερείσματα, έστω και αν παραμένουν θεσμικά ακάλυπτες: η ατομική ελευθερία, όσο στρεβλά και αν ορίζεται· η κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύη· η ισότητα των φύλων και η γενική αμφισβήτηση των ιεραρχιών· η ανάγκη προσωπικής πλήρωσης και η έμφαση στην πραγμάτωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων· ο αντιρατσισμός και η πολιτισμική ανοιχτότητα· η οικολογική ευαισθησία και η πολιτική της απόλαυσης. Όχι μόνο η πολιτική Αριστερά εξακολουθεί να προασπίζεται αυτές τις αξίες, αλ-

6. Τους παραλογισμούς των πρόσφατων πολιτικών σύγκλισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που εφαρμόστηκαν επίσης από τις λεγόμενες σοσιαλιστικές κυβερνήσεις μολονότι αντί να μειώνουν ενισχύουν τις κοινωνικές ανισότητες, ανατέμνει εύστοχα ο James K. Galbraith, Maastricht 2042 and the Fate of Europe. Toward Convergence and Full Employment, Friedrich Ebert Stiftung 2007. 7. Βλ. γι’ αυτό την παρουσίαση του Norberto Bobbio, Δεξιά και Αριστερά, μτφρ. Ε. Ανδρεδάκη, πρόλογος Κ. Τσουκαλάς, Πόλις, Αθήνα 1995.

21

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·22

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

λά και ο πολύς κόσμος –ο λαός, όπως τον λέγαμε άφοβα παλιότερα– τις προσυπογράφει πλέον και τις ασπάζεται σε ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι συνέβαινε τις προηγούμενες δεκαετίες. Το πρόβλημα όμως είναι ότι σήμερα αυτές οι αξίες συχνά αποσυνδέονται από τις πολιτικές τους επαγωγές κι ενσωματώνονται σε φιλελεύθερα ή επιπόλαια αναρχίζοντα ιδεολογήματα που ελάχιστα απειλούν πραγματικά τον καπιταλισμό. Μένουν ευσεβείς πόθοι όσο δεν έχουμε πολιτικούς φορείς ικανούς να επεξεργαστούν συλλογικά και να προωθήσουν συγκεκριμένες πρακτικές που ν’ αντιμετωπίζουν τη σκληρή πραγματικότητα της μαζικής προλεταριοποίησης, η οποία τελικά παγιώνει και αναπαράγει, χωρίς να είναι η μόνη τους αιτία, την πολιτισμική ένδεια, την έμφυλη ανισότητα και τους ιδεολογικούς φενακισμούς. Ο Τζεφ Ίλι δεν ήταν παιδί της φρόνιμης αλλά μιας άτακτης Αριστεράς, η οποία, μολονότι αριθμητικά περιθωριακή, έθεσε νωρίς και με ενάργεια τα ζητήματα που απασχολούν τόσο την «παλιά» όσο και τη «νέα» Αριστερά τις τελευταίες δεκαετίες κι επεξεργάστηκε κριτικές οπτικές στα πολιτικά όσο και τα πολιτισμικά ζητήματα. Γεννημένος το 1949, μεγάλωσε στη βόρεια Αγγλία, σπούδασε δίχως ιδιαίτερο ενθουσιασμό ιστορία στην Οξφόρδη, που περνούσε τότε μια ιδιαίτερα συντηρητική φάση, πήρε το 1974 το διδακτορικό του από το πανεπιστήμιο του Σάσεξ και από το 1979 διδάσκει ιστορία στην Αμερική, στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Έφηβος γνωρίζει το μαρξισμό και το φεμινισμό, που διαπνέουν έως σήμερα το έργο του, και αναπτύσσει μια ιστοριογραφική προσέγγιση έντονα επηρεασμένη από τον Έντουαρντ Τόμσον και τον Ρέιμοντ Γουίλιαμς. Τις τελευταίες δεκαετίες κάνει πολιτισμική ιστορία, τονίζοντας όμως τις κλασικές μέριμνες της κοινωνικής ιστορίας που διαμόρφωσαν τη σκέψη του. Στην πρόσφατη Μονοκοντυλιά, μια αυτοβιογραφία με πολλαπλές εστιάσεις, επισημαίνει τη σύνδεση ανάμεσα στο ιστοριογραφικό του έργο και στην πολιτική του στράτευση, και καταγράφει τις διανοητικές του συγγένειες (μεταξύ άλλων με τον πρόωρα χαμένο ιστορικό της αντίστασης των Γερμανών εργατών στο φασισμό Τιμ Μέισον και την κοινωνική ιστορικό Κάρολιν Στίντμαν):

22

Στην ιστορία προσφεύγουμε για ν’αποικειωθούμε τις προηγούμενες ιδέες και προκαταλήψεις μας. Αυτή είναι το εργαστήρι μας, που μέσα του αμφισβητούμε την επάρκεια των φαινομενικά συνεκτικών κι ενοποιημένων περιγραφών του κόσμου, και όπου επίσης μπορούμε να ονοματίσουμε, ν’ακυρώσουμε και ν’ανασκαλέψουμε όλες αυτές τις ενότητες του συγκαιρινού μας κοινωνικού και πολιτικού λόγου, που πάντοτε τόσο πολύ μας γοητεύουν. Για μένα όμως ούτε οι χαρές της ιστορίας ούτε οι κριτικές της διοράσεις δεν μπορούν ποτέ να είναι ολοκληρωμένες όσο δεν τις εμπλουτίζει η σοβαρότητα της ευρύτερης κατανόησης, όσο δεν μπορούνε να μας κάνουνε τον κόσμο πιο γνωστό με κάποια γενική έννοια που να έχει νόημα. Κομμάτι του ίδιου πράγματος είναι επίσης το να κάνουνε τον κόσμο πιο ανοιχτό στην αλλαγή [...] Αγκαλιάζοντας όμως τον σκεπτικισμό, που είναι σήμερα της μόδας, απέναντι στις μεγά-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·23

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

λες αφηγήσεις, και βάζοντας τις κάθε λογής μικροϊστορίες στη θέση των μακροϊστοριών του καπιταλισμού, της κρατικής οικοδόμησης, της επανάστασης και των μεγάλης κλίμακας μετασχηματισμών, πολλοί ιστορικοί τελικά οπισθοχωρούν σε σχέση με τη φιλόδοξη κοινωνική ανάλυση κι εξήγηση από την οποία είχαμε εμπνευστεί τη δεκαετία του 1970. [...] Ένα από τα βασικά μου αιτήματα είναι ότι δεν είμαστε διόλου υποχρεωμένοι να παλινορθώσουμε την πρωταρχικότητα της κοινωνικής εξήγησης ή κανένα ματεριαλιστικό μοντέλο κοινωνικού επικαθορισμού, ή έστω απλά να επιμείνουμε στην αιτιακή πρωτοκαθεδρία της οικονομίας και της υλικής ζωής, προκειμένου να πάρουμε στα σοβαρά το έργο της κοινωνικής σημασιοδότησης ή της κοινωνικής ανάλυσης. Τώρα πια, που έχει αρχίσει να καταλαγιάζει όλος εκείνος ο παλιότερος αναβρασμός σχετικά με τη νέα πολιτισμική ιστορία, είναι καιρός να επικυρώσουμε τη βαρύτητα της κοινωνικής ιστορίας με την κύριά της σημασία, εκείνη που είχε υποστηρίξει ο Χόμπσμπαουμ στο δοκίμιό του, του 1971,8 ότι δηλαδή πρέπει πάντοτε να συνδέουμε το κάθε συγκεκριμένο αντικείμενο που μελετάμε με την ευρύτερη εικόνα της κοινωνίας στο σύνολό της – είτε είμαστε κοινωνικοί ιστορικοί, είτε πολιτικοί ιστορικοί, είτε πολιτισμικοί ιστορικοί είτε οτιδήποτε άλλο.9

Στο πλαίσιο αυτού ακριβώς του σχεδίου ο ίδιος ο Ίλι, σε ολόκληρη την πορεία του, προσπαθεί να στήσει «ένα χώρο πολιτικής ανάλυσης με τη διευρυμένη έννοια που έδωσε στον όρο ‘πολιτική’ η πολιτική της γνώσης του 1968», και υιοθετεί ένα πρίσμα ριζικά διαφορετικό από εκείνο υπό το οποίο διαβάζουν την πραγματικότητα ορισμένες τάσεις της κοινωνικής ανθρωπολογίας και των πολιτισμικών σπουδών, αλλά και της νεότερης πολιτισμικής ιστορίας: Μας ανησυχούσε η αναγωγή της πολιτικής στην κουλτούρα μέσα από κάποιες υπεραπλουστευμένες αναγνώσεις του Γκράμσι, στις οποίες η ‘ηγεμονία’λειτουργούσε σαν ένα όνομα που, κλείνοντας την πάντοτε υπαρκτή πολιτισμική διαμφισβήτηση, κατασκεύαζε μια ολοποιημένη κοινωνιακή έννοια. Στην οποία, με άλλα λόγια, η σταθερότητα του καπιταλισμού και των σχέσεων κυριαρχίας που αυτός επάγεται εννοιολογούνταν εύκολα εύκολα μέσα από ένα αφηρημένο και υπερβολικά γενικευτικό μοντέλο καθολικής κοινωνικής συναίνεσης, μιας κυρίαρχης κουλτούρας που περιέκλειε τα πάντα και που κινδυνεύαμε να τη δούμε τώρα πια να γράφεται με κλειδί τα ‘γκραμσιανά’λεξιλόγια της ηγεμονίας.10

Πέρα από την πάγια έμφασή της στην πανταχού παρούσα πολιτισμική διαμφισβήτηση και στην πολιτικότητα της κουλτούρας, η κοινωνική ιστορία που γράφει ο

8. Εννοεί το Eric J. Hobsbawm, «From social history to the history of society», Daedalus 100 [1971], αφιέρωμα Historical Studies Today, σ. 20-45. 9. Geoff Eley, A Crooked Line: From Cultural History to the History of Society, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 2005, σ. 10-11. Η ίδια επιχειρηματολογία σε μεγάλο βαθμό περιλαμβάνεται στο πιο προσιτό Geoff Eley και Keith Nield, «Farewell to the working class?», International Labor and Working-Class History 57 (2000), σ. 1-30. 10. G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 14.

23

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·24

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Ίλι αναγνωρίζει ζωτικό ρόλο στη συγκριτική προσέγγιση, η οποία χρωματίζει έντονα το έργο του από τη δεκαετία του 1980 έως σήμερα. Στην πραγματικότητα, έγινε ευρύτερα γνωστός όταν, με μια σειρά σημαντικών μελετών για τη γερμανική ιστορία,11 επιτέθηκε στην κυρίαρχη έως τη δεκαετία του 1970 άποψη, που είχε κρυσταλλωθεί στη θεωρία για τον δήθεν «χωριστό δρόμο» (Sonderweg) της Γερμανίας, και η οποία ήθελε το ναζισμό αποτέλεσμα της επιβίωσης προκαπιταλιστικών παραγόντων και φεουδαρχικών καταλοίπων. Δεν ήταν κανένας ατελής εξαστισμός ή «εκσυγχρονισμός» της γερμανικής κοινωνίας αυτός που έφερε το φασισμό, αντιτείνει ο Ίλι, σε μια αποστροφή που η στόχευσή της δεν αφορά μόνο το τευτονικό ιστορικό παρελθόν: Σ’ένα βασικό επίπεδο [...], αν θέλουμε να διακρίνουμε τις δομικές τροχιές των διαφόρων ευρωπαϊκών και άλλων κοινωνιών τον δέκατο ένατο και τον 20ό αιώνα, θα ήταν ανόητο ν’ αρνιόμασταν το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η βαθιά ιστορική προοπτική. Υπάρχει πρόβλημα ωστόσο με την κανονιστική τελεολογία της «ανάπτυξης» και του «εκσυγχρονισμού», που βαφτίζει κάποιες εθνικές ιστορίες υγιείς και πετυχημένες ενώ άλλες οπισθοδρομικές και στρεβλές. [...] Στο δικό μου μυαλό, ελάχιστο νόημα έχει να βλέπουμε τις αυταρχικές όψεις της γερμανικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής πριν από το 1914 σαν έκφραση κάποιων παλαιότερων δομών και συμφερόντων που δεν μπόρεσαν δήθεν να παραμεριστούν επειδή απουσίαζε η διαδικασία του εκσυγχρονισμού. Για να το πω απλά, αυτό μοιάζει σαν ένας τρόπος για να «βγάλουμε λάδι» τον ίδιο τον καπιταλισμό. [Αντίθετα, πρέπει να δούμε την ανάπτυξη του αυταρχισμού και της δεξιάς στη Γερμανία] ως σύμπλοκα αποτελέσματα ενός καπιταλιστικού παρόντος (το οποίο, ας μην ξεχνάμε ποτέ, ήταν το πιο δυναμικό και προχωρημένο καπιταλιστικό παρόν στην Ευρώπη πριν από το 1914).12

Δοκιμάζοντας αυτή τη θέση σε μεγάλες και μικρές χώρες, ο Ίλι καταλήγει στις διοράσεις που αναπτύσσονται εδώ στις αμέσως επόμενες σελίδες της «Εισαγωγής» του, και καρποφορούν στην περιοδολόγηση των πέντε καταστατικών συγκυριών, οι οποίες σηματοδότησαν πανευρωπαϊκά τις ισάριθμες φάσεις εξάπλωσης της δημοκρατίας. Τον καιρό της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης κι έπειτα τη δεκαετία του

24

11. Geoff Eley, Reshaping the German Right. Radical Nationalism and Political Change After Bismarck, Yale University Press, Λονδίνο/Νιου Χέιβεν 1980· Geoff Eley και David Blackbourn, The Peculiarities of German History, Oxford University Press, Οξφόρδη 1984· Geoff Eley, From Unification to Nazism: Reinterpreting the German Past, Routledge, Λονδίνο 1986·αντίστοιχες προβληματικές συναντάμε και στους συλλογικούς τόμους που επιμελήθηκε για τη Γερμανία του πρώιμου 20ού αιώνα: Geoff Eley, Society, Culture, and the State in Germany, 1870-1930, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 1996· Geoff Eley, The Goldhagen Effect. History, Memory, Nazism: Facing the German Past, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 2000· Geoff Eley, James Retallack, Wilhelminism and its Legacies: German Modernities, Imperialism, and the Meanings of Reform, 1890-1930, Berghahn Books, Νέα Υόρκη 2003. 12. G. Eley, Reshaping the German Right…, ό.π., σ. xv.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·25

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

1860, την πολεμική δεκαετία που άνοιξε το 1914, την επαύριο της ήττας του φασισμού και με την κατάρρευση των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων το 19891992 είχαμε, από άκρη σε άκρη της ηπείρου, τις κρίσιμες καμπές που έθεταν κάθε φορά ‘τα όρια και τις δυνατότητες’ της δημοκρατίας στην Ευρώπη για τις επόμενες δεκαετίες. Μια πολιτική επαγωγή τούτης της ανάλυσης είναι επίσης ότι ο φασισμός και τα λειτουργικά του ισοδύναμα δεν ήταν καμιά ιστορική παραξενιά ή αστοχία, παράδοξα αποτελέσματα της στρεβλής ανάπτυξης περασμένων εποχών, που επικράτησαν παροδικά στη Γερμανία και την Ιταλία εξαιτίας της ιδιότυπης πορείας αυτών των χωρών, αλλά αντίθετα αποτέλεσαν μια λογική –όσο εγκληματική και τελικά αυτοκαταστροφική και αν ήταν– απάντηση στις δυσκολίες του ευρωπαϊκού καπιταλισμού τον 20ό αιώνα· βγήκαν μέσα από τα σπλάχνα του τελευταίου και παραμένουν ανοιχτά ενδεχόμενα στη νέα περίοδο κρίσης που ζούμε σήμερα. Εδώ ο συγγραφέας συγκλίνει με τις εκτιμήσεις και άλλων μελετητών που αρνούνται επίσης να υποβαθμίσουν τον κίνδυνο της επιστροφής λειτουργικών αντίστοιχων του φασισμού.13 Το πολιτικό συμπέρασμα είναι και πάλι ότι η οργανωμένη Αριστερά και η Κεντροαριστερά, αντί να καθεύδουν ή και να διευκολύνουν την αμερικανική κατολίσθηση στη βαρβαρότητα των εισβολών, των βασανιστηρίων, των γκουλάγκ και του Μεγάλου Αδελφού, όπως έκαναν δυστυχώς πολλές κυβερνήσεις τους συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, πρέπει να ηγηθούν ξανά στον πανευρωπαϊκό αγώνα για την προάσπιση και τη διεύρυνση των δημοκρατικών κατακτήσεων, οι οποίες τα τελευταία χρόνια απειλούνται ακόμη και σε χώρες όπου ως πρόσφατα θεωρούνταν δεδομένες. Βασική έννοια γύρω από την οποία δομείται το Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία είναι η έννοια της κοινωνικής τάξης. Εδώ το έργο του Ίλι εγγράφεται σ’ ένα άλλο πεδίο θεωρητικού στοχασμού με άμεσες πολιτικές προεκτάσεις, που άνοιξε τη δεκαετία του 1960, όταν οι απλουστευτικές και συχνά παθητικές συλλήψεις της τάξης, που προωθούσαν η σοβιετική όσο και η δυτική κοινωνική επιστήμη, αμφισβητήθηκαν έντονα από μια νέα γενιά ριζοσπαστών ιστορικών, με εμβληματική τους μορφή τον Έντουαρντ Τόμσον.14 Στο κλείσιμο του 20ού αιώνα ωστόσο η αναλυτική χρησιμότητα της ίδιας της έννοιας της κοινωνικής τάξης μπήκε στο στόχαστρο 13. Και κατεξοχήν του Ρόμπερτ Πάξτον: βλ. στα ελληνικά Robert Paxton, Η ανατομία του φασισμού, μτφρ. Κ. Χαλμούκου, Κέδρος, Αθήνα 2007. 14. Το έργο του οποίου, και κυρίως το μνημειώδες Πώς φτιάχτηκε η αγγλική εργατική τάξη (E.P. Thompson, The Making of the English Working Class, Pelican, Χάρμοντσγουορθ 1967) δυστυχώς μένει έως σήμερα αμετάφραστο στη γλώσσα μας.

25

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·26

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ιστορικών με καταβολές συνήθως αριστερές αλλά μέριμνες συχνά συντηρητικές.15 Ο συγγραφέας μας πήρε μέρος στη σχετική συζήτηση16 προβάλλοντας θέσεις ελάχιστα δημοφιλείς τότε, καθώς στην ευτυχισμένη δεκαετία του 1990 δεν είχε μόνο τελειώσει η ιστορία, αλλά είχαν πλέον εκλείψει και οι ταξικοί ανταγωνισμοί μέσα στην αιώνια, όπως έμοιαζε, ειρήνη της αμερικανικής κοσμοκρατορίας. Πολλοί Δυτικοί ιστορικοί φτερούγιζαν ήδη ανέμελα στο αιθέριο σύμπαν μιας θεωρίας απελευθερωμένης από κάθε νόμο κοινωνικής βαρύτητας και προσάρμοζαν ανάλογα τα λεγόμενα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα. Η έννοια της κοινωνικής τάξης ήταν πια πασέ ανάμεσα στους γκριζομάλληδες ακαδημαϊκούς μέντορες των υπερατλαντικών ιθυνόντων, που τόσο λαμπρά θα διαχειρίζονταν τις τύχες της χώρας τους την επόμενη δεκαετία, όσο και ανάμεσα σε δικούς μας ιστορικούς. Οι τάξεις, όπως παρατηρεί σκωπτικά ο Ίλι για έναν ακραίο εκπρόσωπο αυτής της τάσης, είχαν γίνει πια ‘λόγοι’, ‘αφηγηματικές αρχές’ ή τρόποι για να οργανώνουμε συχνά παραπλανητικές ‘ιστορίες του παρελθόντος και του παρόντος’.17 Ο συγγραφέας τούτου του τόμου, αντίθετα, εντάσσει το δικό του έργο στο πλαίσιο μιας παράδοσης ματεριαλιστικής κοινωνικής ιστορίας, εν πολλοίς μαρξιστικών καταβολών, στραμμένης προς μια ισχυρή ιδέα της κοινωνικής τάξης, που «η δύναμή της για την ιστορία της εργασίας είναι η ολοποιητική της χρησιμότητα. Δεν μας δίνει μόνο ένα αποτελεσματικό μέσο για να οργανώσουμε την ανάλυση του εξωτερικού κόσμου, αλλά εμπεριέχει και καταστατικά επίσης τα στοιχεία της πολιτικής νοηματοδότησης και της εμπρόθετης δράσης, παρέχοντάς μας έτσι μια εξαιρετικά εύκαμπτη αναλυτική έννοια».18 Σκοπός του βέβαια δεν είναι να παλινορθώσει κάποια απλουστευτικά νοήματα του όρου τάξη ούτε ν’ απαξιώσει τις κατακτήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της γλωσσικής στροφής. Επισημαίνει άλλωστε, στην εισαγωγή τούτου εδώ του βιβλίου, πως στις ημέρες μας, με την επίδραση από τη μια μεριά του φεμινισμού και από την άλλη των εθνοτικών και φυλετικών συγκρούσεων η προηγούμενη κεντρικότητα της τάξης ως οργανωτικής αρχής της κοινωνικής ιστο-

26

15. Βλ. την παρουσίαση, στη γλώσσα μας, της σχετικής συζήτησης στο Έφη Αβδελά, «Η κοινωνική τάξη στη σύγχρονη ιστοριογραφία: από το οικονομικό δεδομένο στην πολιτισμική κατασκευή», Τα Ιστορικά 22 (1995), σ. 173-204. 16. Geoff Eley και Keith Nield, «Starting over: the present, the post-modern and the moment of social history», Social History 20 (1995), σ. 355-364· G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 1-30. 17. Μιλά εδώ για ένα γνωστό μελετητή που επιχείρησε να κατασκευάσει μια ‘μεταμοντέρνα’ ιστοριογραφική προσέγγιση, τον Πάτρικ Τζόις: Geoff Eley και Keith Nield, The Future of Class in History: What’s Left of the Social?, University of Michigan Press, Αν Άρμπορ 2007, σ. 6. 18. Στο ίδιο, σ. 17.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·27

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ρίας αλλά και ως πολιτικής κατηγορίας εξασθένησε. Όσον αφορά το πρώτο, όπως παρατηρεί ο ίδιος, τη δεκαετία του 1980 μπήκαν στο παιχνίδι ερωτήσεις δύσκολες και αποσταθεροποιητικές, που άγγιζαν ζωτικά όχι μόνο την πρακτική των ιστορικών αλλά και το ευρύτερο σύμπαν των αλληλένδετων μ’ αυτήν υποθέσεών τους για τον κοινωνικό και τον πολιτικό κόσμο, καθώς και τους κανόνες κατανοησιμότητας του τελευταίου. Ασκώντας έλεγχο στις προκατασκευασμένες επιστημολογίες της κοινωνικής ιστορίας, καθώς και σε ορισμένες θεωρητικές διαδικασίες που η τελευταία δεχόταν υπόρρητα όσο αμφισβητήσιμες και αν ήταν αυτές, και οι οποίες συνέδεαν την κοινωνική ανάλυση με την πολιτική και με ζητήματα συνείδησης και υποκειμενικότητας, τούτες οι νέες κριτικές ξεκλείδωσαν ένα σύνολο επίκοινων αντιλήψεων που προηγουμένως λειτουργούσαν μάλλον άκαμπτα. Με άλλα λόγια, οι διαμάχες που εκτυλίχτηκαν τη δεκαετία του 1980 άνοιξαν ένα απαραίτητο πεδίο συζητήσεων που ολοφάνερα πολύ δύσκολα μπορούσαν να ξεκινήσουν μέχρι τότε. Όλα αυτά που σήμερα συνοψίζουμε κάτω από την επικεφαλίδα ‘γλωσσική στροφή’ή ‘πολιτισμική στροφή’βοήθησαν ν’απελευθερωθεί η κοινωνική ιστορία από ένα αδιέξοδο που μόνη της είχε φτιάξει, αναδεικνύοντας νέες στρατηγικές που ώς τότε δεν έκαναν βατές στους κοινωνικούς ιστορικούς οι προηγούμενοι όροι της έρευνάς τους. Με αυτή την έννοια, η λεγόμενη πολιτισμική στροφή ήταν ολότελα παραγωγική και αναπότρεπτη.

Η πολιτισμική στροφή στη θεωρία διευκόλυνε ακριβώς την αριστερή κριτική ν’ απομακρυνθεί από μια εικονογραφία της εργατικής τάξης, στηριγμένη στις πραγματικότητες που περιγράφονται στο Δεύτερο και το Τρίτο Μέρος τούτου του βιβλίου, ως ενός εθνικά συγκροτημένου πεδίου όπου κυριαρχούσαν ανδροπρεπείς και πολιτισμικά ασφαλείς βιομηχανικοί εργάτες, και της επέτρεψε να προσαρμοστεί στις σημερινές κοινωνικές συνθήκες των ευρωπαϊκών χωρών, όπου η εργατική τάξη σε μεγάλο βαθμό συντίθεται από γυναίκες, πρόσωπα ανέστια και μετανάστες. Αυτό όμως κάθε άλλο παρά σήμαινε εγκατάλειψη της ταξικής προοπτικής. Παρ’ όλους τους ευσεβείς πόθους πολλών, δεν είδαμε στο μεταξύ κανένα ‘θάνατο της τάξης’, αλλά απλώς, όπως το θέτει ο Ίλι, το μετασχηματισμό ενός τύπου ταξικής κοινωνίας σ’ έναν άλλο, μέσα στον οποίο καλούμαστε σήμερα να κινηθούμε και, αν είμαστε αριστεροί, να τον ανατρέψουμε. Ελπίζω ότι διαβάζοντας αυτό τον τόμο θα συμφωνήσουμε πως η Αριστερά δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να έχει την τάξη στο επίκεντρο της προβληματικής της, μολονότι η έμφαση στην ταξικότητα δεν επάγεται αναγκαία τον κοινωνιολογικό αναγωγισμό που μάστιζε παλαιότερες προσεγγίσεις: βασικό μέλημα του Ίλι, το οποίο απουσιάζει από πολλούς εκπροσώπους της πολιτισμικής ιστορίας και της γλωσσικής στροφής, είναι να βρεθούν τρόποι για να συνδεθούν στην ίδια ανάλυση η πολιτική διαμόρφωση των σημερινών ταυτοτήτων και οι δομημένες συνέπειες

27

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·28

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

της καπιταλιστικής ανισότητας.19 Ωστόσο η κοινωνική τάξη δεν είναι απλώς ένα κοινωνιολογικό επακόλουθο των τελευταίων, αλλά η συγκρότησή της πρέπει να κατανοείται λογοθετικά, καθώς περιλαμβάνει κι ένα πολιτικό στοιχείο που ποτέ, και ιδίως σε εποχές έντονων κοινωνικών μετασχηματισμών, δεν είναι εκ των προτέρων δεδομένο. «Είναι καλύτερο να δούμε μάλλον το σχηματισμό της τάξης ως ένα πολιτισμικό και πολιτικό αίτημα (το οποίο επαγγέλλεται ένα συγκεκριμένο μοντέλο κοινωνικής ταυτότητας) παρά σαν αποδείξιμο κοινωνικό γεγονός (δηλαδή σαν τη δημιουργία νέων κοινωνικών θέσεων που ορίζονται με βάση τη σχέση τους με τα μέσα παραγωγής ή με άλλα υλικά κριτήρια)».20 Η ιστορία της τάξης εντέλει είναι αδιαχώριστη από την ιστορία της αναλυτικής κατηγορίας ‘τάξη’. Η προβληματική αυτή, για την πολιτική διάσταση και το σύγχρονο νόημα της τάξης, αναπτύσσεται σ’ ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο προς το τέλος του τόμου, όπου απαριθμούνται επίσης οι λόγοι που βραχυκύκλωσαν τις προσπάθειες ενοποίησης της εργατικής τάξης τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά οι βαθύτερες αιτίες και οι τρόποι συγκρότησης της εργατικής τάξης που διευκόλυναν την ένωσή της έως τη δεκαετία του 1960, και την αποδιάρθρωσή της στη συνέχεια, είναι ζητήματα που επανέρχονται σε ολόκληρη τη μελέτη κι εξετάζονται σε πλήθος πλαίσια. Η δύναμη των επιχειρημάτων του Ίλι δεν προκύπτει τόσο από την πρωτοτυπία του καθενός τους χωριστά όσο από την εμπεριστατωμένη τους τεκμηρίωση και τη σύνδεσή τους σε μια γερά δομημένη αντίληψη, με συνεκτικούς ιστούς τη βαθιά ριζοσπαστική του πρόθεση και την ευρύτητα του οράματός του. Η πολιτική αιχμή που επάγονται είναι ότι μόνο μέσα από την οργανωμένη πολιτική της παρέμβαση μπορεί η εργατική τάξη να παρουσιαστεί ξανά ως συλλογικό δρων υποκείμενο, όπως είχε κατορθώσει να γίνει, για λόγους που αναπτύσσονται διεξοδικά στο βιβλίο, στις αλλοτινές χρυσές εποχές της σοσιαλιστικής κινητοποίησης. Η νέα ενότητά της, επάνω σε βάσεις πολύ ευρύτερες από εκείνες που είχαν πετύχει παλιότερα τα σοσιαλιστικά και τα κομμουνιστικά κόμματα, πρέπει ξανά να χτιστεί σιγά σιγά και κοπιαστικά όχι μόνο με πολιτισμικούς αγώνες αλλά και με πολιτικά μέσα – και αυτό ακριβώς είναι το έργο που έχουν σήμερα μπροστά τους η Αριστερά και οι οργανικοί της διανοούμενοι. Η ανάμνηση των γλυκών χρόνων του 1960 και του 1970, που ο κόσμος έμοιαζε έτοιμος ν’ αλλάξει και η πολιτική της απόλαυσης ήταν από μόνη της ριζοσπαστική, βοηθά βέβαια αλλά κάθε άλλο παρά είναι αρκετή στις μέρες μας. Αν συμφω-

28

19. G. Eley και K. Nield, The Future of Class in History: What’s Left of the Social?, ό.π., σ. 17. 20. G. Eley και K. Nield, «Farewell to the working class?», ό.π., σ. 18.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·29

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

νούμε σ’ αυτό, τότε μάλλον θα συμφωνήσουμε και σε κάτι άλλο· ότι, όποια άποψη και αν έχουμε για τις σημερινές πολιτικές μας προτεραιότητες, αυτές σίγουρα περιλαμβάνουν το να μάθουμε να τις συζητάμε με ανθρώπους διαφορετικούς από μας σε όλα εκτός από την ταξική ένταξη, κι επιτέλους να βρούμε τρόπους για να ενώσουμε μαζί τους τις φωνές μας – και, ακόμη καλύτερα, τις κινητοποιήσεις μας. Η δημοκρατία που ζητά τούτο το βιβλίο χρειάζεται ακριβώς τέτοιες καλές συνήθειες. ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ

ιδιότητα

29

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·30

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·31

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Α

ΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1970 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης άλλαξε ριζικά. Οι επαναστάσεις του 1989 κατέλυσαν τα σοσιαλιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε. Μέσω μιας εξίσου δραστικής αναδιάρθρωσής τους, οι καπιταλιστικές χώρες της Δυτικής Ευρώπης μεταμορφώθηκαν. Και παρότι τα σοσιαλιστικά κόμματα πήραν ξανά την κυβέρνηση σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ήταν τώρα διαφορετικά από τα σοσιαλιστικά κόμματα του παρελθόντος. Βαθύτατα αποριζοσπαστικοποιημένα, απομακρύνονταν γοργά από την πολιτική κουλτούρα και τις κοινωνικές ιστορίες που τα είχαν στηρίξει τα προηγούμενα εκατό χρόνια αγώνων. Τα κομμουνιστικά κόμματα, που αποτελούσαν πάντοτε την πιο μαχητική πτέρυγα του εργατικού κινήματος, εξαφανίστηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά. Κανένας πλέον δεν μιλούσε για την κατάργηση του καπιταλισμού, τη ρύθμιση των δυσλειτουργιών ή τον περιορισμό των υπερβολών του, ή ακόμη και την απλή περιστολή των πιο κατάφωρα καταστροφικών κοινωνικών αποτελεσμάτων του. Για μια δεκαετία μετά το 1989, οι δυνατότητες να σκεφτούμε και να φανταστούμε εναλλακτικές λύσεις σχεδόν εκμηδενίστηκαν. Αν εξετάσουμε όμως τα πράγματα υπό μία άλλη οπτική γωνία, βλέπουμε ότι στο μεταξύ αναδύθηκαν νέες δυνάμεις, οι οποίες έδωσαν νέα ορμή στην Αριστερά. Αν τα εργατικά κινήματα επαναπαύονταν στις δάφνες των εκπληκτικών και ανθεκτικών επιτευγμάτων τους, που αξιοποιούσαν την έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου αλλά είχαν αρχίσει ήδη να διαλύονται, οι νεότερες γενιές συνέχιζαν να απολαμβάνουν τη μεθυστική έξαψη του 1968. Ο ριζοσπαστισμός του φοιτητικού κινήματος μαζί με τα ανυπότακτα κινήματα της αντικουλτούρας και τις μαχητικές εργατικές κινητοποιήσεις έστρεψαν τις πολιτικές κουλτούρες της Ευρώπης προς εντελώς νέες κατευθύνσεις. Αυτές οι νέες ενέργειες εν μέρει διαπερνούσαν τα ήδη υπάρχοντα πολιτικά κόμματα, αλλά επίσης εν μέρει άνοιγαν τους δικούς τους πολιτικούς χώρους. Αναμφίβολα, ο φεμινισμός ήταν το πιο σημαντικό από αυτά τα αναδυόμενα κινήματα και οδήγησε σε μια ριζική επανεκτίμηση του περιεχομένου της πολιτικής. Περίπου την ίδια περίοδο γεννήθηκε και η ριζοσπαστική οικολογία, συνδέοντας με νέους και απροσδόκητους τρόπους τον ακτιβισμό των απλών ανθρώπων, τα κοινοτιστικά πειράματα και τις εξωκοινοβουλευτικές κινητοποιήσεις. Γύρω στα

31

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·32

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

32

1980, επίσης, αναπτύχθηκε ένα σημαντικό ειρηνιστικό κίνημα, πάνω από τα εθνικά σύνορα, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Κάθε λογής κινήματα που πρόβαλλαν εναλλακτικούς τρόπους ζωής ξεσήκωσαν τη φαντασία των ανθρώπων. Τα πρώτα σημάδια μιας νέας και μόνιμης πολιτικής παρουσίας, η οποία συμπύκνωνε όλες αυτές τις εξελίξεις –τα Πράσινα κόμματα– εμφανίστηκαν στο προσκήνιο. Στα γραπτά των ιστορικών, των κοινωνιολόγων και των θεωρητικών της κοινωνίας, των κριτικών του πολιτισμού και των κάθε λογής πολιτικών σχολιαστών, καθώς επίσης και στον πολύτροπο λόγο της Αριστεράς, μια τεράστια πρόκληση απέναντι στις παγιωμένες προκαταλήψεις γεννήθηκε το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα. Η κρίση του σοσιαλισμού τη δεκαετία του 1980 όχι μόνο μας ανάγκασε να ξανασκεφτούμε τα όρια και το νόημα της Αριστεράς, τις ανάγκες της δημοκρατίας και την ίδια τη φύση της πολιτικής, αλλά υποχρέωσε και τους ιστορικούς να θέσουν τα ίδια αυτά ερωτήματα και στο παρελθόν. Τα μόνιμα, αν και ημιτελή, επιτεύγματα του σύγχρονου φεμινισμού, για παράδειγμα, τόνισαν την ανάγκη να προσδιορίσουμε εκ νέου τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε τα πιο βασικά πράγματα, λαμβάνοντας υπόψη μας την άποψη του φύλου, τις ποικιλώνυμες ιστορίες της σεξουαλικότητας και όλες τις ιδιαιτερότητες της θέσης των γυναικών. Πιο πρόσφατα, εμπνευσμένη εν μέρει από την περίοπτη θέση των ερωτημάτων αυτών στις Ηνωμένες Πολιτείες και εν μέρει από την έκρηξη των φυλετικοποιημένων συγκρούσεων τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, εμφανίστηκε μια παρόμοια ανάλυση των ζητημάτων με βάση τη φυλετική και την εθνική ταυτότητα. Πολλές άλλες πτυχές της ταυτότητας του υποκειμένου προστέθηκαν στις αναζωογονημένες πολιτικές συζητήσεις που διαχέονταν με αυξανόμενη ταχύτητα σε όλη την κοινωνία. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής η τάξη, ως κατηγορία τόσο της κοινωνικής ιστορίας όσο και της πολιτικής, αποσταθεροποιήθηκε. Μολονότι η τάξη παραμένει μια αναπόδραστη πραγματικότητα της κοινωνικής και πολιτικής πράξης για την Αριστερά του 21ου αιώνα, η προγενέστερη επικέντρωση της πολιτικής στην παραδοσιακή θεματική του άντρα βιομηχανικού εργάτη έπρεπε να τεθεί εκ νέου συστηματικά προς συζήτηση. Το βιβλίο αυτό το εμπνεύστηκα λοιπόν μέσα σε μια συγκεκριμένη εποχή και το τελείωσα μέσα σε μια άλλη, εντελώς διαφορετική. Άρχισα να το γράφω σε μια Ευρώπη, όπου τα εργατικά κινήματα και τα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν ισχυρά, ο δημόσιος τομέας μεγάλος και το κοινωνικό κράτος γενναιόδωρο αλλά και βιώσιμο. Η πολιτική είχε ακόμη κεντρικό άξονά της την ταξική πάλη, ενώ υπήρχαν και οι σοσιαλιστικές χώρες. Μολονότι η αρχική τους έμπνευση είχε τα ψεγάδια της, και το σοβιετικό παράδειγμα είχε πληγεί ήδη ανεπανόρθωτα, τα κομμουνιστικά κόμματα

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·33

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

της Δύσης παρέμεναν φορείς μιας χαρακτηριστικής μαχητικότητας. Στη δημόσια σφαίρα η ρητορική της επανάστασης, η ταξική συνείδηση και η σοσιαλιστική μεταρρύθμιση των κοινωνιών εξακολουθούσαν να διεκδικούν μια θέση στη σκέψη και την πράξη των πολιτών. Με τους σοσιαλιστές να αναλαμβάνουν τη διακυβέρνηση χωρών όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, στις οποίες η δημοκρατία είχε αποκατασταθεί πρόσφατα, με την πολωνική Αλληλεγγύη να διαλύει τις αραχνιασμένες πολιτικές κουλτούρες της Ανατολικής Ευρώπης, και τους Γάλλους σοσιαλιστές να σχηματίζουν την πρώτη μεταπολεμική κυβέρνησή τους, τα πράγματα φαίνονταν να κινούνται ξανά. Η περίοδος 1979-81 ήταν για τους σοσιαλιστές μια εποχή ενθαρρυντική, ακόμη και εμπνευσμένη. Το χάσμα αυτό ανάμεσα στην αρχική αισιοδοξία και στην κατάληξή της, ανάμεσα στις οργανωμένες δυνάμεις μιας ήδη σχηματισμένης παράδοσης και των νέων μορφών που θα μπορούσαν να τη διαδεχτούν, διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στο βιβλίο μου αυτό, το οποίο έγραψα προσπαθώντας να αποτυπώσω το δράμα της μεταβατικής μας περιόδου, η οποία διαρκεί ακόμη. Για να το κάνω αυτό, έπρεπε να επιχειρήσω αφενός ένα λεπτομερή απολογισμό του παρελθόντος και αφετέρου μια τολμηρή ανασκευή του παρόντος, καθώς τόσο τα επιτεύγματα του παλιού όσο και οι συμπυκνωμένες του δυνάμεις παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέου. Αν και το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην περίοδο 1860-1960, οι διαμάχες και τα επιχειρήματα που αναπτύχθηκαν στον ύστερο 20ό αιώνα πάντοτε έχουν τις ρίζες τους σε μια προγενέστερη περίοδο. Με αυτή την έννοια, θα έλεγα ότι η ιστορία μπορεί να ποδηγετήσει το παρόν αλλά επίσης και να το απελευθερώσει. Ξεκινώντας από το 1860, προχωρώ την παρουσίασή μου περιγράφοντας μια σειρά επαναστατικών συγκυριών πανευρωπαϊκής κλίμακας, από τις διευθετήσεις που ακολούθησαν τη λήξη των δύο παγκόσμιων πολέμων και τις δραματικές εξελίξεις του 1968 έως τις τελευταίες αναδομήσεις της περιόδου 1989-92. Τελικά, παρά τις ατέρμονες πολυπλοκότητες της λεπτομερούς ιστοριογραφικής συζήτησης, τις αγωνίες των επιστημολόγων και τις εξάρσεις όσο και τις απογοητεύσεις της θεωρίας, οι ιστορικοί ποτέ δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον άλυτο ιστορικό γρίφο της συνέχειας και της αλλαγής. Σε κάποιες χρονικές περιόδους και περιστάσεις, οι δεδομένες κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις φαίνονται να είναι αδρανείς και παγιωμένες. Η κουλτούρα σημαίνει την προβλέψιμη και αδήριτη αναπαραγωγή αυτού που «είναι». Αξιώνει την αλήθεια της παράδοσης και εγκρίνει το ένα ή το άλλο γνώριμο μέλλον που δεν αποτελεί παρά επανάληψη ενός φυσικοποιημένου παρελθόντος («πάντοτε έτσι γινόταν»). Η πολιτική γίνεται μηχανισμός συντήρησης και ρουτίνας. Η εικόνα ενός διαφορετικού μέλλοντος εκτοπίζεται στο χώρο της φα-

33

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·34

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

34

ντασίας ώσπου εύκολα παραμερίζεται. Οι ρωγμές και οι σχισμές δεν είναι εύκολο να βρεθούν. Σε άλλες περιπτώσεις όμως η κατάσταση αλλάζει δραματικά. Οι γνωστοί τρόποι δεν πείθουν πια κανέναν. Το παρόν χαλαρώνει τη λαβή του στο μέλλον. Οι ορίζοντες ανοίγουν. Η ιστορία επιταχύνεται. Μπορούμε τότε να δούμε θραύσματα ή και περιγράμματα άλλων, διαφορετικών τρόπων. Οι λαοί αποτινάζουν τις αβεβαιότητες και τους δισταγμούς τους· παραμερίζουν τους φόβους τους. Σε σπανιότερες περιπτώσεις, στο μέσο συνήθως μιας ευρύτερης κοινωνιακής κρίσης, οι φαινομενικά άκαμπτες δομές της κανονικής πολιτικής ζωής κλονίζονται. Οι προσδοκίες αναπτερώνονται παρασύροντας το αργόσυρτο μέλλον και ανατρέποντας τις παλιές συνήθειες. Ακόμη πιο σπάνια, δημιουργείται ένα συλλογικό υποκείμενο εμπρόθετης δράσης, μερικές φορές με τρόπο εκρηκτικό και με βίαιες συνέπειες. Όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, οι επίσημοι θεσμισμένοι κόσμοι της πολιτικής σ’ ένα έθνος ή σε μια πόλη, καθώς και οι αναρίθμητοι πεζοί κόσμοι της ιδιωτικής, της προσωπικής και της καθημερινής ζωής συγκλίνουν. Το παρόν αρχίζει να κινείται. Ανοίγει μια εποχή εξαιρετικών δυνατοτήτων και ελπίδων. Αχνοφέγγουν νέοι ορίζοντες. Το συνεχές της ιστορίας θρυμματίζεται. Όταν η επαναστατική κρίση υποχωρήσει, λίγα πράγματα μοιάζουν με αυτά που υπήρχαν προηγουμένως. Οι ιστορικοί διαφωνούν ακατάπαυστα για την ισορροπία ανάμεσα στη συντυχία και στη δομή, στη διαδικασία και στο συμβάν, την εμπρόθετη δράση και τον επικαθορισμό, ανάμεσα στην ακριβή φύση της επαναστατικής ρήξης και στο κατά πόσο εκδηλώνονται αποτελέσματα της μακράς διάρκειας. Ωστόσο μέσα από τη συστηματική και καταστροφική τους επενέργεια όσο και χάρη στη δύναμη του φαντασιακού υλικού που απελευθερώνουν, οι επαναστατικές κρίσεις «ξαναγεμίζουν» το μέλλον. Η σχέση των διαρκών θεσμικών αλλαγών με τις επιθυμίες των επαναστατών θα είναι πάντοτε πολύπλοκες. Είναι γνωστό πώς ο Γουίλιαμ Μόρις (William Morris) περιέγραψε την κατάσταση αυτή στο έργο A Dream of John Ball: «Αναλογίστηκα πώς [οι άνθρωποι] δίνουν μια μάχη και τη χάνουν, και όμως αυτό για το οποίο πολέμησαν έρχεται σε πείσμα της ήττας τους, αλλά όταν έρχεται αποδεικνύεται ότι δεν ήταν αυτό που είχαν στο νου τους, και τώρα άλλοι [άνθρωποι] πρέπει να παλέψουν γι’ αυτό που ήθελαν, δίνοντάς του διαφορετικό όνομα».1 Από τη δεκαετία του 1930 η επαναστατική ευαισθησία γίνεται, από την άποψη αυτή, ολοένα πιο τραγική. Αξιομνημόνευτη είναι η μεταφορά που χρησιμοποίησε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν για τον άγγελο της ιστορίας, που έχει την πλάτη του γυρισμένη στο μέλλον, ανήμπορος να «σταθεί, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να ξανακάνει ακέραιο αυτό που έχει σπάσει». Αντίθετα, είναι αναγκασμένος να ατενίζει «με

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·35

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

βλέμμα παγωμένο» την αδιάκοπη καταστροφή που είναι το παρελθόν, σωρεύοντας «ερείπια επί ερειπίων» στα πόδια του. Τον άγγελο σπρώχνει στο μη ορατό μέλλον μια ακαταμάχητη δύναμη, «μια καταιγίδα που έρχεται από τον ίδιο τον παράδεισο». «Η καταιγίδα αυτή», στοχάζεται ο Μπένγιαμιν, «είναι αυτό που λέμε πρόοδο».2 Οι επαναστάσεις δεν είναι πλέον της μόδας. Η συμφορά του σταλινισμού και το άδοξο τέλος της Σοβιετικής Ένωσης επέτρεψαν να σβηστούν σχεδόν εντελώς τα απελευθερωτικά στοιχεία της Ρωσικής Επανάστασης. Οι σταλινικές αγριότητες τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 προκάλεσαν ανεπανόρθωτη ζημιά στην ηθική αίγλη του κομμουνισμού, όπως θα πρέπει αμέσως να παραδεχτούμε, επιτρέποντας να κατηγορηθούν για συνέργεια μαζί τους όλες οι άλλες εκδοχές των σοσιαλιστικών ιδεών. Όσο δικαιολογημένα και αν υπενθυμίζουμε τις καταστροφικές και γενοκτόνες συνέπειες του καπιταλισμού σε ολόκληρο τον κόσμο, τόσο στην Ευρώπη όσο και αλλού, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να απαλλαγούμε από τις ιστορίες αυτές, όπως δείχνουν ολοένα και πιο καθαρά όσα μαθαίνουμε για τα πεπραγμένα του μπολσεβικισμού μετά το 1917. Ωστόσο είναι απαραίτητο να παρατηρήσουμε ότι πολύ συχνά στον 20ό αιώνα η Αριστερά δίστασε να αδράξει τις ευκαιρίες που της παρουσιάστηκαν για βίαιες επαναστάσεις. Επιπλέον, η έντιμη παραδοχή των κινδύνων που συνεπάγονται οι επαναστατικές εξεγέρσεις πρέπει να ζυγιστεί μαζί με δύο επιπρόσθετα στοιχεία, τα οποία οφείλουμε να αναγνωρίσουμε. Πρώτον, ότι το θέαμα των λαϊκών μαζών που κινητοποιούνται πολιτικά και αναμετρώνται συλλογικά με το μέλλον παραμένει ενθαρρυντικό όσο κανένα άλλο. Δεύτερον, ότι, όπως θα υποστηρίξω εδώ, τα πιο σημαντικά κέρδη για τη δημοκρατία έχουν προκύψει πάντοτε μέσα από μια επανάσταση ή, τουλάχιστον, μέσω των ιστορικών εκείνων περιόδων της συμπυκνωμένης αλλαγής, τις οποίες ονομάζω μείζονες συντακτικές συγκυρίες στη νεότερη Ευρώπη. Είχα την τύχη να ζήσω δύο τέτοιες επαναστατικές στιγμές –μία πετυχημένη και μία «αποτυχημένη»–, ενώ η ανάπτυξή μου διαμορφώθηκε από τα καταπληκτικά επιτεύγματα μιας τρίτης. Οι επαναστάσεις του 1989 στην Ανατολική Ευρώπη ήταν η πιο πρόσφατη από τις περιόδους αυτές, και η μακροπρόθεσμη σημασία τους για τη δημοκρατία δεν μπορεί να μειωθεί από τις καταστροφές που έφερε μετά στις χώρες αυτές η επικράτηση της αγοράς. Μια προηγούμενη επαναστατική στιγμή, εκείνη του 1968, διαμόρφωσε τόσο την πολιτική μου ωρίμανση όσο και την ευρύτερη κατανόηση της Αριστεράς που περιλαμβάνεται στο βιβλίο αυτό. Τέλος, διαμορφώθηκα επίσης μέσα στην προστατευτική και ενθαρρυντική κουλτούρα της πολιτικής διευθέτησης που ακολούθησε μετά το 1945. Είμαι κι εγώ παιδί του κράτους πρόνοιας. Ήπια τους χυμούς πορτοκαλιού που μου πρόσφερε κι

35

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·36

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

36

έκανα όλα τα εμβόλια. Έζησα στα σπίτια που φτιάχτηκαν για τους φτωχούς και τους αστέγους. Πίστεψα ότι δεν θα καταργούνταν ποτέ το μπουκάλι γάλα που μου έδιναν καθημερινά όταν πήγαινα στο σχολείο. Αξιοποίησα τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες που μου δόθηκαν, όσο και αν μισούσα τον τρόπο με τον οποίο μου προσφέρονταν πολλές από αυτές. Ήξερα τι σημαίνουν οι λέξεις οικογενειακό επίδομα, εθνικό σύστημα υγείας, δωρεάν φαρμακευτική περίθαλψη και αντιλαμβανόμουν τον απρόθυμο σεβασμό με τον οποίο αντιμετωπίζονταν τα εργατικά σωματεία. Έκλαψα, χωρίς καλά καλά να ξέρω γιατί, όταν πέθανε ο Νάι Μπίβαν (Νye Bevan) και θυμάμαι πολύ καλά τη δυσαρέσκεια της μητέρας μου όταν τον κήδεψαν χωρίς να τον ψάλει ο παπάς. Μου είπαν πολλά για την κρίση του 1929 και κάπως λιγότερα για τον πόλεμο, αλλά ήξερα τη σημασία αυτής της περιόδου. Καταλάβαινα πόσο βαθιά είχαν επηρεάσει τη γενιά των γονιών μου. Μολονότι γεννήθηκα το 1949, θυμάμαι τον πόλεμο πολύ καθαρά· εξακολουθούσε να βρίσκεται ολόγυρά μου και ήξερα πολύ καλά γιατί έγινε. Το βιβλίο αυτό γράφτηκε με μεγάλο πάθος αλλά και μεγάλη οδύνη. Χρειάστηκε είκοσι χρόνια που δεν έλεγαν να τελειώσουν. Η συγγραφή του διαμορφώθηκε από τις τεράστιες κοινωνικές αλλαγές που μεσολάβησαν στο διάστημα αυτό. Χρειάστηκε μάλιστα να ξανασκεφτώ ή και να αποκηρύξω κάποιες ιδέες που μου άρεσαν ιδιαίτερα, όπως και ορισμένες αντιλήψεις με τις οποίες είχα δεθεί βαθιά συναισθηματικώς. Ωστόσο, ακόμη κι αν συνυπολογίσουμε τις αφηγήσεις επίγνωσης και συνέπειας που αρεσκόμαστε να κατασκευάζουμε στις διανοητικές βιογραφίες μας, τα βασικά επιχειρήματά μου παραμένουν με πολλούς τρόπους συνεπή προς τον τρόπο που σκεφτόμουν στα μέσα της δεκαετίας του 1980, αν και είμαι σίγουρος ότι σήμερα κατανοώ πολύ καλύτερα τις συνέπειές τους. Την άνοιξη του 1984 επέστρεψα για λίγο στην Αγγλία. Καθώς έμπαινα στον μοναδικό χώρο διαλογισμού που είναι το ταξίδι με το τρένο (στοιχείο του παρελθόντος πλέον και αυτό) και παρατηρώντας την εξαγριωμένη δημόσια ατμόσφαιρα που είχε επικρατήσει στη διάρκεια της μεγάλης απεργίας των ανθρακωρύχων, αντιλήφθηκα αίφνης ότι ο κόσμος είχε αλλάξει δραματικά. Μπορεί ακόμη και σήμερα να θρηνώ για όλα αυτά που χάθηκαν έτσι, για τις μάταιες θυσίες και τις κακές αποφάσεις, για τον ατραγούδητο ηρωισμό των καθημερινών ανθρώπων καθώς και για τις πιο φανερές θαρραλέες πράξεις τους, για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στο όνομα της αρετής, όπως και για εκείνα που έγιναν εναντίον της, για τα χάσματα ανάμεσα στις υποσχέσεις και στις πράξεις, για όλα εκείνα τα κινήματα, τις κοινότητες και τις κουλτούρες που χτίστηκαν υπομονετικά στη διάρκεια τόσων γενεών, όμως η κοινωνική βάση τους τώρα έχει χαθεί για

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·37

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

πάντα. Ακόμη και από το παρατηρητήριό μου, στα τέλη του 20ού αιώνα, πολλές φορές το γράψιμο του βιβλίου αυτού μου ήταν ιδιαίτερα οδυνηρό, καθώς απαιτούσε να αφήσω πίσω μου πολλά. Ωστόσο δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να θεωρηθεί επιτάφιος θρήνος ή άσκηση ύφους στη νοσταλγία. Πρόκειται για ένα βιβλίο στηριγμένο στην πεποίθηση ότι η ιστορία μετράει, ιδιαίτερα όταν κάποιες ιστορίες ζωτικής σημασίας λέγονται με λάθος τρόπο. Ο αγώνας αυτός της μνήμης ενάντια στη λήθη έχει γίνει κατά κάποιο τρόπο μια κοινοτοπία της σύγχρονης γραφής, αλλά αυτό δεν τον κάνει λιγότερο δυναμωτικό. Τη δεκαετία του 1990, νέες μορφές αμνησίας έσβησαν κάποιες ιστορικές αφηγήσεις ουσιαστικής σημασίας. Η ιστορία της Αριστεράς ήταν ανέκαθεν η ιστορία αγώνων για τη δημοκρατία ενάντια σε συστήματα ανισότητας και αδικίας, τα οποία περιορίζουν και διαστρέφουν, επιτίθενται και καταπιέζουν, και μερικές φορές επιζητούν ακόμη και την εξαφάνιση του ανθρώπινου δυναμικού. Επιπλέον, αυτή η ιστορία σίγουρα δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη. Αν τα τρία πρώτα μέρη του βιβλίου επικεντρώνονται στην οικοδόμηση ενός κινήματος που θα αναλάμβανε τη διεξαγωγή του αγώνα αυτού, της ταξικής δηλαδή πολιτικής της σοσιαλιστικής παράδοσης, από την άλλη μεριά αυτό που θέλει επίσης να κάνει είναι να καταστήσει σαφείς τις παραλείψεις όσο και τις ελλιπείς προοπτικές της παράδοσης αυτής. Ωστόσο το τελευταίο τμήμα του βιβλίου σκιαγραφεί τις δυνατότητες στις οποίες μπορεί να στηριχτεί μια νέα πολιτική της Αριστεράς. Από την άποψη αυτή, είναι στραμμένο στο μέλλον. Στη διάρκεια της συγγραφής αυτού του βιβλίου είχα υποστήριξη από την έδρα Ιστορικής Έρευνας Richard Hudson του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, τις Ερευνητικές Εταιρείες της Σχολής Πρoπτυχιακών Σπουδών του Horace H. Rackham και το Γραφείο του Αντιπροέδρου για τον τομέα της Έρευνας, μια υποτροφία από το Ινστιτούτο Κλασικών Σπουδών και το Βραβείο Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν. Το καλοκαίρι του 1992 πήρα μια θέση υπότροφου καθηγητή στο Ινστιτούτο Ιστορίας Μαξ Πλανκ του Γκέτινγκεν της Γερμανίας. Πολύ πρώιμες εκδοχές κάποιων κεφαλαίων του έργου δακτυλογραφήθηκαν από τη Jeanette Diuble, αλλά η μεταγενέστερη ηλεκτρονική επεξεργασία του κειμένου δεν αφαίρεσε τη σημασία της πρώτης τάξεως δουλειάς που έγινε στο χέρι, ενώ, κατά καιρούς, ήμουν απόλυτα εξαρτημένος από τη γενναιοδωρία και τις ικανότητες των Lorna Altstetter, Connie Hamlin και Dawn Kapalla. Κι ενώ το βιβλίο βρισκόταν στο πιεστήριο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ο Thomas Le Bien με βοήθησε σημαντικά στα τελικά στάδια διόρθωσης του χειρογράφου. Οι πολύτιμες οδηγίες του έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη σαφήνεια και την

37

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·38

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

38

ποιότητα της τελικής έκδοσης. Μετά την αναχώρησή του για τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, η Susan Ferber ανέλαβε την ευθύνη της ολοκλήρωσης του βιβλίου. Η εκδοτική οξύνοιά της ήταν μεγάλη και οι οδηγίες της πάντοτε σίγουρες και οξυδερκείς. Είμαι ευγνώμων που είχα την ευτυχία να συνεργαστώ με δύο τόσο καταρτισμένους επιμελητές έκδοσης, καθώς και για τις εκθέσεις των ανώνυμων αναγνωστών που εκείνοι παρήγγειλαν. Εντέλει, το βιβλίο αντανακλά με μυριάδες τρόπους την πολύτιμη συνεισφορά τους. Ένα βιβλίο αυτής της έκτασης οφείλει τόσο πολλά σε τόσο πολλά πρόσωπα, που δεν είναι εύκολο κανείς να τα αναφέρει όλα. Όπως είναι φυσικό, τα περισσότερα τα οφείλω στους συναδέλφους μου στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, οι οποίοι από το 1979 μου πρόσφεραν μια ασύγκριτα φιλόξενη και δημιουργική πνευματική εστία. Σε μια πρώτη φάση, έμαθα πάρα πολλά από τον Roman Szporluk, που με μύησε σωστά στην πολύπλοκη ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης. Αργότερα, η πνευματική μου πορεία σημαδεύτηκε από την παρουσία του Bill Rosenberg, ειδικά σε ό,τι αφορά τον τρόπο που έπρεπε να κατανοήσω τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και τη Ρωσική Επανάσταση. Το χρέος μου στον Terry McDonald αντιστοιχεί στην παρουσία μου στο Μίσιγκαν, αρχίζοντας από μια ομάδα μελέτης της ιστορίας της κοινωνίας και της ταξικής πάλης που είχαμε στις αρχές του 1980. Ήταν η πρώτη από τις πολλές ευκαιρίες που είχα κατά την παραμονή μου εκεί να επωφεληθώ από την αυστηρή αλλά και γενναιόδωρη πνευματικότητά του. Η παρουσία του Bill Sewell υπήρξε ανεκτίμητη στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν οι προσεγγίσεις στο σχηματισμό της εργατικής τάξης αναπροσδιορίστηκαν εκ βάθρων, όπως και της Sonya Rose στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η συνεισφορά της Peggy Somers ήταν εξίσου σημαντική σε διάφορα πνευματικά ζητήματα. Η κλίση της στη θεωρία μου έδινε διαρκώς εναύσματα για την αποσαφήνιση της δικής μου. Ο τρόπος που αντιλαμβάνομαι τη σύγχρονη πολιτική των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης οφείλει πολλά στους Mike Kennedy και Kim Scheppele. Ο Andy Markovits με βοήθησε σημαντικά να κατανοήσω τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτική. Είναι αδύνατο να περιγράψει κανείς με λίγα λόγια την υψηλής ποιότητας πνευματική ζωή του Αν Άρμπορ, στο Τμήμα Ιστορίας αλλά και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν γενικότερα. Για είκοσι χρόνια περίπου, η Μαρξιστική Ομάδα Μελετών μου πρόσφερε τη φιλία αλλά και τις ιδέες της, ενώ το ίδιο συνέβη από το 1987 και εφεξής με το Πρόγραμμα Συγκριτικής Μελέτης των Κοινωνικών Μετασχηματισμών (Program on the Comparative Study of Social Transformations – CSST). Οι ομάδες αυτές με βοήθησαν να αποσαφηνίσω πολλές από τις απόψεις μου. Μια πλήρης απαρίθμηση των οφειλών μου θα απαιτούσε σελίδες επί σελίδων, αλλά μεταξύ

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·39

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των παλιών και των τωρινών συνεργατών μου θα ήθελα ειδικά να ευχαριστήσω τους εξής: Julia Adams, Paul Anderson, Sara Blair, Charlie Bright, Jane Burbank, David W. Cohen, Fred Cooper, Fernando Coronil, Val Daniel, Nick Dirks, Susan Douglas, Jonathan Freedman, Kevin Gaines, Janet Hart, Gabrielle Hecht, Julia Hell, June Howard, Nancy Hunt, Webb Keane, Alaina Lemon, Marjorie Levinson, Rudolph Mrazek, Sherry Ortner, Adela Pinch, Helmut Puff, Roger Rouse, David Scobey, Julius Scott, Rebecca Scott, Julie Skurski, Scott Spector, George Steinmetz, Penny Von Eschen και Ernie Young. Η Kathleen Cunning ήταν η πιο στενή συνεργάτιδά μου από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και εφεξής. Η Κάνινγκ με βοήθησε αφενός να γίνω καλύτερος ιστορικός της Γερμανίας και αφετέρου να εμπλακώ περισσότερο στις προκλήσεις που θέτει η ιστορία του φύλου. Η σαφήνεια της επιχειρηματολογίας του βιβλίου σε ό,τι αφορά το σχηματισμό των τάξεων και τον τρόπου που κατανοείται η σημασία του φύλου στηρίζεται στην πρωτοποριακή δουλειά της. Τα εξαιρετικά αισθήματα φιλίας που τρέφει για μένα, οι γνώσεις και οι συμβουλές της αποτελούν μια αστείρευτη πηγή. Το ίδιο ευτυχής αισθάνομαι και για τη φίλη και συνεργάτιδά μου Kali Israel. Χωρίς την πολύτιμη παρουσία της, η σχέση μου με τα βρετανικά πράγματα θα ήταν πολύ φτωχότερη. Μέσα από τη συνεχή προσφορά πληροφοριών και μικρών βοηθειών, αλλά και με τη γενναιοδωρία του πνευματικού οράματος και της φιλίας της, το βιβλίο μου βελτιώθηκε ακόμη περισσότερο. Πολλοί από τους τωρινούς αλλά και τους παλιότερους φοιτητές μου συνέβαλαν σημαντικά στη δημιουργία αυτού του βιβλίου, αρχικά μέσω της συμβολής τους στην έρευνα και της ανταλλαγής ιδεών, και στη συνέχεια μέσω των εξαιρετικών βιβλίων που δημοσίευσαν οι ίδιοι. Είμαι βαθιά ευγνώμων σε όλους, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται οι εξής: Richard Bodek, Shiva Balaghi, Monica Burguera, Becky Conekin, Belinda Davis, Todd Ettelson, Anne Gorsuch, Young-Sun Hong, Rainer Horn, Jennifer Jenkins, Mia Lee, Cristin McGuire, Orlando Martinez, David Mayfield, Amy Nelson, Mary O’Reilly, Kathy Pence, Alice Ritscherle, Chris Schmid-Nowara, Steve Soper, Julie Srubbs, Dennis Sweeney και Elizabeth Wood. Όλοι αυτοί μετέτρεψαν το Μίσιγκαν σε ένα θαυμάσιο χώρο στοχασμού και έρευνας. Το εύρος των οφειλών μου στον υπόλοιπο κόσμο είναι εξίσου μεγάλο. Από πολλές απόψεις, η ιδέα του βιβλίου αυτού γεννήθηκε από τις συζητήσεις που έκανα στο Κέμπριτζ στα τέλη της δεκαετίας του 1970 σε μια πιο αισιόδοξη εποχή από τη σημερινή. Στις συζητήσεις αυτές συμμετείχαν πολλοί φίλοι που σημάδεψαν για πάντα τη σκέψη μου. Όσοι αναφέρονται πιο κάτω θα αναγνωρίσουν τη συνεισφορά τους

39

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·40

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

40

όχι μόνο στα σχόλια του βιβλίου αλλά και στην αρχιτεκτονική των ιδεών του: Jane Kaplan, David Crew, Gareth Stedman Jones, Paul Mc Hugh, Stuart McIntyre, Susan Pennybacker και Eve Rosenhaft. Κατά τη μακρά περίοδο συγγραφής του βιβλίου μου, στηρίχτηκα επανειλημμένα στην άκρως απαραίτητη βιβλιογραφική και ερμηνευτική βοήθεια που μου παρείχαν απλόχερα πολλοί και σοφοί συνάδελφοί μου από πολλές περιοχές του κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους Ida Blom, Friedhelm Boll, Nancy Fraser, Dagmar Herzog, John-Paul Himka, Alf Lurdke, Jitka Maleckova, Mica Nava, Frank Mort, Moishe Postone, Claudia Ritter, Adelheid von Saldern, Michael Schneider, Bill Schwarz, Lewis Siegelbaum, Carolyn Steedman, Michael Warner και Eli Zaretsky. Διάφορα σεμινάρια και συνέδρια μου έδωσαν την ευκαιρία να επανεξετάσω την επιχειρηματολογία μου: το συνέδριο με θέμα την «Κρίση του σοσιαλισμού» στο Τσάπελ Χιλ το 1990· το ακαδημαϊκό έτος με θέμα την «Ουτοπία» στο Ινστιτούτο Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν (1993)· ένα συνέδριο που διοργανώθηκε στο Πρίνστον στη μνήμη του Edward Tompson (1994)· το θερινό πρόγραμμα σπουδών για τους πολιτικούς επιστήμονες της Ανατολικής Ευρώπης στο Γκντανσκ (1994)· ένα συνέδριο για τη Βρετανία και τη Γερμανία στον 20ό αιώνα στο Πόρτσμουθ (1995)· ένα συνέδριο για την «Αντίσταση και την αντιφασιστική δράση» στο Ινστιτούτο του Ιδρύματος Γκράμσι στη Ρώμη (1995)· το σεμινάριο για τον 20ό αιώνα στη Νέα Υόρκη (1997)· το σεμινάριο Σόγερ για τις «Δημοκρατικές παρεκβάσεις» στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ (1998)· και το Συνέδριο των Ισπανών Ιστορικών στη Βαλένθια (2000). Σε όλους τους συναδέλφους και το κοινό στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Ντέιβις και τη Σάντα Κρουζ (1993)· το SUNYStony Brook (1994), το Πανεπιστήμιο της Μινεσότας (1994), το Πανεπιστήμιο του Γουόρικ (1995), το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ (1996), το Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας (1999), το Συνέδριο των Γερμανικών Σπουδών στο Αν Άρμπορ (1999) και το New School University (2000), εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου. Από την άποψη αυτή, ιδιαίτερα πολύτιμο αποδείχτηκε το εργαστήριο για τις «Γυναίκες και το σοσιαλισμό στη μεσοπολεμική Ευρώπη», που οργανώθηκε από τον Helmut Gruber) στο Παρίσι το 1994, τα συμπεράσματα του οποίου δημοσιεύτηκαν με τον τίτλο Women and Socialism / Socialism and Women: Europe between the Wars, επιμ. Helmut Gruber και Pamela Graves, Berghahn Books, Νέα Υόρκη 1995). Το βιβλίο αυτό δεν θα μπορούσε να έχει γραφτεί χωρίς την εξαιρετικά πλούσια ιστοριογραφία που τώρα είναι διαθέσιμη για τα διάφορα μέρη και πτυχές του, ενώ στηρίχτηκα αναγκαστικά στις οξυδερκείς παρατηρήσεις και την πρωτοτυπία των ειδικών, όπως θα το επιβεβαιώσουν και οι υποσημειώσεις. Στο επίπεδο της έμπνευ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·41

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

σης –πνευματικής, ιστοριογραφικής, πολιτικής–, ορισμένες επιρροές εμφανίζονται σε όλο το σώμα του βιβλίου, διαμορφώνοντας το βασικό του σχέδιο. Από πολλές απόψεις, ο Έρικ Χόμπσπομ υπήρξε μέντοράς μου σε όλη τη διάρκεια της μακράς σταδιοδρομίας μου, παρότι συναντηθήκαμε μόνο λίγες φορές. Οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του λάμπουν στις πιο απόκρυφες γωνιές της ιστορίας της Αριστεράς, καθώς φωτίζουν το ευρύτερο πλαίσιό της, ενώ μερικές φορές πολλοί από μας νιώθουμε ότι το έργο μας δεν είναι παρά μια υποσημείωση στο έργο του. Παρόμοια, τα έργα του Πέρι Άντερσον, του Στιούαρτ Χολ, της Σίλα Ρόουμποθαμ και της Χίλαρι Γουέινραϊτ αποτελούν τα πιο σημαντικά θεμέλια πάνω στα οποία προσπάθησε να στηριχτεί το βιβλίο μου. Αν το βιβλίο μου γίνει αφορμή για συζήτηση και στοχασμό, θα είμαι πολύ ικανοποιημένος. Τέλος, αξίζει να τονιστούν κάποιες ιδιαίτερες οφειλές μου. Τα βιβλία δεν γράφονται μόνο στις βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τις αίθουσες διδασκαλίας αλλά μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της προσωπικής και καθημερινής μας ζωής. Στα πρώτα στάδια της συγγραφής του βιβλίου, η Eleanor Anasar μου πρόσφερε σημαντική βοήθεια. Σε όλη μας τη ζωή ως γονέων και εργαζομένων, καθώς και μέσα από τους αγώνες μας εναντίον της περιφερειακής διοίκησης των σχολείων, η Έλινορ μου έμαθε να είμαι απλός και αληθινός, βοηθώντας με να συλλάβω όχι μόνο την ενότητα της θεωρίας και της πρακτικής αλλά και το γιατί το προσωπικό πρέπει να γίνει πολιτικό. Η φιλία μου με τον Karl και την Diane Pohrt με βοήθησε με παρόμοιο τρόπο. Η σταθερή και εφευρετική στάση του Καρλ για την ηθική ζωή, η εμμονή του στην κοινωνία των πολιτών και η αφοσίωσή του στην ανταλλαγή ιδεών και απόψεων στη δημόσια σφαίρα αποτελούν ένα σπουδαίο πρότυπο πολιτικής ευπρέπειας. Ο Καρλ είναι από τους σημαντικότερους εκφραστές του πραγματικού νοήματος της δεκαετίας του 1960. Σημαντικό ρόλο στη συγγραφή του βιβλίου έπαιξαν οι φίλοι μου που ήταν κοντά μου όχι μόνο στις ώρες της χαράς και της απόλαυσης αλλά και στις δυσκολίες της ζωής. Οι άνθρωποι αυτοί μου έδειξαν κατανόηση, αλληλεγγύη και συντροφικότητα. Εκτός από αυτούς που έχω μνημονεύσει ήδη, θέλω να ευχαριστήσω τους Nancy Bogan, Katherine Burnett, Paul Edwards, Eric Firstenberg, Jeff Jordan, Sharon Lieberman, Vic Lieberman, Helga Lurdtke, Armena Marderosian, Brady Mikusko, Bob Moustakas, Debbie Orlowski, Irene Patalan, Hubert Rast, Eli Rosenberg, Laura Sanders, Mike Schippani και Denise Thal. Ο αγαπημένος φίλος και σύντροφός μου Ron Suny μου συμπαραστάθηκε στη συγγραφή του ανά χείρας βιβλίου από την αρχή. Ως αναγνώστης, σύντροφος με την κυριολεκτική έννοια του όρου, οργανωτής συνεδρίων, ενθουσιώδης συνεργάτης, ευρυμαθής και καλόκαρδος συνάδελφος, εξαιρετικός συζητητής όχι μόνο τη μέρα

41

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·42

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

42

αλλά και τη νύχτα, σπουδαίος ιστορικός του μπολσεβικισμού, οι συμβουλές και η βοήθειά του ήταν πολύτιμες όσο κράτησε η συγγραφή του. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 συνεργαστήκαμε πάνω στην ιστορία του κομμουνισμού και στη συνέχεια παρακολουθήσαμε αποσβολωμένοι τον Γκορμπατσόφ να απελευθερώνει τις κρυμμένες δυνάμεις της Σοβιετικής Ένωσης, ευνοώντας τις αλλαγές. Με τη βοήθεια του εξαιρετικού έργου του και των αναρίθμητων συζητήσεων που κάναμε μαζί, ο Ρον με κατηύθυνε όχι μόνο στο λαβύρινθο της σοβιετικής ιστορίας αλλά και στην ιστορία του σοσιαλισμού εν γένει. Διάβασε με υπομονή και κριτική διάθεση το χειρόγραφό μου σε όλες τις φάσεις. Ο Keith Neild συμμετείχε σε αυτό για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ένα άρθρο, που γράψαμε από κοινού το 1979 και το τελειώσαμε ταξιδεύοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες, αποτέλεσε μέρος του προοιμίου του σχεδίου αυτού. Η σύλληψη των ευρύτερων αναλυτικών διαστάσεων του βιβλίου καθώς επίσης και η κατανόηση των συνθηκών που επικρατούν στη σύγχρονη Βρετανία, οφείλουν πολλά στις ιδέες του. Τη δεκαετία του 1990 μοιράστηκα μαζί του πολύ περισσότερα πράγματα από ένα κοινό σχέδιο για τη σύγχρονη ιστορία των τάξεων, ενώ στην τελευταία επεξεργασία του κειμένου επωφελήθηκα ιδιαίτερα από τις μακρές συζητήσεις που είχα μαζί του. Από πολλές απόψεις, η Γερμανία βρίσκεται στο επίκεντρο αυτού του βιβλίου – στο δεύτερο μέρος του ως υπόδειγμα ριζοσπαστισμού και στο τρίτο ως όχημα καταστροφής. Η Atina Grossman με κατηύθυνε υποδειγματικά σε όλες αυτές τις ιστορικές περιόδους, από την ξένοιαστη δεκαετία του 1920 στον τρόμο του Τρίτου Ράιχ και από εκεί στην αμφίσημη κατάσταση που επικράτησε μετά την Απελευθέρωση. Τόσο τα δικά της γραπτά όσο και το δοκίμιο που γράψαμε μαζί για την ταινία Η λίστα του Σίντλερ με βοήθησαν να κατανοήσω καλύτερα τις περιόδους αυτές. Οφείλω πολλά όχι μόνο στη σοφία αλλά και στη φιλία της. Σε μια κρίσιμη στιγμή για τη συγγραφή του βιβλίου, η Lauren Berlant με βοήθησε να σκεφτώ διαφορετικά μερικά από τα μεγαλύτερα προβλήματα –το έθνος, για παράδειγμα, και τη σχέση του με το τοπικό, την αλληλεπίδραση της καθημερινότητας των ανθρώπων και της ευρύτερης κοινωνικής μεταμόρφωσης ή τη διαλεκτική της ουτοπίας και της αποτυχίας. Παρότι η συζήτηση αυτή ξεκίνησε με την ανάλυση της δεκαετίας του 1920 και ακολούθησε πολλούς δρόμους, τελικά εστιάστηκε στα γεγονότα του 1968 κι έτσι το τελευταίο μέρος του βιβλίου έχει επηρεαστεί έντονα από αυτή. Η Λορίν μάχεται την πολιτική αδιαφορία και αποθάρρυνση περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλο γνωρίζω. Ο Bob Moeller ήταν ο πιο ανιδιοτελής και καθησυχαστικός κριτικός των απόψεών μου. Το έργο του σχετικά με τη δεκαετία του 1950 με βοήθησε πολύ στην κατανόηση της συγκεκριμένης αυτής εποχής. Επιπλέον, ήταν ο άνθρωπος που διάβα-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·43

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

σε αιχμηρά και εξονυχιστικά το πρώτο σχεδίασμα, το οποίο ήταν τόσο μεγάλο που θα έθετε σε δοκιμασία και την πιο σπουδαία φιλία. Οι επόμενες εκδοχές του βιβλίου βασίστηκαν στα λεπτομερή κριτικά σχόλιά του. Όλοι αυτοί οι φίλοι συνέβαλαν απροσμέτρητα στη διαμόρφωση των ισχυρών σημείων που διαθέτει αυτό το βιβλίο. Είναι οι σημαιοφόροι της αισιοδοξίας σ’ έναν κόσμο που εξαντλεί με μεγάλη ταχύτητα τα αποθέματά της. Η πιο σημαντική βοήθεια ήρθε από την Gina Morantz-Sanchez, η οποία μπήκε στη ζωή μου όταν το βιβλίο βρισκόταν στην τελική του φάση. Η Τζίνα με προέτρεψε να το ολοκληρώσω με όλες της τις δυνάμεις. Απάλλαξε το κείμενό μου από καθετί περιττό και υπερβολικό, σε μια προσπάθεια να το καταστήσει πιο σαφές και πιο λιτό. Διάβασε κάθε λέξη από τις εκατοντάδες χιλιάδες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό. Οι εξαιρετικές γνώσεις της στον τομέα της ιστορίας των Ηνωμένων Πολιτειών, του φεμινισμού και του γυναικείου κινήματος γενικότερα υπήρξαν ανεκτίμητες. Αποσαφήνισε τις βασικές ιδέες του βιβλίου και με προέτρεψε να τις ενισχύσω ακόμη περισσότερο. Η τελική εκδοχή του είναι έντονα επηρεασμένη από τις παρεμβάσεις της. Βέβαια, η ολοκλήρωση ενός βιβλίου προϋποθέτει και άλλου είδους στηρίγματα. Μου είναι αδύνατο να εκφράσω επαρκώς την ευγνωμοσύνη μου για όλα όσα έκανε προκειμένου να παραμείνω προσηλωμένος στη δουλειά μου, με αρκετά μεγάλο κόστος για άλλες πλευρές της ζωής μας. Με την αλάνθαστη κρίση της, οδήγησε το ανά χείρας βιβλίο στην αποπεράτωσή του.

43

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·44

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·45

μ∞™π∫∂™ ™À¡Δ√ª√°ƒ∞ºπ∂™

Ελληνικές ΕΑΜ = Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Ε.Ε. / ΕU = Ευρωπαϊκή Ένωση / European Union ΕΕΚΔ = Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς ΕΛΑΣ = Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός ΕΟΚ / ΕΕC = Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα / European Economic Community ΚΚΕ = Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ΚΚΣΕ = Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης ΛΔΓ / GDR = Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας / Deutsche Demokratische Republik ΝΕΠ = Νέα Οικονομική Πολιτική ΟΕΟΣ / OEEC = Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας / Organization for European Economic Cooperation ΟΟΣΑ / OECD = Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης / Organization for Economic Cooperation and Development

Ξενόγλωσσες APO = Außerparlamentarische Opposition / Εξωκοινοβουλευτική Αντιπολίτευση (Δυτική Γερμανία) ATP = Arbejdsmarkedets Till·gspension (Δανία) ή Tilläggspension (Σουηδία) / Μεταρρύθμιση του Συνταξιοδοτικού Συστήματος SAP AVNOJ = Antifaˇsisticˇko V(ij)ece Narodnog Oslobo_enja Jugoslavije / Αντιφασιστικό Συμβούλιο για την Απελευθέρωση του Λαού της Γιουγκοσλαβίας BCP = Bulgarian Communist Party / Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας BSP = Bulgarian Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα Βουλγαρίας BSP = British Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα Βρετανίας BT = Bourses du travail / Εργατικά Κέντρα (Γαλλία) Bund = Γενική Ένωση των Εβραίων Εργατών της Ρωσίας και της Πολωνίας BWSDP = Bulgarian Workers’ Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Βουλγάρων Εργατών

45

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·46

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

CFLN = Comité français de libération nationale / Γαλλική Επιτροπή Εθνικής Απελευ-

θέρωσης CGIL = Confederazione Generale Italiana del Lavoro / Γενική Συνομοσπονδία Εργα-

τών Ιταλίας CGT = Confédération générale du travail / Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας (Γαλλία) CIS = Commonwealth of Independent States / Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών CLN = Comitato di Liberazione Nazionale / Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Ιτα-

46

λία) CLPD = Campaign for Labour Party Democracy / Εκστρατεία για τη Δημοκρατία στο Εργατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία) CND = Campaign for Nuclear Disarmament / Εκστρατεία για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό CNR = Conseil national de la résistance / Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης (Γαλλία) CNT = Confederaciόn Nacional del Trabajo / Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (Ισπανία) Κομινφόρμ = Κομμουνιστικό Γραφείο Πληροφοριών (ΕΣΣΔ) CPGB = Communist Party of Great Britain / Κομμουνιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας ˇ CSDSD = Cˇeskoslovenske sociálneˇ demokratická strana deˇ lnická / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας ˇ CSSD = Cˇeská strana sociálneˇ demokratická / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας DA = Dansk Arbejdsgiverforening / Σύνδεσμος Δανών Εργοδοτών DAC = Direct Action Committee / Επιτροπή Άμεσης Δράσης DC = Democrazia Cristiana / Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα Ιταλίας DiY = Do-It-Yourself / «Κάν’το μόνος σου» DMV = Deutscher Metallarbeiter-Verband / Γερμανική Ομοσπονδία Μεταλλοτεχνιτών DNA = Det norske arbeiderparti / Εργατικό Κόμμα Νορβηγίας EETPU = Electrical, Electronic, Telecommunications, and Plumbing Union / Ένωση Ηλεκτρολόγων, Ηλεκτρονικών, Εργαζομένων στις Τηλεπικοινωνίες και Υδραυλικών (Μεγάλη Βρετανία) END = European Nuclear Disarmament / Ευρωπαϊκός Πυρηνικός Αφοπλισμός ERP = European Recovery Program / Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης FAI = Federación Anarquista Ibérica / Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία FDP = Freie Demokratische Partei / Ελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα (Γερμανία) FGDS = Fédération de la gauche démocratique et socialiste / Ομοσπονδία της Δημοκρατικής και Σοσιαλιστικής Αριστεράς (Γαλλία)

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·47

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

FIOM = Federazione Impiegati Operai Metallurgici / Ομοσπονδία Εργατών Μετάλ-

λου (Ιταλία) FPO = Fareinikte Partisaner Organizatzie / Οργάνωση των Ενωμένων Παρτιζάνων

(Λιθουανία) FPTSF = Fédération du parti des travailleurs socialistes de France / Ομοσπονδία των

Γάλλων Σοσιαλιστών Εργατών FVDG = Freie Vereinigung Deutscher Gewerkschaften / Ελεύθερη Συμμαχία (Γερμα-

νία) GLC = Greater London Council / Συμβούλιο Μείζονος Λονδίνου GLF = Gay Liberation Front / Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Γκέι GMB = General and Municipal Workers / Εργάτες Δήμων και Λοιποί (Μεγάλη Βρε-

τανία) HAZ = Housing Action Zone Manor / Ζώνη Στεγαστικής Δράσης HSP = Σοσιαλιστικό Κόμμα Ουγγαρίας IAH = Internationale Arbeiter-Hilfe / Διεθνής Εργατική Βοήθεια (Βερολίνο) ILP = Independent Labour Party / Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία) ΙSB = International Socialist Bureau / Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο ISC = International Socialist Committee / Διεθνής Σοσιαλιστική Επιτροπή IWSA = International Woman Suffrage Alliance / Διεθνής Ένωση για το Δικαίωμα

Ψήφου των Γυναικών JCR = Jeunesse communiste révolutionnaire / Επαναστατική Κομμουνιστική Νεο-

λαία (Γαλλία) JSDS = Jugoslovanska social demokratska stranka / Νοτιοσλαβικό Σοσιαλδημοκρα-

τικό Κόμμα Σλοβενίας KAPD = Kommunistische Arbeiter-Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό Κόμμα

Εργατών Γερμανίας KOR = Komitet Obrony Robotników / Επιτροπή Άμυνας των Εργατών (Πολωνία) KPD = Kommunistische Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας KPJ = Komunisticˇka partija Jugoslavije / Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας KSCˇ = Komunistická strana Cˇskoslovenska / Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας LCC = Labour Coordinating Committee / Συντονιστική Επιτροπή των Εργατικών LCS = Ένωση Σλοβένων Κομμουνιστών LCY = League of Communists of Yugoslavia / Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλα-

βίας LO = Landsorganisationen i Danmark / Ομοσπονδία Δανικών Συνδικαλιστικών Ενώσεων LP = Labour Party / Εργατικό Κόμμα Βρετανίας

47

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·48

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

LSDWP = Latvian Social Democratic Workers Party (Latvijas Sociãldemokrãtiskã Strãdnieku Partija – LSSP) / Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Λετονίας LSE = London School of Economics / Οικονομική Σχολή του Λονδίνου LSI = Labour and Socialist International / Εργατική και Σοσιαλιστική Διεθνής MRP = Mouvement républicain populaire / Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κίνημα (Γαλλία) MSzMP = Magyar Szocialista Munkáspárt / Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας MSZP = Magyar Szocialista Párt / Εργατικό Κόμμα Ουγγαρίας NAC = National Abortion Campaign / Εθνική Εκστρατεία για το Δικαίωμα στην

48

Άμβλωση NALGO = National Association of Local Government Officers / Ένωση Υπαλλήλων Δημοσίου και Τοπικής Αυτοδιοίκησης NOW = National Organization for Women / Εθνικός Οργανισμός Γυναικών (ΗΠΑ) NSF = Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας (Ρουμανία) NUM = National Union of Mineworkers / Εθνική Ένωση Ανθρακωρύχων (Μεγάλη Βρετανία) NUPE = National Union of Public Employees / Εθνική Ένωση Δημοσίων Υπαλλήλων (Μεγάλη Βρετανία) NUSEC = National Union of Societies for Equal Citizenship / Εθνική Ένωση Εταιρειών για την Ισότητα των Δικαιωμάτων του Πολίτη (Μεγάλη Βρετανία) NUWSS = National Union of Women’s Suffrage Societies / Εθνική Ένωση Εταιρειών για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών (Μεγάλη Βρετανία) OS = Organisation Spéciale / Ειδική Οργάνωση (Αλγερία) OSE = Observatorio de la Sostenibilidad en España / Κρατική Συνδικαλιστική Ένωση Ισπανίας P-2 = Propaganda Due / Προπαγάνδα Δύο (Ιταλία) PCE = Partido Comunista de España / Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας PCF = Parti communiste français / Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας PCI = Partito Comunista Italiano / Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας PDL = Σλοβακικό Κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς PDS = Partei des Demokratischen Sozialismus / Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (Γερμανία) PDS = Partito Democratico della Sinistra / Κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς (Ιταλία) PLA = Party of Labour of Albania (Partia e Punës e Shqipërisë – PPSh) / Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας POB = Parti Ouvrier Belge / Κόμμα Βέλγων Εργατών POUM = Partido Obrero de Unificación Marxista / Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενότητας (Ισπανία)

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·49

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

PPR = Polska Partia Robotnicza / Εργατικό Κόμμα Πολωνίας PPS = Polska Partia Socjalistyczna / Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (Ρωσία) PPSD = Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji / Πολωνικό Σοσιαλδημοκρα-

τικό Κόμμα της Γαλικίας PS = Parti socialiste / Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία) PSDI = Partito Socialista Democratico Italiano / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ιταλίας PSDR = Partidul Social Democrat Român / Κόμμα των Ρουμάνων Σοσιαλδημοκρατών PSI = Partito Socialista Italiano / Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας PSIUP = Partito Socialista Italiano di Unità Proletaria / Σοσιαλιστικό Κόμμα της Προλεταριακής Ενότητας Ιταλίας PSOE = Partido Socialista Obrero Español / Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ισπανίας PSP = Partido Socialista Português / Σοσιαλιστικό Κόμμα Πορτογαλίας PSR = Partidul Socialist Român / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρουμανίας PSU Parti socialiste unifié / Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία) PSUC = Partit Socialista Unificat de Catalunya / Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Καταλονίας PZPR = Polska Zjednoczona Partia Robotnicza / Κομμουνιστικό Κόμμα Πολωνίας RAF = Rote Armee Fraktion / Φράξια Κόκκινος Στρατός (Γερμανία) RC = Rifondazione comunista / Κομμουνιστική Επανίδρυση (Ιταλία) RCP = Romanian Communist Party (Partidul Comunist Român – PCR) / Κομμουνιστικό Κόμμα Ρουμανίας RSDRP = Russian Social-Democratic Labour Party / Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας RTS = Reclaim the Streets / Ανακτήστε τους Δρόμους SAP = Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σουηδίας SDAP = Sociaal Democratische Arbeiders Partij / Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Ολλανδίας SDF = Social Democratic Federation / Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία Βρετανίας SDF = Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Δανίας SDI = Strategic Defense Initiative / Πρωτοβουλία Στρατηγικής Άμυνας (ΗΠΑ) SDKPiL = Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας (Ρωσία) SDP = Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία) SDP = Suomen Sosialidemokraattinen Puolue / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Φινλανδίας

49

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·50

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

SDPC = Social Democratic Party of Croatia (Socijaldemokratska Partija Hrvatske –

SPH) / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Κροατίας SDPR = Social Democracy of the Republic of Poland (Socjaldemokracja Rzec-

zypospolitej Polskiej – SdRP) / Σοσιαλδημοκράτες της Πολωνικής Δημοκρατίας SDS = Sozialistische Deutsche Studentenbund / Σοσιαλιστές Φοιτητές Γερμανίας SDSS = Sociálnodemokratická strana Slovenska / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλο-

50

βακίας SED = Sozialistische Einheitspartei Deutschland / Κομμουνιστικό Κόμμα Ανατολικής Γερμανίας SFIO = Section française de l’internationale ouvrière / Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς SNR = Slovenská národná rada / Εθνικό Συμβούλιο Σλοβακίας SPA = Socialist Party of Albania (Partia Socialiste e Shqipërisë – PSS) / Σοσιαλιστικό Κόμμα Αλβανίας SPD = Sozialdemokratische Partei Deutschlands / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας SPÖ = Sozialdemokratische Partei Österreichs / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας SPS = Sozialdemokratische Partei Schweiz / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ελβετίας SR = Socialist Revolutionaries / Σοσιαλεπαναστάτες Ρωσίας SSDP = Serbian Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σερβίας SSP = Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβακίας TAZ = Tageszeitung (εφημερίδα του Δυτικού Βερολίνου) TGWU = Transport and General Workers’ Union / Γενικό Συνδικάτο Εργατών Μεταφορών (Μεγάλη Βρετανία) UDF = Union of Democratic Forces / Ένωση Δημοκρατικών Δυνάμεων (Βουλγαρία) UDI = Unione Donne Italiane / Ένωση Γυναικών Ιταλίας UGT = Unión General de Trabajadores / Γενική Ένωση Εργατών (Ισπανία) UJC-ml = Union des jeunesses communistes, marxistes-léninistes / Ένωση Κομμουνιστικών Νεολαιών, μαρξιστικών-λενινιστικών (Γαλλία) USDP = Ukrayins’ka Sotsial-Demokratychna Partiya / Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Ανατολική Γαλικία) USDRP = Ukrainian Social Democratic Workers’Party / Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Εργατών (Ρωσία) USI = Unione Sindacale Italiana / Ιταλική Συνδικαλιστική Ένωση USPD = Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands / Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Γερμανία)

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·51

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

WAVAW = Women Against Violence Against Women / Γυναίκες Κατά της Βίας Κατά

των Γυναικών (Καναδάς) WIRES = Women’s Information, Referral, and Enquiry Service / Υπηρεσία Ενημέρω-

σης, Αναφοράς και Έρευνας Γυναικών (Μεγάλη Βρετανία) WSPU = Women’s Social and Political Union / Κοινωνική και Πολιτική Ένωση Γυ-

ναικών (Μεγάλη Βρετανία) WTB = Woytinsky-Tarnow-Baade / Βοϊτίνσκι-Τάρνοβ-Μπάαντε (Γερμανία) YCLs = Young Communist Leagues / Ενώσεις Νέων Κομμουνιστών ZAG = Zentralarbeitsgemeinschaft / Κεντρική Εργατική Συμφωνία

51

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·52

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·53

∂π™∞°ø°∏

∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞ ™Δ∏¡ ∂Àƒø¶∏ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ είναι ένα εύθραυστο, διαμφισβητούμενο, ανολοκλήρωτο και σχετικά πρόσφατο πολιτικό μόρφωμα. Χρονολογείται από την επαναστατική κρίση που ακολούθησε το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Ωστόσο η παρουσία της τότε ήταν μόνο φευγαλέα προτού σαρωθεί βίαια από τη λαίλαπα του φασισμού. Μόνο μετά το 1945, χάρη στη νίκη επί του φασισμού, η Ευρώπη απόλαυσε πραγματικά τη δημοκρατία. Ωστόσο στις σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης προέκυψε αμέσως η σταλινική αντεπανάσταση, ενώ στη νότια περιφέρεια της ηπείρου –Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα– επικράτησαν δικτατορίες της Δεξιάς. Για να γίνει η δημοκρατία μια πανευρωπαϊκή πραγματικότητα, έπρεπε πρώτα να ανατραπούν οι δικτατορίες αυτών των χωρών. Τι σημαίνει όμως δημοκρατία; Από νομική άποψη, αυτή προϋποθέτει τουλάχιστον τα εξής στοιχεία: ελεύθερες εκλογές με καθολική, ισότιμη και μυστική ψηφοφορία, στην οποία να συμμετέχουν όλοι οι ενήλικοι άντρες και γυναίκες· επίσης, τις κλασικές πολιτικές ελευθερίες του λόγου, της συνείδησης, του συνέρχεσθαι, του συνεταιρίζεσθαι και της έκφρασης διαμέσου του τύπου, καθώς επίσης και την απαγόρευση της φυλάκισης οποιουδήποτε πολίτη χωρίς δίκη. Με βάση αυτά τα κριτήρια, η δημοκρατία δεν υπήρχε σε κανένα μέρος του κόσμου τον 19ο αιώνα, ενώ επιβλήθηκε σε τέσσερις μόνο χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο πριν από το 1914: στη Νέα Ζηλανδία (1893), στην Αυστραλία (1903), στη Φινλανδία (1906) και τη Νορβηγία (1913). Αν, πάλι, δώσουμε μια πιο χαλαρή ερμηνεία στον όρο δημοκρατία και αγνοήσουμε το δικαίωμα ψήφου των γυναικών, τότε στις παραπάνω χώρες μπορούμε να προσθέσουμε τις ανδρικές δημοκρατίες της Γαλλίας και της Ελβετίας.1 Παρότι οι επαναστατικές συνθήκες του 1918 διεύρυναν τις νομικά αναγνωρισμένες ελευθερίες, οι τελευταίες αποδείχτηκαν τότε βραχύβιες και επικράτησαν εκ νέου, μόνιμα πλέον, μόνο μετά το 1945. Φαίνεται ότι μόνο οι τεράστιες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που έφερε ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος δημιούργησαν το κοινωνιακό πλαίσιο για την προώθηση της δημοκρατικής πολιτικής. Εξού και η ιδιαίτερα μεγάλη απήχηση των γεγονότων του 1918 και του 1945.2

Η

53

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·54

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

54

Οι νομικοί ορισμοί περιγράφουν τη διαδικασία εκδημοκρατισμού αλλά δεν μπορούν να την εξηγήσουν. Γι’ αυτό και πρέπει να πάμε πιο βαθιά και να διερευνήσουμε τη δυναμική της πραγματικής γέννησης της δημοκρατίας, εξετάζοντας τις διάφορες περιόδους και χώρες χωριστά. Οι φανερές συγκρούσεις στις πολιτικές κονίστρες, όπως είναι οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί, σχετικά με τα δικαιώματα του πολίτη είναι σίγουρα ιδιαίτερα σημαντικές, αλλά εξίσου σπουδαίες είναι και οι εξελίξεις στα πεδία των κοινωνικών σχέσεων και του πολιτισμού. Διάφορα φιλόδοξα πακέτα κοινωνικών δικαιωμάτων, τα οποία συνεπαγόταν η άνοδος του κράτους πρόνοιας, διεύρυναν τον ορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων. Τα τελευταία διαμορφώθηκαν μέσω διαφόρων μορφών κοινωνικής κινητοποίησης και πολιτισμικής διεκδίκησης, που σταδιακά έφεραν σημαντικές αλλαγές στις έννοιες του ιδιωτικού και του δημοσίου, και άρχισαν να χρησιμοποιούν μια δημόσια σφαίρα όπου κυριαρχούσαν όλο και περισσότερο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Καμιά απ’ όλες αυτές τις αλλαγές δεν μπορεί να μελετηθεί πειστικά όσο δεν κατανοούνται οι έμφυλες διαστάσεις της. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εκτιμηθούν τόσο ο βαθμός της συμμετοχής των γυναικών όσο και η επίδραση των κατακτήσεων αυτών στις παγιωμένες έμφυλες καταστάσεις. Η εξέταση των δυνατοτήτων πρόσβασης στα δημοκρατικά δικαιώματα προκειμένου να δούμε ποιοι ακριβώς απέκτησαν έτσι φωνή καθιστά την έμφυλη διάσταση της πολιτειότητας μια ζωτικής σημασίας πτυχή της ιστορίας της δημοκρατίας. Οι φεμινιστικές κριτικές έχουν τονίσει πόσο σοβαρά η εποχή μετά το Διαφωτισμό στήριξε την κατανόηση του πολιτικού σε δυαδικές διακρίσεις μεταξύ άντρα και γυναίκας, οι οποίες ενοφθαλμίστηκαν σε έννοιες όπως της πολιτειότητας, της προσωπικότητας και του εαυτού. Έχουν καταδείξει μάλιστα με ποιους τρόπους οι προκαταλήψεις αυτές περιόρισαν κρίσιμα «την πρόσβαση των γυναικών στη γνώση, στις τεχνικές δεξιότητες και το πεδίο της ανεξάρτητης πολιτικής υποκειμενικότητας», ιδίως όταν χωνεύτηκαν σε γλώσσες συλλογικής ταυτότητας, όπως είναι η τάξη, η εθνικότητα, η θρησκεία και η φυλή.3 Για παράδειγμα, η θεμελιώδης κατηγορία της κοινωνίας των πολιτών καθ’ εαυτήν προϋπέθετε τον αποκλεισμό των γυναικών. Νέες διακρίσεις του δημοσίου και του ιδιωτικού έδιναν στις γυναίκες τις έμφυλες ταυτότητες της μητέρας και της νοικοκυράς, σε αντίθεση με τους κοινωνικούς ηγέτες και τους παίκτες του πολιτικού παιχνιδιού. Η ένταξη των γυναικών στην κοινωνία των πολιτών τον 20ό αιώνα προϋπέθετε τη ριζική αναθεώρηση εννοιών όπως είναι το πολιτικό σώμα και η κοινωνική πολιτειότητα. Παρότι οι έμφυλες διακρίσεις παρέμειναν μια μόνιμη και διαβρωτική πηγή συγκρούσεων στην αναζήτηση της δημοκρατίας, ο αγώνας ενάντια στις ανισότητες δύναμης βρέθηκε στο επίκεντρό της. Ας μη γελιόμαστε όμως: η δημοκρατία δεν

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·55

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

«δίνεται» ούτε «χαρίζεται». Προϋποθέτει τη σύγκρουση, δηλαδή τη θαρραλέα αμφισβήτηση της εξουσίας, την ανάληψη κινδύνων και παράτολμες πράξεις, την ηθική μαρτυρία και τη βίαιη σύγκρουση, καθώς και τις γενικευμένες κρίσεις, μέσα από τις οποίες μια δεδομένη κοινωνικοπολιτική τάξη πραγμάτων καταρρέει. Στην Ευρώπη η δημοκρατία δεν προέκυψε μέσα από διαδικασίες φυσικής επιλογής ούτε ήταν γέννημα της οικονομικής ευημερίας. Και βέβαια, δεν γεννήθηκε σαν να ήταν κανένα αναπόφευκτο υποπροϊόν του ατομικισμού ή της αγοράς. Αντίθετα, αναπτύχθηκε επειδή οι λαϊκές μάζες οργανώθηκαν συλλογικά και την απαίτησαν. Η εξάπλωση της δημοκρατίας είχε μια διεθνή διάσταση ζωτικής σημασίας. Σε μεγάλο βαθμό αυτή διαμορφώθηκε πέραν των εθνικών συνόρων, μέσα από μια σειρά πανευρωπαϊκών συγκυριών από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα, οι οποίες διεύρυναν τους ορίζοντες τόσο των πολιτών όσο και του πολιτικού συστήματος γενικότερα. Παρουσιάστηκαν πέντε τέτοιες στιγμές υπερεθνικής συνταγματικής θέσμισης στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία, καθεμιά από τις οποίες έθεσε τα όρια των πολιτικών συστημάτων για τις επόμενες δεκαετίες, αλλά και πρόβαλε τις δυνατότητές τους: 1776-1815, 1859-71, 1914-23, 1943-49 και 1989-92. Για τους σκοπούς του βιβλίου μας όμως η βάση θα είναι η δεκαετία του 1860. Αυτή αποτέλεσε την αφετηρία για την εγκαθίδρυση ενός σταθερού πλαισίου για την άσκηση της λαϊκής πολιτικής, ώσπου μια νέα σειρά συγκρούσεων άρχισε να το αποσυνθέτει την περίοδο 1905-14. Παρόμοια, η περίοδος 1914-23 προκάλεσε άλλη μία γενικευμένη ανασύνθεση του χάρτη, διαμορφώνοντας πλέον το σκηνικό για το πολιτικό δίπολο επανάσταση-αντεπανάσταση που γέννησε το φασισμό. Τη δεκαετία του 1860 ο φιλελεύθερος συνταγματισμός γνώρισε εντυπωσιακή διεθνή ανάπτυξη μέσω της αναδιοργάνωσης των κρατών και της αναγνώρισης των λαϊκών δικαιωμάτων, κυρίως όσον αφορά το δικαίωμα της ψήφου αλλά και την περιορισμένη νομιμοποίηση των εργατικών σωματείων, τόσο σε τοπική όσο και σε εθνική κλίμακα, από την Ισπανία μέχρι την αυτοκρατορία των Αψβούργων και από τη Βρετανία μέχρι την Ελλάδα. Επιπλέον, το συνταγματικό αυτό πλαίσιο, που διαμορφώθηκε τη δεκαετία του 1860, αποδείχτηκε ιδιαίτερα ανθεκτικό. Ενίοτε βέβαια η σταθερότητα ξαναβρισκόταν μέσα από διάφορες εθνικές κρίσεις. Σημαντικές διευθετήσεις έγιναν κάτω από την πίεση των λαών, ενώ παρατηρήθηκε μια αναμφισβήτητη αύξηση των δυσκολιών τη δεκαετία που προηγήθηκε του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Σε κάθε περίπτωση, οι αλλαγές σημειώθηκαν κυρίως με συνταγματικά μέσα. Ακόμη και αν είχε τυπικά εξωκοινοβουλευτικό χαρακτήρα, η λαϊκή πίεση ασκούνταν κυρίως μέσα στο διαθέσιμο φιλελεύθερο συνταγματικό πλαίσιο παρά εναντίον του.

55

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·56

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

56

Παρότι τα πιο θεαματικά κέρδη της δημοκρατίας σημειώθηκαν πάντοτε σε διεθνή κλίμακα, τα εθνικά κράτη, οργανωμένα γύρω από μια αντιπροσωπευτική κυβέρνηση, αποτέλεσαν επίσης βασική της προϋπόθεση. Η Γαλλική Επανάσταση εισήγαγε στην Ευρώπη την ιδέα ότι οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να είναι «για το λαό», ανατρέποντας τη σταθερότητα των εξουσιαστικών δομών του πρώιμου 19ου αιώνα και εμψυχώνοντας μια ολόκληρη σειρά επαναστατικών κινημάτων. Ωστόσο μόνο τη δεκαετία του 1860, όταν παγιώθηκε ένα σύστημα φιλελευθεροποιημένων εθνικών κρατών, μπόρεσαν να αναδυθούν νέα κινήματα για να οργανώσουν τις νέες λαϊκές προσδοκίες. Αυτό ήταν ιδιαίτερα έκδηλο στην Ιταλία και τη Γερμανία, χώρες που η ενοποίησή τους δημιούργησε για πρώτη φορά εδαφικά κράτη. Οι νεοπαγείς συνταγματικοί μηχανισμοί της γερμανικής και της ιταλικής εθνικής πολιτικής, συνδεδεμένοι με τις φιλελεύθερες αρχές της αυτοδιακυβέρνησης και της ευθύνης των πολιτών, δημιούργησαν τις πρώτες βάσεις για βιώσιμα και ανεξάρτητα οργανωμένα λαϊκά δημοκρατικά κινήματα. Η ενδυνάμωση του φιλελεύθερου συνταγματισμού στα παλιότερα εδαφικά κράτη είχε το ίδιο αποτέλεσμα. Δραματικές λαϊκές εξεγέρσεις είχαν ξεσπάσει συχνά πριν από την υπέρβαση της δεκαετίας του 1860 –το 1830-34, ξανά το 1848-51 και σε πολλές άλλες μεμονωμένες περιπτώσεις σε ολόκληρη την ήπειρο– καταφέρνοντας μερικές φορές να επηρεάσουν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα τις εθνικές σκηνές, όπως συνέβη με τους χαρτιστές στη Βρετανία μεταξύ 1837 και 1848. Ωστόσο μόνο τη δεκαετία του 1860 δημιουργήθηκαν οι νομικές και συνταγματικές συνθήκες για τη δημιουργία λαϊκών και δημοκρατικών κομμάτων. Από τη δεκαετία του 1870 έως τη δεκαετία του 1890 σε πολλές χώρες της ευρωπαϊκής ηπείρου συγκροτήθηκαν σοσιαλιστικά κόμματα που επιδίωκαν να δώσουν συνεκτική, συγκεντρωτική και μόνιμη πολιτική μορφή στην κυβέρνηση από το λαό. Μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, αλλά σε μεγάλο βαθμό και μετά, τα κόμματα αυτά έφεραν το κύριο βάρος της υπεράσπισης της δημοκρατίας στην Ευρώπη. Πράγματι, στο μεγαλύτερο μέρος της περιόδου που καλύπτει το βιβλίο αυτό, το λάβαρο της δημοκρατίας ψηλά κρατήθηκε σταθερά από τη σοσιαλιστική παράδοση. Στις δεκαετίες του 1860 και του 1870 ήταν οι σοσιαλιστές βουλευτές εκείνοι που όρισαν ένα χαρακτηριστικά δημοκρατικό χώρο στις φιλελεύθερες και συνταγματικές πολιτείες εκείνης της εποχής, οι οποίες είχαν δημιουργηθεί από τις εξεγέρσεις που μεσολάβησαν στην Ευρώπη το ίδιο διάστημα. Καθώς τα εργατικά κινήματα εδραιώνονταν σε εθνικό επίπεδο, η υπεράσπιση της δημοκρατίας γινόταν όλο και πιο ισχυρή, ώσπου το 1914 τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είχαν γίνει αναπόσπαστο στοιχείο των πολιτικών συστημάτων των χωρών τους –ισχυρότερα στον «πυ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·57

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ρήνα» της σοσιαλδημοκρατίας στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη, όπου οι σοσιαλιστές έπαιρναν 25-40% των ψήφων του εκλογικού σώματος.

Ο σοσιαλισμός και η αριστερά

∏ ιδέα να γράψω το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας διαμορφώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν μια βαθιά κρίση στις καθιερωμένες μορφές της αριστερής πολιτικής είχε αρχίσει να γίνεται φανερή. Στο μεγαλύτερο διάστημα του 20ού αιώνα, η Αριστερά εκφράστηκε μέσα από τα ποικιλώνυμα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα, τα οποία, παρά τις αμοιβαίες αντιπάθειές τους, αναγνώριζαν πως είχαν μια κοινή παράδοση που αναγόταν στον 19ο αιώνα. Ακόμη και οι μικρές τροτσκιστικές και μαοϊκές ομάδες, οι οποίες απέρριπταν με περιφρόνηση τόσο τους υπόλοιπους κομμουνιστές όσο και τους σοσιαλδημοκράτες, δέχονταν τη μακρόχρονη αυτή παράδοση. Εκτός αυτού, σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, άλλα προοδευτικά κινήματα διατάχθηκαν γύρω από τον κυρίαρχο άξονα των δύο αυτών μεγάλων κομματικών και πολιτικών παραδόσεων, συνειδητοποιώντας ότι ήταν πρακτικά αδύνατο να αποφύγουν τον σφιχτό εναγκαλισμό τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, διάφοροι προοδευτικοί αγώνες προχωρούσαν χωριστά, όπως συνέβη με ορισμένα αντιαποικιοκρατικά κινήματα τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, και επίσης με τα περισσότερα φεμινιστικά κινήματα, με τις εκφράσεις της σεξουαλικής διαφορετικότητας, με πολλές εκστρατείες για ειδικότερα ζητήματα και συχνά με την ίδρυση κάποιου νέου κόμματος, όπως με το Κόμμα της Κοινοπολιτείας στη Βρετανία στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Όμως για τη δημόσια αποτελεσματικότητά τους και την αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου οι ποικιλώνυμοι αριστεροί αγώνες χρειάζονταν τη στήριξη των σοσιαλιστών και των κομμουνιστών. Αυτές ακριβώς οι παρατάξεις έδιναν το οξυγόνο της Αριστεράς και, με αυτή την έννοια, την ηγεμόνευαν. Ανάμεσα στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στη δεκαετία του 1990, αυτό έπαψε να ισχύει. Μετά την καταστολή των μεταρρυθμιστικών κινημάτων στην Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία (το 1968 και το 1981 αντίστοιχα), ο υπαρκτός σοσιαλισμός είχε εξαντλήσει κάθε ίχνος αξιοπιστίας που του απέμενε ως παράγοντα προόδου, αν και η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι η εισβολή των Σοβιετικών στην Τσεχοσλοβακία ώθησε τελικά τους Ευρωπαίους κομμουνιστές στην ανάπτυξη ανεξάρτητων πολιτικών που κατέκριναν ρητά το σοβιετικό μοντέλο. Ωστόσο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 ήταν ολοφάνερο ότι ακόμη και ο ευρωκομμουνισμός είχε εξαντληθεί. Οι εκλογικές επιδόσεις των κομμουνιστών άρχισαν να φθίνουν

57

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·58

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

58

στην Ιταλία, ενώ στη Γαλλία και την Ισπανία κατέρρευσαν κυριολεκτικά. Οι θιασώτες του ευρωκομμουνισμού έβγαλαν τα συμπεράσματά τους και άρχισαν να απαλλάσσονται σταδιακά από την κομμουνιστική τους ταυτότητα. Παράλληλα, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα άρχισαν να αποδιοργανώνονται. Τόσο το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας όσο και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (SPD) ξέμειναν στην έρημο της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης για δεκαοχτώ και δεκαέξι χρόνια αντίστοιχα (το πρώτο έχασε την κυβέρνηση το 1979, το δεύτερο το 1982). Η αρχική ευφορία από τις νίκες των σοσιαλιστών στη Γαλλία, την Ελλάδα και την Ισπανία το 1981-82 πέρασε πολύ γρήγορα λόγω των αυστηρών προγραμμάτων λιτότητας που αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν και της συνακόλουθης αύξησης της ανεργίας. Τόσο στην Αυστρία όσο και στις Κάτω Χώρες, οι σοσιαλιστές που κυβερνούσαν εγκατέλειψαν κάθε είδους σοσιαλιστική πολιτική, ενώ οι Σκανδιναβοί ομόλογοί τους απώλεσαν όχι μόνο την αυτοπεποίθησή τους αλλά και το μονοπώλιο της εξουσίας. Το γενικότερο πλαίσιο της κρίσης αυτής ήταν η οικονομική ύφεση που ξεκίνησε το 1973, και η οποία έβαλε απότομα τέλος στο μεταπολεμικό μοντέλο συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης, πάνω στο οποίο στηρίζονταν οι σοσιαλδημοκράτες. Μέσα στη σχετική ευμάρεια που επικράτησε τα μεταπολεμικά χρόνια –μια «χρυσή εποχή» καπιταλιστικής σταθερότητας, διαρκώς αυξανόμενου επιπέδου ζωής και ευρείας κοινωνικής συναίνεσης–, οι στόχοι της σοσιαλδημοκρατίας για πλήρη απασχόληση, πραγματική αύξηση των μισθών και γενναιόδωρο κοινωνικό κράτος εξασφαλίστηκαν χωρίς να προκαλούν προβλήματα στην καπιταλιστική συσσώρευση. Στη διάρκεια της νέας αυτής περιόδου όμως, οι στυλοβάτες τούτου του μοντέλου –ο κεϊνσιανισμός, το μεγάλο κράτος πρόνοιας και ο συνεχώς διευρυνόμενος δημόσιος τομέας, τα ισχυρά εργατικά σωματεία και ο κορπορατισμός– κατέρρευσαν. Με άλλα λόγια, η ισχύς της κοινωνικής δημοκρατίας είχε θεμελιωθεί σε ένα ευρύτερο μεταπολεμικό πολιτικό σύστημα που είχε αρχίσει να αποσυντίθεται. Στο σημείο αυτό, κλειδί ήταν η πανευρωπαϊκή αντιφασιστική λαϊκή συναίνεση των ετών 1943-49 που είχε σφυρηλατηθεί στο καμίνι του αντιναζιστικού αγώνα. Αντίθετα από την εύθραυστη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί μετά το 1918, η κοινωνιακή αυτή συναίνεση αποδείχτηκε εξαιρετικά ρωμαλέα, αποκτώντας νομιμοποίηση στο επίπεδο του κράτους αλλά και την ευρεία αποδοχή της λαϊκής κουλτούρας. Στηριγμένες στον δημοκρατικό πατριωτισμό και την αλληλεγγύη του καιρού του πολέμου, και συνδέοντας τις ελπίδες για μια νέα αρχή με την ανάγκη της οικονομικής ανασυγκρότησης, οι μεταρρυθμιστικές συμμαχίες που ανέλαβαν την εξουσία το 1945 κατάφεραν να θεμελιώσουν τα προγράμματά τους σε ένα είδος μακροπρό-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·59

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

θεσμης συμφωνίας που κάλυπτε ολόκληρη την κοινωνία και την οποία δεν είχαν κατορθώσει να εμπεδώσουν οι προκάτοχές τους μετά το 1918. Η θεσμική δύναμη μιας φιλελευθεροποιημένης δημόσιας σφαίρας, με όλες τις αναγκαίες νομικές εγγυήσεις και επίσης προικισμένης με ένα εύλογο εύρος πλουραλισμού και ανοχής των διαφωνιών, αποτέλεσε μια ζωτική διάσταση της μεγάλης αυτής δημοκρατικής κατάκτησης. Πάνω απ’ όλα, οι μεγάλης κλίμακας λαϊκές κινητοποιήσεις που χρειάζονταν για να κερδηθεί ο πόλεμος έδωσαν την ορμή για ένα γενναιόδωρο κοινωνικό συμβόλαιο τον καιρό της ειρήνης. Οι μεταρρυθμιστικές αυτές δυνάμεις επέτρεψαν έναν αξιόλογο βαθμό ταύτισης του λαού με το μεταπολεμικό κράτος, παρέχοντάς του έτσι ένα τεράστιο ηθικό και πολιτικό κεφάλαιο. Επομένως, η δύναμη της μεταπολεμικής συναίνεσης στη Δυτική Ευρώπη προϋπέθετε κάτι παραπάνω από την ευημερία που έφερνε η συνεχής ανάπτυξη ή το αρνητικό συγκολλητικό στοιχείο του Ψυχρού Πολέμου. Κι αυτό δεν ήταν άλλο από την εικόνα μιας καλής κοινωνίας, η οποία είχε επηρεαστεί βαθιά από τον αντιφασιστικό αγώνα κι επιτέλους γινόταν πραγματικότητα. Οι μορφές συνοχής μιας κοινωνίας –καθώς και οι συνθήκες που επιτρέπουν την ανανέωσή τους– εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από ταυτίσεις που δημιουργούνται στη λαϊκή μνήμη με τους πολιτικούς θεσμούς της κοινωνίας αυτής. Στο σημείο αυτό, μια σύγκριση ανάμεσα στις δύο μείζονες συντακτικές συγκυρίες, του 1914-23 και του 1943-49, έχει να μας διδάξει πολλά. Και στις δύο περιπτώσεις, η κλίμακα της κοινωνιακής κινητοποίησης, ο ριζοσπαστισμός των θεσμικών αλλαγών και η δίνη των λαϊκών προσδοκιών θρυμμάτισαν τη σταθερότητα των εδραιωμένων δεσμών και διέρρηξαν τον ιστό της κοινωνικής σύμβασης, σε τέτοιο βαθμό ώστε να δημιουργηθούν συνθήκες για σημαντικές δημοκρατικές αλλαγές. Ωστόσο, μετά το 1918, η κατασκευή αρκετά ισχυρών ταυτίσεων του λαού με τα νέα δημοκρατικά κράτη αμφισβητήθηκε έντονα, όπως αποκάλυψαν με τόσο τραγικό τρόπο οι πολιτικές πολώσεις του Μεσοπολέμου και η άνοδος του φασισμού. Αντίθετα, μετά το 1945 η δυτικοευρωπαϊκή συναίνεση αποδείχτηκε αρκετά ευρεία και βαθιά, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για μια αξιοσημείωτα ανθεκτική αφοσίωση των λαών στη μεταπολεμική δημοκρατική τάξη. Η μεταπολεμική συναίνεση διήρκεσε δύο ολόκληρες δεκαετίες. Ωστόσο ήδη από τη δεκαετία του 1960 νέες σημαντικές εξελίξεις έθεσαν υπό αμφισβήτηση τη συνέχισή της. Η ύφεση του 1973, η καπιταλιστική αναδιάρθρωση της μεταφορντιστικής μετάβασης και η δραστική ανασύνθεση της ταξικής δομής των κοινωνιών υπήρξαν οι βασικές δομικές εξελίξεις που σημάδεψαν τούτη την εποχή. Τις συνόδευσαν οι πολιτικές εκρήξεις του 1968, η άνοδος του νέου φεμινισμού και ο αναβρασμός των νέων πολιτικών κινημάτων, των κινητοποιήσεων με βάση ζητήματα

59

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·60

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

60

ταυτότητας και των διαφόρων εναλλακτικών πολιτικών σκηνών. Ως αποτέλεσμα, τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα παραδοσιακού τύπου έπαψαν να κυριαρχούν στο χώρο της Αριστεράς. Για έναν ολόκληρο αιώνα τα κόμματα αυτά ήταν οι βασικοί υπερασπιστές των δημοκρατικών ιδεωδών στην Ευρώπη, χτίζοντας δίκτυα εκλογικής υποστήριξης είτε στηρίζοντας την επιρροή τους στις αναπτυγμένες λαϊκές οργανώσεις. Λειτουργούσαν κυρίως ως λαϊκά κινήματα που στηρίζονταν στις κοινότητες των εργαζομένων και δέσμευαν τους οπαδούς τους χρησιμοποιώντας λεπτοδουλεμένες μορφές πολιτισμικής αλληλεγγύης. Τώρα όμως βρίσκονταν σε μια μη αναστρέψιμη διαδικασία παρακμής. Από εκλογική άποψη, υπερφαλαγγίστηκαν όχι μόνο από τους πράσινους και τους αριστερούς σοσιαλιστές αλλά και από μια σειρά ριζοσπαστικών δημοκρατικών πρωτοβουλιών. Επιπλέον, η ενέργεια που έδινε η βάση στους αγώνες της Αριστεράς πέρασε βαθμιαία από την κοινοβουλευτική αρένα, την οποία προτιμούσαν οι σοσιαλιστές, σε ένα νέο τοπικό, κατακερματισμένο και άμορφα μεταλλασσόμενο εξωκοινοβουλευτικό πλαίσιο. Το βιβλίο αυτό θα ανιχνεύσει τις συνέπειες της κρίσιμης αυτής μετάβασης των ημερών μας, εν μέρει ιστορικοποιώντας την άνοδο και την πτώση της κλασικής σοσιαλιστικής παράδοσης από τη δεκαετία του 1860 μέχρι τη δεκαετία του 1980 και εν μέρει αναλύοντας τα δεδομένα που προέκυψαν από την αναδιάρθρωση μετά το 1968. Αν οι σύγχρονες αλλαγές αποκάλυψαν τις σημερινές αδυναμίες του σοσιαλισμού, και ιδίως τους αποκλεισμούς που συνεπάγεται η επικέντρωση της δημοκρατικής στρατηγικής στην προοδευτική εμπρόθετη δράση της βιομηχανικής εργατικής τάξης, τότε η νέα γνώση μας αυτή έχει να μας διδάξει πολλά και για τους περιορισμούς του σοσιαλισμού στις προηγούμενες περιόδους. Αν ο κεντρικός ρόλος της εργατικής τάξης αποδομήθηκε στη σύγχρονη κοινωνική και οικονομική ανάλυση, τι θα συμβεί αν «εκθρονίσουμε» την εργατική τάξη και από την προνομιακή θέση που είχε στη σοσιαλιστική πολιτική σε διάφορες περιόδους του παρελθόντος; Οι φεμινιστικές επικρίσεις της «ταξοκεντρικής» πολιτικής από το 1970 και εφεξής είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές εδώ, και οι έντονοι έμφυλοι περιορισμοί της ιστορίας της Αριστεράς είναι ένα μοτίβο που θα επανέρχεται συχνά στο βιβλίο αυτό. Η πολύπλοκη σχέση ανάμεσα στο σοσιαλισμό και στη δημοκρατία –ή ανάμεσα στο «σοσιαλισμό» και στην «Αριστερά»– είναι ένα βασικό θέμα του βιβλίου μου. Για έναν αιώνα περίπου μετά το 1860 κυριάρχησαν, από αυτή την άποψη, δύο συμπληρωματικές αρχές: ο σοσιαλισμός ήταν πάντοτε ο πυρήνας της Αριστεράς, και η Αριστερά ήταν πάντοτε κάτι ευρύτερο από το σοσιαλισμό. Οι σοσιαλιστές ποτέ δεν κατάφεραν να πετύχουν τους στόχους τους μόνοι τους. Χρειάζονταν πάντοτε συμμάχους –στις εκλογικές αναμετρήσεις, στο σχηματισμό κυβερνήσεων, στην ορ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·61

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

γάνωση απεργιών, στη διεξαγωγή της μαζικής προπαγάνδας, στον εξασφάλιση της αλληλεγγύης της κοινότητας, στη δουλειά μέσα στους διάφορους θεσμούς ή στη διάδοση των ιδεών τους στη δημόσια σφαίρα. Καθώς οι σοσιαλιστές απώλεσαν την ηγεμονία στο χώρο της Αριστεράς μετά τη δεκαετία του 1960 και άλλα ριζοσπαστικά κινήματα εισέδυσαν στον πολιτικό χώρο της Αριστεράς, οι όροι των διαπραγματεύσεων αυτού του είδους άρχισαν να γίνονται όλο και πιο πολύπλοκοι. Οι σοσιαλιστές βρέθηκαν να στήνουν συμμαχίες νέου τύπου ή να ανασκευάζουν τα προγράμματα και τα συνθήματά τους ώστε να ανταποκριθούν στις ανάγκες των νέων τους υποστηρικτών. Ωστόσο ακόμη και στις προγενέστερες περιόδους, όπως το βιβλίο αυτό δεν θα πάψει να τονίζει, οι σοσιαλιστές άλλοτε διεύρυναν με ανάλογους τρόπους το πεδίο της απήχησής τους και άλλοτε οχυρώνονταν στο «ταξικό-πολιτικό» πεδίο, αποκλείοντας ουσιαστικά μεγάλες μερίδες του πληθυσμού από τον σοσιαλιστικό χώρο. Η εστίαση της σοσιαλιστικής πολιτικής στα έντονα έμφυλα ιδεώδη του αρρενωπού εργάτη, με συνέπεια τις διακρίσεις σε βάρος των γυναικών και τον αποκλεισμό τους, ήταν το πιο σημαντικό από τα αποτελέσματα αυτά.

Πού βαδίζει η αριστερά σήμερα;

∫άπου ανάμεσα στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και στην πτώση του κομμουνισμού το 1989-91, η σοσιαλιστική παράδοση μπήκε σε μια βαθιά και μακρόχρονη κρίση, από την οποία δεν έχει συνέλθει ακόμη. Για τους κομμουνιστές, αυτό οφειλόταν σίγουρα στην απώλεια νομιμοποίησης της Σοβιετικής Ένωσης και την τελική κατάρρευσή της, αλλά και η σοσιαλδημοκρατία γνώρισε μία εξίσου εξουθενωτική εμπειρία με την αποσύνθεση του κεϊνσιανισμού τις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Και στις δύο περιπτώσεις, ο σοσιαλισμός έπαψε να λειτουργεί ως πειστική εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό. Στο επίπεδο των λαϊκών αντιλήψεων και βέβαια στις παραδεκτές γλώσσες της δημόσιας συζήτησης, οι σοσιαλιστικές ιδέες έχασαν κάθε δυνατότητα επιρροής. Ως αξιόπιστο πρόγραμμα αντικατάστασης του καπιταλισμού –για την αναδιοργάνωση της οικονομίας στη βάση ενός κεντρικά σχεδιασμένου και γραφειοκρατικά συντονισμένου κρατικού τομέα– ο σοσιαλισμός έπαψε να υφίσταται. Αλλά και ως πρακτικά υλοποιήσιμο σχέδιο χάθηκε από την κοινή θέα. Έτσι, τη δεκαετία του 1990 οι υποστηρικτές των παραδοσιακών εκδοχών του σοσιαλισμού βουβάθηκαν. Η θριαμβική ρητορική για το «τέλος του κομμουνισμού» πρόσφερε σχεδόν ακαταμάχητη δύναμη στην ασύδοτη κυριαρχία του καπιταλισμού της αγοράς στην Ανατολική Ευρώπη, ενώ στη Δύση τα δόγματα του νεοφιλελευθερισμού εμπότισαν κάθε πολιτική κατανόηση του τρόπου διακυβέρνησης.

61

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·62

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

62

Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα ξανάφεραν στο προσκήνιο τις αναθεωρητικές αντιλήψεις της δεκαετίας του 1950, αφήνοντας τώρα εντελώς τη σοσιαλιστική δορά τους και υιοθετώντας το νέο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο μέσα από τις γλώσσες του «εκσυγχρονισμού». Με λίγες εξαιρέσεις, τα κομμουνιστικά κόμματα επίσης διαλύθηκαν ή ανασυγκροτήθηκαν, αναπροσαρμόζοντας την ταυτότητα της Αριστεράς με βάση μια ευρεία πολιτική δημοκρατικών συμμαχιών και όχι το σοσιαλισμό. Με όλους αυτούς τους τρόπους, και ανεξάρτητα από την εκλογική επιτυχία ή αποτυχία των κομμάτων που εξακολουθούσαν να αυτοαποκαλούνται «σοσιαλιστικά», ο σοσιαλισμός ως ταξικό πολιτικό πρόγραμμα για την αντικατάσταση ή τη μεταρρύθμιση του καπιταλισμού έμοιαζε να έχει εκμετρήσει το ζην. Η πολιτική αυτή κρίση είχε επίσης τις δικές της κοινωνικές συντεταγμένες. Τα σοσιαλιστικά εργατικά κινήματα αναπτύχθηκαν σε μια συγκεκριμένη εποχή ανάμεσα στις δεκαετίες του 1880 και του 1930, με ισχυρές συνέχειες μέχρι εκείνη του 1960. Τα κινήματα αυτά διαμορφώθηκαν μέσα στις ιδιαίτερες υποδομές της αστεακής οικονομίας, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των εργατικών συνοικιών, οι οποίες δημιουργήθηκαν από την εκβιομηχάνιση που αποτέλεσε το θεμέλιο της σοσιαλιστικής πολιτικής στη διάρκεια του 20ού αιώνα.4 Ωστόσο το κοινωνικό αυτό τοπίο της βιομηχανικής εποχής άρχισε επίσης να εξαφανίζεται μετά το 1960. Σε όλο τον προηγούμενο αιώνα αποτέλεσε το βασικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο τα εργατικά σοσιαλιστικά κινήματα υπερασπίστηκαν πειστικά την υπόθεση της δημοκρατίας, και μάλιστα πιστώθηκαν με σπουδαία δημοκρατικά επιτεύγματα. Αυτή η ιστορική Αριστερά δεν αποδείχτηκε απλώς καλή. Με επιμονή και θάρρος έστησε τα θεμέλια της ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Με μεγάλη συνέπεια διεύρυνε τα όρια της πολιτειότητας, τεντώνοντάς τα προς τα έξω και προς τα μπρος, διεκδικώντας τα δημοκρατικά εκείνα δικαιώματα που τα παλιά καθεστώτα αρνούνταν στους ανθρώπους, προασπίζοντας τα κέρδη της δημοκρατίας απέναντι σε αδιάκοπες επιθέσεις και ασκώντας συνεχείς πιέσεις για την εξάλειψη των κάθε λογής αποκλεισμών. Τα σοσιαλιστικά και τα κομμουνιστικά κόμματα –τα κόμματα της Αριστεράς δηλαδή– κατάφεραν μερικές φορές να κερδίσουν τις εκλογές και να σχηματίσουν κυβέρνηση, αλλά πιο σημαντικό ήταν ότι οργάνωσαν την κοινωνία των πολιτών σε τέτοιες βάσεις που επέτρεπαν να διαφυλάσσονται τα δημοκρατικά επιτεύγματα και να δημιουργούνται προϋποθέσεις για τη διεύρυνσή τους. Με τον τρόπο αυτό κατάφεραν να προσελκύσουν και άλλες προοδευτικές υποθέσεις ή μεταρρυθμιστικά συμφέροντα. Χωρίς αυτά τα κόμματα, η δημοκρατία θα ήταν αδιανόητη. Από τη δεκαετία του 1860 μέχρι εκείνη του 1960 αυτά αποτέλεσαν τον ενεργό πυρήνα κάθε ευρύτερης δημοκρατικής ώθησης. Αυτή είναι η ιστορία του σοσιαλισμού που πρέπει να διασωθεί και να αναγνωριστεί.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·63

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Αν στην ιστορία της, που ξεπερνάει τα διακόσια χρόνια, η Αριστερά υπερασπίστηκε γενναία τη δημοκρατική συνταγματική διακυβέρνηση, την επέκταση των πολιτικών δικαιωμάτων, την ισότητα, το σεβασμό της διαφορετικότητας και την κοινωνική ένταξη, πάντως η εστίαση της πολιτικής αυτής στις σοσιαλιστικές αξίες συνεπαγόταν επίσης κάποιους ενοχλητικούς περιορισμούς. Ακριβώς επειδή οι σοσιαλιστές αποδείχτηκαν τόσο αποτελεσματικοί συνήγοροι της δημοκρατίας, ορισμένα ζητήματα συγκαλύφθηκαν. Το βιβλίο αυτό λοιπόν τονίζει το χρέος της δημοκρατίας στην Αριστερά, αλλά ταυτόχρονα αναλύει τις ανεπάρκειες της στάσης των σοσιαλιστών απέναντι σε αυτήν – όλους εκείνους τους τρόπους με τους οποίους η σοσιαλιστική κυριαρχία στην Αριστερά συνέβαλε στην περιθωριοποίηση ζητημάτων που δεν μπορούσαν να αφομοιωθούν εύκολα στις αρχές της ταξικής πολιτικής, τις τόσο θεμελιώδεις στο σοσιαλιστικό όραμα. Τα ζητήματα φύλου είναι η πιο χαρακτηριστική περίπτωση, όμως εμφανίστηκαν και άλλα: θέματα τοπικού ελέγχου και συνεταιριστικής οργάνωσης που αποκλείονταν από την κρατοκεντρική λογική του σοσιαλισμού· ζητήματα σεξουαλικότητας, οικογενειακών μορφών και προσωπικής ζωής· τα αγροτικά προβλήματα, η αποικιοκρατία, ο εθνικισμός και οι άλυτοι γρίφοι της «φυλής». Αυτά ήταν τα μεγάλα ερωτηματικά που εισέβαλαν στη φαντασία της Αριστεράς μετά το 1968. Κι αυτό γιατί η κρίση του σοσιαλισμού δεν προέκυψε μόνο από τη σύγκρουσή του με την αναπάντεχη πραγματικότητα ενός μεταμορφωμένου πραγματικού κόσμου του καπιταλισμού. Εξίσου θεμελιώδεις προκλήσεις ήρθαν από περιοχές που βρίσκονταν εντελώς έξω από τα οικεία ταξικά πολιτικά πλαίσια του σοσιαλισμού –από το πεδίο της θεωρίας, από χώρους της κοινωνικής πρακτικής που δεν είχαν αποτελέσει ακόμη αντικείμενο στοχασμού, καθώς επίσης και από το μικροπολιτικό πλαίσιο της καθημερινής ζωής. Η πιο σημαντική πρόκληση ήρθε από το φεμινισμό. Ωστόσο, πολύ σύντομα, ακολούθησαν και άλλες: οι εκστρατείες κατά της διάδοσης των πυρηνικών, ο περιβαλλοντισμός, τα ειρηνιστικά κινήματα, τα κινήματα για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων αντρών και γυναικών και η ευρύτερη πολιτική της σεξουαλικότητας, οι πολιτικές σε τοπικό επίπεδο, οι καταλήψεις κτιρίων και η δημιουργία «εναλλακτικών χώρων», τα κινήματα του αριστερού εθνικισμού και τοπικισμού και, τελευταίο αλλά όχι έσχατο σε σημασία, το κίνημα κατά του ρατσισμού είτε ως απάντηση στην προπαγάνδα ενάντια στους μετανάστες και τη σχετική κινητοποίηση της Άκρας Δεξιάς είτε με τη δημιουργία ενός χώρου όπου οι ίδιες οι φυλετικοποιημένες μειονότητες μπορούσαν από μόνες τους να οργανωθούν. Τα νέα αυτά κινήματα επέτρεψαν να αναδυθεί η σύγχρονη πολιτική των ταυτοτήτων. Αν το παλιό ταξοκεντρικό παράδειγμα των εθνικά οργανωμένων σοσιαλισμών

63

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·64

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

64

έπαψε να συγκρατεί τον ορισμό της Αριστεράς –κι αυτό ήταν το πρώτο μάθημα που πήραμε απ’ όσα συνέβησαν τη δεκαετία του 1990–, τότε τα νέα αυτά κινήματα αποτέλεσαν την αφετηρία για μια πολιτική που θα έπαιρνε τη θέση της. Η ανάδειξη της σοσιαλιστικής παράδοσης σε κύριο δρων υποκείμενο για την προώθηση της δημοκρατίας ήταν προϊόν μιας συγκεκριμένης εποχής –1860-1960– που τώρα πια έχει τελειώσει. Αν όμως η σημασία του σοσιαλισμού για την Αριστερά μπορεί να εντοπιστεί σε αυτή τη συγκεκριμένη περίοδο, σε έναν πανίσχυρο κόμβο κοινωνικών ιστοριών και πολιτικών μορφών, οι συνθήκες ύπαρξης των οποίων στο μεταξύ έχουν πάψει να υφίστανται, τότε ανακύπτει αμέσως το ερώτημα: Πώς θα μπορούσε να οριστεί η δημοκρατία στις μέρες μας; Ποιες είναι οι συντεταγμένες της Αριστεράς στη νέα εποχή που ξεκίνησε το 1960; Πώς θα μπορούσε να διαμορφωθεί μια νέα κοινωνικοπολιτική βάση της δημοκρατίας; Πώς μπορεί να εκταθεί ακόμη παραπέρα η δημοκρατία; Ακριβώς όπως οι αλλαγές του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος οδηγούν μάλλον στην ανασύνθεση παρά στην κατάργηση της εργατικής τάξης, έτσι και οι αναδιαμορφωμένες μορφές της σοσιαλιστικής πολιτικής θα συνεχίσουν να δίνουν νέα μορφή στην Αριστερά. Αν ο σοσιαλισμός δεν προσφέρει πλέον μια συστημική εναλλακτική λύση στην οικονομία της αγοράς, ωστόσο οι σοσιαλιστικές κριτικές του καπιταλισμού δεν έχουν χάσει τη δύναμή τους. Οι σοσιαλιστές ζητούσαν ανέκαθεν από τους φιλελευθέρους να τηρούν τις επαγγελίες τους για πλουραλισμό, ανεκτικότητα και σεβασμό στη διαφορετικότητα, ενώ ταυτόχρονα θεμελίωναν την επιχειρηματολογία τους για την ελευθερία στη ρωμαλέα φιλοσοφία τους περί ισότητας. Οι ισχυρές και σύμπλοκες συλλήψεις για την κοινωνική δικαιοσύνη και το συλλογικό αγαθό διατήρησαν επίσης την αντιπολιτευτική τους σημασία απέναντι στα ατομικιστικά συνθήματα του ανερχόμενου νεοφιλελευθερισμού. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η σοσιαλιστική παράδοση διατηρεί ζωτικά μέσα για την ανασύνθεση της Αριστεράς, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο πάντως διότι τα αυτοαποκαλούμενα σοσιαλιστικά κόμματα έμειναν οι πιο δημοφιλείς και αξιόπιστοι φορείς των δημοκρατικών ιδανικών. Ωστόσο τα κινήματα που αναπτύχθηκαν μετά το 1968 διεύρυναν επίσης δραστικά τους ορίζοντες του σοσιαλισμού, χαρτογραφώντας νέες περιοχές δημοκρατικής πρακτικής, ανεξάρτητα από το αν οι ίδιοι οι σοσιαλιστές επέλεγαν να τις επισκεφθούν ή όχι. Τα σύνορα της πολιτικής –της ίδιας της κατηγορίας του πολιτικού– διευρύνθηκαν από τις φεμινίστριες, τους οπαδούς της απελευθέρωσης των γκέι, τους περιβαλλοντιστές, τους αυτόνομους και άλλους. Στο μεταξύ τα ενδεχόμενα νοήματα της δημοκρατίας είχαν αλλάξει. Οι καινοτομίες αυτές, με ελάχιστες εξαιρέσεις,

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·65

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

πραγματοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό έξω από τον κύκλο της ιδεολογικής επιρροής των παλιότερων αριστερών κομμάτων. Επιπλέον, τα νέα κόμματα –οι πράσινοι, οι αριστεροί σοσιαλιστές και οι διάφοροι άλλοι αναδυόμενοι ριζοσπαστισμοί– ήταν μικρά, και ελάχιστα μπορούσαν να απορροφήσουν όλη την ενέργεια που εκλυόταν. Βαθιές πολιτικές αναδιατάξεις αναμφίβολα τροποποιούσαν τον εθνικό πολιτικό χώρο –όχι μόνο σε ό,τι αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στα σοσιαλιστικά κόμματα και στους υποστηρικτές τους, αλλά και στις νέες διαδικασίες σύγκλισης, οι οποίες έδωσαν στους περιθωριοποιημένους πράσινους και σε άλλους ριζοσπάστες μια θέση στο πολιτικό σκηνικό. Κι ακόμη περισσότερο: για έναν αιώνα μετά το 1860, με εξαίρεση τις περιόδους 1917-23 και 1943-47, η κοινοβουλευτική πολιτική είχε αποτελέσει το βασικό στοιχείο της δημοκρατικής πολιτικής πράξης· ωστόσο μετά το 1960 τα πράγματα άλλαξαν. Η σχέση ανάμεσα στην ποικιλόμορφη εξωκοινοβουλευτική σφαίρα της τοπικιστικής και συχνά επιμεριστικής «κινηματικής» πολιτικής και στο κοινοβούλιο, που δεν έχασε τη σημασία του, αποτέλεσε πλέον το κλειδί για την αναγέννηση της δημοκρατίας. Η συγγραφή αυτού του βιβλίου συνδέθηκε επίσης με μια ιδιαίτερα πολύπλοκη ηθική στάση. Η ιστορία της Αριστεράς περιλαμβάνει πολλή βία, πολλά λάθη, πολλές αποτυχίες σε ζητήματα αρχών, πολλή ατολμία και βέβαια πολλές υπερβολές. Ο σταλινισμός ιδιαίτερα απλώθηκε σαν δηλητηριώδης και ανεξίτηλη κηλίδα σε πολλές σελίδες της ιστορίας αυτής. Κατά παρόμοιο τρόπο, αντιμέτωπη με το πεδίο εξτρεμισμού που δημιουργήθηκε από τους φασίστες και τους επαναστάτες, και κατόπιν από τους κομμουνιστές και τους αντικομμουνιστές, η σοσιαλδημοκρατία συχνά προτίμησε να γίνει συνένοχη σε πολλούς περιορισμούς και υπονομεύσεις της δημοκρατίας. Οι συμβατικές ιστορίες της Αριστεράς την διατρέχουν με βάση μια σειρά αποτυχημένων επαναστάσεων – 1848, 1871, 1917-23, 1936, 1956, 1968 και άλλες. Εγώ προσπάθησα να μην ωραιοποιήσω τις αποτυχίες και τις παραλείψεις ούτε να αποστρέψω το βλέμμα μου από τα εγκλήματα που έγιναν. Προσπάθησα επίσης να μη δω ρομαντικά τις χαμένες ευκαιρίες. Παρ’όλα αυτά, και μολονότι το βιβλίο αναγνωρίζει τις ήττες και τους περιορισμούς της Αριστεράς, η προοπτική του είναι εντελώς διαφορετική. Αφηγείται την ιστορία της ευρωπαϊκής διαδρομής της δημοκρατίας, που διασφαλίστηκε από την Αριστερά, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη επιτυχία, άλλοτε παθιασμένα και άλλοτε επώδυνα, αλλά πάντοτε έχοντας την Αριστερά ως το αναγκαίο και πλέον αξιόπιστο στήριγμά της. Από την επιτυχία αυτή κερδίσαμε όλοι. Αν αναλογιστούμε τις μεγάλες και δραματικές στιγμές της ευρωπαϊκής συνταγματικής θέσμισης από το 1860 μέχρι το 1989, που διεύρυναν τον ορίζοντα της δημοκρατίας, θα δούμε ότι η ριζοσπαστική

65

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·66

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

εμπρόθετη δράση της Αριστεράς ήταν πάντοτε παρούσα. Οι πολιτικές αξίες για τις οποίες πολέμησε η Αριστερά σε αυτές τις κρίσιμες επαναστατικές στιγμές, καθώς και στις μακρές και δύσκολες περιόδους που μεσολαβούσαν ανάμεσά τους, έχουν γίνει σήμερα οι αξίες που όλοι δεχόμαστε. Ο εκφυλισμός της επανάστασης των μπολσεβίκων υπό τον Στάλιν και η σταλινοποίηση της Ανατολικής Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο μείωσαν αναγκαστικά τη θέση του σοσιαλισμού στον τελικό απολογισμό. Όμως στα άλλα μέρη της Ευρώπης, οι σοσιαλιστές θεμελίωσαν όλα όσα εμείς θεωρούμε σήμερα σημαντικά για τη δημοκρατία, από την επέκταση του εκλογικού δικαιώματος σε όλες τις κατηγορίες του ενήλικου πληθυσμού, τη διασφάλιση των πολιτικών ελευθεριών και τη θέσπιση των πρώτων δημοκρατικών συνταγμάτων μέχρι την επιδίωξη των πιο διαμφισβητούμενων ιδεωδών όπως είναι η κοινωνική δικαιοσύνη, η διεύρυνση του ορισμού της πολιτειότητας και το κράτος πρόνοιας. Ανέκαθεν το μέτωπο της δημοκρατίας μετακινούνταν διαρκώς, με τα ιδεαλιστικά οράματά του που δεν είχαν πραγματοποιηθεί ακόμη να είναι κάθε φορά εξίσου ζωτικά με τις πραγματικές του κατακτήσεις. Καθώς λοιπόν κινούμαστε ήδη στο ανοίκειο τοπίο του 21ου αιώνα, αυτό είναι ένα μέλλον που θα πρέπει να το θυμόμαστε. Φτιάχνοντας τους νέους χάρτες μας θα χρειαστούμε τη γνώση που κρύβεται στο πλούσιο παρελθόν της Αριστεράς.

66

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·67

¶ƒøΔ√ ª∂ƒ√™

¢π¡√¡Δ∞™ ∫√π¡ø¡π∫√ ¶∂ƒπ∂Ã√ª∂¡√ ™Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞: ¶ƒ√∂Δ√πª∞∑√¡Δ∞™ Δ√ ª∂§§√¡

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·68

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·69

¶ƒ√∂Δ√πª∞∑√¡Δ∞™ Δ√ ª∂§§√¡

Τ

ΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 1895 ,

η εικοσιτετράχρονη Ίντιθ Λάντσεστερ (Edith Lanchester) ανακοίνωσε στην οικογένειά της την πρόθεσή της να συζήσει με τον Τζέιμς Σάλιβαν (James Sullivan) σε μια σχέση «ελεύθερου έρωτα»: οι δύο ερωτευμένοι ήταν καταρχήν αντίθετοι στον κοινωνικό θεσμό του γάμου επειδή κατέστρεφε την ανεξαρτησία των γυναικών. Και οι δυο τους ήταν μέλη του τμήματος που είχε στο Μπάτερσι η Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία (SDF), το μικρό αλλά ακμαίο βρετανικό σοσιαλιστικό κόμμα, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1884. Ο Τζέιμς ήταν αυτοδίδακτος εργάτης ιρλανδικής καταγωγής, η Ίντιθ απόφοιτος πανεπιστημίου από μια πλούσια μεσοαστική οικογένεια του Λονδίνου. Η Ίντιθ είχε γίνει ενεργό μέλος της SDF από το 1892. Το 1894 προσπάθησε χωρίς επιτυχία να εκλεγεί στο Σχολικό Συμβούλιο του Λονδίνου, ενώ το 1895 εκλέχτηκε μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του κόμματος.1 Μια μέρα προτού αρχίσει η ελεύθερη συμβίωση των δύο εραστών, ο πατέρας της Ίντιθ και οι τρεις αδελφοί της τους επισκέφθηκαν συνοδευόμενοι από το δόκτορα Τζορτζ Φίλντινγκ Μπλάντφορντ (George Fielding Blandford), έναν πολύ γνωστό ψυχίατρο. Μετά από μια σύντομη συνάντηση, στην οποία ο Μπλάντφορντ συζήτησε με την Ίντιθ το θέμα του γάμου, τονίζοντας τόσο τις πιθανές συνέπειες που θα είχε η απόκτηση παιδιών όσο και τους κινδύνους από μια εξίσου πιθανή εγκατάλειψή της από τον εραστή της, εκείνη του απάντησε ήρεμα ότι είχε πάρει ήδη τις αποφάσεις της. Τότε ο Μπλάντφορντ αποσύρθηκε και υπέγραψε μια βεβαίωση που πιστοποιούσε ότι η κοπέλα είχε παραφρονήσει. Έχοντας το χαρτί αυτό στα χέρια τους, τα αδέρφια έβγαλαν με τη βία την Ίντιθ από το σπίτι, την έβαλαν σε μια άμαξα, της έδεσαν τα χέρια και τη μετέφεραν σε ένα ιδιωτικό φρενοκομείο του νότιου Λονδίνου. Παρ’ όλες τις διαμαρτυρίες της, ο υπεύθυνος γιατρός δέχτηκε να την κρατήσει. Σκοπός των συγγενών της ήταν να τη σώσουν από την «κοινωνική αυτοκτονία» και την «απόλυτη καταστροφή», εξήγησε ο Μπλάντφορντ, διότι η κοπέλα «είχε τρελαθεί από τις σοσιαλιστικές συναντήσεις και τα βιβλία».2 Η SDF και οι ριζοσπαστικοί κύκλοι ανέλαβαν αμέσως δράση. Ο ίδιος ο Σάλιβαν ζήτησε δικαστικά την απελευθέρωση της Ίντιθ και ειδοποίησε τις εφημερίδες· οργανώθηκαν δημόσιες συγκεντρώσεις στις οποίες μίλησαν οι πιο σημαντικές προσωπι-

69

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·70

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

70

κότητες του κινήματος, ενώ πολλοί οπαδοί της SDF άρχισαν να πολιορκούν κάθε νύχτα το άσυλο. Με δικαστική εντολή δύο ψυχιατρικοί σύμβουλοι πιστοποίησαν ότι η Ίντιθ έχαιρε άκρας πνευματικής υγείας, μολονότι είχε λάθος ιδέες, και διέταξαν την απελευθέρωσή της. Ο Τζον Μπαρνς (John Burns), ιδρυτικό μέλος της SDF που ήδη είχε εκλεγεί βουλευτής σε συνεργασία με το κόμμα των Φιλελευθέρων στο Μπάτερσι, έγραψε στον υπουργό Εσωτερικών και το διοικητή της αστυνομίας, επισπεύδοντας έτσι την απελευθέρωση της Λάντσεστερ και συνοδεύοντάς τη, μαζί με τον Σάλιβαν, στο σπίτι τους στις 29 Οκτωβρίου. Μετά την τετραήμερη δοκιμασία της, η Λάντσεστερ έκοψε κάθε σχέση με την οικογένειά της, τα μέλη της οποίας πάντως εξακολουθούσαν να πιστεύουν ακράδαντα στην ορθότητα των πράξεών τους. Η Ίντιθ έμεινε ενεργό μέλος της SDF, πήρε μέρος στο συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς στο Λονδίνο το 1896, και δεν έπαψε να ταξιδεύει σε ολόκληρη τη χώρα και να μιλάει σε συγκεντρώσεις των οπαδών του κόμματός της. Η «Υπόθεση Λάντσεστερ» προκάλεσε πολλές και σημαντικές συζητήσεις σε ολόκληρη την Αγγλία. Η ίδια η SDF υπερασπίστηκε τα δικαιώματα της Λάντσεστερ, αλλά, ενώ καταδίκασε την απαγωγή της και τις καταχρήσεις του νόμου στην περίπτωσή της, και αποδέχτηκε την κριτική του γάμου ως θεσμού, υποστήριξε ότι θα πρέπει πάντως να δεχόμαστε πραγματιστικά τον «κόσμο, τέτοιος όπως είναι» και αποκήρυξε την «ατομική αναρχική δράση ή την προσωπική εξέγερση».3 Αυτό που ενδιέφερε κυρίως το κόμμα ήταν να αποσυνδεθεί από τις θεωρίες του «ελεύθερου έρωτα»: αποξένωναν τους πιθανούς υποστηρικτές, ερέθιζαν το κοινό κι έφερναν με ανάρμοστο τρόπο τα προσωπικά ζητήματα στην πολιτική. Το να κατηγορεί κανείς τους σοσιαλιστές ότι ήθελαν την «κοινωνικοποίηση των γυναικών» ήταν απλά και καθαρά δυσφήμιση, αλλά η υπεράσπιση της σεξουαλικής ελευθερίας θα έδινε στους εχθρούς του σοσιαλισμού μια χρυσή ευκαιρία να τον πολεμήσουν. Το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP), που ανταγωνιζόταν την SDF, σε γενικές γραμμές συμφωνούσε με τις απόψεις αυτές. Ο ηγέτης του Κιρ Χάρντι (Keir Hardie) ανησυχούσε μήπως δυσφημιζόταν ο σοσιαλισμός: «Οι εχθροί του σοσιαλισμού ξέρουν καλά ότι τέτοιοι άθλοι, σαν κι αυτόν που σκεφτόταν να κάνει η δεσποινίς Λάντσεστερ μπορούν να τον αμαυρώσουν στα μάτια όλων των κοινωνικών τάξεων».4 Υπήρξαν βέβαια και αντίθετες απόψεις. Μερικά μέλη της SDF επιδοκίμασαν το «ευγενικό και αλτρουιστικό παράδειγμα» της Λάντσεστερ ως ένα χτύπημα ενάντια «σε αυτόν το μεσαίωνα της υποκρισίας και της άγνοιας, μέσα στον οποίο ζούμε». Η Σάλπιγγα, η ανεξάρτητη εβδομαδιαία σοσιαλιστική εφημερίδα του Ρόμπερτ Μπλάτσφορντ (Robert Blatchford), φάνηκε να συμφωνεί: «Οι σοσιαλιστές πιστεύουν πως η γυναίκα έχει απόλυτο δικαίωμα να κάνει το σώμα της ό,τι θέλει […] αψηφώντας

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·71

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

τους παπάδες, τους νόμους, τα έθιμα και την υποκρισία».5 Πράγματι, πέρα από την ηγεσία της SDF βρισκόταν ένας κύκλος κάθε λογής ριζοσπαστών και διαφωνούντων σε πολλά πολιτισμικά ζητήματα. Ενώ η δίκη και η δαιμονοποίηση του Όσκαρ Γουάιλντ (Oscar Wilde) λίγο νωρίτερα το 1895 είχε υποχρεώσει σε αναδίπλωση τους σεξουαλικούς ριζοσπάστες, η υπόθεση Λάντσεστερ τους έδωσε την ευκαιρία να πάρουν πάλι το λόγο.6 Ο Χέρμπερτ Μπάροους (Herbert Burrows), ένα άλλο ιδρυτικό μέλος της SDF που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υπεράσπιση της Λάντσεστερ, ήταν η προσωποποίηση αυτού του λαϊκού ρεύματος διαφωνούντων: «είναι ο αρχετυπικός μανιακός […] δεν πίνει, δεν καπνίζει, είναι χορτοφάγος και θεοσοφιστής, καθώς και υπερασπιστής των δικαιωμάτων της γυναίκας». Το 1888 είχε στηρίξει την οργάνωση της περίφημης απεργίας των κοριτσιών που έφτιαχναν σπίρτα και έγινε ταμίας του σωματείου τους, υποστηρίζοντας δημόσια τα εργασιακά δικαιώματα των γυναικών μέσα από τη Συνδικαλιστική Ένωση Γυναικών (Women’s Trade Union League – WTUL) και το Γυναικείο Βιομηχανικό Συμβούλιο (Women’s Industrial Council – WIC). Επιπλέον, υπήρξε ένας από τους πρώτους υποστηρικτές του εκλογικού δικαιώματος των γυναικών».7 Μετά το 1900, ο κύκλος αυτός αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο χάρη στην εκλογική άνοδο του Εργατικού Κόμματος, την αύξηση του αριθμού των διαφωνούντων διανοουμένων, την ενισχυμένη μαχητικότητα των βιομηχανικών εργατών, την καλλιέργεια διαφόρων τοπικών μορφών σοσιαλισμού και τη θεαματική ανάπτυξη του κινήματος για το εκλογικό δικαίωμα των γυναικών. Ένας από τους πλέον εξέχοντες ομιλητές στην κινητοποίηση για τη Λάντσεστερ ήταν ο μελλοντικός βουλευτής και πρόεδρος του Εργατικού Κόμματος Τζορτζ Λάνσμπερι (George Lansbury). Μια άλλη ομιλήτρια ήταν η Μαίρη Γκρέι (Mary Gray), η σπιτονοικοκυρά της Λάντσεστερ. Η Γκρέι, από μικροαστική οικογένεια, δούλεψε υπηρέτρια και το 1876 παντρεύτηκε τον Γουίλι Γκρέι, ένα λιθοξόο που είχε υποστεί πολλές διώξεις για τη συνδικαλιστική του δράση. Η Γκρέι μπήκε στην SDF το 1887, έγινε δραστήριο μέλος της και το 1896-1903 συμμετείχε στο εκτελεστικό της γραφείο. Το 1892 ίδρυσε το πρώτο Κυριακάτικο Σοσιαλιστικό Σχολείο, ενώ το 1895 εκλέχτηκε ως εκπρόσωπος της SDF στο Συμβούλιο Κηδεμόνων του Μπάτερσι. Τέλος, δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα έντονα για τα εκλογικά δικαιώματα των γυναικών μέσα από τον Σοσιαλιστικό Κύκλο Γυναικών του Μπάτερσι.8 Σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη, η Βρετανία απέκτησε ένα ισχυρό εργατικό κόμμα πολύ αργά και μάλλον αμφίβολα, καθώς η Επιτροπή Εκπροσώπησης των Εργατών του 1900 μετεξελίχτηκε σταδιακά στο γνωστό μας Εργατικό Κόμμα και χώρισε από το κόμμα των Φιλελευθέρων. Ο σοσιαλιστικός χώρος που αναδύθηκε

71

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·72

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

τις δεκαετίες του 1880 και του 1890, ευρύς και ζωντανός, είχε πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τις σοσιαλιστικές κουλτούρες άλλων χωρών, καθώς δίπλα στον κεντρικό πυρήνα των σοσιαλιστών και των συνδικαλιστών συγκέντρωνε αντικληρικαλιστές και ελεύθερους στοχαστές, φεμινίστριες και υποστηρικτές του εκλογικού δικαιώματος των γυναικών, πνευματιστές και χριστιανούς σοσιαλιστές, διαφωτιστές, αναμορφωτές και κάθε λογής προοδευτικούς. Μετά τις αρχές του 20ού αιώνα τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης άνθησαν και απέκτησαν μαζική δημοτικότητα με τον ουτοπικό τους οίστρο και τις διακηρύξεις τους ενάντια στον καπιταλισμό. Η σύγκρουση αυτή περιγραφόταν ως «η τελευταία μεγάλη μάχη της οικουμένης», ο προάγγελος «ενός παραδείσου αγνότητας, ομόνοιας και αγάπης». Ο σοσιαλισμός σήμαινε «το τέλος του ζόφου, τη νέα χαραυγή», καθιστώντας δυνατό «έναν αναγεννημένο κόσμο».9 Το ουτοπικό πρόταγμα του σοσιαλισμού έπαιξε κρίσιμο ρόλο στη μαζική προσέλκυση υποστηρικτών. Στα ζωτικής σημασίας επίπεδα της ρητορικής και της κινητοποίησης, όσο και μέσα στα κάθε λογής πλαίσια της μικροπολιτικής του καθημερινού βίου, η αίσθηση ενός καλύτερου και εφικτού μέλλοντος ήταν το στοιχείο που επέτρεπε στους αναρίθμητους οπαδούς των σοσιαλιστικών κομμάτων να αφιερώσουν τη ζωή τους στην υπόθεση της αλλαγής της κοινωνίας. Όπως έδειξε η υπόθεση Λάντσεστερ, η σοσιαλιστική πολιτική δημιούργησε πλαίσια μέσα στα οποία μπορούσαν να εγερθούν και πολλές άλλες προοδευτικές υποθέσεις. Μολονότι όλες αυτές διατηρούσαν ακόμη έναν έντονο αντιπολιτευτικό χαρακτήρα, και το υπάρχον σύστημα κινητοποίησε όλες του τις δυνάμεις για να τις κρατήσει στο περιθώριο, είχαν αρχίσει ήδη να τροποποιούν τους όρους της συζήτησης. Έχοντας σημειώσει εντυπωσιακές εκλογικές επιτυχίες και έχοντας επιβάλει την παρουσία τους στην κοινωνία, τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης αποτελούσαν ήδη από το 1914 μια όλο και πιο ισχυρή δημοκρατική πρόταση.

72

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·73

¶ƒøΔ√ ∫∂º∞§∞π√

√ƒπ∑√¡Δ∞™ Δ∏¡ ∞ƒπ™Δ∂ƒ∞ Ο σοσιαλισμός, η δημοκρατία και ο λαός

Ο

Ι ΟΡΟΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΔΕΞΙΑ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ από το ριζοσπαστικό δημοκρατικό

κλίμα της Γαλλικής Επανάστασης.1 Όταν η Συντακτική Συνέλευση διχάστηκε στο ζήτημα του βασιλικού βέτο και των άλλων εξουσιών που θα αναγνωρίζονταν στο βασιλιά, το 1789-91, οι ριζοσπάστες κάθισαν στην αριστερή πλευρά της αίθουσας του Κοινοβουλίου, όπως την έβλεπε κανείς από τη θέση του προέδρου, ενώ οι συντηρητικοί στη δεξιά. Όπως έδειχνε η διάταξη αυτή, η «αριστερά» ταυτίστηκε με μια δυναμική δημοκρατική στάση, που εκφραζόταν μέσα από την προσπάθεια κατάργησης του βασιλικού βέτο και καθιέρωσης ενός ενιαίου νομοθετικού σώματος, των εκλεγμένων από το λαό δικαστών, της υπεροχής της νομοθετικής εξουσίας σε αντίθεση με το χωρισμό των εξουσιών, μιας ισχυρής εκτελεστικής εξουσίας και, το πιο σημαντικό απ’ όλα, της δημοκρατικής εκλογής των βουλευτών βάσει της αρχής «κάθε άντρας και μια ψήφος». Η κορυφαία ριζοσπαστικοποίηση των Ιακωβίνων το 1793-94 πρόσθεσε και άλλα ζητήματα, όπως τη συγκρότηση εθνοφρουράς αντί για ένα μόνιμο επαγγελματικό στρατό, τον αντικληρικαλισμό και το προοδευτικό φορολογικό σύστημα. Καθώς όλα αυτά τα θεμελιώδη ζητήματα επιβίωσαν της Γαλλικής Επανάστασης και δέσποσαν στην πολιτική σκηνή σχεδόν ολόκληρο τον 19ο αιώνα, η χρήση των όρων Αριστερά και Δεξιά γενικεύτηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Όπως ήταν φυσικό, η διάκριση αυτή αποτυπώθηκε και στη γεωγραφία των αιθουσών όλων των κοινοβουλίων. Η ρητορική της Γαλλικής Επανάστασης, εστιασμένη γύρω από την επιβλητική τριάδα «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα», δεν έπαψε ποτέ να συνοδεύει τις βασικές αυτές αρχές. Αν παραμερίσουμε τις έμφυλες συνδηλώσεις της στα γαλλικά και τις άλλες λατινογενείς γλώσσες (fraternité, δηλαδή μεταξύ αντρών αδελφών), η «αδελφότητα» εξέφραζε ένα ιδεώδες κοινωνικής αλληλεγγύης ζωτικό για τα περισσότερα αριστερά κινήματα, ενώ η «ισότητα» βρισκόταν στον ίδιο τον πυρήνα της αριστερής φιλοσοφίας. Επιπλέον, διεκδικώντας την εξουσία για το λαό, η Αριστερά επιδίωκε να ανατρέψει μια άλλη εξουσία, το παλαιό καθεστώς μιας συγκεκριμένης κοινωνι-

73

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·74

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

κοοικονομικής άρχουσας τάξης ή απλώς ένα διεφθαρμένο κυβερνητικό κατεστημένο. Η κυριαρχία του λαού θεωρούνταν ότι αναιρείται όχι μόνο από το καταπιεστικό και περιοριστικό πολιτικό σύστημα αλλά και από τις άνισες κοινωνικές δομές. Στην παράδοση της Αριστεράς, η μια ή η άλλη έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης ήταν πρακτικά αχώριστη από την επιδίωξη της δημοκρατίας.

Δημοκρατία και κοινωνία: οράματα του δίκαιου κόσμου

Δο δημοκρατικό αίτημα συνδέθηκε σε ολόκληρη την εποχή της Γαλλικής Επανά-

74

στασης με πιο επεξεργασμένα οράματα της δίκαιης κοινωνίας και οργανώθηκε γύρω από ένα ιδεώδες ανεξάρτητης μικρής ιδιοκτησίας και αυτοδιακυβέρνησης σε τοπικό επίπεδο. Στις παραδόσεις της λαϊκής δημοκρατίας, η σύνδεση αυτή αναγόταν στην Αγγλική Επανάσταση του 17ου αιώνα και στα οράματα των Ισοπεδωτών· τον 18ο αιώνα αναδύθηκε εκ νέου με αφορμή τον πληβειακό ριζοσπαστισμό της Αμερικανικής Επανάστασης και των ανάλογων κινημάτων στις Κάτω Χώρες και τη Βρετανία. Τη δεκαετία του 1790, τα κινήματα αυτά γενικά χαρακτηρίζονταν ως ιακωβινικά. Η προσπάθειά τους να επιβάλουν τη δημοκρατία σε τοπικό επίπεδο εμπνεόταν σε μεγάλο βαθμό από την εξέγερση των τεχνιτών, των εμπόρων και των φτωχών επαγγελματιών του Παρισιού που κορυφώθηκε με τους μαχητικούς αβράκωτους της περιόδου 1792-94.2 Η ριζοσπαστική δημοκρατία των μικροϊδιοκτητών υπήρξε το βασικό σύνθημα των εξεγέρσεων που ξέσπασαν σε ολόκληρη την Ευρώπη τη δεκαετία του 1820, κατόπιν το 1830-31 και βέβαια το πολυτάραχο 1848. Η ιδέα αυτή άνθησε κυρίως σε περιοχές όπου ζούσαν πολλοί τεχνίτες, όπου η εμπορική ανάπτυξη ευνοούσε επαγγέλματα υψηλής ειδίκευσης και ταυτόχρονα δημιουργούσε στους τεχνίτες μια νέα μορφή επιχειρηματικής αβεβαιότητας ή εκεί όπου η βιομηχανία τούς υποβάθμιζε σε κατασκευαστές «φασόν» ή σε ένα είδος «πρωτοβιομηχανίας». Τροφοδοτούνταν από το γόνιμο περιβάλλον των ευρωπαϊκών πρωτευουσών, μέσα στο οποίο συμβίωναν αλλά και ανταγωνίζονταν μεταξύ τους καταστηματάρχες, μικρέμποροι, δικηγόροι και άλλοι επαγγελματίες, βιβλιοπώλες, δημοσιογράφοι και διανοούμενοι του καφενείου – όλοι αυτοί που συνέθεταν τη γνωστή συμμαχία των Ιακωβίνων. Τα δημοκρατικά αυτά κινήματα μπορούσαν επίσης να απλωθούν προς τα πάνω ώστε να περιλάβουν στοιχεία του αναγνωρισμένου πολιτικού έθνους αλλά και προς τα κάτω, στους αγρότες. Προς το 1848 τα κινήματα αυτά εμπλουτίστηκαν με φοιτητές και μερικούς προλεταριοποιημένους εργάτες. Το σχήμα αυτό πρωτοεμφανίστηκε στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα –στις αποικίες των Ευρωπαίων στην αμερι-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·75

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

κανική ήπειρο, στο Λονδίνο, στο Νόριτς και σε άλλα κέντρα του αγγλικού ιακωβινισμού, στο Μπέλφαστ και την πεδινή Σκοτία, στις Κάτω Χώρες, στην Ελβετία, στη Βόρεια Ιταλία και σε άλλες περιοχές αυτοφυούς ριζοσπαστισμού, που εκφράστηκε παράλληλα με τον αντίστοιχο γαλλικό· και βέβαια στο Παρίσι.3 Όλες αυτές οι κοινωνίες βίωναν μια φάση πρώιμης καπιταλιστικής μετάβασης, στο πλαίσιο της οποίας οι δυνάμεις της αγοράς μεταμόρφωναν ήδη τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής και οι παλαιότερες λαϊκές ιδεολογίες για μια δίκαιη κοινωνία συνέχιζαν να υπάρχουν. Οι ανισότητες ανάμεσα στους εμπόρους, στους μαστόρους και γενικότερα στους ανθρώπους μεγάλωναν, ενώ μεγάλο μέρος των αγροτών προλεταριοποιούνταν μέσα από την επέκταση της αγροτικής οικοτεχνίας. Ωστόσο ο μεταβατικός αυτός κόσμος υποστήριζε ακόμη τα εξιδανικευμένα πολιτικά οράματα του εξεγερμένου αγρεργάτη, του διωγμένου από τον τόπο του μεροκαματιάρη και του ευπρεπούς μάστορα· προτάγματα με πυρήνα την πίστη σε μια ηθική οικονομία και στην κοινοπολιτεία όλων των παραγωγών. Η επιθυμία να προστατευτούν ή να αποκατασταθούν οι παραδοσιακές μορφές της μικρής παραγωγής μπορούσε ακόμη να επιβιώνει, αν όχι μέσω της πατερναλιστικής κυβέρνησης, πάντως μέσω των ριζοσπαστικών οραμάτων για μια ομοσπονδιακή οργάνωση της ανταλλαγής προϊόντων και για τη συνεργασία των αυτοκυβερνώμενων και ανεξάρτητων μεταξύ τους οικονομικών μονάδων. Δεν είχαν διακρίνει ακόμη καθαρά τη μονιμότητα, τη μελλοντική κατεύθυνση και το αμετάκλητο της καπιταλιστικής εκβιομηχάνισης. Ωστόσο, καθώς η ριζοσπαστική αυτή δημοκρατία έφτανε στο απόγειό της το 1848, οι βάσεις της άρχισαν να υπονομεύονται. Το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα, διεισδύοντας συνεχώς στον κόσμο των μικρών παραγωγών, διαμόρφωνε ένα πολύ διαφορετικό βιομηχανικό περιβάλλον – εργοστασίων και μηχανών, καπιταλιστών και μισθωτών, καθώς και νέων αστεακών πληθυσμών. Βέβαια, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε σε ό,τι αφορά την ταχύτητα των εξελίξεων αυτών. Στη Βρετανία, με την πρωτοπόρα βιομηχανική της οικονομία, η καπιταλιστική παραγωγή παρέμενε σε αξιοσημείωτο βαθμό εξαρτημένη από την εργασία και τις δεξιότητες των τεχνιτών όσο και από τις μικρές παραγωγικές μονάδες. Σε πολλές βιομηχανίες μάλιστα, αυτό περιόριζε τους κινδύνους για τους τεχνίτες, περήφανους επειδή συνέχιζαν να ξεχωρίζουν από τη μεγάλη μάζα των ανειδίκευτων φτωχών εργατών. Οι τεχνίτες, οχυρωμένοι πίσω από την κυριαρχία τους μέσα στο εργαστήρι τους, υπερασπίζονταν με επιτυχία την περιουσία τους, που δεν ήταν άλλη από τις επαγγελματικές τους δεξιότητες, το κοινωνικό τους κύρος και βέβαια την ανεξαρτησία τους. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1830 και μέχρι τις αρχές εκείνης του 1850, οι χαρτιστές έγιναν το πρώτο μαζικό πολιτικό κίνημα της βρετανικής εργατικής τάξης, καταφέρνοντας σε

75

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·76

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

76

μεγάλο βαθμό να ξεπεράσουν τη διάκριση ανάμεσα σε «τεχνίτες» και «προλετάριους» εργάτες. Ωστόσο οι αντιλήψεις των τεχνιτών συγκροτούσαν την καθοριστική δύναμη της εποχής, τόσο ως μια ξεχωριστή προσέγγιση στην οικονομία και την κοινωνία όσο και ως τμήμα μιας ευρύτερης παράδοσης σκέψης σχετικά με το βρετανικό κράτος. Στις περιοχές της Ευρώπης όπου η εκβιομηχάνιση καθυστέρησε σε σχέση με εκείνη της Βρετανίας, τέτοιου είδους αντιλήψεις αποδείχτηκαν ακόμη περισσότερο μακρόβιες. Οι συνθήκες ποίκιλλαν από βιομηχανία σε βιομηχανία. Ο καταμερισμός της εργασίας και οι τεχνολογίες της παραγωγής έπληξαν λιγότερο ορισμένους τεχνίτες απ’ ό,τι κάποιους άλλους. Οι τεχνίτες εξαφανίστηκαν ταχύτερα στις πιο σύγχρονες βιομηχανίες, όπως, για παράδειγμα, στη χαλυβουργία από τα τέλη του 19ου αιώνα και στους έντονα εκμηχανισμένους τομείς της χημικής βιομηχανίας και της παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος από τις αρχές του 20ού αιώνα. Στη συνέχεια βέβαια ακολούθησαν οι εξαιρετικά καινοτόμες βιομηχανίες αυτοκινήτων, αεροπλάνων και συσκευών, καθώς επίσης και διάφοροι άλλοι τομείς συναρμολόγησης προϊόντων στη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Οι τεχνίτες επηρεάστηκαν πολύ λιγότερο σε βιομηχανικούς τομείς χαμηλότερης έντασης κεφαλαίου, όπως η υφαντουργία ή πολλά είδη ελαφράς βιομηχανίας, οι οποίες συνδύαζαν την εξωτερική εργασία «φασόν» και τη βαριά ανειδίκευτη εργασία με την υψηλά εξειδικευμένη παραγωγή χειροποίητων προϊόντων σε συνθήκες εργαστηρίου. Άλλες βιομηχανικές δραστηριότητες –όπως οι οικοδομές, η ξυλουργική, τα τυπογραφεία, η βυρσοδεψία, η υαλοτεχνία, τα ναυπηγεία, η μεταλλουργία και, με ένα διαφορετικό τρόπο, τα ορυχεία– συνέχισαν να έχουν ανάγκη τους παραδοσιακούς τεχνίτες. Ωστόσο, είτε επικεντρώνουμε την προσοχή μας στις νεογέννητες βιομηχανίες είτε στις αναδομημένες μορφές παλιότερων επαγγελμάτων, η καπιταλιστική αναδιοργάνωση της οικονομίας μέσω της εκβιομηχάνισης μετέβαλε αναγκαστικά τη θέση του εργάτη στην κοινωνία. Με τον καιρό, οι τεχνίτες απώλεσαν τον έλεγχο της δουλειάς τους, που πέρασε στις απρόσωπες δυνάμεις της καπιταλιστικής αγοράς. Έτσι, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την αυτονομία του εργαστηρίου και να εξαρτηθούν πρακτικά από τις μεγαλύτερες επιχειρηματικές μονάδες, ενώ αργότερα ενσωματώθηκαν πλήρως στις ισχυρότερες δομές της καπιταλιστικής παραγωγής, απασχόλησης και ελέγχου. Αφότου συνέβη αυτό, τα κοινωνικά ιδεώδη της μικρής κλίμακας οργάνωσης, των τοπικών κοινοτήτων και της προσωπικής ανεξαρτησίας έγινε πολύ δυσκολότερο να διατηρηθούν. Αυτό σήμαινε ότι, στις συνθήκες καπιταλιστικής εκβιομηχάνισης, οι συνέπειες που είχε το αίτημα των εργαζομένων για λαϊκή κυριαρχία άλλαξαν δραματικά.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·77

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Βαθμιαία, αλλά και άνισα, η δημοκρατία συνδέθηκε με δύο νέα αιτήματα: την οικονομική ανάλυση του καπιταλιστικού συστήματος και το πολιτικό πρόγραμμα για τη συνολική αναδιοργάνωση της κοινωνίας. Μολονότι οι νέες αυτές ιδέες, αν το δούμε εντελώς γενικά, είχαν την υλική τους πηγή στις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές, δεν προέκυψαν με τρόπο αυτόματο από αυτές. Ήταν αποτέλεσμα της σοβαρής προσπάθειας σημαντικών πολιτικών στοχαστών και αναρίθμητων καθημερινών ανθρώπων, αντρών και γυναικών, να αντιληφθούν τη σημασία των ρωγμών που είχαν ανοίξει στον κόσμο, όπως τον ήξεραν μέχρι τότε. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή της κοινωνικής μεταμόρφωσης και αλλαγής, οι άνθρωποι άρχισαν να διερευνούν τις δυνατότητες της συλλογικής ιδιοκτησίας και της συνεργατικής παραγωγής. Σε αυτό το σημείο τομής λοιπόν των κοινωνικοοικονομικών αλλαγών και του νέου πολιτικού στοχασμού γεννήθηκαν οι ιδέες του σοσιαλισμού. Με τον τρόπο αυτό, η δημοκρατία ήταν ανέκαθεν ενσωματωμένη στην κοινωνική ιστορία. Τόσο η ριζοσπαστική δημοκρατία, που καταγόταν από τη Γαλλική Επανάσταση, όσο και ο πρώιμος σοσιαλισμός που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1830, συνεπάγονταν τη συγκρότηση συνολικών δεσμών πρακτικών κοινωνικοοικονομικών αιτημάτων. Τα αιτήματα αυτά έγιναν αντιληπτά ως ουσιώδη στοιχεία της γνήσιας δημοκρατίας, μόνο που τώρα το μέτρο σύγκρισης δεν ήταν πλέον η ανεξαρτησία του μικρού παραγωγού αλλά ο νέος κολεκτιβισμός. Επιπλέον, οι σοσιαλιστικές ιδέες απέκτησαν τη δική τους δύναμη και απήχηση. Διαχύθηκαν σε ολόκληρη την κοινωνία, ενσωματώθηκαν σε θεσμούς και παγιώθηκαν σε κοινωνικές σχέσεις· ενσωματώθηκαν στη συνείδηση και τη συμπεριφορά του λαού, και μεταβλήθηκαν και οι ίδιες σε πανίσχυρο κίνητρό της. Η αντικατάσταση ενός είδους δημοκρατίας από ένα άλλο συνεπαγόταν κάτι παραπάνω από την απλή προσαρμογή σε μια γοργά μεταβαλλόμενη κοινωνία, μέσω της οποίας η κοινωνική συνείδηση εντέλει θα προσαρμοζόταν στις νέες συνθήκες. Ήταν επίσης μια σύγκρουση ιδεών με αποτελέσματα μακροπρόθεσμα και απρόβλεπτα.4 Ο ύστερος 19ος αιώνας κατέληξε να είναι μια εποχή σύγχυσης, καθώς ολόκληρες κοινωνίες, περιοχές και οικονομικές δομές μεταμορφώνονταν με πολλούς τρόπους και με διαφορετικές ταχύτητες. Ταυτόχρονα ένα συγκεκριμένο σοσιαλιστικό ιδεώδες της δημοκρατίας –η «κοινωνική δημοκρατία» ή αλλιώς «σοσιαλδημοκρατία», όπως την αποκαλούσαν οι πρωτοπόροι της– πάλευε να μορφοποιηθεί. Οι πιο πρώιμες δημοκρατικές ιδέες επέδειξαν αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα την εποχή της ανάπτυξης των σοσιαλιστικών κινημάτων. Λόγω της ανομοιογένειας της Ευρώπης, αυτή η «πρώιμη περίοδος» οπωσδήποτε δεν ταυτιζόταν με την περίοδο ανάμεσα στα τέλη του 18ου αιώνα και στα γεγονότα του 1848, αλλά εκτεινόταν μέχρι το 1860 στη

77

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·78

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Γερμανία, στην Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη, και ακόμη πιο αργά στις ανατολικές και τις νότιες περιφέρειες της ηπείρου. Η παλιότερη αυτή ριζοσπαστική κληρονομιά εγκαταλείφθηκε τελικά μόνο μετά το 1917-18, μέσα από δραματικές διαδικασίες αποσαφήνισης που ανάγονταν στη δεκαετία του 1890. Η ιστορία της σοσιαλιστικής παράδοσης πριν από το 1914 παρέμενε από πολλές απόψεις μια διαδικασία επεξεργασίας παλιότερων κληροδοτημάτων, καθώς οι σοσιαλιστές πολιτικοί προσπαθούσαν να αποφασίσουν τι όφειλαν να κρατήσουν από τις παλιότερες δημοκρατικές παραδόσεις και ποια στοιχεία ήταν πλέον αδύνατο να βρουν σε αυτές.5

Η δημοκρατία αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο

∞ν η καπιταλιστική εκβιομηχάνιση άλλαξε τις συνθήκες μέσα στις οποίες έπρεπε να

78

επιδιωχθούν τα δημοκρατικά ιδεώδη, το ίδιο το κοινωνικό περιεχόμενο των τελευταίων γνώρισε σημαντικές αλλαγές. Καθώς ο όρος σοσιαλισμός άρχισε να χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο μετά το 1850, αυτό που εξέφραζε κυρίως ήταν η μεταβατική περίοδος που διέρχονταν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η λέξη κοινωνικό κατέληξε να σημαίνει κάτι παραπάνω από το κοινό σύστημα θεσμών και σχέσεων, μέσα στο πλαίσιο των οποίων ζούσαν οι άνθρωποι, και άρχισε να υποδηλώνει μια επιθυμητή αντίθεση στην αναδυόμενη καπιταλιστική μορφή της κοινωνίας. Κατέληξε να σημαίνει «μια ιδέα της κοινωνίας ως αμοιβαίας συνεργασίας», σε αντίθεση με εκείνη που βασιζόταν στον «ανταγωνισμό των ατόμων». Πράγματι, με αυτή τη νέα έννοια η «ατομικιστική μορφή της κοινωνίας», η οποία συνδεόταν με το νέο σύστημα της μισθωτής εργασίας και την ιδιωτική ιδιοκτησία, απορρίφθηκε ως «εχθρός των πραγματικά κοινωνικών μορφών». Έτσι, «η πραγματική ελευθερία δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί, οι βασικές ανισότητες να εκλείψουν [και] η κοινωνική δικαιοσύνη […] να εδραιωθεί, αν η κοινωνία, η βασισμένη στην ιδιωτική ιδιοκτησία, δεν αντικατασταθεί από μια άλλη που να στηρίζεται στην κοινωνική ιδιοκτησία και έλεγχο».6 Με αυτό τον τρόπο οι υπερασπιστές της δημοκρατίας άρχισαν να αντιμετωπίζουν σιγά σιγά τις συνέπειες της προόδου. Το 1848, η «σοσιαλιστική δημοκρατία» εξακολουθούσε να σημαίνει απλώς την Άκρα Αριστερά των διαφόρων ριζοσπαστικών συνασπισμών.7 Ωστόσο, καθώς οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής διείσδυαν όλο και περισσότερο στην κοινωνικοοικονομική ζωή των ευρωπαϊκών χωρών, γινόταν όλο και πιο δύσκολο να στήσει κανείς προγράμματα αναδιοργάνωσης της οικονομίας στο σύνολό της με βάση όλες τις άμεσες βιοτικές συνθήκες των ανεξάρτητων μικροπαραγωγών. Αυτό δημιούργησε το χώρο, στο πλαίσιο του οποίου η σοσιαλιστική σκέψη μπορούσε πλέον να αναδυθεί ως μια νέα και εύλογη πρόταση.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·79

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Ο χώρος αυτός διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο αφότου ο φιλελευθερισμός αποκρυσταλλώθηκε σε μια ιδεολογία που υμνούσε έναν απολύτως ατομικιστικό τύπο κοινωνίας. Στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, όταν οι φιλελεύθερες ιδέες άρχισαν να επηρεάζουν τη δημόσια πολιτική, ο σοσιαλισμός έγινε ακόμη πιο εύχρηστος στην ανάλυση των επιβλαβών συνεπειών τους. Οι αιτιοκρατικές συνδέσεις ανάμεσα στην ιδιωτική ιδιοκτησία, στις ατομικιστικές φιλοσοφίες και σε ένα οικονομικά θεμελιωμένο σύστημα ταξικής κυριαρχίας έγιναν ακόμη πιο προφανείς. Από τη μια πλευρά, η συγκεκριμένη κοινωνία εκχωρούσε σταδιακά όλο και περισσότερη τυπική ισότητα στους πολίτες, και μετά το 1860 ακόμη και κάποια περιορισμένης έκτασης εκλογικά δικαιώματα. Από την άλλη πλευρά όμως οι ακραίες υλικές ανισότητες εξακολουθούσαν να υποστηρίζονται από τους φιλελευθέρους ως ουσιαστικές προϋποθέσεις ύπαρξης του ίδιου του συστήματος. Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η οικονομική πλευρά της δημοκρατίας έγινε η εμμονή της Αριστεράς. Για τους ριζοσπάστες δημοκράτες μιας προηγούμενης εποχής, η ιδιωτική ιδιοκτησία, εφόσον αυτή διατηρείται σε λογικά όρια, ήταν ένα κοινωνικό ιδεώδες που έπρεπε να υπερασπιστούν ενάντια στην αρπακτικότητα των παρασίτων και των κερδοσκόπων. Όμως, για τους σοσιαλιστές, η ατομική ιδιοκτησία έγινε η ίδια η πηγή όλων των κοινωνικών κακών. Ενώ λοιπόν οι φιλελεύθεροι εργάζονταν συνειδητά για το διαχωρισμό της οικονομικής από την πολιτική σφαίρα, οι σοσιαλιστές κατέληξαν να αντιμετωπίζουν το διαχωρισμό αυτό ως ένα υπονομευτικό ανακόλουθο. Ή, όπως το είχε πει ο Γάλλος σοσιαλιστής ηγέτης Ζαν Ζορές (Jean Jaurès) πριν από το 1914: «Ακριβώς όπως όλοι οι πολίτες ασκούν την πολιτική εξουσία με δημοκρατικό τρόπο, δηλαδή από κοινού, έτσι πρέπει να ασκούν και την οικονομική εξουσία».8 Επομένως, η κοινωνική δημοκρατία κατέληξε να σημαίνει όχι μόνο την πιο ριζοσπαστική μορφή κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης αλλά και τον πόθο να εφαρμοστούν οι δημοκρατικές αρχές σε ολόκληρη την κοινωνία, συμπεριλαμβανομένης και της οικονομικής σφαίρας. Αυτό το στοιχείο –το να δοθεί στη δημοκρατία κοινωνικό περιεχόμενο– ήταν η κρίσιμη στροφή που έγινε μετά την επανάσταση του 1848. Το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα, οι σοσιαλιστές αμφισβήτησαν ρητά τους πολιτικούς ορισμούς της δημοκρατίας, διατυπώνοντας το ερώτημα: Πώς μπορεί να επιτευχθεί η αυθεντική δημοκρατία σε μια κοινωνία, οι θεμελιώδεις δομές της οποίας διαμορφώνονται από τεράστιες ταξικές ανισότητες σε ό,τι αφορά την ιδιοκτησία, στη διανομή και τον έλεγχο του πλούτου; Στη βάση αυτή, τα κύρια στοιχεία της σοσιαλιστικής οικονομικής πολιτικής αποτέλεσαν αντικείμενο παθιασμένων συζητήσεων – η συνεργασία, η δημόσια ιδιοκτησία και η κοινωνικοποίηση της παραγω-

79

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·80

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

γής, η βιομηχανική δημοκρατία και ο σχεδιασμός της οικονομίας. Βέβαια, όπως διαπίστωσαν αργότερα οι περισσότερες σοσιαλιστικές κυβερνήσεις, η προσπάθεια εκδημοκρατισμού της κοινωνίας στο όνομα των πολιτικών αυτών έρχεται αντιμέτωπη με κάθε λογής οργανωμένα συμφέροντα, τα οποία έχουν προνομιούχα πρόσβαση στην πολιτική, γραφειοκρατική και ιδεολογική εξουσία. Πρακτικά, οι δημοκρατικοί στόχοι μπορούν να προωθηθούν μόνο μέσα από τη σύγκρουση με τις κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες. Έτσι, το κρίσιμο πολιτικό και φιλοσοφικό ερώτημα μετασχηματίζεται στο εξής: Σε ποιο βαθμό μπορούν οι επιθέσεις κατά της νομιμότητας των ιδιωτικών συμφερόντων να συμβαδίζουν με τη δημοκρατική αρχή χωρίς να απαιτούν τη χρήση βίας και την περιστολή βασικών δικαιωμάτων ενόσω εγκαθιδρύεται το νέο κολεκτιβιστικό σύστημα; Με το πέρασμα των χρόνων, το ζήτημα αυτό έχει προκαλέσει τεράστιες δυσκολίες στην Αριστερά, όπως θα δείξω πιο κάτω. Ο τρόπος μάλιστα που λύθηκε κάθε φορά έδωσε μία από τις κύριες διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στα μεταρρυθμιστικά και στα επαναστατικά κινήματα.

Ο εμφύλιος ορίζοντας της δημοκρατίας

∏ πίστη του σοσιαλισμού στις κοινωνικές ορίζουσες και περιορισμούς –η περίοπτη

80

θέση του κοινωνικού στην κοινωνική δημοκρατία– σήμανε μια σημαντική διεύρυνση της ιδέας της δημοκρατίας. Από άλλες πλευρές όμως η τελευταία έμενε εξαιρετικά περιορισμένη. Για τα περισσότερα από τα πρώιμα δημοκρατικά κινήματα, εκτός από τους ουτοπικούς σοσιαλιστές των αρχών του 19ου αιώνα, η λαϊκή κυριαρχία ήταν προνόμιο των αντρών. Οι χαρτιστές στη Βρετανία, το σημαντικότερο από τα πρώιμα αυτά κινήματα, το είχαν καταστήσει σαφές, αφού τα περίφημα Έξι Σημεία τους για τον εκδημοκρατισμό του συντάγματος, που διατυπώθηκαν το 1837-38, απέκλειαν ρητά την πιθανότητα να εκχωρηθεί στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου.9 Στα τέλη του 19ου αιώνα βέβαια, τα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κόμματα είχαν γίνει οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές των πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών, αλλά μέχρι το 1914 δεν είχε σημειωθεί καμιά σημαντική πρόοδος στο ζήτημα αυτό. Οι γυναίκες είχαν ψήφο σε ορισμένες περιοχές της αμερικανικής Δύσης και στα τέσσερα πιο πρωτοπόρα κοινοβουλευτικά κράτη του κόσμου: στη Νέα Ζηλανδία το 1893, στην Αυστραλία το 1903, στη Φινλανδία το 1906 και τη Νορβηγία το 1913.10 Τα εργατικά κινήματα τηρούσαν ανοιχτά μεροληπτική στάση απέναντι στις γυναίκες επειδή πίστευαν ότι είναι κατάλληλες μόνο για να κάνουν οικογένεια, να δουλεύουν στο σπίτι και να φορτώνονται τις υπόλοιπες βοηθητικές εργασίες, είτε με

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·81

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

πληρωμή είτε χωρίς. Στις αγροτικές και προβιομηχανικές κοινωνίες, αυτές οι πατριαρχικές μορφές οικονομίας του νοικοκυριού διασφαλίζονταν μέσω κληρονομικών συστημάτων ιδιοκτησίας της γης. Στα χειροτεχνικά επαγγέλματα υπήρχαν ανάλογα συστήματα, που σχετίζονταν με τη μαθητεία του επαγγέλματος, τις νομικές ρυθμίσεις και τον αποκλεισμό των γυναικών από τη συντεχνία, ορίζοντας έτσι την άσκηση μιας τέχνης ως μια μορφή ιδιοκτησίας προορισμένη για τους άντρες. Η εκβιομηχάνιση, τέλος, πρόσθεσε τις δικές της επιθετικά έμφυλες εικόνες στη φαντασιακή οικογενειακή οικονομία, στο πλαίσιο της οποίας οι μισθοί των ειδικευμένων αντρών εργατών θα στήριζαν τακτικά και αξιοπρεπή νοικοκυριά, όπου οι γυναίκες δεν θα είχαν ανάγκη να εργάζονται. Ωστόσο ελάχιστα νοικοκυριά εργατών προσέγγιζαν το ιδεώδες αυτό. Οι γυναίκες ήταν υποχρεωμένες να επιστρατεύσουν όλες τους τις ικανότητες για να επιβιώσει το σπιτικό τους, συμπληρώνοντας το μισθό των αντρών τους, συλλέγοντας τροφή, καλλιεργώντας κήπους και κάνοντας διάφορες δουλειές του ποδαριού, όπως πλύσιμο ρούχων και καθαρισμό άλλων σπιτιών, φροντίζοντας τα παιδιά άλλων, πουλώντας διάφορα είδη και προσφέροντας εργασία στις κάθε λογής οικοτεχνίες και βιοτεχνίες, ή ακόμη και μισθωτή εργασία. Μέσα από τις νόρμες όμως του άντρα που εργάζεται για να θρέψει την οικογένειά του και του οικογενειακού μισθού, το ιδεώδες αυτό άσκησε τεράστια επιρροή. Ανεξάρτητα από την πραγματική οικονομική τους συμπεριφορά, οι γυναίκες των εργατών ήταν ιδεολογικά ενταγμένες στο σπίτι και, σε κάθε περίπτωση, εκτός της μισθωτής εργασίας. Έτσι, η επίσημη υποστήριξη που παρείχε ο σοσιαλισμός στην προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών, έκρυβε συνήθως μια πρακτική αδιαφορία στο να γίνουν αυτά προτεραιότητα του κινήματος. Στις χώρες όπου δεν είχαν δικαίωμα ψήφου ούτε οι εργάτες ούτε οι εργάτριες, τα αριστερά κινήματα αρνούνταν να υποστηρίξουν τον αγώνα των γυναικών για ψήφο μέχρι να την αποκτήσουν πρώτα οι άντρες. Εκεί όμως που οι τελευταίοι είχαν εξασφαλίσει το δικαίωμα ψήφου, τα δικαιώματα των γυναικών υποτάσσονταν στο γενικότερο ζήτημα της προβολής και της διεκδίκησης οικονομικών αιτημάτων. Σε κάθε περίπτωση, οι γυναίκες έπρεπε να περιμένουν. Ως προς το θέμα αυτό ο σοσιαλισμός, συλλαμβάνοντας το κοινωνικό περιεχόμενο της δημοκρατίας απέβαινε σε βάρος των γυναικών, γιατί η πρωτοκαθεδρία του οικονομικού παράγοντα επισκίαζε κάθε άλλο αίτημα. Θα μπορούσε μάλιστα να πει κανείς ότι όσο μεγαλύτερη συνέπεια και σταθερότητα είχε ο σοσιαλισμός στην προβολή και την υπεράσπιση του προγράμματός του τόσο ευκολότερα παραπέμπονταν τα φεμινιστικά αιτήματα στο υποτιθέμενο σοσιαλιστικό μέλλον, αφού η κυρίαρχη άκαμπτα υλιστική αντίληψη επέμενε ότι κανένα από αυτά τα προβλήματα δεν θα μπορούσε να λυθεί όσο υπήρχε ο καπιταλισμός.

81

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·82

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

82

Η στάση αυτή απέκλειε μια περισσότερο ριζοσπαστική προσέγγιση του «γυναικείου ζητήματος», όπως επρόκειτο να γίνει γνωστό. Ωστόσο, αυτό δεν ήταν μόνο πρόβλημα πολιτικής αντίληψης ή μια συνέπεια της υλιστικής θεωρίας που διέκρινε τη σοσιαλιστική παράδοση, αλλά και αποτέλεσμα βαθύτερων ιδεολογικών δομών, οι οποίες ίσχυαν και σε αρχαιότερα συστήματα αντρικής κυριαρχίας. Τα συστήματα αυτά ήταν εντοπισμένα εν μέρει στην οικογένεια και στην ισχύ των κυρίαρχων κοινωνικών αξιών και εν μέρει στην έμφυλη κατανομή της εργασίας στο οικονομικό σύστημα. Όμως εξαιτίας του ότι αυτού του είδους τα κοινωνικά μοντέλα ήταν βαθιά ριζωμένα στις συνθήκες της ζωής των εργατών, αποδείχτηκαν ιδιαίτερα ανθεκτικά και σε κάθε πολιτική κριτική, εκτός από τις πιο ευθύβολες. Ωστόσο ήταν προφανές ότι αυτήν ακριβώς την ευθύβολη κριτική η σοσιαλιστική παράδοση δεν είχε τη βούληση να την ασκήσει. Πίσω από την αδιαφορία του εργατικού κινήματος για τα γυναικεία θέματα υπήρχαν ιστορικά κυρίαρχα μοντέλα έμφυλης κουλτούρας, τα οποία οι αριστεροί πολιτικοί όχι μόνο δεν κατάφεραν να αμφισβητήσουν αλλά και υποστήριξαν σταθερά. Αυτός ήταν ένας από τους σημαντικότερους περιορισμούς της δημοκρατίας. Και ενώ οδήγησε σε μια ευρύτερη κωδικοποίηση των γυναικείων αιτημάτων στα προγράμματα των σοσιαλιστικών κομμάτων, η εκβιομηχάνιση δεν συνέβαλε ιδιαίτερα να ανατραπούν τα παλιότερα μοντέλα γυναικείας καταπίεσης, αλλά τα αναπαρήγαγε με νέους τρόπους. Ακριβώς όπως η προγενέστερη δημοκρατική πολιτική κληροδότησε διάφορα στοιχεία στα σοσιαλιστικά κόμματα, που αντιμετωπίστηκαν συνειδητά μόνο στις δεκαετίες γύρω από την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, έτσι και οι προγενέστερες αντιλήψεις για τη θέση των γυναικών περιόρισαν την ικανότητα της Αριστεράς να φανταστεί μια έμφυλη πολιτική που θα υποστήριζε πραγματικά την ισότητα των φύλων. Μέχρι να αντιμετωπιστούν συνειδητά τα ζητήματα που απασχολούσαν τις γυναίκες –μέχρι να γίνει ο σοσιαλισμός φεμινιστικός–, η επιδίωξη της δημοκρατίας θα έμενε λειψή και κολοβή. Η υποβάθμιση των γυναικείων προβλημάτων εκ μέρους των σοσιαλιστών ήταν ό,τι χειρότερο μπορούσε να συμβεί καθώς έγιναν εντυπωσιακές κινητοποιήσεις των γυναικών πριν από το 1914 – στα διάφορα εθνικά κινήματα για την απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων, στην εκπαιδευτική πολιτική και τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, στη σχέση των γυναικών με την εργασία στα εργοστάσια, και στα κινήματα των διανοουμένων και των μποέμ για τη σεξουαλική απελευθέρωση. Το αντρικό προνόμιο αμφισβητήθηκε πρώτα πρώτα στους χώρους αυτούς. Οι νέες και δυνατές απόψεις για τα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών και την απελευθέρωση της σεξουαλικότητας είχαν αρχίσει ήδη να αναδύονται, ώσπου βρήκαν πληρέστερη

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·83

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

έκφραση τη δεκαετία του 1920. Όπως έκαναν σαφές τα κινήματα αυτά, το έλλειμμα της αριστερής σκέψης στην ισότητα των φύλων θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί μόνο μέσα από τη διείσδυση της πολιτικής στην προσωπική σφαίρα. Τα ερωτήματα αυτά διατυπώθηκαν σαφέστερα και πληρέστερα μόνο τη δεκαετία του 1960 με τη γέννηση του σύγχρονου φεμινισμού, όταν η παλιότερη Αριστερά τέθηκε ενώπιον μιας σειράς σημαντικών προβλημάτων που είχε παραμελήσει ώς τότε. Η μετάβαση τον 19ο αιώνα από τη ριζοσπαστική δημοκρατία στη σοσιαλιστική οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός διεκδικητικού μοντέλου που κράτησε εκατό ολόκληρα χρόνια: υποστήριξη καταρχήν των δικαιωμάτων των γυναικών στη βάση ενός διευρυμένου κοινωνικού προγράμματος, αλλά πάντοτε μέσα στο πλαίσιο ενός γενικότερου οικονομισμού που στην πράξη υποβάθμιζε συστηματικά την προτεραιότητα του αγώνα των γυναικών. Το φεμινιστικό κίνημα που αναπτύχθηκε μετά το 1968 διαδραμάτισε καίριο ρόλο στη συμπερίληψη των ζητημάτων αυτών στην ατζέντα της Αριστεράς. Τόσο για το χαρακτήρα της σύγχρονης Αριστεράς τα τελευταία τριάντα χρόνια του 20ού αιώνα όσο και για τη μελέτη των προηγούμενων περιόδων, οι πρόσφατες κριτικές αναλύσεις των φεμινιστριών έγιναν απολύτως απαραίτητες. Πράγματι, με το να φέρει τα αιτήματά του στο επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης, έστω και μέσω οδυνηρών συγκρούσεων, που βέβαια δεν έχουν ολοκληρωθεί έως σήμερα, ο σύγχρονος φεμινισμός οδήγησε σε μια επανεξέταση της βιωσιμότητας του σοσιαλιστικού προτάγματος, αναπροσδιορίζοντας στο μεταξύ την Αριστερά εκ βάθρων.

Το κόμμα και ο λαός

Δο σύγχρονο μαζικό κόμμα, δηλαδή το κυρίαρχο μοντέλο πολιτικής κινητοποίησης με τη γενικότερη έννοια του όρου στην περίοδο από το 1890 έως το 1960 περίπου, επινοήθηκε από τους σοσιαλιστές στα τέλη του 19ου αιώνα. Στην εποχή μας βέβαια έχει περιπέσει σε ανυποληψία, ενώ όλο και περισσότερο περιγράφεται μάλλον ως εχθρός της δημοκρατίας παρά ως προπύργιό της. Οι ριζοσπάστες δημοκράτες του ύστερου 20ού αιώνα καταδίκασαν τον γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό και τη λήψη των αποφάσεων με μυστικές διαδικασίες ως διαστροφές της δημοκρατικής διαδικασίας, είτε αυτές αφορούσαν το κομμουνιστικό κίνημα είτε τη σοσιαλδημοκρατία. Τα κόμματα δεν αντιμετωπίζονταν πλέον ως φορείς της λαϊκής βούλησης αλλά ως μέσα χειρισμού και παραπλάνησης του λαού, ανώνυμοι μηχανισμοί αποκομμένοι από τη λαϊκή τους βάση, χωρίς την υποχρέωση να κρίνονται από το λαό. Στο φως λοιπόν αυτής της απογοήτευσης, είναι σημαντικό να θυμηθούμε ξανά τους δημο-

83

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·84

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

84

κρατικούς στόχους που το σοσιαλιστικό κομματικό μοντέλο ήθελε να υπηρετήσει αρχικά. Κι αυτό μπορεί να γίνει καλύτερα εξετάζοντας τις οργανωτικές μορφές που προηγήθηκαν από τη στροφή στον σοσιαλιστικό κοινοβουλευτισμό μετά το 1860. Μία από αυτές ήταν οι τοπικές εργατικές ενώσεις. Από την ίδρυσή τους κιόλας την περίοδο 1840-60, οι εργατικοί όμιλοι αποτέλεσαν τους πυρήνες των νέων εθνικών εργατικών κινημάτων, είτε με τη μορφή του σοσιαλιστικού κόμματος στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη είτε με τη μορφή του συνδικαλιστικού «εργατικού κέντρου» στο νότο. Πάντως, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, η Αριστερά ταυτίστηκε επίσης με την επανάσταση – με εικόνες από οδοφράγματα, εξεγέρσεις και ανατροπές μοναρχιών. Προτού επιβληθεί λοιπόν το σοσιαλιστικό κόμμα ως μορφή πολιτικής εκπροσώπησης του λαού, ένα παλιότερο μοντέλο πολιτικού μετασχηματισμού έπρεπε να εγκαταλειφθεί, δηλαδή η συνωμοτική παράδοση που συνδεόταν με την ακατάβλητη επαναστατικότητα ενός Ογκίστ Μπλανκί (Auguste Blanqui).11 Εμπνευσμένος από το δράμα της πιο ριζοσπαστικής φάσης της Γαλλικής Επανάστασης το 1792-93, ο Μπλανκί αντιλαμβανόταν την επανάσταση ως μια παραδειγματική ενέργεια που θα προκαλούσε τη γενική εξέγερση του λαού. Επικεφαλής της θα ήταν μια μυστική επαναστατική αδελφότητα, η δικτατορική εξουσία της οποίας θα εξασφάλιζε την επιτυχία της. Οι αντιλήψεις αυτές είλκυαν την καταγωγή από τον Γράκχο Μπαμπέφ (Gracchus Babeuf) και τη δονκιχοτική του «Συνωμοσία των Ίσων», μέσω της οποίας προσπάθησε το 1796 να διασώσει τη ριζοσπαστική δυναμική της Γαλλικής Επανάστασης. Η κληρονομιά του Μπαμπέφ διασώθηκε από το σύντροφό του Φίλιπο Μπουοναρότι (Filipo Buonarroti) που επιβίωσε και, στη συνέχεια, από τον Μπλανκί.12 Η «τέχνη της εξέγερσης» άνθησε στην πιο σκοτεινή φάση της αυταρχικής εκείνης περιόδου, που ξεκίνησε το 1815 και είναι γνωστή ως Παλινόρθωση. Η λογοκρισία και η καταπίεση που χαρακτήριζαν την εποχή αυτή οδήγησαν τους δημοκράτες στην παρανομία και στην υιοθέτηση συνωμοτικών μεθόδων. Όντας, από μια άποψη, η προσωποποίηση ενός ιδεώδους και ανιδιοτελούς επαναστατικού ηρωισμού και ενός παθιασμένου εξισωτισμού, ο Μπλανκί ήταν άλλος ένας ασκητικός και εγωκεντρικός οπτιμιστής που πίστευε ότι ο λαός ήταν πάντοτε διαθέσιμος για επανάσταση, αρκεί να εκμεταλλευόταν κανείς την κατάλληλη στιγμή. Αυτό φάνηκε να δικαιώνεται από τις μεγάλες επαναστατικές εκρήξεις του 1830 και του 1848, οι οποίες ήταν αυθόρμητες και οργανωτικά είχαν προετοιμαστεί ελάχιστα. Όμως το φιάσκο του Μπλανκί στην αποτυχημένη παριζιάνικη εξέγερση του 1839 έδειξε ότι το συνωμοτικό επαναστατικό ιδεώδες του δεν είχε και μεγάλη σχέση με την πραγματικότητα. Το βασικό πρόβλημα με τον μπλανκισμό ήταν ο βαθύτατα αντιδημοκρατικός χα-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·85

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

ρακτήρας του. Το συνωμοτικό ιδεώδες του στηριζόταν στην αντίληψη ότι μια ολιγομελής μυστική ομάδα επίλεκτων θα αναλάμβανε την καθοδήγηση του λαού, η συναίνεση του οποίου θα έπρεπε να οργανωθεί εκ των υστέρων μέσω της συστηματικής επανεκπαίδευσής του. Μέχρι να συμβεί όμως αυτό, η ηγετική ομάδα των επαναστατών δεν θα έπρεπε να τον εμπιστεύεται. Οι μπλανκιστές λοιπόν αντιτάσσονταν λογικά στο γενικό δικαίωμα ψήφου μέχρι να πετύχει η επανάσταση τους στόχους της. Οι οπαδοί του Μπλανκί ένιωθαν ανία, αν όχι και αποτροπιασμό, για τη λαϊκή δημοκρατική πολιτική που ασκούσαν οι προοδευτικές δυνάμεις το 1830-70, όταν η καταπίεση της κρατικής εξουσίας, που δικαιολογούσε αρχικά τις συνωμοτικές μεθόδους, σταδιακά άρχισε να υποχωρεί. Αντίθετα, ο Καρλ Μαρξ (Karl Marx) και η σοσιαλδημοκρατική παράδοση, η οποία εγκαινιάστηκε το 1860, απέρριψαν κατηγορηματικά τη συνωμοτική δράση των επαναστατικών πρωτοποριών και τις εξεγερσιακές φαντασιώσεις τους. Βέβαια, η ανάγκη να αντιταχθούν ένοπλα οι επαναστατικές δυνάμεις στην αντεπαναστατική βία της άρχουσας τάξης δεν αποκλείστηκε. Όμως μεταξύ του 1871 και του 1917, το κυρίαρχο μοντέλο επαναστατικής πολιτικής των σοσιαλιστικών κομμάτων στηριζόταν στη δημοκρατική υπόσχεση μιας ακλόνητης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Η Παρισινή Κομμούνα του 1871, αναδεικνύοντας τον ηρωισμό όσο και τους τραγικούς περιορισμούς της προηγούμενης επαναστατικής παράδοσης, αποτέλεσε εδώ αληθινή τομή. Η αποτυχία της κατέδειξε την ανάγκη να αναπτυχθούν δημοκρατικές μέθοδοι που θα ξεπερνούσαν τον ορίζοντα της παράνομης συνωμοτικής δράσης. Στο εξής, η εξέγερση, ως επαναστατική μέθοδος, υιοθετήθηκε αποκλειστικά από τους αναρχικούς, κύριος εκφραστής των οποίων από την άποψη αυτή ήταν ο Μπακούνιν.13 Μετά τις καθοριστικές συζητήσεις της Πρώτης Διεθνούς το 1868-72, που διασφάλισαν τη νίκη του κοινοβουλευτισμού μέσα στην Αριστερά, ο μπλανκισμός έχασε τη συνεκτικότητά του. Οι συνωμοτικές μέθοδοι απώλεσαν το νόημά τους σε μια εποχή που το δικαίωμα ψήφου, τουλάχιστον για τους άντρες, οι εκλογές και οι κοινοβουλευτικές συζητήσεις ήταν πλέον κανόνας. Η λατρεία της εξέγερσης επιβίωσε μόνο μεταξύ των Ισπανών αναρχικών, ενώ αναβίωσε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες μετά το 1900 στο πλαίσιο των προσπαθειών του αναρχοσυνδικαλιστικού κινήματος για επαναστατικές γενικές απεργίες. Ωστόσο, ακόμη και στην περίπτωση των αναρχοσυνδικαλιστών, οι φαντασιώσεις σχετικά με την εξέγερση του λαού δεν περιλάμβαναν τις προγενέστερες συνωμοτικές αρχές. Μια πραγματική λαϊκή εξέγερση δεν είχε ανάγκη από τόσο άμεση καθοδήγηση. «Οι δυνατοί άνθρωποι δεν χρειάζονται ηγέτες», συνήθιζαν να λένε οι Ισπανοί αναρχικοί. Βέβαια, οι συνωμοτικές μέθοδοι αποκαλύπτονταν κάθε τόσο. Ο ισπανικός

85

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·86

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

86

αναρχισμός υπήρξε η κύρια πηγή έμπνευσης των οπαδών τους. Η Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (CNT), η οποία ιδρύθηκε το 1919, ήταν μια ελευθεριακή αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση που βρισκόταν στον αντίποδα της κεντρικά διευθυνόμενης συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας ή κομματικής μηχανής. Το 1927 ωστόσο ιδρύθηκε η παράνομη Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία (FAI), η πεμπτουσία του συνωμοτικού και ελιτιστικού επαναστατικού ιδεώδους. Αυτή η αντίφαση ανάμεσα στην πομπώδη ρητορική της απελευθέρωσης που έκανε πολλούς αγωνιστές να ριψοκινδυνεύουν την ίδια τους τη ζωή από τη μια και ο αυταρχισμός των μυστικών οργανώσεων που έστελναν τους οπαδούς τους στο θάνατο από την άλλη, ήταν η βασική κληρονομιά του Μπακούνιν. Αυτού του είδους οι δραστηριότητες εκτρέπονταν πολύ εύκολα σε τρομοκρατία. Οι πειρασμοί για την ανάληψη ανάλογων ενεργειών ήταν ιδιαίτερα μεγάλοι σε περιόδους καταπίεσης ή ήττας του επαναστατικού κινήματος, όταν οι ευκαιρίες για δημόσια προπαγάνδα και παρέμβαση ήταν εξαιρετικά περιορισμένες: στην τσαρική Ρωσία, λόγου χάρη, στα τέλη της δεκαετίας του 1870 και στις αρχές της δεκαετίας του 1880, ή ξανά στις αρχές του 1900, και βέβαια στην Ισπανία, στη Γαλλία και την Ιταλία τη δεκαετία του 1890.14 Το πιο ανησυχητικό στοιχείο όλων αυτών των παραδόσεων ήταν η αντίληψή τους περί επαναστατικής πρωτοπορίας – η ιδέα ότι μια μειονότητα πειθαρχημένων και αγνών επαναστατών, με τις εκλεπτυσμένες θεωρίες και την υπέρτερη αρετή της, θα μπορούσε να προβλέψει τις ελπίδες του λαού, να δράσει αποφασιστικά στο όνομά του και στη συνέχεια να τον ριζοσπαστικοποιήσει. Λαμβάνοντας υπόψη τις ατέλειες της δημοκρατίας και τις πολύπλοκες σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στους ηγέτες και στους οπαδούς τους, αυτό ήταν ένα γενικότερο πρόβλημα πολιτικής οργάνωσης, το οποίο επανερχόταν περιοδικά, γιατί ακόμη και στις τελειότερες διαδικαστικά δημοκρατίες οι ηγέτες έχουν κάποιο περιθώριο να αγνοούν τη βούληση του κυρίαρχου λαού. Κατά κανόνα πάντως, και με εξαίρεση τις περιπτώσεις που βρίσκονταν στην παρανομία, τόσο τα σοσιαλιστικά όσο και τα κομμουνιστικά κόμματα του 20ού αιώνα οργάνωσαν μαζικά τους οπαδούς τους μέσα στο πλαίσιο της διαδικαστικής δημοκρατίας. Έτσι, έπαιρναν μέρος στις εκλογές, και τα στελέχη τους εκλέχτηκαν βουλευτές στα εθνικά κοινοβούλια και συμμετείχαν στις κυβερνήσεις και γενικότερα στη δημόσια σφαίρα των χωρών τους. Από τη ζωτική άποψη αυτή, η αποδοχή του συνταγματικού πλαισίου της δημοκρατίας εκ μέρους του σοσιαλισμού θεμελιώθηκε πάνω στα ερείπια του μπλανκισμού και του τρόπου που ο τελευταίος αντιλαμβανόταν την επανάσταση. Το σοσιαλιστικό μοντέλο του μαζικού λαϊκού κόμματος, που διεξάγει πολιτικούς αγώνες για να αποσπάσει τη στήριξη του λαού και την κοινοβουλευτική εκπροσώπησή του σε

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·87

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

εθνική κλίμακα, και έχει εισαγάγει τις δημοκρατικές αρχές στη λήψη των αποφάσεων και την εκλογή των ηγετών του, αποτέλεσε μια σημαντική αφετηρία για τη δημοκρατική υπέρβαση που σημειώθηκε στα τελευταία σαράντα χρόνια του 19ου αιώνα.

Σοσιαλισμός: ουτοπικός και δημοκρατικός

√ι άλλοι σημαντικοί πρόδρομοι των εργατικών κινημάτων που διαμορφώθηκαν μετά το 1860 ήταν οι ουτοπικοί σοσιαλιστές που κατά παράδοση αντιμετωπίστηκαν συγκαταβατικά και απορρίφθηκαν από τα μεταγενέστερα σοσιαλιστικά ρεύματα, από τους μετριοπαθείς κοινοβουλευτικούς και συνδικαλιστές μέχρι τους σοσιαλδημοκράτες και τους κομμουνιστές. Οι μαρξιστές ιδιαίτερα, που είχαν επηρεαστεί από το έργο του Φρίντριχ Ένγκελς (Friedrich Engels) Ουτοπικός και επαναστατικός σοσιαλισμός, το οποίο μεταφράστηκε και ανατυπώθηκε επανειλημμένα μετά την πρώτη του έκδοση το 1878-80, αντιμετώπισαν τους εκπροσώπους του πρώιμου σοσιαλισμού αυτού ως αφελείς φιλοσόφους που δεν είχαν συλλάβει επαρκώς την κοινωνική λογική της νέας καπιταλιστικής εποχής και στην καλύτερη περίπτωση είχαν προβλέψει κάποια ελάχιστα στοιχεία του «επιστημονικού σοσιαλισμού», τον οποίο ανέπτυξε ο Καρλ Μαρξ μετά το 1840.15 Καθώς δεν μπορούσαν να αγκιστρωθούν σε καμιά «ώριμη» εργατική τάξη, στοχαστές, όπως ο Κλοντ Ανρί ντε Σεν-Σιμόν (Claude Henri de Saint-Simon), ο Φρανσουά-Σαρλ Φουριέ (François-Charles Fourier) και ο Ρόμπερτ Όουεν (Robert Owen) δεν θα μπορούσαν να κάνουν τίποτε άλλο από το να κατασκευάσουν οραματικά προγράμματα μιας ιδεατής κοινωνίας, τα οποία αναπόφευκτα η σκληρή πραγματικότητα της ταξικής πάλης και της συλλογικής δράσης των μελλοντικών εργατικών κινημάτων επρόκειτο να παραγκωνίσει. Τα κείμενά τους –οι Επιστολές ενός κατοίκου της Γενεύης του Σεν-Σιμόν (1802), H θεωρία των τεσσάρων κινημάτων του Φουριέ (1808) και Η νέα άποψη για την κοινωνία του Όουεν (1812-16)– έδιναν πράγματι αφορμή για τη διατύπωση μιας παρόμοιας αρνητικής κρίσης. Σε αντιδιαστολή προς τον οργανωμένο χριστιανισμό, θεμελίωσαν τη νέα «επιστήμη του ανθρώπου» στην ανθρώπινη φύση, υποστηρίζοντας την κοινωνική συνεργασία ενάντια στον εγωισμό, στον ατομικισμό και τον ανταγωνισμό που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή. Ο Σεν-Σιμόν μάλιστα έβαλε ορθολογικά και προοδευτικά στο κέντρο της νέας κοινωνίας όλους όσοι επιτελούσαν μια παραγωγική λειτουργία, από τους βιομηχάνους, τους μηχανικούς και τους επιστήμονες μέχρι τους εργάτες και τους διάφορους επαγγελματίες. Μετά την εξάλειψη των αριστοκρατών, των βασιλιάδων και των παπάδων, οι «βιομήχανοι» αυτοί θα αντικαθιστούσαν τα προνόμια, τον ανταγωνισμό και την οκνηρία με τη λειτουρ-

87

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·88

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

88

γική ιεραρχία, την αμοιβαιότητα και την παραγωγικότητα. Στηριγμένος σε μια πιο περίπλοκη και ευφάνταστη ψυχολογία, καθώς επίσης και σε μια συχνά παράδοξη κοσμολογία, ο Φουριέ περιέγραψε λεπτομερώς τη δημιουργία κοινοτήτων αυτάρκειας, η πολύπλοκη συμπληρωματικότητα των οποίων θα εξασφάλιζε την ευτυχία όλων. Ο Όουεν σχεδίασε τα εκκοκκιστήρια στο Νέο Λάναρκ για να καταδείξει την προέλευση της συνεργατικότητας από τις υγιείς κοινωνικές ρυθμίσεις, στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν τα περιορισμένα ωράρια και οι καλές συνθήκες εργασίας, η κοινωνική ασφάλιση και η πρόνοια για την εκπαίδευση, την ορθολογική ψυχαγωγία και τη στέγαση των εργαζομένων.16 Οι πειραματικές κοινότητες μικρής κλίμακας που επιλέχτηκαν εκ μέρους των ουτοπιστών, όπως ήταν τα «φαλανστήρια» του Φουριέ και τα «Συνεργατικά Χωριά» του Όουεν, δεν είχαν καμιά σχέση με το εργατικό κίνημα, διότι οι ιδέες αυτές προηγήθηκαν κατά πολύ όχι μόνο της πολιτικής δραστηριότητας των εργατών αλλά και της ίδιας της χρήσης της λέξης σοσιαλιστής που επινοήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1820 και τις αρχές της επομένης. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός δεν ασκούσε κριτική στην καπιταλιστική οικονομία αλλά προτιμούσε να επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε θρησκευτικά και φιλοσοφικά ζητήματα – ισότητα εναντίον ιεραρχίας, ανθρώπινη ομοιομορφία εναντίον διαφοροποίησης των ανθρώπινων τύπων, ταχύτητα του κοινωνικού μετασχηματισμού, ιδιοτέλεια ή «αφοσίωση» (αλτρουισμός) ως κύρια πηγή της ανθρώπινης και της σοσιαλιστικής προόδου, σχέση ανάμεσα στο σοσιαλισμό και στην ανθρώπινη ευτυχία».17 Έδινε προτεραιότητα στην εκπαίδευση του λαού, σε μια προσπάθεια να αποκαλύψει «το μυστήριο της κοινωνικής αρμονίας και της ανθρώπινης ευτυχίας» μέσα από την ιδεώδη κοινωνική διευθέτηση των ανθρώπινων σχέσεων στο πλαίσιο της κοινότητας. Η θρησκευτικότητα ήταν «εγγενής στη δομή της πρώιμης σοσιαλιστικής σκέψης». Κύριος εχθρός του δεν ήταν τόσο το αυταρχικό κράτος ή η αντιδημοκρατική δομή της καπιταλιστικής οικονομίας όσο η ηθική αυθεντία του κατεστημένου χριστιανισμού. «Γνώμονάς του ήταν η αληθινή φύση του ανθρώπου, η οποία ήταν απαλλαγμένη από το προπατορικό αμάρτημα και δεν υπάκουε στους νόμους ή στον καταναγκασμό που θεμελιώνονταν σε αυτό».18 Έχοντας αποτύχει να προκαλέσει το ενδιαφέρον στις κυβερνητικές ελίτ για τις θεωρίες του σχετικά με τη δυνατότητα τελειοποίησης του ανθρώπου, ο Όουεν πήγε τέσσερα χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες (1824-28), όπου ανέλαβε τη χορηγία της πρότυπης κοινότητας της Νέας Αρμονίας στην Ιντιάνα, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης περιπέτειας στη βορειοαμερικανική ήπειρο όπου άνθησαν διάφορα κοινοτιστικά πειράματα.19 Ακολουθώντας την πρωτοβουλία του Όουεν και των οπαδών του Φουριέ και του Σεν-Σιμόν, οι ουτοπικές ιδέες διαδόθηκαν ευρέως, διαμορφώνοντας

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·89

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

ένα ζωτικό απόθεμα ιδεών για τα εργατικά κινήματα που αναδύονταν στη Δυτική Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 1830.20 Η εκρηκτική ιστορία του Μεγάλου Ενιαίου Εθνικού Συνδικάτου (Grand National Consolidated Trade Union – GNCTU) των οπαδών του Όουεν, που άναψε πυρκαγιά το 1834, στο ταραγμένο πολιτικό τοπίο της Βρετανίας είναι αξιοσημείωτη. Μέσω της διάδοσης του «ικαριακού» κινήματος του Ετιέν Καμπέ (Etienne Cabet), το οποίο πήρε το όνομά του από το ουτοπικό μυθιστόρημά του Ταξίδι του Ίκαρου (Voyage of Icarus, 1839), αυτή η σοσιαλιστική ή και «κομμουνιστική» κουλτούρα, όπως προτιμούσαν να την αποκαλούν οι οπαδοί του Καμπέ, διαδόθηκε ευρύτατα στη Γαλλία, κυρίως μεταξύ των τεχνιτών και επαγγελματιών που σαρώνονταν κυριολεκτικά από την επέλαση της βιομηχανίας, όπως ήταν η ραπτική και η υποδηματοποιία, η οποία χρησιμοποιούσε φτηνή και ανειδίκευτη εργασία.21 Μέσα από τον αναβρασμό που συνέδεσε τους αγώνες των χαρτιστών για εκλογική μεταρρύθμιση στη Βρετανία το 1829-32 και τις εξεγέρσεις των κανούτων (των μεταξουργών) στη Λιόν το 1831 και το 1834 με την Επανάσταση του 1848, η «σοσιαλιστική» γλώσσα άρχισε τώρα να προσδιορίζει ένα συγκεκριμένο συμφέρον της εργατικής τάξης.22 Σε αντίθεση με τη ριζοσπαστική δημοκρατία ή τη μελλοντική σοσιαλδημοκρατική παράδοση, ο ουτοπικός σοσιαλισμός αποτέλεσε ένα είδος υποχώρησης από την κρατικά προσανατολισμένη σκέψη σε ό,τι αφορά τη δημοκρατία. Ωστόσο, τη δεκαετία του 1830, οι οπαδοί του Όουεν ενσωματώθηκαν στο βρετανικό ριζοσπαστικό κίνημα, όπως έκαναν και οι οπαδοί του Σεν-Σιμόν στη Γαλλία – ανάμεσά τους ο Φιλίπ Μπισέ (Philippe Buchez) και ο Πιερ Λερού (Pierre Leroux). Εκτός από το αρχικό χρέος του στον Μπαμπέφ, ο Καμπέ είχε μάθει πολλά από τη συνδικαλιστική δράση των οπαδών του Όουεν στη διάρκεια της εξορίας του στη Βρετανία από το 1834 μέχρι το 1839. Στη συνέχεια, ο Καμπέ επέστρεψε στη Γαλλία, όπου εξέδωσε την εφημερίδα Le Populaire που συνέβαλε αποφασιστικά στη στροφή του γαλλικού αντιμοναρχισμού προς το σοσιαλισμό. Τόσο ο Καμπέ όσο και ο Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν (Pierre-Joseph Proudhon) επηρέασαν τον πρώιμο γαλλικό σοσιαλισμό πολύ περισσότερο απ’ όσο δέχονται οι ιστορικοί, απαιτώντας την ανάληψη κυβερνητικής δράσης και την πολιτική οργάνωση σε εθνικό επίπεδο, και διαψεύδοντας έτσι τον αφελή ουτοπισμό που τους αποδιδόταν. Αντί να εγκολπωθούν ακέραιο το κοινοτιστικό ιδεώδες της απόσχισης από την υπάρχουσα ανταγωνιστική, ιδιοτελή και εγωιστική ατομικιστική κοινωνία, στην πραγματικότητα οι πολιτικοί εκφραστές της εργατικής τάξης όφειλαν στον Όουεν, στον Φουριέ και τον Σεν-Σιμόν κάτι πολύ ευρύτερο που αφορούσε τα ιδεώδη «της συνεργασίας», της «αμοιβαιότητας» και του «συνεταιρισμού»· της ορθολογικής και ουμανιστικής κριτικής

89

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·90

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

90

της αστικής κοινωνίας· και της πρακτικής πεποίθησης ότι οι ανθρώπινες υποθέσεις θα μπορούσαν να διευθετηθούν διαφορετικά και καλύτερα.23 Όσον αφορά τη δημοκρατία γενικότερα, οι ουτοπικοί σοσιαλιστές άφησαν μια αντιφατική κληρονομιά. Από τη μια πλευρά αποδέχτηκαν διάφορες απολιτικές και συχνά εξωπραγματικές μορφές κοινοτιστικού πειραματισμού, που δεν άφησαν και πολλά χρήσιμα στοιχεία στο εργατικό κίνημα, το οποίο προσπαθούσε να οργανωθεί σε εθνική κλίμακα. Η φυγή από την πολιτική και από την ίδια την κοινωνία σε διάφορους κοινοτιστικούς θυλάκους, σύμβολο της οποίας ήταν το υπερατλαντικό ταξίδι στον Νέο Κόσμο, σιωπούσε για τον πολιτικό τρόπο μετάβασης σε μια νέα μορφή κοινωνίας.24 Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές ήταν εξίσου αδιάφοροι για την πολιτική οικονομία και για τις δομικές αιτίες των ταξικών ανισοτήτων. Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, που αναπτύχθηκε μετά το 1860, απέρριψε ρητά και τις δύο αυτές πλευρές της ουτοπιστικής κληρονομιάς. Από την άλλη, η δημιουργική αφοσίωση στις μικρής κλίμακας μορφές κοινοτιστικής συνεργασίας, που εκτείνονταν με τρόπο ίσως αμφίσημο μέχρι τη συμμετοχική δημοκρατία, άφησε μια πολύ πιο θετική και δημιουργική κληρονομιά. Στην πολιτική του Λουί Μπλαν (Louis Blanc) και άλλων σοσιαλιστών ριζοσπαστών της Επανάστασης του 1848, τα «ενωσιακά» ιδεώδη ενέπνευσαν συγκεκριμένα αιτήματα για την ανάπτυξη «κοινωνικών εργαστηρίων» και άλλων παραγωγικών συνεταιρισμών που θα χρηματοδοτούνταν από το γαλλικό κράτος, ενώ επίσης, για τους εργάτες της Ανατολικής Ευρώπης της εποχής εκείνης, τα συνεργατικά ιδεώδη της συλλογικής αυτοβοήθειας αποτέλεσαν τον συνηθέστερο τρόπο επαφής τους με το σοσιαλισμό.25 Οι ιδέες της «απελευθέρωσης της εργασίας» εξέφραζαν απλές αλλά παθιασμένες επιθυμίες για ένα δικαιότερο κόσμο, πλαισιωμένο συχνά από μυθολογίες ενός απολεσθέντος χρυσού αιώνα, οι οποίες σε μια κρίση σαν κι αυτή του 1848 θα μπορούσαν εύκολα να στηρίξουν την πίστη στην επανάσταση. Παρόμοια, η επιθυμία για αυτοδιακυβέρνηση, η οποία προηγουμένως οριζόταν τοπικά, στους φυσικούς χώρους όπου διεξάγονταν τα πειράματα της Νέας Αρμονίας και στις άλλες ουτοπικές κοινότητες, αναγεννήθηκε στην Παρισινή Κομμούνα του 1871 ως προγραμματικό επαναστατικό αίτημα. Το πιο ενδιαφέρον απ’ όλα είναι ότι οι ουτοπικοί σοσιαλιστές ασκούσαν μια ακραία ριζοσπαστική πολιτική στα ζητήματα φύλου. Έτσι, ο Φουριέ ασπάστηκε την απόλυτη ισότητα αντρών και γυναικών, τη σεξουαλική ελευθερία και την απόρριψη του γάμου, ενώ οι οπαδοί του Όουεν απέδιδαν την ηθική αποσύνθεση του καπιταλισμού («τη μεταδοτική ασθένεια της εγωπάθειας και την αγάπη της κυριαρχίας») στην «πανταχού παρούσα αδικία […] που διαπράττουν οι άντρες σε βάρος των γυ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·91

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

ναικών» μέσα στην οικογένεια, η οποία, με τον τρόπο αυτό, λειτουργούσε ως «ο πυρήνας της απόλυτης κυριαρχίας».26 Πράγματι, για τους οουενιστές, το «ανταγωνιστικό σύστημα» αναπτύχθηκε όχι μόνο από τις αξίες, που εμφυσούσαν το εργοστάσιο, η Εκκλησία και το σχολείο αλλά και από την οικογενειακή οργάνωση της προσωπικής ζωής: «Ο Homo oeconomicus, ο εξατομικευμένος και ανταγωνιστικός άνθρωπος στο κέντρο του αστικού πολιτισμού, ήταν προϊόν ενός πατριαρχικού συστήματος ψυχοσεξουαλικών σχέσεων».27 Επομένως ο νέος τρόπος ζωής θα προϋπέθετε μια πλήρη επανεξέταση των προσωπικών σχέσεων, έτσι ώστε η ιδιωτικοποιημένη οικογένεια και οι καταπιεστικοί νόμοι της για το θεσμό του γάμου να μπορούν να αντικατασταθούν από διευθετήσεις στο πλαίσιο της κοινότητας και από μια πραγματική ισότητα. Αν η αμοιβαιότητα εγκαθιδρυόταν στο επίπεδο της κοινότητας όσο και ανάμεσα στα φύλα, υποστήριξε κάποιος φεμινιστής οπαδός του Όουεν, «τότε η γυναίκα θα αποκτούσε μια τέτοια θέση που να μην την αναγκάζει να εκποιεί την ελευθερία της και τα καλύτερα αισθήματά της».28 Ο πρώιμος αυτός φεμινισμός διατυπώθηκε σε μια εποχή γενικευμένης αντίστασης στην καπιταλιστική βιομηχανία, όταν οι σοσιαλιστές μπορούσαν ακόμη να ονειρεύονται ότι θα έσωζαν την κοινωνία μέσα από την ανάπλαση του ανθρώπινου χαρακτήρα στο νέο καλούπι της συνεργασίας. Αν όμως τη δεκαετία του 1830 ήταν εφικτό να προτείνει κανείς ένα χώρο μεταρρυθμίσεων πέραν του καπιταλισμού, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όπως λέει η Μπάρμπαρα Τέιλορ (Barbara Taylor), «υπήρχαν πολύ λιγότερα περιθώρια να βγεις έξω από το πλαίσιο αυτό», ενώ και οι οργανώσεις της εργατικής τάξης είχαν αποδεχτεί τη μισθωτή σχέση.29 Στο μεταξύ, η έμφαση στην ισότητα των φύλων αποδυναμώθηκε. Το όραμα της σεξουαλικής απελευθέρωσης και των εναλλακτικών λύσεων στην πατριαρχική οικογένεια απωθήθηκε στις παρυφές του εργατικού κινήματος και στους λογής λογής διαφωνούντες. Οι γυναίκες δεν αντιμετωπίζονταν πλέον από τη σκοπιά ενός ανεξάρτητου φεμινιστικού προγράμματος αλλά ως μητέρες ή εργάτριες. Η αρχική πίστη στη σεξουαλική ισότητα («τα περιστασιακά μικροσυμφέροντα των γυναικών», όπως έλεγε η Γερμανίδα σοσιαλδημοκράτισσα Κλάρα Τσέτκιν (Clara Zetkin)) απορροφήθηκε από την ταξική πάλη. Ή, όπως έλεγε η Έλινορ Μαρξ (Eleanor Marx) το 1892: «Δεν θα οργανωθούμε ως γυναίκες αλλά ως προλετάριες […] για μας δεν υπάρχει τίποτε άλλο έξω από το εργατικό κίνημα».30 Έτσι, ο ουτοπικός σοσιαλισμός αποδείχτηκε μια στιγμή εξαιρετικού ριζοσπαστισμού στο ζήτημα της ισότητας των φύλων, η οποία δεν ανακτήθηκε παρά μόνο στα τέλη του 20ού αιώνα. Η έμφαση του Όουεν και του Φουριέ στην ηθική αναμόρφωση της κοινωνίας απορρίφθηκε εύκολα από τους σοσιαλιστές του ύστερου 19ου αι-

91

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·92

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ώνα, μαζί με την αδιαφορία τους για την εθνικά οργανωμένη ταξική πολιτική· οι κριτικές αναλύσεις τους σχετικά με την οικογένεια και την υποταγή των γυναικών υπήρξαν κι αυτές θύματα της ίδιας απορριπτικής στάσης. Στο εξής τα ζητήματα της σεξουαλικότητας, του γάμου, της ανατροφής των παιδιών και της προσωπικής ζωής εκτοπίστηκαν σε μια ιδιωτική σφαίρα απομακρυσμένη από την κεντρική πολιτική σκηνή. Με τον τρόπο αυτό έπαψαν να είναι πρωταρχικά ζητήματα της σοσιαλιστικής στρατηγικής.

Προς τη δεκαετία του1860

™τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η Αριστερά σφυρηλάτησε την ανεξαρτησία της κυ-

92

ρίως μέσα από τις συγκρούσεις της με το φιλελευθερισμό. Οι φιλελεύθεροι αντιστάθηκαν σθεναρά στο ζήτημα του εκδημοκρατισμού της πολιτειότητας. Σύμφωνα με τη φιλελεύθερη θεωρία, η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων προϋπέθετε την κατοχή περιουσίας, τη μόρφωση και μια μάλλον απροσδιόριστη ποιότητα ηθικής υπόστασης – αυτό που ο Γκλάντστοουν (Gladstone) αποκαλούσε «αυτοπειθαρχία, αυτοέλεγχο, σεβασμό της τάξης, υπομονή στις αντιξοότητες, εμπιστοσύνη στο νόμο και σεβασμό στους ανωτέρους».31 Από τον Έντμουντ Μπερκ (Edmund Burke) και τον Αλεξίς ντε Τοκβίλ (Alexis de Tocqueville) μέχρι τους ιδεολόγους και τους πολιτικούς του ανερχόμενου φιλελευθερισμού τις δεκαετίες του 1860 και του 1870, συμπεριλαμβανομένων και των πλέον γενναιόδωρων ριζοσπαστών όπως ήταν ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill), οι φιλελεύθεροι υποτιμούσαν σταθερά τις πολιτικές ικανότητες του λαού. Η στάση αυτή μετεξελίχθηκε σε τρόμο και αποτροπιασμό με την επανάσταση του 1848 και την πρώτη πανευρωπαϊκή λαϊκή εξέγερση των ετών 1867-71 για την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων. Στο λόγο των φιλελευθέρων, «η δημοκρατία» ήταν συνώνυμη της οχλοκρατίας. Ανάλογα με τη χώρα, τα εργατικά κινήματα διαχώρισαν τη στάση τους από εκείνη των φιλελευθέρων στο μεσαίο τρίτο του 19ου αιώνα. Οι σοσιαλιστές δεν έστρεψαν την πλάτη τους μόνο στην τοπικά οργανωμένη συνεργατική ουτοπία, αλλά και στο κυρίαρχο κι ελεύθερο άτομο του φιλελευθερισμού, αντικαθιστώντας το με τη λαϊκή κυριαρχία εν γένει. Ήδη από τη δεκαετία του 1860 άρχισε να παίρνει σχήμα μια σοσιαλιστική αντίληψη για τη συνταγματική δημοκρατία, η οποία δεν είχε και πολλά κοινά με την κοινοτιστική αυτοδιαχείριση που είχε εμπνεύσει νωρίτερα τη σοσιαλιστική σκέψη. Τα προηγούμενα χρόνια, οι σοσιαλιστές συμμετείχαν ενεργά στους διάφορους φιλελεύθερους συνασπισμούς, αναλαμβάνοντας ακόμη και την πρωτοβουλία των κινήσεων σε στιγμές ριζοσπαστικοποίησης και επαναστατικής

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·93

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

κρίσης, όπως ήταν η επανάσταση του 1848-49. Είχαν εργαστεί επίσης για την ανάπτυξη ενδιάμεσων μορφών παραγωγικών συνεταιρισμών, οι οποίοι είχαν την υποστήριξη μεταρρυθμιστικών κυβερνήσεων. Στους συνεταιρισμούς αυτούς περιλαμβάνονταν τα εθνικά εργαστήρια ή οι λαϊκές πιστωτικές τράπεζες που, ως σχέδια, συγγένευαν με εκείνα του Προυντόν, του Καμπέ και άλλων ουτοπιστών. Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ανάμεσα σε όλα αυτά υπήρχε ακόμη ζωντανός ο μπλανκιστικός πειρασμός για μια επαναστατική συνωμοσία κατά του κράτους και του συστήματος εν γένει. Από κάθε άποψη, η δεκαετία του 1860 υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη του σοσιαλιστικού κινήματος. Έκτοτε οι σοσιαλιστές στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης εναπέθεσαν τις ελπίδες τους σε ένα κεντρικά διευθυνόμενο κόμμα, μέσα στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, και το οποίο συνεργαζόταν με ένα εθνικά οργανωμένο συνδικαλιστικό κίνημα. Αυτό το είδος κινήματος υποστηρίχθηκε επιτυχώς σε μια σειρά παθιασμένων συζητήσεων που κυριάρχησαν στο χώρο της Αριστεράς από τις αρχές της δεκαετίας του 1860 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1870. Κύριος χώρος τους ήταν η Διεθνής Ένωση Εργατών, ή Πρώτη Διεθνής, η οποία ιδρύθηκε το 1864 και διαλύθηκε το 1876.32 Επιπλέον, το σοσιαλδημοκρατικό αυτό μοντέλο ενισχύθηκε περαιτέρω από την επικράτηση στην Ευρώπη των κοινοβουλευτικών συνταγματικών δημοκρατιών, οι οποίες συνδέονταν στενά με την έννοια του εθνικού κράτους, που προωθήθηκε θεαματικά το 1860 με την ενοποίηση της Γερμανίας και της Ιταλίας, αλλά και από τις λαϊκές εξεγέρσεις της ίδιας περίπου περιόδου για την ψήφιση συνταγμάτων. Οι ευκαιρίες που έδινε τώρα ο φιλελεύθερος συνταγματισμός επηρέασαν καίρια την πρόοδο του σοσιαλδημοκρατικού μοντέλου. Η συγκεντρωτική πολιτική του σοσιαλιστικού συνταγματισμού αναπτύχθηκε για μισό αιώνα περίπου, στο πλαίσιο των νέων κομμάτων που άρχισαν να ιδρύονται στις διάφορες χώρες τη δεκαετία του 1870. Ωστόσο οι τοπικές κουλτούρες για το σοσιαλισμό και τη δημοκρατία έπρεπε να ανασχηματιστούν αρκετά μέχρι να καταφέρει να επικρατήσει πλήρως η σοσιαλδημοκρατία. Στο επίπεδο της βάσης, το ενδιαφέρον για το σοσιαλισμό έδινε πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην τοπική κυριαρχία της λαϊκής δημοκρατικής δράσης, εκφράζοντας την προγενέστερη ριζοσπαστική κληρονομιά, την οποία η σοσιαλδημοκρατία μόνο εν μέρει κατάφερε να εκφράσει. Τα λαϊκά κινήματα των μέσων του 19ου αιώνα διακρίνονταν από έντονη πολιτικοποίηση, με αποτέλεσμα να οδηγούν την ορμή της Αριστεράς πολύ πέραν των συνηθισμένων ορίων της. Τόσο στα χωριά και τις κωμοπόλεις όσο και στα μεγάλα αστικά κέντρα, οι αγωνιστές της Αριστεράς συγκρούονταν με τις αρχές για ζητήματα εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας, θρησκείας και για άλλες πλευρές της καθημερινής ζωής.

93

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·94

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Τα πιο σημαντικά από τα κινήματα αυτά ήταν ο χαρτισμός και τα γαλλικά ριζοσπαστικά κινήματα της περιόδου 1848-51, οπότε οι πολιτικές λέσχες και οι εργατικές ενώσεις έφτασαν στον κολοφώνα της πολιτικής τους δράσης τόσο στο Παρίσι όσο και σε άλλες πόλεις, ενώ οι δημοκράτες-σοσιαλιστές («democ-socs») κατάφεραν να διεισδύσουν ακόμη και στα χωριά. Ανάλογα πολιτικά σχήματα μπορούσε να βρει κανείς και σε πολλές άλλες χώρες μεταξύ 1840 και 1860.33 Η δέσμευση όλης αυτής της ενέργειας και οι τρόποι που θα χρησιμοποιούνταν για να τεθεί στην υπηρεσία της δημοκρατίας στις νέες καπιταλιστικές ευρωπαϊκές κοινωνίες, τόσο ως ανάμνηση των λαϊκών αγώνων όσο και ως ενεργό δυναμικό ενός μέλλοντος που έπρεπε ο κόσμος να φανταστεί ήταν οι κύριες προκλήσεις που αντιμετώπιζε το αναδυόμενο σοσιαλιστικό κίνημα το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

94

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·95

¢∂ÀΔ∂ƒ√ ∫∂º∞§∞π√

√ ª∞ƒ•π™ª√™ ∫∞π ∏ ∞ƒπ™Δ∂ƒ∞

Βάζοντας τα θεμέλια

Τ

Ο 1883, ΟΤΑΝ ΠΕΘΑΝΕ Ο ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ, οι σοσιαλιστικές οργανώσεις ήταν σχεδόν

ανύπαρκτες στην Ευρώπη. Υπήρχαν μόνο το ενωμένο Κόμμα των Σοσιαλιστών Εργατών στη Γερμανία, οι Σοσιαλδημοκρατικές Ενώσεις της Δανίας και της Ολλανδίας, κάποια νεαρά κόμματα στην Τσεχία και την Ουγγαρία, που τότε ακόμη ανήκαν στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων, η Γαλλική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία και ορισμένα ασήμαντα σοσιαλιστικά δίκτυα στην Πορτογαλία και την Ισπανία. Όλα αυτά όμως τα κόμματα ήταν εύθραυστα και μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να τσακιστούν από τις αρχές. Ωστόσο, μια δεκαετία αργότερα, σοσιαλιστικά κόμματα υπήρχαν σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Όταν το 1895 πέθανε ο Φρίντριχ Ένγκελς, επιστήθιος φίλος και συνεργάτης του Καρλ Μαρξ, όλες οι περιοχές της γηραιάς ηπείρου –η γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη, οι Κάτω Χώρες, η Σκανδιναβία, οι καθολικές χώρες της Νότιας Ευρώπης, η τσαρική Πολωνία και η Κροατία των Αψβούργων, ακόμη και ορισμένες νέες βαλκανικές χώρες– είχαν οργανωμένη σοσιαλιστική παρουσία. Πολύ γρήγορα, ακολούθησαν και οι υπόλοιπες περιοχές – όλοι οι σλαβικοί λαοί της αυτοκρατορίας των Αψβούργων· οι Εβραίοι, οι Ουκρανοί, οι Φινλανδοί και οι Λετονοί που ανήκαν στην τσαρική Ρωσία· και, τέλος, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα των Ρώσων Εργατών. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο πολιτικός χάρτης της Ευρώπης κυριαρχούνταν πλήρως από τα σοσιαλιστικά κόμματα, τα οποία αναδείχτηκαν σε κύριους υποστηρικτές της δημοκρατίας, νομιμοποιημένα στη συνείδηση του κόσμου και υποστηριζόμενα από μια ολοένα πιο ισχυρή εκλογική βάση. Η άνοδος αυτή του κινήματος απείχε πολύ από την εξοντωτική απομόνωση της δεκαετίας του 1850, όταν ο Μαρξ είχε αρχίσει να επικρίνει το καπιταλιστικό σύστημα. Ύστερα από τρία χρόνια συνωμοσιών, οδοφραγμάτων, πυρετικής δημοσιογραφίας και αδιάλειπτης επαναστατικής διέγερσης το 1848-50, ο Μαρξ αναγκάστηκε να καταφύγει στο Λονδίνο, όπου δεν υπήρχε ίχνος επαναστατικής δράσης, υποφέροντας αφάνταστα από την απογοητευτική ήττα της παρισινής επανάστασης και την εξορία του, τη μεγάλη φτώχεια, την κακή υγεία και την απώλεια συγγενικών

95

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·96

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

του προσώπων. Έχοντας βασίσει τις προηγούμενες ελπίδες του για μια πανευρωπαϊκή επανάσταση κυρίως στις φαντασιώσεις και τα παραληρήματα των προσφύγων, ο Μαρξ υποχρεώθηκε τώρα να διοχετεύσει όλη του την ενέργεια στα βιβλία, μελετώντας και γράφοντας πυρετικά στη βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου. Συνάμα εναπέθεσε τις ελπίδες του για ανατροπή του συστήματος στις υπόγειες διεργασίες της ιστορίας, όπου ο «γεροτυφλοπόντικας» της επανάστασης συνέχιζε να σκάβει.1 Ο λαός επρόκειτο να κινητοποιηθεί ξανά με αποφασιστικότητα μετά από δέκα ολόκληρα χρόνια. Μόνο στη δεκαετία του 1860 άρχισαν να κλονίζονται οι ισορροπίες που είχαν διαμορφωθεί στο πολιτικό σκηνικό μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1848. Το κεφάλαιο αυτό αλλά και το επόμενο στήνουν μια γέφυρα ανάμεσα στην ήττα του επαναστατικού κινήματος το 1848-49 και στη σταθερή άνοδο των σοσιαλιστικών κομμάτων μέχρι τη δεκαετία του 1890. Το δημοκρατικό κίνημα επεκτάθηκε βίαια σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο μετά τη Γαλλική Επανάσταση, για να γονατίσει παντού με την παλινόρθωση του 1815. Αναζωπυρώθηκε προσωρινά το 1848, αλλά η τάξη αποκαταστάθηκε με αμείλικτο τρόπο αμέσως μετά. Βέβαια, οι ευρωπαϊκές αφηγήσεις της προόδου του δημοκρατικού κινήματος κατέγραψαν πολλές τοπικές επιτυχίες μεταξύ 1800 και 1870, με δραματικές εξαιρέσεις στον κανόνα της παγιωμένης τάξης τις διεθνείς κρίσεις του 1830-31 και τα διάφορα εθνικά κινήματα, όπως αυτά των χαρτιστών και των προκατόχων του στη Βρετανία τις δεκαετίες του 1830 και του 1840. Η αναγέννηση της δημοκρατικής πολιτικής τη δεκαετία του 1860 προϋπέθετε μακρές και λιγότερο ορατές διεργασίες συσσώρευσης πείρας και γνώσης που έγιναν στο πλαίσιο των κατά τόπους κοινοτήτων μέσα από την υπομονετική δράση αφανών αλλά πρωτοπόρων αγωνιστών.2 Ωστόσο, μόνο μέσα από τις συνταγματικές αλλαγές της δεκαετίας του 1860 σε ολόκληρη σχεδόν τη Γηραιά Ήπειρο δημιουργήθηκε ένα ανθεκτικό νομικό και πολιτικό πλαίσιο –εθνικά κράτη με κοινοβουλευτικούς θεσμούς και έννομη τάξη– μέσα στο οποίο οι δημοκρατικές βλέψεις μπόρεσαν να λάβουν οργανωμένη και συνεχή μορφή. Τα δημοκρατικά κόμματα που ιδρύθηκαν τη δεκαετία του 1870 ήταν συνήθως σοσιαλιστικά, ενώ ο ακρογωνιαίος λίθος της πολιτικής τους καθοδήγησης ήταν η σκέψη και η θεωρητική κληρονομιά του Καρλ Μαρξ.

Ποιοι ήταν πραγματικά ο Μαρξ και ο Ένγκελς;

√ Καρλ Μαρξ (1818-83) και ο συνεργάτης του Φρίντριχ Ένγκελς (1820-95) ήταν 96

γόνοι της ίδιας εκείνης τάξης που ήθελαν να καταστρέψουν, της ευημερούσας δη-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·97

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

λαδή και σίγουρης για τον εαυτό της αστικής τάξης, οι εκπρόσωποι της οποίας αναδύονταν αργά και βασανιστικά στις δυτικές επαρχίες του πρωσικού κράτους, πιστεύοντας ακράδαντα στον προοδευτικό ιστορικό τους ρόλο. Ο Μαρξ σκεφτόταν σοβαρά να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του, που ήταν επιτυχημένος δικηγόρος στη γενέθλια πόλη του, το Τριρ της Ρηνανίας, γι’ αυτό και σπούδασε νομικά στα Πανεπιστήμια της Βόνης και του Βερολίνου. Ο Ένγκελς μαθήτευσε στην οικογενειακή κλωστοϋφαντουργική εταιρεία Ermen και Engels στο Μπάρμεν και το 1836 πήγε να γίνει έμπορος στη Βρέμη. Τα νιάτα τους κινούνταν καθαρά στον άξονα της αναπτυσσόμενης κοινωνικής τάξης, στην οποία ανήκαν – Bildung und Besitz, εκπαίδευση και ιδιοκτησία, οι δύο στυλοβάτες του γερμανικού αστικού καθωσπρεπισμού.3 Ο διανοητικός ριζοσπαστισμός άλλαξε δραματικά την πορεία της ζωής τους. Έτσι, ο Μαρξ έγινε το 1837 μέλος του βερολινέζικου κύκλου των Νέων Εγελιανών, ενώ ο Ένγκελς εντάχθηκε το 1841 στο κίνημα της Νεαρής Γερμανίας. Όμως, ενώ η κλωστοϋφαντουργία και οι εμπορικές παραδόσεις της Βρέμης έστρεψαν τον νεαρό Ένγκελς προς τη δυναμική βιομηχανία της Βρετανίας, η πρόσφατη γαλλόφωνη ιστορία της Ρηνανίας προσανατόλισε τον Μαρξ στην προοδευτική κληρονομιά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Και στα δύο αυτά επίπεδα, η σύγκριση απέβαινε σε βάρος της γερμανικής διανόησης στη διάρκεια του Vormarz, της περιόδου δηλαδή που αρχίζει το 1815 και τελειώνει τον Μάρτιο του 1848. Αρκετό καιρό προτού τα γεγονότα του 1848 σαρώσουν την ευρωπαϊκή ήπειρο, ο Μαρξ και ο Ένγκελς είχαν πολλές ευκαιρίες για στοχασμό – ο Μαρξ επέστρεψε τον Ιούλιο του 1841 στο προοδευτικό δυτικό άκρο της Γερμανίας, όπου εμβάθυνε στη φιλοσοφική κριτική του κατά του πρωσικού κράτους, ενώ ο Ένγκελς πέρασε δύο χρόνια στο Μάντσεστερ μελετώντας από πρώτο χέρι τις κοινωνικές συνέπειες της εκβιομηχάνισης της Αγγλίας. Οι δύο άντρες συναντήθηκαν τον Αύγουστο του 1844 στις Βριξέλες, εγκαινιάζοντας τη στενή τους συνεργασία. Παράλληλα με τη συνεργασία τους στη συγγραφή βιβλίων και άλλων κειμένων, δραστηριοποιήθηκαν πολιτικά στις διάφορες κοινότητες των Γερμανών εργατών που ζούσαν στις Βριξέλες, στο Παρίσι και το Λονδίνο, ενώ συμμετείχαν και στη Γερμανική Επανάσταση του 1848-49. Μετά το θρίαμβο της ευρωπαϊκής αντεπανάστασης το 1849, ο Μαρξ αποσύρθηκε στο Λονδίνο, όπου και έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του, ενώ ο Ένγκελς διηύθυνε τις επιχειρήσεις της οικογένειάς του από το Μάντσεστερ. Τα χρόνια του 1850 δεν ήταν ευτυχισμένα για τον Μαρξ, που είχε σοβαρές οικονομικές δυσκολίες, αντιμετώπισε διάφορες οικογενειακές τραγωδίες και δεν παρουσίασε κάτι σημαντικό στον συγγραφικό τομέα. Η κατάσταση άλλαξε το

97

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·98

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

98

1857, όταν η πρώτη πανευρωπαϊκή κρίση συγκλόνισε το καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο μέχρι τότε αναπτυσσόταν με πρωτοφανείς ρυθμούς, σπάζοντας το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. Αυτό ώθησε τον Μαρξ να αρχίσει να ασχολείται σοβαρά με την οικονομική θεωρία, πράγμα που έκανε μανιωδώς μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1860. Επιπλέον ξανάρχισε να ασχολείται με την πολιτική, αποκτώντας σχέσεις με τα αναπτυσσόμενα εργατικά κινήματα της Γερμανίας και άλλων χωρών, κυρίως μέσω της Πρώτης Διεθνούς, στην ίδρυση της οποίας το 1864 συνέβαλε με όλες του τις δυνάμεις. Αποκορύφωμα των δημιουργικών αυτών χρόνων ήταν η δημοσίευση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, του magnum opus του, και η πρόσκαιρη επιτυχία της Κομμούνας των Παρισίων που ήταν μια πραγματική εργατική επανάσταση. Ωστόσο η αποτυχία της Κομμούνας και οι μηχανορραφίες του Μπακούνιν οδήγησαν στη διάλυση της Πρώτης Διεθνούς. Παρότι προς το τέλος της ζωής του ο Μαρξ έγινε γνωστός ευρύτερα, λόγω της κακής κατάστασης της υγείας του δημοσίευσε πολύ λίγα πράγματα, ενώ στα πολιτικά γεγονότα συμμετείχε όλο και σπανιότερα. Το 1870 ο Ένγκελς μετακόμισε στο Λονδίνο, με αποτέλεσμα η φιλική σχέση τους να γίνει ακόμη πιο στενή. Ποια ήταν όμως η επιρροή που άσκησαν στους συγχρόνους τους ο Μαρξ και ο Ένγκελς; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, πρέπει να παραμερίσουμε τις ατέλειωτες συζητήσεις για τη μαρξιστική θεωρία ως όλον. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ξεχάσουμε όσα έγιναν το 1917 στη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστασης, καθώς και όσα γνωρίζουμε για τον κομμουνισμό. Πρέπει επίσης να ξεχάσουμε τα φιλοσοφικά κείμενα του Μαρξ που γράφτηκαν τη δεκαετία του 1840, άγνωστα στους συγχρόνους του και χωρίς μεγάλη σχέση με τη δεκαετία του 1860. Το ερώτημα τι «εννοούσε ακριβώς» ο Μαρξ» –αν, για παράδειγμα, οι πρώιμες φιλοσοφικές θέσεις του σχετικά με την αλλοτρίωση επηρέασαν την οικονομική θεωρία που αναπτύσσεται στο Κεφάλαιο– έχει τη σημασία του για άλλους λόγους, αλλά εδώ μπορεί να παρακαμφθεί άνετα. Αντίθετα, θα έπρεπε να αναρωτηθούμε ποιοι ήταν οι πολιτικοί στόχοι που υποστήριζαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς τις δεκαετίες του 1860 και του 1870, και τους οποίους υιοθέτησε η πρώτη γενιά σοσιαλδημοκρατών πολιτικών; Πώς έγινε αντιληπτή η γενική θεωρία τους για την κοινωνία; Ο Μαρξ που ξέρουμε δεν είναι ο Μαρξ των συγχρόνων του. Η εικόνα μας γι’αυτόν διαμορφώθηκε από τη μεταγενέστερη πορεία της μαρξιστικής παράδοσης, αλλά και από τα γραπτά του που δημοσιεύτηκαν μετά το θάνατό του. Οι μεταγενέστεροι και κυρίως οι διάφοροι ιδεολόγοι, άλλοι διακείμενοι φιλικά και άλλοι εχθρικά, τοποθέτησαν τον Μαρξ και τον Ένγκελς έξω από την ιστορία. Αυτό είχε ως συνέπεια να μην μπορούμε να αντιληφθούμε τη θέση που είχαν οι δύο αυτοί στοχαστές

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·99

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

στην εποχή τους. Για να συλλάβουμε το μέγεθος της επιρροής τους, πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας στις απόψεις των σοσιαλιστών πολιτικών και των εργατών ακτιβιστών του τελευταίου τρίτου του 19ου αιώνα. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά των ιδεών του Μαρξ στο τέλος της ζωής του; Πώς χρησιμοποιήθηκαν στην πολιτική; Η πολιτική επιρροή του Μαρξ έγινε αισθητή με τα γεγονότα της δεκαετίας του 1860. Ενόσω ζούσε, λίγα γραπτά του ήταν διαθέσιμα στο κοινό. Σε αυτά περιλαμβάνονταν τα πρώιμα φιλοσοφικά χειρόγραφά του, σχόλιά του σε διάφορες εφημερίδες για τις ευρωπαϊκές επαναστάσεις της εποχής του (1847-53), το Κομμουνιστικό μανιφέστο (1847-48), δύο έργα οικονομικής θεωρίας (1857-67) και τα πολιτικά κείμενά του για την Πρώτη Διεθνή (1864-72). Τα κείμενα αυτά γράφτηκαν σε διάφορες γλώσσες (γερμανικά, γαλλικά και αγγλικά) και εξαντλήθηκαν πολύ γρήγορα. Η φήμη του Μαρξ ως θεωρητικού οφειλόταν κυρίως στα μεγάλα οικονομικά έργα του – την Κριτική της πολιτικής οικονομίας (1859) και τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου (1867). Από πολιτική άποψη, ήταν γνωστός κάπως αόριστα για την ανάμειξή του στα γεγονότα του 1848· επιπλέον, ήταν διάσημος ως ένας από τους ηγέτες της Πρώτης Διεθνούς, ο οποίος υποστήριξε την Κομμούνα των Παρισίων, ενώ η φήμη του ως οικονομολόγου και ιστορικού μεγάλωνε. Ωστόσο, στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, οι ιδέες του δεν ήταν γνωστές έξω από έναν πολύ περιορισμένο κύκλο Βρετανών και Γερμανών σοσιαλιστών που τον είχαν αποδεχτεί ως σημαντικό διανοούμενο.4 Στις αρχές του 1844, ο Μαρξ συναντήθηκε για πρώτη φορά με εργάτες σε μορφωτικές συγκεντρώσεις Γερμανών μεταναστών στο Παρίσι. Από τους πρώτους κιόλας μήνες του 1846 είχε συστήσει στις Βριξέλες την Επιτροπή Αλληλογραφίας των κομμουνιστών με τη βοήθεια των επαναστατών συντρόφων του, σε μια προσπάθεια να σφυρηλατήσει αγωνιστικούς και φιλικούς δεσμούς ανάμεσα στους εργάτες διαφόρων χωρών μέσω της ημιπαράνομης Λίγκας των Δικαίων (League of the Just) που έδρευε στο Λονδίνο. Η οργάνωση αυτή, όπως και οι περισσότερες επαναστατικές οργανώσεις της εποχής, είχε έναν παράνομο πυρήνα πίσω από το νόμιμο εκπαιδευτικό προσωπείο της που αποτυπωνόταν στην επίσημη επωνυμία της: Εκπαιδευτική Ένωση των Γερμανών Εργατών. Όταν το καλοκαίρι του 1847 οι κομμουνιστές των Βριξελών συγκρότησαν μαζί με τους συντρόφους τους στο Λονδίνο την Κομμουνιστική Ένωση, οι Γερμανοί εργάτες σχημάτισαν στην πρωτεύουσα του Βελγίου μια ανάλογη οργάνωση, την Εταιρεία των Γερμανών Εργατών. Με τη στρατηγική αυτή οι ριζοσπάστες της εποχής επιδίωκαν να διευρύνουν την επιρροή τους στους εργαζομένους, με σκοπό να τους στρέψουν στο σοσιαλισμό.

99

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·100

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

100

Η μορφή αυτή οργάνωσης των εργαζομένων ήταν πολύ συνηθισμένη στους λαϊκούς ριζοσπάστες τη δεκαετία του 1840 – με τη συνωμοτική και εξεγερσιακή παράδοση του Μπαμπέφ, του Μπουοναρότι και του Μπλανκί, των χαρτιστών στη Βρετανία και του σοσιαλισμού των τεχνιτών, που συνδεόταν με τον Προυντόν και τα απολιτικά εγχειρήματα των ουτοπιστών σοσιαλιστών. Όλες αυτές οι πολιτικές παραδόσεις είχαν κοινά στοιχεία. Τα κοινοτιστικά πειράματα των ουτοπιστών συγχέονταν ώς ένα βαθμό με τα συνεργατικά ιδεώδη που προτιμούσαν οι περισσότεροι πολιτικά ενεργοί εργάτες. Το στοιχείο αυτό ήταν ισχυρότερο στο σοσιαλισμό του Όουεν των αρχών της δεκαετίας του 1830 και του ουτοπικού κομμουνισμού των ικαριστών του Καμπέ τη δεκαετία του 1840. Η ιδέα της συνεργασίας των παραγωγών ενέπνεε το κίνημα των χαρτιστών, όπως και η διάθεση για εξέγερση. Αν ο Μπλανκί και οι συνωμότες σύντροφοί του είχαν πράγματι κάποιο κοινωνικό πρόγραμμα, αυτό στηριζόταν με έναν απόλυτα φυσικό τρόπο στις ιδέες του Προυντόν και των ουτοπιστών σοσιαλιστών. Τη δεκαετία του 1840 σημειώθηκε το πέρασμα από το μπλανκιστικό μοντέλο της επαναστατικής πράξης σε μια διαφορετική μορφή δράσης που στηριζόταν στη λαϊκή προπαγάνδα. Παρότι ο Μαρξ με κόπο απομακρύνθηκε από τις συνωμοτικές συνήθειες των επαναστατικών οργανώσεων, παρέμεινε παγιδευμένος στην πρακτική λογική του μπλανκισμού στη διάρκεια της επανάστασης του 1848: προσπερνώντας τη λαϊκή συνείδηση, επέμενε να κατευθύνει το λαό στην αποφασιστική εξεγερσιακή αναμέτρηση. Ωστόσο ο Μαρξ τόνισε εμφατικά τα «αστικοδημοκρατικά» όρια της επανάστασης του 1848, ήταν αντίθετος στις πρόωρες συγκρούσεις, ενώ τις τελευταίες στιγμές της επανάστασης παρακίνησε τους εργάτες της Κολονίας να μη συμμετάσχουν σε μια αδιέξοδη εξέγερση. Πάνω απ’ όλα, ο Μαρξ ήταν κατηγορηματικά αφοσιωμένος στη δημόσια προπαγάνδα και τη δημοκρατική φωνή του ίδιου του λαού παρά στην μπλανκιστική φαντασίωση μιας μυστικής δράκας επαναστατών που θα κηδεμόνευαν αυταρχικά ένα λαό ανώριμο για να αυτοκυβερνηθεί. Παρ’ όλα αυτά, η πρακτική συγκυρία του 1848 –με μια επαναστατική ομάδα διανοουμένων να καλεί στον αγώνα ένα βιομηχανικό προλεταριάτο αμορφοποίητο και εξαιρετικά άνισο– καθιστούσε πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη, την αποφυγή του «πρωτοπορισμού». Ο Μαρξ και οι φίλοι του ισχυρίζονταν ότι γνώριζαν το μέλλον επειδή είχαν κατανοήσει τη νομοτελειακή και αναπόδραστη πρόοδο της ιστορίας. Αυτό τους έθετε πάνω από το λαό, καθώς τους έδινε τη δυνατότητα να μαντέψουν πού βρίσκονταν πραγματικά τα συμφέροντά του.5 Κατ’ αυτό τον τρόπο, οι δημοκράτες της επανάστασης του 1848 προηγούνταν των κοινωνικών κινημάτων που ήταν απαραίτητα για την υλοποίηση των προγραμμάτων τους. Κατά τον Μαρξ, αυ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·101

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

τά τα κινήματα θα μπορούσαν να πετύχουν μόνο μετά την εκβιομηχάνιση του καπιταλισμού. Το 1848, ο Μαρξ δεν διάβασε καθόλου σωστά τα σημεία των καιρών. Όπως αναγνώρισε ο Ένγκελς με δυσθυμία αργότερα, αυτό που ο ίδιος και ο Μαρξ εξέλαβαν ως επιθανάτιο ρόγχο του καπιταλισμού δεν ήταν τίποτε άλλο από τους πόνους της γέννας του. Αυτό οδήγησε τον Μαρξ πίσω στα θρανία. Είχε αρχίσει ήδη να θεωρεί την οικονομική εκμετάλλευση ως τον αναγκαίο μηχανισμό της αλλαγής, με το καταπιεσμένο προλεταριάτο να παρέχει τη νέα επαναστατική ώθηση: δεν ήταν πλέον οι μικρές ομάδες των συνωμοτών επαναστατών εκείνες που κινούσαν τα νήματα της ιστορίας αλλά οι κοινωνικές τάξεις, οι οποίες προσδιορίζονταν από τις συνθήκες της οικονομικής ζωής. Ωστόσο μετά το 1848 ο Μαρξ αφοσιώθηκε και πάλι στη θεωρητική έρευνα από την οποία προέκυψε το Κεφάλαιο. Διέρρηξε τους πολιτικούς του δεσμούς με την ηττημένη Κομμουνιστική Λίγκα, που συνέχιζε να λαχταράει τον παλιό μπλανκισμό. Όπως υποστήριξε στην κρίσιμη σύνοδο της Κεντρικής Επιτροπής της, οι επαναστάσεις δεν είναι άθλος θέλησης μιας μειονότητας αλλά το απαύγασμα ώριμων κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Οι εργάτες χρειάζονταν μια πολιτική μακράς πνοής: «Αν θέλετε να αλλάξετε τα πράγματα και να γίνετε ικανοί να κυβερνήσετε, τότε θα πρέπει να αντέξετε έναν πόλεμο πολιτών, που θα μπορούσε να διαρκέσει δεκαπέντε, είκοσι ή και πενήντα χρόνια». Άλλη μια γενική αρχή ήταν η εξής: «Όσο διαρκεί η γενική αυτή ευημερία, που επιτρέπει στις καπιταλιστικές παραγωγικές δυνάμεις να αναπτυχθούν στον υψηλότερο δυνατό βαθμό στο πλαίσιο του ίδιου του αστικού συστήματος, δεν υπάρχει καμιά περίπτωση αληθινής επαναστατικής αλλαγής. Η επανάσταση θα καταστεί δυνατή μόνο όταν έρθουν σε σύγκρουση δύο παράγοντες: οι νέες παραγωγικές δυνάμεις και οι καπιταλιστικές μορφές παραγωγής». Και: «Η νέα επανάσταση μπορεί να είναι μόνο αποτέλεσμα μιας νέας κρίσης· ωστόσο θα έρθει, με την ίδια βεβαιότητα που θα έρθει και η κρίση».6 Το 1850 υπήρξε σταθμός για τη σταδιοδρομία του Μαρξ. Έκτοτε έζησε την έξαψη της επαναστατικής αισιοδοξίας μόνο άλλη μία φορά, στη διάρκεια της μεγάλης κυκλικής κρίσης της ευρωπαϊκής καπιταλιστικής οικονομίας του 1857, όταν έθεσε τις βάσεις της οικονομικής θεωρίας του στα εφτά σημειωματάρια των περίφημων Grundrisse, τα οποία έμειναν αδημοσίευτα για έναν αιώνα περίπου. Στο έργο αυτό, ο Μαρξ δίνει ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στις κοινωνικές δυνάμεις και τις αντικειμενικές δομές που, μολονότι περιορίζουν τη δυνατότητα του λαού να αλλάξει τα πράγματα, τελικά καθιστούν την αλλαγή αυτή δυνατή. Από τη βασική αυτή θεωρητική θέση προκύπτει η πολιτική στάση του Μαρξ και του Ένγκελς, που τους έφερε σε τόσο ριζική αντίθεση με τους εκπροσώπους άλλων αριστερών παραδόσεων του 19ου αιώνα.

101

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·102

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Η κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς

102

°ια τον Μαρξ και τον Ένγκελς, η οικονομία αποτελεί το αδιάσειστο θεμέλιο κάθε κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού. Αυτό αναδείχτηκε σε γενικό αξίωμα κατανόησης του κοινωνικού γίγνεσθαι: «Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει συνολικά τη διαδικασία της κοινωνικής, πολιτικής και διανοητικής ζωής. Δεν καθορίζει η συνείδηση του λαού το κοινωνικό του είναι, αλλά το κοινωνικό του είναι τη συνείδησή του». Ή: «Σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, τελικό καθοριστικό στοιχείο στην ιστορία είναι η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής».7 Ο φιλοσοφικός αυτός υλισμός χρονολογούνταν από τη δεκαετία του 1840. Τώρα γινόταν μια γενική οικονομική θεωρία –του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και των γενικών «νόμων κίνησής» του– που αναπτυσσόταν πλήρως στο Κεφάλαιο. Συνδεδεμένη ρητά με ένα πολιτικό σχέδιο, αναδεικνύοντας στις σωστές της διαστάσεις την επανάσταση του 1848-49 και εξηγώντας τις συνθήκες μιας μελλοντικής κατάρρευσης του καπιταλιστικού συστήματος, η γενική αυτή θεωρία ήταν η βασική κληρονομιά που άφησε ο Μαρξ στη σοσιαλδημοκρατική παράδοση της περιόδου που προηγήθηκε του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Έγινε αυτό που οι άνθρωποι κατανοούσαν τότε ως «μαρξισμό» – ο κυρίαρχος ρόλος του «οικονομικού παράγοντα» στην ιστορία, οι καθοριστικές συνέπειες των υλικών δυνάμεων πάνω στην ανθρώπινη ζωή και η σύνδεση της πολιτικής με την οικονομία. Εν ολίγοις, η επαναστατική πολιτική έπρεπε να περιμένει τις κοινωνικές εκείνες δυνάμεις και τις οικονομικές κρίσεις που ήταν απαραίτητες για να τη στηρίξουν. Τη δεκαετία του 1860, οι ελπίδες αυτές αναζωπυρώθηκαν. Σημειώθηκαν δραματικές αλλαγές στην πολιτειακή δομή των ευρωπαϊκών κρατών και συντελέστηκε η ενοποίηση της Ιταλίας καθώς και της Γερμανίας. Μετά τη μεγάλη υποχώρηση της δεκαετίας του 1850, το εργατικό κίνημα ανέκαμψε. Στη Βρετανία οργανώθηκε ένα συνδικαλιστικό συνέδριο, ενώ σε πολλά γερμανικά κρατίδια ιδρύθηκαν διάφορες εργατικές ενώσεις. Η οργάνωση των εργατών επεκτάθηκε γεωγραφικά μέσω του κύματος απεργιών που ξέσπασε το 1868-74 και κορυφώθηκε στην Κομμούνα του Παρισιού το 1871. Αυτό που ενθουσίασε τον Μαρξ δεν ήταν η ένταση των ταξικών συγκρούσεων αλλά η σύνδεσή τους με την πολιτική που οδήγησε στην ίδρυση της Πρώτης Διεθνούς το 1864. Όπως ακριβώς ήταν ζωτική η ανάκαμψη του εργατικού κινήματος ακόμη περισσότερο σημαντική ήταν η αλλαγή του συνταγματικού πλαισίου μέσα στο οποίο συνέβη. Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, τα νέα εθνικά κράτη της Γερμανίας και της Ιταλίας ήταν μεγάλο κέρδος για τους προοδευτικούς, καθώς προωθούσαν τον καπιταλισμό στις δύο αυτές κοινωνίες και δημιουργούσαν ευνοϊκές συνθήκες για την πρόοδο του εργατικού κινήματος. Η γέννηση των δύο αυτών

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·103

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

κρατών, μαζί με τον Δεύτερο Νόμο για την Εκλογική Μεταρρύθμιση στη Βρετανία (1867), την αντικατάσταση της Δεύτερης Αυτοκρατορίας από την Τρίτη Δημοκρατία στη Γαλλία (1871), τον συνταγματικό συμβιβασμό της Αυστρίας και της Ουγγαρίας στο πλαίσιο της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων (1867), τη φιλελεύθερη επανάσταση στην Ισπανία (1868-69), τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα (1864) και τη Σερβία (1869), καθώς επίσης και τις πολιτειακές αλλαγές στη Ρωσία (1861-64) οδήγησαν στη ριζική ανασύνθεση του πολιτικού χάρτη της Ευρώπης. Τη δεκαετία του 1860, ο φιλελεύθερος συνταγματισμός κυριάρχησε στην Ευρώπη, παρέχοντας για πρώτη φορά στα εργατικά κινήματα τη δυνατότητα να δράσουν νόμιμα στο νέο πλαίσιο του εθνικού κράτους. Αυτό ενέπνευσε τη διαμόρφωση μιας διαφορετικής εργατικής πολιτικής, του ανεξάρτητου και μαζικού εργατικού κόμματος: ανεξάρτητου επειδή οργανωνόταν χωριστά από τους διάφορους φιλελεύθερους συνασπισμούς· μαζικού επειδή προϋπέθετε την ευρύτερη δυνατή παρέμβαση στα δημόσια πράγματα· εργατικού επειδή τόνιζε την ανάγκη για την ταξικά θεμελιωμένη οργάνωσή του· και κόμμα επειδή ανέπτυσσε μια σταθερή, κεντρικά οργανωμένη, προγραμματικά συντονισμένη και εθνικά κατευθυνόμενη δράση. Ο Μαρξ υποστήριξε με συνέπεια το μοντέλο αυτό, την προώθηση του οποίου ανέλαβε η Πρώτη Διεθνής. Οι εργάτες χρειάζονταν ένα πολιτικό ταξικό κίνημα το οποίο θα εκτιμούσε την αξία του συνδικαλισμού και των άλλων μεταρρυθμίσεων αλλά και θα υπέτασσε τις τελευταίες στον απώτερο στόχο, που δεν ήταν άλλος από την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας, αξιοποιώντας τις νέες κοινοβουλευτικές και συνταγματικές συνθήκες. Ο Μαρξ δεν πίστευε ότι αυτό θα συνέβαινε εν μια νυκτί. Τον καιρό της Πρώτης Διεθνούς υπήρχε μόνο μία περίπτωση εθνικά οργανωμένου κόμματος, το SPD και οι πρόδρομοί του. Τα εθνικής εμβέλειας συνδικάτα και κόμματα, «ως οργανωτικά κέντρα της εργατικής τάξης που στοχεύουν στην πλήρη απελευθέρωσή της» μπορούν να προοδεύσουν μόνο αν ηττηθούν οι παλιές αριστερές παραδόσεις.8 Η αντίδραση στον Μαρξ και τις θέσεις του στην Πρώτη Διεθνή προερχόταν από διάφορες πλευρές: τις φιλελεύθερες και ρεφορμιστικές τάσεις πολλών συνδικαλιστών ηγετών, ιδιαίτερα των Βρετανών· τους Γάλλους οπαδούς του Προυντόν που ήταν εχθρικοί απέναντι στο συνδικαλισμό όσο και στην ανάληψη πολιτικής δράσης μέσα στις υπάρχουσες πολιτειακές δομές· τον μη πολιτικό επαναστατισμό του Μπακούνιν και των αναρχικών οπαδών του, που ήταν αντίθετοι στη συγκεντρωτική οργανωτική δομή της Πρώτης Διεθνούς και την έμφασή της στο κόμμα ως οργανωτικό σχήμα· και βέβαια τα υπολείμματα του μπλανκισμού. Ο Μαρξ αντιμετώπισε με σχετική επιτυχία τους αντιπάλους του. Δεν κατάφερε

103

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·104

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

104

και πολλά πράγματα με τους Βρετανούς συνδικαλιστές, η εμπλοκή των οποίων στην Πρώτη Διεθνή βασιζόταν στα σωματεία των Λονδρέζων τεχνιτών: ο μετριοπαθής στόχος του να τους απομακρύνει από το Φιλελεύθερο Κόμμα δεν πέτυχε και έτσι, μετά το 1872, το αγγλικό παράρτημα της Διεθνούς διαλύθηκε. Αντίθετα, απέναντι στους οπαδούς του Προυντόν και του Μπακούνιν, η νίκη του ήταν αποφασιστική: οι πρώτοι ηττήθηκαν μετά την υιοθέτηση των θέσεών της για τη δημόσια ιδιοκτησία του 1866-68, ενώ οι δεύτεροι στο Συνέδριο της Χάγης το 1872, όταν ο Μαρξ αντιμετώπισε την πρόκληση του Μπακούνιν μεταφέροντας το Γενικό Συμβούλιο της Διεθνούς από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη. Παρότι αυτό πρακτικά σήμαινε τη διάλυση της Διεθνούς και την παράδοση ορισμένων ευρωπαϊκών περιοχών στον Μπακούνιν, κυρίως της Ιταλίας, της Ελβετίας και της Ισπανίας, ο Μαρξ και οι σύμμαχοί του διατήρησαν τον έλεγχο της συμβολικής κληρονομιάς της. Εφεξής, ο αναρχισμός θα είναι μια περιθωριοποιημένη πολιτική τάση, η οποία, παρά τη σημαντική της επιρροή στο νότιο τμήμα της Ευρώπης, δεν θα μπορεί να αμφισβητήσει την κυριαρχία του πολιτικοποιημένου σοσιαλισμού στο εργατικό κίνημα της Ευρώπης. Εκεί όμως που ο Μαρξ σημείωσε τη μεγαλύτερη επιτυχία ήταν απέναντι στους μπλανκιστές. Με εξαίρεση τη Βρετανία, ο μπλανκισμός αποτελούσε την κύρια επαναστατική παράδοση των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών πριν από το 1848. Μέχρι την Κομμούνα του Παρισιού, οι εικόνες των οδοφραγμάτων, οι λαϊκές εξεγέρσεις, η πειθαρχημένη ομάδα των πρωτοπόρων επαναστατών που δρα μυστικά και συνωμοτικά, η ηρωική θυσία των αγωνιστών και ο οργανωτικός συγκεντρωτισμός ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά κάθε επανάστασης άξιας του ονόματός της. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς απέρριψαν τη συνωμοτική πολιτική τη δεκαετία του 1840, ενώ τα γεγονότα του 1848 ενίσχυσαν την εχθρότητά τους προς αυτού του είδους τις πρωτοπορίες. Αντίθετα, υποστήριξαν με όλες τους τις δυνάμεις την ευρύτερη δυνατή λαϊκή δημοκρατία, τόσο στο ζήτημα της πολιτικής προπαγάνδας όσο και στην εσωτερική οργάνωση των εργατικών κομμάτων. Η άποψη αυτή, αλληλένδετη με την αντίληψη της εργατικής τάξης ως παράγοντα προόδου, που θα κυριαρχούσε αριθμητικά χάρη στην καπιταλιστική ανάπτυξη, άλλαξε την εικόνα της ίδιας της επανάστασης. Έκτοτε αυτή δεν σήμαινε μια βολονταριστική εξέγερση που είχε εκκολαφθεί στον στενό κύκλο μιας αυτόκλητης ομάδας συνωμοτών, αλλά την ανάδειξη στην εξουσία μιας ολόκληρης τάξης, και μάλιστα της συντριπτικής πλειονότητας του λαού, το επαναστατικό δυναμικό του οποίου είχε διοχετευτεί ανοιχτά και δημοκρατικά στο σοσιαλιστικό κόμμα με σκοπό να απαλλάξει την κοινωνία από μια δράκα καπιταλιστών εκμεταλλευτών που μειωνόταν ολοένα και πιο πολύ. Από την άποψη αυτή, η νίκη των ιδεών του Μαρξ ήταν ολοκληρωτική.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·105

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Κατά τον Μαρξ, καθένας από τους παράγοντες αυτούς –η πρακτική σημασία της κοινωνικής θεωρίας του· τα γεγονότα της δεκαετίας του 1860 και οι νέες ευκαιρίες για νόμιμη διεξαγωγή των πολιτικών αγώνων· η πάλη κατά των αντιπάλων του σοσιαλισμού και η ανάγκη για δημόσιο και μαζικό πολιτικό αγώνα– οδηγούσε στο ίδιο συμπέρασμα: η απελευθέρωση της εργατικής τάξης ήταν πολιτικό ζήτημα. Αυτό ίσχυε για τρεις λόγους: πρώτον, η εργατική τάξη έπρεπε να οργανωθεί και να συντονιστεί πολιτικά από ένα ταξικό σοσιαλιστικό κόμμα· δεύτερον, το κόμμα έπρεπε να διοχετεύσει τη συλλογική δύναμη των εργατών σε ένα κεντρικά διευθυνόμενο κίνημα ικανό να αντιμετωπίσει την πολιτική εξουσία της άρχουσας τάξης· και τρίτον, επειδή το κράτος ήταν η έκφραση της κυριαρχίας της αστικής τάξης, δεν θα έπρεπε να διατηρηθεί από την εργατική τάξη αλλά να καταστραφεί. Αυτό επέβαλλε τη δημιουργία μιας μεταβατικής κρατικής εξουσίας, δηλαδή της «δικτατορίας του προλεταριάτου».9 Για τον Μαρξ, το «μεταβατικό αυτό προλεταριακό κράτος» θα ήταν αναμφισβήτητα δημοκρατικό. Με αυτό βέβαια εννοούσε κάτι διαφορετικό από την απλή κατίσχυση των φιλελεύθερων κοινοβουλευτικών θεσμών. Θα ήταν ένα σύστημα συμμετοχικής λήψης των αποφάσεων που θα οδηγούσε αφενός στο γκρέμισμα των τειχών, τα οποία ύψωναν οι επαγγελματίες πολιτικοί και οι γραφειοκράτες ανάμεσα στο λαό και στην κυβέρνηση, και αφετέρου στη διάρρηξη του μυστικιστικού πέπλου με το οποίο περιέβαλλε την εκάστοτε εξουσία η άρχουσα τάξη. Μπορεί ο Μαρξ να μην ασχολήθηκε ποτέ συστηματικά με το θέμα του κράτους, αλλά αντιμετώπισε την Παρισινή Κομμούνα ως ένα παράδειγμα συμμετοχικής δημοκρατίας στην πράξη. Γι’ αυτό και ζητούσε την ανάληψη όλων των κέντρων εξουσίας (ένοπλες δυνάμεις, δημόσιες υπηρεσίες, δικαιοσύνη) από τους πολίτες μέσα από την άμεση εκλογή των αξιωματούχων. Ο χωρισμός της νομοθετικής, της δικαστικής και της εκτελεστικής εξουσίας θα έπρεπε να καταργηθεί· η «πολιτική τάξη» να πάψει να υπάρχει και οι «ηγετικές λειτουργίες» να διαχυθούν στο λαό όσο το δυνατόν περισσότερο. Επρόκειτο για μια «δημοκρατία χωρίς επαγγελματίες πολιτικούς», εντελώς διαφορετική από τη σοσιαλδημοκρατική κληρονομιά που διαμορφώθηκε έως το 1914, η οποία έβλεπε την εξουσία υπό το πρίσμα του κοινοβουλευτισμού.10 Τέλος, για να επιστρέψουμε στον βασικό υλισμό του Μαρξ και του Ένγκελς: αν η μία του πλευρά είχε χαρακτήρα προειδοποίησης –αφενός αποφυγή των πρόωρων επαναστατικών περιπετειών ώσπου να ωριμάσουν οι κοινωνικές δυνάμεις και να αυξηθούν οι οικονομικές αντιφάσεις του συστήματος, και αφετέρου ανάγκη για υπομονετική πολιτική προεργασία–, η άλλη ήταν περισσότερο αισιόδοξη. Αν από τη μια υπάρχει η ακαταμάχητη δύναμη των αντικειμενικών διαδικασιών, που περιορίζει

105

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·106

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

106

την εμπρόθετη δράση των ανθρώπων, και η «υποταγή της πολιτικής στην ιστορική εξέλιξη», από την άλλη υπάρχει η άτεγκτη νομοτέλεια της νίκης του σοσιαλισμού. Ο Μαρξ πίστευε στην ιστορική αναγκαιότητα της απελευθέρωσης των εργατών, επειδή οι ίδιες οι διαδικασίες της καπιταλιστικής συσσώρευσης δημιουργούσαν «μια τάξη που αυξάνει διαρκώς αριθμητικά, εκπαιδεύεται και οργανώνεται από τον ίδιο το μηχανισμό της καπιταλιστικής παραγωγής».11 Η πολιτική που θα αγνοούσε τις υπόγειες αυτές διαδικασίες δεν θα είχε καμιά ελπίδα επιτυχίας. Το ισχυρό αυτό κράμα αισιοδοξίας και βεβαιότητας για την αναπόφευκτη νίκη των λαϊκών δυνάμεων έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη της σοσιαλδημοκρατίας πριν από το 1914. Βέβαια υπάρχουν πολλά χάσματα στη σκέψη του Μαρξ. Για παράδειγμα, δεν αντιμετώπισε ποτέ με συστηματικό τρόπο το πρόβλημα του κράτους ή τον τρόπο μετάβασης στο σοσιαλισμό και το χαρακτήρα της μετεπαναστατικής κοινωνίας. Ούτε κι εγώ όμως αντιμετώπισα εδώ κάθε πλευρά της σκέψης του και κυρίως το διεθνισμό του. Πάντως ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν είπαν και τόσο πρωτότυπα πράγματα σχετικά με αυτό το θέμα. Η διεθνής αλληλεγγύη προηγήθηκε της Πρώτης Διεθνούς και είχε μικρότερη σημασία απ’ όσο η ιδέα της οργάνωσης ενός εθνικού κόμματος που ήταν πραγματικά νέα. Η πίστη του Μαρξ και του Ένγκελς στον επαναστατικό πόλεμο προερχόταν από την παράδοση των Ιακωβίνων. Σε ό,τι αφορά τον εθνικισμό, συχνά επανέλαβαν τις διαδεδομένες προκαταλήψεις της εποχής τους. Τέλος, κάποιες άλλες πλευρές της σκέψης του Μαρξ, όπως το άνοιγμα που φάνηκε να κάνει τη δεκαετία του 1870 στις στρατηγικές των Ρώσων λαϊκιστών, οι οποίες βασίζονταν στην αγροτιά, δεν ήταν ευρύτερα γνωστές εκείνη την εποχή.12 Οι ιδέες του Μαρξ και του Ένγκελς πρέπει να κριθούν με βάση τη σημασία που είχαν στην εποχή τους και όχι τα αφηρημένα νοήματά τους ή τη σημασία που απέκτησαν αργότερα. Η δράση του Μαρξ στην Πρώτη Διεθνή αντιμετωπίζεται συχνά σαν να ήταν καμιά δευτερεύουσα δραστηριότητά του ή ένας περισπασμός που δεν τον άφησε να τελειώσει το Κεφάλαιο. Στην πραγματικότητα όμως προσδιόρισε τις πολιτικές κατευθύνσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων που ετοιμάζονταν να δημιουργηθούν, ιδιαίτερα όταν τη συγκρίνουμε με τις παλιότερες ριζοσπαστικές κινήσεις των δεκαετιών του 1830 και του 1840. Από οργανωτική άποψη, η Πρώτη Διεθνής είχε περιορισμένη επιρροή. Ήδη από το 1869-70 σπαρασσόταν από εσωτερικές συγκρούσεις, ενώ το 1872 ήταν ουσιαστικά νεκρή. Ωστόσο κάποιες πολιτικές αποφάσεις της είχαν διατυπωθεί δημόσια, όπως, για παράδειγμα, το πρακτικό πρόγραμμα για την εργατική νομοθεσία και τις συνδικαλιστικές μεταρρυθμίσεις στις «Οδηγίες» του Μαρξ προς τους απεσταλμένους στο Συνέδριο της Γενεύης το 1866· ή η απόφαση για τη δημόσια ιδιοκτησία στο Συνέδριο των Βριξελών το 1868· ή η

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·107

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

απόφαση για την «Πολιτική Δράση της Εργατικής Τάξης» που ζητούσε «τη συγκρότηση της εργατικής τάξης σε πολιτικό κόμμα» και η οποία υιοθετήθηκε από τη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου το 1871. Όλα αυτά αποτέλεσαν βασικά στοιχεία της πολιτικής των μεταγενέστερων σοσιαλιστικών κομμάτων. Με άλλα λόγια, μέσα από την επιρροή τους στην Πρώτη Διεθνή ο Μαρξ και ο Ένγκελς δημιούργησαν τις αντιλήψεις που καθοδήγησαν την πρώτη γενιά σοσιαλδημοκρατών πολιτικών όσο και των κινημάτων που προσπάθησαν αυτοί να δημιουργήσουν.

Η εξάπλωση του Μαρξισμού

Δην περίοδο που μεσολαβεί ανάμεσα στη δημοσίευση του Αντι-Ντύρινγκ (AntiDühring) από τον Ένγκελς το 1877-78 και στο θάνατό του, το 1895, «σημειώθηκε η μετάβαση, μπορούμε να πούμε, από τον Μαρξ στο μαρξισμό».13 Η διαδικασία αυτή ενορχηστρώθηκε από τον ίδιο τον Ένγκελς. Ως εκτελεστής μαζί με την Έλινορ Μαρξ της διαθήκης του φίλου του, ανέλαβε τα τελευταία χρόνια της ζωής του να εκλαϊκεύσει τη σκέψη του Μαρξ. Εξέδωσε τους υπόλοιπους τόμους του Κεφαλαίου: ο 2ος τόμος είδε το φως της δημοσιότητας το 1885 και ο 3ος το 1894, ενώ ο 4ος εκδόθηκε σε τρία μέρη από τον Καρλ Κάουτσκι (Karl Kautsky) το διάστημα 1905-10.14 Ο Ένγκελς εξέδωσε ξανά ορισμένα παλιότερα έργα, δημοσίευσε κάποια νέα και κωδικοποίησε τη μαρξιστική σκέψη σε μια περιεκτική κοσμοαντίληψη.15 Επιπλέον, ο Ένγκελς διαχειριζόταν ένα εκπληκτικά μεγάλο δίκτυο διεθνών σοσιαλιστικών επαφών που διευρυνόταν συνεχώς αφενός με την ίδρυση νέων σοσιαλιστικών κομμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη και αφετέρου της Δεύτερης Διεθνούς το 1889. Συμβούλευε τα εθνικά κινήματα και ιδιαίτερα εκείνα της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ρωσίας, ενώ συνέβαλε αποφασιστικά και στην ίδρυση της νέας Διεθνούς. Ήταν ένα είδος πνευματικού αντιπροσώπου του Μαρξ όχι μόνο εκδίδοντας το έργο του τελευταίου αλλά και με τις σταθερές επαφές και τις προσωπικές επισκέψεις του σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και με τις αναρίθμητες πρακτικές παρεμβάσεις του. Καθοδήγησε την πρώτη γενιά των Ευρωπαίων μαρξιστών και με τη μεγάλη επιρροή του «διαμόρφωσε το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναδείχτηκαν όλες οι ηγετικές φυσιογνωμίες της Δεύτερης Διεθνούς» αλλά και πολλές της Τρίτης.16 Διασφαλίζοντας κατά το δυνατόν την κληρονομιά του Μαρξ, ο Ένγκελς κατάφερε να διαμορφώσει μια «μαρξιστική» πολιτική παράδοση. Οι παλιότεροι σοσιαλιστές απέφευγαν τον προσδιορισμό αυτό, επειδή πίστευαν ότι αποτελούσε ένα είδος «σεκταριστικής ετικέτας»· ο Μαρξ και ο Ένγκελς τον αντιπαθούσαν επίσης, προτι-

107

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·108

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

108

μώντας τον «κριτικό υλιστικό» ή τον «επιστημονικό» σοσιαλισμό, σε αντιδιαστολή με τον «ουτοπικό σοσιαλισμό».17 Ο Κάουτσκι ωστόσο δεν είχε τέτοιους ενδοιασμούς. Χρησιμοποιώντας τις στενές σχέσεις του με τους ηγέτες του SPD Άουγκουστ Μπέμπελ (August Bebel) και Βίλχελμ Λίμπκνεχτ (Wilhelm Liebknecht), καθώς και με τον προστατευόμενο του Μαρξ και του Ένγκελς από τη δεκαετία του 1880, Έντουαρντ Μπερνστάιν (Eduard Bernstein), κατόρθωσε με μια σειρά επιτυχών ελιγμών στις κομματικές συζητήσεις τη δεκαετία του 1880 να κάνει το μαρξισμό επίσημη θεωρία του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος. Όχημά του ήταν η μηνιαία θεωρητική επιθεώρηση Neue Zeit που ίδρυσε ο ίδιος το 1883. Ο Κάουτσκι καθιερώθηκε ως ο βασικός θεωρητικός κληρονόμος του μαρξισμού, δημοσιεύοντας το 1887 τις Οικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ, ένα βιβλίο που έγινε σύντομα η κλασική εισαγωγή στο μαρξιστικό έργο.18 Αν ο Ένγκελς ήταν ο ύπατος κριτής της μαρξιστικής αυθεντίας, ο Κάουτσκι ήταν το πιο πιστό φερέφωνό της. Η ορθοδοξία του Κάουτσκι εξάλειψε συστηματικά όλα τα μη μαρξιστικά ίχνη. Οι άλλοι σημαντικοί στοχαστές της πρώτης γενιάς –ο Έντουαρντ Μπερνστάιν, ο Βίκτορ Άντλερ (Victor Adler), ο Γκεόργκι Πλεχάνοφ και ο Αντόνιο Λαμπριόλα (Antonio Labriola)– ήταν λιγότερο δογματικοί αλλά διακρίνονταν από την ίδια αφοσίωση. Όλοι ήθελαν «να συστηματοποιήσουν τον ιστορικό υλισμό και να τον μετατρέψουν σε μια περιεκτική θεωρία για τον άνθρωπο και τη φύση, ικανή να αντικαταστήσει τις ανταγωνιστικές αστικές θεωρίες και να προσφέρει στο εργατικό κίνημα ένα ευρύ και συνεκτικό όραμα του κόσμου που θα μπορούσε να γίνει εύκολα αντιληπτό από τους λαϊκούς αγωνιστές». Ήθελαν λοιπόν να νομιμοποιήσουν το μαρξισμό ως μια φιλοσοφία της ιστορίας και ακόμη να ασχοληθούν με θέματα τα οποία ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν είχαν αναπτύξει, όπως ήταν η λογοτεχνία και η τέχνη, η θρησκεία και ειδικότερα ο χριστιανισμός.19 Από πρακτική άποψη, αυτό ήταν επείγον. Μέσα σε δύο δεκαετίες από την ίδρυση του SPD το 1875, όλες σχεδόν οι ευρωπαϊκές χώρες απέκτησαν κινήματα που ασπάστηκαν τις μαρξιστικές ιδέες. Οι νέες γενιές των αγωνιστών είχαν ανάγκη από εκπαίδευση στις βασικές αρχές του κινήματος, όχι μόνο ως πυρήνες σοσιαλιστών δημοσιογράφων, ομιλητών και στελεχών, αλλά και για να μεταδώσουν τη σοσιαλιστική συνείδηση στους απλούς οπαδούς και στη μεγάλη μάζα όσων δεν είχαν προσηλυτιστεί ακόμη. Έτσι, άρχισε να οργανώνεται η κουλτούρα του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος. Μπορούμε να ανιχνεύσουμε τα στοιχεία αυτής της οργάνωσης στην εκδοτική τύχη των έργων του Μαρξ σε διάφορες χώρες της Ευρώπης. Η αρχική γερμανική έκδοση του Κεφαλαίου χρονολογείται το 1867, η γαλλική μετάφραση το 1875 και μια ρω-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·109

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

σική το 1872. Το Κομμουνιστικό μανιφέστο ξαναζωντάνεψε σε πάνω από εννέα εκδόσεις σε έξι γλώσσες από το 1871 μέχρι το 1873, χρονικό διάστημα στο οποίο έγιναν επίσης ευρύτερα γνωστές οι απόψεις του Μαρξ για την Παρισινή Κομμούνα. Η διάδοση των μαρξιστικών έργων συνεχίστηκε με μεγάλη ταχύτητα σε ολόκληρη την Ευρώπη, με την έκδοση του Κεφαλαίου στα ιταλικά, στα αγγλικά και τα πολωνικά, και με συνοπτικές εκδόσεις στα ισπανικά, στα δανικά και τα ολλανδικά. Το 1917 ακολούθησαν οι μεταφράσεις του θεμελιώδους αυτού έργου στα βουλγαρικά, στα εσθονικά, στα τσεχικά, στα φινλανδικά και τα εβραϊκά. Μέχρι το 1918, το Κομμουνιστικό μανιφέστο είχε εκδοθεί σε τριάντα γλώσσες, ανάμεσα στις οποίες τα ιαπωνικά και τα κινεζικά. Εκτός από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Ιταλία και τη Γαλλία, το πιο μεγάλο ενδιαφέρον για το μαρξιστικό έργο επέδειξαν οι χώρες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης, της τσαρικής Ρωσίας συμπεριλαμβανομένης, με έντεκα εκδόσεις του Μανιφέστου στην Πολωνία, εννέα στην Ουγγαρία, οκτώ στην Τσεχία, εφτά στα εβραϊκά και τα βουλγαρικά, έξι στα ουκρανικά, τέσσερις στα γεωργιανά, δύο στα αρμενικά και εβδομήντα στα ρωσικά. Οι χώρες της Ιβηρικής, όπου κυριαρχούσε ο αναρχισμός, και των Βαλκανίων και περιοχών της Ανατολικής Ευρώπης, όπου δεν υπήρχε εργατικό κίνημα και ο αναλφαβητισμός ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένος, έδειξαν πολύ μικρό ενδιαφέρον για το έργο του Μαρξ.20 Τα πιο πολλά στοιχεία –απομνημονεύματα, τιράζ συγκεκριμένων τίτλων, κατάλογοι και αρχεία δανειστικών βιβλιοθηκών των σοσιαλιστικών κομμάτων και των συνδικάτων, ερωτηματολόγια για τις αναγνωστικές συνήθειες των εργατών– δείχνουν ότι τα έργα του Μαρξ διαβάζονταν κυρίως από τους διανοουμένους του κινήματος. Με την ευρεία έννοια του όρου, σε αυτούς περιλαμβάνονταν όχι μόνο οι αναγνωρισμένοι θεωρητικοί, δημοσιογράφοι και πολιτευτές αλλά και διάφοροι ακτιβιστές που είχαν την επιμέλεια των βιβλιοθηκών αυτών, έκαναν μαθήματα στους εργάτες, οργάνωναν συζητήσεις και έβγαζαν λόγους σε δημόσιες συγκεντρώσεις. Ωστόσο όλοι αυτοί δεν αποτελούσαν παρά μια πολύ μικρή μειονότητα του συνολικού πληθυσμού. Επιπλέον το SPD, λόγου χάρη, περιλάμβανε στους κόλπους του ανθρώπους με πολύ διαφορετικές απόψεις μεταξύ τους. Ακόμη και η κομματική του σχολή, που ιδρύθηκε το 1906 και βρισκόταν υπό μαρξιστικό έλεγχο, έδινε μεικτή εικόνα. Έχοντας κερδίσει τη μάχη για μια διδακτέα ύλη που θα υποστήριζε τη μαρξιστική ορθοδοξία και έχοντας επιβάλει αφενός μια αυστηρή θεωρητική εκπαίδευση και αφετέρου το ξεδιάλεγμα των εγγεγραμμένων, οι μαρξιστές δάσκαλοι ενοχλούνταν από τις αναθεωρητικές ιδέες πολλών μαθητών τους. Επιπλέον, οι 240 σπουδαστές, που αποφοίτησαν από την κομματική σχολή το 1906-14, αντισταθμίστηκαν και με το παραπάνω από τους 1.287, οι οποίοι πέρασαν από το Σχολείο των Συνδικάτων,

109

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·110

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

110

όπου τα μαθήματα ήταν κυρίως πρακτικά. Η πραγματική διάδοση του μαρξισμού μεταξύ των στελεχών ήταν περιορισμένη, πράγμα που ίσχυε σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό για τα απλά μέλη. Μόνο το 4,3% των δανεισμένων βιβλίων από τις εργατικές βιβλιοθήκες αφορούσαν τις κοινωνικές επιστήμες, ενώ το υπόλοιπο 4,4% τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, το δίκαιο και διάφορα άλλα θέματα. Ο μεγάλος όγκος των βιβλίων –63,1%– ανήκε στη λογοτεχνία, το 9,8% στα παιδικά βιβλία και το υπόλοιπο 5% στις ανθολογίες.21 Τα έργα του Μαρξ, του Ένγκελς, ακόμη και του Κάουτσκι απουσίαζαν σε μεγάλο βαθμό από τις επιλογές των αναγνωστών. Ωστόσο η διάδοση των μαρξιστικών έργων δεν πρέπει να αξιολογηθεί με τόσο στενά κριτήρια. Ακόμη και αν τα ίδια τα έργα του Μαρξ ήταν δυσεύρετα, υπήρχαν πολλά βιβλία που τα σχολίαζαν –μόνο στην Ιταλία εκδόθηκαν 300 έργα για το μαρξισμό και το σοσιαλισμό το 1885-95, δηλαδή πάνω από δύο βιβλία το μήνα για μια ολόκληρη δεκαετία.22 Δεν είναι περίεργο λοιπόν που οι πρώτοι σοσιαλιστές διανοούμενοι έμαθαν το μαρξικό έργο από παρεφθαρμένες εκδοχές του. Ωστόσο γνώριζαν κάποιες βασικές ιδέες: τα πρωτεία του οικονομικού στοιχείου στην ιστορική και κοινωνική εξέλιξη, και τους φυσικούς νόμους της· την επιστημονική βάση του σοσιαλισμού· την ταξική πάλη ως ατμομηχανή των κοινωνικών αλλαγών· το προλεταριάτο ως φορέα προόδου· την απελευθέρωση της εργασίας ως απελευθέρωση της κοινωνίας. Από την άποψη αυτή, η εκλαΐκευση του μαρξιστικού έργου είχε πετύχει ήδη το έργο της: η γνώση του «μαρξισμού» προηγήθηκε της γνώσης του ίδιου του Μαρξ και πρόσφερε βασικά στοιχεία της λαϊκής σοσιαλιστικής συνείδησης. Ο σοσιαλιστικός τύπος ήταν το κλειδί για την επιτυχία αυτή. Στη Γερμανία, οι εφημερίδες και τα περιοδικά του SPD ήταν τα πιο διαδεδομένα λαϊκά αναγνώσματα της εργατικής τάξης. Το 1913 υπήρχαν 94 κομματικές εφημερίδες, όλες καθημερινές εκτός από τέσσερις, με συνολική κυκλοφορία 1.500.000 φύλλων, που ήταν έξι φορές μεγαλύτερη από εκείνη του 1890. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά αυτά διαβάζονταν απ’ όλα τα μέλη του κόμματος. Στο Βερολίνο, το 1906, μόνο το 3% των 48.352 μελών του SPD δεν διάβαζε την επίσημη καθημερινή εφημερίδα του κόμματος, Vorwärts ή κάποια άλλη κομματική εφημερίδα, ενώ σε άλλες πόλεις και περιοχές της χώρας ο αριθμός των συνδρομητών συχνά υπερέβαινε εκείνον των κομματικών μελών. Επιπλέον, τις κομματικές εφημερίδες διάβαζαν παραπάνω από έναν, αφού ήταν διαθέσιμες σε καφενεία, λέσχες και ταβέρνες. Ωστόσο το πιο αποφασιστικό στοιχείο ήταν οι ρυθμοί της καθημερινής επικοινωνίας στο πλαίσιο των εργατικών κοινοτήτων. Συμμετέχοντας στη ζωή του κινήματος, με την πολιτικοποιημένη του κοινωνικότητα, τις πολιτισμικές ευκαιρίες και τις πυκνές προσωπικές επαφές και σχέσεις, οι εργάτες γίνονταν σοσιαλδημοκράτες με εντελώς φυσικό τρόπο.23

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·111

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Δεν είναι σαφές πόσο συνειδητά μαρξιστική ήταν αυτή η καθημερινή κουλτούρα του σοσιαλιστικού κινήματος. Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες, ο επίσημος μαρξισμός του SPD ήταν αποσυνδεδεμένος από την πρακτική ζωή του κόμματος, είτε αυτή αφορά τα συνδικάτα, την καθημερινή προπαγάνδα και τις πολιτιστικές και ψυχαγωγικές λέσχες είτε τη γενική συνείδηση των μελών του.24 Όμως αυτό θα μας πήγαινε πολύ μακριά. Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν καμιά συγκροτημένη φιλοσοφία, πόσο μάλλον περίπλοκες θεωρητικές θεμελιώσεις των απόψεών τους. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να εμφορούνται βαθύτατα από πολιτικές αξίες, οι οποίες στα πρώτα χρόνια του εργατικού κινήματος σήμαιναν ιδέες περί κοινωνικής δικαιοσύνης, απομάκρυνση από την κυρίαρχη κουλτούρα, μια ηθική στηριγμένη στην αίσθηση κοινότητας και συλλογικής αλληλεγγύης της εργατικής τάξης, ταξική οργή ενάντια στους ισχυρούς και ούτω καθεξής. Ο μαρξισμός δεν ήταν η μοναδική θεωρία που στήριζε τις απόψεις αυτές, αλλά η συμβολή του ήταν καθοριστική, ειδικά σε ό,τι αφορά τις παράγωγες αξίες και τον λαϊκό λόγο. Ένας πυρήνας περισσότερο συνειδητών μαρξιστών αγωνιστών δημιουργήθηκε πριν από το 1914, και κάθε φορά που ξεσπούσαν λαϊκές ταραχές ερχόταν στην επιφάνεια. Οι αξίες του εργατικού κινήματος πριν από το 1914 συμφωνούσαν σε γενικές γραμμές με την πολιτική κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς. Αυτό ίσχυε για τη βασική υλιστική του σκοπιά· για τις νέες ευκαιρίες για εθνική πολιτική που δημιουργήθηκαν από τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860· για την αντιπάθεια στον αναρχισμό· για τη συνειδητοποίηση της ανάγκης ενότητας των εργατών και κομματικής οργάνωσης για να αποσπάσουν παραχωρήσεις από την εργοδοσία και την κυβέρνηση· και βέβαια, για τη γενική πεποίθηση ότι η ιστορία ήταν με το μέρος της εργατικής τάξης. Η εναρμόνιση αυτή ήταν ιδιαίτερα ισχυρή στη Γερμανία, όπου το SPD δεν είχε αντίπαλο στο εργατικό κίνημα, σε αντίθεση με την Ιταλία και τη Γαλλία, όπου οι σοσιαλιστές ανταγωνίζονταν τους αναρχοσυνδικαλιστές για την άσκηση επιρροής στην κουλτούρα του εργατικού κινήματος. Ωστόσο υπήρχαν και διαφωνίες. Το SPD δεν πίστευε απόλυτα στην προοπτική της τελικής επαναστατικής αναμέτρησης, την οποία ο Μαρξ θεωρούσε αναπόφευκτη. Η αυξανόμενη κοινοβουλευτική δύναμη των σοσιαλιστικών κομμάτων έθετε επίσης διλήμματα του τύπου «επανάσταση ή μεταρρυθμίσεις» που δεν υπήρχαν στον Μαρξ. Ωστόσο τα κόμματα της Δεύτερης Διεθνούς δέχονταν σε γενικές γραμμές την πολιτική που ο Μαρξ διαμόρφωσε συστηματικά τις δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Αν έτσι ορίζεται ο μαρξισμός και όχι ως λεπτομερής γνώση του Κεφαλαίου, τότε η λαϊκή σοσιαλιστική συνείδηση φαίνεται να είναι πολύ περισσότερο μαρξιστική.

111

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·112

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

112

Από δύο τουλάχιστον απόψεις, η μαρξιστική κληρονομιά τροποποιήθηκε στο πέρασμα από τον Μαρξ στο μαρξισμό. Η πρώτη αφορά το χωρισμό του εργατικού κινήματος σε δύο κλάδους, τον πολιτικό και τον συνδικαλιστικό. Καθώς ο καθένας τους ακολουθούσε τους δικούς του μεταρρυθμιστικούς στόχους, ο αγώνας από κοινού για την απελευθέρωση των εργαζομένων, έτσι όπως τον είχε συλλάβει ο Μαρξ, διασπάστηκε. Το ίδιο συνέβη και με την αφοσίωση του Μαρξ στις συμμετοχικές μορφές της άμεσης δημοκρατίας. Με τον τρόπο αυτό, το εργατικό κίνημα αποδέχτηκε μόνο τις κοινοβουλευτικές εκδοχές της δημοκρατίας. Η δεύτερη αφορά τις αναγνώσεις της μαρξιστικής σκέψης εκ μέρους του Ένγκελς και του Κάουτσκι, οι οποίες εμπότισαν τον ιστορικό υλισμό με νατουραλιστικά και εξελικτικιστικά στοιχεία. Ο Ένγκελς είχε δώσει ήδη τον τόνο με το λόγο που εκφώνησε στην κηδεία του Μαρξ, παραλληλίζοντάς τον με τον Δαρβίνο: «Ακριβώς όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης των ειδών, έτσι και ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας».25 Ο Ένγκελς ανέπτυξε την ιδέα αυτή στα βιβλία που έγραψε τη δεκαετία του 1880, ενώ ο Κάουτσκι την οδήγησε στις έσχατες συνέπειές της στα εκλαϊκευτικά μαρξιστικά έργα του. Στις περισσότερες παρουσιάσεις του μαρξισμού της Δεύτερης Διεθνούς, η «επιστημονική» αυτή γλώσσα ήταν το βασικό χαρακτηριστικό τους. Μια φυσιοκρατική-επιστημονική αντίληψη, διαμορφωμένη από την ανάγνωση του Δαρβίνου και από τα έργα των Λούντβιχ Μπίχνερ (Ludwig Büchner) και του Ερνστ Χέκελ (Ernst Haeckel), διαπότισε τη σκέψη του Κάουτσκι προτού γνωρίσει τον Μαρξ. Η συνάντησή τους με την εξέλιξη των ειδών υπήρξε διανοητικά απελευθερωτική για τους σοσιαλιστές της γενιάς του Κάουτσκι. Στην εφημερίδα Neue Zeit, η σύνδεση με τον Μαρξ και τον Δαρβίνο ήταν μονίμως στην πρώτη σελίδα. Η ταξική πάλη –«ο αγώνας του ανθρώπου ως κοινωνικού ζώου μέσα σε μια κοινότητα ανθρώπων»– αντανακλούσε τον βιολογικό αγώνα για την επιβίωση. Αυτό ίσχυε για τον Κάουτσκι και χαρακτήριζε το SPD γενικότερα. Ο Μπέμπελ δήλωνε με σιγουριά: «Ο σοσιαλισμός είναι μια επιστήμη που έχει εφαρμογή στην κατανόηση ολόκληρης της ανθρώπινης δραστηριότητας». Μετά το βιβλίο του Μπέμπελ, Γυναίκες και σοσιαλισμός, οι εκλαϊκεύσεις των δαρβινικών έργων και της εξελικτικής θεωρίας ήταν το προσφιλέστερο μη λογοτεχνικό ανάγνωσμα των εργατών στις βιβλιοθήκες του κόμματος και των συνδικάτων.26 Το ίδιο ίσχυε και για τον ιταλικό σοσιαλισμό, στο πλαίσιο του οποίου ο βασικός δημιουργός της δαρβινικής κοινής του μαρξισμού ήταν ο Ενρίκο Φέρι (Enrico Ferri), κορυφαίο στέλεχος του κόμματος και εκδότης της κομματικής εφημερίδας Αvanti! (Εμπρός!)27 Όταν ο νεαρός σοσιαλιστής προπαγανδιστής Μπενίτο Μουσολίνι (Benito Mussolini) άρχισε να εκδίδει τη δική του κομμα-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·113

Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ

τική εφημερίδα στο Φορλί το 1910, μνημόνευε τον Μαρξ και τον Δαρβίνο ως τους δύο μεγαλύτερους στοχαστές του 19ου αιώνα.28 Το σήμα κατατεθέν της λαϊκής σοσιαλιστικής συνείδησης πάντως ήταν ένας γερός εκλεκτικισμός. Στη διαμόρφωση μιας σοσιαλιστικής πολιτικής παράδοσης, αυτό που είχε μεγαλύτερη σημασία ήταν η αποδοχή κάποιων γενικών αρχών –οι βασικές αξίες του εργατικού κινήματος– παρά η ανάλυση και η μελέτη οποιασδήποτε θεωρίας. Εκτός από το μαρξισμό, η σοσιαλιστική παράδοση επηρεάστηκε από τις θεωρίες του Λασάλ (Lassalle) στη Γερμανία, του Ματσίνι (Giuseppe Mazzini) στην Ιταλία, του Προυντόν στη Γαλλία, και από ένα περίεργο αμάλγαμα αντιλήψεων του Καρλάιλ (Carlyle) και του Ράσκιν (Ruskin), μαζί με διάφορες θεωρίες περί εκκοσμίκευσης, την ελεύθερη σκέψη και τα υπολείμματα του χαρτισμού στη Βρετανία. Μέχρι το 1900 προστέθηκαν και κάμποσες άλλες επιρροές από τις θεωρίες του Χένρι Τζορτζ (Henry George), τις ηθικές διδασκαλίες του Λέοντα Τολστόι, τα σοσιαλιστικά μυθιστορήματα του Έντουαρντ Μπέλαμι (Edward Bellamy) και διάφορες φουτουριστικές ουτοπίες μέχρι τις «δαρβινικές» εξελικτικές θεωρίες. Οι προπαγανδιστές του σοσιαλισμού χρησιμοποιούσαν επίσης τη γλώσσα της λαϊκής θρησκείας, «παρουσιάζοντας το σοσιαλισμό τόσο ως επιστήμη όσο και ως πίστη στην ανθρώπινη καλοσύνη, καθώς επίσης και ως κληρονόμο της ανθρωπιστικής σκέψης».29 Στις διάφορες αυτοβιογραφίες τους, οι εργαζόμενοι υποστηρίζουν ότι η προσχώρησή τους στο μαρξισμό έγινε μέσα απ’ όλα αυτά τα εκλεκτικιστικά και μπερδεμένα μονοπάτια, μαζί με μια δίψα για την ενοποίηση και την αφομοίωση διαφόρων φιλοσοφικών συστημάτων. Ο ίδιος ο Ένγκελς αλλά και οι μεταγενέστεροι μαρξιστές επέκριναν τους νεφελώδεις εκλαϊκευτές. Ωστόσο έργα όπως το ΑντιΝτύρινγκ συνέβαλαν στην ενίσχυση όσο και στην αντίκρουση της επιρροής που ασκούσαν οι απλουστευτικές αυτές υλιστικές απόψεις.30 Ένα μεγάλο και κεντρικά οργανωμένο σοσιαλιστικό κόμμα, όπως το SPD, ενίσχυε τις πηγές που προσφέρονταν σε όσους εργάτες ήθελαν να μάθουν. Όμως η διαδικασία αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό υπόγεια και αγνοούσε την ιδεολογία του επίσημου κόμματος, είτε η τελευταία ήταν ανοιχτά μαρξιστική, όπως στη Γερμανία, είτε μη μαρξιστική, όπως στην περίπτωση του ηθικού σοσιαλισμού που ευαγγελιζόταν το βρετανικό Εργατικό Κόμμα μετά το 1900. Στη βάση του κινήματος, είχε αναπτυχθεί ένας εκλεκτικιστικός και αυτοδίδακτος τύπος σοσιαλισμού της εργατικής τάξης, στο πλαίσιο της οποίας ο μαρξισμός ήταν η πιο ισχυρή ιδεολογία μέσα σε έναν «ευρύτερο αστερισμό σοσιαλιστικών ιδεολογιών».31 Ένα σύνολο ειδικών περιστάσεων έκανε δυνατό τον εκλεκτικισμό αυτό –μετά την αύξηση του αριθμού όσων μπορούσαν να διαβάζουν, αλλά προτού οι προσπάθειες των αυτοδίδακτων

113

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·114

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

αυτών ανθρώπων αποκλειστούν από ολοκληρωμένα κρατικά σχολικά συστήματα ή από τις πιο δογματικές προσεγγίσεις του διδακτικού έργου των σοσιαλιστικών και εργατικών κομμάτων.32 Οι οργανωμένες προσπάθειες του σοσιαλιστικού κινήματος στηρίζονταν επίσης από τις σοβαρές κοινωνικές αλλαγές που δημιούργησε η εκβιομηχάνιση της καπιταλιστικής οικονομίας, εξαιτίας της οποίας μεγάλοι πληθυσμοί εργατών συγκεντρώθηκαν στα αστικά κέντρα. Η συλλογική δράση έγινε απαραίτητη για την υλική και όχι μόνο ευμάρεια των νέων αυτών πληθυσμών, και είναι σε αυτό ακριβώς το σημείο που συνέκλιναν καίρια οι μαρξιστικές ιδέες. Προτού μελετήσουμε λοιπόν πιο διεξοδικά, τα νέα σοσιαλιστικά κόμματα, πρέπει να εξετάσουμε το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης και της δημιουργίας της εργατικής τάξης.

114

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·115

∫∂º∞§∞π√ 3

∏ ∂∫μπ√ª∏Ã∞¡π™∏ ∫∞π ∏ ™À°∫ƒ√Δ∏™∏ Δ∏™ ∂ƒ°∞Δπ∫∏™ Δ∞•∏™

Σ

ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ «ΔΙΠΛΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ» μεταξύ 1780 και 1850 –εκβιομηχά-

νιση στη Βρετανία και πολιτικές εξεγέρσεις στη Γαλλία–, ο όρος κοινωνική τάξη θεωρήθηκε ο πλέον κατάλληλος για να εκφράσει τη σύγχρονη διαίρεση των κοινωνιών. Ακριβώς όπως η βιομηχανία και η δημοκρατία, έτσι και η τάξη έγινε μια σύγχρονη λέξη-κλειδί. Οι όροι σοσιαλισμός, εργατική τάξη και προλεταριάτο έκαναν την εμφάνισή τους στη Βρετανία και τη Γαλλία στις αρχές της δεκαετίας του 1830 και στη Γερμανία μια δεκαετία αργότερα. Κατόπιν η ορολογία πολώθηκε πραγματικά γύρω από τις λέξεις εργάτης και αστός στο τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1848, καθώς ο καπιταλισμός μπήκε στην πρώτη φάση της ραγδαίας παγκόσμιας οικονομικής του ανάπτυξης.1 Η εξάπλωση των μηχανημάτων, της ατμομηχανής, των εργοστασίων και του σιδηροδρόμου έγινε η κυρίαρχη ένδειξη προόδου στην Ευρώπη, ενώ η Βρετανία, η πρώτη βιομηχανική κοινωνία στον κόσμο, έδειχνε ένα συναρπαστικό, αναγκαίο και ταυτόχρονα αποκρουστικό μέλλον. Επιπλέον, οι νέες βιομηχανίες προοιωνίζονταν νέους κοινωνικούς κινδύνους που δεν ήταν εύκολο να τεθούν υπό κοινωνικό και πολιτικό έλεγχο. Η βιομηχανία έφερε το «κοινωνικό πρόβλημα». Νέες μορφές ρυθμίσεων απαιτούνταν για τη δημόσια υγεία, την κατοικία, τα σχολεία, την ανακούφιση των φτωχών, την ψυχαγωγία και την εγκληματικότητα. Το χειρότερο όλων ήταν ότι η εκβιομηχάνιση περιλάμβανε μια πολιτική απειλής. Η βιομηχανία προκάλεσε τη γέννηση της εργατικής τάξης, που δεν αποδεχόταν την καθεστηκυία τάξη και τους νόμους της. Για την καλή κοινωνία, η συλλογική δράση των λαϊκών τάξεων έγινε μια μόνιμη απειλή και, για να αντιμετωπιστούν τέτοιου είδους φόβοι, χαράχτηκε μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους «ευυπόληπτους» εργάτες και στους υπολοίπους. Για όλους όσοι σκέφτονταν έτσι, οι ειδικευμένοι εργάτες εξαχρειώνονταν από το νοσηρό αστικό περιβάλλον, διαφθείρονταν από την εγκληματικότητα και τη φτώχεια, και ριζοσπαστικοποιούνταν από τους σοσιαλιστές και άλλους πλάνους προπαγανδιστές. Από τη δική τους πλευρά όμως, οι τελευταίοι έβγαζαν ακριβώς τα αντίθετα συμπε-

115

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·116

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ράσματα. Οι σοσιαλιστές υπέρμαχοι του ταξικά συνειδητοποιημένου προλεταριάτου έβρισκαν στις κοινότητες των εργατών μια ουσιαστική ενότητα στόχων που προωθούνταν από την ίδια τη λογική της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Μέσα από τη σκιαγράφηση της ανόδου της εργατικής τάξης, το κεφάλαιο αυτό προσφέρει ένα πλαίσιο για να κρίνουμε όλες αυτές τις απόψεις. Ήταν οι σοσιαλιστικές ελπίδες δικαιολογημένες, και αν ναι, με ποιους τρόπους;

Ένας νέος βιομηχανικός κόσμος

∏ άνιση εκβιομηχάνιση ήταν το βασικό χαρακτηριστικό των ευρωπαϊκών χωρών

116

πριν από το 1914. Ο καπιταλισμός σπάνια μεταμόρφωσε ολοκληρωτικά το παλιότερο τοπίο, μετατρέποντας τα δέντρα σε καπνοδόχους και τα χωράφια σε εργοστάσια. Ο ρυθμός της ανάπτυξης ποίκιλλε εξαιρετικά, τόσο μεταξύ των διαφόρων κοινωνιών όσο και εντός τους, φτιάχνοντας πολύπλοκους συνδυασμούς εξελιγμένης, καθυστερημένης και ενδιάμεσης παραγωγής σε όμορες περιοχές που συχνά αλληλεξαρτώνταν. Στην πραγματικότητα, ο δυναμισμός απαιτούσε συνάμα την οικονομική καθυστέρηση σε αυτή τη διαλεκτική της αλληλεξάρτησης, δημιουργώντας νέες ταραγμένες αγορές εργασίας, μαζική μετανάστευση από την ύπαιθρο προς τα αστικά κέντρα, και μια νέα αστεακή τοπογραφία, που διακρινόταν από πολύ πιο βαθιές διασυνδέσεις ανάμεσα στη βιομηχανία και στη γεωργία, τη «σύγχρονη» και την «παραδοσιακή» παραγωγή, και τις μικρές και τις μεγάλες επιχειρήσεις. Τον αριθμό των διασυνδέσεων αυτών δεν μπορούσε να προβλέψει ούτε η πιο τολμηρή φαντασία. Η άνιση εκβιομηχάνιση ολόκληρων περιοχών και χωρών, και οι επακόλουθες διαφορές στους πληθυσμούς της εργατικής τάξης, προκάλεσαν τεράστια προβλήματα στρατηγικής στην Αριστερά. Τα σοσιαλιστικά κόμματα αυτοπαρουσιάζονταν ως οι πολιτικοί εκπρόσωποι της εργατικής τάξης, την οποία υποτίθεται ότι θα μετέτρεπε σε συντριπτική πλειονότητα η εκβιομηχάνιση των ευρωπαϊκών οικονομιών. Ωστόσο, σε ολόκληρη την Ευρώπη, τα κόμματα αυτά ήταν αντιμέτωπα με μεικτούς πληθυσμούς, με εκατομμύρια κατοίκους να απασχολούνται ακόμη στη γεωργία και σε άλλα «παραδοσιακά» επαγγέλματα. Οι βιομηχανικοί εργάτες δεν έγιναν ποτέ η συντριπτική πλειονότητα μιας κοινωνίας, μολονότι μεγάλος αριθμός προλεταρίων συγκεντρωνόταν σε κάποιες πόλεις ή και σε ολόκληρες περιοχές. Ακόμη και στη Βρετανία, όπου η προλεταριοποίηση είχε προχωρήσει πολύ, ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος συνέπεσε με την κορύφωση του φαινομένου: έκτοτε ο αριθμός των χειρωνακτών εργατών περιορίστηκε από τα τρία τέταρτα του απασχολούμενου πληθυσμού στο ένα τρίτο μέχρι το 1990. Αυτή ήταν η γενική τάση σε όλες τις βιομηχανικές κοι-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·117

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

νωνίες. Ακόμη και την εποχή που η βιομηχανική εργασία έφτανε στο απόγειό της, οι μακροπρόθεσμες οικονομικές αναδιαρθρώσεις έστρεφαν ήδη την απασχόληση προς τον τριτογενή τομέα. Οι τάσεις αυτές έθεσαν υπό αμφισβήτηση τις ίδιες τις βασικές προκείμενες της Αριστεράς. Αν η λογική του σχηματισμού των τάξεων αντέκρουε τις προβλέψεις του Μαρξ, τι θα έπρεπε να συμβεί με την ταξική πολιτική της εργατικής τάξης; Αν η τυπική εικόνα του προλεταριάτου –χειρώνακτες εργάτες που δουλεύουν στα εργοστάσια, στα ορυχεία, στα χυτήρια, στα λιμάνια, στα ναυπηγεία και τους σιδηροδρόμους– ερχόταν όλο και περισσότερο σε αντίθεση με αυτή που κυριάρχησε τελικά στις δυτικές κοινωνίες τον 20ό αιώνα, τι γίνεται με την εργατική τάξη των αμέσως προηγούμενων «ιδρυτικών» χρονικών περιόδων; Πώς αλλιώς θα μπορούσε να οριστεί η εργατική τάξη; Σύμφωνα με τον πιο απλό μαρξιστικό ορισμό, στην εργατική τάξη ανήκουν όλοι όσοι δεν έχουν μέσα παραγωγής στην κατοχή τους. Οι εργάτες ήταν μια τάξη άμεσων παραγωγών που, σε αντίθεση με τους αγρότες και τους τεχνίτες, δεν είχαν στη διάθεσή τους ούτε ανεξάρτητα μέσα για να συντηρηθούν ούτε καν εργαλεία. Το μόνο που είχαν ήταν η εργατική δύναμη, την οποία και πουλούσαν σε έναν εργοδότη, έναν καπιταλιστή έναντι κάποιου μισθού. Για να δημιουργηθούν τέτοιου είδους εργάτες χρειαζόταν μια πολιτική ενεργού προλεταριοποίησης. Οι μικροπαραγωγοί στις πόλεις και τα χωριά θα έπρεπε να απολέσουν την ανεξαρτησία τους – είτε ως ελεύθεροι αγρότες, εργάτες σε μεγάλα κτήματα και σε μεικτές οικογενειακές μονάδες, που συνδύαζαν την αυτάρκη γεωργική παραγωγή με την οικιακή βιοτεχνία, είτε ως τεχνίτες τόσο των αγροτικών όσο και των αστικών περιοχών. Η εργασιακή δύναμη θα έπρεπε να απελευθερωθεί από τους παραδοσιακούς νομικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς περιορισμούς, να μετατραπεί σε εμπόρευμα και να πουληθεί στην καπιταλιστική αγορά. Οι άμεσοι παραγωγοί θα έπρεπε να αποσπαστούν από τα μέσα παραγωγής και να οδηγηθούν σε μια σχέση εξαρτημένης εργασίας. Για να συντηρηθεί κάποιος, θα έπρεπε να βασιστεί μόνο στο μισθό του, σε μια διαδικασία που θα ελεγχόταν πλήρως από τον καπιταλιστή. Ο εργαζόμενος θα έπρεπε να «απελευθερωθεί» διττά, και από τις παλιές φεουδαρχικές υποχρεώσεις του αλλά και από κάθε περιουσιακό στοιχείο που θα του επέτρεπε να ζήσει ως ανεξάρτητος παραγωγός. Ο Μαρξ αποκάλεσε τη διαδικασία αυτή «πρωταρχική συσσώρευση», η οποία δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την καπιταλιστική εκβιομηχάνιση της Βρετανίας από το 1500 έως το 1800. Οι αγρότες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη γη τους και να μετατραπούν σε ακτήμονες εργάτες είτε εργαζόμενοι για λογαριασμό των

117

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·118

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

118

μεγαλοκτηματιών είτε μεταναστεύοντας στα αστικά κέντρα για να βρουν δουλειά στα εργοστάσια. Ταυτόχρονα, οι τεχνίτες με τα μικρά εργαστήρια υποχρεώθηκαν είτε να εργαστούν ομαδικά σε διάφορες βιομηχανικές μονάδες είτε να τεθούν υπό τον οικονομικό έλεγχο διαφόρων πλουσίων εμπόρων. Η αποκοπή των αγροτών και των μικροτεχνιτών από τα μέσα παραγωγής τους δημιούργησε νέες αγορές, δίνοντας ώθηση τόσο στη βιομηχανία όσο και στην εμπορευματοποιημένη γεωργία. Η μεταμόρφωση της υπαίθρου έφερε την εκβιομηχάνιση του καπιταλισμού. Αν το εργοστάσιο έδωσε στους καπιταλιστές τη δυνατότητα να ελέγξουν τα μέσα παραγωγής μέσω της αλλαγής των σχέσεων ιδιοκτησίας, η εκμηχάνιση οδήγησε στην ολοκληρωτική υποταγή των εργατών στις τεχνικές ανάγκες του καπιταλισμού μέσω του ελέγχου της διαδικασίας εκτέλεσης των εργασιών στις διάφορες μονάδες παραγωγής. Η αντικατάσταση της κατανομής της εργασίας που βασιζόταν στη χειροτεχνία από τις μηχανές αποτέλεσε μια πραγματικά επαναστατική αλλαγή στην εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος, καθιστώντας την παραγωγή λιγότερο εξαρτημένη από τις δεξιότητες των εργατών και αυξάνοντας εκπληκτικά την παραγωγικότητα.2 Η συγκέντρωση στα εργοστάσια μπορούσε έτσι να επιταχυνθεί, προκαλώντας την αναδιοργάνωση των τόπων εργασίας και τιθασεύοντας τα αποθέματα της εργατικής δύναμης που δημιουργούνταν από την αποδιάρθρωση του αγροτικού τομέα. Η μακροπρόθεσμη λογική της καπιταλιστικής εκβιομηχάνισης μπορούσε πλέον να ξεδιπλωθεί πλήρως, από την αμείλικτη πόλωση της ταξικής πάλης ανάμεσα σε μια μειονότητα καπιταλιστών και την εργατική τάξη που αναπτυσσόταν γοργά μέχρι τη συνεχή προλεταριοποίηση ενδιάμεσων κοινωνικών κατηγοριών, όπως οι αγρότες, οι τεχνίτες και οι μικροεπιχειρηματίες, και την αυξανόμενη ομογενοποίηση της εργατικής τάξης. Στην πολιτική σφαίρα, αυτό δημιούργησε τη βάση για την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος και τη συνακόλουθη ανάπτυξη της ταξικής συνείδησης όσον αφορά τα συλλογικά συμφέροντα των εργατών. Αντιμετωπιζόμενο περισσότερο ως μια γενική περιγραφή παρά ως ένα εννοιολογικό πλαίσιο που βασίζεται κυρίως στην περίπτωση της Βρετανίας, το μοντέλο αυτό παρουσιάζει δύο μεγάλα προβλήματα. Πρώτα απ’ όλα, συνιστά μια υπεραπλούστευση της όλης διαδικασίας. Οι μηχανές και τα εργοστάσια έπαιζαν μικρότερο ρόλο απ’ ό,τι πιστευόταν. Η βιομηχανική επανάσταση ήταν αποτέλεσμα της συσσώρευσης πολλών και μικρών αλλαγών και όχι μια μεγάλη έκρηξη. Η χειρωνακτική εργασία μάλλον παρά η εκμηχάνιση, και η διασπορά της μικρής και στηριζόμενης στην ένταση εργασίας παραγωγής και όχι η μαζική παραγωγή στις πόλεις ήταν ο κανόνας. Ο πρώιμος καπιταλισμός εκμεταλλευόταν το απόθεμα εργατικής δύναμης που ήταν διαθέσιμο στην ύπαιθρο, όπου μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·119

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

οι απλές τεχνολογίες και η συμβολή των αγροτικών οικογενειών στη συντήρησή τους διατηρούσε τους μισθούς χαμηλά. Το κίνητρό του για τη μεταπήδηση στο εργοστάσιο δεν ήταν πάντοτε ισχυρό. Κι όλα αυτά δεν ήταν «προβιομηχανικές» καταστάσεις καταδικασμένες να αφανιστούν στην πορεία ανάπτυξης του καπιταλισμού. Μέχρι το 1914, η βρετανική βιομηχανία χρησιμοποιούσε τη χειρωνακτική εργασία περισσότερο από τις μηχανές. Μεταξύ 1875 και 1914 η παραγωγή κάρβουνου σχεδόν διπλασιάστηκε, αλλά αυτό έγινε εφικτό κυρίως επειδή διπλασιάστηκαν οι εργάτες που απασχολούνταν στον εν λόγω τομέα και όχι επειδή εφαρμόστηκαν τεχνολογικές καινοτομίες. Η βρετανική βιομηχανία απέφευγε την εκμηχάνιση εκμεταλλευόμενη τον μεγάλο αριθμό εργαζομένων που ήταν διαθέσιμος εκείνη την εποχή, και βελτιώνοντας τη χρήση των εργαλείων τα οποία χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε. Η διαδικασία παραγωγής στηριζόταν περισσότερο «στη δύναμη, στη δεξιότητα, στην ταχύτητα και τη σιγουριά του κάθε εργάτη ξεχωριστά παρά στις ταυτόχρονες και επαναληπτικές λειτουργίες των μηχανών».3 Από τα παραπάνω προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα: πρώτον, εξαιτίας του ότι οι δρόμοι που οδηγούσαν στην εκβιομηχάνιση ήταν πολλοί, οι ταξικές σχέσεις ανάμεσα στους καπιταλιστές και στους εργάτες εκφράστηκαν με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Δεύτερον, ο εκβιομηχανισμένος καπιταλισμός δεν πρέπει να ταυτίζεται απλώς με τα εργοστάσια και τις μηχανές. Εκτός του ότι συνέχισαν να υφίστανται τα παλιότερα παραγωγικά μοντέλα που στηρίζονταν στη χειρωνακτική εργασία και τις μικρές μονάδες, ο καπιταλισμός επινόησε νέες μορφές παραγωγής, στις οποίες περιλαμβάνονταν η σκληρή ανειδίκευτη δουλειά στο σπίτι και η μικρή ειδικευμένη βιομηχανική μονάδα.4 Τέλος, αν η βιομηχανία δεν έφερνε από μόνη της την εκμηχάνιση, τη συγκέντρωση της εργατικής δύναμης στα αστικά κέντρα ή την επέκταση της αγοράς, τότε οι μεταβαλλόμενες σχέσεις παραγωγής στους τόπους εργασίας καθίστανται όλο και περισσότερο το κλειδί του προβλήματος. Δεν ήταν μόνο η κατοχή ή μη των μέσων παραγωγής που είχε σημασία αλλά και όλοι εκείνοι οι τρόποι βάσει των οποίων εκτελούνταν η εργασία. Αυτό εγείρει ένα δεύτερο πρόβλημα σε ό,τι αφορά την κλασική μαρξιστική προσέγγιση του ζητήματος. Τα γραμμικά μοντέλα εκβιομηχάνισης αντιμετωπίζουν απλουστευτικά τον τρόπο σχηματισμού της εργατικής τάξης. Υπαινίσσονται μια υπερβολικά στενή σχέση ανάμεσα στην πρόοδο του καπιταλισμού και στην ανάπτυξη της ταξικής συνείδησης. Καθώς το αυξανόμενο προλεταριάτο συγκεντρωνόταν όλο και περισσότερο στα νέα αστικά και βιομηχανικά κέντρα, η εκμηχάνιση εξαφάνιζε τις διακρίσεις ανάμεσα σε διαφορετικούς τύπους εργασίας και το σύστημα μισθοδοσίας εξομοίωνε τις συνθήκες ζωής των εργατών, ο Μαρξ πίστεψε ότι με

119

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·120

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

120

τον τρόπο αυτό η εργατική τάξη θα αποκτούσε ενιαία συνείδηση. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, οι εργάτες υποχρεώνονταν από τις συνθήκες εκμετάλλευσης, στις οποίες ζούσαν, να δείχνουν αλληλεγγύη, αρχικά με τρόπο αμυντικό μέσα από τις τοπικές και περιορισμένες στο εργοστάσιο οργανώσεις τους, στη συνέχεια με μεγαλύτερη σιγουριά μέσα από τα εθνικά οργανωμένα συνδικάτα και τελικά μέσα από ένα επαναστατικό κόμμα που αποτελούσε την πολιτική έκφρασή τους. Η διαλεκτική της τάξης και της ταξικής συνείδησης συνδεόταν πάντοτε με τις αλλαγές στην οικονομική βάση: οι νόμοι που διέπουν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής έχουν συγκεκριμένα κοινωνικά αποτελέσματα που προσδιορίζουν τη γέννηση του εργατικού κινήματος. Οι μαρξιστές το εξέφρασαν αυτό με ένα διάσημο πλέον διπολικό σχήμα, εισάγοντας τη διάκριση ανάμεσα στην τάξη καθ’εαυτήν και στην τάξη δι’ εαυτήν. Με τον τρόπο αυτό πίστευαν ότι οι μορφές συλλογικής οργάνωσης της εργατικής τάξης (και η τελική νίκη του σοσιαλισμού) ήταν εγγεγραμμένες στην ίδια τη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής. Καθώς ο καπιταλισμός επεκτεινόταν, δημιουργούσε τις συνθήκες για την οργάνωση της εργατικής τάξης.5 Ως οδηγός για τη συμπεριφορά της εργατικής τάξης στις σύγχρονες κοινωνίες, η δυναμική αυτή ανάλυση ήταν πάντοτε παραπλανητική. Η εργατική τάξη οριζόταν εδώ πολύ εύκολα από τη σχέση εξαρτημένης (μισθωτής) εργασίας που διατηρούσαν τα μέλη της με τους κεφαλαιοκράτες. Ο αληθινός εργάτης, ο πραγματικός προλετάριος ήταν αυτός που δούλευε στο εργοστάσιο. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η άνιση εκβιομηχάνιση και η διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών της ήταν δίχως αμφιβολία σημαντικές, αλλά τελικά η μαζική παραγωγή στα εργοστάσια (στα ορυχεία, στις κατασκευές, στις μεταφορές και τα λιμάνια) ενδιέφερε περισσότερο. Από αυτή την άποψη, τα εργατικά κινήματα ταυτίζονταν εύκολα με την «πραγματικά σύγχρονη βιομηχανία». Ως εκ τούτου, οι μικρής κλίμακας μορφές παραγωγής, και κυρίως οι μικρές βιοτεχνικές μονάδες, ακόμη κι αν ήταν πιο ανθεκτικές απ’ όσο είχε θεωρηθεί αρχικά, ήταν μεταβατικές και καταδικασμένες να εξαφανιστούν. Καθώς η βιομηχανία μεγάλωνε, εκμηχανιζόταν και γινόταν πιο συγκεντρωτική, οι τάξεις «εξελίσσονταν» και το εργατικό κίνημα «ωρίμαζε». Η εργατική τάξη δεν θα μπορούσε ποτέ να ενταχθεί σε ένα «καθαρά» ανειδίκευτο και χωρίς μέσα παραγωγής προλεταριάτο σε σύγκρουση με την αστική τάξη. Θα υπήρχαν πάντοτε μορφές διαφοροποιημένης παραγωγής. Οπωσδήποτε οι βιομηχανικοί εργάτες θα αποτελούσαν την πρωτοπορία και οι υπόλοιποι θα ακολουθούσαν. Η ιστορία απέδειξε ότι η άποψη αυτή είναι εσφαλμένη. Η εργατική τάξη υπήρξε προϊόν πολλών κοινωνικοοικονομικών διαδικασιών· η πρωταρχική συσσώρευση και η αποκοπή των αγροτών από τη γη τους ήταν μόνο μία από αυτές. Οι εργάτες

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·121

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

υποχρεώθηκαν να αποδεχτούν την εξαρτημένη σχέση εργασίας με πολλούς άλλους τρόπους – μέσω της εμπορευματοποιημένης εργασίας, της βιοτεχνίας φασόν στην ύπαιθρο και των εργαστηρίων στις πόλεις, των πυκνών δικτύων υπηρεσιών των αστικών υποδομών, των περιστασιακών επαγγελμάτων και των σκληρών ανειδίκευτων εργασιών, καθώς και των εργοστασίων, των ορυχείων και της βιομηχανικής παραγωγής με τη στερεότυπη έννοια του όρου. Σε ολόκληρη την Ευρώπη υπήρχαν μεικτά εργασιακά καθεστώτα. Στην ανατολική Πρωσία χρησιμοποιούνταν ως εργάτες στα μεγάλα εμπορευματοποιημένα κτήματα όχι μόνο πολλοί μικροκτηματίες αλλά και μεγάλος αριθμός περιπλανώμενων εποχιακών. Στα κτήματα της κοιλάδας του Πάδου χρησιμοποιούνταν μισθωτοί εργάτες αλλά και κολίγοι. Η βιομηχανία φασόν της υπαίθρου και η καλλιέργεια των χωραφιών ήταν εξ ορισμού οικονομικές δραστηριότητες που διαπλέκονταν. Επιπλέον, κάποιοι τομείς προλεταριοποιούσαν περισσότερο απ’ ό,τι άλλοι. Τα μεγάλα αγροκτήματα, η βιομηχανία φασόν και η βιομηχανική παραγωγή δημιουργούσαν προλεταρίους, ενώ «η εξειδικευμένη γεωργία, η καλλιέργεια των χωραφιών από τους ιδιοκτήτες τους και η βιοτεχνία των αστικών κέντρων» θα μπορούσε να μη δημιουργούν.6 Τέτοιου είδους διαδικασίες ποίκιλλαν από περιοχή σε περιοχή. Στη Σαξονία, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές, οι εργάτες προέρχονταν μάλλον από την ύπαιθρο, από ανθρώπους που εργάζονταν ήδη ως μισθωτοί παρά από ανθρώπους που ξέπεφταν από μια εντελώς διαφορετική τάξη. Πριν από τη δεκαετία του 1820, η βρετανική βιομηχανία αναπτυσσόταν κάπως έτσι, συμπεριλαμβανομένης της πρωτοποριακής υφαντουργίας. Σε άλλες περιπτώσεις, οι κοινωνικές μετατοπίσεις ήταν ξαφνικές και απότομες· όσο πιο καθυστερημένη και πιο ταχύρρυθμη ήταν μάλιστα η εκβιομηχάνιση τόσο πιο έντονες ήταν. Η τεράστια επέκταση των ανθρακωρυχείων στις περιοχές του Ρουρ, της Σιλεσίας, της Νότιας Ουαλίας, και σε μέρη της Γαλλίας είχε ως αποτέλεσμα τη χρησιμοποίηση μεγάλων αγροτικών πληθυσμών που ήταν προϊόν εσωτερικής μετανάστευσης. Κάτι ανάλογο συνέβη με τις νέες βιομηχανίες της Ιταλίας και της Ρωσίας. Είναι ολοφάνερο ότι οι διαφορετικοί αυτοί τρόποι προλεταριοποίησης των ευρωπαϊκών πληθυσμών είχαν σοβαρές συνέπειες για τα αντίστοιχα είδη εργατικής τάξης που προέκυψαν.

Φύλο, ειδίκευση και σοσιαλισμός

™την πραγματικότητα, η «ενότητα» της εργατικής τάξης ήταν μια εξιδανικευμένη προβολή, μια αφαίρεση από τις ατάκτως και ανισομερώς αναπτυσσόμενες ιστορίες εκβιομηχάνισης του 19ου αιώνα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι μεγάλες κοινότητες

121

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·122

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

122

των φτωχών εργατών που δημιουργούνταν στις παρυφές κυρίως των πόλεων είχαν εντυπωσιάσει τους συγχρόνους, αλλά προϋπέθεταν συνεχή δράση προτού αποκτήσουν συγκεκριμένη διάρθρωση. Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1830, λεγεώνες ολόκληρες νέων ερμηνευτών, οπλισμένες με τις νεότευκτες γλώσσες της «τάξης» άρχισαν να οργανώνουν τον κοινωνικό αυτό κόσμο. Η «τάξη» έγινε ένας τρόπος εκλογίκευσης των αμφιλεγόμενων γεγονότων της εκβιομηχάνισης –των ποικίλων καθεστώτων της καπιταλιστικής συσσώρευσης, των αγορών εργασίας, των τεχνολογικών επιτευγμάτων, των δεξιοτήτων, των σχέσεων εργασίας, των μισθολογικών συστημάτων αλλά και όλων των τρόπων που βρίσκονταν για να χωρίζονται και να ενώνονται οι εργάτες. Περιέγραφε επίσης το νέο κοινωνικό τοπίο: τα νέα μοντέλα κατοικίας αλλά και διαχωρισμού των κατοίκων μιας αστεακής περιοχής από τη μια, και τις ανισότητες που δομούσαν τη ζωή των διαφόρων ομάδων από την άλλη. Όταν γύρω από τις νέες αντιλήψεις αυτές διαμορφώθηκαν νέες πρακτικές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν η κυβερνητική δράση, οι θρησκευτικές τελετές, οι φιλανθρωπικές οργανώσεις, οι πολιτικές ενώσεις και κυρίως τα σοσιαλιστικά κόμματα και τα συνδικάτα, οι γλώσσες της τάξης απέκτησαν ακόμη μεγαλύτερο βάρος, προσφέροντας ένα πανίσχυρο οπλοστάσιο ορισμών και συγκροτώντας μια ενιαία κοινωνική ταυτότητα από ένα σύνολο ανόμοιων εμπειριών. Καθώς το εργατικό κίνημα διαμορφωνόταν σε χώρες, όπως η Γαλλία, το Βέλγιο, η Γερμανία και η Βρετανία, άρχισε να προσελκύει εργάτες ενός συγκεκριμένου τύπου: εξειδικευμένους τεχνίτες που εργάζονταν σε μικρά και μεσαία εργαστήρια και είχαν ταυτιστεί σε μεγάλο βαθμό με το επάγγελμά τους. Οι εργάτες αυτοί, άντρες, ήταν τεχνίτες, οι οποίοι αντιμετώπιζαν την τέχνη τους και τους κανόνες του επαγγέλματός τους ιδιοκτησιακά. Επιπλέον είχαν αυτονομία στο πλαίσιο της δουλειάς τους και ξεχώριζαν από τη μεγάλη μάζα των φτωχών ανειδίκευτων εργατών. Ωστόσο η θέση τους απειλούνταν με πολλούς τρόπους –απώλεια του ελέγχου στις τοπικές αγορές, εκμηχάνιση και εισαγωγή μεθόδων παραγωγής που περιόριζαν τον αριθμό των απασχολούμενων εργατών, επιχειρησιακός διαχωρισμός των αρχιτεχνιτών από τους απλούς εργάτες, φτηνή μαζική παραγωγή που αγνοούσε τις συντεχνιακές ρυθμίσεις και συγκεντρωτισμός στη διεύθυνση των εργοστασίων. Αυτού του είδους οι αλλαγές θα μπορούσαν να θέσουν τους εργάτες αντιμέτωπους με τους αρχιτεχνίτες ή να τους συσπειρώσουν εναντίον των εμπόρων και των εργοστασιαρχών. Από τη στιγμή που οι οικονομίες επηρεάζονταν από τα σκαμπανεβάσματα του οικονομικού κύκλου, όλοι οι επαγγελματίες ένιωθαν αβεβαιότητα σε σχέση με τους μισθούς και την απασχόληση. Εξειδικευμένοι παραγωγοί, όπως οι υφαντές της Βόρειας Αγγλίας ή οι Λιονέζοι μεταξουργοί, θα μπορούσαν να πληγούν δραματικά από

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·123

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

κάποιες τεχνολογικές ή οργανωτικές αλλαγές. «Κατώτερα» επαγγέλματα, όπως οι υποδηματοποιοί και οι ράφτες, πιέζονταν από κάθε άποψη, ενώ πολύ γρήγορα η πίεση αυτή επεκτάθηκε και σε άλλα επαγγέλματα που ήταν ευάλωτα στην ταχεία επέκταση της αγοράς. Ο άντρας «τεχνίτης» μετατράπηκε σε «εργάτη», που διατήρησε μεν την υψηλή εξειδίκευσή του αλλά δεν είχε υπό τον έλεγχό του τίποτε περισσότερο από την ικανότητά του για εργασία. Η εθιμική ανεξαρτησία στο πλαίσιο πολύπλοκων ιεραρχιών δεξιότητας αντικαταστάθηκε από την όλο και μεγαλύτερη υποταγή σε μια καπιταλιστικού τύπου κατανομή εργασίας. Οι τεχνίτες, που αντιστέκονταν στην προλεταριοποίησή τους, προκάλεσαν τις μεγάλες ταραχές τις δεκαετίες του 1830 και του 1840, πυροδότησαν την επανάσταση του 1848 και συνέβαλαν στη διαμόρφωση του πρώιμου σοσιαλισμού. Τέτοιου είδους ταραχές οδηγήθηκαν με σχεδόν φυσικό τρόπο στη διαμόρφωση παραγωγικών συνεργασιών ως εναλλακτικών προτάσεων στο καπιταλιστικό σύστημα, χρησιμοποιώντας συνεταιριστικές ή άλλες συνεργατικές ιδέες. Μέχρι το 1914, τα γαλλικά εργατικά κινήματα υποστήριζαν ένα ιδεώδες φεντεραλιστικού σοσιαλισμού των επαγγελματιών, που ήθελε να οργανώσει τη συλλογική ιδιοκτησία μέσα από μια δημοκρατική ομοσπονδία αυτοκυβερνώμενων επαγγελμάτων και τοπικών κοινοτήτων. Αυτός ο «σοσιαλισμός των ειδικευμένων εργατών» ήταν εγγεγραμμένος σε ένα ευρύτερο «συνεργασιακό ιδίωμα» που γνώρισε δύο εξάρσεις ριζοσπαστικοποίησης. Την περίοδο 1830-34, ο όρος ένωση προεκτάθηκε από το αρχικό νόημα που είχαν τα σωματεία των εργατών (εταιρείες αλληλοβοήθειας που στηρίζονταν στις κορπορατιστικές παραδόσεις του ancien régime), στην ιδέα των συνεταιρισμών των παραγωγών και κατόπιν στο σοσιαλιστικό σχέδιο για μια διακλαδική ομοσπονδία όλων των εργατών.7 Την περίοδο 1848-51, ο όρος ενσωματώθηκε στην επαναστατική πολιτική του λαϊκού κινήματος. Το συνεταιριστικό αυτό ιδίωμα αντανακλούσε επίσης μοντέλα λαϊκής κοινωνικότητας, μέσω των οποίων οι άντρες εργάτες έπλαθαν μια δημόσια σφαίρα, θεμελιωμένη όχι μόνο στο επάγγελμα και τις ενώσεις αλληλοβοήθειας αλλά και στον ίδιο τον κόσμο του πολιτισμού, όπως αυτός εκφραζόταν από τις χορωδίες, τις κοινωνικές λέσχες, την καθημερινή ζωή των εργαστηρίων και των υπνωτηρίων, τις ταβέρνες και τα καφενεία.8 Στην πρώτη βιομηχανική κοινωνία, τη Βρετανία, οι εξειδικευμένοι άντρες τεχνίτες προέβαλαν επίσης την ιδέα του γενικού συμφέροντος της εργατικής τάξης. Ο καραβομαραγκός Τζον Γκαστ (John Gast) εκ μέρους των εξειδικευμένων επαγγελματιών του Λονδίνου, ο Γκρέιβνερ Χένσον (Gravener Henson) ως εκπρόσωπος των εξωτερικών εργατών που εργάζονταν στις βόρειες βιομηχανικές περιφέρειες για να συμπληρώσουν το εισόδημά τους και ο Τζον Ντόχερτι (John Doherty) εκ μέρους

123

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·124

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

124

των εργαζομένων στη βαμβακουργία (μια νέα ειδικότητα για εκείνη την εποχή) υπήρξαν οι πρώτοι ηγέτες του συνδικαλιστικού κινήματος στην πρώτη του κορύφωση, το 1829-34.9 Ο ριζοσπαστισμός των ειδικευμένων τεχνιτών ενσωματώθηκε σε ευρύτερα λαϊκά κινήματα, ζητώντας την ικανοποίηση κοινωνικών και οικονομικών αιτημάτων και ιδίως δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις ανάμεσα στη δεκαετία του 1810 και στο 1832, οπότε ψηφίζεται ο Νόμος για την Εκλογική Μεταρρύθμιση. Πολλές φορές μάλιστα οι διεκδικήσεις αυτές εκδηλώνονταν σε επαναστατική κλίμακα. Μετά από πολλές και οδυνηρές ήττες και πισωγυρίσματα στο διάστημα 1832-34, όταν τις αντιδημοκρατικές κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις διαδέχτηκε η κοινωνική αστυνόμευση του Νόμου για τους Φτωχούς (1834), οι ριζοσπάστες συσπειρώθηκαν υπό τη σημαία του χαρτισμού, ο οποίος ήταν ένα ιδιαίτερα συνεκτικό κίνημα παρά τις μεγάλες διαφορές των εργατών που συμμετείχαν σε αυτό –χειροτέχνες και εργαζόμενοι στις νέες βιομηχανίες· ειδικευμένοι, ημιειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες· οργανωμένοι και ανοργάνωτοι· άντρες και γυναίκες· ντόπιοι και μετανάστες· εργάτες από διαφορετικές περιοχές, βιομηχανίες και θρησκευτικά δόγματα. Ωστόσο, η ριζοσπαστική κουλτούρα της Βρετανίας τη δεκαετία του 1820 στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στους άντρες τεχνίτες που εργάζονταν στα «παλιά, ειδικευμένα αλλά και παρωχημένα χειροτεχνικά επαγγέλματα», τους καλοστεκούμενους «μηχανουργούς», όπως τους αποκαλούσαν αδιακρίτως οι σύγχρονοί τους.10 Η καπιταλιστική επέκταση ανάγκασε τους Λονδρέζους επαγγελματίες και ειδικότερα τους ράφτες, τους υποδηματοποιούς, τους επιπλοποιούς και τους μαραγκούς να συγκροτήσουν ενώσεις αλληλοβοήθειας και να απαιτήσουν αφενός την ανανέωση των παραδοσιακών ρυθμίσεων και αφετέρου διάφορες άλλες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, κάνοντας χρήση ένδικων μέσων, απεργιών και παρεμβάσεων στο κοινοβούλιο σχετικά με τα τιμολόγια, τους μισθούς, τα μηχανήματα και τα ωράρια λειτουργίας των καταστημάτων τους. Μια παρόμοια λογική υποχρέωσε τις επαγγελματικές ενώσεις της πόλης του Μπέρμιγχαμ «να προσδιορίσουν εκ νέου τις σχέσεις τους όχι μόνο με τους εργοδότες αλλά και με άλλους επαγγελματίες που συμμερίζονταν επίσης την εμπειρία των νεωτερισμών στη δουλειά τους».11 Όμως η μεγάλη μάζα των προλεταριοποιημένων μισθωτών δεν ένιωθε βολικά με την «αριστοκρατική» κουλτούρα των τεχνιτών που αντιμετώπιζαν με έλλειψη σεβασμού αν όχι με περιφρόνηση τους εργαζομένους στα αγροκτήματα, τους εργάτες και τους εμποροϋπάλληλους, τους Ιρλανδούς μετανάστες, τους ανειδίκευτους, τους φτωχούς, τους εποχιακούς και τους πλανόδιους, προκαλώντας σοβαρές συγκρούσεις. Τέτοιου είδους τάσεις ελέγχθηκαν με πολύ καλύτερο τρόπο στο πλαίσιο του χαρτισμού, αλλά τα ιδεώδη της δημοκρατίας των παραγωγών αντικαταστάθηκαν μόνο αργά και βασανιστικά από τις πιο περιεκτικές θεωρίες του σοσιαλισμού.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·125

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

Εκτός από τους οπαδούς του Ρόμπερτ Όουεν, του Σαρλ Φουριέ και των άλλων ουτοπικών σοσιαλιστών, η δημοκρατία των πρώτων ριζοσπαστικών κινημάτων είχε έντονο ανδροκρατικό χαρακτήρα. Τα Έξι Σημεία των Χαρτιστών για τον εκδημοκρατισμό του βρετανικού συντάγματος τη διετία 1837-38 απέκλειαν ρητά τη χορήγηση δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες.12 Αυτού του είδους οι διακρίσεις έδιναν έμφαση στη θέση της γυναίκας στο σπίτι· κάθε φύλο στη θέση του. Οι γυναίκες βέβαια ανέπτυξαν σημαντική δραστηριότητα στο πλαίσιο του χαρτισμού και των άλλων ριζοσπαστικών κινημάτων, αλλά, όταν μιλούσαν, το έκαναν μόνο στο εσωτερικό της ίδιας της οχυρωμένης λαϊκής κοινότητας. Αντίθετα, οι άντρες ήταν εκείνοι που απευθύνονταν στον έξω κόσμο, «σε πρώτο πρόσωπο, μιλώντας στο όνομα της κοινότητας». Ο καθαυτό δημόσιος λόγος –στον οποίο συμπεριλαμβάνονταν η έκφραση της κοινωνικής και της οικονομικής δυσαρέσκειας, οι εκστρατείες για τις πολιτικές ελευθερίες, οι αγώνες για την ψήφιση ή την κατάργηση διαφόρων νόμων και τα αιτήματα για την απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων– ήταν απαγορευμένος για τις γυναίκες.13 Για τους ριζοσπάστες εργάτες –τους μικρομεσαίους ειδικευμένους χειροτέχνες, τους εσωτερικούς μετανάστες που γίνονταν υπηρέτες, τους τεχνίτες, τους μηχανικούς και τους ειδικευμένους εργάτες που δούλευαν στα εργοστάσια και αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά του χαρτισμού και των υπόλοιπων κινημάτων– η ακεραιότητα του νοικοκυριού αποτελούσε βασικό στοιχείο της πολιτικής και κοινωνικής τους ταυτότητας. Όποια αμοιβαιότητα και αν υπήρχε μεταξύ αντρών και γυναικών στην κατανομή εργασίας μέσα στο νοικοκυριό, η οικογένεια, ως σύστημα οικιακής εξουσίας, ήταν δομημένο γύρω από τα προνόμια του άντρα. Έτσι, όταν οι ριζοσπάστες τεχνίτες κατακεραύνωναν την καπιταλιστική βιομηχανία, η οποία υπονόμευε το εργασιακό καθεστώς τους και υποχρέωνε ακόμη και τις γυναίκες και τα παιδιά τους να πάνε στα εργοστάσια, ουσιαστικά υπερασπίζονταν το οικονομικό και σεξουαλικό καθεστώς τους μέσα στην οικογένεια. «Ο άντρας, ως πατέρας και κεφαλή της οικογένειας ήταν ανέκκλητα συνδεδεμένος με την ανεξαρτησία που του παρείχε η ταύτισή του με ένα επάγγελμα, στο πλαίσιο του οποίου εργαζόταν «έντιμα» και ανέπτυσσε τις δεξιότητές του». Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να είναι έτσι ανεξάρτητες. Αποκλείονταν από τα περισσότερα επαγγέλματα, κι αν τύχαινε να ασκούν κάποια τέχνη, το έκαναν μόνο χάρη σε κάποιον άντρα συγγενή. Η «δεξιότητα» της γυναίκας ήταν το νοικοκυριό της, και «η αρετή της ήταν η μόνη της περιουσία». Όμως «αποκομμένη από το σπίτι της, την οικογένειά της και τις οικιακές ασχολίες της, ή έξω από τα δεσμά του γάμου, η γυναίκα δεν ήταν ούτε ικανή ούτε ενάρετη».14 Η πολιτική ταυτότητα μιας γυναίκας υποτασσόταν σε εκείνη του συζύγου της. Οι λίγοι

125

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·126

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

126

υπερασπιστές των εκλογικών δικαιωμάτων των γυναικών τα ήθελαν μόνο για τις «γεροντοκόρες και τις χήρες», διότι βεβαίως οι σύζυγοι –ο άντρας και η γυναίκα– θεωρούνταν ένα.15 Αυτός ο τρόπος σκέψης προσαρμόστηκε εύκολα στη βιομηχανία. Τα αιτήματα για τη θέσπιση «προστατευτικής» νομοθεσίας άρχισαν να εκφέρονται με μεγαλύτερη τόλμη τη δεκαετία του 1830. Η προστασία των γυναικών και των παιδιών από τις εκφυλιστικές και ταπεινωτικές επιπτώσεις της εργασίας στα νέα εργοστάσια σήμαινε ουσιαστικά την υπεράσπιση μιας εξιδανικευμένης αντίληψης για την οικογένεια και τη σπιτική εστία, όπου η «καλοκάγαθη» πατριαρχία και η «υγιής» πατρική εξουσία διευθετούσαν την οικιακή οικονομία με βάση τις «φυσικές διαφορές και ικανότητες» αντρών και γυναικών. Όταν οι γυναίκες και τα παιδιά αναγκάζονταν λόγω της ανεργίας και των χαμηλών αμοιβών του συζύγου-πατέρα τους να πάνε στα εργοστάσια, αυτή η φυσική τάξη πραγμάτων ανατρεπόταν.16 Στην κατάλυση αυτή των ηθικών ρόλων –την «αποφυλοποίηση του ανθρώπου», όπως έλεγε ο Ένγκελς– προστέθηκαν οι συνέπειες της φτηνής εργασίας των γυναικών, εξαιτίας της οποίας οι άντρες έχαναν τη δουλειά τους, τις εργασιακές δεξιότητές τους και το γενικότερο κύρος που απολάμβαναν στο σπίτι και την κοινωνία.17 Οι ανάμεικτες αυτές ανησυχίες –αντίσταση στην καπιταλιστική αναδιάρθρωση από τη μια και επιθυμία να μπει σε καραντίνα το ηθικό καθεστώς της οικογένειας από την άλλη– αποτέλεσαν ισχυρό κίνητρο για όλους εκείνους τους ειδικευμένους εργάτες που βρίσκονταν σε ισχυρή διαπραγματευτική θέση. Μετά το 1850, όταν η Βρετανία απέκτησε μεγαλύτερη πολιτική σταθερότητα και οικονομική ευμάρεια, οι ομάδες αυτές έγιναν ακόμη πιο ισχυρές. Η εργασία των γυναικών έπαιξε σημαντικό ρόλο στο σύστημα αυτό των διακρίσεων. Οι γυναίκες σε γενικές γραμμές είχαν πολύ σημαντική παρουσία στην αγορά εργασίας –περίπου το ένα τρίτο της συνολικής απασχόλησης στη Γερμανία, στη Γαλλία και την Ιταλία μέχρι το 1914, και το ένα πέμπτο στη Σουηδία– αλλά ήταν εστιασμένη σε πολύ συγκεκριμένες βιομηχανίες, όπως η υφαντουργία και η κατασκευή ενδυμάτων. Θεμελιώνοντας τα εργατικά ιδεώδη όχι μόνο στον άξονα της αλληλεγγύης, που αναπτυσσόταν στους χώρους εργασίας, και της συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων επαγγελμάτων, αλλά επίσης στις έντονα έμφυλες αντιλήψεις για τη θέση των γυναικών στο σπίτι και στην κοινωνία, τα δημοκρατικά κινήματα του 19ου αιώνα αποδέχτηκαν το πρότυπο της αξιοπρεπούς αρρενωπότητας, το οποίο καταδίκαζε τις γυναίκες σε εξάρτηση. Τέτοιου είδους θετικά πρότυπα για την οικογενειακή ζωή αποτελούσαν επίσης μια άμεση απάντηση στις αιτιάσεις των αστών για τη δήθεν ηθική κατάπτωση των φτωχότερων τάξεων. Από την πλευρά τους, οι

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·127

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

ριζοσπάστες της εργατικής τάξης υμνούσαν τα δικά τους ιδεώδη σχετικά με την υπεύθυνη ανδροπρέπειά τους και την αρετή των γυναικών τους. Ωστόσο αυτή η πολιτική του καθωσπρεπισμού ήταν αντίθετη στην ισότητα των φύλων και στη συμμετοχή των γυναικών στα κοινά, αφού απέρριπτε τα άλλα μοντέλα πολιτικής κινητοποίησης που υποστήριζαν τα δικαιώματα της γυναίκας. Επιλέγοντας συγκεκριμένες στρατηγικές αμυντικής θωράκισης της κοινότητάς τους, οι ριζοσπάστες εργάτες κατασκεύασαν μια ανθεκτική ιδεολογία της οικιακότητας, περιορίζοντας στην ουσία την πολιτειότητα μόνο στους άντρες. Το αποτέλεσμα ήταν μια επαναφορτισμένη οικιακή ιδεολογία με άξονα τα αντρικά προνόμια, που ενσαρκώνονταν από τους ειδικευμένους αυτούς εργάτες, οι οποίοι είχαν τη δυνατότητα να στηρίξουν οικονομικά τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις η ακατάστατη και εποχιακή αγορά εργασίας είχε ως συνέπεια να μην επαρκεί ο μισθός των αντρών και να πρέπει να συμπληρωθεί από άλλα εισοδήματα που έπρεπε να αποκτήσουν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας σε όποια δουλειά έβρισκαν στο σπίτι ή έξω από αυτό. Όμως, αν οι ειδικευμένοι τεχνίτες που κρατούσαν τις γυναίκες τους στο σπίτι χωρίς να τις υποχρεώνουν να εργαστούν αποτελούσαν από την άποψη αυτή μια προνομιούχα μειονότητα, ο πρώιμος συνδικαλισμός στηριζόταν ουσιαστικά στο σύστημα αποκλεισμού των γυναικών και το νέο ιδεώδες του «οικογενειακού μισθού» ήταν ένας βασικός μηχανισμός που χώριζε τη μικρή ελίτ των συνδικαλισμένων εργατών από τους υπολοίπους. Η κατάσταση αυτή όχι μόνο ενίσχυσε τα υλικά πλεονεκτήματα αυτής της ελίτ αλλά και περιθωριοποίησε με κανονιστικό, θα έλεγε κανείς, τρόπο την απασχόληση των γυναικών ως κάτι εξαιρετικό και ανεπιθύμητο, περιορίζοντάς τη στις χαμηλόμισθες και ανειδίκευτες, και συχνά κρυμμένες, εργασίες.18 Και από την άποψη αυτή λοιπόν η εργατική τάξη ήταν ένας πολύπλοκος κοινωνικός σχηματισμός. Αν και στηριζόταν σε κοινές κοινωνικές δομές που παράγονταν από την καπιταλιστική βιομηχανία και την αστικοποίηση, ως κοινωνική ταυτότητα δομούνταν επάνω σε διαφορές που δεν μπορούσαν εύκολα να σταθεροποιηθούν σε μια ενότητα ικανή να προαγάγει πολιτικούς στόχους. Στις διαιρέσεις που έχουν αναφερθεί ήδη –μεγάλοι τομείς της βιομηχανίας, της γεωργίας και των υπηρεσιών· διάφοροι βιομηχανικοί κλάδοι· ανισότητες μεταξύ των περιοχών· διαφοροποίηση των δημογραφικών δεδομένων σε ό,τι αφορά την προλεταριοποίηση· το μεγάλο ρήγμα της ειδίκευσης– θα έπρεπε να προστεθούν η διαφορά φύλου ανάμεσα στους εργάτες και στις εργάτριες. Σε ολόκληρη την εκβιομηχανισμένη Ευρώπη, το ιδεώδες του νοικοκυριού που διευθύνεται από μια μη εργαζόμενη γυναίκα ήταν εφικτό μόνο για μια μικρή μειονότητα. Μπορεί οι αμοιβές των γυναικών να ήταν ζωτικής σημασίας

127

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·128

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

για τις εργαζόμενες οικογένειες, αλλά το καθεστώς τους πρακτικά και κατηγορηματικά ήταν υποτιμημένο. Έτσι, στην κατασκευή του συλλογικού ιδεώδους της εργατικής τάξης –στη μεταμόρφωση των ακατάστατων δεδομένων της εκβιομηχάνισης σε βάση για την άσκηση πολιτικής– οι σοσιαλιστές εγκολπώθηκαν ορισμένα μόνο τμήματα της ζωής της εργατικής τάξης και υποτίμησαν κάποια άλλα. Στην προσπάθεια ορισμού της ταξικής ταυτότητας των εργατών, ελήφθησαν υπόψη κάποιες κοινωνικές τους εμπειρίες, ενώ κάποιες άλλες αγνοήθηκαν ή και σβήστηκαν.19 Το ανεξάρτητο εργατικό κίνημα, που άρχισε να συγκροτείται τη δεκαετία του 1860 μέσα από το σχηματισμό των συνδικάτων και των σοσιαλιστικών κομμάτων, κληρονόμησε όλες αυτές τις έμφυλες παραδόσεις. Κατά τη διάρκεια του απεργιακού κύματος και της πολιτικής αναστάτωσης της περιόδου 1868-74, την πρωτοβουλία των κινήσεων είχαν οι εκπρόσωποι των ειδικευμένων τεχνιτών. Η επέκταση της βαριάς βιομηχανίας που ακολούθησε –στα ανθρακωρυχεία, στη χαλυβουργία, στα ναυπηγεία, στις μεταφορές, στη χημική βιομηχανία και τις βαριές μηχανοκατασκευές– δημιούργησε ελάχιστες θέσεις εργασίας για τις γυναίκες. Αυτός ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που το εργατικό κίνημα θεσμοθέτησε ακριβώς εκείνα τα συστήματα διάκρισης που εμπόδιζαν να αναπτυχθεί μια αυθεντικά συνολική και αδιάφορη ως προς το φύλο πολιτική παρουσία της εργατικής τάξης. Αυτά τα κινήματα, μολονότι υποστήριζαν ότι εξέφραζαν τα συμφέροντα, την εξουσία και τη συλλογική εμπρόθετη δράση της εργατικής τάξης στο σύνολό της, ήταν στην πραγματικότητα πολύ πιο περιοριστικά και επιρρεπή σε αποκλεισμούς.

Η πολιτική της συγκρότησης της εργατικής τάξης

√ τρόπος συγκρότησης της εργατικής τάξης έπαιζε άλλωστε σημαντικό ρόλο στη

128

διαμόρφωση της πολιτικής της. Εκεί όπου η βιομηχανία αναπτυσσόταν σιγά σιγά, στις διάφορες πρωτοβιομηχανικές κοινότητες με μακρά ιστορία βιομηχανικής και ημιβιομηχανικής απασχόλησης, οι προοπτικές του εργατικού κινήματος διέφεραν από εκείνες των περιοχών στις οποίες η βιομηχανία είχε εισαχθεί πρόσφατα. Η αντίθεση αυτή καταδεικνύεται με δραματικό κυριολεκτικά τρόπο στην περίπτωση των δυτικογερμανικών πόλεων Χάμπορν και Ρέμσαϊντ. Από το 1861 μέχρι το 1910, το Ρέμσαϊντ, μια πόλη με μεταλλουργική παράδοση που αναγόταν στον 17ο αιώνα, αναπτύχθηκε σταθερά, με αποτέλεσμα οι κάτοικοί του να φτάσουν από 16 χιλιάδες σε 72. Αυτό συνέβη με την προσέλκυση εργατών από την ύπαιθρο και τη διατήρηση της μικρής τοπικής βιομηχανίας που στηριζόταν στους ειδικευμένους τεχνίτες της ευρύτερης περιοχής. Το Χάμπορν, αντίθετα, μέσα σε δεκαπέντε χρόνια (1895-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·129

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

1910) μεταβλήθηκε από ένα χωριό 6.000 κατοίκων σε μια μεγάλη πόλη που ο πληθυσμός της ξεπερνούσε τους 103.000, προσελκύοντας εργάτες από μακρινές περιοχές της χώρας, οι οποίοι προλεταριοποιήθηκαν με βίαιο και βάναυσο τρόπο.20 Οι δύο αυτές πόλεις δεν θα μπορούσαν να είναι πιο διαφορετικές: το Ρέμσαϊντ, με την αργή αλλά σταδιακή εξέλιξη της εργατικής κουλτούρας και νοοτροπίας, ήταν γερά ριζωμένο στο ήθος αυτοβελτίωσης των ειδικευμένων τεχνιτών. Αντίθετα, το Χάμπορν, με το ξεριζωμένο προλεταριάτο του να ιδρώνει στα ορυχεία και στα χαλυβουργεία και να στοιβάζεται στα παραπήγματα που ανήκαν στις διάφορες εταιρείες, δεν πρόσφερε ίχνος αξιοπρέπειας στους εργαζομένους, οι οποίοι δεν διέθεταν την αυτοπεποίθηση και τους πόρους που διέκριναν το εργατικό κίνημα άλλων περιοχών. Όποια κριτήρια και να χρησιμοποιήσει κανείς, είτε αυτά αφορούν το βιοτικό επίπεδο –συνθήκες κατοικίας, συχνότητα εμφάνισης επαγγελματικών νοσημάτων, πρόνοιες για την εκπαίδευση, εγκληματικότητα, αλκοολισμός– είτε τις συνθήκες εργασίας, οι εργαζόμενοι στο Χάμπορν βρίσκονταν σε πολύ χειρότερη κατάσταση.21 Πράγματι, οι ξεριζωμένοι και θορυβώδεις αυτοί εργάτες, τους οποίους δεν σεβόταν κανείς, αποτελούσαν την επιτομή του εργοστασιακού προλεταριάτου που οι καπιταλιστές εκμεταλλεύονταν με τον πιο βάναυσο τρόπο. Παρ’ όλα αυτά, οι εργάτες του Ρέμσαϊντ είχαν πιο αναπτυγμένη ταξική συνείδηση, αν λάβει κανείς υπόψη του τη δύναμη των συνδικάτων και των κομματικών οργανώσεών τους. Η πόλη εξέλεγε σοσιαλδημοκράτη βουλευτή από το 1895, ενώ πολλές ήταν οι προοδευτικές μεταρρυθμίσεις που οι εργαζόμενοι είχαν αποσπάσει από το φιλελεύθερο δημοτικό συμβούλιο. Αντίθετα, στο Χάμπορν, το SPD ήταν αδύναμο και οι σχέσεις των συνδικάτων με τη μεγάλη πλειονότητα των εργαζομένων διακρίνονταν από αμοιβαία καχυποψία, αν όχι και περιφρόνηση. Η αντίθεση αυτή έγινε ολοφάνερη στη Γερμανική Επανάσταση του 1918-19. Οι εργάτες του Ρέμσαϊντ κατέλαβαν την τοπική εξουσία, έχοντας ένα αριστερό σοσιαλιστικό, αλλά τακτοποιημένο, πρόγραμμα πολιτικών αιτημάτων, σε αντίθεση με τους εργάτες του Χάμπορν, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα μαχητικοί σε επίπεδο βάσης αλλά για την υποστήριξη οικονομίστικων αιτημάτων, σχετικών με το επίπεδο των μισθών, τις συνθήκες εργασίας και τον έλεγχο των βιομηχανιών, χωρίς ωστόσο να αποδέχονται το πρόγραμμα κάποιου αριστερού και σοσιαλιστικού κόμματος, με συνέπεια τελικά να μην έχουν καμιά πολιτική κατεύθυνση.22 Ωστόσο ούτε οι ειδικευμένοι, συνειδητοί και συνδικαλισμένοι εργάτες ούτε οι ανειδίκευτοι και ανοργάνωτοι μεροκαματιάρηδες αποτελούσαν την «αυθεντική» εργατική τάξη στην Ευρώπη πριν από το 1914.23 Επιφανειακά, οι πρώτοι έβλεπαν πιο θετικά τη σοσιαλιστική οργάνωση, ενώ οι δεύτεροι διακρίνονταν για τη μαχητι-

129

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·130

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

130

κότητά τους – βίαιοι, αυθόρμητοι, με λιγότερο σεβασμό για την εξουσία και τις καθιερωμένες διαδικασίες και έτοιμοι να συγκρουστούν με τις αρχές. Σε ποιο βαθμό όμως προσδιόριζαν άμεσα οι διαφορετικές συνθήκες διαφορετικές μορφές δράσης με την έννοια του αποκλεισμού των εναλλακτικών προτάσεων και σε ποιο βαθμό άφηναν χώρο στους σοσιαλιστές για να ελιχθούν; Αυτό είναι ένα ερώτημα που δεν μπορεί να απαντηθεί εύκολα. Το σίγουρο πάντως είναι ότι οι σοσιαλιστές είχαν ένα σοβαρό πρόβλημα, δηλαδή να καταστρώσουν μια πολιτική και για τις δύο αυτές κατηγορίες εργαζομένων. Ωστόσο, σε αυτή την πραγματικά έντονη αντίθεση, θα έπρεπε να προσθέσει κανείς την ακόμη μεγαλύτερη ποικιλία εμπειριών της εργατικής τάξης. Στους «τυπικούς» εργάτες δεν περιλαμβάνονταν μόνο οι ειδικευμένοι μεταλλουργοί του Ρέμσαϊντ και οι προλετάριοι της βαριάς βιομηχανίας του Χάμπορν αλλά και πολλοί χειρώνακτες, όπως οι λιμενεργάτες, οι ναυτικοί, οι μεταφορείς, οι οικοδόμοι, οι ειδικευμένοι μηχανικοί, οι ημιειδικευμένοι φροντιστές μηχανών, οι εργαζόμενοι στην υφαντουργία, στη χημική βιομηχανία, στα ξυλουργεία, στην παραγωγή τροφίμων και ποτών και στη βιομηχανία ενδυμάτων, οι τεχνίτες σε μια σειρά ειδικών παραγωγικών τομέων, καθώς επίσης και όλοι οι παραδοσιακοί χειροτέχνες, όπως οι τυπογράφοι, οι βιβλιοδέτες, οι ράφτες, οι βυρσοδέψες, οι υποδηματοποιοί, οι μαραγκοί, οι χτίστες, οι μπογιατζήδες, οι αγγειοπλάστες και διάφοροι άλλοι. Εκτός αυτών, υπήρχαν και πολλοί άλλοι που φαινόταν να περιθωριοποιούνται στο αναδυόμενο σχήμα της βιομηχανικής εργατικής τάξης, στους οποίους περιλαμβάνονταν οι οικιακοί βοηθοί, οι αγρεργάτες, οι πωλητές των καταστημάτων, οι υπάλληλοι, οι σιδηροδρομικοί και οι ταχυδρομικοί, και τελευταίες στη σειρά αλλά όχι σε σημασία, οι γυναίκες που δούλευαν στο σπίτι για λογαριασμό διαφόρων βιομηχανιών, όπως η υφαντουργία, η παραγωγή ενδυμάτων, η καπνοβιομηχανία και τα λοιπά. Άλλο τόσο θεμελιώδες ήταν ότι πολλοί τομείς εργασίας, όπως το νοικοκυριό, η συντήρηση της οικογένειας και πολλές άλλες δουλειές που γίνονταν στο σπίτι από τις γυναίκες και τα παιδιά για να βοηθήσουν τους άντρες, σπάνια υπολογίζονταν ως «εργασία». Επιπλέον, όλοι οι εργάτες περνούσαν ένα μέρος του χρόνου τους έξω από τον τόπο της δουλειάς τους, όσο και αν έπρεπε να ξεκουραστούν για να είναι έτοιμοι για δουλειά την άλλη μέρα. Ζούσαν σε συγκεκριμένες γειτονιές, σε συγκροτήματα κατοικιών ή και κοινότητες σε στενή συνάφεια με άλλους εργαζομένους καθώς επίσης και με πολλές άλλες κοινωνικές ομάδες. Ζούσαν σε σύνθετα νοικοκυριά, που άλλοτε έμοιαζαν με μια τυπική πυρηνική οικογένεια και άλλοτε, συχνότερα, όχι. Προέρχονταν από διαφορετικές περιοχές, μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες ή διαλέκτους και είχαν πολύ διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες λόγω της διαφοράς του θρη-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·131

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΙ

σκεύματος ή της εθνικής καταγωγής τους.24 Ανάμεσά τους υπήρχαν νεαροί αλλά και μεσόκοποι, και βέβαια πολλές γυναίκες και παιδιά. Ο τρόπος που θα αποκτούσε το αμάλγαμα αυτό ενιαία ταξική ταυτότητα ήταν το μεγάλο ερώτημα για τους σοσιαλιστές. Η γέννηση της εργατικής γειτονιάς στα αστικά κέντρα είχε αποφασιστική σημασία για την ομογενοποίηση της εργατικής τάξης. Αρχικά, οι προτιμήσεις των κατώτερων τάξεων περιορίζονταν στο πλαίσιο των κυρίαρχων πατερναλιστικών δομών που ενέπνεαν σεβασμό. Οι δομές αυτές, οι οποίες αρχικά βρίσκονταν υπό τον έλεγχο της εκκλησίας, με το πέρασμα του χρόνου κυριαρχήθηκαν από τους φιλελευθέρους. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι πολιτικές των κυβερνήσεων και οι δράσεις των κομμάτων προσπαθούσαν να ελέγξουν τη λαϊκή κουλτούρα μέσω πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων με τις ποικίλες κοινωνικές ιστορίες αστικοποίησης. Από τη δεκαετία του 1890, τα κράτη, υποβοηθούμενα από νέα επαγγέλματα και γνώσεις, παρενέβαιναν όλο και πιο έντονα στην καθημερινή ζωή της εργατικής τάξης, με σκοπό την εμπέδωση της κοινωνικής σταθερότητας και της εθνικής υγείας με αυστηρές απόψεις για την οικογένεια. Κατά τη διαδικασία αυτή, διαπότισαν την ταξική πολιτική έντονα έμφυλες αντιλήψεις για το ιδεώδες του εργαζόμενου πατέρα και της υπεύθυνης μητέρας. Στη συνέχεια, τα σοσιαλιστικά κόμματα άρχισαν να οργανώνουν και αυτά τους εργάτες σε συλλογικά πολιτικά υποκείμενα, τα οποία υπερέβαιναν τη γειτονιά ή τον τόπο δουλειάς, επηρεάζοντας την κυβέρνηση, όχι μόνο σε τοπικό και αυτοδιοικητικό επίπεδο αλλά και σε εκείνο μιας ολόκληρης περιοχής ή ακόμη και του έθνους. Όλες αυτές οι διαδικασίες συνέβαλαν στη θεσμική διαμόρφωση των ταξικών ταυτοτήτων. Οι πολύπλοκοι τρόποι με τους οποίους απάντησαν και αμύνθηκαν οι γειτονιές δεν ήταν λιγότερο σημαντικοί.25 Αν ο τόπος δουλειάς ήταν το ένα μέτωπο αντίστασης, όπου θα μπορούσε να σφυρηλατηθεί το συλλογικό υποκείμενο, η οικογένεια –ή, πιο σωστά, η αλληλεγγύη που έχτιζαν στις γειτονιές οι γυναίκες της εργατικής τάξης για την επιβίωσή τους– ήταν το δεύτερο: Οι εργάτες δοκίμασαν στο πετσί τους τον βιομηχανικό καπιταλισμό […] πηγαίνοντας μέσα στο κρύο στη δουλειά που ήταν μακριά, δουλεύοντας σκληρά, παθαίνοντας εργατικά ατυχήματα και αρρώστιες, και μένοντας άνεργοι για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι γυναίκες τους αντιμετώπιζαν τις συνέπειες του καπιταλισμού σε διαφορετικά σημεία: άλλοτε δουλεύοντας εργάτριες και πάντοτε στο μπακάλικο της γειτονιάς· στο σπιτονοικοκύρη, στις φιλανθρωπίες και τους κρατικούς θεσμούς, όπως τα νοσοκομεία, τα σχολεία και τις υγειονομικές αρχές.26

Η πρόκληση για την Αριστερά ήταν να οργανωθεί και στα δύο αυτά μέτωπα της κοινωνικής καθυπόταξης. Οι πολιτικές των σοσιαλιστικών κομμάτων στην πράξη

131

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·132

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

132

κατέγραφαν αναπόφευκτα το χωρισμό αυτό, αλλά συνήθως υιοθετούσαν το κανονιστικό πλαίσιο που έθεταν οι έμφυλες προκαταλήψεις και δεν τις περνούσαν από τη βάσανο της αληθινά δημοκρατικής κριτικής. Η τύφλωση αυτή υπήρξε ένα από τα βασικότερα μειονεκτήματα της Αριστεράς: «το εργατικό κίνημα» πίστευε ότι ο σοσιαλισμός πρέπει να ξεκινά από τον τόπο δουλειάς και να εστιάζει τις προσπάθειές του στις απεργίες. Αυτό σήμαινε βέβαια ότι αποκλειστικός φορέας του δεν μπορεί να είναι άλλος από τους εργάτες αγωνιστές – τους άντρες. Στην πραγματικότητα όμως, τα εργατικά κινήματα ήταν θεμελιωμένα σε ευρύτερη βάση, αφού προϋπέθεταν επίσης τις ακάματες προσπάθειες των γυναικών στο νοικοκυριό, στη γειτονιά και το δρόμο. Ωστόσο, ακόμη και εκεί όπου αναγνωριζόταν η δυαδική αυτή μορφή, οι ανδροκρατικές και ανδροκεντρικές πολιτικές γλώσσες της τάξης σπανίως δεν είχε τα πρωτεία.27 Από το 1900 και εφεξής, οι νέες κοινότητες των αστικών κέντρων άρχισαν να παγιώνονται και να δένονται.28 Στη Βρετανία, το 80% των γάμων μεταξύ των μελών της εργατικής τάξης γινόταν ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες με κοινό υπόβαθρο, ενώ ο διαχωρισμός των ανθρώπων ανάλογα με τον τόπο κατοικίας τους ενθάρρυνε την ανάπτυξη εκτεταμένων οικογενειακών δικτύων κοινοτικής ζωής. Η πυκνή κοινωνικότητα στα καπηλειά και στους δρόμους και η εξάπλωση των συλλογικών ενώσεων –φιλικών εταιρειών, εργατικών λεσχών και συνεταιρισμών– προώθησαν τη διαμόρφωση μιας κοινής ταυτότητας, ενώ τα νέα οργανωμένα χόμπι, τα μαζικά αθλήματα, τα στοιχήματα στις ιπποδρομίες και τις κυνοδρομίες, η σύνδεση του σπιτιού και του δρόμου και οι νέες εμπορευματοποιημένες διασκεδάσεις διαχώριζαν την εργατική τάξη από την υπόλοιπη κοινωνία. Αυτά ήταν «η εργατική τάξη του τελικού του κυπέλλου, των φις ’ν’τσιπς, του παλέ ντε ντανς, και των Εργατικών με κεφαλαίο», αναγνωρίσιμη «από το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζούσαν τα μέλη της, το ύφος και το είδος της ζωής και της διασκέδασης, από μια ταξική συνείδηση που όλο και περισσότερο εκφραζόταν μέσα από μια εκκοσμικευτική τάση ένταξης στα συνδικάτα και ταύτισης με το κόμμα της δικής τους τάξης, το Εργατικό».29 Αυτή η κοινωνικοπολιτική σύμφυση των πόλεων απαιτούσε ένα ορισμένο είδος διαχειρίσιμης κοινότητας, τα μέλη της οποίας συνδέονταν μεταξύ τους, αλλά και «χώρους, όπου η εργασία, η κατοικία, η διασκέδαση, οι εργασιακές σχέσεις, η δημοτική διοίκηση και η συνείδηση της πόλης-πατρίδας συμπλέκονταν αξεδιάλυτα»30. Η έκφραση της πολιτικής συνείδησης ήταν ευκολότερη σε μικρές βιομηχανικές πόλεις, όπως το Ρέμσαϊντ ή το Ζόλινγκεν στη Γερμανίας, που είχαν μια παλιότερη συντεχνιακή και συνδικαλιστική κουλτούρα, το Σέφιλντ στη Βρετανία, η «Κόκκινη Λιμόζ», το Ρουμπέ, η Λίλη και η Μονλισόν στη Γαλλία, όπου οι σοσιαλιστές έπαιρ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·133

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

ναν τους δήμους τη δεκαετία του 1890, ή και οι πόλεις της Βόρειας Ιταλίας που ενισχύθηκαν από τους νόμους του 1903 σχετικά με τις αρμοδιότητες των δήμων, που πέρασαν κι αυτοί στους σοσιαλιστές.31 Στους θεσμούς της εργατικής τάξης συμπεριλαμβάνονταν διάφορα όργανα που κάλυπταν ολόκληρη την πόλη, όπως ήταν τα συμβούλια των φιλικών εταιρειών και των συνδικάτων στη Βρετανία· τα εργατικά κέντρα στην Ισπανία, στην Ιταλία και τη Γαλλία, ή οι γραμματείες των εργατών του γερμανικού SPD. Όλα αυτά έδιναν τη δυνατότητα στους εργάτες να ασκήσουν κάποια επιρροή στο αστικό περιβάλλον, έστω και αν δεν είχαν ακόμη πλήρη εκλογικά δικαιώματα. Οι πιο πρώιμες περιπτώσεις δημοτικού σοσιαλισμού, όπως ήταν η σύντομη κυριαρχία της Εργατικής Ομάδας στο Γουέστ Χαμ του Ανατολικού Λονδίνου την τριετία 1898-1900, πραγματοποίησαν σημαντικό έργο στον τομέα της στέγασης, της δημόσιας υγείας και των κοινωνικών παρεμβάσεων, στις οποίες επικέντρωσαν την προσοχή τους. Ωστόσο κύριος στόχος τους ήταν ο έλεγχος της άναρχης αγοράς εργασίας, με τη δημιουργία ενός τμήματος δημόσιων έργων, η προώθηση των επενδύσεων, η σύναψη δημοσίων συμβολαίων και η είσπραξη των συνδικαλιστικών συνδρομών.32 Αυτού του είδους η πολιτική δράση αποτέλεσε το κλειδί για τη συγκρότηση της εργατικής τάξης, καθώς τα συνδικάτα και ο τύπος οργάνωσης που βασιζόταν στην εργασία εξακολουθούσαν να ευνοούν τις παλιότερες επαγγελματικές ενώσεις. Από τη στιγμή που η αστικοποίηση ορισμένων περιοχών ξεπερνούσε ένα κατώφλι, η καθημερινή ζωή της πόλης –οι μεταφορές και τα ενοικιαζόμενα σπίτια κυρίως– έγινε μια πρακτική υποδομή που συνέδεε τους εργαζομένους μεταξύ τους, ιδιαίτερα όταν οι προοδευτικές διοικήσεις των πόλεων κατασκεύασαν δίκτυα μαζικής μεταφοράς και δικά τους συγκροτήματα κατοικιών. Μετά το 1918, οι εργαζόμενοι, μάζες ολόκληρες, πίστεψαν στις σοσιαλιστικές διοικήσεις των πόλεων, οι οποίες αποτέλεσαν το θεμέλιο της εκλογικής επιτυχίας των σοσιαλιστικών κομμάτων. Η Κόκκινη Βιένη υπήρξε το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ενός γενικού μοντέλου, στο πλαίσιο του οποίου τα δημοτικά συγκροτήματα κατοικιών, τα δημόσια μέσα μαζικής μεταφοράς, η άμεση εργασία και η απασχόληση στις δημοτικές εταιρείες αποτέλεσαν τη βάση για την ηγεμονία της Αριστεράς στα αστικά κέντρα στον 20ό αιώνα. Την περίοδο από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου μέχρι τη λήξη του Β΄ (1914-45), η παροχή κοινωνικών αγαθών από τις κυβερνήσεις, όπως ήταν τα επιδόματα ανεργίας η υγεία, η εκπαίδευση, η ασφάλιση και σε ορισμένες περιπτώσεις η κατοικία, γινόταν μέσω της τοπικής εξουσίας, παρέχοντας στους φτωχούς εργαζομένους το κίνητρο να οργανωθούν. Ήταν πλέον πολύ σημαντικό να έχεις δικό σου ένα δημοτικό σύμβουλο ή, ακόμη καλύτερα, το δήμαρχο.33

133

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·134

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Ωστόσο η πολιτική δύναμη της εργατικής τάξης σε μια πόλη μπορούσε να καταδειχτεί μόνο μέσω των εκλογών, επομένως χρειαζόταν πρώτα πρώτα το δικαίωμα ψήφου. Μόνο μετά το 1918, έπειτα από πολλές εξεγέρσεις, την ψήφιση νέων συνταγμάτων και την απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων από τη μεγάλη πλειονότητα του λαού, τα σοσιαλιστικά κόμματα κατάφεραν να καταλάβουν διάφορα τοπικά αξιώματα. Η διαδικασία αυτή ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Βόρεια Ιταλία το 1918-21, πριν την αναστείλει βίαια ο φασισμός. Όμως στη Γερμανία της Βαϊμάρης, σε πολλές πόλεις των σκανδιναβικών χωρών, της Βρετανίας, της Γαλλίας και ειδικότερα στην Κόκκινη Βιένη, οι σοσιαλιστικές τοπικές διοικήσεις ακολούθησαν εντυπωσιακά μεταρρυθμιστικά προγράμματα προς γενικό όφελος της εργατικής τάξης. Όλα αυτά έκαναν τις φυγόκεντρες τάσεις πιο διαχειρίσιμες, ειδικά μετά το 1918, όταν τα συνδικάτα διεύρυναν την επιρροή τους, περιορίζοντας επιτέλους την κυριαρχία των ειδικευμένων εργατών και των παραδόσεων των τεχνιτών, και διευκολύνοντας τη συγκρότηση νέων συμμαχιών με τα σωματεία τόσο του βιομηχανικού τομέα όσο και του δημόσιου. Η τάση αποκλειστικότητας που χαρακτήριζε τη συντεχνιακή νοοτροπία έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη ιδεολογιών της οικιακότητας, που υποστήριζαν τον αποκλεισμό των γυναικών από τη δημόσια σφαίρα. Γι’ αυτό και η παρακμή της μπορούσε να καταφέρει πλήγμα στην ανδροπρέπεια που διέκρινε τις σοσιαλιστικές πολιτικές κουλτούρες. Ο δημοτικός σοσιαλισμός, με τον διευρυνόμενο τομέα κοινωνικής πρόνοιάς του, έδινε στις γυναίκες νέες ευκαιρίες παντού, αλλά στη Σκανδιναβία και τη Βρετανία ειδικότερα αυτές συνδυάζονταν με τη δυνατότητα των γυναικών να συμμετάσχουν πιο ενεργά στην πολιτική ζωή των χωρών τους. Μετά το 1918, οπότε πήραν την ψήφο, οι γυναίκες υποχρέωσαν το Εργατικό Κόμμα να συμπεριλάβει στην πολιτική του ατζέντα περισσότερα και σημαντικότερα κοινωνικά ζητήματα (νηπιαγωγεία, κοινωνική πρόνοια για τις μητέρες και τα παιδιά, και δημόσια υγεία), απομακρύνοντάς το έτσι ακόμη περισσότερο από τις παλιότερες συνδικαλιστικές του θέσεις. Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, τα γυναικεία τμήματα του Εργατικού Κόμματος είχαν 200.000 μέλη, ενώ το 1933 μόλις 155.000 (περίπου 40% του συνόλου).34

Συμπέρασμα

∏ εργατική τάξη δεν ήταν ένα απλό αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης. Ο καπιταλι-

134

σμός βέβαια επέβαλε μια διακριτή κοινωνική δομή μέσω μιας γενικής διαδικασίας απαλλοτρίωσης, εκμετάλλευσης και καθυπόταξης των εργαζομένων, ώσπου δεν τούς άφησε άλλα μέσα για να ζήσουν εκτός από την εργατική τους δύναμη, την

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·135

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

οποία πουλούσαν ως μισθωτοί στους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Οι διαδικασίες καπιταλιστικής συσσώρευσης, οι πρακτικές περιστάσεις της βιομηχανικής παραγωγής και τα μοντέλα αστικοποίησης έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ζωής της εργατικής τάξης. Παρόμοια, η χωροταξική αρχιτεκτονική της παρουσίας των εργατών στην κοινωνία –η κοινωνική γεωγραφία της εκβιομηχάνισης, η ανάπτυξη των πόλεων, η συγκέντρωση των εργατών σε χωριστές συνοικίες των αστικών συγκροτημάτων, η ορατή συγκέντρωσή τους στο χώρο– δόμησε κοινές τάσεις του συλλογικού συνανήκειν. Οι διάφορες κουλτούρες της εργατικής τάξης επέδειξαν ισχυρές και ενοποιητικές κανονικότητες στις γειτονιές, στα επαγγέλματα, στις βιομηχανίες και τις διάφορες περιοχές. Οι κουλτούρες αυτές ξεπέρασαν όχι μόνο τα θρησκευτικά και τα γλωσσικά αλλά και τα εθνικά σύνορα της Ευρώπης. Στο φως της σύγκλισης αυτών διαδικασιών, η «εργατική τάξη» έγινε μια πολιτική και κοινωνική προσφώνηση με μεγάλη απήχηση και νόημα. Από το 1900, ο όρος άρχισε να περιγράφει μια απτή πραγματικότητα της ευρωπαϊκής πολιτικής, της διαχείρισης των κοινωνικών υποθέσεων και της καθημερινής ζωής. Ωστόσο οι εργάτες δεν ήταν η μόνη λαϊκή τάξη στην ευρωπαϊκή κοινωνία. Συνυπήρχαν με την αγροτική και τη κατώτερη μεσαία τάξη. Επιπλέον, οι διακρίσεις μέσα στην ίδια την εργατική τάξη παρέμεναν ιδιαίτερα ισχυρές, όχι μόνο εκτός δουλειάς αλλά και στις πολλαπλές διαφορές των ίδιων των τόπων δουλειάς, στους μισθούς, στην ασφάλεια της απασχόλησης, σε ζητήματα της εσωτερικής ιεραρχίας, στον έλεγχο της εργασίας και βέβαια στο θέμα των επαγγελματικών δεξιοτήτων πέραν των διαφορών από βιομηχανία σε βιομηχανία και από επιχείρηση σε επιχείρηση. Παρά τη γενίκευση ομογενοποιητικής λογικής της μισθωτής σχέσης, η ίδια η εκβιομηχάνιση επινοούσε διαρκώς νέες διακρίσεις, κυρίως σε ό,τι αφορά τις νέες τεχνολογίες. Οι δύο πιο καίριες διαφορές ήταν εκείνες που αφορούσαν το φύλο και την εργασία. Μικρός σχετικά αριθμός εργατών είχε μεγαλύτερους μισθούς και καλύτερες συνθήκες εργασίας, κυρίως λόγω των τεχνικών δεξιοτήτων τους, έναντι της συντριπτικής πλειονότητας των φτωχών συναδέλφων που ήταν υποταγμένοι σε αυστηρή πειθαρχία, είχαν χαμηλούς μισθούς και δούλευαν εποχιακά. Όσο για τις εργαζόμενες γυναίκες, όχι μόνο ανήκαν στους πιο φτωχούς και αδύνατους εργάτες αλλά και οι κυρίαρχες δομές ευπρεπούς συμπεριφοράς των μελών της εργατικής τάξης τις υποχρέωναν σε σιωπή και τις περιθωριοποιούσαν μέσα από τις πολιτισμικές ορίζουσες της οικογένειας, του σπιτιού και της δημόσιας ανδροπρέπειας. Το πώς λειτουργούσε η πολύπλοκη και αντιφατική αυτή λογική ενότητας και διαφοράς σε συγκεκριμένες εποχές και σε συγκεκριμένους χώρους εξαρτιόταν ζωτικά από την πολιτική –στη δημιουργία των οργανώσεων της εργατικής τάξης και

135

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·136

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

στη διαμάχη των θρησκευτικών, φιλανθρωπικών, κομματικών και κυβερνητικών παρεμβάσεων που αξίωναν να τη διαμορφώσουν και να διασφαλίσουν την υποταγή της. Από αυτή την άποψη, η κοινωνική διαχείριση, η δημόσια υγεία, η αστυνόμευση, η δικαιοσύνη και ο πολύπλοκος θεσμικός μηχανισμός των δήμων και των εθνικών κυβερνήσεων, καθώς επίσης και το θεσμικό πλαίσιο και ο χαρακτήρας της δημόσιας σφαίρας, όλα αυτά μαζί προσδιόρισαν τον τρόπο συγκρότησης της εργατικής τάξης. Καθώς η εργατική τάξη πρόβαλε ως συλλογική οντότητα στην ευρωπαϊκή ιστορία, όλα τα παραπάνω δεν ήταν απλώς εξωτερικές δυνάμεις που δρούσαν πάνω σε μια εργατική τάξη ήδη διαμορφωμένη από την οικονομία και την κοινωνία αλλά εγγενείς παράγοντες της ίδιας της διαδικασίας που τη γέννησαν.

136

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·137

∫∂º∞§∞π√ 4

∏ ∞¡√¢√™ Δø¡ ∂ƒ°∞Δπ∫ø¡ ∫π¡∏ª∞Δø¡

Η ιστορία προχωρεί

Η

ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1860 υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την Αριστερά. Οι πα-

λιότερες πολιτικές παραδόσεις είχαν εκλείψει, ενώ άλλες, όπως ο αναρχισμός, οδηγήθηκαν στο περιθώριο του εργατικού κινήματος. Ένα νέο ιδεώδες γεννήθηκε, τα εθνικά οργανωμένα εργατικά κόμματα, βασικό στοιχείο του οποίου ήταν ο κοινοβουλευτισμός. Η αποδοχή του νέου συνταγματικού πλαισίου από τα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν αποτέλεσμα των δραματικών φιλελευθεροποιήσεων της χρονικής περιόδου 1867-71, που επέτρεψαν για πρώτη φορά στο εργατικό κίνημα να αναπτύξει νόμιμα πλέον την προπαγάνδα του σε επίπεδο πέρα από το τοπικό. Η διαδικασία αυτή προωθήθηκε ενεργά από την Πρώτη Διεθνή, η επιρροή της οποίας ξεπερνούσε κατά πολύ τον μικρό αριθμό των μελών των τοπικών και εθνικών οργανώσεων που συνδέονταν μαζί της. Η Πρώτη Διεθνής εμπνεόταν από τους Μαρξ και Ένγκελς, οι οποίοι εξακολουθούσαν να είναι οι πιο σημαντικοί θεωρητικοί του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος. Τη δεκαετία του 1860 ρίχτηκε ο σπόρος της οργάνωσης. Ορισμένα κόμματα θεμελιώθηκαν σε προγενέστερες πολιτικές κινήσεις και πρωτοβουλίες. Στη Γερμανία, λόγου χάρη, οι δύο οργανώσεις πάνω στις οποίες στηρίχτηκε το SPD χρονολογούνταν από το 1863.1 Αντίθετα, άλλα κόμματα, όπως εκείνα της Βρετανίας και της τσαρικής Ρωσίας, έπρεπε να περιμένουν αρκετά χρόνια ακόμη για να αποκτήσουν γερά θεμέλια, πράγμα που συνέβη γύρω στο 1900. Ορισμένα κόμματα συνέχισαν την περιθωριακή και ημιπαράνομη δράση τους μέχρι το 1914, όπως συνέβη στην Ιβηρική Χερσόνησο, στα Βαλκάνια και στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ωστόσο όλα αυτά τα κόμματα ήταν σοσιαλδημοκρατικά και ξεχώριζαν από άλλες τάσεις της Αριστεράς, όπως το αναρχικό ή το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνημα, τα ριζοσπαστικά δημοκρατικά κόμματα, τα αγροτικά κόμματα ή το λαϊκιστικό Σοσιαλιστικό Επαναστατικό Κόμμα της Ρωσίας (βλ. επίσης πίνακα 4.1). Επρόκειτο για κομματικές οργανώσεις που ευθυγραμμίζονταν με τη Δεύτερη Διεθνή, η οποία συγκροτήθηκε το 1889 και ταυτίζονταν συνειδητά με την κληρονομιά του Καρλ Μαρξ.2

137

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·138

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Τα κινήματα αυτά αποτέλεσαν μια νέα αρχή για την ευρωπαϊκή Αριστερά. Ήταν τα πρώτα εθνικά οργανωμένα σοσιαλιστικά κόμματα με μεγάλη διάρκεια ζωής. Προηγουμένως υπήρχαν μικρότερες ομάδες, που είχαν τοπικό και εφήμερο χαρακτήρα. Την περίοδο 1849-60, η κρατική καταπίεση και οι άθλιες επικοινωνίες κατέπνιξαν κάθε ευρύτερη πολιτική κίνηση. Παρά την ύπαρξη των εργατικών ενώσεων, που στηρίζονταν στους ειδικευμένους τεχνίτες, οι πολιτικές προσπάθειες του εργατικού κινήματος συνεχίστηκαν με δυσκολία ως τη δεκαετία του 1870, αν και πρέπει να πούμε ότι ανήκαν σε προγενέστερες αριστερές παραδόσεις. Η κατάσταση αυτή δεν άλλαξε μονομιάς. Σε ορισμένες χώρες, τα νέα κόμματα ήταν υποχρεωμένα να ανταγωνιστούν πολλές και διαφορετικές πολιτικές κινήσεις, ενώ σε άλλες υπέστησαν διασπάσεις και κατακερματισμό. Παρ’ όλα αυτά, αποτέλεσαν ποιοτική αλλαγή στη δραστηριότητα των σοσιαλιστών, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει μια νέα εποχή για την Αριστερά. Πίνακας 4.1. Τα πρώτα σοσιαλιστικά κόμματα, 1871-1905 1871 1875 1876 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1885 1887 1888 1889 1891 1892 138

1893

Σοσιαλιστικό Κόμμα Πορτογαλίας (PSP) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (SPD) Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Δανίας (SDF) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας (CˇSDSD) Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ισπανίας (PSOE) Εργατικό Κόμμα Ουγγαρίας (MSZP) Ομοσπονδία Γάλλων Σοσιαλιστών Εργατών (FPTSF) Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Ολλανδίας (SDAP) Προλεταριακό Κόμμα Πολωνίας Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία Βρετανίας (SDF) Ρωσική Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας Κόμμα Βέλγων Εργατών (POB) Εργατικό Κόμμα Νορβηγίας (DNA) Αρμενικό Κόμμα Χαντσάκ Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ελβετίας (SPS) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας (SPÖ) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σουηδίας (SAP) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Βουλγάρων Εργατών (BWSDP) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σερβίας (SSDP) Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI) Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (Ρωσία) (PPS)

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·139

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

1894 1896 1897 1898 1899 1900 1903 1904 1905

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας (Ρωσία) (SDKPiL) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρουμανίας (PSR) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Κροατίας (SDPC) Νοτιοσλαβικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβενίας (JSDS) Πολωνικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γαλικίας (PPSD) Γενική Ένωση των Εβραίων Εργατών της Ρωσίας και της Πολωνίας (Bund) Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας (RSDRP) Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Ανατολική Γαλικία) (USDP) Εργατικό Κόμμα Βρετανίας (LP) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Φινλανδίας (SDP) Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Λετονίας (LSDWP) Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα των Εργατών (USDRP) Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβακίας (SSP)

H γεωγραφία του σοσιαλισμού

Ÿσον αφορά την επιρροή, τα νέα κόμματα διέφεραν σε μεγάλο βαθμό. Τα πιο ισχυρά βρίσκονταν στη Σκανδιναβία και τη γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένων και των εδαφών της Τσεχίας που ανήκαν στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων), ενώ τα πιο αδύναμα στις χώρες της Μεσογείου. Στις περιοχές με περιορισμένη βιομηχανική ανάπτυξη, όπως η Νοτιοανατολική Ευρώπη, το σοσιαλιστικό κίνημα ήταν ανίσχυρο. Ωστόσο η εκβιομηχάνιση δεν ήταν ένα αλάνθαστο κριτήριο. Η απήχηση των Βουλγάρων σοσιαλιστών στις εκλογές του 1915 ή των Ουκρανών σοσιαλδημοκρατών μεταξύ των αγροτών της Ανατολικής Γαλικίας, και η πρόοδος των σοσιαλιστικών κομμάτων στη Φινλανδία, στη Νορβηγία και τη Σουηδία δείχνει ότι τα κόμματα αυτά είχαν μεγάλη επιρροή στα αγροτικά στρώματα. Η νομιμότητα, ένα λειτουργικό δηλαδή κοινοβουλευτικό σύνταγμα και η διενέργεια δημοκρατικών εκλογών, έπαιξε ρόλο ανάλογο με εκείνον της εκβιομηχάνισης. Αντίστροφα, το ρωσικό αυταρχικό σύστημα δεν επέτρεψε τη δημοκρατική έκφραση του λαού, ενώ ένα άδικο εκλογικό σύστημα μείωσε τις εκλογικές επιδόσεις των Βέλγων σοσιαλιστών. Έτσι, τα πρώτα φιλελεύθερα και δημοκρατικά πολιτικά συστήματα αντιστάθμισαν την τυχόν απουσία καπιταλιστικής βιομηχανίας σε ορισμένες χώρες, ακριβώς όπως ο αυταρχισμός παρεμπόδισε την πρόοδο του εργατικού κινήματος προς ένα «γερμανικό» ή ένα «σκανδιναβικό» μοντέλο σοσιαλδημοκρατικής επιτυχίας στις πιο αναπτυγμένες βιομηχανικά οικονομίες. Από αυτή την άποψη, ο συνταγ-

139

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·140

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

140

ματικός παράγοντας μπορούσε να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέου πολιτικού και κοινωνικού τοπίου. Υπάρχουν δύο επιπλέον στοιχεία που πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του σε αυτή τη γεωγραφία του σοσιαλιστικού κινήματος. Πρώτον, στις χώρες της δυτικής Μεσογείου, η εικόνα δεν ήταν ιδιαίτερα ευκρινής λόγω της επίδρασης που άσκησε στο κίνημα ο αναρχισμός και, μετά το 1900, ο αναρχοσυνδικαλισμός, ο οποίος στηριζόταν σε μια αντικοινοβουλευτική και αντισυγκεντρωτική πολιτική «άμεσης δράσης». Η επίδραση αυτή ήταν πιο έντονη στην Ισπανία, όπου οι υποστηρικτές του Μπακούνιν προηγήθηκαν εκείνων του Μαρξ στα τέλη της δεκαετίας του 1860 και όπου η οικονομική καθυστέρηση και η ευθραυστότητα του φιλελευθερισμού παρενέβαλαν πολλά εμπόδια στο δρόμο του σοσιαλισμού. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Ιταλία, όπου το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI) δεν κατάφερε να υποσκελίσει την ισχυρή αναρχική παράδοση της χώρας. Οι αναρχικοί έκαναν τους ιδιαίτερα μαχητικούς εργάτες της Βόρειας Ιταλίας εξαιρετικά βίαιους, πράγμα που έγινε ολοφάνερο σε όλες τις κοινωνικές εξεγέρσεις που έγιναν στη χώρα από το 1890 μέχρι την κατάληψη της εξουσίας από τους φασίστες. Η λιγότερο φυσιολογική περίπτωση ήταν εκείνη της Γαλλίας. Μέχρι το 1914, ο γαλλικός αντιμοναρχισμός είχε κληροδοτήσει στην Αριστερά μια εκατόχρονη κοινοβουλευτική και δημοκρατική εμπειρία σε μια ισχυρή αλλά και άνιση εκβιομηχανισμένη οικονομία. Ωστόσο τα εκλογικά αποτελέσματα των σοσιαλιστών ήταν εξαιρετικά χαμηλά, δεδομένου μάλιστα ότι οι Γάλλοι αποτελούσαν την πρωτοπορία του ευρωπαϊκού ριζοσπαστισμού το 1830, το 1848 και το 1871. Και στις τρεις αυτές χώρες, ο φορέας δράσης των εργατών ήταν λιγότερο το τοπικό παράρτημα του κεντρικά οργανωμένου σοσιαλιστικού κόμματος και περισσότερο το «Εργατικό Κέντρο» – στα ισπανικά λεγόταν centro, στα ιταλικά camere del lavoro και στη Γαλλία bourses du travail. Όλα αυτά ήταν ενεργά κέντρα σοσιαλιστικής κουλτούρας, στα οποία οι εργάτες έβρισκαν δουλειά, συνδικαλίζονταν, σπούδαζαν, ψυχαγωγούνταν, και συναντιόνταν. Επιπλέον, τα «επιμελητήρια» αυτά αποτελούσαν πυρήνες νομικής αρωγής, αριστερής προπαγάνδας και σοσιαλιστικού ήθους. Προέρχονταν από παλιότερες παραδόσεις αυτοβοήθειας, αλληλεγγύης και συνεργασίας. Ωστόσο κόμιζαν και νέα στοιχεία, γιατί ήταν το αποτέλεσμα της άμεσης δράσης των προλεταριοποιημένων μισθωτών τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στην ύπαιθρο, αποτελώντας έναν πόλο εντελώς διαφορετικό από εκείνο των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων που αναδύθηκαν τη δεκαετία του 1860 και του 1870. Στην Ισπανία, τα «επιμελητήρια» αυτά ήταν αναρχοσυνδικαλιστικοί πυρήνες που οδήγησαν στην περιθωριοποίηση των σοσιαλιστών τόσο στη βιομηχανική Καταλο-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·141

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

νία όσο και στην αγροτική Ανδαλουσία, περιορίζοντάς τους στις περιοχές του βορρά, όπου υπήρχαν πολλά ορυχεία. Αντίθετα, στην Ιταλία, συνέβαλαν στην ανάπτυξη του σοσιαλισμού, ιδιαίτερα μεταξύ των εργαζομένων στα αγροκτήματα της κοιλάδας του Πάδου. Στη Γαλλία συνέβη κάτι ενδιάμεσο. Το δεύτερο στοιχείο έχει να κάνει με τη Βρετανία πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Πρόκειται για ένα παράδοξο, διότι το έθνος με τον πιο αναπτυγμένο καπιταλισμό και την πιο προλεταριοποιημένη οικονομία διέθετε ένα από τα πιο αδύναμα αριστερά κόμματα. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη, ο ακτιβισμός της εργατικής τάξης συνέχιζε να εκφράζεται μέσα από το Φιλελεύθερο Κόμμα, με αποτέλεσμα οι σοσιαλιστικές πολιτικές να βρίσκονται στο περιθώριο μέχρι λίγο πριν από το 1914. Ωστόσο, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του 1880, όταν το σοσιαλιστικό κίνημα αναγεννήθηκε, οι ολοζώντανες σοσιαλιστικές υποκουλτούρες συνυπήρχαν τοπικά με τους εκλογικούς εκπροσώπους των Φιλελευθέρων, ιδιαίτερα στο βόρειο τμήμα της χώρας.3 Ήταν η Επιτροπή Εκπροσώπησης των Εργατικών μετά το 1900, πρώτα ως κοινοβουλευτική ομάδα πίεσης μέσα στο ίδιο το κόμμα των Φιλελευθέρων και στη συνέχεια ως αναδυόμενο αυτόνομο κόμμα, που οδήγησε στη χαλάρωση του ελέγχου των Φιλελευθέρων πάνω στους εργαζομένους. Η μετακίνηση των τελευταίων προς τους Εργατικούς ήταν αργή και άνιση, αλλά οι αλλαγές αυτές πραγματοποιήθηκαν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Παρ’ όλα αυτά, τόσο στις εκλογές του 1906 όσο και σε εκείνες του 1910, οι Εργατικοί κατάφεραν να αποκτήσουν τον δικό τους αυτόνομο βηματισμό.4 Πουθενά αλλού, οι εργάτες δεν έμειναν για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα εγκλωβισμένοι στο παλιό φιλελεύθερο πλαίσιο. Με εξαίρεση τη Βρετανία, η γεωγραφία του σοσιαλισμού πριν από το 1914 είχε ως εξής: ο σοσιαλδημοκρατικός «πυρήνας» της Σκανδιναβίας και της Κεντρικής Ευρώπης, όπου ο σοσιαλιστικός κοινοβουλευτισμός και το αντίστοιχο συνδικαλιστικό κίνημα κυριάρχησαν στο εργατικό κίνημα· ο αναρχοσυνδικαλισμός των χωρών της δυτικής Μεσογείου, που εξασθένισε τα σοσιαλιστικά κόμματα, καθιστώντας την πολιτική της εργατικής τάξης πιο ευμετάβλητη, και το δυτικό άκρο της Ρωσίας, τα Βαλκάνια και μεγάλο μέρος της Αυστροουγγαρίας, όπου η οικονομική και πολιτική καθυστέρηση επιβράδυνε τη διαδικασία ανάπτυξης των σοσιαλιστικών κομμάτων αν δεν τα ανάγκασε να βγουν στην παρανομία. Τα σοσιαλιστικά κόμματα γεννήθηκαν σε δύο φάσεις: η πρώτη συνέπεσε με την περίοδο ανάμεσα στην Πρώτη και στη Δεύτερη Διεθνή· η φάση αυτή τέλειωσε με την ίδρυση του ιταλικού κόμματος το 1892. Η δεύτερη αρχίζει με ιδρύσεις των κομμάτων στα Βαλκάνια και την Πολωνία των αρχών της δεκαετίας του 1890 και τελει-

141

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·142

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ώνει με τη ρωσική επανάσταση του 1905. Η ακολουθία αυτή είναι ταυτόσημη με το βαθμωτό άνυσμα της ευρωπαϊκής ανάπτυξης, που κινούνταν από τη Δύση στην Ανατολή και από το Βορρά στο Νότο. Εκτός από το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας, οι μεταγενέστερες ιδρύσεις έγιναν σε περιοχές όπου οι συνθήκες είχαν οδηγήσει τις λαϊκές πολιτικές σε καθυστέρηση λόγω της απουσίας βιομηχανικών δομών, του χαμηλού επιπέδου αλφαβητισμού των λαών και της δημόσιας κουλτούρας ή λόγω των καταπιεστικών πολιτικών συστημάτων. Στα παραδείγματα αυτά συμπεριλαμβάνονταν όχι μόνο η Ρωσία και οι ανατολικές περιοχές της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων αλλά και η Ισπανία, η Πορτογαλία και μεγάλο μέρος της Ιταλίας. Στα ανατολικά, ο σοσιαλιστές είχαν μεγαλύτερη επιτυχία εκεί όπου η εκβιομηχάνιση είχε προχωρήσει περισσότερο ή εκεί όπου κάποια λιγότερο καταπιεστικά καθεστώτα καθιστούσαν το περιβάλλον πιο φιλόξενο. Για την ευόδωση της σοσιαλιστικής δραστηριότητας χρειάζονταν δύο στοιχεία, έστω και περιορισμένα: καπιταλιστική ανάπτυξη ή φιλελεύθερες πολιτικές παραδόσεις (βλ. πίνακα 4.2)

Πίνακας 4.2. Η πρόοδος της σοσιαλδημοκρατίας πριν από το 1914 Χώρα / Κόμμα

Έτος ίδρυσης Μεγαλύτερη εκλογική επιτυχία (%)

Φινλανδία (SDP) Σουηδία (SAP) Γερμανία (SPD) Περιοχές της Τσεχίας (CˇSDSD) Δανία (SDF) Νορβηγία (DNA) Αυστρία (SPÖ) Ιταλία (PSI) Βέλγιο (POB) Βουλγαρία (BWSDP) Ελβετία (SPS) Ολλανδία (SDAP) Γαλλία (SFIO) Βρετανία (LP)

142

1903 1889 1875 1878 1876 1887 1889 1892 1885 1891 1888 1881 1880 1900

43,1 36,5 34,8 32,2 29,6 26,3 25,4 22,8 22,5 20,02 20,0 18,6 16,8 7,0

(1913) (Σεπτ. 1914) (1912) (1911) (1913) (1912) (1911) (1913) (1900) (1913) (1913) (1913) (1914) (Ιαν. 1910)

Μεγαλύτερος αριθμός μελών 85.027 133.388 1.085.905 243.000 57.115 53.866 89.628 47.098

(1906) (1907) (1914) (1913) (1914) (1914) (1913) (1901)

6.168 29.730 25.708 93.218

(1912) (1913) (1913) (1914)

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·143

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

Σοσιαλισμός, κοινοβουλευτική διακυβέρνηση και δικαίωμα ψήφου

¶αρά τις συνταγματικές ανατροπές της περιόδου που ξεκινάει το 1867-71 και τελειώνει το 1914, η Βόρεια και η Κεντρική Ευρώπη παρέμειναν όλως περιέργως ιδιαίτερα σταθερές από πολιτική άποψη. Χωρίς αμφιβολία, η Ευρώπη πέρασε δύσκολες στιγμές –την ενδημική βία με την οποία αντιμετώπισε το ιταλικό κράτος τις λαϊκές εξεγέρσεις, τις διάφορες κρίσεις σχετικά με τα εκλογικά δικαιώματα του λαού στο Βέλγιο, την αναστάτωση του Εργατικού Κόμματος Βρετανίας το 1911-13, την Τραγική Εβδομάδα στην Ισπανία τον Σεπτέμβριο του 1909, καθώς και όλες τις ταραχές που είχαν ξεσπάσει στη ρωσική επανάσταση του 1905. Ωστόσο το συνταγματικό πλαίσιο της δεκαετίας του 1860 αποδείχτηκε ιδιαίτερα ανθεκτικό. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των δεκαετιών, η σταθερότητα προϋπέθετε την εμπέδωση σημαντικών συνταγματικών ρυθμίσεων, όπως ο Βρετανικός Τρίτος Νόμος για την Εκλογική Μεταρρύθμιση (1884), το Βελγικό Σύνταγμα (1893), το καθολικό δικαίωμα ψήφου των αντρών στην Αυστρία (1907) και στην Ιταλία (1912), και η εν γένει φιλελευθεροποίηση της Νορβηγίας (1898), της Δανίας (1901), της Φινλανδίας (1905) και της Σουηδίας (1907). Ωστόσο όλες αυτές οι ρυθμίσεις διευθετήθηκαν ακριβώς μέσα στο πλαίσιο των υπαρχόντων συνταγμάτων. Οι δημοκρατικές βλέψεις διοχετεύτηκαν μέσα στο υπάρχον φιλελεύθερο πολιτειακό πλαίσιο. Η σταθερότητα εξασφαλίστηκε μέσα από τις διαθέσιμες κοινοβουλευτικές μορφές. Τη δεκαετία του 1860 εδραιώθηκαν σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη οι μακροπρόθεσμες κοινοβουλευτικές και συνταγματικές νόρμες της πολιτικής ζωής, τις οποίες αποδέχτηκαν όχι μόνο οι αριστεροί αλλά και οι αντίπαλοί τους. Μόνο μετά το 1905, οι ριζοσπάστες σοσιαλιστές, εμπνεόμενοι από τα σοβιέτ της Πετρούπολης και το κύμα μαζικών απεργιών που είχε ξεσπάσει στην ευρωπαϊκή ήπειρο, άρχισαν να ασκούν κριτική στις δομές του κοινοβουλευτικού αυτού συστήματος. Ωστόσο οι κριτικές τους έφεραν αποτελέσματα μόνο το 1917-23. Προηγουμένως, οι περισσότεροι σοσιαλιστές κινούνταν στο πλαίσιο των κοινοβουλευτικών αυτών δομών, τηρώντας τους κανόνες τους· και όπου δεν υπήρχαν οι δομές αυτές, η εξωκοινοβουλευτική δράση έθετε ως στόχο τη δημιουργία τους. Παρόμοια, με εξαίρεση τη Ρωσία, των Βαλκανίων και τη Ιβηρική Χερσόνησο, όπου οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί παρέμεναν αδύναμοι, οι κυρίαρχες ευρωπαϊκές τάξεις αποδείχτηκαν ιδιαίτερα διστακτικές στο να απαλλαγούν από αυτούς για χάρη αντιδραστικών κυβερνητικών συστημάτων που θα ήταν λιγότερο ευάλωτα στη λαϊκή πίεση. Ακόμη και εκεί που οι ελευθερίες του εργατικού κινήματος περιορίστηκαν, όπως στη Γερμανία την περίοδο του Αντισοσιαλιστικού Νόμου (1978-90), το κοινοβουλευτικό πλαίσιο έμεινε άθικτο. Παρότι οι Γερμανοί σοσιαλιστές υφίσταντο διώξεις από την αστυνομία και

143

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·144

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

144

οι συνδικαλιστικές οργανώσεις ήταν παράνομες, το SPD ήταν απολύτως νόμιμο και μπορούσε να συμμετέχει στις εκλογές. Για τα νέα σοσιαλιστικά κόμματα υπήρχε μία και μόνο αρχή: η πολιτική του εργατικού κινήματος χρειαζόταν τις υπάρχουσες κοινοβουλευτικές δομές. Οι τελευταίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εν μέρει ως πλατφόρμα για την αφύπνιση των λαϊκών στρωμάτων και εν μέρει για την επιτυχή διεκδίκηση κάποιων βραχυπρόθεσμων μεταρρυθμίσεων. Επιπλέον, οι λαϊκοί αγώνες για τον εκδημοκρατισμό του τρόπου διεξαγωγής των εκλογών επηρέαζαν άμεσα τις σχέσεις της Αριστεράς με το φιλελευθερισμό, γιατί, στο μέτρο που ως anciens régimes αντιστέκονταν στις μεταρρυθμίσεις, οι φιλελεύθεροι έκαναν κοινό μέτωπο με τους σοσιαλιστές και τους άλλους ριζοσπάστες. Όμως, από την ώρα που οι εργάτες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου, τα μέτωπα αυτά υπέστησαν ρήγμα. Ο εκδημοκρατισμός του συντάγματος, όσο μετριοπαθής και να ήταν, άνοιξε το δρόμο και για άλλες συγκρούσεις. Έχοντας εξασφαλίσει ένα πιο δημοκρατικό εκλογικό σύστημα, οι σοσιαλιστές απέκτησαν την πολιτική τους ανεξαρτησία. Η Βρετανία βρισκόταν στο ένα άκρο, αφού οι εργατικοί είχαν για πάρα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα μια θέση, έστω και ελάσσονα, στον λαϊκό φιλελεύθερο συνασπισμό. Το Φιλελεύθερο Κόμμα του Γκλάντστοουν, που στη δεκαετία του 1860 μεταβλήθηκε σε εθνικό κίνημα, ήταν το κλασικό κόμμα των μετρημένων μεταρρυθμίσεων, καθοδηγώντας την ευπρεπή εργατική τάξη μέσα από δύο Μεταρρυθμιστικούς Εκλογικούς Νόμους (1867 και 1884) και κινητοποιώντας τους οπαδούς του εναντίον ενός εμφανώς διεφθαρμένου αριστοκρατικού κατεστημένου. Ωστόσο τα ίδια τα όρια των μεταρρυθμίσεων –και το γεγονός ότι ο μισός ανδρικός πληθυσμός και ολόκληρος ο γυναικείος δεν είχαν εκλογικά δικαιώματα– εμπόδιζε τη δημιουργία ενός αυτόνομου εργατικού κόμματος. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το βάρος της παράδοσης, δικαιολογούσαν την ύπαρξη της φιλελεύθερης συμμαχίας, μέχρι που οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και άλλος ένας Μεταρρυθμιστικός Εκλογικός Νόμος που ψηφίστηκε το 1918 έκαναν δυνατή την πλήρη ανεξαρτησία του Εργατικού Κόμματος. Η Γερμανία βρισκόταν στο άλλο άκρο, αφού η ρήξη ανάμεσα στους σοσιαλιστές και τους φιλελευθέρους σημειώθηκε πάρα πολύ νωρίς, ήδη από τη δεκαετία το 1860. Οι λόγοι για τη ρήξη αυτή είναι πολλοί κι ανάμεσά τους περιλαμβάνονται και οι βαθιές διαφωνίες σχετικά με τη μορφή της ενότητας της χώρας. Η θεσμοθέτηση του καθολικού εκλογικού δικαιώματος για τους ενήλικους άντρες στα βορειογερμανικά και αυτοκρατορικά συντάγματα της περιόδου 1867-71 απελευθέρωσε το νεαρό σοσιαλιστικό κόμμα από την προηγούμενη εξάρτησή του από τους φιλελευθέ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·145

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

ρους. Οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες χρειάστηκαν άλλες δύο δεκαετίες για να μετατραπούν σε μαζικό κόμμα, όμως οι πολιτικές προϋποθέσεις της ανεξαρτησίας τους διαμορφώθηκαν τότε. Η Σκανδιναβία και οι Κάτω Χώρες βρίσκονταν ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα. Τη δεκαετία του 1890, το Εργατικό Κόμμα Νορβηγίας ήταν ουσιαστικά μια χαλαρή ομοσπονδία, στην οποία συμμετείχαν διάφορες εργατικές ενώσεις. Επηρεασμένο από το εθνικό ζήτημα της απόσχισης της Νορβηγίας από τη Σουηδία, υποστήριξε το φιλελεύθερο κόμμα Venstre, που είχε τη στήριξη των αγροτών. Το αποτέλεσμα της συνεργασίας αυτής ήταν η απόκτηση του δικαιώματος ψήφου από τους άντρες το 1898. Οι Δανοί σοσιαλδημοκράτες συνεργάστηκαν επίσης με το φιλελεύθερο κόμμα Venstre σε μια συμμαχία που επιθυμούσε να κάμψει την αντίσταση της κυβέρνησης στις κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις. Ήδη από τη δεκαετία του 1890, οι Σουηδοί σοσιαλιστές και οι φιλελεύθεροι έκαναν συμμαχία εναντίον των συντηρητικών με βασικό στόχο να αποκτήσουν οι εργάτες δικαίωμα ψήφου. Οπωσδήποτε η απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων από τα λαϊκά στρώματα ανέτρεπε τις μακροχρόνιες αυτές συμμαχίες ανάμεσα στους φιλελευθέρους και τους σοσιαλιστές – στη Νορβηγία μετά την απόσχισή της από τη Σουηδία (1905), στη Δανία μετά τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις (1901), στη Σουηδία μετά τη μεταρρύθμιση του εκλογικού νόμου το 1907.5 Μετά την επίλυση του συνταγματικού ζητήματος, η αυξημένη κοινοβουλευτική δύναμη των σοσιαλιστών άνοιξε το δρόμο για την ανεξαρτησία των αριστερών κομμάτων, με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες συμμαχίες. Κατά παρόμοιο τρόπο, οι Βέλγοι σοσιαλιστές συμμετείχαν στις φιλελεύθερες συμμαχίες για την προώθηση αντικληρικαλιστικών εκπαιδευτικών πολιτικών και εκλογικών μεταρρυθμίσεων, επιλέγοντας άλλοτε τις μαζικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας (δράσεις για την απόκτηση δικαιώματος ψήφου το 1886, το 1893, το 1899, το 1902 και το 1913) και άλλοτε την κοινοβουλευτική συνεργασία με τους φιλελεύθερους ριζοσπάστες. Μετά την ήττα του μαζικού απεργιακού κινήματος το 1902, η συμμαχία τους με τους φιλελευθέρους έγινε πιο σταθερή, πράγμα που συνέβη και με τους Ολλανδούς σοσιαλιστές μετά την αποτυχία προώθησης του αιτήματός τους να αποκτήσουν δικαίωμα ψήφου τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα.6 Το συνταγματικό ζήτημα είχε πολλές πτυχές. Το δικαίωμα ψήφου ήταν ένα θέμα, ενώ το γενικότερο πλαίσιό του κοινοβουλευτισμού, που θα μπορούσε να φέρει τους σοσιαλιστές στην κυβέρνηση, ένα άλλο. Ωστόσο και εδώ υπήρχαν μεγάλες διαφοροποιήσεις. Η σχέση των κομμάτων με το κράτος και η απάντηση του τελευταίου στην άνοδο της δύναμής τους διαμόρφωσαν τη ριζοσπαστικότητά τους. Εκεί που οι κοινοβουλευτικές παραδόσεις ήταν παλιές και η λαϊκή ιδεολογία ταύτιζε τη

145

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·146

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

146

δημοκρατία με τη δύναμή τους, όπως στη Βρετανία, ή εκεί όπου το κράτος υποστήριζε τις πολιτικές ελευθερίες και τη διαιτησία στα εργασιακά ζητήματα, όπως στη Σουηδία και τη Δανία, το εργατικό κίνημα ήταν ρεφορμιστικό. Εκεί όπου οι σοσιαλιστές δεν είχαν κοινοβουλευτική εκπροσώπηση και το κράτος ήταν αυταρχικό –όπως στην Ιβηρική Χερσόνησο, στην Ιταλία πριν από το 1912, στην Ουγγαρία όταν αποτελούσε ακόμη τμήμα της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων ή στην αυτοκρατορική Ρωσία–, η εργατική μαχητικότητα χαρακτηριζόταν από αδιαλλαξία. Ο Αντισοσιαλιστικός Νόμος, η αστυνομική καταπίεση, ο αποκλεισμός των σοσιαλιστών από τις δημόσιες υπηρεσίες, η δαιμονοποίησή τους ως αντεθνικώς δρώντων, όλες αυτές οι συνθήκες, που επικρατούσαν εκείνη την εποχή στη Γερμανία, έστρεψαν το SPD προς τον επαναστατικό μαρξισμό. Η αντίληψη ότι το κράτος είναι ένα εργαλείο στα χέρια της άρχουσας τάξης, το οποίο έπρεπε να καταστραφεί και όχι να μεταρρυθμιστεί, οφειλόταν στις καθημερινές ταλαιπωρίες που αντιμετώπιζε το κίνημα, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο, αλλά επειδή η ανερχόμενη εκλογική του δύναμη προσέκρουε στην αυταρχικότητα των εκάστοτε κυβερνήσεων, οι οποίες δεν ήταν διατεθειμένες να δεχτούν κοινοβουλευτικό έλεγχο.7 Το σύστημα αυτό διακυβέρνησης διευκόλυνε το SPD στην υιοθέτηση του μαρξιστικού του προγράμματος στο Συνέδριο της Γκότα (1875) και της Ερφούρτης (1891), ενώ ταυτόχρονα έκανε όλες τις άλλες φωνές μέσα στο κόμμα να σιωπήσουν. Αυτό δεν απέκλειε ωστόσο την επιδίωξη μεταρρυθμίσεων, που απείχαν πολύ από την ανατροπή του συστήματος. Οι σοσιαλιστές προσαρμόστηκαν στο πλαίσιο των υπαρχόντων καπιταλιστικών θεσμών, στο συνδικαλιστικό κίνημα, στις τοπικές κυβερνήσεις και τις κοινοβουλευτικές επιτροπές. Καθώς το κίνημα άρχισε μετά το 1890 να μεταβάλλεται σε γραφειοκρατικό οργανισμό, ενισχύθηκαν στο εσωτερικό του οι συντηρητικές δυνάμεις. Παρ’ όλα αυτά, η κρατική καταπίεση επέτρεψε στο κόμμα να διατηρήσει τον επίσημα επαναστατικό χαρακτήρα του. Το ακριβώς αντίθετο συνέβη στη Δανία, όπου από πολύ νωρίς το κράτος, το κεφάλαιο και το εργατικό κίνημα επέδειξαν διάθεση συνεργασίας, με αποτέλεσμα η πολιτική των σοσιαλιστών να υιοθετήσει ένα ρεφορμιστικό πρόγραμμα. Το 1899, μια σύγκρουση με τους μαραγκούς σε εθνικό επίπεδο συμπαρέσυρε τόσο την Ομοσπονδία Δανικών Συνδικαλιστικών Ενώσεων (LO) όσο και το Σύνδεσμο Δανών Εργοδοτών (DA), που είχαν συγκροτηθεί την προηγούμενη χρονιά, με συνέπεια να εκδηλωθεί μια γενική ανταπεργία δεκαέξι ολόκληρων εβδομάδων. Με τη Συμφωνία του Σεπτεμβρίου, η σύγκρουση αυτή έλαβε τέλος. Βάσει της συμφωνίας, οι εργοδότες απέκτησαν μεν διάφορα προνόμια σχετικά με τη διοίκηση των επιχειρήσεών τους, αναγκάστηκαν όμως να κάνουν πολλές παραχωρήσεις στο ζήτημα των κα-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·147

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

νόνων των απεργιών και των ανταπεργιών. Μία από αυτές ήταν και η δυνατότητα ενός εκάστου από τα συγκρουόμενα μέρη να προσφύγει σε τριμελές επιδιαιτητικό δικαστήριο, στη σύνθεση του οποίου συμμετείχαν οι εκπρόσωποι των δύο πλευρών και ένας δικαστής ως πρόεδρος. Με τον τρόπο αυτό, οι Δανοί εργοδότες αποδέχτηκαν τόσο τη νομιμότητα λειτουργίας των δανικών εργατικών συνδικάτων –να οργανώνονται, να διαπραγματεύονται και να απεργούν– όσο και τη βασική αρχή της συλλογικής διαπραγμάτευσης. Η Συμφωνία του Σεπτεμβρίου, η οποία δεν είχε άλλη ανάλογη σε ολόκληρη την Ευρώπη ως εθνική διευθέτηση μεταξύ κοινωνικών εταίρων πριν από το 1914, προσδιόρισε το πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων στη Δανία για ολόκληρο τον 20ό αιώνα.8 Ωστόσο στη Γαλλία διαμορφώθηκε ένα διαφορετικό μοντέλο. Στη χώρα αυτή, η αντιμοναρχική παράδοση επέβαλε την έκφραση ισχυρής αλληλεγγύης μεταξύ των λαϊκών στρωμάτων, κι αυτό παρά το ότι η Τρίτη Δημοκρατία είχε θεμελιωθεί πάνω στη σφαγή 20.000 υποστηρικτών της Κομμούνας του Παρισιού. Όταν κινδύνευε η Δημοκρατία, το εργατικό κίνημα υποστήριζε τους πολιτικούς συνασπισμούς που τη στήριζαν. Παρά την καταπίεση της δεκαετίας του 1870, οι εργάτες είδαν την αντικληρικαλιστική δημοκρατία ως φυσικό σύμμαχό τους εναντίον των αυταρχικών και καθολικών εργοδοτών τους, ενώ οι δημοκρατικοί πολιτικοί ενδιαφέρονταν «να αποδείξουν ότι η δημοκρατία δεν ήταν ο κέρβερος των εργοδοτικών συμφερόντων».9 Αρχίζοντας με τη νομιμοποίηση των συνδικάτων το 1884, πραγματοποιήθηκαν σταδιακά κάποιες μεταρρυθμίσεις, ανάμεσα στις οποίες ήταν το δικαίωμα προσφυγής στο επιδιαιτητικό δικαστήριο (1892), η ευθύνη των εργοδοτών για τα ατυχήματα στους χώρους εργασίας (1898) και η θεσμοθέτηση ενός Υπουργείου Εργασίας υπό τον Αλεξάντρ Μιλεράν (Alexandre Millerand) (1900). Όπως είναι φυσικό, οι κυβερνήσεις ελάχιστα υποστήριζαν τα συμφέροντα των εργαζομένων με την έννοια που έδιναν στον όρο αυτό οι σοσιαλιστές. Ωστόσο η αριστερή στροφή των δημοκρατικών υποχρέωσε το γαλλικό εργατικό κίνημα να υιοθετήσει μια αμφίσημη στάση έναντι του κράτους, πράγμα που δεν συνέβαινε στη Γερμανία, όπου επικρατούσε ένας απόλυτος ανταγωνισμός. Κατά την περίοδο θεμελίωσης της σοσιαλδημοκρατίας, υπήρχε μια διαλεκτική ενσωμάτωσης και αποκλεισμού που ευνοούσε τα πιο μεγάλα κόμματα: από τη μια, επαρκή μέτρα της κοινοβουλευτικά ελεγχόμενης κυβέρνησης για να αναπτυχθεί με άνεση το κόμμα, και από την άλλη αρκετή καταπίεση για να οξυνθεί ο ριζοσπαστισμός του. Τα σοσιαλιστικά κόμματα βέβαια δεν στηρίζονταν αποκλειστικά στους κοινοβουλευτικούς θεσμούς για να αναπτυχθούν. Η ραγδαία ανάπτυξη του ρωσικού, του εβραϊκού, του ουκρανικού και του λετονικού κόμματος στο πλαίσιο της

147

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·148

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Ρωσικής Αυτοκρατορίας καταδείκνυε την προσαρμοστικότητα του σοσιαλισμού στις παράνομες συνθήκες. Ωστόσο τα κόμματα αυτά κατάφεραν να αλλάξουν τη στρατηγική τους και να συμμετάσχουν στο σχηματισμό κυβερνήσεων, όταν εμπεδώθηκε η κοινοβουλευτική δημοκρατία· παρατηρήστε την εντυπωσιακή ισχύ της σκανδιναβικής σοσιαλδημοκρατίας, που παρέμεινε στην εξουσία από το 1930 μέχρι το 1970. Στη σοσιαλδημοκρατία της περιόδου πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο όμως ήταν η ενδιάμεση κατάσταση –αρκετή αλλά όχι ιδιαίτερα αναπτυγμένη δημοκρατία– που έδωσε ώθηση στο κίνημα. Πέραν αυτού, η ικανότητά της να αντιμετωπίζει με θετικό πνεύμα το υπάρχον κράτος, ως κάτι δηλαδή που μπορεί να επηρεαστεί, να αλλάξει και, ενδεχομένως, να ελεγχθεί, ήταν ο κοινός παρονομαστής όλων των σοσιαλιστικών κομμάτων. Όσο πιο μεγάλη ήταν η ικανότητα αυτή τόσο πιο πολλά ρεφορμιστικά κόμματα αναδύονταν, ενώ στην αντίθετη περίπτωση υπήρχαν πολλές πιθανότητες να αναπτυχθούν επαναστατικές τάσεις και κινήματα.

Ο συνδικαλισμός

™χεδόν όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν στενές σχέσεις με τις εθνικά οργανωμένες συνδικαλιστικές ομοσπονδίες. Πράγματι, τα κόμματα αυτά έπαιξαν κεντρικό ρόλο την ίδρυση των εθνικών αυτών ομοσπονδιών, οι οποίες, με εξαίρεση τη Βρετανία, συγκροτήθηκαν μετά τη γέννηση των πρώτων σοσιαλιστικών κομμάτων (βλ. πίνακα 4.3).

Πίνακας 4.3. Σοσιαλδημοκρατία και συνδικαλισμός Χώρα

148

Βρετανία (LP) Ισπανία (PSOE) Γερμανία (SPD) Ουγγαρία (MSZP) Αυστρία (SPÖ) Περιοχές της Τσεχίας (CˇSDSD) Βέλγιο (POB) Δανία (SDF) Σουηδία (SAP) Νορβηγία (DNA)

Εθνική Συνδικαλιστική Ομοσπονδία (1900) 1879 1875 1880 1889

1868 1888 1891 1891 1893

Συνέδριο των Συνδικάτων Γενική Συνδικαλιστική Ένωση Ισπανών Εργαζομένων Γενική Επιτροπή Ελεύθερων Συνδικάτων Συνδικαλιστικό Συμβούλιο Συνδικαλιστική Επιτροπή

1878 1885 1876 1889 1887

1897 1898 1898 1898 1899

Συνδικαλιστική Επιτροπή Γενική Συνομοσπονδία Βέλγων Εργαζομένων Συνδικαλιστική Συνομοσπονδία Συνδικαλιστική Συνομοσπονδία Συνδικαλιστική Συνομοσπονδία

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·149

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

Βουλγαρία (BWSDP) 1891 Ολλανδία (SDAP) 1881 Ιταλία (PSI) 1892

1904 Γενική Συνδικαλιστική Ένωση Εργατών 1906 Συνδικαλιστική Ομοσπονδία 1906 Γενική Συνομοσπονδία Ιταλών Εργαζομένων

Η ανάπτυξη και οι μορφές των συνδικαλιστικών ενώσεων ποίκιλαν από χώρα σε χώρα. Όταν τα περισσότερα εθνικά συνδικάτα ήταν ακόμη σε εμβρυακή μορφή, οι βρετανικές συνδικαλιστικές ενώσεις αριθμούσαν 674.000 μέλη το 1887. Οι αντίστοιχοι αριθμοί στη Γαλλία και τη Γερμανία ήταν 139 και 95 χιλιάδες. Τα συνδικάτα της Βρετανίας ήταν επίσης αναγνωρισμένα από το νόμο όσο και από τους εργοδότες. Η νομοθεσία, η οποία ευνοούσε τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας, και οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860 έδωσαν και στους εργαζομένους άλλων χωρών το δικαίωμα να συνδικαλίζονται, αλλά οι αντεργατικές πολιτικές επανέκαμπταν συχνά και τα συνδικάτα σπάνια προστατεύονταν από το νόμο, με εξαίρεση τη Βρετανία, τις Κάτω Χώρες και τη Σκανδιναβία. Ακόμη και το 1914, όταν οι νόμοι είχαν κάπως βελτιωθεί, οι κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους χρησιμοποιούνταν συχνά εναντίον των απεργών, ενώ τα συνδικάτα σπάνια δεν βρίσκονταν υπό επιτήρηση. Το επίπεδο συνδικαλισμού διέφερε από χώρα σε χώρα, με το ποσοστό των συνδικαλισμένων εργατών να κυμαίνεται το 1913 από 25% στη Βρετανία και 20% στη Δανία μέχρι 15-16% στο Βέλγιο και τη Γερμανία και 10-11% στη Νορβηγία, στη Γαλλία και την Ιταλία.10 Σε πολύ αδρές γραμμές, ο συνδικαλισμός συνδεόταν με την οικονομία, αφού η ανάπτυξή του παρακολουθούσε το βαθμό και το είδος της εκβιομηχάνισης. Υπήρχαν λοιπόν τρεις κατηγορίες χωρών πριν από το 1914. Στην πρώτη ανήκαν η Βρετανία και το Βέλγιο, οι χώρες που είχαν εισέλθει στη βιομηχανική εποχή ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα. Στο δεύτερο μισό του αιώνα, η εκβιομηχάνιση προχώρησε στη Γερμανία και τις σκανδιναβικές χώρες, ενώ επιταχύνθηκε τη δεκαετία του 1890. Τέλος, στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες η διαδικασία εκβιομηχάνισης ήταν ασθενέστερη, αν και από τη δεκαετία του 1890, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ρωσία ανέπτυξαν εντυπωσιακά προηγμένους βιομηχανικούς τομείς, όπως συνέβη στη Βοημία, στη Βιένη και τη Βουδαπέστη στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων και τη Βαρκελώνη στην Ισπανία. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι μικρές και απομονωμένες επαγγελματικές οργανώσεις, που στηρίζονταν στις κλειστές συντεχνίες, παραχώρησαν τη θέση τους στον μαζικό συνδικαλισμό, ο οποίος έγινε δυνατός από την ανάπτυξη της βιομηχανίας.

149

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·150

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

150

Σε όλες τις περιπτώσεις, εκείνοι που έδωσαν αρχικά ώθηση στο εργατικό κίνημα δεν ήταν οι βιομηχανικοί εργάτες αλλά οι ειδικευμένοι τεχνίτες των εργαστηρίων. Οι πρώτες συνδικαλιστικές ενώσεις προήλθαν από τις φιλικές εταιρείες, τις λέσχες των μεροκαματιάρηδων και τις εκπαιδευτικές εταιρείες, που κάλυπταν το κενό το οποίο είχαν αφήσει οι συντεχνίες. Στη Γερμανία πριν από το 1890, οι επαγγελματικές ενώσεις βρίσκονταν στον πυρήνα του εργατικού κινήματος –τυπογράφων, μαραγκών, χτιστών, κατασκευαστών γαντιών, σιδηρουργών, χυτοσιδηρουργών και πολλών άλλων, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνονταν και οι ενώσεις διαφόρων τοπικών ειδικοτήτων, όπως οι καραβομαραγκοί του Αμβούργου ή οι τροχιστές του Ζόλινγκεν. Οι ειδικευμένοι αυτοί τεχνίτες, άντρες, που εργάζονταν σε πολύ συγκεκριμένους τομείς παραγωγής, είχαν τη δυνατότητα να ρυθμίζουν την αγορά εργασίας μέσω των εθίμων και του θεσμού της μαθητείας. Οι τεχνίτες αυτοί απέλυσαν την αποειδίκευση που συναντούσε κανείς στην ελεγχόμενη από του εργοδότες αγορά εργασίας, η οποία είχε οδηγήσει στην εξάλειψη επαγγελμάτων, όπως η ραπτική και η υποδηματοποιία. Γι’ αυτό και διέθεταν συλλογικές οργανώσεις που δεν είχαν ούτε οι τεχνίτες του αγροτικού τομέα ούτε οι ανειδίκευτοι βιομηχανικοί εργάτες. Οι τυπογράφοι ήταν συνήθως οι πρωτοπόροι, δημιουργώντας τις πρώτες συνδικαλιστικές ενώσεις στην Ελβετία (1858), στη Βοημία (1862), στην Αυστρία (1864), στην Ουγγαρία (1865), στη Γερμανία και την Ολλανδία (1866), στην Ισπανία (1868), στην Ιταλία (1872), στη Νορβηγία (1882) και τη Βουλγαρία (1883).11 Όταν άρχισε να αναπτύσσεται ο συνδικαλισμός μεταξύ των Πολωνών τεχνιτών του Λβοφ στα τέλη της δεκαετίας του 1860, οι τυπογράφοι, όπως θα περίμενε κανείς, ήταν οι πρώτοι που δραστηριοποιήθηκαν στο χώρο των εργατικών ενώσεων, συναγωνιζόμενοι τις Προοδευτικές Εταιρείες της Βιένης, της Πράγας, της Βουδαπέστης, του Μπρνο και της Τεργέστης, και οργανώνοντας μια πετυχημένη απεργία τον Ιανουάριο του 1870, η οποία αποτέλεσε το έναυσμα για την εκδήλωση μιας γενικής απεργίας σε ολόκληρη τη Γαλικία. Ωστόσο και τη δεκαετία του 1890, οι τυπογράφοι έδωσαν το «παρών», αποτελώντας τον πυρήνα του Εργατικού Κόμματος Γαλικίας, του προδρόμου δηλαδή του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γαλικίας, το οποίο ιδρύθηκε το 1897.12 Κατά το μεταβατικό αυτό στάδιο, η Βρετανία αποτελεί μοναδική περίπτωση, γιατί εκεί τα συνδικάτα αναπτύχθηκαν μέσα στο ήδη υπάρχον πλαίσιο των ενώσεων των τεχνιτών, οι οποίες ήταν εξαιρετικά ισχυρές. Αυτό οφειλόταν στην αργή καπιταλιστική συσσώρευση της βρετανικής οικονομίας πριν από τη δεκαετία του 1860, όταν η βιομηχανία της δεν ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένη, δεν είχε εκμηχανιστεί επαρκώς και στηριζόταν κυρίως στην άφθονη ειδικευμένη εργασία. Αυτό επέ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·151

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

τρεψε τη σταθεροποίηση των οργανώσεων των ειδικευμένων τεχνιτών μέσω των συνδικάτων των λεγομένων νέου τύπου το 1848-75. Πουθενά αλλού οι ενώσεις των τεχνιτών δεν επεκτάθηκαν μέσα από την «αποικιοποίηση των βασικών βιομηχανιών της χώρας» αντί να περιοριστούν στις ειδικευμένες μειονότητες των διαφόρων επαγγελμάτων. Στη Βρετανία, οι ενώσεις των τεχνιτών αποτέλεσαν πρότυπο ακόμη και για τους ειδικευμένους εκείνους εργάτες που δημιούργησε η ίδια η εκβιομηχάνιση, όπως οι νηματουργοί, οι οποίοι έπειτα απέκλεισαν τους λιγότερο ειδικευμένους. Η κυριαρχία αυτή έκανε δυνατό άλλο ένα φαινόμενο, το οποίο χαρακτήριζε τη βρετανική κοινωνία μετά το 1889. Πρόκειται για τα πολυκλαδικά γενικά συνδικάτα που κάλυψαν όλες εκείνες τις βιομηχανίες, τις οποίες οι παραδοσιακές ενώσεις των τεχνιτών είχαν αγνοήσει.13 Τα γενικά αυτά συνδικάτα διέφεραν από τα άλλα δύο μοντέλα που διαμορφώθηκαν στην ηπειρωτική Ευρώπη: τα βιομηχανικά συνδικάτα, στα οποία μπορούσαν να ενταχθούν όλοι όσοι εργάζονταν σε μια βιομηχανία, ανεξάρτητα από το αν ήταν ειδικευμένοι ή υπάλληλοι γραφείου· και τα γενικά εργατικά συνδικάτα, στα οποία μπορούσαν να ενταχθούν όλοι οι ανειδίκευτοι που είχαν απομείνει, είτε λόγω των περιορισμών που επέβαλε το ίδιο το επάγγελμα είτε λόγω του ότι η δουλειά τους αψηφούσε κάθε παραδοσιακή ταξινόμηση· όταν είχαν στρατολογηθεί πολλοί από τους ανειδίκευτους αυτούς εργάτες, εντάσσονταν στο κατάλληλο βιομηχανικό συνδικάτο, που συγχωνευόταν ιδανικά με τα σχετικά συνδικάτα των τεχνιτών.14 Τα βιομηχανικά συνδικάτα αναπτύχθηκαν άνισα. Στη Γερμανία, ήταν πολύ ισχυρά κυρίως μεταξύ των εργατών μετάλλου και των ξυλουργών (αρχίζοντας το 1891 και το 1893). Αμέσως μετά έρχονταν οι οικοδόμοι (που συγκρότησαν το 1912 ένα συνδικάτο με χτίστες και απλούς εργάτες), οι μεταφορείς, οι εργαζόμενοι στην υφαντουργία και οι μεταλλωρύχοι.15 Στη Βρετανία όμως τα πανταχού παρόντα συνδικάτα των τεχνιτών δεν επέτρεψαν την ανάπτυξη του βιομηχανικού συνδικαλισμού. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στην ανάπτυξη ενός ακόμη πιο γενικού συνδικαλιστικού κινήματος, στο οποίο ήταν ενταγμένοι όλοι οι ανειδίκευτοι εργάτες αλλά και όσοι ειδικευμένοι ή ημιειδικευμένοι εργάζονταν στη βιομηχανία γενικά – «ένα ρευστό και ετερόκλητο συνονθύλευμα τοπικών εργατικών συνδικάτων σε διάφορες βιομηχανίες, επαγγέλματα και εργοστάσια».16 Τα γενικά συνδικάτα έκαναν την εμφάνισή τους στη Βρετανία με τον Νέο Συνδικαλισμό της περιόδου 1899-92, ο οποίος έστρεψε αποφασιστικά το κίνημα προς την κατηγορία των ανειδίκευτων εργατών, παγιώνοντας το μελλοντικό μοντέλο. Από τα δέκα μεγάλα συνδικάτα που υπήρχαν το 1885, μόνο ένα κατάφερε να επιβιώσει μέχρι το 1963 (οι μηχανικοί), οπότε εφτά από αυτά που εξακολουθούσαν να

151

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·152

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

152

υπάρχουν ιδρύθηκαν το 1880-1914: η Γενική Ένωση Μεταφορέων, η Γενική Ένωση Δημοτικών Υπαλλήλων, η Ένωση Μεταλλωρύχων και η Ένωση Ηλεκτρολόγων (1888-89), η Ένωση Πωλητών και Διανομέων (1891), η Ένωση Σιδηροδρομικών (1889) και η Ένωση Τοπικής Αυτοδιοίκησης (1900).17 Η κατάσταση αυτή οδήγησε στη διαμόρφωση ενός παράξενου δυαδικού σχήματος στο βρετανικό συνδικαλιστικό κίνημα: από τη μια τα συνδικάτα των τεχνιτών, που υπερασπίζονταν πεισματικά τα δύσκολα κατακτημένα προνόμιά τους, τα οποία είχαν κερδίσει στην αγορά εργασίας και στους τόπους δουλειάς, και από την άλλη, ο αναδυόμενος μαζικός συνδικαλισμός που μάζευε τη φύρα. Ο τελευταίος άνθησε στους νέους βιομηχανικούς κλάδους της κατασκευής αυτοκινήτων και όπλων, οι οποίοι έγιναν τα εμβληματικά παραδείγματα του 20ού αιώνα. Στις λιγότερο αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες, οι λιγότερες ευκαιρίες δεν απέτρεψαν τις συγκρούσεις των υποστηρικτών των αντίθετων μοντέλων, όπως στην Ουγγρική Συνδικαλιστική Ένωση με έδρα τη Βουδαπέστη ή το μικρό αλλά δυναμικό βουλγαρικό συνδικάτο, που διασπάστηκε μετά το 1903 ανάμεσα στους υποστηρικτές ενός συγκεντρωτικού και επαναστατικού εργοστασιακού συνδικαλισμού και στους ρεφορμιστές υποστηρικτές ενός «απολιτικού» φεντεραλιστικού προτύπου που βασιζόταν στα σωματεία των τεχνιτών. Στη βόρεια Ιταλία, στην Ισπανία και τη Γαλλία, τα συνδικάτα ακολούθησαν τις τοπικές φεντεραλιστικές παραδόσεις –οι δημοτικοί συνασπισμοί εργατών, που είχαν ως πυρήνα ένα συγκεκριμένο επάγγελμα, βασίζονταν σε πολλαπλών χρήσεων εργατικά κέντρα και είχαν την ικανότητα να αναλάβουν δράση σε ολόκληρη την έκταση της πόλης, υπερβαίνοντας κατά πολύ τους κανονικά συνδικαλισμένους τεχνίτες. Στις χώρες αυτές, τα κεντρικά οργανωμένα συνδικάτα αφορούσαν μόνο τον δημόσιο τομέα, τους σιδηροδρόμους και τα ορυχεία. Μόνο στις ιδιαίτερα προλεταριοποιημένες αγροτικές περιοχές της Ισπανίας και τα η Ιταλίας αναπτύχθηκαν μεγάλα γενικά συνδικάτα. Η τεράστια ιταλική οργάνωση Federterra (η συνδικαλιστική ένωση των Ιταλών αγρεργατών που ιδρύθηκε το 1901) πέτυχε να οργανώσει το ιταλικό αγροτικό προλεταριάτο, αν και υπήρχε μεγάλη διακύμανση του αριθμού των μελών της: το 1913 υπήρχαν 469.000 οργανωμένοι εργάτες αγροκτημάτων έναντι 503.000 βιομηχανικών εργατών.18 Η δημιουργία εθνικών ομοσπονδιών, όπως η γαλλική Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας (CGT, 1895) όσο και η ιταλική (CGL, 1906), επηρέασε ελάχιστα τον περήφανο αυτό τοπικισμό. Εκτός από την εκπληκτική Federterra και την Ομοσπονδία Εργατών Μετάλλου (FIOM), η οποία ιδρύθηκε το 1901, οι Ιταλοί σοσιαλιστές απέτυχαν να εκτοπίσουν τις τοπικιστικού χαρακτήρα ενώσεις των τεχνιτών. Η τοπική δράση των εργατικών κέντρων καθιστούσε ασαφή τα όρια ανάμεσα στα συνδικάτα

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·153

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

και στην πολιτική, με αποτέλεσμα τα γαλλικά bourses du travail και οι camere del lavoro να υποκαθιστούν τα τοπικά σοσιαλιστικά παραρτήματα. Στην Ιταλία, οι δύο αυτές μορφές οργανώσεις ήταν συμπληρωματικές, καθώς οι σοσιαλιστές εργάζονταν στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των camere. Σε αντίθεση με την Ιταλία, η γαλλική CGT απέρριψε κάθε «πολιτικό» δεσμό: αδιαφορώντας για τα πλεονεκτήματα του συγκεντρωτικού μοντέλου, ο συνδικαλισμός της CGT αναπτύχθηκε γύρω από συγκεκριμένους αγωνιστές που εργάζονταν στο πλαίσιο των bourses. Στον αναρχοσυνδικαλισμό, η στρατηγική αυτή ανταγωνιζόταν ευθέως τον κοινοβουλευτικό σοσιαλισμό, ο οποίος στη Γαλλία είχε μια πολύ ειδική τοπική και κοινωνικοοικονομική θέση.19 Ο συγκεντρωτισμός και ο τοπικισμός στην Ισπανία εκφράστηκαν μέσα από δύο αντίπαλες ομοσπονδίες, την αναρχοσυνδικαλιστική CNT και τη σοσιαλιστική UGT. Το μοντέλο αυτό ήταν εντελώς διαφορετικό από εκείνο που πρότεινε ο Μαρξ και εφαρμόστηκε γενικά στη Βόρεια Ευρώπη, που συνδύαζε τον κοινοβουλευτικό σοσιαλισμό με τα μεγάλα και συγκεντρωτικά εθνικά συνδικάτα. Αν η Βρετανία είχε ένα κράμα εθνικώς οργανωμένων επαγγελματικών ενώσεων και γενικών συνδικάτων, ενώ στη Γαλλία, την Ισπανία και την Ιταλία υπήρχαν αποκεντρωμένοι, ετερογενείς και τοπικά οργανωμένοι συνασπισμοί, στη Γερμανία είχαμε μια σαφή εξέλιξη από την παράδοση των επαγγελματικών συνδικάτων στον μαζικό βιομηχανικό συνδικαλισμό. Το γερμανικό εργατικό κίνημα στηρίχτηκε στα συνδικάτα των τεχνιτών, που είχαν τοπικό χαρακτήρα και κάλυπταν μία πόλη. Ωστόσο τα γερμανικά επαγγελματικά συνδικάτα δεν διεύρυναν ποτέ τη βάση τους όπως έγινε, λόγου χάρη, στη Βρετανία: έχοντας απολέσει τη νομική τους προστασία μετά την ψήφιση του Αντισοσιαλιστικού Νόμου το 1878, παρασύρθηκαν από την ταχύτητα και την ορμητικότητα της εκβιομηχάνισης της χώρας. Προτού ο Νόμος αυτός απαγορεύσει τη συντονισμένη δράση κόμματος και συνδικάτου, υπήρχαν 27 εθνικά επαγγελματικά συνδικάτα από το χώρο της καπνοβιομηχανίας (με 8.000 μέλη), τους τυπογράφους (5.696), τους ξυλουργούς (5.500), τους σαγματοποιούς (260), τους κατασκευαστές καλαθιών (100) και τους γλύπτες (35). Μετά από ένα χρόνο, δεν είχαν απομείνει παρά μόνο τέσσερις: οι τυπογράφοι, οι λιθογράφοι, οι κατασκευαστές γαντιών και οι πιλοποιοί. Η κρατική καταπίεση οδήγησε το κίνημα ξανά στις τοπικές ρίζες του.20 Μετά την ψήφιση του Αντισοσιαλιστικού Νόμου, το κίνημα αναπτύχθηκε ραγδαία, καθώς η ταχεία εκβιομηχάνιση της Γερμανίας αφαίρεσε από τις επαγγελματικές ενώσεις την ικανότητα να εντάσσουν στις τάξεις τους εργάτες νέων ειδικοτήτων. Την περίοδο 1898-1914, ο αριθμός των εθνικών ενώσεων μειώθηκε από 57 σε 46, αλλά τα μέλη τους από 215.000 έφτασαν τα 2,5 εκατομμύρια. Η εξέλιξη αυτή αντα-

153

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·154

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

154

νακλούσε δύο βασικές αλλαγές. Πρώτον, η επιρροή των επαγγελματικών ενώσεων είχε μειωθεί πάρα πολύ: μέχρι το 1914, οι μισές περίπου ενώσεις, που υπήρχαν το 1892, είχαν κλείσει, καθώς η οργάνωση επεκτάθηκε στα ορυχεία, στις κατασκευές, στους μηχανικούς, στις μεταφορές, στη βιομηχανία και τη μεταποίηση. Και δεύτερον, ο συγκεντρωτισμός θριάμβευσε επί του τοπικισμού. Το 1895, το 45% των συνδικαλισμένων εργατών του Βερολίνου ήταν ενταγμένο σε τοπικές ενώσεις, που αποτελούσαν την Ελεύθερη Συμμαχία (FVDG), η οποία δραστηριοποιούνταν στο χώρο των κατασκευών και των μηχανικών. Ωστόσο, το 1907-08, οι μεταλλουργοί του Βερολίνου εντάχθηκαν τελικά στο εθνικό συνδικάτο και τα μέλη της FVDG αποκλείστηκαν.21 Μέχρι το 1914, οι μεγάλες εφτά –δηλαδή οι έξι βιομηχανικές συνδικαλιστικές ενώσεις (οι εργάτες μετάλλου, οι ξυλουργοί, οι εργαζόμενοι στις κατασκευές, οι εργαζόμενοι στις μεταφορές, οι υφαντουργοί και οι μεταλλωρύχοι)– και η ένωση των εργατών της βιομηχανίας αριθμούσαν εκατομμύρια μέλη η καθεμία. Ωστόσο η αυστηρή αυτή τυπολογία μπορεί να γίνει πιο χαλαρή. Μέχρι την ανάπτυξη του μαζικού συνδικαλισμού μετά το 1895, το γερμανικό κίνημα έμοιαζε με τον «παλιό συνδικαλισμό» που επικρατούσε πριν από το 1889 στη Βρετανία, αν και τα γερμανικά επαγγελματικά συνδικάτα δεν είχαν ποτέ την ευρύτητα των βρετανικών. Επιπλέον, τα γερμανικά επαγγελματικά συνδικάτα δεν εξαφανίστηκαν ολότελα. Οι μαραγκοί, οι ζωγράφοι, οι χτίστες και οι εργαζόμενοι στην ασφαλτόστρωση των δρόμων αντιστάθηκαν στην απορρόφησή τους από το συνδικάτο των κατασκευών.22 Στη Βρετανία, αντίστροφα, τα ντε φάκτο βιομηχανικά συνδικάτα ήταν δυνατό να γεννηθούν μέσα στα ίδια τα βρετανικά γενικά συνδικάτα, όπως συνέβη με τους λιμενεργάτες στο πλαίσιο της του Γενικού Συνδικάτου Εργατών Μεταφορών (TGWU). Εκτός αυτού, μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο το ευρωπαϊκό συνδικαλιστικό κίνημα συνέκλινε γενικώς στην ανάπτυξη κεντρικά οργανωμένων και ομόσπονδων ενώσεων, που δρούσαν κορπορατιστικά στο πλαίσιο των οικονομιών και των κρατών. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω δύο τελικές παρατηρήσεις. Η πρώτη αφορά το πολιτικό πλαίσιο, το οποίο έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση των εθνικών χαρακτηριστικών του συνδικαλιστικού κινήματος. Αν το γερμανικό κίνημα διέφερε από το αντίστοιχο βρετανικό τη δεκαετία του 1860, αυτό δεν οφειλόταν στην εκβιομηχάνιση της χώρας αλλά στην καταπίεση που είχαν να αντιμετωπίσουν τα γερμανικά συνδικάτα. Η πολιτική αυτή δυσχέρεια οδήγησε τους Γερμανούς αγωνιστές στο σοσιαλισμό, ενώ στη Βρετανία η ανοχή έναντι των συνδικαλιστικών ενώσεων και οι κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις έκαναν τους συνδικαλιστές της χώρας να συνδεθούν με το φιλελευθερισμό. Ωστόσο η καταπίεση του Μπίσμαρκ δεν επέ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·155

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

τρεψε στους Γερμανούς συνδικαλιστές να ακολουθήσουν τον «βρετανικό» δρόμο. Η κατάργηση των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων από τον Αντισοσιαλιστικό Νόμο κατέστησε το σοσιαλισμό απόλυτη προτεραιότητα για τους Γερμανούς αριστερούς, κι αυτό γιατί οι βουλευτές του SPD στο Κοινοβούλιο αποτελούσαν τη μόνη νόμιμη εκπροσώπηση της Αριστεράς στον δημόσιο βίο της χώρας. Όταν μετά το 1890 αναβίωσαν τα εθνικά συνδικάτα, οι ισχυροί δεσμοί τους με το σοσιαλιστικό κίνημα προώθησαν το συγκεντρωτικό συνδικαλιστικό μοντέλο που επικράτησε στο χώρο της βιομηχανίας. Κατ’ αυτό τον τρόπο, το υπάρχον εθνικό πολιτικό πλαίσιο διαμόρφωσε το οργανωτικό σχήμα και τη συμπεριφορά των συνδικάτων.23 Η δεύτερη παρατήρηση σχετίζεται με την οικονομία, η οποία επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη των γεγονότων. Η επιτάχυνση της διαδικασίας εκβιομηχάνισης και ο ιδιαίτερα οργανωμένος χαρακτήρας του γερμανικού καπιταλισμού έκαναν εντελώς απαραίτητη τη συγκεντρωτική μορφή που είχαν τα συνδικάτα της χώρας. Η εκβιομηχάνιση της Γερμανίας δημιουργούσε νέες ειδικότητες με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα απ’ ό,τι μπορούσαν να τις απορροφήσουν τα τοπικά επαγγελματικά συνδικάτα. Επιπλέον, η συσσώρευση του κεφαλαίου οδηγούσε στη συγκέντρωση του εργατικού δυναμικού, γιατί μόνο μέσα από τη μέγιστη δυνατή συνένωση των δυνάμεών τους θα μπορούσαν οι εργαζόμενοι να ελπίζουν ότι θα πολεμήσουν τους μεγάλους εργοδότες. Σύμφωνα με το SPD, αυτό συνδεόταν με ένα ευρύτερο όραμα σχετικά με την καπιταλιστική ανάπτυξη, στο πλαίσιο της οποίας η συγκέντρωση, η εκλογίκευση και η τεχνική πρόοδος επιτάχυναν την έλευση της κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας. Αυτό καθιστούσε απαραίτητη μια εξίσου συγκεντρωτική και ισχυρή συνδικαλιστική οργάνωση, που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί το κεφάλαιο και να αναλάβει τον έλεγχο της οικονομίας μετά την επανάσταση. Η επιχειρηματολογία αυτή δεν μπορούσε να αναπτυχθεί σε χώρες με καθυστερημένη οικονομία, όπου οι βιομηχανικές μονάδες ήταν μικρές και γεωγραφικά διασκορπισμένες. Εκεί, η εθνική οικονομία έπρεπε να αναπτυχθεί περισσότερο προτού δημιουργηθούν οι θεσμοί που θα επέτρεπαν τις συλλογικές διαπραγματεύσεις· γι’ αυτό και οι συνδικαλιστικές μορφές τοπικού χαρακτήρα κατάφεραν να επιβιώσουν.

Τα εργατικά

√ ρυθμός ανάπτυξης των συνδικάτων εξαρτιόταν αφενός από διακυμάνσεις της οικονομίας και αφετέρου από την επικρατούσα πολιτική κατάσταση. Μια διαλεκτική πολιτικού φιλελευθερισμού και αναπτυσσόμενης οικονομίας οδήγησε στο ξέσπασμα του πρώτου πανευρωπαϊκού κύματος απεργιών της περιόδου 1868-73, όταν οι

155

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·156

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

156

αγώνες της Αριστεράς επεκτάθηκαν στην υπανάπτυκτη περιφέρεια της Γηραιάς Ηπείρου, από την Ισπανία μέχρι τη Γαλικία. Η φιλελευθεροποίηση σε συνδυασμό με το τέλος της ύφεσης το 1895-96 συνέβαλε στην ανάπτυξη του μαζικού συνδικαλισμού. Η πολιτική, από την πλευρά της, οδήγησε στην εκρηκτική αύξηση του αριθμού των μελών των συνδικάτων την τετραετία 1904-07, όταν οι συνδικαλιστικές ενώσεις της Αυστρίας τριπλασίασαν τα μέλη τους, οι γερμανικές, οι νορβηγικές και οι σουηδικές τα υπερδιπλασίασαν και οι ουγγρικές σχεδόν τα διπλασίασαν, για να μη μιλήσουμε για τη Γαλλία, την Ιταλία και την Ισπανία ή τις επαναστατικές εξεγέρσεις στη Ρωσία, όπου τα συνδικάτα νομιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά. Η διεκδίκηση της ψήφου και οι επαναστατικές συνθήκες, που επικρατούσαν στη Ρωσία, έδωσαν την απαραίτητη ώθηση, αν και η οικονομική ανάπτυξη συνέβαλε αποφασιστικά. Μία από τις συνέπειες της οικονομικής ύφεσης έπαιξε σημαντικό ρόλο. Την περίοδο 1873-96 όλες οι χώρες, με εξαίρεση τη Βρετανία, εγκατέλειψαν την πολιτική του ελεύθερου εμπορίου και υιοθέτησαν τον προστατευτισμό, με αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις να ασχολούνται όλο και περισσότερο με την οικονομία. Στη βαριά βιομηχανία και τους αναδυόμενους τότε τομείς της χημικής βιομηχανίας και του ηλεκτρισμού, ο προστατευτισμός προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη συγκέντρωση, επιβάλλοντας νέα επίπεδα οριζόντιας και κάθετης ενσωμάτωσης σε όλους σχεδόν τους τομείς της οικονομίας, αυστηρή ρύθμιση της αγοράς μέσω των καρτέλ και νέες εταιρικές ομάδες πίεσης, οι οποίες επιθυμούσαν να επηρεάσουν τις κυβερνήσεις. Αυτό ήταν ιδιαίτερα φανερό στη Γερμανία. Αλλά ίσχυε και για πολλούς δυναμικούς τομείς της οικονομίας άλλων χωρών, καθώς επέβαλε ένα νέο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης στις βιομηχανικές κοινωνίες της Ιταλίας, της Ρωσίας και της Σκανδιναβίας. Ο καπιταλισμός πλέον ήταν πολύ πιο οργανωμένος – μεγαλύτερος, με περισσότερες αλληλοσυνδέσεις, πιο πολιτικοποιημένος και πιο ενσωματωμένος κορπορατιστικά στο κράτος. Όλα αυτά μετέβαλαν το περιβάλλον μέσα στο οποίο έπρεπε να δουλέψουν τα συνδικάτα, κι αυτό είχε μεγάλες συνέπειες για τη μελλοντική επιτυχία τους. Το πέρασμα στον μαζικό συνδικαλισμό ήταν εντυπωσιακό. Το 1913, τα βρετανικά συνδικάτα πρόσθεσαν 3,4 εκατομμύρια νέα μέλη, οι γερμανικές συνδικαλιστικές ενώσεις γύρω στα 3,8 και οι Γάλλοι περίπου 900.000 στον αριθμό των μελών που είχαν στα τέλη της δεκαετίας του 1880.24 Τα συνδικάτα εισέβαλαν ορμητικά στο εργοστάσιο, στο γιαπί, στο ανθρακωρυχείο και το μικρό εργαστήριο, όπου ήδη είχαν μια παρουσία. Στη Βρετανία, όπου μόνο την τριετία 1911-13 ο αριθμός των συνδικαλισμένων εργατών αυξήθηκε κατά 1,5 εκατομμύρια (το 66% της προηγούμενης δύναμης των συνδικάτων), η διαδικασία αυτή αγκάλιασε τους πάσης φύσεως

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·157

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

διανομείς, τους υπαλλήλους των τοπικών κυβερνήσεων, τους δημοσίους υπαλλήλους, τους δάσκαλους, καθώς επίσης και τους εργαζομένους στις μεταφορές και τη βιομηχανία.25 Οι περισσότεροι νέοι εργάτες έκαναν κάποια ειδικευμένη εργασία μέσα στο εργοστάσιο χωρίς να έχουν εκπαιδευτεί επαγγελματικά στα χημικά, στη βιομηχανία τροφίμων και τους νέους κλάδους της παραγωγής αυτοκινήτων και μοτοσικλετών, όπου το συνδικάτο των μηχανικών ήταν αδύναμο. Στους παλιότερους κλάδους των μηχανικών, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις πήραν μορφές γνωστές από τις συντεχνίες, εστιάζοντας το ενδιαφέρον τους σε θέματα μαθητείας, οροθέτησης και επάνδρωσης των μηχανών, καθώς επίσης και σε ευρύτερα ζητήματα σχετικά με τις υπερωρίες, τη δουλειά με το κομμάτι και το οκτάωρο. Ωστόσο η αδυναμία του επαγγελματικού συνδικαλισμού στους νέους βιομηχανικούς τομείς έδωσε τη δυνατότητα στους οργανωτές να επικεντρώσουν την προσοχή τους στους ειδικευμένους και ημιειδικευμένους μηχανοτεχνίτες, που η εκμηχάνιση είχε αρχίσει να δημιουργεό.26 Επιπλέον, αν στη Βρετανία η επέκταση αυτή συνέβη έξω από τις υπάρχουσες επαγγελματικές ενώσεις, οι οποίες αρνούνταν να συμπεριλάβουν στις τάξεις τους τούς λιγότερο ειδικευμένους εργάτες, στην ηπειρωτική Ευρώπη, ο συνδικαλισμός των εργατών μετάλλου προσαρμόστηκε έτσι ώστε να εξυπηρετήσει αυτόν ακριβώς το σκοπό. Παρ’ όλα αυτά και στις δύο περιπτώσεις αναδύθηκε μια νέα πρωτοπορία: οι ημιειδικευμένοι εργάτες που εκπαιδεύονταν μέσα στο εργοστάσιο. Η διαπραγμάτευση σε τοπικό επίπεδο άρχισε να παίζει όλο και μικρότερο ρόλο. Εκστρατείες, όπως αυτή για την καθιέρωση του οκταώρου, απαιτούσαν εθνικό συντονισμό. Από την πλευρά τους, οι εργοδότες έδιναν με επιθετικό τρόπο τον τόνο στην όλη διαδικασία. Το μεγάλο κεφάλαιο της Γερμανίας άρχισε να αναπτύσσει μια εντυπωσιακή αντισυνδικαλιστική εκστρατεία, στην οποία περιλαμβάνονταν προγράμματα στέγασης των εργαζομένων, σχέδια κοινωνικής πρόνοιας, μαύρες λίστες και βέβαια τα «κίτρινα» συνδικάτα. Στην εκστρατεία αυτή προστέθηκε τώρα ο νέος αυτός πολιτικός συντονισμός. Αυτός, με τη σειρά του, εξώθησε τα συνδικάτα στο να αποκτήσουν έναν κεντρικό οργανωτικό πυρήνα. Επιπλέον, οι κυβερνήσεις άρχισαν να ενδιαφέρονται για τις εργατικές διαμάχες. Στη Βρετανία, η συνεννόηση εργοδοτών και εργαζομένων έγινε εφικτή μέσω του Τμήματος Εργασίας του Υπουργείου Εμπορίου καθώς υποβοηθήθηκε αρκετά από το Νόμο περί Συνδιαλλαγής του 1896. Οι σημαντικότερες περιπτώσεις ήταν η Δανία με τη Συμφωνία του Σεπτεμβρίου (1899) και η Σουηδία με τις συμφωνίες για τους μηχανικούς (1905) και τους υφαντουργούς (1909). Παρόμοιες τάσεις έκαναν την εμφάνισή τους στη Γαλλία [νομοθεσία για τη διαιτησία (1892) και ίδρυση Υπουργείου Εργασίας (1900)]· στην

157

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·158

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

158

Ιταλία [Ανώτατο Συμβούλιο Εργασίας (1902), Κώδικας Διαιτησίας (1905)]. Ωστόσο η καταπίεση και η καταστολή δεν ήταν ποτέ μακριά. Την περίοδο 1901-04, 40 απεργοί σκοτώθηκαν από την αστυνομία την ώρα που η φιλελεύθερη ιταλική κυβέρνηση διαπραγματευόταν με τους ρεφορμιστές σοσιαλιστές. Ωστόσο στη Γερμανία, μαζί με τη νομοθεσία περί κοινωνικής ασφάλισης που ψηφίστηκε τη δεκαετία του 1880 και την άνιση επέκταση της συλλογικής διαπραγμάτευσης, ένα νέο εθνικό σύστημα βιομηχανικών σχέσεων υποσχόταν να αναμορφώσει το πλαίσιο λειτουργίας των συνδικάτων.27 Εντέλει ήταν ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος που δημιούργησε τις συνθήκες για την αναμόρφωσή του. Η μαζικότητα του συνδικαλιστικού κινήματος το έκανε βασικό παράγοντα της εθνικής ζωής. Στη Βρετανία, οι απεργίες έγιναν πιο μαζικές: «Ενώ το 1889 είχαν τοπικό χαρακτήρα, δεν ήταν ιδιαίτερα μαζικές και αναπτύσσονταν δίκην αλυσιδωτής αντίδρασης, το 1911 κατέκλυσαν κυριολεκτικά ολόκληρη τη χώρα με αποτέλεσμα να υπάρξουν συγκρούσεις σε εθνικό επίπεδο ή σοβαρές μάχες όπου συγκρούονταν δύο εθνικοί στρατοί».28 Στην ηπειρωτική Ευρώπη, κύριος μοχλός των εξελίξεων ήταν η μαχητικότητα που έδειξαν οι εργαζόμενοι το 1904-07. Αυτό αντανακλούσε εν μέρει τις αλλαγές που συνέβαιναν στο επίπεδο της εθνικής οικονομίας και τις ενσωματωμένες σε αυτή νέες εταιρικές δομές. Αλλά και εδώ υπήρχε πολιτικό κίνητρο, το οποίο εκδηλώθηκε με δραματικό τρόπο στις ταραχές για την απόκτηση δικαιώματος ψήφου από το λαό και στη Ρωσική Επανάσταση του 1905. Εδώ, τα ζητήματα εργασίας και δημοκρατίας –μισθοί και πολιτικά δικαιώματα– συνδέονταν αξεδιάλυτα. Με τη δημιουργία μιας εθνικής δημόσιας σφαίρας και τη γέννηση των μαζικών σοσιαλιστικών κομμάτων, το συνδικαλιστικό κίνημα άρχισε να εκφράζει σημαντικότερες ελπίδες και μεγαλύτερους φόβους. Οι εργατικές συγκρούσεις έγιναν το σύμβολο πολύ σημαντικότερων αρχών. Όσο διευρύνονταν οι συνδικαλιστικοί αγώνες τόσο πιο φανερή γινόταν η εθνική πολιτική διάσταση του όλου ζητήματος. Ο συγκεντρωτισμός είχε το κόστος του. Τα απλά μέλη αισθάνονταν να χάνουν την εξουσία τους, καθώς τα μόνιμα στελέχη και οι διοικήσεις υποκατέστησαν τις αποφάσεις των γενικών συνελεύσεων. Οι εντάσεις ανάμεσα στην εθνική οργάνωση και στις τοπικές πρωτοβουλίες επιδεινώνονταν την περίοδο των απεργιών. Η συγκέντρωση πόρων είχε μεγάλη σημασία στη μάχη με τους εργοδότες, αλλά η θεσμοποίηση των απεργιακών αποφάσεων θυσίασε την άμεση δημοκρατία στο βωμό της εξουσίας των στελεχών. Η συμμετοχή της βάσης ελαχιστοποιήθηκε λόγω της μείωσης της σημασίας των γενικών συνελεύσεων. Αν οι εργάτες σε μια συγκεκριμένη περιοχή, κλάδο, τομέα παραγωγής ή και επάγγελμα ήθελαν να απεργήσουν, δεν ήταν εύκολο να κερδίσουν τη στήριξη της επίσημης συνδικαλιστικής ηγεσίας, μια και οι

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·159

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

υπεύθυνοι έδιναν προτεραιότητα στο «χτίσιμο της οργάνωσης», στη συγκέντρωση πόρων και διατηρώντας δυνάμεις για την επικείμενη «πραγματική» μάχη, που λόγω της ψυχολογίας των ηγετών του συνδικαλισμού αναβαλλόταν επ’ άπειρον. Έτσι, ο υπερβολικός συγκεντρωτισμός προκαλούσε τη διεξαγωγή πολιτικών και συνδικαλιστικών αγώνων που δεν είχαν τη στήριξη ή την έγκριση της επίσημης ηγεσίας. Στη Γερμανία, οι απεργιακές κινητοποιήσεις των ανθρακωρύχων του Ρουρ υπήρξαν ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι μεγάλες απεργίες του 1889, του 1905 και του 1912 δημιούργησαν μεγάλη φήμη για την αγωνιστικότητα των εργατών που συμμετείχαν σε αυτές. Οι απεργίες κάλυπταν ολόκληρα ανθρακοφόρα πεδία και η συμμετοχή σε αυτές ήταν ιδιαίτερα μεγάλη: 80% στις δύο πρώτες και 60% στην τρίτη. Στα χρόνια που μεσολάβησαν, η μαχητικότητα των απεργών ήταν μεγάλη. Στην περιοχή του Μπόχουμ, για παράδειγμα, ξέσπασαν τουλάχιστον δεκαεφτά απεργίες μεταξύ 1889 και 1914. Η αγωνιστικότητα αυτή ερχόταν σε αντίθεση με την κατάσταση που επικρατούσε στον άλλο μεγάλο βιομηχανικό τομέα του Ρουρ –μεταλλουργία, χαλυβουργία και κατασκευή μηχανημάτων βαρέος τύπου–, όπου ο συνδικαλισμός και η εν γένει δραστηριότητα των εργαζομένων ήταν υποβαθμισμένη.29 Ωστόσο οι δύο πρώτες απεργίες των ανθρακωρύχων, καθώς και οι πολλές μικρότερες που πραγματοποιήθηκαν, ξεκίνησαν αυθόρμητα και χωρίς την έγκριση της συνδικαλιστικής ηγεσίας. Στις απεργίες αυτές, το πάνω χέρι είχαν μάλλον οι νεαροί κουβαλητές του μεταλλεύματος παρά οι πιο ώριμοι εργάτες που έσκαβαν. Ο Ότο Χουέ (Otto Hué), ηγέτης των ανθρακωρύχων από τη δεκαετία του 1890, ήταν εχθρικός στο είδος των αγώνων αυτών, επικαλούμενος τις καταστροφικές απεργίες της περιόδου 1899-1903, όταν το συνδικάτο προσπάθησε μάταια να επωφεληθεί από την ορμή που είχε αποκτήσει το κίνημα το 1889. Οι επιφυλάξεις του Χουέ οφείλονταν στην εκτίμησή του ότι το συνδικάτο δεν ήταν ισχυρό. Οι ανθρακωρύχοι ήταν διαιρεμένοι για θρησκευτικούς και εθνικούς λόγους, με τους καθολικούς (1894) και τους Πολωνούς (1902) να ανταγωνίζονται το συνδικάτο του SPD.30 Δεδομένης της ισχύος των εργοδοτών και της ικανότητάς τους να κατευθύνουν τους εργάτες τους με διάφορες πατερναλιστικές μεθόδους, οι σοσιαλιστές συνδικαλιστές βρίσκονταν σε δύσκολη θέση. Ο Χουέ υποστήριζε ένα προσεκτικό στιλ ηγεσίας, δίνοντας έμφαση στην πειθαρχία, στη συνέχεια της οργάνωσης, στην πολιτική «ουδετερότητα» και τη συντήρηση δυνάμεων για τους αγώνες του μέλλοντος. Γι’ αυτό και ήταν αντίθετος σε μια επιθετική και συγκρουσιακή πολιτική. Η στρατηγική αυτή είχε τη λογική της. Εξέφραζε ένα μάλλον ρεφορμιστικό όραμα που όμως δεν πρόδιδε «έλλειψη ταξικής συνείδησης» από τον Χουέ και τους άλλους συνδικαλιστές ηγέτες. Η επιτυχία των απεργιών του 1889 και του 1905 προ-

159

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·160

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

160

ϋπέθετε τη διακλαδική και εθνική αλληλεγγύη του SPD και των καθολικών και των Πολωνών συνδικαλιστών, ενώ η απεργία του 1912 κηρύχτηκε από ένα συνασπισμό δυνάμεων, στον οποίο συμμετείχαν πολλοί σοσιαλιστές και Πολωνοί συνδικαλιστές, καθώς επίσης και το μικρό συνδικάτο των φιλελευθέρων. Η απεργία πραγματοποιήθηκε παρά την αντίθεση της καθολικής συνδικαλιστικής ένωσης και τελικά κατέρρευσε μετά από μία εβδομάδα. Παρ’ όλα αυτά, η λογική της στρατηγικής αυτής δεν μπορούσε να κρύψει τη μέτρια επιτυχία της. Στον κολοφώνα της δύναμής του, το συνδικάτο του SPD είχε στις τάξεις του το 29,4% των ανθρακωρύχων του Ρουρ, ενώ το 1913 το ποσοστό αυτό είχε μειωθεί στο 15,8%. Το συνδικάτο είχε αποτύχει να ενσωματώσει στις τάξεις του τους απλούς μαχητικούς εργάτες, που του εξασφάλιζαν την αργή αλλά βασανιστική πρόοδό του. Κι ούτε το πρόβλημα θα εξαφανιζόταν αν το συνδικάτο επέλεγε την οδό του ρεφορμισμού μέσω της στήριξης νόμων υπέρ του συνδικαλισμού ή συμφωνιών συλλογικής διαπραγμάτευσης με τους εργοδότες. Όπως αποκάλυψε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, αυτό μπορούσε εύκολα να οδηγήσει στην καθυπόταξη του συνδικαλισμού, προκαλώντας άλλο ένα ρήγμα ανάμεσα στα στελέχη και στα απλά μέλη. Ο γρίφος αυτός –δηλαδή η προσπάθεια συμφιλίωσης του συγκεντρωτισμού με την απαίτηση για εσωτερική δημοκρατία και τη διαφύλαξη της αγωνιστικότητας των απλών μελών– θα αποτελούσε πηγή τεράστιων εσωτερικών συγκρούσεων στο μέλλον. Επιπλέον, ήγειρε ένα μεγάλο ζήτημα σοσιαλιστικών αρχών, που επρόκειτο να απασχολήσει σοβαρά το συνδικαλιστικό κίνημα το 1913-24. Μία πηγή έντασης ήταν η δυσχερής θέση, στην οποία είχαν περιέλθει οι πρωτοπόροι ειδικευμένοι τεχνίτες, το κύριο στήριγμα των σοσιαλιστικών οργανώσεων την πρώτη περίοδο του κινήματος τη δεκαετία του 1860. Από το 1900 και εφεξής, το εργατικό κίνημα άρχισε να ανασχηματίζεται μέσα από την ίδρυση μεγαλύτερων βιομηχανικών συνδικάτων, στα οποία έδινε τον τόνο ένα διαφορετικό είδος εργάτη και πολλοί τεχνίτες σοσιαλιστές δεν ήταν καθόλου ευτυχείς με το αποτέλεσμα. Τέτοιου είδους συγκρούσεις όχι μόνο αντανακλούσαν διαφορές όσον αφορά την εικόνα του σοσιαλισμού αλλά και τόνιζαν εκ νέου την εξάρτηση του σοσιαλισμού από τις τοπικές κουλτούρες της εργατικής τάξης. Στη Γερμανία, οι τροχιστές μαχαιριών στις βιομηχανικές μονάδες του Ζόλινγκεν αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.31 Σε αντίθεση με τους σιδηρουργούς, που έχυναν το μέταλλο, οι τροχιστές κατάφεραν όχι μόνο να διασώσουν το επάγγελμά τους από την επελαύνουσα εκμηχάνιση αλλά και να δρέψουν τους καρπούς των τεχνολογικών καινοτομιών που στηρίζονταν πρώτα στον ατμό και κατόπιν στον ηλεκτρισμό. Μέχρι το 1900, η διαφοροποίηση ανάμεσα στις διάφορες φά-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·161

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

σεις της παραγωγής ήταν εξόφθαλμη: τη δεκαετία του 1850 χρειάζονταν δύο έμπειροι σιδηρουργοί για κάθε τρεις τροχιστές, ενώ το 1908 ένας και μόνο σιδηρουργός προμήθευε με ατσάλι έξι τροχιστές. Ενώ λοιπόν ο αριθμός των τελευταίων είχε πενταπλασιαστεί, εκείνος των σιδηρουργών παρέμενε ουσιαστικά ίδιος. Έτσι, σε αντίθεση με τους σιδηρουργούς που είδαν τα ατμοκίνητα σφυριά να τους αντικαθιστούν στην αλυσίδα παραγωγής και ελάχιστους επιχειρηματίες να γίνονται πλούσιοι σε βάρος της συντεχνίας τους, οι τροχιστές διαφύλαξαν την ανεξαρτησία τους. Αντί να θέσουν τη διαδικασία του τροχίσματος υπό τον άμεσο έλεγχό τους, οι κατασκευαστές μαχαιριών προτίμησαν να συμβληθούν με τους «ανεξάρτητους» επαγγελματίες τροχιστές που ζούσαν και εργάζονταν κοντά στα εργοστάσιά τους. Οι τροχιστές λοιπόν κατάφεραν να μπλοκάρουν τις μηχανές και να επιβάλουν την αποκλειστικότητα της ειδικότητάς τους. Στη ραγδαία ανάπτυξη που ακολούθησε μετά το 1895, όταν το Ζόλινγκεν ξεπέρασε το Σέφιλντ στην παραγωγή μαχαιριών, κουταλιών και πιρουνιών, το σύστημα αυτό λειτούργησε ικανοποιητικά. Με την ύφεση όμως των ετών 1908-09, τα πράγματα άλλαξαν. Ενώ προηγουμένως οι τροχιστές κινδύνευαν μόνο από τους επιχειρηματίες-«παρίες», όπως ο Γκότλιμπ Χάμεσφαρ (Gottlieb Hammesfahr), οι προσπάθειες του οποίου να «βάλει» το τρόχισμα μέσα στο εργοστάσιο προκάλεσαν τις πετυχημένες απεργίες του 1899 και 1905, τώρα ήταν περισσότερο ευάλωτοι. Ενώ λοιπόν αμύνονταν απέναντι σε όσους προσπαθούσαν να τους αχρηστεύσουν επαγγελματικά, οι τροχιστές υπερκεράστηκαν από ένα νέο εχθρό που βρισκόταν στο ίδιο το στρατόπεδο των εργαζομένων, κι αυτός δεν ήταν άλλος από τη Γερμανική Ομοσπονδία Μεταλλοτεχνιτών (DMV), που μετά το 1900 άρχισε να οργανώνει στις τάξεις του τους μισθωτούς του Ζόλινγκεν.32 Τα νέα αυτά μέλη εργάζονταν σε μικρότερα εργαστήρια, τα οποία δεν βρίσκονταν στην καρδιά της διαδικασίας παραγωγής μαχαιριών, όπως ήταν οι μονταδόροι, οι τορναδόροι, οι σιδεράδες, οι υδραυλικοί, οι κατασκευαστές καλουπιών και κυρίως οι εργάτες των χυτηρίων που συνδικαλίζονταν για πρώτη φορά. Οι εργάτες αυτοί απεχθάνονταν την «αριστοκρατική» αντίληψη των τροχιστών. Παράλληλα, άρχισαν να συγκροτούνται νέα συνδικάτα: οι τροχιστές εντάχθηκαν με άλλες τοπικές επαγγελματικές ενώσεις στην Ένωση Βιομηχανικών Εργατών του Ζόλινγκεν, ενώ η DMV συνέχιζε να αναπτύσσεται.33 Το 1905, η σύγκρουση αυτή μετατράπηκε σε ανοιχτό πόλεμο. Όταν οι τροχιστές στράφηκαν εναντίον του τελευταίου τεχνάσματος της εταιρείας του Χάμεσφαρ, η DMV τους παρείχε αρχικά τη στήριξή του, αλλά, στη συνέχεια, την απέσυρε, προκαλώντας μια γενική απεργία των σιδηρουργών, με αποτέλεσμα οι τροχιστές να ξεμείνουν από λεπίδες.34 Επρόκειτο για ένα κυνικό κόλπο που αποσκοπού-

161

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·162

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

162

σε στη διάλυση της επαγγελματικής ένωσης τροχιστών, σε προφανή συμφωνία με την παραπάνω εταιρεία.35 Αυτό ήταν κάτι παραπάνω από τη σύγκρουση δύο επαγγελμάτων. Πρόδιδε την ύπαρξη αφενός δύο εκ διαμέτρου αντίθετων στάσεων απέναντι στον τρόπο ανάπτυξης της βιομηχανίας και αφετέρου δύο αντιθετικών οραμάτων για το σοσιαλισμό. Για την DMV, η αντίσταση των τροχιστών στις μηχανές έδειχνε μια αλαζονική επαγγελματική νοοτροπία, ενώ τα συντεχνιακά προνόμιά τους έβλαπταν τα συμφέροντα των άλλων εργαζομένων. Η τεχνολογική πρόοδος ήταν ο προάγγελος του σοσιαλιστικού μέλλοντος: «Η παγκόσμια ιστορία δεν μπορεί να σταματήσει για χάρη των τροχιστών».36 Ωστόσο για τους τεχνίτες του Ζόλινγκεν, που συμμετείχαν στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, ο σοσιαλισμός δεν ήταν τίποτε άλλο από «την πολύ χειροπιαστή ουτοπία μιας συνεργατικά οργανωμένης “λαϊκής βιομηχανίας”», βασισμένης στην «ένωση των ελεύθερων παραγωγών» στο τοπικό πλαίσιο της οικονομίας των επαγγελματιών.37 Οι βετεράνοι σοσιαλιστές του Ζόλινγκεν αδιαφορούσαν για την κεντρικά σχεδιασμένη και διαχειριζόμενη οικονομία του Κάουτσκι. Για τους εκπροσώπους του DΜV, αντίθετα, ο απώτατος στόχος ήταν εντελώς αφηρημένος: ο σοσιαλισμός ήταν κάτι που θα ερχόταν μετά την ωρίμανση των παραγωγικών δυνάμεων, στις τεχνικές δυνατότητες των οποίων οι εργάτες δεν θα μπορούσαν να κάνουν τίποτε άλλο από το να προσαρμοστούν. Στο μεταξύ, τα συνδικάτα θα έπρεπε να οργανώσουν ολόκληρη την εργατική τάξη και όχι μόνο τα «αριστοκρατικά» τμήματά της, με σκοπό «να τους εντάξουν στα συνδικάτα αλλά και να βελτιώσουν τη θέση όλων των εργαζομένων στο καπιταλιστικό σύστημα».38 Οι αντιθετικές αυτές απόψεις περί σοσιαλισμού προκάλεσαν ρήγμα στο SPD του Ζόλινγκεν, ρήγμα που δημιουργήθηκε μετά την ψήφιση του Αντισοσιαλιστικού Νόμου και διήρκεσε μέχρι το 1914.39 Αυτό συνέβη και σε άλλα οχυρά του πρώιμου εργατικού κινήματος της Γερμανίας, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν το γειτονικό Ρέμσαϊντ, το Λένεπ, το Ρόνσντορφ, το Έλμπερφελντ-Μπάρμεν, καθώς επίσης και περιοχές της Σαξονίας, της Θουριγγίας και της Βιρτεμβέργης. Ενώ λοιπόν ομάδες εργαζομένων, όπως οι τροχιστές του Ζόλινγκεν, ήταν προσκολλημένοι σε αρχαϊκά ιδεώδη μιας τοπικά ριζωμένης συνεργατικής κοινοπολιτείας, βασισμένης στην επαγγελματική αυτονομία τους, οι ηγέτες της DMV υμνούσαν την τεχνική πρόοδο, τη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης του λαού και ένα μαζικό βιομηχανικό συνδικαλισμό, που θα ανταποκρινόταν στις δομές ενός διαρκώς εκλογικευόμενου καπιταλισμού. Το μεγάλο αυτό χάσμα –που επαναλήφθηκε πολλές φορές στην ευρωπαϊκή βιομηχανία, όταν οι παραδόσεις των ανεξάρτητων επαγγελματιών ήρθαν αντιμέτωπες με τα μαζικά συνδικάτα– προκάλεσε μεγάλες συζητήσεις μεταξύ των πολιτι-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·163

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

κοποιημένων εργατών. Τέτοιου είδους συζητήσεις αναφέρονταν στην ικανότητα των εργαζομένων να ελέγξουν την παραγωγή, όταν θα εξέλιπαν οι ευνοϊκές συνθήκες του ατομικού εργαστηρίου, στις δυνατότητες μιας άμεσης μεταρρύθμισης στον αναπτυσσόμενο καπιταλισμό και στη φύση του ίδιου του σοσιαλιστικού σχεδίου.

Σοσιαλισμός, εθνική πολιτική και καθημερινή ζωή

™τα μέσα της δεκαετίας του 1890, το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα έφτασε σε ένα σημείο τομής. Τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν αποκτήσει γερά θεμέλια, καλύπτοντας ολόκληρη τη Βόρεια και τη Δυτική Ευρώπη· ταυτόχρονα, άρχιζε η δεύτερη φάση ανάπτυξης του σοσιαλιστικού κινήματος με τη δημιουργία κομμάτων στην Πολωνία, τα Βαλκάνια και τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Η φάση αυτή ολοκληρώθηκε το 1905. Τα κοινοβουλευτικά κράτη, που θεμελιώθηκαν από τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860 είχαν σταθεροποιηθεί, ενώ το δικαίωμα ψήφου είχε επεκταθεί στις Κάτω Χώρες και τη Σκανδιναβία. Η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη μετά το 1895-96 δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για τη δημιουργία των πρώτων βιώσιμων συνδικαλιστικών ενώσεων. Τα σοσιαλιστικά κόμματα του πρώτου κύκλου είχαν σημαντικά και σταθερά εκλογικά κέρδη. Εισήλθαν στο κοινοβούλιο, διείσδυσαν στη δημόσια σφαίρα και απέκτησαν ακόμη πιο βαθιές ρίζες. Οι διαδικασίες αυτές δημιούργησαν τον «σοσιαλδημοκρατικό πυρήνα» της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης. Μέχρι το 1914, εφτά κόμματα είχαν υπό τον έλεγχό τους τουλάχιστον το 25% του εκλογικού σώματος των χωρών τους – τα κόμματα της Φινλανδίας, της Σουηδίας, της Γερμανίας, των περιοχών της Τσεχίας, της Δανίας, της Νορβηγίας και της Αυστρίας. Η εκπληκτική άνοδος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Φινλανδίας μετά το 1903, το οποίο ωφελήθηκε τα μέγιστα από το σύνταγμα που επέβαλαν οι εργαζόμενοι μετά την πραγματοποίηση μιας γενικής απεργίας στη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης του 1905, το έκανε σημαιοφόρο της εθνικής ανεξαρτησίας, με αποτέλεσμα να κερδίσει το 37% των ψήφων στις πρώτες εκλογές του 1907. Ο αριθμός των μελών του εκτοξεύτηκε από 16.610 σε 82.328 μεταξύ 1904 και 1907, σε έναν πληθυσμό μόλις 3.000.000 κατοίκων.40 Μετά τη σταδιακή βελτίωση του συντάγματος μεταξύ 1898 και 1906, οι Νορβηγοί σοσιαλιστές υποσκέλισαν τους φιλελεύθερους αντιπάλους τους ως εθνική πολιτική δύναμη. Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σουηδίας είχε 133.388 μέλη στο αποκορύφωμα της δύναμής του πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο (1907) σε έναν πληθυσμό 5,5 εκατομμυρίων κατοίκων. Πυρήνες του κόμματος ήταν οι 427 «κοινότητες εργατών», που συντόνιζαν τη δρα-

163

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·164

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

164

στηριότητα των συνδικάτων σύμφωνα με τα πρότυπα των βρετανικών συνδικαλιστικών συμβουλίων και ενίσχυαν την παρουσία του κόμματος στην εργατική κοινότητα. Επιπλέον ίδρυσαν τις Αίθουσες του Λαού, οι οποίες ήταν χώροι συνάντησης των εργαζομένων, όπου γινόταν η κομματική προπαγάνδα, η εκπαίδευση και η ψυχαγωγία των εργατών. Η νεολαία του κόμματος και οι γυναικείες λέσχες ιδρύθηκαν το 1892.41 Το πιο γνωστό παράδειγμα σοσιαλιστικής κουλτούρας πριν από το 1914 συναντάμε στη Γερμανία, όπου η ανάπτυξη του SPD ακολούθησε τη σπασμωδική πρόοδο των πολιτικών ελευθεριών.42 Το 1905, το κόμμα υιοθέτησε ένα νέο καταστατικό χάρτη, δημιουργώντας την πρώτη ομοιογενή οργάνωσή του και μια κεντρική γραφειοκρατική δομή που στελεχωνόταν από μόνιμα στελέχη. Μέχρι το 1910, μόνο 16 από τις 397 εκλογικές περιφέρειες δεν διέθεταν επιτροπές. Ο αριθμός των μελών του κόμματος αυξήθηκε από 384.000 σε περισσότερα από 1.000.000 κατά τη διάρκεια της περιόδου 1906-14. Το 1898, το SPD ήταν το πιο μεγάλο κόμμα στη χώρα με ποσοστό 27,2% των ψήφων, ενώ το 1912 είχε και τη μεγαλύτερη κοινοβουλευτική εκπροσώπηση (110 από 397 έδρες). Το κίνημα άρχισε να διαφοροποιείται με μεγάλη ταχύτητα, ιδρύοντας εθνικές οργανώσεις για τους Εργαζόμενους Αθλητές, τη Λαϊκή Υγεία, τους Εργαζόμενους Τραγουδιστές, τους Εργαζόμενους Γυμναστές, τους Εργαζόμενους Ποδηλάτες, τους Εργαζόμενους Κολυμβητές, τους Εργαζόμενους Σαμαρείτες, την Ένωση Εργαζομένων για την Αποχή από τα Οινοπνευματώδη, τους Φυσιολάτρες, την Ένωση για το Θέατρο των Εργαζομένων και τους Προλετάριους Ελεύθερους Στοχαστές. Η πολιτισμική παρουσία του οργανωνόταν μέσω του τύπου, διαφόρων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, βιβλιοθηκών, διαλέξεων και δημόσιων συναντήσεων, για να μη μιλήσουμε για τα φυλλάδια, τις μπροσούρες, τι αφίσες και τα σοβαρά βιβλία. Με τον τρόπο αυτό, το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα κατάφερε να έχει μια εξαιρετικά πολυσχιδή παρουσία στη ζωή όχι μόνο των μελών του αλλά και των υποστηρικτών του γενικότερα. Το 1914 υπήρχαν 120 τοπικές εργατικές γραμματείες που εξέδωσαν 692.000 δελτία πληροφοριών και νομικών συμβουλών.43 Βλέποντας κανείς τον εντυπωσιακό αυτό μηχανισμό ταύτισης των εργαζομένων με τα σοσιαλιστικά κόμματα και την ασυγκράτητη πρόοδό τους ως λαϊκών κινημάτων, θα μπορούσε εύκολα να πιστέψει ότι η «εργατική τάξη προελαύνει». Οι φιλελεύθερες συνταγματικές κατακτήσεις της δεκαετίας του 1860 ενίσχυσαν την πίστη αυτή, γιατί οι εργαζόμενοι, από τη στιγμή που είχαν το δικαίωμα να ψηφίζουν, διαπίστωσαν γρήγορα τα πλεονεκτήματα της εκπροσώπησής τους από ένα εθνικό κόμμα, όπως ακριβώς είχε προβλέψει ο Μαρξ. Η αυξανόμενη ενσωμάτωση της εθνικής οικονομίας χάρη στο νομικό πλαίσιο, που διαμορφώθηκε τη δεκαετία του 1860,

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·165

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

έδωσε ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στην τάση αυτή. Μολονότι ανομοιογενείς, οι εργαζόμενοι είχαν πολλούς και σοβαρούς λόγους να βλέπουν τον εαυτό τους ως ενιαία τάξη, γιατί η προφανής αδυναμία τους στην κοινωνία καθιστούσε την κάλπη εξαιρετικά πολύτιμη, ιδιαίτερα καθώς οι υπόλοιπες συλλογικές τους δυνατότητες και τα συνδικάτα έμεναν αδύναμα μέχρι το 1910-20. Οι αγώνες για την απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων το 1890-1914 αποτέλεσαν έναν πανίσχυρο μηχανισμό για τη διαμόρφωση μιας πολιτικής τάξης. Επιπλέον, από τη στιγμή που οι εργάτες είχαν το δικαίωμα να ψηφίζουν, το χρησιμοποίησαν με μεγάλη επιτυχία, όπως αποδεικνύεται από τη μεγάλη άνοδο της εκλογικής δύναμης των κομμάτων που τους εκπροσωπούσαν το 1907-14. Το «πολιτικά προσδιορισμένο έθνος» έγινε «το αποτελεσματικό πλαίσιο της ταξικής τους συνείδησης».44 Τα δομικού τύπου επιχειρήματα για το αναπόφευκτο της ταξικής σύγκρουσης ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο την πίστη στην εμπρόθετη δράση της εργατικής τάξης ως συλλογικού υποκειμένου, η δυναμική της οποίας εντοπιζόταν σύμφωνα με τον Μαρξ στην ίδια την εξέλιξη της εργασίας ως βασικού τελεστή της καπιταλιστικής βιομηχανίας και ανάπτυξης. Ισχυρές ταξικές ταυτότητες διαμορφώθηκαν από τους εργάτες στις βιομηχανίες, στα επαγγέλματα και τις περιοχές. Οι ανθρακωρύχοι αναδείχτηκαν σε ισχυρό αρχετυπικό σύμβολο της διαδικασίας αυτής. Ζώντας σε απομονωμένες και αυτάρκεις κοινότητες, ενωμένοι από τα δυνατά αισθήματα αλληλεγγύης που σφυρηλατούσε μέσα τους η επίπονη και εξαντλητική δουλειά και με την ψυχή τους να γαλβανίζεται από τον αξιοπρεπή, αλλά και δύσκολο, τρόπο με τον οποίο έβγαζαν το ψωμί τους, οι ανθρακωρύχοι ήταν οι ηρωικοί εκπρόσωποι της εργατικής τάξης στην πάλη της με τους κεφαλαιοκράτες. Μια τραχιά κολεκτιβιστική κουλτούρα αναπτύχθηκε γύρω από την αυτονομία των ανθρακωρύχων, που εργάζονταν ομαδικά μέσα στις υπόγειες στοές, πράγμα που είχε ως συνέπεια να εκτοπιστούν πλήρως οι διευθυντές και οι αρχιεργάτες από τη δουλειά τους. Η προσφυγή των εργοδοτών και των διευθυντών σε αυθαίρετα μισθολογικά συστήματα ή σε πατερναλιστικού τύπου πρόνοιες υπέρ των εργαζομένων μέσω της προσφοράς κατοικιών ένωσε ακόμη περισσότερο τους ανθρακωρύχους. Η προθυμία των ανθρακωρύχων να υποστηρίζουν τους συναδέλφους τους είτε μέσω της αλληλεγγύης που έδειχναν οι οικογένειές τους στους δύσκολους καιρούς, νοικιάζοντας δωμάτια στα σπίτια τους και χρησιμοποιώντας τις λέσχες ως χώρους συνάντησης και ψυχαγωγίας είτε μέσω ποικίλων πολιτισμικών θεσμών, ήταν γνωστή σε όλους. Η ίδια η ζωή ένωνε τους ανθρακωρύχους.45 Και πιο γενικά όμως, η καθημερινή ζωή όλων των εργατών ήταν γεμάτη από μικρές πράξεις αλληλεγγύης. Στους τόπους δουλειάς, οι ανταλλαγές και η ψυχαγωγία,

165

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·166

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

166

οι τελετουργικού χαρακτήρα φάρσες και τα πειράγματα προς τους συναδέλφους, οι τόσο συνηθισμένες μικροκλοπές και οι αθώες αλληλοϋπονομεύσεις ήταν τόσο σημαντικά στοιχεία για την ανάπτυξη της εργασιακής κουλτούρας όσο και τα συνδικάτα. Αυτού του είδους οι ανθρώπινες συμπεριφορές σμίλεψαν ένα κομμάτι του εργασιακού χρόνου όπου «ήσουν μόνος μαζί με τους συντρόφους» σε βάρος του εργοδότη. Επιδείκνυαν ακόμη ανθεκτικότητα και αυτοσεβασμό σε περιστάσεις, κατά τις οποίες οι ανώτεροι τους στερούσαν τον άμεσο έλεγχο. Οι μικρές αυτές πράξεις αυτοεπιβεβαίωσης μπορεί να μην εξέφραζαν μια συνειδητή «πολιτική» στάση, αλλά, σε ένα πιο βασικό επίπεδο, αυτή η κουλτούρα της καθημερινότητας έθεσε τα θεμέλια της αγωνιστικότητας των εργατών. Αν οι τελευταίοι αδιαφορούσαν για την οργανωμένη πολιτική, αυτό δεν σήμαινε ότι αγνοούσαν τι πάει να πει καλή ζωή, αλλά ότι αυτού του είδους οι σκέψεις ήταν συχνά εγκλωβισμένες σε μια «ιδιωτική» οικονομία πόθων. Οι τρόποι απελευθέρωσής τους ήταν ένα τεράστιο ζήτημα που έπρεπε να αντιμετωπίσει η πολιτισμική πολιτική της Αριστεράς.46 Λίγοι εργάτες ήταν μέλη των σοσιαλιστικών κομμάτων και των συνδικάτων τους και ακόμη λιγότεροι γνώριζαν τα πιο λεπτά σημεία της σοσιαλιστικής θεωρίας. Αλλά η εμπειρία της καθημερινότητας, στο πλαίσιο της οποίας οι αφηρημένες σχέσεις δύναμης αποκτούσαν πρακτικό χαρακτήρα, γεννούσε ανεξάρτητες στάσεις με έκδηλο πολιτικό δυναμικό. Υπό συνθήκες γενικευμένης κοινωνικής και πολιτικής κρίσης, όπως οι εξεγέρσεις στην Ευρώπη το 1904-07, τα επαναστατικά χρόνια 1917-21 ή οι διάφορες εθνικές και τοπικές κινητοποιήσεις, οι πολιτισμικές αυτές εστίες αντίστασης μπορούσαν να αποκτήσουν πληρέστερο πολιτικό νόημα. Έτσι, ο κόσμος της πολιτικής και εκείνος της καθημερινής ζωής μπορούσαν να ταυτιστούν. Δεν υπήρχε τίποτε φυσικό ή προκαθορισμένο σε μια τέτοια σύγκλιση της σοσιαλιστικής πολιτικής με την κουλτούρα γενικότερα της καθημερινής ζωής, αν και η παράλληλη κίνηση του εργατικού κινήματος και της εκβιομηχάνισης σίγουρα ενίσχυε μια τέτοια άποψη. Καθώς τα ισχυρότερα σοσιαλιστικά κόμματα αποκτούσαν σταθερούς γραφειοκρατικούς μηχανισμούς και μόνιμα επαγγελματικά στελέχη, και οι κοινοβουλευτικές ομάδες ανέπτυσσαν ένα είδος αυτονομίας, η πολιτική με τη συμβατική έννοια του όρου δεν προϋπέθετε την αναγκαία συμμετοχή των εργατών, καθιστώντας πιο πολύπλοκες τις συνδέσεις με την καθημερινότητα. Οι σοσιαλιστές ηγέτες και τα συνδικαλιστικά στελέχη αντιτάχθηκαν στη στοιχειακή δημοκρατία του εργοστασίου και του δρόμου, ειδικά όταν κάποια σημαντικά κέρδη –μια νομοθετική μεταρρύθμιση, μια κοινοβουλευτική νίκη ή ένα επωφελές συμβόλαιο– υπαγόρευαν υπομονή και πειθάρχηση της αγωνιστικότητας των εργατών. Το κίνημα των ανθρακωρύχων, η πιο πρώιμη και ισχυρή έκφραση του βιομηχανικού συνδικα-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·167

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

λισμού, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των «τυπικών» αλλά και των «άτυπων» πτυχών της συλλογικής αυτής δράσης. Η ταξική συνείδηση των ανθρακωρύχων του Ρουρ εκφράζει μια τεράστια αντίφαση. Στη μεγάλη απεργία του 1905 και στο κίνημα για κοινωνικοποιήσεις του 1919, ένα μεγάλο κύμα αγωνιστικότητας παρέσυρε τους μετριοπαθείς ηγέτες τόσο του SPD όσο και του επίσημου συνδικάτου των ανθρακωρύχων. Τα κινήματα αυτά προήλθαν από άτυπες δομές αλληλεγγύης, στο πλαίσιο των οποίων τα αιτήματα για κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και εργατικό έλεγχο των επιχειρήσεων εξέφραζαν τις άμεσες ανάγκες των ανθρακωρύχων: «Η κοινωνικοποίηση δεν ήταν μια απλή ουτοπία ή μια αφηρημένη κατασκευή αλλά η σύνοψη της εμπειρίας [των ανθρακωρύχων]· όχι μόνο η απλή προβολή ενός ιδεώδους αλλά και η χρησιμοποίηση στοιχείων και δομών θεμελιωμένων στην καθημερινότητα».47 Απαντώντας στις άμεσες αυτές ενέργειες των εργατών, οι ηγέτες τους ψιττάκιζαν τους κοινωνικούς φόβους της μπουρζουαζίας του Ρουρ, κατηγορώντας τους ανθρακωρύχους όχι μόνο για έλλειψη πειθαρχίας και ταξικής συνείδησης αλλά και για έλλειψη «παιδείας» και «πολιτισμού». Από αυτή την άποψη, τα προβλήματα των εργατών θα επιλύονταν μόλις το εργατικό κίνημα θα οργανωνόταν, θα εκπαιδευόταν και θα αυτοαναμορφωνόταν. Ωστόσο, ενώ οι πολιτικοί και οι συνδικαλιστές έβλεπαν μόνο τραχύτητα, αταξία και αναταραχή, οι ανθρακωρύχοι διέθεταν ήδη μια ιδιαίτερα δυναμική και ευέλικτη κουλτούρα. Το πλαίσιο της καθημερινότητας αποκάλυπτε το έλλειμμα σοσιαλιστικής κουλτούρας του εργατικού κινήματος. Το 1908, η οργάνωση του SPD στο Γκέτινγκεν, που ήταν μια όχι ιδιαίτερα εκβιομηχανισμένη επαρχιακή πόλη, είχε μόλις 190 μέλη σε πληθυσμό 30.000 κατοίκων. Η κοινωνική κουλτούρα τής εν λόγω οργάνωσης ήταν ισχνή – ένας γυμναστικός σύλλογος με 40 μέλη, ένας συνεταιρισμός καταναλωτών και τίποτε άλλο άξιο λόγου. Λόγω του περιθωριακού πολιτικού ρόλου της, η οργάνωση εστίασε την προσοχή της στην εκπαίδευση των μελών και των υποστηρικτών της μέσα σε ένα πλήρως συμβατικό πλαίσιο πολιτισμικών αξιών. «Οι οπαδοί του κόμματος ήθελαν να ζήσουν τη ζωή τους έντιμα, ηθικά, μετρημένα και πειθαρχημένα: πρώτον, για να γίνουν το πρότυπο όλων εκείνων των εργατών που δεν είχαν οργανωθεί ακόμη και δεύτερον, για να δείξουν στην μπουρζουαζία ότι μπορούν να ανταποκριθούν σε όλες τις δουλειές και ότι άξιζε να τους σέβονται και να τους υπολήπτονται». Το κόμμα επιδίωκε να κάνει κτήμα του την υπάρχουσα «υψηλή κουλτούρα» όσον αφορά την κλασική λογοτεχνία, στο θέατρο και την τέχνη, καθώς επίσης και σε πιο γενικά ζητήματα, όπως το γούστο και η ηθικότητα. Όσο το SPD ήταν πολιτικά αποκλεισμένο, οι στάσεις αυτές έμεναν δεμένες με αντιπολιτευτικούς στό-

167

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·168

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

χους. Ωστόσο, όταν μετά το 1918 ενσωματώθηκε στο σύστημα, ο συντηρητισμός του βγήκε στην επιφάνεια – αξιακό σύστημα στηριγμένο στην ιεραρχία και την εξουσία, μιλιταριστική γλώσσα, φετιχισμός της πειθαρχίας, πατριωτισμός και πατριαρχική νοοτροπία στο σπίτι, στην ανατροφή των παιδιών και τις γυναίκες.48 Οι κυρίαρχες αξίες δεν αμφισβητούνταν. Αρχικά, τα κομματικά μέλη της οργάνωσης του Γκέτινγκεν εισάγονταν στην κουλτούρα του κινήματος μέσα από την κοινή ανάγνωση των εφημερίδων, τη συγγραφή πολιτικών κειμένων και τη χρήση ενός ειδικού κουτιού, στο οποίο έριχναν σημειώματα με ερωτήσεις στη διάρκεια των συναντήσεων. Όμως με το πέρασμα των ετών ακόμη και αυτές οι κομματικές διαδικασίες ατρόφησαν και έτσι, το 1904-07 γινόταν μόνο μία συλλογική ανάγνωση βιβλίων το χρόνο έναντι οκτώ το 1900 και το 1901. Αλλά και οι προπαγανδιστικές εκδηλώσεις του κόμματος δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλες: οι δημόσιες συναντήσεις γίνονταν σε κλειστούς χώρους· οι εκδηλώσεις για την Πρωτομαγιά ήταν μάλλον κομματικές υποθέσεις παρά δημόσιες συγκεντρώσεις· οι διαλέξεις αποτελούσαν αφορμή για τη σύναξη των κομματικών μελών και οι αυθόρμητες συζητήσεις ήταν περιορισμένες· όσο για τις απεργίες, ο χαρακτήρας τους ήταν πλήρως αποπολιτικοποιημένος. Η σοσιαλιστική πολιτική δεν συνδεόταν καθόλου με την καθημερινότητα των μελών και των οπαδών του κόμματος. Η καθημερινότητα αυτή όφειλε να ακολουθεί κάποιους καθιερωμένους κανόνες σχετικά με τη λογικότητα της κοινωνικής συμπεριφοράς, πράγμα που άφηνε στο απυρόβλητο το συντηρητισμό της εργατικής τάξης και ιδιαίτερα τη στάση των εργατών απέναντι στις γυναίκες και τα παιδιά, τη σεξουαλική συμπεριφορά και την ιδιωτική τους ζωή. Αντίθετα, άλλες πλευρές της εργατικής κουλτούρας, όπως η υποτιθέμενη «τραχύτητά» της, δέχονταν σφοδρές επιθέσεις. Όλα αυτά σήμαιναν μια βαθύτατη αποτυχία του κόμματος να θεμελιώσει τα σοσιαλιστικά του ιδανικά σε οποιαδήποτε πιο αφηρημένη προσέγγιση της καθημερινότητας.

Συμπέρασμα

Œτσι, η εντυπωσιακή ανάπτυξη των σοσιαλιστικών κομμάτων πριν από το 1914 εί-

168

χε κάποια συγκεκριμένα όρια. Η εκλογική τους δύναμη δεν ξεπέρασε κάποια επίπεδα –στην καλύτερη περίπτωση μεταξύ του 1/3 και του 1/4 του εκλογικού σώματος–, ενώ δεν κατάφεραν να συμμετάσχουν σε κάποιο κυβερνητικό σχήμα είτε λόγω της αδιάλλακτης αντίθεσής τους στο σύστημα είτε λόγω της τάσης του τελευταίου να τα αποκλείει. Στις λίγες εκείνες περιπτώσεις που η καθολική ψηφοφορία και η πλήρης κοινοβουλευτική δημοκρατία θεσμοθετήθηκαν πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο,

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·169

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ

τα όρια αυτά πράγματι ξεπεράστηκαν. Οπουδήποτε αλλού, τα κόμματα διατήρησαν τον μάλλον περιθωριακό χαρακτήρα τους, έχοντας την ελπίδα ότι μακροπρόθεσμα η περαιτέρω ανάπτυξη του καπιταλισμού και οι αναπόφευκτες κρίσεις του θα τα οδηγούσαν στην εξουσία. Όταν έκαναν την εμφάνισή τους οι ρεφορμιστές, όπως ήταν, για παράδειγμα, οι Γάλλοι ποσιμπιλιστές τη δεκαετία του 1880 ή οι μετριοπαθείς Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες στα πιο φιλελεύθερα νοτιοδυτικά κρατίδια της χώρας μετά τη δεκαετία του 1890, αποκηρύχτηκαν. Η μη συμμετοχή στις «αστικές κυβερνήσεις» ήταν ο κανόνας της Δεύτερης Διεθνούς. Το 1913, η Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Ολλανδίας (SDAP) αρνήθηκε να καταλάβει μια θέση στην κυβέρνηση της χώρας για τους λόγους που αναφέρθηκαν. Η πολιτική της αποχής υποδήλωνε την τεράστια εμπιστοσύνη των σοσιαλιστών στο μέλλον και την εδραία πίστη τους στην κατάκτηση της πλειοψηφίας από την εργατική τάξη και στην όλο και μεγαλύτερη στήριξη της τελευταίας προς το σοσιαλισμό. Τα κόμματα αυτά, στον αρχικό πυρήνα των οποίων ήταν τα στρώματα των ειδικευμένων τεχνιτών και οι διάφορες ριζοσπαστικές πολιτικές παραδόσεις που τα συνόδευαν, χτίστηκαν σιγά σιγά μέσα στο νομικό πλαίσιο, το οποίο διαμορφώθηκε από τις συνταγματικές αλλαγές της δεκαετίας του 1860. Καθώς το εργατικό κίνημα εδραίωνε την εκλογική παρουσία του στις κουλτούρες των πόλεων και των επαγγελματικών κοινοτήτων, η έλξη που ασκούσε ο σοσιαλισμός αύξανε συνεχώς. Από τη δεκαετία του 1890, οι ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες, η βελτίωση της κοινωνικής και της εργατικής νομοθεσίας, καθώς επίσης και η σταδιακή ενίσχυση του κοινοβουλευτισμού επέτρεψαν στα κόμματα να διευρύνουν την επιρροή τους. Είτε μέσω του μαζικού συνδικαλισμού και των σύγχρονων κομματικών μηχανισμών είτε μέσω των πολιτισμικών δραστηριοτήτων και των πρώιμων επιτευγμάτων του δημοτικού σοσιαλισμού, τα σοσιαλιστικά κόμματα μεταβλήθηκαν σε ισχυρούς παράγοντες του πολιτικού συστήματος. Ωστόσο ποτέ δεν απέκτησαν και ούτε καν πλησίασαν την καθολική υποστήριξη της εργατικής τάξης. Οι πολιτικές προτιμήσεις της τελευταίας ήταν πραγματιστικές, ασταθείς και εκφράζονταν πάντοτε υπό όρους· ταυτόχρονα, διαφοροποιούνταν έντονα ανάλογα με το είδος της βιομηχανίας και του επαγγέλματος, την περιοχή και το πολιτισμικό περιβάλλον. Η ψήφος και γενικότερα η στήριξη των εργατών διεκδικούνταν από το φιλελευθερισμό στη Βρετανία, τον οργανωμένο καθολικισμό στη Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και τη Νότια Ευρώπη, καθώς και από πολλούς άλλους αντιπάλους. Η ικανότητα του σοσιαλισμού να εναρμονίζει ετερογενή συμφέροντα ήταν πάντοτε ένα είδος εν ανεπαρκεία. Κύριο χαρακτηριστικό των διαιρέσεων αυτών ήταν οι αντιφάσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων σχετικά με την ισότητα

169

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·170

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

των φύλων. Στην πραγματικότητα, οι σοσιαλιστές κινητοποιούσαν μόνο συγκεκριμένες κατηγορίες εργατών. Η βασική διάκριση ήταν ανάμεσα σε όσους είχαν ασπαστεί τις σοσιαλιστικές ιδέες και σε εκείνους που είχαν διαφορετική γνώμη. Στους τελευταίους περιλαμβάνονταν οι προληπτικοί, οι θρήσκοι, οι σεξουαλικά διαφορετικοί, οι ελαφρόμυαλοι νεαροί, οι εθνικά διαφορετικοί, οι περιθωριακοί, οι περιστασιακά εργαζόμενοι, οι φτωχοί μετανάστες των πόλεων και οι διάφοροι εγκληματίες. Στην προσπάθειά τους να διεκδικήσουν την ψήφο αλλά και την πολιτική στήριξη των βιομηχανικών εργατών, τα εργατικά κόμματα δεν μπόρεσαν να χειριστούν αυτές τις «άλλες» ταυτότητες, πράγμα που έκανε πολλούς εργάτες να βλέπουν αρνητικά το σοσιαλισμό. Η διεύρυνση αλλά και η εμβάθυνση της δημοκρατίας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο υποχρέωσε τα πιο πετυχημένα σοσιαλιστικά κόμματα να εγκαταλείψουν την περιοριστική αυτή πολιτική παράδοση και να καταστούν πιο ελκυστικά. Γι’ αυτό και άρχισαν να μιλούν για ευρύτερους κοινωνικούς και πολιτικούς συνασπισμούς, προσελκύοντας μεγαλύτερο αριθμό εργαζομένων καθώς και άλλες κοινωνικές ομάδες, και απορρίπτοντας τους αυστηρά ταξικούς προσδιορισμούς που είχαν επικρατήσει πριν από το 1914. Το άνοιγμα αυτό ήταν ιδιαίτερα εμφανές στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Σκανδιναβίας, στην εκλογική άνοδο του Εργατικού Κόμματος Βρετανίας και στην κυριαρχία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Αυστρίας στην Κόκκινη Βιένη. Νωρίτερα όμως και παρά το γεγονός ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1900 τα κόμματα της Δεύτερης Διεθνούς έγιναν πιο δημοφιλή, δεν έπαψαν ποτέ να εκπροσωπούν ένα συγκεκριμένο κοινωνικό χώρο, κι αυτός δεν ήταν άλλος από τη σεβάσμια και ανδρική εργατική τάξη. Μέχρι το 1914 ήταν μερικώς αποδεκτά από το πολιτικό σύστημα της Ευρώπης και βεβαίως αποκλεισμένα από κάθε κυβερνητικό σχήμα. Επρόκειτο για μια πολιτική απομόνωση που ήταν δύσκολο να σπάσει, διότι την είχαν διαλέξει τα ίδια.

170

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·171

∫∂º∞§∞π√ 5

¶ƒ√∫§∏™∂π™ ¶∂ƒ∞ ∞¶√ Δ√ ™√™π∞§π™ª√ Τα άλλα μέτωπα της δημοκρατίας ΕΤΑΞΥ 1870 ΚΑΙ 1914, Η ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έγινε η κύρια δύναμη της Αριστεράς. Ο κολεκτιβισμός των νέων σοσιαλιστικών κομμάτων αναπτύχθηκε μέσα από τις κοινές εμπειρίες των εργατών, τις οποίες περιέγραφαν πειστικά όσοι επέκριναν τον καπιταλισμό ως ένα άδικο και άνισο σύστημα. Εξίσου σημαντική όμως ήταν και η εχθρότητα των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων προς τα λαϊκά στρώματα, τα οποία δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Ακόμη και όταν κατακτήθηκε μετά από σκληρούς αγώνες το δικαίωμα ψήφου, έστω και μερικώς, η δημοκρατία για το λαό παρέμενε ένα άπιαστο όνειρο. Από την άποψη αυτή, το πολιτικό κλίμα που υπήρχε πριν από το 1914 απαιτούσε τη μεταγενέστερη επαναστατική στάση της Αριστεράς, διότι η αδιαλλαξία των αντιπάλων της δεν πρόσφερε καμία άλλη επιλογή. Τα πιο ισχυρά κινήματα παρουσίαζαν την εξής εικόνα: ήταν ανεξάρτητα κόμματα με ενιαία οργάνωση αλλά ιδεολογική ποικιλομορφία. Δεν είχαν σοβαρούς ανταγωνιστές και συσπείρωναν διαφορετικά μεταξύ τους συμφέροντα με άξονα κάποιες ευρύτερες σοσιαλδημοκρατικές αξίες. Το μοντέλο αυτό επικράτησε μόνο στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη, όπου υπήρχε ο σκληρός σοσιαλδημοκρατικός πυρήνας. Σε άλλες χώρες, η πολιτική της Αριστεράς αποτέλεσε αντικείμενο τριβών και συγκρούσεων, και τα κόμματα που την εξέφραζαν διακρίνονταν από φατριασμούς. Στη Βρετανία, οι τοπικές δυναμικές πρωτοβουλίες των σοσιαλιστών τη δεκαετία του 1880 και του 1890 άφησαν σχεδόν ανεπηρέαστο τον λαϊκό φιλελευθερισμό, ο οποίος είχε γεννηθεί είκοσι με τριάντα χρόνια νωρίτερα. Στην Ιταλία και την Ισπανία, οι σοσιαλιστές έπρεπε να αντιπαλέψουν τις οξείες ανισότητες, που παρατηρούνταν από περιοχή σε περιοχή, την κρατική βία και το ισχυρό αναρχικό κίνημα των πόλεων. Στη Γαλλία, οι σοσιαλιστές ήταν διχασμένοι, με τις αντίθετες παρατάξεις να ταυτίζονται με διαφορετικές παραδόσεις της Γαλλικής Επανάστασης, να επικαλούνται διάφορες μη μαρξιστικές θεωρητικές προσεγγίσεις και να εξάγουν αντιθετικά συμπεράσματα από την Κομμούνα του Παρισιού. Ο σεκταρισμός αυτός ξεπεράστηκε

Μ

171

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·172

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

μόλις το 1905, όταν οι μαρξιστές οπαδοί του Ζιλ Γκεντ (Jules Guesde) αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους με τους ηθικούς σοσιαλιστές του Ζαν Ζορές, συγκροτώντας το Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς (SFIO) ως ένα κοινοβουλευτικό σοσιαλιστικό κόμμα συγκρίσιμο με εκείνα του ευρωπαϊκού βορρά. Επιπλέον, τα πρώιμα αυτά σοσιαλιστικά κόμματα δεν ήταν τα μόνα που υποστήριζαν τη δημοκρατία πριν από το 1914, ενώ και οι δυνατότητες της Αριστεράς πέραν της κοινωνικής δημοκρατίας πρέπει επίσης να διερευνηθούν. Πρώτον, οι διαφωνίες στο εσωτερικό τους αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη εναλλακτικών οραμάτων και έτσι, το 1905-13, το παλιό ορθόδοξο και σταθερό πλαίσιο άρχισε να καταρρέει. Δεύτερον, οι αντίπαλοι του σοσιαλισμού όριζαν κι αυτοί έναν πολιτικό χώρο, εντός του οποίου αναπτύχθηκαν εναλλακτικές προτάσεις – διάφορες εκδοχές του αναρχισμού και του συνδικαλισμού, καθώς και πολλές μορφές λαϊκισμού και αγροτικού ριζοσπαστισμού. Τρίτον, οι φεμινίστριες έθεταν άλλου τύπου σημαντικές δημοκρατικές προτεραιότητες, τις οποίες οι σοσιαλιστές είχαν αναγνωρίσει με πολύ μερικό και ατελή τρόπο. Τέλος, όλες αυτές οι εντάσεις αυξήθηκαν το 1905-14, όταν το πολιτικό και συνταγματικό πλαίσιο, που είχε διαμορφωθεί τη δεκαετία του 1860, άρχισε πρώτα να αποσυντίθεται, στη συνέχεια να απειλείται με κατάρρευση και, τελικά, να γκρεμίζεται κυριολεκτικά.

Η δεύτερη διεθνής και οι διαιρέσεις της

™τις 14 Ιουλίου του 1889 έγιναν διάφορα διεθνή συνέδρια στο Παρίσι με αφορμή

172

τους εορτασμούς για τα εκατό χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης. Ένα από αυτά συγκλήθηκε από τον Πολ Μπρους (Paul Brousse) και περιλάμβανε τους Γάλλους ποσιμπιλιστές, τους Βρετανούς συνδικαλιστές και άλλους μετριοπαθείς, οι οποίοι είχαν εστιάσει τις προσπάθειές τους στην κατάκτηση του οκταώρου και τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Αντίθετα, το ανταγωνιστικό συνέδριο, που οργανώθηκε από το SPD, παρουσίασε το μαρξιστικό πρόσωπο των αναδυόμενων σοσιαλιστικών κομμάτων της Ευρώπης. Τα συμπεράσματα του συνεδρίου αφορούσαν τέσσερα ζητήματα: το οκτάωρο και τις συνθήκες εργασίας· την ειρήνη, τον πόλεμο και τα προτερήματα της εθνοφρουράς έναντι του μόνιμου στρατού· το καθολικό δικαίωμα ψήφου και το γιορτασμό της Πρωτομαγιάς ως προτεινόμενη επίδειξη της διεθνούς αλληλεγγύης της εργατικής τάξης. Οι εργασίες των συνεδρίων, οι οποίες κράτησαν μία εβδομάδα, σημαδεύτηκαν από θεωρητικές συγκρούσεις, όχι μόνο μεταξύ των δύο αυτών τάσεων αλλά και στο εσωτερικό της καθεμίας. Επιπλέον, τόσο το ένα όσο και το άλλο διακόπηκαν από τους αναρχικούς.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·173

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

Το συνέδριο των μαρξιστών, στο οποίο παρέστησαν 391 αντιπρόσωποι από 20 χώρες αποτέλεσε την ιδρυτική πράξη της Δεύτερης Διεθνούς.1 Τα επόμενα συνέδρια έγιναν στις Βριξέλες (1891), στη Ζυρίχη (1893), στο Λονδίνο (1896), στο Παρίσι (1900), στο Άμστερνταμ (1904), στη Στουτγάρδη (1907), στην Κοπεγχάγη (1910) και στη Βασιλεία (1912). Μετά το 1900 δημιουργήθηκε μια μόνιμη γραμματεία στις Βριξέλες, καθώς και το Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο (ISB) για να επιβλέπουν την υλοποίηση των αποφάσεων. Στο συνέδριο της Ζυρίχης παρέστη και μια αντιπροσωπεία από την Αυστραλία, ενώ σε εκείνο του Άμστερνταμ ο Σεν Καταγιάμα (Sen Katayama) εκπροσώπησε το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιαπωνίας, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1901. Κατά τα άλλα, η Διεθνής ήταν σχεδόν απόλυτα ευρωκεντρική. Οι αρχικές συζητήσεις ακολούθησαν τα πρότυπα της Πρώτης Διεθνούς σε μια προσπάθεια να χαραχτούν τα σύνορα με τον αναρχισμό από τη μια και την «αστική δημοκρατία» από την άλλη. Η γενική απόφαση του συνεδρίου του 1893 επιχείρησε να βρει τη χρυσή τομή ανάμεσα στις επαναστατικές αρχές και στις πρακτικές βελτιώσεις, εκφράζοντας με ενιαία γλώσσα τόσο τους μαξιμαλιστικούς στόχους όσο και τις βραχυπρόθεσμες μεταρρυθμίσεις. Η βίαιη στάση του αναρχισμού απορρίφθηκε, όπως και η ευθεία συνεργασία με τους μη σοσιαλιστές μεταρρυθμιστές. Διαμορφώθηκε μάλιστα μια ατζέντα δημοκρατικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων μέσω του κοινοβουλίου, όπως το καθολικό δικαίωμα ψήφου, η απελευθέρωση των γυναικών, το οκτάωρο και η αντίθεση στον πόλεμο. Ωστόσο αυτή θα μπορούσε να υλοποιηθεί μόνο από ανεξάρτητα εργατικά κόμματα, τα οποία στηρίζονταν στη μαρξιστική παρακαταθήκη της Πρώτης Διεθνούς και είχαν απαλλαγεί από την κηδεμονία των αστών. Μέχρι τη δεκαετία του 1890, οι σοσιαλιστές διατηρούσαν άσβεστη την ελπίδα της επανάστασης, κι αυτό θεμελιωνόταν στην εμπειρία του 19ου αιώνα, όταν οι κοινωνικές κρίσεις προκαλούσαν μαζικές λαϊκές εξεγέρσεις με αποτέλεσμα οι κρατικές δομές εξουσίας να καταρρέουν σχετικά εύκολα. Ο Μπλανκί ήταν ο κύριος εκπρόσωπος της επαναστατικής αυτής ψυχολογίας. Οι επαναστατικές προσδοκίες αναζωπυρώνονταν κάθε φορά που ξεσπούσαν βίαιες συγκρούσεις και εντείνονταν τα κατασταλτικά μέτρα της αστυνομίας, όπως χαρακτηριστικά συνέβη με τον Αντισοσιαλιστικό Νόμο. Για τον Άουγκουστ Μπέμπελ, μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της Δεύτερης Διεθνούς, το Kladderadatsch, ή η μεγάλη κατάρρευση του συστήματος, επρόκειτο να επέλθει από στιγμή σε στιγμή.2 Αντί όμως να καταρρεύσει το σύστημα, επήλθε η σταδιακή ενσωμάτωση των σοσιαλιστικών κομμάτων σε αυτό. Από το 1900, τα κόμματα αυτά εισήλθαν στον αστερισμό του «αστικού» πολιτικού συστήματος, εκλέγοντας βουλευτές στις εθνικές αντιπροσωπείες των χω-

173

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·174

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

174

ρών τους, συμμετέχοντας ποικιλοτρόπως στον κοινοβουλευτικό πολιτικό πολιτισμό και παλεύοντας για μεταρρυθμίσεις. Για τα επαναστατικά κόμματα, επομένως, το ζήτημα της καθαρότητας ή του συμβιβασμού, του μαξιμαλισμού ή της εποικοδομητικής συμμετοχής, της επανάστασης ή της μεταρρύθμισης απασχολούσε όλο και περισσότερο τη θεματολογία τους. Το πρώτο μεγάλο σκάνδαλο ήταν η Υπόθεση Μιλεράν στη Γαλλία. Το 1899, στο αποκορύφωμα της Υπόθεσης Ντρέιφους, σχηματίστηκε μια κυβέρνηση Δημοκρατικής Άμυνας υπό τον Ρενέ Βαλντέκ-Ρουσό (René Waldeck-Rousseau), στην οποία συμμετείχε και ο Αλεξάντρ Μιλεράν, ένας ανεξάρτητος σοσιαλιστής, ως υπουργός εμπορίου.3 Η ενέργεια προκάλεσε το διχασμό των Γάλλων σοσιαλιστών, με τους πρώην ποσιμπιλιστές και τους υπόλοιπους μεταρρυθμιστές να συσπειρώνονται γύρω από την κυβέρνηση, και το Κόμμα Γάλλων Εργατών, την Κεντρική Επαναστατική Επιτροπή και τους υπόλοιπους ριζοσπάστες να στρέφονται με οργή εναντίον και των δύο αστικών στρατοπέδων. Ο Μιλεράν πέτυχε σημαντικές μεταρρυθμίσεις: μείωσε τον εβδομαδιαίο χρόνο εργασίας, ενίσχυσε τους ελέγχους στη βιομηχανία, δημιούργησε τα εργασιακά συμβούλια και έκανε δημόσιες συμβάσεις για να βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας. Ωστόσο ο συμβολισμός ότι συμμετείχε σε μια κυβέρνηση, στις τάξεις της οποίας βρισκόταν ο στρατηγός Γκαστόν Γκαλιφέ (Gaston Gallifet), o σφαγέας του 1871, ήταν ανυπόφορος για τον πρώην κομμουνάρο Εντουάρ Βαγιάν (Edouard Vaillant). Εκτός αυτού, η κυβέρνηση αυτή υπήρξε καταπιεστική σαν κάθε προηγούμενη. Όταν πυροβολήθηκαν τρεις απεργοί στην περιοχή Σαλόν-σιρ-Σαόν, ο Ζιλ Γκεντ σχολίασε ότι «ο πόλεμος εναντίον της εργατικής τάξης δεν υπήρξε ποτέ τόσο αμείλικτος όσο επί κυβερνήσεως Βαλντέκ-Ρουσό και Μιλεράν».4 Υποστηρίζοντας τον Ντρέιφους στην ομώνυμη υπόθεση και μη θέλοντας να αποκηρύξει το ριζοσπαστικό παρελθόν του, ο Ζορές αφοσιώθηκε στην ηθική υπεράσπιση των ελευθεριών του γαλλικού λαού, η οποία φαινομενικά διέφερε από την αντίστοιχη σοσιαλιστική. Από την άλλη πλευρά, συνέβαλε στη διαμόρφωση της ευρύτερης δυνατής ενότητας των δημοκρατικών δυνάμεων, επιτρέποντας για πρώτη φορά την ανάληψη κυβερνητικών ευθυνών από ένα σοσιαλιστή. Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο θα μπορούσε να ενισχυθεί η δημοκρατία αλλά και να γίνουν βήματα προόδου προς το σοσιαλισμό. Προοπτικές τέτοιου είδους δεν είναι άγνωστες στην ιστορία του σοσιαλιστικού κινήματος. Στη Βρετανία, η σταδιακή προσέγγιση των Φιλελεύθερων και των Εργατικών στις δημοτικές εκλογές οδήγησε στην επίσημη συνεργασία τους στις εκλογές του 1906, γνωστή και ως Lib-Lab, και, ακολούθως, στο σχηματισμό της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων, στην οποία συμμετείχαν ως ελάσσων δύναμη και οι Εργατικοί.5 Υπ’ αυτό το πρίσμα, η Υπόθεση Μιλεράν απο-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·175

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

τέλεσε την πρώτη ευκαιρία για να κάνει το σοσιαλιστικό κίνημα άλλο ένα βήμα και να δεχτεί να συμμετάσχει σε μια δημοκρατική κυβέρνηση. Βέβαια αυτό δεν ήταν ασύμβατο με τον σοσιαλιστικό κοινοβουλευτισμό. Ήδη από τη δεκαετία του 1860, οι σοσιαλδημοκράτες αντιμετώπισαν το κοινοβούλιο ως ένα θεσμό που ενίσχυε την αποτελεσματικότητα του κινήματος, τόσο για να βελτιώσουν τη νομοθεσία σε ό,τι αφορά την προώθηση των συμφερόντων της εργατικής τάξης όσο και για να οικοδομήσουν τη λαϊκή τους στήριξη στις εκλογές. Ωστόσο οι επικριτές του Ζορές έγιναν πιο σκληροί. Κατά τον Βαγιάν, το κράτος δεν ήταν ένα ουδέτερο «εργαλείο», που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη «διείσδυση» της εργατικής τάξης, αλλά ένας καταπιεστικός μηχανισμός, που χρησιμοποιούσε το στρατό, την αστυνομία και τη δικαστική εξουσία. Οι ταξικές ανισότητες λειτουργούσαν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, επιτρέποντας στην αστική τάξη να «κυβερνά με την ψήφο, όπως κυβερνούσε με τη θρησκεία και […] τα όπλα».6 Αντίθετα, οι εργάτες προχωρούσαν με τους αγώνες τους, διεξάγοντας την ταξική πάλη στο χώρο της βιομηχανίας και αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις να προβούν σε παραχωρήσεις. Η μεγαλύτερη αξία της Δημοκρατίας ήταν η απελευθέρωση της πολιτικής, έτσι ώστε να μπορεί να διεξαχθεί ο «πραγματικός» αγώνας ανάμεσα στην εργασία και στο κεφάλαιο. Από την άποψη αυτή, οι σοσιαλιστές θα έπρεπε να χρησιμοποιούν το κοινοβούλιο και τις εκλογές, και να υπερασπίζονται τη δημοκρατία και τις ελευθερίες της, χωρίς ωστόσο να έχουν ψευδαισθήσεις για το πραγματικό νόημά της. Οι ευρύτεροι στόχοι της επανάστασης θα έπρεπε να μπαίνουν πάντοτε πάνω απ’ όλα. Οι απόψεις του Γκεντ ήταν ακόμη πιο ακραίες: η Δημοκρατία ήταν μια απάτη· οι εργάτες δεν θα έπρεπε να περιμένουν πραγματικές μεταρρυθμίσεις· οι αντιβασιλικοί αστοί δεν ήταν καλύτεροι από τους βασιλικούς ή τους δεξιούς. Τα ζητήματα αυτά κυριάρχησαν το 4ο Συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς που συγκλήθηκε στο Παρίσι τον Σεπτέμβριο του 1900. Στο συνέδριο αυτό, το SPD επιβεβαίωσε την ισχύ του. Η πρώτη αντίδραση του Λίμπκνεχτ ήταν ιδιαίτερα σκληρή: «Ο σοσιαλιστής που μπαίνει σε αστική κυβέρνηση είτε λιποτακτεί είτε παραδίδεται στον εχθρό».7 Στη συνέχεια όμως απόψεις σαν κι αυτή παραχώρησαν τη θέση τους στον επαναστατικό πραγματισμό του Κάουτσκι, ο οποίος δεχόταν ότι τα δημοκρατικά δικαιώματα ήταν καλά και επιδοκίμαζε τις συμμαχίες τακτικού χαρακτήρα με τα αστικά δημοκρατικά κόμματα. Ήταν μεγάλο λάθος να βλέπει κανείς τους μη σοσιαλιστές ως «μια αντιδραστική μάζα», σε μια εποχή μάλιστα που οι σοσιαλιστές γίνονταν όλο και πιο ισχυροί, «αρκετά ισχυροί για να μπορούν να επηρεάσουν την πορεία των γεγονότων αλλά όχι και τόσο ισχυροί για να μπορέσουν να κυριαρχήσουν».8 Η λύση του προβλήματος βρισκόταν στη σαφήνεια και την ανεξαρτησία της σοσιαλι-

175

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·176

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

176

στικής πολιτικής γραμμής: «Στο βαθμό που διατηρούμε τον προλεταριακό χαρακτήρα μας, η διάβρωσή μας από […] τα άλλα κόμματα δεν πρέπει να μας φοβίζει […] Αν όμως προδώσουμε τον προλεταριακό χαρακτήρα μας, θα χάσουμε το στέρεο έδαφος κάτω από τα πόδια μας και θα γίνουμε παίγνιο των πιο αντιθετικών συμφερόντων […]. Οι συμβιβασμοί στην πράξη δεν είναι επικίνδυνοι, αλλά εκείνοι που υπονομεύουν το πρόγραμμά μας είναι».9 Η πιο σαφής περίπτωση συμμαχίας είναι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, όταν οι «θεμελιώδεις δημοκρατικοί θεσμοί» μιας κοινωνίας κινδυνεύουν.10 Κατά τη διάρκεια της Υπόθεσης Μιλεράν, ξέσπασε στην Ιταλία μια παρόμοια πολιτική κρίση. Η δεξιά κυβέρνηση του στρατηγού Λουίτζι Πελού (Luigi Pelloux), που σχηματίστηκε μετά τη σφαγή των διαδηλωτών στο Μιλάνο τον Μάιο του 1898, έλαβε δρακόντεια μέτρα εναντίον της Αριστεράς, τα οποία επιβλήθηκαν με βασιλικό διάταγμα. Σε απάντηση στην καταπιεστική αυτή πολιτική, οι Φιλελεύθεροι σχημάτισαν κοινό μέτωπο με την Άκρα Αριστερά. Το μέτωπο αυτό βγήκε ιδιαίτερα ενισχυμένο από τις εκλογές που ακολούθησαν και, μάλιστα, τον Φεβρουάριο του 1901 σχημάτισε κυβέρνηση υποστηριζόμενο από το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας (PSI). Το γαλλικό σενάριο επαναλήφθηκε και εδώ. Ο Φιλίπο Τουράτι (Filippo Turati) προώθησε πολλές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, ανάμεσα στις οποίες ξεχώριζαν η ίδρυση του υπουργικού Τμήματος Εργασίας, η κοινωνική ασφάλιση, οι νόμοι για την προστασία των εργαζόμενων γυναικών και παιδιών και η εκτέλεση δημοσίων έργων. Παρ’ όλα αυτά, η υπεράσπιση του συντάγματος δεν εμπόδισε τους Φιλελευθέρους να χρησιμοποιήσουν το στρατό εναντίον των απεργών, πράγμα που σύντομα αποκάλυψε τα όρια του προοδευτικού αυτού μετώπου. Σε αντίθεση όμως με τον Μιλεράν, ο Τουράτι αρνήθηκε να αναλάβει υπουργείο και τελικά το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας υποχρεώθηκε να αποσυρθεί από τον κυβερνητικό συνασπισμό.11 Τα μεταρρυθμιστικά αυτά πειράματα προκάλεσαν πολλές αντεγκλήσεις, με αποτέλεσμα να αφαιρεθεί η πρωτοβουλία κινήσεων από το PSI κατά το μεγαλύτερο διάστημα της προπολεμικής περιόδου. Στη Γαλλία, τα αντίπαλα στρατόπεδα συγχωνεύτηκαν δημιουργώντας αφενός το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και αφετέρου το Σοσιαλιστικό Κόμμα Γαλλίας. Το πρώτο ήταν συσπειρωμένο γύρω από τον Ζορές και την υπεράσπιση της Δημοκρατίας, και το δεύτερο, γύρω από τον Γκεντ και τον Βαγιάν.12 Η ίδια η Δεύτερη Διεθνής είχε ψηφίσει το 1900 μια συμβιβαστική απόφαση, αφήνοντας το ζήτημα της συμμετοχής των σοσιαλιστών σε συνασπισμούς στη διακριτική ευχέρεια των εθνικών κομμάτων. Παρά την καταδίκη του Μιλεράν, η υποστήριξη κάποιων κυβερνήσεων χωρίς συμμετοχή στο υπουργικό συμβούλιο θεωρούνταν θεμιτή. Η συμμετοχή σε συνασπισμούς αστικών κομμάτων

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·177

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

μπορούσε να δικαιολογηθεί μόνο προσωρινά και από μια θέση πλήρους ανεξαρτησίας και διακριτής «προλεταριακής» ταυτότητας.13 Έτσι, το σκάνδαλο για τον «υπουργισμό» αποκάλυψε δύο μοντέλα σοσιαλιστικής πολιτικής, η σύγκρουση των οποίων ήταν διαρκής και περιοδικά επαναλαμβανόμενη. Το πρώτο υποστήριζε με περηφάνια τον ευρύτερο επαναστατικό στόχο του σοσιαλισμού –την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος και την οικοδόμηση μιας διαφορετικής κοινωνίας–, πράγμα που προϋπέθετε σφοδρή αντιπολίτευση, καμιά συνεργασία με τα αστικά κόμματα και βέβαια, άρνηση κάθε συμμετοχής στους ήδη υπάρχοντες πολιτειακούς και κοινωνικούς θεσμούς. Ο Καρλ Κάουτσκι, ο «πάπας» του σοσιαλισμού, ήταν ο διαπρύσιος κήρυκας του μοντέλου αυτού. Η τελική νίκη θα ερχόταν από τη νομοτελειακή κίνηση της ιστορίας. Καθώς το εργατικό κίνημα θα οργανωνόταν όλο και περισσότερο και θα γινόταν αποδεκτό από ευρύτερα λαϊκά στρώματα, ο καπιταλισμός θα κατέρρεε υπό το βάρος των αξεπέραστων αντινομιών του και έτσι, οι σοσιαλιστές θα αναλάμβαναν τα ηνία του κράτους, είτε αστραπιαία είτε σε μια σύγκρουση μακράς διαρκείας με το θνήσκον παλιό καθεστώς. Το δεύτερο προέβλεπε ένα παρόμοιο αποτέλεσμα στο πλαίσιο μιας ελάχιστα ασθενέστερης ουτοπικής αντίληψης. Τόνιζε τις οικουμενικές του αρχές, και έναν ηθικό και δημοκρατικό ανθρωπισμό, αντιμετωπίζοντας τις σοσιαλιστικές αξίες ως γέφυρα για τη σύναψη ευρύτερων συνασπισμών που βασίζονταν στην αποδοχή της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αν η οικονομική θεωρία του σοσιαλισμού καθιστούσε τη νίκη αναπότρεπτη, οι σοσιαλιστές θα ήταν σε ευνοϊκότερη θέση να καταλάβουν την εξουσία εκεί όπου τα πολιτικά δικαιώματα της εργατικής τάξης θα ήταν κατοχυρωμένα, πράγμα που σήμαινε ότι οι αριστεροί θα έπρεπε να αγωνίζονται μαζί με τις υπόλοιπες δημοκρατικές δυνάμεις για τον εκδημοκρατισμό του συντάγματος. Με εξαίρεση τους Γερμανούς, την άποψη αυτή συμμερίζονταν και οι πρωτοπόροι σοσιαλιστές πολιτικοί πολλών άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν ο Ζορές στη Γαλλία, ο Βαντερβέλντε (Vandervelde) στο Βέλγιο, ο Βίκτορ Άντλερ στην Αυστρία, ο Χιάλμαρ Μπράντινγκ (Hjalmar Branting) στη Σουηδία και ο Τουράτι στην Ιταλία. Το μοντέλο αυτό είχε πολλούς υποστηρικτές και στη Γερμανία. Στις αρχές του 20ού αιώνα, το SPD ήταν αναμφισβήτητα το ισχυρότερο σοσιαλιστικό κόμμα, ενώ το Πρόγραμμα της Ερφούρτης αποτελούσε πρότυπο για όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης.14 Τα σχόλια του Κάουτσκι στο πρόγραμμα Η ταξική πάλη ήταν ένα είδος «κατήχησης στη σοσιαλδημοκρατία». Μέχρι το 1914 είχε μεταφραστεί σε δεκαέξι γλώσσες, ενώ πολλοί ήταν οι μαρξιστές που αναφέρονταν στις απόψεις

177

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·178

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

178

του. Παρότι ήταν ενσωματωμένο στην εθνική πολιτική της Γερμανίας (το 1898 ήταν το μεγαλύτερο σε ψήφους κόμμα της χώρας) και είχε εξαιρετικά πολύπλοκη οργάνωση, το SPD παρέμενε ένα ρητά επαναστατικό κόμμα που ο σκοπός του δεν ήταν άλλος από «την ανατροπή της καπιταλιστικής κοινωνίας».15 Καθώς όμως αύξανε διαρκώς την κοινοβουλευτική του ισχύ, η διατήρηση της επαναστατικής του καθαρότητας γινόταν προβληματική. Παρότι κρατούσε τις αποστάσεις του από την αστική κοινωνία, μετά το 1890 άρχισε να ελκύεται όλο και περισσότερο από το «σύστημα» – συνεργαζόμενο με διάφορα μη σοσιαλιστικά προοδευτικά κόμματα στις εκλογές ή σε άλλα πολιτικά θέματα, συμμετέχοντας σε διάφορες κοινοβουλευτικές επιτροπές και εκφράζοντας τη θέση του –αρνητική ή θετική– κατά την ψήφιση των νομοσχεδίων. Και ενώ ήταν φανερό πως υπήρχε ένα χάσμα ανάμεσα στην επαναστατική θεωρία από τη μια και στην καθημερινή πολιτική πρακτική του κόμματος από την άλλη, ένας από τους σημαντικότερους διανοουμένους του κόμματος, ο Έντουαρντ Μπερνστάιν, έγραψε μια σειρά άρθρων στην επίσημη εφημερίδα του κόμματος, τη Neue Zeit του Κάουτσκι, τα οποία συγκεντρώθηκαν στον τόμο Οι προϋποθέσεις του σοσιαλισμού και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας. Εκεί, ο Μπερνστάιν υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός είχε ξεπεράσει την εγγενή τάση του να δημιουργεί κρίσεις. Η άποψη του Μαρξ για τη συνεχή εξαθλίωση των λαϊκών στρωμάτων, έτσι όπως αυτή προέκυπτε από τη θεωρία του για την αξία –όλο και μεγαλύτερο δηλαδή άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στους φτωχούς και στους πλούσιους– είχε διαψευστεί από τη βελτίωση του γενικού επιπέδου ζωής των ανθρώπων. Ως εκ τούτου, το εργατικό κίνημα θα μπορούσε να ελπίζει ότι θα μεταρρυθμίσει τον καπιταλισμό, εκδημοκρατίζοντας σταδιακά το κράτος. Αντί για την καταστροφική θεωρία της επαναστατικής αλλαγής, ο Μπερνστάιν πρότεινε ένα μοντέλο διαρκούς βελτίωσης ή «εξελικτικού σοσιαλισμού».16 Τα επιχειρήματα του Μπερνστάιν προκάλεσαν την οργή των ορθόδοξων μαρξιστών, ανάμεσα στους οποίους ήταν και η νεαρή τότε Ρόζα Λούξεμπουργκ (Rosa Luxemburg). Παρακινούμενος από τον Άουγκουστ Μπέμπελ, ο Κάουτσκι στράφηκε εναντίον του παλιού φίλου του και έτσι, στο συνέδριο του κόμματος, που έγινε στο Ανόβερο το 1899, ο Μπερνστάιν δέχτηκε επίπληξη. Όπως και στην Υπόθεση Μιλεράν, η πραγματική μάχη αφορούσε το είδος της στρατηγικής που έπρεπε να ακολουθήσουν οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες. Η κριτική του Μπερνστάιν στο μαρξισμό είχε μικρότερη σημασία από τα πολιτικά συμπεράσματα που προέκυπταν από αυτή. Αν «[οι] αγρότες δεν βουλιάζουν στα χρέη, η μεσαία τάξη δεν εξαφανίζεται, οι καπιταλιστικές κρίσεις δεν γίνονται όλο και πιο έντονες και βαθιές [και] η μιζέρια και η εξαθλίωση δεν αυξάνουν», υποστήριζε ο Μπερνστάιν, τότε οι σοσιαλιστές είναι

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·179

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

υποχρεωμένοι να προσελκύσουν τους μη προλεταρίους και να συνεργαστούν με τους φιλελευθέρους και τους άλλους μη σοσιαλιστές προοδευτικούς.17 Πράγματι, το μέλλον του SPD βρισκόταν στην οικοδόμηση συμμαχιών με τις υπόλοιπες προοδευτικές πολιτικές δυνάμεις κατά το πρότυπο του Τουράτι στην Ιταλία, του Ζορές στη Γαλλία και των Φαβιανών στη Βρετανία. Ωστόσο ο Μπερνστάιν υποτίμησε όχι μόνο το ισχυρό επαναστατικό ήθος του κόμματός του αλλά και την εχθρότητα του αντιδημοκρατικού αυτοκρατορικού κράτους προς τις μεταρρυθμίσεις. Η ήττα των αναθεωρητικών (ρεβιζιονιστικών) απόψεων συσπείρωσε τους ορθόδοξους του SPD, οι οποίοι κατάφεραν να περιορίσουν σε μεγάλο βαθμό την πολιτική συμμαχιών του κόμματος. Ο Κάουτσκι αντιμετώπιζε το όλο θέμα ως παίγνιο μηδενικού αθροίσματος: η προτεραιότητα της ταξικής πάλης απέκλειε τη συνεργασία με τα αστικά κόμματα και αντιστρόφως. Οι αντιλήψεις αυτές μεταφέρθηκαν και στο πλαίσιο της Διεθνούς. Στο συνέδριο του Άμστερνταμ το 1904, ο Ζορές υποστήριξε με σθένος την πολιτική των ευρύτερων δημοκρατικών συνεργασιών, κατηγορώντας όσους υποστήριζαν την απομόνωση του SPD, την οποία ο ίδιος αποκαλούσε ψευδοεπαναστατική στάση επιβεβλημένη από την έλλειψη δημοκρατίας του αυτοκρατορικού συντάγματος. Σύμφωνα με αυτόν, η συγκεκριμένη πολιτική εξασθένιζε τη γερμανική σοσιαλδημοκρατία. Από την άποψη αυτή, η καουτσκική ορθοδοξία αποτελούσε ένα προπέτασμα καπνού για την αδράνεια του κόμματος και τη μη ανάληψη πρωτοβουλιών. Παρ’ όλα αυτά, ο Μπέμπελ ήταν ανένδοτος. Τόσο η μοναρχία όσο και η δημοκρατία ήταν δύο μορφές του ίδιου «ταξικού κράτους» – «και οι δύο αποσκοπούσαν στη διατήρηση της αστικής κυριαρχίας, και οι δύο ήταν σχεδιασμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύσουν την καπιταλιστική κοινωνία». Αν οι σοσιαλδημοκράτες ακολουθούσαν τον Ζορές, θα προκαλούσαν σύγχυση και διάσπαση του εργατικού κινήματος.18 Μια συμβιβαστική πρόταση, ανάλογη με εκείνη του συνεδρίου των Παρισίων το 1900, η οποία νομιμοποιούσε τις εθνικές διαφοροποιήσεις, καταψηφίστηκε με μία ψήφο διαφορά. Τελικά, η απόφαση του SPD, που απαγόρευε τη σύναψη συμμαχιών με άλλες πολιτικές δυνάμεις ως παρέκκλιση από την κύρια ταξική πάλη, υπερψηφίστηκε από 25 μέλη έναντι 5 αρνητικών ψήφων και 12 αποχών. Όσοι ψήφισαν αρνητικά και όσοι απείχαν προέρχονταν από χώρες με ισχυρούς κοινοβουλευτικούς θεσμούς, ενώ όσοι την υπερψήφισαν προέρχονταν από χώρες όπου η δημοκρατία ήταν ακόμη αδύναμη. Η κατάσταση αυτή προμήνυε ήδη τα γεγονότα που θα συνέβαιναν την τετραετία 1914-17, γιατί στους πιο επιφανείς αντιπάλους του αναθεωρητισμού περιλαμβάνονταν αρκετά μέλη της επαναστατικής πτέρυγας της Δεύτερης Διεθνούς στη διάρκεια του πολέμου, όπως ο Κριστιάν Ρακόφσκι (Christian

179

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·180

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

180

Rakovsky) στη Βουλγαρία, η Ρόζα Λούξεμπουργκ στη Γερμανία και ο Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν στη Ρωσία.19 Παρότι η απόφαση του Άμστερνταμ συνέβαλε αποφασιστικά στην ενοποίηση του Γαλλικού Τμήματος της Εργατικής Διεθνούς (SFIO), οι μακροπρόθεσμες συνέπειές της ήταν διαλυτικές. Τα ζητήματα σχετικά με τη φύση του ιμπεριαλισμού και του εθνικισμού προκάλεσαν παρόμοιες διαιρέσεις. Το πρόβλημα της αποικιοκρατίας απασχόλησε σοβαρά για πρώτη φορά τη Διεθνή στο συνέδριο των Παρισίων το 1900 στη διάρκεια του πολέμου των Μπόερ, όταν οι Βρετανοί ιμπεριαλιστές επιτέθηκαν σε μια αποικία λευκών. Όμως ούτε η εκμετάλλευση των ιθαγενών ούτε τα εθνικά ζητήματα των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης απασχόλησαν τη Διεθνή μέχρι το 1907.20 Παρόμοια, οι νέες επικρίσεις κατά του ιμπεριαλισμού, όπως εκείνες του Ρούντολφ Χίλφερντινγκ (Rudolf Hilferding) στο έργο Χρηματιστικό κεφάλαιο (1910) και της Ρόζας Λούξεμπουργκ στο έργο Η καπιταλιστική συσσώρευση (1913), αναφέρονταν ελάχιστα στον αποικιοκρατικό κόσμο αυτό καθ’ εαυτόν σε αντίθεση με την καπιταλιστική δυναμική των μητροπόλεων. Μετά από κάποιους δισταγμούς, «οι καπιταλιστικές αποικιοκρατικές πολιτικές, [οι οποίες] θα οδηγούν από τη φύση τους στην υποδούλωση, στην καταναγκαστική εργασία και την εξαφάνιση των ιθαγενών», καταδικάστηκαν από τη σύνοδο της Δεύτερης Διεθνούς στη Στουτγάρδη το 1907.21 Η σχετική συζήτηση είχε πολλά κοινά χαρακτηριστικά με πολλές προηγούμενες – ο Μπερνστάιν και ο συνοδοιπόρος του στο SPD Έντουαρντ Ντάβιντ (Eduard David), ο Ολλανδός σοσιαλδημοκράτης Χένρι φαν Κολ (Henri van Kol) και ο Βρετανός Εργατικός Ράμσεϊ ΜακΝτόναλντ (Ramsay MacDonald) έδειχναν να μην ενδιαφέρονται και πολύ για το θέμα, σε αντίθεση με τον Κάουτσκι, τον αριστερό Γερμανό σοσιαλδημοκράτη Γκέοργκ Λέντεμπουρ (Georg Ledebour), τον οπαδό του Γκεντ, το Γάλλο Αλεξάντρ-Μαρί Ντερουσό (Alexandre-Marie Desrousseaux), τον Πολωνό Τζούλιαν Μαρτσλέφσκι (Julian Marchlewski) και τον Βρετανό Χάρι Κουέλτς (Harry Quelch), οι οποίοι ήταν ανοιχτά υπέρ της καταδίκης της αποικιοκρατίας.22 Οι σοσιαλιστές βρήκαν πολλούς λόγους για να αποδεχτούν τον ιμπεριαλισμό. Δημιουργούσε νέες θέσεις εργασίας, ιδιαίτερα στα ναυπηγεία, στα λιμάνια, στη βιομηχανία όπλων και γενικότερα στους τομείς εκείνους της οικονομίας που εξαρτιόνταν από το εμπόριο με τις αποικίες. Και ενώ οι θετικές γνώμες για την αποικιοκρατία ήταν σπάνιες, οι απόψεις περί φυλετικής ανωτερότητας και αποδοχής της «εκπολιτιστικής αποστολής» των αποικιοκρατών ακούγονταν συχνά.23 Το πιο σοβαρό όμως ήταν το γεγονός ότι η κλιμάκωση του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων τροφοδοτούσε τον εθνικισμό, κυρίως μετά την κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης και την καλλιέργεια φόβων για το ενδεχόμενο ξένων εισβολών. Το

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·181

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

τσαρικό καθεστώς ήταν συνώνυμο της αντιδραστικότητας και της καθυστέρησης στο συλλογικό φαντασιακό της ευρωπαϊκής Αριστεράς και γι’ αυτό ακόμη και ο Κάουτσκι μιλούσε για υπεράσπιση του γερμανικού πολιτισμού έναντι μιας πιθανής επίθεσης των Ρώσων. Οι Γάλλοι σοσιαλιστές έβλεπαν ανάλογες αντιθέσεις ανάμεσα στις επαναστατικές παραδόσεις της Γαλλίας και στον αυταρχισμό της Γερμανίας. Έτσι, όταν το SPD μπλόκαρε τις αντιμιλιταριστικές πρωτοβουλίες του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας στη Διεθνή μετά το 1905, οι σχέσεις τους διαταράχτηκαν. Στην πραγματικότητα, το θέμα της αποτροπής του πολέμου κατέστη ένα τεστ ζωτικής σημασίας για τη συνοχή της Δεύτερης Διεθνούς. Για να σταματήσει ο πόλεμος, οι στρατοί, τα κανόνια και τα τρένα θα έπρεπε να ακινητοποιηθούν σε όλες τις εμπόλεμες χώρες. Γι’ αυτό και από το 1904 οι εκκλήσεις για μια γενική απεργία εναντίον του πολέμου δεν έπαψαν ποτέ να ακούγονται στα συνέδρια τόσο των σοσιαλιστικών κομμάτων όσο και της ίδιας της Διεθνούς. Στο εσωτερικό των σοσιαλιστικών κομμάτων, που εμπνεύστηκαν από τη ρωσική επανάσταση του 1905, η συζήτηση για μια μαζική γενική απεργία αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη της ριζοσπαστικοποίησής τους. Για την αριστερή πτέρυγα του SPD ήταν ένας σημαντικός μοχλός πίεσης έναντι της αυξανόμενης επιφυλακτικότητας της ηγεσίας του, ένα μέσο για να διατηρήσει το κίνημα την επαναστατικότητά του. Εντούτοις η επιφυλακτική εκ μέρους του κόμματος στήριξη της τακτικής των μαζικών απεργιών τον Σεπτέμβριο του 1905 ανατράπηκε ένα χρόνο αργότερα λόγω της πίεσης που άσκησαν τα συνδικάτα. Οι ηγέτες του SPD ήταν όλο και λιγότερο διατεθειμένοι να θέσουν σε κίνδυνο το κόμμα τους σε μια κατά μέτωπο πολιτική σύγκρουση με το κράτος. Η γραφειοκρατική και συντηρητική αυτή στροφή ενισχυόταν από την αυξανόμενη επιρροή των συνδικάτων στο κίνημα. Ακόμη χειρότερα, το SPD απέρριπτε ουσιαστικά οποιονδήποτε έλεγχο από έξω. Ενώ χρησιμοποιούσε πρόθυμα την εξουσία της Διεθνούς για να επισφραγίσει την ήττα των αναθεωρητών, προστάτευε την πολιτική του πρακτική έναντι οποιουδήποτε εξωτερικού ελέγχου, υπονομεύοντας συστηματικά τις αποφάσεις των συνεδρίων της Δεύτερης Διεθνούς. Όταν οι Γάλλοι άρχισαν να εκφράζουν αντιπολεμικά συνθήματα, με κυρίαρχο εκείνο του Βαγιάν «Καλύτερα εξέγερση παρά πόλεμος!», οι Γερμανοί άρχισαν να κωλυσιεργούν. Τυπικά, η απόφαση του συνεδρίου του 1907 συνέδεε τον αντιμιλιταρισμό με την επανάσταση, υποχρεώνοντας τα σοσιαλιστικά κόμματα «να εκμεταλλευτούν την πολιτική και οικονομική κρίση του συστήματος, που προκλήθηκε από τον πόλεμο, για να ξεσηκώσουν τα λαϊκά στρώματα και να επισπεύσουν την πτώση της ταξικής εξουσίας, του καπιταλισμού».24 Ωστόσο οι εκκλήσεις των Γάλλων για συντονισμένη δράση μπλοκάρονταν πάντοτε από το SPD. Για λόγους

181

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·182

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

182

πατριωτικούς, αλλά και πραγματιστικούς, η υπεράσπιση της χώρας έγινε η σιωπηρή πολιτική του SPD.25 Αν οι σοσιαλιστές αποδείχτηκαν ιδιαίτερα ευάλωτοι έναντι του πατριωτισμού στη δεκαετία που προηγήθηκε της έναρξης του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, αποδεχόμενοι την ηγεμονία του εθνικού συμφέροντος, το ίδιο αδιάφοροι αποδείχτηκαν και προς τις εθνικές μειονότητες. Αυτό δεν αλήθευε σε όλες τις περιπτώσεις – τα ριζοσπαστικά κινήματα της Σκοτίας και της Ουαλίας, λόγου χάρη, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του Εργατικού Κόμματος Βρετανίας. Οι σοσιαλδημοκρατίες των χωρών, που ήταν υποταγμένες στη Ρωσική Αυτοκρατορία, συνυπήρχαν με το βασικό ρωσικό κόμμα πριν από το 1914. Από την άλλη μεριά, το SPD είχε θλιβερές επιδόσεις σε ό,τι αφορά την ενσωμάτωση των Γερμανών εργατών πολωνικής καταγωγής ή στην αποδοχή των ξεχωριστών οργανώσεών τους.26 Ωστόσο η πραγματική λυδία λίθος ήταν η πολυεθνική Αυτοκρατορία των Αψβούργων, στην οποία κυριαρχούσαν οι Γερμανοί και οι Ούγγροι. Οι σοσιαλδημοκράτες της Αυστρίας οραματίζονταν ένα και μόνο κόμμα σε ολόκληρη τη χώρα. Ήθελαν να διατηρήσουν άθικτα τα σύνορα της χώρας τους και ταυτόχρονα να τη μεταμορφώσουν σε μια «δημοκρατική ομοσπονδία εθνικοτήτων», όπως έλεγαν στο πρόγραμμά τους το 1899. Από τη στιγμή που η αυτοκρατορία θα εκδημοκρατιζόταν, ο πολιτισμικός αυτοπροσδιορισμός των εθνικοτήτων θα αποσυνδεόταν από την επιθυμία τους να αποσχιστούν από τον κύριο κορμό του κράτους. Και καθώς η μεγάλη έκταση της χώρας ευνοούσε την οικονομική ανάπτυξη, τα υπάρχοντα σύνορα της Αυτοκρατορίας θα έπρεπε να μείνουν άθικτα. Η διευθέτηση αυτή μάλιστα θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πρότυπο πολυεθνικής συνεργασίας και για την υπόλοιπη Διεθνή. Ο Βίκτορ Άντλερ αποκάλεσε το σχέδιο αυτό μια «μικρή Διεθνή».27 Το πρόβλημα όμως ήταν ότι η πρωτοκαθεδρία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Αυστρίας (SPÖ) αντανακλούσε την κυρίαρχη θέση των Γερμανών μέσα στην Αυτοκρατορία. Το κόμμα μιας και μόνο εθνότητας, των Γερμανών, κάλυπτε το σύνολο του κράτους. Επιπλέον, η πίστη ότι η ταξική ταυτότητα θα θριάμβευε αναπόφευκτα επί των εθνικών διαφορών στον εκβιομηχανισμένο κόσμο του μέλλοντος, αφήνοντας πίσω της μια ποικιλία πολιτισμικών και γλωσσικών υπολειμμάτων, αποδείχτηκε ιδιαίτερα αφελής. Οι Τσέχοι σοσιαλδημοκράτες (CˇSDSD) αποδείχτηκαν το ίδιο οργανωμένοι με τους Αυστριακούς και, όταν η ένταση ανάμεσα στα δύο κόμματα έφτασε σε οριακό σημείο, αποφάσισαν να ακολουθήσουν ανεξάρτητη πορεία. Το 1911, η «μικρή Διεθνής» της πολυεθνικής Αυστροουγγαρίας είχε εκμετρήσει ήδη το ζην.

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·183

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

Έτσι, όταν τον Αύγουστο του 1914 ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, η Δεύτερη Διεθνής αποδιαρθρώθηκε. Και δεν αποσυντέθηκε μόνο ο αντιμιλιταρισμός αλλά και ο κλασικός τρόπος προσέγγισης του εθνικού ζητήματος από τους σοσιαλιστές. Οι μαρξιστές θεωρητικοί, από τον Κάουτσκι και τη Λούξεμπουργκ μέχρι τον Τρότσκι και τον Λένιν, πίστευαν ότι η ανάδυση της ταξικής συνείδησης των εργατών θα οδηγούσε στον αφανισμό των εθνικών ταυτοτήτων. Ωστόσο, την εικοσαετία που προηγήθηκε του 1914, υπήρχαν πολλές ενδείξεις για το αντίθετο, όπως, για παράδειγμα, οι λαϊκές κινητοποιήσεις σε κρίσεις σαν κι αυτή της Υπόθεσης Ντρέιφους, οι αναρίθμητες επικλήσεις των εθνικών παραδόσεων από την πλευρά των σοσιαλιστών και η απέχθεια προς τα πολυεθνικά κινήματα σαν το αυστριακό ή το τσεχικό. Οι σοσιαλδημοκράτες ηγέτες, από τον Μπέμπελ μέχρι τον Ζορές και τους ρεφορμιστές, που κυριαρχούσαν όλο και περισσότερο τόσο στο κόμμα όσο και στα συνδικάτα, είχαν αποδεχτεί σιωπηρά την πραγματικότητα αυτή. Ορισμένοι σοσιαλιστές μάλιστα της δεξιάς πτέρυγας δήλωναν ανοιχτά τον πατριωτισμό τους. Παρ’ όλα αυτά στις επίσημες διακηρύξεις, το θέμα το αποσιωπούσαν. Κανένα συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς δεν έβαλε στην ημερήσια διάταξή του το «εθνικό ζήτημα». Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος τα σάρωσε όλα αυτά εν μια νυκτί.

Λαϊκιστές, αναρχικοί και αναρχοσυνδικαλιστές

∞ν ο εθνικισμός έθετε μια σειρά προβλημάτων στην Αριστερά, η ύπαιθρος έθετε ακόμη περισσότερα. Οι σοσιαλδημοκράτες πίστευαν ότι οι εργάτες ψηφοφόροι τους θα γίνονταν πολύ γρήγορα «η μεγάλη πλειοψηφία του λαού», με αποτέλεσμα να κυριαρχήσουν στην πολιτική ζωή της χώρας.28 Ωστόσο, ακόμη και στη Γερμανία, οι αγρότες αποτελούσαν το 1907 το 28,4% του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού, και περιλάμβαναν 5 εκατομμύρια μικροκαλλιεργητές. Η κοινωνία ήταν πολύ πιο πολύπλοκη από τη μαρξιστική εικόνα των δύο εκ διαμέτρου αντίθετων κοινωνικοοικονομικών δυνάμεων, του κεφαλαίου και της εργασίας. Περιλάμβανε και άλλες λαϊκές τάξεις, όπως οι αγρότες, οι αυτοαπασχολούμενοι, οι κατώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι και οι εργαζόμενοι σε διάφορα γραφεία. Για να κερδίσουν τις εκλογές, οι σοσιαλιστές έπρεπε να προσεταιριστούν και αυτές τις κοινωνικές ομάδες, η πιο σημαντική από τις οποίες ήταν αναμφισβήτητα οι αγρότες. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που από το 1895 και εφεξής το αγροτικό ζήτημα απασχόλησε σοβαρά τα σοσιαλιστικά κόμματα της Γερμανίας, της Γαλλίας, του Βελγίου, της Ιταλίας, της Δανίας και της Ρωσίας.29 Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι σοσιαλιστές θα μπορούσαν να προστατεύσουν την

183

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·184

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

184

ορθοδοξία τους, αντιμετωπίζοντας τους αγρότες ως την εργατική τάξη της υπαίθρου. Ωστόσο η προσέγγιση αυτή δεν βοηθούσε στην προσέλκυση των μικρών και των μεσαίων αγροτών που δεν έκαναν πολλά μεροκάματα. Μια άλλη στρατηγική, στη Βαυαρία, η οποία υποστήριζε την ασφάλιση των αγροτών, τη ρύθμιση των χρεών τους, τις πιστώσεις και την ενίσχυση των δικαιωμάτων των αγροτικών κοινοτήτων, αναπτύχθηκε κάποια στιγμή στους κόλπους του SPD, αλλά απορρίφθηκε το 1895. Ο Κάουτσκι επέβαλε την ορθόδοξη μαρξιστική άποψη που έλεγε ότι η υποστήριξη της αγροτιάς απλώς διέσωζε μια αρχαϊκή μορφή γεωργίας, καταδικασμένης να εξαφανιστεί από την καπιταλιστική επέκταση. Το κόμμα ενδιαφερόταν κυρίως για τους εργάτες που δούλευαν στα μεγάλα αγροκτήματα. Παρότι η πολιτική της Βαυαρίας δεν άλλαξε, η παρέμβαση του Κάουτσκι λειτούργησε πυροσβεστικά για την εθνική συζήτηση που είχε αρχίσει ήδη με αφορμή το αγροτικό πρόβλημα.30 Όπως και οι άλλες σχετικές διαμάχες, το γερμανικό αγροτικό ζήτημα έκανε τη μαρξιστική ορθοδοξία ακόμη πιο αδιάλλακτη σε διεθνές επίπεδο. Αυτό ίσχυε κατά μείζονα λόγο για την τσαρική Ρωσία, όπου το παράνομο Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας (RSDRP) προερχόταν από την ακραία απογοήτευση από την αγροτιά ως επαναστατική τάξη. Η προγενέστερη επαναστατική παράδοση της Ρωσίας, ο λαϊκισμός, είχε ακολουθήσει μια στρατηγική οργάνωσης των αγροτών, η οποία συνδυαζόταν αφενός με την πρόκληση εξεγέρσεων και αφετέρου με την ατομική τρομοκρατία εναντίον του ίδιου του τσάρου και άλλων ανώτατων αξιωματούχων του καθεστώτος. Η τρομοκρατία έφτασε στο αποκορύφωμά της το 1881 με τη δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β΄. Οι θεωρητικοί του λαϊκισμού έβλεπαν στις αγροτικές κοινότητες το καλύτερο μέσο για την κινητοποίηση του λαού, την τοπική βάση για την ανάπτυξη της δημοκρατίας και το κλειδί για την κολεκτιβοποίηση της γεωργίας. Αντίθετα, οι πρώτοι Ρώσοι μαρξιστές υποστήριξαν την αναγκαιότητα της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας, που συγκροτήθηκε το 1883, αυτοπροσδιοριζόταν μέσω της πολεμικής που ασκούσε στους λαϊκιστές, αρνούνταν την καταλληλότητα των αγροτικών κοινοτήτων ως προοδευτικών δημοκρατικών θεσμών και πόνταρε στο μέλλον του ρωσικού καπιταλισμού. Η απόρριψη της αγροτιάς ως προοδευτικής τάξης αντανακλούσε την ακαμψία που είχε αποκτήσει με τον καιρό η μαρξιστική θεωρία μετά τον Μαρξ. Ο Πλεχάνοφ αντιμετώπιζε τη Ρωσία ως μια «μελλοντική Γερμανία ή Αγγλία», η οποία βρισκόταν ακόμη στην πρώτη φάση ενός προβλέψιμου δρόμου, που θα οδηγούσε τη Ρωσία στο σοσιαλισμό μόνο μετά «από μια παρατεταμένη περίοδο φιλελεύθερης καπιταλιστικής κυριαρχίας».31 Για τους ορθόδοξους μαρξιστές, η νομοτελειακή αυτή εξέλιξη ήταν η λύση του προβλήματος και όχι οι υπάρχουσες διαφορές ανάμεσα

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·185

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

στη Ρωσία και στη Δύση. Παρότι οι κοινωνίες είχαν μεγάλες διαφορές, με τον καιρό ο καπιταλισμός θα τις εξαφάνιζε. Ως εκ τούτου, ήταν άσκοπο να στηρίζει κανείς τις ελπίδες του σε τάξεις που επρόκειτο να εξαφανιστούν, όπως η αγροτιά. Όπως απέδειξε ο 20ός αιώνας, η πίστη αυτή σε ενιαίο καπιταλιστικό μοντέλο ήταν λάθος –χρειάστηκε ένας αιώνας περίπου για να εξαφανιστεί η ευρωπαϊκή αγροτιά, ενώ η πόλωση των τάξεων δεν συνέβη ποτέ και ο αριθμός των βιομηχανικών εργατών μάλλον μειώθηκε παρά αυξήθηκε στις αναπτυγμένες μεταβιομηχανικές κοινωνίες. Ωστόσο, όποιες και να ήταν οι προβλέψεις, η εγκατάλειψη μιας ολόκληρης κοινωνικής τάξης, της αγροτιάς, στους αντιπάλους υπήρξε ολέθριο πολιτικό λάθος. Την περίοδο 1917-23, η ύπαιθρος μετατράπηκε σε αντεπαναστατικό φυτώριο στην Ιταλία και τη Γερμανία, και σε τεράστια δύναμη αδρανείας ενάντια στην πρόοδο του μπολσεβικισμού στη Ρωσία. Ο ίδιος ο Μαρξ είχε μάθει πολλά από τους ποπουλιστές την τελευταία δεκαετία της ζωής του, όταν άρχισε να μελετά τις ρωσικές πηγές για να κατανοήσει τις ιδιαιτερότητες της χώρας αυτής. Την περίοδο 1871-83 δεν βασίστηκε στον Πλεχάνοφ αλλά κυρίως στις απόψεις της «Λαϊκής Βούλησης»: την ανισομερή ανάπτυξη του ευρωπαϊκού καπιταλισμού, τον κυρίαρχο οικονομικό ρόλο του καταπιεστικού ρωσικού κράτους, το πρωτείο της αγροτιάς ως επαναστατικής τάξης και το δημοκρατικό δυναμικό της κοινοτιστικής οργάνωσης των αγροτών. Ήταν πραγματικά ένα τεράστιο λάθος το ότι οι σοσιαλιστές αγνόησαν τους αγρότες κατά την οικοδόμηση του σοσιαλιστικού κινήματος. Και ήταν ο Κάουτσκι ο άνθρωπος που για άλλη μια φορά περιόρισε τη συζήτηση σε δογματικό πλαίσιο. Το τραγικό είναι ότι οι σοσιαλιστές ακολούθησαν πιστά τις θέσεις του ακριβώς στις κοινωνίες, όπου οι στρατηγικές προσέγγισης των αγροτών ήταν άκρως απαραίτητες, όπως η αυτοκρατορική Ρωσία, τα Βαλκάνια, η Ανατολική Ευρώπη και οι χώρες της Μεσογείου.32 Ωστόσο, παρά την καουτσκική ορθοδοξία, τα σοσιαλιστικά κόμματα σημείωσαν αρκετές επιτυχίες μεταξύ των αγροτών. Στο ίδιο το SPD, τα κόμματα της νότιας Γερμανίας αντιστάθηκαν πεισματικά στη δογματική πολιτική του ανώτατου καθοδηγητικού οργάνου του, ακολουθώντας φιλικές προς τους αγρότες στρατηγικές μέχρι το 1914, ενώ στη νότια Γαλλία το SFIO απέκτησε μεγάλη επιρροή ανάμεσα στους αγρότες. Ακόμη και η επιτυχία του σκανδιναβικού σοσιαλισμού ήταν θεμελιωμένη στη συμμαχία εργατών-αγροτών.33 Μια εκπληκτική περίπτωση «μη καουτσκικού» σοσιαλισμού βασισμένου στην αγροτική τάξη αναπτύχθηκε σε μια από τις πιο φτωχές αγροτικές περιοχές της Ευρώπης, την ανατολική Γαλικία, της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας όπου οι αγρότες της Ρουθηνίας υπέφεραν κάτω από το ζυγό των Πολωνών μεγαλοκτηματιών. Όταν κάποιοι νεαροί διανοούμενοι γύρω από τον Ιβάν Φράνκο (Ivan Franko)

185

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·186

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

186

συγκρότησαν το 1890 στο Λβοφ το Ριζοσπαστικό Κόμμα Ρουθηνίας, το πρόγραμμά τους είχε την καθιερωμένη μορφή που υπαγορευόταν από τον «επιστημονικό σοσιαλισμό» και περιλάμβανε ένα λεπτομερή κατάλογο με τις μεταρρυθμίσεις που έπρεπε να γίνουν. Ωστόσο οι τελευταίες αφορούσαν μόνο την αγροτιά και «αποσκοπούσαν στην αποτροπή της γοργής προλεταριοποίησης του αγροτικού πληθυσμού».34 Το κίνημα αυτό δημιούργησε ένα από τα πιο ισχυρά και ριζοσπαστικά αγροτικά κινήματα της Ευρώπης πριν από το 1914. Όπως και η τσεχική σοσιαλδημοκρατία, συγκέρασε το κοινωνικό πρόγραμμά του με το εθνικό ζήτημα σε έναν πολιτικό χώρο πέραν του σοσιαλισμού της Δεύτερης Διεθνούς. Επιπλέον, το κίνημα αυτό έθεσε τις βάσεις για την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Δυτικής Ουκρανίας τον Οκτώβριο του 1918 και τη συγκρότηση του ισχυρού Κομμουνιστικού Κόμματος Δυτικής Ουκρανίας στη μεσοπολεμική Πολωνία. Το ισχυρότερο αντίβαρο στο σοσιαλισμό στο χώρο της Αριστεράς μετά τη δεκαετία του 1860 ήταν ο αναρχισμός, ο οποίος συμπύκνωσε τα οξύτατα δημοκρατικά διλήμματα της εποχής. Από τη μια, οι αναρχικοί επέκριναν με πάθος την εξιδανικευμένη και συγκεντρωτική οργάνωση της οικονομίας και του κράτους που υποστήριζαν οι μαρξιστές. Ταυτόχρονα, απέρριπταν την εμμονή της σοσιαλδημοκρατίας στο κοινοβούλιο και τις εκλογές. Εκτός αυτού, κατήγγελλαν το κράτος και την πολιτική εξουσία αυτή καθ’ εαυτήν, υποστηρίζοντας με σθένος το αυτεξούσιο των ατόμων. Επιπλέον υπερασπίζονταν δημοκρατικές αξίες που οι σοσιαλιστές, όπως ο Κάουτσκι, είχαν την τάση να λησμονούν: τον έλεγχο σε τοπικό επίπεδο, την άμεση συμμετοχή, τις μικρές κοινότητες και τους ομόσπονδους συνεταιρισμούς. Από την άλλη, οι επαναστατικές συνωμοσίες τους, οι στηριζόμενες στη δράση μιας ομάδας εκλεκτών, απέρριπταν κάθε είδους δημοκρατική διαδικασία. Τη στιγμή της τρομοκρατικής πράξης, η αναρχική μυστικότητα και βία δημιουργούσε την πιο καθαρή μορφή αυταρχισμού. Πριν από το 1914, ο αναρχισμός ήταν ένα κίνημα χωρίς συγκεκριμένη μορφή και, ώς ένα βαθμό, θεωρούνταν συνώνυμος της βίαιης εξέγερσης, του ένοπλου αγώνα ή της άμεσης δράσης έξω από το κοινοβουλευτικό ή συνδικαλιστικό πλαίσιο που αποδεχόταν η Δεύτερη Διεθνής. Ο αναρχισμός ταυτιζόταν με «μυθικές» προσωπικότητες, όπως ο Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, ο Μιχαήλ Μπακούνιν, ο Ερίκο Μαλατέστα (Errico Malatesta) και ο Πιοτρ Κροπότκιν, οι οποίοι μάλλον επέβαλλαν τους δικούς τους κανόνες παρά υπηρετούσαν το πολιτικό κίνημα του σοσιαλισμού. Η διεθνής τους επιρροή, κυρίως οι συνωμοτικοί θεατρινισμοί του Μπακούνιν στην Πρώτη Διεθνή και οι επακόλουθες ταραχές στην Ιταλία τη δεκαετία του 1870, αυξήθηκε από τον αντεπαναστατικό πανικό που κατέλαβε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις μετά την

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·187

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

Κομμούνα του Παρισιού. Μέχρι τη δεκαετία του 1890, οι αναρχικοί ανταγωνίζονταν στα ίσα τους σοσιαλιστές σε ολόκληρη την Ευρώπη και γι’ αυτό η αποτυχία της Αντιαυταρχικής Διεθνούς του Μπακούνιν να διαμορφώσει μια πολιτική παράδοση συγκρίσιμη με εκείνη του μαρξισμού αξίζει να συζητηθεί εκτενέστερα. Κάποιες αναρχικές απόψεις ήταν ανάλογες με τις σοσιαλιστικές κουλτούρες που άρχισαν να συσσωματώνονται μετά τη δεκαετία του 1870 –η συνεργατική ηθική, η πίστη στη βελτίωση του ανθρώπου, ο μαχητικός αντικληρικαλισμός και ο κολεκτιβισμός–, και για μικρό χρονικό διάστημα υπήρχε ένα είδος διαπίδυσης μεταξύ του αναρχισμού και του σοσιαλισμού, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Στη συνέχεια όμως υπήρξε διάσταση απόψεων σε ό,τι αφορά το κράτος, στην οργανωτική στρατηγική και τη φύση της επαναστατικής αλλαγής. Οι αναρχικοί απέρριπταν την κρατική εξουσία και κάθε είδους συγκεντρωτική κυβέρνηση, ενώ ταυτόχρονα υποστήριζαν την αυτοδιαχείριση σε τοπικό επίπεδο, η οποία ήταν στενά συνδεδεμένη με την κοινή ιδιοκτησία και τη συνεταιριστική οικονομία. Ήταν αντίθετοι στα κόμματα και τα συνδικάτα, που τα θεωρούσαν γραφειοκρατικές εκφράσεις μιας μελλοντικής καταπιεστικής εξουσίας, ενώ αξιολογούσαν θετικά τη διαλεκτική σχέση της συνωμοτικής οργάνωσης με το λαϊκό αυθόρμητο. Απέρριπταν τη συμμετοχή στις εκλογές και το κοινοβούλιο, υπερασπίζοντας την άμεση δράση των λαϊκών στρωμάτων. Τέλος, διατηρούσαν ζωντανά όλα εκείνα τα κλασικά επαναστατικά σύμβολα τα συνδεδεμένα με τα οδοφράγματα και τη βίαιη εξέγερση. Όπως εύκολα μπορεί να καταλάβει κανείς, όλα αυτά συγκρούονταν ευθέως με τις θέσεις της Δεύτερης Διεθνούς. Όταν ο Μαρξ κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχό του την Πρώτη Διεθνή στο Συνέδριο της Χάγης το 1872, οι οπαδοί του Μπακούνιν ίδρυσαν την Αντιαυταρχική Διεθνή, που είχε μεγάλη επιρροή στην Ιταλία, στην Ισπανία, στο Βέλγιο και την Ελβετική Ομοσπονδία του Ιούρα. Ακολούθησαν άλλα τέσσερα συνέδρια της Διεθνούς του αναρχισμού προτού διαλυθεί στο Λονδίνο το 1881.35 Μη έχοντας ερείσματα στο εργατικό κίνημα, που βρισκόταν σε απεργιακό αναβρασμό σε ολόκληρη την Ευρώπη το 1868-73 και είχε συνδεθεί στενά με τις συνταγματικές αλλαγές της δεκαετίας του 1860 και την Κομμούνα του Παρισιού, οι αναρχικοί μετέτρεψαν την απομόνωσή τους σε ένα είδος λατρείας της εξατομικευμένης ενέργειας. Οι παράνομοι συνωμοτικοί πυρήνες και η «προπαγάνδα της πράξης» υποκατέστησαν την αληθινή δημοκρατία της λαϊκής οργάνωσης. Μετά από μία πρώτη περίοδο τρομοκρατικής δράσης το 1878, με τοποθέτηση βομβών στην Ιταλία και κάποιες αποτυχημένες ενέργειες εναντίον των Γερμανών, των Ισπανών και των Ιταλών μοναρχών, η δολοφονία του Αλεξάνδρου Β΄ το 1881 εγκαινίασε τη μακρά «ρομαντική» εποποιία του τρόμου και τη φαντασίωση ότι η καταστροφή της δημόσιας περιου-

187

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·188

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

188

σίας και η δολοφονία ορισμένων πολιτικών προσωπικοτήτων θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια λαϊκή εξέγερση. Ελλείψει δημόσιων διαδικασιών, τις οποίες οι σοσιαλιστές αποδέχονταν ώς ένα βαθμό, οι διάφοροι θερμοκέφαλοι δεν γνώριζαν κανένα όριο. Έτσι, ο αναρχισμός ταυτίστηκε για πάντα με την πολιτική απόγνωση των παθιασμένων αλλά, συχνά, παράφρονων νεαρών αντρών. Αντί να αποκαλύπτει τη ματαιότητα της εξουσίας και να την καθιστά υπόλογη απέναντι στο λαού, η τρομοκρατία επιβεβαίωνε τον καταπιεστικό χαρακτήρα της και προκαλούσε την οργή της. Ένας νέος κύκλος προκλήσεων και καταστολής έλαβε χώρα στη Γαλλία και έφτασε στην κορύφωσή του το 1883 με τη δίκη-παρωδία 65 αναρχικών, μεταξύ των οποίων περιλαμβανόταν και ο Κροπότκιν.36 Άλλη μια πιο φονική περίοδος ήταν εκείνη της δεκαετίας του 1890, καθώς η απομόνωση των αναρχικών μεγάλωνε συνεχώς. Μεταξύ 1892 και 1894, στη Γαλλία έγιναν έντεκα βομβιστικές ενέργειες, από τις οποίες με πιο σημαντικές την επίθεση Κοινοβούλιο και τη δολοφονία του προέδρου Σαντί Καρνό (Sadi Carnot). Ανάλογες τρομοκρατικές ενέργειες πραγματοποιήθηκαν στην Ιταλία και την Ισπανία. Ακολούθησε μια σειρά δολοφονίες σημαντικών προσωπικοτήτων, όπως εκείνη του πρωθυπουργού της Ισπανίας Αντόνιο Κανόβας (Antonio Canovas) το 1897, της αυτοκράτειρας της Αυστρίας Ελισάβετ το 1898 και του βασιλιά της Ιταλίας Ουμβέρτου το 1900. Μετά τις δολοφονίες αυτές, οι κρατικές αρχές έλαβαν δρακόντεια μέτρα, περιστέλλοντας τις πολιτικές ελευθερίες και εντείνοντας την αστυνόμευση των εργαζομένων. Αντί να κάνει τους πολίτες να επαναστατήσουν, η στρατηγική των αναρχικών τους φίμωσε.37 Η περιφρόνηση των αναρχικών προς κάθε μορφή ανοιχτής και δημοκρατικής οργάνωσης (όπως το κόμμα ή μια πολιτική εταιρεία) ήταν αυτοακυρωτική. Ο επαναστατικός μαξιμαλισμός του Μπακούνιν –η πίστη του ότι οι λαϊκές εξεγέρσεις θα μπορούσαν να φέρουν την «ολική καταστροφή του κράτους και του αστικού πολιτισμού»– ήταν ουσιαστικά μια φαντασίωση ανάλογη με εκείνες του Μπλανκί.38 Η συνωμοτική ηθική του ήταν βαθιά αυταρχική και ελιτίστικη. Οι αναρχικοί εκδικητές των δεκαετιών του 1880 και του 1890 δεν είχαν καμιά σχέση με τα κοινωνικά κινήματα της Νότιας Ευρώπης τη δεκαετία του 1860 και στις αρχές της δεκαετίας του 1870. Από το 1890 και εφεξής, οι αναρχικοί δεν είχαν καταφέρει να αποκτήσουν λαϊκή βάση ανάλογη με εκείνη των μαζικών σοσιαλιστικών κομμάτων. Είχαν μόνο μια παρουσία με επεισόδια στη Δεύτερη Διεθνή, ενώ μετά το Συνέδριο του Λονδίνου το 1896 αποπέμφθηκαν οριστικά. Βέβαια κατάφεραν να πραγματοποιήσουν μια δική τους σύνοδο στο Άμστερνταμ το 1907, αλλά τα αποτελέσματά της ήταν μηδαμινά. Παρά τις εκλεκτικές του συγγένειες με τον αναρχισμό, ο αναρχοσυνδικαλισμός

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·189

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

στις αρχές του αιώνα αποτελούσε μια νέα αφετηρία, ταυτιζόμενη κυρίως με μια άνοδο της αγωνιστικότητας της εργατικής τάξης στη Γαλλία. Τα bourses du travail (BT), τοπικά εργατικά κέντρα, τα οποία αρχικά είχαν φτιαχτεί για να προωθήσουν τον «υπεύθυνο» συνδικαλισμό και να διευκολύνουν τους ανέργους στην εύρεση εργασίας, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επέκταση της αναρχοσυνδικαλιστικής ιδέας, η οποία προωθήθηκε ακόμη περισσότερο από τη CGT, που ήταν το πρώτο εθνικό συνδικάτο και ιδρύθηκε το 1895. Το 1902, η CGT συγχωνεύτηκε με τα BT, θεσπίζοντας το 1906 το Χάρτη της Αμιένης ως ένα είδος αντίπραξης στο Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς (SFIO). Παρότι ο Χάρτης κήρυσσε την ουδετερότητα απέναντι στα «κόμματα και σέκτες», οι αγωνιστές της CGT ήταν εντελώς αρνητικοί προς τον σοσιαλιστικό κοινοβουλευτισμό.39 Αντί των κοινοβουλευτικών διαδικασιών, οι συνδικαλιστές υμνούσαν την άμεση δράση, όπως ήταν οι απεργίες και οι δολιοφθορές· αντί των συγκεντρωτικών γραφειοκρατιών, προτιμούσαν τις πρωτοβουλίες της βάσης· αντί των εκλογών, υποστήριζαν την επαναστατική αξία της γενικής απεργίας. Στη Γαλλία, η ορμή των ακτιβιστών ήταν αντιστρόφως ανάλογη προς την αδυναμία του κοινοβουλευτικού σοσιαλισμού που μαστιζόταν από φατριασμούς, και των συνδικάτων. Εντούτοις η διεύρυνση των αγώνων του εργατικού κινήματος σε πανευρωπαϊκό επίπεδο επηρέασε προς την κατεύθυνση του αναρχοσυνδικαλισμού και την κύρια τάση του σοσιαλισμού. Η νέα οικονομική ανάπτυξη μετά το 1896, η αύξηση της εκλογικής δύναμης των σοσιαλιστών και η συγκρότηση μαζικών συνδικάτων προκάλεσαν μεγάλες συζητήσεις σχετικά με την ακολουθητέα στρατηγική. Τότε ξέσπασε η ρωσική επανάσταση του 1905 με όλο το ριζοσπαστισμό και το επαναστατικό δυναμικό που έκρυβε μέσα της. Οι ριζοσπάστες είδαν τη συνειδητότητα της εργατικής τάξης να αυξάνεται μέσω μιας αλυσιδωτής αντίδρασης μαζικών απεργιών, οι οποίες υποτίθεται ότι θα οδηγούσαν στην ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Η ώθηση αναμενόταν να έρθει μέσα από το ίδιο το εργοστάσιο, από τα βιομηχανικά συνδικάτα μάλλον παρά από τις επαγγελματικές ή τοπικές ενώσεις. Κι αυτό θα επιτυγχανόταν μέσα από την άμεση δράση του λαού, τις δολιοφθορές και τις «άγριες» απεργίες. Η πολιτική αυτή ερχόταν σε αντίθεση με τα βασικά σημεία του σοσιαλδημοκρατικού προγράμματος: τη συμμετοχή στις εκλογές και το κοινοβούλιο, το πρωτείο του κόμματος έναντι των συνδικαλιστικών ενώσεων, τη συγκεντρωτική οργάνωση και την κοινωνικοποίηση της οικονομίας μέσω του κράτους.40 Από το 1914 και εφεξής, η συνδικαλιστική δράση δεν ξεχώριζε εύκολα από τη γενικότερη αναταραχή.41 Η Βρετανία γνώρισε πολλές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας εκ μέρους του εργατικού κινήματος, ενώ τα μέλη των συνδικάτων αυξήθηκαν από 2,5

189

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·190

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

190

σε 4,1 εκατομμύρια το 1910-13. Τεράστιες συγκρούσεις ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία συγκλόνισαν την οικονομία. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν οι πανεθνικές απεργίες των ανθρακωρύχων και των σιδηροδρομικών, οι μεγάλες απεργίες στα μέσα μαζικής μεταφοράς του Λονδίνου και του Δουβλίνου, μια γενική απεργία στο Λίβερπουλ, μια ανταπεργία των κατασκευαστών στο Λονδίνο και συνεχείς μάχες στη Νότια Ουαλία και αλλού. Η Ένωση για την Εκπαίδευση των Βιομηχανικών Συνδικαλιστών, που συγκροτήθηκε από τον Τομ Μαν (Tom Mann) το 1910, έπαιξε αναμφίβολα πολύ σημαντικό ρόλο. Οι αγώνες των απλών εργατών ενέπνευσαν όλους όσοι υπερασπίζονταν με σθένος τη δύναμη της εργατικής τάξης. Η διάσημη μπροσούρα Το επόμενο βήμα των ανθρακωρύχων (The Miners’ Next Step), μια περιφρονητική επίθεση εναντίον της μεταρρύθμισης των επίσημων συνδικάτων, αντιπαρέθετε τη δημοκρατία του εργοστασίου στην «αυταπάτη και την παγίδα» του κοινοβουλευτισμού.42 Τέτοιες συγκροτημένες συνδικαλιστικές παρουσιάσεις κυκλοφορούσαν ευρέως στο εργατικό κίνημα και προκαλούσαν παθιασμένες συζητήσεις. Ωστόσο η βασική δουλειά γινόταν μέσα από τα συμβατικά εθνικά συνδικάτα. Οι εργατικές αναταραχές πριν από το 1914 έφεραν νέες κατηγορίες ημιειδικευμένων εργατών στα συνδικάτα, όπως προκύπτει από την ανάπτυξη της Ένωσης Βρετανών Εργατών (από 5.000 σε 160.000 την πενταετία 1910-14), αλλά το συνδικαλιστικό όραμα μιας επαναστατικής γενικής απεργίας δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Η πιο δυναμική ενέργεια από κάποια ευρωπαϊκή συνδικαλιστική ομοσπονδία πραγματοποιήθηκε στη Σουηδία τον Αύγουστο του 1909, αλλά σημείωσε τέτοια αποτυχία ώστε οδήγησε το κίνημα μια δεκαετία πίσω. Η ειρωνεία είναι ότι οι πιο πετυχημένες μαζικές απεργίες ήταν οι πολιτικές εκδηλώσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων: οι απεργίες για την απόκτηση δικαιώματος ψήφου στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων στις 28 Νοεμβρίου 1905 και η πανεθνική απεργία στη Φινλανδία τον Νοέμβριο του 1905, οι οποίες πέτυχαν τους στόχους τους. Παρ’ όλα αυτά, καμιά τους δεν βοηθούσε να μείνει ο συνδικαλισμός ζωντανός.43 Τελικά, ο οργανωμένος συνδικαλισμός οπισθοχώρησε παρά τον ευρύτερο ριζοσπαστισμό των ετών 1905-14, που ο ίδιος ενίσχυσε. Η συνδικαλιστική ρητορική εμφανιζόταν με το επαναστατικό πάθος της νέας μαρξιστικής Αριστεράς, έμπνευση της οποίας ήταν η ρωσική επανάσταση του 1905. Η μαρξιστική αυτή τάση αμφισβητούσε την καουτσκική ορθοδοξία της Δεύτερης Διεθνούς και καλούσε το λαό σε εξέγερση και σε περιφρόνηση των κοινοβουλευτικών διαδικασιών. Η ειρωνεία είναι ότι οι συνδικαλιστικές ιδέες ενίσχυσαν τον αγώνα των σοσιαλιστών για καθολικό δικαίωμα ψήφου. Εντούτοις οι συζητήσεις για τις μαζικές απεργίες αναζωπύρωσαν τις επαναστατικές ελπίδες των αριστερών σοσιαλιστών, για τους οποίους το

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·191

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

βιβλίο της Ρόζας Λούξεμπουργκ Μαζική απεργία, κόμμα και συνδικάτα (1906) αποτέλεσε ένα είδος μανιφέστου.44 Με την ευρύτερη αυτή έννοια, οι συνδικαλιστές ανταποκρίνονταν στην επιθυμία των εργαζομένων για αυτονομία και έλεγχο του τόπου δουλειάς, πράγμα που αποσυνέδεε την επαναστατική στρατηγική από τον τονισμό του ρόλου του κράτους, στον οποίο επέμενε ο Κάουτσκι. Οι συνδικαλιστές ήλπιζαν ότι τα συνδικάτα θα μπορούσαν να γίνουν «οι βασικές οργανώσεις παραγωγής και διανομής του κοινωνικού προϊόντος» μετά την επανάσταση, θεμελιώνοντας το σοσιαλισμό «όχι στο καταπιεστικό συγκεντρωτικό κράτος αλλά στις λειτουργικές και αυτοδιαχειριζόμενες ενώσεις των παραγωγών».45 Η απεργία μετατράπηκε σε ένα είδος πανάκειας, στο απαραίτητο μέσο για τη διάλυση των επιφυλάξεων του κόμματος και της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας, που εμπόδιζαν την ανάπτυξη της αυθόρμητης ταξικής συνείδησης των εργατών. Με αυτή την έννοια, ο συνδικαλισμός ξανάφερνε πράγματι τα αναρχικά ιδεώδη στο προσκήνιο, αλλά αποτελούσε και προανάκρουσμα των συμβουλιακών κομμουνισμών της περιόδου 1917-23.46 Ο μίτος που συνέδεε το συνδικαλισμό με τους πρώτους αναρχικούς ήταν η πολιτική σκέψη των διανοουμένων. Η έλξη που ασκούσε σε πολλούς συνδικαλιστές η εκ μέρους του Ζορζ Σορέλ (Georges Sorel) εκλεκτική συγχώνευση υλισμού και ακτιβισμού ήταν γνωστή, ενώ η κριτική, την οποία ασκούσε στον αστικό πολιτισμό, στο όνομα του επαναστατικού μύθου της γενικής απεργίας επικαλούνταν τα ιρασιοναλιστικά και βιταλιστικά φιλοσοφικά ρεύματα των αρχών του αιώνα.47 Τέτοιου είδους ριζοσπαστικές θεωρίες συνέβαλαν ώστε να δημιουργηθούν οι πρώτες ρωγμές στις στέρεες μέχρι τότε επιστημονικές και ορθολογικές βάσεις του εργατικού κινήματος. Στις αρχές του αιώνα, υπήρχαν δεσμοί με τα διάφορα καλλιτεχνικά και αισθητικά ρεύματα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπου το μέχρι το 1911 σταθερό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας ριζοσπαστικοποιήθηκε εκρηκτικά. Νωρίτερα, τις δεκαετίες του 1880 και του 1890, ο παρισινός αναρχισμός ήταν διάχυτος μεταξύ των μποέμ που σύχναζαν στα διάφορα καμπαρέ και τα καφέ της γαλλικής πρωτεύουσας. Οι εφημερίδες της Μονμάρτρης φιλοξενούσαν συχνά τις απόψεις των αναρχικών, ενώ οι ιδεολογικές τους συγγένειες με τους μεταϊμπρεσιονιστές ζωγράφους και τους συμβολιστές συγγραφείς ήταν ορατές στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τέχνης και αναρχισμού στη Βαρκελώνη και τον Πικάσο των αρχών του αιώνα.48 Επρόκειτο για ένα είδος πειραματισμού έξω από τα στενά όρια των οργανωμένων προσπαθειών για την εξύψωση της επίσημης σοσιαλιστικής κουλτούρας. Στη Βρετανία, ο Έντουαρντ Κάρπεντερ (Edward Carpenter) και οι φίλοι του επιδίωκαν

191

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·192

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

την αλλαγή εκτός του πλαισίου δράσης των επίσημων κομμάτων και συνδικάτων, αποσκοπώντας στην «απελευθέρωση της δημιουργικότητας και καλλιτεχνικής διάθεσης που κρύβει κάθε άνθρωπος μέσα του» μέσω του κλεισίματος «της ρωγμής η οποία υπάρχει ανάμεσα στην καρδιά, στο σώμα και στο πνεύμα»: Έβλεπαν το σοσιαλισμό σαν μια εσωτερική μεταμόρφωση που σήμαινε «αλλαγή εδώ και τώρα». Ήθελαν να επικρατήσει η νέα αυτή ζωή στην καθημερινότητα των απλών ανθρώπων και γι’αυτό έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στη ζεστασιά της φιλίας και της συντροφικότητας, στην ενδυμασία και την επίπλωση και στους συλλόγους, από τις ποδηλατικές λέσχες μέχρι τα Σοσιαλιστικά Κυριακάτικα Σχολεία, που μπορούσαν να τους κάνουν να αντέξουν την απομόνωση, την απελπισία και τις δυσκολίες της ζωής.49

Οι δεσμοί αυτοί ανάμεσα στην προσωπική ζωή και στο σοσιαλισμό –που επεκτάθηκε αργότερα και σε άλλες πτυχές της κοινωνίας, όπως η ισότητα των φύλων και η σεξουαλική ελευθερία– ελάχιστα αναγνωρίζονταν ως αποδεκτοί στην επίσημη ζωή των σοσιαλιστικών κομμάτων. Ποτέ δεν μπήκαν στην ημερήσια διάταξη της Δεύτερης Διεθνούς ούτε συζητήθηκαν δημόσια ως σημαντικά και εξέχοντα θέματα. Με αυτή την έννοια, οι αναρχικές παραδόσεις του ύστερου 19ου αιώνα παρέμεναν ισχυρές. Για τον Κάρπεντερ, ή για έναν άλλο δημοφιλή αλλά μοναχικό και ατίθασο άνθρωπο, όπως ο Όσκαρ Γουάιλντ, o αναρχισμός ήταν πηγή έμπνευσης σε τομείς της ανθρώπινης ζωής που ο μαρξισμός, στις διάφορες επιστημονικές και υλοκρατικές εκδοχές του, αγνοούσε.50

Φεμινίστριες, σοσιαλιστές και απελευθέρωση των γυναικών

Δίποτε δεν υπογραμμίζει καλύτερα τις χαμένες ευκαιρίες της Αριστεράς από τη δυ-

192

σκολία του σοσιαλισμού να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες που του δημιουργούσε ο φεμινισμός. Θεωρητικά, οι σοσιαλιστές υποστήριζαν σθεναρά την ισότητα των φύλων. Το πρόγραμμα του Εργατικού Κόμματος Γαλλίας (Parti Ouvrier Français – POF) του 1882 μιλούσε για πλήρη πολιτική και οικονομική απελευθέρωση των γυναικών, ενώ το Πρόγραμμα του SPD, που είχε ψηφιστεί στην Ερφούρτη, ζητούσε πλήρη εκλογικά δικαιώματα για τις γυναίκες, καθώς επίσης και «την κατάργηση όλων των νόμων που βάζουν τη γυναίκα σε υποδεέστερη θέση στο δημόσιο και αστικό δίκαιο».51 Το SPD ήταν το κόμμα που κατέθεσε το 1895 για πρώτη φορά στο κοινοβούλιο της Γερμανίας την πρόταση νόμου για παραχώρηση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες. Όταν μάλιστα το 1908 οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, το γυναικείο τμήμα του SPD αναπτύχθηκε γοργά. Το βιβλίο του Άουγκουστ Μπέμπελ Γυναίκες και σοσιαλισμός (1878) υπήρξε το ιδρυτικό κεί-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·193

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

μενο του γερμανικού σοσιαλισμού, με πενήντα εκδόσεις μέχρι το 1909 και δεκαπέντε μεταφράσεις, συναγωνιζόμενο ακόμη και τα σχόλια του Κάουτσκι για το Πρόγραμμα της Ερφούρτης ως το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο του κινήματος. Το έργο του Γερμανού πολιτικού και στοχαστή ανέπτυσσε διεξοδικά το σύνολο των δικαιωμάτων των γυναικών, από το δικαίωμα ψήφου και την πρόσβαση σε διάφορα επαγγέλματα μέχρι το διαζύγιο, την περιουσία των παντρεμένων γυναικών και τα νεωτερικά ιδεώδη για την ενδυματολογία και την απελευθέρωση της σεξουαλικότητας. Οι γυναίκες ήταν διπλά καταπιεσμένες: αφενός από «την οικονομική και κοινωνική εξάρτησή τους από τον άντρα» και αφετέρου από την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Γι’ αυτό και η νομική και η πολιτική τους απελευθέρωση δεν ήταν αρκετές. Οι γυναίκες θα απελευθερώνονταν πλήρως μόνο υπό ένα σοσιαλιστικό καθεστώς μέσω της οικονομικής τους ανεξαρτησίας. Το «γυναικείο ζήτημα» θα μπορούσε πράγματι να λυθεί αν «το υπάρχον κράτος και η κοινωνία μεταμορφώνονταν ριζικά».52 Με τον τρόπο αυτό, οι σοσιαλιστές συνδύαζαν τα πολιτικά δικαιώματα με γενικότερα κοινωνικοοικονομικά αιτήματα, όπως η κοινωνική φροντίδα των παιδιών των εργαζόμενων μητέρων, η ισότητα των αμοιβών, οι ίσες ευκαιρίες εκπαίδευσης, η ισότητα στο νοικοκυριό, η μεταρρύθμιση της νομοθεσίας σχετικά με τις αμβλώσεις και την αντισύλληψη. Πάντοτε όμως ερχόταν πρώτο το «κοινωνικό ζήτημα». Όταν οι γυναίκες θα πήγαιναν «στη δουλειά», όταν δηλαδή θα απασχολούνταν στη βιομηχανία, όλα τα άλλα θα ακολουθούσαν. Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός θα ανατρεπόταν, η ανατροφή των παιδιών και η φροντίδα του σπιτιού θα αποκτούσαν κοινωνικό χαρακτήρα και οι γυναίκες θα απελευθερώνονταν από το σπίτι-φυλακή και θα γίνονταν παραγωγικές όπως οι άντρες. Στην προσπάθειά τους να καταστήσουν την απελευθέρωση της γυναίκας καθαρά οικονομική υπόθεση, οι σοσιαλιστές επικαλούνταν άλλο ένα ιδρυτικό κείμενο του μαρξισμού, το έργο του Ένγκελς Η καταγωγή της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και του κράτους (1884), το οποίο ανέλυε την καταπίεση των γυναικών βάσει της σχέσης της οικογένειας με τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής. Ωστόσο η σοσιαλιστική πρακτική ήταν πιο αμφίσημη. Το ιδρυτικό συνέδριο του SPD το 1875 υποστήριξε αρχικά μόνο το δικαίωμα ψήφου των αντρών, ενώ η τροποποιητική πρόταση του Μπέμπελ να ψηφίζουν οι «πολίτες και των δύο φύλων» αντικαταστάθηκε από την πρόταση «όλοι οι πολίτες». Πολλοί άντρες σοσιαλιστές έβλεπαν τις γυναίκες σαν μια «οπισθοδρομική» και συντηρητική δύναμη, καθώς πίστευαν ότι οι τελευταίες δεν είχαν ταξική συνείδηση και μπορούσαν εύκολα να γίνουν βορά του ιερατείου λόγω της δεισιδαιμονίας τους: «Οι γυναίκες δεν θέλουν να ξέρουν τίποτε για πολιτική και οργάνωση […] τους αρέσει να πηγαίνουν στις πρω-

193

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·194

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

194

τομαγιάτικες εκδηλώσεις για να ακούσουν λόγους, να τραγουδήσουν και να χορέψουν […] αλλά δεν θέλουν να παρευρίσκονται σε συγκεντρώσεις πολιτικών κομμάτων και συνδικάτων».53 Ο μισογυνισμός των ειδικευμένων τεχνιτών που ήθελαν να αποκλείσουν τις γυναίκες, γνωστός από τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος, είχε μεταμορφωθεί σε μια γενικευμένη πολιτισμική συμπεριφορά επιθετικής φαλλοκρατίας, η οποία δεν καλωσόριζε καθόλου τις γυναίκες. Όταν η Κλάρα Χάαζε (Klara Haase) έγινε μέλος της επιτροπής του SPD στο Βερολίνο, που ήταν η εκλογική της περιφέρεια, περιθωριοποιήθηκε λόγω της αλαζονικής συμπεριφοράς των αντρών συναδέλφων της: «Οι άντρες προσπαθούσαν να δείξουν ότι είναι θαρραλέοι, χρησιμοποιώντας τις πιο χυδαίες εκφράσεις και τα πιο άθλια βρομόλογα με σκοπό να με φέρουν σε δύσκολη θέση».54 Στο Αμβούργο, οι άντρες του κόμματος απαγόρευαν στις γυναίκες και στις κόρες τους να παρακολουθούν τις συναντήσεις γυναικών: «Θα πρέπει να νοιάζονται για το νοικοκυριό τους, να μαντάρουν τις κάλτσες τους και τα λοιπά».55 Αυτού του είδους οι αντιφεμινιστικές συμπεριφορές πήραν και θεωρητική μορφή. Για τον Έντμουντ Φίσερ (Edmund Fischer), βουλευτή του SPD, που ανήκε στην αναθεωρητική πτέρυγα, η «φυσική ασχολία της γυναίκας «ήταν» η φροντίδα και το μεγάλωμα των παιδιών, ο καλλωπισμός και η σταθεροποίηση της οικογενειακής ζωής». Το κόμμα θα έπρεπε να κάνει τις γυναίκες να γυρίσουν στο σπίτι, στην οικογένεια.56 Ο φεμινισμός του εργατικού κινήματος πριν από το 1914 είχε σαφή όρια. Οι εργάτριες δεν αποτελούσαν προτεραιότητα των συνδικάτων. Μετά τη νομιμοποίησή τους τη δεκαετία του 1890, μόνο το 1,8% των Γερμανών συνδικαλιστών ήταν γυναίκες, φτάνοντας στο 8,8% το 1913. Το καταστατικό των εργαζομένων στη βιομηχανία πούρων της Κοπεγχάγης (1872) το έλεγε ωμά: «Οποιοσδήποτε πουροποιός διδάσκει μια γυναίκα, εκτός από τη γυναίκα του, να φτιάχνει πούρα, δεν μπορεί να είναι μέλος της οργάνωσης».57 Οι γυναίκες αποκλείονταν συστηματικά, με αποφάσεις των συνδικάτων, από το να εισέλθουν σε ειδικευμένα επαγγέλματα. Ακόμη κι όταν κάποιες φορές τα όρια αυτά παραβιάζονταν, οι προκαταλήψεις δεν έπαυαν να υπάρχουν. Οι Γάλλοι τυπογράφοι ψήφισαν το 1910 μια απόφαση, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες θα γίνονταν δεκτές στο επάγγελμά τους αν κέρδιζαν τα προβλεπόμενα, αλλά όταν η Έμα Κουριό (Emma Couriau) υπέβαλλε αίτηση για να εισέλθει στο τμήμα της Λιόν, εκείνοι όχι μόνο την απέρριψαν αλλά έδιωξαν ακόμη και τον άντρα της Λουί επειδή την άφησε να εργαστεί.58 Το χάσμα ανάμεσα στη ρητορική των σοσιαλιστών («Δεν μπορεί να είναι ανταγωνιστική η σχέση των εργατών και των εργατριών») και στη συνδικαλιστική πρακτική ήταν ιδιαίτερα μεγάλο στην υφαντουργία, τη μόνη δηλαδή βιομηχανία στην

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·195

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

οποία οι γυναίκες είχαν πάντοτε πολύ ισχυρή παρουσία.59 Το 1910, πάνω από το ήμισυ των 275.000 Βρετανών συνδικαλισμένων εργατών στον τομέα της υφαντουργίας ήταν γυναίκες, αλλά ποτέ δεν κρίθηκαν ικανές για να αναλάβουν μια ηγετική θέση στο Εργατικό Κόμμα ή στο Συνέδριο των Συνδικαλιστικών Ενώσεων (Trade Union Congress – TUC). Οι εργάτριες στις υφαντουργίες της βόρειας Γαλλίας αποτελούσαν ένα οχυρό του Εργατικού Κόμματος Γαλλίας, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Γκεντ, αλλά, από το 1897, οι σοσιαλιστές θυσίασαν τα συμφέροντά τους στο βωμό του κυριαρχούμενου από τους άντρες συνδικαλιστικού κινήματος και του κοινοβουλευτισμού. Οι Φλαμανδές γυναίκες, που εργάζονταν στα εργοστάσια υφαντουργίας της Γάνδης, δημιούργησαν μετά το 1885 ένα σημαντικό σοσιαλιστικό κίνημα, αλλά, από το 1902, το κίνημα αυτό περιθωριοποιήθηκε από τη γαλλόφωνη ηγεσία του Κόμματος Βέλγων Εργατών (POB), που έδρευε στις Βριξέλες.60 Το ποσοστό γυναικών στο εργατικό συνδικάτο του SPD στο χώρο της υφαντουργίας, που ιδρύθηκε το 1891, ήταν μόνο 11% το 1897, ενώ το 1907-13 έφτασε στο 36%. Την ίδια εποχή, το μικρότερο χριστιανικό συνδικάτο είχε 30%. Ωστόσο οι αγώνες των γυναικών αντιμετώπιζαν τα συνεχή παράπονα των συνδικαλιστών ηγετών: οι αυθόρμητες απεργίες τους υπονόμευαν τον συγκεντρωτικό τρόπο λήψης των αποφάσεων, ενώ η συμμετοχή των γυναικών στις απεργίες ξεπερνούσε την επιθυμία τους να ενταχθούν στα συνδικάτα. Η ανδροκρατούμενη συνδικαλιστική γραφειοκρατία δεν επέτρεπε στις γυναίκες να ανέλθουν σε υψηλά αξιώματα, αντιδρούσε στην εξίσωση των αποδοχών αντρών και γυναικών, ενώ αγνοούσε τα επιπλέον βάρη που αναλάμβαναν οι γυναίκες στο σπίτι, τις διακρίσεις σε βάρος τους στους χώρους δουλειάς και βέβαια τις σεξουαλικές παρενοχλήσεις.61 Πράγματι, οι άντρες συνδικαλιστές αντιμετώπιζαν τις συνθήκες εργασίας των γυναικών ως ένα είδος «καθυστέρησης»: «Οι εργάτριες παρουσιάζονταν συχνά στη γλώσσα των συνδικαλιστών ως παθητικές και απολιτικές· μάλιστα, λόγω του διπλού βάρους που έφεραν, της δουλειάς και του νοικοκυριού και της ανατροφής των παιδιών, στην καλύτερη περίπτωση θεωρούνταν ένα μεγάλο βαρίδι για το εργατικό κίνημα και ότι […] πρόδιδαν τους αγώνες των συνδικάτων, ενεργώντας ως απεργοσπάστριες ή ως εργαζόμενες που προτιμούσαν να δουλεύουν με μικρότερο μισθό χωρίς να λογαριάζουν τις επιπτώσεις της στάσης τους αυτής στο γενικότερο επίπεδο των αμοιβών».62 Ο αντιφεμινισμός στρεφόταν εναντίον της νομιμοποίησης της εργασίας των γυναικών. Αυτό ήταν σαφέστερο στα ανειδίκευτα επαγγέλματα και τις περιστασιακές εργασίες, που ήταν τόσο σημαντικές για την εκβιομηχάνιση των καπιταλιστικών οικονομιών. Εκτός από τις εργαζόμενες στη βιομηχανία ενδυμάτων, στα πλυντήρια και στην παραγωγή τροφίμων, υπήρχαν «πολλές γυναίκες που απα-

195

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·196

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

196

σχολούνταν για να κατασκευάζουν τεχνητά λουλούδια, κουτιά, κτένες, χάρτινες σακούλες, φακέλους, δαντέλες, καλάθια, τσιγάρα και πούρα, καθώς επίσης και άλλες που εργάζονταν στα τυπογραφεία ή στην επεξεργασία φτερών στρουθοκαμήλου κτλ.».63 Με το να βαφτίζονται όλες αυτές οι σκληρές δουλειές ως «εργασία σε εργοστάσιο που έχει εξαιρεθεί από τις ρυθμίσεις των Νόμων περί Λειτουργίας των Εργοστασίων και των Συνδικάτων» αντιμετωπίζονταν εσφαλμένα ως γυναικείο πρόβλημα που έχρηζε μάλλον νομοθετικής ρύθμισης παρά συνδικαλιστικής δράσης. Στη Βρετανία, ένας συνασπισμός φιλελευθέρων και σοσιαλιστών ανέλαβε μια εκστρατεία μέσω της Εθνικής Ένωσης εναντίον της Ανειδίκευτης Εργασίας και υπέρ του Ελαχίστου Μισθού, κορύφωση της οποίας ήταν ο Νόμος για τα Συμβούλια των Συνδικάτων του 1909, βάσει του οποίου δημιουργήθηκε ένα κανονιστικό πλαίσιο για τις αλυσίδες, τα κουτιά, τις δαντέλες και τη ραπτική. Στις απεργίες που ξέσπασαν το 1910-14 στο Λονδίνο («εργαζόμενες στην παρασκευή μαρμελάδας και τουρσιού, πλύντριες μπουκαλιών και γυναίκες που δούλευαν στο μάζεμα των χαλιών από τα σπίτια, πλύστρες και κατασκευάστριες φακέλων και αλουμινένιων κουτιών, εργαζόμενες στην παρασκευή μπισκότων, σοκολάτας και γλυκών, καθώς και όσες απασχολούνταν στα αποστακτήρια και τα ζαχαροπλαστεία») συμμετείχαν πολλές γυναίκες που δεν ήταν πριν οργανωμένες.64 Όμως η πεποίθηση των μεταρρυθμιστών ότι τα ανειδίκευτα επαγγέλματα και η δουλειά στο σπίτι προοδευτικά θα εξαφανίζονταν έκρυβε κάποιες προκαταλήψεις σχετικά με το πού θα έπρεπε να αναζητηθεί η «πραγματική» εργατική τάξη. Οι νόμοι που προστάτευαν την εργασία των γυναικών και ρύθμιζαν τις ώρες εργασίας, το νυχτερινό ωράριο, την άδεια λοχείας και τα βαριά και ανθυγιεινά επαγγέλματα, εμμέσως έβγαζαν τις γυναίκες από τον πυρήνα της εργατικής τάξης, ορίζοντάς τες μάλλον ως εξαρτώμενα πρόσωπα παρά ως ανεξάρτητους πολίτες με τα δικά τους δικαιώματα. Αν και οι σοσιαλίστριες συχνά συμφωνούσαν με τις άλλες φεμινίστριες στο θέμα της καταπολέμησης των νόμων που θέσπιζαν ιδιαίτερη προστασία των γυναικών, τα σοσιαλιστικά κόμματα στην πλειονότητά τους προσέγγιζαν το όλο θέμα από πατερναλιστική σκοπιά. Η προστασία των γυναικών εργαζομένων περιλάμβανε πραγματικές μεταρρυθμίσεις, ειδικά όταν συνδυαζόταν με στόχους, όπως ήταν το οκτάωρο και οι ίσες αποδοχές. Ωστόσο αυτό που συνήθως υπονοούσαν οι σοσιαλιστές ήταν ότι οι γυναίκες δεν θα έπρεπε να εργάζονται αλλά να μένουν στο σπίτι.65 Το γυναικείο κίνημα του SPD περιλάμβανε κυρίως νοικοκυρές (παντρεμένες γυναίκες άνω των 25 ετών που δεν εργάζονταν) και λιγότερο βιομηχανικές εργάτριες.66 Ο αριθμός τους άρχισε να αυξάνει μετά το 1904-05, όταν το κίνημα ασχολήθηκε με ζητήματα, όπως οι τιμές των τροφίμων, το κόστος ζωής γενικότερα και η οι-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·197

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

κογενειακή πρόνοια.67 Πράγματι, αντί να ανατρέψει το θεσμό της οικογένειας, όπως υπαινίσσονταν οι αντίπαλοί του, το SPD έκανε τη «σοσιαλδημοκρατική οικογένεια» ένα από τα ιδεώδη του σε μια προσπάθεια να ενισχύσει την υπόληψη της εργατικής τάξης. Το ιδεώδες του «οικογενειακού μισθού», που θα επέτρεπε σε πολλούς άντρες να ζήσουν τις οικογένειές τους χωρίς να χρειάζεται να εργάζονται οι γυναίκες τους, δεν ήταν λιγότερο ισχυρό μεταξύ των σοσιαλιστών. Από το 1905, η επιθεώρηση Die Gleichheit (Ισότητα) αύξησε το πολιτικό της περιεχόμενο που απευθυνόταν στις νοικοκυρές, στις μητέρες και τα παιδιά. Έτσι έγινε για πρώτη φορά κερδοφόρα και ενίσχυσε σημαντικά την κυκλοφορία της. Η ιδεώδης σοσιαλίστρια έγινε ο αρχιτέκτονας του σοσιαλιστικού σπιτιού, ανατρέφοντας τα παιδιά της σύμφωνα με τα πρότυπα του σοσιαλισμού, προσφέροντας βοήθεια και συντροφικότητα στο σοσιαλιστή άντρα της και «κατανοώντας τις φιλοδοξίες, τους αγώνες και τη δουλειά του». «Όταν λοιπόν ο προλετάριος λέει “η γυναίκα μου”, εννοεί “τη σύντροφό μου, τον άνθρωπο που συμμερίζεται τα ιδεώδη και τους κόπους μου, και τη δασκάλα των παιδιών μου που θα φέρουν σε πέρας τους αγώνες του μέλλοντος”»68 Όλα αυτά μεταφράστηκαν σε δημόσια πολιτική. Τη δεκαετία του 1890 και σε συμφωνία με τις θέσεις της Δεύτερης Διεθνούς, το SPD ανέδειξε ως πολιτική του προτεραιότητα την εργασία των βιομηχανικών εργατριών, αλλά μετά το 1905 στράφηκε σε ζητήματα οικογενειακής πρόνοιας. Συγκροτήθηκαν Επιτροπές Προστασίας του Παιδιού, που προπαγάνδιζαν τη δημιουργία οίκων μητρότητας, βρεφοκομείων και παιδότοπων, την προσφορά σχολικών γευμάτων και τη διοργάνωση διαφόρων δραστηριοτήτων για τα παιδιά και τους νέους· οι γυναίκες του SPD συμμετείχαν στις εκλογές για τα τοπικά συμβούλια ασφαλίσεων υγείας. Ορισμένες απασχολήθηκαν σε διάφορες κοινωνικές υπηρεσίες. Όλα αυτά είχαν ριζοσπαστικό δυναμικό. Οι σοσιαλίστριες έθεσαν νέα ζητήματα στο χώρο της πολιτικής, απαιτώντας δημοκρατία στην καθημερινή ζωή. «Η μητρότητα με την ευρεία έννοια του όρου» σήμαινε «καθαρή τροφή, τροφοδοσία των δήμων με γάλα, καλά και υγιεινά σχολεία, αύξηση των χρόνων φοίτησης, ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων, χωρίς απόκρυψη των γεγονότων της ζωής που οι νέοι και οι νέες θα έπρεπε να γνωρίζουν, χωρίς σεμνοτυφία, και με κατάργηση της σκληρής και εξουθενωτικής ανειδίκευτης δουλειάς».69 Η Μάργκαρετ ΜακΜίλαν (Margaret McMillan), Βρετανίδα σοσιαλίστρια και σουφραζέτα, χρησιμοποίησε ως εφαλτήριο το σχολικό συμβούλιο του Μπράντφορντ για να υποστηρίξει την καθιέρωση της παροχής υπηρεσιών υγείας στο σχολείο και αργότερα την οργάνωση κατασκηνώσεων για τα φτωχά παιδιά, καθώς και την ίδρυση ενός υπαίθριου σχολείου στο Ντέπτφορντ του Λονδίνου. Με διαλέξεις, παρασκηνιακές ενέργειες και μαχητική αρθρογραφία στις εφημερίδες

197

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·198

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

198

πίεσε ακούραστα όλες τις πολιτικές παρατάξεις, βλέποντας στην αναμόρφωση της παιδικής ηλικίας μια μεταφορά για την αλλαγή της κοινωνίας.70 Ωστόσο τα σοσιαλιστικά κόμματα περιθωριοποίησαν όλα αυτά τα θέματα, αντιμετωπίζοντάς τα ως ελάσσονος σημασίας «γυναικεία ζητήματα». Η απελευθέρωση των γυναικών κατατάχτηκε στο πρόγραμμά τους για την οικογενειακή ευημερία. Οι σοσιαλιστικές υπεκφυγές σχετικά με το «γυναικείο ζήτημα» ήταν πολύ χειρότερες σε ό,τι αφορά το δικαίωμα ψήφου που ήταν βασικό πρόβλημα της δημοκρατίας. Εκεί όπου οι εργάτες είχαν αποκτήσει ήδη το δικαίωμα αυτό, τα σοσιαλιστικά κόμματα απέτυχαν να κάνουν προτεραιότητα της πολιτικής τους τα εκλογικά δικαιώματα των γυναικών. Εκεί όπου οι αγώνες για το δικαίωμα ψήφου των αντρών συνεχίζονταν, τα σοσιαλιστικά κόμματα παρέπεμπαν το θέμα της ψήφου των γυναικών στο μέλλον. Επιλέγοντας να συμμετάσχουν στην κοινοβουλευτική ζωή των χωρών τους ήδη από το 1900, οι Βέλγοι και οι Γάλλοι σοσιαλιστές οδήγησαν στο περιθώριο τα ισχυρά γυναικεία κινήματα του γαλλικού Βορρά και της Γάνδης, με το αιτιολογικό ότι οι γυναίκες δεν είχαν καμιά αξία εφόσον δεν ψήφιζαν. Αν μάλιστα ήταν ιδιαίτερα ισχυροί, οι σοσιαλιστές ήταν αντίθετοι και στις καμπάνιες των «αστών» γυναικών για τα δικαιώματα του «ασθενούς» φύλου. Εν προκειμένω, γίνονταν υπολογισμοί εξαιρετικά πολύπλοκοι. Οι σοσιαλιστές πίστευαν ότι η αντιφεμινιστική τακτική έκανε ευκολότερη την απόκτηση του δικαιώματος ψήφου από τους άντρες. Αλλά και οι αστές σουφραζέτες είχαν τη δική τους στρατηγική, θεωρώντας ως ρεαλιστικό στόχο το περιορισμένο δικαίωμα ψήφου για τους άντρες και τις γυναίκες που είχαν περιουσία. Κι αυτό, γιατί στην ουσία είχαν ταξικούς φόβους απέναντι στην πραγματική δημοκρατία. Εκεί που τα μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα μονοπωλούσαν τους αγώνες για τη δημοκρατία, το χάσμα με όσους υποστήριζαν τα δικαιώματα των γυναικών μεγάλωνε συνέχεια, μια και χαρακτήριζαν το «φεμινισμό» ως ιδιοτελές αίτημα της μεσαίας τάξης. Δεδομένης της ανδροκρατικής κουλτούρας του εργατικού κινήματος και της οικογενειοκεντρικής ιδεολογίας του, ο χώρος για ένα δημοκρατικό φεμινισμό στα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν περιορισμένος.71 Η Τσεχία και η Βρετανία αποτελούσαν λαμπρές εξαιρέσεις. Ο βρετανικός φεμινισμός είλκυε την καταγωγή από τα κινήματα για το δικαίωμα ψήφου της δεκαετίας του 1860, καθώς και από προηγούμενες εκστρατείες υπέρ της μεταρρύθμισης του νομικού πλαισίου που ρύθμιζε το διαζύγιο και την περιουσία των παντρεμένων γυναικών. Εξαιτίας της έλλειψης ενός μαζικού σοσιαλιστικού κόμματος, οι γυναίκες αυτές οργανώθηκαν κυρίως στην Εθνική Ένωση Εταιρειών για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών (NUWSS) και την Κοινωνική και Πολιτική Ένωση Γυναικών (WSPU), και δευτερευόντως σε γυναικείες κινήσεις, όπως η Συντεχνία Γυναικών (Women’s

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·199

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΙ

Cooperative Guild), η Ένωση Γυναικείων Συνδικάτων (Women’s Trade Union League), το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP), και η Ένωση Εργαζόμενων Γυναικών (Women’s Labour League). Μετά το 1905, η πιο δυναμική απ’όλες αυτές τις οργανώσεις ήταν η WSPU, επικεφαλής της οποίας ήταν οι Έμελιν και Κρίσταμπελ Πάνκχαρστ (Emmeline και Christabel Pankhurst). Στις μαχητικές δραστηριότητες της οργάνωσης αυτής περιλαμβάνονταν η βίαιη διακοπή πολιτικών συναντήσεων, η πολιτική ανυπακοή, η καταστροφή περιουσιακών στοιχείων και πολλές θεαματικές ατομικές ενέργειες, η πιο διάσημη από τις οποίες ήταν εκείνη της Έμιλι Γουάιλντινγκ Ντέιβισον (Emily Wilding Davison), που έπεσε στα πόδια του αλόγου του βασιλιά στις ιπποδρομίες του Ντέρμπι το 1913. Οι μαχητικές αυτές εκδηλώσεις κορυφώθηκαν μετά τη «Μαύρη Παρασκευή» (18 Νοεμβρίου 1910), όταν οι αστυνομικές δυνάμεις ταπείνωσαν βίαια τις διαδηλώτριες της WSPU έξω από το κοινοβούλιο. Από το 1909, οι απεργίες πείνας στις φυλακές αντιμετωπίστηκαν με αναγκαστική χορήγηση τροφής στις απεργούς, ενώ ο Νόμος του 1913 με την προσωνυμία «Η γάτα με το ποντίκι» έδινε στις αρχές τη δυνατότητα να ξανασυλλαμβάνουν τις αγωνίστριες αμέσως μετά την απελευθέρωσή τους. Δίχως αμφιβολία, η μαχητικότητα της WSPU ριζοσπαστικοποίησε το όλο πλαίσιο των αγωνιστικών κινητοποιήσεων, κυρίως μέσω της στιλιστικής επινοητικότητας όσων τις διοργάνωναν. Οι πιο σημαντικές εκδηλώσεις αυτού του είδους ήταν η «Κυριακή των Γυναικών» τον Ιούνιο του 1908, όταν 30.000 διαδηλώτριες έκαναν πορεία μέχρι το Χάιντ Παρκ, όπου τελικά ο αριθμός των συγκεντρωμένων ξεπέρασε τους 250.000, και η εκδήλωση «Από τη Φυλακή στα Πολιτικά Δικαιώματα» τον Ιούνιο του 1910, όταν η πορεία 15.000 ανθρώπων είχε μήκος 3,5 χιλιομέτρων περίπου. Η NUWSS πραγματοποίησε ανάλογες εκδηλώσεις, όπως η Λασπωμένη Πορεία 3.000 ανθρώπων το 1907 ή η Πορεία της 13ης Ιουνίου 1908, τις οποίες ακολούθησαν η λαμπαδηδρομία των Επαγγελματιών Γυναικών το 1909 και η συγκέντρωση στο Χάιντ Παρκ στις 23 Ιουλίου 1910. Ωστόσο η πιο θεαματική απ’ όλες ήταν η Πορεία Στέψης των Γυναικών το 1911, ενώνοντας και τις δύο πτέρυγες του κινήματος σε ένα είδος αντίπραξης στην επίσημη ενθρόνιση του βασιλιά που θα γινόταν μία εβδομάδα αργότερα: «40.000 γυναίκες από 28 τουλάχιστον οργανώσεις που είχαν δημιουργήσει οι σουφραζέτες, έκαναν μια γιορταστική πορεία με άρματα, λάβαρα, μουσική και ιστορικά κοστούμια […] το μήκος αυτής της πορείας ήταν γύρω στα έντεκα χιλιόμετρα».72 Έτσι, αν οι αγωνίστριες της WSPU κατάφεραν το πρώτο πλήγμα στις ισχύουσες πολιτικές νόρμες, οι αγώνες που τις διαδέχτηκαν είχαν ευρύτερο πολιτικό ορίζοντα. Το σύνθημα «Ψήφος στις γυναίκες» έδωσε σημαντική ώθηση στο εργατικό κίνημα της περιόδου πριν από το 1914, αναπροσδιορίζοντας

199

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·200

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

200

την έννοια των πολιτικών δικαιωμάτων, καθώς η NUWSS συνέκλινε πολιτικά, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, με το αναδυόμενο τότε Εργατικό Κόμμα. Εκτός από αυτές όμως τις αγωνιστικές κινητοποιήσεις, συνέβησαν και κάποιες ευρύτερες ζυμώσεις μεταξύ των εργατριών στις τοπικές σοσιαλιστικές κουλτούρες του βορρά, ιδιαίτερα γύρω από τα στελέχη του ILP, όπως η Ιζαμπέλα Φορντ (Isabella Ford), η Σελίνα Κούπερ (Selina Cooper), η Άντα Νιλντ Τσου (Ada Nield Chew), η Χάνα Μίτσελ (Hannah Mitchell), η Τερέζα Μπίλινγκτον-Γκριγκ (Teresa BillingtonGreig), η Έθελ Σνόουντεν (Ethel Snowden) και η Μαίρη Γκόθορπ (Mary Gawthorpe). Αν η ηγεσία της WSPU στο Λονδίνο απομονώθηκε γύρω από τις αυταρχικές αδελφές Πάνκχαρστ, η «μαχητικότητα» των απλών μελών της διαχύθηκε μέσω του ευρύτερου κινήματος για το δικαίωμα ψήφου σε άλλες περιοχές. Το οργανωτικό βάρος βρισκόταν στη NUWSS και στις ευρύτερες συμμαχίες της, ιδιαίτερα μέσω της Συντεχνίας Γυναικών και της Ομοσπονδίας Ανατολικού Λονδίνου της Σίλβια Πάνκχαρστ. Αυτό τονίστηκε εκ νέου από την Ένωση για την Ελευθερία των Γυναικών, που δημιουργήθηκε ως κίνηση διαμαρτυρίας εναντίον της απόφασης των αδελφών Πάνκχαρστ να έρθουν σε ρήξη με το ILP. Η αδιαλλαξία της WSPU ήταν ζωτικής σημασίας για την αποσαφήνιση της εχθρότητας της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων έναντι του δικαιώματος ψήφου των γυναικών, αλλά η σεκταριστική και μεσσιανική αντίληψη της Κρίσταμπελ Πάνκχαρστ μπλόκαρε τη συγκρότηση εναλλακτικών προοδευτικών συμμαχιών. Αντίθετα, η άνοδος του «δημοκρατικού σουφραζετισμού» έδωσε τη δυνατότητα στη NUWSS να διαρρήξει τις σχέσεις της με τους Φιλελευθέρους και να προσεταιριστεί τους Εργατικούς. Η κατηγορηματική απόρριψη εκ μέρους του Εργατικού Κόμματος οποιασδήποτε μεταρρύθμισης της εκλογικής νομοθεσίας, που θα απέκλειε τις γυναίκες, άνοιξε το δρόμο.73 Στην πυρετική πολιτική ατμόσφαιρα της Βρετανίας το 1910-14, τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας ήταν η ανάπτυξη του συνδικαλισμού, οι εργατικές αναταραχές και η ιρλανδική κρίση, το δικαίωμα ψήφου των γυναικών έγινε αντικείμενο μιας καμπάνιας που είχε και άλλες πτυχές. Με τις νέες μορφές συλλογικότητας που δημιούργησε, τις γλώσσες πολιτειότητας και την ηθική της καθημερινότητας, ο αγώνας για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών άλλαξε ριζικά τον τρόπο που φαντάζονταν τη δημοκρατία. Καθώς η εργατική τάξη αποκτούσε πολιτική ταυτότητα μέσω της οργάνωσης των εργατών και του δημοτικού σοσιαλισμού, τα έμφυλα καθεστώτα επίσης άλλαξαν, αντανακλώντας τις εικόνες της «νέας γυναίκας». Αυτό προέκυψε εν μέρει μέσα από τη νέα κοινωνική ατζέντα («καλύτερα σχολεία και πιο υγιεινά σπίτια, δημόσια λουτρά και πλυντήρια, καθώς και βελτιωμένες υπηρεσίες προς τις εγκύους και τις νέες μητέρες»), βάσει της οποίας «η δημοκρατία και η κοινωνική αναδιανομή

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·201

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

συνδέονταν», και εν μέρει μέσα από άλλες παλιότερες επιρροές, όπως ήταν η κληρονομιά των χαρτιστών σχετικά με τις κοινοβουλευτικές μεταρρυθμίσεις, ο αντικληρικαλισμός, η ανεξιθρησκία, ο δημοκρατικός διεθνισμός, η «γενική αγροτική μεταρρύθμιση», η εγκράτεια, η ιρλανδική αυτοδιακυβέρνηση και η δωρεάν παιδεία. Εδώ, «ο ριζοσπαστικός χριστιανισμός, οι διάφορες αντιαλκοολικές ομάδες, ο Κύκλος των Ελευθέρων Γυναικών και οι σοσιαλιστές ρήτορες υποδαύλιζαν την κριτική εναντίον κάθε μορφής συντηρητισμού».74 Η Σελίνα Κούπερ, μια εργάτρια στο Νέλσον από το Λάνκασερ, ήρθε στη NUWSS φέρνοντας μαζί της όλες αυτές τις επιρροές – όχι μόνο της SDF και του ILP, αλλά και της Συντεχνίας Γυναικών, της Επιτροπής Ασθενοφόρων «Άγιος Ιωάννης», της Λογοτεχνικής και Διαλογικής Εταιρείας, της Σχολής Αμοιβαίας Βελτίωσης, της Αντιαλκοολικής Ένωσης Γυναικών, της Επιτροπής Συνεργατικής Εκπαίδευσης, της Εθνικής Ένωσης Οικιακής Ανάγνωσης, της Ένωσης Συνεργατικών Διακοπών, της Ποδηλατικής Λέσχης «Σάλπιγγα», καθώς και της τοπικής της ενορίας και του συνδικάτου των υφαντριών και τελικά του Εργατικού Κόμματος.75 Το κίνημα με τις σουφραζέτες καθιστούσε ασαφή τα όρια ανάμεσα στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή, θέτοντας σε αμφισβήτηση την οικογένεια, το νοικοκυριό και τη σεξουαλική κουλτούρα, αναθεωρώντας την έννοια της μητρότητας και επινοώντας νέες μορφές που θα μπορούσε να λάβει η ανεξαρτησία της γυναίκας στη δουλειά όσο και στη δημόσια σφαίρα γενικότερα. Οι οπαδοί του κινήματος στρέφονταν εναντίον «των διπλών κριτηρίων της ηθικότητας, της πορνείας και της σεξουαλικής αντικειμενοποίησης και κακομεταχείρισης των γυναικών».76 Όλα αυτά έχουν κυρίως συνδεθεί με το βιβλίο της Κρίσταμπελ Πάνκχαρστ Η μεγάλη μάστιγα και πώς να απαλλαγούμε από αυτή (The Great Scourge and How to End it, 1913), το οποίο κατήγγειλε την υποκρισία της αντρικής σεξουαλικότητας και της ταύτισης των γυναικών με το «Σεξ», και κήρυσσε τη διακοπή των σεξουαλικών σχέσεων με το σύνθημα «Ψήφο στις γυναίκες, αγνότητα στους άντρες». Οι αντίπαλοι της Πάνκχαρστ την κατηγόρησαν ότι «υποστήριζε μια σεξουαλική ιδεολογία, η οποία αντιπαρέθετε στην τελειότητα των γυναικών την κτηνωδία των αντρών».77 Όμως αυτού του είδους οι κριτικές της ανδροπρέπειας πήραν πολλές και διαφορετικές μορφές. Οι περισσότερες μοιράζονταν μια πολύ συγκεκριμένη πίστη στο ηθικό και πολιτικό δικαίωμα των γυναικών να ψηφίζουν αλλά και στην κατάργηση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης των γυναικών από τους άντρες. Η ηθική αυτή διάσταση της σταυροφορίας των γυναικών αναγόταν στον αγώνα τους εναντίον του Νόμου για τις Μεταδοτικές Νόσους του 1864, της πορνείας και της ανδροκρατούμενης ιατρικής. Οι προτάσεις των γυναικών εκτείνονταν από την άρνηση της σεξουαλικότητας αυτής καθ’ εαυτήν μέχρι

201

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·202

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

202

τη ριζοσπαστική υπεράσπιση της σεξουαλικής τους ελευθερίας. Περισσότερο από άλλα τμήματα της Αριστεράς, οι σουφραζέτες δημιούργησαν μια δημιουργική ένταση ανάμεσα στην πολιτική και στην προσωπική ζωή, αποτελώντας μια διαρκή ηθικοπολιτική πρόκληση για την ανδροκρατική καθεστηκυία τάξη.78 Το κίνημα για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών –το πιο ισχυρό γυναικείο κίνημα σε ολόκληρη την Ευρώπη– αναπτύχθηκε λόγω της απουσίας ενός μεγάλου σοσιαλιστικού κόμματος όπως εκείνα της Κεντρικής και της Βόρειας Ευρώπης. Οι εθνικές ορίζουσες των συνταγματικών αλλαγών της δεκαετίας του 1860 υπήρξαν και εδώ το κλειδί των εξελίξεων. Ο λαϊκός και εξαιρετικά ανθεκτικός φιλελευθερισμός της Βρετανίας δημιούργησε πλαίσια για την ανάπτυξη ριζοσπαστικών αντιλήψεων όσον αφορά τα γυναικεία ζητήματα, ιδιαίτερα στη βόρεια Αγγλία, όπου οι γυναίκες μπορούσαν να δράσουν πιο ελεύθερα. Το δημοτικό δικαίωμα ψήφου τους έδωσε πρόσβαση στη δημόσια ζωή σε τομείς, όπως η κοινωνική πρόνοια και η εκπαίδευση. Από τον Κύκλο Λάγχαμ της Μπάρμπαρα Μπόντιτσον (Barbara Bodichon) και άλλων ώς την αποτυχημένη προσπάθεια διόρθωσης του Μεταρρυθμιστικού Νόμου του 1867 από τον Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill), ο βρετανικός φεμινισμός ποτέ δεν έπαψε να έχει κάποιον εκπρόσωπό του στη ριζοσπαστική πτέρυγα του Φιλελεύθερου Κόμματος.79 Η ανασύνθεση εκ θεμελίων του βρετανικού ριζοσπαστισμού μετά τη δεκαετία του 1880, με την άνθηση σοσιαλιστικών εταιρειών, επέτρεψε το συνδυασμό του εργατικού και του φεμινιστικού ακτιβισμού με τρόπους που μέχρι τότε εμπόδιζε η επιτυχία των συγκεντρωτικών σοσιαλιστικών κομμάτων που υπήρχαν στην Κεντρική και τη Βόρεια Ευρώπη εκείνη την περίοδο.80 Αν η WSPU απέρριπτε τις υπάρχουσες προοδευτικές συμμαχίες, η Έμελιν και ο Ρίτσαρντ Πάνκχαρστ (Richard Pankhurst) υπήρξαν σημαντικά στελέχη του ILP μετά το 1894, επηρεασμένες από τη ριζοσπαστική πολιτική κουλτούρα του Μάντσεστερ.81 Παρότι η Έμελιν και η Κρίσταμπελ αποχώρησαν από το ILP, η σχέση των απλών μελών των φεμινιστικών και των σοσιαλιστικών οργανώσεων αποδείχτηκε πιο ισχυρή, και η WSPU απώλεσε την πολιτική πρωτοβουλία, πράγμα που αποτυπώθηκε στην αποχώρηση της Ομοσπονδίας Ανατολικού Λονδίνου της Σίλβια Πάνκχαρστ. Η συμμαχία ανάμεσα στην NWUSS και στο Εργατικό Κόμμα αποτέλεσε την πιο καλή αφετηρία μετά το 1914. Το 1912, στην Τσεχία, μια παρόμοια σύμπλευση μεταξύ των σοσιαλιστριών και των μη σοσιαλιστριών φεμινιστριών σημείωσε μεγάλη επιτυχία, έχοντας ως κοινό παρονομαστή το εθνικό ζήτημα. Διαμαρτυρόμενη ενάντια στη συνεχή άρνηση της κυβέρνησης των Αψβούργων να επιτρέψει την αυτοδιάθεση των Τσέχων, η εθνικίστρια συγγραφέας Μποζένα Βίκοβα-Κουνέτιτσκα (Bozena Viková-Kunetická) κα-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·203

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

τέλαβε μια κενή θέση στη Δίαιτα της Βοημίας, με την υποστήριξη του Προοδευτικού Κόμματος, του Εθνικιστικού-Σοσιαλιστικού Κόμματος και του Κόμματος της Νέας Τσεχίας.82 Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας (CˇSDSD) είχε τη δική του υποψήφια, την Κάρλα Ματσόβα (Karla Máchová), εκδότρια της σοσιαλιστικής εφημερίδας Zensky list (Εφημερίδα των γυναικών), αλλά γενικά συνεργάζονταν μέσα στο πλουραλιστικό πλαίσιο του Ομίλου Γυναικών της Τσεχίας, που είχε συσταθεί σαν ριζοσπαστική εναλλακτική κίνηση στην Κεντρική Ένωση Γυναικών Τσεχίας. Οι προσπάθειες του CˇSDSD κινούνταν παράλληλα με εκείνες της Επιτροπής για τα Εκλογικά Δικαιώματα των Γυναικών υπό τη Φραντίσκα Πλαμίνκοβα (Frantiska Plamíková), αν και η στάση της όσον αφορά την αρχή του καθολικού δικαιώματος ψήφου ήταν αμφιλεγόμενη. Όπως και το ίδιο το CˇSDSD, οι σοσιαλίστριες υποστήριζαν με μεγάλη πλειοψηφία την απόσχιση του κόμματός τους από τους Αυστριακούς σοσιαλιστές, και αυτό επέτρεπε τη σύμπλευση με τον δημοκρατικό εθνικισμό των Προοδευτικών και των Εθνικών Σοσιαλιστών. Έτσι, στην περίπτωση της Τσεχίας, τόσο οι σοσιαλίστριες όσο και οι «αστές» φεμινίστριες συνέκλιναν μέσα στο δημοκρατικό πλαίσιο της εθνικής αυτοδιάθεσης, πράγμα που είχε συμβεί και με τον προοδευτικό εθνικισμό της Ισλανδίας, της Φινλανδίας και της Νορβηγίας. Ισχυρά γυναικεία κινήματα αναπτύχθηκαν επίσης στη Σκανδιναβία, όπου οι φιλελεύθερες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις είχαν παγιωθεί πριν από το 1914.83 Στη Ρωσία, στις βαλκανικές χώρες και σε μεγάλο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης, όπου οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις ήταν λιγοστές, τα δικαιώματα των γυναικών προωθούνταν κυρίως από διάφορους κύκλους πρωτοπόρων φεμινιστριών. Στην καθολική Ευρώπη, οι αγώνες για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών δεν είχαν την υποστήριξη της μεγάλης πλειονότητας του λαού. Στη γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη, όπου η ταξική πολιτική εκφραζόταν κυρίως από τα σοσιαλιστικά κόμματα, τα περιθώρια για την ανάπτυξη ανεξάρτητου φεμινιστικού κινήματος ήταν μικρά. Στην Αυστρία, ο φεμινισμός αναπτύχθηκε παράλληλα με το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPÖ), το γυναικείο τμήμα του οποίου αριθμούσε 28.058 μέλη σε 312 τμήματα έξι μόλις χρόνια μετά την ίδρυσή του (1907-13), οργανώνοντας στη Βιένη τον Μάρτιο του 1911 την πρώτη Ημέρα της Σουφραζέτας, όταν 20.000 έκαναν πορεία στους δρόμους της πόλης. Οι ανεξάρτητες φεμινιστικές οργανώσεις αγωνίζονταν για την οικονομική και τη νομική ισότητα των γυναικών, την κατάργηση της εκκλησιαστικής κυριαρχίας, τα εργασιακά δικαιώματα και την κατάργηση της παιδικής εργασίας, καθώς και για τη «μεταρρύθμιση της ζωής» και τη δημόσια έκφραση των γυναικών, με 40.000 συνολικά μέλη στα 80 παραρτήματα της Ένωσης Συνδέσμων Αυστριακών Γυναικών. Αλλά τόσο ο δραστήριος Γενικός Σύνδεσμος Αυστριακών

203

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·204

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

204

Γυναικών, με τα 300 μέλη του, όσο και η Επιτροπή για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών δεν ήταν τίποτε περισσότερο από απλά εξαρτήματα του σοσιαλιστικού κόμματος.84 Στη Γερμανία, η Ένωση για την Προστασία της Μητρότητας και τη Σεξουαλική Μεταρρύθμιση υποστήριζε μια «Νέα Ηθική» (νόμιμη αντισύλληψη και άμβλωση, ίσα δικαιώματα για τις άγαμες μητέρες και σεξουαλική ελευθερία). Ωστόσο επισκιάστηκε από την Ομοσπονδία Γυναικείων Συνδέσμων Γερμανίας, η οποία μετά το 1908 δέχτηκε στους κόλπους της πολλές συντηρητικές οργανώσεις, και είχε συνολικό αριθμό μελών μεγαλύτερο των 250.000. Το 1914, ο αγώνας για τα δικαιώματα των γυναικών διασπάστηκε μεταξύ των σοσιαλιστικών κομμάτων, που έδωσαν προτεραιότητα στην ταξική πολιτική και την ανάπτυξη των ούτως ή άλλως ανδροκρατούμενων συνδικάτων, και των «αστικών» γυναικείων κινημάτων, που έριξαν το βάρος τους στην ατομική απελευθέρωση της γυναίκας ή την ισότητα με τους άντρες της μεσαίας τάξης (όπως στην περίπτωση του περιορισμένου δικαιώματος ψήφου που συνδεόταν με τα περιουσιακά στοιχεία). Η Βρετανία αποτέλεσε εξαίρεση, γιατί η υποτυπώδης οργάνωση του Εργατικού Κόμματος το 1900-14 επέτρεψε στο κίνημα των γυναικών να αναπτύξει ευρύτερες δημοκρατικές βλέψεις και ανεξάρτητους κοινωνικούς στόχους. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, τα μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα, όπως το SPD, άνοιξαν το χώρο για την ανάπτυξη του δημοκρατικού γυναικείου κινήματος αλλά, στη συνέχεια, τον γέμισαν με κοινωνικά συντηρητικές πολιτικές, υποτάσσοντας τη γυναικεία ταυτότητα στην οικογένεια. Η επίσημη πολιτική εκφράστηκε από τον διπλό στόχο της απόφασης Τσέτκιν στη Σύνοδο των Γυναικών, στο πλαίσιο του Συνεδρίου της Δεύτερης Διεθνούς στη Στουτγάρδη το 1907 – αφενός καθολικό δικαίωμα ψήφου για γυναίκες και άντρες και αφετέρου καμιά συμμαχία με δεξιές οργανώσεις αστών γυναικών.85 Όσες φεμινίστριες δεν είχαν ασπαστεί το σοσιαλισμό είχαν τις δικές τους διεθνείς οργανώσεις, όπως ήταν ο βραχύβιος Διεθνής Σύνδεσμος Γυναικών της Μαρί Γκεγκ (Marie Goegg), ο οποίος ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1860 και έδρευε στην Ελβετία. Η οργάνωση αυτή είχε αναπτύξει δεσμούς με την Πρώτη Διεθνή πριν τη διαλύσει η κρατική καταστολή που ακολούθησε την Παρισινή Κομμούνα. Άλλη σημαντική οργάνωση ήταν η Διεθνής Ένωση για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών (IWSA), η οποία ιδρύθηκε το 1904 στο Βερολίνο από οργανώσεις που έδρευαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, την Αυστραλία, τη Βρετανία, τη Γερμανία, τις Κάτω Χώρες, τη Νορβηγία και τη Σουηδία.86 Ωστόσο οι περισσότερες από τις γυναικείες οργανώσεις, από τις σοσιαλίστριες μέχρι τις σουφραζέτες, υποστήριξαν τους εθνικιστικούς συνασπισμούς, που διαμορφώθηκαν στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο· και ανεξάρτητα από το αν υποστήριζαν τον πόλεμο ή όχι, η πίστη

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·205

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

τους στην «πολιτισμική αποστολή» των γυναικών τις ενέτασσε στο πλαίσιο των κυρίαρχων εθνικιστικών και εθνοκεντρικών ιδεολογιών. Οι φεμινίστριες, όπως και οι σοσιαλιστές, απέτυχαν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα του εθνικού χαρακτήρα, του ιμπεριαλισμού και της φυλετικής υπεροχής, αντιμετωπίζοντας τις γυναίκες στις αποικίες ως τις δυνητικές δικαιούχους των κατακτήσεων των Ευρωπαίων γυναικών.87 Οι ειρηνίστριες, που το 1915 ταυτίζονταν με τη Διεθνή Ένωση Γυναικών για την Ειρήνη και την Ελευθερία, χρησιμοποίησαν επίσης μια ευρωκεντρική αντίληψη για τη «γυναικεία φύση» προκειμένου να προβάλουν την υπόθεσή τους. Ωστόσο ήταν οι ακτιβίστριες του εργατικού κινήματος, που συμμετείχαν στις προπολεμικές καμπάνιες που έκαναν οι σουφραζέτες, εκείνες που συγκρότησαν τις οργανώσεις, οι οποίες αντιτάχθηκαν στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.88 Η Άλις Γουίλντον (Alice Wheeldon), έμπορος μεταχειρισμένων ρούχων στο Ντέρμπι, ακτιβίστρια της WSPU και μέλος του ILP, φυλακίστηκε με την κατηγορία της συνωμοσίας επειδή περιέθαλπε αντιρρησίες συνείδησης. Μαζί με την κόρη της δασκάλας Χέτι, αντιστάθηκαν με τόλμη στον πόλεμο, καλλιεργώντας αντιλήψεις και ιδέες, που είχαν τις ρίζες τους στις προπολεμικές διεκδικήσεις: «Οι γυναίκες σε αυτό το δίκτυο των εξεγερμένων κόβουν τα μαλλιά τους κοντά, διαβάζουν φεμινιστικές, σοσιαλιστικές και ειρηνιστικές εφημερίδες και μιλούν για τα έργα του Σο».89

Συμπέρασμα

Ÿπως οι αναρχικοί, οι συνδικαλιστές και οι αγρότες ριζοσπάστες, οι φεμινίστριες πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο δημιούργησαν νέες δυνατότητες για τη δημοκρατία, δυνατότητες που υπερέβαιναν τα όρια του κοινοβουλευτικού σοσιαλισμού. Τα νέα αυτά ζητήματα δεν προέρχονταν μόνο από τις οργανωμένες αγωνιστικές κινητοποιήσεις υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών ή από τον ακτιβισμό των γυναικών, που είχαν την υποστήριξη των κομμάτων της Δεύτερης Διεθνούς αλλά και από το παράδειγμα ορισμένων πρωτοπόρων γυναικών. Η Ροσίκα Σβίμερ (Rosika Schwimmer), λόγου χάρη, αναδείχτηκε σε ηγετική φυσιογνωμία της Ουγγρικής Ένωσης για τα Δικαιώματα των Γυναικών, που τα προπαγάνδιζε μάταια ανάμεσα στους Φιλελευθέρους και στους σοσιαλδημοκράτες στη διάρκεια της προπολεμικής κρίσης για την ψήφο των γυναικών. Το 1914, η Σβίμερ έγινε γραμματέας της ΙWSA στο Λονδίνο, προτού φύγει για τις Ηνωμένες Πολιτείες με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Καταγόμενη από μια ελεύθερων αντιλήψεων αστική εβραϊκή οικογένεια της Βουδαπέστης, ίδρυσε τον Ουγγρικό Σύνδεσμο Εργαζομένων Γυναικών, ενώ ήταν επικεφαλής του Συνδέσμου Γυναικών Υπαλλήλων στην πρώτη δεκα-

205

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·206

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

206

ετία του 20ού αιώνα. Την ίδια περίπου εποχή, μετέφρασε στα ουγγρικά το έργο της Σαρλότ Πέρκινς Γκίλμαν (Charlotte Perkins Gillman) Γυναίκες και οικονομία (Women and Economics). Οι φεμινιστικές αντιλήψεις της αφορούσαν μια πληθώρα κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων, «από τον αγώνα για το δικαίωμα ψήφου μέχρι τον πασιφισμό, και από τη φροντίδα των παιδιών και τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις του γάμου μέχρι την ισότητα στις αποδοχές και τη μέριμνα για την απασχόληση των γυναικών». Η Σβίμερ αγωνίστηκε για τον έλεγχο των γεννήσεων, τις αλλαγές στο ντύσιμο των γυναικών, τον αντιμιλιταρισμό και την κατάργηση της εργασίας των παιδιών.90 Η χαρισματική της προσωπικότητα της επέτρεψε να ξεπεράσει τα περιορισμένα σύνορα της Ουγγαρίας και να αναδειχτεί σε σημαντική φυσιογνωμία του διεθνούς προοδευτικού κινήματος. Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος έθεσε προσωρινά στο περιθώριο τα ιδεώδη της, καθώς οι μιλιταριστικοί μηχανισμοί των αντίπαλων κρατών ισοπέδωσαν τις προγενέστερες πολιτικές συγκρούσεις, συγκαλύπτοντας μέσα στο βαρύ κλίμα ξενοφοβίας που δημιουργήθηκε τις όποιες διαφωνίες. Ωστόσο γυναίκες σαν τη Σβίμερ αποτέλεσαν πρότυπα που ενέπνευσαν τις μελλοντικές γενιές, πρότυπα τα οποία μετά τον πόλεμο απέκτησαν νέα δυναμική. Οι σπουδαίες αυτές γυναίκες συνέβαλαν στη χαρτογράφηση άγνωστων μέχρι τότε ακόμη και στους σοσιαλιστές κοινωνικών περιοχών, όπως ήταν η σεξουαλικότητα και η ελεύθερη επιλογή στα ζητήματα αναπαραγωγής, η οικογένεια και η προσωπική ζωή. Από πολλές απόψεις, θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαμορφωνόταν βαθμιαία μια μελλοντική ατζέντα, η οποία θα καρποφορούσε μέσα από τις τεράστιες κοινωνιακές κινητοποιήσεις και επαναστατικές κρίσεις του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Οι γυναίκες απέκτησαν τελικά το δικαίωμα ψήφου μέσω του γενικότερου εκδημοκρατισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών που ακολούθησε στην Ευρώπη – στη Δανία και την Ισλανδία με την ολοκλήρωση των προπολεμικών μεταρρυθμίσεων, σε άλλες περιοχές με τη δημιουργία νέων κρατών, όπως η Τσεχοσλοβακία, η Πολωνία, η Ιρλανδία και η Σοβιετική Ένωση, και στη Βρετανία, στη Γερμανία και τη Σουηδία με την αναθεώρηση των συνταγμάτων τους. Οι ταραχές της περιόδου 1917-23 προκάλεσαν την αναζωπύρωση και άλλων ριζοσπαστικών κινήσεων. Το συνδικαλιστικό κίνημα αναπτύχθηκε με ακόμη ταχύτερο ρυθμό, αν και το προπολεμικό μοντέλο επαναλήφθηκε, με τη μαχητικότητα των εργατών να υπερβαίνει το καθιερωμένο πλαίσιο των συνδικάτων. Τα κινήματα των απλών ανθρώπων είχαν ως στόχο μάλλον τους τόπους δουλειάς παρά εθνικές συμφωνίες ή αλλαγές στη νομοθεσία, απαιτώντας την ίδρυση βιομηχανικών συμβουλίων και εργατικό έλεγχο. Παρότι απέτυχαν, τα κινήματα αυτά κατάφεραν να μεταβάλλουν την ισορροπία δυνάμεων στο πλαίσιο των αναδυόμενων κορπορατισμών που το εργατικό κίνημα ήλ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·207

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

πιζε να θέσει υπό τον έλεγχό του. Τα προπολεμικά κινήματα για την απελευθέρωση των γυναικών είχαν επίσης τα μεταπολεμικά αντίστοιχά τους, που συνδέονταν με τις νέες ελευθερίες εκτός των στενών ορίων της οικογένειας, τους νέους ορίζοντες που διανοίγονταν στη δημόσια σφαίρα και τις μακροπρόθεσμες αλλαγές στην απασχόληση και την εκπαίδευση που η απόκτηση του δικαιώματος ψήφου βοήθησε να αποσαφηνιστούν. Με αυτή την έννοια, οι μη σοσιαλιστικές ριζοσπαστικές κινήσεις, οι οποίες αναπτύχθηκαν πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, αποτέλεσαν παροτρύνσεις ή επιπλήξεις στις οποίες η Αριστερά μόνο εν μέρει και άνισα κατάφερε, αν, έγινε αυτό τελικά, να απαντήσει.

207

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·208

∫∂º∞§∞π√ 6

∂π¡∞π √ ∫∞¶πΔ∞§π™ª√™ ∞πø¡π√™; Η δύναμη του σοσιαλισμού […] ΕΤΑΞΥ ΤΟΥ 1860 ΚΑΙ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, τα σοσιαλιστικά κόμματα έγιναν οι στυλοβάτες της δημοκρατίας στην Ευρώπη. Σε όλες σχεδόν τις χώρες, οι σοσιαλιστές αποδείχτηκαν οι πιο σταθεροί υπερασπιστές της. Κι αυτό το έκαναν μέσα από το ξεπέρασμα δύο σημαντικών αριστερών παραδόσεων – οι υποστηρικτές της ριζοσπαστικής δημοκρατίας επικέντρωναν το αποκλειστικό ενδιαφέρον τους στο ζήτημα της ψήφου, ενώ συχνά συμμαχούσαν με τους φιλελευθέρους, τους ουτοπικούς σοσιαλιστές και τους άλλους κοινοτιστές των αρχών του 19ου αιώνα. Από κάθε άποψη, η δεκαετία του 1860 ήταν περίοδος αποφασιστικών ρήξεων. Ο σοσιαλιστικός κοινοβουλευτισμός υποκατέστησε με τη λαϊκή κυριαρχία το ελεύθερο και κυρίαρχο άτομο των φιλελευθέρων, αλλά ταυτόχρονα έστρεψε την πλάτη του στην ουτοπία των τοπικών συνεργατικών προσπαθειών. Αυτό υπήρξε μια πολύ σημαντική αλλαγή. Στη συνέχεια, οι σοσιαλιστές επιδίωξαν να εμπεδώσουν την κοινοβουλευτική δημοκρατία σε μια πολιτική πλατφόρμα που είχε πολλές ομοιότητες με τα Έξι Σημεία της Βρετανικής Χάρτας του Λαού του 1838. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ο κυρίαρχος φορέας της Αριστεράς έγινε ένα εθνικό, σοσιαλδημοκρατικό κόμμα που βρισκόταν σε αγαστή σύμπνοια με τα εθνικά συνδικάτα. Το νέο αυτό πολιτικό μοντέλο ήταν συγκεντρωτικό, γιατί έδινε έμφαση στις εθνικές μάλλον μορφές δράσης παρά στις τοπικές· κοινοβουλευτικό, γιατί τόνιζε τη σημασία του κοινοβουλίου ως πηγής της λαϊκής κυριαρχίας· και συνταγματικό, γιατί υιοθετούσε αντιπροσωπευτικές μάλλον παρά άμεσες μεθόδους διακυβέρνησης. Αυτή η προτίμηση στο συγκεντρωτικό μοντέλο σε βάρος των πιο χαλαρών ομοσπονδιακών, που κυριάρχησαν το 1820-70, ανέδειξε ένα νέο ζήτημα στο χώρο της Αριστεράς, το ρόλοκλειδί του κόμματος. Μετά τις διχαστικές συζητήσεις των δεκαετιών του 1860 και του 1870, το κόμμα, ως οργανωτικό σχήμα και πολιτικό όχημα, θεωρήθηκε απαραίτητο. Στο πλαίσιο αυτών των συγκρούσεων, τα επιχειρήματα για τις διάφορες μορφές κρατικής οργά-

Μ

208

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·209

ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

νωσης όσο και εκείνα για τους διάφορους τύπους οργάνωσης του κινήματος ήταν ομόλογα, καθώς έρχονταν για άλλη μια φορά σε αντίθεση με όσα ακολούθησαν μετά. Πριν από τη δεκαετία του 1860, η δράση των ριζοσπαστών δημοκρατών και των πρώτων σοσιαλιστών, η οποία ήταν στενά συνδεδεμένη με διάφορες τοπικές ενώσεις και εταιρείες, αναπτύχθηκε κυρίως γύρω από κάποια κοινά ιδεώδη, που υποστηρίζονταν από εφημερίδες, φυλλάδια, περιοδεύοντες ομιλητές, ελάχιστους βουλευτές και ορισμένες χαρισματικές προσωπικότητες. Η κύρια ώθηση ερχόταν από αγώνες για συγκεκριμένα ζητήματα, οι οποίοι δεν άφηναν πίσω τους μόνιμες δομές. Αντίστοιχα, το δημοκρατικό κράτος που φαντάζονταν οι πρώτοι σοσιαλιστές προϋπέθετε ανάλογες αρχές αποκεντρωμένης οργάνωσης που συνήθως εκφραζόταν μέσω ενός ιδεώδους χαλαρά ομόσπονδων και αυτοκυβερνώμενων μονάδων, στις οποίες θα συμμετείχαν πολλοί μικροί παραγωγοί. Μια ανάλογη συνέχεια κινήματος και κράτους χαρακτήριζε τη νέα σοσιαλδημοκρατία, με τη μορφή του μελλοντικού σοσιαλιστικού συντάγματος να προκύπτει από την οργανωτική εμπειρία των σοσιαλιστών υπό το καπιταλιστικό καθεστώς. Έτσι, τόσο τα σοσιαλιστικά κόμματα όσο και τα συνδικάτα τους προτιμούσαν τις αντιπροσωπευτικές μορφές εθνικής οργάνωσης παρά την άμεση δημοκρατία που στηριζόταν στη δράση των απλών εργατών στο εργοστάσιο και στις τοπικές κοινωνίες γενικότερα· και αυτό βέβαια αποτυπωνόταν στο ότι είχαν αποδεχτεί το πλαίσιο λειτουργίας του κοινοβουλευτισμού. Κατά παρόμοιο τρόπο, η συγκεντρωτική γραφειοκρατία επέτρεπε τόσο στο κόμμα όσο και στα συνδικάτα να συσπειρώνουν όλες τις δυνάμεις του κινήματος και να εξισορροπούν τις δυνατότητες που υπήρχαν μεταξύ των πιο ισχυρών και των πιο ασθενών τμημάτων τους· με την ίδια λογική, οι βασικοί θεσμοί σχεδιασμού της οικονομίας θα επέτρεπαν στο μελλοντικό κράτος να εκμεταλλευτεί κατά τον καλύτερο τρόπο τους εθνικούς πόρους στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Με άλλα λόγια, τα προπολεμικά σοσιαλιστικά κόμματα αδιαφόρησαν ουσιαστικά για την αποκέντρωση, είτε αυτή αφορούσε τα συνεργατικά και κοινοτιστικά σχήματα αυτοδιακυβέρνησης των πρωτοπόρων του σοσιαλισμού είτε τα σοβιέτ και τα εργατικά συμβούλια, που επρόκειτο να δημιουργηθούν το 1917-21. Πράγματι, σημαντικοί θεωρητικοί, όπως ο Καρλ Κάουτσκι, απέρριπταν κατηγορηματικά την ιδέα να έχουν τον έλεγχο της κατάστασης οι εργάτες, υποστηρίζοντας ότι οι πολυπλοκότητες της προηγμένης βιομηχανικής οικονομίας και της σύγχρονης επιχείρησης απέκλειαν κάθε δυνατότητα εφαρμογής των δημοκρατικών διαδικασιών στην ίδια την οικονομία. Αντίθετα, ο μόνος αποτελεσματικός έλεγχος επί των διευθυντικών γραφειοκρατιών τόσο στην οικονομία όσο και στο κράτος μπορούσε να προέλ-

209

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·210

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

θει αποκλειστικά από το κοινοβούλιο. Έτσι, το μοντέλο δημοκρατικής ευθύνης, που δημιουργήθηκε από το εργατικό κίνημα για τους δικούς του σκοπούς –σταθερά όργανα, υπόλογα ενώπιον των εκλεγμένων αντιπροσώπων του συνεδρίου ενός συνδικάτου ή ενός κόμματος–, μεταφέρθηκε στην κυβέρνηση με τη μορφή του σοσιαλιστικού κοινοβουλευτικού κράτους.

[…] και τα όριά της

μέβαια, η σοσιαλδημοκρατία σπανίως επιδίωξε να κυριαρχήσει στο χώρο της Αρι-

210

στεράς, ενώ συνήθως επέτρεπε και σε άλλα κινήματα να αναπτύσσονται παράλληλα ή και αντίθετα με αυτή. Αν εξετάσουμε, για παράδειγμα, δύο περιπτώσεις χωρών στην ευρωπαϊκή ήπειρο εκ διαμέτρου αντίθετες, θα παρατηρήσουμε ότι στη μεν Βρετανία οι σοσιαλιστές βρίσκονταν μέχρι το 1914 περίπου στη σκιά των ριζοσπαστών μέσα στο Κόμμα των Φιλελευθέρων, στη δε Ρωσία η έλλειψη συνταγματικών ελευθεριών υποχρέωσε την Αριστερά σε παράνομη επαναστατική δράση.1 Εκτός αυτού, η σύγκρουση με τους αναρχικούς προσέδωσε στους σοσιαλιστές της Νότιας Ευρώπης ένα στιλ περισσότερο «μαξιμαλιστικό» και επαναστατικό, καθιστώντας τους πιο ευεπίφορους στην άμεση δράση απ’ όσο οι συνηθισμένοι στον κοινοβουλευτισμό σύντροφοί τους του ευρωπαϊκού βορρά. Μετά το 1900, ο συνδικαλισμός έθεσε νέες προκλήσεις στο κοινοβουλευτικό μοντέλο, καθώς μεταφέρθηκε από τις χώρες της Νότιας Ευρώπης στη Βρετανία, σε ορισμένες περιοχές της Ολλανδίας, στη Γερμανία και τις σκανδιναβικές χώρες. Αλλά και μέσα στο πλαίσιο των σοσιαλδημοκρατικών παραδόσεων, οι παλιότερες επιρροές παρέμεναν ενεργοί. Ο δημοκρατικός εθνικισμός πρόσφερε μια τέτοια συνέχεια με την παράδοση του 19ου αιώνα. Τα δίκτυα των μεταναστών τεχνιτών και των πολιτικών εξορίστων, τα οποία συνέδεαν το Παρίσι, το Λονδίνο, τις Βριξέλες και τη Ρηνανία, αποτέλεσαν γόνιμο έδαφος για τους νεαρούς Μαρξ και Ένγκελς τις δεκαετίες του 1850 και του 1860, συνδέοντας τα πατριωτικά κινήματα της Πολωνίας, της Ιταλίας και της Ουγγαρίας με τους χαρτιστές και τους Γάλλους αντιβασιλικούς. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας και της Ιταλίας, οι εθνικιστικές μορφές της ριζοσπαστικής δημοκρατίας απηχούσαν τη διεθνή δημοτικότητα των Λάγιος Κόσουτ (Lajos Kossuth) και του Τζουζέπε Ματσίνι αντίστοιχα, δημοτικότητα που διήρκεσε στην Ανατολική και τη Νότια Ευρώπη όλη τη δεκαετία του 1880 αλλά και έως αργότερα. Οι ιδέες του Ζαν-Ζακ Ρουσό (Jean-Jacques Rousseau), που υμνούσαν στη συμμετοχική δημοκρατία και την τοπική αυτοδιακυβέρνηση, επηρέασαν έντονα τους διανοουμένους των μέσων του 19ου αιώνα, μεταθέτοντας ελαφρά το ιδεώδες

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·211

ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

του δημοκρατικού πολίτη σε εκείνο του συλλογικού υποκειμένου –ενός καταπιεσμένου πατριωτικού λαού– που αγωνίζεται για την εθνική ελευθερία.2 Η κυριαρχία της σοσιαλδημοκρατίας στο χώρο της Αριστεράς είχε σαφέστερα χαρακτηριστικά στην Κεντρική και τη Βόρεια Ευρώπη, διαμορφώνοντας έναν ανάλογο πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό «πυρήνα». Ήταν ασθενέστερη στη Νότια και την Ανατολική Ευρώπη, ενώ στη Γαλλία βρισκόταν σε μια ενδιάμεση κατάσταση. Μια βασική μεταβλητή ήταν οι φιλελεύθερες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις. Η σοσιαλδημοκρατία έκανε μικρή πρόοδο εκεί όπου το εθνικό θεσμικό πλαίσιο ήταν λιγότερο αναπτυγμένο – κυβέρνηση ελεγχόμενη από το κοινοβούλιο, πολιτικές ελευθερίες, κράτος δικαίου, αναγνώριση των συνδικάτων και νομικά εγγυημένη εθνική δημόσια σφαίρα. Εκεί που οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις δεν είχαν προχωρήσει ακόμη, όπως στην περίπτωση του αυταρχικού καθεστώτος της Ρωσίας, ή ήταν πολύ περιορισμένες, όπως στην περίπτωση των ολιγαρχιών της Ιταλίας και της Ισπανίας, τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν λιγότερες ευκαιρίες να αναπτυχθούν. Η αγροτική οπισθοδρομικότητα, με τις τεράστιες ανισότητες στις αγροτικές περιοχές, τους αγρότες να διψούν για την απόκτηση λίγης γης και τους εργάτες γης να γίνονται αντικείμενα άγριας εκμετάλλευσης, επίσης απαιτούσε μια διαφορετική αριστερή πολιτική από εκείνη που ακολουθούνταν στον βιομηχανικό βορρά. Το μη βιομηχανικό αυτό κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο έδινε έναν επιπλέον χώρο άσκησης δημοκρατικής πολιτικής πέραν του τότε νέου σοσιαλισμού, δηλαδή τις λαϊκιστικές αγροτικές ριζοσπαστικές κινήσεις στη Ρωσία και την Ανατολική Ευρώπη που από πολλές απόψεις θύμιζαν τους αναρχικούς και τους συνεργατιστές ριζοσπάστες της Δυτικής Ευρώπης. Ωστόσο οι εναλλακτικές προτάσεις δεν περιορίζονταν αποκλειστικά στις γεωγραφικά απομακρυσμένες χώρες της Ευρώπης ή στην οικονομικά καθυστερημένη περιφέρειά της. Καταρχήν οι δημοκρατικές παραδόσεις στις πιο αναπτυγμένες κοινωνίες χρειάζονταν αναμόρφωση σε βάθος χρόνου προτού το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο εμπεδωθεί πλήρως. Ο σοσιαλισμός προωθούνταν μεταξύ των τεχνιτών με τη μορφή ενός «ομοσπονδιακού φεντεραλισμού τεχνιτών», που τόνιζε τη συνεργασία των εργαζομένων σε τοπικό επίπεδο, συνεργασία βασισμένη μάλλον στην άσκηση ελέγχου από τους ίδιους τους εργαζομένους παρά σε μια εθνική οικονομία θα διευθυνόταν από ένα κολεκτιβιστικό κράτος. Και πράγματι, τα ιδεώδη αυτού του τύπου δεν είχαν εκλείψει εντελώς.3 Στη Γαλλία μάλιστα ανταγωνίζονταν το δημοκρατικό ιδεώδες σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ενέπνευσαν τους πρώτους σοσιαλιστές στη Γερμανία και την Αυτοκρατορία των Αψβούργων τις δεκαετίες του 1860 και του 1870, ενώ στις ανατολικές χώρες η ιδέα της συνεργασίας καταναλωτή

211

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·212

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

212

και παραγωγού έδωσε στο λαό μια πρώτη ιδέα για το σοσιαλισμό.4 Τα ιδεώδη αυτά επηρέασαν σημαντικά τους αναρχοσυνδικαλιστές της Ισπανίας μέχρι τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου. Αλλά και στην Ολλανδία ή στην Ελβετία η επιρροή τους ήταν ιδιαίτερα μεγάλη και διήρκεσε μέχρι το 1914.5 Οι ιδέες αυτές παρέμειναν μια εναλλακτική πηγή έμπνευσης έναντι του συγκεντρωτικού σοσιαλδημοκρατικού μοντέλου. Επανέκαμψαν με μια διαφορετική μορφή στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, καθώς ενσαρκώθηκαν με δραματικό τρόπο στο κίνημα των σοβιέτ και των εργατικών συμβουλίων, το οποίο αναπτύχθηκε σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη τα επαναστατικά χρόνια 1917-21. Δίνοντας λοιπόν έμφαση στη δημοκρατική δράση σε τοπικό επίπεδο, τα μεταγενέστερα κινήματα επανασυνδέθηκαν με τις τοπικιστικές παραδόσεις αλληλεγγύης, που περιγράψαμε νωρίτερα και που η σοσιαλδημοκρατία μόνο ατελώς κατάφερε να αναπληρώσει. Από αυτή την άποψη, η κυριαρχία των νέων σοσιαλιστικών κομμάτων στο χώρο της Αριστεράς έμεινε ατελής. Τέλος, δύο επιπρόσθετοι περιορισμοί είχαν σημαντικά μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Ο πρώτος αφορούσε την αποικιοκρατία. Οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις ασχολήθηκαν πριν από το 1914 με το πρόβλημα της δημοκρατίας στις αποικίες: όχι μόνο απουσίαζαν οι μη δυτικές φωνές και οι εκπρόσωποι των εγχρώμων λαών από τα συμβούλια της Δεύτερης Διεθνούς, αλλά και τα κόμματα, που συμμετείχαν σε αυτήν, απέτυχαν να καταδικάσουν την αποικιοκρατική πολιτική, αν δεν την υποστήριξαν κιόλας σε ορισμένες περιπτώσεις.6 Σε γενικές γραμμές, οι σοσιαλιστές υποστήριζαν τη σημασία που είχε για την πρόοδο της ανθρωπότητας η «εκπολιτιστική αποστολή» των Δυτικών στον υπανάπτυκτο κόσμο, ενώ ταυτόχρονα δεν εξέφεραν καμία αντίρρηση για τα υλικά οφέλη, που αποκόμιζε η Ευρώπη από την εκμετάλλευση των αποικιών, π.χ. αύξηση των θέσεων εργασίας, φτηνές πρώτες ύλες και προϊόντα και εξασφαλισμένες αγορές. Η κριτική της ιμπεριαλιστικής κουλτούρας και της νομιμοποίησης της εκμετάλλευσης ήταν πράγματι πολύ σπάνια. Αντίθετα, κυριάρχησαν οι ρατσιστικές αντιλήψεις και ιδεολογίες σχετικά με την εκ φύσεως ανισότητα των φυλών, ενώ έγιναν αποδεκτές ακόμη και οι γενοκτονίες σε βάρος των ιθαγενών. Στο σημείο αυτό, οι πρώτες εξεγέρσεις των αυτοχθόνων κατοίκων των αποικιών στις αρχές του 20ού αιώνα έδωσαν ένα χαστούκι στην ευρωπαϊκή Αριστερά. Όταν ο Λένιν άρχισε να λέει το 1916-17 ότι η εθνική αυτοδιάθεση θα έπρεπε να εφαρμοστεί και στις αποικίες, ουσιαστικά έφερνε στο προσκήνιο για πρώτη φορά την κριτική στην αποικιοκρατία. Η παρουσία μη Ευρωπαίων αντιπροσώπων στο ιδρυτικό Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς το 1919 ήταν κάτι πρωτοφανές, όπως και η υποστήριξη που παρέσχε το ανώτατο καθοδηγητικό όργα-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·213

ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

νο του παγκόσμιου εργατικού κινήματος στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των αποικιών.7 Ο δεύτερος αφορούσε το φεμινισμό που, με τη σειρά του, ήγειρε μια σειρά δημοκρατικών αιτημάτων πέραν του υπάρχοντος σοσιαλιστικού πλαισίου. Παρότι τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν τις δικές τους γυναικείες οργανώσεις, η έμφυλη πολιτική τους ήταν το αδύνατο σημείο τους. Απέτυχαν να προσεγγίσουν με συνέπεια το ζήτημα της απελευθέρωσης των γυναικών, παραμερίζοντάς το χάριν των ανδροκρατικών προτεραιοτήτων του ταξικού αγώνα. Η αδυναμία αυτή οφειλόταν στις βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις των εργατών, από τις οικογενειακές αξίες μέχρι τις νοοτροπίες, οι οποίες δικαιολογούσαν τις διακρίσεις στους τόπους δουλειάς, αγγίζοντας τα όρια του μισογυνισμού. Οι σοσιαλιστές πολιτικοί και συνδικαλιστές εξέφραζαν συχνά τέτοιου είδους απόψεις. Η αντίληψη ότι τα γυναικεία θέματα ήταν χαμηλής προτεραιότητας και η άρνηση να συνεργαστούν με τις «αστικές» γυναικείες ενώσεις, που είχαν συσταθεί για την υποστήριξη των δίκαιων αιτημάτων των γυναικών, ήταν μια στρατηγική επιλογή των περισσότερων σοσιαλιστικών ηγεσιών. Όταν λοιπόν σε κάποιες χώρες αναπτύχθηκαν πριν από το 1914 μεγάλα και ισχυρά γυναικεία κινήματα, ορίζοντας έναν ξεχωριστό τομέα άσκησης δημοκρατικής πολιτικής, που συνήθως επικεντρωνόταν στο δικαίωμα ψήφου, αυτό έγινε ανεξάρτητα από τα σοσιαλιστικά κόμματα. Ακόμη και ιδιοτελώς να σκέφτονταν οι ηγεσίες των σοσιαλιστικών κομμάτων, θα έπρεπε να πάρουν στα σοβαρά αυτά τα κινήματα, γιατί, στην αντίθετη περίπτωση, οι γυναίκες δεν θα είχαν κανένα λόγο να ψηφίσουν τα κόμματά τους, που είχαν κρατήσει μια τόσο άθλια στάση απέναντι στο γυναικείο κίνημα πριν από το 1914, όταν θα αποκτούσαν εκλογικά δικαιώματα. Το πιο σοβαρό όμως είναι ότι η αξίωση των σοσιαλιστικών κομμάτων να γίνουν η πρωτοπορία της δημοκρατίας και να ενώσουν υπό τη σημαία τους όλες τις προοδευτικές δυνάμεις απέτυχε παταγωδώς στο ζήτημα αυτό.

Η Κουλτούρα του σοσιαλισμού: περιμένοντας το μέλλον

∏ αξίωση του πολιτικών εκπροσώπων του σοσιαλισμού να εμφανίζονται ως οι κύριοι εκπρόσωποι των δημοκρατικών ιδεωδών είχε θεμελιωθεί στην οργανωμένη λαϊκή στήριξη που απολάμβαναν – στη σχέση τους με την τεράστια μάζα των βιομηχανικών εργατών, στις αντιλήψεις τους για τη νομοτελειακή πορεία της κοινωνικής αλλαγής και την πίστη τους στο ότι αργά ή γρήγορα οι εργάτες θα γίνονταν η μεγαλύτερη κοινωνική τάξη. Με άλλα λόγια, η δύναμη του σοσιαλισμού δεν προερχόταν μόνο από τη συνεχή βελτίωση των εκλογικών αποτελεσμάτων των κομμάτων που τον

213

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·214

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

214

εκπροσωπούσαν, αλλά και από τη σύνδεση της κοινοβουλευτικής αυτής ισχύος με μια ευρύτερη επιρροή στην κοινωνία. Το σοσιαλιστικό εργατικό κίνημα σφυρηλάτησε μια ειδική σχέση με το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον του εκβιομηχανισμένου καπιταλισμού. Οδηγήθηκε έτσι σε μια εκλογίκευση των συνεπειών του, οι οποίες, με τη σειρά τους, εντάχθηκαν σε μια αφήγηση σχετική με την καπιταλιστική κρίση και το διαφαινόμενο σοσιαλιστικό μέλλον, που είχε οργανωθεί γύρω από ένα νέο συλλογικό υποκείμενο, την εργατική τάξη. Η έλξη, την οποία ασκούσε ο σοσιαλισμός πριν από το 1914, συνίστατο στο ότι συνύφαινε τις εμπειρίες εκατομμυρίων εργατών που ζούσαν σε ραγδαία μεταλλασσόμενες κοινωνίες σε μία και μοναδική ιστορία. Υποσχόταν να διαμορφώσει τα αθροίσματα των σκόρπιων και ετερογενών περιστάσεων, που προσδιόριζαν τη ζωή των εργατών, σε ενιαίο πολιτικό υποκείμενο. Γύρω από τον πανίσχυρο αυτό εργατικό πυρήνα, που σύμφωνα με τους σοσιαλιστές θα κυριαρχούσε αναπόφευκτα σε ολόκληρη την κοινωνία, θα μπορούσαν να συσπειρωθούν άλλα κοινωνικά προοδευτικά διαφέροντα και προτάσεις. Οι κουλτούρες και οι νοοτροπίες, που προέκυψαν από τις αλλαγές αυτές, είχαν πολλές και σημαντικές πτυχές. Μία από αυτές ήταν το μαζικό κόμμα που απευθυνόταν σε όλη την κοινωνία. Στο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στις συζητήσεις, οι οποίες έγιναν για την ίδρυση της Πρώτης Διεθνούς και τη σταθερή ανάπτυξη που ακολούθησε μετά τη δημιουργία της Δεύτερης το 1889, οι σοσιαλιστές επινόησαν το σύγχρονο πολιτικό κόμμα.8 Θέλω να πω με αυτό ότι το νέο μοντέλο μιας διαρκώς μαχόμενης οργάνωσης χρησιμοποιήθηκε ως εκλογικός μηχανισμός, πράγμα που τη βοήθησε να έχει μια μόνιμη παρουσία στη ζωή των οπαδών της, οι οποίοι συνδέονταν μέσω πολύπλοκων μηχανισμών ταύτισης, ενώ ταυτόχρονα δημιούργησε ένα σταθερό δίκτυο αλληλεγγύης από τα νήματα της καθημερινής ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων. Στις αρχές του αιώνα, όλα αυτά τα στοιχεία διαμόρφωσαν ένα νέο κανόνα πολιτικής δράσης, που τα άλλα πολιτικά κόμματα αγνόησαν γιατί φοβήθηκαν τις συνέπειες. Πριν από το 1914, τα καθολικά και τα χριστιανοκοινωνικά κόμματα ήταν τα μόνα που μπορούσαν να ανταγωνιστούν τα σοσιαλιστικά, αλλά, μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο το προαναφερθέν μοντέλο κυριάρχησε πλήρως.9 Μια δεύτερη πτυχή αφορούσε το διεθνισμό των περισσότερων ηγετών της Δεύτερης Διεθνούς. Ο ίδιος ο Καρλ Κάουτσκι γεννήθηκε στην Πράγα, εντάχθηκε στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας, ενώ στη συνέχεια εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Γερμανία μετά την παραμονή του για μικρό χρονικό διάστημα στη Ζυρίχη και το Λονδίνο· η Ρωσίδα εξόριστη Άννα Κουλισιόφ έγινε η σύντροφος στη ζωή του Φιλίπο Τουράτι, που ήταν επικεφαλής του ιταλικού κόμματος· η Ρόζα Λούξεμπουργκ, ο Λέο Γιόγκιχες (Leo Jogiches) και οι άλλοι ηγέτες της πολωνικής σοσιαλδημο-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·215

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΙ

κρατίας εγκατέλειψαν τη ρωσική τότε Πολωνία και μέσω Ελβετίας έφτασαν στη Γερμανία. Εκεί εντάχθηκαν στο SPD προτού ξαναγυρίσουν στη χώρα τους μετά το 1905· ο γεννημένος στη Ρουμανία και μετέπειτα μπολσεβίκος Κριστιάν Ρακόφσκι έγινε ένα είδος περιπλανώμενου αποστόλου της Βαλκανικής Επανάστασης και ο σύνδεσμος του σερβικού και του βουλγαρικού σοσιαλιστικού κόμματος με το SPD· ο Άντον Πάνεκουκ (Anton Pannekoek) περνούσε μεγάλα διαστήματα στη Γερμανία αλλά και στη χώρα που γεννήθηκε, την Ολλανδία. Η πολυτάραχη ζωή τους, αλλά και πολλών άλλων, προϋπέθετε την ύπαρξη «μιας πραγματικά διεθνούς κοινότητας […] μιας ομάδας αντρών και γυναικών, οι οποίοι είχαν συνείδηση ότι υπηρετούσαν τον ίδιο ιστορικό στόχο παρά τις εθνικές και πολιτικές διαφορές τους».10 Αυτό το διεθνές δίκτυο, το σφυρηλατημένο από την πίστη στο κοινό σοσιαλιστικό μέλλον, τόνιζε την απόσταση που διατηρούσαν πάντοτε οι σοσιαλιστές από τις εθνικές πολιτικές σκηνές, κάνοντάς τους να αποφεύγουν τις δυνητικές εθνικές συμμαχίες. Μια τρίτη πτυχή ήταν η αυξανόμενη εκλογική και οργανωτική δύναμη του σοσιαλισμού που, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της εργατικής τάξης και την εντύπωση μιας ασταμάτητης πορείας προς τα εμπρός, κρατούσε τον ουτοπικό χαρακτήρα του κινήματος ζωντανό. Για τους πραγματιστές, ο επαναστατικός στόχος είχε αρχίσει να γίνεται όλο και πιο αφηρημένος. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και αυτοί οραματίζονταν ένα λαμπρό σοσιαλιστικό μέλλον. Οι σοσιαλιστές ήθελαν να οργανώσουν την εργατική τάξη έτσι ώστε να μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και της Σκανδιναβίας, ένα εντυπωσιακά μεγάλο φάσμα οργανώσεων διαμόρφωσε έναν ξεχωριστό σοσιαλδημοκρατικό τρόπο ζωής –«αναγνωστικοί όμιλοι, βιβλιοθήκες, προλεταριακό θέατρο, λέσχες για τη διοργάνωση συναυλιών, οργανώσεις ειδικευμένες στην προετοιμασία των φεστιβάλ και των εορτών, χορωδίες»· εκτός από αυτά, υπήρχαν οι Ελευθερόφρονες, οι Ενώσεις των Εργαζομένων που απείχαν από το Αλκοόλ, τα Εργατικά Κρεματόρια, οι Φίλοι της Φύσης, διάφοροι αθλητικές και ψυχαγωγικές λέσχες για κάθε γούστο.11 Δινόταν ιδιαίτερη σημασία σε συγκεκριμένες αξίες όπως η αυτοβελτίωση και η εγκράτεια, το πάθος για τη μόρφωση, ο σεβασμός προς το σώμα, η ισότητα των φύλων, η προοδευτική κληρονομιά του ανθρωπισμού, η αξιοπρεπής εργασία και η καλή οικογένεια. Μέσα από τις άοκνες προσπάθειές της στο πεδίο του πολιτισμού και τη φιλοδοξία της να αλλάξει τον κόσμο, η εργατική τάξη μεταβλήθηκε στον απαραίτητο εγγυητή του μέλλοντος, τόσο ως κληρονόμος του υπάρχοντος πολιτισμού όσο και ως θριαμβικός φορέας μιας νέας, προοδευτικής και κολεκτιβιστικής ηθικής. Ο σοσιαλιστικός αυτός πολιτισμός προσδιοριζόταν από την υπέρμετρη αισιοδοξία του και από την ακλόνητη βεβαιότητα του πολιτικού στόχου του, περιβάλλο-

215

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·216

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ντας ολόκληρη την οργάνωση με την άλω μιας πυρετικής ουτοπίας. Αυτό μπορούσε κανείς να το δει στις αναγνώσεις κειμένων που γίνονταν από αυτοδίδακτους εργάτες, στους λόγους των σοσιαλιστών ρητόρων, στις σημαίες και στα εμβλήματα του κινήματος, καθώς επίσης και στην εικονογραφία των σοσιαλιστικών παρελάσεων και εορτασμών, μέσα από την οποία εκδηλωνόταν με τρόπο επίσημο, αλλά και υπερβολικό, η πίστη των εργαζομένων στο κίνημα, στην ίδια την εικόνα της τάξης τους και στη βεβαιότητα του σοσιαλιστικού μέλλοντος.12 «Ω, πότε θα έρθει [ο σοσιαλισμός];) ρωτούσε το 1895 ένας Βρετανός σοσιαλιστής, που μοίραζε φυλλάδια στις εκλογές. «Ο Θεός είναι έτοιμος, όπως και η φύση», απαντούσε· «Πότε εσείς, οι παραγωγοί του πλούτου, […] θα απλώσετε τα χέρια σας […] και θα τον θελήσετε με όλη τη δύναμη της ψυχής σας; Τότε, την ίδια στιγμή, ο σοσιαλισμός θα έρθει».13 Τα πιο αγαπημένα αναγνώσματα των εργατών δεν ήταν τα αυστηρά θεωρητικά κείμενα του Μαρξ αλλά διάφορες πολυπράγμονες διατριβές, όπως το βιβλίο του Μπέμπελ Γυναίκες και σοσιαλισμός, ή τα έργα των ουτοπιστών, όπως ο Γουίλιαμ Μόρις και ο Έντουαρντ Μπέλαμι ή τα ευρέως μεταφρασμένα έργα του Έντουαρντ Κάρπεντερ, τα οποία δεν είχαν άμεση σχέση με την οργανωμένη σοσιαλδημοκρατία.14 Στη Βρετανία, οι εκκλησίες των εργατών και τα Κυριακάτικα Σοσιαλιστικά Σχολεία ήταν τόσο σημαντικά όσο τα τοπικά παραρτήματα του Ανεξάρτητου Εργατικού Κόμματος ή της Σοσιαλδημοκρατικής Ομοσπονδίας.15 Σε μεγαλύτερα κόμματα, όπως εκείνο της Γερμανίας, οι Προλετάριοι Ελευθερόφρονες, οι οπαδοί της εγκράτειας, οι υποστηρικτές της Εσπεράντο συμμετείχαν σε οργανώσεις, όπως οι Εργάτες Τραγουδιστές και Γυμναστές.16 Οι σοσιαλιστές πίστευαν ότι θα ξανάφτιαχναν τον κόσμο από την αρχή, επιβάλλοντας την παγκόσμια αιώνια ειρήνη και μια καθολική γλώσσα. Η πρόοδος θεωρούνταν αδιαίρετη, γιατί η απελευθέρωση των εργατών θα σηματοδοτούσε την απελευθέρωση όλης της ανθρωπότητας. Στον μελλοντικό σοσιαλιστικό κόσμο, οι γυναίκες θα αποκτούσαν την ελευθερία τους, η ανθρώπινη σεξουαλικότητα θα απαλλασσόταν από τα δεσμά των προκαταλήψεων, η επιστήμη θα δάμαζε τη φύση, τα αγαθά των κοινωνιών θα ήταν άφθονα και θα διανέμονταν δίκαια, «από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του και στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του».17

Οδεύοντας προς κρίση;

√ι ιλιγγιώδεις αυτές φιλοδοξίες δεν είχαν δοκιμαστεί μέχρι το 1914· κι αυτό γιατί 216

ακόμη και τα πιο ισχυρά σοσιαλιστικά κόμματα είχαν την υποστήριξη μόνο του ενός τρίτου περίπου του εκλογικού σώματος και ως εκ τούτου δεν είχαν καμία προ-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·217

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΙ

οπτική να σχηματίσουν κυβέρνηση. Τα περισσότερα κράτη μάλιστα είχαν θεσπίσει συντάγματα που απέτρεπαν την άνοδο της Αριστεράς στην εξουσία. Σε πολλές χώρες, τα αστικά κόμματα συνασπίζονταν εναντίον των σοσιαλιστών, με την ευρύτατη υποστήριξη των κρατικών δυνάμεων καταστολής, ενώ η Αριστερά απαντούσε, προσπαθώντας να υπερασπιστεί με περηφάνια την απομόνωσή της. Η τεταμένη αυτή κατάσταση είχε μόνιμο χαρακτήρα και δεν παρουσίαζε κανένα σημάδι ύφεσης. Από την άλλη πλευρά, μια επαναστατική εξέγερση με χρήση οδοφραγμάτων, όπως αυτή του 1848, θεωρούνταν παρωχημένη και γι’ αυτό η άνοδος στην εξουσία θα έπρεπε να επιτευχθεί μόνο μέσω των εκλογών, ανεξάρτητα από το πώς θα αντιμετωπιζόταν η βία της κρατικής εξουσίας ή οι προσπάθειες της άρχουσας τάξης να αλλοιώσει τη θέληση του λαού. Έτσι, το δίλημμα των σοσιαλιστών ήταν οξύ: από τη μια πλευρά, παρά την εντυπωσιακή άνοδό τους, ήταν καθηλωμένοι στην αντιπολίτευση, όντας μονίμως στο περιθώριο του πολιτικού συστήματος· από την άλλη, η άνοδός τους στην εξουσία μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω πολιτικών συμπράξεων και στη βάση ενός πολύ περιορισμένου προγράμματος, τροποποιώντας έτσι ή και αναβάλλοντας για το απώτερο μέλλον την υλοποίηση του επαναστατικού τους προγράμματος. Το δίλημμα αυτό έγινε πιο έντονο μετά το 1905, όταν οι πολιτειακές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860 είχαν εκμετρήσει το ζην. Λόγω της ρωσικής επανάστασης του 1905, του πανευρωπαϊκού κύματος απεργιών και των αγώνων για τη διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου των γυναικών, το πολιτικό θερμόμετρο άρχισε να ανεβαίνει δραματικά, ριζοσπαστικοποιώντας τις ακραίες πτέρυγες τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς, και υποχρεώνοντας τους μεταρρυθμιστές να αναζητήσουν νέες συμμαχίες. Η περίοδος 1905-13 αποδείχτηκε εποχή ρήξεων. Συχνά, αυτό ενίσχυε την ανεξαρτησία της Αριστεράς. Στα δύο άκρα της ευρωπαϊκής ηπείρου, τη Ρωσία και τη Βρετανία, δημιουργούνταν εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές συνθήκες. Στη μεν πρώτη, η νέα κοινωνική πόλωση των ετών 1912-13 επιβεβαίωνε όλο και περισσότερο την αδυνατότητα ύπαρξης ενός ομαλού κοινοβουλευτικού βίου, ενώ στη Βρετανία η διάσπαση των Φιλελευθέρων με αφορμή το ζήτημα της Ιρλανδίας, το δικαίωμα ψήφου των γυναικών και το συνδικαλιστικό κίνημα δημιούργησαν το έδαφος για την κοινοβουλευτική αυτονομία του Εργατικού Κόμματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις –τις σκανδιναβικές χώρες, την Αυτοκρατορία των Αψβούργων και την Ολλανδία–, τα διάφορα εργατικά κινήματα δημιουργούνταν μέσα από ευρύτερους συνασπισμούς που αποσκοπούσαν στη διεύρυνση της δημοκρατίας. Στην Ιταλία και τη Γερμανία, από την άλλη πλευρά, οι σοσιαλιστές άρχισαν να έχουν σημαντικές διαφωνίες μεταξύ τους: το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας παραμε-

217

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·218

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

218

ρίστηκε από τα ακραία κινήματα που είχαν αναπτυχθεί στη χώρα, ενώ στο συνέδριο του SPD στην Ιένα το 1913 κατέστη για πρώτη φορά αδύνατο να συγκεραστούν οι αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις των επαναστατών από τη μια και των ρεφορμιστών από την άλλη. Πάνω απ’ όλα όμως οι ριζοσπαστικές κινήσεις της περιόδου 1905-13 αποσταθεροποίησαν το υπάρχον συνταγματικό πλαίσιο. Καθώς τα σοσιαλιστικά και εργατικά κινήματα αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερα λαϊκά ερείσματα τη δεκαετία του 1890, υποστήριζαν σταθερά τους δεδομένους κοινοβουλευτικούς κανόνες –υπερασπιζόμενα τα σημαντικά κέρδη της δεκαετίας του 1860, αγωνιζόμενα για τη μεταρρύθμιση της εκλογικής νομοθεσίας και την εμπέδωση των δημοκρατικών θεσμών και μαχόμενα για την ενίσχυση των πολιτικών ελευθεριών και την περαιτέρω ανάπτυξη των συνδικάτων υπό το ισχύον νομικό πλαίσιο. Μια δεκαετία περίπου πριν από το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, ο ριζοσπαστισμός που διέπνεε τη συγκεκριμένη εποχή έκανε προβληματική τη συνέχιση της παράδοσης αυτής. Οι πιο μαζικές και πιο έντονες κινητοποιήσεις, η άμεση δράση του λαού, η αύξηση της αγωνιστικότητας του βιομηχανικού προλεταριάτου, οι εξωκοινοβουλευτικές ριζοσπαστικές κινήσεις, οι νέες μορφές μαζικής δράσης, όλα αυτά συνέβαλαν στην κατάλυση των ορίων που τηρούσαν μέχρι τότε οι σοσιαλιστές. Ως εκ τούτου, όχι μόνο οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860 αλλά και ο σοσιαλιστικός κοινοβουλευτισμός άρχισαν να καταρρέουν. Έτσι, αναπτύχθηκαν νέες δημοκρατικές κινήσεις, που κινούνταν ανεξάρτητα από τα κοινοβουλευτικά σοσιαλιστικά κόμματα – στις εκστρατείες κυρίως που έκανε το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών. Επιπλέον, στις πολυεθνικές αυτοκρατορίες της Ευρώπης, οι κάθε λογής εθνικιστές έθεταν υπό αμφισβήτηση την πρωτοκαθεδρία των σοσιαλιστών στον αγώνα για τη δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτό, κάποια σοσιαλιστικά κινήματα, όπως το φινλανδικό και το τσεχικό ή η Εβραϊκή Ένωση (Bund) στη Ρωσική Αυτοκρατορία, άρχισαν να υποστηρίζουν με πάθος την εθνική αυτοδιάθεση των χωρών τους, αλλά τις περισσότερες φορές οι εθνικιστές συσπειρώνονταν εναντίον τους, καταγγέλλοντάς τους ως «εχθρούς της Πατρίδας». Επιπλέον, από τη στιγμή που τα σοσιαλιστικά κόμματα άρχισαν να καταστρώνουν την πολιτική τους στρατηγική με εθνικούς όρους, οι διαφωνίες στο εσωτερικό τους έγιναν ακόμη πιο έντονες, δημιουργώντας ουσιαστικά δύο παρατάξεις: τους «σοσιαλπατριώτες» και τους ρεφορμιστές από τη μια, και τους διεθνιστές και τους επαναστάτες από την άλλη.18 Βέβαια, οι σοσιαλιστές αντιμετώπιζαν ανέκαθεν το δίλημμα αυτό στο πλαίσιο των παλιότερων εθνικών ευρωπαϊκών κρατών, όπου το σύνολο του έθνους κυβερνούσαν οι κυρίαρχες τάξεις και μερικές φορές μάλιστα με τρόπο

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·219

ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

εξαιρετικά βάναυσο. Οι σοσιαλιστές απάντησαν με τις δικές τους ιδέες περί έθνους, στηριζόμενοι στα πατριωτικά κινήματα του 1789 και του 1848. Ωστόσο στην Ευρώπη των εθνικών κρατών αυτό μπορούσαν να το κάνουν μόνο απέξω και, στη συνέχεια, να χτυπήσουν την πόρτα για να μπουν μέσα. Σε αυτά τα έθνη, τα οποία αγωνίζονταν ακόμη για να αποκτήσουν κρατική υπόσταση, οι σοσιαλιστές έβρισκαν συχνά ευκολότερο να αξιώσουν μια θέση στο πολιτικό σκηνικό, υποστηρίζοντας την ιδέα της δημοκρατίας και τα δικαιώματα του πολίτη, παρά να προτείνουν την εθνικιστική πανάκεια της αυτοδιάθεσης.19 Εξίσου δραματικό χαρακτήρα, ανάλογο εκείνου των γυναικείων κινημάτων και των εθνικισμών, που υπονόμευαν τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες, είχαν και οι νέες εξεγέρσεις του βιομηχανικού προλεταριάτου σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. Έχοντας συχνά έναν έντονα συνδικαλιστικό χαρακτήρα, τα νέα κινήματα του μαχόμενου βιομηχανικού προλεταριάτου, τα οποία τόνιζαν την άμεση δράση και τη ματαιότητα του κοινοβουλευτισμού, υποσκέλισαν με ορμή το υπάρχον σοσιαλδημοκρατικό πλαίσιο των εκλογικών εκστρατειών και του επίσημου συνδικαλισμού. Αντί να προσπαθούν να αυξήσουν την επιρροή των σοσιαλιστών στο κοινοβούλιο για να μεταρρυθμίσουν το σύστημα εκ των έσω, οι ριζοσπάστες αντιτάσσονταν στο κράτος per se, αμφισβητώντας τη δυνατότητα των σοσιαλιστικών κομμάτων να το αλώσουν με ειρηνικά μέσα. Στη Γερμανία, οι πρώτοι κοινοβουλευτικοί άντρες του SPD αντιμετώπισαν το Ράιχσταγκ με τρόπο εργαλειακό, ως την καλύτερη δυνατή πολιτική πλατφόρμα ή σαν «ένα μπαλκόνι από το οποίο θα μπορούσαν να μιλάνε» στο λαό που βρισκόταν απέξω. Οι νέες ριζοσπαστικές κινήσεις έφεραν ξανά στο προσκήνιο την ιδέα αυτή, απορρίπτοντας τις κοινοβουλευτικές φλυαρίες και εξυμνώντας την επαναστατικότητα των μαζικών απεργιών. Μετά το 1905, και ιδιαίτερα το 1910-13, τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης βρέθηκαν αντιμέτωπα με την αναζωπύρωση της εξωκοινοβουλευτικής επαναστατικής πολιτικής. Έτσι, την παραμονή της έναρξης του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, η ευρωπαϊκή Αριστερά ήταν διχασμένη. Από πολλές απόψεις, οι σοσιαλιστικές προβλέψεις είχαν επιβεβαιωθεί. Τα κόμματα και τα συνδικάτα ήταν ισχυρότερα απ’ ό,τι πριν· η κοινοβουλευτική δύναμη των σοσιαλιστών μεγάλωνε διαρκώς· τα συνδικάτα βαθμιαία νομιμοποιούνταν· ο σοσιαλιστικός πολιτισμός οργανωνόταν όλο και περισσότερο· στο χώρο της τοπικής αυτοδιοίκησης, οι σοσιαλιστές πρόσφεραν καινοτόμες ιδέες για μεταρρυθμίσεις και προοδευτικές αλλαγές. Καθώς τα συνδικάτα μετατρέπονταν σε θεσμό της καπιταλιστικής βιομηχανίας, οι σοσιαλιστές κοινοβουλευτικοί ενισχύονταν, συμμετέχοντας σε νομοθετικές επιτροπές, ψηφίζοντας νόμους, αποκτώντας εμπειρία, συσκεπτόμενοι με τους κυβερνητικούς εκπροσώπους και γενι-

219

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·220

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

220

κώς συμμετέχοντας εποικοδομητικά στο πολιτικοκοινωνικό στάτους κβο. Από την άποψη αυτή, οι σοσιαλιστές δεν ήταν πλέον στο περιθώριο. Πολλά ηγετικά στελέχη του κόμματος, από μέλη της εκτελεστικής γραμματείας μέχρι κάποιους τοπικούς αξιωματούχους, έβλεπαν τον εαυτό τους ως μεταρρυθμιστές που είχαν πετάξει τη δορά της επανάστασης και περίμεναν υπομονετικά να κυβερνήσουν. Η λογική αυτή, η οποία πρυτάνευσε σε πολλές κρίσεις το 1900-14, ήταν αναμφισβήτητα η λογική της ενσωμάτωσης.20 Ωστόσο η εικόνα της αυξανόμενης αποδοχής δεν ήταν απολύτως συμβατή με τις εκρήξεις του ριζοσπαστισμού πριν από το 1914. Τα κοινοβουλευτικά καθεστώτα γλιστρούσαν σταδιακά προς το χάος – με δέκα ξεχωριστούς κυβερνητικούς συνασπισμούς στη Γαλλία μεταξύ 1909 και 1914 και πέντε ιταλικές κυβερνήσεις σε τέσσερα μόλις χρόνια. Στις συνθήκες αυτές αστάθειας και αναταραχής, οι εργατικές κινητοποιήσεις πήραν γρήγορα τεράστιες διαστάσεις και άρχισαν να γίνονται απειλητικές. Μετά το προσωρινό, όπως αποδείχτηκε, πέρασμα στον μαζικό συνδικαλισμό των αρχών του αιώνα, το ευρωπαϊκό απεργιακό κύμα των ετών 1904-07 οδήγησε στην ενίσχυση της μαχητικότητας του βιομηχανικού προλεταριάτου, που έγινε ακόμη πιο επιθετικό μεταξύ 1910 και 1913. Αν προσθέσουμε μάλιστα τις κινητοποιήσεις της εργατικής τάξης, οι οποίες ακολούθησαν τη Ρωσική Επανάσταση και το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, η δεκαετία του 1910 αποδεικνύεται η χρυσή εποχή του ευρωπαϊκού συνδικαλισμού που μπορεί να συγκριθεί μόνο με τα πρώτα χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Ωστόσο η αχαλίνωτη αυτή επέκταση υπερέβη το υπομονετικά επεξεργασμένο πλαίσιο συμπεριφοράς του κινήματος. Η στάση των σοσιαλιστών πριν από το 1914 διακρινόταν από ένα είδος καθωσπρεπισμού που ερχόταν σε αντίθεση με ορισμένες πλευρές της εργατικής τάξης, η οποία εισέβαλε πλέον ορμητικά στη σκηνή, όπως η τραχιά συμπεριφορά των φτωχών ανθρώπων την οποία οι αδιόρθωτα αυτοβελτιωτικοί σοσιαλδημοκράτες απέρριπταν πάντοτε μετά βδελυγμίας. Οι ανυπότακτοι αγωνιστές του εργατικού κινήματος ήταν εκείνοι που εξέθεσαν σε κοινή θέα τον καθωσπρεπισμό των σοσιαλδημοκρατών. Μέχρι το 1914, οι σοσιαλιστές είχαν γίνει ισχυρότεροι από κάθε άλλη φορά όχι μόνο στο κοινοβούλιο αλλά και στα συνδικάτα. Ωστόσο υπό τις υπάρχουσες συνθήκες τόσο το πρώτο όσο και τα δεύτερα γίνονταν όλο και πιο ανεπαρκή. Οι τεράστιες κινητοποιήσεις των γυναικών, του βιομηχανικού προλεταριάτου και των εθνικιστικών κομμάτων της Ιρλανδίας και των ανατολικών χωρών ξεπερνούσαν κατά πολύ την υπάρχουσα πολιτική της επίσημης Αριστεράς. Τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν υποστηρίξει με πάθος μετά το 1860 την υπόθεση της πλήρους κοινοβουλευτι-

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·221

ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ;

κής δημοκρατίας, σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα όρια που έθετε ο φιλελευθερισμός. Χωρίς την υποστήριξή τους, η δημοκρατία δεν θα αναπτυσσόταν τόσο πολύ. Ωστόσο, όπως έχω αποδείξει, τα κόμματα αυτά δεν εξάντλησαν ποτέ το πλήρες φάσμα των σοσιαλιστικών και πρακτικών πεποιθήσεων του 19ου αιώνα και βέβαια δεν εκμεταλλεύτηκαν απόλυτα τη δημοκρατική εμπειρία των λαών. Κατά την περίοδο 1910-13, αυτό έγινε ολοφάνερο με τρόπο εξαιρετικά οδυνηρό. Τον τρόπο μάλιστα με τον οποίο θα αντιμετώπιζαν την πρόκληση αυτή τα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κόμματα θα αποκάλυπταν πολύ σύντομα τα δραματικά γεγονότα της περιόδου 1914-23.

221

01-ELEY

17-02-2010

13:35

™ÂÏ›‰·222

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·223

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 1914-1923

02-ELEY

17-02-2010

224

13:37

™ÂÏ›‰·224

02-ELEY

17-02-2010

Τ

13:37

™ÂÏ›‰·225

ΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 1921, ΜΙΑ ΒΙΑΙΗ κοινωνική έκρηξη σημειώθηκε στην περιοχή

Μάνσφελντ-Χάλε της κεντρικής Γερμανίας, όταν οι εργοδότες και η κυβέρνηση, για να διασφαλίσουν τον έλεγχο της περιοχής, κινήθηκαν εναντίον των ιδιαίτερα μαχητικών εργατών, οι οποίοι είχαν πάρει τα όπλα ένα χρόνο νωρίτερα, όταν χρειάστηκε να υπερασπιστούν τη δημοκρατία εναντίον του ακροδεξιού πραξικοπηματία Καπ. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD), θεωρώντας ότι οι συνθήκες ήταν ώριμες για μια κοινωνική επανάσταση, κήρυξε γενική απεργία χωρίς να εκτιμήσει σωστά τις δυνάμεις του. Όταν ξεκίνησαν οι εχθροπραξίες, ο Μαξ Χελτς (Max Hölz) ήρθε με τρένο από το Βερολίνο και άρχισε να οργανώνει τους ανθρακωρύχους σε ένοπλες μονάδες. Έτσι, κατάφερε να δημιουργήσει έναν ισχυρό στρατό 2.000 αντρών περίπου. Καθώς λοιπόν το απεργιακό κίνημα απλωνόταν με ένα μάλλον άνισο τρόπο, ο στρατός αυτός κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχό του την περιοχή του Μάνσφελντ για μία εβδομάδα, ληστεύοντας τράπεζες, καταστρέφοντας κυβερνητικά κτίρια, λεηλατώντας καταστήματα και ανατινάσσοντας σιδηροδρομικές γραμμές, ενώ ταυτόχρονα πολεμούσε με τις κυβερνητικές δυνάμεις. Η γενική απεργία απέτυχε να εξαπλωθεί πέραν του Μάνσφελντ και έτσι, προς τα τέλη Μαρτίου, οι αρχές κατάφεραν να καταπνίξουν την εξέγερση, συλλαμβάνο1 ντας 35.000 άντρες, μεταξύ των οποίων ήταν και ο ίδιος ο Χελτς. Ο τελευταίος ήταν μια ιδιαίτερα σημαντική προσωπικότητα, ένα κράμα Ρομπέν των Δασών, ήρωα της εργατικής τάξης και επαναστάτη ληστή. Γεννημένος το 1889 στη φτωχή περιοχή Φόγκτλαντ της Σαξονίας, στην οποία κυριαρχούσαν οι βιομηχανίες που η παραγωγή τους στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στο φασόν, ο Χελτς πολιτικοποιήθηκε έντονα στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και τη Γερμανική Επανάσταση του 1918. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας οργάνωσε τους άνεργους εργάτες στη γενέθλια πόλη του, το Φάλκενσταϊν, αποκτώντας πολύ γρήγορα τη φήμη του αδιάλλακτου επαναστάτη και προσχωρώντας το 1919 στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Τον Μάρτιο του 1920 έγινε διάσημος όταν, στη διάρκεια του πραξικοπήματος του Καπ, οργάνωσε τους εργάτες της περιοχής σε ένα μικρό κόκκινο στρατό, ο οποίος μετέτρεψε την άμυνα της δημοκρατίας σε επαναστατική εξέγερση –πολεμώντας με τις κυβερνητικές δυνάμεις, ανοίγοντας τις φυλακές, καταστρέφοντας τα κυβερνητικά

225

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·226

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

226

κτίρια, ληστεύοντας και λεηλατώντας καταστήματα για να δώσει τροφή στους φτωχούς. Μόλις αποκαταστάθηκε η τάξη, ο Χελτς διέφυγε στην Τσεχία και μετά τη σύντομη κράτησή του σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης επέστρεψε μυστικά στη Γερμανία μέσω Βιένης. Παρακολούθησε ορισμένα μαθήματα πολιτικής εκπαίδευσης στο Βερολίνο, ενώ ταυτόχρονα οργάνωσε τις «απαλλοτριώσεις» του. Τον Μάρτιο του 1921 φυλακίστηκε για το ρόλο που έπαιξε στην περιοχή του Μάνσφελντ, αλλά αμνηστεύτηκε το 1928 και πήγε στη Σοβιετική Ένωση, όπου και πέθανε το 2 1934. Η ιστορία αυτή είναι ιδιαίτερα διδακτική σε ό,τι αφορά το χαρακτήρα των επαναστατικών συνθηκών που κυριαρχούσαν σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Ο Χελτς ήταν ένα είδος επαναστάτη πειρατή και επαγγελματία δημεγέρτη, ο οποίος δεν είχε και μεγάλη ιδεολογική σχέση με τους κομμουνιστές ή άλλη οργάνωση της Αριστεράς. Και πράγματι, ο Χελτς αποπέμφθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας για το ρόλο του στα γεγονότα του Μαρτίου του 1920 και, ενώ βρισκόταν ακόμη στην παρανομία, προσέγγισε το ακροαριστερό Κομμουνιστικό Κόμμα Εργατών Γερμανίας (KAPD), το οποίο για ένα χρόνο μετά την ίδρυσή του τον Απρίλιο του 1920 ανταγωνιζόταν σε δημοτικότητα το KPD. Ωστόσο η πραγματική διαφορά δεν ήταν ανάμεσα στους μετριοπαθείς σοσιαλιστές και στους κομμουνιστές ή ανάμεσα στο KPD και στο KAPD, αλλά μεταξύ των εθνικών κομματικών μηχανισμών της Αριστεράς εν γένει και του επαναστατημένου λαού, που ήταν ο κύριος μοχλός της εξέγερσης. Την περίοδο 191921, το πάθος και οι ελπίδες των απλών ανθρώπων υπερέβαιναν την ικανότητα των αριστερών οργανώσεων να τους εκπροσωπήσουν. Ο Χελτς δεν ήταν ο μόνος αγωνιστής της Αριστεράς με παρόμοια δράση. Το 1920, στο όνομα της επανάστασης ο Καρλ Πλέτνερ (Karl Plättner, γενν. 1893) οργάνωσε επίσης ληστείες τραπεζών, ταχυδρομικών γραφείων και ορυχείων στη Θουριγγία, στη Σαξονία και το Βρανδεμβούργο, ενώ συμμετείχε το ίδιο ενεργά με τον Χελτς στα γεγονότα του Μαρτίου του 1821 ως ένας από τους ηγέτες της εξέγερσης. Ο ίδιος πρότεινε τη μετατροπή του KAPD σε παράνομο ένοπλο κίνημα και, όταν η πρότασή του απορρίφθηκε, οργάνωσε τη δική του ομάδα. Στα μέσα του 1921 μπήκε στη φυλακή, όπου και πέθανε το 1933. Ο Χέρμπερτ Κόμπιτς-Μέγερ (Herbert KobitschMeyer, γενν. 1920) επηρεάστηκε έντονα από τη Ρωσική Επανάσταση όσο ήταν ναυτικός στη Σιβηρία και στη συνέχεια επέστρεψε στη Γερμανία, όπου εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Κατά τη διάρκεια των γεγονότων του Μαρτίου ήρθε σε επαφή με την οργάνωση του Πλέτνερ και, μετά από σύντομη παραμονή στο Έσεν, πήγε το 1924 στο Αμβούργο, όπου οργάνωσε τη δική του ομάδα. Το 1925 συνελήφθη και

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·227

οδηγήθηκε στη φυλακή, όπου και πέθανε πέντε χρόνια αργότερα. Οι νεαροί της εποχής ριζοσπαστικοποιήθηκαν από τον πόλεμο που είχε προηγηθεί και εκπαιδεύτηκαν στο ίδιο το καμίνι της επανάστασης. Άνθρωποι σαν κι αυτούς έκαναν την εξέγερση τρόπο ζωής, υποκαθιστώντας τις ανοιχτές δημοκρατικές διαδικασίες με την ένοπλη πάλη και άλλες συνοπτικές διαδικασίες απονομής δικαιοσύνης, όπως οι ληστείες, οι βομβιστικές ενέργειες και οι «απαλλοτριώσεις». Οι επαναστάτες αυτού του τύπου απέρριπταν κάθε είδους «κόμμα». «Γι’ αυτό και πρέπει να ξεκόψουμε από τους επαγγελματίες πολιτικούς και τις οργανώσεις που μπορούν να λειτουργήσουν μόνο όταν έχουν κάποιον ηγέτη στο τιμόνι τους», διακήρυσσε ένας άλλος ακροαριστερός της εποχής. «Κάτω ο συγκεντρωτισμός! Κάτω οι οργανωτικές αρχές της άρχουσας 3 τάξης! Κάτω όλα τα συγκεντρωτικά κόμματα και οργανώσεις!» Το γερμανικό αυτό μοντέλο πολιτικής δράσης έκανε ακόμη πιο δραματικό το πρόβλημα, που αντιμετώπιζε η Αριστερά στη νέα μεταπολεμική συγκυρία. Τραυματισμένες από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και εμπνεόμενες από τη Ρωσική Επανάσταση, οι εργατικές τάξεις των ευρωπαϊκών χωρών προκάλεσαν για πρώτη και μόνη ίσως φορά μια πανευρωπαϊκή επαναστατική κρίση, στο πλαίσιο της οποίας οι λαϊκές σοσιαλιστικές εξεγέρσεις φαίνονταν να έχουν κάποιες πιθανότητες επιτυχίας. Γι’ αυτό και η περίοδος 1917-21 αποτελεί μια ξεχωριστή στιγμή της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας. Η φιλοδοξία για ανατροπή του καπιταλισμού και κατάληψη της εξουσίας βάσει ενός σοσιαλιστικού προγράμματος ήταν πολύ ισχυρή σε χώρες, όπως η Ιταλία και η Γερμανία, ενώ και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης κατάφερε να κινητοποιήσει τα πιο ριζοσπαστικά τμήματα των εθνικών εργατικών κινημάτων. Ωστόσο, ήδη από τις αρχές του 1920, η φιλοδοξία αυτή είχε πάψει να υφίσταται. Παρ’ όλα αυτά, τα γεγονότα εκείνης της περιόδου επηρέασαν αποφασιστικά το μελλοντικό πολιτικό σκηνικό. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών, η επανάσταση δεν ήταν η μόνη προοπτική των σοσιαλιστών. Τα μετριοπαθή στελέχη των σοσιαλδημοκρατικών στελεχών είχαν προβλέψει τα μεταπολεμικά οφέλη, αν συνέβαλαν στην πολεμική προσπάθεια των χωρών τους και ήλπιζαν ότι θα τα καρπωθούν. Πράγματι, το 1918-19 οι κατακτήσεις των εργαζομένων ήταν πολλές και σημαντικές, από τη διεύρυνση του εκλογικού δικαιώματος μέχρι τις εκτεταμένες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και την αναγνώριση των συνδικάτων. Ταυτόχρονα, οι κατακτήσεις αυτές προκάλεσαν προβλήματα στις σχέσεις των μετριοπαθών με τους επαναστάτες, οι οποίοι από το 1919-20 και εφεξής άρχισαν να ερωτοτροπούν φανερά με τα νεοϊδρυθέντα κομμουνιστικά κόμματα, που τα περιέβαλλε η αίγλη της στενής ιδεολογικοπολιτικής σχέσης τους με τους μπολσεβίκους. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στους μετριοπαθείς

227

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·228

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

σοσιαλδημοκράτες, που ήταν προσκολλημένοι στις κοινοβουλευτικές διαδικασίες και την προσπάθεια να κερδίσουν τις εθνικές εκλογές μέσα από τη συγκρότηση ευρύτερων συμμαχιών, και στους επαναστάτες, που αγνοούσαν επιδεικτικά όλα αυτά, αποδείχτηκαν καταστροφικές για την Αριστερά. Το ρήγμα ανάμεσα στους σοσιαλιστές και στους κομμουνιστές απάλειψε κάποιες προτεραιότητες σχετικές με την εμβάθυνση της δημοκρατίας από την ατζέντα των αριστερών κομμάτων. Μια αυθεντική πολιτική σχετικά με τα δικαιώματα των γυναικών ήταν το πρώτο θύμα της διάσπασης της Αριστεράς. Ένα άλλο θύμα ήταν η εποικοδομητική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού και ψυχαγωγίας. Αναμφισβήτητα, η διάσπαση αυτή υπονόμευσε την ικανότητα της Αριστεράς να αντιλαμβάνεται τις νέες καπιταλιστικές σταθερές που είχαν δημιουργηθεί στα μέσα της δεκαετίας του 1920. Εξίσου σοβαρή επίπτωση στη γενικότερη στρατηγική των αριστερών κομμάτων ήταν η αδυναμία τους να αναλύσουν σωστά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 και να ακολουθήσουν μια πολιτική στο ύψος των περιστάσεων της πραγματικά δύσκολης εκείνης εποχής. Ωστόσο το πιο καταστροφικό απ’ όλα ήταν η αδυναμία τους να αποτρέψουν την άνοδο του φασισμού. Τα πιο πολύπλοκα προβλήματα της Αριστεράς εκείνη την περίοδο είχαν να κάνουν με τη σύγκρουση επαναστατών και κοινοβουλευτικών. Από τη μια πλευρά, οι μετριοπαθείς σοσιαλιστές αποδείχτηκαν εξαιρετικά ενδοτικοί έναντι της παλιάς τάξης πραγμάτων με αποτέλεσμα η εισαγωγή των επιτευγμάτων τους στην αστική δημοκρατία να μην αποδειχτεί ιδιαίτερα επωφελής· από την άλλη, οι επαναστάτες δημιούργησαν μεγάλη ανησυχία στους κυβερνητικούς κύκλους με αποτέλεσμα να αυξηθεί η καταπίεση του κράτους και να καταστούν αδύνατες οι περαιτέρω πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Όμως αν ο μετριοπαθής σοσιαλισμός αυτοϋπονομεύτηκε και ο επαναστατικός αποδείχτηκε μη ρεαλιστικός, ποιοι θα μπορούσε να είναι οι ενδιάμεσοι δημοκρατικοί στόχοι της Αριστεράς; Και αν η σοσιαλιστική επανάσταση δεν μπορούσε να είναι πλέον στην ατζέντα της, τότε τι είδους πολιτική θα ακολουθούσε η Αριστερά όταν θα λάμβανε τέλος η μεταπολεμική κρίση;

228

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·229

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Κρίση και αναδόμηση της Αριστεράς, 1914-1917

Ο

Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΑΛΛΑΞΕ δραματικά τη θέση του σοσιαλισμού στα

πολιτειακά συστήματα των ευρωπαϊκών χωρών. Οι σοσιαλδημοκράτες έπαψαν να θεωρούνται πεμπτοφαλαγγίτες. Αποδέχτηκαν τη γενικότερη πολιτική συναίνεση, υποστηρίζοντας την εθνική ασφάλεια έναντι του ξένου εχθρού και τηρώντας την κοινωνική εκεχειρία στο εσωτερικό των χωρών τους όσο υπήρχε ο πόλεμος. Καθώς τα κράτη υπέβαλαν τους υπηκόους τους σε πρωτοφανείς θυσίες, οι μεταμορφώσεις του πολιτικού πολιτισμού των χωρών της Ευρώπης ήταν δραματικές. Η μακρόχρονη αυτή κατάσταση έκτακτης ανάγκης εξέθρεψε το εθνικιστικό φρόνημα των λαών, διευκολύνοντας την ενσωμάτωση του εργατικού κινήματος στα διάφορα πατριωτικά μέτωπα και εντάσσοντας το «εθνικό συμφέρον» στο νέο κυρίαρχο πλαίσιο των μετριοπαθών σοσιαλιστών. Το εκπληκτικό είναι ότι, δεδομένου του αποκλεισμού τους από την κεντρική πολιτική σκηνή των χωρών τους πριν από το 1914, οι τελευταίοι συμμετέχουν σε κυβέρνηση για πρώτη φορά αυτήν ακριβώς την περίοδο. Την ίδια εποχή, οι κοσμογονικές εξελίξεις στη Ρωσία μετέβαλαν ριζικά την πολιτική γεωγραφία της Ευρώπης. Αρχικά, ο ενθουσιασμός της Αριστεράς για τα γεγονότα της Ρωσίας ήταν καθολικός, επηρεάζοντας ολόκληρο το φάσμα της, από τους μετριοπαθείς σοσιαλιστές μέχρι τους αναρχικούς, τους συνδικαλιστές και τους άλλους ριζοσπάστες. Ωστόσο τα αισθήματα συμπάθειας για την ανατροπή του τσάρου, που αποτελούσε την προσωποποίηση της αντίδρασης και της οπισθοδρόμησης, ήταν ένα πράγμα και η υποστήριξη προς τους μπολσεβίκους ένα άλλο. Το καλωσόρισμα της Ρωσίας στη χορεία των δημοκρατικών χωρών τον Φεβρουάριο του 1917 μετατράπηκε σε κάτι δυσοίωνο και απειλητικό τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς: για πρώτη φορά, ένα επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα είχε καταλάβει βίαια την εξουσία. Απορρίπτοντας τον παραδοσιακό κοινοβουλευτισμό, ο μπολσεβικισμός προσπάθησε να επιβάλει την εξουσία των σοβιέτ, τα οποία αποτελούσαν μια νέα μορφή οργάνωσης της εργατικής τάξης. Η δυσοίωνη έκφραση «δι-

229

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·230

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

230

κτατορία του προλεταριάτου» άρχισε να χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από τον κόσμο. Λίγες χώρες έμειναν ανεπηρέαστες από τις λαϊκές εξεγέρσεις της περιόδου 1917-18, ενώ βραχύβιες ανάλογες εμπειρίες είχαν η Γερμανία, η Αυστρία, η Ουγγαρία και η Ιταλία, που προς στιγμήν φάνηκε να ακολουθούν το ρωσικό παράδειγμα. Επιπλέον, στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και στην Ιρλανδία, τα δίδυμα μοτίβα –το «εθνικιστικό» και το «επαναστατικό»–, τα οποία συνέπεσαν σε αυτό που θα αποκαλούσαμε «εθνικές επαναστάσεις», μεταμόρφωσαν σε ερείπια τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων, των Ρομανόφ, των Οθωμανών και των Χοεντσόλερν. Ο πόλεμος στη Δύση συνίστατο «κυρίως σε έναν αγώνα ανάμεσα στα κράτη και στους στρατούς για την αναδιανομή της εξουσίας», ενώ στην ανατολή «προκάλεσε μεγάλους εθνικούς, ταξικούς και κοινωνικούς ανταγω1 νισμούς», ανοίγοντας κυριολεκτικά το κουτί της Πανδώρας. Ο επαναστατικός σάλος που προκλήθηκε μετά το 1917 επηρέασε τις μελλοντικές εξελίξεις, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο γιατί έδωσε στο φασισμό την ευκαιρία να αναπτυχθεί. Μια πιο άμεση συνέπειά του ήταν η διάσπαση του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος: ενώ πριν από το 1914 το εργατικό κίνημα είχε ωφεληθεί τα μέγιστα από την ανάπτυξη της σοσιαλδημοκρατίας, τώρα διαιρέθηκε ανεπανόρθωτα ανάμεσα στους σοσιαλιστές και στους κομμουνιστές. Με πιθανή εξαίρεση τη δεκαετία του 1860, ο πόλεμος προκάλεσε στην ευρωπαϊκή ήπειρο τη μεγαλύτερη κοινωνική αλλαγή από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Εκτός από τον τεράστιο φόρο αίματος, ο πόλεμος στο ανατολικό μέτωπο, που ήταν λιγότερο στατικός από εκείνον στις δυτικές περιοχές της Ευρώπης, προκάλεσε τη μαζική μετακίνηση μεγάλων πληθυσμών. Οι επιπτώσεις του πολέμου άγγιξαν κάθε σφαίρα της κοινωνικής ζωής. Μετέβαλαν τη σχέση του κράτους με την οικονομία, προκαλώντας μια συγκεντροποίηση της παραγωγής, της κατανομής και της κατανάλωσης άνευ προηγουμένου, προωθώντας την ανάπτυξη ορισμένων τομέων σε βάρος άλλων (παραγωγή όπλων και άλλων προϊόντων σχετικών με τον πόλεμο και όχι καταναλωτικά αγαθά) και δημιουργώντας νέες τριγωνικές σχέσεις ανάμεσα στο κράτος, στο κεφάλαιο και στην εργασία. Αυτό προϋπέθετε την κινητοποίηση τόσο των πολιτικών και ιδεολογικών δυνάμεων όσο και των οικονομικών. Ο πατριωτισμός, που αναπτύχθηκε στη διάρκεια του πολέμου, στηρίχτηκε σε μια νέα μορφή κοινωνικού συμβολαίου: για να εξασφαλίσουν την αφοσίωση των λαών τους, οι κυβερνήσεις ενθάρρυναν τις προσδοκίες για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις μετά τη λήξη των εχθροπραξιών· ταυτόχρονα, οι λαοί σχημάτισαν την πεποίθηση ότι θα ανταμειφθούν για τις θυσίες τους στον πόλεμο με τη διεύ-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·231

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ρυνση των δικαιωμάτων τους. Όλα αυτά οδήγησαν σε μια τεράστια συνειδησιακή αλλαγή. Οι λαοί είχαν πλέον πειστεί ότι μετά το τέλος του πολέμου τα πράγματα έπρεπε να αλλάξουν.

Η κρίση της δεύτερης διεθνούς

Ο πόλεμος είχε στήσει καρτέρι στους Ευρωπαίους σοσιαλιστές. Η ειρωνεία είναι ότι ξέσπασε στην κορύφωση μιας πανευρωπαϊκής φιλειρηνικής εκστρατείας, καθώς τόσο 10ο Διεθνές Σοσιαλιστικό Συνέδριο όσο και το 21ο Παγκόσμιο Συνέδριο για την Ειρήνη ήταν προγραμματισμένα να γίνουν τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1914 στη Βιένη, στο επίκεντρο δηλαδή της διπλωματικής κρίσης που υπήρξε η αφορμή του πολέμου. Η ένταση στην περιοχή των Βαλκανίων ήταν γνωστή από παλιότερα και οι ελπίδες για τον έλεγχο της κατάστασης μετά τη δολοφονία του Φραγκίσκου Φερδινάνδου στο Σεράγεβο στις 28 Ιουνίου ήταν υπαρκτές, ακόμη και μετά το αυστριακό τελεσίγραφο προς τη Σερβία στις 23 Ιουλίου. Ωστόσο, όταν στις 29-30 Ιουλίου συγκλήθηκε το Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο (ΙSB), ο πόλεμος ανάμεσα στη Σερβία και στην Αυστρία είχε ξεκινήσει ήδη. Το Γραφείο επέδειξε γενναιότητα, ορίζοντας ως τόπο του επόμενου συνεδρίου του το Παρίσι και κάνοντας έκκληση για διεθνή διαιτησία. Όπως είπε ο Χούγκο Χάαζε (Hugo Haase), αναπληρωτής πρόεδρος του SPD, οι αντιπολεμικές διαμαρτυρίες της Δεύτερης Διεθνούς μπορεί να ήταν αναποτελεσματικές, αλλά τουλάχι2 στον «είχαμε την ικανοποίηση ότι κάναμε το καθήκον μας». Ωστόσο μέσα σε μια μέρα η γενική επιστράτευση στη Ρωσία έσβησε κάθε ελπίδα ότι θα περιοριστεί ο πόλεμος στα Βαλκάνια. Την 1η Αυγούστου, οι παράμετροι είχαν αλλάξει εντελώς. Η Διεθνής δεν μπορούσε πλέον να σταματήσει τον πόλεμο. Ακόμη και η πιο πεζή και υποχωρητική ιδέα των σοσιαλιστών να συντονίσουν σε διάφορες χώρες κάποιου είδους κοινοβουλευτική αντίσταση στον πόλεμο μέσω της άρνησής τους να 3 υπερψηφίσουν τις πολεμικές πιστώσεις, αποδείχτηκε φρούδα ελπίδα. Αναγνωρίζοντας την αδυναμία της Διεθνούς, οι σοσιαλιστές άλλαξαν αμέσως στάση και υποστήριξαν ενεργά τον πόλεμο. Στις 4 Αυγούστου, οι Γερμανοί και οι Γάλλοι σοσιαλιστές ψήφισαν τις πολεμικές πιστώσεις που πρότειναν οι κυβερνήσεις τους στο κοινοβούλιο. Στη Γερμανία, αυτό έγινε μετά από μια θυελλώδη και οδυνηρή συζήτηση. Οι σοσιαλιστές στο Βέλγιο, στη Βρετανία, στην Αυστρία και την Ουγγαρία υιοθέτησαν την «πατριωτική άμυνα», όπως έκαναν άλλωστε και οι ομόλογοί τους στις ουδέτερες Ελβετία, Ολλανδία, Σουηδία και Δανία. Ακόμη και οι μειονότητες των διαφωνούντων προσχώρησαν, έστω και με βαριά καρδιά, στα

231

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·232

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

232

διάφορα πατριωτικά μέτωπα. Στις εμπόλεμες χώρες, μόνο η σερβική και η ρωσική Αριστερά διαφοροποιήθηκαν από την κυρίαρχη πολιτική γραμμή – οι δύο Σέρβοι βουλευτές καταδίκασαν τόσο το αυστριακό τελεσίγραφο όσο και τον εθνικισμό της χώρας τους, ενώ στη ρωσική Δούμα οι μπολσεβίκοι και οι μενσεβίκοι συνασπίστηκαν με το Εργατικό Κόμμα του Αλεξάντερ Κερένσκι προκειμένου να αντιταχθούν στον πόλεμο. Μεταξύ των ουδετέρων, τόσο οι Ιταλοί σοσιαλιστές όσο και η «Στενή» φατρία των Βουλγάρων σοσιαλδημοκρατών καταδίκασαν τον πόλεμο το 1914, κρατώντας την ίδια στάση ακόμη και μετά την απόφαση της κυβέρνησής τους να εμπλακεί στη σύγκρουση το 1915. Εκτός από αυτές τις εξαιρέσεις, όλα τα υπόλοιπα αριστερά κόμματα υποχρεώθηκαν για διαφορετικούς λόγους το καθένα να αποποιηθούν το διεθνισμό τους. Κατά την κλιμάκωση της Κρίσης του Ιουλίου, το βλέμμα των αριστερών στράφηκε στο Βερολίνο, γιατί το SPD ήταν το σημαντικότερο κόμμα της Διεθνούς και ο υπερασπιστής των παραδόσεών της. Αρχικά, η ηγεσία του κόμματος οργάνωσε μαζικές συγκεντρώσεις υπέρ της ειρήνης, που έφτασαν στην κορύφωσή τους στις 2830 Ιουλίου όταν η Αυστροουγγαρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία. Επρόκειτο για μια τεράστια επίδειξη δύναμης –με 30.000 διαδηλωτές στο Βερολίνο, 35.000 στη Δρέσδη, 50.000 στη Λιψία, 20.000 στο Ντίσελντορφ και το Ανόβερο, 10.000 στη Βρέμη, στην Κολονία και το Μανχάιμ και ούτω καθεξής. Ωστόσο οι συγκεντρώσεις αυτές έγιναν σε κλειστούς χώρους και δεν έγιναν διαδηλώσεις στους δρόμους. Και βέβαια, δεν υπήρξε καμιά σκέψη για γενική απεργία. Το SPD απέφυγε να έρθει σε άμεση αντίθεση με τον ζέοντα σοβινισμό του κόσμου και αυτό έκανε ευκολότερη την «αποστράτευση» των μελών του, όταν η «ειρήνη» μετατράπηκε σε «εθνική άμυνα». Η εφημερίδα του κόμματος (Vorwärts) επισημοποίησε τη θέση αυτή στις 30 Ιουλίου, πράγμα που έγινε και στις 2-3 Αυγούστου από τα Ελεύθερα Εργατικά Συνδικάτα και την κοινοβουλευτική ομάδα του SPD στο Ράιχσταγκ. Στις 4 Αυγούστου του 1914, οι βουλευτές του κόμματος ψήφισαν χωρίς εξαίρεση τις πολεμικές 4 πιστώσεις της γερμανικής κυβέρνησης. Τα κίνητρα ήταν ποικίλα. Η υποταγή έπαιξε σημαντικό ρόλο, αντανακλώντας τους υπέρμετρους φόβους της σοσιαλδημοκρατίας για τις μεγάλες δυνατότητες καταστολής του πρωσογερμανικού κράτους. Η ηγεσία της δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να θέσει σε κίνδυνο τα επιτεύγματα της οργάνωσης σε μια αναμέτρηση του τύπου όλα ή τίποτε και γι’ αυτό κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η επαναστατική δράση δεν θα ήταν καθόλου αποτελεσματική. Επιπλέον σκέφτηκε ότι οι Γάλλοι εργαζόμενοι δεν θα την ακολουθούσαν σε περίπτωση που προκήρυσσε γενική απεργία, ενώ ο σκεπτικισμός αυτός ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο από τη δολο-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·233

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

φονία του Ζορές, που ήταν ο πιο ένθερμος υποστηρικτής του Διεθνισμού. Ο λαός φαινόταν να παρασύρεται από τον άνεμο του πολέμου και οι ηγέτες του SPD αμφέβαλαν ακόμη και για τη δυνατότητα των πιο μαχητικών μελών τους να ανταποκριθούν σε ένα αντιπολεμικό κάλεσμα. Η κυβερνητική άποψη ότι ο πόλεμος αυτός ήταν μια σύγκρουση με τον τσαρισμό αποτέλεσε ένα είδος χαριστικής βολής στην αντιπολεμική διάθεση των σοσιαλδημοκρατών. Με δεδομένους τους ιστορικούς συνειρμούς που ξυπνούσαν στη γερμανική Αριστερά η αντιδραστικότητα και η καθυστέρηση του τσαρικού καθεστώτος, το SPD είχε κάθε λόγο να προσεταιριστεί το πατριωτικό μέτωπο. Βέβαια, αυτό το είδος «προοδευτικής» δικαιολόγησης ίσχυε και για τους Γάλλους, δίνοντάς τους το δικαίωμα να δυσφημίζουν τους Γερμανούς. Όπως είπε κάποτε ο Χάαζε σε κάποιον σύντροφό του σε ένα γεύμα στις Βριξέλες: «Αν επρόκειτο μόνο για τη Γαλλία, η στάση μας θα ήταν απλή. Αλλά είναι και οι Ρώσοι. Ό,τι είναι για σας η πρωσική μπότα είναι για μας το ρωσικό κνού5 το». Πίσω από τις δικαιολογίες αυτές υπήρχαν και υστεροβουλίες. Οι περισσότεροι από τους ηγέτες του SPD επέδειξαν έναν ανυποχώρητο ταξικό πραγματισμό εμποτισμένο με εθνικιστικές αντιλήψεις. Γι’ αυτό και προσδοκούσαν μαζικές μεταρρυθμίσεις του κράτους και της κοινωνίας από τη στιγμή που το εργατικό κίνημα είχε αφοσιωθεί ολόψυχα στην εθνική υπόθεση. Ένας από τους σημαντικότερους μεταρρυθμιστές ηγέτες του SPD, ο Έντουαρντ Ντάβιντ είπε στην κυβέρνηση ότι «οι εκατοντάδες χιλιάδες των πιστών σοσιαλδημοκρατών, που χύνουν τώρα το αίμα τους για την πατρίδα, περιμένουν ως αντάλλαγμα κάποιας μορφής αναγνώριση των αιτημάτων τους».6 Ένα από αυτά ήταν η θεσμοθέτηση της καθολικής ψηφοφορίας στην Πρωσία, καθώς επίσης και ένα σύνολο μέτρων κοινωνικού περιεχομένου. Για τα συνδικάτα, τα σημαντικότερα αιτήματα ήταν η θεσμοθέτηση της συλλογικής διαπραγμάτευσης μισθών και ημερομισθίων καθώς και της συμμετοχής τους στη διαχείριση των μεγάλων οικονομικών ζητημάτων. Εν ολίγοις, ο πόλεμος δημιούργησε μια σταθερή βάση για την ενσωμάτωση του εργατικού κινήματος στο σύνολο του έθνους. Τα «καθαρώς» εθνικιστικά κίνητρα ήταν αδιαχώριστα από τους υπολογισμούς των μεταρρυθμιστών. Η εγκατάλειψη της πατρίδας την ώρα του κινδύνου αποτελούσε ένα στίγμα που το SPD δεν μπορούσε να δεχτεί, και μάλιστα όταν ο επιτιθέμενος δεν ήταν άλλος από το σημαιοφόρο της ευρωπαϊκής αντίδρασης. Το κάλεσμα για εθνική ενότητα ήταν μια ευκαιρία για τους σοσιαλδημοκράτες να ξαναμπούν στο παιχνίδι. Για τον Λούντβιχ Φρανκ (Ludwig Frank), έναν από τους διαπρεπέστερους μεταρρυθμιστές, που στρατεύτηκε εθελοντής το 1914 και σκοτώθη-

233

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·234

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

κε στο Δυτικό Μέτωπο στην πρώτη γερμανική επίθεση, η όλη κατάσταση είχε δραματικό χαρακτήρα. Όπως έγραψε από το μέτωπο: «Αντί για γενική απεργία, διεξάγουμε έναν πόλεμο για να αποκτήσει ο λαός της Πρωσίας το δικαίωμα ψήφου». Ή, σύμφωνα με μια άλλη φράση του: «Υπερασπιζόμαστε την πατρίδα με 7 σκοπό να την κατακτήσουμε!» Η απάρνηση του επαναστατικού διεθνισμού υπέρ των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων στο εσωτερικό της Γερμανίας δεν ήταν κάτι καινούργιο, αλλά ο πόλεμος επέτρεψε την ανάπτυξη τέτοιου είδους σκέψεων. Οι μεταρρυθμιστές μάλιστα μιλούσαν πιο ανοιχτά για τη μετατροπή της σοσιαλδημοκρατίας σε «εθνική δημοκρατία» και τη συγκρότηση μιας «κοινοβουλευτικής κυβέρνησης, επικεφαλής της οποίας θα 8 ήταν ο μονάρχης». Οι πιο τολμηροί υποστηρικτές της άποψης αυτής άρχισαν να συνομιλούν με κυβερνητικά στελέχη ήδη από το 1914: ο Έντουαρντ Ντάβιντ, ο Άλμπερτ Ζίντεκουμ (Albert Südekum) και ο Μαξ Κοέν-Ρόις (Max Cohen-Reuss). Με την υποστήριξη της ηγεσίας του SPD και του Καρλ Λέγκιεν (Karl Legien), του προέδρου των Ελεύθερων Εργατικών Συνδικάτων, έδιναν τον τόνο τόσο στις κοινοβουλευτικές όσο και γενικότερα στις δημόσιες θέσεις του SPD. Η πειθαρχία στο κόμμα έγινε πιο αυστηρή και τα οχυρά της αριστερής πτέρυγας, όπως το συμβούλιο της Vorwärts, ουσιαστικά εκκαθαρίστηκαν. Όσο πιο άγριος γινόταν ο πόλεμος τόσο πιο σαφής γινόταν η λογική αυτή. Η δεξιά πολιτική του SPD δεν δυσκολεύτηκε να αποδεχτεί την παραβίαση της βελγικής ουδετερότητας εκ μέρους της Γερμανίας, καθώς και την εισβολή της στη Γαλλία, εγκαταλείποντας σιωπηρά την άποψη για έναν αντιτσαρικό αμυντικό πόλεμο. Τον Αύγουστο του 1915, οι δεξιοί ήταν εντελώς αντίθετοι στην αρχική πολιτική του κόμματος που μιλούσε για ειρήνη δίχως προσαρτήσεις. Τελικά, το SPD υιοθέτησε μια πολιτική γραμμή, κύριος εμπνευστής της οποίας ήταν ο Ντάβιντ, η οποία δεν είχε σχεδόν καμιά διαφορά από τις μετριοπαθείς επεκτατικές θέσεις του μη σοσιαλιστικού στρατοπέδου.

Η αριστερά ανασυντάσσεται

Πολλοί σοσιαλιστές σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες συναγωνίζονταν τους Γερμανούς

234

9 σε πατριωτισμό. Στη Βρετανία και τη Γαλλία, η γενικότερη συναίνεση οδήγησε στην ακόμη μεγαλύτερη αφομοίωσή τους: ο Ζιλ Γκεντ και ο Μαρσέλ Σεμπά (Marcel Sembat) μπήκαν στη γαλλική κυβέρνηση στις 28 Αυγούστου 1914· έξι μήνες αργότερα, τρία μέλη του Εργατικού Κόμματος Βρετανίας ανέλαβαν υπουργικά καθήκοντα. Οι Αυστριακοί και οι Ούγγροι σοσιαλιστές υπερασπίζονταν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό απέναντι στον ανατολικό δεσποτισμό· οι Γερμανοί έκαναν κάτι

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·235

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ανάλογο, όταν απελευθέρωναν τους λαούς από την τσαρική καταπίεση· οι Γάλλοι και οι Βρετανοί υπερασπίζονταν τη δημοκρατία απέναντι στον πρωσικό μιλιταρισμό. Η ιακωβινική παράδοση του επαναστατικού πολέμου προσαρμόστηκε στο εθνικιστικό πρόγραμμα της γαλλικής κυβέρνησης, όπως συνέβη και με το ανάθεμα των δημοκρατικών κομμάτων της Γερμανίας κατά του τσαρισμού. Το ακριβώς αντίθετο συνέβη στην Ιταλία, όπου η αντιπολεμική στάση των σοσιαλιστών (PSI) γινόταν όλο και πιο σκληρή, παρ’ όλη την παθητική στάση που έδειξε το κόμμα τους μετά την ιταλική εμπλοκή τον Μάιο του 1915. Στη Ρωσία, ένα πολιτικά αντιδραστικό καθεστώς οδήγησε ευκολότερα την Αριστερά στη διαμόρφωση μιας αντιπολεμικής πολιτικής, ενώ οι Ιταλοί σοσιαλιστές υφίσταντο παρόμοιες πιέσεις όσον αφορά τους Γερμανούς, τους Γάλλους και τους Βρετανούς ομολόγους τους. Η αποδοχή των πατριωτικών αντιλήψεων ήταν πιο εύκολη στη Βρετανία και τη Γαλλία, όπου οι μεγαλύτερες κοινοβουλευτικές και δημοκρατικές παραδόσεις διευκόλυναν τη μετατροπή της συμμετοχής στον πόλεμο σε άμυνα του δημοκρατικού καθεστώτος εναντίον του μιλιταρισμού. Παρ’ όλα αυτά, για το SPD «η εθνική άμυνα» έγινε η οδός για την πραγματοποίηση των ίδιων κοινοβουλευτικών ιδεωδών. Βαθύτατα «συνδικαλιστικό» στην πολεμική του πολιτική, το SPD προχωρούσε σταθερά στο δρόμο της μεταρρύθμισης, απορρίπτοντας περιφρονητικά τις επικρίσεις της αριστερής πτέρυγάς του, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούσε να εκτιμήσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, η Αριστερά αφοπλίστηκε πλήρως από την απόλυτη επικράτηση του πατριωτισμού μετά το 1914. «Οι εργάτες παρασύρθηκαν από ένα μεγάλο κύμα εθνικισμού», υποστήριξε αργότερα ο Άλμπερτ Μερχάιμ (Albert Merrheim), «και, αντί να αφήσουν τους αστυνομικούς να μας πυροβολήσουν, μας πυροβόλησαν οι ίδιοι». Ταυτόχρονα όμως υπήρχε η αίσθηση ότι η Αριστερά βρισκόταν μπροστά σε μια ιστορική ευκαιρία που την καλούσε να δράσει. Σύμφωνα με τον Λεόν Ζουό (Léon Jouhaux), γενικό γραμματέα της CGT: «Πρέπει να εγκαταλείψουμε την πολιτική των παλικαρισμών και να υιοθετήσουμε μια στρατηγική πιο ενεργού ανάμειξης στις υποθέσεις του έθνους… Θέλουμε να είμαστε παντού όπου διακυβεύονται τα συμφέροντα των εργαζομέ10 νων». Το φθινόπωρο του 1914, οι δεξιόστροφοι σοσιαλιστές είχαν προσχωρήσει στις θέσεις των εθνικιστών. Στη συνάντησή τους στη Βιένη, τον Απρίλιο του 1915, τα σοσιαλιστικά κόμματα των Κεντρικών Δυνάμεων χρησιμοποιούσαν ακόμη τα συνθήματα περί εθνικής ανεξαρτησίας και υπεράσπισης των χωρών τους εναντίον της ρωσικής βαρβαρότητας. Ωστόσο η προέλαση του γερμανικού στρατού στο Βέλγιο προκάλεσε ένα ηθικό έλλειμμα στην πολιτική γραμμή του SPD, το οποίο

235

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·236

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

236

κατηγορούνταν από τα αδελφά κόμματα της Γαλλίας, του Βελγίου και της Βρετανίας ότι υποστηρίζει την επιθετική πολιτική της γερμανικής κυβέρνησης. Στο Λονδίνο, στις 14 Φεβρουαρίου 1915, τα τρία τελευταία κόμματα μαζί με τους σοσιαλεπαναστάτες της Ρωσίας (δεν είχαν προσκληθεί ούτε οι μπολσεβίκοι ούτε οι μενσεβίκοι) καταδίκασαν ανοιχτά την πολιτική της Γερμανίας: ο πόλεμος εναντίον της τελευταίας ήταν ένας πόλεμος για τη δημοκρατία και μόνο αν έχανε η Γερμανία θα σωζόταν η δημοκρατία. Οι σοσιαλιστές των ουδέτερων χωρών μεσολάβησαν προκειμένου να διευθετηθεί η κρίση και γι’ αυτό κάποιοι ανέλαβαν αμέσως ορισμένες πρωτοβουλίες –από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Σουηδία, την Ολλανδία, την Ιταλία και την Ελβετία– αλλά μάταια. Οι προσπάθειες να αποκατασταθεί η ενότητα ευοδώθηκαν αργότερα, όταν συνέβησαν δύο μάλλον άσχετα περιστατικά: η ειρηνευτική πρωτοβουλία που ανέλαβε τον Δεκέμβριο του 1916 ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Γούντροου Γουίλσον (Woodrow Wilson) και η Ρωσική Επανάσταση τον Φεβρουάριο του 1917. Ακολούθησε μια πυρετώδης δραστηριότητα, καθώς το SPD, οι δυτικοί σοσιαλιστές και οι ουδέτεροι σοσιαλιστές ηγέτες διαγκωνίζονταν για το ποιος θα ασκήσει τη μεγαλύτερη επιρροή στις σοσιαλιστικές ομάδες της Ρωσίας. Οι Ολλανδοί, επικεφαλής των οποίων ήταν ο Πίτερ Τρέλστρα (Pieter Troelstra), κατάφεραν να παρακάμψουν τις αντιδράσεις των Βέλγων και, στις 15 Απριλίου 1917, συγκάλεσαν μια διεθνή συνδιάσκεψη στη Στοκχόλμη, συγκροτώντας στις 10 Μαΐου μια ολλανδοσκανδιναβική οργανωτική επιτροπή. Όλα τα παραρτήματα του ISB είχαν προσκληθεί, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονταν και πολλές φατρίες που είχαν δημιουργηθεί στη διάρκεια του πολέμου. Ωστόσο το ενδεχόμενο να καθίσουν δίπλα δίπλα οι Σύμμαχοι Σοσιαλιστές με τους Γερμανούς συντρόφους τους παρέμε11 νε ένα τεράστιο ζήτημα. Στην Ελβετία, την ίδια περίοδο, ένα δηλωμένα αντιπολιτευτικό και σε μεγάλο βαθμό ανεπίσημο κίνημα προσπαθούσε να αποσπάσει τα εθνικά κινήματα από τον σφιχτό εναγκαλισμό των «σοσιαλπατριωτών» και των ρεφορμιστών. Την άνοιξη του 1915 υπήρχαν πράγματι κάποια σημάδια αναγέννησης της Αριστεράς. Στη Γερμανία, το 1/3 της κοινοβουλευτικής ομάδας του SPD αντιτάχθηκε στην υπερψήφιση του αμυντικού προϋπολογισμού της χώρας εκ μέρους του κόμματός τους. Οι ριζοσπάστες σχημάτισαν τη Διεθνή Ομάδα, ενώ οι μετριοπαθείς άρχισαν να 12 επικρίνουν δημοσίως την ηγεσία του κόμματος. Στη Γαλλία, η εφημερίδα των εργατών μετάλλου εξαπέλυσε επίθεση ανήμερα την Πρωτομαγιά εναντίον του πολέμου. Στο μεταξύ πραγματοποιήθηκαν κανονικά στη Βέρνη οι διεθνείς συνδιασκέψεις των γυναικών και των νεολαιών, ενώ ο Ελβετός Ρόμπερτ Γκριμ (Robert

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·237

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Grimm) –σοσιαλιστής δημοσιογράφος της αριστερής πτέρυγας– αναζωπύρωσε τις φλόγες του αντιπολεμικού κινήματος, βοηθούμενος από το ιταλικό κόμμα και τους εξόριστους Ρώσους και Πολωνούς. Οι διεθνείς αυτές συνδιασκέψεις στα χωριά Τσίμερβαλντ (Σεπτέμβριο του 1915) και Κίνταλ (Απρίλιο του 1916) κοντά στη Βέρνη ήταν αποτέλεσμα των δραστηριοτήτων αυτών. Η συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ αναδείχτηκε σε σημαντικό φόρουμ της αναδυόμενης Αριστεράς και οδήγησε στη δημιουργία της Διεθνούς Σοσιαλιστικής Επιτροπής (ISC). Από ψυχολογική άποψη, μετά το φιάσκο του 1914, η σημασία της ήταν τεράστια, αν και υπό τις κρατούσες πολεμικές συνθήκες ήταν λιγότερο σαφές αυτό που θα μπορούσε να γίνει. Η απάντηση του Λένιν, ο οποίος βρισκόταν στο ένα άκρο της συνδιάσκεψης του Τσίμερβαλντ, ήταν να ζητήσει την ίδρυση μιας νέας Διεθνούς. Η άποψη αυτή ήταν μειοψηφική και υποστηρίχτηκε από τους μπολσεβίκους, που ήταν διαβόητοι για τη φατριαστική τους δράση, και ορισμένους άλλους. Οι υπόλοιποι, κυρίως οι Γάλλοι και οι Γερμανοί, αρνήθηκαν να προκαλέσουν ρήγμα στο πολιτικό μέτωπο. Οι περισσότεροι εκπρόσωποι δεν μπορούσαν να διαγράψουν με μια μονοκοντυλιά τις παλιές τους απόψεις. Μόνο μια εκστρατεία για την ειρήνη και όχι τα επαναστατικά συνθήματα, υποστήριζαν, θα μπορούσε να ανακόψει τη διαδικασία εξαχρείωσης των εργαζομένων. Η κύρια συμφωνία ήταν μια αόριστη και γενικόλογη δέσμευση υπέρ της ειρήνης στο πλαί13 σιο μιας αναγεννημένης Δεύτερης Διεθνούς. Στη συνδιάσκεψη του Κίνταλ, τα πράγματα ριζοσπαστικοποιήθηκαν ακόμη περισσότερο. Η κύρια απόφαση της συνδιάσκεψης αυτής έβαλε κατά των κομμάτων, που υποστήριζαν τον πόλεμο, και της παθητικότητας του ISB. Αρχικά, μάλιστα, έκανε και τις εξής προτάσεις: πρώτον, η ηγεσία του ISB θα έπρεπε να συγκροτηθεί από στελέχη κομμάτων, τα οποία ήταν αντίθετα στον πόλεμο· δεύτερον, τα συνδεδεμένα μεταξύ τους κόμματα θα έπρεπε να διώξουν από τους κόλπους τους τα στελέχη που συμμετείχαν στις κυβερνήσεις των χωρών τους· τρίτον, να καταψηφίσουν τους πολεμικούς προϋπολογισμούς και τέταρτον, να προκαλέσουν ρήγμα στο πολιτικό και κοινωνικό μέτωπο υπέρ του πολέμου. Χωρίς αμφιβολία, επρόκειτο για μια στροφή προς τα αριστερά. Μόνο οι Γάλλοι αντιπρόσωποι αντέδρασαν, αντιτιθέμενοι πλήρως στην πρόταση απόφασης της συνδιάσκεψης, ενώ ο μενσεβίκος Πάβελ Άξελροντ προσπάθησε να παίξει, όπως το συνήθιζε, το ρόλο του διαιτητή. Αυτοί που αντέδρασαν κυρίως ήταν οι μπολσεβίκοι, οι οποίοι αντιτάχθηκαν σε κάθε είδους συνεργασία με το ISB. Δεν θα μπορούσαν βέβαια να πείσουν την πλειοψηφία των αντιπροσώπων, η οποία δεν επιθυμούσε τη διάσπαση. Ωστόσο η αριστερή πτέρυγα του Τσίμερβαλντ αύξησε τη δύναμή της από 8 αντιπροσώπους

237

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·238

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

238

σε 12, με την υποστήριξη των θέσεών της στα επιμέρους ζητήματα να έχει μεγάλη 14 διακύμανση. Ποιοι συμμετείχαν όμως στη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ; Πρώτα απ’ όλα τα κόμματα της Ρωσίας και της Ανατολικής Ευρώπης. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονταν οι φατρίες των μπολσεβίκων και των μενσεβίκων από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρωσίας, το λετονικό κόμμα, η Ένωση (Bund), οι Σοσιαλεπαναστάτες (SR), το SDKPiL, και τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Σερβίας, της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας («Στενή» τάση). Ο κατάλογος συμπληρωνόταν από το PPSΑριστερά, το πολωνικό παρακλάδι της αντιπολίτευσης του SPD (Ρόζα Λούξεμπουργκ, Λέο Γιόγκιχες, Καρλ Ράντεκ (Karl Radek)), και την παρισινή ομάδα Golos/Νashe Slovo, με σημαντική επιρροή στους ειρηνιστικούς κύκλους της Γαλλίας. Η βασική δουλειά έγινε από τον Κριστιάν Ρακόφσκι, τον Ρουμάνο απεσταλμένο και μελλοντικό μπολσεβίκο, ο οποίος είχε διαμορφώσει ένα μεγάλο δίκτυο επαναστατών μεταξύ Μιλάνου, Παρισιού και Ελβετίας προτού συνδέσει τα κόμματα της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας, της Ελλάδας και της Σερβίας στην Επαναστατική Βαλκανική Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία, που ήταν η πρώτη διεθνιστική οργάνωση του πολέμου. Τελικά, το νότιο τμήμα της ευρωπαϊκής ηπείρου αποτέλεσε ένα άλλο κλειδί των εξελίξεων. Οι Πορτογάλοι σοσιαλιστές συμμετείχαν στη συνδιάσκεψη, στέλνοντας στο Κίνταλ τον Εντμόντο Πελούζο (Edmondo Peluso). Οι Ιταλοί σοσιαλιστές ήταν το μεγαλύτερο ευρωπαϊκό κόμμα που πήρε μέρος στο Τσίμερβαλντ και η οργανωτική τους προσφορά έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις. Οι Ελβετοί σοσιαλδημοκράτες ήταν η άλλη μεγάλη ομάδα. Παρότι τον Οκτώβριο του 1915 η ηγεσία τους είχε αποδοκιμάσει τον Γκριμ, τον επόμενο μήνα το συνέδριο του κόμματος τον δικαίωσε, καθώς αποδέχτηκε το Μανιφέστο του Τσί15 μερβαλντ και συμμετείχε στην ISC. Κατά τα άλλα, η ISC προσείλκυσε μόνο μικρές αριστερές ομάδες στις δυτικές χώρες: την Ομάδα Τριμπιούν στην Ολλανδία· την Ένωση Σοσιαλδημοκρατικών Νεολαιών στη Σουηδία· τους Διεθνείς Σοσιαλιστές της Γερμανίας που ιδρύθηκαν από τον Γιούλιους Μπόρχαρντ (Julius Borchardt) μετά το Τσίμερβαλντ, καθώς και την πιο επιφυλακτική Διεθνή Ομάδα_ την Επιτροπή Διεθνούς Δράσης, η οποία συγκροτήθηκε τον Νοέμβριο του 1915 από τους Γάλλους αντιπροσώπους στη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ· το Σοσιαλιστικό Κόμμα Βρετανίας (BSP) και το ILP στη Βρετανία. Τόσο στη Γερμανία όσο και στη Γαλλία είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται κάποιες πολιτικές κινήσεις που εμπνέονταν από τα συμπεράσματα και τις αποφάσεις της συνδιάσκεψης του Τσίμερβαλντ. Το 1915, η αντιπολεμική πολιτική στους κόλ-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·239

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

πους του SPD επεκτάθηκε από τη ριζοσπαστική Διεθνή Ομάδα σε πιο μετριοπαθή στελέχη, όπως ο Χάαζε, ο Κάουτσκι και ο Μπερνστάιν, οι θύλακοι υποστήριξης των οποίων εντοπίζονταν στο Βερολίνο, στη Βρέμη, στη Στουτγάρδη και τη Δρέσδη. Τότε, η πλειοψηφία του SPD εξώθησε τα πράγματα μέχρι τη διάσπαση: ο Λίμπκνεχτ αποπέμφθηκε από την κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος με ψήφους 60 έναντι 25, πράμα που οδήγησε τον Ότο Ρίλε (Otto Rühle), το ριζοσπάστη πολιτικό από τη Δρέσδη, να παραιτηθεί σε ένδειξη αλληλεγγύης προς το σύντροφό του που αποπέμφθηκε. Τα δύο αυτά στελέχη από κοινού με τους υπόλοιπους 18 βουλευτές, οι οποίοι αποπέμφθηκαν από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα γιατί καταψήφισαν τον αμυντικό προϋπολογισμό της κυβέρνησης, σύστησαν τη Σοσιαλδημοκρατική Ομάδα Εργασίας στους κόλπους του ίδιου του SPD. Στη διάρκεια του 1916, πολλές ήταν οι αριστερόστροφες πολιτικές που υπερψηφίστηκαν από το γαλλικό SFIO. Ποια ήταν όμως η ακριβής θέση όσων εξέφραζαν με συνοχή μια αντιπολεμική στάση ανάμεσα στις δύο ακραίες πτέρυγες της Αριστεράς, δηλαδή ανάμεσα στη μετριοπαθή σοσιαλδημοκρατία από τη μια και στους επαναστάτες οπαδούς του Λένιν από την άλλη; Πράγματι, οι αντιρρήσεις στον πόλεμο συνεπάγονταν μια επαναστατική πολιτική ή εξέφραζαν έναν απλό «πασιφισμό»; Θα μπορούσε η αντίθεση στον πόλεμο να έχει αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο; Βέβαια, η γενικόλογη σύνδεση της ειρήνης με τη νίκη του σοσιαλισμού δεν ικανοποιούσε πλέον τους μπολσεβίκους που επιθυμούσαν τη διάσπαση της Δεύτερης Διεθνούς. Ωστόσο στο Τσίμερβαλντ συσπείρωσαν μόνο 8 από τους 38 απεσταλμένους και 12 από τους 39 που συμμετείχαν στο Κίνταλ, ενώ η ευρύτερη Αριστερά ήταν αντίθετη στη 16 διάσπασή της. Όμως αυτό που ενδιέφερε κυρίως τη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ ήταν η ειρήνη προκειμένου να δώσει μια νέα ώθηση στην Αριστερά· στο Κίνταλ βέβαια η επιθυμία του Λένιν για αποσαφήνιση της κατάστασης συσπείρωσε τους υποστηρικτές της επανάστασης. Κατά τη διάρκεια του 1916, το θέμα αυτό ενθουσίασε τις μεγαλύτερες αντιπροσωπείες – τους Ιταλούς, τους Πολωνούς, τους μη μπολσεβίκους Ρώσους, τους Γάλλους ώς ένα βαθμό, τους Σπαρτακιστές (που έγιναν γνωστοί ως Ομάδα Διεθνής (Group International)), την Αριστερά της Βρέμης και τους Διεθνείς Σοσιαλιστές στη Γερμανία. Αλλά και τα κοινοβουλευτικά κόμματα της Αριστεράς στη Γερμανία και τη Γαλλία χρειάζονταν μια νέα ώθηση. Οι συμμαχίες αυτές προμήνυαν την επαναστατική περίοδο 1917-21. Η ευρύτερη αντιπολεμική Αριστερά επανέκαμψε στους κόλπους της σοσιαλδημοκρατίας μετά τη διάσπαση κομμουνιστών-σοσιαλιστών τη δεκαετία του 1920. Το ίδιο συνέβη και με τους Ελβετούς αριστερούς που συμμετείχαν στο Τσίμερβαλντ, με ορι-

239

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·240

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

σμένους Γάλλους, τους σημαντικότερους Ιταλούς και τους περισσότερους Γερμανούς ριζοσπάστες. Από την άλλη πλευρά, οι πιο νέοι απ’ όσους συμμετείχαν στη συνδιάσκεψη και είχαν γεννηθεί τη δεκαετία του 1880 συνέβαλαν στην ίδρυση των κομμουνιστικών κομμάτων των χωρών τους και έπαιξαν ηγετικό ρόλο στην Κομιντέρν. Οι Πολωνοί αποτέλεσαν τον πυρήνα του μεσοπολεμικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ η σχέση της Ομάδας Διεθνής με το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας υπήρξε ιδιαίτερα ισχυρή. Περισσότερο απ’ όλους όμως, εκείνο που ανασυγκροτήθηκε μέσα από το Τσίμερβαλντ ήταν το κόμμα των μπολσεβίκων. Η μελλοντική Κεντρική Επιτροπή του 1917 και οι σημαντικότεροι ηγέτες του μετέπειτα σοβιετικού κράτους προέρχονταν από τον κύκλο των διεθνιστών της περιόδου 1914-17. Οι αρχικά ετερογενείς απόψεις τους ευθυγραμμίστηκαν στη συνέχεια με την άτεγκτη επαναστατική γραμμή του Λένιν. Τι έλειπε όμως από το Τσίμερβαλντ; Πρώτον, δεν παρευρέθη κανένα μεγάλο δυτικό ή κεντροευρωπαϊκό κόμμα από εκείνα που αποτελούσαν τον προπολεμικό σοσιαλδημοκρατικό πυρήνα: το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας, το SFIO, του Κόμμα του Βελγίου και το Κόμμα της Ολλανδίας, τα σκανδιναβικά κόμματα (με εξαίρεση της Νορβηγίας), το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας, της Αυστρίας, της Τσεχίας και της Ουγγαρίας· μόνο οι διάφορες ομάδες διαφωνούντων που περιλαμβάνονταν στους κόλπους τους προσχώρησαν στην ISC. Δεύτερον, οι μη ρωσικές εθνότητες της τσαρικής αυτοκρατορίας δεν εκπροσωπούνταν. Οι Λετονοί και οι Πολωνοί απεσταλμένοι στο Τσίμερβαλντ απέρριψαν ρητώς την εθνική αυτοδιάθεση, ενώ η εβραϊκή Βund δεν έστειλε εκπροσώπους της για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Καμιά από τις εθνικές επαναστάσεις της περιόδου 1917-21 στις περιοχές, που ανήκαν παλιότερα στη Ρωσική Αυτοκρατορία –Φινλανδία, Ουκρανία, Γεωργία– δεν επηρέασε έστω και στο ελάχιστο το Τσίμερβαλντ· το ίδιο ακριβώς συνέβη και με εκείνες που ξέσπασαν το 1918-19 σε χώρες της Ανατολικής και της 17 Κεντρικής Ευρώπης, που ανήκαν στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων. Τρίτον, εκτός από τρεις αμερικανικές οργανώσεις και τη Διεθνή Σοσιαλιστική Ένωση της Νότιας Αφρικής, καμιά άλλη μη ευρωπαϊκή αριστερή οργάνωση δεν εκπροσωπήθηκε. Αυτό βρισκόταν σε πλήρη αντίθεση με το παγκόσμιο ενδιαφέρον που προκλήθηκε από τη Ρωσική Επανάσταση και την ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς.

Η ριζοσπαστικοποίηση των εργατών

∂κτός από τις αιρετικές για εκείνη την εποχή απόψεις των κομμάτων που συμμετεί240

χαν στη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ, υπήρχε και μια βαθμιαία αντίδραση του

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·241

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

απλού κόσμου στον πόλεμο και τις στερήσεις που προκαλούσε.18 Βέβαια, τα περιθώρια για άσκηση φιλολαϊκής πολιτικής εκ μέρους των κυβερνήσεων ήταν πολύ περιορισμένα λόγω του πολέμου. Οι πολιτικές ελευθερίες είχαν περισταλεί όχι μόνο λόγω της κατάστασης έκτακτης ανάγκης αλλά και λόγω του γενικότερου κλίματος εθνικής συναίνεσης που δεν επέτρεπε εύκολα την έκφραση διαφορετικής άποψης. Οι περιορισμοί δεν οφείλονταν μόνο στην κυρίαρχη ιδεολογία αλλά και στα κατασταλτικά μέτρα της αστυνομίας. Χρειαζόταν να είναι κανείς φανατικά στρατευμένος στην υπόθεση της ειρήνης για να έχει το κουράγιο και την τόλμη να στραφεί δημόσια εναντίον του πολέμου. Πράγματι, πολλά εργατικά κινήματα ανταποκρίθηκαν θετικά στο πολεμικό κάλεσμα των χωρών τους, κινητοποιώντας τα μέλη και τα στελέχη τους. Στη Γαλλία ειδικά, οι σοσιαλιστές συγκέντρωναν στη διάρκεια των ετών 1914 και 1915 ρούχα και τρόφιμα για τις οικογένειες των στρατιωτών ή άλλων συμπατριωτών τους που βρίσκονταν σε ανάγκη, ενώ ταυτόχρονα οργάνω19 ναν συσσίτια και πρόσφεραν κάθε είδους βοήθεια. Ακόμη και όταν υπήρχε δυσαρέσκεια, το μέτωπο υπέρ του πολέμου παρέμενε αρραγές, έχοντας ως σταθερό υπόβαθρο μια εξιδανικευμένη πατριωτική συναίνεση. Καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, η Αριστερά τον αντιμετώπιζε ως αδύνατο και συγχρόνως ισχυρό της σημείο. Το πατριωτικό κάλεσμα δημιουργούσε δυνητικά τις ευκαιρίες για την προώθηση της προπαγάνδας της, παρότι αρχικά την περιόριζε ασφυκτικά. Για τη Δεξιά, ο πόλεμος ήταν ένα μέσο για να φιμώσει την αντιπολίτευση. Στις 4 Αυγούστου 1914, ο Γουλιέλμος έκανε την εξής περίφημη δήλωση: «Δεν αναγνωρίζω πλέον κόμματα, μόνο Γερμανούς».20 Ωστόσο αυτό θα μπορούσε να έχει αντίθετα αποτελέσματα. Το πατριωτικό μέτωπο δεν επηρεαζόταν μόνο από τους πραγματιστές του συνδικαλιστικού κινήματος, οι οποίοι απέβλεπαν στην πραγματοποίηση κάποιων μεταρρυθμίσεων μετά το τέλος του πολέμου, αλλά και από εκείνους που υποστήριζαν τα λαϊκά ιδεώδη της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η ένταξη της εργατικής τάξης στο πατριωτικό μέτωπο έδινε τη δυνατότητα στους υποστηρικτές της να απαιτούν μια πιο δίκαιη κατανομή των πολεμικών βαρών, συχνά μέσω μιας μαχητικής άμεσης δράσης, όντας βέβαιοι σε ό,τι αφορούσε την ηθική διάσταση της όλης υπόθεσης ότι οι εκκλήσεις της κυβέρνησης για θυσίες θα εισακούονταν από το λαό. Ο πολεμικός ενθουσιασμός έδωσε στην Αριστερά περιθώριο κινήσεων όταν οι δυσκολίες άρχισαν να μεγαλώνουν, γιατί τα παράπονα θα μπορούσαν να κινηθούν μέσα στο πλαίσιο που αποδεχόταν η επίσημη πατριωτική ιδεολογία. Οι ταξικές ανισότητες, που είχαν διευρυνθεί εξαιτίας των οικονομικών δυσκολιών των εμπόλεμων κρατών, αποτελούσαν προνομιακό πεδίο για την ανάπτυξη λαϊκιστικών αιτημάτων.

241

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·242

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

242

Μέσα σε ένα χρόνο, οι δυσκολίες των εργατών ήταν τέτοιες που δεν μπορούσαν να χαλιναγωγηθούν από τη ρητορική των πατριωτών, οι οποίοι απαιτούσαν ακόμη περισσότερες θυσίες – όπως προκύπτει, για παράδειγμα, από τις λαϊκές διαμαρτυρίες στο Βερολίνο την άνοιξη του 1915 με αφορμή το ζήτημα της διανομής τροφίμων ή τις απεργίες στη Γλασκόβη από τον Μάιο μέχρι τον Νοέμβριο του 1915 για το θέμα του ενοικίου των κατοικιών. Ήταν σαφές ότι το πατριωτικό μέτωπο δεν μπορούσε να καταπνίξει την ταξική πάλη που συνεχιζόταν ακατάπαυστα στην οικονομική σφαίρα. Καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, το αίτημα για ισότητα, που διατυπωνόταν όλο και συχνότερα στα άρθρα των σοσιαλιστικών εφημερίδων, συναγωνιζόταν την έντονη αντίδραση των εργατών για τις ελλείψεις τροφίμων και τη μαύρη αγορά, τη μείωση των πραγματικών μισθών και την επιδείνωση των συνθηκών εργασίας, τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας και την αύξηση του 21 αριθμού των θυμάτων στα διάφορα πολεμικά μέτωπα. Το χάσμα ανάμεσα στις εκκλήσεις της κυβέρνησης για θυσίες και στις άθλιες συνθήκες, μέσα στις οποίες ζούσε ο πολύς κόσμος, αύξανε τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Το καλοκαίρι του 1916 είχε καθοριστική σημασία για τη Γερμανία. Οι ελλείψεις τροφίμων προκάλεσαν μεγάλες διαδηλώσεις στο Ντίσελντορφ, στη Φραγκφούρτη, στο Κίελο και το Αμβούργο, καθώς επίσης και εκτεταμένες εξεγέρσεις σε άλλες γερμανικές πόλεις, που ήταν ιδιαίτερα βίαιες στη Λιψία, στη Βορμς, στο Όφενμπαχ, στο Χάμπορν και το Αμβούργο. Οι ταραχές αυτές συνέπεσαν με τη Μάχη του Σομ, όπου σημειώθηκαν οι μεγαλύτερες απώλειες του πολέμου. Η αριστερή πτέρυγα του SPD οργάνωσε μια σειρά αντιπολεμικών διαδηλώσεων στη Δρέσδη, τη Στουτγάρδη, το Μπράουνσβικ και τη Βρέμη. Αφορμή για τις εκδηλώσεις αυτές ήταν εν μέρει η άμεση δράση των εργατών σε ένδειξη συμπαράστασης στον Καρλ Λίμπκνεχτ (Karl Liebknecht), ο οποίος τον Ιούνιο του 1916 είχε καταδικαστεί σε φυλάκιση λόγω της αντίδρασής του στον πόλεμο. Το 60% περίπου των εργαζομένων σε 65 βιομηχανίες του Βερολίνου (55.000 άνθρωποι) ανταποκρίθηκε θετικά στο κάλεσμα για απεργία των αντιπροσώπων του συνδικάτου μετάλλου, ενώ παρόμοιες εκδηλώσεις έγιναν στο Μπράουνσβικ και τη Βρέμη. Οι ενέργειες αυτές πρόδιδαν την ανασύνθεση που υφίστατο η εργατική τάξη υπό την πίεση της στρατιωτικοποιημένης οικονομίας των ευρωπαϊκών χωρών. Τεράστιος αριθμός αντρών βρισκόταν ακόμη στα πεδία των μαχών· στη Γερμανία, λόγου χάρη, ο αριθμός των στρατιωτών υπερδιπλασιάστηκε στη διάρκεια του πολέμου, από πέντε σε εκατομμύρια έντεκα. Αυτό όχι μόνο μείωσε τον αριθμό των εργαζομένων στη βιομηχανία αλλά οδήγησε και στη μαζική πρόσληψη γυναικών και εφήβων σε τομείς της οικονομίας, όπου προηγουμένως απασχολούνταν μόνο

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·243

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

άντρες. Το 1918, το ποσοστό των εργατριών αυξήθηκε από 22% σε 34%. Σε δύο χρόνια, το ποσοστό των γυναικών, που απασχολούνταν στη γερμανική μεταλλουργία, αυξήθηκε από 7% σε 23%, ενώ στις επιχειρήσεις ηλεκτρισμού από 24% σε 55%. Μέχρι το τέλος του πολέμου, το 1/4 του συνολικού εργατικού δυναμικού στη γαλλική βιομηχανία ήταν γυναίκες, ενώ στην παρισινή μεταλλουργία το αντίστοιχο ποσοστό έφτασε το 1/3. Στη Γερμανία, σε βιομηχανικούς τομείς, όπως τα ανθρακωρυχεία, η χαλυβουργία, η μεταλλουργία, η βιομηχανία σιδήρου και τα χημικά εργαζόταν το 1918 εξαπλάσιος αριθμός γυναικών απ’ ό,τι το 1913. Κάτι παρόμοιο συνέβη και στη Γαλλία, ενώ στη Βρετανία ο αριθμός των γυναικών στη μεταλλουργία και τη βιομηχανία χημικών αυξήθηκε από 212 χιλιάδες σε 947 χιλιά22 δες μέχρι τον Νοέμβριο του 1918. Η τεράστια πολεμική κινητοποίηση των ευρωπαϊκών εθνών προϋπέθετε την ευρεία αναδιάταξη της οικονομίας. Όσες βιομηχανίες δεν συνδέονταν με τον πόλεμο βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση του εργατικού δυναμικού προς οικονομικούς τομείς άμεσα συνδεδεμένους με τις πολεμικές επιχειρήσεις. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, ο αριθμός των εργαζομένων στους ανωτέρω τομείς αυξήθηκε κατά 44%, ενώ στις «ειρηνικές» ή 23 και «μεικτές» βιομηχανίες μειώθηκε κατά 40% και 21% αντίστοιχα. Μελετώντας το ριζοσπαστισμό των εργατών, οι ιστορικοί έχουν εστιάσει το ενδιαφέρον τους στα μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα που συνδέονταν άμεσα ή έμμεσα με τον πόλεμο και τις ανάγκες του, όπως οι βαριές βιομηχανίες του Βερολίνου, της Στουτγάρδης και της περιοχής του Ρουρ· οι χημικές βιομηχανίες του Λεβερκούζεν, του Λουντβιγκσχάφεν και του Μέρσεμπουργκ· παρόμοια βιομηχανικά συγκροτήματα στη Βιένη, στη Βουδαπέστη, στο Πίλσεν και το Τορίνο, καθώς επίσης και ανάλογα βιομηχανικά κέντρα της Γαλλίας και της Βρετανίας. Αλλά και σε περιοχές που τα μεγέθη της βιομηχανίας ήταν πολύ μικρότερα, η επίδραση του πολέμου δεν ήταν λιγότερο έντονη. Οι αλλαγές αυτές προκάλεσαν μεγάλα μεταναστευτικά κύματα. Στην Ιταλία, ο πληθυσμός του Τορίνου αυξήθηκε κατά 25% το 1911-18, ενώ ο αριθμός των μισθωτών υπερδιπλασιάστηκε (από 79.000 σε 185.000 ή το 1/3 του συνολικού πλη24 θυσμού). Πολλές ευρωπαϊκές οικονομίες δεν κατάφεραν να καλύψουν τις ανάγκες τους σε εργατικό δυναμικό με εσωτερική μετανάστευση. Για τη Βρετανία, μοναδική εναλλακτική λύση ήταν οι γυναίκες, ενώ για τη Γερμανία οι στρατολογημένοι ξένοι.25 Η σχέση των νέων αυτών εργατών με τις υπάρχουσες παραδόσεις του εργατικού κινήματος αποδείχτηκε εκρηκτική. Στα πιο ριζοσπαστικά βιομηχανικά κέντρα, μια απειθάρχητη μάζα ανειδίκευτων και ημιειδικευμένων εργατών

243

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·244

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

244

ήταν πρόθυμη «να ακολουθήσει τους υψηλά αμειβόμενους και ειδικευμένους εργάτες που, έχοντας εξαιρεθεί από τη στρατιωτική υπηρεσία, εκμεταλλεύονταν όχι μόνο το ότι ήταν αναντικατάστατοι αλλά και την έπαρσή τους ως πρωτοπορίας της 26 εργατικής τάξης». Οι «εργάτες πολεμιστές» δεν στρατολογούνταν εύκολα, γιατί θεωρούνταν πολύτιμοι για τη βιομηχανία, ενώ και το επίπεδο ζωής τους επλήγη πολύ λιγότερο από εκείνο των άλλων εργαζομένων. Ωστόσο η «διάχυση» που προκλήθηκε στην αγορά εργασίας λόγω της εισόδου σε αυτή εργαζομένων, οι οποίοι είχαν εκπαιδευτεί βιαστικά, έθεσε σε κίνδυνο την ιεραρχία, την κλίμακα των μισθών και τις επαγγελματικές παραδόσεις των τεχνιτών που αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά των προπολεμικών συνδικάτων και σοσιαλιστικών κομμάτων. Από την άποψη αυτή, ο πόλεμος αλλοίωσε τη σχέση του εργατικού κινήματος με το σύνολο της εργατικής τάξης, η σύνθεση της οποίας άλλαξε δραστικά μέσα σε πολύ λίγα χρόνια. Το 1917, το 64% των Γερμανών συνδικαλιστών βρισκόταν στο μέτωπο, ενώ ο αριθμός των μελών του SPD από 1.000.000 έπεσε στα 243.000. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι πιο σθεναροί υποστηρικτές του σοσιαλισμού –οι μη στρατολογημένοι τεχνίτες της μεταλλουργίας– άρχισαν να δυσφορούν με τον πόλεμο και τις συνέπειές του. Ωστόσο κάποια στιγμή αντιλήφθηκαν ότι περιβάλλονται από συναδέλφους τους –γυναίκες, νεαρούς άντρες, ανειδίκευτους– που δεν ήταν και τόσο συνειδητοποιημένοι. Οι τεράστιες εργασιακές αλλαγές προκάλεσαν τη χιονοστιβάδα των εξελίξεων που ακολούθησε τη διετία 191718, όταν ούτε οι προηγουμένως ανοργάνωτοι «νέοι» εργάτες ούτε οι «παλιοί» μπορούσαν να συγκρατηθούν. Και ενώ οι πρώτοι δεν διέθεταν την αφοσίωση όσων πίστευαν στις προπολεμικές παραδόσεις του εργατικού κινήματος, οι δεύτεροι ένιωθαν ότι οι παραδόσεις αυτές είχαν δεχτεί σοβαρό πλήγμα από τις ανάγκες της πολεμικής οικονομίας. Επιτρέποντας μια άνευ προηγουμένου πρόσβαση στους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων τόσο στο κράτος όσο και στη βιομηχανία, η κεντρικά διευθυνόμενη πολεμική οικονομία απέφερε σημαντικά κέρδη στους ηγέτες όχι μόνο των συνδικάτων αλλά και των σοσιαλιστικών κομμάτων. Οι μετριοπαθείς σοσιαλιστές περίμεναν να εξαργυρώσουν τον πατριωτισμό τους με μεταρρυθμίσεις που θα πραγματοποιούσαν εκμεταλλευόμενοι τη σημαντική επιρροή της εργατικής τάξης. Ωστόσο, οι απλοί εργαζόμενοι αντιλαμβάνονταν τα κέρδη αυτά ως δυσκολίες. Εκτός από το μεγάλο κόστος σε ανθρώπινες απώλειες και την τρομακτική επιδείνωση του επιπέδου ζωής των ανθρώπων, η αύξηση της επιρροής της εργατικής τάξης έγινε σε βάρος των απλών εργαζομένων. Αν η ρύθμιση της πολεμικής οικονομίας γινόταν αντιληπτή από τους μετριοπαθείς σοσιαλιστές και τους γραφειοκράτες του

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·245

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

συνδικαλιστικού κινήματος ως μια μορφή «σοσιαλισμού», για τους εργάτες δεν ήταν τίποτε άλλο από εντατικοποίηση της εργασίας, ακύρωση των κανονισμών λειτουργίας του εργοστασίου, πιο χαλαρά μέτρα ασφαλείας, πάγωμα των βασικών συνδικαλιστικών δικαιωμάτων και απώλεια γενικότερα του ελέγχου των επιχειρήσεων στις οποίες δούλευαν. Έτσι, η είσοδος των σοσιαλιστών στην κυβέρνηση συνοδεύτηκε από την αποξένωση των απλών εργαζομένων. Στη Βρετανία, λόγου χάρη, ο εθνικός έλεγχος της προσφοράς εργασίας επιτεύχθηκε τον Μάρτιο του 1915 με τη Συμφωνία του Υπουργείου Οικονομικών με τα συνδικάτα. Η εφαρμογή της συμφωνίας αυτής δυσκόλεψε σε μεγάλο βαθμό από τη στρατολόγηση που έγινε μεταξύ Ιανουαρίου και Ιουλίου του 1916 βάσει των Νόμων για τη Στρατιωτική Θητεία. Για να παρακαμφθούν τα κεκτημένα δικαιώματα των εργαζομένων, οι ηγέτες του εργατικού κινήματος εξασφάλισαν τα εξής ανταλλάγματα: ένα σύστημα εξαίρεσης των ειδικευμένων εργατών από το στρατό, ένα συναινετικό πλαίσιο στο χώρο της βιομηχανίας, στο οποίο περιλαμβάνονταν η ίδρυση του Υπουργείου Εργασίας, των Επιτροπών Εργατικής Αναταραχής και της Επιτροπής Γουάιτλι (Whitley) για τα Βιομηχανικά Συμβούλια, και διάφορες υποσχέσεις κοινωνικών μεταρρυθμίσεων μετά τη λήξη του πολέμου. Όταν τον Δεκέμβριο του 1916 συγκροτήθηκε ο Συνασπισμός του Λόιντ Τζορτζ (Lloyd George), η είσοδος των Εργατικών στην κυβέρνηση και η δημιουργία του Υπουργείου Εργασίας αποτέλεσαν ουσιώδη στοιχεία της πο27 λιτικής αυτής ανασύνθεσης. Αυτό ταίριαζε με τις μεταρρυθμιστικές ελπίδες του επίσημου εργατικού κινήματος, οι οποίες εκφράζονταν από την Εθνική Επιτροπή Έκτακτης Ανάγκης των 28 Εργαζομένων. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Ιταλία, όπου οι Κεντρικές και οι Τοπικές Επιτροπές Επιστράτευσης των Βιομηχανικών Εργατών διαχειρίζονταν ένα σύστημα δρακόντειας στρατιωτικής πειθαρχίας σε όλες τις βιομηχανίες που συνδέονταν με τον πόλεμο, επιβάλλοντας στους εργάτες αυθαίρετους όρους εργασίας επί ποινή απολύσεως, εγκλεισμού σε στρατιωτικές φυλακές ή και αναγκαστικής μεταφοράς τους στο μέτωπο. Κατά τους τελευταίους 10 μήνες του πολέμου, 19.018 εργάτες καταδικάστηκαν σε καταναγκαστικά έργα, 9.522 σε φυλάκιση για εγκατάλειψη της δουλειάς τους ή άλλες παραβάσεις, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 10% όλων των «επιστρατευμένων» ή «εξαιρουμένων από τη στρατιωτική υπη29 ρεσία» εργατών σε καθορισμένες «βοηθητικές» βιομηχανίες. Έτσι, τα κέρδη που αποκόμιζαν ή επρόκειτο να αποκομίσουν στο μέλλον οι συνδικαλιστικές ηγεσίες ήταν δύσκολο να τα αντιληφθούν και οι απλοί εργαζόμενοι. Τα συνδικάτα, που εκπροσωπούνταν στις ιταλικές Επιτροπές Επιστράτευσης των

245

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·246

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

246

Βιομηχανικών Εργατών, ασχολήθηκαν έντονα με το σύστημα διαιτησίας και απέκτησαν μια ντε φάκτο νομιμοποίηση, την οποία τα βρετανικά συνδικάτα απέκτησαν χάρη στο ότι διαχειρίζονταν τη στρατολόγηση. Όμως, ενώ οι ηγέτες της Ομοσπονδίας Εργατών Μετάλλου (FIOM) και ο γραμματέας του, ο Μπρούνο Μπουότσι (Bruno Buozzi), ήταν πολύ ευχαριστημένοι, οι ίδιοι οι μεταλλουργοί τους αντιπαθούσαν, όπως και τα άλλα μέλη της FIOM, ο αριθμός των οποίων αυξήθηκε από 11.000 σε 47.000 στη διάρκεια του πολέμου. Οι απλοί αγωνιστές στράφηκαν βαθμιαία εναντίον του συστήματος επιστράτευσης και άρχισαν να οργανώνονται στις δικές τους Εσωτερικές Επιτροπές. Εδώ, η υπόσχεση για την ενσωμάτωση της εργατικής τάξης προκάλεσε ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα –ένα μαχητικό κίνημα που ήταν εχθρικό προς τις άλλες κοινωνικές τάξεις και τόνιζε με έμφαση το ασύμβατο των συμφερόντων της εργατικής τάξης και εκείνων του κεφαλαίου. Η βρετανική εκδοχή των Εσωτερικών Επιτροπών ήταν το κίνημα των αντιπροσώπων σωματείων, το οποίο το 1915-16 εξαπλώθηκε από το Κλάιντσαϊντ μέχρι το Σέφιλντ και άλλα βιομηχανικά κέντρα κατασκευής πυρομαχικών. Σύμφωνα με τα λόγια της Επιτροπής Εργαζομένων του Κλάιντ: «Θα υποστηρίζουμε την επίσημη ηγεσία εφόσον μας εκπροσωπεί δίκαια και σωστά, αλλά θα στραφούμε αμέσως εναντίον της 30 αν διαπιστώσουμε ότι δεν εκφράζει πλέον τα συμφέροντά μας». Μετά από δύο χρόνια πολέμου, η κατάσταση αυτή προκάλεσε μεγάλη ένταση σε όλα τα εργατικά κινήματα της Ευρώπης. Στη Γερμανία, ο Νόμος για την Πατριωτική Βοηθητική Θητεία (Δεκέμβριος 1916) αποτέλεσε τη συμπύκνωση αυτής της αντίφασης. Από τη μια πλευρά, ήταν μια εξαιρετική επιτυχία για τα συνδικάτα και τη δεξιά πτέρυγα του SPD. Παρότι το μέτρο αρχικά αποσκοπούσε σε μια ευρείας κλίμακας στρατιωτικοποίηση της εργασίας και στη διοχέτευση των εργαζομένων στις βιομηχανίες που είχαν τις μεγαλύτερες ανάγκες σε προσωπικό, ο Καρλ Λέγκιεν και οι σύντροφοί του το έφεραν στα μέτρα τους όταν ψηφίστηκε από το Ράιχσταγκ. Βάσει του νόμου αυτού δημιουργήθηκαν συμβούλια διαιτησίας, στα οποία εκπροσωπούνταν τα συνδικάτα. Πολλές φορές μάλιστα, η αρμοδιότητα των συμβουλίων αυτών εκτεινόταν σε γενικότερα ζητήματα μισθών αλλά και συνθηκών εργασίας. Για τον Λέγκιεν, αυτό ήταν ένα τεράστιο κέρδος που τα συνδικάτα είχαν καταφέρει να αποσπάσουν από την κυβέρνηση παρά τη σκληρή αντίσταση της εργοδοσίας. Επιπλέον σταμάτησε τη διαρροή μελών από τα συνδικάτα. Για τη δεξιά πτέρυγα του SPD, ο νόμος αυτός ήταν καρπός της νέας στρατηγικής συνεργασιών με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις της χώρας, που είχε εγκαινιάσει το κόμμα μετά την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Ωστόσο υποχρέωσε τα συνδικάτα να συμμετέχουν στην αστυνόμευση των ίδιων των μελών τους. Αν στην πράξη

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·247

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

προφύλαξε από το μέτωπο τους ειδικευμένους εργάτες μετάλλου, ο νόμος ελάχιστα μετρίαζε τα παράπονά τους. Στην καρδιά του πιο δύσκολου χειμώνα του πολέμου, η τελευταία πατριωτική πράξη της ηγεσίας του εργατικού κινήματος δεν έκανε τίποτε άλλο από το να διευρύνει το χάσμα ανάμεσα στην επίσημη πολιτική της 31 και στους πόθους των απλών εργαζομένων.

Η δυσαρέσκεια εξαπλώνεται

™τα τέλη του 1916, πολλοί παράγοντες προκάλεσαν τη ριζοσπαστικοποίηση των λαών σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Οι τρομακτικές δυσκολίες του πολέμου, η αναζωπύρωση των αγωνιστικών κινητοποιήσεων των βιομηχανικών εργατών, η συσπείρωση της επαναστατικής Αριστεράς στο Τσίμερβαλντ και η ανάπτυξη μιας ισχυρής αντιπολεμικής πολιτικής μέσα στο ίδιο το σοσιαλιστικό κίνημα άσκησαν μεγάλη πίεση στο συναίνεση που είχε επιτευχθεί το 1914. Κυρίαρχοι βέβαια του παιχνιδιού μέσα στα σοσιαλιστικά κόμματα ήταν ακόμη οι μεταρρυθμιστές, οι ηγεσίες των οποίων είχαν επιλέξει τον Αύγουστο του 1914 να προσεταιριστούν τους εθνικιστές. Στα κόμματα αυτά δεν περιλαμβάνονταν μόνο εκείνα των πρωταγωνιστών του πολέμου, με τη διφορούμενη εξαίρεση της αυτοκρατορικής Ρωσίας, αλλά και πολλών ουδετέρων χωρών του ευρωπαϊκού βορρά, όπως η Ολλανδία, η Δανία και η Σουηδία. Εξαίρεση αποτελούσαν τα κόμματα της Ιταλίας, της Ελβετίας, των Βαλκανίων και διαφόρων περιοχών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο ακόμη και εκεί η αντίθεση στον πόλεμο δεν απέτρεψε την ανάπτυξη ισχυρών μεταρρυθμιστικών τάσεων. Καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, το ευρύ πατριωτικό μέτωπο άρχισε να παρουσιάζει ρωγμές. Αντιδράσεις υπήρξαν στους κόλπους του γαλλικού και του γερμανικού κινήματος στη διάρκεια του 1916, με την εκλογή ενός πιο αντιπροσωπευτικού καθοδηγητικού οργάνου στο Συνέδριο του SFIO τον Δεκέμβριο και τη συγκρότηση μιας ισχυρής αντιπολιτευτικής ομάδας μέσα στο ίδιο το SPD τον Μάρτιο. Στις αρχές του 1917, τα πράγματα είχαν αλλάξει ακόμη πιο πολύ. Παρότι καμιά αριστερή αντιπολιτευτική ομάδα στη Γερμανία δεν ήθελε να έρθει σε ρήξη με το ευρύτερο εργατικό κίνημα και την ιστορία του, η ηγεσία του SPD δεν τους άφησε κανένα περιθώριο. Η καθοδηγητική ομάδα του μάλιστα κινήθηκε αποφασιστικά εναντίον των οχυρών της αριστερής αντιπολίτευσης και ανέκτησε τον έλεγχο όλων των εφημερίδων της. Όταν η αριστερή πτέρυγα προσπάθησε να αποκρούσει τα μέτρα αυτά, η ηγετική ομάδα αποφάσισε την αποπομπή όλων των διαφωνούντων. Για τους τελευταίους, δεν είχε απομείνει άλλη λύση από τη συγκρότηση ενός άλλου

247

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·248

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

248

κομματικού φορέα, πράγμα που έγινε στις 6-8 Απριλίου 1917 με την ίδρυση του Ανεξάρτητου Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (USPD). Για τους ηγέτες του τελευταίου, η διάσπαση ήταν περισσότερο προϊόν μιας ηθικής στάσης παρά συγκεκριμένων και καλά μελετημένων πολιτικών λόγων. Κίνητρό τους ήταν η αντιπάθεια που έτρεφαν για την ηγεσία του SPD, η οποία είχε επιλέξει να συνεργαστεί με τους πολιτικούς εκπροσώπους της άρχουσας τάξης σε έναν επιθετικό πόλεμο που εξαθλίωνε όλο και περισσότερο την εργατική τάξη, θέτοντας σε κίνδυνο τις πιο περήφανες παραδόσεις της Αριστεράς. Ωστόσο οι διαφορές ανάμεσα στο USPD και στο SPD δεν ήταν και τόσο σαφείς. Επικαλούμενοι τις επαναστατικές παραδόσεις του κινήματος, οι ηγέτες του υπονοούσαν ένα κράμα εξωκοινοβουλευτικής και κοινοβουλευτικής δράσης και όχι μια ανατρεπτική επαναστατική πολιτική σαν κι αυτή που υπερασπιζόταν ο Λένιν. Με αυτό τον τρόπο μάλλον υποστήριζαν το παλιό παρά ευαγγελίζονταν το νέο· εξέφραζαν την ένοχη συνείδηση του SPD, η οποία ερχόταν από το παρελθόν. Όπως και οι ευρύτεροι αριστεροί συνασπισμοί άλλων ευρωπαϊκών χωρών –στη Γαλλία, ή η συνέλευση που συγκλήθηκε τον Ιούνιο του 1917 στο Λιντς από τα απλά μέλη της αντιτιθέμενης στον πόλεμο Αριστεράς ή τους Ιταλούς «μαξιμαλιστές» γύρω από τον Τζασίντο Σεράτι (Giacinto Serrati)–, το USPD δεν διέθετε ένα συνεκτικό όραμα ή μια συμπαγή λαϊκή οργάνωση. Στο χώρο της Άκρας Αριστεράς, οι ρητά επαναστατικές ομάδες που συμμετείχαν στη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ είχαν μεν πιο συγκεκριμένους στόχους αλλά δεν είχαν σημαντικά λαϊκά ερείσματα. Μπορεί οι οπαδοί των Γερμανών Σπαρτακιστών ή της Ιταλικής Αδιάλλακτης Επαναστατικής Ομάδας να φαίνονταν πολλοί αλλά στην πραγματικότητα ήταν λίγοι, γιατί σε συνθήκες πολέμου η αποφασιστικότητα έστω και ελαχίστων προπαγανδιστών μπορούσε να έχει σημαντικά απο32 τελέσματα. Ωστόσο καμιά από αυτές τις ομάδες δεν κατάφερε να κόψει τους δεσμούς των πολιτικά συνειδητοποιημένων εργατών με τις σοσιαλδημοκρατικές παραδόσεις. Ο νεοαναρχοσυνδικαλιστικός προσανατολισμός της Αριστεράς της Βρέμης, που έθετε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός της τον απλό βιομηχανικό εργάτη στο χώρο εργασίας θα μπορούσε να εκληφθεί ως ένα ρήγμα, καθώς δημιούργησε τη βάση για τους ημιπαράνομους Διεθνείς Σοσιαλιστές της Γερμανίας. Στην Ιταλία, οι συνδικαλιστικές παραδόσεις συνέκλιναν με το μελλοντικό κομμουνιστικό κίνημα των συμβουλίων του Τορίνου γύρω από την εφημερίδα L’Ordine nuovo που ιδρύθηκε την Πρωτομαγιά του 1919. Η απήχηση όμως όλων αυτών των ομάδων ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη. Η μαζική λαϊκή αντίθεση στις μεταρρυθμιστικές ηγεσίες του εργατικού κινήματος δεν μπορούσε να εκφραστεί λόγω των πολιτικών

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·249

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

περιορισμών και των κατασταλτικών μέτρων, τα οποία είχαν λάβει οι διάφορες κυβερνήσεις στη διάρκεια του πολέμου, πράγμα που ενίσχυε το σεκταρισμό και τον κατακερματισμό. Παρ’ όλα αυτά, η δυναμική των λαϊκών κινημάτων δεν επηρεαζόταν από τις επαναστατικές ομάδες. Αυτό έδειχνε ο αριθμός των απεργιών. Στη Βρετανία, για παράδειγμα, ποτέ δεν έπεσε στις αρχές του πολέμου τόσο χαμηλά όσο στην υπόλοιπη Ευρώπη: τη διετία 1915-16, ο συνολικός αριθμός των απεργιών μειώθηκε από 672 σε 532 (και ο αριθμός των απεργών από 401.000 σε 235.000), αλλά οπωσδήποτε ήταν μεγαλύτερος από τους αντίστοιχους αριθμούς τόσο της προπολεμικής περιόδου 1902-10 στην Αγγλία όσο και της πολεμικής περιόδου στην ηπειρωτική Ευρώπη· το 1917-18, οι εργατικές κινητοποιήσεις έφτασαν στο επίπεδο της αμέσως πριν από τον πόλεμο περιόδου, με τον αριθμό των απεργιών να εκτινάσσεται από 730 σε 1.165 και των απεργών από 575.000 σε 923.000. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η καμπύλη των εργατικών αγώνων είχε ακόμη μεγαλύτερες διακυμάνσεις. Στη Γαλλία, λόγου χάρη, από το πιο χαμηλό σημείο, που παρατηρείται τη διετία 1914-15, ο αριθμός των απεργιών και των απεργών από 314 και 41.000 αντίστοιχα το 1916 εκτινάσσεται σε 696 και 294.000 το 1917, σε ένα επίπεδο που συγκρίνεται με αυτό της προπολεμικής περιόδου, αλλά με περισσότερους απεργούς να εμπλέκονται σε λιγότερες απεργιακές κινητοποιήσεις. Στη Γερμανία, τα πράγματα ήταν πιο ξεκάθαρα: η παντελής απουσία κάθε σύγκρουσης ανάμεσα στην εργασία και στην εργοδοσία τον Αύγουστο του 1914 ακολουθήθηκε από βαθμιαία ανάκαμψη των εργατικών κινητοποιήσεων το 1915-16 και σημαντική κλιμάκωσή τους τα 33 επόμενα δύο χρόνια. Στη Γερμανία, οι εργατικές κινητοποιήσεις διαφοροποιούνται σημαντικά από εκείνες της προπολεμικής περιόδου καθώς γίνονται πιο μαζικές και πιο πολιτικές, αντανακλώντας τη συγκεντροποίηση της πολεμικής βιομηχανίας, τη διασύνδεση του κράτους και της βιομηχανίας, την αύξηση των αντιπολεμικών αισθημάτων του λαού και την απουσία πολιτικής έκφρασης στην περίοδο του πολέμου. Το τυπικό προπολεμικό μοντέλο ήταν η τοπική απεργία σε μικρού και μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις, πράγμα που οφειλόταν στην αδυναμία των συνδικάτων να δραστηριοποιηθούν σε ευρύτερους τομείς της βαριάς βιομηχανίας, όπως η κατασκευή μηχανημάτων βαρέος τύπου, τα χημικά και η παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος. Όμως αυτοί ακριβώς ήταν οι διευρυμένοι τομείς της πολεμικής βιομηχανίας, στους οποίους εκδηλώνονταν με τον πιο έντονο τρόπο οι αγωνιστικές κινητοποιήσεις των εργατών. Ο πόλεμος κατέλυσε τα όρια ανάμεσα στην πολιτική και στην οικονομία, που τόσο προσεκτικά είχαν τηρηθεί από το προπολεμικό εργατικό κίνημα: σε μια

249

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·250

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

250

απεργία στην εταιρεία κατασκευής πυρομαχικών Knorr-Bremse στο Βερολίνο-Λιχτερφέλντε τον Απρίλιο του 1917, περίπου 1.050 εργαζόμενοι (περίπου το 60% του συνολικού εργατικού δυναμικού της επιχείρησης) έθεσαν μια σειρά πολιτικών αιτημάτων, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονταν η απελευθέρωση του Λίμπκνεχτ και άλλων πολιτικών κρατουμένων, η αποκατάσταση των πολιτικών ελευθεριών και του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι, ένα επαρκές σύστημα επισιτισμού, η άρση της κατάστασης πολιορκίας, που είχε κηρυχθεί σε ολόκληρη τη χώρα μετά την έναρξη του πολέμου και ο τερματισμός του πολέμου χωρίς καταβολή πολεμι34 κών αποζημιώσεων και προσαρτήσεις ξένων εδαφών. Μεταξύ Απριλίου και Σεπτεμβρίου του 1917 σημειώθηκε μια ριζική αλλαγή στο πολιτικό κλίμα που επικρατούσε στην Ευρώπη. Χωρίς καμία εξαίρεση, το πατριωτικό μέτωπο κατέρρευσε. Στη Βρετανία και τη Γαλλία, η εργατική αναταραχή 35 συνοδεύτηκε από στάσεις στο στρατό. Εξίσου σοβαρές ήταν οι εντεινόμενες διαμαρτυρίες των γυναικών, η άμεση δράση των οποίων προκαλούσε σχεδόν καθημερινά μεγάλη κοινωνική αναστάτωση στις γερμανικές πόλεις, διαβρώνοντας ανεπανόρθωτα την εμπιστοσύνη του λαού στο κράτος. Ήδη από το 1914-15, οι γυναίκες διαδήλωναν συνεχώς την αντίδρασή τους στην έλλειψη τροφίμων, τις αδικίες στη διανομή των ειδών πρώτης ανάγκης και την επίσημη διαφθορά, προκαλώντας ούτως ή άλλως τη θετική ανταπόκριση των εκάστοτε κυβερνήσεων «σε έναν κύκλο διαμαρτυριών αλλά και κατευνασμού τους, από τον οποίο οι επίσημοι δεν μπορούσαν να διαφύγουν».36 Ωστόσο το καλοκαίρι του 1917, η υπομονή του λαού είχε εξαντληθεί, καθώς ο συγκεντρωτικός μηχανισμός του γερμανικού κράτους δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει τις συνέπειες των ελλείψεων, την αναποτελεσματικότητα της διοίκησης και τον αποκλεισμό της χώρας από τους Συμμάχους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη συνένωση των δυνάμεων του βιομηχανικού προλεταριάτου, που σε μεγάλο βαθμό αποτελούνταν πλέον από εργάτριες, με εκείνες των γυναικών, οι οποίες διαμαρτύρονταν για την έλλειψη και την άδικη διανομή των τροφίμων και των άλλων ειδών πρώτης ανάγκης. Η συμμαχία αυτή κατάφερε να αμφισβητήσει την αυταρχική κρατική εξουσία. Οι καθημερινοί αγώνες για τα τρόφιμα αλλά και για την άνιση κατανομή των βαρών του πολέμου, με την εντελώς πρακτική λογική της άσκησης πιέσεων και της διαπραγμάτευσης, έδωσε μεγάλη ώθηση στη λαϊκή αντιπολίτευση. Ενώ η γερμανική κυβέρνηση διαδήλωνε δεξιά και αριστερά την επιθυμία της για πατριωτική αλληλεγγύη μέσα από μια εξισωτική ρητορική θυσιών, συμμετοχής και κοινοτιστικών ιδεωδών, οι πραγματικές κοινωνικές ανισότητες δημιουργούσαν μια εύφλεκτη πολιτική κατάσταση με επίκεντρο τη γυναίκα ως πολίτη και καταναλωτή.

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·251

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Όταν η «δικτατορία των τροφίμων» απέτυχε να αντιμετωπίσει τις τρομακτικές δυσκολίες που προκλήθηκαν από τον σκληρό «χειμώνα των γογγυλιών», όπως ονομάστηκε, του 1916-17, η αξιοπιστία της κυβέρνησης κλονίστηκε σοβαρά. Η αποτυχία του Γκέοργκ Μικαέλις (Georg Michaelis), πρώτα ως επιτρόπου προμηθειών τον Φεβρουάριο του 1917 και, στη συνέχεια, ως καγκελαρίου από τον Ιούλιο και τον Νοέμβριο του ιδίου έτους, σήμανε «το τέλος της εμπιστοσύνης του λαού στην ικανότητα, την καλή πίστη και τη νομιμοποίηση» του κράτους. Στο Βερολίνο, το χάσμα ανάμεσα στην κυβέρνηση και στο λαό διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο: «Στο μέτρο που η κοινωνία πολιτών παρέμενε άθικτη, αυτό δεν είχε καμιά σχέση με το κράτος ή δεν συνεπαγόταν κάποια άλλη υποχρέωση προς αυτό, εκτός από εχθρότητα. Το κράτος δεν είχε πλέον κανένα δικαίωμα να ζητήσει από τους κατοί37 κους του Βερολίνου τίποτε». Μια παρόμοια κρίση συνέβη στην Ιταλία, όπου οι σοσιαλιστές ξύπνησαν από την αντιπολεμική νάρκη τους στις 21-28 Αυγούστου, όταν ξέσπασε μια λαϊκή εξέγερση στο Τορίνο με αφορμή την κατάρρευση του συστήματος προμήθειας ψωμιού. Οι εργάτες της πόλης βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις ένοπλες δυνάμεις του κράτους, στήνοντας οδοφράγματα στους δρόμους, προτού ηττηθούν και διασκορπιστούν. Έχοντας λαϊκό έρεισμα, η εξέγερση αυτή προκάλεσε τον ενθουσιασμό όχι μόνο των ντόπιων αλλά και των υπόλοιπων ριζοσπαστών του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ιταλίας, ενώ τα μέτρα καταστολής που ακολούθησαν προκάλεσαν ρήγμα μεταξύ των μεταρρυθμιστών και των ριζοσπαστών του κινήματος.38 Όπως και στο Βερολίνο, οι διαμαρτυρίες των γυναικών για τα τρόφιμα οδήγησαν στη μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση του λαού, συγκλίνοντας με τους αγώνες του βιομηχανικού προλεταριάτου, που, όπως είπαμε και νωρίτερα, αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό πλέον από εργάτριες. Ο αριθμός των τελευταίων αύξανε συνεχώς στην Ιταλία από τα τέλη του 1916 και εφεξής· την αμέσως επόμενη χρονιά, οι γυναίκες πλειοψηφούσαν μεταξύ των απεργών, ενώ το 1918 αποτελούσαν το 21,4% του εργατικού δυναμικού της Ιταλίας. Η άμεση δράση του λαού είχε μαζικό αλλά και βίαιο χαρακτήρα: «Καταστήματα λεηλατούνταν, σιδηροτροχιές ξηλώνονταν και βαγόνια του τραμ καίγονταν… οδοφράγματα στήνονταν, καλώδια τηλεφώνου και τηλεγράφου κόβονταν και δημαρχιακά μέγαρα δέχονταν επιθέσεις». Οι άμεσες αιτίες ήταν «η έλλειψη ψωμιού… οι χαμηλοί μισθοί… το υψηλό κόστος ζωής… η αναχώρηση των στρατιωτών για το μέτωπο… [και] οι ποινές που επιβάλλονταν στους εργαζομένους». Ωστόσο όλες αυτές οι ενέργειες στρέφονταν «πάντοτε εναντίον του πο39 λέμου και υπέρ της ειρήνης». Τέτοιου είδους μαζικές διαμαρτυρίες συνέβησαν και στην Αυστρία, με τη μορφή

251

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·252

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

252

κυρίως απεργιακών κινητοποιήσεων στο Ντόναβιτς στα τέλη Μαρτίου του 1917, στους σιδηροδρόμους περί τα τέλη Απριλίου, στο βιομηχανικό κέντρο της Βιένης τον Μάιο και στο Σεντ Πέλτεν, στο Φόνσντορφ, στο Κνίτελφελντ και το Γκρατς τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του ιδίου έτους. Η κατάσταση δεν διέφερε από εκείνη άλλων χωρών: διαμαρτυρίες για την έλλειψη τροφίμων και απεργίες· απώλεια της εμπιστοσύνης του κόσμου προς την κυβέρνηση· αποκήρυξη της επίσημης ηγεσίας τόσο του σοσιαλιστικού κόμματος όσο και των συνδικάτων. Στη Γερμανία, οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας πήραν μορφή χιονοστιβάδας την άνοιξη του 1917: οι εργάτες μετάλλου του Βερολίνου ξεκίνησαν μεγάλη απεργία στις 16 Απριλίου –300.000 περίπου εργάτες σε 300 εργοστάσια–, η οποία κράτησε μέχρι τις 23 του ίδιου μήνα. Στη συνέχεια, τη σκυτάλη πήρε η Λιψία, όπου ο αριθμός των απεργών έφτασε τους 30.000, το Μπράουνσβικ, η Δρέσδη, η Χάλε, το Ανόβερο, το Μαγδεμβούργο και άλλες. Τα μειωμένα δελτία ψωμιού επέσπευσαν τις διαμαρτυρίες πολιτικού περιεχομένου, οι οποίες μετατράπηκαν σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις από το νεοσύστατο κίνημα των αντιπροσώπων των σωματείων και το νεοϊδρυθέν USPD. Οι διαμαρτυρίες αυτές συνεχίστηκαν όλο το καλοκαίρι. Στη στρατιωτική περιφέρεια του Μίνστερ, που κάλυπτε την περιοχή της Ρουρ, οι αρχές ανέφεραν 22 εργατικές κινητοποιήσεις στο διάστημα 22 Ιουνίου έως 5 Ιουλίου, από μια τριήμερη απεργία των ανθρακωρύχων στο Βεστχάουζεν κοντά στο Ντόρτμουντ μέχρι μια μαζική αποχώ40 ρηση από τη δουλειά 3.500 εργατών στο Rheinmetall του Ντίσελντορφ. Παρότι όφειλε πολλά στους αριστερούς ακτιβιστές, η λαϊκή αυτή οργή διαμόρφωσε τους δικούς της οργανωτικούς θεσμούς. Η Επιτροπή των Εργατών του Κλάιντ, που συστάθηκε το 1915 στη Βρετανία, και το κίνημα των αντιπροσώπων των σωματείων προμήνυαν όλα αυτά, ενώ κάτι ανάλογο συνέβη λίγο αργότερα στη Γερμανία με τις απεργιακές κινητοποιήσεις των εργατών μετάλλου στο Βερολίνο και τη Λιψία τον Απρίλιο του 1917. Ωστόσο αυτό που έδωσε πραγματική ώθηση στο εργατικό κίνημα ήταν οι μεγάλες απεργίες στα εργοστάσια κατασκευής πυρομαχικών ολόκληρης της Κεντρικής Ευρώπης τον Ιανουάριο του 1918. Περίπου 1.000.000 εργαζόμενοι στις περιοχές της Βιένης, της Κάτω και της Άνω Αυστρίας, της Στυρίας και της Βουδαπέστης κατέβηκαν σε απεργία με οικονομικά και πολιτικά αιτήματα εναντίον του πολέμου (14-22 Ιανουαρίου) και αμέσως μετά ακολούθησε μία εβδομάδα απεργιακού αναβρασμού στη Γερμανία (28 Ιανουαρίου) με 500.000 απεργούς στο Βερολίνο και περίπου 4.000.000 σε ολόκληρη τη χώρα. Οι κινητοποιήσεις αυτές δεν ήταν μόνο οι μαζικότερες εκδηλώσεις εναντίον του πολέμου αλλά και οι πιο μεγάλες απεργίες στην ιστορία του εργατικού κινήματος της Αυστρίας και της Γερμανίας. Όταν το απεργιακό κύμα υποχώρησε, άφησε στη θέ-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·253

ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ση του μια μόνιμη οργάνωση, την Επιτροπή Επαναστατών Συνδικαλιστών Βάσης 41 του Βερολίνου. Οι μαζικές αυτές εκδηλώσεις έφτασαν στο αποκορύφωμά τους λίγο πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Όποια και να ήταν η επίδραση που άσκησαν οι μπολσεβίκοι στην υπόλοιπη Ευρώπη το 1918-19, πριν από τον Οκτώβριο του 1917, τα κινήματα της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Αυστρίας κινούνταν εντελώς αυτόνομα. Ωστόσο τα γεγονότα του Φεβρουαρίου στη Ρωσία επηρέασαν σημαντικά το πολιτικό κλίμα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, απελευθερώνοντας τον καταπιεσμένο πόθο των λαών για δημοκρατία και ειρήνη. Τα γεγονότα αυτά κατέστησαν την αρχική δικαιολόγηση του πολέμου εκ μέρους των Αυστριακών και των Γερμανών σοσιαλιστών –μια αναγκαία άμυνα εναντίον της τσαρικής αντίδρασης– άνευ σημασίας. Κατά συνέπεια, αυτό που πρέπει να κάνουμε τώρα είναι να αναλύσουμε τη Ρωσική Επανάσταση.

253

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·254

∫∂º∞§∞π√ 8

∏ ƒø™π∫∏ ∂¶∞¡∞™Δ∞™∏

Σ

254

ΤΙΣ 27 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1917, ΚΑΘΩΣ ΟΙ ΤΑΡΑΧΕΣ κλιμακώνονταν στους δρόμους

της Πετρούπολης, η κυβέρνηση της χώρας κατέρρευσε. Οι εργάτριες στην υφαντουργία και την παρασκευή ψωμιού συμμετείχαν ενεργά στις απεργιακές κινητοποιήσεις, παρακινώντας με κάθε τρόπο και τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Στο τέλος, κατέβηκαν σε απεργία 300.000 εργάτες από τις βιομηχανίες της ευρύτερης περιοχής. Οι στρατός στασίασε, με αποτέλεσμα ο ουσιαστικός έλεγχος της πόλης να περάσει στα χέρια των εργατών και των στρατιωτών. Ο τσάρος Νικόλαος Β΄ δεν κατάφερε να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων. Ανέστειλε όμως τη λειτουργία της Δούμας και του Κρατικού Συμβουλίου. Μέχρι να πέσει η νύχτα, η Δούμα είχε πάρει την πρωτοβουλία, συστήνοντας την Προσωρινή Επιτροπή για τη δημιουργία νέας κυβέρνησης. Νωρίτερα, οι εργάτες και οι στρατιώτες είχαν εισβάλει στην έδρα της ρωσικής εθνικής αντιπροσωπείας, το Παλάτι της Ταυρίδας, όπου σύστησαν εκ νέου το Σοβιέτ των Εργατών της Πετρούπολης, η λειτουργία του οποίου για πενήντα ημέρες την περίοδο Οκτωβρίου-Δεκεμβρίου 1905 συμβόλιζε την πολιτική κληρονομιά της πρώτης αυτής ρωσικής επανάστασης. Έτσι, όταν τελικά την 1η Μαρτίου 1917 η Επιτροπή διόρισε την Προσωρινή Κυβέρνηση των δέκα φιλελεύθερων υπουργών, η τελευταία ήταν υποχρεωμένη να μοιράζεται όχι μόνο το Παλάτι της Ταυρίδας αλλά και την ίδια την κυρίαρχη εξουσία. Η Προσωρινή Κυβέρνηση συγκροτήθηκε μετά από διαβουλεύσεις με το καθοδηγητικό όργανο των σοβιέτ και σύστησαν από κοινού τη μεικτή Στρατιωτική Επιτροπή, σκοπός της οποίας ήταν η αποκατάσταση της διασαλευμένης δημόσιας τάξης. Ο τσάρος, ο οποίος είχε παραιτηθεί από τις 2 Μαρτίου, δεν βασίλευε πια. Ωστόσο καμιά 1 άλλη εξουσία δεν αντικατέστησε τη δική του. Επρόκειτο για την περίφημη «δυαδική εξουσία». Ενώ λοιπόν η Προσωρινή Κυβέρνηση επιδίωκε να αποκτήσει λαϊκή νομιμοποίηση μέσα από την ψήφιση ενός συντάγματος, τα σοβιέτ προσπαθούσαν να νομιμοποιηθούν με έναν πιο άμεσο και τραχύ τρόπο, εκείνον που υπαγόρευαν οι διαδηλωτές. Απαιτώντας τον εκδημοκρατισμό του στρατού και ταυτόχρονα κηρύσσοντας έναν ανηλεή ταξικό πό-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·255

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

λεμο, τα σοβιέτ επιχείρησαν να επιβάλουν τη στρατιωτική τους ισχύ. Η πραγματική εξουσία –«η εξουσία να βγάζεις τον κόσμο στους δρόμους, να υπερασπίζεσαι την πόλη, να κάνεις τα πράγματα να λειτουργούν ή να μη λειτουργούν– ήταν με 2 την πλευρά των σοβιέτ και όχι με εκείνη της κυβέρνησης. Αυτό ο θεσμικός χωρισμός συνοδευόταν από μια κοινωνική πόλωση ανάμεσα στις τάξεις των ιδιοκτητών, που επιθυμούσαν να διατηρήσουν τα προνόμιά τους, και στους κάθε λογής απόκληρους που έτρεφαν την ελπίδα για μια πιο δίκαιη κοινωνία.

Δυαδική εξουσία: η δυναμική της ριζοσπαστικοποίησης

∞ρχικά, η διαίρεση αυτή εξέφραζε μια εντελώς φυσιολογική κατάσταση ανάμεσα στη Δεξιά και στην Αριστερά, θέτοντας αντιμέτωπους τους μετριοπαθείς φιλελευθέρους και την Προσωρινή Κυβέρνηση από τη μια, και τα σοβιέτ από την άλλη. Η κυβέρνηση αναλάμβανε την υποχρέωση να κάνει εκλογές, από τις οποίες θα προέκυπτε μια συντακτική συνέλευση, να επιβάλει την έννομη τάξη και να ολοκληρώσει σε γενικές γραμμές την «αστική επανάσταση»· τα σοβιέτ, από τη μεριά τους, θα διαχειρίζονταν κάποια πρακτικά ζητήματα και θα εξασφάλιζαν τα μεγαλύτερα δυνατά πλεονεκτήματα για την εργατική τάξη στο πλαίσιο του κοινοβουλευτικού συστήματος που επρόκειτο να δημιουργηθεί. Οι ελπίδες του λαού ωστόσο υπερέβαιναν τους περιορισμένους στόχους που είχε θέσει η πρώτη ηγετική ομάδα των σοβιέτ για την επανάσταση. Οι αγρότες ζητούσαν να γίνει αμέσως αναδιανομή της γης. Οι εργάτες ήθελαν να έχουν λόγο στα μείζονα οικονομικά ζητήματα της χώρας και ταυτόχρονα προσδοκούσαν τη θεσμοθέτηση των σοβιέτ στο μελλοντικό σύνταγμα, αλλά με έναν τρόπο που δεν ήταν εύκολα συμβατός με το κοινοβουλευτικό σύστημα. Ωστόσο το πιο σημαντικό ήταν το ότι η αντίληψη για την «υπεράσπιση του έθνους», την οποία υποστήριζε η ηγετική ομάδα των σοβιέτ, βρισκόταν σε πλήρη ασυμφωνία με τις επιθυμίες του λαού. Στα εργοστάσια, στους δρόμους και τους στρατώνες επικρατούσε μία και μόνο άποψη: Τελειώστε τον πόλεμο και φέρτε το στρατό πίσω στην πατρίδα. Η κοινωνική πόλωση οδήγησε πολύ γρήγορα στη διάλυση του πλαισίου της αστικής επανάστασης. Αντί να ανταποκριθούν στα αιτήματα του λαού, οι ηγέτες των σοβιέτ οχυρώθηκαν πίσω από ομολογημένα μετριοπαθείς στόχους. Μετά την κρίση Μιλιούκοφ τον Απρίλιο του 1917, η ηγετική ομάδα των σοσιαλιστών αποφάσισε να συμμετάσχει στο συνασπισμό των άλλων προοδευτικών πολιτικών δυνάμεων με σκοπό να διευρύνει τη λαϊκή αποδοχή του, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να υποστεί τις συνέπειες της αποτυχίας του.3 Θεωρητικά, τα νέα υπουργικά

255

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·256

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

256

χαρτοφυλάκια της Αριστεράς –τα υπουργεία Εργασίας, Γεωργίας, Επισιτισμού, Επικοινωνιών, Δικαιοσύνης και Πολέμου– επέτρεπαν την ανάπτυξη επαναστατικών πρωτοβουλιών, αλλά οι νέοι υπουργοί δεν είχαν εκτιμήσει σωστά το δυναμικό της επανάστασης, ενώ και οι πλέον μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις έδειχναν να είναι μπλοκαρισμένες. Καθώς λοιπόν η κοινή γνώμη άρχισε να στρέφεται εναντίον της Προσωρινής Κυβέρνησης, οι μετριοπαθείς σοσιαλιστές παρασύρθηκαν στην υπεράσπιση των πολιτικών της, χάνοντας κάθε ίχνος λαϊκής στήριξης που διέθεταν μέχρι τότε. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το κλειδί της κρίσης του Απριλίου, το άλυτο «πρόβλημα της δυαδικής εξουσίας, της κοινωνικής πόλωσης και των μελλοντικών 4 στόχων της επανάστασης». Η περίοδος Απριλίου-Οκτωβρίου 1917 σημαδεύεται από μια σειρά εντεινόμενων αντιθέσεων. Οι λαϊκές προσδοκίες ξεπερνούσαν τις προθέσεις της κυβέρνησης σε όλα τα επίπεδα· καθώς η ρωσική κοινωνία κινητοποιούνταν, η ικανότητα της κυβέρνησης να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων μειωνόταν διαρκώς. Καταλαμβάνοντας τα αγροκτήματα που ήθελαν, οι αγρότες κατέστησαν έωλη την αγροτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης. Όταν η τελευταία απέτυχε να επιβάλει την ειρήνη, απώλεσε τον έλεγχο του στρατού. Η επίθεση στο μέτωπο τον Ιούνιο του 1917 αποδείχτηκε καταστροφική. Το ηθικό κατέρρευσε. Στις 18 Ιουνίου ξέσπασαν διαδηλώσεις, ενώ στις αρχές του επόμενου μήνα οι ταραχές έγιναν πιο έντονες και πιο μαζικές. Οι ταραχές αυτές έγιναν γνωστές ως Ημέρες του Ιουλίου. Η στάση του Κορνίλοφ στις 25-28 Αυγούστου ήταν ουσιαστικά ένα αντεπαναστατικό πραξικόπημα, που έγινε από τον νέο αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων αλλά καταπνίγηκε από τους εργάτες, αναπτερώνοντας τις ελπίδες των επαναστατών και προκαλώντας ακόμη μεγαλύτερη ζημιά στην κυβέρνηση. Το πιο σημαντικό απ’ όλα όμως ήταν ότι, μέσα στη γενικότερη οικονομική κατάρρευση, ο μήνας του μέλιτος ανάμεσα στους εργοδότες και στους εργαζομένους έλαβε άδοξο τέλος. Οι οργανωμένοι εργάτες αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερο έλεγχο της κατάστασης μέσα από τις εργοστασιακές επιτροπές και τη συντονιστική δράση των σοβιέτ. Και στα τρία αυτά μέτωπα –αγροτικές γαίες, στρατός και εργοστάσια– η πίεση για την επίλυση του προβλήματος της δυαδικής εξουσίας υπέρ των σοβιέτ έφτασε στο αποκορύφωμά της. Μετά την κρίση του Απριλίου, τα σοβιέτ άρχισαν να υποστηρίζουν ότι οι μπολσεβίκοι αποτελούσαν τη μοναδική λύση. Αμέσως μετά τον Φεβρουάριο, οι τελευταίοι έκαναν ένα είδος χαλαρής συμμαχίας με άλλους σοσιαλιστές γύρω από τα σοβιέτ. Όμως, μετά την επιστροφή του Λένιν από την εξορία στις 3 Απριλίου, η κατάσταση άλλαξε απότομα. Την επομένη, ο μπολσεβίκος ηγέτης διάβασε τις «Θέσεις του Απρίλη» σε μια συγκέντρωση αριστερών, στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·257

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

όλων των σοσιαλιστικών τάσεων, και για πρώτη φορά τούς παρότρυνε να προχωρήσουν στην πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής επανάστασης: «Η ιδιαιτερότητα της σημερινής κατάστασης στη Ρωσία συνίσταται στο πέρασμα από το πρώτο στάδιο της επανάστασης, στη διάρκεια του οποίου η εξουσία περιήλθε στα χέρια της αστικής τάξης ως αποτέλεσμα της ανεπαρκούς συνείδησης και οργάνωσης του προλεταριάτου, στο δεύτερο στάδιο, οπότε το προλεταριάτο και τα πιο φτωχά στρώματα της αγροτιάς θα πάρουν την εξουσία». Το σημερινό καθεστώς δεν θα έδινε ποτέ τέλος στον πόλεμο, δεν θα πραγματοποιούσε καμιά μεταρρύθμιση και δεν θα επανέφερε την ομαλότητα στην οικονομική ζωή της χώρας. Ο τόπος είχε ανάγκη από ένα νέο κράτος: «Όχι μια κοινοβουλευτική δημοκρατία –η εγκατάλειψη του Σοβιέτ των Εκπροσώπων των Εργαζομένων θα ήταν ένα βήμα προς τα πίσω– αλλά μια δημοκρατία των Εκπροσώπων των Σοβιέτ των Εργατών και των Αγροτών σε ολόκληρη τη χώρα, δημοκρατία που θα αναπτυσσόταν από κάτω προς τα πάνω». Η οικονομία θα οργανωνόταν εκ νέου μέσω της εθνικοποίησης της γης, της μετατροπής των μεγάλων κτημάτων σε πρότυπα αγροκτήματα, της σύστασης μιας και μοναδικής Εθνικής Τράπεζας και της ανάληψης του ελέγχου της παραγωγής και διανομής των προϊόντων από τα σοβιέτ. Αυτό θα μετέφερε τη σπίθα της επανάστασης σε όλες τις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης. Οι μπολσεβίκοι θα έπρεπε να προπαγανδίσουν τη θέση τους αυτή μεταξύ των εργατών μέχρι τα σοβιέτ να εξασφαλίσουν την υποστήριξη της πλειονότητας του λαού. Τότε, θα μπορούσε 5 να ξεκινήσει μια εξέγερση για την κατάληψη της εξουσίας. Το ακροατήριο δεν πίστευε στα αυτιά του. Στις 8 Απριλίου, η επιτροπή του κόμματος στην Πετρούπολη απέρριψε τις Θέσεις του Λένιν με 13 ψήφους έναντι δύο και μιας αποχής. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει μετά από έντονες κομματικές και ιδεολογικές ζυμώσεις: πρώτον, στη Συνδιάσκεψη των Μπολσεβίκων της Πετρούπολης (14-22 Απριλίου) και, στη συνέχεια, στην Πανρωσική Κομματική Συνδιάσκεψη που ακολούθησε αμέσως μετά. Οι συζητήσεις εκεί είχαν ως επίκεντρο τη δυαδική εξουσία. Για τον Λένιν, η κατάσταση αυτή ήταν παροδική και εγγενώς συγκρουσιακή. Η νίκη της μιας εξουσίας επί της άλλης ήταν αναπόφευκτη: 6 «Δεν μπορούν να υπάρχουν δύο εξουσίες στο κράτος». Οι μπολσεβίκοι θα έπρεπε να πραγματοποιήσουν τη μεταφορά της πραγματικής εξουσίας στα σοβιέτ, που όφειλαν να επιβλέψουν το πέρασμα στο δεύτερο στάδιο της επανάστασης. Για τους αντιπάλους του Λένιν, αυτό ήταν τυχοδιωκτικό. Η αστική επανάσταση δεν είχε ολοκληρώσει τον κύκλο της. Η Ρωσία δεν ήταν ώριμη για να περάσει στο σοσιαλισμό. Τα σοβιέτ θα μπορούσαν να «ελέγχουν στενά» την Προσωρινή Κυβέρνηση αλλά δεν θα έπρεπε να την ανατρέψουν. Εντέλει η συζήτηση αυτή έληξε με

257

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·258

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

258

την επικράτηση των θέσεων του Λένιν. Το σύνθημα Όλη η εξουσία στα σοβιέτ οδήγησε στη σύγκρουση των μπολσεβίκων με την υπόλοιπη Αριστερά. Γύρω στον Ιούνιο-Ιούλιο, η απογοήτευση του λαού είχε αρχίσει να μετατρέπεται σε οργή. Οι Ημέρες του Ιουλίου έδωσαν νέα ώθηση στα πράγματα, τα οποία ακολούθησαν έκτοτε μια φρενιτιώδη πορεία: τα πρώτα μέτρα εναντίον των εργατών προκάλεσαν ένα είδος χαλάρωσης των αναστολών της ανώτερης τάξης, αυξάνοντας τους φόβους του λαού για την εκδήλωση μιας αντεπανάστασης – φόβοι που δικαιώθηκαν πολύ γρήγορα από το αποτυχημένο πραξικόπημα του Κορνίλοφ. Η κατάσταση της οικονομίας χειροτέρευσε, με συνέπεια να φτάσει στα πρόθυρα της ολοκληρωτικής κατάρρευσης. Ο πληθωρισμός εκτινάχτηκε στα ύψη, εξανεμίζοντας τους μισθούς των εργατών, τα εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά το άλλο, οι ελλείψεις στα βασικά είδη διατροφής αυξάνονταν, ενώ η ανεπάρκεια της κυβέρνησης γινόταν όλο και πιο αισθητή – πράγμα που οι εργάτες το απέδιδαν στα «αστικά» συμφέροντα. Στη λαϊκή φαντασία, η οικονομική κρίση είχε συνδεθεί με την προσπάθεια των καπιταλιστών να σαμποτάρουν την εθνική οικονομία της χώρας τους. Η ανυπομονησία των εργοδοτών έναντι του επαναστατημένων εργατών έριχνε νερό στο μύλο της αντίδρασης. Η περιβόητη πλέον δήλωση ενός από τους πιο σημαντικούς βιομηχάνους και επενδυτές στην Εταιρεία Εμπορίου και Βιομηχανίας στις 3 Αυγούστου, του Πάβελ Ριαμπουσίνσκι, οδήγησε την ταξική έχθρα στο αποκορύφωμά της: «Για να συνέλθουν οι ψεύτικοι αυτοί φίλοι του λαού και τα μέλη των διαφόρων επιτροπών και σοβιέτ, θα πρέπει πρώτα το κοκαλιάρικο χέρι της 7 πείνας και της εθνικής φτώχειας να σφίξει το λαιμό τους». Για τους σοσιαλιστές, που είχαν ταχθεί υπέρ της εθνικής ενότητας, η κοινωνική πόλωση είχε καταστροφικά αποτελέσματα. Αντίθετα, οι μπολσεβίκοι, το μοναδικό κόμμα που έμεινε αλώβητο από τη φθορά της Προσωρινής Κυβέρνησης, βάδιζαν ολοταχώς προς την εξουσία. Στις αρχές Ιουνίου, όταν συγκλήθηκε το 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, οι μπολσεβίκοι ήταν ακόμη μειοψηφία σε σύγκριση με τους μενσεβίκους και τους σοσιαλεπαναστάτες (105 αντιπρόσωποι έναντι 248 και 245 αντίστοιχα σε σύνολο 822). Ωστόσο τον Ιούνιο και κυρίως τον Ιούλιο, η κατάσταση μεταστράφηκε υπέρ των πρώτων. Η ήττα του Κορνίλοφ ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι της ριζοσπαστικοποίησης. Τα σοβιέτ της Πετρούπολης και της Μόσχας υπερψήφισαν το πρόγραμμα των μπολσεβίκων, με αποτέλεσμα οι ηγεσίες τους να περάσουν γρήγορα υπό τον έλεγχό τους. Η αύξηση των μελών του κόμματος επιβεβαίωσε την άνοδο αυτή: τον Φεβρουάριο υπήρχαν στην Πετρούπολη 2.000 κομματικά μέλη που δήλωναν μπολσεβίκοι και 600 στη Μόσχα, ενώ τον Οκτώβριο οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 60.000 και 70.000 σε ένα σύνολο

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·259

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΙ

350.000 μελών σε ολόκληρη τη χώρα.8 Με την κυβέρνηση παράλυτη και τους υπόλοιπους σοσιαλιστές σε δυσχερή θέση, το λαό έτοιμο να αναλάβει δράση και το μηχανισμό των σοβιέτ υπό τον έλεγχο των μπολσεβίκων, η κατάληψη της εξουσίας, τη νύχτα της 24ης προς την 25η Οκτωβρίου 1917 αποδείχτηκε μια σχετικά εύκολή υπόθεση.

ΟΙ Μενσεβίκοι το 1917: η επανάσταση σύμφωνα με τα βιβλία

Δα γεγονότα της Ρωσίας άσκησαν σημαντική επίδραση στην Αριστερά άλλων χωρών, βάζοντας τη σφραγίδα τους –αρνητικά ή θετικά– σε αυτό που θα έπρεπε να είναι μια σοσιαλιστική επανάσταση. Σύμφωνα με μια άποψη, έδειχναν την παθολογία της οικονομικής και κοινωνικής καθυστέρησης της Ρωσίας. Το τσαρικό καθεστώς υπέφερε από τις αντιφάσεις του εκσυγχρονισμού και κατέρρευσε από τις πρόσθετες πιέσεις που του άσκησε ο πόλεμος. Μέσα στο χάος, την εξουσία κατέλαβε μια ομάδα αμείλικτων ανθρώπων που είχαν το σθένος και τη δύναμη να επιβάλουν τη θέλησή τους. Στις διάφορες αντικομμουνιστικές αφηγήσεις σχετικά με την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο συγκεντρωτισμός ήταν η λογική έκφραση της μπολσεβίκικης ιδεολογίας, και ο Λένιν ο σκοτεινός εγκέφαλος. Ο μπολσεβικισμός καταγόταν από τη δικτατορία των Ιακωβίνων και τις επαναστατικές πρωτοπορίες του 19ου αιώνα. Η γενεαλογία αυτή, που διακόπηκε από τη δυτική σοσιαλδημοκρατία, είχε μια δεύτερη ζωή στη Ρωσία. Κατά συνέπεια, το κλειδί της επιτυχίας των μπολσεβίκων ήταν το σφιχτό και πειθαρχημένο κόμμα επαγγελματιών επαναστατών, το οποίο ο Λένιν παρουσίασε στο έργο Τι να κάνουμε; (1902). Το κόμμα αυτό έδινε τη δυνατότητα σε μια κλειστή οργάνωση να χειριστεί τις διαθέσεις των λαϊκών στρω9 μάτων. Η οικονομική και κοινωνική καθυστέρηση της Ρωσίας, σε συνδυασμό με το συγκεντρωτισμό των μπολσεβίκων, διαφοροποιούσε την όλη κατάσταση από 10 αυτήν που επικρατούσε στη Δύση. Από πολλές απόψεις, οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες στη Ρωσία ακολουθούσαν χρονικά εκείνες των δυτικών χωρών. Παρά τον αυταρχισμό της τσαρικής εξουσίας, ο «σοσιαλιστικός πατριωτισμός» δεν έλειπε από τη ρωσική πολιτική σκηνή. Ο ίδιος ο Πλεχάνοφ καλούσε τους συντρόφους του να υπερασπιστούν την πατρίδα τους: αν δεν σταματούσαν τον γερμανικό μιλιταρισμό, οι ευρωπαϊκές ελευθερίες θα εξαφανίζονταν και η επικράτηση του σοσιαλισμού θα καθυστερούσε πολλές δεκαετίες. Η πολιτική αυτή επαναλάμβανε όλους τους συμβιβασμούς που είχαν κάνει οι σοσιαλιστές της Δεξιάς πτέρυγας στη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερμανία, μόνο που στην περίπτωση του αυταρχικού και αντιδραστικού καθεστώτος της

259

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·260

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

260

τσαρικής Ρωσίας η θέση της ήταν ακόμη πιο δύσκολη. Ο Πλεχάνοφ, λόγου χάρη, και οι ομόδοξοί του αναγκάστηκαν να αντιπαρατεθούν στο ίδιο το κίνημα το οποίο είχαν δημιουργήσει. Ο Πλεχάνοφ αποδεχόταν την αντίφαση αυτή με ενθουσιασμό αποσβολωτικό: «Αν δεν ήμουν γέρος και άρρωστος, θα πήγαινα στο στρατό. Κι αν μάλιστα κάρφωνα την ξιφολόγχη μου στα κορμιά των Γερμανών συντρόφων μου, 11 αυτό θα μου έδινε μεγάλη ικανοποίηση». Η πραγματική απόδειξη της κοινωνικής ανακωχής στη Ρωσία θα ήταν κάποια ανοίγματα προς την αναγνώριση των συνδικάτων και η πραγματοποίηση ορισμένων μεταρρυθμίσεων μετά τον πόλεμο. Αρχικά, υπήρχαν βάσιμοι λόγοι για να ελ12 πίζει ο λαός ότι τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο. Τα 2/3 της Δούμας υποστήριξαν μια ομάδα από το Κρατικό Συμβούλιο στο Προοδευτικό Μπλοκ, το οποίο στα τέλη Αυγούστου του 1914 πρότεινε στον τσάρο ένα πρόγραμμα εθνικής ενότητας. Βασικά σημεία του προγράμματος αυτού ήταν η φιλελευθεροποίηση του κράτους: επιείκεια σε όσους διέπρατταν πολιτικά και θρησκευτικά αδικήματα, άρση ορισμένων αστυνομικών μέτρων, παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στους Εβραίους, παραχωρήσεις στους Πολωνούς, στους Ουκρανούς και τους Φινλανδούς, ίσα δικαιώματα στους αγρότες, γεωγραφική επέκταση και νομική ενίσχυση των ζέμστβο. Τα μέτρα αυτά θα οδηγούσαν στη βελτίωση των σχέσεων της αυτοκρατορικής κυβέρνησης με την κοινωνία πολιτών της Ρωσίας, ως ένα στοιχειώδες βήμα για την επίτευξη κοινωνικής συναίνεσης. Στην Επιτροπή Πολεμικών Βιομηχανιών της Πετρούπολης, οι εργάτες είχαν πολύ περιορισμένη εκπροσώπηση: δέκα μόνο εργάτες σε σύνολο εκατόν πενήντα μελών, και αυτοί έμμεσα εκλεγμένοι ανάμεσα σε παραπάνω από πεντακόσιους εργαζομένους απ’ όλες τις βιομηχανίες. Η κατάσταση αυτή δημιούργησε στην Αριστερά τα συνήθη διλήμματα, τα οποία στη συγκεκριμένη περίπτωση εντείνονταν ακόμη περισσότερο από το ότι δεν ήταν νόμιμη η συγκρότηση συνδικάτων, όπως συνέβαινε στις χώρες της Δύσης. Οι μπολσεβίκοι ήταν αντίθετοι. Οι μενσεβίκοι ήταν διχασμένοι: οι αποφάσεις της εξόριστης γραμματείας τους υπέρ του μποϊκοτάζ συνάντησαν την αντίθεση των παραρτημάτων που λειτουργούσαν στη ρωσική πρωτεύουσα. Η δημιουργία ενός δημοκρατικού καθεστώτος, που θα ενίσχυε τα δικαιώματα των εργαζομένων, έγινε ο προγραμματικός στόχος των μενσεβίκων. Η επανάσταση του Φεβρουαρίου είχε προβλεφθεί από τη θεωρία τους: ο τσαρισμός θα κατέρρεε λόγω της αποτελμάτωσης του ίδιου του καθεστώτος, της πίεσης των λαϊκών στρωμάτων και της απόγνωσης των ανώτερων τάξεων. «Η κοινωνία» –οι θεσμοί, οι γραφειοκράτες και οι καπιταλιστές οπαδοί του εκσυγχρονισμού, οι δυνάμεις του Προοδευτικού Μπλοκ– είχε ζητήσει από τον τσάρο να φιλελευθεροποιήσει το κα-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·261

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

θεστώς, αλλά εκείνος αρνήθηκε, με αποτέλεσμα η προπολεμική πόλωση ανάμεσα στο κράτος και στην κοινωνία να ενταθεί. Η πολιτική επανάσταση έγινε αναγκαία για τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Για τους μενσεβίκους, αυτό θα απελευθέρωνε το καπιταλιστικό δυναμικό της Ρωσίας με συνέπεια να ακολουθήσουν όλες οι απαραίτητες συνταγματικές, νομικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες αποτελούσαν συνοδά στοιχεία του δυτικού καπιταλισμού. Η Αριστερά όφειλε να μεταβληθεί σε φύλακα άγγελο της δημοκρατίας στο πλαίσιο της αστικής επανάστασης και να μην επιχειρήσει να επιβάλει το σοσιαλισμό. Οι απόψεις των μενσεβίκων ήταν σε πλήρη συμφωνία με τις βασικές παραδόσεις της Δεύτερης Διεθνούς και αντανακλούσαν τις αντιδράσεις των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στην επανάσταση του Φεβρουαρίου. Η αλήθεια βέβαια είναι ότι ο μαρξισμός της Δεύτερης Διεθνούς διαπνεόταν από μια ακραιφνώς ντετερμινιστική αντίληψη της καπιταλιστικής συσσώρευσης και των οικονομικών κρίσεων του συστήματος. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, ο καπιταλισμός θα διερχόταν μια σειρά οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων, η ένταση των οποίων θα αυξανόταν, μέχρι να φτάσει σε ένα τελικό στάδιο, κατά τη διάρκεια του οποίου θα εκδηλωνόταν η επανάσταση που θα του έδινε και τη χαριστική βολή. Η εξέλιξη αυτή ήταν προϊόν των ίδιων των νόμων κίνησης της κοινωνίας, πράγμα που έκανε τους σοσιαλδημοκράτες βέβαιους για το απώτερο μέλλον και συγχρόνως μοιρολάτρες. Ωστόσο τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα πάλευαν αφενός για τη βελτίωση της δημοκρατίας υπό το καπιταλιστικό καθεστώς, για την πραγματοποίηση περισσότερων μεταρρυθμίσεων, και αφετέρου για την απόκτηση πλεονεκτήματος σε περίπτωση πτώσης του καθεστώτος. Όπως και ο εξελικτικός ντετερμινισμός, έτσι και το κοινοβουλευτικό αυτό μοντέλο προϋπέθετε το ειρηνικό πέρασμα στο σοσιαλισμό και όχι μια βίαιη επανάσταση σαν κι αυτή του 1789 ή του 1848. Οι προπολεμικές παραδόσεις τόνιζαν την ανάγκη ανάπτυξης του κινήματος πάνω σε εθνικές οργανωτικές βάσεις. Εκεί όπου οι καπιταλιστικές κοινωνίες αποκτούσαν κοινοβουλευτικούς θεσμούς, τα σοσιαλιστικά κόμματα όφειλαν να τους χρησιμοποιήσουν για τη διεύρυνση της απήχησής τους. Αυτή ήταν η πολιτική των μενσεβίκων. Αν η επανάσταση του 1917 ήταν μια αστική επανάσταση, τότε χρειαζόταν ένα νόμιμο εργατικό κίνημα με ευρεία λαϊκή βάση, με πολιτικά και συνδικαλιστικά όπλα αλλά και κοινωνικά και πολιτισμικά μέσα για να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της εργατικής τάξης στο νέο καπιταλιστικό καθεστώς. Λόγω της οικονομικής και κοινωνικής καθυστέρησης της Ρωσίας, και της μικροψυχίας της αστικής τάξης, οι εργάτες θα έπρεπε να έρθουν στο προσκήνιο, αλλά δεν θα έπρεπε να βιάσουν τα πράγματα και να επιχειρήσουν να

261

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·262

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

262

επιβάλουν πρόωρα το σοσιαλισμό. Η άποψη αυτή των μενσεβίκων προϋπέθετε αυτό που ο Κάουτσκι αποκαλούσε «επιδέξιο περιορισμό» – από τη μια, μαχητική πολιτική, ακόμη και καθοδήγηση των διαφόρων επαναστατικών συνασπισμών, και από την άλλη, τήρηση των ορίων που θέτει η ιστορία: «Οι σοσιαλιστικές αλλαγές σε μια κοινωνία εξαρτώνται από το βαθμό κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής ωριμότητας στον οποίο έχει φτάσει μια χώρα… [Μια] καθυστερημένη χώρα 13 δεν μπορεί ποτέ να γίνει πρωτοπόρος στο δρόμο για το σοσιαλισμό». Η Αριστερά θα έπρεπε να διευκολύνει τις διαδικασίες ωρίμανσης μιας κοινωνίας, έτσι ώστε να ανοίξει ο δρόμος για το σοσιαλισμό – να πολεμά δηλαδή την καθυστέρηση και την τυφλή προσκόλληση στην παράδοση, προετοιμάζοντας το δρόμο για τον καπιταλισμό. Όταν μετά από αρκετές ίσως γενιές ο ρωσικός καπιταλισμός θα ωρίμαζε, η εργατική τάξη θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί την κληρονομιά του. Καταρχήν ορθή και ρεαλιστική ως αξιολόγηση των δεδομένων αναπτυξιακών δυνατοτήτων της Ρωσίας, η στρατηγική αυτή παρέμενε δογματική και απίστευτα απροσάρμοστη στην τεράστια κινητοποίηση του λαού το 1917. Το αίσθημα ευθύνης των μενσεβίκων απέναντι στην Ιστορία ερχόταν σε αντίθεση με την επιθυμία τους να ανταποκριθούν θετικά στο ριζοσπαστισμό των λαϊκών στρωμάτων. Από την άποψη αυτή, οι μενσεβίκοι προσπαθούσαν διαρκώς να περιορίσουν την ορμή του εργατικού κινήματος μέσα στο κανονιστικό πλαίσιο της αστικής επανάστασης. Η στάση τους αυτή ίσχυε κατά μείζονα λόγο έναντι των σοβιέτ. Θεωρητικά, η δυαδική εξουσία επέτρεπε στους σοσιαλιστές να προωθήσουν τα άμεσα συμφέροντα της εργατικής τάξης και να ασκήσουν πίεση στην μπουρζουαζία, χωρίς βέβαια να παραβιάσουν τα δομικά όρια της επανάστασης. Στην πράξη όμως, το εργατικό κίνημα δεν μπορούσε να αυτοπεριοριστεί στο ρόλο του φύλακα των εξελίξεων. Αναπόφευκτα, συρόταν προς την ανάληψη μεγαλύτερων κυβερνητικών ευθυνών, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο αλλά επειδή οι αποτυχίες των φιλελευθέρων είχαν τόσο δραματικές επιπτώσεις. Όλα αυτά παγίδευσαν τους μενσεβίκους σε μια εξουθενωτική λογική ενσωμάτωσης. Η πολιτική της υπεράσπισης του έθνους υπήρξε καταστροφική, γιατί ο λαός απαιτούσε να σταματήσει ο πόλεμος και να γίνει ειρήνη. Στον οικονομικό τομέα, οι μενσεβίκοι παγιδεύτηκαν με ανάλογο τρόπο. Στα εργοστάσια, στους δήμους, στην οικονομία εν γένει, στα σοβιέτ, στα συνδικάτα, στις εργοστασιακές επιτροπές, οι μενσεβίκοι καλούνταν όλο και πιο συχνά να διαχειριστούν το χάος. Το 1917, η ενίσχυση της εργατικής τάξης υπό το καπιταλιστικό καθεστώς σήμαινε τη συμμετοχή της στην προσπάθεια επίλυσης των προβλημάτων του συστήματος, πράγμα που έκανε τις ελπίδες των εργατών να υπερβαίνουν τα όρια που έθεταν οι

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·263

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

μενσεβίκοι για την επανάσταση. Μόνη διέξοδος ήταν η αποτρεπτική λογική μιας λαϊκοδημοκρατικής ηγεσίας, στο πλαίσιο της οποίας η Αριστερά θα αναλάμβανε πλήρως τις ευθύνες της απέναντι στην κοινωνία, θα παραμέριζε τους Φιλελευθέρους και θα σχημάτιζε μια αμιγώς σοσιαλιστική κυβέρνηση. Αυτό όμως ήταν ένα άλμα που οι περισσότεροι μενσεβίκοι δεν ήταν διατεθειμένοι να κάνουν. Το 1917, τα σοβιέτ και τα εργοστασιακά συμβούλια –μια νέα μορφή οργάνωσης της εργατικής τάξης– είχαν αναλάβει το καθήκον της κοινωνικής οργάνωσης και οικονομικής διαχείρισης. Θέλοντας και μη, οι μενσεβίκοι αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την κατάσταση αυτή και να συμμετάσχουν στην κυβέρνηση που ανέλαβε τις τύχες της χώρας από τον Απρίλιο μέχρι τον Οκτώβριο. Ούτε και τότε όμως έβγαλαν τα σωστά συμπεράσματα. Συνέχισαν να υποκαθιστούν την κοινωνική εκείνη δύναμη –τη φιλελεύθερη αστική τάξη–, που πίστευαν ότι είναι ο νομιμοποιημένος φορέας 14 της επανάστασης.

Μπολσεβικισμός: κάνοντας επανάσταση

°ια τους μπολσεβίκους, η κοινωνική πόλωση ήταν το κλειδί των εξελίξεων. Ουσιαστικά, επρόκειτο για μια διπλή διαδικασία: η πολιτική απομόνωση του αυταρχικού καθεστώτος αυξανόταν όλο και περισσότερο από τη διεύρυνση του κοινωνικού χάσματος μέσα στο ίδιο το αντιτσαρικό στρατόπεδο ανάμεσα στους «προνομιούχους» και στους «μη προνομιούχους», τους «έχοντες» και το «λαό». Ακόμη και όταν η κοινωνία πολιτών πήρε μια καθαρά αντιτσαρική θέση, η εργατική τάξη απομακρύνθηκε από τους προνομιούχους, έχοντας την τάση να συγκρουστεί συνολικά με την καθωσπρέπει κοινωνία. Επιπλέον, η «εργατιστική» νοοτροπία των αγωνιστών απειλούσε να απομονώσει τους μετριοπαθείς σοσιαλιστές. Αυτό έκανε το 1912-14 εντελώς διαφορετική από τα γεγονότα που προηγήθηκαν της επανάστασης του 1905, όταν ένα ευρύ μέτωπο διανοουμένων, στο οποίο συμμετείχαν φιλελεύθεροι, μαρξιστές και λαϊκιστές, μιλούσε εξ ονόματος του λαού. Το 1914, η μαχητικότητα 15 της εργατικής τάξης ανέτρεψε το σαφές αυτό σχήμα του αντιτσαρικού μετώπου. Αρχικά, οι εργάτες έδειχναν ανοιχτοί στη συνεργασία, συμφωνώντας με την προσπάθεια αύξησης της παραγωγικότητας έναντι γενναίων μεταρρυθμίσεων επικυρωμένων από τη συμφωνία της 10ης Μαρτίου, βάσει της οποίας καθιερωνόταν το οκτάωρο, οι εργοστασιακές επιτροπές και το Κεντρικό Συμβούλιο Συμβιβασμού, στο οποίο συμμετείχαν ισότιμα οι εργοδότες της Πετρούπολης και τα σοβιέτ. Ο αριθμός των απεργιών μειώθηκε, ενώ οι εργάτες εστίασαν την προσπάθειά τους στην πολιτική κονίστρα και σε άλλες μορφές διαμαρτυρίας. Οι τελετουργικές «εκ-

263

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·264

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

264

παραθυρώσεις» από τους τόπους δουλειάς, οι αναφορές, οι διαδηλώσεις και οι επιθέσεις σε επισήμους με αντιλαϊκές θέσεις αποσκοπούσαν μάλλον στη διόρθωση των καταχρήσεων και την επιβεβαίωση των κοινοτικών αξιών παρά στο σταμάτημα της παραγωγικής διαδικασίας ή στην αμφισβήτηση των διευθυντικών προνο16 μίων. Η αδυναμία της κυβέρνησης να δώσει τέλος στον πόλεμο απέτρεψε την παγίωση αυτού του modus vivendi και, κατ’ επέκταση, τη διαμόρφωση μιας πολιτικής συνασπισμών. Τα πολλαπλώς ματαιωμένα αντιπολεμικά αισθήματα του λαού υπονόμευσαν κάθε τέτοια προοπτική, κυρίως μέσω της παρουσίας ενός δυσαρεστημένου στρατού, που αριθμούσε 250.000 άντρες μόνο στην Πετρούπολη. Μεταξύ Απριλίου και Οκτωβρίου 1917, η βαθμιαία ριζοσπαστικοποίηση αυτή επεκτάθηκε στην εργατική τάξη, που άρχισε να ξεσηκώνεται μαζικά. Οι Ημέρες του Ιουλίου σημάδεψαν το πέρασμα από την πολιτική της επαναστατικής ενότητας σε ένα λόγο περισσότερο ταξικό, στο πλαίσιο του οποίου οι προτεραιότητες της κυβέρνησης έκλιναν υπέρ του νόμου και της τάξης, ενώ οι σχέσεις εργοδοτών και εργατών διακρίνονταν από αμοιβαία καχυποψία. Στη συνδιάσκεψη του Συνδέσμου Βιομηχάνων και Εμπόρων, που έγινε στις 3 Αυγούστου, ο πρόεδρος Ριαμπουσίνσκι κατήγγειλε τους σοσιαλιστές υπουργούς της κυβέρνησης σαν «μια χούφτα τσαρλατάνους» που δημιουργούσαν προβλήματα στην πολιτική αστικής σταθεροποίησης. Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους, μετά την αποτυχία του πραξικοπήματος του Κορνίλοφ και εν μέσω μιας οικονομικής κατάστασης που πήγαινε από το κακό στο χειρότερο, και με τα σοβιέτ της Μόσχας και της Πετρούπολης να βρίσκονται υπό τον έλεγχο των αγωνιστών της Αριστεράς, οι εργάτες απάντησαν αναλόγως. Την περίοδο Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου προχώρησαν σε βιαιότητες, συλλαμβάνοντας και προπηλακίζοντας ιδιοκτήτες και μάνατζερ, παρεμποδίζοντας τη διακίνηση πρώτων υλών και προϊόντων, συγκροτώντας Ερυθροφρουρές και καταλαμβάνοντας εργοστάσια. Οι διαδηλώσεις για την έλλειψη τροφίμων και άλλων 17 ειδών πρώτης ανάγκης κλιμακώθηκαν. Η πολιτική της κοινωνικής πόλωσης είχε επανέλθει στο προσκήνιο. Οι μπολσεβίκοι ανέβηκαν στην εξουσία επειδή κατάφεραν να οργανώσουν τον ριζοσπαστικοποιημένο λαό. Η επιτυχία τους αποδίδεται συχνά στην ανώτερη οργάνωσή τους – στο μοντέλο ενός μονολιθικού, συγκεντρωτικού και αυστηρά πειθαρχημένου κόμματος επαγγελματιών επαναστατών, ο τρόπος λειτουργίας του οποίου περιγράφεται από τον Λένιν στο διάσημο βιβλίο του Τι να κάνουμε; που κυκλοφόρησε το 1902. Ωστόσο, από την ώρα που ο Λένιν επέστρεψε στην Πετρούπολη, η στρατηγική των μπολσεβίκων αναπτύχθηκε μέσα από πολλές διαφωνίες, είτε γύρω από τις Θέσεις του Απρίλη είτε μέσα στη σύγχυση των Ημερών του

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·265

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ιουλίου ή λόγω της αντίθεσης του Λιεφ Κάμενεφ και του Γκριγκόρι Ζινόβιεφ στην 18 κατάληψη της εξουσίας. Η ατμόσφαιρα αυτή διαψεύδει τη στερεότυπη εικόνα ενός συμπαγούς κόμματος της επαναστατικής πρωτοπορίας. Σε κάθε περίπτωση, οι συνθήκες της πολιτικής ζωής κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών, ο ακτιβισμός και η αστάθεια των λαϊκών στρωμάτων και το πλημμύρισμα των οργανώσεων του κόμματος στην Πετρούπολη με δεκάδες χιλιάδες εργάτες και στρατιώτες, που δεν είχαν ιδέα για τις εσωτερικές διαμάχες της περιόδου 1902-14, έκανε τη φαντασίωση για την ύπαρξη μιας αμείλικτης και πειθαρχημένης ηγετικής ομάδας εντελώς παράλογη. Η επιτυχία των μπολσεβίκων οφειλόταν στο ότι δεν συμμετείχαν στην κυβέρνηση, πράγμα που τους έδωσε τη δυνατότητα να αλώσουν τα σοβιέτ. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ανταγωνιστές τους, για τους οποίους οι λαϊκές ταραχές απειλούσαν την εύρυθμη εξέλιξη της επανάστασης, οι μπολσεβίκοι ήθελαν να οδηγήσουν το λαϊκό κίνημα όσο γινόταν πιο μακριά. Η πίστη του Λένιν στο ότι οι εργάτες θα μπορούσαν να γίνουν η ηγέτιδα τάξη της επανάστασης στη θέση της αστικής προερχόταν από την ιδέα του περί «συνδυασμένης και άνισης ανάπτυξης». Η Ρωσία, μια ιδιαίτερα καθυστερημένη κοινωνία, εισήλθε στο ευρωπαϊκό προσκήνιο, όταν στη Γηραιά Ήπειρο κυριαρχούσαν οι προηγμένες καπιταλιστικές οικονομίες. Αυτό έδωσε στη Ρωσία τη δυνατότητα να έχει πρόσβαση στα ξένα κεφάλαια, στις νέες τεχνολογίες και την τεχνογνωσία διοίκησης των επιχειρήσεων. Ωστόσο τα βασικά αυτά στοιχεία της σύγχρονης καπιταλιστικής βιομηχανίας εισάγονταν σε μια κοινωνία, η καθυστέρηση της οποίας ήταν εμφανής σε όλους σχεδόν τους τομείς, από την πολιτική υποδομή μέχρι την ανεπανόρθωτα υπανάπτυκτη κοινωνία πολιτών και την ύπαρξη μιας τεράστιας μάζας αγροτών. Λόγω του ότι ο ρωσικός καπιταλισμός όφειλε την ανάπτυξή του στην κρατική παρέμβαση μάλλον και στο ξένο παρά στο ντόπιο κεφάλαιο, η αστική τάξη της χώρας ήταν ιδιαίτερα αδύναμη. Αντίθετα, το ρωσικό προλεταριάτο, λόγω της συγκέντρωσής του στα μεγάλα αστικά κέντρα, ήταν εξαιρετικά ισχυρό. Αυτό ενίσχυσε τη συνοχή της εργατικής τάξης και αύξησε τη συνειδητότητά της, καθιστώντας τη σημαντική πολιτική δύναμη. Όλα αυτά δεν διέφεραν και πολύ από τις θέσεις των μενσεβίκων. Δύο ήταν οι παράγοντες που επέτρεψαν στον Λένιν και τον Τρότσκι, που υποστήριξε πρώτος την άποψη αυτή, να ισχυριστούν ότι οι ίδιοι οι εργάτες θα μπορούσαν να καταλάβουν την εξουσία. Πρώτον, η ίδια η δυναμική της κινητοποίησης των εργαζομένων δεν άφηνε κανένα περιθώριο στο επαναστατικό κόμμα· οι εργάτες θα ζητούσαν πάντοτε τη λήψη σοσιαλιστικών μέτρων και κάθε κόμμα, που θα επιχειρούσε να τους σταματήσει, θα καταποντιζόταν. Δεύτερον, η συνδυασμένη και άνιση ανά-

265

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·266

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

266

πτυξη της Ρωσίας παρείχε τις υλικές συνθήκες για την εξέλιξη αυτή. Όπως είπε κάποτε ο Τρότσκι: «Η εργατική τάξη μπορεί να ανέλθει νωρίτερα στην εξουσία σε 19 μια οικονομικά καθυστερημένη χώρα παρά σε μια προηγμένη». Η γενικότερη καθυστέρηση λοιπόν της ρωσικής κοινωνίας και η πολιτική αδυναμία της αστικής τάξης της, καθώς επίσης και η δυσανάλογα μεγάλη σημασία της Πετρούπολης και της Μόσχας ως πολιτικών, διοικητικών και πολιτισμικών κέντρων, στα οποία ήταν συγκεντρωμένο σχεδόν όλο το ρωσικό προλεταριάτο, έδωσε στην εργατική τάξη μια πολιτική δύναμη που υπερέβαινε κατά πολύ τον αριθμό των μελών της. Έτσι, «το μέγεθος, η συγκέντρωση, ο πολιτισμός, και η πολιτική σημασία του βιομηχανικού προλεταριάτου» καθόριζαν τον ηγετικό ρόλο του. Αυτή ήταν η θεωρία της 20 «διαρκούς επανάστασης». Ωστόσο, όσο «προχωρημένη» και να ήταν, η εργατική τάξη παρέμενε μια μειονότητα σε μια κατεξοχήν αγροτική χώρα. Για τον Λένιν, η επανάσταση στην επαρχία θα συμπλήρωνε εκείνη των εργατών στις πόλεις. Αυτό σήμαινε ότι το κόμμα του θα έπρεπε όχι μόνο να υποστηρίξει το πρόγραμμα αναδιανομής της γης αλλά και να επιμείνει στην άμεση εφαρμογή του, πράγμα που ούτε οι μενσεβίκοι ούτε οι σοσιαλεπαναστάτες θα μπορούσαν να αποδεχτούν. Αυτή ήταν η μεγαλύτερη αποτυχία της μη μπολσεβίκικης Αριστεράς. Βάσει του διατάγματος της 21ης Απριλίου 1917, διάφορες επιτροπές είχαν αναλάβει να προετοιμάσουν την αγροτική μεταρρύθμιση, αλλά η κυβέρνηση ανέβαλλε διαρκώς τη λήψη οποιασδήποτε σχετικής απόφασης. Οι μπολσεβίκοι απαιτούσαν να διανεμηθεί αμέσως η γη στους αγρότες χωρίς καμία αποζημίωση και χωρίς να περιμένουν τη συγκρότηση σε σώμα της Συντακτικής Συνέλευσης. Η υποστήριξη του Λένιν προς τους φτωχούς αγρότες, όπως διατυπώθηκε πολιτικά μετά το 1905, εκφράστηκε μέσα από τις Θέσεις του Απρίλη και διατυμπανίστηκε επίμονα σε όλη τη διάρκεια του 1917. Στα τέλη Αυγούστου υιοθέτησε το «πρότυπο διάταγμα» των σοσιαλεπαναστατών (το οποίο είχε συνθέσει 242 αιτήματα που διατυπώθηκαν στο Πανρωσικό Αγροτικό Συνέδριο του Μαΐου) και το ενέταξε στο αντικαπιταλιστικό πρόγραμμα των μπολσεβίκων. Ο Λένιν υποστήριξε την κατάληψη των μεγάλων κτημάτων από τους αγρότες, ενώ οι δύο πρώτοι νόμοι της κυβέρνησης των μπολσεβίκων στις 26 Οκτωβρίου –το διάταγμα για την ειρήνη και το διάταγμα για την αναδιανομή της γης– αποτέλεσαν 21 την επιβράβευση των ματαιωμένων επί εννέα μήνες προσδοκιών της αγροτιάς. Η φιλοαγροτική αυτή πολιτική δεν πρέπει να υπερεκτιμάται. Οι μπολσεβίκοι δεν είχαν οργανώσεις έξω από τις μεγάλες πόλεις. Η παρουσία τους στην επαρχία ήταν ασήμαντη. Ο ίδιος ο Λένιν αμφιταλαντεύτηκε αρκετές φορές ως προς την αγροτική πολιτική που έπρεπε να ακολουθήσει το κόμμα του, όχι μόνο πριν αλλά

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·267

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

και κατά τη διάρκεια του 1917. Ανεξάρτητα από το πόσο θετική ήταν η στάση των μπολσεβίκων απέναντι στους αγρότες κατά την επανάσταση, τα γεγονότα των τελευταίων χρόνων της δεκαετίας του 1920 ήταν μια άλλη ιστορία. Ωστόσο, αν περιοριστούμε στο 1917, θα δούμε ότι ήταν οι μόνοι που πήραν τους αγρότες σοβα22 ρά. Επιπλέον, ο Λένιν ήταν ο μόνος σημαντικός πολιτικός ηγέτης που αξιολόγησε σωστά τη δυναμική του αγροτικού ριζοσπαστισμού. Ως προς αυτό, οι μπολσεβίκοι διαφοροποιήθηκαν αισθητά από τη σοσιαλιστική παράδοση. Οι σοσιαλιστές της Δεύτερης Διεθνούς ελάχιστα ασχολήθηκαν με τα προβλήματα των αγροτών. Ακόμη και όταν οι αγρότες στήριζαν τη σοσιαλδημοκρατία, όπως συνέβη στη μενσεβικική Γεωργία το 1905-21, η ηγεσία της δεν εκτίμησε ορθά την κατάσταση στην επαρχία.23 Με δεδομένη την ύπαρξη του τυφλού αυτού σημείου στην πολιτική της Αριστεράς εν γένει, το άνοιγμα των μπολσεβίκων προς τους αγρότες αποδείχτηκε κρίσιμης σημασίας για τη λαϊκή νομιμοποίηση του κόμματος το 1917. Εκτός αυτού, οι μπολσεβίκοι συνειδητοποίησαν και τη μεγάλη σημασία των σοβιέτ. Παρά την κριτική του στο αυθόρμητο των εργατών, όπως αυτή εκφράστηκε στο Τι να κάνουμε;, ο Λένιν διείδε αμέσως τη σημασία των σοβιέτ ήδη από το 1905: με δική τους πρωτοβουλία, οι εργάτες είχαν δημιουργήσει μια νέα μορφή επαναστατικής δημοκρατίας. Τα σοβιέτ έγιναν το πιο σημαντικό μέσο πολιτικής παρέμβασης των επαναστατών. Το σύνθημα του Λένιν Όλη η εξουσία στα σοβιέτ απηχούσε την πραγματική στρατηγική των μπολσεβίκων. Όσο ειλικρινής και να ήταν ή όχι ο Λένιν, οι μπολσεβίκοι κέρδισαν τα επαναστατικά και δημοκρατικά εύσημά τους στα σοβιέτ και βέβαια, στα εργατικά συμβούλια, όπου κυριάρχησαν στις πρώτες εκλογές το 1917. Η Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή του Σοβιέτ της Πετρούπολης που είχε ιδρυθεί πρόσφατα ήταν εκείνη που οργάνωσε την επιχείρηση κατάληψης της εξουσίας τον Οκτώβριο του 1917 και όχι οι μπολσεβίκοι. Η δημοκρατία των σοβιέτ παρείχε τη νομιμοποίηση που χρειάζονταν οι μπολσεβίκοι για να ανέλθουν στην εξουσία. Λιγότερο ελκυστική ήταν η πολιτική του Λένιν απέναντι στους εσωκομματικούς αντιπάλους του και η σημασία που έδινε στις συγκρούσεις και τις διασπάσεις – η τάση του για ιδεολογικό ξεκαθάρισμα και βίαιη απομάκρυνση των διαφωνούντων. Ο τονισμός των διαφορών αποτέλεσε βασικό χαρακτηριστικό του modus operandi του, τόσο στην αρχική σύγκρουση των μπολσεβίκων με τους μενσεβί24 κους το 1903 όσο και στην έντονη πολιτική του δράση το 1907-14. Ανάλογη στρατηγική ακολούθησε και στη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ, όπου επιχείρησε να διασπάσει τη Δεύτερη Διεθνή και να δημιουργήσει ένα εναλλακτικό επαναστατικό κέντρο. Επρόκειτο για μια πολύ καλά δουλεμένη στρατηγική το 1917, που

267

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·268

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

268

απέδωσε καρπούς, γιατί τόνιζε ευθύς εξαρχής την επιθυμία του κόμματός του να μη συνεργαστεί με τους μενσεβίκους και τους σοσιαλεπαναστάτες και συνάμα απάλλασσε τους μπολσεβίκους από κάθε ευθύνη για τις αλλεπάλληλες κυβερνητικές αποτυχίες των προηγούμενων έξι μηνών. Επιπλέον, πρόδιδε την αποφασιστικότητά του Λένιν να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες που θα του δίνονταν και τη θέλησή του να καταλάβει την εξουσία. Αντίθετα, οι μενσεβίκοι μετέτρεψαν την αναποφασιστικότητά τους σε πολιτική αρετή. Δεν άφησαν τη φαντασία τους ελεύθερη και περιορίστηκαν στο πλαίσιο της αστικής επανάστασης. Όμως, όταν τον Ιούνιο του 1917 ο Τσερετέλι διατύπωσε στο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ την άποψη ότι κανένα κόμμα δεν ήταν διατεθειμένο να πει: «Δώστε μας την εξουσία και φύγετε· θα πάρουμε εμείς τη θέση σας», ο Λένιν ακριβώς αυτό φώναξε από το βάθος 25 της αίθουσας. Δίχως αμφιβολία, η λενινιστική πολιτική αποτελούσε μια πανίσχυρη ενότητα λόγων και έργων, πίστης και πράξης. Αποτύπωνε έτσι την αδιάσειστη βεβαιότητα των μπολσεβίκων ότι ο λαός μπορούσε να επαναστατήσει. Μεταξύ Ιουλίου και Οκτωβρίου του 1917, η πολιτική αυτή τράβηξε σαν μαγνήτης όλους τους απογοητευμένους ακτιβιστές της Αριστεράς. Ο διεθνισμός των μπολσεβίκων ήταν ένα κράμα βαθιάς πεποίθησης και πραγματισμού. Ο διεθνισμός του Λένιν στηριζόταν στην ανάλυση του καπιταλισμού εκ μέρους του ως κρατικομονοπωλιακού και ιμπεριαλιστικού σχηματισμού – στην άποψή του δηλαδή ότι ο καπιταλισμός είχε εξαντλήσει το προοδευτικό του δυναμικό λόγω της αδήριτης ανάγκης του να επεκταθεί σε παγκόσμια κλίμακα, με αποτέλεσμα να εκμεταλλεύεται την περιφέρεια (τις υπανάπτυκτες χώρες) και να οδηγεί σε περαιτέρω όξυνση των αντιφάσεών του στο κέντρο (την αναπτυγμένη Δύση). Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των υπανάπτυκτων χωρών, υποστήριζε ο Λένιν, θα ανέκοπταν τη διαδικασία ιμπεριαλιστικής συσσώρευσης των καπιταλιστικών οικονομιών και θα έδιναν το έναυσμα για μια νέα αγωνιστική κινητοποίηση των λαών. Ταυτόχρονα, η καπιταλιστική συγκέντρωση είχε οδηγήσει τις παραγωγικές δυνάμεις του συστήματος στο ανώτατο επίπεδο ανάπτυξής τους, καθιστώντας τες ώριμες για να κοινωνικοποιηθούν. Τέλος, ο πόλεμος και ο αυξανόμενος ανταγωνισμός ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις είχε εκτραχύνει την όλη κατάσταση, με καταστροφικές συνέπειες για τη χώρα που θα έχανε τον πόλεμο. Όπως έλεγε ο Λένιν, «ο πόλεμος έδωσε νέα ώθηση στην ιστορία, που τώρα τρέχει σαν υπερ26 ταχεία». Ως «ο πιο αδύναμος κρίκος στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα», η τσαρική Ρωσία ήταν ιδιαίτερα ευάλωτη σε αποσταθεροποιητικά φαινόμενα σαν κι αυτά που της προκαλούσε η αφόρητη πίεση του πολέμου. Ο διεθνισμός των μπολσεβίκων είχε μια ιδιαίτερη λογική. Αντέκρουε την άπο-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·269

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΙ

ψη των μενσεβίκων ότι η καθυστέρηση της ρωσικής κοινωνίας απέκλειε την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Αυτού του είδους οι αντιρρήσεις είχαν μακρά προϊστορία στους κόλπους του σοσιαλιστικού κινήματος, και, όταν οι λενινιστικές Θέσεις του Απρίλη υποστήριξαν την άποψη ότι το κίνημα όφειλε να επιβάλει τη σοσιαλιστική επανάσταση, ακόμη και πολλοί μπολσεβίκοι τρόμαξαν. Ο σοσιαλισμός δεν θα μπορούσε να οικοδομηθεί σε μια υπανάπτυκτη χώρα σπάνεως αλλά μόνο σε μια κοινωνία αφθονίας, στην οποία η αποσύνθεση του καπιταλιστικού συστήματος θα απελευθέρωνε όλες τις δυνάμεις της προόδου: «Από πού θα ανατείλει ο ήλιος της επανάστασης; Οι υπάρχουσες υλικές συνθήκες και το βιοτικό επίπεδο της χώρας με κάνουν να πιστεύω ότι η πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής επανάστασης δεν είναι δική μας δουλειά. Ούτε τη δύναμη έχουμε ούτε μας ευνοούν οι 27 αντικειμενικές συνθήκες». Ούτε ο Λένιν ούτε ο Τρότσκι αμφισβητούσαν την άποψη αυτή. Πράγματι, ο Τρότσκι επισήμανε άλλη μια διάσταση του προβλήματος: «το πραγματικό εμπόδιο στην υλοποίηση ενός σοσιαλιστικού προγράμματος… δεν είναι τόσο η οικονομία –δηλαδή οι καθυστερημένες τεχνολογικές και παραγωγικές δομές της χώρας– όσο η πολιτική: η απομόνωση της εργατικής τάξης και η αναπόφευκτη ρήξη που θα έρθει με τους αγρότες και τους μικροαστούς συμμάχους της».28 Εδώ όμως ο διεθνισμός πρόσφερε μια λύση, μέσω μιας φιλικής επανάστασης στη Δύση. Τα προβλήματα θα λύνονταν στο ευρύτερο πλαίσιο μιας ομόσπονδης σοσιαλιστικής Ευρώπης: οι πιο προηγμένες οικονομίες θα πρόσφεραν τους αναγκαίους αναπτυξιακούς πόρους στη Ρωσία και η εργατική τάξη των δυτικών χωρών θα έδειχνε τη διεθνιστική αλληλεγγύη της στο απομονωμένο ρωσικό προλεταριάτο. Αυτό θα ενίσχυε σημαντικά τους μπολσεβίκους: για να δικαιολογηθεί η επανάσταση ενώπιον του δικαστηρίου της ιστορίας, έπρεπε να επικρατήσει και στις δυτικές χώρες. Ο Λένιν και ο Τρότσκι μπήκαν στην περιπέτεια της Οκτωβριανής Επανάστασης υποστηρίζοντάς το αυτό ρητά. Σε αντίθετη περίπτωση, τα σαρκαστικά σχόλια των μενσεβίκων περί τυχοδιωκτισμού θα ήταν δύσκολο αντιμετωπιστούν. Αυτά λοιπόν ήταν τα κύρια συστατικά της επιτυχίας των μπολσεβίκων: η οξύτερη αντίληψη των ιδιαίτερων συνθηκών της Ρωσίας και η αποδοχή τόσο της πρωιμότητας της επανάστασης όσο και της καθυστέρησης της ρωσικής κοινωνίας· η υπεράσπιση της αγροτιάς· ο συγκεντρωτισμός των σοβιέτ· η οριοθέτηση της ιδιοπροσωπίας του κόμματος έναντι των υπολοίπων αριστερών κομμάτων και η ανάλυση της γενικότερης ευρωπαϊκής κατάστασης, που έδινε την ελπίδα για μια επέκταση της επανάστασης στις χώρες της Δύσης. Υπήρξαν και άλλοι σημαντικοί παράγοντες, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει ο ρόλος των δύο ηγετών της επανά-

269

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·270

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

στασης, του Λένιν και του Τρότσκι. Ωστόσο αυτό που οδήγησε τους μπολσεβίκους στην εξουσία ήταν ο συνδυασμός ενός χαλκέντερου ακτιβισμού και μιας εξαιρετικής σαφήνειας στόχων μέσα σε συνθήκες ανερχόμενου λαϊκού ριζοσπαστισμού και ακραίας κοινωνικής πόλωσης.

Από τη δυαδική εξουσία στη δικτατορία του προλεταριάτου

ªετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο πολιτικός συγκεντρωτισμός έφτασε στο

270

αποκορύφωμά του. Από τη στιγμή που οι μπολσεβίκοι κατέλαβαν την εξουσία, οι σχέσεις τους με τα υπόλοιπα κόμματα της Αριστεράς κατέστησαν κρίσιμες. Οι μενσεβίκοι και οι σοσιαλεπαναστάτες αποχώρησαν από το 2ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ στις 25 Οκτωβρίου, σχηματίζοντας την Πανρωσική Επιτροπή για τη Σωτηρία της Χώρας και της Επανάστασης. Σκοπός τους ήταν να προετοιμάσουν μια εξέγερση, ενώνοντας τις δυνάμεις τους με τους κοζάκους του στρατηγού Πιοτρ Κρασνόφ, ο οποίος επιχείρησε να επιτεθεί στην πρωτεύουσα. Ωστόσο ο Κρασνόφ ηττήθηκε εύκολα στις 29-30 Οκτωβρίου. Η επίθεση αυτή, πάλι, έδωσε στους μπολσεβίκους την αφορμή να διακόψουν τις συνομιλίες με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις και να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο την πειθαρχία των μελών τους. Η αριστερή πτέρυγα των σοσιαλεπαναστατών αποσχίστηκε από το κόμμα, αρνούμενη να συμμετάσχει στην απεργία της 25ης Οκτωβρίου. Στις 15 Νοεμβρίου μάλιστα, έκανε άλλο ένα βήμα και εντάχθηκε στο συνασπισμό των πολιτικών δυνάμεων που στήριζαν τους μπολσεβίκους. Κύρια ζητήματα της σύγκρουσης αυτής ήταν αφενός ο ορισμός και αφετέρου η νομιμοποίηση της επανάστασης. Επρόκειτο για «αστικοδημοκρατική» ή για «σοσιαλιστική-προλεταριακή» επανάσταση; Η εξέγερση των μπολσεβίκων είχε σχεδιαστεί για να συμπέσει με το άνοιγμα των εργασιών του 2ου Πανρωσικού Συνεδρίου των Σοβιέτ και, από τη στιγμή που θα απομακρύνονταν οι αρχικοί ηγέτες των σοβιέτ, τίποτε δεν θα μπορούσε να σταματήσει το λαό να δραστηριοποιηθεί μέσα στο πλαίσιο αυτό. Όπως ακριβώς επιθυμούσαν οι μπολσεβίκοι, το πολιτικό πεδίο πολώθηκε. Από τη μια πλευρά, ήταν οι εκφραστές της νομιμότητας, όπως αυτή αποτυπωνόταν στην επικείμενη Συντακτική Συνέλευση και το κοινοβουλευτικό σύστημα εν γένει, με μια λέξη η Προσωρινή Κυβέρνηση και οι υποστηρικτές της· και από την άλλη, τα σοβιέτ. Εγκαταλείποντας επιδεικτικά το Συνέδριο των Σοβιέτ, οι μενσεβίκοι και η δεξιά πτέρυγα των σοσιαλεπαναστατών δεν άφησαν κανένα περιθώριο παρερμηνείας για το ποιες ήταν οι πολιτικές τους προθέσεις. Αποτέλεσμα της κίνησης αυτής ήταν να μην αποκτήσει ποτέ το νέο καθεστώς πολυκομματική σο-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·271

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

σιαλιστική βάση. Η εξέγερση των μπολσεβίκων πρόσφερε μεγάλη βοήθεια στο κίνημα, κυρίως μέσω της διείσδυσης πολλών αγωνιστών στο στρατό και τα εργοστάσια. Ο λαός ωστόσο ήθελε την ενότητα όλων των σοσιαλιστών, αφού η επανάσταση ήταν πάνω απ’ όλα αντικαπιταλιστική. Κι αυτή ακριβώς την επιθυμία του λαού οι μενσεβίκοι και η δεξιά πτέρυγα των σοσιαλεπαναστατών αγνόησαν. Όπως παραδέχτηκε αργότερα ο μενσεβίκος Νικολάι Σουχάνοφ: «Λύσαμε εντελώς τα χέρια των μπολσεβίκων, δίνοντάς τους την ευκαιρία να ελέγξουν απόλυτα την πολιτική 29 κατάσταση και παραχωρώντας τους το πρωτείο της επανάστασης». Έτσι, η Συντακτική Συνέλευση είχε απολέσει ήδη τη νομιμοποίησή της πριν ακόμη διεξαχθούν οι εκλογές της 12ης Νοεμβρίου 1917. Στις εκλογές αυτές, τα αποτελέσματα ήταν πολύ καλά για τους σοσιαλεπαναστάτες – 410 έδρες σε σύνολο 707, έναντι 175 των μπολσεβίκων. Ωστόσο οι άλλες πολιτικές δυνάμεις συνετρίβησαν. Οι μπολσεβίκοι κατάφεραν να ελέγξουν τις πόλεις, παίρνοντας το 36% των ψήφων στις πρωτεύουσες των επαρχιών έναντι του 23% των καντέτ, που ήταν το μόνο διασωθέν αστικό κόμμα, και του 14% των σοσιαλεπαναστατών. Η διάταξη των πολιτικών δυνάμεων στα αστικά κέντρα, με τους μπολσεβίκους στο ένα άκρο του πολιτικού φάσματος και τους καντέτ στο άλλο, εμφάνιζε πλέον έντονη πόλωση. Παρότι οι σοσιαλεπαναστάτες διατηρούσαν ακόμη κάποιες δυνάμεις, ήταν ασήμαντες σε σύγκριση με αυτές που είχαν το προηγούμενο καλοκαίρι, ενώ 30 οι μενσεβίκοι είχαν εξαφανιστεί. Έχοντας κυριαρχήσει στις πόλεις, οι μπολσεβίκοι συνέχισαν να αυξάνουν την επιρροή τους. Το χάσμα ανάμεσα στην κυρίαρχη θέση των μπολσεβίκων στα σοβιέτ και στη σχετική αδυναμία τους στη Συντακτική Συνέλευση δεν τους πτοούσε καθόλου. Στις 5 Ιανουαρίου 1918, όταν η Συνέλευση συγκροτήθηκε σε σώμα, οι μπολσεβίκοι έκλεισαν μια για πάντα το χάσμα αυτό, διαλύοντάς την. Η ενέργειά τους αυτή ήταν απόλυτα συνεπής με το σύνθημα Όλη η εξουσία στα σοβιέτ και τη λογική των ριζοσπαστικοποιημένων λαϊκών στρωμάτων. Για να νομιμοποιήσουν τη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης, οι μπολσεβίκοι συγκάλεσαν το 3ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ (μετά από αυτά του Ιουνίου και του Οκτωβρίου 1917) και ένα Πανρωσικό Συνέδριο των Αντιπροσώπων της Αγροτιάς για τα μέσα Ιανουαρίου του 1918. Το ιδρυτικό ντοκουμέντο ήταν η «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Λαών που Μοχθούν και τους Εκμεταλλεύεται η Αστική Τάξη», το οποίο συντάχθηκε στις 3 Ιανουαρίου, υιοθετήθηκε από το Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ στις 15 Ιανουαρίου και συμπεριλήφθηκε στο νέο σύνταγμα τον Ιούλιο. Η συμμαχία εργατών και αγροτών ήταν πολύ σημαντική, αλλά ο τρόπος που παρουσίαζαν τον εαυτό τους οι μπολσεβίκοι –η επαναστατική ορμή της μπολσεβίκι-

271

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·272

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

κης πολιτικής κουλτούρας– ήταν αναμφισβήτητα προλεταριακός. Η προσαρμογή αυτής της αυτοεικόνας στις ανάγκες της συμμαχίας εργατών και αγροτών απέκτησε μεγάλη κρισιμότητα για την περαιτέρω πορεία της επανάστασης. Βέβαια, τα προβλήματα ήταν πολλά. Ένα από αυτά ήταν η θεσμοθέτηση της άμεσης δημοκρατίας των σοβιέτ και των εργοστασιακών επιτροπών. Ένα άλλο ήταν ο πλουραλισμός – ο τρόπος δηλαδή αντιμετώπισης της αντιπολίτευσης. Ένα τρίτο ήταν το ζήτημα των εθνοτήτων που επισημαινόταν στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Λαών. Καθένα από αυτά τα προβλήματα αφορούσε τη σχέση σοσιαλισμού και δημοκρατίας. Το πιο σημαντικό θέμα βέβαια ήταν το πέρασμα από την κοινοβουλευτική στη σοβιετική δημοκρατία. Επρόκειτο για μια αποφασιστικής σημασίας ρήξη, ο μόνος πρόδρομος της οποίας στη σοσιαλδημοκρατική παράδοση της Πρώτης και της Δεύτερης Διεθνούς ήταν η Κομμούνα του Παρισιού. Στο ιδεώδες της δημοκρατικά εκλεγμένης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, ο μπολσεβικισμός αντέταξε τη δικτατορία του προλεταριάτου. Κάτι σημαντικό είχε σίγουρα αλλάξει. Το Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ χαιρέτισε την κατάργηση της Συντακτικής Συνέλευσης, με τους συνέδρους να τραγουδούν τη Μασσαλιώτιδα (τον ύμνο της Γαλλικής Επανάστασης) και τη Διεθνή (τον ύμνο της Διεθνούς του εργατικού κινήματος), έτσι ώστε να σηματοδοτηθεί το πέρασμα από την εποχή της 31 αστικής επανάστασης στην προλεταριακή.

272

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·273

∫∂º∞§∞π√ 9

™¶∞∑√¡Δ∞™ Δ√ ∫∞§√À¶π Δ√À ™√™π∞§π™ª√À Ο αριστερός κομμουνισμός, 1917-1923

Ο

Ι ΑΚΡΑΙΕΣ ΡΩΣΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΑΝ για την Αριστερά ευκαιρίες

που δεν ήταν δυνατές σε οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης. Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος ωστόσο δημιούργησε κάποιες γενικές συνθήκες, η πιο σημαντική από τις οποίες ήταν η ενσωμάτωση του εργατικού κινήματος στο πολιτικό σύστημα μέσω της πατριωτικής ιδεολογίας, ενσωμάτωση που απέφερε κέρδη στις ηγετικές ομάδες και βάσανα στο λαό. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι ρωσικές συνθήκες έμοιαζαν ελάχιστα με εκείνες της Δύσης, γιατί η αδυναμία της κοινωνίας πολιτών στη χώρα αυτή προκάλεσε την ολοκληρωτική κατάρρευσή της, πράγμα που δεν συνέβη στις δυτικές χώρες. Η κατάρρευση αυτή άφησε ένα κενό, το οποίο έσπευσε να καλύψει η ιδιαίτερα ριζοσπαστική εργατική τάξη της Μόσχας και της Πετρούπολης. Για να αδράξει κανείς την ευκαιρία αυτή, χρειαζόταν επαναστατική φαντασία σαν κι αυτή των μπολσεβίκων και των δύο ηγετών τους, του Λένιν και του Τρότσκι. Ο μπολσεβικισμός έσπασε το καλούπι της σοσιαλιστικής παράδοσης, βγάζοντας τους Ευρωπαίους μαρξιστές από το φαταλισμό στον οποίο είχαν βυθιστεί. Ο σοσιαλισμός δεν ήταν πλέον μια νομοτελειακή διέξοδος από την αναπόφευκτη καπιταλιστική κρίση. Η επανάσταση δεν ήταν μόνο προϊόν αντικειμενικών ιστορικών νόμων αλλά και δημιουργικής πολιτικής πράξης. Για τους ριζοσπάστες ηγέτες των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών κομμάτων, τους αριστερούς αγωνιστές των ετών 1917 και 1918 και πολλούς νέους διανοουμένους, που είχαν υιοθετήσει πρόσφατα τις απόψεις της Αριστεράς, η Ρωσική Επανάσταση διεύρυνε τις δυνατότητες της πολιτικής. Άνοιξε νέους ορίζοντες στο αριστερό κίνημα. Προκάλεσε μια γενικότερη αίσθηση κίνησης και ευκαιριών, επεκτείνοντας τα όρια της πολιτικής φαντασίας. Για τον Αντόνιο Γκράμσι (Antonio Gramsci), ο Λένιν ήταν «ο αρχιτεχνίτης της ζωής, ο άνθρωπος που ξύπνησε συνειδήσεις και αφύπνισε τις υπνώττουσες ψυχές». Οι μπολσεβίκοι έκαναν «τον άνθρωπο κυρίαρχο παράγοντα της ιστορίας και όχι την ωμή οικονομική πραγματικότητα –τον άνθρωπο μέσα στην κοινωνία, τον άνθρωπο σε σχέση με τους συνανθρώπους του, τον άνθρωπο που έρχεται σε συμ-

273

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·274

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

274

φωνία με τους άλλους, συμβάλλοντας στην ανάδυση μιας συλλογικής κοινωνικής βούλησης». Η κοινωνική και οικονομική καθυστέρηση της Ρωσίας δεν αποτελούσε πλέον πρόβλημα: «Οι ίδιοι οι επαναστάτες θα δημιουργήσουν τις συνθήκες για 1 την επίτευξη του στόχου τους». Η επανάσταση ήταν ένα καμίνι ευκαιριών. Με λίγα λόγια –ανάλογα με τη χώρα, αλλά σε κάθε περίπτωση επικεντρωμένη στα γεγονότα της περιόδου 1917-20–, η πολιτική φαντασία απελευθερώθηκε. Όταν η πλημμυρίδα της επανάστασης υποχώρησε, πολλά πράγματα είχαν αλλάξει. Η εργατική επανάσταση δεν πέτυχε πουθενά αλλού, ενώ πολλά ήταν τα εθνικά κινήματα που υπέστησαν συντριπτική ήττα. Τα περισσότερα από αυτά διασπάστηκαν ανάμεσα στα σοσιαλιστικά κόμματα και στα νέα κομμουνιστικά. Ωστόσο υπήρχαν όρια στη νέα πολιτική. Τα μετεπαναστατικά συντάγματα συνέχισαν να καταρτίζονται με τους παλιούς κοινοβουλευτικούς όρους. Δεδομένης της κοινωνικής, θρησκευτικής και εθνικής ετερογένειας των ευρωπαϊκών χωρών, οι νέοι επαναστάτες αμέλησαν να συγκροτήσουν τους συνασπισμούς που ήταν απαραίτητοι για την πρακτική επιβίωση των επαναστατικών καθεστώτων. Ακόμη και οι πιο φιλόδοξες ομάδες, όπως αυτή που είχε συγκροτηθεί γύρω από την εφημερίδα L’Ordine nuovo του Αντόνιο Γκράμσι, σπανίως κατάφεραν να υπερβούν το παραδοσιακό πλαίσιο της ταξικής πολιτικής σε ό,τι αφορά τον πολιτισμικό τομέα, πράγμα που υποβάθμισε τόσο τα ζητήματα των γυναικών όσο και άλλα ζωτικής σημασίας θέματα.2 Ωστόσο, όταν εξέλιπε ο οίστρος της επανάστασης και η φαντασία χρειάστηκε να υπηρετήσει πιο πεζούς στόχους στη διάρκεια της άνισης σταθεροποίησης των ετών 1921-23, το τοπίο μεταμορφώθηκε δραστικά. Στις περισσότερες μεσογειακές και ανατολικοευρωπαϊκές χώρες –στην Ουγγαρία, στην Ιταλία, στη Βουλγαρία και την Ισπανία–, η πολιτική της σταθεροποίησης άνοιξε το δρόμο για τον αυταρχισμό, με συνέπεια τα ριζοσπαστικά κινήματα των αστικών κέντρων αλλά και της υπαίθρου να υποστούν δεινή ήττα και να αναγκαστούν να βγουν στην παρανομία. Ωστόσο στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη –στην Αυστρία, στη Γερμανία, στην Τσεχοσλοβακία, στην Ελβετία, στις σκανδιναβικές χώρες, στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες και τη Βρετανία–, με την ισχυρή σοσιαλδημοκρατική παράδοση, η Αριστερά ήταν ακόμη πιο ισχυρή από πριν. Παρότι σε ορισμένες περιπτώσεις η βελτίωση της θέσης της Αριστεράς ακολούθησε την κατάρρευση των παλιών αυτοκρατορικών καθεστώτων εν μέσω επαναστατικών ταραχών και σε κάποιες άλλες η λαϊκή πίεση ήταν πολύ μεγάλη, αυτό δεν σηματοδότησε κάποια πορεία προς το σοσιαλισμό. Αντίθετα, προκάλεσε την ενίσχυση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, τη διεύρυνση των έννομων δικαιωμάτων των εργαζομένων, την αύξηση των πολιτικών ελευθεριών, τη διευκόλυνση της λειτουργίας των συνδικάτων και την έναρξη οικο-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·275

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

δόμησης ενός κράτους πρόνοιας. Η επέκταση της πολιτικής σφαίρας –από κοινοβουλευτική και πολιτισμική άποψη καθώς και στη δημόσια συζήτηση– ήταν από μόνη της ένα τεράστιο κέρδος, ειδικά σε χώρες, όπου οι δημόσιες ελευθερίες ήταν προηγουμένως πολύ περιορισμένες. Για να αξιολογήσουμε σωστά τα επαναστατικά χρόνια της περιόδου 1917-23, πρέπει να δούμε ολόκληρη την εικόνα, να εκτιμήσουμε τα όρια αλλά και τις δυνατότητες της νέας πολιτικής, τις επιτυχίες αλλά και τις αποτυχίες της. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εξετάσουμε τόσο τη μεταρρυθμιστική όσο και την επαναστατική προσέγγιση του όλου ζητήματος, όχι μόνο τις δραματικές εκρήξεις της βουλησιαρχικής επαναστατικής δράσης αλλά και τις σταδιακές, άνισες και ανατρέψιμες πολλές φορές κατακτήσεις της Αριστεράς.

Η γεωγραφία της επανάστασης

ºαινομενικά, οι προβλέψεις των μπολσεβίκων για την εκδήλωση μιας επανάστασης σε πανευρωπαϊκό επίπεδο επαληθεύτηκαν. Κατά τη διάρκεια του μεγάλου απεργιακού κύματος που σάρωσε την Ευρώπη τον Ιανουάριο του 1918, υπήρξαν κάποιες ενδείξεις για μια ενδεχόμενη επαναστατική κρίση. Εκφράζοντας την έντονη διαμαρτυρία των λαών για τον τρόπο που διεξήγαγε η γερμανική κυβέρνηση τις ειρηνευτικές συνομιλίες με τους μπολσεβίκους στο Μπρεστ-Λιτόφσκ, οι απεργίες αυτές μετατράπηκαν σε μαζικές αντιπολεμικές εκδηλώσεις, που ξεκίνησαν από τη Βουδαπέστη και τη Βιένη και, αφού επεκτάθηκαν στο Βερολίνο και το μεγαλύτερο μέρος της Γερμανίας, παρέσυραν ολόκληρη την Τσεχία και την Κρακοβία προ3 τού υποχωρήσουν. Η έλλειψη συντονισμού προκάλεσε την κάμψη του φρονήματος των απεργών, αλλά η εκμετάλλευση των αντιπολεμικών αισθημάτων των λαών της Δύσης απέφερε κάποια θετικά αποτελέσματα για τους μπολσεβίκους. Μια δραματική εξέλιξη στο μέτωπο του πολέμου –η αύξηση των κακουχιών των στρατιωτών ή, ακόμη χειρότερα, μια στρατιωτική ήττα– θα προκαλούσε τέτοιας έκτα4 σης κρίση που οι ευρωπαϊκές ηγεσίες δεν θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν. Η κρίση αυτή επήλθε οκτώ μήνες αργότερα και, πιο συγκεκριμένα, τον Οκτώβριο του 1918, με την κατάρρευση του βουλγαρικού μετώπου, τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας και το τέλος της αυτοκρατορικής Γερμανίας. Η πρώτη πράξη του δράματος ήταν μια σειρά «εθνικών επαναστάσεων», οι οποίες οδήγησαν στη δημιουργία νέων δημοκρατιών πάνω στα ερείπια της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων: η Τσεχοσλοβακία (28 Οκτωβρίου 1918), η Γιουγκοσλαβία (29 Οκτωβρίου), η «Γερμανοαυστρία» (30 Οκτωβρίου), η Ουγγαρία (31 Οκτωβρίου), η Πολωνία (28

275

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·276

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

276

Οκτωβρίου - 14 Νοεμβρίου) και η Δυτική Ουκρανία (Ανατολική Γαλικία), όπου η 5 Λαϊκή Δημοκρατία ανακηρύχτηκε στις 31 Οκτωβρίου. Τα νέα αυτά κράτη, με εξαίρεση τη Δυτική Ουκρανία που προσαρτήθηκε από την Πολωνία τον Ιούλιο του 1919, εξασφάλισαν τη συνταγματική τους νομιμότητα μέσω της αναγνώρισής τους από τη Συνθήκη των Βερσαλιών. Η σειρά των δημοκρατικών αυτών επαναστάσεων ολοκληρώθηκε στις 9 Νοεμβρίου 1918 με την ανατροπή της δυναστείας των Χοεντσόλερν και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας της Γερμανίας. Σε γενικές γραμμές, τα γεγονότα αυτά δεν ήταν λιγότερο εντυπωσιακά από την επανάσταση του Φεβρουαρίου στη Ρωσία. Μετέφεραν την επανάσταση στις περιοχές του Ρήνου και τις Άλπεις, ανατρέποντας την κοινωνική και πολιτική τάξη σε ένα μεγάλο τμήμα της Κεντρικής Ευρώπης. Όπως και η ρωσική επανάσταση, έτσι και η γερμανική επηρέασε σημαντικά και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Χωρίς καμιά ένδειξη σχετικά με την ετοιμότητα της εργατικής τάξης, ο Ολλανδός σοσιαλδημοκράτης ηγέτης Πίτερ Τρέλστρα κήρυξε εντελώς δονκιχοτικά την επανάσταση στις Κάτω Χώρες σε δύο ομιλίες του στις 11 και στις 12 Νοεμβρίου, με αποτέλεσμα να προκαλέσει ζημιά τόσο στο ηθικό όσο και στην αξιοπιστία του κόμματός του SDAP. Τα γεγονότα στη Γερμανία συνέβαλαν στην επίσπευση της κρίσης στη Σουηδία (10 Νοεμβρίου - 6 Δεκεμβρίου), όπου μόνο οι ικανότητες του Χιάλμαρ Μπράντινγκ και της ηγετικής ομάδας του SAP κατάφεραν να χαλιναγωγήσουν τα ακραία αιτήματα των ριζοσπαστών. Στην Ελβετία, η κρίση που σοβούσε από καιρό στις σχέσεις της κυβέρνησης με το αριστερίζον εργατικό κίνημα έλαβε τη μορφή γενικής απεργίας, 6 η οποία πραγματοποιήθηκε μεταξύ 12 και 14 Νοεμβρίου. Νοτίως των Άλπεων, οι Ιταλοί σοσιαλιστές παρακολουθούσαν προσεκτικά τα γεγονότα της Γερμανίας. Ακολούθησαν έξι μήνες έντονης ριζοσπαστικοποίησης. Η γερμανική επανάσταση έφτασε σε κρίσιμο σημείο με μια νέα διάσπαση ανάμεσα στο SPD και στο USPD τον Δεκέμβριο του 1918, την αποτυχημένη εξέγερση των Σπαρτακιστών στις αρχές Ιανουαρίου και τη δολοφονία της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Καρλ Λίμπκνεχτ. Παρά την αιματοχυσία και την ήττα της, η Αριστερά αντιμετώπισε τα γεγονότα αυτά ως μια ένδειξη έντασης των αντιφάσεων του συστήματος, από την οποία μόνο ένας επαναστατικός Αρμαγεδδών θα μπορούσε να προκύψει. Η Τρίτη Διεθνής, που έσπευσε να συγκαλέσει το συνέδριό της στις 4-6 Μαρτίου 1919 στη Μόσχα, τόνισε με δραματικότητα την άποψη αυτή. Η περίοδος που εγκαινιάστηκε από τις ευρωπαϊκές εθνικές επαναστάσεις πρόσφερε μια σειρά αλλεπάλληλων ευκαιριών, στο πλαίσιο των οποίων η εργατική τάξη έπαιρνε όλο και περισσότερες πρωτοβουλίες, ακριβώς όπως και οι μπολσεβίκοι στην περίπτωση της δυαδικής εξουσίας.

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·277

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η Ουγγαρία. Τα σοσιαλδημοκρατικά συνδικάτα αποτελούσαν τον σκληρό πυρήνα του κυβερνητικού συνασπισμού της 31ης Οκτωβρίου 1918, επικεφαλής του οποίου ήταν ο κόμης Μίκαελ Κάρολι (Michael K_rolyi). Με την οικονομία της χώρας να χειροτερεύει διαρκώς –αποστράτευση, αναπροσαρμογή της βιομηχανίας, έλλειψη πρώτων υλών, χρόνια ανεργία και εκτεταμένη κρίση στην παραγωγή αγαθών που κάθε μέρα γινόταν όλο και πιο βαθιά–, τα συνδικάτα υποχρεώθηκαν να αναμειχθούν όλο και περισσότερο στη διαχείριση των προβλημάτων της βιομηχανίας και οι εργάτες να κάνουν σκέψεις για το πώς θα μπορούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τα εργοστάσια. Τα Χριστούγεννα, οι εργάτες άρχισαν να συγκροτούν συμβούλια και ερυθροφρουρές, ενώ το αίτημα για εκδημοκρατισμό της βιομηχανίας έγινε πιο έντονο. Το πρόγραμμα συστηματικών εθνικοποιήσεων της νέας κομμουνιστικής και σοσιαλιστικής κυβέρνησης, η οποία είχε αναλάβει καθήκοντα στις 21 Μαρτίου 1919, αποτέλεσε λογικό επακόλουθο των εξελίξεων αυτών. Ο Κάρολι παραιτήθηκε διαμαρτυρόμενος για τις διπλωματικές απώλειες της Ουγγαρίας στις Βερσαλίες, αλλά η διαλεκτική της δυαρχίας –μια κατάσταση ανάλογη της δυαδικής εξουσίας στη Ρωσία– οδήγησε στη γέννηση του νέου αυτού καθεστώτος. Ο ηγέτης του, ο Μπέλα Κουν (Béla Kun), πίστευε ότι ήταν 7 ο Λένιν της Ουγγαρίας, ενώ στο πρόσωπο του Κάρολι έβλεπε τον Ρώσο Κερένσκι. Η Σοβιετική Δημοκρατία της Ουγγαρίας είχε διάρκεια μόλις τεσσάρων μηνών, από τον Μάρτιο μέχρι τον Αύγουστο του 1919. Καθώς όμως συγκροτήθηκε μετά την ίδρυση της Κομιντέρν και συνέπεσε με τη δημιουργία των Σοβιετικών Δημοκρατιών της Βαυαρίας (7 Απριλίου - 1η Μαΐου) και της Σλοβακίας (16 Ιουνίου - 1η Αυγούστου), κατάφερε να διατηρήσει την επαναστατική της ορμή. Η Κεντρική Ευρώπη βρισκόταν πλέον στο μάτι του επαναστατικού κυκλώνα, με την Τσεχοσλοβακία και τη Γερμανία να ριζοσπαστικοποιούνται βίαια. Η αυταρχικότητα του καθεστώτος έκανε πολλούς εργαζομένους να εγκαταλείψουν το SPD και να προσχωρήσουν στο USPD , ο αριθμός των μελών του οποίου αυξήθηκε από 300.000 σε 750.000 μεταξύ Μαρτίου και Νοεμβρίου του 1919. Ωστόσο ο επαναστατικός πυρετός επεκτάθηκε γρήγορα και στις μεσογειακές χώρες, με την μπολσεβίκικη τριετία (Trienio Bolchevista, 1918-20) στην Ισπανία και την κόκκινη διετία (biennio rosso, 1919-20) στην Ιταλία. Η επαναστατική αυτή διέγερση ήταν ιδιαίτερα έντονη μεταξύ του 1ου και του 3ου Συνεδρίου της Κομιντέρν, από τον Μάρτιο του 1919 μέχρι τον Ιούνιο του 1921. Το 2ο Συνέδριο (Ιούλιος 1920) μάλιστα αποτέλεσε την κορύφωση της διαδικασίας αυτής καθώς συνέπεσε με την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στη Βαρσοβία στη 8 διάρκεια του σοβιετοπολωνικού πολέμου. Από τον Αύγουστο όμως η παλίρροια εί-

277

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·278

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

χε αρχίσει να υποχωρεί. Μετά την αντεπίθεση των Πολωνών στις 16 Αυγούστου, ο Κόκκινος Στρατός υποχρεώθηκε σε συνεχή υποχώρηση μέχρι την ανακωχή της 12 Οκτωβρίου και τη Συνθήκη Ειρήνης που υπογράφηκε στη Ρίγα τον Μάρτιο του 1921. Αυτό συνέπεσε με δραματικές ανατροπές σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Τον Οκτώβριο του 1920, το κίνημα των εργοστασιακών συμβουλίων στο Μιλάνο και το Τορίνο έφερε την Ιταλία στα πρόθυρα μιας γενικευμένης εξέγερσης, προτού τελικά υποχωρήσει και οδηγηθεί στην πλήρη απώλεια ηθικού των αριστερών. Στη Γερμανία, το Κίνημα του Μαρτίου του Κομμουνιστικού Κόμματος απέτυχε πλήρως. Εντέλει, τον ίδιο μήνα, μέσα σε μια ιδιαίτερα επικίνδυνη και αποσταθεροποιημένη κατάσταση, οι μπολσεβίκοι υποχρεώθηκαν να φρενάρουν τις εξελίξεις στην ίδια τη Ρωσία, εισάγοντας τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) και εξομαλύνοντας τις σχέσεις τους με τον καπιταλιστικό κόσμο μέσα από τη σύναψη μιας εμπορικής συμφωνίας με τη Βρετανία. Αυτό αποτέλεσε το τέλος της πιο ριζοσπαστικής εκδοχής του μπολσεβικισμού, καθώς επίσης και των επαναστατικών κινημάτων δυτικά του Βιστούλα.

Το φάσμα της επαναστατικής εμπειρίας

278

Στο διάστημα 1917-23 δεν συνέβη καμιά άλλη σοσιαλιστική επανάσταση εκτός από το βραχύβιο Ουγγρικό Σοβιέτ. Ωστόσο διαμορφώθηκαν πολλές επαναστατικές καταστάσεις: λαϊκές εξεγέρσεις που ανέτρεψαν καθεστώτα· ριζοσπαστικοποιήσεις που έτειναν προς τη «δυαρχία», όπως τη γνωρίσαμε στη Ρωσία, στο πλαίσιο της οποίας η Άκρα Αριστερά ήρθε αντιμέτωπη με νέες συνταγματικές κυβερνήσεις· λαϊκοί αγώνες που ανάγκασαν τα μη σοσιαλιστικά καθεστώτα να προβούν προκαταβολικά σε μεταρρυθμίσεις, οι οποίες ήταν πολύ συνηθισμένες το 1917-23· μεμονωμένες επαναστατικές ενέργειες και βέβαια, αντεπαναστάσεις. Την περίοδο αυτή, οι συνθήκες ήταν ιδιαίτερα δραματικές. Η αλυσιδωτή αντίδραση των ευρωπαϊκών επαναστάσεων, που οδήγησε στη γέννηση των λεγομένων διάδοχων κρατών μεταξύ της 28ης Οκτωβρίου και της 14ης Νοεμβρίου 1918, προκλήθηκε από διαδηλώσεις, απεργίες, εξεγέρσεις, στάσεις και βέβαια, από τα συμβούλια των εργατών και των στρατιωτών. Τα νέα δημοκρατικά συντάγματα της Πολωνίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Αυστρίας, της Ουγγαρίας και της Γερμανίας κατακτήθηκαν μετά από λαϊκές εξεγέρσεις, οι οποίες επηρέασαν και τη Βουλγαρία. Περαιτέρω διεύρυνση των δημοκρατικών θεσμών σημειώθηκε στη Βρετανία και τη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες και τη Σκανδιναβία. Μόνο στην Ουγγαρία όμως δημιουργήθηκε ένα επαναστατικό κράτος στο πρότυπο του ρωσικού. Κατά

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·279

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

την περίοδο 1919-20, η ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρωμάτων ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γερμανία, στην Τσεχοσλοβακία και την Ιταλία, όπου σημειώθηκαν πολλές οδομαχίες, τοπικές εξεγέρσεις και συνεχείς συγκρούσεις με τις αρχές. Όλα αυτά οδήγησαν τις συγκεκριμένες χώρες στο χείλος του εμφυλίου πολέμου. Η ήττα των λαϊκών κινημάτων είχε ως άμεση συνέπεια την αστυνομοκρατία και τη λήψη σκληρών κατασταλτικών μέτρων. Μετά τον Λευκό Τρόμο στην Ουγγαρία το 1919-20, η ανερχόμενη Δεξιά της Ιταλίας, της Ισπανίας και της Βουλγαρίας υποχρέωσε το προοδευτικό κίνημα σε αναδίπλωση στη διάρκεια των ετών 1922-23. Οι μεταρρυθμίσεις ως αποτέλεσμα της λαϊκής πίεσης ήταν το βασικό χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής. Καθώς οι επαναστατικές διεργασίες σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες μεγάλωναν την ανησυχία των κυβερνήσεών τους, ακόμη και μια μικρή ομάδα επαναστατών μπορούσε να επηρεάζει την κατάσταση με τρόπο αντιστρόφως ανάλογο του μεγέθους της. Αυτό ίσχυε κυρίως για το Βέλγιο και τη Γαλλία. Αλλά και για την Ολλανδία, όπου οι επαναστατικές προκλήσεις είχαν μάλλον ρητορικό χαρακτήρα. Ο Τρέλστρα κήρυξε την ολλανδική επανάσταση στις 11-12 Νοεμβρίου 1918, με αφορμή τα γεγονότα της Γερμανίας, εμψυχώνοντας με αυτό τον τρόπο το τρομοκρατημένο κόμμα του και τους συντρόφους του στα συνδικάτα. Καρπός της κίνησης αυτής ήταν ένα μείζον μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, στο οποίο περιλαμβάνονταν η εθνικοποίηση ορισμένων βιομηχανικών μονάδων, η ανάκληση του διατάγματος του 1903, που απαγόρευε τις απεργίες στον δημόσιο τομέα, η καθιέρωση του οκταώρου, η παροχή συντάξεων στους ηλικιωμένους και η κατάργηση της Άνω Βουλής. Στις εκλογές του Ιουλίου 1918, όταν η SDAP κατάφερε να αποσπάσει το 22% του εκλογικού σώματος, το μεταρρυθμιστικό αυτό πρόγραμμα διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο, περιλαμβάνοντας και το αίτημα για την παραχώρηση δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες. Ωστόσο το πιο σημαντικό απ’ όλα ήταν μια νέα συμφωνία κορπορατιστικού τύπου σχετικά με την εργασία και το εργατικό κίνημα. Στη συμφωνία αυτή περιλαμβανόταν η απόφαση του Οκτωβρίου 1919 για την ίδρυση Υπουργείου Κοινωνικών Υποθέσεων και ενός Ανώτατου Συμβουλίου Εργασίας με συμβουλευτικό χαρακτήρα. Στο όργανο αυτό συμμετείχαν οι τέσσερις μεγαλύτερες εργοδοτικές ενώσεις, τρεις ομοσπονδίες εργατικών 9 συνδικάτων, οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης και ιδιώτες εμπειρογνώμονες. Ο φόβος εξάπλωσης του μπολσεβικισμού ήταν μεγάλος στη Δυτική Ευρώπη, αλλά τις μεταρρυθμίσεις ευνοούσαν και άλλοι παράγοντες. Οι φράσεις-κλειδί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες μετά τη λήξη του πολέμου ήταν κοινωνική αρμονία και πατριωτική συναίνεση. Το βασικό δεν ήταν η εξυπηρέτηση των συμφερόντων της μιας ή της άλλης τάξης αλλά «η νέα δημοκρατική και κοινωνική συνείδη-

279

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·280

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ση που είχε γεννηθεί μέσα στο μεγάλο μαρτύριο του πολέμου».10 Η έλξη που ασκούσε σε όλα τα κόμματα η πίστη στην κοινωνική αναγέννηση δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Στη Βρετανία, οι προτάσεις του Υπουργείου Ανοικοδόμησης, το οποίο συστήθηκε τον Ιούλιο του 1917, καθώς και εκείνες του Υπουργείου Συντάξεων (1917), οι εκθέσεις του Συμβουλίου Εκπαίδευσης (1917-18), τα σχέδια του Υπουργείου Υγείας (που συστήθηκε το 1919) και μια πιο δημοκρατική εκλογική νομοθεσία πρόσφεραν το όραμα για ένα μεγάλο κοινωνικό συμβόλαιο. Οι κορπορατιστικές συμφωνίες με πρωτοβουλία του Υπουργείου Εργασίας αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής αυτής. Όπως είπε ο βασιλιάς Γεώργιος Ε΄ στο λόγο που απηύθυνε στο Κοινοβούλιο τον Φεβρουάριο του 1919: «Κανένα συμφέρον και καμιά προκατάληψη δεν πρέπει να μας εμποδίσει να εξαλείψουμε την άδικη και αδικαιολόγητη φτώχεια, να μειώσουμε την ανεργία, να διαμορφώσουμε αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης, να βελτιώσουμε την υγεία του έθνους και να αυξήσουμε το 11 βιοτικό επίπεδο σε ολόκληρη τη χώρα». Οι μεταρρυθμιστικές αυτές ευκαιρίες θα ήταν αδιανόητες χωρίς την εκπληκτική ανάπτυξη που γνώρισαν τα συνδικάτα το 1918-20. Η αύξηση του αριθμού των μελών των συνδικάτων στη Βρετανία, στη Γερμανία, στη Δανία και τη Νορβηγία στα τέλη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου ήταν από διπλάσια έως τριπλάσια σε σύγκριση με εκείνη του 1913, στη Σουηδία και την Ολλανδία πάνω από τριπλάσια, ενώ στο Βέλγιο σχεδόν πενταπλάσια… [Σ]ε ορισμένες περιπτώσεις –κυρίως στη Βρετανία και τη Γερμανία– η δύναμη των συνδικάτων ήταν μεγαλύτερη από κάθε άλλη φορά, ενώ σε άλλες –στη Γαλλία, στη Δανία, ίσως και στη Νορβηγία– έφτασε ξανά σε τέ12 τοιο σημείο μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1930.

280

Τα πρωτοφανή αυτά μεγέθη οφείλονταν στη βραχύβια άνθηση της οικονομίας των δυτικών χωρών, καθώς η βιομηχανία έμπαινε και πάλι στην υπηρεσία της ειρήνης. Με τη ζήτηση αγαθών και προϊόντων καθηλωμένη, την παραγωγικότητα χαμηλή, τη σχετικά υψηλή διαθεσιμότητα επενδυτικών κεφαλαίων, τον έλεγχο των κυβερνήσεων χαλαρό και την άσκηση πληθωριστικής δημοσιονομικής πολιτικής, σημειώθηκε μεγάλη οικονομική άνοδος από την άνοιξη του 1919 μέχρι το καλοκαίρι του 1920 (η οποία κράτησε λίγο περισσότερο στην Κεντρική Ευρώπη), άνοδος που ανακόπηκε το ίδιο απότομα. Μετά από μια αιφνιδιαστική άνοδο της ανεργίας το χειμώνα του 1918-19, οι στρατιώτες, που συνέχιζαν να επιστρέφουν από το μέτωπο, απορροφήθηκαν ταχύτατα από μια ραγδαίως αναπτυσσόμενη αγορά εργασίας. Ούτε η προθυμία των κυβερνήσεων να προβούν σε μεταρρυθμίσεις ούτε η μαζικότητα των εργατικών αγώνων ή η τεράστια ανάπτυξη των συνδικάτων θα ήταν δυνατές χωρίς αυτή τη μεγάλη οικονομική άνοδο. Όταν λοιπόν η άνοδος

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·281

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

αυτή ανακόπηκε απότομα, η ανεργία αυξήθηκε επικίνδυνα και οι εργάτες βρέθηκαν με την πλάτη στον τοίχο. Οι μεταπολεμικές συνθήκες έδωσαν για μικρό μόνο χρονικό διάστημα τεράστια ισχύ στους ηγέτες του συνδικαλιστικού κινήματος – κάτι για το οποίο τους είχε προετοιμάσει ο κορπορατισμός της πολεμικής περιόδου. Υπό συνθήκες επαναστατικής διέγερσης και με τους εργάτες να κάνουν επίδειξη της ισχύος τους, οι «υπεύθυνοι» συνδικαλιστές ηγέτες ήταν οι μόνοι που θα μπορούσαν να διασφαλίσουν την κοι13 νωνική ευταξία. Με τις εργατικές ταραχές να φτάνουν στο αποκορύφωμά τους στη Βρετανία περί τις αρχές του 1919, ο Γουίνστον Τσόρτσιλ (Winston Churchill) είχε πει με περισπούδαστο ύφος: «Η κατάρα του συνδικαλισμού είναι ότι δεν έχει 14 αναπτυχθεί επαρκώς για να μπορεί να συμφωνεί η κορυφή με τη βάση». Αυτή ακριβώς ήταν η ουσία του όλου ζητήματος. Οι συνδικαλιστές ηγέτες δεν είχαν τον πλήρη έλεγχο της κατάστασης στο χώρο τους. Το επαναστατικό κλίμα που επικράτησε μετά το 1917-18 αύξησε τις ελπίδες της εργατικής τάξης για κατάληψη της εξουσίας, με αποτέλεσμα η μαχητικότητα των απλών εργατών να ξεπεράσει κατά 15 πολύ εκείνη των ηγετών τους. Στην Ανατολική Ευρώπη, οι εξεγέρσεις της περιόδου 1917-23 είχαν έντονα εθνικά χαρακτηριστικά, γιατί οι μεταπολεμικές πολιτικές διευθετήσεις δεν περιλάμβαναν μόνο κοινωνικές αλλαγές ή πολιτικές μεταρρυθμίσεις αλλά και αναθεώρηση των συνόρων και μεταβολή των διακρατικών σχέσεων. Η Συνθήκη των Βερσαλιών (Ιούνιος 1919) συμπληρώθηκε από άλλες που αφορούσαν τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, πολλές από τις οποίες ακολουθούσαν προηγούμενες πολεμικές διενέξεις. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στις περισσότερες συμμετείχε η μεγάλη απούσα της Συνθήκης των Βερσαλιών, η σοβιετική πλέον Ρωσία, καθώς επίσης και το ότι οι συγκρούσεις αυτές είχαν χαρακτήρα πολέμου πολιτών. Τον Νοέμβριο του 1918, όταν ο πόλεμος στη Δύση είχε χαθεί οριστικά, ο γερμανικός στρατός είχε υπό τον έλεγχό του μια τεράστια έκταση που ξεκινούσε από τη Φινλανδία και έφτανε μέχρι τον Καύκασο. Η επιρροή της Γερμανίας στην Ανατολική Ευρώπη περιέπλεκε σοβαρά τη συγκρότηση σταθερών κυβερνήσεων μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους, με τεράστιες συνέπειες για τις μη ρωσικές εθνότητες της παλιάς Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Στη Δυτική Ευρώπη, η εξασθένιση κάποιων χωρών (Γερμανία) και η ενίσχυση ορισμένων άλλων (Βρετανία, Γαλλία) ως αποτέλεσμα της έκβασης του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για την Αριστερά, καθώς ο εθνικισμός ευνοούσε τη Δεξιά. Ωστόσο η αναθεώρηση των συνόρων ήταν ποιοτικά διαφορετική στην Ανατολική Ευρώπη, γιατί ήταν προϊόν της κατάρρευσης προϋπαρχόντων κρατών. Η αναθεώρηση αυτή

281

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·282

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

282

δεν αποτελούσε διευθέτηση παλαιότερων συνοριακών διαφορών αλλά δημιουργία νέων κρατών, τα πολιτικά συστήματα των οποίων θα έπρεπε να εφευρεθούν από την αρχή. Αυτό ήταν σαφέστερο στην κατειλημμένη από τους Γερμανούς Ρωσία το 1917-18, όπου ο γερμανικός στρατιωτικός οδοστρωτήρας κατέστρεψε ολοσχερώς τον παλιό κοινωνικό ιστό στο μεγαλύτερο μέρος των χωρών της Βαλτικής, τη Λευκορωσία και την Ουκρανία. Καθώς οι αρπακτικές γερμανικές διοικήσεις άρχισαν να αποσύρονται προς τα τέλη του πολέμου, άφησαν πίσω τους μια κατάσταση ολέθριας 16 αναρχίας που εντεινόταν από τις συνέπειες του τέλους του τσαρικού καθεστώτος. Επιβάλλοντας την ανεπιθύμητη παρουσία του μεταξύ των μελών της Αυτοκρατορίας και περιπλέκοντας το πρόβλημα της αυτοδιάθεσής τους την ίδια τη στιγμή της επαναστατικής αλλαγής –μετά την κατάλυση της παλιάς τάξης πραγμάτων και ενόσω η νέα πάλευε ακόμη να γεννηθεί–, ο γερμανικός στρατός ανέστειλε τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών προτού αυτοί καταφέρουν να επιβληθούν. Θεωρητικά, οι μπολσεβίκοι στηρίζουν την αυτοδιάθεση των λαών, αλλά όλα σχεδόν τα κινήματα ανεξαρτησίας ευθυγραμμίστηκαν με τους αντιπάλους τους, πρώτα με τους Γερμανούς (μέχρι τα τέλη του 1918) και, στη συνέχεια, με τους Βρετανούς και τους Γάλλους (1919-21), οι οποίοι υποστήριξαν τους Λευκούς στον Ρωσικό Εμφύλιο Πόλεμο. Κατ’ αυτό τον τρόπο, τα διάφορα τοπικά γεγονότα –στη Φινλανδία, στις χώρες της Βαλτικής, στην Ουκρανία, στον Καύκασο, ακόμη και στη Λευκορωσία– μετεξελίχτηκαν σε χωριστές επαναστατικές διαδικασίες που είχαν τη δική τους αυτονομία. Από στρατηγική, πρακτική και λαϊκή άποψη, οι διαδικασίες αυτές ήταν εθνικές επαναστάσεις, με τρόπο που αψηφούσε κάθε συμβατική πολιτι17 κή και κοινωνική περιγραφή. Αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις σχετικά με την εθνικότητα και τις κοινωνικές τάξεις διαμόρφωσαν το επαναστατικό δυναμικό στις περιοχές της πρώην Ρωσικής 18 Αυτοκρατορίας στη διάρκεια της περιόδου 1917-23. Βέβαια, δεν επρόκειτο για μια απλή διχοτομία, βάσει της οποίας η μία ταυτότητα απέκλειε την άλλη. Η επίκληση της εθνικής αλληλεγγύης μπορούσε να συγκαλύψει ή να περιορίσει τις ταξικές διαφορές και συγκρούσεις, να προσδέσει την πολιτική της εργατικής τάξης σε ευρύτερους πατριωτικούς συνασπισμούς υπό την καθοδήγηση συντηρητικών ή και φιλελεύθερων πολιτικών, από τις οποίες αποκλειόταν κάθε σοσιαλιστική άποψη. Αλλά και η Αριστερά μπορούσε να διεκδικήσει για τον εαυτό της την ηγεσία τέτοιων πατριωτικών συνασπισμών, προτείνοντας το δικό της πρόγραμμα εντός του αναπτυσσόμενου εθνικιστικού πλαισίου. Θα μπορούσε τουλάχιστον έτσι να προωθήσει τα εργατικά και λαϊκά συμφέροντα με έναν πιο μετριοπαθή και αμυντικό τρόπο. Οι κυρίαρχες αντιλήψεις σχετικά με την εθνική βάση της πολιτικής ταυ-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·283

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΙ

τότητας θα μπορούσαν να ενισχύσουν τη σοσιαλιστική στρατηγική αντί να την υπονομεύσουν. Η δημιουργία των νέων ανατολικοευρωπαϊκών εθνικών κρατών το 1918 διαμόρφωσε την πολιτειακή τους δομή μέσα στο πλαίσιο των εθνικών επαναστάσεων, ενώ οι σοσιαλιστές διαπίστωσαν ότι δεν είχαν και πολλές προοπτικές έξω από τους ετερογενείς αυτούς συνασπισμούς των νέων δημοκρατιών, με την προσωρινή εξαίρεση της Βουλγαρίας και της Ουγγαρίας. Το μικρό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρουμανίας είχε εντελώς περιθωριακό ρόλο στη διαδικασία αυτή, όπως είχε και το Κομμουνιστικό Κόμμα που ιδρύθηκε το 1921 αλλά δεν κατάφερε να επηρεάσει τα πολιτικά πράγματα της χώρας πριν από την απαγόρευση της λειτουργίας του το 1924. Στην Πολωνία, το Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα, το οποίο ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1918 από πολλούς αγωνιστές που συμμετείχαν στη συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ, είχε ισχυρούς δεσμούς με τον τόπο του αλλά έχασε κάθε ίχνος επιρροής στον πολιτικό συνασπισμό, ο οποίος ίδρυσε το νέο κράτος, λόγω του δογματικού διεθνισμού και του επαναστατικού αντικοινοβουλευτισμού του. Η αυτοπεριθωριοποίησή του επισφραγίστηκε το καλοκαίρι του 1920 από την πλήρη ταύτισή του με τον Κόκκινο Στρατό που εισέβαλε στην Πολωνία. Στο υπό διαμόρφωση πολιτικό σκηνικό της Γιουγκοσλαβίας, το οποίο ήταν κατακερματισμένο λόγω της πολυεθνικής δομής της χώρας, το ενωμένο Κομμουνιστικό Κόμμα του 1919 έδειξε ότι διέθετε πιο ισχυρή δυναμική, αλλά αν στις εκλογές για τη Συντακτική Συνέλευση 19 σημείωσε σχετικά μεγάλη επιτυχία, το 1921 τέθηκε και αυτό εκτός νόμου. Σε όλες αυτές τις χώρες αυτές, οι κυρίαρχες εθνικιστικές πολιτικές δυνάμεις αγωνίζονταν τόσο εναντίον της σοσιαλδημοκρατίας όσο και της κομμουνιστικής Αριστεράς. Υπήρξε ωστόσο μία περίπτωση που οι σοσιαλιστές κατάφεραν να διευρύνουν την επιρροή τους μέσα στο νέο εθνικιστικό πλαίσιο, κι αυτή δεν ήταν άλλη από την Τσεχοσλοβακία, όπου οι σοσιαλδημοκράτες σχημάτισαν κυβέρνηση με τους Τσέχους Σοσιαλιστές και τους Αγροτικούς μετά τις εκλογές του Ιουνίου του 1919, ενώ η δύναμη της αριστερής πτέρυγας άρχισε να αυξάνει μέσα στο κόμμα. Η σοσιαλδημοκρατική αυτή Αριστερά προτίμησε να μείνει μέσα στο κόμμα παρά να αποχωρήσει, υποστηρίζοντας κριτικά την κυβέρνηση και τη μετριοπαθή πτέρυγα του κόμματος στις εκλογές του Απριλίου του 1920. Όταν τελικά το κόμμα διασπάστηκε, η στρατηγική αυτή επέτρεψε σε ένα ευμέγεθες κομμάτι του _SDSD να ακολουθήσει την Αριστερά στην ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος (1918-21), το οποίο, σε αντίθεση με τα άλλα κομμουνιστικά κόμματα της περιόδου 1918-21, διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με το εθνικό εργατικό κίνημα. Η δύναμη των Τσέχων κομμουνιστών πήγαζε από την «οργανική» ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρω-

283

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·284

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

μάτων μέσα στο πλαίσιο της εθνικής επανάστασης, τη νομιμότητα του οποίου οι ηγέτες της Αριστεράς είχαν προσεκτικά αποδεχτεί. Οι συνταγματικοί όροι μάλιστα του εν λόγω πλαισίου έδωσαν τη δυνατότητα σε μια ήδη ισχυρή αριστερή πτέρυγα του CˇSDSD να ενισχυθεί ακόμη περισσότερο. Επιπλέον, το Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχίας –όπως και της Γιουγκοσλαβίας– ήταν το μόνο κόμμα σε μια εθνικά κατακερματισμένη χώρα που ήταν γνήσια εθνικό στη δομή του, έχοντας επιλέξει να στη20 ριχτεί σε όλες τις εθνότητες της Τσεχίας και όχι σε μία από αυτές.

Ο συμβουλιακός κομμουνισμός και η εξέγερση των απλών αγωνιστών

Δο κύριο χαρακτηριστικό της επαναστατικής δράσης το 1917-23 ήταν η ανάπτυξη

284

των εργατικών συμβουλίων, οι μορφές των οποίων ήταν πολλές και εκτείνονταν από τις ανεπίσημες απεργιακές επιτροπές με ευρύτερη πολιτική στόχευση, όπως το κίνημα των αντιπροσώπων των σωματείων του Κλάιντσαϊντ, του Σέφιλντ ή του Βερολίνου, μέχρι τις πλέον ρηξικέλευθες και καινοτόμες επαναστατικές οργανώ21 σεις και δράσεις, όπως τα εργοστασιακά συμβούλια του Τορίνου. Μεταξύ των δύο αυτών άκρων βρισκόταν μια τεράστια ποικιλία οργανωτικών μορφών: τα Συμβούλια (Rate) στη Γερμανία και την Αυστρία, τα οποία εκπροσωπούσαν την εργατική τάξη σε τοπικό επίπεδο· τα διάφορα συμβούλια στα εργοστάσια, στις επιχειρήσεις και σε άλλες οικονομικές μονάδες και οι τοπικές επιτροπές δράσης για συγκεκριμένους σκοπούς, όπως τα Συμβούλια Δράσης, τα οποία αντιτάχθηκαν στην επέμβαση των Βρετανών εναντίον της Σοβιετικής Ρωσίας το καλοκαίρι του 1920, ή τα γερμανικά συμβούλια που συγκροτήθηκαν για να αποτραπεί το Πραξικόπημα 22 του Καπ τον Μάρτιο του 1920. Ως νέο μέσο δράσης της εργατικής τάξης, τα συμβούλια διέφεραν τόσο από τα σοσιαλιστικά κόμματα, τα οποία λειτουργούσαν στο πλαίσιο του κοινοβουλευτικού συστήματος, των διαφόρων πολιτειακών θεσμών όσο και από τις συνδικαλιστικές ενώσεις που είχαν αποδεχτεί τις βασικές προκείμενες της καπιταλιστικής οικονομίας και της μισθωτής εργασίας. Οι υποστηρικτές των συμβουλίων διαχώριζαν τις θέσεις τους από το κύριο ρεύμα του εργατικού κινήματος, όπως αυτό είχε διαμορφωθεί το 1864-1918, έχοντας πολλές κοινές αντιλήψεις με τους προπολεμικούς συνδικαλιστές ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε την εχθρότητά τους εναντίον των επίσημων συνδικαλιστικών και κομματικών ηγεσιών. Αλλά το κομμουνιστικό όραμα των συμβουλίων ενσαρκώθηκε μόνο το 1918-21, όταν η ριζοσπαστικοποίηση των λαών προσέλαβε μαζικό χαρακτήρα. Ελάχιστοι ακτιβιστές-μέλη συμβουλίων αντιμετώπισαν αρχικά τα συμβούλια αυτά ως μόνιμη εναλλακτική λύση ένα-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·285

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

ντι των κοινοβουλευτικών θεσμών. Οι περισσότεροι είχαν την άποψη ότι επρόκειτο για ένα είδος μεταβατικού οργανωτικού σχήματος, ενδεχομένως με αρμοδιότητες εποπτείας στο πλαίσιο του μελλοντικού δημοκρατικού συντάγματος. Οι περισσότερο ισχυρές εκδοχές της ιδέας των συμβουλίων ήταν εχθρικές τόσο προς τον ορθόδοξο συνδικαλισμό όσο και προς τον κοινοβουλευτισμό των σοσιαλιστικών κομμάτων, αντιδρώντας στο γενικώς αποδεκτό μοντέλο των συγκεντρωτικών και εθνικώς οργανωμένων πολιτικών και συνδικαλιστικών κινημάτων. Αντίθετα, τα συμβούλια αναπτύχθηκαν μέσα στους χώρους δουλειάς: στη βιομηχανία, στα εργοστάσια και τα καταστήματα. Τα συμβούλια ήγειραν θέματα δημοκρατίας στο εργοστάσιο, αυτοδιαχείρισης και εργατικού ελέγχου. Η πολιτική τους γραμμή υπερέβαινε εκείνη του προπολεμικού εργατικού κινήματος, το οποίο έθετε μια σειρά επιμέρους «πολιτικών» και «οικονομικών» στόχων. Με τον τρόπο αυτό, η άμεση δράση στο εργοστάσιο υπάκουε στο πολιτικό σχέδιο συγκρότησης μιας μελλοντικής εργατικής κυβέρνησης. Έναντι του κυρίου ρεύματος που διέτρεχε το εργατικό και σοσιαλιστικό κίνημα από την εποχή της Παρισινής Κομμούνας, η εστίαση του ενδιαφέροντος στη δημοκρατία των εργατών και όχι στο αντιπροσωπευτικό 23 κοινοβουλευτικό σύστημα αποτελούσε ένα ριζικά νέο στοιχείο. Ένα από τα μοντέλα των συμβουλίων βασιζόταν μεν στην κοινότητα των εργατών, αλλά συνδεόταν και με τα εργοστάσια μέσω των εκπροσώπων των σωματείων ή άλλων παρόμοιων δικτύων στους τόπους δουλειάς. Ένα άλλο στηριζόταν στην παραγωγή, αλλά συνδεόταν με ευρύτερους κοινωνικούς χώρους. Σε συνθήκες εθνικής κρίσης, όπως στην περίπτωση του πραξικοπήματος του Καπ, την εκστρατεία κοινωνικοποιήσεων στην περιοχή του Ρουρ την άνοιξη του 1919 ή τις καταλήψεις εργοστασίων στη βόρεια Ιταλία, τα δύο αυτά μοντέλα συγχωνεύτηκαν. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, αναπτύχθηκε ένα πιο ριζοσπαστικό κίνημα συμβουλίων μόνο μετά την παρακμή των αρχικών Rate στη διάρκεια του κινήματος των Σπαρτακιστών και μετά τις εθνικές εκλογές του Ιανουαρίου του 1919. Νωρίτερα, ο σεβασμός στο σύνταγμα και η αφοσίωση των αγωνιστών στο SPD και τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες δεν επέτρεψαν στα Rate να αναπτυχθούν περισσότερο. Από τη στιγμή που ριζοσπαστικοποιήθηκαν, τα συμβούλια ανέπτυξαν εξωκοινοβουλευτικές και ταξικές πολιτικές άμεσης δημοκρατίας, οι οποίες αποτελούσαν μια εναλλακτική πρόταση τόσο στους ήδη υπάρχοντες θεσμούς όσο και στην κυρίαρχη στρατηγική του εργατικού κινήματος. Η πιο ριζοσπαστική τους εκδοχή ήταν το ρωσικό σύστημα της δυαδικής εξουσίας που αναπτύχθηκε γύρω από το Σοβιέτ της Πετρούπολης. Ως επί το πλείστον, τα τοπικά συμβούλια συνυπήρχαν με τη νόμιμη κυβέρνηση

285

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·286

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

286

και τους άλλους αντιπροσώπους του κράτους. Το ζήτημα βέβαια είναι σε ποιο βαθμό τα εργατικά συμβούλια κατάφεραν να ανατρέψουν την υπάρχουσα νομιμότητα. Στις πιο μετριοπαθείς εκδοχές τους, τα συμβούλια περιορίζονταν σε έναν εποπτικό ρόλο, αφήνοντας σε άλλα θεσμικά όργανα την άσκηση διοικητικών καθηκόντων. Αλλά και η απλή εποπτεία αναπόφευκτα οδηγούσε σε έντονες παρεμβάσεις, καθώς τα συμβούλια εκκαθάριζαν και αντικαθιστούσαν το τοπικό κυβερνητικό προσωπικό, ενώ όφειλαν να δίνουν λόγο στα μέλη που τους εξέλεξαν για την υλοποίηση ή μη των πολιτικών τους προγραμμάτων. Την περίοδο 1918-21, η Γερμανία διαθέτει τη μεγαλύτερη ποικιλία εργατικών συμβουλίων, ιδιαίτερα στο χώρο του 24 κινήματος του «συμβουλιακού κομμουνισμού». Ο συμβουλιακός κομμουνισμός της Γερμανίας κρυσταλλώθηκε γύρω από τα αιτήματα «κοινωνικοποίησης», με την έννοια ενός στενού συνδυασμού δημόσιας 25 ιδιοκτησίας και εργατικού ελέγχου. Στις 18 Νοεμβρίου 1918, η κυβέρνηση σύστησε μια ερευνητική επιτροπή, η οποία επιλήφθηκε του θέματος, αλλά την πραγματική ώθηση έδωσαν οι ανθρακωρύχοι της περιοχής του δυτικού Ρουρ, ο αγώνας των οποίων από τις 15 Δεκεμβρίου και εφεξής πήρε τη μορφή απεργιακών κινητοποιήσεων με αντικείμενο μισθολογικές αυξήσεις και περιορισμό των ωρών εργασίας. Μετά από μια μερική διευθέτηση του όλου ζητήματος στις 28 Δεκεμβρίου, οι κινητοποιήσεις συνεχίστηκαν τον Ιανουάριο παρακινημένες εν μέρει από την εξέγερση των Σπαρτακιστών στο Βερολίνο. Το Συμβούλιο Εργατών και Στρατιωτών του Έσεν σύστησε μια εννεαμελή επιτροπή για την κοινωνικοποίηση των ανθρακωρυχείων. Στη συνέχεια, οι εργάτες κατέλαβαν τα κεντρικά γραφεία της εργοδοσίας, ενώ συγκάλεσαν και ένα συνέδριο, στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποί τους από την ευρύτερη περιοχή, για να συζητήσουν και να λάβουν αποφάσεις σχετικά με τις επόμενες κινήσεις τους. Η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση ακολούθησε παραπειστική πολιτική και ταυτόχρονα προσπάθησε να επιβάλει την τάξη στην περιοχή του Ρουρ με τη χρήση των όπλων. Οι ανθρακωρύχοι απάντησαν κηρύσσοντας γενική απεργία (18-23 Φεβρουαρίου), η οποία πνίγηκε στο αίμα. Την ίδια εποχή, η εκστρατεία για την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής επεκτάθηκε και σε άλλες περιοχές της Γερμανίας, όπως τη Χάλε, το Άνχαλτ, τη Θουριγγία και τη Σαξονία (23 Φεβρουαρίου - 10 Μαρτίου), το Βερολίνο (3-8 Μαρτίου) και την Άνω Σιλεσία (515 Μαρτίου). Οι κινητοποιήσεις αυτές είχαν την ίδια τύχη με πολλές προηγούμενες, αφού προκάλεσαν την αντίδραση των αρχών που τις κατέπνιξαν βίαια. Ωστόσο η αγωνιστικότητα των εργατών δεν κάμφθηκε, με αποτέλεσμα να προκληθεί ένας νέος γύρος συγκρούσεων: μια γενική απεργία στην περιοχή του Ρουρ (1-30 Απριλίου), στην οποία συμμετείχε το 73% των ανθρακωρύχων, μια απεργία των εργατών

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·287

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

στο Μπράουνσβικ σε ένδειξη συμπαράστασης προς τους πρώτους (9-16 Απριλίου), μια γενική απεργία στη Βιρτεμβέργη (31 Μαρτίου - 7 Απριλίου) και βέβαια, τα γεγονότα της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Μονάχου (7-30 Απριλίου). Ένα τεράστιο χάσμα χώριζε τους αγωνιζόμενους εργάτες από την επίσημη ηγεσία τους. Το τοπικό SPD αντιμετώπιζε τις κινητοποιήσεις αυτές με περιφρόνηση, καταγγέλλοντας τους ανθρακωρύχους ως εγκληματίες και ρουφιάνους, οι βίαιες ενέργειες των οποίων υπονόμευαν την πολιτική του συνδικαλιστικού κινήματος. Αυτού του είδους οι επιθέσεις προκάλεσαν τη δυσαρέσκεια των εργατών με συνέπεια να υποδαυλίζουν τη βία, την οποία υποτίθεται ότι καταδίκαζαν. Όμως, παρότι το κίνημα αντιπαθούσε την ηγεσία του SPD, δεν κατευθυνόταν ούτε από το USPD ούτε από το KPD. Οι αγωνιστικές κινητοποιήσεις των εργατών ήταν αυθόρμητες αλλά όχι ανοργάνωτες. Πραγματοποιούνταν στο περιθώριο της δράσης των κομμάτων και των συνδικάτων, δίνοντας σάρκα και οστά σε μια δημοκρατική ιδέα, η οποία έδινε προτεραιότητα στις μαζικές συνελεύσεις και τους ανακλητούς αντιπροσώπους. Έχοντας ως βάση τους τόπους δουλειάς, υιοθετώντας ανεπίσημες προπαγανδιστικές μεθόδους, συντονίζοντας τη δράση του από ορυχείο σε ορυχείο, προκρίνοντας τις αποκεντρωμένες εθνικοποιήσεις μέσω του στηριζόμενου στα κατά τόπους ορυχεία εργατικού ελέγχου και δυσπιστώντας προς τις εθνικές γραφειοκρατίες, το κίνημα απηχούσε έναν αυθεντικό συνδικαλισμό –και, πράγματι, ένας τοπικός συνδικαλιστής, ο Χάινριχ Χάιλινγκ (Heinrich Heiling), που υπήρξε ηγέτης του μικρού συνδικάτου των ανθρακωρύχων, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1908, ήταν 26 ένας από τους βασικούς πρωταγωνιστές των κινητοποιήσεων στο Χάμπορν. Στις ευμετάβολες συνθήκες των αρχών του 1919, τα όρια ανάμεσα στην παλιότερη συνδικαλιστική παράδοση, στα νεότερα βιομηχανικά συνδικάτα, στο νεαρό KPD και στους απλούς ανοργάνωτους αγωνιστές συγχέονταν. Η ουσία πάντως ήταν ότι οι αγωνιστές αποξενώνονταν όλο και περισσότερο από το SPD και τις συνδικαλι27 στικές οργανώσεις του. Μέσα σε αυτή τη συγκυρία, γεννήθηκε ο «συμβουλιακός κομμουνισμός» που εξέφραζε πολιτικά και συνδικαλιστικά τους απλούς αγωνιστές και συγχρόνως απέρριπτε τις πολιτικές περιπλοκές της επανάστασης. Τεράστια κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα παραμερίζονταν. Ένα τέτοιο πρόβλημα ήταν τα γυναικεία θέματα, η οικογένεια και η έμφυλη κατανομή της εργασίας, ενώ ένα άλλο η διαμόρφωση συμμαχιών, μια και τα συμβούλια αρνούνταν να ασχοληθούν με τους αγρότες, τους μικροαστούς και τα άλλα μη προλεταριακά κοινωνικά στρώματα. Οι αγωνιστές, που συμμετείχαν στα συμβούλια αυτά, δεν έδειχναν να νοιάζονται για τις διοικητικές συνέπειες που θα είχε η οργάνωση μιας επαναστατικής κυβέρνησης

287

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·288

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

288

με επίκεντρο μια παραγωγική μονάδα. Αν τα συμβούλια είχαν ως βάση ένα εργοστάσιο και όχι μια περιοχή, αν εκπαίδευαν εργάτες για να διευθύνουν μια παραγωγική μονάδα και όχι την κοινωνία στο σύνολό της, τότε πώς θα αντιμετώπιζαν τις μη οικονομικές λειτουργίες αυτής της κυβέρνησης; Πώς θα αντιμετώπιζαν τα συμβούλια το θέμα της κοινωνικής πρόνοιας ή της εκπαίδευσης; Πώς θα κατάφερναν να εκφράσουν τα συμφέροντα των άλλων κοινωνικών στρωμάτων; Ο «παραγωγισμός» του συμβουλιακού κομμουνισμού –η πεποίθησή του ότι η πραγματική επανάσταση θα ξεκινήσει από τους τόπους δουλειάς– είχε χαρακτήρα αξιώματος και γι’ αυτό τέτοιου είδους ζητήματα δεν μπορούσαν καν να τεθούν. Ο υπερβολικός βολονταρισμός του κινήματος καθιστούσε την αντίληψη αυτή ακόμη πιο ακραία. Αν το 1917 αντιπροσώπευε μια «Επανάσταση εναντίον του Κεφαλαίου», όπως είχε πει ο Γκράμσι –ενάντια στον οικονομικό ντετερμινισμό της Δεύτερης Διεθνούς–, τα κομμουνιστικά συμβούλια οδήγησαν την άποψη αυτή στις πλέ28 ον ακραίες συνέπειές της. Ο τρόπος που προσέγγιζαν τα πράγματα προϋπέθετε την ωριμότητα της Ευρώπης για επαναστατική αλλαγή. Από αυτή την άποψη, η πολιτική γινόταν αναγκαστικά συγκρουσιακή. Αυτό που χρειαζόταν ήταν μια στρατηγική, στο πλαίσιο της οποίας «η απόλυτη αντίθεση σε όλες τις μη επαναστατικές δυνάμεις και η μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα των επαναστατικών αρχών θα έδιναν τη δυνατότητα στην εργατική τάξη να επιβάλει τη δικτατορία του 29 προλεταριάτου». Η ταξική συνείδηση ήταν άκρως απαραίτητη. Οι άνθρωποι θα έπρεπε να αλλάξουν μυαλά και να γίνουν επαναστάτες: «Στη γερμανική επανάσταση, οι υποκειμενικές συνθήκες παίζουν καθοριστικό ρόλο. Το πρόβλημά της αφορά την αυτοσυνειδησία του γερμανικού προλεταριάτου».30 Οι σχέσεις ανάμεσα στα συμβούλια και στα συνδικάτα ήταν τεταμένες λόγω της διαφοράς των οργανωτικών ιδεωδών τους. Ήταν δύσκολο ακόμη και για συνδικάτα που είχαν έντονα αριστερό προφίλ, όπως οι μεταλλοτεχνίτες στη Γερμανία (DMV) και στην Ιταλία (FIOM), να αφομοιώσουν το σύστημα των εργατικών συμβουλίων που αναπτύσσονταν στους τόπους δουλειάς. Τα συμβούλια αυτά υπονόμευαν την ικανότητα των συνδικάτων να προβαίνουν σε εθνικές συμφωνίες και γενικότερα να παίζουν ηγετικό ρόλο στις εθνικές υποθέσεις. Οι συλλογικές συμφωνίες βρίσκονταν στο επίκεντρο της δράσης των μεγάλων συνδικάτων πριν από το 1914 και η μεταβίβαση της ευθύνης για τη λήψη αποφάσεων στις τοπικές οργανώσεις θα ικανοποιούσε τους εργοδότες, οι οποίοι πάνω απ’ όλα ήθελαν να συζητούν αποκλειστικά με τους εργάτες που είχαν στη δούλεψή τους. Με τον τρόπο αυτό, τα μεγάλα συνδικάτα δεν θα κινητοποιούνταν για να υποστηρίξουν τα ασθενέστερα ή τα λιγότερο οργανωμένα μέλη τους. Επίσης, η ικανότητά τους να επηρεά-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·289

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

ζουν την εθνική πολιτική θα υπονομευόταν είτε από τους ρεφορμιστές είτε από τους επαναστάτες. Επιπλέον, τα αιτήματα για τοπικό έλεγχο ήρθαν τη χειρότερη δυνατή στιγμή: καθώς τα συνδικάτα ενισχύονταν λόγω του προσανατολισμού των ευρωπαϊκών οικονομιών στην εξυπηρέτηση των πολεμικών τους αναγκών, το αυθόρμητο κίνημα των απλών αγωνιστών τα απειλούσε εκ των έσω. Την περίοδο 1919-20, τα συνδικάτα αφιέρωσαν όλες τους τις δυνάμεις στην εξουδετέρωση των συμβουλίων, κι αυτό όχι λόγω της γραφειοκρατικής ιδιοτέλειάς τους ή της γενικότερης αντίθεσής τους στον εκδημοκρατισμό του συνδικαλιστικού κινήματος αλλά λόγω της εύλογης ανησυχίας τους ότι τα συλλογικά συμφέροντα της εργατικής τάξης θα παραμελούνταν. Στην Ιταλία, οι συνδικαλιστές ηγέτες επιχείρησαν να περιορίσουν τα αιτήματα των συμβουλίων. Η εθνική συμφωνία του FIOM τον Φεβρουάριο του 1919 συμπεριέλαβε τις Εσωτερικές Επιτροπές ως ένα είδος επιτροπών παραπόνων, αλλά οι συγκρούσεις για τα προνόμια ριζοσπαστικοποίησαν ακόμη περισσότερο τα συμβούλια. Όταν τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1919 εκλέχτηκαν οι εργατικοί επίτροποι και οι υποστηρικτές των συμβουλίων έθεσαν υπό τον έλεγχό τους την οργάνωση του Σοσιαλιστικού Κόμματος στο Τορίνο, τα συνδικάτα πρότειναν τις δικές τους ιδέες για τη θεσμοθέτησή τους. Σε αυτούς συμπεριλαμβάνονταν οι «Εκατόνταρχοι» των εργατών που υιοθετήθηκαν τον Οκτώβριο του 1919 από το Συνδικάτο των Εργαζομένων στη Χημική Βιομηχανία (ένας εκπρόσωπος για κάθε εκατό εργαζομένους, μόνο με ψήφους συνδικαλισμένων)· το σύστημα των Εργαζομένων στα καύσιμα στην ιταλική πρωτεύουσα, που παρείχε το δικαίωμα ψήφου σε μέλη του που δεν ήταν συνδικαλισμένα (Νοέμβριος 1919)· και το Σχέδιο Μπαλντέζι (που πήρε το όνομα του Τζίνο Μπαλντέζι (Gino Baldesi) της CGL, βάσει του οποίου υπογράφηκε μια συμφωνία ανάμεσα στα συνδικάτα και στο κίνημα των συμβουλίων του Τορίνου τον Μάιο του 1920. Το Σχέδιο Μπαλντέζι συνόψιζε την τακτική των συνδικάτων, η οποία αφορούσε την εκχώρηση περιορισμένων λειτουργιών στα συμβούλια σχετικά με τα εργοστάσια, την παραχώρηση δικαιώματος ψήφου στους μη συνδικαλισμένους εργάτες με την ταυτόχρονη διατήρηση αφενός της δυνατότητας χάραξης των βασικών πολιτικών του συνδικάτου και αφετέρου 31 των συνδικαλιστικών πρωτείων στις εθνικές υποθέσεις. Παρότι οι ζυμώσεις αυτές διήρκεσαν άλλους έξι μήνες και το κίνημα των συμβουλίων του Τορίνου κατάφερε τον Σεπτέμβριο του 1920 να επιβληθεί για σύντομο χρονικό διάστημα μέσω των εργοστασιακών καταλήψεων, το αλισβερίσι ανάμεσα στα συνδικάτα και στα συμβούλια τερματίστηκε απότομα από την άνοδο του φασισμού. Στη Γερμανία, η αντεπανάσταση δεν ήταν λιγότερο βίαιη το 1919-21, αλλά ανα-

289

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·290

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

290

πτύχθηκε μέσα στο κοινοβουλευτικό πλαίσιο, αποφεύγοντας την ανατροπή του. Η συμφωνία ανάμεσα στα συνδικάτα και στους μεγάλους εργοδότες στη διάρκεια της επανάστασης του 1918, η επονομαζόμενη και Κεντρική Συμφωνία Εργασίας, προέβλεπε τη λειτουργία των εργατικών επιτροπών ως τμήμα του ίδιου του τοπικού μηχανισμού των συνδικαλιστικών ενώσεων. Καθώς λοιπόν το SPD και τα συνδικάτα προσπαθούσαν το 1919 να επιβάλουν νέους νόμους, υποστήριξαν το γραφειοκρατικό αυτό μοντέλο. Ο Νόμος για τα Εργατικά Συμβούλια της 4ης Φεβρουαρίου 1920 τάχθηκε προσεκτικά υπέρ της πρωτοκαθεδρίας των συνδικάτων. Όλα τα ριζοσπαστικά στοιχεία της δημοκρατίας στο εργοστάσιο και του εργατικού ελέγχου απαλείφθηκαν: ο κυρίαρχος ρόλος της γενικής συνέλευσης· η άμεση δημοκρατία και η δυνατότητα ανάκλησης των αντιπροσώπων· η δυνατότητα πρόσβασης στα λογιστικά βιβλία των εταιρειών· το δικαίωμα διαπραγμάτευσης με την ιδιοκτησία· ο έλεγχος των προσλήψεων, των απολύσεων και εν γένει των διαδικασιών που αφορούσαν την εργασία. Η εξουσία της εργοδοσίας έμεινε άθικτη. Όλα τα σημαντικά ζητήματα ανατέθηκαν στον συλλογικό διαπραγματευτικό μηχανισμό των συνδικάτων. Τα συμβούλια μετατράπηκαν σε παράρτημα των τελευταί32 ων, περιοριζόμενα σε έναν καθαρά συμβουλευτικό ρόλο. Από την άποψη ενός μετριοπαθούς μεταρρυθμιστικού προγράμματος που δεν απέβλεπε στην ανατροπή του καπιταλιστικού καθεστώτος, τα μέτρα αυτά συνιστούσαν ένα μεγάλο κέρδος. Η συγκεντρωτική εθνική οργάνωση δεν έπαψε ποτέ να είναι το κυρίαρχο μέλημα των συνδικαλιστικών ηγεσιών, όπως συνέβη και στην Ιταλία. Μια σύσκεψη συνδικαλιστών ηγετών αποφάνθηκε: «Η βάση της δημοκρατίας στο εργοστάσιο είναι η συλλογική συμφωνία που έχει προικιστεί με νομική 33 ισχύ». Ωστόσο το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα δεν μπορούσε να διαχωριστεί από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Σκοπός του ήταν να εξουδετερώσει τα πιο ριζοσπαστικά αιτήματα του κινήματος των συμβουλίων, με αποτέλεσμα να θέσει σε σοβαρό κίνδυνο την προοδευτική του αξία. Αυτό έγινε πλήρως κατανοητό στην περίοδο της απόλυτης επιβολής του Γερμανικού Νόμου. Μια μαζική διαδήλωση του USPD στα σκαλιά του Ράιχσταγκ διαλύθηκε βίαια από το στρατό, με συνέπεια να σκοτωθούν 42 άνθρωποι και να τραυματιστούν. Τελικά, οι ελπίδες του κινήματος των απλών εργαζομένων για την επιβολή της δημοκρατίας στους χώρους δουλειάς, τη συλλογική ιδιοκτησία και τον εργατικό έλεγχο, που βασιζόταν στα αυτόνομα συμβούλια, διαψεύστηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά. Για να γίνει όμως αυτό, χρειάστηκε να τεθεί υπό έλεγχο με βίαιο και αιματηρό τρόπο το αρχικό κίνημα. Το κίνημα των εργατικών συμβουλίων ήταν καταδικασμένο σε αποτυχία από τη στιγμή που δεν συνέβη μια επαναστατική έκρηξη σε εθνικό επίπεδο. Στην Ιτα-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·291

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

λία, η ευκαιρία αυτή πέρασε ανεκμετάλλευτη κατά την κατάληψη των εργοστασίων τον Σεπτέμβριο του 1920. Στη Γερμανία, το USPD και οι άλλες αριστερές ομάδες επέμειναν στην επιδίωξή τους για μια μόνιμη κυβέρνηση των συμβουλίων, ανεξάρτητα από τη σύνδεσή της με τον κοινοβουλευτισμό και το σύνταγμα ή όχι, μέχρι που το συνταγματικό πλαίσιο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και οι συμπαρομαρτούσες νομοθετικές ρυθμίσεις, όπως ο Νόμος περί Εργατικών Συμβουλίων, έκαναν τις ιδέες αυτές ανεφάρμοστες. Ωστόσο το κεντρικό ζήτημα ήταν οι κοινωνικοποιήσεις. Το ζήτημα αυτό τέθηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 1919, σε τοπικό κυρίως επίπεδο, στην περιοχή του Ρουρ και σε άλλα τμήματα της κεντρικής Γερμανίας, επαναφέροντας το εθνικό κίνημα στη γραμμή της ενωμένης σοσιαλιστικής δράσης του Νοεμβρίου του 1918. Η κατάπνιξη του κινήματος αυτού, καθώς και των σοβιέτ, που το φως τους αχνόφεγγε σε όλη την άνοιξη του 1919, αλλοίωσε το χαρακτήρα των μεταγενέστερων εγχειρημάτων. Ως εκ τούτου, τα συμβούλια υποχρεώθηκαν να περιοριστούν στο τοπικό επίπεδο είτε ως οχήματα επαναστατικής δράσης, η οποία δεν είχε πλέον καμιά προοπτική να συνδεθεί με την ανάληψη κάποιας σημαντικής διοικητικής εξουσίας, είτε ως επιτροπές δράσης σε μια πολιτική κατάσταση έκτακτης ανάγκης, όπως στην περίπτωση του Πραξικοπήματος του Καπ τον Μάρτιο του 1920. Ως εθνικό κίνημα με ευρύτερες πολιτικές βλέψεις, ο συμβουλιακός κομμουνισμός είχε πάψει να υφίσταται.

291

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·292

∫∂º∞§∞π√ 10

°∂ƒª∞¡π∞ ∫∞π πΔ∞§π∞ Δύο χωριστές περιπτώσεις ΓΕΡΜΑΝΙΑ, 1918-1923: Η ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Τ

292

Ο ΠΕΡΙΕΡΓΟ ΜΕ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ήταν η αποφασιστικότητα και η

αδιαλλαξία της μετριοπαθούς τάσης που κυριαρχούσε στους κόλπους του SPD. Αντί να προσπαθούν να ελέγξουν την αγωνιστικότητα της εργατικής τάξης, οι ηγέτες του έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να την καταστείλουν. Το SPD υποστήριξε τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Σεπτεμβρίου 1918, την ώρα που το γερμανικό έθνος είχε υποστεί δεινή στρατιωτική ήττα και το παλιό καθεστώς επιχειρούσε να νομιμοποιηθεί για να διαπραγματευτεί με τους Συμμάχους. Για τη δεξιά πτέρυγα του SPD, η συνταγματική αυτή μεταβατική περίοδος σηματοδότησε την ολοκλήρωση των πολιτικών επιλογών του Αυγούστου 1914, δικαιώνοντας τον πατριωτισμό τους. Οι μεταρρυθμίσεις, που πραγματοποιήθηκαν μετά την είσοδο του SPD στον κυβερνητικό συνασπισμό στις 3 Οκτωβρίου και μετέτρεψαν τη Γερμανία σε συνταγματική μοναρχία, ικανοποιούσαν ήδη το ηγετικό δίδυμο του κόμματος, τον Φρίντριχ Έμπερτ (Friedrich Ebert) και τον Φίλιπ Σάιντεμαν (Philipp Scheidemann). H επικείμενη κοινοβουλευτική κυριαρχία των σοσιαλδημοκρατών αποτελούσε επαρκές εχέγγυο για την πραγματοποίηση περαιτέρω μεταρρυθμίσεων. Η κατάσταση άλλαξε ριζικά μεταξύ της 27ης Οκτωβρίου και 5ης Νοεμβρίου 1918, όταν οι εξεγέρσεις του ναυτικού στο Κίελο κλιμακώθηκαν μέσω της εκλογής ναυτικών συμβουλίων, της ανταρσίας της φρουράς και μιας γενικής απεργίας. Αυτό οδήγησε στην κατάληψη της τοπικής εξουσίας από τα συμβούλια των εργατών και 1 των στρατιωτών. Τον προηγούμενο μήνα, η κατάργηση της λογοκρισίας και η απελευθέρωση πολλών πολιτικών κρατουμένων είχαν αναρριπίσει τις προσδοκίες του λαού, ενώ η αναγνώριση της ήττας είχε οδηγήσει τα στρατεύματα στα πρόθυρα της 2 στάσης. Η λαϊκή εξέγερση επεκτάθηκε σε ολόκληρη τη Γερμανία, με αποτέλεσμα να συγκροτηθεί στις 7-8 Νοεμβρίου μια επαναστατική κυβέρνηση στο Μόναχο και να παραιτηθεί την επομένη μέρα ο Κάιζερ στο Βερολίνο. Παρότι το SPD κλήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση με επικεφαλής τον Έμπερτ, δεν φάνηκε να αντιλαμβάνεται

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·293

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ

τις βαθιές αυτές αλλαγές. Οι σοσιαλδημοκράτες συγκάλεσαν τη συντακτική συνέλευση, καταφέρνοντας να εξασφαλίσουν την ειρηνική μετάβαση στη δημοκρατία. Εστίασαν την προσοχή τους στη χωρίς παρατράγουδα επαναφορά των στρατευμάτων από το μέτωπο, στη διασφάλιση της τακτικής προμήθειας του πληθυσμού με τρόφιμα και την αποφυγή με κάθε τρόπο της στρατιωτικής επέμβασης των Συμμά3 χων. Έτσι αναπαρήγαγαν την πολιτική λογική της κοινωνικής ανακωχής: πατριωτική πειθαρχία και εμπέδωση της δημόσιας τάξης· φοβία για τις λαϊκές κινητοποιήσεις και περιφρόνηση της «ανεύθυνης» Αριστεράς· ουσιαστικός συμβιβασμός με την παλιά τάξη πραγμάτων. Οι ηγέτες του SPD έδειξαν να μην έχουν καμιά απολύτως αμφιβολία. Απέπνεαν το αναπόφευκτο της προπολεμικής τους άποψης, η οποία τώρα είχε επικεντρωθεί στον αναγκαίο θρίαμβο του κοινοβουλευτισμού και των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων. Έκαναν την ανάγκη φιλοτιμία, λαμβάνοντας σκληρές αποφάσεις που οι αιθεροβάμονες της Αριστεράς αρνούνταν να πάρουν. Οι τελευταίοι απέφευγαν την ανάληψη ευθυνών και παραπονούνταν συνέχεια, βαυκαλίζοντας το λαό με ανέφικτες ουτοπίες και ερωτοτροπώντας με το χάος. «Η πορεία από τις 4 Αυγούστου 1914 μέχρι τις 5 Οκτωβρίου 1918 ήταν πολύ δύσκολη», έγραψε στο ημερολόγιό του ο Έντουαρντ Ντάβιντ. «Αλλά τι θα πετύχαινε μια επαναστατική τακτική εκτός από την αύξηση των κινδύνων και της δυστυχίας και τελικά το θρίαμβο των 4 πιο αντιδραστικών δυνάμεων;» αναρωτιόταν ο ηγέτης του SPD. Η ηγεσία του τελευταίου απολάμβανε τη συμμετοχή της στη διακυβέρνηση της χώρας. Οι αλλαγές του Οκτωβρίου κατέστησαν τους σοσιαλδημοκράτες διαιτητές μιας ραγδαία αποσυντιθέμενης πολιτικής κατάστασης, στο πλαίσιο της οποίας η παλιά τάξη πραγμάτων είχε απολέσει τη λαϊκή νομιμοποίησή της. Οι αριστεροί αντίπαλοί τους δεν είχαν την ίδια βεβαιότητα, στήριξη και δυνατότητες. Μπορεί οι Ανεξάρτητοι Σοσιαλδημοκράτες (USPD) να είχαν γίνει πιο ισχυροί μετά τα γεγονότα του Οκτωβρίου αλλά δεν αποτελούσαν πειστική εναλλακτική λύση. Οι Σπαρτακιστές και οι ακροαριστεροί ήταν πολυδιασπασμένοι. Παρότι ο Καρλ Λίμπκνεχτ ως πολιτικός ήταν εξαιρετικά δημοφιλής, δεν μπορούσε να συμμετάσχει σε ένα παρόμοιο κυβερνητικό σχήμα λόγω των ακραίων επαναστατικών θέσεών του. Στο Συμβούλιο των Λαϊκών Επιτρόπων, που συγκροτήθηκε στις 9 και 10 Νοεμβρίου, εκπροσωπούνταν ισότιμα τόσο το SPD (Έμπερτ, Σάιντεμαν και Ότο Λάντσμπεργκ (Otto Landsberg)) όσο και το USPD (Χούγκο Χάαζε, Βίλχελμ Ντίτμαν (Wilhelm Dittmann), Εμίλ Μπαρτ (Emil Barth), με τον τελευταίο να εκπροσωπεί και τους αντιπροσώπους των εργατικών σωματείων του Βερολίνου). Πρόεδροι του Συμβουλίου ήταν ο Έμπερτ από την πλευρά του SPD και ο Χάαζε από την πλευρά του

293

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·294

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

USPD. Στις 10 Νοεμβρίου, οι αντιπρόσωποι των εργατικών σωματείων του Βερολί-

294

νου κάλεσαν τους εκπροσώπους των εργατών και των στρατιωτών στο Σέρκους Μπους για να επικυρώσουν την ανάδειξη της νέας κυβέρνησης. Στη συνάντηση αυτή εκλέχτηκε μια εκτελεστική επιτροπή, στην οποία τα ίδια κόμματα εκπροσωπού5 νταν ισότιμα. Παρότι εξέδωσαν μια ακραιφνώς σοσιαλιστική διακήρυξη –για «την ταχεία και ολοκληρωτική κοινωνικοποίηση των καπιταλιστικών μέσων παραγωγής–, τον έλεγχο της όλης κατάστασης είχε το πραγματιστικό SPD.6 Στις 12 Νοεμβρίου 1918, η κυβέρνηση ανακοίνωσε το πρόγραμμά της. Με απώτερο σκοπό «την πραγματοποίηση του σοσιαλισμού», διακήρυξε τους άμεσους στόχους της: καθιέρωση του οκταώρου, πλήρης απασχόληση σε συνδυασμό με την ψήφιση νόμων κατά της ανεργίας, επέκταση της κοινωνικής ασφάλισης, μεταρρύθμιση των στεγαστικών προγραμμάτων, καθολική, μυστική και άμεση εκλογή των λαϊκών αντιπροσώπων με αναλογική εκπροσώπηση των γυναικών και κατάργηση των διακρίσεων ανάμεσα στα δύο φύλα, στην εκλογή νέας βουλής με συντακτικές αρμοδιότητες, και άρση του περιορισμού των πολιτικών ελευθεριών, ο οποίος είχε επιβληθεί στη διάρκεια του πολέμου, καθώς επίσης και εξασφάλιση του δικαιώματος των εργαζομένων να κινούνται ελεύθερα. Επρόκειτο πράγματι για μια σειρά πολύ σημαντικών μεταρρυθμίσεων. Ωστόσο, μετά την αρχική διακήρυξη, δεν υπήρξε καμιά άλλη αναφορά στο σοσιαλισμό και ειδικότερα σε πιο προωθημένους στόχους του εργατικού κινήματος όπως ήταν η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Δεν υπήρξε επίσης καμία απολύτως αναφορά στα Rate. Ο Ντί7 τμαν αποκάλεσε το πρόγραμμα «Μάγκνα Κάρτα της Επανάστασης». Όμως αυτό που ενδιέφερε κυρίως την ηγεσία του SPD δεν ήταν η οικοδόμηση του σοσιαλισμού αλλά η ομαλή μετάβαση στην κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αυτό έγινε εμφανές από τρεις πολύ σημαντικές αποφάσεις. Αυτή που ξεσήκωσε τις πιο πολλές αντιδράσεις ήταν η «συμμαχία» με τους στρατιωτικούς εναντίον του «μπολσεβικισμού», η οποία εγκαινιάστηκε με την τηλεφωνική επικοινωνία του Αρχηγού του Επιτελείου Βίλχελμ Γκρένερ με τον Έμπερτ μετά τη συγκέντρωση στο Σέρκους Μπους. Αναθέτοντας την ηγεσία του στρατού στον Έμπερτ, οι στρατιωτικοί επιδίωκαν να αποτρέψουν τον εκδημοκρατισμό του σώματος των αξιωματικών μέσα από τον έλεγχο που θα τους ασκούσαν τα στρατιωτικά συμβούλια. Από την πλευρά του, ο Έμπερτ απέρριψε τη δημοκρατία των στρατιωτικών συμβουλίων, εστιάζοντας το ενδιαφέρον του στην έγκαιρη αποστράτευση εντός των χρονικών ορίων, τα οποία είχαν τεθεί από τη συμφωνία ανακωχής. Ο Έμπερτ αγνόησε όχι μόνο τα παραδοσιακά σοσιαλιστικά αιτήματα για τη συγκρότηση λαϊκής εθνοφυλακής αλλά και τις προηγούμενες αποφάσεις του ίδιου του SPD. Προτί-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·295

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ

μησε να διατηρήσει την παλιά τάξη πραγμάτων και να μην προχωρήσει στην ανατροπή της. Σε μια κρίση, αυτό θα σήμαινε τη λήψη κατασταλτικών μέτρων. Όταν λοιπόν στα τέλη Δεκεμβρίου ο Έμπερτ ενέκρινε τη συγκρότηση μονάδων εθελο8 ντών (τα Freikorps) εναντίον της Αριστεράς, συνέβη ακριβώς αυτό. Αν το SPD έδειξε ελάχιστο ενδιαφέρον για τη μεταρρύθμιση του στρατού, αφού υποτάχτηκε ως μη όφειλε στο γόητρο του τελευταίου, κάτι ανάλογο έκανε και στις δημόσιες υπηρεσίες. Στις αρχές Νοεμβρίου, οι παλιές διοικήσεις των πόλεων συνυπήρχαν με τα Rate, παρέχοντας στα τελευταία τη δυνατότητα ελέγχου, ενώ ταυτόχρονα είχαν υπό τον έλεγχό τους τη διαχείριση των καθημερινών υποθέσεων, πράγμα που συνέβη και σε εθνικό επίπεδο. Η νέα κυβέρνηση κάλεσε όλους τους δημόσιους υπαλλήλους να μείνουν στις θέσεις τους, ακόμη και τους δικαστές. Δεν 9 υπήρξε καμιά σκέψη για εκκαθάριση ή εκδημοκρατισμό της γραφειοκρατίας. Το πιο σημαντικό όμως ήταν η συμφωνία της 15ης Νοεμβρίου 1918 ανάμεσα στα Ελεύθερα Συνδικάτα και στους μεγάλους εργοδότες, πράγμα που συνιστούσε έναν ιδιαίτερα κρίσιμο κοινωνικοπολιτικό συμβιβασμό των δυνάμεων της επανάστασης. Βάσει της Κεντρικής Εργατικής Συμφωνίας (ZAG), οι εργοδότες αναγνώρισαν τα συνδικάτα ως συλλογικούς διαπραγματευτές και αποδέχτηκαν την αρχή των συλλογικών συμφωνιών, καθώς επίσης και το δικαίωμα των εργαζομένων να συνδικαλίζονται, εγκαταλείποντας την ιδέα να συγκροτήσουν δικά τους συνδικάτα. Επιπλέον, συμφώνησαν στην καθιέρωση του οκταώρου. Εργατικές επιτροπές θα συγκροτούνταν στους τόπους δουλειάς με πενήντα τουλάχιστον εργαζομένους. Τα συνδικάτα και οι εργοδότες συμφώνησαν να συνεργαστούν για την ομαλή αποστράτευση των αντρών που βρίσκονταν στο μέτωπο. Σε ανταπόδοση, τα συνδικάτα εγκατέλειψαν σιωπηρά το στόχο της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής. Δεδομένου του δογματισμού τους στο πρόσφατο παρελθόν, οι μεγάλοι εργοδότες επέδειξαν αξιοσημείωτη ευελιξία. Για τους ηγέτες του συνδικαλιστικού κινήματος, η Συμφωνία αποτελούσε μια θριαμβευτική δικαίωση της πολιτικής τους γραμμής περί συνεργασίας του Αυγούστου του 1914.10 Εν ολίγοις, αν λάβει κανείς υπόψη τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις και το πρόγραμμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων του SPD, η πρόοδος στον συνδικαλιστικό τομέα ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Ωστόσο ήταν μικρή για τις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή – η γενικευμένη εξέγερση της εργατικής τάξης και οι ελπίδες του λαού για δημοκρατία υπερέβαιναν τον μετριοπαθή συνταγματισμό των σοσιαλδημοκρατών. Αρχικά, η πλειονότητα των εργαζομένων υποστήριζε με πάθος το SPD. Όταν όμως οι δρόμοι του SPD και του USPD χώρισαν, η λαϊκή γνώμη διχάστηκε. Σε μια σειρά δραματικών περιστατικών μεταξύ της 6ης και 28ης Δε-

295

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·296

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

296

κεμβρίου, τα μέλη της σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης κινήθηκαν μονομερώς εναντίον της επαναστατικής πτέρυγας – διαλύοντας βίαια μια διαδήλωση Σπαρτακιστών, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 16 άνθρωποι, και επιχειρώντας να αφοπλίσουν τη Λαϊκή Ναυτική Μοίρα, η οποία είχε καταλάβει το βασιλικό παλάτι στη διάρκεια της επανάστασης του 1918. Οι ενέργειες αυτές έδειχναν ότι το SPD βρισκόταν σε αγαστή σύμπνοια με τις δυνάμεις της τάξης που είχαν αρχίσει να συνασπίζονται ξανά. Στις 28 Δεκεμβρίου, το USPD αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την κυβέρνηση. Φαινομενικά, το SPD είχε καταγάγει μια εντυπωσιακή νίκη. Με σταθερότητα και συνέπεια είχε καταφέρει να υπερκεράσει το USPD, θέτοντας υπό τον έλεγχό του τα κεντρικά όργανα του κινήματος των συμβουλίων στο Βερολίνο. Τα συνδικάτα είχαν μεταβληθεί σε έναν ισχυρό κοινωνικό εταίρο μέσω της κορπορατιστικής ZAG. Οι κοινοβουλευτικές παράμετροι της επανάστασης διασφαλίστηκαν με τη μετατροπή της συντακτικής συνέλευσης σε επίκεντρο των πολιτικών και ιδεολογικών συζητήσεων. Οι υποστηρικτές μιας πιο «μπολσεβίκικης» προσέγγισης περιθωριοποιήθηκαν στα διάφορα fora του εργατικού κινήματος, από τη συγκέντρωση της 10ης Νοεμβρίου στο Σέρκους Μπους μέχρι το Εθνικό Συνέδριο των Εργατικών και Στρατιωτικών Συμβουλίων που έγινε στις 16-21 Δεκεμβρίου. Από τη σκοπιά των σοσιαλδημοκρατών, η κορύφωση της διαδικασίας αυτής ήρθε με την ήττα της Αριστεράς στην εξέγερση των Σπαρτακιστών, στις 5-15 Ιανουαρίου, και στις εθνικές εκλογές τέσσερις μέρες αργότερα. Από τη μια πλευρά, η εξέγερση εναντίον της κυβέρνησης Έμπερτ, στην οποία καλούσαν το λαό οι εκπρόσωποι των εργατικών σωματείων και το νεοϊδρυθέν Κομμουνιστικό Κόμμα (KPD), καταπνίγηκε βίαια, ο Καρλ Λίμπκνεχτ και η Ρόζα Λούξεμπουργκ δολοφονήθηκαν και «η τάξη βασίλεψε στο Βερολίνο». Από την άλλη, το SPD πήρε το 37,9% των ψήφων στις εκλογές έναντι του 7,6% του USPD, και μαζί με τους δημοκρατικούς και το Καθολικό Κέντρο κέρδισε την πλειοψηφία στο κοινοβούλιο. Οι εκλογές πρόσφεραν στο Σοσιαλδημο11 κρατικό Κόμμα και τις θέσεις του σημαντική λαϊκή στήριξη. Από άλλες απόψεις όμως, το επίτευγμα αυτό έδειχνε να μην είναι τόσο στέρεο. Αρνούμενο να συγκρουστεί με το στρατιωτικό κατεστημένο, να ανασυγκροτήσει την υπαλληλική γραφειοκρατία και το δικαστικό σώμα, να προβεί στην αναδιανομή της γης και να προχωρήσει στην κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, το SPD στέρησε τη δημοκρατική παράταξη από γερά κοινωνικά θεμέλια πέραν της ZAG και των διαφόρων μέτρων κοινωνικής πρόνοιας. Αυτό πρόδιδε πολιτική μυωπία, γιατί η ανατροπή των προηγούμενων κοινωνικών και πολιτικών διευθετήσεων είχε καλλιεργήσει το έδαφος για την ανάπτυξη ριζοσπαστικών αντιλήψεων και

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·297

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ

πρωτοβουλιών. Τα τραύματα της πολεμικής περιόδου, τα οποία ακολουθήθηκαν ευθύς αμέσως από τις αναστατώσεις της επανάστασης, είχαν ανατρέψει τις προσδοκίες σχετικά με αυτό που θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί ή να αποκατασταθεί, 12 καθιστώντας τους πολίτες ασυνήθιστα δεκτικούς στις ριζοσπαστικές αλλαγές. Ωστόσο το SPD, εξουδετερωμένο από ένα αίσθημα ευθύνης έναντι του συντάγματος και της πατριωτικής αποστολής του και πλήρες παρωχημένων προκαταλήψεων σχετικά με τα ατίθασα ένστικτα των εκτός της σοσιαλδημοκρατίας ευρισκομένων λαϊκών στρωμάτων, απέτυχε να ξεφύγει από μια εξαιρετικά μετριοπαθή προσήλωση στο γράμμα και τον τύπο της νομιμότητας. Το κυριότερο όμως ήταν ότι ο περιορισμός της επανάστασης σε ένα στενά συνταγματικό πλαίσιο σηματοδοτούσε την αναχαίτιση και την καταπίεση του λαϊκού κινήματος. Τα εργατικά συμβούλια αποτέλεσαν τη βάση για έναν «τρίτο δρόμο» ανάμεσα στη «νομιμότητα» του SPD και στην εξεγερσιακή πολιτική, κύριοι εμπνευστές της οποίας ήταν οι μπολσεβίκοι, ενώ ο Έμπερτ και οι συν αυτώ ήταν αξιοθρήνητοι στην αδυναμία τους να χαλιναγωγήσουν την επαναστατικότητα των λαϊκών στρωμάτων. Σε αυτό ακριβώς βρίσκονταν η ενέργεια και ο θεσμικός μοχλός για την εμβάθυνση της δημοκρατίας, η παραμέληση της οποίας είχε τόσο μοιραία αποτελέσματα για το καθεστώς της Βαϊμάρης. Όμως το SPD όχι μόνο δεν πέτυχε να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες που του παρουσιάστηκαν, αλλά η ίδια η στρατηγική του προϋπέθετε τη διάλυση των συμβουλίων. Στο όνομα ενός συγκεκριμένου τύπου δημοκρα13 τίας –του κοινοβουλευτισμού– ένας άλλος έπρεπε να εκδιωχθεί. Από την αντίφαση αυτή ξεπήδησε η ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρωμάτων που εκμηδένισε τα επιτεύγματα του SPD. Καθώς η καταπίεση της Αριστεράς συνεχιζόταν και η κυβέρνηση υπαναχωρούσε στο ζήτημα της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής, η επιρροή του SPD στην εργατική τάξη περιοριζόταν συνεχώς. Οι λαϊκές κινητοποιήσεις στη διάρκεια του Πραξικοπήματος του Καπ τον Μάρτιο του 1920 έκαναν ακόμη πιο δραματικό το χάσμα ανάμεσα στο SPD και στις ελπίδες των λαϊκών στρωμάτων, με αποτέλεσμα στις εκλογές του Ιουνίου του 1920 το USPD να λάβει το 18,6% των ψήφων έναντι του 21,6% του SPD και του 1,7% του KPD. Στα παλιά βιομηχανικά οχυρά του εργατικού κινήματος η τάση αυτή ήταν ακόμη πιο φανερή. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1919 αντί να λάβουν τέλος οι επαναστατικές διεργασίες, ξεκίνησε μια νέα φάση ριζοσπαστικοποίησης των λαϊκών στρωμάτων, η οποία σε μεγάλο βαθμό ήταν έξω από ή και αντίθετη στο πλαί14 σιο των πολιτικών της σοσιαλδημοκρατίας. Κατά την άποψή του, το SPD είχε πετύχει πάρα πολλά πράγματα. Οι συνταγματικές, κορπορατιστικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις θα μπορούσαν να συντηρή-

297

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·298

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

σουν μια αισιόδοξη προοπτική, στο φως της οποίας οι δομικές αλλαγές του συστήματος θα οδηγούσαν στη σοσιαλιστική μεταμόρφωσή του. Οι σοσιαλδημοκράτες πίστευαν ότι ακολουθούσαν το δρόμο αυτό. Ωστόσο η αποδοχή του συνταγματικού πλαισίου είχε ένα διπλό κόστος: τα θεμέλια του αυταρχισμού τόσο στη δομή του κράτους όσο και στην οικονομία διατηρήθηκαν ανέπαφα, ή μάλλον ανανεώθηκαν, και μάλιστα σε μια εποχή που ήταν ιδιαίτερα ευάλωτα· ενώ ακόμη και οι καλύτερες εκφάνσεις της λαϊκής δημοκρατίας αποκηρύχτηκαν, αν δεν καταπνίγηκαν βίαια. Η πραγματική τραγωδία της περιόδου 1918-19 δεν ήταν η αποτυχία του λαϊκού κινήματος να επιβάλει τη σοσιαλιστική επανάσταση. Η αξία ενός τέτοιου δρόμου θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο ατέρμονων θεωρητικών συζητήσεων, αλλά σίγουρα θα μπορούσε να χαραχτεί πάνω στο κορμί της ιστορίας μόνο μέσω ενός μακρού και αιματηρού εμφυλίου πολέμου, πράγμα που για πολλούς σοσιαλιστές ήταν ένα ιδιαίτερα ψηλό τίμημα. Η πραγματική λοιπόν τραγωδία ήταν η υπερβολικά νομικίστικη, στείρα και πλήρως συντηρητική αντίληψη για το πώς θα μπορούσε να αρθρωθεί ένας ομαλός τύπος δημοκρατικής πολιτικής οργάνωσης. Το 1918, το SPD είχε μία άνευ προηγουμένου ευκαιρία να διευρύνει τα όρια της δημοκρατίας, τόσο μέσω της αποδιάρθρωσης των αυταρχικών κρατικών δομών του αναξιόπιστου παλαιού καθεστώτος όσο και μέσω της τιθάσευσης της λαϊκής ενεργείας που απελευθέρωσε το κίνημα των εργατικών συμβουλίων. Η ευκαιρία για μια πιο βαθιά μεταρρύθμιση χάθηκε. Σύμφωνα με τα ίδια του τα κριτήρια, το SPD απέτυχε λόγω της εξαιρετικά περιοριστικής αντίληψής του για τη δημοκρατία.

Ιταλία: ο θρίαμβος της αντεπανάστασης

™την Ιταλία, η επαναστατική αναταραχή ήταν ακόμη πιο εντυπωσιακή από εκείνη

298

της Γερμανίας και γεννήθηκε μέσα στις συνθήκες που δημιούργησε η οικονομία του πολέμου, από τις ελπίδες του λαού για ένα καλύτερο μέλλον, από τις ευνοϊκές περιστάσεις της μαζικής επέκτασης των συνδικάτων και από τη διαλεκτική ανάμεσα στους αγώνες του λαού και στις κατεστημένες ηγεσίες του εργατικού κινήματος, οι οποίες οδηγήθηκαν στα όρια των αντιπροσωπευτικών τους δυνατοτήτων. Στην Ιταλία αναπαρήχθησαν πολλές από τις συνθήκες που συναντήσαμε στη Ρωσία: η καθυστέρηση και η μεγάλη ταχύτητα της εκβιομηχάνισης της χώρας από τη δεκαετία του 1890· τα υψηλά επίπεδα συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου στο τρίγωνο που οριζόταν από τις πόλεις Τορίνο, Μιλάνο και Γένοβα· ο προοδευτικός ρόλος του κράτους στην οικονομία και η έντονη αντίθεση ανάμεσα στις αναπτυγμένες και καθυστερημένες περιοχές της. Τόσο η Γερμανία όσο και η Ιταλία

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·299

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ

δοκιμάστηκαν από επαναστατικές κρίσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, αλλά ενώ στη Γερμανία η ήττα της Αριστεράς οδήγησε στην παγίωση της αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, στην Ιταλία έφερε τους φασίστες στην εξουσία. 15 Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τη διαφορά αυτή; Οι Ιταλοί σοσιαλιστές ήταν πιο αδιάλλακτοι, πιο ενωμένοι και πιο αριστεροί. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας ήταν σχεδόν ο μοναδικός σοσιαλιστικός σχηματισμός στην Ευρώπη που αρνήθηκε να υποστηρίξει τον πόλεμο. Ακόμη και μετά την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο τον Μάιο του 1915, το PSI ψήφισε εναντίον των πολεμικών πιστώσεων στην ιταλική Βουλή. Καθώς πλησίαζε το τέλος του πολέμου, το κίνημα απέρριψε τις προτάσεις της κυβέρνησης για την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας. Παρομοίως, το PSI άσκησε βέτο στην προσπάθεια να συγκληθεί συντακτική συνέλευση, καταγγέλλοντάς την ως μια άλλη μορφή συνεργασίας με τον ταξικό αντίπαλο. Αντίθετα, το βλέμμα του κόμματος ήταν στραμμένο στη Ρωσία. Τον Σεπτέμβριο του 1918, το κόμμα επαναβεβαίωσε την επιθυμία του να επιδιώξει την υλοποίηση του επαναστατικού του προγράμματος στην πλέον μαξιμαλιστική εκδοχή του. Τότε, στο διάστημα 7-11 Δεκεμβρίου, η ηγεσία του PSI, ενισχυμένη από τις κεντροευρωπαϊκές επαναστάσεις του προηγούμενου μήνα, κάλεσε το λαό να «εγκαθιδρύσει αμέσως τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία και τη δικτατορία του προ16 λεταριάτου». Αυτός ήταν και ο δηλωμένος στόχος του κόμματος για τα επόμενα δύο χρόνια. Με την ίδια πολιτική πλατφόρμα κατέβηκε στις εκλογές του 1919, αλλά δεν προσπάθησε να χρησιμοποιήσει την κοινοβουλευτική του ισχύ ως εφαλτήριο εισόδου στην κυβέρνηση. Σε αντίθεση με το SPD, το PSI δεν υποστήριξε ποτέ ένα ρεφορμιστικό πρόγραμμα σταθεροποίησης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Μόνο το καλοκαίρι του 1922, ο Φιλίπο Τουράτι και οι ρεφορμιστές οπαδοί του τάχθηκαν υπέρ μιας πολιτικής συμμαχιών – 18 ολόκληρους μήνες μετά τη διάσπαση του PSI και με το φασισμό να έχει ήδη συντρίψει το κίνημα. Κατά τη διάρκεια της «κόκκινης διετίας» (1919-20), η ιταλική Αριστερά είχε την υποστήριξη του κόσμου. Ο αριθμός των μελών του PSI αυξήθηκε κατακόρυφα, όπως και εκείνος των συνδικαλισμένων εργατών είτε στη CGL, είτε στην Ιταλική Συνδικαλιστική Ένωση (USI) ή και στα νέα συνδικάτα των καθολικών. Η στροφή του λαού προς τους σοσιαλιστές σημειώθηκε στο πλαίσιο μιας ευρύτερης κοινωνικής σύγκρουσης – μαζικά απεργιακά κύματα στη βιομηχανία και τη γεωργία, άμεση δράση των εργατών στα εργοστάσια, κινητοποιήσεις για την εξασφάλιση τροφίμων και περιορισμό του κόστους ζωής, καταλήψεις αγροκτημάτων και συχνή επίδειξη δύναμης σε συγκεντρώσεις, πορείες και παρελάσεις. Όλα αυτά ενίσχυσαν το κόμμα τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο.

299

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·300

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

300

Το PSI δέσποζε στο βορρά. Σε εθνικό επίπεδο, το Σοσιαλιστικό Κόμμα είχε μεγαλύτερη δύναμη στις πόλεις απ’ όσο στις αγροτικές περιοχές. Ωστόσο η ύπαιθρος της βόρειας Ιταλίας ήταν το ίδιο «κόκκινη» με τα μεγάλα αστικά κέντρα: η αγροτιά της κάτω κοιλάδας του Πάδου συμπλήρωνε το βιομηχανικό τρίγωνο που όριζαν το Τορίνο, το Μιλάνο και η Γένοβα. Στην επαρχία της Μπολόνιας, τα 3/4 σχεδόν των αγροτών ψήφισαν το PSI το 1919. Το κλειδί της επιτυχίας του ήταν η επιβλητική παρουσία της Federterra, της συνδικαλιστικής ένωσης των εργαζομένων στα αγροκτήματα, η οποία το 1920 είχε 900.000 μέλη. Η Federterra στηριζόταν σε ένα τεράστιο δίκτυο τοπικών ενώσεων: τα εργατικά κέντρα, τους συνεταιρισμούς και τις σοσιαλιστικές δημοτικές διοικήσεις, που έγιναν συμβόλαια για δημόσια έργα, επιδοτήσεις και πιστώσεις. Σε όλα αυτά τα παραρτήματα του κόμματος έπαιζαν μικρό ρόλο, τουλάχιστον τυπικά, εκτός των σοσιαλιστικών συμβουλίων που υπήρχαν στις πόλεις. Στα τέλη του 1920, η ηγεμονία του PSI στις αγροτικές περιοχές είχε οδηγήσει την κάτω κοιλάδα του Πάδου και το σύνολο της οικονομίας της υπό σοσιαλιστικό έλεγχο, υποχρεώνοντας τις κυρίαρχες τάξεις σε μια ταπεινωτική κατάσταση πολιορκίας. Ο αγροτικός αυτός σοσιαλισμός απολάμβανε την ισχύ του ως ένα είδος ταξικής εκδίκησης. Στη Φεράρα, η σοσιαλιστική διοίκηση της πόλης κατέλαβε το κάστρο, έγραψε στα τείχη με φωτεινό κόκκινο χρώμα το σύνθημα Viva il socialismo (Ζήτω ο σοσιαλισμός), το τύλιξε σε κόκκινες σημαίες, στέγασε εκεί το Εργατικό Κέντρο και, προς μεγάλο τρόμο του νομάρχη, τα γραφεία του οποίου στεγάζονταν στον ίδιο χώ17 ρο, το άνοιξε για κάθε είδους εργατική συνάντηση ή γιορτή. Σε αυτό το κλίμα της ανοιχτής ταξικής σύγκρουσης, με τα μποϊκοτάζ των συνδικαλιστικών ενώσεων και τις επιθέσεις εναντίον των απεργοσπαστών, τις εξεγέρσεις με αφορμή το υψηλό κόστος ζωής, τις επιθέσεις εναντίον των αστυνομικών, τα χλευαστικά σχόλια και τον εκφοβισμό γενικότερα της αστικής τάξης, οι εξεγερμένοι αγρότες αύξαναν εσκεμμένα την ένταση προκειμένου να διευκολύνουν τους σκοπούς της επανάστασης. Επρόκειτο για ένα μαχητικό και υπερβολικό στις εκδηλώσεις του σοσιαλισμό, στο πλαίσιο του οποίου ακόμη και ο επαναστατικός μαξιμαλισμός της ηγεσίας του PSI υπολειπόταν των απλών ανθρώπων όσον αφορά το αγωνιστικό φρόνημα και την άμεση δράση. Η εκλογική επιτυχία του PSI οφειλόταν στην ταύτισή του με τους κοινωνικούς αγώνες, τους οποίους ακριβώς κατέστειλε το SPD. Στις δημοτικές εκλογές του 1920, οι σοσιαλιστές σημείωσαν μεγάλη επιτυχία στις περιοχές που οι αγώνες των αγροτών ήταν ιδιαίτερα έντονοι: στην περιοχή του Ροβίγκο, κέρδισαν τις εκλογές και στις 63 κοινότητες· στη Μάντοβα, 59 από τις 68· στην Μπολόνια, 54 από τις 61· στο Ρέτζιο Εμίλια, 38 από τις 45 και ούτω καθεξής. Έχοντας να αντιμετωπίσει την αδιάλλακτη επαναστατικότητα των λαϊκών

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·301

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ

στρωμάτων, η ιταλική αστική τάξη δικαιολογημένα περίμενε να εκδηλωθεί κάποια γενικευμένη εξέγερση. Στην πράξη όμως η μαξιμαλιστική ηγεσία της Αριστεράς βίωνε μονίμως ένα χάσμα ανάμεσα στα λόγια και στις πράξεις της: «Οι διακηρυγμένοι στόχοι της ήταν μονίμως ακραίοι, αν όχι ουτοπικοί, ενώ η λεκτική βία, που αποτελούσε ένα όχημα ανατρεπτικών προθέσεων, ύβρεων και απειλών εναντίον των αντιπάλων της και των κατεστημένων θεσμών, πήρε μεγάλες διαστά18 σεις». Ούτε και εξέλιπε η μαχητικότητα σε τοπικό επίπεδο. Ωστόσο, όποτε εμφανιζόταν η ευκαιρία για μια αληθινή επανάσταση, οι μαξιμαλιστές δίσταζαν να την αδράξουν. Αυτό, για παράδειγμα, συνέβη στην περίπτωση των μαζικών ταραχών του Ιουνίου-Ιουλίου του 1919 με αφορμή την κατακόρυφη άνοδο του κόστους ζωής, όπως και στη γενική απεργία στο Πεδεμόντιο μεταξύ της 13ης και της 24ης Απριλίου 1920 ή στις καταλήψεις των εργοστασίων στα τέλη του 1920 που συνέπεσαν με την κορύφωση του αγώνα της Federterra και τις τοπικές εκλογές της 5ης Νοεμβρίου. Σε μια κοινή σύνοδο που έγινε στις 9-11 Σεπτεμβρίου, το ζήτημα της μετεξέλιξης των καταλήψεων σε γενικευμένη εξέγερση παραπέμφθηκε από την ηγεσία του Σοσιαλιστικού Κόμματος στο Εθνικό Συμβούλιο της CGL, το οποίο 19 απέρριψε την ιδέα με ψήφους 591.245 έναντι 409.569. Το περίεργο κράμα λεκτικής αδιαλλαξίας και στρατηγικής αναβλητικότητας των μαξιμαλιστών παραμένει ακατανόητο. Ο στενόμυαλος ελιτισμός και η αντιλαϊκή βία του προπολεμικού ιταλικού κράτους, που συγκαλύφθηκαν επιτυχώς από την πόλωση της πολεμικής περιόδου και τον λαϊκό ουτοπισμό της ειρήνης, έπαιξαν το ρόλο τους, όπως και μετά την επιστολή η έμφαση των σοσιαλιστών στην ενότητα, η οποία αντιστρατευόταν την αποξένωση του μεγάλου και σχετικά επιφυλακτικού τμήματος του κινήματος. Ωστόσο ο μαξιμαλισμός προερχόταν και από τον μηχανιστικό μαρξισμό της Δεύτερης Διεθνούς και την πίστη του Κάουτσκι στην Ιστορία και την αντικειμενική νομοτέλεια. Μόνο οι αριστερίστικες ομάδες του κόμματος, οι κομμουνιστικές φατρίες περί τον Γκράμσι και τον Αμαντέο Μπορντίγκα (Amadeo Bordiga), που είχαν ασπαστεί τον μπολσεβίκικο βολονταρισμό, ξέφυγαν από την κληρονομημένη αυτή κουλτούρα. Οι ίδιοι οι μαξιμαλιστές δικαιολογούσαν την απραξία τους, χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα τη διεθνή συγκυρία, μια και υποστήριζαν ότι έπρεπε να εκδηλωθούν και σε άλλες χώρες διάφο20 ρες ριζοσπαστικές ενέργειες. Ωστόσο οι βαθιά ριζωμένες προκείμενες του συλλογισμού αυτού, ολόκληρη η επιχειρηματολογία της κλασικής σοσιαλδημοκρατίας, ήταν ακόμη πιο σημαντικές: «Εμείς, ως μαρξιστές, ερμηνεύουμε την ιστορία· 21 δεν τη φτιάχνουμε». Έτσι, η επανάσταση ήταν πάντοτε κάπου εκεί κοντά αλλά δεν γινόταν ποτέ, περίμενε πάντοτε στην επόμενη γωνία.

301

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·302

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

302

Η αποτυχία των μαξιμαλιστών αποτελεί ένα εξαιρετικό μάθημα για το πώς δεν μπορεί να γίνει η επανάσταση. Οι άνθρωποι αυτοί έκαναν το λαό να τρέφει ελπίδες για μια επαναστατική αλλαγή χωρίς να τις εκπληρώνουν. Αναζωπύρωναν κάθε τόσο την επαναστατική διάθεση του κόσμου χωρίς να μπορούν να τη διαμορφώσουν σε απτή επαναστατική πρόκληση. Έκαναν το σοσιαλισμό οδόφραγμα εναντίον του αστικού κόσμου και οχυρωμένοι πίσω του εξαπέλυαν μια ομοβροντία ρητορικών προκλήσεων. Όταν όμως τα λαϊκά στρώματα έπαιρναν στα σοβαρά αυτά που οι ίδιοι τους έλεγαν και αναλάμβαναν δράση, οι μαξιμαλιστές τα συμβούλευαν να επιδείξουν αυτοπειθαρχία και υπομονή. Όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, η στάση αυτή προκάλεσε δυσφορία. Στα τέλη του 1920, το κίνημα δεν είχε συγκεκριμένη κατεύθυνση, ήταν αποθαρρημένο και τραυματισμένο από τις αντεγκλήσεις και τις αλληλοκατηγορίες. Σε γενικές γραμμές, θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόταν σε διάλυση. Οι φασίστες εμφανίζονταν ως ένας αντεπαναστατικός φορέας ειρήνευσης. Στα τέλη του 1920, η δραστηριότητα των παραστρατιωτικών ομάδων τους είχε μεν τοπικό χαρακτήρα αλλά άρχισε να επεκτείνεται βίαια, παίρνοντας μια πιο οργανωμένη μορφή. Η ταξική πάλη εγκατέλειψε ξαφνικά το πεδίο της θεατρικότητας, της ρητορείας και των συμβολισμών χάριν των όπλων, των ξυλοδαρμών και της στρατιωτικής τρομοκρατίας. Έχοντας μάθει να σέβονται το πρωτόκολλο ενός ιδιαίτερα δυσφημισμένου φιλελεύθερου πολιτειακού συστήματος, οι σοσιαλιστές δεν μπορούσαν να απαντήσουν αποτελεσματικά στη συστηματική πολιτική βία των αντιπάλων τους. Έχοντας απολέσει το προνόμιο της νομιμότητας και σοκαρισμένοι από το κτηνώδες πλήγμα που δέχτηκε το ήθος του εργατικού κινήματος, οι τοπικές διοικήσεις που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του PSI κατέρρευσαν. Μια «επανάσταση 22 του αίματος ορθώθηκε εναντίον της επανάστασης των λόγων». Ένα από τα μαθήματα της αποτυχίας του μαξιμαλισμού σχετιζόταν με την οργάνωση του κινήματος, την ανάγκη δηλαδή για μια πραγματικά επαναστατική ηγεσία όπως εκείνη των μπολσεβίκων. Αυτή ήταν η άποψη του Μπορντίγκα, την οποία μέσα στο 1920 υιοθέτησε και ο Γκράμσι. Το όλο θέμα αφορούσε το δίλημμα «ανανέωση ή διάσπαση»: το να δώσουν στο κόμμα «κομμουνιστική» προοπτική σήμαινε ότι είτε θα έπρεπε να αποπέμψουν τους ρεφορμιστές από τις τάξεις του είτε να ιδρύσουν ένα νέο αριστερό κόμμα. Όμως στο δίλημμα αυτό δεν απάντησαν ποτέ. Όταν έγινε τελικά το Συνέδριο του PSI στο Λιβόρνο στις 15-21 Ιανουαρίου 1921, το κόμμα διασπάστηκε σε τρία μέρη: 98.028 ψήφισαν υπέρ της Ενωτικής Κομμουνιστικής Κίνησης, 58.783 υπέρ των κομμουνιστών και 14.695 υπέρ της Σοσιαλιστικής Συσπείρωσης. Μετά τις εξελίξεις αυτές, οι κομμουνιστές εγκατέ23 λειψαν το κόμμα, σχηματίζοντας το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας.

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·303

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ

Τα διλήμματα της επανάστασης: κοινοβούλια, εργοστάσια και οδοφράγματα

√ ιταλικός σοσιαλισμός συμπύκνωσε τα διλήμματα της Αριστεράς στη μεταπολεμική επαναστατική συγκυρία. Τα εμπόδια για την επικράτηση της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Γερμανία και στην Ιταλία ήταν τεράστια. Ένα από αυτά ήταν η απουσία ικανής ηγεσίας, η οποία «χανόταν τη στιγμή της αλήθειας».24 Μία από τις χειρότερες συνέπειες αυτής της κατάστασης ήταν η απομόνωση του επαναστατικού κινήματος των πόλεων – από τα μεσαία στρώματα, τους μικροϊδιοκτήτες γης στην ύπαιθρο, το ανθηρό κίνημα των πρώην στρατιωτικών και τα πιο προοδευτικά στρώματα της αστικής τάξης.25 Τον Σεπτέμβριο του 1920, η απομόνωση αυτή ήταν μια απτή πραγματικότητα. Ωστόσο, ένα χρόνο νωρίτερα, η κατάσταση ήταν πιο ρευστή και η αποτυχία του PSI να εκφράσει τις επιθυμίες και τη δυσαρέσκεια του λαού οφειλόταν στο μαξιμαλισμό του.26 Ο τοπικισμός, τόσο στην καθαρά ιταλική του μορφή όσο και στη γενικότερη κατεύθυνση της δράσης των συμβουλίων, επίσης υπονόμευσε την ικανότητα της ηγετικής ομάδας του PSI να ανταποκριθεί στις επιθυμίες των εργαζομένων. Μια επαναστατική αλυσιδωτή αντίδραση ήταν κάτι που το κίνημα θα μπορούσε εύκολα να φανταστεί. Άλλωστε κάτι ανάλογο είχε συμβεί στη Γερμανία στη διάρκεια της επανάστασης του Νοεμβρίου. Όμως για να ολοκληρωθεί μια τέτοια διαδικασία θα έπρεπε να παρέμβει αποφασιστικά η ηγεσία του κόμματος, και εδώ ακριβώς οι βαθιά ριζωμένες στο εσωτερικό του αυτόνομες τοπικές ομάδες εμπόδισαν μάλλον πα27 ρά διευκόλυναν την ανάπτυξη του κινήματος. Η κατάσταση αυτή επιδεινωνόταν από τη γεωγραφία της χώρας, η οποία συνέβαλλε στην απομόνωση των οχυρών του εργατικού κινήματος από τη Ρώμη που ήταν η πολιτική και διοικητική πρωτεύουσα. Σε αντίθεση με το Βερολίνο, την Πετρούπολη και τη Βουδαπέστη, η Ρώμη δεν υπήρξε ποτέ πόλος έλξης των ριζοσπαστών. Το γεγονός ότι το PSI είχε ως επίκεντρο της δράσης του το Μιλάνο, το Τορίνο και την περιοχή της Εμίλια καθιστούσε ακόμη πιο δύσκολο να φέρει την επανάσταση προ των πυλών της κρατικής εξουσίας. Πράγματι, η κατάληψη της τελευταίας χρειαζόταν να κάνει το PSI τη δική του «πορεία προς τη Ρώμη», πράγμα που ήταν απείρως πιο πολύπλοκη υπόθεση απ’ όσο θα ήταν αν το κίνημα είχε επικεντρώσει τις προσπάθειές του στην πρωτεύουσα. Αν όμως ένας ιταλικός Οκτώβρης ήταν απίθανο να συμβεί, πώς θα μπορούσε να φανταστεί κανείς μια πραγματικά ριζοσπαστική ατζέντα της Αριστεράς; Την περίοδο 1917-23 υπήρχαν άλλα δύο μοντέλα σοσιαλιστικής δράσης. Το ένα προερχόταν από τη Γερμανία και την Αυστρία, όπου η κυρίαρχη θέση του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στην κυβέρνηση είχε ανοίξει το δρόμο αφενός για τον εκδημοκρατισμό του κράτους και της κοινωνίας και αφετέρου για την αποφασιστική

303

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·304

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων υπέρ των εργαζομένων ακόμη και μέσα στα όρια του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος. Το άλλο ήταν συνηθισμένο σε πολλές χώρες της Δυτικής και της Βόρειας Ευρώπης, όπου το κλίμα, που είχε δημιουργηθεί από τη ρωσική και τις υπόλοιπες κεντροευρωπαϊκές επαναστάσεις, καθώς και από τις ιδιαιτερότητες της μεταπολεμικής συγκυρίας, επέτρεψε στα εργατικά κινήματα να ασκούν μεγάλη πίεση στις μη σοσιαλιστικές κυβερνήσεις. Οι ρεφορμιστές σοσιαλδημοκράτες και οι ομοϊδεάτες τους συνδικαλιστές διέθεταν μεγάλη πολιτική δύναμη, έστω και αν αυτό δεν θα κρατούσε πολύ, και συχνά μετείχαν σε διάφορες κυβερνήσεις συνασπισμού, όπως, για παράδειγμα, στη Σουηδία και τις Κάτω Χώρες. Θεωρητικά, και τα δύο αυτά μοντέλα υπόσχονταν συνεχή αύξηση της νομιμοποίησης και της κορπορατιστικής δύναμης των εργατικών κινημάτων, πράγμα που δημιουργούσε το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο για τη διεύρυνση των κατακτήσεών τους. Στην πράξη ωστόσο, η εξασθένιση της επαναστατικής απειλής μεταξύ του φθινοπώρου του 1920 και της άνοιξης του 1921, σε συνδυασμό με το τέλος της μεταπολεμικής οικονομικής άνθησης, υπονόμευσε τη διαπραγματευτική ισχύ του εργατικού κινήματος και ενίσχυσε το ηθικό των συντηρητικών. Αυτό που θα έπρεπε να είναι η μετάβαση σε μια νέα εποχή –τη σοσιαλιστική– έγινε το προοίμιο της εκ νέου σταθεροποίησης του καπιταλισμού. Ωστόσο οι έστω και περιορισμένες αυτές επιτυχίες αποτελούν ένα χρήσιμο πλαίσιο για να σκεφτούμε την ιταλική περίπτωση. Το PSI είχε δύο προφανείς ευκαιρίες να παρέμβει με ριζοσπαστικό τρόπο στο Κοινοβούλιο. Η πρώτη ήταν όταν κέρδισε τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1919. Οι εκλογές αυτές αποτέλεσαν μια «“ιστορική ευκαιρία” για την ανανέωση της δημόσιας ζωής στην Ιταλία μέσα από την πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων που θα μπορούσαν να εξαλείψουν ή, τουλάχιστον, να μειώσουν σημαντικά την απόσταση που χώριζε τα λαϊκά στρώματα από το κράτος». Πέρα από την ανασυγκρότηση της οικονομίας, τις λαϊκές κινητοποιήσεις στις πόλεις και τα χωριά και τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, το νομοθετικό σώμα ανανεώθηκε σε μεγάλο βαθμό (304 από τους 501 βουλευτές εκλέχτηκαν για πρώτη φορά), ενώ οι διαδικαστικές του καινοτομίες ενίσχυσαν τη δύναμη των κομματικών κυβερνήσεων. Αυτό ήταν μια ιδιαίτερα σημαντική καμπή στο ιταλικό πολιτικό σύστημα, γιατί το παραδοσιακό κόμμα εξουσίας, το οποίο είχε καταφέρει να επιβιώσει από τις μεταρρυθμίσεις του 28 1882 και του 1912, τελικά αποπέμφθηκε. Άμεση συνέπεια ήταν η ενίσχυση της πολιτικής δύναμης του PSI, είτε στην ίδια την κυβέρνηση είτε στο κοινοβούλιο. Η δεύτερη ευκαιρία του δόθηκε τον Σεπτέμβριο του 1920 στην κορύφωση της πολι304 304 τικής κρίσης με τις καταλήψεις των εργοστασίων. Εκείνη την εποχή, η αδιαλλαξία

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·305

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ

των μαξιμαλιστών είχε περιορίσει το περιθώριο κοινοβουλευτικών ελιγμών, αλλά οι φιλελεύθεροι θεώρησαν καλό να βάλουν το PSI και τη CGL στην κυβέρνηση προκειμένου να σταθεροποιήσουν το πολιτικό σύστημα της χώρας. Έτσι, δόθηκε μια τελευταία ευκαιρία. Και στις δύο περιπτώσεις, το καλύτερο σενάριο για την Αριστερά θα ήταν να ενταχθεί –και να βοηθήσει να διαμορφωθεί– σε ένα ευρύτερο συνασπισμό δημοκρατικών δυνάμεων. Ένας τέτοιος συνασπισμός θα αποτελούσε τη βάση για βαθύτερες κοινωνικοοικονομικές μεταρρυθμίσεις. Όταν κόπασαν κάπως οι αγωνιστικές κινητοποιήσεις των εργαζομένων και οι φασίστες ξεκίνησαν την πορεία τους για την κατάληψη της εξουσίας, ο πολιτικός αυτός συνασπισμός θα συνέβαλλε αποφασιστικά στην προάσπιση της δημοκρατίας. Από την άποψη αυτή, οι πολιτικές ιστορίες της Ιταλίας και της Γερμανίας αποδεικνύονται συμπληρωματικές. Το SPD απέκτησε μεγάλη δύναμη στο κοινοβούλιο αλλά δεν διέθετε στρατηγικό όραμα. Έτσι επιχείρησε να θεμελιώσει τον δημοκρατικό συνασπισμό στον χαμηλότερο κοινό παρονομαστή. Το PSI αντίθετα εγκατέλειψε το σχέδιο σύμπηξης ενός τέτοιου συνασπισμού, ρίχνοντας το βάρος του στις εξωκοινοβουλευτικές κινητοποιήσεις των λαϊκών στρωμάτων. Η ειρωνεία ωστόσο είναι ότι παρήγαγε τα πιο καλά μεταρρυθμιστικά προγράμματα. Αν το SPD προσκολλήθηκε στην πιο μετριοπαθή και προσεκτική εκδοχή συνασπισμού των δημοκρατικών δυνάμεων, κατασπαταλώντας την ενέργειά του στην υπηρεσία ενός στενόκαρδου κοινοβουλευτισμού και μιας αντεπαναστατικής αντίληψης για το νόμο και την τάξη, οι Ιταλοί μεταρρυθμιστές είχαν το ακριβώς αντίθετο πρόβλημα: από τη μια, ένα συνεκτικό και φιλόδοξο πρόγραμμα και από την άλλη, καμιά πρόσβαση στην εξουσία. Σε αυτό ακριβώς συνίστατο η τραγωδία των δύο επαναστατικών κινημάτων. Μια πετυχημένη μη μπολσεβίκικη Αριστερά χρειαζόταν τα καλύτερα στοιχεία και των δύο αυτών πολιτικών παραδόσεων: ένα ριζοσπαστικό αλλά δημοκρατικό εξωκοινοβουλευτικό δυναμικό που θα κινητοποιούνταν και θα διοχετευόταν στις κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Βέβαια, ούτε το SPD ούτε το PSI είχαν υπό τον απόλυτο έλεγχό τους την κατάσταση, στο πλαίσιο της οποίας δραστηριοποιούνταν. Βρίσκονταν σε διαρκή ανταγωνισμό με ηφαιστειώδη και ανυπότακτα λαϊκά κινήματα, οι αγώνες και οι προσδοκίες των οποίων διαμόρφωναν την πολιτική ατζέντα όσο και την ακολουθούσαν. Την περίοδο 1918-19 όμως τα λαϊκά στρώματα ήθελαν καθοδήγηση, ενώ και τα δύο κόμματα είχαν πολλούς και αφοσιωμένους οπαδούς στους κόλπους της εργατικής τάξης μέχρι να τεθεί σε κίνηση ο διαλεκτικός μηχανισμός της απογοήτευσης και της ριζοσπαστικοποίησης. Αν οι μεταρρυθμιστές σοσιαλιστές είχαν το θάρρος να υποστηρίξουν τις απόψεις τους και, αντί να δαιμονοποιούν τους μπολ-

305

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·306

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

σεβίκους και να απορρίπτουν την άμεση δράση των απλών ανθρώπων, είχαν γεφυρώσει την κοινοβουλευτική τους δύναμη με τη δημοκρατία βάσης των συμβουλίων και των λαϊκών κινητοποιήσεων, το χάσμα ανάμεσα στις εθνικές ηγεσίες και στον σοσιαλιστικό λαό ίσως να μη γινόταν τόσο μεγάλο. Αντίστροφα, αν οι Γερμανοί επαναστάτες της περιόδου 1919-21 (ανεξάρτητα από το αν ήταν συμβουλιακοί κομμουνιστές, αναρχοσυνδικαλιστές, μέλη του KPD και του USPD) και οι Ιταλοί μαξιμαλιστές είχαν αφοσιωθεί στην κοινοβουλευτική δράση, τότε η μεγάλη εκλογική επιτυχία του 1919 μπορεί να είχε συνέχεια. Σε κάθε περίπτωση, ο λαϊκός ενθουσιασμός για τη δημοκρατία δεν κράτησε πολύ. Όπως έδειξαν η επιτυχία των φασιστών του Μπενίτο Μουσολίνι και η περιορισμένη αντοχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης μετά το 1929-30, το κόστος ήταν τεράστιο.

306

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·307

∫∂º∞§∞π√ 11

∏ ¡∂∞ ∞°ø¡π™Δπ∫√Δ∏Δ∞

Η ίδρυση των κομμουνιστικών κομμάτων ΕΡΙΕΓΡΑΨΑ ΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ των Ευρωπαίων σοσιαλιστών ώς τις αρχές του 1917, οπότε συνάντησαν σημαντικά εμπόδια στη Στοκχόλμη. Οι βόρειοι, ως ουδέτεροι, μάταια αντιστάθηκαν στον αντιγερμανισμό των Βρετανών, των Γάλλων και των Βέλγων σοσιαλιστών, ελπίζοντας να αναβιώσουν την προπολεμική Δεύτερη Διεθνή. Το κίνημα του Τσίμερβαλντ επιδίωξε να ανανεώσει την επαναστατική πολιτική χωρίς ωστόσο να έρθει ανέκκλητα σε ρήξη με το παρελθόν. Όλοι βέβαια είχαν στραμμένο το βλέμμα τους στη Ρωσία, η επαναστατική Αριστερά της οποίας είχε αρχίσει να γίνεται το πρότυπο του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος. Έτσι, την παραμονή της μπολσεβίκικης επανάστασης η πολιτική της Αριστεράς είχε εντελώς ασαφή μορφή. Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε όσους ήταν αντίθετοι στον πόλεμο και στους «υπουργικούς σοσιαλιστές», που τον υποστήριζαν, ήταν αρκετά σαφής, όπως ήταν και το πραγματιστικό όραμα των μεταπολεμικών μεταρρυθμίσεων. Όμως τα όρια ανάμεσα στον μαχόμενο ρεφορμισμό ενός Φίλιπ Σάιντεμαν ή ενός Αλμπέρ Τομά (Albert Thomas) και στη μονομανή επαναστατικότητα του Λένιν παρέμεναν αδιευκρίνιστα. Ακόμη και ο Λένιν δεν μπορούσε να στοιχίσει απόλυτα το κόμμα του πίσω από το αίτημα για την ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς, ενώ και η στήριξη των μη μπολσεβίκων ήταν μικρή. Η επιλογή που πρόσφερε ο Λένιν σε όσους συμμετείχαν στη συνάντηση του Τσίμερβαλντ –«να παραμείνουμε ένα προσωρινό καταφύγιο για τους επαναστάτες σοσιαλιστές και τους κουρασμένους από τον πόλεμο οπορτουνιστές ή να αποτελέσουμε τη βάση για την Τρίτη Διεθνή»– ήταν μια επιλογή που οι περισσότεροι Ιταλοί, Ελβετοί, 1 Γάλλοι και Γερμανοί υποστηρικτές του Τσίμερβαλντ δεν θα έκαναν. Η διστακτικότητά τους να κόψουν τις γέφυρες δεν αντανακλούσε καμία σύγχυση ή απροθυμία, αλλά θεμελιώδεις διαφορές σχετικά με την έννοια της δημοκρατίας, τις εθνικές ιδιαιτερότητες και την επαναστατική πρωτοπορία, οι οποίες δεν επιδέχονταν εύκολες απαντήσεις και καταδίωξαν την Τρίτη Διεθνή για πάρα πολλά χρόνια.

Π

307

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·308

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Όμως, ενώ οι περισσότεροι υποστηρικτές του Τσίμερβαλντ προσδοκούσαν μια αναβίωση της επαναστατικότητας από τα κάτω, ο Λένιν επέμενε στη δημιουργία μιας ισχυρής οργάνωσης και μιας εξίσου δυναμικής ηγετικής ομάδας.

Οι διαιρέσεις του διεθνούς σοσιαλισμού

308

∞πό τη στιγμή που οι μπολσεβίκοι κατέλαβαν την εξουσία και η ανακωχή έδωσε στους δεξιούς σοσιαλιστές απόλυτη ελευθερία κινήσεων στις άλλες χώρες, οι δύο ακραίες πτέρυγες του αριστερού κινήματος προσπάθησαν να επισημοποιήσουν τη διάσπαση που είχε επέλθει ήδη στην πολεμική περίοδο. Καθώς έσβηνε ο απόηχος των συζητήσεων της Στοκχόλμης, οι σοσιαλιστές των Συμμαχικών Χωρών διόρισαν μια δική τους τριμελή επιτροπή και συγκάλεσαν μια διάσκεψη στη Βέρνη, η οποία επρόκειτο να γίνει τον Φεβρουάριο του 1919 για να επανιδρύσει τη Δεύτερη Διεθνή. Παράλληλα, οι μπολσεβίκοι προχώρησαν στην ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς σε ένα 2 συνέδριο που διοργανώθηκε στη Μόσχα τον Μάρτιο του 1919. Ωστόσο πολλοί ήταν οι σοσιαλιστές που δεν ευθυγραμμίστηκαν ούτε με τους μεν ούτε με τους δε – επρόκειτο ουσιαστικά για τη μεγάλη πλειονότητα των υποστηρικτών του Τσίμερβαλντ, η οποία είχε διευρυνθεί ακόμη περισσότερο μετά την επιστροφή των πολιτικών ελευθεριών. Ορισμένα κόμματα είτε υπονόμευσαν τη συνάντηση της Βέρνης, όπως οι Ιταλοί και οι Ελβετοί, είτε πήγαν αρχικά και στη συνέχεια αποχώρησαν. Ανάμεσα στο 1ο και στο 2ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής (Τρίτης) Διεθνούς τον Μάρτιο του 1919 και τον Ιούλιο του 1920, παρόμοιες αποχωρήσεις έκαναν τη Δεύτερη Διεθνή μια καθαρά βορειοευρωπαϊκή υπόθεση, αφού στηριζόταν σε κόμματα, τα οποία είχαν συγκρατήσει την πλειονότητα των σοσιαλιστών των χωρών τους και προέρχονταν από τη Βρετανία, τη Γερμανία, τη Σουηδία, τη Δανία, την Ολλανδία και το Βέλγιο. Το πρώτο κόμμα που αποχώρησε ήταν το ιταλικό. Αυτό συνέβη τον Μάρτιο του 1919. Στη συνέχεια ακολούθησαν το νορβηγικό, το ελληνικό, το ουγγρικό, το ελβετικό και το ισπανικό. Στις αρχές του 1920, το γερμανικό USPD, το γαλλικό 3 SFIO, το βρετανικό ILP και το αυστριακό SPÖ. Ενώ κάποια από τα κόμματα αυτά είχαν αρχίσει να στρέφονται προς τη Μόσχα, οι απώλειες της Δεύτερης Διεθνούς δεν μεταφράζονταν αυτόματα σε κέρδη για την Τρίτη. Αυτό συνέβη αργότερα μετά την έκδοση από το 2ο Συνέδριο της Κομιντέρν τον Ιούλιο του 1920 των 21 Όρων για την ένταξη ενός κόμματος στην Τρίτη Διεθνή, οι οποίοι αποτέλεσαν τα κριτήρια για τον προσδιορισμό ενός κόμματος ως κομμουνιστικού.4 Έχοντας στα χέρια τους το εργαλείο αυτό, ο Γκριγκόρι Ζινόβιεφ και οι άλλοι μπολσεβίκοι απεσταλμένοι επισκέφθηκαν το χειμώνα του 1920-21 τις έδρες

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·309

Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

πολλών σοσιαλιστικών κομμάτων φίλα προσκείμενων στη Μόσχα, προσπαθώντας να τα πείσουν να διαρρήξουν τους δεσμούς τους με τους αντιπάλους τους είτε αποπέμποντας τους τελευταίους, όπου αυτό ήταν εφικτό, είτε ιδρύοντας νέα κόμματα. Αυτό συνέβη για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1920 στο Συνέδριο του USPD στη Χάλε, όταν με ψήφους 237 έναντι 156 οι σύνεδροι αποδέχτηκαν τους 21 Όρους: η δεξιά πτέρυγα διατήρησε 340.000 μέλη και μεγάλο μέρος του κομματικού μηχανισμού, ενώ η Αριστερά διεκδίκησε 428.000, από τους οποίους πήρε τελικά μαζί της 5 στο ενωμένο KPD τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους 370.000. Ακολούθησε το γαλλικό SFIO, το οποίο ψήφισε στο Συνέδριο της Τουρ, που έγινε τον Δεκέμβριο, υπέρ της ένταξής του στην Τρίτη Διεθνή και της δημιουργίας του Κομμουνιστικού Κόμμα6 τος Γαλλίας (PCF). Στο Λιβόρνο, τον Ιανουάριο του 1921, το ήμισυ περίπου των μελών του PSI εγκατέλειψε το κόμμα για να σχηματίσει το Κομμουνιστικό Κόμμα 7 Ιταλίας, ενώ τον Μάιο συνέβη το ίδιο στην Τσεχοσλοβακία. Τα νέα αυτά κόμματα συγχωνεύτηκαν με τα μικρότερα κομμουνιστικά κόμματα που είχαν ιδρυθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη μετά το 1918 (βλ. πίνακα 11.1).

ΠΙΝΑΚΑΣ 11.1. Η ίδρυση των κομμουνιστικών κομμάτων Χώρα

Όνομα κόμματος

Αυστρία Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανικής Αυστρίας (KPÖ) Βέλγιο Κομμουνιστικό Κόμμα Βελγίου (PCB) Βουλγαρία Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας (BKP) Τσεχοσλοβακία Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας (KSCˇ ) Δανία Κομμουνιστικό Κόμμα Δανίας (DKP) Φινλανδία Εργατικό και Σοσιαλιστικό Κόμμα (SSTP) Γαλλία Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (PCF) Γερμανία Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD) Μεγάλη Βρετανία Κομμουνιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας (CPGB) Ελλάδα Σοσιαλιστικό και Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ) Ουγγαρία Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας (KMP) Ισλανδία Κομμουνιστικό Κόμμα Ισλανδίας (KFI) Ιρλανδία Κομμουνιστικό Κόμμα Ιρλανδίας (CPI) Ιταλία Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας (PCI) Λουξεμβούργο Κομμουνιστικό Κόμμα Λουξεμβούργου (CPL) Ολλανδία Κομμουνιστικό Κόμμα Ολλανδίας (CPH) Νορβηγία Κομμουνιστικό Κόμμα Νορβηγίας (NKP)

Έτος

Αριθμός μελών

1918 1921 1919 1921 1920 1920 1920 1918 1920 1918 1918 1930 1921 1921 1921 1918 1923

3.000 517 170.000 25.000 2.500 109.000 106.656 3.000

70.000 500 1.799 16.000

309

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·310

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Χώρα Πολωνία Πορτογαλία Ρουμανία Ισπανία Σουηδία Ελβετία Γιουγκοσλαβία

310

Όνομα κόμματος Κομμουνιστικό Κόμμα Πολωνών Εργατών (KRPP) Κομμουνιστικό Κόμμα Πορτογαλίας (PCP) Κομμουνιστικό Κόμμα Ρουμανίας (PCR) Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας (PCE) Κομμουνιστικό Κόμμα Σουηδίας (SKP) Κομμουνιστικό Κόμμα Ελβετίας (KPS) Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας (KPJ)

Έτος 1918 1921 1921 1919 1921 1921 1919

Αριθμός μελών

2.000 1.000 14.000

Ο νέος αυτός γύρος διασπάσεων άφησε πολλούς κομματικούς σχηματισμούς διεθνώς ανέστιους, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα τρίτο διεθνές σώμα, το οποίο προέκυψε από δύο διασκέψεις που έγιναν στη Βέρνη τον Δεκέμβριο του 1920 και στη Βιένη τον Φεβρουάριο του 1921. Ο τίτλος της οργάνωσης αυτής ήταν Διεθνής Εργατική Ένωση Σοσιαλιστικών Κομμάτων. Η Διεθνής της Βιένης, ή και «Δυόμισι Διεθνής», συσπείρωσε τους αριστερούς σοσιαλιστές που απέρριπταν τους 21 Όρους. Στα κόμματα αυτά συμπεριλαμβάνονταν το USPD, οι Τσέχοι σοσιαλδημοκράτες, το SFIO και όλο το φάσμα των βαλκανικών σοσιαλδημοκρατικών ομάδων. Σε αυτούς προστέθηκαν οι Ελβετοί σοσιαλδημοκράτες, οι οποίοι αρχικά συνδέθηκαν με την Τρίτη Διεθνή αλλά στη συνέχεια την εγκατέλειψαν το καλοκαίρι του 1919· οι Ρώσοι αντιμπολσεβίκοι μεταξύ των μενσεβίκων και των αριστερών σοσιαλεπαναστατών και το βρετανικό ILP. Ηγετικό ρόλο έπαιξαν οι Αυ8 στριακοί σοσιαλιστές, οι οποίοι το 1919-20 παρέμειναν σταθερά ανεξάρτητοι. Η Διεθνής της Βιένης αντιπροσώπευε αυτό ακριβώς που καταδίκαζε ο Λένιν στο πρόσφατο κίνημα του Τσίμερβαλντ, το οποίο επισήμως είχε διαλυθεί από την Τρίτη Διεθνή τον Μάρτιο του 1919 – ένα προσωρινό καταφύγιο για όλους τους αντιρεφορμιστές που δεν μπορούσαν να αντέξουν μια διάσπαση. Όμως για τον Φρίντριχ Άντλερ (Friedrich Adler), το γραμματέα και εμπνευστή της, αποτελούσε μια γέφυρα που θα διασφάλιζε την ενότητα των σοσιαλιστών. Ο ίδιος μεσολάβησε για τη σύγκληση μιας διάσκεψης στο Βερολίνο τον Απρίλιο του 1922, στην οποία καθεμία από τις τρεις Διεθνείς –η Δεύτερη, η Τρίτη και η Δυόμισι– απέστειλαν αντιπροσώπους τους, ενώ τα εναπομείναντα ηγετικά στελέχη παρευρέθησαν ως παρατηρητές. Είναι ίσως σημαντικό να παρατηρήσει κανείς ότι η διάσκεψη αυτή –η πρώτη μετά την τελευταία συνάντηση του ISB στις Βριξέλες τον Ιούλιο του 1914, όπου ήταν παρούσες όλες οι τάσεις του διεθνούς κινήματος– μπόρεσε όχι μόνο να πραγματοποι-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·311

Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

ηθεί αλλά και να συγκροτήσει την «Επιτροπή των 9», σκοπός της οποίας ήταν η διασφάλιση μιας μελλοντικής συνεργασίας. Ωστόσο, όταν τον επόμενο μήνα συνήλθαν τα μέλη της επιτροπής αυτής, το όλο πλαίσιο είχε ανατραπεί ήδη. Οι εκπρόσωποι της Τρίτης Διεθνούς αποσύρθηκαν εν μέσω βίαιων αντεγκλήσεων, που τώρα 9 ήταν ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στο χώρο της Αριστεράς. Το φθινόπωρο του 1922, η Δυόμισι Διεθνής βρισκόταν σε συζητήσεις με τη Δεύτερη για την ενοποίησή τους. Τον Μάιο του 1923, οι συζητήσεις αυτές καρποφόρησαν και οι δύο οργανώσεις συγχωνεύτηκαν, δημιουργώντας την Εργατική και Σοσιαλιστική Διεθνή (LSI) στο Αμβούργο. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε στη γενίκευση της διάσπασης του σοσιαλιστικού κινήματος, η οποία είχε ξεκινήσει με τον πόλεμο. Η διάσπαση αυτή παραμόρφωσε την πολιτική της Αριστεράς μέχρι να ξεσπάσει το κύμα της περιόδου 1956-68 αλλά και αργότερα. Δύο στρατόπεδα βρίσκονταν αντιμέτωπα και ανάμεσά τους υπήρχε ένα ναρκοπέδιο διαφορών και αντιπαραθέσεων. Ωστόσο ορισμένοι «κεντρώοι» προσπάθησαν να ανατρέψουν το πολωτικό αυτό κλίμα που είχαν διαμορφώσει η Δεύτερη και η Τρίτη Διεθνής, θέλοντας να διασώσουν τις ελπίδες για μια ενωμένη Αριστερά. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν ο Φρίντριχ Άντλερ, o Τζασίντο Σεράτι, o Ζαν Λονγκέ (Jean Longuet) και με ένα διαφορετικό τρόπο ο Καρλ Κάουτσκι. Όλοι αυτοί ήταν εκνευριστικά άτονοι όταν έπρεπε να δράσουν με βάση τις επαναστατικές αρχές που οι ίδιοι επαγγέλλονταν. Βάσει του μπολσεβίκικου προτύπου, κόμματα όπως το USPD και το SPÖ δεν μπορούσαν να θεωρηθούν υπόδειγμα επαναστατικής αποφασιστικότητας. Ωστόσο υπό το φως των μεταγενέστερων εξελίξεων –όχι μόνο του εκφυλισμού της Ρωσικής Επανάστασης και του δολοφονικού σταλινικού στίγματος αλλά και της υιοθέτησης εκ νέου από την Αριστερά του κλασικού δημοκρατικού μοντέλου τις δεκαετίες του 1970 και του 1980–, οι ενδοιασμοί τους πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Όσο αναποτελεσματικοί και να ήταν οι «κεντρώοι» στο ζήτημα της επανάστασης, η γραμμή που ένωνε το Τσίμερβαλντ με την Ένωση της Βιένης διέσωζε αρχές σχετικές με την αστική δημοκρατία και τις εθνικές ιδιαιτερότητες που η Τρίτη Διεθνής θυσίαζε στον επαναστατικό στόχο της.

Στήνοντας την κομμουνιστική διεθνή

∞πό τη στιγμή που οι μπολσεβίκοι κατέλαβαν την εξουσία, ο Λένιν δεν δυσκολεύτηκε να επιβάλει τη γραμμή του και πολύ σύντομα ιδρύθηκε μια νέα Διεθνής. Η εμβέλειά της ήταν αρχικά περιορισμένη λόγω των δυσκολιών που υπήρχαν στις επικοινωνίες εξαιτίας του πολέμου. Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1918, ορισμένοι αρι-

311

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·312

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

312

στεροί από τη Σκανδιναβία και την Ανατολική Ευρώπη συγκεντρώθηκαν στη Μόσχα με σκοπό να συγκαλέσουν μια διάσκεψη, αλλά τα νέα στρατιωτικά προβλήματα του σοβιετικού καθεστώτος τους απέτρεψαν. Παρ’ όλα αυτά, τον Μάιο συγκροτήθηκε μια Ομοσπονδία των Ξένων Ομάδων του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας, ενώ οι στόχοι επαναπροσδιορίστηκαν μετά το τέλος του πολέμου και την αποτυχία των επαναστάσεων στην Κεντρική Ευρώπη. Σε ένα ραδιοφωνικό μήνυμά τους προς τους Ευρωπαίους την παραμονή των Χριστουγέννων του 1918, οι μπολσεβίκοι κάλεσαν ανοιχτά τους υποστηρικτές τους να ενταχθούν στην «Τρίτη Διε10 θνή», «η ίδρυση της οποίας είχε δρομολογηθεί ήδη». Στις 21 Ιανουαρίου 1919, μια μικρή ομάδα συνέταξε μια πρόσκληση για «το πρώτο συνέδριο της επαναστατικής διεθνούς μας» στη Μόσχα, η οποία τρεις μέρες αργότερα μεταδόθηκε από το ραδιόφωνο εξ ονόματος των κομμουνιστικών κομμάτων της Ρωσίας, της Λετονίας και της Φινλανδίας, της Επαναστατικής Βαλκανικής Ομοσπονδίας και των Γραφείων Εξωτερικού των Κομμουνιστικών Εργατικών Κομμάτων της Πολωνίας, της 11 Ουγγαρίας και της Αυστρίας. Παρότι αρχικά η συνάντηση είχε προγραμματιστεί για τις 15 Φεβρουαρίου, τελικά έγινε την πρώτη εβδομάδα του Μαρτίου. Η πρόσκληση απευθυνόταν σε 39 ομάδες 31 χωρών. Με εξαίρεση τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Αυστραλία και την Ιαπωνία, όλες οι άλλες χώρες ήταν ευρωπαϊκές· αργότερα προστέθηκαν και κάποιες άλλες ομάδες από τις αποικίες. Στο Συνέδριο συμμετείχαν 52 αντιπρόσωποι από 35 οργανώσεις 22 χωρών. Μετά την παρουσίαση των διαπιστευτηρίων και τις αναφορές στην κατάσταση που επικρατούσε στις αντίστοιχες περιοχές, οι ομιλίες και οι συζητήσεις επικεντρώθηκαν στην ανάλυση της παγκόσμιας καπιταλιστικής τάξης. Τελικά, εκπονήθηκαν τέσσερις λεπτομερείς εκθέσεις: «Το πολιτικό πρόγραμμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς», «Οι θέσεις για την αστική δημοκρατία και τη δικτατορία του προλεταριάτου» του Λένιν, «Η στάση μας απέναντι στα σοσιαλιστικά ρεύματα και τη Διάσκεψη της Βέρνης» και το «Μανιφέστο της Κομμουνιστικής Διεθνούς προς τους εργάτες όλου του κόσμου». Στο ετοιμοθάνατο σύστημα της «αστικής δημοκρατίας», το οποίο υποστήριζαν τώρα όχι μόνο οι «σοσιαλπατριώτες» αλλά και το «άμορφο και ασταθές σοσιαλιστικό κέντρο», αντιπαρέθεταν τον κομμουνισμό. Στα κοινοβούλια και τις κλασικές πολιτικές ελευθερίες αντιπαρέθεταν τα σοβιέτ ή εργατικά συμβούλια ως «συνθήκες και μορφές της νέας και ανώτερης δημοκρατίας των εργατών». Η δικτατορία του προλεταριάτου ήταν το μέσο για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης, ακριβώς όπως «οι εξεγέρσεις, οι εμφύλιοι πόλεμοι και η βίαιη πάλη ενάντια στους βασιλιάδες, στους φεουδάρχες, στους δουλοκτήτες, καθώς επίσης και στις προσπάθειές τους να αποκαταστήσουν την παλαιά τάξη πραγμά-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·313

Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

των» ήταν το κύριο μέσο ανόδου της αστικής τάξης στην εξουσία κατά το παρελθόν. Ο σχηματισμός μιας διεθνούς πρωτοπορίας ήταν η πρώτη προτεραιότητα του 12 παγκόσμιου εργατικού κινήματος. Δεν υπήρξε καμιά απολύτως διαφωνία. Στις 4 Μαρτίου 1919, την τρίτη μέρα του Συνεδρίου, η πρόταση για την ίδρυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς, η οποία υποβλήθηκε από την αυστριακή, την ουγγρική, τη σουηδική και τη βαλκανική αντιπροσωπεία, ψηφίστηκε ομόφωνα με μία μόνο αποχή. Παρότι το Συνέδριο ήταν μια μικρή και όχι απόλυτα αντιπροσωπευτική συνάντηση, αποτέλεσε μια ιδιαίτερα σημαντική στιγμή στη μακρά ιστορία της Αριστεράς, την οποία πρέπει να μελετήσουμε πιο προσεκτικά. Η σπουδαία επιτυχία των μπολσεβίκων, οι εξεγέρσεις του φθινοπώρου του 1918 στην Κεντρική Ευρώπη, και η ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρωμάτων στην Ιταλία αλλά και σε άλλες χώρες έδωσαν την εντύπωση ότι επρόκειτο να επέλθει μια κοσμοϊστορική ρήξη. Ακόμη και όταν αντίκριζαν καταστροφές –όπως ήταν η κατάπνιξη του λαϊκού κινήματος στη Γερμανία και η δολοφονία της Λούξεμπουργκ και του Λίμπκνεχτ που προηγήθηκαν του συνεδρίου–, οι νέοι κομμουνιστές διαπίστωναν ότι οι αντιφάσεις τούς ευνοούσαν απόλυτα. Η δραματικότητα της στιγμής και η προσδοκία της επανάστασης, καθώς επίσης και η αίσθηση ότι βρίσκονταν μπροστά σε μια νέα εποχή ήταν απτές. Φτάνοντας το μεσημέρι της δεύτερης μέρας, ο Αυστριακός αντιπρόσωπος Καρλ Στάινχαρντ (Karl Steinhardt) αποτύπωνε το κλίμα της στιγμής: βρόμικος και αναμαλλιασμένος, ανέβηκε στο βήμα για να δώσει τα διαπιστευτήριά του και, αφού έβγαλε από την τσέπη του κουρελιασμένου παλτού του ένα φάκελο, τον έσκισε με ένα μαχαίρι. Μετά από μια ενθουσιώδη και πομπώδη ομιλία για τη δύναμη των Αυστριακών κομμουνιστών, κατέληξε σε τόνο ηρωικό: Κάναμε δεκαεφτά ολόκληρες μέρες για να φτάσουμε από τη Βιένη στη Μόσχα. Ταξιδέψαμε μέχρις εδώ σαν τους πλάνητες· πάνω σε κάρα που μετέφεραν κάρβουνο, σε τρένα, στα σημεία που ενώνονται τα βαγόνια, σε βοϊδάμαξες, με τα πόδια σε πολλές περιοχές της Πολωνίας και της Ουκρανίας, οι οποίες μαστίζονται από συμμορίες ληστών, με τη ζωή μας να κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή, αλλά με την ψυχή μας να φλέγεται από μία και μόνη επιθυμία: να ’ρθούμε στη Μόσχα. Τίποτε δεν μπορούσε να μας εμποδίσει να έρθουμε εδώ!13

Πολλοί ήταν εκείνοι που πίστευαν ότι η επανάσταση στην Ευρώπη θα ξεσπούσε από στιγμή σε στιγμή. Πολύ σύντομα, η νέα Διεθνής θα εγκαθίστατο στη Δύση, στο Βερολίνο ή στο Παρίσι, ανάλογα με το πού θα γινόταν η επόμενη επαναστατική έκρηξη.

313

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·314

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

314

Ωστόσο, εκτός από τον γενικό ενθουσιασμό των συνέδρων, το Συνέδριο δεν είχε συγκεκριμένο στίγμα. Παρά την αναζήτηση των κατάλληλων κομμάτων και τις σχολαστικότητες της Επιτροπής Διαπιστευτηρίων, προϋποθέσεις τόσο οικείες από τη διεθνή σοσιαλιστική κουλτούρα της προπολεμικής περιόδου, το Συνέδριο ήταν ένα ετερόκλητο κράμα αυτόκλητων ριζοσπαστών. Η αποστολή και μόνο της πρόσκλησης στις ευρωπαϊκές χώρες ήταν μεγάλο πρόβλημα, λόγω του αποκλεισμού της Σοβιετικής Ρωσίας από τους Συμμάχους, του Εμφυλίου Πολέμου και της διπλωματικής απομόνωσης της σοβιετικής κυβέρνησης, η οποία διήρκεσε μέχρι τα τέλη του 1919. Η πρόσκληση αυτή έγινε γνωστή στην Αυστρία και την Ουγγαρία στις 29-30 Ιανουαρίου 1919, αλλά στη Γερμανία δημοσιεύτηκε ένα μήνα αργότερα. Περίπου 20 απεσταλμένοι επιχείρησαν να σπάσουν τον αποκλεισμό και να μεταφέρουν την πρόσκληση σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ελάχιστοι όμως τα κατάφεραν. Οι περισσότεροι σύνεδροι κατοικούσαν στην ίδια τη Σοβιετική Δημοκρα14 τία. Το πρόβλημα εκπροσώπησης –της πραγματικής και όχι της εικονικής σχέσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς με το διεθνές κίνημα– καθίσταται εμφανέστερο από τη γενικότερη εικόνα του Συνεδρίου. Οι αντιπρόσωποι διαιρούνταν σε πέντε κατηγορίες. Με εξαίρεση τους Γερμανούς και τους Ούγγρους, όσοι εκπροσωπούσαν ήδη υπάρχοντα κομμουνιστικά κόμματα προέρχονταν αποκλειστικά από περιοχές που ανήκαν παλιότερα στη Ρωσική Αυτοκρατορία, όπως ήταν η Φινλανδία, η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Λευκορωσία, η Πολωνία, η Ουκρανία και η Αρμενία. Μια δεύτερη κατηγορία ήταν εκείνη των εθνικιστών διανοουμένων που εκπροσωπούσαν χώρες της Μέσης και της Άπω Ανατολής, όπου οι κομμουνιστικές οργανώσεις ήταν ακόμη στα σπάργανα. Στις χώρες αυτές ανήκαν το Τουρκεστάν, το Αζερμπαϊτζάν, ο Γερμανοί του Βόλγα και η Ενωμένη Ομάδα των Ανατολικών Λαών της Ρωσίας από κοινού με την Τουρκία, την Περσία, την Κίνα και την Κορέα. Ειδική περίπτωση αποτελούσε η Γεωργία, όπου οι σοσιαλιστές διανοούμενοι είχαν την υποστήριξη ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων, αλλά ο προσανατολισμός τους ήταν μάλλον μενσεβικικός. Μια τρίτη κατηγορία ήταν οι αριστερίστικες σέκτες που είχαν μικρή λαϊκή απήχηση και ίσως αυτοαποκαλούνταν κομμουνιστικά κόμματα χωρίς πάντοτε να είναι: ομάδες από την Αυστρία, την Ελβετία, την Ολλανδία, τη Σουηδία και τις Ηνωμένες Πολιτείες· σε αυτές πρέπει να προστεθεί η Βαλκανική Επαναστατική Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία. Μια τέταρτη κατηγορία περιλάμβανε αντιπροσώπους από κανονικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, όπως αυτά της Νορβηγίας, της Ελβετίας, της Βουλγαρίας και της Γαλλίας. Τέλος, ορισμένοι αντιπρόσωποι,

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·315

Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

που βρίσκονταν ήδη στη Μόσχα –από διάφορες κομμουνιστικές Ομάδες της Τσεχίας, της Βουλγαρίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Βρετανίας και της Γαλλίας– εκπροσωπούσαν μόνο την Ομοσπονδία των Ομάδων Εξωτερικού του Ρωσικού Κόμματος και δεν είχαν άμεση σχέση με τις αντίστοιχες οργανώσεις των χωρών τους. Υπήρχε ένα μεγάλο χάσμα ανάμεσα στην επαναστατική ορμή της Διεθνούς –την αίσθηση που είχε δημιουργηθεί για την αποφασιστική κίνησή της προς το μέλλον– και στις δουλείες που είχε αναπτύξει το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα γενικότερα. Η ριζοσπαστικοποίηση των λαών ήταν αρκετά εμφανής· το πώς μπορούσαν όμως να την εκφράσουν τα κομμουνιστικά κόμματα αλλά και αυτό που προσδιόριζε τον «κομμουνισμό» παρέμεναν ασαφή. Το άνοιγμα της νέας Διεθνούς στον κόσμο των αποικιών αποτελούσε ένα πολύ πιο ισχυρό στοιχείο της. Το 1/4 περίπου των αντιπροσώπων και, πιο συγκεκριμένα, 12 από τους 52, προερχόταν από την Ασία και, με αυτή την έννοια, η Ρωσική Επανάσταση έφερε το αντιαποικιοκρατικό πνεύμα στο επίκεντρο του προβληματισμού της Αριστεράς. Αρχικά, η διεθνής πολιτική των μπολσεβίκων περιλάμβανε μια τολμηρή πρόσκληση προς τους μη δυτικούς λαούς να κάνουν τη δική τους επανάσταση, στρέφοντας εσκεμμένα το ενδιαφέρον των κομμουνιστών «προς την Ανατολή, την Ασία, την Αφρική και τις αποικίες, όπου το κίνημα [για εθνική αυτοδιάθεση] δεν είναι υπόθεση του παρελθόντος αλλά του παρόντος και του μέλλοντος».15 Ως προς αυτό, το Συνέδριο εγκαινίασε μια μεγάλη παράδοση, η οποία συνεχίστηκε τον Σεπτέμβριο του 1920 με το Συνέδριο των Λαών της Ανατολής στο Μπακού. Επιπλέον, το Συνέδριο σηματοδότησε τον ερχομό στο προσκήνιο μιας νεότερης γενιάς ακτιβιστών. Μια κατηγορία αντιπροσώπων, από την ίδια τη Ρωσία και την Ανατολική Ευρώπη, είχαν γίνει σοσιαλδημοκράτες όταν ήταν ακόμη έφηβοι ή εικοσάρηδες, είτε στη διάρκεια της μαζικής ίδρυσης των ανατολικών σοσιαλιστικών κομμάτων τη δεκαετία του 1890 είτε την περίοδο του έντονου ριζοσπαστισμού που συμπίπτει με την επανάσταση του 1905. Ωστόσο οι περισσότεροι ανδρώθηκαν πολιτικά στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Σε αυτούς συμπεριλαμβάνονταν πολλοί Δυτικοευρωπαίοι, Υπερκαυκάσιοι και Ασιάτες. Ως προς αυτό, η διαφορά με τα προπολεμικά συνέδρια της Δεύτερης Διεθνούς –και με το Συνέδριο της Βέρνης τον Φεβρουάριο του 1919– ήταν μεγάλη: «Αντί για όλους τους γνωστούς και σεβάσμιους πατέρες της διεθνούς σοσιαλδημοκρατίας, τους μεγάλους θεωρητικούς με τα λευκά μαλλιά και τους ηγέτες του εργατικού κινήματος, οι οποίοι δέσποζαν στη διεθνή σκηνή τα προηγούμενα πενήντα χρόνια, εδώ, με λίγες μονάχα εξαιρέσεις, ήταν συγκεντρωμένοι νέοι άνθρωποι, που ήταν ελάχι16 στα γνωστοί».

315

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·316

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Ωστόσο ούτε η νεανική τους ορμή ούτε ο γενικευμένος επαναστατικός ενθουσιασμός τους μπορούσε να συγκαλύψει το γεγονός της εξάρτησης της νεοσύστατης Διεθνούς από τα γεγονότα της Ρωσίας. Οι μπολσεβίκοι ηγέτες πίστευαν ότι η έδρα της Διεθνούς στη Μόσχα είχε προσωρινό χαρακτήρα. Ο Ζινόβιεφ προσδοκούσε «να μεταφέρει όσο πιο γρήγορα γινόταν την έδρα και την εκτελεστική επιτροπή της Διεθνούς σε άλλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα, όπως, για παράδειγμα, το Παρίσι». Αυτή του η φράση απηχούσε εκείνη του Τρότσκι: «Στο Βερολίνο, στο Παρίσι, στο 17 Λονδίνο!». Όμως, παρά τον αυθεντικό τους διεθνισμό, οι μπολσεβίκοι διατηρούσαν για τον εαυτό τους το δικαίωμα της τελικής απόφασης, ιδιαίτερα όταν μετά το 1921 το κύμα των πανευρωπαϊκών επαναστάσεων υποχώρησε. Από τη στιγμή που η υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης έγινε βασική προτεραιότητα των απανταχού κομμουνιστών, η Κομιντέρν συρρικνώθηκε αναπόδραστα σε μια οργάνωση στήριξης της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής.

Ποιος κομμουνισμός;

¢εδομένης της αβεβαιότητας που υπήρχε στις σχέσεις της Τρίτης Διεθνούς με την

316

Αριστερά των διαφόρων χωρών, το μεγάλο ερώτημα αφορούσε το είδος του Κομμουνιστικού Κόμματος που θα έπρεπε να προωθηθεί. Το κείμενο του Λένιν «Θέσεις… για την αστική δημοκρατία και τη δικτατορία του προλεταριάτου» όρισε αυστηρά κριτήρια για την ένταξη ενός κόμματος στην Κομιντέρν, τα οποία ενσωματώθηκαν στο «Πολιτικό Πρόγραμμα» της 6ης Μαρτίου. Εκεί, κομμουνιστική πολιτική σήμαινε σοβιετική κοινοβουλευτική μορφή του κράτους. Ωστόσο η συνταγή αυτή λειτούργησε μόνο όταν οι λαϊκές επαναστάσεις ήταν στην ημερήσια διάταξη. Από τη στιγμή που υποχώρησαν, η Αριστερά βρέθηκε ξανά αντιμέτωπη με το πρόβλημα της συμμετοχής της στο υπάρχον σύστημα – κοινοβούλιο, εκλογές και το γενικότερο θεσμικό πλαίσιο της «αστικής δημοκρατίας». Ο Λένιν θα υποχρεωνόταν, θέλοντας και μη, να παραδεχτεί τη σπουδαιότητα της κοινοβουλευτικής δράσης, του συνδικαλισμού και των άλλων «νόμιμων» πεδίων δράσης ανεξάρτητα από τον τακτικισμό, την κυνικότητα και τον δευτερεύοντα χαρακτήρα που είχαν οι παραδοχές αυτές. Πέραν αυτού, η άσκηση επιρροής της Τρίτης Διεθνούς εκτός των συνόρων της Σοβιετικής Ρωσίας και τις κοντινές χώρες, που ήταν αποικίες της Δύσης, προϋπέθετε τη διείσδυσή της στα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κινήματα. Η επιτυχία της εξαρτιόταν από το βαθμό διείσδυσής της στους ήδη υπάρχοντες κομματικούς σχηματισμούς της Αριστεράς και τα λαϊκά στρώματα που τους υποστήριζαν, ακριβώς όπως

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·317

Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

το κίνημα του Τσίμερβαλντ χρειάστηκε τα ευρύτερα αντιπολεμικά αισθήματα του τόσο κατηγορημένου κέντρου. Ο Λένιν όφειλε να εκμεταλλευτεί πολιτικά την ανάγκη για μια νέα αρχή και ρήξη. Ωστόσο τα νέα κόμματα δεν μπορούσαν να γεννηθούν από το μηδέν. Έπρεπε να ανασυνθέσουν τις ήδη υπάρχουσες πολιτικές παραδόσεις όπως και το πλαίσιο των λαϊκών αγώνων. Εκεί που τα κόμματα αυτά ιδρύθηκαν εν κενώ, χωρίς να προηγηθεί διάσπαση ενός προγενέστερου κομματικού σχηματισμού, σπάνια κατάφεραν να αποφύγουν την περιθωριοποίηση. Αυτό έθεσε την Κομιντέρν ενώπιον ενός διλήμματος. Την περίοδο 1919-20, όταν οι ενταγμένες σε αυτήν ομάδες διεύρυναν την επιρροή τους, ιδιαίτερα με την εξασθένηση της υποστήριξης στη Διεθνή της Βέρνης και στην πιθανή ανασυγκρότηση ενός σοσιαλιστικού κέντρου, η αμφιθυμία των δυνητικών υποστηρικτών της Κομιντέρν, μπροστά στο δίπολο σοβιέτ-κοινοβουλευτική δημοκρατία, δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Το 1920 και κατά την προετοιμασία του 2ου Συνεδρίου, τα ενταγμένα στην Τρίτη Διεθνή κόμματα υιοθέτησαν όλες τις αριστερές πολιτικές –από τον κοινοβουλευτικό σοσιαλισμό της προπολεμικής περιόδου μέχρι τον συμβουλιακό κομμουνισμό και τον ακραίο αριστερισμό– που απέρριπταν κάθε μορφή κοινοβουλευτικής δράσης. Η απάντηση στο δίλημμα αυτό αποτέλεσε το μεγαλύτερο πρόβλημα της Τρίτης Διεθνούς στον δεύτερο χρόνο της ζωής της. Οι 21 Όροι του Ιουλίου 1920 αποτέλεσαν μόνο μία μερική απάντηση στο δίλημμα αυτό. Αναμφισβήτητα χάραξαν μια γραμμή ανάμεσα στα κομμουνιστικά κόμματα και στα παλιότερα ρεφορμιστικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, τα οποία πρωταγωνιστούσαν στο χώρο της Αριστεράς στη Σκανδιναβία, στη Βρετανία και την Ολλανδία. Ταυτόχρονα όμως απέκλεισαν μια ευρύτερη γκάμα σοσιαλιστικών απόψεων και πολιτικών που εκφράστηκαν από τη βραχύβια Δυόμισι Διεθνή ή Διεθνή της Βιένης, στην οποία περιλαμβάνονταν όχι μόνο οι μενσεβίκοι αλλά και οι ιδιαίτερα σημαντικοί Αυστριακοί σοσιαλιστές, όπως και άλλες αριστερές ομάδες από τη Γερμανία, την Τσεχοσλοβακία και τη Γαλλία, οι οποίες δεν ήταν ευχαριστημένες από την πειθαρχία και την αφοσίωση που ζητούσε από τα μέλη της η Τρίτη Διεθνής. Μακροπρόθεσμα, τα νέα κομμουνιστικά κόμματα θα μπορούσαν να ενισχύσουν την επιρροή τους μόνο αν κέρδιζαν την εμπιστοσύνη και τη στήριξη των ομάδων αυτών. Πάντως, κατά το μεγαλύτερο μέρος των δεκαετιών του 1920 και του 1930, οι κομμουνιστές τόνισαν ακόμη περισσότερο τις διαφορές τους έναντι των άλλων δυνάμεων της Αριστεράς, οδηγώντας τις σοσιαλιστικές αυτές ομάδες στους κόλπους της σοσιαλδημοκρατικής Δεξιάς. Εξίσου σοβαρό πρόβλημα έθεταν οι εντυπωσιακές επαναστάσεις της περιόδου 1919-21 που οφείλονταν σε βίαιες, ρευστές και τοπικές μορφές ριζοσπαστισμού

317

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·318

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

της εργατικής τάξης, τις οποίες τα νέα κόμματα δεν μπορούσαν εύκολα να οργανώσουν ή να ελέγξουν. Αυτό ήταν σαφέστερο στη Γερμανία, στην Ιταλία και την Τσεχοσλοβακία, όπου τα πιο ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα ήρθαν αντιμέτωπα με τους εξαγριωμένους εργάτες, οι οποίοι αντιστέκονταν σε κάθε μορφή ηγεσίας που θα ήθελε να επιβάλει μια ενιαία εθνική στρατηγική ή να αναπτύξει συντονισμένη πολιτική δράση. Πράγματι, ο ακτιβισμός δεν υφίστατο μόνο εκτός του οργανωμένου πλαισίου των κομμουνιστικών κομμάτων ή των αριστερών σοσιαλιστικών ομάδων αλλά και μέσα σε αυτό: στα τέλη του 1920, λόγου χάρη, καθώς τα 78.000 μέλη του KPD ανέμεναν την εισροή των πρώην μελών του USPD, τον συμβουλιακό κομμουνισμό KAPD και η συνδεδεμένη με αυτό Γενική Ένωση Εργατών αριθμούσαν 100.000 υποστηρικτές, για να μην αναφερθούμε στις πολλές ανεξάρτητες νεοσυνδικαλιστικές ενώσεις, οι οποίες μεταλλάσσονταν με εκπληκτική τα18 χύτητα. Αυτές οι κινητοποιήσεις των εργατών ενθάρρυναν και συνάμα απογοήτευαν τους κομμουνιστές, καθώς, μολονότι αμφισβητούσαν κάθε μορφής εξουσία, δεν απέφεραν διαρκή υπερτοπικά αποτελέσματα. Αυτό λοιπόν ήταν το πιο ακανθώδες πρόβλημα που είχαν να αντιμετωπίσουν τα νεογέννητα κομμουνιστικά κόμματα: οι τρόποι ελέγχου της μαχητικότητας των λαϊκών στρωμάτων θα επηρέαζαν αποφασιστικά τη μορφή που επρόκειτο να πάρουν τα ίδια ως πολιτικοί και ιδεολογικοί φορείς των κομμουνιστικών ιδεών.

318

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·319

∫∂º∞§∞π√ 12

∏ ¶√§πΔπ∫∏ Δ√À ºÀ§√À

Γυναίκες και Αριστερά

Σ

ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ, για τις γυναίκες οι αμφισημίες

που προκαλούνταν από τις ραγδαίες αλλαγές του πολιτικού τοπίου ήταν ιδιαίτερα έντονες. Μετά το τέλος του πολέμου, η πιο σημαντική πολιτική αλλαγή αφορούσε το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Πριν από το 1914, οι γυναίκες ψήφιζαν μόνο στη Φινλανδία (1906) και τη Νορβηγία (1913), αλλά μετά το 1918 γεύτηκαν τους καρπούς του γενικότερου εκδημοκρατισμού της Ευρώπης. Αρχικά στη Ρωσία και στη συνέχεια, στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης –Τσεχοσλοβακία, Αυστρία, Ουγγαρία, Πολωνία και Γερμανία–, και, τέλος, στην Ιρλανδία (1922), οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα να ψηφίζουν, όπως είχε συμβεί στα φιλελεύθερα καθεστώτα του βορρά – Δανία και Ισλανδία (1915), Σουηδία (1918), Βρετανία (1918), Λουξεμβούργο (1919) και Ολλανδία (1920). Ακόμη κι αν το δικαίωμα αυτό δεν είχε καθολικό χαρακτήρα –στο Βέλγιο, στη Γαλλία και την Ιταλία, οι μεταρρυθμίσεις αντιμετώπισαν πολλές δυσκολίες–, η τάση ήταν σαφής.1 Ωστόσο η οικονομική εξάρτηση των γυναικών συνεχίστηκε αμείωτη. Η διείσδυση των γυναικών στα κατά παράδοση αντρικά επαγγέλματα που είχε σημειωθεί την περίοδο του πολέμου, ανακόπηκε βάναυσα. Οι γυναίκες συνέχισαν να εργάζονται, γιατί τα νοικοκυριά είχαν ανάγκη από επιπλέον εισόδημα. Πολύ σύντομα όμως οι αποστρατευμένοι άντρες επέβαλαν τις προτεραιότητές τους. Τόσο η Δεξιά όσο και η Αριστερά μοιράζονταν την επιθυμία να αποκαταστήσουν την ισορροπία των δύο φύλων που τόσο είχε διαταραχθεί από τον πόλεμο. Εν ολίγοις, παρά την απόκτηση δικαιώματος ψήφου, η κοινωνική πολιτική που ακολούθησαν τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη μετά τον πόλεμο έδειχνε ότι λίγα πράγματα είχαν αλλάξει ουσιαστικά.

Πολίτισσες, μητέρες και καταναλώτριες

°ια να συνοψίσουμε: μετά τον πόλεμο, οι γυναίκες εξισώθηκαν ως προς τα πολιτικά δικαιώματα με τους άντρες, αλλά η κοινωνική πολιτική των κρατών επιβεβαίωνε

319

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·320

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

320

τις διαφορές των δύο φύλων. Κυρίαρχο στοιχείο της πολιτικής αυτής ήταν ο ματερναλισμός, ένα σύνολο ιδεών και πολιτικών επιλογών που θεωρούσε τη μητρότητα άκρως απαραίτητη για τη δημόσια υγεία του έθνους, την ανταγωνιστικότητα και την ηθική τάξη. Σε αυτό συνέβαλαν δύο αλληλένδετοι φόβοι. Ο ένας αφορούσε το δημογραφικό πρόβλημα, το οποίο είχε οξυνθεί λόγω του πολέμου. Ο αριθμός των απωλειών τόσο μεταξύ των στρατιωτών όσο και μεταξύ των πολιτών στην ευρωπαϊκή ήπειρο στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, όχι μόνο λόγω των εχθροπραξιών αλλά και των ασθενειών και της πείνας, έφτασε τα 50 με 60 εκατομμύρια, ενώ γύρω στα 20 με 25 εκατομμύρια ήταν οι ανάπηροι, με αποτέλεσμα να ανατραπεί η αριθμητική ισορροπία ανάμεσα στα δύο φύλα. Ο άλλος σχετιζόταν με το ότι ο πόλεμος είχε διαταράξει την «κανονική» οικογενειακή ζωή. Υπονόμευσε τον πατριαρχικό ρόλο των αντρών, αυξάνοντας τις ευθύνες των γυναικών – όχι μόνο με τα προφανή βάρη που ανέκυπταν από την απουσία των αντρών, αλλά και με τις ελευθερίες ή τις νέες ευκαιρίες με αμφίσημο περιεχόμενο. Τα ζητήματα αυτά, σε συνδυασμό με το πρόβλημα της αποστράτευσης των αντρών και της επανάκαμψής τους στην αγορά εργασίας, που έδωσε νέα ώθηση στις συζητήσεις για τη θέση των γυναικών στη σύγχρονη κοινωνία, έκαναν την υγεία της οικογένειας επίκεντρο του πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού. Η δημογραφική πολιτική έγινε ένα είδος εμμονής για όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες του Μεσοπολέμου. Η αριθμητική υπεροχή των γυναικών και η λειψανδρία, η πτώση του αριθμού των γεννήσεων, οι τεράστιες απώλειες σε έμψυχο υλικό και οι φόβοι για έναν πιθανό εκφυλισμό της κοινωνίας, σε συνδυασμό με τα νέα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών και την ενίσχυση του κράτους πρόνοιας αποτέλεσαν τις τελευταίες μια σημαντική πολιτική δύναμη. Οι πολιτικές για την αύξηση της γεννητικότητας, που αποσκοπούσαν στην αύξηση των γεννήσεων και της ποιότητας των ανθρωπίνων πόρων, όπως και οι ματερναλιστικές που απέβλεπαν στην ενίσχυση του ρόλου των γυναικών μέσα στην οικογένεια, συνέκλιναν. Οι πολιτικές αυτές, όπως και οι συζητήσεις και οι διαμάχες, που τις περιέβαλλαν, ήταν ιδιαίτερα πολύπλοκες και ποίκιλλαν από χώρα σε χώρα. Σε κάθε περίπτωση πάντως όριζαν ένα χώρο πολιτικής παρέμβασης, ο οποίος ήταν κοινός σε ολόκληρη τη μεσοπολεμική Ευρώπη. Τα ζητήματα αναπαραγωγής (έλεγχος των γεννήσεων, αμβλώσεις, στειρώσεις), η φροντίδα των παιδιών, η ιατρική περίθαλψη, οι οικονομικές δυνατότητες των νοικοκυριών και οι κοινωνικές υπηρεσίες συνέθεταν το νέο πολιτικό πεδίο μάχης. Εκπονήθηκαν έτσι πολλά και ποικίλα προγράμματα κοινωνικής πολιτικής, αστυνόμευσης και βελτίωσης, δημιουργώντας ευκαιρίες όχι μόνο για τη μεγιστοποίηση του οφέλους των γραφειοκρατών και των ειδικών αλλά και

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·321

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

για τον αλτρουισμό των μεταρρυθμιστών – από επαγγελματίες και κοινωνικούς ακτιβιστές μέχρι τα εργατικά κινήματα, τις γυναικείες οργανώσεις αλλά και τις ίδιες τις γυναίκες στην καθημερινή τους ζωή. Κατά συνέπεια, είχε τεράστια σημασία ο 2 συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων σε κάθε περίπτωση. Η Δεξιά προσπαθούσε να περιορίσει τις γυναίκες στο σπίτι, επικαλούμενη τις «παραδοσιακές» οικογενειακές αξίες ή τις εθνικές ανάγκες για «κάθαρση» της πληθυσμιακής δεξαμενής των κρατών, πράγμα που πήρε εφιαλτικές διαστάσεις με τη ρατσιστική πολιτική που ακολούθησαν οι ναζί το 1933-45, αλλά αυτό δεν ήταν προνόμιο μόνο της Δεξιάς. Στη Ρωσία, στη δημογραφική πολιτική της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας, στην κοινωνική πολιτική της Φαβιανής Εταιρείας στη Βρετανία ή στις μεταρρυθμίσεις τις σχετικές με τη σεξουαλικότητα στο πλαίσιο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η Αριστερά έπαιξε ενεργό ρόλο. Η βιολογική πολιτική –η «φυσικοποίηση» κατά κάποιο τρόπο των ζητημάτων αυτών ώστε να αποσπαστούν από το πεδίο των πολιτικών συγκρούσεων, η προσπάθεια επίλυσής τους μέσω της προσφυγής στη γνώση των γιατρών και των άλλων ειδικών επιστημόνων και όχι στον δημοκρατικό διάλογο– αποτέλεσε το προνομιακό πεδίο μελέτης και επίλυσης των προβλημάτων πρόνοιας, ανατροφής των παιδιών, δημόσιας υγείας, σεξουαλικότητας και της έμφυλης διαφοράς στη μεσοπολεμική περίοδο.3 Άλλου τύπου δημόσιες συζητήσεις περιστρέφονταν γύρω από το κεντρικό αυτό θέμα –από τη μνημειοποίηση του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου μέχρι τη σύνδεση του πατριωτισμού με τα ιδεώδη της αρρενωπότητας και τις εικόνες των οικόσιτων γυναι4 κών που συμβόλιζαν την υπομονή και την αρετή τους. Η «θηλυκοποίηση» της κοινωνικής πολιτικής, της εκπαίδευσης και της οικογενειακής ζωής σε έναν ξεχω5 ριστό κόσμο των γυναικών αντανακλούσε επίσης το σύνδρομο αυτό. Τόσο η Αριστερά όσο και η Δεξιά μοιράζονταν το ίδιο πλαίσιο σκέψης και πολιτικής δράσης. Οι μεταρρυθμίσεις σχετικά με την οικογένεια βελτίωσαν τη θέση της γυναίκας είτε μέσω της θετικής αναγνώρισης του ρόλου τους ως συζύγου και μητέρας είτε μέσω της στρατολόγησής τους σε εθελοντικές οργανώσεις και επαγγέλματα που κάλυπταν τις ίδιες οικογενειακές ανάγκες. Έκτοτε οι αναλύσεις του φασιστικού φαινομένου και οι φεμινιστικές κριτικές μετά τον Μάιο του 1968 ασχολήθηκαν με τις εξουθενωτικές συνέπειες της βιολογικής αυτής πολιτικής που περιόριζε τις γυναίκες στο σπίτι. Η αντιμετώπιση της απελευθέρωσης των γυναικών στο «ιδιαίτερο πεδίο» των οικογενειακών, οικιακών και γυναικείων αρετών έγινε πιο προβληματική υπό το φως των κριτικών αυτών αποτιμήσεων, γιατί ο διαχωρισμός υπονόμευε την πολιτική και νομική ισότητα όσα και τη διασφάλιζε. Ωστόσο το 1918 τα ζητήματα αυτά ήταν συγκεχυμένα. Ακόμη και οι πιο ακραίοι

321

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·322

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ριζοσπάστες, όπως η μπολσεβίκα Αλεξάνδρα Κολοντάι, υποστήριζαν κατά κάποιο τρόπο την άποψη για «μια φυσική κατανομή της εργασίας» που επηρέαζε τον έμ6 φυτο ρόλο της γυναίκας ως μητέρας. Αρχικά, η θετική αξιολόγηση της μητρότητας και της οικογενειακής ζωής μπορούσε να ενισχύσει το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία. Ο κοινωνικός φεμινισμός –η προστασία της μητρότητας, οι κοινωνικές πολιτικές προσανατολισμένες στην προάσπιση της οικογένειας, η εκπαίδευση των κοριτσιών, η προστατευτική εργατική νομοθεσία και η πολιτική για την ιδιαίτερη φύση της γυναίκας– έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας αντίληψης σχετικά με την απελευθέρωση των γυναικών πριν από το 1914, ανάλογο με τον αγώνα για τη νομική ισότητα των φύ7 λων και την κατάκτηση του δικαιώματος ψήφου. Μια «προχωρημένη» άποψη μεταξύ των απελευθερωμένων γυναικών και αντρών περιλάμβανε ιδέες ευγονικής για τη ρύθμιση της ανθρώπινης αναπαραγωγής, καθιστώντας δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στη φεμινιστική αντίληψη περί ελέγχου της αναπαραγωγής και στα επιχειρήματα της «εθνικής αποτελεσματικότητας» σχετικά με την επιβίωση της φυλής. Μολονότι οι μεταρρυθμίσεις έκαναν τη μητρότητα πιο ελκυστική, ήταν κοινώς παραδεκτό ότι μόνο «κατώτερες» μητέρες θα έκαναν παιδιά. Υπήρχε ένα τελευταίο πρόβλημα. Η ένταση ανάμεσα στην πολιτική και αστική ισότητα και στις αντιλήψεις περί έμφυλης διαφοράς προσδιόριζε και τον νέο τύπο καταναλωτισμού –ανάμεσα στις κοινωνικές πολιτικές, οι οποίες περιόριζαν τις γυναίκες στην οικογένεια, και στις καταναλωτικές προσδοκίες, οι οποίες τις παρακινούσαν να βγουν από αυτή. Οι νοικοκυρές έγιναν διαχειρίστριες του νοικοκυριού που συνδέονταν με τη δημόσια σφαίρα ως αγοραστές προϊόντων για τους άντρες τους και τα παιδιά τους. Ωστόσο το πλέον αποσταθεροποιητικό στοιχείο ήταν μια νέα αντίληψη για τη φτηνή διασκέδαση – κινηματογράφοι και χορευτικά κέντρα, το κραγιόν, το κάπνισμα και βέβαια, η μόδα που είχε αρχίσει να κυριαρχεί. Οι νεότερες γυναίκες απέκτησαν ανεξαρτησία στον τρόπο που εκφράζονταν, ένα είδος στιλιστικής φυγής από την καταπίεση των αντρών τόσο στην οικιακή όσο και στη δημόσια σφαίρα, στο πλαίσιο μιας εμπορικά κατευθυνόμενης κουλτούρας που τους έδινε νέες δυνατότητες και ενός «παιχνιδιού με τις φαντασιώσεις και τις επιθυμίες». Οι διαφημίσεις και ο κινηματογράφος μετέφεραν την πραγματικότητα αυτή από την κοινωνικά περιορισμένη κουλτούρα της μητρόπολης στη γενική το9 πογραφία των γυναικείων φαντασιώσεων. Η απάντηση της Αριστεράς στην εμπορική κουλτούρα της μαζικής ψυχαγωγίας έγινε σημαντικό πολιτικό ζήτημα. Για τις φεμινίστριες αλλά και για τους σοσιαλι322 322 στές, οι νεαρές γυναίκες εξέφραζαν τη νέα αυτή πρόκληση. Από τη μια, αγνοήθη-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·323

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

καν με τρόπο εξοργιστικό από την Αριστερά, ενώ, από την άλλη, ο καταναλωτισμός τους πρόσφερε μια διέξοδο από το νοικοκυριό. Οι φεμινίστριες απέρριπταν τη νέα μόδα ως περισπασμό, ενώ οι άντρες σοσιαλιστές γλιστρούσαν πολύ εύκολα στο μισογυνισμό. Οι νέες γυναίκες, που έβαζαν πάνω απ’ όλα το κυνήγι των ηδονών και των απολαύσεων, δεν είχαν θέση στο σοσιαλιστικό φαντασιακό –«τα ανόητα αυτά κορίτσια με τα ψεύτικα όνειρα, που τους χάριζε απλόχερα το Χόλι10 γουντ, τις σαχλές μεταξωτές κάλτσες, τα κραγιόν και τις ελαφρομυαλιές τους». Ωστόσο ο καταναλωτισμός, όπως και η πολιτική για την οικογένεια και το κράτος πρόνοιας, αποτέλεσε ένα προνομιακό πεδίο της σύγχρονης πολιτικής. Αυτές ήταν η νέα πραγματικότητα που προέκυψε από τον πόλεμο και τις μεταμορφώσεις του σύγχρονου καπιταλισμού. Στις συνθήκες αυτές αναπτύχθηκε το νέο πολιτικό ρεπερτόριο της Δεξιάς, στο οποίο η Αριστερά άργησε χαρακτηριστικά να απαντήσει.

Γυναίκες και κομμουνισμός

Δι κέρδισαν όμως οι γυναίκες στην περίοδο των επαναστάσεων; Ο Λένιν τόνιζε περήφανα για την επιτυχία των μπολσεβίκων: «Δεν υπάρχει κράτος… που να έχει κάνει τα μισά απ’ όσα έκανε η σοβιετική κυβέρνηση για τις γυναίκες τους πρώτους μήνες της εξουσίας της».11 Με εξαίρεση τις πλούσιες, που μαζί με τους πλούσιους είχαν χάσει το δικαίωμα ψήφου με τα συντάγματα του 1918 και του 1923, οι γυναίκες είχαν πλήρη δικαιώματα στο σοβιετικό κράτος, ισότιμες εταίροι στη νέα πολιτική κοινότητα των εργατών. Η ισότητα αυτή θεμελιωνόταν στην οικονομική ανεξαρτησία ως δικαίωμα, αλλά και ως υποχρέωση, στην εργασία. Ό,τι εμπόδιζε την ισότητα παραμερίστηκε – όχι μόνο οι πατριαρχικοί τσαρικοί νόμοι αλλά και ολόκληρο το ανδροκρατικό σύστημα των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων του 19ου αιώνα. Οι νόμοι που ρύθμιζαν την ιδιοκτησία, την κατοικία και τα κληρονομικά ζητήματα τροποποιήθηκαν, παρέχοντας στις γυναίκες ίσα δικαιώματα στη γη, στο σπίτι και στην κοινότητα. Οι ριζοσπαστικοί εργατικοί νόμοι παρείχαν μεγαλύτερη προστασία και ίσες αμοιβές. Το νέο οικογενειακό δίκαιο περιόρισε την κυριαρχία των αντρών στο νοικοκυριό, θεσμοθέτησε τον πολιτικό γάμο και το διαζύγιο, κατάργησε τον απαρχαιωμένο θεσμό της νοθογένειας και νομιμοποίησε τις αμβλώσεις. Επίσης, αντιμετωπίστηκαν νομικά τα προβλήματα που είχαν οι γυναίκες στις μουσουλμανικές χώρες της Κεντρικής Ασίας. Αυτό ήταν το μέγιστο πρόγραμμα του δυτικού φεμινισμού, το οποίο όμως καμία κυβέρνηση στη Δύση δεν κατάφερε να υλοποιήσει και ούτε καν να προσεγγίσει.12 Ωστόσο η αντιμετώπιση της μητρότητας ως κοινωνικής ευθύνης αποτέλεσε τη

323

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·324

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

324

σκοτεινή πλευρά της προσπάθειας αυτής. Αν η τεκνοποιία είναι συλλογικό αγαθό και όχι ατομική ή οικογενειακή πλήρωση, ο πολιτικός εξισωτισμός και ο σεξουαλικός ριζοσπαστισμός θα μπορούσαν να συνταιριάξουν με τα εξίσου μεγαλόπνοα προγράμματα οικογενειακής μέριμνας. Για την Κολοντάι, επίτροπο Κοινωνικής Πρόνοιας, ο συλλογικός τρόπος ζωής απελευθέρωνε τις γυναίκες από την οικογένεια για να ασκήσουν τα καθήκοντά τους ως εργαζόμενες και μητέρες. Η Κολοντάι υποστήριζε ότι η σύνδεση της σεξουαλικότητας, της ανατροφής των παιδιών και της κοινωνικής αναπαραγωγής με την πυρηνική οικογένεια ήταν ιστορικά ξε13 περασμένη: «Η οικογένεια έχει πάψει να είναι απαραίτητη». Ωστόσο ελάχιστοι μπολσεβίκοι αισθάνονταν άνετα με την υπεράσπιση της σεξουαλικής ελευθερίας και την κριτική του θεσμού της οικογένειας. Γι’ αυτό και το 1923, η Κολοντάι κατηγορήθηκε για ανευθυνότητα. Ο σεξουαλικός κίνδυνος αντικατέστησε τη σεξουαλική ελευθερία στην μπολσεβίκικη ρητορική. Η οικογενειακή μορφή επέτρεψε την αποκατάσταση της σοβαρότητας και της πειθαρχίας. Ο Ν. Σεμάσκο, λαϊκός επίτροπος Υγείας, υποστήριζε εμφατικά το 1925: «Καταπνίξτε τη σεξουαλική σας ενέργεια εργαζόμενοι για το κοινό καλό… Αν θέλετε να λύσετε το σεξουαλικό σας πρόβλημα, δουλέψτε για το κράτος, καλλιεργήστε τη συντροφικότητα και μη συ14 μπεριφέρεστε σαν επιβήτορες ή φοράδες έτοιμες για ζευγάρωμα». Η συντηρητική αυτή στροφή έκρινε την τύχη του Ζενοντέλ, του γυναικείου τμήματος δηλαδή του ΚΚΣΕ, το οποίο είχε δημιουργηθεί από το 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Εργαζομένων Γυναικών τον Νοέμβριο του 1918. Έχοντα επιφορτιστεί με την αύξηση της πολιτικής συνειδητότητας των γυναικών, δεν είχε την εκτίμηση των αντρών του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οι δραστηριότητές του ακολούθησαν τις συνηθισμένες οδούς –την κοινωνικοποίηση της οικιακής εργασίας και της φροντίδας των παιδιών, την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών, τη διανομή τροφίμων, την προστασία των άστεγων παιδιών ή την περίθαλψη των τραυματιών του Εμφυλίου Πολέμου. Η Κολοντάι συναίνεσε, εισάγοντας τη διάκριση ανάμεσα στη δημόσια σφαίρα των αντρών και στην καθημερινή ζωή των γυναικών. Το Ζενοντέλ, το οποίο αρχικά χρησιμοποιήθηκε για άλλους σκοπούς, αντιμετωπίστηκε στη συνέχεια σαν μια επικίνδυνη παρέκκλιση το 1930 καταργήθηκε.15 Αν η κληρονομιά της Ρωσικής Επανάστασης στο γυναικείο ζήτημα ήταν αμφίσημη, ο σταλινισμός το καταδίκασε στη σιωπή. Την περίοδο 1917-30 εκδόθηκαν 301 κομματικές αποφάσεις και ψηφίσματα σχετικά με τις «γυναίκες», ενώ τα επόμενα τριάντα χρόνια μόλις τρεις.16 Το ίδιο ισχύει και για την Κομμουνιστική Διεθνή. Το 2ο Συνέδριο της Κομιντέρν ίδρυσε τη Διεθνή Γραμματεία Γυναικών με γραφεία στη Μόσχα και το Βερολίνο, τα οποία τον Νοέμβριο του 1922 ενώθηκαν

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·325

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

υπό την Κλάρα Τσέτκιν (Klara Zetkin), αλλά η επιμονή των Σοβιετικών στην ύπαρξη ενός και μόνο μοντέλου δράσης δημιούργησε εντάσεις ευθύς εξαρχής. Τον Απρίλιο του 1926, το Εκτελεστικό Γραφείο της Κομιντέρν αντικατέστησε τη Γραμματεία με ένα νέο γυναικείο τμήμα που βρισκόταν υπό τον απόλυτο έλεγχό 17 του. Η κατάσταση στα διάφορα κομμουνιστικά κόμματα ποίκιλλε. Αρχικά, ο αριθμός των γυναικών-μελών ήταν πολύ περιορισμένος στις καθολικές χώρες, όπου η θεσμοθέτηση του δικαιώματος ψήφου των γυναικών απέτυχε: 6% στο Βέλγιο, 1,5% στην Ιταλία και 2% στη Γαλλία. Οι γυναίκες-μέλη ήταν πολύ περισσότερες εκεί όπου οι κομμουνιστές απέσπασαν μεγαλύτερα ποσοστά από τα εργατικά κινήματα μετά τις διασπάσεις των τελευταίων το 1920-21, όπως συνέβη στη Γερμανία (12%) και την Τσεχοσλοβακία (20%).18 Στα μικρότερα ή και παράνομα κομμουνιστικά κόμματα ιδιαίτερα, το γυναικείο ζήτημα δεν τέθηκε καν, αφού οι προτεραιότητες ήταν άλλες. Στην Ιταλία, οι σοσιαλιστές είχαν αντιμετωπίσει παλιότερα το θέμα με αυστηρά «εργατιστικούς» όρους, απορρίπτοντας με δογματικό τρόπο οποιαδήποτε άλλη προσέγγισή του – από το δικαίωμα της ψήφου μέχρι τις κοινωνικές πολιτικές. Ωστόσο οι εντυπωσιακές κινητοποιήσεις των γυναικών στη διάρκεια του πολέμου άλλαξαν και εδώ το τοπίο. Μετά τη διάσπαση του 1921, το νέο κομμουνιστικό κόμμα μετέτρεψε το questione femminile (γυναικείο ζήτημα) σε βασική προτεραιότητά του, αντιμετωπίζοντας τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών ως ουσιώδες στοιχείο της δημοκρατικής επανάστασης που δεν πραγματοποιήθηκε. Βέβαια, οι κομμουνιστές δεν έπαψαν ποτέ να βλέπουν τις γυναίκες ως εργαζόμενες, αντιμετωπίζοντάς τες «σαν μια δυνητικά συντηρητική δύναμη». Ο Αντόνιο Γκράμσι ήταν εκείνος που οδήγησε τη συζήτηση στο πεδίο του πολιτισμού, όπου θα μπορούσαν να τεθούν διάφορα μη οικονομικά ζητήματα σχετικά με την οικογένεια, το σχολείο και τη θρησκεία. Το 1921 έπεισε την Καμίλα Ραβέρα (Camilla Ravera) να αναλύσει όλα αυτά τα ζητήματα στην επίσημη εφημερίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος L’Ordine nuovo – «ζητήματα αντισύλληψης, αμβλώσεων, οικιακής εργασίας, … την εμπορική φύση του γάμου… τις πιο ριζοσπαστικές πτυχές της σοβιετικής εμπειρίας… [και] τις 19 επιπτώσεις του σοσιαλισμού στη μεταμόρφωση της παραδοσιακής οικογένειας». Όλα αυτά όμως έλαβαν τέλος όταν επικράτησε ο φασισμός που μετά το 1922 διέλυσε το εργατικό κίνημα, κατέλυσε τη δημοκρατία και επανέφερε τα πιο αντιδρα20 στικά μέτρα εναντίον των γυναικών. Ένα μικρό κομμουνιστικό κόμμα, όπως της Βρετανίας, με λιγότερα από 5.000 μέλη στις αρχές της δεκαετίας του 1920, δεν θα μπορούσε να κινητοποιήσει τις γυναίκες ως γυναίκες. Τα βιομηχανικά οχυρά του κόμματος (τα ορυχεία στη Σκοτία,

325

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·326

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

326

στη Νότια Ουαλία και το βορρά, η βιομηχανία μηχανολογικού εξοπλισμού στο νότιο Γιόρκσερ και την ευρύτερη περιοχή του Μάντσεστερ) ήταν τα προπύργια ενός ειδικευμένου εργατικού κινήματος, το οποίο ήταν ιδιαίτερα αντιφεμινιστικό. Οι ίδιες οι γυναίκες αγωνίζονταν εναντίον των χωριστών γυναικείων τμημάτων, προκρίνοντας ένα ιδεώδες συντροφικότητας που στηριζόταν στην απελευθέρωση των γυναικών και την ισότητα δικαιωμάτων των δύο φύλων. Οι γυναίκες μέλη –κάποιες που κατάγονταν από οικογένειες σοσιαλιστών, εργάτριες, δασκάλες και μορφωμένες– που είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί λόγω του πολέμου, ανέλαβαν σημαντικό ρόλο στη δουλειά του κόμματος. Αυτό ίσχυε για γυναίκες με σχετική οικονομική ανεξαρτησία, αλλά οι περισσότερες συνδέονταν με το κόμμα εμμέσως λόγω του συζύγου τους. Η απαλλαγή των τελευταίων από τις δουλειές του σπιτιού θεωρούνταν «κομματική δουλειά». Τα γυναικεία τμήματα οργάνωναν συναντήσεις σε σπίτια, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν την πίστη των γυναικών στην πολιτική δραστηριότητα του συζύγου τους, δημιουργώντας ευκαιρίες για πολιτικές συζητήσεις και αντιδρώντας στην απομόνωση των νοικοκυρών στο σπίτι. Ωστόσο η κατάσταση αυτή αντέγραφε απλώς τη γενικότερη έμφυλη κατανομή εργασίας, με τις γυναίκες να υπηρετούν τους άντρες τους – σαν «ένα είδος νοικοκυράς του κόμμα21 τος», όπως είπε κάποτε αφοπλιστικά ένας κομμουνιστής σύζυγος. Ώς ένα βαθμό, αυτό οφειλόταν στο μικρό μέγεθος του βρετανικού κόμματος. Η στρατολόγηση μελών πέραν του σκληρού πυρήνα της εργατικής τάξης υπερέβαινε τις δυνατότητές του. Επιπλέον, αποτελούσε ένα είδος αντίδρασης στην άποψη ότι έπρεπε να πάρουμε στα σοβαρά τη μη οικονομική καταπίεση των ανθρώπων και δη των γυναικών. Οι συγκρούσεις, λόγου χάρη, για τον έλεγχο των γεννήσεων κορυφώθηκαν το καλοκαίρι του 1922, αναγκάζοντας τις υποστηρίκτριες των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων των γυναικών Στέλα Μπράουνι (Stella Browne), Τσένταρ Πολ (Cedar Paul) και Μορίς Ίντεν Πολ (Maurice Eden Paul) είτε να φύγουν είτε να αναλάβουν κατώτερους ρόλους. Οι φεμινίστριες, οι οποίες είχαν αναπτύξει έντονη δράση στους αγώνες για την κατάκτηση του δικαιώματος της ψήφου πριν από το 1914, ήταν μία από τις ιδρυτικές ομάδες του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας (CPGB), αλλά το τελευταίο έχασε την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το πλεονέκτημα αυτό. Η αποτυχία αυτή αντανακλούσε τόσο την τυφλότητα του σοσιαλισμού έναντι της διαφοράς των φύλων όσο και την αυστηρή πειθαρχία 22 που είχε επιβάλει η Κομιντέρν το 1922-24. Το κάπως μεγαλύτερο γαλλικό κόμμα –60.000 μέλη το 1924– ακολούθησε ανάλογη πορεία. Στην αρχή ήταν ένας ισχυρός πόλος έλξης για πολλά ριζοσπαστικά κινήματα που είχαν απογοητευτεί από τις υπάρχουσες πολιτικές επιλογές, των

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·327

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

φεμινιστριών και των σεξουαλικών μεταρρυθμιστών συμπεριλαμβανομένων, προσφέροντας φιλόξενη στέγη σε πειραματισμούς προτού η κομματική «πειθαρχία» επιβάλει ένα πιο ορθόδοξο πλαίσιο. Σε αντίθεση με τους σοσιαλιστές και τους ριζοσπάστες, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας υποστήριξε σταθερά τον αγώνα των γυναικών για κατάκτηση του δικαιώματος ψήφου, καταθέτοντας προτάσεις νόμου στη Βουλή το 1924, το 1927 και το 1928, ενώ ταυτόχρονα προώθησε δυναμικά τα συμφέροντα των γυναικών στους χώρους δουλειάς. Όμως το πιο εντυπωσιακό απ’ όλα ήταν ότι τάχθηκε υπέρ του ελέγχου των γεννήσεων και των αμβλώσεων, ερχόμενο σε αντίθεση με όλους σχεδόν τους υπόλοιπους εκπροσώπους της γαλλικής δημόσιας ζωής, οι οποίοι είχαν μεταβληθεί σε κήρυκες της αύξησης της γεννητικότητας, και συνεργαζόμενο με τη Μαντλέν Πελετιέ (Madeleine Pelletier) 23 και άλλες ριζοσπάστριες φεμινίστριες. Από την άλλη, οι οδηγίες της Κομιντέρν προσπαθούσαν συνέχεια να εμποδίσουν τα ανοίγματα του PCF, με αποτέλεσμα μετά το 1928 το κόμμα να γίνει πιο σεκταριστικό, να κόψει τους δεσμούς του με το φεμινιστικό κίνημα και να αποκτήσει ένα επιθετικό ανδροκρατικό στιλ. Καθώς ο αριθμός των μελών του περιορίστηκε στο μισό στη δεκαετία του 1930, αναπόφευκτα το γυναικείο ζήτημα μπήκε σε δεύτερη μοίρα.24 Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD) ακολούθησε μια πολιτική που δεν διέφερε από εκείνη των περισσότερων κομμουνιστικών κομμάτων. Κήρυξε την ταξική πάλη στο χώρο της βιομηχανίας για να κινητοποιήσει τις γυναίκες και συνέδεσε τη χειραφέτηση με την παραγωγική απασχόληση, η οποία υποστηριζόταν από την κοινωνικοποίηση της φροντίδας των παιδιών, της οικιακής εργασίας και των άλλων οικιακών εργασιών. Στα μέσα της δεκαετίας του 1920 έριξε όλο του το βάρος στο εργοστάσιο, αποδίδοντας στις γυναίκες μια ιδιαίτερη ψυχολογία, η «μικροαστική οπισθοδρομικότητα» της οποίας προϋπέθετε τον εμφατικό τονισμό της ταξικής πάλης. Η πραγματική προλεταριακή συνείδηση, ισχυριζόταν η Ρουθ Φίσερ (Ruth Fischer), δεν μπορούσε να αποκτηθεί μέσα στους τέσσερις τοίχους ενός σπιτιού, και γι’ αυτό οι νοικοκυρές έπρεπε να αντιμετωπίσουν τη «σκληρή πραγματικότητα» της 25 μισθωτής εργασίας για να ξεφύγουν από την καθυστερημένη νοοτροπία τους. Ωστόσο το KPD ήταν ένα απειθάρχητο κόμμα, ο αριθμός των μελών του οποίου υφίστατο πολλές και μεγάλες διακυμάνσεις: από τον εντυπωσιακό αριθμό των 450.000 μελών μετά τη συγχώνευσή του με το USPD τον Οκτώβριο του 1920, ύστερα από συνεχή σκαμπανεβάσματα έφτασε τον Σεπτέμβριο του 1923 στα 294.230 μέλη και τον Απρίλιο του 1924 στα 121.394. Αυτό από μόνο του ήταν αρκετό για να αποσταθεροποιήσει το κόμμα. Επιπλέον, παρότι το KPD κατηγορήθηκε ως σταλινικό, στέγασε, παρά τη θέλησή του, πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους τάσεις.

327

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·328

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

328

Ένα μεγάλο κόμμα, όπως το KPD, είχε επαφές με τις γυναίκες που το πολύ μικρότερο βρετανικό δεν μπορούσε να έχει. Εκτός από τους ίδιους τους εργάτες, είχε τρεις επιπλέον δυνατότητες πρόσβασης στις γυναίκες της εργατικής τάξης: τις ενώσεις καταναλωτών, το εκπαιδευτικό έργο του και τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας εναντίον της έλλειψης τροφίμων και του πληθωρισμού. Οι τελευταίες αποτελούν ίσως το καλύτερο παράδειγμα. Ξεκινώντας στα τέλη του 1919 και το καλοκαίρι του 1920 ως αυθόρμητες διαμαρτυρίες των νοικοκυρών και της νεολαίας, επαναλαμβανόμενες το χειμώνα του 1921-22 και φτάνοντας στην κορύφωσή τους το δεύτερο εξάμηνο του 1922 με μια πραγματικά θεαματική κατάληξη το καλοκαίρι του 1923, οι κινητοποιήσεις αυτές διαπραγματεύονταν καλύτερες τιμές για πολλά προϊόντα, ασκώντας πίεση τόσο στους ιδιοκτήτες των καταστημάτων όσο και στις τοπικές αρχές. Πολλές φορές όμως εξελίσσονταν σε ταραχές καταλήγοντας συχνά σε σύγκρουση με την αστυνομία και λαφυραγώγηση των καταστημάτων και των επιχειρήσεων. Το KPD επιχείρησε να ελέγξει τις ενέργειες αυτές, δημιουργώντας «επιτροπές ελέγχου» στο πλαίσιο των τοπικών εργατικών συμβουλίων προκειμένου να παρακολουθεί τις τιμές, με αποτέλεσμα να συσκοτίσει τη σχέση του με τις αυθόρμητες κινητοποιήσεις των γυναικών. Οι οργανωτές που βρίσκονταν πίσω από τις επιτροπές αυτές ήταν πολλοί και ποικίλοι: εργατικά συμβούλια, διάφορες τοπικές συνδικαλιστικές πρωτοβουλίες, μαζικές συγκεντρώσεις σε μεγάλα εργοστάσια ή και αυθόρμητες συνελεύσεις εργατών και νοικοκυρών. Ωστόσο το KPD συνήθως επέβαλε τη δική του δομή. Προσέδεσε την άμεση δράση των γυναικών στα εργατικά συμβούλια, υποτάσσοντάς τη στην «ταξική πάλη» του (άντρα) εργάτη. Μεταξύ των 840 αντιπροσώπων στο εθνικό συνέδριο των εργατικών συμβουλίων τον Νοέμβριο του 1922 υπήρχαν μόνο 16 νοικοκυρές και 16 εργάτριες. Έτσι, η άμεση δράση των γυναικών μετατράπηκε σε γραφειοκρατικοποιημένη επαναστατική στάση. Ένα ολόκληρο κίνημα που είχε ξεκινήσει χωριστά υποβιβάστηκε σε βοηθητικό μηχανισμό των παλιών εργατικών κινητοποιήσεων που ξεκινούσαν 26 από το εργοστάσιο. Η πρακτική του KPD βασιζόταν στο δόγμα της λυτρωτικής αναγκαιότητας της μισθωτής εργασίας. Όσο καλά και να ήταν όμως θεμελιωμένη στη μαρξιστική πολιτική οικονομία, η προσέγγιση αυτή δεν ήταν ιδιαίτερα ελκυστική στις γυναίκες – λόγου χάρη, στις μητέρες της εργατικής τάξης, που πιέζονταν σκληρά: σε ένα μάθημα για γυναικεία κομματικά στελέχη, οι γυναίκες αγανάκτησαν όταν οι δουλειές του σπιτιού χαρακτηρίστηκαν «μη παραγωγικές». Στις βραδινές συζητήσεις των γυναικών στο Νόικελν του Βερολίνου το 1922, η προτεραιότητα του αγώνα στο εργοστάσιο αντικαταστάθηκε από ένα πλήθος γυναικείων αιτημάτων: συνεργατικά

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·329

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

νοικοκυριά για να μειωθεί το βάρος της δουλειάς στο σπίτι (σε αντίθεση με το πρόγραμμα του KPD για τη δημιουργία κυλικείων στα εργοστάσια, τη δημοτικοποίηση του επισιτισμού και την εθνικοποίηση των υπηρεσιών)· «πραγματικό οκτάωρο» (τόσο στο εργοστάσιο όσο και στο σπίτι)· μισθός για τις νοικοκυρές· ελεύθερη επιλογή επαγγέλματος για τις γυναίκες (απορρίπτοντας τις προκαταλήψεις για την εργασία των γυναικών) και πραγματική σεξουαλική ελευθερία (πέραν των νομοθετι27 κών μεταρρυθμίσεων σχετικά με τις αμβλώσεις και τον πολιτικό γάμο). Οι ηγέτες του KPD προσπάθησαν να ποδηγετήσουν από την άμεση τοπική δράση των γυναικών, ευθυγραμμίζοντάς τη με την επίσημη γραμμή του κόμματος. Το KPD, λόγω μεγέθους και αγωνιστικότητας, συνέχιζε να προσελκύει ριζοσπάστες που ήταν αντίθετοι με τη συμβιβαστική πολιτική του SPD: αυτό ίσχυε και για τις γυναίκες και για τους άντρες. Μεταξύ των γερμανικών κομμάτων, το KPD είχε το πιο προοδευτικό πρόγραμμα για την απελευθέρωση των γυναικών. Στο πρόγραμμα αυτό δεν περιλαμβανόταν μόνο η απαλλαγή τους από τις υποχρεώσεις του σπιτιού μέσω του δικαιώματος στη δουλειά, της κοινωνικοποίησης της οικιακής εργασίας και της απόλυτης πολιτικής και επαγγελματικής ισότητας, αλλά και η εκχώρηση δικαιωμάτων που αφορούσαν τον έλεγχο των γεννήσεων και τις αμβλώσεις. Εν συντομία, οι απόψεις του KPD για την «οπισθοδρομικότητα» των γυναικών δεν ευνοούσαν την ισότητα των γυναικών μέσα στο κίνημα. Ωστόσο ακόμη κι έτσι αποτελούσε ένα πεδίο όπου θα μπορούσαν να αναπτυχθούν οι πολιτικοί αγώνες των γυναικών. Μάλιστα, στα τέλη της δεκαετίας του 1920, το πεδίο αυτό πήρε εκ28 πληκτικά αναπτυγμένες μορφές.

Σοσιαλδημοκρατία και έμφυλη πολιτειότητα

ªία από τις συνέπειες του πολέμου ήταν η αυξημένη παρουσία του κράτους στη ζωή των νοικοκυριών: αν οι σύζυγοι, οι πατέρες και οι «κουβαλητές» του σπιτιού απουσίαζαν από το σπίτι, τότε τις «παρούσες» γυναίκες και συζύγους έπρεπε να τις προσέξουν ακόμη περισσότερο. Το πιο πρώιμο παράδειγμα ήταν η βοήθεια προς τις συζύγους των στρατιωτών, και καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, οι δαπάνες αυξάνονταν δραματικά. Στη Βρετανία, τον Ιούλιο του 1918 ενάμισι εκατομμύριο γυναίκες και ενάμισι εκατομμύριο εξαρτώμενοι οικονομικά συγγενείς στρατευμένων έπαιρναν ειδικά επιδόματα (όπως και πολλά εκατομμύρια παιδιών). Η δαπάνη ανερχόταν σε 120 εκατομμύρια λίρες το χρόνο, ποσό που ισοδυναμούσε με τα 2/3 των συνολικών δαπανών της κεντρικής κυβέρνησης πριν από την έναρξη του πολέμου. Η κυβέρνηση δραστηριοποιήθηκε και σε άλλους τέσσερις τομείς: τη στήρι-

329

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·330

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

330

ξη του γενικού εισοδήματος των πολιτών και την ανακούφιση των φτωχών από τις κακουχίες του πολέμου· τον έλεγχο των τιμών (ιδιαίτερα των τροφίμων και των ενοικίων) και την πάταξη των ελλείψεων σε είδη πρώτης ανάγκης· την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών στις εργαζόμενες γυναίκες και τη συνολικότερη προσπάθεια ελέγχου των διαλυτικών φαινομένων που προκαλούσε ο πόλεμος και η απουσία των αντρών στο μέτωπο, όπως ήταν η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων και η υπογεννητικότητα, η επέκταση της πορνείας, η αύξηση των αφροδίσιων νοσημάτων και η εγκληματικότητα των νέων. Ταυτόχρονα, το κράτος όφειλε να μεριμνήσει για την επίλυση διαφόρων ζητημάτων, όπως ήταν ο έλεγχος των γεννήσεων και η σεξουαλική ανεξαρτησία των γυναικών. Για όλους αυτούς τους λόγους έπρεπε να τονιστεί η παρουσία της οικογένειας. Η ντε φάκτο ανεξαρτησία των γυναικών –η «αποσυζυγοποίηση των γυναικών», σύμφωνα με μια φράση της εποχής– τροφοδοτούσε φόβους για την ηθική αποσύνθεση της κοινωνίας. Η κατάσταση αυτή όχι μόνο μετέτρεπε τις γυναίκες σε «στύλους» του σπιτιού και «κουβαλητές» αλλά έτρεφε και ανησυχίες σχετικά με την αυτονομία τους, την έλλειψη εγκράτειας και τον «ανώμαλο ερεθισμό» λόγω της απουσίας του συζύγου ή του πατέρα. Η σύνδεση της «αποσυζυγοποίησης και της ανηθικότητας με τους κοινωνικούς αγώνες και την πρόκληση ταραχών δεν ήταν δύσκολο να γίνει. Η επιτήρηση των γυναικών και των οικογενειών γενικότερα από την αστυνομία και τους κοινωνικούς λειτουργούς ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Αφορμή γι’ αυτό έδιναν τα επιδόματα της πρόνοιας. Στη Βρετανία, η καταβολή των επιδομάτων στις οικογένειες των στρατιωτών εξαρτιόταν από τη νοικοκυροσύνη και τη σεξουαλική χρηστότητα της συζύγου, αρχικά μέσω της εθελοντικής εργασίας των κοινωνικών λειτουργών της Ένωσης Οικογενειών Στρατιωτών και Ναυτών και, στη συνέχεια, μέσω της κυβέρνησης στη Θεσμική Επιτροπή των στρατιωτικών, πολιτικών και φιλανθρωπικών αντιπροσώπων 29 (1915) και στο νέο Υπουργείο Συντάξεων (1916). Στη Γαλλία και τη Γερμανία, οι νοσοκόμες των εργοστασίων ή οι κοινωνικές λειτουργοί («εταιρικές νοικοκυρές») συντόνιζαν την ικανοποίηση των γυναικείων αναγκών σχετικά με την ανατροφή των παιδιών, τη στέγαση, τη διατροφή και την υγεία τους, ενώ ταυτόχρονα ενθάρρυναν την εγκρατή και εύρυθμη ζωή. Το γερμανικό κράτος σύστησε το Τμήμα Γυναικών, το οποίο πέρασε στο νέο Υπουργείο Πολέμου τον Νοέμβριο του 1916 υπό τη διεύθυνση της κοινωνικής λειτουργού και μελλοντικής βουλευτίνας των Φιλελευθέρων Μαρί-Ελιζαμπέτ Λίντερς (Marie-Elisabeth Lüders). Σκοπός του ήταν να διασφαλίσει «υγιείς κοινωνικές σχέσεις» για την περίοδο μετά τον πόλεμο, πράγ30 μα που «πάνω απ’ όλα σήμαινε προστασία της οικογένειας».

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·331

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

Παρά την άνευ προηγουμένου αυτονομία που απολάμβαναν οι γυναίκες, τα μέτρα αυτά είχαν οικοδομηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλίζουν την εξάρτησή τους από τους άντρες. Η αλήθεια όμως είναι ότι η καταβολή των επιδομάτων απευθείας στις γυναίκες ενίσχυσε την ανεξαρτησία τους στη διάρκεια του πολέμου: «Είναι πολύ καλό για να είναι αληθινό, μια λίρα την εβδομάδα και ο άντρας μου να 31 λείπει από το σπίτι», είχε πει κάποτε μια Βρετανή. Ωστόσο η οικονομική στήριξη των γυναικών και των παιδιών παρέμεινε μια αυστηρά αντρική ευθύνη, στην οποία μόνο προσωρινά ενέδωσε το κράτος. Το μοντέλο κοινωνικής πολιτειότητας έκανε τη «μητρότητα» ιδεολογικό συμπλήρωμα της «στράτευσης». Αν η αναγνώριση της συνεισφοράς των γυναικών στη διάρκεια του πολέμου γινόταν μέσω του συζύγου τους, οι συνέπειες της ανεξαρτησίας τους ως εργαζομένων και διαχειριστριών του σπιτιού θα μπορούσαν να περιοριστούν. Αυτός ο επικαθορισμός τους μέσω του πολέμου αλλοίωσε αποφασιστικά τα νοήματα της πρόνοιας για τις γυναίκες, τόσο ως αντικειμένων όσο και ως υποκειμένων, ενισχύοντας τους θεσμι32 κούς αλλά και τους λογοθετικούς δεσμούς τους με το κράτος. Ως προς αυτό, οι σοσιαλδημοκράτες συμφωνούσαν απόλυτα. Έβρισκαν την ιδέα της αναγνώρισης της δημόσιας ευθύνης των γυναικών πολύ ελκυστική. Τα επιδόματα στις οικογένειες των στρατιωτών όριζαν την αρχή της υποχρέωσης του κράτους απέναντι στους άντρες πολίτες του με μια γλώσσα κοινωνικής πολιτειότητας, συνδέοντας τα δικαιώματα με κοινωνικούς ρόλους, όπως η εργασία ή η στράτευση. Οι φιλανθρωπίες, ο ιδιωτικός δηλαδή μηχανισμός ηθικής μεταρρύθμισης της μεσαίας τάξης, αντικαταστάθηκε τελικά από την κρατική πρόνοια, την οποία οι σοσιαλιστές επρόκειτο να θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας αντιμετώπισε το Υπουργείο Συντάξεων, επικεφαλής του οποίου ήταν ο συνδικαλιστής βουλευτής Τζορτζ Μπαρνς (George Barnes), ως ένα μέσο για την οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας. Στη Γερμανία, το SPD δεν τα κατάφερε το ίδιο καλά στην επιβολή του δημοσίου ελέγχου. Όπως και στη Βρετανία, οι τοπικές αρχές, που ελέγχονταν από το εργατικό κίνημα, είχαν τον ουσιαστικό έλεγχο των κοινωνικών υπηρεσιών μετά το 1918, αλλά οι οργανωμένες από την Εκκλησία ιδιωτικές φιλανθρωπίες επιβίωσαν χάρη στους περίπλοκους νόμους, οι οποίοι ρύθμιζαν την κοινωνική πρόνοια στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Πουθενά τα δικαιώματα των γυναικών δεν αναγνωρίστηκαν ως αυτοτελή. Όταν τα γυναικεία επιδόματα επεκτάθηκαν –στη Βρετανία, για τα εξαρτώμενα μέλη των οικογενειών των άνεργων εργατών (1921) και τις συντάξεις των χηρών (1925, 1929)–, αυτό έγινε και πάλι με αναφορά στην εξαρτημένη υπόστασή τους. Οι γυναίκες παρέμειναν δευτερογενείς αποδέκτες των δικαιωμάτων των αντρών τους.

331

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·332

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

332

Οι ρεφορμιστές σοσιαλιστές ήταν ιδιαίτερα ικανοποιημένοι από τις εξελίξεις αυτές. Κι αυτό γιατί, επιτέλους, η κοινωνική πρόνοια είχε απεμπλακεί από το πλαίσιο της φιλανθρωπικής δράσης των μεσαίων στρωμάτων κι έγινε δημόσια ευθύνη και αρμοδιότητα ολόκληρου του έθνους. Η οικογενειακή πρόνοια μεταβλήθηκε σε ταξικό αίτημα που εκφραζόταν νόμιμα από το εργατικό κίνημα. Τα κοινωνικά δικαιώματα θεωρήθηκαν αναπαλλοτρίωτο στοιχείο της έννοιας του πολίτη. Όλα αυτά τα στοιχεία επρόκειτο να αποτελέσουν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κράτους πρόνοιας μετά το 1945. Ωστόσο ο παραγκωνισμός των εργαζόμενων γυναικών ως παραγόντων της δημοκρατίας με δικαιώματα χωριστά από εκείνα του συζύγου τους αντανακλούσε βαθιά ριζωμένες συντηρητικές αντιλήψεις για τη θέση τους στην κοινωνία. Αυτό αναδύθηκε στη διάρκεια των επαναστατικών ταραχών της περιόδου 1917-23, όταν οι Γερμανοί και οι Αυστριακοί σοσιαλδημοκράτες υπερασπίστηκαν αγωνιωδώς την ηθική τους αξιοπιστία, μόλις άσκησαν για πρώτη φορά οι γυναίκες το δικαίωμα ψήφου. Δεν έδειχναν, επέμεναν βέβαια, κανένα ενδιαφέρον για τον ελεύθερο έρωτα, εισηγούμενοι μια «οικονομία πορνών» ή τη μεταβίβαση της ευθύνης για την ανατροφή των παιδιών από τις μητέρες στο κράτος. 33 Όλα αυτά ήταν αφελή παραμύθια που τα διέδιδαν οι δημαγωγοί και οι παπάδες. Το SPD ήταν ο προστάτης της εργατικής οικογένειας. Υπερασπιζόταν την ισότητα δικαιωμάτων και μισθών, αλλά η προτεραιότητά του σε ό,τι αφορά τις γυναίκες ήταν η οικογένεια: παροχή επιδομάτων στις οικογένειες που είχαν ανάγκη, δημιουργία ειδικών κέντρων για την προσφορά συμβουλών και επισκέψεις κατ’ οίκον των κοινωνικών λειτουργών· προστασία των μητέρων και των παιδιών· αντισύλληψη και αμβλώσεις που θα αναλαμβάνονταν ιδανικά από ένα δίκτυο ειδικών υπηρεσιών· προσφορά στέγης και «οικογενειακού» μισθού· ηθική συντροφικότητα μεταξύ των συζύγων και ανατροφή των παιδιών με δημοκρατικό τρόπο. Αυτή ήταν η άποψη από τη «σκοπιά του κοινωνικού λειτουργού» για την οργάνωση της καθημερινής ζωής των εργατών. Αποτύπωνε την κυριαρχία του SPD στις γερμανικές πόλεις όσο και τη δημιουργία ενός νέου επαγγελματικού στρώματος σοσιαλιστών γιατρών, δασκάλων και κοινωνικών λειτουργών που έπαιζαν όλο και μεγαλύτερο ρόλο στη δημόσια ζωή. Οι σοσιαλδημοκράτες αντιμετώπιζαν με διδακτισμό και προστατευτική διάθεση τα φτωχά εργατικά στρώματα, χωρίζοντας τις αξιοπρεπείς εργατικές οικογένειες από τα αποβράσματα. Η οικογενειακή ζωή της εργατικής τάξης αντιμετωπίστηκε είτε ως ακλόνητο θεμέλιο της σοσιαλιστικής κουλτούρας είτε ως παθολογική κατάσταση που χρειαζόταν θεραπεία. Η σοσιαλδημοκρατική οικογένεια ήταν ένα από τα ιδεώδη της εργατικής τάξης. Οι ειδικευμένοι, τακτικά απασχολούμενοι και συνδικαλισμένοι εργάτες είχαν να επιδείξουν την τακτοποιημένη οικογενειακή ζωή που αποτελούσε το ιδεολογικό πρότυπο του SPD.

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·333

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

Ωστόσο το οικογενειακό αυτό πρότυπο είχε ελάχιστο απελευθερωτικό δυναμικό. Ως μητέρες και κοινωνικές λειτουργοί, οι γυναίκες παρουσιάζονταν ως φορείς της οικογενειακής ηθικής και όχι ως τα αυτόνομα πολιτικά υποκείμενα που θα απελευθέρωνε η αποδόμηση της οικογένειας. Είτε μέσω της υλοποίησης των προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας του SPD είτε μέσω των μεταρρυθμίσεων στη στέγαση των εργατών και των εκστρατειών για την εκλογίκευση της οικιακής εργασίας, η κοινωνική πολιτική των σοσιαλιστών προέβλεπε εξαρτημένες θέσεις για τις γυναίκες, έγκλειστες στο καθεστώς εξάρτησης του σπιτιού. Στην οικιακή σφαίρα, οι σοσιαλιστές έστρεψαν τη δημιουργικότητά τους κυρίως στους νέους και τις νέες –πειραματισμοί με τα ελεύθερα σχολεία, νεολαιίστικα κινήματα και «δημοκρατία των παιδιών»–, αφήνοντας κατά μέρος τις έμφυλες διακρίσεις μέσα στην ίδια την οικογένεια. Το 1925, στο Συνέδριο του SPD στη Χαϊδελβέργη, μια σύνεδρος από τη Λιψία κατηγόρησε τους συντρόφους της ότι απέτυχαν «να εισαγάγουν 34 το σοσιαλισμό στις οικογένειές τους». Οι κριτικές αυτού του είδους ήταν εξαιρετικά σπάνιες. Η αναγνώριση της μητρότητας στο πλαίσιο μιας ιδεολογίας ξεχωριστών σφαιρών είχε θεσμοθετηθεί από το SPD ήδη το 1908 μετά την απόφαση να γίνονται μέ35 λη του κόμματος και οι γυναίκες. Πριν από το 1914, το SPD τόνιζε την καταπίεση που ασκούσε στους ανθρώπους η ιδιωτική περιουσία που οργανωνόταν μέσω της οικογένειας και την ανάγκη να απελευθερωθεί η παραγωγική εργασία των γυναικών. Με το ξέσπασμα όμως του πολέμου, η Μαρίε Γιούχατς (Marie Juchacz) και οι υπόλοιπες γιόρτασαν την αναπαραγωγική συνεισφορά των γυναικών στο έθνος: ως δημιουργοί των μελλοντικών γενεών, οι γυναίκες έγιναν σημαντική προτεραιότητα της εθνικής πολιτικής. Προσχωρώντας στην ευρύτερη ματερναλιστική συναίνεση, το SPD ήταν χαρακτηριστικό των σοσιαλιστικών κομμάτων του παλιού σοσιαλδημοκρατικού πυρήνα της Βόρειας και της Κεντρικής Ευρώπης – της Γερ36 μανίας και της Αυστρίας, της Τσεχίας, της Ολλανδίας και της Σκανδιναβίας. Στο Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας, ο ακτιβισμός των γυναικών δεν οφειλόταν μόνο στην πολιτική για την κοινωνική εργασία. Οι ακτιβίστριες έμεναν περιορισμένες σε τρία πεδία: στην εκπαίδευση, στον τομέα της υγείας και στις διάφορες κοινωνικές υπηρεσίες. Η ομαδική ψήφος των συνδικάτων στα ετήσια συνέδριά τους δεν άφηνε να περάσουν οι φεμινιστικές προτάσεις, ενώ οι στρατηγικές, οι οποίες στηρίζονταν στη σύγκριση της εργασίας των γυναικών και των αντρών, απέτυχαν να αλλάξουν την πολιτική θέση «ίσες αμοιβές για ίση εργασία» που ευνοούσε λιγότερο τις γυναίκες. Ωστόσο, το 1929, η Μάργκαρετ Μπόντφιλντ (Margaret Bondfield), η πρώτη γυναίκα-στέλεχος των Εργατικών που έγινε υπουργός, προτίμησε το Υπουρ-

333

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·334

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

γείο Εργασίας αντί της Κοινωνικής Πρόνοιας, και οι άλλες σημαίνουσες βουλευτίνες του ιδίου κόμματος, όπως η Σούζαν Λόρενς (Susan Lawrence) και η Έλεν Γουίλκινσον (Ellen Wilkinson), τόνιζαν ότι μιλούσαν εξ ονόματος όλου του κινήματος χωρίς να κάνουν διάκριση μεταξύ των φύλων. Κατά τη δεκαετία του 1920, οι γυναίκες του Εργατικού Κόμματος έδωσαν νέα ώθηση στον δημοτικό σοσιαλισμό μέσα από λαϊκά κινήματα για διάφορα ζητήματα κοινωνικής πρόνοιας, όπως ο έλεγχος των γεννήσεων και τα οικογενειακά επιδόματα, υποστηρίζοντας ότι τα θέματα «φύλου» ήταν στην ουσία τους «ταξικά». Αυτό που χώριζε κυρίως τις γυναίκες του Εργατικού Κόμματος από τις φεμινίστριες στις γυναικείες οργανώσεις, παρά τη συχνή αλληλεπικάλυψη των ιδιοτήτων τους, ήταν το ότι οι τελευταίες εξέφραζαν ένα 37 αστικό ατομικισμό αδιάφορο για την εργατική τάξη.

Ο φεμινισμός στη διάρκεια του πολέμου

334

Τι θα λέγαμε όμως για το φεμινισμό αυτόν καθ’ εαυτόν; Η κατάκτηση του δικαιώματος ψήφου έκανε προβληματική τη μελλοντική του πορεία. Οι αγώνες για τα εκλογικά δικαιώματα των γυναικών έθεταν πάντοτε μια σειρά άλλων ζητημάτων σχετικά με την κοινωνική, τη σεξουαλική και την πολιτική ταυτότητά τους. Ωστόσο ο πατριωτισμός που αναπτύχθηκε στη διάρκεια του πολέμου –με εξαίρεση τη Διεθνή Ένωση Γυναικών για την Ειρήνη και την Ελευθερία που συγκροτήθηκε το 1915– περιόρισε τα προς συζήτηση θέματα. Αφότου κατακτήθηκαν τα ίσα πολιτικά δικαιώματα, η εκστρατεία για την εξίσωση των αμοιβών ήταν ένας τρόπος για να κερδίσει ένα κόμμα τη γυναικεία ψήφο, αλλά, δυστυχώς, σε πολλές χώρες παραμερίστηκε από τον «νεοφεμινιστικό» ματερναλισμό. Την περίοδο 1917-18, επιφανείς Βρετανίδες φεμινίστριες, όπως η Έλινορ Ραθμπόουν (Eleanor Rathbone) και η Μoντ Ρόιντεν (Maude Royden) υποστήριζαν τη δημιουργία ενός «εθνικού ταμείου για τη μητρότητα», ενώ η ακούραστη προπαγάνδα της Ραθμπόουν μέσα από την Επιτροπή Οικογενειακού Ταμείου προσδιόρισε τη μεταπολεμική φεμινιστική ατζέντα. Το βιβλίο της Η απόκληρη οικογένεια (1924) επιχείρησε να μετατοπίσει το φεμινισμό στο πεδίο του ματερναλισμού. Η Ραθμπόουν ήταν πρόεδρος της Εθνικής Ένωσης Εταιρειών για Ίσα Πολιτικά Δικαιώματα (NUSEC) που συσπείρωνε τις βρετανικές φεμινιστικές οργανώσεις στη 38 διάρκεια των ετών 1919-28. Αρχικά, η NUSEC υποστήριζε έναν ορθόδοξο «εξισωτικό» φεμινισμό που διεκδικούσε ίσα εκλογικά δικαιώματα, ίσες ευκαιρίες απασχόλησης, την εφαρμογή κοινών ηθικών προτύπων για το διαζύγιο, τα ίσα γονικά δικαιώματα και τις συντάξεις για τις χήρες με ανήλικα παιδιά. Όμως από το 1925 και εφε-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·335

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

ξής, η Ραθμπόουν διεύρυνε τη φεμινιστική ατζέντα με θέματα όπως ο έλεγχος των γεννήσεων και τα οικογενειακά επιδόματα. Υιοθετώντας μια νέα οπτική γωνία, επικαλούνταν τα πατριωτικά επιχειρήματα για τη μητρότητα ως πολιτικό δικαίωμα, προκειμένου να υποστηρίξει ότι η «πραγματική ισότητα» υπερέβαινε τις ίσες ευκαιρίες με τους άντρες. Με τον τρόπο αυτό δινόταν έμφαση στην πολύτιμη διαφορετικότητα των γυναικών: Πραγματική ισότητα σημαίνει την απελευθέρωση των γυναικών αυτών από την οικονομική εξάρτηση, δίνοντας ίση τιμή και οικονομική αμοιβή στην εργασία τους στη «γυναικεία σφαίρα». Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει μέσα από τις παραδοσιακές εκστρατείες του «παλιού φεμινισμού» για ίση αμοιβή και ελεύθερη πρόσβαση στα αντρικά επαγγέλματα· η μεταρρύθμιση της αγοράς εργασίας δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες της γυναίκας που δεν έχει έμμισθη απασχόληση. Μόνο η κρατική παρέμβαση θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο· τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας θα μπορούσαν να παρακάμ39 ψουν την αγορά εργασίας και να προσφέρουν ανεξάρτητη στήριξη στις μητέρες.

Ο εξισωτικός φεμινισμός αντιστάθηκε σφοδρά –μέσω της Λονδρέζικης Εταιρείας για την Εξυπηρέτηση των Γυναικών υπό τον Ρέι και την Πίπα Στρέιτσι (Ray και Pippa Strachey), της Ένωσης για την Ελευθερία των Γυναικών, της Ομάδας των Έξι Σημείων και της εβδομαδιαίας εφημερίδας Time and Tide. Όταν οι «νέες φεμινίστριες» προώθησαν άλλο ένα ματερναλιστικό αίτημα, το νόμο για την προστασία των εργαζόμενων γυναικών, οι εξισωτικές φεμινίστριες συσπειρώθηκαν τον Μάιο του 1926 γύρω από το Συμβούλιο των Ανοιχτών Θυρών. Τον Μάρτιο του 1927, το ετήσιο συμβούλιο της NUSEC ενέκρινε με ψήφους 81 έναντι 80 ένα ψήφισμα για τη δημιουργία νομοθετικού πλαισίου για την προστασία των γυναικών. Η προσπάθεια να καταστεί το ζήτημα της ίσης αμοιβής άμεση προτεραιότητα του γυναικείου κινήματος σε βάρος του ελέγχου των γεννήσεων και των οικογενειακών επιδομάτων απέτυχε και 11 από τα 23 μέλη του νεοεκλεγέντος εκτελεστικού γραφείου παραιτήθηκαν. Η συζήτηση αυτή, σε συνδυασμό με την κατάκτηση πλήρων εκλογικών δικαιωμάτων από τις γυναίκες, έθεσε τέρμα στην ενότητα του γυναικείου κινήματος στη διάρκεια του Μεσοπολέμου. 40 Η διαμάχη αυτή αντανακλούσε μια ευρύτερη σύγκρουση οραμάτων. Για τις φεμινίστριες που ασπάζονταν τον εξισωτισμό, το ζήτημα των ίσων αμοιβών έπληττε καίρια τις έμφυλες προκαταλήψεις που εμπεδώνονταν αντίθετα από την ύπαρξη των οικογενειακών επιδομάτων· προτάσσοντας τα τελευταία, οι «νέες» φεμινίστριες συνέβαλλαν ουσιαστικά στη διαιώνιση του ριζικού αιτίου της ανισότητας. Οι νέες φεμινίστριες, αντίθετα, θεωρούσαν ότι έθεταν μια πιο έξυπνη πρόκληση στις κατεστημένες έμφυλες σχέσεις που στηρίζονταν στον κανόνα του αρ-

335

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·336

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

336

σενικού «κουβαλητή» και την ιδεολογία του οικογενειακού μισθού. Τα οικογενειακά επιδόματα που θα πληρώνονταν απευθείας στη μητέρα θα έσπαζαν τον φαύλο κύκλο της γυναικείας υποταγής, θα έκαναν να αναγνωριστεί το εθνικό συμφέρον στη μητρότητα και να οριστεί η τελευταία ως βάση της πολιτειότητας των γυναικών. Στην πράξη βέβαια, τις προτάσεις της Ραθμπόουν εύκολα τις υφάρπαξε το ίδιο το κράτος, όπως συνέβη με τους νόμους για τις συντάξεις των χηρών το 1925 και το 1929. Αυτό σήμαινε την αφομοίωση του σκεπτικού της από την κυρίαρχη ανδροκρατική λογική. Με αυτή την έννοια, ο ματερναλιστικός φεμινισμός ήταν μια παγίδα. Αποκομμένες από κάθε πολιτική συμμαχία και χωρίς οικονομική και θεσμική ισχύ, η Ραθμπόουν και οι άλλες «νέες» φεμινίστριες δεν μπορούσαν να κερδίσουν τον αγώνα τους μόνο με τη συνδρομή ρητορικών σχημάτων: «στο τέλος, η ματερναλιστική ιδεολογία τους, «διαφορετικές» αλλά «ίσες», μπήκε στην υπηρεσία μιας πολιτικής γραμμής που κωδικοποιούσε την εξάρτηση και όχι την 41 αξία της διαφοράς». Τη δεκαετία του 1930, το φεμινιστικό κίνημα με την ευρεία έννοια του όρου βρέθηκε σε αδιέξοδο. Στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη, το δικαίωμα της ψήφου είχε κατακτηθεί. Στη Σοβιετική Ένωση, το νομοθετικό πλαίσιο ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκό για τις γυναίκες, αν και η απαγόρευση των αμβλώσεων, ο περιορισμός των διαζυγίων και η ποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας, που επρόκειτο να ακολουθήσουν σύντομα, έλεγαν μια διαφορετική ιστορία. Στη Δυτική Ευρώπη, η νομοθεσία για την εξίσωση των δύο φύλων έκανε κάποια δειλά βήματα. Το 1919 ψηφίστηκε στη Βρετανία ο Νόμος για την Κατάργηση των Διακρίσεων μεταξύ Αντρών και Γυναικών, ο οποίος θεωρητικά τουλάχιστον επέτρεπε στις γυναίκες να ασκήσουν αρκετά επαγγέλματα και να καταλάβουν πολλές δημόσιες θέσεις· ο νόμος του 1923 για τα Ζητήματα Γάμου θεσμοθετούσε το δικαίωμα των γυναικών στο διαζύγιο, ενώ ο νόμος του 1925 για την Κηδεμονία των Παιδιών βελτίωνε ακόμη περισσότερο τα δικαιώματα των γυναικών. Ωστόσο όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις αποσκοπούσαν στην αναχαίτιση του φεμινισμού. Οι διακρίσεις τώρα απέκτησαν άλλο χαρακτήρα, σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν τις γυναίκες να γίνουν δασκάλες ή καθηγήτριες, να εργαστούν στον δημόσιο τομέα ή στις άλλες υπηρεσίες με το πρόσχημα του γάμου. Η οικονομική εξάρτηση εκμηδένιζε την ικανότητα των γυναικών να απολαύσουν τους καρπούς της ελεύθερης επιλογής που τους αναγνώριζε ο νόμος. Αν οι γυναίκες εντάσσονταν στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, τυποποιούνταν αμέσως ως βοηθητικά άτομα σε τομείς, όπως η κοινωνική πρόνοια ή η υγεία, με άμεση συνέπεια οι φεμινιστικοί στόχοι τους να παρεμποδίζονται από τις υπάρχου42 σες ανδροκρατικές δομές. Τα κομμουνιστικά κόμματα έδειχναν πιο ευνοϊκά, αλ-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·337

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

λά η έμφυλη πολιτική τους αναιρούνταν από την πίστη τους στον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου. Η καθημερινή πρακτική των αριστερών κινημάτων ήταν διαποτισμένη από ανδροκρατικές προκαταλήψεις που σπάνια αντιμετωπίζονταν έντιμα. Το χειρότερο ωστόσο ήταν ότι τα αντιδραστικά καθεστώτα, τα οποία επιβλήθηκαν σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες μετά τον επαναστατικό ορυμαγδό που ακολούθησε τη Ρωσική Επανάσταση –στην Ουγγαρία, στην Ιταλία, στις χώρες της Ανατολικής και της Νότιας Ευρώπης–, εκμηδένισαν τις μεταπολεμικές κατακτήσεις και αύξησαν την καταπίεση των γυναικών. Την ίδια εποχή, νέες δεξιές άρχισαν να κινητοποιούνται στη Γερμανία, στην Αυστρία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, απειλώντας να συντρίψουν το γυναικείο κίνημα. Ο φεμινιστικός ματερναλισμός οργάνωσε το πολιτικό πρόγραμμά του με βάση την έμφυλη διαφορά, επιχείρησε να μεταβάλει την ιδιαίτερη φύση των γυναικών σε μέσο ενδυνάμωσής τους και όχι σε όργανο καταπίεσης. Δεδομένης της άρνησης των αντρών να δεχτούν τις γυναίκες ως ισότιμες εταίρους, υιοθέτησε τα επιχειρήματά τους και υποστήριξε την ανεξάλειπτη διαφορά των δύο φύλων –άποψη που επικαλούνταν τα πορίσματα της βιολογίας– και την κεντρική σημασία της μητρότητας ως δημόσιας αξίας. Αυτό μάλλον, και όχι η άκαρπη προσπάθεια εξίσωσης των αμοιβών, θα αποτελούσε τη βάση της ανεξαρτησίας των γυναικών γιατί, σύμφωνα με όσους χρησιμοποιούσαν το συγκεκριμένο επιχείρημα, από τη στιγμή που το κράτος θα ενίσχυε το ρόλο της γυναίκας μέσα στην οικογένεια με ένα σύστημα άμεσων οικογενειακών επιδομάτων, η άποψη για τον άντρα «κουβαλητή», που στηρίζει οικονομικά την οικογένειά του με το μισθό του, θα κατέρρεε. Ήδη όμως οι κοινωνικά συντηρητικοί είχαν υιοθετήσει τη γλώσσα του ματερναλισμού. Αυτοί που χάραζαν την πολιτική στην κυβέρνηση, στις επιχειρήσεις, στα κόμματα, στα συνδικάτα, στην Εκκλησία και τον τύπο έκαναν τη μητρότητα κλειδί της μεταπολεμικής εξομάλυνσης. Ο ματερναλισμός ήταν το μέσο της παλινόρθωσης του παλιού έμφυλου καθεστώτος και της επιστροφής των γυναικών στο σπίτι· εξισώνοντας τη μητρότητα με τα πολιτικά δικαιώματα, οι Βρετανίδες «νέες» φεμινίστριες, όπως η Ραθμπόουν, μετατόπισαν τα αιτήματα των γυναικών ακριβώς εκεί που ήθελαν οι συντηρητικοί. Καθώς ο ματερναλισμός κυριάρχησε, οι φεμινίστριες τον αποδέχτηκαν, εντάσσοντάς τον τροποποιημένο στην πολιτική τους ατζέντα. Οι ριζοσπάστριες που στρέφονταν εναντίον της οικογένειας ως θεσμού πολύ γρήγορα περιθωριοποιήθηκαν. Ωστόσο ο αριστερός ματερναλισμός ήταν μια μοιραία επιλογή: αποδεχόμενες τις αρετές της μητρότητας, οι νέες φεμινίστριες άρχισαν να χρησιμοποιούν μια γλώσσα που έβαζε τις γυναίκες σε θέση δυσμενέστερη από κάθε άποψη, φτωχότερη και εξαρτημένη.

337

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·338

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Η Ραθμπόουν δεν ήταν η μόνη φεμινιστική φωνή της Βρετανίας. Πολλές ήταν οι αντίπαλοί της που έμειναν ενεργοί σε διάφορους τομείς της δημόσιας, επαγγελματικής και πνευματικής ζωής της χώρας, καθώς άρχισαν να διαμορφώνονται νέες πολι43 τικές ατζέντες. Επιπλέον, τη δεκαετία του 1930, η αντίθεση ανάμεσα στα «ίσα δικαιώματα» και στις «νέες» φεμινιστικές θέσεις άρχισε να γίνεται συχνά δυσδιάκριτη, ακόμη και μέσα στο ίδιο το Εργατικό Κόμμα, όπου αναπτύχθηκε «ένας πλούσιος διάλογος για τη φύση του κόμματος και τη σχέση του με το βρετανικό κράτος».44 Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η στήριξη που παρείχαν τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα στην υπόθεση της πολιτικής και οικονομικής ισότητας των γυναικών και την κοινωνική πρόνοια, καθώς και η μεγάλη ποικιλία των ρεφορμιστικών και δεξιών τύπων ματερναλισμού άφηναν μικρό χώρο για την ανάπτυξη ενός ανεξάρτητου φεμινιστικού κινήματος –όπως, για παράδειγμα, έδειξε με τραγικό τρόπο η αντίθεση ανάμεσα στην κομμουνιστική περίοδο της Μαντλέν Πελετιέ μεταξύ 1920 και 1925 και στις εξατομικευμένες προσπάθειές της τη δεκαετία του 1930.45 Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, προχωρούσαν οι κοινωνικές αλλαγές που απαιτούσαν μια μακροπρόθεσμη φεμινιστική απάντηση: «Ο ρυθμός γεννήσεων υποχώρησε, οι οικογένειες έγιναν πράγματι μικρότερες, οι γυναίκες έκαναν πιο αισθητή την παρουσία τους στη δημόσια ζωή, τα «γυναικεία και σεξουαλικά ζητήματα» άρχισαν να συζητούνται με εντελώς διαφορετικό τρόπο και ο ρόλος των γιατρών αυξήθηκε».46 Τη δεκαετία του 1920, όχι μόνο αυτά αλλά και άλλα γυναικεία θέματα, περίμεναν να ενταχθούν στον προγραμματικό λόγο της Αριστεράς.

Η απελευθέρωση και οι δυστυχίες της

√ι επίσημες σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές απόψεις για τη σεξουαλικότητα

338

ήταν εξαιρετικά συντηρητικές. Παρότι η σεξουαλικότητα των νέων αργά ή γρήγορα έβρισκε το δρόμο της, οι κομματικές κουλτούρες της Αριστεράς κήρυτταν τον αυτοέλεγχο. Τυπικό παράδειγμα αποτελούν οι Αυστριακοί σοσιαλιστές. Σύμφωνα με αυτούς, η σεξουαλικότητα θα έπρεπε να «διαπλαστεί και να περιοριστεί», έτσι ώστε να συμβάλει στη δημιουργία μιας «ordentliche (τακτοποιημένης, ευπρεπούς και αξιοσέβαστης) οικογένειας», διώχνοντας τα φαντάσματα της σεξουαλικής παρακμής και ασυδοσίας και λειτουργώντας προς τιμήν του κόμματος. Στο πλαίσιο αυτό, δεν υπήρχε χώρος για σεξουαλική ανεξαρτησία των γυναικών. Αντιλήψεις αυτού του είδους προσαρμόζονταν στις συναισθηματικές ανάγκες της οικογένειας. Από την άποψη των οικογενειακών αυτών αναγκών, η σεξουαλικότητα των νέων ήταν μια νοσηρή διαταραχή συγκρίσιμη με το κάπνισμα και το ποτό, για την οποία

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·339

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

το καλύτερο «φάρμακο» ήταν κάποιο είδος «ψυχρολουσίας», η φυσική άσκηση 47 στην Ένωση των Εργατών για τον Αθλητισμό και τη Διάπλαση του Σώματος. Παρ’ όλα αυτά, η σεξολογία –η επιστημονική συγκρότηση της σεξουαλικής γνώσης με βάση κάποιες «φυσικοποιημένες» ιδέες της υγείας και της ευεξίας– άρχισε να καλλιεργεί πιο ανοιχτές στάσεις απέναντι στη σεξουαλική απόλαυση. Ένα νέο είδος εγχειριδίων γάμου ενθάρρυνε τη γυναίκα να βλέπει τον εαυτό της ως σεξουαλικό ον. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν το βιβλίο της Μαρί Στόουπς (Marie Stopes) Ο έρωτας στο γάμο (1918), το οποίο πούλησε 400.000 αντίτυπα έως το 1923, το έργο του Τέοντορ φαν ντερ Βέλντε (Theodor van de Velde) Her Volkomen Huwelijk (1926), που μεταφράστηκε από τη Στέλα Μπράουνι ως Ο τέλειος γάμος: η φυσιολογία και η τεχνική του (1928), με εκδόσεις σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς επίσης και το βιβλίο της Έλενα Ράιτ (Helena Wright), Ο σεξουαλικός παράγοντας στο γάμο (1930). Απορρίπτοντας με οργή «τη συμβατική αντίληψη για τη σεξουαλική απάθεια των γυναικών» ως έναν ανδροκρατικό μηχανισμό άσκησης ελέγχου, η Στέλα Μπράουνι ανέπτυξε μια πολιτική για τα αναπαραγωγικά δικαιώματα, η οποία εστίαζε στον έλεγχο των γεννήσεων, στις αμβλώσεις και τη σεξουαλική αυτοδιάθε48 ση των γυναικών. Το ζήτημα της υπογεννητικότητας, ο ματερναλισμός και η βελτίωση της θέσης των γυναικών από πολιτική άποψη έφεραν επίσης τις σεξουαλικές σχέσεις στο προσκήνιο της πολιτικής. Στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης άνθησε ένα ιδιαίτερα σημαντικό κίνημα με στόχο τη σεξουαλική μεταρρύθμιση. Ξεκίνησε από τοπικές εργατικές ενώσεις για τον έλεγχο των γεννήσεων και βαθμιαία μετατράπηκε σε ένα ολόκληρο σύστημα εκπαιδευτικών, συμβουλευτικών και κλινικών υπηρεσιών, καθοδηγούμενο πάντοτε από μια μαχητική ιδεολογία προλεταριακής ενδυνάμωσης. Το 1928, το κίνημα αυτό συνδύασε τη δράση του με εκείνη διαφόρων ιατρικών μονάδων και άλλων προνοιακών υπηρεσιών του εργατικού κινήματος. Η Ένωση για τον Έλεγχο των Γεννήσεων και τη Σεξουαλική Υγιεινή συγκρότησε από κοινού με την Εταιρεία για τη Σεξουαλική Μεταρρύθμιση ένα εθνικό δίκτυο, το οποίο ήταν ευθυγραμμισμένο με τις θέσεις του SPD, αλλά από το 1929 και εφεξής βρισκόταν σε ανταγωνισμό με την απολιτική Ένωση για την Προστασία των Μητέρων και της Υγιεινής της Κοινωνικής Οικογένειας. Παρά την ίδρυση μιας ανταγωνιστικής κομμουνιστικής οργάνωσης τον Απρίλιο του 1931, η συνεργασία ανάμεσα στους κομμουνιστές, στους σοσιαλδημοκράτες και στους ανεξάρτητους γιατρούς, κοινωνικούς λειτουργούς και τους άλλους ακτιβιστές συνεχίστηκε, φτάνοντας στην κορύφωσή της με την εκστρατεία του 1931 για τη μεταρρύθμιση του νομικού πλαισίου σχετικά με τις αμβλώσεις και την αύξηση του αριθμού των σεξολογικών κλινικών στο Βερολίνο, στο Αμβούργο

339

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·340

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

και αλλού.49 Η ηγεσία του κινήματος αποτελούνταν ακόμη κυρίως από άντρες που ως επί το πλείστον είχαν ματερναλιστικές και ευγονικές αντιλήψεις. Το κίνημα ωστόσο κατάφερε να μετατρέψει τη σεξουαλική απόλαυση των καθημερινών ανθρώπων και το δικαίωμα των γυναικών στην αναπαραγωγική τους ελευθερία σε σοβαρά πολιτικά ζητήματα, πράγμα που επέτρεψε να αναπτυχθεί μια σεξουαλική πολιτική επικεντρωμένη στη γυναίκα. Η σεξουαλική μεταρρύθμιση αντανακλούσε μια γενικότερη τάση πολιτικοποίησης της οικιακότητας, η οποία έλαβε χώρα το 1914-18. Η ανατροφή των παιδιών, η μητρότητα και η φροντίδα του νοικοκυριού έγιναν αντικείμενο πολιτικού προβληματισμού υπό την αιγίδα του ματερναλισμού. Από τη στιγμή όμως που «το εργατικό σπίτι άρχισε να υπόκειται σε κρατικές ρυθμίσεις και να συνιστά ένα καθ’ όλα νόμιμο πεδίο του πολιτικού αγώνα», ήταν αναπόφευκτο να έρθουν στο προ50 σκήνιο οι σεξουαλικές σχέσεις. Ωστόσο η σεξουαλική μεταρρύθμιση είχε αμφίσημο δυναμικό. Αν η πολιτικοποίηση της ιδιωτικής και της καθημερινής ζωής των ανθρώπων μπορούσε να ενθαρρύνει την απελευθέρωσή τους, πρόσφερε νέες ευκαιρίες στις γυναίκες και δημιουργούσε νέες πολιτικές συμμαχίες, ταυτόχρονα συνιστούσε και μια πρόσκληση για άσκηση ελέγχου. Επικαλούμενοι τον Φρέντερικ Τέιλορ (Frederick Taylor) και τον Χένρι Φορντ (Henry Ford), οι οπαδοί των νέων διευθυντικών ιδεολογιών του τεϊλορισμού και του φορντισμού οδηγήθηκαν, υπό τη σημαία του «κοινωνικού εξορθολογισμού», σε ένα νέο ισχυρό πρότυπο πυρηνικής οικογένειας που επιδείκνυε μεγαλύτερη κινητικότητα. Η οικογένεια αυτή «αποτελούνταν από έναν ειδικευμένο εργάτη που θα γινόταν μηχανικός εργοστασίου, μια σύζυγο που θα έδινε μεγάλο βάρος στην υγιεινή, ένα αγόρι, στη μόρφωση του οποίου θα επενδύονταν όσο περισσότερα χρήματα και προσπάθειες γινόταν, και μια αξιοπρεπώς μορφωμένη κόρη, που θα εργαζόταν σε γραφείο μέχρι να 51 παντρευτεί και θα είχε μια περιποιημένη και διακριτικά μοντέρνα εμφάνιση». Αντιλήψεις σαν κι αυτή επηρέασαν επίσης το φαντασιακό της Αριστεράς τη δεκαε52 τία του 1920, διαποτίζοντας τον κοινό νου ολόκληρου του εργατικού κινήματος. Σπουδαιοφανείς υποθέσεις διατυπώθηκαν εμφατικά. Στοχαζόμενος το φορντισμό, ο Γκράμσι υποστήριξε ότι η νεωτερικότητα προϋπέθετε μια μεταμόρφωση της σεξουαλικής κουλτούρας, γιατί «ο νέος τύπου ανθρώπου που επέβαλε ο εξορθολογισμός της παραγωγής… δεν μπορεί να αναπτυχθεί παρά μόνο αν ρυθμιστεί καταλλήλως το γενετήσιο ένστικτο».

340

Είναι σαφές ότι η νέα βιομηχανική κοινωνία θέλει τη μονογαμία: θέλει τον άνθρωπο να δουλεύει και όχι να σπαταλά την ενέργειά του στην ακατάστατη και ερεθιστική ικανοποίηση της σεξουαλικότητάς του. Ο υπάλληλος, που πηγαίνει στη δουλειά του μετά από μια

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·341

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

νύχτα «υπερβολών» δεν μπορεί να προσφέρει και πολλά πράγματα. Η αποθέωση του πάθους δεν είναι συμβατή με τις αυστηρά καθορισμένες κινήσεις που πρέπει να κάνει ο εργάτης στη διάρκεια της εντελώς αυτοματοποιημένης δουλειάς του.53

Η Αριστερά συμμετείχε πρόθυμα σε αυτή τη συζήτηση που δεν την είχε προκαλέσει η ίδια. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να έχουν κάποιο όφελος από ιδέες που υπέτασσαν κλινικά τη σεξουαλικότητά τους, αφού η «σύζυγος, η οποία περίμενε στο σπίτι» δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα «μόνιμο εξάρτημα μηχανής».54 Αν η σεξουαλική μεταρρύθμιση υποσχόταν την απελευθέρωση των γυναικών, ο εξορθολογισμός την υπέτασσε σε ένα νέο καθεστώς ρυθμίσεων. Ο εξορθολογισμός παρεισέφρησε και στο χώρο της κατανάλωσης, δημιουργώντας νέες γλώσσες διαφήμισης, σχεδιασμού και μόδας. Αν όμως η «αποτελεσματικότητα» πρόσφερε ένα πρώτο καταναλωτικό πρότυπο, σε ό,τι αφορά τις κουζίνες, τα έπιπλα και τα προϊόντα του μοντέρνου και φτηνού σχεδίου, τα «όνειρα» ήταν ένα δεύτερο. Τα δημιουργούσαν νέα μέσα ψυχαγωγίας, όπως το ραδιόφωνο, το γραμμόφωνο και ο κινηματογράφος, βάσει των νέων εκφραστικών κωδίκων της μόδας και του στιλ. Η αναδυόμενη κουλτούρα της κατανάλωσης εκφράστηκε και με τρόπο συλλογικό, εν μέρει στους κινηματογράφους και τις αίθουσες χορού, και εν μέρει στη σφιχτοδεμένη κοινωνικότητα που ανέπτυσσαν οι εργάτες στις λαϊκές γειτονιές. Ένα τρίτο πρότυπο ήταν εκείνο της αθλητικότητας, που αναπτύχθηκε στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Το πρότυπο αυτό ελεγχόταν μερικές φορές από το ίδιο το κράτος, όπως στη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία, αλλά συχνά δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της γυναικείας συντροφικότητας, της αυτοεπιβεβαίωσης και της «αυτόνομης σωματικής ευχαρίστησης».55 Η βρετανική Γυναικεία Ένωση για την Υγεία και την Ομορφιά, με τα 170.000 μέλη της –«όπου τυποποιημένες κινήσεις ακριβείας εκτελούνταν από γυναίκες που ήθελαν να διασκεδάσουν και να γυμναστούν»–, διεπόταν από την ίδια αγάπη για τον εξορθολογισμό. Τα μέλη της αποτελούνταν από «γυναίκες της Εποχής των Μηχανών, για τις οποίες η μηχανή σήμαινε απασχόληση, καταναλωτικά αγαθά, μοντερνισμό, ατομικότητα, απόλαυση».56 Η Αριστερά σπανίως κατανόησε τη σημασία της «νέας γυναίκας». Οι φεμινίστριες έφριξαν. «Μπορούν [οι νέες γυναίκες] να παρακολουθήσουν την απόδειξη ενός δύσκολου επιστημονικού θεωρήματος ή μια πολύπλοκη μουσική σύνθεση; Μπορούν, πράγματι, να νιώσουν κορυφώσεις θαυμασμού ή έρωτα όταν ένα μεγάλο μέρος των σκέψεών τους είναι απασχολημένο με το ερώτημα “Μήπως είναι ώρα να 57 πουδράρω τη μύτη μου”;» Η επιδίωξη των απολαύσεων από τις νεαρές γυναίκες διακρινόταν από ελαφρότητα και επιδειξιμανία, παραπονούνταν οι άντρες σοσιαλι-

341

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·342

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

στές. Ταξιδεύοντας στη βόρεια Αγγλία, ο Τζορτζ Όργουελ (George Orwell) είδε μόνο «γυναίκες που συμπεριφέρονταν σαν πρόβατα – κορίτσια που έχασκαν και στρα58 βοχυμένες μεσόκοπες που μισοκοιμόνταν πάνω στα πλεκτά τους». Το χειρότερο απ’όλα όμως ήταν ότι οι καταναλώτριες πρόδιδαν την κοινωνική τάξη τους. Ουσιαστικά, ήταν ένα είδος πέμπτης φάλαγγας του αστικού υλιστικού πνεύματος και της «φτηνής πολυτέλειας που τους πρόσφεραν επιφανειακή παραμυθία». «Βέβαια, η μεταπολεμική αύξηση της παραγωγής φτηνών ειδών πολυτελείας ήταν μια θαυμάσια εξέλιξη για τους άρχοντές μας. Είναι πολύ πιθανόν ότι το φτηνό φαγητό (βλ. φις ’ν’ τσιπς), οι κάλτσες από τεχνητό μετάξι, ο κονσερβοποιημένος σολομός, η φτηνή σοκολάτα (πέντε κομμάτια για έξι πένες), ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, το δυ59 νατό τσάι και τα ποδοσφαιράκια απέτρεψαν την επανάσταση». Οι σοσιαλιστές της μεσοπολεμικής περιόδου δεν είχαν πολιτική γλώσσα για να μιλήσουν στις νέες γενιές των εργαζόμενων κοριτσιών (των πωλητριών, των κομμωτριών, των δακτυλογράφων, των καθαριστριών κτλ.), ούτε να διαχειριστούν τις «καταστροφικές» απολαύσεις των «νεαρών και καλοντυμένων κοριτσιών», που ξεχύνονταν από τα καταστήματα και τα γραφεία μετά το τέλος της δουλειάς 60 τους. Τα μεγάλα κινήματα, όπως το SPD, συνειδητοποίησαν το πρόβλημα. Η συμπεριφορά των κοριτσιών της εργατικής τάξης ήταν πάντοτε ένα αγκάθι στα πλευρά της εργατικής κουλτούρας και νοοτροπίας. Εντούτοις οι ηθικολογίες για τις παραδοσιακές αξίες της εργατικής τάξης δεν αποτελούσαν ικανοποιητική απάντηση. Η λύση που βρήκε το SPD ήταν να ενισχύσει τις κοινωνικές συναναστροφές, μέσα από τις οποίες θα εκφράζονταν οι υποκουλτούρες της εργατικής τάξης – να βρεθούν δηλαδή οι κατάλληλοι σύζυγοι για τα κορίτσια της εργατικής τάξης προτού αρχίσει η διαφθορά τους.

342

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·343

∫∂º∞§∞π√ 13

∑ø¡Δ∞™ Δ√ ª∂§§√¡ Η Αριστερά στον πολιτισμό Ο 1914-23 ΗΤΑΝ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ επαναστατικών αλλαγών στο χώρο των τεχνών. Το καλλιτεχνικό τοπίο σαρώθηκε κυριολεκτικά από αλλεπάλληλες αισθητικές καταιγίδες. Τα νέα καλλιτεχνικά κινήματα –ο φοβισμός, ο κυβισμός, ο φουτουρισμός, ο εξπρεσιονισμός, ο ντανταϊσμός, ο νεοπλαστικισμός και το ντε στιλ, ο βορτισισμός, ο βερισμός, ο πουρισμός, ο κονστρουκτιβισμός, ο προντουκτιβισμός– ήταν πολλά και σημαντικά. Με επίκεντρο τη ζωγραφική, διαχέονταν σε όλες τις τέχνες και τις εθνικές κουλτούρες. Ωστόσο η συζήτησή τους με την πολιτική δεν ήταν αυτονόητη. Οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες είχαν χλευάσει ήδη το κοινό που πήγαινε στις συναυλίες και τις αίθουσες τέχνης πριν από το 1914, αλλά η αντιαστική αυτή στάση δεν είχε πολλά κοινά με την κουλτούρα του εργατικού κινήματος, η οποία παρέμενε απολύτως συμβατική. Οι προπολεμικές καλλιτεχνικές πρωτοπορίες απέφευγαν επίσης την πολιτική ένταξη. Προσέβαλλαν την ευπρέπεια του καλλιτεχνικού κόσμου και στρέφονταν εναντίον της κοινωνικής τάξης, αλλά αυτό το έκαναν στο όνομα της αυθεντικότητας, του Geist (Πνεύματος) και της ίδιας της τέχνης (ή εναλλακτικά της «ζωής»). Χρειάστηκαν ο πόλεμος και η Ρωσική Επανάσταση για να γίνει ένας συγκερασμός της δημιουργικής αυτής ενέργειας με την πολιτική. Οι σοσιαλιστές κινητοποιούσαν τα ιδεώδη του Διαφωτισμού εναντίον της ανισότητας και της αδικίας. Αυτό το έκαναν όμως για να διευκολύνουν την πρόσβαση στην υψηλή τέχνη και όχι για να την αμφισβητήσουν – να εκδημοκρατίσουν μάλλον τον παλιό πολιτισμό παρά να δημιουργήσουν ένα νέο. Αντίθετα, ο πολιτισμικός ριζοσπαστισμός των καλλιτεχνικών πρωτοποριών ήταν απολιτικός: μπορεί η παρισινή αποχαλίνωση των Ρωσικών Μπαλέτων να σκανδάλισε τους αστούς της εποχής, αλλά εξέφρασε μάλλον τη δημιουργική ελευθερία των καλλιτεχνών παρά κάποιο αίτημα πολιτικής απελευθέρωσης.1 Ωστόσο πέρα απ’ όλα αυτά βρισκόταν ο αναδυόμενος μαζικός πολιτισμός της σχόλης και της ψυχαγωγίας που ούτε οι σοσιαλιστές ούτε οι πρωτοπορίες έπαιρναν υπόψη τους. Αν οι ριζοσπάστες της πολιτικής αγνοούσαν τους ριζοσπάστες της τέχνης, η νέα αυτή πρόκληση υπερφαλάγγισε και τους μεν και τους δε.

Τ

343

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·344

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Φέρνοντας την τέχνη στη ζωή

344

√ι προπολεμικές πρωτοπορίες δεν θα ήταν τίποτε χωρίς τον διεθνή χαρακτήρα τους – «ένα σμήνος διανοουμένων και καλλιτεχνών έζησε και εργάστηκε σε όλες τις μεγάλες πόλεις της υφηλίου ως μετανάστες, τουρίστες, άποικοι και πολιτικοί πρόσφυγες ή ως πανεπιστημιακοί και ερευνητές». Η Παρισινή Σχολή είχε λιγότερους Γάλλους απ’ ό,τι Ισπανούς (Πικάσο, Γκρις), Ιταλούς (Μοντιλιάνι), Ρώσους (Σαγκάλ, Λίπσιτς, Σουτίν), Ρουμάνους (Μπρανκούζι), Βούλγαρους (Πάσκιν) και Ολλανδούς 2 (Φαν Ντόνγκεν)». Το Λονδίνο, το Βερολίνο, το Παρίσι, η Βιένη, η Πετρούπολη, όλες αυτές οι πόλεις λειτούργησαν ως μαγνήτες. Εντούτοις ο πυρήνας του διεθνούς μοντερνισμού στην επαναστατική Ευρώπη οριζόταν από τον άξονα Βερολίνο-Βιένη που αποτελούσε το κέντρο της προσανατολισμένης στη Γερμανία διανόησης. Καθώς στρεφόμαστε στο 1918, διαπιστώνουμε την ύπαρξη ενός παραδόξου. Σε μια εποχή εθνικών επαναστάσεων, με το πολυεθνικό πλαίσιο της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων να καταρρέει και τους Τσέχους, τους Ούγγρους και τις άλλες εθνότητες να πανηγυρίζουν την εθνική και πολιτισμική τους ανεξαρτησία, ένας παλλόμενος κοσμοπολιτισμός άρχισε να ανθεί. Αυτό εν μέρει οφειλόταν σε μια αστική και εβραϊκή διανόηση με λογοτεχνικές και ακαδημαϊκές περγαμηνές, η οποία ταυτιζόταν με το διαφωτιστικό μοντέλο της κυρίαρχης γερμανικής κουλτούρας και αξιολογούσε θετικά το διεθνισμό μέσα σε μια αντισημιτική ατμόσφαιρα σαν κι αυτή που δέσποζε μετά το 1917-18. Η διεθνής υπεροχή των γερμανικών πανεπιστημίων στη φιλοσοφία και τις επιστήμες, τόσο τις θετικές όσο και τις κοινωνικές, έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο. Όπως και η πολιτική καταπίεση. Δεν είναι τυχαίο ότι ήταν οι Ούγγροι, για παράδειγμα, και όχι οι Τσέχοι εκείνοι που στήριξαν την κοσμοπολιτική αυτή σκηνή, διότι η συντριβή του Ουγγρικού Σοβιέτ οδήγησε μια ολόκληρη γενιά φιλελεύθερων, ριζοσπαστών και μαρξιστών διανοουμένων στην εξορία σε διάφορες πόλεις της Αυστρίας και της Γερμανίας. Αυτό ακριβώς είναι που άλλαξε με τον πόλεμο: ο αισθητικός ριζοσπαστισμός συνδυάστηκε με έναν πολιτικό διεθνισμό. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε η Ρωσική Επανάσταση, μολονότι ο κύριος πόλος έλξης και συσπείρωσης των επαναστατικών πολιτικών δυνάμεων ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD). Κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (1919-33), το Βερολίνο αναδείχτηκε σε κέντρο του μοντερνισμού. Οι ριζοσπάστες από τις μικρότερες ευρωπαϊκές χώρες –την Ολλανδία και τις σκανδιναβικές– βρέθηκαν με πολύ φυσιολογικό τρόπο στην τροχιά της γερμανικής πρωτεύουσας. Δύο μόνο μεγάλες χώρες έμειναν εκτός της σφαίρας επιρροής του μοντερνιστικού λόγου –η Βρετανία λόγω της αυταρέσκειας της συντηρητικής αυτοκρατορικής κουλτούρας της και η Ιταλία

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·345

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

λόγω του φασισμού–, αλλά τον συνάντησαν εμμέσως, όπως δείχνουν, λόγου χάρη, τα γραπτά του Κρίστοφερ Ίσεργουντ (Christopher Isherwood), τα οποία αποτε3 λούν ένα αξιομνημόνευτο πορτρέτο του Βερολίνου της προναζιστικής περιόδου. Αυτό υπήρξε μια αξιοσημείωτη μετατόπιση του πολιτισμικού κέντρου βάρους της Ευρώπης. Προσωρινά, το Παρίσι επισκιάστηκε, ώσπου μια νέα σειρά σημαντικών γεγονότων – η επίδραση του σουρεαλισμού, η άνοδος του ναζισμού στην εξουσία, τα Λαϊκά Μέτωπα στη Γαλλία και την Ισπανία (1934-37). Αν το Παρίσι ήταν η «πρωτεύουσα του 19ου αιώνα», το Βερολίνο έδειχνε πως θα γινόταν η πρωτεύου4 σα του 20ού, αλλά ο ναζισμός ανέτρεψε πλήρως το σκηνικό. Τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα ήταν πολύ σημαντικά για την ιστορία της σύγχρονης τέχνης. Οι δραματικές πολιτικές, οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές διαμόρφωσαν μια νέα ευαισθησία, η οποία αποτελούσε μια ιδιάζουσα έκφρασή τους. Ανατρέποντας τους ισχύοντες αισθητικούς κανόνες, οι νέες πρωτοπορίες ανέτρεπαν και τις κοινωνικές συμβάσεις –χρησιμοποιούσαν την «τέχνη» για να μιλήσουν για τη «ζωή». Το Φουτουριστικό Μανιφέστο (1909) του Φιλίπο Τομάζο Μαρινέτι (Filippo Tommaso Marinetti), το οποίο υμνούσε την ταχύτητα και το δυναμισμό της σύγχρονης βιομηχανικής ζωής, η γλώσσα της επανάστασης και η γλώσσα των καλλιτεχνικών πρωτοποριών έμοιαζαν να συμπίπτουν: Θα υμνήσουμε τα μεγάλα πλήθη τα ξαναμμένα από τη δουλειά, την απόλαυση και την εξέγερση… το πολύχρωμο και πολύβουο ρεύμα της επανάστασης… Ας έρθουν λοιπόν οι χαρούμενοι εμπρηστές με τα καμένα δάχτυλα! Εδώ είμαστε! Εδώ είμαστε! Ελάτε! Πυρπολήστε τις βιβλιοθήκες! Στρέψτε τα νερά των καναλιών μέσα στα μουσεία και πλημμυρίστε τα… Πάρτε τις αξίνες σας, τα τσεκούρια και τα σφυριά σας, και καταστρέψτε τις σεβάσμιες πόλεις, αμείλικτα!5

Καταγγέλλοντας το παρελθόν και υμνώντας την επιθετικότητα, την κίνηση και την εξέγερση, ο Μαρινέτι χαιρέτισε τις μηχανές σαν όπλα απελευθέρωσης της κοινωνίας που προκαλούσαν αταξία και ταραχή, ενώ δεν δίστασε να αποδεχτεί τον πόλεμο ως το μόνο μέσο λύτρωσης του κόσμου. Πριν από το 1914, αυτή η έκκληση στη βία και το πλήθος, η μισογυνική αποθέωση της φυσικής ρώμης και η στροφή στο ανορθολογικό κατέστησαν την εξεγερσιακή γλώσσα του Μαρινέτι το αντίθετο του προοδευτισμού· το 1922, το φασιστικό κίνημα ήταν μια ανησυχητική πραγματικότητα. Παρ’ όλα αυτά, η αυταρέσκεια και η ακαμψία του αστικού πολιτισμού ήταν επίσης οι στόχοι του σοσιαλισμού. Το 1916-17, οι συγκλονιστικές εμπειρίες του πολέμου και της επανάστασης οδήγησαν πολλούς καλλιτέχνες στην Αριστερά. Παίρνοντας ως παράδειγμα το πιο μαχητικό και ανατρεπτικό καλλιτεχνικό κίνημα της εποχής, τον ντανταϊσμό, διαπιστώνουμε ότι η επίθεσή του εναντίον του νοήμα-

345

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·346

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

τος εν γένει ήταν και μια επίθεση εναντίον των παραδεδεγμένων αρχών της καθε6 στηκυίας κοινωνικής τάξης και της χρεοκοπημένης ευαισθησίας της.

Γκρεμίζοντας το παλιό, χτίζοντας το νέο: πολιτισμική επανάσταση στη Ρωσία;

∞πό πολιτισμική άποψη, η Ρωσική Επανάσταση προκάλεσε ένα είδος ευφορικής

346

σύγχυσης. Τα επαναστατικά πλήθη της Πετρούπολης και της Μόσχας άνοιξαν νέους δρόμους όχι μόνο στο πεδίο του πολιτικού αλλά και σε εκείνο του πολιτισμικού πειραματισμού. Οι μάζες, όπως και το κόμμα των μπολσεβίκων άλλωστε, αποποιήθηκαν την παραδεδομένη κουλτούρα –απαλλοτριώνοντας την περιουσία των αστών, των ευγενών και των αριστοκρατών, καταλαμβάνοντας διαμερίσματα, κτήματα, παλάτια και μουσεία, επαναπροσδιορίζοντας τη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα και καταστρέφοντας τα σύμβολα του παλιού καθεστώτος, από κτίρια και πίνακες ζωγραφικής μέχρι βιβλία και έπιπλα. Οι νεαροί απολάμβαναν να καταστρέφουν. Για τον ποιητή Αλεξάντρ Μπλοκ, η επανάσταση σήμαινε «να ξαναφτιάξουμε τα πάντα από την αρχή. Να οργανώσουμε τα πράγματα ξανά, έτσι ώστε να γίνουν νέα. Με αυτό τον τρόπο, η ψεύτικη, βρόμικη, βαρετή και χυδαία ζωή μας θα γίνει δίκαιη, καθαρή, χαρούμενη και όμορφη».7 Η καταστροφικότητα της επανάστασης, η οποία για τους αντιπάλους της ταυτιζόταν με την παράλογη βία του «όχλου», άνοιξε νέους ορίζοντες στο στοχασμό και τη φαντασία. Η συμβολική επίθεση των πρωτοποριών εναντίον του αστικού πολιτισμού, με δεδομένη την κάθοδο του τελευταίου στο βούρκο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, διαμόρφωσε την πολιτισμική ατζέντα της Αριστεράς. Παρότι ήδη από το 1918 οι Ιταλοί φουτουριστές είχαν χαθεί στο φασισμό, ένας Ρώσος φουτουριστής σαν τον Μαγιακόφσκι άδραξε πρόθυμα την ευκαιρία που του πρόσφερε η Ρωσική Επανάσταση. «Οι δρόμοι είναι τα πινέλα μας και οι πλατείες οι παλέτες μας», έγραψε, και ρίχτηκε με οίστρο στον αγώνα για την υπεράσπιση του νέου επαναστατικού καθεστώτος.8 Η συμμαχία του μπολσεβικισμού με την πρωτοπορία στην πρώτη και πιο κρίσιμη φάση της επανάστασης (από τον Εμφύλιο Πόλεμο μέχρι τη Νέα Οικονομική Πολιτική, 1918-21) διευκολύνθηκε από το διορισμό του Ανατόλι Λουνατσάρσκι στην Επιτροπή Διαφώτισης τον Νοέμβριο του 1917. Όντας πριν από τον πόλεμο συνεργάτης του Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ, του ανεξάρτητου μπολσεβίκου φιλοσόφου, ο οποίος είχε συγκρουστεί με τον Λένιν σε θέματα κουλτούρας, ο Λουνατσάρσκι συνεργάστηκε με τον Τρότσκι στο Παρίσι στη διάρκεια του πολέμου, ενώ εντάχθηκε και πάλι στους μπολσεβίκους το 1917. Ωθούμενος από ένα απελευθε-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·347

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

ρωτικό ιδεώδες, προσπάθησε από τη νέα του θέση να υλοποιήσει μια δαιμόνια και, συνάμα, ουτοπική ιδέα – «να αποκτήσει μακροπρόθεσμα [η εργατική τάξη] πραγματική κουλτούρα, να συνειδητοποιήσει την αξία της και να απολαύσει τους υγιείς 9 καρπούς του στοχασμού και της ευαισθησίας». Ο στόχος αυτός μετριάστηκε από την πίεση μιας καταρρέουσας οικονομίας και τον ανταγωνισμό μιας χρησιμοθηρικής τεχνικής εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση του λαού ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση. Το 1925, κάτι λιγότερο από τον μισό πληθυσμό είχε τελειώσει τις τρεις πρώτες τάξεις των δημοτικού σχολείου, ενώ ο αριθμός των εγγεγραμμένων δεν υπερέβαινε το 50% από αυτόν του 1913. Ωστόσο το ιδεώδες του Λουνατσάρσκι για την πολιτισμική απελευθέρωση του λαού προκάλεσε ενθουσιασμό, ενώ η Επιτροπή του παρείχε κάθε δυνατό μέσο σε όλους τους εκπροσώπους της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας και τους κάθε λογής οραματιστές. Περιλάμβανε ένα τμήμα μουσείων και διάφορα άλλα τμήματα θεάτρου, μουσικής, τεχνών, λογοτεχνίας, κινηματογράφου και φωτογραφίας· επίσης, την Υπηρεσία Τηλεγράφου, τις καλλιτεχνικές σχολές, την Ανώτερη Κρατική Σχολή Καλών και Τεχνικών Τεχνών και το Ινστιτούτο Καλλιτεχνικής Κουλτούρας. Η επιτροπή ήταν υπεύθυνη για τη λειτουργία των σχολείων, των πανεπιστημίων, της επιστημονικής και τεχνικής εκπαίδευσης, καθώς και για την κοινωνική φροντίδα των παιδιών. Ο Λουνατσάρσκι είχε οικουμενική αντίληψη για την παιδεία. Απέρριψε την εικονοκλαστική απολυτότητα του φουτουρισμού και προσπάθησε να τιθασεύσει την ενέργειά του. Ήθελε να διασώσει τις κλασικές παραδόσεις και να προστατεύσει τα μουσεία από τη λεηλασία και την καταστροφή. Και ενώ στρατολόγησε πολλούς από τους νεαρούς εκπροσώπους των διαφόρων καλλιτεχνικών πρωτοποριών, δεν παρέλειψε να συνεργαστεί με τους μη σοσιαλιστές εκφραστές της παλιάς διανόησης. Διέκρινε τη μεγάλη σημασία που είχε το νέο και έθεσε στην υπηρεσία του τους πιο καινοτόμους καλλιτέχνες της εποχής, όπως ο Μαγιακόφσκι, αλλά αρνήθηκε να 10 τους προσφέρει προνόμια στο πλαίσιο του επαναστατικού του προγράμματος. Ο Λουνατσάρσκι γνώριζε καλά ότι η τέχνη αναπτύσσεται όταν υπάρχει ελευθερία έκφρασης – το σημαντικό γι’ αυτόν ήταν να υπάρχει ανοχή τόσο στην ποικιλία όσο και στην υπερβολή. Αυτό ήταν σαφέστερο στις σχέσεις του με την Προλετκούλτ, το κίνημα της προλεταριακής κουλτούρας, εμπνευστής του οποίου υπήρξαν ο Μπογκντάνοφ και η ομάδα Φπεριότ! (Εμπρός!).11 Ενθαρρύνοντας την ανάπτυξη μιας καθαρά εργατικής κουλτούρας, που δεν θα επηρεαζόταν από τους ειδικούς και θα οργανωνόταν όπως τα εργατικά συμβούλια, η Προλετκούλτ ήρθε σε σύγκρουση με τους μπολσεβίκους σχετικά με το πρωτείο του κόμματος. Για τον Λένιν και τους συντρόφους του, η αντίδραση των διανοουμένων στην κομματική πει-

347

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·348

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

348

θαρχία ήταν απλώς ένα είδος καταφυγίου, από το οποίο θα μπορούσαν στο μέλλον να αντιπολιτεύονται την κυβέρνηση. Ηγετικές προσωπικότητες, όπως η Ναντέζντα Κρούπσκαγια και ο ίδιος ο Λένιν, ήθελαν να καθυποτάξουν την Προλετκούλτ, αλλά οι εκπρόσωποι της τελευταίας υπερασπίζονταν την ομάδα τους ως τη γνήσια φωνή της προλεταριακής κουλτούρας. Ο Λουνατσάρσκι βρέθηκε στη μέση αυτής της σύγκρουσης. Η υποστήριξή του στους φουτουριστές ερχόταν σε σύγκρουση με τις απόψεις των άλλων κομματικών 12 στελεχών, οι οποίοι ήθελαν «περισσότερη απλότητα [στην] τέχνη μας». Αλλά και οι εκπρόσωποι της Προλετκούλτ ήταν πολέμιοι του συγκεντρωτισμού των μπολσεβίκων: οι εργοστασιακοί πυρήνες της απειλούσαν το κόμμα και τους εκπροσώπους του. Το τεράστιο μέγεθός της –400.000 άνθρωποι συμμετείχαν στα διάφορα στούντιο και εργαστήριά της– έκανε τη διαφωνία αυτή ένα ιδιαίτερα σοβαρό ζήτημα. Όταν το Προλεταριακό Πανεπιστήμιο, που είχε ιδρυθεί στη Μόσχα στις αρχές του 1919 με πρωτοβουλία της Προλετκούλτ, συγχωνεύτηκε αναγκαστικά με το Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Σβερντλόφ, το οποίο είχε ένα πιο συντηρητικό μοντέλο πολιτικής εκπαίδευσης, ήχησε το πρώτο σήμα κινδύνου. Οι πιέσεις για την ένταξη της Προλετκούλτ στη δικαιοδοσία της Επιτροπής Διαφώτισης ήταν τεράστιες, με αποτέλεσμα να υπαχθεί στα τέλη του 1920 στην Κύρια Επιτροπή Πολιτικής Εκπαίδευσης. Η ιστορία της Προλετκούλτ δείχνει την κεντρική ένταση που υπήρχε στη μετεπαναστατική Ρωσία ανάμεσα στην επαναστατική δημιουργικότητα από τη μια και στην προσπάθεια παγίωσης της επανάστασης από την άλλη. Για τους περισσότερους μπολσεβίκους, η επιβίωση της επανάστασης επέβαλλε την επικράτηση ενός μονολιθικού συγκεντρωτισμού, οι υποστηρικτές του οποίου αντιμετώπιζαν τις πρωτοπορίες σαν ασήμαντη και δαπανηρή παρέκκλιση. Για τον Τρότσκι και τον Λένιν, που αντιμετώπιζαν τεράστια διοικητικά και στρατιωτικά προβλήματα και ταυτόχρονα προσπαθούσαν να διατηρήσουν ζωντανό το όραμα της επανάστασης στις συνθήκες ενός άγριου εμφυλίου πολέμου, η καλλιτεχνική αυτονομία ήταν μια πολυτέλεια. Μπορεί οι άνθρωποι να μη ζουν μόνο για το φαΐ, αλλά εκείνη συγκεκριμένα την εποχή η επανάσταση έδινε τον υπέρ πάντων αγώνα για να έχει «ψωμί και κάρβουνο». Ο Λένιν αντιμετώπιζε τους εκπροσώπους της πραγματικά γόνιμης, αλλά και ετερόδοξης, Προλετκούλτ σαν «τσούρμο δραπέτες της αστικής διανόησης» και έβλεπαν το χώρο της εκπαίδευσης «σαν το πιο ευνοϊκό πεδίο για την 13 εφαρμογή των προσωπικών τους φαντασιώσεων». Κάτω από τέτοιες συνθήκες, η προσπάθεια ελέγχου της πολιτισμικής πολιτικής δεν αποτέλεσε έκπληξη. Στην πραγματικότητα, η ένταξη της Προλετκούλτ στην αρμοδιότητα της Επιτροπής Διαφώτισης αποτέλεσε το προοίμιο μιας ευρύτερης διοι-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·349

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

κητικής αναδιοργάνωσης που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ) και επικυρώθηκε στο Δέκατο Συνέδριο του κόμματος των μπολσεβίκων τον Μάρτιο του 1921. Με την πολιτική αυτή, διακηρύχτηκε μια περιορισμένη ανοχή απέναντι στην ιδιωτική περιουσία και την αγορά, ιδιαίτερα στην επαρχία. Η ΝΕΠ ήταν μια προσπάθεια του νεαρού ακόμη σοβιετικού καθεστώτος να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες, οι οποίες προσδιορίζονταν από δύο παράγοντες: την προσπάθεια να ανακτήσει τις δυνάμεις του μετά τον εξαντλητικό εμφύλιο πόλεμο και την αποτυχία εξάπλωσης της επανάστασης στη Δύση. Όπως είχε πει κάποτε ο Λένιν, ο χρόνος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης ήταν διαφορετικός από το χρόνο της επανάστασης: «Μάθετε να δουλεύετε με διαφορετικό ρυθμό, υπολογίζοντας τη δουλειά σας με δεκαετίες και όχι με μήνες, και προσαρμόζοντας τον εαυτό σας στη μάζα του ανθρώπινου γένους [sic], που έχει υποφέρει πολλά και δεν μπορεί να διατηρήσει έναν επαναστατικό και ηρωικό ρυθμό στην καθημερινή του ζωή». Η επίκληση αυτή της πεζότητας, «της υπομονής, της προσοχής και του συμβιβασμού» απηχούσε στις απόψεις του Κάμενεφ: «Έχουμε αφήσει πίσω μας την εποχή των μεγάλων κατολισθήσεων, των ξαφνικών σεισμών και των καταστροφών, και έχουμε μπει σε μια περίοδο αργών οικονομικών διαδικασιών, τις οποίες πρέπει να ξέρουμε πώς να αντιμετωπίσουμε». Στο πεδίο της πολιτικής και της οικονομίας, όπου οι εξελίξεις ήταν ιδιαίτερα δραματικές μετά την κατάπνιξη της εξέγερσης της Κομμούνας της Κρονστάνδης στις αρχές του 1921, την προσπάθεια ποδηγέτησης της αριστερής αντιπολίτευσης και το καλωσόρισμα των μη σοσιαλιστών ειδικών για την τόσο απαραίτητη τεχνογνωσία τους, η αλλαγή ήταν ριζική. Ωστόσο στο πεδίο του πολιτισμού, η οδυνηρή προσπάθεια συρρίκνωσης του ριζοσπαστισμού πήρε πολύ περισ14 σότερο χρόνο. Το 1917, η επανάσταση απελευθέρωσε το φαντασιακό των ανθρώπων, δίνοντάς τους την αίσθηση ότι δεν υπάρχουν όρια, ότι μπορούν να φτάσουν στα άκρα και ότι έτσι «ανοίγουν με μια έκρηξη το συνεχές της ιστορίας», σύμφωνα με τα λό15 για του Βάλτερ Μπένγιαμιν. Έφερε μια έκσταση παραβατικότητας, υπό την επίδραση της οποίας ο λαός κατέλαβε τα αυτοκρατορικά παλάτια και η τέχνη διαπότισε το υφάδι της ζωής, καταλύοντας τη διάκριση της υψηλής από τη λαϊκή τέχνη. Στις μεγάλες λαϊκές γιορτές, όπως η Πρωτομαγιά του 1918 στην Πετρούπολη και η πρώτη επέτειος της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Μόσχα ή τα τέσσερα μεγάλα φεστιβάλ, που έγιναν στην Πετρούπολη το 1920, ο λαός συμμετείχε στο ανέβασμα θεατρικών έργων με ιστορικό περιεχόμενο, ενώ οι καλλιτέχνες έπιασαν τον παλμό του δρόμου, οργανώνοντας καρναβάλια, τσίρκο, κουκλοθέατρα, κινούμενα σχέδια και άλλα λαϊκά θεάματα. Κατά τη διάρκεια των ετών 1918-20, οι καλλιτέ-

349

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·350

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

350

χνες με διάφορους τρόπους έφεραν την τέχνη στις μάζες: με τις πανταχού παρούσες αφίσες, το θέατρο δρόμου, τις καλλιτεχνικές ομάδες των εργοστασίων, με τα νέα είδη της βιομηχανικής γραφής και παράστασης, και με τα «προπαγανδιστικά τρένα», που χρησιμοποιούσαν την τέχνη και τις ταινίες για να πολιτικοποιήσουν τους αγρότες. Οι καλλιτεχνικές αυτές μορφές ήταν μάλλον καρναβαλικού χαρακτήρα παρά μνημειακού_ η αισθητική τους διακρινόταν μάλλον από την κίνηση παρά από την τάξη. Η συνέργεια όμως καλλιτεχνών και λαού προϋπέθετε το κενό εξουσίας που είχε προκαλέσει ο Εμφύλιος Πόλεμος, όταν η «κουλτούρα» είχε αναπτύξει μια δική της δυναμική, έχοντας την υποστήριξη του ιδιαίτερα γενναιόδωρου Λουνατσάρσκι. Επρόκειτο για την πλήρη άνθηση της επαναστατικής κουλτούρας, πολύ πληρέστερη από την επίσημη πολιτική αναθεώρησης των δημοσίων αξιών, όπως το επίσημο ημερολόγιο των επαναστατικών εορτών, οι νέες σημαίες, οι ύμνοι ή το σχέδιο του Λένιν να γεμίσει τη Μόσχα με μνημεία αφιερωμένα στους λαϊκούς ήρωες του παρελθόντος. Η ζωντάνια του πολιτισμικού αυτού κινήματος εξέλιπε όταν η Προλετκούλτ απώλεσε την ανεξαρτησία της και το χειμώνα του 1920-21 εγκαινιάστηκε η ΝΕΠ. Ο ενθουσιασμός βέβαια δεν κόπασε. Ο ακαταπόνητος Μαγιακόφσκι παρέμενε ενεργός. Ο κονστρουκτιβισμός, το πιο συνεκτικό αισθητικό ρεύμα εκείνης της επανάστασης, συγκεφαλαίωση του οποίου θα είναι για πάντα το διάσημο, αν και δεν χτίστηκε ποτέ, Μνημείο της Τρίτης Διεθνούς του Βλαντίμιρ Τάτλιν, έφτασε στην κορύφωσή του μετά τη ριζική αλλαγή της πολιτικής του καθεστώτος. Η κουλτούρα της προπαγάνδας επιβίωσε. Την ίδια περίπου εποχή άρχισε να δημιουργείται 16 η σοβιετική κινηματογραφική βιομηχανία. Όμως το κλίμα είχε αλλάξει ήδη. Απ’ όλες αυτές τις απόψεις, η Οκτωβριανή Επανάσταση εγκαινίασε μια παραδειγματική συζήτηση σχετικά με το είδος της σοσιαλιστικής κουλτούρας και τη μετάφρασή της σε πολιτική. Η πιο ελκυστική της θέση –ένας γενναιόφρων σοσιαλιστικός ουμανισμός, πολύ απομακρυσμένος από τις πρακτικές ανάγκες οικοδόμησης του νέου καθεστώτος για να μπορέσει να επιβληθεί– ήταν εκείνη του Λουνατσάρσκι. Μια άλλη θέση, την οποία συμμερίζονταν τόσο οι οπαδοί της Προλετκούλτ όσο και πολλοί καλλιτέχνες της πρωτοπορίας, ήταν ένας συγκρουσιακός «αριστερός μοντερνισμός» που επιδίωκε τη ρήξη με το παρελθόν και την επινόηση ριζικά νέων αισθητικών μορφών. Και οι δύο αυτές θέσεις υπέστησαν οδυνηρή ήττα μετά τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου. Η νέα άποψη διαπνεόταν από μια άκρατη χρησιμοθηρία, καθώς προσέγγιζε το ζήτημα της εκπαίδευσης αποκλειστικά υπό την οπτική γωνία της ικανοποίησης των πιεστικών αναγκών της σοβιετικής οικονομίας για ειδικευμένες τεχνικές δεξιότητες. Ενισχύθηκε από τον άκρατο αναγωγισμό του

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·351

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

μαρξισμού, που αντιλαμβανόταν τον πολιτισμό ως δευτερογενές κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο διαμορφωνόταν από υλικές δυνάμεις και καθοριζόταν απόλυτα από τις κυρίαρχες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Από αυτή την άποψη, ο νέος πολιτισμός δεν μπορούσε να δημιουργηθεί αμέσως, αλλά θα ερχόταν μόνο ως προϊόν μιας μελλοντικής οικονομικής μεταμόρφωσης. Κατά συνέπεια, η πολιτισμική κληρονομιά των μπολσεβίκων υπήρξε αμφίσημη. Από τη μία πλευρά υπήρχε η χαρά της δημιουργικής έκρηξης, που γέννησε εκπληκτικά έργα στο χώρο των τεχνών και του λαϊκού πολιτισμού, και από την άλλη, η συμβατική επίσημη κουλτούρα της ΝΕΠ και ο περιορισμός του επαναστατικού φαντασιακού, που έκαναν την πολιτισμική πολιτική του νέου καθεστώτος πιο ανεκτική απέναντι στις προεπαναστατικές και κλασικές παραδόσεις αλλά και λιγότερο έτοιμη να δεχτεί τις καινοτομίες και το ρίσκο. Πίσω από τη νέα «μετριοπαθή» αυτή στάση βρισκόταν η αμήχανη συνειδητοποίηση του λαϊκού συντηρητισμού, των περιορισμένων δυνατοτήτων της εργατικής τάξης και της εξάντλησής της από τον Εμφύλιο Πόλεμο, καθώς επίσης και της ανθεκτικότητας των καθημερινών συμπεριφορών. Όπως είπε κάποτε ο Τρότσκι, «Η πολιτική είναι εύκαμπτη, αλλά η ζωή άκαμπτη και πεισματάρα… Είναι πολύ πιο δύσκολο για τη ζωή απ’ ό,τι για το 17 κράτος να απαλλαγεί από τον τελετουργικό της χαρακτήρα». Ο τρόπος που θα αντιμετώπιζε η Αριστερά το ζήτημα αυτό, όχι μόνο στη Σοβιετική Ένωση αλλά και αλλού, θα ήταν ζωτικής σημασίας για τη μεταμπολσεβίκικη εποχή.

Αριστερά και διανοούμενοι

™το Ουγγρικό Σοβιέτ του 1919, οι προσπάθειες της Επιτροπής Εκπαίδευσης υπό τον Γκέοργκ Λούκατς (Georg Lukács) ήταν ανάλογες με εκείνες του Λουνατσάρσκι στη Ρωσία. Στο πρόγραμμα της Επιτροπής περιλαμβάνονταν μια ευρεία εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, διάφορες εκστρατείες για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού και την εκπαίδευση των ενηλίκων, και η ίδρυση του Εργατικού Πανεπιστημίου της Βουδαπέστης· η στήριξη των τεχνών μέσω των Καλλιτεχνικών και Λογοτεχνικών Ενώσεων, το άνοιγμα της Ακαδημίας Τεχνών στο μοντερνισμό και η ίδρυση μιας νέας καλλιτεχνικής σχολής που έδινε ιδιαίτερο βάρος στον εξωραϊσμό του δημόσιου χώρου, το σχεδιασμό αφισών και την ανάπτυξη άλλων μορφών τέχνης για τα ευρέα λαϊκά στρώματα· και μια δύσκολη, αλλά ανεκτική, σχέση με ορισμένους από τους πιο πρωτοποριακούς καλλιτέχνες της εποχής, όπως ο επηρμένος ποιητής Λάγιος Κάσακ (Lajos Kassak) και οι φουτουριστές. Ο Λούκατς προσπάθησε να βρει ένα σημείο ισορροπίας ανάμεσα στον εκδημοκρατισμό της κλασικής ευρωπαϊκής κληρονομιάς και στο καινοτόμο πνεύμα των καλλιτεχνικών πρωτοποριών.

351

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·352

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

352

Ο πρωτοπόρος θεωρητικός του κινηματογράφου Μπέλα Μπάλας (Béla Bal_zs) άλλαξε το ρεπερτόριο των εσχάτως εθνικοποιημένων θεάτρων, συνδυάζοντας το προοδευτικό εθνικό δράμα με τα κλασικά και σύγχρονα ευρωπαϊκά έργα, και μοιράζοντας στους εργάτες επιχορηγούμενα εισιτήρια μέσω των συνδικάτων. Δημιούργησε επίσης περιοδεύοντες θιάσους και ένα Κέντρο Κινηματογράφου, η διεύθυνση του οποίου αποδείχτηκε ιδιαίτερα ευφάνταστη. Ο ίδιος υπήρξε παραγωγός 31 κινηματογραφικών ταινιών, οι οποίες ήταν μεταφορές στη μεγάλη οθόνη έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας και απευθύνονταν στα πλατιά λαϊκά στρώματα, διηύθυνε ένα συνεργείο ντοκιμαντέρ και επικαίρων, εξέδιδε το πολύ ζωντανό περιοδικό Voros Film (Κόκκινο Φιλμ) και σχεδίασε τη δημιουργία μιας σχολής κινηματογραφικών ηθοποιών. Ο Μπάλας έδινε προτεραιότητα στα παιδιά, με περιοδεύοντες θιάσους κουκλοθεάτρου, με τη διοργάνωση απογευματινών εκδηλώσεων, στις οποίες διαβάζονταν παραμύθια, και με την οργάνωση μιας κινηματογραφικής μονάδας για το γύρισμα παιδικών ταινιών. Οι παραδεδομένες αντιλήψεις αμφισβητήθηκαν με ακραίο καμιά φορά τρόπο. Ο Λούκατς ήθελε να απαγορεύσει την έκδοση όλων των μη εγκεκριμένων εφημερίδων, να καταστρέψει όλους τους τίτλους ιδιοκτησίας, να απαγορεύσει την κατανάλωση αλκοόλ και να προωθήσει την ανεπιθύμητη της σεξουαλικότητας σχέσεις, όπως και την αντίσταση των παιδιών στην πατρική εξουσία. Προσπάθησε να δημιουργήσει «έναν παράδεισο πάνω στη γη, που για μας δεν μπορούσε να είναι τίποτε άλλο από τον ίδιο τον κομμουνισμό» με μια ομολογημένα «σεκταριστική και ασκητική έννοια»: «Ούτε μια στιγμή δεν πέρασε από το μυαλό μας ότι θα δημιουργούσαμε μια γη της επαγγελίας, όπου θα έτρεχε μέλι και γάλα. Αυτό που θέλαμε ήταν να αντιμετωπίσουμε με επαναστατικό τρόπο 18 τα σημαντικά προβλήματα της ζωής». Στο Ουγγρικό Σοβιέτ συνυπήρχαν νεαροί διανοούμενοι, όπως ο Λούκατς και ο Μπάλας, και ακόμη πιο νέοι συνδικαλιστές, που όλοι τους είχαν ριζοσπαστικοποιη19 θεί στη διάρκεια του πολέμου. Πριν από το 1914, η καταρρέουσα Αυτοκρατορία των Αψβούργων είχε θρέψει ελπίδες για πολιτική αναγέννηση των λαών στο πλαίσιο των αποκλειστικών εθνικιστικών αντιλήψεων. Στην Ουγγαρία είχε αναπτυχθεί μια εξαιρετικά πολύπλοκη αντιπολιτευτική δημόσια κουλτούρα –η επιθεώρηση Huszadik Sz_zad (Εικοστός Αιώνας) που ιδρύθηκε την 1η Ιανουαρίου 1900, και η συνδεδεμένη μαζί της Εταιρεία Κοινωνικών Επιστημών (1901)· η Ελεύθερη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών για την εκπαίδευση των εργατών (1906)· ο Κύκλος Γαλιλαίος για τους σπουδαστές του Πανεπιστημίου της Βουδαπέστης (1908)· αρκετές στοές ελευθεροτεκτόνων, καθώς και ο ελιτίστικος Κυριακάτικος Κύκλος γύρω από τον Λούκατς και τον Μπάλας μετά το 1915, με το εξαιρετικά προωθημένο του πρό-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·353

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

γραμμα διαλέξεων και σεμιναρίων. Το προπολεμικό αυτό δίκτυο περιλάμβανε σοσιαλιστές επηρεασμένους από τον Έρβιν Ζάμπο (Ervin Szabo). Ο Κυριακάτικος Κύκλος γαλούχησε τα στελέχη της μελλοντικής επαναστατικής κυβέρνησης, ανάμεσα στα οποία ξεχώριζαν ο Λούκατς, ο Μπάλας, ο Μπέλα Φοραγκάσι (Bela Foragasi, διευθυντής ανώτερης εκπαίδευσης του σοβιέτ), ο Φρίγκγες Άνταλ (Frigyes Antal, αναπληρωτής προϊστάμενος της Διεύθυνσης Τεχνών) και μια ομάδα ιστορικών τέχνης, φιλοσόφων και συγγραφέων, που εργαζόταν υπό τον Λούκατς και περιλάμβανε τον Λάγιος Φούλεπ (Lajos Fulep), τον Τίμπορ Γκέργκελι (Tibor Gergely), τον Άρνολντ Χάουζερ (Arnold Hauser), την Άννα Λέζναϊ (Anna Leznai), τον Καρλ Μανχάιμ (Karl Mannheim), τον Έρβιν Σίνκο (Ervin Sinko), τον Βίλχελμ Ζίλαζι (Wilhelm Szilasi), τον Σαρλ ντε Τολνάι (Charles Tolnay) και τον Γιάνος Βίλ20 ντε (Janos Wilde). Το πέρασμα της ομάδας αυτής από τον ρομαντικό αντικαπιταλισμό και την ηθική κριτική στην επαναστατική πολιτική αποτελούσε μέρος ενός φαινομένου πανευρωπαϊκών διαστάσεων. Κατά την περίοδο 1870-1913, τα πανεπιστήμια είχαν γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη, με τον αριθμό των φοιτητών να έχει τριπλασιαστεί στις περισσότερες χώρες. Κάτι ανάλογο είχε συμβεί και στο χώρο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, όπου η αύξηση του αριθμού των μαθητών ήταν από διπλάσια έως πενταπλάσια. 21 Αλλά και το κοινό που ενδιαφερόταν για την «υψηλή τέχνη» είχε επίσης αυξηθεί. Τόσο το θέατρο όσο και οι μουσικές εκδηλώσεις ανθούσαν: στη Γερμανία, λόγου χάρη, το 1870-96 ο αριθμός των θεάτρων αυξήθηκε από 200 σε 600. Η αγορά έργων τέχνης αναπτύχθηκε θεαματικά· η μνημειακή αρχιτεκτονική, ο εξωραϊσμός των πόλεων και η ανέγερση αγαλμάτων αύξησαν τη ζήτηση για αρχιτέκτονες και γλύπτες· η αναπαραγωγή κλασικών έργων τέχνης και οι λαϊκές εκδόσεις των κλασικών της παγκόσμιας λογοτεχνίας αυξήθηκαν για να καλύψουν τις ανάγκες του καλλιεργημένου κοινού. Η ανάπτυξη των επικοινωνιών έδωσε μεγάλη ώθηση στην καριέρα τόσο των λογοτεχνών όσο και των εικαστικών καλλιτεχνών, μέσω της τεράστιας αύξησης του αριθμού των εφημερίδων και των περιοδικών, της επέκτασης της φωτογραφίας και των πάσης φύσεως εικονογραφημένων εντύπων, της αύξησης των διαφημίσεων και των αφισών και της έλευσης του κινηματογράφου, τον οποίο ακολούθησε το ραδιόφωνο μετά το 1918. Οι νέες ευκαιρίες απασχόλησης, αναγνώρισης και επιχορηγήσεων άλλαξαν τη σχέση των καλλι22 τεχνών με την αγορά, τους πάτρονες και το κράτος. Στις κοινωνιολογικές συνθήκες αυτές ανδρώθηκε ένας μεγάλος αριθμός διαφωνούντων διανοουμένων – πολλά μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας και ενεργοί καλλιτέχνες που εργάζονταν σε ένα εντελώς διαφορετικό πλέον περιβάλλον. Πριν

353

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·354

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

354

από το 1914, η δημόσια συζήτηση για το ρόλο «του καλλιτέχνη και του διανοουμένου στην κοινωνία» εντάθηκε, συνδέοντας το Geist με ιδιαίτερες ευθύνες για την ευημερία του έθνους σε εποχές μαζικών κοινωνικών αλλαγών και αναταραχών. Η σύγκρουση ανάμεσα στις ηθικοπολιτιστικές αξίες και στον βιομηχανικό καπιταλιστικό πολιτισμό έθεσε το πνεύμα αντιμέτωπο της κοινωνικοπολιτικής ζωής. Στη Γερμανία, οι εκφράσεις της σύγκρουσης αυτής κυμαίνονταν από τον απολιτικό αισθητισμό του κύκλου του Στέφαν Γκέοργκε (Stefan George) μέχρι τον πολιτικό μεσσιανισμό της εφημερίδας Die Aktion, η οποία ιδρύθηκε το 1911. Όμως ήδη από το 1914 μπορούσε κανείς να διαβλέψει τη μελλοντική ανάδυση μιας συνειδητοποιημένης ριζοσπαστικής διανόησης, που αξίωνε να έχει φωνή στα πολιτικά τεκταινόμενα της εποχής. Η ιντελιγκέντσια είχε αποκτήσει μια σημαντική τεχνική και επαγγελματική συνιστώσα: τη «νέα μεσαία τάξη» των διευθυντικών στελεχών, μηχανικών, δημοσίων υπαλλήλων, δικηγόρων, γιατρών, δασκάλων, κοινωνικών λειτουργών, ιερέων, δημοσιογράφων και δημοσίων διαχειριστών. Στους ηγέτες του Ουγγρικού Σοβιέτ περιλαμβάνονταν όχι μόνο σοσιαλιστές ακτιβιστές, συνδικαλιστές, και εσχάτως ριζοσπαστικοποιημένοι διανοούμενοι, αλλά και μηχανικοί 23 και διάφοροι άλλοι ελεύθεροι επαγγελματίες. Ο πόλεμος οδήγησε την πολιτισμική νευρικότητα στην πολιτικοποιημένη κορύφωσή της. Η συγκλονιστική εμπειρία των χαρακωμάτων υπήρξε καθοριστικής σημασίας. Σχεδόν όλοι οι συγγραφείς, οι ζωγράφοι, οι μουσικοί και οι σκηνοθέτες της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης είχαν γεννηθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1890 (με εξαίρεση τους αρχιτέκτονες που ήταν μια δεκαετία μεγαλύτεροι), πράγμα που σημαίνει ότι δεν ήταν ούτε καν είκοσι ετών όταν ξέσπασε ο πόλεμος, με συνέπεια 24 να είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στις καταστρεπτικές του συνέπειες. Καλλιτέχνες όπως Μαξ Μπέκμαν (Max Beckman), o Ότο Ντιξ (Otto Dix) και ο Γκεόργκε Γκρος (George Grosz) επηρεάστηκαν βαθιά από τις συνθήκες που επικρατούσαν στο μέτωπο, όπως και οι δραματουργοί και ποιητές Έρβιν Πισκάτορ (Erwin Piscator), Ερνστ Τόλερ (Ernst Toller) και ο Καρλ Τσουκμάγερ (Carl Zuckmayer). Η ανθρωπιστική αποστροφή για το παρόν και το υπαρξιακό τραύμα προηγήθηκαν της πολιτικής – η ψυχική κατάρρευση των ανθρώπων και η εισαγωγή τους στις ψυχιατρικές κλινικές ήταν πολύ συνηθισμένο φαινόμενο εκείνη την εποχή. Η ριζοσπαστικοποίηση εκφράστηκε από τη νέα τέχνη και διεγέρθηκε από το βερολινέζικο νταντά της περιόδου 1917-18. Οι διαμαρτυρίες ήταν οργίλες και ενίοτε λάμβαναν έντονα συμβολικό χαρακτήρα – τόσο ο Γκρος όσο και ο φίλος του Τζον Χάρτφιλντ (John Heartfield / Helmut Herzfelde) «αγγλοποίησαν» επίσημα τα ονόματά τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την αγγλοφοβία που κυριαρχούσε στη χώρα

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·355

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

τους. Η προηγούμενη γενιά, στην οποία ανήκε ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους του Jugendstil (αρ νουβό), o Χάινριχ Φόγκελερ (Heinrich Vogeler), μπορούσε επίσης να ριζοσπαστικοποιηθεί: «Ο πόλεμος με έκανε κομμουνιστή. Μετά την εμπειρία μου στο μέτωπο δεν άντεχα να ανήκω σε μια τάξη που είχε οδηγήσει 25 εκατομμύρια ανθρώπους στο θάνατο». Μέσα στη φρίκη του πολέμου, τις λαϊκές διαμαρτυρίες και τη στρατιωτική κατάρρευση πρόβαλλε μια ηθική και πολιτική επιλογή. Ο Μπέλα Μπάλας έγραψε στοχαζόμενος τις προοπτικές της επανάστασης: «Δεν θα συμμετείχα… (θα συμμετείχα μόνο σε μια επανάσταση της ψυχής)… Αλλά αν, από τύχη, η μάχη με έβρισκε στο οδόφραγμα, δεν θα το έβαζα στα πόδια. Το ερώτημα όμως είναι το εξής: Πού 26 ακριβώς αρχίζει το οδόφραγμα;» Το 1918, οι αφηρημένοι αυτοί στοχασμοί ανήκαν στο παρελθόν. Ο Τσουκμάγιερ, ο Πισκάτορ, ο Τόλερ, ο Φόγκελερ και ο νεαρός Μπέρτολτ Μπρεχτ, σπουδαστές, όπως ο Μαξ Χορκχάιμερ (Max Horkheimer) και ο Χέρμπερτ Μαρκούζε (Herbert Marcuse) (ιδρυτικά μέλη της Σχολής της Φραγκφούρτης), και πολλοί άλλοι συμμετείχαν στη Γερμανική Επανάσταση. Οι διανοούμενοι οργανώθηκαν στην «Επαναστατική Κεντρική Επιτροπή του Νταντά», στο βραχύβιο Πολιτικό Συμβούλιο των Διανοουμένων Εργατών του Βερολίνου και του Μονάχου, στην Ομάδα του Νοέμβρη, που αγωνιζόταν για τις θέσεις των ριζοσπαστών καλλιτεχνών, και στο μακροβιότερο Εργατικό Συμβούλιο για την Τέχνη, που πίεζε την επίσημη πολιτική σε ζητήματα αρχιτεκτονικής και σχεδίου. Ο Πισκάτορ, ο Γκρος, ο Χάρτφιλντ και ο αδελφός του, ο Βίλαντ Χέρτσφελντε (Wieland Herzfelde), υπήρξαν ιδρυτικά μέλη του KPD. Το άτυχο Βαυαρικό Σοβιέτ, που ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1919, υποστηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό από διανοουμένους, μεταξύ των οποίων ήταν ο Τόλερ, ο αναρχοκομμουνιστής συγγραφέας Έριχ Μίζαμ (Erich Mühsam) και ο αναρχικός Γκούσταβ Λαντάουερ (Gustav Landauer). Το μοντέλο της Βουδαπέστης και του Μονάχου επαναλήφθηκε στην Πράγα, όπου το Σοσιαλιστικό Συμβούλιο των Διανοουμένων Εργατών συντάχθηκε με τα επαναστατικά λάβαρα στις 6 Ιουλίου 1919, αλλά και στο Τορίνο, όπου το 1919-20 ο Γκράμσι και η συντακτική ομάδα της εφημερίδας L’Ordine nuovo προώθησαν ένα ολοκληρωμένο πολιτισμικό πρόγραμμα στο χώρο των εργοστασιακών συμβουλίων. Σε ποιο βαθμό όλα αυτά αντανακλούσαν την εμπειρία της επαναστατικής Ρωσίας; Υπήρξε και εδώ η ίδια έκρηξη δημιουργικότητας, συνυφασμένη με τον πόλεμο και την επανάσταση. Για πολλούς, η καλλιτεχνική δημιουργία ποτέ δεν θα μπορούσε να είναι η ίδια ξανά. Ο Χάινριχ Φόγκελερ κατέγραψε τέλεια τη στιγμή αυτή της ρήξης. Από την προπολεμική επιτυχία του στην αρ νουβό («το σκυλάκι της μεγάλης μπουρζουαζίας»), στράφηκε στον ακτιβισμό την εποχή της Δημοκρατίας της

355

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·356

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

356

Βαϊμάρης, αρχικά ως συμβουλιακός κομμουνιστής και στη συνέχεια, στο KPD μέχρι την εξορία του το 1929. Μετέτρεψε μάλιστα, το κτήμα του στο Μπάρκενχοφ κοντά στη Βρέμη σε σοσιαλιστική κομμούνα, ενώ στη συνέχεια το έκανε άσυλο για παιδιά καταδιωγμένων εργατών. Το 1928 συγκρότησε την Εταιρεία Γερμανών Επαναστατών Καλλιτεχνών προτού μεταναστεύσει στη Σοβιετική Ένωση, όπου και πέθανε το 1942. Οι εμπειρίες του πολέμου τον σημάδεψαν. Το 1914 κατατάχτηκε στο στρατό εθελοντικά, αλλά τον Ιανουάριο του 1918 εισήχθη βίαια σε ψυχιατρική κλινική, γιατί έστειλε στον αυτοκράτορα Γουλιέλμο Β΄ μια επιστολή για την ειρήνη. Στράφηκε στη μελέτη της σοσιαλιστικής θεωρίας και αναδείχτηκε σε σημαίνον στέλεχος του Εργατικού και Στρατιωτικού Συμβουλίου της πόλης του Όστερχολτς, που βρίσκεται κοντά στη Βρέμη. Εκτός των άλλων, έκανε πολλές τοιχογραφίες με πολιτικό περιεχόμενο. Το 1927 προκλήθηκε τεράστιο ζήτημα όταν οι κρατικές αρχές αποφάσισαν να αφαιρέσουν τις τοιχογραφίες που είχε κάνει στο κτήμα του. Λόγω των διαμαρτυριών του κόσμου, οι τοιχογραφίες δεν αφαιρέθηκαν, αλλά τις κάλυψαν απλώς, για να καταστραφούν το 1939 από τη χιτλερική νεο27 λαία. Τέτοιου είδους αλλαγές δεν ήταν ποτέ εντελώς έξαφνες. Ο Φόγκελερ ήταν μέλος της Εταιρείας Κηπουπόλεων πριν από το 1914, εκπονώντας προγράμματα δράσης για την κατασκευή εργατικών συγκροτημάτων, ενώ επισκέφθηκε και τη Βρετανία για να μελετήσει τις φτωχογειτονιές της Γλασκόβης και την πρότυπη πόλη Πορτ Σανλάιτ. Ο Μπρούνο Τάουτ (Bruno Taut) υπήρξε άλλο ένα ανάλογο παράδειγμα. Σχεδιαστής της κηπούπολης Φάλκενμπεργκ (1912-14) και του «Γυάλινου Σπιτιού» στην έκθεση Werkbund της Κολονίας το 1914, υποστήριξε με θέρμη τις οικιστικές μεταρρυθμίσεις μέσω μιας οραματικής αρχιτεκτονικής φιλοσοφίας, συνδυάζοντας τις κοινωνικές και ορθολογικές ικανότητες του αρχιτέκτονα με τη 28 φαντασία και τον υποκειμενισμό του ζωγράφου». Οι μεταπολεμικές του δραστηριότητες επικεφαλής του Συμβουλίου των Διανοούμενων Εργατών και του Εργατικού Συμβουλίου για την Τέχνη μέχρι τον Μάρτιο του 1919 αποτέλεσαν ένα είδος συνέχειας των δράσεων αυτών. Ωστόσο ούτε τα ουτοπικά σχέδια του φακέλου «Αρχιτεκτονική των Άλπεων», που άρχισε να εκπονείται το 1917, και της Γυάλινης αλυσίδας (1919-20) ούτε το ενδιαφέρον του για την Προλετκούλτ θα μπορούσαν ποτέ να αναπτυχθούν χωρίς τις καθοριστικές εμπειρίες του πολέμου και της επανάστασης. Στα χρόνια που ακολούθησαν σημειώθηκε άλλη μία αλλαγή στο έργο του Τάουτ. Αν οι επαναστατικές αναταραχές της εποχής ανέστειλαν την υλοποίηση πολλών κατασκευαστικών προγραμμάτων, η σταθερότητα της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης οδήγησε τους αρχιτέκτονες και πάλι στη δουλειά. Η απόσταση του

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·357

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Τάουτ της Gläserne Kette, με τους πύργους της από κρύσταλλο να υψώνονται στον ουρανό, από τον Τάουτ της Neue Wohnung (Νέας Κατοικίας, 1924), όταν άρχισε να ασχολείται με τα περίφημα οικιστικά προγράμματα του Βερολίνου, συνι29 στά μια υποδειγματική αντίθεση.

Σοσιαλιστική και μαζική κουλτούρα

√ι νέοι καλλιτέχνες, συγγραφείς και στοχαστές προσχώρησαν στην επανάσταση, έχοντας καταβολές σε ένα κράμα ουτοπικών, αναρχοκομμουνιστικών, μποέμικων ή και μηδενιστικών αντιλήψεων, που συχνά συνδυάζονταν με μια ελιτιστική διάθεση. Το Γερμανικό Πολιτικό Συμβούλιο των Διανοούμενων Εργατών, για παράδειγμα, ανέμενε αφελώς ότι τα εργατικά συμβούλια θα δέχονταν να τεθούν υπό την καθοδή30 γησή του. Οι διανοούμενοι υμνούσαν την καταστροφή του παλιού χωρίς να μπορούν να δουν το νέο. Ο Γκεόργκε Γκρος υπήρξε εμβληματική μορφή της Αριστεράς, με τους πίνακές του να γελοιογραφούν καυστικά τους μιλιταριστές, τους δικαστές, τους δημοσίους υπαλλήλους και τους άλλους αστούς φιλισταίους, με τον πύρινο ηθικό ανθρωπισμό του και τους δεσμούς του με το νταντά, το Μάλικ-Φέρλαγκ και βέ31 βαια, το KPD. Αν ο Γκρος εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα μαζί με πολλούς άλλους συναδέλφους του καλλιτέχνες, όπως ο Φόγκελερ και οι αδελφοί Χάρτφιλντ/Χερτσφέλντε, η σημασία της ενέργειάς τους αυτής παρέμενε ασαφής. Ο Αντόνιο Γκράμσι ήταν από τους θεωρητικούς που προσπάθησαν να δώσουν απαντήσεις στο ερώτημα αυτό. Οι πολιτισμικές και εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες του στο Τορίνο –οι Λέσχες της Ηθικής Ζωής (1917), η Σχολή Κουλτούρας και Προπαγάνδας (1919) και τα Ινστιτούτα Προλεταριακής Κουλτούρας (1920)– είχαν πολλά κοινά με το όραμα του Μπογκντάνοφ για την Προλετκούλτ, με την οποία και συνδέθηκαν τα Ινστιτούτα το 1920. Το σχέδιο της Ordine nuovo (1919-20) εμφορούνταν από ένα ιδεώδες αυτοπραγμάτωσης της εργατικής τάξης στο πλαίσιο του νέου φορέα, των εργοστασιακών συμβουλίων. Ήδη από το 1916, ο Γκράμσι ασκούσε πιέσεις για τη δημιουργία μιας σοσιαλιστικής πολιτισμικής ένωσης που θα συμπλήρωνε το κόμμα και τη Συνεργατική Συμμαχία ως «το τρίτο όργανο του κινήμα32 τος». Έμπνευση στην προσπάθειά του αυτή αποτέλεσε η επιθυμία της γενιάς του να αμφισβητήσει τον επαρχιωτισμό της ιταλικής υψηλής τέχνης. Στηρίχτηκε σε έναν ακτιβισμό συνδεδεμένο με το βολονταρισμό του Σορέλ και του Ανρί Μπερξόν (Henri Bergson) όσο και με τη φιλοσοφία του Μπενεντέτο Κρότσε (Benedetto Croce). Κατά τον Γκράμσι, η κουλτούρα δεν ήταν μόνο οι τέχνες και η γνώση αλλά και η «άσκηση της σκέψης, η απόκτηση γενικών ιδεών, η συνήθεια της σύνδεσης

357

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·358

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

358

αιτίου και αιτιατού». Για τον Ιταλό φιλόσοφο, «όλοι είναι ήδη πολιτισμένοι, γιατί όλοι σκέφτονται». Στόχος πρέπει να είναι η προαγωγή της κριτικής σκέψης, «του να σκέφτεσαι καλά, ό,τι και να σκέφτεσαι, ή το να κάνεις καλά ό,τι και να κάνεις». Αυτό όμως δεν θα μπορούσε να αφεθεί στα σχολεία ή στην άμεση δράση των εργατών. Θα έπρεπε να προαχθεί με τρόπο ενεργό: «Ας οργανώσουμε την κουλτούρα με 33 τον ίδιο τρόπο που οργανώνουμε οποιαδήποτε άλλη πρακτική δραστηριότητα». Αν η πολιτική επανάσταση δεν συνοδεύεται από μια πολιτισμική αλλαγή, υποστήριζε ο Γκράμσι, δεν θα καταφέρει ποτέ να σπάσει τις λιγότερο ορατές άμυνες του καπιταλισμού, τις περιχαρακωμένες αστικές αξίες και τους δεσμούς της κοινωνίας πολιτών. Οι σοσιαλιστές έχουν ένα διπλό καθήκον. Οι απλοί άνθρωποι πρέπει να εκμεταλλευτούν τις ίδιες τις στοχαστικές τους ικανότητες, έτσι ώστε η σκέψη τους να απαλλαγεί από τις επιρροές των ελίτ, ενώ η εργατική τάξη όφειλε να αναλάβει την ηθική και πολιτική ηγεσία της κοινωνίας. Ο φορέας που θα έφερε σε πέρας αυτό το καθήκον ήταν τα εργοστασιακά συμβούλια της περιόδου 191920. Για τον Γκράμσι, ο επαναστατικός χαρακτήρας των συμβουλίων συνίστατο στη διαχείριση αυτού ακριβώς του πολιτισμικού δυναμικού. Ήταν το μέσο για την αυτοεκπαίδευση της εργατικής τάξης, «τα σχολεία της προπαγάνδας». Αυτό θα έπρεπε να συμβεί στο ευρύτερο δυνατό πολιτισμικό μέτωπο. Τα συμβούλια θα έπρεπε να βοηθήσουν τους εργάτες να συνειδητοποιήσουν ότι είναι ικανοί να διευθύνουν την παραγωγή και, κατά συνέπεια, την κοινωνία. Παρότι η νίκη του φασισμού εξάλειψε τις νομικές προϋποθέσεις του φιλόδοξου πολιτισμικού και πολιτικού προγράμματος του Γκράμσι στην Ιταλία, ήδη από το 1920 είχαν διαμορφωθεί ισχυρές παραδόσεις για την οικοδόμηση μιας σοσιαλιστι34 κής κουλτούρας στην Ευρώπη. Οι παραδόσεις αυτές υπήρχαν σε αυτάρκεις και εσωτερικά συνεκτικές κοινότητες, οι προτεραιότητες των οποίων ήταν, επιφανειακά τουλάχιστον, αντίθετες με τα μεγαλεπήβολα πολιτισμικά προγράμματα. Στα τοπικά αυτά οχυρά, οι στόχοι ήταν πολύ καθημερινοί και δεν υπερέβαιναν τον ορίζοντα βελτίωσης του επιπέδου ζωής της εργατικής τάξης. Η μέτρηση της προόδου γινόταν με πολύ πεζό τρόπο βάσει του επιπέδου των υπηρεσιών στους τομείς της στέγασης, της καταπολέμησης της ανεργίας, της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, της πρόσβασης στην εκπαίδευση, της δημόσιας υγείας, των δημόσιων μεταφορών και των άλλων πτυχών της κοινωνικής πρόνοιας και του δημόσιου αγαθού. Ωστόσο, από μια διαφορετική άποψη, οι τοπικές αυτές δράσεις συνιστούσαν μια πρόκληση στην εξουσία – στα δικαστήρια, στα σχολεία, στην τοπική αυτοδιοίκηση, στην εκκλησία, στο κράτος και βέβαια, στους τοπικούς καπιταλιστές που συνδέονταν με όλους τους προηγούμενους θεσμούς. Παντού σε κάθε «μικρή Μό-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·359

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

σχα», όπως αποκαλούνταν οι μικρές πόλεις και χωριά της Ευρώπης, όπου οι σοσιαλιστές είχαν επιβάλει την κυριαρχία τους, ο πολιτισμός μετατράπηκε σε πεδίο μάχης. Οι τοπικές αυτές κοινότητες είχαν όλα τα γνωστά χαρακτηριστικά της συλλογικής ζωής των εργατών: «τα λάβαρα, τις μπάντες μουσικής, τις βραδινές κοινωνικές συναντήσεις, τα αθλήματα, τις νεολαίες, τις Εταιρείες Φίλων της Σοβιετι35 κής Ένωσης και τα λοιπά». Ωστόσο ο πολιτισμός αυτός της καθημερινότητας είχε και μια ρητά εκφρασμένη πολιτική ταυτότητα. Ο βιόκοσμος της εργατικής τάξης, οργανωμένος γύρω από τις βασικές αξίες της κοινότητας και της συνεργασίας, της συντροφικότητας και της αμοιβαιότητας, της ανεξαρτησίας και της αντίστασης στην εξουσία, διαμορφώθηκε μέσα από την ασυνήθιστα έντονη πολιτικοποίηση των ανθρώπων. Το κλειδί της επιτυχίας ήταν ένα είδος πρόσωπο με πρόσωπο δημοκρατίας: «Οι δραστηριότητες στα εργοστάσια, οι συνεργατικές εταιρείες και οι άλλες οργανώσεις είχαν συγκροτηθεί πάνω σε μια ισχυρή αντίληψη για την κυριαρχία του προσώπου μέλους». Η δημοκρατία αυτή συνιστούσε μια πολιτική κονίστρα, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονταν μέσα από ανοιχτές και συλλογικές διαδικασίες, «σε δημόσιες συναντήσεις που συνήθως γίνονταν σε εξωτερικούς χώ36 ρους». Ωστόσο στο σημείο αυτό ανακύπτουν δύο ζητήματα. Πρώτον, παρότι η έντονα πολιτικοποιημένη αυτή κουλτούρα θα μπορούσε να είναι ισχυρή και ανατρεπτική, σε ποιο βαθμό κατάφερε να αμφισβητήσει την κυρίαρχη κουλτούρα με την γκραμσιανή έννοια του όρου; Και δεύτερον, ποια ήταν τα τυφλά της σημεία; Μπορούμε να δώσουμε κάποιες απαντήσεις, εξετάζοντας δύο από τις πιο αναπτυγμένες περιπτώσεις στρατηγικής που προμήνυε το σοσιαλιστικό πολιτισμικό μέλλον. Η πρώτη είναι η Κόκκινη Βιένη, η οποία αναδείχτηκε στο πιο εντυπωσια37 κό παράδειγμα δημοτικού σοσιαλισμού του Μεσοπολέμου. Στο επίκεντρο των δραστηριοτήτων της ήταν η κατασκευή κατοικιών για τη στέγαση των εργαζομένων. Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής κατασκευάστηκαν 64.000 διαμερίσματα σε μεγάλα συγκροτήματα που εξυπηρετούσαν το 1/7 των κατοίκων της πόλης με ενοίκιο μόλις 5% του μισθού ενός εργάτη. Χρηματοδοτούμενο από τα έσοδα που απέδιδε ένας φόρος πολυτελείας, το μοναδικό στην έκτασή του αυτό πρόγραμμα στηριζόταν σε μια ευθέως αναδιανεμητική στρατηγική. Επρόκειτο ουσιαστικά για το πρώτο σοσιαλιστικό κόμμα «που είχε υπό τον έλεγχό του μια ολόκληρη πόλη με πληθυσμό μεγαλύτερο του ενός εκατομμυρίου, ενώ η «Κόκκινη Βιένη υπήρξε το πρώτο πρακτικό παράδειγμα μιας μακροπρόθεσμης σοσιαλιστικής στρατηγικής, 38 που απέβλεπε στην πλήρη αναδιάρθρωση της υποδομής μιας μητρόπολης». Τα οικιστικά αυτά συγκροτήματα αποτελούσαν την υλοποίηση ενός «προδρομικού σοσιαλιστικού» προγράμματος, το οποίο εξέφραζε συλλογικούς στόχους για

359

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·360

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

360

μια ολοκληρωμένη κοινοτική ζωή. Τα κτίρια αυτά είχαν σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει αρκετό πράσινο, αυλές και χώροι για τη φιλοξενία πολιτιστικών εκδηλώσεων. Υπήρχαν ειδικοί χώροι για συναντήσεις, αίθουσες λεσχών, κοινά λουτρά και πλυντήρια, συνεργατικά καταστήματα και εστιατόρια, παιδικοί σταθμοί και παιδικές χαρές και βέβαια, ένα πλήρες φάσμα απολύτως απαραίτητων υπηρεσιών: από σχολεία και βιβλιοθήκες μέχρι πάρκα, κολυμβητήρια, γυμναστήρια, κέντρα υγείας και κλινικές. Η υποδομή για τη ζωή της κοινότητας είχε ενταχθεί σε μια φυσικά οροθετημένη σοσιαλιστική δημόσια σφαίρα, η οποία ενισχυόταν από τις 21 περιφερειακές οργανώσεις του SPÖ, με όλα τα εκλογικά τους παραρτήματα, τους συνδέσμους της γειτονιάς και τις διεσπαρμένες σε όλη την πόλη λέσχες που δημιουργούσαν τη χωριστή σοσιαλιστική κουλτούρα. Η στεγαστική πολιτική συμπληρωνόταν από ένα καινοτόμο πρόγραμμα δημόσιας υγείας και μια προοδευτική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, βασισμένη στο κοινό σχολείο, τη συνεργατική παιδαγωγική, την κατάργηση της σωματικής τιμωρίας και την παρατεταμένη εκπαίδευση των ενηλίκων. Τα νέα αυτά οικιστικά συγκροτήματα, τα «εργατικά παλάτια» ή και «κόκκινα φρούρια», συγκροτούσαν ένα συμβολικό αντι-τοπίο στην κυρίαρχη αρχιτεκτονική των μνημείων, των παλατιών και των μουσείων. Υπήρχαν βέβαια κάποια όρια στο προδρομικό σοσιαλιστικό αυτό όραμα. Παρότι τα σπίτια αυτά ευνοούσαν τη συλλογική ζωή και την ανάπτυξη της πολιτικής κουλτούρας των ανθρώπων, απέτυχαν να προωθήσουν μια συμμετοχική ηθική, μια και οι ένοικοί τους αντιμετωπίζονταν σαν παθητικοί ευεργετούμενοι μιας πα39 τερναλιστικής διοίκησης. Οι σοσιαλιστές πολεοδόμοι υμνούσαν την τυποποίηση και τις οικονομίες κλίμακας, απορρίπτοντας άλλα οικιστικά μοντέλα. Πάντως, το 1918-20 αναπτύχθηκε ένα μαζικό κίνημα κατάληψης εγκαταλειμμένων σπιτιών στα περίχωρα της Βιένης, στο οποίο συμμετείχαν πάνω από 55.000 κάτοικοι. Οι άνθρωποι αυτοί οργανώθηκαν σε συνεργατικές οικιστικές ενώσεις, οι οποίες ασκούσαν αυτοδιαχείριση και σχεδίαζαν κηπουπόλεις βασισμένες στην ιδιοκατοίκηση και στις κοινές εγκαταστάσεις κοινής ωφελείας. Όμως, από το 1921 και εφεξής, το μοντέλο της σοσιαλιστικής πόλης επιβλήθηκε πλήρως· η συμμετοχική κουλτούρα διαλύθηκε και το εναλλακτικό πρότυπο της μονοκατοικίας αντικατα40 στάθηκε από τις θηριώδεις νέες πολυκατοικίες. Η Κόκκινη Βιένη έμεινε για δεκαετίες ένα επιβλητικό οχυρό της εργατικής αλληλεγγύης. Η αυστριακή σοσιαλδημοκρατία ήταν «το πιο μαζικό και το πιο συνεκτικό […] από τα μαζικά προλεταριακά κόμματα», που συστήθηκαν πριν από το 1914, αποφεύγοντας τόσο τις διασπάσεις όσο και τον ανταγωνισμό ενός κομμουνιστικού κόμματος: ολόκληρη η εργατική τάξη της πόλης ήταν με τον έναν ή τον

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·361

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

άλλο τρόπο ενταγμένη σε αυτήν είτε ψηφίζοντάς την είτε ανήκοντας σε κάποια από τις πολλές λέσχες και οργανώσεις της, από τις Εργατικές Χορωδίες και τις Εργατικές Αθλητικές Οργανώσεις μέχρι την Εταιρεία Εργατών Φιλοτελιστών και 41 την Ένωση Εργατών Κονικλοτρόφων. Εκτός από την τεράστια εκλογική του δύναμη σε εθνικό επίπεδο (42,3% στις εκλογές του 1927) και τη μεγάλη του επιρροή στους δήμους, το 1923 το κόμμα οργάνωσε τη δική του πολιτοφυλακή, τη Schutzbund, που ήταν μεγαλύτερη από τον επίσημο στρατό. Ωστόσο η πολιτική παθητικότητα προκάλεσε την κατάρρευση του κινήματος μεταξύ της κρίσης της 15ης Ιουλίου 1927 και του εμφυλίου πολέμου του Φεβρουαρίου του 1934. Κατεστάλη μάλιστα τόσο εύκολα ώστε σε βάρος του θέτει υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα της σοσιαλιστικής κουλτούρας του SPÖ σύμφωνα με την γκραμσιανή έννοια του όρου. Στο Πρόγραμμα του Λιντς (1926), ο Ότο Μπάουερ (Otto Bauer) και οι άλλοι σοσιαλδημοκράτες ηγέτες διακήρυξαν τις επαναστατικές τους προθέσεις και περίμεναν να ανέλθουν γρήγορα στην εξουσία. Στα εγκαίνια του σταδίου της Βιένης τον Ιούλιο του 1931, 240.000 άνθρωποι παρακολούθησαν μια σκηνική παρέλαση που αφηγούνταν την ιστορία του κινήματος και κορυφωνόταν με εργάτες-ηθοποιούς, οι οποίοι γκρέμιζαν «από τη μεταλλική σκαλωσιά του ένα τεράστιο χρυσωμένο είδωλο, ένα κεφάλι που αναπαριστούσε το κε42 φάλαιο». Ωστόσο οι καλλιτεχνικές αυτές δραστηριότητες έμειναν στο στάδιο του συμβολισμού και δεν μεταφράστηκαν ποτέ σε επαναστατική δράση – δηλαδή, σε εκείνη τη συγκρουσιακή ετοιμότητα, την τόσο απαραίτητη για τη μετατροπή της δημοκρατικής νομιμοποίησης του κόμματος σε πραγματική εξουσία. Υπό την έννοια αυτή, η σοσιαλιστική υποκουλτούρα της Βιένης αρχίζει να μοιάζει σαν ένα είδος μετάθεσης, τόσο ως υποχώρηση στην αρένα της τοπικής αυτοδιοίκησης μετά την απώλεια της κυβέρνησης το 1920 όσο και ως αποζημίωση για μια νέα περίοδο αναμονής. Κάτι ανάλογο συνέβη και στη Γερμανία, όπου ο «πολιτισμικός σοσιαλισμός» του SPD αποτελεί τη δεύτερη περίπτωση στην οποία θα ήθελα να αναφερθώ. Όντας αποκλεισμένο από την εθνική κυβέρνηση τον Ιούνιο του 1920 αλλά ιδιαίτερα ισχυρό στην Πρωσία και σε άλλα κρατίδια, και προστατευμένο μέσα στις κορπορατιστικές εργατικές οργανώσεις και τις άλλες διευθετήσεις του κράτους πρόνοιας, το SPD και τα συνδικάτα του ήταν απόλυτα ενσωματωμένα στο κοινοβουλευτικό σύστημα της χώρας. Η διάδοση των σοσιαλιστικών αξιών ανήκε στην αρμοδιότητα των πολιτισμικών οργανώσεων, οι οποίες έγιναν ο «τρίτος πυλώνας» του κινήματος, ο πυλώνας που έδινε επίσης τη νέα επαναστατική ώθηση στο κίνημα. Ο σοσιαλισμός έγινε πρόταγμα: «η εικόνα μιας νέας τάξης πραγμάτων πρέπει να εντυπωθεί στα μυαλά των ανθρώπων προτού αποτελέσει τη

361

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·362

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

362

βάση για να χτιστεί ο σοσιαλισμός. Κάθε πολιτική δράση είναι χωρίς σημασία, αν 43 η εκπαίδευση, η απόκτηση γνώσης και ο πολιτισμός δεν συγκλίνουν» . Αυτά θύμιζαν πράγματι τη γλώσσα του Γκράμσι. Ο σοσιαλιστικός πολιτισμικός ακτιβισμός ήταν δίχως αμφιβολία εντυπωσιακός και άνθησε στις νέες ελευθερίες που απολάμβανε το κίνημα στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Μεταξύ 1912 και 1928, τα μέλη της Αθλητικής Οργάνωσης των Εργατών αυξήθηκαν από 169.000 σε 770.000· ο αντίστοιχος αριθμός της Ένωσης Εργατών Τραγουδιστών από 192.000 σε 440.000· και της Ένωσης Εργατών Ποδηλατών από 148.000 σε 220.000. Η Οργάνωση Εργατών Αθλητών (πυγμάχων, παλαιστών, αρσιβαριστών) είδε τα μέλη της να αυξάνουν από 10.000 σε 56.000, ενώ η Εταιρεία Φυσιολατρών (περιπατητών, ορειβατών, χιονοδρόμων και κωπηλατών κανό) από 10.000 σε 79.000. Υπήρχαν λέσχες σκακιστών, ιστιοπλόων, ψαράδων, κυνηγών, παικτών μπόουλινγκ και αιωροπτεριστών. Όλες αυτές οι οργανώσεις καλλιεργούσαν εναλλακτικές αξίες, στις οποίες περιλαμβάνονταν τα συνεργατικά ιδεώδη της πειθαρχίας και της αμοιβαιότητας, ένα συμμετοχικό και μη ανταγωνιστικό ήθος συλλογικής προσπάθειας, σε φανερή αντίθεση με το σταρ σίστεμ και την ατομικιστική λατρεία της νίκης. Βέβαια, ήταν δύσκολο να αντισταθούν στις πιέσεις για κάποιου είδους ανταμοιβή (βραβεία, μετάλλια, πιστοποιητικά επιδόσεων), ενώ και τα μοντέρνα αθλητικά θεάματα δεν έπαψαν να κερδίζουν έδαφος. Όμως η καλλιέργεια της συντροφικότητας –οι κοινωνικές σχέσεις, τα κοινά ταξίδια, τα γλέντια και η απαγγελία εργατικών ποιημάτων– αποτελούσε ένα είδος ασπίδας έναντι των σύγχρονων αυτών τάσεων. Μετά το 1918, υπήρξε μια τεράστια άνοδος του κινήματος «μεταρρύθμισης της ζωής»: φυσικός τρόπος ζωής, άσκηση, καθαρός αέρας, καλή διατροφή, αποχή από το αλκοόλ και τον καπνό, σωστό ντύσιμο, ψυχοθεραπεία, προληπτική ιατρική και σεξουαλικοί σύμβουλοι. Με όλα αυτά γίνονταν οι άνθρωποι πιο ευτυχισμένοι. Στηρίγματα του νέου αυτού τρόπου ζωής ήταν οι Λέσχες των Προλεταρίων Γυμνιστών και ιδιαίτερα το κίνημα σεξουαλικής μεταρρύθμισης. Σε αυτά περιλαμβάνονταν οι ενώσεις για τον έλεγχο των γεννήσεων, διάφοροι προοδευτικοί γιατροί, πολλές ομάδες γυναικών και οι σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές οργανώσεις κοινωνικής πρόνοιας. «Οι ομάδες για τη σεξουαλική μεταρρύθμιση, με τα εικονογραφημένα τους περιοδικά, γεμάτα με συμβουλές για τις σεξουαλικές τεχνικές, την αντισύλληψη, την ευγονική, την υγεία και την προστασία των μητέρων, με τα ιατρικά τους κέντρα για τη διανομή αντισυλληπτικών και τις πάμπολλες θεραπευτικού χαρακτήρα διαλέξεις και συζητήσεις αποτελούσαν ένα ολοκληρωμένο και ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι της εργατικής κουλτούρας της Δημοκρατίας της Βαϊμά-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·363

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

ρης».44 Η Ένωση για την Υγεία του Λαού, με έδρα τη Δρέσδη, ασκούσε την ολιστική ιατρική, την ομοιοπαθητική και το γυμνισμό. Η αλλαγή του κλίματος καταδεικνύεται από τη δράση των Προλεταρίων Ελευθεροφρόνων, οι οποίοι υποστήριζαν τις μη θρησκευτικές κηδείες, την κατάργηση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στα σχολεία, την αποτέφρωση των νεκρών και την εγκατάλειψη του εκκλησιασμού. 45 Από 6.000 μέλη το 1914, το κίνημα αυτό έφτασε το 1929 να έχει 590.000. Ο πολιτισμικός σοσιαλισμός καλλιέργησε την κολεκτιβιστική του ηθική μέσω των μαζικών ομαδικών αθλημάτων, των γυμναστικών επιδείξεων και των πειραματισμών σε αθλήματα σαν κι αυτό της συγχρονικής κολύμβησης. Οι μεγάλες χορωδίες, που συμμετείχαν σε πολλές κομματικές γιορτές, συμβόλιζαν την πολιτισμική απελευθέρωση, τη συλλογική προσπάθεια και τη μαζικότητα: 50.000 ερασιτέχνες μουσικοί παρέστησαν το 1928 στο πρώτο Φεστιβάλ Εργατικού Τραγουδιού 46 στο Ανόβερο. Όλες αυτές οι δραστηριότητες έδειχναν να ανταποκρίνονται στο γκραμσιανό ιδεώδες. Το SPD κατάφερε να κινητοποιήσει και πολλούς προοδευτικούς διανοουμένους, που δεν ανήκαν στις τάξεις του, αμφισβητώντας τη νομιμοποιητική ισχύ της κυρίαρχης κουλτούρας πολύ πιο έντονα απ’ όσο το είχαν κάνει πριν από το 1914 οι σοσιαλιστικές κουλτούρες με την τάση γκετοποίησης που τις διέκρινε. Επιπλέον, ανέπτυξε τον εκπαιδευτικό του μηχανισμό, και μάλιστα ενισχυμένο από τα επιχορηγούμενα εκπαιδευτικά προγράμματα για ενηλίκους, τα οποία διαχειρίζονταν οι ελεγχόμενες από το ίδιο διοικήσεις των μεγάλων πόλεων, όπως το Βερολίνο, το Αμβούργο και η Λιψία. Τελικός στόχος του πολιτισμικού σοσιαλισμού ήταν η μεταμόρφωση της καθημερινής ζωής των εργατών. Στην προσπάθειά του όμως να γίνει ο προάγγελος της σοσιαλιστικής ουτοπίας στο καπιταλιστικό παρόν, οργάνωσε μια τεχνητά χωριστή πολιτισμική σφαίρα – «ένα είδος παραθεριστικής κουλτούρας ή κουλτούρας για 47 εξαιρετικές στιγμές». Οροθέτησε επακριβώς τις περιοχές –χώροι δουλειάς, κομματικοπολιτικές δομές, οικογένεια–, όπου οι νέες αξίες θα έπρεπε να στηριχτούν με τον πιο επίμονο τρόπο. Ωστόσο η απροκάλυπτη όσο και ασυναίσθητη ανδροπρέπεια του σοσιαλιστικού πολιτιστικού κινήματος δεν κατέστη σχεδόν ποτέ συ48 νειδητό αντικείμενο προβληματισμού του κινήματος. Με αυτή την έννοια, η τριμερής διαίρεση της εργασίας, την οποία αποδέχτηκε το πολιτισμικό κίνημα, για να μπορέσει να αυτοονομαστεί «τρίτος πυλώνας» ήταν βαθύτατα ρεφορμιστική. Πολύ απείχε από την πλήρως ενσωματωμένη έννοια του «προδρομικού σοσιαλισμού» που μια αυθεντικά γκραμσιανή αντίληψη του πολιτισμικού αγώνα θα υποδήλωνε. Όπως ήξερε πολύ καλά ο Γκράμσι, ο πολιτισμός ήταν πολύ σημαντικός 49 για να τον διαχειριστεί αποκλειστικά μια πολιτισμική πολιτική.

363

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·364

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Μαζική ψυχαγωγία, πολιτική και αναψυχή

364

∞υτός ο καθαγιασμός του πολιτισμού, που τον απομάκρυνε από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, αποδείχτηκε μοιραίος. Η λαϊκή κουλτούρα είχε αρχίσει ήδη να μεταμορφώνεται από τις φτηνές τεχνολογίες της μαζικής ψυχαγωγίας και αναψυχής. Η κατάσταση αυτή ήταν ήδη γεγονός πριν από το 1914 – με την ανάπτυξη της φωτογραφίας, του κινηματογράφου, του φωνογράφου, του ραδιοφώνου, της μοτοσικλέτας, του αυτοκινήτου, του τηλεφώνου και της γραφομηχανής. Ωστόσο καρποφόρησε στη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Το 1919 υπήρχαν στη Γερμανία 2.386 κινηματογραφικές αίθουσες, ελάχιστα λιγότερες από εκείνες που υπήρχαν το 1914, αλλά το 1929 ο αριθμός τους αυξήθηκε σε 5.300, καθιστώντας τη Γερμανία τη μεγαλύτερη κινηματογραφική αγορά της Ευρώπης. Το φυσικό περιβάλλον προβολής των ταινιών άλλαξε, με τις μικρότερες αίθουσες και τα περιοδεύοντα συνεργεία προβολής να παραχωρούν τη θέση τους σε τεράστιους πολυτελείς χώρους, όπως αυτός που κατασκευάστηκε στη Γλασκόβη το 1925 με 4.000 θέσεις ή εκείνος του Κρόιντον (1928). Στην πολύ μικρότερη Σουηδία, ο αριθμός των κινηματογραφικών αιθουσών υπερδιπλασιάστηκε και από τις 703 έφτασε τις 1.719 την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία.50 Το ραδιόφωνο αναπτύχθηκε θεαματικά. Η τακτική μετάδοση προγραμμάτων ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1920, δημιουργώντας αμέσως ένα μεγάλο κοινό. Στη Βρετανία και τη Γερμανία, οι ακροατές έφτασαν το 1931 τα 4,5 και 4 εκατομμύρια αντίστοιχα, αλλά και η Σουηδία, με 1,5 εκατομμύρια ακροατές το 1940, είχε να επιδείξει, αναλογικά με τον πληθυσμό της, μια εξίσου μεγάλη διείσδυση του νέου αυτού μέσου μαζικής ενημέρωσης. Το ραδιόφωνο είχε ευρεία διάδοση και στην εργατική τάξη. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, στις αρχές της δεκαετίας του 1930, το 1/4 των ακροατών ήταν εργάτες. Στο Λίβερπουλ, το 1936 εννιά στις δέκα οικογένειες διέθεταν ραδιόφωνο. Ανάλογη διάδοση γνώρισε και η βιομηχανία του τύπου. Ο τρόπος έκδοσης των εφημερίδων άλλαξε για λόγους σχετικούς με την τεχνολογία, τη διαφήμιση, την αύξηση των αστικών πληθυσμών και την καλλιέργεια ενός νέου λαϊκού ύφους. Οι πωλήσεις των ημερησίων εφημερίδων εθνικής κυκλοφορίας στη Βρετανία αυξήθηκαν από 3,1 σε 10,6 εκατομμύρια φύλλα στη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Διάφορα εμπορευματοποιημένα θεάματα, όπως ο χορός και τα σπορ, που δεν είχαν επηρεαστεί τόσο πολύ από την τεχνολογική ανάπτυξη, επηρέασαν επίσης τη λαϊκή κουλτούρα.51 Πώς όμως αυτές οι εμπορευματοποιημένες μορφές αναψυχής και ψυχαγωγίας, οι οποίες υπηρετούσαν μάλλον τη διασκέδαση παρά την τέχνη, τη φυγή παρά την ψυχική ανάταση, επηρέασαν την οργανωμένη κουλτούρα του εργατικού κινήμα-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·365

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

τος; Μια πρώτη απάντηση θα ήταν να «τιθασευτούν» τα νέα μέσα εθνικοποιώντας την κινηματογραφική βιομηχανία και επιβάλλοντας ένα ρυθμιστικό πλαίσιο λειτουργίας του ραδιοφώνου, ή και ασκώντας ηπιότερες μορφές δημοσίου ελέγχου. Το 1928, το SPD πρότεινε τη συμμετοχή του κράτους στη δεύτερη μεγαλύτερη κινηματογραφική βιομηχανία της Γερμανίας, την Emelka, ενώ οι νόμοι, που ψηφίστηκαν το 1926, του έδωσαν πρόσβαση στο ραδιόφωνο. Και στις δύο περιπτώσεις, το SPD χρησιμοποίησε τα νέα μέσα για να εξυπηρετήσει παλιούς σκοπούς, είτε εκπαιδευτικούς μέσω ραδιοφωνικών διαλέξεων και άλλων καλλιτεχνικών προγραμμάτων (όπως ήταν «Η ώρα των εργατών», την οποία πρόσφερε το Εργατικό Συμβούλιο Εντολοδόχων του Αμβούργου, που ανέλυε διάφορες κοινωνικές πτυχές του Συντάγματος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης), είτε προπαγανδιστικούς ειδικά μέσω της παραγωγής ταινιών και της δημιουργίας κινητών μονάδων προπαγάνδας («Ο κόκκινος κινηματογράφος του λαού», που είχε δημιουργήσει η κομματική οργάνωση του SPD στο Μπράουνσβικ). Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας προχώρησε σε μια πιο φιλόδοξη ενέργεια, δημιουργώντας τη δική του κινηματογραφική εταιρεία, μέσω της οποίας είχε την άμεση διαχείριση 13 κινηματογραφικών αιθουσών, ενώ έλεγχε και άλλες 25 πριν από την καταστροφή του κινήματος το 1934. Ωστόσο οι ανεξάρτητες αυτές εταιρείες δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν τη λάμψη του εμπορικού κινηματογράφου και είτε προσπαθούσαν να τον 52 μιμηθούν είτε απευθύνονταν στο περιορισμένο κοινό των προσήλυτων. Πολλοί σοσιαλιστές απέρριπταν πλήρως τα νέα μέσα είτε γιατί δεν μπορούσαν να εκτιμήσουν τις τεχνικές τους δυνατότητες είτε γιατί δεν εκτιμούσαν τις απολαύσεις που πρόσφεραν αυτά. Κατά παράδοση, οι σοσιαλιστές υποτιμούσαν την πληβειακή κουλτούρα, δίνοντας έμφαση στην εγκράτεια και την αυτοβελτίωση των εργατών, και απορρίπτοντας την άτακτη ζωή που έκαναν πολλοί από αυτούς. Οι σοσιαλιστές είχαν πάντοτε την τάση να χαράζουν διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στον δικό τους καθωσπρεπισμό και στην τραχιά συμπεριφορά των φτωχών λαϊκών στρωμάτων – ή ανάμεσα «σε όσους διάβαζαν στον ελεύθερο χρόνο τους» και «στους νεαρούς που πήγαιναν στις παμπ, χόρευαν και φλέρταραν τα κορίτσια», 53 όπως είχε πει κάποτε ένας Άγγλος εργάτης. Τα εμπορικά θεάματα, όπως τα μιούζικ χολ, το τσίρκο, τα πανηγύρια και τα «βάρβαρα» σπορ, διέφθειραν τον πολιτισμό της εργατικής τάξης με την ελαφρότητα και τη χαμηλή ποιότητά τους. Αντίθετα, οι σοσιαλιστές πίστευαν «ότι οι εργαζόμενοι θα έπρεπε να οργανώσουν συλλογικά τον ελεύθερο χρόνο τους με τρόπο που θα τους εξυψώνει πνευματικά και ηθι54 κά». Από αυτή την άποψη, ο κινηματογράφος καλλιεργούσε τη φυγή από την πραγματικότητα και ως εκ τούτου, μπορούσε να διαφθείρει την αμόρφωτη ακόμη

365

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·366

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

366

εργατική τάξη. Το 1919, μια εφημερίδα του USPD στη Φραγκφούρτη θρηνούσε για την ηθική παρακμή της εποχής: «Το μονοπάτι που οδηγεί στις χαρτοπαικτικές λέσχες των μεγάλων πόλεων ξεκινά από τις αίθουσες χορού και τους κινηματογράφους… Κουφοί όχι μόνο στα αυτιά αλλά και στην ψυχή, οι παραπλανημένοι νέοι 55 του προλεταριάτου οδηγούνται χορεύοντας στην πλήρη εξαχρείωσή τους». Ωστόσο το μεγάλο κινηματογραφικό κοινό στην πλειονότητά του ήταν από την εργατική τάξη. Αυτό αντανακλούσε σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, όπως η μακροπρόθεσμη αύξηση των πραγματικών μισθών, ο περισσότερος ελεύθερος χρόνος και οι ιδιαίτερα χαμηλές τιμές των κινηματογραφικών εισιτη56 ρίων. «Ο κινηματογράφος έγινε βασικό στοιχείο της ζωής των εργατών, ο πραγματικός τόπος της λαϊκής κουλτούρας, σε αντίθεση με την ιδεατή και, εν πολλοίς, ουτοπική εικονοποιία της σοσιαλιστικής κουλτούρας. Το χάσμα ανάμεσα στη σοσιαλιστική ιδέα της πολιτισμικής προόδου και στην πραγματική συμπεριφορά των εργαζομένων διευρύνθηκε ανησυχητικά, γιατί η αύξηση του ελεύθερου χρόνου μόνο εν μέρει έστρεψε τους εργάτες στις σοσιαλιστικές πολιτιστικές οργανώσεις. Αντίθετα, οι περισσότεροι άρχισαν να ψυχαγωγούνται μαζικά από την καπιταλιστική βιομηχανία διασκέδασης. Πολύ συχνά, οι αριστεροί επέκριναν τους ίδιους τους εργάτες. Γι’ αυτούς, οι κινηματογραφικές ταινίες ήταν ένα κόλπο του καπιταλισμού, ένα μέσο ιδεολογικού χειρισμού τους, «που χρησιμοποιούνταν έξυπνα για να αποβλακώσει την εργατική τάξη», ένα είδος «ψευδοκουλτούρας που κάνει τους εργάτες να λησμονούν τον ταξικό αγώνα… με αποτέλεσμα να διατηρείται το καθεστώς της σκλαβιάς τους». Για πάρα πολλούς σοσιαλιστές, ο πολιτισμός της καθημερινότητας ήταν ένα μεγάλο πρόβλημα, γιατί μόνο μέσα από τη βελτίωσή του 57 θα μπορούσε να ανυψωθεί ηθικά η εργατική τάξη. Όμως ο αναδυόμενος μηχανισμός της «πολιτισμικής βιομηχανίας», από τη θορυβώδη και φανταχτερή έβδομη τέχνη και τις αίθουσες χορού μέχρι την άνοδο των μαζικών σπορ, το σταρ σίστεμ, τη διαφήμιση και τη μόδα, αποδείχτηκε εξαιρετικά πετυχημένος στην ικανοποίηση των λαϊκών επιθυμιών και φαντασιώσεων σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Εισέβαλε κυριολεκτικά στην καθημερινότητα στον ανθρώπινο χώρο που οι σοσιαλιστές είχαν παραμελήσει. Επιπλέον, από τη στιγμή που η υποδομή του εργατικού κινήματος συντρίφτηκε από το φασισμό στην Ιταλία και τη Γερμανία, το ιδιωτικό αυτό ψυχαγωγικό πεδίο αποδείχτηκε προνομιακός χώρος παρέμβασης του φασιστικού κράτους. Ο φασισμός δεν ήταν μόνο ένα μέσο καταπίεσης και καταστολής των δημοκρατικών ελευθεριών ή ένα τρομοκρατικό σύστημα, αλλά και μια μέθοδος χαλιναγώγησης των ψυχικών αναγκών και φαντασιώσεων του λαού, τις οποίες η Αριστερά είχε αγνοήσει. Από αυτή

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·367

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

την άποψη, η αναδυόμενη μαζική κουλτούρα δεν συνιστούσε κενή και αποπολιτικοποιημένη εμπορευματοποίηση ή και διαφθορά του παραδοσιακού πολιτισμού της εργατικής τάξης, αλλά εμπεριείχε και μια δημοκρατική αξία και εγκυρότητα. Οι φανταστικές ιστορίες του Χόλιγουντ ικανοποιούσαν τις επιθυμίες των καθημερινών ανθρώπων, γεφύρωναν τις καθημερινές ονειροπολήσεις των φτωχών και των καταπιεσμένων. Περιέγραφαν ένα χώρο έτοιμο να κατακτηθεί, κι αυτό ανε58 ξάρτητα από το αν η Αριστερά ήθελε να ασχοληθεί μαζί του ή όχι.

Συμπέρασμα: σοσιαλιστική κουλτούρα εναντίον μαζικής κουλτούρας Βάσει ενός «γκραμσιανού» μοντέλου πολιτισμικής πολιτικής, η επιτυχία των σοσιαλιστών τη δεκαετία του 1920 δεν ήταν πλήρης. Οι ριζοσπάστες διανοούμενοι συνέβαλαν σημαντικά στην άνοδο του επαναστατικού κινήματος. Η σοσιαλιστική πολιτική συνδέθηκε με προδρομικές αλλαγές στο πεδίο του πολιτισμού. Πολλοί στην Αριστερά συμφώνησαν ότι ο πολιτισμικός αγώνας θα έπρεπε να οργανωθεί. Ωστόσο αυτό συνέβη πάντοτε με πατερναλιστικό τρόπο, δηλαδή σαν κάτι που προσφερόταν στα λαϊκά στρώματα είτε μέσω των πολιτισμικών και εκπαιδευτικών παραρτημάτων του κινήματος είτε με τον αυξανόμενο έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Παρά τα θετικά του αποτελέσματα, το μοντέλο αυτό ήταν ιδιαίτερα αυταρχικό. Η ενίσχυση του λαϊκού πολιτισμού μέσω του πειραματισμού και της αυτόνομης δημιουργικότητας και όχι μέσω της επιβεβλημένης κατανάλωσης κάποιων έτοιμων πολιτιστικών προϊόντων σπανιότατα συνέβη εκτός από την επαναστατική περίοδο 1917-21, οπότε η κομματική πειθαρχία παραμερίστηκε. Ο «πολιτισμικός σοσιαλισμός» του SPD, με την κολεκτιβιστική ηθική του και τη μαζική συμμετοχή του λαού, ήταν εν μέρει μια εξαίρεση. Όμως, ακόμη και εδώ, τα συνθήματα ήταν μάλλον πειθαρχία, συντονισμός και ορθολογικότητα παρά φαντασία και δημιουργικότητα με πρωτοβουλία των ίδιων των εργατών. Σε αυτή την αντίληψη, δεν υπήρχε κανένα ίχνος από την γκραμσιανή ευρεία σύλληψη της κουλτούρας ως γενικής ικανότητας σκέψης – της ιδέας δηλαδή ότι «η κουλτούρα είναι υπόθεση της καθημερινότητας» και περιλαμβάνει την κατασκευή αλλά και την ανακατασκευή των «επίκοινων νοημάτων» μιας κοινωνίας. Ελάχιστες ήταν οι προσπάθειες να εντοπιστούν οι δυνατότητες μιας δημοκρατικής και εναλλακτικής 59 κουλτούρας στους χώρους δουλειάς ή στην καθημερινότητα του νοικοκυριού. Η δημιουργικότητα της εργατικής αλληλεγγύης και η πολύπλοκη υφή της συλλογικής ζωής της εργατικής τάξης παρέμεναν εντυπωσιακές. Με όλα αυτά τα στοιχεία οι σοσιαλιστές συνέθεσαν με επιτυχία ένα συλλογικό υποκείμενο που επιδίω-

367

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·368

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

368

κε πολιτικούς και κοινωνικούς στόχους – με απεργίες και πολιτικές εκστρατείες, χτίζοντας συμμαχίες σε τοπικό επίπεδο, κερδίζοντας εκλογές και πολεμώντας το φασισμό ή άλλες πολιτικές εκφάνσεις της αντίδρασης. Ωστόσο, το αν οι κύριες μορφές συλλογικής οργάνωσης μπορούσαν ευέλικτα να προσαρμοστούν στις συνεχείς αλλαγές της κοινωνίας (όπως οι νέες μορφές μαζικής ψυχαγωγίας και κατανάλωσης) δεν ήταν και τόσο σαφές. Σε ποιο βαθμό τα κινήματα αυτά δημιούργησαν ώριμες εναλλακτικές κουλτούρες, αρκετά ισχυρές για αντικαταστήσουν το υπάρχον αξιακό σύστημα της κοινωνίας; Πόσο ικανά ήταν να προσφέρουν μια νέα ηθικότητα ή να δημιουργήσουν αντιηγεμονικό δυναμικό με την γκραμσιανή έννοια του όρου; Παρά τα εκπληκτικά επιτεύγματα του σοσιαλιστικού κινήματος σε τοπικό επίπεδο, ήταν εδώ ακριβώς –στην πτώση δηλαδή των τοπικών οχυρών του PSI στα χέρια των φασιστών, στους περιορισμούς του πολιτισμικού σοσιαλισμού του SPD και την ήττα της Κόκκινης Βιένης– που οι αποτυχίες της πολιτισμικής πολιτικής της Αριστεράς είχαν τραγικά αποτελέσματα. Εκτός από τη βία, που σημάδεψε τις ήττες αυτές στην Ιταλία (1920-22), στη Γερμανία (1930-33) και την Αυστρία (1927-34), υπήρξαν τεράστιες παραλείψεις, οι οποίες συνδέονταν με το ίδιο το σοσιαλιστικό πρόταγμα. Οι σοσιαλιστές απέτυχαν πραγματικά να αμφισβητήσουν τις παγιωμένες πολιτισμικές αντιλήψεις των εργατών για την οικογένεια, την οργάνωση του νοικοκυριού, την κατανομή της εργασίας στο σπίτι, τη σεξουαλικότητα, την ανατροφή των παιδιών και τους ρόλους αντρών και γυναικών. Αντίθετα, υπερασπίστηκαν διάφορα συντηρητικά μοντέλα καθωσπρεπισμού, αντιτάσσοντάς τα στην τραχιά ζωή των φτωχών ως την καλύτερη μορφή άμυνας ενάντια στις δυσκολίες και τις δυστυχίες της ζωής. Με τον καιρό, υποστήριζαν όλο και περισσότερο τις αρετές της άκαμπτης και ευπρεπούς εργατικής οικογένειας έναντι των εμπορευματοποιημένων μορφών ψυχαγωγίας, καταγγέλλοντας τις εξαχρειωτικές τους συνέπειες. Ωστόσο αυτή η προσκόλληση στη συμβατική και πεπατημένη οδό άφηνε στο απυρόβλητο τεράστιες περιοχές της κυρίαρχης ιδεολογίας, όπως η αυταρχική συμπεριφορά στην οικογένεια και οι καθιερωμένες αντιλήψεις για τις σχέσεις των δύο φύλων. Οι σοσιαλιστικές αξίες της οικογένειας και η ευεργετική άθληση των εργατών ήταν όλο και πιο επισφαλή καταφύγια απέναντι στην έλξη που ασκούσε η νέα μαζική κουλτούρα. Με αυτό δεν θέλουμε να μειώσουμε τις δημοκρατικές αξίες της αυτοβελτίωσης, της απελευθέρωσης μέσω της εκπαίδευσης και της ισότητας στην πρόσβαση στα καθιερωμένα πολιτισμικά αγαθά. Το πολιτισμικό κίνημα πρόσφερε στους ανθρώπους ανεκτίμητες ευκαιρίες πλήρωσης και απόλαυσης σε μια ατμόσφαιρα ισότητας και συντροφικότητας, όπως το μαρτυρούν με συγκινητικό τρόπο

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·369

ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

πολλά απομνημονεύματα. Ωστόσο, χτυπώντας τη μαζική κουλτούρα, οι σοσιαλιστές απομονώθηκαν από τη συντριπτική πλειονότητα των νεαρών εργατών και εργατριών, για τους οποίους «ανεξαρτησία σήμαινε αυτό ακριβώς που [οι] αγωνιστές απεχθάνονταν περισσότερο, δηλαδή τον καταναλωτικό ερωτισμό και την αναψυχή, τις νέες μόδες στο ντύσιμο, στο κάπνισμα, στο ποτό, στο χορό και την άθληση». Για πρώτη φορά από τη δεκαετία του 1890, όταν πρότειναν «ένα ιδεώδες που οι λαοί θα προσπαθούσαν να πραγματώσουν», οι σοσιαλιστές «περιθωριοποι60 ήθηκαν ιδεολογικά μέσα στην ίδια την εργατική τάξη». Τη δεκαετία του 1920 άρχισε να δημιουργείται ένταση ανάμεσα στη σοσιαλιστική και στη μαζική κουλτούρα, κι αυτό παρά τη δημιουργικότητα των σοσιαλιστών στο πλαίσιο μιας πιο ανοιχτής κολεκτιβιστικής ηθικής. Ενώ λοιπόν τα ειδικευμένα στον πολιτισμό στελέχη του SPD οργάνωναν τις μεγάλες χορωδίες και τους γυμναστικούς και χορευτικούς συλλόγους, η λαϊκή φαντασία μετακόμιζε στις αίθουσες χορού και τα φανταχτερά παλάτια της μαζικής ψυχαγωγίας και της πολιτισμικής βιομηχανίας.

369

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·370

∫∂º∞§∞π√ 14

¢π∂ÀƒÀ¡√¡Δ∞™ Δ∞ √ƒπ∞ Δ∏™ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞™

Μια Ευρώπη των συνταγμάτων: Η Αριστερά γίνεται μέρος του έθνους

Σ

370

ΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τα έτη 1914-23 ξεχωρίζουν ως μια σημα-

ντική περίοδος γενικευμένων επαναστατικών αναταραχών που μπορεί να συγκριθεί ως προς την έκταση και τη σημασία της μόνο με τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Η εκρηκτική αυτή περίοδος ξεκίνησε με τον «Μεγάλο Πόλεμο» και τις προσπάθειες των κοινωνιών να τον φέρουν σε πέρας. Οι αντίπαλοι τραυματίστηκαν σοβαρά όχι μόνο από τις τεράστιες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό στο μέτωπο αλλά και από τις στερήσεις στα μετόπισθεν. Για να επιβιώσουν, χρειάστηκε να προβούν σε ριζικές αλλαγές των δομών τους μετά το πέρας των εχθροπραξιών. Αλλά αν η νίκη της Βρετανίας και της Γαλλίας έφερε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στις κοινωνίες των χωρών αυτών το 1918-19, η ήττα της Ρωσίας, της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας προοιωνιζόταν την κοινωνική και πολιτική αποσύνθεσή τους. Πρώτη, η Ρωσική Επανάσταση ανέτρεψε το τσαρικό καθεστώς, εκλύοντας τεράστια επαναστατική ενέργεια μεταξύ Φεβρουαρίου και Οκτωβρίου του 1917, και φέρνοντας τους σοσιαλιστές στην εξουσία. Η Γερμανία και η Αυστροουγγαρία κατέρρευσαν έπειτα μέσα σε μαζικές λαϊκές εξεγέρσεις. Το φθινόπωρο του 1918, οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες, που δέσποζαν μέχρι τότε στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη, έπαψαν να υφίστανται. Οι εξελίξεις αυτές ολοκλήρωσαν τη διαδικασία σχηματισμού των ευρωπαϊκών κρατών, η οποία είχε ενταθεί δραματικά στη δεκαετία του 1860. Αν εκείνα τα γεγονότα είχαν προκαλέσει τη γέννηση της Ιταλίας και της Γερμανίας, το νέο αυτό ξέσπασμα πρόσθεσε στο χάρτη τα διάδοχα κράτη-έθνη της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης, τις χώρες της Βαλτικής και την Ιρλανδική Δημοκρατία, ενώ εκλογίκευσε κατά κάποιο τρόπο και τα σύνορα των χωρών της Βαλκανικής. Ωστόσο η πολιτική αυτή διευθέτηση δεν αναθεώρησε απλώς τα σύνορα των διαφόρων κρατών, αλλά προκάλεσε και επαναστατικές αλλαγές. Η πολιτική αστάθεια ήταν πολύ έντονη στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη λόγω των εδαφικών αλλαγών που σημειώθηκαν από την κατάρρευση των προηγούμενων πολιτικών οντοτήτων.

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·371

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Είχε ως συνέπεια τη συγκρότηση ριζικά νέων κρατών, οι πολιτικές και κοινωνικές δομές των οποίων έπρεπε να δημιουργηθούν εκ του μηδενός. Ενώ η σοσιαλιστική αριστερά ήταν ιδιαίτερα ισχυρή σε ορισμένα από τα κράτη, αυτά και ιδιαίτερα στην Αυστρία και την Τσεχοσλοβακία, στα υπόλοιπα περιθωριοποιήθηκε πολύ γρήγορα, ενώ στην Ουγγαρία καταπνίγηκε βίαια. Αλλά οι επαναστάσεις του 1918 ήταν ένα ευρύτερο πανευρωπαϊκό φαινόμενο, το οποίο γεννήθηκε μέσα από τις στάχτες του πολέμου –τόσο από την παρεμβατική οικονομική πολιτική που ακολούθησαν τα κράτη στη διάρκεια του πολέμου, όσο και από τις επακόλουθες ριζικές αλλοιώσεις στον κοινωνικό ιστό των κοινωνιών τους όσο και από την αντίσταση των λαών στην τυραννία και τις θυσίες. Από το 1918 μέχρι τις αρχές του 1920, οι τεράστιες κινητοποιήσεις της εργατικής τάξης πυρπόλησαν το κοινωνικό και πολιτικό τοπίο ολόκληρης της Ευρώπης – από το επίκεντρο των επαναστατικών ταραχών, τη γερμανόφωνη Ευρώπη και την Ιταλία, μέχρι την Ισπανία και από εκεί έως τις παραμεθόριες περιοχής της πρώην Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Οι επαναστατικές αυτές εκρήξεις είχαν κοινό παρονομαστή την ατελή και τεταμένη ενσωμάτωση της Αριστεράς στο πολιτικό σύστημα. Από τη μια πλευρά, οι σχέσεις κράτους, οικονομίας και κοινωνίας μεταβλήθηκαν ριζικά λόγω των αναγκών του πολέμου, οδηγώντας τα οργανωμένα συμφέροντα στη διαμόρφωση μιας νέας κορπορατιστικής σχέσης με το κράτος και αυξάνοντας δραματικά τις απαιτήσεις του τελευταίου από τους πολίτες του. Οι συνδικαλιστές και οι μετριοπαθείς σοσιαλιστές αποκόμισαν πολλά οφέλη από το ότι κατάφεραν να εξασφαλίσουν τη συγκατάθεση των λαϊκών στρωμάτων στις μείζονες αποφάσεις του κράτους, με αποκορύφωμα την είσοδό τους για πρώτη φορά στην κυβέρνηση. Από την άλλη, το 1917-18 η κόπωση από τον πόλεμο είχε τραυματίσει σοβαρά τη σχέση εμπιστοσύνης λαού και κυβερνήσεων, με συνέπεια να αυξάνεται συνέχεια ο αριθμός όλων όσοι ριζοσπαστικοποιούνταν πολιτικά. Με αυτή την έννοια, τα πατριωτικά μέτωπα, που είχαν συγκροτηθεί το καλοκαίρι του 1914 –οι πανίσχυρες εκκλήσεις για πίστη στο έθνος και τις κοινές θυσίες–, αποδείχτηκαν δίκοπο μαχαίρι. Αν οι εκκλήσεις εκείνες είχαν αρχικά αφοπλίσει το ριζοσπαστισμό της Αριστεράς, σύροντας τα σοσιαλιστικά κόμματα όσο και τις συνδικαλιστικές ενώσεις τους σε μία άνευ προηγουμένου συναίνεση, στη συνέχεια αποδείχτηκαν μπούμερανγκ για την άρχουσα τάξη, αφού η διεύρυνση των ανισοτήτων στα βάρη του πολέμου έδωσε στην Αριστερά νέο πολιτικό και ηθικό κύρος. Έτσι, ο πόλεμος μετέβαλε τη θέση της Αριστεράς στο πλαίσιο του έθνους. Σε σύγκριση με την προπολεμική εποχή, όταν ακόμη και τα πιο ισχυρά σοσιαλιστικά κόμματα έμεναν στην αντιπολίτευση, το 1918 τα έφερε στα πρόθυρα της ανάλη-

371

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·372

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

372

ψης κυβερνητικών ευθυνών. Στη Γερμανία μάλιστα, στην Αυστρία και την Τσεχοσλοβακία πήραν στην εξουσία για σύντομο χρονικό διάστημα, αναλαμβάνοντας την ευθύνη να σταθεροποιήσουν τις νέες δημοκρατίες εν μέσω εκτεταμένων κινη1 τοποιήσεων της εργατικής τάξης. Δίχως αμφιβολία, οι μεγάλοι ωφελημένοι της καθολικής ψηφοφορίας ήταν οι σοσιαλιστές, οι οποίοι αύξησαν την εκλογική τους απήχηση και συγκρότησαν συμμαχίες με τα άλλα δημοκρατικά κόμματα. Οι κοινωνικές αλλαγές υπερέβησαν τα όρια που είχαν χαραχτεί από τα μετριοπαθή ευρωπαϊκά συντάγματα της δεκαετίας του 1860. Παρότι το κοινοβούλιο και οι πολιτικές ελευθερίες δεν έπαψαν να είναι οι θεμέλιοι λίθοι της δημοκρατίας, οι λαοί απέκτησαν κι άλλα δικαιώματα, ενώ άλλαξε και ο ορισμός του δημοσίου βίου. Εξωκοινοβουλευτικά κοινωνικά κινήματα υποστήριξαν με ζήλο τη διαδικασία αυτή, από τα συνδικάτα και τις μαχητικές ενώσεις των εργατών στα εργοστάσια μέχρι τις διάφορες φεμινιστικές οργανώσεις και πολιτικές εκστρατείες, πολλές από τις οποίες ήταν τοπικού χαρακτήρα. Σε κάθε περίπτωση, όλα αυτά έφεραν ριζικές μεταρρυθμίσεις στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, η Αριστερά βγήκε από τον πόλεμο εξαιρετικά ενισχυμένη, όχι μόνο στον σοσιαλδημοκρατικό πυρήνα της Βόρειας και της Κεντρικής Ευρώπης, όπου τα σοσιαλιστικά κόμματα έπαιρναν το 20% των ψήφων πριν από τον πόλεμο, αλλά και σε χώρες όπου η Αριστερά δεν είχε σημαντική παρουσία, όπως η Γαλλία, η Ολλανδία και η Βρετανία. Ωστόσο, όπως έχω δείξει ήδη, η ενίσχυση των αριστερών κομμάτων δεν προήλθε από κάποιο άνοιγμα στο σοσιαλισμό και μάλιστα στο σοσιαλισμό των μπολσεβίκων. Οφειλόταν κυρίως στην εμβάθυνση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας – μέσω του καθολικού δικαιώματος ψήφου των αντρών και, σε κάποιες περιπτώσεις, των γυναικών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση των δικαιωμάτων του πολίτη και το άνοιγμα της δημόσιας σφαίρας, τη βελτίωση των παρεχόμενων κοινωνικών υπηρεσιών και την καλύτερη νομική προστασία των συνδικάτων. Κατά το παρελθόν, οι σοσιαλιστές συνήθως υποτιμούσαν τέτοιου είδους πολιτικά οφέλη, υπονοώντας ότι η «πραγματική» απελευθέρωση των ανθρώπων θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την κατάργηση του καπιταλισμού ή, κι αυτό ήταν ακόμη χειρότερο, ότι η «αστική» δημοκρατία ήταν ένα απλό φύλλο συκής για την καπιταλιστική καταπίεση και μια μάσκα για την απόκρυψη της εξουσίας της άρχουσας τάξης, λειτουργώντας ως το «καλύτερο δυνατό πολιτικό κέλυφος για τον καπιταλι2 σμό», όπως έγραψε χαρακτηριστικά ο Λένιν. Ωστόσο, εκεί που οι επαναστάτες περιφρόνησαν τα τυπικά πολιτικά δικαιώματα, η δημοκρατία υπέφερε πολύ. Οι ισχυρές νομικές εγγυήσεις ήταν απαραίτητες για την ανάπτυξη του δημοκρατικού κινή-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·373

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

ματος, το οποίο οργάνωναν και υπερασπίζονταν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της δεκαετίας του 1920 στη Γερμανία, την Αυστρία, τη Σκανδιναβία και σε άλλες χώρες. Τα επιτεύγματα της Κόκκινης Βιένης, όπως και άλλα ανάλογα εγχειρήματα, θα ήταν αδιανόητα χωρίς την προστασία ενός αυστηρού νομοθετικού πλαισίου. Αυτό ήταν φανερό τόσο από το γεγονός ότι το εργατικό κίνημα έγινε ένας από τους πυλώνες πολλών ευρωπαϊκών κοινωνιών μετά την εγκαθίδρυση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, όσο και από το ότι η Αριστερά συντρίφτηκε κυριολεκτικά μετά την κατάλυσή της σε χώρες όπως η Γερμανία και η Αυστρία το 1933-34. Πράγματι, η αποτυχία των σοσιαλιστικών κομμάτων της Κεντρικής Ευρώπης να επιβάλουν σοσιαλιστικό καθεστώς στη διάρκεια των επαναστατικών κινητοποιήσεων της περιόδου 1918-19 ήταν πολύ λιγότερο σημαντική από τις νέες δημοκρατικές δυνατότητες και τις νομικές εγγυήσεις που πρόσφερε το βελτιωμένο συνταγματικό πλαίσιο. Σε ό,τι αφορά τα πολιτικά αποτελέσματα του 1918, υπάρχει μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στους νικητές και στους χαμένους του πολέμου. Ενώ ο πόλεμος προκάλεσε μια γενική σκλήρυνση του κράτους σε όλες ανεξαίρετα τις εμπλεκόμενες χώρες, η έκβασή του είχε καταστροφικά αποτελέσματα για τα κράτη που νικήθηκαν – τη Ρωσική, την Αυστροουγγρική και τη Γερμανική Αυτοκρατορία. Στα πολυεθνικά αυτά κράτη θα μπορούσε να προστεθεί και η Ιταλία, που μπορεί τυπικά να ήταν με τους νικητές αλλά στην πραγματικότητα βίωσε τη νίκη της ως ήττα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο πόλεμος οδήγησε στην κατάρρευση της κεντρικής εξουσίας, προκαλώντας μεγαλύτερες λαϊκές κινητοποιήσεις και βαθύτερες μεταρρυθμίσεις. Εκεί όπου τα υπάρχοντα κράτη έμειναν άθικτα, ενισχυμένα από το γόητρο που τους χάρισε η στρατιωτική νίκη, όπως η Βρετανία και η Γαλλία, οι αλλαγές υπήρξαν μετριοπαθέστερες και στα δύο κρίσιμα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα: έμειναν σχετικά περιορισμένα τα εκλογικά δικαιώματα και κοινωνική συναίνεση. Σε ό,τι αφορά ένα από τα σημαντικότερα μέτωπα της δημοκρατίας, τις έμφυτες διαστάσεις της πολιτειότητας, η μεταρρύθμιση ήταν δειλή και άτολμη. Η μέτρηση της γυναικείας πολιτειότητας με μόνο κριτήριο τη μητρότητα αντιστρατευόταν την κατάκτηση του δικαιώματος ψήφου, με συνέπεια να υπονομεύεται η πολιτική ισότητα και να περιορίζονται οι γυναίκες στο νοικοκυριό. Κατά τη δεκαετία του 1930, τα μεταπολεμικά οφέλη είχαν σχεδόν απαλειφθεί στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής και της Κεντρικής Ευρώπης, ενώ η πιο ενεργός παρουσία των γυναικών στην αγορά εργασίας και στη δημόσια ζωή γενικότερα προκάλεσε μια βίαιη αντιφεμινιστική αντίδραση. Στην καθολική Ευρώπη, οι γυναίκες δεν είχαν αποκτήσει καν το δικαίωμα ψήφου. Εκεί, η στήριξη, που πρόσφεραν οι σοσιαλιστές στην απελευθέρωση των γυναικών, ήταν στην καλύτερη περίπτωση μικρή και διστακτική.

373

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·374

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Το νόημα του Οκτώβρη: Μπολσεβικισμός και εθνική επανάσταση

374

∫αθώς οι σοσιαλιστές στη Δύση αγωνίζονταν να κερδίσουν μια θέση στον κοινοβουλευτικό βίο των χωρών τους, άλλοτε υποστηριζόμενοι και άλλοτε υπονομευόμενοι από τα εξωκοινοβουλευτικά κινήματα της Αριστεράς, οι Ρώσοι επαναστάτες αντιμετώπιζαν άλλο ένα σοβαρό πρόβλημα, εκείνο της προώθησης των σοσιαλιστικών στόχων στην Ανατολή. Πράγματι, μετά την επιτυχία των μπολσεβίκων στον Εμφύλιο Πόλεμο (1919-20), οι δυσκολίες της μετεπαναστατικής οικοδόμησης του κράτους έθεταν τους υποστηρικτές τους μπροστά σε ένα τεράστιο πολιτικό δίλημμα. Οι Δυτικοί σοσιαλιστές καλούνταν όχι μόνο να στηρίξουν την πολιτική των μπολσεβίκων μέσα στη Ρωσία αλλά και να την υιοθετήσουν ως το καλύτερο μοντέλο για την αντιμετώπιση των αναγκών των δικών τους χωρών. Όπως ήταν φυσικό, η επιτυχία των μπολσεβίκων –η κατάκτηση της εξουσίας, η νίκη στον Εμφύλιο Πόλεμο και η εμπέδωση του σοσιαλιστικού καθεστώτος– επηρέασε σημαντικά τους Ευρωπαίους σοσιαλιστές. Αναπόφευκτα, οι επαναστάσεις στις άλλες χώρες κρίνονταν συνήθως βάσει του ρωσικού μοντέλου, το οποίο προϋπέθετε την ένοπλη εξέγερση του λαού, την καθοδήγησή του από ένα πειθαρχημένο επαναστατικό κόμμα, την ακραία κοινωνική πόλωση, την κατάρρευση του φιλελεύθερου κέντρου και την οξεία αντιπαράθεση ανάμεσα στην Αριστερά και στις αντιδραστικές δυνάμεις της παλιάς τάξης, η οποία θα απέληγε είτε στη «δικτατορία του προλεταριάτου» είτε σε κάποιο ισοδύναμό της, όπως ήταν το βραχύβιο Ουγγρικό Σοβιέτ του 1919. Οι πλέον ισχυρές επαναστατικές εκρήξεις σε ευρωπαϊκό έδαφος, όπως η κατάληψη των εργοστασίων στην Ιταλία το φθινόπωρο του 1920 ή οι επαναστάσεις στη Γερμανία και την Αυστρία το 1918-19 κρίνονται έτσι με βάση την αποτυχία τους να εξελιχτούν κατά τρόπο ανάλογο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ωστόσο το μπολσεβίκικο μοντέλο της κοινωνικής πόλωσης και της πετυχημένης εξέγερσης δεν ήταν το μόνο ή, έστω, το κυρίαρχο πρότυπο επαναστατικής αλλαγής. Οι δραματικές περιστάσεις των βίαιων αγωνιστικών κινητοποιήσεων στην Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη, που αντανακλούσαν εν μέρει τις μαζικές εκδηλώσεις του λαού στην Πετρούπολη το 1917, δεν θα έπρεπε να συγκαλύψουν τις εθνικές τους ιδιαιτερότητες. Στην πραγματικότητα, το πιο συνηθισμένο μοντέλο ήταν εκείνο, στο πλαίσιο του οποίου ο φόβος του «μπολσεβικισμού» οδηγούσε σε μείζονες πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις είτε μέσω της άσκησης πιέσεων σε μια κατά το μάλλον ή ήττον νευρική κυβέρνηση είτε με τη στροφή κάποιων διορατικών μη σοσιαλιστικών πολιτικών σε ευρείας κλίμακας προληπτικές παραχωρήσεις. Η αλληλεπίδραση των αγωνιστικών κινητοποιήσεων της εργατικής τάξης, της μαζικής ανάπτυξης των συνδικάτων και των ακραίων κυβερνητικών φόβων

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·375

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

παρείχαν την ισχυρή εκείνη ώθηση που ήταν απαραίτητη για τη ριζική αλλαγή των ευρωπαϊκών κοινωνιών αμέσως μετά τον πόλεμο. Σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις, όπως στη Γερμανία και την Αυστρία, το όλο σκηνικό διαμορφώθηκε αρχικά από μια αυθεντική επαναστατική εξέγερση. Τα πιο ισχυρά κινήματα μεταρρυθμίσεων –όσα δηλαδή επιδέχονταν επέκταση στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920– ήταν εκείνα των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Αυτό συνέβη σε χώρες με ισχυρή κοινοβουλευτική παράδοση, στο πλαίσιο της οποίας υπήρχαν κόμματα ικανά να παίξουν το ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στην κυβέρνηση και στο λαό. Η γερμανική και η αυστριακή σοσιαλδημοκρατία, όπως και οι αντίστοιχοι κομματικοί σχηματισμοί στις σκανδιναβικές χώρες, υπήρξαν ισχυροί μεταρρυθμιστικοί πυρήνες, τονίζοντας εκ νέου τη μεγάλη σημασία. Αντίθετα, τα λιγότερο τολμηρά μεταρρυθμιστικά προγράμματα υλοποιήθηκαν σε κοινωνίες που δεν διέθεταν τον σοσιαλδημοκρατικό αυτό μηχανισμό διαμεσολάβησης. Στις κοινωνίες αυτές, όπως ήταν η Γαλλία και η Βρετανία, το κύριο υποκείμενο των ριζικών αλλαγών ήταν τα συνδικάτα, τα οποία γνώρισαν τεράστια ανάπτυξη μετά τον πόλεμο. Με άλλα λόγια, σε ολόκληρη την κοινοβουλευτική Ευρώπη –στα υπάρχοντα συνταγματικά κράτη της δύσης και του βορρά, καθώς και στις νέες εθνικές δημοκρατίες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης–, η σοσιαλιστική πολιτική δεν εξέφρασε την ακραία κοινωνική πόλωση και την εξεγερσιακή αντιπαράθεση, που ερχόταν από τη Ρωσία αλλά την επιρροή της Αριστεράς σε ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές συμμαχίες. Εδώ, οι επαναστάσεις συμπεριλάμβαναν τις πεζές αλλά αποφασιστικής σημασίας θεσμικές βελτιώσεις, που οι μπολσεβίκοι κατηγορούσαν ως ανούσιο ρεφορμισμό – δηλαδή το πλήρες φάσμα των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων, από το δικαίωμα ψήφου, τα συνδικαλιστικά δικαιώματα και την προοδευτική εργατική νομοθεσία μέχρι το κράτος πρόνοιας, τα πιο γενναιόδωρα αστικά δικαιώματα και την ενίσχυση της δημόσιας σφαίρας. Από αυτή την άποψη, το κύριο στοιχείο έμπνευσης των ευρωπαϊκών κινημάτων από την Οκτωβριανή Επανάσταση δεν ήταν τόσο η έκκληση των μπολσεβίκων για σύγκρουση με την «αστική δημοκρατία» όσο η επικύρωση των δικαιωμάτων των λαών για εθνική αυτοδιάθεση –είτε με την ίδρυση ριζικά νέων δημοκρατικών κρατών είτε με τη δημοκρατικοποίηση στα παλιότερα κράτη. Με αυτή την έννοια, μπορούμε να εντοπίσουμε τέσσερα είδη επαναστατικών πλαισίων. Πρώτα απ’ όλα, εκείνο που κυριάρχησε στη δυτική και τη νότια περιφέρεια της πρώην Ρωσικής Αυτοκρατορίας, από τα κράτη της Βαλτικής και τη Φινλανδία μέχρι την Ουκρανία και την Υπερκαυκασία. Σε όλες αυτές τις περιοχές προέκυψαν

375

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·376

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

376

το 1917-20 χωριστές επαναστατικές διαδικασίες, εντελώς διαφορετικές από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Καθεμία από τις εξεγέρσεις αυτές είχε τον δικό της δυναμισμό και αυτονομία. Το δεύτερο είδος συνδέεται με μια ολόκληρη σειρά επαναστατικών εκρήξεων στην Κεντρική Ευρώπη μεταξύ της 28ης Οκτωβρίου και 9ης Νοεμβρίου 1918, που από πολλές απόψεις δεν ήταν λιγότερο σημαντικές από τα γεγονότα της Ρωσίας. Αυτή έφερε τη δημιουργία νέων δημοκρατικών κρατών μέσα από τις στάχτες των μοναρχικών καθεστώτων των Αψβούργων και των Χοεντσόλερν, σε μια αλυσιδωτή αντίδραση που περιλάμβανε την Τσεχοσλοβακία, τη Γιουγκοσλαβία, τη «Γερμανοαυστρία», την Ουγγαρία, την Πολωνία, τη Δυτική Ουκρανία και τη Γερμανία, με τη σοσιαλιστική Αριστερά να διατηρεί παντού πρωταγωνιστικό ρόλο. Στην ιδρυτική περίοδο των «διαδόχων» αυτών κρατών, το κύριο μοντέλο οικοδόμησής τους ήταν το δημοκρατικό κοινοβουλευτικό σύστημα, στο πλαίσιο του οποίου η Αριστερά είχε πολύ ισχυρή παρουσία. Τρίτον, η Οκτωβριανή Επανάσταση επιτάχυνε τις αρχικές αναταράξεις των αντιαποικιοκρατικών εθνικιστικών κινητοποιήσεων – στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία, την Κίνα, την Ινδία και μακροπρόθεσμα τη Λατινική Αμερική, τη Νοτιοανατολική Ασία και τη Νότια Αφρική. Εδώ, η οικονομική καθυστέρηση της Ρωσίας και η αγροτική κατά βάση οικονομία της, που αποτέλεσαν το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίχτηκε η επανάσταση των μπολσεβίκων, αποτέλεσαν το υπόδειγμα, σε συνδυασμό με την προτεραιότητα που απέδιδε ο Λένιν στην αρχή της εθνικής αυτοδιάθεσης των λαών το 1917-18. Μακροπρόθεσμα, οι εξελίξεις αυτές επηρέασαν περισσότερο απ’ ό,τι η Οκτωβριανή Επανάσταση την Ευρώπη. Για πρώτη φορά, κατά το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ των επαναστάσεων του Φεβρουαρίου και του Οκτωβρίου, αντιπρόσωποι από πολλές μη ευρωπαϊκές χώρες έκαναν δικαιωματικά την εμφάνισή τους στις διεθνείς συναντήσεις των κομμάτων της Αριστεράς. Τέλος, το τέταρτο είδος επαναστατικής έκφρασης κυριάρχησε στα εδραιωμένα εθνικά κράτη της Βόρειας και της Δυτικής Ευρώπης και συνίστατο στην άσκηση πίεσης εκ των ένδον σε ολόκληρο το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας τους, σε ένα περιβάλλον πυκνά οργανωμένης κοινωνίας πολιτών και αναδυόμενης δημοκρατίας. Εδώ, η ριζοσπαστική Αριστερά σίγουρα προκάλεσε πολύ επαναστατικό αναβρασμό, που είχε όμως πιο σποραδικό και τοπικό χαρακτήρα απ’ ό,τι στην Κεντρική και τη Νότια Ευρώπη. Οι βασικές αλλαγές πάντως προέκυψαν από την υποχώρηση των κυβερνήσεων ενώπιον της πίεσης των ριζοσπαστικών κινημάτων, κυβερνήσεων που δέχτηκαν έστω και απρόθυμα τη λογική των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Οι κοινωνικοπολιτικές μεταρρυθμίσεις οδήγησαν σε ένα αναδιαπραγ-

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·377

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

ματευμένο κοινωνικό συμβόλαιο, αποτέλεσμα του οποίου δεν ήταν μόνο η επέκταση του δικαιώματος της ψήφου στις γυναίκες και σε άλλα τμήματα του πληθυσμού, η αναγνώριση των συνδικαλιστικών ενώσεων και κάποιοι φιλεργατικοί νόμοι αλλά και η ενίσχυση της κοινωνίας πολιτών και η διεύρυνση της δημόσιας σφαίρας. Στις σκανδιναβικές χώρες, στην Ολλανδία, στη Βρετανία, στην Ελβετία και τη Γαλλία, οι εξελίξεις αυτές επέτρεψαν στην Αριστερά να νομιμοποιήσει την παρουσία της και να αναλάβει ένα δομικό ρόλο. Σε σύγκριση με την επικρατούσα πριν από το 1914 κατάσταση, η αλλαγή αυτή ήταν συγκλονιστική.

Σοσιαλδημοκρατία και κομμουνισμός: οικογενειακοί καβγάδες

√ μπολσεβικισμός ανέτρεψε τη σοσιαλιστική αντίληψη για την επανάσταση. Οι θεωρητικοί της Δεύτερης Διεθνούς περίμεναν ότι η επανάσταση θα συμβεί φυσιολογικά εξαιτίας της όλο και πιο έντονης κοινωνικής πόλωσης των καπιταλιστικών κοινωνιών και της αναπόδραστης αύξησης του εκλογικού ποσοστού των αριστερών κομμάτων στις εκλογές. Ακόμη και όταν τα αποκαλυπτικά οράματα για την επανάσταση υποχώρησαν σιωπηρά, οι περισσότεροι σοσιαλιστές, που είχαν ωριμάσει πριν από το 1914, έτρεφαν την πίστη ότι η καπιταλιστική συσσώρευση θα καθιστούσε τις καπιταλιστικές οικονομίες ώριμες για να περάσουν στο σοσιαλισμό, και ότι οι σοσιαλιστές θα τον επέβαλαν λογικά από τη στιγμή που θα είχαν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Η δημοκρατία είχε μεγάλη σημασία, γιατί θα επέτρεπε στο σοσιαλιστικό κίνημα να αναπτυχθεί και θα δημιουργούσε τους απαραίτητους εκείνους μηχανισμούς για να τεθεί η οικονομία υπό τον έλεγχο της κοινωνίας. Στη Γερμανία λοιπόν, η οποία είχε την πιο δυναμική καπιταλιστική οικονομία και το ισχυρότερο σοσιαλιστικό κόμμα, όλα έδειχναν να εξαρτώνται από την αντικατάσταση των αυτοκρατορικών κυβερνητικών δομών από τους μηχανισμούς μιας πλήρως αναπτυγμένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Από τη στιγμή που θα πετύχαινε η δημοκρατική επανάσταση, οι σοσιαλιστές θα μπορούσαν να κοινωνικοποιήσουν την οικονομία, θέτοντάς την υπό δημόσιο έλεγχο και αναδιανέμοντας τον άφθονο πλούτο της. Με αυτή την έννοια, οι αλλαγές στη Γερμανία το φθινόπωρο του 1918, όπως και εκείνες στην Αυστρία και σε άλλες χώρες, αποτελούσαν ένα είδος υλοποίησης της ιδέας αυτής, Ωστόσο υπήρχαν τρία προβλήματα. Πρώτον, η προπολεμική σοσιαλδημοκρατία «απέφευγε συστηματικά να εξετά3 σει το ζήτημα της ενεργού άσκησης της εξουσίας σε εθνικό επίπεδο». Το 1918-19 εισήλθαν στην κυβέρνηση απροετοίμαστοι και χωρίς να έχουν συγκεκριμένο πρό-

377

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·378

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

378

γραμμα για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό. Το χειρότερο ωστόσο ήταν ότι το έκαναν σε χώρες –την Αυστρία και τη Γερμανία– που είχαν ηττηθεί στρατιωτικά. Μέσα στο χάος που δημιουργούσαν η έλλειψη τροφίμων, οι επιδημίες, η παραβατικότητα και η μαζική επιστροφή των στρατιωτών από το μέτωπο, κάθε σκέψη για σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας μπήκε αναγκαστικά σε δεύτερη μοίρα. Οι σοσιαλιστές με κυβερνητικές ευθύνες, από τους «δεξιούς» Φρίντριχ Έμπερτ και Φίλιπ Σάιντεμαν στη Γερμανία μέχρι τον αριστερό Ότο Μπάουερ στην Αυστρία, επικέντρωσαν την προσπάθειά τους στην ομαλή διεξαγωγή των εκλογών, έτσι ώστε να συνταχθεί νέο σύνταγμα, να εγκριθούν οι κατακτήσεις της επανάστασης από ένα εύγνωμον εκλογικό σώμα, να λάβουν οι σοσιαλδημοκράτες τη λαϊκή εντολή και, στη συνέχεια, να αρχίσει η πραγματική δουλειά του μετασχηματισμού της κοινωνίας. Δυστυχώς, ούτε το SPD ούτε το SPÖ εξασφάλισαν για καιρό τη λαϊκή εντολή και έτσι, το 1920, βρέθηκαν και πάλι στην αντιπολίτευση. Παρότι οι θεμελιώδεις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις δεν αμφισβητήθηκαν και ψηφίστηκαν πολλοί σημαντικοί νόμοι, οι σοσιαλδημοκράτες έχασαν την ευκαιρία να επιβάλουν τις επιδιωκόμενες αλλαγές όσο κυβερνούσαν. Τα πιο ριζοσπαστικά στελέχη της Αριστεράς τάσσονταν υπέρ των δομικών αλλαγών που θα οδηγούσαν στο σοσιαλισμό, ιδιαίτερα οι διανοούμενοι που είχαν θητεύσει στο μαρξισμό και οι πιο οραματιστές θεωρητικοί του πολιτισμού. Το εργατικό κίνημα πίεζε για μεταρρυθμίσεις, κυρίως στον τομέα της οικονομίας και του κράτους πρόνοιας. Τώρα όμως οι πιέσεις ασκούνταν μέσα από το υπάρχον νομικό πλαίσιο, ενώ και οι σοσιαλιστές ενδιαφέρονταν όλο και περισσότερο για την υπεράσπιση των κατακτήσεων του 1918. Εφεξής, η σοσιαλιστική πολιτική συρρικνώθηκε στην κοινοβουλευτική σφαίρα και περιορίστηκε στους νέους μηχανισμούς διαχείρισης των κοινωνικών προβλημάτων, στη δημόσια εκπαίδευση, στις νέες μορφές συνδικαλιστικού κορπορατισμού και τις τελετουργικές εκδηλώσεις υποστήριξης του εργατικού κινήματος. Οι επαναστατικές βλέψεις εγκαταλείφθηκαν. Επρόκειτο για την οριστική και πλήρη «συνταγματοποίηση» της σοσιαλδημοκρατίας. Τα αποτελέσματα των εξελίξεων αυτών δεν φάνηκαν αμέσως, γιατί κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου τα περισσότερα σοσιαλιστικά κόμματα περιλάμβαναν στις τάξεις τους πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους πολιτικές τάσεις, με ευρύτερες κουλτούρες μαχητικότητας και με αποτέλεσμα ο εξωκοινοβουλευτικός ακτιβισμός να έχει από καιρό σε καιρό πολλές εξάρσεις, ιδιαίτερα στα μέσα της δεκαετίας του 1930, όταν το Λαϊκό Μέτωπο αγωνιζόταν ενάντια στο φασισμό. Αλλά η επικράτηση των μετριοπαθών απόψεων είχε μια ισχυρή λογική, που επηρέαζε καθοριστικά την επίσημη στρατηγική των αριστερών κομμάτων – των Εργατικών στη Βρετανία, του

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·379

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

SPD, του SPÖ και των σοσιαλιστικών κομμάτων της Ελβετίας, της Ολλανδίας και της

Γαλλίας. Μόνο στις σκανδιναβικές χώρες τα σοσιαλιστικά κόμματα διατήρησαν μια πιο ανοιχτή σχέση με σχέδια δομικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Δεύτερον, η αποδοχή μιας αυστηρά συνταγματικής προσέγγισης των περαιτέρω μεταρρυθμίσεων, η οποία συνέδεε τις κοινωνικές αλλαγές με την απερίφραστη ετυμηγορία του εκλογικού σώματος, θα έπρεπε να εμπεδωθεί ενάντια στις επαναστατικές ορέξεις ενός ανθηρού εξωκοινοβουλευτικού κινήματος. Τα δύο αυτά στοιχεία προσδιόρισαν τη νέα σοσιαλδημοκρατία – η ετοιμότητά της να καταστεί ένα «υπεύθυνο» κυβερνητικό κόμμα, που συνεργάζεται με άλλα κόμματα και τηρεί το δεδομένο συνταγματικό πλαίσιο, και η προθυμία της να αστυνομεύει τις ευρύτερες αγωνιστικές κινητοποιήσεις ακόμη και με τη βίαιη κατάπνιξη της επαναστατικής αντιπολίτευσης, αν αυτό ήταν αναγκαίο. Οι εξελίξεις αυτές παγίδευσαν τη σοσιαλδημοκρατία σε συμμαχίες με τις κυρίαρχες τάξεις, μάραναν το ριζοσπαστισμό της και την έθεσαν απέναντι στα λαϊκά κινήματα, τα οποία αξίωνε να εκπροσωπεί στο παρελθόν. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν το SPD, που κατ’ επανάληψη τάχθηκε υπέρ της «τάξης» και αποκήρυξε τη ζωτικότητα του λαϊκού δημοκρατικού κινήματος, από τις παλινωδίες του τον Νοέμβριο του 1918 μέχρι την καταστολή της εξέγερσης των Σπαρτακιστών και των εκστρατειών κοινωνικοποίησης στις αρχές του 1919 και μέχρι την κατάπνιξη των αγωνιστικών κινητοποιήσεων, που είχαν αποτρέψει την επικράτηση του πραξικοπήματος του Καπ το 1920. Τρίτον –και αυτή ήταν στ’ αλήθεια η πιο καταστροφική συνέπεια της προσπάθειας των σοσιαλδημοκρατών να υπερασπιστούν το νόμο και την τάξη–, τους εξωκοινοβουλευτικούς αγώνες των επαναστατικών χρόνων οικειοποιήθηκε ένας νέος πολιτικός ανταγωνιστής στο χώρο της Αριστεράς, τα κομμουνιστικά κόμματα, η πολιτική των οποίων ήταν ευθυγραμμισμένη με εκείνη των μπολσεβίκων. Ως εκ τούτου, δεν ήταν μόνο ότι οι σοσιαλδημοκράτες καταδίκαζαν τους λαϊκούς αγώνες και χρησιμοποίησαν το στρατό για την κατάπνιξή τους, αλλά και το ότι οι κομμουνιστές περίμεναν τώρα στη γωνία για να εκπροσωπήσουν με αξιώσεις τη λαϊκή αγωνιστικότητα. Πράγματι, πολλοί σοσιαλιστές εξέφρασαν την ανησυχία και το φόβο τους για τη δεξιά στροφή του κόμματός τους, όταν εκδηλώθηκε. Αποθαρρημένα από την αντιμπολσεβίκικη διάθεσή της, ορισμένα από τα μεγαλύτερα κόμματα αποχώρησαν από τη Δεύτερη Διεθνή στα τέλη του 1919, όπως το γερμανικό USPD, το αυστριακό, το ελβετικό, το γαλλικό και το νορβηγικό, ακολουθώντας τους Ιταλούς σοσιαλιστές που είχαν αποχωρήσει τον Μάρτιο. Οι αποχωρήσεις αυτές οδήγησαν σε ένα είδος ανασύστασης της ομάδας του Τσίμερβαλντ, κάνοντας να μοιάζει δυ-

379

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·380

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

380

νατό να επιτευχθεί ο στόχος του ίδιου του Λένιν για την επανένωση των επαναστατικών δυνάμεων γύρω από την Τρίτη Διεθνή. Για να προωθήσει την άποψη αυτή, ο Σοβιετικός ηγέτης δημοσίευσε την άνοιξη του 1920 το κείμενο Ο αριστερισμός, παιδική αρρώστια του κομμουνισμού, το οποίο αποτελούσε μια προσπάθεια να γίνουν τα κομμουνιστικά κόμματα ελκυστικά στους απογοητευμένους σοσιαλιστές 4 μέσα από την κριτική του αριστερισμού. Έπειτα, καθώς οι επαναστατικές κινητοποιήσεις έφτασαν στην κορύφωσή τους, η αποδοχή των 21 Όρων τέθηκε ως προϋπόθεση για την εισαγωγή ενός κόμματος στην Τρίτη Διεθνή, ως λυδία λίθος της επαναστατικότητάς του. Θέτοντας τόσο αυστηρούς κανόνες για την ένταξη ενός κόμματος στη Διεθνή, δικαιολογώντας την αποπομπή των ειρηνιστών και των άλλων ετεροδόξων, θεσμοθετώντας τον ακραίο συγκεντρωτισμό και εξυμνώντας την προθυμία των υποψηφίων μελών να υποταγούν στο καθοδηγητικό όργανό της, οι 21 Όροι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό του ιδεολογικού και οργανωτικού ιδεώδους των κομμουνιστικών κομμάτων. Μετά τη διάσπαση των υπαρχόντων σοσιαλιστικών κομμάτων στη Γερμανία, στη Γαλλία και την Ιταλία (USPD, SFIO και PSI) μεταξύ του Οκτωβρίου του 1920 και του Ιανουαρίου του 1921 ιδρύθηκαν πολλά και σημαντικά κομμουνιστικά κόμματα· το Εργατικό Κόμμα Νορβηγίας εντάχθηκε στη νέα Διεθνή· μαζικά κομμουνιστικά κόμματα ιδρύθηκαν στη Βουλγαρία και την Τσεχοσλοβακία, ενώ σημαντικό ήταν και το φινλανδικό παρότι λειτουργούσε σε συνθήκες ημιπαρανομίας. Εντούτοις, στη Βρετανία, στην Ιρλανδία, στις Κάτω Χώρες, στη Δανία και τη Σουηδία, στην Ελβετία, στην Ιβηρική Χερσόνησο, καθώς και στην υπόλοιπη Ανατολική Ευρώπη, τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν περιθωριοποιημένα. Η σημασία της νέας αυτής διαίρεσης ήταν τεράστια. Αν άνοιξε ο δρόμος για τη δημιουργία καθαρά επαναστατικών κομμάτων, τα τελευταία αποδέχτηκαν ένα νέο διεθνές πρότυπο ομοιομορφίας που ερχόταν σε φανερή αντίθεση με τον κουραστικό αλλά ευρύ πλουραλισμό του παρελθόντος. Βέβαια, η έλλειψη ανεκτικότητας και η αυξανόμενη τάση για διαφωνίες και συγκρούσεις, που χρονολογούνταν από τον πόλεμο και οφειλόταν τόσο στους «δεξιούς» σοσιαλδημοκράτες όσο και στους μελλοντικούς μπολσεβίκους, αλλά έγινε ακόμη πιο έντονη λόγω της αντεπαναστατικής βίας, η οποία ξέσπασε το 1918-20. Επιπλέον ο αχαλίνωτος τυχοδιωκτισμός των νέων ριζοσπαστικών ομάδων, που είχαν εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη βιομηχανική Ευρώπη έκανε σχεδόν αναπόφευκτη τη λήψη κάποιων πρωτοβουλιών για να ελεγχθεί η μαχητικότητά τους. Καθώς όμως το σοβιετικό καθεστώς είχε αρχίσει να απομονώνεται και η επαναστατική διέγερση στη Δύση περιοριζόταν, η λήψη κάποιων μέτρων για τη σταθεροποίηση της Άκρας Αριστεράς ήταν άκρως αναγκαία.

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·381

ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Αυτό δεν σήμαινε κατ’ ανάγκην ότι θα έπρεπε να υπάρχει ομοιομορφία στην πολιτική έκφραση. Την περίοδο 1921-23, ορισμένοι κομμουνιστές συνέχισαν να συνεργάζονται με άλλες ομάδες της Αριστεράς, ιδιαίτερα στα μεγάλα κόμματα της Γερμανίας και της Τσεχοσλοβακίας, υποβοηθούμενοι από την πολιτική του Ενιαίου Μετώπου, την οποία είχε υιοθετήσει τον Δεκέμβριο του 1922 το 4ο Συνέδριο 5 της Τρίτης Διεθνούς. Στο 5ο Συνέδριο της Κομιντέρν τον Ιούλιο του 1924 πάντως, η μείωση της δύναμης των κομμουνιστικών κομμάτων στην Ευρώπη ενίσχυσε την πίεση για μια ενιαία πολιτική γραμμή. Γι’ αυτό και τα τελευταία αναγκάστηκαν να υιοθετήσουν μια πολιτική «μπολσεβικοποίησης», η οποία τα οδήγησε σε έναν ακόμη πιο ακραίο γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό. Η πολιτική αυτή ομοιομορφία ισοπέδωσε τις διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα στις ριζοσπαστικές τάσεις, υποτάσσοντάς τες στο εγκεκριμένο ενιαίο μοντέλο της κομμουνιστικής οργάνωσης. Μόνο τότε τα κόμματα αυτά αποσύρθηκαν από τον ευρύτερο χώρο των αριστερών συμμαχιών και περιορίστηκαν στις εσωτερικές τους διαμάχες, ακόμη και σε εκείνες τις περιπτώσεις που οι τοπικές πολιτικές κουλτούρες ευνοούσαν τη συ6 γκρότηση ευρύτερων πολιτικών συνασπισμών. Ο σεβασμός στα επιτεύγματα του μπολσεβικισμού και η υπεράσπιση της Οκτωβριανής Επανάστασης μεταβλήθηκαν βαθμιαία σε εξάρτηση από τη Μόσχα και πίστη στο σοβιετικό αλάθητο. Πολύ σύντομα άρχισε ένας φαύλος κύκλος «εσωτερικής διόρθωσης», που οδήγησε στη δυσφήμιση και εκπαραθύρωση ολόκληρων σειρών ηγετικών ομάδων, έτσι ώστε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 να έχουν εξαφανιστεί από το πολιτικό προσκήνιο πολλά από τα ιδρυτικά στελέχη των κομμουνιστικών κομμάτων. Η διαδικασία αυτή συντονισμού, αποτέλεσμα μιας άτεγκτης τάσης για ομοιομορφία, οριστικοποιήθηκε στο επόμενο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς το 1928. Έτσι, οι μεγάλες ελπίδες της περιόδου 1917-23 διαψεύστηκαν. Η εντυπωσιακή έξοδος της Αριστεράς από την προπολεμική της απομόνωση κατέληξε σε μια αυστηρά αστυνομευμένη αντιπαράθεση ανάμεσα σε δύο εχθρικά στρατόπεδα: την ομολογημένα ρεφορμιστική σοσιαλδημοκρατία, που είχε αφοσιωθεί στην ενίσχυση της δημοκρατίας, αλλά απέρριπτε εμφατικά κάθε άλλο ριζοσπαστικό πολιτικό πρόγραμμα και επιχειρούσε να διαφυλάξει ζηλότυπα την επιρροή της στο λαό, και τον πεισματάρη επαναστατικό κομμουνισμό, οχυρωμένο στα χαρακώματα των προλεταριακών αγώνων, να κατηγορεί τους σοσιαλδημοκράτες για προδοσία της επανάστασης και να υπερασπίζεται άκριτα το σοβιετικό μοντέλο. Στον πυρήνα της σύγκρουσης αυτής βρίσκονταν οι καθοριστικές εμπειρίες των επαναστατικών χρόνων. Από τη μια πλευρά οι σοσιαλδημοκράτες, που αρνούνταν να χαλιναγωγήσουν την τεράστια δυναμική του μεταπολεμικού δημοκρατικού κινήματος, προτι-

381

02-ELEY

17-02-2010

13:37

™ÂÏ›‰·382

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

μώντας να ταχθούν με το μέρος όσων ήθελαν την κατάπνιξή του, και από την άλλη οι οργισμένες και κατακερματισμένες αγωνιστικές ομάδες εργατών που, παρά τη δαιμονοποίηση και το διασυρμό τους, συνέβαλαν στην ενίσχυση των κομμουνιστικών κομμάτων. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, τα νέα κομμουνιστικά κόμματα έφεραν σε πέρας και τα κατάφεραν εκπληκτικά καλά, ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο – τη μετατροπή των τοπικών και ασύντακτων ριζοσπαστικών ομάδων σε μια συνεκτική πολιτική μορφή, δημιουργώντας μέσα από την επαναστατική κινητικότητά τους μια αίσθηση σταθερότητας και συνέχειας. Ωστόσο η πολιτική αυτή στάση συνάμα ήταν απλουστευτική και περιοριστική, καθώς επέβαλλε ένα προκατασκευασμένο μοντέλο, η ακαμψία του οποίου εντεινόταν από τον λυσσαλέο αντικομμουνισμό της σοσιαλδημοκρατίας. Η δημοκρατική αισιοδοξία και το υψηλό ηθικό του λαού στην περίοδο των επαναστάσεων κάμφθηκαν, καθώς η επανάσταση ηττήθηκε στη Δύση και, στη συνέχεια, τα σκήπτρα της περιήλθαν στην κατοχή του μπολσεβικισμού που γινόταν ολοένα και πιο άκαμπτος. Αν η επαναστατική περίοδος 1917-23 ήταν ξεχωριστή, μια μοναδική και ανεπανάληπτη στιγμή στην ευρωπαϊκή ιστορία, τότε μία από τις συνέπειές της –η διάσπαση του σοσιαλιστικού κινήματος– επρόκειτο να επηρεάσει καθοριστικά ολόκληρο τον 20ό αιώνα.

382

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·383

™ËÌÂÈÒÛÂȘ Πρόλογος (σ. ) 1. William Morris, A Dream of John Ball (1887), στο Thompson, William Morris, σ. 722. 2. Walter Benjamin, «Theses on the philosophy of history», στο Benjamin, Illuminations, σ. 259-260.

Εισαγωγή: Η δημοκρατία στην Ευρώπη (σ. ) 1. Η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία εκλαμβάνονται ως «πλήρεις δημοκρατίες» μόνο εάν παραγνωρίσουμε τον αποκλεισμό των Μαορί και των ιθαγενών πληθυσμών της Αυστραλίας, καθώς επίσης και των μη λευκών μεταναστών. 2. Για τη δυναμική της διεθνούς διάχυσης της δημοκρατίας, βλ. Therborn, «Rule»· Markoff, «Really existing» και Waves· Borón, «Latin America». 3. Alexander, «Women class», σ. 282. 4. Οι κοινωνικές αφηγήσεις για την εκβιομηχάνιση δεν ήταν αρκετές από μόνες τους για να συντηρήσουν πετυχημένα σοσιαλιστικά κινήματα· τα σοσιαλιστικά κόμματα χρειάζονταν την έννομη τάξη, που είχε συγκροτηθεί στην Ευρώπη από τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860, ενώ μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου το εργατικό κίνημα έγινε ευρύτερα αποδεκτό, συμμετείχε σε διάφορες κυβερνήσεις και ενσωματώθηκε στις αναδυόμενες δομές των εθνικών οικονομιών. Με αυτή την έννοια, το παρόν βιβλίο δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις των κοινωνικών και πολιτικών αφηγήσεων· και τα δύο αυτά είδη αφηγήσεων είναι ουσιώδους σημασίας.

Μέρος Πρώτο: Δίνοντας κοινωνικό περιεχόμενο στη δημοκρατία: Προετοιμάζοντας το μέλλον Εισαγωγή (σ. ) 1. Μετά την απαγόρευση να διδάσκει λόγω των σοσιαλιστικών ιδεών της, σπούδασε γραμματέας και το 1896-98 προσλήφθηκε με την ιδιότητα αυτή από την Έλινορ Μαρξ. Γιος Ιρλανδού αστυνομικού, ο Τζέιμς («Σέιμους») Σάλιβαν [James («Shamus») Sullivan] ήταν βιομηχανικός εργάτης, που έμαθε μόνος του στενογραφία και λογιστική, και, στη συνέχεια, εργάστηκε ως υπάλληλος στους σιδηροδρόμους και ως δακτυλογράφος. Η σχέση των δύο αυτών ανθρώπων κράτησε όσο και η ζωή τους. Εκείνος πέθανε το 1945 και εκείνη το 1966. Το δεύτερο παιδί τους, η Έλσα Λάντσεστερ Σάλιβαν (Elsa Lanchester Sullivan, γενν. 1902), έγινε διάσημη ηθοποιός. Λεπτομέρειες από τα Hunt, Equivocal Feminists, σ. 94-106, 270, 272-273· Kapp, Crowded Years, σ. 621· Lanchester, Elsa Lanchester. 2. Hunt, Equivocal Feminists, σ. 96. 3. Αυτό ήταν το σχόλιο του εκδότη στο εβδομαδιαίο περιοδικό της SDF Justice (2.11.1895). Παρατίθεται στο ίδιο, σ. 99. 4. Στο ίδιο, σ. 102. 5. Στο ίδιο, σ. 102, 103. 6. Weeks, «Havelock Ellis», σ. 153. 7. Hunt, Equivocal Feminists, σ. 266· Liddington, Life, σ. 48-49· Pierson, Marxism, σ. 169-171, 226· Kapp, Crowded Years, σ. 267-269, 319, 355, 481, 525, 636. 8. Hunt, Equivocal Feminists, σ. 267. 9. Οι φράσεις παρατίθενται σε διάφορες δηλώσεις Βρετανών σοσιαλιστών κατά τη δεκαετία του 1880 και παρατίθενται στο Pierson, Marxism, σ. 226-227.

383

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·384

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

Κεφάλαιο 1: Ορίζοντας την Αριστερά: Ο σοσιαλισμός, η δημοκρατία και ο λαός (σ. )

384

1. Caute, Left, σ. 26-44. 2. Βλ. Soboul, Sans-Culottes· Williams, Artisans. 3. Αυτοί οι συνασπισμοί βρίσκονταν σε στενή σχέση με τη μαχόμενη φατρία των αξιοσέβαστων πολιτικών και οδηγούσαν ενίοτε σε βραχύβιους επαναστατικούς θριάμβους. Μέσα στην επαναστατική ταραχή, δημιουργούσαν εξαιρετικά ποικίλες και ταχύτατα μεταβαλλόμενες συμμαχίες. Κλασικά παραδείγματα είναι οι συμμαχίες που συγκροτήθηκαν το 1848 και αναφέρονται από τον Καρλ Μαρξ και τον Φρίντριχ Ένγκελς στα διάφορα κείμενά τους για τα ιστορικά αυτά γεγονότα. Βλ. Karl Marx, Revolutions. 4. Σκοπός μου σε αυτό το κεφάλαιο είναι να υποδηλώσω τη γενική σχέση ανάμεσα στα πολιτικά προγράμματα (ιακωβινισμός, ριζοσπαστική δημοκρατία, πρώιμος σοσιαλισμός) και στα κοινωνικά συμφέροντα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει μια αιτιοκρατική σύνδεση των πρώτων με τα δεύτερα. Αντίθετα, τα ίδια τα προγράμματα διασφάλιζαν τη λειτουργική παρουσία των συμφερόντων αυτών, από τον απλό λαό (menu peuple) και τους αβράκωτους (sans-culottes) μέχρι την αναδυόμενη εργατική τάξη. Επιπλέον δεν προτίθεμαι να παρουσιάσω λεπτομερώς τα κοινωνικά κινήματα του 19ου αιώνα, οι ρυθμοί και οι μορφές κινητοποίησης των οποίων είναι εξαιρετικά πολύπλοκες για να παρουσιαστούν στο χώρο που έχω στη διάθεσή μου. Βλ. Tilly, «Social movements», «Britain creates» και «Contentious repertoires»· Tarrow, Power. 5. Η ανάλυσή μου της μεταβατικής περιόδου που οδηγεί στον βιομηχανικό καπιταλισμό και τις επιπτώσεις του στη δημοκρατική σκέψη στηρίζεται στη συσσωρευμένη κοινωνική ιστορία του περασμένου μισού αιώνα, τα ευρήματα της οποίας επιταχύνθηκαν τρομακτικά μετά τη δεκαετία του 1970. Μια πλήρης παρουσίαση θα ήταν κυριολεκτικά αδύνατη, αλλά τα έργα που ακολουθούν είναι μια πολύ καλή αρχή: Hobsbawm, Labouring Men· Thompson, Making· Conze, «From ‘Pöbel’»· Samuel, «Workshop»· Taylor, Eve· Sewell, Work· Katznelson και Zollberg (επιμ.), Working-Class Formation. 6. Βλ. τα λήμματα «Socialist» και «Society» στο Williams, Keywords, σ. 238-247. 7. Bottomore, «Social democracy», σ. 441. 8. Caute, Left, σ. 31. 9. Τα Έξι Σημεία ήταν τα εξής: το δικαίωμα ψήφου για όλους τους άντρες άνω των είκοσι ενός ετών· η μυστική ψηφοφορία· καμιά προϋπόθεση σχετική με ιδιοκτησιακά στοιχεία για την εκλογή ενός βουλευτή· η μισθοδοσία των βουλευτών· οι ισότιμες εκλογικές περιοχές και οι ετήσιες κοινοβουλευτικές περίοδοι. Βλ. Cole και Filson (επιμ.), British, σ. 352. Τα Έξι Σημεία αναπτύχθηκαν στις αρχές του 1837 και κωδικοποιήθηκαν στη Χάρτα του Λαού τον Μάιο του 1838. Την ίδια χρονιά ιδρύθηκε η Εταιρεία των Εργατών του Λονδίνου και άλλες ριζοσπαστικές οργανώσεις της βρετανικής πρωτεύουσας. Κατά τη διάρκεια των εντατικών συζητήσεων, το αίτημα για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών εγκαταλείφθηκε. Βλ. Ward, Chartism, σ. 78· Thompson, Chartists, σ. 124· Clark, Struggle, σ. 220-232· και, πιο γενικά, Schwartzkopf, Women. 10. Οι γυναίκες απέκτησαν εκλογικά δικαιώματα στις καπιταλιστικές χώρες σε δύο φάσεις, οι οποίες συνέπεσαν με το τέλος των δύο παγκοσμίων πολέμων – πρώτα, στην Αυστρία (1918), στη Γερμανία (1919), στη Δανία (1915), στη Σουηδία (1918), στην Ολλανδία (1919), στον Καναδά (1920), στις Ηνωμένες Πολιτείες (1920) και τη Βρετανία (1928)· κατόπιν στη Γαλλία (1945), στην Ιταλία (1946), στο Βέλγιο (1948) και την Ιαπωνία (1952). Οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα ψήφου στην Ελβετία μέχρι το 1971. Βλ. το κείμενο Therborn, «Rule», που βασίζεται σε 17 χώρες με εξαίρεση την Ελλάδα, την Ισλανδία, την Ιρλανδία, το Λουξεμβούργο, την Πορτογαλία και την Ισπανία. 11. Οι ιδέες του Μπλανκί αποτέλεσαν μια προσπάθεια εξορθολογισμού των μεγάλων παρισινών εξεγέρσεων της δεκαετίας του 1790 σε ένα πρόγραμμα, που υμνούσε τους δεσμούς της δικτατορίας των Ιακωβίνων και της μαζικής εξέγερσης με την επαναστατική συνωμοτικότητα ως καθοριστικό παράγοντα. Βλ. Spitzer, Revolutionary Theories· Bernstein, Auguste Blanqui. 12. Βλ. Rose, Gracchus Babeuf· Eisenstein, First Professional· Lehning, From Buonarroti.

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·385

™∏ª∂πø™∂π™

13. Βλ. Lehning, From Buonarroti· Kelly, Mikhail Bakunin· Ravindranathan, Bakunin· Joll, Anarchists, σ. 84114· Woodcock, Anarchism, σ. 69-98. 14. Βλ. Joll, Anarchists, σ. 117-148· Sonn, Anarchism, σ. 69-98. 15. Το Socialism: Utopian and Scientific περιλάμβανε τρία κεφάλαια από το έργο του Engels Herr Eugen Dühring’s Revolution in Science, που δημοσιεύτηκε το 1878 αρχικά στα γερμανικά. Περισσότερο γνωστό ως Anti-Dühring, το ευρύτερο έργο αποτέλεσε την πρώτη συστηματική έκθεση του «μαρξισμού» ως ενιαίας θεωρίας. Για τη σοσιαλιστική σκέψη πριν από την εμφάνιση των Μαρξ και Ένγκελς, βλ. Hobsbawm, «Pre-Marxian sοcialism», ένα μοντέλο σαφούς κατανόησης του συγκεκριμένου χώρου και εξαιρετικά πυκνών αναφορών. 16. Βλ. Lichtheim, Origins· Spencer, Charles Fourier· Beecher, Charles Fourier· Riasonovsky, Teaching· Manuel, New World· Claeys, Citizens and Saints· Harrison, Robert Owen· Carlisle, Proferred Crown· Evans, Social Romanticism. 17. Jones, «Utopian socialism», σ. 139. 18. Στο ίδιο, σ. 142. Βλ. επίσης Crowder, Classical Anarchism· Morland, Demanding. 19. Royle, Robert Owen· Harrison, Robert Owen· Taylor, Visions· Kolmerton, Women. 20. Βλ. Garnett, Cooperation· Harrison, Robert Owen· Claeys, Citizens and Saints· Hardy και Davidson (επιμ.), Utopian Thought· Beecher, Victor Considerant. 21 Βλ. Johnson, Utopian Communism. 22. Βλ. Sewell, Work, σ. 194-276· Bezucha, Lyon Uprising· Berenson, Populist Religion· Beecher, Victor Considérant· Moss, Origins. 23. Βλ. Vincent, Pierre-Joseph Proudhon· Ehrenberg, Proudhon· Johnson, Utopian Communism. 24. Garnett, Cooperation· Royle, Robert Owen· Harrison, Robert Owen· Hardy και Davidson (επιμ.), Utopian Thought· Taylor, Visions. 25. Loubère, Louis Blanc· Himka, Socialism. 26. O σοσιαλιστής οπαδός της θεωρίας του Όουεν, ο Γουίλιαμ Τόμσον (1783-1833), παρατίθεται στο Taylor, «Socialist feminism», σ. 160. 27. Στο ίδιο. 28. Στο ίδιο, σ. 158. Πιο γενικά: Taylor, Eve· Kolmerton, Women. Για τον γαλλικό φεμινισμό μετά τον Σεν-Σιμόν και τον Φουριέ: Moses, French Feminism και «Saint-Simonian»· Weil, «Feminocentric utopia»· Scott, Only Paradoxes, σ. 57-89, και «Men». 29. Taylor, «Socialist feminism», σ. 161. 30. Στο ίδιο, σ. 160, 162. 31. Arblaster, Rise, σ. 23. 32. Βλ. κυρίως Collins και Abramsky, Karl Marx, ιδ. σ. 101-157 και 287-303. 33. Οι Δημοκρατικοί-Σοσιαλιστές ήταν μια ευρεία πολιτική ομάδα της ρεπουμπλικανικής Αριστεράς, η οποία συγκροτήθηκε στη Γαλλία ένα χρόνο μετά την Επανάσταση του 1848. Βλ. Berenson, Populist Religion. Για το χαρτισμό, βλ. Yeo, «Some practices», και Epstein, «Some organizational»· καθώς επίσης και Yeo, «Culture».

Κεφάλαιο 2: Ο μαρξισμός και η Αριστερά: Βάζοντας τα θεμέλια (σ. ) 1. Ο Μαρξ δανείστηκε τη μεταφορά του «γεροτυφλοπόντικα» από τον Άμλετ του Γουίλιαμ Σαίξπηρ και τη χρησιμοποίησε στο έργο του, Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, το οποίο αρχικά γράφτηκε για ένα βραχύβιο περιοδικό της Νέας Υόρκης τον Μάιο του 1852. Βλ. Marx, Surveys, σ. 143-249. 2. Παρά τη νομική καταπίεση και τα μέτρα καταστολής που κυριάρχησαν τη δεκαετία του 1850, τα στοιχεία της λαϊκής αλληλεγγύης επιβίωσαν κυρίως στις λέσχες και τις συντεχνίες των επαγγελματιών. Για τη Γερμανία, βλ. το κλασικό πλέον έργο του Offermann Arbeiterbewegung και την περίληψη στο κείμενο του ίδιου συγγραφέα, «Lassallean Labor Movement», καθώς επίσης και την ανάλυση του Gotthardt για την τοπι-

385

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·386

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

3.

4.

5.

6.

7.

8. 9.

10. 11. 386

κή δυναμική στη βορειοδυτική Γερμανία Industrialisierung. Για τη Γαλλία, βλ. Berenson, Populist Religion· McPhee, Politics· Aminzade, Ballots· Merriman, Red City, σ. 103-133· Faure, «Public meeting» και Dalotel και Freiermuth, «Socialism» στο Rifkin και Thomas (επιμ.), Voices, σ. 181-234 και 235-328· Johnson, Paradise. Ο Μαρξ δεν απαρνήθηκε ποτέ στην ιδιωτική του ζωή τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της αστικής αξιοπρέπειας, ακόμη και κατά τη δεκαετία του 1850, όταν η οικονομική του κατάσταση ήταν άθλια. Κατ’ ανάλογο τρόπο, ο Ένγκελς ζούσε μια σχιζοφρενική κατάσταση, όντας ταυτόχρονα επαναστάτης και επιχειρηματίας, που προσπαθούσε να υπηρετήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα οικονομικά συμφέροντα της οικογένειάς του στο Μάντσεστερ, προτού εξαγοράσει το 1869 και τα μερίδια των συνεταίρων του στην επιχείρηση. Τα κύρια έργα του Ένγκελς ενόσω ζούσε ο Μαρξ, ήταν The Condition of the Working Class in England (1845) και το Anti-Dühring (1878), από το οποίο προέρχεται και το Socialism: Utopian and Scientific (1880). Δούλεψε ως δημοσιογράφος, ενώ συνεργάστηκε στενά με τον Μαρξ στα περισσότερα από τα σημαντικότερα έργα του. Δύο μάλιστα από αυτά, The Holy Family και το Communist Manifesto (1845 και 1848), τα οποία κυκλοφόρησαν ενόσω ζούσε ακόμη ο Μαρξ, φέρουν και τη δική του υπογραφή. Από τα πρώτα γραπτά του τελευταίου, μόνο το Μανιφέστο και η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (1869) κυκλοφόρησαν ξανά κατά τη διάρκεια της ζωής του Μαρξ. Το πρώτο μάλιστα δεν ήταν ευρέως διαδεδομένο μέχρι την επανέκδοσή του στα γερμανικά το 1872, όταν κυκλοφόρησε για πρώτη φορά με τα ονόματα των συγγραφέων του. Όταν υποστηρίζεται ότι η έκβαση ενός μελλοντικού γεγονότος είναι γνωστή, ακολουθεί εύκολα μια πολιτική που αποσκοπεί στο χειρισμό του λαού, ο οποίος κινείται προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση ανεξάρτητα από το αν την κατανοεί ή όχι. Την περίοδο 1905-17, ο Λέων Τρότσκι διατύπωσε την άποψη ότι η επανάσταση θα περνούσε από διακριτά αλλά συνεχή στάδια –το αστικοδημοκρατικό και το προλεταριακό–, τα οποία θα ακολουθούσαν ένα προκαθορισμένο μοτίβο που είναι γνωστό ως «διαρκής επανάσταση» και αναφέρεται επακριβώς από τον Μαρξ και τον Ένγκελς στα κείμενά τους της περιόδου 1848-50. Βλ. το κείμενο Address of the Central Committee of the Communist League του Μαρτίου του 1850, το οποίο περιλαμβάνεται στο έργο του Μαρξ Revolutions και, ιδιαίτερα, τις τελευταίες παραγράφους στις σ. 329-330. Για έναν καλό σχολιασμό των παραπάνω, βλ. το έργο του Löwy, Politics. Η πρώτη από τις δύο παραπομπές προέρχεται από τα Minutes of the Central Committee Meeting of the Communist League της 15ης Σεπτεμβρίου 1850 στο έργο του Marx, Revolutions, σ. 341· η δεύτερη περιλαμβάνεται στο Karl Marx, The Class Struggles in France: 1848 to 1850, στο Marx, Surveys, σ. 131. Τα σχόλια του Ένγκελς για τις παρανοήσεις σχετικά με την κρίση του 1848 περιλαμβάνονται στη διάσημη εισαγωγή του στη γερμανική έκδοση του 1895 του έργου The Class Struggles in France (Μόσχα 1968), σ. 12, τα οποία ερμηνεύουν θαυμάσια την αλλαγή της πολιτικής του Μαρξ και του Ένγκελς το 1850. Βλ. επίσης Williams, «Eighteenth Brumaire». Karl Marx, πρόλογος στο A Contribution to the Critique of Political Economy, στο έργο του Marx, Early Writings, σ. 425· ο Ένγκελς στον Γιόζεφ Μπλοχ (Joseph Bloch, 21-22.9.1890), στο Marx και Engels, Selected Correspondence, σ. 417. Karl Marx, «Instructions for delegates to the Geneva Congress of the First International» (Σεπτέμβριος 1966), στο Marx, First International, σ. 92. Lichtheim, Marxism, σ. 128. Παρότι ο Μαρξ συνειδητοποίησε την ανάγκη λήψης αυστηρών και συχνά κατασταλτικών μέτρων προκειμένου να επιβιώσει η επανάσταση, χρησιμοποιεί τον όρο δικτατορία του προλεταριάτου (πολλές φορές αποδίδεται εντελώς εσφαλμένα στον Μπλανκί) ως ένα γενικό συνώνυμο της δημοκρατικής εξουσίας της εργατικής τάξης, ως της συντριπτικής πλειονότητας του λαού, πάνω στην υπόλοιπη κοινωνία. Βλ. ιδ. Hunt, Political Ideas, καθώς και τα δύο δοκίμια του Johnstone, «Marx, Engels», και «Marx, Blanqui». Βλ. ιδ. τα συμπεράσματα στο Hunt, Political Ideas, 2: 363-367. Marx, Capital, σ. 929. Η φράση «υποταγή της πολιτικής και ιστορική ανάπτυξη» έχει ληφθεί από το Hobsbawm, «Marx, Engels, and politics», σ. 256.

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·387

™∏ª∂πø™∂π™

12. Βλ. Shanin (επιμ.), Late Marx. 13. Jones, «Engels», σ. 19. 14. Ήδη από το 1888, η κατάσταση της όρασης του Ένγκελς είχε χειροτερέψει τόσο πολύ που δεν του επέτρεπε να εργαστεί παραπάνω από δύο ώρες την ημέρα. Ωστόσο μόνο αυτός και ορισμένα μέλη της οικογένειάς του μπορούσαν να διαβάσουν τη δυσανάγνωστη γραφή του Μαρξ. Γι’ αυτό και ήταν εξαιρετικά σημαντικό να εκπαιδεύσει ορισμένους ανθρώπους προτού πεθάνει. Ο Κάουτσκι συμφώνησε το 1889 να κάνει ένα αντίγραφο του χειρογράφου, που αντιστοιχούσε στον τόμο 4 (πάνω από 750 σελίδες), αλλά, προς μεγάλη ενόχληση του Ένγκελς, σημείωσε πολύ μικρή πρόοδο. Βλ. Henderson, Life, 2: 658-660, 728-730. 15. Βλ. Hobsbawm, «Fortunes». 16. Jones, «Engels», σ. 19. 17. Ο Ένγκελς ανέφερε συχνά το αυτοσαρκαστικό σχόλιο του Μαρξ ότι ο ίδιος δεν ήταν «μαρξιστής». Βλ. Engels στο Benstein (2-3.11.1882), στο Hirsch (επιμ.), Bernstein, σ. 154. 18. Η παράγραφος αυτή ακολουθεί το επιχείρημα στο κείμενο του Haupt, «Marx». 19. Anderson, Considerations, σ. 6. Σε συμφωνία με την προσπάθεια διαφύλαξης της μαρξιστικής κληρονομιάς, σχεδιαζόταν μια έκδοση του συνόλου των έργων του. Ο Φραντς Μέρινγκ συντόνισε την πρώτη έκδοση της αλληλογραφίας των Μαρξ και Ένγκελς το 1913, ενώ δημοσίευσε την πρώτη βιογραφία το 1918. 20. Λεπτομέρειες από το Hobsbawm, «Fortunes», σ. 328, 342, 331, και από αρκετές εξειδικευμένες βιβλιογραφίες, στις οποίες περιλαμβάνεται και το Andréas, Le manifeste. Βλ. επίσης Hanisch, «Neuere Studien». 21. Langewiesche και Schönhoven, «Arbeiterbibliotheken». Το άρθρο αυτό βασίζεται σε μια εκτενή σύνθεση των διασωθέντων αρχείων της δανειστικής εργατικής βιβλιοθήκης πριν από το 1914, από τα οποία προκύπτει ότι υπήρχαν συνολικά 1.000.000 εγγραφές δανεισμού βιβλίων. Τα ευρήματα αυτά συνοψίζονται στο Lidtke, Alternative Culture, σ. 178-189. 22. Andreucci, «Diffusion», σ. 215. Για τη μαρτυρία του Λαμπριόλα σχετικά με τη δυσκολία προμήθειας των έργων του Μαρξ, βλ. Piccone, Italian Marxism, σ. 54-66. 23. Αυτά είναι τα συμπεράσματα της πιο εκτενούς και περιεκτικής ανάλυσης των αυτοβιογραφιών εργατών και των σχετικών στοιχείων για τη Γερμανία. Βλ. Lorreck, Wie man, ιδ. σ. 27-30, 103-158, 247-254. 24. Lidtke, Alternative Culture, σ. 194. 25. Henderson, Life, 2: 569. 26. Βλ. Langewiesche και Schönhoven, «Arbeiterbibliotheken», και Hans-Josef Steinberg, «Workers’ libraries». Ο Κάουτσκι και ο Μπέμπελ αναφέρονται στο Steenson, Kautsky, σ. 65· και στο Bebel, Women, σ. 371. Η καλύτερη εισαγωγή στο ζήτημα του δαρβινισμού του Κάουτσκι είναι το Geary, «Kautsky», σ. 130-135. 27. Andreucci, «Diffusion», σ. 217. 28. Mack Smith, Mussolini, σ. 15. 29. Rizzi, «Socialist propaganda», σ. 474. Σε ό,τι αφορά τον εκλεκτικισμό του σοσιαλιστικού περίγυρου του τέλους του 19ου αιώνα, βλ. τα άρθρα για τη Βρετανία: Yeo, «New life»· Barrow, «Socialism» και «Determinism»· Kean, «Vivisection», σ. 26-29. 30. Δείτε εδώ τη μεγάλη επιρροή του Γερμανού εργάτη και φιλοσόφου Γιόζεφ Ντίτσγκεν (Joseph Dietzgen, 1828-88), η μονιστική και διαλεκτική φιλοσοφία του οποίου ήταν ενδεχομένως η καλύτερη εισαγωγή στη μαρξιστική φιλοσοφία για τους περισσότερους αυτοδίδακτους Βρετανούς μαρξιστές μεταξύ του 1906 (όταν τα έργα του μεταφράστηκαν για πρώτη φορά στα αγγλικά) και των μέσων της δεκαετίας του 1920 (όταν ο επιχορηγούμενος από τη Σοβιετική Ένωση «διαλεκτικός υλισμός» άρχισε να τον αντικαθιστά στα προγράμματα μαρξιστικής εκπαίδευσης). Το έργο του Ντίτσγκεν ήταν μια χαρακτηριστική περίπτωση εκλεκτικισμού –καθώς αποτελούνταν από μαρξιστικούς «ρύπους», όπως και οι ιδέες που διέπνεαν τα σοσιαλιστικά κόμματα. Βλ. Macintyre, Proletarian Science, σ. 129-132, και «Dietzgen»· Ree, Proletarian Philosophers, σ. 23-45. 31. Andreucci, «Diffusion», σ. 219· και για περισσότερες λεπτομέρειες, Andreucci, Il marxismo.

387

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·388

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

32. Για την έμφαση του σουηδικού σοσιαλισμού στα ζητήματα ηθικής, βλ. Hurd, Public Spheres, σ. 115-124, 141-148, 191-237· και για το αυστριακό κίνημα, Mattl, «Austria», σ. 2.

Κεφάλαιο 3: Η εκβιομηχάνιση και η συγκρότηση της εργατικής τάξης (σ. )

388

1. Βλ. Williams, Culture, σ. 13-19, και Keywords, σ. 60-69· Briggs, «Language of ‘Class’» και «Language of ‘Mass’»· Jones, «Rethinking Chartism»· Sewell, Work· Conze, «From ‘Pöbel’». 2. Η διάκριση αυτή μεταξύ του ελέγχου στα μέσα παραγωγής και του ελέγχου στην εργασία, με την έννοια ότι ο πρώτος συνεπαγόταν την «τυπική» υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο, ενώ ο δεύτερος την καθιστούσε «πραγματική», αναλύεται στο Hall, «The ‘Political’», ιδ. σ. 28-36. 3. Samuel, «Workshop», σ. 8, 45. Για μια έγκυρη ανάλυση των ατμομηχανών και της προόδου τους, βλ. von Tunzelman, Steam Power. 4. Βλ. ιδιαίτερα Sabel και Zeitlin, «Historical alternatives»· Berg, Age. 5. Η παράγραφος αυτή αποτελεί ουσιαστικά μια παράφραση των περίφημων αποσπασμάτων του Communist Manifesto. Βλ. Marx, Revolutions, σ. 75-77. 6. Tilly, «Demographic origins», σ. 25-26. Για τη σχέση των περίπλοκων αυτών ζητημάτων με τη δυναμική του φύλου των εργατικών νοικοκυριών, βλ. Gullickson, Spinners· Accampo, Industrialization· Quataert, «Shaping»· Levine, Family Formation. 7. Βλ. ιδ. Moss, Origins· Sewell, Work· Johnson, Utopian Communism· Vincent, Proudhon. 8. Σχετικά με τα επιχειρήματα αυτά, βλ. ιδ. Agulhon, Republic. 9. Thompson, Making, σ. 194. 10. Prothero, Artisans, σ. 5. 11. Behagg, «Custom», σ. 480. 12. Βλ. κεφ. 1, σημ. 9. 13. Alexander, «Women», σ. 136. 14. Στο ίδιο, σ. 137, 139. 15. Βλ. Thompson, Chartists, σ. 125, ο οποίος παραθέτει αποσπάσματα φυλλαδίων του χαρτιστή Ρέτζιναλντ Τζον Ρίτσαρντσον (Reginald John Richardson) από το Μάντσεστερ και του χαρτιστή Τζον Γουότκινς (John Watkins) από το Λονδίνο. 16. Οι οικογενειακές στρατηγικές, που ακολουθούσαν οι άντρες τεχνίτες στην προσπάθειά τους να αντισταθούν στην επέλαση του βιομηχανικού καπιταλισμού, ποίκιλλαν ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες. Έτσι, οι υφαντές της δυτικής Γαλλίας, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν χειροκίνητους αργαλειούς, κατάφεραν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους, στέλνοντας τις θυγατέρες τους να δουλέψουν στις νέες βιοτεχνικές μονάδες ένδυσης και υπόδυσης. Στο βωμό της προάσπισης του επαγγέλματός τους θυσίασαν τις ίδιες τους τις θυγατέρες, οι οποίες προλεταριοποιήθηκαν. Βλ. Liu, «What price» και Weaver’s Knot· επίσης Bull, «Lombard». 17. Engels, The Condition of the Working Class in 1844, στο Marx και Engels, On Britain, σ. 179. 18. Γενικά, βλ. Frader και Rose (επιμ.), Gender, και Rose, «‘Gender’», καθώς και τις τρεις εθνικές μελέτες: Canning, Languages· Coffin, Politics· και Rose, Limited Livelihoods. Για ένα παράδειγμα των ποικίλων, περίπλοκων και μακροπρόθεσμων αλλαγών στην κατανομή της εργασίας βάσει του φύλου, βλ. Sommestad, «Gendering work». 19. Για μια ενδιαφέρουσα σύγκριση των τριών βιομηχανικών περιοχών με ριζοσπαστική πολιτική κουλτούρα, βλ. Cooke, «Radical regions». 20. Ο Λούκας αποκαλεί ταξική διαμόρφωση στις δύο πόλεις «δύο διαφορετικά είδη προλεταριοποίησης»: «την απελευθέρωση της εργατικής δύναμης μέσω της καταστροφής των χειροτεχνιών από τη μια πλευρά (Ρέμσαϊντ) και την απορρόφηση των εργατών που εγκατέλειπαν αθρόα τις αγροτικές επαρχίες, στα αναπτυγμένα καπιταλιστικά κέντρα από την άλλη (Χάμπορν)». Βλ. Lucas, Zwei Formen, σ. 41. 21. Για παράδειγμα, οι εργάτες του Χάμπορν ήταν φαλλοκράτες και έπιναν πολύ, σε αντίθεση με τους συναδέλφους τους του Χάμπορν που ήταν καλοί οικογενειάρχες, απέφευγαν το αλκοόλ και προσπαθούσαν να

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·389

™∏ª∂πø™∂π™

22. 23.

24.

25.

26. 27.

28.

29.

30. 31. 32. 33.

34.

βελτιωθούν ως άνθρωποι. Αυτό είχε σχέση με τη μεγάλη σεξουαλική ανισορροπία που διέκρινε τον πληθυσμό του Χάμπορν και την απουσία μιας αγοράς εργασίας για τις γυναίκες, σε αντίθεση με το Ρέμσαϊντ, όπου μεγάλος αριθμός γυναικών εργαζόταν στα εργοστάσια, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην αύξηση του οικογενειακού εισοδήματος. Για μια ανάλογη σύγκριση του Χάμπορν με το Ντίσελντορφ, βλ. Nolan, «Workers». Από τη δεκαετία του 1960 και εφεξής, η πλειονότητα των ιστορικών έκλινε υπέρ του μοντέλου «του τεχνίτη», τονίζοντας τον πρωτεύοντα ρόλο των αντρών τεχνιτών στη διαμόρφωση του εργατικού κινήματος. Για ένα καλό παράδειγμα των σχετικών συζητήσεων, βλ. Andreucci, «Italy», σ. 195-208, και Davis, «Socialism», σ. 197-210· καθώς και τρεις διαφορετικές μελέτες για την πόλη του Μιλάνου: Bell, Sesto· Hunecke, Arbeiterschaft· και Tilly, Politics. Για τη σημασία των θρησκευτικών διαφορών, βλ. Zarnowska, «Religion»· Ritter και Tenfelde, Arbeiter, σ. 747-780· Brose, Christian Labor· Schneider, «Religion» και Christlichen Gewerkschaften· Wintle, Pillars· McLeod (επιμ.), European Religion, Piety και Religion. Για μια εξαιρετική μελέτη της προϊστορίας της διαδικασίας αυτής, που εστιάζει το ενδιαφέρον της στους περιστασιακά εργαζομένους, τους ρακοσυλλέκτες, τους επαίτες, τις πόρνες και τις άλλες κατηγορίες φτωχών στις πόλεις, που οδηγήθηκαν στο περιθώριο των πόλεων στα πρώτα στάδια της εκβιομηχάνισης, βλ. Merriman, Margins. Ross, Love, σ. 8. Βλ. επίσης Jones, Outcast London. Πολύ λίγοι είναι οι ιστορικοί που κατάφεραν να συνδυάσουν και τις δύο σφαίρες ταξικής άρθρωσης. Ωστόσο βλ. Ross, Love· von Saldern, Häuserleben· Lindenberger, Straßenpolitik· Davis, Home Fires· και Lüdtke, Eigen-Sinn. Για μια γενική επιχειρηματολογία σε ό,τι αφορά την αστικοποίηση, την εποίκηση και τις νέες γειτονιές μεταξύ της δεκαετίας του 1890 και του 1920, βλ. Cronin, «Labor insurgency», σ. 35-41· Savage και Miles, Remaking, σ. 57-72. Για δύο ιδιαίτερα διαφωτιστικές έρευνες, με τη μια (Γουέστ Χαμ) να σχολιάζει την άλλη (Πρέστον), βλ. Marriott, Culture, σ. 1-26· Savage, Dynamics. Hobsbawm, «Making», σ. 184. Για μια επιχειρηματολογία αντίθετη με εκείνη του Χόμπσμπομ, η οποία δίνει έμφαση στις εσωτερικά διχασμένες κουλτούρες της εργατικής τάξης των αστικών κέντρων και αναδεικνύει το ρόλο του φύλου και του έθνους, βλ. Davies και Fielding (επιμ.), Workers’ Worlds· Davies, Leisure· και Fielding, Class. Hobsbawm, «Labour in the Great City», σ. 144. Βλ. Lucas, Zwei Formen· Boch, Handwerker-Sozialisten· Smith, Conflict and Compromise· Magnusson, Contest· Merriman, Red City· Scott, «Social history»· Davis, «Socialism», σ. 196-197, 222-223. Fink, «Forward March». Ο σοσιαλισμός στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό τόσο από το γενικότερο κλίμα που επικρατούσε στην εθνική πολιτική όσο και από τον εκλογικό νόμο που ίσχυε στις επιμέρους πόλεις. Για τις διαφορετικές ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν στους ιδιαίτερα οργανωμένους σοσιαλιστές της Κόκκινης Βιένης μετά το 1918 και στην Προοδευτική Συμμαχία στο Δημοτικό Συμβούλιο του Λονδίνου πριν από το 1914, βλ. Gruber, Red Vienna, και Pennybacker, Vision. Savage και Miles, Remaking, σ. 85· Graves, «Experiment».

Κεφάλαιο 4: Η άνοδος των εργατικών κινημάτων: Η ιστορία προχωρεί (σ. ) 1. Δύο ανταγωνιστικές μεταξύ τους ομοσπονδίες Εργατικών Ενώσεων συγκροτήθηκαν το 1863. Η πρώτη συνδέθηκε με τον ανεξάρτητο δημοσιογράφο Φερντινάν Λασάλ και η άλλη με τους αριστερούς φιλελεύθερους. Την περίοδο 1864-65, η τελευταία διέρρηξε τις σχέσεις της με τους φιλελεύθερους με αφορμή την καθολικότητα της ψήφου και πήρε ανοιχτά σοσιαλιστικές θέσεις, καθώς συγχωνεύτηκε ουσιαστικά με την αντίπαλό της μέσα στο Σοσιαλιστικό και Εργατικό Κόμμα της Γερμανίας στο Συνέδριο της Γκότα το 1875. Το κόμμα μετονομάστηκε σε SPD το 1891. 2. Ο πίνακας 4.1 αποκρύπτει τις σύνθετες και πολύπλοκες καταστάσεις. Ο γερμανικός σοσιαλισμός, έτος γέ-

389

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·390

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

3. 4.

5. 6.

7.

8. 9. 10.

11.

12. 13. 390

νεσης του οποίου θεωρείται το 1863, προηγήθηκε της ίδρυσης του SPD κατά μία δεκαετία. Από τεχνική άποψη, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας θεμελίωσε εκ νέου το σοσιαλιστικό κίνημα, που είχε ιδρυθεί το 1874, στο Συνέδριο του Χάινφελντ το 1889. Τα κόμματα μετονομάστηκαν, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής τους, με το γαλλικό κίνημα να παρουσιάζει μια εξαιρετικά συγκεχυμένη εικόνα. Τέλος, ο πίνακας περιλαμβάνει τόσο τους πρώτους μαρξιστικούς κύκλους στην τσαρική αυτοκρατορία (τη Ρωσική Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας, το πολωνικό «Προλεταριάτο», το αρμενικό «Χαντσάκ») όσο και τα πλήρως αναπτυγμένα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, τα οποία ιδρύθηκαν 10-15 χρόνια αργότερα. Βλ. Thompson, «Homage»· Yeo, «New Life»· Howell, British Workers· Crick, History· Hill, «Requiem»· Levy, «Education»· Laybourn (επιμ.), Centennial. Η Επιτροπή Εκπροσώπησης των Εργατών συγκροτήθηκε το 1900 μετά από συζητήσεις μεταξύ των συνδικάτων και των «σοσιαλιστικών εταιρειών», στις οποίες περιλαμβάνονταν τόσο η Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία Βρετανίας (SDF), που ιδρύθηκε το 1883, όσο και το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP), που ιδρύθηκε το 1893. Πολύ γρήγορα, η SDF άρχισε να σπαράσσεται από τις έριδες μεταξύ των διαφόρων φατριών της, επιτρέποντας στο ILP να γίνει ο μόνος σημαιοφόρος του σοσιαλισμού. Για λεπτομέρειες, βλ. Pelling, Origins, και για το ευρύτερο ζήτημα της σοσιαλιστικής ενότητας, Laybourn, «Failure». Για μια καλή ανάλυση της πολύπλοκης κατάστασης που επικρατούσε στη Σουηδία, βλ. Hurd, Public Spheres, σ. 21-30, 93-148. Βλ. Kossmann, Low Countries, σ. 501-516, και Polasky, Democratic Socialism, σ. 23-52. Για τις διαιρέσεις του πολιτικού συστήματος του Βελγίου, εντός του οποίου οι σοσιαλιστές ανταγωνίζονταν με τους Καθολικούς και τους Εθνικιστές για την προσέλκυση της εργατικής τάξης σε ριζικώς διαφορετικά αστικά και περιφερειακά πλαίσια, βλ. ιδίως Strikwerda, House Divided. Σύμφωνα με το σύνταγμα της αυτοκρατορικής Γερμανίας, ο κάιζερ (που ήταν και βασιλιάς της Πρωσίας, η οποία ήταν το μεγαλύτερο ομόσπονδο κράτος) διόριζε τον καγκελάριο που κυβερνούσε τη χώρα με τη βοήθεια των Πρώσων υπουργών και των αυτοκρατορικών γραμματέων. Η εθνική αυτή κυβέρνηση δεν ήταν υποχρεωμένη να δίνει λόγο των πράξεών της στην κοινοβουλευτική πλειοψηφία που είχε διαμορφωθεί στο Ράιχσταγκ μετά τις εκλογές, στις οποίες συμμετείχαν όλοι οι ενήλικοι άντρες της χώρας. Έτσι, το SPD θα μπορούσε να έχει την πλειοψηφία στο Ράιχσταγκ αλλά να μην μπορεί να σχηματίσει κυβέρνηση. Επιπλέον το δικαίωμα ψήφου στην Πρωσία ήταν αυστηρά περιορισμένο. Βλ. Galenson, Danish System, σ. 291-293. Magraw, France, σ. 286. Τα ποσοστά ποίκιλλαν πολύ από περιοχή σε περιοχή και από βιομηχανία σε βιομηχανία. Γενικά, αυξήθηκαν αλματωδώς κατά τη δεκαετία που προηγήθηκε της έναρξης του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Το ποσοστό των συνδικαλισμένων Σουηδών εργατών έφτασε σε επίπεδο ρεκόρ 35% πριν από την καταστροφική ήττα του εργατικού κινήματος το 1909, η οποία οφειλόταν στην αποτυχία της Γενικής Απεργίας που οργανώθηκε την ίδια χρονιά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί το ποσοστό στο 12%. Μετά από ένα χρόνο νόμιμης δράσης, το ποσοστό των συνδικαλισμένων Ρώσων εργατών έφτασε το 1907 στο 8,6%. Τα στοιχεία αυτά συγκεντρώθηκαν από τις εξής πηγές: Bain και Price, Profiles· Bonnell, Roots, σ. 211· Hohorst, Kocka και Ritter, Sozialgeschichtliches Arbeitsbuch, σ. 136· Esping-Anderson, Politics, σ. 64· Cronin, «Strikes», σ. 73· Boll, «International», σ. 84· Cook και Paxton, European, σ. 320-322. Τα εθνικά συνδικάτα των τυπογράφων ήταν σημαντικά και για τη Βρετανία (χρονολογούνται από τις αρχές του 19ου αιώνα), τη Γαλλία (ιδρύθηκαν το 1833, νομιμοποιήθηκαν εκ νέου το 1867), αλλά ήταν λιγότερο πρωτοπόρα, δεδομένων των ευρύτερων θεμελίων του συνδικαλιστικού κινήματος. Η συνδικαλιστική ένωση των Γερμανών τυπογράφων είχε έναν πρόδρομο που δραστηριοποιήθηκε το 1848. Βλ. Himka, Socialism, σ. 29-31, 188, 170. Hobsbawm, «‘New unionism’», σ. 28, 24. Για το μοντέλο του «κλειστού» συνδικαλισμού μεταξύ των δεκαετιών του 1850 και του 1889, βλ. την κλασική μελέτη Trade Union του Turner για τις κλώστριες στα υφαντουργεία. Παρότι τα συνδικάτα των μη τεχνιτών έκαναν την εμφάνισή τους για ένα πολύ σύντομο

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·391

™∏ª∂πø™∂π™

14.

15. 16. 17. 18.

19.

20.

21. 22. 23.

24.

25.

26.

χρονικό διάστημα τη δεκαετία του 1870, το βρετανικό συνδικαλιστικό κίνημα περιορίστηκε μεταξύ των τεχνιτών, οι οποίοι προσπάθησαν να υπερασπιστούν τη διαπραγματευτική τους ισχύ μέσω του περιορισμού της πρόσβασης τρίτων στο επάγγελμά τους. Όπου δημιουργήθηκαν τέτοιου είδους συνδικάτα, η οργάνωση των ανειδίκευτων εργατών καθυστέρησε. Αυτό ήταν το νορβηγικό μοντέλο, βάσει του οποίου η μαζική εγγραφή εργατών (1905-20) στα συνδικάτα έγινε κυρίως μέσω της Ένωσης Εργατών, οδηγώντας στον τετραπλασιασμό των μελών τους το 1905-10. Έτσι, η Ένωση Εργατών αποτέλεσε το ήμισυ της δύναμης της LO. Το ίδιο μοντέλο ίσχυσε στη Δανία και τη Σουηδία. Βλ. Hobsbawm, «‘New unionism’», σ. 23· και την καταχώριση του Knut Heidon για τη Νορβηγία στο Mielke (επιμ.), Internationales, σ. 844. Βλ. Schönhoven, Expansion, σ. 341. Hobsbawm, «‘New Unionism’», σ. 20. Στο ίδιο, σ. 16. Κατ’ εξαίρεση, η Federterra οργάνωνε και γυναίκες. Βλ. Zappi, If Eight. Από οργανωτική άποψη, το ιταλικό εργατικό κίνημα παρουσίαζε μια συγκεχυμένη εικόνα: πρώτον, δεν ανήκαν όλες οι αγροτικές ενώσεις στη Federterra· και δεύτερον, η σοσιαλιστική συνδικαλιστική ομοσπονδία (CGL) βρισκόταν σε ανταγωνισμό με τους συνδικαλιστές (USI), ενώ και οι δύο έπρεπε να αντιμετωπίσουν τόσο τους καθολικούς όσο και διάφορους άλλους ανεξάρτητους ανταγωνιστές. Οι καλύτεροι οδηγοί είναι οι Seton-Watson, Italy, σ. 297306, και Davis, «Socialism», σ. 210-219. Ο κοινοβουλευτικός σοσιαλισμός άνθησε στις υφαντουργίες του βορρά, όπου ο σοσιαλισμός ως πολιτική στάση υποκατέστησε σε πρακτικό επίπεδο τα αδύναμα συνδικάτα, και στα ανθρακωρυχεία του Πα-ντεΚαλέ, του Καρμό και του Λίγηρα, όπου οι ανθρακωρύχοι ακολουθούσαν διαδικασίες συλλογικής διαπραγμάτευσης μέσω του κρατικού ελέγχου (που επιτεύχθηκε αρκετά πρώιμα για την ειδικότητα αυτή με την υπογραφή της Σύμβασης του Αράς το 1891). Ανάλογο ενδιαφέρον έδειξαν και οι σιδηροδρομικοί. Αντιθέτως, ο αντισοσιαλιστικός συνδικαλισμός προσείλκυσε τους τεχνίτες που απασχολούνταν στις μικρότερες βιοτεχνικές μονάδες. Βλ. τις μελέτες, που αφορούν τόσο τα αστικά κέντρα όσο και τις περιφέρειες, των Scott, Glassworkers· Reid, Miners· Hanagan, Logic· Hilden, Working Women· Merriman, Red City· Amdur, Syndicalist Legacy, σ. 15-55. Για γενικές αναλύσεις, βλ. Magraw, «Socialism»· Baker, «Socialism»· Stuart, Marxism, σ. 20-54, 180-222. Στο Αμβούργο υπήρχαν το 1882 ενώσεις τεχνιτών για χαράκτες, κατασκευαστές βουρτσών, καλαθοπλέκτες, καροποιούς, χτίστες, σιδηρουργούς, κατασκευαστές πλοίων, τσαγκάρηδες, διακοσμητές, λιμενεργάτες, εργάτες στην παραγωγή πούρων και τσιγάρων, χρυσοχόους και κατασκευαστές σκοινιών. Λεπτομέρειες από το Ritter και Tenfelde, «Durchbruch», σ. 120· Schönhoven, «Localism», σ. 220. Müller, «Syndicalism», σ. 239-249. Schönhoven, «Localism», σ. 228. Στη Δανία και τη Σουηδία, η ύπαρξη ενός πιο συμφιλιωτικού πλαισίου είχε το ίδιο αποτέλεσμα, καθώς τόσο η κυβέρνηση όσο και οι εργοδότες αποδέχτηκαν τη νόμιμη δράση των συνδικαλιστικών ενώσεων, ενθαρρύνοντάς τες να αποκτήσουν μια κεντρική οργάνωση. Αργότερα, ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε την αιτία να μεταφερθεί το μοντέλο αυτό σε ολόκληρη την Ευρώπη, διευκολύνοντας την πολιτική ενσωμάτωση των συνδικαλιστικών ηγεσιών. Στα σύνολα αυτά περιλαμβάνονται και οι υπάλληλοι, ενώ στη Γερμανία και οι μη σοσιαλιστικές συνδικαλιστικές ενώσεις. Στη Βρετανία, η αύξηση του αριθμού των συνδικαλισμένων εργατών ξεκίνησε από μια σχετικά μεγάλη βάση (μεταξύ 1887-1914 από 674.000 σε 4.107.000), ενώ στη Γερμανία από σχετικά μικρότερη (από 146.361 σε 3.928.900). Στη Γαλλία, η ανάπτυξη των συνδικάτων ήταν πιο μικρή (από 140.000 σε 1.027.000 συνδικαλιστές). Hyman, «Mass Organization», σ. 260. Το 1913, η Βρετανία και η Γερμανία παρουσίαζαν περίπου το ίδιο ποσοστό συνδικαλισμένων εργατών –γύρω στο 39%– μεταξύ των εργατών μετάλλου, βιομηχανικών εργατών και εργαζομένων στις μεταφορές. Βλ. Hyman, «Mass Organization», σ. 260 και για περισσότερες λεπτομέρειες, Hyman, Worker’s Union.

391

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·392

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

27. 28. 29.

30. 31. 32. 33.

34.

35.

36. 37. 38. 39.

40. 41 42.

392

43.

Για τη διάκριση ανάμεσα στον «τεχνίτη» και στον «εργάτη που εξέλιπε σταδιακά», βλ. Hobsbawm, «Artisans and labour aristocrats». Για μια προκλητική επιχειρηματολογία σχετική με το φαινόμενο αυτό, η οποία αναπτύχθηκε στη Βρετανία, βλ. Melling, «Welfare capitalism». Hobsbawm, «‘New Unionism’», σ. 20. Στην Ένωση του Μπόχουμ, ένα μεγάλο συγκρότημα χυτηρίων, ελασματουργείων και μεταλλουργείων, δεν υπήρξε καμιά απεργία το 1889-1914. Οι λίγες στάσεις εργασίας επηρέαζαν τις μικρότερες εταιρείες και γίνονταν κυρίως από εργάτες μετάλλου. Για μια σύγκριση των ανθρακωρύχων και των εργατών μετάλλου, βλ. Crew, Town, σ. 159-194. Βλ. επίσης Hickey, Workers, σ. 169-225. Βλ. εδώ Kulczycki, Foreign Worker and Miners’Union. Αυτό βασίζεται στο Boch, Handwerker-Sozialisten. Για την εργασία στο χώρο της βιομηχανίας μαχαιροποιίας, βλ. Pollard, History, σ. 50, 125· και για τις ιδιαιτερότητες του Σέφιλντ, White, «We never knew». Τον πρώτο χρόνο λειτουργίας της (1891), η DMV είχε στο Ζόλινγκεν 164 μέλη. Ο αριθμός τους από 109 αυξήθηκε σε 2.469 το 1899-2005. Βλ. Boch, Handwerker-Sozialisten, σ. 152-157. Την περίοδο 1900-12, ο αριθμός των μελών της DMV αυξήθηκε από 100.762 σε 561.547, που επεκτεινόταν από τα ιστορικά μεταλλουργικά κέντρα (το Βερολίνο, τις χανσεατικές πόλεις, τη Σαξονία, το Μπράουνσβικ, το Ζόλινγκεν και το Ρέμσαϊντ) σε μικρές και μεσαίες ως επί το πλείστον βιομηχανικές μονάδες και λιγότερο στη βαριά βιομηχανία της Σιλεσίας και της περιοχής του Ρουρ. Στην ένωση συμμετείχαν οι εργάτες στη βιομηχανία κατεργασίας χρυσού και αργύρου (1900), οι χύτες μετάλλου (1901), οι εργάτες των ναυπηγείων (1905), οι χαράκτες (1907) και οι σιδηρουργοί (1912). Η πρώτη ομάδα τεχνιτών, που ενσωματώθηκε στην DMV του Ζόλινγκεν ήταν οι τροχιστές και οι εργάτες, που δούλευαν στο φινίρισμα, στο τμήμα σουγιάδων (1906), αυξάνοντας τον αριθμό των μελών από 2.469 σε 4.025. Μια περιορισμένη δράση των τροχιστών εναντίον της Χάμεσφαρ μετατράπηκε από την DMV σε ολέθρια τακτική στάσεων εργασίας, με αποτέλεσμα να επηρεαστούν οι τροχιστές στο σύνολό τους. Οι τελευταίοι στηρίζονταν σε παραγγελίες τρίτων για να συνεχίσουν να εργάζονται, ενώ οι μόνο τροχιστές της Χάμεσφαρ στα χρήματα του ταμείου του συνδικάτου τους. Όταν η DMV κάλεσε σε απεργία τους σιδηρουργούς, οι τροχιστές έμειναν άνεργοι. Βλ. Boch, Handwerker-Sozialisten, σ. 158-166. Η DMV αποφάσισε να τερματίσει την απεργία των σιδηρουργών όταν καταδικάστηκε απ’ όλα τα υπόλοιπα συνδικάτα αλλά και από το ίδιο το SPD. Οι δικαστικές ενέργειες που ακολούθησαν έδειξαν ότι η ενέργεια της DMV ήταν ένας κυνικός ελιγμός για να εξουδετερώσει τους τροχιστές. Boch, «Lokale Fachverein», σ. 175· Boch, Handwerker-Sozialisten, σ. 161. Boch, Handwerker-Sozialisten, σ. 292. Στο ίδιο, σ. 277. Στο ίδιο, σ. 257-287. Οι σοσιαλδημοκράτες υποψήφιοι συμμετείχαν στις εκλογές του 1893 και του 1898. Το 1893, ο Γκέοργκ Σουμάχερ (Georg Schumacher), ηγέτης του εργατικού κινήματος που στηριζόταν στους τεχνίτες και νικητής των εκλογών του 1890, νίκησε εύκολα τον Χέρμαν Σάαφ (Hermann Schaaf), που ήταν ο υποψήφιος της νεότερης γενιάς του SPD μετά το 1890. Το 1898, ο Σουμάχερ αντιμετώπισε τον επίσημο υποψήφιο του SPD Φίλιπ Σάιντεμαν, αλλά κι αυτή τη φορά ο εθνικοφιλελεύθερος υποψήφιος κέρδισε την έδρα. Μετέπειτα, η δύναμη των σοσιαλιστών, που στηρίζονταν στον κόσμο των τεχνιτών, μειώθηκε, αν και οι διαιρέσεις φούντωσαν και πάλι το 1913-14, με το SPD να απομακρύνει από τις τάξεις του ορισμένα από τα πιο ηγετικά στελέχη του. Βλ. Kirby, «Workers’ cause». Gidlund, «From popular», σ. 100-105. Μετά την κατάργηση του Αντισοσιαλιστικού Νόμου (1890), οι προσπάθειες της κυβέρνησης να θέσει εκ νέου σε ισχύ έκτακτους νόμους, περιορίζοντας τα συνδικάτα, καθώς και το νόμο του συνεταιρίζεσθαι απέτυχαν παταγωδώς (1895-99). Η διακρατική οργάνωση νομιμοποιήθηκε πλήρως (1899), ενώ επιτράπηκε και η πολιτική δράση των γυναικών και των νέων (1908). Fricke, Handbuch, 1: 1022-1042, 996.

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·393

™∏ª∂πø™∂π™

44. Hobsbawm, Age of Empire, σ. 129. 45. Βλ. Brüggemeier, Leben, σ. 52-74, 142-161· Brüggemeier και Niethammer, «Lodgers». Για ένα παράδειγμα πολιτιστικής αυτοβοήθειας των ανθρακωρύχων μέσω της ίδρυσης διαφόρων θεσμών και βιβλιοθηκών, βλ. Francis, «Origins». 46. Βλ. Lüdtke, «Organisational order», σ. 305, 311, 322. 47. Brüggemeier, Leben, σ. 251. 48. Βλ. von Saldern, Auf dem, σ. 235, 130-201, 222.

Κεφάλαιο 5: Προκλήσεις πέραν του σοσιαλισμού: Τα άλλα μέτωπα της δημοκρατίας (σ. ) 1. Εκπροσωπήθηκαν οι εξής χώρες: Γαλλία, Γερμανία, Αυστρία, περιοχές της Τσεχίας, Ελβετία, Βέλγιο, Ολλανδία, Βρετανία, Δανία, Νορβηγία, Σουηδία, Ιταλία, Ισπανία, Ουγγαρία, Πολωνία, Βουλγαρία, Σερβία, Ρουμανία, Ρωσία και Ηνωμένες Πολιτείες. 2. «Κάθε βράδυ πηγαίνω για ύπνο με τη σκέψη ότι πολύ σύντομα θα σημάνει η τελευταία ώρα της καπιταλιστικής κοινωνίας». Ο Άουγκουστ Μπέμπελ στον Φρίντριχ Ένγκελς (7.12.1885), παρατίθεται στο Lidtke, Outlawed Party, σ. 233. 3. Εκλεγμένος το 1885, ο Μιλεράν υιοθέτησε τις σοσιαλιστικές αντιλήψεις, υποστηρίζοντας νομικά τους σοσιαλιστές και συνηγορώντας υπέρ των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων. Το «Saint-Mandé Program» του τού 1896 αποτέλεσε τον ελάχιστο κοινό παρονομαστή για τις δυνάμεις του γαλλικού σοσιαλισμού που διαφωνούσαν μεταξύ τους. 4. Gildea, Barricades, σ. 400. 5. Η πολιτική δράση στο χώρο της τοπικής αυτοδιοίκησης ακολούθησε τις μεμονωμένες κοινοβουλευτικές νίκες της δεκαετίας του 1890, αποτελώντας μια νέα μορφή σοσιαλιστικής παρουσίας στη βόρεια Αγγλία, στη βιομηχανική Σκοτία και Ουαλία και σε διάφορες περιοχές του Λονδίνου. Κύριοι υποκινητές της δράσης αυτής ήταν το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP, ιδρύθηκε το 1893) και η παλιότερη κατά μία δεκαετία Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία (SDF, 1883). Οι επιθέσεις εναντίον τους εξώθησαν τα συνδικάτα στην αναζήτηση μιας ισχυρότερης πολιτικής εκπροσώπησης και συνασπίστηκαν με τους σοσιαλιστές στην Επιτροπή Εκπροσώπησης των Εργατών (LRC, 1900). Το 1903 ο γραμματέας της LRC Ράμσεϊ ΜακΝτόναλντ (1866-1937) έκανε εκλογική συμμαχία με τους Φιλελευθέρους, που κατέληξε στην επάνοδο 29 Εργατικών βουλευτών το 1906. Μεταγενέστερες προσχωρήσεις, και ιδιαίτερα εκείνη μιας ομάδας βουλευτών που εκπροσωπούσαν τους ανθρακωρύχους και εγκατέλειψαν τους Φιλελευθέρους το 1909, ανέβασαν τον αριθμό των κοινοβουλευτικών εκπροσώπων του Εργατικού Κόμματος σε 45. Στις επόμενες δύο εκλογικές αναμετρήσεις όμως που έγιναν το 1910, ο αριθμός τους μειώθηκε σε 42. 6. Magraw, «Socialism», σ. 76. 7. Ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ στο POF (10.8.1899), στο Dokumente und Materialen, 4· 31. 8. O Καρλ Κάουτσκι στον Βίκτορ Άντλερ (5.5.1894), στο Adler (επιμ.), Adler, σ. 152. 9. Steenson, Kautsky, σ. 114. 10. Στο ίδιο, σ. 116. Το ανησυχητικό ήταν (υπό το φως της απόφασης του SPD να υποστηρίξει το 1914 τον αμυντικό προϋπολογισμό της γερμανικής κυβέρνησης) ότι και ο Κάουτσκι είχε την άποψη ότι ο πόλεμος κατά της ρωσικής εισβολής ήταν ουσιαστικά «λαϊκός αγώνας». 11. Βλ. Miller, From Elite, σ. 25-29· και Seton-Watson, Italy, σ. 237-246. 12. Οι φατριασμοί μέσα στο γαλλικό σοσιαλιστικό κίνημα προσεγγίζονται καλύτερα μέσα από μερικές έξοχες βιογραφίες: Derfler, Millerand· Howarth, Valliant· Goldberg, Life· Stafford, From Anarchism· Vincent, Between Marxism· Derfler, Lafargue. Για τους οπαδούς του Γκεντ, βλ. Stuart, Marxism at Work· για τους οπαδούς του Μπλανκί, βλ. Hutton, Cult· και για μια γενική επισκόπηση, βλ. Magraw, «Socialism» και Kergoat, «France». 13. Joll, Second International, σ. 95. 14. Το Πρόγραμμα της Ερφούρτης, το οποίο ψηφίστηκε το 1891, αποτέλεσε τον οδηγό για τα προγράμματα του νορβηγικού κόμματος (1891), του ελβετικού (1893), του βελγικού (1894), του ολλανδικού (1894), του

393

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·394

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

15. 16.

17. 18. 19. 20.

21. 22. 23.

24. 25. 26. 27.

28. 29. 30. 31. 32.

394

σουηδικού (1897) και πολλών άλλων ανατολικοευρωπαϊκών κομμάτων, ενώ τα ήδη υπάρχοντα προγράμματα του τσεχικού κόμματος (1888), του αυστριακού (1889) και του ουγγρικού (1890) βρίσκονταν στο ίδιο μήκος κύματος. Αυτή ήταν η κατακλείδα της ομιλίας του Λίμπκνεχτ στο Συνέδριο του SPD το 1898. Βλ. Dominick, Liebkecht, σ. 239. Tudor και Tudor (επιμ.), Marxism, σ. 168. Πρώην τραπεζικός υπάλληλος που εντάχθηκε στους σοσιαλιστές το 1871, ο Μπερνστάιν (1850-1932) υπήρξε εκδότης της επίσημης εφημερίδας του SPD Der Sozialdemokrat (1878-90), από το Λονδίνο, όπου συμμετείχε στον κύκλο του Μαρξ και του Ένγκελς, ενώ έγινε ο εκτελεστής της πνευματικής διαθήκης του τελευταίου. Τη δεκαετία του 1890 επηρεάστηκε σημαντικά από τους Φαβιανούς. Κατά τη διάρκεια της διαμάχης για τον αναθεωρητισμό (ρεβιζιονισμό), επέστρεψε στη Γερμανία, καταλαμβάνοντας μια έδρα στο Ράιχσταγκ (1902-06, 1912-18, 1920-28). Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, υποστήριξε την ειρηνική διευθέτηση των ζητημάτων, καθώς αρνήθηκε να υπερψηφίσει τις αμυντικές δαπάνες του προϋπολογισμού και το 1917 εντάχθηκε στους Ανεξάρτητους Σοσιαλδημοκράτες (USPD). Μετά το 1918 επανήλθε στο SPD. Παρατίθεται στο Gay, Dilemma, σ. 250. Παρατίθεται στο Joll, Second International, σ. 102-103. Βλ. Internationaler Sozialisten-Kongress zu Amsterdam, 14. bis 20. August 1904, Βερολίνο 1904, σ. 3149, στο Kongress-Protokolle. Για μια γενική επισκόπηση, βλ. Tichelman, «Socialist ‘Internationalism’»· Haupt και Rebérioux (επιμ.), La deuxieme Internationale. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα αποικιοκρατικά ζητήματα απασχολούσαν τα εθνικά κινήματα, όπως συνέβη στη Βρετανία κατά τη διάρκεια του Πολέμου των Μπόερ (1899-1902) ή στο Βέλγιο σχετικά με το νομικό καθεστώς του Κονγκό μεταξύ 1890-1908. Βλ. Price, Imperial War· Gupta, Imperialism· Polasky, Democratic Socialism, σ. 53-82. Braunthal, History, 1: 318-319. Βλ., επίσης, Karrsholm, «South African War». Το μείγμα αυτό ανθρωπισμού, πατερναλισμού και υλιστικού ρεαλισμού ήταν ιδιαίτερα εμφανές στην κινητοποίηση των Βέλγων σοσιαλιστών κατά των αποτρόπαιων πράξεων των αποικιοκρατικών δυνάμεων στο Κονγκό, όπου ο Βαντερβέλντε υπερασπίστηκε τα δικαιώματα των αυτοχθόνων ενώ υποστήριξε και την ανάγκη να υπάρχει «εμπόριο και πολιτισμός». Βλ. Polasky, Democratic Socialism, σ. 80. Για το SPD, βλ. Fletcher, Revisionism· Schröder, Sozialismus και Sozialistische Imperialismusdeutung. Για τη Βρετανία: Winter, «Webbs». Braunthal, History, 1: 363. Βλ. ιδ. Howarth, «French workers»· και Schröder, Noske. Για μια λεπτομερή ανάλυση της περίπτωσης της Βρετανίας: Newton, British Labour. Βλ. Kulczycki, Foreign Worker and Miners’Union· και πιο γενικά: Wehler, Sozialdemokratie. Joll, Second International, σ. 118. Γενικά, Mommsen, Sozialdemokratie, σ. 362-422· Löw, Zerfall· Mommsen, «Otto Bauer», Najdus, «Relation»· Redzicˇ, «Die ösrerreichische Sozialdemοkratie»· Tomac, «Die Sozialdemokratische Partei»· Sˇolle, «Die tschechische Sozialdemokratie»· Korˇalka, «Czech workers’ movement»· Rupnik, «Czech socialists»· Skilling, Masaryk, σ. 14, 53-62, 109-110. Kautsky, Class Struggle, σ. 210. Βλ. Friedrich Engels, «The peasant question in France and Germany», στο Hussain και Tribe, Marxism, σ. 1. Salvadori, Kautsky, σ. 51. Shanin (επιμ.), Late Marx, σ. 275. Το PSOE ήταν ιδιαίτερα άκαμπτο και σπάνια απέκλινε από την ορθόδοξη γραμμή. Στη Βουλγαρία και την αυστριακή Πολωνία, τα ιδιαίτερα δυναμικά και εύρωστα σοσιαλιστικά κινήματα παραχώρησαν ουσιαστικά την επαρχία στα αγροτικά κόμματα, τη Βουλγαρική Αγροτική Ένωση του Αλεξάντρου Σταμπολίισκι (Alexandru Stamboliiski (ιδρύθηκε το 1899) και την Πολωνική Αγροτική Ένωση (ιδρύθηκε το 1895) αντίστοιχα. Στην Ιταλία, η μεγάλη επιτυχία του PSI μεταξύ των εργαζομένων στα μεγάλα αγροκτήματα

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·395

™∏ª∂πø™∂π™

33.

34. 35.

36.

37. 38. 39.

του βορρά μέσω κυρίως της Federterra συνδυάστηκε με τη γενική αδιαφορία του για την αγροτιά στο κεντρικό και νότιο τμήμα της χώρας. Στη Δανία, η συμμαχία αυτή συγκροτήθηκε λόγω της μεγάλης σημασίας της αγροτικής παραγωγής στη βιομηχανική παραγωγή. Στη Σουηδία, στη Νορβηγία και τη Φινλανδία προήλθε από την αλληλοδιείσδυση βιομηχανίας και γεωργίας μέσω της ξυλείας, του χαρτιού και της επεξεργασίας του ξύλου, της αλιείας και της υλοτομίας, της μεταλλευτικής βιομηχανίας, των υφαντουργείων και των άλλων βιομηχανιών επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων. Οι ανταγωνισμοί και οι διαμάχες ανάμεσα στις πόλεις και στην επαρχία, που ταλάνιζαν τα σοσιαλιστικά κόμματα σε άλλες χώρες, αποτράπηκαν και έτσι, μετά το 1918, οι σοσιαλιστές έφτασαν στο σημείο να μπορούν να απευθυνθούν στο σύνολο του λαού. Βλ. ιδίως Simonson, «Sweden», σ. 98-100. Για μια εξαιρετική ανάλυση του αγροτικού σοσιαλισμού στη Γαλλία, βλ. Judt, Socialism. Himka, Socialism, σ. 167. Η Διεθνής του Μπακούνιν περιλάμβανε το Βέλγιο και τη Γαλλία, την Ελβετία, τη Νότια Ευρώπη, τη Ρωσία και τη Λατινική Αμερική, ενώ υπήρχαν και κάποιοι πυρήνες στη Γερμανία και τη Βρετανία. Αλλά τις μεγαλύτερες επιτυχίες τις σημείωσε στην Ισπανία και την Ιταλία: με την παρακίνηση των απεσταλμένων του Μπακούνιν μετά την Επανάσταση του 1868, ιδρύθηκε το 1870 η Ισπανική Ομοσπονδία με 40.000 μέλη και 150 οργανώσεις· δύο χρόνια αργότερα ακολούθησε η ίδρυση της Ιταλικής Ομοσπονδίας με 32.450 μέλη και 155 τμήματα. Το ισπανικό κίνημα καταπνίγηκε βίαια μετά την εξέγερση των εργατών το 1874 στην πόλη Αλκόι κοντά στη Βαλένθια, ενώ ο ξεσηκωμός των Ιταλών συναδέλφων τους την ίδια χρονιά στην Απουλία και την Μπολόνια προκάλεσε την οργισμένη αντίδραση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους. Πρακτικά, η Αναρχική Διεθνής «αναπτύχθηκε στον άξονα του Βελγίου και του Ιούρα. Στις δύο αυτές περιοχές υπήρχαν οι πολιτικές εκείνες συνθήκες που επέτρεψαν την ανάπτυξη ανοιχτής και διατηρήσιμης πολιτικής δράσης». Ωστόσο το 1876-77 οι Βέλγοι αναρχικοί προσχώρησαν στη σοσιαλδημοκρατία, ενώ ήδη από το 1879 ή Ομοσπονδία του Ιούρα είχε μετατραπεί σε μια παρασυναγωγή εξόριστων αγωνιστών. Βλ. Woodcock, Anarchism, σ. 239. Για τον ισπανικό αναρχισμό, βλ. το βιβλίο του Esenwein, Anarchist Ideology· και Kaplan, Anarchists. Για την Ιταλία: Levy, «Italian anarchism»· Pernicone, Italian Anarchism· και Ravindranathan, Bakunin. Ο Κροπότκιν (1842-1921) ήταν Ρώσος ευγενής, ο οποίος παραιτήθηκε από μέλος μιας στρατιωτικής επιτροπής προτού στραφεί στην πολιτική και καταφύγει το 1871 στην Ελβετία. Μετά από σύντομη παραμονή σε κάποια φυλακή της Ρωσίας, άρχισε να συναναστρέφεται τους πιο σημαντικούς Ευρωπαίους αναρχικούς, ενώ το 1878 ίδρυσε την εφημερίδα Le Révolté με έδρα την Ελβετία. Από το 1885 και μετά έζησε ήσυχα στο Λονδίνο, αναπτύσσοντας τις ιδέες του σε μια σειρά βιβλίων: The Conquest of Bread, Mutual Aid, Memoirs of a Revolutionist και Fields, Factories and Workshops. Μετά τη Ρωσική Επανάσταση επέστρεψε στη Ρωσία το καλοκαίρι του 1917, ασκώντας κριτική στον μπολσεβικισμό. Βλ. Miller, Kropotkin· Cahm, Kropotkin. Γι’ αυτή τη φάση, βλ. Sonn, Cultural Politics· Oliver, International Anarchist Movement· Romera Maura, «Terrorism». Βλ. επίσης Carlson, Anarchism. Βλ. την περιγραφή του προγράμματός του που κάνει ο ίδιος ο Μπακούνιν στον Σεργκέι Νετσάγεφ (2.1.1870), παρατίθεται στο Joll, «Anarchism – A living tradition», σ. 215. Thorpe, «Workers Themselves», σ. 24· Joll, Anarchists, σ. 199· Schöttler, Entstehung. Το πρώτο BT ιδρύθηκε το 1887· το 1895, υπήρχαν 51, ενώ το 1907, 157. Οι πιο σημαντικές προσωπικότητες ήταν δύο δημοσιογράφοι με αναρχικές ιδέες –ο Φερνάν Πελουτιέ (Fernand Pelloutier), γραμματέας της Ομοσπονδίας των ΒΤ, και ο Εμίλ Πουζέ (Emile Pouget), αναπληρωτής γραμματέας της CGT και εκδότης της εφημερίδας της Voix du Peuple! Μεταξύ 1895 και 1914, ο αριθμός των μελών της CGT αυξήθηκε από 420.000 σε 1.000.000 και πλέον. Ας σημειωθεί ότι η CGT δραστηριοποιήθηκε κυρίως στις οικοδομές και τις βιομηχανίες δέρματος και ξύλου. Υπό την ηγεσία του γενικού γραμματέα της Βικτόρ Γκριφιέλ (Victor Griffuelhes) το 1901-08, η CGT ακολούθησε μια συγκρουσιακή πολιτική, με τις απεργίες να κλιμακώνονται κατά τη διάρκεια του 1906. Υπό τον Λεόν Ζουό, ο οποίος ανέλαβε τα ηνία της το 1909, η ορμή της

395

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·396

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

40.

41. 42.

43.

44.

45. 46.

47.

48. 49.

50. 396

συνδικαλιστικής αυτής οργάνωσης κάμφθηκε, λόγω της αύξησης των κρατικών κατασταλτικών μέτρων και της καλύτερης οργάνωσης των εργοδοτών. Βλ. Vandervort, Griffuelhes· Milner, Dilemmas. Οι καλύτεροι οδηγοί για την πραγμάτευση της μαζικής απεργίας είναι τα σημαντικά βιβλία: Schorske, German Social Democracy, σ. 28-58, και Nettl, Luxembourg, σ. 295-312, 365-369, 397-428, 513-516. Βλ. επίσης Geary, Kautsky, σ. 60-72. Βλ. επίσης White, «1910-1914». Holton, British Syndicalism, σ. 87. The Miner’s Next Step εκπονήθηκε από τους Noah Ablett, Will Hay, Noah Rees κ.ά., και εκδόθηκε στις αρχές του 1912 από την Ανεπίσημη Επιτροπή Αναθεώρησης της Ομοσπονδίας Ανθρακωρύχων της Νότιας Ουαλίας. Το κείμενο αυτό, το οποίο ανατυπώθηκε στο Λονδίνο το 1972, περιλάμβανε μια σειρά συζητήσεων ανάμεσα σε κρατικιστές σοσιαλιστές, που υποστήριζαν την κρατική ιδιοκτησία, και σε επαναστάτες, που κήρυτταν τη δημοκρατία στους τόπους δουλειάς. Για τα πρακτικά μιας επίσημης συζήτησης ανάμεσα στις δύο πλευρές στο Τρίλοου της Νότιας Ουαλίας (13.11.1912), βλ. Morgan, «Socialism», σ. 22-36. Οι συνδικαλιστές κατάφεραν να διοργανώσουν μεταξύ Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου του 1913 ένα Διεθνές Συνέδριο στο Λονδίνο, στο οποίο συμμετείχαν αντιπρόσωποι από 12 χώρες: Βρετανία, Σουηδία, Δανία, Γερμανία, Ολλανδία, Βέλγιο, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, Κούβα, Βραζιλία και Αργεντινή. Οξείες διαμάχες ξέσπασαν για το θέμα της αποχής από την πολιτική δράση. Ο δογματισμός των Γάλλων και των Ιταλών αντιπροσώπων ερχόταν σε φανερή αντίθεση με την πολιτική ευελιξία και κινητικότητα των Βρετανών, οι οποίοι συνδύαζαν τη μαχητικότητα στα εργοστάσια με την εκλογή ανθρώπων τους στα συνδικάτα και την τοπική αυτοδιοίκηση. Βλ. Thorpe, «Workers Themselves», σ. 73-74. Το πιο ισχυρό παράρτημα ήταν την USI, που ιδρύθηκε το 1912 μετά από μακρά περίοδο εντάσεων με τη CGL, η οποία συνδεόταν με το PSI. Ο αριθμός των μελών του ανερχόταν σε 101.729, που ήταν το 1/3 της δύναμης της CGL και αποτελούνταν από οικοδόμους, εργάτες μετάλλου και εργάτες απασχολούμενους στα αγροκτήματα. Επιπλέον, συνδεόταν με τα τοπικά εργατικά συμβούλια, τα μέλη των οποίων υπερέβαιναν το 1910 κατά πολύ εκείνα της CGL – 504.841 έναντι 165.192. Ένα άλλο σημαντικό κέντρο ριζοσπαστικής δράσης ήταν η ολλανδική εφημερίδα De Tribune (1907), με κύριους πρωταγωνιστές τους Άντον Πάνεκουκ, Χέρμαν Γκόρτερ (Hermann Gorter) και Ενριέτε ΡόλαντΧολστ (Henriette Roland-Holst), οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τη SDAP, σχηματίζοντας το 1909 ένα νέο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν αναπτύξει στενούς δεσμούς με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και την αριστερή πτέρυγα του SPD. Το 1908, η Σουηδική Σοσιαλιστική Νεολαία αποσχίστηκε από το SAP, ιδρύοντας ένα ξεχωριστό Σοσιαλιστικό Κόμμα Νέων Σουηδίας. Και στις δύο περιπτώσεις, οι προπολεμικοί αυτοί αριστεροί σοσιαλιστές αποτέλεσαν τον αρχικό πυρήνα των μεταγενέστερων κομμουνιστικών κομμάτων, που συνδέθηκαν με το επαναστατικό και διεθνιστικό κίνημα του Τσίμερβαλντ. Βλ. ιδίως Gerber, Pannekoek. Hobsbawm, «The 1970s», σ. 274. Για μια πιο ειδικευμένη βιβλιογραφία για το συνδικαλιστικό κίνημα, βλ. Schöttler, «Syndikalismus»· van der Linden, «Second thoughts». Το συνδικαλιστικό κίνημα επιβίωσε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα μέσω της συνεργασίας με τους αναρχικούς της Βαρκελώνης στην Ισπανία. Βλ. Smith, «Anarchism». Ο Ζορζ Σορέλ (1847-1922) ήταν ήδη συνταξιούχος μηχανικός όταν αποφάσισε να γράψει για το μαρξισμό κατά τη διάρκεια του 1890, μετακινούμενος από τον ορθόδοξο υλισμό στον επαναστατικό συνδικαλισμό μέσω του ρεβιζιονισμού του Μπερνστάιν. Το πιο γνωστό έργο του είναι το Reflections on Violence (1906). Μετά το 1909 στράφηκε προς την αυταρχική Δεξιά. Βλ. Vernon, Commitment· Jennings, Sorel. Βλ., για παράδειγμα, Sonn, Cultural Politics, ιδ. σ. 49-94· Leighten, Re-Ordering· Kaplan, Red City. Rowbotham, «In search», σ. 132. Για μια πιο ήπια εκδοχή του προσωπικού και διανοητικού αυτού πειραματισμού, βλ. Walkowitz, «Science»· και για τα προβλήματα του αναρχισμού με το φεμινισμό, βλ. Hutton, «Camile Pissarro». Βλ. Rowbotham και Weeks, Socialism· Yeo, «New life». Ένας πρώην κληρικός, ο Έντουαρντ Κάρπεντερ, εγκατέλειψε το 1874 το Κέμπριτζ για να διαδώσει το Κίνημα για την Επέκταση των Πανεπιστημίων στη

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·397

™∏ª∂πø™∂π™

51. 52. 53. 54. 55. 56.

57. 58.

59.

60. 61. 62. 63.

64.

βόρεια Αγγλία και το 1881-1916 εγκαταστάθηκε στο αγροτόσπιτο «Millthorpe» κοντά στο Σέφιλντ. Διατηρώντας τους πνευματικούς δεσμούς του με το Κέμπριτζ, συνδέθηκε στενά με τους ντόπιους σοσιαλιστές, κοινοτιστές και άλλους ριζοσπάστες εργάτες. Το 1886 ίδρυσε μαζί με άλλους τη Σοσιαλιστική Εταιρεία του Σέφιλντ και έκανε πάρα πολλές διαλέξεις, καθιστώντας το Μίλθορπ καταφύγιο για κάθε λογής διαφωνούντες. Ανάμεσα στα πολλά βιβλία του ξεχωρίζουν: Towards Democracy (1883), Civilization: Its Cause and Cure (1889), Love’s Coming of Age: A Series of Papers on the Relations of Sexes (1896), Prisons, Police and Punishment (1905), και Towards Industrial Freedom (1917), καθώς και πολλά άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες, πολλά ποιήματα και μυθιστορήματα, και την αυτοβιογραφία My Days and Dreams (1916). Τα έργα του μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες, π.χ. στα γερμανικά, στα γαλλικά, στα ιταλικά, στα ολλανδικά, στα σουηδικά, στα ρωσικά και τα ιαπωνικά. Η κριτική του στην καπιταλιστική κοινωνία θεμελιωνόταν σε μια ρομαντική-ιδεαλιστική παράδοση, στο χριστιανισμό και τις θρησκείες της Άπω Ανατολής, στον αναρχισμό και την ηθική φιλοσοφία, στην ανθρωπολογία και το μαρξισμό, στο συνδικαλισμό και τις σοσιαλιστικές ιδέες. Ο Κάρπεντερ υποστήριζε την καθημερινή προσπάθεια του ανθρώπου να μεταμορφωθεί (την «απλοποίηση της ζωής», όπως την αποκαλούσε) και τα κοινοτιστικά πειράματα, συνδέοντας την πνευματική αλλαγή με τις αλλαγές στην οικονομία και τις κοινωνικές σχέσεις. Ήταν ομοφυλόφιλος και φεμινιστής και γι’ αυτό υποστήριξε με θέρμη την απελευθέρωση των γυναικών και την αλλαγή των σεξουαλικών σχέσεων των ανθρώπων. Σύντροφός του το 1891-1927 ήταν ένας εργάτης από το Σέφιλντ, ονόματι Τζορτζ Μέριλ (George Merrill). Ο Κάρπεντερ, που υπήρξε μια εμβληματική φυσιογνωμία του προοδευτικού κινήματος πριν από το 1914 επηρεάζοντάς το σημαντικά, περιθωριοποιήθηκε πλήρως από την κυρίαρχη σοσιαλιστική παράδοση του 20ού αιώνα. Frevert, Women, σ. 141. Bebel, Women, σ. 4-5. To Sächsisches Volksblatt περιγράφει την ήττα των απεργών ανθρακωρύχων του Τσβικάου στις αρχές του 1900. Βλ. Evans, «Politics», σ. 269. Στο ίδιο, σ. 275. Ο Χάαζε παρατήρησε την προσβλητική γλώσσα και απείλησε να αναφέρει τους συγγραφείς στο ανώτατο εκτελεστικό όργανο του Κόμματος. Evans, Sozialdemokratie, σ. 88, όπου παρατίθεται ένα παράπονο, το οποίο διατυπώθηκε σε μια συνάντηση γυναικών στο Αμβούργο τον Δεκέμβριο του 1886. Ο Fischer ανέπτυξε τα επιχειρήματά του στο Sozialistische Monatshefte (1905), παρατίθεται στο Frevert, Women, σ. 141. Για μια πιο λεπτομερή πραγμάτευση του γαλλικού και του βρετανικού σοσιαλιστικού κινήματος, βλ. Hunt, Equivocal Feminists· Sowerwine, Sisters. Smith, Changing Lives, σ. 304. Βλ. Sowerwine, Sisters, σ. 135-136. Οι συνδικαλιστές δεν ήταν καλύτεροι στο ζήτημα της ανάδειξης των γυναικών στην ηγεσία των συνδικάτων ή στο να τις πάρουν στα σοβαρά. Στη Συνδικαλιστική Διεθνή (Σεπτέμβριος 1913), για παράδειγμα, υπήρχε μόνο μία γυναίκα αντιπρόσωπος. Βλ. Thorpe, «Workers Themselves», σ. 71. Η διακήρυξη αναγραφόταν στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας της σοσιαλιστικής οργάνωσης γυναικών Γαλλίας La Femme socialiste, η οποία ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1901 και εκδιδόταν από την Ελιζαμπέτ Ρενό (Elizabeth Renaud, 1846-1932) και τη Λουίζ Σομονό (Louise Saumoneau, 1875-1950). Βλ. Sowerwine, Sisters, σ. 82-97. Βλ. τα δύο βιβλία του Hilden, Working Women και Women. Για πιο συναρπαστικές λεπτομέρειες σχετικά με τα επιχειρήματα και τις αποδείξεις αυτές, βλ. Canning, Languages, σ. 314-321· καθώς και Lambertz, «Sexual harassment». Canning, Languages, σ. 317. Rowbotham, «Strategies», σ. 152. Ο ορισμός της κοπιαστικής δουλειάς, που ακολουθεί, είναι της Μπεατρίς Πότερ (Beatrice Potter) και δόθηκε το 1881 σε κάποια κατάθεσή της στο κοινοβούλιο. Βλ. ιδίως τα κείμενα του Blackburn, «Connection» και «Ideology». Rowbotham, Century, σ. 24.

397

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·398

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

398

65. Για τη μελέτη και την ανάλυση των αγορών εργασίας της Σκοτίας από την άποψη του τρόπου απασχόλησης των δύο φύλων, όπου το οργανωμένο εργατικό κίνημα επικεντρώθηκε στην «πραγματική» εργατική τάξη, η οποία αποτελούνταν από άντρες εργάτες απασχολούμενους στα ανθρακωρυχεία, τα ναυπηγεία και τις άλλες βαριές βιομηχανίες, αφήνοντας απέξω τις γυναίκες που εργάζονταν στα υφαντουργεία ή απασχολούνταν σε κακοπληρωμένες και επίπονες εργασίες, βλ. Gordon, Women. 66. Evans, «Politics», σ. 262-266. Στη σοσιαλιστική ένωση γυναικών του Αμβούργου το 1886 υπήρχαν 16 βιομηχανικές εργάτριες, 33 οικιακές βοηθοί και 74 χωρίς καμιά έμμισθη απασχόληση· το 1913, μόνο το 13,7% των 11.684 γυναικών, που ήταν μέλη των οργανώσεων του SPD στο Αμβούργο, απασχολούνταν σε έμμισθες θέσεις εργασίας, με τη συντριπτική «πλειονότητα… να είναι μη εργαζόμενες σύζυγοι των οργανωμένων συντρόφων». Βλ. Ulrich, Hamburger Arbeiterbewegung, σ. 77. Τα στοιχεία για την Κολονία (1914) και τη Λιψία (1909) δείχνουν ότι το 70-75% των γυναικών μελών ήταν ηλικίας 25 έως 50. Evans, «Politics», σ. 281-282. 67. Λίγο πριν αποκτήσουν οι γυναίκες το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι (1908), οι γυναικείες φιλεκπαιδευτικές εταιρείες αυξήθηκαν από 3.000 σε 10.500 (1905-07). Την ίδια εποχή περίπου, ο αριθμός των γυναικών-μελών του κόμματος αυξήθηκε από 29.458 (1908) σε 107.693 (1911) και σε 174.574 (1914). 68. Τα παραθέματα προέρχονται από το Clara Zetkin, Die Gleichheit (19.1.1898), σ. 9-10· παρατίθενται στο Evans, «Politics», σ. 271-271. 69. Mabel Harding, «Social motherhood», Daily Herald (19.4.1912), στο Rowbotham, Century, σ. 18. 70. Βλ. Steedman, Childhood. Εκτός από μυθιστορήματα για παιδιά, η ΜακΜίλαν έγραψε πολλά άρθρα για εφημερίδες και περιοδικά, καθώς και κείμενα για διάφορες πολιτικές εκστρατείες. Ανάμεσα στα έργα του περιλαμβάνονται το Child Labour και το Half-Time System (1895), τα οποία άσκησαν μεγάλη επίδραση και παρουσιάστηκαν με τη μορφή διαλέξεων, καθώς και το Education through the Imagination (1904). Κατά περίεργο τρόπο, οι Βρετανίδες είχαν το δικαίωμα να εκλέγονται στα σχολικά συμβούλια, δικαίωμα που ακυρώθηκε με το Νόμο περί Εκπαιδεύσεως του 1902. 71. Για την υπεράσπιση του καθολικού δικαιώματος ψήφου εκ μέρους της Άννας Κουλισιόφ στο Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας, βλ. Ascari, «Feminism». 72. Tickner, Spectacle, σ. 122. 73. Οι συζητήσεις για τη σχέση ενήλικου πληθυσμού και περιορισμένου εκλογικού δικαιώματος ήταν πολλές· το 1890-1914, τόσο οι φεμινίστριες όσο και οι σοσιαλιστές είχαν αντικρουόμενες απόψεις ως προς το ζήτημα αυτό. Οι φόβοι ότι το δικαίωμα ψήφου των ενηλίκων θα δινόταν μόνο στους άντρες ενισχύθηκαν από τη στάση των σοσιαλιστικών κομμάτων σε άλλες χώρες, με συνέπεια ορισμένες γυναίκες να υποστηρίζουν ότι η απόκτηση ίσων πολιτικών δικαιωμάτων στην υπάρχουσα ήδη περιορισμένη βάση αποτελούσε ένα σημαντικό βήμα. Ορισμένοι σοσιαλιστές ακολούθησαν μια αυστηρά ταξική γραμμή, υποστηρίζοντας το καθολικό δικαίωμα ψήφου των ενηλίκων, σε αντίθεση με κάποιους άλλους που δέχονταν τα περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα. Υπήρχαν βέβαια και μερικοί που ήταν ανοιχτά αντίθετοι στην απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων από τις γυναίκες, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονταν οι ηγέτες της Σοσιαλδημοκρατικής Ομοσπονδίας Βρετανίας (SDF) Χένρι Χάιντμαν (Henry Hyndman), Έρνεστ Μπέλφορτ Μπαξ (Ernest Belfort Bax) και Χάρι Κουέλτς (Harry Quelch). Τα γεγονότα της περιόδου 1907-14, με την αύξηση της δύναμης των γυναικών-μελών της NUWSS, οι οποίες υποστήριζαν την απόκτηση εκλογικών δικαιωμάτων εκ μέρους των γυναικών, και τη σταθερή στήριξη του Εργατικού Κόμματος στην υπόθεση του δικαιώματος ψήφου των ενηλίκων, συνέβαλαν στην επίλυση όλων αυτών των περίπλοκων προβλημάτων. 74. Rowbotham, Century, σ. 17, 19, 8. 75. Κατά τη δεκαετία του 1890, ο Κούπερ μελέτησε το Tom Paine, Rights of Man (ανατυπώθηκε το 1893) και του Bebel, Woman under Socialism. Βλ. Liddington, Life, σ. 17-88. Επίσης, Rowbotham, «Travellers» και «Our party». 76. Kent, Sex, σ. 7. 77. Teresa Billington-Greig, στο Tickner, Spectacle, σ. 224. 78. Βλ. ιδίως τα έργα του Holton, «Suffragist»· Feminism· και Suffrage Days· επίσης, Clark, «Gender, class».

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·399

™∏ª∂πø™∂π™

79. 80.

81.

82.

83. 84. 85.

86.

87. 88.

Για τη σύγκρουση ανάμεσα στην ετοιμότητα των ελευθεροφρόνων να αμφισβητούν τις σεξουαλικές συμβάσεις, η οποία οδήγησε πολλά άτομα στο σοσιαλισμό, και στο κίνημα αφενός για τη διεκδίκηση του καθολικού εκλογικού δικαιώματος και αφετέρου την πουριτανική ηθικολογία του εργατικού κινήματος, βλ. Collette, «Socialism». Βλ. Hirsch, Bodichon. Ανάλογες περιπτώσεις θα μπορούσαν να είναι τα εργατικά κινήματα του Γκεντ και του Νορντ προτού το βελγικό και το γαλλικό σοσιαλιστικό κόμμα επιλέξουν την κοινοβουλευτική πάλη κατά τη δεκαετία του 1890. Για τους δεσμούς ανάμεσα στον ριζοσπαστικό σοσιαλισμό και στο κίνημα για τα εκλογικά δικαιώματα τις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, βλ. Fletcher, «Prosecutions» και «Star Chamber»· Mayhall, «Reclaiming»· και Holton, Suffrage Days. Ο Ρίτσαρντ Πάνκχαρστ (1835-98) ήταν γνήσιο τέκνο των ριζοσπαστικών κινημάτων του βορρά και διαπρύσιος κήρυκας των δικαιωμάτων των γυναικών ήδη από τη δεκαετία του 1860, όντας μέλος του εκτελεστικού οργάνου της Εταιρείας για τα Εκλογικά Δικαιώματα του Μάντσεστερ (Manchester Suffrage Society) και δημιουργός των ποικίλων κοινοβουλευτικών πρωτοβουλιών για τα εκλογικά δικαιώματα των γυναικών και την περιουσία των παντρεμένων γυναικών. To 1879 νυμφεύτηκε την Έμελιν Γκόουλντεν (Emmeline Goulden) και, μετά τη μετακόμισή του στο Λονδίνο (1885), ίδρυσε μαζί της την Ένωση για τα Εκλογικά Δικαιώματα των Γυναικών (Women’s Franchise League, 1889). Επιστρέφοντας στο Μάντσεστερ (1893), το ζεύγος Πάνκχαρστ συμμετείχε ενεργά στη δράση του νεοϊδρυθέντος ILP. Βάσει του συντάγματος του 1867, οι γυναίκες είχαν κάποια περιορισμένα εκλογικά δικαιώματα για τη Δίαιτα της Βοημίας και ορισμένες πόλεις (πλην Πράγας και Λίμπερετς), προϋπόθεση των οποίων ήταν η ύπαρξη ιδιοκτησίας. Αλλά κι αυτά η κυβέρνηση των Αψβούργων τα κατάργησε όταν ξέσπασαν οι συγκρούσεις για τα εκλογικά δικαιώματα το 1906-13. Το 1908-12, η Τσεχική Επιτροπή για τα Εκλογικά Δικαιώματα των Γυναικών προώθησε γυναικείες υποψηφιότητες σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Ο κυβερνήτης μπλόκαρε την εκλογή της Βίκοβα-Κουνέτιτσκα (Viková-Kunetická), και η Δίαιτα διαλύθηκε (1913). Βλ. David-Fox, «Czech Feminists»· Nolte, «Every Czech»· Maleckova, «Emancipation»· Skilling, Masaryk, σ. 114-128. Βλ. Blom, «Struggle»· Jallinoja, «Women’s liberation»· Quist, «Policy»· Christiansen, «Socialist feminists», σ. 479-482· Frangeur, «Social Demokrats», σ. 429-430· Pugh, «Rise». Βλ. Anderson, Utopian Feminism. Η Σοσιαλιστική Διεθνής των Γυναικών ιδρύθηκε στη Στουτγάρδη. Στη Συνδιάσκεψη των Γυναικών μάλιστα η παρουσία της Τσέτκιν και των Γερμανίδων ήταν κυρίαρχη. Παρευρέθησαν αντιπρόσωποι των γυναικείων οργανώσεων της Βρετανίας, της Γερμανίας, της Αυστρίας, της Τσεχίας, της Ουγγαρίας, του Βελγίου, της Ολλανδίας, της Γαλλίας, της Ελβετίας, της Ιταλίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας, της Φινλανδίας, της Ρωσίας και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Η IWSA ήταν ένα ριζοσπαστικό παρακλάδι του Διεθνούς Συμβουλίου Γυναικών (International Council of Women, 1888), μια ευρεία οργάνωση που απέφευγε τις πολιτικές διαμάχες και αντιπαραθέσεις. Σε αυτή συμμετείχαν οργανώσεις από την Ουγγαρία, την Ιταλία και τη Ρωσία (1906)· τη Βουλγαρία, τη Δανία, τη Φινλανδία, την Ελβετία και τη Νότια Αφρική (1908)· το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Αυστρία, την Τσεχία και τη Σερβία (1909)· την Ισλανδία, την Πολωνική Γαλικία, την Πορτογαλία και τη Ρουμανία (1911). Βλ. Rupp, Worlds, σ. 21-60. Βλ. ιδίως Burton, «Feminist quest» και Burdens. Περιλαμβάνονταν ακόμη η Μάργκαρετ Μπόντφιλντ, η Σελίνα Κούπερ, η Κάθλιν Κόρτνι (Kathleen Courtney), η Μάργκαρετ Λιούελιν Ντέιβις (Margaret Lewelyn Davies), η Σαρλότ Ντεσπάρντ (Charlotte Despard), η Ιζαμπέλα Φορντ, η Κάθριν Μάρσαλ (Katherine Marshall), η Σίλβια Πάνκχαρστ και η Έθελ Σνόουντεν. Η Ντέιβις ήταν επικεφαλής της Συνεργατικής Ένωσης Γυναικών (Women’s Cooperative Guild, 1889-1922). Η Μπόντφιλντ ήταν ένα μαχητικό στέλεχος της Ένωσης των Βοηθών Καταστημάτων (Shop Assistants Union) του Λονδίνου, μεταπηδώντας από την SDF στο ILP, της Συνδικαλιστικής Ένωσης Γυναικών (Women’s Trade Union League) και της Εργατικής Ένωσης Γυναικών (Women’s Labour

399

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·400

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

League). Ήταν πρόεδρος της Εταιρείας για τα Εκλογικά Δικαιώματα των Ενηλίκων (Adult Suffrage Society, 1906-09). Ως γραμματέας του παραρτήματος της NUWSS στο Μάντσεστερ (1908-10), η Κόρτνι έδωσε προτεραιότητα στη στρατολόγηση εργαζόμενων γυναικών. Ως εθνική γραμματέας της NUWSS (1910), συνεργάστηκε με τη Μάρσαλ (διορισμένη κοινοβουλευτική γραμματέα της NUWSS το 1911) στη συγκρότηση της συμμαχίας του Εργατικού Κόμματος. Η Μάρσαλ εντάχθηκε στο ILP το 1914. Η Ντεσπάρντ καταγόταν από πλούσια οικογένεια και, ως μεσήλικας, έστρεψε το ενδιαφέρον της στην ανακούφιση των φτωχών του Λονδίνου, μεταπηδώντας από την SDF στο ILP. Δραστηριοποιήθηκε στη WSPU (1906), αλλά αποχώρησε μόλις το ζεύγος Πάνκχαρστ διέρρηξε τις σχέσεις του με το ILP, συμβάλλοντας στη δημιουργία της Ένωσης για την Απελευθέρωση των Γυναικών (Women’s Freedom League 1907). 89. Rowbotham, Century, σ. 67, και Rowbotham, Friends. Παρότι αμνηστεύτηκε, η υγεία της Γουίλντον υπέστη ανήκεστη βλάβη από τη φυλάκισή της. Πέθανε το 1919 κατά την επιδημία γρίπης. Βλ. επίσης Weller, «Don’t», σ. 74-81. 90. Wenger, «Radical Politics», σ. 68. Μετά τη συμμετοχή της σε διάφορες ειρηνιστικές εκστρατείες στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Σβίμερ διώχτηκε κατά τη διάρκεια του «Κόκκινου Τρόμου» τη δεκαετία του 1920 και έχασε την ιθαγένειά της. Παρ’όλα αυτά, έμεινε στην Αμερική μέχρι το θάνατό της.

Κεφάλαιο 6: Είναι ο καπιταλισμός αιώνιος; (σ. )

400

1. Το πόσο είχαν υποσκελιστεί οι Φιλελεύθεροι από το Εργατικό Κόμμα στη Βρετανία πριν από το 1914 είναι ζήτημα για την ιστοριογραφική έρευνα. Για την αναγέννηση των Φιλελευθέρων, βλ. Clarke, Lancashire και Liberals· για την αντίθετη άποψη, τη σχετική με την άνοδο της οργανωτικής δύναμης των Εργατικών λόγω των συνδικάτων, βλ. McKibbin, Evolution· και για τη θέση της συγκλίνουσας μεταρρυθμιστικής πολιτικής των δύο κομμάτων ή τον «προοδευτισμό», βλ. Tanner, Political Change. Για χρήσιμα σχόλια και παρατηρήσεις, βλ. Laybourn, «Rise»· Lancaster, «Rise». 2. Για την απήχηση των εθνικών αγώνων στα τέλη του 19ου αιώνα: Collins και Abramsky, Karl Marx, σ. 1113, 17-26, 112-114, 285-286· Cummins, Marx, Engels· Finn, After Chartism· Sarti, Mazzini· Griffith, Mazzini. 3. Ο όρος ομοσπονδιακός συνδικαλιστικός σοσιαλισμός (federalist trades socialism) αναπτύχθηκε στη Γαλλία. Βλ. Moss, Origins· επίσης, Sewell, Work on Revolution· και ιδιαίτερα, τα ρηξικέλευθα δοκίμια του Hobsbawm, Laboring Men. 4. Βλ. την εξαιρετική ανάλυση του Himka, Socialism. 5. Siegenthaler, «Producers’ cooperatives», σ. 21: οι βάσεις για τη συνεργασία των παραγωγών στην Ελβετία ήταν: «Μια συγκριτικά μικρή επιχείρηση σε όλους τους τομείς της βιομηχανίας· η μεγάλη επιρροή των ιταλικών και των ισπανικών σοσιαλιστικών προγραμμάτων στο εργατικό κίνημα· και η μακρά, προβιομηχανική και συνεταιριστική παράδοση της χώρας τόσο στον αγροτικό τομέα όσο και στην πολιτική». Βλ. επίσης Furlough, Consumer Cooperation· Scholliers, «Social-Democratic world»· καθώς και Furlough και Strikwerda (επιμ.), Consumers. 6. Η μη ευρωπαϊκή παρουσία στη Δεύτερη Διεθνή περιορίστηκε στις εξής χώρες: τις Ηνωμένες Πολιτείες, τις «λευκές» αποικίες της Αυστραλίας και της Νότιας Αφρικής και την Ιαπωνία. 7. Οι σκέψεις του Λένιν για τα αντιαποικιακά κινήματα αναπτύχθηκαν στο έργο Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού (1916), καθώς και σε άλλα γραπτά του κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Βλ. Mayer, Wilson vs Lenin, σ. 293-312. Η επιρροή του μαρξισμού μεταξύ των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στην Κίνα και τη Νοτιοανατολική Ασία, την Ινδία, την Κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή, τη Λατινική Αμερική και σε διάφορες περιοχές της Αφρικής χρονολογείται από την εποχή της Τρίτης Διεθνούς και την Οκτωβριανή Επανάσταση. Από αυτή την άποψη, τα σοσιαλιστικά κινήματα, που αναπτύχθηκαν πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, άσκησαν πολύ μικρή επιρροή. 8. Ως προς αυτό, η Βρετανία αποτελεί εξαίρεση, γιατί το Φιλελεύθερο Κόμμα του Γκλάντστοουν, το οποίο δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1860, υπήρξε ο προάγγελος μιας ανάλογης διαδικασίας, η οποία βασιζόταν στη σχέση του κοινοβουλίου με το λαό. Για μια κλασική ανάλυση του ζητήματος, βλ. Vincent, Formation·

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·401

™∏ª∂πø™∂π™

9. 10. 11. 12.

13. 14. 15. 16. 17. 18.

19.

20.

και κατόπιν, Biagini και Reid (επιμ.), Currents· Biagini, Liberty· Lawrence, Speaking· Barrow και Bullock, Democratic Ideas· Smith, «Labour Traditions». Βλ. ιδίως Strikwerda, House Divided. Eric Hobsbawm, πρόλογος, Haupt, Aspects, σ. xi. Για μια εξαιρετική ειδική ανάλυση, βλ. Haupt, «Model party». Mattl, «Austria», σ. 320. Για μια εξαιρετική συζήτηση των σοσιαλιστικών φεστιβάλ, βλ. Lidtke, Alternative Culture, σ. 75-101· για τη σοσιαλιστική εικονοποιία, Gorman, Banner Bright· και γενικότερα, Hobsbawm, «Mass-producing traditions». Liddington, Life, σ. 62-63. Βλ. ιδίως Thompson, William Morris· Rowbotham και Weeks, Socialism· Nield, «Edward Carpenter». Βλ. κυρίως Yeo, «A new life»· και Waters, British Socialists, ιδ. σ. 1-16, 65-96· Thompson, «Homage». Για την Εσπεράντο, την προσπάθεια να επινοηθεί μια νέα παγκόσμια γλώσσα για να εκφράσει το διεθνισμό του εργατικού κινήματος, βλ. Forster, Esperanto Movement· Boulton, Zamenhof. Η πρόταση αυτή αποτελεί διασκευή μιας φράσης από το Hobsbawm, Age of Empire, σ. 338-339. Στην Πολωνία, οι θέσεις αυτές κατελήφθησαν από αντίπαλα κόμματα, με το πατριωτικό PPS να αντιμετωπίζει το δογματικά διεθνιστικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας (SDKPiL)· και τα δύο αυτά κόμματα χρονολογούνταν από το 1893. Βλ. Rojahn, «Poland», σ. 510-519· Blobaum, Rewolucja, σ. 35-39· Blobaum, Dzierzynski· Cottam, Limanowski· Naimark, History· Nettl, Luxembourg, 1: 60-104. Τις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, το εθνικό ζήτημα προκάλεσε τη διάσπαση και των Τσέχων σοσιαλδημοκρατών, θέτοντας αντιμέτωπη την πλειονότητα των οπαδών της απόσχισης με τη μειονότητα των διεθνιστών, η οποία παρέμεινε προσκολλημένη στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας. Η σοσιαλιστική Αριστερά οδηγήθηκε σταθερά στο περιθώριο από τα εθνικιστικά κινήματα, από τα οποία το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ήταν το ιρλανδικό. Με εξαίρεση κάποιες σημαντικές προσωπικότητες, κυρίως το συνδικαλιστή Τζέιμς Λάρκιν (James Larkin) ή το σοσιαλιστή θεωρητικό και ακτιβιστή Τζέιμς Κόνολι (James Connolly), το ιρλανδικό ρεπουμπλικανικό κίνημα ήταν βαθιά αντισοσιαλιστικό. Βλ. Howell, Lost Left. Η Υπόθεση Μιλεράν στη Γαλλία ήταν η πρώτη κρίση αυτού του είδους το 1899, αλλά το 1910-13 η απαγόρευση της «υπουργοκρατίας» δοκιμάστηκε σκληρά. Η προθυμία των κοινοβουλευτικών ομάδων του SPD στη Βάδη-Βιρτεμβέργη να συνεργαστούν με τις κυβερνήσεις της χώρας τους προκάλεσε διάσταση απόψεων στο γερμανικό κόμμα. Οι εντάσεις αυτές δεν ήταν τόσο έντονες στην Ιταλία, όπου τα νεότερα ριζοσπαστικά στελέχη υπερφαλάγγισαν τον κατεστημένο κοινοβουλευτισμό του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ιταλίας. Ο Λεονίντα Μπισολάτι (Leonida Bissolati) αποπέμφθηκε από το κόμμα επειδή πρότεινε τη συμμετοχή των σοσιαλιστών σε ένα ριζοσπαστικό κυβερνητικό συνασπισμό· και ο νεαρός τότε Μπενίτο Μουσολίνι, που καλλιεργούσε για τον εαυτό του τη φήμη του λυσσασμένου σοσιαλιστή, περιέγραφε την καθολική ψηφοφορία ως «το οξυγόνο, που παρέχεται σε έναν ετοιμοθάνατο ασθενή, τον κοινοβουλευτικό φιλελευθερισμό». Βλ. Stone, Europe Transformed, σ. 103.

Μέρος Δεύτερο: Πόλεμος και επανάσταση, 1914-23 Εισαγωγή (σ. ) 1. Η καλύτερη ανάλυση των γεγονότων του Μαρτίου παραμένει το Angress, Stillborn Revolution, σ. 105196· επίσης, το Winkler, Revolution, σ. 503-520. 2. Για τον Hölz, βλ. Angress, Stillborn Revolution, σ. 146-151, 159-160, 165, 167· Fowkes, Communism, σ. 46, 67· Bock, Syndikalismus, σ. 308-312, και Geschichte, σ. 303· Hölz, White Cross. 3. Το παράθεμα αυτό προέρχεται από την ανώνυμη αυτοβιογραφία «Erlebnisse und Schlußfolgerungen eines Revolutionärs», Proletarische Zeitgeist, τεύχ. 10 (1931), παρατίθεται στο Bock, Geschichte, σ. 97.

401

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·402

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

Για τον Πλέτνερ και τον Κόμπιτς-Μέγερ, βλ. Bock, Syndikalismus, σ. 328-331, 430, 437-438, και Geschichte, σ. 303.

Κεφάλαιο 7: Το ρήγμα του πολέμου: Κρίση και αναδόμηση της Αριστεράς, 1914-17 (σ. )

402

1. Hajdu, «Socialist revolution», σ. 102. 2. Επίσημα πρακτικά της συνεδρίασης του ISB, Βριξέλες 29-30 Ιουλίου 1914, τα οποία τυπώθηκαν ως παράρτημα στο Haupt, Socialism, σ. 255. 3. Η κλασική ανάλυση του τρόπου απόκρισης της Δεύτερης Διεθνούς στο 1914 είναι το βιβλίο του Haupt, Socialism. Βλ. επίσης Kirby, War, σ. 27-48. 4. Για τις αντιδράσεις μέσα στο SPD, βλ. Kruse, Krieg, σ. 17-151, το οποίο εκτόπισε το Miller, Burgfrieden. Για τον πολεμικό ενθουσιασμό του λαού: Verhey, Spirit· Chickering, Imperial Germany, σ. 13-17. 5. Hugo Haase, σε μια συζήτηση με τον Charles Rappoport, η οποία παρατίθεται στο Haupt, Socialism, σ. 208. 6. Kuczynski, Ausbruch, σ. 207. 7. Miller, Burgfrieden, σ. 72· Boll, Frieden, σ. 124. 8. Βλ. Fischer, Germany’s Aims, σ. 330-333· Boll, Frieden, σ. 119-129. 9. Για τη Βρετανία, βλ. McKibbin, Evolution, σ. 88-111· Fox, History, σ. 280-300· Harrison «War emergency»· Harris, Beveridge, σ. 198-231· Winter, Socialism, σ. 121-233. Για τη Γαλλία: Downs, Manufacturing, σ. 21-30· Godfrey, Capitalism. Για το Βέλγιο: Polasky, Democratic Socialism, σ. 113-139. Βλ., επίσης, Horne, Labour. 10. Bernard και Dubief, Decline, σ. 5· Joll, Europe, σ. 200. 11. Λεπτομέρειες από τον Kirby, War, σ. 69-94. 12. Η εκ μέρους του SPD υπερψήφιση των αμυντικών δαπανών του γερμανικού προϋπολογισμού περιλάμβανε δύο στάδια: πρώτα τη συνεδρίαση στο κόμμα και, στη συνέχεια, τη συζήτηση στο Ράιχσταγκ. Στις 3 Αυγούστου 1914, οι βουλευτές αποφάσισαν να υποστηρίξουν τον αμυντικό προϋπολογισμό με ψήφους 78 έναντι 14, ενώ την άλλη μέρα στη Βουλή τον υπερψήφισαν ομόφωνα. Στη δεύτερη ψηφοφορία για το ίδιο θέμα, που έγινε στις 29 Νοεμβρίου, οι βουλευτές αποφάσισαν να στηρίξουν τις αμυντικές δαπάνες με ψήφους 82 έναντι 17, αλλά στην ψηφοφορία, η οποία διεξήχθη στη Βουλή στις 2 Δεκεμβρίου μόνο ο Καρλ Λίμπκνεχτ μειοψήφησε. Στην τρίτη ψηφοφορία, η κοινοβουλευτική ομάδα διαιρέθηκε ακόμη περισσότερο (68-31 / 17 Μαρτίου 1915), αλλά στο κοινοβούλιο ο Ότο Ρίλε τάχθηκε ανοιχτά υπέρ των θέσεων του Λίμπκνεχτ, με αποτέλεσμα τριάντα βουλευτές να προτιμήσουν την αποχή (20 Μαρτίου 1915). Στις 14 Δεκεμβρίου 1915, οι βουλευτές διχάστηκαν ακόμη πιο πολύ (53-38), 18 βουλευτές συμπαρατάχτηκαν με τον Ρίλε και τον Λίμπκνεχτ στο Ράιχσταγκ (18 Δεκεμβρίου) και 24 απείχαν. 13. Βλ. Riddell (επιμ.), Communist International· Nation, War, σ. 29-168. 14. Στο Τσίμερβαλντ συμμετείχαν 38 αντιπρόσωποι, ενώ στο Κίνταλ, 39. Στο τελευταίο, η Αριστερά διέθετε τέσσερις από το ίδιο το Τσίμερβαλντ (Λένιν, Γκριγκόρι Ζινόβιεφ, Καρλ Ράντεκ και Φριτς Πλάτεν (Fritz Platten))· άλλη μία εκπρόσωπο των μπολσεβίκων, την Ινέσα Αρμάν-Πετρόφ και δύο από την αντιπολίτευση του SDKPiL (Μιέτσισλαβ Μπρόνσκι και Βλάντισλαβ Στάιν-Νταμπρόβσκι)· σε αυτούς πρέπει να προστεθούν και πέντε νέοι αντιπρόσωποι (οι Ελβετοί Ερνστ Νoμπς (Ernst Nobs) και Άγκνες Ρόμπμαν (Agnes Robmann), η Σέρβα Τρίσα Κατσλερόβιτς (Trisa Kaclerovic), o Γάλλος ανεξάρτητος δημοσιογράφος Ανρί Γκιλμπό (Henri Guilbeaux) και ο Πάουλ Φρέλιχ (Paul Fröhlich) από την Αριστερά της Βρέμης. Άλλοι εφτά προσυπέγραψαν την ανακοίνωση που καταδίκαζε τη γαλλική στήριξη στις πολεμικές πιστώσεις: ο Πάουλ Γκράμπερ (Paul Graber) από την Ελβετία, ο Τζασίντο Μενότι Σεράτι από την Ιταλία, ο Μ.Α. (Μαρκ) Νάτανσον-Μπομπρόφ, o Μ.Α. Σαβάλιεφ και ο Βλασόφ ως εκπρόσωποι των Ρώσων σοσιαλεπαναστατών, ο Εντμόντο Πελούζο από την Πορτογαλία και ο Βίλι Μούντσενμπεργκ ως γραμματέας της Σοσιαλιστικής Διεθνούς Νέων. 15. Το ελβετικό κόμμα είχε παραβιάσει την πολιτική ανακωχή το καλοκαίρι του 1915. Βλ. Blänsdorf, Zweite Internationale, σ. 23.

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·403

™∏ª∂πø™∂π™

16. «Circular letter of the ISC», Φεβρουάριος 1916, στο Gankin και Fischer (επιμ.), Bolsheviks, σ. 388. 17. Μια ουκρανική σοσιαλδημοκρατική ομάδα γύρω από την εφημερίδα Borotba στη Λοζάνη εντάχθηκε στην ISC, ακολουθώντας μια αντιπολεμική πολιτική ανάλογη εκείνης της Αριστεράς του Τσίμερβαλντ με τη διαφορά ότι υπερασπιζόταν την εθνική και πολιτισμική αυτονομία των διαφόρων χωρών. Βλ. Gankin και Fischer (επιμ.), Bolsheviks, σ. 370. 18. Για μια συναρπαστική μελέτη του Ίσλινγκτον στο βόρειο Λονδίνο, η οποία διερευνά τον αποπροσονατολισμό αλλά και την επανασυσπείρωση των δυνάμεων της Αριστεράς κατά τη διάρκεια του πολέμου μέσα στο μικρόκοσμο των πολύ ασθενέστερων βρετανικών σοσιαλιστικών κινημάτων, εστιάζοντας το ενδιαφέρον της στους σοσιαλιστές, τους αναρχικούς, τις φεμινίστριες, τους χριστιανούς σοσιαλιστές και τους άλλους ειρηνιστές, βλ. Weller, «Don’t». 19. Βλ. Robert, «Mobilizing», σ. 80-81. 20. Η δήλωση του κάιζερ περιλαμβανόταν στο λόγο που απηύθυνε από το θρόνο πριν από τη σύνοδο του Ράιχσταγκ, η οποία υπερψήφισε τις πολεμικές δαπάνες. Βλ. Cecil, Wilhelm II, σ. 209. 21. Αυτό είναι το συμπέρασμα τόσο του Boll, Frieden, σ. 100-117, όσο και του Becker, Great War, σ. 64-102. Βλ. επίσης Bush, Behind· Melling, Rent Strikes. 22. Τα στοιχεία συγκεντρώθηκαν από τις εξής πηγές: Kocka, Facing· Frevert, Women, σ. 155-157· MacMillan, Housewife, σ. 131· Marwick, Women, σ. 73, 166. Για λεπτομερή ανάλυση του ζητήματος: Daniel, Arbeierfrauen· Thom, Nice Girls· Woollacott, On Her· Downs, Manufacturing, σ. 47-78. 23. Βλ. Kocka, Klassengesellschaft, σ. 161, σημ. 104. 24. Το 1911, ο πληθυσμός της πόλης ήταν 427.000· το 1918, 518.000. Ο πληθυσμός του Μιλάνου αυξήθηκε από 599.000 σε 719.000 το 1911-21· της Ρώμης από 542.000 σε 692.000. Η ανάπτυξη της εργατικής τάξης κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν αναλογικά μεγαλύτερη στην Ιταλία απ’ όσο αλλού. Σε ό,τι αφορά τα ζητήματα φύλου, βλ. Foot, «Socialist-Catholic». 25. Το 1917, 668.621 επισήμως καταγεγραμμένοι και 250.000 παράνομοι αλλοδαποί εργάτες απασχολούνταν στη γερμανική βιομηχανία και γεωργία. Το μεγαλύτερο ποσοστό (395.122) προερχόταν από τη ρωσική Πολωνία. Από τον Οκτώβριο του 1916 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1917, 61.000 Βέλγοι υποχρεώθηκαν να εργαστούν στη γερμανική βιομηχανία, ενώ το 1917-18 απασχολήθηκαν και 100.000 «εθελοντές». Τον Αύγουστο του 1916, η γερμανική οικονομία χρησιμοποιούσε 1,6 εκατομμύρια αιχμαλώτους πολέμου, καθώς και 80.000 ντόπιους κρατουμένους (κατά βάση στη γεωργία). Βλ. Herbert, History, σ. 87-119. 26. Feldman, «Socio-economic structures», σ. 161. Βλ. επίσης τη σημαντική μελέτη του Dobson για τη Λιψία, που δείχνει με πολύ συγκεκριμένο τρόπο τη διαλεκτική των συνεχειών και της τομής που προκάλεσε ο πόλεμος, χρησιμοποιώντας ένα συνεκτικό χρονικό πλαίσιο (1910-20): Dobson, Authority, ιδ. σ. 2-3 και 293-296. 27. Βλ. Fox, History, σ. 288-300. Και για μια πιο ειδική μελέτη, Scneer, «War». 28. Η επιτροπή αυτή συγκροτήθηκε στις 5 Αυγούστου 1914 για να προστατεύσει τα συμφέροντα των εργαζομένων κατά τη διάρκεια του πολέμου και δεν ήταν τίποτε άλλο από τη μετεξέλιξη μιας «ειρηνιστικής επιτροπής διαμαρτυρίας». Αποτελούνταν από τους εκπροσώπους του Εργατικού Κόμματος, της TUC, και της αντίπαλης Γενικής Ομοσπονδίας Συνδικαλιστικών Ενώσεων (General Federation of Trade Unions), καθώς και ορισμένους συνδικαλιστές ηγέτες και διανοουμένους των Εργατικών. Βλ. Harrison, «War emergency»· Winter, Socialism, σ. 184-233. 29. Το 1918, από τους 905.000 εργαζόμενους στις λεγόμενες βοηθητικές βιομηχανίες οι 311.000 (36%) είτε ήταν «στρατιωτικοί» (αποσπασμένοι από το στρατό) είτε «απαλλαγμένοι» από τη στρατιωτική υπηρεσία λόγω της εξειδίκευσής τους· οι 304.000 δεν είχαν στρατιωτικές υποχρεώσεις· οι 196.000 ήταν γυναίκες· οι 60.000 ήταν νέοι και οι 14.000 αιχμάλωτοι πολέμου ή εργάτες προερχόμενοι από τις αποικίες. Βλ. Clark, Gramsci, σ. 24-25. 30. Αναφέρεται στο Hinton, First, σ. 119. Η Εργατική Επιτροπή του Κλάιντ συγκροτήθηκε τον Οκτώβριο του 1915 και διαδέχτηκε την Εργατική Επιτροπή Παρακράτησης (Clyde Labour Withholding Committee) του προηγούμενου Φεβρουαρίου. Παρότι συγκροτήθηκε μέσα από τους αγώνες διάλυσης για να διατηρηθούν

403

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·404

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

31.

32.

33.

34. 35. 36. 37.

38.

39.

40.

41.

τα αποκλειστικά προνόμια των τεχνιτών, η επιτροπή καθοδηγούνταν από σοσιαλιστές αφοσιωμένους στην αντικαπιταλιστική πάλη. Βλ. επίσης Burgess, «Political economy»· και Reid, «Dilution». Η κλασική ανάλυση του Νόμου για την Πατριωτική Επικουρική Υπηρεσία (Patriotic Auxiliary Service Law) είναι το Feldman, Army, Industry, σ. 197-249· βλ. επίσης Domansky, «Rationalization», σ. 348-355. Για τη Γαλλία, βλ. Downs, Manufacturing, σ. 119-146· Hatry, «Shop Stewards»· Horne, «L’Impot»· Fridenson, «Impact». Η οργάνωση Σπάρτακος προήλθε από τη Διεθνή Ομάδα, ενισχύθηκε μέσα από δύο εθνικές συνδιασκέψεις στις 3 Ιανουαρίου και τις 19 Μαρτίου 1916 και πήρε το όνομα Σπάρτακος από το ψευδώνυμο που υπήρχε στο πρώτο ενημερωτικό δελτίο του. Η Αδιάλλακτη Επαναστατική Ομάδα προέκυψε μετά από μια μυστική συνάντηση των μελών της ακραίας αριστεράς πτέρυγας του PSI στη Φλωρεντία (Ιούλιος 1917) υπό τον Αμαντέο Μπορντίγκα που καταγόταν από τη Νάπολη· πήρε, μάλιστα, το όνομά της από μια επαναστατική οργάνωση του PSI που είχε δημιουργηθεί το 1910. Βλ., για παράδειγμα, Boll, Massenbewegungen· Weitz, Creating, σ. 64-78· Nolan, Social Democracy, σ. 251-268· Tobin, «War». Για τη Γαλλία, βλ. Lagrange, «Strikes»· και για την Ιταλία, Bezza, «Social characteristics». Kuczynski, Geschichte, σ. 276. Βλ. Becker, Great War, σ. 217· και Dallaw και Gill, Unknown Army. Davis, Home Fires, σ. 6. Στο ίδιο, σ. 218, 225. Η αποτυχία των επιχορηγούμενων από το κράτος συσσιτίων στη Γερμανία το 191517 βρισκόταν στον αντίποδα της επιτυχίας των δημοτικών συσσιτίων της Γαλλίας, τα οποία επιχορηγούνταν κυρίως από τους σοσιαλιστικούς δήμους και τις τοπικές πρωτοβουλίες του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας. Βλ. Davis, Home Fires, σ. 137-158· Robert, «Mobilizing», σ. 80-88. Μετά την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο τον Μάιο του 1915, το βασικό σύνθημα του PSI ήταν «Ούτε στήριξη ούτε υπονόμευση». Τα κατασταλτικά μέτρα που ελήφθησαν μετά τις ταραχές στο Τορίνο και τα γεγονότα του καλοκαιριού, ανάγκασαν τους σοσιαλιστές να ταχθούν ανοιχτά εναντίον του πολέμου. Procacci, «Popular protest», σ. 43. Το 1915, οι γυναίκες αποτελούσαν το 34,4% του συνολικού αριθμού των απεργών στην Ιταλία· το 1916, το 43,9% και το 1917, το 64,2%. Βλ. Tomassini, «Industrial mobilization», σ. 74, και ειδικά για τις κινητοποιήσεις των γυναικών στο χώρο της βιομηχανίας, βλ. σ. 6973. Για τη γενικότερη πολιτική των σοσιαλιστών σχετικά με τα ζητήματα της σχέσης των δύο φύλων, βλ. Foot, «Socialist-Catholic». Για το ρόλο των γυναικών στην επίσπευση της Ρωσικής Επανάστασης τον Φεβρουάριο του 1917: McDermid και Hillyar, Midwives. Λεπτομέρειες από: Cronin, Industrial Conflict, σ. 206, 208· Bernard και Dubief, Decline, σ. 54, 48-52· Cronin, «Strikes», σ. 67-68· Williams, Proletarian Order, σ. 58· Hautman και Kropf, Österreichische Arbeiterbewegung, σ. 122· Kirby, War, σ. 135-137· Kuczynski, Geschichte, σ. 278. Βλ. Bailey, «Berlin Strike».

Κεφάλαιο 8: Η Ρωσική Επανάσταση (σ. )

404

1. Για μια γενική ανάλυση της επανάστασης του Φεβρουαρίου, βλ. Hasegawa, February Revolution· Rabinowitch, Bolsheviks· Mandel, Fall· και Galili, Menshevik Leaders, σ. 3-156. Για τις γυναίκες εργαζόμενες: McDermid και Hillyar, Midwives· Smith, Red Petrograd, σ. 23-27, 192-195· και Wood, Baba, σ. 35-37. 2. Suny, «Toward», σ. 36. 3. Πάβελ Μιλιούκοφ, ηγετικό στέλεχος των καντέτ και υπουργός Εξωτερικών στην Πρώτη Προσωρινή Κυβέρνηση, εξέδωσε μία νότα προς τους Δυτικούς συμμάχους στις 18 Απριλίου 1917, διακηρύσσοντας την επιθυμία της Ρωσίας να συνεχίσει τον πόλεμο. Αυτό είχε ως συνέπεια να οργανωθούν διαδηλώσεις εναντίον της κυβέρνησης από την πλευρά της Αριστεράς, με αποτέλεσμα να παραιτηθεί τόσο ο Μιλιούκοφ όσο και Αλεξάντερ Γκουτσκόφ που ήταν υπουργός Πολέμου. 4. Rosenberg, Liberals, σ. 108.

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·405

™∏ª∂πø™∂π™

5. Lenin, «The tasks of the proletariat in the present revolution (April Theses)», στο Lenin, Collected Works, 24: 21-26. 6. Carr, Bolshevik Revolution, 1:93. 7. Koenker, Moscow Workers, σ. 132. 8. Η πιο χρήσιμη πηγή γι’ αυτές τις εκτιμήσεις είναι ο Rigby, Communist Party. 9. Με λίγες εξαιρέσεις, η άποψη αυτή κυριάρχησε μέχρι τη δεκαετία του 1970, όταν οι κοινωνικές και πολιτικές ιστορίες του επαναστατικού κινήματος προκάλεσαν σταδιακά μια αλλαγή. Για το κόμμα των μπολσεβίκων και τη σκέψη του Λένιν, βλ. Service, Bolshevik Party· Harding, Lenin’s Political Thought· και Leninism. 10. Η αντιμπολσεβίκικη αυτή κριτική απηχεί τις επιθέσεις των μενσεβίκων που κατηγορούσαν τον Λένιν ότι είχε ξαναγυρίσει στον συνωμοτικό τυχοδιωκτισμό του Μπακούνιν ή του Μπλανκί. 11. Baron, Plekhanov, σ. 324. 12. Οι ελπίδες των Φιλελευθέρων εστίαζαν στα ζέμστβο, τους θεσμούς τοπικής αυτοδιοίκησης που είχαν δημιουργηθεί το 1864. Βλ. Emmons και Vucinich (επιμ.), The Zemstvo, και ιδιαίτερα τα δοκίμια των Gleason και Rosenberg. Στην αρχή του πολέμου συγκροτήθηκε η Επιτροπή Πολεμικών Βιομηχανιών, επικεφαλής της οποίας τέθηκε ο Αλεξάντερ Γκουτσκόφ, ηγετικό στέλεχος του Κόμματος του Οκτωβρίου και αργότερα υπουργός πολέμου στην Πρώτη Προσωρινή Κυβέρνηση, στη διάρθρωση της οποίας συνέβαλε αποφασιστικά. Στα τέλη του 1915, υπήρχαν Επιτροπές Πολεμικών Βιομηχανιών σε 28 επαρχίες και 74 πόλεις. Η Κεντρική Επιτροπή Πολεμικών Βιομηχανιών είχε 19 ανεξάρτητα τμήματα, καθένα από τα οποία αφορούσε έναν τομέα της πολεμικής παραγωγής και τροφοδοσίας. Βλ. Siegelbaum, Politics. 13. Kautsky, Georgia, σ. 68. 14. Για τους μενσεβίκους, βλ. κυρίως Galili, Menshevik Leaders. 15. Το Haimson, «Problem» αποτελεί την κύρια πηγή της ερμηνείας αυτής. 16. Rosenberg και Koenker, «Limits», σ. 296-297. 17. Στο ίδιο, σ. 324· και πιο λεπτομερώς στο Rosenberg και Koenker, Strikes. 18. Η αντίθεση του Κάμενεφ και του Ζινόβιεφ απέναντι στον Λένιν αποτελεί ένδειξη του πλουραλισμού των απόψεων που υπήρχε στα ηγετικά κλιμάκια των μπολσεβίκων το 1917. Ήταν οι πρώτοι που διαφώνησαν με τις Θέσεις του Απρίλη, ενώ τον Οκτώβριο αντιτάχθηκαν και στην απόφαση της πλειοψηφίας να πραγματοποιηθεί η επανάσταση. Σε φανερή αντίθεση με όλους τους κανόνες του μπολσεβικισμού, κινητοποίησαν τους υποστηρικτές του κόμματος και μάλιστα, ο Κάμενεφ χρησιμοποίησε μια ανεξάρτητη εφημερίδα για να διαδώσει τις πολιτικές απόψεις του. Παρότι ο Λένιν απαίτησε την εκδίωξή τους από το κόμμα, η Κεντρική Επιτροπή περιορίστηκε στην επίπληξη. Μετά τις 25 Οκτωβρίου, ο Κάμενεφ και ο Ζινόβιεφ ζήτησαν να συγκροτηθεί ένας συνασπισμός όλων των σοσιαλιστικών δυνάμεων, ερχόμενοι για άλλη μια φορά σε αντίθεση με τις αποφάσεις της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος· ενώπιον ενός τελεσιγράφου, που τους απηύθυνε η κομματική ηγεσία, ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ και άλλα τρία στελέχη οδηγήθηκαν σε παραίτηση. Όπως και στο παρελθόν, αυτό δεν είχε σχεδόν κανένα πρακτικό αποτέλεσμα: οι διαφωνούντες έθαψαν τελικά το τσεκούρι του πολέμου μετά τη συγκρότηση του συνασπισμού μπολσεβίκων και αριστερών Σοσιαλεπαναστατών (SR), αναλαμβάνοντας ηγετικές θέσεις στο νέο πολιτικό σχήμα. Οι συγκρούσεις αυτές αναλύονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στο Rabinowitch, Bolsheviks, σ. 202-208, 219-233 και 305-310. 19. Trotsky, Permanent Revolution, σ. 63 20. Στο ίδιο, σ. 65 21. Είναι περίεργο αλλά ο τρόπος που αντιμετώπισαν οι μπολσεβίκοι το αγροτικό ζήτημα το 1917 δεν έχει τονιστεί ιδιαίτερα στη σχετική βιβλιογραφία. Βλ. Figes, Peasant Russia· Kingston Mann, Lenin. Βάσει του Διατάγματος για τη Γη και του Νόμου για την Κοινωνικοποίηση της Γης της 19ης Φεβρουαρίου 1918, η γη εθνικοποιήθηκε. 22. Ο ισχυρισμός αυτός το μόνο που επιτυγχάνει είναι να δημιουργεί εντυπώσεις. Ορισμένοι Σοσιαλεπαναστάτες (SR) είχαν επίγνωση των αναγκών της αγροτιάς και υποστήριζαν ότι έπρεπε να αλλάξει χωρίς καθυστέρηση το ιδιοκτησιακό καθεστώς της γης. Αυτό άλλωστε υπήρξε το ένα θεμέλιο για τη συγκρότηση

405

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·406

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

23.

24. 25.

26. 27. 28. 29. 30.

31.

του συνασπισμού ανάμεσα στους μπολσεβίκους και στους Σοσιαλεπαναστάτες τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 1917. Ωστόσο δεν υπήρχε μια συνεκτική άποψη των Σοσιαλεπαναστατών ως κόμματος. Μόνο η αποφασιστικότητα των μπολσεβίκων μπορούσε να εκφράσει τις προθέσεις των πιο ριζοσπαστικών Σοσιαλεπαναστατών. Ο Ν. Ζορντανίγια, ο ηγέτης των Γεωργιανών μενσεβίκων, απέφευγε επίμονα την εμπλοκή του κόμματός του από την ύπαιθρο μεταξύ του 1905 και της εισβολής των μπολσεβίκων τον Μάιο του 1921, θεμελιώνοντας προγραμματικά το καθεστώς του στους εργάτες, στους στρατιώτες και την προοδευτική αστική τάξη. Παρότι η κυβέρνηση των μενσεβίκων έδωσε τη γη στους αγρότες, τους αντιμετώπιζε με καχυποψία σαν μια καθυστερημένη και δυνητικά αντεπαναστατική τάξη. Όπως λέει ο Σάνιν, η εμπειρία αυτή «θα μπορούσε να έχει αλλάξει τις προγενέστερες θεωρητικές κατασκευές των ντόπιων μαρξιστών, αλλά, σε αυτή την περίπτωση, οι έννοιες αποδείχτηκαν πιο ισχυρές από τα επαναστατικά όνειρα». Βλ. Shanin, Roots, 2: 227· επίσης, Suny, Making. Οι Ιταλοί Σοσιαλιστές αποτελούν ένα πολύ καλό παράδειγμα: έχοντας βρει μεγάλη ανταπόκριση στις τάξεις του αγροτικού προλεταριάτου της Κοιλάδας του Πάδου, το PSI δεν έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τον διαφορετικό ριζοσπαστισμό των μικροκαλλιεργητών των κεντρικών και των νότιων περιοχών της χώρας, οι οποίοι στα «κόκκινα χρόνια» της περιόδου 1919-20 ήταν εξαιρετικά μαχητικοί. Βλ. επίσης Hussain και Tribe, Marxism. Η βιβλιογραφία είναι τεράστια. Για μια προσεκτική και συμπαθητική πραγμάτευση του ζητήματος, βλ. Haupt, «Lenin». O Τσερετέλι, ο οποίος ήταν τότε υπουργός Ταχυδρομείων και Τηλεγράφων στην Προσωρινή Κυβέρνηση, προσπάθησε να περιορίσει τις επικρίσεις των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών που συμμετείχαν στον κυβερνητικό συνασπισμό. Η πλήρης φράση έχει ως εξής: «“Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει κανένα πολιτικό κόμμα που θα μπορούσε να πει: ‘Δώστε μας την εξουσία και φύγετε· θα σας αντικαταστήσουμε εμεί’. Δεν υπάρχει τέτοιο κόμμα στη Ρωσία”. (Ο Λένιν από το έδρανό του: ‘Υπάρχει’)». Βλ. Carr, Bolshevik Revolution, 1: 100. Lenin, Collected Works, 24: 419. Αλεξέι Ρίκοφ, στη Συνδιάσκεψη των Μπολσεβίκων του Απριλίου, παρατίθεται στο Carr, Bolshevik Revolution, 1: 95. Löwy, Politics, σ. 56. Παρατίθεται στο Rabinowitch, Bolsheviks, σ. 94. Στις εκλογές της 20ής Αυγούστου 1917 για τη Δούμα της Πετρούπολης, οι Σοσιαλεπαναστάτες πήραν το 37,4% της λαϊκής ψήφου, ενώ στις εκλογές της 25ης Ιουνίου 1917 για τη Δούμα της Μόσχας πήραν το εντυπωσιακό 58%. Στις εκλογές για τη Συντακτική Συνέλευση, οι μενσεβίκοι κέρδισαν στην Πετρούπολη μόνο το 3,1% και στη Μόσχα το 2,8%. Βλ. Radkey, Election, παράρτημα. Η σύγκριση με τις εκλογές για τη Δούμα των πόλεων παρατίθεται στο Rosenberg, Liberals, σ. 274. Γι’ αυτό αλλά και για τα παραπάνω, βλ. Carr, Bolshevik Revolution, 1: 115-133.

Κεφάλαιο 9: Σπάζοντας το καλούπι του σοσιαλισμού: Ο αριστερός κομμουνισμός, 1917-23 (σ.)

406

1. Το πρώτο παράθεμα προέρχεται από το Davidson, Antonio Gramsci, σ. 83. Τα άλλα προέρχονται από τα άρθρα του Γκράμσι «The Russian maximalists» (28.7.1917) και «The Revolution against ‘Capital’» (24.12.1917), Political Writings, σ. 31-37. 2. Όπως αποκαλύπτει πράγματι η ανδροκρατική γλώσσα των δηλώσεων που παρατίθενται από τον Γκράμσι. Δεδομένης της μαζικής ένταξης των γυναικών στην εργατική τάξη κατά τη διάρκεια του πολέμου και του ρόλου τους στις μαχητικές λαϊκές κινητοποιήσεις, από τη Ρωσική Επανάσταση του Φεβρουαρίου μέχρι τις πρώτες αντιπολεμικές εκδηλώσεις στη Γερμανία, τις απεργίες με αφορμή τα ενοίκια στο Κλάιντσαϊντ και τις εξεγέρσεις του Τορίνου το 1917, η παραμέληση των γυναικείων ζητημάτων εκ μέρους της Αριστεράς γίνεται όλο και πιο εντυπωσιακή. 3. Πιστή στις υποσχέσεις της, η κυβέρνηση των μπολσεβίκων προχώρησε τον Δεκέμβριο του 1917 σε διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς στο Μπρεστ-Λιτόφσκ, αποδεχόμενη τελικά τον Μάρτιο τους όρους

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·407

™∏ª∂πø™∂π™

4.

5. 6.

7.

8.

9. 10. 11. 12. 13.

14. 15. 16. 17.

των τελευταίων. Στην αρχή μάλιστα, οι μπολσεβίκοι πίστευαν ότι θα χρησιμοποιήσουν τις διαπραγματεύσεις ως μέσο προπαγάνδας, με την ελπίδα ότι θα προτρέψουν τους Γερμανούς εργάτες να επαναστατήσουν. Η γερμανική κυβέρνηση απάντησε με απαιτήσεις, που έγιναν όλο και πιο πιεστικές, προκαλώντας μια σειρά απεργιακών κινητοποιήσεων στην Αυστροουγγαρία που ξεκίνησαν στις 14 Ιανουαρίου 1918. Μια διαφορετική σειρά μαχητικών εκδηλώσεων –μια απεργία στους σιδηροδρόμους που οδήγησε σε γενικευμένη εξέγερση στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων και στην παρεμπόδιση της μετακίνησης των στρατευμάτων, σε στάσεις και πιθανότατα στη μεταστροφή της αυτοκρατορικής κυβέρνησης σε ανοιχτή στρατιωτική δικτατορία– κατέληξε σε μια πραγματική επαναστατική κρίση. Βλ. Schlesinger, Central European, σ. 135-139. Στη Σουηδία, οι παρεμβάσεις των Συντηρητικών υπέρ μιας στρατιωτικής επέμβασης εναντίον των σοσιαλδημοκρατών στον Εμφύλιο Πόλεμο της Φινλανδίας, ενίσχυσε τη μαχητικότητα της εργατικής τάξης, όπως και την περίοδο Φεβρουαρίου-Μαρτίου του 1918. Βλ. Radziejowsky, Communist Party. Για τη ριζοσπαστικοποίηση των λαών των μικρότερων ευρωπαϊκών χωρών (Ισπανία, Ελβετία, Δανία, Σουηδία, Νορβηγία, Ολλανδία, Βέλγιο και Λουξεμβούργο), βλ. Schmitt (επιμ.), Neutral Europe· Meaker, Revolutionary Left· Nelson, «Labour Insurgency»· Andrae, «Swedish Labor»· Heerma van Voss, «Netherlands», σ. 44-52· Polasky, Democratic Socialism, σ. 160-190· Scuto, Sous le signe. Βλ. Péteri, Effects, σ. 1-54· Hajdu, Hungarian Soviet· Tökes, Béla Kun· Kenez, «Coalition politics»· Nagy, «Budapest»· Romsics, «Hungarian». Ο Αλεξάντρ Κερένσκι (1881-1970) ήταν επικεφαλής της ρωσικής Προσωρινής Κυβέρνησης από τον Απρίλιο μέχρι την ανατροπή της τον Οκτώβριο του 1917. Αν και αρχικά είχε ευθυγραμμιστεί με τους Σοσιαλεπαναστάτες, το 1917 ταυτίστηκε με τους καντέτ. Carr, Bolshevik Revolution, 3: 200. Οι πολωνοσοβιετικές σχέσεις χειροτέρεψαν μετά από μια πρώτη στρατιωτική σύρραξη στη Λευκορωσία τον Φεβρουάριο του 1919, καθώς και οι δύο χώρες προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν το κενό που άφησε πίσω της η γερμανική στρατιωτική διοίκηση. Ο Γιόζεφ Πιλσούντσκι (Józef Pilsudski) εξαπέλυσε μια επίθεση τον Μάιο του 1920, την οποία οι Σοβιετικοί κατάφεραν να αποκρούσουν κυριολεκτικά με δραματικό τρόπο. Το Davies, White Eagle παίρνει ανοιχτά το μέρος των Πολωνών. Για μια πιο συνετή και αντικειμενική ανάλυση των γεγονότων, βλ. Leslie (επιμ.), History, σ. 134-138. Βλ. Hansen, «Between reform». Arthur Henderson, The Aims of Labour (Λονδίνο 1917), σ. 20, 24, παρατίθεται στο Hinton, Labour, σ. 103. Αναφέρεται στο Abrams, «Failure», σ. 46. Για τη μακροπρόθεσμη σημασία των ετών αυτών και παρά τις απογοητεύσεις των ειδικών μεταρρυθμίσεων, βλ. Middlemas, Politics, σ. 120-151. Hobsbawm, «‘New Unionism’», σ. 29. Ένα μοντέλο συνεργασίας ανάμεσα στους εργοδότες και στους συνδικαλιστές ηγέτες αποτέλεσε το σύμφωνο Stinnes-Legien, που υπογράφηκε στη Γερμανία στις 15 Νοεμβρίου 1918. Παίρνοντας το όνομα των δύο βασικών διαπραγματευτών, του βιομηχάνου Χούγκο Στίνες (Hugo Stinnes) και του βετεράνου προέδρου του Ελεύθερου Συνδικάτου Καρλ Λέγκιεν, το σύμφωνο έδωσε στα συνδικάτα μεγάλα προνόμια, ανάμεσα στα οποία ξεχώριζαν η πλήρης νομιμοποίησή τους και το απεριόριστο δικαίωμα στρατολόγησης μελών, το οκτάωρο, η εξασφάλιση της απασχόλησης των στρατιωτών που επέστρεφαν από το μέτωπο, και οι ελεύθερες διαβουλεύσεις στους τόπους δουλειάς, κυριότερο στοιχείο των οποίων ήταν η εκλογή των εργατικών επιτροπών. Από την πλευρά τους, οι εργοδότες εξασφάλισαν τη δέσμευση της ηγεσίας των συνδικάτων ότι θα αντιτάσσονταν στα αιτήματα των απλών εργατών για εθνικοποιήσεις και εργατικό έλεγχο, προκαλώντας μεγάλη αναστάτωση στους κόλπους του εργατικού κινήματος. Η επίσημη ονομασία του συμφώνου ήταν Κεντρική Εργατική Συμφωνία (Zentralarbeitsgemeinschaft). Fox, History, σ. 293· Middlemas, Politics, σ. 143· Wrigley, Lloyd George. Βλ. Cronin, «Coping»· Wrigley, «State»· Foster, «Working-class». Βλ. Liulevicius, War Land· Fischer, Germany’s Aims, σ. 475-509· Borowsky, Deutsche Ukrainepolitik, σ. 166-262· Guratzsch, Macht, σ. 363-379. Βλ. Reshetar, Ukrainian Revolution· Suny, Baku Commune· Upton, Finnish Revolution· Alapuro, State· Azergailis, 1917 Revolution· Rauch, Baltic States· Suny, Making· Shanin, Roots, 2: 261-279.

407

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·408

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

408

18. Βλ.ιδ. τον Suny, «National revolutions»· επίσης Eley, «Remapping». 19. Βλ. Bell, Peasants, σ. 122-153· King, History, σ. 9-38· Hitchens, «Romanian Socialists»· Banac, National Question, σ. 328-339, και «Communist Party». 20. Βλ. ιδ. Wheaton, Radical Socialism· McDermott, Red Unions, σ. 1-38. 21. Για το βρετανικό παράδειγμα, βλ. Slatter, «Learning». 22. Το ακροδεξιό πραξικόπημα του Καπ (13 Μαρτίου 1920) έγινε από τον Βόλφγκανγκ Καπ (Wolfgang Kapp), εθνικιστή πολιτικό της περιόδου 1912-18, και το στρατηγό Βάλτερ φον Λίτβιτς (Walther von Lüttwitz). Η κυβέρνηση εγκατέλειψε το Βερολίνο, καταφεύγοντας στη Στουτγάρδη, αλλά, μέχρι τις 21 Μαρτίου, οι πραξικοπηματίες είχαν εξουδετερωθεί από τη γενική απεργία που είχε εν τω μεταξύ πραγματοποιηθεί. Οι μαζικές εκδηλώσεις δεν εκτονώνονταν εύκολα την εποχή εκείνη και έτσι, οι προσπάθειες της κυβέρνησης να επαναφέρει την τάξη με στρατιωτικά μέσα προκάλεσαν εμφύλιες συγκρούσεις σε πολλές βιομηχανικές περιοχές της Γερμανίας. Για μια κλασική ανάλυση, βλ. Erger, Kapp-Lüttwitz· για τα γεγονότα στο Ρουρ, Lucas, Märzrevolution 1920, και Eliasberg, Ruhrkrieg· και για μια συγκλονιστική ανάλυση των κατά τόπους γεγονότων (Λιψία), Dobson, Authority, σ. 278-289. 23. Κάποια οφειλή μπορεί να ανιχνευτεί στο συνδικαλιστικό και τα άλλα κινήματα που είχαν διαμορφωθεί πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Για παράδειγμα, ένα νήμα συνδέει τις τοπικές συνδικαλιστικές κινήσεις του μεταλλουργικού και του κατασκευαστικού τομέα του Βερολίνου με την άμεση δημοκρατία του κινήματος των εκπροσώπων σωματείου της πολεμικής περιόδου και τα Συμβούλια (Räte) που ακολούθησαν αμέσως μετά. Το τοπικό συνδικαλιστικό κίνημα του Βερολίνου αποτέλεσε μια προσπάθεια αντιπαράθεσης της κλαδικής γενικής συνέλευσης στο κυρίαρχο μοντέλο του συγκεντρωτικού συνδικαλισμού. Τελικά, σε μια μάχη οπισθοφυλακών το κίνημα αυτό ηττήθηκε γύρω στα 1907-08. Βλ. Müller, Gewerkschaftliche Versammlungsdemokratie. 24. Ένα κλασικό έργο για τα εργοστασιακά συμβούλια είναι το von Oertzen, Betriebsräte. Για μια έξοχη ανάλυση του κινήματος στη Λιψία, βλ. Dobson, Authority, σ. 223-277. 25. Η «κοινωνικοποίηση» προϋποθέτει κάτι περισσότερο από την αγγλική «εθνικοποίηση». Εκεί όπου η τελευταία σηματοδοτεί τη δημόσια ιδιοκτησία και την κεντρική γραφειοκρατική διοίκηση (όπως στη βρετανική εθνικοποιημένη βιομηχανία μετά το 1945), η πρώτη προτάσσει την κοινωνική ιδιοκτησία, με τους εργάτες να έχουν τον έλεγχο της παραγωγής. Στο βρετανικό εργατικό κίνημα πριν από το 1914, οι εθνικοποιήσεις θεωρούνταν ότι δεν είχαν καμιά σχέση με τους εργάτες σε ό,τι αφορά το ζήτημα της παραγωγής, αφού απλώς αντικαθιστούσαν τους ιδιώτες καπιταλιστές με την κρατική γραφειοκρατία. Πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, η μόνη εναλλακτική πρόταση ήταν η δημοκρατία στην παραγωγή και ο αποκλεισμός οποιουδήποτε συγκεντρωτικού μοντέλου διαχείρισης της οικονομίας. Στην πρόταση αυτή επέμενε κυρίως το συνδικαλιστικό κίνημα. Δεν υπήρχε απόλυτη αντίθεση ανάμεσα στην κρατική ιδιοκτησία (εθνικοποίηση) και στον εργατικό έλεγχο (με την έννοια που έδιναν σε αυτόν τα τοπικά συνδικαλιστικά κινήματα), και γι’ αυτό οι συζητήσεις περί κοινωνικοποίησης, που έγιναν στις αρχές του 1919 στη Γερμανία, συνδύαζαν και τις δύο αυτές συνιστώσες. Για μια κλασική ανάλυση των αντίστοιχων βρετανικών προβληματισμών, βλ. Morgan, «Socialism». 26. Για τον Χάιλινγκ και την οργάνωση Freie Vereinigung der Bergarbeiter Deutschlands, βλ. Tampke, Ruhr, σ. 101. Για το οργανωτικό και ιδεολογικό πλαίσιο, βλ. Bock, Syndikalismus και Geschichte, σ. 74-169· Thorpe, «Keeping». 27. Για το ευρύτερο πλαίσιο των μαχητικών εκδηλώσεων του εργατικού κινήματος στη Γερμανία, βλ. Weitz, Creating, σ. 83-141. Για τη Γαλλία κατά την ίδια περίοδο: Magraw, «Paris 1917-20»· Amdur, Syndicalist Legacy, σ. 83-172. 28. Gramsci, «The Revolution against Capital» (24 Δεκεμβρίου 1917) στο έργο Political Writings, σ. 34. 29. Απόσπασμα από την αυτοβιογραφία ενός ανώνυμου συμβούλου, «Erlebnisse und Schlußfolgerungen eines Revolutionärs», στο Proletarische Zeitgeist, τεύχ. 10 (1931), σ. 9, παρατίθεται στο Bock, Geschichte. 30. Το πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Εργατών Γερμανίας (KAPD), τον Μάιο του 1920, αναφέρεται στο ίδιο. Το KAPD, που ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1920, εστίασε για λίγο το ενδιαφέρον του στη δράση

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·409

™∏ª∂πø™∂π™

των κομμουνιστών, η οποία το 1919-21 επεκτάθηκε σε όλες τις βιομηχανικές περιοχές της Γερμανίας, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στα εργατικά συμβούλια. Πολιτικά άμορφο και με δράση κυρίως τοπική, το νεοσυνδικαλιστικό αυτό κίνημα, που υιοθέτησε την ένοπλη άμυνα και την άμεση δράση, υπήρξε αρχικά σημαντικός ανταγωνιστής του KPD προτού κατακερματιστεί και τα μέλη του ενταχθούν σε άλλες συγγενείς πολιτικές δυνάμεις. Βλ. Bock και Hölz, White Cross. 31. Clark, Antonio Gramsci, σ. 112-115. 32. Ο γερμανικός νόμος είναι τυπωμένος σε ένα παράρτημα του βιβλίου του Moses, Trade Unionism, σ. 467500. Ο Μόουζες δίνει μια καλή σύνοψη των συζητήσεων που προηγήθηκαν του νόμου υπό μία οπτική γωνία ευνοϊκή για τη συνδικαλιστική ηγεσία, σ. 291-320. Ο νόμος προέβλεπε τη δημιουργία ξεχωριστών εργατικών συμβουλίων για τους υπαλλήλους. 33. Στο ίδιο, σ. 460. Σε μια πρώτη συνδιάσκεψη (1-2.2.1919), ο Λέγκιεν επιτέθηκε εναντίον των αποκεντρωμένων συστημάτων των συμβουλίων, επειδή υποτίθεται ότι ευνοούσαν τους εργαζομένους με καλύτερη θέση στην παραγωγή και αρνούνταν στους άλλους τη δυνατότητα να οργανωθούν ή να διαπραγματευτούν σε εθνικό επίπεδο. Ο Λέγκιεν ήθελε «να εκφράσει τις συνδικαλιστικές μας αρχές, ότι δηλαδή το σύστημα των συμβουλίων θα ευνοούσε ελάχιστες μόνο ομάδες εργαζομένων, ενώ το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα της εργατικής τάξης θα περιερχόταν σε μειονεκτική θέση», σ. 437, σημ. 46.

Κεφάλαιο 10: Γερμανία και Ιταλία: Δύο χωριστές περιπτώσεις (σ. ) 1. Στις 27-28 Οκτωβρίου, όταν οι ναυτικοί έμαθαν τα σχέδια της ανώτατης ηγεσίας τους να συγκρουστούν με τους Βρετανούς σε μια ναυμαχία στην οποία ή θα νικούσαν τους αντιπάλους τους ή θα πέθαιναν ηρωικά, αρνήθηκαν να βγουν στα ανοιχτά. Όταν επέστρεψαν όμως στο λιμάνι, η ηγεσία τους έλαβε πειθαρχικά μέτρα εναντίον τους, με συνέπεια να ξεσπάσει ανταρσία, η οποία μεταδόθηκε πρώτα στο στρατό και κατόπιν στην εργατική τάξη. Η ανώτατη στρατιωτική ηγεσία ήθελε να διακοπούν οι συνομιλίες για την επίτευξη εκεχειρίας για να υπονομεύσει τη νέα κυβέρνηση. Όπως πολύ εύστοχα λέει ο Χορν: «Ήταν η εξέγερση των ναυάρχων εναντίον της κυβέρνησης αυτή που προκάλεσε τη στάση των ναυτικών και των θερμαστών». Βλ. Horn, Naval Mutinies, σ. 233. 2. Η νέα κατάσταση ήταν εξαιρετικά εύφλεκτη. Η στάση των ναυτικών αποτέλεσε τον αναγκαίο σπινθήρα και όχι κάτι που προέκυψε εντελώς ξαφνικά. Βλ. Carsten, War, σ. 208-221. 3. Για μια προσεκτική και ενδιαφέρουσα εξήγηση των πιέσεων, που αντιμετώπισε η κυβέρνηση Έμπερτ, βλ. Mathews, «Economic Origins»· καθώς και Bessel, Germany, σ. 194-219. 4. Kirby, War, σ. 227. 5. Ωστόσο αυτή η δωδεκαμελής Εκτελεστική Επιτροπή του Εργατικού και Στρατιωτικού Συμβουλίου του Βερολίνου διάλεξε 12 δήθεν ανεξάρτητους αντιπρόσωπους των στρατιωτών, για τους οποίους η αρχή της ισότητας παραβλέφθηκε. Μέσα από τον έλεγχο της φρουράς του Βερολίνου, το SPD κατάφερε να προσεταιριστεί την πλειοψηφία των αντιπροσώπων των στρατιωτών, θέτοντας υπό τον έλεγχό του τα 2/3 των μελών της Εκτελεστικής. Βλ. Winkler, Revolution, σ. 55-58. Οι υποψήφιοι του USPD για τη νέα κυβέρνηση ήταν αρχικά ο Χάαζε, ο Γκέοργκ Λέντεμπουρ (ο αριστερός αντιπρόεδρος του USPD) και ο Λίμπκνεχτ, με τη διαφορά ότι οι δύο τελευταίοι ήταν καταρχήν αντίθετοι στη συμμετοχή. 6. Carsten, War, σ. 227. Για μια πιο συνθετική ανάλυση της Γερμανικής Επανάστασης, βλ. το βιβλίο του Winkler, Revolution, σ. 19-150· Kluge, Die deutsche Revolution· Carsten, Revolution, σ. 32-49, 55-77, 127-223. 7. Miller, Bürde, σ. 99. 8. Βλ. Winkler, Revolution, σ. 68-72· και Carsten, Reichswehr, σ. 10-37. Για τα συμβούλια των στρατιωτών, βλ. Kluge, Soldatenräte· για την αποστράτευση των στρατευμάτων, Bessel, Germany, σ. 69-90· και για το Freikorps, Schulze, Freikorps, και Waite, Vanguard. Για το ρόλο του Γκούσταβ Νόσκε (Gustav Noske), βλ. Wette, Gustav Noske. 9. Winkler, Revolution, σ. 72-75. 10. Η Συμφωνία περιλαμβάνεται στο Moses, Trade Unionism, 2: 454-456. Βλ. επίσης Feldman, «German business» και «Origins».

409

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·410

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

410

11. Στο ιδρυτικό συνέδριο του KPD, που έγινε στις 30 Δεκεμβρίου 1918, συμμετείχαν 94 εκπρόσωποι της Ένωσης των Σπαρτακιστών, 29 των Διεθνιστών Κομμουνιστών Γερμανίας (Internationale Kommunisten Deutschlands – IKD) και άλλοι τέσσερις. Από τις 11 Νοεμβρίου, οι Σπαρτακιστές συγκρότησαν μια οργανωμένη ομάδα στο USPD· το IKD συσπείρωσε στις 23 Νοεμβρίου ριζοσπάστες από τη Βρέμη, το Αμβούργο και το Βερολίνο. «Η τάξη βασιλεύει στο Βερολίνο» ήταν το τελευταίο άρθρο της Ρόζας Λούξεμπουργκ που δημοσιεύτηκε στη Rote Fahne στις 14 Ιανουαρίου 1919. Βλ. Luxemburg, Gesammelte Werke, 4: 533538. Βλ. Fowkes, Communism, σ. 10-23· Winkler, Revolution, σ. 114-133· Weber (επιμ.), Gründungsparteitag. 12. Μια μελέτη για τη σχέση ανάμεσα στις εξαιρετικά ασταθείς κοινωνικοοικονομικές και θεσμικές συνθήκες και στη λαϊκή δεκτικότητα από τη μια, και τις ριζικές αλλαγές σε έναν «κόσμο που γύρισε ανάποδα» από την άλλη, είναι το Geyer, Verkehrte Welt. Ένα παρόμοιο επιχείρημα παρουσιάζεται εξαντλητικά και με πολλές εγκυκλοπαιδικές λεπτομέρειες στο Feldman, Great Disorder. 13. Οι πρωτοποριακές αναλύσεις των Räte ως βάσεων για τη δημιουργία ενός «τρίτου δρόμου» ανήκουν στον von Oertzen, Betriebsräte, και στον Kolb, Arbeiterräte. Για μια κριτική επισκόπηση, βλ. Rürup, «Problems» και «Demokratische Revolution». Για μια ισχυρή επιχειρηματολογία θεμελιωμένη στις δημοκρατικές προσδοκίες των εργατών, βλ. Dobson, Authority, σ. 191-220. 14. Για μια προσεκτική παρουσίαση των επιχειρημάτων αυτών, βλ. Geary, «Radicalism» και «Revolutionary Berlin». Η κλασική ανάλυση των μαχητικών κινητοποιήσεων στην περιοχή του Ρουρ είναι: Lucas, Märzrevolution 1920· Eliasberg, Ruhrkrieg. Η διαδικασία αυτή μπορεί να ανιχνευτεί μέσα από το φακό των κομμάτων στο Fowkes, Communism, σ. 24-53· και Morgan, Socialist Left, σ. 212-341. 15. Η προσπάθεια του PSI να ανταποκριθεί στη μεταπολεμική κρίση παρακολουθείται καλύτερα μέσα από τη βιβλιογραφία που αφορά τον Γκράμσι: Cammett, Antonio Gramsci, σ. 65-155· Clark, Antonio Gramsci, σ. 46-209· Williams, Proletarian Order, σ. 95-301· επίσης, Davidson, Theory, σ. 75-101. Για ένα ευρύτερο πλαίσιο, βλ. τις εξαιρετικές μελέτες Corner, Fascism, σ. 76-136· Cardoza, Agrarian Elites, σ. 245-386· Snowden, «From Sharecropper»· Abse, «Rise»· Bell, «Working-class culture». 16. Clark, Antonio Gramsci, σ. 34. 17. Corner, Fascism, σ. 82. 18. Vivarelli, «Revolution», σ. 246. 19. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ο Λουντοβίκο Ντ’Αραγκόνα (Ludovico D’Aragona), γραμματέας της CGL, πρότεινε την ομαδική παραίτηση της ηγεσίας της, αν το διευθυντήριο του PSI πίστευε πραγματικά ότι είχε έρθει η ώρα της επανάστασης. Το κόμμα αποκήρυξε την προηγούμενη άποψή του, παραπέμποντας το θέμα στο Εθνικό Συμβούλιο της CGL. Εν τω μεταξύ, οι φασίστες είχαν αναλάβει ήδη την πρωτοβουλία των κινήσεων. Η καλύτερη πραγμάτευση είναι το Spriano, Occupation, σ. 86-93. 20. Ο Ετζίντιο Τζενάρι (Egidio Gennari), ηγετικό στέλεχος της μαξιμαλιστικής πτέρυγας του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ιταλίας και μέλος του διευθυντηρίου του, ανέπτυξε την επιχειρηματολογία αυτή σε μια ομιλία του στις 20 Απριλίου 1920, δικαιολογώντας την απόφαση να μη στηριχτεί η γενική απεργία στο Πεδεμόντιο. Παρατίθεται στο Clark, Antonio Gramsci, σ. 107. 21. Ο Τζασίντο Μενότι Σεράτι (1872-1926), ηγετικό στέλεχος της μαξιμαλιστικής πτέρυγας του PSI τον Οκτώβριο του 1919, αναφέρεται στο Lyttleton, «Revolution», σ. 68. Με δεδομένη τη διάσημη δήλωση του Μαρξ («Οι φιλόσοφοι δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να ερμηνεύουν τον κόσμο· το θέμα είναι να τον αλλάξουμε»), η ειρωνεία στα λόγια του Σεράτι ήταν ασύλληπτη. 22. Φιλίπο Τουράτι, παρατίθεται στο Seton-Watson, Italy, σ. 575. 23. O Αμαντέο Μπορντίγκα (1889-1970) ήταν ηγέτης της κομμουνιστικής ομάδας. Στο Λιβόρνο υπήρχαν ουσιαστικά πέντε ομάδες: οι άλλες ήταν οι Αδιάλλακτοι Επαναστάτες και η Ομάδα της Κομμουνιστικής Ενότητας. Ο ηγέτης των πρώτων, ο Κονσταντίνο Λατσάρι (Constantino Lazzari, 1857-1927), που ήταν και γραμματέας του PSI το 1912-19, μίλησε, κραδαίνοντας και τα 40 έγγραφα, τα οποία αποδείκνυαν ότι υπήρξε μέλος του κόμματος από το 1882 και μετά. Οι οπαδοί του Μπορντίγκα είχαν την πλειοψηφία στο πενταμελές Εκτελεστικό Γραφείο του νέου κόμματος, ενώ ο Τολιάτι συνέχισε να εκδίδει την εφημερίδα Il

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·411

™∏ª∂πø™∂π™

24. 25. 26. 27.

28.

Comunista στη Ρώμη και ο Γκράμσι την εφημερίδα L’Ordine nuovo (τώρα πλέον καθημερινή) στο Τορίνο. Η καλύτερη ανάλυση για το Λιβόρνο είναι το Cammett, Antonio Gramsci, σ. 141-155. Spriano, Occupation, σ. 135. Μια άλλη διάσταση του πολιτικού αυτού απομονωτισμού ήταν η έλλειψη μιας στρατηγικής για τις γυναίκες. Βλ. ιδ. Foot, «Socialist-Catholic». Βλ. Foot, «Analysis». Για την επαναστατική δυναμική της Ιταλίας, σαν μια τοπική αλυσιδωτή αντίδραση, οργανωμένη μέσα από τα Εργατικά Κέντρα, βλ. Lyttleton, «Revolution», σ. 70. Ως γραμματέας του Κέντρου του Τορίνου, ο Άντζελο Τάσκα (1892-1960), σε αντίθεση με τον Γκράμσι, υποστήριζε ότι το ανάλογο των σοβιέτ στη Ρωσία δεν ήταν τα εργοστασιακά συμβούλια αλλά τα κατά τόπους εργατικά κέντρα· επίσης έδινε μεγαλύτερη προτεραιότητα στα συνδικάτα και τους συνεταιρισμούς. Βλ. De Grand, Stalin’s Shadow, σ. 21-33. Vivarelli, «Revolution», σ. 242-245.

Κεφάλαιο 11: Η νέα αγωνιστικότητα: Η ίδρυση των κομμουνιστικών κομμάτων (σ. ) 1. Kirby, War, σ. 190. 2. Η ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς αναλύεται πιο κάτω σε αυτό το κεφάλαιο. 3. Βλ. Ritter (επιμ.), Zweite Internationale· Ritter, «Second International»· Weeler, «Failure»· Morgan, Socialist Left, σ. 280-291. 4. Βλ. Carr, Bolshevik Revolution, τεύχ. 3: 181-205. 5. Πέραν των 58.000, που εγκατέλειψαν την προσπάθεια κατά το διάστημα Οκτωβρίου-Δεκεμβρίου, άλλα 126.000 μέλη του USPD, τα οποία είχαν ταχθεί υπέρ της Χάλε, αποκήρυξαν και τις δύο πλευρές. Έτσι, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, η διάσπαση προκάλεσε συνολικά την απώλεια 184.000 μελών τόσο στο USPD όσο και στο ενωμένο KPD. Για λεπτομέρειες, βλ. Winkler, Revolution, σ. 482-483· Morgan, Socialist Left, σ. 355-380. 6. Η πρόταση να γίνουν δεκτοί οι 21 Όροι έλαβε 3.208 ψήφους έναντι 1.028 κατά και 397 αποχές. Το νέο κόμμα κράτησε 110.000 μέλη, αφήνοντας 30.000 στο επανιδρυμένο SFIO . Βλ. Adereth, French Communist Party, σ. 22-28· Wohl, French Communism, σ. 158-207. 7. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας είχε 58.000 μέλη και της Τσεχοσλοβακίας 170.000. Βλ. Cammett, Antonio Gramsci, σ. 141-155· Gruber (επιμ.), International Communism, σ. 231-266· Myant, Socialism and Democracy, σ. 5-14· Wheaton, Radical Socialism, σ. 75-101. 8. Winkler, Revolution, σ. 478-482· Morgan, Socialist Left, σ. 395-396· Steiner, «Internationale Arbeitsgemeinschaft»· Wheeler, USPD. 9. Βλ. Carr, Bolshevik Revolution, 3: 404-409· Sukiennicki, «Abortive attempt». 10. Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας (μπολσεβίκοι), 24 Δεκεμβρίου 1918, «Against an International of Traitors», στο Riddell (επιμ.), German Revolution, σ. 442. 11. Πλήρες κείμενο, ό.π., σ. 447-452. 12. Τα πλήρη πρακτικά του Συνεδρίου, στα οποία περιλαμβάνονται και οι δηλώσεις αυτές, υπάρχουν στο Riddell (επιμ.), Founding. Τα συγκεκριμένα παραθέματα προέρχονται από το Trotsky, «Manifesto» (σ. 231, 238), εκτός από το τελευταίο, το οποίο προέρχεται από το Lenin, «Theses» (σ. 150). 13. Riddell (επιμ.), Founding, σ. 139. 14. Λεπτομέρειες από την εισαγωγή του Riddell, ό.π., σ. 12, όπου επίσης παρατηρεί ότι οι δύο εκπρόσωποι συνελήφθησαν κατά την επιστροφή – ο Πλάτεν στη Φινλανδία και ο Στάινχαρντ στη Ρουμανία. 15. Ο Λένιν αναφέρεται στο Mayer, Wilson vs. Lenin, σ. 298. Βλ. επίσης Boersner, Bolsheviks. 16. Βάτισλαβ Βορόφσκι, σε ηλικία 48 ετών ένας από τους σημαντικότερους συνέδρους. Βλ. Πράβντα (7.3.1919), παρατίθεται στην Εισαγωγή του Riddell (επιμ.), Founding, σ. 20. 17. Carr, Bolshevik Revolution, 3: 132. 18. Για τις μπερδεμένες ιστορίες του KAPD και των ευρύτερων κινημάτων του κομμουνισμού των συμβουλίων και του συνδικαλισμού, βλ. Bock, Syndikalismus και Geschichte, σ. 74-169· καθώς και Hölz, White Cross.

411

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·412

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

Κεφάλαιο 12: Η πολιτική του φύλου: Γυναίκες και Αριστερά (σ. )

412

1. Πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, οι γυναίκες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου στη Νέα Ζηλανδία (1893), στην Αυστραλία (1903), στη σαβάνα της Μανιτόμπας, στο Σασκάτσουαν και στην Αλμπέρτα του Καναδά, καθώς και σε 11 πολιτείες της Αμερικής δυτικά του Μισισιπή. Από τα κράτη που δημιουργήθηκαν μετά το 1918, η Γιουγκοσλαβία αρνήθηκε να δώσει εκλογικά δικαιώματα στις γυναίκες. Το ίδιο συνέβη και στην Ελβετία. 2. Η αγωνία αυτή για τον πληθυσμό ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Γαλλία. Βλ. Le Bras, Mariannne· Teitelbaum και Winter, Fear· Huss, «Pro-natalism»· Tomlinson, «Disappearance»· Offen, «Body Politics»· Thébaud, «Work»· και για μια βαθύτερη ανάλυση, Offen, «Depopulation». 3. Για το φασισμό: Nash, «Pronatalism»· Saraceno, «Redefining»· de Grazia, How Fascism, σ. 41-76· Bock, «Antinatalism»· Czarnowski, «Hereditary». Για τη Σοβιετική Ένωση: Goldman, Women, σ. 254-295. Για τη Γαλλία: Schneider, Quality· Carol, Histoire. Για τη Βρετανία: Searle, Eugenics· Sοloway, Demography· Για τη Γερμανία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης: Grossmann, Reforming Sex. Για τη Σκανδιναβία: Broberg και Roll-Hansen (επιμ.), Eugenics· Blom, «Voluntary motherhood». Για τον ισπανικό αναρχισμό: Cleminson, «Eugenics». Για μια γενική επισκόπηση: Dikötter, «Race culture»· Nye, «Rise»· Adams (επιμ.), Wellborn Science. 4. Βλ. ιδ. Berezin, Making. 5. Βλ. Hong, «World War I». 6. Βλ. Heinen, «Kollontai». 7. Βλ., π.χ., Stoehr, «Housework»· Sachße, «Social mothers». 8. Alexander, «Becoming», σ. 247. 9. Για το ισχύον καταναλωτικό πλαίσιο στις σύγχρονες μητροπόλεις αναφορικά με τη σχέση των δύο φύλων και τις περίπλοκες πολιτικές συνέπειές του, βλ. Nava, «Modernity’s disavowal»· Rappaport, Shopping· Pumphrey, «Flapper»· Grossman, «New woman»· Roberts, Civilization· von Ankum (επιμ.), Women· Charney και Schwartz (επιμ.), Cinema· Matthews, «They had»· Alexander, «Becoming». 10. John Sommerfield, May Day (Λονδίνο 1936), σ. 30, παρατίθεται στο Alexander, «Becoming», σ. 246. 11. Lapidus, Women, σ. 58. 12. Βλ. Goldman, «Women». 13. Lapidus, Women, σ. 41. H Κολοντάι ήταν επικεφαλής της Επιτροπής για την Κοινωνική Ευημερία από τον Οκτώβριο του 1917 μέχρι τον Μάρτιο του 1918. 14. Carr, Socialism, 1: 44· Lapidus, Women, σ. 89. 15. Lapidus, Women, σ. 66, 210. Το Ζενοντέλ χρησιμοποιήθηκε από τους Σοβιετικούς στη μουσουλμανική Κεντρική Ασία, όπου οι γυναίκες αντιμετωπίστηκαν προνομιακά ως ένα είδος «υποκατάστατου της εργατικής τάξης». Βλ. Massell, Surrogate Proletariat. Η πιο ουσιαστική ανάλυση του Ζενοντέλ και των κοινωνικών συνιστωσών του είναι το Wood, Baba· επίσης, Goldman, Women· Wood, «Prostitution unbound»· Naiman, Sex. 16. Lapidus, Women, σ. 72. 17. Βλ. Carr, Socialism, 3: 1014-1024· Waters, «Shadow». 18. Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από τα πρακτικά του 4ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς (4.12.1922), στην έκθεση της Χέρτα Στουρμ (Hertha Sturm), παρατίθεται στο Bruley, Leninism, σ. 97-98. Το DNA, οι γυναίκες-μέλη του οποίου αποτελούσαν το 15% του συνόλου των μελών του, εντάχθηκε εν σώματι (en bloc) στην Τρίτη Διεθνή το 1919, αλλά αποχώρησε το 1923. 19. Hellman, Journeys, σ. 31. 20. Βλ. de Grazia, How Fascism· Caldwell, «Reproducers». Για τους γενικότερους λόγους που παραμέλησαν οι σοσιαλιστές το ζήτημα αυτό, βλ. Foot, «Socialst-Catholic». 21. Bruley, Leninism, σ. 122-125, 118. 22. Για το ρόλο των φεμινιστριών στην ίδρυση του CPGB, βλ. στο ίδιο, σ. 63. Για τη Στέλα Μπράουνι, βλ. Sheila Rowbotham, New World. Για τη Σίλβια Πάνκχαρστ, βλ. Harrison, Prudent Revolutionaries, σ. 209241.

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·413

™∏ª∂πø™∂π™

23. Βλ. Bard, «Marianne» και «Proletarians». 24. Η παράγραφος αυτή στηρίζεται στο Bard και Robert, «French Communist Party». Για τη φαλλοκρατική διάσταση της κομμουνιστικής πολιτικής κουλτούρας και των μεταβαλλόμενων αναπαραστάσεων των γυναικών κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 (από τις δυνατές και αθλητικές εργαζόμενες μέχρι το ματερναλιστικό ιδεώδες της θηλυκότητας), με τη χρήση μάλιστα οπτικών αποδείξεων από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας, βλ. Weitz, «Heroic man». 25. Αναφέρεται στο Kontos, Die Partei, σ. 134. Η Ρουθ Φίσερ (1895-1961) συμμετείχε στην ακραία πτέρυγα της ηγεσίας του KPD το 1924-25. 26. Λεπτομέρειες στο Kontos, Die Partei, σ. 210-223. 27. Στο ίδιο, σ. 145-149. 28. Για μια γενικότερη ανάλυση, βλ. Grossman, «German commumism»· Weitz, Creating, σ. 188-232. 29. Pedersen, «Gender», σ. 991-1000. Βλ. επίσης Bland, «In the name». 30. Daniel, Arbeiterfrauen, σ. 119, 77. Για μια συγκριτική μελέτη της «Επιθεώρησης Κοινωνικής Πρόνοιας και της Εργατικής Πειθαρχίας στη Βρετανία και τη Γαλλία, 1916-1918), βλ. Downs, Manufacturing, κεφ. 5, σ. 147-185. Βλ. επίσης Roberts, Civilization. 31. Pedersen, «Gender», σ. 1003. 32. Το Koven και Michel, «Womanly duties» αποτελεί μια αξιόλογη συγκριτική επισκόπηση της ματερναλιστικής πολιτικής σε ό,τι αφορά την κοινωνική πρόνοια, αλλά δεν αναφέρεται στις αλλαγές που προκάλεσε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, μέσω των οποίων ανασυγκροτήθηκε ο ρόλος που επέτρεπε ο ματερναλισμός να αναλάβουν οι γυναίκες, είτε ως κοινωνικές λειτουργοί είτε ως μητέρες. Για μια διεξοδικότερη ανάλυση, βλ. Lewis, «Gender». 33. Βλ. Crew, «German Socialism», σ. 235-263. 34. Klenkes, SPD-Linke, 2: 853. 35. To 1908, η εθνική γερμανική νομοθεσία επέτρεψε για πρώτη φορά στις γυναίκες να συμμετέχουν ή και να συγκροτούν πολιτικές οργανώσεις. 36. Δίχως αμφιβολία, η ισχύς αυτής της γενίκευσης απαιτεί λεπτομερείς διευκρινίσεις. Βλ. von Saldern, «Modernization»· Blom, «Double Responsibility»· Christensen, «Socialist feminists»· Frangeur, «Social Democrats». Για το ευρύτερο πλαίσιο της πολιτικής του SPD για την κοινωνική πρόνοια κατά τη δεκαετία του 1920, βλ. ειδικά Eifert, Frauenpolitik· Hagemann, «Rationalizing»· Eifert, «Coming to terms»· Rouette, «Mothers»· Crew, «Socialism» και Germans. Για την Αυστρία, βλ. Gruber, Red Vienna. 37. Thane, «Women», σ. 136. Ο Γκρέιβς τον αποκαλεί «γυναικοκεντρικό σοσιαλισμό». Βλ. Graves, «Experiment» και Labour Women. Βλ. επίσης Lebas, «When every-street». 38. H NUSEC, η οποία ιδρύθηκε το 1897 και ήταν μία μη ιδεολογική φεμινιστική οργάνωση, υπήρξε το διάδοχο σχήμα της NUWSS. Το 1903 ιδρύθηκε μια άλλη φεμινιστική οργάνωση, η WSPU, που ήταν πιο μαχητική και αγωνιστική. Βλ. Smith, «British feminism», σ. 47-65. 39. Pedersen, «Failure», σ. 86. 40. Έτσι, πολλές φεμινίστριες, που υποστήριζαν την ισότητα αντρών και γυναικών, ήταν υπέρ των οικογενειακών επιδομάτων και της αντισύλληψης· κατά παρόμοιο τρόπο, ήταν αντίθετες στον περιορισμό της προστατευτικής νομοθεσίας στις απομονωμένες εργαζόμενες γυναίκες και υποστήριζαν την επέκτασή της σε όλους τους εργαζόμενους ανεξαρτήτως φύλου. Για τα λεπτά αυτά ζητήματα, βλ. Law, Suffrage· Smith, «British feminism», σ. 58. 41. Pedersen, «Failure», σ. 105. Για την πιο σημαντική ίσως γενική αξιολόγηση του βρετανικού φεμινιστικού κινήματος αυτής της περιόδου, βλ. Kent, Making Peace και «Politics». 42. Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα ήταν η Μάριον Φίλιπς (Marion Philips, 1887-1932), η οποία υπήρξε πρώην σουφραζέτα, βουλευτής και «Ανώτατη Αξιωματούχος» του Εργατικού Κόμματος τη δεκαετία του 1920. Η γυναίκα αυτή είχε υπό τον έλεγχό της την πρόσβαση των γυναικείων τμημάτων στην ατζέντα της Ετήσιας Συνδιάσκεψης. Οι ριζικές αποφάσεις, όπως λέει ο Πέντερσεν, «κατά κάποιο τρόπο δεν τέθηκαν ποτέ στην κανονισμένη εκ των προτέρων συζήτηση». Βλ. Pendersen, «Failure», σ. 96.

413

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·414

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

43. Για μια επισκόπηση των μεσοπολεμικών φεμινιστικών κινημάτων μέσα από ένα μεγάλο φάσμα βιογραφιών, βλ. Harrison, Prudent Revolutionaries. 44. Francis, «Labour», σ. 201. Βλ. επίσης Law, Suffrage. 45. Βλ. Scott, Only Paradoxes, σ. 125-160· Boxer, «When radical»· Gordon, The Integral Feminist. 46. Grossmann, «Gender», σ. 14. 47. Βλ. Gruber, Red Vienna, σ. 156, 175. 48. Stella Browne, «The sexual variety and variability among women and their bearing upon social reconstruction», στο Rowbotham, New World, σ. 92. Βλ., επίσης, Hall, «Impotent ghosts». 49. Βλ. Grossmann, Reforming Sex. 50. Rowan, «‘Mothers’», σ. 82. 51. Sachse, Siemens, σ. 256. 52. Βλ. ιδίως Nolan, Visions, και «‘Housework’»· Reese κ.ά. (επιμ.), Rationale Beziehungen?· Grossman, «Gender» και «New woman»· Maier, «Between Taylorism»· Rabinbach, Human Motor, σ. 238-288. 53. Gramsci, «Americamism», σ. 297, 304. 54. Wollen, «Modern times», σ. 39. 55. Matthews, «They had», σ. 50. 56. Στο ίδιο, σ. 43, 47. Ο Μάθιους επικαλείται μια διάσημη ανάλυση του Ζίγκφρηντ Κρακάουερ από τη δεκαετία του 1920, στην οποία η ακρίβεια του χορού της Ομάδας Χορού Τίλερ Γκερλς παρομοιάζεται με τις τυποποιημένες διαδικασίες της φορντιστικής μαζικής παραγωγής. Βλ. Kracauer, «Mass ornament». 57. Helena Swanwick, Manchester Guardian (24.8.1932), παρατίθεται στο Harrison, Prudent Revolutionaries, σ. 320. 58. Orwell και Angus (επιμ.), Collected Essays, σ. 207. 59. George Orwell, The Road to Wigan Pier (1937), παρατίθεται στο Campbell, Wigan Pier, σ. 217, 227. 60. Marie Juchasz, από τα πρακτικά του Συνεδρίου του SPD στο Κίελο το 1927, όπως παρατίθενται στο Winkler, Schein, σ. 353-355.

Κεφάλαιο 13: Ζώντας το μέλλον: Η Αριστερά στον πολιτισμό (σ. )

414

1. Βλ. Schorske, Fin de siècle· Eksteins, Rites, σ. 9-54. 2. Hobsbawm, Age of Empire, σ. 233· επίσης, Hobsbawm, «Socialism». 3. Βλ. τα δύο βερολινέζικα μυθιστορήματά του Mr. Norris Changes Trains (Λονδίνο, 1935) και Goodbye to Berlin (Λονδίνο, 1939). 4. Βλ. Benjamin, «Paris», σ. 155-176. 5. «Η ίδρυση και το μανιφέστο του φουτουρισμού», δημοσιευμένο καταρχήν στην εφημερίδα Le Figaro, 1909, στο Kolocotroni κ.ά. (επιμ.), Modernism, σ. 249-253. Βλ. επίσης Williams, «Politics», σ. 51· Adamson, «Modernism»· Adamson, Avant-Garde· Davies, «Futures market»· Orban, «Women»· Forgacs, «Fascism»· Adamson, «The impact». 6. Το νταντά ήταν ένα σκόπιμα αναρχικό και «α-νόητο» κίνημα, το οποίο διαμορφώθηκε από μια μικρή ομάδα καλλιτεχνών και ερμηνευτών στο καμπαρέ Voltaire της Ζυρίχης το 1916. Στις αρχές του 1918, το κίνημα επεκτάθηκε στο Βερολίνο, όπου προσείλκυσε μια ευρύτερη ομάδα καλλιτεχνών, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνονταν ο Τζον Χάρτφιλντ και ο Γκεόργκε Γκρος που ήταν φίλα προσκείμενοι στο Κομμουνιστικό Κόμμα. 7. Stites, Revolutionary Dreams, σ. 38. Βλ. επίσης Rosenberg (επιμ.), Bolshevik Visions· Clark, Petersburg· Gleason, Kenez και Stites (επιμ.), Bolshevik Culture. 8. Παρατίθεται στο Williams, Russian Revolution, σ. 79. 9. Λουνατσάρσκι, δήλωση του Οκτωβρίου του 1920, παρατίθεται στο McClelland, «Utopian», σ. 123. 10. Fitzpatrick, Commissariat, σ. 124, 148, 130. 11. Ο κύκλος Φπεριότ! (Εμπρός!) δημιουργήθηκε το 1908-09 από κάποιους μπολσεβίκους που ήταν απογοητευμένοι από το συγκεντρωτισμό και την αυταρχικότητα του Λένιν. Στο επίκεντρό του ήταν δύο κομματι-

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·415

™∏ª∂πø™∂π™

12. 13.

14.

15. 16.

17. 18.

19.

20. 21. 22. 23.

24. 25.

26. 27. 28.

κές σχολές επιμόρφωσης οργανωμένες από τον Μπογκντάνοφ στο Κάπρι (1909) και στην Μπολόνια (1910-11) για εργάτες-φοιτητές που είχαν φύγει κρυφά από τη Ρωσία. Ωστόσο, μέχρι το 1913, η ομάδα είχε διαλυθεί. Βλ. Sochor, Revolution· και ιδ. Mally, Culture. Γκριγκόρι Ζινόβιεφ, παρατίθεται στο Fitzpatrick, Commissariat, σ. 100. Η ομιλία του Λένιν στο 1ο Πανρωσικό Συνέδριο με θέμα την «εκτός των τειχών» εκπαίδευση στις αρχές Μαΐου του 1919, παρατίθεται στο ίδιο, σ. 106. Η πολιτική ετερογένεια των αντιπροσώπων έδωσε την ευκαιρία στον Λένιν να επιτεθεί στην «αστική ιντελιγκέντσια»: μεταξύ των 576 αντιπροσώπων με δικαίωμα ψήφου υπήρχαν μόνο 156 κομμουνιστές και άλλοι 70 συμπαθούντες, ενώ οι υπόλοιποι ήταν σοσιαλεπαναστάτες, αναρχικοί, οπαδοί της Bund και πολλοί άλλοι μη κομμουνιστές. Όλα τα παραθέματα προέρχονται από το Carr, Socialism, 1:33. O Καρ επιλέγει τέσσερις τομείς για να καταδείξει την πολιτιστική διάσταση της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ) – πολιτικές για την οικογένεια, την Ορθόδοξη Εκκλησία, τη λογοτεχνία και το νόμο (σ. 37-101). Βλ. επίσης κεφ. «Class and party» (σ. 102-150). Στη 16η θέση του κειμένου του Μπένγιαμιν «Theses on the philosophy of history», στο Benjamin, Illuminations, σ. 264. Ο κονστρουκτιβισμός αποκήρυσσε την παράδοση των «καλών τεχνών» στη ζωγραφική, στη γλυπτική και την αρχιτεκτονική, υποστηρίζοντας τις «πρακτικές τέχνες» τόσο σε μέταλλο, ξύλο και πηλό όσο και στην τυπογραφία και τη διακόσμηση εσωτερικών χώρων. Ήταν προσανατολισμένος στην εφαρμοσμένη μηχανική και τις μηχανές, δίνοντας έμφαση στην αφαίρεση, στη χρησιμοθηρία και τις φυσικές ιδιότητες των υλικών. Ο πύργος του Τάτλιν επρόκειτο να συνδέσει τις δύο όχθες του ποταμού Νέβα στην Πετρούπολη· ήταν σχεδιασμένος σαν ένα τεράστιο σπείρωμα από γυαλί και σίδερο, από το οποίο θα αιωρούνταν ένας κύλινδρος, μια σφαίρα κι ένας κύβος, περιλαμβάνοντας συνεδριακά κέντρα, γραφεία και ένα σύγχρονο κέντρο επικοινωνίας. Carr, Socialism, 1: 37. Lukács, Record, σ. 59. Οι λεπτομέρειες προέρχονται από το βιβλίο του Zsuffa, Béla Balázs, σ. 78· και Hajdu, Hungarian, σ. 73-78. Σύμφωνα με τον Szuffa, 120.000 παιδιά κάθε εβδομάδα άκουγαν τα εικονογραφημένα παραμύθια του Μπάλας –«σε αίθουσες διδασκαλίας, πάρκα, νοσοκομεία και ορφανοτροφεία» (σ. 416, σημ. 43). To Ουγγρικό Σοβιέτ αποτελούνταν από τρεις κύριες ομάδες: τους μαχητικούς διανοουμένους της νεότερης γενιάς, οι οποίοι τον Νοέμβριο του 1918 συγκρότησαν τη βασική ομάδα του Κομμουνιστικού Κόμματος· τους συνδικαλιστές ηγέτες και τους αριστεριστές, που βρίσκονταν υπό την επιρροή του Έρβιν Ζάμπο, ο οποίος ήταν επικεφαλής της αριστερής αντιπολίτευσης στους κόλπους του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος μετά το 1903. Βλ. Tökes, Béla Kun, σ. 13-16. Λεπτομέρειες από το Löwy, Georg Lukács, σ. 72-90· επίσης, Midgely, «Communism»· Held, «Culture». Σε γενικές γραμμές, βλ. Müller, Ringer και Simon (επιμ.), Rise· και Ringer, Education. Για δύο εξαιρετικές εθνικές μελέτες, βλ. Jarausch, Students· Cohen, Education. Για μια πολύ σημαντική παρουσίαση, βλ. Jensen, Marketing Modernism. Σε αυτούς συμπεριλαμβάνονταν οι κομισάριοι για την Κοινωνική Παραγωγή στη σοβιετική κυβέρνηση: ο 29χρονος Γκιούλα Χεβέζι (Gyula Hevesi) και ο 26χρονος Γιόζεφ Κέλεν (Jozsef Kelen), που ήταν και οι δύο μηχανικοί και μέλη μιας ομάδας, η οποία ονομαζόταν «επαναστάτες τεχνοκράτες». Willett, New Sobriety, σ. 12. George Bussmann, «Some attitudes to art and politics in the twenties», στο Schneede, George Grosz, σ. 160. Όπως ο Γκρος, έτσι και ο Φόγκελερ είχε εγκλειστεί σε ψυχοθεραπευτικό ίδρυμα λόγω της αδυναμίας του να αντιμετωπίσει τις συνέπειες του πολέμου. Όταν ξεκίνησε μάλιστα ο πόλεμος, ήταν 42 ετών και βρισκόταν στον κολοφώνα της δόξας του. Szuffa, Béla Balász, σ. 58. Βλ. Kerbs (επιμ.), Gegen Kind, σ. 4. Whyte, Bruno Taut, σ. 20.

415

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·416

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

416

29. Η δραματική μείωση της κατασκευαστικής δραστηριότητας μέχρι το 1924, οπότε η οικονομία άρχισε να ανακάμπτει, υποχρέωσε τους ριζοσπάστες αρχιτέκτονες να ασχοληθούν με περισσότερο θεωρητικά ζητήματα: το πρώτο τέταρτο του 1919 άρχισαν να κατασκευάζονται στο Βερολίνο δεκαοκτώ κτίρια, στο τελευταίο τέταρτο, εννέα και στο πρώτο τέταρτο του 1920, μόνο πέντε. Βλ. Whyte, Bruno Taut, σ. 169, και Willett, New Sobriety, σ. 92. Τελειώνοντας το ουτοπικό έργο του Die Auflösung der Städte oder die Erde eine gute Wohnung (Χάγκεν 1920), ο Τάουτ έγραψε σε ένα φίλο του: «Με αυτό, οι “ουτοπίες” θα λάβουν τέλος και ελπίζω ότι θα έχω την ευκαιρία να εφαρμόσω τις ιδέες μου». Παρότι υπήρξε επίσημος αρχιτέκτονας του SPD στην πόλη του Μαγδεμβούργου, η οποία βρισκόταν υπό τον έλεγχο του κόμματος αυτού, ο Τάουτ είδε να πραγματοποιείται μόνο ένα από τα σχέδιά του. Βλ. Whyte, Bruno Taut, σ. 206. 30. Υπό τις περιστάσεις αυτές, το αίτημα της Επαναστατικής Κεντρικής Επιτροπής του Νταντά για την οργάνωση των παραστάσεων των σχετικών με τη «διαφώτιση του προλεταριάτου» ήταν μια πιο «ρεαλιστική» ιδέα. 31. Ο εκδοτικός οίκος Malik-Verlag ιδρύθηκε το 1917 από τους αδερφούς Τζον Χάρτφιλντ και Βίλαντ Χερτσφέλντε και έγινε ο πρώτος εκδότης στον καλλιτεχνικό χώρο που συνδεόταν με το KPD κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. 32. Οι συζητήσεις για την τέχνη στο PSI άρχισαν το 1912 με την προτροπή της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδίας Νέων. Βλ. το άρθρο του Gramsci, «For a cultural association» στην έκδοση του Avanti! (18.12.1917), στο Forgacs και Nowell-Smith (επιμ.), Antonio Gramsci, σ. 22-23. 33. Gramsci, «Philanthropy, good will and organization», στο ίδιο (24.12.1917), σ. 25. 34. Φυλακισμένος από το 1926, ο Γκράμσι ανέπτυξε τις ιδέες του στα περίφημα Τετράδια της φυλακής, τα οποία επηρέασαν σημαντικά την Αριστερά. Αρχικά, σχεδιάστηκαν από τον Γκράμσι τον Ιανουάριο του 1927, αμέσως μετά τη σύλληψή του, αλλά η συγγραφή τους ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 1929. Μετά το 1945, δημοσιεύτηκαν στην Ιταλία. Η έκδοσή τους ολοκληρώθηκε το 1948-51, ενώ το 1975 ακολούθησε μια νέα κριτική έκδοση. Μια πρώτη εκτενή, αν και όχι πλήρη, μετάφραση στα αγγλικά με τίτλο Selections from the Prison Notebooks, επιμελήθηκαν το 1971 οι Quintin Hoare και Geoffrey Nowell-Smith, μολονότι υπήρχε ήδη η μικρότερη επιλογή The Modern Prince and Other Writings (Νέα Υόρκη 1957). Βλ. επίσης Forgacs (επιμ.), Gramsci Reader, Forgacs και Nowell-Smith (επιμ.), Selections from Cultural Writings. 35. Macintyre, Little Moscows, σ. 173. «Μικρή Μόσχα» ήταν η προσωνυμία μικρών και, συνήθως, ξεχωριστών βιομηχανικών κοινοτήτων με ισχυρή κομμουνιστική ή αριστερή γενικότερα πολιτική κουλτούρα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Τα τρία παραδείγματα, που αναφέρει ο Μακιντάιρ είναι οι πόλεις Μάρντι στη Νότια Ουαλία και Λάμφινανς στο Φάιφ με σημαντικά ανθρακωρυχεία, και η Βέιλ του Λέβεν στη δυτική Σκοτία που ήταν μεγάλο υφαντουργικό κέντρο. 36. Στο ίδιο, σ. 172. 37. Το 1924, η Βιένη είχε 1.8 εκατομμύρια κατοίκους, όταν το σύνολο του πληθυσμού της Αυστρίας ήταν 6.5 εκατομμύρια· την ίδια χρονιά, οι Σοσιαλιστές είχαν 266.415 μέλη στην αυστριακή πρωτεύουσα, δηλαδή έναν στους πέντε ενηλίκους (σε εθνικό επίπεδο είχαν 566.124 μέλη). Στις δημοτικές εκλογές της 4ης Μαΐου 1919 (με το εκλογικό δικαίωμα τώρα να έχει επεκταθεί τόσο στις γυναίκες όσο και σε νεαρότερες ηλικίες), το SPÖ κέρδισε 100 από τις 165 έδρες, με το εντυπωσιακό ποσοστό του 54%, το οποίο αυξήθηκε τέσσερα χρόνια αργότερα (1923). Η πιο σημαντική μελέτη για την πολιτική κατάσταση στην Αυστρία εκείνη την εποχή είναι το Gruber, Red Vienna. 38. Rabinbach, Crisis, σ. 27. 39. Για μια έξοχη ανάλυση του θέματος αυτού, βλ. von Saldern, «Sozialdemokratie» και «Workers’ Movement». 40. Βλ. Gruber, «History», σ. 52-54. 41. Eric J. Hobsbawm, εισαγωγή στο Duczynska, Workers, σ. 19. 42. Gruber, «History», σ. 50-51. 43. Βάλτιν Χάρτιγκ (Valtin Hartig), διευθυντής του Εργατικού Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου της Λιψίας, παρατίθεται στο Langewiesche, «Working-class culture», σ. 108.

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·417

™∏ª∂πø™∂π™

44. Grossmann, «‘Satisfaction’», σ. 266. Το σύνολο των μελών του εξαιρετικά περίπλοκου κινήματος για τη μεταρρύθμιση των σεξουαλικών σχέσεων των ανθρώπων φαίνεται να είναι γύρω στα 150.000 το 1930-31. 45. Βλ. επίσης Hopwood, «Producing». 46. Για τον αριθμό των μελών αλλά και για μια περιεκτική περιγραφή των πολλών πολιτισμικών οργανώσεων του SPD, βλ. Fricke, Handbuch, σ. 1022-1042, και Uberhorst, Frisch, σ. 111. Βλ. την τετράτομη συστηματική μελέτη των οργανώσεων αναψυχής του SPD, Lösche (επιμ.), Solidargemeinschaft. Για το κίνημα αλλαγής των σεξουαλικών σχέσεων: Grossmann, Reforming Sex. Για τους ελευθερόφρονες της εργατικής τάξης: Kaiser, Arbeiterbewegung, σ. 350-354. Για τις ομιλούσες χορωδίες: Clark, Bruno Schönlank. Για μια γενική ανάλυση βλ. von Saldern, «Arbeiterkulturbewegung», σ. 29-70· Guttsman, German, σ. 167-218. 47. Langewiesche, «Working-class culture», σ. 109. 48. Για μια διεξοδική ανάπτυξη του επιχειρήματος αυτού, βλ. Eley, «Cultural socialism»· επίσης Korff, «Brotherly handshake»· Witz, «Heroic man» και «Communism». 49. Για μια γενική ανάλυση του χαρακτήρα της εργατικής κουλτούρας του SPD κατά τη δεκαετία του 1920, βλ. Lösche και Walter, «Zur Organisationskultur»· von Saldern, «Arbeiterkulturbewegung»· Harsch, «Codes». 50. Λεπτομέρειες από τα εξής έργα: Langewiesche, «Working-class culture», σ. 110· Jones, British, σ. 7· Peterson, Media, σ. 228. Βλ. επίσης Crump, «Recreation», σ. 266. 51. Για το ραδιόφωνο, βλ. Koon, Believe, σ. 155· Peterson, Media, σ. 131, 136· Cronin, Labour, σ. 90· LeMahieu, Culture, σ. 12· και ιδ. Marßolek και von Saldern (επιμ.), Zuhören. Για τις νέες αίθουσες χορού, βλ. Crump, «Recreation», σ. 277-280· και για τα μαζικά αθλήματα βλ. Jones, Sport, και Fishwick, English Football. 52. Για μια σοβαρή ανάλυση της σχέσης του εργατικού κινήματος με τον κινηματογράφο, βλ. Langewiesche, «Massenmedium». 53. Ένας 31χρονος ταπετσιέρης από το Μάντσεστερ, ο οποίος απαντά σε ερωτήσεις στο πλαίσιο μιας έρευνας για τη στάση των ανθρώπων απέναντι στην τάξη τους, παρατίθεται στο Cronin, Labour, σ. 73. ΕΕΕ ήταν το ακρωνύμιο της Εργατικής Εκπαιδευτικής Ένωσης (Workers’Educational Association – WEA). 54. Wickham, «Working-Class Movement», σ. 335. 55. Στο ίδιο, σ. 337-338. 56. Βλ. Cronin, Labour, σ. 86· Jones, British, σ. 7· Miles και Smith, Cinema, σ. 163. 57. Τα παραθέματα (προερχόμενα από τους μαρξιστές διανοουμένους Ίντεν και Τσένταρ Πολ, καθώς και από τη διακήρυξη του Εργατικού Κόμματος της Εκλογικής Περιφέρειας του Λιανέλι) περιλαμβάνονται στο Jones, British, σ. 53, 57. 58. Βλ. Bloch, Erbschaft. Για τη φασιστική πολιτική σε ζητήματα αναψυχής, βλ. ειδικά de Grazia, Culture· Passerini, Fascism· Mason, «Workers’ opposition», σ. 120-137. 59. Βλ. Williams, «Culture», ιδ. σ. 3. 60. Wickham, «Working-Class Movement», σ. 342.

Κεφάλαιο 14: Διευρύνοντας τα όρια της δημοκρατίας: Μια Ευρώπη των συνταγμάτων: η Αριστερά μπαίνει στο έθνος (σ. ) 1. Στην Ιταλία, μια άλλη χώρα με ισχυρό επαναστατικό κίνημα, το PSI έβλεπε με συμπάθεια την εξεγερμένη εργατική τάξη. Ο «μαξιμαλισμός» αυτός δεν του επέτρεπε να παίξει τον σταθεροποιητικό ρόλο που έπαιζαν το SPD και το SPÖ στη Γερμανία και την Αυστρία αντίστοιχα. Η αποτυχία του να πραγματοποιήσει τις επαναστατικές επαγγελίες του από τη μια και να συγκροτήσει τις απαραίτητες για την προάσπιση της δημοκρατίας κοινοβουλευτικές συμμαχίες από την άλλη, ήταν η κύρια αιτία για να ανοίξει το 1920-22 ο δρόμος στους φασίστες του Μουσολίνι. 2. Lenin, The State and the Revolution (1917), στα Selected Works, 1: 296. Βλ. Jessop, «Capitalism». 3. Lichtheim, Short History, σ. 261. 4. Βλ. Lenin, «Left-Wing Communism». Το φυλλάδιο αυτό του Λένιν δόθηκε σε όλους τους αντιπροσώπους

417

SHMEIOSH 1

17-02-2010

13:39

™ÂÏ›‰·418

™ºÀƒ∏§∞Δø¡Δ∞™ Δ∏ ¢∏ª√∫ƒ∞Δπ∞

του 2ου Συνεδρίου της Κομιντέρν τον Ιούλιο. Κύριος στόχος του ήταν το KAPD, το οποίο είχε αποσχιστεί από το KPD τον Απρίλιο του 1920 και απειλούσε να μετατρέψει τον κομμουνισμό των συμβουλίων σε ξεχωριστό εθνικό κίνημα. Για σύντομο χρονικό διάστημα, το KAPD είχε γύρω στους 200.000 οπαδούς συνδεδεμένους με τη νεοσυνδικαλιστική Ένωση Εργατών της Γερμανίας, η οποία είχε ιδρυθεί τον Φεβρουάριο του 1920. Οι μαχητικές εκδηλώσεις ήταν εξαιρετικά ασταθείς, κατακερματισμένες τοπικά και διχασμένες λόγω των πολλών και διαφορετικών νεοσυνδικαλιστικών τάσεων. Το 1921, ο ανταγωνισμός με το KPD είχε πάψει να υφίσταται. Τα πυρά του Λένιν στρέφονταν και ενάντια στους Ολλανδούς αριστεριστές Χέρμαν Γκόρτερ και Άντον Πάνεκουκ που ανήκαν στην ακροαριστερή πτέρυγα του προπολεμικού SPD και είχαν ως βάση τη Βρέμη. Βλ. ιδίως Gerber, Anton annekoek, σ. 132-162. 5. Η επίσημη πολιτική του Ενιαίου Μετώπου ήταν διφορούμενη. Η συνεργασία με τους Σοσιαλδημοκράτες ήταν ένα πολύ σοβαρό ζήτημα για τους Κομμουνιστές, γιατί τους καθιστούσε ευάλωτους στην κριτική των μπολσεβίκων· στην ομιλία του για την πολιτική αυτή, ο Ζινόβιεφ τόνισε το εργαλειακό στοιχείο της σχέσης αυτής: οι ρεφορμιστές θα μπορούσαν να υποστηριχτούν «όπως ένα σκοινί υποστηρίζει έναν κρεμασμένο», έτσι αφοπλιστικά είχε γράψει ο Λένιν στο «Left-Wing Communism» – An Infantile Disorder. Βέβαια, οι σοσιαλδημοκράτες δεν άφησαν αναπάντητες τις κατηγορίες αυτές. Ωστόσο οι πρώτοι κομμουνιστές, όπως ο Χάινριχ Μπράντλερ στη Γερμανία και ο Μποχουμίρ Σμέραλ στην Τσεχοσλοβακία, με μεγάλη πείρα στο προπολεμικό εργατικό κίνημα, προσπάθησαν να εφαρμόσουν την πολιτική του Ενιαίου Μετώπου με δημιουργικό τρόπο. Το ίδιο ίσχυε και σε πολλές άλλες περιοχές. Βλ. Angress, Stillborn Revolution, σ. 223-253 και, ιδιαίτερα, σ. 227· Fowkes, Communism, σ. 74-90, 129-147· McDermott, Red Unions, σ. 63-95, 125-152· Meaker, Revolutionary Left, σ. 429-455· Wohl, French Communism, σ. 256269, 328-331, 374-375· Calhoun, United Front· και Macintyre, Little Moscows. 6. Για ορισμένα έξοχα παραδείγματα της τοπικής αυτής δυναμικής, η οποία επέτρεπε στους κομμουνιστές, ως εκπροσώπους της εργατικής τάξης, να συνεργάζονται με τους αριστερούς σοσιαλιστές ακόμη και όταν τα οργανωμένα εθνικά κόμματα απαγόρευαν κάθε μορφή συνεργασίας, βλ. Macintyre, Little Moscows.

418