Τα Σπήλαια στην Ελλάδα

A

Eλλάδα, η χώρα των σπηλαίων

KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

2-21

AΦIEPΩMA

Eλλάδα, η χώρα των σπηλαίων.  H ελληνική σπηλαιολογία. H ιστορία της και η έρευνα για τη μορφή και το περιεχμενο των σπηλαίων.  Eπτάμισι χιλιάδες σπήλαια. H διάσωσή τους προϋποθέτει προγραμματισμένη αξιοποίηση με νέες τεχνικές.  Oι παλαιοντολογικές ανασκαφές στο Πικέρμι Aττικής, στα Tουρκοβούνια και στα σπήλαια «Xαρκαδι» και Πετραλώνων Xαλκιδικής.  Oι πρώτες κατοικίες. O άνθρωπος των σπηλαίων στην παλαιολιθική εποχή και τα αρχαιολογικά ευρήματα.  H λατρεία του Πανς. Tα σημαντικτερα σπήλαια της Aττικής που ήταν αφιερωμένα στον τραγοπδαρο θε.  Xριστιανικά λατρευτικά ιερά. Oι υπσκαφες και σπηλαιώδεις εκκλησίες στον ελλαδικ χώρο.  Bάραθρα και καταδύσεις. O ειδικς εξοπλισμς και οι τεχνικές γνώσεις για την εξερεύνηση των σπηλαίων.  Θρύλοι και παραδσεις. Λαογραφία των σπηλαίων, Mελιδνι, Aγία Σοφία, Περιστέρι, Σεντνι και Δρακτρυπα.  H ζωή στα σπήλαια. Πλούσια πανίδα απ κουκουβάγιες, νυχτερίδες και τρωγλβια είδη.  Σπηλαΐτες και Σπηλιώτες. Aπ τον μύθο του Kενταύρου Xείρωνα και σπηλιωμένα παιδιά, στους Aγίους της Oρθοδοξίας.

22 23 24

BIBΛIO Oι νέες εκδσεις.

ΓEYΣEIΣ Oίνος ο αγαπητς. Συνταγή μαγειρικής.

ΘEAMATA Kινηματογράφοι και θέατρα.

25-31 THΛEOPAΣH

Tο πργραμμα της εβδομάδας.

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2

ΦIEPΩMA

Mνημεία τα σπήλαια που ο OHE χαρακτήρισε «πολιτιστική κληρονομιά»

Kρυστάλλινοι σταλακτίτες σε εντυπωσιακούς σχηματισμούς αντανακλώνται στα νερά του λιμναίου σπηλαίου «Γλυφάδας» Διρού, στη Mάνη.

H ΦYΣH θέλησε την Eλλάδα πρώτη χώρα σε αριθμ και ποικιλία σπηλαίων. Mε τη βοήθεια του νερού αξιοποίησε το ελληνικ υπέδαφος που τα πετρώματά του είναι κατά 60% ασβεστολιθικά, για να δημιουργήσει περισστερα απ 7.500 χερσαία και λιμναία σπήλαια, κατακρυφα βάραθρα και υπγεια ποτάμια. Mέσα τους υπάρχουν κρυστάλλινοι σχηματισμοί απ σταλακτίτες και σταλαγμίτες, μεμονωμένες ή αλυσιδωτές λίμνες και απκοσμοι καταρράκτες. H παραμυθένια ομορφιά των ελληνικών σπηλαίων δεν μπορεί να μεταφερθεί ολκληρη στις σελίδες ενς αφιερώματος. Παρουσιάζεται, μως, η ιστορία τους απ την εποχή που υπήρξαν ασφαλή καταφύγια για ζώα και κατοικίες για ανθρώπους. Mαρτυρίες αποτελούν τα παλαιοντολογικά και αρχαιολογικά ευρήματα που θα επιτρέψουν στον αναγνώστη να παρακολουθήσει μεγάλο

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

μέρος απ την πορεία της ζώσας δημιουργίας. Oι αρχαιολγοι θα του υπενθυμίσουν τι οι αρχαίοι Eλληνες λάτρευαν σε σπήλαια θεούς και ημιθέους, ενώ μία πρωττυπη μελέτη θα τον ενημερώσει για την θεραπευτική πλευρά των σπηλαίων που, απ την Mυκηναϊκή εποχή έως τις αρχές του 20ου αιώνα, έκλειναν τους κέ-

Eπιμέλεια αφιερώματος: Eλευθερία TράΪου νταυρους ή τα σπηλιωμένα πως ονομάσθηκαν αργτερα παιδιά. Tο έθιμο αυτ καθώς και η κατασκευή χριστιανικών εκκλησιών σε σπήλαια αποδεικνύουν τι ο Nεοελληνικς Πολιτισμς αποτελεί αδιάσπαστη συνέχεια του αρχαίου. Mια λαογραφική αναδρομή θα οδηγήσει τον αναγνώστη σε σπήλαια

που έζησαν δράκοντες, νεράιδες και δαιμονικά. Eάν επιθυμεί να μάθει τις τεχνικές εξερεύνησης των σπηλαίων δεν έχει παρά να ακολουθήσει τις αποστολές που οργανώνουν επιστημονικοί και αθλητικοί σύλλογοι. Eτσι θα ανακαλύψει τι η ζωή υπάρχει οπουδήποτε μπορεί να συντηρηθεί, γιατί στον υπγειο κσμο των σπηλαίων ζουν σπηλαιβιοι οργανισμοί που είναι απγονοι μιας αρχέγονης πανίδας. H επιβίωση των σπηλαίων απειλείται απ την τουριστική αξιοποίηση η οποία διαταράσσει τις συνθήκες που απαιτούνται για τη δημιουργία του σταλακτιτικού-σταλαγμιτικού διάκοσμου. Tέλος, για τις δυναττητες μείωσης των καταστροφών ο αναγνώστης θα ενημερωθεί απ τους σπηλαιολγους οι οποίοι έχουν συγκεκριμένες προτάσεις για τη διάσωση των Eλληνικών σπηλαίων.

AΦIEPΩMA

Eλληνική σπηλαιολογία H ιστορία της και η έρευνα για τη γέννηση, τη μορφή και το περιεχμενο των σπηλαίων Tου Γρηγρη Παπαδπουλου Γεωλγου-σπηλαιολγου, γεν. γραμματέα E.Σ.E.

ANΘPΩΠOΣ και σπήλαια υπήρξαν απ την αρχή της δημιουργίας στενά συνδεδεμένες έννοιες. O άνθρωπος κατέφυγε εκεί για να προστατευθεί απ τις καιρικές συνθήκες και τα άγρια ζώα, τα οποία μως αναζήτησαν νωρίτερα απ αυτν προστασία στα σπήλαια, για να προφυλάξουν τα μικρά τους. Σπήλαιο είναι κάθε μικρή η μεγάλη φυσική κοιλτητα της γης, οριζντια ή κατακρυφη, που διανοίχθηκε κυρίως απ την επίδραση του νερού. Eίναι γνωστή η μεγάλη διαβρωτική επίδραση του νερού, η οποία γίνεται μεγαλύτερη σε ορισμένα πετρώματα, πως είναι ο ασβεστ λιθος, που καλύπτει περίπου το 65% της Eλλάδας. Tο νερ διεισδύει στα πετρώματα αυτά, διευρύνει τις σχισμές και με το πέρασμα του χρνου σχηματίζει υπγεια πολύπλοκα δίκτυα οχετών, τα οποία συνεχώς διευρύνονται και σχηματίζουν υδάτινες λεκάνες και κοιλτητες διαφρων σχημάτων και μεγεθών, τα σπήλαια. Tα περισστερα σπήλαια αποτελούνται απ ακαννιστες αίθουσες, που επικοινωνούν με στοές, πολλά περιέχουν ποταμούς, καταρράκτες και λίμνες.

Yπγειος ποταμς στο σπήλαιο Aγίας Tριάδας Kαρύστου Eυβοίας. Eίναι κατάλληλο για αθλητική σπηλαιολογία, λγω των δυσκολιών που παρουσιάζει.

Διάκοσμος Tο σπουδαιτερο χαρακτηριστικ μως των σπηλαίων είναι ο διάκοσμς τους. Eίναι οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες, ποικιλχρωμοι και πολύμορφοι, εύθραυστοι ή τεράστιοι, ευθύγραμμοι ή ακαννιστοι, και λοι μοναδικοί. Σταγνα - σταγνα το νερ κατεβαίνει απ την οροφή του σπηλαίου. Tο νερ αυτ, το οποίο είναι πλούσιο σε ανθρακικ ασβέστιο διαλυμένο, λγω τις επίδρασης του διοξειδίου του άνθρακα, χάνει κατά τη διάρκεια της σταγονοροής μέρος του αερίου αυτού και αφήνει μικρή ποστητα ανθρακικού ασβεστίου σε κρυσταλλική μορφή. Eτσι σιγά-σιγά δημιοργείται ο σταλακτίτης, απ την οροφή προς το δάπεδο του σπηλαίου. Tο νερ εξάλλου που πέφτει απ τον σταλακτίτη, περιέχει ανθρακικ ασβέστιο, το οποίο αφήνει κατά την επαφή του με το δάπεδο και έτσι σχηματίζεται σταδιακά ο σταλαγμίτης. Oσο ταχύτερη είναι η σταγονοροή, τσο μεγαλύτερη είναι και η ανάπτυξη των σταλαγμιτών, μικρτερη μως των σταλακτιτών, λγω της μικρτερης απθεσης ανθρακικού ασβεστίου. Oι χρωματισμοί τους Συνέχεια στην 4η σελίδα

Aριστερά: σπήλαιο Aλιστράτης Σερρών. Σταλακτιτικς στολισμς. Δεξιά: ο θαυμαστς μικρκοσμος του σπηλαίου. Διακρίνεται η σταγονορροή, η οποία δημιουργεί σταλακτίτες. KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

νες επισκέψεις σε σπήλαια απ τα μέλη των πρώτων φυσιολατρικών σωματείων, τα οποία στα προγράμματα των εκδρομών τους περιλάμβαναν και επισκέψεις στα ττε γνωστά σπήλαια κυρίως της Aττικής, της Aντιπάρου, του Παρνασσού και αλλού.

προέρχονται απ τη σύσταση των πετρωμάτων, που βρίσκονται πάνω απ την οροφή του σπηλαίου.

Σπηλαιολογία H γένεση, η μορφή και το περιεχμενο των σπηλαίων αποτελούν το ερευνητικ αντικείμενο της σπηλαιολογίας, που μελετά τα σπήλαια και γενικά τα καρστικά φαινμενα. Παρά το γεγονς τι είναι μια νέα σχετικά επιστήμη (150 χρνων), σημείωσε μεγάλη ανάπτυξη και έδωσε απαντήσεις σε πλήθος ερωτήματα, πως η προέλευση των πηγών σε περιοχές ασβεστολιθικές, η μελέτη της κυκλοφορίας των υπγειων νερών και ο τρπος της πιθανής μλυνσής τους, η δυναττητα της στροφής των υπγειων νερών προς την επιφάνεια, κ.ά. Xάρη στη σπηλαιολογία διαπιστώθηκε τι τα σπήλαια είναι σημαντικά αρχεία πληροφοριών για τις επιστήμες της γεωλογίας, της παλαιοντολογίας, της αρχαιολογίας, της βιολογίας, της κλιματολογίας, της ζωολογίας, της ανθρωπολογίας, της λαογραφίας, της ιστορίας, κ.ά.

O «Παν» O φυσιολατρικς σύνδεσμος «Παν» (1927), με αρχηγ τον καθηγητή γεωγράφο και πρωτοπρο της ελληνικής ορειβασίας Γιάννη Σαρρή, δημιούργησε ομάδα που επισκεπτταν τα ελληνικά σπήλαια. Oμως, η πρώτη οργανωμένη σπηλαιολογική ομάδα που διέθετε τα απαραίτητα τεχνικά μέσα (σκάλες, σχοινιά, φωτιστικά, κ.λπ.) ήταν του Eλληνικού Oρειβατικού Συνδέσμου, που τα χρησιμοποιούσε για πρώτη φορά στην κατάβαση του βαράθρου (38 μ.) του σπηλαίου Παιανίας Aττικής, το 1933. Aκολούθησαν πολλές σπηλαιολογικές επισκέψεις τσο απ το σχετικ τμήμα του «Πανς», που υπήρξε το λίκνο της ελληνικής σπηλαιογραφικής εταιρίας, σο και απ τον Oρειβατικ Σύνδεσμο. Σχετικές δημοσιεύσεις έγιναν στο περιοδικ «Bουν» και στο περιοδικ του «Πανς».

Πρώτες έρευνες Στην Eλλάδα, οι πρώτες σπηλαιολογικές έρευνες μπορεί να θεωρηθεί τι άρχισαν ύστερα απ την επανάσταση του 1821, ταν οι πργονοί μας αναγκάστηκαν, για να αποφύγουν τον Tούρκο κατακτητή, να χρησιμοποιήσουν τα σπήλαια για καταφύγια ή οχυρά. Eπιστημονικά ασχολήθηκαν με τα ελληνικά σπήλαια, στην αρχή ξένοι κυρίως φυσιοδίφες, πως ο Γερμανς Findler (1841) στο σπήλαιο «Kαταφύκι» Kύθνου. Tο 1891, ο Γάλλος E. Martel, ο αποκαλούμενος «πατέρας της Σπηλαιολογίας», μαζί με τον Eλληνα νομομηχανικ N. Σιδερίδη, τον I. Kορρέ και άλλους Γάλλους, που εργάστηκαν στις καταβθρες της Tριπλεως, λγω του υδρολογικού και σπηλαιολογικού τους ενδιαφέροντος. Tο 1910 ο Aγγλος R. Cole ασχολήθηκε με τις καταβθρες της Kωπαΐδας. Πολλές έρευνες σε σπήλαια,

E.Σ.E.

«Δικταίο Aντρο» Kρήτης. H αιθάλη απ τα κεριά που χρησιμοποιούν οι επισκέπτες έχει καλύψει τον σταλακτιτικ διάκοσμο.

κυρίως της Aττικής, που παρουσίαζαν παλαιοανθρωπολογικ ενδιαφέρον έκανε ο Aυστριακς A. Marcovits το 1928, πολλές εργασίες του οποίου, πως και συλλογές του βρίσκονται στο ανθρωπολογικ μουσείο του Πανεπιστημίου Aθηνών. O αρχαιολγος Aνδρέας Σκιάς πραγματοποίησε ανασκαφικές εργασίες στο σπήλαιο «Πανς» ή «Λυχνοσπηλιά» της Πάρνηθας (1901), καθώς και ο αρχαιολγος K. Pωμαίος (1905), ο Σ. Aρβα-

νιτπουλος (1910) και άλλοι. Kαι ενώ ως πρώτοι ξένοι επισκέπτες των ελληνικών σπηλαίων αναφέρονται οι Γάλλοι Mαρκήσιος De Noindel (1673 στο σπήλαιο Aντιπάρου), ο Tournetort (1675) και άλλοι, οι Eλληνες N. Σχοινάς και N. Γεωργιάδης αναφέρονται ως οι πρώτοι επισκέπτες του σπηλαίου Kενταύρου Xείρωνα, στο Πήλιο το 1883 και 1884 αντίστοιχα. Aπ το 1920 άρχισαν οι οργανωμέ-

Στην πρώτη Διεθνή Σπηλαιολογική Συνάντηση, που έγινε το 1949 στη Bαλάνς της Γαλλίας, συμμετείχε ως επίσημος αντιπρσωπος της Eλλάδας ο φυσικς και γεωλγος Γιάννης Πετρχειλος, που ήταν ο υπεύθυνος της σπηλαιολογικής ομάδας του «Πανς». Tτε κρίθηκε αναγκαία η δημιουργία ενς αμιγώς σπηλαιολογικού φορέα, για τη συστηματική και επιστημονική μελέτη των σπηλαίων. Tο 1950 ιδρύθηκε η Eλληνική Σπηλαιολογική Eταιρία (E.Σ.E.) απ τους Γιάννη και Aννα Πετροχείλου, το Γιάννη Kαψαμπέλη, το Γερ. Mοντεσάντο, τον Aλ. Xαρολίδη, που ανήκαν στον «Πάνα», καθώς και άλλους λάτρεις της σπηλαιολογίας. Aπ ττε άρχισε η συστηματική εξερεύνηση, χαρτογράφηση, φωτογράφιση και μελέτη απ επιστημονική και τουριστική πλευρά των ελληνικών σπηλαίων, αλλά και η προαγω-

Aριστερά: βανδαλισμοί σε ελληνικ σπήλαιο. Σπασμένος σταλακτιτικς διάκοσμος.Δεξιά: απολιθωμένο σαρκοβρο ζώο που βρέθηκε στα νέα τμήματα του σπηλαίου «Γλυφάδας» Διρού.

4

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 1 AYΓOYΣTOY 1993

γή της αθλητικής σπηλαιολογίας και η προσπάθεια για την ανάδειξη και προστασία των σπηλαίων. Tα αποτελέσματα των ερευνών της EΣE συνθέτουν ένα μοναδικ αρχείο, που περιλαμβάνει φακέλλους 7.500 σπηλαίων. Για την προώθηση της σπηλαιολογίας στην Eλλάδα οργανώνει επίσης τακτικά σεμινάρια επιστημονικής και αθλητικής σπηλαιολογίας, που απευθύνονται σε νέους. Για το έργο της βραβεύτηκε το 1986 απ την Aκαδημία Aθηνών. Eίναι μέλος της Διεθνούς Eνώσεως Σπηλαιολογίας (U.I.S.), διαθέτει τοπικά τμήματα στην Kρήτη, τη Bρεια Eλλάδα κ.ά και έχει διοργανώσει τέσσερα διεθνή σπηλαιολογικά συμπσια. Iδρυσε το Γραφείο Eλλάδας στη Σπηλαιολογική Oμοσπονδία της EOK με εκπρσωπο τον επίκουρο καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, κ. Γεώργιο Θεοδώρου. Στχος της Oμοσπονδίας είναι η προώθηση της έρευνας, η σπηλαιοδιάσωση, η εκπαίδευση νέων σπηλαιολγων, η προστασία των σπηλαίων κ.ά. O πρώτος κρατικς φορέας, που κατάλαβε τη σημασία και σπουδαιτητα των ελληνικών σπηλαίων για την εθνική οικονομία και τον τουρισμ της χώρας ήταν ο Eλληνικς Oργανισμς Tουρισμού. Aπ το 1960 αξιοποίησε τα σπήλαια Διρού Λακωνίας, Παιανίας Aττικής κ.α., με τη συμβολή της E.Σ.E. Tο 1977 ιδρύθηκε με το νέο κανονισμ του Y.Π.O. η Eφορία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας, η οποία είναι ο αρμδιος κρατικς φορέας σε θέματα σπηλαίων και η οποία ουσιαστικά στελεχώθηκε απ το 1982. Tο 1983, με υπουργική απφαση, τα σπήλαια χαρακτηρίστηκαν ως μνημεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και εντάχθηκαν στο γνωστ αρχαιολογικ νμο του 1932. Tο 1982 ιδρύθηκε ο Σπηλαιολογικς Eλληνικς Eξερευνητικς Oμιλος (ΣΠEΛEO) απ ορισμένα πρώην μέλη της E.Σ.E. και νέους ερευνητές. Aσχολείται κυρίως με την αθλητική σπηλαιολογία, στην οποία δραστηριοποιούνται και άλλες μικρές ομάδες. Tο τεράστιο έργο που προσφέρουν στη χώρα μας ανιδιοτελώς οι Eλληνες σπηλαιολγοι δεν υποστηρίζεται επαρκώς απ την Eφορία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας του YΠΠO. Θα πρέπει δε να τονισθεί, τι τα προηγούμενα χρνια παρεμπδιζε το αξιλογο για τη χώρα και το κοινωνικ σύνολο έργο τους. Για την προώθηση της σπηλαιολογίας επιβάλλεται η προώθηση ενς ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου για τα σπήλαια, το οποίο θα καθορίζει επακριβώς τις αρμοδιτητες των εμπλεκμενων κρατικών φορέων (YΠ.EΘ.O, YΠ.ΠO, - E.O.T.), των O.T.A., των Aνωτάτων Eκπ/κών Iδρυμάτων, καθώς και των σπηλαιολογικών N.Π.I.Δ. Θα πρέπει καθένας να γνωρίζει τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματά του, γιατί λοι φροντίζουν για τη μελέτη και διάσωση της εθνικής μας κληρονομιάς. Tο έργο των μη κρατικών φορέων είναι ακμη πιο δύσκολο και πρέπει να εκτιμηθεί κατά το σωστ και δίκαιο τρπο, γιατί οι

Eξερευνώντας το σπήλαιο «Nεραϊδοσπηλιά» Bάργιανης Φωκίδας. Tο χειμώνα η εικονιζμενη λεκάνη μετατρέπεται σε λίμνη.

Σπήλαιο «Γλυφάδα» Διρού Λακωνίας. Λιμναίο τμήμα. (φωτογραφίες Γ. Aβτζής. E.Σ.E).

Eλληνες σπηλαιολγοι δεν έχουν την υποστήριξη του κρατικού προϋπολογισμού στις πολυδάπανες αποστολές εξερευνήσεων και δαπάνες μετακινήσεων, πως οι ξένοι συνάδελφοί τους. H πολιτεία οφείλει να εκτιμήσει

το σημαντικ έργο των σπηλαιολγων και να υποστηρίξει τους φορείς τους με μια πάγια επιχορήγηση, διαθέτοντας ένα μικρ ποσοστ απ τις εισπράξεις των ήδη αξιοποιημένων τουριστικά σπηλαίων, τα οποία άλλωστε αναδείχθηκαν σε

πλο έλξης ξένων και Eλλήνων με τη συμβολή τους. Eπίσης, να μεριμνήσει για την προβολή την σωστή αξιοποίηση των ελληνικών σπηλαίων, που η προστασία τους είναι στχος και αίτημα των Eλλήνων σπηλαιολγων.

KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

5

AΦIEPΩMA

Eπτάμισι χιλιάδες σπήλαια H διάσωσή τους προϋποθέτει προγραμματισμένη αξιοποίηση με νέες τεχνικές ηλεκτροφωτισμού μνες και αστραφτερά τοιχώματα απ κρυστάλλους του ασβεστίτη. Tο μήκος του είναι 2.200 μέτρα και οι μαγευτικές λίμνες του τον χειμώνα μετατρέπονται σε καταρράκτες. H Παιανία (Aττική) και η Aντίπαρος φιλοξενούν απ ένα εντυπωσιακ σπηλαιοβάραθρο, ενώ το Kιλκίς έχει το γνωστ για τους κοραλλιοειδείς σχηματισμούς του σπηλαίου του Aγίου Γεωργίου. Oμορφο διάκοσμο έχουν επίσης τα σπήλαια Πετραλώνων Xαλκιδικής και Aλιστράτης Σερρών, ενώ το βαραθρώδες λιμνοσπήλαιο Mελισσάνης Kεφαλονιάς ομορφαίνει απ τα κρυστάλλινα νερά του.

Tης Eλευθερίας Tράιου

H EΛΛAΔA είναι η πρώτη χώρα σε αριθμ σπηλαίων, βαράθρων και υπγειων ποταμών που ομορφαίνουν τα σωθικά της με μαγευτικούς σταλακτίτες και σταλαγμίτες, κρυστάλλινες λίμνες και απκοσμους καταρράκτες. H φύση χρειάστηκε χιλιάδες χρνια για να δημιουργήσει τον θαυμαστ κσμο των σπηλαίων που γοήτευσε τσο τους αρχαίους Eλληνες ώστε να θεωρήσουν αντάξιο τπο για τη γέννηση του Kρητογένη Δία, το Iδαίο και το Δικταίο Aντρο. Mε τη σοφία που τη διακρίνει, η φύση έκρυψε την θεία τούτη ομορφιά στα βάθη της γης, ασφαλίζοντας την απ μάτια ανθρώπων ανίκανων να την σεβαστούν. Στον αιώνα, μως, των οικολογικών καταστροφών και των τουριστικών αξιοποιήσεων που συχνά γίνονται με προχειρτητα και μοναδικ γνώμονα το κέρδος, ορισμένα σπήλαια απειλούνται με καταστροφή. Mαζί τους πεθαίνουν σπηλαιβιοι οργανισμοί που είναι απγονοι μιας αρχέγονης πανίδας και πέρα απ το επιστημονικ ενδιαφέρον που παρουσιάζουν, αποτελούν μέρος του οικοσυστήματος των σπηλαίων. Πριν αναφερθούμε στην αξιοποίηση που αποτελεί πάντα την αρχή του τέλους κάθε σπηλαίου, υπενθυμίζουμε τι στη χώρα μας έχουν καταγραφεί περισστερα απ 7.500 σπήλαια. Δέκα περίπου απ αυτά είναι τουρι-

Mνημεία

Σπήλαιο Δικταίο Aντρο Ψυχρού Λασιθίου. H αιθάλη, απ τα κεριά που χρησιμοποιούν οι επισκέπτες, έχει καλύψει τον σταλακτιτικ διάκοσμο.

στικά αξιοποιημένα και άλλα τσα υπ αξιοποίηση. Tην εκμετάλλευσή τους έχουν διάφοροι φορείς, πως ο EOT, το YΠΠO, και τοπικές αρχές (Δήμοι, κοιντητες).

«Γλυφάδα» Aνάμεσα στα πρώτα ξεχωρίζει το σπήλαιο «Γλυφάδα» που βρίσκεται

στον ρμο Διρού Mάνης, έχει τουριστική διαδρομή 1.800 μέτρα και είναι το ωραιτερο λιμναίο σπήλαιο στον κσμο. Tο σπήλαιο Περάματος Iωαννίνων διαθέτει ποικίλες σταλακτιτικές μορφές σε μοναδικούς σχηματισμούς ενώ το σπήλαιο «των Λιμνών» Kαστριών Aχαΐας έχει 13 κλιμακωτές λί-

Tα σημαντικ τερα ελληνικά σπήλαια Tα σημαντικ τερα ελληνικά σπήλαια είναι τα εξής: 1) Σπήλαιο Eρμή Tρικάλων (Kορινθίας), 2) Σπήλαιο Λιμνών Kαστριών, 3) Σπήλαιο Kάψιας Tρίπολης, 3α) Σπήλαιο Λυκούργου Δολών (Mεσσηνίας), 4) Σπήλαιο Aγ. Δημητρίου Σελίνιτσας, 4α) Σπήλαιο Kαταφύγγι Bατσινίδη Kαρδαμύλης, 5) Σπήλαιο Aλεπ τρυπα Διρού (Λακωνίας), 6) Σπήλαιο Γλυφάδα Διρού (Λακωνίας), 7) Σπήλαιο Kαταφύγγι Διρού (Λακωνίας), 8) Σπήλαιο Aγ. Σοφία Mυλοποτάμου (Kυθήρων), 9 ) Σπήλαιο Aρτεμίσιο Kαπαρελλίου (Aργολίδας), 10) Σπήλαιο Διονύσου Λεωνιδίου, 11) Σπήλαιο Aγ. Aνδρέα Kαστανίας Bοιών, 12) Σπήλαιο Aγ. Σοφίας Tοπολίων Kισσάμου, 13) Σπήλαιο Γκουβερνέτο Xανίων, 14) Σπήλαιο Mελιδονίου Pεθύμνου, 15) Σπήλαιο Aσφέντου Σφακίων (Xανίων), 16) Σπήλαιο Σεντ νη Zωνιανών (Pεθύμνου), 17) Σπήλαιο Iδαίον Aντρου Ψηλορείτη, 18) Σπήλαιο Aγ. Παρασκευής Σκοτεινού (Hρακλείου), 19) Σπήλαιο Eιλειθίας Hρακλείου, 20) Σπήλαιο Mιλάτου Λα-

6

σιθίου, 21) Σπήλαιο Πελεκητά Kάτω Zάκρου, 22) Σπήλαιο Λαβύρινθος Γ ρτυνος, 23) Σπήλαιο Γερανίου Pεθύμνου, 24) Σπήλαιο Δικταίον Aντρον Ψυχρού (Λασιθίου), 25) Σπήλαιο Kούμελλου Aρχαγγέλου P δου, 26) Σπήλαιο Eλληνοκαμάρα Kάσου, 27) Σπήλαιο Kεφάλας Kαλύμνου, 28) Σπήλαιο Eπτά παρθένων Kαλύμνου, 29) Σπήλαιο Aντιπάρου, 30) Σπήλαιο Δαιμ νων Πάρου, 31) Σπήλαιο Kαταφύκι Kύθνου, 32) Σπήλαιο Δι ς ή Zα Nάξου, 33) Σπήλαιο Aγ. Iωάννη Hρακλειάς, 34) Σπήλαιο Kουταλά Σερίφου, 35) Σπήλαιο Kατακ μβες Mήλου, 35α) Σπήλαιο Eυάλια σπήλαια Mήλου, 36) Σπήλαιο Aγιογαλούσαινα Xίου, 37) Σπήλαια Σάμου, 38) Σπήλαια Λέσβου, 39) Σπήλαιο Mάκρης Aλεξανδρούπολης, 40) Σπήλαιο Kύκλωπα Πολύφημου Mαρωνείας Kομοτηνής, 41) Σπήλαιο Aλιστράτη Σερρών, 42) Σπήλαιο Mααρά Δράμας, 43) Σπήλαιο Eφταμύλων Σερρών, 44) Σπήλαιο Aγ. Γεωργίου Kιλκίς, 45) Σπήλαιο Πετραλώνων Xαλκιδικής, 46) Σπήλαιο Zυγού Kαβάλας, 47)

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

Σπήλαιο Λιβερών Ξάνθης, 48) Σπήλαια Mεγ. Πρέσπας, 49) Σπήλαιο Δράκου Kαστοριάς, 50) Σπήλαιο Περάματος Iωαννίνων, 51) Σπήλαιο Aνεμ τρυπα Πραμάντων Iωαννίνων, 52) Σπήλαιο Παπανικολής Mεγανησίου (Λευκάδας), 52α) Σπήλαιο Aλαβάστρινο Λευκάδας, 53) Σπήλαιο Aντρο Nυμφών Iθάκης, 54) Σπήλαιο Aγγαλάκι Σάμης Kεφαλονιάς, 55) Σπήλαιο Δρογγαράτη Kεφαλονιάς, 56) Σπήλαιο Mελισσάνη Kεφαλονιάς, 57) Σπήλαιο Kυανούν σπήλαιο Zακύνθου, 58) Σπήλαια Γράβες Παξών, 59) Σπήλαιο Zωγράφου Γραικικού Aρτας, 60) Σπήλαιο Aγ. Tριάδας Kαρύστου Eυβοίας, 61) Σπήλαιο Kωρύκειον Aντρον Παρνασσού, 62) Σπήλαιο Περιστέρι Mεθάνων, 63) Σπήλαιο Προφήτη Hλία Γλυφάδας, 64) Σπήλαιο Nυμφολήπτου Bάρης, 65) Σπήλαιο Παιανίας Aττικής, 66) Σπήλαιο Παν ς Πάρνηθας, 67) Σπήλαιο Nταβέλη Πεντέλης, 68) Σπήλαιο Σωτήρος Aττικής, 69) Σπήλαιο Kερατέας Aττικής, 70) Σπήλαιο Φάρου Aλαδινού Aνδρου.

Tα σπήλαια αυτά είναι μερικά μνο απ τα πανέμορφα μνημεία του είδους τους, που βρίσκονται διάσπαρτα σε λη τη χώρα. Kαι λέμε μνημεία γιατί σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν το 1983 απ το YΠΠO με αποτέλεσμα να υπάγονται στον ισχύοντα αρχαιολογικ νμο 525/32. Δέκα χρνια νωρίτερα η Eλλάδα είχε υπογράψει την σύμβαση του OHE για την «προστασία της παγκσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς» στην οποία συμπεριλαμβάνονται και τα σπήλαια.

Aξιοποίηση Oι διατάξεις αυτές παραμένουν νεκρ γράμμα, εάν κρίνουμε απ τις φθορές που εξακολουθούν να υφίστανται τα περισστερα αξιοποιημένα σπήλαια. O κ. Kαλούστ Παραγκαμνιάν, πρεδρος τμήματος Kρήτης της E.Σ.E., επισημαίνει τι «ελλείψει εγκαταστάσεων ηλεκτροφωτισμού, οι επισκέπτες του Δικταίου Aντρου μπαίνουν στο σπήλαιο με κεριά. Aυτ σημαίνει τι οι περυσινοί για παράδειγμα επισκέπτες που ξεπέρασαν τις 100.000, άφησαν εκεί 1,5 τννους κερί, είτε με μορφή αιθάλης, είτε με την στερά μορφή. Tην ίδια χρονιά τα έσοδα του σπηλαίου που ανήκει στο YΠΠO ξεπέρασαν τα 50 εκ. δρχ. H σκανδαλώδης αυτή διαχείριση είχε ως αποτέλεσμα να εξαφανιστούν απ εκεί ορισμένα σπηλαιβια είδη. O σταλλακτιτικς διάκοσμος είναι μαύρος απ την αιθάλη, και τα λιωμένα κεριά έχουν μετατρέψει την λιμνούλα που ήταν “το λουτρ του Δία”, σε ένα βρωμερ τέλμα». Θύμα της κακώς νοουμένης τουριστικής αξιοποίησης είναι και το σπήλαιο Aλιστράτης Σερρών, λέει ο κ. Eυάγγελος Tσιμπάνης, μέλος της E.Σ.E. «Yπεύθυνοι είναι η Kοιντητα Aλιστράτης και η Nομαρχία Σερρών που χρησιμοποίησαν κονδύλια πολλών εκατομμυριών απ τα MOΠ, για να καταστρέψουν ουσιαστικά το σπήλαιο, ανοίγοντας διαδρμους

πλάτους 2 μ. και μήκους 1.200 μ. Για την κατασκευή των τεράστιων αυτών διαδρμων που μπορεί να περάσει ακμα και αυτοκίνητο, αφαιρέθηκαν τννοι σταλαγματικού και σταλακτιτικού υλικού που κοσμούν τα σπίτια των Aλιστρατών». Παρμοιες επεμβάσεις δεν καταστρέφουν μνο το οικοσύστημα του σπηλαίου. Διαταράσουν επίσης την εξωτερική οικολογική ισορροπία, εξηγεί ο κ. Παραγκαμινάν. «Στην περίπτωση του σπηλαίου Aλιστράτης, η διάνοιξη τεχνικής εισδου είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή τεράστιων αποικιών νυχτερίδων».

Kαταστροφές Aπογοητευτική εικνα παρουσιάζει και το σπήλαιο Περάματος Iωαννίνων (την εκμετάλλευσή του έχει η κοιντητα) που το οικοσύστημα του σπηλαίου έχει διαταραχθεί απ τον κακ φωτισμ, την αθρα προσέλυση κσμου και τα ρεύματα που δημιουργούνται απ τις εισδους του. H κακή διαχείριση είχε ως αποτέλεσμα το αντιαισθητικ πρασίνισμα που απλώθηκε στον εντυπωσιακ διάκοσμο του σπηλαίου λγω ανάπτυξης φωτοσυνθετικών οργανισμών. Παρμοιες φθορές έχει το μαγευτικ σπήλαιο «Γλυφάδα» Διρού, που την εκμετάλλευσή του έχει ο EOT (το 1991 είχε 146 εκ. δρχ. έσοδα απ 141.600 επισκέπτες). Oπως επισημαίνει ο κ. Bασίλειος Γιαννπουλος, γεωλγος στην Eφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας «απ τη στιγμή που αρχίζει η αξιοποίηση ενς σπηλαίου, θεωρείται νεκρ, διτι παύουν να υπάρχουν να αναγκαίες συνθήκες (υγρασία, πίεση, κ.ά.), για τη δημιουργία του σταλαγμητικού-σταλακτιτικού διάκοσμου. Eως σήμερα δεν υπάρχει τρπος να αξιοποιήσουμε ένα σπήλαιο χωρίς να το καταστρέψουμε. Yπάρχουν, μως, τεχνικές πως, λά-

Tο εσωτερικ του σπηλαίου «Γλυφάδα», που βρίσκεται στον ρμο Διρού Mάνης και είναι το ωραιτερο λιμναίο σπήλαιο στον κσμο.

μπες ψυχρού φωτισμού, μυκητοκτνες λάμπες, κ.ά. που ελαττώνουν το χρνο καταστροφής». Oι φορείς που εκμεταλλεύονται, με την ίδια πως είδαμε αστοργία, τα ελληνικά σπήλαια μπορεί να αντιτάξουν τι οι τεχνικές αυτές είναι των τελευταίων χρνων. Πώς δικαιολογούν μως το γεγονς τι έκτοτε δεν έχουν αντικαταστήσει τον ηλεκτροφωτισμ στα σπήλαια που καταστρέφονται; Kαι εάν αυτ είναι δαπανηρ, γιατί δεν

τοποθετήθηκαν πρτες ασφαλείας που κοστίζουν ελάχιστα, στα σπήλαια που τις χρειάζονται γαι λγους προστασίας;

Διάσωση Eίναι φανερ τι για τη διάσωση των ελληνικών σπηλαίων, θα πρέπει να συνεργαστούν και δραστηριοποιηθούν λοι οι εμπλεκμενοι φορείς και κυρίως η Πολιτεία που μέσω της Eφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-

Σπηλαιολογίας, είναι αρμδια και υπεύθυνη για την προστασία των σπηλαίων. Eάν η αξιοποίηση δεν γίνεται με προγραμματισμ και έπειτα απ τις μελέτες που απαιτεί κάθε σπήλαιο (γεωλογικές, ηλεκτροφωτισμού, παλαιοντολογικές, κ.α.) ττε καλύτερα να παραμείνει ανεκπλήρωτη η επιθυμία των τοπικών ή άλλων φορέων που θέλουν να αναβαθμίσουν τουριστικά κάποιες περιοχές, καταστρέφοντας ουσιαστικά τα σπήλαια.

Σπήλαιο «Γλυφάδας» Διρού Mάνης. Aριστερά: το «Bουλιαγμένο Kαράβι», το οποίο δημιουργήθηκε απ διάβρωση στη βάση σειράς πολύχρωμων στύλων, που έχασαν την ισορροπία τους και έπεσαν. Δεξιά: ανακρυσταλλώσεις σε κρυστάλλινες κολνες. KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

7

AΦIEPΩMA

Παλαιοντολογικές ανασκαφές Στο Πικέρμι, τα Tουρκοβούνια και στα σπήλαια «Xαρκαδι» και Πετραλώνων Xαλκιδικής Tου Nικολάου Συμεωνίδη Kαθηγητή στον Tομέα Iστορικής Γεωλογίας Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Aθηνών.

OTAN ακούμε για ανασκαφές στην Eλλάδα, σκεφτμαστε συνήθως τους μοναδικούς αρχαίους θησαυρούς της. Tο έδαφος, μως, της χώρας κρύβει θησαυρούς πολύ παλιτερους, που αποτελούν το ερευνητικ πεδίο της παλαιοντολογίας και έχουν ανεκτίμητη αξία για την επιστήμη. Aνάμεσα τους είναι τα απολιθώματα νάνων ελεφάντων που βρέθηκαν στο σπήλαιο «Xαρκαδι» της νήσου Tήλου, τα απολιθώματα μεγάλων θηλαστικών, πως πάνθηρες, λιοντάρια, βίσωνες, κ.ά., που βρέθηκαν στη σπηλαιοδολίνη Bραώνας (Aττικής), κ.ά. Oι παλαιοντολογικές ανασκαφές σε σπήλαια απέδειξαν τι τα σπηλαιοαποθέματα είναι φυσικά αρχεία που παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την πανίδα της χώρας μας πριν εκατομμύρια χρνια. Aξίζει μως να σημειωθεί τι παλαιοντολογικά ευρήματα βρέθηκαν και σε ανοικτούς χώρους, σε πολλές περιοχές της Eλλάδας, η οποία είναι γνωστή για τον παλαιοντολογικ της πλούτο λγω της παλαιογεωγραφικής της ιστορίας. Eνδεικτικά αναφέρουμε την περιοχή Πικερμίου (Aττική), που πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες οργανωμένες παλαιοντολογικές ανασκαφές στον ελλαδικ χώρο, πριν απ 150 χρνια . Oι εργασίες αυτές έγιναν απ Eλληνες και αλλοδαπούς ερευνητές και έφεραν στο φως χιλιάδες απολιθωμένα τμήματα ζώων που έζησαν

Aποψη του σπηλαίου των Nάνων Eλεφάντων στο νησί Tήλος (Δωδεκάνησα) που ανακαλύφθηκαν το 1972 χιλιάδες τμήματα (χαυλιδοντες, κ.ά.) απ νάνους ελέφαντες που έζησαν περίπου πριν απ 50.000 - 4.500 χρνια απ σήμερα.

στην Aττική πριν απ 6,5-5 εκατομμύρια χρνια. O Γάλλος ερευνητής A. Gaudry παρομοίασε το απολιθωματοφρο κοίτασμα του Πικερμίου με την Aκρπολη των Aθηνών, γιατί, πως αναφέρει, «ο εδώ ζωικς κσμος εμφανίστηκε με την πιο μεγάλη

που δύναμη». Tα απολιθωμένα οστά θηλαστικών και άλλων ζώων που βρέθηκαν εκεί αποτέλεσαν σταθμ για την Παλαιοντολογία των Σπονδυλζωων, μετέτρεψαν το Πικέρμι σε σημαντικ, εάν χι πρώτο στο είδος του, παλαιοντολογικ τπο σε λο τον κσμο και εκτίθενται σε διάφορα ελληνικά και ξένα μουσεία. Aνακάλυψη μεγάλης παλαιοντολογικής σημασίας, χι μνο για την Eλλάδα, αλλά και την επιστήμη παγκοσμίως, αποτέλεσαν επίσης τα απολιθωμένα οστά απ νάνους ελέφαντες που ανακάλυψα τυχαία στο σπήλαιο «Xαρδακι» της Tήλου.

Eρευνες Tο Nοέμβριο του 1971, πήγα στο νησί μαζί με τον ττε επιμελητή του Eργαστηρίου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας κ. Hλ. Mαριολάκο, για να πραγματοποιοήσουμε αντίστοιχα έρευνες σε θέματα παλαιοντολογίας και τεκτονικής, στον Kλπο του Aγίου Aντωνίου. Tο ταξίδι μας έγινε μετά πρσκλησιν του ιατρού Π. Kαμά, ο οποίος είχε εντοπίσει εκεί παλιά οστά και κρανία. Tουρκοβούνια: Mέσα στα ασβεστολιθικά χάσματα βρέθηκαν απολιθώματα απ πίθηκους, ρινκερους, μεγάλα αιλουροειδή κ.ά. ηλικίας περίπου 500.000 ετών.

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

Aπ τις περιγραφές του κατάλαβα τι τα ευρήματα ήταν ιστορικής εποχής και δεν με ενδιέφεραν σο θα

ενδιέφεραν τους αρχαιολγους. Παρ’ λα αυτά, πήγα στην Tήλο, που προσδιορίσαμε την ηλικία των κρανίων (800 μ.X.) και επειδή η επιστροφή στην Aθήνα καθυστερούσε εξ αιτίας της άγονης ακτοπλοϊκής συγκοινωνίας, αποφάσισα να εξερευνήσω τα σπήλαια του νησιού, λγω της ευαισθησίας που είχα γι’ αυτά, ως μέλος της Eλληνικής Σπηλαιολογικής Eταιρείας.

«Xαρκαδι» Στο σπήλαιο «Xαρκαδι» υπήρχαν άφθονα ιζήματα και με μια πρχειρη ανασκαφή, ήρθαν στο φως τα πρώτα απολιθωμένα δντια ελεφάντων. Kαταλαβαίνετε τη χαρά μου και τη δικαιολογημένη έκπληξη του αγροφύλακα Kουμπανιού και του δημάρχου κ. Xατζημανώλη, που με συνδευαν και αφού αλληλοκοιτάχθηκαν είπαν: «Eίναι καλά ο καθηγητής; Eλέφαντες βρήκε εδώ κάτω;». Eκτοτε, το Παλαιοντολογικ και Γεωλογικ Mουσείο του Πανεπιστημίου Aθηνών, διεξάγει υπ την διεύθυνσίν μου προγραμματισμένες ανασκαφές στο σπήλαιο, το οποίο θεωρείται πρώτο σε λο τον κσμο, επειδή βρέθηκαν εκεί άφθονα απολιθώματα απ νάνους. Mετά έρευνες συ-

μπεράναμε τι τα οστά ανήκαν σε αρσενικά (ύψους 1.70 μ.) και θηλυκά (1.20 μ.) άτομα ενς είδους ελέφαντα που έζησε στην Tήλο πριν απ 45.000 χρνια και εξαφανίστηκε πριν απ 4.000 χρνια. Aνάμεσα στα οστά βρέθηκαν και θραύσματα χαυλιοδντων που είχαν ενδεχομένως χρήση εργαλείων για λείανση επιφανειών. Aπ τα οστέινα αυτά εργαλεία φαίνεται τι σε κάποια περίοδο οι ελέφαντες ζούσαν στην Tήλο μαζί με ανθρώπους. Aξίζει δε να σημειωθεί τι το σπήλαιο δεν έκρυβε μονάχα τα απολιθώματα των νάνων ελεφάντων που βρέθηκαν σε βάθος 5 μέτρων. Oταν προχωρήσαμε σε βάθος 7 μέτρων ανακαλύψαμε νάνες μορφές ελαφιών και έχουμε την υπνοια τι στα βαθύτερα στρώματα του σπηλαίου μπορεί να βρεθούν νάνοι ιπποπταμοι. Tο έδαφος μως της χώρας μας δεν κρύβει μονάχα νάνους ελέφαντες (Tήλος, Nάξος, Kρήτη, Pδος, κ.ά.), νάνους ιπποπταμους (Kρήτη) και νάνους ελάφια (Kρήτη, Kάρπαθο, κ.ά.). Στη Mεγαλπολη Πελοποννήσου ανακαλύφθηκαν απολιθώματα μεγάλων θηλαστικών (Πλειστοκαινικής ηλικίας), πως ελέφαντες (οστά και χαυλιδοντες μήκους 3.20 μ.), ρινκεροι, ιπποπταμοι και μαμούθ. H περιοχή αυτή είναι το νοτιτερο σημείο εύρεσης απολιθωμάτων μεγάλων θηλαστικών στη Γη.

Xαλκιδική Mια άλλη ενδιαφέρουσα θέση παλιοντολογικών ευρημάτων είναι το σπήλαιο Πετραλώνων στη Xαλκιδική. Tο 1960 χωρικοί της περιοχής ανακάλυψαν εκεί ένα απολιθωμένο κρανίο ανθρώπου. Oι έρευνες απέδειξαν τι ανήκε στον πιο παλι άνθρωπο που βρέθηκε στην Eλλάδα και είναι μια μεταβατική μορφή απ το είδος «Aνθρωπος ο Oρθς» (Hommo erectus) προς το είδος «Aνθρωπος ο Eμφρων» (Homo sapiens). Oι ανα-

Aναπαράσταση μαμούθ Πλειστοκαινικής ηλικίας που βρέθηκαν σε λιγνιτωρυχεία στη Mεγαλπολη της Πελοποννήσου.

σκαφές που ακολούθησαν έφεραν στο φως, εκτς απ το ανθρώπινο υλικ και απολιθώματα ζώων, πως αρκούδες των σπηλαίων, ύαινες, άλογα, πάνθηρες κ.ά. Θηλαστικά Πλειστοκαινικής ηλικίας βρέθηκαν επίσης σε ασβεστολιθικά χάσματα στα Tουρκοβούνια Aθηνών, ενώ το πλούσιο παλαιοντολογικ υλικ που βρέθηκε στη σπηλαιοδολίνη Bραώνας Aττικής, επέτρεψε να προσδιοριστούν περισστερα απ 30 είδη μεγάλων και μικρών σπονδυλοζώων. Aνάμεσά τους υπήρχαν οστά βίσωνα και μεγάλος αριθμς απ οστά σαρκοφάγων ζώων και ιδίως απ αιλουροειδή πάνθηρα. Aπ

Σπήλαιο Bραώνας στην περιοχή της Aττικής που βρέθηκαν διάφορα απολιθωμένα ζώα: Πάνθηρες, λιοντάρια, βίσωνες, αρκούδες, μεγάλα πουλιά κ.ά.

ζώα δηλαδή που ήταν τελείως άγνωστα για το Aνω Πλειοστκαινο της Aττικής (ηλικία μεγαλύτερη απ 10.000 χρνια).

Φυσικά αρχεία Oπως βλέπουμε τα σπήλαια αποτελούν ιδανικ χώρο διαφύλαξης πληροφοριών που αφορούν το παρελθν. Aπ τις ανασκαφές που γίνονται σε αυτά αλλά και σε ανοιχτές περιοχές προκύπτουν στοιχεία που επιτρέπουν να δοθούν απαντήσεις σε ερωτηματικά διαφρων κλάδων πως οι γεωπιστήμες (ιζηματολογία, σπηλαιολογία, κ.ά.), οι φυσικές επιστή-

μες (γεωφυσική, χημεία, κ.ά.) οι θεωρητικές επιστήμες (προϊστορία, αρχαιολογία) και η ιατρική (παλαιοπαθολογία). Tα παλαιοντολογικά ευρήματα έχουν επίσης μεγάλη αξία για τις βιοεπιστήμες και κυρίως τη βοτανική και τη ζωολογία, γιατί συμπληρώνουν πολλά χρήματα της ζώσας δημιουργίας και καταδεικνύουν την βαθμιαία εξέλιξή της. Για το λγο αυτ οι πανεπιστημιακές ανασκαφές που προχωρούν αργά λγω ανεπαρκούς χρηματοδτησης, χρήζουν μεγαλύτερης υποστήριξης απ τους αρμδιους κρατικούς φορείς.

Aνασκαφές στο Πικέρμι Aττικής. Στη φωτογραφία απολιθωμένα οστά ζώων ηλικίας 6,5 εκ. χρνων. Bρέθηκαν: ρινκεροι, προβοσκιδωτά, καμηλοπαρδάλεις, ύαινες. KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

9

Eσωτερικ του λιμναίου σπηλαίου Bλυχάδα Διρού, που χαρακτηρίστηκε το ωραι τερο του κ σμου στο είδος του.

Πρώτες κατοικίες O άνθρωπος των σπηλαίων στην Παλαιολιθική Eποχή και τα αρχαιολογικά ευρήματα TA ΣΠHΛAIA και οι βραχοσκεπές συνιστούν ιδιαίτερους γεωλογικούς σχηματισμούς, στους οποίους διατηρούνται μάλλον παρά καταστρέφονται τα προϊντα των εκδηλώσεων της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Προσφέρουν έτσι τον κύριο γκο των πληροφοριών για την έρευνα της Παλαιολιθικής Eποχής (ΠΛ.E.) που αποτελεί το 99% της ιστορίας του ανθρώπου (2.000.000 - 10.000 πριν απ σήμερα). Στη διάρκειά της συντελέσθηκε μέσα απ διαδικασίες συνεχών προσαρμογών, αφενς η βιολογική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και αφετέρου εδραιώθηκαν τα κυριτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου πολιτισμού (έναρθρος λγος, τεχνολογία, οικονομική και κοινωνική οργάνωση, συμβολική σκέψη). Kατά τις διάφορες φάσεις της ΠΛ.E. οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες που στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν σε αντίξοες κλιματολογικές συνθήκες (π.χ. περίοδοι παγετώνων) υιοθέτησαν ένα νομαδικ

τρπο ζωής με βάση το κυνήγι άγριων ζώων, χρησιμοποιώντας συχνά τα σπήλαια ως σταθμούς εγκατάστασης στις εποχικές μετακινήσεις τους. Για τις ανάγκες διαβίωσής τους χρησιμοποιούσαν εργαλειακ εξοπλισμ, κατασκευασμένο αποκλειστικά απ σκληρούς λίθους, ο οποίος περιελάμβανε μεταξύ άλλων χειροπελέκεις, αιχμές δοράτων για το κυνήγι, ξέστρα για την κατεργασία δερμάτων, γλυφίδες για την κατασκευή εργαλείων απ μαλακά υλικά πως ξύλο, κκκαλο, κέρατο. Oι ομοιτητες και οι διαφορές στη μορφολογία και στις τεχνικές παραγωγής των λίθινων εργαλείων που βρίσκονται στις επιχώσεις των σπηλαίων χρησιμοποιήθηκαν ως χρονολογικοί και πολιτισμικοί δείκτες για να στηρίξουν την τριμερή διαίρεση της ΠΛ.E. σε Kατώτερη - Mέση - Aνώτερη. Σήμερα, βεβαίως, ο προσανατολισμς και η μεθοδολογία ης παλαιολιθικής έρευνας διευρύνθηκαν ούτως ώστε να αναδειχθεί η πολυ-

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

πλοκτητα του παλαιολιθικού τρπου ζωής, μέσα και έξω απ τα σπήλαια, στο πλαίσιο συνεργασίας με άλλες επιστήμες (γεωλογία, ανθρωπολογία, παλαιοβοτανική, ζωοαρχαιολογία κ.ά.).

Πλούσια ευρήματα Στην Eλλάδα, η μελέτη της ΠΛ.E. είναι νέος κλάδος και κατά συνέπεια οι γνώσεις μας για τη χρήση των σπηλαίων σε αυτή την περίοδο είναι αποσπασματικές. Oι αρχαιτερες ενδείξεις, πάντως, της παρουσίας του ανθρώπου προέρχονται απ ένα σπήλαιο, αυτ των Πετραλώνων (Xαλκιδική), που αποκαλύφθηκε το σχεδν ακέραιο κρανίο-σταθμς του Eυρωπαίου Homo erectus του Mέσου Πλειστοκαίνου (περίπου 700.000 250.000 χρνια) που αποτελεί κλειδί στο σενάριο της ανθρωπογένεσης. Eπειδή τα σπήλαια συχνά διασώζουν λείψανα αδιάλειπτης παρουσίας του ανθρώπου προσφέρουν στον αρ-

χαιολγο την ανεκτίμητη δυναττητα να παρακολουθήσει τη διαδοχή των πολιτισμικών φάσεων και να συναγάγει ιστορικά συμπεράσματα. Mια τέτοια δυναττητα προσφέρει η ευρύτερη περιοχή της BΔ Eλλάδας, στην οποία είναι ανασκαμμένα 5 σπήλαια (έρευνες της αγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής). Στο Aσπροχάλικο (Hπειρος) του οποίου η στρωματογραφία καλύπτει τα τελευταία 100 χιλιάδες χρνια, βρέθηκαν πλούσιες λιθοτεχνίες της Mέσης και Aνώτερης ΠΛ.E. καθώς και χιλιάδες θραύσματα οστών ζώων, υπολείμματα διατροφής των χρηστών του σπηλαίου. Aπ την άλλη πλευρά της Πίνδου, στη Θεσσαλία, οι πρσφατες έρευνες της Eφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας στο σπήλαιο Mούτα Θεπετρας αποδεικνύουν επίσης τη συνεχή χρήση της θέσης κατά τη Mέση και Aνώτερη ΠΛ.E. με σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα, μεταξύ των οποίων και ανθρώπινα οστά. Eπιβεβαιώνεται έτσι η

παρουσία του ανθρώπου σε μια περιοχή για την οποία μέχρι τώρα υπήρχαν μνο αποσπασματικά στοιχεία απ υπαίθριες θέσεις. Oι ενδείξεις για τη χρήση των σπηλαίων κατά την Aνώτερη ΠΛ.E. (περίπου 35.000-10.000 Π.Σ.) είναι περισστερες και προέρχονται απ αρκετές περιοχές της Eλλάδας (Hπειρος, Kέρκυρα, Bοιωτία, Aργολίδα), παρέχοντας έτσι τη δυναττητα να μελετηθούν οι στρατηγικές επιβίωσης του προϊστορικού ανθρώπου σε διάφορες οικολογικές ζώνες. Στο διάστημα απ 20.000 - 10.000 πριν απ σήμερα, οι μελέτες των ευρημάτων απ το σπήλαιο της Kαστρίτσας (Hπειρος) κατέδειξαν την εκμετάλλευση ευρέως φάσματος άγριας πανίδας (ελάφια, μεγάλα βοοειδή, ίπποι), ενώ στη βραχοσκεπή Kλειδί πιστοποιήθηκε το κυνήγι αποκλειστικά και μνον άγριων αιγαγροειδών. Στις παραπάνω θέσεις τεκμηριώθηκε επίσης η εξέλιξη του τρπου παραγωγής του εργαλειακού εξοπλισμού, απ λιθοτεχνίες φολίδων της Mέσης σε λιθοτεχνίες λεπίδων καθώς και μικρολιθικών εργαλείων κατά την Aνώτερη Παλαιολιθική.

Σπήλαιο Φράγχθι H μετάβαση απ το κυνηγετικ συλλεκτικ στάδιο σε εκείνο της παραγωγής τροφής (εξημέρωση ζώων και φυτών) μάς είναι για τον Eλλαδικ χώρο γνωστή πάλι μνον απ ένα σπήλαιο, το Φράγχθι στην Aργολίδα (έρευνες της Aμερικανικής Σχολής Kλασικών Σπουδών). Eκεί, μέσα σε μια στρωματογραφική αλληλουχία χωρίς διακοπή απ τη Mέση ΠΛ.E. ως και τη Nεολιθική Eποχή αντιπροσωπεύεται και η Mεσολιθική περίοδος (περίπου 10.000 πριν απ σήμερα). Tα πολυάριθμα ευρήματα δείχνουν τη διεύρυνση της οικονομικής βάσης μέσω της κατανάλωσης άγριων φυτών και θαλάσσιας πανίδας. H πρώτη βεβαιωμένη ταφή νεκρού στον Eλλαδικ χώρο προέρχεται απ τις ίδιες αυτές Mεσολιθικές επιχώσεις. Aπ’ αυτές προέρχεται επίσης οψιανς της Mήλου, γεγονς που αποτελεί μαρτυρία για την αρχή της ναυτιλίας στη Mεσγειο κατά τη Mεσολιθική εποχή, και την πρώιμη διακίνηση του οψιανού. Eπιπλέον, στις διαδοχικές επιχώσεις στο σπήλαιο αυτ για πρώτη φορά βεβαιώνονται στρωματογραφικά τι υπάρχει κεν ανάμεσα στη Mεσολιθική και Nεολιθική εποχή. Eτσι, πως είναι γνωστ απ τα προκεραμικά στρώματα στη Θεσσαλία αλλά και στο Φράγχθι, παρτι ορισμένες Mεσολιθικές τεχνικές συνεχίζονται στη Nεολιθική λιθοτεχνία, η πανίδα (αιγοπρβατα, χοίροι,βοοειδή) και η χλωρίδα (σιτάρι - κριθάρι φακή) εμφανίζονται ήδη εξημερωμένες και χωρίς σχέση με τους ελλαδικούς άγριους «προγνους» τους. Kαι η κεραμεική, αν και απλή, σε λα τα αρχαιτερα νεολιθικά στρώματα, στα οποία απαντάται, συμπεριλαμβανομένης και της Kρήτης (σπήλαια Γερανίου - Aκρωτηρίου Xανίων) εμφανίζεται τεχνικά πλήρως εξελιγμένη. Πρκειται για μια γκριζμαυρη, σκούρα φαιά ή ερυθρφαιη κεραμική με στιλβωμένη ή γυαλισμένη επιφάνεια που συχνά παρουσιάζει δύο τνους, απ

Στο εσωτερικ του σπηλαίου Πετραλώνων (Xαλκιδική) αποκαλύφθηκε το σχεδ ν ακέραιο κρανίο - σταθμ ς του Eυρωπαίου Homo erectus του Mέσου Πλειστοκαίνου (περίπου 700.000 - 250.000 χρ νια).

το ψήσιμο σε ανοιχτή φωτιά. Xαρακτηρίζεται απ μεγάλη ομοιογένεια, γεγονς που δεν αφήνει αμφιβολία για την κοινή καταγωγή της. Στη διάρκεια της αρχαιτερης και της Mέσης Nεολιθικής, η χρήση των σπηλαίων ως χώρων μνιμης ή εποχικής κατοίκησης, αποθήκευσης, εργασίας ή και καταυλισμού ζώων αλλά και ταφής είναι αρκετά διαδεδομένη αντιπροσωπεύοντας το 20% των γνωστών εγκαταστάσεων τσο στον ελλαδικ χώρο σο και στην Kρήτη (Γεράνι Pεθύμνου - Kουμαρσπηλιο Xανιά). Aπ τη Mέση Nεολιθική, πως φαίνεται στο σπήλαιο της Θεπετρας, απαντώνται στο εσωτερικ των σπηλαίων ανθρώπινα και ζωμορφα ειδώλια, αλλά και μικρά αγγεία σε σχήμα τράπεζας προσφορών, ένδειξη κάποιας άσκησης μαγικών τελετουργιών για ευγονία και ευφορία. Mε το τέλος της Mέσης και την αρχή της Yστερης Nεολιθικής παρατηρείται μια αλλαγή στον αριθμ και στον τύπο των οικισμών που συνεπάγεται αλλαγή και στην οικονομία. Παράλληλα νέοι κεραμεικοί τύποι επικρατούν σε ολκληρο σχεδν τον ελλαδικ χώρο. Γνωστά κέντρα, πως η Λέρνα στην Aργολίδα και η Aσέα στην Aρκαδία και η Kρινθος εγκαταλείπονται είτε μειώνεται δραστικά η εμβέλειά τους, ενώ η χρήση των σπηλαίων, εμφανίζεται σε μεγαλύτερη συχντητα, αντιπροσωπεύοντας το 50% του συνλου των οικισμών. Aυτ είναι ιδιαίτερα αισθητ στη Nτια Eλλάδα. Παράλληλα η αύξηση οστών αιγοπροβάτων στα οργανικά κατάλοιπα παρέχει σαφείς ενδείξεις για την αλλαγή στην.1καλλιεργήσιμης γης που φαίνεται τι υποδεικνύει η μεταφορά και η εγκατάλειψη πεδινών οικισμών, για κάποιους οικολογικούς προφανώς λγους. Tα σπήλαια λοιπν χρη-

σιμοποιούνται απ τους κτηνοτρφους και απ άλλες ομάδες ανθρώπων που έχουν ανάγκη εποχιακής κατοικίας και χώρων αποθήκευσης προϊντων. Tο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια της Eύβοιας που ανασκάφτηκε απ την Eφορεία Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας και στο εσωτερικ του οποίου βρέθηκαν και ταφές, ανήκει σ’ αυτήν την κατηγορία. Aνάμεσα στα σπήλαια που εμφανίζονται ως μεγάλα κέντρα στη διάρκεια της Yστερης και Tελικής Nεολιθικής, είναι το Φράγχθι, η Aλεπτρυπα στη Mάνη, η Kλένια Kορινθίας, το Kεφαλάρι Aργους, το σπήλαιο του Nέστορος στη Mεσσηνία. Eνα άλλο κέντρο φαίνεται να είναι και το σπήλαιο στο Γεράκι της Λακωνίας, που γίνονται ανασκαφές της Eφορείας Σπηλαιολογίας. H Aλεπτρυπα, επάνω στη θαλάσσια οδ απ το Aιγαίο προς τα Δυτικά και την Aδριατική είναι μεγάλο γεωργικ-κτηνοτροφικ κέντρο, πως δείχνει ο μεγάλος αριθμς αποθηκευτικών πίθων και οστών ζώων. Tο μεγάλο μέγεθος του σπηλαίου μπορούσε να στεγάσει μια σχετικά πολυπληθή κοιντητα, πως δείχνουν οι εστίες και οι πηλένδυτοι αποθηκευτικοί βθροι. Eπιπλέον ήταν εφοδιασμένο με λίμνη γλυκού νερού στο εσωτερικ του. Στο χώρο των Kυκλάδων, η ανασκαφή του σπηλαίου Zα στη Nάξο συμπληρώνει το κεν για τον πολιτισμ των Kυκλάδων μετά το τέλος του πολιτισμού του Σάλιαγκου και παρέχει ευρήματα μεγάλης σημασίας για τις σχέσεις των Kυκλάδων με την Aττική, την Kέα και τα νησιά του ανατολικού Aιγαίου. Στην Yστερη Nεολιθική ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν χάλκινα ευρήματα (εργαλεία ή και κοσμήματα) απ τα σπήλαια Aλεπτρυπα, Zα Nάξου, Kίτσου κοντά στο Λαύριο, και απ την Kεφάλα της Kέας και τα Πευκάκια της Θεσσαλίας. H

Yστερη Nεολιθική αντιπροσωπεύεται πολύ καλά στην Kρήτη, που δεσπζει ο μεγάλος οικισμς στην Kνωσ.

Xώροι ταφής Mε το πέρασμα στην Eποχή του Xαλκού παρατηρείται δραστική μείωση στη χρήση των σπηλαίων που αντιπροσωπεύουν το 3% των οικισμών. Xρησιμοποιούνται κυρίως ως πηγές προσπορισμού αγαθών, ως δευτερεύοντες και αποθηκευτικοί χώροι ή ως χώροι ταφής. Στην Kρήτη ειδικά υπάρχουν στοιχεία κατοίκησης και αχνές ενδείξεις λατρείας. Xαρακτηριστικ παράδειγμα χρήσης σπηλαίου αυτήν την εποχή αποτελεί το σπήλαιο Bουλιαγμένης στην Περαχώρα, που βρίσκεται σε μικρή απσταση απ τον οικισμ της Πρώτης Eποχής του Xαλκού. Oπως αποδείχτηκε απ ανασκαφική έρευνα της Συνέχεια στην 12η σελίδα

Λίθινη αιχμή δ ρατος απ το σπήλαιο Mούτα Θε πετρας (Θεσσαλία).

KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

11

Συνέχεια απ την 11η σελίδα

Eφορείας Σπηλαιολογίας, χρησίμευε αποκλειστικά και μνο ως οστεοφυλάκιο. Στα χαμηλτερα σημεία του επικλινούς θαλάμου του είχε συγκεντρωθεί τεράστιος αριθμς οστών χωρίς καμιά συνοχή. Πολλά κρανία μως βρέθηκαν τοποθετημένα με επιμέλεια το ένα δίπλα στο άλλο κατά μήκος των τοιχωμάτων του θαλάμου. Aνάμεσα στα οστά βρέθηκε πρωτοελλαδική κεραμεική (περίπου 2800 2000 π.X.)

Λατρευτικά ιερά Στην Kρήτη τα σπήλαια χρησιμοποιήθηκαν ήδη στη 2η χιλιετία ως χώρος λατρείας, σε συνδυασμ, με τα ιερά κορυφής, τα ανακτορικά και τα οικιακά ιερά. Tο σπήλαιο Ψυχρού ταυτίζεται συνήθως με το Δικταίο Aντρο, που σύμφωνα με μεταγενέστερες φιλολογικές μαρτυρίες γεννήθηκε ο Δίας. Tο γεγονς μως τι οι διάφορες μυθικές παραλλαγές τοποθετούν τη γέννηση ή τα παιδικά χρνια του Δία σε διάφορα σπήλαια της Kρήτης, πως το Iδαίο Aντρο, δείχνει τι αρχικά δεν υπήρχε μύθος για τον τπο που γεννήθηκε ο νεαρς προελληνικς θες της βλάστησης που αργτερα ταυτίστηκε με τον Δία των Eλλήνων. Mε πρτυπο ίσως τον κρητικ μύθο έδειχναν και σ’ άλλα μέρη της Eλλάδας τη σπηλιά που γεννήθηκε και μεγάλωσε ο μεγαλύτερος ελληνικς θες, [π.χ. στο Λύκαιο, στην Aρκαδία, με πανάρχαια, πως φαίνεται απ την περιγραφή του Παυσανία, λατρεία της Pέας και του Δία). Eνα άλλο σημαντικ ιερ - σπήλαιο της Kρήτης είναι της Aμνισού, αφιερωμένο στην Eιλείθυια, την προελληνική θεά του τοκετού που έδωσε κατάλοιπα λατρείας απ τη μινωική περίοδο μέχρι τα ύστερα ρωμαϊκά χρνια. Γύρω απ ένα τεράστιο σταλαγμίτη ανεικονική ίσως παράσταση της θεάς, οι γυναίκες άφηναν τα αναθήματά τους - αγγεία, ειδώλια, κ.λπ. προσπαθώντας να εξευμενίσουν τη φοβερή χθνια θετητα. Tο σπήλαιο αυτ αποτέλεσε ίσως στα ιστορικά χρνια το πρτυπο –αν δεν ήταν κοινή λαϊκή πεποίθηση– της συχνής λατρείας σε σπήλαια γυναικείων θεοτήτων που σχετίζονται με τη γέννα και την ανατροφή των παιδιών. Aπ τα αρχαϊκά χρνια ώς το τέλος της αρχαιτητας πολλά είναι τα σπήλαια που αφιερώνονται στην Aρτεμη που ως Aρτεμη - Eιλείθυια, Λοχία, Bραυρωνία είναι η κατεξοχήν ελληνική θεά που αντικατέστησε την προελληνική Eιλείθυια ή άλλες τοπικές θετητες πως η Iφιγένεια στη Bραυρώνα δέχονται συχνά την λατρεία των επίτοκων γυναικών. Mέσα στο σκοτειν χώρο τους προσπαθούσαν με τις προσφορές τους να μετατρέψουν σε ευμενείς τις χθνιες θετητες που απειλούσαν με θάνατο μητέρα και παιδί. Σε αρκετά σπήλαια αφιερωμένα στις Nύμφες βρέθηκαν αναθηματικά ειδώλια που παριστάνουν γυναίκες έγγυες ή σε στάση τοκετού. Σε σπήλαιο στο χωρι Πιτσά της Kορίνθου με βεβαιωμένη λατρεία της Nύμφης απ τον 7ο π.X. αιώνα εκτς απ τα ειδώλια, ένας πήλινος γραπτς πίνακας απεικονίζει το πρ-

12

Aποψη του σπηλαίου Φράγχθι στην Aργολίδα. Tα αρχαιολογικά του ευρήματα παρέχουν πληροφορίες για τις ανθρώπινες δραστηρι τητες στην Eλλάδα απ την Παλαιολιθική έως και τη Nεολιθική Eποχή.

Aριστερά: ανθρώπινο κρανίο ηλικίας 14.000 ετών, απ το σπήλαιο Mούτα Θε πετρας (Θεσσαλία).Δεξία: πήλινο ειδώλιο, απ το σπήλαιο Mούτα Θε πετρας (Θεσσαλία).

βατο που θα θυσιαστεί να οδηγείται απ τους λατρευτές ζωνταν στις Nύμφες. H αρχαιτερη γραπτή μαρτυρία για λατρεία των Nυμφών μέσα στα σπήλαια βρίσκεται στην Oδύσσεια. Στη σπηλιά των Nαϊάδων Nυμφών άφησαν κοιμισμένο τον Oδυσσέα οι Φαίακες και σ’ αυτές προσεύχεται μλις ξυπνήσεις ο ήρωας. Mε τις Nύμφες, πνεύματα των νερών, των δέντρων και της ελεύθερης φύσης συνδέθηκε η λάτρεια στο σπήλαιο του Eρμή και αργτερα του Πάνα, του ποιμενικού θεού της Aρκαδίας. O Eρμής, ως χθνιος θες που οδηγεί τις ψυχές στον Kάτω Kσμο, αλλά και ο Παν, προστάτης των ποιμνίων έχει θέση στη λατρεία μέσα στις σπηλιές. Γυιος μιας Nύμφης, της Mαίας, γεννήθηκε

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

και ο ίδιος μέσα στη σπηλιά της Kυλλήνης. Στα κλασικά και μεταγενέστερα αναθηματικά ανάγλυφα που τα περισστερα προέρχονται απ λατρευτικά σπήλαια παριστάνεται να οδηγεί τις Nύμφες: Eρμής Nυμφαγέτης είναι άλλωστε ένα απ τα πολλά επίθετά του. H λατρεία του Πάνα, του κατεξοχήν Aρκαδικού ποιμενικού θεού, που οι επικρατέστεροι μύθοι τον θέλουν γιο του Eρμή, είναι μεταγενέστερη έξω απ την Aρκαδία. H λατρεία του μως, στα σπήλαια μαζί με τις Nύμφες και τον Eρμή δεν φαίνεται να προέρχεται απ τον τπο της καταγωγής του. Στην Aρκαδία και γενικά στην Πελοπννησο λα τα ιερά που αναφέρουν οι πηγές, και κυρίως ο Παυσανίας κι αυτά που ανασκάφησαν, ήσαν υπαίθρια.

Στα σπήλαια εκτς απ τις Nύμφες, που συχνά είχαν και μαντικές ιδιτητες, τον Eρμή και τον Πάνα, λατρεύονταν και άλλοι θεοί (Aρτεμις Aπλλωνας - Aφροδίτη - Aσκληπις). H μέχρι σήμερα, μως, αρχαιολογική έρευνα και η μελέτη των πηγών έχει αποδείξει τι στη φαντασία των βοσκών και γεωργών του ιστορικού ελληνικού χώρου, οι αδιαμφισβήτητοι κάτοχοι των παλαιών ήσαν οι Nύμφες, ο Eρμής και ο Πάνας και σ’ αυτούς προσεύχονταν και άφηναν τα φτωχά τους αφιερώματα. Συνεργάστηκαν οι αρχαιολγοι, Mαργαρίτα Kουμουζέλη, Eλένη Kοτζαμποπούλου, Eλένη Παπαδοπούλου, Eλένη Στραβοπδη, Mιράντα Xατζιώτη, Γιάννης Tζεδάκις.(Tης Eφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας – YΠΠO).

AΦIEPΩMA

H λατρεία του Πάνα Tα σημαντικτερα σπήλαια της Aττικής που ήταν αφιερωμένα στον τραγοπδαρο θε Tης Xάρις Δεληγιώργη Aρχαιολγου - ιστορικού, μέλους της E.Σ.E.

H EΛΛHNIKH μυθολογία δεν αποτελείται απ μια ενιαία σειρά αφηγήσεων, αλλά απ μύθους που ενώ κινούνται γύρω απ ένα κεντρικ άξονα έχουν δεχτεί επιδράσεις, διαφοροποιήσεις και ιδιομορφίες απ τις περιοχές που έγιναν αποδεκτοί. Aυτ ισχύει και για τη λατρεία του τραγοπδαρου θεού Πάνα η οποία, ενώ φέρει χαρακτηριστικά της αρκαδικής της προέλευσης, ταν έκανε την εμφάνισή της στην Aττική και τον υπλοιπο ελλαδικ χώρο, δέχτηκε τοπικές επιδράσεις και διαφοροποιήσεις.

Oι Aθηναίοι Oσον αφορά τον αττικ χώρο ο μύθος λέει τι γύρω στο 450 π.X., κατά τη μάχη του Mαραθώνα, οι Aθηναίοι είχαν στείλει στη Σπάρτη τον περίφημο δρομέα Φειδιππίδη για να ζητήσει τη βοήθεια των Σπαρτιατών κατά των Περσών. Kοντά στην Tεγέα ο δρομέας συνάντησε το θε Πάνα ο οποίος τον διέταξε να πει στους Aθηναίους τι θα έχουν τη βοήθειά του κατά των Mήδων, εάν δεχτούν τη λατρεία του στο χώρο τους. (Παυσανίας: Aττικά τομ. 1 κεφ. 28, 4). Oι Aθηναίοι ίδρυσαν βωμ κοντά στα ιερά του θεού Aπλλωνα, στην Aκρπολη, και εισήγαγαν μ’ αυτ τον τρπο τη λατρεία του Πάνα. O θες κράτησε την υπσχεσή του και σκρπισε τον «πανικ» στους Πέρσες, προσφέροντας τη νίκη στους Aθηναίους. Aπ ττε έγινε ένας απ τους πιο αγαπητούς θεούς στο χώρο της Aττικής. Bέβαια για την ελληνική συνείδηση ο Πάνας αντιπροσώπευε την εικνα του ζώου και βοσκού και ήταν προσωποποίηση της αποτυχημένης και αχαλίνωτης σεξουαλικτητας. Mε τη μουσική του ικαντητα μπορούσε ν’ αναποδογυρίζει την ψυχοφυσική κατάσταση ενς ή πολλών ανθρώπων μέσα απ την εκδήλωση του πανικού.

Λατρεία Oι Aθηναίοι και οι άλλοι Eλληνες καθιέρωσαν ως τπο λατρείας του Πάνα τις σπηλιές, δημιουργώντας φυσικά ιερά, απομακρυσμένα απ τα αστικά κέντρα. Eκεί λάτρευαν και άλλες θετητες που είχαν σχέση με τη φύση και τη βουκολική ζωή: τον Eρμή και τις Nύμφες, τον Aπλλωνα Nμιο, τον Aχελώο και το Δινυσο. Oταν ο χώρος δεν προσφερταν για δημιουργία ιερού, προτιμούσαν να σκάψουν το βράχο, ώστε να πάρει μορφή κοιλώματος, παρά ν’ αναγείρουν να στο θε, πως έκαναν για τις άλλες θετητες. Mπορούμε να κατανοήσουμε αυτήν την τάση εάν

Σπηλαιμορφο νυμφαίο ανάγλυφο Πεντέλης. Aπεικονίζονται ο Πάνας, ο Eρμής και οι Nύμφες με συνοδεία αναθετών. (Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο).

αναλογιστούμε τι ο Πάνας αντιπροσώπευε κάποιο βοσκ περιτριγυρισμένο απ το κοπάδι του και καθισμένο σε βράχο, πως τον παρουσιάζουν τα περισστερα σπηλαιμορφα ανάγλυφα απ τα τέλη του 5ου αι. και σ’ λη τη διάρκεια του 4ου αι. π.X. H σπηλιά είχε μια συμβολική σημασία. Συμβλιζε κάτι που δεν ήταν απαραίτητο στο θε σο η λατρεία του υπήρχε μνο στην κακοτράχαλη δασώδη Aρκαδία, που λατρευταν σε ναούς και ιερά. Eκεί ο Πάνας δέσποζε τσο με την παρουσία του ώστε η περιοχή ονομαζταν «Πανία», απ το νομά του. Hταν το έμβλημα της εντητας του κοινού των Aρκάδων και συνλατρευταν με το Λυκαίο Δία. Eξω απ το χώρο της Aρκαδίας, η σπηλιά θύμιζε στους Aθηναίους τον τπο γένεσης του μύθου. H σπηλιά, ταυτισμένη με την ορεινή Aρκαδία και την υπσταση του θεού, αποτελούσε τον πλέον κατάλληλο χώρο που ο Eλληνας της Aττικής σκέφτηκε να τοποθετήσει τη θετητα απ τη στιγμή που τη μετέφερε στο δικ του τπο διαφορετικ γεωλογικά και πολιτιστικά απ τον τπο της γέννησής της. Aξιοσημείωτο είναι τι ο Παυσανίας δεν αναφέρει καμιά σπηλιά στην περιοχή της Aρκαδίας, αφιερωμένη στη θετητα. Aναφέρει τη λέξη «ιερά» διάσπαρτα σ’ λη την περιοχή. Aλλά «ιερ» μπορεί να θεωρηθεί και ένα βουν, πως το Mαίναλο ή το βουν της Λάμπειας, που άκουγαν τη φλογέρα του θεού, ή μια σπηλιά ή ένας νας που δεν υστερεί σε τίποτα απ τους ναούς που ήταν αφιερωμένοι σε άλλες θετητες π.χ. στην Hραία, στη Λυκσουρα, στο Mέγαρο της Δέσποινας που υπήρχε ιερ του Πάνα στο οποίο έφθανε κανείς περνώντας απ σκάλα.

O άνθρωπος των ιστορικών χρνων που δέχτηκε τον Aρκάδα θε στο δικ του τοπικ πλαίσιο, ήταν αδύνατο να του αφιερώσει να γνωρίζοντας τι αντιπροσώπευε η θετητα γι’ αυτούς που τη λάτρεψαν στη γεννέτειρά της.

Aρκαδία Aξίζει να σημειωθεί τι η Aρκαδία αντιπροσώπευε κάτι το διαφορετικ για τους υπλοιπους Eλληνες, κάτι που ήταν έξω απ το δικ τους πολιτισμ και την ψυχοσύνθεσή του. Παρ’ λα αυτά ο Πάνας δεν παρέμεινε ένας μέτοικος, ένας ξένος που κάποια στιγμή κατοίκησε στην Aττική, αλλά ένας θες που αγάπησαν και λάτρευαν οι κάτοικοί της. Θεωρούσαν μως τι ο μνος κατάλληλος τπος για να πραγματοποιηθεί το τυπικ τελετουργικ της λατρείας, αλλά και να εκφραστεί η τοπική της προέλευση ήταν η σπηλιά και χι ο νας των κλασικών χρνων. Aυτ υποδηλώνει τι κατά κάποιο τρπο έχουμε την αναβίωση της ίδιας της Aρκαδίας στο χώρο της Aττικής.

Σπήλαια της Aττικής αφιερωμένα στον Πάνα Σπηλιά Oινης B! Mαραθώνας. Aνακαλύφτηκε το 1957-58 απ τον έφορο αρχαιοτήτων Γ. Παπαδημητρίου. Σύμφωνα με τη στρωματογραφική έρευνα, τα ευρήματα καλύπτουν χρονολογικά την παλαιτερη νεολιθική εποχή μέχρι την υστεροελλαδική περίοδο III (1600 - 1100 π.X.). Nεολιθικά αγγεία με εγχάρακτη διακσμηση - αξίνα ανατολικής προέλευσης (2800 - 1900 π.X.), στρακα αγγείων τεχνοτροπίας της λεγμενης

του Διμηνίου, ανθρώπινοι σκελετοί θαμμένοι, σύμφωνα με το τυπικ της λατρείας της νεολιθικής εποχής, πιστοποιούν τι η σπηλιά λειτουργούσε σαν ιερ απ αρχαιοτάτων χρνων. Σύμφωνα πάντα με τη στρωματογραφική έρευνα η λατρεία σταμάτησε στα κλασικά χρνια και επανήλθε απ τον 5ο π.X. αιώνα έως τα ρωμαϊκά χρνια. Tα ευρήματα αυτών των χρνων είναι: ειδώλια Πανς, θηλυκές θετητες κ.ά. Σπηλιά Πάρνηθας (Λυχνοσπηλιά). Aνακαλύφτηκε το 1900 απ τον έφορο Σκια. Eγχάρακτη επιγραφή στην είσοδο δηλώνει τι ήταν αφιερωμένη στο θε Πάνα. Tα ευρήματα απέδειξαν σε (3) στρώματα τι η σπηλιά λειτούργησε σαν ιερ απ την προϊστορική περίοδο μέχρι και τους πρώτους χριστιανικούς χρνους. Aφορούν προϊστορική και μυκηναϊκή κεραμική, ερυθρμορφα αγγεία του 5ου αι., σειρά απ σπηλαιμορφα ανάγλυφα με παραστάσεις Nυμφών, Πανς Eρμή Aχελώου και πλήθος λυχναριών (σχεδν 2.000) με χριστιανικά σύμβολα. Σπήλαιο Πανς B.Δ. πλευρά Aκρπολης. Eδώ τοποθέτησαν για πρώτη φορά οι Aθηναίοι τη λατρεία του Πάνα. Iδρυσαν βωμ και σε κοιλώματα τοποθέτησαν αναθήματα. H ανασκαφή έγινε απ την Aρχαιολογική Eταιρεία το 1896. Nυμφαίο Πεντέλης Aττικής. Aνακαλύφτηκε το 1952 απ τον έφορο Γ. Παπαδημητρίου. Bρέθηκε άθικτο με σπουδαία ευρήματα που παρέχουν ενδείξεις για τον τρπο λατρείας. Σπηλαιμορφα ανάγλυφα ειδώλια, λυχνάρια πιστοποιούν λατρεία κυρίως Nυμφών μέχρι το 2ο αι. μ.X., οπτε το νυμφαίο καταστράφηκε απ την πτώση της οροφής του. Σπηλιά Nυμφολήπτου Bάρης. Aνασκάφθηκε το 1902 απ την αμερικανική Aρχαιολογική Eταιρεία. Eγχάρακτες επιγραφές σε ιωνικ και θηριαν αλφάβητο, ανδρική φιγούρα, σχεδν σε φυσικ μέγεθος, ακέφαλο άγαλμα καθιστής θετητας του 520 π.X. εξαιρετικά σπηλαιμορφα ανάγλυφα, ειδώλια, αγγεία και νμισμα Aθηνάς του 2 π.X. αι. αλλά και σειρά νομισμάτων των χρνων του M. Kων/νου και του αυτοκράτορα Aρκαδίου 408 μ.X., δηλώνουν τι η λατρεία συνεχίστηκε και στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Σπηλιά Δαφνιού (Aιγάλεω). Aνασκάφθηκε απ τον Γ. Tραυλ το 1937. Tα ευρήματα είναι μνο 5ου αι. π.X. (μελανμορφα αγγεία, λουτροφρος, ειδώλια). Σπηλιά Mεγάρων. Eμπεριστατωμένη ανασκαφή δεν έγινε. Tο 1965 χαρτογραφήθηκε απ μέλη της E.Σ.E. με υπεύθυνο τον K. Zερβουδάκη, ο οποίος παρουσίασε και πίνακα αρχαιολογικών ευρημάτων (στρακα αγγείων, ειδώλιο Πανς κ.ά.).

KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

13

Yπσκαφη σπηλιά Aγ. Xριστοδούλου στη Λίμνη Eυβοίας. O Eσταυρωμένος υποδηλώνει τη θέση του Iερού, αριστερά η κοιλτητα- πρθεση και δεξιά ο τοίχος - τέμπλο.

Σπηλαιώδης εκκλησία Aγίας Kυριακής στα Kαμπιά Eυβοίας. Στις σπηλαιώδεις εκκλησίες η Aγία Tράπεζα είναι πάντα κολλημένη στο βράχο της σπηλιάς.

Xριστιανικά λατρευτικά ιερά Oι υπσκαφες και σπηλαιώδεις εκκλησίες στον ελλαδικ χώρο Tου Θδωρου Σκούρα Mέλους του Δ.Σ. της E.Σ.E.

H KATAΦYΓH του ανθρώπου στις σπηλιές συνεχίστηκε και στους κάπως νετερους χρνους ταν τον ανάγκαζαν διάφορες έκτακτες περιστάσεις. Eκεί άφησε δημιουργήματα που αποδεικνύουν τι πολλές σπηλιές ήταν και είναι ακμα τποι χριστιανικής λατρείας αφού μέσα σ’ αυτές βρίσκονται εκκλησίες, οι οποίες αποτελούν ένα ξεχωριστ είδος μνημείων. Παράλληλα, δίνουν πολλές πληροφορίες για τη ζωή των ανθρώπνων της εποχής εκείνης, για τις κατασκευαστικές και καλλιτεχνικές τους ικαντητες και πολλά λαογραφικά στοιχεία. O τρπος κατασκευής αυτών των εκκλησιών, το δέσιμ τους με το περιβάλλον και η διαρρύθμισή τους, η οποία ανταποκρίνεται στους Iερούς Kαννες, οδηγήσανε τους ερευνητές να τις ξεχωρίσουν σε δυο ομάδες που τις ονομάσανε Yπσκαφες και Σπηλαιώδεις.

Yπσκαφες και Σπηλαιώδεις Yπσκαφες λέμε τις εκκλησίες που είναι μέσα σε σπηλιές και διαμορφώθηκαν με αφαίρεση μάζας απ τους βράχους της σπηλιάς, ενώ Σπηλαιώδεις ονομάζουμε αυτές που η διαμρφωσή τους έγινε με προσθήκη, δηλαδή με χτίσιμο τοίχων, τέμπλου, κ.ά.

14

Στον ελλαδικ χώρο χαρακτηριστικές Yπσκαφες είναι της Σαντορίνης και ορισμένες άλλες, κυρίως σε νησιά, πως το σπήλαιο του Oσίου Xριστοδούλου στη Λίμνη Eυβοίας. Σπηλαιώδεις είναι η εκκλησία της σπηλιάς του Nταβέλη στην Πεντέλη, η Aγία Eλεούσα στη λακωνική Mάνη, ο Aγιος Aθανάσιος στη Σκύρο και άλλες. Bασικ κοιν χαρακτηριστικ τους είναι τι λες βρίσκονται μέσα σε σπηλιές. Tα άλλα στοιχεία τους είναι προσαρμοσμένα σε αξεπέραστες δυσκολίες και ανάγκες, οι οποίες απορρέουν απ τη διαμρφωση της αίθουσας της σπηλιάς. Oι δυσκολίες αυτές ανάγκασαν τους δημιουργούς των εκκλησιών να ξεφεύγουνε πολλές φορές απ την παραδοσιακή τακτική. Eτσι στις Yπσκαφες που το χώρο τους αποτελεί ο θάλαμος της σπηλιάς και τα λειτουργικά τους τμήματα γίνονται με αφαίρεση, παρατηρούμε διάφορες αποκλείσεις απ τα κανονικά ακμη και στον προσανατολισμ της Aγίας Tράπεζας. Aντίθετα στις Σπηλαιώδεις που το χτίσιμο τοίχων διευκολύνει πολύ στη διαμρφωση και την πιστή τήρηση των κανονικών τύπων, η μνη παρέκκλιση που διαπιστώσαμε είναι τι μερικές έχουν μεγαλύτερο τον άξονα απ B. προς N. και μικρτερο τον απ A. προς Δ. Σε λες τις εκκλησίες αυτές η Aγία Tράπεζα, αφαιρετικά ή προσθετικά διαμορφωμένη, είναι πάντα κολλημένη στο βράχο της σπηλιάς, ακμα και εάν υπήρχε δυναττητα να τοπο-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

θετηθεί στο κέντρο του ιερού. H θέση της μπορεί να είναι σε οποιοδήποτε σημείο του βράχου είτε διτι οι κατασκευαστές προσπαθούσαν να της δώσουν σο το δυνατν πιο σωστ προσανατολισμ, είτε διτι υπήρχε κάποια φυσική κοιλτητα που διευκλυνε στην κατασκευή της. Tο μνο πράγμα που κρατιέται πιστά απ λη την παραδοσιακή τακτική είναι η θέση της πρθεσης, πάντα αριστερά απ την Aγία Tράπεζα στον ίδιο τον ανατολικ ή τον πλαϊν βοριν τοίχο. Eπειδή η πρθεση συμβολικά παριστάνει το σπήλαιο που γεννήθηκε ο Xριστς, με αφαίρεση ή προσθήκη της δίνουν σπηλαιώδες σχήμα. Eνώ στις Σπηλαιώδεις εκκλησίες το τέμπλο είναι χτιστ, στις υπσκαφες τη θέση του τέμπλου έχει ένας βράχος της σπηλιάς που πάνω του τοποθετούνται οι εικνες με την κανονική τάξη πως σε λες τις εκκλησίες. Σε πολλές υπάρχουν θαυμάσιες βυζαντινές ή μεταβυζαντινές τοιχογραφίες.

Δημιουργία Oι αιτίες της δημιουργίας των εκκλησιών αυτών αρχίζουν απ τα πρώτα χριστιανικά χρνια και βασικτερες είναι. Oι διωγμοί που ανάγκαζαν τους χριστιανούς να καταφεύγουν σε απρσιτες περιοχές που χωρίς το φβο των διωκτών τους λάτρευαν το θε και προσεύχονταν. Aπδειξη αυτού είναι οι απμερες και απκρημνες θέσεις των περισστερων

απ τις εκκλησίες αυτές. Oι ερημίτες και οι αναχωρητές, θέλοντας να αποφύγουν τους πειρασμούς του περιβάλλοντος καταφεύγανε σε σπηλιές «ίνα τω θεώ προσομιλώσι και Aυτώ μνω αρέσκωσιν» και τις μετατρέπανε σε εκκλησιές. Aυτή η φυγή μεμονωμένων ανθρώπων έγινε κύμα την εποχή των διωγμών του Δεκίου το 249 - 251 και κορυφώθηκε το 303 - 312 στο μεγάλο διωγμ του Διοκλητιανού. Aλλη αιτία δημιουργίας εκκλησιών σε σπήλαια, είναι οι εικνες που βρέθηκαν κατά καιρούς μέσα σε σπηλιές που τις έκρυβαν οι Xριστιανοί κατά τις επιδρομές των τουρκικών ορδών ή των πειρατών. Aκμα το 1774 η Συνθήκη του Kιουτσούκ-Kαϊναρτζή επέτρεπε στους Eλληνες να χτίζουν εκκλησιές αλλά η Πύλη δεν τήρησε τον ρο αυτ και καταπατώντας την απαγρευση διαμρφωναν τις σπηλιές σε εκκλησιές. Tο 437 ο Aυτοκράτορας του Bυζαντίου Θεοδσιος ο B’ εξέδωσε το «Διάταγμα κατά των εθνικών» με το οποίο επέβαλε την μετατροπή των αρχαίων ναών σε χριστιανικούς. Tτε πολλά απ τα αρχαία λατρευτικά άντρα έγιναν εκκλησιές. Στον ελλαδικ χώρο, η χρονολογία των εκκλησιών που δημιουργήθηκαν σε σπηλιές, αρχίζει τον 5ο αιώνα, ενώ για ορισμένες υπάρχουν γραπτές αποδείξεις. Aνάμεσά τους η εκκλησιά του Oσιου Xριστοδούλου (10ου αιώνα), η εκκλησιά του Aγίου Aθανασίου στη Σκύρο, που δημιουργήθηκε το 1602, κ.ά.

AΦIEPΩMA

Bάραθρα και καταδύσεις O ειδικ ς εξοπλισμ ς και οι τεχνικές γνώσεις για την εξερεύνηση σπηλαίων και υπ γειων ποταμών Tων Kώστα Παλιοδήμου, Iάκωβου Kαρακωστάνογλου Mελών του ΣΠ.EΛ.E.O

TO ΣKOTEINO στμιο του βαράθρου «Προβατίνα»στην Hπειρο, ανοιγταν μπροστά μας απειλητικ. Tο βάθος του πρέπει να ήταν 405 μέτρα, σύμφωνα με εκτιμήσεις Aγγλων, που είχαν κατέβει εκεί το 1968. H πέτρα που ρίξαμε στο χάος διέγραψε μια σιωπηλή πορεία μερικών δευτερολέπτων, έως να ακούσουμε τον υπκωφο θρυβ της, τη στιγμή που έφθασε στον πυθμένα. Tο ταξίδι στο άγνωστο άρχιζε. Aνοίξαμε τρύπες στον βράχο με σπηλαιολογικ τρυπάνι και βάλαμε ειδικά καρφιά. Eπάνω τους βιδώσαμε πλακέτες και περάσαμε τους κρίκους ασφαλείας, απ τους οποίους θα κρεμιταν το σχοινί και επάνω του εμείς. Tο ειδικ σπηλαιολογικ σχοινί που είναι νάυλον μεγάλης αντοχής, ήταν περίτεχνα μαζεμένο σε ένα σάκκο. O πρώτος που κατέβηκε και «αρμάτωσε», μως λέμε το σπήλαιο, κρέμασε το σάκκο με το σχοινί απ τη σπηλαιολογική του ζώνη. O σάκκος κρεμταν κάτω απ τα πδια του έτσι ώστε το σχοινί να ξετυλίγεται χωρίς να μπερδεύεται, για να μην ενοχλεί την κατάβαση του σπηλαιολγου που τοποθετούσε καρφιά στα σημεία τριβής. Oταν ασφάλισε το σχοινί και το πέρασε μέσα απ το ντεσαντέρ (μηχανισμ κατάβασης), βγήκε στο κεν, με απλυτη ασφάλεια και ελεγχμενη ταχύτητα κατάβασης. Σιγά-σιγά, άρχισε να χάνεται απ τα μάτια μας, και πέρασε μια ώρα έως τη στιγμή που έδωσε το σήμα τι πάτησε στον πυθμένα, για να ακολουθήσουν οι υπλοιποι. Oταν φθάσαμε εκεί, νιώσαμε διαπεραστικ κρύο. Tο χινι που είχε πέσει τον χειμώνα δεν είχε λιώσει εντελώς. Στο βάθος των 405 μέτρων μλις που φαινταν το φως στο στμιο του βαράθρου και εμείς νιώθαμε ασήμαντοι μπροστά στο μεγαλείο της φύσης. Mετά την έρευνα και τη φωτογράφιση του βαράθρου, άρχισε η διαδικασία της ανάβασης. Περάσαμε το σχοινί μέσα στα ειδικά φρένα που χρησιμοποιούνται για την ανάβαση και τα οποία μας βοηθούν να γαντζωνμαστε πάνω στο σχοινί και σιγά σιγά να αναρριχούμαστε σε αυτ, πως επίσης και να σταματάμε κατά τη διαδρομή για ανάπαυση. Mε την αποστολή αυτή του Σπηλαιολογικού Eλληνικού Eξερευνητικού Oμίλου (ΣΠ.EΛ.E.O) επαληθεύτηκε τι η «Προβατίνα» είναι το μεγαλύτερο κατακρυφο βάραθρο στην Eυρώπη και το δεύτερο στον κσμο με βά-

Eίσοδος βαράθρου και κατάβαση με σχοινί.

θος 405 μ. Mοιάζει με πηγάδι που φαρδαίνει στον πυθμένα, παρουσιάζει κυρίως αθλητικ ενδιαφέρον και δεν διαθέτει διάκοσμο. Tα βάραθρα εξερευνούνται με την τεχνική που περιγράψαμε και ποικίλλουν, ως προς τη μορφολογία τους. Oρισμένα είναι κλιμακωτά. Στα βάραθρα αυτά, κάθετα και οριζντια τμήματα εναλλάσσονται σχηματίζοντας πατάρια ή αίθουσες, μικρές ή μεγάλες και με εντυπωσιακ πολλές φορές διάκοσμο απ σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Aλλα έχουν λίμνες, με αποτέλεσμα η συνέχιση της εξερεύνησης να απαιτεί κολύμπι ή χρήση φουσκωτών βαρκών. Eπίσης, υπάρχουν και βάραθρα στα οποία χύνονται νερά ποταμών και ονομάζονται καταβθρες.

Aγία Tριάδα Mία ακμη ενδιαφέρουσα μορφή υπγειου φυσικού πλούτου είναι τα

υπγεια ποτάμια, που η εξερεύνησή τους αποτελεί μοναδική εμπειρία. Xαρακτηριστικ δείγμα αποτελεί η Aγία Tριάδα Kαρύστου. Tο υπγειο μήκος του ξεπερνά τα 2 χλμ. και η πορεία του είναι ανοδική προς την καρδιά του βουνού. Mέχρι το 1982 ήταν προσπελάσιμα τα 400 πρώτα μέτρα του σπηλαίου. Στο σημείο αυτ, υπήρχε σύγκλιση βράχων που έφθαναν μέχρι την επιφάνεια του νερού, παρεμποδίζοντας τη διέλευση στο ενδτερο τμήμα του σπηλαίου. Δεν φαινταν να υπάρχει δίοδος, παρά μνο μία μικρή τρύπα, η οποία ήταν γεμάτη άμμο. Tο 1982, μέλη του Σπηλαιολογικού Eλληνικού Eξερευνητικού Oμίλου (ΣΠ.EΛ.E.O) μαζί με Aγγλους σπηλαιολγους κατάφεραν να ξεπεράσουν το εμπδιο αυτ με σπηλαιοκατάδυση. Eπειτα απ μερικά μέτρα υποβρύχιας διαδρομής, οι σπηλαιοδύτες, αναδύθηκαν σε χερσαίο τμήμα και άρχισαν να σκάβουν τούνελ στην περιοχή της

αμμώδους τρύπας. Tο ίδιο έκαναν απ την άλλη πλευρά τα υπλοιπα μέλη της αποστολής, με αποτέλεσμα τη διάνοιξη γαλαρίας (διαστάσεως 0,5 μ. πλάτος 0,5 μ. μήκος), που έκτοτε αποτελεί το πέρασμα για το εσωτερικ του σπηλαίου. Mετά το πέρασμα αυτ ανοίγεται μία μεγάλη αίθουσα που υπάρχει ένας μαγευτικς καταρράκτης, ύψους 40 μέτρων. Tα νερά του πέφτουν με δύναμη δημιουργώντας θρυβο και δυνατ ρεύμα αέρα. H αναρρίχηση στον καταρράκτη αυτ, που είναι ο μεγαλύτερος σε ελληνικ σπήλαιο, είναι δύσκολη γιατί τα τοιχώματα της σπηλιάς είναι λεία, γλιστερά και με αρνητική κλίση. Mετά την προσπέλασή του, ακολουθούν μικρτεροι καταρράκτες που σχηματίζουν μορφες λιμνούλες, αίθουσες στολισμένες με σταλακτίτες και σταλαγμίτες και σιφνια, δηλαδή γαλαρίες γεμάτες με νερ μέχρι την οροφή, που το Συνέχεια στην 16η σελίδα

KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

15

Σπηλαιοκατάδυση στο σπήλαιο – υπγειος ποταμς «Bλυχάδα» Διρού Mάνης. Συνέχεια απ τη 15η σελίδα

πέρασμά τους προϋποθέτει σπηλαιοκατάδυση.

Σπηλαιοκατάδυση Aξίζει να σημειωθεί, τι η σπηλαιοκατάδυση είναι απαραίτητη σε σπήλαια που καταλήγουν ή αρχίζουν σαν σιφνι, γιατί είναι αδύνατο να ερευνηθούν με τις κλασικές μεθδους. Tέτοια σπήλαια είναι τα υπγεια ποτάμια και πηγές («Aγία Tριάδα» Kαρύστου, «Nεροσπηλιά» Oρθρης), τα υπγεια ποτάμια - καταβθρες («Mανίκια» Eυβοίας, «Nεστάνη» Aρκαδίας), τα βάραθρα («Γερμανικ» Bουλιαγμένης). Eπίσης, πηγές που έχουν τη μορφή λίμνης (Bουλιαγμένη, «Kολέθρα» Eυβοίας), υποθαλάσσιες πηγές ή γλυφάδες (Aνάβαλος Aργολίδος), ρουφήχτρες (Δεύτερο Λιμανάκι Bουλιαγμένης) και ενάλια σπήλαια («Bατσινίδι» Προαστίου Mάνης). H σπηλαιοκατάδυση απαιτεί ειδικ εξοπλισμ και τεχνικές γνώσεις. O σπηλαιοδύτης εξοπλίζεται με αναπνευστική συσκευή, δηλαδή δύο μπουκάλες με ανεξάρτητο μεταξύ τους αέρα, δύο ρυθμιστές, δύο μανμετρα, πέδιλα, μάσκα, βαρίδια κ.ά. Kράνος, με προσαρμοσμένα πάνω του φωτιστικά και τον «μίτο της Aριάδνης» που είναι ένα σχοινάκι λεπτ, ανθεκτικ και τυλιγμένο σε ειδικ καρούλι. Eπειδή ο πρώτος σπηλαιοδύτης θολώνει συχνά τα νερά του σιφονιού με το πέρασμά του, ο μίτος χρειάζεται για να τον ακολουθούν οι επμενοι και να μην χαθούν στην επιστροφή. Στην σπηλαιοκατάδυση ο πιο έμπειρος της ομάδας παίρνει τον μίτο, τον δένει καλά στο σημείο αναχώρησής του, ανάβει τα φωτιστικά του και βουτάει στο σιφνι που πρκειται να εξερευνηθεί. Tο σκοτάδι είναι βαθύ και οι δέσμες των φωτιστικών το διαπερνούν. Oι μνοι ήχοι είναι των φυσσαλίδων που βγαίνουν απ τις αναπνευστικές τους συσκευές

16

και οι παλμοί της καρδιάς. Oι αισθήσεις είναι λες τεταμένες και σε επιφυλακή. Tο παραμικρ λάθος μπορεί να αποβεί μοιραίο.

Eξοπλισμ ς Aπ τα παραπάνω γίνεται φανερ πως κάθε μορφή σπηλαίου απαιτεί ιδιαίτερη τεχνική εξερεύνησης και αντίστοιχο εξοπλισμ. Λίγα είναι τα σπήλαια που είναι εξ ολοκλήρου βατά. Aκμη και τα οριζντια παρουσιάζουν συχνά δυσκολίες προσπέλασης για διάφορους λγους, πως στενά περάσματα, γλιστερές και απτομες επιφάνειες, σημεία που απαιτούν αναρρίχηση ή αντιστήριξη, δαιδαλώδεις διαδρμους που δυσκολεύουν τον προσανατολισμ, λίμνες που απαιτούν φουσκωτές βάρκες ή κολύμπι με καταδυτικές στολές. Aξίζει να σημειωθεί, πως η σπηλαιολογία απαιτεί ομαδικ πνεύμα (είναι συλλογική απασχληση) και καλή εκπαίδευση. Προϋποθέτει λαχτάρα και αγάπη για την εξερεύνηση του αγνώστου, τλμη, έλλειψη κλειστοφοβίας, συγκροτημένη σκέψη και καλή φυσική κατάσταση (χωρίς ιδιαίτερες αθλητικές επιδσεις). H εξερεύνηση ενς σπηλαίου, πέρα απ την ψυχοσωματική ικανοποίηση των σπηλαιολγων, αποτελεί και κατάκτηση γνώσης. Mετά την εξερεύνηση οι ερευνητές σχεδιάζουν χάρτες, καταγράφουν τις παρατηρήσεις τους και συντάσσουν έκθεση αυτοψίας. Aντίγραφο της έκθεσης κατατίθεται στην Eφορία Παλαιοανθρωπολογίας–Σπηλαιολογίας του YΠ.ΠO, που είναι ο αρμδιος φορέας για χορήγηση άδειας εξερεύνησης. Oι πληροφορίες αυτές μπορούν να φανούν πολλαπλά χρήσιμες σε τοπικούς φορείς για ενδεχμενη τουριστική εκμετάλλευση ή υδροδτηση, σε γεωολγους, βιολγους, αρχαιολγους και σε συναδέλφους σπηλαιολγους για μελλοντικές και διεξοδικτερες εξερευνήσεις των ελληνικών σπηλαίων.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

Στολισμένη αίθουσα στο σπηλαιοβάραθρο Πολυδρσου Φωκίδος.

Eξερεύνηση στα νέα τμήματα της «Bλυχάδας» Διρού.

H κατάβαση σε βάραθρο απαιτεί ειδικ εξοπλισμ. KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

17

Kατάβαση στο βάραθρο «Προβατίνα» στην Hπειρο. Eίναι το μεγαλύτερο κατακρυφο βάραθρο στην Eυρώπη και το δεύτερο στον κσμο με βάθος 405 μ.

AΦIEPΩMA

Θρύλοι και παραδ σεις Λαογραφία των σπηλαίων Mελιδνι, Aγία Σοφία, Περιστέρι, Σεντνη και Δρακτρυπα Tης Aννας Πετρ χειλου Σπηλαιολ γου, αντιπροέδρου της E.Σ.E.

H EΛΛAΔA λγω των ασβεστολιθικών πετρωμάτων της έχει πολλά σπήλαια: οριζντια, κατακρυφα, λιμναία. Γνωστά είναι περίπου 8.000. Xωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: τα αρχαιολογικά, τα χριστιανικά και τα λαϊκά. Θα ασχοληθούμε με τα λαϊκά που υπήρξαν αντικείμενο θρύλων και παραδσεων. O λήσταρχος Nταβέλης χρησιμοποιούσε τρία κρησφύγετα στην περιοχή των Aθηνών, για λγους ασφαλείας. Eνα απ αυτά ήταν «Tων Aμώμων» Πεντέλης. Eκεί κοντά έκτισε τον πύργο της η Δούκισσα της Πλακεντίας η οποία ερωτεύτηκε τον λήσταρχο που την επισκεπτταν χρησιμοποιώντας μία υπγεια στοά η οποία συνέδεε το σπήλαιο με τον πύργο. Φυσικά τέτοια στοά δεν υπήρξε ποτέ. Tο βραχώδες σπήλαιο στην περιοχή «Nτριζα» Παλαιοπαναγιάς Σπάρτης, πήρε το νομά του απ τον λήσταρχο Φεγγαρά που το χρησιμοποιούσε ως ορμητήριο. Eκεί παγιδεύτηκε και εξοντώθηκε απ τους κατοίκους της περιοχής που ήταν εξαγριωμένοι μαζί του.

Tο «Kαταφύγγι» Oι κάτοικοι της περιοχής Διρού μετέτρεψαν το σπήλαιο «Kαταφύγγι» σε απρθητο οχυρ, ταν απειλήθηκαν απ επιδρομείς. H είσοδος του σπηλαίου καλύφθηκε με παχύ τοίχο και οπλισμένοι άνδρες φρουρούσαν ένα μικρ πέρασμα που εχρησιμοποιείτο ως είσοδος και σφράγιζε με ογκλιθο. Tα γυναικπαιδα έμεναν στον κάτω ροφο του σπηλαίου, που έμπαιναν απ μικρή τρύπα. Oταν τελείωσαν τα πολεμεφδια, κατέφυγαν στον κάτω ροφο και κώφευαν στις φωνές των επιδρομέων που τους καλούσαν να παραδοθούν. Πολεμιστές και γυναικπαιδα πέθαναν απ ασφυξία, ταν οι επιδρομείς άναψαν θειάφι, μπροστά στην τρύπα.Παρμοια τύχη είχαν οι κάτοικοι της περιοχής Kλιμαθιάς Kέρκυρας ταν κατέφυγαν στο σπήλαιο «Aνθρωπογράβα» για να σωθούν απ επιδρομείς. Eνας αργοπορημένος χωρικς εξαναγκάστηκε να αποκαλύψει την είσοδο, που οι επιδρομείς άναψαν φωτιά με πετρέλαιο. Oσοι ήταν στο σπήλαιο πέθαναν απ ασφυξία. Σώθηκε μνο ένας πετεινς που έφθασε στην άλλη άκρη του χωριού, διανύοντας τρία χιλιμετρα στο εσωτερικ του σπηλαίου. Tο λάλημά του ακούστηκε στο σπίτι του Bίζη που άνοιξε τρύπα και ελευθέρωσε τον πετειν.

18

Kρυστάλλινη βροχή απ σταλακτίτες, στο βαραθρώδες τριώροφο σπήλαιο που βρίσκεται στη θέση «Aντραβάνη» Δαφνίου Σπάρτης.

Φρικτ τέλος είχαν επίσης οι 370 Kρητικοί, που κατέφυγαν στο σπήλαιο «Mελιδνι» Pεθύμνου, στις 20 Oκτωβρίου 1823. Eπέλεξαν να πεθάνουν απ ασφυξία παρά να παραδοθούν στους Tούρκους που άναψαν θειάφι μπροστά στην είσοδο του σπηλαίου. Tα οστά τους τοποθετήθηκαν σε μνημείο στον πρώτο θάλαμο του σπηλαίου, που τιμάται η μνήμη τους κάθε χρνο με θρησκευτική τελετή. Στο σπήλαιο «Aγίας Σοφίας» Mιλάτου Λασιθίου, οι ορδές του Aγαρινού Xασάν έσφαξαν 3.600 άνδρες και γυναικπαιδα τα οποία αναζήτησαν καταφύγιο στο σπήλαιο. Στη συνέχεια κακοποίησαν τους νέους και τις νέες που πουλήθηκαν σαν σκλάβοι στην Aίγυπτο. Mαρτυρία του γεγοντος αποτελεί η σκαλισμένη επιγραφή που βρίσκεται πάνω απ την αριστερή είσοδο: «ΣΘENTΩN KAI ΣΦAΓIAΣΘENTΩN 3600 XPIΣTIANΩN YΠO TON ΣTPATHΓON XAΣAN KATA ... ΦEBPOYAPION 1823 ΔAΠANH BAΣIΛEIOΣ AΔAM MAΓPIΓΓΛHΣ (E) NEAΠOΛEΩΣ ΓHNE 9 AΠPIΛIOY EMM Γ NIKHΦOP» (Eμμ. Γ. Nικηφρ(ος). Mερικά απ τα οστά τοποθετήθηκαν στο ηρώο πλάι σε εκκλησούλα. H λησταρχίνα Γιώργαινα Παρθύμου έκρυβε τους θησαυρούς της στο βαραθρώδες τριώροφο σπήλαιο, θέση «Aντραβάνη» Δαφνίου Σπάρτης. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η λησταρ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

χίνα κρύφτηκε στο σπήλαιο με τα παιδιά της για να σωθεί απ τις ορδές του Iμπραήμ, που είχαν στρατοπεδεύσει στην τοποθεσία «Tροχάλια». Aπγονοί της υπάρχουν στο χωρι Δαφνί. Διαφορετική ιστορία έχει το σπήλαιο «Παναγιά του Bράχου» στη Mεγαλπολη Aρκαδίας. Oι χωρικοί που κατέφυγαν εκεί προδθηκαν απ κλάμα μωρού. Oι Tούρκοι άναψαν μεγάλη φωτιά με πετρέλαιο και εγκατέλειψαν το σπήλαιο πιστεύοντας τι θανάτωσαν σους κρύφτηκαν εκεί. Tην αποχώρησή τους διαπίστωσε ένας τολμηρς άνδρας που αποφάσισε να βγει για προμήθεια τροφίμων. Δεν πτοήθηκε απ τη φωτιά, αλλά τυλίχτηκε με δέρμα βοδιού, κύλισε με ορμή στο κατηφορικ έδαφος και έσωσε τους συγχωριανούς του, σβήνοντας τη φωτιά. Στο σπήλαιο «Xάος» ή «Φρος» Aλαδινού Aνδρου, κάθε χρνο γκρεμίζονταν αρκετά ζώα. Oι χωρικοί δεν δυσανασχετούσαν γιατί πίστευαν τι στο βάθος του σπηλαίου υπήρχαν κακά πνεύματα που ηρεμούσαν με αυτήν την «προσφορά». Aντιμετώπιζαν δηλαδή το γεγονς ως πληρωμή φρου, και για το λγο αυτ ονμασαν το σπήλαιο «Φρος».

Nεράιδες Oι κάτοικοι του Mεγαλοχωρίου Mεθάνων απέφευγαν να περάσουν κο-

ντά απ το σπήλαιο «Περιστέρι» την ημέρα και δεν κυκλοφορούσαν στην ευρύτερη περιοχή τη νύχτα, γιατί απ την είσοδο του σπηλαίου έβγαιναν κάθε βράδυ νεράιδες. Για να εξουδετερώσουν τις «νεράιδες» ζήτησαν τη συμβουλή μιας μάντισσας. Aυτή τους έδωσε τρία καρφιά, τα οποία κάρφωσαν επάνω απ την είσοδο, που βρίσκονται μέχρι σήμερα. Eκτοτε, η τοποθεσία ονομάζεται «Γκζντιζα», που σημαίνει καρφιά. Σε σπηλιά της κορυφογραμμής Yμηττού, ζούσε ένα λιοντάρι το οποίο ήταν ο τρμος των κατοίκων της περιοχής. Kάθε χρνο ήταν αναγκασμένοι να του προσφέρουν την ομορφτερη κοπέλα του χωριού, για να σωθούν οι υπλοιποι κάτοικοι. Kάποτε, ο κλήρος έπεσε στην εγγονή της Kάντζενας και η παράδοσή της θα γινταν του Aγίου Nικολάου. Δακρυσμένοι οι χωρικοί ικέτευαν το Θε να σώσει το κορίτσι και ταν αντίκρυσαν το λιοντάρι τρύπωσαν τρομοκρατημένοι στην εκκλησία. Ξαφνικά ένας κεραυνς έπεσε πάνω στο λιοντάρι που πέτρωσε. Oι χωρικοί θέλοντας να ευχαριστήσουν τον θαυματουργ Aγιο, έστησαν μπροστά στην εκκλησία ένα μαρμάρινο λιοντάρι που σώζεται μισοκατεστραμμένο μέχρι σήμερα. Στην πραγματικτητα είναι κομμάτι απ… ρωμαϊκ άγαλμα. O θρύλος θέλει το «Mπάμπολα» τέρας με φτερά που κατοικούσε σε σπήλαιο στην περιοχή «Πανβρυση» Kυπαρισσίου Eπιδαύρου Λιμηράς. Oταν κατέβαινε στο χωρι έτρωγε ,τι εύρισκε, αλλά προτιμούσε τα παλληκάρια και τις κοπέλες. Oι χωρικοί, στην προσπάθειά τους να εξοντώσουν το τέρας, το παγίδευσαν σχηματίζοντας ένα κύκλο με κλαδιά. Στο κέντρο τοποθέτησαν ένα κοντάρι και στην κορυφή του κρέμασαν ένα ζωνταν πρβατο. O Mπάμπολας άκουσε τα τρομαγμένα βελάσματά του, πλησίασε και άρχισε να πηδάει γύρω απ το κοντάρι για να αρπάξει το πρβατο. Δεν αντιλήφθηκε μως τι ένας γέρος είχε ανάψει φωτιά στα γύρω κλαδιά, με αποτέλεσμα να καούν τα φτερά του και να μη μπορεί πλέον να πετάξει. Eτσι οι χωρικοί κατάφεραν να σκοτώσουν το τέρας.

H «Δρακτρυπα» Aπέναντι απ την εκκλησούλα «Παναγιά» του χωριού Δροσοπηγή Tζουμέρκων, βρίσκεται το σπήλαιο «Δρακτρυπα». Mνιμος κάτοικς του ήταν ο «Δράκος» ο οποίος κάθε Δεκαπενταύγουστο πήγαινε στο πανηγύρι για να σύρει το χορ με την πιο μορφη κοπέλα. Mετά την οδηγούσε στη σπηλιά, της έκοβε τα στή-

Tο σπήλαιο «Mελιδ νι» Pεθύμνου, που βρήκαν το θάνατο 370 Kρητικοί ταν κατέφυγαν εκεί για να σωθούν απ τους Tούρκους.

Tεράστιες κολώνες που θυμίζουν αρχαίο ελληνικ ρυθμ στο σπήλαιο «Σεντ νη» του χωριού Zωνιανά Pεθύμνου.

Σταλαγμίτες με μορφή πουλιών στο λημναίο σπήλαιο «Περιστέρι» Mεθάνων. Oι κάτοικοι της περιοχής πίστευαν τι απ το σπήλαιο έβγαιναν κάθε βράδυ νεράιδες.

Πολύχρωμοι παραπετασματοειδείς σταλακτίτες στη θέση «Aντραβάνη» Σπάρτης, που έκρυβε τους θησαυρούς της η λησταρχίνα Γιώργαινα Παρθύμου.

θη και τα κολούσε στην οροφή (σταλακτίτες μαστοειδείς). Tο κακ σταμάτησε με τη βοήθεια της Παναγιάς. Kάποιο Δεκαπενταύγουστο, ταν άρχισε ο χορς παρουσιάστηκε μια πανέμορφη κοπέλα που μπήκε πρώτη στη σειρά. O δράκος χρευε δίπλα της και ταν την έπιασε για να την πάει στη σπηλιά, ξεκλλησε το χέρι του και έμεινε στο δικ της. Tτε βογγώντας απ τον πνο, πήγε στο σπήλαιο, τρύπησε το βουν προχωρώντας βαθειά και πέθανε. O πρώτος βασιλιάς της Kαστοριάς Kάστορας κάλεσε κάποτε τον αδελφ του Πολυδεύκη και τον πεθερ του Kέλι να διασκεδάσουν μέσα στο σπήλαιο του βασιλείου του. Tην είσο-

σει». Oι τολμηροί πήραν λίγη ποστητα και ταν βγήκαν απ το σπήλαιο διαπίστωσαν τι η λάσπη ήταν χρυσσκονη. Eτσι μετάνοιωσαν λοι. Oι κάτοικοι του χωριού Zωνιανά Pεθύμνου, θέλοντας να τονίσουν πσο μεγάλη είναι η σπηλιά «Σεντνη», διηγούνται: «Kάποτε μια χωριανή χάθηκε στο σπήλαιο που προχώρησε βαθιά απ περιέργεια. Oι άνθρωποι που την αναζήτησαν τη βρήκαν νεκρή μετά 8 ημέρες». H αναβρυτή πηγή «Mεγάλη άβυθη» του χωριού Πυργί Kεφαλονιάς, πήρε το νομά της απ το «απύθμενο» βάθος της. Oι προσπάθειες των χωρικών να τη βυθομετρήσουν ήταν μάταιες. Kάποτε μεταφέρανε με ζώο

δο μως του σπηλαίου φύλαγε ένας φοβερς δράκος που έβγαζε απ το στμα φλγες και μολυσμένη αναπνοή. O βασιλιάς υποσχέθηκε πλούσια δώρα σε ποιον κατάφερνε να σκοτώσει το δράκο. Προσφέρθηκε ένας νέος που άρχισε άνισο αγώνα με το δράκο. Ξαφνικά η λίμνη του σπηλαίου φουρτούνιασε και οι χωρικοί είδαν το δράκο να επιπλέει στα νερά της σκοτωμένος. Oι χωρικοί άρχισαν να πανηγυρίζουν και οι επισκέπτες μπήκαν στο σπήλαιο, με αναμμένες δάδες. Oταν έσβησαν οι δάδες, μέσα στο βαθύ σκοτάδι ακούστηκε μια φωνή που έλεγε: «Oποιος πάρει μια χούφτα λάσπη θα μετανοιώσει και ποιος δεν πάρει επίσης θα μετανοιώ-

πολλά κουβάρια σπάγγο, αλλά και πάλι δεν κατάφεραν να αγγίξουν το βυθ. Για το λγο αυτ την θεωρούσαν «άπατη». Oταν βυθομετρήσαμε τη σπηλιά διαπιστώσαμε τι το μεγαλύτερο βάθος της ήταν 11,5 μέτρα! Aυτ σημαίνει τι κατά το ξετύλιγμα των κουβαριών οι χωρικοί δεν αντελήφθησαν πτε ακούμπησε το βυθ, το ελαφρύ σχετικά βαρίδι. O σπάγγος αποκτούσε μεγαλύτερο βάρος καθώς μουσκευταν απ το νερ, με αποτέλεσμα να τραβιέται πιο εύκολα προς τα κάτω και να συσσωρεύεται στο βυθ. Oι χωρικοί που παρακολούθησαν τη δική μας βυθομέτρηση, δεν ήθελαν να παραδεχθούν το λάθος τους.

KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

19

KPITIKH

ΔIΣKOI Tης Γιώτας Συκκά

Tου Σπύρου Παγιατάκη

ξηφγη

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 1 AYΓOYΣTOY 1993

AΦIEPΩMA

H ζωή στα σπήλαια Πλούσια πανίδα απ κουκουβάγιες, νυχτερίδες και τρωγλ βια είδη Tου Kαλούστ Παραγκαμνιάν Bιοσπηλαιολ γου

EINAI δύσκολο να φανταστεί κανείς τι το θαύμα της ζωής εξελίσσεται ακμη και στα βάθη της γης, μέσα στις ρωγμές του υπεδάφους. H ζωή, μως, υπάρχει οπουδήποτε μπορεί να συντηρηθεί. Oι υπγειες κοιλτητες είναι απ τα πλέον αφιλξενα μέρη για κάθε ζωνταν οργανισμ. Tο απλυτο σκοτάδι, η απλυτη ησυχία, η υψηλή σχετική υγρασία και η χαμηλή θερμοκρασία, είναι τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν την αιώνια μονοτονία του υπγειου κσμου. Bαθιά μέσα στα σπήλαια, τα φυτά δεν μπορούν να αναπτυχθούν και έτσι τη βάση της τροφικής αλυσίδας αποτελούν πτώματα ή κπρανα ζώων ή ακμη και νεκρή φυτική ύλη που έχει μεταφερθεί εκεί με διάφορους τρπους. Σε τέτοια περιβάλλοντα μπορούν και ολοκληρώνουν τον βιολογικ τους κύκλο μνο οργανισμοί που έχουν αναπτύξει ειδικές προσαρμογές. Aυτά τα περίεργα ντα είναι το αντικείμενο έρευνας της Bιοσπηλαιολογίας.

Nυχτερίδες Tα ζώα που συναντώνται σε σπηλιές μπορεί να έχουν μπει τυχαία, να τις χρησιμοποιούν για φώλιασμα ή να ολοκληρώνουν εκεί το βιολογικ τους κύκλο. Oι πιο σημαντικοί αντιπρσωποι της δεύτερης κατηγορίας είναι οι νυχτερίδες. Aυτά τα ιπτάμενα θηλαστικά έχουν μεγάλη επιφάνεια σε σχέση με τον γκο τους. Eτσι, για να διατηρούν τη θερμοκρασία τους σταθερή, η καρδιά τους

Φωτογραφία απ ηλεκτρονικ μικροσκπιο σάρωσης ενς μικροσκοπικού ισποδου που ζει μνο στο σπήλαιο Aλιστράτης Σερρών και πουθενά αλλού στον κσμο. Tυφλ και άχρωμο με ιδιαίτερα ανεπτυγμένα τα αισθητήρια αφής, καταφέρνει να ζει με μεγάλη άνεση στο αφιλξενο περιβάλλον του.

πάλλεται περίπου οκτακσιες φορές το λεπτ. Eχοντας αυξημένες ανάγκες σε ενέργεια, καταναλώνουν κάθε βράδυ ποστητα εντμων ίση με το βάρος τους, παίζοντας με αυτν τον τρπο ένα πολύ σπουδαίο οικολογικ ρλο. Tους χειμερινούς μήνες, επειδή η θερμοκρασία του περιβάλλοντος είναι χαμηλή και τα έντομα λιγοστά, πέφτουν σε λήθαργο, δημιουργώντας συχνά αποικίες χι-

λιάδων ατμων στα σπήλαια. Tα κπρανά τους αποτελούν μια πρώτης τάξης τροφή για τα σπηλαιβια είδη.

Tρωγλ βια Στην τρίτη κατηγορία υπάρχουν είδη που ζουν και στο επίγειο περιβάλλον, σε παρμοιους μικροβιτοπους (κάτω απ πέτρες, μικρά κοιλώματα, κ.λπ.), αλλά και είδη που ζουν απο-

κλειστικά σε σπηλιές. Tα τελευταία ονομάζονται τρωγλβια και έχουν αναπτύξει ειδικές προσαρμογές για να επιβιώνουν χι μνο στα σπήλαια –που υπάρχουν έστω και μικρές ποστητες τροφής– αλλά και στο εκτεταμένο σύστημα ρωγμών (διακλάσεων) των πετρωμάτων. Oλες αυτές οι προσαρμογές έχουν στχο τον περιορισμ των αναγκών σε ενέργεια. Tα τρωγλβια ζώα είναι άχρωμα,

Aριστερά: φωτογραφία απ ηλεκτρονικ μικροσκπιο σάρωσης ενς τρωγλβιου κολεπτερου απ σπήλαιο της Mακεδονίας. Δεξιά: στιγμιτυπο απ μια βιοσπηλαιολογική δειγματοληψία σε βάραθρο της Kρήτης.

20

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

τυφλά, χωρίς ργανα ακοής, έχουν λεπτ σκελετ, μεγάλα άκρα για αποτελεσματική μετακίνηση και ιδιαίτερα ανεπτυγμένα τα οπτικά αισθητήρια. Πολλά απ αυτά μπορούν να αντέξουν σε μεγάλες περιδους ασιτίας, που συχνά υπερβαίνουν αθροιστικά τη μισή τους ζωή. Oι προσαρμογές αυτές ελαχιστοποιούν τις δυναττητες επιβίωσης στο εξωτερικ περιβάλλον. Eτσι, τα τρωγλβια ζώα περιορίστηκαν στα σπήλαια απ την ίδια τους τη φύση. Tο κάθε είδος εξαπλώνεται σε πολύ μικρές περιοχές ή –συχντερα– σε μία μνο σπηλιά. Aυτς είναι και ο λγος που το κάθε σπήλαιο έχει ιδιαίτερη βιολογική αξία. Tα ζώα αυτά είναι οι επιβιώσαντες απγονοι μιας αρχέγονης πανίδας, η οποία εισέβαλε στα σπήλαια μετά απ κάποιο καταστροφικ συμβάν. Γι’ αυτ το λγο αναφερμαστε σ’ αυτά με τον ρο «ζωντανά απολιθώματα». H μελέτη της γεωγραφικής τους κατανομής μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την κατανομή, που είχαν οι εξαφανισμένοι πλέον πργονοί τους και μας βοηθούν να αναπαραστήσουμε το παλαιοπεριβάλλον.

Eρευνες Oι βιοσπηλαιολογικές έρευνες άρχισαν στην Eυρώπη, πριν απ ενάμιση περίπου αιώνα, ξεκινώντας απ Γάλλους επιστήμονες. Tα τελευταία πενήντα χρνια επεκτάθηκαν και στην Aμερική (κυρίως HΠA). Tα ελληνικά σπήλαια άρχισαν να ερευνώνται πριν απ τρεις περίπου δεκαετίες απ αλλοδαπούς βιοσπηλαιολγους. Mέχρι το 1989 είχαν πραγματοποιηθεί δειγματοληψίες σε 160 περίπου σπήλαια. Σήμερα, ύστερα απ δική μας συστηματική έρευνα, γνωρίζουμε την πανίδα περίπου 600 σπηλαίων και βαράθρων. Tα αποτελέσματα των ερευνών μας είναι σημαντικά, καθώς ανακαλύφθηκαν δεκάδες είδη των οποίων την ύπαρξη αγνοούσε η επιστημονική κοιντητα. Bρέθηκαν νέα είδη σε σπήλαια μήκους τριάμισι χιλιομέτρων και βάραθρα 475 μέτρων! Eίδη, που ο κοντιντερος συγγενής τους βρίσκεται… στη Xιλή! Eίδη απ λα τα στάδια τρωγλομορφικής εξέλιξης. Aποδείχθηκε τι η Eλλάδα έχει έναν τεράστιο πλούτο τρωγλβιων ειδών, γεγονς που έχει προκαλέσει ιδιαίτερη αίσθηση τσο στη διεθνή επιστημονική κοιντητα, αλλά –και αυτ είναι το σπουδαιτερο– και στους ανθρώπους που δεν έχουν καμία σχέση με το αντικείμενο. Tο τελευταίο, το διαπιστώνουμε με ιδιαίτερη χαρά κάθε φορά που πραγματοποιούμε ενημερωτικές διαλέξεις και προβολές διαφανειών σε δήμους και κοιντητες των υπ μελέτη περιοχών. Γίνεται σιγά-σιγά κατανοητ τι τα σπήλαια και τα βάραθρα δεν είναι απλώς χώροι με σταλακτίτες και σταλαγμίτες, αλλά οικοσυστήματα που αποτελούν ένα τμήμα του ευρύτερου φυσικού περιβάλλοντος.

Bλάβες Oι ανθρώπινες δραστηριτητες και ιδιαίτερα η οικονομική εκμετάλλευση των σπηλαίων, ταν γίνονται με προχειρτητα, είναι ίσως η μονα-

Eνα τυφλ και άχρωμο ισποδο που ζει στις σπηλιές της Aνατολικής Kρήτης και πουθενά αλλού στον κσμο.

Oι νυχτερίδες διαχειμάζουν στα σπήλαια. Συχνά δημιουργούν αποικίες δεκάδων χιλιάδων.

δική απειλή, χι μνο για τους σπηλαιβιους οργανισμούς, αλλά γενικτερα για το σπηλαιβιο οικοσύστημα. Tο αποτέλεσμα αναιρεί τους λγους για τους οποίους γίνεται αυτή η διαχείριση. Για παράδειγμα, το αντιαισθητικ πρασίνισμα –λγω ανάπτυξης φωτοσυνθετικών οργανισμών– του διακσμου των σπηλαίων εξαιτίας των λανθασμένων επιλογών στον ηλεκτροφωτισμ. H κατάσταση του σπηλαίου Περάματος Iωαννίνων σχολιά-

ζεται δυσμενώς και χλευαστικά απ πολλούς επισκέπτες και, δυστυχώς, εκεί οδηγούνται και τα υπλοιπα ηλεκτροφωτισμένα ελληνικά σπήλαια (Παιανίας, Διρού, Kαστριών, κ.λπ.). Xειρίστη είναι η κατάσταση στο σπήλαιο «Δικταίο Aντρο» του Λασιθίου, που εξαφανίσθηκαν τα σπηλαιβια είδη, ενώ η διάνοιξη τεχνικής εισδου στο σπήλαιο Aλιστράτης Σερρών είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή τεράστιων αποικιών νυχτερίδων (δεκάδων χιλιάδων ατμων).

Oι σπηλαιβιοι οργανισμοί δεν είναι επιβλαβείς για τον άνθρωπο, ούτε έχουν κάποιο άμεσο οικονομικ φελος. Mε εξαίρεση τις νυχτερίδες και κάποια άλλα ζώα που φωλιάζουν σε σπηλιές, παίζουν συνήθως πολύ μικρ ρλο στην επίγεια οικολογική ισορροπία. Eίναι, μως, ένα συστατικ του φυσικού περιβάλλοντος που προσφέρεται για μελέτη, που μπορεί να αναδειχθεί, να γίνει και πολιτιστικ αγαθ, και γι’ αυτ έχουν μεγάλη αξία για τον άνθρωπο.

KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

21

BIBΛIO

KYKΛOΦOPHΣAN Στάθη Iω. Δρομάζου «Aρχαίο δράμα, κριτικές», εκδσεις «Kέδρος», σ.σ. 220, τιμή 2.200. Δέκα χρνια συμπληρώθηκαν απ το θάνατο του Στάθη Δρομάζου. Στη σειρά των μεταθανάτιων εκδσεων των κριτικών εργασιών του οι εκδσεις «Kέδρος»

Ξένα μυθιστορήματα Oκτώ νέες εκδσεις για το καλοκαίρι

κή λογοτεχνική παράδοση. Στη Bουδαπέστη λοιπν διαδραματίζονται οι πέντε ιστορίες του που οι πρωταγωνιστές του είναι γιατροί και συγχρνως ασθενείς. Πέντε γιατροί μάρτυρες καταγράφουν έτσι τις εξελίξεις της ασθένειάς τους, την ουσία της οποίας δεν κατανοούν, βρίσκονται αντιμέτωποι με το οικείο - ανοίκειο πρσωπ της και ανακαλύπτουν τέλος πίσω απ το ανεξήγητο ένα κρυφ νημα, το οποίο θα μπορούσε να εντοπισθεί στα λευκά διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις.

Tης Eλισάβετ Kοτζιά

προσθέτουν μια επιλογή κριτικών σημειωμάτων για παραστάσεις αρχαίου δράματος. (Aισχύλος, Σοφοκλής, Eυριπίδης, Aριστοφάνης και Mένανδρος), που είχαν ανεβαστεί στην Aθήνα απ το 1974 ως το 1993. Pαφαέλ Aλμπέρτι «Nαύτης στη στεριά», Eταιρία Iσπανικών Σπουδών «Mιγκέλ ντε Θερβάντες», Aθήνα 1993. Aνδουλουσιανς ποιητής, ο μνος επιζών απ την περίφημη γενιά του ’27 (Λρκα, Γκίγεν, Σαλίνας, Θερνούδα), ο Pαφαέλ Aλμπέρτι θα συγκεράσει στο έργο του την παραδοσιακή στιχουργική με την πιο απροσδκητη και παράδοξη ποιητική μεταφορά. Στο «Nαύτη στη στεριά» –A’ κρατικ βραβείο λογοτεχνίας 1924-25– συγκεντρώνονται τα πρώτα δημιουργήματα ενς ποιητή που έχει θεωρήσει τον εαυτ του θαλασσιν που βρίσκεται εξριστος στα βάθη της στεριάς. H μετάφραση είναι του H. Mατθαίου. Deborah Tannen «Γιατί δεν με καταλαβαίνεις;», εκδσεις «Λύχνος», Aθήνα 1993, σ.σ. 384, τιμή 3.300 δρχ. Γιατί υπάρχουν τσο πολλές γυναίκες που έχουν την εντύπωση τι οι άνδρες δεν κουβεντιάζουν μαζί τους αλλά απλώς κάνουν μονλογο; Kαι γιατί τσο πολλοί άνδρες έχουν την αίσθηση τι οι γυναίκες τους ταλαιπωρούν με την γκρίνια τους και δεν φτάνουν ποτέ στην ουσία; Στο βιβλίο αυτ η κοινωνιογλωσσολγος Deborah Tannen χρησιμοποιεί παραδείγματα απ τις έρευνες της οι οποίες υποστηρίζουν τι άνδρες και γυναίκες ζουν σε διαφορετικούς κσμους, ακμα και αν βρίσκονται κάτω απ την ίδια στέγη και επομένως η μεταξύ τους συνομιλία έχει περισστερο τα χαρακτηριστικά της διαπολιτισμικής επικοινωνίας, εξ ου και οι δυσκολίες οι οποίες προαναφέρθησαν.

22

Mπέτι Mαχμούντι «Ποτέ χωρίς την κρη μου», μετ. Kώστια Kοντολέων, εκδσεις «Ψυχογις», Aθήνα 1993, σ.σ. 464, τιμή 3.500. Tο 1984, η Mπέτι, μια Aμερικανίδα παντρεμένη με Iραν, ταξίδεψε με τον άντρα και την κρη της στην Tεχεράνη για μια επίσκεψη στην οικογένεια του συζύγου της. Eντρομη, ύστερα απ μερικές εβδομάδες, ανακαλύπει τι βρίσκεται δέσμια ενς φανατικού μουσουλμάνου, σε μια χώρα που οι γυναίκες είναι σχεδν σκλάβες. H μνη ελπίδα διαφυγής βρίσκεται έτσι στα χέρια του παράνομου δικτύου λαθρεμπρων. Knutt Hamsun «Mυστήρια», μετ. Γιάννης Λάμψας, εκδσεις «Prisma», Aθήνα 1993, σ.σ. 302. H πικρία, η τρέλα, το μίσος, η καταφρνια και οι κακολογίες που παρελαύνουν στα «Mυστήρια» δεν πρέπει να κάνουν τον αναγνώστη να ξεχάσει τι ο Xάμσουν υπήρξε συγχρνως ένας λάτρης της φύσης, ένας μοναχικς άνθρωπος και ένας ποιητής της απγνωσης. Zαν - Mαρί Nτρο «H επιστροφή του κουλού Oδυσσέα», μετ. Kατερίνα Aγγελάκη - Pουκ, εκδσεις «Mέδουσα», Aθήνα, σ.σ. 200, τιμή 2.000 δρχ. Γνώστης της Eλλάδας ο συγγραφέας χρημάτισε διευθυντής της Γαλλικής Aκαδημίας και Mορφωτικς Aκλουθος της Γαλλικής πρεσβείας. Λάτρης της χώρας μας ο Zαν - Mαρί Nτρο διηγείται σε μια μορφη Γαλλίδα σ’ ένα ωραίο μπιστρ του Παρισιού τις περιπέτειές του στα νησιά του Aιγαίου που τις βιώνει σαν ένας άλλος περιπλανώμενος Oδυσσέας. Kλάους Mαν «O ευλαβικς χορς», εκδσεις «Oλκς», μετ. Γιώργου Δεπάστα, Aθήνα 1993, σ.σ. 292. Πρώτο μυθιστρημα του Kλάους Mαν (1906 - 1949) το βιβλίο πρωτοκυ-

κλοφρησε το 1925 στο Bερολίνο και εκφράζει τα τραυματικά βιώματα του συγγραφέα σ’ αυτή τη μητρπολη του μεσοπολέμου. Mε χιούμορ και ευαισθησία ο συγγραφέας παρουσιάζει μια άγνωστη και παρεξηγημένη πλευρά της γερμανικής νεολαίας, η οποία δεν υπήρξε διαφορετική απ τη νεολαία της υπλοιπης Kεντρικής Eυρώπης. Mαζάνο Tογκάουα «Kυνηγς γυναικών», εκδσεις «Δελφίνι», Aθήνα 1993, σ.σ. 237, τιμή 2.300 δρχ. Δολοφονίες νεαρών γυναικών διαδέχονται η μια την άλλη στο Tκιο. Eνας επιχειρηματίας βρίσκεται στο επίκεντρο της υποθέσεως. Aπιστος σύζυγος γνωρίζει ενδιαφέρουσες κοπέλες οι οποίες διαδοχικώς εξαφανίζονται. Ωσπου θα αρχίσει να υποψιάζεται τι έχει πέσει θύμα μιας απίστευτης πλεκτάνης. Tζρτζιο Πρέσμπουργκερ «O νμος των λευκών διαστημάτων», μετ. Kούλα Kαφετζή, Aθήνα 1993, σ.σ. 160, τιμή 1.600 δρχ. Γεννημένος στην Oυγγαρία ο σκηνοθέτης και συγγραφέας Tζρτζιο Πρέσμπουργκερ ζει και εργάζεται στην Iταλία και μεταφυτεύει στην ιταλική γλώσσα την κεντροευρωπαϊ-

Πιέρ Λοτί «Iερουσαλήμ», μετ. Eλένη Kαραμπέτσου, εκδσεις «Tο κλειδί», Aθήνα 1993, σ.σ. 207, τιμή 1.500 δρχ. Γοητευμένος απ τη μαγεία της Aνατολής, ο Πιέρ Λοτί (1850 - 1923) παρουσιάζει την ιερή αυτή αρχαία πλη με το τείχος, τα μοναστήρια της, τις εκκλησίες λων των ρυθμών, τον Aγιο Tάφο και τον να του Σολωμντα. Πλη φαντασμάτων, αίματος, λατρείας και θρησκευτικού φανατισμού, είναι ταν την περιγράφει ο Π. Λοτί στις αρχές του αιώνα, εγκαταλελειμμένη και μελαγχολική, ρημαγμένη απ το χρνο αλλά και τους ανθρώπους. «H αναζήτηση του ιερού Γκράαλ», ανώνυμη μυθιστορία του IΓ’ αιώνα, μετ. Kώστας Aντύπας, εκδσεις «Aλεξάνδρεια», Aθήνα 1993, σ.σ. 360, τιμή 3.000 δρχ. Στις αρχές του IΓ’ αιώνα οι μύθοι για τους ιππτες και το ιερ Σκεύος που ονομάζεται Γκράαλ έχουν ήδη μια μακρά ιστορία. Ξεκινώντας απ τις προχριστιανικές δοξασίες της κελτικής Bρετανίας, αναδιαμορφώνονται κατά την εποχή της κατακτήσεως του νησιού απ τις αγγλικές και τις σαξωνικές ορδές. Συγχρνως, μεταφυτεύονται στην ηπειρωτική Eυρώπη και αναμορφώνονται υπ την επήρεια των κηρυγμάτων του Aγίου Bερνάρδου και των Kιστερκιανών μοναχών, έτσι ώστε οι ιππτες να μετατραπούν σε στρατιώτες του Xριστού και το Γκράαλ σε σύμβολο των χριστιανικών μυστηρίων.

NEEΣ EKΔOΣEIΣ Felice Holman «O Pοβινσώνος του μετρ», μετ. Στέφανος Pοζάνης, εκδσεις «Παπαδοπούλου», σ.σ 128, τιμή 1.100 δρχ. Δεκατριών χρονών, μύωπας και μικροκαμωμένος, ο Aρεμς Σλέικ έχει πάντα στην τσέπη του ένα εισιτήριο του μετρ, τελευταίο καταφύγι του, ταν τα πράγματα στην επιφάνεια της γης δυσκολεύουν πολύ. Xωρίς οικογένεια ή φίλους θα ζήσει για αρκετούς μήνες μέσα σε μια σπηλιά που ανακαλύπτει τυχαία στα τοιχώματα ενς τούνελ. Θα πωλεί εφημερίδες που οι βιαστικοί επιβάτες εγκαταλεί-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

πουν στα βαγνια και θα δουλεύει παράλληλα ως καθαριστής στο κυλικείο του σταθμού. Φρανς Kάφκα «H γέφυρα και άλλα κείμενα», μετ. Iωάννη Kωνσταντακάκη, εκδσεις «Yψιλον», Aθήνα 1993, σ.σ. 80, τιμή 800 δρχ. Mολοντι δεν έχει γράψει βιβλία ειδικά για παιδιά, σε αρκετά κείμενα του, ο Φρανς Kάφκα χρησιμοποιεί ήρωες παιδιά, τα οποία ζουν σε τπους φαντασίας τους, διηγούνται ιστορίες χωρίς αρχή και τέλος, τα νειρα που είδαμε πριν απ καιρ και τα θυμμαστε αμυδρά. O τμος αυτς συγκεντρώνει μερι-

κά τέτοια μικρά κείμενα, μύθους και ιστορίες για παράξενα ζώα και για παιδιά που έχουν κλείσει μέσα στην ψυχή τους την απελπισία των μεγάλων. Mάνος Kοντολέων «Δομήνικος», εκδσεις Πατάκη, Aθήνα 1992, σ.σ. 136, τιμή 900 δρχ. O Δομήνικος είναι ένα αγρι 12 περίπου χρονών που ψάχνει να βρει το φάρμακο με το οποίο θα γιατρευτεί ο πατέρας του. Στην προσπάθεια του θα ξεκινήσει ένα περίεργο ταξίδι, κατά τη διάρκεια του οποίου δεν θα γνωρίσει μνο πλάσματα αλλκοτα αλλά και τα ..... μυστήρια της φύσης.

OINOΣ

ΓEYΣEIΣ

O AΓAΠHTOΣ

Mε άρωμα...«χωματερής...» Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου

APKETA ΣYXNA θα μπορούσα να πω, αγαπητοί μου αναγνώστες, παρουσιάζεται το φαινμενο κάποιας αντιπαράθεσης μεταξύ των ανθρώπων ενς νομαρχιακού συμβουλίου και των επίσημων αντιπροσώπων κάποιου συγκεκριμένου φορέα. Tις περισστερες φορές οι αντιδράσεις προέρχονται απ τη μη γνώση του πραγματικού προβλήματος αρχικά, την απουσία έγκυρης ενημέρωσης, αλλά και απ την έλλειψη κάποιας ευαισθησίας για την διαφύλαξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Tο θέμα αυτή τη φορά είναι αρκετά σοβαρ. Πριν απ τρεις μήνες περίπου, το νομαρχιακ συμβούλιο του νομού Kιλκίς, αποφάσισε να δημιουργήσει το σκουπιδτοπο του Συνδέσμου Aξιούπολης και Kοινοτήτων στη Φιλυριά. Φυσικά, η απφαση αυτή για κάποιον μη οινφιλο δεν εμφανίζει εκ πρώτης ψεως κάτι το μεμπτν. Πιστεύω μως τι οι άνθρωποι που την πήρανε δεν μπορούν πιθανν να διαισθανθούν τα καταστρεπτικά αποτελέσματα που θα έχει για τον κσμο της Γουμένισσας, ο «χώρος αυτς της υγειονομικής ταφής των απορριμμάτων». Oι λγοι είναι πολλοί: Kατ’ αρχήν ο σκουπιδτοπος αυτς θα υποβαθμίσει ανεπανρθωτα την αμπελουργική ζώνη παραγωγής οίνων ονομασίας προέλευσης ανώτερης ποιτητας «ΓOYMENIΣΣA» μέσα στην οποία καλλιεργούνται αυτή τη στιγμή εκλεκτά σταφύλια στις περιοχές των κοινοτήτων Γρίβα, Kάρπης, Πενταλφου, Στάθης, Γερακώνας, Φιλυριάς και Πολυπέτρου. Kρίνεται λοιπν η τύχη της Γουμένισσας, μιας περιοχής που έχει την τύχη σήμερα ν’ ανήκει στις αναγνωρισμένες απ την EOK ζώνες παραγωγής εκλεκτών κρασιών λγω ιδιαίτερου και εξαιρετικού οικοσυστήματος που διαθέτει. Oταν λοιπν γίναμε μέλη της Eυρωπαϊκής Kοιντητας, το υπουργείο Γεωργίας μετά απ σκληρούς αγώνες κατρθωσε να πείσει τους εταίρους μας, ν’ αναγνωρίσουν τις 20 περιοχές της χώρας μας, που μπορούν να φέρουν την τιμητική και διακριτική ένδειξη VQPRD. Σήμερα, είναι αδύνατο ν’ αναγνωρισθούν νέες ζώνες, γι’ αυτ και λες οι οινοπαραγωγικές χώρες της Eυρώπης, προσέχουν αυστηρά αυτές τις περιοχές, τις οποίες προσπαθούν να αναδείξουν και να καθιερώσουν ως νομα στο διεθνή ανταγωνισμ. Ωστσο,εμείς αποφασίσαμε να τις γεμίσουμε με σκουπιδτοπους και χωματερές. Προσφάτως δημιουργήθηκε μια Eνωση Oινοπαραγωγών του αμπελώνα της Mακεδονίας, με σκοπ μεταξύ των άλλων, να χαράξει τους «δρμους του κρασιού» σε συνεργασία με τον EOT και τους τοπικούς τουριστικούς φορείς, ώστε να προσελκύσει εκατοντάδες επισκέπτες στους χώρους της οινικής μας παράδοσης. Φαντασθείτε, λοιπν, τους τουρίστες που θα επισκέπτονται αυτή την περιοχή της Γουμένισσας να πιάνουν τη μύτη τους διασχίζοντας τους περίφημους αμπελώνες μας; Eπιπλέον, το σχέδιο αυτ της εγκατάστασης του σκουπιδτοπου σ’ αυτ το σημείο θέτει σε κίνδυνο την πρτυπη καλλιέργεια της κερασιάς στην περιοχή της Φιλυριάς, απειλώντας έτσι μ’ εξαφάνιση μια απ τις λίγες δυναμικές και οικονομικά προσοδοφρες καλλιέργειες. Eπίσης, επιδρά καταλυτικά στην πάσης φύσεως αξιοποίηση της περιοχής, υποθάλπτοντας κάθε προοπτική τουριστικής εκμεταλλεύσεως των φυσικών καλλονών της Γουμένισσας (ρος Πάικο) ενώ είναι αδύνατη η προβολή των αξιλογων αρχαιολογικών χώρων και ευρημάτων στον Eύρωπο, Tούμπα και Φιλυριά.H αντίδραση αυτή για την επιλογή της περιοχής δημιουργίας σκουπιδτοπου στη Φιλυριά, κορυφώθηκε με τη συμμετοχή 22 διαφορετικών φορέων της περιοχής. Aγαπητοί σύνεδροι του νομαρχιακού συμβουλίου Kιλκίς, σάς κάνω έκκληση να σεβαστείτε τις ρίζες και τα χώματα αυτής της χώρας που πάντα έφτιαχνε αυθεντικά κρασιά, πασίγνωστα απ την αρχαιτητα μέχρι σήμερα, και να γίνει η χωματερή λίγα χιλιμετρα έξω απ τη μοναδική αυτή αμπελουργική ζώνη. Eύχομαι ταν θα ξανασυναντήσω τον Γιάννη τον Mπουτάρη στο ταβερνάκι του Aγίου Nικολάου της Nαούσσης να ’ναι τουλάχιστον χαμογελαστς και ικανοποιημένος, απ τον μεγάλο αυτ αγώνα της διάσωσης των πολύτιμων περιοχών παραγωγής κρασιού, ώστε αντί να έχει το βαρύ «Camel» της παρηγοριάς στα χείλη του, να πιούμε ένα πληθωρικ μπούσικο Γουμένισσας στην υγεία λων των συνέδρων της συμπαθέστατης Nομαρχίας.

Tου Hλία Δελλγλου

H γαλλική κουζίνα Tης Mαρίας Xαραμή

ΛOIΠON α λά ρούσσικα ή α λά γαλλικά; Διαφοροτρπως επαναδιατυπωμένο, το ζήτημα τίθεται σε κάθε επίσημο γεύμα. Kι αν στοχαστούμε το τραπέζι ως θέαμα, θα είχε ίσως ενδιαφέρον και η ιστορική αναδίφησις. Mα ναι, δείτε χρυσοί μου φίλοι, πσο συγγενεύει ένα γεύμα με θεατρική παράσταση. Aπ τους σκηνοθέτες οικοδεσπτες εξαρτάται το ύψος και το είδος του: παρωδία, δράμα, περα, μπούφφα. Aπ τον Mεσαίωνα μέχρι το 1860, οι φιλεπιδειξίες Γάλλοι προέκριναν τον δικ τους τρπο σερβιρίσματος παρουσιάζοντας πλείστα εδέσματα ταυτοχρνως, άκοπα μέσα σε πιατέλες. O,τι έκτοτε επέζησε είναι ο καταμερισμς του δείπνου σε τρία σερβίς. Tηρουμένων βεβαίως των αναλογιών ως προς τις ποστητες. Στο καθένα απ τα 3 σερβίς τον πρώτο ρλο κρατάει πάντα το κεντρικ πιάτο, στο μέσον του τραπεζιού που τριγυρίζεται απ ζυγ αριθμ δευτερευντων εδεσμάτων. H μεγάλη και οι μικρτερες πιατέλες στηρίζονται σε réchaud, ειδικώς φτιαγμένες κατασκευές που διατηρούν ζεστά τα φαγητά. Pλους κομπάρσων, κοντάρια δηλαδή, υποδύονται διάφορα άλλα ψιλοκοκά τοποθετούμενα συμμετρικώς. Διαρκούντος του Mεγάλου Aιώνα, ήγουν του 17ου, ο οποίος συμπίπτει με τη βασιλεία του πολυχρονεμένου ηλιακού 14ου Λουδοβίκου, άρχεται και η αίγλη, η αυτονομία της γαλλικής κουζίνας. Aπ ττε στο πρώτο σερβίς πρωταγωνιστεί η σούπα, συνοδευμενη απ βραστά ψάρια, βοδιν, πουλερικά. Aποσυρομένης της σουπιέρας εμφανίζονται τα περίφημα relevés και οι εντράδες: μαγειρευτά κυνήγια, κρέατα, ψάρια και οι σάλτσες τους. Exit του πρώτου και άφιξη του δεύτερου σερβίς. Eδώ δεσπζει το ψητ, συνήθως ολκληρο το ζώο μαζί με σαλάτες και γαρνιτούρες. Στα μυθικά μεγάλα γεύματα ακολουθούσαν στο σημείο ετούτο οι πολυτελείς τροφές: βουνά απ γαρίδες, φουά γκρα, γκαλαντίνες. Tο τρίτο σερβίς συναποτελούσαν τα γλυκίσματα. Kυριαρχούσε στο κέντρο η εντυπωσιακή παρασκευή του ζαχαροπλάστη. Περιβαλλμενη απ φρούτα, κομπστες, τυριά. Kαθίσταται καταφανές τι το α λα γαλλικά σερβίρισμα σκοπούσε πρωτίστως στην ραση, στο «φαίνεσθαι» παρά στη γεύση. H στομφώδης αλληλουχία των εδεσμάτων, η επίδειξη της αφθονίας απευθύνεται αρχικώς στην χρταση των ματιών. Προσέτι εκτς της ευμάρειας ανεδείκνυε και τις χάρες των οικοδεσποτών, αφού η νοικοκυρά φειλε να σερβίρει η ίδια τη σούπα. Tονίζοντας έτσι την συμβολική

λειτουργία της υγρής τροφής. H ετικέτα δε, έδιδε την ευκαιρία να αναδιπλασιαστεί η τιμή της πρωτοκαθεδρίας αρχίζοντας το σερβίρισμα απ τους εξέχοντες παρισταμένους. O κύρης του σπιτιού, με τη σειρά του, θα κψει το ψητ. Eκτς κι αν παραχωρήσει το προνμι του στον πλέον σεβαστ συνδαιτήμονα. O απηχος αυτού του εθιμοτυπικού διατηρείται ως τις μέρες μας. Στα μεγάλα μως αρχοντικά ο παρασημοφορημένος κρεοκπτης, πρώτος μεταξύ των υπηρετών, ήταν ο εντεταλμένος γι’ αυτ το καθήκον. Στα δε ανάκτορα κάποιος εξ αίματος ευγενής καρφώνει το μεγααάλο πηρούνι στο ζώο και κβει επιδεξίως τις μερίδες στον αέρα. Παρά τα εντυπωσιακά τούτα τερτίπια τα φαγητά, σο να ’ναι, κρύωναν. H ανάμιξη τσων διαφορετικών οσμών εδημιουργούσε συγχυτικ αποτέλεσμα στις αισθήσεις και δυσάρεστη ατμσφαιρα. Για να μην θίξουμε το θέμα της αλλοίωσης των τροφών. H μδα του σερβιρίσματος α λα ρώσικα παρουσιάζεται στα μέσα του 19ου αιώνα. Tα εδέσματα κβονται και σερβίρονται στα πιάτα μέσα στο μαγειρείο και έρχονται διαδοχικώς στους ομοτράπεζους. O διάκοσμος, του τραπεζιού δεν συνίσταται πια απ τα ίδια τα φαγητά αλλά απ τα επιδρπια που παρατίθενται απ την αρχή του γεύματος, απ ανθοκατασκευές βαλμένες σε πολύτιμα βάζα και μικρά ή μεγάλα ασημικά. Tα πράγματα απλουστεύονται μέχρι που αγγίζουν και το μοντέλο α λ’ ανγκλέζ την κατάργηση δηλαδή του τραπεζομάντηλου που υποκαθιστούν λογής πετσετάκια. Oχι απ πεντοχίλιαρα! H αστική τάξη έχοντας κατακτήσει μια σχετική αυτοπεποίθηση, διαφορίζεται απ την αριστοκρατία, αποκτά κοινωνικ status, μπορεί να ορίσει τους δικούς της νμους και καννες, να παράγει έναν τύπο συμπεριφοράς. Δεν είναι παράδοξο το γεγονς πως δεν υιοθετεί πρώτη τον ρούσσικο τρπο σερβιρίσματος. Oι καημένοι οι αστοί δειλιάζουν ακμη κατατρυχμενοι απ το άγχος μήπως τους προσάψουν τι στην κουζίνα η νοικοκυρά κάνει ακατανμαστες τσιγκουνιές! Aκολουθείται λοιπν για λίγο καιρ απ τα αστικά σπίτια το γεύμα α λά γαλλικά αφήνοντας την πρωτοπορία του ρώσσικου σερβιρίσματος στους αριστοκράτες. Oι αλλαγές πάντως που θα ακολουθήσουν στη μαγειρική και στα ήθη του τραπεζιού μέσα στα επμενα χρνια θα είναι πατέντες της καινούργιας τάξης. Σας κούρασα, καλοί μου αναγνώστες, μα λγω της νηστείας του Δεκαπενταύγουστου σκέφτηκα να περιοριστούμε σήμερα στη θεωρητικολογία. Σας ετοιμάζω μια γευστική έκπληξη για την προσεχή Kυριακή. KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

23

     

T

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 1 AYΓOYΣTOY 1993

HΛEOPAΣH

EPTZIANA Tης Mίκας Tασούλη

ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ/λμπι Στέρεο.

K I N H M A T O ° P A º O I A ' ¶ P O B O § H ™ ™YNEXOY™ §EITOYP°IA™ ME AIR CONDITION

AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, τηλ. 6423271 - 6462253) Eναρξη σε λίγες ημέρες A£HNA™ A’ ΠPOBOΛHΣ ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234Kολλέγιο, τηλ. 6715905) θεριν Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) AEΛΛΩ (Πατησίων, 8214675) Θεριν Φονικ πλο 3 (περιπέτεια K-13) AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) Δώδεκα μέρες μυστηρίου (θρίλερ A) AIΓΛH (Zάππειο, τηλ. 3224104) Oι αθρυβοι (περιπ. K) AΛEΞANΔPOΣ (Παπάγου, τηλ. 6545900) Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμωδ. K) AΛΦA (Πλατεία Kολιάτσου, τηλ. 2029401) Kάπτεν Xουκ (περιπ. K) AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521) Tο σκοτειν αντικείμενο του πθου (περιπ. A) AMOPE (Πριγκιπονήσων 10, Πολύγωνο, τηλ. 6462519) Metropolitan (K) AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού, τηλ. 7668500) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων Tηλ. 7782316 - 7785449) θεριν Tρελές αδελφές (κωμ. K) APKAΔIA* (Nέα Eλβετία, τηλ. 7661166) Oι περιπέτειες ενς αρατου ανθρώπου (κωμ. K) ATTENE (Λευκωσίας 41 πλατεία Aμερικής, 8676871) O θάνατος σου πάει πολύ (κωμ. K) BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια, τηλ. 3301020 - 3301014) Tο παιχνίδι των λυγμών (A) ΔEΞAMENH REFRESH (Πλατεία Δεξαμενής, Kολωνάκι, τηλ. 3623942, 3602363) Xφα–Tζακ Nίκολσον (περιπ. K) ΔIONYΣIA (Λεωφ. Συγγρού 286, στροφή N. Σμύρνης, τηλ. 9515514 - 3221983) Tελική ανάλυση (θρίλερ A) EKPAN (Tέρμα Zωοδχου Πηγής, τηλ. 6461895) Nέα γυναίκα μνη ψάχνει (περιπ. K) EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια, τηλ. 77891207753303) O σωματοφύλακας (περιπ.) EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 6464009) Glengarry Glen Ross Oικπεδα με θέα ZEΦYPOΣ (Tρώων 36, Θησείο, τηλ. 3462677) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) HΛEKTPA* (Πατησίων 292, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2284185) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) Ωρες 8.4511.105μ.μ. ΘHΣEION (Aποστλου Παύλου 7, τηλ. 3470980-3420864) O θάνατος σου πάει πολύ (κωμ. K) Ωρες 8.5011.10 μ.μ. ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 7662060) Zήτημα τιμής (περιπ. K) ΛIΛA (Nάξου 115, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2016849) Σινέ Tέχνης Παντρολογήματα, του Oλτμαν (κωμ. K) METPOΠOΛ (`Θήρας 18, Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8672006) Nέα γυναίκα μνη ψάχνει (περιπ. K) MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Θεριν O παίχτης (K) NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη, τηλ. 6425714) Oλα τα πρωινά του κσμου (κοιν. K-13) OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) The Mambo Kings (K) ΠAΛAΣ (Παγκράτι, τηλ. 7515434) Tαράτσα Φράνκι και Tζνι (K) ΠAΛΛAΔION (Kρέμου 120 - Kαλλιθέα, τηλ. 9513349)

24

Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια, τηλ. 3637716 - 3644827) O καιρς των τσιγγάνων (K-13) ΣINE ΠAPI (Πλάκα, τηλ. 3222071 - 3248057) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ΣINE TAPATΣA* (Mαντζαγριωτάκη 76 Kαλλιθέα τηλ. 93.73.150-9) Toys–Παιχνίδια (κωμ. K) ΣTEΛΛA (Oδς Tενέδου - Φωκίωνος Nέγρη, τηλ. 8674260) H παρέα των λύκων (K) TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147) Kλειστ λγω ριζικής ανακαίνισης TPIANON (Πατησ.-Kοδρ/νος, 8215469) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Θεριν Aλιεν 3 (περιπ. K) ΦΛEPY (Oπισθεν IKA Zωγράφου, τηλ. 7710500) Παντρεμένα ζευγάρια (κοιν. K-13) ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247) Oι αθρυβοι (περιπ. K)

HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) Glengarry Glen Ross AΛΣOΣ NEAΣ ΣMYPNHΣ ΔHMOTIKOΣ KINημATOΓPAΦOΣ (Tηλ. 9336933) Kαζαμπλάνκα (περιπ. K) ANEMΩNH (Περιστέρι, 5713077) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) ZAΪPA (Γαλάτσι, τηλ. 2931526) Tο γεράκι της πράσινης κολάσεως (περιπ. K) MAPINA (Πλησίον Γυμνασίου Tαύρου, τηλ. 3470012) Mοιραίο πάθος (ερωτικ A) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) O σωματοφύλακας (περιπ.) ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμ. K)

ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP* (Πλατεία Γλυφάδας, τηλ. 8946617) Aρωμα γυναίκας (K) AXIΛΛEION (Kαλαμάκι, έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμωδ. K) ΠOΛENA (Aνω Πατήσια, τηλ. 2910695) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K)

ΠPOAΣTIΩN AEΛΛΩ (Tηλ. 22.117-23.420) Aρωμα γυναίκας (K) AΘHNAIA (Xαλκούτσι, τηλ. 0295-71515) Nέος για πάντα AIΓΛH (Σαρωνίδα, τηλ. 0291-54261-54941) Πράσινες τηγανιτές ντομάτες (κοιν. K-13) Kυριακή: Kάπτεν Xουκ (περιπ. K)

AKTH (Pαφήνα, τηλ. 22117) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) Aρωμα γυναίκας (K) AΛEΞ (Πρτο Pάφτη, τηλ. 0299-76034) Πράσινες τηγανιτές ντομάτες (κοιν. K-13) AΛIKH (Δροσιά, τηλ.2281563) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) AΛOMA (Aργυρούπολη, τηλ. 9922397, 3211208) O σωματοφύλακας (περιπ.) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια, τηλ. 2532003) 1492 Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ. K) AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, τηλ. 6396315) O μπαμπάς μου ο ήρωας (κωμ. K) AMIKO (Xαλάνδρι, τηλ. 6815532) O Δράκουλας ANEΣIΣ (Aγ. Θεδωροι, τηλ. 0741-69150) O τελευταίος των Mοϊκανών (K) ANNA (N. Eρυθραία, τηλ. 8072827) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ANOIΞIΣ (Eυριπίδου 19 N. Hράκλειο τηλ. 2833345) Mοιραίο πάθος (ερωτ. A) ANTZEΛA (Λούτσα, τηλ. 0294 - 24030) Oλα τα καλά σκυλιά πάνε στον παράδεισο APΓYPOYΠOΛIΣ (Tηλ. 9620010) Aρωμα γυναίκας – Bιτριο Γκάσμαν (A) APHΣ (Λούτσα Tηλ. 0294-84101) Oι ασυγχώρητοι (περιπ.) APHΣ (Παραλία Mαρκοπούλου Ωρωπού Tηλ. 0295-32595) Nέος για πάντα APTEMIΣ (Bαβρώνα, τηλ. 88605) Πέρα απ το Kιλιμάντζαρο (K) AΣTPON (Λούτσα Tηλ. 0294-82249) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) AYΛAKI (Πρτο Pάφτη τηλ. 71.374) Mνος στο σπίτι 2 (κωμ. K) AYPA (Λούτσα Tηλ. 0294-83524) O θάνατος σου πάει πολύ (K) AΦPOΔITH (Eλληνικ, τηλ. 9619044) Nέος για πάντα AXAPNIΣ (Mενίδι, τηλ. 2469970) O τύπος με την Xάρλεϊ Nτάβινσον (περιπ. K) BAPKIZA (τηλ. 8973926) Oι περιπέτειες ενς αρατου ανθρώπου (K) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) BΛAΣTOΣ (Aγ. Aπστολοι παραλία Kαλάμου Tηλ. 0295-82765) Mνος στο σπίτι 2 (K) ΓAΛAZIA AKTH (Aγιος Δημήτριος - Λαγονήσι Tηλ. 0291-22.241) Oι ασυγχώρητοι (K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ (Eθνικής Aντιστάσεως - Hλιούπολη, τηλ. 9919818) H πλη των ονείρων (περιπ. K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ IΛION (AΣTEPI) (Φιλοκτήτου και Nέστορος, N. Λισια) Oι ασυγχώρητοι (περιπ.) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) Ξεχωριστοί άνθρωποι (K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ ΠETPOYΠOΛHΣ (Tηλ. 2650404) Oι λευκοί δεν μπορούν να πηδήξουν (περιπ.)

ΘEATPA AΘHNAION (Πατησίων 55, Mουσείο, τηλ. 82.14.000, 82.33.048). Mπέρτολντ Mπρεχτ - Kουρτ Bάιλ «H Oπερα της Πεντάρας» (σκην. Zυλ Nτασσέν). K. Kαζάκος, Λ. Λαζπουλος, Π. Zούνη, K. Kαραμπέτη. AΛEΞANΔPOΣ - πρώην MΠOYPNEΛΛH (Aλεξάνδρας 22, τηλ. 82.25.310). K. Παπαπέτρου «Aγαπάς τη γελάδα.. Aπδειξη!». Στ. Ψάλτης, Δ. Πιατάς. AΛΣOΣ (Πεδίον του Aρεως, είσοδος απ Eυελπίδων, τηλ. 82.12.271, 88.15.700). X. Kλυνν, Γ. Kακουλίδη, Λ. Mπέλλου, B. Mπαλαφούτη «Πίτσες Mπλε». Aννα Παναγιωτοπούλου, X. Kλυνν, Σ. Mουστάκας, Eλ. Γερασιμίδου, Π. Xαϊκάλης. ΔEΛΦINAPIO (δίπλα στο Στάδιο Eιρήνης και Φιλίας, τηλ. 41.26.340, 41.19.549). Eπιθεώρηση «Πακέτο Nτελρ... δα». Π. Kοντογιαννίδης, B. Tριφύλλη. ΔOPAΣ ΣTPATOY (Λφος Φιλοπάππου, τηλ. 92.14.650, 32.44.395). Eλληνικοί χοροί. EΠIΔAYPOΣ Θέατρο Tέχνης. Eυριπίδη «Tρωαδίτισσες». P. Πιττακή, Tζ. Γαϊτανοπούλου, K. Γέρου. Σκην.: Γ. Λαζάνης. (Kυρ.). HPΩΔEIO (τηλ. 32.32.771). Θίασος Πήτερ Xωλ. Aριστοφάνη «Λυσιστράτη» (Tετ. - Πεμ.). KHΠOΘEATPO NIKAIAΣ (Πέτρου Pάλλη και Kύπρου, τηλ. 49.26.248-5221767). Σταμάτη Φιλιππούλη «Kμματα και ξεροκμματα». Kώστας Tσάκωνας, Xλη Λιάσκου, Γιώργος Kάππης. ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Λ. Στήβενς «Mαθήματα Γάμου». Kώστας Kαρράς, Mάρω Kοντού. METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Eλα το βράδυ ...θα είμαι με μια φίλη σου!!!». B. Tσιβιλίκας, M. Bιδάλη. MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048). Eπιθεώρηση «Bλαμμένα Aχρηστα Mυαλά». K. Xατζηχρήστος, N. Γερασιμίδου. ΠAPK: (Λεωφρος Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369, 82.13.920) «Sweet Charity». Σμαρούλα Γιούλη, Xρήστος Πολίτης, Mαριάννα Tλη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Γ. Διαλεγμένου «Xάσαμε τη θεία... στοπ». Γ. Διαλεγμένος. ΦΛOPINTA (Πατησίων και Mετσβου 4, τηλ. 82.28.501).Nίκου Tσιφρου - Πωλ Bασιλειάδη «Eρωτευθείτε... παρακαλώ!» Γ. Παπαζήσης, I. Kαλέση.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ XOΛAPΓOY (Tηλ. 6511758) Σιραν (K) KAΛOΣ ΓIAΛOΣ (Πρτος Pάφτη Tηλ. 029976244) O σωματοφύλακας (περιπ.) KATEPINA (Xαϊδάρι) O τπος του έρωτα (κοιν. K) KATIA (Kαμένα Bούρλα, τηλ. 0235-22353) Aλιεν 3 (K) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH EΛEYΣINOΣ (Παραλία) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοιν. A) KOPAΛI * (Σαρωνίδα, τηλ. 54097) O σωματοφύλακας (περιπ.) KYZIKOΣ (Mεγάλο Πεύκο Tηλ. 0296-33154) Σε κατάσταση πολιορκίας (περιπ.) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι, τηλ. 0291-23911) O παίχτης ( K) MAΪAMI (Mάτι Tηλ. 0294-34372) Πράσινες τηγανιτές ντομάτες (K) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, 6012719) Oι ήρωες του τελευταίου δάσους – H πλη των ονείρων. Ωρες 8.45 μ.μ. – 10.30 μ.μ. MAPIANNA (Παραλία Kαλάμου, 0295-81277) Oι αθρυβοι (K) MAPIEΛ (Πρτο Pάφτη, Tηλ. 0299-71335) Aγρια ορχιδέα (περιπ. A) MAPIΛENA (Aιγύπτου 123, Tερψιθέα - Aνω Γλυφάδα, τηλ. 9612229) O σωματοφύλακας (περιπ.) MΠOMΠONIEPA (Kηφισιά, τηλ. 8019687) Aρωμα γυναίκας (K) NINET (Aνάβυσσος, τηλ. 0291-36037) Kάθε μέρα αλλαγή προγράμματος. Ωρες 9-11 μ.μ. ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) Φονικ πλο 3 (περιπ. K-13) ΠAPKINΓK KINETTA (Kινέττα, τηλ. 0296/62994) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) ΠΛANHTHΣ (Aνω Bούλα, τηλ. 8991502) Πράσινες τηγανιτές ντομάτες (κοιν. K-13) ΠOPTO PAΦTH (Tηλ. 73479) Tο βιβλίο της ζούγκλας (K) PIA (Bάρκιζα , τηλ. 8970844) Hρωας κατά λάθος (κωμ. K) PIA (Mάτι, τηλ. 0294/34778) Aρωμα γυναίκας (K) PIO (Γλυφάδα, 9628758) Πράσινες τηγανιτές ντομάτες (κοιν. K-13) ΣIΣΣY (N. Mάκρη, τηλ. 91.811) Mνος στο σπίτι 2 (K) TPIANON (Σαρωνίδα Tηλ. 0291-54931) O αριστολύκος (K) TYMBOΣ (Παραλία Mαραθώνα Tηλ. 55.604 55.603) Oι ασυγχώρητοι (K) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη, Tηλ. 6833398 6844708) Tο παιχνίδι των λυγμών (A) ΦΛΩPIΔA (Zούμπερι, Tηλ. 0294-96923) O θάνατος σου πάει πολύ (K) Ωρες 8.45-11.00 μ.μ. ΨYXIKO* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) H πεντάμορφη και το τέρας (κοιν. σχέδια K)

¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ ANEΣIΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Eυαγγελίστρια, τηλ. 4119629) Φονικ πλο 3 (περιπ. K-13) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MEΛINA (Σωκράτους 65 - Δραπετσώνα, τηλ. 4625249) Πράσινες τηγανιτές ντομάτες (κοιν. K-13) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Σταθμς, τηλ. 4816276) Tετάρτη - Kυριακή Eορταστικές εκδηλώσεις ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) Eναρξη σε λίγες μέρες KAΣTEΛΛA (τηλ. 4173906) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοιν. A) KATEPINA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Bύρωνος - Xιλής Aγ. Eυθύμιος Kερατσίνι) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Δημοτικ κηποθέατρο Kύπρου και Προύσσης, τηλ. 4926248) J. F.K. Kάθε Tετάρτη και Πέμπτη ώρα 9.30 μ.μ. ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232) O ψαλιδοχέρης (κωμ. K) ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 4 - Kορυδαλλς τηλ. 4960955) Zήτημα τιμής (περιπ. K) ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα Eξολοθρευτής 2 σεξ

Σπήλαιο«Δικταίο Aντρο» Ψυχρού Λασιθίου. Oι καταστροφές που έχουν υποστεί οι σταλακτίτες είναι σημαντικές.

AΦIEPΩMA

Σπηλαΐτες και Σπηλιώτες Aπ τον μύθο του Kένταυρου Xείρωνα και τα σπηλιωμένα παιδιά στους Aγίους της Oρθοδοξίας Tου Xρήστου Θ. Oικονομ πουλου Παιδοχειρουργού, μέλους της E.Σ.E

O EΛΛAΔIKOΣ άνθρωπος της Mεσολιθικής εποχής είχε για κατοικία του τα σπήλαια. Kατά τη Nεολιθική εποχή ταν έγινε γεωργς, δεν εγκατέλειψε τελείως τις σπηλιές, αλλά τις μετέφερε σε τπους λατρείας. Aυτ έγινε για τις σπηλιές με N.Δ. άνοιγμα που έχουν δίπλα τους πηγή με τρεχούμενο πσιμο νερ. Tα σπήλαια αυτά είναι δροσερά το καλοκαίρι και ζεστά το χειμώνα. O Eλλαδικς άνθρωπος της Mυκηναϊκής εποχής είτε ήταν απλ μέλος της κοιντητας, είτε ιερέας - μάγος ιατρς, είχε γοητευθεί και ταυτχρονα φοβηθεί απ τη γέννηση των δυσπλαστικών παιδιών, που τους έδιναν μαγικές ακμη και υπερφυσικές ιδιτητες, ιδίως εκείνων που είχαν παράλυτα τα κάτω άκρα απ βλάβη της σπονδυλικής στήλης (Mηνιγγοκήλη, μυελομηνιγγοκήλη, διαστηματομυελία, δισχιδή ράχη (κλπ). Eκείνη την εποχή πίστευαν τι τα παιδιά αυτά ήταν κτυπημένα απ θεϊκ κεραυν στο κέντρο της ράχης τους, γι’ αυτ τα ονμαζαν Kενταύρους, («κεντείν» στο κέντρο της ράχης), Φλους, Πάνας, Στηλινούς κλπ. Σήμερα ο λας τους ονομάζει Kεντήριδες, Aντρειωμένους, Kαλαντρειωμένους, Διγενήδες (επιβίωση του Διογενής) Xαούνια (απ το Xάος που σημαίνει σπήλαιο). Tα ανάπηρα αυτά παιδιά ο Eλλαδικς ιερέας - μάγος - ιατρς παρ’ τι επίστευε τι ήσαν νθα απ κλεψιγαμία ή επιμιξία με άλλη ομάδα, εφρντιζε να μην τα φονεύει, αλλά να τα παραδίδει τελετουργικά πάλι στη φύση, τοποθετώντας τα μέσα σε σπήλαια, γιατί ήταν ανεπιθύμητα στην κοιντητα. Mέσα στα σπήλαια τα πρσφερε και τα αφιέρωνε σε ειδικούς θεούς, ημίθεους και ήρωες οι οποίοι τα προστάτευαν πως τον Aπλλωνα, την Aθηνά, τον Eρμή, τον Hφαιστο, τον Πάνα, τον Hρακλή, τον Aχιλλέα κλπ. Aγαλματίδια των θεών αυτών ευρέθηκαν σε ελληνικά σπήλαια. O λας ονμαζε αυτούς τους θεούς, ημιθέους και ήρωες, Σπηλαΐτες, πως αναφέρει ο Παυσανίας (Παυσ. 10.432,3).

Kένταυρος H αρχή της εθιμικής πράξεως του σπηλιώματος των παιδιών με δισχιδή ράχη και μηνιγγοκήλη ανάγεται –πως αναφέραμε–, στους Mυκηναϊκούς χρνους. H Eλληνική Mυθολογία αναφέρει τι ο Kρνος, ταν ήταν σε μεγάλη ηλικία (γέρων), καταπάτησε την ηθική τάξη και ήλθε σε παράνομο ένωση, κατπιν αρπαγής, με τη θυγατέρα του Ωκεανού του έθνους των Φιλύρων, την παρθένα Φιλύρα. Oι Φίλυρες ήταν αλλφιλοι που

32

O Kένταυρος Xείρων, ο οποίος κατά την παράδοση ήταν γνώστης πολλών φαρμάκων, παριστάνεται σε αγγείο, ενώ μεταδίδει τις γνώσεις του στον νεαρ Aχιλλέα. (Παρίσι, Mουσείο Λούβρου).

ζούσαν στα παράλια του Eυξείνου Πντου. H Φιλύρα νύμφη περιφρνησε τον κρονληρο θε για την ατίμαση και κατέφυγε στο Πήλιο. Στις ακρώρειες του Πηλίου γέννησε ένα παιδί με μυελομηνιγγοκήλη (Kένταυρο). H Φιλύρα αφού το διαλάλησε 40 νύκτες στα γύρω βουνά, το σπήλιωσε σε ένα σπήλαιο νυμφών και μετά αυτοκτνησε (πιθανν έπαθε ψύχωση της λοχείας, το σημεριν λαϊκ «ξαρμένιασμα»). Tο παιδί αυτ της Φιλύρας που κατρθωσε να επιζήσει με τη βοήθεια άλλων νυμφών, ήταν ο Kένταυρος Xείρων, γι’ αυτ το λέγαν και Φιλυρίδη. Oταν αντρώθηκε δηλ. μεγάλωσε στον άντρον (σπήλαιο), αναδείχθηκε σπουδαίος θεραπευτής και σοφς διδάσκαλος των αντρωμένων και καλαντρωμένων παιδιών. Eπειδή ήταν και ο ίδιος άρρωστος, αναδείχτηκε σε θεραπευτή και λυτρωτή των άλλων Kενταύρων. Διακρίθηκε δε για τη δικαιοσύνη και τη φιλανθρωπία του προς τα παιδιά αυτά. Γι’ αυτ ο Aπλλων τον καταξίωσε και έγινε μάντης - ιερέας ιατρς. Hταν ο πρώτος που τοποθέτησε πάνω στο σάκκο της μηνιγγοκήλης το βτανο Kενταύριο (το σημεριν λαϊκ Σκουροβτανο) για σύγκλιση και συρρίκνωση του σάκκου της μηνιγγοκήλης. Eπίσης, επινησε τις ελαφρές πατερίτσες απ ξύλο Φίλυρας αντί για τους «Hφαιστείους έπαφους». O Xείρων Kένταυρος εδίδασκε στα σπηλιωμένα παιδιά τι η αρχή κάθε θεραπείας είναι ο αγώνας εναντίον της δυσαρμονίας. Tα παιδιά αυτά είχαν ακράτεια ούρων, κοπράνων, τρο-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 AYΓOYΣTOY 1993

φονευρωτικά έλκη στους γλουτούς και στα κάτω άκρα και μεγάλα ψυχολογικά προβλήματα, υδροκεφαλικές κραυγές, υπομανιακές καταστάσεις, μελαγχολίες, άγχος κ.ά. Για να γαληνέψει την βασανισμένη ψυχή τους χρησιμοποιούσε ψυχοσωματικές μεθδους, πως το ψυχδραμα (εικονικές μάχες - παιχνίδια), τη μουσική (λύρα του Aπλλωνος) και την πση παλιού κρασιού. O αριθμς των σπηλιωμένων παιδιών στο σπηλαιοκοινβιο του Kενταύρου Xείρωνος δεν ξεπερνούσε ποτέ τον αριθμ 39 σε ανάμνηση του διαλαλήματος της μητέρας του. Σπηλαιοκοινβια Kενταύρων ή άγριες φυλές σπηλαϊτών πως τις ονμαζαν, υπήρχαν στην Kαππαδοκία, Παφλαγωνία, Πντο, Φρυγία, Λυδία, Kαρία, Λυκία, Kιλικία, Θράκη, Σαμοθράκη, Πάφο, Tυρ, Δαμασκ, Kω, Pδο, Θήρα, Kρήτη, Kάρυστο, Kύθηρα, Πήλιο, Πίνδο, Aιτωλία, Kορινθία, Hλιδα, Oλυμπία, Aζανιάδα (Kαλάβρυτα), Tαΰγετο. H Eλληνική Mυθολογία αναφέρει τι ο συνολικς αριθμς των Kενταύρων, στον κυρίως ελλαδικ χώρο ήταν περίπου, πεντακσιοι. Σήμερα, στον ελλαδικ χώρο γεννιούνται 1-4% παιδιά με μηνιγγοκήλη και δισχιδή ράχη.

Σπηλιώτες Mετά την επικράτηση του Xριστιανισμού κατά τη Bυζαντινή εποχή, τους σπηλαΐτες θεούς των αρχαίων αντικατέστησαν οι Σπηλιώτες μικροί άγιοι, σιοι και μάρτυρες που άγια-

σαν μέσα σε σπήλαια. Oι Σπηλιώτες άγιοι έκτισαν σπηλαιώδεις και υπσκαφες εκκλησίες που προστάτευαν τα σπηλιωμένα παιδιά. Σπηλιώτες άγιοι που έζησαν και αγίασαν σε σπήλαια ήταν ο Aγιος Iωάννης ο Kαλυβίτης, ο Aγιος Γεώργιος ο Σπηλιώτης, ο Aγιος Nεφυτος, ο Aγιος Iάκωβος, ο Aγιος Bλάσιος και η Aγία Kυριακή. Tην εποχή της Tουρκοκρατίας, ταν γεννιταν παιδί με δισχιδή ράχη και μηνιγγοκήλη έπρεπε τις πρώτες 40 ημέρες απ τη γέννησή του η μάνα του, με τη βοήθεια της μητέρας της και της μαμμής, να το διαλαλήσει στα τρίστρατα, στους λφους, στις ράχες, στα βουνά και στα ρη (στις ακρώρειες των αρχαίων), ως εξής: «Aκούστε ρη και βουνά, το παιδί μου γεννήθηκε αντρειωμένο και κανένα δεν φοβάται, μνο το Θε φοβάται», ή «βουνά, λαγκάδια, ακούστε το, γέννησα ένα καλαντρειωμένο, δώστε του χρνια, δώστε του γεροσύνη και κάνετέ το απέθαντο πως είσαστε και φτούνα».. H έκφραση του πνου της αυτού έχει σκοπ να υψώσει, να δικαιώσει μέσα στη ψυχή της το σημαντικ νημα τι δεν φονεύει το παιδί της, τι δεν πρκειται να προβεί σε βρεφοκτονία. Tο διαλαλεί, πριν το σπηλιώσει, δηλαδή το θέτει στη διάθεση του Θεού, να αντρωθεί μακριά απ εκείνη κοντά μως στους τπους της λατρείας στα σπήλαια με σπηλαιώδεις εκκλησίες, πως π.χ. της Παναγίας της Xρυσοσπηλιώτισσας ή της Mεγαλοσπηλιώτισσας κ.λπ. Tα τελευταία εκατ χρνια στον ελλαδικ χώρο τα αντρειωμένα παιδιά με μηνιγγοκήλη κ.λπ τα διαλαλούσαν τη νύχτα στο δρμο, ταν τα πήγαιναν για ενκοίμηση έξω απ σπηλαιώδεις εκκλησίες, πως στη μονή του Mεγάλου Σπηλαίου. Tο πρωί η μάνα εξομολογείτο στον πνευματικ, ο οποίος την τιμωρούσε με «Kαννα» για να εξιλεωθεί. Στη συνέχεια ο ιερέας βάφτιζε το βρέφος μέσα στη σπηλαιώδη εκκλησία και το ονμαζε πάντοτε Σπήλιο. Tο παιδί αυτ για να το ξεχωρίζουν στην κοιντητα το προσφωνούσαν σπηλιάκι, σπηλιαδάκι, σπηλιουκάτσι, σπηλιώτη απ το εικονικ σπήλιωμα και τη βάφτιση σε σπηλαιώδη εκκλησία. Διασώζοναι ακμη επώνυμα, πως Σπηλιώτης, Σπηλιωτπουλος, Σπηλιωτάκης κ.λπ. Mε τον τρπο αυτ μέσα απ τις 70 γενεές που μας χωρίζουν απ τη Mυκηναϊκή εποχή φθάσαμε στον ένα Θε, χωρίς να χάσουμε τους άλλους θεούς, τους ημίθεους και τους ήρωες, που εξακολουθούν παράλληλα στη ψυχή του λαού να ξαναζούν σαν άγιοι, μάρτυρες και σιοι στη νεοελληνική πια μυθολογία και το νεολληνικ πολιτισμ που είναι αδιάσπαστη συνέχεια του αρχαίου.