Η άλλη όψη της αρχαιότητας: Ο υπόκοσμος

VIOLAINEVANOYEKE Η ΠΟΡΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΡΩΜΗ Μετάφραση: Λήδα Παλλαντίου

Αντικείμενο του βιβλίου αυτού είναι η πορνεία, το αρχαιότερο επάγγελμα του χόσμου. Η συγγραφέας, ιστορικός και μυθιστοριογράφος, μέσα από αρχαίες γραπτές και εικαστικές πηγές, μελετά το κανονικό αυτό φαινόμενο στις πόλεις της αρχαίας Ελλάδας και στην αρχαία Ρώμη και μας περιγράφει την καθημερινή ζωή των εκπορνευόμενων- αγοριών και κοριτσιών. Η μελέτη αυτή φωτίζεται και από συναρπαστικά πορτρέτα γυναικών με πεπρωμένο λαμπερό ή αξιοθρήνητο, γυναικών συχνά παθητικών αλλά πάντοτε αλησμόνητων.

REINSBERG CAROLA ΓΑΜΟΣ, ΕΤΑΙΡΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΑΕΡΑΣΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΑΑ Μετάφραση: Δ. Γεωργοβασίλης Μαριέλλα Φράιμτερ

Ο τόμος αυτός περιέχει πληροφορίες που προέρχονται από έρευνα αρχαίων γραπτών και εικαστικών πηγών σχετικά με το γάμο και το συζυγικό βίο των Αρχαίων Αθηναίων, με το αποκλειστικά ελληνικό κοινωνικό φαινόμενο των εταίρων, με τους οίκους ανοχής και με τις αντίστοιχες συνήθειες των Αθηναίων όσον αφορά το φαινόμενο της παιδεραστίας, καθώς και με τη διαφήμιση του αγοραίου έρωτα. Στη συνέχεια δείχνει, πάντοτε εποπτικά και ερμηνευτικά, επάνω σε ποιες κοινωνικές βάσεις στήριζαν οι Αθηναίοι τη νοοτροπία τους για τον έρωτα και τη σεξουαλική ζωή. Χωρίς να ανήκει ούτε στις προθέσεις οΰτε στην παιδεία της συγγραφέως, το βιβλίο αυτό ξαφνιάζει με το πλήθος των τολμηρών εικαστικών σκηνών, οι οποίες ως επί το πλείστον προέρχονται από αγγεία και ανάγλυφα ελληνικών καλλιτεχνημάτων, που κοσμούν τα αρχαιολογικά μουσεία όλου του κόσμου. Με τον τρόπο αυτό ο αναγνώστης αποκτά σαφή αντίληψη για την εσωτερική ζωή της πόλης των Αθηνών κατά τον 5 ° και 4° αι. π.Χ.

Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

CATHERINE

SALLES

Η ΑΑΛΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ Με 17 εικόνες και 5 Χάρτες ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Κώστας Τσιταράκης

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΕΚΑΟςΕΙς

ΠΑΠΑΔΗΜΑ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8 - ΑΘΗΝΑ 1998

ISBN 960- 206-406-4 Τίτλος πρωτοτύπου: Les Bas-Fonds de TAntiquite © fiditions Robert Laffont, S.A., Paris, 1982 © Αποκλειστικότητα για την Ελλάδα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ, Αθήνα 1997. Τηλ. 36.27.318 Επιμέλεια έκδοσης: Κώστας Τσιταράκης Φωτοστοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση - Μοντάζ: Ρ(50Γ-Χριστίνα Αναστασίου. Τηλ. 92.30.984 Εκτύπωση: Μαρία Σπύρου, Καλλικλέους 3 Βιβλιοδεσία: Θ. Ηλιόπουλος - Π. Ροδόπουλος Ο.Ε. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή εν όλω ή εν μέρει έστω και μιας σελίδας ή και περιληπτικά, κατά παράφραση ή διασκευή, του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο (μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτο-τυπικό, ηχογραφήσεως ή άλλως πως), σύμφωνα με τους Ν. 237/1920, 4301/1929 και 100/75, τα ΝΛ. 3565/56, 4264/62,2121/93 και λοιπούς εν γένει κανόνες Διεθνούς Δικαίου, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη, ο οποίος παρακρατεί αποκλειστικά και μόνο για τον εαυτό του την κυριότητα, νομή και κατοχή.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Φανταστείτε ένα θεατρικό σκηνικό, μιας κλασικής τραγωδίας ή μιας όπερας: μια κιονοστοιχία, ένα ναό, ένα μέρος από τα ανάκτορα. Σε πρώτο πλάνο στρατηγοί, ρήτορες, βασιλιάδες ή βασίλισσες- συγκρούσεις καθηκόντων ή πολεμικές αφηγήσεις αποτελούν την ουσία των λόγων τους. Πού και πού ωστόσο, στο βάθος της σκηνής, ανοίγει μια πόρτα, τραβιέται μια κουρτίνα και, μόλις για ένα λεπτό, ένα πολύ διαφορετικό θέαμα αποκαλύπτεται στο κοινό: όχι πια παλάτια, μα ερειπωμένες τρώγλες- όχι πια βασιλιάδες ούτε στρατηγοί, μα ένας ανάμικτος κόσμος, άθλιος και επικίνδυνος συνάμα. Όχι πια επικές διηγήσεις, μόνο παράπονα και μουρμούρα. Αυτή η θεατρική σκηνή όπου παίζονται ταυτόχρονα δύο τόσο διαφορετικά έργα, είναι ο αρχαίος κόσμος όπως μας εμφανίζεται στις μαρτυρίες που μας έχουν σωθεί απ' αυτόν. Οι μελέτες μας, οι λογοτεχνικές ή αισθητικές παραδόσεις, όλη η διανοητική περιπέτεια των περισσότερων δυτικών χωρών μας έχουν εξοικειώσει με το ένδοξο παρελθόν της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Τι γνωρίζουμε όμως για την ύπαρξη εκείνων που ο σκοτεινός βίος τους τους καταδίκασε στην ανωνυμία; Σίγουρα οι καρτερικές έρευνες των αρχαιολόγων επέτρεψαν την αναστύλωση πολλών όψεων της καθημερινής ζωής στις πόλεις και την ύπαιθρο. Ωστόσο σε ορισμένα θέματα η πληροφόρησή μας είναι τόσο ισχνή που μοιάζει σχεδόν αδύνατο να αναστήσουμε τις πόλεις της Αρχαιότητας με την πολυπλοκότητα και την ποικιλία των δραστηριοτήτων τους. Ακόμα πιο απερίσκεπτο είναι να θελήσουμε να διαβούμε το σύνορο που χωρίζει τον κανονικό κόσμο των πολιτών από τον κόσμο

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

της σκιάς, των ταπεινών συνοικιών των πόλεων. Πώς θα μπορούσαμε να μάθουμε στ' αλήθεια τον κόσμο της απόλαυσης και της βίας, της γιορτής και του συρφετού, ενώ οι περισσότεροι αρχαίοι συγγραφείς δεν καταδέχτηκαν να καταπιαστούν στα έργα τους μ' αυτά τα θέματα που θεωρούνταν ανάξιά τους, ενώ δεν υπάρχουν καν αρχεία της αστυνομίας για να μας εισάγουν στους κύκλους της εγκληματικότητας ή της ηδονής; Ορισμένα κείμενα, ωστόσο, που δεν ανήκουν πάντα στην «επίσημη λογοτεχνία» και που, ακριβώς γι' αυτό το λόγο, παραμερίζονται συχνά, μας παρέχουν σύντομες μα διαφωτιστικές εκτιμήσεις γι' αυτούς τους κόσμους του περιθωρίου, της αθλιότητας και της κτηνωδίας. Αυτά τα κείμενα αναζητήσαμε και μέσα απ' αυτά, σιγά σιγά, θα σχηματίσουμε την εικόνα μιας αεικίνητης και μυστηριώδους ζωής των λαϊκών συνοικιών της Αθήνας, της Κορίνθου, της Αλεξάνδρειας ή της Ρώμης και θα δούμε να σχεδιάζονται κάποτε τρομακτικές, συχνά αξιοθρήνητες, οι σιλουέτες των ηρώων και των ηρωίδων που πλανιούνται μέσα στον κόσμο αυτό. Πέρα από τα ανέκδοτα, αυτές οι συλλογές μικρών ιστοριών, οι θεατρικοί διάλογοι, τα αποσπάσματα από λόγους ή μυθιστορήματα που συγκεντρώσαμε αποτελούν εργαλεία για να κρίνουμε ένα λαό ή μια εποχή. Να θελήσουμε να γενικεύσουμε τη μελέτη της απόλαυσης και της βίας στις πόλεις της Αρχαιότητας θα ήταν τόσο παράλογο όσο και να ισχυριστούμε ότι βρίσκουμε στις μέρες μας τα ίδια χαρακτηριστικά στις «θερμές» συνοικίες πόλεων τόσο διαφορετικών όσο το Παρίσι, το Χονγκ Κονγκ ή το Σικάγο. Η διαμόρφωση της πόλης, το μέγεθος του πληθυσμού, οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της καθημερινής διαβίωσης: παράγοντες που επιτρέπουν να εξηγήσουμε τη συγκέντρωση ύποπτων στοιχείων στο τάδε ή το δείνα μέρος μιας πόλης, την ύπαρξη αυτού ή εκείνου του τύπου εγκληματικότητας, τις σχέσεις μεταξύ πολιτών και ένα τμήμα του πληθυσμού λιγότερο ή περισσότερο περιθωριακό. Αυτή η ανομοιότητα είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη στις πόλεις του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Πώς να συμπεριλάβουμε σε μια αναφορά πόλεις τόσο διαφορετικές όσο η Αθήνα, η Κόρινθος, η Αλεξάνδρεια ή η Ρώμη, για να περιοριστούμε μόνο στις κυριότερες μητροπό8

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

λεις τον αρχαίου κόσμου; Η πολιτική και πνευματική σημασία της Αθήνας στην Αρχαιότητα και στην ιστορία της δυτικής σκέψης δεν πρέπει να συγκαλύπτει ότι επρόκειτο για μια μικρή πόλη που ο αριθμός των κατοίκων της ήταν πραγματικά μέτριος, αν συγκριθεί με αυτόν άλλων αρχαίων πόλεων. Το μεγαλείο του αρχιτεκτονικού συνόλου του Παρθενώνα έρχεται σε αντίθεση με τη μέτρια δόμηση του συνόλου της πόλης. Πολύ διαφορετική η Κόρινθος όπου οι λιμενικές δραστηριότητες ταίριαζαν με την απόλαυση, την ιεροδουλία και τη «λαϊκή» πορνεία. Αίγες ομοιότητες υπήρχαν ανάμεσα στην Αθήνα και την Κόρινθο απ' τη μια, χτισμένες ανάλογα με τις ανάγκες του πληθυσμού, και τη Αλεξάνδρεια απ' την άλλη, αυτό το πρότυπο δόμησης που χτίστηκε εξ ολοκλήρου πάνω σ' ένα τετράγωνο σχέδιο, το μεγαλύτερο κοσμοπολίτικο κέντρο της Αρχαιότητας, σημείο συνάντησης όλων των λαών Ευρώπης, Αφρικής και Ασίας, Όσο για τη Ρώμη του τέλους της Δημοκρατίας και της Αυτοκρατορίας, η τεράστια συγκέντρωση πληθυσμού σε ένα χώρο εμφανώς πολύ περιορισμένο έθετε διαρκή προβλήματα στέγασης, προμηθειών και ασφάλειας, δηλαδή συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη του περιθωρίου και της εγκληματικότητας. Είναι λοιπόν ολοφάνερο ότι η απόλαυση και η εγκληματικότητα θα αναπτυχθούν με πολύ διαφορετικό τρόπο σ' αυτές τις πολιτείες. Κατά την κλασική περίοδο στην Ελλάδα, στις πόλεις όπου ο πληθυσμός ήταν σχετικά σταθερός, όπου οι ταπεινές περιουσίες δεν επέφεραν σημαντικές διαφορές στον τρόπο ζωής, υπήρχε στοιχειώδης μόνο εγκληματικότητα. Αντίθετα, στη Ρώμη οι πολιτικές και κοινωνικές ταραχές που προκλήθηκαν από τη διαρκή εισροή κινούμενων πληθυσμών που δεν ενσωματώνονταν ομαλά είχαν σαν αποτέλεσμα η εγκληματικότητα και η οργάνωση των απολαύσεων να πάρουν τελείως διαφορετικές διαστάσεις απ' ό, τι στην Αθήνα ή στην Κόρινθο, Αν οι πόλεις ήταν διαφορετικές, τα ήθη σχεδόν καθόλου. Αθηναίοι, Αλεξανδρινοί ή Ρωμαίοι, οι Αρχαίοι είχαν την ίδια στάση απέναντι σε όσους δε συμπεριλαμβάνονταν στις κοινωνικές δομές των πολιτειών τους. Για να αποφύγουμε τις επαναλήψεις, ηθελημένα φωτίσαμε διαφορετικά τον ελληνικό και το λατινικό κόσμο. Στην ελληνική σκηνή τον πρώτο ρόλο θα παίξουν τα άτομα, οι ανθρώπινες

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

υπάρξεις και η πόρνη Νέαιρα θα αποτελέσει με την αφήγηση της ζωής της ζωής της το μίτο της έρεννάς μας. Αντίθετα, στην αναφορά μας στο λατινικό κόσμο βεντέτα θα είναι η πόλη της Ρώμης, η Πόλη με τα πλοκάμια και τη γοητεία της, τις διαδοχικές μεταβολές, τον προορισμό της να γίνει παγκόσμια μητρόπολη. Πρέπει κατ' αρχήν να παραμερίσουμε ορισμένα στερεότυπα που χαρακτηρίζουν το πώς βλέπουμε την Αρχαιότητα: η απόλαυση στην Ελλάδα ή τη Ρώμη συχνά είναι για μας η αιχμηρή γραμμή του σχεδίου ενός ελληνικού αγγείου, η στυλιζαρισμένη ομορφιά μιας τοιχογραφίας στην Πομπηία, μια λεπτή και ελαφριά εικόνα μέσα στη λάμψη του μεσογειακού φωτός, πολύ μακριά από τη γλοιώδη και βαριά ατμόσφαιρα που παραδοσιακά συνδέεται με τα κατώτερα στρώματα των πόλεων του Βορρά. Στην πραγματικότητα οι συγγραφείς της Αρχαιότητας μας εισάγουν σε ένα σύμπαν σκληρό, σοκ για τις σύγχρονες συνειδήσεις.Βρισκόμαστε μακριά από τις γλυκερές, εξιδανικευμένες ή ελευθεριάζουσες αναπαραστάσεις που συχνά αποδίδουν την απόλαυση στην Ελλάδα και τη Ρώμη. Συχνά το «σκάνδαλο» μας προκύπτει εξαιτίας της διαφοράς ανάμεσα στην αρμονική, ελκυστική, ξεκάθαρη εικόνα της απόλαυσης όπως μας τη δίνουν οι Έλληνες συγγραφείς ή καλλιτέχνες και τη ρυπαρή πραγματικότητα όπως τη μισοβλέπουμε στους συχνά ακούσιους υπαινιγμούς των ίδιων συγγραφέων. Συνηθισμένη αντίθεση θα πει κάποιος- τα μπροκάρ του 1αιώνα, οι παγιέτες και ο χρυσός της Μπελ Επόκ κρύβουν πολλές άλλες αθλιότητες, ακόμα πιο αποκρουστικές. Στους αρχαίους πολιτισμούς των οποίων ο ανθρωπισμός χρησίμευε ως πρότυπο για αιώνες, & αυτούς που οδήγησαν τη φιλοσοφική σκέψη όσο μακρύτερα γίνεται και ανέλυσαν το διφορούμενο της ανθρώπινης ψυχής όσο βαθύτερα γίνεται, θα ανακαλύψουμε την πραγματική εμπειρία της απόλαυσης, το φως μαζί και τη σκιά. Μ' αυτό το πνεύμα πρέπει να καταλάβουμε τα περισσότερα κείμενα στα οποία παραπέμπουμε, σεβόμενοι το λεξιλόγιό τους, μια και είναι ενδεικτικό της κρίσης των Ελλήνων και των Ρωμαίων για τους περιθωριακούς. Οι Αρχαίοι χρησιμοποιούν μια εμπορική γλώσσα όταν μιλούν γι' αυτούς που τους παρέχουν την απόλαυση. Αν γλυ10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

καίναμε αυτό το λεξιλόγιο, θα αφαιρούσαμε κάθε δύναμη απ' αυτά τα κείμενα πον, πέρα από μια μαρτυρία για την Αρχαιότητα, κάποιες φορές φωτίζουν ενοχλητικά τις δικές μας παρορμήσεις. Άραγε θα ξαφνιαστεί κανείς βρίσκοντας σ' αυτές τις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας, της Κορίνθου ή της Ρώμης τις «ναΐφ» και την ίδια στιγμή συγκινητικές φιγούρες των τραγουδιών της Μπελ Επόκ, τις τόσο στερεότυπες που έκπληκτοι διαπιστώνουμε ότι ανταποκρίνονται πλήρως στην πραγματικότητα : την καλόκαρδη πόρνη έτοιμη να αφοσιωθεί, τον αφελή νέο που μέσα στο πάθος του ξεχνά κάθε ευπρέπεια, τον αλήτη που η κουταμάρα τον είναι όση και η πονηριά του; Θα συναντήσουμε τους προγόνους τους στη στροφή ενός δρόμου του Κεραμεικού ή της Σοβώρας,

11

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΝΤΡΕΣ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΠΑΙΔΙΑ

Η

s

χ

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΠΡΏΤΟ

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Αθήνα, Κόρινθος, Αλεξάνδρεια: τρεις μεγάλες ελληνικές πόλεις που, καθεμιά στο είδος της, αποτελούν σύμβολα πολιτικού μεγαλείου και οικονομικής ισχύος για τους λαούς της μεσογειακής λεκάνης. Πράγματι, ενώ άλλες πόλεις σαν τη Σπάρτη ή τη Θήβα παίζουν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, μόνο η Αθήνα, η Κόρινθος και η Αλεξάνδρεια είναι τόσο φημισμένες που σε διάφορες εποχές αποτελούν πόλο έλξης για τους ταξιδιώτες απ' όλες τις χώρες του «πολιτισμένου» κόσμου. Και δεν είναι πάντα τα πολιτικά, εμπορικά ή πνευματικά ενδιαφέροντα που οδηγούν τους ξένους σ' αυτές τις μητροπόλεις· πολλοί δελεάζονται από ύποπτες απολαύσεις, που μόνο πυκνά αστικά κέντρα μπορούν να προσφέρουν, και βρίσκουν και κάτι ακόμα διεγερτικό στους κινδύνους που μπορεί να συναντήσουν στα κατώτερα στρώματα αυτών των πόλεων. Ωστόσο για τους Αρχαίους η πόλις είναι πρώτιστα συνώνυμο της ασφάλειας. Όντως η Αρχαιότητα ελάχιστα γνωρίζει τα χωριά, μικρά ή μεγάλα, και δεν υπάρχει κάτι ενδιάμεσο μεταξύ των διάσπαρτων κατοικιών στην ύπαιθρο και της πόλης, η οχύρωση της οποίας προστατεύει τους κατοίκους από τις επιδρομές των γειτονικών λαών, των ληστών και των πειρατών. Η προοδευτική υποβάθμιση των σχέσεων μεταξύ πολιτών οδηγεί στην εμφάνιση εστιών βίας στο εσωτερικό των ίδιων των πόλεων. Πολιτικοί, οικονομικοί ή κοινωνικοί λόγοι διαπλέκονται για να εξηγήσουν πώς εμφανίστηκαν σ' αυτές τις πόλεις «θερμές» συνοικίες, ενώ η γεωγραφία της ηδονής και του εγκλήματος 15

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

διαμορφώνεται σιγά σιγά, ανάλογα με τις πολιτικές αναταραχές και τις οικονομικές ανακατατάξεις. ΑΘΗΝΑ Μία ακατάστατη δόμηση Αταξία, αναρχία, έλλειψη συνολικού σχεδιασμού είναι οι πρώτες εντυπώσεις που αποκομίζει κανείς από το σχέδιο των περισσότερων αρχαίων πόλεων^. Η Αθήνα, ακόμα και στο απόγειό της, απέχει πολύ από την εικόνα μιας μεγάλης μητρόπολης. Η Αγορά και η Ακρόπολη αποτελούν το κέντρο, πολιτικό και θρησκευτικό αντίστοιχα, στο οποίο εστιάζονται οι δραστηριότητες των πολιτών. Ολόγυρα στριμώχνονται οι κατοικίες, που χτίζονται στην τύχη ανάλογα με τις ανωμαλίες του εδάφους. Οι δρόμοι εμφανίζουν ένα ελικοειδές διάγραμμα που ακολουθεί τις πλαγιές των λόφων. Και τι δρόμοι! Ακανόνιστοι, χωρίς κανένα μεγάλο άξονα· οι πιο φαρδιοί μόλις που φτάνουν τα τέσσερα μέτρα, ενώ οι περισσότεροι δεν ξεπερνούν το ενάμισυ. Δρομάκια κατηφορικά, συχνά πολύ απότομα, μικρές σκάλες που ενώνουν όπως όπως τα διάφορα επίπεδα, αδιέξοδα. Τέτοιοι δρόμοι δεν είναι πλακόστρωτοι και τα νερά κυλούν σε ακάλυπτους υδραγωγούς. Οι κατοικίες ανταποκρίνονται σ' αυτή την πολεοδόμηση. Κατά την κλασική εποχή τα σπίτια, μικρά και χαμηλά, δεν ξεπερνούν σε ύψος τους δύο ορόφους. Καμιά αρχιτεκτονική προσπάθεια σ' αυτές τις κατασκευές με τους τοίχους από αχυρόπλινθους ή ωμόπλινθους 1. Κατά την Αρχαιότητα η πολεδομική μέριμνα, σε γενικές γραμμές, εξαρτάται από την πολιτική-πβ. Roland Martin, Η πολεοδομία στην αρχαία Ελλάδα, Παρίσι, 1974. Πολύ διαφορετικές από τους συνοικισμούς τύπου Αθήνας ή Κορίνθου, ορισμένες πόλεις παρουσιάζουν έναν εντελώς διευθετημένο γενικό σχεδιασμό που ανταποκρίνεται στις διάφορες λειτουργίες τους. Είναι η περίπτωση του επίνειου της Αθήνας, του Πειραιά, που χτίστηκε τον 5ο π.Χ. αιώνα από τον αρχιτέκτονα Ιππόδαμο το Μιλήσιο, ακολουθώντας το σχέδιο μιας σκακιέρας. Αυτή η γεωμετρική αρμονία επιτρέπει μια ισορροπημένη κατανομή των διαφόρων λειτουργιών της πολιτείας: θρησκευτικών, πολιτικών, εμπορικών ή πνευματικών. 16

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

και δεν υπάρχει στ' αλήθεια καμιά διαφορά ανάμεσα στο σπίτι ενός πλούσιου και ενός φτωχού. Όλα αυτά σίγουρα δεν συμβάλλουν στην εμφάνιση μιας μεγαλόπρεπης Αθήνας που, τη στιγμή της ύστατής της δόξας, μοιάζει μάλλον με μεγάλη κώμη παρά με αληθινή μητρόπολη. Μόνο οι επιβλητικές κατασκευές της Ακρόπολης και οι διάφοροι ναοί της πόλης θυμίζουν ότι η Αθήνα αποτελεί ένα από τα κέντρα με το μεγαλύτερο γόητρο στην Αρχαιότητα, εξαιτίας της σταθερότητας των θεσμών της, της στρατιωτικής και αποικιακής δύναμής της, του πνευματικού και καλλιτεχνικού κύρους της^. Η φήμη τον Κεραμεικον «Οί γυναίκες σης γωνιές των δρόμων θα πλευρίζουν όσους βγαίνουν απ' τα δείπνα και θα τους λένε: «έλα στο σπίτι μας που σούχουμε μια ομορφούλα!» Κι άλλη θα φωνάζει απ' το μπαλκόνι: «έλα στο δικό μου, η ομορφότερη κι η πιο αφράτη εδώ είναι!»,,.«Κι εγώ πασαλειμμένη με φτιασίδια, μέ κίτρινο φορεματάκι, κάθομαι και περιμένω έτσι, και μουρμουρίζω τραγουδάκια όλο νάζι μπας και τυλίξω κανένα περαστικό^».

Να μια σκηνή γνώριμη σε όσους έχουν την ευκαιρία, για επαγγελματικούς ή άλλους λόγους, να συχνάζουν στη συνοικία του Κεραμεικού, στο βόρειο τμήμα της Αθήνας. Πράγματι, παρά την αναρχία που επικράτησε γενικά στην κατασκευή τους, οι ελληνικές πόλεις παρουσιάζουν την ιδιαιτερότητα να συγκεντρώνουν τα επαγγέλματα κατά συνοικίες. Τεχνίτες και έμποροι μαζεύονται κατά ειδικότητες, όπως συμβαίνει σήμερα για παράδειγμα στις αραβικές πόλεις. Στην Αθήνα η γνωστότερη συνοικία είναι ο Κεραμεικός, χώρος εργασίας των αγγειοπλαστών, που συνεχίζεται και έξω από τα τείχη της πόλης στις αλέες του νεκροταφείου. Ζωηρή συνοικία που σφύζει από κίνηση ήδη από την ανατολή του ηλίου. Στον Κεραμεικό επίσης κατευθύ2. Ο Ιωάννης Τραυλός στο βιβλίο του Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών από των προ ϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ον αιώνος, Αθήνα, 1960, δείχνει σε μια σειρά από σχέδια, την εξέλιξη της πόλης από τις απαρχές της. 3. Αριστοφάνης, Εκκλησιάζουσαι, στ. 693 - 699 και 878 - 882. 17

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

νονται, αναζητώντας την ηδονή, όλοι εκείνοι που τα πενιχρά τους μέσα δεν τους επιτρέπουν να χαρούν στο σπίτι τους, όπως οι πλουσιότεροι, εταίρες πολυτελείας, χορεύτριες ή αυλήτριες. Όντως στη συνοικία του Κεραμεικού βρίσκονται τα περισσότερα πορνεία που καθιερώθηκαν από το νομοθέτη Σόλωνα. Σίγουρα οι εραστές των όμορφων κοριτσιών, των εύκολων απολαύσεων, μπορούν να βρούν την ευτυχία και σ' άλλες συνοικίες της Αθήνας, ενώ, μερικά χιλιόμετρα έξω απ' την πόλη, οι κακόφημοι δρόμοι του Πειραιά προσφέρουν στην πελατεία του λιμανιού τα θέλγητρα της ύποπτης διασκέδασης. Ωστόσο ο Κεραμεικός αποκτά μια ιδιαίτερη φήμη, όπως και η περιοχή του νεκροταφείου έξω από τα τείχη. Πάνω σ' αυτά, που αποτελούν το όριο της πόλης προς το Βορρά, κανονίζονται συναντήσεις, γίνονται ερωτικές εξομολογήσεις, και οι επιγραφές επιπλέον μας επιτρέπουν να μάθουμε ποιος ήταν ο επίτιμος εραστής της μιας ή της άλλης «ενοίκου» των σπιτιών του Κεραμεικού: «Η Μέλιττα είναι όμορφη», «η Μέλιττα αγαπά τον Ερμότιμο», «ο Ερμότιμος αγαπά τη Μέλιττα»... Σίγουρα ο Κεραμεικός απέχει πολύ απ' το να χαρακτηριστεί «περιθωριακή» συνοικία και η φήμη του κατά την Αρχαιότητα οφείλεται τόσο στην ιδιαίτερα αξιοσημείωτη παραγωγή των αγγειοπλαστικών εργαστηρίων όσο και στις εύκολες ηδονές που προσφέρει στους ταξιδιώτες, τους εμπόρους, τους ξένους. Πολύ απλά σ' αυτούς τους λαϊκούς δρόμους συγκεντρώνονται τα φιλόξενα σπίτια που προέβλεψε η αθηναϊκή νομοθεσία. Ένας κρατικός θεσμός «Εσύ, Σόλων, έφτιαξες ένα νόμο για όλους τους άντρες. Όπως λένε, μα το Δία, ήσουν ο πρώτος που καθιέρωσε αυτό το δημοκρατικό και σωτήριο μέτρο! Βλέποντας τις φυσικές παρορμήσεις πολλών νέων της πόλης μας να τους οδηγούν σε κακούς δρόμους, αγόρασες γυναίκες και τις τοποθέτησες σε διάφορα μέρη, έτοιμες και διαθέσιμες για τον καθένα^».

4. Φιλήμων, Δελφοί (Αθηναίος, XIII, 569). 18

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

ΑΘΗΝΑ (κλασική εποχή)

Πράγματι στην Αθήνα διαμορφώθηκε μια οργάνωση της αγοραίας ηδονής που θα αποτελέσει κατά κάποιον τρόπο πρότυπο τόσο για τους αρχαίους πολιτισμούς όσο και για τους σύγχρονους. Οι Έλληνες αποδίδουν την πατρότητα αυτής της οργάνωσης στο μεγάλο νομοθέτη Σόλωνα. Ακόμα κι αν ό,τι αποδίδεται στον επιφανή μεταρρυθμιστή δέν έγινε στην πραγματικότητα απ' αυτόν, παραμένει για την παράδοση ο ιδρυτής της αθηναϊκής δημοκρατίας, θέτοντας τις βάσεις της στις αρχές του π.Χ. αιώνα. Ανάμεσα στις πολλές τρο-

19

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ποποιήσεις που επιβάλλει στις κοινωνικές δομές της Αθήνας, διαιρεί τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα με το εισόδημά τους και, ως ένα βαθμό, προχωρά και σε μια κατάταξη των γυναικών στην κοινωνία. Ωστόσο για τις γυναίκες η ταξινόμηση δε στηρίζεται σε περιουσιακά κριτήρια, όπως για τους άντρες, αλλά σε μια ιεραρχία σεξουαλικών «καθηκόντων», κάτι που φυσικά λέει πολλά για το ρόλο που αποδίδεται στη γυναίκα στα πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας! Αυτή η κατανομή δηλώνεται άριστα σε μια διατύπωση που οι Έλληνες συγγραφείς πολλές φορές επαναλαμβάνουν: «Τις πόρνες ης έχουμε για την ηδονή, τις παλλακίδες για ης καθημερινές φροντίδες και τις συζύγους για τους γνήσιους απογόνους και την πιστή φύλαξη του σπιτικού^».

Η σολώνεια νομοθεσία για την πορνεία παρουσιάζεται αρχικά ως μέτρο δημόσιας υγιεινής με πρώτιστο στόχο να διαφυλάξει την καθαρότητα της φυλής. Πράγματι ο Σόλων αγοράζει νεαρές σκλάβες και τις τοποθετεί σε σπίτια σκορπισμένα σε διάφορες συνοικίες της πόλης για να εκτονώνουν τις ορμές των νεαρών αντρών, για να προστατέψει την αγνότητα των ελεύθερων γυναικών και για να εξασφαλίσει έτσι την καθαρότητα των απογόνων των πολιτών: «Οι νέοι της πόλης μας μπορούν να βρούν στο πορνείο όμορφες κοπέλες στη σειρά, να λιάζονται με γυμνωμένα τα στήθη. Ο καθένας μπορεί να διαλέξει εκείνη που ταιριάζει στα γούστα του: λεπτή ή χοντρή, παχουλή, ψηλή, ξερακιανή, νέα, γριά, φρέσκια ακόμα ή πολύ σιτεμένη,.,Σε καλούν να μπεις και σε φωνάζουν «παππούλη» αν είσαι γέρος, «πατερούλη» αν νέος. Μπορείς να πας να δεις την καθεμιά τους άφοβα, χωρίς να ξοδέψεις πολλά λεφτά, μέρα ή νύχτα, κατά πώς θέλεις^»

Η ιστορία προσθέτει επίσης ότι με τα κέρδη από την εμπορία αυ5. Για τη λειτουργία της γυναίκας μέσα στην κοινωνία, πβ. το έργο Παγκόσμια Ιστορία της Γυναίκας. 6. Ξέναρχος, Το πένταθλον (Αθηναίος, ΧΙΙΙ,568). 20

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

των των γυναικών, ο Σόλων έχτισε ένα ναό αφιερωμένο στην Πάνδημο Αφροδίτη, δηλαδή στην «κοινή σε όλους» Αφροδίτη,προστάτιδα του αγοραίου έρωτα. Οι γυναίκες αυτών των «κοινών» σπιτιών χαρακτηρίζονται με τον όρο πόρνη, που ετυμολογικά σημαίνει «πουλημένη» ή «προς πώληση», υπαινιγμός όχι για το εξευτελιστικό επάγγελμά τους, αλλά για το ότι πουλήθηκαν σε κάποια αγορά, καθώς στην πλειοψηφία τους ήταν σκλάβες. Ο όρος αποκτά στην Αθήνα πολύ γρήγορα υποτιμητική σημασία, καθώς και όλοι όσοι σχηματίζονται απ' αυτόν, ενώ αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά στην ευτελέστερη κατηγορία γυναικών. Αντίθετα, για την πλειοψηφία των γυναικών που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους προτιμάται ο όρος εταίρα ή σύντροφος. Και τι να πει κανείς για τους πολυάριθμους συνθηματικούς ή χυδαίους όρους που διαθέτει με ιδιαίτερο πλούτο η ελληνική γλώσσα για να ονομάσει όσους ή όσες ζουν εμπορευόμενοι το σώμα τους! Αυτός ο κρατικός έλεγχος στους οίκους ανοχής είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής· η καθιέρωση των σπιτιών, που αρχικά συνδέεται με την αριστοκρατική μέριμνα για τη διατήρηση της φυλής, καταλήγει να προσδιορίζει μια φιλοσοφία της ζωής και της απόλαυσης χωρίς κίνδυνο, εύκολα και φτηνά.: «Αυτά τα πουλιά με τα γλυκόλαλα τραγούδια, δολώματα για να σας πάρουν τα λεφτά σας, αυτές οι καλογυμνασμένες φοραδίτσες της Αφροδίτης, στη σειρά ολόγυμνες, πάνω σε φίνα υφάσματα...Μπορούν να σου δώσουν σε φτηνή τιμή ακίνδυνη απόλαυση...Σε περιμένουν ολόγυμνες για να μη σε ξεγελάσουν: κοίτα τις προσεκτικά. Δε νιώθεις σε φόρμα; Κάτι σε στενοχωρεί; Αντε λοιπόν! Η πόρτα τους είναι ορθάνοιχτη. Η τιμή τους; Ένας οβολός. Βιάσου, μπες. Ούτε νάζια ούτε χαζομάρες- η κοπέλα δεν ξεγλιστράει, αμέσως σε υπακούει, ό,τι κι αν της ζητήσεις. Όταν τελειώσεις, φεύγεις. Πες της και να πάει να κρεμαστεί, δε σου είναι δα και τίποτα'^!»

7. Εύβουλος, Παννυχίς ηαι Φιλήμων, Δελφοί (Αθηναίος, XIII, 568 και 569). 21

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

Μια φιλοσοφία της επιθυμίας Η εύκολη κι όχι πολυέξοδη απόλαυση: ένας ορισμός που τελικά θα μπορούσε να ισχύει και σε άλλες εποχές, σε άλλους πολιτισμούς. Ωστόσο θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνουν οι Έλληνες τις έννοιες «έρωτας», «επιθυμία», «ηδονή». Οι πιο φημισμένοι φιλόσοφοι, από τον Πλάτωνα ως τον Πλούταρχο, προχώρησαν σε διεξοδική ανατομία των αιτίων της έλξης που νιώθουν οι άντρες και οι γυναίκες μεταξύ τους. Ο ορισμός που έδωσαν για τον έρωτα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη θέση που η ελληνική κοινωνία αποδίδει στη γυναίκα. Ο «ελληνικός έρως» είναι γνωστό ότι προσηλώνεται κατά προτίμηση στα νεαρά αγόρια, και τα ζευγάρια που σχηματίζονται από τους εραστές και τους ερωμένους αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ζωής στον ελληνικό κόσμο^. Κι αυτή η συνήθεια ενέπνευσε την πολύ υψηλή σύλληψη του «ουράνιου» Έρωτα, θεωρούμενου ως μέρος της αρμονίας του κόσμου: «(Ο Έρωτας), αρχή όλων μαζί, θεών κι ανθρώπων, αρχηγός πεντάμορφος και άριστος, που κάθε άνθρωπος πρέπει ν' ακολουθεί δοξάζοντάς τον, συμμετέχοντας στο ωραίο τραγούδι του, που μαγεύει τις καρδιές όλων των θεών και των ανθρώπων^».

Αυτή η παράδοση εξηγεί γιατί κατά την κλασική εποχή η επιθυμία που μπορεί να νιώσει ένας άντρας για μια γυναίκα υποτιμάται ως χυδαία τάση και περιφρονείται από τους μορφωμένους άντρες: «Ο αληθινός έρωτας δεν έχει θέση στο γυναικωνίτη και φρονώ ότι δεν είναι έρωτας αυτό που νιώθετε για τις γυναίκες ή τις κοπέλες, Θάταν το ίδιο παράλογο να ονομαστεί έρωτας ό,τι οι μύγες νιώθουν για το γάλα, οι μέλισσες για το μέλι ή οι κτηνοτρόφοι και οι

8. Βλ. σχετικά το βιβλίο του Robert Flaceliere Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Παπαδήμας, 1976. Η σημασία των υπογραμμισμένων λέξεων διευκρινίζεται στο γλωσσάριο στο τέλος αυτού του τόμου. 9. Πλάτων, Συμπόσιον, 197e. 22

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

μάγειροι για τα μοσχάρια και τα πουλερικά που εκτρέφουν^^»

Τα ήθη εξελίχτηκαν μετά την ομηρική εποχή κατά την οποία η γυναίκα κατείχε μια προνομιακή θέση στην κοινωνία, κάτι που μας θυμίζουν και οι τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Από τον αι. και εξής τα πράγματα άλλαξαν, και πολλοί Αθηναίοι βρίσκονταν στην κατάσταση εκείνου του συνομιλητή που σ' ένα διάλογο του Πλούταρχου δε φοβάται να δηλώσει: «Είναι απόλυτα φυσικό να λαχταράς με μέτρο το ψωμί και τα διάφορα φαγητά' μα η υπερβολική όρεξη γίνεται λαιμαργία και πολυφαγία. Έτσι και η ηδονή που μοιράζονται οι άντρες και οι γυναίκες μεταξύ τους είναι μέσα στην ανθρώπινη φύση- όμως όταν ο πόθος που μας καίει γίνεται τόσο βίαιος και ισχυρός που δεν μπορούμε πια να τον τιθασεύσουμε, δεν αξίζει πια να λέγεται Έρωτας, Πράγματι, ο Έρωτας είναι ό,τι μας συνδέει με νεαρές ευγενείς ψυχές που, μέσα από τη φιλία, μας οδηγεί στην αρετή- αντίθετα, ο πόθος για τις γυναίκες, ακόμα κι όταν δεν είναι εξευτελιστικός, προσφέρει μόνο μια σωματική απόλαυση».

Και το ίδιο πρόσωπο του Πλούταρχου, για να υποστηρίξει τη θέση του, μνημονεύει την απάντηση του φιλόσοφου Αρίστιππου σ' εκείνον που του δήλωσε ότι η Λαΐς δεν τον αγαπούσε: «Δε νομίζω ότι το κρασί ή το ψάρι μ' αγαπούν κι ωστόσο τα χρησιμοποιώ και τα δύο με ευχαρίστηση^ ^!»

Έτσι ο έρωτας για μια γυναίκα περιορίζεται στην απλή ικανοποίηση των.σεξουαλικών ενστίκτων και ο Πλάτων ακολουθεί τον ίδιο συλλογισμό όταν αντιπαραθέτει την «Ουράνια» στην «Πάνδημο» Αφροδίτη, θεωρώντας ότι η τελευταία προστατεύει το χυδαίο έρωτα, δηλαδή αυτόν προς τις γυναίκες:

10. Πλούταρχος, Ερωτικός, 750d. 11.ό.π. 23

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

«Ο έρωτας λοιπόν που ανήκει στην Πάνδημο Αφροδίτη είναι αληθινά «κοινός», επειδή λειτουργεί στην τύχη. Είναι για τους χυδαίους ανθρώπους που πρώτ* απ' όλα τους αρέσουν το ίδιο οι γυναίκες και τα αγόρια- έπειτα προτιμούν ν' αγαπούν τα σώματα παρά τις 'ψυχές και τέλος διαλέγουν ό,τι πιο ανόητο βρίσκουν. Το μόνο που τους απασχολεί είναι η πράξη, χωρίς να νοιάζονται αν την κάνουν καλά ή όχι. Γι' αυτό μπορεί να την κάνουν καλά ή κακά, στα κουτουρού^^».

«Γυναίκα», «σώμα», «ανόητο»: η παράταξη των τριών αυτών όρων είναι ενδεικτική των ελληνικών αντιλήψεων και εύκολα γίνεται κατανοητό ότι οι διατάξεις του Σόλωνα για την πορνεία μαρτυρούν τη γενική περιφρόνηση προς το γυναικείο φύλο. Αν οι παντρεμένες απολαμβάνουν κάποια υπόληψη στο μέτρο που φέρνουν στον κόσμο μελλοντικούς πολίτες, οι πόρνες περιορίζονται, τουλάχιστον θεωρητικά, στην κατηγορία των αντικειμένων ηδονής, χωρίς ίχνος προσωπικότητας. Κρατικά και ιδιωτικά κέρδη Μια και θεσπίστηκαν για το κοινό όφελος, τα δημόσια σπίτια της Αθήνας είναι υπό κρατικό έλεγχο. Τους επιβάλλεται ένας ειδικός φόρος, το πορνικόν, που, όπως κι άλλοι αθηναϊκοί φόροι, εκμισθώνεται κάθε χρόνο από τη Βουλή σε ειδικά επιφορτισμένους εισπράκτορεςΐ^. Και, σαν καλός μαστροπός, το αθηναϊκό Κράτος αναλαμβάνει επίσης να προστατέψει ως ένα βαθμό τα συμφέροντα των πορνών, ή μάλλον των ιδιοκτητών των δημόσιων σπιτιών. Πράγματι αυτά τα σπίτια διευθύνονται από άντρες ή γυναίκες

12. Πλάτων, Σνμπόσιον, 181b. 13. Σε μια επιγραφή της Κω που απαριθμεί τις διάφορες μορφές φόρων στα νησιά, μνημονεύεται ένας φόρος που παρακρατείται επί των "γυναικείων σωμάτων". Σίγουρα ο όρος "σώματα" χρησιμοποιείται γενικά στην Ελλάδα για να δηλώσει τους σκλάβους σε οποιαδήποτε δραστηριότητά τους. Ωστόσο σ' αυτή την ιδιαίτερη περίπτωση μπορεί να πρόκειται για το φόρο που πλήρωναν οι οίκοι ανοχής, κάτι που εξηγεί μάλλον η διευκρίνιση "γυναικεία". 24

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

που πολύ συχνά τα διαχειρίζονται στο όνομα αξιοσέβαστων Αθηναίων πολιτών. ΤΕνας πλούσιος Αθηναίος, σύγχρονος του ρήτορα Ισαίου, ο Ευκτήμων, έχει στον Πειραιά ένα κτίριο που το διαχειρίζεται μια από τις απελεύθερές του που ειδικεύεται στην εκπαίδευση μικρών πορνών. Μια απ' αυτές, που μεγάλωσε πολύ για να αρέσει στους πελάτες, τοποθετείται με τη σειρά της από τον Ευκτήμονα ιδιοκτήτρια ενός κτιρίου στον Κεραμεικό, κοντά στην αγορά των κρασιών. Έτσι η νεαρή γυναίκα μπόρεσε να στρώσει μια καλή πελατεία από αμπελουργούς της Αττικής που έρχονταν να πουλήσουν το τρύγημά τους στην Αθήνα. Δεν είναι τίποτε το ταπεινωτικό για έναν αξιότιμο και πλούσιο πολίτη σαν τον Ευκτήμονα να συμπεριλάβει ανάμεσα στις πολλές πηγές εσόδων του τα κέρδη από διάφορους οίκους ανοχής. Πρόκειται όντως για μια δουλική εργασία και ο ιδιοκτήτης μπορεί να καρπώνεται από τους σκλάβους του το κέρδος που θέλει, με όποιον τρόπο θέλει! Αν οι πολίτες που είναι ιδιοκτήτες των αθηναϊκών «σπιτιών» δεν αποτελούν στόχο ιδιαίτερης κριτικής, αντίθετα οι ίδιοι οι διαχειριστές, παρότι εξασκούν ένα νόμιμα αναγνωρισμένο επάγγελμα, δε χαίρουν καμίας υπόληψης και είναι είτε απελεύθεροι είτε πολίτες της τελευταίας υποστάθμης. Διαχειριστές «σπιτιών», ιδιοκτήτες καπηλειών: επαγγέλματα που οι Αρχαίοι θεωρούσαν το ίδιο «αχρεία», όσο εξάλλου και τους εισπράκτορες φόρων ή τους δημόσιους κήρυκες. Ο Αριστοφάνης πολλές φορές κάνει λόγο για έναν απ' αυτούς τους διαχειριστές, κάποιον Φιλόστρατο, που απ' την απληστία του και την πανουργία του του κόλλησαν το παρατσούκλι «σκυλαλεπού». Ατιμία ή μανία για κέρδος είναι μεταξύ άλλων αυτά που προσάπτουν ανά τους αιώνες σε όσους επιδίδονται σ' αυτό το ιδιαίτερο είδος εμπορίου. Αυτοί οι διαχειριστές - μαστροποί διευθύνουν τα δημόσια σπίτια και είναι επιφορτισμένοι με τη «μόρφωση» μουσικών και χορευτριών που νοικιάζονται για τα συμπόσια, επιλεγμένων μεταξύ των πιο προικισμένων κοριτσιών. Το Κράτος παρεμβαίνει για να ρυθμίσει και αυτές τις δραστηριότητες: δέκα αστυνόμοι, πέντε στον Πειραιά πέντε στην Αθήνα, επιβλέπουν έτσι ώστε οι αυλήτριες, οι κιθα25

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ρίστριες και οι λυράρισσες να μη νοικιάζονται για περισσότερο από δύο δραχμές. Κι αν διάφορα πρόσωπα διεκδικούν την ίδια μουσικό, οι αστυνόμοι τραβούν κλήρο και όποιος κερδίσει τη νοικιάζει. Αυτοί οι άρχοντες είναι επικεφαλής του «τμήματος ηθών»: ηθική τάξη και ευπρέπεια στους δρόμους είναι η αρμοδιότητά τους. Και με το λειτούργημά τους επιβλέπουν ώστε να μη διαταράσσεται υπερβολικά η ησυχία των Αθηναίων από τη συχνά θορυβώδη πελατεία των συνοικιών που είναι ονομαστές για την ψυχαγωγία που προσφέρουν. Οι αστυνόμοι επιβλέπουν και τους διαχειριστές και παραπέμπουν στη δικαιοσύνη όσους δεν τηρούν τις ταρίφες που θέτει το Κράτος. Οι ποινές στις οποίες υπόκεινται οι παραβάτες είναι σοβαρές: ο Αθηναίος Διογνίδης και ο μέτοικος Αντίδωρος κατηγορούνται ότι νοίκιασαν τις αυλήτριές τους ακριβότερα απ' ό,τι επέτρεπε ο νόμος και αντιμετωπίζουν το ρήτορα Υπερείδη με τη διαδικασία της εισαγγελίας, που κινείται όταν προσβάλλεται η ασφάλεια του Κράτους. Η σολώνεια νομοθεσία, που είχε προβλέψει τα πάντα, καθορίζει επίσης τα όρια που πρέπει να τηρούνται για την «επιστράτευση» των ενοίκων των σπιτιών, αντρών ή γυναικών, ή καλύτερα, όπως θα δούμε, νεαρών αγοριών και μικρών κοριτσιών. Γενικά ανήκουν στον κόσμο των σκλάβων και, συνεπώς, υπόκεινται στους νόμους που ρυθμίζουν τη δουλεία. Δεν είναι εξάλλου τόσο η τύχη των δούλων που καθορίζει αυτή την ειδική νομοθεσία όσο η προστασία που προσφέρει στους άντρες και τις γυναίκες ελεύθερης καταγωγής. Πράγματι, ένα πρόστιμο 20 δραχμών επιβάλλεται σε όποιον εκδίδει ελεύθερη γυναίκα, ενώ προβλέπεται ακόμα και η θανατική ποινή για όποιους εκδίδουν ελεύθερο παιδί. Κατά τον ίδιο τρόπο καταδιώκονται πολύ σκληρά και τιμωρούνται με θάνατο οι «λαθροπρομηθευτές» που δε δηλώνονται στην αστυνομία, επειδή ξεφεύγουν απ' τον έλεγχο των τιμών που προβλέπει ο νόμος και επιπλέον δεν πληρώνουν το πορνικόν. Είναι εμφανές ότι όλα έχουν προβλεφθεί ήδη από την αρχή της κλασικής εποχής στην Αθήνα ώστε να ρυθμίζουν τις δραστηριότητες που φαινόταν ότι απαιτούσαν κάποια λαθραία κίνηση. Κι αυτή η μέριμνα για θέσπιση τάξης σε ό,τι μοιάζει να εξαρτάται από το άλογο στοιχείο ταιριάζει πολύ στην ελληνική νοοτροπία. 26

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

Οι «άγριες»

απολαύσεις

Θα ήταν αφελές να πιστεύαμε ότι η πορνεία στην Αθήνα εξασκείται μόνο στους οίκους που θέσπιζε το Κράτος, υπό την εποπτεία και προστασία των επίσημων αξιωματούχων, με την κανονική καταβολή των οφειλών στο Δημόσιο Ταμείο. Όντως μια «άγρια» πορνεία,ευκαιριακή ή μη, εμφανίζεται σύντομα στην Αθήνα και τον Πειραιά. Πολλά μικροεπαγγέλματα που ασκούν γυναίκες κινούν υποψίες: όλοι οι Έλληνες γνωρίζουν καλά ότι οι ανθοπώλιδες της Αγοράς δεν αρκούνται στην προσφορά μπουκέτων και στεφανιών στους περαστικούς. Σε ένα δικανικό λόγο ένας Αθηναίος υπερασπίζει την αρετή της μητέρας του που, εξαιτίας του επαγγέλματός της -πουλούσε κορδέλες-, την υποπτεύονταν ότι επιδιδόταν σε όχι και πολύ αξιότιμες δραστηριότητες. Και τι να πούμε για τα νεαρά αγόρια και κορίτσια που τριγυρνούν στους δρόμους, κατά μήκος των οχυρωμάτων, ψάχνοντας κάποιον που θα τους δώσει λίγα χρήματα; Αυτές οι περιπέτειες δεν είναι ακίνδυνες, όπως εκείνη που έτυχε στο Σοφοκλή: κάποια μέρα υποκύπτει στα καλέσματα ενός όμορφου αγοριού που τον διπλάρωσε και το ζευγάρι βρίσκει ένα πρόχειρο κρησφύγετο στη σκιά των οχυρωμάτων της Αθήνας. Μα, μετά τη σύντομη συνάντηση, το αγόρι αρπάζει τον ακριβό μανδύα του Σοφοκλή και το σκάει αφήνοντας στον ποιητή τον παιδικό του μανδύα. Φυσικά η ιστορία έκανε πάταγο στην Αθήνα όπου ο διάσημος συγγραφέας γύρισε αξιολύπητος με τον κοντούτσικο μανδύα του. Μια «στοιχειώδης»

εγκληματικότητα

Επικίνδυνη πόλη η Αθήνα; Σίγουρα όχι, αν τη συγκρίνουμε με τη Ρώμη όπου η εγκληματικότητα και η οργάνωση των συμμοριών των κακοποιών είναι ανάλογη με τις τεράστιες μάζες από άεργους και πεινασμένους που γεμίζουν την ιταλική πόλη. Τίποτα τέτοιο στην Ελλάδα. Ήδη το έχουμε πει: δεν είναι οι πόλεις αλλά η ύπαιθρος και η θάλασσα που εγκυμονούν κατά την αρχαιότητα κινδύνους για τους ταξιδιώτες. Σίγουρα είναι ριψοκίνδυνο να περνάει κανείς χωρίς ένοπλη συνοδεία από απομονωμένες περιοχές, ακόμα και σύντομες δια27

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

δρομές· πολύ λιγότερο πάντως είναι να τριγυρνάει στους δρόμους της Αθήνας. Οπωσδήποτε ο μοναχικός διαβάτης εκτίθεται σε πιθανές επιθέσεις με στόχο τα ρούχα του ή το πορτοφόλι του. Συχνά η περίσταση κάνει κάποιον λωποδύτη και καμιά μαρτυρία δε μας βεβαιώνει μια οργανωμένη εγκληματικότητα όπως στην περίπτωση της Ρώμης. Ο λόγος είναι απλός : η Αθήνα κατά την κλασική εποχή γνωρίζει ελάχιστες σημαντικές δημογραφικές ανακατατάξεις ή ξαφνικές εισροές πληθυσμών, εκτός ίσως κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Κατά συνέπεια οι πολιτικοί άρχοντες της πόλης δεν έχουν να λύσουν το πρόβλημα που θέτει ένας κινούμενος και χωρίς προσόδους πληθυσμός. Πράγματι η ατιμία εμφανίζεται πολύ πιο συχνά στην πολιτική αθηναϊκή ζωή παρά στις πολυάνθρωπες συνοικίες του Κεραμεικού ή του Πειραιά! Εξάλλου στην Αθήνα υπάρχουν λίγοι πειρασμοί για τους εγκληματίες, όποιοι κι αν είναι αυτοί. Οι Αθηναίοι ζουν μια πολύ ταπεινή ζωή κι ακόμα κι εκείνοι των οποίων η σπατάλη έμεινε μνημειώδης δεν έχουν πολλά παραπάνω απ' τα απολύτως αναγκαία προς το ζην. Ο Αλκιβιάδης, που η πολυτέλειά του φαντάζει σκανδαλώδης στους συγχρόνους του, έχει σαν επίπλωση στο σπίτι του στην Αθήνα μερικά κιβώτια και διάφορα σκεύη απαραίτητα στην καθημερινή ζωή. Μια επιγραφή μας δίνει τις λεπτομέρειες και όλος ο εξοπλισμός αυτού του διάσημου άσωτου μόλις που θα αρκούσε για το σπίτι ενός πάμπτωχου Ρωμαίου. Στην Αθήνα η ταπεινότητα των αποκτημάτων δεν τραβάει σχεδόν καθόλου τους διαρρήκτες! Ωστόσο αυτοί υπάρχουν: είναι οι κλέφτες ή «τοιχωρύχοι», στην κυριολεκτική έννοια του όρου, αφού φτάνει να ανοίξουν μια τρύπα στους τοίχους από αχυρόπλινθο για να μπούν και να κάνουν τις κλοπές τους. Η αθηναϊκή νομοθεσία είναι εξάλλου πολύ αυστηρή για τους κλέφτες που συλλαμβάνονται επ' αυτοφώρω: κινδυνεύουν να πεθάνουν με το μαρτύριο της «σανίδας», ενός τρόπου εκτέλεσης σχεδόν συγκρίσιμου με τη σταύρωση. Εξαιτίας της ταπεινότητας αυτών που μπορούν να κλαπούν απ' τις κατοικίες, ακόμα και απ' των πιο πλουσίων πολιτών, εύκολα υποθέτουμε ότι αυτοί οι διαρρήκτες ανήκουν στα αθλιότερα στρώματα του πληθυσμού. Οι περισσότεροι απ' αυτούς σίγουρα σπρώχνονται στην κλοπή όχι για να πλουτίσουν, αλ28

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

λά για να επιβιώσουν, είναι δε τόσο φτωχοί που δεν εμφανίζονται καν στους δικανικούς λόγους που έχουμε στη διάθεση μας. Η \ΐ)νχαγωγία της νεολαίας Αντίθετα τη νύχτα οι δρόμοι της Αθήνας κάθε άλλο παρά ασφαλείς είναι. Οι διαβάτες συχνά πέφτουν θύματα ομάδων γλεντοκόπων που, βγαίνοντας απ' τα συμπόσια, βρίσκουν οποιαδήποτε πρόφαση για να πέσουν πάνω τους, να τους ξυλοκοπήσουν και ενδεχόμενα να τους ληστέψουν. Αυτή η συμφορά βρήκε κάποιο βράδυ το 343 π.Χ. κοντά στην Αγορά έναν ήσυχο νέο, τον Αρίστωνα:

«Όπως συνηθίζω, περπατούσα το βράδυ στην Αγορά με ένα συμμαθητή μου, το Φανόστρατο, Ο γιος του Κόνωνα, ο Κτησίας, εντελώς μεθυσμένος, μας συνάντησε έξω από το ναό του Αεωκόριου, κοντά στο σπίτι του Πυθόδωρου. Βλέποντάς μας, βάλθηκε να κραυγάζει και σαν τους μεθύστακες να λέει τελείως ακατάληπτα πράγματα. Κατόπιν κατευθύνθηκε στη συνοικία της Μελίτης όπου ήταν μαζεμένοι στο σπίτι του Πάμφιλου του ξάντη για να πιουν, όπως μάθαμε αργότερα, ο Κόνων, κάποιος Θεότιμος, ο Αρχεβιάδης, ο Σπίνθαρος, ο Θεογένης και πολλοί άλλοι. Σηκώθηκαν, όπως τους ζήτησε ο Κτησίας, και ήρθαν μαζί του στην Αγορά. Ο Φανόστρατος κι εγώ, αφού φτάσαμε στο ιερό της Περσεφόνης, ξαναγυρίζαμε προς τα πίσω, προς το ναό του Αεωκόριου, και τότε μας επιτέθηκαν^^».

Για να καταλάβουμε καλύτερα τα συμφραζόμενα του αποσπάσματος, πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο νεαρός Αρίστων είχε ήδη πέσει θύμα κακομεταχείρισης από τους γιους του Κόνωνα με τους οποίους ήταν συστρατιώτες για κάποια περίοδο. Ήδη εκείνη την εποχή η κακή διαγωγή του Κτησία και του αδελφού του είχε επιφέρει μεγάλη ταραχή στη φρουρά. Όταν επιστρέφουν στην Αθήνα, φτιάχνουν με φίλους τους μια συμμορία με κύρια δράση της τη διασκέδαση και τη

14. Δημοσθένης, Κατά Κόνωνος, 7. 29

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

βία. Πρόκειται για μια σχετικά συχνή συνήθεια των νεαρών γόνων των πλούσιων αθηναϊκών οικογενειών και τα επωνυμία τους αποκαλύπτουν με γλαφυρό τρόπο τις ενασχολήσεις τους: ο Κόνων, ο αντίπαλος του Αρίστωνα, ανήκε στα νιάτα του στη συμμορία των «Τριβαλλών» που δανείστηκε το όνομά της από τα θρακικά στίφη που ήταν ιδιαίτερα φημισμένα για τα τραχιά και ακόλαστα ήθη τους. Αλλοι βαφτίστηκαν «Ιθυφαλλικοί» ή «Λάγνοι». Τέτοια προκλητικά επωνύμια δείχνουν αναμφισβήτητα ότι αυτή η χρυσή αθηναϊκή νεολαία, στην οποία ενήλικοι όπως ο Κόνων δε διστάζουν να προσχωρήσουν, συγκεντρώνεται κυρίως για να γλεντήσει. Συμπόσια και οινοποσίες αποτελούν την καθημερινή διασκέδαση των αντρών αυτών. Αε φοβούνται να προβούν σε ιεροσυλίες, βεβηλώνοντας τα άδυτα και κατασπαράζοντας τα αφιερωμένα κρέατα, από καθαρή πρόκληση ενάντια σε θεϊκούς κι ανθρώπινους νόμους. Ο Κόνων και οι φίλοι του κατηγορούνται από το Δημοσθένη ότι άρπαζαν τα αφιερώματα στη φοβερή Εκάτη, προστάτιδα των υποχθόνιων δυνάμεων. Το περίφημο επεισόδιο του ακρωτηριασμού των Ερμείων στηλών πριν την αναχώρηση για την εκστρατεία στη Σικελία είναι έργο της συμμορίας του Αλκιβιάδη, που θα επιδοθεί και σε βλάσφημες παρωδίες των σεβάσμιων Ελευσινίων Μυστηρίων ^^^ «Είμαστε η συμμορία των Ιθυφαλλικών, κάνουμε έρωτα, χτυπάμε και στραγγαλίζουμε όποιον μας αρέσει».

Αυτό είναι, κατά το Δημοσθένη, το έμβλημα των συντρόφων του Κόνωνα. Εκτός από τις βέβηλες προκλήσεις, οι συμμορίες αυτές επι-

15. Ας υπενθυμίσουμε σύντομα το σκάνδαλο των Ερμείων στηλών. Το 415, λίγες μέρες πριν την αναχώρηση για μια αθηναϊκή εκστρατεία στη Σικελία, ο αρχηγός της, ο Αλκιβιάδης, και οι σύντροφοι του, ακρωτηρίασαν, κατά τη διάρκεια μιας οργιαστικής νύχτας, τις Ερμείες στήλες που ήταν τοποθετημένες στα σταυροδρόμια της πόλης και στο πάνω μέρος τους ήταν διακοσμημένες με ένα κεφάλι του Ερμή και με γεννητικά όργανα. Η συμμορία του Αλκιβιάδη παρώδησε και τα ιερά Ελευσίνια Μυστήρια. Η κατηγορία εναντίον του Αλκιβιάδη έθεσε πρόσκαιρο τέλος στην πολιτική του σταδιοδρομία. 30

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

δίδονταν και σε ακόμα πιο επικίνδυνες για τους συμπολίτες τους διασκεδάσεις. Η συνέχεια της ιστορίας του Αρίστωνα μας δίνει ένα καλό παράδειγμα αυτών των νυχτερινών επιθέσεων που ενθουσιάζουν τους νέους που παρεκτρέπονται: «Μου επιτέθηκαν ο Κόνων, οι γιοι του και ο Θεογένης που στην αρχή μου άρπαξαν το μανδύα, μου έβαλαν τρικλοποδιά και με έριξαν στις λάσπες. Με κλωτσούσαν ασταμάτητα και με χτύπησαν σε τέτοιο σημείο που μου έσκισαν τα χείλια και μου μελάνιασαν τα μάτια. Με άφησαν σε κατάσταση τέτοια που δεν μπορούσα ούτε να σηκωθώ ούτε να πω λέξη. Ξαπλωμένος στη λάσπη, τους άκουγα να λένε φριχτά πράγματα που δεν θα μπορούσα να επαναλάβω εδώ. Αυτό που θα σας πω θα σας αποδείξει ότι ο Κόνων είναι ο υπεύθυνος όλης αυτής της υπόθεσης: παρίστανε τον κόκορα που νικάει κι οι υπόλοιποι τον παρότρυναν να χτυπάει τα πλευρά του με τους αγκώνες του σαν να είχε φτερά. Ύστερα οι διαβάτες με βρήκαν ολόγυμνο, χωρίς το μανδύα που αυτοί οι αλήτες μου είχαν κλέ'ψει, και με οδήγησαν στο σπίτι μου πάνω σε φορείο».

Σίγουρα η κλοπή του μανδύα του Αρίστωνα είναι μόνο η αφορμή της επίθεσης. Η συμμορία των Ιθυφαλλικών δεν έχει ανάγκη από ένα μανδύα· μάλλον η απόλαυση της βίας για τη βία είναι ο λόγος της επίθεσης. Θα συναντήσουμε, αρκετούς αιώνες αργότερα, ένα νεαρό αυτοκράτορα, το Νέρωνα, να επιδίδεται στην ίδια νυχτερινή διασκέδαση στους δρόμους της Ρώμης. Όπως εξυπακούεται, ο Κόνων και οι φίλοι του ανήκουν σε οικογένειες αρκούντως αξιοσέβαστες ώστε να αποφύγουν τις τιμωρίες που εφαρμόζονται για τους λωποδύτες. Αυτή η σχεδόν ατιμωρησία τους τους κάνει επικίνδυνους καθώς δεν υπόκεινται σε δικαστικές διώξεις παρά μόνο όταν η διασκέδασή τους ξεπερνά κατά πολύ τα όρια. Αυτές τις αγριότητες, που αποτελούν για ένα τμήμα της νεολαίας διασκέδαση γεμάτη ζωηράδα, τις ξαναβρίσκουμε και στα αποσπάσματα ενός λόγου του Αυσία εναντίον κάποιου Τίσι. Όλα αρχίζουν με έναν καυγά στην παλαίστρα ανάμεσα σε δυο νεαρούς, τον Αρχιππο και τον Τίσι· οι τόνοι ανεβαίνουν γρήγορα και οι βρισιές διαδέχο-

31

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

νται τις κοροϊδίες. Όλα θα σταματούσαν εκεί αν ο Τίσις δεν είχε έναν κηδεμόνα, τον Πυθέα, που ήταν και εραστής του. Για να γίνει αρεστός στον πολυαγαπημένο του προστατευόμενο, ο Πυθέας στήνει μια ενέδρα για να παγιδέψει τον Άρχιππο. Με πρόφαση τη συμφιλίωση μια μέρα γιορτής, καλούν τον Άρχιππο σε νυχτερινή οινοποσία. Με το που μπαίνει στο σπίτι του Τισία, δένουν τον Άρχιππο σε μια κολόνα, τον χτυπούν αλύπητα και τον κλείνουν σ' ένα δωμάτιο. Την επομένη, από την αυγή, καινούργια μαστιγώματα κι ο Άρχιππος σοβαρά τραυματισμένος. Κι όλα αυτά, μας λέει ο Λυσίας, επειδή ο Τίσις, νεόπλουτος αστός, θέλει να μιμηθεί τους πλούσιους νεαρούς αλήτες της πόλης και να συμπεριφερθεί σαν τους άεργους νέους που οι κακές πράξεις τους απασχολούν τα τοπικά χρονικά. Από τα λίγα κείμενα που διαθέτουμε αναδύεται μια κάπως ασαφής εικόνα για την Αθήνα. Οι Έλληνες συγγραφείς δεν ενδιαφέρονται πολύ για τις εκδηλώσεις περιθωριακής δράσης και οι λιγοστές συμπλοκές που αναφέρονται μοιάζουν πραγματικά ασήμαντες για να μας δώσουν μια ξεκάθαρη ιδέα για το θέαμα που παρουσιάζουν οι δρόμοι των «θερμών» συνοικιών της Αθήνας. ΚΟΡΙΝΘΟΣ Η Κόρινθος είναι το μεγάλο λιμάνι του ελληνικού κλασικού κόσμου, ή καλύτερα τα λιμάνια, αφού η γεωγραφική θέση της πόλης της επιτρέπει να ελέγχει τους δυο κόλπους, απ' τη μια και την άλλη μεριά του Ισθμού της. Μέρος συνάντησης εμπόρων και ταξιδευτών Ανατολής και Δύσης, είναι και υποχρεωτικό πέρασμα για όλους εκείνους που κινούνται ανάμεσα στη βόρειο Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Εμπόριο, οικονομικές και λιμενικές δραστηριότητες συμβάλλουν στο να γίνει η Κόρινθος μια πόλη ιδιαίτερα ζωντανή. Τα πλούτη των κατοίκων της, η πολυτελής και διεφθαρμένη ζωή τους είναι φημισμένα σ' όλους τους λαούς της Αρχαιότητας και, αν η φήμη της Αθήνας είναι κυρίως πολιτική και πνευματική, της Κορίνθου συνδέεται με την ηδονή και την ακολασία. Όμως η Κόρινθος αποτελεί κυρίως, για τους Αρχαίους και τους συγχρόνους, την πόλη της ιερής πορνείας. Πιθανό οι εμπορικές σχέ32

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

σεις που η πόλη από νωρίς είχε με τις ασιατικές χώρες να εξηγούν την εγκατάσταση ιερόδουλων στην Ακροκόρινθο. Αυτή η συνήθεια που έκανε διάσημη την Κόρινθο εξαφανίζεται το 146 π.Χ., όταν η πόλη καταστρέφεται από τα ρωμαϊκά στρατεύματα. Ιερή πορνεία και ανατολικές θρησκείες Αν υπάρχει κάποιο φαινόμενο στην Αρχαιότητα που ερεθίζει τη φαντασία των ανθρώπων, αυτό σίγουρα είναι η ιερή πορνεία. Θα ήταν επικίνδυνο να θελήσουμε να διαμορφώσουμε άποψη διαβάζοντας ορισμένα μυθιστορήματα όπως την Αφροδίτη του Πιερ Λουΐ και θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι πληροφορίες μας γι' αυτό το θέμα είναι λιγοστές. Παρότι αυτή η συνήθεια εντάσσεται πλήρως στη ζωή ορισμένων ελληνικών πόλεων σαν την Κόρινθο, δεν ανήκει στον καθαυτό ελληνικό πολιτισμό και αντιστοιχεί σε μια σύλληψη της θεότητας που είναι ξενικής προέλευσης. Εξάλλου δεν πρέπει να υπερβάλλουμε τη σημασία της στον ελληνικό κόσμο, αφού ασκείται μόνο σε ορισμένους τόπους όπως η Κόρινθος, η Πάφος ή το όρος Έρυξ στη Σικελία. Η πρακτική της ιερής πορνείας επιβεβαιώνεται αντίθετα πολύ περισσότερο στη Μικρά Ασία, στην Περσία ή και στην Αίγυπτο, όπου αποτελεί μέρος της λατρείας σε ορισμένες θεότητες που αργότερα αφομοιώθηκαν από την Αφροδίτη. Είναι δύσκολο να συλλάβουμε τους βαθύτερους σκοπούς αυτής της ιερής πορνείας επειδή οι ιστορικοί ή οι γεωγράφοι της Αρχαιότητας, κυρίως Έλληνες, που μιλούν για το θέμα εκπλήσσονται κυρίως από το σκανδαλώδη χαρακτήρα που παρουσιάζουν παρόμοιες πρακτικές στα αμύητα μάτια τους. Η βαθιά σημασία του τυπικού πολύ λίγο τους ενδιαφέρει και οι εξηγήσεις που δίνουν σχετικά είναι συχνά φαντασιοπληξίες. Άλλωστε, ανάλογα με τους λαούς αλλάζουν και οι αιτιολογίες. Στη Λυδία, στην Αρμενία, στη Θήβα της Αιγύπτου αφιερώνονται νεαρές παρθένες στη θεότητα. Όπως οι Ουλέντ - Ναΐλ στην Αλγερία, πρέπει να κερδίσουν την προίκα τους εκδιδόμενες μέχρι το γάμο τους: «Οι Αρμένιοι λατρεύουν ιδιαίτερα τηνΑναΐτι και έχτισαν προς τι-

33

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

μην της πολλούς ναούς, κυρίως στην Ακιλησηνή. Της αφιερώνουν σκλάβους, αγόρια και κορίτσια. Και κάτι που προξενεί πιο μεγάλη έκπληξη είναι ότι οι πιο εξέχοντες άντρες της χώρας αφιερώνουν τις ακόμα παρθένες κόρες τους : ο νόμος τις θέλει να επιδίδονται στην πορνεία για πολύ καιρό προς όφελος της θεάς, πριν να δοθούν για γάμο, και κανείς δεν κρίνει απρεπές να τις παντρευτεί στη συνέχεια^^». Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Η ρ ό δ ο τ ο , οι κόρες των Λ υ δ ώ ν μ α ζ ε ύ ο υ ν τη προίκα τους με τον ίδιο τρόπο. Σε άλλους λαούς οι ιερόδουλες

i\ ιε-

ρές π ό ρ ν ε ς α ν ή κ ο υ ν στο διαρκή «κλήρο» της θεότητας και α σ κ ο ύ ν όλη τους τη ζωή το επάγγελμα τους στον περίβολο του ναού της θεάς, στην ο π ο ί α π ε ρ ι έ ρ χ ο ν τ α ι τα χρηματικά π ο σ ά π ο υ δ ί ν ο υ ν οι «πιστοί»ΐλ Είναι επίσης δ ύ σ κ ο λ ο ν α α π ο φ α ν θ ο ύ μ ε με βεβαιότητα για την ακριβή σημασία του εθίμου, είτε είναι παροδικό είτε μόνιμο. Πρέπει ίσως ν α δούμε σ' αυτό μια ιεροστελεστία π ο υ σ κ ο π ό της έχει ν α ευνοήσει τη γονιμότητα. Ο Ηρόδοτος, σε ένα απόσπασμα περισσότερο γραφικό π α ρ ά ακριβές, αναφέρει το τέχνασμα των ιερόδουλων της βαβυλωνιακής θεότητας Μπελίτ - Ιστάρ, της ο π ο ί α ς το ό ν ο μ α μετατρέπει σε Μύλλιτα: «Να ποια είναι η πιο επονείδιστη συνήθεια των Βαβυλωνίων. Κά-

16. Στράβων, Γεωγραφία, XI, 14,16. Η Αναΐτις είναι η μεγάλη θεά των νερών, της γονιμότητας, της τεκνοποίησης. Αντιστοιχώντας στη βαβυλωνιακή Ιστάρ, λατρεύεται από τους Αρμένιους και τους Πέρσες. Μαζί με τους θεούς Μάσδα και Μίθρα αποτελούν μια τριάδα. 17. Από τους λαούς της Χαναάν, για τους οποίους η ιερή πορνεία αποτελεί θεμελιακή ιεροτελεστία γονιμότητας, μόνο το Ισραήλ καταδικάζει ρητά τέτοιες πρακτικές: "Δε θα υπάρχει ιερή πόρνη ανάμεσα στα κορίτσια της Ιουδαίας· δε θα υπάρχει ιερός πόρνος ανάμεσα στα αγόρια της Ιουδαίας. Δε θα φέρεις ποτέ μέσα στον οίκο του Κυρίου και Θεού σου για ευκτήρια προσφορά τα κέρδη μιας πόρνης ή το μισθό ενός "σκύλου", αφού τόσο η μια όσο και ο άλλος είναι βδελυροί για τον Κύριο και Θεό σου" (Δευτερονόμιος, 23,18 -19). Η λέξη "κύων" (σκύλος) δηλώνει τον άντρα που επιδίδεται στην ιερή πορνεία. 34

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

θε γυναίκα της χώρας πρέπει μια φορά στη ζωή της να σμίξει με έναν ξένο άντρα στο ιερό της Αφροδίτης. Πολλές απαξιούν να έρχονται σε οποιαδήποτε επαφή με άλλες Βαβυλώνιες και τα πλούτη τους τις γέμισαν αλαζονεία : πηγαίνουν στο ιερό με σκεπαστές άμαξες και τις ακολουθούν πολλοί υπηρέτες. Στον περίβολο του ναού οι γυναίκες κάθονται πολλές μαζί, έχοντας στο κεφάλι ένα στεφάνι από σκοινί. Άλλες έρχονται, άλλες φεύγουν. Ανάμεσα στις γυναίκες, περάσματα σε ευθεία γραμμή προς όλες τις διευθύνσεις επιτρέπουν στους ξένους να κινούνται για να διαλέξουν. Όταν μια γυναίκα καθίσει εκεί, πρέπει να περιμένει ένας άγνωστος να ρίξει χρήματα στα γόνατά της και να σμίξει μαζί της στο εσωτερικό του ναού. Καθώς της ρίχνει τα χρήματα, ο άντρας πρέπει να πει: «Σε καλώ στο όνομα της θεάς Μύλιττας» - αυτό είναι το ασσυριακό όνομα της Αφροδίτης. Δίνει κανείς όποιο ποσό θέλει και η γυναίκα δεν έχει κανένα δικαίωμα να αρνηθεί τον άντρα, μια και τα χρήματα είναι ιερά και πρέπει να ακολουθήσει τον πρώτο που τ^νς ριχτεί' κάτι. Αφού σμίξει με τον άντρα, εκπλήρωσε το καθήκον της απέναντι στη θεά και μπορεί να επιστρέ'ψει στο σπίτι της. Όσες είναι όμορφες και με καλή κορμοστασιά μπορούν γρήγορα να επιστρέφουν σπίτι τους, όμως οι άσχημες είναι υποχρεωμένες να μένουν πολύ καιρό, μια και δεν μπορούν να τηρήσουν το νόμο. Μερικές μένουν και τρία ή τέσσερα χρόνια^^». Ε ύ κ ο λ α α ν τ ι λ α μ β α ν ό μ α σ τ ε ότι στην εξήγηση τ ο υ ο Η ρ ό δ ο τ ο ς α ν α μ ι γ ν ύ ε ι δ ι ά φ ο ρ ε ς μορφές ιερής π ο ρ ν ε ί α ς , εκείνη π ο υ υ π ά ρ χ ε ι στους λ α ο ύ ς ό π ο υ τα κορίτσια κάθε κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ στρώματος πρέπει ν α εκδίδονται για ν α συγκεντρώσουν το απαραίτητο για την προίκα τους π ο σ ό και τη συνήθεια των ιερόδουλων π ο υ τάσσονται στην υπηρεσία της θεότητας. Ωστόσο ως ταξιδιώτης ο Ηρόδοτος σίγουρα επισκέφτηκε αυτή την αχανή «αγορά γυναικών» με την ο π ο ί α έμοιαζε το ιερό της θεάς Μπελίτ - Ιστάρ. Η ζωηρόχρωμη περιγραφή του μας επιτρέπει ν α φανταστούμε το παράξενο θέαμα της θορυβώδους οχλαγωγίας στον τεράστιο ναό, τα πήγάιν'- έλα των ιερόδουλων και των επι18. Ηρόδοτος, Ιστορία, 1,199. Η Ιστάρ είναι για τους Βαβυλώνιους ταυτόχρονα η θεά του έρωτα και του πολέμου. 35

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

σκεπτών, τις σειρές των γυναικών των μαντρωμένων σαν τα κτήνη, που φοράνε στο κεφάλι τους ένα σκοινί που συμβολίζει τη σκλαβιά τους. «Ον παντός πλεϊν εις Κόρινθον...» «Φιλόξενες κοπέλες, υπηρέτριες της Πειθούς στην πλούσια Κόρινθο, εσείς που καίτε τις χρυσές στάλες του λιβανιού, οι σκέψεις σας πετούν προς την ουράνια μητέρα των ερωτικών επιθυμιών, την Αφροδίτη, που σας επιτρέπει, κόρες μου, να μαζεύετε στις χαρωπές σας κλίνες τον καρπό της τρυφερής σας νιότης^^».

Έτσι, με χιούμορ και ποίηση, ο Πίνδαρος αναφέρεται στις διασημότατες κατοίκους της Κορίνθου, τις ιερόδουλες της Αφροδίτης και της θεραπαινίδας της, της Πειθούς. Ιέρειες, σκλάβες και πόρνες μαζί, οι κοπέλες αυτές συμβάλλουν στην ξεχωριστή θέση που αποκτά η Κόρινθος ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Αυτή η ιδιαίτερη λατρεία της Αφροδίτης στην Κόρινθο ή στην Κύπρο εξηγείται από τις ανατολικές επιδράσεις που παρουσιάζονται σημαντικές στις περιοχές αυτές. Πρόκειται για ένα σποραδικό φαινόμενο που εκμεταλλεύεται κυρίως την κακή φήμη της Κορίνθου. Η σημαντική δραστηριότητα των δύο λιμανιών, ο αυξημένος αριθμός ταξιδιωτών που μένουν για λίγο στην πόλη για τις υποθέσεις τους ή για ψυχαγωγία, ωφελούν το ναό της Αφροδίτης που έχει εγκατασταθεί στην κορυφή της Ακροκορίνθου. Πάνε εκεί για να λατρέψουν, σ' αυτό το κουρνιασμένο σ' ένα απότομο τοπίο ιερό, τη θεά που παριστάνεται με τη μορφή ενός αγάλματος με πανοπλία και «υπηρετείται» από ιερές πόρνες : «Το ιερό της Αφροδίτης ήταν τόσο πλούσιο που είχε περισσότερες από χίλιες ιερές πόρνες, προσφορά στη θεά από άντρες ή γυναίκες. Εξαιτίας τους η πόλη ήταν πυκνοκατοικημένη και πλούτιζε σημαντικά, επειδή οι ιδιοκτήτες των καραβιών καταστρέφονταν εύκολα σ' αυτά τα μέρη, εξ ου και η περίφημη παροιμία:

19. Πίνδαρος, Εγκώμια, 3. 36

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ «Δεν μπορούν όλοι να πλευρίζουν στην Κόρινθο^^».

Αυτές οι ιερές σκλάβες είναι πασίγνωστες σ' ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο και, όπως εξηγεί ο Στράβων, προσφέρονται από τους πιστούς στη θεά. Κατά κάποιον τρόπο αποτελούν ζωντανά τάματα! Κάποιος Ξενοφών ο Κορίνθιος, αθλητής που νίκησε στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 464 π.Χ., προσφέρει σε ένδειξη ευχαριστίας στην Αφροδίτη της Κορίνθου πενήντα πόρνες και ο Πίνδαρος μνημονεύει το γεγονός : «Ω κυρίαρχη της Κύπρου, να που στο ιερό σου στην Κόρινθο ο Ξενοφών οδήγησε μια ομάδα νεαρών γυναικών, πενήντα σώματα στην υπηρεσία σου, μες στη χαρά του που είδε όλες του τις ευχές να πραγματοποιούνται^^».

Στη Σικελία, στο όρος Έρυξ, όπου έχει εγκατασταθεί σε μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή τοποθεσία, στην κορυφή ενός απότομου βράχου, ένα ιερό της Αφροδίτης, οι πιστοί κι εκεί με τις προσφορές τους χαρίζουν ιερόδουλες στη θεά: «Ο 'ψηλός λόφος του Έρυκα κατοικείται και διαθέτει ένα ναό της Αφροδίτης με την ιδιαίτερη λατρεία του, άλλοτε γεμάτο από ιερές σκλάβες που οι Σικελοί και οι ξένοι πρόσφεραν μετά από κάποιο τάμα^^».

Πόρνες ή ιέρειες; Τι ακριβώς είναι οι ιερόδουλες; Σίγουρα πόρνες, αλλά και ιέρειες, αφού τα δύο λειτουργήματα είναι στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους. Όπως οι υπόλοιπες ιέρειες του ελληνικού κόσμου, συμμετέχουν επίσημα σε όλες τις τελετές όπου η «ιερή» παρέμβασή τους είναι απαραίτητη. Έτσι, όταν οι Πέρσες εισβάλλουν στην Ελλάδα, ζητείται από 20. Στράβων, Γεωγραφία, VIII, 378. 21. Πίνδαρος, XIII Ολυμπιόνικος. 22. Στράβων, Γεωγραφία, VI, 272. 37

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

τις ιερόδουλες της Κορίνθιας Αφροδίτης να προσευχηθούν δημόσια και να προσφέρουν μια θυσία για τη σωτηρία των Ελλήνων. Φαίνεται ότι οι προσευχές ήταν αποτελεσματικές, αφού ο στρατός και ο στόλος του Ξέρξη τράπηκαν οριστικά σε άτακτη φυγή από το συνασπισμό των ελληνικών πόλεων κι έτσι οι Κορίνθιοι τοποθετούν στο ναό της Αφροδίτης ένα τάμα, αγάλματα και τον κατάλογο όλων των πόρνων που ενέπνευσαν τη νίκη. Ένα επίγραμμα του Σιμωνίδη χαραγμένο ύστερα απ' αυτό τον κατάλογο, αποτίει φόρο τιμής στην αποτελεσματικότητα των ιερόδουλων και της προστάτιδάς τους Αφροδίτης : «Αυτές οι γυναίκες αφοσιώθηκαν για να προσευχηθούν στη θεϊκή Κύπριδα, για χάρη των Ελλήνων και των γενναίων στη μάχη πολιτών τους. Γιατί η θεά Αφροδίτη δε θέλησε η ακρόπολη των Ελλήνων να παραδοθεί στους Πέρσες τοξότες^^».

Ένα τέτοιο επεισόδιο δείχνει ότι οι ιερόδουλες κατέχουν μια σεβαστή θέση στον ελληνικό κόσμο και επιτρέπει να καταλάβουμε καλύτερα την αντιφατική στάση που τηρούν ανέκαθεν οι Αρχαίοι απέναντι στην πορνεία. Σίγουρα οι «λαϊκές» πόρνες θεωρούνται αμελητέα ποσότητα και έχουμε ήδη δει πώς ο Σόλων δικαιολόγησε το ρόλο τους μέσα στην κοινωνία. Ωστόσο η πεποίθηση ότι οι δραστηριότητές τους εξαρτώνται από τον ιερό χώρο της Αφροδίτης δεν είναι ποτέ εντελώς απούσα. Γι' αυτό το λόγο επιτράπηκε και η αθώωση της περίφημης Φρύνης. Το επεισόδιο είναι πολύ γνωστό : με την απειλή να καταδικαστεί σε θάνατο αφού κατηγορήθηκε για ασέβεια, σώζεται από το δικηγόρο της, το ρήτορα Υπερείδη, που έχει τη φαεινή ιδέα να αποκαλύψει το σώμα της πελάτισσάς του μπροστά στο δικαστήριο. Οι ηλιαστές αθωώνουν τη Φρύνη σίγουρα επειδή η φυσική ομορφιά της νεαρής γυναίκας τους άγγιξε· όμως σίγουρα κινούνται και από το δεισιδαιμονικό φόβο ότι καταστρέφουν αυτή την ιέρεια της Αφροδίτης που το υπέροχο κορμί της φέρει τόσο έκδηλα τη σφραγίδα της θεότητας. Παρόλο που καμιά πηγή δε μας παρέχει περισσότερες λεπτομέ23. Σιμωνίδης (Αθηναίος, XIII, 573d). 38

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

ρειες για την οργάνωση της ιερής πορνείας στις ελληνικές πόλεις, είναι εύκολο να φανταστούμε ότι το κορινθιακό ιερό θα πρέπει να παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με εκείνο της Μπελίτ - Ιστάρ στη Βαβυλώνα. Όμως δε γνωρίζουμε τίποτα για τη ζωή των ιερόδουλων της Κορίνθου. Μένουν στον περίβολο του ναού; είναι ταμένες για όλη τους τη ζωή; ή έχουν τη δυνατότητα να απαλλαχτούν από το λειτούργημα τους εξαγοράζοντας την ελευθερία τους; Οι Αρχαίοι, αν ήταν λίγο ομιλητικοί γι' αυτές τις υπηρέτριες της Αφροδίτης, δεν ήταν περισότερο και για τους πελάτες τους. Θα πρέπει να φανταστούμε ομάδες προσκυνητών υπέρ το δέον ευσεβών ή, πιο πεζά, κατά περίσταση ευλαβών που χαίρονται να συνδυάζουν θρησκευτικά καθήκοντα και απόλαυση; Η παρουσία αυτού του πλήθους γυναικών των αφιερωμένων στη θεά του έρωτα συμβάλλει στη φήμη της Κορίνθου ως πόλης των εύκολων απολαύσεων και δεν προκαλεί καθόλου έκπληξη το ότι η «λαϊκή» πορνεία άποκτά σημαντικές διαστάσεις μέσα στην πόλη. Οι δουλέμποροι οδηγούν σ' αυτό το λιμάνι τα πιο όμορφα «εμπορεύματά» τους. Πράγματι ξέρουν ότι έχουν όλες τις ευκαιρίες να βρουν πλούσιους αγοραστές που ψάχνουν κορίτσια αρκετά όμορφα για να τα τάξουν στην Αφροδίτη. Έτσι η Λαΐς, μια από τις πιο φημισμένες εταίρες του τέλους του π.Χ. αιώνα, παιδάκι ακόμα οδηγείται σαν σκλάβα από τη Σικελία στην Κόρινθο και προσφέρεται στη θεά· το μέλλον της αλλάζει καθοριστικά όταν συναντά το ζωγράφο Απελλή που τη «λανσάρει» στους αθηναϊκούς καλλιτεχνικούς και πνευματικούς κύκλους. Η Νέαιρα, τη σταδιοδρομία της οποίας θα παρακολουθήσουμε σε λίγο λεπτομερειακά, ξεκίνησε κι εκείνη να δουλεύει στην Κόρινθο. Ως την κατάληψή της από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ., η Κόρινθος παραμένει μια από τις πιο επιδεικτικές πόλεις του ελληνικού κόσμου, αφού η απόλαυση και η πολυτέλεια αναπτύχθηκαν πολύ φυσικά σ' αυτή την πρωτεύουσα της ιερής ή κοσμικής πορνείας. Καταστρέφεται από τους Ρωμαίους, ανοικοδομείται από τον Καίσαρα, αλλά ποτέ δεν χάνει τη φήμη της ακόλαστης πόλης, ακόμα και μετά την εξάλειψη των ιερόδουλων και της «σκανδαλώδους» λατρείας της Αφροδίτης στην Ακροκόρινθο. Για τους Αρχαίους παραμένει πάντα 39

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

το σύμβολο της διαφθοράς και γνωρίζουμε τις επιστολές που ο Απόστολος Παύλος υποχρεώνεται να στείλει στη νεοσύστατη Εκκλησία της Κορίνθου για να την προειδοποιήσει για την έκλυτη ατμόσφαιρα που επικρατεί στο λιμάνι αυτό, ακόμα και κατά την αρχή της χριστιανικής εποχής. Ωστόσο η Κόρινθος δεν είναι ολόκληρη η Ελλάδα και η ιερή πορνεία αποτελεί μια εξαίρεση στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Αν σε ορισμένες πόλεις είναι δυνατό να εντοπίσουμε συνοικίες εξειδικευμένες στην εκμετάλλευση της απόλαυσης, αυτό δεν έχει καμία σχέση φυσικά με τη συγκέντρωση των ιερόδουλων στον περίβολο ενός ναού, η οποία αποτέλεσε και την πρωτοτυπία της Κορίνθου. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ Παρόλο που διαθέτουμε πολύ λίγα ίχνη από την αρχαία πόλη της Αλεξάνδρειας, ωστόσο γνωρίζουμε ότι προσέφερε ένα θέαμα πολύ διαφορετικό από εκείνο της Αθήνας. Χτισμένη σύμφωνα με ένα γεωμετρικό σχέδιο, είχε τη μορφή του ελληνικού μανδύα, της χλαμύδας: «Μια μεγάλη λεωφόρος κόβει κατά κάποιον τρόπο στα δυο την πόλη και είναι θαύμα τόσο για τις διαστάσεις της όσο και για την ομορφιά της. Από τη μια πύλη ως την άλλη η απόσταση είναι 40 στάδια (περίπου 7χλμ.), το φάρδος ένα πλέθρο (περίπου 30 μέτρα) και την κοσμούν κατά μήκος της πολυτελείς κατασκευές, ναοί και ιδιωτικές κατοικίες, Ο Αλέξανδρος έχτισε και ένα ανάκτορο εκπληκτικό για το μέγεθός του και το πλήθος των κομψοτεχνημάτων του. Και σχεδόν όλοι οι βασιλιάδες της Αιγύπτου, μετά τον Αλέξανδρο και ως τις μέρες μας, πρόσθεσαν στο παλάτι πολυτελείς κατασκευές, Η πόλη αναπτύχθηκε τόσο πολύ κατά τους επόμενους αιώνες που οι περισσότεροι τη θεωρούσαν ως την πιο σημαντική πολιτεία της οικουμένης. Πράγματι υπερέχει όλων των άλλων πόλεων με την ομορφιά της, το μέγεθός της, τους σημαντικούς πόρους της, με ό,τι αφορά τις αισθησιακές απολαύσεις^"^».

24. Διόδωρος ο Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, XVII, 52,2 -5. Μια καλή 40

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

Πράγματι η Αλεξάνδρεια είναι μια εκπληκτική πόλη, τόσο καλοφτιαγμένη ώστε να προκαλεί τους Έλληνες που έχουν συνηθίσει στην ανεξέλικτη περιπλοκή των στενών δρόμων της Αθήνας. Η γεωμετρική ακρίβεια της πρωτεύουσας του Αλέξανδρου, ο μοντερνισμός στη σύλληψή της, το αρχιτεκτονικό μεγαλείο των δημόσιων κατασκευών και

'ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

* '

• ' *

•

·

· *

.

·

·

·

·

.

· · ·· ' . ν · .-tALC^

ΜΕΓΑΑό ' ^ r . '

Φρον^ ^

.

'

.

· ·

[αλαίστρα

V

vm,

-AiMANiTOY \ . ΕΥΝΟΣΧΟΥ.

ΕΛΕΥΣΙΝΑ Κανωπική πνλη

·

^ ^ Ναός τ ο υ · . · jiOAEMIKO?. V i j r .Ποσειδώνα. .ΝΑΥΪΤΑΘΜΘί^ίΠΓ' • · . ·

.

^

W

.

mmrn.

•Λιμάνι της ΛΙΜΝΗΣ

ΑΙΜΝΗ ΜΑΡΕί2ΤΙΣ

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ Χάρτης του Ρ. Lev6que από το βιβλίο Η ελληνική περιπέτεια, σ. 423

αναφορά στην Αλεξάνδρεια στα έργα των Andre Bernand, Η Μεγάλη Αλεξάνδρεια (Παρίσι, 1966) και P.M.Fraser, Πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια (Οξφόρδη, 1972). 41

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

των ιδιωτικών κατοικιών δίκαια προκαλούν το θαυμασμό. Στην Αθήνα, παρόλο που οι διάφοροι τεχνίτες έχουν την τάση να συσπειρώνονται σε ειδικές συνοικίες όπως εκείνη του Κεραμεικού, ωστόσο αυτό δεν είναι απόλυτο και το ζωτικό κέντρο της πόλης, η Αγορά και οι κατηφοριές της Ακρόπολης, γεμίζει από τα παραπήγματα των μικροεμπόρων και τις ταβέρνες όπου συνωστίζεται ο όχλος των αλητών. Σε σύγκριση με την Αθήνα, η Αλεξάνδρεια χάνει σε γραφικότητα ό,τι κερδίζει σε μεγαλείο. Η πόλη, υποθέτουν, ήταν χωρισμένη σε πέντε συνοικίες που ονομάστηκαν με τα πέντε πρώτα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Οι Αλεξανδρινοί κατανέμονται σε καθεμιά απ' αυτές ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη και την εθνική τους καταγωγή. Περισσότερο γνωστή μας είναι η συνοικία Δέλτα, όπου εγκαθίσταται η ιουδαϊκή κοινότητα της Αλεξάνδρειας, η οποία με την πάροδο των αιώνων μετατρέπεται σε πραγματικό γκέτο. Ενώ στη συνοικία Βασίλεια (ή Βρονχιον) βρίσκονται οι πιο μεγαλειώδεις κατασκευές της πόλης, το Ανάκτορο, το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη, η συνοικία Ρακώης, στη θέση του αιγυπτιακού χωριού όπου ο Αλέξανδρος ίδρυσε την πρωτεύουσά του, είναι πολύ πιο λαϊκή. Εκεί ακριβώς μαζεύονται οι μετανάστες απ' όλη τη Μικρά Ασία και την ανατολική Μεσόγειο, οι Αιγύπτιοι χωρικοί που εγκαταλείπουν τα μέρη τους για να αποφύγουν τους εξοντωτικούς φόρους που επιβάλλει η βασιλική εξουσία στον αγροτικό κόσμο. Όλοι αυτοί οι ξεριζωμένοι και οι λαθραίοι βρίσκουν καταφύγιο στην ανωνυμία της βουερής και πυκνοκατοικημένης συνοικίας Ρακώτις. Και πολύ φυσικά απ' αυτή τη συνοικία όπου ο πληθυσμός δεν μπορεί να ελεγχθεί καλά από τις αρχές ξεκινούν οι στάσεις,οι ταραχές, κάθε λαϊκός ξεσηκωμός που αντιπαραθέτει, με αβέβαια αποτελέσματα, τον αλεξανδρινό λαό και τους βασιλιάδες. Μνημειώδης πόλη, τεράστιος πληθυσμός: ο Διόδωρος ο Σικελιώτης εκτιμά ότι η Αλεξάνδρεια έχει 300.000 ελεύθερους άντρες, κάτι που πιθανόν ανεβάζει το συνολικό αριθμό των κατοίκων της πόλης σε 1.000.000 - άλλη σημαντική διαφορά με τον πληθυσμό της Αθήνας που δεν πρέπει ποτέ να ξεπέρασε τους 400.000 κατοίκους. Πρόκειται για ένα κοσμοπολιτικό πληθυσμό: Αιγύπτιοι, Έλληνες, Σύριοι, Ιουδαίοι συμπορεύονται στην Αλεξάνδρεια σε κοινότητες που μερικές 42

ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

φορές οδηγούνται σε βίαιες αντιπαραθέσεις. Μια σημαντική επιφάνεια κι ένας υπέρμετρος πληθυσμός αποτελούν στοιχεία θαυμασμού για τους Αρχαίους που δεν εξαντλούν τους επαίνους τους για το θέαμα που προσφέρει η Αλεξάνδρεια: /

πόλη είναι μεγαλύτερη από μια ολόκληρη ήπειρο κι οι κάτοικοι της είναι περισσότεροι κι από ένα λαό», αναφωνεί ο ήρωας ενός ελληνικού μυθιστορήματος. « Όταν κοίταζα την πόλη, εκτιμούσα ότι δε θα βρίσκονταν αρκετοί κάτοικοι για να τη γεμίσουν σωστάμα, όταν κοίταζα τους κατοίκους, δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα υπήρχε μια πόλη ικανή να τους χωρέσει^^».

Ο Αλέξανδρος ήθελε να κάνει την καινούργια του πόλη πρωτεύουσα της πολυτέλειας. Έτσι η Αλεξάνδρεια και οι πόλεις - δορυφόροι της στο Δέλτα του Νείλου γίνονται για τους κατοίκους της ανατολικής Μεσογείου τα κέντρα μιας «ηδονικής ζωής». Εκεί μπορούν να ικανοποιούν όλες τις επιθυμίες τους, διηγείται μια γριά μαστροπός σ' ένα μίμο του Ηρώνδα: «Εκεί είναι η κατοικία της Αφροδίτης. Γιατί ό,τι υπάρχει μπορείς να το βρεις στην Αίγυπτο: πλούτη, αθλήματα, εξουσία, ευχάριστο κλίμα, δόξα, θεάματα, φιλόσοφους, χρυσά κοσμήματα, νόστιμους νεαρούς, ναό αδελφών θεών, άριστο βασιλιά, Μουσείο, κρασί, κάθε απόλαυση που λαχταράς, τόσες πολλές γυναίκες που, μα την Περσεφόνη, ο ουρανός δεν μπορεί να καυχιέται ότι έχει τόσα αστέρια- κι είναι τόσο όμορφες όσο οι θεές που πήραν άλλοτε τονΠάρι για κριτή της ομορφιάς τους^^».

Αυτοί οι λάτρεις διαφόρων απολαύσεων έκαναν διάσημο και τον Κάνωπο. Είκοσι χιλιόμετρα από την Αλεξάνδρεια, η πόλη αυτή αποτελεί κατά κάποιον τρόπο ένα παράρτημα της πρωτεύουσας αποκλειστικά αφιερωμένο στο γλέντι:

25. Αχιλλεύς Τάτιος, Κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα, V, 1. 26. Ηρώνδας, Μίμοι I, Προκυκλίςχ\ Μαστροπός, στ. 26-35. 43

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

«Ένα πλήθος γλεντοκόπων κατεβαίνει απ' την Αλεξάνδρεια στον Κάνωπο απ' το κανάλι και στις βάρκες βλέπεις άντρες και γυναίκες να παίζουν αυλό και να χορεύουν έξαλλα κι ασυγκράτητα. Οι κάτοικοι του Κάνωπου έχουν εγκαταστήσει κατά μήκος του καναλιού καπηλειά όπου όλα είναι στη διάθεση της χαλάρωσης και της απόλαυσης^'^».

Αυτό το «σύμπλεγμα» διασκέδασης που προσφέρει ο Κάνωπος στους κατοίκους της Αλεξάνδρειας και τους ξένους ταξιδιώτες μπορεί να προκαλεί έκπληξη επειδή αυτή η πόλη οφείλει τη φήμη της κατ' αρχήν στους προσκυνητές· πράγματι πολλοί ασθενείς έρχονται στο ναό του Σέραπη για να ζητήσουν την ίασή τους από το θεό. Ίσως επειδή βρίσκεται κοντά στην Αλεξάνδρεια, ο Κάνωπος προσφέρει σ' αυτό το πλήθος προσκυνητών τέρψεις πολύ λίγο θρησκευτικές. Και τι ασυνήθιστο θέαμα αυτές οι βάρκες δεμένες κατά μήκος του καναλιού που προσφέρουν στους λάτρεις τα πονηρά θεάματα με τις ξεγυμνωμένες αυλήτριες και τους όμορφους θηλυπρεπείς χορευτές, τους κίναιδονς, που η φήμη τους κάνει το γύρο του αρχαίου κόσμου: ο Κάνωπος «meretrix» (πόρνη), όπως τον αποκαλεί ο Λατίνος ποιητής Προπέρτιος, είναι ίσως, καθώς και η γειτονική Ναύκρατις, ένα από τα σπάνια παραδείγματα ελληνικών πόλεων όπου τα πάντα έχουν για στόχο την απόλαυση του επισκέπτη τους. Τρεις πόλεις, καθεμιά με την προσωπικότητά της, τη διαμόρφωσή της, την πρωτοτυπία της. Και μέσα τους ένας πληθυσμός που ένα τμήμα του είναι τέλεια ενσωματωμένο στο θεσμικό σύστημα του Κράτους* πρόκειται για τους πολίτες και τις οικογένειές τους. Κι έπειτα υπάρχουν εκείνοι που δεν εντάσσονται σ' αυτά τα κοινωνικά πλαίσια, όσοι είναι υποχρεωμένοι, για να συντρέχουν στις ανάγκες τους, είτε να εξαρτώνται από τους πρώτους - και στην Αρχαιότητα αυτό γενικά σημαίνει δουλεία - είτε να μηχανεύονται διάφορα μέσα για να ζουν. Και στις δυο περιπτώσεις, η κατάσταση είναι κάτι παραπάνω από μη απολαυστική: η βία, είτε την υφίστανται είτε την επιβάλλουν, αποτελεί το υφάδι της καθημερινής τους πραγματικότητας. 27. Στράβων, Γεωγραφία, XVII, 1,17. 44

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΔΕΎΤΕΡΟ

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Για να διεισδύσουμε βαθιά σ' αυτό το σκοτεινό κόσμο όπου συχνά η μεγαλύτερη αθλιότητα συμπορεύεται με την επίδειξη του πιο αλαζονικού πλούτου δεν υπάρχει καλύτερος οδηγός από ένα από εκείνα τα κορίτσια που, απ' την πολύ τρυφερή τους ηλικία, γνώρισαν όλα τα στάδια της πορνείας για να καταλήξουν να μοιάζουν εξωτερικά με σεβάσμιες αστές. Η ζωή της Νέαιρας είναι πράγματι αρκούντως «παραδειγματική» για να μας εισαγάγει στον κόσμο της πορνείας και της φιλεραστίας. Η ιστορία της είναι σε γενικές γραμμές κοινή, και, αν έχει για πλαίσιό της την Κόρινθο, θα μπορούσε να έχει συμβεί εξίσου στην Αθήνα ή στην Αλεξάνδρεια. Λαμπρότητα και αθλιότητα των εταίρων Τη Νέαιρα τη γνωρίζουμε από ένα λόγο που αποδίδεται λανθασμένα στο Δημοσθένη. Κατά τη δίκη της, περίπου το 340 π.Χ. στην Αθήνα, εμφανίζεται σε όλους ως μια αστή που έχει περάσει τα πενήντα, σύζυγος ενός αξιότιμου πολίτη γνωστού για την ανάμιξή του στα κοινά. Επιπλέον ο γαμπρός του είναι ο άρχων βασιλεύς τ^ς Αθήνας. Στην πραγματικότητα αυτή η αξιοσέβαστη επίφαση κρύβει ένα παρελθόν κάτι παραπάνω από αμφίβολο. Η Νέαιρα και ο σύζυγός της Στέφανος κατηγορήθηκαν για απόπειρα εξαπάτησης. Η αθηναϊκή νομοθεσία απαγορεύει στους πολίτες να παντρεύονται ξένες και να παρουσιάζουν ως νόμιμα τα τέκνα μιας τέτοιας ένωσης. Βάσει αυτού του νόμου η Νέαιρα κατηγορείται ότι παντρεύτηκε το Στέφανο, όντας 45

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ξένη, κι αυτός ότι εισήγαγε στη φατρία του ξένα παιδιά και ότι έδωσε σε γάμο με έναν Αθηναίο πολίτη την κόρη μιας πόρνης. Δε θα υπεισέλθουμε εδώ σε λεπτομέρειες για τις πραγματικές αιτίες της δίκης αυτής κατά του ζεύγους που κίνησε κάποιος Απολλόδωρος* πρόκειται πιθανώς για μια εκδίκηση της πολιτικής παράταξης που αντιπροσωπεύουν ο Δημοσθένης και ο Απολλόδωρος εναντίον της παράταξης των «φιλειρηνικών» όπου ο Στέφανος κατέχει υψηλή θέση. Ο λόγος εκφωνείται κατά την έξαρση του «ψυχρού πολέμου» ανάμεσα στο Φίλιππο τον Μακεδόνα και την Αθήνα και όλα τα επιχειρήματα επιστρατεύονται στον αγώνα που αντιπαραθέτει τους οπαδούς της αντίστασης και εκείνους της συνεργασίας. Η κατηγορία κατά της Νέαιρας είναι ίσως μια καλή αφορμή για την «εθνικιστική» παράταξη του Δημοσθένη να βλάψει την υπόληψη του αντιπάλου αφού, μέσω της Νέαιρας, επιχειρείται εμφανώς να χτυπηθεί ο σύζυγός της από τους πολιτικούς του αντιπάλους. Το ενδιαφέρον σ* αυτό το λόγο είναι ο τρόπος με τον οποίο ο κατήγορος παρουσιάζει με περισσές λεπτομέρειες κάθε βαθμίδα της ζωής της Νέαιρας. Για να φορτίσει εντονότερα τους αντιπάλους του, ο Απολλόδωρος όντως επιδίδεται σε μια αληθινή έρευνα για το παρελθόν της Νέαιρας, που πρέπει να ομολογήσουμε ότι είναι πολύ βεβαρυμένο! Με υπομονή αναστήλωσε την ερωτική σταδιοδρομία αυτής της γυναίκας και συνέλεξε με φροντίδα τις μαρτυρίες των παλιών της εραστών. Έρευνα που ξαφνιάζει καλύπτοντας περίπου πενήντα χρόνια από την καριέρα μιας πόρνης. Οπωσδήποτε πρόκειται για πρόταση του εισαγγελέα και τα διάφορα επεισόδια της ζωής της Νέαιρας παρουσιάζονται χωρίς επιείκεια, αν όχι με υπερβολές· όμως είναι μια μοναδική αναπαράσταση της παραγνωρισμένης, λαμπρής και άθλιας εναλλάξ, ζωής των απόκληρων της κοινωνίας. Η τέχνη της επιλογής κοριτσιών «ΗΝίκαρέτη, απελεύθερη του Ηλείου Χαρίσιου και σύζυγος του φημισμένου μάγειρα Ιππία, αγόρασε εφτά πολύ μικρά ακόμα κορίτσια, Ήξερε πολύ καλά να κρίνει τη μελλοντική ομορφιά των κοριτσιών και να τα ανατρέφει, να τα εκπαιδεύει κατάλληλα. Μ' αυ-

46

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

τό το επάγγελμα έβγαζε το ψωμί της. Παρίστανε ότι ήταν κόρες της και ελεύθερες κι έτσι αποσπούσε μεγαλύτερα ποσά από εκείνους στους οποίους τις εξέδιδε. Αφού εκμεταλλεύτηκε τη νιότη της καθεμιάς, τις ξαναπούλησε και τις εφτά, την Άντεια, τη Στρατόλα, την Αριστόκλεια, τη Μετάνειρα, τη Φίλα, την Ισθμιάδα και τη Νέαιρα^».

Η Νέαιρα ξεκινά λοιπόν τη σταδιοδρομία της στην Κόρινθο, προνομιακό για την πορνεία μέρος, και τα πρώτα της βήματα είναι ανάλογα με όλες τις μαρτυρίες που διαθέτουμε για την «ανατροφή» των νεαρών σκλάβων που προορίζονται για τη φιλεραστία. Όντως είναι μέρος μιας «παρτίδας» από εφτά κορίτσια που πήρε μια μαστροπός προφανώς από έναν έμπορο που ειδικευόταν στη διακίνηση αυτής της κατηγορίας σκλάβων. Από πού έρχονται αυτά τα κοριτσάκια; Όταν τα αγοράζει η Νικαρέτη ούτε που είναι τεσσάρων ή πέντε ετών, δηλαδή στην πιο κατάλληλη ηλικία για μια τέλεια μύηση στο επάγγελμα που τα περιμένει. Κλεμμένα, μαζεμένα από δω κι από εκεί ή αγορασμένα, τα παιδιά αυτά είναι όντως θύματα του μεγαλύτερου εμπορίου που γνώρισε η Αρχαιότητα, δηλαδή των έμψυχων όντων, εμπορίου που προέρχεται από την πιο αντιπροσωπευτική για τη μεσογειακή λεκάνη μορφή εγκληματικότητας, την πειρατεία. Πολλά από αυτά τα κοριτσάκια μαζεύονται από τους δουλέμπορους στους δρόμους όπου οι γονείς τους τα παρατούν μόλις γεννηθούν. Η έκθεση των νεογέννητων είναι συχνά μια ανάγκη για τις οικογένειες με πολύ ταπεινά έσοδα. Για τους φτωχότερους, μια κόρη είναι πράγματι ένα άχρηστο να τραφεί στόμα και καταδικάζεται στην έκθεση ακόμα και πριν τη γέννησή της. Ένας Αιγύπτιος εργάτης που δουλεύει στην Αλεξάνδρεια γράφει στην έγκυο γυναίκα του που μένει στην Ανω Αίγυπτο: «Όταν γεννήσεις, αν είναι αγόρι, κράτα το- αν κορίτσι, βγάλτο στο δρόμο».

1. Δημοσθένης, ΚατάΝεαίρας, 18 -19. 47

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

Ένας κωμικός συγγραφέας του αιώνα εκφράζει ακόμα ωμότερα αυτή την απόρριψη των κοριτσιών που θεωρούνται περιττά φορτία: «Ένα αγόρι, ο οποιοσδήποτε το μεγαλώνει, και φτωχός νάναι- ένα κορίτσι, το βγάζει στο δρόμο, και πλούσιος νάναι^».

Και τα κοριτσάκια που εγκαταλείπονται ήδη απ' τη γέννησή τους ρίχνονται σε σωρούς σκουπίδια στη γωνιά του δρόμου. Φροντίζουν να τα βάζουν σε ένα δοχείο ή σε μια χύτρα, γελοία προφύλαξη απ' τα αδέσποτα σκυλιά. Κάποτε οι γονείς μετανιώνουν - αλλά πολύ αργά - που εγκατέλειψαν έτσι το γέννημά τους, όπως μαρτυρεί αυτός ο διάλογος από μια κωμωδία του Τερέντιου: — Σωστράτα (στο σύζυγό της); Θυμάσαι, όταν ήμουν έγκυος, που έλεγες δυνατά από δω κι από κει ότι αν γεννούσα κορίτσι δε θα το αναγνώριζες; — Χρήμης : Κατάλαβα τι έκανες: το μεγάλωσες κρυφά! — Σωστράτα : Όχι, Μα υπήρχε σπίτι μας μια γριά Κορίνθια αρκετά τίμια. Της έδωσα το μωρό να το βγάλει στο δρόμο, — Χρήμης : Τι βλακεία!.,.Σκέψου ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες της απόφασής σου: η κόρη σου, που την έδωσες σ' εκείνη τη γριά, τώρα ή είναι πόρνη ή έχει βγεί στο σφυρί?»

Αυτά τα εγκαταλειμμένα παιδιά, εκτός κι αν τα πάρει κάποιο ζευγάρι που δεν έχει, είναι καταδικασμένα στη δουλεία αφού όσοι τα μαζεύουν τα πουλάνε σε δουλέμπορους που διασχίζουν πόλεις και ύπαιθρο για να ανανεώνουν το στοκ τους. Ορισμένοι τα ανατρέφουν για να καρπωθούν οι ίδιοι τα κέρδη. Πολλοί βλέπουν μια πηγή για τα προς το ζην στην πορνεία των μικρών προστατευόμενών τους, αφού αυτή ασκείται συχνά από πολύ μικρά αγόρια και κορίτσια. Αντίθετα απ' τους υπόλοιπους μικρούς σκλάβους που μεγαλώνουν στις ελλη-

2. Ποσείδιππος εκ Κασσάνδρας, Ερμαφρόδιτος. 3. Τερέντιος, Εαυτόν τιμωρούμενος, στ. 626 κε. 48

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

νικές ή ρωμαϊκές οικογένειες, δεν είναι απαραίτητο να περιμένουν την εφηβεία του παιδιού για να κερδίσουν σημαντικά οφέλη απ' αυτό. Καλοί προμηθευτές οι πειρατές Οι προξενητές, σαν την απελεύθερη Νικαρέτη που αγόρασε τα εφτά κοριτσάκια, μπορούν να προμηθεύονται το «εμπόρευμά» τους και από τους δουλέμπορους, των οποίων κύρια πηγή αποτελούν οι πειρατές. Πράγματι, ανέκαθεν και ως τον π.Χ. αιώνα, τα νησιά και οι όχθες της Μεσογείου πληρώνουν συστηματικά το «φόρο» τους σε οργανωμένες «εταιρείες» πειρατών που αρπάζουν, σε στεριά ή θάλασσα, άντρες, γυναίκες και παιδιά, αφού υπάρχει πάντα μεγάλη ζήτηση στα σκλαβοπάζαρα. Μικρά παιδιά, έφηβοι και κοπέλες αποτελούν φυσικά την επίλεκτη λεία αυτών των ένοπλων συμμοριών. Αυτή η μορφή πειρατείας συναντάται από πολύ νωρίς: στην Οδύσσεια μια Σιδωνία, κόρη ενός πλούσιου εισοδηματία, διηγείται ότι οι πειρατές την έκλεψαν και την πούλησαν σαν σκλάβα στη Σύρο. Αφού την αποπλάνησαν Φοίνικες πειρατές, με τη σειρά της εκείνη κλέβει το παιδί που έχει στη φύλαξή της και μπαρκάρει μαζί του για να επιστρέψει στην πατρίδα της. Το παιδί αυτό είναι ο Εύμαιος που μετά από πολλές περιπέτειες αγοράζεται από τον πατέρα του Οδυσσέα και γίνεται χοιροβοσκός του. Η παλιά παράδοση της πειρατείας απαντάται και στο Θουκυδίδη που γράφει για τους πρώτους Έλληνες: «Οί Έλληνες τότε, καθώς και οι βάρβαροι, που είχαν εγκατασταθεί στις ακτές των ηπειρωτικών ή στα νησιά, όταν ξεκίνησε η θαλάσσια συγκοινωνία, άρχισαν να επιδίδονται στην πειρατεία. Οι αρχηγοί τους ήταν ικανοί άντρες που αναζητούσαν κέρδη για τους ίδιους και τροφή για τους αδύνατους. Επιτίθονταν σε πόλεις ανοχύρωτες και σε χωρικούς, λεηλατούσαν, άρπαζαν για να έχουν τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους. Αυτή η δραστηριότητα δεν κρινόταν ως ατιμωτική' μάλλον δόξα έφερνε^».

4. Θουκυδίδης, 1,5. 49

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Βιοποριστική στην αρχή, συνδεδεμένη με έναν κώδικα τιμής σε ισχύ πιθανώς κατά τον ελληνικό Μεσαίωνα, η πειρατεία κατά την κλασική εποχή καταντά μια κερδοσκοπική δραστηριότητα στα χέρια πραγματικών οργανώσεων που τα αρχηγεία τους βρίσκονται στα στρατηγικά σημεία της Μεσογείου, στο Βόσπορο, στη Χερσόνησο της Θράκης ή, στην άλλη άκρη της μεσογειακής λεκάνης, στα νησιά Υέρ. Κατά παράδοση οι πειρατές θεωρούνται σαμιακής ή αιτωλικής καταγωγής· κατά τη ρωμαϊκή εποχή, παρόμοια, όλοι οι πειρατές θα είναι «Ιλλυροί», και το 19^ αιώνα Αλβανοί! Πρόκειται εμφανώς για απλά γενικά ονόματα· οι Σάμιοι ή οι Αιτωλοί δεν είχαν το μονοπώλιο της πειρατείας. Πολύ απλά αυτοί οι λαοί επιδόθηκαν από πολύ παλιά εποχή σε ορμητικές εισβολές σε ξένα εδάφη κι έτσι η εθνικότητά τους έγινε για αιώνες ολόκληρους συνώνυμη της πειρατείας. Όσο οι ελληνικές πόλεις δεν έχουν στόλους ικανούς να προστατεύουν τις ακτές τους από τις επιδρομές αυτών των πειρατών, οι τελευταίοι επιδίδονται ατιμώρητα στις καρποφόρες δραστηριότητές τους. Ορισμένοι επιτίθενται από τη στεριά στα πλοία που είναι αγκυροβολημένα σε λιμάνια ή σε φυσικούς όρμους, όπως αυτοί οι Αιγύπτιοι ληστές που παραμονεύουν στα υψώματα πάνω από τις εκβολές του Νείλου: «Ημέρα άρχιζε να χαμογελά κι ο ήλιος φώτιζε την κορφή των βουνών. Άντρες οπλισμένοι σαν πειρατές στέκονταν στην κορφή των λόφων πάνω απ' το στόμιο τον Νείλου που ονομάζεται «στόμα του Ηρακλή». Σταμάτησαν ένα λεπτό και χτένισαν με τα μάτια τη θάλασσα κάτω στα πόδια τους. Αφού διαπίστωσαν ότι τα κύματα δεν τους πρόσφεραν κανένα καράβι κατάλληλο να γίνει λεία τους, έστρεψαν το βλέμμα τους στην κοντινή όχθη^».

Πολύ συχνότερα οι πειρατές κάνουν τις επιδρομές τους από τη θάλασσα στις ακτές όπου αρπάζουν τα άτομα που συναντούν μόνα τους ή άοπλα. Μια επιγραφή από την Αμοργό μας δίνει λεπτομερειακά τα επεισόδια μιας εκστρατείας τέτοιου είδους που εξαιτίας του 5. Ηλιόδωρος, ΑιΘιοπικά, 1,1. 50

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

θάρρους δύο νεαρών αντρών είχε ευτυχή κατάληξη για τα θύματα: «Πειρατές επιτέθηκαν στη χώρα τη νύχτα και άρπαξαν νεαρές κοπέλες, γυναίκες και κάποιους ελεύθερους ή σκλάβους, συνολικά περισσότερους από τριάντα* κατέστρεψαν τα πλοία στο λιμάνι και άφησαν μόνο το καράβι του Δώριου με το οποίο έφυγαν παίρνοντας μαζί τα θύματά τους και ό,τι είχαν αρπάξει. Μετά απ' αυτά τα γεγονότα οι γιοι του Ηγησίστρατου, ο Ηγήσιππος και ο Αντίπαππος, που ήταν μεταξύ των αιχμαλώτων, έπεισαν έναν απ' τους πειρατές, το Σωκλείδα, να ελευθερώσει τους αιχμάλωτους ελεύθερης καταγωγής και ορισμένους απελεύθερους και σκλάβους. Πρότειναν να χρησιμοποιηθούν ως όμηροι σε αντάλλαγμα αυτών των αιχμαλώτων, δείχνοντας τη φιλοτιμία τους να εμποδίσουν την έκθεση αντρών και γυναικών πολιτών, για να μην πουληθούν ως σκλάβοι και βρεθούν μες στην αθλιότητα και τα μαρτύρια. Έτσι κατάφεραν να μην εξαφανιστεί κανένας πολίτης και χάρη σ' αυτούς οι αιχμάλωτοι απελευθερώθηκαν σώοι και αβλαβείς».

Η θαρραλέα πράξη του Ηγήσιππου και του Αντίπαππου, που προσφέρονται ως όμηροι, είναι μια εξαίρεση: πολύ συχνότερα τα θύματα βρίσκονται στα σκλαβοπάζαρα της Μεσογείου. Μόνο οι ατομικές πράξεις γενναιοδωρίας μπορούν να τα γλυτώσουν απ' το να τελειώσουν τη ζωή τους στις χειρότερες συνθήκες. Δυο γυναίκες από τη Θεάγγελα, πόλη της Καρίας κοντά στην Αλικαρνασσό στη Μικρά Ασία, αιχμαλωτίζονται με τα παιδιά τους από πειρατές και πουλιούνται στο μεγάλο σκλαβοπάζαραο της Δήλου. Χάρη στη γενναιοδωρία ενός κατοίκου του νησιού που τις αγοράζει και τους φέρεται σαν σε ελεύθερες γυναίκες, δε γνωρίζουν τη σκλαβιά και τα παιδιά τους παίρνουν την ίδια αγωγή με αυτή των ελεύθερων. Κατά τον ίδιο τρόπο ένας Τροιζήνιος, ο Χαρμάδης, σώζεται από τη δουλεία από ένα γενναιόδωρο κάτοικο της Θεάγγελας, τον Αριστείδη: « Ο Αριστείδης από τη Θεάγγελα, γιος του Νέοντα,...μαθαίνοντας ότι ο Τροιζήνιος Χαρμάδης αιχμαλωτίστηκε από τους Αιτωλούς και βρίσκεται στην περιοχή, φάνηκε ιδιαίτερα φιλάνθρωπος εξαι51

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

τίας των ευγενικών του αισθημάτων: αφού αγόρασε για λογαριασμό του το Χαρμάδη, του πρόσφερε στέγη και τροφή για κάμποσο καιρό κι έπειτα τον έστειλε στο σπίτι του με έξοδά του . Ας τον έχουν καλά οι θεοί^!»

Εκ πρώτης όψεως αυτές οι γενναιόδωρες πράξεις απλών ανθρώπων μοιάζουν να προκαλούν έκπληξη και να μην συμφωνούν με τα συμφέροντά τους. Ωστόσο δεν είναι μεμονωμένες και σχετίζονται με μια κίνηση αλληλεγγύης μεταξύ των Ελλήνων: όντως κανείς δεν είναι σίγουρος ότι προστατεύεται απ' αυτές τις αρπαγές και καθένας μπορεί κάποια μέρα να έχει την ανάγκη να συναντήσει έναν άνθρωπο τόσο ευσπλαχνικό όσο ο Αριστείδης. Οι αιχμάλωτοι που έχουν τα μέσα για να πληρώσουν λύτρα στους πειρατές ανακτούν την ελευθερία τους. Φυσικά θα πρέπει να ανήκουν σε μια οικογένεια αρκετά πλούσια για να πληρώσουν τα σημαντικά ποσά που απαιτούν οι πειρατές. Για τους υπόλοιπους, όσοι δεν έχουν ούτε περιουσία ούτε προστάτη, η σκλαβιά είναι σχεδόν αναπόφευκτη. Κι αυτό απειλεί ιδιαίτερα τα παιδιά, που είναι προορισμένα για θύματα των δουλεμπόρων. Ακόμα και στο εσωτερικό της χώρας, οι απαγωγές ελεύθερων αντρών, γυναικών ή παιδιών φοβίζουν τον πληθυσμό. Στα αρχεία του Ζήνωνα, ενός Έλληνα της Αλεξάνδρειας που έζησε τον π.Χ. αιώνα, βρίσκεται ένα γράμμα ενός αμαξά που διαμαρτύρεται για τις ραδιουργίες δύο συνεργατών του Ζήνωνα: διασχίζουν την Παλαιστίνη για να απάγουν έφηβες και να τις πουλούν ως πόρνες. Σίγουρα η διακίνηση ελεύθερων ατόμων παρουσιάζει κινδύνους για όσους επιδίδονται σ' αυτήν και η αθηναϊκή νομοθεσία ιδιαίτερα συγκαταλέγει αυτές τις ραδιουργίες μεταξύ των πιο σοβαρών, δίπλα στην έσχατη προδοσία ή την ιεροσυλία. Η θανατική ποινή προβλέπε-

6. Επιγραφή που βρέθηκε στη Θεάγγελα, πόλη της Καρίας, από τον 2ο π.Χ. αιώνα. Για τη διακίνηση σκλάβων στον αρχαίο κόσμο, βλ. P.Ducrey, Η χρησιμοποίηση των αιχμαλώτων πολέμου στην αρχαία Ελλάδα από τις απαρχές ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση (Παρίσι, 1968) και H.A.Osmerod, Η πειρατεία στον αρχαίο κόσμο - δοκίμιο για τη μεσογειακή Ιστορία (Σικάγο, 1967). 52

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

ται για όοους καθιστούν ελεύθερους άντρες σκλάβους. Η πώληση των αιχμαλώτων πολέμου είναι παρόμοια με την πειρατική δραστηριότητα. Οι νικημένοι πολεμιστές που αιχμαλωτίζονται στο πεδίο της μάχης δίνονται τις περισσότερες φορές από το νικητή στρατηγό στους στρατιώτες του. Κατά τον ίδιο τρόπο οι κάτοικοι πολιορκημένων πόλεων κινδυνεύουν σοβαρά να βρεθούν σε κάποιο σκλαβοπάζαρο αν δεν μπορούν να απωθήσουν τον πολιορκητή. Αυτή ήταν η μοίρα της Λαΐδας: παιδί ακόμα, αποτελεί μέρος πολεμικών λαφύρων που πήραν από τη σικελική πόλη Ύκκαρα οι στρατιώτες του Αθηναίου Νικία και, όπως είδαμε, πουλιέται στην Κόρινθο και γίνεται ιερόδουλος στην Ακροκόρινθο. Και τι να πει κανείς για τις επιδρομές των στρατιωτών, μόνοι τους ή κατά ομάδες, στις περιοχές που διασχίζουν; Σίγουρα τους είναι ευκολότερο να λεηλατούν τα σπίτια, να κλέβουν ζώα ή τροφή παρά να φορτώνονται αιχμάλωτους. Μερικές φορές αρπάζουν παιδιά ή γυναίκες, ελπίζοντας ότι θα πετύχουν κάποια καλή τιμή. Οι έμποροι δεν είναι ποτέ πολύ μακριά από τα στρατεύματα που εκστρατεύουν και, χωρίς οι ίδιοι να διατρέχουν κανένα κίνδυνο, ξέρουν πολύ καλά να επωφελούνται από τα λάφυρα που κατακτούν οι άλλοι. Οι τιμές της αγοράς Παιδιά μαζεμένα από το δρόμο, θύματα των πειρατών, των διακινητών ή των πολεμιστών, η μικρή Νέαιρα και τα υπόλοιπα έξι κορίτσια πουλιούνται στο μεγάλο σκλαβοπάζαρο της Κορίνθου. Είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε ότι όλα αυτά τα μικρά θύματα των πειρατών προορίζονται κατά προτεραιότητα για την πορνεία; Πράγματι, ανάμεσα στις πολλές δραστηριότητες των σκλάβων κατά την Αρχαιότητα, είναι η μόνη σχεδόν που παρέχει στον αφέντη τους άμεσο κέρδος και το παιδί δε χρειάζεται να ακολουθήσει μια συχνά μακρόχρονη και πολυδάπανη μαθητεία όπως στα περισσότερα επαγγέλματα που εξασκούν οι σκλάβοι. Ποια τιμή πληρώνουν οι μελλοντικοί αφέντες που αποκτούν αυτά τα παιδιά από τις αγορές της Δήλου, της Κορίνθου ή της Αθήνας; Τίποτα πιο ασταθές από την τιμή των σκλάβων και πολλά στοιχεία 53

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

συνυπολογίζονται - ηλικία, φύλο, καταγωγή, σωματικές ή πνευματικές ικανότητες - ώστε δεν πρέπει να εκπλησσόμαστε διαπιστώνοντας τεράστιες διαφορές μεταξύ των ποσών που μας μαρτυρούνται. Ο Έλληνας Ζήνων, για τον οποίο κάναμε λόγο παραπάνω, αγοράζει για 50 δραχμές μια μικρή Βαβυλώνια σκλάβα: «ο Νικάνωρ, ο γίός τον Ξενοκλή, κάτοικου της Κνίδου, στην υπηρεσία του Τοβία, πούλησε στο Ζήνωνα, γιο του Αγρεόφοντα, κάτοικου της Καύνου, στην υπηρεσία του Απολλώνιου, μια μικρή Βαβυλώνια, τη Σφραγίδα, εφτά ετών περίπου, στο ποσό των 50 δραχμών^ ».

Πιθανώς να πρόκειται περίπου για την ίδια τιμή που πλήρωσε η Κορίνθια Νικαρέτη για να γίνει ιδιοκτήτρια της Νέαιρας. Οι έφηβες που αιχμαλωτίζουν οι συνεργάτες του Ζήνωνα για να τις κάνουν πόρνες τους αποδίδουν ποικίλα ποσά από 150 μέχρι 300 δραχμές. Μια στήλη που βρέθηκε στην Αττική αναφέρει λεπτομερειακά μια πώληση σκλάβων που έγινε στα τέλη του 5^^ π.χ. αιώνα: τα παιδιά πουλιούνται 70 δραχμές, ενώ οι άντρες, πολύ διατιμημένα εμπορεύματα, κοστίζουν 200 δραχμές. Όταν ο φιλόσοφος Πλάτων πουλιέται ως σκλάβος στην Αίγινα, ο αγοραστής του πληρώνει μια πολύ υψηλή τιμή: 20 ή 30 μνες, δηλαδή 2.000 ή 3.000 δραχμές. Είναι σημαντικό ποσό που αντιστοιχεί στις εξαιρετικές, σωματικές ή πνευματικές, ικανότητες ορισμένων σκλάβων. Η τιμή του αμόρφωτου παιδιού, που πρέπει να ανατραφεί και να παιδευτεί και κοστίζει περισσότερο απ' ό,τι αποδίδει, είναι 50 δραχμές. Η τιμή των ενηλίκων που η φήμη τους δικαιολογεί την ακρίβειά τους είναι 3.000 δραχμές. Επαγγελματίας ή ευκαιριακός προξενητής Η «παρτίδα» μικρών κοριτσιών αγοράζεται λοιπόν στην αγορά

7. Για να κατανοηθεί καλύτερα η αξία των τιμών που αναφέρουμε, ένας πίνακας ισοτιμιών βρίσκεται στα παραρτήματα αυτού του τόμου. 54

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

της Κορίνθου και γίνεται ιδιοκτησία της συζύγου ενός μάγειρα, της Νικαρέτης, που ασκεί το επάγγελμα της μαστροπού χωρίς να το έχει δηλώσει επίσημα. Πιθανότατα, όταν ήταν νεότερη η Νικαρέτη, ήταν κι αυτή πόρνη, που εξέδιδε ο παλιός της αφέντης Χαρίσιος. Όταν απελευθερώθηκε, συνέχισε, κατά τα συνήθη, να δίνει στον αφέντη της ένα μέρος από τα κέρδη της που έβγαζε εκδίδοντας τις δικές της σκλάβες. Η Νικαρέτη επιπλέον είναι τυχερή που έχει σύζυγο μάγειρα, κάτι που της επιτρέπει να βρίσκει εύκολα πελάτες για τα κοριτσάκια που ανατρέφει. Όντως ο μάγειρας κατά την Αρχαιότητα παίρνει παραμάγειρους, κατσαρόλες κι άλλα σκεύη και πηγαίνει στα σπίτια να οργανώσει τις γιορτές. Τα συμπόσια γενικά διανθίζονται από την παρουσία μουσικών και χορευτριών, δηλαδή στην πραγματικότητα πορνών. Η Νικαρέτη λοιπόν ασκεί ένα κάπως συμπληρωματικό επάγγελμα σε σχέση μ' αυτό του άντρα της. Σίγουρα το «επάγγελμα» της Νικαρέτης απαιτεί ορισμένες ικανότητες και, σύμφωνα με τον ίδιο τον κατήγορο, τον Απολλόδωρο, δεν της λείπουν. Κατ' αρχήν διαθέτει ένα πολύτιμο χάρισμα, την ικανότητα να διακρίνει σε ένα πολύ μικρό παιδάκι τις δυνατότητές του να κάνει μια επικερδή σταδιοδρομία στον κόσμο της πορνείας. Ίσως να είναι και μια καλή «παιδαγωγός» και να μορφώνει τέλεια τα κοριτσάκια για το μελλοντικό τους επάγγελμα. Μητέρες ή δασκάλες σαν τη Νικαρέτη, οι προξενήτρες είναι σχεδόν πάντα στην Ελλάδα γυναίκες, ενώ οι ιδιοκτήτες των δημόσιων σπιτιών είναι κατά κανόνα άντρες. Όντως οι πρώτες είναι ικανές να πλάσουν εταίρες που προορίζονται να ζήσουν μια άνετη ζωή με πλούσιους άντρες. Αντίθετα στους οίκους ανοχής συναντούμε σχεδόν μόνο έφηβες ή γυναίκες «κατώτερης» κατηγορίας, καλές για τον ταπεινό λαό, τους ναύτες, αν όχι για τους σκλάβους. Γι' αυτές η «μόρφωση» και η εκπαίδευση δεν είναι απαραίτητες. Πολλές μητέρες ή γιαγιάδες στις πόλεις της Αρχαιότητας εντυπώνουν στα παιδιά τους τις σωστές αρχές της φιλεραστίας. Συχνά το επάγγελμα μεταφέρεται από γενιά σε γενιά: η μητέρα που γερνά εκμεταλλεύεται τα θέλγητρα της κόρης για να κρατήσει τους πελάτες της· η κόρη επωφελείται από τη φήμη της μητέρας για να φτιάξει την πελατεία της. Έτσι στην Αθήνα όλοι ξέρουν το δίδυμο της Γνάθαινας 55

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η Τ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

και της εγγονής της Γναθαίνιον, διάσημο για την ομορφιά και το συνδυασμένο ταλέντο τους ν α ξεπουπουλιάζουν τους πλούσιους εραστές τους. Αυτές οι γυναίκες συχνά δεν έχουν άλλο μέσο επιβίωσης από τα νιάτα της κόρης τους. Στις αρχαίες πόλεις η καθημερινή επιβίωση είναι κάτι π α ρ α π ά ν ω α π ό δύσκολη. Πολλοί μη προνομιούχοι γυρεύουν π ά ν ω απ' ό λ α ν α ε ξ α σ φ α λ ί σ ο υ ν τη διατροφή τους. Έ ν α κοριτσάκι π ο υ η οικογένειά του δεν ανήκει στην τάξη των πολιτών και δεν έχει περιουσία, σε π ο λ λ έ ς περιπτώσεις θυσιάζεται για ν α μ π ο ρ έ σ ο υ ν οι δικοί της ν α βρούν φ α ΐ . Να πώς μια μητέρα προσπαθεί ν α πείσει τη μικρή της κόρη ν α ξεκινήσει τη «σταδιοδρομία» της: «Κρωβύλη: Άκου με, θα σου πω η πρέπει να κάνεις και πώς να φέρεσαι με τους άντρες. Αφού δεν έχουμε άλλα μέσα να ζήσουμε, κοριτσάκι μου, και δεν ξέρεις πόσο άθλια ζούμε εδώ και δυο χρόνια που ο πατέρας σου πέθανε - οι θεοί να τον έχουν καλά! Όσο ζούσε, είχαμε όλα τα απαραίτητα. Ήταν σιδεράς φημισμένος στον Πειραιά- ακόμα και σήμερα όλοι λένε ότι δε θα ξαναβρεθεί άλλος σιδεράς σαν το Φιλίνο. Μετά το θάνατό του, αρχικά πούλησα για δυο μνές τους λοστούς του, το αμόνι του, το σφυρί του και ζήσαμε έτσι για εφτά μήνες. Κατόπιν με πολύ κόπο δεν πεθάναμε από την πείνα- έπλεκα, ύφαινα. Και σε τάισα, κόρη μου, προσμένοντας να δω την ελπίδα μου να γίνεται πραγματικότητα... Υπολόγισα πως όταν θα έφτανες στην τωρινή σου ηλικία, θα σου ήταν εύκολο να με θρέψεις και να κάνεις κι εσύ περιουσία, να έχεις πορφυρά φορέματα και υπηρέτριες. Κόριννα: Πώς; Τι θέλεις να πεις; Κρωβύλη: Πηγαίνοντας να βλέπεις νεαρούς, πίνοντας και ξαπλώνοντας μαζί τους για να σε πληρώνουν. Κόριννα: Σαν τη Αύρα, την κόρη της Δάφνης; Κρωβύλη: Ναι. Κόριννα: Μα είναι πόρνη! Κρωβύλη: Και λοιπόν; Λεν είναι δα και τίποτε το φοβερό! Θα γίνεις πλούσια σαν κι εκείνη και θάχεις πολλούς εραστές. Γιατί κλαις, Κόριννα; Δε βλέπεις πόσο πολλές πόρνες ζητιούνται και πόσα λεφτά βγάζουν; Ας με φυλάει η Νέμεσις, είδα αυτή την κόρη 56

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

της Δάφνης μες στα κουρέλια όταν ήταν μικρούλα, και κοίτα την τώρα ύφος με τα κοσμήματά της, τα φορέματά της με κάθε λογής χρώματα και με τις τέσσερις υπηρέτριές της^».

Τα πρόσωπα αυτού του διαλόγου, μάνα και κόρη, ανήκουν σε μια αξιότιμη οικογένεια τεχνιτών από τον Πειραιά που ο θάνατος του οικογενειάρχη έριξε σε μια ανυπέρβλητη δυσχέρεια. Αντίθετα από τη Νικαρέτη, που απολαμβάνει εξαιτίας του επαγγέλματος του συζύγου της μια αξιοσέβαστη άνεση, και για την οποία η «ανατροφή» των κοριτσιών είναι μόνο μια προσοδοφόρα δραστηριότητα, η μητέρα της Κόριννας πρέπει να λύσει το πρόβλημα που προκύπτει στις αρχαίες κοινωνίες για τις μόνες γυναίκες: η απουσία φυσικών προστατών σημαίνει ένδεια. Η Κρωβύλη επιβιώνει αρχικά με κάποια τεχνάσματα: πουλάει τα εργαλεία του συζύγου της, κατόπιν προσπαθεί να δουλέψει το μαλλί. Όμως σε μια κοινωνία όπου η δουλική εργασία αρκεί για να συνδράμει στις ανάγκες των οικογενειών ή για να τροφοδοτήσει τους πάγκους των εμπόρων, μια γυναίκα έχει λίγες πιθανότητες να μπορέσει να ζήσει με τα κέρδη από τα υφαντά της. Επειδή προφανώς έχει χάσει πολύ τη δροσιά της για να επιδοθεί η ίδια στην πορνεία, προτιμά να περιμένει να κλείσει η Κόριννα τα οχτώ ή τα δέκα για να την πείσει να κερδίσει χρήματα με τον τρόπο αυτό. Στην αρχή του διαλόγου μαθαίνουμε ότι το κοριτσάκι κέρδισε μία μνα την «πρώτη νύχτα» της, δηλαδή το μισό ποσό που επέτρεψε στις δυο γυναίκες να μην πεθάνουν της πείνας για εφτά μήνες. Μια άλλη μητέρα, για να πείσει την κόρη της να μη χωρίσει από τον άντρα που τη συντηρεί, χρησιμοποιεί επιχειρήματα που μαρτυ-' ρούν τις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες διαβίωσης πολλών γυναικών: «Λεν καταλαβαίνεις, κόρη μου, ότι η ζωή μας είναι εξαθλιωμένη,., θυμήσου τι μας έδωσε ο εραστής σου. Πώς θάχαμε ζήσει τον προηγούμενο χειμώνα, αν δε μας τον είχε στείλει η Αφροδίτη^;»

8. Λουκιανός, Εταιρικοί διάλογοι;6. 9. Λουκιανός, Εταιρικοί διάλογοι, 3. 57

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Πράγματι οι γυναίκες δεν μπορούν παρά να υπολογίζουν στους άντρες της οικογένειας για να εξασφαλίζουν τη συντήρηση τους. ΊΕνας συνομιλητής του Σωκράτη αφηγείται ότι κατά την περίοδο του καθεστώτος των Τριάκοντα Τυράννων, τη στιγμή που οι περισσότεροι πολίτες έχουν εγκαταλείψει την Αθήνα για να βρουν καταφύγιο στον Πειραιά, βρίσκεται μέσα στην πίεση της κατάστασης ως μοναδικός προστάτης των γυναικών της οικογένειάς του, αδερφών, ανιψιών ή ξαδέρφων. Έτσι οφείλει να εξασφαλίσει τη συντήρηση δεκατεσσάρων ελεύθερων ατόμων. Όμως δεν έχουν όλες οι γυναίκες την τύχη να βρίσκεται κοντά τους ένας αδερφός, ένας θείος ή ένας ξάδερφος. Κι αυτό εξηγεί τις πολλές Κρωβύλες και Κόριννες στις πόλεις της Αρχαιότητας. Η ηλικία της αθωότητας Η ζωή που περνά μια μικρή Νέαιρα ή μια μικρή Κόριννα, όσο και να σοκάρει τις σύγχρονες ευαισθησίες μας, είναι πολύ κοινή στον αρχαίο κόσμο. Η παιδική πορνεία είναι απόλυτα αποδεκτή όταν τα παιδιά δεν είναι από ελεύθερη οικογένεια. Οι διάφορες τομές που μπορούν να γίνουν με αφετηρία ολόκληρο το λόγο Κατά Νεαίρας μας δείχνουν ότι η Νέαιρα είναι περίπου έξι χρονών, ίσως και λιγότερο, όταν η «μητέρα» της αρχίζει να τη χρησιμοποιεί για κερδοσκοπικούς λόγους. Σύμφωνα με μια διαδικασία που δεν είναι καθόλου ασυνήθιστη, η Νικαρέτη παρουσιάζει τα κοριτσάκια για δικά της και συνεπώς ισχυρίζεται ότι είναι ελεύθερης καταγωγής. Και όντως, αφού τόσο αυτή όσο και ο σύζυγός της είναι απελεύθεροι, τα παιδιά τους, αν υπήρχαν, θα ήταν ελεύθεροι πολίτες. Γιατί διευκρινίζει κάτι τέτοιο η Νικαρέτη στους πιθανούς πελάτες; Πολύ απλά γιατί αυτό της επιτρέπει κατά κάποιον τρόπο να «υπερτιμήσει» τις προσφερόμενες υπηρεσίες. Η εξαπάτηση των εραστών σε σχέση με την κοινωνική υπόσταση των παιδιών επιτρέπει τον εκβιασμό και, πολύ αργότερα, η Νέαιρα θα εκβιάζει παρόμοια τους εραστές της κόρης της. Ο νόμος είναι αυστηρός για όσους εκδίδουν παιδιά ελεύθερης καταγωγής:

58

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

« Ο νόμος ορίζει ρητά ότι, αν ένας πατέρας ή ένας αδερφός ή ένας κηδεμόνας ή οποιοσδήποτε, έχοντας κάποια εξουσία, νοικιάζει ένα παιδί για εκπόρνενση, δεν πρέπει να εκδιωχθεί το ίδιο το παιδί, αλλά αυτός που το έδωσε προς ενοικίαση και αυτός που το πήρε, και οι δύο με την ίδια ποινή. Όταν το παιδί θα έχει ενηλικιωθεί, δε θα είναι υποχρεωμένο να τρέφει τον πατέρα του ούτε να του παρέχει στέγη αφού αυτός θα το έχει δώσει προς ενοικίαση. Θα οφείλει μόνο να τον θάψει και να τηρήσει τα επικήδεια έθιμα όταν πεθάνει,.,Ποιον άλλο νόμο έχουμε για να διαφυλάξουμε τα παιδιά μας; Εκείνο για τη μαστροπεία που προβλέπει τις αυστηρότερες ποινές για όποιον εκδίδει ελεύθερο παιδί ή γυναίκα^^».

Σίγουρα πρόκειται για την αθηναϊκή νομοθεσία, αλλά πολύ πιθανό και οι άλλες μεγάλες ελληνικές πόλεις όπως η Κόρινθος να έχουν παρόμοιους νόμους για να εξασφαλίζουν την ασφάλεια των παιδιών και των γυναικών ελεύθερης καταγωγής. Όλες οι προφυλάξεις αφορούν τη διατήρηση της καθαρότητας της φυλής. Για τους ίδιους λόγους ο Αθηναίος πολίτης που κατηγορείται ότι έχει εκδοθεί αποκλείεται από κάθε πολιτικό, αστικό και θρησκευτικό αξίωμα. Πιθανότατα η Νικαρέτη ποντάρει σε μια νομοθεσία ανάλογη της αθηναϊκής για να αποσπά όσο περισσότερα χρήματα γίνεται από αυτούς που προσελκύουν οι «κόρες» της. Προβάλλει τους κινδύνους που διατρέχει εκδίδοντας «ελεύθερα» παιδιά και, υποκριτικά, καρπώνεται αυτή την «παρανομία», που στην πραγματικότητα δεν υφίσταται. Πολλά τα παραδείγματα που μας αποδεικνύουν ότι η Νέαιρα και οι συντρόφισσές της, παρά την πολύ τρυφερή τους ηλικία, δεν αποτελούν εξαιρέσεις στον αρχαίο κόσμο. Η Λαΐς είναι παιδάκι ακόμα όταν την οδηγούν στην Κόρινθο και τη βάζουν στο θίασο των ιερόδουλων. Ο Φαίδων, ο μαθητής του Σωκράτη, από οικογένεια δούλων, υποχρεώνεται από τον αφέντη του να εκδοθεί ενώ είναι ακόμα μικρό παιδί. Ο γιος του Αθηναίου στρατηγού Φωκίωνα ερωτεύεται μια παιδούλα, ένοικο ενός δημόσιου σπιτιού, και, ακολουθώντας κατά γράμμα τα μαθήματα του δασκάλου του, του φιλόσοφου Θεόδωρου του

10. Αισχίνης, Κατά Τιμάρχου, 9 -14. 59

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

-Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Κυρηναίου που κηρύττει την αγορά των πόρνων, γίνεται κύριος της μικρής. Ομορφιά και εκπαίδευση Συγχρόνως με την ερωτική τους μύηση, η Νικαρέτη δίνει στα κοριτσάκια μια παιδεία με προορισμό να τα κάνει «διατιμημένες» εταίρες στην αγορά της Κορίνθου ή αλλού. Συχνά αναφέρεται ότι οι Ελληνίδες εταίρες αποκτούσαν μια πνευματική καλλιέργεια ανώτερη από εκείνη των ελεύθερων γυναικών και δίνονται τα παραδείγματα της Λαΐδας, της Ασπασίας ή της Φρύνης που ανήκαν στον περίγυρο των πιο έξυπνων αντρών της εποχής τους και που έδωσαν πολλές αποδείξεις του πνεύματος και της μόρφωσής τους. Πολύ πιο πιθανό αυτές οι λίγες γυναίκες, με εξαιρετική για τον ελληνικό κόσμο μοίρα, να απόκτησαν την πνευματική τους καλλιέργεια στους κύκλους στους οποίους σύχναζαν, ενώ ήταν ήδη πασίγνωστες στον κόσμο της φιλεραστίας. Η εκπαίδευση των μικρών πορνών είναι πιθανώς περισσότερο πραγματιστική παρά πνευματική: πρέπει πρώτα απ' όλα να μάθουν να χρησιμοποιούν με τον καλύτερο τρόπο το σώμα τους, να ξέρουν τα μυστικά που τους επιτρέπουν να γίνονται πιο όμορφες, τα φτιασίδια και τα τεχνάσματα. Αυτά τα μυστικά ομορφιάς απαιτούν μια σειρά από «τρυκ» που κάνουν οι μαστροποί για να βελτιώσουν την εμφάνιση των προστατευόμενών τους. Κατ' αρχήν πρέπει η έφηβη να έχει ένα ιδανικό σώμα, ή τουλάχιστον να δείχνει έτσι. Όλα τα τεχνάσματα χρησιμοποιούνται για να δοθεί ένα «βασιλικό παράστημα», που στα μάτια των Αρχαίων είναι προτιμότερο από ένα όμορφο πρόσωπο: «Παίρνουν στο σπίτι τους νεαρές πόρνες που κάνουν τα πρώτα τους βήματα στο επάγγελμα. Τις ξαναφτιάχνουν από την αρχή, τόσο που αυτά τα κορίτσια χάνουν και τους αρχικούς τρόπους τους και την προηγούμενη εμφάνισή τους, Η μια είναι πολύ κοντή; Μια σόλα από φελλό ράβεται στα παπούτσια της. Η άλλη πολύ ψηλή; Φοράει παπούτσια χωρίς τακούνια και περπατάει με το κεφάλι χωμένο μες στους ώμους, κάτι που τη δείχνει λιγότερο ψηλή. Κι η άλλη δεν έχει γοφούς; Της ράβουν ένα «παραγέμι60

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

σμα» από πίσω κυ όσοι τη συναντούν σφυρίζουν από θαυμασμό βλέποντας τα ωραία της καπούλια. Εκείνη έχει μεγάλη κοιλιά; Υπάρχουν γι'αυτήν 'ψεύτικα στήθη, σαν εκείνα που φορούν οι ηθοποιοί' βάζει το ρούχο της πάνω σ' αυτό το φούσκωμα και πέφτει ολόισιο κρύβοντας την κοιλιά της^^>. Τα φτιασίδια

επιτρέπουν

στις νεαρές πόρνες να αποκτήσουν μια

στερεότυπη ομορφιά π ο υ τις διακρίνει α π ό τις έντιμες γυναίκες: «Αυτή που έχει κοκκινόξανθα φρύδια τα βάφει με καπνιά. Η άλλη που έχει πολύ σκούρα επιδερμίδα βάζει στουπέτσι. Εκείνη που είναι πολύ χλωμή απλώνει κοκκινάδι στα μάγουλά της^^». Κατά την κλασική εποχή, το μακιγιάζ χρησιμοποιείται μόνο από τις πόρνες και τα έντονα χρώματα π ο υ κοσμούν το π ρ ό σ ω π ό τους δηλ ώ ν ο υ ν χωρίς καμιά αμφιβολία το επάγγελμά τους: «Μα το Αία, (οι παντρεμένες) δεν αλείφονται με στουπέτσι και δεν έχουν τα μάγουλα πασαλειμμένα με χυμό μούρου όπως εσείς (οι πόρνες). Όταν βγαίνετε μια ζεστή μέρα του καλοκαιριού, δυο γραμμές μελάνι αργοπέφτουν απ' τα μάτια σας κι ο ιδρώτας που τρέχει στα μάγουλά σας χαράζει ένα κοκκινωπό αυλάκι πάνω στο λαιμό σας. Τα μαλλιά σας κολλημένα στο πρόσωπό σας μοιάζουν γκρίζα απ' το στουπέτσι που τα πουδράρετε^^». Μια ολόκληρη τέχνη της πόζας, του ύφους π ο υ τελικά εντυπώνεται στην αρχάρια:

11. Άλεξις, Ισοστάσιον (Αθήναιος, XIII, 568). 12. Τα φτιασίδια που χρησιμοποιούνται περισσότερο στην Αρχαιότητα είναι το ψιμμύθιο ή στουπέτσι που φτιάχνεται από το λευκόχρωμο ανθρακικό μόλυβδο, και η πορφύρα από φυτά ή φύκια. Πολλές λεπτομέρειες για τη σύνθεση και τη χρήση τους δίνονται στο έργο του Β. Grillet, Οι γυναίκες και τα φτιασίδια στην ελληνική Αρχαιότητα, Ανόν, 1975. 13. Εύβουλος, Στεφανοπώλες (Α^ϊ\ναίος, XIII,557). 61

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

«Εκείνη που έχει κάποιο μέρος του σώματος της ιδιαίτερα όμορφο, κανονίζει και το ξεγυμνώνει. Όποια έχει ωραία δόντια, πρέπει φυσικά να γελάει για να μπορεί όλη η παρέα να βλέπει πόσο όμορφο είναι το στόμα της. Αν δεν ξέρει να γελάει, πρέπει να κρατάει ανάμεσα στα χείλια ένα κλαράκι μύρτο, σαν τα κεφάλια απ' τα κατσικάκια στους πάγκους των χασάπηδων, κι έτσι θα κρατά το στόμα της μισάνοιχτο, θέλει δε θέλει!» Πρέπει τα κοριτσάκια ν α μάθουν και ν α χορεύουν, ν α τραγουδούν, ν α π α ί ζ ο υ ν αυλό ή λύρα, απαραίτητα συμπληρώματα της πορν ε ί α ς στην Αρχαιότητα. Σε ένα έργο του Τερέντιου ένας ν ε α ρ ό ς άντρας ερωτευμένος με μια μικρή πόρνη, μην έχοντας χρήματα για να νοικιάσει τις υπηρεσίες της, στέκεται κάθε μέρα στο μαγαζί π ο υ βρίσκεται απέναντι α π ό τη σχολή του κιθαρωδού, ό π ο υ η αγαπημένη του πηγαίνει για το μάθημά της. Η σ υ ν έ χ ε ι α του δ ι α λ ό γ ο υ του Λ ο υ κ ι α ν ο ύ , π ο υ ξεκινήσαμε ν α αναφέρουμε π α ρ α π ά ν ω , δίνει κι άλλες πληροφορίες γιά τη ζωή των ν ε α ρ ώ ν π ο ρ ν ώ ν . Το μάθημα της Κρωβύλης π ρ ο ς την Κ ό ρ ι ν ν α μας επιτρέπει ν α φανταστούμε αυτά π ο υ ακούνε τα κοριτσάκια της Νικαρέτης. Η Κόριννα, μαγεμένη α π ό τα «αβαντάζ» π ο υ της παρουσιάζει η μητέρα της, ρωτάει πώς η γειτόνισσά τους η Λύρα έχει υπηρέτριες, ωραία ρούχα και κοσμήματα· και η Κρωβύλη απαντά: Κρωβύλη: Κατ' αρχήν ντύνεται με φροντίδα και καλό γούστο. Είναι πρόσχαρη μ'όλους τους άντρες χωρίς να σκάει στα γέλια κάθε στιγμή όπως εσύ, αλλά χαμογελάει γλυκά και γοητευτικά. Έπειτα φέρεται φιλικά στους άντρες, δεν κοροϊδεύει τους επισκέπτες ή τους συνοδούς της, ούτε ορμάει και καταπάνω τους. Αν την έχουν νοικιάσει για ένα γλέντι, δε μεθάει γιατί είναι γελοίο και στους άντρες δεν αρέσουν οι μεθυσμένες γυναίκες. Δεν παραμπουκώνεται, γιατί αυτό δείχνει κακή ανατροφή. Παίρνει ό,τι τρώει με τις άκρες των δακτύλων τρώει χωρίς να κάνει θόρυβο και χωρίς να παραγεμίζει τα μάγουλά της. Πίνει αργά, όχι μονορούφι, μα με μικρές γουλιές. Κόριννα: Ακόμα και όταν διψάει, μητέρα; Κρωβύλη: Κυρίως όταν διψάει, Κόριννα. 62

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Τι ωραίες αρχές! Έ ξ ω απ' τα συμφραζόμενα, τα λόγια της Κρωβύλης θα μπορούσαν ν α βρίσκονται σε ένα εγχειρίδιο για την αγωγή των κοριτσιών κ α λ ώ ν οικογενειών. Ό μ ω ς η πραγματικότητα π ί σ ω απ' αυτό το μητρικό λόγο είναι διαφορετική και η τρομερότερη πλευρά της δεν είναι άραγε αυτή η αναφορά στην πείνα της μικρής, σ' αυτή την όρεξη π ο υ δικαιολογεί τις εμπορικές προθέσεις της μητέρας; Και σε καιρούς π ο υ πορνεία και πείνα π α ί ζ ο υ ν συνεχώς μαζί, το πιο «σικ» είναι ν α μη δείχνει πεινασμένη η κοπέλα και να ξέρει ν α στέκεται στο τραπέζι για ν α φαίνεται η καλή της αγωγή: «Πόσο κομψά στέκεται στο τραπέζι! Δε μιμείται τις γυναίκες που μπουκώνονται με πρασοκεφτέδες και καταβροχθίζουν κρέατα με αηδιαστικό τρόπο. Παίρνει μόνο ένα κομματάκι κάθε φορά, με τόση λεπτότητα όσο μια νεαρή Μιλήσια^^». Και η σωστή εκπαίδευση γι' αυτά τα παιδιά είναι τελικά η αποδοχή, α π ό τη νεαρότερη κιόλας ηλικία, των αναπόφευκτων κανόνων του επαγγέλματος για το ο π ο ί ο προορίζονται: Κρωβύλη: Αε μιλάει πολύ, δεν ειρωνεύεται όσους βρίσκονται μαζί της και κοιτάζει μόνον όποιον πλήρωσε για να την έχει. Γι' αυτό την εκτιμούν οι άντρες. Έπειτα, όταν πρέπει να πέσει στο κρεβάτι, δεν είναι ούτε πολύ άσεμνη ούτε πολύ ψυχρή, μα ζητά μόνο να ξελογιάσει τον άντρα και να τον κάνει να την ερωτευτεί. Γι' αυτό όλοι τη συγχαίρουν. Κι αν τα μάθεις καλά όλα τούτα, θάμαστε κι εμείς ευτυχισμένες αφού εσύ έχεις περισσότερα ταλέντα απ' αυτήν τη Λύρα. Κόριννα: Πες μου, μητέρα, όλοι αυτοί που θα με νοικιάσουν θα μοιάζουν με τον Εύκριτο που μαζί του πλάγιασα χτές; Κρωβύλη: Όχι όλοι. Ορισμένοι είναι ομορφότεροι-άλλοι είναι ήδη άντρες. Κι υπάρχουν κι άλλοι που δεν είναι ωραίοι σαν τους βλέπεις. Κόριννα: Και θα πρέπει να ξαπλώνω και μ' αυτούς;

14. Εύβουλος, Καμπυλίων (Αϊ\ναίος, XIII, 571). 63

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

Κρωβύλη: Φυσικά, κόρη μου, αφού πληρώνουν καλά. Οι ωραίοι θέλουν μόνο την ομορφιά τους να δίνουν. Το νου σου πάντα να κερδίζεις περισσότερα, αν θέλεις όλες οι γυναίκες να σε δείχνουν με το δάχτυλο λέγοντας: «Είδες την Κόριννα, την κόρη της Κρωβύλης, πώς κυλιέται στο χρυσάφι και πόσο ευτυχισμένη κάνει τη μητέρα της!»

Σίγουρα ένα κείμενο παρόμοιας υφής μπορεί να δέχεται πολλαπλές αναγνώσεις. Για τους συγχρόνους του Λουκιανού, η πραγματικότητα που αναφέρεται στη συζήτηση αυτή είναι απόλυτα συνηθισμένη. Η ηλικία της μικρής Κόριννας δε σοκάρει τους αναγνώστες και απλά επιτρέπει στο συγγραφέα να ποικίλλει τους λογοτεχνικούς του τρόπους. Είναι εμφανές ότι του αρέσει να παίζει με τις συμβουλές της μητέρας, μπερδεύοντας τους κανόνες καλής συμπεριφοράς μ' εκείνους του επαγγέλματος για το οποίο προορίζεται η κόρη της. Όλες αυτές τις λεπτομέρειες που δεν μπορούμε να διαβάσουμε χωρίς κάποια ενόχληση, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι αναγνώστες δεν τις αντιλαμβάνονταν με τον ίδιο τρόπο· ήταν κυρίως ευαίσθητοι στη γοητεία μιας τέτοιας ηθογραφικής σκηνής, κατά τα γούστα της αλεξανδρινής εποχής, και η επίμονη αθωότητα του μικρού κοριτσιού αποτελεί ένα πρόσθετο πικάντικο στοιχείο. Αυτή η εκπαίδευση δίνει τους καρπούς της όταν η έφηβη έχει αφομοιώσει αρκετά τις τεχνικές της γοητείας, της ευγένειας, με δυο λόγια τις ιδιότητες που θα της επιτρέψουν να πετύχει στο επάγγελμα για το οποίο προορίζεται συχνά ήδη από τη γέννησή της: «Μια εταίρα δεν είναι πιο αγαπητή από μια παντρεμένη; Φυσικά πολύ περισσότερο. Την παντρεμένη, και την ψηλομύτα να κάνει, σύμφωνα με το νόμο δεν μπορεί ο σύζυγός της να τη διώξει απ' το σπίτι. Αντίθετα, η πόρνη ξέρει ότι πρέπει να βρει με τους χαριτωμένους της τρόπους έναν άντρα. Ειδάλλως της χρειάζεται να βρει κάποιον άλλον^^».

15, Άμκρίς,Αθάμας (Αθηναίος, XIII, 559). 64

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Τα μυστικά της «κυρίας» «Πίνε για τρεις μέρες ένα μίγμα από τρεις οβολούς σπόρους γαρύφαλλου και μυρτιάς, μια δραχμή μύρρο και δυο σπόρους

μαύρο

πιπέρι, ή πιες έναν οβολό σιναπόσπορους και μισό οβολό σφονδύλι ανακατεμένα με μέλι από ζύμωση^^».

Ένα από τα πολλά ροφήματα που πιθανώς η Νικαρέτη μαθαίνει στα κορίτσια της. Η εκπαίδευση των νεαρών πορνών περιλαμβάνει και την τέχνη της παρασκευής φαρμάκων ή αλοιφών και της αφομοίωσης εκείνων των τεχνικών που εμποδίζουν την τεκνοποίηση. Οι μέθοδοι είναι πολλές, και στους γυναικωνίτες ανταλλάσσονται μυστικά διάφορες συνταγές, κάποιες φορές δε ξαφνιάζουν. Οι Έλληνες και Λατίνοι λόγιοι που μας έδωσαν τις λεπτομέρειες αυτών των αντισυλληπτικών μέσων έκαναν καταλόγους όπου μπερδεύονται μαγικά τεχνάσματα και χημικά παρασκευάσματα^^. Στο Περί τα Ζώα Ιστορίαι ο Αριστοτέλης αναφέρει αντισυλληπτικές μεθόδους, συμβουλεύοντας στις γυναίκες την τοπική χρήση έλαιου κέδρου, με ή χωρίς στουπέτσι ή λιβάνι, πριν τη σεξουαλική επαφή. Στα κείμενα του Ιπποκράτη ή των Ελλήνων λογίων^^, κατάλογοι με φάρμακα, έμβολα και άλλες θεραπείες μαρτυρούν την ποικιλία των μέσων που χρησιμοποιούν οι γυναίκες στην Ελλάδα ή τη Ρώμη. Οι περισσότεροι απ' αυτούς τους λόγιους φυσικά λίγη αξία αποδίδουν στη χρήση φυλαχτών που φορούν οι γυναίκες που δεν επιθυμούν να συλλάβουν: ρίζες από φυτά

16. Σωρανός ο Εφέσιος, Γυναικολογία, 63. 17. Πολλά επιστημονικά συγγράμματα της Αρχαιότητας απαριθμούν λιγότερο ή περισσότερο λεπτομερειακά αυτές τις αντισυλληπτικές μεθόδους. Ανάμεσα στα πρόσφατα έργα με θέμα την αντισύλληψη και την έκτρωση στην ελληνική και ρωμαϊκή κοινωνία, ας αναφέρουμε τα βιβλία των Norman Ε. Himes Ιατρική Ιστορία της Αντισύλληψης (Νέα Υόρκη, 1970) και Εηζο Nardi, Η μέριμνα για την έκτρωση στον ελληνορωμαϊκό κόσμο (Μιλάνο, 1971). 18.0 Διοσκορίδης από τα Ανάζαρβα της Κιλικίας (1ος μ.Χ. αιώνας), ο Σωρανός ο Εφέσιος (2ος μ.Χ. αιώνας) και ο Αέτιος ο Αμιδηνός (6ος μ.Χ. αιώνας). Αυτοί οι συγγραφείς αναφέρουν στα επιστημονικά τους έργα θέσεις που εδώ και αιώνες είναι αποδεκτές από τη Γυναικολογία. 65

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

με μαγικές ιδιότητες, κομμάτια από μήτρες ζώων κι άλλα τερατώδη. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος συμβουλεύει τις γυναίκες να έχουν πάνω τους ένα σακουλάκι από δέρμα ελαφιού που περιέχει δυο σκουλήκια μαζεμένα μέσα από μια ταραντούλα, αυτή τη μεγάλη αράχνη από την Ιταλία! Τα φάρμακα με προορισμό να εξασφαλίσουν για μικρότερη ή μεγαλύτερη περίοδο μια προσωρινή στειρότητα έχουν ποικίλη σύσταση: για την παρασκευή τους, οι «κυρίες» ή οι γιατροί χρησιμοποιούν σε αναλογίες επιμελώς μετρημένες διάφορα φυτά (απήγανο, φτέρη, μαϊντανό, φύλλα ιτιάς, φλοιό πεύκου...), καρπούς (ρόδια, σύκα...) ή χημικές ουσίες (στύψη, θειάφι, θειϊκό άλας του χαλκού...). Οι τοπικές εφαρμογές, πριν ή μετά τις σεξουαλικές επαφές, με αλοιφές που έχουν σαν βάση λάδι, μέλι ή βαλσαμικό κόμμι μαρτυρούν μια αρκετά επακριβή γνώση των ιδιοτήτων αυτών των προϊόντων. Η δράση του λαδιού ιδιαίτερα κατά των σπερματοζωαρίων αναγνωρίζεται από τη σύγχρονη ιατρική. Πολλές συνταγές λοιπόν, γραφικές ή με επιστημονικές αξιώσεις. Ήταν στ' αλήθεια σίγουρες; Δύσκολο να το πούμε. Ας σημειώσουμε μόνο ότι η Νέαιρα θα φέρει στον κόσμο τρία ή τέσσερα παιδιά, κάτι που μας αφήνει σκεπτικούς σχετικά με την αποτελεσματικότητα των μεθόδων που η μικρή πόρνη εφάρμοσε! Μια συναισθηματική

αγωγή

Οι νεαρές πρέπει να μάθουν και την αδιαφορία. Πρέπει να ξέρουν να προτιμούν από το συνομήλικό τους που τις έχει ερωτευτεί τον πλούσιο προστάτη που είναι ικανός να συντηρήσει αυτές και την οικογένειά τους. Σε ένα διάλογό του ο Λουκιανός παρουσιάζει τη μικρή Μουσάριον να έχει παθιασμένα ερωτευτεί το νεαρό Χαιρέα. Αντί να του ζητάει χρήματα, του δίνει όσα βγάζει και τα κοσμήματα που της χαρίζουν οι άλλοι πελάτες της. Στη μητέρα της που τη μαλώνει γι' αυτό, απαντά με αφέλεια: «Μα είναι όμορφος και δεν έχει βγάλει ακόμα γένια! Μου λέει πως μ' αγαπάει κλαίγοντας. Είναι ο γιος της Λινομάχης και του Λάχη

66

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

του αρεοπαγείτη και λέει πως θα με παντρευτεί όταν ο γέρος του κλείσει τα μάτια του». Κι η μητέρα της αντιγυρίζει: «Νομίζεις πως θάσαι για πάντα δεκαοχτώ χρονών, Μουσάριον; ή πως ο Χαιρέας θα έχει τα ίδια αισθήματα όταν θάναι πλούσιος κι η μάνα του θα τούχει στρώσει έναν καλό γάμο; Θα θυμάται τα δάκρυά του, τα φιλιά του, τους όρκους του όταν θα δει μια προίκα πέντε τάλαντα;» Η εκμάθηση

της ηδονής

Σε λίγα χ ρ ό ν ι α η Νικαρέτη έδωσε στα κοριτσάκια της μια «εκπαίδευση» αρκετή για ν α τα κάνει βεντέτες στην αγορά της σάρκας. Σχεδόν δεν έχουν περάσει τα δέκα τους κι η φήμη τους είναι ήδη μεγάλη στους κ ύ κ λ ο υ ς της α π ό λ α υ σ η ς σε Α θ ή ν α και Κ ό ρ ι ν θ ο , ό π ω ς μαρτυρεί αυτή η α ν α φ ο ρ ά στην εύκολη ζωή π ο υ ζ ο υ ν , σε μια ηλικία π ο υ άλλα π α ί ζ ο υ ν ακόμα με τις κούκλες τους: «Ο εραστής της Μετάνιρας, ο σοφιστής Λυσίας, ήθελε, εκτός από τα έξοδα που ήδη έκανε γι' αυτήν, να πληρώσει και τη μύησή της στα Ελευσίνια Μυστήρια. Σκεφτόταν όντως ότι ό,τι ξόδευε πήγαινε στην ιδιοκτήτρια της Μετάνιρας, ενώ τα έξοδα του γλεντιού και της μύησης θα ήταν ένα πραγματικό δώρο για τη μικρή πόρνη. Ζήτησε λοιπόν από τη Νικαρέτη να πάει στην Ελευσίνα με τη Μετάνιρα και να τη μυήσει και υποσχέθηκε να πληρώσει αυτός τα έξοδα. «Όταν έφτασαν στην Αθήνα, ο Λυσίας δεν τις πήγε σπίτι του γιατί τον ενοχλούσε η παρουσία της γυναίκας του, της κόρης του Βράχυλλου, που ήταν και ανιψιά του, και της μητέρας του που ήταν πολύ γριά κι έμενε μαζί τους. Έστειλε λοιπόν τη Μετάνιρα και τη Νικαρέτη σε ένα νεαρό εργένη φίλο του, το Φιλόστρατο από το δήμο του Κολωνού. Τις συνόδεψε η Νέαιρα και, παρόλο που δεν ήταν ακόμα σε ηλικία γάμου, ασκούσε ήδη το επάγγελμα της πόρνης. Μια άλλη φορά, ο Σίμος ο Θεσσαλός ήρθε στην Αθήνα με τη Νέαιρα και τη Νικαρέτη για να παρακολουθήσει τα Μεγάλα Παναθήναια και τις έστειλε στο σπίτι του Κτήσιππου, γιου του Γλαυκωνί-

67

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

δη, από το δήμο τον Κυδαντίδη, Εκεί η Νέαιρα, όπως κάνουν οι πόρνες, μοιράστηκε γλέντια και συμπόσια με πολλούς παρευρισκόμενους».

Οι σχέσεις ανάμεσα σ' αυτά τα παιδιά και τους «εραστές» ή τους επίσημους προστάτες τους είναι εντελώς αντιπροσωπευτικές για ό,τι συμβαίνει στον κόσμο τις φιλεραστίας στην Κόρινθο ή στην Αθήνα. Πράγματι οι άντρες αυτοί που πάνε στης Νικαρέτης για τα κορίτσια της είναι πολιτικές, λογοτεχνικές ή καλλιτεχνικές προσωπικότητες των αρχών του π.Χ. αιώνα. Είναι όλοι τους σχεδόν Αθηναίοι. Η Αθήνα βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την Κόρινθο, που παίζει κατά τον και π.Χ. αιώνα το ρόλο της πρωτεύουσας της απόλαυσης· και πολύ φυσικά οι Αθηναίοι με κάποια περιουσία προτιμούν τις καλλιεργημένες εταίρες της Κορίνθου από τις φτηνές πόρνες του Κεραμεικού ή του Πειραιά. Σίγουρα κοστίζουν πολύ, όμως έχουν φτάσει στον ψηλότερο βαθμό τελειότητας στο επάγγελμά τους. Στην Κόρινθο φτάνει κόσμος απ' όλη την Ελλάδα κι ένας απ' τους πρώτους προστάτες της Νέαιρας κατάγεται απ' τη μακρινή Θεσσαλία. Μεταξύ αυτών που συχνάζουν στο σπίτι της Νικαρέτης βρίσκουμε πρώτ' απ' όλα το Λυσία, έναν απ' τους διασημότερους Αττικούς ρήτορες της εποχής του. Είναι περίπου εξήντα ετών όταν επισκέπτεται τον οίκο της Νικαρέτης για να συναντήσει τη νεαρή Μετάνιρα. Η Νέαιρα θα συμπεριλάβει στους πελάτες της ένα μεγάλο ποιητή, ένα φημισμένο ηθοποιό, έναν ανιψιό του Δημοσθένη, καθώς και τον Ισοκράτη, επίσης σπουδαίο ρήτορα. Αντρες που, με τα πλούτη ή τη φήμη τους, κατέχουν μια περίοπτη θέση στην αθηναϊκή κοινωνία. Αυτοί οι «προστάτες» συμβάλλουν στη συντήρηση των μικρών κοριτσιών που πιθανώς δεσμεύονται με κάποιο συμβόλαιο ενοικίασης. Όντως, για να γίνει κάποιος επίσημος εραστής μιας πόρνης, αρσενικής ή θηλυκής, πρέπει να δώσει ένα λιγότερο ή περισσότερο σημαντικό ποσό είτε στον ενδιαφερόμενο είτε στη μαστροπό. Αυτό το ποσό εγγυάται στον εραστή την πλήρη κυριότητα του παιδιού ή της νεαρής για μια δεδομένη περίοδο. Και, όπως εξυπακούεται, ο προστάτης επιφορτίζεται με τα διάφορα έξοδα του σπιτιού, αναλαμβάνει τις περιττές δαπάνες και χαρίζει γενναιόδωρα ρούχα, κοσμήματα και ψυχαγωγία. 68

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Οι π α ρ α β ά σ ε ι ς των ό ρ ω ν αυτών των σ υ μ β ο λ α ί ω ν α π ο τ ε λ ο ύ ν αφορμή για βίαιες διενέξεις. Μια μακρόχρονη φιλονικία έφερε αντιμέτωπους έναν ανώνυμο Αθηναίο και κ ά π ο ι ο ν Σίμωνα. Ο τελευταίος είχε δώσει το π ο σ ό των 300 δραχμών για ν α «αγοράσει» το Θεόδοτο, ένα νεαρό π ο υ εκδιδόταν, και ο αντίπαλός του, αντίθετα με ό,τι συνηθιζόταν, προσπάθησε να παρασύρει στο σπίτι του το αγόρι:

«Και οι δυο ποθούσαμε ένα νεαρό αγόρι απ' τις Πλαταιές, το Θεόδοτο, Εγώ πίστευα ότι θα το έκανα φίλο μου με το καλό μου φέρσιμο, ενώ ο Σίμων του φερόταν άσχημα για να το αναγκάσει να κάνει ό,τι εκείνος ήθελε. Όλα όσα του έκανε θα μας έπαιρνε πολύ χρόνο για να σας τα διηγηθώ και νομίζω ότι πρέπει απλά να μάθετε τα αδικήματά του εναντίον μου. Έμαθε ότι το αγόρι βρισκόταν στο σπίτι μου και, εντελώς μεθυσμένος, ήρθε. Αφού παραβίασε τις πόρτες, εισέβαλε στο γυναικωνίτη όπου ήταν η αδελφή μου και οι ανιψιές μου, κοριτσάκια τόσο ντροπαλά που κοκκινίζουν ακόμα κι όταν τα κοιτάζουν οι άντρες της οικογένειας. Αυτός ο Σίμων ήταν τόσο πολύ ερεθισμένος που αρνιόταν να φύγει. Σκανδαλισμένοι οι υπηρέτες, ακόμα και οι συνοδοί του, τον απομάκρυναν βίαια απ' το δωμάτιο των μικρών κοριτσιών. Λεν είχε καμιά τύψη γι' αυτές τις άγριες πράξεις- κι από πάνω, έχοντας ανακαλύψει τη σάλα όπου δειπνούσαμε, έκανε ένα παράλογο και απίστευτο μα ταιριαστό με την τρέλα του πράγμα: μου φώναξε να βγω έξω απ' το σπίτι και, μόλις το έκανα, βάλθηκε να με ξυλοφορτώνει. Καθώς αμυνόμουν, έκανε πίσω και μου έριχνε πέτρες. Αστόχησε, όμως χτύπησε με μια πέτρα καταμέτωπα έναν απ' τους συντρόφους του, τον Αριστόκριτο^^». Ν τ ρ ο π ι α σ μ έ ν ο ς α π ' αυτή την περιπέτεια, ο κ α τ η γ ο ρ ο ύ μ ε ν ο ς αποφασίζει να εγκαταλείψει την Αθήνα με το νεαρό Θεόδοτο για κάμποσο καιρό. Κ α τ ό π ι ν ξ α ν α γ υ ρ ν ο ύ ν και οι δύο στον Πειραιά. Ο Σίμων τότε στήνει ενέδρα για ν α πιάσει το Θεόδοτο που, κατ' αυτόν, παραμένει στην ιδιοκτησία του. Το αγόρι καταφέρνει ν α ξεφύγει α π ό

19. Λυσίας, Κατά Σίμωνος, 5 - 7. 69

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

αυτούς που του επιτίθενται και καταφεύγει σε ένα λευκαντήριο. Οι περαστικοί, που αγανακτούν και θέλουν να προστατέψουν το παιδί, και οι επιτιθέμενοι παρατάσσονται και συμπλέκονται. Το τέλος της υπόθεσης παραμένει αβέβαιο^ο. Σίγουρα τα συναισθήματα των δύο αντρών για το νεαρό αγόρι εξηγούν εν μέρει την εξέλιξη αυτής της υπόθεσης. Όμως δεν είναι μόνο η στοργή που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας: ο Σίμων κατέβαλε ένα σχετικά σημαντικό ποσό για να γίνει ο προσωρινός κύριος του μικρού και θεωρεί - δίκαια κατά την ισχύουσα νομοθεσία - ότι ζημιώθηκαν τα χρηματικά του συμφέροντα. Αιακοσμητικές

σύντροφοι

Αντικείμενα: αυτός είναι ο ακριβέστερος όρος για να δηλώσουμε τα παιδιά, αγόρια ή κορίτσια, που το μέλλον τους είναι αναπόφευκτα προδιαγεγραμμένο από τα εφτά περίπου χρόνια τους. Πρόκειται για όμορφα παιχνίδια με προορισμό να δώσουν ηδονή και να προσφέρουν στους προσωρινούς κατόχους τους μια ικανοποιητική προβολή. Πράγματι η συντροφιά μιας όμορφης έφηβης αποτελεί για πολλούς ένα εξωτερικό σημάδι πλουτισμού· η ομορφιά της και η εκπαίδευσή της είναι ορατές ενδείξεις της ζωής του άντρα που συνοδεύει. Όπως βλέπουμε από τις ενασχολήσεις των κοριτσιών της Νικαρέτης, νοικιάζονται για να συμμετέχουν στο πλευρό των εραστών τους σε όλες τις δραστηριότητές τους· τους ακολουθούν στα συμπόσια, στις μεγάλες μαζικές εκδηλώσεις των Παναθήναιων. Οι Έλληνες αποκαλούν αυτές τις συντρόφους πολυτελείας με την όμορφη λέξη εταίρα που δηλώνει τι αντιπροσωπεύουν στην κοινωνία: «Αυτή η πόρνη είχε χαρακτήρα μάλαμα, μια αληθινή «σύντροφος» (εταίρα). Όλες οι άλλες γυναίκες του επαγγέλματος της καταστρέφουν με τα καμώματά τους αυτή την τόσο όμορφη λέξη^^κ 20. Δεν ξέρουμε ποιος απ' τους δυο αντιπάλους κρατάει το παιδί. Τέσσερα χρόνια μετά τα γεγονότα, ο Σίμων κατηγόρησε τον αντίδικό του για χτυπήματα και τραύματα με σκοπό την ανθρωποκτονία.. 21. Αντιφάνης, Υδρία (Αθηναίος, XIII, 572). 70

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Κανένας περιορισμός όσον αφορά την ηλικία ή το φύλο αυτών των μικρών π ο ρ ν ώ ν μόνο η κοινωνική καταγωγή τους, δηλαδή αν ανήκουν ή όχι στην τάξη των πολιτών, διαφοροποιεί το θεμιτό από το μη θεμιτό. Τα κείμενα που αναφέραμε παραπάνω μας δίνουν μια σημαντική απόδειξη: ο ανώνυμος εραστής του Θεόδοτου αγανακτεί που ο Σίμων μπόρεσε να μπει μέσα στο γυναικωνίτη του σπιτιού του και να τρομάξει τις μικρές του ανιψιές· ο Λυσίας και οι άλλοι πελάτες της Νικαρέτης, με εντελώς ήσυχη τη συνείδησή τους, συντηρούν κοριτσάκια πιθανώς συνομήλικα με τις ανιψιές αυτού του Αθηναίου. Οι μεν ανήκουν σε μια οικογένεια πολιτών, οι δε είναι μόνο αντικείμενα που κάνουν πιο ευχάριστη την καθημερινή ζωή αυτών των ίδιων πολιτών. Η προσβολή ενός παιδιού ελεύθερης καταγωγής, γιου ή κόρης πολίτη, υπόκειται στη θανατική ποινή,αλλά τα υπόλοιπα παιδιά, σκλάβοι ή ξένοι, μπορούν να προσεγγίζονται χωρίς να επαπειλείται καταδίκη. Με την προϋπόθεση να τηρούνται τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας, να καταβάλλονται οι τιμές ενοικίασης, όλα είναι νόμιμα και δεν επισύρουν καμία ατίμωση. Η νόμιμη γυναίκα κλείνεται στο γυναικωνίτη με τις υπηρέτριες και τα παιδιά της και δεν τίθεται καν θέμα να συνοδεύει δημόσια το σύζυγό της. Οι παλλακίδες ζουν σχεδόν στις ίδιες συνθήκες με τις νόμιμες γυναίκες. Μόνο η εταίρα λοιπόν έχει την ελευθερία να συνοδεύει δημόσια αυτόν απ' τον οποίον εξαρτάται και συχνά εμφανίζεται στο πλευρό του. Σαν αμελητέα ποσότητα ακολουθεί τον προστάτη της σε πολλές εκδηλώσεις της πολιτικής ζωής και κανείς δεν ενοχλείται όταν ένας πολιτικός άντρας, ένας φιλόσοφος ή ένας επίσημος παρουσιάζεται στα δημόσια μέρη συντροφιά μ' αυτά τα παιδιά, μ' αυτές τις γυναίκες. Η παρουσία τους δεν επισύρει τον ψόγο έτσι που μερικές φορές εγκαθίστανται και στα σπίτια των προστατών. Η λεπτότητα του Λυσία, που δε θέλει να επιβάλει στη νεαρή γυναίκα του και στη μητέρα του την παρουσία της μικρής του εταίρας, αποτελεί μια εξαίρεση. Ο γηραιός εραστής του Θεόδοτου δεν έχει την ίδια αιδώ αφού σπίτωσε το αγόρι εκεί που μένουν η αδελφή του και οι ανιψιές του. Πολύ συνηθισμένη πρακτική: ο ρήτορας Υπερείδης, που χάρη στη μεγάλη του περιουσία μπορεί να ικανοποιεί τα δαπανηρά του γούστα, φτάνει στο 71

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

σημείο να συντηρεί μία εταίρα σε καθένα απ' τα τρία του σπίτια, στην Αθήνα, στον Πειραιά και στην Ελευσίνα· και, κατά την παράδοση, για να εγκαταστήσει στην κατοικία του στην Αθήνα τη Μυρρίνα, την ακριβότερη πόρνη στην πόλη, έδιωξε απ' το σπίτι του τον ίδιο του το γιο. Οι περισσότεροι απ' αυτούς τους άντρες δε συναντούν άλλωστε αντιρρήσεις απ' την οικογένειά τους όταν της επιβάλλουν τη συγκατοίκηση με τις παλλακίδες. Ωστόσο είναι γνωστό ότι μια νόμιμη σύζυγος εξεγέρθηκε ενάντια σ' αυτή τη συνήθεια: η Ιππαρέτη, σύζυγος του Αλκιβιάδη, δεν μπόρεσε να υποφέρει τη συνεχή παρουσία Αθηναίων πορνών, ή και ξένων, που ζούσαν με τον άντρα της και εγκατέλειψε τη συζυγική εστία εγείροντας αγωγή διαζυγίου. Όμως ο σύζυγος της, φοβούμενος μήπως χάσει την προίκα της γυναίκας του, την έφερε με τη βία πίσω στο σπίτι του. Κανείς στην Αθήνα, στην Κόρινθο ή αλλού δε νοιώθει λοιπόν ντροπή που ζει δημόσια με μια απ' τις γυναίκες που όλοι μπορούν να αγοράσουν. Ο σωκρατικός φολόσοφος Αρίστιππος αντιγυρίζει στο Διογένη που τον συμβουλεύει να εγκαταλείψει τη φημισμένη Ααϊδα: «Δε σον φαίνεται άπρεπο, Διογένη, να ζεις σ* ένα σπίτι όπου έζησαν άλλοι άντρες;» - «Καθόλου» - «Ούτε να ταξιδεύεις μ' ένα πλοίο με το οποίο άλλοι έχουν ταξιδέψει;» - «Όχι» - «Συνεπώς δεν είναι καθόλου άσεμνο να ζεις με μια γυναίκα που έχει πάει με πολλούς».

Στο Νικήτα που τον ψέγει που δεν απαίτησε απ' τη Λαΐδα να του είναι προσωρινά πιστή, ο ίδιος Αρίστιππος απαντά περιφρονητικά: «Συντηρώ πλουσιοπάροχα τη Δαΐδα για να την απολαμβάνω όχι για να εμποδίζω τους άλλους να την απολαμβάνουν».

κι

Κι ο Αρίστιππος κάνει αυτή την τελευταία παρατήρηση σχετικά με τη Λαΐδα: «Είμαι κύριος της Δαιδας, αλλά δε με έχει κάνει σκλάβο της».

72

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Ανόητο σχόλιο αφού ξέρουμε καλά την τυραννία της Λαΐδας που βαραίνει τους εραστές της! Σίγουρα ο αυξανόμενος ρόλος των εταίρων στη ζωή των ανθρώπων του Κράτους και των υψηλότερων προσωπικοτήτων του πολιτικού ή πνευματικού κόσμου αποτελεί έκπληξη. Μόνο μια υπερβολικά προκλητική συμπεριφορά μπορεί να προκαλέσει την αγανάκτηση των κατοίκων της Αθήνας ή της Κορίνθου. Σύμφωνα με μια ίσως φαντασιόπληκτη παράδοση, ο Θεμιστοκλής, που νίκησε τον Ξέρξη στη Σαλαμίνα, κάποια μέρα είχε την παράλογη ιδέα να ζεύξει σε μια άμαξα τέσσερις πόρνες που τον συντρόφευαν εκείνη τη στιγμή και να διασχίσει μ' αυτή την παράξενη ακολουθία τη γεμάτη κόσμο Αγορά της Αθήνας22. Ορισμένοι χρησιμοποιούν την ομορφιά αυτών των εταίρων και για να προωθήσουν την πολιτική τους. Η Θαργηλία η Μιλήσια πληρώνεται από το βασιλιά της Περσίας για να κάνει στην Ελλάδα προπαγάνδα υπέρ της ασιατικής χώρας. Χάρη στην ομορφιά και την εξυπνάδα της, πετυχαίνει πολύ καλά την αποστολή αυτή και φέρνει με το μέρος της πολλούς Έλληνες, μεταξύ των πιο ισχυρών. Όπως λεγόταν τότε, «κακολογούσε» πολλούς υπεύθυνους της ελληνικής πολιτικής. Η Ασπασία, η ερωμένη του Περικλή, μας λέει ο Πλούταρχος, είχε ως πρότυπο τη σταδιοδρομία του καλού «μυστικού πράκτορα» που ήταν η Θαργηλία. Μας ξαφνιάζει το ότι δε βρίσκουμε υπαινιγμούς στα αρχαία κείμενα γι' αυτές τις συμπαιγνίες πολιτικής και ηδονής. Πολλοί άντρες υπεύθυνοι για την πολιτική του τόπου τους ζουν με τη συντροφιά των εταίρων που, ανάλογα με τα γεγονότα, περνούν απ' τον ένα στον άλλο. Με δεδομένες τις εχθρότητες που δεν παύουν να φέρνουν σε διαμάχη τις ελληνικές πόλεις, τις συμμαχίες τους που γρήγορα ακολουθούνται από ρήξεις, είναι σίγουρο ότι ο μυστικός ρόλος αυτών των νεαρών γυναικών δεν ήταν αμελητέος στην πολιτική ζωή.

22. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος θε επιδοθεί σε μια παρόμοια με του Θεμιστοκλή εκκεντρικότητα στα χρόνια της βασιλείας του, όπως μας υπενθυμίζει ένας σκαραβαίος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 73

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Οι φιλόσοφοι επίσης έχουν συχνά στο πλευρό τους εταίρες, συντρόφους των μαθητών τους ή οπαδούς τους τις ίδιες. Πολλές απ' αυτές τις γυναίκες ανήκουν στη μικρή κοινότητα που συγκεντρώνεται στον «Κήπο» του Επίκουρου. Η Λεόντιον, η ερωμένη του φιλόσοφου, παρακολουθεί τα μαθήματα του και ταυτόχρονα συνεχίζει να επιδίδεται στις κερδοφόρες δραστηριότητές της με τους μαθητές του^^. Μια θρησκευτική αγωγή Μια τόσο φροντισμένη αγωγή όσο αυτή που πήραν η Νέαιρα και τα άλλα κορίτσια δε νοείται χωρίς τη μύηση στις ιεροτελεστίες. Η ευσέβεια είναι μια αρετή που εκδηλώνεται συχνά από τις εταίρες που συνδέονται με την προστάτιδά τους, την Αφροδίτη «Πόρνη». Μετά την πολιορκία της Σάμου το 440 π.Χ. οι Αθηναίες πόρνες που συνοδεύουν το στρατό του Περικλή αφιερώνουν τα χρήματα που κέρδισαν κατά την πολιορκία στην οικοδόμηση ενός ναού αφιερωμένου στην «εν Καλάμοις» Αφροδίτη. Οι εταίρες δεν παραλείπουν να συμμετέχουν στις θρησκευτικές γιορτές που τις αφορούν, τα Αδώνια και κυρίως τα Αφροδίσια στην Κόρινθο, κατά τις οποίες μπορούν να οργανώσουν οινοποσίες για τις ίδιες. Όλες έχουν τη φιλοδοξία να μυηθούν στα Ελευσίνια Μυστήρια. Κι αυτό είναι το ευπρόσδεκτο δώρο του ρήτορα Λυσία στη μικρή Μετάνιρα. Πράγματι οι «μυστικές» λατρείες υπόσχονται στους μυημένους την ευτυχία στον άλλο κόσμο, χωρίς διάκριση κοινωνικής τάξης ή φύλου. Θρησκεία που είναι ατομική κι όχι κρατική, υπόσχεση για μέλλουσα ζωή, κατάλυση των διακρίσεων που επιβάλλει η κοινωνική ιεραρχία, ελπίδα υπεραναπλήρωσης σε έναν ευτυχισμένο άλλο κόσμο: όλα αυτά εξηγούν γιατί τα μυστήρια αυτά έχουν σημαντική θέση για τους απόκληρους της κοινωνίας. Σκλάβοι, πολιτογραφημένοι βάρβαροι, πόρνες κι άλλοι περιθωριακοί αποτελούν κατά μεγάλο μέ23. Αυτές οι πόρνες συνέβαλαν ως ένα βαθμό να διαδώσουν τη λανθασμένη ιδέα ότι η επικούρεια φιλοσοφία επιτρέπει την ικανοποίηση των ταπεινότερων ενστίκτων. Στην πραγματικότητα η αναζήτηση της "απόλαυσης" για έναν επικούρειο αποτελεί μια προσωπική άσκηση που υπαγορεύει την πλήρη απόσταση όσον αφορά τις σαρκικές επιθυμίες. 74

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

ρος τις ομάδες πιστών που επιθυμούν να μυηθούν. Στην Ελλάδα τα Ελευσίνια Μυστήρια, αφιερωμένα στις θεές της γονιμότητας, Δήμητρα και Κόρη, περιλαμβάνουν το μήνα Σεπτέμβριο θεαματικές γιορτές. Λαμπρές λιτανείες διαδέχονται καθαρτήριες τελετές για δέκα μέρες και η θρησκευτική ένταση φτάνει στο απόγειό της τις δυο νύχτες της μύησης όπου οι τελετές είναι τόσο μυστικές που δε γνωρίζουμε τίποτε γι' αυτές. Η Μετάνιρα έχει ήδη συμμετάσχει στα Μικρά Μυστήρια που προηγούνται υποχρεωτκά των δοκιμασιών της Ελευσίνας και ο εραστής της της επιτρέπει τότε να φτάσει στον ύψιστο βαθμό μύησης, καταβάλλοντας το χρηματικό ποσό που ίσως είναι απαραίτητο στο μύστη για να γίνει δεκτός στην τάξη των «εποπτών» ή ανώτερων μυημένων. Πολλές Ελληνίδες πόρνες, όταν διαθέτουν τα χρηματικά μέσα και προστάτες με επιρροή, γίνονται μύστες της Ελευσίνας. Η ομορφιά μιας απ' αυτές, της Φρύνης, κάνει αίσθηση όταν μπροστά στα μάτια όλων των συγκεντρωμένων Ελλήνων λύνει τα μαλλιά της και βγάζει τα ρούχα της για να μπει στη θάλασσα κατά την καθαρτήρια τελετή. Ο ζωγράφος Απελλής που παρευρίσκεται εντυπωσιάζεται τόσο πολύ που εμπνέεται έναν απ' τους πιο φημισμένους του πίνακες, την «Αναδυομένη Αφροδίτη». Παιδίά στην αναζήτηση της ηδονής Οι απολαύσεις ξεκινούν νωρίς στην Ελλάδα. Αν οι πόρνες συχνά είναι παιδιά, βρίσκουμε κι ανάμεσα σε όσους συχνάζουν μ' αυτές εφήβους καλών οικογενειών, σχεδόν το ίδιο μικρούς. Τα αγόρια αυτά αναζητούν απαγορευμένες ακόμα απολαύσεις, ηδονές που εξάπτουν περισσότερο τις επιθυμίες τους αφού κατά βάση δεν επιτρέπονται στα παιδιά. Το γλέντι είναι περισσότερο ελκυστικό από το σχολείο και κάθε μέσο επιστρατεύεται για να εισχωρήσουν, κρυφά ή μη, σ' αυτό το γεμάτο σαγήνη κόσμο. Μια ιδιαίτερα αξιοσημείωτη περίπτωση πρόωρων δραστηριοτήτων ορισμένων παιδιών ή εφήβων μας δίνει ο γιος του ξακουστού Αλκιβιάδη. Στερημένος απ' τον πατέρα του που είχε καταδικαστεί σε

75

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

εξορία όταν αυτός γεννιόταν, δεν περιμένει να ενηλικιωθεί για να μιμηθεί τις χειρότερες ακολασίες του. Από τα έντεκα του περίπου σκανδαλίζει όλους τους Αθηναίους, συμμετέχοντας σε συμπόσια μαζί με τα πιο διεφθαρμένα άτομα της πόλης, γλεντώντας με τις πόρνες - και δε φτάνει αυτό, το κάνει κι ολοφάνερα, κάτι που αποτελεί πρόσθετο επιβαρυντικό στοιχείο! «Φερόταν σαν τους προγόνους του και σκεφτόταν ότι δε θα γινόταν διάσημος όταν θα ενηλικιωνόταν, αν κατά την παιδική του ηλικία δεν έκανε σαν το χειρότερο αλήττ^^»

Και όπως φαίνεται οι κηδεμόνες του δεν μπορούν να εμποδίσουν αυτή του τη δράση. Αυτό το χαριτωμένο παιδί δεν περιορίζεται εξάλλου στο να συμμετέχει ενεργά στα αθηναϊκά όργια. Στήνει μια μηχανορραφία άξιος γιος του πατέρα του που είναι πάντα εξόριστος· στα δώδεκά του χάνει όλη την περιουσία του στα ζάρια· ξεφορτώνεται ενοχλητικούς συντρόφους του πετώντας τους στη θάλασσα και, σαν επιστέγασμα στα κατορθώματά του, βιάζει την αδελφή του! Θα μπαίναμε στον πειρασμό να πιστέψουμε ότι υπάρχει μεγάλη δόση υπερβολής σ' αυτές τις κατηγορίες που απηύθυνε ο Λυσίας κατά του νεαρού Αλκιβιάδη. Ωστόσο ο ρήτορας μπορεί δύσκολα να παραποιήσει την πραγματικότητα σ' αυτό το λόγο που εκφωνεί κατά του νεαρού. Πράγματι ο τελευταίος είναι πασίγνωστος στην Αθήνα και ανυπόστατες κατηγορίες δε θα ήταν αληθοφανείς για τους δικαστές. Εξάλλου ο νεαρός Αλκιβιάδης, συχνάζοντας στους κύκλους της μεγαλύτερης ασέλγειας στην Αθήνα, το μόνο που κάνει είναι να ακολουθεί μια οικογενειακή παράδοση και η συμπεριφορά του θυμίζει εκείνη του πατέρα του. Όμως ο τελευταίος μάλλον είχε περισσότερη γοητεία απ' το γιο του ώστε οι ακολασίες του να γίνονται αποδεκτές.

24. Λυσία, Κατά Αλκιβιάδου, 25. 76

ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Τα νιάτα τον Τίμαρχου Ο Τίμαρχος, ένας πολιτικός που κατηγόρησε ο Αισχίνης το 346 π.Χ. σε ένα λόγο που έμεινε ονομαστός, μπαίνει το ίδιο πρόωρα με τον Αλκιβιάδη το νεότερο στη σκηνή. Περίεργη προσωπικότητα, που έγινε συνώνυμη του εκδιδόμενου της χειρότερης υποστάθμης, καλού τόσο όσο να περάσει τη ζωή του σε έναν οίκο ανοχής. Από αξιότιμη οικογένεια με σημαντική περιουσία, ο Τίμαρχος ζει στην κόψη του ξυραφιού, στη διαρκή αναζήτηση της ηδονής, μανιώδης παίχτης και κατά συνέπεια έτοιμος για κάθε συμβιβασμό προκειμένου να βρει τα απαραίτητα για τα καπρίτσια του χρήματα. Συχνάζει στους πιο ύποπτους κύκλους της Αθήνας και, σπρωγμένος ταυτόχρονα από τον πανηδονικό του αισθησιασμό και από τη δίψα για το παιχνίδι, αφήνεται από αδυναμία κι από λαγνεία σε ό,τι επιφυλάσσει η ελληνική κοινωνία για τους πιο καταφρονεμένους. Οι περιπέτειες του Τίμαρχου μας επιτρέπουν να έχουμε μια εικόνα των πιο σκοτεινών αθηναϊκών κύκλων. Μαντεύουμε τις ύποπτες υποθέσεις που μπλέκονται στα καπηλειά, τις βρώμικες συναλλαγές που μπερδεύουν τους νεαρούς ευγενείς με ανυπόληπτα άτομα που εκμεταλλεύονται την επιρροή τους για να τους αποσπάσουν χρήματα. Περισσότερο κι απ' τον Αλκιβιάδη, που η σταδιοδρομία του περιλαμβάνει μια σειρά διαδοχικών σκανδάλων που διαπράττονται γενικά από μια αδικαιολόγητη τάση για πρόκληση, ο Τίμαρχος αντιπροσωπεύει τη διαφθορά μιας ολόκληρης νεολαίας^^. Ο Τίμαρχος αρχίζει να συχνάζει στους ύποπτους αθηναϊκούς κύκλους στα δεκατρία ή στα δεκατέσσερά του, εκμεταλλευόμενος την ομορφιά του για να μπορεί να επιδίδεται, χωρίς να ξοδεύει δραχμή, σε όλες τις απολαύσεις που του είναι ακόμα απαγορευμένες. Όπως ο Αλκιβιάδης ο νεότερος, δεν έχει πατέρα, γεγονός που πιθανώς του αφήνει μεγαλύτερη αυτονομία απ' ό,τι σε ένα παιδί που εξαρτάται ακόμα από τους γονείς του: «Ο Τίμαρχος, παίδι ακόμα, εγκαταστάθηκε στον Πειραιά στο ια25. Η δίκη εναντίον του το 346 π.Χ. έχει ως αντικείμενό της να τον πλήξει ως άτιμο, δηλαδή να του αφαιρεθούν τα πολιτικά του δικαιώματα. 77

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

τρείο τον Ευθύδικου και παρίστανε το φοιτητή της Ιατρικής. Στην πραγματικότητα προτιμούσε να εκδίδεται, όπως θα δείξει η ιστορία. Πολλοί έμποροι, ξένοι ή Αθηναίοι, πλάγιασαν μαζί τον εκείνη την εποχή.Τι να πει κανείς για ένα νεαρό αγόρι πον εγκαταλείπει το σπίτι τον για να ξεννχτάει σε ξένα σπίτια, κνρίως τη στιγμή πον όλοι προσέχονν την εξαιρετική ομορφιά τον; Σνμμετείχε σε πολντελή γλέντια χωρίς να πληρώνει τίποτε- είχε στη διάθεσή τον ανλήτριες και πόρνες από τις πιο ακριβές- έπαιζε ζάρια, μα δεν πλήρωνε όταν έχανε κι έβαζε άλλονς να πληρώνονν αντί γι' αντόν».

Η σταδιοδρομία του Τίμαρχου ξεκινά στο σπίτι ενός γιατρού, μέρος που στην Ελλάδα ευνοεί την ανδρική πορνεία, όπως η παλαίστρα ή τα λουτρά. Τα ιατρεία έχουν, δίκαια ή άδικα, αποκτήσει για τα καλά τη φήμη της ακολασίας. Τα πήγαιν'-έλα με διάφορες προφάσεις, για παράδειγμα τις ιατρικές σπουδές, η παρουσία «ασθενών» λίγο πολύ ξεγυμνωμένων, τι πιο ευνοϊκό για συναντήσεις, «εμπορικές» συναλλαγές, διακανονισμούς συνευρέσεων ή πρελούδια σχέσεων μεγαλύτερης διάρκειας; Επιπλέον το σπίτι του Ευθύδικου που βρίσκεται στον Πειραιά αποτελεί ένα επιλεγμένο μέρος για να συναντήσει κανείς τους ξένους εμπόρους που αποβιβάζονται στο λιμάνι και αναζητούν περίεργες περιπέτειες. Ό,τι καταδικάζουν ο Αισχίνης και οι συμπατριώτες του στη συμπεριφορά του Τίμαρχου, Αθηναίου πολίτη, είναι ότι ανταλλάσσει με χρήμα την ομορφιά του όπως οι πόρνες που τριγυρνούν στους δρόμους του Κεραμεικού ή του Πειραιά, αντί να παραμένει στις σχέσεις ανάμεσα σε ερστές και ερωμένους που είναι πλήρως αποδεκτές απ' όλους. Όμως ο Τίμαρχος που έχει ήδη καταληφθεί απ' τη μανία των απολαύσεων θέλει να αποσπάσει από την ομορφιά του κάθε πιθανή ωφέλεια και μετά από κάποιες εφήμερες περιπέτειες αφήνεται στον πειρασμό μιας πιο στέρεης σχέσης με έναν Αθηναίο, το Μισγόλα, περίπου είκοσι χρονών: «Κάποιος Μισγόλας, γιος τον Ναύκρατη από το δήμο τον Κόλλντον, άντρας με καλή καταγωγή στον οποίο σε πολλά σημεία δεν νπήρχε τίποτα να προσάψεις, είχε μια μεγάλη έλξη για ιδιαίτερες

78

ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

σχέσεις και ζούσε περιτριγυρισμένος από τραγουδιστές και μουσικούς, Κατάλαβε αμέσως γιατί ο Τίμαρχος περνούσε τον καιρό του στο σπίτι του γιατρού και του πρότεινε ένα χρηματικό ποσό για να του κάνει παρέα. Οδήγησε στο σπίτι του αυτό το πολύ νέο αγόρι, το αρκετά ευτραφές, το ήδη διεφθαρμένο, που του άρεσε να δέχεται ό,τι ήθελε ο Μισγόλας, Ο Τίμαρχος δε δίστασε να τον ακολουθήσει και να υποκύψει παρότι δεν του έλειπε τίποτε- πράγματι ο πατέρας του του είχε αφήσει μια γερή περιουσία που την κατασπάραξε στη συνέχεια. Αν φερόταν έτσι, είναι γιατί ήταν σκλάβος των πιο ευκαταφρόνητων παθών, της έλξης του για τις λεπτές γεύσεις, τα πολυτελή συμπόσια, τις αυλήτριες, τις πόρνες, το παιχνίδι, με δυο λόγια για όλα όσα δεν έπρεπε να γοητεύουν έναν ελεύθερο και ευγενή άντρα. Αυτό το απεχθές υποκείμενο δεν ντράπηκε να εγκαταλείψει το πατρικό του για να πάει να ζήσει στο σπίτι του Μισγόλα που ούτε οικογενειακός τους φίλος ήταν ούτε συμμαθητής του ούτε κηδεμόνας του, μα ένας ξένος, μεγαλύτερος απ' αυτόν και χωρίς καμιά συστολή μπροστά στην ομορφιά του αγοριού». Σ' αυτούς τους κύκλους, οι συκοφάντες

ή επαγγελματίες κατα-

δότες δρουν με ευχέρεια. Ξέρουμε κυρίως την ένοχη δράση τους στον πολιτικό κόσμο. Σ τ ό χ ο ς τους είναι και οι γιοι κ α λ ώ ν οικογενειών, εκβιάζοντας τους με χρήματα, όταν τους π ι ά ν ο υ ν σε καταστάσεις π ο υ τους εκθέτουν. Εκβιάζουν και τις οικογένειες των νεαρών, απειλώντας ν α φέρουν στο φως τα καμώματα των βλασταριών τους. Η Αθήνα είναι ένα χωριό και είναι π ο λ ύ δύσκολο ν α κρυφτούν ενασχολήσεις ασύμβατες με την αξιοπρέπεια του πολίτη!

79

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΤΡΊΤΟ

ΕΤΑΙΡΕΣ, «ΣΥΝΟΔΟΙ» ΚΑΙ ΑΑΗΤΕΣ Ελεύθερες ή σκλάβες «ΗΝέαιρα δούλεψε κατόπιν στην Κόρινθο και απέκτησε μια ξεχωριστή φήμη. Ανάμεσα στους πελάτες της ήταν ο ποιητής Ξενοκλίδης και ο κωμικός Ίππαρχος που την είχε νοικιάσει».

Κοριτσάκι ακόμα η Νέαιρα αρχίζει να εξασκεί το επάγγελμα της κρυφά* έφηβη πια συνοδεύει τους προστάτες της, παραμένοντας υπό τη σκέπη της «μητέρας» της. Μόλις ενηλικιώνεται, ανήκει επίσημα στους κορινθιακούς κύκλους της φιλεραστίας. Αυτό δε σημαίνει, τουλάχιστον στην αρχή, ότι η Νέαιρα άλλαξε κοινωνική υπόσταση. Όντως στην Κόρινθο εξακολουθεί να δουλεύει ως σκλάβα της Νικαρέτης και η τελευταία καρπώνεται τα κέρδη. Η δουλειά της Νέαιρας και των άλλων κοριτσιών χρησιμεύει για τη συντήρηση του σπιτιού. Παρότι καμιά πληροφορία δε μας δίνεται για τον τρόπο ζωής των προστατευομένων της Νικαρέτης, σίγουρα είναι ιδιαίτερα πολυτελής. Η κομψότητα και η εκκεντρικότητα των ελαφρών στα ήθη γυναικών πάντοτε ξεσήκωναν το θαυμασμό και την κριτική των Αρχαίων. Όλες οι εταίρες δεν είναι σκλάβες και άρα δεν εξαρτώνται από κάποιον προξενητή. Ανάμεσα στις όμοιες της Νέαιρας βρίσκουμε γυναίκες ελεύθερης υπόστασης, κάποιες φορές από την τάξη των πολιτών. Σε γενικές γραμμές δεν έχουν φυσικούς προστάτες, κάτι που στην αρχαία κοινωνία, όπως είδαμε, οδηγεί στην ολική φτώχεια· η πορνεία γίνεται λοιπόν γι' αυτές τις γυναίκες η χείριστη λύση. Ένα 81

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

πρόσωπο μιας κωμωδίας του Αντιφάνη ερωτεύεται μια πόρνη που ζει κοντά στο σπίτι του: ανήκε στην τάξη των πολιτών, έχασε γονείς και κηδεμόνες και άρα υποχρεώνεται να εκδοθεί. Κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Περσία ένας από τους στρατιώτες του, ο Ευρύλοχος, γράφεται στον κατάλογο των ασθενών ενώ δεν υποφέρει από τίποτε. Ο Αλέξανδρος, που θέλει να κρατήσει κοντά του αυτό τον εξαιρετικό στρατιώτη, ερευνά διακριτικά το θέμα και ανακαλύπτει το μυστικό αυτής της λιποταξίας. Ο Ευρύλοχος δε θέλει να αποχωριστεί μια πόρνη, την Τελεσίππη, που φεύγει προς τη θάλασσα μαζί με τους τραυματίες και τους αρρώστους. Αυτή η Τελεσίππη ανήκει στις εταίρες ελεύθερης υπόστασης. Ο Αλέξανδρος βρίσκεται λοιπόν αδύναμος να διευθετήσει το πρόβλημα αγοράζοντάς την από τον κύριό της και προσφέροντάς την στον Ευρύλοχο. Αφού δεν υπάρχει κάποια νόμιμη οδός, ο Αλέξανδρος βρίσκει μόνο έναν τρόπο να κρατήσει το στρατιώτη του: να πείσει την Τελεσίππη με δώρα να μείνει στις αποσκευές του στρατού του! Η Σινώπη και η Φανοστράτη, δύο πόρνες που αναφέρονται από το Δημοσθένη σε ένα λόγο του, ανήκουν κι αυτές πιθανώς στην κατηγορία των ελεύθερων γυναικών. Ο ρήτορας κατηγορεί όντως τον αντίπαλό του Ανδροτίωνα ότι κατάσχεσε τις δύο γυναίκες ενώ δεν οφείλουν κανένα ποσό στο Κράτος, κάτι που μπορεί να εξηγηθεί εύκολα αν είναι ελεύθερης υπόστασης. Υπάρχουν λοιπόν εκείνες οι ελεύθερες γυναίκες που επιδίδονται στην πορνεία, όμως σίγουρα αντιπροσωπεύουν μια μειοψηφία. Όντως οι ελληνικοί θεσμοί πρόβλεψαν τις περισσότερες περιπτώσεις όπου η γυναίκα ελεύθερης υπόστασης μένει μόνη και ο νόμος της εγγυάται «κηδεμόνες» ικανούς να συντρέχουν στις ανάγκες της. Είναι λοιπόν εξαίρεση μια ελεύθερη γυναίκα να στερείται από κάθε φυσικό στήριγμα και σπάνια οι κόρες Αθηναίων ή Κορινθίων υποχρεώνονται να καταφύγουν στην πορνεία. Αποτελούν μια μειοψηφία δίπλα στο πλήθος των σκλάβων ή των απελεύθερων που τη δουλειά τους καρπώνεται κάποιος αφέντης.

82

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , « Σ Υ Ν Ο Δ Ο Ι » ΚΑΙ ΑΛΗΤΕΣ

Η τέχνη της προσέλκυσης Η εύρεση πελατών φυσικά αποτελεί μια από τις κυριότερες ενασχολήσεις των εταίρων ή των προξενητών τους. Σίγουρα οι στεγασμένες στα δημόσια σπίτια που ελέγχονται από το Κράτος δεν αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιλογής: η πελατεία τους περιλαμβάνει ουσιαστικά τα αθλιότερα στρώματα του πληθυσμού* στα σπίτια του Κεραμεικού και του Πειραιά συχνάζουν όσοι δε διαθέτουν παρά μερικούς οβολούς. Αντίθετα οι προξενητές των οποίων οι προστατευόμενες φημίζονται για την ομορφιά ή τα ταλέντα τους, οι διάσημες στο μεσογειακό κόσμο εταίρες σαν τη Λαΐδα, τη Φρύνη ή τη Θαΐδα, έχουν μια σταθερή πελατεία από προσωπικότητες του πολιτικού ή πνευματικού κόσμου. Αλλά όλες εκείνες που η φήμη τους δεν έχει ξεπεράσει τα όρια της συνοικίας ή της πόλης τους, πρέπει να προσελκύουν μέχρι το σπίτι τους τον πλούσιο πελάτη. Οπωσδήποτε τα λιμάνια αποτελούν το αγαπημένο πεδίο για το κυνήγι τους: «Οί πόρνες συνηθίζουν να στέλνουν στο λιμάνι τις μικρές σκλάβες τους, τις νεαρές τους υπηρέτριες. Αν κάποιο ξένο πλοίο μπαίνει στο λιμάνι, ρωτούν από ποια χώρα έρχεται και σε ποιον ανήκει. Αμέσως πλησιάζουν τον ιδιοκτήτη, κολλάνε πάνω του και, αν καταφέρουν να τον ρίξουν στα δίχτυα τους, αυτός επιστρέφει απένταρος. Πραγματικά πειρατικά πλοία που παραμονεύουν στο λιμάνι^».

Οι αποβάθρες του λιμανιού είναι μονίμως γεμάτες από τους απεσταλμένους των πορνών σε αναζήτηση πελατών. Κάθε άφιξη πλοίου προκαλεί μια όχι αφιλόκερδη περιέργεια στις Ελληνίδες καλλονές της νύχτας. Καθεμιά τους φιλοδοξεί να «γαντζώσει» τους πλούσιους ξένους εμπόρους που, το ξέρουν καλά, είναι έτοιμοι να ξοδέψουν περιουσίες για «ελληνικές» διασκεδάσεις. Οι συμπολίτες δύο από τις πιο ονομαστές κοπέλες της Σάμου τις φωνάζουν «Άκατο» και «Φελούκα» επειδή, σαν τα πειρατικά πλοία, περιμένουν στο

1. Πλαύτος, Μέναιχμοι, στ. 338-344. 83

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

λιμάνι τους καπετάνιους και τους ξαποστέλνουν ξεπαραδιασμένους. Άλλες «πειρατίνες της Αφροδίτης», η Ευφρώ, η Βοΐδιογ, η Θαΐς και η Πυθιάς, ληστεύουν τους πλούσιους ναυτικούς που ξεμπαρκάρουν στην Αλεξάνδρεια. Κι έτσι μπορούν να προσφέρουν στην προστάτιδά τους Αφροδίτη πολύτιμα τάματα. Ορισμένες απ' αυτές βρίσκουν πρωτότυπες μεθόδους για να τραβήξουν την προσοχή πάνω τους: έχει βρεθεί το μπρούντζινο πρόσωπο ενός σανδαλιού που η σόλα του έχει πάνω της καρφιά που χαράζουν στο έδαφος τις λέξεις «Ακολούθησέ με», χωρίς να υπάρχει καμιά αμφιβολία για το επάγγελμα αυτής που φοράει τα σανδάλια. Αιώνες πολλούς αργότερα, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς αγανακτεί κι αυτός για ορισμένα γυναικεία παπούτσια που τυπώνουν στο χώμα ερωτικές εικόνες με τα καρφιά που βρίσκονται στις σόλες. Λαλίστατες προσκλήσεις για τους πελάτες στο διάβα! Η ζώνη μιας εταίρας έχει κεντημένο με χρυσά γράμματα αυτό το φιλοσοφημένο γνωμικό: «Αγάπα με ολάκερη και μη λυπάσαι αν κάποιος άλλος μ' έχει».

Στην Έφεσο ίχνη ποδιών χαραγμένα στο λιθόστρωτο οδηγούν στο πορνείο της πόλης. Η τιμή της απόλαυσης Τι πρέπει να πληρώσει ο Αθηναίος, ο Κορίνθιος ή ο ξένος που αναζητά την ηδονή; 2 οβολοί, 1 δραχμή, 5 δραχμές είναι τα ποσά που συνήθως ζητούν οι πόρνες. Ένας ποιητής προσθέτει κυνικά ότι με το ποσό αυτό ο πελάτης επωφελείται όχι μόνο απ' το κορίτσι, αλλά βρίσκει το χειμώνα κι ένα κρεβάτι και τη ζέστη ενός μαγκαλιού! Για να νοικιάσει τις αυλήτριες στην Αθήνα χρειάζεται όπως είδαμε το ποσό των 2 δραχμών. Καθώς ανεβαίνουμε στην ιεραρχία της φιλεραστίας, οι τιμές που απαιτούνται γίνονται σημαντικές. Ίσως η πιο αξιοπερίεργη είναι εκείνη που ζητά η όμορφη Λαΐς απ' το Δημοσθένη: 10.000 δραχμές για μια νύχτα. Αηδιασμένος ο ρήτορας το ξανασκέφτεται και, φρόνιμος απ' τη φιλαργυρία του, φεύγει λέγοντας: «Δεν αγοράζω μια τύψη 10.000 δραχμές!». 84

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , «ΣΥΝΟΔΟΙ» ΚΑΙ Α Λ Η Τ Ε Σ

Για τις περισσότερες Ελληνίδες εταίρες είναι απαραίτητο να βρουν εκείνους που θα τους δίνουν όλο και πιο σημαντικά ποσά. Έτσι θα μπορέσουν να ανεβούν στην ιεραρχία και το όνειρο κάθε μικροπόρνης είναι να μπορέσει κάποια μέρα σαν τη Λαΐδα να απαιτήσει 10.000 δραχμές σαν να πρόκειται για 2 οβολούς! Η Μυρτάλη, μια από τις ηρωίδες των Εταιρυκών Διαλόγων τον Λουκιανού, εγκαταλείπει τον καπετάνιο Δωρίωνα για έναν πλούσιο Βιθυνό έμπορο και βάζει στη ζυγαριά τα ταπεινά δώρα του ναυτικού και τη γενναιοδωρία του ξένου: ο Δωρίων, αποταμιεύοντας απ' τα κέρδη του, μπόρεσε να προσφέρει στην όμορφη του δύο ζευγάρια σανδάλια των 2 δραχμών, ένα μπουκάλι άρωμα 2 δραχμών, 5 δραχμές διάφορα τρόφιμα, κρεμμύδια, γάβρους, σύκα, φρυγανιές και τυριά, 2 δραχμές στη μαστροπό και 2-3 οβολούς στην υπηρέτρια. Όλα αυτά δεν κάνουν παρά λίγο περισσότερο από 10 δραχμές, ακριβώς το ελάχιστο για τη συντήρηση του σπιτιού της Μυρτάλης· κι ωστόσο, όπως παρατηρεί με οίκτο ο κακόμοιρος ο Δωρίων: «Όλα μαζί είναι η περιουσία ενός ναυτικού». Πώς θα μπορούσε να αντέξει τη σύγκριση με τον πλούσιο Βιθυνό που έρχεται τακτικά στην Αθήνα για τις υποθέσεις του και γεμίζει τη Μυρτάλη με πολυτελή δώρα: ένα φόρεμα, ένα κόσμημα με σμαράγδια, ένα χαλί αξίας 200 δραχμών; Πολύ πριγκιπικά ρύθμισε και το ενοίκιο της Μυρτάλης. Η ιστορία της δείχνει πώς μια πόρνη μπορεί να αναρριχηθεί στη φιλεραστία απαιτώντας όλο και περισσότερα απ' τους πελάτες της. Οι έμποροι, κυρίως εκείνοι που έρχονται απ' τις μακρινές χώρες της Ανατολής με παροιμιώδη πλούτη, και οι καπετάνιοι που επιστρέφουν φορτωμένοι με λάφυρα από μια νικηφόρα εκστρατεία αποτελούν εκλεκτή πελατεία για τις πόρνες. Όλες τους προσπαθούν να νοικιάσουν τις υπηρεσίες τους σε κάποιον απ' αυτούς τους ζάμπλουτους για την περίοδο της παραμονής του στην πόλη και, από απληστία, δε γνωρίζουν μέτρο στις απαιτήσεις τους. Η Γναθαίνιον, μια απ' τις πιο ξακουστές κοπέλες της Αθήνας, ζητιέται κάποια μέρα από έναν Πέρση άρχοντα, πολύ γέρο, που τα πορφυρά του ρούχα προδίδουν τα βαθιά πλούτη του. Χωρίς δισταγμό, η Γναθαίνιον ανεβάζει την τιμή σε 85

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

1.000 δραχμές για μια νύχτα. Όμως τα πλούτη και τα γηρατιά δεν πήραν και τα λογικά του Πέρση κι έτσι κατεβάζει την τιμή στα μισά! Ο ξένος, ο Πέρσης που κολυμπάει στο χρυσάφι, που φτάνει στην Αθήνα ή στην Κόρινθο για να νοικιάσει μια απ' τις γυναίκες που η φήμη τους έκανε το γύρο του αρχαίου κόσμου, είναι ο Βραζιλιάνος της Παριζίάνίκης Ζωής, που καταχαίρεται στην ιδέα να ξοδέψει σε μερικές μέρες την περιουσία του με τις «κοκότες»: «Πήγα στην Κόρινθο. Εκεί με βρήκε συμφορά μια και κέρασα τον εαυτό μου ένα όμορφο κομματάκι που το λέγαν Ώκιμον. Γιατί μες στο γλέντι έχασα και το χιτώνα μου ακόμα^Ι».

Ενοίχιαστήρια

συμβόλαια

Αν απολαμβάνουν μια ορισμένη φήμη, οι εταίρες «νοικιάζονται» από τους πελάτες τους για μια βραχύτερη ή μακρότερη περίοδο. Όπως ήδη είδαμε με αφορμή τη Νέαιρα, οι περισσότερες εταίρες επιθυμούν διακαώς τέτοιου είδους συμβόλαια που τους εξασφαλίζουν μια ζωή χωρίς καμιά υλική σκοτούρα, συχνά δε πολυτελή. Όσο για τον άντρα, εξασφαλίζει έτσι την αποκλειστικότητα της διακοσμητικής γυναίκας. Έτσι η Λαΐς νοικιάζεται κάθε χρόνο για δύο μήνες από το φιλόσοφο Αρίστιππο που παρακολουθεί με τη συντροφιά της τα Ποσειδώνια της Ελευσίνας. Αυτά τα ενοικιαστήρια συμβόλαια πολύ συχνά φέρνουν τις εταίρες να ταξιδεύουν, ακολουθώντας τους προστάτες τους, απ' τη μια ως την άλλη άκρη του ελληνικού κόσμου. Ανάλογα με τη φήμη τους ή εκείνη του προξενητή που τις νοικιάζει, αυτές οι πρόδρομοι των μοντέρνων «κωλ-γκερλ» παίρνουν κλήσεις από πλούσιους άντρες στην Ελλάδα, τη Μικρά Ασία ή τα νησιά. Είναι άλλωστε και η περίπτωση της Νέαιρας για την οποία ο κατήγορός της λέει: «Και πού δεν έχει δουλέψει με το σώμα της, και πού δεν έχει πάει για να βγάλει το μεροκάματό της; Δεν έχει διασχίσει ολόκληρη την

2. Εύβουλος, Εταιρίδες (Αθήναιος, XIII, 567). 86

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , « Σ Υ Ν Ο Δ Ο Ι » ΚΑΙ ΑΛΗΤΕΣ

Πελοπόννησο, δεν έχει ακολουθήσει στη Θεσσαλία και τη Μαγνησία το Σίμωνα το Λαρισσαίο και τον Ευρνδάμαντα, το γιο του Μήδειου, δεν έχει συνοδέψει στη Χίο και σχεδόν σ' όλη την Ιωνία το Σωτάδη τον Κρητικό όταν η Νικαρέτη, που την είχε ακόμη τότε σκλάβα της, την έδινε και τη νοίκιαζε,».

Ορισμένοι Έλληνες, πολύ φτωχοί για να χαρίσουν στον εαυτό τους τη γοητευτική μα δαπανηρή συντροφιά μιας εταίρας, κλείνουν περίεργες συμφωνίες. Μια συνηγορία του Λυσία ξεκινά από μια αντιμαχία μεταξύ δύο Αθηναίων που είχαν αγοράσει ή νοικιάσει από κοινού μια σκλάβα πόρνη, καταβάλλοντας ο καθένας τους το μισό του ποσού που κοστίζει η νεαρή γυναίκα. Οι δύο ιδιοκτήτες συμφώνησαν να χρησιμοποιήσουν μαζί τη γυναίκα. Κάποια στιγμή αυτοί οι μεθοκόποι που μοιράζονται τις προτιμήσεις τους για τα νεαρά αγόρια, τις πωλήτριες και το κρασί, μαλώνουν. Ο πελάτης του Λυσία ιδιοποιείται τη σκλάβα αφού ξυλοκοπεί τον αντίπαλό του. Μόνο μια πραγματική σολομώντεια κρίση θα μπορούσε να λύσει αυτό το λεπτό πρόβλημα «συνιδιοκτησίας»! Εξάλλου σε ορισμένες περιπτώσεις οι αντίπαλοι επικαλούνται μια νομική διαιτησία για να μοιράσουν μεταξύ τους την απόλαυση μιας πόρνης. Η ιστορία της Νέαιρας μας δίνει ένα σχετικό παράδειγμα: αφού δούλεψε στην Κόρινθο, εγκαθίσταται στην Αθήνα. Εκεί προκύπτει μια διαφωνία ανάμεσα σε δύο Αθηναίους, το Φρυνίωνα και το Στέφανο, με αντικείμενο την πόρνη. Ο Φρυνίων σέρνει στα δικαστήρια το Στέφανο με την κατηγορία ότι του έκλεψε τη Νέαιρα. Προτείνεται τότε μια διαιτησία και οι τρεις επίσημοι διαιτητές κατορθώνουν να κάνουν αποδεκτό και από τις δύο μεριές τον ακόλουθο συμβιβασμό: «Ένας συμβιβασμός ανάμεσα στον Φρυνίωνα και το Στέφανο έγινε με τους ακόλουθους όρους: θα μπορούν και ο ένας και ο άλλος να χρησιμοποιούν τη Νέαιρα και θα την έχουν από μισό μήνα ο καθένας, εκτός κι αν με κοινή τους συμφωνία αλλάξουν τους όρους».

Το συμβόλαιο διευκρινίζει επιπλέον ότι η Νέαιρα θα μένει εναλ-

87

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

λάξ μια μέρα στου Φρυνίωνα μια μέρα στου Στέφανου· συντήρηση, ντύσιμο και μικροέξοδα θα βαραίνουν και τους δύο άντρες. Το γλέντι καταλήγει

βίαια

Αντιδικίες ανάμεσα σε προσωρινούς ιδιοκτήτες των πόρνων, αψιμαχίες μεταξύ κακοπληρωτών και προξενητών, καβγάδες μεθοκόπων: αφορμές για βίαιες σκηνές με πλαίσιο τους πολυσύχναστους δρόμους των ελληνικών πόλεων. Σίγουρα το συναίσθημα λίγο λαμβάνεται υπόψη σ' αυτά τα επεισόδια που γενικά αφορούν την υπεράσπιση της «περιουσίας» των αντιπάλων, δηλαδή την κοπέλα ή το νεαρό που έχουν νοικιάσει. Αυτές οι συμπλοκές κάποιες φορές έχουν απρόσμενες συνέπειες: με χιούμορ και φαντασία ο Αριστοφάνης στους Αχαρνής εντοπίζει τις απαρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου σε μια αντιδικία τέτοιας μορφής. Αφού κάποιοι νεαροί Αθηναίοι έκλεψαν μια εταίρα απ' τα Μέγαρα, οι Μεγαρίτες για αντεκδίκηση έρχονται στην Αθήνα και κλέβουν δύο πόρνες που ανήκουν στην Ασπασία, τη σύντροφο του Περικλή. Για να πάρει εκδίκηση ο τελευταίος διακόπτει τις εμπορικές σχέσεις ανάμεσα σε Μέγαρα και Αθήνα. Οι Μεγαρίτες, πειναλέοι από τον αποκλεισμό, επικαλούνται τη βοήθεια των Λακεδαιμονίων που κηρύττουν τον πόλεμο στην Αθήνα. Όπως εξυπακούεται, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος είχε κι άλλους λόγους σοβαρότερους από μια ταπεινή συμπλοκή γλεντοκόπων για να ξεσπάσει* στον Αριστοφάνη είναι οικείο αυτό το κωμικό στοιχείο της υπερβολής. Ωστόσο, και να μην προκαλούν διαμάχες τόσο σοβαρές όσο ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, οι καβγάδες μεταξύ πελατών των πορνών συμβάλλουν στο κλίμα ανασφάλειας ορισμένων συνοικιών των μεγάλων ελληνικών πόλεων, ιδίως τη νύχτα. Οι ταραχές αυτές ξεσπούν συχνά γύρω από τους οίκους ανοχής: όσοι δε θέλουν να καταβάλουν την τιμή που ζητά ο προξενητής δε διστάζουν να χρησιμοποιήσουν βίαια μέσα για να καταφέρουν τους σκοπούς τους. Ένας μίμος του Ηρώνδα, ο Πορνοβοσκός, έχει για θέμα του μια τέτοια υπόθεση: ο Βάτταρος, διευθυντής ενός δημόσιου σπιτιού, που ήρθε από την Τύρο με τις κοπέλες του, εγκαταστάθηκε στο λιμάνι της Κω και φυτοζωεί με τα μικροκέρδη του εμπορίου του.

88

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , « Σ Υ Ν Ο Δ Ο Ι » ΚΑΙ ΑΛΗΤΕΣ

Ο Λάχης, πλούσιος σιτέμπορος από την Άκη, θέλει να περάσει μια νύχτα, χωρίς να πληρώσει πολλά, με τη Μυρτάλη, μια από τις πόρνες του Βάτταρου. Πιθανώς ήδη μεθυσμένος ρίχνει κάτω την πόρτα, προσπαθεί να βάλει φωτιά στον οίκο κι αφού ξυλοκοπεί το Βάτταρο φεύγει παίρνοντας με τη βία την κοπέλα. Απολογισμός: υλικές ζημιές, σπασμένη πόρτα, καμμένη πινακίδα, προξενητής και πόρνη τραυματίες, η τελευταία επειδή κατά τη διάρκεια του καβγά σύρεται απ' τον ένα στον άλλο. Συνηθισμένη σκηνή, μικροσυμβάν, και το θύμα κινδυνεύει για τα καλά να χάσει τη δίκη. Πράγματι ο Βάτταρος, λόγω του επαγγέλματός του όχι σε μεγάλη υπόληψη από την κοινή γνώμη, επιπλέον ξένος στο νησί της Κω, έχει λίγες πιθανότητες να επικρατήσει του εύπορου εφοπλιστή που του επιτέθηκε. Με πίκρα συγκρίνει το χοντροπανωφόρι του και τα λερωμένα του παπούτσια με την πλούσια γούνα που φορά ο Λάχης. «Κάνει τουλάχιστον 3 μνες!» επαναλαμβάνει πολλές φορές, εκτιμά δε σε 2 μνες τις ζημιές που έπαθαν ο ίδιος και το οίκημα. Όμως σίγουρα έχει λίγες πιθανότητες να πάρει τις αποζημιώσεις που ζητά. Το ακροατήριο μπροστά στο οποίο εκφωνεί το λόγο του έχει περισσότερο διάθεση να γελάσει μ' αυτόν τον αχρείο το Βάτταρο παρά να τον συμπονέσει για τα παθήματά του. Με κάποια φιλοσοφική διάθεση ο προξενητής αναγνωρίζει άλλωστε ότι δεν αξίζει κάτι τέτοιο. Ωστόσο καμαρώνει που ξέρει καλά το επάγγελμά του και που μένει πιστός σε μια οικογενειακή παράδοση, αφού ο πατέρας του και ο παππούς του, με τα εξωτικά ονόματα Σισύμβρας και Σισυμβρίσκος, ήταν πριν απ' αυτόν διευθυντές οίκων ανοχής. Αλλά, αν πιστέψουμε τους προξενητές, είναι ένα επάγγελμα που δεν αποδίδει: κατεστραμμένοι απ' τις απαιτήσεις των κοριτσιών και τις βιαιότητες των πελατών τους, αναγνωρίζουν όλοι την αλήθεια των λόγων ενός κωμικού ήρωα: «Δεν υπάρχει πιο καταστροφικό επάγγελμα απ* το δικό μου. Θα προτιμούσα να βγαίνω στους δρόμους να πουλάω τριαντάφυλλα, ραπανάκια, φάβα, στροφίλι, με δυο λόγια οτιδήποτε άλλο παρά να έχω αυτές τις γυναίκες^!». 3. Δίφιλος (Αθηναίος, II, 45). 89

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

Το τίμημα της ελευθερίας «Η Νέαιρα κατόπιν είχε μεταξύ άλλων για πελάτες τον Τιμανορίδα απ' την Κόρινθο και τον Ευκράτη απ' τη Λευκάδα. Επειδή η Νικαρέτη τους ζητούσε να πληρώνουν όλα τα καθημερινά έξοδα του σπιτιού και τους ερχόταν ακριβά με τις απαιτήσεις της, της κατέβαλαν το ποσό των 30 μνων για να αγοράσουν τη Νέαιρα σύμφωνα με το δίκαιο της πόλης και να την έχουν σαν σκλάβα. Όταν την απέκτησαν, τη χρησιμοποίησαν για όσο χρόνο ήθελαν». Η συμφωνία που έκλεισαν οι δύο πελάτες της Νέαιρας, ο Τιμανορίδας και ο Ευκράτης, παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή των ενοικιαστήριων συμβολαίων που είδαμε παραπάνω. Πρόκειται βεβαίως για τη διανομή μεταξύ των δύο αντρών της ιδιοκτησίας ενός όμορφου πολυτελούς αντικειμένου και της ακριβοδίκαιης κατανομής των εξόδων συντήρησης της νεαρής γυναίκας. Ωστόσο ο Τιμανορίδας και ο Ευκράτης, σαν έμπειροι επιχειρηματίες που είναι, αντί να αρκεστούν να νοικιάσουν και οι δύο τη Νέαιρα, προτιμούν να την αγοράσουν από την κυρία της, τη Νικαρέτη. Της καταβάλλουν το ποσό που ζήτησε, 30 μνες, δηλαδή 3.000 δραχμές, ποσό που αποδεικνύει τη φήμη που έχει η Νέαιρα εκείνη την εποχή, αφού αντιπροσωπεύει την αξία ενός σκλάβου ανώτερης κατηγορίας (να υπενθυμίσουμε ότι ο Πλάτων πουλήθηκε στο σκλαβοπάζαρο της Αίγινας περίπου την ίδια εποχή για 20 ή 30 μνες). Για πολλούς μήνες, αν όχι για πολλά χρόνια, η Νέαιρα ανήκει λοιπόν στους δύο νεαρούς συνιδιοκτήτες που ίσως συμφώνησαν σε ένα καθεστώς «διαδοχικής κατοχής». Ο ένας απ' αυτούς, ο Τιμανορίδας που μένει στην Κόρινθο, μπορεί να επωφελείται όποτε το θελήσει από τη συντροφιά της Νέαιρας. Αντίθετα ο Ευκράτης, πολίτης της Λευκάδας, απολαμβάνει ευκαιριακά μόνο τα θέλγητρα της νεαρής, κατά τα περάσματά του από την Κόρινθο. Εύκολα καταλαβαίνουμε ότι αυτή η συμφωνία επιτρέπει στους δύο άντρες να περιορίσουν τα έξοδα που απαιτούνται για τη Νέαιρα αφού δεν υπόκεινται πια στις απαιτήσεις της μαστροπού Νικαρέτης. Αυτή η κατά κάποιον τρόπο κοινή κατάσταση συνεχίζεται μέχρι τους γάμους του Τιμανορίδα και του Ευκράτη· η ευκαιρία αυτή χαρί-

90

ΕΤΑΙΡΕΣ, «ΣΥΝΟΔΟΙ» ΚΑΙ ΑΛΗΤΕΣ

ζει στη Νέαιρα την απελευθέρωση της: «Όταν ήρθε η ώρα να παντρευτούν, της ανήγγειλαν ότι δεν ήθελαν πια να τη βλέπουν να ασκεί το επάγγελμα της πόρνης στην Κόρινθο ούτε να εξαρτάται από ένα μαστροπό: πρόσθεσαν πως θα χαίρονταν να τη δουν ευτυχισμένη, ακόμα κι αν για τούτο δεν κάλυπταν το κεφάλαιο που είχαν δώσει- έτσι της παραχώρησαν το ένα τρίτο του ποσού που είχαν καταβάλει για να την αγοράσουν, δηλαδή 1.000 δραχμές, ο καθένας τους παραιτούμενος από 500 δραχμές- της ζήτησαν όμως να προμηθευτεί τις 20 μνες που υπολείπονταν για να τους τις δώσει».

Το πιο εκπληκτικό σ' αυτή την τελευταία εμπορική συναλλαγή με αντικείμενο τη Νέαιρα είναι η κομψότητα του τρόπου που χρησιμοποιούν τα δύο αφεντικά. Δείχνουν πρώτα απ' όλα μια ασυνήθιστη ευαισθησία απέναντι στις μέλλουσες συζύγους τους, διακόπτοντας κάθε συναναστροφή με τη Νέαιρα πριν το γάμο τους και παίρνοντας όλες τις προφυλάξεις ώστε η τελευταία να μην εμφανίζεται πια στην Κόρινθο. Κι από πάνω, για να ξεφορτωθούν την εταίρα, θα μπορούσαν κάλλιστα να την ξαναπουλήσουν σαν σκλάβα και να απαιτήσουν τουλάχιστον 30 μνες, δηλαδή το ποσό που οι ίδιοι είχαν καταβάλει στη Νικαρέτη· όλα αυτά θα ήταν τελείως αποδεκτά και σύμφωνα με τα ήθη της εποχής. Όμως τίποτε τέτοιο: οι δύο άντρες απελευθερώνουν τη σκλάβα τους και δέχονται να χάσουν το ένα τρίτο του ποσού που είχαν επενδύσει για να την αγοράσουν. Αυτό το επεισόδιο της ζωής της Νέαιρας είναι τελείως ενδεικτικό των αμφίσημων σχέσεων που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα στις εταίρες, πραγματικά αντικείμενα με προορισμό την τέρψη, και τους ιδιοκτήτες τους: η αγορά, η πώληση ή η ενοικίασή τους είναι ο κανόνας· όμως κάποτε, ξεχνώντας τα ιδιοκτησιακά τους δικαιώματα, οι άντρες μπορεί να έχουν με τις σκλάβες τους σχέσεις ανθρώπινου όντος με ανθρώπινο ον^. Υπάρχουν πολλές μορφές απελευθέρωσης στην Ελλάδα* μεταξύ

4. Οι διφορούμενες σχέσεις που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα σε σκλάβους και αφέντες φαίνονται κι απ' αυτή την περίεργη αθηναϊκή επιτύμβια στήλη που 91

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ά λ λ ω ν Ο κύριος μπορεί ν α δώσει στο σκλάβο του τη δυνατότητα να εξαγοράσει την ελευθερία του, διαδικασία π ο υ επιλέγουν οι ιδιοκτήτες της Νέαιρας. Ωστόσο το ύψος του π ο σ ο ύ της απελευθέρωσης, παρά την παραχώρηση των 1.000 δραχμών από τους δύο άντρες, αποτελεί ένα σημαντικό έξοδο π ο υ η νεαρή γυναίκα δεν είχε ούτε τη δυνατότητα ούτε το χ ρ ό ν ο ν α συγκεντρώσει κατά τα χρόνια της σκλαβιάς της. Πολύ πιθανό οι οικονομίες της, το αποταμίενμά

της

(peculium),

ν α μην αντιπροσωπεύει παρά ένα π ο λ ύ μικρό μέρος του συνόλου. Γι' αυτό καταφεύγει σε ό λ ο υ ς τους πλούσιους πελάτες π ο υ είχε κατά τη διάρκεια της κορινθιακής της σταδιοδρομίας: «Μετά απ' αυτή την πρόταση η Νέαιρα φέρνει στην Κόρινθο ορισμένους απ' τους παλιούς της πελάτες. Ανάμεσά τους το Φρννίωνα από το δήμο της Παιανίας, γιο τον Λήμωνα, αδερφό του Αημοχάρη, έναν ακόλαστο που πετούσε τα λεφτά απ' τα παράθυρα, οι γεροντότεροι από σας θα τον θυμούνται. Του διηγείται ό,τι της είπαν ο Ευκράτης και ο Τιμανορίδας και του εμπιστεύεται τα χρήματα που οι άλλοι πελάτες της της είχαν δώσει ως ένα είδος ανεξόφλητου δανείου για να εξαγοράσει την ελευθερία της, καθώς και όσες οικονομίες είχε μαζέψει η ίδια. Του ζητάει να συμπληρώσει το ποσό και να δώσει το σύνολο στον Ευκράτη και τον Τιμανορίδα σαν αντίτιμο της απελευθέρωσής της. Με μεγάλη του ευχαρίστηση ο Φρυνίων, αφού μάζεψε τα χρήματα των άλλων εραστών και πρόσθεσε το συμπλήρωμα, δίνει τις 20 μνες στον Ευκράτη και τον Τιμανορίδα και η Νέαιρα απελευθερώνεται με τον όρο να μην ξαναδουλέψει στην Κόρινθο». Το ίδιο γ ε ν ν α ι ό δ ω ρ ο ι όσο κι οι αφέντες της Νέαιρας, αυτοί οι πελάτες, επίλεκτοι γλεντοκόποι της Αθήνας, δε διστάζουν ν α της δώσουν δάνεια, και μάλιστα άτοκα και ανεξόφλητα. Τέλος η Νέαιρα κα-

αφιερώνεται σε μια νέα κι όμορφη σκλάβα, τη Μυρννώ, δείχνοντας την καθισμένη σε μια πολυθρόνα. Τα κοντοκομμένα μαλλιά της νεαρότατης γυναίκας μαρτυρούν πιθανώς ότι είναι σκλάβα, όμως μια σκλάβα που την αγαπά πολύ ο αφέντης της, τόσο ώστε έκρινε σωστό να ανεγείρει αυτή την επιτύμβια στήλη που συνήθως είναι για τις ελεύθερες γυναίκες της καλής κοινωνίας. 92

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , « Σ Υ Ν Ο Δ Ο Ι » ΚΑΙ Α Λ Η Τ Ε Σ

ταφεύγει σε έναν υποθετικό αγοραστή για να μπορέσει να δώσει μια νόμιμη μορφή στην απελευθέρωσή της. Αυτή η συνήθεια είναι μάλλον ίδιον της Κορίνθου αφού δε μαρτυρείται στην Αθήνα. Παρά την πολυπλοκότητά της είναι απόλυτα δικαιολογημένη: πράγματι ο σκλάβος δεν έχει νομική υπόσταση και δεν μπορεί να προβεί ο ίδιος στην εξαγορά του. Είναι λοιπόν απαραίτητο ένας ελεύθερος να παίξει το ρόλο του κτήτορα. Η συνέχεια της ιστορίας της Νέαιρας δείχνει ότι ο Αθηναίος Φρυνίων, που επιλέχτηκε για το ρόλο αυτού του υποθετικού αγοραστή, συμπεριφέρεται σαν αφέντης ως προς τη νεαρή γυναίκα, δηλαδή παραμένει ως νομικός προστάτης της απελεύθερης και κατά κάποιον τρόπο ως ένας ανώτερος έναντι του οποίου η πρώην σκλάβα έχει ορισμένες υποχρεώσεις^. Σε γενικές γραμμές ο πρώην κύριος της σκλάβας γίνεται ο αφέντης της απελεύθερης. Στην ιδιαίτερη περίπτωση της Νέαιρας όπου οι πρώην προστάτες της θέλουν να την απομακρύνουν εντελώς απ' τη ζωή τους, εκείνη παίρνει ως αφέντη όχι έναν Κορίνθιο μα έναν Αθηναίο. Τελευταία νομική ιδιαιτερότητα της απελευθέρωσης της Νέαιρας οι όροι που θέτουν οι δύο κύριοι της: η νεαρή γυναίκα πρέπει να ασκεί σε άλλον τόπο το επάγγελμά της και να υποσχεθεί ότι δε θα ξαναγυρίσει στην Κόρινθο. Αν αθετήσει αυτές τις απαγορεύσεις, ακυρώνεται το συμβόλαιο της απελευθέρωσης και ξαναγίνεται σκλάβα. Περιορισμοί με βαρύ κόστος αφού η απαγόρευση πρόσβασης στην ελληνική πρωτεύουσα των ακριβών απολαύσεων αποτελεί για μια εταίρα βέβαιο εμπόδιο για την κερδοφόρα εξάσκηση των ταλέντων της! Στις γενικές της γραμμές, αν εξαιρέσουμε ορισμένες ιδιαιτερότητες του συμβολαίου που σχετίζονται πιθανώς με την κορινθιακή νομοθεσία, αυτή η απελευθέρωση της Νέαιρας αποτελεί μια κρίσιμη στιγμή για τη νεαρή γυναίκα, ενώ όλες οι σκλάβες πόρνες δεν έχουν να προσδοκούν άλλο παρά να επωφεληθούν από παρόμοια φιλελεύθερα μέτρα. Η απελευθέρωση επιφέρει αρχικά μια ανεξαρτησία άγνω5. Υπάρχουν διάφορες μορφές απελευθέρωσης στην Ελλάδα. Αντίθετα με το Λατίνο απελεύθερο, που αφομοιώνεται σχεδόν πλήρως στην τάξη των πολιτών, ο Έλληνας έχει στην καλύτερη περίπτωση μια υπόσταση ανάλογη με αυτήν του μετοίκου, δηλαδή του ξένου που έχει εγκατασταθεί στην Ελλάδα. 93

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

στη στους περισσότερους σκλάβους που υπόκεινται για χρόνια ολόκληρα στις ιδιοτροπίες των κυρίων τους. Πέρα απ' την ευχέρεια δράσης, η απελευθέρωση δίνει στις εταίρες την οικονομική ανεξαρτησία· δουλεύουν επιτέλους για δικό τους λογαριασμό και κρατούν γι' αυτές τα κέρδη τους. Επιδίδονται στην πορνεία όχι πια για κάποιον προξενητή ή διευθυντή οίκου ανοχής και μάλλον δεν υποχρεώνονται, όπως οι περισσότερες Ρωμαίες «λύκαινες», να δίνουν στον αφέντη τους μέρος από τα κέρδη τους. Τέτοιες απελευθερώσεις αποτελούν οπωσδήποτε εξαιρέσεις στον ελληνικό κόσμο αφού το συμφέρον των προξενητών δεν είναι να πουλούν τις σκλάβες τους, αλλά να καρπώνονται το μέγιστο δυνατό από τα έσοδα της εργασίας τους. Πρέπει κάποια να έχει «λανσαριστεί» στον κόσμο της φιλεραστίας σαν τη Νέαιρα ώστε να επωφεληθεί από τη γενναιοδωρία πλούσιων πελατών έτοιμων να καταβάλουν σημαντικά ποσά για μια απελευθέρωση «χάριτος». «Βοώπις» και «Προσκήνιον» Η Νέαιρα φτάνει τότε στο απόγειο της σταδιοδρομίας της: απελεύθερη, πλούσια, διάσημη στην αγορά της ηδονής σε Αθήνα και Κόρινθο, μπορεί αναμφίβολα να συναγωνιστεί με όλες τις φημισμένες της εποχής. Οι γυναίκες αυτές ανήκουν στον κόσμο της υψηλής πορνείας και η ιστορία τους μπερδεύεται συχνά με αυτήν της πόλης τους ή προσωπικοτήτων του ελληνικού κόσμου. Σιγά σιγά βλέπουμε τις ελαφρές στα ήθη γυναίκες να εμφανίζονται στα λογοτεχνικά έργα, κάποιες φορές σαν απλές φιγούρες που δε διακρίνονται από το σκηνικό, συχνότερα σαν πρωταγωνίστριες που συζητούν με πολιτικούς ή φιλόσοφους. Η χάρη τους αποτελεί ένα απ' τα ουσιώδη διακοσμητικά στοιχεία της ζωγραφικής ή της γλυπτικής και οι διασημότερες απ' αυτές χρησιμεύουν ως μοντέλα στους καλύτερους Έλληνες καλλιτέχνες. Η Νέαιρα μπαίνει στο θαυμαστό κόσμο της Ελληνίδας «μεγαλοκοκότας» που, περιφρονώντας τα παλιά ήθη, προκαλεί τα σχόλια των άλλων με τα καπρίτσια και τις εκκεντρικότητές της. Την αναγνωρίζουν απ' τις μακριές μπούκλες της, προνόμιο που τη διακρίνει από τη σκλάβα με τα κουρεμένα μαλλιά. Συχνά ανήκει στην ελίτ της φιλερα94

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , « Σ Υ Ν Ο Δ Ο Ι » ΚΑΙ Α Λ Η Τ Ε Σ

στιας και ορισμένες φορές ο καλλιτέχνης φροντίζει να διευκρινίσει πάνω στο κύπελλο ή το αγγείο που τη σχεδιάζει το όνομά της που είναι άρρηκτα δεμένο με τις ελληνικές απολαύσεις. Πράγματι ορισμένες απ' αυτές τις εταίρες έχουν τέτοια φήμη, για την ομορφιά τους, τα ταλέντα τους, αλλά και για όσους διάσημους συχνάζουν μαζί τους, που τα ονόματά τους έφτασαν ως εμάς και θα μπορούσαμε να συντάξουμε ένα σχεδόν πλήρη κατάλογο του κόσμου της φιλεραστίας στην Ελλάδα του και του π.Χ. αιώνα. Τι ποικιλία, τι πλούσια ευρηματικότητα στα πολεμικά ονόματα που δίνονται σ' αυτές τις εταίρες ανάλογα με τις φυσικές τους ιδιαιτερότητες, την εθνική τους προέλευση και τις συνήθειές τους. Όσοι δε βάζουν καθόλου τη φαντασία τους να δουλέψει αρκούνται στο να τις αποκαλούν με την καταγωγή τους, «η Αθηναία» ή «η Ιταλίδα». Συναντούμε μεταξύ των κοριτσιών πολλές με τα ονόματα «Μέλιττα» (μέλισσα), «Χελιδόνιον» (χελιδονάκι), «Γλυκέρα» (γλυκιά) ή «Βοώπις» (μάτι της δαμάλας), ιδιαίτερα κολακευτικό κομπλιμέντο! Οι Έλληνες είναι πολύ προικισμένοι στο να βρίσκουν κοροϊδευτικά ή γραφικά παρατσούκλια: δύο αδερφές χλωμές, λεπτές και με μεγάλα μάτια τις λένε «Γάβρους». Τη Νάννιον την έβγαλαν «Προσκήνιο»: παρότι όμορφη στο πρόσωπο και στολισμένη με ακριβά ρούχα και κοσμήματα αξίας, είναι πολύ άχαρη όταν γδύνεται. Το όνομα της διάσημης Γνάθαινας σημαίνει «σαγόνι», υπαινιγμός στη μνημειώδη αδηφαγία της· κι η εγγονή της, ισάξιας φήμης, ονομάζεται Γναθαίνιον, «σαγονάκι»! Με χιούμορ μια κοπέλα πήρε το όνομα «Κλεψύδρα» αφού μετράει το χρόνο των υπηρεσιών της με το ρολόι του νερού και διώχνει χωρίς οίκτο τον πελάτη μόλις κυλήσει το νερό. Ορισμένα παρατσούκλια δεν είναι και τόσο χαριτωμένα: η Καλλίστιον βαφτίστηκε «Ζητιάνα Ελένη» και η Φανοστράτη «αυτή που ξεψειρίζεται στο κατώφλι της» μια και έχει αυτή την όχι και τόσο κομψή συνήθεια. Ακόμα κι η φημισμένη Φρύνη, που το πραγματικό της όνομα είναι Μνησαρέτη («που θυμάται την αρετή»), πήρε το παρατσούκλι «Γυρίνος» γιατί το χρώμα της φέρνει προς της ελιάς. Και τι να πούμε για όσες γίνονται γνωστές με ονόματα όπως «η Κατσίκα» ή «η Γουρούνα»; 95

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

«Συνοδοί» γηραιών κυριών Σε γενικές γραμμές οι νεαρές πόρνες, αρσενικές ή θηλυκές, αναζητούν τον έρωτα των αντρών αφού εκείνοι έχουν στα χέρια τους τις περιουσίες κατά την ελληνική αρχαιότητα και άρα εκείνοι είναι οι χορηγοί των αγαθών τους, ανάλογα με τη γενναιοδωρία τους. Στην τσάρκα σε πολυσύχναστα μέρη βγαίνουν και οι «ζιγκολό», ψάχνοντας όχι για άντρα αλλά για τη γυναίκα που θα τους συντηρήσει. Στην Αθήνα ή στην Κόρινθο υπάρχουν τέτοιες γυναίκες, πλούσιες και ελεύθερες, έτοιμες να πληρώσουν αδρά τις χάρες ενός όμορφου έφηβου, κυρίως όταν αρχίζουν να γερνούν. Σίγουρα αποτελούν εξαίρεση όσες ξέφυγαν απ' το γυναικωνίτη. Είναι χειραφετημένες αστές, μάλλον απελεύθερες που πλούτισαν απ' την πορνεία; Άγνωστο. Μα δεν είναι απίθανο να συναντήσουμε και τέτοια παράξενα ζευγάρια στις ελληνικές πόλεις. Μια διασκεδαστική σκηνή του αριστοφανικού iTAovroi; παρουσιάζει μια νόστιμη γηραιά κυρία ντυμένη σαν κοριτσάκι που κρύβει τις ρυτίδες της πίσω από ένα παχύ στρώμα στουπέτσι. Παρατημένη από το νεαρό εραστή της, αναπολεί τι ωραία που πέρασε μαζί του, ενώ ο Χρέμυλος, ένα άλλο πρόσωπο της κωμωδίας, σχολιάζει τα κλαψουρίσματά της μονολογώντας: Η γριά: Μα το Δία, αν με έβλεπε λυπημένη, με φώναζε με λεξούλες χαϊδευτικές, «παπάκι μου» και «περιστεράκι μου», Χρέμυλος: Και μετά μπορεί να σου ζήταγε και παπούτσια! Η γριά: Μα το Δία, στα Μεγάλα Μυστήρια όταν ένας άντρας με κοίταξε μες στην άμαξά μου, με χτύπαγε μια ολάκερη μέρα. Ήταν τόσο ζηλιάρικο, το μικρό μου! Χρέμυλος: Πράγματι ήθελε νάναι ο μόνος που μοιράζεται το φαΐ σου. Η γριά: Κι έλεγε πως έχω πανέμορφα χέρια... Χρέμυλος: Όταν του έδιναν 20 δραχμές! Η γριά: ...Κι έλεγε και ξανάλεγε πως το δέρμα μου μυρίζει όμορφα... Χρέμυλος: Αν τον πότιζες κιόλας κρασί απ' τη Θάσο, επόμενο

96

ΕΤΑΙΡΕΣ, «ΣΥΝΟΔΟΙ» ΚΑΙ ΑΛΗΤΕΣ

ήταν, μα το Δία! ...και πώς έχω όμορφα πολύ γλυκά μάτια. Λεν ήταν βλάκας ο τύπος και τα κατάφερνε καλά να καταπίνει τα λεφτά μιας γριάς ξαναμμένης!

Η γριά:

Χρέμυλος:

Ο χαριτωμένος αυτός νεαρός δεν είχε πολλές απαιτήσεις· αν ήταν έτοιμος να ικανοποιήσει όλες τις επιθυμίες της γριάς, της ζητούσε πολύ λίγα ανταλλάγματα - «ένα μανδύα, παπούτσια, φορεματάκια για τις αδερφές του, και μια κάπα για τη μητέρα του, και λίγο στάρι για όλη την οικογένεια» - κι όλα αυτά όχι από συμφέρον, μα από αγνή φιλία, για νάχει κάτι να θυμάται από τη φίλη του! Οι απαιτήσεις του αγοριού συνδέονται εξάλλου έμμεσα με τα φτωχά εισοδήματα του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Τι εκδίκηση για τον έφηβο, που ο Θεός Πλούτος τον έκανε πλούσιο στην κωμωδία του Αριστοφάνη, να μπορέσει τελικά να πετάξει στα μούτρα της γριάς ό,τι σκεφτόταν γι' αυτήν τους ατέλειωτους μήνες της «σκλαβιάς» του: «παλιοκάραβο καλαφατισμένο απ' όλες τις μπάντες, μπουγαδοκόφινο, ξεδοντιάρα, σάπια...» κι άλλοι χαρακτηρισμοί το ίδιο ερωτικοί! Όμως στην πραγματικότητα θα μπορούσε άραγε να απαλλαγεί απ' αυτήν με την ίδια ευκολία αφού τον συντηρούσε τον ίδιο και την οικογένειά του; Ταβέρνες και

χαρτοπαίγνια

Οι ταβέρνες της Αθήνας, του Πειραιά, της Κορίνθου έχουν πολύ κακή φήμη επειδή είναι πανδοχεία, χαρτοπαικτικές λέσχες, κρησφύγετα λωποδυτών και πανούργων και κυρίως στρατηγεία των δεινών επαγγελματιών παικτών που ψάχνουν πάντα τα «κορόιδα». Να πιάσουν κάποιον πολίτη να βρίσκεται μέσα σε μια τέτοια τρώγλη θεωρείται ατιμωτικό. Ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης βρίσκει μια μέρα το Δημοσθένη σ' ένα απ' αυτά τα καπηλειά και, παρά τις προσπάθειες του ρήτορα να κρυφτεί, τον τραβάει απ' το μπράτσο στο δρόμο δείχνοντάς τον στους περαστικούς: «Να ο αρχηγός του αθηναϊκού λαού!». Συμπληρωματικές λεπτομέρειες: σύμφωνα με τον αντίπαλό του

97

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

τον Αισχίνη, ο Δημοσθένης, ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της αττικής ρητορείας, ο αμείλικτος πολέμιος του Φίλιππου του Μακεδόνα, έχει το παρατσούκλι «Βάταλος» εξαιτίας των αμφίβολης ποιότητας συντρόφων με τους οποίους συχνάζει στις ταβέρνες^. Πάντα σύμφωνα με τον Αισχίνη, ντύνεται με γυναικεία ρούχα όταν πηγαίνει κρυφά στα ύποπτα αυτά μέρη! Οι ταβέρνες έχουν τη φήμη τόπου συνάντησης με τις πόρνες. Οι ξένοι συχνάζουν σ' αυτές και αποτελούν δελεαστική λεία για ένα νεαρό αγόρι που ψάχνει τα απαραίτητα για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του χρήματα. Καμία έκπληξη λοιπόν που ο Τίμαρχος, τον οποίο συναντήσαμε ήδη να προσφέρει τα θέλγητρά του σ' ένα ιατρείο, διάλεξε σαν πεδίο δράσης του και τις τρώγλες της Αθήνας και του Πειραιά: «Τη μέρα της λιτανείας των Μεγάλων Διονυσίων, ο Μισγόλας, ο «προστάτης» τον Τίμαρχου μας και ο Φαίδρος ο Σφήττιος, ο γιος του Καλλία, θα έπαιρναν μέρος στην παρέλαση και ο Τίμαρχος είχε υποσχεθεί να πάει μαζί τους στη λιτανεία. Αφού ετοιμάστηκαν οι δύο άντρες, δεν τον έβλεπαν νάρχεται. Πολύ θυμωμένος, ο Μισγόλας βγήκε να τον ψάξει μαζί με το Φαίδρο και, μετά από κάποιες πληροφορίες, τον βρήκαν σε μια τρώγλη να τρώει με κάποιους ξένους, Ο Μισγόλας και ο Φαίδρος τους απειλούν βίαια και τους κοινοποιούν ότι πρέπει να τους ακολουθήσουν στη φυλακή επειδή διέφθειραν ένα νεαρό αγόρι ελεύθερης καταγωγής. Έντρομοι οι ξένοι, το βάζουν στα πόδια παρατώντας το δείπνο τους».

Ακόμη ένα παράδειγμα «νόμιμης» απειλής που χρησιμοποιείται ως μέσο βίας σε μια υπόθεση ηθών. Η πρόφαση είναι εμφανής: ο Τίμαρχος είναι πολίτης και όσοι τον σπρώχνουν στην πορνεία απειλούνται με θανατική ποινή, σύμφωνα με την αθηναϊκή νομοθεσία. Οι πηγές μας δε μας επιτρέπουν να μάθουμε αν ο Μισγόλας και ο Φαίδρος μπορούν να επικαλεστούν αυτή τη διαδικασία αφού ο Τίμαρχος 6. «Βάταλος» το ψευδώνυμο που έδωσαν στο Δημοσθένη επειδή η λέξη σημαίνει αφενός «πρωκτός» αφετέρου «τραυλός», υπαινισσόμενοι ταυτόχρονα το ελάττωμα στην ομιλία του ρήτορα και τα ελευθέρια ήθη του. 98

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , « Σ Υ Ν Ο Δ Ο Ι » ΚΑΙ Α Λ Η Τ Ε Σ

δεν έχει κανένα συγγενικό δεσμό μ' αυτούς. Είναι λοιπόν αμφίβολο αν η παρέμβαση τους είναι νόμιμη. Όμως, έτσι κι αλλιώς, έχει αποτρεπτικό αποτέλεσμα στους ξένους ταξιδιώτες που χαίρονται και μόνο που μπορούν να το βάλουν στα πόδια! Στις ταβέρνες συχνάζουν και οι επαγγελματίες. Ζάρια, «αστράγαλοι», «μονά ζυγά» με κέρματα, κάτι ανάλογο με τον «παπατζή» της εποχής μας: παιχνίδια που προτιμούν πολύ οι Αρχαίοι. Τα ίδια τα παιδιά συχνά παθιάζονται απ' το παιχνίδι κι αποτελούν εύκολη λεία για τους επαγγελματίες παίκτες που επιτήδεια τα χρεώνουν κι οι γονείς μετά να πληρώνουν τα ποσά που έχασαν τα βλαστάρια τους! Σ' ένα μίμο του Ηρώνδα μια απελπισμένη μητέρα παραπονιέται πως ο γιος της, αντί να μαθαίνει να γράφει και να διαβάζει, σέρνεται όλη τη μέρα μαζί με τους αχθοφόρους. Το παιδί δεν αρκείται πια μόνο στα «αστραγάλους», έχει κιόλας συνηθίσει να παίζει με χρήματα «μονά ζυγά». Για να μπορέσει να πληρώσει τα στοιχήματα, ξαφρίζει στα κρυφά τις οικονομίες της γιαγιάς του! Ο Τίμαρχος είναι δεν είναι μεγαλύτερος απ' αυτό το μαθητή όταν με τη σειρά του τριγυρνάει στα χαρτοπαίγνια της Αθήνας: «Όταν χώρισε από το Μισγόλα και τον Αντικλή (τους δυο του προστάτες), ο Τίμαρχος δεν ηρέμησε και δεν ακολούθησε μια πιο στρωτή ζωή. Αντίθετα περνούσε τις μέρες του στα χαρτοπαίγνια, παντού όπου στηνόταν μια εξέδρα για κοκορομαχίες κι όπου παίζονταν ζάρια. Ξέρω ότι πολλοί από σας είδαν ό,τι λέω, κι αν δεν το είδαν, άκουσαν να μιλούν γι' αυτό».

Περισσότερο απ' τα ζάρια ή τα «μονά ζυγά», οι κοκορομαχίες ή οι αγώνες ορτυκιών παθιάζουν τους επαγγελματίες του στοιχήματος. Οι σκηνές που παριστάνονται πάνω στα αττικά κύπελλα μας εξοικειώνουν μ' αυτή την πολύ αγαπημένη ενασχόληση των Αθηναίων: στοιχήματα για κόκορες, καμιά φορά και για σκυλιά. Δεν πρόκειται ωστόσο για απλή ψυχαγωγία της παλαίστρας. Όντως οι παίκτες ποντάρουν ολόκληρες περιουσίες στα ζώα που χτυπιούνται. Τα ανατρέφουν με μια φροντίδα που φέρνει στο νου τους σημερινούς ιδιοκτήτες των αλόγων κούρσας, καλλιεργούν την επιθετικότητά τους 99

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

δίνοντάς τους σκόρδο πριν τη μάχη, και, για περισσότερη θεαματικότητα, δένουν στα νύχια των κοκοριών μεταλλικά σπιρούνια που προκαλούν στον αντίπαλο θανάσιμα χτυπήματα. Ένας ολόκληρος ύποπτος κόσμος περιστρέφεται γύρω απ' τους παίκτες κι όσους στοιχηματίζουν: το βλέπουμε από τις καινούργιες παρέες του Τίμαρχου: «Ανάμεσα σε όσους συχνάζουν σ' αυτά τα καταγώγια υπάρχει και κάποιος Πιττάλακος, δημόσιος δούλος. Δεν είχε κανένα χρηματικό πρόβλημα και, έχοντας συναντήσει τον Τίμαρχο σε ένα χαρτοπαίγνιο, τον «υιοθέτησε» και τον πήγε σπίτι του. Κι αυτός ο τιποτένιος ο Τίμαρχος δε βρήκε ανυπόφορο να ατιμαστεί από ένα δημόσιο δούλο. Έβλεπε απλά πως είχε βρει κάποιον να τον συντηρεί και να ικανοποιεί τις διαστροφές του και λίγο τον ένοιαζαν η τιμή ή η ντροπή. Κι άκουσα να λένε ότι αυτός ο Πιττάλακος ασέλγησε στο σώμα του Τίμαρχου έτσι που θα ντρεπόμουνα να μπω σε λεπτομέρειες».

Ως εδώ ο Τίμαρχος αρκέστηκε να περιπλανιέται σε πανδοχεία, ταβέρνες ή ιατρεία για να έχει σύντομες περιπέτειες ώστε να επωφεληθεί τα μέγιστα από τη φυσική του ομορφιά. Ανώδυνες συναντήσεις πράγματι, αν συγκριθούν με όσες τον περιμένουν στο συρφετό του παιχνιδιού. Ο κόσμος των χαρτοπαιγνίων δε μας είναι αρκετά γνωστός· λιγότερο ή περισσότερο παράνομα, προσελκύουν Αθηναίους και ξένους. Όλες οι κοινωνικές τάξεις μπερδεύονται μέσα στο πάθος του παιχνιδιού, των στοιχημάτων, ενώ οι νόμοι που διέπουν αυτό τον κόσμο δεν έχουν και πολλή σχέση με τους νόμους της οργανωμένης κοινωνίας. Στις καινούργιες παρέες του Τίμαρχου βλέπουμε να ξεπηδά η περίεργη φυσιογνωμία του δημόσιου δούλου Πιττάλακου. Στην υπηρεσία του Κράτους - ίσως στην αστυνομία της πόλης! -, απέκτησε όνομα στους κύκλους του παιχνιδιού. Άραγε την καλόβολη περιουσία του τη μάζεψε με όχι και πολύ έντιμα μέσα; Πολύ πιθανό. Η συνέχεια μας μαθαίνει ότι δεν του φτάνει που συχνάζει στα χαρτοπαίγνια, οργανώνει και κοκορομαχίες και μπαρμπουτιέρα στο σπίτι του· περιουσίες αλλάζουν χέρια στις βραδιές που οι πλούσιοι παίκτες της Αθή100

Ε Τ Α Ι Ρ Ε Σ , « Σ Υ Ν Ο Δ Ο Ι » ΚΑΙ ΑΛΗΤΕΣ

νας μαζεύονται εκεί. Ο Πιττάλακος, παρά την ταπεινή κοινωνική καταγωγή του, παρά το δημόσιο λειτούργημά του, εμφανίζεται σαν «αγύρτης με πατέντα» που παίζει έναν όχι αμελητέο ρόλο στην κρυφή ζωή της Αθήνας. Ωστόσο τελικά αυτός θα είναι το θύμα των φίλων του Τίμαρχου. Ανάμεσα στους επισκέπτες του Πιττάλακου βρίσκεται πράγματι ένας ιδιαίτερα πλούσιος άντρας, ο τραπεζίτης του αθηναϊκού στόλου που σταθμεύει στη Θράκη. Αληθινός επιχειρηματικός καρχαρίας, αυτός ο Ηγήσανδρος πλούτισε με πολλά παράνομα μέσα εις βάρος του στρατηγού που διοικούσε το στόλο. Νάτος λοιπόν στην Αθήνα με το ποσό των 8.000 δραχμών στην τσέπη του και βιάζεται να το ποντάρει στου Πιττάλακου. Τη συνέχεια τη μαντεύουμε εύκολα: ο Τίμαρχος γρήγορα αποφασίζει ανάμεσα σ' ένα δημόσιο δούλο, έστω και πλούσιο, και σ' έναν τραπεζίτη. Χωρίς υπεκφυγές εγκαταλείπει τον Πιττάλακο και μπαίνει στην παρέα του Ηγήσανδρου και των φίλων του. Ο δημόσιος ^ δούλος έχει το άσχημο ελάττωμα να παραπονιέται· δεν μπορεί να δεχτεί την εγκατάλειψή του απ' τον αγαπημένο του και προκαλεί σκάν-) δαλο μπροστά στο σπίτι του τραπεζίτη. Απαράδεκτη συμπεριφορά που ο Ηγήσανδρος και ο Τίμαρχος αναλαμβάνουν να τιμωρήσουν με μια εκστρατεία που δε θα αποδοκίμαζε ο όχλος της Αθήνας: «Ol δύο άντρες, μια νύχτα που είχαν μεθύσει μαζί με άλλους συμπαίκτες τους, μπήκαν στο σπίτι του Πιττάλακου. Αρχικά έσπασαν ό,τι βρήκαν μπροστά τους κι έριξαν στο δρόμο «αστραγάλους», κύπελλα για τα ζάρια κι όλα τα υπόλοιπα εξαρτήματα του παιχνιδιού. Κατόπιν έσφαξαν τα ορτύκια και τα κοκόρια που ο κακόμοιρος ο Πιττάλακος λάτρευε. Τέλος τον έδεσαν σε ένα στύλο και του κατάφερναν χτυπήματα για τόσο πολλή ώρα που όλη η γειτονιά άκουγε τα ουρλιαχτά του θύματος».

Βία, καταστροφές χωρίς λόγο, ξυλοδαρμοί: οι θαμώνες των αθηναϊκών χαρτοπαιγνίων έχουν τα ίδια ήθη με τους πελάτες των προξενητών. Ωστόσο τα χρηματικά συμφέροντα που παίζονται είναι πιο σημαντικά και το ζευγάρι Ηγήσανδρος-Τίμαρχος θα σπαταλήσει στο πάθος του παιχνιδιού όλα τα υπάρχοντά του: ο τραπεζίτης εξαντλεί 101

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

την περιουσία που είχε αποκτήσει δόλια εις βάρος του Κράτους· κατόπιν ξεπουπουλιάζει την προίκα της γυναίκας του. Ο Τίμαρχος, που έφτασε επιτέλους στην ηλικία διάθεσης της πατρικής κληρονομιάς, την ξοδεύει μέσα σε λίγους μήνες για να σβύσει τα χρέη του: ένα σπίτι στους πρόποδες της Ακρόπολης, δύο κτήματα στην Αττική, ένα εργαστήριο επεξεργασίας δέρματος με τους έντεκα σκλάβους τεχνίτες, μια εργάτρια ειδικευμένη στην κατασκευή πολυτελών ενδυμάτων, ένας εργάτης που κεντά, πιστωτικοί τίτλοι, επίπλωση, όλα αυτά πουλιούνται από τον Τίμαρχο στη χασούρα του, μα δεν είναι παρά μια πρόσκαιρη λύση γι' αυτό τον αμετανόητο παίκτη. Τότε, σύμφωνα με τον αντίπαλό του τον Αισχίνη, αρχίζει την πολιτική του σταδιοδρομία και, για να αντεπεξέλθει, επιδίδεται σε σοβαρές υπεξαιρέσεις του δημόσιου χρήματος. Δεν είναι μια μεμονωμένη περίπτωση: σαν τον Τίμαρχο που παίζει χοντρό παιχνίδι, πολλά πρόσωπα με επιρροή, τόσο στην Αθήνα όσο και στη Ρώμη, θα επιδοθούν σε λιγότερο ή περισσότερο τίμιες επιχειρήσεις για να ικανοποιήσουν το υπέρμετρο πάθος τους για παιχνίδι.

102

Κ Ε Φ Α Λ Α Ί Ο ΤΈΤΑΡΤΟ

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

«θα μας παίξει ανλό και Θα μας χαρίσει

απόλαυση»

«Ο Φρυνίων έφερε τη Νέαιρα στην Αθήνα και την έριξε μες στις ακολασίες του. Την είχε δίπλα του στα συμπόσια και την έσερνε μαζί του όπου μεθοκοπούσε. Γλεντούσε μαζί της και παντού τους έβλεπαν παρέα. Δε σταματούσε να επιδεικνύει με φιλαρέσκεια την άτακτη διαγωγή του και τους είδαν μαζί στη γιορτή που οργάνωσε ο Χαβρίας απ' την Αιξωνή, όταν ανώτατος άρχων ήταν ο Σωκρατίδης, έπειτα απ' τη νίκη του στους Πυθικούς Αγώνες με ένα τέθριππο άρμα που είχε αγοράσει απ' το γιο του Μίτυ του Αργείουμε το που γύρισε απ' τους Δελφούς γιόρτασε τη νίκη του με ένα γλέντι κοντά στο ναό της Αφροδίτης Κωλιάδας. Η Νέαιρα είχε μεθύσει τόσο πολύ που οι περισσότεροι παρευρισκόμενοι πλάγιασαν μαζί της, ακόμα και οι σκλάβοι του Χαβρία που σέρβιραν. Κι όλη εκείνη την ώρα ο Φρυνίων κοιμόταν!». Το ότι απελευθερώθηκε η Νέαιρα δε σημαίνει ότι έγινε και αστή. Αντίθετα μάλιστα! Α π ό ευγνωμοσύνη ίσως, για κάποιο διάστημα γίνεται η επίσημη συνοδός του Φρυνίωνα π ο υ της επέτρεψε να γλιτώσει από την υπόσταση της σκλάβας. Τον ακολουθεί με τη θέλησή της στην Αθήνα, όμως η ζωή της δεν αλλάζει και τόσο· περνάει τον περισσότερο καιρό της γλεντώντας παρέα με νεαρούς ακόλαστους π ο υ τα όργιά τους α π α σ χ ο λ ο ύ ν τα α θ η ν α ϊ κ ά χρονικά: το Φρυνίωνα, α ν ι ψ ι ό του Δημοσθένη, το Χαβρία, αθλητή με διακρίσεις στις αρματοδρομίες, κι 103

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

άλλους που καλούνται στο δικαστήριο για να αναφέρουν τις απρεπείς λεπτομέρειες των οργιαστικών τους νυχτών. Όλη η χρυσή νεολαία της Αθήνας παρελαύνει στο δικαστήριο. Αυτοί οι γόνοι καλών οικογενειών αρπάζουν κάθε ευκαιρία για να μαζεύονται στα συμπόσια που συχνά καταλήγουν σε οινοποσίες. Όταν το 374 π.Χ. ο Χαβρίας νικά στους Πυθικούς Αγώνες των Δελφών, το γλέντι που προσφέρει κοντά στο ναό της Αφροδίτης Κωλιάδας μετατρέπεται σε διονυσιακή κραιπάλη. Αραγε μια νίκη δεν πρέπει να γιορταστεί με πάταγοΐ;

Αυτές οι αδιάκοπες γιορτές, τα συμπόσια, τα όργια αποτελούν την ίδια την ουσία της απόλαυσης όπως την εννοούν οι Αρχαίοι. Οι άθλιοι, οι περιθωριακοί, όσοι δεν μπορούν να ξοδέψουν παρά έναν ή δύο οβολούς γνωρίζουν μόνο τον αγοραίο έρωτα που γεύονται στους οίκους ανοχής που ελέγχει το Κράτος· όχι περιττές διασκεδάσεις μα μια απόλαυση που συνδέεται με την απλή ικανοποίηση μιας σεξουαλικής επιθυμίας. Αντίθετα, όσοι έχουν περιουσία μπορούν να νοικιάσουν για ένα βράδυ, ένα μήνα, ένα χρόνο ή και περισσότερο την εταίρα που τους αρέσει, για την προσωπική τους ικανοποίηση. Η πρωτοτυπία των αρχαίων πολιτισμών βρίσκεται στην ίδια την αντίληψη της οργάνωσης της απόλαυσης. Πράγματι είτε στην Αθήνα είτε στην Κόρινθο, την Αλεξάνδρεια ή τη Ρώμη, ο άντρας με κάποια άνεση δε στρέφεται προς την απόλαυση· η απόλαυση στρέφεται προς αυτόν. Αυτή είναι η ουσιαστική διάκριση ανάμεσα στις αρχαίες κοινωνίες και τις σύγχρονες πόλεις στις οποίες υπάρχουν συνοικίες και μέρη ειδικευμένα σε κάθε είδους ψυχαγωγία: καπηλειά, θεάματα, νυχτερινά κέντρα για κάθε βαλάντιο, για κάθε γούστο. Τίποτε τέτοιο στην Αρχαιότητα: επιζητεί ο Έλληνας μια ευχάριστη συντροφιά; Υπάρχουν, όπως είδαμε, οι εταίρες που μπορεί να τις έχει στη διάθεσή του όπως θέλει. Περισσότερη ποικιλία στη διασκέδαση; Φέρνει στο σπίτι του μουσικούς και χορεύτριες για να δώσει χρώμα στα συμπόσιά του.

1. Δεν είναι τυχαίο που ο Χαβρίας και η παρέα του διάλεξαν για να γιορτάσουν αυτή τη νίκη τα πέριξ του ναού της Αφροδίτης Κωλιάδας και της Γενετυλλίδας, χτισμένου πάνω σ' ένα αττικό ακρωτήρι. Οι θεότητες αυτές προστάτευαν την αναπαραγωγή και ελευθέριες γιορτές οργανώνονταν στο ιερό. 104

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Α

Κανένας από τους εύπορους πολίτες της Αθήνας ή της Κορίνθου ή από τους περαστικούς ξένους με κάποια περιουσία δε θα σκεφτόταν να πάει σ' έναν οίκο ανοχής του Κεραμεικού ή του Πειραιά για να περάσει μια διασκεδαστική βραδιά. Οι Αρχαίοι αντιλαμβάνονται την απόλαυση ως ένα αρμονικό σύνολο, που έχει για σκηνικό του το συμπόσιο, δηλαδή μια συγκέντρωση ανθρώπων που πίνουν. Κατ' εξοχήν τόπος συνάντησης για τους Αρχαίους, οργανωμένο από ένα σύλλογο ή από μια φιλική παρέα, το συμπόσιο υπακούει σε ένα πολύπλοκο τελετουργικό που είναι πολύ δύσκολο να πούμε αν είναι συγκυριακό ή αν αντιστοιχεί σε βαθύτερα πράγματα. Είτε εκφυλίζεται σε αχαλίνωτη διασκέδαση, σε μεθοκόπι χωρίς όρια, είτε αποτελεί αφορμή για φιλοσοφικές συζητήσεις υψηλού επιπέδου, όπως στα ομώνυμα έργα του Πλάτωνα ή του Ξενοφώντα, το συμπόσιο κατέχει κυρίαρχη θέση στη ζωή των ελεύθερων. Αλλωστε είναι ένα απ' τα αγαπημένα θέματα των ζωγράφων σε αγγεία και κύπελλα: συνδαιτυμόνες ξαπλωμένοι, χορεύτριες λιγότερο ή περισσότερο ελαφρά ντυμένες, αυλήτριες είναι η εικόνα που συχνά σχηματίζουμε για τον ελληνικό πολιτισμό - τόσο πολλές είναι παρόμοιες σκηνές στην ελληνική ζωγραφική. Το συμπόσιο περιλαμβάνει ένα πολύ συγκεκριμένο τυπικό που οι βαθμίδες του προορισμό τους έχουν να προκαλέσουν προοδευτικά στους συνδαιτυμόνες μια ευφορία κατάλληλη να ξεδιπλώσει τις ερωτικές... ή και πνευματικές τους ικανότητες. Και για να φτάσουν σ' αυτή την ικανοποίηση, είναι απαραίτητο να κληθούν οι επαγγελματίες της απόλαυσης: «Ανακοινώνει στους καλεσμένους του ότι έχει προνοήσει τα πάντα για τη διασκέδαση τους: αν το θέλουν, ο σκλάβος θα πάει στον προξενητή να ζητήσει μια αυλήτρια: «Θα μας παίξει αυλό και θα μας χαρίσει απόλαυση^».

Κανένα συμπόσιο άξιο του ονόματός του δε θα μπορούσε να γίνει χωρίς τη διακοσμητική παρουσία μουσικών και χορευτριών. Στην 2. Θεόφραστος, XX, Ο Οχληρός, 10. 105

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ουσία πρόκειται για πόρνες που έχουν εκπαιδευτεί να χορεύουν αρμονικά και να παίζουν διάφορα μουσικά όργανα: «Σας μίλησα πρώτ' απ' όλα για ης όμορφες πόρνες χορεύτριες, και δε σας λέω τίποτα για τις σχεδόν ούτε καν έφηβες ανλήτριες που για λίγα χρήματα έχουν στα γρήγορα ξεθεώσει τους αχθοφόρους^».

Χορεύτριες και μουσικοί, μαζί με τις εταίρες που συνήθως συντροφεύουν τους συνδαιτυμόνες, είναι οι μόνες γυναίκες που συναντούμε στα συμπόσια. Πράγματι, αντίθετα απ' ό,τι στη Ρώμη όπου, ήδη απ' το τέλος της Δημοκρατίας, οι ελεύθερες γυναίκες συμμετέχουν όλο και συχνότερα στα γλέντια δίπλα στους άντρες, οι Ελληνίδες, αν είναι ελεύθερης υπόστασης, δεν παρακολουθούν ποτέ τα συμπόσια, διασκέδαση αποκλειστικά αντρική. Μουσικοί, χορεύτριες ή πόρνες γίνονται δεκτές επειδή έχουν ένα διακοσμητικό ρόλο και σχεδόν δε θεωρούνται ανθρώπινα όντα καθ' ολοκληρία. Είτε το θέλουν είτε όχι, δίνουν στους συνδαιτυμόνες τη χαριτωμένη εικόνα της γιορτής και της τέρψης, ακόμα κι αν η γιορτή γι' αυτές αποτελεί μόνο έναν τρόπο για να μην πεθάνουν της πείνας: «Διάφορες πόρνες, για να κερδίσουν δέκα συφοριασμένες δραχμές, τρέχουν στα συμπόσια και πίνουν άκρατο οίνο μέχρι να σκάσουν, αλλιώς, αν δεν το κάνουν γρήγορα και αγόγγυστα, δεν τους μένει τίποτ' άλλο παρά να πεθάνουν της πείνας^».

Αυτές οι νεαρές «αρτίστες» νοικιάζονται απ' τον οίκο του προξενητή τους, κατά την ισχύουσα νομοθεσία που καθορίζει τις τιμές, δύο δραχμές τη βραδιά στην Αθήνα. Το Κράτος εισπράττει απ' αυτό το ενοίκιο φόρους που επιβάλλει στον προξενητή. Αλλά υπάρχουν και λαθροπρομηθευτές: προσφέρουν κορίτσια σε όσους οργανώνουν συμπόσια, όμως οι συναλλαγές γίνονται στα κρυφά, πράγμα που επι-

3. Αρισταγόρας, Μαμμάκυθος (Αθηναίος, XIII, 571 b). 4. Μένανδρος, ΗΣαμία, στ. 564-567. 106

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

τρέπει στον προμηθευτή να μην καταβάλλει φόρους στο δημόσιο ταμείο. Παρά τη θανατική ποινή που ο Σόλων θέσπισε γι' αυτούς τους λαθροπρομηθευτές, πρόκειται για μια ανθηρή δραστηριότητα στις ελληνικές πόλεις και πολλά μικροεπαγγέλματα χρησιμεύουν ως προκάλυμμα σ' αυτές τις παράνομες διαπραγματεύσεις. Σε ένα επίγραμμα της Παλατινής Ανθολογίας ένας αφέντης δίνει στο σκλάβο του οδηγίες για να ετοιμάσει ένα απλό γλέντι που σκοπεύει να προσφέρει σε τέσσερις φίλους του. Τελειώνοντας του λέει να πάει να βρει μια μυροπώλιδα της γειτονιάς και να του «κρατήσει» πέντε γυναίκες για το βράδυ. Και προσθέτει ένα «συνθηματικό» που θα επιτρέψει στο σκλάβο να γίνει κατανοητός από τη μυροπώλιδα με μισόλογα. Η τελευταία οπωσδήποτε δεν εξασκεί «επίσημα» το επάγγελμα της μαστροπού, αλλά επωφελείται απ' το ότι τα φτιασίδια της και τα αρώματά της τραβούν τις πόρνες της γειτονιάς για να τις πείσει να νοικιάζονται στα κρυφά. Και ίσως να καρπώνεται μεγαλύτερα κέρδη απ' αυτό το πολύ ειδικό εμπόριο απ' ό,τι απ' την πώληση των καλλυντικών της. Η λειτουργία τον συμποσίου Στο συμπόσιο οι Έλληνες θέλησαν να συνθέσουν όλες τις πνευματικές ή σωματικές απολαύσεις που μπόρεσαν να συλλάβουν. Μεριμνώντας να υποτάξουν κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά σε κανόνες αρμονίας, «κωδικοποίησαν» τις γιορτές τους για να τις εντάξουν με τρόπο λογικό στις αισθητικές, αισθησιακές ή πνευματικές διασκεδάσεις. Φοβούμενοι πάνω απ' όλα μήπως γίνουν σκλάβοι των παθών τους, δύσπιστοι απέναντι στην ακολασία που αγγίζει το χώρο της τόσο μισητής ύβρεως, λογικοποιούν το άλογο και διασκευάζουν ακόμα και στις ευωχίες τους τον ελιτίστικο κόσμο του Καλού Καγαθού, του Ωραίου και του Καλού. Μια στάση λοιπόν ριζικά διαφορετική από εκείνη που υιοθετούν οι σύγχρονοι πολιτισμοί, σπεύδοντας να απορρίψουν την ικανοποίηση των ενστίκτων και τις ανομολόγητες δραστηριότητες στην παρανομία. Για την καλύτερη κατανομή των δραστηριοτήτων οι Έλληνες χωρίζουν το συμπόσιο σε δύο ευδιάκριτα μέρη: αρχικά ικανοποιείται η πείνα των συνδαιτυμόνων με ένα γεύμα φτιαγμένο στα γρήγορα, χω107

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ρίς ιδιαίτερες μαγειρικές απαιτήσεις. Οι Ρωμαίοι θα αποδώσουν πολύ μεγάλη σημασία στη γαστρονομική εφευρετικότητα και η cena θα βρει τη δικαίωσή της στην πρωτοτυπία και τη λεπτότητα των πιάτων που σερβίρονται στους συνδαιτυμόνες. Αντίθετα στην Ελλάδα το πρώτο μέρος του συμποσίου σκοπό του έχει να καταπρα13νει την όρεξη με λιτό τρόπο. Λίγα ποτά, καθόλου συζήτηση: τυπικά πράγματα για τους άντρες, μα για τις εταίρες αυτό το φαγητό συχνά είναι το μοναδικό που θα έχουν ολόκληρη τη μέρα. Έτσι δε διστάζουν να κάνουν τις προμήθειές τους για τις ίδιες ή για την οικογένειά τους. Κατά τη διάρκεια μιας βραδιάς, η Αθηναία Δεξιθέα βάζει στην άκρη σχεδόν τα καλύτερα κομμάτια του γεύματος για τη μητέρα της. Η Γνάθαινα που βρίσκεται δίπλα της, βλέποντάς την, φωνάζει: «Μα την Άρτεμη, αν τόξερα, θα πήγαινα να φάω με τη μάνα σον κί όχι με σέναί».

Αυτό το φαγητό αποτελεί ένα προοίμιο κατά το οποίο οι καλεσμένοι προετοιμάζονται για το δεύτερο μέρος της γιορτής, την καθαυτό «οινοποσία». Θρησκευτικές τελετές, διασκεδάσεις, βαριετέ, θα δώσουν το ρυθμό για την κατάποση κυπέλλων κρασιού όλη τη νύχτα. Βέβαια στο τέλος της νύχτας σχεδόν πάντα όλοι φτάνουν στην πλήρη μέθη, όμως υπολογίζονται τα πάντα για να φτάσουν βαθμιαία ως εκεί και χωρίς να διασπαστεί η ισορροπία του συμποσίου: «Παντού η αταξία είναι διαστροφή, αλλά στους άντρες, κυρίως όταν πίνουν, αποκαλύπτει τη διαφθορά της με την υπερβολή κι άλλα κακά που δε λέγονται και που ένας άντρας ικανός για την τάξη και την αρμονία πρέπει να προβλέπει και να αποφεύγει^».

Για να ανταποκριθούν σ' αυτή την απαίτηση της εσώτερης αρμονίας που πρέπει να ρυθμίζει την ψυχαγωγία, ακόμα και την πιο υλική, οι Αρχαίοι προβληματίζονται αδιάκοπα και βρίσκουν πολύ ενδιαφέρον να συζητούν χαλαρά, αλλά και να διαφωνούν, για την ευ5. Πλούταρχος, Των επτά σοφών συμπόσιον, 1,2,5c. 108

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

πρέπεια που πρέπει να τηρείται: πώς πρέπει να κατανέμονται οι διασκεδάσεις για να εξισορροπούνται; ποια θέση πρέπει να έχει ο κάθε συνδαιτυμόνας; ποια παιχνίδια πρέπει να αποφεύγονται; Μιλάμε για έναν τομέα της ζωής, όπως και πολλοί άλλοι στην Ελλάδα, όπου ο αυτοσχεδιασμός και η αυθορμησία θεωρούνται κακοήθεια και πρόκληση ύβρεως. Όντως υπάρχουν λίγες παραλλαγές στην τελετουργική οργάνωση του συμποσίου, που ανήκει περισσότερο στη σφαίρα της λειτουργίας παρά της απλής διασκέδασης: στα κείμενα και στις αναπαραστάσεις της ζωγραφικής ξαναβρίσκουμε πάντα το ίδιο σκηνικό: κρεβάτια σκεπασμένα με λίγο πολύ βαρύτιμα υφάσματα, ελαφρά τραπέζια, μεγάλα αγγεία με κρασί, κύπελλα για τους πότες, τρίποδες. Στα πόδια των κρεβατιών μερικοί σκύλοι τρώνε βώλους ψωμί με τους οποίους σκούπισαν τα χέρια τους οι καλεσμένοι. Η διακόσμηση με φυτά συμβάλλει στο ευχάριστο σκηνικό: οι συνδαιτυμόνες με στεφάνια στο κεφάλι, κλαδιά σκορπισμένα στο έδαφος ή κρεμασμένα στους τοίχους. Τα λουλούδια και τα κλαδιά αυτά δεν έχουν εξάλλου μόνο μια διακοσμητική λειτουργία, είναι και ιερές προσφορές στο θεό του κρασιού, αφού το συμπόσιο αποτελεί μια μορφή τιμής σ' αυτόν. Επίσης οι Αρχαίοι αποδίδουν προληπτικές ή θεραπευτικές ιδιότητες σε ορισμένα άνθη και φυτά σαν τον κισσό, τα τριαντάφυλλα και τις βιολέτες: επιτρέπουν την αποφυγή της μέθης και της ζαβλακομάρας που φέρνει η υπερβολική κατανάλωση κρασιού. Αποδίδονται παρόμοιες ιδιότητες και στα αρώματα που οι συνδαιτυμόνες σκορπίζουν γενναιόδωρα πάνω τους. Ακόμα κι αν οι διάφορες βαθμίδες ενός συμποσίου ανήκουν στο χώρο της διασκέδασης, η ίδια η γιορτή ταλαντεύεται σταθερά ανάμεσα στο ιερό και το κοσμικό στοιχείο. Οι συνδαιτυμόνες πριν την καθαυτό «οινοποσία» κάνουν σπουδές στις θεότητες και ιδιαίτερα στο Διόνυσο Ελευθερέα («απελευθερωτή»). Πριν ξεκινήσουν να πίνουν, ψέλνουν ένα παιάνα, χαρούμενο ύμνο με λειτουργικό χαρακτήρα που απευθύνεται στον Απόλλωνα. Ιεροτελεστίες, άσματα· βρισκόμαστε πολύ μακριά από το χυδαίο γλέντι κι ωστόσο οι Αρχαίοι δε σοκάρονται από το ιερόσυλο, για τα μάτια μας, μίγμα ιερών ύμνων και κρασοτράγουδων, τελετουργικών προσταγών και αχαλίνωτου αισθησια109

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

σμού. Το «σκάνδαλο» υπάρχει μόνο για μας, όχι για όσους παρευρίσκονται σ' ένα συμπόσιο. Αν δε λάβουμε υπόψη μας αυτό το σταθερό αποτύπωμα του θρησκευτικού στοιχείου στις διάφορες φάσεις του ελληνικού συμποσίου, υπάρχει ο κίνδυνος να δούμε σ' αυτή την αυστηρή οργάνωση των απολαύσεων, σ' αυτό το συχνά ιλιγγιώδες τυπικό, μόνο μάταιες, κάποιες φορές και παιδιάστικες, συνήθειες. Φτάνουν μάλιστα στο σημείο να χρησιμοποιούν πρακτικές δανεισμένες από τις τελετές μύησης του ορφισμού ή άλλων μυστικιστικών θρησκειών. Συμβουλεύουν έτσι τη χρήση στα συμπόσια ορισμένων φυτών των οποίων οι ευφορικές ιδιότητες είναι πολύ γνωστές στους οργανωτές των ιερών μυστηρίων: πρέπει να ανακατέψουν βούγλωσσο με κρασί και να ραντίσουν το έδαφος με εγχύματα ιεροβότανου και αδίαντου, σύμφωνα με τις συμβουλές του Πλούταρχου^. Μπορούμε να αναρωτηθούμε αν η ανεξέλεγκτη χρήση ορισμένων τέτοιων φυτών αποτελεί την πηγή μιας περίεργης ομαδικής παραίσθησης που περιγράφει ο Αθηναίος: στον Ακράγαντα ένα συμπόσιο τελειώνει με μια εκπληκτική σκηνή τρέλας. Οι νεαροί συνδαιτυμόνες φαντάζονται ότι βρίσκονται πάνω σ' ένα καράβι στο έλεος μιας θύελλας και, για να ρίξουν το έρμα, αρχίζουν να πετούν όλα τα έπιπλα απ' τα παράθυρα του σπιτιού. Διάφοροι μαζεύονται στο δρόμο, ορισμένοι διαβάτες αρχίζουν να κλέβουν τα πεταμένα στο λιθόστρωτο και πρέπει να παρέμβουν οι αρχές της πόλης. Το άλλο πρωί πηγαίνουν στο σπίτι όπου ξέσπασε αυτό το ντελίριο για να ανακρίνουν τους νεαρούς. Αυτοί όμως, αντί να έχουν συνέλθει, επιμένουν στους παραλογισμούς τους και νομίζουν ότι οι αξιωματούχοι είναι θεοί της θάλασσας! Στη συνέχεια το σπίτι ονομάστηκε «Τριήρης» για να θυμίζει αυτό το παραισθησιογόνο «ναυάγιο». Δύσκολο να πιστέψουμε ότι το κρασί είναι ο μόνος υπεύθυνος αυτής της μεγάλης διάρκειας παραίσθησης και πιθανότατα η προσθήκη φυτών στο κρασί προκάλεσε τα παράξενα συμπτώματα αυτής της τρέλας. 6. Οι αρχαίοι συγγραφείς, Έλληνες ή Λατίνοι, συμφωνούν ότι ένα έγχυμα ιεροβότανου και αδίαντου και η προσθήκη βούγλωσσου στο κρασί προκαλούν την ευφορία των συνδαιτυμόνων. 110

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

Για να ρυθμίζουν τις διάφορες φάσεις του συμποσίου αρμονικά, οι συνδαιτυμόνες ορίζουν ένα συμποσιάρχη στον οποίο δεσμεύονται να υπακούουν. Ο συμποσιάρχης έχει για έργο του να κανονίζει τον αριθμό των κυπέλλων του ποτού, να επιβλέπει τη διευθέτηση της διασκέδασης, να απονέμει «ποινές» για να τιμωρεί τους κακούς πότες. Μόνο αυτός είναι υπεύθυνος για το σωστό ξετύλιγμα της «οινοποσίας», χρειάζεται δε ολόκληρη τέχνη για να διευθύνει ένα γλέντι: «Πρέπει το ανακάτεμα τον ανθρώπου και του κρασιού να γίνεται ανάλογα με τη φύση του καθενός και ο συμποσιάρχης οφείλει να γνωρίζει τους κανόνες αυτής της ανάμιξης και να τους τηρεί, όπως ένας έμπειρος μουσικός με τις χορδές της λύρας του, για να «στρώνει» έναν καλεσμένο δίνοντάς του να πιει, για να «χαλαρώνει» κάποιον άλλο μετριάζοντας την ποσότητα του κρασιού κι έτσι να φέρνει δύο ξεκούρδιστα στοιχεία σε μια αρμονική ένωση'^».

Η φύση και η ποικιλία των δραστηριοτήτων στις οποίες επιδίδονται όσοι συμμετέχουν σ' ένα συμπόσιο στα σίγουρα φέρνουν αμηχανία στο σύγχρονο αναγνώστη που ανακαλύπτει τα διάφορα Συμπόσια της ελληνικής λογοτεχνίας. Αν η κατάποση μεγάλων ποσοτήτων κρασιού, αν τα «νούμερα» των μουσικών και των χορευτριών φαίνονται να ανήκουν στη σφαίρα της απόλαυσης, τότε τι να πει κανείς για τη χωρίς συνοχή ακολουθία μικρών παιχνιδιών, στα όρια της παιδικότητας, και για τις συζητήσεις για θέματα καλλιτεχνικά, πολιτικά, ακόμα και φιλοσοφικά; Αυτή η συνάθροιση, συχνά ετερογενής για όποιον παρατηρεί απ' έξω, ηθελημένα αποτελείται από το συνδυασμό όλων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, σωματικών ή πνευματικών, των οποίων η λογική και οργανωμένη έξαρση πρέπει να οδηγεί τους συνδαιτυμόνες μέχρι την ολική απόλαυση. Σίγουρα ένας ολόκληρος κόσμος χωρίζει τις συγκεντρώσεις καλής συντροφιάς, που ο Πλάτων και ο Ξενοφών μας παρουσιάζουν στα Συμπόσιά τους, και τα χονδροειδή όργια στα οποία καταλήγουν πολλά συμπόσια. Ποια σχέση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στο διάλογο όπου ο Σωκράτης ορίζει με 7. Πλούταρχος, Των επτά σοφών συμπόσιον, 1,4,2f. Ill

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

λεπτότητα τον ιδανικό έρωτα και στις παρεκτροπές της Νέαιρας και των συντρόφων της; Κι ωστόσο και οι γλεντοκόποι που γιορτάζουν θορυβώντας την αθλητική νίκη του Χαβρία και οι σύντροφοι του Σωκράτη αφήνονται στην ίδια ιεροτελεστία. Ασφαλώς πίνουν, και πολύ, σε ένα συμπόσιο. Μετά το κύπελλο με το αρωματισμένο κρασί που οι συνδαιτυμόνες περνούν ο ένας στον άλλο με θρησκευτική ευλάβεια στην αρχή της βραδιάς, ακολουθούν πολλά κύπελλα που ρουφιούνται αλόγιστα καθώς προχωρά η μέθη. Κανείς δεν εκπλήσσεται που βλέπει στο Συμπόσιοντον Πλάτωνα τον Αλκιβιάδη να αδειάζει μονορούφι ένα κύπελλο κρασί με χωρητικότητα παραπάνω από δύο λίτρα· ο νεαρός άντρας βρίσκεται ωστόσο κιόλας σε κατάσταση προχωρημένης μέθης. Οι ποσότητες κρασιού που καταναλώνονται είναι σημαντικές: ένας αμφυτρίονας σε ένα επίγραμμα της Παλατινής Ανθολογίας υπολογίζει μαζί με το δούλο του την ποσότητα κρασιού που θα απαιτηθεί για οχτώ άτομα: εκτιμά πως χρειάζονται τέσσερις χοείς άκρατου οίνου, περίπου δηλαδή 13 λίτρα, κάτι που αντιστοιχεί μετά την προσθήκη νερού σε σχεδόν 40 λίτρα κρασιού. Προβλέπονται λοιπόν 5 λίτρα για κάθε άτομο, αν υπολογίσουμε ότι οι τέσσερις γυναίκες πίνουν την ίδια ποσότητα με τους άντρες. Οι Έλληνες είναι μεγάλοι πότες: το κυριότερο είναι ο βαθμός μέθης να είναι ίδιος για όλους. Έτσι ο Αλκιβιάδης υποχρεώνει το Σωκράτη να πιει κι αυτός για να βρίσκεται «σε αρμονία» με τους γύρω του, απαραίτητη προϋπόθεση για το ξεκίνημα μιας συζήτησης.

Χορεντρίες, γελωτοποιοί και

σαλτιμπάγκοι...

«Τότε μπήκαν ανλήτριες, τραγουδίστριες και πολλές Ρόδιες σαμβυκίστριες. Αυτά τα κορίτσια μου φάνηκαν ολόγυμνα, αλλά ορισμένοι έλεγαν ότι φορούσαν κάτι πάνω τους... Κατόπιν μπήκαν ιθυφαλλικοί χορευτές, θαυματοποιοί, γυμνές γυναίκες που έκαναν ακροβατικά πάνω σε ξίφη κι έβγαζαν φωτιές απ' το στόμα... Στο μεταξύ είχε φτάσει ο «κλόουν» Μανδρογένης. Μας έκανε να γελάσουμε πολύ με τ* αστεία του κι ύστερα χόρεψε με τη γυναίκα του.

112

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

που ήταν πάνω από ογδόντα χρονών^»,

Η αναζήτηση της μέθης αποκτά ρυθμό απ' τα θεάματα και την κάθε είδους ψυχαγωγία, που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα ενός σωστού συμποσίου. Στις μουσικούς και χορεύτριες που νοικιάζονται απ' έξω εμπιστεύονται τη φροντίδα να διατηρούν την ευθυμία των συνδαιτυμόνων, ενώ η μουσική θεωρείται απαραίτητη για την απόλαυση. Οι Έλληνες ζωγράφοι παριστάνουν πάντοτε δίπλα στους συνδαιτυμόνες αυτές τις νεαρές γυναίκες με λίγα ή περισσότερα ρούχα, χορεύοντας αρμονικά στους ήχους του αυλού ή της λύρας και πολύ συχνά οι ίδιοι οι δειπνητές γίνονται μουσικοί για να συνοδέψουν τους ελιγμούς των χορευτριών. Σπανιότερα συμμετέχουν και νεαρά αγόρια σ' αυτές τις χορογραφίες. Η αρμονία και η ομορφιά του συνόλου κρύβουν πολύ συχνά ύπουλες έριδες ανάμεσα στους καλλιτέχνες, που είναι έτοιμοι για όλα αρκεί να κερδίσουν τις καλύτερες εντυπώσεις. Η εταίρα Φιλίννα διηγείται στη μητέρα της πώς την προηγούμενη σε ένα συμπόσιο η αντίπαλή της Θαΐς θέλησε να επωφεληθεί από ένα χορό για να της αρπάξει τον εραστή της Δίφιλο: «Η Θαΐς σηκώθηκε κι άρχισε να χορεύει σηκώνοντας πολύ ψηλά το φόρεμά της σαν νάταν η μόνη πούχει ωραίους αστραγάλους! Όταν σταμάτησε, ο Ααμπρίας δεν είπε τίποτε, αλλά ο Αίφιλος βάλθηκε να τη συγχαίρει υπέρμετρα για την αίσθηση του ρυθμού και του χορού της- και να σκορπίζει επαίνους για τον τρόπο που τα βήματά της ενώνονταν με τη λύρα, και για τους καλοφτιαγμένους αστραγάλους της, και μύριες άλλες χαζομάρες. Σαν νάπλεκε το εγκώμιο της Αφροδίτης Σωσάνδρας του Κάλαμι κι όχι αυτής της Θαΐδας που ξέρεις καλά πώς είναι στο σώμα αφού την έχεις δει να παίρνει το μπάνιο της μαζί μας. Τότε αυτή-ξέρεις πώς - άρχισε αμέσως να με κοροϊδεύει: «Υπάρχει κάποια εδώ μέσα, είπε, που αν δεν ντρεπόταν τα κοκκαλιάρικα πόδια της, θα σηκωνόταν κι εκείνη να χορέψει». Τι μπορούσα να πω, μητέρα; Σηκώθηκα κι άρχισα να χο-

8. Ιππόλοχος, Συμπόσιον του Καράννου (Αθηναίος, IV, 129-130). Η σαμβύκη είναι ένα είδος τριγωνικής άρπας με τέσσερις χορδές. 113

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ρεύω. Μπορούσα να κάνω κι αλλιώς; Δεν μπορούσα να μείνω στη θέση μου, ν' αφήσω τους άλλους να νομίζουν πως αυτή η Θαΐς είχε πει την αλήθεια και να την αφήσω να γίνει η βασίλισσα του συμποσίου^!».

Ο χορός δεν είναι ο αποκλειστικός τομέας των επαγγελματιών που νοικιάζονται για να ψυχαγωγούν τους συνδαιτυμόνες. Οι ίδιοι οι άντρες επιδίδονται σε χορευτικές φιγούρες, μερικές από τις οποίες είναι πολύ υποβλητικές. Έτσι ο κόρδαξ, χορός λυδικής προέλευσης, έχει μια έντονη φήμη απρέπειας για τους Αρχαίους. Ωστόσο υπάρχει ένας όρος γι' αυτού του είδους τη διασκέδαση: οι άντρες πρέπει να έχουν φτάσει σε ένα αρκετό σημείο μέθης για να χορέψουν, ενώ αν το κάνουν νηστικοί θεωρείται έλλειψη αγωγής. Τα θεάματα ενός συμποσίου μπορεί να είναι και περισσότερο εξεζητημένα όταν ο οικοδεσπότης, αντί να αρκεστεί να νοικιάσει από κάποιον προξενητή μερικά κορίτσια για τη βραδιά, απευθύνεται σε έναν πραγματικό διοργανωτή θεαμάτων ζητώντας του να έρθει να παρουσιάζει τα νούμερά του στους καλεσμένους. Στο Σνμπόσιονχον Ξενοφώντα διάφορα καλλιτεχνικά ιντερμέδια διακόπτουν συχνά τη συζήτηση των συνδαιτυμόνων. Ένας Συρακούσιος, που παίζει μαριονέτες τη μέρα και τη νύχτα είναι «ιμπρεσάριος μιούζικ-χωλ», παρουσιάζει στους παρευρισκόμενους τα νούμερα του θιάσου του που αποτελείται από τρεις καλλιτέχνες: μια αυλήτρια, μια χορεύτρια που κάνει ακροβατικά κι ένα νεαρό αγόρι που είναι το ίδιο καλός κιθαρωδός και χορευτής. Πρόκειται για μια διασκέδαση πολυτελείας κι αυτός ο Συρακούσιος κερδίζει, όπως διευκρινίζει ο Ξενοφών, εκπληκτικά ποσά, «εμψυχώνοντας» τις βραδιές των Αθηναίων. Οι καλλιτέχνες του παρουσιάζουν πολύπλοκα και θεαματικά νούμερα που κλιμακώνονται με σοφούς υπολογισμούς ανάλογα με την πρόοδο της μέθης των καλεσμένων και σκοπός τους είναι να διεγείρουν λίγο λίγο τον αισθησιασμό των τελευταίων. Το θέαμα ξεκινά με χορευτικά και μουσικά νούμερα. Η ακροβατική δεξιοτεχνία της χορεύτριας δίνει το στίγμα της πρωτοτυπίας της: 9. Λουκιανός, Εταιρικοί Διάλογοι, 9. Ο Κάλαμις είναι γλύπτης της εποχής του Περικλή και η Αφροδίτη Σωσάνδρα του βρισκόταν στην Ακρόπολη. 114

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

«Κατόπιν η μουσικός άρχισε να παίζει αυλό και κάποιος βοηθός που στεκόταν πλάι στη χορεύτρια, της έδωσε δώδεκα στεφάνια. Αυτή τα πήρε κι άρχισε να χορεύει κι έριξε τα στεφάνια στον αέρα στροβιλίζοντάς τα. Υπολόγιζε το ύψος που έπρεπε να τα πετάξει για να τα ξαναπιάσει με τη σειρά... Ύστερα έφεραν ένα στεφάνι με ολόγυρά του μαχαίρια ολόρθα. Η χορεύτρια, κάνοντας μια τρύπα προς τα εμπρός, πέρναγε μέσα απ' το στεφάνι και μετά ξαναπέρναγε με μια τούμπα προς τα πίσω. Οι θεατές φοβόνταν μήπως χτυπήσει, όμως εκείνη εκτελούσε το νούμερό της με τόλμη και σιγουριά... Έφεραν στη χορεύτρια κι έναν τόρνο κι ετοιμάστηκε να κάνει τις διαβολιές της πάνω του^^».

Αν οι δύο πρώτες ασκήσεις της νέας γυναίκας επιτρέπουν στους παρευρισκόμενους να θαυμάσουν αρχικά τη δύναμη της και κατόπιν το κουράγιο της όπως ενός άντρα, ο Σωκράτης διακόπτει το τελευταίο νούμερο: για ποιο λόγο, λέει, μια επικίνδυνη επίδειξη θα μπορούσε να προκαλέσει ευχαρίστηση; Η παρατήρηστκ^ου φιλόσοφου μας επιτρέπει να καταλάβουμε καλύτερα ως ποιο βαθ^ό η απόλαυση είναι, για πολλούς Έλληνες, ουσιαστικά αισθητικής τάξης. Ο τρόμος, που άλλοι θα μπορούσαν να θεωρήσουν ως επιπρόσθετο καρύκευμα, δεν έχει καμιά θέση σ' αυτή την αναζήτηση της ηδονής. ...ομαδικά παιχνίδια^ διαγωνισμοί ομορφιάς και διαβολιάς... Τα παραπάνω θεάματα δεν παρουσιάζονται το ένα μετά το άλλο, αλλά λειτουργούν σαν ιντερμέδια ανάμεσα στα παιχνίδια και τα συμποσιακά τραγούδια. Ένας κώδικας επιβάλλει και σ' αυτό τον τομέα αυστηρούς κανόνες στη φαντασία των συνδαιτυμόνων και μας προκαλεί σύγχυση αυτή η λεπτομερής, και μάλιστα σχολαστική, οργάνωση αυτού που νομίζουμε ότι απαιτεί αυθορμητισμό και αυτοσχεδιασμό. Τα σκόλια, για παράδειγμα, δηλαδή τα επιτραπέζια τραγούδια, ερμηνεύονται από τους συμποσιαστές με τη σειρά και ένα κλαδάκι μυρτιάς κυκλοφορεί από κρεβάτι σε κρεβάτι για να οριστεί ο τραγου-

10. Ξενοφών, Συμπόσιον, II, 8-11 και VII, 1. 115

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

διστής. Κάθε λογής διαγωνισμοί, αινίγματα, «ομαδικά παιχνίδια» που αποτελούν κατάλοιπα μιας πρωτογενούς οργάνωσης του συμποσίου και ίσως να συνδέονταν στην αρχή με θρησκευτικές επιταγές. Κατά την κλασική περίοδο οι Έλληνες δεν κατανοούν πια την ιερή αξία αυτών των τελετών, αλλά συνεχίζουν να τις τηρούν. Πολλές μορφές αυτής της ψυχαγωγίας μας φαίνονται παιδιάστικες και λίγο ταιριάζουν με την ιδέα που συνήθως διαμορφώνουμε για την ελληνική κουλτούρα. Πρέπει φυσικά να λάβουμε υπόψη μας την αυξανόμενη μέθη των συνδαιτυμόνων που ταλαντεύει τα λογικά ακόμα και των πιο σοφών. Πολλά απ' αυτά τα παιχνίδια πιθανώς έχουν σαν προορισμό τους να δοκιμάσουν την κλονισμένη διαύγεια των συμποτών. Όταν οι ικανότητές τους είναι ακόμα σχεδόν ανέπαφες, αρχίζουν τα «πνευματικά» παιχνίδια: αινίγματα, γρίφους ή πορτραίτα. Στους προσκεκλημένους των συμποσίων αρέσει να διοργανώνουν και κάθε λογής διαγωνισμούς για τις σωματικές ή πνευματικές ιδιότητες των παρευρισκομένων. Στο Σνμπόοιον του Ξενοφώντα ένας διαγωνισμός ομορφιάς φέρνει με κωμικό τρόπο σε αντίθεση το Σωκράτη, που όπως ξέρουμε ήταν πολύ άσχημος, και τον όμορφο νεαρό Κριτόβουλο. Πιο «ερωτικοί» είναι οι διαγωνισμοί στους οποίους συναγωνίζονται οι σύντροφοι των συμποσιαστών, οι χορεύτριες, οι μουσικοί: τις συγκρίνουν γιοττα^τήθη τους, τους γλουτούς τους ή άλλα ακόμα πιο απόκρυφα σημεία του σώματός τους. Και δεν είναι σπάνιο στο τέλος ενός συμποσίου να βάζουν τις γυναίκες να συναγωνίζονται για να μάθουν ποια είναι η καλύτερη ερωμένη. Ορισμένοι φτάνουν στο σημείο να οργανώνουν, όπως στους Ολυμπιακούς Αγώνες, ειδικές δοκιμασίες ανάλογα με τις ερωτικές ικανότητες καθεμιάς απ' τις νεαρές γυναίκες. Όσο η νύχτα πέφτει τόσο οι προκλήσεις γίνονται όλο και πιο παράλογες: ο συμποοίάρχης διατάζει τους φαλακρούς να χτενιστούν, τους βραδύγλωσσους να τραγουδήσουν, τους κουτσούς να κάνουν ασκήσεις ισορροπίας. Οι συμποσιαστές προσπαθούν να αδειάσουν τα κύπελλά τους καθώς στέκονται στο ένα πόδι, κάτι που γίνεται όλο και πιο προβληματικό όσο αυξάνεται η μέθη! «Ο πλατωνικός φιλόσοφος Αγαμήστωρ είχε ένα λεπτό και τελείως 116

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

ατροφικό πόδι. Για να τον κοροϊδέψουν, οι συμποσιαστές αποφάσισαν ότι όλοι έπρεπε να πιουν ισορροπώντας στο δεξί τους πόδι, αλλιώς θα είχαν κάποιο πρόστιμο. Όταν ήρθε η σειρά του Αγαμήστορα να δώσει μια διαταγή, είπε πως όλοι έπρεπε να πιουν όπως θα τον έβλεπαν να το κάνει αυτός. Έφερε ένα αγγείο, έβαλε μέσα το αδύναμο πόδι του και ήπιε απ' το κύπελλό του. Οι υπόλοιποι κατάλαβαν γρήγορα πως ήταν αδύνατο να τον μιμηθούν και πλήρωσαν το πρόστιμο^h>.

Αυτό το ανέκδοτο που μας αναφέρει ο Πλούταρχος έχει σκοπό να μας κάνει να θαυμάσουμε την ετοιμότητα του Αγαμήστορα που ξέρει να γλιτώνει με πνευματώδη τρόπο από μια ταπεινωτική γι' αυτόν κατάσταση. Πολύ συχνά στα συμπόσια παίζουν το παιχνίδι της ισορροπίας πάνω σε ένα ασκί γεμάτο κρασί και τις περισσότερες φορές λαδωμένο για περισσότερη δυσκολία. Εξάλλου δεν πρόκειται για μια απλή διασκέδαση, λίγο πολύ ανόητη και χωρίς νόημα, αλλά για την επιβίωση τελετουργικών δοκιμασιών πρωταρχικά σι^νδεδεμένων με τη λατρεία του Διονύσου. ...το παιχνίδι τον κότταβον... Ωστόσο το παιχνίδι που την κλασική περίοδο έχει τη μεγαλύτερη επιτυχία είναι ο κότταβος με τις ταυτόχρονα ερωτικές και διονυσιακές παραμέτρους του. Περίεργο παιχνίδι σικελικής προέλευσης στο οποίο εξασκήθηκαν οι Έλληνες του και αιώνα π.Χ. Ο πότης πρέπει να αδειάσει το περιεχόμενο ενός κυπέλλου και να ρίξει τις τελευταίες σταγόνες κρασιού που έμειναν μέσα σ' αυτό προς ένα πιάτο ή ένα αγγείο τοποθετημένο σε κάποια απόσταση. Εκτελώντας αυτή την άσκηση δεξιοτεχνίας, ο πότης προφέρει το όνομα του άντρα ή της γυναίκας που ποθεί. Αν το κρασί που ρίχνεται πετύχει το στόχο που ορίστηκε με έναν αρμονικό ήχο, ο παίκτης είναι βέβαιος ότι κατέχει τη γυναίκα ή το αγόρι με το όνομα που ακούστηκε. Με το παιχνίδι του κότταβου οι συμποσιαστές γενικά μοιράζονται τις εταίρες ή τις μουσικούς που τους ψυχαγώγησαν στη διάρκεια της βραδιάς: 11. Πλούταρχος, Των επτά σοφών συμπόσιον, 1,4,62 If. 117

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

«Μόλις ο ηχηρός θόρυβος του κρασιού, σαν το πλατάγισμα του «τηλέφιλου», κροτίσει πάνω στο κύρτωμα του προφητικού αγγείου, ξέρω πως μ' αγαπάς. Θα μου δείξεις αμέσως ότι είναι αλήθεια, πλαγιάζοντας μαζί μου ολόκληρη τη νύχτα. Έτσι θα μου δείξεις την ειλικρίνειά σου. Και θ' αφήσω αυτούς τους μεθύστακες να γλεντάνε με τον κότταβο ρίχνοντας με φασαρία πολλή το κρασί τους στο αγγείο^^».

Κάποιες φορές μάλιστα, όταν οι εταίρες έχουν αποκτήσει κάποια φήμη, επιδίδονται οι ίδιες στο παιχνίδι του κότταβου και διαλέγουν έτσι τους συντρόφους της βραδιάς τους: τις βλέπουμε σε πολλά αττικά κύπελλα να στριφογυρνούν στα ακροδάχτυλά τους ένα μεγάλο κάνθαρο. Οι δυσκολίες πολλαπλασιάζονται έτσι ώστε η επιτυχία στον κότταβο να γίνεται όλο και πιο τυχαία: έτσι βάζουν το πιάτοστόχο στην κορυφή ενός υπερυψωμένου στηρίγματος που ταλαντεύεται. Πόσο επιδέξιος όποιος μπορεί να το αγγίξει με την πρώτη! Κανένα «όργιο» κατά την κλασική εποχή δε θα μπορούσε να μην περιλαμβάνει αυτό το παιχνίδι, και μάλιστα στους τοίχους ενός τάφου κοντά στην Αλεξάνδρεια βρέθηκε ένα σχέδιο που παριστάνει δύο σκελετούς να παίζουν κότταβο μπροστά σε άλλους τρεις σκελετούς! Το βαθύτερο νόημα αυτής της διασκέδασης μπορεί να αφήνει πολλές απορίες και πιθανότατα αυτό ισχύει και για τους ίδιους τους τότε Έλληνες, αφού δεν υπάρχει καμιά μνεία του κότταβου μετά τον αιώνα π.Χ. Σ' αυτό το παιχνίδι βρίσκουμε τρία στοιχεία απαραίτητα στο συμπόσιο: κατανάλωση κρασιού, δεξιοτεχνία και ερωτισμό. Γιατί οι Έλληνες του δίνουν μια ιδιαίτερη θέση στις απολαύσεις τους; Ο κότταβος πιθανώς συνεχίζει, με κάποια παραφθορά, μια ιεροτελεστία προς τιμήν του Διονύσου· έτσι μπορεί να εξηγηθεί η μακροβιότητά του. Ωστόσο η επιλογή του ή της παρτενέρ με τον κότταβο πέφτει σε αχρηστία από τον αιώνα π.Χ. Οι συμποσιαστές υιοθετούν τότε άλ-

12. Παλατινή Ανθολογία, V, 296. Το «τηλέφιλο» είναι ένα φυτό που δεν έχει διευκρινιστεί (ίσως η παπαρούνα) του οποίου τα φύλλα έβαζαν ανάμεσα στα δάχτυλά τους για να μάθουν αν το αντικείμενο του πόθου τους τους ήταν πιστό. 118

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

λα μέσα για να εκδηλώσουν τους πόθους τους: για παράδειγμα ρίχνουν στη γυναίκα ή το αγόρι ένα μήλο ή ένα κυδώνι, φρούτα αφιερωμένα στην Αφροδίτη, ανανεώνοντας έτσι τη μυθική κίνηση τού Πάρι όταν του ζητήθηκε στο όρος Ίδα να διαλέξει την ομορφότερη από τις τρεις θεές. Πάνω στο φρούτο έχουν χαράξει το όνομα του εκλεκτού (ή της εκλεκτής), μερικές φορές και κάποια εξομολόγηση σαν αυτή: «Είμαι ένα μήλο που σου ρίχνει αυτός που σ* αγαπά. Λέξου το, Ξανθίππη. Αφού κι εσύ κι εγώ θα μαραθούμε κάποια μέρα^^».

Είναι εριστική η μέθη κάποιου συμποσιαστή; Δε δέχεται την επιλογή κάποιου άλλου, θέλει αυτός την κοπέλα για λογαριασμό του και, συχνά, το συμπόσιο στην τελευταία του φάση καταλήγει σε καβγά. Σύμφωνα με την αθηναϊκή νομοθεσία, όταν οι συνδαιτυμόνες δε συμφωνούν στη μοιρασιά των μουσικών και των χορευτριών, πρέπει οι νεαρές να βγουν σε πλειστηριασμό. Αυτή η διαιτησία δεν αρκεί πάντα για να ηρεμήσει τα οξυμμένα πνεύματα. Ο σοφός Ζήνων από το Κίτιο προκαλεί αίσθηση στην αρχή ενός συμποσίου με την αυστηρότητα των λόγων του: καταδικάζει με δριμύ τρόπο την ελευθεριότητα των συνδαιτυμόνων του, ασκεί κριτική στην παρουσία των μουσικών, με δυο λόγια γίνεται ανυπόφορος με έναν ανάρμοστο για την περίσταση πουριτανισμό. Ωστόσο στο τέλος του συμποσίου ο αυστηρός φιλόσοφος, κάτω απ' την επίδραση του κρασιού και του πόθου, καταλήγει να παίξει ξύλο με έναν άλλο συμποσιαστή διεκδικώντας απ' αυτόν μια αυλήτρια! ...και ερωτίκά θεάματα Οι σκηνές που παριστάνονται πάνω στα αττικά κύπελλα δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για τον ερωτικό χαρακτήρα του τέλους των συμποσίων. Ζευγάρια ή σύνολα των τριών ή τεσσάρων, όλοι οι συμποσιαστές επιδίδονται τότε, όταν η μέθη δεν τους έχει ακόμα ισο-

13. Παλατινή Ανθολογία, V, 80. 119

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

πεδώσει, σε λιγότερο ή περισσότερο εξεζητημένα ερωτικά παιχνίδια. Οι περισσότερες απ' αυτές τις οργιαστικές σκηνές - σήμερα - παρουσιάζουν μια ωμότητα κι ένα ρεαλισμό που ξαφνιάζουν ένα απροειδοποίητο πνεύμα. Ωστόσο, όποια και νάναι η αναπαράσταση, οι Έλληνες καλλιτέχνες πάντοτε έδιναν προτεραιότητα στην αρμονική σύνθεση του συνόλου. Ίσως πρόκειται για ζωγραφικές τεχνικές που εξαρτώνται απ' τη δεξιοτεχνία του ζωγράφου. Μπορούμε να διαπιστώσουμε επίσης και την τυπικά ελληνική πεποίθηση ότι η απόλαυση είναι ανώτερης υπόστασης και ότι η αρμονία είναι μια προϋπόθεση γι' αυτό. Δε μένει παρά να συγκρίνουμε αυτά τα αττικά κύπελλα με τις ρωμαϊκές τοιχογραφίες που με τον ίδιο ρεαλισμό αναπαριστούν παρόμοια θέματα: ο Έλληνας καλλιτέχνης προσπάθησε να βρει μια ισορροπία στη σύνθεσή του και τα πιο σκανδαλιστικά θέματα εντάσσονται πλήρως στο ζωγραφικό σύνολο ώστε να δημιουργείται μια αισθητική απόλαυση. Ακόμα κι αν οι πίνακές του έχουν σίγουρα μια καλλιτεχνική αξία, ο Ρωμαίος ζωγράφος αντίθετα περιορίστηκε, σε γενικές γραμμές, στην αναπαράσταση της διασκέδασης θεοτήτων ή ανθρώπων και δεν προσπάθησε να μεταδώσει μέσα από μια ερωτική σκηνή μια αντίληψη για την ηδονή. Για να διεγείρει τον αισθησιασμό των καλεσμένων του, ο επιδεικτικός οικοδεσπότης τους προσφέρει κάποιες φορές την παράσταση ενός υποβλητικού θεάματος. Στο Συμπόσιοντον Ξενοφώντα το γλέντι κλείνει με ένα μίμο που αναπαριστά τη νύχτα του γάμου του Διόνυσου και της Αριάδνης: «Έφεραν ένα κάθισμα με ψηλή ράχη κι ο Συρακούσιος ιμπρεσάριος μας είπε: «Κύριοι, αυτό είναι ο γαμήλιος κοιτώνας του Διόνυσου και της Αριάδνης. Πρώτη θα μπει η Αριάδνη, μετά ο Διόνυσος αφού τα έχει πιει με τους θεούς. Θα πάει κοντά της και θα γλεντήσουν οι δυο τους. Πρώτη μπήκε λοιπόν η Αριάδνη ντυμένη νυφούλα κι έκατσε στο κάθισμα. Ο Διόνυσος δε φαινόταν ακόμα, όμως η αυλήτρια έπαιζε ένα τραγούδι του γλεντιού. Τότε, εφαρμόζοντας με θαυμαστό τρόπο τα μαθήματα του χοροδιδάσκαλού της, η Αριάδνη άρχισε να μιμείται τη χαρά που ένοιωθε ακούγοντας αυτή τη μουσική. Δε βιά120

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

στηκε να συναντήσει το θεό κι έμεινε στο κάθισμα, όμως φαινόταν καλά ότι δεν μπορούσε να μείνει ήσυχη. Όταν την είδε ο Διόνυσος, προχώρησε προς το μέρος της χορεύοντας ερωτικά. Την κάθισε στα γόνατά του κι αγκαλιάζοντάς την της έδωσε ένα φιλί. Τότε εκείνη προσποιήθηκε την ταραγμένη, αλλά τον αγκάλιασε με τη σειρά της ερωτικά. Βλέποντας αυτό το θέαμα, οι συμποσιαστές άρχισαν να χειροκροτούν και φώναζαν: «Κι άλλο!». Τότε ο Διόνυσος σηκώθηκε, σήκωσε και την Αριάδνη, και πήραν τις θέσεις των εραστών που χαϊδεύονται με πάθος. Στη θέα του όμορφου Διόνυσου και της ωραίας Αριάδνης, που δεν υποκρίνονταν πια, αλλά ένωναν στ' αλήθεια τα χείλη τους, όλοι οι προσκεκλημένοι άρχισαν να ερεθίζονται. Είχαν την εντύπωση ότι άκουγαν τους δύο νέους να ανταλλάσσουν όρκους αγάπης και όλοι τους θα μπορούσαν να βεβαιώσουν ότι το αγόρι και το κορίτσι αγαπιόντουσαν πραγματικά. Δεν έμοιαζαν πια με ηθοποιούς ενός μίμου, αλλά με ερωτευμένους που επιτέλους τους επιτρεπόταν να κάνουν ό,τι ποθούσαν εδώ και πολύ καιρό. Τέλος τους είδαν να κάνουν πως κατευθύνονται σφιχταγκαλιασμένοι προς το κρεβάτι τους^"^». Σοφία

ή μέθη

Ό λ α τα συμπόσια δεν τελειώνουν οπωσδήποτε με τα τρελά όργια στα ο π ο ί α κατηγορείται η Νέαιρα ότι συμμετείχε στην Αθήνα. Δε θάπρεπε ωστόσο ν α ανοστίσει η ιεροτελεστία του σ υ μ π ο σ ί ο υ . Α κ ό μ α και οι «καλοί σύντροφοι», ό π ω ς οι συνομιλητές των δ ι α λ ό γ ω ν του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, όταν μαζεύονται για ένα συμπόσιο, δεν αρκούνται στις τέρψεις μιας φιλικής συγκέντρωσης, αλλά επιδίδονται σε ορισμένες τελετές ό π ο υ το κρασί και ο ερωτισμός έχουν την πρώτη θέση. Τα πρόσωπα του πλατωνικού Συμποσίου

φροντίζουν να

διευκρινίσουν α π ' την αρχή του βιβλίου ότι βρίσκονται ακόμα υ π ό την επίδραση της ο ι ν ο π ο σ ί α ς στην ο π ο ί α συμμετείχαν την προηγούμενη βραδιά· συνεπώς, και κατ' εξαίρεση, θα αρκεστούν ν α π ι ο υ ν για την απόλαυση

κι όχι για ν α φτάσουν συστηματικά στην κατάσταση

14. Ξενοφών, Συμπόσιον, IX, 2-7. 121

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

της μέθης. Γεγονός αρκετά σπάνιο για να νοιώθουν όλοι υποχρεωμένοι να δικαιολογήσουν τη στάση τους, λογοτεχνικό τέχνασμα στην πραγματικότητα, που επιτρέπει στον Πλάτωνα να ξετυλίξει το μακρύ διάλογο που θα αντιπαραθέσει τους συντρόφους ως προς τη φύση του έρωτα. Όμως ο διάλογος διακόπτεται από την άκαιρη άφιξη μιας παρέας γλεντοκόπων που περικυκλώνουν την αίθουσα του συμποσίου και υποχρεώνουν τους συμποσιαστές να πιουν χωρίς μέτρο. Και το βιβλίο τελειώνει πολύ κλασικά με το θέαμα της αυγής, όλοι οι καλεσμένοι να κυλιούνται στα κρεβάτια μετά το μεθύσι. Στο έργο του Πλάτωνα οι γυναίκες έχουν απομακρυνθεί απ' την αρχή ήδη του συμποσίου, όμως γενικά μένουν κοντά στους συνδαιτυμόνες. Σε πολλά κύπελλα τις βλέπουμε να ασχολούνται επιμελώς με τους άρρωστους νεαρούς, να τους υποστηρίζουν στο ασταθές βάδισμά τους ή και να τους βοηθούν να κάνουν εμετό. Πολύ συχνά, όπως στην περίπτωση του συμποσίου στο ακρωτήριο Κωλιάς, η μέθη είναι γενικευμένη και οι ίδιοι οι δούλοι που σερβίρουν τους συμποσιαστές επωφελούνται για να πιουν ή να κάνουν έρωτα με τις, πολύ μεθυσμένες για να διακρίνουν ανάμεσα σε ελεύθερους και υπηρέτες, νέες γυναίκες. Ένα επίγραμμα της Παλατινής Ανθολογίας μεταφέρει ένα γεγονός που απεικονίζει καλά την ατμόσφαιρα του τέλους του συμποσίου: μια πυρκαγιά, που προκλήθηκε πιθανώς από το υπόκαυστο, καταστρέφει πολύ γρήγορα ένα σπίτι όπου εκτυλίσσεται ένα συμπόσιο. Η μέθη είναι τόσο γενικευμένη που κανείς δεν έχει τη δύναμη να γλιτώσει απ' το θάνατο· μετρούν 80 θύματα, τόσο ελεύθερους όσο και δούλους. Αυτή η αντίληψη για την απόλαυση είναι εξάλλου χαρακτηριστική της Αθήνας, της Κορίνθου ή πολύ «εξελιγμένων» πόλεων. Οι περισσότεροι ελληνικοί πληθυσμοί αγνοούν αυτές τις διασκεδάσεις ή, κι αν τις ξέρουν, τις καταδικάζουν. Πώς άνθρωποι που δεν εκτιμούν την αθηναϊκή και κορινθιακή εκζήτηση θα μπορούσαν να δουν στην τελετουργία του συμποσίου κάτι άλλο από τη χυδαιότερη κραιπάλη; Μια αντιπροσωπεία Αρκάδων που πάει στο βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Γονατά προσκαλείται σε ένα γλέντι από τον τελευταίο και έχει μια αναπάντεχη εμπειρία:

122

ΓΛΕΝΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑ

«Αειπνούσαν κατά τη συνήθειά τους με σοβαρό και αυστηρό τρόπο, δεν έριχναν ματιά σε μας κι ούτε καν κοιτάζονταν μεταξύ τους. Όμως όταν άρχισε η οινοποσία κι ανάμεσα σε άλλες διασκεδάσεις μπήκαν αυτές οι Θεσσαλές αυλήτριες που χορεύουν φορώντας μόνο μία ζώνη, οι άντρες δεν μπόρεσαν πια να συγκρατηθούν, σηκώθηκαν απότομα από την κλίνη τους κι άρχισαν να φωνάζουν δυνατά σ* αυτό το εκπληκτικό για τα μάτια τους θέαμα. Είπαν το βασιλιά «μακάριο» αφού απολάμβανε τέτοια ψυχαγωγία κι επιδόθηκαν σε άλλες παρόμοιες χυδαιότητες^^».

Το γλέντι

παρεκτρέπεται

Η μέθη οδηγεί συχνά τους συμποσιαστές να επιδίδονται σε λιγότερο αθώες μορφές διασκέδασης απ' τα ομαδικά παιχνίδια που αναφέρθηκαν παραπάνω. Στο τέλος μιας οινοποσίας, μάλλον ιδιαίτερα έντονης, ο Αλκιβιάδης και οι σύντροφοί του παρωδούν τα Ελευσίνια Μυστήρια, μια απ' τις μεγαλύτερες λατρευτικές τελετές των Ελλήνων. Η χρυσή νεολαία της Αθήνας, στο τέλος ενός κεφάτου συμποσίου, οργανώνει με τρόπο θορυβώδη και ιερόσυλο τη μεγάλη λιτανεία που μια φορά το χρόνο κινητοποιεί την ευσέβεια των Ελλήνων. Φανταζόμαστε τη σκηνή: οι συμποσιαστές κάνουν τους μύστες, ο Αλκιβιάδης παίρνει το ρόλο του ιεροφάντη, του ιερέα δηλαδή που αναλαμβάνει να εξηγήσει τα μυστήρια σε όσους πρόκειται να μυηθούν, ο φίλος του Θεόδωρος κάνει το βοηθό του και ο Πουλυτίων, ο οικοδεσπότης του συμποσίου, έχει το ρόλο του πυρφόρου. Όλη η ιεραρχία της Ελευσίνιας θρησκείας αντιπροσωπεύεται σ' αυτή τη μασκαράτα που πιθανώς θα περνούσε απαρατήρητη απ' το ευρύ κοινό, αν ορισμένοι δούλοι δεν είχαν μεγάλη γλώσσα. Αυτή η παρωδία που παρουσιάζεται από τους αντιπάλους του Αλκιβιάδη ως προσβολή κατά ολόκληρης της Ελλάδας, και από τους φίλους του ως ένα αστείο νεαρών μεθυσμένων, έχει ανυπολόγιστες συνέπειες. Γίνεται την παραμονή της εκστρατείας στη Σικελία της οποίας την αρχηγία έχει αναλάβει ο Αλκιβιάδης. Αστείο ή όχι, είναι εύκολο για τους πολιτικούς εχθρούς του νεαρού άντρα να καταγγεί15. Αθήναιος, XIII, 607. 123

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

λουν με αγανάκτηση την παρωδία, χρησιμοποιώντας τις αποκαλύψεις των δούλων που εργάζονται στο σπίτι του Πουλυτίωνα. Και η παραπιωμένη παρέα των συντρόφων του Αλκιβιάδη δεν περιορίζεται στη γελοιοποίηση των ιερέων τελειώνει το γλέντι ακρωτηριάζοντας τις Ερμείες στήλες της πόλης. Έχουμε ήδη μιλήσει γι' αυτό. Πρόκληση, πράξη ενάντια στις συνήθειες της αθηναϊκής κοινωνίας, όλα αυτά υπάρχουν στα παιχνίδια της παρέας του Αλκιβιάδη. Και πολλοί Ρωμαίοι της υψηλής κοινωνίας, μερικούς αιώνες αργότερα, θα ξανακάνουν τέτοιες ιερόσυλες παρωδίες, εξεζητημένες παρεκτροπές του χυδαίου γλεντιού.

124

ΚΕΦΑΛΑΊΟ Π Έ Μ Π Τ Ο

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΓΛΕΝΤΙΟΥ Οι δοκιμασίες της ανεξάρτητης

εργασίας

«Επειδή έβρισκε πως ο Φρυνίων της φερόταν όπως σε μια κοινή πόρνη, πως δεν την αγαπούσε όπως ήθελε και πως δεν της ικανοποιούσε όλα τα καπρίτσια της, η Νέαιρα αποφάσισε να τον εγκαταλείψει. Αφού ξάφρισε ό,τι βρισκόταν μέσα στο σπίτι του εραστή της, χωρίς να ξεχάσει τα ρούχα και τα κοσμήματα που της είχε προσφέρει, τόσκασε με δυο υπηρέτριες, τη Θράττα και την Κοκκαλίνη, και πήγε να εγκατασταθεί στα Μέγαρα. Εκεί άρχοντας ήταν ο Αστείος, όταν κάνατε τον τελευταίο πόλεμο κατά των Λακεδαιμονίων (= 373 π.Χ.)».

Ο Φρυνίων; Γλεντοκόπος και φιλάργυρος! Δε χρειάζονται περισσότερα για να αποφασίσει η Νέαιρα να τον αφήσει, προφανώς ενάντια στη θέληση του νεαρού άντρα. Η Νέαιρα αρχίζει να μεγαλώνει και δε θέλει να προετοιμάσει τα χωρίς σκοτούρες γηρατιά της γλεντώντας κάθε βράδυ και χωρίς να αποσπά χρηματικά οφέλη. Απελεύθερη, έχοντας στη διάθεση της κάποια αντικείμενα αξίας κλεμμένα απ' το Φρυνίωνα, αποφασίζει να πάει στα Μέγαρα, μαζί με τις δύο μικρές σκλάβες της. Να δουλεύουν για λογαριασμό τους είναι ένα όνειρο που κάνουν πολλές εταίρες. Όμως η τελευταία περιπέτεια της Νέαιρας δείχνει όλα τα εμπόδια στα οποία προσκρούουν οι πόρνες χωρίς προστάτες. Πράγματι η Νέαιρα, τρεπόμενη σε φυγή, σχεδόν δεν έχει καμία δυνατότητα επιλογής του νέου της τόπου διαμονής. Να μείνει στην 125

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Αθήνα; Θα ήταν δύσκολο να ξεφύγει απ' την οργή του Φρυνιωνα κι απ' τις ενδεχόμενες αντεκδικήσεις του. Να ξαναγυρίσει στην Κόρινθο; Αδύνατο αφού θα ξαναγινόταν σκλάβα, σύμφωνα με τους όρους του συμβολαίου που την απελευθέρωσε. Διαλέγει λοιπόν μια ενδιάμεση λύση, την πόλη των Μεγάρων, στη μέση περίπου της απόστασης Αθήνα-Κόρινθος. Σίγουρα τα Μέγαρα δεν έχουν για τους γλεντοκόπους φήμη συγκρίσιμη μ' αυτήν της Αθήνας ή της Κορίνθου. Ωστόσο πρόκειται για μια πλούσια, ζωηρή πόλη όπου υπάρχει διασκέδαση. Η Νέαιρα μπορεί να ελπίζει τότε ότι θα γίνει διάσημη κι εκεί. «Πέρασε δυο χρόνια στα Μέγαρα, όταν άρχοντες ήταν ο Αστείος και ο Αλκισθένης, αλλά το επάγγελμά της δεν της κάλυπτε ικανοποιητικά τα έξοδά της: ήταν σπάταλη· οι Μεγαρείς τσιγκούνηδες, καθόλου γενναιόδωροι- πολλοί περαστικοί ξένοι δεν υπήρχαν κι από πάνω ήταν κι ο πόλεμος. Τα Μέγαρα ήταν με τη Σπάρτη κι εσείς. Αθηναίοι, ελέγχατε τις θάλασσες. Αδύνατο να επιστρέφει στην Κόρινθο, αφού αυτό απαγορευόταν από το συμβόλαιο της απελευθέρωσής της από τον Εύκρατη και τον Τιμανορίδα»,

Στα Μέγαρα η Νέαιρα σκέφτεται να δεχτεί την επίσκεψη των πελατών που είχε στην Κόρινθο σαν σκλάβα της Νικαρέτης και στην Αθήνα σαν φίλη του Φρυνίωνα. Όμως δεν υπολογίζει τον πόλεμο που το 373 π.Χ. ξεσπάει γι' άλλη μια φορά μεταξύ των ελληνικών πόλεων. Οι περισσότεροι άντρες έχουν πιο επείγουσες ενασχολήσεις από την ετοιμασία πολυτελών συμποσίων. Οι πιθανοί πελάτες που θα έρχονταν απ' την Αθήνα για να επισκεφτούν τη Νέαιρα, αρνούνται να μπουν στα Μέγαρα, εξαιτίας της συμπάθειας των πολιτών αυτής της πόλης προς τη Σπάρτη. Το εμπάργκο που επιβάλλει η Αθήνα στις θαλάσσιες συγκοινωνίες απαγορεύει σε πολλούς εμπόρους - τους καλύτερους πελάτες των εταίρων - την είσοδο στα ελληνικά λιμάνια. Δε μας προκαλεί έκπληξη που οι απολαύσεις υφίστανται πρώτες τον αντίκτυπο αυτών των χαλεπών καιρών. Επιπλέον η Νέαιρα, συνηθισμένη απ' τα πολύ τρυφερά της χρόνια να ξοδεύει αλόγιστα, δεν ξέρει τίποτα από οικιακή οικονομία. Όμως πρέπει να βρει μέσα για να συντηρήσει την οικογένειά της αφού 126

TO ΤΕΛΟΣ TOY ΓΛΕΝΤΙΟΥ

πρέπει να τρέφει τις δυο της υπηρέτριες και τα τρία της παιδιά. Πράγματι βρίσκουμε τη Νέαιρα στα Μέγαρα με μια οικογένεια στην πλάτη της, δυο αγόρια κι ένα κορίτσι, μωρά ακόμα, που γεννιούνται πιθανώς αυτή τη «μεγαρική» περίοδο. Ο κατήγορος της Νέαιρας αποφεύγει με προσοχή να δώσει διευκρινίσεις γι' αυτά τα παιδιά, όμως η σιωπή του αξίζει περισσότερο από ένα μακρύ λόγο για να μας αποδείξει την ποιότητα της καρδιάς της νέας γυναίκας. Μπορεί η Νέαιρα να είναι σπάταλη και άτιμη, τουλάχιστον έχει την αξία μιας στέρεης μητρικής αγάπης. Να κρατήσει μαζί της τρία παιδιά, να μην τα εγκαταλείψει, είναι - στον αρχαίο κόσμο - πράγμα τόσο σπάνιο που δεν πρέπει να εξαρθεί! Μέχρι να εγκατασταθεί στα Μέγαρα, η Νέαιρα ζει μια σχετικά προνομιούχα ζωή στον κόσμο της απόλαυσης. Χάρη στη φήμη της κυρίας της, της Νικαρέτης, και στη γενναιοδωρία των εραστών της, γνώρισε, στην Κόρινθο και στην Αθήνα, τις πιο λαμπερές πτυχές της πολυτελούς φιλεραστίας. Εξαιτίας των δυσκολιών που συναντά στα Μέγαρα ως προς την εξάσκηση του επαγγέλματός της, αρχίζει κάπως να υποχωρεί στην ιεραρχία της πορνείας. Σίγουρα οι πελάτες που έρχονται στα Μέγαρα στο σπίτι της Νέαιρας αναζητούν τις ίδιες απολαύσεις όπως στην Αθήνα: συμπόσια, χορούς, μουσική. Και οι λαχτάρες της Νέαιρας είναι πάντα οι ίδιες: πολυτελή ρούχα, φτασίδια και κοσμήματα. Όμως αν δεν έχει αλλάξει ο τρόπος ζωής τους, η νέα γυναίκα και η οικογένειά της είναι εκτεθειμένες σε κάθε είδους κίνδυνο που αγνοούσαν μέχρι εκείνη τη στιγμή. Πράγματι η ελευθερία κάνει τη Νέαιρα, και όλες όσες σαν αυτήν μπόρεσαν να ξεφύγουν απ' την κυριαρχία ενός προξενητή ή ενός αφέντη, ευάλωτα όντα των οποίων οι συνθήκες ζωής είναι κάτι παραπάνω από αβέβαιες. Χωρίς νόμιμο προστάτη πρέπει να αγωνιστούν μόνες τους για να προσελκύσουν πελάτες και κυρίως για να τους διατηρήσουν, κάτι που αποτελεί το κυριότερο πρόβλημα όταν φύγουν τα νιάτα. Αυτό εξηγεί γιατί η απληστία, η αδηφαγία, η κοκεταρία, η βρωμιά, η χυδαιότητα αποτελούν τον κατάλογο των ελαττωμάτων που συνηθίζεται στην Ελλάδα να καταλογίζουν στις πόρνες. Είναι ένα από τα αγαπημένα θέματα της κωμωδίας από τον αιώνα π.Χ., 127

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

όπου για λόγους ευπρέπειας οι πόρνες είναι γενικά οι μόνες γυναίκες που εμφανίζονται στη σκηνή. Αυτό δε σημαίνει άραγε ότι από τον αιώνα οι εταίρες απόκτησαν μια αρκετά σημαντική θέση στην κοινωνική ζωή για να σκεφτούν οι συγγραφείς να τις παρουσιάσουν σαν τύπους με συγκεκριμένα ελαττώματα; Όμως, γι' άλλη μια φορά, η συχνά κωμική απεικόνιση των σφαλμάτων που αποδίδονται κατά κοινή ομολογία στις πόρνες αποτελεί μια έμμεση μαρτυρία για την αβεβαιότητα της ύπαρξης αυτών των έκπτωτων γυναικών. Ακόμα κι εκείνες που εκτιμούν ότι έφτασαν στην κορυφή της σταδιοδρομίας τους τις διακατέχει η απειλή της εξαθλίωσης. Η ανάμνηση της πείνας, ο φόβος της απώλειας των απολύτως απαραίτητων, καθώς η ομορφιά ξεγλιστράει μαζί με τους εραστές, η ανάγκη διατήρησης της πελατείας με όλα τα τεχνάσματα σε φτιασίδια και ρούχα: όλοι αυτοί οι παράγοντες σπρώχνουν τις γυναίκες τούτες να δίνουν λίγη σημασία σε συναισθηματισμούς. Όλες οι εταίρες, κυρίως αν ζουν χωρίς προστάτη, μόνο ένα επιθυμούν: να εξασφαλίσουν με κάθε μέσο ένα άνετο μέλλον. Απληστία, αδηφαγία, φιλαρέσκεια* ναι, όλα αυτά τα δείχνουν σπίτι τους, στα συμπόσια, σε κάθε περίσταση· απαιτούν, μαζεύουν, σωρεύουν. Όμως αυτά τα ελαττώματα κρύβουν αδέξια τη βαθιά μιζέρια, παρελθοντική, παρούσα ή μέλλουσα, των εταίρων: «Τι δυστυχισμένος που είμαι!», αναφωνεί ένα πρόσωπο μιας κωμωδίας του Τιμοκλή, «ήμουν ο εραστής της Φρύνης την εποχή που ραγολογούσε κάπαρες και δεν είχε ακόμα την τωρινή της περιουσία. Και παρόλα τα λεφτά που ξόδεψα για κείνη, η πόρτα της είναι τώρα κλειστή για μένα^».

Μα η Φρύνη ανοίγει την πόρτα της μόνο σε όσους της προτείνουν σημαντικά έσοδα για να αποφύγει να ξαναβρεθεί κάποια μέρα «να ραγολογάει κάπαρες», την τροφή των φτωχών.

1. Τιμοκλής, Νέαιρα (Αθήναιος, XIII, 567e). Η ηρωίδα αυτής της κωμωδίας είναι η εταίρα που παρακολουθούμε κι εμείς. 128

TO ΤΕΛΟΣ TOY ΓΛΕΝΤΙΟΥ

Γηρατίά και παρακμή Το τέλος ακόμα και των «βασιλισσών» της απόλαυσης στην Αθήνα ή την Κόρινθο πολύ συχνά είναι άθλιο, αν πιστέψουμε αυτή την ωμή αφήγηση για τη Λαΐδα στην παρακμή της σταδιοδρομίας της: «Κί η ίδια η Ααΐς είναι οκνηρή και μεθοκοπάει. Μόνο το καθημερινό φαΐ και πιοτό της την ενδιαφέρουν και μου φαίνεται πως φέρεται σαν τον αετό. Αλήθεια αυτά τα πουλιά, όταν είναι νεαρά, πιάνουν τα θύματά τους και τα πάνε ψηλά στην κορυφή των βουνών όπου τα κατασπαράζουν. Όμως, όταν αρχίζουν να γερνάνε, κουρνιάζουν πεινασμένα στα ιερά των θεών. Έτσι κι η Ααΐς είναι μια άσωτη. Όταν ήταν νεαρή και φρέσκια, ήταν αδάμαστη εξαιτίας της περιουσίας της και μπορούσε κανείς να συναντήσει ευκολότερα το σατράπη Φαρνάβαζο παρά την ίδια. Όμως αφού πέρασε τη μεγάλη σταδιοδρομία των χρόνων της κι η αρμονία του κορμιού της χάθηκε, είναι ευκολότερο να τη δεις παρά να φτύσεις! Τώρα περιδιαβαίνει παντού- της δίνουν ένα χρυσό ή και τρεις οβολούς και πάει και με νέους και με γέρους. Έχει τόσο πολύ εξημερωθεί, φίλε μου, που την έχεις πια του χεριού σουβ».

Οπωσδήποτε η ελληνική κοινωνία δεν είναι τρυφερή γι' αυτές τις γυναίκες στις οποίες δεν αναγνωρίζει καμιά νόμιμη υπόσταση. Η χάρη των μουσικών και των χορευτριών που, πάνω στα αττικά κύπελλα, διασκεδάζουν τους συμποσιαστές, η επιδεικτική πολυτέλεια που χαρακτηρίζει ορισμένες εταίρες, η φαινομενική ελευθερία των λόγων και των ηθών τους σχηματίζουν ένα φίλτρο που μας κρύβει τα εύθραυστα δικαιώματά τους. Βλέποντας καθαρά τα πράγματα, αυτές οι γυναίκες - αντικείμενα προς πώληση, αγορά ή ενοικίαση - δεν έχουν καμία πιθανότητα να επιβιώσουν στον αρχαίο κόσμο από τη στιγμή που θα χάσουν την εμπορευματική τους αξία. Μόνο όσες παίρνουν το πάνω χέρι με πονηριά ή ευφυία έχουν κάποιες πιθανότητες να ζήσουν εύκολα γηρατιά. Οι υπόλοιπες δεν έχουν καν δικαίω2. Επικράτης, Αντι-Ααΐς (Αθήναιος, XIII, 570 b). Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε αν πρόκειται για την πρώτη ή τη δεύτερη Λαΐδα. 129

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

μα σε μια φιλάνθρωπη πράξη απ' την πλευρά των παλιών τους εραστών αφού αυτοί εκδικούνται σκληρά την περιφρόνηση αλλοτινών καιρών: «Στόχα πει, Προδίκη: «Γερνάμε». Λε σε είχα προειδοποιήσει: «Ό,η καταστρέφει τον έρωτα έρχεται γρήγορα!»; Κοίτα τώρα τις ρυτίδες σου, τα γκρίζα σου μαλλιά, το γερασμένο σου σώμα και το στόμα σου πούχει χάσει τη χάρη της νιότης. Περήφανη πούσουνα! Ποιος σκέφτεται τώρα να σε πλησιάσει ή να σε κολακέψει για να πάρει κάτι από σένα; Τώρα περνάμε από μπροστά σου όπως μπροστά από έναν τάφο^».

Σπάνια βρίσκουμε αυτές που, παρά το προχωρημένο της ηλικίας τους, μπορούν ακόμα να καυχιούνται ότι διατηρούν την πελατεία τους. Υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις μακροβιότητας στους κύκλους αυτούς: οι νεαροί πελάτες της αποκαλούν την ωραία Κορόνη «Γιαγιά» αφού, λένε, εκδιδόταν για τρεις συνεχόμενες γενιές και έκανε το ντεμπούτο της με τους παππούδες τους. Ακόμα κι αν η Κορόνη άρχισε πολύ νωρίς τη σταδιοδρομία της, ωστόσο καταρρίπτει ένα είδος ρεκόρ. Πιθανώς στην ωριμότητά της έχει τόση γοητεία όσο και η Νινόν ντε Λανκλό του π.Χ. αιώνα που συναντούμε στην Παλατινή Ανθολογία: «Η Χαριτώ έχει κλείσει τα εξήντα, αλλά οι βόστρυχοι των μαλλιών της είναι πάντα τόσο μαύροι, οι θηλές του λευκού σαν το μάρμαρο στήθους της στέκονται ακόμα ορθές και δε χρειάζεται ζωνάρι για να το στηρίξει- το δέρμα της, τέλειο και λείο, σκορπίζει ακόμα ένα άρωμα αμβροσίας γεμάτο σαγήνη και όλο χάρη. Εμπρός, αγαπητικοί, μην αποφεύγετε την καυτή μυρωδάτη αγκαλιά της, πηγαίνετε σ* αυτήν ξεχνώντας τα χρόνια της^».

Εκείνο που περιμένει τις περισσότερες απ' αυτές τις γυναίκες αφού πάψουν να αρέσουν είναι το δημόσιο σπίτι, τελευταίο καταφύγιο γι' αυτά τα συντρίμια που δεν έχουν πια θέση στη λαμπερή κοι3. Παλατινή Ανθολογία, V, 21. 4. Παλατινή Ανθολογία, V, 13. 130

TO ΤΕΛΟΣ TOY ΓΛΕΝΤΙΟΥ

νωνία των απολαύσεων. Ένας Αθηναίος, ο Φιλόνεως, θέλει να ξεφορτωθεί τη δούλα παλλακίδα του και σκοπεύει να την κλείσει σε έναν απ' τους οίκους ανοχής της πόλης. Όμως η παλλακίδα παίρνει χαμπάρι τα σχέδια του αφέντη της και ζητά απ' τη γειτόνισσά της να της δώσει μια καλή συνταγή για να τον ξαναφέρει στα νερά της. Η γειτόνισσα πάλι έχει παράπονα απ' το σύζυγό της. Ετοιμάζει ένα δηλητήριο, η αμελής παλλακίδα το δίνει στους δυο άντρες κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου, έχοντας πιστέψει πως πρόκειται για ένα ερωτικό φίλτρο. Ο Φιλόνεως και ο φίλος του πεθαίνουν ακαριαία κι η κακομοίρα η παλλακίδα βασανίζεται κι εκτελείται επειδή θέλησε να γλιτώσει απ' τον οίκο ανοχής^. Η αυταπάτη τον γάμου Πράγματι οι περισσότερες πόρνες αναζητούν τον πολίτη που θα τους εξασφαλίσει τα ήσυχα γηρατιά, τοποθετώντας τις στο σπίτι του σαν παλλακίδες. Γι' αυτό και η Νέαιρα περιβάλλει με πολλές περιποιήσεις έναν Αθηναίο, το Στέφανο, που έρχεται να εγκατασταθεί στα Μέγαρα το 371 π.Χ. Τον δέχεται στο σπίτι της. Για μια φορά δε ζητάει τίποτα· είναι αυτή που κάνει δώρα, χαρίζοντας απλόχερα στο Στέφανο τα πράγματα που είχε κλέψει απ' το Φρυνίωνα. Όχι και τόσο αφιλόκερδη γενναιοδωρία, όπως η συνέχεια γρήγορα δείχνει: «Ήθελα πολύ, είπε στο Στέφανο, να εγκατασταθώ στην Αθήνα, Μα φοβάμαι το Φρυνίωνα αφού σίγουρα έχει θυμώσει με όσα έκανα. Είναι ένα κτήνος και θάθελα να γίνεις ο προστάτης μον^» Τότε ο Στέφανος την παρηγόρησε και της τόνωσε το ηθικό: «Αν σ' αγγίξει ο Φρυνίων, θα το μετανιώσει! Θα γίνεις γυναίκα μου και θα πω πως τα παιδιά σου είναι δικά μου- θα τα γράψω στη φατρία μου και θα γίνουν πολίτες και κανένας δε θα σ* αγγίξει!». Νάσου τους λοιπόν που εγκαταλείπουν τα Μέγαρα και φτάνουν

5. Αντιφών, Κατηγορία Φαρμακείας. 6. Ζητά απ' το Στέφανο να πάρει το νομικό ρόλο του «αφέντη», αντικαθιστώντας το Φρυνίωνα που είναι ο νόμιμος προστάτης της, έχοντάς την αγοράσει υποθετικά. 131

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

στην Αθήνα, μαζί με τα τρία παιδάκια τηςΝέαιρας, δυο αγοράκια, τον Πρόξενο και τονΑρίστωνα, κι ένα κοριτσάκι, τη Φανώ. Ο Στέφανος τοποθετεί όλη την οικογένεια σ' ένα σπιτάκι που είχε κοντά στο ιερό του Ερμή Ψιθυριστή, Έβλεπε δυο πλεονεκτήματα σ' αυτή την υπόθεση: κατ' αρχήν θα είχε στην κατοχή του δωρεάν μια όμορφη εταίρα* ύστερα θα του έδινε με το επάγγελμά της όσα χρειάζονται για να ζουν και να τρέφονται οι κάτοικοι του σπιτιού. Ο ίδιος πράγματι δεν είχε καμιά επίσημη απασχόληση και κακοπερνούσε από τα χρήματα που αποσπούσε με εκβιασμούς».

Αυτή η προσφορά «γαμήλιας ένωσης» που ο Στέφανος κάνει στη Νέαιρα είναι φυσικά αυτή που κάθε «ώριμη» εταίρα θέλει να βρει. Το ιδανικό γι' αυτές τις γυναίκες που πάντοτε αντιμετωπίζουν την απειλή της μιζέριας είναι να γίνουν παλλακίδες ενός πολίτη, να γίνουν αστές και να ζήσουν μια ζωή σχεδόν όπως οι ελεύθερες γυναίκες. Φυσικά δεν τίθεται θέμα νόμιμης ένωσης ανάμεσα σε μια εταίρα και σ' έναν πολίτη· πρόκειται απλά για την αλλαγή υπόστασης της πόρνης: «Τις παλλακίδες τις έχουμε για τις καθημερινές

φροντίδες».

Μια αξιοζήλευτη θέση σε σχέση με το μέλλον που περιμένει τις γριές πόρνες. Ο Στέφανος και η Νέαιρα δεν αρκούνται σ' αυτή την «παράλληλη» ένωση, που είναι εντελώς αποδεκτή από το νόμο και την κοινωνία. Θα στήσουν μια πραγματική απάτη εμφανιζόμενοι σαν νόμιμο ζευγάρι. Πρόσθετο επιβαρυντικό στοιχείο η εγγραφή των παιδιών της Νέαιρας στη φατρία του Στέφανου, αποκτώντας έτσι τα δικαιώματα και τα προνόμια των παιδιών των πολιτών. Αυτό το έγκλημα είναι ιδιαίτερα σοβαρό για τους Αθηναίους, που πάντοτε προσπαθούν να διαφυλάσσουν την καθαρότητα της φυλής τους. Η κατηγορία που απαγγέλλεται στη Νέαιρα και οι ποινές που αντιμετωπίζουν η ίδια και ο σύζυγός της αποδεικνύουν τη σοβαρότητα του κακουργήματός τους απέναντι στο νόμο και την ηθική των Αθηναίων. Πιθανό να υπάρχουν κι άλλα αντρόγυνα που όπως ο Στέφανος 132

TO ΤΕΛΟΣ TOY ΓΛΕΝΤΙΟΥ

και η Νέαιρα σφετερίζονται τον τίτλο του νόμιμου ζευγαριού. Ο ρήτορας Ισαίος σε ένα λόγο του κατηγορεί τον πλούσιο Αθηναίο Ευκτήμονα για μια απάτη παρόμοια μ' αυτήν του Στέφανου: όντως έγραψε στη φατρία του το παιδί της απελεύθερής του που διευθύνει έναν οίκο ανοχής στον Κεραμεικό. Πολλοί Έλληνες, περισσότερο σώφρονες, προτιμούν να αρκεστούν στη συγκατοίκηση με την παλλακίδα τους. Οι μόνιμες σχέσεις αποτελούν εξαίρεση. Ωστόσο αυτή είναι η τύχη της εταίρας Ερπυλλίδας. Τη διαλέγει σαν σύντροφο του ο Αριστοτέλης, αποκτά μαζί της ένα γιο, το Νικόμαχο, τον αποδέκτη των Ηθικών Νικομαχείων, και ζουν μαζί ως το θάνατο του φιλόσοφου. Ο Αριστοτέλης φροντίζει να τη μνημονεύσει στη διαθήκη του και «σε ανάμνηση της πίστης της» της δίνει ένα σπίτι με την επίπλωσή του, τους σκλάβους του και ένα γερό χρηματικό ποσό. Αυτά τα στέρεα «αντρόγυνα» που εξασφαλίζουν στις πόρνες τα άνετα γηρατιά παραμένουν σπάνια παρόλ' αυτά και οι περισσότεροι άντρες, όταν κουράζονται από τις συντρόφους τους, πιθανότατα δε διστάζουν να τις εγκαταλείψουν αφού καμιά νομική δέσμευση δεν τους υποχρεώνει να τις συντηρούν. Πολλοί, σαν τον Αθηναίο Φιλόνεω που αναφέραμε παραπάνω, τις ξεφορτώνονται βάζοντάς τις σε κάποιο δημόσιο σπίτι της πόλης. Δούλες ή απελεύθερες, οι παλλακίδες «στη σύνταξη» μπορούν να περιοριστούν σε κάποιο αγρόκτημα του κυρίου τους ή στην κουζίνα για κάποια ακαθόριστη οικιακή δουλειά, πράγμα που δεν αποτελεί και τη μέγιστη συμφορά. Στη Σαμία του Μένανδρου, ο Αθηναίος Δημέας ζει μαζί με μια πόρνη παλλακίδα. Υποψιάζεται πως είχε ερωτικές σχέσεις με το γιο του· διώχνει λοιπόν τη νεαρή γυναίκα απ' το σπίτι του κι ακούει τη συμβουλή ενός γείτονά του να την πουλήσει σε καλή τιμή. Εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, ποτέ η αγάπη, ή απλά η συνήθεια, δεν αρκούν για να ξεχάσει ένας Αθηναίος ή ένας Κορίνθιος ότι η γυναίκα που ζει στο πλευρό του είναι δουλικής καταγωγής. Οι εταίρες τελειώνουν τη σταδιοδρομία τους με άχαρα και άθλια γηρατιά ή με τη σχετική άνεση ενός προσωρινού εξαστισμού* όμως και οι πιο διάσημες απ' αυτές δε γλιτώνουν την παρακμή. Η Ααΐς από τα Ύκκαρα πέφτει θύμα ενός τραγικού επεισοδίου και πεθαίνει στο απόγειο της σταδιοδρομίας της. Ερωτευμένη μ' ένα Θεσσαλό, 133

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

προκαλεί με την ομορφιά της τη ζήλια των γυναικών της Θεσσαλίας όπου ζει μαζί με τον εραστή της. Οι Θεσσαλές παρασύρουν την εταίρα σε ένα ιερό της Αφροδίτης και τη θανατώνουν χτυπώντας την με ξύλινα σκαμνιά. Σπάνιο να δεις στην Ελλάδα «τίμιες» γυναίκες να εκδηλώνουν έτσι το μίσος τους για τις πόρνες. Ο σκληρός θάνατος της Λαΐδας τη γλίτωσε ίσως από ένα πιο αξιοθρήνητο τέλος. Επ^ αυτοφώρω και εκβιασμός «Η Νέαιρα εξακολούθησε να ασκεί το επάγγελμά της, μα απαιτούσε περισσότερα με την πρόφαση ότι είχε γίνει σεβάσμια κι είχε σύζυγο. Ο Στέφανος κι εκείνη εκβίαζαν τους πελάτες της. Όταν έπιαναν κάποιον απονήρευτο πλούσιο ξένο, τον απειλούσαν με δίκη για μοιχεία και, για να εξαγοράσει τη σιωπή τους, του έτρωγαν ένα σεβαστό ποσό. Το έκαναν γιατί δεν μπορούσαν να φέρουν βόλτα τα έσοδα και τα έξοδά τους. Τα καθημερινά έξοδα ήταν πολλά αφού έπρεπε να ζήσουν το ζευγάρι, τα τρία παιδιά, οι δυο υπηρέτριες κι ένας υπηρέτης. Κι η Νέαιρα, απ' τη στιγμή που άλλοι ξόδευαν χρήματα γι' αυτή, δεν είχε μάθει ποτέ της να στερείται κανένα πράγμα».

Το ζευγάρι Στέφανος-Νέαιρα, αφού εγκατασταθεί στην Αθήνα, μας δείχνει το βρώμικο και αξιολύπητο μαζί κόσμο των μικροδουλευτών της ηδονής. Σε μια λαϊκή συνοικία της πόλης που προστατεύει ο Ερμής Ψιθυριστής, πιθανώς προστάτης των συκοφαντών, η οικογένεια του Στέφανου, οκτώ άτομα συνολικά, ζει χάρη στο επάγγελμα της Νέαιρας. Για τους γείτονες, για την αστυνομία δεν υπάρχει πια η εταίρα Νέαιρα, μα η Νέαιρα, η γυναίκα του Στέφανου. Μπαίνουμε έτσι στον κόσμο όσων επωφελούνται κρυφά από τα κέρδη της πορνείας κρατώντας παράλληλα τα προνόμια του πολίτη. Η προσωπικότητα του Στέφανου μας παρουσιάζεται απ' τον κατήγορό του σαν ιδιαίτερα αξιοκαταφρόνητη: αφού δέχτηκε τα δώρα της Νέαιρας, χαίρεται που βρήκε μια γυναίκα που θα τον ζήσει απ' τη δουλειά της και προσθέτει στη φήμη του προξενητή αυτήν του εκβιαστή. Πράγματι οι προθέσεις του Στέφανου, όταν παρουσιάζει τη Νέαιρα για γυναίκα του, δεν είναι ομολογήσιμες. Πολύ απλά πρόκειται 134

TO ΤΕΛΟΣ TOY ΓΛΕΝΤΙΟΥ

για μια πονηριά που σκοπό της έχει να πληρώνουν όσο περισσότερα γίνεται οι πελάτες που έλκονται απ' την ομορφιά της Νέαιρας. Χάρη στην ψευδή κατάσταση της ως νόμιμη σύζυγος, η Νέαιρα αποσπά μεγάλα κέρδη απ' την παράνομη εξάσκηση των ταλέντων της. Το ζευγάρι ποντάρει πράγματι στην πολύ αρχαία αθηναϊκή νομοθεσία που επιτρέπει στο σύζυγο να θανατώσει τον εραστή της γυναίκας του, αν τους πιάσει επ' αυτοφώρω, ή να κινήσει δίκη εναντίον του για μοιχεία. Μια απ' τις πιο γνωστές συνηγορίες του Λυσία μας δείχνει τις συνέπειες αυτής της νομοθεσίας. Ο ρήτορας υπερασπίζεται τον Ευφίλητο που βρέθηκε ένοχος για το φόνο κάποιου Ερατοσθένη. Για την υπεράσπισή του ο Ευφίλητος τονίζει ότι ανακάλυψε τον Ερατοσθένη στο δωμάτιο της γυναίκας του και κατά πολύ νόμιμο τρόπο, με τη βοήθεια φίλων του, σκότωσε το νεαρό άντρα. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια για να καταλάβουμε καλύτερα το τέχνασμα του ζευγαριού Στέφανος-Νέαιρα: πριν τον λυντσάρουν, ο κακόμοιρος ο Ερατοσθένης πρότεινε στον απατημένο σύζυγο ένα χρηματικό ποσό ως αποζημίωση για τη μοιχεία, ποσό που ο Ευφίλητος αρνείται ενάρετα. Όλοι οι σύζυγοι δεν έχουν ίσως τη λεπτότητα του Ευφίλητου. Και ορισμένοι κανονίζουν με τη συνενοχή της γυναίκας του^ να πιάσουν επ' αυτοφώρω τους ενόχους για να πάρουν χοντρές αποζημιώσεις. Η περίπτωση δεν πρέπει να είναι μεμονωμένη* πράγματι η αθηναϊκή νομοθεσία που δεν αφήνει τίποτα στην τύχη προβλέπει μια ποινή για όσους αποσπούν χρήματα από υποτιθέμενους μοιχούς και όσους τους απάγουν για να πάρουν λύτρα. Η Νέαιρα και ο «σύζυγός» της ξέρουν πολύ καλά να εκμεταλλεύονται αυτή τη νομοθεσία: στήνουν επιδέξια το σκηνικό ενός επ' αυτοφώρω και διαλέγουν για θύματά τους κατά προτίμηση ξένους, που είναι πιο εύκολο να ξεγελάσουν. Μπορεί να υποθέσει κανείς πως δε γνωρίζουν καλά τους αθηναϊκούς νόμους. Τι απλούστερο απ' το φόβητρο νομικής δίωξης; Πολλοί μικροεκβιαστές χρησιμοποιούν έτσι αυτή την απατεωνιά που φέρνει σημαντικά έσοδα. Η ζωή της Νέαιρας είναι εξάλλου διάσπαρτη από τέτοιους εκβιασμούς: όσοι επωφελήθηκαν από τις επαγγελματικές της δραστηριότητες, το έκαναν σε γενικές γραμμές χρησιμοποιώντας επιδέξια και δόλια τη νομοθεσία: η μα135

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

στροπός Νικαρέτη πλασάρει τα κοριτσάκια της ως ελεύθερα παιδιά για να ζητάει μεγαλύτερα ποσά απ' τους πελάτες της* ο Στέφανος στήνει υποθέσεις μοιχείας με τη συνενοχή της Νέαιρας και, τέλος, το ζευγάρι θα χρησιμοποιήσει και την κόρη της Νέαιρας για να αποσπάσει καινούργια χρηματικά ποσά. Όταν η εταίρα γίνεται

μαστροπός...

Πράγματι η Νέαιρα, όταν φτάνει στην κατάλληλη ηλικία, προτιμά ν' αφήσει στην κόρη της Φανώ τη συνδρομή στα έξοδα του σπιτιού, ν' αντικαταστήσει τη μάνα της στη φρουρά κατά κάποιον τρόπο. Κατ' αρχήν διαλέγουν το δρόμο της εντιμότητας για τη νεαρή κοπέλα: την παντρεύουν με το Φράστορα, νεαρό Αθηναίο από καλή οικογένεια, φτωχό και δουλευτή, και φυσικά ελπίζουν ότι αυτός ο γάμος θα συμβάλει στην παγίωση της νομιμότητας της οικογένειας του Στέφανου στην κοινή γνώμη. Μα ο γάμος γρήγορα αποδεικνύεται αποτυχία: η Φανώ είχε αποκτήσει τις πολυτελείς συνήθειες της μητέρας της κι αρνείται να ακολουθήσει τον τίμιο και ταπεινό τρόπο ζωής που πρέπει να έχει με τον Φράστορα. Όντως γι' αυτή την κοπέλα που γνώρισε την απελευθερωμένη και λαμπερή ζωή της μητέρας της, η έγκλειστη και μονότονη ζωή μιας «τίμιας» παντρεμένης γυναίκας γρήγορα γίνεται ανυπόφορη. Ο σύζυγος εξάλλου μαθαίνει σύντομα τις υποψίες για την «υπηκοότητα» της γυναίκας του και τη στέλνει πίσω στη μητέρα της, παρότι έγκυο. Η Νέαιρα με τις ραδιουργίες της προσπαθεί να καλοπιάσει το Φράστορα, όμως μια δικαστική απόφαση ακυρώνει το γάμο της Φανώς και του Φράστορα κι ο γιος τους διαγράφεται από τη φατρία του πατέρα του. Ακόμα μια φορά ο Στέφανος και η Νέαιρα καταφεύγουν σε τεχνάσματα για να συντηρήσουν την οικογένειά τους. Και πάλι ένας εκβιασμός που στήνει ο Στέφανος με υποψήφιο θύμα έναν παλιό πελάτη της Νέαιρας: «Ο Επαινετός ο Άνδριος ήταν κάποτε ένας απ' τους εραστές της Νέαιρας κι είχε ξοδέψει πολλά λεφτά για κείνη. Όταν ερχόταν στην Αθήνα γι' αυτό το δεσμό του με τη Νέαιρα, έμενε σπίτι της. Ο Στέφανος του έστησε μια ενέδρα. Με πρόφαση μια θρησκευτική τε136

TO ΤΕΛΟΣ TOY ΓΛΕΝΤΙΟΥ

λετή, έφερε τον Επαινετό στην εξοχή, έκανε πως τον έπιασε επ'αυτοφώρω με την κόρη της Νέαιρας και, απειλώντας τον, τον έκανε να του υποσχεθεί τριάντα μνες».

Αυτή τη διαδικασία του αυτόφωρου ο Στέφανος τη γνωρίζει καλά κι όμως αυτή τη φορά η ραδιουργία στρέφεται εναντίον του. Ο «διαφθορέας» Επαίνετος, παρότι Άνδριος, ξέρει καλά την αθηναϊκή νομοθεσία. Αφού γλιτώνει απ' τα νύχια του Στέφανου, κατηγορεί τον τελευταίο για παράνομη κατακράτηση. Αρνείται ότι διέπραξε μοιχεία αφού, υποστηρίζει, δεν μπορεί να υπάρχει μοιχεία όταν η γυναίκα είναι τρόφιμος δημόσιου σπιτιού ή παίρνει πελάτες απ' το δρόμο. Το σπίτι του Στέφανου όμως είναι αληθινό πορνείο κι ο ίδιος ο Στέφανος φέρεται σαν χυδαίος σωματέμπορας. Η δίκη θα εξελισσόταν κατά του Στέφανου, αν ο τελευταίος δε συγκινούσε τους ενόρκους με άφθονα κλαψίματα. Αυτός ο «ευγενής πατέρας» φτάνει μάλιστα να αποσπάσει από τον αντίπαλο και θύμα του το ποσό των 1.000 δραχμών που θα χρησιμέψει για προίκα της Φανώς: «Χάρηκες για τα καλά την κοπέλα κι είναι σωστό να της κάνεις ένα δωράκι»,

Η συμφιλιωτική απόφαση προβλέπει εξάλλου ότι ο Επαίνετος θα έχει κάποια προτεραιότητα ως προς τη Φανώ, που θα είναι στη διάθεσή του όταν θα είναι περαστικός από την Αθήνα. Ο σκανδαλώδης γάμος τον άρχοντος βασιλέως Ωστόσο το τελευταίο κόλπο του Στέφανου και της Νέαιρας θα τους οδηγήσει στην καταστροφή τους. Θεωρούν ότι δε θα καταφέρουν ποτέ να σταθεροποιήσουν την οικονομική τους κατάσταση, αν περιοριστούν στα άθλια και αστάθμητα τεχνάσματα των εκβιασμών. Αποφασίζουν λοιπόν να χτυπήσουν χοντρά. Ο Στέφανος προσεγγίζει το Θεογένη, ένα νεαρό Αθηναίο γόνο αριστοκρατικής οικογένειας, όμως ιδιαίτερα ανόητο. Αυτός ο Θεογένης μόλις έλαχε να είναι ο άρχων βασιλεύς της πόλης και οι Αθηναίοι θα του εμπιστευτούν ένα από τα 137

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

σημαντικότερα λειτουργήματα της πολιτείας τους. Πράγματι, με τις κυρίως θρησκευτικές αρμοδιότητές του, ο άρχων βασιλεύς πρέπει να τελεί και να διευθύνει τις επίσημες τελετές της αθηναϊκής θρησκείας. Ένας αρχιερέας λοιπόν που έχει στα χέρια του για ένα χρόνο το θρησκευτικό μέλλον της πολιτείας. Ο Στέφανος βιάζεται να εξαπατήσει το Θεογένη και του δίνει τη Φανώ για γάμο, ισχυριζόμενος γι' άλλη μια φορά πως είναι κόρη του. Έτσι μια ξένη, κόρη πόρνης και πόρνη στα κρυφά η ίδια, γίνεται σύζυγος του άρχοντα βασιλιά και για μια ολόκληρη χρονιά πρωτοστατεί στις πιο λατρευτικές τελετές της Αθήνας. Δέχεται τον όρκο των ιερέων της Ελευσίνας, διευθύνει τα Μυστήρια και κατά την παράδοση γίνεται η μυστική σύζυγος του θεού Διόνυσου. Όλες αυτές οι ιεροτελεστίες είναι γεμάτες από θρησκευτικούς συμβολισμούς και η βεβήλωσή τους από μια ξένη, κι από πάνω πόρνη, θέτει σε κίνδυνο τη θρησκευτική ισορροπία της πόλης. Το στίγμα είναι τέτοιο που μπορεί να προκαλέσει μια τρομερή τιμωρία των θεών απέναντι σ' ολόκληρη την πολιτεία. Ο Στέφανος και η Νέαιρα δεν αρκέστηκαν στην περίπτωση αυτή να περιπαίξουν έναν πολίτη σε μια περιπέτεια όπου ο μόνος κίνδυνος που διατρέχει είναι η γελοιοποίηση* είναι τα ίδια τα θεμέλια του Κράτους που ταρακούνησε το ζευγάρι, είναι ολόκληρη η κοινότητα που κινδυνεύει να υποστεί τις συνέπειες. Το έχουμε ήδη πει: στην Αθήνα όλα γίνονται πολύ γρήγορα και οι φήμες σύντομα θέτουν σε αμφισβήτηση την εντιμότητα της Φανώς. Το συμβούλιο του Αρείου Πάγου κάνει τότε μια μυστική έρευνα για τον πρότερο βίο της συζύγου του άρχοντα βασιλιά. Οι ερευνητές δε συναντούν και μεγάλη δυσκολία να ανακαλύψουν την ιστορία της Νέαιρας και του Στέφανου: σε διάφορες περιστάσεις αυτοί έχουν ήδη απασχολήσει τη δικαιοσύνη και μάρτυρες δε λείπουν για να δώσουν όλες τις λεπτομέρειες που τους ζητούνται για τη σταδιοδρομία της Νέαιρας. Ο Αρειος Πάγος υποχρεώνει τον άρχοντα βασιλιά να αποποιηθεί τη γυναίκα του και εγείρεται αγωγή κατά του Στέφανου και της Νέαιρας. Ο πρώτος απειλείται με πρόστιμο 1.000 δραχμών επειδή παντρεύτηκε μια ξένη· επιπλέον κινδυνεύει να χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα και να κατασχεθούν όσα βρίσκονται στην περιουσία του επειδή παρουσίαζε μια ξένη για κόρη του και την έδωσε σε γάμο 138

TO ΤΕΛΟΣ TOY ΓΛΕΝΤΙΟΥ

με έναν πολίτη. Όσο για τη Νέαιρα, που σφετερίστηκε τον τίτλο της συζύγου ενός πολίτη, διατρέχει τον κίνδυνο να ξαναπουληθεί ως σκλάβα. Η έκβαση της δίκης δε μας είναι γνωστή, όμως η «παραδειγματική» ιστορία της Νέαιρας δείχνει πόσο δύσκολο, αν όχι αδύνατο, είναι για μια εταίρα να ενσωματωθεί πλήρως στο κοινωνικό σώμα της πολιτείας. Και ο κατήγορος της Νέαιρας εξηγεί με σαφήνεια γιατί πρέπει να μείνει απαραβίαστο το σύνορο μεταξύ γυναικών πολιτών και πορνών. Η Νέαιρα πρέπει να καταδικαστεί για λόγους ηθικής κατ' αρχήν, αφού η αθώωσή της θα σήμαινε ότι οι Αθηναίοι αντιμετωπίζουν με τα ίδια μέτρα και σταθμά μια πόρνη και μια τίμια γυναίκα: «Ας σκεφτεί ο καθένας από σας την ώρα που ψηφίζει τη γυναίκα του, την κόρη του, τη μητέρα του, την πολιτεία, τους νόμους, τη θρησκεία κι ας μην ταπεινώσει την τιμή τους στο επίπεδο αυτής της πόρνης. Δεν ταιριάζει στις γυναίκες μας που μεγάλωσαν σεμνά με τόση φροντίδα απ' την οικογένειά τους, στις γυναίκες μας που παντρεύτηκαν κατά τα νόμιμα, να ταπεινωθούν δημόσια στο επίπεδο αυτής της γυναίκας που πολλές φορές κάθε μέρα έχει αισχρές σχέσεις με πολλούς άντρες, ανάλογα με το κέφι του καθενός».

Υπάρχουν και λόγοι που σχετίζονται με την κατάταξη των γυναικών στην κοινωνία όπως την αντιλαμβάνονται οι Αρχαίοι. Αν ο γάμος της Νέαιρας με το Στέφανο αναγνωριζόταν ως νόμιμος, αυτό θα αποτελούσε την αρχή - φαντάζεται ο κατήγορος - μιας πλήρους αναστάτωσης του κόσμου και κανένας νόμος δε θα μπορούσε να θέσει φραγμούς σ' αυτή την αναρχία: «Οι πόρνες θα απολαμβάνουν τα ίδια προνόμια με τις ελεύθερες γυναίκες (δηλαδή το δικαίωμα να παντρεύονται έναν πολίτη), αν μπορούν ατιμώρητα να φέρνουν στον κόσμο νόμιμα παιδιά, όποτε το θελήσουν, να συμμετέχουν στα Μυστήρια, στις ιερές τελετές, σε όλα τα αξιοπρεπή που αρμόζουν στις συζύγους των πολιτών».

Σίγουρα η δίκη της Νέαιρας είναι παραδειγματική: πουθενά αλλού η ζωή όσων αποκλείει η ελληνική κοινωνία δεν αποδίδεται τόσο 139

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ωμά. Πουθενά αλλού δεν καταλαβαίνουμε καλύτερα πώς ο ελληνικός πολιτισμός έπλασε μια αρμονική θέαση του κόσμου εις βάρος πολλών περιθωριακών στοιχείων.

140

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΕΚΤΟ

ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ «Ολόκληρη

η Ελλάδα αναστενάζει

στην πόρτα της

Ααΐδας...»

«Υπήρχε στην Αθήνα μια ωραία γυναίκα που λεγόταν Θεοδότη, πάντοτε έτοιμη να πλαγιάσει με όποιον μπορούσε να την πείσει. Ένας ακροατής του Σωκράτη την ανέφερε και είπε πως δεν υπάρχουν λόγια να περιγράψουν την ομορφιά αυτής της γυναίκας. Πρόσθεσε ότι οι ζωγράφοι πήγαιναν στο σπίτι της για να κάνουν το πορτραίτο της και ότι τους έδειχνε όσα της επέτρεπε η ευπρέπειά της. «Πρέπει να πάμε να τη δούμε, φώναξε ο Σωκράτης, αφού δεν μπορούμε να σχηματίσουμε γνώμη ακούγοντας μόνο για μια απερίγραπτη ομορφιά». «Ακολουθήστε με αμέσως!», είπε ο συνομιλητής του. Πήγαν στης Θεοδότηςκαι τη βρήκαν να ποζάρει για ένα ζωγράφο... Ο Σωκράτης είδε ότι ήταν στολισμένη με πολυτέλεια, ότι η μητέρα της στο πλευρό της φορούσε ρούχα και κοσμήματα εξεζητημένα- οι πολλές υπηρέτριες ήταν όμορφα κομψά κορίτσια- όσο για το σπίτι, ήταν πλούσια επιπλωμένο^». Πολυτέλεια, αρμονία, ομορφιά· μια ειδυλλιακή εικόνα της ζωής ορισμένων π ό ρ ν ω ν σ' αυτή την κοινωνία π ο υ τις απορρίπτει. Η αντίθεση ανάμεσα στη χρυσή ζωή ορισμένων εταίρων και την ασταθή κατάσταση των περισσότερων περιθωριακών, των απόκληρων της αρχαίας κοινωνίας, αυτών π ο υ σέρνονται στις γειτονιές της πόλης ζη1. Ξενοφών, Απομνημονεύματα, III, 11. 141

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ->0 Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

τώντας συνέχεια μέσα για να ζήσουν, είναι σίγουρα εντυπωσιακή. Ο κόσμος της Θεοδότης και των ομοίων της είναι αυτός της τρελής ασωτίας, της ξεδιάντροπης ανεμελιάς που τολμά τα πάντα. Στην καρδιά της ελληνικής κλασικής εποχής συναντάμε τις «κοκότες» της Δεύτερης Αυτοκρατορίας (Second Empire), τις ελαφριές γυναίκες της Μπελ Επόκ. Όμως, αντίθετα με τις επιγόνους τους του αιώνα, οι Ελληνίδες εταίρες δεν έχουν το άλλοθι μιας θεατρικής καριέρας! Το πολύ πολύ να ξεκίνησαν το επάγγελμά τους χορεύοντας ή παίζοντας αυλό σε κάποιο συμπόσιο. Έχουμε ήδη συναντήσει πολλές φορές αυτή την αριστοκρατία των Ελληνίδων εταίρων με το συχνά ιστορικό τους ρόλο: τις δύο Λαίδες, τη Γνάθαινα και την εγγονή της Γναθαίνιον, τη Φρύνη ή Θαΐδα και πολλές άλλες που τα ονόματά τους διεγείρουν τις φαντασιώσεις των Αρχαίων... και των συγχρόνων, αφού φέρνουν στο νου τις απολαύσεις και την επιπολαιότητα, χωρίς να φανερώνουν την πίσω όψη του σκηνικού που τόσες φορές είδαμε στην ιστορία της Νέαιρας. Καθεμιά απ' αυτές τις κοινές γυναίκες περιλαμβάνει στην πελατεία της τους πιο διάσημους άντρες της Ελλάδας ή άλλων περιοχών του μεσογειακού κόσμου. Αν η γοητεία τους και η ομορφιά τους εξηγούν κατά ένα μέρος την επιτυχία τους, συχνά είναι η τύχη, μια θεόσταλτη συνάντηση, που τους επέτρεψε να περάσουν από τη δουλεία στις ψηλές βαθμίδες της φιλεραστίας με περισσότερη τύχη απ' ό,τι η Νέαιρα. Η μικρή Λαΐς μεταφέρθηκε αιχμάλωτη απ' τη Σικελία στην Κόρινθο· θα είχε άραγε «όλη την Ελλάδα στα πόδια της», αν ο ζωγράφος Απελλής δεν είχε εκπλαγεί απ' την αναδυομένη ομορφιά του κοριτσιού που έπαιρνε νερό απ' την πηγή Πειρήνη; Οι εταίρες αυτές, σύντροφοι, κοσμήματα και μούσες μαζί, συνέβαλαν, στο πλευρό των εραστών τους, στη φήμη των καλλιτεχνικών, λογοτεχνικών ή και φιλοσοφικών κύκλων που αφθονούσαν στην Αθήνα, στην Κόρινθο και αργότερα στην Αλεξάνδρεια. Το ταλέντο πολλών καλλιτεχνών, η έμπνευση πολλών Ελλήνων συγγραφέων οφείλουν πολλά στην ομορφιά αυτών των γυναικών. Οι δύο μεγαλύτεροι καλλιτέχνες της Αρχαιότητας, ο γλύπτης Πραξιτέλης και ο ζωγράφος Απελλής, συνθέτουν τα πιο αξιοσημείωτα έργα τους έχοντας 142

TO ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ

σαν μοντέλα τη Φρύνη ή τη Λαΐδα. Οι σύντροφοι των φιλοσόφων και των μαθητών τους, όπως είδαμε, αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα των φιλοσοφικών συγκεντρώσεων και η παρουσία τους σοκάρει μόνο τα σκυθρωπά και κακοπροαίρετα πνεύματα- τόσο η έννοια της απόλαυσης είναι μέρος της καθημερινής ζωής στον ελληνικό κόσμο. Γι' αυτό το λόγο οι περισσότερο προικισμένες από τις επαγγελματίες της ηδονής αποκτούν πολύ γρήγορα το ταλέντο να μπορούν να γίνονται απαραίτητες, πουλώντας πολύ ακριβά τις χάρες τους: «Εκείνους τους καιρούς, η περήφανη κι αήττητη Ελλάδα ήταν σκλάβα της θεϊκής ομορφιάς τηςΑαΐδας. Ο Έρωτας τη γέννησε, η Κόρινθος την έθρεψεκι εκείνη αναπαύεται στις ξακουστές πεδιάδες της Θεσσαλίας».

Αυτός είναι ο επιτάφιος της Λαΐδας, της μικρής σκλάβας που έγινε βασίλισσα στον κόσμο των ελληνικών απολαύσεων και δολοφονήθηκε από τις Θεσσαλές εξαιτίας της ομορφιάς της. Πόσος δρόμος διανύθηκε από την εποχή της σολώνειας νομοθεσίας! Ο νομοθέτης με τη «σοφία» του είχε δώσει στις πόρνες μόνο ένα λειτούργημα: να διαφυλάξουν την καθαρότητα της ελληνικής φυλής αποτρέποντας τους νεαρούς από τις παντρεμένες και να προσφέρουν στους Έλληνες ηδονή φτηνή χωρίς τύψεις και χωρίς συνέπειες. Όμως, μέσα από την απόλαυση, αυτές οι γυναίκες μπόρεσαν να κατακτήσουν μια επίλεκτη θέση σε μια κοινωνία που τις θεωρεί αντικείμενα. Χάρη σ' αυτές οι ερωτικές σχέσεις αποκτούν μια καινούργια διάσταση που ο Σόλων και οι άλλοι νομοθέτες δεν μπόρεσαν να προβλέψουν. Όλα μοιάζουν τόσο διαφορετικά ανάμεσα στη σκλάβα που αγοράστηκε, πουλήθηκε, νοικιάστηκε σαν ένα προϊόν για κατανάλωση και στην αβρή εταίρα που η μεγαλοπρέπειά της θαμπώνει το Σωκράτη* κι ωστόσο, αν εξελίσσονται σε δύο διαφορετικούς κόσμους, δεν είναι ποτέ ξένες η μια με την άλλη. Η μικρή σκλάβα ελπίζει με τη γοητεία της να φτάσει στην αξιοζήλευτη θέση της «ελαφριάς γυναίκας», όμως η τελευταία διατρέχει πάντα τον κίνδυνο, αν χάσει την ομορφιά της, να ξαναπέσει στην αθλιότητα. Τι εκδίκηση γι' αυτές τις εταίρες πολυτελείας να βασιλεύουν σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία αρι143

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

στοκρατική, που θέλησε να τις αρνηθεί ως ανθρώπινα όντα: «Με αφορμή μια γιορτή, η Γναθαίνιον κατέβηκε στον Πειραιά για να συναντήσει έναν ξένο έμπορο. Έκανε τη διαδρομή πολύ απλά πάνω σε ένα σαμαρωμένο γαϊδούρι μαζί με τρία γαϊδονράκια, τρεις υπηρέτριες και μια νεαρή τροφό. Σε ένα μέρος που στένευε ο δρόμος συνάντησαν έναν κακομοίρη παλαιστή που τον νικούσαν πάντοτε στους αθλητικούς αγώνες. Δεν μπορούσε να περάσει και τον στρίμωξαν. Τότε εκείνος φώναξε: «Δύσμοιρε γαϊδουρά, αν δε φύγεις απ* το δρόμο μου, θα σου ρίξω καταγής αυτές τις πόρνες μαζί με τα γαϊδουράκια τους και τις όμορφες σέλες τους!.. Και η Γναθαίνιον του αντιγύρισε: «Φτωχέ μου, δε θα μπορούσες ποτέ κάτι τέτοιο αφού δεν έριξες ποτέ κανέναν καταγής^!».

Αυτή τη μικρούλα Γναθαίνιον, που τη συνοδεύει ακόμα η τροφός της, με την πολυτελή ακολουθία της, το θορυβώδες ξεδίπλωμα του πλούτου της, την ξεδιαντροπιά και το χλευασμό που δείχνει, την έχουμε συναντήσει και στα μυθιστορήματα του αιώνα. Η Γναθαίνιον είναι η Νανά του Ζολά που παρακολουθεί ηδονικά ξαπλωμένη στο λαντώ της το παρισινό Γκραν Πρι, είναι η Ροζανέτ του Φλωμπέρ που περιφρονεί απ' το αμάξι της τις έντιμες γυναίκες και τη σύζυγο του προστάτη της. Ωστόσο υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στις «κοκότες» του αιώνα και τις Ελληνίδες προγόνους τους: ο πλούτος των Ελληνίδων εταίρων αποτελεί πρόκληση όχι για την αρετή των νομίμων συζύγων, τις οποίες σπάνια έχουν την ευκαιρία να συναντήσουν, αλλά για τον καλά οργανωμένο κόσμο των πολιτών, τόσο καλά οργανωμένο εξάλλου ώστε να μπορεί να διατηρεί αναλλοίωτες τις δομές του. Το άγαλμα της ελληνικής ακολασίας Υπάρχει κάτι ακόμα πιο εκπληκτικό: αυτές οι εταίρες δε βρίσκουν αρκετό το ότι είναι πλούσιες, θέλουν και να αφήσουν λαμπρές αποδείξεις της εφήμερης δόξας τους. Τα τιμητικά σύμβολα που από2. Μ ά χ ω ν ,

Χρείαι

(Αθηναίος, X I I I , 582b).

144

TO ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ

κτησαν ορισμένες από αυτές τις εταίρες υψηλής στάθμης δεν μπορεί παρά να προκαλούν έκπληξη για όποιον θυμάται τη δουλική καταγωγή τους και τη χαμηλή υπόληψη του επαγγέλματός τους. Οι Αρχαίοι αναφέρονται με θαυμασμό ή με περιφρόνηση στα επιδεικτικά μνημεία που φροντίζουν να ανεγείρουν οι εταίρες στα πιο πολυσύχναστα μέρη της Ελλάδας, σε ιερούς ναούς, τόπους προσκύνησης ή μεγάλους δρόμους. Η πρόκληση είναι εμφανής: αγάλματα, τάματα ή άλλες προσφορές ελάχιστη θρησκευτική σημασία έχουν, αποτελούν δε κέντρισμα για τα χρηστά ήθη, για ολόκληρη την κοινωνική τάξη, ενώ καθεμιά απ' αυτές τις διάσημες γυναίκες μηχανεύεται το πιο επιδεικτικό, το πιο παράξενο, το πιο πολυτελές μνημείο. Η Φρύνη παραγγέλνει στον Πραξιτέλη ένα μπρούντζινο άγαλμα επιχρυσωμένο και το βάζει πάνω σε ένα μαρμάρινο βάθρο στους Δελφούς. Η τοποθέτηση αυτού του έργου τέχνης επιλέγεται με περίσκεψη: το ομοίωμα της εταίρας βρίσκει τη θέση του ανάμεσα στα αγάλματα που έχουν αφιερώσει οι βασιλιάδες των Λακεδαιμονίων και των Μακεδόνων, μπροστά στο ναό του Πύθιου Απόλλωνα. Πρόκειται για ένα απ' τα τελευταία μνημεία της ιεράς οδού που ακολουθούν οι προσκυνητές, σταματώντας μπροστά στην απαστράπτουσα εικόνα της πόρνης. «Είναι το άγαλμα της ελληνικής ακολασίας!» αναφωνεί ο κυνικός φιλόσοφος Κράτης βλέποντας αυτό το τρόπαιο. Κάποιος συνομιλητής ενός διαλόγου του Πλούταρχου παρατηρεί δίκαια ότι το άγαλμα της Φρύνης δε συμβολίζει παρά την - ειρηνική - νίκη της ομορφιάς και των απολαύσεων, ενώ τα μνημεία που το περιβάλλουν μνημονεύουν πολέμους, λεηλασίες ή βιαιότητες. Η Ροδώπις, μια από τις δόξες στη Ναύκρατι, δείχνει την ίδια αλαζονεία με τη Φρύνη, περίπου δύο αιώνες νωρίτερα. Αυτή η πρώην σκλάβα, σύντροφος του Αισώπου, αγοράζεται από τον αδερφό της Σαπφούς και θέλει να αφήσει στην Ελλάδα ένα αρκετά πρωτότυπο μνημείο που δε θα μπορεί να συγκριθεί με κανένα άλλο. Με το ένα δέκατο των εσόδων που της αποδίδει το επάγγελμά της, παραγγέλνει τεράστιες μεταλλικές καρφίτσες που τοποθετεί μπροστά στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς - που τελικά εκτιμούν πολύ οι εταίρες. Πρόκειται εμφανώς για μια παρωδία του εθίμου των ελληνικών πό145

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

λεων να θυσιάζουν σε κάποιο θεό το ένα δέκατο της λείας που πήραν απ' τον εχθρό^. Η ασωτία και ο πλούτος της Ροδώπιδας έχουν τέτοια φήμη που οι Έλληνες αποδίδουν στην πόρνη, σε πείσμα κάθε χρονολογικής ευστάθειας, την κατασκευή της Μεγάλης Πυραμίδας του Μυκερίνου! Ακόμα και στη Σπάρτη, μια πόλη που ωστόσο δεν είναι φημισμένη για την ακολασία της, η πόρνη Κόττινα έστησε το άγαλμά της καθώς και αυτό μιας μπρούτζινης αγελάδας στο ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, προστάτιδας της πόλης. Ένδειξη ευσέβειας; Μάλλον θράσος και ύβρις απ' τη μεριά μιας υπηρέτριας της Αφροδίτης που τιμά την «εχθρική στην Αφροδίτη» Παρθένα, όπως ονομάζει ο Όμηρος την Αθηνά. Η φήμη της Κόττινας είναι εξάλλου τέτοια στη Σπάρτη που ένα απ' τα πιο διάσημα χαμαιτυπεία της πόλης φέρει το όνομά της. Όταν οι εταίρες δεν ανεγείρουν οι ίδιες τα τρόπαια «που κέρδισαν απ' την ελληνική ακολασία», το αναλαμβάνουν οι εραστές τους. Ο Άρπαλος ο Μακεδόνας, φίλος του Αλέξανδρου και κυβερνήτης της Βαβυλώνας, ερωτεύεται τρελά την πρώην σκλάβα Πυθονίκη, εταίρα διάσημη σε Αθήνα και Κόρινθο. Απαρηγόρητος ο Αρπαλος όταν εκείνη πεθαίνει νέα, ανεγείρει στην Ιερά Οδό μεταξύ Αθήνας και Ελευσίνας ένα πολυτελές μνημείο στη μνήμη της. Επέλεξε καλά την τοποθεσία: το συγκεκριμένο μέρος όπου οι ταξιδιώτες που έρχονται απ' την Ελευσίνα βλέπουν απ' το δρόμο για πρώτη φορά την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα. Το μνημείο, ο ναός και ο βωμός που αποτελούν το σύνολο έχουν τέτοιες διαστάσεις που οι απροειδοποίητοι περαστικοί νομίζουν ότι βρίσκονται μπροστά σε ένα μνημείο ανεγερμένο απ' το αθηναϊκό Κράτος στη μνήμη του Περικλή, του Μιλτιάδη ή κάποιου επιφανή άνδρα. Ίσως η Φρύνη υπερτερεί όλων ως προς τη γεμάτη αυθάδεια αντεκδίκηση προς την ελληνική κοινωνία. Αφού η πόλη της Θήβας ισοπεδώθηκε ολοκληρωτικά από το Μέγα Αλέξανδρο το 335 π.Χ., προσφέρεται να ανοικοδομήσει με έξοδά της τα τείχη της πόλης με 3. Τον 4ο π.Χ. αιώνα, οι καρφίτσες που προσφέρθηκαν από τη Ροδώπιδα χρησιμοποιούνται ως όπλα από τους κατοίκους της Φωκίδας κατά τον Ιερό Πόλεμο. 146

TO ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ

μοναδικό όρο μια επιγραφή που να διατρανώνει σε όλους: «Ο Αλέξανδρος την κατέστρεψε. Η πόρνη Φρύνη την ανέγειρε». Η γέννηση τον πάθους Δε φτάνει μόνο η επίδειξη του πλούτου και της χλιδής τους στον κόσμο. Πρέπει και να αγαπηθούν και να γίνουν οι πραγματικές κυρίες όσων θέλησαν να υποβιβάσουν τις πόρνες σε μια απλή χρηστική λειτουργία. Οι Έλληνες απ' την εποχή του Περικλή υιοθέτησαν μια διαφορετική όπως είδαμε στάση απέναντι στις γυναίκες των δημόσιων σπιτιών, απλά αντικείμενα παροδικής ηδονής, και τις εταίρες, συντρόφους διακοσμητικές απαραίτητες για την αρμονία μιας καλά ρυθμισμένης ζωής. Δεν είναι μόνο πια η απόλαυση που επιζητούν οι πελάτες κοντά τους· τα συναισθήματα αρχίζουν να υπολογίζονται στις σχέσεις ανάμεσα στις εταίρες και τους εραστές τους. Αυτή η μεταμόρφωση της απόλαυσης ευνοείται την εποχή της ίδρυσης των ελληνιστικών μοναρχιών: η αλλαγή των κοινωνικών δομών και η επίδραση των ανατολικών πολιτισμών μεταβάλλουν νοοτροπίες και ήθη. Σ' έναν κόσμο όπου οι άντρες απομακρύνονται όλο και πιο πολύ από τις πολιτικές και αστικές ενασχολήσεις, το γλέντι και η διασκέδαση αποκτούν μια σημαντική θέση. Έτσι το λειτούργημα των εταίρων «αναβαθμίζεται». Ξαφνικά οι κοπέλες έχουν τις διεκδικήσεις τους: όχι μόνο δε θέλουν να τις μεταχειρίζονται σαν απλά σεξουαλικά αντικείμενα, αλλά και απαιτούν να τις αγαπούν οι προστάτες τους. Σε έναν Εταιρικό Διάλογο, η Αμπελίς παραπονιέται πως ένας εραστής της δε σκέφτεται ποτέ να κλάψει στην πόρτα της, να αναστενάξει, να παίξει τον ερωτευμένο που αγωνιά· με δυο λόγια ο νους του είναι μόνο να κοιμηθεί μαζί της, χωρίς να σκεφτεί τις χίλιες δυο τρυφερότητες που, στα μάτια της νέας γυναίκας, αποτελούν τη βάση των ερωτικών σχέσεων. Αυτό που εύχεται η νεαρή Αμπελίς είναι να βρει στους πελάτες της μια συμπεριφορά υποταγής χωρίς όρους, μια μακάρια αφοσίωση. Βιαστικοί και υπάκουοι παρουσιάζονται οι νέοι που συναντούμε στην αλεξανδρινή κωμωδία και ποίηση και σε πολλά άλλα λογοτεχνικά έργα στη συνέχεια. Οι «αγαθούληδες», ντροπαλοί ή αδέξιοι, και οι γυναίκες που ακτινοβολούν και κυριαρχούν, αποτε147

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

λούν την αναπόφευκτη εξέλιξη των «σχέσεων βίας» ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες και έτσι εξηγείται η δημιουργία αυτών των λογοτεχνικών τύπων, των απίθανων την εποχή του Αριστοφάνη, των πιστών αντίγραφων της πραγματικότητας την εποχή του Μένανδρου. Και, όπως εξυπακούεται, οι κωμικοί συγγραφείς και οι ποιητές σπάνια αναφέρονται στις νόμιμες συζύγους. Οι εταίρες τρελαίνουν τους εραστές τους σε σημείο να χάνουν τα μυαλά τους γι' αυτές. Η «ανελέητη κυρία» έχει μακρινές προγόνους - αυτό δα έλειπε! - στις εταίρες που βάζουν φωτιά στις νύχτες της Αθήνας, της Κορίνθου ή της Αλεξάνδρειας. Η υπερβολή ανθίζει στην αλεξανδρινή ποίηση: η εταίρα είναι προικισμένη με όλα τα χαρίσματα, τα μάτια της Ήρας, τα χέρια της Αθηνάς, το στήθος της Αφροδίτης, τη φωνή της Καλλιόπης ή τη σοφία της Θέμιδας. Οι εραστές γίνονται αιχμάλωτοί της κι ο ευτυχής που τον επέλεξε περνάει στην κατηγορία του αθάνατου. Αυτές οι εκπληκτικές μεταστροφές στις νοοτροπίες εκδηλώνονται κυρίως από τον π.Χ. αιώνα, όταν ο ελληνικός «κλασικός» πολιτισμός αφήνει χώρο και σε άλλες μορφές κουλτούρας περισσότερο κοσμοπολιτικές, με πιο πολλά ανατολικά στοιχεία, τη στιγμή που ο ατομικισμός θριαμβεύει στην τέχνη, στη λογοτεχνία, ακόμα και στην ίδια την καθημερινή ζωή. Μέσα από τις μετατροπές της απόλαυσης στις ελληνικές κοινωνίες παρακολουθούμε τη μεταβολή ενός ολόκληρου πολιτισμού. Οι εταίρες, οι πόρνες, που έχουν μοναδικό λόγο ύπαρξης κατά την κλασική εποχή να τέρπουν τη ζωή των αντρών στους οίκους ανοχής ή στα συμπόσια, γίνονται άτομα με υπόληψη. Από υποταγμένες σκλάβες μετατρέπονται σε απαιτητικές ερωμένες. Σίγουρα συνεχίζουν στα μάτια του νόμου να βρίσκονται στο περιθώριο της ιεραρχημένης κοινωνίας και να εκτίθενται σε όλα τα γυρίσματα της τύχης που αναφέραμε. Όμως τι λαμπρή εκδίκηση προς αυτή την κοινωνία! Η ερωτική απόλαυση δεν είναι η μόνη που γίνεται το κυρίαρχο θέμα πολλών λογοτεχνικών έργων. Μαζί της εισάγονται στη λογοτεχνία η ακολουθία των ερωτικών παθών, τα βάσανα της ζήλιας, όλα αυτά που θεωρούμε παραδοσιακά συνδεδεμένα με τον έρωτα. Σίγουρα στα αλεξανδρινά ποιήματα βρισκόμαστε μακριά απ' την ψυχολογική μελέτη του πάθους όπως παρουσιάζεται στις μεγάλες κλασικές 148

TO ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ

τραγωδίες. Ένα χάος χωρίζει τους ήρωες του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη από εκείνους που συχνάζουν στους κύκλους της φιλεραστίας των ελληνικών πόλεων. Όμως, ακόμα κι αν ο έρωτας ενός ποιητή για μια απ' τις Αθηναίες ή Αλεξανδρινές πόρνες δε συνδέεται με ένα πάθος που υπόκειται στη θεϊκή μοίρα, υπάρχει άραγε τόσο μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις δύο εποχές; Ο κόσμος των ερωτικών ποιημάτων και της Νέας Κωμωδίας δεν είναι πια εκείνος των θεών ή των ηρώων των μυθολογικών κύκλων, όμως οι ερωτικές αντιπαλότητες για τα όμορφα μάτια μιας εταίρας δεν είναι κι αυτές άραγε εκδηλώσεις του πάθους; Οι ιδιοτροπίες μιας σκληρής γυναίκας που κοροϊδεύει αυτόν που μαραζώνει για την αφεντιά της, η ατέλειωτη προσμονή για μια απλή ματιά, μια απλή κίνηση της αγαπημένης γίνονται λογοτεχνικά θέματα τον π.Χ. αιώνα. Είναι ο κόσμος της κωμωδίας, της ελεγειακής ποίησης, του μυθιστορήματος. Ο Σόλων ήθελε να διαφυλάξει την αθηναϊκή φυλή από τα μιάσματα της μοιχείας, ο φιλόσοφος Αρίστιππος τοποθετούσε τη Ααΐδα στην τάξη των «αγαθών κοινής κατανάλωσης». Ο νομοθέτης και ο φιλόσοφος πολύ απείχαν απ' το να προβλέψουν αυτές τις σκοτεινές σχέσεις που έχουν στις κωμωδίες του Μένανδρου ή του Αίφιλου εταίρες, νεαροί γόνοι καλών οικογενειών ή σεβάσμιοι γέροντες. Θα ήταν πολύ εύκολο να δούμε σ' αυτό μόνο θεατρικές συμβάσεις, να συμπεράνουμε ότι οι γυναικείοι ρόλοι στο θέατρο δεν μπορούν να παιχτούν παρά μόνο από εταίρες αφού οι κοπέλες και οι ελεύθερες γυναίκες βρίσκονται περιορισμένες στο γυναικωνίτη και σπάνια έχουν την ευκαιρία να συναντούν άντρες έξω απ' την οικογένειά τους. Πρέπει να θεωρήσουμε ότι η Νέα Κωμωδία ακολούθησε την αντίστροφη πορεία· πράγματι ο σημαντικότατος ρόλος της απόλαυσης στην «καθημερινή» ζωή τον και τον π.Χ. αιώνα οδήγησε τους συγγραφείς να την αναγάγουν σε λογοτεχνικό θέμα που γρήγορα κυριαρχεί στα έργα. Το θέατρο του Μένανδρου προσφέρει την ιδιαιτερότητα - όπως αργότερα και του Ρωμαίου Τερέντιου - να σμιλεύει ρόλους εταίρων με γενναιοδωρία και μεγαλοψυχία, στον αντίποδα άρα της παραδοσιακής φιλόκερδης και άπληστης πόρνης. Ίσως ο έρωτας του Μένανδρου για την εταίρα Γλυκέρα του εμπνέει αυτές τις ηρωίδες που ανταποκρίνονται τόσο λίγο στην εικόνα που έχουν οι Έλληνες για τις κοινές και. 149

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

κατά γενικότερο τρόπο, για τις γυναίκες. Λένε μάλιστα ότι, μη θέλοντας να αποχωριστεί αυτή τη Γλυκέρα, ο Μένανδρος αρνήθηκε όλες τις εκπληκτικές προσφορές του βασιλιά Πτολεμαίου που ήθελε να τον πάρει κοντά του στην Αλεξάνδρεια. «Οι πόρνες είναι οι βασίλισσες των βασιλιάδων...» Μέσα σε τέτοιες συνθήκες πώς να μας προκαλεί έκπληξη η δημιουργία μιας μακρόβιας μυθολογίας της απόλαυσης; Απ' τη στιγμή που οι άντρες συναντούν κάποια αντίσταση απ' την πλευρά των εταίρων και υποχρεώνονται να υποκύψουν στη θέλησή τους, η απόλαυση παύει να είναι φυσική και αυθόρμητη. Αρχίζουν μάλιστα να φτιάχνονται μύθοι γύρω απ' τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες αυτού του κόσμου της απόλαυσης. Οι διασημότερες εταίρες του και του π.Χ. αιώνα γίνονται ετεροχρονισμένα ηρωίδες μυριάδων ανεκδότων, το ένα πιο ευφάνταστο απ' το άλλο. Το απόγειο της δόξας του ρόλου τους που θάχε ξαφνιάσει για τα καλά τους συγχρόνους του Περικλή! Να για παράδειγμα αυτή η αρχαία παραλλαγή της Σταχτοπούτας με ηρωίδα την ξακουστή Ροδώπιδα από τη Ναύκρατι. Εντελώς φανταστική, η ιστορία έχει τουλάχιστον την αρετή να περιέχει λίγο όνειρο σ' έναν κόσμο όπου τα συναισθήματα κρατούν τόσο μικρή θέση: ενώ λούζεται σ' ένα ποτάμι, ένας αετός αρπάζει το σανδάλι της που είχε αφήσει στην όχθη και το πηγαίνει ως τη Μέμφιδα όπου ο βασιλιάς απονέμει δικαιοσύνη σε υπαίθριο χώρο. Ο αετός ρίχνει το σανδάλι στα γόνατα του βασιλιά. Αυτός, θαμπωμένος απ' την ομορφιά του, αναζητεί σ' ολόκληρη την Αίγυπτο την ιδιοκτήτριά του. Την ανακαλύπτουν στη Ναύκρατι και, πάντα σύμφωνα με το μύθο, η Ροδώπις γίνεται βασίλισσα! Πιθανώς κατά την αλεξανδρινή εποχή αποδίδεται στη Ροδώπιδα και η κατασκευή της Μεγάλης Πυραμίδας. Στην πραγματικότητα η Ροδώπις απελευθερώθηκε από τον αδερφό της ποιήτριας Σαπφούς, το Χάραξο από τη Μυτιλήνη, που κατέβαλε ένα σημαντικό τίμημα γι' αυτή την εκθαμβωτικά όμορφη γυναίκα. Αν όλες οι εταίρες δεν παντρεύονται βασιλιάδες, ωστόσο δεν απέχει και πολύ απ' την πραγματικότητα στην ελληνιστική εποχή και 150

TO ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ

εξής 01 αρχηγοί κρατών, οι στρατηγοί, οι μεγάλες προσωπικότητες να συνοδεύονται σε κάθε περίσταση και σε κάθε μέρος από ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο αριθμό ευνοούμενων που επιλέγονται γενικά ανάμεσα από χορεύτριες, μουσικούς ή άλλες πόρνες. Η απόλαυση έχει δεθεί τόσο άρρηκτα με την καθημερινή ζωή που σπάνια κάποιοι σοκάρονται από την εισβολή αυτών των όμορφων συντρόφων. Σίγουρα, ήδη από την κλασική εποχή, πολιτικοί όπως ο Θεμιστοκλής ή ο Αλκιβιάδης προκάλεσαν την κοινή γνώμη εμφανιζόμενοι στα πιο αξιοσέβαστα μέρη με μερικές από τις πιο γνωστές πόρνες της εποχής τους. Οι Πέρσες βασιλιάδες κυρίως θα δώσουν το - κακό - παράδειγμα στους Έλληνες. Οι τελευταίοι πράγματι εκπλήσσονται από την παρουσία πραγματικών στρατιών από γυναίκες που συνοδεύουν τον Ξέρξη ή το Δαρείο σε όλες τους τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Και δεν πρόκειται φυσικά για τις χυδαίες πόρνες που στην Ελλάδα, στην Περσία ή αλλού, ακολουθούν τους στρατούς για την «ανάπαυση του πολεμιστή». Όχι, αυτοί οι ισχυροί δεν μπορούν να αποχωριστούν, ακόμα και στις μακρινές τους εκστρατείες, τις πιο εκλεπτυσμένες απολαύσεις, τις ωραίες γυναίκες, την κομψή κατοικία και το καλό φαγητό, διάφορες και πολυτελείς διασκεδάσεις. Μετά την κατάληψη της Δαμασκού από τον Αλέξανδρο, η απογραφή των αγαθών του Δαρείου περιλαμβάνει την παρουσία 329 παλλακίδων μουσικών ανάμεσα στις πολλές άλλες σκλάβες που φροντίζουν τις απολαύσεις του βασιλιά^. Την έκπληξη μπροστά σε τέτοιες πρακτικές γρήγορα διαδέχεται ο πειρασμός των Ελλήνων να τις μιμηθούν. Έτσι ο Μέγας Αλέξανδρος στις μακρινές του εκστρατείες συνοδεύεται από ένα θίασο από εταίρες - ανάμεσά τους και η διάσημη Αθηναία Θαΐς. Μια ενοχλητική, και κάπως επικίνδυνη, παρουσία αφού αυτές οι κυρίες έχουν ιδιοτροπίες με ανυπολόγιστες συνέπειες, αν σκεφτούμε το επεισόδιο της πυρκαγιάς στα Σούσα (ή στην Περσέπολη, σύμφωνα με άλλες παρα4. Η απογραφή των σκλάβων του Δαρείου που αιχμαλωτίστηκαν στη Δαμασκό περιλαμβάνει 329 μουσικούς παλλακίδες, 46 στεφανοπλέχτες, 277 μάγειρους, 29 παραμάγειρους, 13 ζαχαροπλάστες, 17 οινοχόους, 70 σκευοφύλακες και 14 αρωματοποιούς.

151

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

δόσεις). Η Θαΐς, κατά τη διάρκεια μιας οινοποσίας όπου συμμετέχουν ο Αλέξανδρος και το επιτελείο του την πιο κρίσιμη στιγμή της εκστρατείας κατά του Δαρείου, ρίχνει, μέσα στη γενική μέθη, την ιδέα να πυρπολήσουν την πρωτεύουσα του Πέρση βασιλιά, κι αυτό με μια ξεδιαντροπιά που δε θα αρνιόταν κι η αλαζονική Φρύνη: «Θα μου ήταν ευχάριστο να γλεντήσω καίγοντας το παλάτι αυτού του Ξέρξη που έβαλε φωτιά στην Αθήνα και θα ανάψω εγώ η ίδια κάτω απ' τα μάτια του βασιλιά, για να πουν όλοι: «Οι πόρνες του στρατού του Αλέξανδρου, στο όνομα των Ελλήνων, εκδικήθηκαν τους Πέρσες περισσότερο απ' ό,τι αυτοί οι ξακουστοί ναύαρχοι και στρατηγοί^».

Πες το κι έγινε. Μια αληθινή διονυσιακή συνοδεία από στεφανωμένους αξιωματικούς, κραδαίνοντας δαυλούς και κραυγάζοντας τραγούδια του κρασιού, με την καθοδήγηση της Θαΐδας και των συντρόφων της, εφορμά προς την πόλη διασχίζοντας το στρατόπεδο του μακεδονικού στρατού. Και - εκπληκτικό θέαμα - οι στρατιώτες που ξυπνούν από τη φασαρία σηκώνονται καθώς περνά η ακολουθία και ενώνονται μ' αυτήν. Ένα όργιο που καταλήγει σε στρατιωτικό εγχείρημα, για το οποίο ο Αλέξανδρος, ξεμέθυστος, μετανιώνει. Βασιλιάδες και κατακτητές δε διστάζουν να βεβηλώνουν τα ιερά για να προσφέρουν στις γυναίκες και τα αγόρια που τους συνοδεύουν τα τεκμήρια της πίστης των Ελλήνων. Ο Φάυλλος, τύραννος της Φωκίδας, αρπάζει από το θησαυρό των Δελφών ένα ασημένιο αγγείο και ένα στεφάνι κισσού από χρυσό και το δίνει στην αυλήτρια Βρομιάδα. Ο Φιλόμηλος, επικεφαλής του Τρίτου Ιερού Πολέμου, προσφέρει στη Φαρσαλίδα, Θεσσαλή χορεύτρια, ένα δάφνινο στεφάνι από χρυσό αφιερωμένο από τους Κνίδιους στον Απόλλωνα των Δελφών. Αυτό το ιερόσυλο δώρο προκαλεί το θάνατο της χορεύτριας: ενώ χορεύει στην κεντρική πλατεία του Μεταπόντιου, λυντσάρεται από νεαρούς που θέλουν να αρπάξουν το περίφημο στεφάνι^. 5. Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 38,4. 6. Κατά τον Τρίτο Ιερό Πόλεμο, το 355 π.Χ., ο Φάυλλος, ο Φιλόμηλος κι 152

TO ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ

Απ' όλους τους βασιλιάδες της ελληνιστικής περιόδου σίγουρα ο βασιλιάς της Μακεδονίας Δημήτριος ο Πολιορκητής, με την ακατανίκητη ροπή του προς κάθε απόλαυση, κάνει τις περισσότερες εκκεντρικότητες. Μεγάλος στρατιωτικός όσο και φανατικός ακόλαστος, δε μετακινείται ποτέ χωρίς τη συνοδεία του από πόρνες που τον ωθούν στις χειρότερες τρέλες. Διαλέγει για συντρόφους του εκείνες που οι ακρότητές τους είναι οι πιο θορυβώδεις, τη Λέαινα, τη Μανία, την Αντίκυρα, τη Χρυσίδα και κυρίως τη Λάμια, μια αυλήτρια μεγαλύτερη απ' το Δημήτριο που προέρχεται απ' τα λάφυρα της πολιορκίας της Κύπρου. Προκαλώντας όλους τους ανθρώπινους και θεϊκούς νόμους, ο Δημήτριος είναι ο πιο δυσφημισμένος βασιλιάς της εποχής του. Υποκύπτει σε κάθε ονειροφαντασία του, σε κάθε ιδιοτροπία του χαρεμιού του, και οι συνέπειες είναι τόσο πιο απρόβλεπτες όσο μεγαλύτερη η εξουσία του. Μετά την κατάληψη της Αθήνας, το 307 π.Χ., ο Δημήτριος εγκαθιστά στον Παρθενώνα τις ευνοούμενές του και επιδίδεται μαζί τους σε σκανδαλώδη όργια, ασεβέστατα στο βαθμό που έχουν για φόντο τους ένα από τα πιο λατρευτικά ιερά της Αθήνας, ύψιστη βλασφημία στην παρθένα Αθηνά, προστάτιδα της πόλης. Ο Φιλιππίδης, ποιητής της εποχής, γράφει: «Έκανε την Ακρόπολη χαμαιτυπείο κι έβαλε πόρνες στο ναό της Παρθένου».

Ο Δημήτριος καυχιέται ότι χλευάζει τους θεϊκούς νόμους όταν χτίζει σε διάφορες ελληνικές πόλεις ιερά αφιερωμένα στις Αφροδίτες Λάμια ή Λέαινα, θεοποιώντας έτσι τις ερωμένες του και υποχρεώνοντας τους ελληνικούς πληθυσμούς να τους αποδίδουν λατρεία. Ο Δημήτριος γελοιοποιεί και τους ανθρώπινους νόμους: επιβάλλει μία συμβολή 250 ταλάντων στους Αθηναίους, ποσό σημαντικό που αντιπροσωπεύει περισσότερο από 500 φορές την τιμή ενός σκλάάλλοι στρατιωτικοί απ' τη Φωκίδα αρπάζουν τάματα από τους Δελφούς, ιστορικές μαρτυρίες της ευσέβειας που έδειξαν οι μεγάλες ελληνικές πόλεις προς τον Πύθιο Απόλλωνα. 153

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

βου πολυτελείας· αυτό το υπερβολικό ποσό το δίνει στη Λάμια και στις άλλες πόρνες που τον συνοδεύουν, μόνο για να πληρώσουν τις καλλυντικές τους κρέμες^! «Οι πόρνες είναι οι βασίλισσες των βασιλιάδων» έλεγε ήδη σοφά ο κυνικός Διογένης. Η αλεξανδρινή μόδα της απόλαυσης Η Αλεξάνδρεια γίνεται η πρωτεύουσα της απόλαυσης κατά τον π.Χ. αιώνα για τους Έλληνες, τους Ανατολικούς κι αργότερα για τους Ρωμαίους. Η Αλεξάνδρεια και οι πόλεις του Δέλτα, όπως η Ναύκρατις ή ο Κάνωπος, απολάμβαναν ήδη μια στέρεη φήμη ανηθικότητας, πολύ πριν την ίδρυση της Αλεξάνδρειας: «Η Νανκραης, η πατρίδα των φημισμένων για την ομορφιά τους εταίρων», «Κάνωπος η πόρνη»,

Η Αλεξάνδρεια κυρίως προσφέρει στους επισκέπτες της, εκτός από μια πνευματική ζωή πρώτης τάξης, όλες τις διασκεδάσεις που μπορεί να φανταστεί κανείς, είτε προέρχονται απ' την Ανατολή είτε απ' τη Δύση. Για περισσότερο από τρεις αιώνες, η Αλεξάνδρεια δίνει τον τόνο στον υπόλοιπο «πολιτισμένο κόσμο». Πολύ λίγες μαρτυρίες μας έχουν μείνει για τα αλεξανδρινά γλέντια και μόνο η «αύρα» της πόλης πλανιέται μέσα απ' τις απομιμήσεις της σε όλη τη μεσογειακή λεκάνη. Οι Αλεξανδρινοί φέρνουν στη μόδα τις χορεύτριες της Ανατολής με τους «κροτάλους» τους, κάτι σαν τις καστανιέτες, τις μουσικούς που προσαρμόζουν τους αιγυπτιακούς ρυθμούς στα γούστα της κοσμοπολίτικης πελατείας τους. Η ελληνιστική Αίγυπτος είναι και η πατρίδα των «κίναιδων», των χαριτωμένων νεαρών με τα διεστραμμένα ταλέντα, συχνά χορευτών, μουσικών ή τραγουδιστών. Αυτοί οι έφηβοι έχουν αποκτήσει μια εξαιρετική φήμη καθώς εκπαιδεύονται 7. Πρόκειται για ένα είδος κρέμας που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες αντί για σαπούνι. 154

TO ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ

στις αιγυπτιακές πόλεις, και οι Ρωμαίοι θα τους χρησιμοποιούν συχνά στα θεάματά τους. Απ' όλη τη μεσογειακή λεκάνη έρχεται κόσμος για να «εφοδιαστεί» στην Αλεξάνδρεια ή τον Κάνωπο, μεγάλες πηγές απολαύσεων, διεθνείς αγορές ακόλαστων ηδονών. Κι έπειτα βλέπουμε να αναπτύσσεται στους Αλεξανδρινούς η διαστροφή της απόλαυσης, η προτίμηση για το τερατώδες, τη δυσμορφία, την ασχήμια. Είναι η «μόδα» των παραμορφωμένων, ανάπηρων, νάνων, καμπούρηδων, των δυστυχισμένων θυμάτων που προορισμό τους έχουν να διεγείρουν τις αισθήσεις, τις διαστροφικές τάσεις. Πολλά αγαλματάκια της εποχής μαρτυρούν αυτές τις αλεξανδρινές «περιέργειες». Πρωτεύουσα της απόλαυσης, η Αλεξάνδρεια διαλαλεί χωρίς συμπλέγματα την ειδικότητά της: τα ομορφότερα μέγαρα της πόλης φέρουν το όνομα διάσημων πορνών, αθλητριών ή ηθοποιών μίμων. Κι αν η Ρώμη στις ηρωικές της εποχές δανείζεται απ' την Ελλάδα την αντίληψή της για το γλέντι, η Αλεξάνδρεια της εμπνέει κατά την αυτοκρατορική περίοδο έναν τρόπο ζωής καμωμένο από υπερβολική εκζήτηση, ηδονική νωθρότητα, διαστροφή και ακολασία.

155

Η εταίρα ερμηνεύει ένα σκοπό με τον αυλό, ο συμποσιαστής παίζει τον κότταβο την ίδια ώρα που ικανοποιεί μια πιεστική ανάγκη (Μουσείο Βατικανού, Ρώμη - Φωτ.: Anderson VioUet)

Η ευφορία τον συμποσίου: ένας σννδαιτνμόνας επιδεικνύει τη δεξιοτεχνία του να πίνει με το κεφάλι γερμένο χωρίς να βρέχει τα χείλη τον, ενώ ο φίλος τον χαϊδεύει μια περαστική οργανοπαίκτρια (Φωτ.: Boudot-Lamotte)

Ζευγάρια αρμονικά ξαπλωμένα σε κρεβάτια στολισμένα με κεντημένα υφάσματα (βλ. επόμενη φωτογραφία) είναι η παραδοσιακή εικόνα του συμποσίου- όμως η πραγματικότητα είναι σε γενικές γραμμές πιο πεζή: μια εταίρα υποβαστάζει το σϋντροφό της που το παράκανε στο πιοτό (Μουσείο Λούβρου, Παρίσι - Φωτ.: Girandon. Μουσείο Βατικανού, Ρώμη. Φωτ.: Anderson - Viollet)

Δνο εταίρες ετοιμάζονται για τη γιορτή κι αρωματίζονται πριν βάλουν τα φορέματα με τις πτυχώσεις που είναι ακουμπισμένα πάνω σ' ένα σκαμνί (Αρχαιολογικό Μουσείο, Ταρκινία - Φωτ.: CI.E.R.L.)

Αυτές οι γυναίκες παίζουν τον κότταβο στριφογυρνώντας γύρω απ' το δάχτυλο τους ένα κύπελλο γεμάτο κρασί

Για να πείσει έναν πιθανό πελάτη για τα θέλγητρά της, αυτή η πόρνη δε διστάζει να ξεγυμνωθεί εντελώς (Villa Giulia, Ρώμη - Φωτ.: Gabinetto Fotografico Nazionale)

Αυτό το κύπελλο για τα ζάρια, τον4^^π.Χ. αιώνα, είναι στολισμένο με έφηβες που χορεύουν ένα ιδιαίτερα χαριτωμένο μπαλέτο (Αρχείο Snark)

Ο Έλληνας καλλιτέχνης έχει πλαισιώσει αυτή τη σκηνή αποπλάνησης ανάμεσα σ' έναν άντρα και σ'ένα νεαρό αγόρι μ'ένα διάκοσμο από τσαμπιά σταφύλι (Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη)

'ί-Τ..·?·

Κ

m

Γ-Ι

Το τέλος του γλεντιού στην Πομπηία: το πάτωμα σπαρμένο με απομεινάρια. Αριστερά ένας ουνδαιτυμόνας ετοιμάζεται να γυρίσει στο σπίτι του κι ένας μικρός υπηρέτης του βάζει τα παπούτσια του. Δεξιά ένας άλλος γλεντοκόπος, πολύ μεθυσμένος για να μπορέσει να περπατήσει, υποβαστάζεται από ένα σκλάβο (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη Φωτ. Anderson) -

'

C

/

Αυτή η πολύ ιδιαίτερη σκηνή διακοσμεί ένα μικρό δωμάτιο του οίκον των Vettii στην Πομπηία (Φωτ.: G. Dagli Orti)

To 59 μ.Χ. ξεσπά μια βίαιη συμπλοκή στο αμφιθέατρο της Πομπηίας ανάμεσα σε ντόπιους και Νουκέριους θεατές. Σ' αυτό τον πίνακα τους βλέπουμε να αλληλοσπαράσσονται μέσα στο στίβο και στους γύρω δρόμους (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη - Φωτ.: Alinan)

Οι Ρωμαίοι έτρεφαν μεγάλο θαυμασμό για τους παλαιστές όπως και για τους μονομάχους (Φωτ.: Boudot - Lamotte)

Οι χαρές της ταβέρνας: ταξιδιώτες, με τα πανωφόρια τους ακόμα, πίνουν και τρώνε. Οι σερβιτόροι κινούνται αδιάκοπα και μια ωραία κοπέλα διπλαρώνει έναν καθισμένο πελάτη (Μουσείο Βατικανού, Ρώμη - Φωτ.: Anderson)

Παίκτες ζαριών σε μια ταβέρνα: ένας αμφισβητεί τη ζαριά του αντιπάλου του· ένας άλλος πελάτης και το «αγόρι» δίνουν τη γνώμη τους (Πομπηία.Φωτ.: Roger- Viollet)

ο διάκοσμος αυτού του συμποσίου είναι ιδιαίτερα πολυτελής: κομψό τραπεζάκι, γυάλινα κύπελλα, λεκάνη από λαξεμένο μέταλλο (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη - Φωτ.: G. Dagli Orti)

Αυτές οι όμορφες κοπέλες απ' την Πομπηία παίζουν «αστραγάλους» (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη - Φωτ.: Roger - VioUet)

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ο λατινικός

κοσμοσ

η πολη

ΚΕΦΑΛΑΊΟ Ε Β Δ Ο Μ Ο

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΠΑΑΥΤΟΥ Το ρωμαϊκό forum «Θα σου δείξω πού μπορείς να βρεις χωρίς πολύ κόπο τους ανθρώπους που ψάχνεις, διεστραμμένους ή ενάρετους, τίμιους ή απατεώνες. Θέλεις να συναντήσεις έναν επίορκο; Πήγαινε κοντά στο Βήμα των δημηγοριών. Έναν ψεύτη ή έναν καυχησιάρη; Κοντά στο ναό της Καθάρσιας Αφροδίτης, Τους πλούσιους παντρεμένους που ξοδεύουν τα λεφτά τους; Κοντά στη Βασιλική. Εκεί θα συναντήσεις και μαραμένες πόρνες και όσους νοικιάζουν το σώμα τους με συμβόλαιο. Αυτοί που καιροφυλακτούν για κάμποσο φαγητό βρίσκονται στην ψαραγορά. Χαμηλά στο forum περπατούν οι ευηπόληπτοι. Στη μέση, κοντά στο Μεγάλο Υπόνομο, όσοι γυρεύουν να θαμπώσουν τους άλλους. Κοντά στον Κούρτιο λάκκο βρίσκονται οι αυθάδεις, οι φλύαροι και οι ζηλιάρηδες, αυτοί που κακολογούν τους διπλανούς τους ενώ πολλά μπορεί να σούρει κανείς και στους ίδιους. Κοντά στα Παλιά Καταστήματα βρίσκονται οι αργυραμοιβοί και οι τοκογλύφοι. Πίσω από το ναό των Διοσκούρων όσοι δεν πρέπει να τους εμπιστεύεσαι. Στην οδό των Τυρρηνών βρίσκεις άντρες που εμπορεύονται το σώμα τους. Στο Βήλαβρο φουρνάρηδες, χασάπηδες, μάντεις και όσους εκδίδονται ή εκδίδουν πόρνες. ΣτηΑευκαδία Οππία τους πλούσιους και άσωτους παντρεμένους^^

1. Πλαύτος, Η Σιταρόψειρα, στ. 467-485. 169

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Περίεργο απόσπασμα αυτή η παρέκβαση μιας κωμωδίας του Πλαύτου όπου ο ποιητής αναφέρει με μερικές δηκτικές φράσεις την κινητικότητα που παρατηρείται στο ρωμαϊκό forum των αρχών του π.Χ. αιώνα. Κάτω απ' το κάλυμμα μιας σατιρικής απαρίθμησης μας δίνει μια αρκετά ευκρινή άποψη του τι είναι το κέντρο της ρωμαϊκής πόλης την επαύριο του Δεύτερου Καρχηδονιακού Πολέμου: οι περισσότερες πολιτικές δραστηριότητες έχουν την έδρα τους στο forum- εκεί βρίσκονται και τα πιο λατρευτικά μνημεία της ρωμαϊκής θρησκείας* εκεί τέλος και κάθε λογής εμπόριο, απ' το πιο έντιμο ως το πιο ύποπτο. Πολιτικοί, τεχνίτες και έμποροι, αλήτες, απατεώνες και λωποδύτες, τσαρλατάνοι και παράσιτοι, πόρνες αρσενικές και θηλυκές που παραμονεύουν τον πελάτη, όλοι τους μαζεύονται σ' αυτή τη δημόσια πλατεία. Το πλήθος είναι τόσο πολύ συμπαγές επειδή το forum έχει μια πολύ πειρορισμένη επιφάνεια, περίπου 100 μέτρα μήκος και 60 μέτρα πλάτος. Το forum της εποχής της Δημοκρατίας θα διατηρήσει ανά τους αιώνες την πρωτοτυπία να μην υπακούει σε καμιά αρχιτεκτονική νόρμα. Τα άλλα forum της πόλης, που φτιάχτηκαν κατά την αυτοκρατορική περίοδο, καθώς και εκείνα που χτίστηκαν στις επαρχιακές πόλεις κατά τα πρότυπα των ρωμαϊκών, παρουσιάζονται σαν σύνολα συνεκτικά, με μνημεία αρμονικά διαταγμένα γύρω από έναν κεντρικό άξονα και ανταποκρίνονται στα αισθητικά κριτήρια της ελληνιστικής Ανατολής. Αντίθετα, το ιδιότροπο διάγραμμα του ρωμαϊκού forum και η χωρίς συνοχή συσσώρευση κτιρίων προκαλούν ακόμα έκπληξη στον επισκέπτη. Ωστόσο σ' αυτό τον περιορισμένο χώρο συμπυκνώνεται ολόκληρη η ζωή της Ρώμης, η δουλειά και η διασκέδαση, ο μόχθος και η απόλαυση. Το κοσμοπολίτικο και θορυβώδες πλήθος που κάθε ώρα της μέρας και της νύχτας συνωθείται σ' αυτή την ταπεινή δημόσια πλατεία συμβάλλει στο να την κάνει ένα μέρος ασύγκριτο με οποιοδήποτε άλλο. Πολιτικές συγκεντρώσεις, προεκλογικές εκστρατείες, αιματηρές εξεγέρσεις, θρησκευτικές τελετές, μεγαλοπρεπείς θυσίες, θριαμβευτικές ακολουθίες, όλα συμβαίνουν στο forum, καταμεσίς στους πάγκους με τα ψάρια, τα κρέατα ή τα λαχανικά, μέσα στην οχλαγωγία των τεχνιτών, αγγειοπλαστών, χρυσοχόων, αργυραμοιβών. Στις 170

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

απαρχές της Ρώμης σ' αυτό το μέρος δεν υπήρχε παρά ένας βαλτώδης χώρος που χρησίμευε για νεκροταφείο· κατά την κλασική εποχή παραμένει ακόμα ένα ίχνος του, ο μικρός Κούρτιος λάκκος στο κέντρο της πλατείας. Κατόπιν, τον π.Χ. αιώνα, χάρη στην αποξήρανση του έλους και την πλακόστρωση του εδάφους, το μέρος γίνεται κατοικήσιμο και μετατρέπεται σε κέντρο της ρωμαϊκής ζωής. Με όρια προς Βορρά την Ιερά Οδό και προς Νότο τη Νέα Οδό, το forum περιλαμβάνει τα κύρια κέντρα της πολιτικής ζωής: το Βουλευτήριο (Curia) ότιον συνέρχεται η Σύγκλητος, το Εκκλησιαστήριο (comitium) όπου γίνονται οι προεκλογικές συγκεντρώσεις, το Βήμα των δημηγοριών (rostres) απ' όπου οι ρήτορες, «επίορκοι» και μαθημένοι να δίνουν ψεύτικες υποσχέσεις κατά τον Πλαύτο, εκφωνούν τους λόγους τους. Ολόγυρα απ' την πλατεία ορθώνονται τα ιερά οικοδομήματα, ο ναός του Κρόνου, των Διοσκούρων, το ολοστρόγγυλο ιερό της Εστίας, η «μονή» των Εστιάδων και η κατοικία του Μεγάλου Ποντίφικα, του επικεφαλής της επίσημης θρησκείας. Όλα αυτά συμφωνούν με την επίσημη εικόνα που μας δίνουν τα σχολικά εγχειρίδια για το ρωμαϊκό forum και βρίσκονται μακριά από τον ύποπτο κόσμο των απολαύσεων. Ωστόσο, όπως και στην αθηναϊκή Αγορά, υπάρχουν συγκεντρωμένες όλες οι ιδανικές συνθήκες για μια παράλληλη ζωή. Όντως οι εμπορικές δραστηριότητες, ομαδοποιημένες γύρω απ' τους δρόμους που οδηγούν στο forum, ευνοούν τα πήγαιν'-έλα, τις κάθε λογής συναντήσεις. Στα βόρεια και στα νότια της πλατείας υπάρχουν τα Παλιά και τα Νέα Καταστήματα που την εποχή του Πλαύτου τα έχουν ακόμα χασάπηδες, ψαράδες, μανάβηδες. Υπάρχουν και οι παράγκες των αργυραμοιβών και των χρυσοχόων γύρω απ' τις οποίες τριγυρνούν πόρνες και προξενητές παραμονεύοντας τους πλούσιους πελάτες. Τα δρομάκια που βγάζουν στο forum είναι αυτά που έχουν την πιο κακή φήμη: η οδός των Τυρρηνών (Vicus Tuscus), το Αργίλητο που οδηγεί στη Σοβώρα, ο δρόμος των εμπόρων του λιβανιού (Vicus Turarius), η Ζυγία οδός (Vicus Jugarius). Τα εμπορικά των αρωματοπωλών, των κοσμηματοπωλών, των τσαγκάρηδων ή των κουρέων που είναι μαζεμένα σ' αυτά τα δρομάκια κρύβουν όχι και τόσο τέλεια άλλες εμπορικές, πιο παράνομες, δραστηριότητες. Αυτοί οι δρόμοι αποτελούν ένα από τα πιο αγαπημένα πεδία δράσης 171

Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

100 Μ

ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ FORUM ΚΑΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1. Γραμματοφυλάκιο.- 2. Ναός της Ομόνοιας.- 3.Tullianum.- 4. Ναός του Κρόνου.- 5.Βήμα των δημηγοριών.- 6. Βουλευτήριο.-?. Κούρτιος λάκκος.- S.Lapis Niger.- 9.Αιμιλία βασιλική.-10. Ιουλία βασιλική.-11. Ναός των Διοσκούρων.-12. Ιουρτόνα κρήνη.-13. Ρήγια.-14. Ναός της Εστίας.-15. Αίθριο του ναού της Εστίας. Από το έργο του G. Lugli Αρχαία Ρώμη. Το μνημειακό κέντρο^ Ρώμη, 1946

των πορνών. Φυσικά οι προμηθευτές της απόλαυσης που καραδοκούν για τους πλούσιους εραστές είναι περισσότεροι γύρω από τα μαγαζάκια των κοσμηματοπωλών ή τα καταστήματα των αργυραμοιβών, μέρη όπου διακινείται χρήμα. «Υπάρχουν σχεδόν περισσότεροι lenos (έμποροι σκλάβων) και πόρνες εγκατεστημένοι γύρω από τους πάγκους των τραπεζιτών απ* ό,τι μύγες στην καρδιά του καύσωνα!» αναφωνεί ένα πρόσωπο μιας κωμωδίας. «Αδύνατο να υπολογίσεις γιατί νομίζω πως υπάρχουν εκεί περισσότερες πόρνες παρά ζυγαριές αργυραμοιβών!».

Στο βορειοανατολικό τμήμα του forum, πολύ κοντά στη Ρήγια, κατοικία του Μεγάλου Ποντίφικα, ανακαλύφθηκαν τα αρχαιολογικά

172

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

ίχνη ενός οίκου ανοχής, πιθανώς εκείνου της Λευκαδίας Οππίας για την οποία ο Πλαύτος μας λέει ότι καταστρέφει τους παντρεμένους που έχουν περιουσία. Μια καλή απόδειξη για το ότι στη Ρώμη το ιερό και το κοσμικό στοιχείο συνυπάρχουν χωρίς κανένα πρόβλημα! Εκεί κοντά κι ένα πανδοχείο μικρό που πρέπει να έχει τον ίδιο σκοπό. Ας θυμίσουμε τέλος ότι το forum διασχίζεται στο πλάτος του από το Μεγάλο Υπόνομο (Cloaca Maxima), ακόμα ακάλυπτο την εποχή του Πλαύτου. Υπόνομος, πάγκοι με ψάρια και κρέατα, βαριές μυρωδιές απ' τα μαγαζιά των αρωματοπωλών, τσίκνα απ' τα λουκάνικα που ψήνουν οι μάγειροι έξω στους δρόμους και πουλάνε στους περαστικούς, όλες αυτές οι διαπεραστικές, συνχνά λοιμώδεις, αναθυμιάσεις είναι αναπόσπαστες απ' την εικόνα του ρωμαϊκού forum όπως πρέπει να την αναπλάσουμε για την εποχή του Πλαύτου. Μας είναι δύσκολο επίσης να φανταστούμε την οχλαγωγία και το θόρυβο που επικρατούν εκεί απ' την αυγή ως τη δύση του ήλιου. Οι σύγχρονοι του Πλαύτου τα ανέχονται, κατά την αυτοκρατορική όμως περίοδο αυτά θα εξελιχτούν σε πραγματική μάστιγα. Θα πρέπει να προσθέσουμε τη σκόνη και τους σωρούς από υλικά στα δρομάκια που οδηγούν στην πλατεία, το διαρκή συρφετό γύρω απ' τους πολιτικούς και τις ακολουθίες των πελατών τους. Είναι ένας ζαλιστικός στρόβιλος για τους πολίτες που έρχονται απ' τη ρωμαϊκή ύπαιθρο για να ανταποκριθούν στις εκλογικές τους υποχρεώσεις. Με την αφέλεια του αγροίκου και την έκπληξη του θαμπωμένου, αποτελούν έτοιμη λεία για τους απατεώνες που λυμαίνονται το forum. Κι έπειτα, περπατώντας έτσι στην τύχη, συναντάς και τσαρλατάνους, μάντεις, θαυματοποιούς, όλους τους περιθωριακούς της πολιτείας σε αναζήτηση της καθημερινής τους επιβίωσης. Το forum συνολικά είναι ένα εκπληκτικό συνονθύλευμα: ας φανταστούμε συγκεντρωμένα σε έναν περιορισμένο χώρο το Κοινοβούλιο, τη Νοτρ-Νταμ, τα νυχτερινά μαγαζιά της Πιγκάλ και την αγορά των Αλ. Αυτή είναι περίπου η εικόνα που πρέπει να παρουσίαζε η πιο πολυσύχναστη πλατεία της Ρώμης κατά το π.Χ. αιώνα.

173

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

-Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

Μια κακή σύλληψη της πόλης Τα πάντα οδηγούν στο Forum και οι δραστηριότητες του τελευταίου προεκτείνονται και στις γύρω συνοικίες. Μία από τις ιδιαιτερότητες του κέντρου της αρχαίας Ρώμης είναι η απουσία αυστηρού διαχωρισμού ανάμεσα σε «καλές συνοικίες» με κατοικίες και σε τρώγλες, κάτι που προκύπτει από την ιδιαίτερη διαμόρφωση της πόλης με τους εφτά λόφους. Αρχικά οι βάλτοι καλύπτουν την έκταση όπου θα χτιστεί η πόλη και, πολύ φυσικά, οι πρώτοι κάτοικοι εγκαθίστανται στους, περισσότερο υγιεινούς, λόφους. Όμως απ' τη στιγμή που ο πληθυσμός της Ρώμης αποκτά σημαντικές διαστάσεις, οι μετανάστες, οι ξένοι, οι μικροέμποροι που ψάχνουν για νέες αγορές, οι παράνομοι που έχουν διωχτεί από γειτονικές χώρες δεν έχουν πού αλλού να εγκατασταθούν παρά στις καταχώσεις που χωρίζουν τους λόφους. Φυσικά πρόκειται για τόπους εξ ορισμού ανθυγιεινούς, που απειλούνται από τις περιοδικές υπερχειλίσεις του Τίβερη. Αυτές οι ταπεινές συνοικίες είναι ακόμα τελματώδεις· η δυσοσμία και οι αναθυμιάσεις γίνονται ανυπόφορες το καλοκαίρι και τα βαλτώδη υπολείμματα ευθύνονται για τους τρομερούς πυρετούς απ' τους οποίους απειλούνται διαρκώς οι κάτοικοι. Υπάρχει πρώτ' απ' όλα, στα νότια του forum, το Βήλαβρο, η συνοικία που απλώνεται ανάμεσα στο Καπιτώλιο και τον Παλατίνο λόφο και που προεκτείνεται μέχρι το Μεγάλο Ιππόδρομο, ένα από τα «υψηλά» μέρη της ρωμαϊκής πορνείας. Παραπέρα βρίσκουμε τις όχθες του Τίβερη, τις προκυμαίες, χώρους με φήμη κάτι παραπάνω από αμφίβολη. Στα βόρεια του forum, στην προέκταση της οδού του Αργίλητου ανάμεσα στον Ησκυλίνο και τον Ουιμινάλιο λόφο, η συνοικία της Σοβώρας, πυκνοκατοικημένη και με την κακή φήμη, από τους πρώτους ήδη αιώνες της Ρώμης, πως στεγάζει την πιο άθλια πορνεία. Βήλαβρο και Σοβώρα, κατά κάποιον τρόπο δύο κανάλια λάβας που καταλήγουν στο forum απ' το Βορρά και το Νότο. Αυτές οι συνοικίες του Βήλαβρου και της Σοβώρας, κατά το πρότυπο της Αθήνας, προσφέρουν στον περαστικό μόνο δρομάκια στενά, ελικοειδή, γεμάτα αδιέξοδα, κατηφοριές ή σκαλιά που ακολουθούν τις πλαγιές των λόφων. Κανένα πραγματικό πολεοδομικό 174

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

σχέδιο δεν εφαρμόστηκε στην οικοδόμηση αυτών των συνοικιών, κάτι που ισχύει άλλωστε και για ολόκληρο το κέντρο της Ρώμης. Πράγματι, μετά την κατάληψη της Ρώμης απ' τους Γαλάτες το 390 π.Χ., δε μένουν και πολλά πράγματα απ' την πόλη: ιδιαίτερες κατοικίες, δημόσια ή θρησκευτικά κτίρια καταστράφηκαν ή κάηκαν και η Ρώμη προσφέρει τη θλιβερή εικόνα του χάους. Η κοινή γνώμη φαίνεται να διάκειται ευνοϊκά σε μια μαζική μετακίνηση του ρωμαϊκού λαού προς τη γειτονική πόλη Βήιοι. Όμως ο δικτάτορας Κάμιλλος αντιτίθεται σθεναρά σ' αυτή την εγκατάλειψη και καταφέρνει να πείσει τους συμπολίτες του να ξαναχτίσουν την πολιτεία τους στην ίδια θέση. Εξαιρετικές είναι τότε οι συνθήκες για τους εργολάβους προκειμένου να επισπεύσουν αυτή την ανοικοδόμηση: πλίνθους παρέχει το Κράτος, καθώς και το δικαίωμα να παίρνουν χωρίς περιορισμούς πέτρες και ξυλεία οικοδομής όπου τις βρίσκουν. Η μόνη υποχρέωση που πρέπει να τηρούν αυτοί οι εργολάβοι είναι να τελειώσουν την ανοικοδόμηση της πόλης πριν το τέλος της χρονιάς. Αξιέπαινη απόφαση, όμως τα αποτελέσματά της είναι παραπάνω από αμφίβολα. Πράγματι, μέσα στη βιασύνη της ανοικοδόμησης, δεν ασχολούνται με κάποιο πολεοδομικό σχέδιο· ο καθένας βιάζεται να χτίσει το σπίτι του όπου νομίζει εκείνος σωστό: «Όπου υπήρχε κενό, έχτιζαν», σημειώνει λιτά ο Τίτος Λίβιος. Φανταζόμαστε εύκολα πως η πόλη μετά απ' αυτή την ανοικοδόμηση-αστραπή πολύ απέχει απ' το να παρουσιάζει μια αρμονική εμφάνιση: δρόμοι ακανόνιστα χαραγμένοι όπου οι διαβάτες με κόπο μπορούν να περάσουν, ελικοειδείς οδοί ανάμεσα σε κατοικίες βαλμένες στην τύχη. Η δημοκρατική και κατόπιν η αυτοκρατορική Ρώμη θα κρατήσουν για πάντα τα ίχνη αυτής της σπουδής των συγχρόνων του Κάμιλλου! Από την εποχή του Πλαύτου οι πιο απόκληροι πληθυσμοί στοιβάζονται σε πολυώροφα κτίρια (insulae). Ο υπερπληθυσμός ευνόησε τον πολλαπλασιασμό αυτών των ψηλών κατοικιών, που χτίζονται πρόχειρα και κινδυνεύουν να γκρεμιστούν ή να πάρουν φωτιά: «Η Ρώμη που στήθηκε πάνω σε λόφους και μέσα σε κοιλάδες με απόκρημνες όχθες, εκεί που τα σπίτια έχουν ορόφους και μοιάζουν να κρέμονται στον αέρα, χωρίς κατάλληλους δρόμους, μόνο

175

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

με πολύ στενά

δρομάκια,.β».

Οι τοίχοι αυτών των insulae είναι τόσο λεπτοί, η κατασκευή τους τόσο ελαττωματική εξαιτίας οικονομίας σε χρόνο και χρήμα, που μια βίαιη καταιγίδα αρκεί για να καταρρεύσουν, όπως έγινε το 60 π.Χ. Η πυκνότητα των ανθρώπων σ' αυτά τα κτίρια είναι τρομακτική: ίσως πάνω από 500.000 πρόσωπα κατοικούν σ' αυτές τις συνοικίες που καλύπτουν μόνο μια μικρή επιφάνεια ολόκληρης της πόλης. Στις πυρκαγιές, τους σεισμούς και τις άλλες καταστροφές της φύσης που απειλούν τους κατοίκους των insulae προστίθενται και τα προβλήματα από το ύψος των ενοικίων που αυξάνεται διαρκώς και αποτελεί έναν από τους κυριότερους λόγους της «ενδημικής» καταχρέωσης του όχλου^. Σοβώρα, Μεγάλος Ιππόδρομος^ πέρα απ^ τον Τίβερη Σ' αυτές τις ανθυγιεινές και επικίνδυνες insulae, οι συνθήκες διαβίωσης εγκυμονούν ιδιαίτερες δοκιμασίες. Ωστόσο όσοι έχουν κάποια στέγη εκεί μπορούν να θεωρούνται προνομιούχοι σε σχέση με τους πιο εξαθλιωμένους που κοιμούνται στο δρόμο, κάτω απ' τις καμάρες των σπιτιών και των μνημείων. Σε αντίθεση με τις σύγχρονες πόλεις, η Ρώμη με τα οχυρώματά της δεν έχει προάστια και όσοι καταφθάνουν σ' αυτήν, όλο και περισσότεροι κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της Δημοκρατίας, μαζεύονται στο κέντρο. Όλα αυτά επιτρέπουν να καταλάβουμε καλύτερα ότι ούτε η Σοβώρα ούτε το Βήλαβρο ούτε η συνοικία του Μεγάλου Ιπποδρόμου αποτελούν αποκλειστικά «θερμές περιοχές» αφιερωμένες στο γλέντι και την πορνεία. Στην πραγματικότητα είναι πολυπληθείς συνοικίες όπου μένουν μαζί μικροβιοτέχνες, φτωχοί, περιθωριακοί, σκλάβοι που έχουν αποδράσει, κλέφτες και κακοποιοί που καταζητούνται. Τσαγκάρης, σιδηρουργός, εριουργός, υφαντής, δημόσιος κήρυκας, υποδηματοποιός, κατασκευαστής περουκών είναι τα μικροεπαγγέλ2. Κικέρων, Πα τον αγροτικό νόμο, II, 96. 3. Βλ. Ζ. Yavetz, «Οι συνθήκες διαβίωσης του αστικού όχλου στη Ρώμη την περίοδο της Δημοκρατίας», Latomus, 17,1958, σσ. 500-517. 176

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

ματα που αναφέρονται στις επιγραφές που βρέθηκαν στη Σοβώρα. Ο Ιούλιος Καίσαρας στην αρχή της πολιτικής σταδιοδρομίας του δεν απαξιεί, παρά την ευγενική καταγωγή της οικογένειας του, να κατοικήσει σ' ένα ταπεινό σπίτι αυτής της συνοικίας, κάτι που αποτελεί πιθανώς ένα δημαγωγικό χειρισμό απ' τη μεριά του μελλοντικού αρχηγού των Populares, Ο Καίσαρας άλλωστε απλά μιμείται μια πρωτοβουλία του Γάιου Γράκχου: ο τελευταίος όντως κατά τη διάρκεια της δεύτερης δημαρχίας του εγκαταλείπει το αριστοκρατικό του σπίτι στον Παλατίνο λόφο για να εγκατασταθεί σ' αυτές τις λαϊκές γειτονιές γύρω απ' το Forum- δείχνει έτσι με θεαματικό τρόπο το διαζύγιό του με τους ευγενείς. Εξαιτίας του υπερπληθυσμού της, η Σοβώρα έχει σαν προορισμό της να καλύπτει τις περιθωριακές ως προς τη ζωή της πολιτείας δραστηριότητες. Στα μικρά εμπορικά που στήνονται στα δρομάκια της ξαναπουλιούνται σε χαμηλές τιμές τα εμπορεύματα που κλέβονται από άλλες αγορές της πόλης: φρούτα, λαχανικά, κρέατα, ρούχα, τα πάντα βρίσκονται στη Σοβώρα και οι κλέφτες δε διατρέχουν κίνδυνο μέσα στην αδιάκοπη κίνηση του πλήθους. Έτσι η Σοβώρα αποτελεί και ένα ιδανικό καταφύγιο γι' αυτούς τους «εγκληματίες» της Αρχαιότητας που είναι οι φυγάδες σκλάβοι· εδώ έχουν κάθε ευκαιρία να ανακατευτούν μ' αυτό τον κοσμοπολίτικο πληθυσμό που δύσκολα ελέγχεται από τις αρχές. Όσοι επιδίδονται σε λαθραία διακίνηση ή σε παράνομες συναλλαγές βρίσκονται ασφαλείς μέσα στο δαίδαλο απ' τα αδιέξοδα, τα στενοσόκακα, τις στοές. Αυτοί οι λόγοι μας επιτρέπουν να καταλάβουμε καλύτερα γιατί η Σοβώρα και οι χώροι κοντά στο Μεγάλο Ιππόδρομο γίνονται ζώνες ειδικά για την κατωτέρου επιπέδου πορνεία. Εδώ έρχονται να βρουν φτηνή απόλαυση οι πιο κακόμοιροι της πόλης: σκλάβοι, μετανάστες, εργάτες στις αποβάθρες του Τίβερη. Λόγω της αθλιότητάς τους, οι πιο στερημένοι αυτών των συνοικιών βρίσκουν στην πορνεία των κορών τους ή των γυναικών τους ένα μέσο για να κερδίζουν χρήματα, είναι δε πασίγνωστο στους Ρωμαίους ότι οι επαγγελματίες της Σοβώρας γενικά δεν είναι και πολύ γοητευτικές: «Θέλεις να δεις τον εαυτό σον μια απ* αυτές τις άθλιες πόρνες, τις 177

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

φίλες των νεαρών φονρνάρηδων, αυτά τα απόβλητα που αξίζουν μόνο για υπηρέτες λερωμένους με αλεύρι, αυτές τις πειναλέες που βρωμοκοπάνε φτηνό άρωμα, αποκρουστικές απολαύσεις της υποστάθμης των σκλάβων; Ζέχνουν τη βρώμα της τρώγλης τους, εκεί που σαπίζουν πάνω στο σκαμνάκι τους. Ποτέ κανένας ελεύθερος άντρας δε θέλησε να τις αγγίξει ούτε και να τις οδηγήσει στο σπίτι του, αυτά τα γέρικα δέρματα που οι πιο βρωμιάρηδες σκλάβοι παίρνουν για δυο οβολούς,.. Αυτά τα κορίτσια, αυτοί οι χλωμοί γυμνοσάλιαγκες, οι αρρωστιάρες, οι αξιοθρήνητες, οι πόρνες των δύο οβολών, αληθινοί σκελετοί που βρωμοκοπάνε φτηνό άρωμα, άσχημες σε βαθμό να φοβίζουν με τα παραμορφωμένα πόδια τους και με τις γάμπες τους που μοιάζουν με πασσάλους^».

Κοντά σ' αυτές τις επαγγελματίες της Σοβώρας οι έφηβοι από καλές οικογένειες, που δεν έχουν ακόμα αρκετά χρήματα για να συντηρούν μια εταίρα, κάνουν την ερωτική τους μαθητεία: «στην ηλικία που η λευκή μου τήβεννος μου επέτρεπε να πηγαίνω στη Σοβώρα», λέει ο ποιητής Πέρσιος για να αναφέρει την εφηβεία του και τις πρώτες του ηδονές^. Υπάρχει στη Ρώμη μια περιοχή με ακόμα χειρότερη φήμη από τη Σοβώρα και από τη συνοικία του Μεγάλου Ιπποδρόμου* είναι η περιοχή πέρα από τον Τίβερη, η πεδιάδα που συνεχίζεται πέρα απ' τη δεξιά όχθη του ποταμού, έξω δηλαδή απ' την ίδια την πόλη. Ούτε που μπορούμε να κάνουμε λόγο για κατοικίες σ' αυτή την πεδιάδα την εποχή της Δημοκρατίας. Η ανασφάλεια που επικρατεί εκεί κάνει την περιοχή καταφύγιο για τους αθλιότερους των αθλίων. Ένας ολόκληρος ύποπτος και ανήσυχος κόσμος από ξένους και παράνομους που υποπτεύονται οι αρχές σταθμεύει εκεί και καθημερινά διασχίζει το ποτάμι, προσπαθώντας να κερδίσει ή να κλέψει μέσα στην πόλη λίγους σηστέρτιους για τα προς το ζην. Τα νεκροταφεία που βρίσκονται εκεί κοντά, καθώς και τα ιερά δάση που χρησιμεύουν ως καταφύγια 4. Πλαύτος, Καρχηδόνιος, στ. 265-270 και Η κασετίνα, στ, 405-408. 5. Οι Ρωμαίοι έφηβοι στα δεκάξι τους αφήνουν την περιπόρφυρη τήβεννο, που έχει μια πορφυρή ταινία και τη φορούν τα παιδιά, για να βάλουν την κατάλευκη τήβεννο. 178

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

ΡΩΜΗ Από το έργο Η Ρώμη κι εμείς (Picard, 1977)

για τους κακοποιούς κάνουν την περιοχή πέρα από τον Τίβερη ένα μέρος που φοβούνται οι Ρωμαίοι και πολύ σπάνια οι κάτοικοι της πόλης διακινδυνεύουν να πάνε σ' αυτές τις δυσοίωνες ζώνες, κυρίως τη νύχτα! Σε σύγκριση με αυτά τα ανησυχητικά και βρώμικα μέρη, ο λόφος του Αβεντίνου, παραδοσιακή ζώνη των πληβείων, μπορεί να φαντάζει σαν «αστική» συνοικία. Ωστόσο πρόκειται για μια περιοχή όπου κατοικούν τα λαϊκά στρώματα κατά την περίοδο της Δημοκρατίας. Σε αντίθεση με τη Σοβώρα ή το Βήλαβρο, οι κάτοικοι του Αβεντίνου ανή179

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

κουν στην πλειοψηφία τους στο ρωμαϊκό όχλο ή είναι απελευθέροι που πλούτισαν. Άρα είναι προνομιούχοι που επωφελούνται από τα πλεονεκτήματα που συνδέονται με τον τίτλο του Ρωμαίου πολίτη. Στο τέλος της Δημοκρατίας, οι φτωχότεροι από τους πληβείους αυτούς σιγά σιγά απομακρύνονται από τα ψηλά μέρη του Αβεντίνου όπου μένουν πια μόνο οι πλούσιοι. Αυτοί οι βιοπαλαιστές καταφεύγουν στους πρόποδες του Αβεντίνου, στην περιοχή της μεγάλης αγοράς που χτίστηκε στις όχθες του Τίβερη το π.Χ. αιώνα. Στις πλαγιές του Αβεντίνου οι προξενητές συντηρούν πόρνες και οργανοπαίκτριες πολυτελείας που τις νοικιάζουν, κατά την ελληνική μόδα, με τη μέρα, το μήνα ή τη χρονιά. Σ' αυτή την περιοχή μένουν γενικά και οι απελεύθερες πόρνες όταν θέλουν να κρατήσουν κάποια «κοινωνική υπόληψη». Το Αβεντίνο είναι η συνοικία της πολυτελούς πορνείας απέναντι στη λέρα και την αθλιότητα της Σοβώρας ή του Βήλαβρου. Οι φυσικές καταστροφές Σωριασμένοι σε ασταθή και ανθυγιεινά κτίρια, οι κάτοικοι των φτωχικών συνοικιών είναι εκτεθειμένοι σε όλους τους κινδύνους που η φύση ή η κοινωνία δε σταματούν να προβάλλουν. Η Ρώμη πράγματι γίνεται περιοδικά λεία των φυσικών καταστροφών: η χρονογραφική ιστορία της πόλης είναι γεμάτη από σεισμούς, συχνούς ακόμη εκείνη την εποχή, και πλημμύρες του Τίβερη. Σχεδόν κάθε χρονιά το ποτάμι πλημμυρίζει την πόλη σε βαθμό που οι περιοχές στις ρίζες των λόφων να μην είναι κατοικήσιμες: «Φούσκωσε τόσο πολύ (το 54 π.Χ,) που πλημμύρισε τις χαμηλές συνοικίες της πόλης και καταπόντισε ακόμα και περιοχές που βρίσκονται ψηλότερα. Τα σπίτια που είχαν χτιστεί με πλίνθους βράχηκαν απ* το νερό και σωριάστηκαν. Όλα τα ζώα χάθηκαν μες στα κύματα. Κι οι άνθρωποι που δεν βρήκαν έγκαιρα καταφύγιο στα υψώματα χάθηκαν είτε μες στα σπίτια τους είτε στους δρόμους^».

Πρέπει να προσθέσουμε τις κακοκαιρίες, την παγωνιά ή τον καύ6. Δίων Κάσσιος, XXXIX, 61. 180

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

σωνα που, ήδη απ' την αρχή της δημοκρατικής περιόδου, κάνουν επισφαλή τη ζωή στους άθλιους δρόμους της Σοβώρας ή του Βήλαβρου. Πείνα, ανεργία, έλλειψη στέγης είναι τα αναπόφευκτα επακόλουθα αυτών των καταστροφών. Οι επιδημίες Όμως οι επιδημίες κυρίως προκαλούν μεγάλες καταστροφές στο ρωμαϊκό πληθυσμό. Οι «πανούκλες» σημαδεύουν την ιστορία των πρώτων αιώνων της Ρώμης και παρότι είναι δύσκολο να δώσουμε σε καθεμιά απ' αυτές τις «πανούκλες» ένα συγκεκριμένο όνομα, οι συνέπειές τους μας είναι γνωστές. Πέρα από κάποιες λεπτομέρειες, τα πράγματα παρουσιάζονται όπως εκείνη τη σκοτεινή χρονιά 459 π.Χ.: στις απειλές των στρατών των ιταλικών λαών που πυκνώνουν πάνω απ' την πόλη, προστίθεται στις αρχές του Αυγούστου μια τρομερή επιδημία: «Η εποχή ήταν ιδιαίτερα ανθυγιεινή κι ήταν περίοδος επιδημιών στην πόλη και στην εξοχή, τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα ζώα, Η επιδημία δυνάμωσε αφού οι χωρικοί, φοβούμενοι τις λεηλασίες, κατέφυγαν στην πόλη με τα κοπάδια τους. Συγχρωτισμός κάθε είδους πλάσματος, ασυνήθιστες για τους αστούς μυρωδιές, συσσώρευση χωρικών μέσα σε τρώγλες. Και μέσα σ' όλα τα βάσανα, ήρθαν κι ο καύσωνας κι οι αϋπνίες. Φροντίζοντας ο ένας τον άλλο, οι άνθρωποι μετέδιδαν την αρρώστια'^».

Σημάδι θεϊκής οργής, αυτή η «πανούκλα» του 459 είναι ιδιαίτερα τρομερή λόγω του αριθμού των θυμάτων της: εκτός από τους ανώνυμους, τους πρόσφυγες ή τους κατοίκους των φτωχών συνοικιών, οι αρχές της πόλης, ύπατοι, οιωνοσκόποι και άλλοι, χάνονται στην πλειοψηφία τους από την επιδημία. Είναι τρομερή και λόγω της διάρκειάς της: μετά από ένα χρόνο και με πολύ κόπο υποχωρεί, ίσως χάρη στις δημόσιες προσευχές που διατάχτηκαν από τη Γερουσία. Το θέαμα του πανταχού παρόντα θανάτου αναζωπυρώνει ένα ξέφρενο κέφι για απολαύσεις σ' αυτούς που επέζησαν. Οι νεαροί γόνοι 7. Τίτος Λίβιος, Ρωμαϊκή Ιστορία, III, 6,2-3. 181

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

των οικογενειών των πατρικίων κατά τη διάρκεια αυτής της μεγάλης επιδημίας του 459 π.Χ. διασκέδαζαν διασχίζοντας τα στενοσόκακα της Σοβώρας επιδιδόμενοι σε πολλές βιαιότητες· η πιο αθώα (!) ήταν να ξεγυμνώνουν τους δύστυχους που είχαν την κακή τύχη να συναντήσουν τη συμμορία σε ώρα ευθυμίας. Κάποιες φορές τα πράγματα εξελίσσονται άσχημα: σε μια απ' αυτές τις περιοδείες ένας από τους πιο περήφανους ευγενείς της πόλης, ο Κήσων Κυιντίλιος, και οι φίλοι του πέφτουν πάνω στο δήμαρχο Ουόλσκιο Φίκτωρα, που το λειτούργημά του του υπαγορεύει να επισκέπτεται τις γειτονιές των πληβείων. Ξεσπά μια συμπλοκή και ο Κήσων σκοτώνει με μια γροθιά τον αδερφό του δημάρχου^. Αυτές οι ασθένειες εμφανίζονται τακτικά στη Ρώμη και οι πιο φτωχοί κάτοικοί της είναι τα κλασικά θύματά της: «Μία επιδημία που την προηγούμενη χρονιά χτύπησε τα βόδια μεταδόθηκε στους ανθρώπους το 174 π.Χ, Όσοι έπεφταν θύματά της σπάνια ξεπερνούσαν την έβδομη μέρα. Όσοι γλίτωναν υπέφεραν για πολύ καιρό από αδιαθεσίες, κυρίως από τεταρταίο πυρετό. Οι σκλάβοι ήταν τα κυριότερα θύματα. Οι δρόμοι ήταν στρωμένοι με τα άταφα κουφάρια τους. Ούτε που κατάφερναν να θάψουν και τους ελεύθερους. Τα πτώματα, που δεν τα ακουμπούσαν ούτε οι σκύλοι ούτε οι γύπες, αποσυντίθονταν. Και όντως αποδείχτηκε ότι ούτε εκείνη τη χρονιά ούτε την προηγούμενη δε φάνηκαν γύπες, ενώ υπήρχαν σπαρμένα πτώματα από βόδια κι ανθρώπους σε μεγάλη έκταση^».

Εκτός από τις «πανούκλες», υπάρχουν και οι ενδημικές ασθένειες, τύπου μαλάρια, που πλήττουν διαρκώς τους κατοίκους των φτωχών συνοικιών που είναι ακόμα βαλτώδειςΐ^. Οι ευγενείς και οι αστοί της Ρώμης αποφεύγουν να περνούν το καλοκαίρι στην πόλη κι έτσι 8. Αυτό το επεισόδιο αποτελεί μέρος μιας σειράς επεισοδίων που αντιπαραθέτουν στα μέσα του π.Χ. αιώνα την πατρικιανή νεολαία με τους δημάρχους που η θέσπισή τους είναι πολύ πρόσφατη ακόμα στη Ρώμη. 9. Τίτος Λίβιος, Ρωμαϊκή Ιστορία, XLI, 21,5-7. 10. Η μαλάρια μαρτυρείται στη Ρώμη ήδη απ' το 2ο π.Χ. αιώνα και η διαρ182

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

γλιτώνουν απ' τους πυρετούς. Με τις πρώτες μεγάλες ζέστες οι πιο εύποροι αφήνουν την πόλη για να εγκατασταθούν στα σπίτια τους στην εξοχή ή στην παραλία και περνούν εκεί τους μήνες του καύσωνα. Αντίθετα ούτε λόγος για τους φτωχότερους να απομακρυνθούν από τη Ρώμη το καλοκαίρι. Είναι η περίοδος με τις οικτρές συνθήκες υγιεινής που ευθύνονται για πολλούς θανάτους, παρά τις προσπάθειες των Ρωμαίων να φτιάξουν ένα σύστημα αποχέτευσης στην πόλη τους. Παραδοσιακά για τους Ρωμαίους το καλοκαίρι είναι η εποχή των νεκρώσιμων πομπών. Κι οι κάτοικοι των φτωχικών συνοικιών της Ρώμης κουβαλούν πάνω τους τα στίγματα αυτών των χρόνιων ασθενειών: οι καχεκτικές νεαρές πόρνες της Σοβώρας με τα φαγωμένα απ' τον πυρετό σώματα είναι κοινός τόπος για τη λατινική λογοτεχνία. Οι λιμοί Ανάμεσα στα μεγάλα κακά που πλήττουν το ρωμαϊκό λαό υπάρχουν και οι λιμοί που μαστίζουν σχεδόν αδιάκοπα. Ο εφοδιασμός της πόλης αποδεικνύεται ιδιαίτερα δύσκολος: αρχικά τα καράβια συναντούν δυσκολίες για να πλεύσουν τον Τίβερη μέχρι τις αποβάθρες του Βοωνείου (Forum Boarium) και μόνο τα πλοία με μικρό βύθισμα μπορούν να φτάσουν μέχρι τις αποθήκες στις προκυμαίες της Ρώμης. Το λιμάνι της Όστιας, την εποχή της Δημοκρατίας, απειλείται από τους σωρούς άμμου και μόνο η κατασκευή ενός νέου λιμανιού στην περιοχή αυτή τον καιρό του Κλαύδιου θα δώσει μια ικανοποιητική λύση για τη διακίνηση των απαραίτητων για τη διατροφή των Ρωμαίων. Τέλος τα απρόβλεπτα των ταξιδιών στη Μεσόγειο, τα ναυάγια, η κακοκαιρία, καθιστούν συχνά αμφίβολη την άφιξη του σιταριού απ' τη Σικελία, τη Βόρεια Αφρική και, αργότερα, απ' την Αίγυπτο. Όταν φτάνει στη Ρώμη, αυτό το σιτάρι δε διανέμεται με ακριβοδίκαιο τρόπο στους κατοίκους των λαϊκών συνοικιών. Μόνο όσοι

κής της παρουσία εξηγείται από τα στάσιμα νερά στην πόλη και ιδιαίτερα μέσα στα σπίτια. Το impluviun (κατάκλυστρο) αποτελεί πράγματι έναν επιπρόσθετο μεταδοτικό παράγοντα. 183

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ανήκουν στην πελατεία ενός πλούσιου αφέντη από τον οποίο ζητούν τη sportula (επίδομα ελεημοσύνης) μπορούν να έχουν μια σχεδόν κανονική διατροφή. Επίσης μόνο μια προνομιούχα μερίδα του πληθυσμού, οι Ρωμαίοι πολίτες, ωφελείται από τις δωρεάν διανομές σιταριού που το Κράτος πολλαπλασιάζει κατά τους τελευταίους αιώνες της Δημοκρατίας. Κι οι υπόλοιποι; Όσοι δεν είναι ούτε πελάτες ούτε Ρωμαίοι πολίτες; Πρέπει να υπολογίζουν στην πονηριά τους για να προμηθεύονται τα προς το ζην. Οι μικροβιοτεχνίες και τα εμπορικά, όπως εξυπακούεται, είναι πάρα πολύ λίγα για να δίνουν εργασία σ' αυτή τη μάζα πολλών εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων. Κατά παράδοξο τρόπο μέσα απ' τις πολλές κωμικές αναφορές στο θέμα της πείνας στα θεατρικά έργα βλέπουμε πως αυτή αποτελεί ένα καυτό διαρκές πρόβλημα για πολλούς κατοίκους της Ρώμης. Να γελάς γι' αυτό που σε κάνει να υποφέρεις δεν είναι άραγε μια μορφή εκδίκησης; Αρκετοί Ρωμαίοι πρέπει να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στους πάντα πειναλέους και ποτέ χορτάτους παράσιτους των κωμωδιών του Πλαύτου ή του Τερέντιου. Παρότι διακριτικοί όσον αφορά αυτούς τους λιμούς που περιοδικά πλήττουν τις λαϊκές συνοικίες, οι ιστορικοί αφήνουν να μισοφαίνεται σε ποια άκρα σπρώχνει η σιτοδεία τους πιο απόκληρους: το 440 π.Χ, είναι τόσο άγρια που πολλοί Ρωμαίοι, χάνοντας την ελπίδα τους να δουν επιτέλους να φτάνει το σιτάρι, ρίχνονται στον Τίβερη. Το 270, κατά τη διάρκεια ενός ιδιαίτερα σκληρού χειμώνα που ο Τίβερης παγώνει σε μεγάλο βάθος, κάνοντας αδύνατη την πλεύση για πολλούς μήνες, ο λαός υποφέρει πολλά, τα ζώα ψοφάνε χωρίς τροφή, ολόκληρη η πολιτεία πλήττεται απ' το λιμό. Η «άγρια»

μετανάστευση

Κι όμως σ' αυτή τη δύσκολη να ζήσεις πόλη, την ανθυγιεινή, τη θορυβώδη, την επικίνδυνη, άντρες, γυναίκες και παιδιά απ' την Ιταλία, κάποτε κι από πιο μακριά, δε σταματούν να έρχονται από το τέλος του π.Χ. αιώνα και εξής. Η ισορροπία της ρωμαϊκής κοινωνίας καταρρέει μπροστά σ' αυτή τη μαζική άφιξη ξένων που προέρ184

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

χονται από παντού: είναι οι Ιταλοί χωρικοί που καταστράφηκαν και που βρίσκουν καταφύγιο στη Ρώμη έχοντας εγκαταλείψει τη γη τους στους μεγάλους ιδιοκτήτες· είναι και, στο τέλος του αιώνα, οι Ιταλοί της κεντρικής ή της νότιας χώρας που διώχνονται απ' τις καταστροφές που προκαλούν ιδιαίτερα τα στρατεύματα του Αννίβα σ' ολόκληρη την Ιταλία κατά το Δεύτερο Καρχηδονιακό Πόλεμο. Η φήμη της Ρώμης είναι ήδη τόσο μεγάλη στους γειτονικούς λαούς που πολλοί πολίτες ιταλικών πόλεων γλιστρούν με απάτες στα στρώματα του ρωμαϊκού όχλου. Όλα τα μέτρα που παίρνουν οι αρχές για να απομακρύνουν τους ανεπιθύμητους αποδεικνύονται αναποτελεσματικά. Το 187 διάφοροι σύμμαχοι της Ρώμης στέλνουν πρεσβευτές τους για να διαμαρτυρηθούν για το γεγονός ότι πολλοί συμπολίτες τους μετανάστευσαν εκεί και καταγράφτηκαν ως Ρωμαίοι πολίτες. Η έρευνα του πραίτωρα αποκαλύπτει 12.000 «λαθραίους» που στέλνονται πίσω στη γενέτειρά τους. Η σκηνή επαναλαμβάνεται εννιά χρόνια αργότερα: το 178 οι πόλεις που υπόκεινται στο λατινικό δίκαιο διαμαρτύρονται ότι ερημώνονται από τους κατοίκους τους που εγκαθίστανται κρυφά κατά μαζικό τρόπο και καταφέρνουν με διάφορα παράνομα μέσα να εγγραφούν μαζί με τους γιους τους στις τάξεις των Ρωμαίων πολιτών. Όντως μια πραγματική εμπορία πολιτικών δικαιωμάτων επικρατεί στη Ρώμη: οι Ιταλοί δίνουν για σκλάβους τα παιδιά τους σε ευάρεστους Ρωμαίους. Οι τελευταίοι αναλαμβάνουν τη δέσμευση να απελευθερώσουν το νεαρό άντρα που, μαζί με την ελευθερία, αποκτά και τη ρωμαϊκή «υπηκοότητα». Την τελευταία πολλοί ξένοι και Ιταλοί την αναζητούν μια και όσοι την απολαμβάνουν έχουν μια σειρά προνόμια απ' τα οποία το πιο ασήμαντο, σ' αυτή την περίοδο των κατακτητικών πολέμων, δεν είναι το δικαίωμα να συμμετέχουν στη διανομή των λαφύρων! Οι κατακτητικοί πόλεμοι που πολλαπλασιάζονται απ' την αρχή του αιώνα έχουν σαν συνέπεια, μεταξύ άλλων, να προκαλούν μια εισροή σκλάβων στη Ρώμη. Στις πλούσιες κατοικίες πολλές δεκάδες σκλάβων αρκούν γενικά για να κάνουν τις διάφορες απαραίτητες για τη διατροφή, την ενδυμασία και τη συντήρηση των οικογενειών εργασίες. Πολλές ρωμαϊκές οικογένειες ζουν σε σύστημα κλειστής οικο185

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

νομιας και δεν έχουν σχεδόν καμιά ανάγκη να χρησιμοποιούν ελεύθερους εργάτες. Ο πολλαπλασιασμός των σκλάβων έχει συχνά σαν συνέπεια την ανεργία των τεχνιτών και των μικροεμπόρων. Όλοι αυτοί οι λόγοι συντελούν ώστε σε λίγες δεκαετίες ο υπερπληθυσμός της Ρώμης να έχει καταστροφικές συνέπειες: ο λιμός έχει γίνει ενδημικός· ο ράθυμος, άθλιος και ξεριζωμένος πληθυσμός αρχίζει να θέτει οικονομικά, κοινωνικά και αστυνομικά προβλήματα. Υπάρχουν λίγα παραδείγματα πόλης, είτε στην Αρχαιότητα είτε στη σύγχρονη ιστορία, της οποίας ο πληθυσμός αυξήθηκε τόσο υπέρμετρα μέσα σε λίγα χρόνια όσο της Ρώμης κατά το π.Χ. αιώνα. Είναι πάντοτε δύσκολο να αριθμήσουμε ακριβώς τους κατοίκους μιας αρχαίας πόλης. Πράγματι οι αριθμοί των απογραφών που κατέχουμε για τη Ρώμη δεν αντιστοιχούν παρά μόνο στον αριθμό των Ρωμαίων πολιτών σε ηλικία που φέρουν όπλο, κάτι που αποκλείει γυναίκες, παιδιά, ξένους σκλάβους, δηλαδή ένα σοβαρό ποσοστό του συνόλου των κατοίκων της πόλης! Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι στο τέλος της δημοκρατικής περιόδου ο πληθυσμός της Ρώμης είναι περίπου 1.000.000 άτομα, δηλαδή συγκρίσιμος με εκείνον της Αλεξάνδρειας. Όμως η διαμόρφωση των δύο πολιτειών είναι πολύ διαφορετική και η συγκατοίκηση τόσων πολλών ατόμων παρουσιάζει περισσότερες δυσκολίες στη Ρώμη παρά στην Αλεξάνδρεια. Τα πάντα στην τελευταία έχουν μελετηθεί ώστε να εγκατασταθεί σ' αυτήν ένας σημαντικός αριθμός κατοίκων. Αντίθετα η Ρώμη χτίστηκε, όπως είδαμε, με άναρχο, τρόπο. Η επιφάνειά της, στο εσωτερικό των οχυρωμάτων του Σέρβιου Τύλλιου, μόλις που φτάνει τα 320 εκτάρια. Πολύ λίγα για να διαμένουν εκεί περίπου 1.000.000 άτομα. Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού είναι τόσο οξύ στο βαθμό που οι ρωμαϊκές αρχές βρίσκονται ανήμπορες μπροστά στην «άγρια» μετανάστευση. Όταν γίνεται πια επείγον, για λόγους αστυνόμευσης και ασφάλειας, να μειωθεί ο αριθμός των κατοίκων, διάφορα διατάγματα αποφασίζουν τη μαζική εξαγωγή πολλών χιλιάδων αθλίων. Κι όπως πάντα, σε παρόμοιες συνθήκες, οποιαδήποτε αφορμή είναι καλή για να απαλλαγεί κανείς από τους ανεπιθύμητους. Το 214 π.Χ. μια αποστολή που έστειλαν οι κάτοικοι της σικελικής πόλης Αεοντίνοι έρχεται να ζητήσει απ' τους Ρωμαίους στρατό για την προστασία του εδά186

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Π Λ Α Υ Τ Ο Υ

φους τους. Οι Ρωμαίοι εκμεταλλεύονται αμέσως το ανέλπιστο εύρημα: θα μπορέσουν να ρυθμίσουν τα προβλήματα αστυνόμευσης τους κάνοντας ταυτόχρονα εξυπηρέτηση σε μια σύμμαχο πόλη: «Αυτή η αποστολή φάνηκε ως εξαιρετική αφορμή για να ανακουφιστεί η πόλη από έναν άτακτο και ταραχοποιό όχλο και να απαλλαχτεί από τους αρχηγούς του. Ο πραίτωρας Ιπποκράτης έλαβε διαταγή να οδηγήσει τους λιποτάκτες στους Αεοντίνους. Μαζί με τους συμμάχους μισθοφόρους που τους συνόδεψαν, όλοι μαζί ήταν 4.000 ένοπλοι άντρες. Αυτή η αποστολή παρουσίασε ένα διπλό πλεονέκτημα: όσοι έφευγαν έβρισκαν την ευκαιρία που έψαχναν από πολύ καιρό να οργανώσουν κρυφά μια επανάσταση- όσοι έμεναν χαίρονταν, πιστεύοντας πως είχαν καθαρίσει την πόλη από τα απορρίμματα που τη μόλυναν. Πράγματι ήταν κάτι σαν φάρμακο που ανακουφίζει για κάμποσο καιρό ένα άρρωστο σώμα, μα που δεν μπορεί να εμποδίσει μια βιαιότερη κρίση που θα πλήξει το σώμα^^».

Θα μας έπαιρνε πολύ να απαριθμήσουμε όλα τα μέτρα που, με τη μία ή την άλλη αφορμή, προσπαθούν να μειώσουν τον αριθμό των κατοίκων της Ρώμης. Έτσι, το 95 π.Χ. ο νόμος Licinia Mucia απελαύνει όλους μαζί τους Ιταλούς και τους Λατίνους· το 65 π.Χ. απελαύνονται όλοι οι ξένοι. Οι τρεις μαζικές εξορίες των Εβραίων το 19, το 27 και το 49 μ.Χ., με επίσημη δικαιολογία θρησκευτικούς λόγους, γίνονται σε περίοδο οικονομικής κρίσης και πρέπει να δούμε σ' αυτή την κρίση τη βαθύτερη αιτία των παραπάνω μέτρων. Παρόλο που παίρνονται προφυλάξεις για να οδηγηθούν αυτοί οι «εξόριστοι» αρκετά μακριά απ' τη Ρώμη και να αποφευχθεί έτσι η άμεση επανεγκατάστασή τους, του κάκου. Ξαναέρχονται και ο αριθμός των κατοίκων αυξάνεται, αμείλικτα. Η άνοδος της ξενοφοβίας Ο ανεξέλεγκτος ερχομός αυτών των ξένων στην πόλη που γίνον11. Τίτος Λίβιος, Ρωμαϊκή Ιστορία, XXIV, 39. 187

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ται ολοένα και περισσότεροι προκαλεί στους Ρωμαίους αντιδράσεις ειρωνείας ή δυσπιστίας. Η ξενοφοβία σιγά σιγά βρίσκει το δρόμο της· δεν πρόκειται ακόμα για τον παροξυσμικό ρατσισμό που πολλά έργα της αυτοκρατορικής περιόδου μαρτυρούν, όμως ο ξένος συχνά αντιμετωπίζεται σαν κίνδυνος από τους Ρωμαίους του αιώνα και ήδη ο Έλληνας γίνεται «εχθρός» για τους παλιούς Ρωμαίους. Οι σύγχρονοι του Πλαύτου βλέπουν με κακό μάτι αυτούς τους παρείσακτους που κατακλύζουν το Forum: «Αυτά τα Ελληνάρια που περπατάνε με το κεφάλι καλυμμένο και προχωράνε φορτωμένα βιβλία και κάνιστρα με τη sportula τους, σταματάνε στη μέση του δρόμου κι αρχίζουν διαλέξεις μεταξύ τους. Αυτοί οι φυγάδες σκλάβοι εμποδίζουν το πέρασμα καθώς προχωράνε απαγγέλλοντας τους λόγους τους. Μπορείς να τους δεις κάθε στιγμή στα καπηλειά, σαν μπορέσουν να κλέψουν λίγα κέρματα, κι αφού πιουν ζεστό κρασί ξαναγυρνούν σπίτι τους καλυμμένοι για τα καλά κι ανασκαλεύοντας σκοτεινές σκέψεις^^».

Τρυφηλοί, φλύαροι, εραστές των βιβλίων και του καλού κρασιού: αυτοί είναι οι Έλληνες όπως εμφανίζονται στους Ρωμαίους στο τέλος του αιώνα. Με λίγα λόγια ο Πλαύτος αναφέρει ό,τι εισήγαγαν οι Έλληνες στη ρωμαϊκή ζωή: την αγάπη τους για τη λεπτότητα και την εύκολη ζωή, την τέχνη της ομιλίας, τη φήμη των διανοούμενων που είναι ανίκανοι να περπατούν χωρίς τα βιβλία τους. Πολλοί νεωτερισμοί για τους αγροίκους Ρωμαίους κι άλλοι τόσοι λόγοι για να δυσπιστούν απέναντι σ' αυτούς τους ρήτορες! Κι έπειτα οι Έλληνες αποτελούν και έναν πραγματικό κίνδυνο: με το καλάθι της sportula τους ανταγωνίζονται τους Ρωμαίους ως προς την εύνοια των πλούσιων αφεντικών. Ήδη θεωρούνται παρείσακτοι που απειλούν την καθημερινή επιβίωση του πολίτη.

12. Πλαύτος, Η Σιταρόψειρα, στ. 288-295. 188

ΚΕΦΑΛΑΊΟ Ο Γ Δ Ο Ο

ΟΙ «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ Ζώντας με τον τρόπο των Ελλήνων Pergraecari, «ζώντας με τον τρόπο των Ελλήνων»: έτσι αναφέρονται με περιφρόνηση οι σύγχρονοι του Πλαύτου στη γεμάτη απολαύσεις ζωή που περνούν ορισμένοι Ρωμαίοι. Καμία άλλωστε έκπληξη δε μας προκαλείται απ' αυτή την κακοπιστία των Ρωμαίων που μεταθέτει την ευθύνη για τις ακολασίες τους στους γειτονικούς λαούς: στη Ρώμη του ή του αιώνα ό,τι βρίσκεται σε ασυμφωνία με την επικρατούσα μια για πάντα από το mos maiorum ηθική, τις συνήθειες των προγόνων, αποδίδεται στην - απαραίτητα ολέθρια! - επίδραση των Ελλήνων, κομψά ενδύματα, εκζήτηση των ηθών, χαλαρά θεάματα και, όπως εξυπακούεται, φιλεραστία: «Πίνετε μέρα και νύχτα, ζείτε με τον ελληνικό τρόπο, αγοράζετε γυναίκες, απελευθερώνετέ τις, πλουτίζετε τους παράσιτους!» εξανίσταται σε μια κωμωδία του Πλαύτου ένας ενάρετος σκλάβος που αποδοκιμάζει τη χαλαρή ζωή του νεαρού αφέντη του. Οι κωμωδίες του Πλαύτου και του Τερέντιου έκαναν δημοφιλή τον τύπο της άπληστης, επιπόλαιης, έτοιμης για όλα πόρνης ώσπου να καταστρέψει τον κανακάρη που μυεί στην τέχνη του έρωτα, το φιλήδονο γέρο που του ανάβει τις τελευταίες του φλόγες, τον καυχησιάρη στρατιωτικό που την παρουσιάζει επιδεικτικά στο πλευρό του. Αυτά τα έργα μας δίνουν μια πλήρη εικόνα της ζωής των απολαύσεων που περνούν ορισμένοι Ρωμαίοι του και του αιώνα π.Χ., όμως η ελληνική μεταμφίεση των προσώπων τους κρύβει - όχι αποτε189

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

λεσματικά - ορισμένες τυπικά ρωμαϊκές αλήθειες. Σίγουρα υπάρχουν λίγες διαφορές ανάμεσα στους γλεντοκόπους της Αθήνας, της Κορίνθου ή της Αλεξάνδρειας και σ' εκείνους της Ρώμης. Για όλους αυτούς, γλέντι είναι κυρίως να τρώνε και να πίνουν με καλή συντροφιά. Ευωχίες, μεθύσια, όργια είναι οι τυπικές επιθυμίες ενός κόσμου όπου η άκρα εξαθλίωση της πλειοψηφίας οδηγεί σε μια αντίληψη της απόλαυσης ως τη συνδυασμένη ικανοποίηση της πείνας και του αισθησιασμού. Πολύ σύντομα αυτά εξελίσσονται σε αδηφαγία και ακόρεστη απληστία. Ωστόσο, αντίθετα από τις ελληνικές πόλεις, η Ρώμη δεν είναι ένας απλός καμβάς, αλλά παίζει το ρόλο του ενζύμου για τις ύποπτες απολαύσεις. Η ζωή «με τις ελληνικές απολαύσεις» είναι για το Ρωμαίο συνδεδεμένη με τα φιλόξενα σπίτια του Αβεντίνου, τις τρώγλες και τους κακόφημους δρόμους της Σοβώρας, τις σκοτεινές περιοχές που απλώνονται γύρω από το Μεγάλο Ιππόδρομο και που ένας ολόκληρος όχλος από αξιοθρήνητους ή απειλητικούς περιθωριακούς τις επισκέπτονται. Αυτή η γεωγραφία της απόλαυσης είναι κατά κάποιον τρόπο ανύπαρκτη στα ελληνικά κείμενα, πολύ αόριστα σ' ό,τι αφορά τον ακριβή εντοπισμό των γλεντιών που αναφέρουν. Αντίθετα στη Ρώμη, όπως είδαμε, οι περισσότεροι κάτοικοι, από την εποχή ήδη του Πλαύτου, ήταν πολύ ευαίσθητοι στο στενό σύνδεσμο ανθρώπων και τόπων. Roma-Amor Σίγουρα η ελληνική επίδραση είναι καθοριστική για να εξηγήσουμε πώς κατά τον π.Χ. αιώνα εισάγονται στη Ρώμη μια νέα ηθική και καινούργιες συνήθειες. Η κατάκτηση της νότιας Ιταλίας από τις ρωμαϊκές λεγεώνες επέτρεψε στους κατοίκους του Λατίου να έρθουν κοντά στην εύκολη ζωή της Καμπανίας και της Μεγάλης Ελλάδας. Είναι ωστόσο απαραίτητο να υπενθυμίσουμε ότι οι Ρωμαίοι φυσικά δεν περίμεναν το «κακό παράδειγμα» των Ελλήνων για να αφεθούν σε καταδικαστέες απολαύσεις; Ο μύθος του αγνού Ρωμαίου που διέφθειραν τα ξένα ήθη είναι για τη βιτρίνα μιας κωμωδίας που αρέ190

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

σκονται να παίζουν οι οπαδοί μιας προπατορικής αγνότητας του ρωμαϊκού λαού. Κι ωστόσο η τροφός των μυθικών διδύμων, του Ρωμύλου και του Ρέμου, δεν ήταν άραγε μια «λύκαινα», δηλαδή για τους ιστορικούς που νοιάζονται για την αυθεντικότητα όχι ένα ζώο μα μια πόρνη, lupa στα λατινικά; Γιατί, πάντα σύμφωνα με την παράδοση, η Άκκα Λαρεντία, η γυναίκα του βοσκού που μαζεύει στους πρόποδες του Παλατίνου τα εγκαταλειμμένα παιδιά, είναι μια επαγγελματίας της ηδονής, μια «λύκαινα»ι. Οι Ρωμαίοι της κλασικής εποχής έκαναν την Άκκα Λαρεντία ηρωίδα και ενός άλλου μύθου, για την εποχή που βασιλιάς ήταν ο Άγκος Μάρτιος. Μια γιορτινή μέρα ο σκευοφύλακας του ναού του Ηρακλή προσκαλεί το θεό σε μια παρτίδα ζάρια. Ο νικητής θα έχει ένα γεύμα και μια πόρνη. Βλέπουμε έτσι το σκηνικό των χαρτοπαιγνίων της Σοβώρας, όπου στοιχηματίζουν λαθραία οι παίκτες, να μεταφέρεται στην αρχέγονη Ρώμη! Η παρτίδα ξεκινάει. Μην μπορώντας - και εύλογα - το άγαλμα του θεού να ρίξει τα ζάρια, ο σκευοφύλακας του προσφέρει τη βοήθειά του: με το δεξί χέρι ρίχνει για τον εαυτό του και με το αριστερό για το θεό! Και κερδίζει ο Ηρακλής. Πιστός στη δέσμευσή του, ο σκευοφύλακας ετοιμάζει ένα καλό γεύμα για το θεό και κλείνει μέσα στο ιερό τη διασημότερη εταίρα της Ρώμης, την Άκκα Λαρεντία. Αφού πέρασαν τη νύχτα, ο θεός, για να ευχαριστήσει τη νεαρή γυναίκα, την κάνει να συναντήσει έναν πλούσιο άντρα που θα την παντρευτεί. Με το θάνατό του η Άκκα Λαρεντία βρίσκεται με μια τεράστια περιουσία στα χέρια της που την κληροδοτεί στο ρωμαϊκό λαό με την υποχρέωση να γιορτάζονται κάθε χρόνο προς τιμήν της τα Larentalia^. 1. Οι Ρωμαίοι έδωσαν στις πόρνες το παρατσούκλι λύκαινα (lupa) αναφερόμενοι σίγουρα στις ιδιαίτερα οξυμμένες σεξουαλικές ορέξεις του θηλυκού λύκου. Οι λύκοι κατά την Αρχαιότητα βρίσκονται ακόμα στη ρωμαϊκή ύπαιθρο και μερικές φορές φτάνουν ως τις πύλες της πόλης. Η λέξη lupanar (χαμαιτυπείο) φτιάχτηκε προφανώς από τη lupa. Ο «επίσημος» όρος για την πόρνη στη Ρώμη είναι meretrix (εταίρα, που κερδίζει). Αλλοι όροι, πιο ευφάνταστοι και πιο χυδαίοι: scortum (χόριο, δέρμα) ή spurca (μόλυσμα, ρύπος). 2. Όταν γιορτάζονταν τα Larentalia, στις 23 Δεκεμβρίου, ένας ιερέας, ο ιε191

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Αυτοί 01 μύθοι σχετικά με τις δύο «λύκαινες» όπου η ασέβεια γειτονεύει με το εξωπραγματικό δε θα είχαν σχεδόν κανένα ενδιαφέρον για μας, αν δε μας έδιναν μια περίεργη αναπαράσταση των απαρχών της Ρώμης. Όντως έχουν για πλαίσιό τους τον κόσμο που γνωρίζουν καλά οι Ρωμαίοι της κλασικής περιόδου όπου κοινές γυναίκες και παθιασμένοι παίκτες αποτελούν μέρος του καθημερινού σκηνικού. Τόσο πολύ οι ύποπτες απολαύσεις έμοιαζαν ανέκαθεν συνδεδεμένες μ' αυτή την πόλη που το όνομά της, όπως αρέσει στους Αρχαίους να υπενθυμίζουν, είναι ο αναγραμματισμός του έρωτα, RomaAmor, Από τους πρώτους αιώνες της Ρώμης διάφορα μικροσυμβάντα, «εκστρατείες» νεαρών γλεντζέδων στους δρόμους της Σοβώρας, απαγωγές πορνών μας δίνουν μια λιγότερο εποικοδομητική εικόνα της πόλης, που δε θα την ήθελαν ορισμένοι παραδοσιόπληκτοι. Μία ηθική της ελευθερίας Οι ίδιοι οι συντηρητικοί Ρωμαίοι συμφωνούν με τους Έλληνες όταν σκέφτονται ότι η αναζήτηση των σωματικών απολαύσεων είναι απαραίτητη σε μια κοινωνία* με τόση φυσικότητα όση και οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι ανάγουν την πορνεία σε βασική παράμετρο της κοινωνικής τάξης. Οι περισσότεροι απ' αυτούς θα μπορούσαν να έχουν πει όπως ο Άγιος Αυγουστίνος: «Αιώξε τις πόρνες απ* την κοινωνία και θα επικρατήσει χάος α' αυτήν απ' την ανικανοποίητη λαγνεία».

Απαραίτητες για την υγεία και ταυτόχρονα για την ηρεμία των γυναικών ή των παιδιών ελεύθερης καταγωγής, οι πόρνες στη Ρώμη, όπως κι αλλού, ασκούν ένα λειτούργημα για τη δημόσια υγεία και κανείς δε θα σκεφτόταν να δυσαρεστηθεί σοβαρά βλέποντας τους νέους ροφάντης του Κυρινου, κάνει μια θυσία κοντά στους υποτιθέμενους τάφους των δύο Άκκα Ααρεντία, της τροφού του Ρωμύλου και της «συζύγου» του Ηρακλή. Οι τάφοι αυτοί βρίσκονται στο Βήλαβρο, σε μια απ' τις πιο πολυάνθρωπες συνοικίες της Ρώμης, όπως είδαμε. 192

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» Α Π Ο Λ Α Υ Σ Ε Ι !

να διασκεδάζουν στη Σοβώρα: «Στην πραγματικότητα, αν υπάρχει κάποιος που σκέφτεται πως πρέπει ακόμα και να απαγορέψουμε στη νεολαία να συχνάζει στις πόρνες, σίγουρα αυτός είναι αυστηρός στα ήθη, όμως βρίσκεται σε ασυμφωνία όχι μόνο με την ελευθεριότητα του αιώνα μας αλλά και με την ηθική και την ανεκτικότητα των προγόνων μας. Υπάρχει κάποια εποχή που έψεξε αυτή τη συμπεριφορά και που θεώρησε ως παράνομο ό, τι είναι στις μέρες μας νόμιμο;^».

Αυτή η ανεκτικότητα απεικονίζεται πλήρως στο πασίγνωστο ανέκδοτο που επέτρεψε στο γέρο Κάτωνα, έναν από τους πιο αδιάλλακτους ηθικολόγους του αιώνα του, να κάνει ένα πνευματώδες αστείο: συναντώντας ένα νεαρό από καλή οικογένεια να βγαίνει από ένα χαμαιτυπείο του Forum, τον συγχαίρει θερμά που κρατάει τη θέρμη του για τις επαγγελματίες και που διαφυλάσσει έτσι την αγνότητα των παντρεμένων γυναικών. Ωστόσο αφού διασταυρώθηκε πολλές μέρες στη σειρά με το νεαρό στο ίδιο μέρος, ο Κάτων αλλάζει στάση και τον καταδικάζει ως εξής: «Νεαρέ, σε συγχάρηκα νομίζοντας ότι πήγαινες εκεί πού και πού, μα δεν πίστευα ότι κατοικείς εκεί!».

Συμβαίνει μάλιστα να αναγνωρίζουν στη συναναστροφή με τις πόρνες μια «θεραπευτική» αξία, όπως αποδεικνύεται από την παρακάτω ιστορία που αναφέρει ο Βαλέριος Μάξιμος: ένας νεαρός καίγεται για μια παντρεμένη. Ο πατέρας του, για να τον αποστρέψει απ' αυτό το επικίνδυνο πάθος (η μοιχεία μπορούσε να τιμωρηθεί με θάνατο), δεν του απαγορεύει να επισκέπτεται την ερωμένη του· του ζητάει μόνο να του υποσχεθεί ότι θα κάνει ένα πέρασμα από τον οίκο ανοχής πριν τη συναντήσει. Έτσι και κάνει ο νεαρός. Η αγωγή φέρνει γρήγορα καλά αποτελέσματα: ο ερωτιάρης μας φτάνει στην αγαπημένη του με καταπραϋμένες ήδη τις αισθήσεις του· σιγά σιγά η θέρμη

3. Κικέρων, Υπέρ Καιλίου, 48. 193

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

του σβήνει. Μετά από μερικές εβδομάδες τελικά παρατάει αυτή την παντρεμένη που το πάθος της του έγινε άχρηστο. Αυτό το ανέκδοτο είναι άλλωστε πολύ ενδεικτικό για τα όρια που οι Αρχαίοι έβαζαν στον έρωτα! Μόνο μια πολύ προχωρημένη ηλικία μπορεί να αποτελέσει αφορμή για επίπληξη. Έτσι ένας νεαρός, με πολλή ασέβεια, παρατηρεί ένα γέρο οικογενειακό του φίλο: «Δε θα ταίριαζε μάλλον στην ηλικία σου να απέχεις απ' αυτού του είδους την ακολασία; Όπως κάθε εποχή, έτσι και κάθε ηλικία έχει τις ασχολίες της. Αν πράγματι δοθεί στους βαθιά γερασμένους το δικαίωμα να τρέχουν ξοπίσω απ* τις κοπέλες, πού θα πάει η δημοκρατία μας;... Μάλλον οι νεαροί πρέπει να επιδίδονται σε τέτοιες απολαύσεις^».

Εκτός απ' αυτούς τους περιορισμούς, περισσότερο προϊόν ειρωνείας παρά πραγματικής αγανάκτησης, οι Ρωμαίοι αποδίδουν σε όσους και όσες τους δίνουν ηδονή μια αξία που δεν ξεπερνά εκείνη ενός αντικειμένου που διακινείται ελεύθερα. Νοικιασμένη, πουλημένη, αρπαγμένη ή εγκαταλειμμένη, στη Ρώμη όπως και στην Αθήνα, η πόρνη αποτελεί το σύμβολο της ελευθερίας... για τον πελάτη της: «Κανείς δε σου απαγορεύει να πας στου προξενητή ούτε και σε εμποδίζει να αγοράσεις, αν έχεις τα μέσα, ό,τι είναι για πούλημα. Κανείς ποτέ δεν απαγόρεψε σε κανένα να περπατήσει σε δημόσια οδό. Αρκεί να μη χαράξεις μονοπάτι πάνω σε ιδιωτικό έδαφος, αρκεί να μην αγγίξεις παντρεμένη γυναίκα, χήρα, παρθένα, νεαρό ή παιδιά ελεύθερης καταγωγής, κι αγάπα ό,τι θέλεις^!».

Πείνα ή απόλαυση Όπως στην Ελλάδα, τα επαγγέλματα της ηδονής στη Ρώμη είναι στενά συνδεδεμένα με το καθημερινό πρόβλημα της επιβίωσης. Η 4. Πλαύτος, Ο Έμπορος, οχ. 983-987. 5. Πλαύτος, Η Σιταρόψειρα, στ. 33-38. 194

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

πορνεία περνάει σχεδόν υποχρεωτικά από τη δουλεία και τα παιδιά είναι φυσικά τα πρώτα της θύματα. Κατά πρώτο λόγο, πάντοτε όπως και στην Ελλάδα, η έκθεση των νεογέννητων, και ιδιαίτερα των κοριτσιών, αποτελεί ένα μέρος της «προμήθειας» των εμπόρων της ηδονής που είναι ικανοί να εντοπίζουν τα καλοφτιαγμένα παιδιά. Το βάρβαρο έθιμο της έκθεσης δεν απαγορεύεται επίσημα στο ρωμαϊκό κόσμο παρά τον μ.Χ. αιώνα. Έπειτα υπάρχουν, όπως και στην Ελλάδα, οι απαγωγές από τους πειρατές που τροφοδοτούν τα μεγάλα παζάρια της Αρχαιότητας, τη Ρόδο, τη Δήλο και άλλα. Σύμφωνα με το γεωγράφο Στράβωνα, 10.000 σκλάβοι αλλάζουν αφέντη κάθε μέρα στο παζάρι της Δήλου. Ανεξάντλητο βάραθρο όπου γκρεμίζονται κάθε χρόνο χιλιάδες παιδιά ή έφηβοι, μια πολύ καθημερινή πραγματικότητα για τους Αρχαίους ώστε να κρίνουν σωστό να εκδηλώσουν μια κάποια συγκίνηση καθώς αναφέρονται σ' αυτό το εμπόριο. Μια μικρή πόρνη διηγείται έτσι την περιπέτεια της «αδερφής» της: «Η μητέρα μου ήταν από τη Σάμο κι έμενε στη Ρόδο. Μία μέρα ένας έμπορος της έδωσε ένα πολύ μικρό κοριτσάκι που είχε κλαπεί από την Αττική. Μόλις που ήταν ικανό να δώσει τα ονόματα της μητέρας του και του πατέρα του, αλλά, εξαιτίας της μικρής του ηλικίας, δεν μπορούσε να δώσει άλλες πληροφορίες για την πατρίδα του. Ο έμπορος πρόσθεσε ότι οι πειρατές απ' τους οποίους το είχε αγοράσει τον είχαν βεβαιώσει ότι το είχαν αρπάξει στην περιοχή του Σουνίου. Η μητέρα μου, αφού το πήρε, άρχισε την εκπαίδευσή του και το ανάθρεψε σαν να ήταν δικό της κι όλοι πίστευαν ότι είμαστε αδερφές^».

Η εκπαίδευση που παίρνει το περιμαζεμένο κοριτσάκι έχει προορισμό της, όπως μαθαίνουμε σύντομα στη συνέχεια του έργου, να το κάνει μια τέλεια εταίρα: να το μάθει να παίζει κιθάρα, να στολίζεται, με μια λέξη να είναι τέλεια «διακοσμητική». Είναι η αγωγή που ήδη έχουν πάρει η Νέαιρα και οι συντρόφισσές της στην Κόρινθο· τα ρω-

6. Τερέντιος, Ο Ευνούχος, στ. 107 κε. 195

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

μαϊκά ήθη σχεδόν καθόλου δε διαφέρουν σ' αυτό τον τομέα από τις πρακτικές των Ελλήνων. Ίσως μόνο η ηλικία της αρχής της ερωτικής σταδιοδρομίας είναι πιο προχωρημένη στη Ρώμη απ' ό,τι στην Ελλάδα. Σύμφωνα με πολλούς υπαινιγμούς στα λατινικά κείμενα φαίνεται πράγματι ότι η «καριέρα» αυτών των εφήβων γενικά ξεκινά στη Ρώμη κατά την ηλικία των δεκατεσσάρων χρόνων. Ας μην ξεχνάμε φυσικά κι όλα εκείνα τα παιδάκια που σέρνονται στους δρόμους των φτωχών συνοικιών της πόλης έτοιμα να ακολουθήσουν όποιον τους προσφέρει λίγα χρήματα. Ας μην ξεχνάμε επίσης τις χωρίς ενδοιασμούς μητέρες που είναι έτοιμες να προσφέρουν στους εραστές τα παιδιά τους, αγόρια ή κορίτσια, στο μέτρο που κάτι τέτοιο είναι συχνά για την οικογένεια ο μόνος τρόπος να μην πεθάνει της πείνας. Οι ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες ζωής στις λαϊκές συνοικίες της Ρώμης, ο υπερπληθυσμός, η ανεργία, όλα αυτά που αναφέραμε παραπάνω, εξηγούν την προσφυγή τόσων κατοίκων αυτής της πόλης στο μόνο επάγγελμα που μπορεί να εξασκηθεί απ' τον καθένα. Η σταδιοδρομία της Ανδρίας που διηγείται ο Τερέντιος είναι, πέρα από ορισμένες λεπτομέρειες, εκείνη της Κρωβύλης, της γυναίκας του σιδερά απ' τον Πειραιά, που είχε εξαθλιωθεί μετά το θάνατο του άντρα της: «Εδώ και τρία χρόνια μια γυναίκα από την Άνδρο εγκαταστάθηκε κοντά στο σπίτι μας. Μες στην ανέχεια και την εγκατάλειψη από την οικογένειά της, είχε μια εντυπωσιακή ομορφιά και ήταν στο άνθος της ηλικίας της. Στην αρχή ζούσε έναν ενάρετο βίο, λιτό και δύσκολο, κερδίζοντας με κόπο το ψωμί της υφαίνοντας. Όμως όταν κάποιος αγαπητικός παρουσιάστηκε στο σπίτι της προσφέροντάς της ένα χρηματικό ποσό, και μια και τα ανθρώπινα πλάσματα πέφτουν περισσότερο στον πειρασμό της απόλαυσης παρά της δουλειάς, δέχτηκε αυτή τη δέσμευση, κατόπιν μιαν άλλη, και τελικά άρχισε να εκδίδεται'^».

Πολύ συχνά και οι απελεύθερες διαλέγουν αυτό το επάγγελμα που τους επιτρέπει να διατηρούν μια κάποια ανεξαρτησία:

7. Τερέντιος, Η Ανδρία, στ. 69-79. 196

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

«Επειδή κι η μάνα σον κι εγώ είμαστε απελεύθερες, γίναμε κι οι όνο πόρνες. Κι η μια κι η άλλη αναθρέψαμε μόνες μας τα κορίτσια που κάναμε με τους περαστικούς πατεράδες τους. Και δεν έκανα την κόρη μου εταίρα από αδιαφορία, αλλά για να μην πεθάνουμε απ' την πείνα». «Καλύτερα να την πάντρευες!» αντιτείνει μια γειτόνισσα. «Και λοιπόν; Μα τον Κάστορα, η κόρη μου έχει άντρα κάθε μέρα!» αποκρίνεται η μάνα-προξενήτρα. «Είχε έναν άντρα χτες, θάχει κάποιον άλλον απόψε. Ποτέ δεν την άφησα να περάσει τη νύχτα σαν τη χήρα αφού, αν δεν έχει άντρα, όλη η οικογένεια θα χαθεί μες στην πείνα και τη δυστυχία!^».

Αυτές οι απελεύθερες δίνουν ένα μέρος απ' τα κέρδη του επαγγέλματος τους στους αφέντες χονς... που πολύ συχνά είναι αφέντρες. Πράγματι στη Ρώμη οι κυρίες της καλής κοινωνίας διαχειρίζονται την περιουσία τους, έχουν λοιπόν τη δυνατότητα να απελευθερώνουν τις σκλάβες τους· σαν ενημερωμένες επιχειρηματίες επιζητούν τις «κερδοφόρες» δραστηριότητες των σκλάβων ή των απελεύθερών τους. Οι σεβάσμιες δέσποινες δεν έχουν καμιά αντίρρηση αυτές οι δραστηριότητες να συνδέονται με τη φιλεραστία. Μερικές φορές μάλιστα, για να είναι σίγουρες ότι παίρνουν ό,τι τους αναλογεί, στήνουν μέσα στο ίδιο τους το σπίτι ένα «μικρό οίκο ανοχής»! Ίχνη τους βρίσκονται σε πολλές ιδιωτικές κατοικίες της Πομπηίας. Για παράδειγμα το πατρικιανό σπίτι «του Μένανδρου» έχει στο πλάι του σε ημιόροφο έναν οίκο ανοχής, πάνω από την εσωτερική αυλή του. Τα σχέδια και οι επιγραφές που βρέθηκαν κατά μήκος της σκάλας που ανεβάζει σ' αυτό το δωμάτιο, δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για τις δραστηριότητες της Πρίμας και της Ιανουάριας, ενοίκων του δωματίου9.

Αυτό άλλωστε οδηγεί σε πιπεράτες καταστάσεις. Οι σεβάσμιες κυρίες έχουν κάθε συμφέρον οι απελεύθερές τους να βγάζουν καλά κέρδη απ' τη δουλειά τους αφού τους παίρνουν ένα ποσοστό απ' αυτά. Όμως το μεγαλύτερο μέρος των πλούσιων πελατών είναι οι σύζυ-

8. Πλαύτος, Η Κασετίνα, στ. 38-41. 9. F. Coarelli, Αρχαιολογικός Οδηγός της Πομπηίας, Βερόνα, 1976, σ. 174. 197

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

γοι και οι γιοι τους που ξοδεύουν στις απελεύθερες την περιουσία τους. Αυτό εξηγεί τις γλυκόπικρες σχέσεις ανάμεσα σε αφέντρες και πελάτισσες: «Φαίνονται να κολακεύουν ανοιχτά τις γυναίκες της υπόστασης μας» παραπονιέται μια lem. «Μα αν ποτέ τους δοθεί η ευκαιρία, αυτές οι καταχθόνιες λυσσάνε στα κρυφά εναντίον μας. Λένε πως πλαγιάζουμε με τους άντρες τους, πως είμαστε αντίζηλές τους. Μας σέρνουν μες στη λάσπη^^».

Πολυτέλεια ή κατάπτωση Αν τα δυστυχισμένα κορίτσια στις τρώγλες της Σοβώρας ή οι εταίρες με την πολυτελή ζωή στον Αβεντίνο λόφο συχνά γνώρισαν την ίδια αρχή, η ύπαρξή τους δεν έχει και πολλά κοινά και οι κόσμοι στους οποίους εξελίσσονται βρίσκονται ο ένας στην αντίποδα του άλλου. Από τη μια μεριά έχουμε τα απόβλητα της κοινωνίας που αναφέρουν οι κομψές νεαρές στις κωμωδίες του Πλαύτου, με αποστροφή προς την κατάντια τους: κακή διατροφή, πυρετοί, αρρώστιες, συμφορές που τις στιγματίζουν. Στέκονται όρθιες, σχεδόν ολόγυμνες, μπροστά στο βρώμικο δωματιάκι τους με τη μισοκρυμμένη από ένα κομμάτι κουρτίνα είσοδο, όπου μπάζουν τους σχεδόν το ίδιο μ' αυτές πειναλέους και χλωμούς πελάτες τους. Απ' την άλλη μεριά υπάρχουν όσες γεμίζουν τις λατινικές κωμωδίες, εφάμιλλες των Ελληνίδων εταίρων: ζουν την ίδια ζωή, απολαμβάνουν τα ίδια ελευθέρια ήθη. Κατά το π.Χ. αιώνα δε συνηθίζουν στη Ρώμη να συντροφεύουν σε κάθε τόπο πολιτικούς, συγγραφείς ή καλλιτέχνες όπως κάνουν οι Ελληνίδες ομόλογοί τους. Όμως ήδη συχνά οι Ρωμαίοι, ανοιχτοί στις νέες μόδες, οργανώνουν συμπόσια «με τον ελληνικό τρόπο», όπου καλούν μουσικούς, χορεύτριες και συντρόφους. Και παραδοσιακά οι ωραίες της νύχτας έχουν στη Ρώμη ελληνικά ονόματα που θυμίζουν τις διασημότητες του ελληνι-

10. Πλαύτος, Η Κασετίνα, στ. 38-41. 198

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

κού χρυσού αιώνα: Δηλία, Λαΐς ή Θαΐς. Ο κόσμος των απολαύσεων έχει ήδη εξελληνιστεί στη Ρώμη του αιώνα και οι φινετσάτες των ελευθέριων κύκλων δεν είναι οι τελευταίες που θα ακολουθήσουν τη μόδα. Σε μια κοινωνία που ανύψωσε στη σφαίρα του προτύπου τη φροντίδα για τη διατήρηση της κληρονομιάς της, όπου η οικονομία και η αυστηρότητα αποτελούν ακόμα εθνικές αρετές, βλέπουν με δύσπιστο μάτι τις ευκαιρίες που δίνονται για το ξόδεμα αυτών των πολύτιμων περιουσιών. «Βρυκόλακες» και «αρπακτικά πουλιά» είναι οι λέξεις που χρησιμοποιούν συχνά οι Ρωμαίοι όταν αναφέρονται σ' αυτούς τους επικίνδυνους, κυρίως για το οικογενειακό κεφάλαιο, πειρασμούς! Και η πολυτέλεια που επιδεικνύουν ορισμένες εταίρες, ανήκουστη για τους συγχρόνους του Κάτωνα, αποτελεί για τους οπαδούς των παραδόσεων ένα επιπλέον σκάνδαλο. Αυτή είναι η διαφορά που ξεχωρίζει τους Έλληνες από τους Ρωμαίους: οι πρώτοι αρέσκονται στα ωραία θεάματα και είναι επιεικείς ως προς την απερίσκεπτη επίδειξη της πολυτέλειας· αντίθετα οι Ρωμαίοι θεωρούν άπρεπο και συνάμα επικίνδυνο να επιδεικνύει κανείς την περιουσία του, κι όσο πιο σημαντική είναι αυτή τόσο η φειδωλία ανάγεται σε αρετή! Και κοστίζουν πολλά αυτά τα κορίτσια που βγήκαν απ' το βούρκο: παίρνουν την εκδίκησή τους πετώντας τα λεφτά απ' τα παράθυρα και απαιτώντας όλο και περισσότερα απ' αυτούς στους οποίους αρέσουν: «Μόλις ένας ερωτευμένος τρυπηθεί απ' τα βέλη των φιλιών, αμέσως η περιουσία του μοιράζεται και χάνεται. «Δώσε μου αυτό, καρδιά μου, αν θέλεις, αν μ' αγαπάς». Και το περιστεράκι μας απαντά: «Μα ναι, κόρη των ματιών μου. Πάρτο λοιπόν, κι αν θες κι άλλα, θα στα δώσω». Τότε η κυρία δεν παραλείπει να χτυπήσει το δύσμοιρο και ζητά περισσότερα. Κι έπειτα αυτό δεν της αρκεί, θέλει να της πληρώνουν τα ποτά, τα φαγιά, όλα τα έξοδα του σπιτιού. Του χαρίζει μια νύχτα; Έρχεται μ' όλο της το σόι: υπηρέτρια, μασέρ, κοσμηματοφύλακα, γυναίκες για να της κάνουν αέρα, για να της φυλάνε τα σανδάλια, για να της κουβαλάνε κιβώτια, τραγουδίστριες, αγγελιοφόρους, κι όλοι λεηλατούν μπουφέδες και

199

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ντουλάπια. Και, κάνοντας χάρες α' όλο τον κόσμο, ο ερωτευμένος μας καταστρέφεται γρήγορα^ h>.

Κι όπως εξυπακούεται, αυτές οι κομψές δε θέλουν με κανένα τρόπο να συγχέονται με τις αδερφές τους απ' τη Σοβώρα ή το Βήλαβρο. Έχουν φτιάξει έναν ολόκληρο κώδικα καλής συμπεριφοράς που τους επιτρέπει να κρατούν τις αποστάσεις τους απ' τον όχλο: «Μια σύντροφος δεν πρέπει να σταματάει μόνη στο δρόμο, αυτό ταιριάζει σε όσες κάνουν πεζοδρόμιο...

Κι ωστόσο η διαφορά βρίσκεται περισσότερο στην εξωτερική εμφάνιση αυτών των γυναικών παρά στη ζωή που πραγματικά περνούν οι μεν και οι δε. Τα πάντα για την πρόσοψη όλων εκείνων που γεμίζουν τους δρόμους του συρμού, όμως τι εξαθλίωση πίσω απ' αυτή την πρόσοψη! «Όταν βγαίνουν έξω, δεν μπορείς να βρεις τίποτα πιο εκλεπτυσμένο, πιο επιτηδευμένο, πιο κομψό. Όταν δειπνούν με τους εραστές τους, αγγίζουν το φαγητό με την άκρη των χειλιών τους. Μα πρέπει να δεις τη βρώμα τους, την ατημελησιά τους, τη φτώχια τους όταν είναι μόνες τους στο σπίτι, πρέπει να δεις πόσο απωθητικές και πειναλέες είναι και πώς κατασπαράζουν μια κομμάτα μαύρο ψωμί βουτηγμένο στη σάλτσα που περίσσεψε από χτες^^».

Η προσέλκυση πελατών είναι ζωτική αναγκαιότητα και δεν τίθεται ζήτημα να παρασυρθούν απ' τα συναισθήματα, όπως φαίνεται απ' αυτό το άγριο παζάρεμα ανάμεσα σε ένα νεαρό, που εκείνη την ώρα βρίσκεται χωρίς λεφτά, και τη μάνα μαστροπό που τον πετάει έξω απ' την πόρτα: απ' την παλιά μιζέρια ως την τωρινή άνεση τα περιθώρια είναι στενά και το παραμικρό λάθος βήμα μπορεί να κατρακυλήσει μάνα και κόρη ξανά στην ανέχεια: 11. Πλαύτος, Το Τρίδραχμο, στ. 242-255. 12. Πλαύτος, Η Κασετίνα, στ. 330. 13. Τερέντιος, Ο Ευνούχος, στ. 934-939. 200

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

«Μα τον Πολυδεύκη», αγανακτεί ο νεαρός, «θα σου δώσω γρήγορα να καταλάβεις τι είσαι τώρα και τι ήσουν άλλοτε. Πριν συναντήσω την κόρη σου και την ερωτευτώ, δεν ήσουν παρά μια ζητιάνα ντυμένη με κουρέλια κι έτρωγες ένα ξεροκόμματο μαζεμένο απ' τα σκουπίδια. Κι ευχαριστούσες κι όλους τους θεούς που τόβρισκεςϊ».

Η συνέχεια του διαλόγου ανάμεσα στον άφραγκο νεαρό ερωτευμένο και τη δύστροπη μάνα δείχνει τα όρια που βάζει το συμφέρον στα συναισθήματα: Διάβολος (ο νεαρός): Κι αν δεν έχω τα λεφτά; Κλεηρέτη (η μάνα): Το σημειώνω κι η κόρη μου θα πάει με άλλον. Διάβολος: Και πούναι τα λεφτά που σούχω δώσει; Κλεηρέτη: Πάνε αυτά' κι αν μούχαν μείνει, θα σούστελνα την κοπέλα και δε θα σου ζητούσα τίποτα. Η μέρα, το νερό, ο ήλιος, το φεγγάρι, η νύχτα είναι τσάμπα και δεν έχω ανάγκη από λεφτά για να τ' αγοράσω. Μα για όλα τα υπόλοιπα πρέπει πάντα να τρέχεις για να τάχεις σε πίστωση! Όταν ζητάω ψωμί στο φούρναρη, κρασί στον κάπελα, μου το δίνουν αφού τους πληρώσω. Ε λοιπόν! Κι εμείς τις ίδιες αρχές έχουμε^"^».

Αν οι λέξεις «έρωτας» και «αγαπώ» επανέρχονται σταθερά στις θεατρικές ίντριγκες, δεν πρέπει να έχουμε αυταπάτες και να δίνουμε σ' αυτούς τους όρους μια συναισθηματική χροιά. Για λόγους ταυτόχρονα ψυχολογικούς και οικονομικούς, οι σχέσεις ανάμεσα στις πόρνες της κωμωδίας και στους «εραστές» τους σπάνια ξεπερνούν το στάδιο του αισθησιασμού. Πώς να μην καταλάβουμε ότι, σε μια πόλη σαν τη Ρώμη, που η δημογραφική της αύξηση κάνει ένα σημαντικό άλμα κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της εποχής της Δημοκρατίας, η απόλαυση συνδέεται ολοένα και περισσότερο με εμπορικά συμφέροντα; Πλούσιοι έμποροι ή ξένοι επισκέπτες αποτελούν σίγουρα εκλεκτή λεία όπως

14. Πλαύτος, Π κωμωδία των γαϊδάρων, στ. 140-143 και 195-201. 201

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

στα ελληνικά λιμάνια. Όμως η Ρώμη δεν είναι λιμάνι, είναι η πρωτεύουσα ενός λαού που οι πόλεμοι αποτελούν την κύρια δραστηριότητα του γι' αυτούς τους δύο αιώνες. Στους λαϊκούς μύθους της Ρώμης ο ζάμπλουτος Ασιάτης που έκανε τις Ελληνίδες εταίρες να ονειρεύονται, αντικαθίσταται από το στρατιωτικό που γυρίζει από εκστρατεία. Οι κατακτητικοί πόλεμοι που διαδέχονται ο ένας τον άλλον πλουτίζουν τους λεγεωνάριους και κυρίως τους αξιωματικούς τους, των οποίων την επιστροφή παραμονεύουν στις πύλες της πόλης ορδές επίμονων γυναικών: «Μόλις πριν λίγο είδα τους δρόμους γεμάτους στρατιώτες που επιστρέφουν, διηγείται ένας σκλάβος- φέρνουν όπλα κι άλογα. Κι όλους αυτούς τους αιχμάλωτους που κουβαλάνε μαζί τους! Παιδιά, κοπέλες, δυο, τρεις ή πέντε ο καθένας! Όλος ο κόσμος τρέχει στους δρόμους για να τους δει. Και μπορείς να θαυμάσεις όλες τις πόρνες που υπάρχουν στην πόλη. Πήγαιναν σε μεγάλη πομπή να συναντήσουν τους πελάτες τους και τους κυνηγούσαν^^».

Το τίμημα της ομορφιάς Η μανιώδης έγνοια για τα χρήματα εξηγεί την ιδιαίτερη φροντίδα για ό,τι έχει να κάνει με την τουαλέτα των πορνών, τα φτιασίδια, τα στολίσματα. Κι εδώ το κρτήριο είναι το ελληνικό παράδειγμα: τα τεχνάσματα είναι τα ίδια και τα όμορφα ρούχα πάνω απ' τα κουρέλια είναι πολύ απαραίτητα αφού συχνά χρησιμεύουν για να κρύβουν δυσάρεστες αλήθειες: «Αδελφή μου, σκέ'ψου, σε παρακαλώ. Λένε πως μοιάζουμε με τα παστά ψάρια: αν δεν τα βουτήξεις για πολλή ώρα στο νερό, βρωμοκοπάνε, είναι λύσσα και κανείς δε θέλει να τ * αγγίξει. Το ίδιο κι εμείς. Έχουμε κακό γούστο και μας λείπει η γοητεία, αν δε δείξουμε μια ακριβή κομψότητα^^».

15. Πλαύτος, Επίδικος, στ. 208-215. 16. Πλαύτος, Καρχηδόνιος, στ. 240-247. 202

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

Ωστόσο τα ρωμαϊκά ήθη διαφέρουν απ' τα ελληνικά στο μέτρο που οι γυναίκες ελεύθερης καταγωγής δεν κλείνονται σε ένα γυναικωνίτη και κυκλοφορούν πολύ πιο ελεύθερα σε δημόσιους χώρους. Είναι άραγε αυτός ο τρόπος ζωής που σπρώχνει τους Ρωμαίους να δώσουν στις πόρνες ένα ξεχωριστό ντύσιμο που επιτρέπει με την πρώτη ματιά να διακρίνονται ο καλός σπόρος από την ήρα, η τίμια γυναίκα από τη «λύκαινα»; Πράγματι, αντίθετα από τις οικοδέσποινες που φορούν μακριά λευκά φορέματα με μπορντούρα από φραμπαλά, οι κοινές υποχρεώνονται να φορούν σε δημόσιους χώρους μια εσθήτα σκουρόχρωμη που δείχνει σε όλους το επάγγελμά τους. Σε αντιστάθμισμα, τι φαντασία και τι εκκεντρικότητα στην κόμμωση και στα στολίδια των κοντών φουστανιών που φορούν κάτω απ' αυτή την εσθήτα! Κάθε χρόνο νέα «μοντέλα» βγαίνουν και τα ονόματα που δίνονται στις τουαλέτες της τελευταίας μόδας είναι ανάλογα με την εκκεντρικότητά τους: «Πουκαμίσα «βασιλική», «σαν της φτωχιάς», «σαν κατάκλνατρο^^»· ελαφρύ πουκαμισάκι, βαρύ, από λευκό λεπτό λινό, πουκαμίσα στολισμένη με σειρήτια, φόρεμα κίτρινο του χρυσάνθεμου ή της ζαφοράς, σάλι, πέπλο, «βασιλικό» ή «εξωτικό» φόρεμα, πράσινο του νερού ή διπλοκεντημένο, σε χρώμα καρυδότσουφλου, μελιού ή άχυρου^^».

Αυτά τα κοστούμια προκαλούν έκπληξη στους συγχρόνους του Πλαύτου στο βαθμό που το υλικό τους (λεπτό και διαφανές ύφασμα) και τα χρώματά τους (όλοι οι τόνοι του κίτρινου και του πράσινου) δεν είναι ακόμα οικεία στους Ρωμαίους. Κι όλα αυτά τα «ξενόφερτα» κοστούμια τα αναζητούν ιδιαίτερα οι εραστές των όμορφων κοριτσιών και του εξωτισμού. Στη Ρώμη τέλος το λεπτό σώμα είναι υποχρεωτικό και οι περιφέρειες φροντίζονται ιδιαίτερα. Πρόκειται για μια λεπτότητα που

17. Η πουκαμίσα «σαν κατάκλυστρο (impluvium)» πιθανώς στολίζεται με ένα τετράγωνο κόψιμο που θυμίζει το impluvium των ρωμαϊκών σπιτιών. 18. Πλαύτος, Επίδικος, στ. 224-233. 203

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

δεν έχει και πολλή σχέση με τη σκελετική ισχνότητα των υποσιτισμένων κοριτσιών της Σοβώρας. «Οι κοπέλες μας», παραπονιέται ένας νεαρός Ρωμαίος, «υποχρεώνονται από τις μητέρες τους να έχουν πεσμένους τους ώμους και πιεσμένα τα στήθη τους για να φαίνονται λεπτές. Αν κάποια απ' αυτές έχει παραπάνω βάρος, λένε πως μοιάζει με παλαιστή πανηγυριού και της μειώνουν το φαγητό. Ακόμα κι αν έχει φυσικά προσόντα, με τη δίαιτα γίνεται λίγο πιο χοντρή από ένα άχυρο. Και γι' αυτό αρέσουν^^ϊ».

Κοσμήματα, φτιασίδια, κόμμωση έρχονται να συνδράμουν τις όμορφες και, τουλάχιστον κατά τη δημοκρατική περίοδο, συμβάλλουν στην πλήρη αντίθεση της εμφάνισης των εταίρων και των ελεύθερων γυναικών. «Τα μάγουλα πασαλειμμένα με κοκκινάδι και το σώμα ασπρισμένο με στουπέτσι...»: οι Ρωμαίες «λύκαινες» δανείστηκαν απ' τις Ελληνίδες εταίρες τα τεχνάσματά τους που, σ' αυτούς τους ηρωικούς καιρούς της ρωμαϊκής Δημοκρατίας, είναι ακόμα άγνωστα στις έντιμες οικοδέσποινες. Ο κόσμος της απόλαυσης, παρά τη βαρβαρότητα και τη σκληρότητα των νόμων του, είναι ο κόσμος του περίεργου, του εκθαμβωτικού, με δυο λόγια για τα μάτια των πολλών, του εξωπραγματικού. Η αντίθεση ανάμεσα στην πραγματικότητα που κρύβει αυτός ο κόσμος και στα φτιασίδια που επιδεικνύει είναι βίαιη. Με τη νύχτα, το μήνα ή το χρόνο Ζωή μες στην αθλιότητα ή την πολυτέλεια, τα ίδια στη Ρώμη σχεδόν όπως και στην Ελλάδα. Ορισμένες «λύκαινες» έχουν μόνο μία προοπτική: να στέκονται διαθέσιμες μπροστά στις βρωμερές τρώγλες τους για την ύποπτη πελατεία τους. Γνωρίζουν μόνο τις γρήγορες συναντήσεις όπου συνευρίσκονται όλες οι άθλιες φιγούρες της Ρώμης. Και μερικές φορές κάποιοι γόνοι οικογενειών που ξέμειναν από λεφτά έρχονται κρυφά στη Σοβώρα για τις πρώτες τους εμπειρίες. 19. Τερέντιος, Ο Ευνούχος, στ. 313-317. 204

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

Ύστερα υπάρχουν όσες έχουν περάσει αυτό το στάδιο, κατά τύχη» χάρη οτην ομορφιά τους ή τις σχέσεις τους. Εκμεταλλεύονται τη φευγαλέα λάμψη της νιότης τους για να φτιάξουν το κομπόδεμά τους (peculium). Σκλάβες ή απελεύθερες, οι πλούσιοι Ρωμαίοι, οι ξένοι, όλοι όσοι έχουν τα μέσα να τις νοικιάσουν για μικρότερη ή μεγαλύτερη περίοδο, τις αναζητούν. Οι Ρωμαίοι, ονομαστοί για το νομικό τους πνεύμα, προσθέτουν και εγγυήσεις που συνοδεύουν κάθε συμβόλαιο αγοράς ή ενοικίασης. Μουσικοί, τραγουδίστριες ή χορεύτριες έρχονται στο σπίτι και φτιάχνουν το πιο χαριτωμένο στόλισμα των συμποσίων που οι Ρωμαίοι αρχίζουν να οργανώνουν κατά την ελληνική μόδα. Ορισμένοι νοικιάζουν τις νεαρές για μακρύτερη περίοδο, για πολλούς μήνες ή και για ένα χρόνο. Μπορούμε να φανταστούμε όμως τις ανησυχίες του πρόσκαιρου ιδιοκτήτη αυτών των ωραίων που είναι πάντοτε έτοιμες να δέχονται τα «έξτρα» τους και κατά συνέπεια να απατούν αυτόν που πλήρωσε για να τις έχει κατ' αποκλειτικότητα. Ένα απόσπασμα από το έργο του Πλαύτου Η κωμωδία των γαϊδάρων μας δίνει τις λεπτομέρειες ενός συμβολαίου ενοικίασης ανάμεσα σε ένα νεαρό άντρα, το Διάβολο, και μια μαστροπό. Όπως εξυπακούεται, βρισκόμαστε στο χώρο της κωμωδίας και δεν πρέπει να παίρνουμε κατά γράμμα όλους τους όρους αυτού του συμβολαίου. Όμως είναι ενδιαφέρον να διαπιστώσουμε πώς η λατινική νομολογία μπόρεσε να κωδικοποιήσει σχολαστικά την ελληνική συνήθεια. Πρώτ' απ' όλα ο φίλος του Διάβολου που συντάσσει το συμβόλαιο παίρνει όλες τις προφυλάξεις για να αποφύγει κάθε άλλη σχέση της «ιδιοκτησίας» του νεαρού με οποιονδήποτε εκτός από το νόμιμο ιδιοκτήτη της: «Ο Διάβολος, γιος του Γλαύκου, έδωσε στη lena Κλεηρέτη είκοσι μνες για να έχει τη Φιλαινία μέρα νύχτα για όλο το χρόνο, «Να μη βάλει κανέναν ξένο άντρα στο σπίτι, ισχυριζόμενη πως είναι φίλος της, αφέντης της ή εραστής κάποιας φίλης της. Να κλείνει την πόρτα σε όλους - εκτός απ' το Διάβολο - και να βάζει μια ταμπέλα που να λέει ότι είναι πιασμένη. Να μην έχει σπίτι της κανένα γράμμα ούτε και καμιά πινακίδα από κερί, λέγοντας πως τά205

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

χα είναι γράμμα απ' το εξωτερικό. Κι αν κατά τύχη έχει κάτι τέτοιο, να το πουλήσει^^, κι αν δεν το κάνει μέσα στις τέσσερις μέρες μετά την υπογραφή αυτού του συμβολαίου, εσύ (Διάβολε) θα πράξεις κατά πώς βούλεσαι: μπορείς να ρίξεις αυτή την πινακίδα στη φωτιά για να μην έχει κερί να γράφει πάνω του γράμματα». Το συμβόλαιο απαριθμεί κατόπιν τις κύριες δραστηριότητες π ο υ θα ζητηθούν απ' την κοπέλα π ο υ νοικιάστηκε για όλη τη χρονιά: πρόκειται για ένα διακοσμητικό αντικείμενο π ο υ η ομορφιά του χρησιμεύει κυρίως για την εξύψωση της φήμης του ιδιοκτήτη του και, ευνόητα, το ω ρ α ί ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο δεν έχει δικαίωμα καμιάς ατομικής πρωτοβουλίας: «Να μην προσκαλεί η ίδια κανένα για να φάει στο σπίτι της- εσύ θα προσκαλείς. Να μην κοιτάζει κανέναν απ' τους καλεσμένους. Να πίνει την ίδια ώρα με σένα, απ' το ίδιο κύπελλο, σαν εσένα. Να παίρνει αυτό το κύπελλο απ' τα χέρια σου και να πίνει στην υγειά σου, έπειτα πίνε εσύ, για να μην ξέρει ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα από σένα. Για να διαλύσει κάθε αμφιβολία, να μην αγγίζει το πόδι κανενός συνδαιτυμόνα καθώς σηκώνεται απ' το τραπέζι. Για να ανέβει ή να κατέβει απ' το κρεβάτι μπροστά στο τραπέζι, να μη δίνει το χέρι σε κανένα^Κ Να μη δείχνει τα δαχτυλίδια της σε κανένα». Και η λ ε π τ ό λ ο γ η φ ρ ο ν τ ί δ α με την ο π ο ί α μηχανεύονται οι Ρωμαίοι ν α π ρ ο β λ έ ψ ο υ ν κάθε ενδεχόμενο φαίνεται και στις συστάσεις π ο υ ακολουθούν. Πράγματι η στάση των Ρωμαίων απέναντι στις θεότητες προσδιορίζεται α π ό ένα μίγμα φόβου και καχυποψίας. Η προ-

20. Πρόκειται για ένα βαμμένο πίνακα πάνω σ' ένα κομμάτι ξύλο καλυμμένο με κερί. Η μπογιά μπορεί επομένως να φύγει εύκολα και η βάση να χρησιμέψει στη Φιλαινία για να γράφει πάνω σ* αυτήν τα ραβασάκια της. 21. Εκείνη την εποχή, οι εταίρες είναι οι μόνες γυναίκες που συμμετέχουν στα γλέντια, ξαπλωμένες σε κρεβάτια μπροστά στα τραπέζια, σαν τους άντρες. Οι «έντιμες» γυναίκες παίρνουν τα γεύματά τους καθιστές. 206

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

σευχή ουσιαστικά αποτελεί γι' αυτούς τον «εξαναγκασμό» του θεού να εισακούσει αυτά που του ζητούν. Η προσευχή χαρακτηρίζεται επίσης από πάρα πολλές λεπτομέρειες που απαγορεύουν στο θεό να υπεκφύγει ως προς το αίτημα και πολλοί Ρωμαίοι γνωρίζουν πολύ καλά τη μέθοδο του «νοητικού περιορισμού» που θα μπορούσε αυτός να χρησιμοποιήσει για να μην τηρήσει το «συμβόλαιό» του με τους ανθρώπους. Άρα όλη η τέχνη βρίσκεται στο να προλάβουν την εγκατάλειψη απ' το θεό. Σαν καλός Ρωμαίος, ο Διάβολος είναι εξοικειωμένος μ' όλες αυτές τις πανουργίες και φροντίζει πολύ καλά να προβλέψει όλες τις περιπτώσεις εξαπάτησής του από την ερωμένη του: «Να μην παρουσιάζει τα ζάρια τον παιχνιδιού παρά μόνο σε σένα. Να μην αρκείται να λέει «εσύ» ρίχνοντάς τα, μα να προφέρει το όνομά σου. Να επικαλείται όσες θεές θέλει μα κανένα θεό, και, αν έχει κάποια ανησυχία ως προς κάποιο θεό, να σου πει το όνομά του και να κάνεις εσύ στη θέση της τις εξιλαστήριες προσευχές».

Η δυσπιστία του νεαρού μεγαλώνει μαζί με τη φαντασία του: βάζει με το νου του όλες τις πονηριές της Φιλαινίας, πονηριές που θα της επέτρεπαν να βγει έξω απ' το ρόλο του αντικειμένου για να συμπεριφερθεί σαν έμψυχο ον. Οι πιο ασήμαντες ευκαιρίες της καθημερινής ζωής τροφοδοτούν τις υποψίες του και οι συστάσεις του Διάβολου, πέρα από την κωμική εντύπωση που θέλουν να προκαλέσουν, είναι χαρακτηριστικές της δυσπιστίας του Ρωμαίου ιδιοκτήτη: «Να μην κάνει κανένα νεύμα, να μην κλείνει καθόλου το μάτι σε κανένα συνδαιτυμόνα κι αν κατά τύχη σβήσει η λάμπα, να μην κάνει καμιά κίνηση στο σκοτάδι. Να μην ξεστομίζει διφορούμενα λόγια και να μη μαθαίνει ξένες γλώσσες. Αν τύχει ν' αρχίσει να βήχει, να μη βήχει βγάζοντας τη γλώσσα προς κάποιον ή αν κάνει πως έχει συνάχι και τρέχει η μύτη της, να μην τη σκουπίζει με τη γλώσσα της - καλή αφορμή για να στείλει φιλί σε κάποιον!».

Σε μια άλλη κωμωδία του Πλαύτου γίνεται λόγος για την ανάκληση της υπόσχεσης και την αποζημίωση που πρέπει να πληρώσει 207

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

όποιος δεν τηρεί τη δέσμευση που έχει αναλάβει. Σε άλλο μέρος πάλι το συμβόλαιο διευκρινίζει ότι η τιμή που πληρώνει ο εραστής της νεαρής Πλανησίας περιλαμβάνει, εκτός απ' την κατοχή της κοπέλας, την ενοικίαση των κοσμημάτων και των ρούχων της. Κάτι σαν «ολική εργολαβία» που γλιτώνει τον προσωρινό ιδιοκτήτη απ' το να ασχολείται με το στόλισμα της ερωμένης του! Πουλημένη ή νοικιασμένη με τη νύχτα ή με το χρόνο, η κοπέλα σχεδόν δεν καρπώνεται τίποτα απ' τα χρήματα που ξοδεύονται γι' αυτήν όντως όλο το κέρδος απ' την πώληση ή την ενοικίαση πηγαίνει γενικά στο leno. Κατακραυγή για το leno «Τράβα από δω, βρωμονταβατζή, κοπριά πατημένη στο βόρβορο, βρωμίάρη, αχρείε, ανήθικε, δημόσια συμφορά, ψοφίμι που παραμονεύεις τα λεφτά μας, ζητιάνε, κλέφτη, αρπακτικό.,.».

Τέτοιες, κι άλλες χειρότερες, φιλοφρονήσεις επιφυλάσσουν οι Ρωμαίοι για το leno που η χαμερπής ζωή του τους προκαλεί αληθινή αποστροφή. Προξενητής, μαστροπός και δουλέμπορος μαζί ο leno (ή η σύντροφός του, η lena), μια από τις πιο γραφικές φιγούρες της Ρώμης που οι κωμικοί ποιητές χρησιμοποιούν με ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο τρόπο στα έργα τους. Μισητός σε όλους, γελοίος όσο και απεχθής, ο leno απέκτησε μια σπουδαιότητα στην καθημερινή ζωή των Ρωμαίων που οι Έλληνες ομόλογοί του δεν είχαν. Η εμφάνισή του στις θεατρικές σκηνές προκαλεί γέλια και βωμολοχίες. Όμως μέσα από την υπερβολική καρικατούρα που παρουσιάζουν οι ηθοποιοί, μέσα από τα σκώμματα που του εκτοξεύουν οι θεατές, διαφαίνεται ο οικονομικός και κοινωνικός ρόλος του τύπου αυτού που έγινε στη Ρώμη υποχρεωτικός μεσάζοντας για όλους τους εραστές της απόλαυσης: «Να αγοράσω εγώ κάτι απ* το leno; Τέτοιοι σαν κι αυτόν δεν έχουν παρά τη γλώσσα τους για να αρνούνται τα χρέη τους. Εσείς οι lenos πουλάτε, απελευθερώνετε και κάνετε κουμάντο σε όσους δε σας ανήκουν. Κανείς δε θέλει να εγγυηθεί για σας κι εσείς οι ίδιοι 208

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

δεν μπορείτε να εγγυηθείτε για κανέναν. Για μένα η γενιά των lenos δεν αξίζει παραπάνω απ' τις μύγες, τα κουνούπια, τις ψείρες και τους ψύλους, τα αξιομίσητα, τα νοσηρά, τα βλαβερά, τα τιποτένια. Κανένας ενάρετος άντρας δεν τολμά να συζητήσει μαζί σας στο Forum και, ακόμα κι αν δεν έχει διαπράξει τίποτα, λένε πως χάνει και τα λεφτά του και τη φήμη του μαζί^^».

Κι αλήθεια ο leno, όντας μόνο ένας κοινός δουλέμπορος, απορρίπτεται στο τελευταίο στρώμα της ρωμαϊκής κοινωνίας. Το επάγγελμα του ανήκει σ' εκείνα που κρίνονται ατιμωτικά και που αποκλείουν σε όσους τα εξασκούν τα δημόσια λειτουργήματα. Σε γενικές γραμμές ξένος, ο leno συμβολίζει για τους Ρωμαίους τη διαφθορά των ανατολικών χωρών, της Ελλάδας ή της Μικράς Ασίας, της Συρίας ή της Αιγύπτου, που περιφρονούνται ιδιαίτερα από τα παραδοσιακά πνεύματα της Ρώμης. Η ανυποληψία του είναι τέτοια που δεν κρίνεται καν άξιος να απολαμβάνει την προστασία των νόμων: κάποιος Βιμπιένος αφήνει την περιουσία του στο leno Βέκιλλο, θέλοντας πιθανώς να εκδηλώσει την ευγνωμοσύνη του για την απόλαυση που όσο ζούσε βρήκε στον οίκο του. Όμως ο πραίτωρας αρνείται να επικυρώσει τη διαθήκη, εκτιμώντας ότι η περιουσία ενός πολίτη δεν πρέπει να χρησιμέψει ώστε να πλουτίσει ένας τόσο αξιοκαταφρόνητος άνθρωπος όσο ο leno. Όπως κάθε αφέντης σκλάβων, ο leno συμπεριφέρεται τυραννικά στο «κοπάδι» γυναικών που αποτελεί την κύρια πηγή των εσόδων του. Δελεάζει τις «προστατευόμενές» του με μια υποθετική απελευθέρωση κι έτσι τις κάνει υπάκουες σε κάθε δοκιμασία και η δουλειά τους είναι αποτελεσματική. Κι όσο περισσότερο απαιτητικός γίνεται απέναντι στις υπαλλήλους του, τόσο πιο πολύ αυτές γίνονται άπληστες και φιλόκερδες, αναγκαστικά, ζητώντας ακατάπαυστα απ' τους εραστές τους δώρα που φροντίζει αμέσως να καρπωθεί ο leno, «Γυναίκες, λέει ένας leno, αυτές είναι οι διαταγές μου. Εσείς που περνάτε μια μαλθακή ζωή μες στη λεπτότητα, στις φιλοφρονήσεις.

22. Πλαύτος, ΗΣιταρόψειρα, στ. 494-504. 209

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

στην ηδονή, μαζί με τους μεγάλους και τρανούς σας άντρες, εσείς, διάσημες φιλεναδούλες τους, τώρα θα μάθω ποια από σας δουλεύει για να εξαγοράσει την ελευθερία της, ποια για το στομάχι της, ποια για την περιουσία της, ποια για την ξεκούραση της. Σήμερα θα δω ποια θα απελευθερώσω και ποια θα πουλήσω»,

Ο leno Βαλλίων συνδυάζει με τις μόλις συγκαλυμμένες απειλές πιο συγκεκριμένες συμβουλές: «Κάντε έτσι ώστε σήμερα οι εραστές σας να με γεμίσουν δώρα. Γιατί αν δε μου φέρουν προμήθειες για όλο το χρόνο, θα σας βγάλω στο δρόμο από αύριο κιόλας. Ξέρετε πως σήμερα είναι τα γενέθλιά μου, Πούναι λοιπόν όσοι σας αγαπούν σαν την κόρη των ματιών τους, που σας αποκαλούν «ζωή μου, χαρά μου, φιλάκι μου, στηθάκι μου, μελένια μου κουκλίτσα»; Δουλέψτε για νάρθουν γρήγορα οι κουβαλητές με τα δώρα μπροστά στο σπίτι μου. Γιατί να σας δίνω ρούχα, κοσμήματα, γιατί να ικανοποιώ κάθε σας ανάγκη; Τι μου δίνει η δουλειά σας άλλο από μπελάδες, τιποτένιες; Μόνο το κρασί αναζητάτε για να βρέξετε την κοιλάρα σας, ενώ εγώ κάθομαι νηστικός^^».

Κι οι απειλές αυτές δεν είναι μόνο λεκτικές. Περισσότερο κι απ' τα χτυπήματα που αφήνουν σημάδια και καταστρέφουν το «εμπόρευμα», ο leno αρκείται σε γενικές γραμμές να σείσει το φόβητρο της έκπτωσης για να πετύχει το συμβιβασμό των κοριτσιών του. «Θα σας βγάλω στο δρόμο», λέει ο leno Βαλλίων σ' αυτό το απόσπασμα του Πλαύτου και, ακόμα πιο ωμά, απειλεί ένα απ' τα κορίτσια του με την pergula, ένα είδος παραπήγματος όπου ρίχνονται οι πολύ γερασμένες ή οι πολύ άσχημες για να προσελκύουν τους καθώς πρέπει πελάτες και που προσφέρονται για λίγους σηστέρτιους στους παρίες, στους απόκληρους της κοινωνίας. Γλεντοκόποι, αλήτες και τυχοδιώκτες Ο leno Βαλλίων, προνοητικός άνθρωπος, μοίρασε τα κορίτσια του σπιτιού του σε «ειδικά τμήματα», καθένα απ' τα οποία ασχολεί23. Πλαύτος, Ο Ψευδολόγος, στ. 172-184. 210

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

ται με καθορισμένη επαγγελματική κατηγορία. Αφού οι έμποροι, είτε κατοικούν στη Ρώμη είτε είναι περαστικοί απ' την πόλη για τις υποθέσεις τους, αποτελούν οπωσδήποτε την πιο πλούσια πελατεία των περισσότερων lenos. Πιθανότατα επίσης οι Ρωμαίοι διαπραγματευτές παίρνουν απ' το leno εταίρες, μουσικούς και χορεύτριες για σωματειακά συμπόσια που οργανώνουν οι σύλλογοί τους σε μέρες γιορτινές. Σε αντάλλαγμα πληρώνουν συχνά σε είδος, κάτι που εξασφαλίζει τη συντήρηση ολόκληρου του σπιτιού, των κοριτσιών, των δούλων και του leno. Έτσι, απειλώντας τις να τις ρίξει στο δρόμο, ο Βαλλίων απαιτεί απ' τις κοπέλες του να πάρουν από τους πελάτες τους τροφή για όλο το χρόνο: η Ηδυλία είναι η καλή φιλενάδα των σιτεμπόρων η Αισχροδώρα ασχολείται ιδιαίτερα με τα σωματεία των χασάπηδων, αλλαντοπωλών και οινομαγείρων οι μεγάλες τσέπες στο εμπόριο λαδιού απευθύνονται γενικά στην Ξυτιλίδα· και το μαργαριτάρι του σπιτιού του Βαλλίωνα, η Φοινίκη, χαρίζει απολαύσεις στους κεφάτους μεγαλοϊδιοκτήτες της Ρώμης. Οι σύγχρονοι του Πλαύτου πιθανό να μπορούν να ονομάσουν όλα αυτά τα πρόσωπα που αναφέρει ο Βαλλίων, καθώς και τις όμορφες φιλενάδες τους. Ας σημειώσουμε ακόμα μια φορά τη στενή σχέση ανάμεσα στην απόλαυση και την τροφή! Το σπίτι του Βαλλίωνα είναι λοιπόν «σοβαρό» και συχνάζουν σ' αυτό σημαίνοντα πρόσωπα, κάτι που του εξασφαλίζει κάποια κοινωνική υπόσταση. Ωστόσο η πελατεία των περισσότερων lenos της Ρώμης περιλαμβάνει τα πιο άθλια στρώματα του ρωμαϊκού ή ξένου πληθυσμού: φυγάδες σκλάβοι, μεροκαματιάρηδες αγρότες διωγμένοι από την ύπαιθρο λόγω φτώχιας, εργάτες στις προκυμαίες του Τίβερη και η τεράστια και ετερόκλητη μάζα των προσφύγων που ζει διαρκώς με την απειλή της απέλασης. Ολόκληρος αυτός ο αταξινόμητος πληθυσμός βρίσκεται στα ύποπτα στέκια σαν αυτό ενός άλλου leno του θεάτρου του Πλαύτου, του δίκαια ονομαζόμενου Λύκου. Είχε έναν όχι και πολύ αξιοσύστατο οίκο, αν δώσουμε βάση στην περιγραφή του από ένα σκλάβο του: «Πουθενά αλλού δεν μπορεί να υπάρχει χειρότερος αγύρτης απ* τον αφέντη μου, χειρότερος αλήτης, χειρότερη λέρα. Να με φυλάνε 211

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

οί θεοί, θα προτιμούσα να ζω αλυσοδεμένος στα λατομεία ή στο μύλο παρά νάμαι σκλάβος σ' αυτό το leno. Τι φάρα! Τι οίκος απωλείαςί Μάρτνρές μου οι θεοί, εκεί μπορεί να βρεις κάθε καρυδιάς καρύδι, όπως στην όχθη του Αχέροντα: ιππείς, πεζικάριους, απελεύθερους, ληστές, φυγάδες σκλάβους, άξιους για κρέμασμα, δραπέτες απ* τη φυλακή, υπόδουλους για χρέη. Εκεί μέσα δέχονται τον οποιονδήποτε, αρκεί νάχει λεφτά. Σ' ολόκληρο το σπίτι σκοτεινές γωνιές, κρυψώνες. Πίνουν και τρώνε σαν στο καπηλειό. Μπορείς να δεις στάμνες σφραγισμένες με πίσσα, με μεγάλες ετικέτες. Γιατί σπίτι μας μαζεύουμε τους γερούς πότες,,. Με τυραννάει να βλέπω ό,τι γίνεται εκεί μέσα. Δούλοι αγορασμένοι με χρυσάφι χάνουν εκεί όλο τους το κομπόδεμα και χωρίς κανένα εμφανές όφελος„,24>,.

Αληθινές παγίδες για «αγαθούς» αυτά τα σπίτια όπου συχνάζουν οι περιθωριακοί της ρωμαϊκής κοινωνίας: φιλόξενες κοπέλες, αμφορείς γεμάτοι με ένα κρασί κατάλληλο για να χάνει γρήγορα τα μυαλά του ο πελάτης, και νάτον πανέτοιμος να ξοδέψει στις εύκολες, μα τόσο σπάνιες γι' αυτόν, απολαύσεις τους λίγους σηστέρτιους που έβαλε στην άκρη για την υποθετική εξαγορά της ελευθερίας του. Καμιά έκπληξη που η ατμόσφαιρα σ' αυτές τις τρώγλες είναι συχνά πολύ ταραγμένη. Ο κλέψας του κλέψαντος: αν οι κοπέλες και ο leno προσπαθούν να «ξεπουπουλιάσουν» όσους μπαίνουν στο σπίτι, οι πελάτες συχνά βάζουν χέρι σ' ό,τι βρίσκεται μπροστά τους. Ορισμένοι οργανώνονται σε πραγματικές συμμορίες για να κλέψουν φαγητά και ποτά, ανεκτίμητα αγαθά για τους περισσότερους απ' αυτούς τους πειναλέους αλήτες. Να γιατί η υπηρέτρια ενός leno θεωρεί υποχρέωσή της να κάνει τις παρακάτω συστάσεις στις άλλες δούλες του σπιτιού: «Παραμονεύετε στην είσοδο κι επιβλέπετε καλά το σπίτι για να μη φύγει κανένας πελάτης πιο βαρύς απ* όσο μπήκε και, φτάνοντας με άδεια χέρια, μη βγει με τα χέρια γεμάτα. Ξέρω καλά τα φερσίματα των νεαρών σήμερα. Φτάνουν πέντε-έξι μαζί στις πόρνες για να διασκεδάσουν. Έχουν καταστρώσει τα σχέδιά τους. Μόλις μπορέ24, Πλαύτος, Καρχηδόνιος, στ. 825-844. 212

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

σουν και μπουν στο σπίτι, ο ένας γεμίζει με φιλιά την κοπέλα, ενώ οι άλλοι περνούν στη δράση. Αν καταλάβουν ότι τους βλέπουν, κάνουν αστεία και χωρατά για να μας ξεγελάσουν. Συχνά τρώνε το φαΐ μας και μπουκώνονται σαν τα λουκάνικα... Γι' αυτούς είναι αληθινή μάχη, πραγματική πράξη θάρρους, σαν να αρπάζουν απ' τους πειρατές. Και, μα τον Κάστορα, απ' τη μεριά μας τη φέρνουμε πολύ χαριτωμένα στους άρπαγές μας. Αφού μας βλέπουν να τους παίρνουμε και να μαζεύουμε όσα έχουν, έρχονται κι εκείνοι από μόνοι τους να μεγαλώσουν το σωρό^^».

Πάταγος και νυχτερινή βία Η αγαπημένη διασκέδαση των νεαρών Ρωμαίων, όπως και των νεαρών Ελλήνων, είναι να στήνουν επιδρομές κατά των σπιτιών των lenos για να γλεντήσουν ανέξοδα ή, ακόμα χειρότερα, για να απαγάγουν μια ή δυο κοπέλες. Σύμφωνα με όσα διηγείται ο Τίτος Λίβιος, το 501 π.Χ. νεαροί Σαβίνοι έρχονται στη Ρώμη να παρακολουθήσουν τους Μεγάλους Αγώνες, τελειώνουν αξιοπρεπώς μια, μάλλον κρασοκατανυκτική, βραδιά αρπάζοντας ορισμένες πόρνες χαμηλής υποστάθμης. Θέλουν άραγε μες στη μέθη τους να εκδικηθούν την προσβολή των Ρωμαίων προς τους Σαβίνους, 250 χρόνια πριν, όταν είχαν αρπάξει τις κόρες τους; Η πραγματικότητα είναι μάλλον πιο πεζή, όμως η διασκέδαση των μισομεθυσμένων Σαβίνων παραλίγο να εξελιχτεί σε εθνικό δράμα: όντως οι γείτονες του leno θέλουν να εμποδίσουν αυτή την αρπαγή κι η συμπλοκή γρήγορα μετατρέπεται σε κανονική μάχη. Σαβίνοι και Ρωμαίοι μόλις έχουν συνάψει μια συνθήκη μετά από πολλά χρόνια πολέμου και στις λαϊκές συνοικίες της Ρώμης οι Σαβίνοι θεωρούνται ακόμα εχθροί. Μετά απ' αυτό το συμβάν, χρειάζεται πολλή διπλωματία κι απ' τις δύο πλευρές για να αποφευχθεί η επανέναρξη των εχθροπραξιών. Το επεισόδιο μπορεί σίγουρα να μοιάζει αναχρονιστικό και δε θα ήταν η πρώτη φορά που ο Τίτος Λίβιος, παρά την τιμιότητα και την υπερακριβή του μέριμνα όσον αφορά την επαλήθευση των πηγών 25. Πλαύτος, Ο Χωριάτης, στ. 95-112. 213

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

του, θα τοποθετήσει στους πρώτους αιώνες της Ρώμης γεγονότα που στην πραγματικότητα συμβαίνουν την εποχή του ιστορικού. Ωστόσο, για να μπορέσει ο Τίτος Λίβιος να δώσει σαν φόντο σε ένα παρόμοιο επεισόδιο τη Ρώμη του π.Χ. αιώνα, αυτό αποτελεί απόδειξη πως γι' αυτόν και για τους αναγνώστες του η ελληνική επίδραση δεν είναι η μόνη υπεύθυνη για την πορνεία και τις ταραχώδεις νύχτες στις «θερμές» συνοικίες της Ρώμης. Για τους περισσότερους Ρωμαίους της κλασικής εποχής, η κακή φήμη ορισμένων οδών της πόλης τους ξεκινά πολύ πριν τον αιώνα. Νυχτερινές επιχειρήσεις, βιαιότητες κατά αγαθών ή προσώπων: πράξεις χωρίς σημασία για πολλούς νεαρούς Ρωμαίους που βρίσκουν μια δικαιολογία για τις λεηλασίες τους στην ποταπότητα των ατόμων στα οποία επιτίθενται. Στους Αδελφούς του Τερέντιου ένας νεαρός άντρας σπάει την είσοδο του σπιτιού ενός leno, χτυπάει θανάσιμα αυτόν και τους δούλους του κι απάγει τη γυναίκα που του αρέσει. Στην αφήγηση αυτών των πράξεων ο πατριός του, αντί να αγανακτήσει, έχει την παρακάτω, τουλάχιστον απροσδόκητη, αντίδραση: «Μα δεν είναι έγκλημα ένας νεαρός να πηγαίνει να δει τις πόρνες και να σπάει τις πόρτες. Αν δεν το κάναμε ο πατέρας σον κι εγώ, είναι γιατί είμαστε πάρα πολύ φτωχοίβ^».

Και όντως οι νυχτερινές φασαρίες που καταλήγουν σε λεηλασίες των αγαθών του αποτελούν για το leno ρίσκο του επαγγέλματος, κι όσο το σπίτι του τραβάει πιο πολύ την πελατεία τόσο η απειλή γίνεται πραγματική, αφού οι πελάτες της ρωμαϊκής καλής κοινωνίας έχουν λιγότερους ενδοιασμούς από τους δούλους ή τους πάμπτωχους. Είναι σχεδόν σίγουροι ότι δε θα τιμωρηθούν. Να η ζοφερή εικόνα της γεμάτης άγχος ζωής που περιμένει έναν πολύ φημισμένο leno: «Θα μαδήσεις κατά πώς θέλεις τους άντρες από τα αποκτήματά τους, από τους δούλους τους. Θα έχεις πάρε-δώσε με υψηλά ιστάμενους, θα δεχτούν τις φιλικές σου διαθέσεις, θα έρθουν σπίτι σου

26. Τερέντιος, Οι Αδελφοί, στ. 88 κε. 214

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

να γλεντήσουν. Θα κάνουν φασαρίες έξω από το σπίτι σου, θα βάλουν φωτιά στην πόρτα σον. Θωράκισε λοιπόν το σπίτι σου με σιδερένιες πόρτες., β'^».

Κι η αστυνομία; Δεν υπάρχει αστυνομία με τη σύγχρονη έννοια του όρου στους δρόμους της Ρώμης^δ. η τήρηση της τάξης της πολιτείας είναι στα χέρια των αγορανόμων, δηλαδή σε ένα είδος αστυνομικών διευθυντών. Κατώτεροι αξιωματικοί, οι tresviri noctumi χ\ capitales είναι επιφορτισμένοι ειδικά με την επίβλεψη των οδών κατά τις νυχτερινές ώρες. Πόρνες, σκλάβοι και γενικότερα το ύποπτο πλήθος των λαϊκών συνοικιών, όλοι όσοι δεν εντάσσονται στην κατηγορία των Ρωμαίων πολιτών, υπόκεινται στη δικαιοδοσία τους. Αυτοί οι tresviri μπορούν να προβαίνουν σε συλλήψεις, ακόμα και να εκτελούν θανατικές καταδίκες. Συνοδευόμενοι από δημόσιους σκλάβους, πιθανότατα οπλισμένους, διασχίζουν τις νύχτες τους δρόμους της Σοβώρας ή του Βήλαβρου και η εμφάνισή τους προκαλεί ένα σωτήριο τρόμο. Οι σκλάβοι που πάνε να διασκεδάσουν κρυφά απ' τους αφέντες τους τους φοβούνται, όπως και όλοι όσοι, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, έχουν συμφέρον να περνούν απαρατήρητοι. Πολύ λίγοι στον αριθμό, οι tresviri προσφέρουν μόνο μια απατηλή προστασία απ' τους κινδύνους που διατρέχουν τη νύχτα στους δρόμους της Ρώμης οι αργοπορημένοι διαβάτες, θύματα που προτιμούν οι λωποδύτες ή οι μισομεθυσμένοι νεαροί. Κι ακόμα, μην έχοντας οι ire^vfr/πραγματική εξουσία παρά μόνο πάνω στις πόρνες ή τους σκλάβους, είναι αδύναμοι να εμποδίσουν τις κάθε είδους λεηλασίες ή βιαιοπραγίες που κάνουν εξέχοντες πολίτες που πάνε να γλεντήσουν ανέξοδα στις λαϊκές συνοικίες.

27. Πλαύτος, Ο Πέρσης, στ. 566-570. 28. Πρέπει να ξεχωρίσουμε τους ραβδούχους που αποτελούν την τιμητική φρουρά αξιωματούχων με imperium, υπάτων και πραιτώρων, καθώς και ορισμένων ιερέων. Οπλισμένοι με δέσμες ράβδων, οι ραβδούχοι λειτουργούν ως δημαρχικοί κρητήρες και μπορούν να συλλαμβάνουν ή και να χτυπούν όσους πιθανώς απειλούσαν τους αξιωματούχους. Αυτή η τιμητική φρουρά δεν έχει καμία σχέση με την κανονική αστυνομία. 215

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Η δικαιοσύνη στη Ρώμη δεν αποδίδεται με τον ίδιο τρόπο, παρά ανάλογα με το κοινωνικό στρώμα στο οποίο ανήκει κάποιος* ακόμα και τα δικαστικά σώματα είναι διαφορετικά, ανάλογα με την κοινωνική τάξη του μηνυτή ή του κατηγορούμενου. Αυτό δε σημαίνει ότι οι μη-πολίτες είναι εντελώς ακάλυπτοι απέναντι στους Ρωμαίους πολίτες. Οι ίΓ65νίή ως ένα βαθμό προστατεύουν τους lenos και τις πόρνες από τις βιαιότητες. Η αλήθεια είναι ότι οι νυχτερινές φασαρίες έχουν σοβαρές συνέπειες για όσους βρίσκονται ένοχοι. Ωστόσο έχουμε τη μαρτυρία μιας υπόθεσης που αποδεικνύει ότι δεν είναι πάντα οι ασθενέστεροι που πληρώνουν τους καβγάδες της νύχτας. Είναι το πά. θημα του κουρήλιου αγορανόμου Αύλου Οστίλιου Μαγκίνου. Αυτός ο υψηλά ιστάμενος στην αστυνομία της πόλης, εκμεταλλευόμενος προφανώς το κύρος του λειτουργήματός του, θέλει μια γιορτινή βραδιά να μπει με τη βία στο σπίτι μιας πόρνης, της Μανίλιας. Ο αξιωματούχος, αντί να κάνει την περιοδεία του στις θερμές συνοικίες, όπως απαιτούν τα επίσημα καθήκοντά του, κάνει φασαρία έξω απ' την πόρτα ενός σπιτιού από εκείνα που έχει στη δικαιοδοσία του! Ενοχλημένη από το θόρυβο και την άτοπη επιμονή του άντρα, η εταίρα του πετάει μια πέτρα απ' τον πρώτο όροφο του σπιτιού της. Χτυπημένος στο κεφάλι, ο κουρήλιος καταθέτει μήνυση, όμως η υπόθεση στρέφεται εναντίον του. Κι αυτό γιατί οι δήμαρχοι στους οποίους απευθύνεται η Μανίλια αποφασίζουν ότι είναι άπρεπο ένας αξιωματούχος του ρωμαϊκού λαού να συμπεριφέρεται δημόσια σαν χυδαίος γλεντοκόπος, και κατά συνέπεια του απαγορεύουν να προχωρήσει σε δίκη κατά της νεαρής γυναίκας. Η Ρώμη είναι η πόλη της αυστηρής ηθικής, ακόμα κι αν σ' αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται κυρίως για τήρηση των προσχημάτων! Όλα αυτά συμβαίνουν στις αρχές του π.Χ. αιώνα. «Ρωμαϊκές» και «ελληνικές» γιορτές Μια φορά το χρόνο οι πόρνες της Ρώμης, εξαθλιωμένες ή κομψές, συγκεντρώνονται για τις επίσημες γιορτές της πόλης και μ' αυτή την ευκαιρία παίζουν έναν αρκετά περίεργο ρόλο. Κατά τη διάρκεια των Floralia, των μεγάλων αγώνων προς τιμήν της θεάς Flora, τους 216

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

επιφυλάσσεται επίλεκτη θέση. Σύμφωνα με έναν όψιμο μύθο, οι Ρωμαίοι έκαναν τη Flora μια πλούσια εταίρα που άφησε την περιουσία της στο ρωμαϊκό λαό ζητώντας να τελούνται ετήσιοι αγώνες στη μνήμη της. Αυτή η ιστορία φυσικά δεν έχει και πολλή σχέση με την πραγματική προσωπικότητα της αρχαϊκής θεότητας Flora, προστάτιδας της ανθοφορίας, της γονιμότητας, καθώς επίσης και της απόλαυσης, της ηδονής. Η άκρα ελευθεριότητα αυτών των γιορτών προς τιμήν της μπορεί να αποτελεί έμμεση μαρτυρία του αρχαϊκού τους χαρακτήρα. Η άκρα ελευθεριότητα των Floralia; Πράγματι σ' αυτή τη γιορτή σημειώνονται περίεργα τελετουργικά, τέτοια που προκαλούν έκπληξη ακόμα και στο ρωμαϊκό λαό: «Ακόμα και πόρνες, θύματα της δημόσιας ακολασίας, επιδεικνύονται στη σκηνή, ακόμα πιο άθλιες μπροστά στις γυναίκες - που ήταν οι μόνες που τις αγνοούσαν τις εκθέτουν στα μάτια ανθρώπων κάθε ηλικίας, κάθε στρώματος, υποδεικνύουν μεγαλόφωνα τη διεύθυνσή τους, την ταρίφα τους, τα διακριτικά τους - ακόμα και σε όσους δεν το έχουν καθόλου ανάγκη. Αποκαλύπτουν ακόμα και πράγματα που θάπρεπε να παραμένουν στα σκοτάδια των άντρων τους για να μη σπιλώνουν το φως της μέρας^^».

Τα παραπάνω είναι μια όψιμη μαρτυρία και - πρόσθετο επιβαρυντικό στοιχείο - γραμμένα από τον Τερτυλλιανό, Χριστιανό συγγραφέα που για απολογητικούς λόγους έχει την τάση να αμαυρώνει συστηματικά ό,τι έχει να κάνει με την ειδωλολατρική θρησκεία. Εκτός από τον Τερτυλλιανό, λίγοι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται λεπτομερειακά σ' αυτούς τους αγώνες. Κατ' εξοχήν λαϊκή γιορτή, που έγινε ετήσια το 173 π.Χ., τα Floralia τελούνται για έξι μέρες, από τις 28 Απριλίου ως τις 3 Μαΐου. Αντίθετα με τους άλλους μεγάλους αγώνες της Ρώμης, οι τελετές είναι νυχτερινές, άρα και ύποπτες για πολλούς πως ευνοούν την ακολασία. Το πλήθος που παρακολουθεί είναι ντυμένο όχι με το συνηθισμένο λευκό ένδυμα των επίσημων εκδηλώσεων αλλά με πολύχρωμα ρούχα, ωραίο σύμβολο της ανοιξιάτικης άνθη29. Τερτυλλιανός, Περί των θεαμάτων, 17, 3.

Ill

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

σης. Τέλος, σ' αυτές τις γιορτές δε γίνονται αγώνες με άγρια ζώα αλλά με λαγούς και αγριοκάτσικα. Πράγματι οι πόρνες της Ρώμης αποτελούν το κυριότερο αξιοθέατο των Floralia: παρελαύνουν μπροστά στους θεατές, παίζουν πιθανώς πολύ παραστατικούς μίμους και γδύνονται κατά τις απαιτήσεις των θεατών. Όπως είναι ευνόητο, οι γιορτές αυτές τελούνται σε μια ορισμένες φορές εκρηκτική ατμόσφαιρα και η κοσμική ψυχαγωγία στο τέλος της περιόδου της Δημοκρατίας υπερκαλύπτει την καθαρά θρησκευτική λειτουργία αυτών των τελετών. Αυτό δεν εμποδίζει ολόκληρο το ρωμαϊκό λαό, άντρες και γυναίκες, υψηλά πρόσωπα ή εξαθλιωμένους πληβείους, να παρακολουθεί αυτά τα θεάματα που, παρά την ανοχή των Αρχαίων σε θέματα σεξουαλικής υφής, μπορεί να προσβάλλουν ορισμένα αυστηρά στα ήθη πνεύματα. Κάποια μέρα οι θεατές των Floralia, ενώ απαιτούν φωνασκώντας κατά τα συνηθισμένα το ομαδικό «στριπ-τηζ» των πορνών, διακόπτουν τις κραυγές τους· μόλις είδαν ανάμεσα στους επίσημους τον Κάτωνα το Νεότερο, έναν αυστηρό άντρα που, ακολουθώντας το παράδειγμα του προπάππου του, του Κάτωνα του Πρεσβύτερου, δίνει παντού την εικόνα ενός σκυθρωπού πουριτανισμού και μιας άκαμπτης ηθικής. Καθώς πληροφορείται από κάποιο φίλο του τους λόγους της ταραγμένης σιωπής στις κερκίδες, ο Κάτων, σαν σοφός άντρας, φεύγει απ' το θέατρο για να μην ενοχλήσει με την παρουσία του τη συνηθισμένη τέλεση των αγώνων. Όμως η αληθινή άραγε αρετή δε θα υπαγόρευε στον Κάτωνα να απέχει απ' αυτά τα θεάματα αφού δεν μπορεί να αγνοούσε τη φύση των «λειτουργιών» στα Floralia; Και καθώς γράφει ο Οβίδιος με λεπτότητα: «Η Flora δεν είναι από εκείνες ης τρομερές και υπεροπτικές θεότητες, θέλει οί αγώνες της να είναι προσιτοί στο πλήθος των πληβείων. Διδάσκει να απολαμβάνουμε την ομορφιά της νιότης που ανθίζει: περιφρονούμε το αγκάθι όταν πέφτουν τα τριαντάφυλλα^^».

30. Οβίδιος, Ημερολόγιο, V, στ. 351-354. 218

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

Από την εκδηλωτικότητα των Floralia ο Οβίδιος αντλεί μια επικούρεια ηθική. Πράγματι οι απαρχές της γιορτής είναι πολύ προγενέστερες από την εισαγωγή του επικουρισμού στη Ρώμη. Ίσως πρέπει να δούμε μέσα από τη γύμνια των γυναικών πρωτόγονες ιεροτελεστίες με σκοπό την εύνοια της γονιμότητας των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων. Η επίδειξη των πορνών μάλλον αποτελεί επιβίωση αυτών των εθίμων, ενώ κατά την κλασική εποχή σχεδόν μόνο οι πόρνες δέχονται να ξεγυμνωθούν έτσι δημόσια. «Ρωμαϊκή» γιορτή λοιπόν τα Floralia όπου ο ρωμαϊκός λαός, με τη μεσολάβηση των πιο καταφρονεμένων γυναικών της πόλης, ζητά την εύνοια της θεότητας. Τα Αφροδίσια αντίθετα είναι μια «ελληνική» γιορτή· γιορτάζονται κι αυτά τον Απρίλιο, το μήνα της Αφροδίτης. Οι κοινές γυναίκες της Ρώμης γρήγορα οικειοποιήθηκαν αυτές τις τελετές. Εκείνη τη μέρα απευθύνουν την ευσέβειά τους στην Ερυκίνη Αφροδίτη. Με το λατινικό της προσωπείο, η Αφροδίτη του όρους Έρυξ είναι κατάλληλη να γίνει η ιερή προστάτιδα των πορνών της Ρώμης. Αυτή η Αφροδίτη της Σικελίας, το είδαμε πριν, λατρεύεται, όπως κι εκείνη της Κορίνθου ή άλλων ελληνικών πόλεων, από τις ιερόδουλες. Όταν εισβάλλει επίσημα στη Ρώμη, στην αρχή του Δεύτερου Καρχηδονιακού Πολέμου, βιάζονται να την απαλλάξουν από ιεροτελεστίες ολοφάνερα εξωτικές και πρόκειται για μια «φρόνιμη» και εκρωμαϊσμένη Αφροδίτη που εγκαθιστούν στο Καπιτώλιο. Όμως, τριάντα χρόνια αργότερα, αφιερώνουν έναν άλλο ναό στην Ερυκίνη Αφροδίτη έξω από τα τείχη της Ρώμης, κοντά στην Κολλίνη πύλη, αφού, μαζί με άλλες τρεις θεότητες, η Αφροδίτη του σαρκικού έρωτα πρέπει να τιμάται έξω από τα τείχη «για να μην έρχονται αντιμέτωποι οι έφηβοι και οι παντρεμένες γυναίκες στην πόλη με τα πάθη του διεγείρει η Αφροδίτη^!». Πολύ φυσικά το ιερό της Κολλίνης πύλης προσελκύει τις πιστές της Αφροδίτης που συμβάλλουν στη διατήρηση ορισμένων σικελικών ιδιαιτεροτήτων στη λατρεία της θεάς: «Δημόσια κορίτσια, τιμήστε τη θεότητα της Αφροδίτης, εκείνη που 31. Βιτρούβιος, 1, 7,1. 219

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ευνοεί τα κέρδη των επαγγελματιών. Ζητείστε της, μαζί με το λιβάνι, την ομορφιά και την επιτυχία, ζητείστε της την τέχνη των χαδιών και μια πνευματώδη συζήτηση, δώστε στην αφέντρα σας μύρτο και μέντα που της αρέσουν, και στεφάνια από σχοίνα πλεγμένα με τριαντάφυλλα^^».

Πρόκειται για ένα περίεργο κράμα από θρησκευτικές τελετές (φέρνουν προσφορές και τάματα στη θεά), διαγωνισμούς ομορφιάς και εμπορικές συναλλαγές. Κι αυτό γιατί αυτή η θρησκευτική γιορτή προσελκύει μέσα σε λίγο καιρό τους «εμπόρους του ναού» και αποτελεί μια πολύ καλή ευκαιρία για όλους τους ειδικούς εμπόρους να έχουν συγκεντρωμένες στον ίδιο χώρο και την ίδια ώρα όσες επαγγελματίες της γοητείας μπορεί να προσφέρει η Ρώμη: «Σήμερα είναι το πανηγύρι με τις εταίρες κοντά στο ιερό της Αφροδίτης. Εκεί μαζεύονται οι έμποροι και θέλω να πάω να εμφανιστώ», λέει μια όμορφη που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της νύχτας της με τα στολίσματα και τα φτασιδώματά της. Για το λόγο αυτό οι πιο γερασμένες, όσες τριγυρνούν στα δρομάκια της Σοβώρας δίχως να βρίσκουν πελάτες, πηγαίνουν στο ιερό της Κολλίνης πύλης πριν την ανατολή του ήλιου. Είναι η ώρα που το σκοτάδι που βασιλεύει ακόμα στους δρόμους της Ρώμης τους επιτρέπει να ξεγελούν και να εξαπατούν τους αγοραστές «στο εμπόρευμα». Αντίθετα, όσο πιο όμορφη είναι μια κοπέλα τόσο πιο αργά το πρωί πηγαίνει να δείξει την ευλάβειά της στην Ερυκίνη Αφροδίτη. Όσων η ομορφιά δεν έχει τίποτα να φοβηθεί από το λαμπερό ήλιο περιμένουν το μεσημέρι για να εμφανιστούν μεγαλοπρεπώς στην Κολλίνη πύλη. Μα ας προσέχει εκείνη που, όλο αυταπάτες για τα κάλλη της, εκθέτει στο άπλετο φως μια φιγούρα δίχως γοητεία, ένα άχαρο σώμα. Γιατί δεν είναι μόνο οι πιστές ή οι έμποροι γύρω από το ναό* υπάρχουν κι όλοι οι νέοι της Ρώμης που έρχονται και κοροϊδεύουν ασυγκράτητα τις «πορνικές κομψότητες», όπως λέει με λεπτότητα ένας απ' αυτούς τους νεαρούς σε ένα έργο του Πλαύτου. Και χωρίς κανένα οίκτο οι αλήτες λερώνουν με καπνιά την κακόμοιρη κοπέλα πούχει χάσει τη 32. Οβίδιος, Ημερολόγιο, IV, στ. 865-869. 220

01 «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ» ΑΠΟΛΑΥΣΕΙΣ

φρεσκάδα της για να της μάθουν να κρίνει τα σωματικά της προσόντα με περισσότερη ταπεινοφροσύνη! Όσο βαστούν τα Αφροδίσια, οι εμπορικές συναλλαγές ανθίζουν μέσα στους καπνούς και τα λιβάνια και τη δυνατή μυρωδιά των λουλουδένιων στεφανιών που μαζεύονται γύρω απ' το ναό. Την αυγή οι φτωχοί lenos της Σοβώρας ή του Ιπποδρόμου έρχονται να διαλέξουν μέσα απ' την παρτίδα των κοριτσιών που βρωμούν και ζέχνουν και που απευθύνονται στην πελατεία της τελευταίας υποστάθμης. Το μεσημέρι αντίθετα οι ιδιοκτήτες των σοβαρών σπιτιών που επιζητούν το σπάνιο πουλί, τη σαγηνευτική νύμφη που θα είναι ικανή να τραβήξει έναν πλούσιο στρατιωτικό, έναν κτηματία ή έναν άσωτο υιό, όλους όσους θα καταβάλουν, χωρίς να στραβομουτσουνιάσουν, ένα ισχυρό ποσό για να νοικιάσουν την ομορφιά της για ένα μήνα ή ένα χρόνο. Παράξενο θέαμα αυτό το μεγάλο σεξουαλικό πανηγύρι που συνδέεται με την πιο απλοϊκή έκφραση ευσέβειας. Μα κι άλλες λατρείες, κι άλλες θρησκευτικές τελετές πιο μυστικές, εισάγονται ήδη στη Ρώμη κι από τον π.Χ. αιώνα και εξής «εστιάζουν» την πίστη των απόκληρων. Οι ευσεβείς της Ίσιδας θα διαδεχτούν εκείνες της Ερυκίνης Αφροδίτης και ο ναός της αιγυπτιακής θεότητας θα πάρει μια επίλεκτη θέση στον κόσμο της ρωμαϊκής φιλεραστίας.

221

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΕΝΑΤΟ

ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΒΙΑΙΟΤΗΤΕΣ «Οί αφέντες

τον κόσμου δεν έχουν ούτε βώλο γης δικό

τους»

«Τα άγρια ζώα που ζουν στην Ιταλία έχουν το καθένα τους μια φωλιά, ένα κατάλυμα, ένα καταφύγιο- μα όσοι πολεμούν και πεθαίνουν για την Ιταλία δεν έχουν τίποτα παρά τον αέρα και το φως. Χωρίς σπίτι, σαν τους αλήτες, περιπλανιούνται με γυναίκα και παιδιά. Οι στρατηγοί λένε ψέματα στους στρατιώτες όταν στις μάχες τους ενθαρρύνουν να υπερασπίζονται από τους εχθρούς τους τάφους τους και τα ιερά τους. Γιατί κανένας απ* αυτούς τους Ρωμαίους δεν έχει στην κατοχή του ακόμα έναν οικογενειακό βωμό ή τον τάφο των προγόνων του. Πολεμούν για την πολυτέλεια και τα πλούτη των άλλων, πεθαίνουν γι' αυτούς, ενώ οι ίδιοι, που τους λένε αφέντες του κόσμου, δεν έχουν ούτε βώλο γης δικό τους^>. Έ ν α ορμητικό, α π ό τ ο μ ο κείμενο, α ν ά λ ο γ ο με την αγανάκτηση του Τιβέριου Γράκχου, όταν στο τέλος του

π.Χ. αιώνα διασχίζει

την Ιταλία π ο υ έχει καταστραφεί α π ό χ ρ ό ν ι α πολέμων, λεηλασιών, εγκατάλειψης των αγρών α π ό τους γεωργούς. Αυτό π ο υ προδίδουν οι βίαιες μεταφορές του δήμαρχου είναι η κρίση, οικονομική, κοινωνική και ταυτόχρονα πολιτική, π ο υ πλήττει τότε τη Ρώμη και την Ιταλία.

1. Απόσπασμα του λόγου που εκφωνεί το 133 π.Χ. ο Τιβέριος Γράκχος όταν θέλει να υιοθετήσουν οι Ρωμαίοι το γεωργικό του νόμο για την ανακατανομή της γης. 223

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Φανερώνουν ωμά το εύθραυστο των ρωμαϊκών θεσμών που αδυνατούν να προσαρμοστούν στην απότομη αύξηση της αυτοκρατορίας. Χωρίς να επαναλάβουμε λεπτομερειακά τις συνέπειες της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής της Ρώμης κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της Δημοκρατίας, πρέπει ωστόσο να υπενθυμίσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά· θα καταλάβουμε έτσι καλύτερα πώς κλονίζεται σε μερικές δεκαετίες η καθημερινή διαβίωση χιλιάδων ατόμων. Οι Καρχηδονιακοί Πόλεμοι και κατόπιν οι ρωμαϊκές εκστρατείες στην Ελλάδα και στην Ανατολή πλουτίζουν το στρατό και το Κράτος χάρη στη σύσταση επαρχιών (Provinciae) ολόγυρα στη μεσογειακή λεκάνη. Όμως σημαίνουν και την εγκατάλειψη της παραδοσιακής αγροτικής οικονομίας στην Ιταλία. Οι μικροϊδιοκτήτες που εγκαταλείπουν για μήνες, αν όχι για χρόνια, τα κτήματά τους για να πολεμήσουν στις ρωμαϊκές λεγεώνες, δεν μπορούν, όταν επιστρέφουν, να ξαναφτιάξουν τη γη τους που στο μεταξύ έχει γίνει χέρσα. Πολλοί λοιπόν είναι αυτοί οι βετεράνοι που υποχρεώνονται να πουλήσουν τα κτήματά τους σε μεγαλοϊδιοκτήτες κι έρχονται στη Ρώμη να διογκώσουν το στρώμα του αστικού όχλου. Ενώ ορισμένες περιοχές της Ιταλίας μετατρέπονται σε latifundia, έρημες απ' τους κατοίκους τους, οι «μετανάστες» δε σταματούν να εισρέουν στην πόλη. Οι συνέπειες αυτής της γρήγορης μετατροπής του αγροτικού όχλου σε αστικό είναι ανυπολόγιστες: η ανάπτυξη της πελατείας, οι απόρροιές της, παρασιτισμός και ραθυμία, βαραίνουν στους πολιτικούς προσανατολισμούς του τελευταίου αιώνα της Δημοκρατίας. Τα προβλήματα τροφοδοσίας της Ρώμης ποτέ δεν ήταν εύκολο να επιλυθούν - είδαμε πολλά παραδείγματα. Ως το π.Χ. αιώνα είναι κυρίως οι ξένοι που έρχονται να εγκατασταθούν στη Ρώμη, άνθρωποι που είναι εύκολο σε περίπτωση μεγάλης σιτοδείας να εκδιωχθούν από την πόλη. Από το αιώνα και μετά τους συναγωνίζονται οι Ρωμαίοι πολίτες που έρχονται από την ύπαιθρο, άνθρωποι που επικαλούνται ακριβώς την πολιτική τους υπόσταση για να απαιτήσουν από το Κράτος τροφή και στέγη. Πώς να ικανοποιηθούν πράγματι οι ανάγκες αυτού του αστείρευτου κύματος ξεριζωμένων που εισρέει στην πόλη; Μπορούν αυτοί οι Ιταλοί χωρικοί να «προσηλυτιστούν» και να περάσουν από τις 224

ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΒΙΑΙΟΤΗΤΕΣ

αγροτικές εργασίες στη βιοτεχνία; Σχεδόν αδύνατο. Στις αρχαίες κοινωνίες η εργασία, και κυρίως η χειρωνακτική, περιφρονείται από τους ελεύθερους ανθρώπους. Πολύ λίγοι, αν δεν υπακούσουν σε μια οικογενειακή παράδοση, καταδέχονται να γίνουν λαναράδες ή αγγειοπλάστες. Κι ακόμα, η εισροή των σκλάβων που προέρχονται απ' τα πολεμικά λάφυρα σε Ελλάδα και Ανατολή απομακρύνει τους ελεύθερους από δραστηριότητες που όλο και περισσότερο απευθύνονται στο δουλικό προσωπικό των εμπορικών, βιοτεχνικών ή οικογενειακών επιχειρήσεων^. Ο νέος αστικός όχλος δεν μπορεί λοιπόν να υπολογίζει παρά μόνο στην οικονομική συνδρομή των πλούσιων. Ας μη μας προκαλεί έκπληξη που πολλοί απ' αυτούς τους ξεριζωμένους, εξοργισμένοι βλέποντας τα κέρδη των κατακτήσεων να πηγαίνουν πάντοτε στα μέλη της nobilitas, φαίνονται έτοιμοι για κάθε βιαιότητα, έτοιμοι να ακολουθήσουν οποιονδήποτε δημαγωγό που τους τάζει διάφορα ωραία. Ανεκτίμητο πλεονέκτημα ή υπολογίσιμος κίνδυνος σε μια εποχή που ο αγώνας γίνεται όλο και πιο σκληρός ανάμεσα στις φατρίες των μεγάλων αριστοκρατικών οικογενειών της Ρώμης, σε μια εποχή που κάθε μέσο εκφοβισμού, εξεγέρσεις, συμπλοκές, ακόμα και δολοφονίες, χρησιμοποιούνται από τους αρχηγούς αυτών των φατριών στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν την εξουσία. Η Ρώμη σίγουρα δε μονοπωλεί αυτές τις γεμάτες ένταση καταστάσεις κατά τις οποίες η αυξανόμενη ανισορροπία ανάμεσα σε δυο ομάδες πολιτών προκαλεί σοβαρές ταραχές. Ωστόσο στη Ρώμη όλα συμβαίνουν με εξαιρετικά γρήγορο τρόπο: μόλις ορισμένες δεκαετίες αρκούν έτσι ώστε η συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια ορισμένων εκατοντάδων οικογενειών και η 2. Ανάμεσα στο 200 και το 150 π.Χ. οι διάφορες εκστρατείες της Ρώμης απέδωσαν 250.000 αιχμαλώτους πολέμου που έγιναν σκλάβοι. Είναι λίγοι, αν σκεφτούμε πως 1.000.000 Γαλάτες σκλαβώθηκαν κατά την κατάκτηση της Γαλατίας από τον Καίσαρα. Ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο οι ελεύθεροι σιγά σιγά απομακρύνθηκαν από τα βιοτεχνικά επαγγέλματα μας δίνει η κοινωνική κατανομή των χρυσοχόων στη Ρώμη: 35% είναι σκλάβοι, 58% απελεύθεροι και μόνο 7% ελεύθεροι (πβ. Ρ.Α. Brunt, «Η ρωμαϊκή μαφία». Παρελθόν και Παρόν, 35, Δεκέμβριος 1966, σσ. 3-27). 225

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ξαφνική πτώχευση χιλιάδων άλλων να δημιουργήσουν ένα ιδιαίτερα εκρηκτικό κλίμα συγκρούσεων. Όπως εξυπακούεται, ο πληθυσμός της πόλης θα είναι το πρώτο θύμα αυτών των μετατροπών. Η βία γίνεται

πολιτική

Μόνο οι Ρωμαίοι πολίτες μπορούν να επωφελούνται από τη συνδρομή των πλούσιων: πράγματι πάνε και ζητούν από τους αφέντες τους τη sportula που τους εξασφαλίζει την καθημερινή τους διατροφή. Σε αντάλλαγμα, με τις ψήφους τους επιτρέπουν στους αφέντες τους να ανεβαίνουν διαδοχικά στα αξιώματα του cursus honorum εξασφαλίζοντας έτσι την εξουσία. Ωραίες διαδικασίες, αμοιβαία εξυπηρέτηση που δεν μπορεί φυσικά παρά να ικανοποιεί και τις δύο πλευρές. Ωστόσο αυτή η εισροή των δικαιούχων της sportula και κατόπιν η διανομή σιτηρών από το Κράτος κάνει την τροφοδοσία της Ρώμης όλο και πιο εξαρτημένη από τυχαίους παράγοντες^. Οι μικροκλέφτες πληθαίνουν σε μια πόλη όπου η τροφή πάντοτε αποτελούσε μείζον πρόβλημα. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του, ο Καίσαρας προχωρεί σε απογραφή των δικαιούχων των διανομών: για το εγχείρημα αυτό επιφορτίζει τους ιδιοκτήτες των insulae, κάτι που νομίζει ότι θα επιτρέψει να εντοπιστούν ευκολότερα οι παραβάτες. Η επιχείρηση έχει ενδιαφέρον για τα οικονομικά του Κράτους: πράγματι, από τους 320.000 πληβείους που παίρνουν απ' αυτό δωρεάν σιτηρά, 150.000 βρίσκονται να μην έχουν κανένα δικαίωμα στην κρατική γενναιοδωρία! Καμία βελτίωση στις δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης που επικρατούν στις πυκνοκατοικημένες συνοικίες: στη Σοβώρα, στον Ιππόδρομο, στην περιοχή πέρα από τον Τίβερη, αλλά και στις αποβάθρες του ποταμού. Στο τέλος του π.Χ. αιώνα η κατασκευή μεγάλων αποθηκών στις όχθες (horrea) προσελκύει ένα ολόκληρο πλήθος εξαθλιωμέ-

3. Στο σύστημα της sportula προστίθενται από την εποχή των Γράκχων οι διανομές τροφίμων στους Ρωμαίους πολίτες από το Κράτος στην αρχή σε χαμηλές τιμές, κατόπιν δωρεάν. 226

ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΒΙΑΙΟΤΗΤΕΣ

νων, ναυτικών, εκφορτωτών που θα φτιάξουν ομάδες κρούσης στην υπηρεσία του κάθε πολιτικού ταραξία. Ο Αβεντίνος δεν είναι πια τόπος για τους πληβείους και, διωγμένοι απ' την ακρίβεια των ενοικίων, οι μικροβιοτέχνες και οι άνεργοι μετακινούνται στο νότιο τμήμα της Ρώμης. Καταστάσεις συχνά δυσβάσταχτες ξεσπούν σε απότομες εκρήξεις βίας, όταν οξύνεται το πρόβλημα της πείνας: «(το 57π,Χ,) ένας άγριος λιμός ορθώθηκε στην πόλη κι ολόκληρος ο πληθυσμός όρμησε στο θέατρο κι έπειτα στο Καπιτώλιο όπου ήταν μαζεμένοι οι γερουσιαστές, απειλώντας τους να τους σκοτώσουν, να τους κάψουν ζωντανούς και να πυρπολήσουν τους ναούς^».

Οι πολιτικοί κατάλαβαν καλά το όφελος που μπορούν να αποκομίσουν από τις δυσκολίες τροφοδοσίας. Το 67 π.Χ. ο δήμαρχος Γαβίνιος θέλει να περάσει ένα νόμο που θα δίνει πλήρη εξουσία στον Πομπήιο να πολεμήσει τους πειρατές, όμως συναντά την αντίθεση της Συγκλήτου. Για να φοβίσει τους συγκλητικούς, ξεσηκώνει εναντίον τους το πλήθος αφιονίζοντάς το με την προοπτική της σιτοδείας. Ο λαός καταλαμβάνει την αίθουσα όπου συνεδριάζει η Σύγκλητος, που υποχρεώνεται να υποχωρήσει. Μόλις ψηφίζεται ο νόμος, σαν από θαύμα η τιμή του σιταριού πέφτει μονομιάς και η ρωμαϊκή αγορά επανατροφοδοτείται. Δε χρειάζονται μαντικές ικανότητες για να δει κανείς τη σχέση ανάμεσα στα δύο γεγονότα! Αυτή τη βία που δύσκολα συγκρατιέται, που είναι έτοιμη να ξεσπάσει με την παραμικρή αφορμή, οι πολιτικοί δεν αρκούνται να τη χρησιμοποιούν κατά περίσταση και για συγκεκριμένες πράξεις. Θα γίνει γι' αυτούς ένα φοβερό όπλο στην υπηρεσία των φιλοδοξιών τους. Δεν πρόκειται πια για καβγάδες στην πόρτα ενός leno, καβγάδες μεθοκόπων που αναστατώνουν τις πιο άθλιες συνοικίες της πόλης. Με την ορμητική μάζα των περιθωριακών, των κατεστραμμένων πληβείων, οι πολιτικοί θα φτιάξουν ομάδες «αγανακτισμένων» που θα 4. Δίων Κάσσιος, XXXIX, 9,2. 227

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

παίξουν το ρόλο του διαιτητή στις συγκρούσεις ανάμεσα στους Populares και στους Optimates, Είναι η εμφάνιση μιας καινούργιας μορφής βίας. Η μεγάλη ληστεία Όπως είδαμε, ο αστικός χώρος ελάχιστα γνωρίζει τους μεγάλους ληστές. Σίγουρα στην αρχαιότητα υπήρξαν ληστές που τα κατορθώματά τους έμειναν μυθικά: στα ρωμαϊκά θέατρα παρουσιάζονται τακτικά μπροστά σ' ένα παθιασμένο κοινό έργα που αφηγούνται τα κατορθώματα ενός Πρισκιανού, ληστή των μεγάλων δρόμων, που τα κακουργήματά του τον οδήγησαν στη σταύρωση. Εκτός απ' αυτόν τον Πρισκιανό που έγινε μυθικό πρόσωπο στα λαϊκά στρώματα της Ρώμης δεν υπάρχει στις μαρτυρίες που διαθέτουμε ίχνος της μυθολογίας του «κακού παιδιού», του «αποβράσματος». Καμιά σύγκριση ανάμεσα στους Αρχαίους και σε μας με τα μυθιστορήματα σε συνέχειες του αιώνα, τα αστυνομικά μυθιστορήματα, τα φιλμ νουάρ ή, πιο απλά, με τη χρήση των καθημερινών συμβάντων από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αυτό εξάλλου δε σημαίνει ότι ο συμπαθής λαός της Ρώμης ή άλλων αρχαίων πόλεων δεν απολαμβάνει να ακούει ιστορίες για ληστές· μόνο που οι «εκλεκτοί» συγγραφείς ποτέ δε σκέφτηκαν ότι τα ονόματα αυτών των ηρώων «απ' την ανάποδη» έπρεπε να διαιωνιστούν. Η ληστεία και η άγρια εγκληματικότητα αποτελούν συμφορές που απειλούν κυρίως την, όχι καλά προστατευμένη, ύπαιθρο, όπου εύκολα καταφεύγουν κάθε λογής λεηλάτες, παραμονεύοντας τους μοναχικούς ταξιδιώτες, ληστεύοντας και σκοτώνοντάς τους. Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται φυσικά οι πειρατές των οποίων η δύναμη στην αρχή του αιώνα φαίνεται απεριόριστη. Δεν αρκούνται στις επιθέσεις και το πλιάτσικο των εμπορικών πλοίων ή των ταξιδευτών επιπλέον το καθεστώς ατιμωρησίας τους κάνει να αψηφούν τη ρωμαϊκή εξουσία και στη στεριά. Εκμεταλλευόμενοι τον κοινωνικό πόλεμο που αντιπαραθέτει Ρωμαίους και Ιταλούς, οι πειρατές αποβιβάζονται στην Ιταλία, πυρπολούν τα καράβια στο λιμάνι της Όστιας, απάγουν επιδεικτικά δύο πραίτωρες μαζί με τη συνοδεία τους. Τρομοκρατούν 228

ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΒΙΑΙΟΤΗΤΕΣ

τους κατοίκους των ιταλικών ακτών πάνω στα ιστιοφόρα τους που τα έχουν βαφτίσει «ποντικούς». Μπορούν και επιβάλλουν συμμαχίες σε πόλεις με στρατηγική θέση και τις υποχρεώνουν να χρησιμεύουν ως καταφύγιά τους. Σε αντάλλαγμα οι πόλεις παίρνουν ένα μέρος των λαφύρων. Προκαλεί πολλή έκπληξη και αποτελεί κάτι σχεδόν μοναδικό στα χρονικά της Αρχαιότητας το γεγονός ότι οι πειρατές, ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν και άντρες από μεγάλες οικογένειες που προτίμησαν την περιπέτεια από τη ρουτίνα, αποτελούν ένα αληθινό «συνδικάτο». «Είχαν τόσο φιλικές σχέσεις οι μεν προς τους δε που έστελναν χρήματα και βοήθεια τόσο στους οικείους τους όσο και σ' αυτούς που τους ήταν εντελώς άγνωστοι. Στην πραγματικότητα αυτό αποτελούσε την κυριότερη πηγή της δύναμής τους: όσους εξυπηρετούσαν κάποιον απ* αυτούς, τους τιμούσαν όλοι- όσους είχαν διαμάχη με κάποιον απ' αυτούς, τους τσάκιζαν όλοΦ».

Μια παράλληλη κοινωνία που η επιδεικτικότητά της αποτελεί διαρκή προσβολή για το ρωμαϊκό Κράτος. Οι πειρατές εκθέτουν έναν αυθάδη πλούτο, καλύπτοντας με χρυσό τα κατάρτια των πλοίων τους και με ασήμι τα κουπιά τους. Οργανώνουν μεγάλα γλέντια στις ιταλικές ακτές με σημαντική επικουρία από χορεύτριες και μουσικούς. Και το χειρότερο: περιγελούν ανοιχτά τους Ρωμαίους όταν τους αιχμαλωτίζουν και τους θανατώνουν αφού τους έχουν χλευάσει ξεδιάντροπα. Αλληλοπροστατευμένοι, οχυρωμένοι, όταν δε διατρέχουν τη Μεσόγειο, στα κάστρα τους στην Κιλικία, οι πειρατές μοιάζουν αήττητοι. Οι επιδρομές τους στις ιταλικές ακτές, οι επιθέσεις τους στα πλοία, οι αρπαγές σημαντικών προσωπικοτήτων βάζουν σε κίνδυνο όχι μόνο τη ζωή ατόμων αλλά και την ιταλική οικονομία, που κατά περιόδους στερείται τα φορτία των πλοίων με σιτάρι απαραίτητο για τη διατροφή του τεράστιου πληθυσμού της Ρώμης. 5. Δίων Κάσσιος, XXXVI, 22. 229

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Ένας άντρας θα αρπάξει την ευκαιρία που του δίνεται να γίνει ξακουστός, απελευθερώνοντας ξανά τις θάλασσες: ο Πομπήιος που ενισχύει το πολιτικό του κύρος παίρνοντας την αρχηγία του «πολέμου» ενάντια στους πειρατές κάτω από εξαιρετικές συνθήκες. Διαιρεί τη θάλασσα σε δεκατρία τμήματα, εφοδιασμένο το καθένα με μια μοίρα· σε σαράντα μέρες εκκαθαρίζει τη δυτική Μεσόγειο και σε τρεις μήνες καταπολεμά τελείως τους πειρατές: 10.000 εκτελούνται, 20.000 αιχμαλωτίζονται. Ο Πομπήιος τους τοποθετεί σε κωμοπόλεις σε Ανατολή και Δύση επιφορτίζοντάς τους με ειρηνικές ενασχολήσεις. Εκπληκτική μεταστροφή αυτών των «τρόμων» της Μεσογείου σε φιλήσυχους κηπουρούς. Πολλά χρόνια αργότερα ο Βιργίλιος συναντά έναν απ' αυτούς τους πρώην πειρατές στον Τάραντα, ένα καλό γεροντάκι που καλλιεργεί λουλούδια και λαχανικά στους πρόποδες των οχυρωμάτων της πόλης. Αν οι Ρωμαίοι χαίρονται που εξασφάλισαν την τάξη έξω από την πόλη τους, χάρη στην αποτελεσματική παρέμβαση του Πομπήιου, ωστόσο θα γνωρίσουν μέσα στα τείχη τους μια νέα μορφή βίας ιδιαίτερα επιθετική, τις πολιτικές αγριότητες που προκαλεί το οικονομικό και κοινωνικό περίγραμμα της Ρώμης στο τέλος της δημοκρατικής περιόδου. Ένοπλες συμμορίες και ομάδες πίεσης Η ανάγνωση ιστορικών έργων, λόγων, επιστολών που συντάχτηκαν κατά τα πρώτα εκατό χρόνια της Δημοκρατίας στη Ρώμη μας εισάγουν σε έναν κόσμο της βουής και της αντάρας: η πολιτική ζωή είναι πράγματι διάστικτη από πολλές πράξεις βίας όλο και πιο τολμηρές, όλο και πιο δύσκολο να κατασταλούν. Και δεν είναι καθόλου ανάγκη να αναφέρουμε σχετικά τους πολλούς εμφύλιους πολέμους που διαδέχονται ο ένας τον άλλο αυτή την περίοδο. Οι αρχηγοί στηρίζονται γενικά σε τακτικές ένοπλες δυνάμεις και πραγματικές μάχες εκτυλίσσονται ανάμεσα στους οπαδούς του Μάριου και του Σύλλα, του Πομπήιου και του Καίσαρα. Η «καθημερινή ζωή» στη Ρώμη, κατά τον π.Χ. αιώνα, αρκεί να δώσει πολλά παραδείγματα της κατάπτωσης των πολιτικών ηθών: αρχικά σε εξαιρετικές περιπτώσεις, η 230

Μ Ε Τ Α Τ Ρ Ο Π Ε Σ ΚΑΙ Β Ι Α Ι Ο Τ Η Τ Ε Σ

προσφυγή στην επέμβαση ομάδων λίγο πολύ αμφίβολης προέλευσης γίνεται σχεδόν κοινότυπη αυτό τον αιώνα. Όλες αυτές τις δεκαετίες που η Δημοκρατία πνέει τα λοίσθια, οι Ρωμαίοι πολιτικοί παρακινούνται να στρατολογούν πληρωμένους δολοφόνους. Είναι πρώτ' απ' όλα μια παλιά συνήθεια για τα μέλη της αριστοκρατίας να περιστοιχίζονται από ένοπλη συνοδεία αποτελούμενη από απελεύθερους ή πελάτες έτοιμους να παράσχουν προστασία από κάθε ενδεχόμενη επίθεση. Οι δρόμοι της Ρώμης, ιδίως τη νύχτα, μετατρέπονται σε πραγματικά επικίνδυνους τόπους. Οι tresviri noctumi είναι πολύ λίγοι για ν' ανησυχούν στ' αλήθεια οι ληστές των περιχώρων που έχουν κακές προθέσεις. Είναι επίσης απαραίτητο η μέριμνα για την κάθαρση των δρόμων από τα επικίνδυνα άτομα να ανατεθεί σε ένοπλους σωματοφύλακες. Γι' αυτό κανείς δεν πρέπει να εκπλησσόταν βλέποντας φρουρά γύρω από κάποιον πολιτικό όταν εμφανιζόταν στο forum κι όταν εκφωνούσε λόγο από το βήμα των δημηγοριών. Από το π.Χ. αιώνα ορισμένοι πολιτικοί καταλαβαίνουν τα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν από τη δύναμη που δείχνει η συνοδεία τους. Από αμυντική γίνεται επιθετική. Όταν ζητούν τις ψήφους των συμπολιτών τους, οι υποψήφιοι για τα διάφορα αξιώματα συνοδεύονται από ενόπλους, ικανούς πρώτα να προσφέρουν μια αποτρεπτική δύναμη και κατόπιν να υποστηρίξουν με «ισχυρά» επιχειρήματα την υποψηφιότητα του αφεντικού τους. Το 143 π.Χ. ο Σκιπίων Αιμιλιανός θεσιθηρεί την τιμητεία, το ανώτατο λειτούργημα του ρωμαϊκού cursus honorum. Φτάνει στο forum συνοδευόμενος από απελεύθερους και αχρείους, «αλήτες της δημόσιας πλατείας ικανούς να εξεγείρουν το λαό και να χρησιμοποιούν βία ραδιουργώντας και φωνασκώντας^». Ο Μάριος, κατά την περίοδο που είναι ο αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος της Ρώμης, υποστηρίζεται στην πολιτική του από δυο αρχηγούς του λαϊκού κόμματος, το Σατούρνιο και το Γλαυκία. Αυτοί στρατολογούν ένα πλήθος από πειναλέους και ταραξίες που διεισδύουν στις λαϊκές συνελεύσεις (comitia) σε περίοδο εκλογών και ψήφι6. Πλούταρχος, Αιμίλιος, 38. 231

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

σης νόμων. Μετά τη συνωμοσία του Κατιλίνα ο Καίσαρας, που κατηγορήθηκε ότι ήταν ευνοϊκά διακείμενος προς τους συνωμότες, οφείλει να υπερασπιστεί τον εαυτό του μπροστά στη Γερουσία: «Ξεσήκωσε τα πιο νοσηρά και τα πιο διεφθαρμένα άτομα της πόλης και τα μάζεψε γύρω του. Από φόβο, ο Κάτων έπεισε τη Σύγκλητο να συμφιλιωθεί μ* αυτό τον πάμπτωχο όχλο, διανέμοντάς του σιτηρά^^\

Θα ήταν εύκολο να αναφέρουμε δεκάδες ανάλογα επεισόδια που θα αποδείκνυαν ως ποιο σημείο είναι συνηθισμένο και κοινό για έναν πολιτικό να αναζητά στα χαμηλά στρώματα της Ρώμης άντρες χωρίς ενδοιασμούς σπρωγμένους απ' την αθλιότητα ή την περιθωριακότητα^. Φτωχοί, δούλοι, συχνά φυγάδες, που δεν έχουν τίποτα πια να χάσουν, που τους θαμπώνει η ελπίδα της απελευθέρωσης. Ο σκληρός πυρήνας αυτών των ενόπλων πολιτοφυλακών αποτελείται γενικά από μονομάχους. Με τη σωματική τους ρώμη, με την επιδεξιότητά τους στο χειρισμό των όπλων, οι μονομάχοι σχηματίζουν άριστες «μυώδεις» συνοδείες.Όι αξιωματούχοι που εμπλέκονται στους αγώνες, οι αγορανόμοι ή οι πραίτωρες, φιλοξενούν συχνά στους βοηθητικούς χώρους των σπιτιών τους δεκάδες μαχητές που θα συμμετάσχουν στο θέαμα. Κάποιες φορές, μετά τους αγώνες, αυτοί οι μονομάχοι μένουν στο σπίτι του αξιωματούχου για να διασφαλίσουν την προστασία του. Ακόμα κι αν δε μάχονται πια στην αρένα, είναι προικισμένοι με μια τρομερή σωματική δύναμη που αναπτύσσουν με καθημερινή προπόνηση. Αυτές οι ιδιωτικές φρουρές εγκυμονούν έναν τόσο σοβαρό κίνδυνο που στο τέλος της δημοκρατικής περιόδου γίνεται προσπάθεια να περιοριστεί με διάταγμα ο αριθμός των μονομάχων που επιτρέπεται να έχει στο σπίτι του για λογαριασμό του κά-

7. Πλούταρχος, Κάτων, 26. 8. Ο A.W. Lintott (Βία στη δημοκρατική Ρώμη, Οξφόρδη, 1968) παραθέτει κατάλογο με τις βίαιες πράξεις που διατρέχουν από το 287 ως το 44 π.Χ. τη ρωμαϊκή πολιτική ζωή. Πολλοί είναι εκείνοι που καταφεύγουν σε παράνομα οργανωμένες ομάδες. 232

Μ Ε Τ Α Τ Ρ Ο Π Ε Σ ΚΑΙ Β Ι Α Ι Ο Τ Η Τ Ε Σ

ποιος πολίτης. Μήπως δεν είχαν δει τον Καίσαρα, τη χρονιά που ασκούσε το αξίωμα του αγορανόμου, να συγκεντρώνει στο σπίτι του ένα σημαντικό αριθμό μονομάχων; Ο Καίσαρας δεν παρέλειπε να δικαιολογεί αυτή τη στρατιά επικαλούμενος τις υποχρεώσεις που είναι σύμφυτες με το λειτούργημα του αγορανόμου. Χονδροειδής πρόφαση, έκριναν οι πολιτικοί του αντίπαλοι, που βιάστηκαν να ψηφίσουν ένα νόμο που να θέτει αριθμητικά όρια στις ιδιωτικές φρουρές από μονομάχους. Από οποιαδήποτε μεριά, όποιες κι αν είναι οι πολιτικές επιλογές των αφεντικών τους, αυτές οι πολιτοφυλακές χρησιμοποιούν τα ίδια μέσα. Πρώτ' απ' όλα τους αρέσει να σπέρνουν την ταραχή κατά τη διάρκεια των συνελεύσεων του λαού και των πολιτικών συγκεντρώσεων: ουρλιάζουν για να καλύψουν τη φωνή των ομιλητών, παρακινούν τους διπλανούς τους να κάνουν το ίδιο και κυρίως επιδεικνύουν τη σωματική τους δύναμη, ενώ στην ανάγκη παίζουν με το στιλέτο που έχουν γλιστρήσει στη ζώνη τους: «Τη μέρα που ο λαός θα ψήφιζε το νόμο, ο Μέτελλος είχε βάλει στο forum ξένους, μονομάχους και ένοπλους μπράβους. Φτάνοντας ο Κάτων, είδε το ναό του Κάστορα και του Πολυδεύκη περιτριγυρισμένο από οπλισμένους άντρες και τα σκυλιά του να τα έχουν γραπώσει οι μονομάχοι^».

Αυτές οι πρακτικές εκφοβισμού δεν αρκούν πάντοτε ώστε να φιμωθεί ο αντίπαλος. Δεν είναι σπάνιο τότε να σημειώνονται αληθινές μάχες στο Forum, γύρω από τη Σύγκλητο ή το Καπιτώλιο, όταν οι «συμμορίες» των δύο αντιπάλων βρίσκονται αντιμέτωπες. Εξεγέρσεις, πυρκαγιές, καταστροφές, αιματοχυσίες αποτελούν μέρος της πολιτικής ζωής της Ρώμης στο τέλος αυτής της δημοκρατικής περιό-

9. Πλούταρχος, Κάτων, 26-27. Αυτή η σκηνή εκτυλίσσεται το 62 π.Χ. Μετά την ανακάλυψη της συνωμοσίας του Κατιλίνα, ο δήμαρχος Μέτελλος θέλει να ψηφιστεί ένας νόμος για να ξαναγυρίσουν στην Ιταλία ο Πομπήιος με τις λεγεώνες του που πολεμούν στην Ανατολή. Ο Κάτων ο Νεότερος αντιτίθεται σ' αυτό το νόμο. 233

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

δου. Οι αφηγήσεις των συγχρόνων για ό,τι συμβαίνει στις πολιτικές συγκεντρώσεις θυμίζουν περισσότερο ξεκαθάρισμα λογαριασμών ανάμεσα σε αντίπαλες συμμορίες στο Σικάγο της δεκαετίας του '30 παρά εκδηλώσεις της ρωμαϊκής δημοκρατίαςι^! Ο ωραίος Κλώδίος Πώς να κάναμε λόγο γι' αυτές τις συμμορίες που χειρίζονται την πολιτική ζωή της Ρώμης χωρίς να αναφέρουμε τον Κλώδιο; Τον, για πολλούς, τύπο του επαγγελματία ταραχοποιού, του εξτρεμιστή χωρίς ενδοιασμούς. Ο Clodius Pulcher «ο ωραίος», από μια από τις μεγαλύτερες οικογένειες της πόλης, που όλη του τη ζωή αγωνίστηκε για το κόμμα των Populares. Δε γνωρίζουμε γι' αυτόν παρά μόνο μέσα από το «φάκελο κατηγορίας» που έφτιαξε με φροντίδα ο Κικέρων εναντίον του προσωπικού του εχθρού, μέσα από την αλληλογραφία του και τους ρητορικούς λόγους του. Η πραγματικότητα πιθανό να μην είναι τόσο απλή. Ωστόσο, αν πρέπει να είμαστε δύσπιστοι ως προς τις κατηγορίες από το στρατόπεδο του Κικέρωνα, άλλο τόσο ισχύει οι τεχνικές του Κλώδιου να μην αποτελούν μεμονωμένο φαινόμενο. Όλοι εκείνοι που υποστηρίζουν με τη βία ή τον εκφοβισμό μια ιδεολογία ή έναν πολιτικό ξέρουν σαν κι αυτόν να χρησιμοποιούν τις υπάρχουσες δομές για να καλύπτουν τις αμφίβολες δραστηριότητές τους. Εμπνεόμενος από ένα σχέδιο του Κατιλίνα, ο Κλώδιος αναβιώνει τους συλλόγους, τις συναρχίες (collegia). Ανέκαθεν οι Ρωμαίοι των λαϊκών τάξεων συγκεντρώνονταν σε επικήδειους συλλόγους ή σε θρησκευτικές αδελφότητες, για να γιορτάζουν τη γιορτή της θεότητας που έδωσε τον τίτλο στο σχήμα τους ή για να τιμήσουν τη μνήμη ενός νεκρού φίλου. Ποια καλύτερη «κάλυψη» για όποιον θέλει να δώσει μια νόμιμη επίφαση σε παραστρατιωτικές οργανώσεις; «Είχαν στρατολογηθεί σκλάβοι με το πρόσχημα ότι σχηματίζουν συλλόγους. Είχαν συγκεντρωθεί από κάθε γειτονιά και μοιράστη10. Ο L. Ross-Taylor (Η πολιτική και τα κόμματα στη Ρώμη της εποχής του Καίσαρα, Παρίσι, 1977) δείχνει πώς η δράση αυτών των παράλληλων συμμοριών επέδρασε στην πολιτική ζωή των τελευταίων χρόνων της Δημοκρατίας. 234

Μ Ε Τ Α Τ Ρ Ο Π Ε Σ ΚΑΙ Β Ι Α Ι Ο Τ Η Τ Ε Σ

καν σε ομάδες των δέκα. Τους ξεσήκωναν να διαπράττουν βιαιότητες, κακοποιήσεις, δολοφονίες, λεηλασίες.,.^^κ

Φυσικά βρισκόμαστε μακριά από τις ειρηνικές συγκεντρώσεις των εμπόρων που γιορτάζουν τα compitalia^^: «Άνθρωποι χαμένοι μες στην αθλιότητα και το θράσος», «το κατακάθι της πόλης...», «δόκιμοι μονομάχοι, δολοφόνοι που τόσκασαν απ' τη φυλακή...» απαρτίζουν, κατά τον Κικέρωνα, τους νέου τύπου συλλόγους. Ο Κλώδιος συγκέντρωσε σε τρομερές για τη ανενδοίαστη θρασύτητά τους ομάδες τον πληθυσμό των άθλιων συνοικιών της Σοβώρας, του Βήλαβρου, της περιοχής πέρα απ' τον Τίβερη, τους άστεγους στις αποβάθρες του ποταμού. Για αρχηγούς τους ορίζει τους σωματοφύλακές του, κυρίως απελεύθερους, που η αφοσίωσή τους σ' αυτόν είναι δεδομένη. Ανάμεσα στους υπεύθυνους αυτών των νέων συλλόγων συναντάμε και ένα νεκροθάφτη, μια που το επάγγελμά του περιφρονείται από τους Ρωμαίους· επίσης δύο ξένους, τον Σκάτο το Μάρσο και τον Τίτιο απ' το Ρεάτιο, κατά τον Κικέρωνα πειναλέους που δεν έχουν στη χώρα τους ούτε καν στέγη για να προφυλαχτούν απ' τη βροχή! Ένα ολόκληρο κράμα από επαγγελματίες του αντάρτικου πόλης όπως αυτός ο Λούκιος Σέργιος, πρώην μπράβος του Κατιλίνα που πέρασε στο σπίτι του Κλώδιου, και από περιθωριακούς που δεν είναι δύσκολο να στρατολογηθούν μέσα από τις τρώγλες όπου τους έριξαν τα θέλγητρα της πόλης. Ο Κλώδιος ξεχύνει αυτούς τους συλλόγους πάνω σε πρόσωπα και πράγματα: το Νοέμβριο του 57 πυρπολούν το σπίτι του αδερφού του Κικέρωνα, τρέπουν σε φυγή τους εργάτες που ξαναχτίζουν το σπίτι του ίδιου του Κικέρωνα· επιτίθενται με πέτρες, ραβδιά και ρομφαίες στό ρήτορα όταν αυτός, έχοντας πληροφορηθεί τα σχετικά, τολμά να εμφανιστεί στην Ιερά Οδό. Μερικούς μήνες νωρίτερα, για να εμποδίσουν την ψήφιση του νόμου για την επιστροφή του Κικέρω-

11. Κικέρων, Υπέρ Ποπλίου Σεστίου, 39. 12. Κατά τα Compitalia οι σύλλογοι γιορτάζουν τους Λάρητες, θεότητες που προστατεύουν τα σταυροδρόμια. Τα ιερά αυτών των Λαρήτων αποτελούν αντικείμενο μεγάλης λατρείας στις λαϊκές συνοικίες της Ρώμης. 235

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Λ Ρ Χ Λ Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

ΥΠΟΚΟΣΜΟΙ

να από την εξορία, οι ίδιοι σύλλογοι κατέλαβαν το Forum και αιματοκύλησαν τους παρόντες Ρωμαίους σε τέτοιο βαθμό που «τα πτώματα γέμιζαν τον Τίβερη, σωριάζονταν στους υπόνομους και έπρεπε να καθαρίσουν με σφουγγάρια το αίμα που κάλυπτε το Forum.. Στη Ρώμη λοιπόν βασιλεύει ένα μόνιμο κλίμα βίας που οι πολιτικοί αρχηγοί συντηρούν αδιάντροπα, εκμεταλλευόμενοι προς όφελός τους την άγρια δύναμη των αθλιότερων στοιχείων της πόλης. Στις 20 Ιανουαρίου του 52 π.Χ. ο Κλώδιος και 30 οπλισμένοι σκλάβοι συναντούν κατά τύχη στην Αππία Οδό, στο ύψος των Βοϊλλών, τον άλλο επαγγελματία ταραχοποιό της Ρώμης, το Μίλωνα, με τη μεγάλη συνοδεία του από μονομάχους. Η σύγκρουση ανάμεσα στις συμμορίες των δύο αντίπαλων παρατάξεων είναι αναπόφευκτη. Ο Κλώδιος, σοβαρά τραυματισμένος, μεταφέρεται σε ένα πανδοχείο. Οι άντρες του Μίλωνα κάνουν επίθεση στο πανδοχείο, τραβούν τον Κλώδιο έξω από το καταφύγιό του και εγκαταλείπουν το πτώμα του στο δρόμο. Αυτό το ξεκαθάρισμα λογαριασμών απομακρύνει από την πολιτική σκηνή τους δυο μεγαλύτερους ταραχοποιούς της Ρώμης που οι συμμορίες τους έσπειραν τον πανικό στους Ρωμαίους πολίτες για πέντε χρόνια. Ο Κλώδιος έπεσε στη μάχη· όσο για το Μίλωνα, καταδικασμένος μετά από μια ταραχώδη δίκη όπου τον υπεράσπισε ο Κικέρων, εξορίζεται στη Μασσαλία όπου περνά πέντε χρόνια απολαμβάνοντας, όπως λένε, τις ήδη διάσημες από την αρχαιότητα ψαρόσουπες της περιοχής! Χρόνια μετά τη δολοφονία του Κλώδιου, ο νοσταλγός των φασαριών στρατολογεί ξανά ένα πλήθος μονομάχων με τους οποίους αποβιβάζεται στη νότια Ιταλία. Αντιμετωπίζει τις τακτικές δυνάμεις του ρωμαϊκού στρατού και πεθαίνει σ' αυτή την ύστατη μάχη, με το κεφάλι κομματιασμένο από μια πέτρα. Ο ελληνικός τρόπος ζωής Για την πλειοψηφία των Ρωμαίων η πιο αισθητή συνέπεια των κατακτητικών πολέμων, του ρωμαϊκού ιμπεριαλισμού, είναι η πτώχευση ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού, η εξαθλίωση που επέφε-

13. Κικέρων, Υπέρ Ποπλίου Σεστίον, 77. 236

Μ Ε Τ Α Τ Ρ Ο Π Ε Σ ΚΑΙ Β Ι Α Ι Ο Τ Η Τ Ε Σ

ρε άγρια ξεσπάσματα βίας. Για τους αριστοκράτες, που είναι οι κυριότεροι ευνοημένοι αυτής της περιόδου εδαφικών επεκτάσεων, οι κατακτήσεις σημαίνουν όχι μόνο την αύξηση του πλούτου τους αλλά και μια καινούργια φιλοσοφία για τη ζωή έντονα επηρεασμένη από τα ελληνιστικά και ανατολίτικα ήθη. «Η κατακτημένη Ελλάδα κατάκτησε το βάρβαρο νικητή της», αναστέναζε ο Οράτιος, αναλογιζόμενος την εισβολή στη χώρα του των τρόπων σκέψης και των αισθητικών προτιμήσεων της Ανατολής. Θα μπορούσε να τόχει πει για τον τρόπο ζωής που υιοθετούν όλο και περισσότερο τα πιο σημαντικά δημόσια πρόσωπα κατά το τέλος της Δημοκρατίας. Εγκαταλείποντας την αυστηρότητα που παραδοσιακά δείχνουν οι Ρωμαίοι στη δημόσια ζωή τους, κρατικοί λειτουργοί ή στρατηγοί δε φοβούνται πια να εμφανίζονται ανοιχτά με τις εταίρες τους, χορεύτριες, μουσικούς ή ηθοποιούς. Σίγουρα δε φέρονται όλοι έτσι και η Ρώμη δε γνώρισε εταίρες συγκρίσιμες με τη Φρύνη ή τη Λαΐδα. Όμως στο τέλος της δημοκρατικής περιόδου τα αμφίβολης ποιότητας στοιχεία του ρωμαϊκού λαού δε συχνάζουν μόνο σε φιλικά γλεντοκόπια. Ο Σύλλας, κάτι σαν Δον Ζουάν της Ρώμης, διατηρεί από τα νιάτα του που πέρασε σε μια insula μιας λαϊκής συνοικίας της Ρώμης την προτίμησή του για τις ύποπτες συναναστροφές. Μοιράστηκε αρκετές σκοτεινές απολαύσεις μέσα στα καπηλειά της πόλης με νεαρές ηθοποιούς που έπαιζαν μίμους, με αγύρτες που έκαναν τους διαβάτες να γελούν στα σταυροδρόμια. Κατακτώντας το ύπατο αξίωμα, ο Σύλλας δεν μπορεί να εγκαταλείψει τους συντρόφους του στις απολαύσεις. Τον βλέπουμε να ρυθμίζει τις κρατικές υποθέσεις μέσα σε μια αυλή από ηθοποιούς, χορευτές ή τραγουδιστές. Αυτό φυσικά βλάπτει τη μεγαλοπρέπεια της εξουσίας και τα χωρατά που ανταλλάσσει ο δικτάτορας με την ακολουθία του, αντάξια των σωματοφυλάκων του, ξεσηκώνουν την επιτίμηση ακόμα και των οπαδών του! Ο Ουέρρης βρίσκει ότι οι υποχρεώσεις του ως κυβερνήτης της Σικελίας είναι πολύ βαριές. Γι' αυτό τις κάνει λιγότερο κοπιαστικές καθώς περιστοιχίζεται από μια κόορτη από εταίρες: εγκαθίσταται μαζί τους στην ακτή των Συρακουσών. Εκεί έστησε ένα ελκυστικό στρατόπεδο: σκηνές από πολύτιμη μουσελίνα, ορχήστρες που συνοδεύουν 237

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

μουσικά τα πολυτελή πικ-νικ. Και στο μεταξύ οι πειρατές πυρπολούν ανεμπόδιστα τις βάσεις του στόλου στο λιμάνι των Συρακουσών! Απ' όλους τους πολιτικούς της δημοκρατικής περιόδου ίσως ο Αντώνιος υιοθετεί εντελώς τον τρόπο ζωής των αρχηγών κρατών της ελληνιστικής εποχής. Η μίμος Κυθηρίς, η ερωμένη του, τον ακολουθεί σε κάθε επίσημη μετακίνησή του και ο Αντώνιος υποχρεώνει τις προσωπικότητες των πόλεων που διασχίζει να της αποδίδουν τις ίδιες μ' αυτόν τιμές. Πόρνες και χυδαίες σαμβυκίστριες αποτελούν μέρος του επίσημου περιβάλλοντός του. Σίγουρα αυτός ο τρόπος ζωής, τόσο διαφορετικός από την παραδοσιακή ηθική, καταδικάζεται αυστηρά από τους περισσότερους Ρωμαίους. Γι' αυτούς είναι απαραίτητο να διατηρηθεί ένα ανυπέρβλητο όριο ανάμεσα σε δημόσια ζωή και ιδιωτικές παρεκκλίσεις: «Απεχθάνονταν τον τρόπο ζωής του Αντώνιου- τα απρεπή γλεντοκοπήματά του, οι σκανδαλιστικές του σπατάλες, η συναναστροφή του με τις γυναίκες αηδίαζαν τον κόσμο. Κοιμόταν όλη τη μέρα, περπατούσε σκουντουφλώντας απ' το μεθύσι, γλεντούσε όλη τη νύχτα, πήγαινε στο θέατρο και παρακολουθούσε τους γάμους των μίμων και των γελωτοποιών^"^»,

Η ζωή του Αντώνιου είναι πολύ αντίθετη με τις κοινωνικές συμβάσεις της Ρώμης του αιώνα για να αποτελεί ένα σημαντικό παράδειγμα. Ωστόσο η συμπεριφορά του φίλου του Καίσαρα, όσο σκανδαλώδης και να είναι για τους συγχρόνους του, αποτελεί σύμπτωμα μιας βαθιάς μεταβολής της ρωμαϊκής νοοτροπίας κατά το τέλος της Δημοκρατίας. Είναι ο προάγγελος του πώς θα είναι τα ήθη μιας μεγάλης μερίδας της αριστοκρατίας κατά την αυτοκρατορική περίοδο. Τις «ελληνικές απολαύσεις» των συγχρόνων του Πλαύτου διαδέχεται ο «ελληνικός τρόπος ζωής», που δε διστάζουν να ζουν οι πιο σημαντικές δημόσιες προσωπικότητες. Ένα τελευταίο ανέκδοτο για να καταλάβουμε καλύτερα πώς οι επαγγελματίες της ηδονής αποκτούν όλο και περισσότερη σημασία 14. Πλούταρχος, Αντώνιος, 9. 238

Μ Ε Τ Α Τ Ρ Ο Π Ε Σ ΚΑΙ Β Ι Α Ι Ο Τ Η Τ Ε Σ

στη δημόσια ζωή των Ρωμαίων. Μια γυναίκα ελαφρών ηθών παίζει έναν αξιοσημείωτο ρόλο στην πολιτική στις αρχές του π.Χ. αιώνα. Αυτή η Πραικία που, μας λέει ο Πλούταρχος, «δεν άξιζε περισσότερο από μια πόρνη», με την ομορφιά της και τα ελευθέρια ήθη της προσελκύει στο σπίτι της τους Ρωμαίους της υψηλής κοινωνίας. «Χρησιμοποιούσε όσους σύχναζαν στο σπίτι της και όσους σχετίζονταν μαζί της για να διευκολύνει τους πολιτικούς στόχους των φίλων της. Προικισμένη με γοητεία, αφοσίωση και αποτελεσματικότητα μαζί, είχε μια υπολογίσιμη δύναμη^^».

Χάρη στο δεσμό της με τον οπαδό του Μάριου Κέθηγο, που είναι επικεφαλής της ρωμαϊκής πολιτικής κατά το 75 π.Χ., έχει στα χέρια της όλη αυτή την περίοδο αληθινή εξουσία. «Τίποτα δε γινόταν αν δεν το είχε δεχτεί η Πραικία» λέει και πάλι ο Πλούταρχος. Ευνοεί ιδιαίτερα την πολιτική καριέρα του Πομπήιου που μπόρεσε να τη φέρει με το μέρος του προσφέροντάς της δώρα. Σίγουρα δεν είναι η πρώτη φορά που οι γυναίκες παίζουν στη Ρώμη έναν καθοριστικό ρόλο στην πολιτική ζωή. Οι Ρωμαίες ανέκαθεν είχαν σ' αυτό τον τομέα μεγαλύτερη ελευθερία απ' ό,τι οι κλεισμένες στο γυναικωνίτη τους Ελληνίδες. Ωστόσο η Πραικία δεν ανήκει σ' αυτές τις επιτακτικές οικοδέσποινες που ασκούν μια τρομερή επιρροή στους συζύγους τους. Μέσα από τη φιλεραστία η Πραικία χρησιμοποιεί την επιρροή της στη ρωμαϊκή πολιτική τάξη. Μισοελευθέρια ή μισοπόρνη, μας δίνει ένα παράδειγμα της εξέλιξης των ηθών, της χειραφέτησης των γυναικών σ' αυτή την ήδη πιο ελληνική παρά αληθινά λατινική Ρώμη.

15. Πλούταρχος, Αεύκολλος, 6. 239

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΔΈΚΑΤΟ

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΥΤΑΠΑΤΗΣ Η <(Πόλη» «Δεν μπορώ να υποφέρω, Κυρίτες, μια ελληνική Ρώμη. Κι ακόμα η αναλογία των Ελλήνων μέσα σ* αυτό τον όχλο είναι μικρή! Εδώ και πολύ καιρό ο Σύριος Ορόντης ξεχύθηκε στον Τίβερή μας, μεταφέροντας τη γλώσσα του, τα ήθη του, τις ανατολίτικες άρπες του, τις αυλήτριές του, τα εξωτικά τύμπανά του και τις κοπέλες του που τις υποχρεώνουν να εκδίδονται κοντά στον Ιππόδρομο^». «Παράτησε αυτή την ανιαρή αφθονία, αυτά τα οικοδομήματα που υψώνονται ως τα σύννεφα, δέξου να πεις όχι στους καπνούς, τα πλούτη, τη βοή της πλούσιας Ρώμης^». Κατά την αυτοκρατορική περίοδο η Ρώμη είναι «η Πόλη». Οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας δε χρειάζεται ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν ένα π ι ο συγκεκριμένο όνομα για ν α αναφέρονται σ' αυτή την πυκνοκατοικημένη, κοσμοπολίτικη μητρόπολη όπου, α ν πιστέψουμε τ ο ν Ιουβενάλιο, τα καθαρά ιταλικά στοιχεία αντικαθίστανται από τα ξένα. Είναι

1. Ιουβενάλιος, Σάτιρες III, στ. 62-65. Κυρίτες προσφωνούνται οι Ρωμαίοι πολίτες από τους ομιλητές στις λαϊκές συνελεύσεις. Ο Ορόντης είναι ο κυριότερος ποταμός της Συρίας (σήμερα ονομάζεται Ναχρ-Ελ-Αζί). 2. Οράτιος, Ωδές III, 29, στ. 9-12. Η αποστροφή του Οράτιου απευθύνεται στο Μαικήνα. 241

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

αλήθεια ότι η Ρώμη αντιπροσωπεύει έναν ισχυρό πόλο έλξης για όλους τους λαούς Ανατολής και Δύσης που έχουν βρεθεί κάτω απ' τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Έρχονται να εγκατασταθούν στην Πόλη σπρωγμένοι απ' την τύχη ή απ' την ανάγκη. Μια Ρώμη στην οποία η πολυτέλεια, η επίδειξη του πλούτου, η εκζήτηση, η διαστροφή είναι τέτοιες που γίνεται ο αγαπημένος στόχος των ηθικολόγων, μια νέα Βαβυλώνα των Χριστιανών! Ακόμα και η επιφάνειά της επεκτάθηκε για να μπορέσει να χωρέσει αυτό τον πληθωρικό πληθυσμό. Πρώτος ο Αύγουστος, με την προσάρτηση των κωμοπόλεων, μετατρέπει τη Ρώμη των τεσσάρων περιοχών κατά τη δημοκρατική περίοδο σε Ρώμη των δεκατεσσάρων περιοχών. Η περίμετρος της πόλης που ήταν περίπου 9,5 χλμ. κατά τη Δημοκρατία φτάνει τα 19 χλμ. την εποχή του Βεσπασιανού, τα 22 όταν χτίζεται το αυρηλιανό τείχος , τον αιώνα^. Μέτρα εμφανώς ανεπαρκή ώστε να επιτρέψουν την αρμονική κατανομή του πληθυσμού στις καινούργιες συνοικίες: στην περιοχή των κήπων που περιβάλλουν την πόλη, οι πλούσιοι Ρωμαίοι χτίζουν τις μονοκατοικίες τους* όμως το κέντρο της πόλης, όπου συνεχίζουν να κατοικούν οι πιο άθλιοι, πολύ απέχει απ' την αποσυμφόρηση. Ρώμη, η πόλη των αντιθέσεων: η άκρα φτώχια βαδίζει δίπλα στην αλαζονική επίδειξη του πλούτου κι ο επισκέπτης δεν μπορεί παρά να σοκαριστεί απ' το θέαμα που του προσφέρουν οι συνοικίες της πόλης. Μικρή είναι η απόσταση ανάμεσα στις πολυτελείς κατοικίες του Κυρίνιου ή του Πίγκιού λόφου και τα σαθρά κτίρια που συνεχίζουν να ορθώνονται όλο και ψηλότερα στη Σοβώρα ή το Βήλαβρο. Μα ποιος απ' τους πλούσιους Ρωμαίους νοιάζεται; «Τα μάηα των ευγενών που ο παραμικρός λεκές μέσα στα σπίτια τους τα δυσαρεστεί.,, αντέχουν με ελαφριά καρδιά έξω τα βρώμικα και λασπωμένα δρομάκια, τη λέρα των περαστικών, τη θέα των κτιρίων με τους ξεφλουδισμένους, σκισμένους, κομμένους στα δύο τοίχους^». 3. Βλ. σχετικά L. Homo, Η αυτοκρατορική Ρώμη και η πολεοδομία στην Αρχαιότητα, Παρίσι, 1951. 4. Σενέκας, Περί θυμού, ΠΙ, 35, 3. 242

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

Η ύπαρξη των Ρωμαίων γίνεται όλο και πιο αβέβαιη. Στα χρονικά των ιστορικών της αυτοκρατορικής περιόδου ο κατάλογος των καταστροφών που χτυπούν τους κατοίκους της πόλης ηχεί σαν μονότονη λιτανεία που επανέρχεται απρόβλεπτα. Σεισμοί και πλημμύρες του Τίβερη είναι προμήνυμα έλλειψης αγαθών ορισμένες φορές ο πληθυσμός ταλαιπωρείται τόσο πολύ που οι αυτοκράτορες έχουν μόνο μια λύση: τις μαζικές εξορίες για να μειωθεί ο αριθμός των στομάτων που πρέπει να τραφούν. Μετά από ένα μεγάλο λιμό, το 6 μ.Χ., ο Αύγουστος «καθαρίζει» την πόλη από τους μονομάχους, ένα μέρος από τους σκλάβους κι από όλους τους ξένους, εκτός από τους γιατρούς και τους καθηγητές. Μακριά τα άχρηστα στόματα! Από την αρχή της αυτοκρατορικής εποχής οι πρίγκιπες είναι υπεύθυνοι για τη διατροφή μεγάλου μέρους του ρωμαϊκού πληθυσμού, όσων δηλαδή δικαιούνται δωρεάν διανομή σιτηρών. Αυτό το αυτοκρατορικό μάννα το περιμένουν 200.000 άνθρωποι του όχλου. Ο Αύγουστος τους παραχωρεί και τον επιστάτη των σιτηρέσιων που είναι επιφορτισμένοι ειδικά με την τροφοδοσία της πόλης. Αποτελεσματικά μέτρα βέβαια, μα που αποδεικνύονται ορισμένες φορές ανεπαρκή: σύντομα ξεσπάσματα βίας ανάβουν όταν η πείνα γίνεται πολύ σκληρή. Η κερδοσκοπία της τροφής οργιάζει και το 410 το ξεσηκωμένο πλήθος ζητά μέσα στον Ιππόδρομο να πουληθεί ανθρώπινη σάρκα. Και τι να πει κανείς για τις πυρκαγιές που περιοδικά καταστρέφουν την πόλη και συμβάλλουν στο κλίμα ανασφάλειας; Γνωρίζουμε καλά την πυρκαγιά του 64, της οποίας ο Νέρων φέρει την ευθύνη στα μάτια της κοινής γνώμης και της οποίας εξιλαστήρια θύματα είναι οι Χριστιανοί. Οι πυρκαγιές του 80, του 191, του 283 δεν είναι μικρότερες σε καταστροφική αγριότητα απ' αυτήν του 64. Μα τι να γίνει σε συνοικίες όπου η συσσώρευση των σπιτιών, η απουσία ελεύθερων περασμάτων ανάμεσα στα κτίρια, τα εύφλεκτα υλικά αποτρέπουν κάθε αποτελεσματικό μέτρο; Κάθε φορά που ξεσπάει πυρκαγιά σε μια συνοικία της πόλης, οι ίδιες σκηνές πανικού και αναρχίας: «Μία πρωτόγνωρη ταραχή κατέλαβε την πόλη ολόκληρη και οι άνθρωποι έτρεχαν από δω κι από κει σαν τρελοί. Κάποιοι που πήγαιναν να βοηθήσουν τους γείτονές τους μάθαιναν ότι το σπίτι 243

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

τους καιγόταν. Άλλοι πάλι, πριν καν μπορέσουν να ειδοποιηθούν, μάθαιναν ότι είχαν χάσει τα πάντα. Όσοι βρίσκονταν στο εσωτερικό των κτιρίων ξεχύνονταν στους στενούς δρόμους ελπίζοντας να μπορέσουν να προφυλαχτούν έξω, ενώ άλλοι ήθελαν αντίθετα να βρουν καταφύγιο μέσα στα σπίτια. Παιδιά, γυναίκες, άντρες, γέροι, όλοι ούρλιαζαν ή στέναζαν δεν μπορούσες ούτε να δεις ούτε να ακούσεις τίποτα απ' τον καπνό και τις κραυγές. Ορισμένοι έμεναν επί τόπου, άφωνοι και σαστισμένοι. Πολλοί απ' όσους μετέφεραν τα πράγματά τους, καθώς κι όσοι είχαν κλέψει τα πράγματα των άλλων, έπεφταν ο ένας πάνω στον άλλον και κατακυλούσαν κάτω απ' το φορτίο τους. Αδύνατο να προχωρήσεις, αδύνατο και να μείνεις στη θέση σου, αφού όλοι έσπρωχναν και σπρώχνονταν, έριχναν κάτω τους άλλους κι έπεφταν κι αυτοί. Πολλοί έσκαγαν ή τσαλαπατούνταν. Έβλεπες ό,τι συμβαίνει σε μια τέτοια καταστροφή κι ήταν αδύνατο να ξεφύγεις γιατί όποιος γλίτωνε από έναν κίνδυνο έπεφτε αμέσως σε άλλον και πέθαινε^».

Και πάλι, όπως πάντα, οι ασθένειες δεν αφήνουν ήσυχο το ρωμαϊκό λαό. Οι προφυλάξεις υγιεινής παραμένουν άγνωστες και οι επιδημίες γίνονται όλο και πιο καταστροφικές. Το 65, τη χρονιά μετά τη μεγάλη πυρκαγιά, μια ιδιαίτερα ολέθρια πανούκλα έχει 30.000 θύματα στη Ρώμη. Αποκαλυπτική λεπτομέρεια, η μετάδοση της αρρώστιας είναι τέτοια που δεν περιορίζεται στις λαϊκές συνοικίες της πόλης, μα πλήττει και τις «καλές συνοικίες». Συγκλητικοί και ιππείς πεθαίνουν αναρίθμητοι όπως και οι φτωχοί και οι σκλάβοι. Προνοητίκοί

αυτοκράτορες

Γιατί να υπενθυμίζουμε λεπτομερειακά όλες αυτές τις καταστροφές που χτυπούν τη Ρώμη και κυρίως τους πιο τρωτούς; Είναι οι ίδιες που χτυπούσαν ήδη τους συγχρόνους του Πλαύτου ή του Κικέρωνα, ενώ η διαφορά ανάμεσα σ' αυτές τις διαδοχικές περιόδους της ρωμαϊκής ιστορίας είναι ποσοτική και όχι ποιοτική. Ωστόσο δεν 5. Δίων Κάσσιος, LXII, 6. Ο ιστορικός αναφέρεται στην πυρκαγιά του 64 μ.Χ. 244

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

μπορούμε να κατηγορήσουμε τους αυτοκράτορες ότι παραμένουν απαθείς μπροστά σ' αυτές τις καταστροφές που γρήγορα αποκτούν στη Ρώμη την εικόνα πραγματικών συμφορών. Μέτρα ασφαλείας και εξυγίανσης διαδέχονται το ένα το άλλο κατά την εποχή του Αύγουστου. Όλες αυτές οι προσπάθειες, συχνά ενδιαφέρουσες στη σύλληψή τους, προσκρούουν στο άλυτο πρόβλημα της μεγάλης ανθρώπινης συγκέντρωσης μέσα στην πόλη. Για λόγους ασφαλείας και έλλειψης μεταφορικών μέσων είναι αδύνατο να μεταφερθεί ένα μέρος αυτού του πληθυσμού έξω από τη Ρώμη. Υπάρχει επίσης μέριμνα να προλαμβάνονται οι επιδημίες απομακρύνοντας τις εστίες μόλυνσης: η κοίτη του Τίβερη καθαρίζεται τακτικά· κλείνεται το νεκροταφείο των Ησκυλίνων, μια μεγάλη έκταση στα βόρεια της πόλης που χρησιμεύει ως κοινός τάφος για τους πιο φτωχούς της πολιτείας, και στη θέση το^υ φτιάχνονται κήποι. Εξαιτίας των πυρκαγιών που καταστρέφουν ορισμένες συνοικίες, γίνεται προσπάθεια - ιδιαίτερα από το Νέρωνα να περιοριστούν οι κίνδυνοι αφήνοντας διαστήματα ανάμεσα στα σπίτια που ξαναχτίζονται, περιβάλλοντάς τα με στοές που αποτελούν αντιπυρικές ζώνες. Η δημιουργία του λιμανιού της Όστιας, με την προτροπή του Κλαύδιου, λύνει ως ένα βαθμό το πρόβλημα της αποθήκευσης των σιτηρών σε λάκκους και επομένως και της τροφοδοσίας της πόλης κατά τους χειμερινούς μήνες όταν δεν ταξιδεύουν τα πλοία. Μια από τις μεγάλες καινοτομίες που εισήγαγε στη διοίκηση της πόλης η εγκαθίδρυση της Αυτοκρατορίας είναι η δημιουργία ειδικών υπηρεσιών για την προστασία προσώπων και πραγμάτων: ανώτεροι υπάλληλοι επιλεγμένοι απ' τον αυτοκράτορα και εξαρτώμενοι απ' αυτόν θα αντικατστήσουν τους αξιωματούχους της δημοκρατικής περιόδου. Πρώτ' απ' όλα ο πολίαρχος έχει την ύψιστη εξουσία στη δημοτική διοίκηση. Ο επιστάτης του σιτηρέσιου επιβλέπει την τροφοδοσία. Ο προϊστάμενος των φυλάκων, τέλος, βρίσκεται επικεφαλής 7.000 σκοπών, σκλάβων ή απελεύθερων, επιφορτισμένων να δρουν κατά των πυρκαγιών και να εξασφαλίζουν την τάξη στους δρόμους τη νύχτα. Οι τέσσερις κοόρτεις της πόλης τους αντικαθιστούν κατά τη διάρκεια της μέρας και στρατωνίζονται στο βόρειο τμήμα της Ρώμης, μαζί με τους πραιτωριανούς που ασχολούνται με την προσωπική 245

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ασφάλεια του αυτοκράτορα. Πολύ συχνά καλείται η σωματοφυλακή του επάρχου για να επιβάλλει την τάξη στην πόλη. Αν προσθέσουμε όλες αυτές τις δυνάμεις που, με διαφορετικά ονόματα, σκοπό τους έχουν να βασιλεύει η ηρεμία στη Ρώμη κατά την αρχή της Αυτοκρατορίας, έχουμε τον αξιοσημείωτο αριθμό των 21.000 ενόπλων^. Όμως αυτή η αστυνομία δεν είναι αποτελεσματική, αν πιστέψουμε τις ιερεμιάδες του Ιουβενάλιου: προτιμά, αντί για τους νυχτερινούς περιπάτους ρουτίνας στους δρόμους της πόλης, τις μεγάλες επιχειρήσεις κάθαρσης στις περιοχές της Ιταλίας που χρησιμεύουν ως καταφύγια για τους ληστές. Όσο οι κοόρτεις επιβάλλουν την τάξη στο Ποντίνο έλος ή στην ακτή της Κύμης στην Καμπανία, οι λωποδύτες και οι παράνομοι δρουν με μεγάλη τους χαρά στους δρόμους της Ρώμης: «Δε θα λείψουν κι αυτοί που θα σε ξεπουπουλιάσουν μόλις κλείσουν τα σπίτια, όταν παντού σωπάσουν τα μαγαζιά, έχουν πέσει τα ρολά κι οι αλυσίδες είναι στη θέση τους,.7».

Τα θεάματα και οι αθλιότητες της πόλης Κατά την εποχή του Πλαύτου ή του Κικέρωνα όλες οι δραστηριότητες της πόλης από τις πιο αξιοσέβαστες ως τις πιο αμφίβολες συγκεντρώνονται στο ρωμαϊκό Forum, Στη Ρώμη της αυτοκρατορικής περιόδου το Forum μοιάζει πολύ μικρό σε σχέση με τα μεγαλοπρεπή forum που χτίζονται κατά τη διάρκεια των διαδοχικών βασιλείων. Ολόκληρη η πόλη γίνεται τόπος περιπάτου, συναντήσεων, διακίνησης γι' αυτό το ράθυμο πλήθος από αλήτες που ψάχνουν αξιοπερίεργα, από απατεώνες που βγαίνουν στη γύρα, από παράσιτους που

6. Οι τέσσερις κοόρτεις της πόλης (4.000 πολίτες) υπάγονται στον πολίαρχο· οι εφτά κοόρτεις των φυλάκων (7.000 απελεύθεροι ή σκλάβοι) στον προϊστάμενο των φυλάκων οι δέκα κοόρτεις των πραιτωριανών (10.000 πολίτες) στον ύπαρχο της αυλής. Πρέπει να προσθέσουμε σ' αυτόν τον αριθμό τον κυμαινόμενο αριθμό των άλλων ενόπλων σωμάτων που αποτελούν την ιδιωτική φρουρά του αυτοκράτορα. 7. Ιουβενάλιος, Σάτιρες III, στ. 302-304. 246

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

αναζητούν λίγο φαΐ ή κάποιο φιλόξενο και γενναιόδωρο αφέντη. Αν πιστέψουμε την εικόνα που μας έχουν αφήσει οι συγγραφείς της αυτοκρατορικής περιόδου, η καθημερινή ζωή για τους περισσότερους Ρωμαίους παρουσιάζεται σαν μια διαρκής αναζήτηση. Πριν απ' όλα Ρώμη σημαίνει θόρυβος: μουρμουρητά και ταραχή, τίποτα δε μοιάζει να μπορέί να σταματήσει αυτή τη διάχυτη βοή που όλη τη μέρα υψώνεται στους δρόμους: «Στη Ρώμη είναι αδύνατο ο φτωχός να σκεφτεί ή να ξεκουραστεί. Αδύνατο να ζήσει ήσυχα το πρωί εξαιτίας των δασκάλων, τη νύχτα εξαιτίας των αρτοποιών, όλη τη μέρα εξαιτίας των σφυριών των χαλκουργών. Εδώ ένας άπραγος αργυραμοιβός στριφογυρίζει πάνω στο βρώμικο πάγκο του σωρούς νομίσματα με το ομοίωμα του Νέρωνα, Εκεί ένας Ισπανός εργάτης χτυπάει τη χρυσόσκονη και τη φθαρμένη πέτρα του λαμπερού σφυριού του. Τίποτα δε σταματά το φανατισμένο πλήθος των πιστών της Ενυούς ούτε τον πολυλογά ναυαγό με το στήθος τυλιγμένο σε επίδεσμους ούτε τον Εβραίο που τούμαθε η μάνα του να ζητιανεύει ούτε τον τσιμπλιάρη πλανόδιο που πουλάει τα σπίρτα με το θειάφι^».

Η οχλαγωγία κυριεύει ανοιχτά μέρη, δρόμους, στοές απ' την αυγή ως τη δύση. Ένα απόσπασμα από μια διάσημη σάτιρα του Ιουβενάλιου αναφέρει τους πολλούς κινδύνους που περιμένουν το διαβάτη στη Ρώμη: τις τεράστιες φορητές κλίνες των πλούσιων, τις άμαξες, τους εργάτες που μεταφέρουν ξύλα, δοκάρια ή μεγάλα αγγεία που περιέχουν κρασί και λάδι. Είναι πολύ δύσκολο να προχωρήσει κανείς μέσα σε τόση στενότητα, που γίνεται ακόμα πιο έντονη με τις πραμάτειες των εμπόρων. Πράγματι το λιθόστρωτο όλη τη μέρα είναι πιασμένο από τους τρίποδες και τους κινητούς πάγκους πάνω στους οποίους οι μαγαζάτορες τοποθετούν τα εμπορεύματά τους. Στους στύλους που στηρίζουν αυτά τα προσωρινά παραπήγματα κρεμούν από μπουκάλια για τα καπηλειά μέχρι ρολά πάπυρο για τους βιβλιο-

8. Μαρτιάλιος, ΕπιγράμματαΧΙΙ, 57. Οι δάσκαλοι παρέδιδαν τα μαθήματα τους στο δρόμο. Η Ενυώ (Bellona) ήταν η θεά του πολέμου. 247

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

πώλες. Ο Δομιτιανός θα υποχρεωθεί να εκδώσει διάταγμα που απαγορεύει στους εμπόρους να μονοπωλούν το λιθόστρωτο βάζοντας εκεί αυτή την επικίνδυνη για την ασφάλεια πραμάτεια τους. Κι ορισμένες φορές μέσα στο πυκνό πλήθος που στριμώχνεται στους δρόμους ξεπροβάλλει το ξυράφι που κουνάει στα τυφλά ο κουρέας ξυρίζοντας κάποιον πελάτη του μες στην οχλαγωγία! Οι δρόμοι της Ρώμης είναι τόσο φρακαρισμένοι, τόσο γεμάτοι από κόσμο που μπορεί κανείς να πληρώσει με τη ζωή του μια βόλτα: μια επιγραφή θυμίζει πως μια γυναίκα κι ένα παιδί δεκατριών χρονών τσαλαπατήθηκαν από το πλήθος που σπρωχνόταν κοντά στο Καπιτώλιο. Ο δρόμος είναι ένα θέαμα: σαλτιμπάγκοι, εκπαιδευτές άγριων ζώων και τσαρλατάνοι κατακλύζουν το λιθόστρωτο· κοντά στον Ιππόδρομο ένας πίθηκος πάνω σε μια κατσίκα, με ασπίδα και κράνος, προσπαθεί να ρίξει ακόντιο* ένα σάπιο μήλο που πετάει ένας αλήτης θα τον αποζημιώσει. Κοντά στον Ιππόδρομο πάλι υπάρχει και το μέντιουμ που η ταβερνιάρισσα θα συμβουλευτεί για να μάθει αν πρέπει να παρατήσει τον παλιατζή που τη φλερτάρει. Ο Οράτιος συμβουλευόταν αυτούς τους μάντεις που είχαν εγκατασταθεί κατά μήκος του τοίχου του Ιπποδρόμου και σταματούσε κοντά στους μεταπράτες που αραδιάζουν καταγής τα εμπορεύματα που έχουν κλέψει από άλλες αγορές. Όλοι οι τσαρλατάνοι, όλοι οι αγύρτες βρίσκονται εκεί, από τον πιο αξιολύπητο ως τον πιο πανούργο, μέσα σ' ένα στρόβιλο από θορύβους, χρώματα και μυρωδιές: «,.,ο πλανόδιος που έρχεται πέρα απ' τον Τίβερη κι ανταλλάσει τα κιτρινωπά σπίρτα με σπασμένα γυαλιά,,, εκείνος που πουλάει την μπιζελόσουπά του στους αλήτες πούχουν μαζευτεί γύρω του,,, ο γητευτής των φιδιών, οι φουκαράδες σκλάβοι των εμπόρων των παστών, ο Αραχνιασμένος μάγειρας που γυρνάει στις αποπνικτικές ταβέρνες με τα καπνισμένα λουκάνικά του, ο φάλτσος τραγουδιστής του δρόμου^».

Πώς να ξεχάσουμε μέσα σ' αυτό το αργόσχολο ή εργατικό πλή9. Μαρτιάλιος, Επιγράμματα 1,41. 248

Η Ρ Ω Μ Η ΤΟΥ Κ Ι Ν Δ Υ Ν Ο Υ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

θος εκείνους που με κάθε μέσο προσπαθούν να συγκινήσουν τους περαστικούς; Οι ζητιάνοι της Ρώμης είναι γραφικοί, αν δεν είναι πειστικοί: ο ψευτοναυαγός έχει κρεμασμένη στο λαιμό του μια ζωγραφιά που αναπαριστά την τρικυμία στην οποία έχασε όλη του την περιουσία, αν πιστέψουμε τα κλαψουρίσματά του. Ένας άλλος μάζεψε από ένα σωρό σκουπίδια θραύσματα γυαλιών ή πήλινων και προσπαθεί να βγάλει λεφτά πλασάροντάς τα ως κομμάτια από έργα διάσημων καλλιτεχνών. Τα παιδιά τριγυρνούν κλαψουρίζοντας, οι μάνες τους τα έχουν εκπαιδεύσει από μικρά να κρέμονται απ' τα ρούχα των περαστικών. Οι ζητιάνοι βρίσκονται παντού: στα σκαλιά των επίσημων ή ιερών κτιρίων, όταν ο καιρός είναι καλός· κάτω απ' τις καμάρες όταν το κρύο, η βροχή ή ο καύσωνας τους διώχνουν απ' τις πλατείες. Το αγαπημένο τους μέρος: μια κατηφόρα ή μια καμπυλωτή γέφυρα που υποχρεώνουν τις άμαξες να κόψουν ταχύτητα. Τότε ορμούν προς τον οδηγό ή τον επιβάτη της άμαξας. Ο Μαρτιάλιος συναντά στο δρόμο τη Βακέρρα και την οικογένειά της που τους έχουν διώξει απ' το σπίτι που νοίκιαζαν: ξεθεωμένοι απ' το κρύο και την πείνα, με όψη χλωμή και μαραμένη, τέσσερις δυστυχισμένοι σέρνουν την άθλια επίπλωσή τους: ,

«Ένα φτωχοκρέβατο με τρία πόδια, ένα τραπέζι, μια μικρή λάμπα, ένα ξύλινο δοχείο, ένα ραγισμένο καθίκι, ένα μαγκάλι γανωμένο πάνω α' έναν αμφορέα, ένα δοχείο με αποκρουστική μυρωδιά που πρέπει να περιείχε γάβρους ή ρέγγες που δεν τρωγόντουσαν, ένα κομμάτι τυρί απ' την Τουλούζη, ένα παλιό στεφάνι από μαυρισμένη μέντα, μαδημένες αρμαθιές σκόρδα και κρεμμύδια^^».

Υπάρχει και μια κατσαρόλα γεμάτη με ένα αηδιαστικό ρετσίνι που η μητέρα της Βακέρρας πουλάει στις πόρνες της Σοβώρας για την αποτρίχωσή τους. Με τέτοια συνοδεία η Βακέρρα δεν μπορεί να ελπίζει πως θα ξαναβρεί στέγη σε κάποιο κτίριο, όσο άθλιο και νάναι, και ο Μαρτιάλιος τη συμβουλεύει να βρει καταφύγιο κάτω από μια γέφυ10. Μαρτιάλιος, Επιγράμματα XII, 32. Η μέντα χρησιμοποιείται απ' τους Αρχαίους σαν φάρμακο για το άσθμα και το βήχα. 249

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ρα συντροφιά με τους συνάδελφους της ζητιάνους. Ο ποιητής θέλει να φανεί κωμικός και το καταφέρνει για πολλούς αναγνώστες του. Όμως η Βακέρρα είναι για μας η τυπική σιλουέτα αυτών των πάμπτωχων που εκκρίνει η πόλη της Ρώμης. Πολλοί απ' αυτούς τους ζητιάνους, λόγω έλλειψης σε καμάρες ή γέφυρες κάτω απ' τις οποίες μπορούν να βρουν πρόσκαιρο καταφύγιο, το αναζητούν στα ιερά δάση της Ρώμης όπου καταφεύγουν όλοι οι πεταμένοι, όλοι οι απόκληροι της πολιτείας. Αυτά τα ιερά δάση αποτελούν πράγματι άσυλο αφού οι ένοπλες δυνάμεις δεν μπορούν να μπουν εκεί. Τα ξέφωτα προστατεύουν όλους όσους ξεφεύγουν από τους ελέγχους της αστυνομίας κι έχουν έρθει από διάφορα μέρη: εκεί συναντιούνται τα διωγμένα φτωχά ελαφάκια που δεν μπορούν να πληρώσουν το νοίκι τους. Οι κλέφτες στήνουν συχνά το στρατηγείο τους σε κάποιο απ' αυτά τα φιλόξενα δάση. Τέλος, εκεί κι όσοι οι αρχές θεωρούν ανεπιθύμητους, όσων το θρήσκευμα μοιάζει ύποπτο για την ασφάλεια του Κράτους: μια μικρή εβραϊκή κοινότητα εγκαθίσταται στο ιερό δάσος που βρίσκεται κατά μήκος της Αππίας οδού στην έξοδο της Καπίνης πύλης. Οι πρώτοι Χριστιανοί θα βρουν προστασία σ' αυτά τα μέρη που, εξαιτίας της ανασφάλειάς τους, αποτελούν δοκιμασμένα καταφύγια. Ανάμεσα στους περαστικούς που συναλλάσσονται στους δρόμους της Ρώμης γλιστρούν τέλος οι ληστές, όσοι κλέβουν τις πραμάτειες, όσοι ξαφρίζουν τις τσάντες των πλούσιων διαβατών. Οι πιο πονηροί τριγυρνούν στα ιαματικά λουτρά όπου χωρίς πολλούς κινδύνους μπορούν να ξαλαφρώνουν τα ρούχα των λουσμένων. Είναι τόσο πολλοί που μια παράγραφος του Πανδέκτη αναφέρεται ειδικά σ' αυτούς. Όλοι αυτοί οι κλέφτες, καθώς κι όσοι γκρεμίζουν τοίχους σπιτιών για να κάνουν διαρρήξεις, κινδυνεύουν απ' τη θανατική ποινή ή τουλάχιστον από υποχρεωτική εργασία ισόβια. Όμως είναι πολύ δύσκολο να πιάσει κανείς έναν κλέφτη που χάνεται μες στο στριμωξίδι. Απατεωνίά και ευλάβεια Οι πιο πονηροί απ' τους αλήτες και τους πειναλέους που σέρνο250

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Κ Ι Ν Δ Υ Ν Ο Υ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

νται στους δρόμους της Ρώμης φορούν τη μεταμφίεση της θρησκείας ή της φιλοσοφίας για να εξαπατήσουν τον κάθε χάχα. Δεν είναι καθόλου δύσκολο να ισχυριστεί κάποιος πως ξέρει να διαβάζει τα μέλλοντα από τους κλήρους ή να λέει το ωροσκόπιοί^. Γριές Σίβυλλες που κατέχουν πανάρχαια μυστικά, μάγοι, αστρολόγοι, που όλοι τους ισχυρίζονται πως είναι Χαλδαίοι ή Βαβυλώνιοι, παρενοχλούν τους διαβάτες και κάνουν όλοι πως κατέχουν τα μυστικά της μοίρας. Η έμφυτη δεισιδαιμονία των Ρωμαίων διευκολύνει το έργο τους. Ήδη κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Καρχηδονιακού Πολέμου οι αρχές έπρεπε να πάρουν αυστηρά μέτρα για να διώξουν απ' τη Ρώμη μάντεις, αστρολόγους και χαρτορίχτρες: εκμεταλλευόμενοι τον πανικό που προκάλεσαν στους Ρωμαίους οι ήττες των στρατευμάτων τους απ' τον Αννίβα, όλοι αυτοί οι αγύρτες εγκαταστάθηκαν στο Forum και πρόλεγαν την καταστροφή, προσφέροντας παράλληλα τα μέσα για να φυλαχτούν απ' αυτήν! Επικίνδυνα άτομα, αφού διακυβεύουν το σεβασμό που οφείλεται απ' τους πολίτες στην επίσημη θρησκεία. Γι' αυτό και αποτελούν τακτικά αντικείμενο μέτρων απέλασης. Υπάρχουν μεγαλύτεροι απατεώνες από τα μέντιουμ, εκείνοι που ισχυρίζονται πως είναι ιερείς μιας από τις ανατολικές θεότητες που ήταν οικείες στους Ρωμαίους από το π.Χ. αιώνα. Η Κυβέλη, η Ίσις, η μεγάλη Σύρια θεά χρησιμεύουν ως «παραβάν» σε άντρες και γυναίκες που, στο όνομα της θεότητας, αποκομίζουν σημαντικά κέρδη από την ευπιστία και την κατάπληξη των αφελών. Όλοι αυτοί οι ψευτοϊερείς χρησιμοποιούν τα ίδια τεχνάσματα: θορυβώδεις επιδείξεις, οδυρμούς, φωνασκίες, εκστατικούς χορούς, αιματηρούς ακρωτηριασμούς, θεαματικές μεταμφιέσεις, τα πάντα για να εντυπωσιάσουν τους περαστικούς: «Όταν ένα άτομο χτυπάει το σείστρο.,, όταν ένας καμποτίνος κόβει τους μυς των μπράτσων και των ώμων του,,, όταν μια γυναίκα

11. Οι κλήροι χρησιμοποιούνται πολύ από μέντιουμ και μάγισσες· είναι μικρές πινακίδες πάνω στις οποίες είναι γραμμένες προβλέψεις, γενικά διατυπωμένες σιβυλλικά. Ο ενδιαφερόμενος τραβάει στην τύχη μια απ' αυτές τις πινακίδες και μαθαίνει το μέλλον του. 251

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

τσιρίζει μπουσουλώντας στη μέση του δρόμου,., όταν ένας γέρος ντυμένος με λινά κουνάει ένα κλαδί δάφνη κι ένα φανάρι στο φως της μέρας φωνάζοντας πως κάποιος θεός έχει θυμώσει, τρέξτε όλοι μαζί^2». Οι περισσότεροι α π ' αυτούς τους «ευσεβείς» στην πραγματικότητα δεν είναι παρά τσαρλατάνοι π ο υ εκμεταλλεύονται την ευπιστία του λαού για ν α πλουτίζουν. Εντυπωσιάζουν τον αφελή κοσμάκη με τα λαμπερά ψευτοπολύτιμα υφάσματά τους, με το υπερβολικό μακιγιάζ τους: «Ντυμένοι με ποικιλόχρωμα ρούχα, πασαλείβουν ξεδιάντροπα τα μούτρα τους με ένα φτασίδι σαν από γύψο και κυκλώνουν τα μάτια τους με μια γραμμή μολυβιού στο χρώμα του κάρβουνου. Βγαίνουν ντυμένοι γελοία με σαρίκια, με φορέματα κροκί και με μεταξωτά ή φίνα λινά πέπλα. Ορισμένοι φορούν λευκούς χιτώνες ζωγραφισμένους ακανόνιστα με τριγωνικά μοτίβα σε πορφυρό χρώμα και σφιγμένους με μεγάλες ζώνες. Φορούν δε κίτρινα παπούτσια^^». Το θέαμα ξεκινά και όσοι αρέσκονται σε δυνατές εμπειρίες ικαν ο π ο ι ο ύ ν τ α ι : φρενήρης χ ο ρ ό ς π ο υ ζ α λ ί ζ ε ι τ ο υ ς θεατές, αιματηροί ακρωτηριασμοί, μαστιγώματα, τα π ά ν τ α για ν α π ρ ο κ α λ έ σ ο υ ν στο πλήθος συναισθήματα θαυμασμού ό π ο υ ο τρόμος μπερδεύεται με το σαδισμό: «Αφού έβαλαν στην πλάτη μου τη θεά ντυμένη με ένα μεταξωτό μανδύα, ξεγύμνωσαν τα χέρια τους ως τους ώμους και, κραδαίνο-

12. Σενέκας, Περί ευτυχούς βίου, 26, 8. Το δεύτερο πρόσωπο που αναφέρει ο Σενέκας μάλλον είναι Γάλλος, ευνούχος ιερέας της Κυβέλης. Τα υπόλοιπα τρία επικαλούνται εμφανώς την πίστη τους στην Ίσιδα. 13. Απουλήιος, Μεταμορφώσεις, VIII, 27 (καθώς και τα δύο επόμενα αποσπάσματα). Αυτοί οι ιερείς επικαλούνται τη συριακή θεότητα Ατάργατη της οποίας η λατρεία έχει αρκετές ομοιότητες μ' αυτήν της Κυβέλης. Το «πρόσωπο» που αφηγείται τη σκηνή είναι ο γάιδαρος, ήρωας του βιβλίου, που πάνω στην πλάτη του θα τοποθετήσουν οι τσαρλατάνοι το άγαλμα της θεάς. 252

Η Ρ Ω Μ Η ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΥΤΑΠΑΤΗΣ

ντας πελώρια ξίφη και τσεκούρια, αρχίζουν να αναπηδούν σαν δαιμονισμένοι κι ο ήχος του αυλού τους σέρνει σαν παράφρονες... Μπήγοντας κακόηχα ουρλιαχτά, ξεχύνονται με παρανοϊκό τρόπο και με χαμηλωμένα τα κεφάλια στριφογυρίζουν τους σβέρκους τους ανεμίζοντας τα μακριά μαλλιά τους. Μερικές φορές δαγκώνονται και καταλήγουν να κόβουν τα χέρια τους με τα όπλα που κρατούν. Στο μεταξύ ένας απ' αυτούς σφαδάζει πιο βίαια απ' τους υπόλοιπους και, βγάζοντας απ' το στήθος του σπασμωδικά λαχανιάσματα, προσποιείται πως τον κατέλαβε το θεϊκό πνεύμα και πως πάσχει από μια εξαντλητική φρενίτιδα... Αρχίζει να προφητεύει μ' ένα θρηνητικό ύφος και λοιδορεί τον εαυτό του κατηγορώντας τον πως παραβίασε τους κανόνες της θρησκείας του- απαιτεί μια δίκαιη τιμωρία για τις αμαρτίες του. Τότε πιάνει ένα μαστίγιο, το κατ' εξοχήν έμβλημα των ευνούχων αυτών, ένα μαστίγιο από δερμάτινες και μάλλινες λουρίδες πλεγμένες μεταξύ τους, που κατέληγαν σε μακριές ουρές με πολλούς αστράγαλους από πρόβατα. Μ' αυτές τις λουρίδες με τους κόμπους χτυπιέται δυνατά και δείχνει μια εκπληκτική αντοχή στον πόνο. Μπορούσες να δεις το απόκοσμο αίμα αυτών των γυναικωτών να τρέχει κάτω απ' τα κοψίματα που έκαναν με τα ξίφη και τα μαστίγια».

Ένα θέαμα που τελειώνει, όπως πρέπει, με έναν έρανο από τους θεατές. Ένδειξη ευσέβειας ή θαυμασμού για μια τόσο καλά οργανωμένη επίδειξη; Είναι δύσκολο να μάθουμε για ποιο λόγο οι αφελείς δίνουν στους τσαρλατάνους-ζητιάνους: «Όταν τέλος κουρασμένοι, ή πάντως χορτασμένοι απ' τους ακρωτηριασμούς τους, σταμάτησαν αυτό το αιματοκύλισμα, ήρθε η ώρα αυτών που θα τους έδιναν χάλκινα ή ακόμα και ασημένια κέρματα που τα έχωναν στις τεράστιες πτυχώσεις των φορεμάτων τους. Τους πρόσφεραν ακόμα είτε μια στάμνα κρασί είτε γάλα είτε τυρί, λίγο αλεύρι ή καλό σιτάρι. Εκείνοι τα άρπαζαν όλα άπληστα και γέμιζαν τσάντες πούχαν φτιάξει επίτηδες για τέτοιους εράνους και φόρτωναν την πλάτη μου».

253

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Όπως αυτοί οι ψευτοϊερείς έτσι και οι ψευτοφιλόσοφοι ποντάρουν στην εντύπωση που προκαλούν στα πλήθη για να βγάλουν τα προς το ζην. Ανήκοντας γενικά στο κυνικό δόγμα, αποτελούν γραφικές φιγούρες, πασίγνωστες στους Ρωμαίους. Γενειοφόροι, με μακριά κατσαρά μαλλιά, βρώμικοι και κουρελήδες, στέκονται στα σταυροδρόμια και απευθύνονται στους διαβάτες κουνώντας τα ραβδιά τους. Φιλόσοφοι; Μάλλον τυχοδιώκτες που φοβίζουν τους Ρωμαίους με τις φωνές τους και συνήθως καταφέρνουν να αποσπάσουν κάποιο κέρμα απ' τα θύματά τους, που είναι πολύ ευτυχισμένα που ξεμπέρδεψαν χωρίς μεγάλη ζημιά! Μια πάντα λανθάνουσα βία Ρώμη: ένα πλήθος που περπατάει, έτοιμο να σχηματίσει κύκλο γύρω απ' το πιο ασήμαντο θέαμα, αργόσχολοι ή μικροδιακινητές, όμως ένα πλήθος όπου ξεσπούν, απρόβλεπτες κι απότομες, βιαιοπραγίες, ξεκινώντας συνήθως απ' τις λαϊκές συνοικίες. Αρκεί ένα συμβάν για να ανάψει η εξέγερση. Όταν ο Καλιγούλας παίρνει διαζύγιο το 39, όταν ο Νέρων χωρίζει την Οκταβία το 62 για να παντρευτεί την Ποππαία, η οργή βροντάει στις λαϊκές συνοικίες κι οι αυτοκράτορες καλούν τις ένοπλες δυνάμεις τους για να διαλύσουν τους διαδηλωτές που επιτίθενται στο Παλάτι. Πιο σοβαρά προβλήματα-η ακρίβεια του σιταριού, η πείνα, ο καύσωνας ή ο παγετός-προκαλούν στάσεις. Κατά τη μεγάλη πείνα του 6 μ.Χ. αρχίζουν να εμφανίζονται στους τοίχους της Ρώμης αφίσες που κολλιούνται τη νύχτα απ' το λαό που καθιστά τον αυτοκράτορα υπεύθυνο για τη σιτοδεία. Κάποιος Πλαύτιος Ρούφος εκμεταλλεύεται τη δυσαρέσκεια και υποθάλπει μια συνωμοσία εναντίον του Αύγουστου, η οποία όμως ανακαλύπτεται απ' την αστυνομία πριν πάρει σημαντικές διαστάσεις. Η λαϊκή οργή εκδηλώνεται με τη μεγαλύτερη επιθετικότητα στο θέατρο: το 32 και για πολλές μέρες το πεινασμένο πλήθος επιτίθεται ανοιχτά και άγρια στον Τιβέριο με μια άγνωστη ως τότε απείθεια

14. Οι διάφορες εκδηλώσεις της λαϊκής οργής εναντίον των αυτοκρατόρων μελετώνται από τον Ζ. Yavetz (Όχλος και Αυτοκράτορας, Οξφόρδη, 1969). 254

Η Ρ Ω Μ Η ΤΟΥ Κ Ι Ν Δ Υ Ν Ο Υ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

Οι συμπλοκές που αντιπαράθεταν τις συμμορίες κατά το τέλος της Δημοκρατίας έδειξαν τους κινδύνους που διατρέχουν οι αρχές από την ύπαρξη ιδιωτικών πολιτοφυλακών που αντικαθιστούν μια ολιγάριθμη αστυνομία. Σίγουρα μετά την άνοδο του Αύγουστου στην εξουσία δε γίνεται λόγος πια για πολιτικούς αρχηγούς που συνοδεύονται από ενόπλους. Ωστόσο σχηματίζονται ομάδες, όχι πια πολιτικές μα εγκληματικές, μέσα στην παρανομία. Στους δρόμους της Ρώμης περπατούν διάφορα άτομα που ολοφάνερα κουβαλούν όπλο που έχουν γλιστρήσει στη ζώνη τους. Κακοποιοί, εφάμιλλοι των συμμοριών του Κλώδιου, σχηματίζουν ομάδες (collegia). Ανάμεσα στις ανομολόγητες δραστηριότητες αυτών των συμμοριών, που χρησιμοποιούν το επικάλυμμα θρησκευτικών ομάδων, είναι κυρίως η διακίνηση ελεύθερων ανθρώπων: απαγωγές ταξιδιωτών στην ύπαιθρο ή στα πανδοχεία, εγκλεισμός τους στα ιταλικά ergastula όπου ανακατεύονται με τους αλυσοδεμένους σκλάβους. Ο Αύγουστος για κάποιο διάστημα βάζει τέρμα σ' αυτή την τρομερή διακίνηση: διαλύει τις ομάδες που έχουν σχηματιστεί χωρίς νόμιμη άδεια και επιθεωρεί τα ergastula για να τα απαλλάξει από τους ελεύθερους ανθρώπους που έχουν πέσει θύματα απαγωγής. Μέτρα προσωρινής αποτελεσματικότητας που δε λύνουν όμως το πρόβλημα. Και πράγματι κατά την αυτοκρατορία του ο Τιβέριος υποχρεώνεται να καταφύγει στις ίδιες επιχειρήσεις ελέγχου στα ιταλικά ergastula. Ένα αιματηρό επεισόδιο του 59 μ.Χ. δείχνει ότι οι παράνομες εταιρείες πολύ απέχουν απ' το να έχουν εξαφανιστεί απ' την Ιταλία. Κατά τη διάρκεια ενός θεάματος με μονομάχους στην Πομπηία, ένα μεγάλο μέρος του αμφιθεάτρου είναι θεατές από γειτονικές πόλεις κι ανάμεσά τους οι κάτοικοι της Νουκερίας που πολύ συχνά δε συμπνέουν με τους γείτονές τους της Πομπηίας. Στην αρχή ξεσπούν ορισμένοι διαπληκτισμοί στις κερκίδες, ανταλλάσσονται προσβολές, οι τόνοι ανεβαίνουν, οι πέτρες πετούν, και σύντομα ο λόγος στα όπλα. Το συμβάν εξελίσσεται σε σφαγή: τραυματίες, ακρωτηριασμένοι, σκοτωμένοι, οι θεατές, κι όχι οι μονομάχοι, αποτελούν για μια φορά τα θύματα του θεάματος. Οι επιδείξεις των μονομάχων απαγορεύονται τότε από τη ρωμαϊκή Σύγκλητο στην περιοχή της Πομπηίας για διάστημα δέκα χρόνων. Σίγουρα πρόκειται για τη χειρότερη τιμωρία που 255

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

μπορεί να επιβληθεί στους κατοίκους μιας πόλης στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι παράνομες εταιρείες διαλύονται κι αυτές αφού συγκεντρώνουν τις υποψίες, και πιθανώς δίκαια, ότι προκάλεσαν εκούσια το συμβάν. Πώς να εξηγηθεί το γεγονός ότι πολλοί θεατές πήγαν οπλισμένοι για να παρακολουθήσουν τους αγώνες, αν δεν υπήρχε προμελέτη; Τα μέλη των collegia κατά την αυτοκρατορική περίοδο δε διευθετούν πολιτικές διαμάχες, υποστηρίζουν όμως, συχνά με βίαιο τρόπο, αντιπαλότητες μεταξύ πόλεων. Οι αγώνες του ιπποδρόμου και του αμφιθεάτρου προσφέρουν αφορμές για παρόμοιες έχθρες. Συγκρούσεις, ορισμένες φορές βίαιες, αντιπαραθέτουν τις φατρίες (factiones), τις ομάδες που υποστηρίζουν τους διάφορους ομίλους του ιπποδρόμου. Το πάθος που ξεσηκώνει τους «Πράσινους» ή τους «Γαλάζιους» συχνά μετατρέπει τον ενθουσιασμό τους σε εξέγερση. Αργότερα στην ιστορία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας οι συμμορίες των φοιτητών θα αποτελέσουν απειλή για τη δημόσια τάξη. Δεν αρκούνται να διαταράξουν τα μαθήματα των καθηγητών τους, αλλά, οπλισμένοι με μαχαίρια, ράβδους, πέτρες, σπέρνουν τον πανικό στους δρόμους των μεγάλων πόλεων. Ο Άγιος Αυγουστίνος διαμαρτύρεται για την απεχθή ταραχοποιό διάθεση των φοιτητών της Καρχηδόνας. Ένα αυτοκρατορικό διάταγμα του 370 ρυθμίζει αυστηρά τον τρόπο ζωής των Ρωμαίων φοιτητών για να αποφευχθεί ιδιαίτερα ο σχηματισμός επικίνδυνων για τους κατοίκους των πόλεων ομάδων. Οι νυχτερινοί

κίνδυνοι

Αν πιστέψουμε τους Ρωμαίους συγγραφείς που μας άφησαν σκοτεινές περιγραφές του συνονθυλεύματος της πρωτεύουσας, είναι πολύ επικίνδυνο να περπατά κανείς στους δρόμους της Ρώμης κατά τη διάρκεια της μέρας. Ωστόσο στριμωξίδι, συρφετός, θόρυβος και σκόνη είναι πολύ ασήμαντα μπροστά σε ό,τι περιμένει τον περαστικό τη νύχτα. Λίγοι Ρωμαίοι άλλωστε διακινδυνεύουν να διασχίσουν τη Ρώμη μετά τη δύση του ήλιου, αν δε συνοδεύονται από ένοπλη φρουρά εφοδιασμένη με δαυλούς. Το σκοτάδι βασιλεύει στους δρόμους της 256

Η Ρ Ω Μ Η ΤΟΥ Κ Ι Ν Δ Υ Ν Ο Υ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

πόλης αφού δεν υπάρχει δημόσιος φωτισμός. Οι δρόμοι μόνο έρημοι δεν είναι: όλοι όσοι δεν έχουν το δικαίωμα να κυκλοφορούν τη μέρα, οι άμαξες για τις μεταφορές, οι ογκώδεις εφοδιοπομπές διασχίζουν με θόρυβο την πόλη ξυπνώντας τους κατοίκους των insulae. «Πολλοί άνθρωποι πεθαίνουν από αϋπνία στη Ρώμη», διαπιστώνει πικρά ο Ιουβενάλιος. Τη νύχτα μπορεί να συναντήσει κανείς και τους ενταφιασμούς των φτωχών. Όσοι είναι πολύ φτωχοί για να έχουν πραγματική κηδεία μαζεύονται τότε από τους δημόσιους σκλάβους που μεταφέρουν τα πτώματα στον ομαδικό τάφο. Αυτή η συνήθεια εξηγεί το κακό που βρήκε ένα Γαλάτη τουρίστα της εποχής του Μαρτιάλιου. Μη γνωρίζοντας καλά τις νυχτερινές συνήθειες της πόλης, αυτός ο γίγαντας επιστρέφει στο πανδοχείο του στην καρδιά της νύχτας. Σκοντάφτει μες στο σκοτάδι και πέφτει αναίσθητος. Για καλή του τύχη τέσσερις δημόσιοι σκλάβοι που μεταφέρουν ένα πτώμα περνούν δίπλα του και, γεμάτοι συμπόνια, ρίχνουν το νεκρό για να πάρουν στη θέση του το Γαλάτη γίγαντα. Κι ο τουρίστας μας επιστρέφει στο πανδοχείο του καταστριμωγμένος πάνω στο μικρό φορείο των νεκρών! Τη νύχτα η Ρώμη ανήκει και στους περιθωριακούς, σε όσους κρύβουν μες στο σκοτάδι παράνομες δραστηριότητες, στους νεαρούς της καλής κοινωνίας που ανακατεύονται με τον όχλο επιτιθέμενοι στους διαβάτες, τέλος στους μεθυσμένους που είναι πάντοτε επικίνδυνο να συναντάς στη στροφή ενός σοκακιού: «Ο μεθυσμένος με επιθετικές διαθέσεις έχει την τόλμη της νιότης και τη βία της ζαλάδας, αποφεύγει όμως εκείνον με τον πορφυρό χιτώνα, τη σημαντική συνοδεία, τους μπρούντζινους πυρσούς που λειτουργούν αποτρεπτικά. Όμως εγώ που προχωρώ με το φως του φεγγαριού ή ενός παλιοσπαρματσέτου που κάνω οικονομία στο φυτίλι του, δεν τον φοβίζω. Και να που αρχίζει η μάχη, αν μπορούμε να πούμε μάχη μια συνάντηση όπου ο ένας χτυπάει κι ο άλλος μόνο τις τρώει. Ξεφυτρώνει μπροστά μου και μου παραγγέλνει να σταματήσω. Πώς να αρνηθώ, όταν έχω απέναντι μου έναν εξοργισμένο και δυνατότερό μου; «Από πού έρχεσαι;» μου φωνάζει. «Με ποιον χλαπάκιαζες φάβα ποτισμένη με παλιόκρασο; Με ποι-

257

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ον τσαγκάρη έφαγες πράσα και κεφαλάκι βραστό; Λε θες ν' απαντήσεις; Μίλα, αλλιώς θα φας κλωτσιές! Θα μου πεις πού ζητιανεύεις συνήθως, σε ποια συναγωγή σε βρίσκει κανείς;». Μπορείς να δοκιμάσεις να του απαντήσεις ή να το σκάσεις αθόρυβα. Το ίδιο κάνει. Θα σε χτυπήσει με τον ίδιο τρόπο κι ύστερα θα έχει την αναίδεια να φτάσει στο δικαστήριο για χτυπήματα και τραύματα! Ο φτωχός μόνο μια λύση έχει: τσαλαπατημένος, μες στις μπουνιές, του μένει μόνο να γονατίσει και να ικετέ'ψει το μέθυσο να του αφήσει λίγα άθικτα δόντια^^!».

Αν οι δρόμοι του κέντρου της πόλης είναι πολύ λίγο ασφαλείς, τι να πει κανείς για τις αλάνες που βρίσκονται στην περιφέρεια της πολιτείας, κατά μήκος των μεγάλων οδών που ενώνουν τη Ρώμη με τις τέσσερις γωνιές της Ιταλίας; Μόλις πέφτει η νύχτα, ύποπτες και λαθραίες σκιές τριγυρνούν απορροφημένες σε μυστηριώδεις δραστηριότητες. Είναι η περιοχή των τάφων, των νεκροταφείων, των κρεματορίων, περιοχή που φοβούνται οι Ρωμαίοι πολίτες και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο γίνεται καταφύγιο πολλών περιθωριακών. Πρέπει να πούμε γι' αυτές τις περιοχές ότι κάθε άλλο παρά ελκυστικό θέαμα προσφέρουν και δε συνιστάται στις ευαίσθητες υπάρξεις να διακινδυνεύουν τη ζωή τους σ' αυτές τις αλάνες. Ως την αυτοκρατορία του Αύγουστου μια μεγάλη νεκρόπολη απλώνεται πέρα από το pomenum, στο βορειοανατολικό τμήμα της πολιτείας, επικοινωνώντας με τους τρεις λόφους Ησκυλίνο, Ουιμινάλιο και Κυρίνιο, δηλαδή στην προέκταση της συνοικίας της Σοβώρας. Αυτή η νεκρόπολη παρουσιάζει ένα ιδιαίτερα δυσοίωνο θέαμα: εκεί βρίσκονται οι κοινοί τάφοι όπου πετιούνται τα πτώματα των φτωχών, των σκλάβων, των καταδικασμένων: σε επιφάνεια πάνω από 2,5 εκτάρια υπάρχουν ταπεινοί τάφοι, ασπρισμένα κόκκαλα, απομεινάρια πτωμάτων κι όλα τα σκουπίδια που ξεφορτώνονται οι κάτοικοι της πόλης. Σκύ-

15. Ιουβενάλιος, Σάτιρες III, στ. 278-301. Οι ερωτήσεις που κάνει ο μεθυσμένος είναι ηθελημένα προσβλητικές, αφού προσποιείται ότι περνάει το διαβάτη για τεχνίτη, στον οποίο οι Ρωμαίοι από καλή οικογένεια μόνο περιφρόνηση δείχνουν. 258

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

λοι, ψοφίμια, κάποιες φορές και λύκοι, περιπλανιούνται ψάχνοντας για τη μακάβρια τροφή τους. Στα κρεματόρια που καίνε ασταμάτητα σωριάζονται τα πτώματα. Αυτή η αποκρουστική δουλειά είναι έργο ορισμένων σκλάβων, των πιο άθλιων ή των πιο επικίνδυνων. Αυτοί είναι καταδικασμένοι να αναπνέουν συνεχώς τις νοσηρές αναθυμιάσεις της πυράς, να συντηρούν τη φωτιά και να προστατεύουν τα πτώματα απ' τις επιθέσεις των αρπακτικών ζώων. Για να φαίνεται σε όλους η ατίμωσή τους, έχουν ξυρισμένο το μισό κεφάλι τους. Για λόγους υγιεινής, το νεκροταφείο του Ησκυλίνου διακόπτει τη λειτουργία του κατά τη διακυβέρνηση του Αύγουστου και ο Μαικήνας το μετατρέπει σε χώρο περιπάτου που οι Ρωμαίοι θα αγαπήσουν πολύ. Οι πυρές και τα κοιμητήρια απομακρύνονται τότε από την πόλη και οι επικίνδυνες ζώνες μεταφέρονται στο βόρειο και το νότιο τμήμα των οχυρωμάτων. Με ομαδικούς τάφους και με ορισμένες φορές πολυτελή επιτύμβια μνημεία, οι νεκροπόλεις μόνο χώροι σιωπής και ηρεμίας δεν είναι. Αν έχουν κακή φήμη, δεν είναι μόνο επειδή οι δεισιδαίμονες Ρωμαίοι αποφεύγουν αυτούς τους χώρους όπου φοβούνται μήπως τους επιτεθούν τα πνεύματα των νεκρών. Δεν είναι μόνο τα φαντάσματα που συχνάζουν σ' αυτά τα δυσοίωνα μέρη. Οι τυμβωρύχοι, κυρίως πάμπτωχοι, έρχονται να βρουν εδώ φαγητό, κλέβοντας τρόφιμα που τοποθετούνται κοντά στους τάφους προσφορά στους νεκρούς. Εκεί βρίσκονται και πιο επικίνδυνοι κλέφτες. Συγκεντρώνονται δίπλα στους τάφους όχι για να κάνουν πλιάτσικο στα πτώματα ή στα επιτύμβια μνημεία, αλλά επειδή είναι βέβαιοι ότι εκεί δε θα τους ενοχλήσει κανείς. Ποιος αλήθεια θα τολμούσε να το κάνει, νύχτα μέσα στους τάφους; Στις Μεταμορφώσεις τον Απουλήιου μια συμμορία ληστών έχει σαν «βάση επιχειρήσεων» τη νεκρόπολη που βρίσκεται στις πύλες της πόλης. Κρύβουν τα λάφυρά τους μέσα στους τάφους και περιμένουν, καλά κρυμμένοι ανάμεσα στους σκουληκοφαγωμένους τάφους, μια νύχτα χωρίς φεγγάρι για να κάνουν τις επιδρομές τους στα πλούσια σπίτια. Όλες αυτές οι συμμορίες ξέρουν πολύ καλά να εκμεταλλεύονται τη δεισιδαιμονία και το δέος που εμπνέει στους κοινούς θνητούς η παρουσία των νεκρών. Οι Ρωμαίοι ληστές έχουν 259

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

άλλωστε ως προστάτιδά τους τη θεότητα Λαβέρνα που το ιερό της, σε ένα ιερό άλσος κοντά στη Σαλαρία οδό, τους προσφέρει και ένα ακίνδυνο καταφύγιο. Εκεί κρύβουν τα λάφυρά τους και απευθύνουν τις προσευχές τους στη θεότητα, σιωπηρά, φοβούμενοι μήπως φανερωθούν οι προθέσεις τους μέσα από τις ευχές τους! Ζητιάνοι, κλέφτες και πόρνες. Όλη τη μέρα μπορείς να συναντήσεις στις νεκροπόλεις τις «Επιτύμβιες», όπως τις ονόμαζε ο Μωπασάν. Με όλα τα εξωτερικά σημάδια ενός αγιάτρευτου πόνου, κάνουν ότι εκτελούν τις τελευταίες υποχρεώσεις τους προς το νεκρό και συγκινούν το διαβάτη που έχει κάθε διάθεση να παρηγορήσει αυτές τις όμορφες κλαίουσες. Τη νύχτα οι πιο καταφρονεμένες απ' τις Ρωμαίες «λύκαινες» βρίσκονται εκεί, κατά μήκος της Αππίας οδού, με το κεφάλι καλυμμένο με πυρρόξανθη περούκα, σημάδι του επαγγέλματός τους. Τριγυρνούν κι αυτές γύρω απ' τους τάφους καθώς είναι καλές μόνο για τους σκλάβους που συντηρούν την πυρά, τους κλέφτες των πτωμάτων, τους ζητιάνους, που για λίγα λεφτά αποσύρονται μαζί τους μέσα σε κάποιο επιτύμβιο μνημείο. «Η κοκκινωπή λύκαινα του ερειπωμένου τάφου» : έτσι σκιτσάρει μονομιάς ο Ιουβενάλιος αυτά τα αδέσποτα που γυρνούν μες στη νύχτα σ' αυτούς τους δυσοίωνους τόπους. Νεκρομαντεία^ μαγεία^ τελετουργική

δολοφονία

Στις νεκροπόλεις συναντάμε πολλές γυναίκες, νέες ή γριές, που πάνε στα κρυφά να μαζέψουν κόκκαλα ή βλαβερά φυτά που θα χρησιμοποιήσουν στη σύνθεση μαγικών μιγμάτων. Λευκή ή μαύρη μαγεία. Τα πιο αθώα απ' τα μίγματα αυτά θα χρησιμέψουν σαν «ερωτικά φίλτρα», κατάλληλα ώστε να προκαλέσουν το πάθος σε κάποιον αδιάφορο, να ξυπνήσουν τα ερωτικά αισθήματα ενός άπιστου. Τα περισσότερο επικίνδυνα έχουν προορισμό να καταστρέψουν κάποιον εχθρό με περίτεχνα βασανιστήρια. Μιλούν και για σκιές μέσα στα νεκροταφεία. Το κωμικό συναγωνίζεται το στοιχείο του φόβου σ' αυτές τις σκηνές νεκρομαντείας: μαγικά αγαλματάκια, μίγματα αηδιαστικών υλικών, θυσίες. Δυο φο260

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

βερές μάγισσες της εποχής του Οράτιου, η Κανιδία και η Σαγάνα, επιδίδονται στο νεκροταφείο του Ησκυλίνου σε μια τελετή με σκοπό να τιμωρήσουν έναν άπιστο εραστή: «Είδα την Κανιδία να φτάνει ντυμένη με ένα μακρύ μαύρο ανασηκωμένο φόρεμα, ξυπόλητη, με τα μαλλιά ανακατεμένα, και να ουρλιάζει μαζί με τη Σαγάνα την Πρεσβύτερη. Η χλωμάδα τους ήταν τρομερή. Έξυναν το χώμα με τα νύχια τους και λιάνιζαν με τα δόντια τους ένα μαύρο αρνάκι. Έχυσαν στο χαντάκι το αίμα του για να τραβήξουν τις σκιές των νεκρών, τα πνεύματα που είναι ικανά να απαντήσουν στις ερωτήσεις τους. Υπήρχαν και μια μάλλινη και μια κερένια κούκλα. Η μεγαλύτερη, η μάλλινη, στεκόταν δεσποτικά στη μικρότερη, την κερένια, που είχε τη στάση του ικέτη, σαν να χανόταν μες στα βασανιστήρια που κάνουν στους σκλάβους. Η Κανιδία επικαλείται την Εκάτη και η Σαγάνα τη σκληρή Τισιφόνη. Μπορούσε να δει κανείς να γυρνοβολούν τα φίδια και τα σκυλιά του κάτω κόσμου- το κοκκινωπό φεγγάρι πήγε να κρυφτεί πίσω απ* τους μεγάλους τάφους για να μην είναι μάρτυρας αυτών των απαίσιων πράξεων. Γιατί να αναφερθεί με κάθε λεπτομέρεια η πένθιμη και κραυγαλέα βοή των σκιών των νεκρών που συζητούσαν με τη Σαγάνα, ο τρόπος με τον οποίο οι δυο αυτές μάγισσες έθαψαν στα κρυφά το ρύγχος ενός λύκου μαζί με το δόντι ενός πιτσιλωτού φιδιού; Γιατί να πει κανείς πώς η κερένια κούκλα, λιώνοντας, έδωσε μια ζωηρή λάμψη στη φλόγα;^^». Η Κανιδία και οι φίλες της θα ήταν αστείες αν δεν επιδίδονταν σε άλλες π ι ο επικίνδυνες, ακόμα και α π ό κ ο σ μ ε ς , πρακτικές, ό π ω ς μας διηγείται ο Οράτιος σ' ένα άλλο ποίημα. Η σκηνή εκτυλίσσεται μέσα σ' ένα σπίτι της Σοβώρας. Η Κανιδία και οι τρεις φίλες της είναι πόρνες της τελευταίας υποστάθμης, π ο υ τις ζητούν μόνο ναύτες ή πλανόδιοι έμποροι. Ό π ω ς πολλές επαγγελματίες της ηδονής στη Ρώμη ή στην Ελλάδα, προσθέτουν στις «επίσημες» δραστηριότητές τους και τις π ι ο κρυφές, τις μαγικές. Πελάτες δε λείπουν απ' αυτές τις μά16. Οράτιος, Σάτιρες 1,8. 261

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Λ Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Λ Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

γισσες π ο υ «κατεβάζουν το φεγγάρι» με τους ρόμβους τους ή με το μαγικό τροχό τους, κ ά ν ο υ ν μαγικά στον εχθρό τους με κέρινα ομοιώματα ή καλούν πνεύματα. Σπάνια ωστόσο επιδίδονται σε εγκληματικές μαγείες, τ ό σ ο τρομερές ό σ ο αυτές π ο υ ε ξ α σ κ ο ύ ν η Κ α ν ι δ ί α , η Β ε ΐ α , η Σαγάνα, η Φολία. Για ν α ανταγωνιστεί μια πιο ισχυρή απ' αυτήν μάγισσα π ο υ της πήρε τ ο ν εραστή της, η Κανιδία θα αφήσει να πεθάνει α π ό ασιτία ένα μισοθαμμένο παιδί α π ό καλή οικογένεια π ο υ είχ α ν απαγάγει αυτές οι μάγισσες. Το μεδούλι και το σηκώτι του κακόμοιρου παιδιού, αποξηραμένα, θα χρησιμέψουν στην παρασκευή ενός αποτελεσματικού φίλτρου: «Το ακόμα άνηβο παιδί στεκόταν εκεί ολόγυμνο, τόσο κακόμοιρο που θα συγκινούσε και την άγρια καρδιά των Θρακών, Η Κανιδία που είχε μπερδέψει φιδάκια μες στα λυτά μαλλιά της διατάζει να καούν άγριες συκιές πούχαν ξεριζωθεί από ένα νεκροταφείο, κυπαρίσσια κοντά απ' τους τάφους, αυγά βουτηγμένα μέσα σε αίμα φρύνου, φτερά κουκουβάγιας, βότανα απ' τη Θεσσαλία και την Κολχίδα πούναι γόνιμες σε δηλητήρια, κόκκαλα βγαλμένα από το στόμα πεινασμένης σκύλας. Η Σαγάνα με σηκωμένο το φόρεμα διασχίζει ολόκληρο το σπίτι ραντίζοντάς το με νερό απ' την Άορνο λίμνη. Με τα σηκωμένα μαλλιά της μοιάζει με αχινό ή με τσακάλι πούχει ανατριχιάσει, Η Βεΐα χωρίς καμιά τύψη σκάβει το χώμα με ένα βαρύ φτυάρι γογγύζοντας απ' τον κόπο. Το παιδί θαμμένο μες στο λάκκο θα μπορεί έτσι για πολύ χρόνο να ψυχορραγεί κοιτάζοντας από μακριά τα γεμάτα φαγητά πιάτα που αλλάζουν δυο ή τρεις φορές τη μέρα και μόνο το πρόσωπό του θα βγαίνει απ' την τρύπα, σαν το πηγούνι του κολυμβητή που εξέχει απ' το νερό. Κι όταν τα καρφωμένα πάνω στην απαγορευμένη τροφή μάτια του σφαλίσουν για πάντα, το μεδούλι και το σηκώτι του θα ξεραθούν και θα γίνουν ερωτικό φίλτρο^'^».

17. Οράτιος, Επωδοί, V. 262

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ Α Υ Τ Α Π Α Τ Η Σ

Επινόηση ευφάνταστου ποιητή; Σίγουρα όχι. Ήδη ο Κικέρων κατηγορεί κάποιον εχθρό του, το Βατίνιο, ότι επιδίδεται σε πρακτικές παρόμοιες μ' αυτές της Κανιδίας: «Συνηθίζεις να καλείς ης ψυχές του κάτω κόσμου, να εξευμενίζεις τους θεούς των νεκρών με έντερα παιδιών^^».

Περισσότερο κι απ' τις κατηγορίες του Κικέρωνα ή του Οράτιου, η επιτάφια στήλη του μικρού Jucundus που βρέθηκε στον Ησκυλίνο αποδεικνύει ότι η πραγματικότητα δεν υστερεί της φαντασίας: «Jucundus, γιος του Γρύφου και της Βιτάλιας. Έκλεισα τα τρία κι όμως βρίσκομαι κάτω απ* το χώμα, ενώ θα μπορούσα νάμαι η χαρά του πατέρα μου και της μητέρας μου. Μια σκληρή μάγισσα μου αφαίρεσε τη ζωή. Εκείνη βρίσκεται ακόμα στη γη και κάνει πάντοτε τα επικίνδυνα τεχνάσματά της. Γονείς, φυλάτε καλά τα παιδιά σας, αν δε θέλετε να τρυπήσει η καρδιά σας απ' τον πόνο».

Ο θάνατος προσελκύει τη βία και τίποτα πιο αντιπροσωπευτικό του ωμού μίσους απ' τις «μπηγμένες πινακίδες». Παντού όπου υπάρχουν τάφοι έχουν βρεθεί τέτοιες πινακίδες, τις περισσότερες φορές από μολύβι, κρυμμένες απ' όσους ελπίζουν να καταστρέψουν τους εχθρούς τους μ' αυτό τον τρόπο. Αντίπαλοι στον έρωτα, στον αθλητισμό, σε κάθε τομέα, αφιερώνονται στις καταχθόνιες θεότητες με τη μεσολάβηση αυτών των πινακίδων. Οι ταπεινές αυτές μαρτυρίες των πιο λαϊκών στρωμάτων των αρχαίων πόλεων περιέχουν μια σφοδρότητα και μια εχθροπάθεια που παραμένουν εντυπωσιακές καθώς διαβάζουμε τις στερεότυπες εκφράσεις τους που επαναλαμβάνονται σε εκατοντάδες αντίτυπα. Αυτές οι κατάρες συντάσσονται σε μια λαϊκή, συχνά λανθασμένη, γλώσσα γεμάτη αδέξιες εκφράσεις. Για να μπερδέψουν τον εχθρό χρησιμοποιούν κάποιες φορές κωδικοποιημένη γλώσσα: τότε πρέπει να δια-

18. Κικέρων, Κατά Βατινίου, 6,14. Ο Βατίνιος ήταν πράγματι οπαδός του Πυθαγορισμού, ενώ στους Πυθαγόρειους αποδίδονταν κάθε λογής εγκλήματα. 263

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Σ

βαστεί το κείμενο α π ό κάτω π ρ ο ς τα π ά ν ω ή α π ό δεξιά π ρ ο ς τα αριστερά* στο κείμενο ανακατεύονται και μυστηριώδη και καβαλιστικά σχέδια. Αυτές οι πινακίδες τ ά ζ ο υ ν τ ο ν εχθρό με στυγερό τ ρ ό π ο και με πάρα πολλές λεπτομέρειες. Με μια σαδιστική φιλοφροσύνη απαριθμούνται ό λ α τα μέρη του σώματος π ο υ πρέπει ν α θιγούν π ρ ι ν τον τελειωτικό θάνατο: «Θεοί του κάτω κόσμου, αν έχετε κάποια ιεροσύνη, σας δίνω και σας παραδίδω την Τυχήνη, υπηρέτρια του Κάρισου, κι ό,τι κι αν κάνει, κι ό,τι κι αν της συμβεί, να αποτύχει. Θεοί του κάτω κόσμου, σας δίνω τα μέλη της, το χρώμα της, τη φιγούρα της, το κεφάλι της, τα μαλλιά της, τον ίσκιο της, τον εγκέφαλό της, το μέτωπό της, τα φρύδια της, το στόμα της, τη μύτη της, το πηγούνι της, τα μάγουλα της, τα χείλια της, τα λόγια της, το πρόσωπό της, το λαιμό της, το σηκώτι της, τους ώμους της, την καρδιά της, τα πνευμόνια της, τα έντερά της, την κοιλιά της, τα χέρια της, τα δάχτυλά της, τις παλάμες της, τον αφαλό της, την κύστη της, τους μηρούς της, τα γόνατά της, τα πόδια της, τις φτέρνες της, τα πέλματά της, τα δάχτυλα των ποδιών της. Θεοί του κάτω κόσμου, αν τη δω να σαπίζει, θα σας προσφέρω με την καρδιά μου μια θυσία». Στο π ά τ ω μ α των α μ φ ι θ ε ά τ ρ ω ν βρίσκουμε τέτοιες π ι ν α κ ί δ ε ς αφημένες απ' τους μονομάχους ενάντια στους αντιπάλους τους: «Σκοτώστε, εξαφανίστε, τραυματίστε το Γάλλικο το γιο της Πρίμας την ώρα που θάναι στο αμφιθέατρο. Δέστε του τα πόδια, τα μέλη, το μυαλό, το μεδούλι. Δέστε το Γάλλικο που γέννησε η Πρίμα για να μην μπορέσει να σκοτώσει την αρκούδα και τον ταύρο ούτε μ' ένα χτύπημα ούτε με δυο χτυπήματα ούτε με τρία χτυπήματα. Στο όνομα του ζωντανού παντοδύναμου θεού, εκπληρώστε την ευχή μου, τώρα, τώρα, γρήγορα, γρήγορα. Να τον χτυπήσει και να τον πληγώσει η αρκούδα!». Αυτές οι εκφράσεις, γεμάτες επιθετική οξύτητα, χρησιμεύουν και στους ο π α δ ο ύ ς των δ ι α φ ό ρ ω ν φατριών 264

χον ι π π ο δ ρ ό μ ο υ στην π ρ ο -

Η ΡΩΜΗ ΤΟΥ Κ Ι Ν Δ Υ Ν Ο Υ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΥΤΑΠΑΤΗΣ

σπάθειά τους να εκμηδενίσουν τον αντίπαλο όμιλο: «Σ' εξορκίζω δαίμονα, όποιος και νάσαι, και σου ζητάω από σήμερα, απ' αυτή την ώρα, απ' αυτή τη στιγμή, να κάνεις να υποφέρουν τα άλογα των Πράσινων και των Λευκών και να κάνεις να χαθούν οι αμαξηλάτες Κλάρος, Φέλιξ, Πρίμουλος και Ρωμανός, Αιώστους και πάρτους τη ζωή!». «Να ψοφήσει, να χαθεί, να εκμηδενιστεί...»

Πολλά παρόμοια λόγια που συσσωρεύουν τη βιαιότητα των πιο δεισιδαιμόνων, όσων ταλανίζονται από το μίσος, τη ζήλια, την επιθυμία. Μα ποιος μπορεί να ξέρει πόσες φορές αυτοί οι άνθρωποι, αφού άφησαν στα κρυφά τις κατάρες τους μέσα σ' έναν τάφο ή στην άμμο του στίβου, έμειναν μόνο σ' αυτές τις μαγικές απειλές; Πόσες φορές άραγε ένα έγκλημα έκανε πράξη τις τρομερές κατάρες που περιέχουν αυτές οι πινακίδες;

265

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΕΝΔΈΚΑΤΟ

ΤΑΒΕΡΝΕΣ, Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ ΟΙΚΟΙ Α Ν Ο Χ Η Σ

«Το βλέπω καλά, σε τρώει η νοσταλγία όταν σκέφτεσαι την πόλη, τα δωμάτια των οίκων ανοχής της και τα παχιά κρέατα των πανδοχείων της... Εδώ κοντά σου δεν έχει ούτε καπηλειό για να πιεις κρασί ούτε πόρνη να παίζει αυλό και να σε κάνει να χορέψεις βαριά κι ασήκωτα^κ

Έτσι μιλάει ο Οράτιος στον αγρονόμο δούλο του που νοσταλγεί στο κτήμα που διευθύνει τις χονδροειδείς απολαύσεις της πόλης: πιοτό, φαΐ, έρωτα. Για τους ανθρώπους της υπαίθρου στον ελληνικό και το λατινικό κόσμο η πόλη πάνω απ' όλα είναι αυτοί οι χώροι συγκέντρωσης που περιφρονούν οι καθώς πρέπει, οι ταβέρνες, τα καπηλειά κι άλλα μαγαζιά για ποτά κι απολαύσεις^. Στον «Φοίνικα» ή στις «Τέσσερις αδερφές» Πολλές είναι οι «εγκαταστάσεις φιλοξενίας» στο ρωμαϊκό κόσμο, έχοντας προορισμό να ξεδιψάσουν το διαβάτη, να ταΐσουν ή να στεγάσουν τον ταξιδιώτη. Από πολλές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι συγκεντρώνονται κυρίως στις λαϊκές συνοικίες. Στη Ρώμη πολλές τα1. Οράτιος, ΕπιστολέςΙ, 14, στ. 21 κε. 2. Το βιβλίο του Τ. Kleberg Ξενοδοχεία, εστιατόρια και καπηλειά στη ρωμαϊκή αρχαιότητα, Ουψάλα, 1957, μελετά με συστηματικό τρόπο όλες τις μαρτυρίες που διαθέτουμε για τα εστιατόρια και τα πανδοχεία στο ρωμαϊκό κόσμο. 267

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

βέρνες ανοίγουν γύρω απ' τον Ιππόδρομο, από θέατρα, αμφιθέατρα ή λουτρά, δηλαδή κοντά σε όλα τα μέρη όπου συχνάζει το πλήθος. Άλλες πάλι χρησιμεύουν για στάση στις πύλες των πόλεων: στην Πομπηία ο «σταθμός» όπου συχνάζουν οι μεταφορείς βρίσκεται έξω απ' την πόλη, κοντά στην πύλη των Σταβίων. Εκεί μαζεύονται και οι μουλαράδες, κάτοχοι αμαξών προς ενοικίαση και μουλαριών για τους ταξιδιώτες. Γενικά πρόκειται για ταπεινές κατασκευές: το γνωρίζουμε απ' τα πολλά πανδοχεία που ζωντανεύουν ακόμα τους δρόμους της Πομπηίας. Στο εσωτερικό μία ή δύο αίθουσες υποδέχονται τους πελάτες, ορισμένα δωμάτια στον πάνω όροφο, ένας κήπος όπου μπορούν να κάθονται στη σκιά. Πολλές απ' αυτές τις ταβέρνες, τα thermopolia, επεκτείνονται ως το δρόμο με έναν πάγκο όπου τοποθετούνται οι αμφορείς με δροσερό ή ζεστό κρασί· ο περαστικός που δεν έχει χρόνο να μπει μέσα για να σερβιριστεί να πιει, μπορεί να πάρει στα γρήγορα ένα κύπελλο κρασί και να φάει ζεστά λουκάνικα ή γλυκά. Ζωγραφισμένες πινακίδες ή μωσαϊκά δείχνουν στους διαβάτες τα ονόματα των μαγαζιών. Μερικοί ιδιοκτήτες δε δείχνουν και πολλή φαντασία, αρκούμενοι να βαφτίσουν την ταβέρνα τους με μια τοπογραφική ένδειξη: «Στους κόκκινους βράχους», «Στην αχλαδιά», «Στο ναό της Άρτεμης». Άλλοι πάλι, ίσως πιο «σνομπ», αναζητούν την πρωτοτυπία: το πανδοχείο του «Ελέφαντα» στην Πομπηία στολίζεται με ένα σχέδιο που παριστάνει έναν κόκκινο ελέφαντα. Το μαγαζί του Εύξεινου, πάντα στην Πομπηία, «Ο Φοίνικας», διατηρεί ακόμα την υπέροχη πινακίδα που του έδωσε το όνομά του: ένας φοίνικας βαδίζει μέσα σ' έναν ανθισμένο διάκοσμο με μεγάλη φινέτσα· πάνω του δυο παγώνια πλαισιώνουν ένα καλωσόρισμα: «Νάσαι ευτυχισμένος κι εσύ όπως ο φοίνικας!». Και καθώς τα περισσότερα πανδοχεία ή οι ταβέρνες χρησιμεύουν, κρυφά ή μη, ως χώροι πορνείας, ορισμένες πινακίδες δηλώνουν ότι το σπίτι μπορεί να προσφέρει κι άλλες απολαύσεις εκτός από φαΐ και ποτό: ένα μαγαζί της Ρώμης, πιθανώς πολύ φιλόξενο, ονομάζεται «Οι τέσσερις αδερφές». Στα «Κορίτσια της Ασελλίνας» στην Πομπηία η Αίγλη, η Μαρία και η Ζμύρινα αναλαμβάνουν την εξυπηρέτηση κάτω απ' τις διαταγές της «μαντάμ» Ασελλίνα. 268

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι ΑΝΟΧΗΣ

Στην είσοδο του μαγαζιού μια επιγραφή δίνει όλες τις διευκρινίσεις για τις υπηρεσίες που προσφέρονται στους πελάτες. Στην Πομπηία η Ηδονή αναφέρει τις τιμές των κρασιών του πανδοχείου της. «Με ένα ασσάρω εδώ πίνεις κρασί. Αν δώσεις δυο, θα πιεις το καλύτερο. Αν τέσσερα, θάχεις φαλερνό κρασί».

Στην Αντίπολη μια επιγραφή προειδοποιεί τον πελάτη ότι θα βρει στο εσωτερικό έναν «κατάλογο» με όλες τις λεπτομέρειες για τα πιάτα και τα κρασιά που μπορεί να γευτεί. Ένας πανδοχέας απ' την Μπολόνια καυχιέται για την αξία του ξενοδοχείου του: «Σωστές υπηρεσίες, λουτρά όπως στην πρωτεύουσα και κάθε λογής ανέσεις».

Στο εσωτερικό, πολλή διακόσμηση στους τοίχους: τοιχογραφίες και διακοσμητικές ή πληροφοριακές πινακίδες. Νεκρές φύσεις παριστάνουν τα φαγητά που προσφέρονται, μικροί πίνακες παρουσιάζουν σκηνές γνώριμες στους πελάτες της ταβέρνας: παίκτες που μαλώνουν άγρια πάνω σε μια παρτίδα ζάρια, ερωτικές σκηνές. Όταν η έκρηξη του Βεζούβιου σταματά τη ζωή στην Πομπηία μια μέρα του Αυγούστου του 79, η πόλη βρίσκεται σε προεκλογικό πυρετό μια και πρέπει να αναδειχτούν οι τοπικοί άρχοντες. Οι ιδιοκτήτες πανδοχείων και εστιατορίων, καθώς και το προσωπικό τους, συνηθίζουν να τοποθετούν σε περίοπτη θέση τα πολιτικά τους πιστεύω για να προειδοποιούν τους πελάτες για το «χρώμα» του μαγαζιού. Κι όταν ο ίδιος ο πανδοχέας παρουσιάζεται ως υποψήφιος, κάτι που συμβαίνει στην περίπτωση του Εύξεινου, οι αφίσες που τον υποστηρίζουν πληθαίνουν μέσα στο μαγαζί του. Τα διάφορα σωματεία που έχουν κάνει στέκι τους το ένα ή το άλλο καπηλειό, συμμετέχουν ενεργά σ' αυτή την αφισοκόλληση: από δω οι μουλαράδες, από κει οι μεταφορείς. Δίπλα σ' αυτά τα επαγγελματικά σωματεία διάφοροι σύνδεσμοι-παρωδία υποστηρίζουν κι αυτοί τους υποψήφιούς τους: οι «σφαιριστές», οι «λωποδύτες», οι «φυγάδες σκλάβοι», οι «υπναράδες», οι «μεθυσμένοι υπνοβάτες» άφησαν στους τοίχους των καπηλειών την προπα269

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

γάνδα τους υπέρ της υποψηφιότητας κάποιου Κερρίνιου Βάτιου! Ζεστά λουκάνικα^ γλυκά «Ο έμπορος των ποτών με την παιχνιδιάρικη φωνή του, ο έμπορος των αλλαντικών κι εκείνος που πουλάει γλυκά, όλοι όσοι δουλεύουν στις ταβέρνες και διαλαλούν τα εμπορεύματά τους, καθένας με τη χαρακτηριστική φωνή του^».

Ήδη την εποχή του Πλαύτου οι πιο φτωχοί και οι σκλάβοι απολαμβάνουν στα κρυφά ζεστά γλυκά που προσφέρουν οι ταβέρνες. Οι Ρωμαίοι τρελαίνονται και για τα καυτά λουκάνικα που βρίσκονται στους πάγκους των καπηλειών. Συχνά αυτό είναι το μοναδικό ζεστό γεύμα της μέρας τους, αφού οι πολύ στενόχωρες κατοικίες δεν έχουν εστίες για την προετοιμασία του φαγητού. Μπροστά στα καπηλειά υπάρχει πάντοτε πλήθος κι αυτές οι συγκεντρώσεις ανησυχούν τις αρχές, θεωρώντας τις συγκαλυμμένη ανασύσταση των απαγορευμένων collegia. Ίσως αυτός είναι ένας απ' τους λόγους που εξηγούν τα μέτρα που παίρνουν κατά τον μ.Χ. αιώνα οι αυτοκράτορες για να περιορίσουν την πώληση ζεστών τροφίμων στη Ρώμη. Ο Τιβέριος, ο Κλαύδιος, ο Νέρων, ο Βεσπασιανός απαγορεύουν διαδοχικά στις ταβέρνες να πουλούν μαγειρεμένα φαγητά, κρέατα, γλυκά, ακόμα και ζεστό νερό, που το χρησιμοποιούσαν σε πρόσμιξη με κρασί για ένα καυτό ποτό που οι Ρωμαίοι εκτιμούν ιδιαίτερα. Αυτές οι απαγορεύσεις ανταποκρίνονται σε δυο ανάγκες. Πρώτ' απ' όλα πρέπει να εμποδίζεται η συγκέντρωση του πλήθους, η ομαδική οινοποσία, κι οι αυτοκράτορες ελπίζουν έτσι να αποθαρρύνουν την πολιτική δράση που κρύβεται μέσα στα καπηλειά. Ίσως να πρόκειται, στο πνεύμα των νομοθετών, και για μια προσπάθεια να καταργηθούν οι εστίες όπου σιγοβράζουν τα φαγητά μια και το πυκνό πλήθος που συνωστίζεται στους δρόμους της Ρώμης διατρέχει σοβαρό κίνδυνο πυρκαγιάς. Παρά τις ελκυστικές παρουσιάσεις που οι εστιάτορες τοιχοκολ-

3. Σενέκας, Ηθικές επιστολές στο Αουκίλιο, 56,2. 270

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι Α Ν Ο Χ Η Σ

λούν μπροστά στα μαγαζιά τους, οι ταβέρνες αυτές δεν τραβούν σχεδόν καθόλου τους λεπτεπίλεπτους. Η βρώμα του μέρους, η κάπνα που σκοτεινιάζει ασταμάτητα την ατμόσφαιρα, η μυρωδιά της τσίκνας αηδιάζουν πολλούς Ρωμαίους. Ο Σιδώνιος Απολλινάριος κλείνει τη μύτη του όταν μπαίνει σ' ένα πανδοχείο στο Μπορντώ. Η όσφρηση του προσβάλλεται από την κάπνα του μαγειρείου και την πρόστυχη μυρωδιά απ' τις αρμαθιές των λουκάνικων με το τραγορίγανο. Περισσότερο κι απ' την καπνισμένη σκοτεινιά, περισσότερο κι απ' την ταγγάδα των λιπαρών αλλαντικών που ψήνονται στα μαγκάλια, είναι ο θόρυβος που σοκάρει τους φινετσάτους: τα σκεύη, οι καβγάδες των πελατών, τα βραχνιασμένα τραγούδια των μεθυσμένων. Τα καπηλειά δεν έχουν καλή φήμη στην Αρχαιότητα και πρέπει να πούμε πως σε γενικές γραμμές δεν την αξίζουν κιόλας. Κάπελες και πελάτες Πολλοί κάπελες θεωρούνται ύποπτοι απ' την αστυνομία επειδή «καλύπτουν» στα μαγαζιά τους παράνομες δραστηριότητες. Υπάρχει και η τάση, όπως και στην περίπτωση των lenos, να τους φορτώνουν κάθε είδους ελάττωμα, ατιμία, φιλαργυρία. Ιδιοκτήτες σε ταβέρνες και πανδοχεία είναι συνήθως δουλικής καταγωγής και πολλοί απ' αυτούς Έλληνες ή Σύριοι. Ο Εύξεινος, ο διαχειριστής του «Φοίνικα» στην Πομπηία, κατάγεται από τον Πόντο. Ο «ξενοδόχος» του πανδοχείου όπου καταφεύγουν οι ήρωες του Σατιρικόν έχει το σημιτικό όνομα Βαργάτης. Αλέξανδρος Έλιξ, Ερμής ή Φοίβος είναι μερικά απ' τα ονόματα που εντοπίζονται στις πινακίδες των καπηλειών της Πομπηίας. Σκλάβοι, απελεύθεροι και ξένοι, δίκαια ή άδικα, προκαλούν δυσπιστία. Από τον Τερτυλλιανό γνωρίζουμε ότι στα αρχεία της μυστικής αστυνομίας της Ρώμης βρίσκονται στον κατάλογο των προς παρακολούθηση υπόπτων οι κάπελες, οι πορτιέρηδες, οι κλέφτες που δρουν μέσα στα λουτρά, όσοι παίζουν ζάρια, οι μαστροποί... και οι Χριστιανοί. Δηλαδή άτομα που για διαφορετικούς λόγους αποτελούν κίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια. Εκεί που βρίσκονται και με τις υπηρεσίες που προσφέρουν στην πελατεία τους, οι ταβέρνες και τα πανδοχεία λειτουργούν για τις πιο ταπεινές κατηγορίες του πληθυσμού. Οι πελάτες τέτοιων μαγαζιών 271

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

δεν είναι ποτέ πλούσιοι: στον αρχαίο κόσμο οι άνθρωποι κάποιας κοινωνικής τάξης δε συχνάζουν στα καπηλειά και δε μένουν στα πανδοχεία. Όταν ταξιδεύουν, φιλοξενούνται από φίλους ή επίσημες προσωπικότητες των πόλεων απ' τις οποίες περνούν. Σίγουρα κάποια μέλη της αριστοκρατίας, ακόμα και κάποιοι αυτοκράτορες, δε διστάζουν να καθήσουν σ' ένα καπηλειό στο ίδιο τραπέζι με αμαξάδες ή αχθοφόρους, να μοιραστούν μαζί τους ποτά και θορυβώδη θεάματα. Ωστόσο το κάνουν στα κρυφά αφού έχουν μεταμφιεστεί κατάλληλα για την περίσταση. Η καθαυτό πελατεία σε πανδοχεία και καπηλειά είναι στο σύνολό της πολύ λαϊκή. Στους καταλόγους των ξενοδοχείων της Πομπηίας, συναντάμε τα ονόματα ανθρώπων ταπεινής καταγωγής, στρατιωτικών, κάποιων μικροεμπόρων, ενός θιάσου μίμων σε περιοδεία. Πάντα στην Πομπηία, οι περισσότερες ταβέρνες χρησιμεύουν ως σημείο συνάντησης των μεταφορέων της εποχής, μουλαράδων και αμαξάδων, εργατών στις αποβάθρες ή αχθοφόρων. Φωνακλάδες που εκδηλώνουν καθαρά, όπως είδαμε παραπάνω, τις πολιτικές τους προτιμήσεις. Ένας τρόπος να προειδοποιηθούν οι υπόλοιποι πελάτες για τα θέματα που καλύτερα να μη συζητηθούν μπροστά τους! Όπως και στην Αθήνα, τα καπηλειά των ρωμαϊκών πόλεων χρησιμεύουν ως καταφύγιο για πολλούς περιθωριακούς και παράνομους. Ο Σενέκας λέει ότι όλοι οι αλήτες της Ρώμης κλείνουν τις συναντήσεις τους στο σκοτάδι της ταβέρνας, όπου μπορούν να ελπίζουν ότι θα γλιτώσουν απ' τις έρευνες της αστυνομίας. Ένα υστερότερο κείμενο μας πληροφορεί ότι οι άστεγοι της πόλης βρίσκουν προστασία στα κρασοπουλειά· σ' αυτή την αυτοσχέδια κατοικία περνούν μέρες και νύχτες μιλώντας ασταμάτητα ή παίζοντας ζάρια: «Σ' αυτό τον όχλο των αχρείων και των άθλιων άλλοι περνούν τη νύχτα μες στα κρασοπονλειά, μερικοί κρύβονται κάτω απ' τις τέντες του θεάτρου. Μαλώνουν αδίστακτα πάνω στα ζάρια χλευάζοντας με φασαριόζικο και αηδιαστικό τρόπο. Ή πάλι οι περισσότεροι, απ' το πρωί ως το βράδυ, βρέξει χιονίσει, δε βαριούνται να αραδιάζουν τα υπέρ και τα κατά των αμαξάδων και των αλόγων^». 4. Αμμιανός Μαρκελλίνος, Ιστορία, XIV, 25. Οι τέντες για τις οποίες γίνε272

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι ΑΝΟΧΗΣ

Αυτή η ύποπτη πελατεία που αποτελείται από μικροτεχνίτες, αλήτες, άστεγους ή και φυγάδες σκλάβους οδηγεί τις ρωμαϊκές αρχές να «καταχωρήσουν» τις ταβέρνες ως ιδιαίτερα επικίνδυνους τόπους. Υπάρχει πάντοτε ο φόβος να ξανασχηματιστούν γύρω απ' τα τραπέζια ενός καπηλειού αυτές οι περίφημες παράνομες εταιρείες που τόσο τρέμουν οι αυτοκράτορες. Είδαμε πώς διάφορα μέτρα αστυνόμευσης προσπάθησαν να περιορίσουν την έλξη που ασκούν τα κρασοπουλειά σε όσους, εξαιτίας της αθλιότητάς τους, φαίνονται ως οι πιο επικίνδυνοι για την εξουσία. Συχνά η ατμόσφαιρα είναι βαριά σ' αυτές τις ταβέρνες και καβγάδες ξεσπούν κάθε λίγο. Ερωτικές αντιζηλίες για τα όμορφα μάτια της σερβιτόρας, φασαρίες των μεθυσμένων, διαφωνίες ανάμεσα στους παράνομους παίκτες ζαριών: οι αφορμές δε λείπουν για να πετιούνται στάμνες και έπιπλα, για να βρέχει ξύλο απ' όλες τις μεριές. Όλος ο κόσμος συμμετέχει, πελάτες, προσωπικό, κάποιες φορές και οι ένοικοι του κτιρίου πάνω απ' την ισόγεια ταβέρνα. Με τον ηρωικοκωμικό τρόπο του ο Πετρώνιος αφηγείται στο Σαηρικόν μια απ' τις συμπλοκές όπου πρωταγωνιστούν οι ήρωες του βιβλίου. Ο Έγκολπος κατέφυγε μαζί με τον ευνοούμενό του το Γείτονα σ' ένα πανδοχείο. Νομίζοντας πως ο Γείτων θα τον εγκαταλείψει για να ακολουθήσει το γέρο Εύμολπο, έκανε πως κρεμάστηκε απ' το σκελετό του κρεβατιού. Ο Γείτων με τη σειρά του μιμείται μια αυτοκτονία κόβοντας το λαιμό του μ' ένα ψεύτικο ξυράφι. Η σκηνή εκτυλίσσεται μέσα σ' έναν εκκωφαντικό θόρυβο: «Όσο παίζεται αντή η ερωτική κωμωδία, ο πανδοχέας φτάνει με ένα μέρος από το λιτό γεύμα μας. Έχοντας εκπλαγεί από το απωθητικό θέαμα που παρουσιάζουμε, φωνάζει, σέρνοντάς μας καταγής: «Για πείτε μου, μεθυσμένοι είστε ή μήπως δραπέτες σκλάβοι ή και τα δυο μαζί; Ποιος ξεσήκωσε το κρεβάτι; Τι είναι αυτό το αχούρι εδώ πέρα; Μα τον Ηρακλή, θέλατε να το σκάσετε μες στη ται λόγος είναι πολύχρωμα υφάσματα που απλώνονται πάνω απ' τα θέατρα για να σκιάζουν τους θεατές κατά τη διάρκεια των παραστάσεων. Μετά τα θεάματα τα υφάσματα κατεβαίνουν και τυλίγονται. Οι άστεγοι κοιμόντουσαν μάλλον κάτω απ' τα τόπια αυτών των τεντών. 273

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

νύχτα για να μην πληρώσετε το δωμάτιο; Μα θα μου το πληρώσετε και θα σας δείξω εγώ πως το κτίριο δεν είναι καμιάς αννπεράσπιστης γριάς μα του Μάρκου Μαννίκιου». «Μας απειλείς;» αναφωνεί ο Εύμολπος και δίνει στον πανδοχέα μια δυνατή μπάτσα. Ο άλλος, έχοντας πάρει φόρα απ* τα πολλά ποτήρια πούχε αδειάσει μαζί με τους πελάτες του, ρίχνει στο κεφάλι του Εύμολπου μια πήλινη στάμνα που του ανοίγει το κούτελο κι ορμάει έξω απ' το δωμάτιο. Ο Εύμολπος, οργισμένος απ' την προσβολή, αρπάζει ένα ξύλινο κηροπήγιο και αρχίζει να κυνηγάει τον πανδοχέα. Εκδικείται μ' ένα σωρό χτυπήματα την επίθεση που δέχτηκε πάνω απ' τα φρύδια του. Τρέχουν οι υπηρέτες, οι μεθυσμένοι πελάτες γίνονται ομάδες... Οι βοηθοί μάγειρες και οι ένοικοι του κτιρίου ρίχνονται στον Εύμολπο με πολλή βία. Ο ένας του στέλνει στα μάτια ένα σουβλάκι με εντόσθια που ακόμα τσιτσίριζαν. Ένας άλλος παίρνει τη στάση του μαχητή κραδαίνοντας ένα γάντζο απ' τον μπουφέ. Σε πρώτο πλάνο μια τσιμπλιάρα γριά με μια αηδιαστική πατσαβούρα και δυο παράταιρα τσόκαρα σέρνει με μια αλυσίδα ένα σκύλο-τέρας και του ανάβει τα αίματα ενάντια στον Εύμολπο. Όμως αυτός αποφεύγει όλες τις επιθέσεις με το κηροπήγιό του^». Το κόκκινο

πανδοχείο

Η κακή φήμη των ιδιοκτητών καπηλειών και πανδοχείων κάποιες φορές φτάνει και π α ρ α π έ ρ α . Βρώμα και ατιμία είναι ασήμαντες κριτικές μπροστά σε ορισμένες κατηγορίες π ο υ τους απευθύνονται, αληθινές ή ψεύτικες. Σύμφωνα με το Γαλιανό, ορισμένοι πανδοχείς χωρίς π ο λ λ ο ύ ς ενδοιασμούς σερβίρουν στους πελάτες τους ανθρώπινη σάρκα, παρουσιάζοντάς την σαν χοιρινό, κι οι ανυποψίαστοι φαγάδες την απολαμβάνουν... Ίσως ν α είναι ένας βολικός τ ρ ό π ο ς για τους π α ν δ ο χ ε ί ς ν α ξεφορτώνονται τους πελάτες π ο υ έχουν ξεπαστρέψει! Α ν ο κανιβαλισμός του ξ ε ν ο δ ό χ ο υ μοιάζει ν α πηγάζει μόνο απ' τον κόσμο της φαντασίας, δυστυχώς επιβεβαιώνεται μερικές φορές το ότι οι ταξιδιώ-

5. Πετρώνιος, Σατιρικόν, 95. 274

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι Α Ν Ο Χ Η Σ

τες δε βγαίνουν ζωντανοί α π ό ορισμένα καταλύματα, κυρίως α ν κουβαλάνε μαζί τους κάποιο σημαντικό ποσό. Είναι η περίπτωση αυτού του δύσμοιρου π ο υ δολοφονείται από έναν πανδοχέα εγκληματία μαζί και κατεργάρη, αφού παίρνει όλες τις προφυλάξεις για να φορτώσει την ευθύνη του εγκλήματός του σε κ ά π ο ι ο ν αθώο: «Ένας άντρας που πήγαινε σ* ένα πανηγύρι κουβαλώντας σεβαστό χρηματικό ποσό έπεσε πάνω σ* έναν άλλον ταξιδιώτη. Όπως γίνεται συνήθως, άρχισαν να συζητούν περπατώντας. Κι έτσι θέλησαν να συνεχίσουν το ταξίδι τους μαζί. Γι' αυτό σταμάτησαν στο ίδιο πανδοχείο όπου αποφάσισαν να δειπνήσουν μαζί και να μοιραστούν το ίδιο δωμάτιο. Αφού έφυγαν, ξάπλωσαν. Ο πανδοχέας είχε προσέξει ότι ο ένας απ* τους δύο ταξιδιώτες είχε χρήματα μαζί του. Τη νύχτα, όταν οι δυο άντρες, κατάκοποι, κοιμόντουσαν βαθιά, μπήκε στο δωμάτιο. Παίρνει απ' τον άφραγκο τηχατζάρα που είχε αφήσει δίπλα του, σκοτώνει τον άλλο, κλέβει τα λεφτά, ξαναβάζει το ματωμένο όπλο στο θηκάρι του κι επιστρέφει να κοιμηθεί. Ο ταξιδιώτης σηκώθηκε πριν χαράξει, φώναξε πολλές φορές το σύντροφό του. Μην παίρνοντας καμιά απόκριση, σκέφτηκε πως κοιμόταν βαθιά. Τότε πήρε τη χατζάρα του, όλες του τις αποσκευές, κι έφυγε ολομόναχος. Ο πανδοχέας, σχεδόν αμέσως, βάζει τις φωνές πως σκότωσαν τον άνθρωπο και, μαζί με πολλούς πελάτες του ξενοδοχείου, αρχίζουν να κυνηγούν τον άλλο πούχε φύγει. Τον πιάνουν, βγάζουν το όπλο απ* το θηκάρι, το βρίσκουν μες στα αίματα. Τον πάνε πίσω στην πόλη και του φορτώνουν τη δολοφονία^». Φυσικά η αλήθεια αποκαλύπτεται στο τέλος κι ο αθώος απελευθερώνεται. Μια άλλη αφήγηση του Κικέρωνα, π ο υ έχει σκοπό να αποδείξει τη σχέση των ονείρων με την αλήθεια, στηρίζεται κι αυτή σε μια δολοφονία π ο υ διαπράττεται σ' ένα πανδοχείο: «Δυο Αρκάδες φίλοι ταξίδευαν μαζί κι έφτασαν στα Μέγαρα. Ο ένας σταμάτησε σ* ένα πανδοχείο, ο άλλος έμεινε σ' ένα φίλο του. 6. Κικέρων, Περί ρητορικής ευρέσεως, II, 14-15. 275

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Αφού δείπνησαν μαζί, έπεσαν να κοιμηθούν. Στη μέση της νύχτας ο τελευταίος είδε στο όνειρο του τον πρώτο που τον ικέτευε να τρέξει να τον βοηθήσει γιατί ο πανδοχέας ετοιμαζόταν να τον σκοτώσει. Έντρομος ξυπνάει απ' το όνειρο. Μόλις συνέρχεται σκέφτεται πως ένα όνειρο ήταν μόνο και ξανακοιμάται. Ξαναβλέπει το φίλο του που του λέει: «Αφού δεν ήρθες να με βοηθήσεις όσο ήμουν ακόμα ζωντανός, εκδικήσου το θάνατό μου. Με σκότωσε ο πανδοχέας, με έριξε α' ένα κάρο και σκόρπισε κοπριά πάνω απ' το σώμα μου. Πήγαινε λοιπόν αύριο το πρωί στην πύλη της πόλης πριν μπορέσει να βγει έξω το κάρο». Πολύ ταραγμένος απ' αυτό το όνειρο, ο ταξιδιώτης μας στήθηκε το πρωί κοντά στην πύλη και ρώτησε το γελαδάρη τι κουβαλούσε μες στο κάρο του. Ο άνθρωπος τόβαλε στα πόδια παράλυτος απ' το φόβο. Το πτώμα ανακαλύφτηκε και πιάστηκε ο πανδοχέας'^».

Σ' αυτές τις δύο αφηγήσεις αιματηρών συμβάντων απ' τον Κικέρωνα ίσως είναι η έλξη του κέρδους που σπρώχνει τους ξενοδόχους να ξεφορτωθούν τους πελάτες τους. Στα καταλύματα των διάφορων στάσεών τους οι ταξιδιώτες μπορεί να αντιμετωπίσουν κι άλλους κινδύνους, σχεδόν το ίδιο σοβαρούς όσο και ο θάνατος. Γι' άλλη μια φορά βλέπουμε πίσω από τις δραστηριότητες ορισμένων ξενοδόχων να προβάλλει η διακίνηση ελεύθερων αντρών. Πολύ μεγάλος πειρασμός για έναν πανδοχέα χωρίς ενδοιασμούς να γραπώσει ένα μοναχικό ταξιδιώτη και να τον πουλήσει λαθραία ως δούλο. Ο Αύγουστος και κατόπιν ο Τιβέριος στέλνουν κατά τα χρόνια της εξουσίας τους αναγνωριστικές αποστολές στην Ιταλία για να προλάβουν αυτές τις αιχμαλωσίες. Τα χρόνια της αυτοκρατορίας του Θεοδόσιου στο τέλος του αιώνα συμβαίνουν στη Ρώμη περίεργες απαγωγές, αν πιστέψουμε τον ιστορικό Σωκράτη: για την παρασκευή του ψωμιού που διανέμεται απ' το Κράτος απαιτούναι αρτοποιοί που δουλεύουν σε μεγάλα εργαστήρια. Κάποιες φορές ο αριθμός των εργατών δεν επαρκεί για να

7. Κικέρων, Περί μαντικής, 1,27. 276

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι ΑΝΟΧΗΣ

εξασφαλιστεί η παραγωγή όλου του απαραίτητου ψωμιού. Το Κράτος έχει προβλέψει τα πάντα: κοντά στα εργαστήρια στήνονται καπηλειά που προσφέρουν στους περαστικούς κρασί και πόρνες. Οι απερίσκεπτοι δε μένουν αδιάφοροι. Με το που μπαίνουν εξαφανίζονται μέσα σε καταπακτές και βρίσκονται στα εργαστήρια όπου τους χρησιμοποιούν για να γυρνούν τους μύλους· κανείς δεν ακούει πια γι' αυτούς. Μόνο ένας στρατιώτης, χάρη στη σωματική του ρώμη, καταφέρνει κάποια μέρα να δραπετεύσει απ' αυτή την αμείλικτη παγίδά κι η υπόθεση βλέπει το φως της μέρας. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος βάζει τέρμα σ' αυτή την πρακτική και η παρέμβασή του μας αφήνει να εννοήσουμε πως αυτή η ιστορία δεν είναι καθαρό αποκύημα φαντασίας. Κρυφές λέσχες «Προδομένος yia κακή του τύχη απ' το θόρυβο του κύπελλου για τα ζάρια, ο μισομεθυσμένος παίκτης σέρνεται αμέσως έξω απ' την κρυφή λέσχη απ' τον αγορανόμο, τον οποίο μάταια προσπαθεί να συγκινήσει^»,

Η κακή φήμη που έχουν οι ταβέρνες δικαιολογείται ως ένα βαθμό απ' το ότι καλύπτουν γενικά τις απαγορευμένες δραστηριότητες των παικτών. Όπως και στην Αθήνα, τα στοιχήματα γίνονται όλο και πιο χοντρά και η παράλληλη διακίνηση γύρω απ' τα τραπέζια παίρνει πολλές μορφές. Τα τυχερά παιχνίδια είναι απαγορευμένα ήδη απ' την εποχή του Πλαύτου-τόσο επικίνδυνα φαίνονται - και κατ' εξαίρεση τα ανέχονται κατά την περίοδο των Saturnalia, Ακόμα και τα χρέη απ' τα παιχνίδια δεν αναγνωρίζονται απ' το νόμο. Κι ωστόσο, σε κάθε κοινωνικό στρώμα, παιχνίδια παίζονται όλο το χρόνο. Οι πίσω αίθουσες των καπηλειών χρησιμεύουν τακτικά ως κρυφές λέσχες. Οι μικροπαίκτες αρκούνται στα ζάρια που έχουν μόνο τέσσερις σημαδεμένες όψεις. Όλοι ελπίζουν να φέρουν τη «ζαριά της Αφροδίτης» ή τη «βασιλική ζαριά», δηλαδή τέσσερα ζάρια με διαφορετικό αριθμό. Αντίθετα, όλοι τρέμουν τη «ζαριά του σκύλου».

8. Μαρτιάλιος, Επιγράμματα, V, 84. 277

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

όταν τα τέσσερα ζάρια έχουν τον ίδιο αριθμό. Όσοι ποντάρουν μεγάλα στοιχήματα προτιμούν να χρησιμοποιούν tessera, δηλαδή ζάρια σαν τα δικά μας, με έξι όψεις. Ορισμένες ταβέρνες, παρά τις απαγορεύσεις του νόμου, δε διστάζουν να γνωστοποιούν τις δραστηριότητες που εξασκούνται στους χώρους τους. Πολλά καπηλειά στην Πομπηία κοσμούνται με ζωγραφιές στις οποίες μαλώνουν παίκτες με αφορμή τη ζαριά που μόλις έριξαν, κλέβουν ή έρχονται στα χέρια. Σε ένα σχέδιο ο κάπελας, θυμωμένος μ' αυτούς τους φασαριόζους πελάτες, φωνάζει: «Έξω όλοι! Να πάτε να χτυπηθείτε αλλού!». Κάποιοι τοίχοι έχουν διατηρήσει πάνω τους το λάθος υπολογισμό των πόντων που γράφτηκε πρόχειρα. Όλοι αυτοί οι παίκτες των ταβερνείων αντιμετωπίζουν την απειλή της εφόδου της αστυνομίας και κινδυνεύουν κάθε στιγμή να διωχτούν manu militarL Μακάριοι όσοι λόγω της τάξης και της περιουσίας τους μπορούν να επιδίδονται στο πάθος τους μέσα στο σπίτι τους. Οι αυτοκράτορες, που ωστόσο θάπρεπε νάναι οι πρώτοι που θα σεβαστούν τους νόμους, δεν παραλείπουν να οργανώνουν παρτίδες με ζάρια και κύβους στα ανάκτορά τους. Ο Αύγουστος είναι από πολύ παλιά παίκτης που δεν μπορεί να αποχωριστεί αυτή τη διασκέδαση. Η αλληλογραφία του πολλές φορές αναφέρει αυτές τις παρτίδες όπου στοιχηματίζονται μεγάλα ποσά: μια φορά ο αυτοκράτορας χάνει 20.000 σηστέρτιους· μια άλλη μοιράζει γενναιόδωρα στους συνδαιτυμόνες του 250 δηνάρια στον καθένα για να μπορέσουν να στοιχηματίσουν. Ο Νέρων είναι ακόμα πιο σπάταλος: σε όλα του υπερβολικός, ορίζει την είσοδο στο παιχνίδι με τα ζάρια στους 400.000 σηστέρτιους τον πόντο! Ίσως, αν ήταν σε πιο προχωρημένη ηλικία, να έφτανε στο σημείο του Βαλεριανού, σύγχρονου του Οράτιου: γέρος και με τα χέρια παραμορφωμένα απ' τους ρευματισμούς, νοικιάζει με τη μέρα έναν άντρα μόνο και μόνο για να ρίχνει αντί γι' αυτόν τους αστραγάλους!

278

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι ΑΝΟΧΗΣ

Το κυνήγι τον φυγάδα σκλάβου Όταν η αστυνομία δεν κυνηγάει στις ταβέρνες των πόλεων τους παίκτες ή τα μέλη των απαγορευμένων «κλαμπ», βρίσκεται στο κατόπι των σκλάβων που τόσκασαν απ' τα αφεντικά τους και που βρίσκουν καταφύγιο μέσα στο ετερόκλητο πλήθος των καπηλειών ή των πανδοχείων. Ωστόσο οι κύριοί τους παίρνουν πολλές προφυλάξεις για να μη χάσουν την πολύτιμη περιουσία τους. Οι σκλάβοι που θεωρούνται επικίνδυνοι, αυτοί που παραμονεύουν κάθε ευκαιρία για να ξεφύγουν, φοράνε στο λαιμό τους ένα μπρούντζινο κολλάρο, σαν εκείνο των σκυλιών της πόλης. Κι όπως και στους σκύλους, γράφουν πάνω στο κολλάρο το όνομα του αφέντη, τη διεύθυνση του, το όνομα του σκλάβου και μια στερεότυπη φράση: «Τόχω σκάσει- πιάσε με και πήγαινέ με πίσω».

Δεκάδες τέτοια περιλαίμια βρέθηκαν στη Ρώμη και πάνω στο μέταλλο διαβάζουμε τις ίδιες συστάσεις: «Με λένε Ιανουάριο, είμαι δούλος τον Δεξιού, τον γραφέα της Σνγκλήτον πον μένει στο πέμπτο διαμέρισμα». «Με λένε Πετρωνία. Πιάσε με γιατί τόχω σκάσει. Πήγαινέ με πίσω στο σπίτι τον Θεοδοτένη»,

Στην Αφρική, στην πόλη της Νουμιδίας Bulla Regia, ο σκελετός μιας γυναίκας περίπου σαράντα χρονών φέρει ακόμα γύρω απ' το λαιμό το μπρούντζινο κολλάρο που μας δείχνει το επάγγελμά της: «Είμαι η Μοιχαλίς, πόρνη. Πιάσε με γιατί τόχω σκάσει απ* την Bulla Regia»,

Ένας σίγουρος και βολικός τρόπος για να ξαναβρεθεί ο φυγάδας, που η περιγραφή των χαρακτηριστικών του δίνεται στην αστυνομία. Κι οι έφοδοι της αστυνομίας στα πανδοχεία δεν πρέπει να είναι πάντα τόσο διασκεδαστικές όσο αυτή που περιγράφει ο Έγκολπος στο Σατιρικόν, Ο Γείτων τόχει σκάσει μαζί του κι ο Άσκυλτος έβγαλε ένταλμα σύλληψης: 279

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

«Ένας δημόσιος κήρυκας μπήκε μέσα στο πανδοχείο μαζί με έναν αστυνομικό και κάμποσους περίεργους κουνώντας ένα δαυλό που έβγαζε περισσότερη κάπνα παρά φως και διάβασε αυτό το ένταλμα: «Χάθηκε στα λουτρά ένας νεαρός σκλάβος, περίπου δεκάξι χρονών, σγουρομάλλης, λεπτός κι όμορφος- τον λένε Γείτονα, Όποιος θέλει να τον παραδώσει ή να δώσει μια πληροφορία, θα πάρει χίλιους σηστέρτιους». Δίπλα στον κήρυκα στεκόταν ο Άσκυλτος, ντυμένος με ένα πολύχρωμο ρούχο, κρατώντας ένα ασημένιο πιάτο που περιείχε τα χαρακτηριστικά του σκλάβου και την αμοιβή. Διέταξα το Γείτονα να κρυφτεί γρήγορα κάτω απ* το κρεβάτι και να κρεμαστεί με χέρια και πόδια απ' τα λουριά που στηρίζουν το στρώμα και, όπως είχε κάνει άλλοτε ο Οδυσσέας κάτω απ' την κοιλιά του κριού, να μείνει τεντωμένος κάτω απ' το κρεβάτι για να μην τον βρουν κατά την έρευνα. Χωρίς να χάσει λεπτό, ο Γείτων πέρασε τα χέρια του απ' τα λουριά με μια επιδεξιότητα που κι ο ίδιος ο Οδυσσέας θα ζήλευε. Εγώ, για να μην κινήσω υποψίες, σκέπασα το κρεβάτι με ρούχα κι άφησα το αποτύπωμα ενός μόνο κορμιού στο μπόι μου. Στο μεταξύ ο Άσκυλτος, αφού επισκέφτηκε όλα τα δωμάτια, φτάνει μαζί με τον αστυνόμο στο δικό μου και, βλέποντάς το μανταλωμένο, αρχίζει να ελπίζει. Ο αστυνομικός έβαλε ένα τσεκούρι στους αρμούς της πόρτας κι έσπασε το μάνταλο^». Το Σατιρικόνείναι

ο κόσμος της αυταπάτης, της ειρωνείας. Στην

πραγματικότητα οι αστυνομικοί τ σ α κ ώ ν ο υ ν τους σκλάβους, κ ά ν ο ντας εξακρίβωση στα στοιχεία του π ε ρ ι λ α ί μ ι ο υ π ο υ π ρ ο δ ί δ ο υ ν τ ο ν ένοχο. Κι αν έχουν ξανακάνει το ίδιο λάθος, εντοπίζονται ακόμα ευκολότερα: τους ξυρίζουν τα φρύδια, τους μαρκάρουν με σίδερο. Πώς θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α ε λ π ί ζ ο υ ν ν α ξ ε φ ύ γ ο υ ν α π ' το ανακριτικό βλέμμα της α σ τ υ ν ο μ ί α ς , α π ' τ ο ν καταδότη π ο υ θα τους καρφώσει για λίγα κέρματα;

9. Πετρώνιος, Σατιρικόν, 97. 280

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι ΑΝΟΧΗΣ

Όμορφη η σερβιτόρα... «-Πανδοχέα, φέρε το λογαριασμό, - Πήρες ένα ξεστί κρασί: ένα ασσάριο. Γιαχνί: δυο ασσάρια. - Σύμφωνοι. - Για το κορίτσι, οχτώ ασσάρια. -Εντάξει. -Άχυρο για το μουλάρι: δύο ασσάρια. -Αυτό το μουλάρι θα με καταστρέψει!».

Αυτός ο ζωντανός διάλογος βρίσκεται πάνω σε μια στήλη του τάφου ενός πανδοχέα της Ισερνίας, του Λ. Καλίδιου Ερωτικού, και της γυναίκας του, της Φάννιας Ηδονής, που το όνομά της προδίδει τις δραστηριότητές της στο μαγαζί του άντρα της! Πανδοχείο, καπηλειό, πορνεία, όλα μπλέκονται και τα κτίρια που δέχονται τους ταξιδιώτες στην Αρχαιότητα έχουν μια στέρεη φήμη τόπων απόλαυσης. Σερβιτόρες και πόρνες, οι νέες γυναίκες που χρησιμοποιούνται από τους πανδοχείς εξασκούν γενικά και τις δυο δουλειές, όπως αυτή η χαριτωμένη Σύρια: «Στολισμένη με ένα ελληνικό σαρίκι στο κεφάλι, η Σύρια του καπηλειού, επιδέξια κουνώντας τους γοφούς της στον ήχο των κροτάλων, χορεύει πρόστυχα στην καπνισμένη ταβέρνα χτυπώντας τις βέργες των κροτάλων της στον αγκώνα της^^».

Τα περισσότερα πανδοχεία χρησιμεύουν και ως οίκοι ανοχής. Στην αίθουσα της ταβέρνας στο ισόγειο πίνεις, τρως, παίζεις· στον πρώτο όροφο ή στο βάθος του κήπου, ένα ή περισσότερα δωμάτια επιτρέπουν στον πελάτη να συναντήσει την ιδιοκτήτρια του καπηλειού ή τη σερβιτόρα για λίγη ώρα ηδονής. Χωρίς «κόμπλεξ», μια πινακίδα στην είσοδο αναπαριστά ένα φαλλό που προστατεύει απ' το κακό μάτι και δηλώνει τις δραστηριότητες της επιχείρησης. Τα πρόστυχα σχέδια και οι φράσεις που αφήνουν οι πελάτες στους τοίχους για να επαινέσουν τα ταλέντα των κοριτσιών του πανδοχείου δείχνουν 10. BiQyiλioς, Η ταβερνιάρισσα. 281

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

αναμφίβολα ότι οι τελευταίες δεν περιορίζονταν μόνο να σερβίρουν σωστά φαγητά και ποτά. Άλλωστε στον Πανδέκτη η περίπτωση της μαστροπείας στα πανδοχεία ορίζεται ξεκάθαρα: «Ασκεί το επάγγελμα του μαστροπού εκείνος που, είτε είναι ιδιοκτήτης καπηλειού είτε διαχειριστής καταλύματος, έχει σκλάβες που εκτός από τα καθήκοντα της σερβιτόρας εκδίδονται»,

Η ίδια διευκρίνιση δίνεται και για τις ιδιοκτήτριες καπηλειών: «Εκδίδονται όχι μόνον όσες μένουν σε οίκο ανοχής, αλλά και όσες κερδίζουν από το σώμα τους μέσα σε καπηλειό... Επίσης ασκεί το επάγγελμα του μαστροπού η ιδιοκτήτρια καπηλειού που κερδίζει χρήματα εκδίδοντας τις υπηρέτριές της. Πολλές απ' αυτές τις γυναίκες με την πρόφαση υπηρεσιών για το πανδοχείο χρησιμοποιούν πόρνες^^».

Ο Πανδέκτης κατατάσσει στην ίδια κατηγορία τα αφεντικά των λουτρών που βάζουν κοντά στους πελάτες τους σκλάβες, υποτίθεται για να φυλάνε τα ρούχα τους, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για πόρνες. Η Ασελλίνα, η ταβερνιάρισσα της Πομπηίας, έχει τρεις σερβιτόρες, την Ελληνίδα Αίγλη, τις Ανατολίτισσες Ζμύρινα και Μαρία, για να διασκεδάζουν την πελατεία. Αλλη μια Ελληνίδα, η Ίρις, σερβιτόρα σε άλλο πανδοχείο, είναι το μήλο της έριδος ανάμεσα σε δυο πελάτες, τον υφαντή Successus και το Σεβήρο. Οι δυο άντρες άφησαν πάνω στους τοίχους ένα διάλογο, διαιωνίζοντας τη διαμάχη μιας βραδιάς: (Σεβήρος) «Ο υφαντής Successus αγαπάει τη σερβιτόρα του πανδοχείου που τη λένε Ίριδα. Μα εκείνη τον κοροϊδεύει παρόλο που της ζητάει να του πει το ναι. Αυτά τα έγραψε ο αντίζηλός του. Γεια».

11. Πανδέκτης, III, 2,4 και XXIII, 2,43. 282

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι ΑΝΟΧΗΣ

(Successus) «Αφού σκας απ' τη ζήλια σον, απόφυγε να τα βάλεις με κάποιον ομορφότερο από σένα, κακοχνμένεϊ», (Σεβήρος) «Ξαναλέω ό,τι είπα: αγαπάς την Ίριδα που σε κοροϊδεύει. Υπογραφή: Σεβήρος προς Successus».

Ίσως ο απογοητευμένος ερωτιδέας από πείσμα να διάλεξε μια απ' τις άλλες σερβιτόρες του πανδοχείου, την Καπέλλα, τη Βακχίδα ή την Πρίμα. Πολλές λογοτεχνικές μαρτυρίες θα επιβεβαίωναν, αν χρειαζόταν, τη διπλή λειτουργία των καπηλειών και των πανδοχείων στην Αρχαιότητα. Ο ποιητής Οράτιος κάποια μέρα υποχρεώνεται να κατεβεί σ' ένα άθλιο πανδοχείο κοντά στο Βενέβεντο: τσικνισμένη αίθουσα, κακό φαγητό. Και, ακόμα χειρότερα, ο ποιητής προσμένει μάταια όλη τη νύχτα τη σερβιτόρα που του υποσχέθηκε να τον συναντήσει στο δωμάτιό του. Η φήμη των πανδοχείων για τους Αρχαίους είναι τέτοια που η νυχτερινή διαμονή σε κάποιο απ' αυτά θεωρείται ατιμωτική για σώφρωνα άνθρωπο. Και τι να πει κανείς αν πρόκειται για άγιο άνθρωπο; Ο Αγιος Αυγουστίνος απαλλάσσει απ' τα καθήκοντά του έναν ιερέα. Ο τελευταίος βρίσκεται την παραμονή των Χριστουγέννων στην ενορία ενός συναδέλφου του. Προφασιζόμενος πως πρέπει να ξαναγυρίσει στην Εκκλησία του, κάνει πως εγκαταλείπει την πόλη. Στην πραγματικότητα θα περάσει τις γιορτές σε ένα πανδοχείο του οποίου η οικοδέσποινα έχει τόσο κακή φήμη που δε χωράει καμιά αμφιβολία για το τι έκανε ο ιερέας όλη τη νύχτα! Το διηλάρωμα στο δρόμο «Είχα χάσει το δρόμο και δεν ήξερα πού βρισκόταν το πανδοχείο μας. Γυρνούσα γύρω γύρω ωσότου, εξαντλημένος απ' τα πήγαιν'έλα και καταϊδρωμένος, πλησίασα μια γριά που πουλούσε χοντρά λαχανικά. Της είπα: «Μήπως κατά τύχη ξέρεις πού μένω;». Αυτό το ανόητο αστείο της άρεσε και μου απάντησε: «Γιατί όχι;». Σηκώθηκε και μου έκανε νεύμα να την ακολουθήσω. Καθώς φτάσαμε σε ένα απόμακρο μέρος, αυτή η συμπαθητική γριά τράβηξε μια κουρτίνα και μου είπε: «Εδώ πρέπει να μένεις». 283

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Λ Ρ Χ Λ Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Καθώς της απαντούσα πως δεν αναγνώριζα το μέρος μον, πρόσεξα άντρες που πήγαιναν κι έρχονταν στα κρυφά ανάμεσα σε σειρές από πινακίδες κι ολόγυμνες πόρνες. Σιγά σιγά, μα πολύ αργά, κατάλαβα πως με είχε παρασύρει σ' ένα πορνείο. Κι έτσι, ρίχνοντας κατάρες στην απατεωνιά της γριούλας, έκρυψα το κεφάλι μου σε μια πτυχή του ρούχου μου και διέσχισα στα γρήγορα το χαμαιτυπείο για να βγω απ' την άλλη μεριά». Ό μ ω ς ο Έ γ κ ο λ π ο ς δεν είναι ο μ ό ν ο ς π ο υ έπεσε στα χέρια μιας μαστροπού. Ο φίλος του ο Άσκυλτος έπεσε κι αυτός θύμα ενός άλλου διπλαρώματος: «Έξω στην πόρτα πέφτω πάνω στον Άσκυλτο μισοπεθαμένο απ* την εξάντληση. Υπέθεσα ότι τον είχε τραβήξει προς τα εκεί η ίδια γριούλα. Γι' αυτό, αφού τον χαιρέτησα γελώντας, τον ρώτησα τι γύρευε σ' ένα τόσο κακόφημο μέρος. Κι εκείνος, σκουπίζοντας τον ιδρώτα που έσταζε: «Αν ήξερες τι μου συνέβη!» - «Τι λοιπόν;» τον ρώτησα. Τότε, σχεδόν λιπόθυμος, μου διηγείται την περιπέτειά του: «Ενώ περιπλανιόμουνα στην πόλη και δεν έβρισκα το μέρος όπου έμενα, ένας οικογενειάρχης με πλησίασε και μου πρότεινε πολύ ευγενικά να με οδηγήσει. Μπήκαμε σ' ένα λαβύρινθο από σκοτεινά δρομάκια και μ' έφερε εδώ και, προσφέροντάς μου χρήματα, μου πρότεινε να κάνουμε έρωτα. Ήδη η πόρνη είχε ζητήσει ένα ασσάριο για να δανείσει το δωμάτιό της, ήδη αυτός είχε βάλει χέρι πάνω μου, κι αν δεν ήμουν ο δυνατότερος, θα είχα υποκύψει^^Ι». Αθώοι ο Έ γ κ ο λ π ο ς και ο Άσκυλτος, οι δ υ ο ήρωες του

Σατιρι-

κόν, π ο υ σύρονται παρά τη θέληση τους στα κακόφημα μέρη της πόλης π ο υ δ ι α σ χ ί ζ ο υ ν . Α υ τ ά τα παθήματα π ε ρ ι μ έ ν ο υ ν π ο λ λ ο ύ ς ταξιδιώτες στη Ρώμη αφού σ' όλα τα πολυσύχναστα μέρη υπάρχουν και οι επαγγελματίες: forum, στοές, περατζάδες, χώροι θεαμάτων, θέατρα ή ι π π ό δ ρ ο μ ο ς , κ α τ α κ λ ύ ζ ο ν τ α ι α π ' τις κ ο ι ν έ ς γυναίκες. Ό λ α τα είδη πορνείας μαζί: η Σύρια «που περνά και ξαναπερνά απ' την Ιερά Οδό 12. Πετρώνιος, Σατιρικόν, 7-8. 284

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι Α Ν Ο Χ Η Σ

με λασπωμένα παπούτσια», η Φρύγια «με το πολύχρωμο σκουφάκι που παραμονεύει για πελάτες κάτω απ' τις καμάρες του Ιπποδρόμου», η φινετσάτη Ελληνίδα που προσελκύει τα βλέμματα όλων, περπατώντας ντυμένη με χρυσή μουσελίνα και συνοδευμένη από Αιθίοπες σκλάβους, όλες τους προσπαθούν, η καθεμιά με τα δικά της μέσα, να τραβήξουν τον πελάτη^^. Η αυτοκρατορική Ρώμη είναι η πόλη των απολαύσεων που προσφέρονται σε όλους και παντού. Κάτω απ' τις στοές συναντάει κανείς τα τεχνάσματα των πιο πλούσιων που παρελαύνουν επιδεικτικά θαμπώνοντας τους περαστικούς με την πολυτέλεια και τη φινέτσα της τουαλέτας τους. Πολλές απ' αυτές τραβούν τα βλέμματα με την εκτυφλωτικά ξανθή κόμμωσή τους, σε βρετανικό στυλ, έχοντας βάψει τα μαλλιά τους για να τους δώσουν αυτό το τόσο σπάνιο στις μεσογειακές χώρες χρώμα. Ή πάλι φοράνε περούκες από μαλλιά Γερμανίδων γυναικών. Ένας ξακουστός κατασκευαστής περουκών στο Πεδίο του Άρεως έχει πελάτισσές του τις πιο σημαίνουσες εταίρες της πρωτεύουσας. Τα περίχωρα του ναού της Ίσιδας προσελκύουν όσους ψάχνουν για όμορφα κορίτσια μια και ξέρουν ότι αυτά κλείνουν τα ραντεβού τους σε τούτο το ιερό κοντά στο Πεδίο του Άρεως. Η ευσέβεια των εταίρων αντικαθιστά, ήδη απ' το τέλος της δημοκρατικής περιόδου, την Ερυκίνη Αφροδίτη με την αιγυπτιακή θεότητα. Βασανισμένη και πονόψυχη, η Ίσις γίνεται αντικείμενο θερμής λατρείας και, κατά παράδοξο τρόπο, η απαίτηση για αγνότητα, οι στερήσεις που επιβάλλονται στους πιστούς, οι περίοδοι υποχρεωτικής αποχής δεν πτοούν τις πόρνες, που την αναδεικνύουν σε αγαπημένο τους θρήσκευμα. Κι οι γυναίκες αυτές που η ζωή τους είναι μόνο βρωμιά και ταπείνωση βρίσκουν μια ανακούφιση στην υπόσχεση της ευτυχίας, στον άλλο κόσμο, που εμπεριέχεται στη θρησκεία της Ίσιδας. Όμως οι κακές γλώσσες της Ρώμης βαφτίζουν την Ίσιδα «θεά μαστροπό». Στις καμάρες που υποστηρίζουν τις κερκίδες του Ιπποδρόμου κρύβονται οι Σύριες ή Φρύγιες «λύκαινες» που μέσα στα εξωτικά 13. Τις φιγούρες αυτών των πόρνων τις έχουν σχεδιάσει ο Προπέρτιος (Ελεγείες, II, 23, στ. 15), ο Ιουβενάλιος (Σάτιρες III, στ. 65) και ο Τίβουλος (Ποιήματα II, 3). 285

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

τους ρούχα περιμένουν τους Ρωμαίους καθώς βγαίνουν από τις αρματοδρομίες. Άλλες πιάνουν γωνιές μέσα στα αμφιθέατρα, υπολογίζοντας πως τα αιματοκυλισμένα θεάματα των μονομαχιών θα έχουν ξυπνήσει τον αισθησιασμό του κοινού. Και η Σοβώρα βρίσκεται πάντα εκεί για να προσφέρει τις αμφίβολης ποιότητας απολαύσεις της στους πιο φτωχούς ή στους πιο διεστραμμένους. Οι Ρωμαίοι συχνάζουν με μια έλξη ανάμικτη με αποστροφή στο Submemmium, το «δρόμο με τις πόρνες» που διασχίζει τη συνοικία· ένας δρόμος ή μάλλον μια σειρά από βρώμικες μικροσκοπικές τρώγλες που η είσοδός τους μόλις που κρύβεται από μια κουρτίνα τρυπημένη απ' τους ηδονοβλεψίες. Είναι η «κόλαση» της Ρώμης, το ατελείωτο βάραθρο της κατάπτωσης και της ακολασίας που ο Φελλίνι απεικόνισε συμβολικά και διαπεραστικά στο Σατυρικόντον. Μπροστά σ' αυτές τις καμαρούλες που ζέχνουν, και που στα λατινικά ονομάζονται με την ίδια λέξη όπως και τα άρματα πριν τις κούρσες, στέκονται όρθιοι οι σκλάβοι, αγόρια και κορίτσια, ολόγυμνα. Είναι ένα θέαμα οικείο στους περαστικούς της Ρώμης ανάμεσα στα μαγαζάκια των τεχνιτών και την οχλαγωγία στα σοκάκια. Υπάρχουν σ' αυτές τις λαϊκές συνοικίες της πόλης και οίκοι ανοχής πιο σημαντικοί απ' τα «κελλιά» του Submemmium. Οι κατάλογοι του αιώνα αριθμούν 45 μέσα στην πόλη. Μάλλον μοιάζουν μ' αυτόν που μπορούμε να επισκεφτούμε στην Πομπηία: μια σειρά από δωματιάκια επιπλωμένα λιτά με χτιστές κουκέτες κι ένα στρώμα. Πάνω απ' την πόρτα κάθε καμαρούλας μια ζωγραφιά δείχνει τις ερωτικές ιδιαιτερότητες της κοπέλας. Έτσι ο πελάτης μπορεί να διαλέξει με πλήρη γνώση των δεδομένων σ' αυτό το περισσότερο μακάβριο παρά ερεθιστικό σελφ-σέρβις της ηδονής. Ορισμένα άσεμνα γραφήματα, αναπόφευκτα σε τέτοιου είδους μέρη, και κάποιες επιγραφές μαρτυρούν ότι τα αφροδίσια νοσήματα δεν ήταν άγνωστα στους πελάτες του οίκου ανοχής: «Εδώ έκανα έρωτα σε μια πραγματικά ωραία κοπέλα που πολλοί επαινούν την ομορφιά της· όμως είχε μέσα της τη βρωμιά», λέει η πιο ευπρεπής απ' αυτές τις επιγραφές που αρκείται να υπονοήσει ό,τι οι άλλοι αναφέρουν με πιο ωμούς όρους. Δύο ασσάρια είναι η τιμή για δυο ξεστιά κοινό κρασί σ' ένα καπηλειό, τόση είναι και η μέση τιμή που πληρώνουν για ένα αγόρι ή ένα 286

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι Α Ν Ο Χ Η Σ

κορίτσι της Σοβώρας. Τα πιο όμορφα φτάνουν να ζητήσουν 8 ή 16 ασσάρια. Όμως κανείς δε θα ρίσκαρε να απαιτήσει τους 10.000 σηστέρτιους που ήθελε να πάρει απ' τον ποιητή Κάτουλλο μια ήδη γερασμένη εταίρα. Με λίγα λόγια είναι μια καθόλου δαπανηρή απόλαυση. Για να γίνει λαοφιλής, ο Δομιτιανός ρίχνει στους θεατές των αγώνων προς τιμήν μιας νίκης του κατά των Γερμανών κέρματα για μια δωρεάν είσοδο στον οίκο ανοχής! Οι χορεύτριες των Γαδείρων «Μια κάποια Φυλλίς μένει κοντά στο ναό της Άρτεμης στον Αβεντίνο λόφο. Νηστική δεν έχει πολλή χάρη, μα όταν πιει γίνεται γοητευτική, Μια άλλη κοπέλα, η Τήια, μένει στο άλσος τον Καπιτωλίου, όμορφη κοπέλα, που δεν της φτάνει μόνο ένας άντρας όταν είναι μεθυσμένη. Αποφάσισα να τις καλέσω να περάσουμε μια όμορφη νύχτα και να γευτώ κρυφά καινούργιες ερωτικές απολαύσεις. Ένα κρεβάτι για τους τρεις μας είχε στρωθεί σε ένα απομονωμένο μέρος. Πήρα θέση ανάμεσα στις δυο γυναίκες, ο σκλάβος Αύγδαμος σέρβιρε σε ελαφρά γυάλινα κύπελλα ένα κρασί απ' τη Μήθυμνα με λεπτή γεύση. Ένας Αιγύπτιος αυλητής, οι καστανιέτες που έπαιζε η Φυλλίς, τριαντάφυλλα σπαρμένα εδώ κι εκεί, ένας αδύνατος νάνος που τον φώναζαν Ψηλέα κουνούσε τα κοντά του χέρια στον ήχο του αυλού^"^».

Η παραπάνω σκηνή δεν εκτυλίσσεται ούτε στην Αθήνα ούτε στην Κόρινθο μα στη Ρώμη. Είναι μια μικρή γιορτή οργανωμένη απ' τον ποιητή Προπέρτιο κατά τη διάρκεια της απουσίας της ερωμένης του Κυνθίας, που άλλωστε επέστρεψε πριν την ώρα της κι έβαλε τέρμα απότομα σ' αυτό το όργιο! Στη Ρώμη, όπως και στην Ελλάδα, καλούνται από διάφορες γειτονιές χορεύτριες, μουσικοί, εταίρες ή γελωτοποιοί για μια διασκεδαστική βραδιά. Τα ήθη διαφέρουν, οι διασκεδάσεις παραμένουν αισθητά ίδιες. Για τους Ρωμαίους, όπως και για τους Έλληνες, το συμπόσιο, η cena, αποτελεί μια απ' τις κυριότερες διασκεδάσεις των πλούσιων κατά 14. Προπέρτιος, Ελεγείες, V, 8, στ. 29-42. 287

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

την αυτοκρατορική περίοδο. Το «ρωμαϊκό» συμπόσιο διαδέχεται το ελληνικό δίνοντας την πρώτη θέση στο φαγητό. Η cena είναι ο κόσμος της θεατρικής αυταπάτης, της μεταμφίεσης, μια και η μεγάλη τέχνη βρίσκεται στο να έχουν τα εδέσματα την εμφάνιση αυτού που δεν είναι. Πολλοί συγγραφείς μας έχουν περιγράψει λεπτομερειακά αυτή την πολύπλοκη γαστρονομία, που δεν είναι υψηλή με την τόση εκζήτησή της. Μια απ' τις κορυφαίες στιγμές της λατινικής λογοτεχνίας παραμένει το περίφημο συμπόσιο του Τριμαλχίωνα στο οποίο ο Πετρώνιος δε σταματά να θαμπώνει και να σκανδαλίζει τον αναγνώστη με την περιγραφή αυτού του «θεαματικού» γεύματος. Οι καθαυτό μορφές διασκέδασης που ζωηρεύουν παρόμοια γλέντια έρχονται απ' την Ελλάδα μέσω Αλεξάνδρειας. Ξανασυναντάμε τους ισορροπιστές που περνούν μέσα από φλεγόμενα στεφάνια, τις μουσικούς που παίζουν αυλό ή σαμβύκη, τις χορεύτριες, τους παλιάτσους σαν τον παραμορφωμένο νάνο που διασκεδάζει τον Προπέρτιο και τις δύο συντρόφους του. Οι Ρωμαίοι αντικατέστησαν τον κότταβο με ένα καινούργιο παιχνίδι: να πίνουν τόσα κύπελλα κρασί όσα γράμματα έχει το όνομα του αντικείμενου του πόθου. Κρίμα αν η ερωμένη λέγεται Ίδα, τόσο το καλύτερο αν η Ιουστίνα απαιτεί εφτά κύπελλα! Πρέπει να αναφέρουμε ξεχωριστά τις χορεύτριες των Γαδείρων, του σημερινού Κάντιξ, τις οποίες οι Ρωμαίοι θεωρούν επίλεκτη ψυχαγωγία για τα συμπόσιά τους. Ακόμα κι αν δεν έχουν πάντα ισπανική καταγωγή, εκτελούν χορούς ιβηρικής προέλευσης με ειδικότητα να διεγείρουν τον ερωτισμό των συνδαιτυμόνων. Οι καστανιέτες τους, οι λάγνες περιστροφές τους, οι άσεμνες κραυγές με τις οποίες χρωματίζουν τις ταλαντεύσεις των γοφών τους αναζητούνται ιδιαίτερα απ' τους Ρωμαίους: «Ίσως να σκέφτεσαι πως οι χορεύτριες των Γαδείρων θα αρχίσουν να ξεσηκώνουν τους πόθους με τα λάγνα τραγούδια τους και πως αυτά τα κορίτσια, ενθαρρυμένα απ' τα χειροκροτήματα, θα γλιστρήσουν ως το πάτωμα κουνώντας τα καπούλια τους... Το κροτάλισμα απ' τις καστανιέτες, τα λόγια που θα ντρεπόταν ακόμα κι η ολόγυμνη σκλάβα που στέκεται στην είσοδο του πορνείου, οι πρό-

288

Τ Α Β Ε Ρ Ν Ε Σ , Π Α Ν Δ Ο Χ Ε Ι Α ΚΑΙ Ο Ι Κ Ο Ι ΑΝΟΧΗΣ

στνχες κραυγές, αυτή η τέχνη της ηδονής είναι η ψυχαγωγία όσων σπιλώνουν με τους εμετούς τους τα σπαρτιάτικα μωσαϊκά^^».

15. Ιουβενάλιος, Σάτιρες, XI, στ. 162-175.

289

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΔΩΔΈΚΑΤΟ

Η «ΑΠΑΡΑΜΙΛΛΗ

ΖΩΗ»

«(Με απόφαση της Συγκλήτου) οι γιοι, οι κόρες, τα εγγόνια, τα δισέγγονα συγκλητικού, όσοι έχουν πατέρα ή παππού απ' την πλευρά του πατέρα ή της μητέρας ή αδερφό απ* την τάξη των ιππέων, όσες έχουν σύζυγο, πατέρα, παππού ή αδερφό απ' την τάξη των ιππέων, απαγορεύεται να εμφανίζονται στη σκηνή του θεάτρου, απαγορεύεται να υπογράφουν συμβόλαιο για να αγωνίζονται με ζώα, για να συμμετέχουν σε αγώνα μονομάχων ή σε κάποια παρόμοια δραστηριότητα. Κανείς να μη δίνει δουλειά σ' αυτούς τους άντρες και σ' αυτές τις γυναίκες, ακόμα κι αν προσφέρουν τις υπηρεσίες τους... Κατά τον ίδιο τρόπο να τηρείται το προβούλευμα της Συγκλήτου που ψηφίστηκε όταν ύπατοι ήταν ο Μάνιος Αέπιδος και ο Τίτος Στατίλιος Ταύρος, που προβλέπει ότι κανένα κορίτσι ελεύθερης καταγωγής μικρότερο από είκοσι χρονών, κανένα αγόρι ελεύθερης καταγωγής μικρότερο από είκοσι πέντε χρονών δεν έχει το δικαίωμα να προσλαμβάνεται σαν μονομάχος, να εμφανίζεται στο στίβο, σε θεατρική σκηνή ή να εκδίδεται για χρήματα^».

Αυτό το προβούλευμα που βρέθηκε πρόσφατα χρονολογείται 1. Το κείμενο αυτού του προβουλεύματος ανακαλύφτηκε το 1978 στην Απουλία. Το πλήρες κείμενο και ο λεπτομερής σχολιασμός δίνονται από τον V. Giuffre (Πρακτικά της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών της Νάπολ;/^, χ α , 1980). 291

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Λ Ρ Χ Λ Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

από το 19 μ.Χ. Κατά την εποχή της εξουσίας του Τιβέριου η Σύγκλητος, μπροστά σε κάποιες ασωτίες των ανώτερων στρωμάτων της κοινωνίας, δηλαδή των συγκλητικών και των ιππέων, υποχρεώνεται να κοινοποιήσει επίσημα την καταδίκη ορισμένων ηθών που ήδη έχουν ριζωθεί για τα καλά στη ρωμαϊκή κοινωνία: η πάλη στο στίβο ως μονομάχος, η εμφάνιση στη θεατρική σκηνή, η έκδοση σε οίκο ανοχής είναι οι ύστατες βαθμίδες της απόλαυσης στην αυτοκρατορική Ρώμη. Τα συμπόσια, οι γυμνές χορεύτριες ή οι μοιχείες αρχίζουν να φαίνονται ανούσια σ' αυτούς τους υπεροπτικούς ευγενείς που η πολιτική αδράνεια τους καταδικάζει στην απεγνωσμένη αναζήτηση όλο και πιο ασυνήθιστων, όλο και πιο διεστραμμένων απολαύσεων. Σίγουρα δεν πρέπει να γενικεύουμε και να φανταζόμαστε τη ρωμαϊκή κοινωνία της αυτοκρατορικής περιόδου βουτηγμένη ολάκερη στην ακολασία και τα όργια, σε τρελές νύχτες άξιες των πιο ακραίων χολυγουντιανών υπερπαραγωγών. Η εικόνα του Ρωμαίου που κυλιέται στην ακολασία ανήκει στα φθαρμένα στερεότυπα. Ξέρουμε ότι η «ρωμαϊκή ειρήνη» που εγκαθιδρύεται με την Αυτοκρατορία ευνοεί αντίθετα μια επιστροφή στην οικογενειακή ζωή και τις αρετές της, στις περισσότερες περιοχές που ελέγχει η ρωμαϊκή εξουσία. Αυτό δεν εμποδίζει ένα τμήμα του πληθυσμού να μη βλέπει την «dolce vita» πια σαν όλο και περισσότερη εκζήτηση στην απόλαυση, σαν διασκέδαση, μα σαν αναζήτηση της ηδονής ανάμεσα στους απόκληρους, τους περιθωριακούς, τους αποκλεισμένους της κοινωνίας που ορισμένοι απ' αυτούς γίνονται «βεντέτες» της κομψής ζωής στη Ρώμη. Το ανακάτεμα των ευγενών με τον όχλο είναι η ύψιστη διαστροφή όσων δεν ξέρουν πια τι νόημα να δώσουν στη ζωή τους.

«Κέλαδος, το είδωλο κάθε κούκλας» «Υπάρχουν γυναίκες που φλογίζονται μόνο για τον όχλο- μόνο σκλάβοι ή θυρωροί, ημίγυμνοι, τις ερεθίζουν. Άλλες παθιάζονται με τους μονομάχους, το γεμάτο σκόνη αμαξά, τον αγύρτη που κάνει νούμερα στη σκηνή. Αυτή είναι η περίπτωση της κυρίας μου: περιφρονεί όσους βρίσκονται στην ορχήστρα και τις δεκατέσσερις 292

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

πρώτες σειρές του θεάτρου, αλλά βρίσκει να κάνει έρωτα μέσα απ' το χειρότερο κομμάτι του όχλου^».

Υπάρχει κάποιος πιο ανάξιος λόγου στο ρωμαϊκό κόσμο απ' το μονομάχο, που μόνος του προορισμός είναι ένας τρομερός και θεαματικός θάνατος; Κι ωστόσο αυτοί οι σκλάβοι, απ' τους πιο περιφρονημένους, που τα μαρτύριά τους ερεθίζουν τη διαστροφή των Ρωμαίων, συναντούν στην Αρχαιότητα μια αφάνταση δημοτικότητα. Αυτοί οι καταδικασμένοι σε θάνατο γίνονται το αντικείμενο μιας παθιασμένης προτίμησης απ' τους κατοίκους των πόλεων. Τεκμήριο ο εντυπωσιακός αριθμός μωσαϊκών, ζωγραφιών, φωτιστικών ή άλλων χρηστικών αντικειμένων όπου απεικονίζονται τα κατορθώματά τους. Αραγε ο θάνατος που κουβαλούν μέσα τους διεγείρει τα πνεύματα; Για τους Ρωμαίους η απόλαυση είναι στενά συνδεδεμένη με το θάνατο κι ολόκληρος ο πολιτισμός τους μαρτυρεί αυτή την άρρηκτη σχέση ηδονής και αίματος. Είναι πολύ απλά η σωματική δύναμη των μονομάχων, συχνά γαλατικής, γερμανικής, θρακικής ή αιθιοπικής καταγωγής, που προσελκύει τα θαυμαστικά βλέμματα; Πράγματι είναι όμορφοι «όσοι πρόκειται να πεθάνουν» όταν παρελαύνουν στο στίβο κάτω απ' τον ήχο πολεμικών εμβατηρίων: οι Σαμνίτες ντυμένοι με αστραφτερές και υπέροχα λαξεμένες πανοπλίες, οι δικτυβόλοι με το μεγάλο δίχτυ και την τρίαινα, οι Γαλάτες μορμύλλοι, οι Θράκες με το κυρτό σπαθί τους, οι ανδαβάτες που μάχονται στα τυφλά, με το κεφάλι καλυμμένο με κράνος χωρίς κανένα άνοιγμα που να τους επιτρέπει να βλέπουν τον αντίπαλο, ή εκείνοι που οδηγούν δίκυκλο άρμα· όλοι, μέσα στο θανατερό τους στόλισμα, διεγείρουν σε κάθε θεατή μια σαδιστική και ηδονική γοητεία^. Καμιά έκπληξη που οι μονομάχοι πάντοτε γοητεύουν πολλές Ρωμαίες. Πολλές σεβάσμιες δέσποινες απ' τις πιο μεγάλες αριστο2. Πετρώνιος, Σατιρικόν, 126,5-7. Η ορχήστρα και οι δεκατέσσερις πρώτες σειρές του θεάτρου προορίζονται για τους συγκλητικούς και τους ιππείς. 3 . 0 Ρ. Veyne σε ένα άρθρο του για τους μονομάχους (περιοδικό Η Ιστορία, 2, Ιούνιος 1978) προχωρά σε μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση του μονομάχου και της πόρνης για να δείξει ότι και οι δυο περιφρονούνται, αλλά είναι απόλυτα αποδεκτοί απ' την κοινή γνώμη ως απαραίτητοι για την τάξη των πραγμάτων. 293

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

κρατικές οικογένειες, χωρίς καμιά συστολή, δε φοβούνται να κυκλοφορούν με τις βεντέτες του σταδίου. Μια διεστραμμένη απόλαυση που απεικονίζεται τέλεια στην ιστορία της αριστοκράτισσας Έππιας: «Παντρεμένη με ένα συγκλητικό, η Έπκια ακολούθησε μια ομάδα μονομάχων ως το νησί Φάρος, στο Νείλο, στα κακόφημα τείχη της Αλεξάνδρειας- η σκανδαλώδης Έππια που σόκαρε ακόμα και τον Κάνωπο. Ξέχασε το σπίτι της, τον άντρα της, την αδερφή της, κοροϊδεύει την πατρίδα της, εγκαταλείπει τα παιδιά της που κλαίνε. Από μωρό κοιμόταν σε κούνια στολισμένη με χρυσάφι και πορφύρα, μέσα στην πολυτέλεια και την άνεση της πατρικής κατοικίας. Τώρα αψηφά τις θάλασσες, αψηφά την κοινή γνώμη που λίγο μετράει για μια γυναίκα συνηθισμένη να κάθεται σε πολυθρόνες γεμάτες μαξιλάρια! Χωρίς να τρέμει, αντιμετώπισε διαδοχικά την Αδριατική και τα βουερά κύματα του Ιονίου πελάγους. Αν χρειαζόταν να περάσει αυτούς τους κινδύνους για κάποιον έντιμο σκοπό, θα έτρεμε, θα πάγωνε απ' το φόβο, θα ένοιωθε τα πόδια της κομμένα να σωριάζονται. Όμως η ξεδιαντροπιά δίνει κουράγιο. Αν το ζητήσει ο σύζυγος, είναι πολύ επίπονο το μπαρκάρισμα, το καράβι μυρίζει άσχημα, οι ναυτίες... Αν όμως ακολουθεί τον εραστή της, ούτε λόγος για εύθραυστη καρδιά. Ξερνάει πάνω στο σύζυγο. Τρώει μαζί με τον εραστή, και γύρω γύρω οι ναύτες, περπατάει ως την πρύμνη μαζί του, το διασκεδάζει να ξετυλίγει τα παλαμάρια δίπλα του. Για ποιον φλογίστηκε έτσι η Έππια; Ποιος είναι ο νεαρός που την ξελόγιασε; Ποιον θαύμασε έτσι που ανέχτηκε να της βγάλουν το παρατσούκλι «η μονομάχος»; Είναι ο Μικρός Σέργιος! Σίγουρα πια ξυρίζεται, τα χέρια του είναι γεμάτα ουλές, πλησιάζει στην απόσυρση. Πολλές λαβωματιές στο πρόσωπο, ένα στρογγυλό εξόγκωμα στη μύτη εκεί που τον χτύπησε το κράνος, ένα μάτι που συνέχεια δακρύζει. Μα είναι μονομάχος! Και μόνο αυτή η λέξη αρκεί για να τον κάνει Αδωνι, για να τον προτιμήσει απ' τα παιδιά της, την πατρίδα της, την αδερφή της, τον άντρα της^». 4. Ιουβενάλιος, Σάτιρες ΥΙ, στ. 82-112. Ενώ οι νέοι άντρες έχουν κοντό μούσι, ο Μικρός Σέργιος, μονομάχος σε προχωρημένη ηλικία, είναι υποχρεωμένος να ξυρίζεται. 294

Η «ΑΠΑΡΑΜΙΛΛΗ ΖΩΗ»

Η Έππια δεν είναι μια μεμονωμένη περίπτωση. Ανάμεσα στους 63 σκελετούς που ανακαλύφτηκαν στο στρατώνα των μονομάχων της Πομπηίας βρίσκεται και εκείνος μιας γυναίκας που τα κοσμήματά της δείχνουν πως ανήκει στην αριστοκρατία της πόλης. Για μια περιπέτεια πιθανώς χωρίς μέλλον με ένα μονομάχο, αυτή η ευγενής κυρία μένει ενωμένη για πάντα με τον κρυφό εραστή της μέσα στο κελί όπου τους ξάφνιασε ο θάνατος. Ίσως αυτός ο εραστής είναι ένας από εκείνους που οι τοίχοι της Πομπηίας υπενθυμίζουν πως είχαν μια μεγάλη φήμη Δον Ζουάν: «Ο δικτυβόλος Κρήσκης, που τα βράδια γιατρεύει τις κούκλες της νύχτας και της μέρας» ή «ο δικτνβόλος Κέλαδος, το είδωλο κάθε κούκλας».

Αυτοί οι δεσμοί επιδεικνύονται μερικές φορές τόσο ολοφάνερα που οι φήμες του κόσμου δε φοβούνται να παρουσιάσουν κάποια σημαίνοντα πρόσωπα ως παιδιά μονομάχων. Ο ευγενής Νυμφίδιος Σαβίνος, φίλος του Γάλβα, ήθελε να θεωρείται γιος του Καλιγούλα, ενώ ακουγόταν ότι γεννήθηκε απ' τους έρωτες της μητέρας του με το μονομάχο Μαρτιανό. Ο αυτοκράτορας Κόμμοδος διαδέχεται τον επίσημο πατέρα του Μάρκο Αυρήλιο* όμως η μητέρα του Φαυστίνα κατηγορείται ότι παρουσίασε για γιο του αυτοκράτορα το νόθο ενός μονομάχου, κάτι που άλλωστε φαίνεται να επιβεβαιώνεται απ' τα αιματηρά και χονδροειδή γούστα του Κόμμοδου. Οι γυναίκες της υψηλής κοινωνίας αποζητούν με ανατριχίλες ηδονής την παρέα τραγουδιστών, μουσικών, ηθοποιών, μίμων ή ηνίοχων του ιπποδρόμου. Όλοι αυτοί οι άντρες με την κοινωνική τους υπόσταση, δούλοι ή απελεύθεροι, ανήκουν στους κολασμένους της κοινωνίας. Οι πιο ξακουστοί απ' αυτούς έχουν αμέτρητες επιτυχίες στις γυναίκες της αριστοκρατίας, οι οποίες μπερδεύονται απολαυστικά με τη συντροφιά που προσελκύει η λάμψη της βεντέτας στη σκηνή: με αυλήτριες, ηθοποιούς που παίζουν μίμους, αγύρτες, επαίτες ιερείς κι άλλους μάγους χαμηλής υποστάθμης έτοιμους ν' αρπάξουν ψίχουλα απ' τις περιουσίες που μαζεύουν τραγουδιστές ή ηθοποιοί χάρη στη δημοτικότητά τους. Εκείνες που στο σπίτι τους δείχνουν πε295

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Λ Ρ Χ Λ Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΙ

ριφρόνηση ή σκληρότητα για τους δούλους τους δε διστάζουν να γλεντούν συντροφιά με άτομα δουλικής καταγωγής. Τίποτα δε σταματά αυτές τις «μεγάλες κυρίες» που φρενιάζουν με τις ερμηνείες του ηθοποιού ΙΙΛίουβ,του ορχηστή Βάθυλλου ή του τραγουδιστή Ηδυμελή. Και η fibula, αυτή η «ζώνη αγνότητος» με την οποία εφοδιάζονται ηθοποιοί και τραγουδιστές για να διατηρήσουν την καθαρότητα της φωνής τους, δεν αποτελεί ικανό οχύρωμα για να απωθήσει τις θαυμάστριές τους. Τίποτα δεν τους μοιάζει ατιμωτικό: μια δέσποινα δε διστάζει να κουρέψει τα μαλλιά της σαν σκλάβα για να μπορεί να βρίσκεται στην υπηρεσία του ηθοποιού Στεφανίωνα· ο Αύγουστος μαστιγώνει δημόσια τον τελευταίο και τον εξορίζει για να του θυμίσει την έννοια της ευπρέπειας! Η Δομιτία, σύζυγος του αυτοκράτορα Δομιτιανού, εμφανίζεται με τον ορχηστή U&qi τον οποίο λατρεύει το ρωμαϊκό κοινό. Ο Δομιτιανός διώχνει τη γυναίκα του και καταδικάζει τον ηθοποιό σε θάνατο. Μονομάχοι, ηνίοχοι, ηθοποιοί: όσοι ταπεινώνονται απ' την κοινωνική τάξη στο τελευταίο στρώμα, εκείνοι που η ατιμία τους η ίδια τους κάνει βεντέτες στις βρώμικες απολαύσεις των Ρωμαίων. Και οι μεγάλες κυρίες δεν είναι οι μόνες που «ξεπέφτουν» παρέα με όσους οι «καθώς πρέπει» χαρακτηρίζουν καθάρματα. Οι σύζυγοί τους, οι αδερφοί τους δε διστάζουν κι αυτοί να μπερδεύονται στις συμμορίες γύρω απ' τους ανθρώπους του θεάματος: ο Αύγουστος υποχρεώνεται, μπροστά στην καινούργια διαστροφή που κυριεύει τους πιο σημαίνοντες άντρες της αυλής του, να απαγορέψει με διάταγμα στους συγκλητικούς να μπαίνουν στο σπίτι των ορχηστώνκαι στους ιππείς να ανήκουν στη συνοδεία των τελευταίων. Όμως τα μέτρα αυτά είναι πρόσκαιρα: ο Σενέκας διαμαρτύρεται που τα νεαρά μέλη της υψηλής αριστοκρατίας υποδουλώνονται με τη θέλησή τους στα καπρίτσια των ορχηστών με τους οποίους είναι ερωτευμένα. Κι ο τρελός αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος επιδίδεται δημόσια σε ιδιαίτερα χυδαίες ερωτικές περιπτύξεις με τον ηνίοχο Ιεροκλή.

296

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

Ο μονλαράς ύπατος, ο μονομάχος συγκλητικός, ο μαστροπός αυτοκράτορας «Ο μεγαλόσωμος Αατερανός οδηγεί το γρήγορο άρμα τον στο δρόμο που θάφτηκαν οι πρόγονοι τον αυτός ο ύπατος μονλαράς σφίγγει το χαλινάρι. Οπωσδήποτε είναι νύχτα, μα η σελήνη τον βλέπει, τα άστρα είναι μάρτυρες,.. Όταν τον κάνει κέφι να πάει μες στη νύχτα στο καπηλειό, αμέσως ο Σύριος ταβερνιάρης πον ζέχνει τρέχει να τον προϋπαντήσει, ο Σύριος πον μένει στην εβραϊκή σννοικία. Και νάσον κι η Κνανή, η μισόγνμνη σερβιτόρα πον τον φέρνει ένα λαγήνι κρασί... Μπορεί να 'ψάχνεις τον ύπατό σον. Καίσαρα, και θα τον βρεις στο καπηλειό να κνλιέται πλάι σ' ένα δολοφόνο, σνντροφιά με ναντικούς, κλέφτες ή δραπέτες σκλάβονς, μέσα στονς δήμιονς και σ' όσονς κατασκενάζονν φέρετρα, ανάμεσα στα βονβά τούμπανα ενός Γάλλον^».

Δε θα καταλάβουμε τίποτα για την αυτοκρατορική περίοδο, αν δε διακρίνουμε τη θέση που κατέχει σ' αυτήν η θεατρική ψευδαίσθηση. Η ύψιστη απόλαυση προσεγγίζεται μέσα απ' το φαντασιακό στοιχείο. Τα πάντα είναι προσποιητά, πλαστά, όπως εκείνα τα όπλα που χρησιμοποιούν τα πρόσωπα του Σατιρικόνόχαν επιδίδονται σε μια εικονική μάχη. Τα ίδια τα τρόφιμα είναι «μεταμφιεσμένα» για να μη φαίνεται η αληθινή τους όψη. Κατά τον ίδιο τρόπο, μεταμφιέζοντας τον πραγματικό κόσμο, οι Ρωμαίοι με τις αμβλυμένες αισθήσεις ξαναβρίσκουν το κέφι για το γλέντι. Παίζουν την «προσποίηση»: είναι πλούσιοι, μα τι πιο ερεθιστικό απ' το να γλιστρήσουν στη φιγούρα ενός φτωχού; Είναι τέτοια η τρέλα ορισμένων αριστοκρατών που προβλέπουν στα πλούσια μέγαρά τους ένα μικρό δωμάτιο σκοτεινό και βρώμικο: αποσύρονται εκεί όταν νοιώθουν αηδία απ' την πολυτέλειά τους και «κάνουν τους φτωχούς». «Μια ηδονή που απολαμβάνει κανείς όταν κουράζεται απ' την πολυτέλεια» λέει ο Σενέκας και ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αυτοί οι «ζητιάνοι της οπερέτας» θα ήταν εντελώς ανίκανοι να δεχτούν το φτωχοκρέβατο, τα κουρέλια και το 5. Ιουβενάλιος, Σάτιρες ΥΙΙΙ, στ. 146-176. Το απόσπασμα αναφέρεται στον ύπατο Πλαύτιο Λατερανό, έναν απ' τους εραστές της Μεσσαλίνας. 297

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ξεροκόμματο των πραγματικών φτωχών. Ζουν μέσα σ' ένα λεπτεπίλεπτο κόσμο, είναι γεμάτοι πλούτη και τιμές, μα τους αρέσει να συχνάζουν μαζί με τους αλήτες στις βρώμικες ταβέρνες της πόλης. Στα συμπόσια απολαμβάνουν στρείδια απ' το Λοκρίνο κόλπο, γλώσσες φοινικόπτερων, κρασί παγωμένο στο χιόνι, μα προτιμούν τα λιπαρά λουκάνικα ή την μπιζελόσουπα σ' ένα thermopolium μες στην τσίκνα. Παρακολούθησαν τα μαθήματα των καλύτερων δασκάλων της Ρώμης, γνωρίζουν όλες τις ρητορικές λεπτότητες που θα τους επιτρέψουν να συνθέσουν ένα λόγο στολισμένο με όλα τα άνθη της ευγλωττίας, ξέρουν τα πάντα για τους Στωικούς και τους Επικούρειους, όμως βρίσκουν περισσότερη χάρη στα άσεμνα χωρατά των εκφορτωτών ή των αμαξάδων που συναντούν στα κακόφημα μέρη της πόλης. Είναι συγκλητικοί, ιππείς, αυτοκράτορες, μα κάνουν τους μουλαράδες, τους μονομάχους ή τους αγύρτες. Αν αυτοί οι συγκλητικοί και ιππείς αρκούνταν να συναναστρέφονται ανθρώπους που απορρίπτει η κοινωνική ηθική ως άξιους περιφρόνησης, δε θάταν μεγάλο το κακό. Όμως οι λαϊκές απολαύσεις είναι μεταδοτικές. Γιατί να μην κατεβούν κι αυτοί με τη σειρά τους στο στίβο, γιατί να μην εμφανιστούν στη σκηνή; Γιατί, με δυο λόγια, να μην «παίξουν» έναν από εκείνους τους απόκληρους που η καταγωγή τους ή η ύπαρξή τους τους καταδικάζει στο κατώτερο στρώμα της κοινωνίας; Ήδη στους αγώνες προς τιμήν του Καίσαρα δύο συγκλητικοί δε φοβήθηκαν να μπλεχτούν με τους μονομάχους για να αγωνιστούν στο στίβο. Το παράδειγμα δόθηκε: η γοητεία του αίματος γίνεται δυνατότερη απ' το φόβο του σκανδάλου! Μια σειρά από προβουλεύματα της Συγκλήτου κατά τον πρώτο αιώνα της Αυτοκρατορίας προσπαθούν να αντιταχτούν σ' αυτό τον εκφυλισμό των πιο αξιοσέβαστων εκπροσώπων της κοινωνίας. Μάταια. Κι αυτοί οι αριστοκράτες ούτε καν παίρνουν τις στοιχειώδεις προφυλάξεις να διαλέξουν εκείνη την εξάρτυση μονομάχου που θα κρύψει τα χαρακτηριστικά τους. Παρουσιάζονται στο στίβο με ακάλυπτο πρόσωπο όπως αυτός ο Γράκχος, απόγονος ένδοξης οικογένειας, που αγωνίζεται ως δικτυβόλος. Ο αντίπαλός του, σκλάβος, ντρέπεται που θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει έναν τέτοιο μονομάχο. Ακόμα και κάποιες αριστοκράτισσες 298

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

μπερδεύονται με τους μονομάχους της αρένας. Άλλοι ευγενείς πάλι εμφανίζονται σε θέατρα. Το παράδειγμα έρχεται από ψηλά αφού ο αυτοκράτορας Νέρων θεωρούσε τον εαυτό του επαγγελματία της σκηνής. «Γιατί να εκπλαγείς που ο ευγενής είναι μίμος όταν ο αυτοκράτορας είναι κιθαρωδός!».

Μια πραγματική φρενίτιδα πιάνει άντρες - και γυναίκες - των δύο ανώτερων στρωμάτων: οι απόγονοι των μεγάλων οικογενειών γίνονται χορευτές σε παντομίμες, ηθοποιοί σε κωμωδίες ή τραγωδίες, ηνίοχοι, θηριομάχοι. Η οικογένειά τους ντροπιάζεται αναγνωρίζοντας τα χαρακτηριστικά τους στους ηθοποιούς που χειροκροτάει το πλήθος στα θέατρα ή στους αμαξηλάτες του ιπποδρόμου. Οι αυτοκράτορες θα βρουν μια πρωτάκουστη παραλλαγή σ' αυτές τις ταπεινωτικές μεταμφιέσεις. Ηνίοχος, μονομάχος ή ηθοποιός είχαν παραγίνει κοινότυποι. Γιατί λοιπόν να μην ξεπέσουν ακόμα πιο χαμηλά στη διαστροφή και να μην «παίξουν το μαστροπό»; Αυτό κάνουν οι δυο πιο σκανδαλώδεις απ' όσους φτάνουν στην εξουσία κατά την αρχή της αυτοκρατορικής περιόδου: ο Καλιγούλας και ο Νέρων. Άραγε ο Καλιγούλας στήνει έναν οίκο ανοχής στο εσωτερικό του ανακτόρου του για να μαζέψει χρήματα, όπως υπονοεί ο Σουετώνιος; Πράγματι σε ένα από τα τμήματα του Παλατιού χτίζεται μια σειρά από δωματιάκια κατά το πρότυπο των κακόφημων μερών της Σοβώρας ή του Βήλαβρου. Όμως ο αυτοκράτορας δεν τοποθετεί στα κελιά αυτά πραγματικές «λύκαινες». Διαλέγει τις συζύγους επιφανών προσώπων ή γόνους ευγενών και τους υποχρεώνει να εκδίδονται είτε το θέλουν είτε όχι. Άραγε οι πελάτες, φοβισμένοι απ' τη μεγαλοπρέπεια του χώρου, διστάζουν να μπουν στο αυτοκρατορικό πορνείο; Λίγη σημασία έχει. Ο Καλιγούλας στέλνει τις σκλάβες του να χτενίσουν πλατείες, ναούς, δρόμους και φέρνουν προς το Παλάτι νέους και γέρους. Αν δεν έχουν χρήματα πάνω τους, ένας ταμίας βρίσκεται στην είσοδο του ανακτόρου. Δανείζει με τόκο το απαραίτητο ποσό και το όνομα των πελατών αναγράφεται ως «ευεργέτης» της αυτοκρατορικής εξουσίας σε μια πινακίδα τοποθετημένη σε εμφανές μέρος! 299

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Ο Νέρων δεν μπορούσε να υστερήσει σε τρέλα απ' το θείο του. Το ταλέντο του στη διοργάνωση γιορτών εκδηλώνεται στο μεγάλο συμπόσιο που του προσφέρει ο ύπαρχος της αυλής του Τιγγελίνος. Στο μέσο του Πεδίου του Άρεως υπάρχει μια λιμνούλα και στο κέντρο της, πάνω σε μια σχεδία, έχουν στηθεί τα τραπέζια του συμποσίου. Για να φτάσουν στη σχεδία υπάρχουν πλοία στολισμένα με χρυσό και ασήμι που τα επανδρώνουν ομοφυλόφιλοι χωρισμένοι σε ομάδες ανάλογα με τα ιδιαίτερα σεξουαλικά τους ταλέντα. Το αποκορύφωμα του θεάματος είναι οι οίκοι ανοχής που έχουν χτιστεί ολόγυρα στη λίμνη: εκεί έχουν βάλει τις πόρνες της πόλης που ολόγυμνες παίρνουν άσεμνες πόζες και μπροστά σ' αυτές έχουν στηθεί οι γυναίκες των καλών οικογενειών, δέσποινες ή παρθένες, που προσποιούνται τις ιδιοκτήτριες καπηλειών ή τις πόρνες. Βρίσκονται εκεί στη διάθεση όλου του κόσμου και δεν μπορούν να αρνηθούν κανέναν απ' τους άντρες που τις διαλέγουν^». «Η αυτοκρατορική πόρνη» «Μόλις η γυναίκα του αυτοκράτορα Κλαυδίου έβλεπε τον άντρα της κοιμισμένο, τολμούσε να προτιμά ένα φτωχοκρέβατο παρά το κρεβάτι της στα ανάκτορα. Μες στη νύχτα, ντυμένη μ' ένα μανδύα με κουκούλα, η αυτοκρατορική πόρνη τόσκαγε μαζί με μια υπηρέτρια. Κρύβοντας τα μαύρα της μαλλιά κάτω από μια ξανθιά περούκα, μπαίνει μες στη ζέστη του οίκου ανοχής με τη φαγωμένη κουρτίνα. Έχει κλείσει για λογαριασμό της ένα δωματιάκι και μια ταμπέλα την παρουσιάζει με το ψευδώνυμο Αυκίσκα, Εκεί εκδίδεται με τα στήθη καλυμμένα με χρυσό δίχτυ και δείχνει την κοιλιά της που σε γέννησε, ευγενικέ Βρεταννικέ. Κάνει γλύκες στον πελάτη και ζητά την πληρωμή της. Όταν ο leno λέει στα κορίτσια να φύγουν, εκείνη το κάνει με πολλή λύπη. Το μόνο που μπορεί είναι να αφήσει τελευταία το δωμάτιό της, φλογισμένη ακόμα απ' τους

6. Σύμφωνα με τον G. Charles-Picard {Αύγουστος και Νέρων, το μυστικό της Αυτοκρατορίας, Παρίσι, 1962) το συμπόσιο του Τιγγελίνου μάλλον αποτελεί την εγκαινίαση μιας νέας πολιτικής του Νέρωνα, μιας αίρεσης που συνδέεται με ανώμαλες σεξουαλικές πρακτικές. 300

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

ακατανίκητους πόθους της, κουρασμένη απ' τους άντρες αλλά όχι ακόμα χορτασμένη. Απωθητική, ξεδιάντροπη, με τα μάγουλα μαυρισμένα απ' τον καπνό της λάμπας, φέρνει στην αυτοκρατορική κλίνη την ταγγάδα του πορνείου'^».

Αναγνωρίσαμε τη Μεσσαλίνα που το όνομά της έμεινε στην αιωνιότητα για να χαρακτηρίζει τις λάγνες γυναίκες· τη Μεσσαλίνα που κακομεταχειρίστηκαν οι Ρωμαίοι ιστορικοί και σατιρικοί, οι οποίοι δε σταματούν να παραθέτουν λεπτομέρειες για τα διεφθαρμένα και σκοτεινά γούστα αυτής που αποκαλούν «αυτοκρατορική πόρνη». Ακόμα κι αν η γυναίκα του Κλαύδιου έδειχνε προτίμηση στα «πάρτυ» που τελείωναν σε όργια, είναι περισσότερο από αμφίβολο πως έζησε μια διπλή ζωή, αυτοκράτειρα το πρωί, πόρνη το βράδυ^. Όπως κι άλλες πριν απ' αυτήν, η Μεσσαλίνα ανήκει σ' αυτή την ομάδα γυναικών της υψηλής κοινωνίας που είναι αρκούντως απελευθερωμένες από σεξουαλικά ταμπού για να εκδηλώνουν δημόσια τα ελευθέρια ήθη τους. Ήδη η όμορφη Κλωδία, αδερφή του Clodius Pulcher, κατά τα λεγόμενα του εχθρού του, του Κικέρωνα, μετατρέπει τους κήπους του κτήματός του πάνω στον Τίβερη σε πραγματικό οίκο ανοχής. Είναι το μέρος όπου η νεολαία της πόλης έρχεται να κολυμπήσει και η Κλωδία δεν ξέρει ποιον να πρωτοδιαλέξει ως εκλεκτό της μέρας. Η κόρη του Αύγουστου, η Ιουλία, απασχόλησε κι εκείνη τα χρονικά με την ξεδιαντροπιά της. Οι τρέλες της αποτελούν διαρκή πρόκληση για τη θέληση του πατέρα της να αποκαταστήσει την κοσμιότητα στα ρωμαϊκά ήθη: «Κοπάδια εραστών μπάζονται στο σπίτι της, συμμορίες από μέθυσους που αλητεύουν όλη τη νύχτα στους δρόμους της πόλης, στο Forum και στο Βήμα των δημηγοριών απ* όπου ο πατέρας της κατέθεσε για ψήφιση τους νόμους για τη μοιχεία- μέρη που τα διάλε7. Ιουβενάλιος, ΣάτιρεςΥΙ, στ. 115-132. Το όνομα που διαλέγει η Μεσσαλίνα «Λυκίσκα» είναι συνώνυμο του «λύκαινα». 8. Σε ένα άρθρο του στη "Le Monde" (26.10.1980) ο Ρ. Veyne αποκαθιστά τη μικρή αυτοκράτειρα, θύμα της πολύ μεγάλης ελαφρότητάς της στα είκοσι τρία της χρόνια. 301

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ξε η κόρη του για να στήνει τα όργιά της, τα καθημερινά της ραντεβού κοντά στο άγαλμα του Μαρσύα και, σαν άπιστη γυναίκα που έγινε πόρνη, παίρνει μόνη της το δικαίωμα να δοκιμάσει τα πάντα καθώς προσφέρεται σε κάποιον άγνωστο^».

Η απερισκεψία δε βγαίνει σε καλό σ' αυτές τις βασιλοπούλες: η Ιουλία εξορίζεται απ' τον πατέρα της σε ένα έρημο νησί όπου πεθαίνει δεκάξι χρόνια αργότερα χωρίς να ξαναδεί τον τόπο της και τα παιδιά της. Η Μεσσαλίνα σφάζεται με διαταγή του άντρα της, του αυτοκράτορα Κλαύδιου. Οι παρεκτροπές των μεγάλων κυριών, τα ακόλαστα όργια που οργανώνουν οι αριστοκράτισσες δέσποινες δεν είναι καθαρό αποκύημα των σκανδαλισμένων ηθικολόγων. Αν η ιστορία αμαύρωσε το πρόσωπο της Μεσσαλίνας, η συμπεριφορά που της αποδίδεται έχει στοιχεία από την κοινωνία της αυτοκρατορικής εποχής. Μετά τη δυσθυμία του τέλους της περιόδου του Αύγουστου, τα ήθη απελευθερώνονται απότομα κατά τα πρώτα χρόνια της εξουσίας του Τιβέριου. Ορισμένες γυναίκες της καλής κοινωνίας γράφονται ολοφάνερα στις λίστες των πορνών που κρατάει η αστυνομία. Αυτό θα τους επιτρέπει, σκέφτονται, να πηγαίνουν ελεύθερα με όποιον θέλουν χωρίς να διακινδυνεύουν κυρώσεις. Όπως οι έκλυτοι νέοι που την ίδια εποχή εμφανίζονται στο στίβο ή στη σκηνή αδιαφορώντας για την ατίμωση, αυτές θυσιάζουν τη θέση τους στην κοινωνία για τα ελευθέρια ήθη τους. Το σκάνδαλο ξεσπάει με πάταγο όταν το 19 μ.Χ. η σύζυγος του ανθύπατου της Ναρβωνικής Γαλατίας, παρουσιάζεται στους αγορανόμους και δηλώνει δημόσια ότι παραιτείται από την τάξη της συγκλητικής αριστοκρατίας στην οποία ανήκει για να μπορέσει να γίνει πόρνη. Αυτή η αίτηση αντίστροφης κοινωνικής προαγωγής δε συμφωνεί με τις προτιμήσεις της Συγκλήτου: η Βιστίλια εξορίζεται στη Σέριφο, ο σύζυγος επιπλήττεται αυστηρά που δεν επιτήρησε καλύτερα τη γυναίκα του και, το κυριότερο, η Σύγκλητος ψηφίζει το προ-

9. Σενέκας, Περί Ευεργεσίας, VI, 32,1. Η Ιουλία επιλέγει επίτηδες το άγαλμα του Μαρσύα που έχει τοποθετηθεί στο Forum ως σύμβολο της ελευθερίας για να επιδοθεί στις προκλητικές ακολασίες της. 302

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

βούλευμα που μνημονεύσαμε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου. Σχετικά με τις διαστροφές της Μεσσαλίνας, ο Τάκιτος γράφει ότι «...η υπερβολή στην ατίμαση χαρίζει την ύψιστη ηδονή σε όσους έχουν εξαντλήσει τις υπόλοιπες απολαύσεις!^». Οι άντρες στην Ελλάδα ή στη Ρώμη δεν παρέλειπαν να διαλέγουν για τους έρωτές τους όσους αγνοεί η κοινωνία κι αυτό δεν έχει καμία σχεδόν συνέπεια. Αντίθετα, για τις γυναίκες της αριστοκρατίας είναι πραγματική πρόκληση να οργιάζουν μαζί με μονομάχους, με σκλάβους, με αξιοκαταφρόνητα άτομα, και δεν είναι άραγε ιδιαίτερα προκλητικό να φορτώνουν στην πλάτη του συγκλητικού ή ιππέα συζύγου τους την πατρότητα ενός παιδιού που τα χαρακτηριστικά του θυμίζουν μορμύλλο, τραγουδιστή ή, ακόμα χειρότερα, υπηρέτη του ίδιου του του σπιτιού; Σύμφωνα με το Μαρτιάλιο, αυτό ήταν το πάθημα ενός μέλους της ευγενούς οικογένειας του Κίννα: «Κίννα, η γυναίκα σου η Μαρούλλα σε έκανε πατέρα εφτά φορές αλλά όχι με ελεύθερα παιδιά. Στ' αλήθεια κανένα δεν είναι δικό σου ούτε φίλου σου ούτε γείτονά σου. Όλα τους πιάστηκαν σε φτωχικά κρεβάτια ή πάνω σε άθλιες ψάθες και τα πρόσωπά τους προδίδουν τους κρυφούς έρωτες της μάνας τους. Το πρώτο με το μαυριτανικό του χρώμα και τα σγουρά μαλλιά του δεν μπορεί παρά να είναι το νόθο του μάγειρα Σάντρα. Το δεύτερο με την πλα. κουτσωτή μύτη και τα παχιά του χείλια είναι το πορτραίτο του μονομάχου Πάννυχου. Πώς να αρνηθεί κανείς ότι το τρίτο πήρε τα τσιμπλιάρικα μάτια του φούρναρη Δήμα; Το τέταρτο, με το θηλυπρεπές πρόσωπο και το χλωμό χρώμα, έχει για πατέρα του το Αύγδο, τον ευνοούμενό σου. Το σουβλερό κεφάλι του πέμπτου και τα μακριά, ευκίνητα σαν του γαϊδάρου αυτιά του δείχνουν αναμφισβήτητα ότι είναι του δύσμορφου Κυρτά. Τα δυο κορίτσια, το ένα μαύρο το άλλο κοκκινόξανθο, είναι του Κρότου του αυλητή και του Κάρπου του επιστάτη. Και θα μπορούσες νάχες στο σπίτι σου τόσα παιδιά όσα κι η Νιόβη, αν ο Κόρεσος κι ο Λίνδυμος δεν ήταν ευνούχοι^ 10. Τάκιτος, Χρονικά, XI, 26,5. 11. Μαρτιάλιος, Επιγράμματα, VI, 39. Σύμφωνα με το μύθο, η Νιόβη είχε 303

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Η αλητεία της βασίλισσας και τον αυτοκράτορα «Απαράμιλλη ζωή»: έτσι ονόμασαν ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα έναν όμιλο που σχημάτισαν στην Αλεξάνδρεια για να απολαύσουν στο μέγιστο βαθμό τις χαρές της ζωής. Ωστόσο δεν είναι οι νυχτερινές γιορτές στο Νείλο, τα πολυτελή συμπόσια ή οι θεαματικές παραστάσεις που αποτελούν την ουσία της «απαράμιλλης ζωής» αυτού του τρομερού ερωτικού διδύμου. Για να κρατήσει τον εραστή της, η βασίλισσα τον μυεί σε καινούργιες απολαύσεις: αρχίζουν να μεταμφιέζονται και δανείζονται τα ρούχα των πιο ταπεινών υπηρετών τους. Κι όλη τη νύχτα αλητεύουν στα πολυσύχναστα σοκάκια στη συνοικία της Ρακώτιδας. Προβαίνουν σε λεηλασίες, μαλώνουν μέσα στα καπηλειά. Τα χαράματα επιστρέφουν στο παλάτι αποκαμωμένοι μα γοητευμένοι, με το πρόσωπο πρησμένο και τα μάτια μωλωπισμένα. Ο δισέγγονος του Αντώνιου, ο Νέρων, ψάχνοντας πάντοτε για άγνωστες εμπειρίες, ξαναβρίσκει στη Ρώμη τις χαρές της «απαράμιλλης ζωής». Με το που πέφτει η νύχτα μεταμφιέζεται, βάζει στο κεφάλι του το σκουφάκι των απελεύθερων, το κασκέτο των κακών αγοριών, μερικές φορές και περούκα, και ξεχύνεται στην περιπέτεια σ' όλες τις τρώγλες της πρωτεύουσας. Εμφανίζεται στις λέσχες και στα πορνεία των λαϊκών συνοικιών. Συνοδεύεται από σωματοφύλακες μεταμφιεσμένους σαν αυτόν που τον βοηθούν στις παρανομίες του. Τη «συμμορία του Νέρωνα» τη φοβούνται όλοι: σπάνε τις πόρτες μαγαζιών και σπιτιών, λεηλατούν τα εμπορεύματα και τα αντικείμενα των σπιτιών ο αυτοκράτορας έχει το θράσος να στήσει μέσα στο ανάκτορό του μια «καντίνα» όπου βγάζει σε πλειστηριασμό το προϊόν των κλοπών του. Και κάτι ακόμα πιο «διασκεδαστικό» είναι οι επιθέσεις στους αργοπορημένους διαβάτες, σ' αυτούς που γυρνούν από κάποιο φιλικό δείπνο: τους «τινάζουν» στον αέρα μ' ένα μανδύα που κρατούν τέσσερις γλεντοκόποι, χτυπιούνται με τους άντρες που αφήνουν μισοπεθαμένους στους υπονόμους, βιάζουν γυναίκες και νεαρά αγόρια. δεκατέσσερα παιδιά. Όλα τα πρόσωπα που αναφέρονται στο ποίημα ανήκουν στην «οικογένεια» των απαραίτητων για τη συντήρηση και τη διασκέδαση του σπιτιού του Κίννα σκλάβων. 304

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

Το παιχνίδι φαίνεται διασκεδαστικό στο Νέρωνα που είναι σίγουρος ότι γλεντάει χωρίς να τον παίρνουν χαμπάρι. Καθαρή ψευδαίσθηση: όλος ο κόσμος στην πόλη γνωρίζει τα χαρακτηριστικά του αυτοκράτορα που το ομοίωμά του στολίζει τα κέρματα που χρησιμοποιούνται καθημερινά· οι Ρωμαίοι ταυτίζουν έτσι χωρίς δυσκολία τους ακόλουθους του Νέρωνα: είναι εκείνοι που αποτελούν την τιμητική φρουρά του αυτοκράτορα στον Ιππόδρομο, το θέατρο, τις επίσημες τελετές. Έτσι εξηγείται άλλωστε το ότι τα δύστυχα θύματα δεν αμύνονται με πολλή δύναμη αφού αναγνωρίζουν σ' αυτούς που τους επιτίθενται την αυτοκρατορική συμμορία. Αυτή η διασκέδαση του Νέρωνα δίνει εξάλλου ιδέες στους πραγματικούς κακοποιούς: επιτίθενται και ξεπουπουλιάζουν τους Ρωμαίους προσποιούμενοι το Νέρωνα και τους σωματοφύλακές του. Αυτά τα χρόνια του αιώνα οι δρόμοι της Ρώμης τη νύχτα δεν είναι ευκολοδιάβατοι. Είναι πράγματι αδύνατο να γνωρίζει κανείς αν του επιτίθεται ο αυτοκράτορας που κάνει τον αλήτη ή ένας αλήτης που κάνει τον αυτοκράτορα! Μια φορά η υπόθεση παίρνει άσχημη τροπή. Η «συμμορία του Νέρωνα» επιτίθεται σε έναν ιππέα, τον Ιούλιο Μοντανό, που, έξαλλος απ' τις οικειότητες του Νέρωνα απέναντι στη γυναίκα του, χυμάει και ξυλοκοπά τον αυτοκράτορα, τόσο που πρέπει να παραμείνει πολλές μέρες κρυμμένος στο παλάτι* δεν μπορεί να εμφανιστεί δημόσια αφού το πρόσωπο και το σώμα του είναι καλυμμένα από μώλωπες. Ο Μοντανός θα μπορούσε να μείνει ήσυχος σχετικά μ' αυτό το συμβάν: ο Νέρων είναι πάντοτε πεπεισμένος ότι κανείς δεν τον αναγνωρίζει στους δρόμους της Ρώμης, κι αν τιμωρούσε το Μοντανό, θα ήταν σαν να πρόδιδε την ταυτότητά του. Όμως ο Μοντανός έχει την άσχημη ιδέα να στείλει στον αυτοκράτορα τη συγγνώμη του. Αποκάλυψη για τον Πρίγκιπα: «Ώστε ο Μοντανός γνώριζε ότι χτυπούσε το Νέρωνα!» φωνάζει και, κατά την προσφιλή συνήθεια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, στέλνει στο δύστυχο ιππέα τη διαταγή ν' αυτοκτονήσει. Το παραπάνω γεγονός έχει τις συνέπειές του: ο αυτοκράτορας δεν εγκαταλείπει τις νυχτερινές του αλητείες, όμως, βάζοντας μυαλό απ' την περιπέτειά του, ακολουθείται από στρατιώτες και μονομάχους. Αυτοί παραμένουν σε σημαντική απόσταση όσο ο καβγάς δεν 305

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Λ Ρ Χ Λ Ι Ο Τ Η Τ Α Σ -Ο Υ Π Ο Κ Ο Σ Μ Ο Ι

παρουσιάζει κανένα κίνδυνο για τον κύριό τους. Όμως, μόλις τα θύματα ανταποδίδουν τα χτυπήματα και αμύνονται θαρραλέα, επεμβαίνουν αμείλικτα και με τα όπλα τους διαλύουν εκείνους στους οποίους επιτέθηκε ο αυτοκράτορς. Η περιφρόνηση προς τους χαμένους θεούς Ολοένα και πιο παραπέρα. Είναι κατά κάποιον τρόπο το σύνθημα αυτών των Ρωμαίων που, για να ξαναβρούν την αίσθηση του γλεντιού, εγκαταλείπουν εκούσια την κοινωνική τους τάξη, δανείζονται τις συνήθειες των ταπεινών, τις ασχολίες τους και τις δυσκολίες τους. Αυτή η αριστοκρατία που αρέσκεται στο καθετί θα γευτεί τις ανώτερες συγκινήσεις της με την ιερόσυλη παρωδία. Περισσότερο κι απ' τη βεβήλωση είναι το θεατρικό παιχνίδι που εμπνέει αυτού του είδους τη διασκέδαση κατά την οποία γίνεται μίμηση των τελετών της επίσημης θρησκείας. Πάει πολύς καιρός που η εξελιγμένη αριστοκρατία και οι Ρωμαίοι διανοούμενοι δεν αποδίδουν πια καμιά πίστη στις διάφορες μορφές του πανθέου τους. Όμως για λόγους πολιτικής μέριμνας συνεχίζουν να τηρούν κατά γράμμα ιεροτελεστίες, εξαγνισμούς, θυσίες κι άλλες θρησκευτικές εκδηλώσεις. Μην έχοντας κανένα θεολογικό περιεχόμενο, καμιά πραγματική αποτελεσματικότητα, η επίσημη θρησκεία παίζει έναν ουσιώδη πολιτικό ρόλο αφού συμβάλλει στη συνοχή του ρωμαϊκού λαού. Αυτός είναι ο λόγος που οι μεγάλες οικογένειες πάντοτε μεριμνούσαν για την αυστηρή τήρηση των παραδόσεων και γι' αυτό ο Αύγουστος ανέδειξε την αποκατάσταση των προγονικών τελετών της ρωμαϊκής θρησκείας σε μια σημαντική πτυχή της πολιτικής του δράσης. Όσοι μιμούνται τις τελετές της επίσημης θρησκείας έχουν λοιπόν συνείδηση ότι δεν προσβάλλουν κάποια θεότητα, αλλά ότι θίγουν την κοινωνική τάξη ανατρέποντας τις αξίες. Το παιχνίδι είναι στ' αλήθεια επιτυχημένο μόνο αν επιφέρει μια ολική αντιστροφή της πραγματικότητας. Γι' αυτό οι «γάμοι»-παρωδίες αποτελούν την πρώτη προτίμηση των γλεντοκόπων της Ρώμης: «Ο Γράκχος έδωσε προίκα 400.000 σηστέρηους σ' έναν που έπαιζε τρομπέτα... Σφράγισαν τις πινακίδες, έδωσαν τις καλύτερες ευχές 306

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

τουςΙ Δόθηκε ένα μεγάλο συμπόσιο κι η νιόννμφη κάθισε πάνω στα γόνατα τον άντρα της.,. Αυτός φορούσε το μακρύ χρυσοποίκιλτο ρούχο και το πορτοκαλί πέπλο, αυτός που συνήθως φοράει τις ιερές ασπίδες^^».

Έχουμε ήδη συναντήσει το Γράκχο να αγωνίζεται στο στίβο ως δικτυβόλος. Νάτος τώρα που φοράει το πορτοκαλί πέπλο της νύφης. Η υψηλή αριστοκρατική του καταγωγή και το λειτούργημα του ως Σάλιος ιερέας κάνουν τη σκηνή ακόμα πιο σκανδαλώδη. Και τι να πει κανείς όταν ένας αυτοκράτορας επιδίδεται δημόσια σε μια παρόμοια παρωδία; Το 64 ο Νέρων «παντρεύεται» τον απελεύθερό του Πυθαγόρα: η τελετή είναι λαμπρή. Ο αυτοκράτορας φοράει κι αυτός το πορτοκαλί πέπλο της νύφης, η συνοδεία κραδαίνει τους δαυλούς του υμέναιου και η τέλεση του γάμου λαμβάνει χώρα δημόσια. Κατά τα άλλα ο Νέρων, στον οποίον αρέσουν οπωσδήποτε οι γάμοι, παντρεύεται έναν απ' τους ευνούχους του, ένα παιδί που ονομάζεται Σπόρος. Αυτή τη φορά ο αυτοκράτορας έχει το ρόλο του συζύγου και ο Σπόρος, που βαφτίστηκε Σαβίνα για την περίσταση, φοράει κεντημένο φόρεμα και πέπλο στο χρώμα της φλόγας. Κι έτσι ένας πνευματώδης θεατής λέει: «Τι ευτυχία για την ανθρωπότητα αν ο πατέρας του Νέρωνα έπαιρνε μια τέτοια γυναίκα!» Κοντά 150 χρόνια αργότερα, ο Ηλιογάβαλος γιορτάζει επίσημα κατά τον ίδιο τρόπο το γάμο του με έναν αθλητή. Ο γάμος-παρωδία καλά κρατεί στα όργια της ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Κι ένας τέτοιος γάμος είναι το αποκορύφωμα μιας σκηνής οργίων στο Σατιρικόν. Οι ήρωες του μυθιστορήματος είναι καλεσμένοι στο σπίτι της αριστοκράτισσας Κουαρτίλλας. Το συμπόσιο ήταν πλούσιο σε έκλυτα θεάματα, ομοφυλόφιλους χορευτές κατά την αλε-

12. Ιουβενάλιος, Σάτιρες II, στ. 117-125. Ο Γράκχος ανήκει στον επίσημο σύλλογο των Σάλιων ιερέων που έχει ως αποστολή του να φυλάει τις ιερές ασπίδες, σύμβολα της στρατιωτικής ισχύος της Ρώμης. Το πορτοκαλί πέπλο (flammeum) είναι το πιο χαρακτηριστικό κομμάτι του παραδοσιακού κοστουμιού της Ρωμαίας νύφης. 307

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ξανδρινή μόδα, οργανοπαίκτριες... Μα η ατμόσφαιρα παραμένει σκυθρωπή, 01 συνδαιτυμόνες είναι έτοιμοι να αποκοιμηθούν. Η Κουαρτίλλα σκαρφίζεται τότε μια πρωτότυπη διασκέδαση: θα «παντρέψουν» μια μικρή σκλάβα της, την ευγενική Παννυχίδα, μόλις εφτά χρονών, με το Γείτονα, το νεαρό που συνοδεύει τους δύο ήρωες του Σαηρικόν στις απερίσκεπτες πράξεις τους και που μόλις έκλεισε τα δεκάξι. Ντύνουν το κοριτσάκι νύφη, ο λάγνος χορευτής παίζει το ρόλο της δέσποινας που οδηγεί τη γαμήλια συνοδεία κι οι καλεσμένοι ακολουθούν τραγουδώντας τα τελετουργικά. Τέλος το ζευγάρι κλείνεται στη νυφική παστάδα κι όλοι οι παρευρισκόμενοι παρακολουθούν τις περιπτύξεις τους από τρύπες στους τοίχους. Άλλες τελετές χρησιμεύουν πάλι ως αφορμή για βλάσφημες και διεστραμμένες διασκεδάσεις. Είναι όσες από τη φύση τους παραμένουν οι πιο μυστικές. Τα «μυστήρια της Αγαθής Θεάς (Bona Dea)» τα αποζητούν ιδιαίτερα, καθώς φαίνεται, οι ιερόσυλοι. Η Αγαθή Θεά, πανάρχαιη θεότητα και πιθανότατα προστάτιδα της γυναικείας γονιμότητας, απολάμβανε τις τιμές των Ρωμαίων γυναικών κάθε Δεκέμβριο σε μια επίσημη τελετή απ' όπου αποκλείονταν οι άντρες. Στο σπίτι του ανώτατου άρχοντα της Ρώμης μαζεύονται οι δέσποινες, οι ιέρειες της Εστίας και κάνουν τελετές που ποτέ κανείς δεν έμαθε τις λεπτομέρειές τους. Οι γυναίκες κρατούν άκρα μυστικότητα και κανένας άντρας δεν έχει δικαίωμα να μπει στο οίκημα όπου γίνονται οι τελετές για να μην προσβάλει την κρατική ασφάλεια. Σίγουρα έγινε ένα ξακουστό σκάνδαλο το 62 π.Χ. όταν ο Clodius Pulcher, πάλι αυτός, μπαίνει κρυφά στο σπίτι του Καίσαρα όπου τελούνται τα μυστήρια. Παρά τη μεταμφίεσή του σε αυλήτρια, ανακαλύπτεται και το σκάνδαλο που ξεσπά έχει ανυπολόγιστες πολιτικές συνέπειες. Το ίδιο το μυστήριο που περιβάλλει τις, μάλλον οργιαστικές, ιεροτελεστίες που κάνουν οι δέσποινες ερεθίζει τη φαντασία των Αρχαίων κι ο Ιουβενάλιος σε ένα περίφημο απόσπασμα μιας σάτιράς του χρωμάτισε ζωηρά τις σκανδαλιστικές σκηνές του τέλους της τελετής: μεθυσμένες και φρενιασμένες όπως οι Βάκχες, οι δέσποινες ρίχνονται σε ερωτικούς διαγωνισμούς κι επιτίθενται σε κάθε άντρα που βρίσκεται μπροστά τους, χωρίς καμία διάκριση, σε σκλάβους, νεροκουβαλητές, σ' όλους. 308

Η « Α Π Α Ρ Α Μ Ι Λ Λ Η ΖΩΗ»

Αυτή η μάλλον πολύ υπερβολική φήμη των μυστηρίων που τελούν οι γυναίκες διεγείρει αρκετά τις φαντασίες έτσι ώστε οι ακόλαστοι της Ρώμης να έχουν για θέμα στα γλέντια τους τα, πραγματικά ή υποθετικά, όργια των τελετών προς τιμήν της Αγαθής Θεάς. Να και μια ολόκληρη συμμορία από ομοφυλόφιλους που ετοιμάζονται να ιερουργήσουν με τις παρεκτροπές τους: «Στο εσωτερικό του σπιτιού τυλίγουν το μέτωπό τους με μεγάλες ταινίες και περνούν στο λαιμό τους γυναικεία περιδέραια. Προσφέρουν στην Bona Dea μια κοιλιά γουρούνας κι ένα μεγάλο φλασκί κρασί. Όμως, αντιστρέφοντας τα έθιμα, απαγορεύουν σε κάθε γυναίκα να περάσει το κατώφλι του σπιτιού. Ο βωμός της θεάς είναι προσιτός μόνο στα αρσενικά. «Έξω βέβηλες γυναίκες», φωνάζουν, «καμιά αυλήτρια να μην μπερδευτεί εδώ πέρα να κάνει τ' όργανο της να στενάξει»... Ο ένας με μια γυρισμένη βελόνα μακραίνει τα φρύδια του τονίζοντάς τα με μια γραμμή από καπνιά και τα μάτια του τρεμοπαίζουν καθώς τα μπογιατίζει. Ένας άλλος πίνει από ένα ποτήρι πρόστυχου σχήματος. Συγκρατεί τα μακριά μαλλιά του με χρυσό δίχτυ. Φοράει ένα φόρεμα στολισμένο με γαλάζιους ρόμβους ή με λεπτό πράσινο ύφασμα. Ένας τρίτος κρατάει έναν καθρέφτη^^».

Όσοι συμμετέχουν σ' αυτή την τελετή εκδηλώνουν ένα μεγάλο σεβασμό για τις ιεροτελεστίες των μυστηρίων στο βαθμό που αυτές είναι εντελώς αντεστραμμένες. Πρόκειται για πραγματικές «μαύρες λειτουργίες» που τελούν αυτές οι ψευτοδέσποινες, ακόμα κι αν δε φτάνουν στο σημείο να θυσιάσουν παιδιά. Η απόλαυση δε βρίσκεται λοιπόν πια στην άκρα ελευθεριότητα μα στην αυστηρή τήρηση ενός ιερόσυλου τυπικού.

13. Ιουβενάλιος, Σάτιρες II, στ. 83-99. Οι προετοιμασίες των ευγενών αντιστοιχούν σ' αυτές που γίνονταν πριν τα πραγματικά μυστήρια της Αγαθής Θεάς. 309

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η Νέαιρα, η νεαρή πόρνη απ' την Κόρινθο, ή η Λαΐς, η κυρίαρχη των ελληνικών απολαύσεων, η «λύκαινα» της Σοβώρας με το leno της στο πλευρό της, ο μονομάχος που έγινε μπράβος ενός ύποπτου πολιτικού ή ο δραπέτης σκλάβος που κρύβεται στο καπνισμένο πίσω μέρος μιας βρώμικης ταβέρνας είναι τα βουβά πρόσωπα χωρίς τα οποία η εικόνα μας για τον αρχαίο κόσμο θα ήταν ελλιπής. Ίσως είναι πιο ικανοποιητικό να θαυμάζουμε τις κολόνες του Παρθενώνα, τις φιλοσοφικές θεωρίες του Πλάτωνα ή του Λουκρήτιου, τα μνημειώδη οικοδομήματα της Ρώμης. Ωστόσο η λάμψη του ελληνικού και του ρωμαϊκού πολιτισμού κρύβει πολύ συχνά τις απωθητικές αλήθειες πάνω στις οποίες αυτοί στηρίζονται. Μέσα στο βουητό του πλήθους των ταπεινών συνοικιών της Αθήνας, της Ρώμης ή της Αλεξάνδρειας βρίσκουμε μια άγρια μαρτυρία για την εγγενή στις αρχαίες κοινωνίες οικονομική ανισορροπία. Σίγουρα οι δημοκρατικοί θεσμοί της Ρώμης ή της Αθήνας θα έπρεπε να έχουν προλάβει αυτή την ανισορροπία. Στην πράξη πριμοδοτούσαν ένα περιορισμένο στρώμα - τους πολίτες - στο οποίο δεν εντασσόταν ένας σημαντικός αριθμός ατόμων. Ανίκανοι να συγκρατήσουν την άναρχη δημογραφική ανάπτυξη των πόλεών τους και να δώσουν ικανοποιητικές λύσεις στα προβλήματα στέγασης,οι Αρχαίοι ποτέ δεν «εξομάλυναν» τον πληθυσμό των πόλεών τους. Πιο πολύ κι απ' τη μιζέρια αυτή καθαυτή, το «κοινωνικό κενό» μας φαίνεται ότι είναι το χαρακτηριστικό στοιχείο της ζωής αυτών των χιλιάδων ατόμων, των εκτός κοινωνίας, των παράνομων στην κυριολεξία του όρου. Τίποτα δεν προβλέπεται για να τους δώσει μια υπόσταση, η μόνη τους πραγ311

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ματικότητα στην οργανωμένη κοινωνία είναι ο τίτλος του διακοσμητικού ή του χρηστικού αντικείμενου. Δεν ανήκουν σε καμιά τάξη, ούτε καν σε κάποιο λαϊκό στρώμα, αφού το να ανήκει κανείς σε μια «τάξη» στον αρχαίο κόσμο απαιτεί ένα ελάχιστο οικονομικής ασφάλειας. Γνωρίζουμε τις διεκδικήσεις του τεχνίτη ή του χωρικού της Αττικής, παρακολουθούμε τις εξεγέρσεις του ρωμαϊκού όχλου που έχει εξαγριωθεί απ' την αθλιότητα. Όμως, όσο φτωχοί και νάναι, αυτοί οι άνθρωποι είναι προνομιούχοι στις αρχαίες κοινωνίες μια και η θέση τους είναι προβλεπόμενη. Αγύρτες, απατεώνες ή πόρνες πολύ απέχουν από το να χαρακτηριστούν «κοινωνικο - επαγγελματικές κατηγορίες»· είναι μόνο το ξέβρασμα των αρμονικών και καλά οργανωμένων κοινωνιών, ένα ξέβρασμα όλο και πιο κατακλυστικό, που θα μπορούσε να είχε ανατρέψει τον αρχαίο κόσμο, αν αυτός δεν είχε ορθώσει φραγμούς ικανούς να απομονώσουν τον όχλο και την αθλιότητα σε ένα είδος no man's land. Αυτό το «κοινωνικό κενό» μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τις δυσκρλίες που συναντούν οι ιστορικοί για να βγάλουν απ' το σκοτάδι αυτό το διφορούμενο και περιπαθές πλήθος των περιθωριακών, των απόκληρων ή του όχλου. Οι Αρχαίοι φρόντισαν πολύ λίγο να παρουσιάσουν αυτό τον κόσμο και μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι οι Έλληνες, περισσότερο κι απ' τους Ρωμαίους, σπάνια υπογράμμισαν στα λογοτεχνικά τους έργα αυτές τις ενοχλητικές αλήθειες. Αν πράγματι οι Ρωμαίοι μας έχουν μιλήσει για τους ταραξίες στις τρώγλες τους, είναι αντίθετα πολύ δύσκολο να βρούμε στους Έλληνες συγγραφείς κάποιες αναφορές στους φτωχούς, στους αποκλεισμένους που καθημερινά συναναστρέφονταν στους δρόμους των πόλεών τους. Η γραφικότητα υπερισχύει αναπόφευκτα της ακρίβειας των γεγονότων στα κείμενα στα οποία αναφερθήκαμε. Και πώς θα γινόταν διαφορετικά αφού οι Αρχαίοι ποτέ δεν ενδιαφέρθηκαν για τα ηθικά προβλήματα, για τα ζητήματα σωματικής ή πνευματικής υγιεινής που προκύπτουν απ' την ύπαρξη των αποβρασμάτων των πόλεών τους; Σίγουρα ποτέ δε θα είχε μπει στο νου κανενός Έλληνα ή Ρωμαίου συγγραφέα η ιδέα να ασχοληθεί με μια συστηματική μελέτη του εγκλήματος ή της απόλαυσης στην πόλη που κατοικούσε. Βγαλμένη απ' τη βία, παράγοντας βία, η απόλαυση στην αρχαιό312

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

τητα υπάρχει μόνο χάρη στα χιλιάδες εξαθλιωμένα και εκμεταλλευόμενα άτομα που φυτοζωούν στις λαϊκές συνοικίες των πόλεων. Απόλαυση και βία, πλούτη και φτώχεια συγκροτούν την αντιφατική εικόνα ενός κόσμου όπου ο άνθρωπος εξυψώνεται μόνο σε βάρος άλλων ανθρώπων. Το ιδανικό που αντιπροσωπεύει για πολλούς ο αρχαίος ανθρωπισμός στην πραγματικότητα στηρίζεται στην άρνηση ενός ολόκληρου μέρους της ανθρωπότητας που υποβιβάζεται στην τάξη του εργαλείου. Σκανδαλώδης ή οικτρός στα μάτια των συγχρόνων, αυτός ο παράλληλος κόσμος είναι ο κόσμος της απόλυτης απελπισίας. Τη στιγμή που ρίχνεται μια γέφυρα ανάμεσα στην οργανωμένη κοινωνία κι αυτή την ανθρωπότητα της απόρριψης η οργάνωση του κόσμου μοιάζει να κλονίζεται. Σκανδαλώδεις απολαύσεις των στρατηγών του Αλέξανδρου, «απαράμιλλη ζωή» της ρωμαϊκής αριστοκρατίας, όργια, ιερόσυλες παρωδίες : ακραίες στάσεις που μαρτυρούν μια διεστραμμένη αντίληψη του πολιτισμού και τονίζουν ωμά την εσωτερική ανισορροπία των αρχαίων κοινωνιών.

313

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Είναι κατά κάποιον τρόπο αδύνατο να δώσουμε μια αντιστοιχία των αρχαίων νομισμάτων σε σημερινές τιμές Οι τιμές που παραθέτουμε μας επιτρέπουν να έχουμε μια βάση σύγκρισης. Ευνόητα πρόκειται για μέσες τιμές αφού μεταβλήθηκαν κατά το πέρασμα των αιώνων. ΑΘΗΝΑ Οβολός Δραχμή: 6 οβολοί Μνα : 100 δρχ.=600 οβολοί Τάλαντον : 60 μνες=6.000 δρχ. Τα προς το ζην αναγκαία στην Αθήνα είναι 2 ή 3 οβολοί τη μέρα. Το μεροκάματο ενός εργάτη τον π.Χ. αιώνα: 1 δραχμή Μια εταίρα νοικιάζεται τη μέρα : 2 δραχμές Ένα πολυτελές σπίτι στην Αθήνα αξίζει 15 με 20 μνες= 1.500 με 2.000 δρχ. Η τιμή ενός σκλάβου ποικίλλει από 70 ως 3.000 δρχ. ΡΩΜΗ -Ασσάριον - Σηστέρτιος : 4 ασσάρια - Αηνάριον: 4 σηστέρτιοι=16 ασσάρια - Χρυσό νόμισμα (Aureus): 25 δηνάρια=100 σηστέρτιοι

315

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Λ Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Λ Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΙ

Η χειρωνακτική εργασία αμείβεται τον π.Χ. αιώνα με μεροκάματο : 12 ασσάρια. Η ημερήσια αμοιβή του λεγεωνάριου τον π.Χ. αιώνα : 5 ασσάρια (ο Καίσαρας διπλασιάζει το ποσό αυτό). Μια "λύκαινα" πληρώνεται: 2 ως 8 ασσάρια. Η κληρονομιά ενός συγκλητικού εκτιμάται σε 1.000.000 σηστέρτιους. Η τιμή ενός σκλάβου ποικίλλει από 600 ως 8.000 σηστέρτιους.

316

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Ελληνικός κόσμος

Ρωμαϊκός κόσμος

αι.: Μυκηναϊκός πολιτισμός. αι.: Μυθικός πόλεμος της Τροίας. ΙΙ^ς.γος αι.: Μοναρχικά και κατόπιν ολιγαρχικά πολιτεύματα στις ελληνικές πόλεις. 594 : Νομοθεσία του Σόλωνα στην Αθήνα. 506 : Εγκαθίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας απ' τον Κλεισθένη,

490 : Πρώτη εισβολή των Περσών στην Ελλάδα. Μάχη του Μαραθώνα. 480-479 : Δεύτερη εισβολή των Περσών στην Ελλάδα. Μάχες των Θερμοπυλών, της Σαλαμίνας, των Πλαταιών και της Μυκάλης. 463-429 : "Αιώνας του Περικλή". 458-446: Πρώτος Πελοποννησιακός πόλεμος μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης. 446 : Τριακοντούτες Σπονδές μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης. 438 : Καθιέρωση του Παρθενώνα.

317

753 : Μυθική ίδρυση της Ρώμης απ' το Ρωμύλο. 753-509 : Βασιλική περίοδος (τρεις Σαβίνοι βασιλείς : Νουμάς Πομπίλιος, Τύλλος Οστίλιος, Αγκος Μάρτιος - τρεις Ετρούσκοι βασιλείς : Ταρκύνιος ο Πρεβύτερος, Σέρβιος Τύλλιος, Ταρκύνιος ο Υπερήφανος). 509 : Πτώση της βασιλείας. Εγκαθίδρυση της Δ ημοκρατίας στη Ρώμη. 497-458 : Διαδοχικοί πόλεμοι κατά των Ιταλών γειτόνων. 494-450: Αποχώρηση των Πληβείων και ψήφιση της Δωδεκαδέλτου.

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

431-421 : Δεύτερος Πελοποννησιακός Πόλεμος. Νίκειος ειρήνη. 415-413 : Εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία. Ηγεμονία της Σπάρτης 413-405 : Τρίτος Πελοποννησιακός πόλεμος. Καταστροφή της Αθήνας στους Αιγός ποταμούς. 404 : Κατάληψη της Αθήνας από τη Σπάρτη. Καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων. 403 : Αποκατάστση της αθηναϊκής δημοκρατίας.

406-396 : Πόλεμοι κατά των Ετρούσκων.

Ηγεμονία της Θήβας 377-371 : Πόλεμος Θήβας και Αθήνας κατά της Σπάρτης. Νίκη της Θήβας στα Λεύκτρα. 369-362 : Νίκη της Θήβας στην Πελοπόννησο. Ηγεμονία της Μακεδονίας 359 : Αναγόρευση του Φίλιππου του Μακεδόνα. 356-352 : Πρώτος Ιερός Πόλεμος (παρέμβαση του Φίλιππου του Μακεδόνα). 340-338 : Δεύτερος Ιερός Πόλεμος. Αθήνα και Θήβα νικούνται στη Χαιρώνεια από το Φίλιππο το Μακεδόνα. 336 : Δολοφονία του Φίλιππου. 336-323 : Βασιλεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Κατάκτηση της Ασίας και νίκη κατά των Περσών.

343-291 : Πόλεμος κατά των Σαμνιτών. Κατάληψη της κεντρικής Ιταλίας από τους Ρωμαίους.

318

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

332 : Ίδρυση της Αλεξάνδρειας, 323-301 : Ίδρυση και απόγειο των ελληνιστικών μοναρχιών. 280-272 : Πόλεμος κατά του Τάραντα και του Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου. 265 : Ολοκλήρωση της κατάκτησης της Ιταλίας από τους Ρωμαίους. 264-241 : Πρώτος Καρχηδονιακός πόλεμος. 219-201 : Δεύτερος Καρχηδονιακός πόλεμος (Αννίβας). 215-168 : Τρεις πόλεμοι της Ρώμης κατά της Μακεδονίας, μαίων, 147: Η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία.

Νίκη των Ρω-

149-146 : Τρίτος Καρχηδονιακός Πόλεμος

146 : Καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους, Η Ρώμη εγκαθιστά την κυριαρχία της στην Ελλάδα, Τέλος της ελληνικής ανεξαρτησίας, 133-121 : Δημαρχία των Γράκχων. 107-100 : Ο Μάριος στην εξουσία. 91-86 : "Κοινωνικός" πόλεμος. Οι Ιταλοί πολιτογραφούνται Ρωμαίοι. 88-82 : Εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Μάριου και Σύλλα. 82-79 : Δικτατορία του Σύλλα. 73-71 : Πόλεμος των σκλάβων που διευθύνει ο Σπάρτακος. 63 : Υπατεία του Κικέρωνα. Συνωμοσία του Κατιλίνα. 60 : Πρώτη Τριανδρία (Πομπήιος, Καίσαρας κάι Κράσσος). 58-50 : Κατάκτηση της Γαλατίας από τον Καίσαρα. 49-48 : Εμφύλιος πόλεμος μεταξύ

319

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Καίσαρα και Πομπήιου. Νίκη του Καίσαρα στα Φάρσαλα. 48-44 : Δικτατορία του Καίσαρα. 44 : Δολοφονία του Καίσαρα. 43 : Δεύτερη Τριανδρία (Οκτάβιος, Αντώνιος και Λέπιδος). 37-31 : Εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Οκτάβιου και Αντώνιου. Νίκη του Οκτάβιου στο Ακτιο. 27 : Ο Οκτάβιος ονομάζεται Αύγουστος, Αρχή της Αυτοκρατορίας, χριστιανικη ε π ο χ η 14 : Θάνατος του Αύγουστου. 14-68: Ιουλία-Κλαυδία δυναστεία. 14-37: Τιβέριος. 37-41 : Καλιγούλας. 41-54 : Κλαύδιος. 54-68 : Νέρων. 68-69 : Περίοδος κρίσης. Γάλβας, Όθων, Βιτέλλιος. 69-96 : Δυναστεία των Φλαβίων. 69-79: Βεσπασιανός. 79-81 : Τίτος. 81-96: Δομιτιανός. 96-192 : Δυναστεία των Αντωνίνων. 96-98 : Νέρβας. 98-117: Τραϊανός. 117-138 -.Αδριανός. 138-161 : Αντωνίνος ο Ευσεβής. 161-180: Μάρκος Αυρήλιος. 180-192 : Κόμμοδος. 193-235 : Δυναστεία των Σεβήρων. 193-211 : Σεπτίμιος Σεβήρος. 211-217: Καρακάλλας. 212 : Όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας πολιτογραφούνται Ρωμαίοι.

320

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

218-235 : Ηλιογάβαλος. Αλέξανδρος Σεβήρος. 235-284 : Περίοδος στρατιωτικής αναρχίας. 284-305 : Αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας από το Αιοκλητιανό. Εγκαθίδρυση της Τετραρχίας. 306-337 : Βασιλεία του Κωνσταντίνου. 364-395 : Χωρισμός της αυτοκρατορίας σε Λύση και Ανατολή. 410 : Κατάληψη της Ρώμης από το βασιλιά των Βησιγότθων Αλάριχο. 476 : Κατάληψη της Ρώμης από το βασιλιά των Σκύρων Οδόακρο. Τέλος της δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

321

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ Απελεύθερος: Η υπόσταση του απελεύθερου σκλάβου στην Ελλάδα είναι συγκρίσιμη μ' αυτήν του μετοίκου. Στη Ρώμη ο απελεύθερος πολιτογραφείται ως ένα βαθμό Ρωμαίος: οι απόγονοί του είναι εξ ολοκλήρου Ρωμαίοι πολίτες. Ο απελεύθερος έχει για αφέντη του τον παλιό του κύριο και έχει ορισμένες υποχρεώσεις απέναντί του. Άρειος Πάγος: Αθηναϊκό δικαστήριο με έδρα στο λόφο του Αρη. Τα μέλη του, οι Αρεοπαγίτες, επιλέγονται ανάμεσα από τους παλιούς άρχοντες. Αξιοσέβαστοι στα μάτια των Αθηναίων, δικάζουν περιπτώσεις ανθρωποκτονίας και ασέβειας. Αριστοκρατία: Στη Ρώμη αριστοκράτης είναι όποιος έχει πρόγονο κάποιον αξιωματούχο. Από τον 3ο π.Χ. αιώνα οι πληβείοι έχουν πρόσβαση στα αξιώματα οπότε και οι μεγάλες οικογένειές τους ανήκουν κι αυτές στις τάξεις των ευγενών δίπλα στους απογόνους της αριστοκρατίας των Πατρικίων. Στο τέλος της δημοκρατικής περιόδου η ρωμαϊκή αριστοκρατία είναι μια ολιγαρχία που έχει στα χέρια της τον πλούτο και μονοπωλεί όλες τις αστικές, στρατιωτικές, πολιτικές και θρησκευτικές εξουσίες. Αρχοντας: Ανώτατος λειτουργός της Αθήνας. Κατά την κλασική εποχή 9 άρχοντες εκλέγονται κάθε χρόνο. Ασκούν τα θρησκευτικά και δικαστικά λειτουργήματα. Ο άρχων βασιλεύς είναι ο επικεφαλής της επίσημης θρησκείας. Αστυνόμος: Αθηναίος αξιωματούχος. Οι αστυνόμοι, 10 τον αριθμό (5 για την πόλη και 5 για τον Πειραιά), διασφαλίζουν την τάξη, την οδονομία και την επίβλεψη των ηθών. Αφέντης: Στη Ρώμη ονομάζεται εκείνος που χάρη στην περιουσία του και την ανώτερη κοινωνική του θέση εξασφαλίζει οικονομική βοήθεια και νομική προστασία είτε στους πελάτες τον είτε στους απελεύθερούςτον. Βουλή : Η αθηναϊκή βουλή με 500 μέλη που κληρώνονται κάθε χρόνο προετοιμάζει τα σχέδια νόμου που ψηφίζονται από την εκκλησία, επιβλέπει 323

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

την τήρηση των νόμων και ελέγχει τα οικονομικά του κράτους. Γάλλος: Ευνούχος ιερέας της Φρύγιας θεότητας Κυβέλης. Δήμαρχος: Ρωμαίος αξιωματούχος. Οι 10 δήμαρχοι που εκλέγονται για ένα χρόνο με το δικαίωμα της αρνησικυρίας μπορούσαν να αντιτίθενται στις αποφάσεις των υπόλοιπων αξιωματούχων. Υπερασπίζονταν τους πληβείους όταν κατηγορούνταν και έδιναν για ψήφιση του νόμους στα comitia. Δήμος: Ελληνική διοικητική υποδιαίρεση. Η Αττική διαιρείται σε 100 δήμους· με ένα δήμαρχο επικεφαλής και με μια συνέλευση, ο δήμος καταρτίζει τον κατάλογο των πολιτών. Κάθε Αθηναίος χαρακτηρίζεται από το όνομά του, το πατρώνυμό του και τη μνεία του δήμου του. Δικτάτορας: Ρωμαίος αξιωματούχος. Σε εξαιρετικές περιστάσεις (πόλεμος, εισβολή) ορίζεται από τους υπάτους για 6 μήνες κατά τους οποίους έχει όλες τις εξουσίες στα χέρια του. Ο Σύλλας και κατόπιν ο Καίσαρας ονομάστηκαν δικτάτορες ισοβίως. Εισαγγελία: Αθηναϊκή δικαστική πράξη. Εγείρεται για πολιτικά εγκλήματα, κατατίθεται στη Βουλή i\oxy\v Εκκλησία. Οι καταδίκες που προκύπτουν ποικίλλουν από πρόστιμα ως τη θανατική ποινή. Εκκλησία : Λαϊκή συνέλευση της Αθήνας. Όλοι οι Αθηναίοι πολίτες πάνω από τα 18 είναι μέλη της. Η εκκλησία εκλέγει τους αξιωματούχους, έχει δικαστικές, νομοθετικές και θρησκευτικές εξουσίες. Επαρχία: Έδαφος εκτός Ιταλίας κατακτημένο από τη Ρώμη. Διοικείται από άρχοντα ή από επιτετραμμένο του και πρέπει να πληρώνει στη Ρώμη διάφορους φόρους που εισπράττουν οι δημοσιώνες. Από την εποχή του Αύγουστου οι περισσότερες επαρχίες διοικούνται από τους επάρχους, που ορίζονται από τον αυτοκράτορα. Εραστής και Ερωμένος: Χαρακτηρίζεται έτσι το ζευγάρι που σχηματίζουν ένα ενήλικος άντρας και ο έφηβος με τον οποίο είναι ερωτευμένος. Ηλιαστής: Μέλος της Ηλιαίας, δικαστηρίου της Αθήνας. Οι 6.000 ηλιαστές που κληρώνονται μεταξύ των πολιτών χωρίζονται σε 10 τμήματα, κρίνουν τις περισσότερες αστικές ή πολιτικές υποθέσεις. Ιερόδουλος: Μ' αυτό τον όρο χαρακτηρίζονται γενικά οι προσκολλημένες σε διάφορα ιερά της Αφροδίτης πόρνες. Ιππέας: Ρωμαϊκή κοινωνική τάξη. Κατά τη δημοκρατική περίοδο στους ιππείς συγκαταλέγονται οι πιο πλούσιοι Ρωμαίοι πολίτες. Πολλοί ιππείς είναι επιχειρηματίες, τραπεζίτες, εφοπλιστές ή διευθυντές σε εταιρείες τελώνων. Κατά την αυτοκρατορική περίοδο οι ιππείς σχηματίζουν το

324

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

σώμα των ανώτερων δημοσίων υπαλλήλων που επιλέγονται από τον αυτοκράτορα. Κάνθαρος: Ελληνικό αγγείο με δύο λαβές. Κόρδαξ: Άσεμνος και ευτράπελος χορός λυδικής προέλευσης που εκτιμούν πολύ Έλληνες και Ρωμαίοι. Κότταβος: Πολύ διαδεδομένο παιχνίδι στα ελληνικά συμπόσια του και του π.Χ. αιώνα. Ο παίκτης ρίχνει το περιεχόμενο ενός κύπελλου κρασιού κατευθύνοντάς το προς ένα πιάτο, επικαλούμενος το όνομα του αγαπημένου του προσώπου. Μέτοικος: Ξένος που εγκαθίσταται σε μια ελληνική πόλη. Οι μέτοικοι έχουν ορισμένα δικαιώματα ανάλογα μ' αυτά των πολιτών και έχουν ένα νόμιμο εκπρόσωπο, τον προστάτη τους. Μίμος: 1) Σύντομο έμμετρο κείμενο που γενικά έχει διαλογική μορφή. 2) Στη Ρώμη κωμικό θεατρικό έργο, μίγμα φάρσας, μπαλέτου και ερωτικών θεαμάτων. Είναι οι μόνες θεατρικές παραστάσεις όπου οι γυναικείοι ρόλοι παίζονται από γυναίκες, γενικά με πολύ λίγα ρούχα. Παλαίστρα : Κτίσμα που χρησιμεύει για τις αθλητικές ασκήσεις στην Ελλάδα. Γενικά βρίσκεται δίπλα σε ένα γυμναστήριο και χρησιμοποιείται ως πλαίσιο του αγώνα. Πελάτης: Ρωμαίος πολίτης από την τάξη των πληβείων που βρίσκεται υπό την προστασία ενός αφέντη. Σε αντάλλαγμα της sportula και της νομικής προστασίας που προσφέρονται απ' τον αφέντη, ο πελάτης τον ψηφίζει όταν γίνονται εκλογές. Το πελατειακό σύστημα ήταν υπεύθυνο για την ανάπτυξη του παρασιτισμού στη Ρώμη κατά το τέλος της δημοκρατικής περιόδου. Πληβείοι: Ρωμαϊκή κοινωνική τάξη. Κατά τους πρώτους αιώνες στη Ρώμη οι πληβείοι, των οποίων η καταγωγή είναι αμφισβητήσιμη, δεν είχαν κανένα αστικό, πολιτικό ή θρησκευτικό δικαίωμα. Μετά από πολλές αποσχίσεις οι πληβείοι αποκτούν πρόσβαση στα αξιώματα και ισότητα ως προς αστικά και θρησκευτικά δικαιώματα. Η αφρόκρεμα των πλούσιων πληβείων συγχωνεύεται με την αριστοκρατία. Κατά το τέλος της δημοκρατικής περιόδου στους πληβείους συγκαταλέγονται οι αθλιότεροι απ' τους Ρωμαίους πολίτες. Πορνικόν: Φόρος που θέσπισε ο Σόλων για τις πόρνες. Πραίτωρας: Ρωμαίος αξιωματούχος. Οι 4 πραίτωρες εκλέγονται για ένα χρόνο και κατά τη δημοκρατική περίοδο έχουν στα χέρια τους τη ρωμαϊκή δικαιοσύνη. Μπορούν να διατάζουν το στρατό και να διοικούν

325

Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - Ο ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ μια επαρχία, Σατράπης: Κυβερνήτης επαρχίας στην Περσία. Τα πλούτη και η δύναμη των σατράπηδων ήταν παροιμιώδη στην Αρχαιότητα. Σιτηρέσιο : Υπηρεσία του ρωμαϊκού κράτους επιφορτισμένη με τη b(i>Qt0y διανομή σιτηρών στους πολίτες. Το 8 π.Χ. ο Αύγουστος διορίζει τον Επιστάτη του Σιτηρέσιου που έργο του είναι να διασφαλίζει την τροφοδοσία της Ρώμης και τις διανομές σιτηρών στους δικαιούχους. Σκόλιον: Τραγούδι του γλεντιού που τραγουδούν οι συνδαιτυμόνες ενός ελληνικού συμποσίου. Σύγκλητος: Ρωμαϊκή συνέλευση 300 μελών αποτελούμενη από νυν και πρώην αξιωματούχους. Παρότι θεωρητικά η Σύγκλητος δεν έχει ιδιαίτερες δικαιοδοσίες, στην πραγματικότητα παίζει πρωταρχικό ρόλο στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική, στα οικονομικά, στο στρατό, στη θρησκεία. Κατά την αυτοκρατορική περίοδο η εξουσία της μειώνεται και τα μέλη της ορίζονται απ' τον αυτοκράτορα. Προβούλευμα: "Γνωμοδότηση" της Συγκλήτου ως απάντηση σε μια ερώτηση αξιωματούχου. Έχει ισχύ νόμου. Συκοφάντης: Επαγγελματίας κατήγορος στην Αθήνα. Σε ορισμένες δίκες, αν καταδικαζόταν ο κατηγορούμενος, όφειλε να δώσει μέρος της περιουσίας του στον κατήγορό του. Οι συκοφάντες ήλπιζαν λοιπόν ότι θα επωφεληθούν από την καταγγελία τους. Μερικές φορές περιορίζονταν να "εκβιάζουν" τα θύματά τους απειλώντας τους με καταγγελία. Συμποσίάρχης: Επικεφαλής του συμποσίου. Εκλέγεται από τους συνδαιτυμόνες και ορίζει τον αριθμό κυπέλλων που κάθε προσκεκλημένος πρέπει να πιει. Συμπόσιο: Συνάθροιση με σκοπό την οινοποσία. Μετά από ένα λιτό γεύμα, η καθαυτό οινοποσία διαρκεί μερικές φορές και όλη τη νύχτα. Μόνο άντρες συμμετέχουν στα συμπόσια, μαζί με οργανοπαίκτριες και πόρνες, ενώ αποκλείονται οι γυναίκες. Τιμητής: Ρωμαίος αξιωματούχος. Πρώην ύπατοι, οι δύο τιμητές εκλέγονται κάθε 5 χρόνια με διάρκεια του λειτουργήματός τους 18 μήνες. Ορίζουν το τίμημα του ρωμαϊκού πληθυσμού, καταρτίζουν τον κατάλογο των μελών της Συγκλήτου, καθορίζουν τις κρατικές δαπάνες. Το λειτούργημά τους τους επιτρέπει να ελέγχουν τα ήθη των συμπολιτών τους. Ύπατος: Ρωμαίος αξιωματούχος. Οι δύο ύπατοι εκλέγονται κάθε χρόνο από τα comitia-είναι επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας και αρχηγοί του στρατού.

326

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

Φατρία : Ομάδα που παίρνει μέρος στους αγώνες του ρωμαϊκού ιπποδρόμου. Καθεμιά από τις τέσσερις φατρίες έχει διαφορετικό χρώμα: οι Λευκοί, οι Πράσινοι, οι Γαλάζιοι και οι Κόκκινοι. Τα στοιχήματα γι' αυτές τις ομάδες προκαλούν συχνά βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των θεατών. Φρατρία: Διαίρεση της φυλής στην Αθήνα. Ο Αθηναίος πολίτης δηλώνει τη γέννηση των παιδιών του ενώπιον της φρατρίας και η εγγραφή στον καταλογό της νομιμοποιεί το παιδί. Χοεύς: Μονάδα μέτρησης όγκου των υγρών που αντιστοιχεί σε 3,28 λίτρα.

Aedilis: Ρωμαίος αξιωματούχος. Οι 4 aediles (2 πληβείοι και 2 πατρίκιοι) είναι επιφορτισμένοι κατά τη δημοκρατική περίοδο με την επίβλεψη της τροφοδοσίας της Ρώμης, της οδονομίας και της αστυνόμευσης. Οργανώνουν επίσης με δικά τους έξοδα δημόσιους αγώνες. Cena: Κύριο γεύμα των Ρωμαίων κατά την 9η ή τη 10η ώρα (σημερινές ή 15^^). Η cena αποτελείται γενικά από τρία πιάτα και τελειώνει με διαφόρων ειδών διασκέδαση, μουσική, θεάματα και παιχνίδια. Οι ελεύθερες γυναίκες παρευρίσκονται στη cena. Collegium: Σύλλογος που συγκεντρώνει τα μέλη του ίδιου επαγγέλματος. Γενικά η αφορμή αυτών των συγκεντρώσεων είναι θρησκευτικής υφής (λατρεία της θεότητας που προστατεύει το σωματείο). Ορισμένοι σύλλογοι έχουν νεκρώσιμα καθήκοντα και αναλαμβάνουν τα έξοδα της κηδείας των μελών τους. Οι ελεύθεροι άντρες, οι απελεύθεροι καθώς και οι σκλάβοι μπορούν να ανήκουν στους συλλόγους. Comitium: Εκλογικές συνελεύσεις στη Ρώμη. Οι τρείς κατηγορίες τους (κουριάτις ή φρατριακή, κεντουριάτις ή λοχίτις και φυλέτις) συναθροίζουν τους Ρωμαίους πολίτες ανάλογα με την περιουσία τους ή την κατοικία τους. Οι συνελεύσεις εκλέγουν αξιωματούχους και ψηφίζουν νόμους. Διαλύθηκαν κατά την αυτοκρατορική περίοδο. Cursus honorum: Ιεραρχημένη οργάνωση των ρωμαϊκών αξιωμάτων. Ξεκινά από το αξίωμα του ταμία που μπορεί κανείς να επιδιώξει από τα 27 του, συνεχίζεται με τα αξιώματα του αγορανόμου, του πραίτωρα, του υπάτου. Το αξίωμα του δημάρχου που ασκείται από πληβείους έρχεται μετά από αυτό του ταμία. Ergastulum : Κτίριο έξω απ' την πόλη όπου είναι έγκλειστοι οι Ρωμαίοι σκλάβοι. Σ' αυτά τα εργαστήρια οι αλυσοδεμένοι άντρες στοιβάζονται

327

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

κάτω από φρικιαστικές συνθήκες. Fibula : Πόρπη που χρησιμεύει για να συγκρατεί τα ρούχα. Η λέξη σημαίνει επίσης το "κοχύλι" που φορούσαν στους ηθοποιούς και στους τραγουδιστές για να τους εμποδίζουν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις. Κι αυτό γιατί πίστευαν πως η εγκράτεια διατηρούσε την καθαρότητα της φωνής. Horreum : Αποθήκη όπου βρίσκονται τα αποθέματα σιταριού της πόλης της Ρώμης. Είναι χτισμένη στις όχθες του Τίβερη. Impluvium : Τετράγωνη δεξαμενή στο κέντρο του αίθριου ενός ρωμαϊκού σπιτιού, κάτω από ένα άνοιγμα της στέγης. Χρησιμεύει για την περισυλλογή των νερών της βροχής. Insula: Κτίριο με ενοικιαζόμενους χώρους στις ρωμαϊκές πόλεις. Συχνά πολύ ψηλά και προχειροχτισμένα, χωρίς καμιά άνεση, κατοικούνται από τους πιο φτωχούς της πόλης. Latifundum : Μεγάλες αγροτικές εκτάσεις που βρίσκονται στην κατοχή της ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Δημιουργούνται στην Ιταλία όταν οι ευγενείς αγοράζουν μαζικά τα κτήματα που ανήκουν στο Δημόσιο σε όλη τη χερσόνησο. Οι Γράκχοι και κατόπιν οι κυριότεροι αρχηγοί του κόμματος των Populares προσπάθησαν με τους αγροτικούς νόμους να ανακτήσουν αυτή τη γη και να τη μοιράσουν στους Ρωμαίους πολίτες που την είχαν ανάγκη. Leno, lena: Μαστροπός και δουλέμπορος στη Ρώμη. Optimates : Όνομα μιας πολιτικής ομάδας κατά το τέλος της δημοκρατικής περιόδου. Πρόκειται για τους οπαδούς της παράδοσης και του πολιτικού συντηρητισμού, σε αντίθεση με τους Populares. Peculium : Χρηματικό ποσό που μαζεύει κάποιος σκλάβος με σκοπό να εξαγοράσει την ελευθερία του. Pomerium : Θρησκευτική οχύρωση της Ρώμης που αντιστοιχεί στο σχέδιο των τειχών της πόλης κατά την ίδρυσή της. Ο χώρος που περιλαμβάνεται μέσα στο pomerium είναι ιερός. Populares : Όνομα μιας πολιτικής ομάδας κατά το τέλος της δημοκρατικής περιόδου. Εχθρικοί απέναντι στους Optimates, οι Populares απαιτούν μεταρρυθμίσεις ευνοϊκές για τους πληβείους όπως είναι οι αγροτικοί νόμοι (αναδιανομή της γης) ή οι νόμοι για τη δωρεάν διανομή σιτηρών στο λαό. Οι κυριότεροι αρχηγοί των Populares ήταν οι Γράκχοι, ο Μάριος και ο Καίσαρας. Saturnalia: Γιορτές προς τιμήν του Κρόνου που τελούνται στη Ρώμη κατά τα τέλη Δεκεμβρίου. Για τρεις μέρες οι κοινωνικές τάξεις δεν ισχύουν και

328

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

01 σκλάβοι μπορούν να διατάζουν τους αφέντες τους. Sportula: Κάνιστρο που περιέχει ένα γεύμα και που δίνεται καθημερινά από τον αφέντη σε έναν πελάτη. AQydTtQa τη θέση του παίρνει ένα χρηματικό ποσό. Thermopolium : Καπηλειό των ρωμαϊκών πόλεων όπου σερβίρονται ποτά και ζεστά πιάτα. Tresviri noctumi ή capitales : Ρωμαίοι αξιωματούχοι επιφορτισμένοι με την αστυνόμευση των δρόμων κατά τις νυχτερινές ώρες, έχοντας στη δικαιοδοσία τους τους απελεύθερους και τις πόρνες.

329

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ (ιστορικά πρόσωπα, γεωγραφικοί όροι)

Αλκιβιάδης (450-404 π.Χ.): Από ευγενή οικογένεια και με κηδεμόνα τον Περικλή, ήταν φίλος του Σωκράτη και είχε μια λαμπρή και πολυτάραχη πολιτική σταδιοδρομία. Εξόριστος μετά την καταστροφική εκστρατεία στη Σικελία, προσέφυγε στη Σπάρτη και κατόπιν προετοίμασε τη σύσταση της Βουλής των 400 ολιγαρχικών στη Αθήνα, όπου επέστρεψε το 407. Ξαναεξορίστηκε και δολοφονήθηκε στη Φρυγία. Αλέξανδρος ο Μέγας (356-323 π.Χ.): Γιος του Φίλιππου του Μακεδόνα, έγινε βασιλιάς το 336 και χρίστηκε στην Κόρινθο αρχηγός της Ελλάδας. Έκανε μια μεγάλη εκστρατεία κατά των Περσών, κατέλαβε τη Βαβυλώνα, τα Σούσα και την Περσέπολη το 331. Κατόπιν πέρασε στην Ινδία κι έφτασε το 326 στον Ινδικό Ωκεανό. Γυρίζοντας στην Περσία σχεδίασε την κατάκτηση κι άλλων χωρών, όμως πέθανε μάλλον από μαλάρια. Η τεράστια αυτοκρατορία του δεν επέζησε, αλλά διαμοιράστηκε απ' τους στρατηγούς του. Αντίγονος Γονατάς (περ. 320-239 π.Χ.): Γιος του Δημήτριου του Πολιορκητή, έγινε βασιλιάς της Μακεδονίας το 283. Προσπάθησε χωρίς επιτυχία να αναστήσει τη μακεδονική ηγεμονία στην Ελλάδα. Αντώνιος (Μάρκος Αντώνιος) (περ. 83-30 π.Χ.): Αξιωματικός του Καίσαρα, κατέλαβε την εξουσία μετά τη δολοφονία του δικτάτορα. Αφού συμμάχησε με τον Οκταβιανό, εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια όπου ο έρωτάς του για τη βασίλισσα Κλεοπάτρα τον απομάκρυνε όλο και περισσότερο απ' τη Ρώμη. Νικήθηκε απ' τον Οκταβιανό στη ναυμαχία στο Ακτιο και αυτοκτόνησε στην Αλεξάνδρεια. Απελλής (4^5 π.Χ.αιώνας): Ένας απ' τους μεγαλύτερους ζωγράφους της Αρχαιότητας· έκανε πολλά πορτραίτα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αρίστιππος π.Χ.αιώνας): Φίλος του Σωκράτη, μάλλον καθηγητής 331

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ρητορικής και φιλοσοφίας. Άρπαλος(πΕ0. 355-323 π.Χ.): Μακεδόνας ευγενής, υπεύθυνος για το θησαυρό της Βαβυλώνας κατά την εκστρατεία του Αλέξανδρου στην Ινδία. Έκλεψε ένα μέρος του θησαυρού και προσέφυγε στην Αθήνα όπου και καταδικάστηκε. Γράκχοι, Τιβέριος Σεμπρώνιος Γράκχος (162-133 π.Χ.) και Γάιος Σεμπρώνιος Γράκχος (154-121 π.Χ.). Μέλη της ρωμαϊκής αριστοκρατίας και εγγονοί του Σκιπίωνα του Αφρικανού, τα δυο αδέρφια θέλησαν, όταν ήταν δήμαρχοι, να ψηφιστούν νόμοι προς όφελος των πληβείων και οι δύο δολοφονήθηκαν. Διογένης ο Κυνικός (413-327 π.Χ.) : Έλληνας φιλόσοφος που δίδασκε έμπρακτα την περιφρόνηση προς τα πλούτη και τις κοινωνικές συμβάσεις. Έρυξ (όρος): Κορυφή της Σικελίας κοντά στο Δρέπανο. Εκεί υπήρχε ναός της Αστάρτης-Αφροδίτης με ιερόδουλες. Θεμιστοκλής (περ. 525-460 π.Χ.): Αθηναίος πολιτικός, διοικητής του ελληνικού στόλου στη Σαλαμίνα. Για αδιευκρίνιστους λόγους καταδικάστηκε σε εξορία από τους συμπολίτες του. Κατιλίνας (Αούκιος Σέργιος Κατιλίνας) (109-62 π.Χ.): Ρωμαίος ευγενής, οργάνωσε συνωμοσία για να ανατρέψει τη ρωμαϊκή Δημοκρατία. Η συνωμοσία ανακαλύφθηκε από τον ύπατο Κικέρωνα, οι συνωμότες εκτελέστηκαν και ο Κατιλίνας σκοτώθηκε στη μάχη της Πιστωρίας. Κάτων ο Τιμητής (Μάρκος Πόρκιος Κάτων) (234-149 π.Χ.): Ρωμαίος πολιτικός αγροτικής καταγωγής, ονομαστός κατά την εξάσκηση του αξιώματος του τιμητή για την αυστηρότητα του ήθους του, την υπεράσπιση των παραδοσιακών αξιών και την καταδίκη της πολυτέλειας και του ελληνικού στοιχείου. Κάτων ο Νεότερος (95-46 π.Χ.): Δισέγγονος του Κάτωνα του Τιμητή, υπήρξε ένας απ' τους πιο αδιάλλακτους αρχηγούς των Optimates, Αυτοκτόνησε στην Υτίκη μετά την πανωλεθρία των στρατευμάτων του Πομπήιου στα Φάρσαλα. Ke^r/yog (Πόπλιος Κορνήλιος Κέθηγος) π.Χ.αιώνας): Οπαδός του Μάριου, συμμάχησε με το Σύλλα και πήρε ενεργό μέρος στις προγραφές. Κεραμεικός: Περιοχή της Αθήνας στα βορειοδυτικά της Ακρόπολης, συνοικία των αγγειοπλαστών. Έξω απ' τα τείχη της Αθήνας, ο Κεραμεικός συνεχιζόταν με μια μεγάλη νεκρόπολη. Clodius Pulcher (περ. 92-52 π.Χ.): Γεννημένος σε μια απ' τις πιο αριστοκρα-

332

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

τικές οικογένειες της Ρώμης, υπήρξε απ' τα πολύ ενεργά μέλη του κόμματος των Populares. Προκάλεσε μεγάλο σκάνδαλο μπαίνοντας στο σπίτι του Καίσαρα όπου τελούνταν τα μυστήρια της Bona Dea, αποκλειστικά από γυναίκες. Εξόρισε τον Κικέρωνα όταν ήταν δήμαρχος το 58. Δολοφονήθηκε το 52 απ' τους άντρες του Μίλωνα. Λούκουλλος (Λούκιος Λικίνιος Λούκουλλος) (περ. 106-56 π.Χ.) ιΡωμαίος στρατηγός που ηγήθηκε μιας νικηφόρας εκστρατείας κατά του Μιθριδάτη, βασιλιά του Πόντου. Τα πλούτη και η τρυφηλότητά του έμειναν παροιμιώδη. Λυδία : Περιοχή της Μικράς Ασίας, ανατολικά της Φρυγίας και νότια της Μυσίας, με κυριότερη πόλη τις Σάρδεις. Μάρίος(Τάιος Μάριος) (157 - 86 π.Χ.): Ταπεινής καταγωγής, έφτασε ως το αξίωμα του υπάτου και αναδιάρθρωσε ριζικά το ρωμαϊκό στρατό. Οι νίκες του κατά του Ιουγούρθα, κατά των Κίμβρων και των Τευτόνων τον οδήγησαν στην άνοδο στην πολιτική εξουσία που άσκησε από το 107 ως το 100 με την υποστήριξη των Populares. Μετά το 100 πολέμησε το Σύλλα και τους Optimates. Μεταπόνηο: Ιταλική πόλη στον κόλπο του Τάραντα. Μίλων (Τίτος Άννιος Μίλων) (πέθανε το 48 π.Χ.): Ρωμαίος πολιτικός, οπαδός των Optimates, Μετά τη δολοφονία του Κλαύδιου από τους μπράβους του, αναγκάστηκε να εξοριστεί. Νικίας (KZQ. 470 - 413 π.Χ.): Αθηναίος πολιτικός, επικεφαλής του ολιγαρχικού κόμματος μετά το θάνατο του Περικλή. Σύναψε το 421 με τη Σπάρτη μια ειρήνη που φέρει το όνομά του. Ουέρρης (Γάιος Λικίνιος Ουέρρης) (περ. 119 - 43 π.Χ.): Κυβερνήτης της Σικελίας, ονομαστός για μια σειρά από άτιμες και σκανδαλώδεις πράξεις. Οι Σικελοί ζήτησαν απ' τον Κικέρωνα να τους υπερασπιστεί κατά τη διάρκεια μιας δίκης πού έμεινε στα χρονικά. Πλαταιές: Πόλη της Βοιωτίας. Το 479 π.Χ. ο περσικός στρατός νικήθηκε στις Πλαταιές απ' τους Έλληνες με διοικητή το Σπαρτιάτη Παυσανία. Πομπήιος (Τνάιος Πομπήιος Μάγκνους) (106 - 48 π.Χ.): Ρωμαίος πολιτικός και στρατηγός, διακρίθηκε στον πόλεμο κατά των πειρατών και στην εκστρατεία κατά του Μιθριδάτη. Αρχικά σύμμαχος του Καίσαρα, κατόπιν αντίπαλός του, νικήθηκε απ' τα στρατεύματα του Καίσαρα στα Φάρσαλα. Σκιπίων Αιμιλιανός (ΤΙόπλίος Κορνήλιος Σκιπίων Αιμιλιανός) (185 -129 π.Χ.): Γιος του Παύλου Αιμίλιου και εγγονός του Σκιπίωνα του Αφρι-

333

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η Τ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

κανού, επικεφαλής στον Τρίτο Καρχηδονιακό Πόλεμο οπότε και διέταξε την καταστροφή της Καρχηδόνας. Σόλων (περ. 640 - 558 π.Χ.): Αθηναίος νομοθέτης που έδωσε στην Αθήνα μια σειρά από νόμους που αποτέλεσαν τη βάση της αθηναϊκής δημοκρατίας. Σύλλας (Λούκιος Κορνήλιος Σύλλας) (136 - 78 π.Χ.): Ρωμαίος πολιτικός, αρχηγός των Optimatesnax& του Μάριου. Αναδείχτηκε νικητής και ονομάστηκε δικτάτορας εφ' όρου ζωής, αναμορφώνοντας ριζικά το ρωμαϊκό σύνταγμα. Τριάκοντα Τύραννοι: Έτσι ονομάστηκε η αριστοκρατική κυβέρνηση που επιβλήθηκε στην Αθήνα από τη Σπάρτη μετά τη νίκη της τελευταίας το 404 π.Χ. Οι τριάντα αξιωματούχοι που ορίστηκαν από τους Σπαρτιάτες εγκαινίασαν ένα αστυνομικό καθεστώς που έσπειρε τον τρόμο στην Αθήνα για πολλούς μήνες. Οι δημοκρατικοί με αρχηγό το Θρασύβουλο ανέτρεψαν τους Τριάκοντα Τυράννους το 403.

334

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

Όλες οι μαρτυρίες, ελληνικές ή λατινικές, σε αποσπάσματα των οποίων παραπέμψαμε είναι έργα συγγραφέων άλλες φορές πασίγνωστων, όπως του Δημοσθένη ή του Κικέρωνα, κι άλλες πάλι ξεχασμένων αφού τα κείμενά τους δεν έχουν διασωθεί ακέραια. Μια πολύτιμη πηγή για τη γνωριμία με την άγνωστη ελληνική λογοτεχνία είναι ο Αειπνοοοφιστής του Αθήναιου γραμμένος κατά τον μ.Χ. αιώνα. Χωρίς σπουδαία λογοτεχνική αξία, ο Δειπνοσοψίστής είναι ένα μεγάλο συμπίλημα, σημαντικό γιατί διασώζει αποσπάσματα από πάρα πολλά ελληνικά έργα που έχουν χαθεί. Έτσι παραπέμψαμε σε πολλούς συγγραφείς πολύ λίγο γνωστούς στη σύγχρονη εποχή. Κρίναμε πως ήταν χρήσιμος ένας ανακεφαλαιωτικός κατάλογος όλων των συγγραφέων που αναφέρονται σ' αυτό το βιβλίο, απ' τον πιο γνωστό ως τον πιο αγνοημένο. Οι σύντομες βιογραφικές μνείες απλά έχουν σκοπό να τους εντάξουν στον τόπο και το χρόνο. Αισχίνης: Έλληνας πολιτικός και ρήτορας (389 - 314 π.Χ.). Μεγάλος αντίπαλος του Δημοσθένη, στρατεύτηκε υπέρ της συμμαχίας με τη Μακεδονία. Μας σώζονται τρεις λόγοι του. Άλεξις: Έλληνας κωμικός ποιητής π.Χ. αιώνας), ένας απ' τους εκπροσώπους της Μέσης Κωμωδίας. Αμμιανός Μαρκελλίνος: Λατίνος ιστορικός (περ. 330 - 400 μ.Χ.). Στην Ιστορία του διαγράφει την ιστορία της Ρώμης κατά τον 4® μ.Χ. αιώνα. Αμφις: Έλληνας κωμικός ποιητής (4^5 π.Χ. αιώνας). Αντιφάνης: Έλληνας κωμικός ποιητής (περ. 400 - 333 π.Χ.). Αντιφών: Έλληνας ρήτορας (480 - 411 π.Χ.). Απονλήιος: Λατίνος μυθιστοριογράφος και φιλόσοφος (περ. 125 - περ. 170 μ.Χ.). Αφρικανικής καταγωγής, έγραψε ένα πασίγνωστο μυθιστόρημα, Ο Χρυσός Γαίδαροςχ\ Οι Μεταμορφώσεις. 335

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Αρίοταγόρας: Έλληνας κωμικός ποιητής (άγνωστες χρονολογίες). Αριστοφάνης: Έλληνας κωμικός ποιητής (περ. 450 - περ. 386 π.Χ.). Ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της Αρχαίας Κωμωδίας· έχουν διασωθεί έντεκα έργα του. Αυγουστίνος (άγιος): Χριστιανός Λατίνος συγγραφέας (354 - 430 μ.Χ.). Τα πολυάριθμα έργα του προβάλλουν την πολεμική του για την υπεράσπιση του Χριστιανισμού. Αχιλλεύς Τάηος : Έλληνας μυθιστοριογράφος ή μ.Χ. αιώνας). Έγραψε τα Κατά Αευκίππην και Κλειτοφώντα. Βαλέριος Μάξιμος: Λατίνος ιστορικός (Ι^ζ μ.Χ. αιώνας). Έγραψε το συμπίλημα Αξιομνημόνευτα έργα και λόγοι. Βιτρούβιος: Λατίνος συγγραφέας (πέθανε το 26 π.Χ.). Έγραψε ένα έργο δεκάτομο αρχιτεκτονικού περιεχομένου. Γαληνός: Έλληνας γιατρός (131 - 200 μ.Χ.). Δημοσθένης: Έλληνας πολιτικός και ρήτορας (384 - 322 π.Χ.). Ήταν ο αρχηγός του αθηναϊκού κόμματος της αντίστασης κατά του Φίλιππου της Μακεδονίας. Μας έχουν σωθεί εξήντα λόγοι του. Διόδωρος ο Σικελιώτης: Έλληνας ιστορικός (Ι^ζ π.Χ. αιώνας). Δημοσίευσε ένα τεράστιο συμπίλημα για ιστορικά και γεωγραφικά θέματα. Δίων Κάσσιος: Έλληνας ιστορικός (περ. 155 - 230 μ.Χ.). Η Ρωμαϊκή Ιστορία του σε ογδόντα βιβλία εκτείνεται απ' τις απαρχές της Ρώμης ως τη βασιλεία του Αλέξανδρου Σεβήρου. Εύβουλος: Έλληνας κωμικός ποιητής π.Χ. αιώνας). Ηλιόδωρος: Έλληνας μυθιστοριογράφος (3^^ μ.Χ. αιώνας). Έγραψε το Σύνταγμα των κατά Θεαγένην και Χαρίκλειαν Αιθιοπικών. Ηρόδοτος: Έλληνας ιστορικός (περ. 485 - 420 π.Χ). Η Ιστορία του σε εννιά βιβλία αναφέρεται στους πολέμους μεταξύ Ελλήνων και Περσών. Ηρώνδας: Έλληνας ποιητής (περ. 300 π.Χ.), συγγραφέας εφτά Μίμων, μικρών διαλόγων γύρω απ' την καθημερινή ζωή. Θεόφραστος: Έλληνας συγγραφέας (374 - 286 π.Χ.). Έχουν σωθεί οι Χαρακτήρες τον όπου αναλύει τα ανθρώπινα ελαττώματα μέσα από διάφορα πορτραίτα. Θουκυδίδης: Έλληνας ιστορικός (περ. 470 - περ. 400 π.Χ.). Στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου που έγραψε αναφέρεται στην ελληνική ιστορία από το 431 ως το 411 π.Χ. Ιουβενάλιος: Λατίνος σατιρικός ποιητής (περ. 60 - περ. 130 μ.Χ.). Οι δεκαέξι Σάτιρές του παρουσιάζουν μια ωμή απεικόνιση της αυτοκρατορικής Ρώμης. 336

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ω Ν

Ιππόλοχος: Έλληνας συγγραφέας π.Χ. αιώνας). Ισαίος: Έλληνας ρήτορας (περ. 400 - 340 π.Χ.), πιθανώς δάσκαλος του Δημοσθένη. Ισοκράτης: Έλληνας ρήτορας (436 - 338 π.Χ.) που συνέθεσε κυρίως πανηγυρικούς λόγους. Κάτουλλος: Λατίνος ελεγειακός ποιητής (περ. 87 - περ. 57 π.Χ.). Άφησε 116 ποιήματα επηρεασμένα από την αλεξανδρινή τεχνοτροπία. Κικέρων: Λατίνος πολιτικός και συγγραφέας (106 - 43 π.Χ.). Παράλληλα με μια πρώτης τάξεως πολιτική σταδιοδρομία έγραψε πολλά και ποικίλα έργα, λόγους, φιλοσοφικά, ρητορικά, επιστολές. Κλήμης: Έλληνας Χριστιανός συγγραφέας απ' την Αλεξάνδρεια (περ. 160 215 μ.Χ.) που μας έδωσε την Απολογία τον Χρίοηανίσμού, Λουκιανός: Έλληνας συγγραφέας (περ. 125 - 200 μ.Χ.) που έγραψε ένα μεγάλο αριθμό διαλόγων για ποικίλα θέματα. Λυσίας: Έλληνας ρήτορας (440 - 380 π.Χ.), ένας απ' τους καλύτερους εκπροσώπους της αττικής ρητορείας. Μαρτιάλιος: Λατίνος σατιρικός ποιητής (περ. 40 - περ. 104 μ.Χ.). Έγραψε δεκατέσσερα βιβλία με Επιγράμματα, μικρά γραφικά και κωμικά ποιήματα. Μάχων: Έλληνας κωμικός ποιητής π.Χ. αιώνας). Έγραψε κωμωδίες και μια συλλογή ανεκδότων (Χρείαι), Μένανδρος: Έλληνας κωμικός ποιητής (περ. 340 - περ. 293 π.Χ.). Μας σώζονται μόνο ορισμένες κωμωδίες αυτού του πιο φημισμένου εκπροσώπου της Νέας Κωμωδίας. Ξέναρχος: Έλληνας κωμικός ποιητής (4®ζ π.Χ. αιώνας). Ξενοφών: Έλληνας ιστορικός και φιλόσοφος (περ. 430 - περ. 354 π.Χ.). Μαθητής του Σωκράτη, έγραψε ιστορικά έργα και πολλούς φιλοσοφικούς διαλόγους. Οβίδιος: Λατίνος ελεγειακός ποιητής (43 π.Χ. - 1 7 μ.Χ.) που έγραψε πολλές ποιητικές συλλογές με θέμα τον έρωτα. Εξορίστηκε απ' τον Αύγουστο. Οράτιος: Λατίνος ποιητής (65 - 8 π.Χ.). Προστατευόμενος του Μαικήνα και φίλος του Αύγουστου, έγραψε Σάτιρες, Επιστολές έμμετρες, Ωδές και Επωδούς. Παλατινή Ανθολογία: Συλλογή από 5.300 ελληνικά επιγράμματα που χρονολογούνται απ' τον 8^ π.Χ. ως τον 7^ μ.Χ. αιώνα και συγκεντρώνονται κατά τα τέλη του 10^^ μ.Χ. αιώνα. Πανδέκτης: Πενήντα βιβλία που αποτελούν συμπίλημα από κείμενα νομο-

337

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

μαθών που συγκεντρώνονται κατά την εποχή του Ιουστινιανού μ.Χ. αιώνας). Πέροίος : Λατίνος σατιρικός ποιητής (34 - 62 μ.Χ.). Οι έξι σάτιρές του, εμπνευσμένες απ' τη στωική φιλοσοφία, είναι έντονες και συχνά ερμητικές. Πετρώνιος: Λατίνος μυθιστοριογράφος (πέθανε το 65 μ.Χ.). Έζησε στην αυλή του Νέρωνα και έγραψε το Σαηρικόν όπου, στα αποσπάσματα που έχουν διασωθεί, απεικονίζει τη ζωή των πλούσιων Ρωμαίων στα μέσα του αιώνα. Πίνδαρος: Έλληνας λυρικός ποιητής (522 - 441 π.Χ.) που ειδικεύτηκε στη σύνθεση θριαμβικών ωδών. Πλάτων: Έλληνας φιλόσοφος (428 - 348 π.Χ.). Οι πολλοί φιλοσοφικοί του διάλογοι απεικονίζουν τις διάφορες όψεις της σωκρατικής διδασκαλίας. Πλαύτος: Λατίνος κωμικός ποιητής (254 - 184 π.Χ.). Ομβρικής καταγωγής, έγραψε κωμωδίες εμπνεόμενος από ελληνικά πρότυπα που "εκρωμάισε". Μας έχουν σωθεί είκοσι μία κωμωδίες του. Πλούταρχος: Έλληνας φιλόσοφος και ιστορικός (50 - 120 μ.Χ.). Ανάμεσα στα πολλά ηθικά έργα του οι Βίοι Παράλληλοι βιογραφούν ονομαστούς άνδρες της Αρχαιότητας. Ποσείδιππος εκ Κασσάνδρας: Έλληνας κωμικός ποιητής (3^5 π.Χ. αιώνας). Προπέρτιος: Λατίνος ελεγειακός ποιητής (περ. 47 -15 π.Χ.). Τα τέσσερα βιβλία των Ελεγειών τον σκιαγραφούν το πάθος του για την Κυνθία. Σενέκας: Λατίνος φιλόσοφος (4 π.Χ. - 65 μ.Χ.). Παιδαγωγός και "πρωθυπουργός" του Νέρωνα, έπεσε σε δυσμένεια. Ανάπτυξε τα μεγάλα θέματα της στωικής φιλοσοφίας στα πολλά φιλοσοφικά του έργα. Σιδώνιος Απολλινάριος: Λατίνος συγγραφέας (περ. 431 - 486 μ.Χ.). Συνέθεσε πανηγυρικούς, ποιήματα και μια ογκώδη αλληλογραφία. Σιμωνίδης: Έλληνας λυρικός ποιητής π.Χ. αιώνας). Σωκράτης: Έλληνας ιστορικός (περ. 379 - 440 μ.Χ.). Η Εκκλησιαστική Ιστορία του αναφέρεται στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία του 3^^ αιώνα. Σωρανός ο Εφέσιος: Έλληνας λόγιος μ.Χ. αιώνας). Ασκησε την ιατρική στη Ρώμη κατά την εποχή του Τραϊανού και του Αδριανού και έγραψε πολλές ιατρικές πραγματείες μεταξύ των οποίων και μια Γυναικολογία, Στράβων: Έλληνας γεωγράφος (περ. 60 π.Χ. - περ. 21 μ.Χ.). Η Γεωγραφία του μελετά τα ήθη των λαών της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. Σουετώνιος: Λατίνος ιστορικός (περ. 65 - περ. 160 μ.Χ.). Ο Βίος των δώδεκα Καισάρων αναφέρεται στη βασιλεία των πρώτων Ρωμαίων αυτοκρα-

338

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ω Ν

τόρων. Τάκιτος: Λατίνος ιστορικός (περ. 55 - μετά το 115 μ.Χ.). Τα Χρονικά και οι Ιστορίες τον αποτελούν μια ισχυρή, αν και μεροληπτική, μαρτυρία για τον αιώνα μ.Χ. Τερέντιος: Λατίνος κωμικός ποιητής (περ. 185 - 159 π.Χ.). Σκλάβος απ' την Αφρική, έγραψε έξι κωμωδίες εμπνευσμένες απ' τον Μένανδρο. Τερτυλλιανός: Χριστιανός Λατίνος συγγραφέας (περ. 150 - περ. 220 μ.Χ.). Στα πολυάριθμα γραπτά του αγωνίστηκε με πάθος για την επιβολή του Χριστιανισμού. Τίβονλλος: Λατίνος λυρικός ποιητής (περ. 60 - περ. 19 π.Χ.). Μας έχουν σωθεί τέσσερα βιβλία από ελεγείες του. Τιμοκλής: Έλληνας κωμικός ποιητής π.Χ. αιώνας). Τίτος Αίβιος : Λατίνος ιστορικός (59 π.Χ. - 17 μ.Χ.). Η Ρωμαϊκή Ιστορία του, στα αποσπάσματα που διαθέτουμε, αναφέρεται σε 142 βιβλία στην ιστορία της Ρώμης απ' τις απαρχές ως την εποχή του Αύγουστου. Υπερείδης: Έλληνας ρήτορας (388 - 322 π.Χ.). Έχουν σωθεί ορισμένοι λόγοι και ένας επικήδειός του. Φιλήμων: Έλληνας κωμικός ποιητής (περ. 361 - περ. 262 π.Χ.), ένας από τους σημαντικούς συγγραφείς της Νέας Κωμωδίας.

339

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

Διάφορα άρθρα ή βιβλία που ασχολούνται με ιδιαίτερα σημεία έχουν ήδη αναφερθεί στις σημειώσεις αυτού του τόμου. Τα βιβλία που αφορούν στην ιστορία και τον πολιτισμό της Ελλάδας και της Ρώμης παρέχουν πλήρεις βιβλιογραφικούς οδηγούς σχετικά με την οικονομική, πολιτική και κοινωνική ιστορία της Αρχαιότητας. Ειδικά οι διάφοροι τόμοι της Nouvelle Clio (έκδοση P.U.F.) προσφέρουν πολύ λεπτομερείς βιβλιογραφίες. Παρακάτω θα αρκεστούμε να υποδείξουμε ορισμένα έργα που θίγουν πλευρές των αρχαίων πολιτισμών σχετικές με τη μελέτη μας. 1. ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ Σημειώνουμε δύο πολεοδομικούς άτλαντες που παρουσιάζουν με μεγάλη ευκρίνεια την εξέλιξη της Αθήνας και της Ρώμης στο πέρασμα των αιώνων, παραθέτοντας σχετικούς χάρτες: Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλίξις των Αθηνών από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του αιώνος, Αθήνα, 1960. S. Pressouyre, Rome au fil du temps, 1973. Διάφορα έργα αφορούν την πολεοδομία και τη ζωή στις μεγάλες πόλεις της Αρχαιότητας: Α. Bernard, Alexandrie la Grande, Παρίσι, 1966. P.M.Fraser, Ptolemaic Alexandria, Οξφόρδη, 1973 L. Homo, Rome imperiale etVurbanisme dans Γ Antiquite, Παρίσι, 1951. R. Martin, V urbanisme dans la Grece antique, Παρίσι, 1974. Σχετικά με την οικογενειακή ζωή Ελλήνων και Ρωμαίων τα διάφορα βιβλία της συλλογής "Η καθημερινή ζωή" παρέχουν πολλές λεπτομέρειες για τη 341

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

διαβίωση στην Ελλάδα και τη Ρώμη: J. Carcopino, La vie quotidienne a Rome a Γ apogee de Γ empire (ελληνική έκδοση: Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη στο απόγειο της αυτοκρατορίας, Αθήνα, Παπαδήμας, 1978). R. Etienne, La vie giioiidzeuue a Ροιπρώ'(ελληνική έκδοση: Η καθημερινή ζωή στην Πομπηία, Αθήνα, Παπαδήμας, 1993). R. Flaceliere, La vie quotidienne au siecle de Pericles (ελληνική έκδοση: Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα, Παπαδήμας, 1970(1993). 2. - ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΡΩΤΑΣ Στη L' Histoire Mondiale de la Femme ο πρώτος τόμος (Prehistoire et Antiquite, Παρίσι, 1974) περιλαμβάνει δύο μέρη αφιερωμένα στη γυναίκα στην Ελλάδα (από τον R. Flaceliere) και στη Ρώμη (από τον Ρ. Grimal). Σημειώνουμε επίσης: R. Flaceliere, L' amour en Grece (ελληνική έκδοση: Ο έρωτας στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Παπαδήμας, 1976). Ρ. Grimal, V amour a Rome (ελληνική έκδοση: Ο έρωτας στην Αρχαία Ρώμη, Αθήνα, Παπαδήμας, 1990). 3. - ΟΙ ΣΚΑΑΒΟΙ ΚΑΙ Η ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΖΩΩΝ Γενικά για τη δουλεία πρέπει να ανατρέξει κανείς στο έργο του W.L.Westermann, The slave systems of Greek and Roman antiquity, Φιλαδέλφεια, 1955. Για τα ιδιαίτερα προβλήματα που θέτει η δουλεία στην Ελλάδα ή τη Ρώμη αναφέρουμε: I. Biezunska - Malowist, L' esclavage dans Γ Egypte greco - romaine. Premiere partie: Periode ptolemai'que. Seconde partie: Periode romaine, Wroclaw, 1974. P. Ducrey, Le traitement des prisonniers de guerre dans la Grece antique, Παρίσι, 1968. J. Schmidt, Vie et mort des esclaves dans la Rome antique, Παρίσι, 1973. Σχετικά με την πειρατεία: H.O.Ormerod, Piracy in ancient world, Λονδίνο, 1924.

342

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Για τους μονομάχους: R. Auguet, Les Jeux romainSy Παρίσι, 1970. J.P. Brisson, Spartacus, Παρίσι, 1969, όπου μέσα απ' την ιστορία του Σπάρτακου προχωρεί σε μια σύνθεση της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας των τελευταίων δεκαετιών της ρωμαϊκής Δημοκρατίας. 4. - Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ Ανάμεσα στα πολλά βιβλία τέχνης που αναφέρονται στην αναπαράσταση της ζωής των Ελλήνων και των Ρωμαίων, σημειώνουμε τα παρακάτω τέσσερα βιβλία που ασχολούνται ιδιαίτερα με τις ερωτικές απεικονίσεις του γλεντιού και των απολαύσεων στην Αρχαιότητα: J. Marcad6, Eros Kalos, Γενεύη, 1965 (ελληνική έκδοση: Ο Έρωτας στην τέχνη. Τόμος Α\ Οι Έλληνες: δοκίμιο πάνω στις ερωτικές αναπαραστάσεις της ελληνικής τέχνης, "Διαχρονική" 1979) J. Marcade, Roma Amor, Γενεύη, 1968 και κυρίως τα δυο περίφημα βιβλία των εκδόσεων Mondadori: Eros en Grece (γαλλική έκδοση, 1978) Eros a Pompei (γαλλική έκδοση, 1975).

343

ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ

Β Βαλέριος Μάξιμος 193 Βεσπασιανός 242,270 Βήλαβρο (συνοικία) 169,174,176, 177, 179,181,192,200,215,235, 242,299

Αβεντίνος (λόφος) 180, 190,227 Αγαμήστωρ 116,117 Αισχίνης 59, 77, 78, 98, 102 ΑκκαΛαρεντία 191,192 Αλέξανδρος ο Μέγας 40,41,43,82, 146, 147,151,152,313 Αλεξις61 Αλκιβιάδης 28, 30, 72, 75, 76,112, 123, 124,151 Αμμιανός Μαρκελλίνος 272 Αμφις 64 Αντιφάνης 70 Αντιφών 131 Αντώνιος 238, 304 Απελλής 39, 75,142 Απουλήιος 252,259 Αρισταγόρας 106 Αρίστιππος 23, 72, 86,149 Αριστοτέλης 65,133 Αριστοφάνης 17,25,88, 96, 97,148 Αρίστων (νεαρός Αθηναίος) 29, 30 Αρπαλος146 Ασπασία 60 Αυγουστίνος (άγιος) 256,283 Αύγουστος 242,243,255,258,259, 276,278,296, 301,306 Αχιλλεύς Τάτιος 43

Γαλιανός 274 Γνάθαινα (εταίρα) 55, 95,108,142 Γναθαίνιον (εταίρα) 56,85, 95,142, 144 Γράκχος (Τιβέριος) 223

Δημήτριος Πολιορκητής 153 Δημοσθένης 29, 30,45-47,68,84,97, 98, 103 Διόδωρος ο Σικελιώτης 40,42 Δίων Κάσσιος 180,227,229,244 Δίφιλος89,149 Δομιτιανός 248,287,296

Ελευσίνα (μυστήρια της —) 30,67, 74, 75,123 Επικράτης 129 Έρυξ (όρος) 33, 37,219 345

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

Εΰβουλος21,61,63,86

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Ciodius Pulcher 234,235,255, 301, 308 Κόμμοδος 295

Ζήνων (από το Κίτιο) 119

Η Ηλιογάβαλος 73,296, 307 Ηλιόδωρος 50 Ηρόδοτος 34, 35 Ηρώνδας 43,88, 99

Λαΐς (εταίρα) 23,39,53,59,60,72, 83-86, 129, 133, 142, 143, 149, 199,237,311 Λάμια (εταίρα) 153 Λουκιανός 57,62,64,66,85,114, 147 Λυσίας 31, 32,67-69, 71, 74, 76, 87, 135

θ Θαΐς (εταίρα) 83,84,113,142,151, 152,199 Θεμιστοκλής 73,151 Θεόφραστος 105 Θουκυδίδης 49

Μ Μάριος 230,231 Μαρτιάλιος 247-249,257,277, 303 Μάχων 144 Μένανδρος 106, 133,148-150, 197 Μεσσαλίνα 297,301,302 Μίλων 236

I Ιουβενάλιος 241,246,247,258,260, 285,289,294,297, 301, 307-309 Ιουλία (κόρη του Αύγουστου) 301, 302 Ιππόλοχος 113 Ισαίος 25,133 Ισοκράτης 68

Ν Ναύκρατις 44,145,150,154 Νέαιρα 39,45-47,53,54,58,68, 74, 81,86,87,90-94,103,112, 121, 125-127, 131-134,136,138,139, 142,195,311 Νέρων 31,243,245,247,254,270, 278,299, 300, 304,305,307

Καίσαρας 177,226,230,232,233, 238,298, 308 Καλιγούλας 254,295,299 Κάνωπος 43,44,154, 155,294 Κάτων ο Πρεσβύτερος 193,199 Κάτων ο Νεότερος 218,232,233 Κεραμεικός (συνοικία) 17,18,25, 42,68,78,133 Κικέρων 176,193,235,236,244, 246,263,275,301 Κλαύδιος 245,270, 300, 301 Κλεοπάτρα 304

Ξ Ξέναρχος 20 Ξενοφών 105,111,114-116,120, 121, 141

Ο Οβίδιος218 Οράτιος 237,241,248,261-263,267,

346

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

273,278 Ουέρρης 237

242,249,258, 261,286, 287,299, 311 Σόλων 18,20,21,24, 38, 143,149 Σοφοκλής 23,27,149 Στέφανος (σύζυγος της Νέαιρας) 45, 87, 131-136, 138,139 Στράβων 34, 37,44, 195 Σύλλας230,237 Σωκράτης 58,59,111, 112,115, 116, 141, 143 Σωρανός ο Εφέσιος 65

π Περικλής 74,114, 146,147, 150 Πετρώνιος 273,274,280,284,288, 293 Πίνδαρος 36, 37 Πλάτων 22-24,54, 90,105, 111, 112, 121,311 Πλούτος 83,169,173,175,178,184, 188, 189, 194, 197, 198, 200-203, 205,207,209-213,215,238,240, 244,246,270 Πλούταρχος 22,23,108,110,111, 117,145,152,231-233,238,239 Πομπηία 10,197,255,268,269, 271,272,278,282,286,295 Πομπήιος 227,230,239 Ποσείδιππος 48 Πραξιτέλης 142,145 Προπέρτιος 44,285,287

τ Τάκιτος 303 Τερέντιος 48,62,149,184,189,195, 196,200,204,214 Τερτυλλιανός 217,271 Τίβερης (περιοχή πέρα από τον —) 179,226,235,248 Τιβέριος 255,270,276,292, 302 Τίμαρχος 77, 78,98-101 Τιμοκλής 128 Τίτος Λίβιος 175,181,182,187,213, 214

Ροδώπις (εταίρα) 145,146,150 Υπερείδης 26,38,71 Σενέκας 242,252,270,272,296,297, 302 Σιδώνιος Απολλινάριος 271 Σιμωνίδης 38 Σοβώρα (συνοικία) 171,174,176, 177, 179, 181-183, 190-193, 198, 200, 204,215,220,221,226, 235,

φ Φάυλλος 152 Φιλήμων 18,21 Φρύνη 38, 60, 75,83, 95,142,143, 145,147,152,237

347

ΠΙΝΑΚΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

προλογοσ

7

ΠΡΩΤΟ ΜΈΡΟς ο ε λ λ η ν ι κ ο σ κοσμοσ. αντρεσ, γυναικεσ, παιδια ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ τρεισ π ο λ ε ι σ αθηνα

16

Μια ακατάστατη δόμηση Η φήμη του Κεραμεικού Ένας κρατικός θεσμός Μια φιλοσοφία της επιθυμίας Κρατικά και ιδιωτικά κέρδη Οι "άγριες" απολαύσεις Μια "στοιχειώδης" εγκληματικότητα Η ψυχαγωγία της νεολαίας

16 17 18 22 24 27 27 29

κορινθοσ Ιερή πορνεία και ανατολικές θρησκείες " Ού παντός πλεΐν εις Κόρινθον..." Πόρνες ή ιέρειες;

32 33 36 37

αλεεανλρεια

40

349

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ο κ ο σ μ ο σ των χ α μ ε ν ω ν παιδιων Λ α μ π ρ ό τ η τ α και αθλιότητα τ ω ν ε τ α ί ρ ω ν

45

Η τέχνη της επιλογής κοριτσιών Καλοί προμηθευτές οι πειρατές Οι τιμές της αγοράς

46 49 53

Ε π α γ γ ε λ μ α τ ί α ς ή ε υ κ α ι ρ ι α κ ό ς προξενητής

54

Η ηλικία της αθωότητας Ομορφιά κι εκπαίδευση Τα μυστικά της "κυρίας" Μια συναισθηματική αγωγή

58 60 65 66

1

Η εκμάθηση της ηδονής

67

Διακοσμητικές σύντροφοι Μια θρησκευτική αγωγή

70 74

Π α ι δ ι ά στην αναζήτηση της ηδονής

75

Τα νιάτα του Τίμαρχου

77

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ εταιρεσ,"συνοδοι" και α α η τ ε σ Ελεύθερες ή σκλάβες

81

Η τέχνη της προσέλκυσης Η τιμή της απόλαυσης Ενοικιαστήρια συμβόλαια Το γλέντι καταλήγει βίαια Το τίμημα της ελευθερίας "Βοώπις" και "Προσκήνιον"

83 84 86 88 90 94

"Συνοδοί" γ η ρ α ι ώ ν κ υ ρ ι ώ ν

96

Ταβέρνες και χαρτοπαίγνια

97

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ γ λ ε ν τ ι α και σ υ μ π ο σ ι α "Θα μας παίξει αυλό και θα μας χαρίσει απόλαυση"

103

Η λειτουργία του συμποσίου Χορεύτριες, γελωτοποιοί και σαλτιμπάγκοι

107 112

350

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

...ομαδικά παιχνίδια, διαγωνισμοί ομορφιάς και διαβολιάς ...το παιχνίδι του κότταβου ...και ερωτικά θεάματα Σοφία ή μέθη Το γλέντι παρεκτρέπεται

115 117 119 121 123

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ το τελοσ του γλεντιου Οι δοκιμασίες της ανεξάρτητης εργασίας Γηρατιά και παρακμή Η αυταπάτη του γάμου Επ'αυτοφώρω και εκβιασμός Όταν η εταίρα γίνεται μαστροπός

125 129 131 134 136

Ο σκανδαλώδης γάμος του άρχοντος βασιλέως

137

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ το βασιλειο τησ ηλονησ "Ολόκληρη η Ελλάδα αναστενάζει στην πόρτα της Λαΐδας..." Το άγαλμα της ελληνικής ακολασίας Η γέννηση του πάθους "Οι πόρνες είναι οι βασίλισσες των βασιλιάδων" Η αλεξανδρινή μόδα της απόλαυσης

141 144 147 150 154

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΈΡΟΣ ο λατινικός κοσμοσ. η πολη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ η ρωμη του πλαυτου Το ρωμαϊκό forum Μια κακή σύλληψη της πόλης Σοβώρα, Μεγάλος Ιππόδρομος, πέρα απ' τον Τίβερη Οι φυσικές καταστροφές

351

169 174 176 180

Η ΑΛΛΗ Ο Ψ Η ΤΗΣ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ - Ο

ΥΠΟΚΟΣΜΟΣ

Οι επιδημίες Οι λιμοί Η "άγρια" μετανάστευση Η άνοδος της ξενοφοβίας

181 184 187

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ 01 " ε λ λ η ν ι κ ε σ " α π ο α α υ σ ε ι σ Ζώντας με τον τρόπο των Ελλήνων Roma - Amor Μια ηθική της ελευθερίας Πείνα ή απόλαυση Πολυτέλεια ή κατάπτωση Το τίμημα της ομορφιάς Με τη νύχτα, το μήνα ή το χρόνο Κατακραυγή για το leno Γλεντοκόποι, αλήτες και τυχοδιώκτες

189 190 192 194 198 202 204 208 210

Π ά τ α γ ο ς και νυχτερινή βία

213

Κι η αστυνομία;

215

" Ρ ω μ α ϊ κ έ ς " καΓ'ελληνικές" γιορτές

216

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ μ ε τ α τ ρ ο π ε σ κλι βιλιοτητεσ "Οι αφέντες του κόσμου δεν έχουν ούτε βώλο γης δικό τους" Η βία γίνεται πολιτική Η μεγάλη ληστεία Ένοπλες συμμορίες και ομάδες πίεσης Ο ωραίος Κλώδιος Ο ελληνικός τρόπος ζωής

223 226 228 230 234 236

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ η ρ ω μ η τ ο υ κ ι ν δ υ ν ο υ και τησ α υ τ λ π α τ η σ Η "Πόλη" Προνοητικοί αυτοκράτορες Τα θεάματα και οι αθλιότητες της πόλης Απατεωνιά και ευλάβεια 352

241 244 246 250

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Μια πάντα λανθάνουσα βία Οι νυχτερινοί κίνδυνοι Νεκρομαντεία, μαγεία, τελετουργική δολοφονία

254 256 260

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ ταβερνεσ, π α ν δ ο χ ε ι α και οικοι α ν ο χ η σ Στον "Φοίνικα"χ\ οτις "Τέσσερις αδερφές"

267

Ζεστά λουκάνικα, γλυκά Κάπελες και πελάτες Το κόκκινο πανδοχείο Κρυφές λέσχες Το κυνήγι του φυγάδα σκλάβου Όμορφη η σερβιτόρα Το διπλάρωμα στο δρόμο Οι χορεύτριες των Γαδείρων

270 271 274 277 279 281 283 287

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ η " α π α ρ α μ ι λ λ η ζωη" "Κέλαδος, το είδωλο κάθε κούκλαζ' 292 Ο μουλαράς ύπατος, ο μονομάχος συγκλητικός, ο μαστροπός αυτοκράτορας 297 'Ή αυτοκρατορική πόρνη" 300 Η αλητεία της βασίλισσας και του αυτοκράτορα 304 Η περιφρόνηση προς τους χαμένους θεούς 306 επιλογοσ

311

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

315

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

317

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

323

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

331

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

335

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

341

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

345

353

ROBERT FLACfiUERE 0 ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΑΑΑΔΑ Μετάφραση: Ανδρέας Καραντώνης

Στο βιβλίο αυτό ο αρχαιοελληνιστής Robert Fla-celiere ρίχνει το φακό της αρχαιογνωστικής επιστημοσύνης του στα ενδότερα της ελληνικής πόλης, για να ανιχνεύσει μέσα από τις γραπτές κυρίως πηγές την ποιητική και τη φιλοσοφική περιπέτεια του ελληνικού έρωτα, που είναι ένα από τα ουσιώδη γνωρίσματα του ελληνικού δημόσιου βίου. Ως σκηνικό για το θέατρο του έρωτα ή ως άδυτο για την τελετουργία των μυστηρίων του βρίσκει ο συγγραφέας την κοινωνία των ομηρικών επών και την ελληνική μυθολογία, μέσα από την οποία αναδεικνύεται η βιολογική δύναμη αυτού του στοιχείου, του γενεσιουργού της ζωής, καθώς και η ιερότητά του ως στ^αισθήματος και πράξης. Το σκηνικό φωτίζεται από τους προβολείς των φώτων της εν γένει Γραμματείας των Ελλήνων και προπάντων από τη φλόγα της κοινωνικής ζωής των Ελλήνων, όπως αυτή παρουσιάζεται στις καθημερινές τους εκφράσεις. Το κλασικό αυτό έργο συμπληρώνεται από έναν εμβριθή επίλογο του μεταφραστή, του γνωστού κριτικού Ανδρέα Καραντώνη, για τον «Έρωτα στη Νεοελληνική Ποίηση».

PIERRE GRIMAL Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ Μετάφραση ;Νίκος Μ. Τσαγκάς

Η Ρώμη των αυτοκρατόρων είναι ^^νωστή ως χώρα των οργίων, η δε εποχή του Σενέκα έχει παρασταθεί σαν μια τεράστια βακχική γιορτή. Πρόκειται ασφαλώς για προκατάληψη, αίτια της οποίας είναι τόσο οι Ρωμαίοι ηθικολόγοι όσο και η δριμεία κριτική των Χριστιανών εναντίον κάθε ειδωλολατρικού στοιχείου ως διεφθαρμένου. Η έρευνα για τη σημειολογία του έρωτα στη Ρώμη καλύπτει ολόκληρη σχεδόν την σε δώδεκα αιώνες εκτεινόμενη ιστορία του ρωμαϊκού κράτους. Ο έρωτας στο πλαίσιο της θρησκείας, ο γάμος ως θεμελιώδης θεσμός της κοινωνίας, ο ελεύθερος έρωτας, φωτίζονται με τόση διαύγεια, ώστε να διαλύονται οι παλιές και οι σύγχρονες προκαταλήψεις, που, μέσω του κινηματογράφου κυρίως, έχουν διαδοθεί ευρίιτατα.

Φανταστείτε ένα θεατρικό σκηνικό, μιας κλασικής τραγωδίας ή μιας όπερας: μια κιονοστοιχία, ένα ναό, ένα μέρος από τα ανάκτορα. Σε πρώτο πλάνο στρατηγοί, ρήτορες, βασιλιάδες ή βασίλισσες· συγκρούσεις καθηκόντων ή πολεμικές αφηγήσεις αποτελούν την ουσία των λόγων τους. Πού και πού ωστόσο, στο βάθος της σκηνής, ανοίγει μια πόρτα, τραβιέται μια κουρτίνα και, μόλις για ένα λεπτό, ένα πολύ διαφορετικό θέαμα αποκαλύπτεται στο κοινό: όχι πια παλάτια, μα ερειπωμένες τρώγλες- όχι πια βασιλιάδες και στρατηγοί, μα ένας ανάμικτος κόσμος, άθλιος κι επικίνδυνος συνάμα. Όχι πια επικές διηγήσεις ή ψυχολογικές συζητήσεις, μόνο παράπονα και μουρμούρα. Αυτή η θεατρική σκηνή όπου παίζονται ταυτόχρονα δύο τόσο διαφορετικά έργα, είναι ο αρχαίος κόσμος όπως μας εμφανίζεται στις μαρτυρίες που μας έχουν σωθεί απ' αυτόν. Οι μελέτες μας, οι λογοτεχνικές και αισθητικές παραδόσεις, ολόκληρη η διανοητική περιπέτεια των περισσότερων δυτικών χωρών μας έχουν εξοικειώσει με το ένδοξο παρελθόν της ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας. Τι γνωρίζουμε όμως για την ύπαρξη εκείνων που ο σκοτεινός βίος τους τους καταδίκασε στην ανωνυμία, το περιθώριο, την εξαθλίωση, την κτηνωδία; Ας δούμε λοιπόν εταίρες περιωπής ή κορίτσια για τους ναύτες, ακόλαστους νεαρούς, μπράβους, μονομάχους να γυρίζουν μέσα στην αεικίνητη και μυστηριώδη ζωή των λαϊκών συνοικιών της Αθήνας, της Κορίνθου, της Αλεξάνδρειας ή της Ρώμης. Βγαλμένη απ' τη βία, παράγοντας βία, η απόλαυση στην Αρχαιότητα υπάρχει μόνο χάρη σ' αυτά τα χιλιάδες εκμεταλλευόμενα άτομα που υποβιβάζονται στην τάξη του εργαλείου: ένας υπόκοσμος που ξαφνιάζει, μέσα σε μια κοινωνία όπου ο άνθρωπος εξυψώνεται μόνο σε βάρος άλλων ανθρώπων.

Η Catherine Salles είναι διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας και έχει παρουσιάσει τη διατριβή της με θέμα «Ο συγγραφέας, ιο βιβλίο και to κοινό κατά τον 1" αιώνα μ.Χ.». Διδάσκει Ρωμαϊκό Πολιτισμό στο Πανεπιστήμιο Paris X-Nanterre.

Εξώφυλλο: Ελληνικό αγγείο. Εθνικό Μουσείο, Νάπολη.