Προχωρηµένα µαθήµατα στο σχέδιο και στο σκίτσο

Πιεστήριο για χαλκογραφίες

ΠΡΟΧΩΡΗΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ στο ΣΧΕΔΙΟ και στο ΣΚΙΤΣΟ κείμενο και εικονογράφηση ΑΝΤΡΙΑΝ ΧΙΛ μετάφραση ΡΕΝΑ ΧΑΤΧΟΥΤ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Γ ΝΤΟΥΝΤΟΥΜΗΣ & ΣΙΑ Ο.E.

Πρώτη έκδοση 1972 Copyright 1972 Blandford Press Ltd 167 High Holborn, London W CV 6PH Copyright για την ελληνική γλώσσα: Γ. Ντουντούμης & Σία Ο.Ε., Μαυρομιχάλη 60, Αθήνα, τηλ 36 05 509, 36 32 647

Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Λαϊνά Επιμέλεια έκδοσης: Διον. Ι. Τσουράκης

Επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στο Βρετανικό Μουσείο που μου επέτρεψε να ανατυπώσω τα έργα των Μεγάλων Δημιουργών και στους συγγραφείς από τους οποίους παρέθεσα μικρά αποσπάσματα. Θά 'θελα επίσης να ευχαριστήσω τον Τζίλιαν Μούρ που επιμελήθηκε αυτό το βιβλίο. Α.Χ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα Κεφάλαιο Πρώτο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κεφάλαιο Δεύτερο

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΗΜΕΡΑ

Κεφάλαιο Τρίτο

ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ: ΜΕΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Κεφάλαιο Τέταρτο

7 10

13

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

20

Κεφάλαιο Πέμπτο

ΕΚΛΟΓΗ ΥΛΙΚΩΝ

29

Κεφάλαιο Έκτο

ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΣΙΛΟΥΕΤΕΣ

34

Κεφάλαιο Έβδομο

ΣΥΝΘΕΣΗ

44

Κεφάλαιο Όγδοο

ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ

57

Κεφάλαιο Ένατο

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΚΙΤΣΟΥ

62

ΣΚΙΤΣΑΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΧΗ

66

ΤΟ ΜΟΛΥΒΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ

72

ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΜΝΗΜΗΣ

81

ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ

85

Κεφάλαιο Δέκατο Κεφάλαιο Ενδέκατο Κεφάλαιο Δωδέκατο Κεφάλαιο Δέκατο τρίτο

Κεφάλαιο Δέκατο τέταρτο ΜΕΡΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

92

Μελέτη ενός σκωτσέζικου πεύκου με λεπτομέρειες του φυλλώματος και του φλοιού,ζωγραφισμένη σ' ένα φύλλο χαρτί με μολύβι κάρβουνου

6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Εισαγωγή

Σ

ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ του στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου «Σχέδια από το Λονδίνο», ο συγγραφέας Ρόμπερτ Σκότ Μπέρν, εκφράζει την απογοήτευση του, γιατί «το σχέδιο θεωρείται γενικά σαν μια επουσιώδης ικανότητα, περισσότερο διακοσμητική παρά απαραίτητη για τη διαπαιδαγώγηση της καινούριας γενιάς». Καί συνεχίζει: «Πρώτο ανάμεσα στα πράγματα που θα βοηθήσουν στη δημιουργία μιας νέας τάξης πραγμάτων είναι το σχέδιο. Είναι λοιπόν σημαντικό να κάνουμε προσιτό σε όλους ένα μέσο που μ' αυτό ή τέχνη των διαφόρων κλάδων μπορεί να γίνει ευκολότερα κατανοητή. Σκοπός του βιβλίου τούτου είναι να συνεισφέρει στον επιθυμητό αυτό στόχο». Οπωσδήποτε μια ματιά στο πολυσέλιδο αυτό εγχειρίδιο μας πείθει για τις ειλικρινείς, αν και φλύαρες προθέσεις του κειμένου που καλύπτουν πάνω από 140 πυκνογραμμένες σελίδες και 300 σελίδες με εικονογραφήσεις που προσφέρουν τ' απαραίτητα παραδείγματα για προσεχτική αντιγραφή, κι ο πραγματικός λόγος που παραθέτω το απόσπασμα από την εισαγωγή είναι οτι ίσως ο αναγνώστης να συμμεριστεί την έκπληξή μου μαθαίνοντας οτι το βιβλίο αυτό εκδόθηκε το 1853! Πόσα παρόμοια βιβλία, αναρωτήθηκα, έχουν άραγε εκδοθεί στα ενδιάμεσα 118 χρόνια πάνω στο θέμα του σχεδίου που μ' αυτό αποφάσισα ν' ασχοληθώ κι εγώ; Καί πόσοι από τους συγγραφείς τους να επανέλαβαν άθελα τους τις οδηγίες των προηγούμενων; 7

Μελέτες μιας παλιάς μοτοσυκλέτας

Η σκέψη αυτή οπωσδήποτε με τρομάζει λιγάκι, γι' αυτό και δε δικαιολογούμαι για τον αριθμό των δικών μου σχεδίων που εικονογραφούν αυτό το έργο. Γιατί επιτέλους, ακόμα κι αν δεν είναι τέλεια, είναι ωστόσο διαφορετικά απ' ο,τι έχει γίνει μέχρι τώρα και «διαβάζονται» ευκολότερα απ' οποιοδήποτε κατεβατό περιγραφικών λέξεων που πολύ πιθανό να έχουν ξαναειπωθεί, κι ίσως μάλιστα πολύ καλύτερα, πάνω σ' αυτό το θέμα Στό κάτω κάτω, παρηγοριέμαι με την προειδοποίηση του Λεονάρντο ντά Βίντσι ότι «όσο περισσότερο περιγράφετε, τόσο περισσότερη σύγχυση προκαλείτε. Είναι τόσο αναγκαίο να σχεδιάζετε όσο και να περιγράφετε». 8

Οσο για τα υπόλοιπα, αυτό το βιβλίο είναι κάτι σαν συνέχεια του προηγούμενου μου «Τί θα σχεδιάσουμε», που όπως φαίνεται κι από τον τίτλο, απευθυνόταν στο νεαρό αρχάριο. Σ' εκείνο το έργο ο ορισμός του σχεδίου που έδινα ήταν σε μορφή ερώτησης - «Πώς γίνεται;» Σε τούτο, που απευθύνεται σε πιο προχωρημένους σπουδαστές, θα τόνιζα το «Πώς θέλετε εσείς να γίνει;» - αφήνοντας από την αρχή να εννοηθεί ότι το σχέδιο είναι προσωπική υπόθεση κι επομένως οι τυχόν οδηγίες πρέπει να δοθούν μάλλον με τη μορφή υπενθύμισης, πρότασης και φιλικής συμβουλής παρά με τη μορφή παιδαγωγικών ή δογματικών εντολών. Κάποιος είπε ότι «βοηθάει περισσότερο εκείνος που δεν ξέρει τις απαντήσεις». Ίσως να παρηγοριέμαι με τη σκέψη ότι ανήκω κι εγώ σ' αυτή την κατηγορία! Γιατί αν είμαι βέβαιος γιό ένα πράγμα, είναι το εξής: όσο περισσότερο ζώ, τόσο λιγότερο σίγουρος είμαι ότι θα κάνω βαρυσήμαντες δηλώσεις σχετικά με το τι είναι καλό και τι δεν είναι, τι είναι σωστό και τι δεν είναι, στην εφαρμογή της τέχνης. Δυό και δυό κάνουν αναγκαστικά τέσσερα στις περισσότερες από τις άλλες τέχνες και επιστήμες, αλλά στο σχέδιο και τη ζωγραφική μπορούν να κάνουν τέσσερα, δεκατέσσερα ή τετρακόσια, κι όταν αναφέρονται στο άτομο, κάθε άθροισμα μπορεί να είναι σωστό. Κι αυτό είναι το δικαίωμα έκφρασης που ανήκει στον καθένα και που πρέπει οπωσδήποτε να είναι στόχος όλων εκείνων που φιλοδοξούν να προσφέρουν τη συμβολή τους στην τέχνη της απεικόνισης χρησιμοποιώντας σαν μέσο το σωστό σχέδιο. Μετά άπ' όλα αυτά, πρέπει να προσθέσω ότι χαμογέλασα διαβάζοντας μια πρόσφατη κριτική ενός βιβλίου για το σχέδιο, όπου αναφέρονται τ' ακόλουθα λόγια του συγγραφέα: «Κανένας δεν μπορεί να σάς μάθει να σχεδιάζετε γιατί δεν υπάρχουν κανόνες». Αναρωτιέμαι πόσες φορές έχω έρθει σε αντίθεση μ' αυτή τη γνώμη στα επόμενα κεφάλαια.

9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Το Σχέδιο Σήμερα

Σ

ΧΕΔΙΟ σημαίνει κάτι διαφορετικό για τον καθένα: Για τον ένα, σκληρή δουλειά όταν σπούδαζε για να γίνει ζωγράφος. Για τον άλλο, μυστηριώδες ή μαγικό ταλέντο που δεν του δόθηκε κι έτσι γρήγορα εγκαταλείπει τις προσπάθειες σ' αυτή την κατεύθυνση. Σε μερικούς έρχεται εύκολα, σε άλλους καθόλου! Μπορεί να είναι πολύ διασκεδαστικό ή κάπως βαρετό. Άλλοι το αντιμετωπίζουν με σεβασμό κι άλλοι με αδιαφορία. Για μένα το σχέδιο είναι κάτι που αγαπούσα από μικρό παιδί. Καί μάλιστα, ενώ έχω ορισμένες επιφυλάξεις σχετικά με το ποιητικό ή ακριβές νόημα της φράσης για το παιδί που «γεννιέται μ'

Δρόμος του Μπάθ, στην Αγγλία. Έκανε πολύ κρύο για να κάνω κάτι περισσότερο

10

ένα ασημένιο κουτάλι στο στόμα», είμαι σχεδόν πεισμένος ότι εγώ «γεννήθηκα μ' ένα μολύβι στο χέρι». Είναι πάντως σίγουρο ότι το μολύβι ήταν το αγαπημένο μου παιχνίδι και το σχέδιο ή αγαπημένη μου διασκέδαση, κι αν οι διασκεδάσεις έχουν και τη σοβαρή πλευρά τους, τότε το σχέδιο εξακολουθεί να έχει την προτίμηση μου! Μιά από τις παλιότερες παιδικές μου αναμνήσεις είναι κάποτε που ήμουνα άρρωστος: είχα βολευτεί στο κρεβάτι μ' ένα μάτσο χαρτιά στα γόνατα μου κι ένα μολύβι στο χέρι μου, κι ή συμβουλή της μητέρας μου, φεύγοντας, να «είμαι καλό παιδί», ήταν εντελώς περιττή. Ήμουνα απόλυτα ευτυχισμένος, αντιγράφοντας κάτι από ένα βιβλίο ή σχεδιάζοντας από το μυαλό μου. Ή μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις πρώτες μου καλλιτεχνικές προσπάθειες κι εκείνες των σημερινών παιδιών είναι ότι ενώ εμένα μου αρκούσε ένα μολύβι μόνο, για τη ζωγραφική μου, ή σύγχρονη γενιά θέλει απαραίτητα ένα πινέλο βουτηγμένο σ' ένα ζωηρό χρώμα που, μαζί με άλλα εντυπωσιακά ή φανταχτερά χρώματα, σκεπάζει μεγάλες επιφάνειες χαρτιού με άφθονη δόση αυτοπεποίθησης και ελάχιστη, σε γενικές γραμμές, ικανότητα για σχέδιο. Άν και στην περίπτωση μου ακολούθησε γρήγορα ή ζωγραφική, στην αρχή μ' ενδιέφερε κυρίως να χρωματίζω αυτά που είχα σχεδιάσει. Πρώτα έπρεπε να γίνει το σχέδιο, κι έπρεπε να γίνει σωστά, πρίν αρχίσω να προσθέτω το χρώμα. Δεν έχω βέβαια καμιά πρόθεση να επιβάλω τέτοια σκληρή πειθαρχία σε κανέναν από τους αναγνώστες μου αυτές τις μέρες. Απλώς έτσι έγινε με μένα και δεν αμφιβάλλω ότι όταν πήγα για πρώτη φορά σχολείο, αυτή ή εξάσκηση με βοήθησε να διακριθώ μ' ένα σχέδιο που ανταμείφθηκε με «πέντε βαθμούς, επειδή δεν είχε μουντζούρες». Ή επιθυμία να βελτιώσει κανείς το σχέδιο του μπορεί να εμφανιστεί οποιαδήποτε στιγμή, ιδιαίτερα την ξεκούραστη εποχή των διακοπών, κι έχω υπόψη μου ειδικά ένα ορισμένο τύπο αναγνώστη, που έχει όλη μου τη συμπάθεια, και που ενώ ξέρει ότι ή έλλειψη σχεδίου τον δυσκολεύει, προτιμάει πάντα να ζωγραφίζει ανέμελα με τις μπογιές του, παρά να βασανίζεται με την απεικόνιση του προοπτικά παραμορφωμένου κλαδιού ενός δέντρου, ή του αετώματος μιας φόρμας ή με την προοπτική μιας μισάνοιχτης πόρτας. Κι ωστόσο ξέρει ότι ή εικόνα του θα ήταν πολύ 11

καλύτερη αν είχε μάθει από την αρχή αυτές τις τεχνικές λεπτομέρειες του σχεδίου. Έχοντας υπόψη μου όλα αυτά, προσπάθησα, στο κεφάλαιο που ακολουθεί, να ξαναζωντανέψω το σχέδιο σαν μια ελκυστική, ενδιαφέρουσα και συχνά έκπληχτικά ευχάριστη μελέτη που μπορεί κανείς να υιοθετήσει ή να ξαναγυρίσει σ' αυτήν. Κι αν για κανέναν άλλο λόγο, μπορείτε τουλάχιστο να βασίζεστε πάνω της για να περάσετε μερικές ευχάριστες ώρες, αν κάποια μέρα σας κλείσει μέσα ή βροχή!

Μιά ομπρέλα σε διάφορες στάσεις

12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Σχεδιάζοντας Αντικείμενα: Μερικά Θέματα

Α

Ν ΘΕΛΕΤΕ να μάθετε πως αναπτύσσεται κάτι ή πως είναι φτιαγμένο, ή πως καταλήγει σε μιαν ορισμένη μορφή ή σ' ένα ορισμένο μέγεθος, με λίγα λόγια, πως γίνεται, τότε καθίστε και σχεδιάστε το. Το σχέδιο σας θα πρέπει να είναι προσεχτικό. Αφήστε τη ζωηρή, γρήγορη εντύπωση γι' αργότερα, για κάτι που κινείται. Θά δείτε ότι είναι έκπληχτικό πόσα πράγματα μαθαίνετε ακολουθώντας σχολαστικά την κατεύθυνση, μετρώντας το μήκος και το πλάτος, συγκρίνοντας την απόσταση (ακόμα κι αν είναι μόνο μερικά χιλιοστά) και τέλος, παρατηρώντας την υφή της επιφάνειας και τη διακοσμητική λεπτομέρεια. Για πέταμα, αλλά ακόμα χρήσιμα για το σπουδαστή. Γρήγορα σκίτσα στην αποθήκη

Περιθώριο για ενδεχόμενο λάθους Περιθώριο για ενδεχόμενο λάθους. Περιθώριο για ενδεχόμενο λάθους

Μποτίλια του νερού και ποτήρι: Α: μηχανικό γραμμικό σχέδιο - Β: ελεύθερη προσέγγιση - Γ: με μετατροπές.

Μόνον σχεδιάζοντας αντικείμενα θα καταλάβετε στ' αλήθεια γιατί σας αρέσει το ένα περισσότερο από το άλλο και γιατί - που είναι και το σημαντικότερο - διαλέξατε αρχικά να τα σχεδιάσετε, δηλαδή την εικονογραφική χρησιμότητα που έχουν για σας σαν καλλιτέχνη. Θ' ανακαλύψετε ότι μερικά αντικείμενα σχεδιάζονται πιο εύκολα από άλλα και δεν εννοώ ότι αυτό γίνεται επειδή το σχήμα τους είναι λιγότερο πολύπλοκο, γιατί συχνά συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Είναι πολλές φορές δυσκολότερο ν' αποδώσετε το απέριττο σχήμα, το καθάριο περίγραμμα, παρά ενα αντικείμενο που ξεχειλίζει από εντυπωσιακά στολίδια άστατου σχήματος, αλλά που γι' αυτό ακριβώς το λόγο γοητεύει το μάτι (το παραπάνω σχέδιο είναι ένα καλό παράδειγμα αυτής της περίπτωσης). Άλλα αντικείμενα που αποτελούνται από ευθείες γραμμές, που ή σωστή αντιγραφή τους εξαρτιέται από το πλάτος, τη γωνία ή την κατεύθυνση, ίσως να σας φανούν στην αρχή περισσότερο αγγαρεία παρά διασκέδαση (παράδειγμα το καροτσάκι στη διπλανή σελίδα). 14

Ένα καροτσάκι προχωρεί

Σ' αυτό το σημείο νομίζω ότι πρέπει να διευκρινίσουμε τι εννοούμε με την αντιγραφή. Είναι άραγε ή σωστή αναπαράσταση ενός αντικειμένου; Ή αρκεί να μοιάζει το σχέδιο μας στο αντικείμενο; Πληροί τις προυποθέσεις που μ' αυτές αναγνωρίζουμε το θέμα του σχεδίου, αν και ξέρουμε πολύ καλά δτι δεν είναι ακριβής εικόνα του αρχικού αντικειμένου; Μ' άλλα λόγια, μειώνεται ή καλλιτεχνική του αξία σαν σχέδιο από την ολοφάνερη έλλειψη απόλυτης ακρίβειας; Για μένα ή απάντηση είναι ένα κατηγορηματικό «Όχι». Στήν πραγματικότητα, ακριβώς αυτή ή επιθυμία να το κάνουμε ένα τέλείο αντίγραφο ώς την τελευταία λεπτομέρεια, μπορεί να του αφαιρέσει τα αρχικά χαρακτηριστικά και τα προσόντα που ευχαριστούν το μάτι μας, και μ' αυτό εννοώ 15

τον τρόπο που το βλέπουμε, τον τρόπο που το εκφράσαμε και τον τρόπο που και οι δυό προσεγγίσεις έγιναν ένα με την καλλιτεχνική πρόθεση και την τεχνική επιδεξιότητα. Αυτά λοιπόν για την «απόλυτη ακρίβεια» που δεν έχει μεγάλη σημασία και που μπορούμε να την απορρίψουμε αν φέρουμε στο μυαλό μας την ιδέα ενός δουλικού αντίγραφου. 'Αλλά θα πρέπει να προσθέσω ότι αυτός ο καινούριος ορισμός του σχεδίου δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί σαν πρόφαση, σαν υπεκφυγή, ή σαν εύκολη δικαιολογία για αδέξια και προχειροφτιαγμένα σχέδια. Ή περιφρονητική άποψη εκείνων που δεν το θεωρούν απαραίτητο ν' αποδώσουν σωστά το θέμα τους καλύπτει συχνά την ανικανότητα τους που ποζάρει σαν καλλιτεχνική πρόθεση. Άν θέλετε να επωφεληθείτε όσο το δυνατό περισσότερο από το σχέδιο, θα πρέπει να διαλέξετε περισσότερες από μια γωνίες. Άν το αντικείμενο είναι αρκετά μικρό ή ελαφρύ για να το μετακινήσετε, εύκολα θα το γυρίσετε από δώ κι από κει. Πώς είναι από το πίσω μέρος, ή όταν το βλέπετε από πάνω, ή στο επίπεδο του ματιού ή από κάτω; Σάς έγγυώμαι ότι θ' ανακαλύψετε μερικά αναπάντεχα σχήματα που ορισμένα άπ' αυτά δεν είναι εύκολα στο σχέδιο, αλλά αξίζουν την προσπάθεια. Το τελικό αποτέλεσμα αυτών των πολλαπλών προσπαθειών είναι από μόνο του μια αποκάλυψη αληθινής αισθητικής αξίας και, θα έλεγα, απόλυτα απαραίτητο αν θέλετε να γίνετε ένας πετυχημένος εικονογράφος ή να ξεχωρίσετε από τους εμπορικούς καλλιτέχνες της σειράς. Ούτε πρέπει να σταματήσετε στην απεικόνιση μεμονωμένων αντικειμένων, γιατί αν αποφασίσετε να εξασκηθείτε στο σχέδιο, θα χρειαστεί να ψάξετε για κατάλληλα σχήματα που μπορείτε τώρα να τα τοποθετήσετε σε ομάδες και θα δείτε πως όταν τα μετακινήσετε, σαν τους ανθρώπους σε μια συγκέντρωση, άλλες φορές θα σάς αντικρίζουν κατάματα κι άλλες φορές θα σάς έχουν γυρισμένη την πλάτη. Θά χαμογελάσετε ϊσως με μερικά από τα απίθανα αντικείμενα που σχεδίασα για χάρη σας, σαν παραδείγματα γι' αύτη την άσκηση, αλλά ξέρω από πείρα ότι τέτοιες μελέτες ανοίγουν τα μάτια της φαντασίας για ένα σωρό καινούριες ιδέες για μελλοντική δουλειά. Καί καθώς αυτά τα σχέδια πολλαπλασιάζονται, θα συγκροτήσετε σιγά σιγά μια περιεχτική βιβλιοθήκη αναφοράς,

16

Αλλαγές στο ποτιστήρι. Προσέξτε τις αλλαγές στο μήκος και τη θέση του στομίου (Α) και των υπόλοιπων χαρακτηριστικών

1. Μαθαίνοντας πως είναι κατασκευασμένη ή καρέκλα: οι αναλογίες φαίνονται λαθεμένες 2. Κοιτάζοντας την από πίσω καταλαβαίνουμε τις αναλογίες και το σχέδιο 3. Απρόβλεπτες δυσκολίες από το πλάι 4. Πιό κοντά στις σωστές αναλογίες κι επομένως στο πραγματικό σχέδιο

17

Ακρόαση με τρία μέλη του θιάσου

Κουβεντούλα

Βικτοριάνα

18

που μερικά από τα κομμάτια της μπορούν να γίνουν και αυτοτελείς πίνακες, όπως αποδείχτηκε με τη βικτωριανή λάμπα πετρελαίου που μου χρησίμεψε σά θέμα σε μια κατοπινή ελαιογραφία που ονόμασα «Βικτοριάνα». Όταν συμπληρώσετε αυτό το πρόγραμμα που προτείνω, θ' ανακαλύψετε ότι δεν μπορείτε να το βάλετε γιό πάντα στην άκρη. Θά πρέπει να έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα, όπως θα δείτε κι από αμέτρητες παρόμοιες μελέτες που οι μεγάλοι ζωγράφοι έκαναν για πολλά απίθανα πράγματα σ' όλα τα στάδια της καριέρας τους και που σήμερα θεωρούνται πολύτιμες σαν αποδείξεις της αστείρευτης ευχαρίστησης που τους παρείχε ή ασχολία αυτή σαν αυτοσκοπός. Ό Άλμπρεχτ Ντύρερ (15ος αιώνας) που ο κριτικός Έντγουϊν Μούλινς δικαιολογημένα ονόμασε «πρώτο σχεδιαστή της Φύσης», «ήταν διάσημος για τα ταξιδιωτικά του σκίτσα που τα έκανε για να ικανοποιήσει την περιέργεια του να εξετάζει και να καταγράφει οτιδήποτε τραβούσε το βλέμμα του» (δική μου υπογράμμιση). Αυτές οι ξεχωριστές λεπτομερειακές μελέτες, σκίτσα πουλιών, λουλουδιών, χορταριών, ανθρώπινων χεριών και ποδιών, θα πρέπει να θεωρηθούν σαν παράδειγμα ενός παγκόσμια γνωστού καλλιτέχνη που αφιέρωσε τη μεγαλύτερη δεξιοτεχνία για τις μικρότερες λεπτομέρειες και που τα βήματα του θα έπρεπε ν' ακολουθήσουμε. Υπάρχει στο σπίτι σας (είμαι σίγουρος ότι υπάρχει), ένα πατάρι, μια αποθήκη, ένα δωματιάκι, ένα υπόστεγο ή ένα υπόγειο. Οπως και στα λίβινγκ - ρούμ, σε κάτι τέτοια ήσυχα και ασφαλή μέρη θα βρείτε διάφορα μικροπράγματα σ' ένα σωρό σχήματα, μεγέθη και πιθανά στάδια διάλυσης, που όλα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην υπόθεση της τέχνης και περιμένουν να παραστήσουν τα μοντέλα για τη μελλοντική σας ζωγραφική. Λέγεται ότι το φόντο του Νεο - Ιμπρεσιονισμού ήταν εκείνο που οδήγησε τον Σερά και τους οπαδούς του να δώσουν τόση μεγάλη έμφαση στο σχέδιο και τη δομή και τον Όγκντεν Ρούντ να δηλώσει ότι «ή έλλειψη ενός καλού, θετικού, περίπου ακριβούς σχεδίου είναι μια από τις συνηθισμένες αιτίες που καταστρέφουν το χρώμα της ζωγραφικής» (δική μου υπογράμμιση). Ή απόλυτη ακρίβεια, θα παρατηρήσετε, δεν είναι απαραίτητη, αν το σχέδιο είναι καλό και θετικό. 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Το Σχέδιο Μέσα από τους Αιώνες

Γ

ΙΑ να δούμε πως ξεκίνησε το σχέδιο σαν μέσο οπτικής επικοινωνίας, πρέπει να γυρίσουμε στις μαρτυρίες που μας προσφέρουν τα σχέδια ή τα χρωματιστά περιγράμματα, τα αντιπροσωπευτικά αυτά και εξαιρετικά νατουραλιστικά σύμβολα ή ιδεογράμματα, που διακοσμούν τις ανώμαλες επιφάνειες των τοίχων στις κατοικίες του πρωτόγονου ανθρώπου, του ανθρώπου των σπηλαίων. Εδώ βλέπουμε ν' απεικονίζονται με απερίφραστη αντικειμενικότητα, τεράστια ζωτικότητα και θαρραλέα τεχνική δεξιοτεχνία, θέματα από τον κυριότερο τρόπο επιβίωσης του πρωτόγονου ανθρώπου - το κυνήγι, τ' άγρια ζώα που καταδίωκαν και σκότωναν για να τραφούν. Κι ακόμα πιο εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι αυτά τα «σχέδια» είναι εκτελεσμένα με μια επιδεξιότητα που συνήθως αποχτιέται μόνο μετά από μακρόχρονη εξάσκηση. Έτσι, μου φαίνεται τελικά πολύ αμφίβολο ότι πρόκειται γιό δείγματα του πρώτου «αύτοδίδαχτου καλλιτέχνη». Οι μελλοντικές έρευνες θ' αποκαλύψουν αναμφίβολα μια ακόμα πιο μακρινή ευθύνη γι' αυτή την ικανότητα. Εμάς, ωστόσο, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ότι το σχέδιο, ή κατασκευή δηλαδή ζωγραφικών συμβόλων, που όσο αφελή κι αν είναι μπορούν να γίνουν εύκολα κατανοητά από πολιτισμένους λαούς σ' ολόκληρο τον κόσμο, θα πρέπει να γίνει δεκτό σαν το θεμέλιο που πάνω του στηρίχτηκαν όλες οι κατοπινότερες μορφές τέχνης και, γι' αυτό το λόγο έστω και μόνο, το σχέδιο αξίζει τον απεριόριστο σεβασμό μας. Πρέπει να είμαστε πάντα έτοιμοι και πρόθυμοι να στραφούμε για έμπνευση και τεχνική βοήθεια στα σχέδια που μας έδωσαν στη διάρκεια των αιώνων οι μεγάλοι δάσκαλοι της τέχνης αυτής, ακόμα κι αν, σε πολλές περιπτώσεις, ή γνώση μας είναι αναγκαστικά έμμεση, από περιγραφές ή από αντίγραφα. Ό Τζώρτζ Σερινγκχαμ στις σημειώσεις του για το «Σχέδιο με Πενάκι και Μολύβι», μας προειδοποιεί ότι «το σχέδιο είναι κάτι που πρέπει να το κοιτάζουμε κι όχι να γράφουμε γι' αυτό». Κι εξηγεί πιο λεπτομερειακά: 20

«Ο Αγγελιοφόρος» του Ντύρερ. Σχέδιο με πενάκι, στο Βρετανικό Μουσείο

«Οι σελίδες που γράφτηκαν γι' αυτό, δε θα κάνουν ένα καλό σχέδιο κακό, ή ένα κακό σχέδιο καλό, ούτε δυστυχώς θα διδάξουν κανέναν πως να ξεχωρίζει το ένα από το άλλο για το λόγο ότι ένα σχέδιο θεωρείται δίκαια αριστούργημα, ενώ ένα άλλο πρέπει ν' απορριφτεί». Αλλά ή δική μου γνώμη είναι πως οτιδήποτε γράφεται - ιδιαίτερα σήμερα - που θα τονώσει και θα ξαναζωντανέψει το ενδιαφέρον μας για το σχέδίο, αξίζει να διαβαστεί, ακόμα και ή διασκεδαστική διαφήμιση του ίδιου του Σέρινγκχαμ που επιδιώκει τον ίδιο σκοπό: «Ελάτε εκεί που έχει πάντα φώς. Τώρα όλη μέρα στην Αίθουσα Λιθογραφιών του Βρετανικού Μουσείου. Ή ώραιό21

«Παναγία και Βρέφος» του Λεονάρντο ντά Βίντσι. Σχέδιο με πενάκι, στο Βρετανικό Μουσείο

22

τερη συλλογή σχεδίων σ' ολόκληρο τον κόσμο! Πρωταγωνιστούν: Μιχαηλάγγελο και Λεονάρντο ντά Βίντσι. Συμπρωταγωνιστούν: τα μεγαλύτερα αστέρια από τον κόσμο του σχεδίου. Κεντρική θέρμανση. Τέλειος εξαερισμός». Δέ σας κεντρίζει το ενδιαφέρον; Γιατί ή αλήθεια είναι ότι πολύ λίγοι από μας που λέμε ότι αγαπάμε την τέχνη επωφελούμαστε από την ευκαιρία που μας προσφέρεται να μελετήσουμε πρωτότυπα σχέδια μεγάλων καλλιτεχνών από πρώτο χέρι. Καί στη δικιά τους συντροφιά θ' αρχίσουμε ν' ανακαλύπτουμε την προτίμηση μας για ένα σχέδιο σε σύγκριση με κάποιο άλλο. Στό στυλ, ίσως, ή το θέμα, ένα θρησκευτικό σχέδιο του Ρέμπραντ μπορεί να μας αρέσει καλύτερα από ένα παρόμοιο θέμα όπως το χειρίζεται ο Ούίλιαμ Μπλέηκ. Έδώ θα βρούμε τη ρομαντική έλξη σε αντίθεση με την κλασική προσέγγιση. Έδώ μπορούμε να συγκρίνουμε το κοσμικό με το ιερό, το τοπίο με το πορτραίτο και το εσωτερικό. Κι ανάμεσα σε πόσα υλικά είχε να διαλέξει ο καλλιτέχνης για να κάνει το σχέδιο του! Αυτό ίσως μας βάλει κι εμάς στον πειρασμό να δοκιμάσουμε κάποιο διαφορετικό συνδυασμό: κιμωλία και ακουαρέλα ή πενάκι και ακουαρέλα αντί για το μολύβι που έχουμε συνηθίσει και που μας ικανοποιεί. Νά - λοιπόν - διαλεγμένα στην τύχη, τα έργα μερικών από τους μεγάλους σχεδιαστές του παρελθόντος με τους τίτλους τους και με τι υλικά είναι σχεδιασμένα. Για παράδειγμα, ο Τζιότο (1266 - 1336) έχει ένα πολύ όμορφο σχέδιο «του Χριστού που περπατάει πάνω στα κύματα» με πενάκι. Στήν ίδια περίοδο ανακαλύπτουμε ότι ο Γκάρντι χρησιμοποιεί «χρωματισμένο χαρτί» για να κάνει το σχέδιο με πενάκι των «Εισοδίων της Θεοτόκου», και το 14ο αιώνα, ακόμα, ή σχολή της Σιένας χρησιμοποιούσε όχι μόνο πενάκι, αλλά και πινέλο για σχέδιο με χρώμα πάνω σε χαρτί βελέν και συχνά «άνοιγε τον τόνο με λευκό». Τόν 15ο αιώνα παρατηρούμε μια επιστροφή στο απλό πενάκι, και τώρα αναφέρεται και το Σίλβερ Πόιντ όν Πάρτσμεντ (Silver Point on Parchment). Σ' αύτη την τεχνοτροπία οποιοδήποτε μυτερό εργαλείο από ασήμι (ή χρυσό) μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πάνω σ' ένα ειδικά προετοιμασμένο χαρτί περασμένο με λευκό του ψευδάργυρου, δημιουργώντας ένα «ελαφρά γκρίζο περίγραμμα» που ο Ουτσέλο (το 15ο αιώνα) χρησιμοποίησε με εντυπωσιακά αποτελέσματα στο σχέδιο του μιας «Έφιππης Μορ23

φης». Τόνισε ακόμα περισσότερο το έφφέ σ' αύτη την περίπτωση, «σχεδιάζοντας πάνω σε μια επιφάνεια Τέρα Βέρτ (πράσινη) και ανοίγοντας τον τόνο με άσπρη κιμωλία πάνω σε μαβί φόντο». Ίσως σας φανεί ότι το παράκανε λιγάκι, αλλά είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσετε πόσοι από τους μεγάλους παλιούς σχεδιαστές σχεδίαζαν πάνω σε χρωματιστό χαρτί. (Γιατί να μήν κάνουμε λοιπόν κι εμείς το ίδιο;) Το γεγονός είναι ότι το στοιχείο πειραματισμού υπήρχε πάντοτε. Διαβάζουμε ότι ο Πολαμόλο (14ος αιώνας) στο σχέδιο του του «Αδάμ» χρησιμοποίησε πενάκι και ένα καφετί πέρασμα ακουαρέλας πάνω από το αρχικό περίγραμμα με μαύρη κιμωλία. Ή Φλωρεντινή σχολή σχεδίου προτιμούσε το πενάκι με ακουαρέλα, τη μαύρη κιμωλία σε μπεζ χαρτί συνήθως ξανοιγμένο με λευκή κιμωλία. Φαίνεται ότι όλους τους απασχολούσε ν' ανακαλύψουν τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να παρουσιάσουν τα σχέδια τους. Ό Λεονάρντο χρησιμοποιούσε πολλούς συνδυασμούς, πενάκι, πινέλο και καφετί μελάνι πάνω σε γαλαζωπό χαρτί, Σίλβερ Πόιντ σε «ρόζ χαρτί ξαναπερασμένο με πενάκι», και κόκκινη κιμωλία, συνήθως σκέτη. Στό περίφημο σχέδιο του για την «Παρθένο με το Βρέφος και την Αγία Άννα με το Βρέφος Ιωάννη το Βαπτιστή» που έχει διαστάσεις 1,50 χ 1,10 μ. περίπου και βρίσκεται στη National Gallery του Λονδίνου, χρησιμοποίησε κάρβουνο πάνω σε καφετί χαρτί ξανοιγμένο με λευκή κιμωλία. Αυτό και «οι Σπουδές για Τέσσερις Δαίμονες» είναι τα μοναδικά δείγματα που εγώ κατάφερα να βρω όπου ο Λεονάρντο χρησιμοποιεί μόνο κάρβουνο. Το πενάκι, κυρίως με καφετί μελάνι, ή κόκκινη και ή μαύρη κιμωλία και πολύ σπάνια το Σίλβερ Πόιντ ήταν τα υλικά που προτιμούσε ο Ραφαήλ. Ό Μιχαηλάγγελο σχεδίαζε συνήθως με κόκκινη ή μαύρη κιμωλία. Ό Τιντορέτο ήταν άλλος ένας από τους σπάνιους σχεδιαστές που χρησιμοποιούν κάρβουνο πάνω σε γαλαζωπό χαρτί. Ό Τιέπολο γενικά επέμενε στο πενάκι και οτό πενάκι και ακουαρέλα, γιατί ταίριαζαν τόσο πολύ στη ρομαντική προσέγγιση του. Αφήνοντας την Ιταλία για την Ολλανδία, συναντάμε έναν από τους μεγαλύτερους σχεδιαστές όλων των εποχών, τον Ρέμπραντ. Τά περισσότερα από τα θαυμάσια σχέδια του ήταν φτιαγμένα με πενάκι και χρώμα. Καμιά φορά συνδύαζε κόκκινη και μαύρη κιμωλία πάνω σε χρωματιστό χαρτί και σε μια περίπτωση 24

«Σάσκια» του Ρέμπραντ. Σχέδιο με πενάκι, στο Βρετανικό Μουσείο

25

Σχέδιο με πενάκι του Ρέμπραντ, στο Βρετανικό Μουσείο

(τη μοναδική που ξέρω εγώ) χρησιμοποίησε ένα μείγμα απ' όλες τις τεχνοτροπίες. Βρίσκεται στην Αίθουσα Λιθογραφίων του Βρετανικού Μουσείου Στή μεγάλη του σύνθεση «Ό Θρήνος», ο Ρέμπραντ συνδύασε «πενάκι και πινέλο με καφετί μελάνι - κόκκινη και μαύρη κιμωλία και λάδι, πάνω σε ξεχωριστά κομμάτια χαρτί διαφόρων μεγεθών, που τα κόλλησε το ένα δίπλα και πάνω στο άλλο σ' ένα μεγάλο κομμάτι χαρτί». Διαβάζουμε ακόμα για σχέδια, όπου συνδύαζε «το καφέ και το γκρίζο μελάνι, το γκρίζο μελάνι σε καφετί χαρτί, το καφέ μελάνι με άσπρο γκουάς πάνω σε γκρίζο χαρτί με ορισμένα μέρη απλωμένα με το δάχτυλο - και συχνά βρίσκουμε «διορθώσεις με λευκό». Μαθαίνοντας ότι είχε κάνει 440 διαφορετικές μελέτες 26

μόνο για βιβλικές ιστορίες, μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα της καλλιτεχνικής του αξίας σαν σχεδιαστή. Στή θαυμάσια έκθεση με έργα Ρέμπραντ στο Άμστερνταμ το 1969, τα σχέδια του ήταν εκείνα που βρήκα τόσο εντυπωσιακά, τόσο εμπνευσμένα, ιδιαίτερα εκείνα όπου με τη φωτοσκίαση χάριζε ένα πρόσθετο δραματικό τόνο στη σκηνή. Γιατί σε τούτα τα σχέδια, φτιαγμένα στα τελευταία χρόνια της ζωής του, βλέπουμε ότι ή δομική εντύπωση που σχηματίζεται από την τοποθέτηση των μορφών και ή δραματική έμφαση της ανθρώπινης κατάστασης ζωντάνευαν από ένα συνδυασμό της ζωντανής γραμμής και των στρωμάτων χρώματος που τη συνόδευαν, που πρόσθεταν μια εικονογραφική ευλογία στην κάθε εικόνα. Καί προσέξτε, κάθε σχέδιο ήταν μια αυτοτελής εικόνα. Θά ήθελα να είχα αρκετό χώρο για να περιγράψω λεπτομερειακά την αξία άλλων δασκάλων του σχεδίου, όπως των Ντύρερ, Χόλμπαϊν, Ένγκρ, Γκόγια, Βατώ, Κλώντ. Ντωμιέ που όλοι χειρίζονταν το πενάκι και την κιμωλία με μια επιδεξιότητα που σπάνια έχει ξεπεραστεί. Αλλά δεν μπορώ να κλείσω αυτό το κεφάλαιο δίχως ν' αναφερθώ ιδιαίτερα στη μεγαλοφυία του Τάρνερ, σαν τοπογράφου σχεδιαστή, που έφερε το μολύβι, το μολυβένιο μολύβι πάνω στο λευκό χαρτί στο αποκορύφωμα της τελειότητας. Ενα βλέμμα στα τετράδια σχεδίων του με εικόνες από την Ευρώπη και το Πέτγουορθ Χάουζ αρκεί για να συνειδητοποιήσουμε τι μπορεί να δημιουργήσουν τρεις - πέντε πόντοι γραφίτη στο χέρι ενός ζωγράφου που άφησε πίσω του τόσα σχέδια και σκίτσα που πολλά, πιστεύω, είναι εξίσου αριστουργηματικά με μερικές από τις ελαιογραφίες του. Πόσο όλοι αυτοί οι μεγάλοι καλλιτέχνες αγαπούσαν το σχέδιο, και πως ο καθένας με τον τρόπο του ενέπνευσαν την τέχνη του σχεδίου μέχρι και σήμερα ακόμα, φαίνεται από τη δουλειά πολλών αντάξιων διαδόχων τους ανάμεσα στους σύγχρονους μας εικονογράφους, καρικατουρίστες και γελοιογράφους. Ανάμεσα τους μπορούμε να συμπεριλάβουμε μερικούς Βρετανούς, όπως τους Τσαρλς Κέν, Τένιελ, Φίλ Μέη, Μιούρχεντ Μπόουν, Μάξ Μπέερμπομ, Αύγουστο Τζών και πολλούς άλλους. Πραγματικά, ας θυμηθούμε πως ο Τοπόλσκι ξεχωρίζει τα χαρακτηριστικά των μοντέλων του μέσα από το λαβύρινθο των στροβιλιζόμενων γραμμών, ή με πόση σχολαστική ακρίβεια ο Έμετ διαλέγει το δρόμο του για να δημιουργήσει το δικό του ζωγραφικό κόσμο μέσα από ένα απολαυστικό ανακάτωμα ανοη-

σιών. Ή ας συγκρίνουμε την τολμηρά μεγαλοφυή πρωτοτυπία (που οι σύγχρονοι του θεωρούσαν εξωφρενική) του Ώμπρευ Μπέρντσλευ και τη μοναδική του δεξιοτεχνία στην καθάρια γραμμή με το πενάκι, με τη ζεστή, τίμια και ρωμαλέα παρουσίαση του Λοντρέζου, που τόσο πετυχημένα και τόσο χιουμοριστικά περιγράφει με φειδωλές γραμμές ή κιμωλία του Τζώρτζ Μπέλτσερ. Αρκούν αυτά για να φανούν καθαρά οι πολύπλευρες όψεις του σχεδίου και στην τεχνοτροπία και στο θέμα, καθώς ο κάθε καλλιτέχνης μας γνωρίζει τη δική του προσφορά σε στυλ, προσέγγιση και προσωπική τεχνοτροπία.

Σχέδιο με πενάκι, στο Βρετανικό Μουσείο. Μάρκο Ρίτσι. (Άλλοτε το απέδιδαν στον Τισιάνο)

28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Εκλογή Υλικών

Λ

ΕΓΕΤΑΙ ότι μπορείς να σχεδιάσεις με οτιδήποτε - μ' ένα κομμάτι καμένο ξύλο πάνω σ' έναν ασβεστωμένο τοίχο μέχρι και μ' ένα κομματάκι κραγιόνι για τα χείλια πάνω σ' ένα σπασμένο τζάμι. Ίσως όμως να βοηθούσα περισσότερο τον αναγνώστη, αν εκτός από την ποικιλία υλικών που χρησιμοποιούσαν οι παλιοί ζωγράφοι, του έδινα μια μεγαλύτερη και πιο φυσιολογική εκλογή ανάμεσα στα υλικά που έχουμε στη διάθεση μας. Για το σχέδιο στο ύπαιθρο, το κοινό μολύβι συγκεντρώνει πάντα τις προτιμήσεις. Είναι οπωσδήποτε βολικό στη μεταφορά και κατασκευάζεται σε μια πολύ μεγάλη σειρά από διαβαθμίσεις,

Α. Μαύρο κραγιόνι. Β. Μαύρη κιμωλία Γ. Μολύβι κάρβουνου. Εκλογή υλικών για ν' απεικονίσουμε: Α. μια γούνα Β. ένα μάλλινο παλτό Γ. μια βαμβακερή ρόμπα

29

Καστλνό, Λό. Γαλλία. Δυό απόψεις του ίδιου θέματος, με πενάκι (επάνω) και κιμωλία (κάτω). Προσέξτε την ελαφριά μετατόπιση της έμφασης στη σύνθεση

30

από ΗΗ (πολύ σκληρό) μέχρι 6Β (πολύ μαύρο και μαλακό). Καθώς περνάνε τα χρόνια βρίσκω ότι έχει μια τάση να ξεθωριάζει κι αν ένα πολυδουλεμένο σχέδιο πέσει σε άπειρα χέρια, ή επιφάνεια του μπορεί να γυαλίσει. Για πολλά χρόνια είχα προτίμηση στο μολύβι κάρβουνου, που αποδίδει πολύ ικανοποιητικά τόσο τις λεπτομέρειες όσο και τις σκιές σε βαθύ βελούδινο μαύρο. Είναι επίσης εξαιρετικό για την αντιγραφή. (Μαθαίνω ότι δεν το φτιάχνουν πια). Το Κοντέ (μια σκληρή μαύρη κιμωλία) το προτιμώ στο σχήμα του τετράπλευρου μπαστουνιού, ιδιαίτερα τη λιθογραφική ποικιλία, γιατί μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει και την πλευρά και τη μύτη, για να πλουτίσει τις σκιές. Υπάρχει και σε κόκκινο χρώμα.

Σκίτσο μιας αγροικίας στο Λό, στη Γαλλία. Σχεδιασμένο με πενάκι και περασμένο μ' ένα στρώμα κίτρινης ώχρας

31

Το μαύρο κραγιόνι, μια μαλακιά κιμωλία, που τρίβεται πολύ εύκολα, δίνει πολύ εντυπωσιακά αποτελέσματα στα τολμηρά ή δραματικά σχέδια, αλλά, επειδή είναι χοντρό, είναι σχεδόν άχρηστο για λεπτομερειακές μελέτες. Κάρβουνο δε χρησιμοποιώ ποτέ για να σχεδιάσω στο ϋπαιθρο, αλλά έχω δει φυσικές σκηνές, όπως ηλιοβασιλέματα, πρωινές ομίχλες και δραματικούς σχηματισμούς σύννεφων, ν' άποδίνονται με γοητευτικά αποτελέσματα όταν χρησιμοποιηθεί το δάχτυλο ή ένα καθαρό κομμάτι ύφασμα ή ένα χαρτομάντηλο για να σχηματιστεί ή σαγηνευτική γκάμα των αποχρώσεων στις σκιές. Για άλλα είδη σχεδίου, φοβάμαι ότι δε θα μπορούσα να μιλήσω με βεβαιότητα. Πάντως πρέπει οπωσδήποτε να το «φιξάρετε» μόλις τελειώσετε. Για το σχέδιο με το πενάκι, εμφανίζονται διαρκώς καινούριοι τύποι στην αγορά. Εγώ έχω χρησιμοποιήσει και στυλό διαρκείας και μαρκαδόρο και μόλο που είναι ικανοποιητικά για ορισμένα Σατώ ντέ Μονφόρ, Λό, Γαλλία. Σκίτσο με πενάκι, περασμένο μ' ένα στρώμα όμπρας αραιωμένο σε ορισμένα μέρη για να τονιστεί ή φωτοσκίαση

32

είδη σκίτσου, τίποτα δεν είναι τόσο ευλύγιστο όσο το καλάμι ή το παραδοσιακό φτερό της χήνας, αν μπορείτε να τα βρείτε! Ένα πινέλο με λεπτή μύτη μπορεί να δώσει αναπάντεχη ακρίβεια κι ευαισθησία, όπως όταν βρίσκεται στα χέρια του Σίντνεϋ Σάιμ, του διάσημου εικονογράφου των φανταστικών ιστοριών του Λόρντ Ντάνσενυ, που συνδύασε μ' αυτό τον τρόπο περάσματα μαύρου μελανιού μ' ένα θησαυρό λεπτομερειακού σχεδίου, με το ίδιο εργαλείο! Αλλά για να σχεδιάσουμε σιλουέτες ή τοπία, λίγα πράγματα είναι τόσο ικανοποιητικά όσο η κιμωλία - σε ακρίβεια, δύναμη, πνεύμα ή ευαισθησία. Οσο για το χαρτί, τα περισσότερα μπλοκ σχεδίου περιέχουν χαρτί καλής ποιότητας και για την κάθε περίπτωση (πενάκι, μολύβι, ακουαρέλα κ.λ.π.), υπάρχουν ειδικά μπλοκ για το σχέδιο με το κατάλληλο χαρτί.

Το παλιό Νόργουντ, Λονδίνο. Σχέδιο με ινδική μελάνη

33

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Σχεδιάζοντας Σιλουέτες

Σ

ΤΗ σταδιακή αλλά και σημαδιακή απομάκρυνση από τη ρεαλιστική ή ακαδημαϊκή απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής, μερικοί σπουδαστές παραμελούν τις αρχές της βασικής ανατομίας, παραγνωρίζοντας τη σημασία τους και σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, τις αγνοούν τελείως. Ή ανθρώπινη σιλουέτα σαν θέμα, κι ιδιαίτερα το γυμνό, ενώ στο παρελθόν έπαιζαν τόσο σημαντικό ρόλο στο ρεπερτόριο του ζωγράφου και κατείχαν τιμητική θέση και στα μουσεία μας και στην εκτίμηση του κοινού, εδώ και πολλά χρόνια έχουν ξεπέσει σε μια θέση αμφίβολης αισθητικής αξίας. Τά ιδανικά της ανδρικής και της γυναικείας μορφής που αγαπούσαν κι απεικόνιζαν οι μεγάλοι ζωγράφοι παραγκωνίστηκαν από την απεικόνιση άλλων οργανικών μορφών που, ενώ έχουν δική τους ζωή, δεν παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα με, άς πούμε, τον Αδάμ και την Εύα που οι περασμένες γενιές μάθαιναν να πιστεύουν ότι ο «Θεός είχε πλάσει κατ' εικόνα και ομοίω34

Μελέτη όρθιας σιλουέτας. Το Χ δείχνει το πόδι που σηκώνει το βάρος του σώματος. Προσέξτε τα σχήματα ανάμεσα στα μέλη και το κορμί, Α, Β και Γ

35

σίν του». Επιπλέον, η άποψη ότι ή ανθρώπινη σωματική ομορφιά είναι κάτι που πρέπει να θαυμάζουμε και ν' αντιγράφουμε με στοργική ακρίβεια είναι πια αναχρονιστική. Το ανθρώπινο κορμί μέσα σε κορνίζα αντιμετωπίζεται γενικά με κάποια υποψία σαν καλλιτεχνικό θέμα (μόλο που το χρησιμοποιούν σε πλατιά κλίμακα σαν σεξουαλική μορφή διαφήμισης). Σε τι χρησιμεύει λοιπόν ή γνώση της ανατομίας, που για το σύγχρονο σπουδαστή σημαίνει φυσικά, ότι θα πρέπει να παρακολουθήσει ειδικά μαθήματα πάνω στη λειτουργία του ανθρώπινου κορμιού; Για να καταλάβουμε καλύτερα αυτή την απότομη μετατόπιση στην έμφαση, είναι απαραίτητο να θυμηθούμε οτι το μάθημα σχεδίου ανθρώπινων μορφών ή ζωντανό σχέδιο, όπως το έλεγαν στην εποχή μου, ήταν τοποθετημένο πολύ ψηλά στον κατάλογο προτεραιοτήτων της παλιάς σχολής. Ό σπουδαστής ήταν υποχρεωμένος να μάθει τις αρχές της αναλογίας για να μπορεί να εκτιμάει τη στέρεη μορφή και ν' απεικονίζει με ακρίβεια την ανθρώπινη σιλουέτα, και ιδιαίτερα τα μέλη του μοντέλου σε προοπτική παραμόρφωση όταν έπαιρνε διάφορες πόζες και να καταλαβαίνει τι συνέβαινε στο κορμί με την κάθε αλλαγή στάσης. Για να μπορέσει ο σπουδαστής ν' αποχτήσει τις απαιτούμενες γνώσεις και την τεχνική ικανότητα να εφαρμόσει τις γνώσεις αυτές, ή πλήρης κατανόηση της ανατομίας θεωρούνταν απαραίτητη για το σχέδιο σιλουέτας. Έτσι, ένας σκελετός και διαγράμματα σε φυσικό μέγεθος του μυϊκού συστήματος που επηρέαζε τη μορφή της επιφάνειας ήταν αναπόσπαστα μέρη του μαθήματος.

36

Δέκα μελέτες του αριστερού χεριού του συγγραφέα. Αυτή είναι μια άσκηση που θα σας πει πολλά εκπληκτικά πράγματα σχετικά με το τι μπορεί να κάνει και με το πως φαίνεται σε διάφορες θέσεις Το 1. 2. 3 και 4 είναι ζωγραφισμένα από τον καθρέφτη

Δικαίωση όλης αυτής της εξειδικευμένης μελέτης ήταν οι αμέτρητες μελέτες και τα ανατομικά σκίτσα που μας άφησαν οι μεγάλοι ζωγράφοι και που αντίγραφα τους υπήρχαν πάντοτε άφθονα. Μ' άλλα λόγια, αν ή ανατομία θεωρούνταν απαραίτητη για τέτοιους μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Λεονάρντο ντά Βίντσι και ο Μιχαηλάγγελο και άλλοι, πόσο περισσότερο χρειάζονταν σ' εμάς τους ταπεινούς μιμητές τους! Πιστεύω ωστόσο, ότι σε πολλές σχολές καλών τεχνών σήμερα, αυτή ή εξαιρετικά τεχνική κι αναλυτική προσέγγιση του θέματος δε θεωρείται πια απαραίτητη, κι όταν ένα σχέδιο γίνεται από μοντέλο δεν υπάρχουν «δεσμεύσεις» σχετικά με το πότε και πως ο σπουδαστής θα κάνει το σχέδιο του. Το μοντέλο βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο εκεί μόνο σαν αναφορά - κι όσο για το σκελετό, αυτός είναι ένα κειμήλιο από το παρελθόν. 37

Σχέδιο με πενάκι του Μιχαηλάγγελο Μπουοναρότι στο Βρετανικό Μουσείο

38

Στό κάτω κάτω, θα μπορούσε κάποιος να πεί ότι οι πίνακες με τις ανθρώπινες μορφές όπου οι άντρες κι οι γυναίκες ποζάρανε σε ηρωικές στάσεις και σε ειδυλλιακό περιβάλλον παριστάνοντας κάποια μυθική ή ρομαντική σκηνή, δεν είναι πια της μόδας. Η ερώτηση λοιπόν τώρα γίνεται «πόσα χρειάζεται να ξέρει κανένας για το πως να σχεδιάσει μια σιλουέτα;» Γιατί συχνά παρουσιάζουν το επιχείρημα ότι ή πραγματική αξία μιας τέτοιας εξειδικευμένης γνώσης ίσως αποδείχνεται ένα πραγματικό εμπόδιο που πάνω του σκοντάφτει ο ευαίσθητος σχεδιαστής, ενώ συμβαίνει και να βλάπτει τη δουλειά μερικών άλλων καλλιτεχνών. Μελέτες στημένων μοντέλων

39

Άν ωστόσο ερευνήσουμε κάπως καλύτερα το θέμα, θα δούμε ότι εκείνο που έφταιγε για την αρνητική στάση των σπουδαστών απέναντι στην ανατομία ήταν ο τρόπος διδασκαλίας της (δεν τη δίδασκαν, την παρουσίαζαν). Οι κανόνες των βιβλίων είχαν αντικαταστήσει τις γνώσεις. Οι μαθητές έβλεπαν και μελετούσαν κόκαλα και μύες απομονωμένα από το ζωγραφικό τους πλαίσιο. Έτσι μάθαιναν την κατασκευή του ανθρώπινου σώματος από την ιατρική σκοπιά που δεν είχε παρά ελάχιστη ή καμιά σχέση με το ζωντανό ανθρώπινο πλάσμα που έπρεπε ν' απεικονίσουν. Συχνά μάλιστα αυτός ο τρόπος διδασκαλίας έβλαπτε τον ίδιο του το σκοπό παρουσιάζοντας το ανθρώπινο σώμα σαν ένα άψυχο επιστημονικό αντικείμενο.

Σιλουέτες χορού, οδηγημένες από την κίνηση ενός πουλιού

Όπως και η προοπτική, λοιπόν, που θα τη συζητήσω παρακάτω, για να γίνει δεχτή από τον αναγνώστη, η ανατομία θα πρέπει να γίνει αντιληπτή σαν βοήθημα κι οχι σαν εμπόδιο στους καλλιτεχνικούς του σκοπούς. Μέ κανένα τρόπο δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν ένα αλύγιστο σύστημα καθοδηγητικών κανόνων, αλλά σαν ένα κλειδί που ανοίγει ένα δύσκολο λουκέτο και αποκαλύπτει το μηχανισμό λειτουργίας, που δίχως αυτόν, οποιαδήποτε σιλουέτα, γυμνή ή ντυμένη, νεανική ή γέρικη, θα παραμείνει άψυχη κι ανέκφραστη. 40

Σπουδαστές στο εργαστήριο ζωγραφικής το 1930 (δεξιά) και πως θα φαίνονταν σήμερα (αριστερά)

Κι επειδή εγώ διδάχτηκα με το «δύσκολο τρόπο», εξακολουθώ να πιστεύω ότι μερικές στοιχειώδεις γνώσεις σχετικά με το πως λειτουργεί το σώμα - τι συμβαίνει κάτω από τα ρούχα που είναι συχνά ολοφάνερο-είναι στ' αλήθεια απαραίτητες για να μπορέσετε ν' απεικονίσετε με αληθοφάνεια οποιαδήποτε σιλουέτα, είτε παίζει μεγάλο ρόλο είτε μικρό, στη σύνθεση σας. Γι' αυτό το λόγο συμπεριέλαβα τα παραδείγματα ζωντανών σχεδίων: ορισμένα που είχα κάνει σαν σπουδαστής, άλλα αργότερα σαν δάσκαλος και τελικά πιο πρόσφατα σχέδια που σ' αυτά υπάρχουν σιλουέτες, σ' ένα χιουμοριστικό ή φανταστικό κόσμο δικής μου επινόησης. Ελπίζω ότι ο συσχετισμός ανάμεσα στην πειθαρχία του παρελθόντος και την τωρινή ελευθερία είναι φανερός και παραδεχτό το αποτέλεσμα. Οι αναγνώστες που ίσως θελήσουν να επιμείνουν περισσό41

τερο πάνω στο θέμα του ζωντανού σχεδίου, θα βρουν περισσότερες λεπτομέρειες σ' ένα προηγούμενο βιβλίο μου της σειράς τούτης «Σχεδιάζοντας και Ζωγραφίζοντας Πρόσωπα και Σιλουέτες». Άν δεν έχετε τη δυνατότητα να παρακολουθήσετε οργανωμένα μαθήματα ζωντανού σχεδίου, θα πρέπει να βασιστείτε σε κάποιο φίλο που θα προσφερθεί ή θα πειστεί να ποζάρει για σας στο σπίτι σας. Αυτό βέβαια είναι πολύ διαφορετική άσκηση από το να σχεδιάζετε σε μια τάξη όπου χρησιμοποιούν επαγγελματίες μοντέλα κι όπου ο μαθητής μπορεί να συγκεντρωθεί στο θέμα του δίχως να τον απασχολεί ή πιστή απεικόνιση των χαρακτηριστικών ή η άνεση του μαντέλου. Μ' ένα φίλο, η επιθυμία σας να πετύχετε μια ομοιότητα που θα τον ευχαριστήσει, ή φυσική ανησυχία σας για την άνεση του («Μήπως κουράστηκες;») σε συνάρτηση με την υπενθύμιση οτι πρέπει να μένει ακίνητος («Θά μπορούσες να κρατάς λίγο ψηλότερα το κεφάλι σου;»), όλα αυτά είναι πράγματα που διασπάνε την προσοχή, τη στιγμή που χρειάζεται να τη συγκεντρώσετε απερίσπαστα στα τεχνικά προβλήματα που αντιμετωπίζετε. Ανάμεσα στ' άλλα θα πρέπει να φροντίσετε ώστε να φωτίζεται καλά το πρόσωπο του μοντέλου σας, είτε από δεξιά είτε από αριστερά, να κάνετε πειράματα με το σκούρο ή ανοιχτό φόντο, ώστε τα χαρακτηριστικά του να καθορίζονται με σαφήνεια, να τονίζονται ή ακόμα και να παίρνουν δραματικούς τόνους και ν' ανακαλύψετε αν ο χαρακτήρας του μοντέλου σας εκφράζεται καλύτερα ανφάς, σε τρία τέταρτα ή σε προφίλ. Αλλά ο καλύτερος τρόπος για ν' αρχίσετε είναι να κάνετε μια σειρά από προσεχτικές μελέτες του δικού σας προσώπου από τον καθρέφτη, μελετώντας τις αναλογίες: το διάστημα ανάμεσα στα μάτια, το μήκος της μύτης (που τόσο συχνά φαίνεται υπερβολικά μεγάλη), την απόσταση από την καμπύλη του ρουθουνιού μέχρι την άκρη του στόματος, και τη σωστή τοποθέτηση των αυτιών σε σχέση με τη γωνία του ματιού και την καμπύλη του σαγονιού. Για να ζωγραφίσετε το κεφάλι, βάλτε το μοντέλο σας να καθίσει σε μια φυσική και χαλαρωμένη στάση, να διαβάζει, για παράδειγμα, ένα βιβλίο, ή να πλέκει, αν είναι γυναίκα - το κεφάλι στις περισσότερες περιπτώσεις θα είναι χαμηλωμένο κι επομένως θα υπάρχει κάποια προοπτική παραμόρφωση:- ή να κοιτάζει τηλεό42

Σκίτσο του Α. Ε. Κόξ

ραση, οπότε το σώμα θα είναι πιο όρθιο και το κεφάλι και τα χαρακτηριστικά πιο ζωηρά. Οπωσδήποτε, πρώτα πρέπει να καθορίσετε τη χαρακτηριστική στάση σχεδιάζοντας ελαφρά τις καθοδηγητικές γραμμές, το «σκελετό», και διορθώνοντας τις αν χρειαστεί, πριν αποπειραθείτε να συγκεντρώσετε τις προσπάθειες σας στα χαρακτηριστικά, τα μέλη, ή τα ρούχα. Μέ λίγα λόγια, «πιάστε» πρώτα τα βασικά, και δουλέψτε το σχέδιο πιο λεπτομερειακά αργότερα.

43

Η κατεύθυνση του μικρού γερανού ήταν μια τυχαία βοήθεια στη σύνθεση. Συγκρίνετέ το με το «Μαούνες στο Λιμάνι Σαν λαϊτ» σελ. 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Σύνθεση ΛEΞΗ σύνθεση είναι ένας από κείνους τους όρους στο λεξιλόγιο της τέχνης, που συχνά ακούγεται, αλλά που οι περισσότεροι ούτε τον καταλαβαίνουν απόλυτα, ούτε τον εφαρμόζουν. Πάντα αναγνωρίζουν με τον απαιτούμενο σεβασμό ότι έχει τεράστια σημασία, αλλά συχνά ο σπουδαστής το παίζει κορώνα γράμματα, ή έτσι φαίνεται, αν το υλικό του θα είναι ή όχι σωστά τοποθετημένο στο σχέδιο ή τον πίνακα του. Γιατί σύνθεση ετυμολογικά δε σημαίνει τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από την «τοποθέτηση μαζί» των διάφορων στοιχείων που αποτελούν την εικόνα, αδιάφορο αν αυτό γίνεται σκόπιμα ή ένστικτώδικα. Το θέμα του καλλιτέχνη σαν συνθέτη μπορεί να διατυπωθεί με διάφορους τρόπους. Σαν καλλιτέχνης, όπως ποιητής ή μουσικός, ή επιθυμία του πρέπει να είναι να εκφραστεί με τον τρόπο που έχει διαλέξει. Σαν μουσικός χρησιμοποιεί ήχους, σαν ποιητής χρησιμοποιεί λέξεις, και σαν ζωγράφος χρησιμοποιεί σχήμα και χρώμα, αλλά όλα αυτά πρέπει να τοποθετηθούν μαζί, να τακτοποιηθούν ή να συντεθούν. Υπάρχουν λοιπόν ασφαλείς κανόνες που θα πρέπει ν' ακολουθήσουμε για τη σύνθεση μιας εικόνας, και πόσο άκαμπτοι μπορούν να γίνουν; Μήπως γίνονται πιο ελαστικοί καθώς άνα-

H

πτύσσεται ή δεξιοτεχνία ή ανάλογα με τις συνθήκες: Στό κάτω κάτω, μόνο οι θεωρητικοί κατασκευάζουν σκληρούς κι απαράβατους κανόνες για τη σύνθεση, για να κωδικοποιήσουν προσωπικές εμπειρίες, και να δημιουργήσουν μ' αυτόν τον τρόπο έναν αισθητικό κρίκο ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό του. Αν ο καλλιτέχνης παραβιάζει αυτούς τους κανόνες από άγνοια, ή τους παραβλέπει από βιασύνη, και ανακαλύπτει οτι ο κρίκος ανάμεσα στον εαυτό του και το κοινό έχει κάπως χαλαρώσει, τότε θα πρέπει να δεσμεύεται απ' αυτούς. Αν, όμως, ο καλλιτέχνης μπορεί επανειλημμένα να διατηρήσει αυτό τον απαραίτητο δεσμό σ' όλη του την ένταση, ενώ ταυτόχρονα παραβιάζει αυτό που ο θεωρητικός παραδέχεται σαν κανόνα, τότε έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει. Αυτή ή αρχή της ελευθερίας έχει εφαρμοστεί από όλους τους μεγάλους ζωγράφους. Καί μάλιστα θα μπορούσα να υποθέσω οτι δεν υπάρχει κανόνας πάνω σ' αυτό το θέμα που να μήν έχει παραβιαστεί επανειλημμένα και με πλήρη επιτυχία, από τους καλύτερους εκπροσώπους του κάθε είδους. Το Μπρίστολ, στην Αγγλία, μετά από ένα βομβαρδισμό το 1945. Ένα ρεαλιστικό πρόχειρο σχέδιο που επρόκειτο να γίνει πίνακας, και που απεικόνιζε τις ζημιές Το Α είναι το κέντρο της_εικόνας, το Β και το Γ οδηγούν το μάτι στο εστιακό σημείο Α, και τα Δ και Ε είναι απαραίτητα για το σκοπό του πίνακα. Αλλά είναι δύσκολο να τα κρατήσουμε σε πρώτο πλάνο δίχως να τραβήξουν την προσοχή.

Οι κανόνες, λοιπόν, Θά πρέπει να γίνουν δεχτοί κυρίως σαν μηχανισμοί ασφαλείας για τους αρχάριους, και μ' αυτή την ιδιότητα έχουν μεγάλη άξια. Ό κίνδυνος βρίσκεται στο γεγονός ότι μπορούν, και δυστυχώς αυτό συμβαίνει συχνά, να καθιερώσουν συνταγές που διευκολύνουν τους ερασιτέχνες να μας δίνουν, δίχως να πολυκουράζονται, ικανοποιητικές συνθέσεις που εγγυημένα ποτέ δε θα προσβάλουν το μάτι του θεατή κι έτσι δε θα προσελκύσουν την κριτική. Τώρα οποιοδήποτε θέμα κι αν διαλέξετε για να σχεδιάσετε, ένα από τα πρώτα πράγματα που πρέπει ν' αποφασίσετε είναι αν το θέμα αυτό είναι οριζόντιο ή κάθετο, δηλαδή αν προσφέρεται καλύτερα για ν' αποκαλύψει τις εικονογραφικές ιδιότητες του ύψους, του πλάτους ή της απόστασης. Έχει αποδειχτεί από τους περισσότερους ζωγράφους, νομίζω, οτι το τέλειο τετράγωνο είναι το σχήμα που γεμίζει πιο δύσκολα άπ' όλα. Κρίνοντας από τον αριθμό των συνθέσεων με οριζόντια τοπία, που είναι και τα περισσότερα σ' οποιαδήποτε έκθεση ζωγραφικής, θα έλεγα ότι αυτό το σχήμα έχει γίνει δεχτό σαν το πιο κατάλληλο για να σχεδιάζουμε τους πίνακες μας, μια και προτιμάμε να εκφράζουμε τη φύση «απλωμένη» παρά «κρεμασμένη». Αλλά με κανένα τρόπο δεν πρέπει να πούμε ότι οι περισσότερες Μίντχερστ στο Σάσεξ. Αυτά τα δυό σχέδια δείχνουν το ίδιο θέμα. Πρώτα σαν οριζόντια σύνθεση κι έπειτα σαν κάθετη. Ανάμεσα στις δυό προσπάθειες ο φωτισμός είχε αλλάξει κι έκανα κι άλλες μετατροπές, στο δεύτερο σχέδιο

απόψεις της φύσης αποδίδονται καλύτερα σε μήκος παρά κάθετα. Άρκεί να θυμηθούμε διάσημους πίνακες όπως το «Χωράφι με το καλαμπόκι» του Κόνσταμπλ και το «Πέρασμα του Ρυακιού» του Τάρνερ για να καταλάβουμε ότι πρέπει ν' αποφεύγουμε τις γενικεύσεις! Από την άλλη μεριά, είναι ευκολότερο να καταλάβουμε την ολοένα και μεγαλύτερη προκατάληψη ενάντια στη μακριά οριζόντια εικόνα, γιατί αύτη περιορίζει τις δυνατότητες της δημιουργικής σύνθεσης στη συνηθισμένη πανοραμική άποψη (που γενικά προτρέπει το θεατή να κοιτάζει την εικόνα από την μια άκρη προς την άλλη, αντί να την κοιτάζει σε βάθος) και στην παρουσίαση της εικόνας σε δυό διαστάσεις. Μετά απ' όλα αυτά, πρέπει να επαναλάβω μια ή δυό αύτονόη-

47

τες και καθιερωμένες προειδοποιήσεις που ίσως να έχετε ξεχάσει. Ή μια είναι ότι ή ισορροπία του ουρανού με τη γη δεν πρέπει να είναι τέλεια. Μιά γραμμή τραβηγμένη από τη μια άκρη του σχεδίου μέχρι την άλλη θα σας βοηθήσει να τοποθετήσετε τον ορίζοντα σας πάνω ή κάτω άπ' αυτήν (έστω κι ελάχιστα) ώστε να εξασφαλίσετε αυτό που είναι γνωστό σαν «υψηλή» ή «χαμηλή οριζόντια σύνθεση». Κι ελπίζω να θυμηθείτε οτι ισορροπία στη σύνθεση δε σημαίνει την ίση κατανομή παρόμοιων σχημάτων στις δυό πλευρές για να τονίσουν το κύριο θέμα, αλλά την αποφυγή λεπτομερειακών σχημάτων ή τη συγκέντρωση σχημάτων μόνο στη μια πλευρά της εικόνας. Ή ισορροπία μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους: ένα σπιτάκι ή μια θημωνιά μπορούν να εξισορροπήσουν

Το λιμάνι του Σόρχαμ στο Σάσεξ. Οι δυό καπνοδόχοι του εργοστασίου βρίσκονται μακριά από το κέντρο και οι σιλουέτες βοηθάνε να κατευθύνουν το μάτι προς τα πάνω και γύρω από την καμπύλη του λιμανιού προς το κεντρικό σημείο του πίνακα

ένα δέντρο - μερικά σύννεφα μπορούν ν' αντισταθμίσουν το βάρος μιας συστάδας δέντρων. Μέ λίγα λόγια, ή σωστή αίσθηση της ισορροπίας θ' απορρίψει οτιδήποτε πλησιάζει το αυστηρά συμμετρικό σχήμα και μπορείτε να δείτε πως λειτουργεί μελετώντας τα έργα των μεγάλων ζωγράφων. Οι συγκλίνουσες γραμμές που σχηματίζονται από μονοπάτια ή ποτάμια ή φράχτες είναι πολύ αποτελεσματικές γιατί οδηγούν διακριτικά το μάτι στο κεντρικό σημείο ενδιαφέροντος, ενώ οι μακριές σκιές θα κατευθύνουν το μάτι έξω από την εικόνα, γι' αυτό και θα πρέπει να προσέξετε 48

Οδικά έργα στο Σάσεξ. Προσέξτε τις καθοδηγητικές γραμμές, τις γραμμές του ορίζοντα και το κέντρο των εικόνων, την ισορροπία του ουρανού και τα σημεία έμφασης. Α, Γραμμή του ορίζοντα ΣΦ. σημείο φυγής

49

Όλα αυτά θα πρέπει να τα έχετε υπόψη σας οχι σαν τυφλοσούρτες, αλλά σαν καλλιτεχνικούς κανόνες. Καί μάλιστα σαν βοηθητικούς μηχανισμούς στη δημιουργία ενός σχεδίου έτσι, που ο θεατής να τους διαισθάνεται δίχως να είναι ολοφάνερα αντιληπτοί. Δέν πρέπει ποτέ να παραμελήσετε τη φαντασία ή την εφευρετικότητα και στη σύνθεση και στη διάταξη του σχεδίου. Οι δουλόπρεπες απομιμήσεις δοκιμασμένων συνθέσεων οδηγούν συχνά στην έλλειψη τόλμης. Ένας πρακτικός τρόπος που μπορεί να σας βοηθήσει να κάνετε μια πρώτη εκλογή ενός πιθανού θέματος είναι το λεγόμενο «σκόπευτρο», που είναι και πολύ εύκολο στην κατασκευή. Δέν έχετε παρά ν' ανοίξετε μια τρύπα σ' ένα κομμάτι χαρτόνι, όχι μεγαλύτερη από 10 χ 15 εκατοστά. Εξετάζοντας το τοπίο μέσα από την τρύπα αυτή, το βλέπετε περιορισμένο κιόλας στο πλαίσιο του. Όσο πιο κοντά στο μάτι κρατάτε το χαρτόνι, τόσο μεγαλύτερο είναι το τμήμα της σκηνής που περιλαμβάνεται στο πλαίσιο, και που αντίθετα μπορεί να περιοριστεί αν απομακρύνετε το χαρτόνι από το μάτι σας. Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ότι μπορείτε να δείτε το θέμα σας και σαν κάθετη και σαν οριζόντια σύνθεση, ανάλογα με τον τρόπο που θα κρατήσετε το χαρτόνι. Καί στις δυό περιπτώσεις, αυτή ή μέθοδος συγκεντρώνει το βλέμμα σε κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σκηνής ενώ αποκλείει το υπόλοιπο τοπίο που το πλαισιώνει. Ετσι, μετακινώντας αργά το σκόπευτρο σας, οριζόντια ή κάθετα και σε διάφορες αποστάσεις από το μάτι σας, συχνά θα εντοπίσετε κάποιο θέμα που στην αρχή δεν είχατε αντιληφτεί. Ή θέα που θα σας αποκαλυφθεί μ' αυτό τον τρόπο θα χρειάζεται σχεδόν πάντοτε κάποια ελαφριά προσαρμογή καθώς ή προσωπικότητα του καλλιτέχνη θα επιβληθεί στη φύση, για να πετύχει την καλύτερη σύνθεση. Αν δείτε ότι το τελειωμένο σχέδιο είναι αποτυχία σαν σύνθεση, πρέπει ν' αντισταθείτε στον πειρασμό να του δώσετε καινούρια μορφή κόβοντας ένα κομμάτι από το πρώτο πλάνο ή τρεις - τέσσερις πόντους ουρανό ή μια λουρίδα από τις πλαϊνές πλευρές, ελπίζοντας έτσι να πετύχετε μια καλύτερη ισορροπία. Η καινούρια σύνθεση πάντα δείχνει ότι έχει υποστεί ριζικές αναπροσαρμογές, κι αυτός ο λόγος αρκεί για να μή σας γίνει ποτέ συνήθεια να «κόβετε το μουσαμά σας!». 50

Μου φαίνεται αδύνατο να κλείσω αυτό το κεφάλαιο για τη σύνθεση δίχως μια προειδοποίηση σ' εκείνους που συνηθίζουν να χρησιμοποιούν τη φωτογραφική μηχανή, εξηγώντας τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα αυτής της μεθόδου. Είναι ολοφάνερο το πλεονέκτημα της αποτύπωσης κάποιας φευγαλέας άποψης της φύσης, που μπορείτε να τη μελετήσετε με την ησυχία σας, και να την αντιγράψετε με ακρίβεια σε μια κατοπινή ευκαιρία. Μπορεί, ωστόσο ν' αποδειχτεί δίκοπο μαχαίρι. Ένας από τους κινδύνους είναι ότι γινόμαστε τεμπέληδες όταν αρκούμαστε ν' αφήνουμε τη φωτογραφική μηχανή να προσδιορίζει τη σύνθεση της σκηνής που θέλουμε να ζωγραφίσουμε, ακολουθώντας τις γραμμές που κατέγραψε το μηχανικό της μάτι. Κι αν έχω δίκιο λέγοντας ότι ή φύση σπάνια, αν όχι ποτέ, μας δίνει αλάνθαστες συνθέσεις, βγαίνει ότι ή φωτογραφική μηχανή απλώς επιβεβαιώνει αυτό το γεγονός.

Μπίρντχαμ στό Σάσεξ. Έφερα πιο κοντά τη βάρκα Α από την πραγματική της θέση στό Χ, και μετακίνησα τη συστάδα των δέντρων προς το κέντρο της εικόνας Γ. Το σχέδιο έχει γίνει με μολύβι κάρβουνου και λίγο άσπρο πάνω σε χρωματιστό φόντο

51

Στις όχθες του ποταμού Τεστ. Σ' αυτή την περίπτωση ήταν θέμα επιλογής και αφαίρεσης για να διατηρηθεί ή φύση της σύνθεσης, που την ενέπνευσαν τα δυό λυγισμένα δέντρα και ο όρθιος ψαράς

Ορισμένες συνθέσεις υπαγορεύονται μ' επιτυχία από τη συγκεκριμένη γωνία που βλέπουμε το θέμα, όπως μια σκηνή που τη βλέπουμε από ψηλά σε αντίθεση με την οριζόντια σκηνή που τη βλέπουμε από το επίπεδο του εδάφους. Αλλά γενικά, ή φύση πολύ σπάνια προσφέρει στον καλλιτέχνη μια έτοιμη σύνθεση. Επιπλέον, επειδή είναι πάντα υπερβολικά γενναιόδωρη στα θέματα της, από μας εξαρτιέται να ξεδιαλέξουμε τι είναι απαραίτητο και τι περιττό για τους σκοπούς του σχεδίου μας. Αλλά και τότε ίσως χρειαστεί να αφαιρέσουμε ακόμα ορισμένα πράγματα, για να φτάσουμε σε μια ικανοποιητική σύνθεση. Αφού σαν δημιουργοί μπορούμε ν' αφαιρέσουμε, ν' αλλάξουμε ή να προσθέσουμε μια σκηνή για να βελτιώσουμε το σχέδιο μας, ή φωτογραφία που αποκαλύπτει τα πάντα, μας προτρέπει να κάνουμε το ίδιο. Βέβαια δε χρειάζεται ν' αντιγράψουμε κυριολεκτικά τη φωτογραφία. Μάλιστα, θα έπρεπε να μπορούμε να κάνουμε μερικές αλλαγές ή μετατροπές, όπως θα κάναμε αν ζωγραφίζαμε τη σκηνή κατευθείαν από τη φύση. Άπό την προσωπική μου πείρα, 52

όμως, ξέρω ότι συχνά, όταν απομακρυνθούμε από τη φύση, ξεχνάμε τι μας έκανε να θέλουμε να ζωγραφίσουμε εκείνο το θέμα ειδικά κι έχουμε την τάση ν' απεικονίσουμε αυτό που κατέγραψε απρόσωπα η φωτογραφική μηχανή. Σπάνια μπορεί να μας εμπνεύσει με τον ίδιο τρόπο όπως το πρωτότυπο, κι αυτό δε θα συμβεί ποτέ αν μπούμε στον πειρασμό να ζωγραφίσουμε μια φωτογραφία που δεν τραβήξαμε εμείς, αλλά έτυχε απλώς να βρούμε σε κάποιο περιοδικό.

Μόνον κοιτάζοντας από ψηλά ένα θέμα, μπορείτε ν' ανακαλύψετε τα ασυνήθιστα χαρακτηριστικά, που κάνουν αυτή τη σύνθεση τόσο ελκυστική

53

Μαούνες στο λιμάνι Σάνλαϊτ- ένα παράδειγμα για το τι πρέπει να παραλείψετε! Ο κινούμενος γερανός στα δεξιά θα μπορούσε να δείχνει προς το εσωτερικό της εικόνας

34

55

Αλλά αν ή φωτογραφική μηχανή μας βοηθάει πολύ λίγο στη σύνθεση, οπωσδήποτε μπορεί να μας προσφέρει μια πηγή αυθεντικής αναφοράς με πρωτότυπες γωνίες άποψης, κι ένα σωρό λεπτομερειακές πληροφορίες, που σε πολλές περιπτώσεις θα ήταν δύσκολο να καταγράψουμε με ακρίβεια έπί τόπου, ή μέσα στο χρόνο που διαθέτουμε. Πιστεύω όμως ότι για όλους εμάς και τις καλλιτεχνικές μας ψυχές, είναι καλύτερα να μήν παίρνουμε μαζί μας τις μηχανές μας! Ας γίνουμε δημιουργοί των εικόνων μας κι ας αφήσουμε το φωτογράφο να εκνευρίζεται με τη μονοτονία της καταγραφής του ολοφάνερου.

Η πλατεία Νόρθμπιϊτς στο Όξφορντσαϊρ. Πείραμα με εναλλακτικές συνθέσεις. Πόσα μπορεί να συμπεριλάβει το μάτι - ΑΒΓΔ ή ΕΖΗΘ ή ΒΖΑΘ; Σχεδιασμένο με μολύβι κάρβουνου 3Β

56

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Προοπτική

Σ

ΤΟ θαυμάσιο πίνακα «Άγιος Ρωμανός» του Ουτσέλο στη National Gallery του Λονδίνου, βλέπουμε τα πρώτα οφέλη από την ανάπτυξη της τέχνης και της θεωρίας της προοπτικής. Αν και τότε βρισκόταν ακόμα στο πειραματικό στάδιο, πράγμα που συνέβαινε άλλωστε και με το μεγαλύτερο μέρος της τρισδιάστατης ζωγραφικής εκείνη την εποχή, φάνηκε ωστόσο πολύ χρήσιμη για τη σωστή απόδοση της απόστασης. Μέχρι την εποχή του Καναλέτο, τα προβλήματα του χώρου και της απόστασης είχαν λυθεί, μόλο που εγώ υποπτεύομαι ότι σ' αυτό βοήθησε πολύ και ή χρήση της Camera Obscura* εκείνη την πρωτοπόρο εποχή. Ξέρω οτι παρόλα αυτά, ή προοπτική εξακολουθεί να παραμένει μία δυσοίωνη λέξη για πολλούς σπουδαστές. Φέρνει στο μυαλό πολύπλοκους μαθηματικούς κανόνες που μόνο ένα μαθηματικό μυαλό μπορεί να καταλάβει και ν' απολαύσει προσπαθώντας να βρει τη λύση τους. Για παράδειγμα, πρέπει να παραδεχτώ οτι ή φράση «ή εύρεσις του σημείου φυγής γραμμών καθέτων προς την επιφάνειαν δεδομένου κεκλιμένου επιπέδου» δικαιολογημένα θα τρόμαζε οποιονδήποτε. Αλλά το να γράψει κανείς ένα βιβλίο για το σχέδιο και να παραλείψει το θέμα της προοπτικής εντελώς, είναι σά να σκηνοθετεί τον Αμλετ και να μην παρουσιάζει το φάντασμα! Για τον καλλιτέχνη ή προοπτική είναι ένα απαραίτητο βοήθημα για να σχεδιάζει σωστά αυτό που βλέπει. Επομένως δε θα είναι με κανένα τρόπο χαμένος ο λίγος χρόνος που θα θυσιάσουμε για να μάθουμε και να καταλάβουμε ενα δυό απλούς βασικούς κανόνες. Καί θα δούμε ότι όταν τους εφαρμόζουμε σωστά πάντα λύνουν τα προβλήματα προβολής ή απομάκρυνσης ή βάθους στο σχέδιο μας. Από τη στιγμή που θεωρούμε απαραίτητα αυτά τα στοιχεία για να παραστήσουμε νατουραλιστικά τη φύση, ή προοπτική είναι πάντα πρόθυμη να μας βοηθήσει. * Η Camera Οbscura είναι ένας φωτογραφικός μηχανισμός με σκοτεινά και φωτεινά χωρίσματα που προβάλλει πάνω σε χαρτί εικόνες μακρινών αντικειμένων για ιχνογράφηση. 57

Αρχίζω με την υπόθεση ότι είναι γενικά, έστω κι αόριστα, δεκτό το αξίωμα ότι όλες οι παράλληλες γραμμές, αν επεκταθούν στον ορίζοντα, μοιάζουν τελικά να συναντιώνται σε κάποιο σημείο. Εκείνο που γενικά δεν έχει γίνει αντιληπτό είναι ότι όλες οι παράλληλες γραμμές είτε σε οριζόντιο είτε σε κάθετο επίπεδο, πρέπει να συναντηθούν σ' αυτή την οριζόντια γραμμή (εκτός από εκείνες που είναι παράλληλες προς τον ορίζοντα ή «όρθιες»). Γιατί ακριβώς όπως το πλάτος ενός δρόμου στενεύει ανάλογα με την απόσταση που προχωρεί, έτσι κι οι παράλληλες γραμμές της στέγης και της βάσης ενός σπιτιού στενεύουν και το ύψος του σπιτιού ελαττώνεται ανάλογα με την απόσταση που φαίνεται ν' απέχει από τον θεατή. Αυτό είναι γεγονός γιατί γίνεται αντιληπτό και με το μάτι και ισχύει και για έναν τοίχο, μια σειρά τηλεγραφόξυλων, ένα φράχτη - οποιοδήποτε σχήμα, δηλαδή, που

Το ίδιο σπίτι από δυό γωνίες: στο επάνω σχέδιο, από το επίπεδο του εδάφους, με χαμηλό ορίζοντα. Στό κάτω σχέδιο, από ψηλά, με ψηλό ορίζοντα

έχει βάση και κορυφή στο ίδιο ύψος, φαίνεται να μικραίνει καθώς απομακρύνεται, κι αν οι γραμμές φτάσουν μέχρι τον ορίζοντα, θα ενωθούν οπωσδήποτε. Αρκεί να κάνετε μια φορά το πείραμα μόνοι σας και να δείτε 58

πως δημιουργείται αυτή η οπτική ψευδαίσθηση για να πάψει η προοπτική να σάς τρομάζει σαν κάτι συνυφασμένο με μυστηριώδεις μαθηματικούς κανόνες και ν' αρχίσει, αντίθετα, να σάς βοηθάει για να βελτιώσετε το σχέδιο σας που θα πρέπει πάντα να έχει σαν στόχο να κάνει το θεατή να κοιτάζει τον πίνακα σε βάθος. Δέν πρέπει ωστόσο να παραλείψουμε μια πολύ αυτονόητη αλήθεια, που συχνά την παραβλέπουν. Υπάρχει μόνο μια γραμμή του ορίζοντα κι αυτή ή γραμμή μένει πάντα στο ίδιο επίπεδο με το μάτι. Είτε είστε καθισμένος, είτε στέκεστε όρθιος, είτε είστε σκαρφαλωμένος στη στέγη ενός σπιτιού, ο ορίζοντας βρίσκεται πάντα στο επίπεδο του ματιού. Δοκιμάστε να δείτε. Κι όσα σημεία φυγής κι αν υπάρχουν, πρέπει κι αυτά να συναντηθούν πάνω σ' αυτή τη μια γραμμή του ορίζοντα, είτε το σημείο φυγής βρίσκεται μέσα είτε έξω από το πλαίσιο του πίνακα, δηλαδή τις συγκεκριμένες διαστάσεις του σχεδίου σας.

Αυτό που βλέπετε πραγματικά. Δέν υπάρχει άλλος τρόπος για να δείξετε οτι οι πόρτες της ντουλάπας είναι ανοιχτές

Στο σχέδιο στη διπλανή σελίδα, ελπίζω ότι ο αναγνώστης θα καταλάβει (καλύτερα απ' ό,τι θα μπορούσε να του εξηγήσει οποιοδήποτε κείμενο) πως λειτουργεί ή προοπτική και πόσο χρήσιμη είναι για την απεικόνιση τοπίων. Πραγματικά δεν μπορείτε να πέσετε και πολύ έξω, εκτός αν ξεχάσετε τις βασικές αρχές που μόλις ανέφερα, γιατί μόνο ή προοπτική μπορεί ν' απο59

δώσει σωστά την απόσταση, και το σωστό βαθμό απομάκρυνσης ανάμεσα στο ένα αντικείμενο και στο άλλο, και μόνο ή σωστή κατανόηση των κανόνων μπορεί να προσφέρει στον καλλιτέχνη μια ποικιλία σημείων (ανάλογα με τη θέση της γραμμής του ορίζοντα) που απ' αυτά μπορεί να σχεδιάσει μ' επιτυχία ένα θέμα δίνοντας κάθε φορά κι από μια καινούρια ευπρόσδεκτη παραλλαγή του.

Τρία σημεία φυγής ενός παραπέτου, σε προοπτική

Εχω πει επανειλημμένα ότι ορισμένοι σύγχρονοι καλλιτέχνες φαίνονται να παίρνουν πολλές ελευθερίες με την προοπτική, αλλά ή αλήθεια είναι ότι μπορείτε ή έχετε δικαίωμα να παραβιάζετε τους κανόνες μόνον όταν ξέρετε τι παραβιάζετε και το λόγο που το κάνετε αυτό. Μέ λίγα λόγια ή προοπτική δεν πρέπει ποτέ να περιορίσει τους ορίζοντες σας ή να σταθεί εμπόδιο στη φαν60

Από την κορυφή της Ισπανικής Σκάλας, στη Ρώμη. Σ' αυτό το σχέδιο με τον ψηλό ορίζοντα, όλες οι παράλληλες γραμμές ανεβαίνουν προς τον ορίζοντα, αυτές που βρίσκονται αριστερά, στο σημείο φυγής Α, κι αυτές που βρίσκονται δεξιά, στο σημείο φυγής Β

τασία σας, γιατί υπάρχουν περιπτώσεις που ο καλός καλλιτέχνης μπορεί να παραβλέψει τους κανόνες και ν' αφοσιωθεί αποκλειστικά στο σκοπό του. Γιατί πρέπει να θυμάστε ότι κανένας πραγματικός τεχνίτης στο σχέδιο δε θέλει να παινεύουν το σχέδιο του μόνο επειδή έχει ακολουθήσει πιστά τους κανόνες της προοπτικής - αν κι αυτό το σημείο θα μπορούσε απλώς να σώσει το έργο του από την ολοκληρωτική καταδίκη. Ελπίζω λοιπόν ότι μ' αυτά τα λίγα λόγια κατάφερα να θέσω την προοπτική στη σωστή προοπτική της! 61

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η Χρήση του Σκίτσου

Μ

ΠΟΡΟΥΜΕ άραγε να προσδιορίσουμε το σκίτσο σαν ένα βιαστικό ή μισοτελειωμένο σχέδιο; Στήν αρχή τούτου του αιώνα, υπήρχε ευρύτατα διαδομένη ή γνώμη ότι το σκίτσο δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένας πίνακας που είχε μείνει ατέλειωτος, μια σύντομη αναφορά δίχως καμιά λεπτομέρεια, μια μεταφορά μιας γενικά θολής ιδέας. Αυτή ή προσβλητική κρίση απευθυνόταν το περισσότερο σε σκίτσα τοπίων ζωγραφισμένων κατευθείαν από τη φύση, έτσι που στο τέλος οι καλλιτέχνες το θεώρησαν σαν πρόκληση ν' αποδείξουν ότι ένα τέτοιο σκίτσο μπορούσε ν' αποτελεί ένα έργο τέχνης, διαφορετικό και ξέχωρο από τη σκόπιμη προσπάθεια του καλλιτέχνη, που αποδίδει με τον πληρέστερο τρόπο τη γρήγορη ζωηρή εντύπωση από μια τοποθεσία. Σκίτσο που έκανα, ενώ περίμενα στο πάρκίνγκ στο Μπρίστολ

62

Σκίτσα του λεπτού με στυλό διαρκείας

Φυσιολογικά, υποθέτω, το σκίτσο αρκείται στην αποκάλυψη μιας γρήγορης ανάλυσης των σχημάτων και των μορφών που δημιουργούν την εικόνα, προσφέροντας επαρκή σημεία αναφοράς για τον καλλιτέχνη, ώστε να το χρησιμοποιήσει για να ζωγραφίσει άπ' αυτό έναν πίνακα. Ο Π. Φ. Μίλαρντ, ο διακεκριμένος καθηγητής καλών τεχνών, το εξέφρασε με τον ακόλουθο τρόπο: «Το να μάθει κανείς να χρησιμοποιεί το σκίτσο σά σημείο αναφοράς για παραπέρα έκφραση είναι κάτι που χρειάζεται προσεκτική μελέτη και πειραματισμό. Γιατί ένα πρόχειρο σχέδιο θα πρέπει να εμπεριέχει μια ιδέα που πρόκειται ν' αναπτυχθεί και να διευρυνθεί ή αρκετά στοιχεία για να μπορέσει ο καλλιτέχνης να εκτελέσει και να ολοκληρώσει μια ιδέα που έχει γεννηθεί. Ασυνέπεια στον τρόπο θεώρησης ανάμεσα στο πρόχειρο σχέδιο και την τελική έκφραση σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης δεν ξέρει τι θέλει να κάνει». Μ' άλλα λόγια, το πρόχειρο σχέδιο δεν είναι παρά ένα πρόχειρο σχέδιο και επειδή μπορεί ο καλλιτέχνης να το δουλέψει πιο διεξοδικά, αλλά και επειδή μπορεί να το χρησιμοποιήσει σαν πρότυπο - αφορμή. Καί μόλο που έχει σωστά λεχτεί ότι ο θεατής μπορεί απλώς να γυρέψει την εντύπωση της στιγμής σ' ένα σκίτσο, όταν αυτό είναι σωστά φτιαγμένο μπορεί ν' αποκαλύψει την πείρα μιας ζωής συνδυάζοντας τον αυθορμητισμό του σκίτσου 63

Στή βοσκή

με την πληρέστερη ικανοποίηση που προσφέρει ο τελειωμένος πίνακας. Τήν αλήθεια αυτή μπορούν ν' αποδείξουν πολλά μικρά σκίτσα με μολύβι, φτιαγμένα από το χέρι ενός μεγάλου καλλιτέχνη, όπως είναι ο Τάρνερ. Όχι μόνο «είναι μεγάλος ακόμα και στα μικρά του έργα», αλλά κάθε σχέδιο του φαίνεται να εμπεριέχει αρκετές αυθεντικές λεπτομέρειες για ένα μεγάλο πίνακα, παρά το γεγονός ότι πολλά άπ' αυτά τα σκίτσα, πιστεύω, ποτέ δεν είχαν άλλο σκοπό από το ν' αποδείξουν ότι το σκιτσάρισμα ήταν για τον Τάρνερ μια αυτοτελής δημιουργική δραστηριότητα που αγαπούσε ιδιαίτερα. Πολλά σκίτσα, από την άλλη μεριά, χρησιμεύουν ολοφάνερα μόνο σαν μέσο συλλογής υλικού για να συμπληρωθούν κενά σ' ένα πίνακα που παρουσίαζε ελλείψεις από την άποψη αυθεντικών λεπτομερειών. Ένα τέτοιο πρόχειρο σχέδιο μπορεί να φανεί υπερβολικά δουλεμένο εξαιτίας της επιθυμίας του καλλιτέχνη να καταγράψει όσο το δυνατό περισσότερα πράγματα που άπ' αυτά θα κάνει αργότερα την τελική του επιλογή. Συχνά, μια προσεκτική επιλογή από το διαθέσιμο υλικό αρκεί για να κατευθύνει την προσοχή σ' ένα ιδιαίτερο θέμα που έχει υπόψη του ο καλλιτέχνης και που θα τον κάνει ν' αποφασίσει ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να το ζωγραφίσει όταν έρθει 64

η ώρα. Πολλά σκίτσα, ωστόσο, μόλο που είναι αρκετά ειλικρινή, δε διαθέτουν τα εικονογραφικά «τούβλα» ή το «υπόβαθρο» που χρειάζεται για να γίνουν ρωμαλέοι πίνακες. Πολλά δικά μου σκίτσα που δεν τα έχω ξανακοιτάξει από τότε που τα ζωγράφισα, άπ' αυτή την άποψη μου φαίνονται τόσο αόριστα όσο και oι λεπτομέρειες ενός ονείρου. Μάλιστα, εκείνο το είδος σκίτσου που παρουσιάζεται και σε μερικά περιοδικά τέχνης με τον τίτλο «Φύλλα από το Μπλοκ Σκίτσων ενός Καλλιτέχνη» (και που σε μερικά έχουν παρουσιάσει και δικά μου έργα), υπέφερε άσχημα από μια απατηλή επιδεξιότητα χειρισμού. Οι «πινελιές», τα χαριτωμένα σύμβολα, ήταν πολύ «πρόχειρα», και λειτουργούσαν μόνο μέσα στο δικό τους τεχνητό μίνι- κόσμο, που ήταν αναγκαστικά περιορισμένος στο μέγεθος του μπλοκ σκίτσων. Αν μεγεθύναμε οποιοδήποτε κομμάτι τους, θ' αποκαλύπταμε αμέσως μια ανεπάρκεια αισθητής λεπτομέρειας και, στις περισσότερες περιπτώσεις, την έλλειψη οποιασδήποτε λειτουργικής φωτοσκίασης, με την πραγματική έννοια αυτών των λέξεων. Βλέπουμε λοιπόν ότι αν ένα σκίτσο δεν είναι φτιαγμένο για να χρησιμοποιηθεί σαν πρόχειρο σχέδιο πρέπει να διαθέτει ορισμένα άλλα ειδικά χαρακτηριστικά που θα του επιτρέψουν να συμπεριληφθεί σ' οποιαδήποτε έκθεση ατομικών εντυπώσεων όπου ο παράγοντας του χεριού είναι συνδεμένος με μια προσωπική ποιότητα προσέγγισης, είτε ρομαντικής, είτε κλασικής μορφής. Θά επεκταθώ πάνω σ' αυτό το ειδικό πρόβλημα σ' ένα κεφάλαιο σχετικά με το «Μολύβι στις Διακοπές», γιατί τότε είναι που μπορούμε εύκολα να παρασυρθούμε και να φτιάξουμε ένα απλώς «χαριτωμένο σχέδιο». Σκίτσο που έκανα ενώ Περίμενα στο πάρκινγκ στο Τρούρο της Κορνουάλης

65

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Σκιτσάροντας στην Εξοχή

Ο

ΠΛΙΣΜΕΝΟΙ με μερικές προκαταρκτικές προειδοποιήσεις, ένα ή δυό μπλοκ σχεδίου, άφθονα μολύβια ή κιμωλίες, ένα φανάρι, ένα πτυσσόμενο σκαμνάκι, που όλα μπορούν να χωρέσουν σ' ένα σακίδιο, που θα το κρεμάσετε από τον ώμο (αφήνοντας έτσι ελεύθερα τα χέρια σας για να κρατήσετε ένα μπαστούνι ή να σκαρφαλώσετε φράχτες κλπ ), είστε έτοιμοι ν' αρχίσετε τις εξερευνήσεις σας στην εξοχή. Τώρα, όταν σχεδιάζαμε αντικείμενα συγκεντρώναμε τις προσπάθειες μας στην απεικόνιση ενός σχήματος που είχαμε σκόπιμα αποσπάσει από το περιβάλλον του και απομονώσει για λεπτομερέστερη εξέταση. Αυτή τη φορά αντιμετωπίζουμε ένα μεγάλο αριθμό διαφορετικών αντικειμένων ποικίλων μεγεθών και σχημάτων σε διάφορες αποστάσεις από μας και μεταξύ τους, που κανένα τους δεν μπορούμε να το σηκώσουμε και να το βάλουμε ξεχωριστά για να το μελετήσουμε ιδιαίτερα! Τά βλέπουμε όλα μαζί, και στη σωστή τους θέση σε σχέση με το φυσικό τους περιβάλλον και πρέπει να κάνουμε την εκλογή μας έπί τόπου. Μπορούμε να πλησιάσουμε το θέμα που διαλέξαμε, για παράδειγμα, μια παλιά εκκλησία και να την απομονώσουμε από το μακρινό της περιβάλλον, αλλά αν την πλησιάσουμε πάρα πολύ, θα δούμε ότι ή πύλη και το προαύλιο θα πιάνουν τόσο χώρο που θα σπρώξουν την κυρίως εκκλησία και το καμπαναριό έξω από το πλαίσιο μας. Αυτό το λάθος είναι πολύ συνηθισμένο. 66

Πολύ πρόσφατα, μια φίλη μου, θέλοντας να κάνει μια μελέτη ενός δέντρου, βρήκε ότι είχε ζωγραφίσει τον κορμό κι είχε φτάσει σχεδόν στην κορφή του χαρτιού της, πρίν καταλάβει ότι δε θα έμενε χώρος να ζωγραφίσει αυτό που θα 'πρεπε ώστε να παρουσιάσει ένα πορτραίτο του δέντρου. Αν λοιπόν δεν μπορείτε να δείτε ολόκληρο το θέμα που έχετε διαλέξει, είτε είναι μόνο ένας θάμνος, είτε ολόκληρη εκκλησία, δίχως να σηκώνετε τα μάτια, πρέπει ν' αρχίσετε να τραβιέστε προς τα πίσω μέχρι να μπορέσετε! Αν δεν το κάνετε αυτό, θα έχετε μπελάδες. Για καλό και για κακό αφήστε αρκετό περιθώριο - κάπου 4 εκατοστά γύρω γύρω στο χαρτί σας, έτσι ώστε να υπάρχει αρκετός χώρος για τη βάση της εκκλησίας σας, με τη φιγούρα του καμπαναριού να διαγράφεται με φόντο τον ουρανό, ή τις ρίζες και την κορυφή του δέντρου ελεύθερα να δείχνουν σε ποιο γένος ανήκει. Το «γενικό» σχήμα των μορφών είναι πολύ σημαντικό. Πρέπει τώρα να μπορουμε να υπολογίσουμε το χώρο που χρειάζεται για να συμπεριλάβουμε τα κυριότερα χαρακτηριστικά, να προσδιορίσουμε το μέγεθος και τις αναλογίες τους, και ν' αποδώσουμε αυτά τα χαρακτηριστικά μέσα στα όρια του χαρτιού μας. Επίσης πρέπει ν' αναφέρουμε εδώ κι άλλο ένα πράγμα που συχνά το παραβλέπουυε: πόσο χρόνο έχουμε στη διάθεση μας 67

Σκίτσο φτιαγμένο μέσα σε πέντε λεπτά, στην Ιρλανδία

για να κάνουμε το σκίτσο μας. «Α, αυτό πρέπει να το ζωγραφίσω οπωσδήποτε» είναι μια φράση που θα πρέπει να συνοδεύεται από την ερώτηση: «Εχω καιρό να κάνω άλλο ένα σκίτσο;» Αν γυρίζοντας από την εκδρομή μας στην εξοχή, κοιτάξουμε τα περιεχόμενα του μπλοκ μας, θα διαπιστώσουμε μερικές φορές ότι το τελευταίο βιαστικό σκίτσο υπέφερε ολοφάνερα ακριβώς απ' αυτή την έλλειψη χρόνου, γιατί ίσως ξοδέψαμε περισσότερη ώρα άπ' ο,τι έπρεπε σ' ένα προηγούμενο σχέδιο. Οι καιρικές συνθήκες, φυσικά, μπορούν κι αυτές να περιορίσουν την έκταση της δουλειάς μας κι έχω πικρή πείρα του τι σημαίνει να προσπαθείς να τελειώσεις ένα σχέδιο με μολύβι μέσα στη βροχή. Κι αυτό με τη σειρά του μου θυμίζει ότι μόλις το τελειώνετε είναι φρόνιμο να φιξάρετε το κάθε σχέδιο, αν σχεδιάζετε με κιμωλία, μολύβι κάρβουνου ή κραγιόνι, ενώ το φιξάρισμα είναι απόλυτα αναγκαίο αν χρησιμοποιείτε κάρβουνο. Για το σκίτσο, μια σκληρή κιμωλία που μπορείτε να τη χρησιμοποιήσετε ελεύθερα για σκιές και αποχρώσεις, βρίσκω ότι είναι 68

πολύ καλύτερη για λεπτομέρειες που απαιτούν λεπτό τόνο ή ευαίσθητο περίγραμμα. Τά μαλακά υλικά όπως ανέφερα νωρίτερα, ενώ πλουτίζουν τον τόνο και την ατμόσφαιρα, μειονεκτούν στην απόδοση των αδρών περιγραμμάτων. Αν όμως ο καλλιτέχνης συμβαίνει να είναι ένας ευσυνείδητος σχεδιαστής «με την αίσθηση του σχεδίου», όπως είπε κάποτε ο Σέρ Τσαρλς Χόλμ, «το φυσικό του ταλέντο εύκολα θ' αντισταθεί σ' αυτό τον κίνδυνο και θα τον υπερνικήσει!»

69

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Το Μολύβι στις Διακοπές

Ο

Ι ΚΑΡΤ- ΠΟΣΤΑΛ και τα ταξιδιωτικά βιβλία είναι ένας τρόπος για να θυμάστε τις ωραίες μέρες που περάσατε τις διακοπές σας στην πατρίδα σας ή στο εξωτερικό. Καί τα δυό όμως σπάνια είναι ενημερωμένα και σχεδόν ποτέ δεν ανταποκρίνονται στις προσωπικές σας προτιμήσεις σχετικά με τα θέματα και τις γωνίες απ' όπου είναι παρμένα. Είναι πολύ πιο απολαυστικό και πολύ πιο φτηνό να καταγράψετε εσείς ο ίδιος τις εντυπώσεις σας σ' ένα χοντρό μπλοκ σχεδίου. Αρκεί απλώς να πάρετε το κουράγιο σας στο ένα χέρι και το μπλοκ σας στο άλλο και να ξεκινήσετε να βρείτε τα θέματα που σας ταιριάζουν. Παραδέχομαι βέβαια ότι είναι δικαιολογημένες οι αντιρρήσεις που θα σάς προβάλουν αν θελήσετε ν' αρχίσετε να σχεδιάζετε στους δρόμους του Λονδίνου κι άλλων μεγάλων πόλεων της Αγγλίας (στο Λονδίνο είναι σαν να πηγαίνετε γυρεύοντας να σάς συλλάβουν για παρεμπόδιση της κυκλοφορίας), αλλά στις άλλες Αποψη από το Μπόμπολι, στη Φλωρεντία

72

Σκηνή του δρόμου, με την προτομή του Μπενβενούτο Τσελίνι, στή Φλωρεντία

μεγάλες πόλεις της Ευρώπης, το Παρίσι, το Αμστερνταμ, τη Φλωρεντία ή τη Βενετία,, σας έγγυώμαι ότι αποκλείεται να αισθανθείτε άσχημα, όπου κι αν διαλέξετε νά κάνετε τό σχέδιο σας. Οι περισσότερες ξένες πόλεις αγαπάνε τους καλλιτέχνες όποια γλώσσα κι αν μιλάνε ή (όπως στή δική μου περίπτωση) όσο σπασμένα κι αν προσπαθούν νά συνεννοηθούν στή γλώσσα του τόπου. Κανένας δε θα σας κοιτάξει με περιέργεια, κι αν κάποιος δείξει ενδιαφέρον, θα το κάνει καλοπροαίρετα. Και πάνω απ' όλα, σε κάθε δρόμο, πλατεία ή βουλεβάρτο, εκτός από τ' άφθονα θέματα που θα βρείτε, θα σας περιμένει κι ένα τραπέζι, μιά καρέκλα, ένα ποτήρι για να σας ξεδιψάσει. Κι ακόμα, αν ξαφνικά πιάσει βροχή, πάντα θά υπάρχει μιά τέντα πάνω από τό κεφάλι σας. Είναι βέβαια μια από τις πιο πολιτισμένες και πιο χαρακτηριστικές αβρότητες πολλών γραφικών πόλεων της Ευρώπης, το ότι οι δρόμοι τους ξεχειλίζουν από καφενεία πού σάς προσκαλούν να καθίσετε, απλώνοντας τά τραπέζια τους και τις καρέκλες τους μέχρι τή μέση της ασφάλτου. Οπωσδήποτε θά μπείτε στον πειρασμό νά καθίσετε για να παρακολουθήσετε για λίγο με την

άνεσή σας την απίστευτη ποικιλία ανθρώπων που πηγαινοέρχονται στο δρόμο. Κι όταν καθίσετε δεν υπάρχει περίπτωση να μη νιώσετε μια ακατανίκητη επιθυμία να βγάλετε το μπλοκ σας και να ξύσετε το μολύβι σας. Ακόμα και στο άμεσο περιβάλλον σας θα βρείτε σίγουρα κάτι να ζωγραφίσετε. Ισως ν' αρχίσετε με το γυάλινο χώρισμα που μέσα απ' αυτό φαίνεται πλαισιωμένο το διπλανό καφενείο με την τέντα του να τη φυσάει ο άνεμος. Ετσι θ' ανακαλύψετε την αίσθηση του περιβάλλοντος σας και τη γεύση του ζωγραφικού μενού που βρίσκεται στη διάθεση σας. «Όλα άρχισαν μ' ένα φανοστάτη»

Πρώτα, μια προειδοποίηση - από τις πολλές - για τον αρχάριο που πρόκειται να εξασκηθεί δημοσία. Μην ξεκινήσετε να φτιάξετε μια ολοκληρωμένη εικόνα. Αρκεστείτε να κρατήσετε μερικές σημειώσεις ή να συγκεντρώσετε στοιχεία αναφοράς. Ή γενική εντύπωση ενός δρόμου μπορεί να σχηματιστεί από μια σειρά λεπτομερειακών τμημάτων του που πολύ συχνά και με κάποια μυστηριώδη διαδικασία σχηματίζουν με τη σειρά τους μια σύνθεση. Νά σάς δώσω ένα παράδειγμα. Στίς τυχαίες μου σημειώσεις για τη γωνία ενός δρόμου στο Μονπαρνάς στο Παρίσι (στη διπλανή σελίδα) καθώς γευόμουνα τη σκηνή, συνειδητοποίησα μια σειρά στατικές μορφές, τους στέρεους αμετακίνητους φανοστάτες, ριζωμένους στη σειρά σαν πειθαρχημένους γιγάντιους φρουρούς κατά μήκος του δρόμου. Νά λοιπόν μια χαρακτηριστική μορφή φανοστάτη που μπορούσα να μελετήσω, και σχεδίασα τον πιο κοντινό σαν λεπτομερειακή μελέτη προς το κέντρο του χαρτιού μου. Δέν έκανα το σχέδιο βιαστικά. Ακόμα κι αν δε σχεδίαζα τίποτα άλλο, είχα παρατηρήσει κάτι ίσως ιδιαίτερο στο σχήμα που μόνο σ' αυτό το τμήμα του Παρισιού μπορούσε να βρεθεί. Δέ σταμάτησα όμως εκεί. Αποφάσισα να δώσω στο φανοστάτη το σχετικό του ύψος ζωγραφίζοντας μερικούς πεζούς και τους άλλους δυό φανοστάτες, σε προοπτική. Επειτα ήταν ή σειρά των καταστημάτων στα δεξιά, καθώς και μια ιδέα από τα κτίρια στην αντικρινή μεριά του δρόμου. Καί δε σταμάτησα εκεί, γιατί άρχισε να μ' ενδιαφέρει ή συμπεριφορά των αστυνόμων που σύχναζαν στη γειτονιά. Κι έτσι μεγάλωνε το σχέδιο. Κι όλα άρχισαν μ' ένα φανοστάτη, πράγμα που μού θυμίζει ότι ο κ. Πέκσνιφ στο «Μάρτιν Τσάζλγουίτ» ήταν πολύ κοντά στην αλήθεια όταν είπε: «Ζωγραφίζοντας φανοστάτες, εξευγενίζει κανείς το μυαλό του και προσδίδει μια κλασική τάση στη σκέψη του». Κι όταν αρχίσετε τη δουλειά, θα δείτε ότι θα σάς απορροφήσει ολοκληρωτικά. Ο χρόνος, ακόμα κι ένα ενοχλητικό ακροατήριο, δε θα έχουν πια σημασία. Δέν υπάρχει συγκεκριμένη χώρα ή πόλη που ν' αποτελεί τη Γη της Επαγγελίας για τον καλλιτέχνη. Για μένα η Ολλανδία, η Νότια Γαλλία κι η Τοσκάνη στην Ιταλία βρίσκονται ψηλά στον κατάλογο με τα μέρη που προσφέρουν πλούσια θέματα για σχέδιο. Κι η πιο μικρή πόλη μου γνέφει με την ίδια επιμονή σ' αυτές 75

τις τόσο διαφορετικές και μακρινές περιοχές, αλλά κι εδώ πάλι, υπάρχει κάποιος κίνδυνος: η χαρακτηριστική γωνιά, το μεσαιωνικό κάστρο, η γνωστή πλατεία, ο παλιός καθεδρικός ναός, το μισογκρεμισμένο μοναστήρι, όλες οι γραφικές παγίδες: τα κανάλια, οι γέφυρες, τα ποταμάκια, τα ερείπια, οι πύλες, μοιάζουν νά 'χουν σταθεί στη σειρά και να διαλαλούν τα κάλλη τους. Δε χρειάζεται να σταθείτε και ν' αρχίσετε να ζωγραφίζετε το πρώτο πράγμα που θα τραβήξει το βλέμμα σας. Δεν υπάρχει λόγος να προσχωρήσετε κι εσείς στην ομάδα που έχει μαζευτεί καί ζωγραφίζει γύρω από τον ξύλινο σταυρό της αγοράς με το φόντο από γέρικες βελανιδιές καί γραφικά χωριάτικα καταστήματα. Το σκίτσο σας θα γίνει τόσο συμβατικό και συνηθισμένο όσο και τα υπόλοιπα. Ρωτήστε τους ντόπιους κι οι πιθανότητες είναι ότι θα σάς πουν για κάποιο μέρος που δε βλέπουν συνήθως οι τουρίστες κι όπου θ' ανακαλύψετε κάτι πού αξίζει νά συμπεριληφτεί στο μπλοκ σας. Είναι τόσο απογοητευτικό όταν δείχνοντας τα κατορθώματα σας σε κάποιο φίλο, που αυτός ίσως σας παρότρυνε να επισκεφτείτε ειδικά εκείνο τό μέρος, τον ακούτε να σας λέει: «Ω, θα

Αγορά λουλουδιών, στην Μπριζ

76

Η Εβραϊκή συνοικία, ατή Ρώμη

'πρεπε να είχες προχωρήσει μέχρι το ... η να είχες πάρει το δρομάκι για...» ή «Τί κρίμα που δεν έκανες ένα σκίτσο του... ο πρώτος ντόπιος θα μπορούσε να σου δείξει... είναι μόλις στρίψεις». Πόσα πραγματικά ενδιαφέροντα θέματα για σχέδιο είναι «μόλις στρίψεις!» Επειδή σχεδόν όλοι εφοδιάζονται με μια φωτογραφική μηχανή, θα σάς πρότεινα να μήν τη χρησιμοποιείτε αν υπάρχει χρόνος να κάνετε ένα καλό σχέδιο, γιατί αυτό που εσείς βλέπετε είναι πολύ πιο ευαίσθητο, ανθρώπινο, ενδιαφέρον και δραματικό από το αυτόματο, μηχανικό, θανάσιμα μονότονο βλέμμα που ρίχνει στη φύση το μάτι της φωτογραφικής μηχανής. Το καλύτερο που μπορεί να κάνει είναι να δώσει μια «νεκρή φύση» αν όχι ένα «ψόφιο θέμα». Καί μια λέξη για το χώρο και το χρόνο, το «που» και το «πότε»: όταν μάθετε πως να σχεδιάζετε, και ποιος τρόπος ταιριάζει καλύτερα στο σκοπό σας, θ' ανακαλύψετε ότι όπου κι αν βρεθείτε, πάντα θα υπάρχει κάτι για να ζωγραφίσετε, κάτι που αξίζει τον κόπο να ζωγραφιστεί και κατά ένα παράξενο τρόπο, κάτι που ποτέ δεν έχετε ξαναδεί, δηλαδή που ποτέ δεν έχετε ξαναδεί με το μάτι του καλλιτέχνη. Ξέρω πόσες φορές έχω μετανιώσει πικρά που δεν πήρα μαζί μου το μπλοκάκι μου, χάνοντας έτσι μια χρυσή ευκαιρία να προσθέσω κάτι στο αρχείο μου για κατοπινή αναφορά. Οταν καλλιεργήσετε το ταλέντο της καλλιτεχνικής παρατή77

ρήσης, και της καλλιτεχνικής μνήμης, θα δείτε ότι όταν σημειώσετε τις κυριότερες γραμμές, το πρόχειρο σχέδιο θα άρκεί για να θυμηθείτε μια σκηνή όπως την πρωτοείδατε, αλλά χρειάζεται πείρα για να βασιστείτε σ' αυτό έτσι ώστε όταν το σχεδιάκι σας βγεί από την κατάψυξη, να ξεπαγώσει αρκετά για να μπορέσετε να το πλάσετε σε μια καλή σύνθεση. Γιατί αύτου του είδους το σκιτσάρισμα απαιτεί εκείνη τη σκόπιμη παύση για να σκεφτείτε το γιατί, το τι και το πως του θέματος, ώστε να μπορέσετε να τονίσετε το σημείο που πρέπει κι έτσι να φορτίσετε το σκίτσο με νόημα. Το να πέσετε πάνω σε μια ασυνήθιστη συλλογή «νεκρών φύσεων» , να καταγράψετε την τυχαία τους διάταξη με το κύρος του ματιού και του χεριού σας, και να δημιουργήσετε το τελικό προϊόν πολύ αργότερα άφου τ' αρχικά αντικείμενα θα έχουν καταστραφεί ή ξαναπάρει την αρχική τους θέση, είναι ένα σπάνιο δώρο που θυμάμαι ότι εγώ είχα αρπάξει μ' ευγνωμοσύνη κι είχα γευτεί με φιλάρεσκη ικανοποίηση (βλέπετε είχα μαζί μου το μπλοκάκι μου). Το μπλοκάκι μου έσπευσε πάλι να με βοηθήσει, όταν ταξίδευα στη Γαλλία πριν από πολλά χρόνια, για να κάνω ένα γρήγορο πολύ γρήγορο - σκίτσο μιας από κείνες τις γιγάντιες γαλλικές ατμομηχανές που στεκόταν σε μια διπλανή πλατφόρμα, και τρανταζόταν ολόκληρη, έτοιμη να εκραγεί από την ανυπομονησία, ενώ εγώ προσευχόμουνα να προλάβω να τελειώσω το σχέδιο μου πρίν το αφήσουν να φύγει. Το πελώριο, μαύρο τέρας ξερνούσε καπνό και ατμό από ολόκληρο το άγαρμπο κορμί του και κάτω από τις αμέτρητες ρόδες του. Ναι, η απασχόληση αυτή μπορεί να γίνει συναρπαστική ιδιαίτερα σ' αυτή την περίπτωση, που ή σκηνή, όπως τη θυμάμαι, ήταν φωτισμένη από ένα λαμπρό άλικο ηλιοβασίλεμα, τονισμένο από τα δυσοίωνα πρασινωπά φευγαλέα φώτα του σταθμού. Όλα αυτά σε συνδυασμό με το παρατεταμένο εκκωφαντικό σφύριγμα του άτμου, κάνουν τη σκηνή να φαίνεται σαν ιστορικό επεισόδιο τρομακτικής σημασίας. Κι αυτή την ανάμνηση του παρελθόντος την ξαναζώ στο ειλικρινές, αν κι ίσως ανεπαρκές σκιτσάκι που έχω συμπεριλάβει κι εδώ.

78

Παρόλα αυτά ήμουνα συνηθισμένος σ' αύτη την πρόκληση της φευγαλέας στιγμής. Πρίν από πολλά χρόνια, στο στρατό, μου είχαν αναθέσει να κάνω σχέδια της υπαίθρου που άλλαζε συνεχώς πρόσωπο, και που κυριολεκτικά καταστρεφόταν μπροστά στα μάτια μου: ωστόσο, είχα ξεσυνηθίσει να ζωγραφίζω με το ρολόι στο χέρι. Ξαναβρήκα όμως τη φόρμα μου όταν επί οχτώ χρόνια σκιτσάριζα με το χρονόμετρο στη Λέσχη Σχεδίου του B.B.C. Ηθικό δίδαγμα: «Μή σταματάτε ποτέ να σκιτσάρετε». Θά ήθελα να προσθέσω σαν υστερόγραφο πως ο κάθε καλλιτέχνης έχει τη δική του ιδέα για το ιδανικό μέρος όπου του αρέσει να σκιτσάρει, αλλά ή αγαπημένη του τοποθεσία, είτε στην πατρίδα του είτε στο εξωτερικό, θα μπορούσε να αποτελεί ένα

πιθανό κίνδυνο. Όλοι μας υποφέραμε, υποθέτω, απ' αυτή την αφοσίωση σ' ένα ορισμένο είδος χώρας ή περιοχής. Εγώ βρήκα ο,τι ήθελα, ή αυτό που μου ταίριαζε εκείνη την εποχή, στο Σάφολκ, κι έχω περάσει πολλές - ίσως περισσότερες απ' ό,τι έπρεπε - ευτυχισμένες διακοπές δουλεύοντας γύρω από το Γουώλμπερσγουϊκ. Το θέμα με το χαμηλό ορίζοντα, ή παλίρροια, τα βαρκάκια σφηνωμένα στο γιαλό, με γοήτευαν μέχρι που κατάλαβα ότι με είχαν υποδουλώσει. Η παραλία του Σάσεξ, εκεί που οι μανιακοί ιστιοπλόοι έχουν τα πλοιάρια τους, με είχε γοητέψει ακόμα περισσότερο τα τελευταία χρόνια (γιατί ήταν πολύ πιο κοντά στην ιδιαίτερη πατρίδα μου) και παραλίγο να γίνω κι εγώ μανιακός με τα πλοιάρια, όχι βέβαια σαν ιστιοπλόος. 79

Τώρα ελπίζω ότι είμαι τελείως απελευθερωμένος, και αισθάνομαι σχεδόν το ίδιο άνετα καλλιτεχνικά σ' όποιο μέρος κι αν διαλέξουμε για διακοπές. Υπάρχει πάντα κάτι καινούριο στο σχηματισμό του εδάφους, στην αρχιτεκτονική των πόλεων καί των χωριών, στην όψη της υπαίθρου που αλλάζει - στους φράχτες, τις καγκελόπορτες, τους ουρανοξύστες, τα σουπερμάρκετ, και τη δυσοίωνη ανάπτυξη των μεγάλων αυτοκινητοδρόμων, με τις γέφυρες τους και τις υπόγειες διαβάσεις που απλώνονται και διασταυρώνονται σαν τον ιστό της αράχνης - που όλα με προκαλούν σαν καλλιτέχνη. Γιατί μπορούν όλα να χρησιμοποιηθούν και να προσφέρουν στοιχεία αναφοράς για το τετράδιο με τα σκίτσα μας. Ακρωτήρι Φερά, Νότια Γαλλία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Σχεδιάζοντας από Μνήμης

Ε

ΛΠΙΖΩ ότι δεν είναι άσχετο με το θέμα του σκίτσου από μνήμης, να θυμηθώ ότι το 1929, με έκλέξανε πρόεδρο της Λέσχης Σχεδίου του Λάνγκχαμ. Για να γίνει μέλος του μοναδικού αυτού συλλόγου - ενός από τους παλιότερους στον κόσμο, πιστεύω - ο υποψήφιος έπρεπε να κάνει ένα σκίτσο από μνήμης, πάνω σ' ένα θέμα, που τον τίτλο του του τον ανάγγειλαν ακριβώς πρίν αρχίσει τη δουλειά. Του έδιναν δυό ώρες γι' αυτή τη δοκιμασία δεξιοτεχνίας και μπορούσε να κάνει το σκίτσο με όποιο υλικό ήθελε. Το θέμα μου -ποτέ δε θα το ξεχάσω - ήταν «Η Πομπή». Αν κι όλοι οι υποψήφιοι ήταν διαλεγμένοι ανάμεσα στους επαγγελματίες καλλιτέχνες και πολλούς γνωστούς εμπορικούς καλλιτέΗ Λέσχη Σχεδίου του Λάνγκχαμ. Το θέμα ήταν «Αντρες την ώρα που εργάζονται»

Το λατομείο, φανταστικό σχέδιο, ζωγραφισμένο με λιθογραφική κιμωλία

χνες, οι όροι που έθεταν στον υποψήφιο προκαλούσαν νευρικές αντιδράσεις παρόμοιες μ' εκείνες που νιώθει κανείς πρίν από κάποιο αποφασιστικό διαγωνισμό! Στή δική μου περίπτωση ένα ξαφνικό σύμπλεγμα κατωτερότητας παράλυσε το μυαλό μου και το δεξί μου χέρι, και μόνο μετά από πολλά λεπτά νευρικής αναζήτησης κατάφερα να βγάλω μια ιδέα που υλοποιήθηκε σε μια πομπή προσκυνητών που προχωρούσαν γύρω από κάποιο ερειπωμένο κάστρο ή ιστορικό κτίριο με τους πύργους του να διαγράφονται βλοσυροί πάνω στο φόντο ενός οργισμένου ουρανού. Ανακάλυψα ότι μόλις που μού έμενε καιρός να χρωματίσω το σχέδιο μου με δυό χρώματα διάφανης ακουαρέλας κι ίσως αυτά να με βοήθησαν να εκλεγώ. Όταν έγινα μέλος, συνηθίζαμε να συναντιόμαστε κάθε Παρασκευή και μετά το τσάι ο πρόεδρος ανάγγειλε τον τίτλο του θέματος γιό κείνη τη μέρα και για τις δυό επόμενες ώρες βασίλευε ησυχία που τη διέκοπτε μόνο κάποια χαμηλόφωνη βρισιά όταν κάτι δεν πήγαινε καλά. Ό καθένας εργαζόταν με τον τρόπο 82

που προτιμούσε, και πρέπει να ομολογήσω ότι μερικά από τα πιο παλιά μέλη χειρίζονταν το θέμα με τέτοια καταπληκτική επιδεξιότητα ώστε κατάφερναν να το φέρουν στα μέτρα τους, είτε προτιμούσαν τα τοπία, είτε τη θάλασσα, είτε εσωτερικά, είτε χιουμοριστικές σκηνές. Σπάνια έχανα τις συναντήσεις της Παρασκευής κι οπωσδήποτε θυμάμαι εκείνα τ' απογεύματα με νοσταλγική ευχαρίστηση. Μιά από τις πιο ζωντανές αναμνήσεις μου είναι οι παρατηρήσεις που ανταλλάζαμε όταν δείχναμε τη δουλειά μας κι εγκρίναμε ή κριτικάραμε ο ένας τις προσπάθειες του άλλου με ειλικρινή αφέλεια. Έμαθα πολλά παρατηρώντας τους διάφορους τρόπους που μ' αυτούς έβλεπε ο καθένας τη σύνθεση του θέματος και την τεχνική που χρησιμοποιούσε και από τότε συχνά αναρωτιέμαι γιατί οι καλλιτέχνες ζωγραφίζουν σπάνια μαζί με άλλους. Όταν μαζεύονται δυό - τρεις, το πνεύμα του φιλικού συναγωνισμού συχνά φέρνει εκπληκτικά αποτελέσματα. Από τη δική μου πείρα, το θέμα είναι εκείνο που ξεκινάει το είδος της εικόνας που έχει κανείς στο μυαλό του. Καί για να το επιβεβαιώσω αυτό, θυμάμαι μια περίπτωση - που ποτέ δε θα έπαναληφτεί - όταν σ' ένα από τα προγράμματα μου στην τηλεόραση έδωσα σαν θέμα τη λέξη «Ελεύθερο». Δίχως το κίνητρο κάποιου συγκεκριμένου θέματος, οι νεαροί θεατές μου δεν μπορούσαν να σκεφτούν κάτι μόνοι τους. Αυτό μάλλον υποδηλώνει ότι ή απόλυτη ελευθερία, ακόμα και στον κόσμο της τέχνης, μπορεί να ευνουχίσει τη δημιουργική ορμή.

83

Μηχανή Pannier 0-6-0 που έχασε το δρόμο της!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

Φανταστικά Σχέδια

Τ

Ο ΣΧΕΔΙΟ από μνήμης είναι σίγουρα το πρώτο βήμα για να αρχίσει κανείς να φτιάχνει φανταστικούς πίνακες, γιατί όλα τα έργα της φαντασίας πρέπει να προέρχονται από μια στέρεα μνήμη. Κανένας καλλιτέχνης δεν εφεύρε ποτέ καμιά εντελώς καινούρια ζωγραφική μορφή, είτε ανθρώπινων όντων, είτε της φύσης. Κανένας καλλιτέχνης δεν μπορεί να γυρίσει την πλάτη του στο ένα ή το άλλο και να ισχυριστεί ότι εφεύρε κάτι πρωτότυπο, γιατί αργά ή γρήγορα θ' ανακαλύψει ότι ή «νέα» του δημιουργία βασίζεται σε κάποιο αρχέγονο θεμέλιο. Μιά χιονονιφάδα κάτω από το μικροσκόπιο βάζει όλη τη μοντέρνα διακοσμητική τέχνη στη θέση της. 85

Αυτό που μπορεί, ωστόσο, να κάνει ο καλλιτέχνης, κι έχει κάνει με μεγάλη επιτυχία, είναι να αναδιαμορφώσει τη συνηθισμένη τάξη των πραγμάτων - της ζωγραφικής του ιδιοκτησίας με προσωπικό τρόπο και σ' ένα ασυνήθιστο φόντο, με λίγα λόγια, να ζωγραφίσει «από το μυαλό του». Οι ζωγραφικές του μορφές μπορεί να είναι υπερβολικές, παραμορφωμένες, ακόμα κι αφύσικες. Ασυνήθιστα επεισόδια εμφανίζονται τώρα σε φανταστικές καταστάσεις. Ό κανόνας της καλλιτεχνικής τάξης γίνεται μια σουρεαλιστική μεταμόρφωση κι ή αταξία κυβερνάει. Το απροσδόκητο συναντάει το απίστευτο ξαφνιάζοντας το θεατή, και το συνηθισμένο γίνεται ασυνήθιστο όπως στον κόσμο του ονείρου, όπου όλα φαίνονται λογικά αληθινά. Φυσικά η καθαρή φαντασία, όταν είναι εμπνευσμένη από το γραπτό λόγο, είναι συχνά αδύνατο να απεικονιστεί. «Το Κουάνγκλ - Γουάνγκλ ήταν καθισμένο στην κορφή του κρουμόδενΒρήκα ότι το σχέδιο ήταν μεγάλη παρηγοριά όταν είσαι στο κρεβάτι κι εδώ μετά από την τρίτη μου εγχείρηση φαντάστηκα τον άλλο εαυτό μου να λέει: «Τι, πάλι, Άντριαν;».

Αριστερά, αριστερά, αριστερά...

τρου», «δε φαινόταν το πρόσωπο του γιατί φορούσε καστόρινο καπέλο» , είναι νομίζω καλά παραδείγματα. Ακόμα κι ο Λέαρ, που ήταν ένας εξαιρετικός καλλιτέχνης και διάσημος για τα παρανοϊκά του ποιήματα, δεν προσπάθησε να εικονογραφήσει τα φανταστικά επεισόδια των έργων του. Ίσως τα ακόλουθα παραδείγματα των δικών μου φαντασιώσεων να εξηγήσουν καλύτερα τι θέλω να πω. Όπως βλέπετε, δεν έχουν σκοπό να σοκάρουν ή να φέρουν σε αμηχανία το θεατή, αλλά απλώς να τον διασκεδάσουν ή να τον κάνουν ν' αναρωτηθεί «τι συμβαίνει» όταν ο καλλιτέχνης είναι ελεύθερος ν' ακολουθήσει αντί να υπαγορεύσει το σχέδιο επιχειρήσεων. Υποθέτω ότι θα μπορούσε κανείς να το ονομάσει μια ελεγχόμενη μορφή «μουντζούρας» κι επομένως δε χρειάζεται να εφαρμοστούν κανόνες ή προειδοποιήσεις κι οι συμβουλές περιττεύουν. Το μόνο που πρέπει να κάνετε όταν τα παιδιά της φαντασίας τελειώσουν τις εξερευνήσεις τους, είναι να τα μαζέψετε για το ταξίδι της επιστροφής και μ' αυτό θέλω να πω οτι σαν δημιουργοί πρέπει τώρα να επέμβετε ώστε ή «περιπέτεια» να γίνει ευανάγνωστη με μια ταιριαστή σύνθεση ή ένα σχέδιο που θα την πλαισιώνει. 87

Εκτός από το να αφήνετε τη φαντασία σας να περιπλανιέται όπως σας πρότεινα παραπάνω, ενδιαφέρουσες πιθανότητες θα παρουσιαστούν αν διαλέξετε ένα ορισμένο σχήμα από ένα θέμα και το αναπτύξετε ώστε να σχηματίσει ένα ρυθμικό σχέδιο. Μπορείτε να προσαρμόσετε ορισμένες ιδέες σχετικά με το χώρο ώστε να δώσουν ένα δημιουργικό αποτέλεσμα ή ν' αποδώσετε ένα τρισδιάστατο αντικείμενο σε χρώμα και ύφή. Μόλο που αυτές οι ιδέες έξαρτιώνται αρχικά από το αντικείμενο που βλέπετε, δεν είναι προσπάθειες ρεαλιστικής απεικόνισης, αλλά αποτελούν μια γεμάτη φαντασία ερμηνεία. Αυτές τις ξένοιαστες εκδρομές στον κόσμο της φαντασίας, στο ζωγραφικό χρόνο του «μια φορά κι έναν καιρό» τις συνιστώ

Σύνθεση βασισμένη στο σχήμα ενός όστρακου από στρείδι

88

Γραμμή πάνω σε γραμμή...

μ' όλη μου την καρδιά σ' εκείνους που καμιά φορά τους κουράζει ή ευθύνη να βελτιώσουν το ορθολογιστικό τους σχέδιο. Σ' αυτούς θα έλεγα ότι μπορούν να χαλαρώσουν μ' ένα μολύβι το ίδιο όπως και μ' οποιοδήποτε άλλο πνευματικό ή ιατρικό μέσο, κι όταν ξεκουραστούν θα ξαναγυρίσουν με πρόσθετη όρεξη για να σηκώσουν το φορτίο των τωρινών προβλημάτων που παρουσιάζει το σχέδιο τους και ή μελλοντική του πρόοδος.

89

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Μερικά Συμπεράσματα

Τ

ΕΛΕΙΩΝΟΝΤΑΣ αυτό το βιβλιαράκι, θα ήθελα να παραθέσω τα λόγια του Ιταλου ζωγράφου Τσενίνο Τσενίνι (14ος αιώνας): «Όταν αποφασίσεις ν' ασχοληθείς με την τέχνη, άρχισε στολίζοντας τον εαυτό σου μ' αυτά τα φορέματα: Αγάπη, Σεβασμό, Υπακοή κι Επιμονή. Και καθώς προχωρείς μην παραλείπεις να σχεδιάζεις κάτι κάθε μέρα (δική μου υπογράμμιση) γιατί όσο μικρό κι αν είναι θ' αξίζει τον κόπο και θα σου κάνει πολύ καλό». Άν κι αυτά τα λόγια γράφτηκαν πρίν από τόσα πολλά χρόνια, νομίζω ότι ισχύουν ακόμα σήμερα. Καί τι αποτελεσματικό όργανο που είναι το μολύβι! Έχει το κύρος της μπαγκέτας για να ερμηνεύει την τάξη των χαρακτηριστικών που συνθέτουν την προσωπικότητα των μοντέλων, καθώς και τις ιδιότητες του μαγικού ραβδιού της νεράιδας για να ξαναζωντανέψει τη θύμηση του παρελθόντος. Μ' ένα μολύβι (ή πενάκι ή κιμωλία) τα γεγονότα μπορούν να αποδοθούν με ακρίβεια κι εμπιστοσύνη και οι πιο φευγαλέες φαντασίες να εκφραστούν με χάρη και πειστικότητα. Μέ το μολύβι μπορείτε να εφεύρετε, να σχεδιάσετε και να οικοδομήσετε ή να χαλαρώσετε με πειράματα και δοκιμές. Το μολύβι μπορείτε να το χρησιμοποιήσετε για να καταγράψετε ή να εξερευνήσετε, να προκαλέσετε γέλια ή δάκρυα. Καμιά φορά στα χέρια των αρχάριων ίσως να φέρει κάποια σύγχυση σ' αυτό που θέλει ν' αποκαλύψει. Καί μόλο που το μολύβι, όχι μόνο εμπνέει αλλά και ερεθίζει, ή δύναμη του να φωτίζει και να μορφώνει παραμένει ατράνταχτη. Καί αναφέρω πάλι τα λόγια του Τζώρτζ Σέρινγκχαμ: «Το μολύβι μπορεί να είναι ένα δαγκωμένο απομεινάρι στο θρανίο ενός παιδιού ή ένα κομμάτι γραφίτης μέσα σ' ένα κύλινδρο από κέδρο... Ό καλλιτέχνης όμως είναι άραγε ικανός να κάνει τη σκουριά χρυσάφι;» Οπωσδήποτε αυτός ο τρόπος ζωγραφικής έχει αποδειχτεί ένα όπλο που διώχνει την πλήξη και την κατάθλιψη, μια σίγουρη άμυνα ενάντια στην ένταση της σύγχρονης ζωής, ένα μέσο για να χαρούμε το καλύτερο μέρος από τον κόσμο που βλέπουμε γύρω μας. 92

Σχέδιο μιας παμπάλαιας ισπανικής καστανιάς, με πινέλο και αραιωμένη σέπια. Βλ. σελ. 67

93