Λεωφορείο 9 για τον Παράδεισο - Ένα ταξίδι αγάπης Bus 9 to Paradise

Ανθρωπιστικές επιστήμες

Leo Buscaglia Λεωφορείο 9 για τον Παράδεισο Bus 9 to Paradise

Ένα ταξίδι αγάπης

Εκδόσεις Γλάρος, Σεπτέμβριος 1987. Μετάφραση: Δημήτρης Κωστελένος

Η ζωή γ ίνεται παράδεισος γ ια όσ ους αγαπούν πολλά πράγμ ατα με πάθος Μ' έναν ζεστό, στοργικό και συχνά χιουμοριστικό τρόπο ο Λέο Μπουσκάλια μας δείχνει ότι ένας επίγειος παράδεισος δεν είναι ένας μακρινός και απλησίαστος προορισμός. Αντίθετα, μπορούμε εύκολα να φτάσουμε στον προορισμό αυτό, όποτε πραγματικά το θελήσουμε, μέσα από ένα συναρπαστικό ταξίδι αγάπης. Το κλειδί για το μαγικό αυτό ταξίδι βρίσκεται στην αναγνώριση της πραγματικότητας ότι η ζωή γίνεται παράδεισος μόνο για όσους αγαπούν πολλά πράγματα με πάθος. Οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι ανάμεσά μας είναι αυτοί που αγκαλιάζουν τη ζωή, τον έρωτα, τους ανθρώπους, την τέχνη, τις αναμνήσεις, τα βιβλία, τη μουσική, τη μάθηση, το χορό, το καλό φαγητό, και χιλιάδες άλλα μικρά και μεγάλα πράγματα με πάθος. Όσο πιο παθιασμένα αγαπούμε πολλά πράγματα τόσο πιο εφικτό γίνεται να ζήσουμε στο δικό μας παράδεισο τώρα. Ο παράδεισος, λέει ο Μπουσκάλια, βρίσκεται μέσα στις απέραντες και απεριόριστες πνευματικές μας ικανότητες και διαμορφώνεται μέσα από τις προσωπικές μοναδικές εμπειρίες μας και τη θέλησή μας να ωριμάσουμε και ν' αλλάξουμε.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Βρισκόμουν στη Μελβούρνη της Αυστραλίας με τον εκδότη μου, για την προώθηση ενός καινούριου βιβλίου. Τέτοιες περιοδείες είναι, συνήθως, εξαντλητικές κι αυτή δεν αποτελούσε εξαίρεση. Έτσι, όταν τελικά μας παραχωρήθηκε μια μέρα ξεκούρασης, συμφωνήσαμε να την περάσουμε στο ύπαιθρο, μακριά από ξενοδοχεία, βιβλιοπωλεία, τηλεοπτικά στούντιο και ραδιοφωνικούς σταθμούς. Η ζεστή, ολοκάθαρη μέρα έμοιαζε τέλεια για περίπατο σ' ένα από τα γραφικά προάστια της Μελβούρνης. Προορισμός μας ήταν ο ζωολογικός κήπος. Στο δρόμο σταματήσαμε σε μια στάση λεωφορείων, ελπίζοντας να βρούμε κάποια ένδειξη, ότι είχαμε πάρει τη σωστή κατεύθυνση. Στον πίνακα των δρομολογίων, πάνω σ' έναν ψηλό στύλο, αναγράφονταν αναλυτικά οι αναχωρήσεις και οι αφίξεις των λεωφορείων. Ξαφνικά, είδαμε κατάπληκτοι μια ένδειξη, που έγραφε: «Λεωφορείο No 9 για τον Παράδεισο». Τι όμορφα που ακουγόταν... Λεωφορείο 9 για τον Παράδεισο! «Θα 'ταν υπέροχο, αν πραγματικά μπορούσαμε να πάρουμε ένα λεωφορείο με προορισμό τον Παράδεισο», σκεφτήκαμε. Αναρωτιόμασταν πώς να ήταν κι αν, φτάνοντας εκεί, θα βρίσκαμε κάτι, που ν' ανταποκρίνεται στην εικόνα που είχαμε πλάσει με τη φαντασία μας για τον παράδεισο. Στο κλασικό έργο του «Η Θεία Κωμωδία», ο Ντάντε περιγράφει τον παράδεισο σαν ένα ρόδινο όραμα· τον παρομοιάζει με το πιο αγνό είδος έρωτα. Ο Μαρκ Τουαίν, απ' την άλλη μεριά, δημιούργησε μια πιο προσγειωμένη εικόνα για τον παράδεισο, που μοιά3

ζει με τη ζωή στο Μισισίπι. Ο Αργεντινός συγγραφέας Χόρχε Λουίς Μπόρχες, φανταζόταν τον παράδεισο σαν «ένα είδος βιβλιοθήκης». Είμαι σίγουρος, ότι τα οράματα όλων μας για τον παράδεισο, δεν είναι λιγότερο ειδυλλιακά, απ' αυτά των ποιητών, των φιλοσόφων και των καλλιτεχνών. Μερικοί ονειρεύονται έναν παράδεισο με απέραντα πράσινα λιβάδια και γάργαρα νερά, που δημιουργούν ατέλειωτους ιριδισμούς. Γι' άλλους είναι ένα χρυσοκόκκινο δειλινό στον ουρανό του Μανχάταν. Μερικοί οραματίζονται μια χώρα απαλλαγμένη από αγωνίες και πιέσεις, όπου ουράνιες χορωδίες αγγέλων τραγουδούν απαλές μελωδίες. Άλλοι προτιμούν πιο ζωηρές προκλήσεις, από ορχήστρες τζαζ της Νέας Ορλεάνης ή τα χαρούμενα ξεφωνητά του Β.Β. Κινγκ. Ορισμένοι ελπίζουν να βρουν ησυχία, ηρεμία και γαλήνη. Είναι φανερό, ότι αν μπορούσε να υπάρξει ένας αληθινός γήινος παράδεισος, θα ήταν μια πολύ προσωπική δημιουργία. Και, σίγουρα, δεν θα ήταν εύκολο να μεταφερθείς εκεί· δεν θα υπήρχε δρομολογημένο «Λεωφορείο No 9». Αυτή η περιοχή, που δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί, δεν ανταποκρίνεται σε όλα τα γούστα. (Δεν είναι ενδιαφέρον και αξιοθαύμαστο, ότι διαφωνούμε ακόμη και για τον Παράδεισο;) Δεν πήραμε τελικά το Λεωφορείο 9 για τον Παράδεισο και χαίρομαι γι' αυτό. Είναι ξεκάθαρο, ότι αυτός ο παράδεισος βρίσκεται μόνο μέσα στις απέραντες και απεριόριστες πνευματικές μας ικανότητες, διαμορφωμένος από τις προσωπικές μας μοναδικές εμπειρίες και τη θέληση να ωριμάσουμε και ν' αλλάξουμε. Αν υ4

πάρχει κάτι κοινό για όλους μας, κατά τη γνώμη μου είναι τούτο: «Η ζωή είναι παράδεισος, για όσους αγαπούν πολλά πράγματα με πάθος»· τους ανθρώπους, το φαγητό, τα λουλούδια, τη μουσική, το χορό, τα βιβλία, την τέχνη, τις αναμνήσεις, την ποίηση, την οικογένεια, τη μάθηση. Ένας κατάλογος ατέλειωτος. Δεν χρειάζεται να ψάχνουμε για τον παράδεισο στο μακρινό μέλλον. Όσο πιο παθιασμένα αγαπούμε πολλά πράγματα, τόσο πιο εφικτό γίνεται να ζήσουμε στον προσωπικό μας παράδεισο ΤΩΡΑ.

5

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΑΓΑΠΗ Ίσως είναι καιρός να ξανακοιτάξουμε τους τρόπους και τη δύναμη της αγάπης. Σε πολλούς, η σκέψη και μόνον ότι υπάρχει πραγματικά δυνατότητα για αγάπη, δίνει ελπίδα γι' αυτό, που διαφορετικά θα ήταν μια άδεια ζωή. Τι κακό θα μπορούσε να προκύψει από τον αμοιβαίο σεβασμό, την ευγένεια, την καλοσύνη, την εμπιστοσύνη και την ειρηνική συνύπαρξη; Σκεφτείτε το λίγο. Μόνον η αγάπη έχει τη δύναμη να ενώνει, δίχως ν' αφαιρεί τίποτα από την αξιοπρέπεια και την προσωπικότητα του άλλου. Μόνον η αγάπη δεν διεκδικεί ζηλότυπη κατοχή πάνω σε ανθρώπους και έθνη. Μόνον η αγάπη είναι ικανή να βάλει τον ανθρωπισμό πάνω από ιδεολογίες ή φυλές. Μόνον η αγάπη μπορεί να ενθαρρύνει την αδιάκοπη δραστηριότητα, που απαιτεί η καταπολέμηση της πείνας και της δυστυχίας.

«Αγαπάτε αλλήλους». Αυτά τα λόγια ειπώθηκαν περισσότερο από δυο χιλιάδες χρόνια πριν. Παρά την έντονη προτροπή τούτης της εντολής, πολλοί από μας κατάφεραν να την αγνοήσουν όλ' αυτά τα χρόνια. Όλοι υποτίθεται ότι τη σεβόμαστε, αλλά ελάχιστοι περιμένουν από κάποιον να την τηρήσει. Αυτό το αφήνουμε στους τρελούς και τους αγίους. Στην πραγματικότητα, έχουμε γίνει καχύποπτοι απέναντι σ' αυτούς που αγαπούν και είτε τους απορρίπτουμε σαν αφελείς κι άσχετους είτε τους θεωρούμε υποκριτές. Είμαστε σίγουροι, ότι 6

κανένας δεν μπορεί να νοιάζεται ειλικρινά για οποιονδήποτε, χωρίς ιδιοτέλεια και υστεροβουλία. Τα χαρακτηριστικά τής αγάπης, όπως η τρυφερότητα, η αφοσίωση, το ενδιαφέρον, η γενναιοδωρία κι η εμπιστοσύνη, κατατάσσονται στις αφηρημένες έννοιες κι αγνοούνται. Σήμερα, η ανάγκη υλοποίησης της φράσης «Αγαπάτε αλλήλους», γίνεται πάλι επιτακτική. Νομίζω ότι θα πρέπει ή ν' αγαπήσουμε ο ένας τον άλλο ή να πεθάνουμε. Η σύγχρονη κοινωνία αδιαφορεί γι' αυτήν τη νέα έκκληση γι' αγάπη. Κοροϊδεύει όσους υποστηρίζουν ότι ο κόσμος μας μπορεί να γίνει ασφαλέστερος, όχι με την απειλή ενός ολοκαυτώματος ή με το συναγωνισμό στους εξοπλισμούς, αλλά μέσα από ένα βαθύ σεβασμό για τη ζωή. Κανένας δεν μπορεί ν' αρνηθεί ότι έχουμε φτάσει σ' ένα κρίσιμο σημείο της ιστορίας μας. Πραγματικά, υπάρχει ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός μοιρολατρών, που πιστεύει ότι φτάσαμε σε ένα σημείο δίχως επιστροφή. Ένα πράγμα είναι οδυνηρά φανερό: οι συμβατικές μέθοδοι, για την επικράτηση της ειρήνης και της κατανόησης στον κόσμο, έχουν αποτύχει. Όσο πιο πολύ κοιτάζουμε γύρω μας, τόσο περισσότερο ανακαλύπτουμε μίσος, βία, προκαταλήψεις και περιφρόνηση της ανθρώπινης ζωής. Ακούμε ειδήσεις και διαβάζουμε άρθρα, που παραθέτουν στατιστικές για νεκρούς από πολέμους ή πείνα, για παιδιά κακοποιημένα και εγκαταλειμμένα, για περιφρόνηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Όλα αυτά μας αφορούν και μας συγκινούν τόσο, όσο και οι ειδήσεις για τα αποτελέσματα των ποδοσφαιρικών αγώνων. Σιγά-σιγά συνηθίζουμε στην ιδέα της σπατάλης του ανθρώπινου δυναμικού. Κι 7

όμως, εξακολουθούμε ν' αποκλείουμε την αγάπη, σαν μια πιθανή εναλλακτική λύση. Θυμάμαι την έκπληξη που ένιωσα, όταν ταξιδεύοντας στη Σοβιετική Ένωση, κάποιος άνθρωπος στην Οδησσό μου είπε: « Γιατί θέλετε να μας σκοτώσετε;». Προσπάθησα να του εξηγήσω ότι δεν ήθελα να σκοτώσω κανέναν, ότι εγώ εξυμνούσα τη ζωή, όχι το θάνατο. Κάπου κρυμμένοι πίσω από τις αντίστοιχες ιδεολογίες μας, ήμασταν δυο άνθρωποι που προσπαθούσαν να ανταλλάξουν τα πραγματικά και πολύ ανθρώπινα ενδιαφέροντά τους, όχι μόνο για τον κόσμο, μα κι ο ένας για τον άλλο, σαν άτομα. Μέσα από τη μαγεία της ειλικρινούς επικοινωνίας πετύχαμε, κατά κάποιον τρόπο, μια νίκη. Ξεχάσαμε όσα μας χώριζαν και γρήγορα αφοσιωθήκαμε ο ένας στον άλλο. Εκείνη τη στιγμή, όλες οι αντιθέσεις και τα σύμβολα καταρρίφθηκαν. Κι οι δυο είχαμε επιλέξει τη ζωή. Είμαι σίγουρος ότι πολλοί θα το θεωρήσουν αφελές και ανεδαφικό· θα σκεφθούν ότι η αγάπη δεν έχει καλά-καλά τη δύναμη να διατηρήσει πιο στενές τις σχέσεις μέσα στην οικογένεια κι ότι, πέρα απ' αυτό, η καρδιά μας έχει εξαντλήσει τα περιθώριά της για αγάπη. Έτσι, θεωρούν ότι είναι γελοίο να υπολογίζει κάποιος στη δύναμη της αγάπης, για τη λύση διεθνών προβλημάτων. Συχνά μου λένε, ότι με το ζήλο μου ν' αγαπώ τον καθένα, θα καταλήξω να μην αγαπώ κανέναν. Τίποτα δεν απέχει τόσο πολύ από την αλήθεια, όσο αυτό. Η παγκόσμια αγάπη, όχι μόνο είναι δυνατή, αλλά είναι και η πιο ολοκληρωμένη αγάπη, που μπορούμε να νιώσουμε σαν ανθρώπινα πλάσματα. Όμως η αγάπη μπορεί να λειτουργήσει, μόνο αν παραιτηθούμε 8

από τις απαρχαιωμένες αντιλήψεις, που εξακολουθούν να μας καθηλώνουν. Χρειάζεται να προκαλέσουμε τους κυνικούς, οι οποίοι χαρακτηρίζουν αυτήν την άποψη ρομαντική ανοησία, ιδεαλιστικές σαχλαμάρες, αντι-επιστημονική και οπισθοδρομική. Πρέπει να δεχτούμε την αγάπη στη ζωή μας, σαν τη μεγαλύτερη παγκόσμια δύναμη για την ενοποίηση και το καλό, προσιτή σε όσους πραγματικά την επιθυμούν. Μόνον τότε θ' ανακαλύψουμε ότι η αγάπη, απόλυτα συνειδητοποιημένη, έχει τη δύναμη να παραμερίσει τ' ασήμαντα πράγματα που μας χωρίζουν και ν' αποκαλύψει το γεγονός ότι ο εχθρός μας έχει ένα πρόσωπο και μια καρδιά. Απ' αυτό το σημείο όλα γίνονται πάλι πιθανά.

Υπάρχουν αυτοί, που είναι σίγουροι, ότι μπορούν να λύσουν όλα τα θέματα κι όλα τα καθημερινά προβλήματα με μια και μόνο λύση. Ανεξάρτητα από το θέμα της συζήτησης, επανέρχονται συνεχώς στις θεωρίες τους, σαν να είναι η ουσία του προβλήματος. Με κατηγορούν ότι είμαι προκατειλημμένος με το θέμα της αγάπης και θέλω να το εφαρμόσω σ' όλες τις καταστάσεις της ζωής. Επειδή ασχολούμαι μ' αυτό πάνω από τριάντα χρόνια, μου έχουν, λαθεμένα, κολλήσει την ετικέτα της αυθεντίας και περιμένουν να προσφέρω καθοδήγηση ή να βρω λύσεις, για όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με την αγάπη. Αν κάποιος ισχυριζόταν ότι κατέχει τα πάντα, σε σχέση με τη ζωή, δικαίως θα τον απορρίπταμε σαν γελοίο. Η ζωή είναι αυτή που μας κατέχει κι όχι αντίστροφα. Το θέμα της αγάπης, με όλες τις εκδηλώσεις του, είναι κι αυτό κάτι που περικλείνει όλους μας. 9

Έχω διαπιστώσει ότι μας καλεί περισσότερο να μοιραζόμαστε τις εμπειρίες, παρά ν' αγωνιζόμαστε για τον τίτλο τού δάσκαλου. Έτσι, όταν προτείνω ότι πρέπει να μάθουμε ν' αγαπούμε κάθε μέρα και περισσότερο, γίνεται κουραστικό αναμάσημα, μόνο αν σταθούμε στα λόγια του μηνύματος κι όχι στο βαθύτερο νόημα που κρύβουν. Πιστεύω ότι όλοι ψάχνουμε κάτι, που θα δώσει περισσότερο νόημα στη ζωή μας. Θέλουμε να βγούμε απ' τον εαυτό μας και να σμίξουμε με τους άλλους. Ελπίζουμε να γίνουμε καλύτεροι εραστές και πιο ολοκληρωμένα ανθρώπινα πλάσματα. Καμιά φορά μπορούμε να διδαχτούμε από τα παραδείγματα των άλλων. Ο σκοπός μου, σαν δάσκαλου, είναι να διευκολύνω την ωρίμανση. Αν, μοιραζόμενος με άλλους τα σοφά αποφθέγματα ενός αρχαίου φιλοσόφου ή προτείνοντας ν' αγωνιζόμαστε για ένα καλύτερο όραμα του μέλλοντος, ο σκοπός μου είναι σωστός, τότε θεωρώ καθήκον μου απέναντι στην αγάπη να συνεχίσω το έργο μου. Γι' αυτό, σας ζητώ και πάλι, να αντιμετωπίσετε την τεράστια δύναμη της αγάπης, όχι απλά σαν μια αφηρημένη έννοια, αλλά σαν μια λειτουργική, χειροπιαστή δύναμη. Είναι μια πηγή ενέργειας που δεν στερεύει, όσο κι αν τη χρησιμοποιήσουμε. Μας δίνει τη δύναμη και τη σιγουριά, να προκαλούμε τους εαυτούς μας και τους άλλους ν' αλλάξουν και να ωριμάσουν. Υπάρχει, επίσης, μια πιο ήρεμη μορφή αγάπης, που συχνά δεν καταφέρνουμε ν' αναγνωρίσουμε. Ο Μπαίημπε Ρουθ, που έμεινε αξέχαστος για την ικανότητά του στο μπέιζ-μπολ, αποκάλυψε αυτή τη λιγότερο φανερή δύναμη, όταν μίλησε για τους διάση10

μους ανθρώπους που γνώρισε στη ζωή του, οι οποίοι ποτέ δεν υπόγραψαν αυτόγραφα, αλλά το όνομά τους έμεινε γραμμένο σε μερικές απλές καρδιές. Αν ο καθένας μας, φέρει στο νου του τις εντονότερες και ζωηρότερες αναμνήσεις του, στοιχηματίζω ότι έχουν μείνει βαθιά χαραγμένες στη μνήμη του οι στιγμές αγάπης και οι άνθρωποι που τις μοιράστηκε. Πολλοί από μας εξακολουθούν να λειτουργούν, σαν να πιστεύουν ότι το πραγματικό θαύμα της αγάπης βρίσκεται στη μαγική επίδραση που ασκεί πάνω στους ανθρώπους, κάνοντάς τους να χάνουν την όρεξή τους, να τους λύνονται τα γόνατα και, γενικά, να περιέρχονται σ' ένα είδος ολικής νάρκωσης. Όταν μάθουμε να διευρύνουμε τον ορισμό της αγάπης, θ' ανακαλύψουμε ότι μπορεί να συμβούν απίστευτα πράγματα. Κάνοντας ένα τηλεφώνημα, στα καλά καθούμενα, σε κάποιον, για να του πούμε ότι τον σκεφτόμαστε, μπορεί ν' αλλάξει η διάθεση για όλη τη μέρα, τόσο αυτού που δέχεται το τηλεφώνημα, όσο κι αυτού που το κάνει. Μια απλή φιλοφρόνηση μπορεί να έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Είμαστε ικανοί να μετακινήσουμε βουνά, για τον άνθρωπο που μας κάνει να νιώθουμε ξεχωριστοί, δείχνοντάς μας την αγάπη και τη φροντίδα του. Ομολογουμένως, όλα τούτα, δεν είναι υλικό για φλογερά ερωτικά μυθιστορήματα. Είναι, ωστόσο, σημαντικά παραδείγματα της δύναμης της αγάπης. Μας υπενθυμίζουν ότι λέξεις, όπως απελπισία και αδύνατο, δεν έχουν νόημα μέσα στα πλαίσια της αγάπης του ενός για τον άλλο.

11

Υπάρχει, επίσης, μια υπερβατική δύναμη αγάπης· αυτή που λειτουργούσε πριν γεννηθούμε και μας εξασφάλισε μια ολόκληρη στρατιά ανθρώπων, που θα μας αγαπούν, άσχετα με το ποιοι είμαστε. Και, τελικά, υπάρχει η θρησκευτική πίστη που, σε όλες τις θρησκείες, μας μιλά για ένα άλλο είδος αγάπης, η οποία διαρκεί πέρα από κάθε έννοια χρόνου.

Πιστεύω να συμφωνούμε όλοι ότι, αν ζήσουμε τη ζωή μας δίχως έναν αληθινό φίλο, θα έχουμε χάσει μια από τις πιο συγκινητικές και προκλητικές ανθρώπινες εμπειρίες. Ωστόσο, κάθε μέρα, άνθρωποι ζουν και πεθαίνουν ανάμεσα σε ξένους, μόνοι, χωρίς να έχουν γνωρίσει ποτέ έναν αληθινό φίλο. Εμείς οι άνθρωποι, έχουμε μια ενστικτώδη ανάγκη να είμαστε ο ένας κοντά στον άλλο. Έχουμε γύρω μας ανθρώπους, σχεδόν αδιάκοπα· ανθρώπους που γνωρίζουμε τυχαία, που τους βλέπουμε περιστασιακά ή τους συναντούμε για λίγες στιγμές καθημερινά. Μερικούς απ' αυτούς τους αποκαλούμε φίλους, αλλά ουσιαστικά εννοούμε ότι είναι απλά γνωστοί μας. Το να έχεις ένα φίλο, σημαίνει κάτι πολύ διαφορετικό, πολύ πιο ιερό. Ο Αριστοτέλης περιγράφει τη φιλία σαν «μια ψυχή σε δύο σώματα». Η φιλία προϋποθέτει αμοιβαία αφοσίωση δυο ανθρώπων, ανθεκτική στο χρόνο, τις συγκρούσεις, τις χαρές, τις δυστυχίες και τις αλλαγές. Οι περισσότεροι θεωρούμε τις φιλίες μας δεδομένες. Δεν κάνουμε τίποτα για να τις διατηρήσουμε και παραβλέπουμε το γεγονός, ότι η φιλία χρειάζεται αδιάκοπη προσπάθεια, φροντίδα και προσοχή. 12

Ο Έμερσον, στο θαυμάσιο δοκίμιό του «Περί Φιλίας», λέει: «Φροντίζουμε την υγεία μας, φτιάχνουμε το σπίτι μας γερό και αρκετά ρούχα, αλλά ποιος φροντίζει συνετά να μη στερηθεί το μεγαλύτερο απ' όλα τ' αγαθά, το φίλο;» Και προσθέτει: «Ο καλύτερος τρόπος για να έχεις ένα φίλο, είναι να είσαι φίλος». Οι περισσότεροι έχουμε διαπιστώσει την αλήθεια αυτής της φράσης. Νοιαζόμαστε υπερβολικά και φυλάμε άγρυπνα τ' αγαθά που συσσωρεύουμε, αλλά είμαστε, πολύ συχνά, απρόσεκτοι φύλακες του πολυτιμότερου αγαθού· της φιλίας. Αν πραγματικά το σκεφτούμε λίγο, θα εργαστούμε πιο σκληρά για την ανάπτυξη και την ισχυροποίηση των φιλικών μας δεσμών. Υπάρχουν ελάχιστα πράγματα στη ζωή, που μας προσφέρουν μεγαλύτερη ανταμοιβή. Πριν λίγο καιρό, πέθανε ένας εκλεκτός φίλος μου. Κι οι δυο εκτιμούσαμε και αναπτύσσαμε τη σχέση μας πάνω από εικοσιπέντε χρόνια. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, συχνά μας χώρισαν ο χρόνος ή οι περιστάσεις, αλλά ήμασταν αποφασισμένοι να μην επιτρέψουμε σε τίποτα να παρέμβει στην συνεχή ωρίμανση της φιλίας μας. Σκέφτομαι συχνά τις διαφορετικές εμπειρίες μας, τις αλλαγές που υποστήκαμε και τους δεσμούς που μας έκαναν φίλους μια ολόκληρη ζωή. Ο φίλος μου με βοήθησε να δω τον εαυτό μου μ' όλες τις ανθρώπινες ατέλειές του, ενώ μου αποκάλυπτε τις δικές του. Δίναμε ο ένας στον άλλον το δικαίωμα να κάνει λάθη, τη δύναμη ν' αντιμετωπίζει την απογοήτευση, ακόμη και την αποτυχία, επειδή ξέραμε ότι θα είχαμε πάντα αμοιβαία υποστήριξη και ενθάρρυνση, για ένα καινούριο ξεκίνημα.

13

Πληγώναμε ή απογοητεύαμε ο ένας τον άλλον, πότε - πότε, αλλά έτσι μαθαίναμε να εφαρμόζουμε στην πράξη τη λεπτή τέχνη της ανθρώπινης συγνώμης, μέχρι που φτάσαμε στο σημείο να μπορούμε να βλέπουμε πέρα από την πικρία, αντί να γυρίζουμε πίσω στο θυμό και την αγανάκτηση. Πάψαμε να κατακρίνουμε και να αποδοκιμάζουμε. Ξέραμε πως, όταν ο άλλος έκανε ανοησίες ή είχε κάποιες μεταπτώσεις, ήταν κάτι παροδικό. Μοιραζόμασταν τις πιο προσωπικές μας σκέψεις, συναισθήματα, ιδέες, σχέδια κι όνειρα. Όταν έπρεπε να ξεπεραστεί μια σύγκρουση, ανακαλύπταμε τα αμοιβαία οφέλη της φιλίας μας, που δεν μπορούσαμε να τα βρούμε μ' άλλον τρόπο. Γίναμε ο ένας καθρέφτης του άλλου κι ο καθένας αντικαθρέφτιζε τη μοναδικότητα του άλλου, από μια διαφορετική προοπτική. Συχνά υποβάλλαμε τη φιλία μας σε δοκιμασία, για να δούμε πόσα ήμασταν διατεθειμένοι να κάνουμε και να δώσουμε, για να την κρατήσουμε ζωντανή με το πέρασμα των χρόνων. Υπάρχει ένα πανάρχαιο απόφθεγμα, μα πάντα αληθινό, που λέει: «Οι καλοί φίλοι στην ανάγκη φαίνονται». Η απώλεια του αγαπημένου μου φίλου, ύστερα από τόσα χρόνια επένδυσης αγάπης, ήταν τρομερά οδυνηρή. Ήταν δύσκολο ν' αποχωριστώ μια τέτοια θετική δύναμη στη ζωή μου. Αλλά τίποτα δεν διαρκεί για πάντα. Στην πραγματικότητα, δεν χάνουμε ποτέ τους ανθρώπους που αγαπούμε. Γίνονται αθάνατοι μέσα από μας. Συνεχίζουν να ζουν στις καρδιές και τη σκέψη μας. Συμμετέχουν σ' όλες μας τις πράξεις, τις ιδέες και τις αποφάσεις. Κανένας δεν θα τους αντικαταστήσει και, παρ' όλο τον πόνο, είμαστε πιο πλούσιοι με τα χρόνια που επενδύσαμε σ' αυτούς. Εξαιτίας τους 14

έχουμε πολύ περισσότερα να προσφέρουμε στις τωρινές και τις μελλοντικές μας σχέσεις.

Πρόσφατα ήμουν με μια απελπισμένη φίλη, της οποίας ο άντρας έφυγε για να βρει αυτό, που πίστευε ότι ήταν ο επίγειος παράδεισος. Εγκατέλειψε τη φίλη μου και τα δυο παιδιά τους, με τη δικαιολογία ότι πάει διακοπές. Παπαγαλίζοντας τις ιδέες κάποιου βιβλίου «αυτο-βοήθειας», που είχε διαβάσει πρόσφατα, είπε ότι είχε δικαίωμα στην ευτυχία κι ότι η μεγαλύτερη ευθύνη του ήταν απέναντι στον εαυτό του. Έλπιζε, ωστόσο, ότι θα εξακολουθούσε να έχει φιλικές σχέσεις με τη γυναίκα του και, φυσικά, απεριόριστο δικαίωμα επισκέψεων στα παιδιά. Η γυναίκα του είχε διαφορετική γνώμη. Ήταν πικραμένη, πληγωμένη και εκδικητική. Της είχε ποδοπατήσει τον εγωισμό κι είχε διαλύσει την οικογένειά τους. Κατά κανέναν τρόπο δεν θα δεχόταν να διατηρήσει φιλία μαζί του. Στην πραγματικότητα, τον έβριζε με επίθετα, τα οποία δεν την είχα ακούσει να χρησιμοποιεί ποτέ άλλοτε! Απευθύνθηκε σε μένα, το φίλο της, για βοήθεια. Έκλαιγε ασταμάτητα. Είχε χάσει κάθε ενδιαφέρον για το σπίτι και τα παιδιά της. Αν και εξακολουθούσε να εργάζεται, ανακάλυψε ότι ήταν πάντα τόσο εκνευρισμένη κι αφηρημένη, ώστε αντιδρούσε συνέχεια αρνητικά. Θύμωνε με φίλους, γινόταν ανυπόμονη με τους συνεργάτες της στο γραφείο και πολλές φορές έπιανε τον εαυτό της να φέρεται άσχημα στα παιδιά. 15

Εξακολουθούσε να βρίσκει αναρίθμητους λόγους για να μισεί τον πρώην άντρα της, αλλά με τον καιρό άρχισε να μισεί και τον εαυτό της. Την έπνιγαν οι τύψεις και η αυτοκριτική. Ήταν σίγουρη, πως αν είχε κάνει περισσότερα γι' αυτόν — αν πρόσεχε την εμφάνισή της, αν φρόντιζε καλύτερα το σπίτι — δεν θα τον είχε χάσει και τα παιδιά θα είχαν ακόμη τον πατέρα τους. Πώς μπορούσα να τη βοηθήσω; Όλα τα δάκρυα και οι τύψεις δεν θα 'φερναν πίσω τον άντρα της, ούτε θα ξανάδιναν ζωή στο νεκρό γάμο. Δεν ήμουν ποτέ καλός στις συμβουλές. Εγκατέλειψα την προσπάθεια εδώ και χρόνια. Είμαι τόσο μπερδεμένος, όσο κι οποιοσδήποτε άλλος. Πώς μπορούσα να της πω τι να κάνει; Έτσι κι αλλιώς, δεν υπήρχε εύκολη λύση. Ο πληγωμένος εγωισμός χρειάζεται μακρόχρονη θεραπεία. Δεν μπορούσε, όμως, να συνεχίσει στην κατάσταση που βρισκόταν. Η παρατεινόμενη απελπισία, είχε κιόλας κάνει τη δουλειά της. Φυσικά, υπήρχαν πολλά πράγματα που θα μπορούσε να κάνει. Κι ανάμεσα σ' αυτά, πίστευα ότι έπρεπε, τελικά, ν' αντιμετωπίσει το γεγονός πως η ζωή συνεχίζεται. Ήταν ακόμη νέα, όμορφη και ικανή. Επειδή ο άντρας της προφανώς υποτίμησε αυτά τα προσόντα, δεν σήμαινε ότι τα υποτιμούσαν κι οι άλλοι. Δεν υπήρχε λόγος να συγκρίνει τον εαυτό της με την άλλη γυναίκα. Δεν υπήρχε καμιά βάση για σύγκριση. Οπλισμένη μ' αυτά τα πραγματικά στοιχεία, της πρότεινα ν' αποδεχτεί την κατάσταση, να συγχωρήσει τον άντρα της για τις πράξεις του και τον εαυτό της για το ρόλο που, υποσυνείδητα, είχε παίξει στην απόφασή του. Κουβεντιάσαμε ότι μεγάλο μέρος του πόνου της, οφειλόταν στο 16

γεγονός ότι αναλάμβανε την ευθύνη για τις πράξεις τού άντρα της. Αφού εκείνη ήταν το αθώο θύμα, της θύμισα, ήταν αντίθετο με τη λογική να νιώθει τόσο μεγάλη ενοχή και να χύνει τόσα δάκρυα. Ενοχλήθηκε και φώναξε οργισμένη: «Να τον συγχωρήσω; Μα είσαι τρελός; Καλύτερα να πεθάνω! Θα του το ξεπληρώσω! Θα βρω τρόπο να τον πληγώσω, όπως με πλήγωσε κι αυτός!». Το πρόσωπό της είχε πάρει μια τρομακτική έκφραση. Καινούρια δάκρυα κυλούσαν κι αρνιόταν να παραιτηθεί απ' το θυμό της. Ο άντρας της είχε φύγει, απολαμβάνοντας μια καινούρια ζωή με νέες πιθανότητες κι ένα νέο πρόσωπο και κείνη δεν μπορούσε να ελέγξει τίποτα απ' αυτά. Εκείνη, από την άλλη μεριά, πνιγόταν στην απελπισία. Οι περισσότεροι ξέρουμε από εμπειρία, πως το να μη συγχωρούμε μας πληγώνει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Γιατί, λοιπόν, βρίσκουμε τόσο δύσκολο το να συγχωρούμε; Η μνησικακία που κρατάμε μέσα μας, για μια ζωή, είναι πολύ βαρύ φορτίο. Εκτός από τις ρυτίδες ανάμεσα στα φρύδια, δημιουργεί πολλή πικρία και καχυποψία. Κανένας δεν είναι απαλλαγμένος από ενοχές. Αν θέλουμε να μας συγχωρούν για τις πράξεις μας ή τα σφάλματά μας, πρέπει ν' αρχίσουμε, προσπαθώντας να συγχωρούμε εμείς τους άλλους. Δεν υπάρχει πάντα δικαιοσύνη. Καμιά φορά πρέπει να συγχωρούμε, ακόμη κι αν μας έβλαψαν, για το δικό μας καλό. Ίσως η φίλη μου συνειδητοποιήσει κάποια μέρα, πως έκανε ό,τι καλύτερο μπορούσε στη σχέση της με τον άντρα της κι ότι ο άντρας της νόμιζε πως είχε κάνει το ίδιο. Βέβαια, δεν δικαιολογώ τις πράξεις του, αλλά μέσα από τη διαδικασία της συγνώμης, α17

πελευθερώνουμε τον εαυτό μας. Έτσι μόνο μπορούμε να προχωρήσουμε και ν' αγαπήσουμε πάλι, σοφότεροι από την εμπειρία μας.

Κάποιος, μου είπε κάποτε, ότι για τη μόνη αγάπη που ήταν σίγουρος στη ζωή του, ήταν η αγάπη του σκύλου του. Μου εξήγησε: «Πάντα με υποδέχεται μ' ενθουσιασμό. Ανταποκρίνεται στο άγγιγμά μου, με συγχωρεί και βρίσκεται κοντά μου όποτε τον χρειάζομαι. Μ' αγαπά δίχως όρους». Καταπληκτική δήλωση! Φαίνεται ότι ή οι άνθρωποι του περιβάλλοντός του δεν κατάφεραν να του δώσουν τη σιγουριά που χρειαζόταν ή οι απόψεις του για την αγάπη χρειάζονταν αναθεώρηση. Στις ανθρώπινες σχέσεις, σπάνια μπορούμε να έχουμε την εγγύηση μιας δίχως όρους αγάπης και, συχνά, αναρωτιόμαστε αν μας αγαπούν πραγματικά τα κοντινά μας πρόσωπα. Αφού οι ορισμοί μας για την αγάπη αλλάζουν συνεχώς, καθώς μαθαίνουμε κάθε μέρα περισσότερο πώς να την προσφέρουμε, δεν είναι ασυνήθιστο ν' αναρωτιόμαστε αν και οι άλλοι μας αγαπούν. Μια γυναίκα ρωτάει τον άντρα της (ή κι αντίστροφα): «Μ' αγαπάς;». «Φυσικά», απαντά εκείνος. «Γιατί;» τον πιέζει αυτή, ζητώντας μια πιο σαφή απάντηση. 18

«Τι εννοείς γιατί; Είμαστε παντρεμένοι είκοσι ολόκληρα χρόνια. Δεν είμαστε;». Πόσο ικανοποιημένοι θα νιώθαμε, αν, προσφέροντας σε κάποιον ένα παλιό κρασί και ρωτώντας τον αν του αρέσει, μας απαντούσε: «Το πίνω, δεν το πίνω;». Η αγάπη, όσο αόριστη, όσο πολύπλοκη, όσο προσωπική κι αν είναι, εξακολουθεί να χρειάζεται επιβεβαίωση ανάμεσα σ' αυτούς που τη μοιράζονται. Δυο άνθρωποι δεν εκφράζουν την αγάπη τους με τον ίδιο τρόπο. Ακριβώς αυτή η ιδιαίτερη προσωπική εκδήλωση, κάνει την αγάπη την ισχυρότερη και ανθεκτικότερη απ' όλες τις δυνάμεις της ζωής. Η αγάπη είναι περιεκτική, όσο κι η ίδια η ζωή κι όταν ζητάμε να την καθορίσουμε, συχνά της επιβάλλουμε περιορισμούς. Μπορούμε, ωστόσο, να επιχειρήσουμε να την περιγράψουμε και, κάνοντάς το, να την καταλάβουμε καλύτερα. Μια από τις ωραιότερες περιγραφές που έχω διαβάσει, υπάρχει στην Πρώτη Προς Κορινθίους Επιστολή του Παύλου και, παρ' όλο που είναι τόσο γνωστή, αξίζει να την επαναλάβω: Ἡ ἀγάπη μακροθυμεῖ, χρηστεύεται, ἡ ἀγάπη οὐ ζηλοῖ, ἡ ἀγάπη οὐ περπερεύεται, οὐ φυσιοῦται, οὐκ ἀσχημονεῖ, οὐ ζητεῖ τὰ ἑαυτῆς, οὐ παροξύνεται, οὐ λογίζεται τὸ κακόν, οὐ χαίρει ἐπὶ τῇ ἀδικίᾳ, συγχαίρει δὲ τῇ ἀληθείᾳ· πάντα στέγει, πάντα πιστεύει, πάντα ἐλπίζει, πάντα ὑπομένει. Ἡ ἀγάπη οὐδέποτε ἐκπίπτει. εἴτε δὲ προφητεῖαι, καταργηθήσονται· εἴτε γλῶσσαι, παύσονται· εἴτε γνῶσις, καταργηθήσεται. ἐκ μέρους δὲ γινώσκομεν 19

καὶ ἐκ μέρους προφητεύομεν· ὅταν δὲ ἔλθῃ τὸ τέλειον, τότε τὸ ἐκ μέρους καταργηθήσεται. ὅτε ἤμην νήπιος, ὡς νήπιος ἐλάλουν, ὡς νήπιος ἐφρόνουν, ὡς νήπιος ἐλογιζόμην· ὅτε δὲ γέγονα ἀνήρ, κατήργηκα τὰ τοῦ νηπίου. βλέπομεν γὰρ ἄρτι δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δὲ πρόσωπον πρὸς πρόσωπον· ἄρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δὲ ἐπιγνώσομαι καθὼς καὶ ἐπεγνώσθην. νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη (Προς Κορινθίους Α' Κεφ. 13, παρ. 4-13) Έτσι, στην ερώτηση «Πώς θα ξέρω αν μ' αγαπούν ειλικρινά;», μπορεί να υπάρξουν μόνον επιμέρους απαντήσεις, οι οποίες χρειάζονται επεξεργασία κι αυτή την ιδιαίτερη απόχρωση, που ο καθένας μας δίνει σε μια σχέση του. Σίγουρα, ωστόσο, οι άνθρωποι που μας αγαπούν θέλουν να είμαστε αυτό που είμαστε, όχι αυτό που είναι εκείνοι. Τους χαροποιεί το γεγονός ότι ωριμάζουμε σύμφωνα με τις ιδέες μας, τα όνειρά μας, τη μοναδικότητά μας, το μέλλον μας. Θέλουν να είμαστε ανεξάρτητοι κι ελεύθεροι, όχι υποταγμένοι και φοβισμένοι. Οι άνθρωποι που μας αγαπούν θέλουν να διευκολύνουν τη ζωή μας, όχι προστατεύοντάς μας από τον πόνο, αλλά με το να βρίσκονται στο πλάι μας, όταν τους χρειαζόμαστε. Μας ενθαρρύνουν να διακινδυνεύουμε, γιατί καταλαβαίνουν ότι διακινδυνεύοντας συνεχίζουμε να ωριμάζουμε. Μας βοηθούν να βρούμε εναλλακτικές λύσεις συμπεριφοράς, χαίρονται με τις επιτυχίες μας και μας παρηγορούν στις αποτυχίες. Όχι μόνον μας αγαπούν, αλλά είναι φίλοι πιστοί και πρόθυμοι να κάνουν παραχωρήσεις στις ατέλειές μας. Μπορούμε να υπο20

λογίζουμε σ' αυτούς, για υποστήριξη και συντροφικότητα. Ο καθένας μας έχει διαφορετικές απαιτήσεις, για το πόσο και πώς θέλει να τον αγαπούν. Μερικοί έχουν ανάγκη ν' ακούν τα λόγια «Σ' αγαπώ» κάθε μέρα, ενώ για άλλους τα λόγια αυτά υπάρχουν σ' ένα βλέμμα, μια κίνηση, μια σιωπηρή επικοινωνία. Δεν έχει τόση σημασία ο τρόπος εκδήλωσης της αγάπης, όσο η συχνή και ελεύθερη μεταβίβασή της. Παίρνω γράμματα από διαφορετικούς ανθρώπους, οι οποίοι έχουν μια παρόμοια ιστορία να διηγηθούν: η αγάπη μοιάζει να έχει σβήσει από τις σχέσεις τους. «Εκείνος δεν είναι πια τόσο ρομαντικός, όσο ήταν όταν τα φτιάξαμε». «Εκείνη δεν είναι πια η ίδια κοπέλα που την πάτησα». Προτιμώ να σκέφτομαι τον έρωτα σαν κάτι που μας ωριμάζει, όχι σαν κάτι που φτιάχνουμε ή πατάμε. Πιστεύω, επίσης, ότι η αγάπη δεν μπορεί να περιοριστεί στον ορισμό ενός ατόμου ή τις προσωπικές του απαιτήσεις. Υπάρχουν τουλάχιστον δυο πλευρές, σε κάθε σχέση αγάπης. Η εκδήλωση της αγάπης είναι η σημαντικότερη απ' όλες τις ανθρώπινες εκδηλώσεις. Μόνον όταν προσφέρεται ελεύθερα και χωρίς όρους, μπορεί να δυναμώσει και να δώσει ανώτερο σκοπό σε μια ανθρώπινη σχέση.

Όλα τα βιβλία Ψυχολογίας, υποστηρίζουν ότι οι βασικοί τρόποι συμπεριφοράς μας, καθορίζονται στα νηπιακά χρόνια μας από 21

τους γονείς μας. Η μητέρα κι ο πατέρας είναι υπεύθυνοι (απ' ό,τι φαίνεται, όμως, συχνότερα κατηγορούμενοι), για την επιρροή τους σαν πρότυπα ρόλων. Μερικοί άνθρωποι περνούν τη ζωή τους πιστεύοντας, ότι η ανικανότητά τους να εκφράσουν την αγάπη, όπως θα ήθελαν, οφείλεται στο γεγονός ότι οι γονείς τους δεν τους δίδαξαν ν' αγαπούν. Κι έτσι, δηλώνουν ότι «ο κύβος ερρίφθει» και το παρελθόν γίνεται ένας βολικός αποδιοπομπαίος τράγος, για να εξηγήσουν ή να δικαιολογήσουν τη χρόνια μοναξιά κι έλλειψη αγάπης. Δεν πρέπει ποτέ ν' αποδεχόμαστε οποιαδήποτε άποψη, ακόμα κι αν απλώς υποθέτει, ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά, όποια κι αν είναι η προέλευσή της, δεν μπορεί ν' αλλάξει. Υπάρχει μεγάλη ελπίδα, για όσους νιώθουν ότι τους λείπει η ικανότητα ν' αγαπούν απόλυτα και χαρούμενα, χωρίς φόβο. Αυτή η ελπίδα στηρίζεται στη γνώση, ότι μπορούμε ν' αφιερώσουμε τον εαυτό μας στη διαδικασία εκμάθησης πώς ν' αγαπούμε, σήμερα. Προσπαθώντας να ζήσουμε με αγάπη, θα κατανοήσουμε ότι ο πόνος, η δυσφορία, ακόμη κι απόρριψη, είναι μέρος αυτής της διαδικασίας. Για ν' αγαπήσουμε, πρέπει να έχουμε κουράγιο, αντοχή κι ελπίδα. Δεν θα βρούμε ποτέ ανθρώπους να μας προσφέρουν αγάπη εύκολα. Αλλά, καθώς η αγάπη είναι η ανθρώπινη εμπειρία που προσφέρει τη μεγαλύτερη ανταμοιβή, αξίζει να δοκιμάσουμε. Ένας σπουδαστής, που παρακολουθούσε τα σεμινάριά μου για την Αγάπη, πριν μερικά χρόνια, εμπνεύστηκε από κάποια συζήτησή μας κι αποφάσισε να πάει κατευθείαν στο σπίτι του και να ταρακουνήσει λίγο τη γυναίκα του, ανανεώνοντας την αγάπη στη 22

συζυγική ζωή τους. Ήταν φυσικό, όμως, ύστερα από δέκα χρόνια γάμου, στερημένα από εξωτερικές εκδηλώσεις τρυφερότητας, η γυναίκα του να νιώσει καχυποψία για τα πραγματικά του κίνητρα. «Γιατί αυτές οι ξαφνικές αγάπες, ύστερα από τόσα χρόνια;» αναρωτιόταν. Ο άντρας της ή τρελάθηκε ή ένιωθε ενοχή για κάτι. Όταν του δήλωσε τις υποψίες της, εκείνος κυριολεκτικά εξοργίστηκε με την αντίδρασή της. Ήταν βέβαιος ότι η γυναίκα του θα ενθουσιαζόταν και θα 'πεφτε στην αγκαλιά του. Αντί γι' αυτό, τον υποδεχόταν μ' αμφιβολία, καχυποψία κι απόρριψη. Έτσι, όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, ξανακλείστηκε στη σιγουριά και τη συνήθεια του πεζού εαυτού του. Η αγάπη τον είχε προδώσει. Έφτασε στο σημείο να δικαιολογείται, δηλώνοντας ότι είχε προσπαθήσει, επομένως, δεν ήταν δικό του το λάθος. Έφταιγε η γυναίκα του, που δεν ήξερε ν' αγαπά. Ο άνθρωπος αυτός, πιθανόν ήθελε ειλικρινά να μάθει ν' αγαπά, αλλά δεν ήταν προετοιμασμένος ν' αντιμετωπίσει την πολυπλοκότητα των συναισθημάτων που μπορεί να δημιουργήσει η αγάπη. Ούτε ήταν διατεθειμένος να δεχτεί την ιδέα, ότι το να μάθεις ν' αγαπάς, δεν γίνεται μέσα σε μια μέρα, αλλά απαιτεί χρόνο, προσπάθεια κι υπομονή. Ο σύγχρονος πολιτισμός μάς ενημερώνει «πώς γίνεται», για οτιδήποτε μπορούσε να φανταστεί κανείς. Τηλεοπτικά προγράμματα, εκλαϊκευμένα βιβλία, εγχειρίδια, άρθρα κτλ, μας δείχνουν αδιάκοπα τον τρόπο για ν' αποκτήσουμε πιο ολοκληρωμένη προσωπικότητα, ωραιότερο σώμα, περισσότερους φίλους, λιγότερες 23

φοβίες. Μας λένε πώς να γίνουμε πρωταθλητές του σεξ, πώς μπορούμε μόνοι μας να επενδύσουμε το χρόνο και το χρήμα μας για να βελτιώσουμε τις αθλητικές μας επιδόσεις ή να αποκτήσουμε το πιο όμορφο μπαλκόνι στην πολυκατοικία. Κι όμως, γινόμαστε διστακτικοί μόνο στη σκέψη, ότι χρειάζεται ίδια προσπάθεια, αν θέλουμε να μάθουμε ν' αγαπάμε. Ο κόσμος μας θα ήταν πολύ καλύτερος, αν δείχναμε τον ίδιο ζήλο που δείχνουμε για τα χόμπι μας, στον αναμφισβήτητα πιο ικανοποιητικό στόχο, να γίνουμε καλύτεροι στην αγάπη. Πολλοί θα θυμούνται το διήγημα του Κάρολου Ντίκενς, «Χριστουγεννιάτικη ιστορία», όπου ο ήρωάς του Εμπηνέζερ Σκρουτζ μεταμορφώνεται από μισητός κι άκαρδος γέρος, σ' ένα ευγενικό κι αξιαγάπητο πλάσμα, μέσα σε μια νύχτα. Το μήνυμα τούτου του πολυαγαπημένου διηγήματος κι άλλων παρόμοιων, που περνούν από γενιά σε γενιά, είναι η διαχρονική αξία της ζωής που μεταμορφώνεται από την αγάπη. Οι περισσότεροι από μας, ωστόσο, αποκλείοντας την επίσκεψη κάποιου αγαθού φαντάσματος, πρέπει να γίνουμε οικοδόμοι της αλλαγής μας και να αποδεχτούμε το γεγονός, ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συμβεί μέσα σε μια νύχτα. Ας αρχίσουμε να οικοδομούμε την αλλαγή, έστω κι αν πρέπει να ξεκινήσουμε απ' το Α. Το σπουδαιότερο είναι ν' αρχίσουμε τώρα. Κάθε νέα στιγμή αγάπης που ζούμε και μαθαίνουμε, μας φέρνει όλο και περισσότερες τέτοιες στιγμές και, στιγμή τη στιγμή, θα κάνουμε τον κόσμο μας καλύτερο, τόσο για τους εαυτούς μας, όσο και για όσους συναναστρεφόμαστε.

24

Έμαθα εδώ και πολύ καιρό, πόσο έντονη είναι η απογοήτευση που νιώθουμε από τις ανεκπλήρωτες προσδοκίες. Το μάθημα έχει μείνει βαθιά μέσα μου. Το πήρα κάποια Χριστούγεννα, όταν ήμουν έφηβος. Θυμάμαι την ξαφνική εμφάνιση, κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο του σπιτιού μας, του πιο μεγάλου δώρου που θα μπορούσα να φανταστώ. Ήταν ένα πακέτο, τουλάχιστο τριάντα πόντους ψηλότερο από μένα και διπλάσιο σε βάρος. Και — θαύμα θαυμάτων — είχε πάνω γραμμένο τ' όνομά μου. Δυο ολόκληρες βδομάδες πριν τα Χριστούγεννα, το δώρο αυτό ορθωνόταν πάνω απ' όλα τ' άλλα και αντιστεκόταν στις μάταιες συμβατικές μου προσπάθειες, να μάθω το περιεχόμενό του πριν την ώρα του. Αυτές οι δυο βδομάδες μού φάνηκαν αιωνιότητα. Δεν μπορούσα να σκεφτώ τίποτε άλλο. Φανταζόμουν χιλιάδες πράγματα. Εξαιτίας των διαστάσεων και του μυστηρίου του, το δώρο αυτό δημιουργούσε γύρω του μια ατμόσφαιρα μαγείας. Όταν πια έφτασε η μεγάλη μέρα, η οικογένεια συγκεντρώθηκε για τη γιορτή. Το γεγονός της ημέρας ήταν το άνοιγμα του δώρου μου. Πόσες φορές, μέσα στις δυο αυτές βδομάδες που πέρασαν, είχα ονειρευτεί τούτη τη στιγμή! Αλλά από τη στιγμή κιόλας που τ' άνοιγα, θυμάμαι ότι ένιωσα μια αόριστη αίσθηση απογοήτευσης. Το Μέγα Μυστήριο ετοιμαζόταν να πάρει τέλος και δεν θα μπορούσα πια να κάνω όλα αυτά τα γοητευτικά όνειρα. Ήταν ένα γραφείο χειροποίητο, που είχε φτιάξει ο θείος μου ο Λιούις με πολύ μεράκι. Ήταν σίγουρα πολύ όμορφο και ιδιαίτερα χρήσιμο. Αλλά, εκείνη τη στιγμή, τίποτα στον κόσμο δεν θα μπο25

ρούσε να ικανοποιήσει τις προσδοκίες μου. Δεν θα μπορούσα να πω, τι ακριβώς περίμενα. Ωστόσο, αυτή η απογοήτευση, μου έδωσε ένα μάθημα για όλη τη ζωή μου. Ο Βούδας έγραψε κάποτε: «Όταν πάψουμε να προσδοκούμε, θα τα έχουμε όλα». Αν δεν περιμένουμε τίποτα, μας ευχαριστεί το καθετί. Όταν, όμως, έχουμε προσδοκίες, άσχετα με το πόσες απ' αυτές ικανοποιούνται, έχουμε την τάση να προσδοκούμε όλο και περισσότερα. Μπορούμε να ελπίζουμε ότι όλοι θα μας αγαπούν, αλλά δεν πρέπει να περιμένουμε ότι θα το κάνουν κιόλας. Συνειδητοποιώντας το, απελευθερώνουμε τον εαυτό μας και τους άλλους από την υποχρέωση να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες μας. Οι άνθρωποι που λένε, «Πρέπει να μ' αγαπάς, είμαι η γυναίκα σου, ο άντρας σου, η μητέρα σου, ο αδερφός σου, ο εραστής σου κτλ», ξεχνούν ότι η αγάπη προσφέρεται μόνον ελεύθερα. Άσχετα με το πόσο πολύ την απαιτούμε» θα 'ρθει μόνον όταν προσφερθεί ελεύθερα. Οι περισσότεροι δημιουργούμε σχέσεις, έχοντας ένα προκαθορισμένο πλαίσιο προσδοκιών, που συνέχεια συσσωρεύονται και περιμένουν το κατάλληλο πρόσωπο να τις ικανοποιήσει. Αν ο κατάλογος είναι μακρύς και οι απαιτήσεις αυστηρές, η αναμονή μπορεί να διαρκέσει μια ολόκληρη ζωή. Και μόνον η ιδέα ότι περιμένουμε από τους άλλους να συμπεριφερθούν κατά έναν προκαθορισμένο τρόπο ή να ανταποκριθούν σε μια προκατασκευασμένη εικόνα, τους στερεί το πολυτιμότερο προτέρημά τους, τη μοναδικότητά τους και τους κατατάσσει στην κατηγορία εμπορεύματος.

26

Αυτό που μας προσελκύει στους άλλους είναι, συνήθως, τα προτερήματα που τους καθιστούν μοναδικούς. Αντί, λοιπόν, ν' απολαμβάνουμε τη μοναδικότητά τους, προσπαθούμε να τους κατατάξουμε σε κατηγορίες και περιμένουμε απ' αυτούς να συμπεριφερθούν ανάλογα. Πόσο καλύτερα θα ήταν, αν ξεχνούσαμε τις προσδοκίες μας και συναναστρεφόμασταν τα άτομα που αγαπούμε γι' αυτό που είναι. Άτομα αξιόλογα, μοναδικά κι ανεπανάληπτα! Οι δάσκαλοι πρέπει ν' αποφεύγουν σταθερά την μετάδοση προκαθορισμένων εννοιών στους σπουδαστές τους, για τον απλούστατο λόγο, ότι κατ' αυτόν τον τρόπο, τις μετατρέπουν σε αυτοικανοποιούμενες προφητείες. Περιμένοντας από τους σπουδαστές να λειτουργήσουν κατά έναν ορισμένο τρόπο, ανάλογο με τη φυλή τους, την εμφάνισή τους, την οικογενειακή τους κατάσταση ή την καταγωγή τους, τους αναγκάζουμε να παίζουν μόνιμα το ρόλο που τους έχει ανατεθεί και, κατά συνέπεια, δεν μπορούν να είναι ο εαυτός τους. Ένας φίλος μου, μου είπε κάποτε, ότι ήταν μόνιμα απογοητευμένος από τις ερωτικές του σχέσεις. Κάθε φορά, από το πρώτο ραντεβού με μια κοπέλα, ήταν βέβαιος ότι θα συναντούσε το μεγάλο έρωτα της ζωής του. Φυσικά, καμιά κοπέλα δεν μπορούσε ν' ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του για σύζυγο, μητέρα, νοικοκυρά, σύντροφο, σύμβολο του σεξ και συνομιλήτρια. Δοκίμασε πολλές απογοητεύσεις, μέχρι ν' ανακαλύψει ότι ήταν ουσιαστικά πιο διασκεδαστικό (και σίγουρα πιο ρεαλιστικό), ν' ανακαλύπτει στην κάθε κοπέλα ένα ξεχωριστό άτομο και να της επιτρέπει να του δείχνει τον εαυτό της, όπως ακριβώς ήταν κι όχι όπως την ονει27

ρευόταν. Δεν πέρασε πολύ καιρός, μέχρι να κάνει έναν ευτυχισμένο γάμο. Για ν' αποφύγουμε τη μοιραία απογοήτευση που προκαλούν οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες, θα πρέπει να έχουμε προσδοκίες μόνον από τον εαυτό μας. Κατ' αυτόν τον τρόπο, θ' αφήσουμε ελεύθερους τους άλλους να είναι ο εαυτός τους, ενώ εμείς θα επεκτείνουμε και θα τελειοποιούμε τις δυνατότητές μας.

28

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΧΑΡΑ Το κυνήγι της ευτυχίας είναι, ίσως, η πιο βασική μας παρόρμηση. Αναφέρεται, μάλιστα, στα περισσότερα συντάγματα των δημοκρατικών χωρών. Το πώς την επιδιώκουμε, ακόμη και το πώς την προσδιορίζουμε, ποικίλλει από άτομο σε άτομο. Ίσως αυτό που κάνει την ευτυχία φευγαλέα είναι το πρόβλημα, ότι όχι μόνο δεν ξέρουμε πώς να τη βρούμε, αλλά ούτε πώς να την κρατήσουμε. Η καλή μας διάθεση, είναι δυνατό να χαθεί, με την παραμικρή αντιξοότητα που θα μας παρουσιαστεί. Ο γνωστός συγγραφέας Ουίλιαμ Σ. Μπάροους, δήλωσε πρόσφατα σε μια συνέντευξη ότι, κατά την άποψή του, «η ευτυχία είναι υποπροϊόν της λειτουργικότητας, του σκοπού και της σύγκρουσης. Όσοι ζητούν την ευτυχία για την ευτυχία, είναι σαν να ζητούν νίκη δίχως μάχη».

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι, μόλις πέθαιναν, ο θεός Όσιρις θα τους έκανε δυο ερωτήσεις. Από τις απαντήσεις τους θα κρινόταν αν θα συνέχιζαν το ταξίδι τους στη μεταθανάτια ζωή. Η πρώτη ερώτηση ήταν: «Πρόσφερες χαρά;». Κι η δεύτερη: «Βρήκες τη χαρά;». Αυτοί οι στόχοι, λοιπόν, γίνονταν ιερό καθήκον στη ζωή κι ο μοναδικός δρόμος προς την αιώνια ευτυχία. Ωστόσο, οι ερωτήσεις αυτές δεν είναι λιγότερο ζωτικής σημασίας σήμερα, απ' όσο ήταν στην αρχαία Αίγυπτο. Είναι ερωτήσεις που 29

πρέπει αδιάκοπα να κάνουμε στον εαυτό μας. Οι περισσότεροι έχουμε έντονη αίσθηση της ανάγκης να χαιρόμαστε τη ζωή και να σκορπίζουμε γύρω μας όση χαρά μπορούμε. Σκεφτείτε τους πιο ευτυχισμένους ανθρώπους που γνωρίζετε. Είναι αυτοί, που ξέρουν ν' ανακαλύπτουν τη χαρά παντού. Αν μελετήσουμε προσεχτικά κι αναλύσουμε πώς το πετυχαίνουν, θα βρούμε κάποιες απαντήσεις, πολύ πιο απλές απ' ό,τι πιστεύαμε. Τους έχουμε ακούσει να λένε: «Υπάρχει κάτι καλό σε κάθε άνθρωπο. Είναι στο χέρι μου να το φέρω στην επιφάνεια». «Υπάρχει μια φωτεινή πλευρά σε όλα τα πράγματα, φτάνει να ψάξεις γι' αυτή». «Βλέπω κάθε καινούρια μέρα σαν πρόκληση. Το πώς θα την αξιοποιήσω εξαρτάται από μένα». Η αναζήτηση της ευτυχίας κι η ικανότητά μας να την προσφέρουμε στους άλλους, οδηγεί πίσω στον εαυτό μας, γιατί αρχίζουμε βρίσκοντας τη χαρά μέσα μας. Η εσωτερική χαρά που αναπτύσσουμε, γίνεται η πηγή, από την οποία αντλούμε και μοιραζόμαστε με τους άλλους. Μ' αφήνει έκθαμβο η ικανότητα του ανθρώπου ν' ανακαλύπτει τη χαρά, ακόμη και στις δυσκολότερες στιγμές, τις πιο σκληρές δοκιμασίες της μοίρας. Ακούμε ιστορίες ανθρώπων με τσακισμένα σώματα, αλλά ακμαίο ηθικό. Θαυμάζουμε το κουράγιο αυτών των ανθρώπων, αλλά σπάνια σκεφτόμαστε το τρανό παράδειγμα 30

που προσφέρουν σε όλους μας· ιδιαίτερα σ' αυτούς που πνίγονται στην απελπισία και την απογοήτευση. Σαν καθηγητής, συνήθιζα να ενθαρρύνω τους σπουδαστές μου να κρατούν ημερολόγιο, όπου θα κατέγραφαν τις ενδόμυχες σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους. Πότε-πότε τους ζητούσα να μου τα δείξουν και να συζητήσουμε πάνω στις σημειώσεις τους. Διαπίστωνα ότι είχαν την τάση να δίνουν έμφαση στις αρνητικές πλευρές της ζωής. Υπήρχαν ιστορίες όπως: «Ω, μα ποιος είμαι;» ή «Η ζωή είναι απαίσια, πληκτική, απογοητευτική, όλο σύγχυση, ψευτιά, σκληρότητα» κτλ. κτλ. Κάθε μέρα, έμοιαζε να είναι μια δοκιμασία της αντοχής τους μάλλον, παρά μια περιπέτεια. «Γιατί δεν γράφετε τίποτα για τις χαρές της ζωής σας;» τους ρωτούσα. «Αφού πραγματικά είναι στο χέρι σας». Η απάντηση ήταν στερεότυπη. Τα άσχημα πράγματα έμοιαζαν να τους επηρεάζουν περισσότερο από τα καλά. Έδειχναν να θεωρούν τη χαρά δεδομένη. Τα προβλήματα τους άγγιζαν βαθύτερα, από τις στιγμές χαράς. Αυτή η αντίληψη ήταν, ίσως, που έδωσε την έμπνευση να ξεκινήσει μια έρευνα, πριν λίγα χρόνια, με αντικείμενο τη μελέτη της διάθεσης που επικρατούσε στα λαϊκά τραγούδια της εποχής. Τ' αποτελέσματα της έρευνας αποκάλυψαν ότι, περίπου τα τρία τέταρτα των τραγουδιών, ασχολούνταν με τον πόνο και την αγωνία της αγάπης. Ξέρετε δα το «πνεύμα»: «Μου 'χεις ραγίσει την καρδιά και είμαι μόνος. Όλη τη μέρα κάθομαι και με συντρίβει ο πόνος».

31

Ή κάποια άλλη μοντέρνα επιτυχία, με τον τίτλο «Η αγάπη είναι Ζάλη». (Τι ν' απόγινε, άραγε, το θαυμάσιο παλιό τραγούδι «Η αγάπη είναι υπέροχο πράγμα»;). Οι σαπουνόπερες συχνά πιάνουν το πνεύμα της εποχής, με ατέλειωτες ιστορίες θλίψης και καημών. Οι άνθρωποι λένε, ότι αυτοί οι «θρήνοι» τους βοηθούν να υπομείνουν τα προβλήματά τους. Αλλά χρειαζόμαστε πολύ περισσότερα στη ζωή, από την φυσική άνεση και την ξεγνοιασιά. Τα σκυλάκια, τα γατάκια και τα χρυσόψαρά μας τα έχουν όλα αυτά. Θα κατέβουμε, λοιπόν κι εμείς στο δικό τους επίπεδο; Δεν θα διεκδικήσουμε τίποτα περισσότερο; Η ευτυχία, που όλοι ζητούμε στη ζωή, περιλαμβάνει κι αυτά που προσφέρουμε στους άλλους. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν καταλάβει, πως το να βρεις τη χαρά στη ζωή και να την προσφέρεις στους άλλους, ήταν ένα και το αυτό. Είναι σαν αυτό που έγραφε κάποτε ο Λιούις Μαν: «Η ευτυχία είναι ένα άρωμα. Δεν μπορείς ν' αλείψεις μ' αυτό τους άλλους, χωρίς να πάρεις κι εσύ μερικές σταγόνες».

Δεν είναι παράξενο, πόσο καχύποπτοι είμαστε, πολύ συχνά, με την ευτυχία; Όταν την έχουμε, είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι δεν θα κρατήσει. Είμαστε σίγουροι ότι η δυστυχία δεν πρέπει να βρίσκεται μακριά. Έχουμε ένα αόριστο συναίσθημα ότι θα τιμωρηθούμε για μια μακρόχρονη χαρά μας.

32

Ο μεγάλος συγγραφέας του παραλόγου Λουίτζι Πιραντέλο, διηγείται την ιστορία ενός ανθρώπου, που τρόμαξε τόσο απ' τη χαρά του, ώστε τρελάθηκε. Όταν βρήκε τη γυναίκα των ονείρων του, ήταν τόσο βέβαιος πως θα τη χάσει, ώστε προσποιήθηκε πως δεν ενδιαφέρεται γι' αυτήν, μέχρι που παραλίγο να τη χάσει πραγματικά. Όταν προγραμμάτιζαν να φύγουν για το μήνα του μέλιτος, η αγωνία του έφτασε στο έπακρο. Έλεγε σ' όλους ότι θα πήγαιναν στη Φλωρεντία και τη Βενετία. Αντί γι' αυτό, πήρε την αγαπημένη του και πήγαν στη Νάπολη, στην αντίθετη κατεύθυνση. Πίστευε ότι μ' αυτόν τον τρόπο θα ξεγελούσε τη δυστυχία, που θα τον περίμενε στη Φλωρεντία και τη Βενετία, ενώ αυτός περνούσε έναν εκστατικό μήνα του μέλιτος στη Νάπολη! Βέβαια, δεν έχουμε φτάσει όλοι σε τέτοιο παθολογικό σημείο. Ίσως, όμως, αναγνωρίζουμε σ' αυτήν την ιστορία δικά μας συμπτώματα. Νιώθουμε σαν να μην είναι απόλυτα σωστό, όταν τα πράγματα πηγαίνουν καλά. Αρχίζουμε να φανταζόμαστε, ότι η δυστυχία μας περιμένει σε κάθε γωνιά του δρόμου, μέχρι που τελικά τη φέρνουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας. Έχω μια αγαπημένη φίλη, η οποία, όταν όλα της πάνε καλά, είναι σίγουρη ότι το επόμενο τηλεφώνημα θα αφορά κάποια προσωπική καταστροφή, κάθε γράμμα θα κλείνει μέσα του μια απειλή, κάθε τηλεγράφημα θα της αναγγείλει το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου. Η πείρα θα έπρεπε να την έχει διδάξει πια, ότι οι φόβοι της είναι αβάσιμοι· ωστόσο, δεν λέει ν' αλλάξει νοοτροπία. Τώρα έχει προσθέσει στη ζωή της κι ένα άλλο πρόβλημα. Αγωνιά για την αγωνία της! Όταν ήμασταν παιδιά θεωρούσαμε σαν δεδομένο, ότι κάθε και33

νούρια μέρα θα μας έφερνε μεγαλύτερη ευτυχία. Γιορτάζαμε και χαιρόμασταν με το καθετί: τα λουλούδια, τα ζώα, τ' άλλα παιδιά, τους ενήλικους που αγαπούσαμε, τα διαβάσματά μας. Τ' αγκαλιάζαμε όλα με ενθουσιασμό κι αυξανόμενη χαρά. Αναρωτιέμαι· τι έγινε και, μεγαλώνοντας, η χαρά έδωσε τη θέση της στον κυνισμό; Μερικοί άνθρωποι πραγματικά ενοχλούνται από την ευτυχία των άλλων. Μπορεί, μάλιστα, να δείξουν καθαρή περιφρόνηση για τη χαρά των άλλων και να την αποκαλέσουν αφέλεια. Αυτοί είναι οι άνθρωποι, που κάποτε περιέγραψε ο Χ.Λ. Μένκεν. Έλεγε ότι είναι τόσο απαισιόδοξοι, ώστε όταν μυρίσουν λουλούδια, ψάχνουν αμέσως για το φέρετρο. Αυτή η κυνική στάση, συνήθως δημιουργείται από φθόνο. Αν σε μερικούς ανθρώπους λείψει για λίγο η ευτυχία, θέλουν να πιστεύουν ότι αυτή η κατάσταση είναι γενική. Όλοι δείχνουμε μεγάλη συμπόνια για τους δυστυχισμένους και σπεύδουμε να τους βοηθήσουμε να κάνουν τη ζωή τους καλύτερη. Ελάχιστοι νιώθουν την ανάγκη να βοηθήσουν αυτούς, που είναι κιόλας ευτυχισμένοι, να διατηρήσουν την ευτυχία τους. Χρειαζόμαστε τέτοιους ανθρώπους και πρέπει να τους σεβόμαστε, όταν τους συναντούμε. Ο Ουίλιαμ Φελπς είχε κάνει διάνα όταν έλεγε: «Αν η ευτυχία εξαρτιόταν από τη φυσική άνεση και την ξεγνοιασιά, τότε, το πιο ευτυχισμένο πλάσμα, δεν θα ήταν κάποιος άντρας ή γυναίκα, αλλά μια αμερικάνικη αγελάδα!». Εμείς φτιάχνουμε μόνοι την ευτυχία μας και χρειάζεται προσπάθεια. Αν ζούμε ευτυχισμένοι κι έχουμε δουλέψει για την ευτυχία μας, τότε την αξίζουμε απόλυτα 34

και δεν υπάρχει λόγος να νιώθουμε ένοχοι. Είναι μέρες που νιώθω τόσο καλά, ώστε μόνον η λογική μ' εμποδίζει να χοροπηδήσω. Οι άνθρωποι συχνά με κατηγορούν ότι υποκρίνομαι. Είναι σίγουροι ότι κανένας δεν μπορεί να νιώθει τόσο καλά. Ξέρουν ότι έχω τα ίδια προβλήματα μ' αυτούς. Η υγεία μου δεν είναι άριστη. Έχω ένα σωρό υποχρεώσεις. Οι άνθρωποι αναρωτιούνται, πώς γίνεται να είμαι τόσο ευτυχισμένος. Η απάντηση είναι απλή. Είμαι ακόμη ζωντανός κι υπάρχουν ακόμη πολλά να κάνω, να γνωρίσω και ν' αγαπήσω. Γιατί, λοιπόν, να μην είμαι ευτυχισμένος; Πιθανόν ενοχλούμαστε με την ευτυχία των άλλων, επειδή μπορεί να αποδείξει, ότι είναι δυνατό να ζήσουμε ευτυχισμένοι, στον τρελό κι ακατάστατο κόσμο μας. Εμείς, όμως, προτιμούμε να σκεφτόμαστε ότι δεν γίνεται. Αυτό μας δίνει μια δικαιολογία να μην αγωνιστούμε. Λέμε ότι οι ευτυχισμένοι άνθρωποι ζουν σε μια ψευδαίσθηση, ότι είναι ανίδεοι και απληροφόρητοι, ότι έχουν χάσει την επαφή τους με την πραγματικότητα. Κι όλ' αυτά, παρά το γεγονός ότι μπορούμε να γνωρίσουμε την ευτυχία, αν μάθουμε να την προσεγγίζουμε. Η δυστυχία, που νομίζουμε ότι μας παραμονεύει πίσω από κάθε σκοτεινή γωνιά, υπάρχει μάλλον στο μυαλό μας. Όλοι το καταλαβαίνουμε, μα λίγοι μόνον το εκτιμάμε. Δεν αποκλείεται, να συναντήσουμε ακόμη περισσότερη ευτυχία, πίσω απ' αυτήν την ίδια γωνιά. Ίσως είναι αλήθεια ότι η ευτυχία φέρνει περισσότερη ευτυχία.

35

Ξέρω ότι αρκετοί διαβάζουν αυτά που γράφω και σκέφτονται, «Αυτός ο άνθρωπος είναι πιο αφελής απ' όσο νόμιζα». Ίσως να 'ναι και έτσι. Μα, καθώς όλοι πορευόμαστε προς την ίδια κατεύθυνση, εγώ τουλάχιστον μπορώ να πω ότι κάνω το ταξίδι μου με την χαρά στην καρδιά και το χαμόγελο στο πρόσωπο. Τι γίνεται, όμως, με σας;

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της εποχής μας, είναι ότι έχουμε χάσει την αίσθηση του χιούμορ. Αυτό φαίνεται να ισχύει ιδιαίτερα για τους ηγέτες μας. Καμιά φορά κάθομαι και φαντάζομαι, ότι θα 'πρεπε να οργανωθεί μια μεγάλη παγκόσμια συνδιάσκεψη, όπου, αντί για πολιτικούς και διπλωμάτες, κάθε χώρα θα 'στελνε τους κορυφαίους ευθυμογράφους της να την αντιπροσωπεύσουν. Κι αντί για το πομπώδικο ύφος και τη σοβαρότητα, που υπαγορεύονται συνήθως από τέτοιες περιστάσεις, να επικρατούσε το κέφι κι η χαρά, σε μια συντροφιά ατόμων που θα τους ένωνε η καλή διάθεση κι όχι η καχυποψία. Όλα αυτά, πιστεύοντας, ότι πολύ λίγα πράγματα σ' αυτόν τον κόσμο συνδέουν τους ανθρώπους τόσο γρήγορα, όσο το γέλιο. Το γέλιο είναι μια διεθνής γλώσσα που δε χρειάζεται μετάφραση. Τα σοβαρά προβλήματα, δεν είναι απαραίτητο ν' αντιμετωπίζονται μόνο από σοβαρά σκεφτόμενους ανθρώπους. Τοποθετώ αυτή την ιδέα στο χώρο της φαντασίας, επειδή καταλαβαίνω πάρα πολύ καλά, πόσο εκτιμάται στη συμβατική εποχή μας η σοβαρή σκέψη και έχω υπόψη μου την αυστηρή ατμό36

σφαιρα που επικρατεί, όταν οι πολιτικοί ηγέτες συγκεντρώνονται για να λύσουν τις διαφορές τους. Αυτό είναι αληθινό, παρ' όλο που ξέρουμε ότι, στις διαπροσωπικές σχέσεις, τίποτα δεν μπορεί να λύσει ένα πρόβλημα πιο εύκολα, από ένα ευχάριστο γέλιο. Ίσως είναι η προσωπική μου αφέλεια, που με οδηγεί στην πεποίθηση ότι οι διπλωμάτες θα πρέπει να καθοδηγούνται από την ίδια αρχή. Είμαι βέβαιος ότι οι ευθυμογράφοι κι οι κωμικοί μας δεν θα φθάσουν ποτέ στο αξίωμα του διπλωμάτη, αλλά θα υποστηρίζω πάντα ότι είναι οι καλύτεροι ή ανάμεσα στους καλύτερους γιατρούς μας. Όποιος μας κάνει να γελάμε και μας πείθει να μην παίρνουμε τον εαυτό μας πολύ στα σοβαρά, συμβάλλει άμεσα στη σωματική και διανοητική μας υγεία. Όπως υποστηρίζουν οι πρόσφατες ιατρικές έρευνες, το γέλιο μπορεί να είναι το καλύτερο φάρμακο. Συχνά αναρωτιέμαι, μήπως από τις σύγχρονες νευρώσεις πάσχουν, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, οι άνθρωποι που ξεχνούν το γεγονός ότι η ζωή είναι μια υπέροχη κωμωδία κι όλοι εμείς οι πρωταγωνιστές της. Η αίσθηση του χιούμορ μας βοηθά να ξεχνάμε, έστω και για λίγο, την πολύ συχνά υπερβολική σοβαρότητα και ευπρέπεια. Είναι μια διακήρυξη της ανωτερότητάς μας, πάνω στα βάσανα και τις ταλαιπωρίες που μας βρίσκουν. Ξέρω μια οικογένεια, η οποία αποτελεί θαυμάσιο παράδειγμα πάνω σ' αυτό. Από τον παππού και τη γιαγιά, ως τα νεότερα μέλη της οικογένειας, το γέλιο βασιλεύει πάντα, σε όλες τους τις συγκεντρώσεις, ακόμη κι όταν πρόκειται για κάτι θλιβερό. Μια απ' τις πιο αγαπημένες τους ιστορίες που διηγούνται, αναφέρεται στο πρωινό του μεγάλου σεισμού στην 37

Καλιφόρνια, το 1971. Αφού σταμάτησαν οι δονήσεις κι όλοι πήγαν να δουν τι ζημιές είχαν γίνει, συναντήθηκαν με μια συντροφιά από γείτονες στο δρόμο. Μια από τις κόρες της οικογένειας έβαλε ξαφνικά τα γέλια, δείχνοντας ένα τμήμα του σπιτού που είχε γκρεμιστεί, αφήνοντας σε κοινή θέα τη λεκάνη της τουαλέτας. Ο μικρότερος γιος άρχισε κι αυτός να γελά με το αποκαλυπτικό θέαμα και σχολίαζε ότι σίγουρα η χρήση θα περιοριζόταν στη μπανιέρα. Το γέλιο έγινε μεταδοτικό, καθώς πήρε μέρος κι η υπόλοιπη οικογένεια, ενώ οι αποσβολωμένοι γείτονες κοίταζαν. Κάθε φορά που διηγούνται την ιστορία, η παρατήρηση ενός ηλικιωμένου γείτονα, φέρνει τα μεγαλύτερα ξεσπάσματα γέλιου, ακόμη και σήμερα. Κοιτάζοντάς τους τότε, είχε πει: «Γελούν μια τέτοια στιγμή; Θα πρέπει να είναι τρελοί!». Σίγουρα δεν υπάρχει τίποτα αστείο στην καταστροφή μιας περιουσίας, αλλά εδώ έχουμε μια οικογένεια που μπόρεσε να σταθεί πάνω απ' την απελπισία της στιγμής. Ακόμη, όπως παρατήρησαν οι γείτονές τους, με το να 'ναι λίγο τρελοί σε μια τέτοια στιγμή, δεν άφησαν τόπο στον πανικό. Είναι γεγονός ότι όλοι είμαστε λίγο τρελοί κι ίσως είναι καλύτερα να αφηνόμαστε, πότε - πότε, στην τρέλα μας. (Αν νομίζετε ότι δεν είσαστε τρελοί, τότε είσαστε πιο τρελοί απ' όλους!) Η ανάμνηση που άφησε στην οικογένεια εκείνη η μέρα, δεν είναι απλά η χαρά από μια διασκεδαστική ιστορία, αλλά και μια αίσθηση περηφάνιας, επειδή όλοι μοιράστηκαν αυτόν τον προσωπικό θρίαμβο του ανθρώπινου πνεύματος. Πολλοί άνθρωποι, επιμένουν να καταπιέζουν μέσα τους το πνεύμα της χαράς, έχοντας τη λαθεμένη αντίληψη ότι η ζωή είναι πο38

λύ σοβαρή υπόθεση. Συχνά αντιμετωπίζουμε την ξεγνοιασιά ή την παιδιάστικη συμπεριφορά σαν οπισθοδρομική, αντί να συνειδητοποιούμε ότι καθένας μας έχει την γελοία πλευρά του κι ότι το παιδί που υπάρχει μέσα μας είναι το πιο πολύτιμο αγαθό μας. Καλλιεργούμε τους εκλεπτυσμένους τρόπους και την τυπικότητα, σε βάρος του αυθορμητισμού και της διασκέδασης. Το ευγενικό χαμόγελο έχει υποκαταστήσει το ασυγκράτητο γέλιο. Τα ξεσπάσματα της χαράς είναι συγκρατημένα ή έχουν χαθεί ολότελα, υποταγμένα στην κοινή λογική ή την καλή συμπεριφορά. Μέσα μας υπάρχει ένα απόθεμα χαρούμενης ελευθερίας ή τρέλας, αν θέλετε. Είναι ένα φυσικό, θαυμάσιο αντιστάθμισμα στην σοβαρή, κοινωνικά παραδεκτή στάση, το οποίο μας επιτρέπει να καταργούμε, πότε-πότε, τους κανόνες της ευγένειας. Γιατί να μη χαρούμε λίγο μέσα στην τρέλα μας; Σ' έναν κόσμο που επικρατεί η ανοησία, δεν πρέπει να διστάζουμε να προσθέτουμε, όλο ευτυχία και κέφι, τη δική μας πινελιά της τρέλας. Είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους επιβίωσης που ξέρω.

Οι Αμερικάνοι, συχνά περιγράφονται σαν υπεραπασχολημένα πλάσματα. Η παράδοση βάζει το σεβασμό στην ηθική της εργασίας πάνω απ' όλα. Σύμφωνα μ' αυτήν την εικόνα, ακόμη κι οι στιγμές ξεκούρασης, είναι γεμάτες με πιεστικά καθήκοντα κι υποχρεώσεις· πράγματα που μένουν πάντα ατελείωτα ή χρειάζονται την προσοχή μας. Μοιάζουμε να είμαστε αδιάκοπα σε κίνηση.

39

Όπως μ' όλους τους κανόνες, υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις, για να πάρουμε αυτήν την εικόνα στα σοβαρά. Άλλωστε, έχουν λεχθεί χειρότερα πράγματα για τους ανθρώπους, πέρα απ' το ότι εργάζονται πολύ σκληρά. Σημασία, πάντως, έχει ότι οι υπεραπασχολημένοι έχουν ξεχάσει πώς να χαλαρώνουν. Ξέρω ακριβώς ένα τέτοιο άτομο, τον οποίο θα ονομάσω Τομ. Οι φίλοι του τον αποκαλούν αλκοολικό της δουλειάς. Ο γιατρός του τον συμβούλεψε να βρει ένα όμορφο, αργόρυθμο, ξεκούραστο χόμπι· κάτι που να τον αποσπά, πνευματικά και σωματικά, από την ξέφρενη καθημερινότητα. Αποφασίστηκε, τελικά, ότι αυτό που του ταίριαζε ήταν η κηπουρική. Έτσι, σ' ένα μικρό κομμάτι γης, με λίγα εργαλεία και παλιά ρούχα, ο Τομ στρώθηκε στην καλλιέργεια κάποιων λαχανικών και μιας πιο ήρεμης προσωπικότητας. Η προσέγγισή του, ωστόσο και στη δουλειά αυτή, δεν ήταν καθόλου διαφορετική, απ' αυτήν που υιοθετούσε με καθετί που επιχειρούσε. Στρώθηκε και σ' αυτήν τη δουλειά χωρίς να σηκώνει κεφάλι, πράγμα που είναι, βέβαια, θαυμάσιο προτέρημα, από τη στιγμή που δεν αλλοτριώνεσαι. Ε, λοιπόν, ο κήπος του Τομ έγινε ένα εργαστήριο βοτανικής. Οι φίλοι κι οι γείτονες είχαν εντυπωσιαστεί, όχι μόνο με τον κήπο του, αλλά και με την αποφασιστικότητά του να βρει την ηρεμία σ' αυτόν. Αυτό που δεν είχαν αντιληφθεί, ήταν η αυξανόμενη μονομανία του με τα ζιζάνια και τ' άλλα έντομα και σκουλήκια, που είχαν λες μαζευτεί όλα στο μικρό κομμάτι γης που καλλιεργούσε. Κάθε απόγευμα, μόλις γύριζε από τη δουλειά του, έβγαινε αμέσως στην αυλή για να δώσει τη μάχη του μ' αυτά. Κάθε μικρός παρείσακτος 40

σαρωνόταν με εκδικητικότητα. Στο κάτω-κάτω, αν η κηπουρική ήταν το χόμπι του, όφειλε να επιδείξει κάποια χειροπιαστά αποτελέσματα. Όταν άρχισε να χάνει τον ύπνο του, σκεφτόμενος την πιθανότητα να καταστραφούν οι ντομάτες του, ο Τομ αποφάσισε, ότι η κηπουρική δεν ήταν η λύση για να βρει τη γαλήνη του. Τελευταία έμαθα ότι ασχολείται με το διαλογισμό. Του εύχομαι καλή τύχη. Φαίνεται παράδοξο, ότι μπορεί ο ελεύθερος χρόνος κάποιου, να γίνει πηγή αγωνίας και υπερέντασης. Ωστόσο, αναρωτιέμαι πόσοι από μας έχουν πραγματικά μάθει να χαλαρώνουν ή, όπως έγραφε ο Ουώλτ Ουίτμαν, «... να τεμπελιάζονν προσκαλώντας την ψυχή» ή να φτάνουν στο σημείο να μην πιέζονται απ' το χρόνο, ακόμη κι όταν τα χαρτιά στοιβάζονται πάνω στο γραφείο και οι προθεσμίες έχουν εξαντληθεί. Φυσικά, αν τα κάνουμε όλα αυτά, διατρέχουμε τον κίνδυνο να χαρακτηριστούμε τεμπέληδες. Θυμάμαι ότι περπατούσα, πριν πολλά χρόνια, σε μια πόλη λίγο έξω από το Παρίσι. Ήταν γύρω στο μεσημέρι κι έψαχνα να βρω ένα μηχανικό, για να επιδιορθώσει τη νοικιασμένη «Σιτροέν» μου. Φυσικά, όλα τα καταστήματα ήταν κλειστά και κάθε δραστηριότητα είχε διακοπεί. Ήταν η ώρα του καθιερωμένου δίωρου γεύματος. (Για σκέψου! Δυο ώρες για μεσημεριανό φαγητό). Ήταν ο χρόνος που χρειαζόταν για να φας, να πάρεις έναν υπνάκο, να κάνεις μια επίσκεψη ή, απλά, να ξεχάσεις για λίγο τις δραστηριότητες της ημέρας. Τι άλλο μπορούσα να κάνω; Έκανα, τελικά, έναν περίπατο και βρέθηκα ξαπλωμένος σε μια σκιερή λοφοπλαγιά, κοιτάζοντας έναν παλιό εγκαταλειμμένο σταύλο. Έμενα ξαπλωμένος εκεί, προσπαθώντας να θυμηθώ την τελευταία φορά 41

που είχα κάνει κάτι παρόμοιο. Όταν ξύπνησα, μετά από ένα μαγευτικό ύπνο, ένιωσα ένα βαθύ αίσθημα ηρεμίας. Κατέβηκα αργά από κείνη τη λοφοπλαγιά, ευγνωμονώντας την καθυστέρηση κι αποφασισμένος να μη βιαστώ στο υπόλοιπο πρόγραμμά μου· να το απολαύσω. Μια από τις κατευθύνσεις, στις οποίες φαίνεται να μας οδηγεί η τεχνολογία, είναι ο περισσότερος ελεύθερος χρόνος. Η εργασία μας μηχανοποιείται και αυτοματοποιείται συνεχώς, προσφέροντάς μας τη δυνατότητα μιας, ολοκληρωτικά νέας, διάστασης στην ελευθερία. Ανταποκρινόμενοι σ' αυτήν την πρόκληση, ελπίζω να μάθουμε ν' αναζητούμε τις κρυμμένες δυνατότητές μας. Πρέπει να βρούμε χρόνο για να μάθουμε τον εαυτό μας και τους άλλους καλύτερα και να φτάσουμε στο σημείο να κατανοήσουμε την βαθύτερη σχέση μας μ' όλα τ' άλλα ζωντανά πλάσματα. Ίσως μπορούμε, ακόμη, να μάθουμε να ελέγχουμε περισσότερο το πεπρωμένο μας. Μπορεί να καταλάβουμε, ότι, καμιά φορά, το να μην κάνουμε τίποτα, σημαίνει ότι κάνουμε κάτι.

Σ' όλους αρέσει το παιχνίδι. Το παιχνίδι είναι ενστικτώδες και παγκόσμιο. Όλα τα ζωντανά παίζουν δελφίνια, χιμπατζήδες, σκίουροι, σκυλιά, γάτες βρίσκουν χρόνο για παιχνίδι. Τσαλαβουτούν, κυνηγιούνται, κατρακυλούν, τσιμπιούνται και γαργαλιούνται. Μας αρέσει να παρακολουθούμε το παιχνίδι τους και στεκόμαστε επί ώρες ζηλεύοντάς τα που διασκεδάζουν.

42

Πόσος καιρός πέρασε, από τότε που παρακαλούσαμε τις μητέρες μας; «Μαμά, να πάω έξω να παίξω;». Θυμόσαστε; Αλλά, πολύ γρήγορα μεγαλώσαμε! Διαπιστώνουμε ότι οι «μεγάλοι», συχνά αντιμετωπίζουν περιφρονητικά το παιχνίδι. Το βλέπουν σαν μια μορφή τεμπελιάς, σαν χαμένο χρόνο. Μας ενθαρρύνουν να εγκαταλείψουμε τους παιδιάστικους τρόπους μας, να σοβαρευτούμε και να υιοθετήσουμε μια ώριμη, παραγωγική συμπεριφορά. Συνηθίσαμε να θεωρούμε την εργασία σαν καλή και το παιχνίδι είναι, κατά κάποιον τρόπο, απαράδεχτο. Πιστεύουμε ότι κάτι δεν πάει καλά, σε ένα ώριμο άτομο που παίζει. Η ανθρώπινη ανάγκη για παιχνίδι είναι πολύ ισχυρή. Όταν την παραβλέπουμε, νιώθουμε σαν να λείπει κάτι από τη ζωή μας και προσπαθούμε να γεμίσουμε το κενό. Ο νεαρός σύζυγος πλησιάζει ακροπατώντας πίσω απ' τη γυναίκα του και, χωρίς να τον ακούσει, την αρπάζει από τη μέση, κυλιούνται μαζί στο χαλί, τη γαργαλά και της ψιθυρίζει ερωτόλογα. «Τι κάνεις εκεί; Σταμάτα!» προστάζει εκείνη. «Θα μου χαλάσεις το χτένισμα!» Η νεαρή σύζυγος, για να παίξει, δένει τα μπατζάκια της πιτζάμας του άντρα της, έτσι, ώστε όταν εκείνος πάει βιαστικά να τη φορέσει, πέφτει στο πάτωμα. «Πολύ αστείο!» λέει αυτός θυμωμένα. «Νόμιζα ότι έχεις μεγαλώσει πια. Θα φανταζόταν κανείς ότι έχεις ν' ασχοληθείς με σοβαρότερα πράγματα». Έτσι συνεχίζονται οι παιχνιδιάρικες αυτές οικειότητες, που φέρνουν χαρά κι αυθορμητισμό σε μια σχέση αγάπης. Η ενήλικη ζωή μας δεν κρύβει πια εκπλήξεις, έχει χάσει την ελευθερία της, έχουμε γίνει πολύ σοβαροί. Κι ύστερα αναρωτιόμαστε πού πήγε το κέφι μας για τη ζωή. Ίσως χάθηκε μαζί με την αθωότητα του παιχνιδιού, που άλλοτε ήταν η δεύτερη φύση μας. 43

Με κατηγορούν συχνά ότι φέρομαι παιδιάστικα. Προτιμώ να ερμηνεύω τη συμπεριφορά μου, λέγοντας πως είναι «σαν παιδιού». Εξακολουθώ να ενθουσιάζομαι τρελά με μικροπράγματα. Έχω την τάση να υπερβάλλω, να ονειροπολώ, να εξωραΐζω. Εξακολουθώ ν' ακούω τις ενστικτώδεις παρορμήσεις μου. Παίζω με τα φύλλα των δέντρων. Κατεβαίνω στο δρόμο και τρέχω κόντρα στον άνεμο. Δεν ποτίζω ποτέ τον κήπο μου, δίχως να μουσκευτώ ολόκληρος. Μετά από τέτοιες στιγμές χαράς, είμαι πιο δημιουργικός και βγάζω την καλύτερη δουλειά. Έχουν γίνει πολλές κι εξαιρετικές έρευνες, γύρω από το παιδικό παιχνίδι. Μας έχουν αποδείξει ξεκάθαρα, ότι μέσα από το παιχνίδι, με την ελευθερία δράσης που επιτρέπει και τον δίχως άγχος περίγυρο στον οποίο διεξάγεται, τα παιδιά ανακαλύπτουν, συγκρίνουν και καθορίζουν τον εαυτό τους, μέσα στον κόσμο τους. Με το παιχνίδι αναπτύσσουν την ικανότητά τους για έρευνα, αναζωογονούνται και ανακουφίζονται από τις απογοητεύσεις και τα αρνητικά τους συναισθήματα. Το παιχνίδι ενθαρρύνει τον αυθορμητισμό τους, που αργότερα θα είναι υπεύθυνος για τη δημιουργικότητά τους. Τους προσφέρει μια από τις λίγες στιγμές, κατά τις οποίες μπορούν να εκφράσουν τον αληθινό και μοναδικό εαυτό τους, δίχως εξωτερικές επιρροές. Είναι, λοιπόν, παράδοξο που πολλοί εκπαιδευτικοί και γονείς, εξακολουθούν να διαχωρίζουν το χρόνο για διάβασμα από το χρόνο για παιχνίδι, χωρίς να βλέπουν το ζωτικό σύνδεσμο που υπάρχει ανάμεσα σ' αυτά τα δυο. Πολλοί θα ισχυριστούμε ότι παίζουμε. Παίζουμε γκολφ, τένις, μπέιζ-μπολ, μπριτζ κτλ. Αλλά αυτές δεν είναι δραστηριότητες παι44

χνιδιού, είναι αγωνίσματα. Έχουν αυστηρούς κανόνες. Συχνά δημιουργούνται ένταση, ανταγωνισμός, απαιτήσεις επιδεξιότητας, απογοητεύσεις και επικρίσεις. Δεν υποστηρίζω ότι αυτά τ' αγωνίσματα είναι κακά. Απλά επεξηγώ ότι δεν είναι παιχνίδια. Στο παιχνίδι δεν μετράμε επιδόσεις. Κανένας δεν κερδίζει ή χάνει. Όλοι μπορούν να παίξουν μόνοι ή σε ομάδες. Δεν υπάρχουν παρατάξεις· όλοι ανήκουν στην ίδια πλευρά. Αν αφιερώσουμε χρόνο στο παιχνίδι, θα αλλάξει η ζωή μας και δεν θα μας κοστίσει τίποτα. Το παιχνίδι προσφέρει όλων των ειδών τα μορφωτικά, σωματικά και ψυχολογικά οφέλη. Μια ευτυχισμένη και ολοκληρωμένη ενήλικη ζωή, μπορεί να εξαρτιέται κι από την ένταση ή την ποικιλία των εμπειριών μας στο παιχνίδι. Φυσικά, διατρέχουμε τον κίνδυνο να κατηγορηθούμε ότι περνάμε τη δεύτερη παιδική μας ηλικία ή ότι έχουμε ξεμωραθεί. (Πού είναι ο Λέο; Α, είναι στην αυλή και χοροπηδάει πάνω σ' ένα σωρό ξερά φύλλα!).

Είναι τρεις και μισή το απόγευμα, μιας ζεστής ημέρας στο Λος Άντζελες. Το γραφείο είναι ιδιαίτερα ήσυχο. Οι μόνοι ήχοι που φτάνουν ως τ' αυτιά μου, είναι τα χτυπήματα στη γραφομηχανή κι η πνιχτή, ψιθυριστή φωνή κάποιου που μιλά στο τηλέφωνο, στο πλαϊνό γραφείο. Τα μάτια μου βαραίνουν. Το μυαλό μου έχει θολώσει. Αγωνίζομαι να μείνω ξύπνιος. Είναι η τέλεια στιγμή για έναν υπνάκο.

45

Ξέρω ότι κανένας δεν κοιμάται τις μεσημεριανές ώρες στις Ηνωμένες Πολιτείες, εκτός απ' τους τεμπέληδες, τους αργόσχολους και τους αλήτες. Ίσως φταίει η λατινική καταγωγή μου, αλλά όταν το σώμα μου φωνάζει για ξεκούραση, δεν μπορώ να μην του την προσφέρω. Με παρηγορεί η ιδέα ότι κάνω ό,τι κάνουν και τα δύο τρία του παγκόσμιου πληθυσμού. Στις Μεσογειακές χώρες, τη Μέση και την Άπω Ανατολή, τη Νότια και την Κεντρική Αμερική, την Αφρική, όλα κι όλοι σταματούν το μεσημέρι για λίγη ξεκούραση. Τα μαγαζιά κλείνουν, οι δρόμοι αδειάζουν, οι κουρτίνες στα παράθυρα τραβιούνται κι εκατομμύρια πολιτισμένα ανθρώπινα πλάσματα ξαπλώνουν για λίγη ώρα, πριν συνεχίσουν τη δουλειά τους ή βγουν για βραδινή διασκέδαση. Ο μεσημεριανός ύπνος δεν είναι κάτι καινούριο για μένα. Θυμάμαι ότι η μητέρα κι ο πατέρας μας, μας έστελναν όλους στα δωμάτιά μας το μεσημέρι, όταν ήταν δυνατό, για μια σύντομη διακοπή των καθημερινών ασχολιών. Φυσικά όλοι διαμαρτυρόμασταν ζωηρά, αλλά χωρίς επιτυχία. Με την ιταλική καταγωγή τους, η μαμά κι ο μπαμπάς δεν μπόρεσαν ποτέ να καταλάβουν, πώς οι άνθρωποι συνέχιζαν τις δραστηριότητές τους επί οχτώ-εννιά ώρες, δίχως διάλειμμα. Ήξεραν ότι, μετά από μια σύντομη ανάπαυση, μπορούσαν να εργαστούν ή να διασκεδάσουν με περισσότερη ζωντάνια. Πάντα διασκεδάζω, όταν βλέπω Αμερικάνους να περιπλανιούνται άσκοπα κι οργισμένα σ' Ευρωπαϊκούς δρόμους, την ώρα του μεσημεριανού ύπνου, περιμένοντας να ξανανοίξουν τα μαγαζιά και 46

βλαστημώντας για την αναποδιά που τους δημιουργεί αυτή η συνήθεια. Είναι σίγουροι, ότι αυτή η ανάγκη για ξεκούραση, αυτή η υποχώρηση στη νωχέλια, δεν θα συνέβαινε ποτέ στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τους φαίνεται ακατανόητο να σταματά κάποιος ένα γεμάτο, σημαντικό πρόγραμμα εργασίας, για να ξεκουραστεί το μεσημέρι. Η εντατική απασχόληση, από νωρίς το πρωί ως αργά τ' απόγευμα, αποτελεί μέρος της αμερικάνικης νοοτροπίας, σε ό,τι αφορά την εργασία. Έχουμε όλη τη νύχτα για να ξεκουραστούμε. Αυτό μας κοπανάν από την παιδική μας ηλικία κι έχει γίνει μέρος της ιστορίας μας. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος μας δίδαξε: «Ορθοί τεμπέληδες, μη σπαταλάτε τη ζωή. Στον τάφο όλοι θα κοιμηθούμε αρκετά». Και κάπου βαθιά μέσα μας, αντηχεί το ιερότερο πιστεύω των επιχειρηματιών μας· «ο χρόνος είναι χρήμα». Έτσι, συνεχίζουμε ν' αντιστεκόμαστε στις κραυγές του σώματός μας για ξεκούραση, για διακοπή απ' όλ' αυτά, για αναζωογόνηση και εξακολουθούμε να ταλαιπωρούμε τον εαυτό μας με μακρύ, συνεχές ωράριο εργασίας. Θυμάμαι και γελώ μέσα μου, την πρώτη μου επίσκεψη στην Ισπανία. Εκεί η μεσημεριανή ξεκούραση αρχίζει νωρίς το μεσημέρι και τελειώνει λίγο πριν βραδιάσει. Στην αρχή, όπως πολλοί βιαστικοί ταξιδιώτες, αρνιόμουν να σπαταλήσω τον πολύτιμο χρόνο μου στο δωμάτιο του ξενοδοχείου. Ανυπομονούσα να βγω έξω. Αλλά πού να πήγαινα; Τα μουσεία ήταν κλειστά, τα εστιατόρια δεν σερβίριζαν δείπνο πριν τις εννιά το βράδυ, τα θέατρα άνοιγαν τις πόρτες τους κατά τις 11 μ.μ.

47

Ευτυχώς (ή μήπως θα 'πρεπε να πω, αναγκαστικά;) τελικά προσαρμόστηκα στη συνήθεια. Παρ' όλο που δεν μπορούσα να κοιμηθώ σ' όλη τη διάρκεια της «σιέστα», ανακάλυψα πως το να ξεφεύγω από το ζεστό μεσημεριανό ήλιο, ήταν μια σωστή ενέργεια. Στη δροσιά του δωματίου μου μπορούσα να ονειροπολώ ή να διαβάζω ή, απλά, να ξεκουράζομαι για τη βραδιά που με περίμενε. Ανακάλυψα ότι ήταν ένας υπέροχος τρόπος να επαναφορτίζομαι, ύστερα από τις πρωινές μου δραστηριότητες. Διατήρησα αυτή τη συνήθεια στην Ελλάδα, την Ιταλία, τη Γιουγκοσλαβία, την Αυστρία, ακόμη και την εργατικότατη Ελβετία. Οι γονείς μου ήταν κατενθουσιασμένοι. Ο Λέο είχε, τελικά, φτάσει σ' ένα ανώτερο επίπεδο πολιτισμού! Φυσικά, όταν γύρισα σπίτι, βρήκα πάλι τον παλιό μου ρυθμό. Προσπαθώντας να ξαναπροσαρμοστώ, ανακάλυψα ότι είχα πια αποκτήσει τη συνήθεια να σπάζω τη μέρα μου στα δυο. Έτσι, αναγκάστηκα να γίνω πολύ εφευρετικός, ώστε να ξεκλέβω λίγη ώρα για έναν υπνάκο. Καμιά φορά, ξαπλώνω στο πάτωμα του γραφείου κι αφήνω τη γραμματέα μου να παίρνει για λίγο τα τηλεφωνήματα. Άλλοτε πάλι, ξαπλώνω ειρηνικά κάτω από ένα δέντρο, ενώ συχνά υποχρεώνομαι να πείσω τους φίλους μου ότι δεν βαριέμαι τη συντροφιά τους, αλλά απλούστατα, έχω μάθει να υπακούω σε μερικά σήματα που στέλνει το σώμα στον εγκέφαλό μου. Όταν προτείνω αυτή τη συνήθεια σε φίλους, σαν μια σωματική και συναισθηματική ανάγκη, ξέρω από πριν την απάντησή τους: «Δεν μπορώ να κοιμηθώ το μεσημέρι. Είναι η πιο φορτωμένη μου ώρα». Ή, «Αν κοιμηθώ λίγο, ύστερα είμαι σαν ναρκωμένος για ώρες». Για μερικούς, κάτι τέτοιο θα ήταν αναμφίβολα πρόβλημα. Ωστόσο, εξακολουθώ να πιστεύω ότι αυτή η παγκόσμια συνήθει48

α, που επέζησε τόσα χρόνια, αξίζει προσεχτικότερη μελέτη. Ίσως με τον καιρό, ακόμη κι οι πιο δραστήριοι ή δύσπιστοι ανάμεσά μας, θα δουν τα οφέλη μιας τέτοιας συνήθειας. Αυτή τη στιγμή κοιτάζω τη γάτα μου, καθώς είναι κουλουριασμένη σ' ένα σωρό βρεγμένο χώμα στη σκιά, παίρνοντας τον δέκατο πέμπτο γατίσιο υπνάκο τής ημέρας. Δεν είναι ν' απορεί κανείς που έχει ζήσει τόσο πολύ κι είναι πάντα τόσο ευκίνητη. Ξέρει από ένστικτο, ότι για να φτάσεις στο μέγιστο της απόδοσης, πρέπει να τηρήσεις ορισμένους κανόνες. Θα μπορούσα να συνεχίσω, αναφέροντας επιστημονικές αποδείξεις σχετικά με την αξία του μεσημεριανού ύπνου, αλλά, όπως έλεγα και πριν, είναι απομεσήμερο και τα μάτια μου βάρυναν ακόμη περισσότερο αυτή τη στιγμή. Το σώμα μου φωνάζει να του προσφέρω αυτήν την πολύτιμη ανάπαυση. Όπως έγραψε ο Σαίξπηρ: «Ω! αγαπημένη ώρα του μεσημεριανού ύπνου, της φύσης τρυφερή τροφός».

49

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΑΥΤΟΣΕΒΑΣΜΟ Ο Ουίλιαμ Τζέιμς έγραψε κάποτε: «Ίσως ο κάβουρας να εξοργιζόταν, αν μπορούσε ν' ακούσει ότι τον κατατάσσουμε, χωρίς καν να τον ρωτήσουμε, στα οστρακόδερμα, περιφρονώντας τον. "Δεν είμαι τίποτα τέτοιο", θα μας έλεγε· "Είμαι ο εαυτός μου και μόνον ο εαυτός μου"». Το ανθρώπινο πνεύμα είναι καμωμένο έτσι, ώστε θ' αντιστεκόταν σε οποιαδήποτε προσπάθεια να το κατατάξουμε σε κατηγορίες, ακόμα κι αν αυτό γινόταν είτε για πρακτικούς λόγους είτε σκόπιμα. Είναι η ίδια μας η μοναδικότητα, η ατομική μας ταυτότητα, που ξεπερνάει τη σύντομη ύπαρξή μας στη γη, γι' αυτό πρέπει πάντα να την προστατεύουμε.

Μου έχει μείνει αξέχαστος ο τύπος, που γνώρισα στην παιδική μου ηλικία, ενός μάλλον εκκεντρικού κυρίου, γνωστού σ' όλους απλά σαν Κάρλο. Όταν σκέφτομαι την παλιά μου γειτονιά, πλήθος μορφές ξεπηδούν στο μυαλό μου, αλλά η ανάμνηση εκείνου είναι η πιο ευτυχισμένη. Ήμουν πολύ νέος όταν πρωτόδα τον Κάρλο. Έκανε αυτό που τ' άρεσε περισσότερο. Έβγαινε περίπατο στον καθαρό αέρα, βαδίζοντας χωρίς σκοπό, τραγουδώντας άριες από όπερες. Ω! τι όμορφα που τραγουδούσε αυτός ο άνθρωπος! Τραγουδούσε άριες από Πουτσίνι, Βέρντι και Ντονιτσέτι. Καμιά φορά σταματούσε για λίγο, έπιανε μια πιο ψηλή νότα και χειρονομούσε θεατρικά, χωρίς ν' απευθύνεται σε κανέναν ιδιαίτερα. «Θα πρέπει να 'ναι λίγο βλαμμένος», έλεγε η μητέρα μου, «μα 50

τραγουδάει όμορφα κι αυτό είναι πολύ καλό». Και συμφωνούσαμε όλοι μαζί της. Καθώς έδινε αυτές τις παραστάσεις μόνο περιστασιακά, ήταν πάντα τόσο καινούριο να τον ακούς να τραγουδά, ώστε ποτέ δεν σε κούραζε. Κανένας δεν έδειχνε να τον βαριέται ή να ενοχλείται. Οι άνθρωποι, απλά τον κοίταζαν παραξενεμένοι και χαμογελούσαν. Ο Κάρλο δεν έδειχνε να νοιάζεται για τις αντιδράσεις τους. Κυκλοφορούσε ανάμεσά τους, κάνοντας αυτό που ερχόταν φυσικά από μέσα του. Ποτέ δεν έμαθα τι απόγινε ο Κάρλο. Απλά έπαψε να κυκλοφορεί. Ίσως πήγε σ' άλλες γειτονιές να κάνει τις σερενάτες του. Πάντα υποψιαζόμουν ότι, πολλοί απ' αυτούς που τον έβρισκαν παράξενο, έτρεφαν έναν κρυφό θαυμασμό για κείνον. Τολμούσε να μοιράζεται με τους άλλους αυτό, που οι περισσότεροι από μας, από φόβο για το τι θα σκεφτούν οι γείτονες, το κρατάμε για τον εαυτό μας. Στο κάτω-κάτω, οι φυσιολογικοί άνθρωποι περιορίζουν, αξιοπρεπώς, τους λαρυγγισμούς τους στο μπάνιο. Ο Κάρλο, όμως, ήταν ένα άτομο που ακολουθούσε τις χαρούμενες παρορμήσεις του, χωρίς να πολυενδιαφέρεται για τις αντιδράσεις των άλλων. Η ιστορία αυτή κλείνει μέσα της ένα πανάρχαιο δίδαγμα· έχουμε το δικαίωμα να είμαστε ο εαυτός μας. Πάρα πολλοί ζούμε για ν' αρέσουμε στους άλλους και προσαρμοζόμαστε στην εικόνα που έχουν σχηματίσει για μας. Ωστόσο, όλοι έχουμε μέσα μας μια επίμονη φωνή, που μας θυμίζει ποιοι είμαστε και ποιο είναι το σωστό για μας. Είναι παρήγορο να ξέρουμε, ότι υπάρχουν άνθρωποι που αγαπάμε και μας αγαπούν, έστω κι αν η συμπεριφο51

ρά μας είναι τρελούτσικη καμιά φορά. Αυτό που κάνει τέτοιους ανθρώπους τόσο ξεχωριστούς, είναι το γεγονός ότι μας δέχονται τόσο στη λογική, όσο και στην τρέλα μας. Το αναγνωρίζουμε και το εκτιμούμε αυτό, όταν λέμε: «Αυτή με συμπαθεί γι' αυτό που είμαι». Αργά ή γρήγορα, θ' ανακαλύψουμε ότι δεν τα καταφέρνουμε καθόλου καλά, προσπαθώντας να είμαστε κάτι άλλο. Οι άνθρωποι συχνά μου λένε, «Σ' ευχαριστώ που είσαι έτσι όπως είσαι». Κι η απάντησή μου πάντα είναι: «Προσπάθησα επί χρόνια να γίνω κάτι άλλο, αλλά δεν τα κατάφερα». Νομίζω ότι υπάρχει ένας σιωπηρός όρος σε κάθε σχέση, που λέει: «Δέξου με όπως είμαι ή καθόλου. Οποιαδήποτε άλλη συμφωνία, σημαίνει ότι κοροϊδεύουμε ο ένας τον άλλο». Για πολλούς, το σχολείο ήταν ο χώρος όπου πρωτομάθαμε, πως υπάρχουν άνθρωποι στον κόσμο, οι οποίοι δεν μας αποδέχονται έτσι όπως είμαστε. Ήταν ένα σκληρό μάθημα, αλλά μας έμαθε πώς ν' αλλάζουμε και να συμβιβαζόμαστε. Αγωνιζόμασταν να συγκρατήσουμε τις φυσικές παρορμήσεις που μας ξεχωρίζουν από τους άλλους. Κι όμως, υπάρχει μια άλλη πλευρά του εαυτού μας, που επιμένει ότι πρέπει να έχουμε μια ταυτότητα απόλυτα δική μας. Πόσο μας αρέσει, όταν κάποιος προσέχει αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που ανήκουν μόνο σε μας! Δεν υπάρχει καλύτερη φιλοφρόνηση για ένα ανθρώπινο πλάσμα, απ' το να του αναγνωρίζεις τη μοναδική του συμβολή προς τους άλλους, η οποία πηγάζει από την ατομικότητα και την ιδιαιτερότητά του.

52

Όμως ζούμε σ' έναν κόσμο, όπου χρειάζεται ένα ποσοστό συμβιβασμού. Υπάρχουν έθιμα που πρέπει να γίνονται σεβαστά, παραδείγματα που πρέπει να μας καθοδηγούν και κανόνες που πρέπει ν' ακολουθούμε. Αυτό που δεν υπάρχει, είναι αρκετή ενθάρρυνση για όσους αγωνίζονται να είναι ο εαυτός τους. Οι αξίες μου στηρίζονται στο γεγονός ότι είμαι αυτός που είμαι. Οι αξίες σας στηρίζονται στο γεγονός ότι είστε αυτοί που είστε. Υπάρχουν κι αυτοί που αγωνίζονται να τους κάνουν όλους ίδιους. Αν υποκύψουμε στην προσπάθειά τους, τότε δεν θα υπάρχουν πια εκπλήξεις, γέλιο, δημιουργικότητα και κανένας δεν θα τραγουδά άριες στο δρόμο.

Θυμάμαι πολύ καλά μια από τις δασκάλες μου στο δημοτικό, που με βοήθησε(;) στις πρώτες μου προσπάθειες να ασχοληθώ με την τέχνη. Υποτίθεται ότι θα ζωγραφίζαμε όλοι στην τάξη έναν χρυσοθήρα, ο οποίος έσκυβε πάνω απ' τα νερά ενός ποταμού ψάχνοντας για χρυσάφι. Η δασκάλα άρχισε το μάθημα, φτιάχνοντάς μας ένα δικό της σχέδιο και εξηγώντας μας, πως αν ακολοθούσαμε ακριβώς τις οδηγίες της, θα φτιάχναμε κι εμείς έναν ίδιο. Πρώτα σχεδιάσαμε μερικούς κύκλους, ύστερα ορισμένες συνδετικές γραμμές, τέλος βάλαμε κάποιες σκιές εδώ κι εκεί και, τάκα-τάκα, τριάντα ολόιδιοι χρυσοθήρες βρίσκονταν μπροστά στα μάτια της δασκάλας μας. Υπήρξαν, καθώς θυμάμαι, μερικές αξιοπρόσεχτες εξαιρέσεις, ανάμεσα στις οποίες ήταν κι η δική μου. Ο δικός μου χρυσοθήρας 53

ήταν πιο χοντρός απ' τους άλλους κι είχε μια τούφα μαύρα μαλλιά. Αυτό που μ' έκανε να θυμάμαι το περιστατικό, ήταν ότι πληγώθηκα πάρα πολύ, όταν η δασκάλα πήρε το σχέδιό μου και το 'δειξε σ' όλη την τάξη, σαν παράδειγμα κάποιου, που δεν ακολούθησε τις οδηγίες της. Το σημείο που ήθελε να τονίσει, μ' αυτό το σκληρό τρόπο, ήταν πως πετυχαίνουμε μόνον όταν συμβιβαζόμαστε κι ότι η ατομική έκφραση πρέπει ν' αποφεύγεται. Αυτή η δασκάλα, που είμαι σίγουρος ότι ήταν αφοσιωμένη στο έργο της να με κάνει να ωριμάσω, νόμιζε ότι θα το πετύχαινε, τοποθετώντας με σε κοινό παρονομαστή, αντί να μ' ενθαρρύνει και να με βοηθήσει ν' αναπτύξω τη μοναδικότητά μου. Ευτυχώς, οι αντιλήψεις σχετικά με την εκπαίδευση, έχουν αλλάξει αρκετά από κείνη την εποχή. Νομίζω ότι έχουμε εγκαταλείψει την αντιμετώπιση της εκπαίδευσης σαν μαζική παραγωγή και υιοθετούμε την άποψη ότι, ένα από τα πρωταρχικά στοιχεία της ανθρώπινης μοναδικότητας, είναι η ικανότητα για δημιουργία. Μ' αρέσει να πιστεύω ότι καθετί δικό μας είναι μοναδικό. Υπάρχουν πολλές δυνάμεις που μας διευθύνουν, μας σπρώχνουν, σκέφτονται για μας και μας εξαναγκάζουν. Το μόνο όπλο που διαθέτουμε ενάντιά τους, είναι η βεβαιότητα της μοναδικότητάς μας. Από τότε που είμασταν μωρά, βρισκόταν πάντα κάποιος να δηλώσει ότι έχουμε τα μάτια της μητέρας μας, την αποφασιστικότητα του πατέρα μας ή το σαγόνι της θείας μας. Κι εμείς βρισκόμασταν εκεί, ξαπλωμένοι στην κούνια μας, μ' ένα πρόσωπο ολότελα δικό μας, ένα κλάμα που έφερνε έναν ολοκαίνουριο ήχο στον κόσμο και ένα μυαλό, που θα ήταν η δική μας μοναδική συμβολή σ' αυτόν τον κόσμο. 54

Έχουμε ανάγκη να μας λένε από πολύ νωρίς και πολύ συχνά, πόσο ιδιαίτερα πλάσματα είμαστε. Πρέπει να σταματήσουμε την προσπάθεια να κάνουμε τους άλλους αυτό, που εμείς νομίζουμε ότι θα 'πρεπε να είναι και να τους βοηθήσουμε ν' ανακαλύψουν ποιοι πραγματικά είναι. Συχνά ακούμε να λέγονται κουβέντες σαν κι αυτές: «Ω! απλά περνά από μια φάση» ή «Αυτή η γυναίκα είναι σαν σχολικό βιβλίο». Ξεχνάμε ότι οι εμπειρίες του άλλου είναι μοναδικές, έστω κι αν έχουν συμβεί και θα ξανασυμβούν σ' εκατομμύρια άλλους. Φαίνεται πάντα πιο απλό να κατατάξεις τους ανθρώπους σε κατηγορίες, απ' ότι να τους γνωρίσεις όπως πραγματικά είναι. Όμως, όταν ανακαλύπτουμε κι επαινούμε αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των άλλων, όχι μόνο νιώθουμε πιο κοντά τους, αλλά κι εμείς οι ίδιοι κερδίζουμε από την εμπειρία.

Πρόσφατα κουβέντιαζα με μια γυναίκα, που μου έλεγε: «Είμαι μια άσχημη, δυστυχισμένη, μοναχική, ανιαρή γυναίκα. Ποιος μπορεί ν' αγαπήσει κάποια σαν εμένα;». Κι εγώ σκέφτηκα με θλίψη, «Μόνον κάποιος που ψάχνει για μια άσχημη, δυστυχισμένη, μοναχική, ανιαρή γυναίκα». Είμαστε, σχεδόν πάντα, οι αυστηρότεροι κριτές του εαυτού μας. Σπάνια μπαίνουμε στον κόπο ν' αναζητήσουμε και να προβάλουμε τα θετικά μας στοιχεία. Είναι αλήθεια, ότι η εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας είναι, κατά κανόνα, αντανάκλαση της εικόνας που έχουν σχηματίσει οι άλλοι για μας. Αν νιώθουμε άσχη55

μοι, πληκτικοί ή ασήμαντοι, αυτό, πρωταρχικά, οφείλεται στο γεγονός ότι πιστεύουμε, πως οι άλλοι μας βλέπουν έτσι. Αλλά είναι πολύ πιθανό οι άλλοι να κάνουν λάθος. Ή, ίσως, δεν προβάλλουμε τον καλύτερο εαυτό μας. Αυτή η θλιμμένη γυναίκα, είχε σχηματίσει μια πολύ άσχημη γνώμη για τον εαυτό της. Ήταν, επίσης, σίγουρη ότι οι άλλοι δεν θα την ήθελαν, από τη στιγμή που θα την γνώριζαν. Για ποιο λόγο είχε σχηματίσει αυτή την γνώμη, θα 'ταν δύσκολο να το πει κανείς. Ήταν όμως, δυστυχώς, φανερό πως ολόκληρη η άποψή της για τη ζωή, οι δυνατότητές της, σαν ένα μοναδικό πλάσμα, έσβηναν μπροστά στις στείρες προκαταλήψεις για τον εαυτό της. Η ικανότητά της να πλουτίσει τη ζωή των άλλων είχε χαθεί. Ένα παλιό απόφθεγμα, λέει ότι: αν δεν αγαπάμε τον εαυτό μας, κανένας δεν μας αγαπά. Οι έφηβοι, περισσότερο απ' οποιονδήποτε άλλον, προσφέρουν μια τρανή απόδειξη αυτής της τάσης. Είμαι σίγουρος ότι πολλοί θυμούνται την εφηβεία τους. Ήταν μια εποχή αβεβαιότητας, αλλαγής διαθέσεων και, σε ποικίλους βαθμούς, αυτογνωσίας. Αν τα μαλλιά μας δεν ήταν ακριβώς έτσι, αν τα ρούχα μας δεν μας πήγαιναν απόλυτα, αν μας έκαναν μια ξαφνική παρατήρηση, όλη η οικουμένη γινόταν ένας αφιλόξενος τόπος. Κατά συνέπεια, βυθιζόμασταν στη θλίψη με την παραμικρή προσβολή της αυτοεκτίμησής μας. Οι άλλοι μπορεί να μας αντιμετώπιζαν, κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, σαν ανήσυχους, οργισμένους και άστατους. Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν απλά μια εκδήλωση ανασφάλειας. Φυσικά, δεν είναι οι έφηβοι οι μόνοι, που υποκύπτουν σε συναι56

σθήματα και συμπεριφορές, που αντανακλούν την αβεβαιότητα ή την ανεπάρκειά τους. Είναι φυσικό όλοι μας, από καιρό σε καιρό, να αποτυχαίνουμε να δείξουμε τον καλύτερο εαυτό μας, αλλά το να γενικεύουμε αυτές τις αρνητικές αντιδράσεις είναι καταστρεπτικό κι οδυνηρό. Η Έλεν Κέλερ έγραψε κάποτε: «Έμαθα ότι έχουμε τη δυνατότητα να δημιουργούμε φως, ήχο και τάξη μέσα μας, άσχετα με τις συμφορές που μπορεί να μας βρουν στον εξωτερικό κόσμο». Όσοι από μας έχουν αγκιστρωθεί στην εικόνα του εαυτού τους, θα πρέπει να σταθούν λίγο και να συλλογιστούν πάνω σ' αυτό το θαυμαστό παράδειγμα κάποιου, που επιμένει ν' ανακαλύπτει το φως της ψυχής, ακόμη κι αντιμετωπίζοντας ένα κατασκότεινο εξωτερικό κόσμο. Αντί ν' αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας σαν σκάρτο εμπόρευμα, πρέπει να ψάχνουμε πρόθυμα κάτω από την επιφάνεια και να βρίσκουμε την μοναδικότητά μας. Γιατί, όσο μειώνουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας, τόσο θα μας μειώνουν κι οι άλλοι. Πρέπει ν' αρχίσουμε έγκαιρα να αναπροσαρμόζουμε την τεχνητή μας εικόνα, η οποία μπορεί, ίσως, να σβήσει για πάντα το φως της ψυχής μας. Όλοι νιώθουμε κάποιες στιγμές ότι μας απορρίπτουν και δεν μας αγαπούν. Ίσως, στιγμιαία, νιώθουμε ασυντόνιστοι με τον υπόλοιπο κόσμο ή ότι έχουμε λιγότερη αξία από τους άλλους. Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε ότι, σε τελευταία ανάλυση, είμαστε αυτό που έχουμε. Οι δυνατότητες είναι απεριόριστες, αν δεν εγκαταλείψουμε τον εαυτό μας.

57

Αν νιώθετε άσχημοι, έχετε υπόψη σας ότι η ομορφιά έχει πολλές διαστάσεις. Αν νιώθετε δυστυχισμένοι, θυμηθείτε τα λόγια του Αβραάμ Λίνκολν: «Ο άνθρωπος είναι τόσο ευτυχισμένος, όσο αποφασίζει ο ίδιος να είναι». Αν νιώθετε ότι δεν έχετε ενδιαφέροντα, συνεχίστε ν' ανακαλύπτετε· ο κόσμος είναι ένα γοητευτικό μυστήριο. Αν νιώθετε μοναξιά, μην περιμένετε τους άλλους να 'ρθουν σε σας· κινηθείτε εσείς προς αυτούς. Να θυμόσαστε ότι θα πεθαίναμε της πείνας, αν δεν διαθέταμε την απαιτούμενη ενέργεια, για να φέρουμε την τροφή στο στόμα μας.

Δεν είναι εύκολο να παραιτηθούμε από την ιδέα ενός τέλειου κόσμου. Θέλουμε να σκεφτόμαστε τους γονείς μας σαν τέλειους, αποζητούμε τέλειες σχέσεις και τέλειες λύσεις στα προβλήματά μας. Είναι πραγματικά μια συνεχής μάχη, το να διαχωρίζουμε το πραγματικό από το ιδανικό, να βλέπουμε τις ατέλειές μας σαν ένα βασικό ανθρώπινο στοιχείο. Όλοι θυμόμαστε τα αγαπημένα μας παιδικά παραμύθια, που πάντα τέλειωναν με τον πρίγκιπα τέλειο, ηρωικό, ρομαντικό, μεγαλόπρεπο και τη βασιλοπούλα, που είχε κυριολεκτικά αέρινα χαρακτηριστικά, να καλπάζουν ενωμένοι για πάντα με τα δεσμά του τέλειου έρωτα. Μια πρόσφατη δημοφιλής θεωρία, υποστηρίζει ότι αυτά τα παραμύθια πλάθουν ένα ανεξίτηλο πρότυπο του ιδανικού έρωτα· ένα πρότυπο που διατηρείται και στην πεζή πραγματικότητα του ενήλικου κόσμου. Όλα αυτά έχουν σαν συνέπεια την απογοήτευ58

ση από τον ρομαντισμό, τις εμπειρίες, το γάμο τής πραγματικής ζωής, που είναι, συχνά, χλωμά ομοιώματα του τέλειου κόσμου των παραμυθιών. Χρειαζόμαστε συνέχειες αυτών των ιστοριών, που να δείχνουν το ερωτευμένο ζευγάρι, γερασμένο και παχουλό, πάντα ευτυχισμένο, αλλά κάπως περισσότερο προσγειωμένο στην πραγματικότητα. Τα παιδιά όλων των εποχών μπορεί να ωφεληθούν βλέποντας ότι, η μαγεία του έρωτα δεν χάνεται, όταν δυο άνθρωποι γερνούν, ακόμη κι αν ο γοητευτικός πρίγκιπας αποκτήσει φαλάκρα κι η πριγκίπισσά του χάσει τη λυγερή κορμοστασιά της. Αδιάκοπα μας πολιορκούν με την έννοια της ανθρώπινης τελειότητας, στα άτομα ή τις σχέσεις. Κάπου, μας λένε, υπάρχουν τέλειοι γάμοι, τέλειοι εραστές, ακόμη και το «άριστα» του σχολειού, αν ψάξουμε αρκετά. Μερικοί είχαν την ατυχία να μεγαλώσουν πιστεύοντας ότι είχαν τέλειους γονείς. Μια εντύπωση που, κατά πάσα πιθανότητα, καλλιέργησαν πολύ προσεχτικά οι ίδιοι οι γονείς, οι οποίοι, για κάποιο λόγο, ήθελαν να κρατήσουν μυστικές τις ανθρώπινες ατέλειές τους από τα παιδιά τους. Δεν είναι ν' απορούμε, που τα παιδιά αυτά συχνά αποτυχαίνουν να δημιουργήσουν μια μόνιμη σχέση, μέσα ή έξω από το γάμο, κυνηγώντας ανέλπιδα την τέλεια ζωή. Τα βιβλία της Ιστορίας μάς έχουν εμφυσήσει, εδώ και χρόνια, την ιδέα ότι οι πρόγονοί μας ήταν άτομα με θεϊκή τελειότητα· απόλυτα ηθικοί, δίκαιοι, ανθρωπιστές, κλπ. Μόνο στα πρόσφατα χρόνια, οι ιστορικοί άρχισαν να ερευνούν τα άτομα πίσω από τα μνημεία. Η διάλυση των ψευδαισθήσεων περί τελειότητας, μας βοή59

θησε τελικά να εκτιμήσουμε τα ανθρώπινα πλάσματα, πέρα από τη μεγαλοσύνη τους και, μ' αυτόν τον τρόπο, να συνειδητοποιήσουμε τις δυνατότητές μας να τους μοιάσουμε. Περιστασιακά, χαρακτηρίζουμε τις ανθρώπινες ατέλειες χρησιμοποιώντας λέξεις όπως, «ιδιομορφία» ή «εκκεντρικότητα». Υπάρχουν επαγγελματίες, που τονίζουν σκόπιμα τις ατέλειές τους, στρέφοντας την προσοχή σ' αυτές. Όταν γελάμε με τους άλλους, είναι σαν κάτι να μας υπενθυμίζει να μην παίρνουμε πολύ στα σοβαρά τα ελαττώματά μας κι έτσι μπορούμε ν' αποδεχτούμε την ιδέα, ότι η ατέλεια είναι κι αυτή ένα στοιχείο της ανθρώπινης υπόστασης. Ο Ρόμπερτ Κλαρκ, στο βιβλίο του «Η Σημασία του να Είσαι Ατελής», μας παρακινεί ν' αγαπήσουμε τους ατελείς εαυτούς μας. «Μόνον έτσι», γράφει, «θα καταφέρουμε να χαρούμε ειρηνικά τους ελαττωματικούς ανθρώπους, γιατί κι εμείς θα έχουμε κλείσει ειρήνη με τον όλο ελαττώματα εαυτό μας. Μόνον έτσι θα δεχτούμε να είμαστε ευάλωτοι στην ανταλλαγή της αγάπης, γιατί δεν θα φοβόμαστε πια να προσφέρουμε τον εαυτό μας που τον αγαπούμε. Μόνον έτσι θα μπορέσουμε να γίνουμε ανθρωπιστικά δίκαιοι, επειδή δεν θα χρειαζόμαστε αυτοδικαίωση». Ακούμε συχνά την έκφραση: «Σ' αγαπώ παρ' όλες τις ατέλειές σου». Αλλά, ίσως, θα ήταν πιο κοντά στην αλήθεια το: «Σ' αγαπώ επειδή έχεις ατέλειες».

60

Θέλω να πιστεύω ότι είμαστε από τη φύση μας κοινωνικά όντα. Όποιος έχει νιώσει τη μοναξιά — και ποιος ανάμεσά μας δεν την ένιωσε; — θα συμφωνήσει ότι χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο. Αλλά, όσο χρειαζόμαστε την παρουσία των άλλων, άλλο τόσο χρειαζόμαστε να μένουμε μόνοι, πότε-πότε. Η σκέψη αυτή διατυπώνεται περίφημα από τον Πωλ Τίλιτς. Στο βιβλίο «Το κουράγιο να υπάρχεις», γράφει: «Η γλώσσα μας έχει διαχωρίσει σοφά τις δύο έννοιες της μοναξιάς. Χρησιμοποιεί τη λέξη "μοναξιά", για να εκφράσει τον πόνο της μοναχικής ζωής και τη λέξη "απομόνωση", για τη μακαριότητα του να 'σαι μόνος». Ένα από τα απολύτως αναγκαία στοιχεία στη ζωή μου, είναι να έχω χρόνο για να μείνω με τον εαυτό μου. Χρόνο για να συγκεντρώσω τις σκόρπιες σκέψεις μου, χρόνο για ήρεμη περισυλλογή, χρόνο για να ξανασκεφτώ διάφορα πράγματα, χρόνο, απλά, για να κάνω κάτι όπως το θέλω εγώ. Για μένα, είναι πολύ λογική απαίτηση του σώματος και του νου μου, ν' αποδεσμεύομαι, πότεπότε, απ' όλους και όλα. Είναι εκπληκτικό, πόσο συχνά μ' έχουν κατακρίνει γι' αυτό το χαρακτηριστικό μου. Λένε οι επικριτές μου: «Εσύ, που αγαπάς τόσο πολύ τους ανθρώπους, δεν έχεις το δικαίωμα ν' απομονώνεσαι». Αυτή, όμως, η ανάγκη δεν είναι καινούρια για μένα. Την ανακάλυψα πολύ νωρίς. Στην παιδική μου ηλικία, εκφραζόταν με ολοήμερες εκδρομές στα χωράφια κοντά στο σπίτι μας. Ώρες εξερευνούσα όσα μπορούσα να δω ή να πιάσω, απόλυτα απορροφημένος από τον περίγυρό μου. Υπήρχαν κάτι ειδικά δέντρα, που είχαν τα βολικότερα κλαδιά για σκαρφάλωμα και για το χτίσιμο του δικού μου μικρού οχυρού της απομόνωσης, στο ψηλότερο απ' 61

αυτά. Όταν χρειαζόμουν να μείνω μόνος εκεί κατέφευγα. Ακόμη μ' αρέσει να προσφέρω ένα διάλειμμα στον εαυτό μου και να περιπλανιέμαι σε τόπους που με καλούν για εξερεύνηση. Δεν έχω πια την ίδια διάθεση για σκαρφάλωμα σε δέντρα κάτι τέτοιες μέρες, αλλά τ' αστέρια φαίνονται το ίδιο κοντινά και λαμπερά απ' τη βεράντα μου και είναι λιγότερο κουραστικό. Καταφέρνω να φεύγω μόνος μου για μερικές μέρες, κάθε τόσο. Είναι μια ανάγκη, που επανεμφανίζεται κατά διαστήματα στη ζωή μου. Παίρνω διαζύγιο από τις εφημερίδες, το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και το τηλέφωνο, παρ' όλο που είναι αρκετά δύσκολο να τα παρατήσεις όλ' αυτά. Αλλά, κάνοντάς το, έχω την ανταμοιβή μου. Πρώτα απ' όλα, υπάρχει η απόλυτη ικανοποίηση της απουσίας εξωτερικών παρεμβολών. Φεύγοντας μακριά από τους ήχους της πόλης, μου δίνεται η ευκαιρία ν' ακούσω την καρδιά και το μυαλό μου. Καμιά φορά ξεχνώ τον ήχο τους, μέσα στο συνεχές βουητό της καθημερινής ζωής. Έχοντας ζήσει έτσι για μια-δυο βδομάδες, η ανανέωση που επέρχεται, στο μυαλό και το σώμα μου, είναι αναμφισβήτητη. Το να ξεκόβεις από τις ειδήσεις μιας εβδομάδας, από τα βάσανα και τις σφαγές που περιγράφουν συνήθως, είναι ένα εξαιρετικό είδος θεραπείας. Είναι πολύ διαφωτιστικό ν' ανακαλύπτεις ότι, όπως με μια ατέρμονη σαπουνόπερα, δεν χάνεις πραγματικά τίποτα, αν καμιά φορά χάνεις τη συνέχεια. Στην πραγματικότητα, αποσυνδεόμενος από τα βάσανα του κόσμου, θα δεις να γίνονται θαύματα στις 62

απόψεις και τη γενική σου διάθεση. Ξαναγυρίζεις ανανεωμένος κι αισιόδοξος! Είναι τόσο εύκολο να παρασυρθούμε στη συνήθεια ανθρώπων και τόπων, ώστε παραμελούμε τον απόλυτα απαραίτητο χρόνο της απομάκρυνσης. Ακόμη κι όταν μένουμε μόνοι, έχουμε την τάση να καλύπτουμε το κενό με τη φλυαρία της τηλεόρασης ή του ραδιόφωνου, σαν να φοβόμαστε την ησυχία. Ξεχνάμε ότι υπάρχει μια εσωτερική μουσική, την οποία είναι υπέροχο να ακούμε καμιά φορά. Ο Θωμάς Έντισον έλεγε, ότι η κώφωσή του είχε ένα πλεονέκτημα. Εξαιτίας της έμαθε ν' ακούει μέσα του. Όλοι, σ' ένα βαθμό, πάσχουμε από ένα διαφορετικό είδος κώφωσης, που οφείλεται στην άγνοια ή το κλείσιμο αυτών των εσωτερικών καναλιών. Η απομόνωση είναι ένας εξαίρετος τρόπος για να βελτιώσουμε την ακοή μας.

Ένα από τα δυσκολότερα πράγματα, που καλείται να κατανοήσει το ανθρώπινο μυαλό, είναι ότι η ζωή συνεχίζεται, αν και πολλοί δεν φαίνεται να έχουν πλήρη συνείδηση του γεγονότος. Αυτή η έλλειψη συνειδητοποίησης, είναι συχνά υπεύθυνη για τη σπατάλη ενός μεγάλου τμήματος της ζωής μας. Χάνουμε μεγάλο μέρος από την παιδική μας ηλικία, την εφηβεία μας, τη νεαρή ενήλικη ζωή μας, τη μέση ηλικία μας, απλά επειδή σπαταλούμε πάρα πολύ χρόνο ζώντας στο μέλλον. Η τραγωδία είναι ότι αυτό που χάνεται, φεύγει για πάντα. Κανένας δεν μπορεί να ξαναζωντανέψει το παρελθόν ή να διορθώσει τα λάθη του. 63

Οι περισσότεροι από μας ζουν για το αύριο. Έχουμε πείσει τον εαυτό μας ότι θα είναι καλύτερο· θα γίνουμε πιο πλούσιοι, πιο σοφοί, πιο ασφαλείς. Όλα αυτά, μπορεί να είναι ευχάριστα να τα σκεφτόμαστε, αλλά κοστίζουν ακριβά αν, μ' αυτόν τον τρόπο, χάνουμε έστω και μια στιγμή από το παρόν μας. Ξέρω ότι έχουμε ανατραφεί για να εργαζόμαστε σκληρά, ν' αποταμιεύουμε χρήματα και να επενδύουμε για το μέλλον. Μ' αυτόν τον τρόπο, μας λένε, κάποια μέρα θα καταφέρουμε ν' απολαύσουμε όσα ονειρευόμαστε. Το θλιβερό σ' αυτή την υπόθεση είναι ότι, πολύ συχνά, όταν φτάσουμε σ' αυτή τη «χρυσή εποχή», δεν χρειαζόμαστε πια τα ίδια πράγματα ή είμαστε πολύ κουρασμένοι, πολύ άρρωστοι, πολύ βολεμένοι, για να μπορέσουμε ν' απολαύσουμε οτιδήποτε. Πόσα ταξίδια δεν έχουμε αναβάλει επ' αόριστο, μόνο και μόνο επειδή μας φάνηκαν πολύ κουραστικά ή πιεστικά! Πόσες πιθανότητες ευτυχίας έχουμε χάσει, περιμένοντας μια πιο κατάλληλη στιγμή! Πόσους ανθρώπους έχουμε παραλείψει να τιμήσουμε, νομίζοντας ότι θα τους έχουμε για πάντα! Είχα έναν φίλο, που η γυναίκα του πάντα ήθελε να επισκεφτεί τους συγγενείς της στη Σκωτία, την πατρίδα των γονιών της. Ήταν η μόνη της επιθυμία. Παρ' όλο που μπορούσαν σίγουρα να πάνε, ο φίλος μου σκεφτόταν ότι θα ήταν άσκοπη σπατάλη χρημάτων. Έβρισκε πάντα τρόπο να ξεγλιστράει· ένα λιγότερο ακριβό τόπο για τις διακοπές τους, την υποθήκη που έπρεπε να πληρωθεί, την αγορά μιας καινούριας μηχανής για το κούρεμα του γρασιδιού, προγράμματα για τις σπουδές των παιδιών.

64

Τώρα έχουν πια ξοφλήσει το χρέος για το σπίτι, έχουν αποκτήσει την καινούρια μηχανή, τα παιδιά έχουν σπουδάσει, έχουν κιόλας παντρευτεί κι απόκτησαν δικά τους παιδιά. Ωστόσο, το μοναδικό όνειρο της γυναίκας του δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Πέθανε την περασμένη χρονιά. Έμεινε μόνος, μ' όλα τα πράγματα που συσσώρευσε γύρω του. Με θλίβει που τον ακούω να λέει κλαψουρίζοντας, «Αν ζούσε, θα...», όπως κάνουμε όλοι εκ των υστέρων. Δεν προτείνω εδώ να γίνουμε σπάταλοι ή ολότελα ηδονιστές και να μην προγραμματίζουμε λογικά το μέλλον. Απλούστατα, λέω ότι όλοι έχουμε τωρινές ανάγκες κι ότι, πολύ συχνά, οι ανάγκες αυτές γίνονται μόνιμα κενά στη ζωή μας, αν δεν τις συνειδητοποιήσουμε. Παρ' όλο που αποδοκιμάζουμε τον πολιτισμό μας, το να παραχαϊδεύουμε, πότε-πότε, τον εαυτό μας, μου φαίνεται πολύ υγιεινό. Γιατί κάτι τέτοιο να προκαλεί αισθήματα εγωιστικότητας ή ενοχής, όταν μάλιστα αυτά τα συναισθήματα μας αφαιρούν την ευχαρίστηση; Όλοι ξέρουμε τη χαρά που σου δίνει η αγορά ενός ακριβού ζευγαριού παπουτσιών, που σου άρεσαν πολύ, το να πας για φαγητό σ' εκείνο το πολυτελές εστιατόριο που διάβασες στην εφημερίδα ή να στείλεις λουλούδια ή δώρο, χωρίς ιδιαίτερο λόγο, παρά μόνο για τη χαρά που θα δώσει σε κάποιον. Είναι θλιβερό ν' ακούς πράγματα, όπως: «Οι άνθρωποι μου στέλνουν λουλούδια μόνον όταν αρρωσταίνω ή στο νοσοκομείο, όπου είμαι χάλια για να τα ευχαριστηθώ. Και 65

τι θλιβερό! Τη μέρα που θα μου στείλουν τα πιο πολλά λουλούδια δεν θα μπορώ να τα δω. Ποιος έχει ανάγκη τα λουλούδια, αφού έχει πεθάνει;». «Παίρνω δώρα στα γενέθλιά μου ή στις συνηθισμένες γιορτές, αλλά θα παραιτούμουν ευχαρίστως απ' αυτά, για ένα δώρο έκπληξη, απλά σαν μια ένδειξη ότι κάποιος με σκέφτεται, χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερος λόγος». «Θα 'πρεπε να είχαμε κάνει εκείνο το ταξίδι την περασμένη χρονιά. Τώρα εκείνη/εκείνος είναι στο νοσοκομείο κι ίσως να μην μπορέσουμε να πάμε ποτέ». «Θα 'πρεπε να της είχα πει ότι την αγαπούσα, τότε που ακόμη την είχα κοντά μου». Το ν' αναβάλλουμε ή να παραβλέπουμε τις ευκαιρίες για άμεση διασκέδαση, γεμίζοντας τη ζωή μας με προγράμματα για το αμφίβολο αύριο, είναι σαν να αυξάνουμε τις πιθανότητες μιας μόνιμης κι ανεπανόρθωτης απώλειας. Ο χρόνος είναι περιορισμένος, ακόμη και για τους νεότερους από μας. Είναι κάτι που μπορούμε να το ελέγξουμε και να το ενισχύσουμε, με εκδηλώσεις αγάπης και φροντίδας, τώρα. Τέτοιες ευκαιρίες παρουσιάζονται πολύ συχνά στη διάρκεια της ζωής. Η άποψη ότι όλοι έχουμε το δικαίωμα να ξεδίνουνε, πότε-πότε, χωρίς το συνηθισμένο επακόλουθο συναίσθημα ενοχής, δεν είναι τόσο φοβερή. Συχνά περνούμε ολόκληρη τη ζωή μας κάνοντας λογικά πράγματα, κυρίως για όφελος των άλλων. Η κοινή λογική, η αυταπάρνη66

ση, η σύνεση, έχουν σίγουρα τη θέση τους στη ζωή μας, φτάνει να μην γίνονται μόνιμη κατάσταση. Όλοι χρειαζόμαστε συχνές δόσεις απ' αυτό το «Ε, τ' αξίζω αυτό». Εκτός από την άμεση ευτυχία που μας προκαλεί, αποτελεί και μια σταθερή υπενθύμιση ότι: «Μου αρέσει ο εαυτός μου και τ' αξίζω».

67

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΦΑΓΗΤΟ Κι εγώ, όπως πολλοί, αγαπώ το φαγητό. Όχι πως είμαι κανένας μανιακός. Έχω κάνει δίαιτες κι έχω νηστέψει για μέρες, χωρίς να ενοχληθώ ιδιαίτερα. Βασικά μ' αρέσουν οι γεύσεις, τα υλικά και τ' αρώματα του καλά μαγειρεμένου φαγητού. Μ' αρέσουν το μοσχάρι και το αρνί, τα καρότα κι ο μαϊντανός, τα φασόλια κι οι αγκινάρες, τα σπαράγγια και τα ζυμαρικά, το τσίλι και το καλαμπόκι, οι λαγοί και τα κοτόπουλα, τα γλυκίσματα με σοκολάτα και... και... και... Θεωρώ το φαγητό μια από τις ελάχιστες διασωθείσες τελετουργίες. Συναντιόμαστε για ένα ήσυχο γεύμα, καλούμε φίλους για το δείπνο και παρατείνουμε με τις ώρες το πρόγευμα. Όλες αυτές οι ευκαιρίες γίνονται ιδιαίτερες στιγμές, όταν ξεχνάμε τη συνηθισμένη βιασύνη της ζωής και καθόμαστε επί ώρες κουβεντιάζοντας. Οι πιο ευτυχισμένες αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας μου, είναι αυτές που συνδέονται με γεύματα. Θυμάμαι τις τεράστιες στοίβες φαγητών σε μεγάλες πιατέλες, τις θεσπέσιες μυρωδιές και, ω! τι νοσταλγία!

Η σούπα μινεστρόνε που έφτιαχνε η μητέρα, ήταν κάτι παραπάνω από απλό φαγητό. Γινόταν σύμβολο πολλών πραγμάτων. Ήταν η σιγουριά, η καλοσύνη, η υγεία, το οικονομικό μέτρο, κάτι που μας ένωνε και μια χειροπιαστή έκφραση αγάπης, που έμεινε βαθιά χαραγμένη μέσα μου. Σχεδόν όλες οι χώρες έχουν την εθνική 68

τους σούπα. Κοτόσουπα, σούπα Γουόν-Τον, σούπα Μίζο, Μενούντο, Κρεμμυδόσουπα, είναι ορισμένες απ' αυτές που μου 'ρχονται στο μυαλό. Όλοι έχουμε αναμνήσεις από την παιδική μας ηλικία, που αρνούνται να σβήσουν και μας φέρνουν αδιάκοπα στη μνήμη στιγμές από το παρελθόν. Μια απ' αυτές, ήταν για μένα η μυρωδιά που έβγαινε από την κατσαρόλα με τη σούπα. Τη βλέπω ακόμη πάνω στη φωτιά, σ' όλη τη γυαλιστερή της μεγαλοπρέπεια, με το περιεχόμενό της να σιγοβράζει και τον ατμό να βγαίνει από μέσα, σαν από αδρανές ηφαίστειο. Όταν γύριζα από το σχολείο, η μυρωδιά έφτανε ως εμένα από το δρόμο κιόλας κι όταν έφτανα στη βεράντα της αυλής, ήταν πια συναρπαστική. Είτε η μαμά στεκόταν από πάνω της, ανακατεύοντας με μια μακριά ξύλινη κουτάλα είτε βρισκόταν μακριά, ήξερα ότι είχα γυρίσει σπίτι. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει συνταγή για τη σούπα μινεστρόνε. Θυμάμαι ότι όλα άρχιζαν με λίγο νερό και μερικά ξεψαχνισμένα κόκαλα, τα οποία η μαμά έπαιρνε, συνήθως, τσάμπα από το χασάπη. (Αργότερα άρχισε να τα χρεώνει μερικές δεκάρες κι αυτό η μητέρα το χαρακτήριζε εκμετάλλευση). Όταν τα κόκαλα είχαν βράσει, πρόσθετε τα λαχανικά· κρεμμύδια, ντομάτες, λάχανο, καρότα, φασολάκια, αρακά, σκόρδο (φυ-σι-κά!) και ζυμαρικά διαφόρων σχημάτων και μεγεθών. Πάντα υποψιαζόμουν, όπως και με καθετί που μαγείρευε η μαμά, ότι πρόσθετε κάποιο ειδικό, κρυφό υλικό. Στην περίπτωση αυτή, είχα παρατηρήσει πως, όταν η σούπα άρχιζε να χάνει το άρωμά της ή γινόταν πολύ πηχτή, έρι69

χνε μέσα μια γερή δόση κρασί, ανακάτευε και την άφηνε να σιγοβράζει. Υπάρχουν πολλά πράγματα που με συνδέουν με το παρελθόν, αλλά πολύ λίγα έχουν διαρκέσει τόσο πολύ, όσο η σούπα της μαμάς. Για την οικογένειά μου, η σούπα αυτή ήταν ένας οικονομικός δείκτης, πιο ακριβής κι από το χρηματιστήριο της Γουώλ Στρητ. Μπορούσαμε πάντα να κρίνουμε την οικονομική μας κατάσταση από το περιεχόμενό της. Αν ήταν αρκετά πλούσια, σήμαινε ότι τα πράγματα πήγαιναν καλά στην οικογένεια, ενώ μια φτωχή σε περιεχόμενο σούπα, πρόδινε την εποχή των ισχνών αγελάδων που περνούσαμε. Άσχετα με την αφθονία του φαγητού που σερβίραμε στο σπίτι, τίποτα δεν πετιόταν. Όλα κατέληγαν στην κατσαρόλα της σούπας. Η σούπα μινεστρόνε ήταν φάρμακο. Εξυπηρετούσε τόσο τις σωματικές, όσο και τις διανοητικές μας ανάγκες. Οποιαδήποτε ώρα της ημέρας ή της νύχτας, όποιο μέλος της οικογένειας γύριζε σπίτι, έπρεπε να σερβιριστεί τη σούπα του. Όταν ο πατέρας αργούσε να επιστρέψει απ' τη δουλειά —κι η δουλειά του σαν γκαρσόνι τον κρατούσε συχνά έξω ως αργά— η μητέρα σηκωνόταν από το κρεβάτι, με τη μπαμπακερή ρόμπα και τα μακριά καστανά μαλλιά της να πέφτουν κυματιστά στους ώμους της και καθόταν μαζί του να φάνε τη σούπα τους. Εκείνη, περισσότερο τον άκουγε, όσο αυτός έτρωγε και της μιλούσε για την κούραση και τις δυσκολίες ή τη χαρά και τις επιτυχίες της ημέρας. Αν χτυπούσαμε, το φάρμακο της μαμάς ήταν πάντα ένα λευκοπλάστ, μια γάζα κι ένα πιάτο σούπα. Θεράπευε τα κρυολογήμα70

τα, τον πυρετό, τους πονοκέφαλους, τη δυσπεψία, τις καρδιακές προσβολές, τις ερωτικές απογοητεύσεις και τη μοναξιά. Πολύ συχνά, ένα πιάτο μινεστρόνε σερβιριζόταν για να μας συμφιλιώσει και να μας συνενώσει, με ζεστασιά και χαρά. Ήταν κάτι σαν θεία μετάληψη. Όταν είχαμε επισκέπτες, ακόμη και ξένους, γρήγορα θα βρισκόμασταν μαζεμένοι γύρω απ' το τραπέζι της κουζίνας, κουβεντιάζοντας πάνω από ένα πιάτο αχνιστή σούπα. Αντικαθιστούσε, πολλές φορές, το πρωινό, το γρήγορο μεσημεριανό ή το «χωνευτικό» γύρω στα μεσάνυχτα. Ήταν, επίσης, καμιά φορά, ένδειξη ότι κάποιος είχε ανάγκη να κουβεντιάσει. Η μητέρα πέθανε εδώ και δέκα χρόνια περίπου· έξη χρόνια πριν απ' τον πατέρα. Από τότε, το σπίτι ποτέ πια δεν ήταν ίδιο. Κάποιος έσβησε τη φωτιά κάτω απ' την κατσαρόλα με τη σούπα μινεστρόνε, την άλλη μέρα της κηδείας, κι από τότε, μια ολόκληρη εποχή έσβησε μαζί με τη φλόγα. Σίγουρα, ορισμένα μέλη της οικογένειάς μας, εξακολουθούν να φτιάχνουν, πότε-πότε, σούπα μινεστρόνε. Τη φτιάχνουν σε μικρότερες ποσότητες τώρα και μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Η αδιάκοπη ζεστασιά κι η σιγουριά, που μαζί της πλημμύριζε το σπίτι, έχει κατά κάποιον τρόπο λείψει. Τα μικρότερα παιδιά, μάλιστα, λένε ότι κάνει το σπίτι να βρωμάει, ότι τρώγοντάς την παχαίνουν ή ότι την έχουν βαρεθεί. Υπάρχουν πολύ λίγα πράγματα, στα οποία μπορεί κανείς να βασίζεται, στην εποχή μας. Χρειαζόμαστε πιο πολλές κατσαρόλες με σούπα μινεστρόνε, σ' όλο τον κόσμο. Νοσταλγώ τη σιγουριά, το 71

άρωμα και τη γεύση της. Είμαι βέβαιος ότι υπάρχουν ακόμη τέτοιες σούπες, που βράζουν σε σπίτια, σ' ολόκληρο τον κόσμο. Μακάρι να βράζουν για πολύ!

Πάντα βομβαρδιζόμουν με θεωρίες, που υποστήριζαν ότι πρέπει να κάνουμε δίαιτα, ότι αν δεν κάνουμε θα προσβληθούμε από πλήθος αρρώστιες και παθήσεις ή, το χειρότερο, θα πεθάνουμε πριν την ώρα μας. Ακόμη, μας λένε ότι οι αδύνατοι άνθρωποι είναι όμορφοι, ότι έχουμε καλύτερη εμφάνιση, όταν διαθέτουμε λεπτή, κομψή γραμμή. Πρόσφατα παρακολούθησα μια επίδειξη μόδας, που διοργανώθηκε για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Τα μανεκέν έμοιαζαν σαν να είχαν ανάγκη λίγης από τη φιλανθρωπία μας. Εκτός από τα υπέροχα πρόσωπά τους, έμοιαζαν περισσότερο με σκιάχτρα, στα οποία είχαν φορέσει προσεχτικά τα φουστάνια, για να κρύψουν το χάλι τους. Δεν είμαι κατά της δίαιτας και προσέχω πολύ την υγεία μου. Μ' αρέσουν το γιαούρτι, τα φρέσκα φασολάκια, τα δημητριακά και άλλες υγιεινές τροφές. Αλλά αγανακτώ, όταν οι άλλοι με αντιμετωπίζουν σαν λαίμαργο, αποφασισμένο ν' αυτοκτονήσει, κάθε φορά που τρώω. «Μην τρως άλλο!», «Μη φας τούρτα, έχει πολλή ζάχαρη!», «Θυμήσου τη χοληστερίνη!» κι άλλα παρόμοια. Έχουμε, λοιπόν, όλοι αποφασίσει να μοιάσουμε στη Τζέην Φόντα; Μ' αρέσει το στυλ Φόντα, αλλά σπάνια οι άνθρωποι κάθονται να σκεφτούν, ότι η κυρία Φόντα έχει αρμονικό σκελετό. Στάθηκε 72

τυχερή. Όλα τα κόκαλά της είναι στη σωστή τους θέση, σχηματίζοντας μια θαυμάσια γυναικεία κορμοστασιά. Όσο για την κλασική αντρική κορμοστασιά, δείτε τον Πωλ Νιούμαν ή τον Ματ Ντίλον. Τι γίνεται όμως μ' εμάς, που έχουμε πιο φαρδύ, λιγότερο κλασικό σκελετό; Όσο και να τον ταρακουνάμε, να τον περιστρέφουμε και να τον τραβολογάμε, μέχρι να πέσουμε ξεροί απ' την εξάντληση, πάντα θα δείχνουμε σαν να τρώμε έξη μακαρονάδες και ένα ταψί τυρόπιτα στην καθισιά μας. Ξεχνάμε ότι δεν είμαστε όλοι ίδιοι, ότι από πολλές απόψεις διαφέρουμε κι ότι, το σχήμα και ο όγκος του σώματός μας, είναι από τα βασικά στοιχεία των διαφορών μας. Δεν θα ήταν καλύτερα να το αποδεχτούμε και ν' αφήσουμε ο ένας τον άλλον να είναι όπως είναι; Κι όμως, μας συμβουλεύουν συνεχώς να σταματήσουμε να τρώμε, αν θέλουμε να λύσουμε όλα τα συναισθηματικά και σωματικά μας προβλήματα. Έτσι, ψοφάμε της πείνας για μερικές μέρες, χάνουμε μερικά κιλά κι αναπτύσσουμε τέτοια διαβολεμένη όρεξη, ώστε σταματώντας τη δίαιτα καταβροχθίζουμε ότι βρεθεί μπροστά μας. Ύστερα από μια-δυο μέρες, ξαναγυρίζουμε εκεί που αρχίσαμε. Σπάνια αναρωτιόμαστε γιατί κάνουμε δίαιτα. Για ποιον την κάνουμε; Είμαστε αποφασισμένοι να γίνουμε εξώφυλλο στο «Βογκ»; Ζούμε γι' αυτές τις σύντομες στιγμές, που οι φίλοι μας φωνάζουν με θαυμασμό «Πώς αδυνάτισες έτσι!»; Ή μήπως το κάνουμε για τον εαυτό μας, που, τελικά, είναι ο μόνος σοβαρός λόγος; Έχω μια φίλη, που έκανε δίαιτα επί μήνες για ν' αρέσει στον άντρα της ή τουλάχιστον έτσι φανταζόταν. Όμως ο άντρας της πίστευε, ότι έδειχνε πιο όμορφη με τα παραπανίσια κιλά της! 73

Έχω φίλους που τρώνε τον περίδρομο για βδομάδες κι ύστερα καταφεύγουν σε ινστιτούτα αδυνατίσματος, ξοδεύοντας δυο χιλιάδες δολάρια τη βδομάδα, για να χάσουν τα κιλά που πήραν. Κάνουν, τάχα, πως απολαμβάνουν μαρουλοσαλάτες, γαρνιρισμένες με λίγο άνιθο και ραπανάκια και ένα καχεκτικό μπιφτέκι με μανιτάρια. Στο μεταξύ, ονειρεύονται τούρτες μ' ελβετική σοκολάτα κι άλλες λιχουδιές. Μα συνεχίζουν το μαρτύριό τους. Ξεχνούν ότι δεν υπάρχει νόμος, που ν' απαγορεύει σε μια υγιή γυναίκα να 'ναι πάνω από εξήντα κιλά ή σ' έναν υγιή άντρα πάνω από ογδόντα. Δεν μπορώ να καταλάβω, πώς ορισμένοι άνθρωποι καταναλώνουν φαγητό, αρκετό να θρέψει ένα βόδι κι ούτε που το δείχνουν, ενώ άλλοι, κοιτάζοντας και μόνο μια βιτρίνα ζαχαροπλαστείου, παίρνουν δυο κιλά. Ξέρω ότι πρέπει να φροντίζω το σώμα μου. Θέλω να είναι ο χώρος διαμονής ενός υγιούς, παραγωγικού ατόμου. Μ' αρέσει η ζωή. Αρνούμαι, όμως, να παραιτηθώ από την απόλαυση του φαγητού και τη λαμπρότητα ενός πολύωρου ευχάριστου δείπνου, μ' ανθρώπους που αγαπώ. Δεν έχω αντίρρηση να κάνουν οι άλλοι δίαιτα, αν ξέρουν για ποιο λόγο την κάνουν, εφόσον δεν με ζαλίζουν με κηρύγματα ενάντια στο φαγητό. Σε τελευταία ανάλυση, έχει πολύ λίγη σημασία, αν φεύγουμε απ' αυτόν τον κόσμο με 60 ή 80 κιλά βάρος.

Είναι δύσκολο να σβήσεις από μέσα σου οδυνηρές μνήμες προκαταλήψεων. Ήμουν ένας από τους λίγους Ιταλοαμερικάνους 74

πρώτης γενιάς, στο δημοτικό σχολείο. Με στόλιζαν, φυσικά, μ' ένα σωρό προσβλητικά παρατσούκλια, με κατηγορούσαν ότι ανήκω στη Μαφία κι ότι ήμουν μέλος κάποιας αναρχικής ομάδας, που είχε επιβιώσει από την εποχή των Σάκο και Βαντσέτι. Όλ' αυτά, όπως μου έλεγε ο πατέρας μου, ήταν συνηθισμένες ανόητες προκαταλήψεις, απληροφόρητων και αναίσθητων ανθρώπων. Ακόμη, με κατηγορούσαν ότι μύριζα πάντα σκόρδο. Αυτό, είμαι σίγουρος πως ήταν αλήθεια. Ανατράφηκε με «Άλλιουμ σατίβουμ» (κοινώς σκόρδο). Η αποφασιστική μαμά μου, μου έδενε στο λαιμό μια σκελίδα σκόρδο κάθε πρωί, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες μου. —Μαμά, βρωμάει! Οι Αμερικάνοι δεν κρεμούν σκόρδο στο λαιμό τους! —Έχεις δίκιο, απαντούσε η μητέρα μου με τη σταράτη λογική της. Αλλά οι Αμερικάνοι παθαίνουν γρίπη κάθε χρόνο, ενώ εσύ δεν αρρώστησες ποτέ. Γι' αυτό, πάψε! Φυσικά, η μητέρα είχε δίκιο. Κανένας δεν τολμούσε να με πλησιάσει τόσο κοντά, ώστε να μου μεταδώσει μικρόβια. Όταν γύριζα απ' το σχολείο, δεν με περίμενε κέικ με σοκολάτα ή μηλόπιτα. Έπαιρνα μια τεράστια φέτα ιταλικό ψωμί, που είχε τριφτεί γενναιόδωρα με πολλές σκελίδες σκόρδο κι ύστερα είχε αλοιφθεί με βούτυρο. Μ' άρεσε πολύ κι ακόμη μ' αρέσει. Υπάρχουν πλήθος μικρά θαύματα στον κόσμο· θαύματα που πρέπει να εξυμνούμε. Το σκόρδο είναι απ' αυτά που αξίζουν πε75

ρισσότερο τον έπαινό μας. Μπορεί να το φας ολόκληρο, ψιλοκομμένο, σε φέτες ή τριμμένο στη σαλάτα. Είναι γεμάτο φυτικές πρωτεΐνες και παρ' όλο που έχει πολλές θερμίδες, έχει σίγουρα λιγότερες από τα λαχανάκια Βρυξελών. Από τα αρχαία χρόνια, το σκόρδο είχε την εκτίμηση των ανθρώπων. Οι Αιγύπτιοι του απόδιναν θεϊκές ιδιότητες. Οι Εβραίοι είχαν καθιερώσει τη χρήση του με Ταλμουδικό νόμο. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι το 'βαζαν σχεδόν σε κάθε φαγητό τους και ενθάρρυναν ιδιαίτερα του αθλητές να το τρώνε, σε τεράστιες ποσότητες, για να δυναμώνουν. Το βρίσκουμε στη μαγειρική σχεδόν όλων των κρατών και συχνά αναφέρεται σαν παγκόσμιο χορταρικό. Κατά καιρούς, το συνιστούσαν σαν αποχρεμπτικό, διουρητικό, αντισηπτικό και για επαλείψεις. Κάποτε το συνιστούσαν σαν φάρμακο για την ηλίαση. Παρ' όλο που οι ιδρυτές τις σύγχρονης ιατρικής, ο Ιπποκράτης κι ο Γαληνός, αναφέρονται με σεβασμό στις ιδιότητες του σκόρδου, μόνο πρόσφατα οι σύγχρονες ιατρικές έρευνες ανακάλυψαν τις άπειρες φαρμακευτικές χρήσεις του. Έχουν ανακαλύψει ότι το σκόρδο έχει εξαιρετικές ιδιότητες, επειδή περιέχει συστατικά, που όταν συμπιεστούν ή λυωθούν, παράγουν «αλλύλη». Η ουσία αυτή δρα σαν αντιβακτηριδικός παράγοντας, που φαίνεται ότι επηρεάζει μόνο τα βλαβερά βακτηρίδια! Οι έρευνες αυτές υποστηρίζουν, επίσης, ότι το σκόρδο κατεβάζει την πίεση του αίματος και τη χοληστερίνη, ενώ αποτελεί βοήθημα κατά των κρυολογημάτων, της διάρροιας, της χαμηλής πηκτικότητας του αίματος και των ρευματισμών. Απορώ πώς η μητέρα μου, που δεν είχε ιδέα για την «αλλύλη» και τις ιδιότητές της, ήξερε όλες τις ιδιότη76

τες του σκόρδου από ένστικτο; Δεν μ' ενδιαφέρει ιδιαίτερα, αν οι παραπάνω έρευνες αποδειχτούν σωστές ή όχι. Μ' αρέσει το σκόρδο! Δεν σωτάρω τίποτα χωρίς μπόλικο σκόρδο, τσιγαρισμένο σε λάδι ή βούτυρο. Το ψητό αρνί είναι υπέροχο, χωρίς κανένα άλλο καρίκευμα, παρά μόνο σκόρδο και δεντρολίβανο, χωμένα στη σάρκα κατά διαστήματα. Οι σαλάτες νοστιμίζουν με λίγο τριμμένο σκόρδο. Υπάρχει ακόμη μια θαυμάσια συνταγή για κοτόπουλο, που χρειάζεται σαράντα σκελίδες σκόρδο. Καταπληκτικό φαγητό! Μη διστάζετε. Δοκιμάστε τη. Θα σας αρέσει πολύ· μην αμφιβάλλετε. Οι σαράντα σκελίδες τοποθετούνται γύρω απ' το κοτόπουλο, στην κατσαρόλα, ακαθάριστες. Αφού ψηθεί το φαγητό, μπορούν ν' αφαιρεθούν και να χρησιμοποιηθούν για τη σάλτσα ή απλά μπορείτε να τις πιπιλίσετε. Η γεύση τους είναι φανταστική. Είναι απίστευτο, πόσο τρυφερό γίνεται το σκόρδο όταν ψηθεί. Οι φίλοι μου πάντα απορούν, πώς ένας φανατικός υποστηρικτής της συντροφικότητας, σαν εμένα, προτείνει κάτι τόσο αντικοινωνικό, όπως το σκόρδο. Ηρεμείστε! Από τη στιγμή που θα το φάτε, το σκόρδο γίνεται μια θαυμάσια ενοποιητική δύναμη. Οι άνθρωποι συνευρίσκονται κάτω από ένα είδος αυτοσυντήρησης και μένουν μαζί. Φυσικά, δέχομαι το γεγονός ότι υπάρχουν κι αυτοί, που όταν μυρίσουν σκόρδο από εκατό μέτρα μακριά, γίνονται κατάχλωμοι και απομακρύνονται όσο γρήγορα το επιτρέπουν οι καλοί τρόποι. Δεν πειράζει. Εγώ προσπάθησα να μοιραστώ με τους άλλους ένα 77

από τα μεγάλα θαύματα της ζωής, πράγμα που είναι ένας από τους κυριότερους σκοπούς της ζωής μου. Αν υπάρχουν κάποιοι που δεν συμφωνούν, γι' αυτούς υπάρχει πάντα το θαύμα του μαϊντανού!

Πριν λίγα χρόνια, μου είπαν ότι θα ζούσα περισσότερο και πιο παραγωγικά, αν έκανα τζόκινγκ τριάμιση χιλιόμετρα την ημέρα, αν δεν ξανάτρωγα κόκκινο κρέας, αν περιοριζόμουν σε τέσσερα αυγά την εβδομάδα, αν σταματούσα να χρησιμοποιώ αλάτι, αν καταργούσα τα οινοπνευματώδη ποτά, αν πρόσεχα τη διατροφή μου, αν έπαιρνα συμπληρωματικές βιταμίνες και φάρμακα για να μειώσω τη χοληστερίνη και την πίεσή μου. Μια που νιώθω μεγάλο σεβασμό για τη ζωή, προσπάθησα να τα εφαρμόσω. Δεν ήταν εύκολο, αλλά έκανα μερικές σημαντικές αλλαγές. Παρ' όλα αυτά, έπαθα μια καρδιακή προσβολή, που μ' ανάγκασε να υποστώ μια εγχείρηση πενταπλού μπάυπας. Ευτυχώς ανάρρωσα. Και πάλι με βεβαίωναν, ότι οι ασκήσεις κι η δίαιτα θα με βοηθούσαν πολύ! Φυσικά, έδειχνα περισσότερο ζήλο μετά την περιπέτειά μου. Άρχισα, μάλιστα, να διαβάζω έρευνες σε ιατρικά περιοδικά και βιβλία. Το αποτέλεσμα ήταν περισσότερη σύγχυση και νέες αγωνίες. Είμαι βέβαιος ότι όλ' αυτά δεν έκαναν καθόλου καλό στην πίεσή μου. Πληροφορήθηκα από μια σειρά άρθρων γραμμένων από υπεύθυνους γιατρούς, ότι έπρεπε, για παράδειγμα, να μειώσω τη χοληστερίνη μου, επειδή έχει άμεση σχέση με τις καρδιακές παθή78

σεις. Αυτή η διαπίστωση, με βεβαίωναν, ήταν αποτέλεσμα μελέτης χιλιάδων καθημερινών περιστατικών. Ύστερα βρέθηκα μπροστά σε μια άλλη σειρά μελετών, οι οποίες έλεγαν ότι υπήρχαν ορισμένες αμφιβολίες, σε ό,τι αφορούσε την ορθότητα αυτών των συμπερασμάτων κι ότι είχαμε πολλά ακόμη να μάθουμε, σχετικά με το πρόβλημα της χοληστερίνης. Είχα, τελικά, πειστεί ότι θα 'πρεπε να ξεχάσω το αλάτι για πάντα· ότι το αλάτι είναι δηλητήριο για μερικούς ανθρώπους. Τελικά, δεν έβαζα πια αλάτι στο σπίτι μου. Εξαφάνισα ακόμη και τις αλατιέρες. Όμως, είμαι σίγουρος, ότι ανήκω στην κατηγορία των ανθρώπων, που αποκαλείται ευαίσθητη στο αλάτι. Μου είπαν ότι, στους περισσότερους ανθρώπους, μια μέτρια κατανάλωση αλατιού δεν δημιουργεί κανένα πρόβλημα κι ότι, στην πραγματικότητα, η έλλειψη αλατιού μπορεί να είναι βλαβερή. Οι ασκήσεις έγιναν ένα ακόμη πρόβλημα. Η βιβλιογραφία είναι γεμάτη από άρθρα και μαρτυρίες, που εξυμνούν τις αρετές του τζόκινγκ, του αερόμπικ κτλ και την συμβολή τους στην πρόληψη των καρδιακών παθήσεων. Από την άλλη μεριά, με κατακλύζουν με αποδείξεις και στοιχεία, που με προειδοποιούν ότι πρέπει να προχωρήσω με μεγάλη προσοχή στον τομέα των ασκήσεων. Το τζόκινγκ, μου είπαν, μπορεί να προκαλέσει υπερκόπωση στους αστραγάλους, την πλάτη και την καρδιά μου. Κατά τον ίδιο τρόπο, είχα πεισθεί επί χρόνια, ότι πίνοντας οινοπνευματώδη ήταν ο πιο σίγουρος τρόπος αυτοκτονίας κι ότι έπρεπε να τα αποφεύγω οπωσδήποτε. Τώρα διαβάζω ότι, ένα ποτήρι κρασί ή ένα κοκταίηλ κάθε βράδυ, μπορεί να είναι ένα θετι79

κό συμπλήρωμα στη διατροφή ενός καρδιοπαθούς. Έχω παραιτηθεί, εδώ και πολύ καιρό, από την κατανάλωση κόκκινου κρέατος. Μια μεγάλη χυμώδης μπριζόλα, είναι πια ανάμνηση για μένα. Προσπάθησα να κάνω το ίδιο και μ' άλλες λιπαρές τροφές και να στραφώ στη διατροφή με φρέσκα λαχανικά, ξηρούς καρπούς κι όσπρια. Τώρα, με προειδοποιούν ότι όλ' αυτά δεν μου προσφέρουν τις απαραίτητες θρεπτικές ουσίες. Μου είπαν ακόμη, ορισμένοι κρεατοφάγοι, ότι τα περισσότερα λαχανικά ραντίζονται με δηλητηριώδη φυτοφάρμακα και ότι, ακόμη κι αν δεν ραντίζονται, μερικά φυτά με τα χρόνια αναπτύσσουν φυσικές τοξίνες που είναι καρκινογόνες! (Προσθέτουν κι άλλα επίθετα, που θα σας έκαναν να εγκαταλείψετε τα λαχανικά για πάντα). Όλ' αυτά δεν είναι παίξε - γέλασε! Και, παρ' όλο που τα περισσότερα δεν τα καταλαβαίνει το φτωχό μου μυαλό, είναι αρκετά για να με κάνουν να τρομάζω με την παραμικρή μπουκιά που βάζω στο στόμα μου. Όλοι έχουμε ακούσει, ότι το νερό κι ο αέρας που αναπνέουμε μολύνονται όλο και περισσότερο. Ακόμη κι η καθαρή βροχή που μας ξεπλένει, είναι γεμάτη οξέα, λένε. Λοιπόν τι θα κάνουμε; Πού θα βασιστούμε; Ποιον θα πιστέψουμε; Δεν μπορώ να πάψω να τρώω, να πίνω, ν' ανασαίνω. Όλ' αυτά είναι αρκετά για να μπερδέψουν και ν' απογοητεύσουν όποιον τα σκεφτεί για πολύ. Καλοί φίλοι με συμβουλεύουν ότι ο καλύτερος τρόπος για ν' απαλλαγώ απ' όλ' αυτά, είναι να σταματήσω να διαβάζω ιατρικά βιβλία κι αντί γι' αυτά να διαβάζω Άγκαθα Κρίστι. Είναι πολύ κα80

λύτερο απ' το να εξετάζω προσεχτικά το πιάτο μου σε κάθε γεύμα και ν' αναρωτιέμαι τι είδους χημικά συστατικά και κρυφές τοξίνες παραμονεύουν κάτω απ' την επιφάνεια, έτοιμες να με ξεκάνουν. Ποτέ μου δεν πίστευα ότι «η άγνοια είναι ευλογία», αλλά θα έκανα ευχαρίστως μια εξαίρεση στην περίπτωση αυτή. Η μητέρα μου ήταν πολύ σοφή γυναίκα. Πάντα έλεγε: «Να τα απολαμβάνεις όλα, αλλά σε μικρές δόσεις». Έζησε ως τα 82 της. Όχι κι άσχημα, για μια γυναίκα με υψηλή πίεση κι αστρονομικά επίπεδα χοληστερίνης. Μήπως η μαμά είχε πάλι δίκιο;

Δεν έχει τύχει να δω κήπο χωρίς κολοκυθιές. Έχω δει κήπους χωρίς μελιτζάνες, καρότα, ακόμη και ντομάτες, αλλά ποτέ χωρίς κολοκυθάκια. Ίσως αυτό συμβαίνει, επειδή μεγαλώνουν πολύ εύκολα κι είναι πολύ αποδοτικά. Παράγουν πάρα πολλά με πολύ λίγη προσπάθεια. Οι περισσότεροι μπερδεύουν τα κολοκυθάκια με τις καλοκαιρινές καλοκύθες. Τα θεωρούν ένα είδος αγγουριού. Αλλά, αυτοί που έζησαν κάτω από την επιρροή της εξουσίας τους, ξέρουν καλύτερα. Ο πατέρας μου ήταν ειδικός στην καλλιέργειά τους. Τα φύτευε κάθε χρόνο. Η παραγωγή του ήταν αξιοσημείωτη. Μπορούσες να βασιστείς σ' αυτήν. Ένα άλλο πράγμα που μπορούσες να υπολογίζεις, ήταν ότι, προς μεγάλη θλίψη της μητέρας, όλα τα κολοκυθάκια θα ωρίμαζαν ταυτόχρονα. Ούτε η μητέρα, ούτε ο πατέρας 81

ήταν απ' τους ανθρώπους που σπαταλούσαν οτιδήποτε. Ο πατέρας, συνήθως μάζευε τα κολοκυθάκια κάθε μέρα, ακριβώς όταν έφταναν στο μήκος της παλάμης του κι η περίμετρός τους γινόταν όση μιας λεπτής μπανάνας. Τότε ήταν πιο τρυφερά και νόστιμα. Το πρόβλημα ήταν πάντα η κατανάλωση μιας τόσο μεγάλης συγκομιδής, πριν χαλάσει. Η μαμά τα 'βραζε, τα τηγάνιζε, τα 'βαζε στην κατάψυξη, τα 'κανε πουρέ, τα 'κοβε ωμά στη σαλάτα, έφτιαχνε φαγητά, ακόμα και τουρσί, αλλά κατά κανέναν τρόπο δεν μπορούσε να καταναλώσει όλα τα κολοκυθάκια, που συσσωρεύονταν καθημερινά στον πάγκο της κουζίνας της. Φυσικά, η μεγαλύτερη χαρά του πατέρα ήταν να μοιράζεται ό,τι είχε με τους άλλους. Τον θυμάμαι ακόμη να βάζει τα τρυφερά κολοκυθάκια σε μικρές σακούλες. Πάντα διάλεγε να προσφέρει τα καλύτερα. (Στο κάτω-κάτω, δεν μπορείς να προσφέρεις στραπατσαρισμένα κολοκυθάκια!). Ύστερα, τα πήγαινε στη γειτονιά. Προσπαθούσαμε να τον πείσουμε ότι υπήρχαν, ίσως, γείτονες, που δεν τους άρεσαν τα κολοκυθάκια. «Είσαστε τρελοί;», έλεγε. «Σ' όλους αρέσουν τα κολοκυθάκια!». Και ξεκινούσε, χτυπούσε πόρτες και πρόσφερε τα πολύτιμα δώρα του. Οι γείτονες έδειχναν ευχαριστημένοι, αλλά ήμουν εγώ που αντιμετώπιζα τα παιδιά της γειτονιάς. Με στρίμωχναν, καθώς γυρίζαμε απ' το σχολείο και μ' απειλούσαν: «Θα σε σκοτώσουμε, αν ο πατέρας σου δεν πάψει να μας φέρνει αυτά τα πράσινα πράγματα». Η μητέρα, στο μεταξύ, ήταν υπεραπασχολημένη δίνοντας συνταγές στις γειτόνισσες.

82

«Γίνονται πολύ ωραία βραστά και σερβίρονται με λίγο βούτυρο και σκόρδο. Αλλά μην τα παραβράσετε· ίσα που να τρυπιούνται με το πηρούνι». «Μπορείτε να τα βουτήξετε σε κουρκούτι από αυγό κι αλεύρι και να τα τηγανίσετε μέχρι να ξεροψηθούν». «Κάντε τα πουρέ με πατάτες και λίγα καρύδια και ψήστε τα». «Κόψτε τα σε φέτες και σερβίρετέ τα ωμά, σε μια σαλάτα». «Μπορείτε να τα κάνετε γεμιστά, με κιμά, ρύζι κι άλλα μπαχαρικά». (Κι όλ' αυτά, σημειώστε, πριν η Υγιεινή Διατροφή καταστήσει τα κολοκύθια ένα «πολύ in» λαχανικό). Φυσικά, τα παιδιά της γειτονιάς, θα πρόσθεταν τη δική τους ιδέα για συνταγές: «Πετάξτε τα στον τενεκέ των σκουπιδιών!». Είναι εκπληκτικό, πόσες συζητήσεις κι αντιδικίες μπορούν να προκύψουν από ένα απλό λαχανικό. Όταν τέλειωνε το καλοκαίρι, νομίζαμε ότι είχαμε ξεμπερδέψει με τ' απαίσια κολοκυθάκια. Αλλά πού! Η μητέρα είχε γεμίσει τον καταψύκτη κι όσα δεν ήταν κατεψυγμένα είχαν γίνει τουρσί. Δεν θυμάμαι γεύμα, που να μην υπήρχαν κολοκυθάκια. Η αδελφή μου, η Λη, τους είχε δώσει παρατσούκλια, που όμως δεν τολμού83

σε να επαναλάβει μπροστά στη μητέρα και τον πατέρα. Ωστόσο, όταν τα ψιθύριζε την ώρα του φαγητού, πνιγόμασταν στα γέλια. Ναι, τα κολοκυθάκια ασκούν πραγματική εξουσία. Είναι ό,τι πρέπει για όσους καλλιεργούν λαχανόκηπους και τους αρέσει να τα τρώνε και να τα μοιράζονται με γείτονες. Το ξέρετε πως όταν το φυτό μεγαλώσει, βγάζει ένα πανέμορφο κίτρινο λουλούδι, που μοιάζει με τον κρίνο; Αφού απολαύσετε την ομορφιά τους για μερικές μέρες κι ενώ ακόμη είναι φρέσκα, μπορείτε να φτιάξετε μια άλλη λιχουδιά. Το μόνο που έχετε να κάνετε, είναι να κόψετε τα μαραμένα λουλουδάκια και να τα τηγανίσετε ελαφρά με λάδι. Είναι μια σπάνια νοστιμιά. Μερικοί μπορεί να σκεφτούν ότι είμαι λίγο τρελός, έτσι που απομονώνω και εκθειάζω ένα απλό λαχανικό, αλλά ας το παραδεχτούμε· κάτι τόσο μοναδικό αξίζει λίγους επαίνους. Ας μεγαλώνουν κι ας σερβίρονται! Η Αμερική άρχισε πρόσφατα μια ερωτική σχέση με το κρασί. Είμαι ευχαριστημένος. Ποτέ πριν, τόσο πολλοί άνθρωποι, δεν εγκατέλειψαν το Μαρτίνι και τ' άλλα κοκταίηλ, για ένα δροσιστικό ποτήρι κρασί. Μυήθηκα στη μαγεία του κρασιού από πολύ νεαρή ηλικία, πριν ακόμα μάθω να διαβάζω και να γράφω. Ο πατέρας πάντα έφτιαχνε δικό του κρασί κι όλοι γευόμασταν μικρές γουλιές από τα βελούδινα κόκκινα και τα μεθυστικά άσπρα κρασιά, όταν γιορτάζαμε κάποια γενέθλια, σε πάρτυ, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και άλλες γιορτινές ευκαιρίες. 84

Φυσικά, πολλοί γείτονες ξαφνιάζονταν, επειδή μας έδιναν οινοπνευματώδη σε τόσο μικρή ηλικία. Ήταν σίγουροι ότι θα είχε επιπτώσεις στην ανάπτυξή μας, τις διανοητικές μας λειτουργίες ή ότι θα γινόμασταν αλκοολικοί. Οι γονείς μας δεν μπορούσαν να καταλάβουν την αγωνία τους. Στο κάτω-κάτω, το κρασί έπαιξε κύριο ρόλο στο θαύμα της Κανά, χρησιμοποιήθηκε στο Μυστικό Δείπνο και προσφέρεται στη θεία κοινωνία. Η μητέρα το συνιστούσε σαν φάρμακο. Ήταν σίγουρη για τις θεραπευτικές του ιδιότητες στην αναιμία, τα προβλήματα του συκωτιού, τις παθήσεις των νεφρών και τον καθαρισμό του αίματος. Φυσικά, τόνιζε πάντα ότι δεν έπρεπε να γίνεται κατάχρηση. Όλοι μας αναπτυχθήκαμε κανονικά και κανένας από μας δεν είναι αλκοολικός. Η ιεροτελεστία τής παρασκευής του κρασιού ήταν μια απ' τις γιορτές της χρονιάς. Προγραμματιζόταν μήνες πριν. Τα σταφύλια έφταναν, ύστερα από παραγγελία, μ' ένα φορτηγό και κουβαλούσαμε τα καφάσια ως το γκαράζ, όπου βρίσκονταν όλα τα απαραίτητα για το πάτημα και το στύψιμο. Όλοι οι άντρες της οικογένειας ανασκουμπώνονταν κι άρχιζαν το έργο της επεξεργασίας των σταφυλιών. Εγώ ήμουν ο μικρότερος κι έτσι ήμουν αυτός που έβαζαν, αφού έπλενα καλά τα πόδια μου, ξυπόλυτο στο βαρέλι, για να πατήσω καλά-καλά και απ' όλες τις πλευρές τα σταφύλια. Στο μεταξύ, οι γυναίκες, με χαρές και γέλια, μαγείρευαν ραβιόλια κι άλλες νοστιμιές, για το βραδινό φαγητό. Τι ξεχωριστή βραδιά! Καθόμασταν στο τραπέζι πολύ αργότερα από τη συνηθισμένη ώρα, με διαβολεμένη όρεξη και καταβροχθίζαμε το δείπνο με πάθος. Κι όλ' αυτά συνοδεύονταν από πλήθος χαρούμενες κουβέντες και 85

ασταμάτητα γέλια. Ο πατέρας ποτέ δεν αντιμετώπιζε το κρασί επιπόλαια. Θεωρούσε καθήκον του να μας διδάξει όλους, πώς να το εκτιμούμε αληθινά. Ποτέ μην καταπίνεις μονορούφι το κρασί, όπως κάνεις με το νερό, αλλά να το ρουφάς γουλιά-γουλιά. Ποτέ μην ξεχυλίζεις το ποτήρι τού κρασιού, αλλά να σερβίρεις προσεχτικά, δίχως να το χύνεις έξω. Μας έδινε πληροφορίες για τις διάφορες ποικιλίες κρασιών και πώς να τα αξιολογούμε από το χρώμα· το σκούρο κόκκινο, το βαθύ κεχριμπαρένιο, το ροζέ. Μας δίδαξε πώς να τα μυρίζουμε (το άρωμα) και πώς να χρησιμοποιούμε το στόμα και τη γλώσσα, για να δοκιμάζουμε και να κρίνουμε κάθε καινούριο κρασί. Μας δίδαξε το λεξιλόγιο που ταίριαζε σ' όλ' αυτά· υψηλή και χαμηλή οξύτητα, ξινισμένο, θαμπό, δυνατό κλπ. Η διδασκαλία αυτή ήταν σαν θρησκευτική τελετή· όχι προσποιητή ή ψεύτικη, αλλά μια απόλυτη ευχαρίστηση, για ένα ακόμη από τα δώρα της ζωής που πρέπει ν' απολαμβάνουμε. Η μόρφωση που πήρα από τον πατέρα σχετικά με τα κρασιά, μου πρόσφερε έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους μου. Όταν πήγαινα στην πρώτη τάξη του Κολεγίου, επισκέφτηκα τη Νέα Υόρκη για πρώτη φορά. Το ταξίδι ήταν ένα δώρο γενεθλίων, από κάποιους πλούσιους φίλους μου. Με πήγαν, σαν μέρος κι αυτό του δώρου, σ' ένα από τα αριστοκρατικά εστιατόρια εκείνης της εποχής. Το όνομά του δεν το αναφέρω, για ευνόητους λόγους. Οι φίλοι μου, μου ζήτησαν να διαλέξω το κρασί. Στον κατάλογο είδα ένα ιταλικό κρασί, το οποίο ο πατέρας ανέφερε συχνά με θαυμασμό, σαν ένα από τα πιο αγαπημένα του. Παρ' όλο που ήταν ακριβότερο από μερικά άλλα, πείσθηκα να το παραγγείλω. 86

Ο μαιτρ των κρασιών ήταν ένας τύπος που μάλλον σε τρόμαζε, με τα παράσημά του και τ' ασημένιο κουπάκι που κρεμόταν από το λαιμό του. Άνοιξε το μπουκάλι και σερβίρισε λίγο στο ποτήρι μου. Αν κι ο πατέρας βρισκόταν 3000 μίλια μακριά, άκουσα εκείνη τη στιγμή τις οδηγίες του. Τις ακολούθησα προσεχτικά βήμα προς βήμα. Απόμεινα βουβός. Ήταν δυνατό; Ήταν δυνατόν, αυτό το κρασί να' ναι ξινισμένο; Οι φίλοι μου με κοίταζαν με τρόμο! Άκουγα τον πατέρα να λέει: «Τι αξία έχουν όλ' αυτά τα χρόνια εκπαίδευσης, αν δεν μιλήσεις τώρα;». «Είναι ξινισμένο», τραύλισα. «Ξινισμένο;», διαμαρτυρήθηκε ο μαιτρ. «Έχουμε μια από τις σπουδαιότερες κάβες κρασιών στον κόσμο. Δεν έχουμε ξινισμένα κρασιά!». Και τότε άκουσα τον εαυτό μου να λέει, «Κι όμως είναι...». Είδα τους φίλους μου να μαζεύονται, καθώς ο μαιτρ δοκίμαζε το κρασί. Μπορούσα ν' ακούσω την καρδιά μου να χτυπά άγρια κι αναρωτιόμουν αν την άκουγαν κι όλοι οι άλλοι μέσα στην αίθουσα. Αλλά η αγωνία μου δεν κράτησε πολύ. Άκουσα τον μαιτρ να ψελίζει, «Συγνώμη κύριε. Είναι ξινισμένο. Έχετε δίκιο. Λυπάμαι πολύ». Θρίαμβος! Ξέρω ότι υπάρχουν άνθρωποι, που, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, δεν θέλουν ή δεν σκοπεύουν ν' αγγίξουν οποιοδήποτε οινοπνευματώδες. Τους θαυμάζω αφάνταστα που μένουν πιστοί στην επιλογή τους. Όσο για μένα, ένα ποτήρι κρασί μ' ένα καλό δείπνο, θ' ανοίγουν πάντα μια αποθήκη από ευχάριστες αναμνήσεις και θα είναι μια ευκαιρία γιορτής.

87

Μας είχαν κάνει να πιστέψουμε ότι ο Μάρκο Πόλο έφερε τα ζυμαρικά από την Κίνα. Δε μπορώ να σας πω, πόσες φορές ενοχλήθηκα από ψευδο-ιστορικούς, οι οποίοι αντιμετώπιζαν περιφρονητικά την περηφάνια μου για τα ιταλικά μακαρόνια, βεβαιώνοντάς με ότι η καταγωγή τους δεν ήταν καθόλου ιταλική! Κατά κάποιον τρόπο, δεν ταίριαζε το εθνικό φαγητό της Ιταλίας, να οφείλει την προέλευσή του στην Κίνα και, βαθιά μέσα μου, πάντα ένιωθα ότι δεν μπορούσε να είναι έτσι. Μπορείτε να φανταστείτε, λοιπόν, τον ενθουσιασμό μου, όταν έμαθα πρόσφατα, πως όσοι υποστήριζαν αυτή την άποψη είχαν άδικο. Ο Μάρκο Πόλο ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι έφερε τα μακαρόνια από την Κίνα, ενώ οι ιστορικοί ανακάλυψαν, ότι οι Ιταλοί έβραζαν σιμιγδάλι σε νερό, σαν βασική τους τροφή, ήδη από το 27 πΧ. Ίσως ν' αναρωτιέστε, για ποιο λόγο μ' απασχόλησε τόσο πολύ η καταγωγή των ζυμαρικών. Ε, λοιπόν, είμαι πολύ περήφανος για την Ιταλική καταγωγή μου. Τα ζυμαρικά αποτελούσαν πάντα ένα σημαντικό μέρος της ζωής μου. Είναι κάτι που σημαίνει πάρα πολλά για το λαό της Ιταλίας. Τα ζυμαρικά έχουν τόση σημασία στην καθημερινή τους διατροφή, ώστε η ιταλική ομάδα των Ολυμπιακών αγώνων, για καλό και για κακό, τα έφερε μαζί της στο Λος Άντζελες. Και, το σπουδαιότερο, μια πρόσφατη έκθεση της Επιτροπής Γερουσίας των ΗΠΑ, για τη Διατροφή και τις Ανθρώπινες Ανάγκες, συνιστά να προστεθούν τα ζυμαρικά, σαν καθημερινό συμπλήρωμα, στο διαιτολόγιο των Αμερικάνων. Φαίνεται, λοιπόν, ότι είναι απαραίτητο να βάζουμε τα πράγματα στη θέση τους.

88

Βλέπω κιόλας, αυτούς που νοιάζονται για τη σιλουέτα τους, να πισωπατούν με τρόμο. «Ζυμαρικά κάθε μέρα;», θα φωνάξουν. «Οι διαιτολόγοι της κυβέρνησης σίγουρα τρελάθηκαν! Θα γίνουμε μια χώρα μπαλονιών και ιπποποτάμων!». Κι όμως, δεν είναι έτσι. Δεν είναι τα ζυμαρικά που παχαίνουν. Στην πραγματικότητα είναι πολύ υγιεινά. Η διαφορά σε θερμίδες, βρίσκεται ανάμεσα σε μια μακαρονάδα με κρέμα, βούτυρο και τριμμένο τυρί και σε μιαν άλλη, με σκέτη σάλτσα ντομάτας με φρέσκα μυρωδικά από τον κήπο. Υπάρχει τίποτε πιο διεγερτικό, για τον ουρανίσκο και το μάτι, από ένα αχνιστό πιάτο μακαρονάδας, σκεπασμένο από μια σάλτσα Μπολονέζα με μπόλικες ντομάτες; Ή μια Πρίμα-βέρα γαρνιρισμένη με τραγανιστά, φρέσκα χορταρικά; Ή μια Καρμπονάρα με προστσιούτο, βούτυρο και τυρί; Ή μια Πέστο με φρέσκο βασιλικό, σκόρδο, τυρί, κουκουνάρι και λάδι ελιάς; Υπάρχουν, σχεδόν, τόσα είδη ζυμαρικών, όσοι είναι κι οι τρόποι παρασκευής τους. Λεπτά, χοντρά, κύβοι, πεταλουδίτσες, λαζάνια, κριθαράκι, κουσκουσάκι κι άλλα κι άλλα, κάθε μεγέθους και σχήματος. Μόλις πληροφορήθηκα, ότι ο Ιταλός σχεδιαστής Τζουλιάνο του Τορίνο, έφτιαξε ένα καινούριο σχέδιο μανέστρας. Το φαντάζομαι κιόλας στα καταστήματα, από την Πέμπτη Λεωφόρο, ως το Ροντέο Ντράιβ, ανάμεσα στα μοντελάκια του Λουί Βουιτόν και του Υβ Σαιν-Λοράν. Ίσως το επόμενο προτέρημα των ζυμαρικών (η γεύση έρχεται 89

πρώτη), είναι ότι στοιχίζουν φτηνά. Με λίγα δολάρια μπορείς να χορτάσεις μια ντουζίνα ανθρώπους. Κι ακόμη, φτιάχνονται εύκολα. Τα περισσότερα ζυμαρικά μαγειρεύονται μέσα σε 15-20 λεπτά. Με μια πράσινη σαλάτα ή ένα νόστιμο συμπλήρωμα έχεις πανηγύρι. Είμαστε πολύ τυχεροί στις Ηνωμένες Πολιτείες. Καθώς προερχόμαστε από ένα μείγμα πολιτισμών, τα καλύτερα «πιάτα» της διεθνούς μαγειρικής ήταν πάντα προσιτά και στη διάθεσή μας να τ' απολαύσουμε. Από κρέπες, μέχρι κουσκούς και καπνιστή ρέγγα, από αυστριακά σναπς μέχρι κινέζικο ρύζι και ιταλικά ζυμαρικά. Φυσικά, δεν βλάφτει καθόλου ένα τεράστιο χάμπουργκερ, μια γαλοπούλα ψητή ή ένα ροστ-μπιφ με πατάτες, αλλά θα 'ταν κρίμα να περιοριζόμασταν σ' αυτά. Γι' αυτό, βάλτε γρήγορα το νερό να βράσει. Ρίξτε μέσα όποιο ζυμαρικό προτιμάτε. Περιμένετε μέχρι να γίνουν (να μασιούνται, μη τ' αφήνετε ποτέ να λασπώσουν). Πολλοί λένε πως ο καλύτερος τρόπος για να βεβαιωθείς ότι τα μακαρόνια είναι έτοιμα, είναι να πάρεις ένα και να το πετάξεις στον τοίχο. Αν κολλήσει, τότε είν' εντάξει. Ποτέ δεν δοκίμασα αυτήν τη μέθοδο και δεν σας τη συνιστώ. Για το καλό των τοίχων της κουζίνας σας, κάνετε κάτι πιο εύκολο· πάρτε απ' την κατσαρόλα ένα μακαρόνι και δοκιμάστε το. Ύστερα, περιχύστε τη μακαρονάδα με τη σάλτσα που προτιμάτε και πασπαλίστε την με μπόλικο τριμμένο τυρί (Παρμεζάνα ή Ρομάνο, αν μπορείτε, αλλά και το κεφαλοτύρι κι η μυζήθρα είναι κατάλληλα). Σερβίρετε το ποτό της αρεσκείας σας, βάλτε ένα δίσκο στο πικ-απ, ανάψτε τα κεριά και καλή διασκέδαση!

90

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ Η ζωή μου άλλαζε ολοκληρωτικά, ύστερα από την αυτοκτονία, εδώ και πολλά χρόνια, μιας από τις εξυπνότερες και δημιουργικότερες σπουδάστριές μου. Δεν άφησε πίσω της καμιά ένδειξη για το λόγο που την οδήγησε σ' αυτήν την πράξη, κανένα σημείωμα, καμιά εξήγηση. Απ' ό,τι έδειχνε, τα είχε όλα στη ζωή. Ομορφιά, χάρη, μια οικογένεια που την αγαπούσε, ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον. Αλλά, νομίζω ότι, κάπου στην πορεία, πρέπει να 'χε χάσει την ατομική της αξιοπρέπεια. Μόνον όταν συνειδητοποιήσουμε την αξία μας, σαν μοναδικά ανθρώπινα πλάσματα, μπορούμε ν' αποκτήσουμε το αίσθημα της αξιοπρέπειας και του σεβασμού για τη θέση μας στη ζωή. Υπάρχουν πολύ λίγα άτομα που εκπέμπουν αυτό το μήνυμα. Συχνά χάνουμε την ανθρωπιά μας και νιώθουμε ενοχή για τις διαφορές μας από τους άλλους. Έχουμε πειστεί ότι μας λείπει αυτό που έχει σημασία στη ζωή. Ελάχιστοι μας ενθαρρύνουν να δοκιμάσουμε, να διακινδυνεύσουμε. Σπάνια μας μιλούν για την ιδιαιτερότητά μας ή μας προκαλούν να ασχοληθούμε με το θαύμα του εαυτού μας, που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμη.

Πρόσφατα αναρωτιόμουν τι να 'χει απογίνει η περηφάνια; Όχι η περηφάνια με την έννοια της αλαζονίας ή της υπέρμετρης υπεροψίας, αλλά το συναίσθημα του αυτοσεβασμού, των ανώτερων προσδοκιών κι αξιών, σε σχέση με τον εαυτό μας και μια λογική 91

αντίληψη του εσωτερικού κόσμου μας. Κοντά στο γραφείο μου, μένει ένας ηλικιωμένος κύριος. Περπατεί αργά, κουτσαίνει λίγο και τραυλίζει. Ζει σ' ένα μικρό διαμέρισμα, στην περιοχή που, κατά τ' άλλα, είναι βιομηχανικό κέντρο. Καταφέρνει κι επιβιώνει μ' ένα εξευτελιστικά χαμηλό εισόδημα. Ωστόσο, είναι πάντα χαρούμενος κι έτοιμος ν' αφήσει οτιδήποτε κάνει, για λίγη κουβεντούλα μ' έναν γείτονα. Μπορείς να τον δεις, σχεδόν πάντα, με καθαρά ρούχα της δουλειάς, να περιποιείται έναν μικρό κήπο που έχει στήσει μπροστά στο διαμέρισμά του. Με τα χρόνια, έχει δημιουργήσει το πιο νοικοκυρεμένο και πολύχρωμο σημείο της γειτονιάς εκεί, στη βεράντα του. Το 'χει ζωντανέψει με τριαντάφυλλα, αζαλέες, μενεξέδες κι όποιο άλλο εποχιακό λουλούδι μπορείς να φανταστείς. Κάποτε τον ρώτησα γιατί εργάζεται τόσο σκληρά σ' αυτό το κομμάτι γης, που δεν είναι καν δικό του, όταν, μάλιστα, ο σπιτονοικοκύρης του δείχνει να αδιαφορεί. «Ε, λοιπόν», απάντησε «αυτός μπορεί να μην ενδιαφέρεται, αλλά ενδιαφέρομαι εγώ. Ζω εδώ κι αυτό το μέρος είναι η δική μου αντανάκλαση. Αυτός είναι αρκετός λόγος, νομίζω». Το 'χα φανταστεί ότι θα μου 'δινε μια τέτοια απάντηση. Οι ένοικοι των άλλων διαμερισμάτων τον αγαπούσαν πολύ. Το περασμένο καλοκαίρι ήμουν στην Ελβετία. Όποιος την έχει επισκεφθεί, ξέρει ότι αυτή η χώρα έχει μακριά παράδοση εθνικής περηφάνιας. Οι Ελβετοί νοιάζονται πολύ για τη χώρα τους. Αμέτρητες φορές στάθηκα και κοίταζα ανθρώπους όλων των ηλικιών, να σκύβουν και να μαζεύουν κάποιο σκουπίδι απ' το δρόμο ή το 92

πεζοδρόμιο ή να επιπλήττουν άλλους που βρώμιζαν το περιβάλλον. «Εδώ είναι το σπίτι μας», λένε. «Κι αν θέλουμε να παραμείνει όμορφο, πρέπει να διατηρούμε την περηφάνια μας γι' αυτό». Αυτή η νοοτροπία, αντικαθρεφτίζεται στο χρόνο που αφιερώνει κάθε οικογένεια, για να ομορφήνει το περιβάλλον με ανθισμένες γλάστρες στα παράθυρα και διατηρώντας κήπους καθαρούς και φροντισμένους. Κι αυτό το κάνουν για τον εαυτό τους, όχι για να εντυπωσιάσουν τους τουρίστες. Το αποτέλεσμα είναι μια χώρα χάρμα οφθαλμών καθαρή, πολύχρωμη και φροντισμένη. Εδώ, στην Αμερική, κοιτάζω γύρω μου και με πιάνει θλίψη. Βλέπω τοίχους και δημόσια μεταφορικά μέσα, τυλιγμένα στην κάπνα. Βλέπω όμορφα παλιά σπίτια και ολόκληρες γειτονιές, εγκαταλειμμένα στη φθορά και, συχνά, πνιγμένα στ' αγριόχορτα. Τα σκουπίδια συχνά σχηματίζουν σωρούς στους δρόμους και τα πεζοδρόμια, στα δημόσια πάρκα και τους χώρους αναψυχής. Αυτή η αντιμετώπιση δείχνει, ότι καθετί, έξω απ' το σπίτι μας, δεν είναι δική μας ευθύνη. Αυτή είναι η συνηθισμένη σκέψη: «Αφού οι άλλοι δε νιώθουν υπεύθυνοι, γιατί να νιώσω εγώ;». Έτσι, αφήνουμε τους δημόσιους χώρους μας να μεταβληθούν σε σκουπιδότοπους και ζούμε ανάμεσα στα σκουπίδια. Το πιο θλιβερό στην περίπτωση, είναι ότι τα παιδιά, που μεγαλώνουν χωρίς μια αίσθηση περηφάνιας, προσανατολίζονται στο ν' αποδεχτούν κι ύστερα να διαιωνίσουν αυτή την κατάσταση. Κι η ίδια στάση συνεχίζεται: «Τι με νοιάζει; Εγώ θ' ασχοληθώ μ' αυτά;». Ένας φίλος μου, προγραμμάτιζε πρόσφατα ένα πάρτυ γενεθλίων. Πήγε ν' αγοράσει κρασιά και κοίταζε τον κατάλογο με τον προμη93

θευτή του, ο οποίος τον συμβούλευε να γλιτώσει ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, αγοράζοντας φτηνά κρασιά για την περίπτωση. «Οι πιο πολλοί δεν θα καταλάβουν τη διαφορά», του είπε. Αλλά ο φίλος μου απάντησε: «Εγώ, όμως, θα την καταλάβω». Ήθελε να έχει ό,τι καλύτερο μπορούσε γι' αυτή την ιδιαίτερη περίπτωση και να το μοιραστεί με τους φίλους του. Και πλήρωσε τη διαφορά. Πολύ εύκολα χαρακτηρίζουμε αυτό το είδος περηφάνιας σαν βλακεία ή επιδεικτικότητα. Λέμε επιτιμητικά, ότι ένα τέτοιο άτομο είναι υπερβολικά ματαιόδοξο και έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό το άτομο μπορεί να κάνει μια προσπάθεια, που εμείς είμαστε πολύ αδιάφοροι για να την κάνουμε. Είναι πολύ πιο εύκολο να επικρίνεις μια τέτοια συμπεριφορά, παρά ν' ακολουθήσεις το παράδειγμα. Όταν ήμουν μικρός, ήμασταν πολύ φτωχοί. Έπρεπε να φορώ παντελόνια δεύτερο χέρι, συχνά μπαλωμένα και φανερά φθαρμένα. Το σπίτι μας ήταν μια παλιά μονοκατοικία. Ωστόσο, ήμασταν πάντα πεντακάθαροι και τα ρούχα μας προσεχτικά πλυμένα και σιδερωμένα. Το σπίτι μας ήταν πάντα φρεσκοβαμμένο, το γρασίδι πάντα φρεσκοκουρεμένο και καταπράσινο, ενώ τριγύρω υπήρχαν παρτέρια με λουλούδια και βραγιές με λαχανικά. «Δεν έχουμε πολλά», έλεγε η μητέρα μας, «μα είναι δικά μας. Είμαστε περήφανοι γι' αυτά και πρέπει να τα φροντίζουμε». Ένας Θεός ξέρει τι μας περίμενε, αν το ξεχνούσαμε! Έχω ακούσει από διάφορες πηγές, ότι η περηφάνια για τον εαυτό σου δεν είναι καθαυτό αρετή. Μπορεί να 'ναι κι έτσι. Αλλά είμαι 94

βέβαιος, ότι είναι το έμβρυο για πολλές αναγκαίες αρετές. Μακάρι να συνεχίσει να υπάρχει.

Μόλις κάποιος κερδίσει ένα λαχείο, το πρώτο πράγμα που αποφασίζει να κάνει, είναι να σταματήσει να εργάζεται... Για πολλούς από μας, κάτι τέτοιο μοιάζει να είναι η ιδανική κατάσταση. Ελάχιστοι συνειδητοποιούμε πόσο πολύ εξαρτάται η ευτυχία μας από την εργασία μας. Παραπονιόμαστε ότι έχουμε πολλή δουλειά, ότι κουραζόμαστε πάρα πολύ, μα δεν καταφέρνουμε να συνειδητοποιήσουμε, ότι η εργασία μάς διατηρεί ακμαίους, μας ωριμάζει και μας βοηθά να διατηρούμε την αξιοπρέπειά μας. Στη διάρκεια των πρόσφατων απολύσεων από τις βιομηχανίες αυτοκινήτων, μιλούσα μ' έναν άνθρωπο που εργαζόταν όλη του τη ζωή. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που έμενε άνεργος. Στην αρχή, η καινούρια εμπειρία και τα τρεχάματα για να μπει στο ταμείο Ανεργίας, τον βοηθούσαν να διατηρεί τη ζωτικότητά του. Αλλά, γρήγορα ανακάλυψε ότι οι ώρες, οι μέρες, οι βδομάδες κι οι μήνες που περνούσαν, δίχως να κάνει τίποτα, τον βάραιναν. Άρχισε να χάνει κάθε ενδιαφέρον για οτιδήποτε, ακόμη και για την οικογένειά του. Δεν είχε τίποτα να τον παρακινήσει να σηκωθεί το πρωί απ' το κρεβάτι. Η ζωή του, που δεν της έλειπε τίποτα, παρά μόνον η εργασία, έμοιαζε χωρίς σκοπό. Ο χρόνος, που μόλις τον πρόσεχε πριν, τώρα βάραινε πολύ πάνω του. Άρχισε να γίνεται νευρικός, να βάζει τις φωνές στα παιδιά του και ν' αγανακτεί με την εργαζόμενη γυναίκα του.

95

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα είχε όλα· υγεία, φίλους, μια αξιαγάπητη οικογένεια, περιουσία και αρκετά χρήματα, για να περάσει άνετα την κρίση. Αλλά κάτι του έλειπε βασανιστικά. Χρειάστηκε χρόνος, μέχρι να συνειδητοποιήσει ότι ήταν η παραγωγική εργασία, που έδινε νόημα στη κάθε μέρα του. Αυτή η συνειδητοποίηση, τον οδήγησε ν' αρχίσει να βάφει το σπίτι του. Κι αυτό ακριβώς ήταν που τον έσωσε, μέχρι που τον ξαναπήραν στη δουλειά. Η κάθε είδους εργασία, προσφέρει πολλές αμοιβές, έστω κι αν δεν νοιαζόμαστε πολύ γι' αυτό που κάνουμε. Μας κρατάει μέσα στην ανθρώπινη συντροφιά. Μας ζωντανεύει. Απαιτεί από μας να βιώσουμε νέα πράγματα και μας δίνει μια αίσθηση ανταμοιβής. Το να σκεφτόμαστε, να αισθανόμαστε, να προγραμματίζουμε, είναι πράγματα που αξίζουν ελάχιστα, αν ξέρουμε ότι δεν θα έχουμε κάποιο πρακτικό όφελος απ' όλ' αυτά. Πριν μερικά χρόνια, πήγα να επισκεφτώ κάποιους συγγενείς μου, σε μια μικρή επαρχιακή πόλη της βόρειας Ιταλίας. Εκεί είδα, πόσο η εργασία ήταν αναπόσπαστο τμήμα της ζωής τους. Θείες, θείοι, ξαδέρφια, ξυπνούσαν από τα χαράματα και πήγαιναν στα χωράφια να οργώσουν, να σβαρνίσουν, να ξεβλαστήσουν, να φυτέψουν κι έμεναν καμιά φορά ως αργά το απόγευμα. Εκεί, καθώς εργάζονταν δραστήρια κάτω απ' το ζεστό ιταλικό ήλιο, πάνω στη γόνιμη γη, έμοιαζε να μην υπάρχει χρόνος για πλήξη. Υπήρχε πάντα κάτι που έπρεπε να γίνει. Το απόβραδο, αφού πλένονταν από τη σκόνη, άρχιζε το γλέντι. Καλό, ζεστό φαγητό, λαχανικά από την κήπο, δροσερό κρασί απ' 96

το κελάρι, ζωηρές συζητήσεις, γέλια, αστεία, πειράγματα και γενικευμένη χαρά. Δεν περνούσε πολλή ώρα κι όλοι κοιμούνταν ειρηνικά, έτοιμοι για τη δουλειά της επόμενης μέρας. Καταλαβαίνω ότι πολλοί θα ρωτήσουν: «Κι αυτό είναι αρκετό;». Για μερικούς, ίσως να μην είναι. Αλλά πότε άλλοτε δεν είδα τέτοια χαμόγελα. Η ζωή τους είχε ένα νόημα και η ουσία αυτού του νοήματος ήταν η εργασία κι η ανταμοιβή που έπαιρναν απ' αυτήν. Είχαν βρει μια ευχάριστη απασχόληση, κάτι που μπορούσαν να το κάνουν με κέφι και τους πρόσφερε συναισθηματική και σωματική γαλήνη. Ξέρω ότι υπάρχουν πολλοί, που επικρίνουν και επιτίθενται άγρια στην πουριτανική ηθική, η οποία έχει καταστήσει την εργασία ένα τόσο ζωτικό στοιχείο της νοοτροπίας μας. Τονίζουν ότι, για πολλούς, η εργασία είναι ανιαρή, εξευτελιστική και ότι η μόνη ανταμοιβή που προσφέρει, είναι ένα μικρό χρηματικό ποσό στο τέλος της εβδομάδας. Υποστηρίζουν ότι λίγα καλά θα μπορούσε να πει κανείς, για το χρόνο που σπαταλιέται σε μια δουλειά, την οποία απεχθάνεσαι και, φυσικά, θα συμφωνήσω μαζί τους. Αλλά τέτοιες καταστάσεις, μπορούν να χρησιμέψουν σαν κίνητρο, για βελτίωση του εαυτού μας και των ικανοτήτων μας. Όλοι έχουμε περάσει από πολλές δουλειές, άλλες ανιαρές κι άλλες δημιουργικές. Ξέρουμε ότι η εργασία που γίνεται σωστά, είναι κάτι που ανταμείβει, κάτι απαραίτητο για την ανθρώπινη ευημερία. Η ζωή μας αλλάζει, όταν παύουμε ν' αντιμετωπίζουμε την εργασία σαν αναγκαίο κακό κι αρχίζουμε να τη βλέπουμε σαν προνόμιο. Τότε πια την κάνουμε με περισσότερο κέφι, ενθουσια97

σμό κι αξιοπρέπεια.

Πρόσφατα παρακολουθούσα κάποια «επίκαιρα» από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στην τηλεόραση, που παρουσίαζαν πολλούς στρατιωτικούς, στους οποίους απονέμονταν μετάλλια για διάφορες πράξεις ανδρείας. Ήταν κάτι πολύ εντυπωσιακό. Ανάμεσα στα πλήθη που ζητωκραύγαζαν και χειροκροτούσαν, υπήρχαν κορυφαίοι πολιτικοί και στρατηγοί, που παρασημοφορούσαν τους ήρωες και, σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα, τους φιλούσαν και στα δυο μάγουλα. Κάποιος βραβευόταν επειδή είχε διακινδυνέψει τη ζωή του, για να σώσει συναδέλφους του. Άλλος επειδή είχε ανατινάξει τανκς ή είχε καταρρίψει εχθρικά αεροπλάνα. Μας αρέσει ν' αποδίδουμε τιμές στους ήρωες, ίσως για κάτι που εμπνέει όλους μας· να φτάσουμε πέρα και πάνω από την καθημερινότητα. Βέβαια, δεν θα ήμουν εγώ αυτός που θ' αρνιόταν σε κάποιον το μετάλλιό του, μα ξαφνικά μου πέρασε απ' το μυαλό η σκέψη, ότι υπάρχουν πάρα πολλοί, που αξίζουν τιμές κι αναγνώριση γι' αυτό που κάνουν, αλλά, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα τους δοθεί ποτέ κανένα μετάλλιο για διακεκριμένες υπηρεσίες, κανένα βραβείο Πούλιτζερ ή Νόμπελ, καμιά δημόσια αναγνώριση. Μετάλλια θα πρέπει να δίνονται σε γονείς, που ανατρέφουν πετυχημένα τα παιδιά τους, μέσ' από βάσανα, φτώχια, αγώνες και απογοητεύσεις και, παρά τους πόνους που προϋποθέτει η ανατροφή τους, εξακολουθούν να τ' αγαπούν, δίχως να περιμένουν 98

κανενός είδους ανταμοιβή. Θα ήθελα, ακόμη, να απονείμω βραβείο στους παππούδες και τις γιαγιάδες που, ύστερα απ' όλα αυτά τα χρόνια αυτοθυσίας, δεν ικανοποιούνται ζώντας κάτω απ' τη σκιά των παιδιών τους, αλλά εξακολουθούν να εργάζονται με ενθουσιασμό, σαν ανεξάρτητα άτομα. Θα ήθελα να τιμήσω αυτούς τους πολιτικούς ηγέτες, οι οποίοι έχουν αφιερώσει ειλικρινά τον εαυτό τους σε ατέλειωτους αγώνες για μια καλύτερη ποιότητα ζωής, προς χάρην όλων μας. Το ίδιο, θα ήθελα να δώσω μετάλλιο στους επαγγελματίες της κοινωνίας μας, που διατηρούν τα ιδανικά τους και χρησιμοποιούν τις ικανότητές τους με περηφάνια κι αφοσίωση, για μια πιο υγιή, πιο καθαρή, πιο βιώσιμη κοινωνία. Αναγνώριση αξίζουν, επίσης, οι εργάτες κοινωφελών οργανισμών, που διατηρούν τις πόλεις μας ασφαλείς, καθαρές και σε εύρυθμη λειτουργία, τις υπηρεσίες των οποίων θεωρούμε δεδομένες, αλλά που, δίχως αυτές, θα ήμασταν σίγουρα χαμένοι. Θα 'θελα να προσφέρω μετάλλια στους εκπαιδευτικούς, που, παρά τη χαμηλή αμοιβή τους, τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούν στα σχολεία και, συχνά, την έλλειψη της δημόσιας εκτίμησης, εξακολουθούν να μορφώνουν νέους ανθρώπους, χρόνο με το χρόνο, τις περισσότερες φορές με επιτυχία. Θα 'θελα να τιμήσω ξεχωριστά τους ερευνητές όλων των τομέων, που αφιερώνουν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους μέσα σ' ερ99

γαστήρια, με λίγη ή καθόλου οικονομική υπστήριξη, ψάχνοντας για μυστικά, με αμείωτη αφοσίωση· μυστικά που θα εξυψώσουν τη ζωή και την ανθρώπινη ευημερία. Υπάρχουν άπειροι καλλιτέχνες, συγγραφείς, μουσικοί, τραγουδιστές, κωμικοί κλπ, που αξίζουν μετάλλια, για τις ώρες χαράς, έμπνευσης και ομορφιάς, που μας προσφέρει η δημιουργικότητά τους. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι, συμβάλλουν στη σωστή λειτουργία της κοινωνίας και πρέπει να τους το αναγνωρίζουμε. Φυσικά, ξέρουμε ότι υπάρχουν και λιγότερο ιδανικοί γονείς και παππούδες, όπως υπάρχουν ανέντιμοι και συμφεροντολόγοι πολιτικοί, δάσκαλοι, δημόσιοι λειτουργοί κι επαγγελματίες. Κατά παράξενο τρόπο, η προσοχή μας συγκεντρώνεται σ' αυτούς και συχνά σε τέτοιο βαθμό, ώστε ξεχνούμε ή θεωρούμε δεδομένο και φυσικό το καλό που προσφέρει η πλειοψηφία. Οι περισσότεροι απ' αυτούς, δεν θα εμφανιστούν ποτέ στην τηλεόραση ή στους τίτλους των εφημερίδων. Ελάχιστοι θα πάρουν κάποτε μετάλλιο. Στην πραγματικότητα, δεν περιμένουν τίποτα απ' αυτά. Κι όμως, νομίζω ότι είναι σπουδαία ιδέα κι υποθέτω ότι είναι στο χέρι μας, να βρούμε τον τρόπο να τιμούμε και ν' αναγνωρίζουμε ο ένας τον άλλον. Δε χρειάζονται πολλά· λίγη ενθάρρυνση, μια επαινετική λέξη σε μια καλή μητέρα ή πατέρα, έναν τίμιο επαγγελματία, έναν καλό δάσκαλο, έναν σκληρά εργαζόμενο πυροσβέστη ή αστυνομικό. 100

Δεν νομίζω ότι νοιάζονται για επίσημες τελετές. Μια απλή έκφραση ευχαριστίας, μια θετική χειρονομία ή ένα τηλεφώνημα, έχουν μεγάλη αξία γι' αυτούς τους ανθρώπους. Ο Αριστοτέλης, σοφά έκανε μια σημαντική διευκρίνιση γράφοντας: «Αξιοπρέπεια δεν σημαίνει απόκτηση τιμών, αλλά αξία τιμών». Η καλή εργασία κι η σταθερή αφοσίωση στις αρχές μας, είναι αρκετή ανταμοιβή. Αλλά και μια μικρή αναγνώριση, πότεπότε, σίγουρα δεν θα έβλαφτε καθόλου.

Είδα μια ταινία επιστημονικής φαντασίας, που έδινε μια απ' αυτές τις ζοφερές περιγραφές της ζωής στον 23ο αιώνα. Απελπισία επικρατούσε παντού. Οι άνθρωποι ζούσαν μηχανικά, μέσα στα πλαίσια ενός στείρου, άχρωμου, συχνά βίαιου κόσμου. Ήταν άδειοι, καταδικασμένοι σε μια οδυνηρή ομοιομορφία και φανερά δίχως προσωπικότητα. Κυκλοφορούν αρκετά βιβλία και κινηματογραφικές ταινίες τα τελευταία χρόνια, που δίνουν παρόμοιες σκοτεινές περιγραφές για το μέλλον. Είναι αξιοσημείωτο, ότι όλοι οι δημιουργοί τέτοιων κειμένων ή ταινιών έχουν το ίδιο φρικτό όραμα για το αύριο. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, ότι αυτή η σύμπτωση απόψεων βασίζεται στο παρόν. Ότι οι δημιουργοί αυτοί νιώθουν πως, στην πραγματικότητα, ακολουθούμε αυτόν το δρόμο από τώρα. Η απώλεια τής προσωπικότητας, αφήνουν να εννοηθεί, είναι ένας παράγοντας, που μας οδηγεί προς αυτήν την κατεύθυνση, γιατί γίνεται όλο και πιο πολύ ένα μέρος από το παρόν 101

μας. Έχω ένα φίλο, ο οποίος δίνει συνέχεια έμφαση στα θλιβερά κι αναμφίβολα σημάδια του απανθρωπισμού μας. Του αρέσει να χρησιμοποιεί την κυβέρνηση σαν παράδειγμα και λέει: «Δεν είμαστε παρά ένας φάκελος στα αρχεία ή μια πληροφορία σε κάποιον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Είμαστε στατιστικά στοιχεία, που τα συγκεντρώνουν και τα ταξινομούν κάθε δέκα χρόνια και μας προσέχουν μόνον όταν δεν πληρώνουμε τους φόρους μας». Θυμάται την εποχή που υπήρχε δεσμός ανάμεσα σε παραγωγούς και καταναλωτές. Τότε, η ποιότητα κι η καλή φήμη, σήμαιναν κάτι κι οι άνθρωποι ήταν πιο σημαντικοί από το κέρδος. Χωρίς αμφιβολία, υπάρχει κάποια αλήθεια σ' αυτές τις παρατηρήσεις του. Έρχονται στιγμές, που όλοι μας νιώθουμε σαν να έχουμε τυποποιηθεί μέσα σε μια μαζική κουλτούρα, σε μια κοινωνία που δίνει όλο και λιγότερη σημασία στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ίσως αυτό να είναι μέρος της σχέσης αγάπης/μίσους με την τεχνολογία, που μας οδηγεί στα όρια της φαντασίας μας, αλλά συχνά μας εγκαταλείπει εκεί, αβοήθητους, για να νιώθουμε πιο μοναχικοί από άλλοτε. Ο φίλος μου εργάζεται σ' ένα γραφείο, όπου περνά το μεγαλύτερο μέρος της μέρας του μέσα σ' ένα καμαράκι, συντροφιά μ' έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Το καθημερινό του πρόγραμμα καθορίζεται απ' αυτό το μηχάνημα· το μηχάνημα τον επιβλέπει και τον αναγκάζει να πειθαρχεί. Η επικοινωνία του με τους άλλους ανθρώπους του γραφείου, περιορίζεται στα διαλείμματα για καφέ και μεσημεριανό φαγητό. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς τα συναισθήματα αλλοτρίωσης που 102

τον διακατέχουν. Αλλά πιστεύω ότι, αυτός ο φίλος μου, αποτελεί περισσότερο την εξαίρεση, παρά τον κανόνα. Φαίνεται πως οι εταιρίες κι οι οργανισμοί, που απασχολούν ανθρώπους σε μονότονες, ανιαρές εργασίες, ιδιαίτερα όταν αυτές γίνονται σε συνθήκες απομόνωσης, αρχίζουν όλο και περισσότερο να επανεκτιμούν τη σημασία της ανθρώπινης ανάγκης για επικοινωνία. Έχουν καταλάβει, ότι οι άνθρωποι που υποχρεώνονται να νιώθουν λιγότερο άνθρωποι, δεν αποδίδουν, ανεξάρτητα από τις συνθήκες εργασίας. Υποφέρουν από απάθεια και πλήξη. Αναπτύσσουν έλκη και νευροπάθειες. Αρρωσταίνουν πολύ πιο συχνά και χρειάζονται ιατρική φροντίδα πολύ περισσότερο από τους άλλους. Με δυο λόγια, εξαντλούνται νωρίτερα. Είναι πολύ απλό. Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον. Στην καθημερινή ζωή δεν υπάρχει υποκατάστατο της ανθρώπινης επαφής. Χρειαζόμαστε τους άλλους ανθρώπους, για ν' αξιολογήσουν τα επιτεύγματά μας και να ενθαρρύνουν τη δημιουργικότητά μας. Άσχετα με το πόσο έχουμε αυτοματοποιήσει τη ζωή μας ή έχουμε μάθει να αντικαθιστούμε τους ανθρώπους με καλώδια και κυκλώματα, αυτό το μήνυμα είναι ξεκάθαρο. Στο σούπερ μάρκετ που ψωνίζω, μια κοπέλα που εργάζεται στον έλεγχο, μου είπε ότι σύντομα η εργασία της θ' αυτοματοποιηθεί. «Δεν θα με χρειάζονται πια καθόλου», είπε αναστενάζοντας. Προσπάθησα να την καθησυχάσω, λέγοντάς της ότι το φιλικό χαμόγελο κι η ζεστασιά της ήταν αναντικατάστατα, αλλά έδειχνε να 'χει υποταχθεί, για να δώσει τη θέση της στην ταχύτητα και την 103

αποδοτικότητα. Ελπίζω να κάνει λάθος. Στα 1970, ο Άλβιν Τόφλερ έγραψε το «Σοκ του Μέλλοντος». Σ' αυτό το βιβλίο, υποστήριζε ότι μεταβαλλόμαστε σε κοινωνία ρομπότ. Προειδοποιούσε ότι χρησιμοποιούμε τους ανθρώπους σαν εξαρτήματα, συνδέοντας και αποσυνδέοντάς τους, ανάλογα με τις ανάγκες μας. Χρησιμοποιούσε το παράδειγμα ενός ρομπότ πωλητή παπουτσιών: «Συνειδητά ή όχι, καθορίζουμε τις σχέσεις μας με τους περισσότερους ανθρώπους, με κριτήριο τη λειτουργικότητα. Όσο δεν ασχολούμαστε με τα προβλήματα, τα όνειρα, τις απογοητεύσεις αυτού του πωλητή παπουτσιών, είναι απόλυτα ανταλλάξιμος, με οποιονδήποτε άλλον πωλητή που έχει τις ίδιες ικανότητες». Δεν με φοβίζει ο υπαινιγμός, ότι οι άνθρωποι θα γίνουν αντικαταστάσιμοι ή ότι είναι πραγματικά ανταλλάξιμοι. Είμαι σίγουρος ότι, όσο μεγάλες κι αν είναι οι αλλαγές που μας επιφυλάσσει το μέλλον, το ανθρώπινο είδος θα θριαμβεύσει. Αλλά, από τη στιγμή που εργαζόμαστε για την οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος, αυτοί οι παραπάνω υπαινιγμοί είναι κάτι, που δεν πρέπει να το θεωρούμε δεδομένο.

104

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ ΖΩΑ Έμεινα κατάπληκτος, διαβάζοντας ότι οι Αμερικάνοι έχουν στα σπίτια τους κάπου ένα τρισεκατομμύριο ζωάκια. Μάλιστα, ΤΡΙΣΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΟ, όχι δισεκατομμύριο. Υποθέτω ότι στον αριθμό αυτό συμπεριλαμβάνονται τα χάμστερ, τα χρυσόψαρα, τα κουνελάκια και άλλα παρόμοια. Ωστόσο, είμαστε, καθώς φαίνεται, οι πρώτοι στον κόσμο, που δείχνουμε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον να συντηρούμε ζώα στο περιβάλλον του σπιτιού μας. Έχουν κυκλοφορήσει μερικές πολύ ενδιαφέρουσες μελέτες τελευταία, σχετικά με τα ζωάκια του σπιτιού και τα φυτά, και την επίδραση που ασκούν στους κατόχους τους, από πλευράς περιορισμού του άγχους, μείωσης της υψηλής πίεσης, ακόμα και παράτασης του χρόνου ζωής τους. Οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει ότι, άρρωστοι που περιποιούνται ζωάκια και φυτά, αναρρώνουν πιο γρήγορα, απ' αυτούς που δεν κάνουν το ίδιο. Φαίνεται ότι αφυπνίζεται μέσα τους το ένστικτο περιποίησης και φροντίδας, που επιμηκύνει τη ζωή και το οποίο είναι κοινό σε όλους μας.

Αντιλαμβάνομαι, πως αν σας προτείνω, γυρίζοντας σπίτι ύστερα από μια κουραστική μέρα, να καθίσετε να φροντίσετε το χρυσόψαρό σας ή το χελωνάκι σας, αντί ν' ακολουθήσετε πιο καθιερωμένους τρόπους χαλάρωσης, θα με θεωρήσετε τρελό. Αλλά πειράματα έχουν αποδείξει, ότι οι διάφορες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σ' ένα ζωάκι και τον κάτοχό του, μπορεί να είναι θεραπευτι105

κές. Η οικειότητα που δημιουργούν τα χάδια, τα παιχνίδια, ακόμη κι οι κουβέντες με το ζωάκι, έχουν αξιοσημείωτες επιπτώσεις στην πίεση του αίματος και τον περιορισμό του άγχους. Η δίχως όρους αγάπη, που φαίνεται πολύ δύσκολο να βρεθεί ανάμεσα στους ανθρώπους, εκδηλώνεται αυτόματα με τα ζώα. Επιπρόσθετα, αφυπνίζουν μέσα μας τη διάθεση για παιχνίδι, μας κάνουν να γελάμε. Δεν εννοώ βέβαια, ότι όλα αυτά είναι εφικτά μόνο δημιουργώντας σχέσεις με το ζωικό βασίλειο. Όποιος έχει μείνει άγρυπνος από τα ουρλιαχτά και τις κραυγές των ζώων της γειτονιάς, θα αμφισβητήσει σθεναρά όλα τα παραπάνω, ιδιαίτερα μάλιστα, τη θαυματουργή επίδραση των ζώων στον περιορισμό του άγχους. Όμως, βρίσκω ενδιαφέρον το γεγονός ότι, αυτά που καμιά φορά παρατηρούμε στη συμπεριφορά των ζώων, είναι ακριβώς εκείνα που θα θέλαμε να βρούμε στους ανθρώπους. Δεν βρίσκουμε συχνά έναν άνθρωπο που να μας αγαπά, ανεξάρτητα από την ηλικία, την περιουσία ή τη φυσική μας κατάσταση. Πόσοι άνθρωποι μας υποδέχονται πάντα μ' ενθουσιασμό κι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στις ψυχικές μας διαθέσεις; Έτσι, δεν είναι περίεργο που συχνά μεταχειριζόμαστε τα ζωάκια μας σαν ανθρώπους και, κάποτε, ακόμη καλύτερα. Ξέρω μερικά σκυλάκια που τρώνε μόνον εκλεκτά κομμάτια βοδινού κρέατος (μαγειρεμένα με ειδικό τρόπο), έχουν τη δική τους γκαρνταρόμπα, γιορτάζουν τα γενέθλιά τους μια φορά το χρόνο, με τούρτα και καλεσμένους μόνον εκλεκτής ράτσας κι έχουν ήδη αγορασμένο τον τάφο τους στο τοπικό νεκροταφείο ζώων.

106

Υπάρχουν σχολές εκπαίδευσης, όπου οι σκύλοι, στην τελετή απονομής των διπλωμάτων, φορούν καπέλα αποφοίτων πανεπιστημίου. Μερικές εκκλησίες έχουν ειδική μέρα ευλογίας των ζώων, ενώ μια εκκλησία στην Καλιφόρνια εκτελεί γαμήλιες τελετές για ζωάκια που θα ήθελαν να παντρευτούν. Δεν είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι, ενώ έχουμε, ως ένα βαθμό, αναισθητοποιηθεί απέναντι στις σκηνές βίας που μας φέρνει η τηλεόραση μέσα στο σπίτι μας, που παρουσιάζουν βασανιστήρια και σκοτωμούς ανθρώπων, όταν δούμε στη γυάλινη οθόνη να βασανίζεται ένα ζωάκι, αγανακτούμε και στέλνουμε επιστολές διαμαρτυρίας; Δεν ισχυρίζομαι ότι γνωρίζω πολλά, σχετικά με τη συμπεριφορά των ζώων εξακολουθώ να ενδιαφέρομαι για το γρίφο του ανθρώπινου είδους. Ωστόσο, έχω το γάτο μου, που τον λέω «Κοκταίηλ» κι ανάμεσά μας υπάρχει ένα είδος κατανόησης. Είμαστε κι οι δυο πολύ ανεξάρτητα πλάσματα, που χρειάζονται έναν τόπο για να τον ονομάζουν σπίτι τους και την ελευθερία να φεύγουν απ' αυτό, πότε-πότε. Εκείνου του αρέσει το γάλα με κακάο κι εμένα τα καλά κρασιά της Καλιφόρνιας. Αρέσει και στους δυο μας η κλασική μουσική κι απεχθανόμαστε τις επισκέψεις στο γιατρό/κτηνίατρο. Ειλικρινά, δεν σκέφτηκα ποτέ τον γάτο μου σαν θεραπευτικό μέσο. Με κάνει να γελώ καμιά φορά, όταν πέφτει ανάσκελα με τα πόδια στον αέρα και ρουθουνίζει στη ζεστασιά του ήλιου. Είμαι σίγουρος, ότι κι αυτός θα με βρίσκει αστείο κάποιες στιγμές. Αν, η περιποίηση κι η φροντίδα των ζώων μας, μας μαθαίνει πώς ν' αγαπάμε και να φροντίζουμε καλύτερα τους φίλους, τ' αγαπημένα πρόσωπα, τους γονείς μας κτλ, τότε είμαστε τυχεροί που τα 107

έχουμε. Αν μας φέρνουν σε στενότερη επαφή μ' όλα τα ζωντανά πλάσματα και μας υπενθυμίζουν την ευθύνη μας να τα φροντίζουμε και να τ' αγαπάμε, τότε πραγματικά θα πρέπει να νιώθουμε ευγνωμοσύνη, που υπάρχει αυτό το ένα τρισεκατομμύριο γύρω μας.

Ξέρω ότι όλοι πιστεύουμε πως, το σκυλάκι ή το γατάκι μας, είναι το πιο όμορφο, έχει την πιο αξιοθαύμαστη προσωπικότητα ή είναι το πιο έξυπνο. Ε, λοιπόν, επιτρέψτε μου να σας μιλήσω λίγο για το δικό μου γάτο. Δεν έχει διπλώματα και βραβεία εξυπνάδας, ούτε αριστοκρατική καταγωγή, μα σίγουρα, δεν είναι ένας συνηθισμένος αλητόγατος. Εμφανίστηκε στα σκαλοπάτια μου μια βροχερή νύχτα, τρομαγμένος, πεινασμένος, μόνος και βρεγμένος. Δεν ήταν παραπάνω από μια «μπουκιά» ζωάκι, όλο κόκαλα. (Δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα μεγάλωνε τόσο, ώστε να πάρει τις διαστάσεις ενός μικρού ιπποπόταμου). Όπως και να 'χει το πράγμα, με το πρώτο ικετευτικό «μιάου», παρ' όλο που είχα πολλές φορές ορκιστεί, ότι το παραφορτωμένο πρόγραμμά μου δεν επέτρεπε την ανατροφή ζώων, ήξερα ότι ήταν δικός μου. Αφού τον τάισα καλά, τον εξέτασα προσεχτικά. Υπέροχο γκρίζο τρίχωμα, μεγάλα πράσινα μάτια, μυτερά αυτιά και ανασηκωμένη ουρά. Έτσι, το όνομά του βγήκε εύκολα· «Κοκταίηλ». (ΣτΜ: Cocked tail — coktail = ανασηκωμένη ουρά). Καμιά σχέση με τα μείγματα τζιν και τόνικ. 108

Γρήγορα φάνηκε ότι ο Κοκταίηλ δεν ήταν συνηθισμένος γάτος. Ναι, είχε τα συνηθισμένα χαρακτηριστικά· ανεξαρτησία, κάποια υπεροψία, μια ενστικτώδη γνώση της ανθρώπινης αδυναμίας. Αλλά υπήρχε κάτι περισσότερο, κάτι βαθύτερο, απόκρυφο, παντογνωστικό. Οι φίλοι μου τ' αποκαλούσαν γατοψύχωση, μα εγώ κι ο Κοκταίηλ ξέραμε καλύτερα. Μια μέρα, διαβάζοντας ένα ψυχολογικό περιοδικό, βρήκα μια ενδιαφέρουσα μικρή αγγελία. Ανέφερε ότι ένας ερευνητής ζητούσε γάτους, που έδειχναν να συμπεριφέρονται με τρόπο, ο οποίος υπονοούσε την πιθανότητα ανώτερης ευφυΐας. Δούλευε πάνω στη δημιουργία και την καθιέρωση ενός τεστ ευφυΐας για γάτους. Πάντα πρόθυμος να βοηθήσω στην πρόοδο της επιστήμης, απάντησα στη μικρή αγγελία. Μέσα σε λίγες μέρες, έλαβα ένα δέμα που περιείχε μια μπάλα, λίγη κλωστή, ένα κουδουνάκι, ένα μολύβι κι ένα χαρτί με οδηγίες. Βιαζόμουν ν' αρχίσω το πείραμα. Φυσικά, ο Κοκταίηλ είχε της δικές του ιδέες και πέρασε μια βδομάδα, πάνω-κάτω, ώσπου ν' αποφασίσει ότι είναι έτοιμος για τη δοκιμασία. Η βαθμολογία κάθε αντικειμένου ήταν συνάρτηση αντιδράσεων, όπως η προσέγγιση, η ενεργητικότητα, ο προγραμματισμός, η διάρκεια της προσήλωσης κλπ. Λόγου χάρη: «Όταν κυλούσατε την μπάλα προς το γάτο, έπαιζε μαζί της; Πώς έπαιζε; Έχανε το ενδιαφέρον του ύστερα από μια στιγμή ή συνέχιζε το παιχνίδι; Άρπαζε την μπάλα; Έδειχνε ν' απολαμβάνει το παιχνίδι;».

109

Όλες αυτές οι δραστηριότητες και άλλα γενικά χαρακτηριστικά, σημειώνονταν στο φύλλο βαθμολογίας, έμπαιναν σ' ένα φάκελο και αποστέλλονταν στον ερευνητή. Υπήρχε υπόσχεση για σύντομη απάντηση Ο Κοκταίηλ δεν έφερε αντίρρηση στο πλήθος των δραστηριοτήτων. Στην πραγματικότητα, έδειχνε γοητευμένος από την προσοχή και την πολυμορφία των προβλημάτων που του έβαζα. Πρέπει να παραδεχτώ, ότι έχασα το ενδιαφέρον μου πολύ πριν από κείνον. Το τεστ συμπεριλάμβανε κι ένα ερωτηματολόγιο, που το βρήκα μάλλον ενοχλητικό. Ρωτούσε: «Ο γάτος σας, σας αναγνωρίζει σαν αφεντικό του και διαλέγει να 'ρθει κοντά σας, αντί να πλησιάσει άλλους που είναι στη συντροφιά σας;». Δεν μπορούσα ειλικρινά να πω, ότι ο Κοκταίηλ διάλεγε ειδικά εμένα μέσ' από τη συντροφιά. Στην πραγματικότητα, έδειχνε να διαλέγει το άτομο που ήταν περισσότερο αλλεργικό στους γάτους. Αυτό σήμαινε πονηριά, κακία, διορατικότητα; Ύστερα από μερικές εβδομάδες, έλαβα ένα ενθουσιώδες γράμμα από τον ερευνητή. Ο Κοκταίηλ είχε τον ψηλότερο βαθμό ευφυΐας, απ' όσες γάτες εξετάστηκαν· ήταν ένας γάτος ιδιοφυία! Δεν είναι εύκολο να ζεις με μια ιδιοφυία, έστω κι αν είναι γάτος! Δεν υπάρχει περίπτωση να μάθεις τι σκέφτεται, τι πρόκειται να κάνει ή πότε θα το κάνει. Ο Κοκταίηλ μοιάζει να 'χει καταλάβει το θρίαμβό του. Δείχνει να κινείται με περισσότερη χάρη, αφιερώνει πιο πολλή ώρα στην τουαλέτα του και τρώει μόνον ακριβές τροφές για γάτους.

110

Ξοδεύουμε εκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο, σε τροφές για γάτους, κτηνίατρους και περιλαίμια για τσιμπούρια. Οι γάτοι μας ούτε που νοιάζονται καθόλου για τις δαπάνες μας. Απορρίπτουν μια κονσέρβα σκουμπρί για το δείπνο τους, με την υπεροψία που μια πριγκίπισσα θα περιφρονούσε ένα φουά-γκρα. Κάνουν αυτό που θέλουν, όταν το θέλουν κι είναι έτοιμοι να σε γρατσουνίσουν, χωρίς τύψεις, αν παρέμβεις στις ανάγκες τους. Κι όμως, τους αγαπάμε, τους φροντίζουμε, αγωνιούμε γι' αυτούς, προγραμματίζουμε το φαγητό τους και τους τρέχουμε στον κτηνίατρο με το παραμικρό σημάδι διαταραχής. Γατίσια ζωή, σου λέει ο άλλος! Ο Κοκταίηλ κάθεται στο κεντητό μαξιλάρι τού καναπέ που έφερα από τη Κορέα και στο οποίο έδειξε από την αρχή την προτίμησή του, παρά τις διαμαρτυρίες μου. Είναι μισοξύπνιος, ξέροντας, είμαι σίγουρος, ότι γράφω γι' αυτόν, αλλά προσποιείται τον αδιάφορο. Καμιά φορά αναρωτιέμαι· ποιος χρειάζεται τεστ ευφυΐας;

Μου πήρε πολύ χρόνο, ώσπου να καταλάβω τον ενθουσιασμό του πατέρα μου για την καλλιέργεια φυτών. Μόνον όταν δημιούργησα δικό μου σπίτι, ανακάλυψα την ευχαρίστηση να φυτεύεις μερικούς σπόρους και να παρακολουθείς την ανάπτυξή τους. Αλλά πάντα θυμάμαι τον ενθουσιασμό του κάθε άνοιξη, όταν ονειρευόταν προκαταβολικά τα λουλούδια που θα είχε στην αυλή του. Ουσιαστικά, το αντιμετώπιζα σαν κάποιο είδος εποχια111

κής τρέλας. Τι άλλο θα μπορούσες να πεις, για κάποιον που εργαζόταν με τόση μανία στην καλλιέργεια της γης του; Ήταν ένας μικρός κήπος συνοικιακού σπιτιού, μα ο πατέρας εκμεταλλευόταν και το τελευταίο εκατοστό του. Έβγαινε αδιάκοπα έξω να ρίξει μια ματιά στα φυτά του. Έσκυβε να τραβήξει κάποια ζιζάνια ανάμεσα στις καλαμποκιές, στήριζε λίγο τις μπιζελιές και χάιδευε απαλά τις κολοκυθιές, ευχαριστημένος που ήταν μέρος όλων αυτών. Ο πατέρας ήταν ένας αληθινός καλλιεργητής. Δεν περνούσε χρονιά, που να μην καλλιεργήσει το μικρό κήπο. Συνήθιζε να με παίρνει μαζί του έξω και να μου δείχνει, με μεγάλο ενθουσιασμό, τα πρώτα λεπτά βλαστάρια των φυτών που ξεμύτιζαν από τη γη. «Βλέπεις τι θαύμα είν' αυτό;», έλεγε με θαυμασμό. «Σου δίνουν τόσο πολλά, με τόσο λίγη φροντίδα κι αγάπη». Σε ό,τι με αφορούσε, ωστόσο, η γνώση ότι αυτό το μικρό πράσινο σημαδάκι θα γινόταν με τον καιρό κουνουπίδι, απείχε πολύ από την ιδέα του θαύματος. Όμως, προσποιόμουν τον ενθουσιασμένο λέγοντας, «Ναι μπαμπά, είναι θαυμάσιο!». Αργότερα μόνο θα καταλάβαινα. Ο πατέρας συμφωνούσε απόλυτα με τον Λούθερ Μπούρμπανκ που είπε: «Η αγάπη είναι το μυστικό, για να σου αποδώσει καλύτερα ένα φυτό». Είναι μια μάλλον παράξενη δήλωση, από μέρους ενός επιστήμονα, αλλά όσοι είναι αφοσιωμένοι στην καλλιέργεια, έξω και μέσα στο σπίτι, ξέρουν ότι είναι αλήθεια. Είναι, μάλιστα, τμήμα μιας άλλης αλήθειας, που λέει ότι: κάθε ζωή, όχι μόνον η ανθρώπινη, επηρεάζεται θετικά από την αγάπη. 112

Είναι πια απόλυτα παραδεκτή η άποψη ότι, όπως τ' ανθρώπινα πλάσματα, έτσι και τα φυτά αντιδρούν στη ζεστασιά της ανθρώπινης φωνής, έχουν συναισθήματα, μπορούν ν' αντιληφθούν ψυχικές διαθέσεις κι ακόμη, έχουν μουσικές προτιμήσεις. Ίσως ο λόγος που δεν είμαι τυχερός με τα φυτά του σπιτιού μου, είναι ότι δεν τους αρέσει η μουσική μου. Το ν' ακούς μόνιμα όπερες, στο κάτω-κάτω, δεν είναι κάτι που αρέσει σ' όλους. Ο Πουτσίνι, ο Ρίχαρντ Στράους κι ο Βάγκνερ θα μπορούσαν, ομολογουμένως, να μαραζώσουν το υγιέστερο φυτό. Έχουμε αποκτήσει ξενοδοχεία φυτών και νταντάδες φυτών (όπως για τα μωρά και τα μικρά παιδιά), για να προσφέρουν φροντίδες και συντροφιά στα φυτά μας, όταν εμείς λείπουμε. Υπάρχουν γιατροί φυτών κι ακόμη ψυχίατροι, όπως μου είπαν, για τα πολύ ιδιότροπα και νευρικά είδη. Υπάρχουν καθετήρες φυτών, που εισχωρούν στο χώμα και αρχίζουν να βουίζουν, όταν οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες. Το ιδανικό μου είναι μια γλάστρα που θα λέει «ευχαριστώ», κάθε φορά που θα φροντίζεις το φυτό που περιέχει. Μια ενδιαφέρουσα εργασία, γίνεται αυτή την εποχή στα ψυχιατρικά ινστιτούτα και τα κέντρα αποτοξίνωσης ναρκομανών. Δίνουν στους άρρωστους σπόρους ή νεαρά βλαστάρια φυτών και τους ενθαρρύνουν να τα περιποιηθούν και να τα μεγαλώσουν. Είναι τα δικά τους φυτά. Η ευδοκίμησή τους, στην πραγματικότητα η ίδια η επιβίωσή τους, βρίσκεται στα χέρια τους. Τ' αποτελέσματα απ' αυτές τις μελέτες είναι ενθαρρυντικά και πολύ θετικά. Όποιοι κι αν είναι οι λόγοι, οι δραστηριότητες αυτές φαίνεται ότι ξαναδίνουν νόημα στην, κατά τα άλλα, συγχυσμένη ζωή αυτών 113

των ανθρώπων. Ακόμη, τους προσφέρουν μια αίσθηση δημιουργίας, την εντύπωση ότι πραγματοποιούν κάτι θετικό και καλό και ενθάρρυνση, η οποία προέρχεται από τη γνώση ότι η εργασία που ανέλαβαν έγινε καλά. Σε ίδια συμπεράσματα έχουν οδηγήσει και έρευνες ανάμεσα σε ηλικιωμένα άτομα των γηροκομείων. Η περιποίηση κι η καλλιέργεια φυτών, φαίνεται ότι αφυπνίζουν συναισθήματα αξιοπρέπειας και εσωτερικής γαλήνης. Έχω φίλους, οι οποίοι σε κάθε δωμάτιο του σπιτιού τους διατηρούν μια γλάστρα με αφρικάνικες βιολέτες. Ανεξάρτητα από το περιβάλλον τους, είναι πολύ διακοσμητικές. Έχουν καταπληκτική ανάπτυξη, πλούσια πράσινα φύλλα και βγάζουν εκπληκτικά χρωματιστά μπουκέτα. Δεν έχω δει παρόμοια φυτά πουθενά αλλού. Ζητώ συνεχώς απ' τους φίλους μου να μου πουν το μυστικό τους. Η απάντησή τους είναι στερεότυπη: «Μόνο νερό, λίγο φως και λίγη αγάπη». Αυτή η απάντηση έχει περισσότερο βάθος, απ' όσο ακούγεται. Τα φυτά ζητούν κάτι περισσότερο από φως, νερό, λιπάσματα και λίγη προσοχή. Ίσως οι ανθρώπινες απαιτήσεις είναι κάπως μεγαλύτερες, αλλά λειτουργικά είναι βασικά ίδιες είτε πρόκειται για μια τεράστια κόκκινη κολοκύθα, που πήρε βραβείο σε κάποια γεωργική έκθεση είτε για μια αζαλέα σε μικρή γλάστρα είτε για ένα ανθρώπινο πλάσμα. Στην πραγματικότητα, αυτή μπορεί να είναι μια από τις απαντήσεις στο ερώτημα για το νόημα της ζωής.

114

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΗ Το ανθρώπινο μυαλό είναι ένα θαύμα. Από τη στιγμή που θα δεχτεί μια καινούρια ιδέα ή θα μάθει κάτι καινούριο, απλώνεται συνέχεια και ποτέ δεν επανέρχεται στην αρχική του διάσταση. Δεν έχει όρια. Κανένας δεν έχει υπολογίσει μέχρι τώρα τις δυνατότητές του. Ωστόσο, πάρα πολλοί από μας, περνούν μια ολόκληρη ζωή σημειώνοντας σύνορα και καθορίζοντας ανοχές. Τα μικρά παιδιά, με την αθωότητά τους, δεν έχουν μάθει ακόμη τα όριά τους κι έτσι, χαρούμενα κι αυθόρμητα απλώνουν το μυαλό τους για να μάθουν πράγμα που θα 'πρεπε να κάνουμε όλοι!

Θυμάμαι μια ξύλινη πινακίδα, που κρεμόταν στον τοίχο της κουζίνας του σπιτιού που μεγάλωσα. Μια απλή παροιμία στα ιταλικά, περιείχε τη σοφία όλου του κόσμου: «Siamo vecchie troppo presto, e troppo tarde intelegente» (Γερνάμε πολύ γρήγορα, μα πολύ αργά αποκτούμε εξυπνάδα). Πέρασαν πολλά χρόνια, ώσπου να χωνέψω το βαθύτερο νόημα αυτού του τόσο οικείου μηνύματος. Μου θύμιζε ότι η ανθρώπινη ζωή είναι πραγματικά σύντομη, ιδιαίτερα όταν προσπαθούμε να εξαντλήσουμε τις δυνατότητές της. Μου έλεγε ότι κάθε στιγμή της ζωής μας είναι σημαντική, γιατί μας φέρνει πιο κοντά στη συνειδητοποίηση αυτών των δυνατοτήτων. Ωστόσο, φτάνοντας κοντά στο τέλος και μόνον η σκέψη του πόσα πολλά χάσαμε στο δρόμο, είναι μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες τραγωδίες. 115

Κάθε μέρα θα πρέπει να μαθαίνουμε κάτι καινούριο σχετικά με τον κόσμο και, κάνοντάς το, δεν θα είμαστε ποτέ πια οι ίδιοι. Αν νιώθουμε ασυνεπείς με τον εαυτό μας ή ότι η ζωή μας έχει μείνει στάσιμη, θα πρέπει να δοξάζουμε την απεριόριστη ικανότητα που έχουμε, να ζήσουμε περισσότερα. Για ν' αξιολογήσουμε σωστά τη γνώση, πρέπει να αποδεχτούμε ένα βασικό νόμο της Φύσης: Ό,τι δεν ωριμάζει πεθαίνει. Τα παιδιά που βλέπουν τηλεόραση έξι ώρες την ημέρα (αυτός είναι ο μέσος όρος), πιθανότατα θ' αναπτύξουν μια παθητική στάση απέναντι στον κόσμο. Κλεισμένα στο σπίτι, θα χάσουν την γέννηση της άνοιξης, το πρώτο απαλό χιόνι τού χειμώνα. Η ζωή που βιώνεται σε στενά όρια και ταξιδεύει μόνο πάνω στα σίγουρα μονοπάτια της συνήθειας και της καθημερινότητας, μειώνεται σημαντικά, όταν δεν καταφέρνουμε ν' αναγνωρίσουμε ότι αλλάζουμε συνεχώς. Ό,τι δεν ωριμάζει πεθαίνει. Συχνά μεγαλώνουμε με παρατηρήσεις σαν αυτή: «Έπρεπε να το μάθω αυτό, επομένως, το ίδιο θα κάνεις κι εσύ» και την κατάληξη: «Αφού έκανε καλό σε μένα, θα κάνει και σε σένα». Οι ενήλικοι συχνά υιοθετούν αυτή τη μέθοδο αντιμετώπισης των παιδικών «γιατί» και «πώς». Μέσ' απ' αυτή τη διαδικασία, αρνούνται στα παιδιά την πολύτιμη ανάγκη της γνώσης. Σκεφτείτε τις ευκαιρίες για απόκτηση γνώσεων που παρουσιάζονται, όταν λέτε στον άλλο: «Δεν ξέρω την απάντηση, αλλά ας ψάξουμε να την βρούμε μαζί. Μαζί μπορούμε ν' αποκαλύψουμε μερικά από τα μυστήρια και να εξερευνήσουμε το θαύμα που βρίσκεται παντού γύρω μας».

116

Πολλοί, πάρα πολλοί από μας, επαναπαύονται στην ιδέα, ότι η μόρφωση είναι κάτι που το αποκτούμε σε μια καθορισμένη περίοδο της ζωής μας. Λαθεμένα ταξινομούμε την εξυπνάδα των ανθρώπων, σύμφωνα με τα χρόνια που πήγαν σχολείο. Θα 'πρεπε, μάλλον, να θεωρούμε τη μόρφωση σαν μια συνεχή αναζήτηση και να καταλαβαίνουμε ότι, το σωστότερο κριτήριο της εξυπνάδας, είναι η εμμονή στη συνέχιση αυτής της διαδικασίας για ολόκληρη τη ζωή. Γνώρισα αμόρφωτους ανθρώπους, οι οποίοι είχαν να επιδείξουν ανώτερα πτυχία σπουδών, ενώ ορισμένοι από τους σοφότερους ανθρώπους που ξέρω, δεν πήγαν πιο πέρα από τη μέση εκπαίδευση. Κι αυτό δεν είναι καθόλου παράδοξο, αν σκεφτούμε ότι η μάθηση δεν περιορίζεται σε μια σχολική αίθουσα και δεν μεταβιβάζεται, αποκλειστικά και μόνον, από ανθρώπους που τους ονομάζουμε καθηγητές ή δασκάλους. Είμαστε όλοι δάσκαλοι και όλοι μαθητές. Πιστεύω ότι είναι γνώρισμα αληθινής σοφίας, η παραδοχή και η αξιοποίηση προς όφελός μας, των δύο αυτών ρόλων. Κάθε μέρα είναι μια καινούρια αρχή, μια μικρή ζωή από μόνη της. Μερικοί από μας, αγωνίζονται να ζήσουν την κάθε στιγμή, να είναι πάντα μέσα στο τώρα. Οι ευκαιρίες για ωρίμανση, η πιθανότητα να μάθουμε κάτι καινούριο, είναι πράγματα που συμβαίνουν μια φορά κι είναι στο χέρι μας, αποκλειστικά, να τα εκμεταλλευτούμε ή να τ' αφήσουμε να περάσουν.

Το παλιό διαφημιστικό σλόγκαν που έλεγε «Είναι τόσο απλό, που κι ένα παιδί μπορεί να το κάνει», έχει αποκτήσει καινούριο νόη117

μα για μένα. Από καιρό με τρομοκρατούσε η ιδέα, ότι βαδίζουμε προς έναν κόσμο, που θα τον κυβερνούν οι κομπιούτερ. Όλοι μου έλεγαν πόσο απλά είναι αυτά τα μηχανήματα. Παρακολούθησα σεμινάρια, που εξηγούσαν την απίστευτη οικονομία χρόνου που σου προσφέρουν αυτά τα ηλεκτρονικά θαύματα. Είναι πολύ εξυπηρετικά, μου έλεγαν, για κάποιον που γράφει τόσο πολύ, όσο εγώ. Δεν μπορώ πια να παραβλέψω το γεγονός· ξέρω ότι είναι αλήθεια, γιατί το είδα στην πράξη. Πιάνουν ελάχιστο χώρο και, πράγματα τα οποία εγώ θα διεκπεραίωνα σε ώρες, τα κάνουν σε μερικά λεπτά. Δεν εναντιώνομαι στην είσοδό μας στην εποχή των κομπιούτερ. Πώς θα ήταν δυνατό να αποφύγω το αναπόφευκτο! Το μέλλον βρίσκεται ήδη εδώ, εξοπλισμένο με πληκτρολόγιο, φυλλάδιο οδηγιών, οθόνη και εκτυπωτή. Το γεγονός είναι, ότι το μέλλον έφτασε στο γραφείο μου, πριν μερικές εβδομάδες. Ένας ατομικός ηλεκτρονικός υπολογιστής βρίσκεται πάνω στο γραφείο, εκεί όπου συνήθως άπλωνα τα συνηθισμένα χαρτιά και μολύβια μου. (Θα πρέπει να προσθέσω εδώ, ότι έχω προοδεύσει αρκετά μέχρι τώρα και έχω αντικαταστήσει με λεπτό μαρκαδόρο τον κοντυλοφόρο). Η γραμματέας μου χειρίζεται το καινούριο μηχάνημα. Το συμπάθησε από την πρώτη στιγμή, όπως τα μωρά στην Ιταλία τα μακαρόνια. Στέκομαι από πάνω της θαυμάζοντας, σαν να κάνει ταχυδακτυλουργίες. Μια και ο κομπιούτερ βρίσκεται εδώ, έτοιμος να χρησιμοποιηθεί 118

ή «να ενεργοποιηθεί», όπως λένε στη γλώσσα των κομπιούτερ, σκέφτηκα ότι θα 'ταν σωστό να χρησιμοποιήσω όλες του τις δυνατότητες. Αλλά πώς να προσεγγίσω αυτό το θαύμα, αφού οτιδήποτε άλλο, εκτός από την επιτραπέζια ξύστρα των μολυβιών μου, προδίνει την ασχετοσύνη μου σε ό,τι αφορά τις μηχανές; Ξέρω ότι τα παιδιά δεν φοβούνται το μέλλον. Έτσι, μου φάνηκε πως σ' αυτή την περιοχή θα 'βρισκα την καλύτερη βοήθεια. Έχω έναν ανιψιό, τον Ρόναλντ, που πηγαίνει στο γυμνάσιο και τα καταφέρνει θαυμάσια με τις μηχανές, συμπεριλαμβανόμενων και των κομπιούτερ. Του μίλησα, λοιπόν, γι' αυτό το «πράμα» που ήταν στο γραφείο μου και του ζήτησα βοήθεια. «Έχει διπλό δίσκο;», με ρώτησε χωρίς δισταγμό. «Είναι καλύτεροι όταν τον έχουν ενσωματωμένο». Ήμουν ανίκανος να του απαντήσω, μην ξέροντας τι είναι αυτός ο δίσκος, πόσο μάλλον αν το καινούριο μου απόκτημα διέθετε κάτι τέτοιο. Έφερε ένα κουτί μαγνητικούς δίσκους από το δωμάτιό του. Και τότε αναγνώρισα, ότι ο κομπιούτερ στο γραφείο μου είχε πραγματικά υποδοχές για τέτοιους δίσκους. Συνεχίσαμε τη συζήτηση πάνω στο δικό μου σύστημα, σε μια μυστήρια γλώσσα. Όταν τον ρώτησα αν ο κομπιούτερ μπορεί να κάνει μερικά πράγματα, με διόρθωσε. «Οι κομπιούτερ δεν "κάνουν" πράγματα· "εκτελούν λειτουργίες"», είπε. «Δεν εξαρτώνται από άλλους κομπιούτερ, αλλά "συνεργάζονται". Μην το αποκαλείς "αυτό το μαραφέτι με τις δυο υποδοχές για το ακουστικό του τηλεφώνου", ο σωστός όρος είναι "modem"».

119

Δεν δυσκολεύτηκα να γίνω μαθητής του δωδεκάχρονου ανιψιού μου. Δεν ήταν καθόλου επιεικής μαζί μου· θεωρούσε το μηχάνημα σαν κάτι δεδομένο και, απλούστατα, αποδεχόταν το γεγονός ότι οι κομπιούτερ είναι ένας τρόπος ζωής. Παίζει μαζί τους, μελετά τα μαθήματά του στο σπίτι μ' έναν κομπιούτερ και φτιάχνει δικά του προγράμματα. Εγώ, από την άλλη μεριά, μένω μ' ανοιχτό το στόμα, μ' αυτά που μπορεί να κάνει ένας κομπιούτερ. Μπορεί να αντιμεταθέσει παραγράφους, να σβήσει λέξεις, ακόμη και να διορθώσει ορθογραφικά λάθη. Με πληροφορεί για τα όριά του, παίρνει εντολές και κάνει ερωτήσεις. Ακόμη, μοιάζει να έχει μια αίσθηση διπλωματικότητας. Αντί να με κατηγορήσει, όταν κάνω λάθος γράφει στην οθόνη του: «Ένας από μας έκανε λάθος!». Ποτέ του δεν κουράζεται κι είναι πάντα υπομονετικός κι έτοιμος να συνεχίσει, όποτε θελήσω. Νομίζω ότι ήταν φυσιολογικό να νιώθω καχύποπτος με τους κομπιούτερ. Αντιπροσωπεύουν μια οριστική απομάκρυνση από κάποιες οικείες συνήθειες και παραδόσεις. Είναι πολύ ανθρώπινο, ν' αποφεύγουμε υποσυνείδητα ό,τι μας απομακρύνει τελεσίδικα από το αποδεχτό, οικείο παρελθόν. Αλλά ο κόσμος υπόκειται σε αδιάκοπες αλλαγές και είμαστε υποχρεωμένοι να δημιουργήσουμε δεσμούς με το παρόν και το μέλλον, όπως και με το παρελθόν. Η τεχνολογία των κομπιούτερ, είναι αντιπροσωπευτικό παράδειγμα σ' αυτή την περίπτωση, καθώς ακόμη και τα πιο νέα συστήματα, γίνονται ξεπερασμένα μέσα σε λίγα χρόνια ή ακόμη και μήνες. Αυτή η ικανότητα να βλέπουμε, να βιώνουμε και να δεχόμαστε το καινούριο, είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που 120

μας σώζουν. Αν φοβόμαστε το αύριο, αν αποκλείουμε τις πιθανότητες, αν αντιστεκόμαστε στο αναπόφευκτο, αν μένουμε ακινητοποιημένοι, ενώ όλα προχωρούν, αυτό σημαίνει ότι χάνουμε την επαφή μας με τον κόσμο. Αν, όμως, αποδεχτούμε το καινούριο με χαρά και περιέργεια, μπορούμε να κινηθούμε άνετα προς το αύριο. Και, σίγουρα, τα παιδιά θα μας καθοδηγούν.

Πρόσφατα έκανα τη γνωριμία μου μ' ένα από τ' αυτοκίνητα που μιλούν· αυτά που έχουν μαγνητοφωνημένα μηνύματα προς τον άνθρωπο: «Με συγχωρείτε, αλλά η πόρτα σας δεν έχει κλείσει καλά», «Σβήστε τα φώτα, παρακαλώ», «Ω! Ξεχάσατε το κλειδί πάνω στη μίζα». Όταν πρωτάκουσα γι' αυτόν το νεοτερισμό, κούνησα, θυμάμαι, το κεφάλι μου με κατάπληξη κι απορία. «Τι άλλο θα δουν τα μάτια μας!» Φυσικά, δεν θα με πείραζε καθόλου, αν είχα ένα αυτοκίνητο που, πότε-πότε, θα μου έλεγε, «Ε, Λέο, είσαι κούκλος σήμερα!». Είναι ενδιαφέρων ο τρόπος που προσεγγίζουμε, με ανάμεικτα συναισθήματα, τις ευκολίες που μας προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία. Το ένστικτο μας κάνει λίγο επιφυλακτικούς απέναντι στην αλλαγή, ιδιαίτερα όταν απειλούνται βαθιά ριζωμένες παραδόσεις και συνήθειές μας. Πάρτε τα ρολόγια, λόγου χάρη. Το γεγονός ότι, το πολυσύνθετο ηλεκτρονικό ρολόι που έχει ο φίλος μου, λέει την ώρα, δεν τον ενδιαφέρει τόσο, όσο τον ενθουσιάζει η δυνατότητα που του προσφέρει αυτό το ίδιο ρολόι, να παίξει «πόλεμο των άστρων», κάθε φορά που πλήττει· Από την άλλη μεριά, μου λένε ότι, στο άμεσο μέλλον, τα ρολόγια του χεριού θα 121

είναι μίνι-κέντρα επικοινωνιών· θα δέχονται τηλεοπτικές εκπομπές και θα χρησιμοποιούνται σαν τηλέφωνα. Οι προβλέψεις λένε, ότι στον επόμενο αιώνα θα λειτουργούμε περισσότερο οπτικά, παρά προφορικά. Οι βιντεοκασέτες, υποτίθεται, θ' αντικαταστήσουν σε μεγάλο βαθμό τα βιβλία. Η πρώτη μου αντίδραση σ' αυτό είναι: «ΠΟΤΕ». Γιατί αυτό περικλείει την προοπτική να μετατραπούν οι βιβλιοθήκες σε τεράστιες αίθουσες προβολής, με ανθρώπους συνδεδεμένους ηλεκτρονικά, ο καθένας κλεισμένος στο μικρό του κουβούκλιο. Υποθέτω ότι καθένας είναι, με τον τρόπο του, αδιάσπαστα δεμένος με την παράδοση. Θυμάμαι, όμως, από τα μαθήματα της Ιστορίας, ότι και η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο αντιμετώπισε λυσσαλέα αντίδραση, γιατί απειλούσε την παράδοση της προφορικής μεταβίβασης των πληροφοριών και της αφήγησης διηγημάτων και παραμυθιών. Οι πρόοδοι της Ιατρικής μάς υπόσχονται μακροβιότητα, πέρα από κάθε προσδοκία. Φυσικά, αυτό δημιουργεί πολλά ερωτηματικά σε όλους μας. Όπως συμβαίνει με κάθε επαναστατική αλλαγή στο ανθρώπινο είδος, υπάρχει ο φόβος ανατροπής της φυσικής ισορροπίας. Η Κάρολιν Μπερντ, στο βιβλίο της «Τα Καλά Χρόνια», βλέπει κάτι θετικό στον πλούτο των πληροφοριών, τις οποίες θα μεταβιβάζει ο πληθυσμός των ηλικιωμένων ανθρώπων. Γράφει: «Αυτοί θα είναι οι νεοτεριστές· οι συσσωρευόμενες ιστορικές εμπειρίες τους, θα μας προσφέρουν μια ευρύτερη εικόνα της ανθρώπινης εξέλιξης». Είναι αλήθεια δύσκολο να κάνεις προβλέψεις, όταν έχεις να κά122

νεις με το άγνωστο. Αλλά, και πάλι, βοηθά πολύ η αναδρομή στις εμπειρίες του παρελθόντος, για να εκτιμήσουμε σωστά πού μας οδηγεί το μέλλον. Οι αδελφοί Ράιτ, είχαν ακούσει επανειλημμένα να τους λένε πως, αν ο Θεός ήθελε να πετούν οι άνθρωποι, θα τους είχε δώσει φτερά. Δεν πέρασαν εξήντα χρόνια από τότε κι οι άνθρωποι περπάτησαν στο φεγγάρι. Θ' αντιμετωπίζω πάντα με επιφύλαξη την ιδέα ότι, σε οποιαδήποτε εκδήλωση της ζωής μας, δεν θα μας είναι απαραίτητη η ανθρώπινη επαφή, έστω κι αν όλα τα τεχνολογικά επιτεύγματα λένε το αντίθετο. Να ένα παράδειγμα: Λίγα χρόνια πριν, ένας καλός μου φίλος έλαβε ένα ερωτηματολόγιο, απ' αυτά που στέλνουν γραφεία συνοικεσίων με κομπιούτερ. Έλεγε: «Απλά συμπληρώστε το και στείλτε το. Θα έχετε γρήγορα μια απάντηση». Αποφάσισε, λοιπόν, να κάνει ένα μικρό πείραμα. Δεν ήταν απόλυτα ειλικρινής στις απαντήσεις του. Στην πραγματικότητα, παρουσίαζε τον εαυτό του κάτι σαν τον Αττίλα ή τον Τζακ τον Αντεροβγάλτη, παρά σαν υποψήφιο γαμπρό. Το έκανε αυτό, μόνο και μόνο για να δει, αν ένας κομπιούτερ μπορούσε να βρει σύντροφο για ένα τόσο φρικτό άτομο, σαν αυτό που επινόησε. Δεν ξαφνιάστηκε, μα ανησύχησε λίγο, όταν σε λίγες μέρες πήρε μια απάντηση, που τον πληροφορούσε ότι ο δείκτης αρμονικότητας του κομπιούτερ περιείχε δεκάδες γυναίκες, που πιθανό να του ταίριαζαν! Ξέρω ότι τα ζευγαρώματα με κομπιούτερ έχουν πραγματικά βοηθήσει στην προσέγγιση των ανθρώπων, αλλά, καθώς είμαι αθεράπευτα ρομαντικός, έχω την τάση να πιστεύω πως η αληθινή 123

μαγεία εξακολουθεί να βρίσκεται στο γεγονός ότι, δυο άνθρωποι ανακαλύπτουν μόνοι τους ο ένας τον άλλο κι όχι στις κάρτες δεδομένων ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή. Δεν πιστεύω ότι η σύγχρονη τεχνολογία μάς αφαιρεί τον ανθρωπισμό μας. Είναι παρηγορητικό να ξέρουμε, ότι υπάρχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως η αλήθεια, η ομορφιά, η αγάπη, το γέλιο· αυτά τα τόσο πολύπλοκα κι ωστόσο εκπληκτικά απλά στοιχεία της δομής μας, που θα παραμείνουν για πάντα αναντικατάστατα, επειδή θα είναι πάντα μοναδικά ανθρώπινα.

Τα μόνα πράγματα, για τα οποία είμαι σίγουρος στη ζωή, είναι ο θάνατος και η αλλαγή. Το πρώτο είναι ένα τέλος και το δεύτερο μια αρχή. Η αλλαγή είναι ζωή. Χωρίς αλλαγή, ο κόσμος δεν θα γνώριζε ανάπτυξη, κατανόηση, δεσμούς και εκπλήξεις. Είμαστε από τη φύση μας πλάσματα που αλλάζουν. Ωστόσο, δείχνουμε να φοβόμαστε την αλλαγή και να της αντιστεκόμαστε, περισσότερο απ' ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο στοιχείο της ζωής μας. Τα υγιή ανθρώπινα πλάσματα καλωσορίζουν την ευκαιρία να προσαρμοστούν σε νέες εμπειρίες. Στην πραγματικότητα νιώθουν πολύ άνετα, σε μια σταθερή κατάσταση αλλαγής. Αναζωογονούνται με την πιθανότητα να γίνουν κάτι καινούριο κάθε στιγμή. Μόνον η συνήθεια κι η απάθεια εμποδίζουν, εμάς τους υπόλοιπους, να υιοθετήσουμε την ίδια αντίληψη. Όταν αδιαφορούμε ή αφηνόμαστε σε καταστάσεις και συνήθειες, 124

αρχίζουμε να αδρανούμε. Είμαστε πρόσφοροι ν' αποδεχτούμε την βολική ψευδαίσθηση, ότι η ζωή είναι μια σειρά από συνήθειες και προκαθορισμένες αντιδράσεις. Στην ουσία, πρόκειται για ένα βόλεμα που μοιάζει πιο πολύ με αρρώστια, η οποία οδηγεί σ' ένα είδος διανοητικού και συναισθηματικού θανάτου. Αφήνουμε τον εαυτό μας και τις δυνατότητές μας να σπαταλιούνται. Η Έλεν Γκλάσγκοου, μια Αμερικανίδα μυθιστοριογράφος, λέει: «Η μόνη διαφορά ανάμεσα στη συνήθεια και τον τάφο, είναι οι διαστάσεις τους». Η αποδοχή νέων ιδεών κι η εγκατάλειψη παλιών αξιών και συνηθειών δεν είναι πάντα εύκολες. Είναι συχνά πιο εύκολο ν' αρνιόμαστε ότι υπάρχουν πιο σωστές, πιο δημιουργικές δυνατότητες στη ζωή μας. Δεν καταλαβαίνουμε, πως όταν αντιστεκόμαστε σ' αυτές τις δυνατότητες, η ζωή γίνεται, στην καλύτερη περίπτωση, ένας αδιάκοπος αγώνας και στη χειρότερη, μας προσπερνάει, αφήνοντάς μας μόνους κι απομονωμένους. Ακούμε συνέχεια, ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν θ' αλλάξουν ποτέ, ότι δεν μπορούν ν' αλλάξουν, για τον ένα ή τον άλλο λόγο. Όλ' αυτά είναι συνηθισμένες και ξεκάθαρες ανοησίες! Η αλλαγή είναι πάντα πιθανή, εκτός κι αν ο εγκέφαλός μας σταματήσει να λειτουργεί. Είναι μια ευκαιρία, που δεν πρέπει να την αποφεύγουμε ή να την απειλούμε. Η προσαρμογή μας στα ρεύματα της ζωής, είναι μια φυσική διαδικασία και, σε τελική ανάλυση, μια πορεία που σηκώνει ελάχιστη αντίσταση. Λίγα χρόνια πριν, ο γείτονάς μου, που ήταν τότε στα εβδομήντα του, πήρε ένα τελεσίγραφο από τα παιδιά του. Η επιθυμία του να 125

ξαναφτιάξει τη ζωή του, μετά το θάνατο της γυναίκας του, ήταν ένα άπιαστο όνειρο που έπρεπε να το εγκαταλείψει, του έλεγαν. «Είσαι πολύ γέρος και δεν σου χρειάζονται αλλαγές», συμπλήρωναν. Ίσως σκέφτονταν πως ήταν καιρός ν' αρχίσει να συγκεντρώνει τις αναμνήσεις του, αντί να ξεκινά να φτιάξει καινούριες. Ευτυχώς, είχε αρκετή σύνεση και δεν συμμορφώθηκε στις υποδείξεις τους. Στην οικογένειά του, όλοι έμειναν κατάπληκτοι, όταν έμαθαν ότι είχε πάει για χορό σ' ένα τοπικό κέντρο διασκέδασης. Τα 'χασαν ακόμη πιο πολύ, όταν πληροφορήθηκαν ότι εκεί είχε γνωρίσει μια χαριτωμένη κυρία κι ότι αποφάσισε να ξαναπαντρευτεί. «Δεν υπάρχει πιο τρελός από έναν γέρο τρελό· θα γνωρίσεις μόνο τη δυστυχία», του είπαν όλοι. Ο άνθρωπος αυτός πέθανε ύστερα από τρία ευτυχισμένα χρόνια, στη διάρκεια ενός θαυμάσιου ταξιδιού στη Νέα Υόρκη, μια πόλη που δεν είχε δει ποτέ, μα πάντα ήθελε να πάει. Ξεψύχησε, χαμογελώντας γαλήνεια στην αγκαλιά τής καινούριας του γυναίκας. Φυσικά, το καινούριο, το αδοκίμαστο, το αβέβαιο, περικλείνουν κάποιο ποσοστό αγωνίας. Αλλά, οποιαδήποτε αλλαγή, είναι καλύτερη από καμιά κι οι περισσότερες αλλαγές είναι προς το καλύτερο. Η αλλαγή έχει τη δύναμη να εξυψώνει, να θεραπεύει, να διεγείρει, να ξαφνιάζει, ν' ανοίγει νέες πόρτες, να φέρνει νέες εμπειρίες και να προκαλεί συγκινήσεις. Μας εξυψώνει από τη μετριότητα και μας σώζει από την ψεύτικη ασφάλεια. Σίγουρα αξίζει να διακινδυνεύουμε. Πρέπει, ακόμη, να έχουμε υπόψη μας, ότι μόνον αλλάζοντας μπορούμε να συνεχίσουμε να πειραματιζόμαστε με τον εαυτό μας και τη ζωή μας. Η αλλαγή μας αναγκάζει, ακόμη, να μεταβάλλουμε νοοτροπία και 126

να μην μένουμε ποτέ αιχμάλωτοι των απόψεων και των συναισθημάτων, που τρέφουμε ο ένας για τον άλλο. Μπορεί ν' ανακαλύψουμε κάποια μέρα, ότι ο ξάδελφός μας ο Φρεντ, που ήταν πάντα πληκτικός ή ο γείτονάς μας, που τον θεωρούσαμε ενοχλητικό, έχουν αλλάξει. Ή, ίσως, έχει αλλάξει ο τρόπος που εμείς τους αντιμετωπίζαμε. Όταν βρίσκουμε ότι η ζωή είναι πληκτική, ότι η ύπαρξη είναι αγγαρεία, ότι το θαύμα και η μαγεία να είσαι ζωντανός έχουν χαθεί, ίσως όλ' αυτά συμβαίνουν, επειδή αντιστεκόμαστε στην αλλαγή. Αν έχουμε παγιδευτεί σ' έναν ανιαρό, άψυχο ρυθμό, πρέπει ν' αποφασίσουμε να παραιτηθούμε από τις αντιστάσεις μας και ν' ακολουθήσουμε άλλο δρόμο. Κάνοντάς το, σίγουρα θα ανακαλύψουμε, ότι η αλλαγή είναι η μεγαλύτερη πηγή ευτυχίας, διέγερσης κι αδιάκοπης ωρίμανσης.

127

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΣΗΣ Απ' όλα τα ζωντανά πλάσματα στον κόσμο, μόνον οι άνθρωποι συσσωρεύουν και φορτώνονται προβλήματα. Μερικοί υιοθετούν, με αξιοσημείωτη ευκολία, τις απογοητεύσεις των άλλων. Μας αρέσει να κάνουμε δικές μας τις απογοητεύσεις άλλων. Σαν να μην έφταναν οι δικές μας! Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι οι συγκρούσεις σκοτεινιάζουν τον κόσμο γύρω μας. Είναι ολότελα ανθρώπινο να το αναγνωρίζουμε και να προσπαθούμε να τις αποφύγουμε. Αλλά, στην αντιμετώπιση των συγκρούσεων, πρέπει να καταλάβουμε ότι η διαδικασία δεν τελειώνει τη στιγμή που θα λύσουμε το πρόβλημα· θα εμφανιστούν κι άλλα μπροστά μας. Το θετικό, από την άποψη αυτή, είναι ότι μέσ' από τέτοιες εμπειρίες, προσφέρεται μεγάλη δυνατότητα ωρίμανσης.

Το αυτοκίνητό μου αποφασίζει, καμιά φορά, να βγάλει κάποιους παράξενους θορύβους, αλλά μόνο για τα δικά μου αυτιά. Όταν αρχίζω να φοβάμαι ότι θα γίνει κομμάτια, το πηγαίνω στο συνεργείο. Λέω στο μηχανικό το πρόβλημα και τ' ακούμε μαζί. Κατά ένα μαγικό τρόπο, οι θόρυβοι εξαφανίζονται. Έτσι, το παίρνουμε για μια δοκιμή γύρω στο τετράγωνο κι αυτό λειτουργεί σαν καινούριο. Τότε, κυριολεκτικά τα χάνω και προσπαθώ να μιμηθώ τους θορύβους που άκουγα, για να πείσω το μηχανικό. Εκείνος ξύνει το κεφάλι του και λέει ότι δεν άκουσε τέτοιον ήχο. Έτσι φεύγω και, να πάλι ο θόρυβος! 128

Τα τηλέφωνα είναι επίσης πηγή απογοήτευσης. Κάνω, συνήθως, πολλά και επείγοντα τηλεφωνήματα. Όταν, μετά από επανειλημμένες προσπάθειες, καταφέρνω να πιάσω γραμμή, μου λένε ευγενικά, «Αναμείνατε στο ακουστικό σας». Η μαγνητοφωνημένη μουσική που, υποτίθεται, κάνει ευχάριστη την αναμονή, μου φέρνει τρέλα. Αφού έχω ακούσει όλο το ρεπερτόριο κάποιος βγαίνει από την άλλη άκρη της γραμμής και ρωτά, «Εξυπηρετηθήκατε; Τι μπορώ να κάνω για σας;». Εξηγώ και πάλι αυτό που ήθελα. «Θα σας συνδέσω», μου ξαναλένε και για μια στιγμή επικρατεί κενό και σιωπή· μας διέκοψαν. Ξαναπαίρνω το νούμερο κι η διαδικασία ξαναρχίζει. Αυτή τη φορά με πληροφορούν ότι θα 'πρεπε να τηλεφωνήσω σε άλλο τμήμα. Πάλι με γυρίζουν στο τηλεφωνικό κέντρο, που με παραπέμπει σ' έναν άλλον. Τώρα πρέπει να ξαναδιηγηθώ την ιστορία μου. Και είναι μόνον η τρίτη φορά! Αλλά, το αποκορύφωμα της απογοήτευσης και του εκνευρισμού, είναι τα διάφορα εγχειρίδια οδηγιών. Προσπαθώ να τ' αποφύγω, αλλά μια φορά το χρόνο, πάνω-κάτω, λαβαίνω κάτι, που έρχεται μέσα σ' ένα μεγάλο κουτί, συνοδευόμενο από τις φοβερές λέξεις: «Απαιτείται συναρμολόγηση». Τίποτα δεν μπορεί να με μετατρέψει σε ηλίθιο τόσο γρήγορα, όσο μια σειρά οδηγιών, μ' ένα σωρό εξαρτήματα, κρυπτογραφικά σχεδιαγράμματα και μια διάλεκτο, που περιφρονεί κάθε λογική ερμηνεία. Λόγου χάρη σου λένε: «Βάλτε τον κυκλικό βραχίονα στο κύριο σώμα, ενώ χαλαρώνετε το μοχλό επιλογής (βλ. Σχεδιάγραμμα Α)». Αναπόφευκτα, στο τέλος της όλης επιχείρησης, ανακαλύπτω ότι μου περίσσεψε ένα εξάρτημα ή, το χειρότερο, κά129

ποιο εξάρτημα λείπει, πράγμα που σημαίνει ότι το κατασκεύασμα που συναρμολόγησα είναι ελαττωματικό· θα τραντάζεται, θα διαλυθεί ή θα κάνει κάτι απρόβλεπτο. Κι αφού αναφέρομαι στις απογοητεύσεις και τον εκνευρισμό, αναρωτιέμαι: Γιατί κάθε φορά που ανοίγω το ντουλάπι με τα εργαλεία, το πρώτο πράγμα που βλέπω είναι ο καρυδοσπάστης; Δηλαδή, τον βλέπω μέχρι να χρειαστώ να σπάσω ένα καρύδι, γιατί τότε ακριβώς εξαφανίζεται. Γιατί το δισέλιδο της εφημερίδας, το οποίο μ' ενδιαφέρει ιδιαίτερα, είναι πάντα σχισμένο ή βρεγμένο ανεπανόρθωτα; Και τι να πεις στο εστιατόριο, όταν σου φέρνουν το δίσκο με τα γλυκίσματα, μετά από ένα καλό γεύμα και κοιτάς όλες αυτές τις λιχουδιές, ξέροντας πως αν φας, έστω και μια μπουκιά, θα σε πιάσει αμέσως δυσπεψία; Φυσικά, το τρως. Ποιος μπορεί ν' αντισταθεί; Και περνάς ύστερα όλη τη νύχτα διαβάζοντας, καθώς δεν μπορείς να κοιμηθείς από τη βαρυστομαχιά. Νιώθει κανείς άλλος όλες αυτές τις απογοητεύσεις ή εγώ είμαι πιο νευρωτικός απ' όσο θα 'πρεπε; Το μόνο που ξέρω είναι ότι νιώθω καλύτερα όταν τις διηγούμαι και ιδιαίτερα όταν ανακαλύπτω, ότι κι άλλοι άνθρωποι νιώθουν το ίδιο. Στην πραγματικότητα, οι άλλοι μοιράζονται μαζί μου διάφορες μεθόδους χειρισμού, για το ξεπέρασμα αυτών των απογοητεύσεων, τις οποίες δεν θα μπορούσα να σκεφτώ μόνος. Λόγου χάρη, μου έχουν προτείνει να παίρνω το λεξικό και να μαθαίνω καινούριες λέξεις, κάθε φορά που με στήνουν στο τηλέ130

φωνο. Κάποιοι άλλοι, με πληροφόρησαν ότι υπάρχουν καταστήματα που, με μικρή ανταμοιβή, αναλαμβάνουν να συναρμολογήσουν όλων των ειδών τα εξαρτήματα. Το θέμα με τα γλυκίσματα, μπορεί να λυθεί αν διαλέξεις το γλύκισμα που θέλεις να φας, πριν παραγγείλεις το κυρίως γεύμα κι ύστερα προγραμματίσεις ανάλογα το φαγητό σου. Είναι θαυμάσιο να μαθαίνεις ότι είσαι ένας, ανάμεσα στα εκατομμύρια, που έχουν κάτι τέτοιες μικρο-απογοητεύσεις στη ζωή. Όλοι τις έχουμε. Αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ζωής μας, όπως ο θάνατος κι η εφορία. Είναι καλό, λοιπόν, να τις αναγνωρίζουμε έτσι όπως είναι, να γελάμε μ' αυτές και να τις αφήνουμε να υπάρχουν. Κάνοντάς το, μοιάζουν να εξαφανίζονται. Βέβαια, ξέρω πως κι αυτό είναι απογοητευτικό· αλλά έχουμε άλλη εκλογή;

Δεν ξέρω τι γίνεται μ' εσάς, αλλά εγώ δεν μπορώ να πετάξω τίποτα. Εξακολουθώ να έχω παλιές γραβάτες, απ' αυτές που ήταν μισή πιθαμή πλάτος και σπορ σακάκια με φαρδιά πέτα. Έχω φυλάξει τετράδια με εκθέσεις που έγραψα στο σχολείο, πάνω σε θέματα όπως η Βιομηχανική Επανάσταση και κάρτες που μου έστειλε η θεία μου η Πίνα, όταν πήγε στη Βενετία το 1940. Πάντα υπόσχομαι στον εαυτό μου ότι, κάποια μέρα, θα κάτσω να κάνω ένα γενναίο ξεκαθάρισμα και θ' απαλλαγώ απ' όλ' αυτά. Αλλά την στιγμή που αρχίζω να το κάνω, νιώθω κάποια ρομαντικά σφιξίματα στην καρδιά, που συνδέονται μ' αυτά τα άψυχα πράγματα. Οι αναμνήσεις τους δίνουν ζωή και, τότε πια, μου εί131

ναι αδύνατο να τα πετάξω. «Η μητέρα μου χάρισε αυτή τη γραβάτα στα γενέθλια των είκοσι μου χρόνων. Έχω γυρίσει ολόκληρο τον κόσμο μ' αυτό το κοτλέ παντελόνι. Κι αυτή η έκθεση ιδεών ήταν το πρώτο μου φιλολογικό αριστούργημα. Ίσως, κάποια μέρα, κάποιος, τη δημοσιεύσει σαν μέρος της βιογραφίας μου: "Λέο - Τα πρώτα χρόνια"». Έτσι τα κουτιά γεμίζουν όλο και πιο πολύ, οι σακούλες όλο και φουσκώνουν και το σπίτι γίνεται μικρότερο. Φυλάω ακόμη φορολογικούς λογαριασμούς που πλήρωσα το 1942. Όταν άρχισα ν' ασχολούμαι βαθιά με τη μελέτη του Ζεν, θυμάμαι ότι οι δάσκαλοί μου δεν είχαν τίποτα, εκτός απ' τα ρούχα που φορούσαν πάνω τους. Μέσα σε λίγα λεπτά μπορούσαν να τα μαζέψουν και να φύγουν, ελεύθεροι να περιπλανηθούν όπου ήθελαν. Δεν μπορώ να φανταστώ τι θα έκανα, αν μια επείγουσα ανάγκη με υποχρέωνε να φύγω ξαφνικά από το σπίτι μου. Πόσα φορτηγά θα χρειαζόμουν για να μετακομίσω; Ξέρω ανθρώπους που νοικιάζουν χώρους, για ν' αποθηκεύσουν τα διάφορα υπάρχοντά τους, για τα οποία δεν υπάρχει πια χώρος στο σπίτι τους. Έχουν τα κρύσταλλα που τους χάρισαν στο γάμο τους, προσεχτικά συσκευασμένα στο αρχικό τους κουτί. Τ' αποθηκεύουν πλάι σ' ένα κινέζικο σερβίτσιο που δεν μεταχειρίστηκαν ποτέ. Δεν είναι απόλυτα σίγουροι για ποιον ή γιατί φυλάν αυτά τα πράγματα. Τ' αφήνουν απλά εκεί. Είμαι βέβαιος, ότι στον παράδεισο θα υπάρχουν κρυστάλλινα και πορσελάνινα σερβίτσια και δεν θα χρειαστούν καθόλου όλ' αυτά τ' αντικείμενα που συσ132

σώρευαν τόσα χρόνια. Ανήκουμε σε μια κοινωνία που αγαπά τα παλιά πράγματα. Ποτέ δεν παλιώνουμε απόλυτα τα πράγματα που χρησιμοποιούμε. Απλά τ' αποθηκεύουμε κάπου. Στο κάτω-κάτω, λέμε, είναι ακόμη γερά και κάποια μέρα μπορεί να τα χρειαστούμε. Κι αν τα φυλάξουμε αρκετό καιρό, συλλογιζόμαστε, μπορεί κάποτε να πάρουν μεγάλη αξία σαν αντίκες! Κάνουμε συλλογές από παλιές πίπες, παράξενα κομματάκια κουρελιών, παλιές βαλίτσες, σπασμένα σίδερα σιδερώματος, κορνίζες, παλιούς δίσκους 45 και 78 στροφών. Για ό,τι κι αν πείτε, υπάρχει κάποιος συλλέκτης. Οι φιλόσοφοι, αιώνες τώρα, μας υπενθυμίζουν τη ματαιότητα συλλογής υλικών πραγμάτων. Μας έχουν προειδοποιήσει, όπως ο Βούδας, ότι όσο πιο πολλά έχουμε, τόσο περισσότερο θ' αγωνιούμε. Δεν έχω δει ποτέ άγαλμα του Χριστού, του Λάο Τσε ή του Βούδα με ταξιδιωτικές αποσκευές ή τεράστιους μπόγους με υπάρχοντα. Εμείς, οι απλοί άνθρωποι, φορτώναμε κάποτε ελέφαντες και καραβάνια από καμήλες και τώρα φορτηγά αυτοκίνητα. Με το πέρασμα του χρόνου γινόμαστε, συχνά, σκλάβοι των πραγμάτων που κατέχουμε. Φοβόμαστε να πάμε διακοπές, για να μην αφήσουμε τα υπάρχοντά μας σπίτι και μας τα κλέψουν. Ένας φίλος είχε μια Μερσεντές, που δεν την άφηνε ποτέ σε πάρκινγκ ή στο πλάι του δρόμου, φοβούμενος μην του την γρατσουνίσουν. Φοβόταν, επίσης, να την παρκάρει σ' ερημικούς δρόμους, για να μην του την κλέψουν. Θ' άξιζε τον κόπο να σκεφτείς, ποιος ήταν κάτοχος ποιου· αυτός του αυτοκινήτου ή το αυτοκίνητο εκείνου; Αλλά όλοι, κατά κάποιον τρόπο, είμαστε ένοχοι για κάτι 133

παρόμοιο. Μακάρι να είχα μια λύση γι' αυτή την αρρώστια, αλλά φοβάμαι ότι πάει απ' το κακό στο χειρότερο. Όσο πιο πολλά έχουμε, τόσο περισσότερα θέλουμε ν' αποκτήσουμε και τόσο πιο πολύ αγωνιούμε γι' αυτά. Ένας ποιητής, ο Ντ. Τζόνσον, μου έγραψε κάποτε, στέλνοντάς μου ένα έργο του που αναφερόταν στη μανία απόκτησης πραγμάτων. (Είναι όμορφο να νιώθεις ότι κι άλλοι ζουν αυτό το μαρτύριο). Το ποίημά του είχε τίτλο: «Συλλογή: μια σύγχρονη μανία». Το συμπέρασμα μ' έκανε ν' ανατριχιάσω. Έλεγε: «Έτσι, είσαι ή συλλέκτης ή κάτι που συλλέγεται ή και τα δύο». Και συνέχιζε: «Και ποιος ξέρει! Όταν θα μας έχουν πνίξει τα υπάρχοντά μας μπορεί να συναντηθούμε στην κορφή του σωρού». Δεν ξέρω αν θα τα καταφέρω, μα πολύ σύντομα θ' ανοίξω την ντουλάπα μου και θα προσπαθήσω να πετάξω ό,τι δεν έχω μεταχειριστεί για τρία ή περισσότερα χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι θ' αδειάσω πάνω από τη μισή ντουλάπα. Υπόσχομαι να σας το πω, αν τα καταφέρω.

134

Δεν είμαι απ' αυτούς, που αρνούνται απόλυτα να πιστέψουν στα φαντάσματα, τα δαιμόνια ή τα στοιχειά. Στην πραγματικότητα, πρέπει να ομολογήσω, ότι παρατηρώ κάποια φαινόμενα στο σπίτι μου, που περιφρονούν κάθε λογική εξήγηση. Λόγου χάρη, ένα από τα αιώνια μυστήρια, είναι η εξαφάνιση των καλτσών μου. Ποτέ δεν κατάφερα να 'χω ένα όμοιο ζευγάρι. Κι έτσι αναγκάζομαι συνέχεια ν' αγοράζω κάλτσες. Μετά το πρώτο πλύσιμο, μερικές απ' αυτές, απλούστατα εξαφανίζονται. Ποτέ δεν χάνονται κι οι δυο μαζί, πράγμα που δεν θα 'ταν και τόσο άσχημο. Το ενοχλητικό είναι ότι μένω με μια κάλτσα γκρίζα, μια μπλε και μια μαύρη. Έχω μαζέψει έναν τεράστιο σωρό, που δέν τολμώ να πετάξω, με τη σκέψη ότι ίσως μια κάλτσα που ταιριάζει με μια άλλη, εμφανιστεί έτσι ανεξήγητα, όπως εξαφανίστηκε. Ως τώρα δεν έχει συμβεί κάτι τέτοιο. Σίγουρα δεν φεύγουν μόνες τους. Ή μήπως φεύγουν; Εκνευρίζομαι βλέποντας τις κάλτσες να μπαίνουν κατά ζευγάρια στο πλυντήριο και το στεγνωτήριο, μα και πάλι να εξαφανίζονται. Έχω ελέγξει τα μηχανήματα, μήπως έχουν δόντια ή μυστικές εξόδους διαφυγής ή αγωγούς που ρουφούν τις κάλτσες μου. Κάτι τέτοιο θα έλυνε το μυστήριο. Αλλά δεν ανακάλυψα τίποτα το ανώμαλο στο πλυντήριό μου. Ελέγξτε και το δικό σας αν δεν με πιστεύετε. Έφτασα στο σημείο να πιστεύω, ότι είναι κι αυτή μια ακόμη απ' τις απογοητεύσεις της ζωής. Ακόμη, υποψιάζομαι ότι κάποιο φάντασμα περιμένει να τελειώσει η μπουγάδα για ν' αρπάξει τις κάλτσες μου. Το ίδιο ανεξήγητο με την εξαφάνιση των καλτσών, είναι το μυ135

στήριο της εμφάνισης πλήθους κρεμαστρών. Έχω εκατοντάδες στο σπίτι μου και δεν μπορώ να φανταστώ από πού προέρχονται. Δεν θυμάμαι ν' αγόρασα ποτέ τέτοιες κρεμάστρες. Άσχετα με το πόσες επιστρέφω κάθε φορά στο καθαριστήριο, χαρίζω ή ρίχνω στα σκουπίδια, οι ντουλάπες μου παραμένουν γεμάτες απ' αυτές. Αν είχα δικαίωμα επιλογής, θα προτιμούσα να εμφανίζονταν μαγικά κάλτσες, παρά κρεμάστρες. Μιλώντας για τα μυστήρια που συμβαίνουν στο σπίτι, τι να πω για τα γλυκίσματα που εξαφανίζονται, χωρίς καν να τα 'χω φάει; Ιδιαίτερα τα μπισκότα που είναι παραγεμισμένα με σοκολάτα και καρύδι. Γεμίζω το βάζο μ' αυτά τα πανάκριβα μπισκοτάκια και σε λίγες μέρες έχουν εξαφανιστεί! Αυτό συμβαίνει ειδικά τα σαββατοκύριακα. Τότε εξαφανίζονται πιο γρήγορα από ποτέ! Ξέρω ότι δεν τα τρώω εγώ. Τρώω πάντα ένα ή δύο, το πολύ, την ημέρα. Κανένας άλλος στο σπίτι, ούτε καν ο γάτος μου, που του αρέσει η σοκολάτα, δεν θα μπορούσε να κατηγορηθεί. Ωστόσο, τη στιγμή ακριβώς που λαχταράω να φάω ένα τέτοιο μπισκότο, το φάντασμα των μπισκότων ή ό,τι άλλο είναι, τα έχει εξαφανίσει. Προσπάθησα να μην ξαναγοράσω, μα δεν πέρασε πολύς καιρός και υποχώρησα στον πειρασμό. Έτσι, γεμίζω το βάζο με μπισκότα και ορκίζομαι ότι θα φάω μόνο λίγα. Έχω πειστεί, ακόμη, ότι ορισμένα υλικά μαγειρικής έχουν την ίδια τύχη με τα μπισκότα. Καθώς μ' αρέσει πολύ να μαγειρεύω και να φτιάχνω νέες λιχουδιές, είμαι εφοδιασμένος πάντα μ' όλα τα υλι136

κά. Δεν μπορώ να εξηγήσω πώς γίνεται και μου λείπει πάντα κάτι απ' αυτά που χρειάζομαι. Πού πήγε η κανέλα, το κάρυ, το κίμινο, η ρίγανη; Τ' αγοράζω όλα σε μεγάλες συσκευασίες, σε κουτιά και μπουκάλια. Στην πραγματικότητα, ένας ολόκληρος τοίχος της κουζίνας με ράφια, είναι γεμάτος βαζάκια με εξωτικά βότανα και μυρωδικά. Αλλά, πού είναι όταν τα χρειάζομαι; Κάποτε, έφτασα στο σημείο να πιστέψω, ότι αυτά τα μυστήρια συμβαίνουν μόνο σε μένα· αλλά όλο και θα πέσω σε κάποιον που παραδέχεται ότι έχει παρόμοιες εμπειρίες. Έχω ένα φίλο που χάνει μόνιμα τα εσώρουχά του, έναν άλλον που ό,τι κι αν κάνει, πάντα του λείπει το σαμπουάν από το σπίτι και κάποιον άλλον που, ενώ δεν στέλνει ποτέ ρούχα στο σιδερωτήριο ή το καθαριστήριο, πάντα βρίσκει σπίτι του παραπανίσιες κρεμάστρες. Συχνά αναρωτιέμαι, μήπως η πράσινη κάλτσα που έχασα, καταλήξει στο πλυντήριο κάποιου άλλου. Κι είναι πολύ παράξενο το γεγονός ότι ο γείτονάς μου, ποτέ δεν ξεμένει από βανίλια! Νομίζω πως οι περισσότεροι θα συμφωνήσουν ότι, βασικά, είμαι ένα λογικό άτομο, αν και κάπως εκκεντρικό. Δεν μπορώ παρά να σκέφτομαι, ότι πρέπει να υπάρχει μια λογική εξήγηση για όλ' αυτά τα φαινόμενα. Ωστόσο, είναι φανερό ότι δεν την έχω βρει ακόμη. Κι έτσι τα μυστήρια συνεχίζονται. Από την άλλη μεριά, έχω ανακαλύψει ότι το πρόβλημα με τις κάλτσες, έχει πάρει διαστάσεις επιδημίας σ' όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεν είμαι ο μόνος που υποφέρει. Φίλοι κι ολόκληρες οικογένειες, άντρες και γυναίκες απ' όλη τη χώρα, που έχουν το 137

ίδιο πρόβλημα, μου πρότειναν εύκολες και χρήσιμες λύσεις. Οι πρακτικοί, με συμβούλεψαν να καρφιτσώνω, απλούστατα, τις κάλτσες ή να χρησιμοποιώ ένα λαστιχάκι για να τις συγκρατώ ζευγαρωμένες. Μου είπαν ακόμη, ότι υπάρχουν στο εμπόριο ειδικά τσιμπίδια, που σου εγγυώνται ότι οι κάλτσες σου θα βγουν απ' το πλυντήριο όπως μπήκαν, δυο-δυο. Άλλες πρακτικές συμβουλές, έλεγαν ότι έπρεπε να ελέγχω κατά περιόδους το συρτάρι με τις κάλτσες, για να δω ποιες δεν ταίριαζαν. Ένας επιχειρηματίας, με συμβούλεψε ν' ανοίξω επιχείρηση, απ' την οποία θα τα κονομούσα, πουλώντας τις κάλτσες μία-μία, σε τιμή ευκαιρίας. Ένας καλλιτέχνης, ισχυρίστηκε ότι ο φόβος μήπως φορέσουμε κάλτσες με διαφορετικά χρώματα, είναι το μαρτύριο του πολιτισμού μας. Μ' ενθάρρυνε να φορώ αταίριαστες κάλτσες. «Όσο πιο χτυπητή είναι η διαφορά των χρωμάτων, τόσο καλύτερα», μου είπε. «Θα μοιάζουν σαν λουλούδια σε κήπο». Ένα λιγότερο τολμηρό άτομο, είχε λύσει το πρόβλημα αγοράζοντας όλες τις κάλτσες του στο ίδιο χρώμα. Κατ' αυτόν τον τρόπο, με βεβαίωνε «Δεν έχω ξεδιαλύνει, βέβαια, το μυστήριο, αλλά περιόρισα το πρόβλημά μου, έχοντας πάντα ένα ζευγάρι κάλτσες να φορέσω. Στο κάτω-κάτω, η ζωή είναι μια σειρά από συμβιβασμούς». Πάρα πολλοί, μου είπαν ότι πλένουν τις κάλτσες τους, αφού τις 138

βάλουν πρώτα σε μια πλαστική σακούλα. Κατ' αυτόν τον τρόπο, λένε, τις πλένεις χώρια και ξέρεις τι σου γίνεται. Ένας επιστήμονας με διαβεβαίωσε, πως έχει αποδειχτεί επιστημονικά ότι, η εξαφάνιση καλτσών και η εμφάνιση κρεμαστρών, είναι απόλυτα δικαιολογημένη, επειδή η κάλτσα είναι το έμβρυο της κρεμάστρας. Κάποιος που πιστεύει στην μετεμψύχωση, δήλωσε ότι, όσοι έχουν πρόβλημα με τις κάλτσες, πληρώνουν κάποιο σοβαρό έγκλημα που είχαν διαπράξει σε προηγούμενη ζωή. Ίσως, λέει, είχαν κάποιο πάθος με τα πόδια και σούφρωναν κάλτσες ή παπούτσια άλλων ατόμων, για να ικανοποιήσουν κάποιον αρρωστημένο φετιχισμό τους. Στα 1975, ακόμη κι ο Τζούλιους Φέιφερ, ο γελοιογράφος, διακήρυξε το πρόβλημά του για κάλτσες που του έλειπαν. Στη γελοιογραφία του ο ήρωάς του, ένα ήρεμο ανθρωπάκι, βάζει τα δύο τελευταία του ζευγάρια κάλτσες να πλυθούν οπότε το πλυντήριό του στέλνει το μήνυμα: «Άσε τα κόλπα! Δεν μπορείς να παραβιάσεις ένα φυσικό νόμο! Φέρε μου περισσότερες κάλτσες!» Όμως, την καταπληκτικότερη ιστορία, μου την διηγήθηκε ένας σύζυγος και πατέρας, ο οποίος είχε αναλάβει την μπουγάδα της οικογένειας. Όλοι στο σπίτι παραπονιούνταν αδιάκοπα για κάλτσες που τους έλειπαν, μα ο άνθρωπος ήταν ανίκανος να βρει μια λύση στο μυστήριο. Τη μια μέρα εξαφανιζόταν μια μπλε κάλτσα και τη άλλη εμφανιζόταν κάποια πράσινη. Το πρόβλημα έφτασε στο αποκορύφωμά του, όταν η γυναίκα του τον στρίμωξε και, με 139

καχύποπτο ύφος, ζήτησε να μάθει πώς βρέθηκε στο πλυντήριο ένα δαντελένιο κυλοτάκι. Σίγουρα δεν ήταν δικό της! Ενώ ο καβγάς μεταξύ τους συνεχιζόταν με βαρείς χαρακτηρισμούς, το μυστήριο λύθηκε, όταν το σκυλί τους μπήκε τυχαία στο δωμάτιο όπου είχαν το πλυντήριο, κουβαλώντας μια κάλτσα από την μπουγάδα του γειτονικού σπιτιού! Οι ψυχολόγοι προτείνουν να μην απογοητευόμαστε και χάνουμε την ψυχραιμία μας, αφού ξέρουμε ότι, τα προβλήματα που μας οδηγούν σε τέτοιες καταστάσεις, είναι κοινά για όλους. Υπάρχει μια θεωρία συντροφικότητας που υποστηρίζει ότι, όσο περισσότεροι άνθρωποι βρεθούν να μας προτείνουν λύσεις για ένα πρόβλημα, τόσο λιγότερη θα είναι η απογοήτευση κι ο εκνευρισμός μας στην προσπάθεια να το λύσουμε. Χρωστώ, λοιπόν, ευγνωμοσύνη στους σοφούς, αφοσιωμένους φίλους μου και τις οικογένειές τους, που αφιέρωσαν λίγο χρόνο από το πιεστικό και σημαντικό πρόγραμμά τους, για να με βοηθήσουν. Παρ' όλο που το μυστήριο παραμένει, θα κοιμάμαι πιο ήσυχος τώρα, ξέροντας ότι κι άλλοι μου κάνουν συντροφιά στα προβλήματά μου. Σπάνια πια αφήνω καταστάσεις να μ' εξοργίζουν, αλλά ένα πράγμα που εξακολουθεί να μ' εκνευρίζει, είναι η αναμονή. Ο χρόνος είναι τόσο πολύτιμος! Δεν μπορώ να καταλάβω, πώς μερικοί άνθρωποι αδιαφορούν, όταν μας τον κλέβουν. Αν θέλουμε να σπαταλήσουμε εμείς το χρόνο μας, είναι δική μας υπόθεση. Αλλά δεν ανέχομαι να πιστεύουν οι άλλοι, ότι ο χρόνος τους είναι πολυτιμότερος από το δικό μου. Έχω ένα θαυμάσιο φίλο. Απ' όλες, σχεδόν, τις άλλες απόψεις εί140

ναι υπέροχος. Αλλά, απ' όσο ξέρω, δεν έχει φτάσει ποτέ κάπου στην ώρα του. Αν κανονίσει μια συνάντηση μαζί σας για τις δέκα, να είσαστε βέβαιοι ότι θα τον δείτε να 'ρχεται στις δέκα και μισή ή θα σας κάνει μισή ώρα αργότερα ένα βιαστικό τηλεφώνημα, για να σας ειδοποιήσει ότι θ' αργήσει λίγο. Είναι διπλά ενοχλητικό, όταν αγωνίζεσαι να ξυπνήσεις νωρίς, για να πάρεις πρωινό μαζί του, ύστερα από μια ενθουσιώδη πρόταση που σου έκανε ο ίδιος και κάθεσαι να τον περιμένεις να έρθει με την άνεσή του. Πιστεύω απόλυτα ότι αυτές οι ενοχλήσεις, πρέπει να διατυπώνονται με λόγια αμέσως, πριν ωριμάσουν μέσα μας και αποκτήσουν τρομακτικές διαστάσεις, απειλώντας μια αρμονική σχέση. Έχω μιλήσει επανειλημμένα στο φίλο μου γι' αυτό του το ελάττωμα. Αλλά κάθε φορά έχει μια απόλυτα λογική δικαιολογία. Το αυτοκίνητό του δεν έπαιρνε μπρος, δεν άκουσε το ξυπνητήρι, είχε να πάει πρώτα σε μια σημαντική συνάντηση μ' έναν πελάτη και δεν περίμενε ότι θ' αργήσει τόσο, το τηλέφωνό του έπαθε βλάβη. Δεν έχω κανένα λόγο ν' αμφιβάλλω για όσα λέει. Ίσως να τραβά πάνω του την καταστροφή. Αλλ' αρχίζω να αναρωτιέμαι, πώς γίνεται να του τυχαίνουν αναποδιές συνέχεια. Μ' εκνευρίζει, γιατί μ' αναγκάζει να χάνω πολύτιμες ώρες από τη ζωή μου. Ώρες που θα μπορούσαν να είναι δραστήριες και παραγωγικές. Αυτό δεν φαίνεται να του περνά ποτέ απ' το μυαλό. Φυσικά, μπορώ να αρνηθώ τις προσκλήσεις του. Αυτό σίγουρα θα ' βαζε τέλος στο πρόβλημα. Αλλά είναι τόσο ενδιαφέρων, γενναιόδωρος και διασκεδαστικός άνθρωπος (όταν έρχεται στα ραντεβού του), ώστε δεν θα ήθελα να χάσω τη φιλία του.

141

Έχω το ίδιο πρόβλημα με τους γιατρούς. Το ραντεβού μαζί του είναι, ας πούμε, στη 1 μμ. Μένω νηστικός για να βρίσκομαι στο ιατρείο του στην ώρα μου, παρά τη φοβερή κυκλοφορία αυτής της ώρας. Φτάνω μάλιστα δέκα λεπτά νωρίτερα. Οπότε με πληροφορούν τυπικά, ότι ο γιατρός θ' αργήσει λίγο. Μου λένε να περιμένω στην αίθουσα αναμονής κι ότι θα με δεχτεί όσο μπορεί πιο γρήγορα. Μια ώρα αργότερα, περιμένω και πάλι, γδυτός αυτή τη φορά, στο εξεταστήριο, για άλλο ένα τέταρτο. Ο γιατρός τελικά εμφανίζεται, χωρίς να χολοσκάει για κάποια δικαιολογία και λέει: «Λοιπόν, πώς είμαστε σήμερα;». Δεν είναι περίεργο που βρίσκει την πίεση μου ανεβασμένη! Φαίνεται πως είμαι πάντα εγώ, που φτάνω στην ώρα μου σε επαγγελματικές συναντήσεις, φιλικά γεύματα κλπ. Είμαι ο μόνος που κάθεται και περιμένει, ενώ οι άλλοι καταφθάνουν φουριόζοι. Είναι τόσοι πολλοί οι άνθρωποι που αδιαφορούν για το χρόνο, ώστε αρχίζω να σκέφτομαι μήπως είμαι νευρωτικός. Μου λένε ότι, το να 'σαι ακριβής στα ραντεβού σου, είναι ένδειξη ψυχαναγκαστικών τάσεων. Αλλά δεν νιώθω ποτέ καλά όταν έχω αργήσει. Ίσως έχω κάποια προκατάληψη. Θεωρώ εγωκεντρικούς όσους σκέφτονται, ότι ο χρόνος τους έχει περισσότερη αξία από το χρόνο των άλλων. Φυσικά, υπάρχουν περιπτώσεις, που είναι πραγματικά αδύνατο να είμαστε στην ώρα μας. Μας συμβαίνει κάτι επείγον την τελευταία στιγμή, μπλέκουμε σ' ένα μποτιλιάρισμα κ.ά. Αλλά το θεωρώ παθολογική κατάσταση, όταν συμβαίνει τόσο σταθερά, ώστε μπορείς να το προβλέψεις. 142

Ξέρω ότι υπάρχουν πολλοί σαν εμένα, που αναγνωρίζουν το πρόβλημά τους σ' αυτά που γράφω. Ίσως θα 'πρεπε να ενώσουμε τις δυνάμεις μας και απλά, ν' αρνηθούμε να περιμένουμε ή να φεύγουμε, αφού περάσει ένα τέταρτο της ώρας, το λεγόμενο «ακαδημαϊκό». Οι Ελβετοί είναι από τους πιο συνεπείς στον κόσμο. Ίσως επειδή από την παιδική τους ηλικία, μαθαίνουν ότι τα τρένα έρχονται και φεύγουν ακριβώς στην ώρα τους, πως η αυλαία στα θέατρα ανοίγει την ώρα που έχει αναγγελθεί ότι αρχίζει η παράσταση και κανένας δεν γίνεται δεχτός αν αργήσει, ότι τα μαγαζιά κλείνουν ακριβώς στην προκαθορισμένη ώρα. Ίσως γι' αυτό, οι άνθρωποι που δεν έχουν αίσθηση του χρόνου, συγχύζονται όταν βρίσκονται στη χώρα αυτή, ενώ όσοι νοιάζονται για το χρόνο, ενθουσιάζονται κι ανακουφίζονται όταν βρίσκονται εκεί. Ο χρόνος δεν περιμένει κανέναν. Αναρωτιέμαι αν θα 'ρθει ποτέ η μέρα, που θα αποκτήσουμε τη γενναιότητα να κάνουμε κι εμείς το ίδιο.

143

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΠΡΟΣΦΟΡΑ Ο μεγάλος Κινέζος φιλόσοφος Λάο-Τσε έγραψε: «Η ευγένεια στο λόγο δημιουργεί εμπιστοσύνη, η ευγένεια στη σκέψη δημιουργεί στοχασμό κι ευγένεια στην προσφορά δημιουργεί αγάπη».

Έχω παρευρεθεί σ' αυτή τη σκηνή σε εστιατόρια, πολλές φορές. Δυο άνθρωποι, που μόλις έχουν τελειώσει το φαγητό τους, ετοιμάζονται να φύγουν. Το γκαρσόνι φέρνει το λογαριασμό κι ο ένας από τους δύο τον αρπάζει. Ο άλλος προσπαθεί να τον τραβήξει και η συνηθισμένη σκηνή συνεχίζεται κι εξελίσσεται σε μάχη, για το ποιος θα πληρώσει. Καθένας είναι αποφασισμένος να πληρώσει, έστω κι αν χρειαστεί να δώσει μια γροθιά και ν' αφήσει ξερό τον άλλον. Την ξέρω καλά αυτήν την κατάσταση· ξέρω τα συναισθήματα. Το να δίνεις και να παίρνεις, είναι φυσική συνέπεια στις σχέσεις, που συχνά μετατρέπεται σε ομηρικό καυγά για το «ποιος έχει σειρά;». Βέβαια, κανένας δε θέλει να βρίσκεται μόνιμα στην πλευρά του δίνω ή του παίρνω. Αλλά, όταν δυο άνθρωποι δίνουν ελεύθερα, δεν υπάρχει λόγος να μετρούν τις φορές. Αυτό είναι αληθινό είτε η προσφορά προέρχεται από το πορτοφόλι είτε από την καρδιά. Τα παιδιά, έχουν τη μόνιμη συνήθεια του «Δος μου» κι έχουμε 144

την τάση να μην τους χαλάμε χατίρι, επειδή είναι παιδιά. Καμιά φορά, μάλιστα, ξεχνάμε ότι θέλουν κι αυτά να προσφέρουν μια ζωγραφιά, ένα παιχνίδι τους, μια κιμωλία, ένα μαρκαδόρο. Θυμηθείτε τι υπέροχη ανακάλυψη ήταν, όταν για πρώτη φορά, μάθαμε ότι μπορούμε να κάνουμε τους άλλους ευτυχισμένους, προσφέροντάς τους κάτι. Είναι μια χαρά που δεν γερνά ποτέ. Ωστόσο, υπάρχει πάντα ο πειρασμός να εξισώνουμε το προσφέρω με το αγοράζω. Μια αντίληψη που δύσκολα μπορείς να αγνοήσεις, σε μια κοινωνία τόσο πραγματο-προσανατολισμένη. Με τόσες ευκαιρίες προσφοράς δώρων, μπορούμε εύκολα να δώσουμε περισσότερη σημασία στο ίδιο το δώρο, παρά στην ευκαιρία με την οποία προσφέρεται. Κάποια από τις σπουδάστριές μου, μου μίλησε για μια διαφορετική παράδοση, που επικρατεί στην οικογένειά της. Αντί ν' ανταλλάζουν δώρα κάθε Χριστούγεννα, το κάνουν σε διάφορες ημερομηνίες στη διάρκεια του χρόνου. Αντί να ξελιγώνονται στην τρεχάλα για ψώνια, την εποχή των γιορτών, κάθε μέλος της οικογένειας περιμένει, μέχρι να βρει το κατάλληλο δωρο και τότε το προσφέρει σαν χριστουγεννιάτικο, έστω κι αν είναι Ιούνης. Αν όλ' αυτά φαίνονται αταίριαστα στο πνεύμα που επικρατεί, αντίθετα είναι πραγματικότητα γι' αυτήν την οικογένεια. Θα πρέπει να θυμόμαστε κάθε Χριστούγεννα, ότι τα δώρα είναι ένα μικρό μόνο σύμβολο κάποιας σημαντικότερης προσφοράς. Αυτό το πνεύμα πρέπει να επικρατεί μέσα μας ολόκληρο το χρόνο. Η σπουδάστριά μου πιστεύει ότι έτσι, αυτή η παραδοσιακή μέρα γίνεται πιο ιερή, λιγότερο εμπορική και ο στόχος της ανώτερα πνευματικός. Με το δικό τους τρόπο, το πνεύμα των Χριστουγέν145

νων επεκτείνεται σ' ολόκληρο το χρόνο και κάνουν κάτι επειδή θέλουν να το κάνουν κι όχι επειδή το καλεί το έθιμο. Το πνεύμα της προσφοράς εμφανίζεται με πολλές μορφές και, σ' αυτή τη χώρα, σίγουρα δεν υπάρχει έλλειψη ανιδιοτελούς προσφοράς χρόνου, χρήματος και φροντίδας, όποτε κι όπου χρειαστεί. Την περασμένη χρονιά, πάνω από 40 εκατομμύρια άνθρωποι εργάστηκαν, κατά μέσο όρο εννιά ώρες την εβδομάδα, σαν εθελοντές σε νοσοκομεία, σχολεία, αναρρωτήρια, υγειονομικές υπηρεσίες, διεθνείς φιλανθρωπικούς οργανισμούς κλπ. Πολύ συχνά οι στατιστικές είναι παραπλανητικές, αλλά σ' αυτήν την περίπτωση έχουμε μια θετική ανάληψη υποχρέωσης για προσφορά, εκεί που χρειάζεται κι όπου μόνο ηθικές ανταμοιβές προσφέρονται. Η αποδοχή είναι η άλλη όψη της προσφοράς. Δεν είναι πάντα εύκολο να δέχεσαι με χάρη. Μια φίλη μου βρίσκεται σε παροξυσμό κάθε Χριστούγεννα, ταχυδρομώντας κάρτες, μια που λαβαίνει από άλλους. Το να πάρεις ένα απρόσμενο δώρο, δίχως να το ανταποδώσεις, είναι κάτι που τρομάζει πολλούς κι ιδιαίτερα αυτήν τη φίλη μου. Καθετί καταγράφεται και πρέπει να διατηρεί μια ισορροπία στο πάρε-δώσε, για να διαφυλάσσει την ψυχική της γαλήνη. Φαίνεται ότι προέρχεται από οικογένεια, στην οποία έδιναν σχολαστική προσοχή στην εξίσωση όλων των πραγμάτων. Το να δίνεις στον ένα, σήμαινε υποχρέωση να δώσεις σ' όλους. Αυτό που, χωρίς αμφιβολία, αποσκοπούσε να είναι ένα σύστημα δικαιοσύνης, κατέληγε να προκαλεί μικρότητες και ζήλιες, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο.

146

Κάποιος που προσφέρει με αγάπη είτε ένα φανταχτερό δώρο είτε μια ευχάριστη, ειλικρινή κουβέντα, πάντα ανταμείβεται, εφόσον το δώρο του γίνεται αποδεκτό με το ίδιο πνεύμα. Όπως το να είσαι καλός ακροατής, είναι το μισό της τέχνης της επικοινωνίας, έτσι κι η τέχνη να δέχεσαι με χαρά, εκτίμηση κι ευαισθησία, είναι το ίδιο σημαντική μ' αυτήν της προσφοράς.

Χρειάζεται να θυμόμαστε πού και πού, πόσο σημαντικό είναι το γεγονός, ότι συμμετέχουμε στην ευτυχία και την ωρίμανση των άλλων. Είναι πολύ εύκολο να σταυρώσουμε τα χέρια και να πούμε: «Μα τι μπορώ να κάνω εγώ;» ή να κάνουμε την πολύ γνωστή δήλωση: «Λυπάμαι, αλλά δεν έχω καιρό». Για πολλούς, αυτή η αντιμετώπιση έχει γίνει τρόπος ζωής. Όταν δίδασκα σε δημόσια σχολεία, θυμάμαι τις άπειρες συγκεντρώσεις και σεμινάρια εκπαιδευτικών, που είμασταν υποχρεωμένοι να παρακολουθούμε. Απώτερος σκοπός αυτών των συγκεντρώσεων, ήταν ο κοινός αντικειμενικός προσδιορισμός των βασικών στόχων της εκπαίδευσης. Πάντα, άσχετα με το πώς το διατυπώναμε ή ποιες εκφράσεις χρησιμοποιούσαμε, για να δηλώσουμε το βασικό μας αντικειμενικό στόχο, το θέμα που επανερχόταν χρόνο με το χρόνο, ήταν η ανάγκη για ολοκληρωτική συμμετοχή κι αφοσίωση στο έργο μας. Απ' αυτούς που χάραζαν την πολιτική, ως αυτούς που την υλοποιούσαν κι ως τους σπουδαστές που την αποδέχονταν, βασική προϋπόθεση για ένα πετυχημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, ήταν η δραστήρια συμμετοχή όλων. 147

Όποιος έχει μελετήσει πετυχημένες επιχειρηματικές δραστηριότητες, ξέρει ότι ένας από τους βασικούς παράγοντες επιτυχίας είναι η συνεργασία, από τη διοίκηση ως τον τελευταίο εργάτη. Όταν αυτό πραγματοποιηθεί, το αποτέλεσμα είναι πάντοτε μια πετυχημένη επιχείρηση, με αυξανόμενη απόδοση και ψηλά επίπεδα παραγωγικότητας. Υπάρχει μια καθορισμένη αλληλουχία. Θυμάμαι ένα συνταξιούχο γιατρό, που είχε έρθει σε ένα από τα σχολεία που δίδασκα. Είπε στο διευθυντή ότι έμενε εκεί κοντά κι ότι ήθελε να προσφέρει εθελοντικά τις υπηρεσίες του, σε ό,τι είχε σχέση με την ειδικότητά του. Ήθελε να βοηθήσει το σχολείο μας. Δεν είχε συγγενείς να φροντίσει ή κάποιο υλικό συμφέρον, για να κάνει αυτήν την προσφορά. Απλούστατα, ήθελε να δουλέψει, σαν βοηθός ή επόπτης και να μοιραστεί τις γνώσεις και τις εμπειρίες του. Καθώς είχε πάρει πια τη σύνταξή του, είχε διαθέσιμο χρόνο και διάλεξε αυτό το μέρος κι αυτή τη στιγμή για να προσφέρει τον εαυτό του. Ήταν αποφασισμένος να εξακολουθήσει να είναι χρήσιμος στη ζώη των άλλων. Φυσικά, ο διευθυντής και το διδαχτικό προσωπικό έμειναν κατάπληκτοι. Τέτοια πράγματα δεν συμβαίνουν συχνά, ούτε παντού. Ο γιατρός γρήγορα έγινε πολύτιμος. Πρόσφερε πολλά. Η ειδικότητά του ήταν υγιεινή και μαθηματικά, αλλά σημαντικότερο από την προσφορά του σ' αυτούς τους τομείς, ήταν το παράδειγμα του προς τα παιδιά. Τον αγάπησαν πολύ. Η ζεστή παρουσία του κι η επιθυμία του να συμμετέχει, ήταν ένα υπέροχο, πρακτικό μάθημα ανθρώπινων σχέσεων. Να προσφέρεις τον εαυτό σου, χωρίς να περιμένεις ανταλλάγματα, είναι ό,τι ευγενικότερο μπορεί να κάνει ένα ανθρώπινο πλάσμα για ένα άλλο. 148

Ιστορίες σαν κι αυτή, αναπόφευκτα οδηγούν σε αμφιβολίες. Στο κάτω-κάτω, θα πρέπει να υπάρχει κίνητρο. Συνέχεια μας μαθαίνουν, ότι τίποτα δεν δίνεται δωρεάν, ότι κάθε επένδυση πρέπει να έχει αντάλλαγμα. Βέβαια, ο φίλος μας ο γιατρός ανταμοίφθηκε γενναία, γι' αυτή την ανιδιοτελή ανάμειξή του με τα παιδιά, αλλά η ανταμοιβή του ήταν μόνον ηθική. Είτε θέλουμε να το παραδεχτούμε είτε όχι, ο άνθρωπος αυτός ήταν ένα υπόδειγμα του είδους των ανθρώπων που χρειαζόμαστε κι εκτιμούμε απεριόριστα. Ακόμη κι αν δείχνουμε καχυποψία απέναντι σ' αυτούς που προσφέρουν τον εαυτό τους σε ξένους, θα έπρεπε, ίσως, να σκεφτούμε τις δικές μας υποχρεώσεις. Στη γειτονιά μου υπάρχει ένας παιδικός σταθμός. Περνώ από κει κάθε μέρα κι έχω δει παιδάκια να περιμένουν, ως αργά το απόγευμα, να πάει να τα πάρει κάποιος από τους γονείς. Από τη στιγμή που θα τα παραλάβουν, φαντάζομαι ότι θα τρέξουν γρήγορα στο σπίτι, θα τα ταΐσουν βιαστικά, θα τα στήσουν για λίγο μπρος στην τηλεόραση κι ύστερα θα τα βάλουν για ύπνο, έτοιμοι να τα ξαποστείλουν την άλλη μέρα. Δεν θέλω να θεωρηθεί αυτό το σχόλιο σαν καταδίκη για τις πλήθος οικογένειες, που, από ανάγκη, ακολουθούν μια τέτοια τακτική. Μας αρέσει δεν μας αρέσει, οι εργαζόμενοι γονείς είναι μια σύγχρονη πραγματικότητα για πολλά παιδιά. Είτε είναι ελεύθερη επιλογή είτε γίνεται από ανάγκη, το αποτέλεσμα είναι η λιγότερη απασχόληση των γονιών με την οικογένεια. Αυτό σημαίνει ότι απαιτείται συντονισμένη προσπάθεια, ώστε ο 149

χρόνος που η οικογένεια βρίσκεται μαζί, να είναι καλύτερης ποιότητας. Πρέπει οι γονείς, να προσπαθούν να αντιλαμβάνονται έγκαιρα, πότε πρέπει να σταματήσουν τα πάντα για να έχουν χρόνο ν' ακούσουν, να προσφέρουν βοήθεια ή να είναι απλά εκεί και ν' αγαπούν τα παιδιά τους. Καθένας μας, αργά ή γρήγορα, συνειδητοποιεί, ότι η σχέση μας με τους άλλους απαιτεί προσφορά του εαυτού μας. Όχι μόνον του χρόνου μας, αλλά και της ειλικρινούς και υπεύθυνης ανάμειξής μας. Πολύ συχνά κλείνουμε την πόρτα σε πολλούς που μας χρειάζονται, προσφέροντας ελάχιστα από τον εαυτό μας κι ύστερα νιώθουμε απαίσια, επειδή δεν κάναμε το ευκολότερο και φθηνότερο πράγμα του κόσμου· να προσφέρουμε τον εαυτό μας.

Πήγα για πρώτη φορά στο Χονγκ-Κονγκ, πριν πολλά χρόνια. Μου είχαν πει ότι ήταν το στολίδι της Ανατολής. Κι είναι αλήθεια. Ενθουσιάστηκα κυριολεκτικά με την ομορφιά του. Η θέα από το λόφο Βικτόρια είναι εκπληκτική, ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες ή την ώρα της ημέρας. Είναι τόσο ήρεμα εκεί, ψηλά πάνω από την πόλη και παράξενα ήσυχα, αν σκεφτείς τον οργασμό δραστηριότητας που βασιλεύει κάτω απ' τα πόδια σου. Αλλά αγάπησα, επίσης, το σούρτα-φέρτα των ανθρώπων γύρω απ' το Σταρ Φέρρυ, που συνδέει το Κοουλούν με την πόλη του ΧονγκΚονγκ. Πυκνά πλήθη στριμώχνονταν στα φέρρυ-μπόουτ κάθε ώρα. Μ' άρεσε να κάθομαι εκεί, κάτω από ένα φανάρι του δρόμου, το 150

δειλινό, κοιτάζοντας απ' τη μια μεριά τα εναλλασσόμενα χρώματα του λιμανιού κι από την άλλη τη βιασύνη εκατοντάδων επιβατών να γυρίσουν σπίτι τους. Ένα τέτοιο απόβραδο, παρατήρησα έναν πολύ νέο άντρα, που καθόταν δίπλα μου στο ίδιο παγκάκι. Διάβαζε απορροφημένος ένα βιβλίο κι ήταν σαν ν' αδιαφορούσε ολότελα για τη βουή του πλήθους και το ηλιοβασίλεμα. Στη βδομάδα που ακολούθησε, διαπίστωσα ότι, όποτε κι αν πήγαινα στο παγκάκι, θα 'βρισκα τον νεαρό να διαβάζει. Ένα βράδυ, στράφηκε και μου είπε με πολύ σπασμένα αγγλικά, «Θα μπορούσατε να με βοηθήσετε να προφέρω αυτήν τη λέξη;». Ανακάλυψα, ότι το βιβλίο που διάβαζε με τόση προσήλωση, ήταν ένα Αγγλο-Κινέζικο λεξικό. Αφού τον βοήθησα στη λέξη, μου είπε ότι τον έλεγαν Βονγκ κι ότι προσπαθούσε να μάθει μόνος του αγγλικά. Το 'κανε για να μπορέσει να βρει μια καλή δουλειά και να βελτιώσει τη ζωή του και τη ζωή τής μεγάλης οικογένειάς του. Ο Βονγκ κι εγώ γίναμε γρήγορα φίλοι. Μετά απ' αυτό το περιστατικό συναντιόμασταν, σχεδόν κάθε βράδυ, στο Σταρ Φέρρυ. Έγινε ο ξεναγός μου και με βοήθησε να γνωρίσω καλύτερα το ΧονγκΚονγ. Εγώ έγινα ο δάσκαλός του στην εκμάθηση των αγγλικών. Η ιστορία του Βονγκ ήταν πολύ συγκινητική. Αυτός κι η οικογένειά του, παρ' όλο που ήταν περήφανοι και πρόθυμοι να εργαστούν, ζούσαν στα όρια της απελπισίας. Ο Βονγκ ήταν ο μεγαλύτερος γιος μιας εντεκαμελούς οικογένειας κι ο μόνος που εργαζόταν. Με μοναδικό όπλο ένα λεξικό, οι προοπτικές για μια καλύτε151

ρη ζωή έμοιαζαν μακρινό όνειρο. Παρ' όλο που ταξίδευα με πολύ περιορισμένο προϋπολογισμό, αποφάσισα να τον βοηθήσω. Πριν φύγω απ' το Χονγκ-Κονγκ, κανόνισα να φοιτήσει σ' ένα ινστιτούτο αγγλικών. Έλειπα από τις Ηνωμένες Πολιτείες δυο χρόνια περίπου. Όταν γύρισα, βρήκα ένα σημείωμα από τον Βονγκ. Έπαιρνε το πτυχίο του στα αγγλικά. Είχε βρει μια καινούρια, πιο καλοπληρωμένη δουλειά κι ήταν πια ικανός να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο της οικογένειάς του. Μέσα στο γράμμα υπήρχε μια τραπεζική επιταγή μερικών δολαρίων, για την εξόφληση αυτού που θεωρούσε χρέος του απέναντί μου. Έστειλα πίσω τα χρήματα μ' ένα σημείωμα, το οποίο, πάνω-κάτω, έλεγε: «Βονγκ, σε παρακαλώ πάρε αυτά τα χρήματα, πήγαινε στο Σταρ Φέρρυ κι όταν βρεις ένα νεαρό, να κάθεται κάτω απ' το φανάρι του δρόμου, προσπαθώντας να μάθει αγγλικά από λεξικό, δόστου τα εκ μέρους και των δυο μας, με αγάπη». Ο Βονγκ πήρε το μήνυμα. Ελπίζω να το μεταβίβασε κι ότι, όποιος το έλαβε, θα το μεταβιβάσει σε κάποιον άλλο. Από τα πρώτα μας χρόνια, όσο μπορούμε να θυμηθούμε, ακούγαμε να μας υπενθυμίζουν, ότι η αγάπη δεν είναι αγάπη, όταν δεν προσφέρεται. Σ' όλον τον κόσμο συναντούσα αυτή την έκφραση συνέχεια. Παρ' όλους τους φραγμούς της γλώσσας, ανακάλυψα ότι μια εκδήλωση αληθινής αγάπης, δεν μπορεί ποτέ να παρερμηνευτεί. Γνώρισα πολλούς που μοιράζονταν το φαγητό τους, έστω κι αν ήταν πολύ λίγο για τους ίδιους. Γνώρισα άτομα που βγήκαν μίλια ολόκληρα απ' το δρόμο τους, για να με συνο152

δέψουν στον προορισμό μου, ανησυχώντας μήπως χαθώ. Υπήρξαν ξένοι που μου μίλησαν για τη ζωή τους, με συγκινητική ντροπαλότητα. Όλ' αυτά, είναι εκδηλώσεις αγάπης που προσφέρεται γενναιόδωρα. Αν και μεμονωμένα δεν είμαστε ικανοί να κάνουμε κάτι, για την παγκόσμια ειρήνη και κατανόηση, αυτά τα ιδανικά μπορούμε να τα υπηρετήσουμε με κάθε πράξη αγάπης και καλοσύνης, όπου κι όποτε τύχει. Οι μεγαλύτερες ελπίδες μας εξακολουθούν να στηρίζονται στο άτομο. Είναι οι μικρές ευγενικές πράξεις, που ο καθένας μπορεί να κάνει, η μεταδοτική χαρά που μπορούμε διαδώσουμε, η γενναιόδωρη πράξη που μπορούμε να κάνουμε χωρίς προσδοκία ανταμοιβής, η επίδειξη τρυφερότητας, η στιγμή που φροντίζουμε κάποιον, ο χρόνος που διαθέτουμε για να βοηθήσουμε.

Πρόσφατα έλαβα μια επιστολή από έναν αναγνώστη, που μου έγραφε: «Είσαστε πάντα τόσο σίγουρος για τη ζωή, τόσο αισιόδοξος για την αγάπη και τη συμπεριφορά των ανθρώπων, ώστε με παρακινήσατε να γίνω περισσότερο εκδηλωτικός. Ήθελα να εξερευνήσω την τέχνη της προσφοράς, που τόσο συχνά εκθειάζετε. Είμαι πολύ νέος και δεν έχω πολλά να προσφέρω. Έτσι σκέφτηκα να αγοράσω ένα μπουκετάκι μενεξέδες, να σταθώ στο κεντρικό σταυροδρόμι της πόλης μας και να το προσφέρω λέγοντας, «Όμορφη μέρα σήμερα, ε;». Σκέφτηκα ότι θα 'ταν πολύ διασκεδαστικό και 153

μπορεί να βοηθούσε να γίνουν οι άλλοι λίγο πιο ευτυχισμένοι. Το εγχείρημα κατέληξε σε μια πολύ διαφωτιστική εμπειρία. Δεν έγινε αυτό που περίμενα, αλλά έμαθα αρκετά, σχετικά με την ανθρώπινη φύση. «Μ' άφησε κατάπληκτο το γεγονός ότι ελάχιστοι άνθρωποι δέχτηκαν το δώρο μου. Οι πιο πολλοί με προσπερνούσαν, αποφεύγοντας το χαμόγελό μου. Άλλοι ουσιαστικά έσπρωχναν το χέρι μου πέρα. Μερικοί μουρμούριζαν ένα κοφτό, «Όχι, ευχαριστώ» κι έφευγαν. Άλλοι έπαιρναν απρόθυμα τα λουλούδια και κοντοστέκονταν, σκεφτόμενοι τι έπρεπε να πληρώσουν. Με μεγάλη θλίψη, διαπίστωσα ότι οι άνθρωποι είναι καχύποπτοι με την προσφορά, σαν να φοβούνται πως, αν πάρουν, θ' αναλάβουν κάποια υποχρέωση. Δεν κατάφερα να ξεφορτωθώ όλους του μενεξέδες μου. Γύρισα σπίτι, με μερικούς απ' αυτούς να μαραίνονται στα χέρια μου. Τι παράξενος κόσμος!». Είναι να λυπόμαστε, αλλά είν' αλήθεια ότι ζούμε σ' έναν κόσμο καχύποπτων. Μερικοί ζουν συνέχεια σε επιφυλακή, αρνούμενοι να δεχτούν την πιθανότητα, ότι υπάρχουν έντιμοι άνθρωποι γύρω τους ή ότι πράξεις καλοσύνης κι ευγένειας γίνονται συνέχεια. Στην πραγματικότητα, είμαστε όλοι υπεύθυνοι γι' αυτή τη στάση και, κατά κάποιον τρόπο, τη διαιωνίζουμε. Είμαστε θύματα των εμπειριών μας. Αν κάποτε μας πρόσφεραν ένα τριαντάφυλλο κι αμέσως μετά μας ζήτησαν τη συνεισφορά μας σε κάποιον έρανο, έχουμε, φυσιολογικά, γίνει επιφυλακτικοί απέναντι σε παρόμοια περιστατικά. Από κείνη τη στιγμή, κάθε προσφορά τριαντάφυλλου θεωρείται ύποπτη.

154

Οι περισσότεροι έχουμε ζήσει εμπειρίες, που μας έκαναν να νιώσουμε απογοητευμένοι ή εξαπατημένοι. Στα αεροδρόμια και τα σούπερ-μάρκετ, μας στριμώχνουν και μας προσφέρουν όλων των ειδών τα πράγματα (ευγενής προσφορά, τάχα), για να ζητήσουν, αμέσως μετά, τη συνεισφορά ή την υποστήριξή μας για κάποιο σημαντικό σκοπό. Μας στέλνουν δωρεάν δείγματα προϊόντων, υποτίθεται μέσα στο πνεύμα των καλών δημοσίων σχέσεων και για λόγους σφυγμομέτρησης. Αργότερα ανακαλύπτουμε, ότι εξαναγκαστήκαμε ν' αγοράσουμε κάτι, νιώθοντας υποχρεωμένοι να το κάνουμε. Τέτοιου είδους συμπεριφορά, μπορούμε να δούμε κι ανάμεσα σε εραστές. Έχουν πειστεί ο ένας για την αγάπη του άλλου κι αργότερα ανακαλύπτουν, ότι η αγάπη δεν δόθηκε χωρίς προσδοκίες και όρους. Είναι φυσικό, λοιπόν, να νιώθουμε περισσότερο δύσπιστοι και λιγότερο δεχτικοί. Σε μια κοινωνία, στην οποία σπανίζουν η ανιδιοτέλεια και η πραγματική γενναιοδωρία, δεν είναι αξιοπερίεργο να παίρνουμε αμυντική στάση απέναντί τους. Έχω έναν καλό φίλο, που του αρέσει να παίρνει μέρος σε ανταλλαγές ειδών. Κάποτε έστησε ένα μικρό περίπτερο στην αυλή του, όπου έβαλε αντικείμενα με την πινακίδα «δωρεάν». Πράγματα που, απλούστατα, ήθελε να ξεφορτωθεί. Έμεινε κατάπληκτος, ανακαλύπτοντας ότι κανείς δεν τα έπαιρνε. Τελικά, έβαλε στα αντικείμενα χαμηλές τιμές και πολύ γρήγορα εξαφανίστηκαν, αφήνοντάς τον πλουσιότερο κατά λίγα δολάρια, αλλά πολύ περισσότερο μπερδεμένο με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Αυτό ήταν ένα ακόμα παράδειγμα, της αντίληψης που έχουν διαμορφώσει οι άνθρωποι, ότι «κάθε πράγμα έχει την τιμή του» και «τί155

ποτα δεν είναι τσάμπα σ' αυτόν τον κόσμο». Νομίζω ότι μπορούμε να πάρουμε ένα ενδιαφέρον μάθημα απ' όλα αυτά. Αν μας αρέσει να δίνουμε και δούμε πόσο απελπιστική ανάγκη έχει ο κόσμος για κάτι τέτοιο, αν θέλουμε να διαψεύσουμε τους καχύποπτους, πρέπει να δεχτούμε ότι κάποιοι θα μας απορρίψουν και να είμαστε προετοιμασμένοι για εκκεντρικές εκδηλώσεις. Η προσφορά χωρίς προσδοκίες, είναι μια πολύ θετική πράξη, που δεν πρέπει να σβήσει εξαιτίας κάποιων περιστασιακών αρνητικών κι αχάριστων αντιδράσεων. Η πρότασή μου, στο νεαρό φίλο που μου 'στειλε εκείνο το γράμμα, είναι να εξακολουθήσει να προσφέρει λουλούδια, αν αυτός είναι ο τρόπος του να εκφράζεται και τον ευχαριστεί. Ίσως καταλάβουν και οι άλλοι, τελικά, ότι είναι πραγματικά ειλικρινής. Θα είναι τότε πλουσιότεροι, αν όχι με μια ολοκληρωτική αλλαγή στάσης, οπωσδήποτε κατά ένα λουλούδι, που προσφέρεται δωρεάν με αγάπη.

Σύμφωνα με μια πρόσφατη δημοσκόπηση, το 55 % των Αμερικάνων είναι εθελοντές και προσφέρουν τον χρόνο τους, για να βελτιωθεί η κοινωνία. Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα στατιστική. Έχω ακούσει ότι, οι άνθρωποι σε τέτοια γκάλοπ, έχουν την τάση να κρύβουν την αλήθεια. Μας αρέσει να πιστεύουμε, ότι συμμετέχουμε δραστήρια στην αλληλοβοήθεια. Ποιος, λοιπόν, θα 'νιωθε άνετα, απαντώντας αρνητικά σ' ένα τέτοιο γκάλοπ;

156

Η βοήθεια προς τους άλλους, είναι μια από τις εμπειρίες με τη μεγαλύτερη ανταμοιβή. Στην πραγματικότητα, αυτός που βοηθά, βοηθιέται περισσότερο από την βοήθεια που προσφέρει. Οι έρευνες αποδεικνύουν, ότι τα οικιακά ζώα και φυτά συμβάλλουν στη μακροβιότητα και την ευεξία, απλά επειδή απαιτούν τη βοήθεια του κατόχου τους. Δίνουν νόημα στη ζωή, ένα κίνητρο για να σηκωθείς απ' το κρεβάτι. Έχουμε μακριά παράδοση στην αλληλοβοήθεια. Οι Αμερικάνοι ανατρεφόμαστε με το πνεύμα της αλληλοβοήθειας. Είμαστε γνωστοί για τη θετική μας στάση και την άμεση ανταπόκρισή μας σ' αυτούς που έχουν ανάγκη. Συγκεντρώνουμε σε εράνους χιλιάδες δολάρια για την Ολυμπιακή μας ομάδα, για τους ανάπηρους και τα θύματα της πείνας σε πολλά μέρη του κόσμου. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι πως αυτές οι πράξεις είναι στιγμιαίες. Δίνουμε κι ύστερα ξεχνάμε. Κατά κάποιον τρόπο, ξεχνάμε ότι οι ανάγκες συνεχίζονται. Είναι εύκολο να ξαπλώνεις στην πολυθρόνα σου και να λες, «Έκανα το καθήκον μου», λες κι η προσφορά καθορίζεται με ποσοστά. Υπάρχουν πολλές αναστολές στην προσφορά. Μερικοί λένε ότι δεν ξέρουν πώς να βοηθήσουν ή πού να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Δεν είναι ανάγκη να ξέρουμε πώς· μπορούμε να το μάθουμε. Δεν χρειάζεται να ξέρουμε πού· δεν έχουμε παρά να κοιτάξουμε γύρω μας. Λέμε ότι δεν έχουμε τον καιρό. Αυτή είναι, ίσως, η φθηνότερη δικαιολογία. Ο περισσότερος ελεύθερος χρόνος στις Ηνωμένες Πολιτείες, σπαταλιέται μπροστά στη συσκευή της τηλεόρασης. Ο 157

μέσος όρος, είναι περίπου έξι ώρες την ημέρα κι αυτό δημιουργεί κάτι περισσότερο από πλήξη, αδράνεια και περιττό πάχος (και μάλιστα σε σημεία, που δεν χρειάζεται καθόλου). Αν ο καθένας μας διέθετε, έστω μια βραδιά την εβδομάδα, θα υπήρχαν εκατομμύρια ελεύθερες ώρες να τις προσφέρουμε στους άλλους. Συχνά έχουμε πολύ στενή αντίληψη, σε ό,τι αφορά την έννοια της προσφοράς. Συσχετίζουμε την προσφορά με το χρήμα. Φυσικά, το χρήμα είναι κάτι σημαντικό, αλλά δεν πληρώνεται με τίποτα η συμπαράσταση σ' ένα μοναχικό ετοιμοθάνατο. Τίποτα δεν μπορεί να πληρώσει, την προσφορά ενός ζεστού φαγητού, σ' ένα μοναχικό ηλικιωμένο άτομο, την εθελοντική διδασκαλία ανάγνωσης σε μια ομάδα αναλφάβητων, την προθυμία ν' ακούσεις κάποιον που φοβάται, είναι μόνος ή νιώθει αποδιωγμένος. Πρόσφατα ταξίδευα αεροπορικώς για τη Νέα Υόρκη. Η αεροσυνοδός φώναξε μ' ενθουσιασμό, μόλις με είδε να μπαίνω στο αεροπλάνο, «Ήθελα εδώ και πολύ καιρό να σας γνωρίσω. Θα μπορούσα να μιλήσω μαζί σας αργότερα;». Όταν βρήκε τον καιρό, σε κάποιο διάλειμμα, κάθησε πλάι μου και, με λίγα λόγια, μου διηγήθηκε την ιστορία της. Ένας σύζυγος που την απατούσε, ένα καθυστερημένο παιδί, συναισθήματα απογοήτευσης κι απελπισίας, φόβος ότι δεν θα τα βγάλει πέρα. Ύστερα από λίγο, αναστέναξε μ' ανακούφιση και σταμάτησε στη μέση μιας φράσης. Σκούπισε τα δάκρυά της και σηκώθηκε από το κάθισμα. «Ω, κύριε Μπουσγκάλια», είπε «να ξέρατε πόσο με βοηθήσατε!». Εγώ δεν είχα πει λέξη. Καμιά φορά, βοήθεια σημαίνει απλά ν' ακούμε, χωρίς να κάνουμε κρίσεις ή να δίνουμε συμβουλές.

158

Ποτέ δεν γινόμαστε τόσο προσιτοί ή σημαντικοί, όσο όταν βοηθάμε κάποιον άλλο. Αυτό που κάνουμε, στο κάτω-κάτω, είναι μια έμπρακτη δήλωση του ποιοι είμαστε, τι αξίζουμε και πώς νιώθουμε για τον εαυτό μας και τον κόσμο. Η συγγραφέας Έλεν Κόλτον λέει, ότι ο τρόπος για ν' ανακαλύψουμε τι μπορούμε να κάνουμε καλύτερα, είναι ν' αναρωτηθούμε τι αγαπούμε ή τι μισούμε με πάθος κι ύστερα να κάνουμε κάτι γι' αυτό. Ο κόσμος μας χρειάζεται ανθρώπους που μπορούν να βοηθήσουν. Εμείς που κατοικούμε σ' αυτόν τον κόσμο, δεν θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε, αν δεν υπήρχαν κάποιοι που βοηθούν. Η ωρίμανση κι η επιβίωσή μας, εξαρτώνται από την προθυμία μας να προσφέρουμε ο ένας στον άλλο. Υπάρχει μια πολύ παλιά ρήση, που εξακολουθεί να ισχύει· «Η αγάπη δεν είναι αγάπη, παρά μόνον όταν την προσφέρεις». Μέχρι να εκδηλωθεί, με μια πράξη τρυφερότητας, η αγάπη δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια καλή ιδέα· μόνο μια ιδέα, μια απλή λέξη, μια αφηρημένη έννοια. Υπάρχει πάντα κάτι που θα μπορούσαμε να κάνουμε. Να γίνουμε αληθινά ανθρώπινοι, αποφασίζοντας να βοηθήσουμε κάποιον.

159

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΩΡΙΜΑΝΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΧΗ Συμφωνώ ότι δεν υπάρχει, ίσως, μεγαλύτερη χαρά στη ζωή, απ' το ν' ανακαλύπτουμε τρόπους να ξεπερνάμε τις αδυναμίες μας. Ξέρουμε όλοι καλά τον ενθουσιασμό της νίκης και την πίκρα της ήττας. Μοιάζει σαν ν' αντιμετωπίζουμε το ένα εμπόδιο μετά το άλλο. Ωστόσο, με ελπίδα, αξιοπρέπεια, λίγη τρέλα και κάποια αυτοπεποίθηση, μπορούμε να πραγματοποιήσουμε μεγάλα άλματα προς την επίτευξη των στόχων μας. Η μεγαλύτερη αποτυχία, είναι να μην προσπαθούμε. Πολλοί έχουμε παραιτηθεί ακριβώς τη στιγμή που, με λίγη περισσότερη επιμονή κι υπομονή, θα μπορούσαμε να τα είχαμε καταφέρει. Πολύ συχνά, όταν όλα δείχνουν να έχουν χαθεί, οδηγώντας προς την αποτυχία, έρχεται η λύση.

Η μοναξιά γίνεται, ολοένα και περισσότερο, η μεγάλη αρρώστια των Αμερικάνων. Είναι μια αρρώστια που αγνοεί την ηλικία, το φύλο ή την κοινωνικο-οικονομική θέση. Οι έρευνες μας αποκαλύπτουν ότι, το ένα τέταρτο του πληθυσμού των ΗΠΑ, υποφέρει από χρόνια μοναξιά. Κι είναι ανάμεσα στις κυριότερες αιτίες αυτοκτονίας. Βιβλία και περιοδικά, δημοσιεύουν συστηματικά πληροφορίες και συμβουλές, για την καταπολέμηση της μοναξιάς: γίνετε πιο μαχητικοί, βγείτε έξω και γνωρίστε ανθρώπους, έχετε δικαίωμα να είσαστε ο εαυτός σας, βγείτε από το καβούκι σας, υμνείστε τη ζωή, αναμετρείστε τις χαρές σας. Παρ' όλο που, κα160

μιά φορά, είναι καλές αυτές οι συμβουλές, κάτι τέτοια φάρμακα ελάχιστα ανακουφίζουν τη μοναξιά. Δεν χρειάζεται να μας λένε πόσο οδυνηρή είναι η μοναξιά. Στην πραγματικότητα, μπορεί να μας κάνει να νιώσουμε ολοκληρωτικά απελπισμένοι. Δημιουργεί αντιπαραγωγικά αισθήματα, αποθαρρύνει κάθε τόλμημα κι υπονομεύει τα συναισθηματικά μας αποθέματα. Δεν είναι περίεργο, ότι οι άνθρωποι προτιμούν να διατηρούν απόλυτα αποτυχημένες σχέσεις, παρά να διακινδυνεύσουν να μείνουν μόνοι. Όλοι ξέρουμε, ότι η μοναξιά έχει ελάχιστη ή και καθόλου σχέση με τη φυσική μας επιθυμία να μένουμε μόνοι, πότε-πότε. Στην πραγματικότητα, μερικοί από τους πιο μοναχικούς ανθρώπους, ζουν ανάμεσα σε πλήθη. Άσχετα με την τωρινή μας κατάσταση, οι περισσότεροι θα βιώσουμε, τη μια ή την άλλη στιγμή, τη μοναξιά. Ελάχιστοι είμαστε προετοιμασμένοι γι' αυτό το ενδεχόμενο. Αποταμιεύουμε χρήματα για το μέλλον, ασφαλιζόμαστε ενάντια στις οικονομικές αντιξοότητες και προετοιμαζόμαστε για πλήθος απρόβλεπτες περιπτώσεις, αλλά κάνουμε ελάχιστα για να είμαστε έτοιμοι, τη στιγμή που θα χρειαστεί ν' αντιμετωπίσουμε τη ζωή μόνοι ή που θα βρεθούμε αποκομμένοι από τους άλλους. Λαβαίνω εκατοντάδες γράμματα από τέτοια άτομα. Μου λένε ότι ξαφνικά εξωθήθηκαν στην μοναξιά και αγωνίζονται ενάντια σε συναισθήματα ερημιάς και αχρηστίας. Ανακαλύπτουν ότι έχουν μείνει μόνοι (μερικοί, μάλιστα, για πρώτη φορά στη ζωή τους) και δεν έχουν διεξόδους αντιμετώπισης του γεγονότος. Φαίνεται σαν 161

να διαθέτουν ελάχιστα ψυχικά αποθέματα ή δυνάμεις ή, το σπουδαιότερο, δεν έχουν καμιά πραγματική αίσθηση του εαυτού τους. Έχει διαπιστωθεί ότι, η αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων, εξαρτάται περισσότερο από τη σχέση μας με τον εαυτό μας, παρά από οποιονδήποτε άλλον παράγοντα. Το ζήτημα δεν είναι τόσο η καταπολέμηση της μοναξιάς, όσο η χρησιμοποίηση των δυνάμεων, που προέρχονται από την αυτογνωσία και τη σωστή αντιμετώπιση. Η μοναξιά δεν είναι ποτέ ευχάριστη. Απαιτείται επίμονη προσπάθεια, ώσπου να προσαρμοστούμε σ' αυτή ή να την ξεπεράσουμε. Αλλά η διαδικασία αυτή μπορεί, επίσης, να είναι ευκαιρία για μάθηση κι ωρίμανση, γιατί μας υποχρεώνει να εξετάσουμε και να επανεκτιμήσουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο που έχουμε δημιουργήσει και να γνωρίσουμε τον εαυτό μας καλύτερα. Είναι κρίμα που, συχνά, περιμένουμε πρώτα να μας πνίξει η μοναξιά, για να προσπαθήσουμε, μόνον τότε, να καταλάβουμε την πολυπλοκότητά της. Ωστόσο, είναι δικαιολογημένο, μια που έχουμε μάθει να την αποφεύγουμε, σαν δείγμα αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Σπαταλάμε συχνά τα νεανικά μας χρόνια, φορτώνοντάς τα με προγραμματισμένες κοινωνικές δραστηριότητες και συναναστροφές. Μας ενθαρρύνουν να γραφτούμε σε λέσχες, ομάδες, συλλόγους. Είμαστε συχνά τόσο απασχολημένοι, ώστε όταν βρεθούμε μόνοι, αντιμέτωποι μ' ένα χρονικό διάστημα απρογραμμάτιστο, νιώθουμε απελπισία, σαν να βρεθήκαμε στο χείλος της καταστροφής. 162

Ο Θεός να δώσει, να μη βρεθούμε μ' ένα απρογραμμάτιστο Σαββατοκύριακο! Κανένας δεν μας είπε ποτέ, ότι είναι απόλυτα φυσιολογικό να θέλουμε κάποτε να μείνουμε μόνοι, να έχουμε ιδιωτικές στιγμές, τις οποίες θα ρυθμίζουμε σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας, κάνοντας το κέφι μας ή αφηνόμενοι να παρασυρθούμε από τις παρορμήσεις της στιγμής και τα όνειρά μας. Όλοι χρειαζόμαστε τον ιδιωτικό χώρο μας, μακριά από τους άλλους, όπου θ' αποσυρόμαστε για ν' ανασυγκροτηθούμε, να ξαναβρεθούμε σ' επαφή με τον εαυτό μας. Χρειαζόμαστε αυτόν τον προσωπικό μοναχικό χώρο, σαν μια ευχάριστη διέξοδο στην, κατά τ' άλλα, δημόσια ζωή μας. Πρέπει να διαφυλάττουμε αυτό το κομμάτι της ύπαρξής μας, όπως κάνουμε και με το κοινωνικό. Τότε, όταν θα 'ρθει η μοναξιά, θα έχουμε αυτό το ειδικό μέρος, για να καταφύγουμε. Είναι θαυμάσιο να έχεις σημαντικούς κι αγαπημένους ανθρώπους στη ζωή σου. Δεν μπορούμε να ζήσουμε απόλυτα ευτυχισμένοι, χωρίς αυτούς. Αλλά δεν πρέπει, επίσης, να επιτρέπουμε στον εαυτό μας να εξαρτάται απόλυτα απ' αυτούς, ώστε να χάνει την αίσθηση της ανεξαρτησίας του. Πρέπει πάντα να διατηρούμε ένα μέρος της ψυχής μας, το οποίο θα είναι αποκλειστικά δικό μας. Για να κατακτήσουμε τη μοναξιά, πρέπει ν' αναλάβουμε την ιερή ευθύνη να αποκτήσουμε ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Και, πάνω απ' όλα, να καθορίζουμε τον εαυτό μας σαν ανεξάρτητα άτομα.

163

Τα διαφημιστικά φυλλάδια που λαβαίνουμε με το ταχυδρομείο, λένε τα πάντα για τα θύματα. Την τρομαχτική φωτογραφία κάποιας κακοποιημένης γυναίκας, συνοδεύει ένα καλά μελετημένο μήνυμα, το οποίο προειδοποιεί, ότι ήρθε καιρός να συνειδητοποιήσουμε πως είμαστε όλοι υποψήφια θύματα της βίας. Δεν καθησυχάζουν τους φόβους μας, μάλλον τους εκμεταλλεύονται· πρέπει να ασφαλιστούμε ενάντια σε κάποιο πιθανό έγκλημα. Οι στατιστικές τις οποίες παραθέτουν, είναι πραγματικά ανησυχητικές. Ένα έγκλημα, κάθε δυο δευτερόλεπτα, διαπράττεται στις Ηνωμένες Πολιτείες· στα πέντε τελευταία χρόνια, ο αριθμός των εγκλημάτων βίας, αυξήθηκε πάνω από 20%· σχεδόν το ένα τρίτο των οικογενειών, θα έχει κάποιο θύμα βίας σε κάποια στιγμή. Πόσο εύκολα μπορούμε να τρομάξουμε, όχι μόνον από τέτοια στατιστικά στοιχεία, αλλά κι από το αόριστο συναίσθημα της επικείμενης καταστροφής, που δημιουργούν στο μυαλό μας! Πιο ανησυχητικό, ωστόσο, είναι το γεγονός ότι μπορεί να γίνουμε θύματα των ίδιων μας των φόβων, ότι ο φόβος μπορεί να καταδυναστεύσει τη ζωή μας. Αυτό που μας λένε οι στατιστικές είναι, συχνά, η εκδοχή του ερευνητή ή του διαφημιστή τής ασφαλιστικής εταιρίας. Λόγου χάρη, οι πιθανότητες να σκοτωθούμε σε τροχαίο δυστύχημα, είναι περίπου δέκα φορές μεγαλύτερες, απ' το να πέσουμε θύματα ενός εγκλήματος βίας. Και τ' ατυχήματα αυτά, μπορεί να συμβούν το ίδιο ξαφνικά και βίαια. Ωστόσο, πόσοι από μας κλείνονται στα σπίτια τους, φοβούμενοι να οδηγήσουν; Υπάρχει αναμφισβήτητα πάρα πολλή βία στην Αμερική. Κανένας δεν αμφιβάλλει ότι, κάθε εγκληματικό περιστατικό, αξίζει τη γενική κατακραυγή. Αλλά, όταν μας αναγκάζει να στερούμαστε την 164

πλήρη απόλαυση της ζωής, τότε πρέπει να εξετάζουμε τους φόβους μας από άλλη οπτική γωνία. Ας δούμε, με μερικά παραδείγματα, πόσο γρήγορα και απόλυτα μπορεί να μας κυριέψει ο φόβος. Ύστερα από πολλά περιστατικά σαμποτάζ σε γλυκίσματα τα οποία προσφέρονται την Ημέρα των Ευχαριστιών, τα τελευταία χρόνια, πολλοί γονείς σ' όλη τη χώρα, περιόρισαν τα παιδιά τους στο σπίτι αυτή την ιδιαίτερη μέρα. Υπάρχει, μάλιστα, μια αυξανόμενη διάθεση να καταργηθεί η γιορτή, προκειμένου να προστατευτούν τα παιδιά. Σ' ένα κουτί με γλυκίσματα, σε κάποια γιορτή που οργάνωναν οι Προσκοπίνες, βρέθηκε μια μακριά βελόνα χωμένη σε κάθε σοκολατάκι. Την ίδια μέρα, όλοι οι τοπικοί τηλεοπτικοί σταθμοί, είχαν σαν πρώτη είδηση αυτόν τον καινούριο κίνδυνο για τη ζωή των παιδιών μας. Δημιουργήθηκαν ακόμη και ακτινολογικά κέντρα, για όποιον φοβόταν να δαγκώσει ένα σοκολατάκι. Είναι εκπληκτικό, πόσο εύκολα μας τρομοκρατούν τα σατανικά σχέδια μερικών διεστραμμένων ατόμων και πόσο μπορούν να καταδυναστεύσουν τη ζωή μας. Όλο και συχνότερα μαθαίνω για γονείς, που ζουν με το μόνιμο φόβο ότι κάτι φρικτό θα συμβεί στα παιδιά τους. Μια νεαρή μητέρα, που μίλησα μαζί της, δεν άφηνε τα παιδιά της να παίξουν μπροστά στο ίδιο τους το σπίτι (για παιχνίδι στον παιδότοπο, ούτε λόγος!), από φόβο μήπως τ' απαγάγουν. Κανένας δεν μπορούσε να της εγγυηθεί κάτι τέτοιο, όπως δεν μπορούσε να την βε165

βαιώσει, πως ένα αεροπλάνο δεν θα πέσει πάνω στο σπίτι της. Αν αποφασίσουμε να χαρούμε τη ζωή μας, πρέπει να είμαστε διατεθειμένοι ν' αντιμετωπίσουμε τους κινδύνους. Το ένα, αναγκαστικά, περικλείνει τ' άλλο. Οι φόβοι κι οι αγωνίες, αναγκάζουν, δυστυχώς, τους ανθρώπους να γίνονται επιφυλακτικοί. Οι ξένοι αντιμετωπίζονται με κριτήριο το πιθανό κακό που μπορεί να μας κάνουν. Η εμπιστοσύνη έχει παραχωρήσει τη θέση της στη δυσπιστία. Η φιλική συναναστροφή έχει αντικατασταθεί από την αναζήτηση του υπ' αριθμόν ένα κακοποιού. Μας λένε επανειλημμένα ότι, ένας από τους αποτελεσματικότερους τρόπους καταπολέμησης του εγκλήματος, είναι η καλλιέργεια της κοινότητας, της γειτονικότητας και του αμοιβαίου άγρυπνου ενδιαφέροντος. Θυμάμαι έναν γέρο κύριο, που έμενε στο δρόμο που μεγάλωσα. Ήταν, στο τετράγωνό μας, ο υπ' αριθμόν ένα Φύλακας της Γειτονιάς. Με το παραμικρό που θα συνέβαινε στο δρόμο μας, πλησίαζε αμέσως σε κάποιο από τα παράθυρα του σπιτιού του και κρυφοκοίταζε πίσω από τις κουρτίνες. Τον θεωρούσαμε κουτσομπόλη, μα ταυτόχρονα νιώθαμε ανακούφιση από την επαγρύπνησή του. Τίποτα δεν ξέφευγε από το άγρυπνο βλέμμα του. Δεν προτείνω να γίνουμε όλοι φρουροί και σκυλιά-φύλακες. Αντίθετα, θα πρέπει να φροντίζουμε να βγαίνουμε από τα σπίτια μας πιο συχνά, αν όχι γι' άλλο λόγο, τουλάχιστον για να νιώσουμε πιο κοντά με τους γείτονές μας. Καμιά φορά μεγαλοποιούμε τους φόβους μας, απλά επειδή νιώθουμε μόνοι απέναντί τους. Το ιερό 166

άβατο του σπιτιού μας, μπορεί να μας προσφέρει ένα είδος προστασίας από τα κακά του κόσμου, ταυτόχρονα όμως, μπορεί να μας απομονώσει από τον κόσμο. Σίγουρα, οι δρόμοι κι οι γειτονιές μας, μπορούν να γίνουν πιο φιλόξενοι τόποι, όταν είμαστε πιο κοντά στους ανθρώπους που ζουν εκεί. Μπορούμε ν' αντιμετωπίσουμε και να ξεπεράσουμε τους φόβους μας πολύ πιο εύκολα, αν επεκτείνουμε τον ορισμό μας για την οικογένεια κι αναγνωρίσουμε ότι είμαστε όλοι μια μεγάλη οικογένεια. Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον. Ο φόβος, λένε, είναι η σοβαρότερη ασθένεια του Εικοστού Αιώνα. Πλησιάζοντας στο τέλος αυτού του αιώνα, ίσως καταφέρουμε να μάθουμε ότι, η φροντίδα του ενός για τον άλλο, μπορεί να είναι η θεραπεία για όλους τους φόβους μας.

Δεν πιστεύω ότι υπάρχει άνθρωπος στον κόσμο, που να μην ένιωσε κάποτε να χάνει το θάρρος του. Η λέξη αποθάρρυνση, ερμηνεύεται σαν απώλεια θάρρους, ελπίδας ή εμπιστοσύνης. Φράσεις όπως, «Δεν αξίζει τον κόπο», «Δεν μπορώ», «Παραιτούμαι», «Απέτυχα», έχουν πια τυποποιηθεί. Σε κανένα δεν είναι άγνωστο το συναίσθημα της απόγνωσης. Κι αυτό οφείλεται, συνήθως, στο γεγονός ότι νιώθουμε απογοητευμένοι ή παγιδευμένοι ή επειδή έχουμε χάσει το δρόμο μας και την ελπίδα μας στο μέλλον. Η αποθάρρυνση είναι ένα πολύ ανθρώπινο συναίσθημα. Δεν πρέπει να κατακρίνουμε τον εαυτό μας, επειδή το νιώθουμε. Αλλά είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι, ανεξάρτητα από τους λόγους 167

που μας οδήγησαν σ' αυτό το σημείο, δεν είναι ποτέ αξεπέραστο. Ο κόσμος είναι γεμάτος δυνατότητες· κι όσο υπάρχουν δυνατότητες, υπάρχει ελπίδα. Ακόμη και οι πιο πετυχημένοι, οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι, θα σας πουν ότι πέρασαν στιγμές και περιόδους, κατά τις οποίες αμφισβήτησαν τον εαυτό τους, τις αξίες και τις ικανότητές τους. Αλλά ποτέ δεν έχασαν την ικανότητα να ελπίζουν. Υπάρχει ένας άνθρωπος που όλοι γνωρίζουμε. Η ιστορία του είναι η ακόλουθη: Δυο φορές ασχολήθηκε μ' επιχειρήσεις κι απέτυχε. Έβαλε υποψηφιότητα δυο φορές για τη βουλή και το κογκρέσο και πάλι απέτυχε. Απέτυχε δυο φορές στην εκλογή του σαν γερουσιαστής. Προσπάθησε σκληρά να γίνει αντιπρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, χωρίς επιτυχία. Η γυναίκα που αγαπούσε πέθανε πολύ νέα. Τελικά έπαθε νευρική κατάπτωση. Αλλά, παρ' όλα αυτά, είχε την αυτογνωσία και τη δύναμη ν' αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες, να συνεχίσει τον αγώνα με τη ζωή και να γίνει Πρόεδρος. Το όνομά του, φυσικά, είναι Αβραάμ Λίνκολν. Ένα τέτοιο μήνυμα πρέπει να μας εμπνέει. Αλλά δεν είμαστε όλοι Λίνκολν. Έχουμε, όμως, να μάθουμε πολλά από το παράδειγμά του κι από τα παραδείγματα άλλων, που κατάφεραν να επιβιώσουν. Επειδή κάτι πάει άσχημα, δεν σημαίνει ότι έφτασε το τέλος του κόσμου. Στην πραγματικότητα, κάτι τέτοιο μπορεί να είναι η απαιτούμενη πρόκληση για την αφύπνιση των δυνάμεών μας. Το πραγματικό δίλημμα είναι το συναίσθημα ότι δεν έχουμε μια διέξοδο, έναν τόπο να καταφύγουμε, κανένα να μας βοηθήσει. Αυτό, όμως, που πρέπει να θυμόμαστε, είναι ότι υπάρχουν πολλές λύσεις σε κάθε πρόβλημα. Δεν είμαστε τέλειοι και κάνουμε λάθη, 168

μα όλα τα πράγματα έχουν ένα τέλος. Εξοπλισμένοι μ' αυτή τη γνώση, βρισκόμαστε κιόλας στα μισά του δρόμου για τη λύση. Υπήρξαν στιγμές της παιδικής μου ηλικίας, που θα μπορούσαν ν' αποβούν καταστρεπτικές για ολόκληρη την οικογένεια. Στιγμές που ο πατέρας έχανε τη δουλειά του, δεν υπήρχαν χρήματα ούτε για τα απολύτως απαραίτητα και τα πράγματα έδειχναν πραγματικά απελπιστικά. Παρ' όλα αυτά, όμως ή ίσως εξαιτίας τους, η μητέρα κι ο πατέρας ποτέ δεν μας άφησαν να χάσουμε την αίσθηση του χιούμορ, τη συναίσθηση του εαυτού μας ή τη σιγουριά ότι θα βρισκόταν κάποια λύση. Και, πραγματικά, πάντα βρισκόταν. Είμαι τυχερός που το έμαθα αυτό νωρίς στη ζωή μου. Έχοντας γνωρίσει την αποθάρρυνση, ξέρω ότι το πρώτο πράγμα που πρέπει να προσπαθήσω, είναι να σκεφτώ πως τίποτα δεν κρατάει για πάντα κι ότι μόνον εγώ μπορώ ν' αποφασίσω τι θα κάνω, για να γίνουν τα πράγματα καλύτερα. Μ' αυτή την ελπίδα και την πίστη στο μέλλον, ξεκινώ τρεχάλα, ψάχνοντας για καινούριες λύσεις. Πιστεύω ότι, αληθινά υγιές άτομο, είναι αυτό που έχει το μεγαλύτερο αριθμό διεξόδων για κάθε περίσταση. Περιοριζόμαστε μόνο στην πρόθεση ν' ανακαλύψουμε αυτές τις διεξόδους. Ας πούμε ότι, ξαφνικά, βάζουμε τα κλάματα. Δεν υπάρχει τίποτα επιλήψιμο σ' αυτό. Μάλιστα, τα δάκρυα συχνά οξύνουν την όρασή μας. Σε τέτοιες στιγμές, πρέπει ν' αναρωτιόμαστε αν, το να κλαίμε αιώνια, είναι αυτό που θέλουμε. Αν όχι, τότε πρέπει να εξετάζουμε τι άλλο μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε τον εαυτό μας και να λύσουμε το πρόβλημα που προκάλεσε τα 169

δάκρυα. Πρέπει να εξετάζουμε τις πιθανές διεξόδους. Ίσως μας βοηθήσει η μελέτη των αντιδράσεων άλλων ανθρώπων, σε παρόμοιες καταστάσεις. Μ' έναν κατάλογο πιθανών διεξόδων στο χέρι, θα νιώθουμε λιγότερο παγιδευμένοι και ικανότεροι ν' αποφασίσουμε τι είναι καλύτερο για μας. Τελικά έρχεται η στιγμή της μεγάλης απόφασης. Πρέπει να κάνουμε κάτι. Με τη δράση γεννιέται η αληθινή γνώση και ένα θαυμάσιο αίσθημα ελευθερίας. Δεν νιώθουμε ποτέ πραγματικά παγιδευμένοι. Η αποθάρρυνση, καμιά φορά, μοιάζει αναπόφευκτη. Αλλά η καθήλωση σ' αυτή την κατάσταση, είναι σπατάλη χρόνου, ενέργειας και ζωής. Μπορούμε να μάθουμε να ξεπερνάμε την αποθάρρυνση. Όταν το πετύχουμε, μπορούμε να συνεχίσουμε τη ζωή.

Υπάρχει ένα πάρκο κοντά στο σπίτι μου, όπου συνήθιζα να πηγαίνω για τζόκινγκ κάθε απόγευμα. Τώρα πια με προκαλεί να κάνω έναν ήσυχο περίπατο. Περπατώντας εναρμονίζομαι περισσότερο με τον περίγυρο, απ' ότι την εποχή που έτρεχα ξεφυσώντας. Πριν λίγους μήνες, παρατήρησα στο πάρκο όλο και πιο πολούς γονείς να προπονούνται στο μπέιζ-μπολ με τα παιδιά τους. Ένας νεαρός μού είπε ότι πλησίαζαν οι προκρίσεις για τη Μικρή Εθνική. «Πρέπει να είσαι καλός για να μπεις στην ομάδα». Έχοντας τη φήμη που έχει η Μικρή Εθνική, καταλαβαίνω τη λαχτάρα των νε170

αρών, αυτό το «να μπεις στην ομάδα». Συχνά βλέπω έναν πατέρα με το γιο του, να τρέχουν κυνηγώντας την μπάλα, να την χτυπούν και να την πιάνουν στον αέρα, αρκετή ώρα μετά τη δύση του ήλιου. Ο πατέρας δείχνει υπομονετικός με την αδεξιότητα του γιου του. Ωστόσο, δείχνει αποφασισμένος να τον κάνει καλό μπεϊζμπολίστα. Ο γιος θέλει να ευχαριστήσει τον πατέρα, αλλά σε μερικές περιπτώσεις, είναι ολοφάνερο ότι το μπέιζ-μπολ δεν είναι ο κατάλληλος τρόπος. Αν τον άφηναν να διαλέξει, μπορεί να προτιμούσε να πάει σπίτι ν' ασχοληθεί με το κομπιουτεράκι του ή να βγει να εξερευνήσει τα δάση· να κάνει οτιδήποτε άλλο, εκτός απ' το να παιδεύεται με τη μπάλα, το ρόπαλο και τα γάντια. Οι περισσότεροι έχουμε δει αυτό το δράμα να παίζεται κι άλλες φορές. Σίγουρα, μερικοί απ' αυτούς τους νεαρούς, θα μάθουν το εθνικό μας άθλημα και θ' αποκτήσουν πολλά απ' αυτή την εμπειρία, αλλά υποθέτω ότι μερικοί θ' απογοητευτούν οικτρά. Το ταλέντο τους μπορεί να βρίσκεται κάπου αλλού κι έτσι να περάσει απαρατήρητο. Καθένας διαθέτει προσόντα, που τον κάνουν να ξεχωρίζει. Αυτά τα προσόντα περιμένουν μόνον αναγνώριση και καλλιέργεια. Το πρόβλημα είναι ότι μπορεί να μην είναι αυτά που περιμένουν οι άλλοι. Λόγου χάρη, ο Έντι κάθεται στην άκρη του πάγκου, περιμένοντας να μπει στον αγώνα. Δεν τα καταφέρνει με την μπάλα, αλλά έχει εξαιρετικό μουσικό ταλέντο. Κι εκεί, χωμένη στην τρίτη σειρά των χορευτών, η Μπεθ μπερδεύει τα πόδια της, κατά τη διάρκεια του δέκατου ρεσιτάλ της στο μπαλέτο. Θα προτιμούσε 171

να αποκτήσει περισσότερες γνώσεις για τα ζώα, ένα θέμα που την ενδιαφέρει από καιρό, μόνον που οι γονείς της επιμένουν να μάθει χορό. Ο Έρικ είναι παρατηρητής των άστρων. Σαν τον Αϊνστάιν, ο οποίος μισούσε το σχολείο, ονειρεύεται απομακρυσμένες γωνιές της γης και μακρινούς πλανήτες. Οι δάσκαλοι λένε ότι είναι απρόσεχτος κι ονειροπαρμένος. Οι γονείς του δεν καταλαβαίνουν γιατί έχει τόσο χαμηλούς βαθμούς. Μια μέρα του έδωσαν ένα τηλεσκόπιο κι ένας καινούριος κόσμο ανοίχτηκε μπροστά του. Τώρα το σύμπαν είναι απεριόριστο. Ίσως το μέλλον του να έχει εστιαστεί καλύτερα. Θυμάμαι έναν μαθητή μου (θα τον ονομάζω εδώ Ρόντνεϊ), ο οποίος είχε χαρακτηρισθεί σαν κάτω του μέσου όρου απόδοσης. Είχε προβλήματα συμπεριφοράς και πολύ χαμηλή απόδοση στα μαθήματα. Τίποτα απ' όσα κάναμε δεν έδειχνε να τον εντυπωσιάζει. Ερχόταν μόνιμα καθυστερημένος στην τάξη κι έβρισκε πάντα μια ασυνήθιστη δικαιολογία· ένα σπουργιτάκι είχε πέσει στο χώμα και χρειάστηκε να το ξαναβάλει στη φωλιά του· μια καραμπόλα πέντε αυτοκινήτων είχε γίνει μπροστά στο σπίτι του, και έπρεπε να καλέσει το ασθενοφόρο. Όλων των ειδών οι συμφορές και τα παράξενα συμβάντα γίνονταν, θαρρείς, για να καθυστερεί ο Ρόντνεϊ, ειδικά την ώρα που ερχόταν στο σχολείο. Ένα πρωί, απελπισμένος πια, του ζήτησα να γράψει μια έκθεση, το πολύ μιας σελίδας, στην οποία θα εξηγούσε με λεπτομέρειες τι του είχε συμβεί εκείνη τη μέρα. Δεν κοπίασε καθόλου να γράψει πολλές σελίδες. Στην πραγματικότητα, το γραπτό του ήταν ένα 172

αφάνταστα γοητευτικό παραμύθι. Ήταν εύκολο να δεις τη μοναδικότητα του Ρόντνεϊ· ήταν γεννημένος παραμυθάς. Πριν τελειώσει η σχολική χρονιά, ο Ρόντνεϊ έγραφε ιστορίες πάνω σε όλων των ειδών τα θέματα. Έψαχνε για ιδέες κι εμπνεόταν από άλλους συγγραφείς. Διάβαζε αχόρταγα κι άρχισε να δείχνει περισσότερο ενδιαφέρον για τη μόρφωσή του. Άρχισε ακόμη να 'ρχεται και στην ώρα του. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα, συχνά, δεν καταφέρνει ν' αναγνωρίσει ξεχωριστά ταλέντα, που κάνουν τον κάθε σπουδαστή μοναδικό. Αντίθετα, δίνουμε μεγάλη έμφαση σε μακροχρόνια συγκεκριμένα θέματα και προγράμματα, στα οποία πρέπει ν' ανταποκρίνονται όλοι. Κάτι τέτοιο, συχνά φέρνει πλήξη και αδιαφορία, αναγκάζοντας τη σπίθα της δημιουργικότητας να θαμπώσει και να σβήσει. Ακούμε, από καιρό σε καιρό, για μερικά άτομα που έχουν κατακτήσει το σύστημα. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως, όταν συμβεί αυτό, ο καθένας ωφελείται, γιατί έτσι δημιουργείται η Τέχνη, το μυστήριο γίνεται κατανοητό και τα όνειρα γίνονται πραγματικότητα. Είναι ενδιαφέρον, πόσο συχνά κοιτάζουμε πίσω, το παρελθόν μας, με τρυφερότητα. Μιλούμε για τις παλιές καλές ημέρες, όταν η ζωή έδειχνε λιγότερο πολύπλοκη και πιο ξέγνοιαστη. (Υπάρχει αλήθεια καμιά εποχή, που η ζωή δεν ήταν πολύπλοκη;). Φαίνεται ότι αυτό το σύμπλεγμα εικόνων από το παρελθόν, έχει εξωραϊστεί με το πέρασμα του χρόνου και τις αναμνήσεις. Αλλά ο σημαντικότερος λόγος αυτής της νοσταλγίας, είναι η βαθιά επιθυμία μας να απλοποιήσουμε τη ζωή μας. Δεν είναι ότι θέλουμε να γυ173

ρίσουμε σε κάποια αγροτική κοινωνία και να περάσουμε το υπόλοιπο των ημερών μας σε ήρεμο διαλογισμό κι επικοινωνία με τη Φύση. Απλούστατα, οι περισσότεροι είμαστε φορτωμένοι από ευθύνες, αγωνίες και την πεποίθηση ότι πρέπει ν' αγωνιζόμαστε συνεχώς για περισσότερα αγαθά. Ωστόσο, πιστεύω ότι οι περισσότεροι θα τρελαινόμασταν, αν αναγκαζόμασταν να εγκαταλείψουμε τις πολύπλοκες συνήθειες της ζωής μας. Έχω ένα φίλο, λόγου χάρη, που ξεκινά κάθε χρόνο για κατασκήνωση, ολομόναχος, στο Εθνικό Πάρκο Γυοζεμάιτ. Όλο το χρόνο δεν κάνει άλλο, από το να μιλά για τη σημασία αυτής της φυγής, που τον διατηρεί σε αδιάκοπη πνευματική ισορροπία και σωματική ακμαιότητα. Όταν η καθορισμένη μέρα έρχεται, εγκαταλείπει τη γυναίκα και τα παιδιά του. Με το αντίσκηνο, το σακίδιο, το αερόστρωμα και τον υπνόσακο, ξεκινά για την κοιλάδα και την πολυπόθητη μοναξιά του. Πάντα ξαναγυρίζει, σε λίγες μόνον ημέρες, έχοντας χορτάσει ειρήνη κι ηρεμία! Πολλές φορές ακούμε πλούσιους ανθρώπους να αναπολούν τις πρώτες μέρες της καριέρας τους, τότε που είχαν λίγα χρήματα, έμεναν σε διαμέρισμα ενός δωματίου, είχαν ένα παλιό αυτοκίνητο και ισχνό τραπεζικό λογαριασμό. Ωστόσο, αναφέρονται σ' αυτές τις ημέρες, σαν τις πιο ευτυχισμένες που έζησαν ποτέ. Όμως, ωριμάζοντας, δεν αγωνιζόμαστε για την απλή ζωή, που ισχυριζόμαστε ότι θέλουμε. Στην πραγματικότητα, εργαζόμαστε για ν' αυξήσουμε τα κέρδη μας, επειδή ποτέ δεν μας φαίνονται αρκετά. Δεν καταφέρνουμε ν' αναγνωρίσουμε, ότι όσο περισσότερα αποκτούμε, τόσο περισσότερο μας κυβερνούν και ότι περισσότερα, 174

δεν σημαίνει αναγκαστικά και καλύτερα. Με τον καιρό, φτάνουμε στο σημείο να καθορίζουμε τον εαυτό μας απ' τα πράγματα που κατέχουμε. Ίσως είναι καλό να θυμόμαστε, ότι τα μόνα πράγματα που μπορούμε να πάρουμε μαζί μας, είναι όσα χωρούν σ' ένα φέρετρο. Πριν από το γάμο τους, δύο πρώην σπουδαστές μου, έμαθαν την αξία της απλότητας. Κόντεψαν να χαλάσουν τον αρραβώνα τους, πάνω στην αγωνία του προγραμματισμού της γαμήλιας τελετής. Τα τρεχάματα στο τυπογραφείο για τις προσκλήσεις, οι ετοιμασίες για το γαμήλιο τραπέζι, τα λουλούδια, οι σερβιτόροι που θα βοηθούσαν, η τούρτα, η ορχήστρα και μην ξεχάσουμε το βιβλίο συγχαρητηρίων. Ύστερα ήρθε ο κατάλογος των προσκαλεσμένων, όπου κάθε πλευρά έπρεπε να ρωτηθεί από την άλλη, με αγωνία μήπως ξεχάσουν κάποιον και τον προσβάλουν. Και η καταγραφή των σερβίτσιων, των φωτιστικών, των ασημικών, των ασπρορούχων και πάει λέγοντας. Ο εκπληκτικός αριθμός των αποφάσεων που έπρεπε να παρθούν, τα σπασμένα νεύρα, όλ' αυτά που έπρεπε να προβλεφθούν ήταν πάρα πολλά. Και, στη μέση, δύο άνθρωποι ερωτευμένοι. Η μοναδική επιθυμία τους ήταν να διακηρύξουν επίσημα την αγάπη τους στους φίλους και την οικογένεια. Σ' όλη τους τη ζωή ονειρεύονταν αυτή την ιδιαίτερη ημέρα, αλλά, μόλις που μιλούσαν ο ένας στον άλλο, πριν αρχίσει η τελετή. Από την άλλη μεριά, πρόσφατα παρακολουθούσα ένα κοριτσάκι να πετά τον αετό του στο πάρκο, κάτω από το σπίτι μου. Ήταν εκεί, με λίγα ξυλαράκια, χαρτί, σπάγκο, λίγο αεράκι κι έναν απέ175

ραντο ουρανό. Τι πιο απλό! Δεν ήταν ανάγκη να πάει μακριά από το σπίτι της. Ήταν ολότελα απορροφημένη, μαγεμένη από τις απαλές κινήσεις του αετού της. Ήταν εκεί στο πάρκο για αρκετή ώρα, απόλυτα ευτυχισμένη. Πραγματικά, η ζωή είναι απλή. Εμείς είμαστε πολύπλοκοι. Φυσικά, όταν το λέω, με αποκαλούν αφελή. Η αντίρρηση που ακούω συνήθως είναι: «Ωραία, μπορεί να είναι αλήθεια για τη δική σου ζωή, αλλά τίποτα δεν είναι απλό στη δική μου!». Αυτό που προσπαθώ να πω, είναι πως, αν η ζωή δεν είναι απλή, ίσως είμαστε εμείς υπεύθυνοι για την πολυπλοκότητά της. Αν επιθυμούμε να την κάνουμε διαφορετική, ποτέ δεν είναι αργά. Φυσικά, πρέπει ν' αγωνιστούμε για να γίνουμε όλ' αυτά που μπορούμε και να κάνουμε ότι είναι δυνατό, για να γίνει ο κόσμος ένας καλύτερος χώρος, όπου θα ωριμάζουμε μέσα στη χαρά. Θα πρέπει ν' αγωνιστούμε για να αποκτήσουμε τα πράγματα που νιώθουμε ότι χρειαζόμαστε, για να γίνει η ζωή μας πιο άνετη, πιο ευχάριστη, αλλά δεν πρέπει ποτέ να τους επιτρέπουμε να μας εξουσιάζουν. Όταν η σύγχυση, η αγωνία και οι επιπλοκές απειλούν να μας πνίξουν, πρέπει να φέρνουμε στο νου μας τα λόγια του Θορώ, «Απλοποιείστε! Απλοποιείστε!». Αν κι αυτό αποτύχει, ας διδαχτούμε από τα παιδιά κι ας βγούμε να πετάξουμε αετό!

Όλοι στις μέρες μας βάλθηκαν ν' ανακαλύψουν τον εαυτό τους. 176

Είναι μια επιδημία που εξαπλώνεται. Ποτέ στην ιστορία μας δεν υπήρξαν τόσο πολλοί άνθρωποι, μανιακοί με την ανάγκη να γνωρίσουν τον εαυτό τους και ποτέ άλλοτε δεν υπήρξαν τόσο πολλοί άνθρωποι χαμένοι, συγχυσμένοι κι απελπισμένοι, απ' αυτή τη διαδικασία. Ευτυχώς, οι περασμένες τρεις δεκαετίες, υπήρξαν εποχή αλλαγής συμπεριφοράς, αξιών και ρόλων. Τελικά, μπορέσαμε να παραδεχτούμε (μερικοί ακόμη απρόθυμα), ότι οι γυναίκες είναι το ίδιο σοφές, δημιουργικές και δυνατές με τους άντρες. Τελικά, αναγκαστήκαμε να αναγνωρίσουμε, ότι έχουν κι αυτές το δικαίωμα να πετυχαίνουν, να ωριμάζουν και να συνεισφέρουν, στα όρια των δυνατοτήτων τους. Ότι, όσες το επιθυμούν, δεν πρέπει να συναντούν περιορισμούς κι εμπόδια στην προσπάθεια να γίνουν αυτό που είναι ικανές να γίνουν. Τα πράγματα άλλαξαν και για τους άντρες. Έχουν καταλάβει, επιτέλους, πόσο καλύτερα είναι να έχουν μια αποδοτική, ικανή κι ενδιαφέρουσα γυναίκα πλάι τους, παρά ένα κενό πλάσμα, πρότυπο συζύγου. Οι άντρες βρίσκουν καινούρια χαρά στον πλήρη καταμερισμό των ευθυνών στην κοινωνική, οικονομική και ψυχολογική κατάσταση στο σπίτι και την οικογένειά τους. Έχουν διαπιστώσει, πως με την κατανομή των εργασιών, λόγου χάρη, τόσο ο άντρας, όσο και η γυναίκα, αποδεσμεύονται και έχουν χρόνο για πιο παραγωγικές δραστηριότητες και ιδιαίτερες, προσωπικές ώρες. Αυτές οι διαπιστώσεις έχουν αναγκάσει πολλούς να ανακατατάξουν ρόλους, να θρηνήσουν το χαμένο χρόνο και να ξεκινήσουν 177

με αποφασιστικότητα το έργο της επανόρθωσης, αφιερώνοντας τον εαυτό τους στην ανακάλυψη του αληθινού εαυτού τους. Ξέρω ένα ζευγάρι, που ζούσε ευτυχισμένο επί έντεκα χρόνια. Τότε η γυναίκα παρακολούθησε ένα σεμινάριο ψυχολογίας, που αφορούσε την προσωπική ωρίμανση. Κατά τη διάρκειά του, πείστηκε ότι έχανε τη ζωή της, με το να είναι απλά μια σύζυγος και μητέρα. Έμαθε την ορολογία σχετικά με τις ανθρώπινες δραστηριότητες, την αξία του ατόμου, την αναζήτηση της ταυτότητας. Κάπου εκεί, αποφάσισε να γίνει η γυναίκα που ήθελε να είναι. Πριν τελειώσει το σεμινάριο, εγκατέλειψε τον άντρα και τα παιδιά της κι έφυγε σε αναζήτηση του εαυτού της. Δεν καταδικάζω τις πράξεις της. Στην πραγματικότητα, την ίδια βιασύνη έδειξα κι εγώ, κατά την αναζήτησή μου. Κι ήταν κάτι που με οδήγησε δύο φορές στο γύρο του κόσμου. Άφησα οικογένεια, φίλους, μια πολλά υποσχόμενη σταδιοδρομία και περιπλανήθηκα στα βουνά του Νεπάλ και τις Κοιλάδες του Φεγγαριού. Άκουσα τις διδαχές σπουδαίων γκουρού, διάβασα απόκρυφα κείμενα, ακολούθησα μοναχικά τάγματα και αναστενάρηδες. Μελέτησα γιόγκα και τεχνικές διαλογισμού. Παραδέχομαι ότι άξιζαν τον κόπο. Η αναζήτηση είναι πάντα γοητευτική και γεμάτη καινούρια πράγματα. Αλλά στην πορεία ανακάλυψα, ότι η έρευνα δεν μ' έφερνε κοντύτερα στην ανακάλυψη αυτού του άπιαστου εγώ. Τελικά ξαναγύρισα. Είχα γνωρίσει θαυμάσια πράγματα κι είχα κάνει πολλούς καινούριους και μόνιμους φίλους. Είχα αποκτήσει πολλές γνώσεις, αλλά, επιστρέφοντας στην πατρίδα, ανακάλυψα ότι δεν είχα βρει τίποτα στο ταξίδι μου, που δεν μπορούσα να το 178

βρω στην αυλή του σπιτιού μου. Φυσικά, δεν θα ήταν το ίδιο εξωτικό ή συναρπαστικό, ούτε τόσο ενδιαφέρον θέμα συζήτησης. Αλλά αυτό που χρειαζόμουν ν' ανακαλύψω, τον εαυτό μου, ήταν πάντα μέσα μου. Η κατανόηση του εαυτού μας είναι αξιόλογος και απαιτητικός στόχος. Αλλά δεν είναι ανάγκη να εγκαταλείπουμε όλα κι όλους, για να το κάνουμε. Η γυναίκα του φίλου μου, λόγου χάρη, ανακάλυψε ότι τα μπαρ για εργένηδες, η σεξουαλική ελευθερία, η μοναχικότητα κι οι μυστικιστικές διδασκαλίες, δεν της πρόσφεραν καταλληλότερο περιβάλλον για να γνωρίσει τον εαυτό της, απ' ότι ένας σύζυγος και μια οικογένεια με κατανόηση, οι φίλοι και η σιγουριά του σπιτικού της. Η αλλαγή είναι πάντα δύσκολη. Οι άνθρωποι που νιώθουν ότι στερήθηκαν εμπειρίες ή έκαναν λαθεμένες επιλογές και, κατά συνέπεια, έχουν χάσει τη ζωή, μπορεί να γίνουν μανιακοί μ' αυτό το αίσθημα της απώλειας. Και πολύ δικαιολογημένα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη απώλεια για όλους μας, απ' αυτήν μιας ζωής που δεν τη ζήσαμε. Αλλά θα πρέπει νάχουμε υπόψη μας, πριν ξεκινήσουμε για την αναζήτηση, ότι ακόμη κι οι φιλοσοφίες που έχουν αφιερωθεί ολοκληρωτικά στην προσπάθεια να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, μας λένε ότι η αυτογνωσία κι η φώτιση μπορεί να έρθουν τη στιγμή που ζυμώνουμε ένα καρβέλι ψωμί, καλλιεργούμε έναν όμορφο κήπο ή ακούμε μουσική. Ο Όσκαρ Ουάιλντ είπε: «Μόνον οι ρηχοί γνωρίζουν τον εαυτό τους». Κι είχε δίκιο. Δεν υπάρχει τέλος στη διαδικασία της αυτογνωσίας, εφόσον μαθαίνουμε, ωριμάζουμε κι αλλάζουμε συνέ179

χεια. Η αυτογνωσία είναι διαδικασία, όχι σκοπός. Κανένα πρόσωπο ή τόπος δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο ενθαρρυντικός, για τη συνέχιση αυτής της διαδικασίας. Τα όπλα δεν βρίσκονται κάπου αλλού. Είναι μέσα μας. Μπορούμε μόνο να αποδεχτούμε την πρόκληση για το ταξίδι. Η εμπειρία γίνεται πολύ πιο αξιόλογη και με νόημα, όταν παίρνουμε μαζί μας κι εκείνους που αγαπάμε. Η αναζήτηση του εαυτού μας, αποκτά πραγματικό νόημα, όταν κάθε μέρα γίνεται γιορτή αναχώρησης για το Ταξίδι.

Κάθε σοβαρή ανθρώπινη σχέση απαιτεί προσπάθεια. Όχι με την έννοια της εκμάθησης των σωστών κανόνων ή των τύπων που διέπουν τις σχέσεις (αν υπάρχουν βέβαια τέτοιοι κανόνες), αλλά με την έννοια της συνεργασίας στην αναζήτηση του καλύτερου, γι' αυτούς που συμμετέχουν στη σχέση. Το πώς οι άνθρωποι συμβιβάζονται, λόγου χάρη, μας λέει πολλά για το είδος της σχέσης που έχουν δημιουργήσει. Δυο πολύ αγαπημένοι φίλοι μου, προσπαθούσαν να βρουν έναν συμβιβασμό για να σώσουν το γάμο τους. Όλο κι όλο που τους έκανε να διαφωνούν, ήταν ένα μοτοποδήλατο. Ο σύζυγος το είχε αποκτήσει από την αρχή του γάμου τους, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της γυναίκας του. Τον παρακαλούσε συνέχεια να βρει έναν πιο ασφαλή τρόπο, για ν' απολαμβάνει την ελευθερία του και τη χαρά μιας βόλτας στο ύπαιθρο, όπως έλεγε. Έτσι, ο σύζυγος, με τα χρόνια, υποχώρησε κι έβγαινε βόλτα με το μοτοποδήλατό του, 180

μόνο αραιά και πού. Εκείνη, με τη σειρά της, σταμάτησε να γκρινιάζει και περιορίστηκε να προσεύχεται σιωπηλά, να γυρίσει ο άντρας της σώος, κάθε φορά που έβγαινε βόλτα. Αυτό λειτούργησε πολύ καλά επί δώδεκα χρόνια. Πρόσφατα όμως, εκείνος έπαθε ένα σοβαρό ατύχημα, από το οποίο γλύτωσε σαν από θαύμα, χωρίς μια γρατζουνιά. Έχοντας επαληθευτεί οι χειρότεροι φόβοι της, η γυναίκα του ξανάρχισε την εκστρατεία της, αυτή τη φορά επιμένοντας ότι έπρεπε να το ξεφορτωθεί οριστικά· ο άντρας της όφειλε να σκεφτεί την οικογένειά του και το μέλλον του. Συνεχίζοντας την τακτική τού «ξέγνοιαστου καβαλάρη», έδειχε έλλειψη υπευθυνότητας. Εκείνος διατύπωσε πάλι το επιχείρημά του, μα αυτή τη φορά όχι πολύ πειστικά, ότι το μοτοποδήλατο αντιπροσώπευε γι' αυτόν την ελευθερία. Στο θέμα της ελευθερίας ήταν ανυποχώρητος· βράχος ακλόνητος. Δεν εννοούσε να κάνει τον παραμικρό συμβιβασμό. Φίλοι και οικογένεια πήραν μέρος στη διαμάχη. Ήμουν παρών, όταν το θέμα συζητήθηκε στη διάρκεια ενός γεύματος. Όταν φάνηκε ότι η κατάσταση είχε οξυνθεί επικίνδυνα, κάποιος πρότεινε να γίνει ένας συμβιβασμός. Σίγουρα θα υπήρχε τρόπος ν' αντιμετωπιστεί η κατάσταση, ώστε να ικανοποιηθούν και οι δύο πλευρές. Στο κάτω-κάτω, ήταν κι οι δύο έξυπνοι κι ενήλικοι. Προτάθηκαν όλων των ειδών οι εναλλακτικές λύσεις. Μερικές ήταν ανόητες, άλλες αρκετά πρακτικές, μα όλοι σ' αυτή τη συζήτηση, ακόμη κι οι ήρωες του δράματος, είδαμε κάποια διάθεση συμβιβασμού, που πρόσφερε μια αχτίδα ελπίδας. Τελικά, συμφωνήθηκε ότι, 181

όλες οι έξοδοι με το μοτοποδήλατο, θα πραγματοποιούνταν σε ερημικούς δρόμους, όπου οι πιθανότητες ατυχήματος θα ήταν πολύ μικρότερες, απ' όσο στους δρόμους της πόλης. Ο σύζυγος το αποδέχτηκε. Ο γάμος τους σώθηκε. Αναρωτιέμαι πόσοι από μας απομονώνουμε περιοχές στις σχέσεις μας, από τις οποίες αρνούμαστε να υποχωρήσουμε. «Είναι ζήτημα αρχών», λέμε. Ή, καμιά φορά, σταυρώνουμε τα χέρια με ύφος που δεν σηκώνει κουβέντα, σαν να λέμε: «Έτσι το θέλω εγώ». Σωστό ή λάθος, αυτή είναι η άποψή μας. Παίρνουμε σκληρή έκφραση και χρησιμοποιούμε φράσεις όπως: «Μόνο πάνω απ' το πτώμα μου» ή «Ποτέ, για τίποτα στον κόσμο!». Βέβαια, υπάρχουν μερικά πράγματα στη ζωή, με τα οποία δεν είναι εύκολο να συμβιβαστείς. Όταν μπαίνει θέμα αρχών, δύσκολα δεχόμαστε να συμβιβαστούμε με τις απόψεις κάποιου άλλου. Αλλά, συχνά, υποστηρίζουμε ότι η περηφάνια κι η τιμή μας απαιτούν να κρατήσουμε ακλόνητη στάση, ενώ η πραγματική αιτία είναι το ατομικό μας συμφέρον. Θυμάμαι μια γυναίκα, που τηλεφώνησε σε μια ραδιοφωνική εκπομπή συνομιλιών με τους ακροατές, την οποία διηύθυνα. Ήταν τρομερά εκνευρισμένη με τη μανία του άντρα της να βλέπει ποδόσφαιρο. Και την είχε ενοχλήσει ιδιαίτερα, μια τεράστια κεραία ραντάρ που είχε τοποθετήσει στην ταράτσα του σπιτιού τους, για να πιάνει όλους τους ποδοσφαιρικούς αγώνες που μεταδίνονταν τηλεοπτικά στο ημισφαίριο. «Στήνεται μπροστά στην τηλεόραση και βλέπει τον έναν αγώνα μετά τον άλλο, επί μέρες ολόκληρες, απ' το Σεπτέμβρη ως το Γενάρη. Όταν παραπονιέμαι, μου λέει ότι 182

πρέπει να καλλιεργήσω τα ενδιαφέροντά μου για το ποδόσφαιρο». Προσφέρθηκε, ακόμη, να την πάει σ' έναν ποδοσφαιρικό αγώνα. Όταν ανέφερα κάτι για συμβιβασμό, έμεινε κατάπληκτη. Ύστερα φώναξε: «Μισώ το ποδόσφαιρο με πάθος. Ποτέ!». Κι αυτό ήταν. Όλα έδειχναν ότι υπήρχε ένα αδιέξοδο, στο οποίο ήταν υποχρεωμένοι να ζήσουν. Όμως, είμαι βέβαιος ότι με σοβαρή, ειλικρινή επικοινωνία, μια μικρή μόνον κίνηση προς, αντί πέρα ο ένας από τον άλλο, θα έδιναν τη λύση· αν όχι λύση, τουλάχιστον μεγαλύτερη κατανόηση. Είναι, πραγματικά, τέχνη ο συμβιβασμός. Είναι σημαντικό στοιχείο κάθε σχέσης. Ίσως έκανε σ' όλους καλό, να εξετάσουμε πάλι τα «ποτέ» μας, τα ακλόνητα επιχειρήματα ότι με κανένα τρόπο δεν αλλάζουμε στάση, που μπλοκάρουν την προσωπικότητά μας. Το να παραδέχεσαι τις απόψεις του άλλου και να συμβιβάζεσαι μαζί του, είναι κάτι που απαιτεί προσφορά, παρ' όλο που πολύ συχνά διστάζουμε, επειδή θεωρούμε τον συμβιβασμό παραίτηση από τα δικαιώματά μας. Ένας καλός συμβιβασμός, είν' ένας από τους πιο απλούς τρόπους επιβεβαίωσης και ανάπτυξης της αγάπης και του αμοιβαίου σεβασμού, τα οποία έχουν ζωτική σημασία για μια μακρόχρονη σχέση.

Θ' αγαπούσατε τον Πέτερ, αν τον γνωρίζατε. Είναι ένας πραγματικός γητευτής. Μιλά με μια υπέροχη Ουγγαρέζικη προφορά και ζει σ' ένα όμορφο, άνετο σπίτι, ψηλά σ' ένα λόφο, που βλέπει την 183

θετή του πατρίδα, τη Βιέννη. Είναι στα ογδόντα του, μα δείχνει ζωντανός και ανήσυχος σαν έφηβος. Έχει μια ενδιαφέρουσα φιλοσοφία. Λέει ότι οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους σε τρεις καταστάσεις: την κατάσταση του «πρέπει», την κατάσταση του «θα 'πρεπε» και την κατάσταση του «θέλω». Η ευτυχία, σύμφωνα με τον Πέτερ, καθορίζεται απ' το ποσοστό της ζωής μας που περνούμε στην κατάσταση του θέλω. Όλοι ξέρουμε την κατάσταση των «πρέπει». Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας είναι γεμάτο απ' αυτά. Είναι οι πλήθος καθημερινές αναγκαιότητες της ζωής, που πρέπει να φροντίσουμε είτε το θέλουμε είτε όχι. Να βγάλουμε το ψωμί μας, να φάμε, να καθαρίσουμε το σπίτι. Δουλειές στις οποίες καταναλώνουμε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου μας. Μην παρεξηγήσετε, όμως, τα πράγματα. Ο Πέτερ, δεν εννοεί ότι αυτές οι δραστηριότητες είναι κακές. Απλά, πιστεύει ότι είναι καταστάσεις του «πρέπει», που συχνά κατακλύζουν τη ζωή μας με ανιαρές συνήθειες, τις οποίες θα ξεφορτωνόμασταν ευχαρίστως. Η ζωή μας έχει, επίσης, το μερτικό της από «θα 'πρεπε». Αυτά, αντίθετα με το φαγητό και τον ύπνο, δεν θεωρούνται αναγκαία για την επιβίωσή μας, αλλά τα περιμένουν οι άλλοι από μας. Εκδηλώσεις αβροφροσύνης, τις οποίες θα 'πρεπε να κάνουμε, επειδή θέλουμε να είμαστε κοινωνικά αποδεκτοί. Επισκέψεις ή προσκλήσεις που θα 'πρεπε να υποστούμε από υποχρέωση. Κάρτες, ευχαριστήρια σημειώματα, δώρα που θα 'πρεπε να στείλουμε. Θα 'πρεπε να βγάλουμε τη μητέρα για φαγητό. Θα 'πρεπε να 184

γράψουμε στο θείο. Θα 'πρεπε να καλέσουμε φίλους στο σπίτι· είναι η σειρά μας. Θα συνεχίζαμε, βέβαια, να υπάρχουμε χωρίς να υλοποιούμε όλ' αυτά τα «θα 'πρεπε», αλλά πιέζουμε τον εαυτό μας να τα κάνει. Κι απαιτούν χρόνο, ενέργεια και θέληση. Η τρίτη κατηγορία, σύμφωνα πάντα με τον Πέτερ, είναι αυτή του «θέλω». Πρόκειται για δραστηριότητες που εμείς επιλέγουμε· τα πράγματα που βλέπουμε, κάνουμε, πετυχαίνουμε, επειδή μας διασκεδάζουν, μας ενισχύουν κι αναπτύσσουν μέσα μας την αίσθηση του εαυτού μας. Φυσικά, ποικίλλουν από άτομο σε άτομο. Αλλά έχουν κάτι κοινό· γίνονται με τη θέλησή μας και μας φέρνουν χαρά κι ολοκλήρωση. Μια από τις πιο ερεθιστικές προκλήσεις, είναι να επιχειρήσουμε να δημιουργήσουμε μια ολόκληρη ζωή από «θέλω», μια ζωή όσο γίνεται πιο απαλλαγμένη από «πρέπει» και «θα'πρεπε». Όλοι μπορούμε να το κάνουμε, αν το θέλουμε πραγματικά. Για παράδειγμα, ας πούμε ότι βγαίνουμε να ψωνίσουμε τρόφιμα (σίγουρα ένα «πρέπει» για όλους μας). Απεχθανόμαστε τα σούπερ μάρκετ, το πλήθος, τις ουρές, τα καροτσάκια που μπλέκονται στα πόδια μας. Αναλογιζόμαστε με τρόμο την ταλαιπωρία. Όταν τελικά φτάνουμε στο σούπερ μάρκετ, σπρώχνουμε το καροτσάκι μας με φούρια, τρέχουμε σπασμωδικά ανάμεσα στα ράφια, ψάχνοντας για τα πράγματα που χρειαζόμαστε και φεύγουμε με την ίδια βιασύνη. Αν θέλουμε να μετατρέψουμε αυτή τη δραστηριότητα σε «θέλω», πρέπει να προσεγγίσουμε το σούπερ μάρκετ με καινούρια, 185

πιο ανοικτή αντίληψη. Μπορούμε να το δούμε σαν μια περιπέτεια, ένα ταξίδι μέσα σε χρώματα, μυρωδιές, σχέδια και σχήματα. Πορτοκάλια, μπανάνες, γκρέιπ φρουτ, κεράσια, ντομάτες, μαρούλια, ραδίκια, μελιτζάνες· όλα γυαλιστερά, νόστιμα, τακτοποιημένα στα ράφια. Φαγητά σε κονσέρβες και κουτιά, σε εκπληκτική παράταξη και προκλητική συσκευασία. Είν' εύκολο να δούμε πως, μια βόλτα στο σούπερ μάρκετ, μπορεί να γίνει το εισιτήριο για ένα ταξίδι στην απόλαυση των αισθήσεων. Ακόμη κι η αναμονή στην ουρά του ταμείου, μπορεί να μετατραπεί σε ευχάριστη εμπειρία. Μπορούμε να φανταστούμε ότι, κάθε καροτσάκι πλάι μας, αντιπροσωπεύει την έκφραση μιας ανθρώπινης προσωπικότητας. Η γυναίκα με το καροτσάκι της γεμάτο μπριζόλες, κιμά, λουκάνικα, πάνες, γιγάντια κουτιά ξερών δημητριακών και κιβώτια γάλα, τι σας θυμίζει; Ο άντρας που ψώνισε μια μπριζόλα, μια ντομάτα, ένα γλυκό κι ένα αθλητικό εικονογραφημένο περιοδικό; Πώς είναι δυνατό, τέτοιες εμπειρίες να θεωρηθούν σαν «πρέπει»; Όσο για τα «θα 'πρεπε», μπορούμε να δοκιμάσουμε να τα κάνουμε «γιατί όχι;». Αν αυτό το γράμμα στο θείο σας θα του φέρει χαρά, γιατί όχι; Αν αυτό το δείπνο υπάρχει πιθανότητα να σας αρέσει και να σας ευχαριστήσει, γιατί όχι; Αν κάτι θα 'πρεπε να γίνει, γιατί να μη γίνει με χαρά; Θα 'ταν αρκετό να θυμόμαστε, ότι ο καθένας μας έχει τη δυνατότητα να δώσει χαρά, να κάνει τον κόσμο καλύτερο. Γιατί όχι; Όσο περισσότερα είναι τα «θέλω» μας, τόσο πιο όμορφη κι ευτυχισμένη θα' ναι η ζωή μας. Σίγουρα, αξίζει τον κόπο να δοκιμά186

σουμε. Ας αρχίσουμε, προσπαθώντας να καταργήσουμε τις λέξεις πρέπει και θα 'πρεπε από το λεξιλόγιό μας. Όταν είμαστε υποχρεωμένοι να τις μεταχειριστούμε, ας βρούμε τρόπους να τις μετατρέψουμε σε «θέλω». Γιατί όχι;

187

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ Η ζωή είναι μια δυναμική διαδικασία. Καλωσορίζει όποιον ανταποκρίνεται στην πρόσκληση να γίνει ένα δραστήριο μέλος της. Αυτό που αποκαλούμε μυστικό της ευτυχίας, παύει να είναι μυστικό, εφόσον αποφασίζουμε να ζήσουμε τη ζωή.

Όπως όλοι ξέρουμε, υπάρχουν σπουδαγμένοι άνθρωποι, που λένε ότι ο μονόκερως είναι ένα μυθικό ζώο, που ποτέ δεν υπήρξε. Πριν πολλά χρόνια, ο Ιρλανδός Ρόβερς, έθιξε σε κάποιο τραγούδι του την αιτία της εξαφάνισης των μονόκερων. Το τραγούδι λέει ότι τα ζώα αυτά υπήρχαν, αλλά απορροφημένα στο παιχνίδι και τη διασκέδαση, δεν άκουσαν το κάλεσμα του Νώε και πνίγηκαν στον Κατακλυσμό. Επιτρέψτε μου να σας πω, ότι δεν παραδέχομαι καμιά απ' αυτές τις εξηγήσεις. Έχω δει μονόκερους· ξέρω ότι υπάρχουν. Είναι στιλπνοί, γρήγοροι στο σώμα και το πνεύμα, καλότροποι, πιστοί κι εξημερώνονται εύκολα. Καταλαβαίνω πως λέγοντας ότι έχω δει μονόκερους, θα κατηγορηθώ σαν άμυαλος ή αθεράπευτα ρομαντικός. Παραδέχομαι ότι υπάρχει κάποια αλήθεια και στα δύο. Αλλά, θα μου πείτε, γιατί το διακινδυνεύω και συζητώ για μονόκερους; Το κάνω, επειδή νιώθω ότι ο κόσμος μας τους έχει απόλυτη ανάγκη.

188

Είναι πλάσματα που χαρακτηρίζονται σαν μοναδικά, αγνά στην καρδιά και το μυαλό, συνετά, αθώα, πιστά, σοφά, που διαθέτουν μεγάλη δύναμη και περιφρονούν το φόβο, όταν καταπολεμούν το κακό. Ακόμη, έχουν θεωρηθεί σαν ένα είδος θεότητας. Μ' άλλα λόγια, αντιπροσωπεύουν όλες τις αρετές, στις οποίες θα 'πρεπε ν' αποβλέπουμε σαν ανθρώπινα πλάσματα. Οι μονόκεροι είναι καλοί, ευγενικοί συναισθηματικοί και φιλόστοργοι. Είναι πολύ παράξενο που ένα τέτοιο, απίστευτα αξιαγάπητο πλάσμα, υπήρξε πάντα αντικείμενο κυνηγιού. Από την αρχή της γραπτής Ιστορίας ως τον Εικοστό Αιώνα, μας εξάπτει η ιδέα να τους ανακαλύψουμε, να τους πληγώσουμε να τους βάλουμε σε κλουβιά ή, το χειρότερο, να τους σκοτώσουμε. Ωστόσο, ό,τι κι αν κάνουμε, αρνούνται να πεθάνουν. Οι μονόκεροι παραμένουν πηγή έμπνευσης για όπερες, μπαλέτα, ποίηση, μυθιστορήματα και πίνακες ζωγραφικής. Εμφανίζονται στην Τέχνη όλων των ηπείρων και των πολιτισμών, από τις τοιχογραφίες στα σπήλαια της προϊστορίας, ως τους πίνακες ζωγραφικής με τις χρυσές κορνίζες, στις αίθουσες των σύγχρονων μουσείων. Σπάνια επισκέπτεται κάποιος τη Νέα Υόρκη, χωρίς να κάνει προσκύνημα στο Κλόιστερς, για να δει την περίφημη ταπισερί «Το Κυνήγι του Μονόκερω». Σύγχρονοι συγγραφείς, όπως ο Γκρας ο Ώντεν κι ο Ουίλιαμς, χρησιμοποιούν το μονόκερω σαν σύμβολο, για να φωτίσουν προβλήματα του σύγχρονου κόσμου μας. Το πνεύμα του μονόκερω αρνείται να εξαφανιστεί. Πολλοί σέβονται το πνεύμα και το κρατούν ζωντανό μέσα τους. Προσπαθούν να είναι τρυφεροί, να συγχωρούν, να δείχνουν εμπιστοσύνη, να' ναι αγνοί στην καρδιά κι αφοσιωμένοι στο να 189

μοιράζονται με τους άλλους τη χαρά και την ομορφιά. Αυτούς τους ανθρώπους, συχνά τους αντιμετωπίζουμε σαν να ζουν στο παρελθόν (στον παλιό καλό καιρό), τότε που τα πράγματα ήταν πιο απλά. Μας έχουν πει, ότι στη σύγχρονη, φωτισμένη κοινωνία μας, δεν υπάρχει θέση για μονόκερους. Έτσι, όταν οι άνθρωποι τους συναντούν, τους κυνηγούν, τους βάζουν σε κλουβιά ή τους σκοτώνουν. Είναι παράξενο που πάντα σκοτώνουμε τους αγίους μας. Φαίνεται ότι αντιπροσωπεύουν κάτι το εξαιρετικά απειλητικό. Αποτελούν μια απόδειξη ότι η καλοσύνη μπορεί να υπάρχει και μας είναι πιο εύκολο να αποφύγουμε την πρόκληση. Καλύτερα, λοιπόν, να τους κατηγορούμε ότι είναι απλοϊκοί, αφελείς, εξωπραγματικοί. Πείθουμε τον εαυτό μας ότι είναι ανειλικρινείς, ύποπτοι και ψεύτικοι. Γιατί είναι τόσο δύσκολο να εκφράσουμε και ν' αποδεχτούμε θετικές ανθρώπινες αξίες; Πότε θα πάψουμε να βασανίζουμε τους μονόκερούς μας; Έχω το συναίσθημα ότι οι μονόκεροι δεν έχουν εκλείψει. Απλούστατα έχουν κρυφτεί. Κρύβονται στις μεγάλες πόλεις, τα ήσυχα δάση, τις ερημικές ακρογιαλιές, και τα εξοχικά δρομάκια. Πότε-πότε, συναντιούνται για μια σύντομη παροχή αμοιβαίας ενθάρρυνσης, αλλά γρήγορα σκορπίζονται, φοβούμενοι μήπως παγιδευτούν. Ονειρεύομαι τη μέρα, όχι στο μακρινό μέλλον, που χιλιάδες μονόκεροι θα εμφανιστούν απ' όλον τον κόσμο, χωρίς φόβο, για να μοιραστούν μαζί μας τη ζεστασιά, τη δύναμη και την αγάπη τους. Ξέρω ότι θα βρεθούν, γιατί κάποιες μέρες συναντώ καμιά εικο190

σαριά σε εμπορικά κέντρα, θέατρα, πολυσύχναστους δρόμους. Άλλοτε, βρίσκω μόνο τρεις-τέσσερις και πρέπει να παραδεχτώ, ότι υπάρχουν φορές που δεν εμφανίζεται κανένας. Το να εμφανιστείς σαν μονόκερως, είναι πολύ επικίνδυνο. Το καταλαβαίνω. Οι κυνηγοί καιροφυλακτούν, με τόξα ή τουφέκια, έτοιμοι να σκοτώσουν. Αλλά θα ήθελα να θυμίσω στους μονόκερους, ότι τα κέρατά τους είναι δυνατά, ίσως πιο δυνατά απ' όσο νομίζουν. Η καλοσύνη, η ομορφιά κι η αγάπη έχουν επιβιώσει απ' την αρχή του κόσμου τούτου. Ένα ελεύθερο πνεύμα δεν μπαίνει ποτέ σε κλουβιά. Όπως είπε η Αν Μόροου Λίντεμπεργκ, στο ποίημά της για το μονόκερω: ακόμη κι αιχμάλωτος είναι ελεύθερος. Εξακολουθώ ακόμη ν' ανακαλύπτω μονόκερους. Ξέρω ότι δεν έχουν εκλείψει. Μπορείς να τους βρεις σχεδόν παντού. Και, με την ευκαιρία, αν ξέρετε κάποιον, παρακαλώ ειδοποιείστε με.

Όλοι έχουμε αδυναμίες. Δεν πιστεύω ότι κάποιος από μας γνωρίζει πολλούς τέλειους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, δεν είμαι σίγουρος ότι θα ήθελα να είμαι τέλειος. Βέβαια, ξέρω ανθρώπους που λένε συνέχεια ότι ξεπερνούν τις αδυναμίες τους και τη χαρά που νιώθουν όταν προσεγγίζουν την υπέρτατη γαλήνη και τη φώτιση. Χαίρομαι για λογαριασμό τους, αλλά έχω πολύ δρόμο για να φτάσω ως εκεί. Η ζωή μου είναι μια ιστορία αδιάκοπων αγώνων με τις αδυναμίες και προσπαθειών να τις ξεπεράσω. Έχω όμως ανακαλύψει, ότι η ζωή δεν απαιτεί να είμαι τέλειος. Είναι δική μου απαίτηση. 191

Λόγου χάρη, είμαι τρομερά ανορθόγραφος και κακογράφος. Έρχονται στιγμές, που η γραμματέας μου δεν μπορεί ούτε καν να μαντέψει τη λέξη που κατάφερα να κατακρεουργήσω. Θυμάμαι ότι, γράφοντας μια έκθεση ιδεών στο Γυμνάσιο για τη θρυλική Σεχραζάντ, την τιτλοφόρησα, «Η ουρά της Σεχραζάντ (Σ.τ.M: Tale= ιστορία, θρύλος, tail= ουρά. Προφέρονται ακριβώς το ίδιο). Η καθηγήτριά μου σημείωσε πάνω στο γραφτό: «Είχε στ' αλήθεια ουρά;». Είμαι, ακόμη, πολύ κακός στα σπορ. Δε μπορώ ούτε να πετάξω, ούτε να κλωτσήσω μια μπάλα. Ήμουν πάντα το μαρτύριο του καθηγητή της γυμναστικής στο σχολείο, για να μην πω τίποτα για τους συμμαθητές και συμπαίκτες μου στην ομάδα, που τα μουγγρητά τους, κάθε φορά που χτυπούσα τη μπάλα, αντηχούσαν σαν τις εκρήξεις του ηφαίστειου της Αίτνας. Έχω πολλές, πάρα πολλές αδυναμίες να καταγράψω στον κατάλογό μου, αλλά οι δύο που ανέφερα πιο πάνω, πάντα έκαναν μπαμ! Εξακολουθώ να είμαι κακογράφος κι όσο γερνώ, το πράγμα χειροτερεύει. Ωστόσο, κατάφερα να επιβιώσω. Κατάφερα να γράψω εφτά βιβλία και πολλά άρθρα για επιστημονικά και λαϊκά περιοδικά κι εφημερίδες. Είναι υπέροχο, που υπάρχουν επιμελητές εκδόσεων με μαντικές ικανότητες. Όσο για τα σπορ, κάποτε έκανα αξιοπρεπές τζόκινγκ και τώρα είμαι ένας αφοσιωμένος πεζοπόρος μακρινών αποστάσεων. Κανένα απ' αυτά τα δύο δεν έχει σχέση με μπάλα και κλωτσιές. Έμαθα να ζω μ' αυτές τις αδυναμίες ευτυχισμένα. Στην πραγματικότητα, μου δίδαξαν την ταπεινοφροσύνη και πώς ν' αντιμετωπί192

ζω τη γελοιοποίηση. Στη συνέχεια με απάλλαξαν από τις ψευδαισθήσεις περί τελειότητας. Η Ελεν Κέλερ, η μεγάλη κυρία, που ήταν σ' όλη τη ζωή της κουφή και τυφλή, έλεγε: «Ευχαριστώ το Θεό για τις αναπηρίες μου, γιατί μέσ' από αυτές ανακάλυψα τον εαυτό μου, το έργο μου και τον Θεό». Αυτή η δήλωση αξίζει να εκληφθεί σαν πρόκληση για όλους μας, μια που όλοι έχουμε κάποιες αναπηρίες και αδυναμίες. Το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής μου ζωής, το πέρασα εργαζόμενος με άτομα σωματικά και πνευματικά ανάπηρα. Οφείλω πολλά σ' αυτή την εμπειρία. Τα άτομα αυτά με δίδαξαν τι θα πει θέληση κι αποφασιστικότητα. Εργάστηκα με άτομα που, όντας τυφλά, έμαθαν να βλέπουν με τα δάχτυλα και τη φαντασία τους. Άλλοι ήταν κουφοί κι έμαθαν να χρησιμοποιούν τις κινήσεις σαν σύμβολα. Μεταχειρίζονταν αυτό που είχαν, δύναμη για να ξεπεράσουν τις αδυναμίες, για ν' αντισταθμίσουν όσα τους έλειπαν. Όλοι έχουμε αυτή τη δύναμη. Είναι ένας τρόπος για να πετύχουμε μια νίκη πάνω στον εαυτό μας. Φυσική ή επίκτητη, αυτή η δύναμη υπάρχει πάντα. Μερικές από τις αδυναμίες μας μπορούν να ξεπεραστούν, εφόσον είμαστε διατεθειμένοι να αποκτήσουμε τις απαραίτητες ικανότητες για να το κάνουμε. Μερικές, όμως, δεν ξεπερνιώνται, ακόμη κι αν προσπαθήσουμε. Είναι αδύνατο να καταλάβω, γιατί δεν έμαθα ποτέ ορθογραφία. Είμαι αδηφάγος αναγνώστης. Απολαμβάνω το γράψιμο. Αλλά, αμάν αυτές οι λέξεις! Ωστόσο τα καταφέρνω. Έμαθα να χρησιμοποιώ το λεξικό. Έμαθα, επίσης, να μην είμαι ψωροπερήφανος και να ρωτώ, όταν 193

δεν ξέρω την ορθογραφία ορισμένων λέξεων. Δεν ήμουν αρκετά τυχερός, ώστε να μάθω να παίζω μπάλα. Συχνά αγνοήθηκα από συμπαίκτες και προπονητές, που ήταν πολύ απασχολημένοι με το κυνήγι της νίκης και δεν είχαν καιρό να με βοηθήσουν. Ωστόσο, με το τζόκινγκ ή το βάδισμα, μπορώ να εξασκηθώ όσο χρειάζεται, χωρίς να γελοιοποιούμαι. Μπορεί να μην έχω να επιδείξω κύπελα, αλλά συχνά παίρνω δωρεάν διαφημιστικά μπλουζάκια μαραθωνίων! Ανατράφηκα με το απόφθεγμα, «Προσπάθησε, πάντα να προσπαθείς!» κι ανακάλυψα ότι οι επιτυχίες μου ήταν συχνά ευθέως ανάλογες της επιμονής μου. «Να πολεμάς τις δυσκολίες και να τις κατανικάς, είναι η ανώτερη μορφή ανθρώπινης ευτυχίας», μας είπε ο Σάμουελ Τζόνσον. Αλλά, αν δε μπορέσουμε να ξεπεράσουμε μερικές από τις αδυναμίες μας, δεν χάθηκε ο κόσμος. Όσο προσπαθούμε, κάτι μαθαίνουμε από την προσπάθεια. Λόγου χάρη, εγώ έμαθα πάρα πολλά κι έχω μια ευτυχισμένη ζωή, έστω κι αν έβαλα ουρά στη Σεχραζάντ και δημιούργησα έλκος στον καθηγητή μου της γυμναστικής.

Στις 15 Φλεβάρη 1984, ο κόσμος έχασε ένα σπουδαίο ανθρώπινο πλάσμα. Η υπέροχη ηθοποιός Έθελ Μέρμαν πέθανε. Η ζωή της ήταν μια περιπέτεια που σου κόβει την ανάσα. Στα 21 της ήταν κιόλας σταρ και δεν έπαψε ποτέ να είναι. Τραγούδησε και χόρεψε σε δεκατέσσερα κορυφαία μιούζικαλ και αναρίθμητες κινηματογραφικές ταινίες. Παντρεύτηκε τέσσερις φορές, υπέφερε την 194

απώλεια μιας κόρης της και εγχειρίστηκε για αφαίρεση όγκου στο κεφάλι. Τίποτα δεν τη σταμάτησε, όμως, παρά μόνον ο θάνατος. Έδινε ζωή σε όλους και όλα, μέχρι το τέλος. «Πάντα τους δίνω κέφι», αναφέρεται ότι έλεγε συχνά, «ακόμη κι όταν νιώθουν σαν μπαγιάτικα λείψανα». Το κέφι που μας έδινε η Έθελ Μέρμαν θα μας λείψει. Ο κόσμος χρειάζεται τη ζωντάνια της και τον ενθουσιασμό της για τη ζωή. Ήταν πάντα κορυφαία σαν ηθοποιός και σαν άνθρωπος. Μας υπενθύμιζε σ' όλη της τη ζωή ότι, ό,τι αξίζει τον κόπο να κάνουμε, πρέπει να το κάνουμε μ' όλη μας την ψυχή. Φυσικά, δεν είναι πάντα εύκολο να είσαι κεφάτος, ιδιαίτερα όταν νιώθεις σαν μπαγιάτικο λείψανο, μελαγχολικός, κρύος, μόνος, παρεξηγημένος. Βέβαια, όλα αυτά τα συναισθήματα υπάρχουν και δεν είναι κακό να υπάρχουν. Είναι μέρος της ζωής μας. Αλλά ορισμένοι τα κουβαλούν πάνω τους σαν παράσημα. Βιάζονται να μοιραστούν τη δυστυχία τους με τον καθένα, ακόμη και με αθώους ξένους. Είναι η προσωποποίηση της παλιάς παροιμίας, που λέει: «Η δυστυχία όχι μόνο αγαπά τη συντροφιά, αλλά την απαιτεί!». Όλοι ξέρουμε ανθρώπους που τους αγαπάμε, αλλά όσο κι αν νοιαζόμαστε γι' αυτούς, πάντα αντιμετωπίζουμε μια συνάντηση μαζί τους με τρόμο. Τη στιγμή που τους ρωτάμε «Πώς πάει;», αρχίζουν να μας κατακλύζουν μ' ένα σωρό φοβερά πράγματα. Το σάκχαρό τους ανέβηκε πάλι, κάποιοι γείτονες τους φέρονται άσχημα, κανένας δεν νοιάζεται πραγματικά γι' αυτούς, δεν θα μείνουν για πολύ σ' αυτό τον κόσμο, νομίζουν πως έχουν καρκίνο, η αγαπημένη τους φίλη η Σάλυ είναι ετοιμοθάνατη. Αυτά κι άλλα πολλά. Κι ύστερα μας ρωτούν γιατί δεν τους επισκεπτόμαστε πιο 195

συχνά! Δεν ξέρω αν η Έθελ Μέρμαν είχε σάκχαρο ή αν της φέρονταν άσχημα οι γείτονές της, αλλά ό,τι κι αν ένιωθε, τα βράδια που πήγαινα να δω την παράστασή της, έφευγα πάντα από το θέατρο πιο ευτυχισμένος, πιο δυνατός και πολύ πιο ζωντανός, γιατί με είχε παρασύρει στο ρυθμό της. Όλοι χαιρόμαστε, όταν γύρω μας υπάρχουν ενθουσιώδεις άνθρωποι. Έχουν έναν τρόπο ν' αποφεύγουν τη συνηθισμένη μηχανική λειτουργία ερεθίσματος-αντίδρασης και δημιουργούν τη δική τους ατμόσφαιρα. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουν λιγότερα προβλήματα από μας. Είδα την Έθελ Μέρμαν στο «Τζίπσυ» τρεις φορές, μέσα σ' ένα χρόνο. Κάθε φορά η ερμηνεία της ήταν πολύ μεγάλη για τα όρια του θεάτρου, αλλά υπήρχε πάντα και κάποια λεπτή διαφορά. Κάθε ακροατήριο είχε ξεχωριστές προσδοκίες, αντιδράσεις και εκδηλώσεις. Η Έθελ έπαιζε πάντα σύμφωνα με τη στιγμή, αναγνωρίζοντας τις ανάγκες του ακροατηρίου της, κι ικανοποιώντας τες, ανεξάρτητα από τα προσωπικά της συναισθήματα εκείνης της ώρας. Πάντα έπαιζε σαν να ήταν εκεί για την ευχαρίστησή μας, σαν να ήταν εκείνη η πρώτη και πιο σημαντική παράστασή της. Παρ' όλο που, εφτά παραστάσεις τη βδομάδα, πρέπει σίγουρα να είναι εξαντλητικές, δεν είδα ποτέ μια Έθελ κουρασμένη. Όπως όλοι μας, πρέπει κι αυτή να είχε περιόδους αρρώστιας, στιγμές μοναξιάς, ακόμη και στιγμές απελπισίας, αλλά δεν την είδα ποτέ πεσμένη. Ίσως πείτε, «Βέβαια, αυτό είναι αλήθεια, μα έκανε τη δουλειά της» και θα έχετε δίκιο. Αλλά η περίπτωσή της μας λέει ότι, το να δείχνεις κεφάτος, είναι θέμα επιλογής. Το πιο σπουδαίο στη θετική προσέγγιση της ζωής, με την ε196

πιθυμία να δείξουμε τον καλύτερο εαυτό μας, είναι ότι έχει υπέροχα αποτελέσματα. Όχι μόνο δημιουργεί ευχάριστη ατμόσφαιρα για όσους μας πλησιάζουν, αλλά ενθαρρύνει και τους άλλους να είναι πιο θετικοί. Θυμάμαι ότι, όταν ήμουν πρωτοετής φοιτητής, έβλεπα τον εαυτό μου σαν εκκολαπτόμενο ποιητή. Από τότε εγκατέλειψα αυτό το όραμα, προς μεγάλη ανακούφιση του λογοτεχνικού κόσμου και ιδιαίτερα του καθηγητή μου της φιλολογίας. Ήμουν ιδιαίτερα περήφανος για μια φράση που είχα γράψει, η οποία, βέβαια, δεν αποτελούσε απειλή για τη φήμη του Έλιοτ, αλλά έλεγε κάτι σε μένα κι εξακολουθεί να λέει: «Ήρεμα ζω το Φθινόπωρό μου και χαρούμενα μοιράζομαι την Άνοιξή μου». Βάζω στοίχημα, ότι αυτή η σκέψη θα προκαλούσε φρίκη στους υπαρξιστές κι αυτούς που απαιτούν 100% αυθεντικότητα, αλλά έφερε μεγάλη αλλαγή στη ζωή μου και, νομίζω, στη ζωή των γύρω μου. Προσωπικά θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Μέρμαν (κι όλες τις Έθελ του κόσμου, που σκορπούν κέφι κι ενθουσιασμό), επειδή έφερνε την Άνοιξη σ' ένα κόσμο που, πολύ συχνά, είναι τυλιγμένος στην καταχνιά του Χειμώνα.

Μόλις τελείωσα το διάβασμα μιας συναρπαστικής ιστορίας για το νησί Αλκατράζ, με τίτλο «Ο Βράχος». Το βιβλίο γράφτηκε από τον Πιερ Όντιερ, έναν καθηγητή Γυμνασίου από την Καλιφόρνια. Με μια ομάδα μαθητών του, πέρασε μια βδομάδα σ' αυτό το νησί, θέλοντας να μάθει κάτι από το παρελθόν και να φέρει στο προ197

σκήνιο ένα θέμα, που πάντα περιβαλλόταν με μυστήριο. Περιγράφει ζωηρά τις εμπειρίες όλων τους, από τη διαμονή στις απόλυτα έρημες εγκαταστάσεις της φυλακής. Αναζητούσαν υπολείμματα ιχνών των ανθρώπινων πλασμάτων που έζησαν στις αθλιότερες των συνθηκών. (Φανταστείτε να βρίσκεσθε σ' αυτό το μέρος απόλυτης απομόνωσης, όπου κάθε ανθρώπινη επαφή, ακόμη κι η συζήτηση ανάμεσα στους κρατούμενους, απαγορευόταν κι η επικοινωνία με τον έξω κόσμο ήταν κυριολεκτικά ανύπαρκτη;». Ο Όντιερ γράφει ότι, ακόμη και σ' αυτόν τον κολασμένο τόπο, επιβίωσαν κάποια αξιοθαύμαστα παραδείγματα του ανθρώπινου πνεύματος. Φυλακισμένοι που είχαν επινοήσει μια ολόκληρη γλώσσα με χειρονομίες, για να συνομιλούν, να συζητούν διάφορα θέματα, ακόμη και να οργανώνουν σκακιστικούς αγώνες. Κάποιος φύλακας, που διακινδύνεψε τη δουλειά του, φέρνοντας κρυφά καραμέλες στους φυλακισμένους, σε μόνιμη βάση, ινκόγνιτο. Κανένας, ούτε και οι φυλακισμένοι, δεν ανακάλυψαν ποτέ την ταυτότητα αυτού του τρυφερού πλάσματος. Ένας άλλος ανώνυμος φύλακας, που ντύθηκε Αγιοβασίλης κάποια Χριστούγεννα, για να φέρει λίγη χαρά σ' αυτόν τον τόπο, όπου, κατά τα άλλα, βασίλευε η δυστυχία και η απελπισία! Το ανθρώπινο πνεύμα! Όσο κατοικούμε σ' αυτή τη γη, εμείς, τα ανθρώπινα πλάσματα, νιώθουμε απέραντη περηφάνια για τα ευγενικότερα των ενστίκτων μας. Άσχετα με το πόσο συχνά, άνθρωποι ή κοινωνίες ολόκληρες, προσπάθησαν να τα φιμώσουν, αυτά και πάλι βγαίνουν στην επιφάνεια· σε στρατόπεδα συγκέ198

ντρωσης, φυλακές σαν το Αλκατράζ και πολλούς άλλους τόπους, όπου κάποιος θα περίμενε να βρει ελάχιστα δείγματα αυτού του πνεύματος. Πρόσφατα πραγματοποιήθηκε μια έρευνα ανάμεσα στους αγροτοεργάτες της Καλιφόρνιας. Ρωτήθηκαν, πού έβρισκαν τη δύναμη να δίνουν κάθε μέρα, όλον το χρόνο, έναν συνεχή αγώνα για επιβίωση, στα χωράφια. Οι απαντήσεις τους αποκάλυψαν άτομα αποφασισμένα να διατηρήσουν την αξιοπρέπεια και το σκοπό που είχαν τάξει στη ζωή τους. «Έχουμε συνηθίσει τούτη τη γη κι έχουμε πίστη στο Θεό». «Εργάζομαι και σκέφτομαι συνέχεια τα παιδιά μου κι ένα καλύτερο μέλλον». «Έχουμε μάθει να κάνουμε τη δουλειά μας καλά και σ' αυτό βρίσκουμε ικανοποίηση». Αυτοί είναι άνθρωποι, που εργάζονται πολλές, σκληρές ώρες. Η δουλειά τους τσακίζει το κορμί και είναι πολύ μονότονη. Οι αμοιβές τους είναι υποτυπώδεις. Όμως, παρ' όλα αυτά, επιμένουν, μ' ένα πνεύμα αφοσίωσης, όχι στον εργοδότη τους, μα στον αυτοσεβασμό τους σαν ανθρώπινα πλάσματα. Η παράδοση μας έχει διδάξει να μαθαίνουμε τα αξιοθαύμαστα προτερήματα, μελετώντας εμπνευσμένα παραδείγματα θάρρους κι επιμονής. Όταν το κάνουμε, διαπιστώνουμε ότι: όσο υπάρχει πόλεμος, θα υπάρχουν και ειρηνοποιοί· όσο υπάρχει πόνος και σύγχυση, θα υπάρχουν επιστήμονες κι ερευνητές που αγωνίζονται να βρουν λύσεις· όσο υπάρχει αμάθεια σ' αυτόν τον κόσμο, θα υπάρχουν και πρόθυμοι δάσκαλοι να βοηθήσουν, καθοδηγώντας μας στη μόρφωση.

199

Αυτά τα παραδείγματα, μας διδάσκουν να αντιμετωπίζουμε με θάρρος τα δικά μας εμπόδια, μαθαίνοντας ότι το ανθρώπινο πνεύμα έχει τη δύναμη να υποσκελίζει όλες τις δυσκολίες. Ανακαλύψαμε ότι μπορούμε να κατευθύνουμε την Ιστορία, να διαμορφώνουμε τη ζωή και το περιβάλλον μας κι όχι αντίστροφα. Πιστεύω ότι όπου και όποτε εκδηλώνεται αυτό το πνεύμα (είτε πρόκειται για κάποιον φυλακισμένο που αγωνίζεται ν' ακουστεί η φωνή του είτε για κάποιον σε στρατόπεδο συγκέντρωσης που είναι αποφασισμένος να επιβιώσει είτε για τον εργάτη που δουλεύει μ' ελπίδα κι εμπιστοσύνη στο μέλλον), αποτελεί αφορμή για εξύμνηση της ζωής. Όταν αγωνιζόμαστε να κάνουμε καλύτερο τον παραμορφωμένο τούτο κόσμο ή, απλά, να ζούμε με αξιοπρέπεια, παρά τις αντίξοες συνθήκες, επιδεικνύουμε τον καλύτερο εαυτό μας. Το ανθρώπινο πνεύμα, αφοσιωμένο στη ζωή, την ομορφιά και το καλό, δεν πεθαίνει, σε πείσμα όσων υποστηρίζουν το αντίθετο.

Όταν άρχισα να διδάσκω, ήμουν αποφασισμένος να βοηθήσω τους σπουδαστές μου στη δημιουργία γόνιμης φαντασίας. Θυμάμαι ιδιαίτερα, μια άσκηση που άρεσε σε όλους μας και την αποκαλούσαμε, «Μπαλόνια στο Φεγγάρι». Να τι κάναμε: Κάθε παιδί έπαιρνε ένα μπαλόνι φουσκωμένο με ήλιο, το δέναμε και στην άκρη της κλωστής κρεμάγαμε μια κάρτα, που είχε γραμμένο ένα μήνυμα. Το μήνυμα έλεγε: «Όποιος με βρει, παρακαλώ να με ταχυδρομήσει. Είμαι μέρος ενός θαυμάσιου πειράματος, που χρειάζεται τη βοήθειά σας για να ολοκληρωθεί. Ευχαριστώ για την κα200

λοσύνη σας». Ύστερα, αφήναμε ελεύθερα τα μπαλόνια στον αέρα και τα παιδιά τα παρακολουθούσαν, καθώς υψώνονταν και χάνονταν από τα μάτια μας. Οι κάρτες είχαν πάνω γραμματόσημο και τη διεύθυνση στην οποία έπρεπε να επιστραφούν, ώστε όποιος τις έβρισκε, μπορούσε να μας τις στείλει πίσω. Ήταν ένα είδος διαγωνισμού, για να δούμε ποιο μπαλόνι θα πήγαινε πιο μακριά. Ενώ η φαντασία των παιδιών πετούσε μαζί με τα μπαλόνια, αρχίζαμε να συζητούμε για τις καιρικές συνθήκες, την τοπική γεωγραφία και μακρινούς τόπους. Μιλούσαμε για την καλοσύνη ξένων ανθρώπων· πώς, ολότελα άγνωστοι άνθρωποι, προθυμοποιούνται να μας βοηθήσουν, μόνον από καλοσύνη. Τα περισσότερα παιδιά μιλούσαν για φανταστικές πιθανότητες. «Το δικό μου θα βρει κατάλληλο αέρα και θα φτάσει ως την Κίνα», έλεγε ο ένας. «Το δικό μου θα φτάσει ως το πιο ψηλό βουνό», έλεγε ένας άλλος. «Το δικό μου θα μπλέχτηκε σε κάποιο τηλεφωνικό σύρμα». Υπήρχε πάντα και κάποιος απαισιόδοξος! «Έλα τώρα Τζόνυ, μην το λες αυτό!», του απαντούσαν οι άλλοι. Η φαντασία είναι ο χώρος, όπου φυλάμε πράγματα που δεν γίνονται κι όμως ξέρουμε ότι υπάρχουν. Καμία φορά νομίζουμε, ότι μόνο τα παιδιά βρίσκονται σ' επαφή μ' αυτό το μαγικό χώρο, ότι οι ενήλικοι έχουν εγκαταλείψει την αθωότητά τους για πιο χειρο201

πιαστά πράγματα. Υπάρχουν κάποιες αόριστες αναμνήσεις από μια περίοδο της ζωής μας, όπου όλα τα πράγματα ήταν πιθανά και ο πραγματικός κόσμος, με τη λογική και τους φραγμούς του, δεν βάραινε ακόμη πάνω μας. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη αυτές οι περιστασιακές εξάρσεις της φαντασίας, οι ονειροπολήσεις, τα ταξίδια σε μακρινούς τόπους. Συχνά με προβληματίζει το γεγονός, ότι τόσο μεγάλο μέρος του εγκεφάλου μας μένει σε αδράνεια. Ίσως, λοιπόν, η φαντασία μας αφυπνίζει κάποιες από τις άγνωστες δυνατότητές του. Η φαντασία είναι το προτέρημα, το οποίο αποδίδουμε μόνιμα στους εμπνευσμένους και δημιουργικούς ανθρώπους. Ο Τζωρτζ Μπέρναντ Σω έγραψε κάποτε: «Η φαντασία είναι η αρχή της δημιουργίας. Φανταζόμαστε αυτό που επιθυμούμε, θέλουμε αυτό που φανταζόμαστε και, τελικά, δημιουργούμε αυτό που θέλουμε». Με λίγη μόνο φαντασία, μπορούμε ν' απαλλαγούμε από τα καθιερωμένα και να κάνουμε αξέχαστες μερικές από τις στιγμές, που ουσιαστικά είναι συνηθισμένες. Όλο και περισσότερο αποδείχνεται ότι η ζωή είναι ένα δημιουργικό επίτευγμα, κάτι περισσότερο από απλή σιγουριά και άνεση. Η φαντασία είναι ικανή να οραματιστεί απεριόριστες δυνατότητες και εναλλακτικές λύσεις. Αναζητά καινούριες λύσεις σε παλιά προβλήματα. Κάθε μέρα προσφέρει νέες ευκαιρίες, νέες εμπειρίες. Καμιά μέρα δεν είναι όμοια με κάποια άλλη, ούτε θα 'πρεπε να 'ναι όμοια η προσέγγισή μας σ' αυτήν. Βρείτε όσο πιο διεγερτικούς τρόπους μπορείτε, για να κάνετε συνηθισμένες δουλειές. Κάνετε το καθάρισμα του σπιτιού σας μια μουσική συμφωνία κινήσεων και ρυθμού. Μπορεί να είναι οτι202

δήποτε· από τον Μάλερ ως τον Μάικλ Τζάκσον και τον Φράνκ Σινάτρα. Μια καλά χορογραφημένη σάμπα, μπορεί να είναι το κατάλληλο κόλπο, για να κάνετε με κέφι κι ενθουσιασμό τη μπουγάδα σας. Προσπαθήστε να φτιάξετε μια μακαρονάδα δικής σας έμπνευσης, αντί να περιορίζεστε στη σιγουριά της συνταγής, που είναι γραμμένη στο πακέτο με τα μακαρόνια. Θα σας πάρει τον ίδιο χρόνο και είναι πολύ πιο διασκεδαστικό. Απελευθερώνετε τα δημιουργικά σας ένστικτα, όσο πιο συχνά μπορείτε, πριν αρχίσετε να πιστεύετε ότι δεν διαθέτετε κάτι τέτοιο. Διηγήσεις αιχμαλώτων πολέμου, που υπέφεραν, χρόνια ολόκληρα, αδιανόητες για μας στερήσεις, μιλούν για ιστορίες ανθρώπων, οι οποίοι φαντάζονταν τον έξω κόσμο, μ' όλες τις λεπτομέρειες που είχε συγκρατήσει η μνήμη τους. Όνειρα γεννιούνταν, τέχνη δημιουργόταν, ποιήματα γράφονταν κι όλ' αυτά κάτω από τις συνθήκες στέρησης και αθλιότητας της αιχμαλωσίας τους. Τι απίστευτο παράδειγμα της απελευθερωτικής δύναμης της φαντασίας! Πρέπει να αναλάβουμε την ευθύνη της πλήξης μας και να ψάξουμε τις απεριόριστες δυνατότητες που μας προσφέρει η φαντασία. Είτε φτιάχνουμε ένα έργο Τέχνης είτε αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα κάτω από μια καινούρια προοπτική, το δημιουργικό ένστικτο είναι μοναδικά ανθρώπινο και περιμένει μέσα μας να εκδηλωθεί. Έτσι, όταν η ζωή σας μοιάζει πιο άδεια απ' όσο θα 'πρεπε, όταν χρειάζεστε μετάγγιση ζωτικότητας, χρησιμοποιείστε τη φαντασίας σας κι άστε ελεύθερα τα όνειρά σας. Και, με την ευκαιρία, αν κάποια μέρα βρείτε ένα όμορφο λαμπερό μπαλόνι, με μια κάρτα δεμένη πάνω του, παρακαλώ ταχυδρομείστε την. 203

Ακόμη ονειρεύομαι τους θαυμάσιους τόπους, στους οποίους μπορεί να είχε φτάσει το δικό μου. Κι αν βρω το δικό σας, υπόσχομαι να σας το ταχυδρομήσω εξπρές.

Μοιάζει με πρόκληση στις μέρες μας να παραδέχεσαι κάτι τέτοιο, όμως, νομίζω ότι δεν είναι καθόλου αστείο να γερνάς. Ναι, είναι αλήθεια πως μεγαλώνοντας αποκτάς προνόμια κι έτσι θα 'πρεπε να είναι. Αλλά, ας το παραδεχτούμε· τα γερατειά έχουν και τα μειονεκτήματά τους. Εγώ, λόγου χάρη, δε μπορώ πια να κλωτσήσω το ένα πόδι μου με τ' άλλο, χωρίς να μου πρηστεί ο αστράγαλος. Παλιότερα μπορούσα να πάω απ' το σπίτι στο γραφείο μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, ενώ τώρα χρειάζομαι τον τριπλάσιο χρόνο περίπου κι όταν τελικά φτάνω στον προορισμό μου, καμιά φορά ξεχνώ τι πήγα να κάνω. Είμαι πιο αφηρημένος κι όλο συχνότερα βασίζομαι στους άλλους, για να μου πουν «ποιος είναι ο τάδε». Ξεχνώ τον τίτλο του βιβλίου που διάβασα την προηγούμενη βραδιά ή τον αριθμό του τηλεφώνου της αδερφής μου, που χρόνια τώρα της τηλεφωνώ. Δε μπορώ να φάω με την ίδια όρεξη. Τα τρία πιάτα ζυμαρικών, που συνήθως προηγούνταν μιας τεράστιας μερίδας κρέατος και ενός μεγάλου κομματιού κέικ, αποτελούν μακρινή ανάμνηση. Ακόμη κι ένα πιάτο χρειάζεται ώρες για να κάνει τη δυσάρεστη και θορυβώδη διαδρομή του στο πεπτικό μου σύστημα. Δεν βλέπω και δεν ακούω, όσο καλά συνήθιζα. Χωρίς γυαλιά, 204

πρέπει να κρατήσω το βιβλίο ή την εφημερίδα στην άκρη του τεντωμένου χεριού μου, για να διαβάσω και πάλι με δυσκολία. Έχω προσέξει ακόμη πως, όταν ακούω μουσική, μόνος σ' ένα δωμάτιο, όποιος μπει μέσα χαμηλώνει αμέσως την ένταση. Κουράζομαι πιο εύκολα. Ένα οκτάωρο την ημέρα διακόπτεται για ξεκούραση κι όταν δεν ξεκουράζομαι, πληρώνω το τίμημα. Μερικές φορές, κουτουλάω από τη νύστα σε σημαντικές επαγγελματικές συναντήσεις. Φυσικά, το να γερνάς έχει τα πλεονεκτήματά του. Τις προάλλες πήγα στο φαρμακοποιό, μ' ένα ολόκληρο κατεβατό κι εκείνος μου έκανε 10% έκπτωση. Οι κινηματογράφοι όρισαν ειδικές τιμές εισιτηρίων, σχεδόν στο μισό και τα τοπικά εστιατόρια προσφέρουν ειδικά γεύματα, στο ένα τρίτο της τιμής, για τις ώρες μετά τις πέντε και πριν τις εφτά. Όλες αυτές οι μικρές διευκολύνσεις είναι πολύ παρηγορητικές, μα εγώ θα τις αρνιόμουν ευχαρίστως, για λιγότερους πόνους, πιο γρήγορο και σταθερό βάδισμα και καλύτερη όραση. Είναι δύσκολο να πω ειλικρινά, ότι χαίρομαι που γερνώ. Ξέρω πολλά παραδείγματα ανθρώπων, που έδειχναν να μη γερνούν ποτέ. Ο Τζώρτζ Μπέρναντ Σω, έσπασε το πόδι του στα ενενήντα κι ενώ εξακολουθούσε να έχει πλήρη πνευματική διαύγεια, πέφτοντας από ένα δέντρο όπου είχε σκαρφαλώσει. Η Γιαγιά Μάζες έφτιαξε τους καλύτερους πίνακές της, όταν ήταν πάνω από εκατό χρονών. Ο Πρόεδρός μας, που έχει από καιρό ξεπεράσει τη συντάξιμη ηλικία, μοιάζει ν' απολαμβάνει τα πιεστικά καθήκοντα του αξιώματός του. Μ' ενοχλεί όταν βλέπω στην τηλεόραση μια, 205

φανταστικής ομορφιάς, γυναίκα, ν' απλώνει με απόλαυση την κρέμα «Τάδε», στο χωρίς ρυτίδες πρόσωπό της ή έναν ροδαλό κύριο, να λέει ότι οφείλει τη ζωτικότητά του στο «Δείνα» προϊόν και έζησε χάρην αυτού τόσες δεκαετίες. Δεν μου φταίνε σε τίποτα τα προϊόντα, αλλά μ' ενοχλεί η αντίληψη ότι δεν πρέπει να δείχνουμε κανένα σημάδι γερατειών. Το προσπάθησα, όμως δεν είχε αποτέλεσμα. Μας λένε να ξεχάσουμε ότι το ανθρώπινο σώμα λειτουργεί με μειωμένη απόδοση γερνώντας. Αλλά, όπως όλα τα πράγματα που λειτουργούν επί '60, '70, ή '80 χρόνια, έχει κι αυτό τη φυσιολογική φθορά του. Θα λειτουργεί λιγότερο αποδοτικά, θα γίνεται δύσκαμπτο, θα πιάνει άλατα στις αρθρώσεις ή, απλά, θα ατροφεί. Αυτή είναι μια ομαλή διαδικασία και δεν έχει τίποτα παράξενο. Τα προβλήματα αρχίζουν, όταν αρνιόμαστε τη διαδικασία και παγιδευόμαστε στην επιθυμία τού αντίθετου. Τώρα έχουμε και «Ημέρα της Τρίτης Ηλικίας». Είναι σωστό να σεβόμαστε και να τιμούμε τους ηλικιωμένους, αλλά μου φαίνεται παράξενο να γιορτάζουμε τα γερατειά. Ίσως θα ταίριαζε καλύτερα, να γιορτάζουμε για τα άτομα, που εξακολουθούν να ωριμάζουν, να παράγουν και ν' ανθούν παρά τα γεράματά τους. Εγώ, από τη μεριά μου, είμαι αποφασισμένος να ζήσω όσο πιο ολοκληρωμένα και πιο πολύ μπορώ, παρ' όλα τα αρθριτικά και τους περιορισμούς μου. Μπορεί να κινούμαι πιο αργά, αλλά είμαι αποφασισμένος να κινούμαι. Μπορεί να μην είμαι ικανός να τρώω τόσο πολύ, μα αρνούμαι να παραιτηθώ από τη χαρά του φαγητού. Μπορεί να μου επιβληθούν ένα σωρό περιορισμοί, αλ206

λά είμαι αποφασισμένος να κρατώ τα μάτια και τ' αυτιά μου ανοιχτά και να δέχομαι κάθε καινούρια εμπειρία. Θαυμάζω απεριόριστα αυτούς που έχουν κλείσει ειρήνη με τα γερατειά, τα έχουν αποδεχτεί σαν αναπόφευκτα και μπορούν να σταθούν πάνω από αυτά. Χρειάζεται δύναμη, κουράγιο, αποφασιστικότητα και αναπτυγμένη αίσθηση του χιούμορ. Αυτό είναι που αξίζει ν' αναγνωρίζουμε και να γιορτάζουμε, όχι τη μέρα των γενεθλίων!

Λέγεται ότι ο Μαθουσάλας έζησε 969 χρόνια. Μπορεί να είναι αλήθεια, αλλά, ιστορικά, η μέγιστη γνωστή διάρκεια ζωής του ανθρώπου έχει παραμείνει σχεδόν η ίδια. Δεν ξέρουμε κανέναν που να έζησε 150 χρόνια και, στατιστικά, πολύ λίγοι έχουν ξεπεράσει τα 100. Υπάρχουν πάντα αυτοί που ψάχνουν το ελιξίριο της νεότητας και τρόπους παράτασης του μέσου όρου ζωής. Πολλοί έχουν θησαυρίσει από συσκευές, βιταμίνες, κρέμες, κι ειδικές εγχειρήσεις, που, υποτίθεται, εξασφαλίζουν την αιώνια νεότητα. Είναι γεγονός ότι, ο μέσος όρος ζωής, εξακολουθεί να αυξάνει. Επιστήμονες εργάζονται με αφοσίωση για ν' ανακαλύψουν τρόπους επισκευής των βιολογικών μας ρολογιών, αναζωογόνησης των ιστών μας και μεταμόσχευσης ζωτικών οργάνων μας. Αγωνιούμε περισσότερο από ποτέ για την υγεία μας, με τελικό σκοπό να ζήσουμε πιο πολύ. Έχουμε μάθει πως, αν γυμναζόμα207

στε, αν τρώμε σωστά, αν κόψουμε το κάπνισμα, μπορούμε να ζήσουμε περισσότερο απ' ό,τι υπολογίζαμε. Πολλοί, ωστόσο, θ' αμφισβητήσουν κατά πόσο η παράταση του μέσου όρου ζωής είναι καλή ιδέα. Έχουμε συνειδητοποιήσει τους κινδύνους της ανεξέλεγκτης αύξησης του πληθυσμού, των περιορισμένων αποθεμάτων σε τρόφιμα και τι σημαίνει η παράταση της ζωής ανθρώπων, που δεν μπορούν πια να ζήσουν δραστήρια και παραγωγικά. Κι άλλα ερωτήματα γεννιούνται τώρα. Η μακροζωία βελτιώνει πραγματικά την ποιότητα της ζωής μας; Θα μας ανακουφίσει από την αυξανόμενη αίσθηση δυσαρέσκειας, μοναξιάς κι απογοήτευσης; Θα καταλαγιάσει τους βασικούς μας φόβους; Μακρύτερης διάρκειας ζωή σημαίνει, απαραίτητα, πιο ευτυχισμένη ζωή; Η ζωή είναι ένα φανταστικό δώρο, αλλά βρίσκω πολύ λίγους ανάμεσά μας, που τη ζουν με αξιοπρέπεια. Πάρα πολλοί θρηνούν για τη θνησιμότητά τους και λίγοι είναι αυτοί, που γεμίζουν το χρόνο που έχουν να ζήσουν με χαρά. Είχα πολλούς σπουδαστές στα χρόνια της διδασκαλίας μου, νέους, γοητευτικούς, έξυπνους και πλούσιους, που όταν τους εξυμνούσα το θαύμα της ζωής, κοίταζαν ο ένας τον άλλο, σαν να 'λεγαν, «Τι τόσο σπουδαίο έχει η ζωή;». Την έβλεπαν, ακόμη και σε τόσο νεαρή ηλικία, γεμάτη πλήξη, μονοτονία, απογοήτευση και... προβλήματα, προβλήματα, προβλήματα! Σε μια πρόσφατη ομιλία που έκανα, βρέθηκα αντιμέτωπος μ' έ208

ναν εξαγριωμένο άνθρωπο, που είπε ότι δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ήμουν ειλικρινής στον ενθουσιασμό για τη ζωή, τον οποίο έδειχνα στην τηλεοπτική μου εκπομπή, τα βιβλία και τα χρονογραφήματά μου. Υποστήριξε ότι, θα 'πρεπε να είναι κανείς τρελός ή απλοϊκός, για να μη βλέπει τον πόνο, την απελπισία και γενικά την αρρωστημένη κοινωνία μας. «Τι υπάρχει εκεί έξω, που να μας κάνει ευτυχισμένους;», ρώτησε. «Ο κόσμος είναι γεμάτος πόνο κι απογοητεύσεις κι εσείς μας ξεγελάτε, λέγοντας ότι μπορούμε να σταθούμε πάνω απ' όλα αυτά». Ο υπαινιγμός ήταν ξεκάθαρος· κάτι δεν πάει καλά με όσους διακηρύττουν ανοιχτά την αγάπη για τη ζωή. Θα πρέπει, όλοι εμείς, να είμαστε ηλίθιοι ή ανειλικρινείς. Πάλι και πάλι, ακούμε ότι η ζωή δεν αξίζει τον κόπο. Ο Ρόντνεϋ Ντάνγκερφιλντ έλεγε: «Η ζωή είναι μια σειρά από παγίδες». Η Έντνα Σαιντ Βίνσεντ Μίλεϋ είπε: «Δεν είναι αλήθεια ότι η ζωή είναι μια σειρά από καταραμένα πράγματα... Είναι μια κατάρα ολόκληρη». Η Κάθλην Νόρις είπε: «Είναι πιο εύκολο να δεχτείς τη ζωή, απ' όσο νομίζεις· το μόνο που χρειάζεται, είναι να δεχτείς το απίθανο, να ζεις χωρίς το απαραίτητο και να υποφέρεις το ανυπόφορο». Πολύ συχνά αναφέρονται και τα λόγια του Θορώ: «Η πλειοψηφία των ανθρώπων ζει σε μια ήρεμη απελπισία». Ακούω αυτά τα συναισθήματα να επαναλαμβάνονται σε αναρίθμητες καταστάσεις, λες και η ζωή είναι τεστ αντοχής. Το ερώτημά μου, λοιπόν, είναι: «Αν η ζωή είναι τόσο απαίσια, γιατί είμαστε τόσο αποφασισμένοι να την παρατείνουμε;». Καμιά φορά νιώθω σαν να είμαι επικίνδυνο είδος ανθρώπου. Είμαι τόσο ιδιόμορφος, 209

ώστε συνεχίζω να εμπνέομαι από λόγια σαν αυτά της Άννας Φρανκ: «Παρ ' όλα αυτά, η ζωή είναι ωραία» και να υποστηρίζω με αφέλεια, ότι το να ξυπνώ κάθε πρωί είναι ένα θαύμα. Για να μη με θεωρήσουν απελπιστικά χαμένο σε μια δική μου χώρα των θαυμάτων, παραδέχομαι ότι υπάρχει μια σκοτεινή πλευρά της ζωής. Για όσους διαλέγουν να την αντιμετωπίζουν απ' αυτή την πλευρά, η ζωή είναι οπωσδήποτε ένα ανυπόφορο μαρτύριο. Γιατί αλήθεια αγωνιζόμαστε να παρατείνουμε μια ύπαρξη όλο πόνο, φόβο κι απογοήτευση; Σίγουρα κανένας δε είναι απαλλαγμένος από βάσανα, αλλά αντιπροσωπεύουν μόνο μια όψη. Υπάρχει όμως και μια άλλη, φωτεινότερη πλευρά, χαράς, ελπίδας, εμπιστοσύνης, γέλιου, ομορφιάς, θαυμάτων κι αγάπης. Ίσως η καλή ζωή βρίσκεται στην εκμάθηση της εξισορρόπησης των δύο πλευρών και την ικανότητα να ξεφεύγουμε από τη σκοτεινή πλευρά, αφού έχουμε διδαχτεί απ' αυτή και να καλωσορίζουμε πάντα το φως. Είμαι ολοκληρωτικά υπέρ της παράτασης της ζωής, αλλά αναρωτιέμαι μήπως θα 'ταν πιο σημαντικό, να βρούμε πρώτα τρόπους να ζήσουμε καλύτερης ποιότητας και αξιοπρεπή ζωή, πριν μας γίνει μανία η παράτασή της.

210

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΜΑΘΗΣΗ Ο Τζωρτζ Μπέρναντ Σω, το τοποθέτησε θαυμάσια, όταν έγραφε: «Η ζωή δεν είναι κανένα μικρό κεράκι για μένα. Είναι ένα είδος λαμπερού πυρσού, που μου τον έδωσαν να τον κρατήσω για ένα διάστημα και θέλω να διατηρήσω τη φλόγα του όσο πιο δυνατή γίνεται, πριν τον παραδώσω στις μελλοντικές γενιές». Ο καθένας από μας κρατά έναν πυρσό. Η ελπίδα του αύριο είναι να διατηρούμε αναμμένους πυρσούς σήμερα!

Δεν μπορώ να υπολογίσω σε πόσες τελετές αποφοίτων παραβρέθηκα, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες που ήμουν καθηγητής. Έχω δει χιλιάδες σπουδαστές να παίρνουν τα διπλώματά τους. Έχω ακούσει εκατοντάδες ομιλητές να τους ενθαρρύνουν να «ανοίξουν τα πανιά τους στις προσκλήσεις του αύριο». Έχω δει αριστούχους, να παίρνουν τιμητικά διπλώματα και αποφοίτους, να εξυμνούν με ενθουσιασμό τις αρετές του «αγώνα του καλού». Έχω παρατηρήσει γονείς, να ψάχνουν απελπισμένα να δουν τα παιδιά τους ανάμεσα στους άλλους σπουδαστές και να φουσκώνουν από περηφάνια, ακούγοντας το όνομα του παιδιού τους να προφέρεται από τα χείλη του Πρύτανη. Έχω ακούσει αριστούχους, να εκφωνούν τον πανηγυρικό της τάξης, βεβαιώνοντας το ακροατήριό τους, με τρεμάμενη φωνή, αλλά προβαρισμένο ύφος, ότι η τάξη τους «θα διασφαλίσει τη δη211

μοκρατία και θα βρει λύσεις στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που απειλούν αυτήν, τη μεγαλύτερη απ' όλες τις χώρες». Ύστερα από λίγες ώρες συνεχόμενου ενθουσιασμού, η τελετή έφτανε στο τέλος της. Οι καθηγητές έβγαζαν τις δανεικές τηβέννους τους κι εύχονταν στους σπουδαστές τους καλή σταδιοδρομία για τελευταία φορά. Οι απόφοιτοι τραβούσαν αναμνηστικές φωτογραφίες και γύριζαν άρον-άρον στα σπίτια τους ή σε εστιατόρια, για να το γιορτάσουν. Οι επιστάτες έμεναν μόνοι στο άδειο προαύλιο, να μαζέψουν τις καρέκλες, να λύσουν την εξέδρα και να καθαρίσουν το χώρο από τα πεταμένα προγράμματα και το χαρτοπόλεμο, γκρινιάζοντας που θα ξανάμπαιναν στην ίδια φασαρία σε λίγους μήνες. Οι τελετές αποφοίτων, βέβαια, εκπληρώνουν έναν πολύ σημαντικό σκοπό. Εκτός από το γεγονός, ότι είναι απόδειξη επιτυχίας για τους αποφοίτους, αποτελούν και διαβεβαίωση προς την κοινωνία που πρόκειται να τους δεχτεί, ότι έχουν αποκτήσει ορισμένες στοιχειώδεις ικανότητες. Αυτό που εξακολουθεί να μ' ενοχλεί, είναι ότι δεν συμφωνούμε, σε ό,τι αφορά τις προδιαγραφές που πρέπει να ικανοποιεί ένα άτομο μορφωμένο. Πρέπει να υποθέσουμε ότι, το εγκύκλιο πρόγραμμα που καταρτίζουμε για τους νέους μας, τους προετοιμάζει όχι μόνο για την είσοδό τους σ' έναν πολύπλοκο και μεταβλητό κόσμο, αλλά και πώς να σχετίζονται με τ' άλλα ανθρώπινα πλάσματα; 212

Τι γίνεται με την πίστη και την εσωτερική γαλήνη; Τι τους μαθαίνουμε για την ευτυχία και την απόλαυση της ζωής; Τι για το θάρρος και την κατανίκηση του φόβου; Τι για την πνευματική γαλήνη, την ικανότητα να προσφέρουν και να δέχονται αγάπη; Τι για την ελπίδα στο μέλλον και τη σιγουριά στα γεράματα; Σε τι καλύπτει αυτή η μόρφωση τον ορισμό του έξυπνου ανθρώπινου πλάσματος; Ίσως έχουμε, από καιρό, πιστέψει, ότι όλα αυτά τα πράγματα δεν ανήκουν στις αρμοδιότητες της εκπαίδευσης, ότι οι άνθρωποι τα μαθαίνουν φυσικά και τ' αναπτύσσουν με το δικό τους ρυθμό και το δικό τους τρόπο. Οι μειωμένες αποδόσεις στα κρατικά σχολεία, τονίζουν την ανάγκη αναδιάρθρωσης του προγράμματος σπουδών. Είναι μια λογική αντιμετώπιση, ενός πολύ ζωτικού προβλήματος. Ο κίνδυνος βρίσκεται στην υπερβολική έμφαση και προώθηση της αποδοτικότητας και της ειδικότητας, σαν μόνους αντικειμενικούς στόχους του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Κάπου όμως στην πορεία, πρέπει να θυμόμαστε ότι παίρνουμε αποφάσεις, βασισμένες τόσο στα συναισθήματα, όσο και στα γεγονότα. Ο υπέρτατος στόχος της εκπαίδευσης, να ωριμάζουμε για να γίνουμε όσο καλύτεροι μπορούμε και να βοηθήσουμε και τους άλλους να γίνουν το ίδιο, εξυπηρετείται μόνο σ' ένα ποσοστό από το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα. Έτσι, χρειάζεται να διευρύνουμε τον ορισμό της εκπαίδευσης και όχι να τον περιορίσουμε. Καμιά φορά, μετά από μια τελετή αποφοίτων, μένω μόνος, αφού έχουν φύγει και οι επιστάτες και συλλογίζομαι τους νεαρούς, 213

μορφωμένους πτυχιούχους μας, που, καθώς μου λένε, θα γίνουν οι νέοι ηγέτες μας. Τους έχουμε φερθεί δίκαια, προετοιμάζοντάς τους μόνο για να γίνουν έμπειροι επιστήμονες, γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές και ηλεκτρονικοί; Η μόρφωση που τους προσφέρουμε, θα τους βοηθήσει να επιβιώσουν σε μια ανασφαλή οικονομία, έναν κόσμο στο χείλος της καταστροφής, μια κοινωνία φορτισμένη με τρόμο, καχυποψία και αβεβαιότητα; Αν όχι, τότε τους δώσαμε ένα πτυχίο, που θα τους χρησιμέψει ελάχιστα. Δεν είμαι ακόμη σίγουρος τι σημαίνει πραγματικά μορφωμένο άτομο, είμαι όμως βέβαιος, ότι δεν εξαρτάται από τα χρόνια της σχολικής εκπαίδευσης. Θα είμαστε μόνο ημιμαθείς, αν δεν αποκτήσουμε γνώσεις επιβίωσης, αίσθηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κι αξίας, εκτίμηση της ζωής, ικανότητα να δεχόμαστε και να προσφέρουμε αγάπη, γνώση να χρησιμοποιούμε σοφά τον περιορισμένο χρόνο μας και δεν βάλουμε σαν κύριο σκοπό, ν' αφήσουμε αυτόν τον κόσμο καλύτερο απ' ό,τι τον βρήκαμε.

Στα 1973 έγραψα ένα βιβλίο, το οποίο εξακολουθεί να είναι το πιο αγαπημένο μου έργο· είναι «Ο Δρόμος τον Ταύρου». Τον τίτλο τον πήρα από ένα μύθο του Ζεν, που μιλά για ένα νεαρό, ο οποίος αναζητούσε τον ταύρο της σοφίας. Όταν τον βρήκε, τον έδεσε στην αυλή του, νομίζοντας πως έτσι θα τον είχε δικό του για πάντα. Φυσικά, το πρωί ο ταύρος είχε φύγει. Δεν αποκτιέται εύκολα η σοφία. Το βιβλίο ασχολείται με τη δική μου αναζήτηση, τους ανθρώπους που γνώρισα, τις φιλοσοφίες που μελέτησα και ό,τι έμαθα από όλα αυτά. 214

Στον καθένα μας, σε κάποιες στιγμές της ζωής μας, παρουσιάζονται ευκαιρίες για να ανακατατάξει τα πιστεύω και τις απαιτήσεις του, χωρίς, αναγκαστικά, να ξεφορτωθεί τις παλιές, αλλά περισσότερο για να επωφεληθεί προσθέτοντας καινούριες. Οι ανθρωπολόγοι λένε, ότι είμαστε ανεξίτηλα σφραγισμένοι κι εύκολα αναγνωρίσιμοι, από τον πολιτισμό στον οποίο έχουμε ανατραφεί. Κουβαλάμε πάντα αυτή τη σφραγίδα, στον τρόπο που μιλάμε, που βαδίζουμε, ακόμη και στο πώς στεκόμαστε. Αλλά ξεχωρίζουμε, ακόμη, από την ανθρώπινη ικανότητα να προσαρμοζόμαστε σε καινούριους τρόπους, να μαθαίνουμε καινούρια πράγματα, να συνδυάζουμε το γνωστό με το άγνωστο. Πολλά από αυτά που διδάχτηκα στην Ανατολή έχουν μείνει μέσα μου. Ανεξάρτητα από την προσωπική αξία που έχουν για μένα, όπως κάθε είδους γνώση, η μεγαλύτερη αξία τους βρίσκεται στο να τα μοιράζομαι. Λόγου χάρη, η ευτυχία στην Ανατολή έχει ελάχιστη σχέση με υλικά πράγματα, που, τόσο συχνά, τα χρησιμοποιούμε σαν κριτήριο της αξίας ενός ατόμου, στον δικό μας πολιτισμό. Οι Ασιάτες βρίσκουν την ευτυχία στην αναγνώριση αυτών που έχει κάποιος, την ανάπτυξη και την πλήρη αξιοποίησή τους. Πιστεύουν ότι κάθε άνθρωπος είναι τέλειος έτσι όπως είναι, αλλά πρέπει να εργάζεται για να εκφράζει αυτήν την τελειότητα και ότι ολοκληρωμένη ζωή είναι αυτή που τη ζούμε στο παρόν. Οι περισσότεροι από μας ζούμε στο μακρινό μέλλον ή βασανιζόμαστε από τύψεις για το παρελθόν. Η μόνη αληθινή αξία βρίσκεται στο εδώ και τώρα. Μεγάλο μέρος της δυστυχίας μας, προέρχεται από την τάση μας να ζούμε στο παρελθόν ή στο μέλλον, που και τα δύο είναι ψευδαισθήσεις. 215

Να ζεις απόλυτα κάθε στιγμή, τούτη τη στιγμή, σημαίνει να ζεις μ' ενθουσιασμό κι αυθορμητισμό. Δεν σημαίνει μόνο να μαθαίνουμε τις πιθανότητες που υπάρχουν και μας είναι προσιτές κάθε στιγμή. Σημαίνει, επίσης, να μαθαίνουμε και να τις δημιουργούμε. Η πίστη στον εαυτό τους, είναι ακόμη ένα σημαντικό πιστεύω της Ανατολίτικης φιλοσοφίας. Αυτή η ιδέα δεν είναι ξένη και στο δικό μας πολιτισμό, παρ' όλο που, απ' όσο ξέρω, πολλοί από μας δεν εκτιμούν τον εαυτό τους όσο θάπρεπε. Νομίζουμε πως η ζωή θα' ταν καλύτερη αν είμασταν κάποιοι άλλοι. Υποτιμούμε τις ικανότητές μας κι αμφισβητούμε την αξία μας. Διστάζουμε να δεχτούμε μια νέα πρόκληση, επειδή έχουμε πείσει τον εαυτό μας ότι δεν διαθέτουμε το κουράγιο να την αντιμετωπίσουμε. Βλέπουμε το χρόνο, που πρέπει ν' αφιερώνουμε για την κατανόηση του εαυτού μας, σαν άχρηστο, ακόμη και εγωιστικό. Οι δυνατότητές μας αντί να μας προκαλούν, μας τρομάζουν. Πιστεύουμε ότι είμαστε ικανοί μόνο να μοιραζόμαστε τις δυνατότητές μας και νιώθουμε ενοχή όταν διαθέτουμε τον απαιτούμενο χρόνο για τη βελτίωσή τους. Η Ασιατική σοφία συνιστά να ζούμε σε επαγρύπνηση, πάντα ανοιχτοί κι απόλυτα συνειδητοποιημένοι. Κάτι τέτοιο απαιτεί ν' ακούμε χωρίς προκαταλήψεις, να παρατηρούμε με αντικειμενικό μάτι, ν' αναγνωρίζουμε, όπως λένε οι Βουδιστές, ότι ένας βάτραχος μέσ' από το πηγάδι, δεν μπορεί να καταλάβει την απεραντοσύνη του ουρανού.

216

Νέες γνώσεις και αντιλήψεις έρχονται από άπειρες και απίθανες πηγές. Ο προσωπικός μας κόσμος μπορεί να φαίνεται τεράστιος, αλλά, σε σύγκριση με το σύμπαν, είμαστε όλοι σαν το βάτραχο στο πηγάδι· τόσο μικροί, τόσο περιορισμένοι, τόσο απληροφόρητοι για το σύνολο! Η πρόκληση είναι να γκρεμίσουμε τους περιορισμούς, τους οποίους μόνοι ή άλλοι μας έχουν επιβάλλει και ν' αποδεχτούμε τον απεριόριστο εαυτό μας, που συμμετέχει δραστήρια στο απέραντο σύμπαν. Πόσο θλιβερή είναι η ιστορία της κάμπιας, που βλέπει ψηλά την πεταλούδα και φωνάζει, «Δεν θα μπορέσεις ποτέ να με σηκώσεις εκεί πάνω»! Υπάρχουν πολλές αξίες που εμείς, οι Δυτικοί, μπορούμε να μάθουμε από την Ανατολίτικη σκέψη. Αναζητούμε τα ίδια πράγματα· αυτογνωσία, προσωπική ωρίμανση, εσωτερική γαλήνη. Πράγματα που μπορούμε να εξασφαλίσουμε με πολλούς τρόπους. Η συμπεριφορά κι η φιλοσοφία μας εκδηλώνονται με χιλιάδες τρόπους κι επηρεάζουν χιλιάδες άλλους, στη διάρκεια της ζωής μας. Έχουμε πραγματικά υποχρέωση, να γίνουμε όσο καλύτερα ανθρώπινα πλάσματα μπορούμε. Κάθε καινούρια γνώση, που θα μας βοηθήσει να πετύχουμε αυτόν το στόχο, αποτελεί ευεργεσία για τον καθένα. Μπορεί, μάλιστα, να είναι η μοναδική ελπίδα μας να βγούμε από το πηγάδι και να συναντήσουμε την πεταλούδα.

Μια από τις πιο ευτυχισμένες αναμνήσεις της σχολικής μου ζωής, σχετίζεται με την τοπική μας βιβλιοθήκη. Κάθε Πέμπτη, μετά τα μαθήματα, πηγαίναμε για παραμύθια. Η βιβλιοθήκη μας είχε στο 217

πίσω μέρος έναν μικρό κλειστό κήπο. Εκεί, εμείς τα παιδιά, μαζευόμασταν σ' ένα ημικύκλιο, καθισμένοι στο γρασίδι. Ακριβώς στις 3.30 μμ ερχόταν η βιβλιοθηκάριος του παιδικού τμήματος, μ' ένα σωρό βιβλία κάτω από τη μασχάλη της. Καθόταν σ' ένα σκαμνί, μας χαιρετούσε χαρούμενα κι άρχιζε να διαβάζει. Τι μαγικές στιγμές ήταν αυτές! Εκεί πρωτογνώρισα τον Άντερσεν, τους Αδελφούς Γκριμ, τα «Παραμύθια από τον Σαίξπηρ» του Λαμπ, τα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» του Σουίφτ και, φυσικά, τα υπέροχα επεισόδια απ' το βιβλίο του Κάρολ «Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων». Δεν θα γνώριζα αυτά τα σπουδαία έργα ποτέ μου, αν δεν ήταν η κυρία Λ. Ήταν μια εκπαιδευμένη, επαγγελματίας βιβλιοθηκάριος. Αγαπούσε πολύ τα βιβλία και τα μοιραζόταν μαζί μας σαν θησαυρούς. Καθώς μεγάλωνα, ήταν αυτή η ίδια που με απέτρεψε από την προσπάθεια να διαβάσω όλα τα βιβλία που υπήρχαν στη βιβλιοθήκη. Με δίδαξε τη διαφορά ανάμεσα στη φτηνή και τη σπουδαία λογοτεχνία. Με έπεισε ότι οι βιβλιοθήκες είχαν στα ράφια τους σκουπίδια και αριστουργήματα. Μου τόνισε ότι, αν προσπαθούσα να διαβάσω όλα τα βιβλία, δεν θα μου έμενε καιρός για τα πραγματικά σπουδαία. Για να ξεκινήσω, μου έδωσε Μαρκ Τουαίν, Κάρολο Ντίκενς, Περλ Μπακ, Άγκαθα Κρίστι κι Έντγκαρ Άλαν Πόε. Θα της χρωστώ αιώνια ευγνωμοσύνη για την καθοδήγηση και το ενδιαφέρον της. Μου αποκάλυψε τη μαγεία των λέξεων κι έμεινα για πάντα μαγεμένος. 218

Η μέθοδός της ήταν ένα τέλειο σύστημα διδασκαλίας· έδινε η ίδια το καλό παράδειγμα. Η απέραντη αγάπη της για τα βιβλία ήταν μεταδοτική και μεταδόθηκε σ' εκατοντάδες από μας. Πρόσφατα διάβασα με κατάπληξη, ότι οι σχολικές βιβλιοθήκες εξαφανίζονται με γρήγορο ρυθμό. Φαίνεται ότι δεν χρειάζονται πια ή, ίσως, δεν υπάρχουν αρκετά χρήματα για εκπαιδευμένους βιβλιοθηκάριους και ιδιαίτερα βιβλιοθηκάριους για παιδιά. Σε αντικατάστασή τους ήρθαν ειδικοί στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές κι επιστήμονες της πληροφορικής. Πολλές βιβλιοθήκες έκλεισαν τις πόρτες τους ή αναγκάστηκαν να περιορίσουν τις αγορές βιβλίων, λόγω των αυστηρών περικοπών στο σχολικό προϋπολογισμό. Οι σχολικές βιβλιοθήκες, συχνά έχουν οικονομικά κοντύλια τόσο περιορισμένα, ώστε είναι άχρηστα. Κι αυτό, παρ' όλο που είναι παρατηρημένο, πως η πρώιμη κι εύκολη πρόσβαση στα βιβλία, κάνει τα παιδιά αδηφάγους αναγνώστες. Η ύπαρξη βιβλίων μ' ενδιαφέρον κι η ανάγνωσή τους δυνατά στα παιδιά, δημιουργεί αναγνώστες από τους μη αναγνώστες. Είναι πάρα πολύ απλό. Η Αμερικάνικη επιτροπή Ανάγνωσης, δήλωσε ότι σημειώθηκε σχεδόν 100% επιτυχία, ανάμεσα σε παιδιά οικογενειών χαμηλού εισοδήματος, στην ανάγνωση και την αγάπη του βιβλίου, όταν τους προσφέρθηκε καθημερινή πρόσβαση σε όμορφα βιβλία και περιοδικά. Ένα άλλο απογοητευτικό βήμα προς το αναπόφευκτο, είναι ότι σύντομα οι βιβλιοθήκες μας, θα διευθύνονται από ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Βέβαια, θα έχουμε πιο άνετη πρόσβαση στα βιβλία 219

και την πληροφόρηση που επιθυμούμε, σε λίγα δευτερόλεπτα. Αλλά αναρωτιέμαι· τι θ' απογίνει η μαγεία της φωναχτής ανάγνωσης παραμυθιών στον κήπο, η αίσθηση κριτικής και καλού γούστου, που μπορεί να αναπτυχθεί και να μεταδοθεί μόνο από ένα διορατικό, ευαίσθητο και μορφωμένο άνθρωπο; Στο μεταξύ, παραμένει το γεγονός ότι προσθέτουμε ένα εκατομμύριο αγράμματους έφηβους κάθε χρόνο, στον ήδη εκπληκτικό αριθμό αναλφάβητων. Η Τζούλια Ρηντ Πάλμερ, διευθύντρια της Αμερικάνικης Επιτροπής Ανάγνωσης, έγραψε πρόσφατα στο περιοδικό «Οι Εκδότες»: «Η έλλειψη πρόσβασης, είναι ένα γεγονός σήμερα για εκατομμύρια Αμερικανόπουλα, που ζουν σε κοινότητες χωρίς βιβλιοπωλεία και πηγαίνουν σε σχολεία χωρίς βιβλιοθήκες». Υπάρχουν κάποιες παραδόσεις, τις οποίες δεν πρέπει να καταστρέφουμε ή να τσιγκουνευόμαστε σ' ό,τι έχει σχέση μ' αυτές. Ακούμε αρκετά για ένα μέλλον όλο και περισσότερο απελπιστικό. Δεν χρειάζεται να συμβάλουμε κι εμείς στη χειροτέρευσή του. Μια κοινωνία που υποτιμά την αξία του καθήκοντος ή μειώνει τις δυνατότητες πρόσβασης στο καλό βιβλίο, κάνει ακριβώς αυτό. Η σχολική μου βιβλιοθήκη εξακολουθεί να υπάρχει, σ' ένα προάστιο του Ανατολικού Λος Άντζελες. Έχει παλιώσει με τα χρόνια. Ο αριθμός των βιβλίων της δεν έχει αυξηθεί με το πέρασμα των χρόνων, εξαιτίας των αδιάκοπων περικοπών στον προϋπολογισμό της. Ο κήπος, όπου κάποτε τόσο πολλοί μάθαμε για το θαύμα που περιέχουν οι σελίδες των βιβλίων, τώρα έχει εγκαταλειφθεί στ' αγριόχορτα. 220

Λίγες βδομάδες πριν, πήγα για φαγητό στο σπίτι μιας πολύ αγαπητής φίλης, που είναι διευθύντρια δημοτικού σχολείου. Εκείνη ειδικά την Παρασκευή, φαινόταν να είχε χάσει τη συνηθισμένη της λάμψη και ζωντάνια. Το βλέμμα της ήταν απόμακρο και είχε χάσει τη ζωηράδα του. Έπεσε σε μια καρέκλα και το κεφάλι της έγειρε πίσω, ενώ τα χέρια της κρέμονταν χαλαρά. «Αυτό ήταν! Τελείωσα!», είπε βραχνά. «Τι έπαθες;», τη ρώτησα. «Τα συνηθισμένα», είπε κι ύστερα όλα βγήκαν από μέσα της. «Ένα παιδί έπεσε κι έσπασε το πόδι του. Οι γονείς απειλούν το σχολείο με μήνυση. Μια μητέρα ήρθε ουρλιάζοντας ότι ήμουν προκατειλημμένη με το παιδί της, επειδή δεν το 'βαλα σε πιο προχωρημένη τάξη. Βρέθηκε ένας σκίουρος στο προαύλιο και ο επιστάτης απειλεί με παραίτηση, αν δεν πάψουν τα παιδιά να λερώνουν την αυλή. Τα θέλει όλα καθαρά. Πώς μπορώ να ζητήσω απ' το διδαχτικό προσωπικό να καθαρίζει τις τουαλέτες;». Σκέφτηκα μέσα μου: «Αυτά είναι τα συνηθισμένα;». Ζούμε σε μια εποχή και σ' ένα μέρος του κόσμου, όπου προσφέρεται μόρφωση σε όλους, ανεξάρτητα από εισόδημα, κοινωνική θέση ή ικανότητες. Τα σχολεία έχουν συγκροτηθεί για να μορφώνουν, να μεταδίνουν τη συσσωρευμένη γνώση του παρελθόντος και, ταυτόχρονα, να ενθαρρύνουν την ανεξάρτητη σκέψη, τη δημιουργικότητα και τη χαρά. Κάπου στην πορεία, εμπιστευτήκαμε στα σχολεία μας και τη διδασκαλία των ηθικών αξιών, τη σωματική και διανοητική υγεία, ακόμη και τη σεξουαλική αγωγή. Αυτά, 221

επιμένουμε να πιστεύουμε, ότι μπορούν να γίνουν σε αίθουσες με 30-36 μαθητές. Ο μόνος τρόπος ν' αντιληφθούμε τη δυσκολία του συστήματος, είναι να φανταστούμε ότι έχουμε 36 παιδιά στο σπίτι μας και περιμένουμε να τηρηθεί η τάξη, να διατηρούν το ενδιαφέρον τους, να τους δίνουμε κίνητρα να διαβάζουν, να γράφουν, να κάνουν μαθηματικές ασκήσεις, με σκοπό να γίνουν ειδικοί στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, ν' αποκτήσουν γνώσεις και σεβασμό στην Ιστορία, τη Λογοτεχνία, τη Μουσική κτλ και στις κοινωνικές κι ηθικές αξίες! Πόσοι θ' αναλαμβάναμε μια τέτοια προσπάθεια; Κι αν την αναλαμβάναμε, θα μπορούσαμε να την εκτελούμε οχτώ ώρες την ημέρα, πέντε μέρες την εβδομάδα, επί δέκα μήνες το χρόνο; Ακούω συνέχεια γονείς ν' αναστενάζουν, μετά από τρεις μόνο μήνες καλοκαιρινών διακοπών: «Δόξα σοι ο Θεός, ξανανοίγουν τα σχολεία και θα ησυχάσουμε!». Θυμάμαι έντονα την απογοήτευση που ένιωθα, τα χρόνια που δίδασκα σε δημόσια σχολεία. Αγαπούσα τη δουλειά μου. Το μοναδικό μου πρόβλημα ήταν μια αίσθηση απομόνωσης. Ένιωθα μια πραγματική έλλειψη κατανόησης των αναγκών μου· ένιωθα σχεδόν εγκαταλειμμένος. Το σχολικό συμβούλιο είχε περισσότερα προβλήματα απ' αυτά που μπορούσε να χειριστεί. Ο επιθεωρητής δεχόταν συνέχεια επιθέσεις, πότε από τη μια και πότε από την άλλη ομάδα συμφερόντων. Η διευθύντριά μου ήταν ως το λαιμό πνιγμένη, από τις απαιτήσεις γονιών και παιδιών. Δεν μπορούσα να περιμένω από αυτά τα άτομα, να βρουν καιρό ν' ασχοληθούν μ' έναν απλό δάσκαλο. Κι ύστερα ήταν οι γονείς. Θυμάμαι ότι εργαζόμουν επί βδομάδες, προετοιμάζοντας την ημέρα που 222

θα δεχόμουν τους γονείς. Ετοίμαζα να τους δείξω τις εργασίες των παιδιών τους. Επινοούσα όλων των ειδών τα οπτικοακουστικά βοηθήματα, για να τους δείξω τι κάναμε, ώστε να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον μάθησης. Διακοσμούσα τη σχολική αίθουσα, κανόνιζα ακόμη, με έξοδά μου, να υπάρχουν καφές και γλυκίσματα. Μαζί μ' αυτά και μια ομιλία είκοσι λεπτών, που την επεξεργαζόμουν επί βδομάδες. Το απόγευμα της καθορισμένης μέρας, εμφανίζονταν τρεις μητέρες. Πάντα οι ίδιες. Η δουλειά του εκπαιδευτικού είναι δύσκολη υπόθεση, επειδή όλοι, ακόμη και τα παιδιά, έχουν διαφορετικές ικανότητες μάθησης, χαμηλά κίνητρα για μάθηση, κοινωνικά και συναισθηματικά προβλήματα. Ωστόσο, ο εκπαιδευτικός δουλεύει ακούραστα, με μια ευσυνειδησία που φτάνει τα όρια της αφέλειας. Ίσως αυτό είναι που χρειάζεται. Θυμάμαι την εποχή που δίδασκα στην Ασία, όπου το επάγγελμα του εκπαιδευτικού θεωρείται λειτούργημα. Οι σπουδαστές μου στέκονταν προσοχή, όταν έμπαινα στην αίθουσα. Φυσικά, δεν ήθελα, ούτε και περίμενα τέτοιο πράγμα. Παρ' όλα αυτά, η ανάγκη αναγνώρισης και εκτίμησης του ρόλου των εκπαιδευτικών στην κοινωνία μας, παραμένει ζωτικής σημασίας. Η φίλη μου κι εγώ τα κουβεντιάσαμε και μ' ευχαρίστηση διαπίστωσα πως, ύστερα από ένα ήρεμο δείπνο με κρασί και καλή συζήτηση, ήταν πάλι έτοιμη να συνεχίσει το έργο της. Ξαναβρήκε τον ενθουσιασμό της. Τα μάτια της ζωήρεψαν. Αλλά, μόλις λίγες μέρες μετά, έμαθα ότι ένας από τους δασκά223

λους της γλύστρησε πάνω σ' ένα παιχνίδι κι έσπασε τα πλευρά του. Ένα παιδί εξαφανίστηκε. Μειώθηκε ο ήδη ισχνός προϋπολογισμός της. Η στέγη του σχολείου στάζει. Ελπίζω, τουλάχιστον, να μην παραιτήθηκε ο επιστάτης, οι γονείς να μην έκαναν μήνυση κι ότι δεν θα βρέξει. Τότε, ίσως μπορέσει να τα βγάλει πέρα με το έργο που έχει αναλάβει· την πρόοδο της εκπαίδευσης! Ο Θεός ας φυλάει τους Εκπαιδευτικούς!

Ο Μαρκ Τουαίν έγραψε κάποτε πως, όταν ήταν αγόρι 14 χρόνων, πίστευε ότι ο πατέρας του ήταν αγράμματος και ντρεπόταν να βγαίνει έξω μαζί του. Και προσθέτει: «Όταν έγινα 21 χρονών, έμεινα κατάπληκτος με όσα είχε μάθει σ ' αυτά τα χρόνια». Ευτυχώς, καθώς μεγαλώνουμε κι αλλάζουμε, αλλάζουν και μερικές από τις βασικές μας αντιλήψεις. Έτσι γίνεται και με την εικόνα του πατέρα μας, που τη διακρίνουμε πιο καθαρά και την προσέχουμε καλύτερα, καθώς γινόμαστε σοφότεροι. Αντίθετα με τον Μαρκ Τουαίν, πολλοί άνθρωποι βλέπουν τον πατέρα τους σαν πρότυπο τελειότητας και γρήγορα μαθαίνουν, ότι ακόμη κι οι «κολώνες του σπιτιού τους» έχουν τις αδυναμίες τους, ότι μαζί με τις σωστές απαντήσεις και τις διαβεβαιώσεις τους, οι μπαμπάδες έχουν αμφιβολίες και αβεβαιότητες, ότι δεν είναι παρά ανθρώπινα πλάσματα. Ανακαλύπτουμε ότι οι πατεράδες μας δεν είναι περισσότερο ικανοί για τελειότητα από μας. Αυτό, στην αρχή, μπορεί να είναι απογοητευτικό, αλλά φαίνεται ότι, μακροπρόθεσμα, μας φέρνει πιο κοντά στους γονείς μας. 224

Όταν μεγάλωνα, οι περισσότεροι πατεράδες έλειπαν από το σπίτι τις περισσότερες ώρες. Τα παιδιά μόλις που τους έβλεπαν για λίγο, το πρωί ή το βράδυ, καθώς γύριζαν ή έφευγαν για τη δουλειά. Ο ρόλος του πατέρα ήταν αυτός του δυνατού, του υπεύθυνου, ακόμη και του τιμωρού, μέσα στην οικογένεια. «Περίμενε να έρθει ο πατέρας σου και θα δεις!», ακούγαμε να μας λένε συχνά. Κι όταν ο πατέρας γύριζε σπίτι, αντιμετωπίζαμε την απαιτούμενη τιμωρία. Σπάνια οι πατεράδες εμφανίζονταν σαν φιλόστοργοι, θερμοί, τρυφεροί, γονείς. Αυτός ο ρόλος ανήκε στη μητέρα. Πολλά παιδιά μεγάλωσαν ξέροντας ελάχιστα τον πατέρα τους, σαν άτομο. «Δεν τον βλέπω ποτέ μου», έλεγαν οι φίλοι μου. «Είναι πάντα πολύ απασχολημένος» . Όταν ήμουν παιδί, ο πατέρας μου δεν ταίριαζε μ' αυτό το πρότυπο. Παρ' όλο που εργαζόταν σκληρά, ήταν μια πραγματική παρουσία στη ζωή μας. Δεν έπαιξε ποτέ το ρόλο του τιμωρού. Ήταν τρυφερός, θερμός και αφοσιωμένος. Φυσικά, όταν χρειαζόταν, ήταν αυστηρός. Στην πραγματικότητα, η χειρότερη τιμωρία μας ήταν ένα βλέμμα του, όταν απογοητευόταν ή θύμωνε με τη συμπεριφορά μας. Διδαχτήκαμε από το παράδειγμά του κι ενθαρρυνθήκαμε από το ενδιαφέρον και την απασχόλησή του μαζί μας. Νιώθαμε την αδιάκοπη φροντίδα και την αγάπη του με πολλούς τρόπους. Αυτά ήταν τα δώρα που μας έκανε κι ήταν πολύτιμα, επειδή έμειναν μέσα μας για πάντα. Σήμερα, οι ρόλοι κι οι τρόποι έχουν αλλάξει· το ίδιο και η εικόνα του πατέρα. Έχοντας εργαστεί με παιδιά και νέους σ' όλη μου την επαγγελματική σταδιοδρομία, έχω παρατηρήσει εκπληκτικές διαφορές στη στάση τους απέναντι στους πατεράδες τους. Ήταν 225

ενδιαφέρον και συγκινητικό να παρατηρώ ότι, στις τελευταίες δεκαετίες, ο παλιός ρόλος του πατέρα κουβαλητή, είχε αντικατασταθεί απ' αυτόν του τρυφερού παιδαγωγού. Τελικά μάθαμε, ότι οι πατεράδες έχουν διορατικότητα και γονέικο ένστικτο, το ίδιο δυνατό με τις μητέρες. Ευτυχώς για τους πατεράδες και τα παιδιά, η θεωρία ότι οι πραγματικοί άντρες αφήνουν την ανατροφή των παιδιών τους στη μητέρα, ότι η πολλή ανάμειξη στην ανατροφή των ίδιων των παιδιών τους μειώνει τον ανδρισμό τους, ευσταθεί όλο και λιγότερο. Δίνεται αυξανόμενη έμφαση, στην εποχή μας, στους ζωτικούς δεσμούς που αναπτύσσονται ανάμεσα στους πατεράδες και τα παιδιά. Μελέτες έχουν αποδείξει, ότι οι δεσμοί αυτοί αρχίζουν να αναπτύσσονται πολύ νωρίτερα απ' ό,τι φανταζόμαστε· ακόμη και πριν τη γέννηση. Έχει αποδειχθεί ότι, μωρά στις μαιευτικές κλινικές, δείχνουν φανερή προτίμηση στη φωνή του πατέρα τους, από τις φωνές των ξένων. Αυτό υπονοεί ότι, στους προηγούμενους εννιά μήνες, ο πατέρας είχε ήδη κάνει γνωστή την παρουσία του στο παιδί. Επιπρόσθετα, η παλιά εικόνα του πατέρα, που περίμενε βαδίζοντας νευρικά στην αίθουσα αναμονής του μαιευτηρίου, έχει αντικατασταθεί απ' αυτήν των γονιών, που συνεργάζονται και μοιράζονται την ανείπωτη χαρά της γέννησης. Οι άντρες, αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι έχουν ευθύνη να φροντίζουν τα παιδιά τους, όχι μόνο με υλικούς τρόπους, αλλά και συναισθηματικούς. Είναι, μάλιστα, περισσότερο από πρόθυμοι ν' αναλάβουν αυτή την υποχρέωση. Ακόμη και πατεράδες, που δεν μπορούν να διαθέσουν όσο χρόνο θα' θελαν, για να είναι μαζί με τα παιδιά τους, ανακαλύπτουν ότι η διάρκεια δεν είναι 226

τόσο σημαντική, όσο η ποιότητα του χρόνου που τελικά αφιερώνουν. Ο θερμός, χωρίς βιασύνη, ευχάριστος χρόνος που αφιερώνεται στα παιδιά, τονώνει τους αμοιβαίους δε- σμούς και την αγάπη· πράγματα πολύ σημαντικά για κάθε ανθρώπινη σχέση. Ο πατέρας μου ήταν μέρος της ζωής μου, για περισσότερα από πενήντα χρόνια. Έχει πια πεθάνει και, παρ' όλο που η ζωή συνεχίζεται, κανένας δεν μπόρεσε να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατός του. Δεν μπορεί να υπάρξει άλλος πατέρας. Δεν ήταν εύκολο να τον αποχωριστώ, αλλά έχω το συναίσθημα ότι εξακολουθεί πάντα να ζει μέσα στη χαρά της ζωής που μας δίδαξε, τη γενναιοδωρία, την αίσθηση του χιούμορ και τους αμέτρητους τρόπους που μας έκανε να νιώθουμε μοναδικοί, σημαντικοί κι αγαπημένοι. Δεν θα μπορέσω ποτέ να του ξεπληρώσω όλα αυτά τα χρόνια προσφοράς, αλλά, έτσι κι αλλιώς, δεν περίμενε ποτέ ανταμοιβή. Είναι καλό που έχουμε ορίσει μια ιδιαίτερη μέρα για να τιμάμε τον Πατέρα, αλλά είμαι πολύ ευτυχισμένος, που δεν περίμενα να τον ευχαριστήσω, όταν πια θα ήταν πολύ αργά.

227

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΕΝAN ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΚΟΣΜΟ Πολύ συχνά η ευαισθησία μας δέχεται επιθέσεις και βασανίζεται, απ' όλες τις ασχήμιες του κόσμου. Οι ανασκοπήσεις των καθημερινών τρομοκρατικών ενεργειών από την τηλεόραση, οι αναλυτικές ζωντανές ιστορίες που παρακολουθούμε στη μικρή οθόνη, μας σκοτώνουν καθημερινά. Γιατί επιτρέπουμε στην ασχήμια ν' αποκτά μια τέτοια κυριαρχική θέση στη ζωή μας; Αν δεν την αποδιώξουμε μ' αποφασιστικότητα, τότε σίγουρα θα μας τυφλώσει έτσι, ώστε να μην μπορούμε να δούμε τη φωτεινή πραγματικότητα γύρω μας. Αν ξεφύγουμε από τις παγίδες των αντιλήψεών μας, θα μπορέσουμε να δούμε ότι η ομορφιά κι η καλοσύνη αποτελούν ένα, τουλάχιστον ίσο, μέρος όσων υπάρχουν! Τι θαύμα θ' απλωνόταν σ' αυτόν τον κόσμο της άρνησης, αν αποδεχόμασταν όλοι αυτή τη μία, απλή αλήθεια!

Ο άντρας τηλεφώνησε στη δημόσια βιβλιοθήκη. Η υπάλληλος ανέφερε ότι η φωνή του ακουγόταν δισταχτική και τρομαγμένη. Δεν θέλησε να πει το όνομά του. Ύστερα από μια αμήχανη σιωπή, είπε στη βιβλιοθηκάριο ότι είχε ακούσει για κάποιο πρόγραμμα αναλφάβητων. Είπε ότι τηλεφωνούσε για λογαριασμό κάποιου φίλου του. Η βιβλιοθηκάριος του έδωσε όλες τις πληροφορίες, σχετικά με το Εθνικό Πρόγραμμα Ενηλίκων Αναλφάβητων. Τον ενθάρρυνε να βοηθήσει το φίλο του να δηλώσει αμέσως συμμετοχή, αλλά, καθώς μιλούσαν, παραδέχτηκε ότι ο ίδιος κι όχι κά228

ποιος φίλος του, ήταν αναλφάβητος. Της είπε ότι ο πατέρας του είχε εγκαταλείψει την οικογένεια, όταν αυτός ήταν μικρό παιδί. Η μητέρα του ήταν άρρωστη και τους συντηρούσε το φιλόπτωχο ταμείο της ενορίας τους. Μίσησε το σχολείο και το παράτησε, όταν ήταν έντεκα χρόνων. Από τότε, εργάστηκε σ' ένα σωρό δουλειές, για να συντηρήσει τον εαυτό του και την οικογένεια. Δεν έμαθε ποτέ να διαβάζει. Κάθε φορά που προσπαθούσε να βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας του, του έδιναν να συμπληρώσει μια αίτηση κι άλλα χαρτιά, που ήταν ανίκανος να διαβάσει. Ντρεπόταν να παραδεχτεί ότι δεν ήξερε να διαβάζει και ξαναγύριζε στο ίδιο αδιέξοδο. Σήμερα ξέρει γράμματα. Η Ρ. πήγαινε στο δημοτικό ακόμη, όταν παράτησε το σχολείο. Δεν είχε μάθει να διαβάζει ούτε λέξη. Για να συντηρήσει τον εαυτό της, άρχισε να εργάζεται σαν μπέιμπυ-σίτερ, ύστερα σαν καμαριέρα σ' ένα τοπικό ξενοδοχείο και, τελικά, προήχθηκε σε διευθύντρια προσωπικού στο ίδιο ξενοδοχείο. Ήταν τόσο καλή στη δουλειά της, που σύντομα της πρόσφεραν μια πιο καλοπληρωμένη θέση σ' ένα τοπικό νοσοκομείο. Φοβόταν να δεχτεί, επειδή ντρεπόταν που δεν ήξερε γράμματα. Τότε αποφάσισε να γραφτεί στο τοπικό πρόγραμμα για αναλφάβητους. Είχε πολλά κίνητρα και μάθαινε γρήγορα. Ο Λάρυ, ο συντονιστής του προγράμματος, μου είπε πρόσφατα ότι η Ρ. τα καταφέρνει θαυμάσια και έχει βάλει έναν ειδικό στόχο· να μάθει να διαβάζει τη Βίβλο. Αυτές είναι αληθινές ιστορίες επιτυχίας. Μιλούν για δύο μόνον, από τα 23 εκατομμύρια ενήλικων Αμερικανών, που έχουν χαρακτηρισθεί σαν ουσιαστικά αναλφάβητοι. Αυτό σημαίνει, ότι δεν έχουν αρκετές γνώσεις γραφής κι ανάγνωσης, για να συμπληρώ229

σουν μια απλή αίτηση εργασίας ή να πάρουν άδεια οδήγησης. Είναι ένα πρόβλημα που παίρνει διαστάσεις κρίσης. Το γεγονός ότι 2.300.000 άτομα έρχονται να προστεθούν κάθε χρόνο στις τάξεις των αναλφάβητων, δικαιολογεί έναν ορισμένο πανικό. Υπάρχουν απόλυτα πετυχημένα προγράμματα, άγνωστα σε πολλούς, που βοηθούν να ξεπεραστεί αυτό το σοβαρό πρόβλημα. Παρέχονται εντελώς δωρεάν και υλοποιούνται από προσφορές εθελοντών σ' ολόκληρη τη χώρα. Η ευθύνη λειτουργίας αυτών των προγραμμάτων, έχει ανατεθεί σε κάθε πολιτεία από το Υπουργείο Παιδείας των Η.Π.Α., μέσω των Τοπικών Κυβερνητών. Το πρόγραμμα αποκαλείται «Πρωτοβουλία για Ενήλικους Αναλφάβητους». Αποβλέπει στην ανάληψη της ευθύνης, από κάθε κοινότητα, για τον αναλφάβητο πληθυσμό της. Γενικά, το πρόγραμμα ξεκινά από τις τοπικές βιβλιοθήκες. Σε μια τελετή για τη έναρξη αυτού του προγράμματος, στα 1984, ο Πρόεδρος Ρέηγκαν είπε: «Ας αποφασίσουμε σήμερα ν' ανασκουμπωθούμε και να στρωθούμε στη δουλειά, επειδή είναι πολλά που πρέπει να γίνουν. Σ' ολόκληρη αυτή τη μεγάλη χώρα, όσοι από μας μπορούν να διαβάζουν, ας διδάξουν εκείνους που δεν μπορούν. Ας αφήσουμε το φως να καίει ως αργά στις σχολικές αίθουσες, τις βιβλιοθήκες, τις εγκαταστάσεις των εκκλησιών μας ή πάνω απ' το τραπέζι της κουζίνας· οπουδήποτε μπορούμε να συγκεντρωθούμε, για να βοηθήσουμε τους άλλους να πραγματοποιήσουν κι αυτοί το Αμερικάνικο Όνειρο». Εθελοντές απ' όλη τη χώρα απάντησαν στο κάλεσμα. Διαγνωστικά προγράμματα, με την επίβλεψη επαγγελματιών και τη βοή230

θεια εθελοντών, αντιμετώπισαν τις ανάγκες των αναλφάβητων. Το πρόγραμμα αυτό, λειτουργεί ακόμη και πίσω από τους τοίχους των τοπικών φυλακών. Το διάβασμα είναι βασική προϋπόθεση για την ωρίμανση· Δίνει μια ολοκληρωμένη διάσταση στη ζωή μας. Έτσι γίνεται από την πρώτη στιγμή, που δόθηκε στο πλατύ κοινό υλικό για διάβασμα. Το διάβασμα μας βοηθά να γνωρίσουμε και να καταλάβουμε ο ένας τον άλλον και γενικά τον κόσμο μας καλύτερα, να δούμε κάτω από την επιφάνεια, να γκρεμίσουμε σύνορα κι αποστάσεις. Ευτυχώς, υπάρχουν ανάμεσά μας αυτοί, που έχουν αποφασίσει να μάθουν σ' όλους γράμματα. Το ξεπέρασμα του αναλφαβητισμού στη χώρα μας, είναι μια σταυροφορία που αφορά όλους μας. Αξίζει την υποστήριξή μας. Η αμάθεια, ιδιαίτερα όπως παρατηρείται στον ώριμο πληθυσμό μας, υπάρχει μόνο χάρη στην ανοχή μας. Ακριβώς όπως πολλές άλλες στατιστικές, που μας τρομάζουν ή μας αφήνουν κατάπληκτους, η τάση για αύξηση του αναλφαβητισμού, θεωρείται σαν ένα ακόμη δείγμα της κατάπτωσης και της αποσύνθεσής μας. Αλλά ενώ οι επικριτές αρκούνται να χαρακτηρίζουν την εποχή μας, υπάρχουν κι αυτοί που αγωνίζονται ν' αντιστρέψουν την τάση, επειδή νοιάζονται.

Τι θα κάναμε χωρίς όνειρα; Πώς θα τα βγάζαμε πέρα, έστω και μια μέρα, χωρίς αυτά; 231

Φυσικά, μου έχουν πει ότι: τα υγιή άτομα κοιτάζουν πάντα μπροστά· να ζεις με ψευδαισθήσεις είναι πολύ επικίνδυνο πράγμα· ο κόσμος είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση και δεν έχει θέση για ονειροπόλους. Ε, λοιπόν, δεν πιστεύω τίποτα απ' όλα αυτά. Δεν υπάρχει πρόβλημα, από τη στιγμή που ξέρουμε τη διαφορά ανάμεσα στην ψευδαίσθηση και την παραίσθηση. Για πολλούς, μπορεί, πολύ συχνά, η πραγματικότητα να είναι κάπως πολύ πραγματική. Στ' αλήθεια, πολύ συχνά παρασυρόμαστε από τις παραξενιές μιας ακατανόητης κι ίσως σκληρής πραγματικότητας. Μπορεί ν' αναγκαστούμε ν' αντιμετωπίσουμε τη φτώχεια, τον κίνδυνο, την αρρώστια, τον επερχόμενο θάνατο, την έλλειψη αγάπης, τη μοναξιά και πολλά άλλα. Οι ψευδαισθήσεις μπορεί ν' αποδειχθούν σωτήριες στην αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων. Όλοι μας ζούμε με ψευδαισθήσεις. Αφθονούν σε μέρη, όπως το Ατλάντικ Σίτυ ή το Λας Βέγκας. (Στ.Μ. Τα μεγαλύτερα χαρτοπαικτικά κέντρα των ΗΠΑ). Δεν αναφέρομαι στους επαγγελματίες κυνηγούς της τύχης, αλλά στις χιλιάδες ανθρώπων που στέκονται, ώρες ολόκληρες, μπροστά σε «ληστές μ' ένα χέρι», κάνοντας όνειρα ότι θα «πιάσουν την καλή». Ξέρουμε πολύ καλά ότι οι πιθανότητες είναι εναντίον μας, αλλά είμαστε σίγουροι ότι θα κερδίσουμε ένα ακόμη νόμισμα, μισοδόλαρο ή δολάριο. Κι όταν μας ρωτούν γιατί το κάνουμε, λέμε ότι, απλά, είναι μια μορφή αναψυχής, ότι τα τυχερά παιχνίδια είναι διασκεδαστικά. Αλλά, υποσυνείδητα, βλέπουμε κιόλας τους τίτλους των εφημερίδων, που δημοσιεύουν την ιστορία μας, όταν θα βγάλουμε απ' το μηχάνημα ένα εκατομμύριο δολάρια. Έτσι, μένουμε στη γεμάτη θόρυβο 232

και καπνούς αίθουσα, προσπαθώντας να να κατορθώσουμε το ακατόρθωτο. Δεν απογοητευόμαστε. Στην πραγματικότητα, είμαστε έτοιμοι να κάνουμε τα ίδια, την επόμενη φορά που θα μας δοθεί ευκαιρία. Είναι συχνά η ελπίδα ότι θα βρουν κάποτε το κατάλληλο πρόσωπο, που κάνει τα μοναχικά άτομα να συχνάζουν σε μπαρ, εκκλησιαστικές συγκεντρώσεις, κοινωνικές συναναστροφές. Χωρίς αυτές τις δραστηριότητες, στις οποίες υπάρχει πιθανότητα να συναντήσουν αυτό το πρόσωπο, δεν θα μπορούσαν ποτέ ν' απελευθερωθούν από το παρελθόν τους. Αυτό το είδος της ψευδαίσθησης δεν μπορεί να είναι βλαβερό. Έχω μια καλή φίλη, που πάσχει από μια ανίατη αρρώστια. Δεν πάει πολύς καιρός, που οι γιατροί της είπαν ότι η κατάστασή της θα χειροτέρευε προοδευτικά. Είχε την ψευδαίσθηση (όχι παραίσθηση), ότι επιστρέφοντας στους φίλους της, την οικογένειά της, τη δουλειά της και τον παλιό τρόπο ζωής της, θα έβρισκε το απαιτούμενο κίνητρο για να ζήσει. Μέχρι στιγμής φαίνεται να είχε δίκιο, προς μεγάλη κατάπληξη των γιατρών της. Σαν φτωχόπαιδο, που μεγάλωνε σ' ένα γκέτο του Λος Άντζελες, έκανα όνειρα να πάω στο Κολέγιο και να γίνω καθηγητής. Μια φανερά απίθανη επιθυμία, αν λάβαινε κανένας υπόψη του την οικονομική μας κατάσταση. Η μητέρα, που είχε κι αυτή το μερτικό της στα όνειρα, ήταν πάντα πιο προσγειωμένη, όταν επρόκειτο για τα όνειρα των παιδιών της. Ήθελε να γίνω κουρέας. «Οι άνθρωποι θάχουν πάντα μαλλιά», έλεγε, προβάλλοντας το πιο λογικό επιχείρημά της. «Τα μαλλιά των ανθρώπων μεγαλώνουν συνέ233

χεια και θα είναι πάντα χρήσιμος ένας καλός κουρέας. Να δεις που θα πετύχεις!». Εγώ, όμως, ήμουν πολύ πεισματάρικο παιδί κι αρνιόμουν να παραιτηθώ από τα όνειρά μου. Τελικά κατάφερα να τα υλοποιήσω. Ύστερα από πέντε χρόνια ανώτατων σπουδών έγινα καθηγητής, με τον απίστευτο μισθό των έξη χιλιάδων δολαρίων το χρόνο. Η μητέρα άρχισε αμέσως να υπολογίζει ότι, λαβαίνοντας υπόψη την τιμή που είχε το κούρεμα, θα 'βγαζα πολύ περισσότερα από αυτά και, μάλιστα, με πολύ λιγότερη προετοιμασία. Κάνουν ποτέ λάθη οι μητέρες; Δεν μπορώ καν να φανταστώ έναν κόσμο, χωρίς αυτούς τους ονειροπόλους, που έχουν το συναίσθημα ότι αύριο τα πράγματα θα είναι καλύτερα. Αυτό το συναίσθημα γίνεται ένα είδος αυτοικανοποιούμενης προφητείας και μας αναγκάζει να εργαζόμαστε δραστήρια, για να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα. Δεν προτείνω ν' αρχίσουμε όλοι να ζούμε με ψευδαισθήσεις, αλλά είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ψυχολογική ανακάλυψη, ότι οι εκατό στους εκατό ρεαλιστές, βρίσκονται συχνά ανάμεσα στα πιο απογοητευμένα άτομα της κοινωνίας μας. Εγώ έχω καθημερινά κάποια υγιή ψευδαίσθηση. Αν τα όνειρά μας μας σπρώχνουν να γίνουμε δραστήριοι ερευνητές και μέτοχοι της ζωής, να δημιουργήσουμε τις απαιτούμενες συνθήκες για να καλυτερέψουν τα πράγματα, τότε, τα όνειρα αυτά, μπορεί να είναι θετικές δυνάμεις, που οδηγούν στην ευτυχία και την ωρίμανση. Θα μπορούσαμε να διδαχτούμε από τη Χιονάτη. Ονειρευόταν ότι 234

κάποια μέρα θα 'ρχόταν ο Πρίγκιπάς της. Αλλά, στο μεταξύ, αντί να κάθεται να περιμένει, ζούσε ευτυχισμένη με τους Εφτά Νάνους!

Μια παλιά μαθήτριά μου, έχει μια σοβαρή σωματική αναπηρία. Γεννήθηκε με τρομώδη παράλυση, η οποία επηρεάζει και τα τέσσερα άκρα της. Οι μύες της είναι τεντωμένοι και χρειάζεται υπεράνθρωπη προσπάθεια για να ελεγχθούν. Έχει μια αναπηρική καρέκλα, που κατάφερε να την ελέγχει και κινείται σ' αυτήν μ' αποφασιστικότητα, πηγαίνοντας όπου χρειάζεται. Είναι ένα όμορφο κορίτσι και ευφυέστατη. Χωρίς να ζητήσει κανένα ιδιαίτερα προνόμιο, κατάφερε να περάσει απ' όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και να πάρει πτυχίο στην ειδική εκπαίδευση, με πολύ καλούς βαθμούς. Είναι αποφασισμένη ν' αφιερώσει την επαγγελματική της ζωή στο να κάνει τον κόσμο καλύτερο, για άτομα σαν κι αυτήν. Το πρωί εργάζεται το κανονικό της οχτάωρο, σαν καθηγήτρια γυμνασίου. Τελειώνοντας τη δουλειά της πηγαίνει μόνη της ως το πανεπιστήμιο, με το ειδικά εξοπλισμένο αυτοκίνητό της και κάνει νυχτερινές παραδόσεις. Ύστερα γυρίζει σπίτι της, προετοιμάζει το μάθημα τής άλλης μέρας και κάνει τις δουλειές του νοικοκυριού. Ποτέ μου δεν την άκουσα να παραπονιέται ή να ζητά ειδική μεταχείριση. Είναι μόνο μια περίπτωση, ανάμεσα στο πλήθος τέτοιων ανάπηρων ατόμων, με τα οποία έχω εργαστεί στα τριάντα χρόνια της 235

θητείας μου στον τομέα αυτό. Πάντα πίστευα ότι, μια που ισχυριζόμαστε ότι ζούμε σε μια κοινωνία φιλανθρώπων, θα 'πρεπε να κάνουμε όσο γίνεται πιο εύκολη τη ζωή αυτών των ατόμων, αναγνωρίζοντας τά, σχεδόν αξεπέραστα, φυσικά και συναισθηματικά προβλήματα, που θα πρέπει να συναντούν στην καθημερινή τους ζωή. Αλλά, κάθε φορά που συζητώ μ' αυτή μου τη μαθήτρια, μου διηγείται κάποια καινούρια ανατριχιαστική ιστορία, που αποδείχνει ότι η προκατάληψη, η αμάθεια κι η αποφυγή των ανάπηρων, είναι πλατιά διαδεδομένες στην κοινωνία μας. Για παράδειγμα, όταν είπε σ' έναν σύμβουλο αποκατάστασης αναπήρων, ότι ο επαγγελματικός της στόχος ήταν να πάρει διδακτορικό φιλολογίας, εκείνος της απάντησε ότι δεν ήταν καθόλου ρεαλιστικός ο στόχος της, στην κατάσταση που βρισκόταν. Και πρόσθεσε: «Ακόμη κι εγώ δεν έχω διδακτορικό!...». Έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να κάνουμε! Μια άλλη φορά, δίνοντας συνέντευξη για την κάλυψη μιας θέσης καθηγήτριας, παρ' όλο που είχε έρθει ανάμεσα στους πρώτους στις γραπτές εξετάσεις, είχε όλα τα απαιτούμενα δικαιολογητικά, ενώ παράλληλα είχε αποδείξει την ικανότητά της στην πράξη, διδάσκοντας και έχοντας κάνει εργασίες κοινωνικής έρευνας, κάποιος από τους εξεταστές, την πήρε κατά μέρος και τη ρώτησε: «Γιατί δείχνετε τόση αποφασιστικότητα και πείσμα να πάρετε αυτή τη θέση; Με τη σοβαρότητα της αναπηρίας σας, θα μπορούσατε να πάρετε σύνταξη για πλήρη αναπηρία και να μη χρειαστεί να εργαστείτε ποτέ στη ζωή σας!». Πρόσφατα προκάλεσε ολόκληρη αναταραχή, όταν μπήκε σε κά236

ποιο φημισμένο εστιατόριο με φίλους της. Αν και, ακουμπώντας σταθερά τους αγκώνες της στο τραπέζι, μπορούσε να τρώει αξιοπρεπώς, ο μαιτρ ενοχλήθηκε φανερά από την παρουσία της. Η στάση του αντικαθρέφτιζε τη δυσαρέσκειά του, επειδή ένα τέτοιο άτομο αποτελούσε δυσφήμιση για το κομψό μαγαζί του. Εκείνη, πολύ υπομονετικά, τον διαβεβαίωσε ότι το μόνο που είχε να κάνει αυτός, ήταν να τους σερβίρει φαγητό και ποτό· αυτή θα έκανε τα υπόλοιπα! Δεν περνά μέρα, χωρίς να υποβληθεί σε τέτοιες ταπεινωτικές και προσβλητικές δοκιμασίες. Συχνά, είν' αλήθεια, οι άνθρωποι ξεκινούν από καλές προθέσεις. Ωστόσο, εξακολουθώ να εκπλήττομαι, πώς καταφέρνει να επιβιώνει μ' όλες αυτές τις καταστάσεις και να διατηρεί μια αίσθηση ανθρώπινης αξιοπρέπειας σαν γυναίκα, ενώ παράλληλα, η αποφασιστικότητά της να πετύχει το σκοπό της, δεν μειώνεται στο ελάχιστο. Είναι μόνο μια ανάμεσα στις χιλιάδες ανάπηρων (τυφλών, κουφών, παραπληγικών), που αντιμετωπίζουν τέτοιες αντιδράσεις καθημερινά. Φαίνεται ότι, καμιά φορά, ξεχνάμε πως είναι κι αυτοί άνθρωποι. Οι χαρακτήρες τους διαφέρουν, όπως και των αρτιμελών. Μερικοί είναι αποδοτικοί, δυνατοί και αυτάρκεις. Άλλοι είναι αδιάφοροι, τρομαγμένοι κι εξαρτημένοι. Πρέπει να επιτρέψουμε, επιτέλους, σ' αυτά τα άτομα να ζήσουν όπως θέλουν και μπορούν, χωρίς να χρειάζεται ν' αντιμετωπίσουν και τις δικές μας προκαταλήψεις. Ελάχιστοι ζητούν ιδιαίτερη μεταχείριση. Ζητούν μόνον την ίδια κατανόηση, φροντίδα και συμπάθεια που θα προσφέραμε σε κάθε ανθρώπινο πλάσμα.

237

Πολλοί από μας εξακολουθούν ν' αντιδρούν αρνητικά στις διαφορές, σωματικές ή άλλες. Αποφεύγουμε τα άτομα που δεν ανταποκρίνονται στα φυσιολογικά πρότυπα· κινούνται διαφορετικά, μοιάζουν διαφορετικά, μιλούν διαφορετικά, χρησιμοποιούν πατερίτσες, αναπηρικές πολυθρόνες ή μπαστούνια. Ξεχνάμε ότι όλ' αυτά είναι μόνον εξωτερικά χαρακτηριστικά κι ότι είναι οι λιγότερο σημαντικές πλευρές των ανθρώπων. Δεν καταφέρνουμε να δούμε κάτω από το λούστρο, κατευθείαν στην καρδιά. Όταν αφήνουμε τον εαυτό μας να το κάνει, ανακαλύπτουμε ενα άτομο σαν κι εμάς, που αγαπά, κλαίει, γελά, γνωρίζει απογοητεύσεις, μοναξιά και θέλει απελπισμένα να το εκτιμάμε γι' αυτό που πραγματικά είναι. Μόνον έτσι μπορεί να δημιουργηθεί ο ανθρώπινος σύνδεσμος, ένας σύνδεσμος που ξεπερνά κάθε αναπηρία.

Κάθε χρόνο διαβάζουμε στις εφημερίδες ή βλέπουμε στην τηλεόραση φυσικές καταστροφές· πλημμύρες, καταιγίδες, τυφώνες, σεισμούς. Μένουμε κατάπληκτοι από την καταστροφή που προκαλούν και την ικανότητα των ανθρώπων να τις ξεπερνούν, να ενεργοποιούνται, να ξανασυγκεντρώνουν τις δυνάμεις τους και να συνεχίζουν τη ζωή. Λόγου χάρη, κάθε καλοκαίρι η Καλιφόρνια υποφέρει από ξηρασίες. Εμείς οι ντόπιοι, προτιμούμε να την αποκαλούμε «χρυσή περίοδο» της Καλιφόρνιας. Είναι η εποχή, που οι κυματιστοί λόφοι αυτής της πολιτείας γίνονται χρυσωποί κι όμορφοι, εξαιτίας των ψηλών κιτρινισμένων χόρτων. Φυσικά, η παραμικρή σπίθα μπορεί να προκαλέσει μια κόλαση πυρκαγιάς, με φλόγες που υψώ238

νονται μέχρι τρία μέτρα. Όταν μάλιστα φυσά δυτικός άνεμος, μπορεί να καταβροχθίσει τα πάντα στο δρόμο της. Γενναίοι πυροσβέστες μάχονται με τις φλόγες επί βδομάδες συνέχεια, συχνά πετυχημένα, μα άλλες φορές χωρίς ελπίδα, ενώ οι φλόγες εξαφανίζουν δέντρα και σπίτια, σκοτώνουν τα ζώα και τη φυτική ζωή και γενικά καθετί που βρίσκουν στο διάβα τους. Πρόσφατα μιλούσα με μερικούς φίλους, οι οποίοι ζουν σε μια απ' αυτές τις αγροτικές περιοχές της ξηρασίας και ακόμη τρέμουν, όταν μιλούν για «κείνη τη νύχτα που ήρθαν οι φλόγες». Στέκονταν έξω από το σπίτι τους, κοιτάζοντας τις φλόγες γύρω τους στο νυχτερινό ουρανό, να έρχονται όλο και πιο κοντά, κάθε στιγμή που περνούσε. Μιλούν για την αφόρητη ζέστη, τις στάχτες και τους αποπνικτικούς ανέμους. Ήταν κι ο τρομερός θόρυβος των αστυνομικών και πυροσβεστικών αυτοκινήτων, που με τα μεγάφωνά τους έδιναν οδηγίες για την εκκένωση της περιοχής. Κι ύστερα οι θλιβερές σκηνές φίλων και γειτόνων, που μάζευαν την οικογένειά τους, τα ζωντανά κι ό,τι πιο πολύτιμο είχαν, εγκαταλείποντας τα σπίτια τους στις φλόγες που πλησίαζαν. Έλεγαν ακόμη πως, μέσα σ' αυτή την τραγωδία και τον πόνο, εκδηλωνόταν κοινό ενδιαφέρον και κατανόηση μεταξύ των γειτόνων. Εθελοντές έφταναν από παντού, για να βοηθήσουν στην εκκένωση των σπιτιών, να ψάξουν στη γειτονιά να βρουν τα παιδιά και να κάνουν ό,τι μπορούσαν, για να περισώσουν περιουσιακά στοιχεία. Όλοι κι όλα έμοιαζαν να κινούνται σιωπηλά και γρήγορα μέσα στο σκοτάδι, καθώς οι δρόμοι γέμιζαν με οχήματα που οδηγού239

σαν σε ασφαλές έδαφος. Οι προειδοποιήσεις συνεχίζονταν μέσα στη νύχτα, καθώς ο ουρανός γινόταν κατακόκκινος. Τελικά, οι φίλοι μου ακολούθησαν τους γείτονές τους. Μάζεψαν τα δυο σκυλιά, τις δυο γάτες και τα δυο άλογά τους. Πήγαν στο σπίτι τους, για τελευταία ίσως φορά, προσπαθώντας ν' αποφασίσουν τι θα 'παιρναν μαζί τους. Κοίταζαν γύρω τους τα πράγματα που είχαν συγκεντρώσει και αγαπούσαν όλα αυτά τα χρόνια· έργα τέχνης, έπιπλα, αναμνηστικά. Δεν υπήρχε τρόπος να πάρουν τίποτα απ' αυτά. Μια ολόκληρη ζωή συσσώρευαν ενθύμια και τώρα δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα άλλο, απ' το να κλείσουν την πόρτα και να τ' αφήσουν στη μοίρα. Είχαν τον καιρό να μαζέψουν μόνο μερικά πολύτιμα χαρτιά και να τρέξουν έξω, χωρίς να ξανακοιτάξουν πίσω τους. Ήταν ενδιαφέρον, ν' ακούς τι έπαιρναν μαζί τους οι άνθρωποι, μέσα στη βιασύνη τους να φύγουν προς τη σωτηρία. Μια γυναίκα πήρε το μπλοκ που σημείωνε τα ψώνια της. Ένας άντρας πήρε ένα κουτί μ' εργαλεία (ήταν αποφασισμένος να ξαναχτίσει κάποτε το σπίτι του). Μερικοί έπαιρναν άλμπουμ με οικογενειακές φωτογραφίες, σκεύη της κουζίνας, παλιά έπιπλα, γράμματα. Κάποιος κουβαλούσε τη συσκευή της τηλεόρασης. Ένας άλλος πήρε τ' αγαπημένα παιχνίδια της κόρης του· το αρκουδάκι, που δίχως αυτό δεν μπορούσε να κοιμηθεί και μια κούκλα. Αυτά νόμιζε ότι θα 'διναν στην κόρη του κάποια αίσθηση συνέχειας, μέσα σ' όλο αυτό το ξερίζωμα. Μια πολύ ενδιαφέρουσα άσκηση για όλους μας, θα ήταν να αναρωτηθούμε, τι θα σώζαμε, αν είχαμε μόνο μερικές στιγμές να μα240

ζέψουμε τα πράγματά μας. Σίγουρα, μ' αυτή την άσκηση, θα μαθαίναμε πολλά για τον εαυτό μας. Αν τέτοιες καταστροφές έχουν κάποια αξία, αυτή θα πρέπει να είναι ότι μας αναγκάζουν να ψάξουμε βαθιά μέσα μας, να βρούμε τι είναι αληθινά σημαντικό στη ζωή. Πολύ συχνά η αξία μας, σαν άτομα, καθορίζεται από το πόσα πράγματα έχουμε στην κατοχή μας και ποια είναι η αξία τους σε χρήμα. Δενόμαστε τόσο πολύ με τα υπάρχοντά μας, ώστε, καμιά φορά, ανακαλύπτουμε ότι ελεγχόμαστε απ' αυτά. Ξεχνάμε ότι τα πράγματα, συνήθως, μπορούν ν' αντικατασταθούν. Θυμάμαι, από καιρό σε καιρό, την εποχή που ταξίδευα στον κόσμο. Έτυχε να επισκεφτώ χώρες, όπου οι φυσικές καταστροφές ήταν τρόπος ζωής. Οι άνθρωποι εκεί είχαν διαδαχτεί πολλά. Γιατί να χτίζεις μεγάλα σπίτια, σε τόπους όπου οι μουσώνες είναι πολύ πιθανό να τα στείλουν στη θάλασσα; Γιατί να συσσωρεύεις πράγματα, που θα χρειαστεί να τα μαζέψεις και να φύγεις; Πόσο πιο σοφό είναι, να επενδύεις σε πιο μόνιμα και ζωτικά πράγματα, όπως η οικογένεια και οι φιλίες! Οι άνθρωποι, σαν επακόλουθο ενός καταστροφικού γεγονότος, δείχνουν να νιώθουν κάποιο παράξενο αίσθημα ενθουσιασμού. Ίσως επειδή ανακαλύπτουν ότι μπορούν να επιβιώσουν, ύστερα από μια απειλητική κατάσταση ή, ίσως, επειδή συνειδητοποιούν ότι δεν είναι μόνοι, ότι υπάρχουν αυτοί που θα σταθούν στο πλάι τους σε μια στιγμή ανάγκης. Όποια, όμως κι αν είναι η αιτία, είναι κρίμα που πρέπει να υποφέρουμε κάποια τραγωδία, για να μάθουμε ποιες είναι οι πραγματικές αξίες. 241

«Μη σπαταλάτε ποτέ τίποτα», έλεγε η μητέρα. «Να σκεφτόσαστε του πεινασμένους ανθρώπους που υπάρχουν στον κόσμο». Υπάρχει, άραγε, καμιά μητέρα στον κόσμο, που να μην το 'χει πει; Πρέπει να παραδεχτώ πως, η σκέψη των πεινασμένων ανθρώπων του κόσμου, δεν επηρέαζε την όρεξή μου. Με το πιάτο μου γεμάτο φαγητό, δεν μπορούσα να φανταστώ για ποιο πράγμα μιλούσε η μητέρα μου. Μόνον όταν πέρασαν τα χρόνια και ταξίδεψα στις γειτονιές του κόσμου, άρχισα να καταλαβαίνω τις συνέπειες της πείνας και της φτώχιας. Εμείς, οι Αμερικάνοι, είμαστε απ' τους καλύτερα τρεφόμενους λαούς του κόσμου. Αφήνουμε σωρούς μισοφαγωμένα πιάτα στα εστιατόρια, πετάμε στους σκουπιδοτενεκέδες τεράστιες ποσότητες και αφήνουμε τρόφιμα να σαπίζουν στα ψυγεία μας. Σπάνια επιτρέπουμε στον εαυτό μας να νιώσει πείνα. Για ποιο λόγο άλλωστε; Σε κάθε γωνιά του δρόμου υπάρχουν μαγαζάκια για πρόχειρο φαγητό, καλά εξοπλισμένα σούπερ-μάρκετ κι εστιατόρια κάθε κατηγορίας κι εξειδίκευσης σε διάφορες σπεσιαλιτέ. Οι περισσότεροι έχουμε χρήματα στην τσέπη μας, για ν' αγοράσουμε αυτά τα πράγματα όποτε το θελήσουμε. Για ποιο λόγο, λοιπόν, ν' ασχοληθούμε με την πείνα; Η Παγκόσμια Τράπεζα υπολογίζει, ότι το ένα τέταρτο του ανθρώπινου πληθυσμού της γης είναι, στις μέρες μας, μόνιμα υποσιτιζόμενο. Ένα στα τέσσερα ανθρώπινα πλάσματα θα κοιμηθεί απόψε πεινασμένο και πάνω απ' το μισό αυτού του αριθμού είναι παιδιά. Δεν χρειάζεται να βγούμε έξω από τη χώρα μας, για ν' 242

ανακαλύψουμε την πείνα. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε, είναι να ψάξουμε τις κουζίνες στις φτωχογειτονιές από το Λος Άντζελες ως τη Νέα Υόρκη κι από το Ντητρόιτ ως το Ντάλας. Αν μελετήσουμε τη γενική εικόνα, θ' ανακαλύψουμε ότι ο μισός πληθυσμός, σ' όλες τις υπανάπτυκτες χώρες, πεινά. Ένας στους δυο ανθρώπους στο Μπενίν, το Πράσινο Ακρωτήριο, τη Ζάμπια, το Μαλί, τη Σομαλία, τη Νιγηρία και σε πολλές άλλες χώρες, πεθαίνουν της πείνας. Απομακρυσμένα μέρη... σχεδόν εξωπραγματικά ... όχι πολύ ευχάριστα... εύκολα τα ξεχνάμε... Δεν υπάρχει έλλειψη τροφής στον κόσμο. Υπάρχουν αρκετά τρόφιμα, καθώς διαβάζω, για να δίνεται ένα περίπου κιλό την ημέρα σε κάθε ζωντανό πλάσμα πάνω στη γη (σίγουρα αρκετό για να διατηρηθεί στη ζωή). Αλλά, η ύπαρξη τροφής, δεν είναι ακριβώς το πρόβλημα. Αν ήταν, δεν θα υπήρχαν πεινασμένοι στις Ηνωμένες Πολιτείες. Θυμάμαι την εξυπνάδα που έλεγα σαν παιδί, όταν επέμεναν να φάω όλο το φαγητό μου, επειδή στην Αφρική υπήρχαν πεινασμένα παιδιά. Μουρμούριζα, όντας χορτάτος, «Λοιπόν, γιατί δεν τους το στέλνετε;». Δεν μπορώ να σας πω, πόσο έξυπνη θεωρούσα αυτή την λύση. Να ήταν τόσο εύκολο! Η παγκόσμια πείνα δεν είναι σαν μια ξαφνική κρίση, στην οποία αντιδρούμε μια φορά και ξεπερνιέται. Είναι ένα συνεχιζόμενο πρόβλημα. Η συμμετοχή μας στην προσπάθεια να ξεπεραστεί δημιουργεί ηθικά, πολιτικά και πρακτικά προβλήματα. Προβλήματα που οι κυβερνήσεις, καθώς και τα άτομα, δεν είναι πάντα πρόθυμα να παραδεχτούν. Παρ' όλο που δεν είναι δύσκολο ν' 243

αφυπνίσεις τη συνείδηση κάποιου, που έχει δει τα βασανισμένα πρόσωπα και τις πρησμένες κοιλιές των πεινασμένων παιδιών, είναι πολύ μακρινό πρόβλημα για ν' αποφασίσουν ν' ασχοληθούν μαζί του. Ελάχιστοι μπορούν ν' αμφισβητήσουν την ανθρωπιστική παράδοση, που επικρατεί στα περισσότερα κράτη του κόσμου. Ένα άρθρο ή μια είδηση, σχετικά με μια οικογένεια που βρίσκεται σε ανάγκη, προκαλεί πάντα άμεσες και θετικές αντιδράσεις. Κανέναν δεν ευχαριστεί η πείνα και η δυστυχία των άλλων. Στο κάτωκάτω, όλοι είμαστε μέλη της ανθρώπινης οικογένειας και συνυπάρχουμε σ' έναν πολύ μικρό πλανήτη. Ο πόνος, η απελπισία κι αγωνία, που προκαλούνται από την πείνα, δεν είναι δυνατό ν' αγνοηθούν. Η πείνα εξακολουθεί ν' αποτελεί την αιτία των πιο βίαιων πολέμων. Είναι γνωστό ότι έχει ανατρέψει τις πιο ισχυρές κυβερνήσεις. Ο Φράνκλιν Ντηλάνο Ρούσβελτ μας υπενθύμιζε: «Αληθινή ατομική ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει, χωρίς οικονομική σιγουριά κι ανεξαρτησία. Οι πεινασμένοι και οι άνεργοι, συγκροτούν το υλικό, από το οποίο γίνονται οι δικτατορίες». Δεν υπάρχουν απλές λύσεις, για να μπει ένα τέλος στην πείνα και τη φτώχεια που επικρατούν στον κόσμο. Μου φαίνεται συνταρακτικό το γεγονός ότι, ενώ η πείνα υπάρχει στον κόσμο επί τόσους πολλούς αιώνες, πολλοί από τους σπουδαίους εκπαιδευτικούς, επιστήμονες, πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες, εξακολουθούν να μην δέχονται αυτό το φριχτό γεγονός, σαν την υπ' αριθμόν ένα προτεραιότητα και την αμεσότερη ανάγκη της ανθρωπό244

τητας. Υπάρχει κάτι που όλοι μπορούμε να κάνουμε αν θέλουμε. Η εξεύρεση τρόπων για ν' ασχοληθούμε με το πρόβλημα, είναι μια καλή αρχή.

Μερικά χρόνια πριν, με κάλεσαν σ' ένα τοπικό Γυμνάσιο, για μια ειδική ημέρα, που την προγραμμάτιζαν επί βδομάδες. Την είχαν ονομάζει Διεθνή Ημέρα κι όλοι, μαθητές, καθηγητές, διοικητικό προσωπικό και γονείς πήραν μέρος. Ήταν ένα σχολείο, οι μαθητές του οποίου προέρχονταν από διαφορετικές εθνότητες κι εκείνη την ημέρα θα γιόρταζαν αυτή την πολυμορφία. Σ' ένα κεντρικό σημείο της αυλής, υπήρχαν φαγητά απ' όλον τον κόσμο. Πολλοί μαθητές ήταν ντυμένοι με παραδοσιακές φορεσιές του τόπου καταγωγής τους. Σ' ένα σημείο έπαιζαν λατινική μουσική, αλλού σιτάρ από τις Ινδίες, ροκ κάπου αλλού, μουσική από τη Μέση Ανατολή παραπέρα. Όλοι εμφανίζονταν διαδοχικά σε μια εξέδρα, όπου δύο, ανάλογα ντυμένα, κορίτσια από τη Κορέα χόρευαν παραδοσιακούς χορούς. Υπήρχε μια ιδιαίτερη μαγεία στην ατμόσφαιρα, που αντανακλούσε υπέροχα στα χαμογελαστά και περήφανα πρόσωπα όλων όσων έπαιρναν μέρος. Οι καθηγητές και το διοικητικό προσωπικό άστραφταν από χαρά, καθώς παρακολουθούσαν τους μαθητές τους να διασκεδάζουν, να παρατηρούν και να μαθαίνουν αυτές τις ανόμοιες σφιχτοδεμένες εθνικές ομάδες, που συνήθως κυριαρχούσαν στη σκηνή. Αντικειμενικός σκοπός αυτής της γιορτής, ήταν ν' αναπτύξει τις 245

γνώσεις και την εκτίμηση των μαθητών προς τους άλλους πολιτισμούς. Αλλά, παρατηρώντας και μετέχοντας στο πνεύμα της ημέρας, ένιωσα ότι εξυπηρετούσε έναν πολύ πιο σημαντικό σκοπό. Ήταν η αίσθηση συντροφικότητας, που την αισθάνονταν και την εξέπεμπαν όλοι. Οι προκαταλήψεις κι οι εχθρότητες είχαν, για την ώρα, ξεχαστεί. Ίσως για πρώτη φορά, μερικοί απ' αυτούς τους νέους, μπόρεσαν να ξεπεράσουν τις συμβατικές αντιλήψεις τους και να νιώσουν την περηφάνια που γεννιέται από την πλούσια κληρονομιά διαφόρων παραδόσεων. Θέλω να πιστεύω, ότι η μέρα αυτή ήταν κάτι περισσότερο από μια μαθητική διασκέδαση. Από την αλληλεπίδραση που παρατήρησα, σχημάτισα τη γνώμη ότι ήταν ένας ολοκληρωτικός θρίαμβος των ανθρώπινων σχέσεων. Είμαι αρκετά ρεαλιστής, ώστε να ξέρω ότι, οι βαθιά ριζωμένες συνήθειες και προκαταλήψεις, δεν αλλάζουν εύκολα. Η απόσταση ανάμεσα σ' αυτές τις ομάδες, δεν μπορούσε να καλυφθεί σε μια μέρα. Περισσότερες μέρες σαν κι αυτή, όμως, θα βοηθούσαν σίγουρα. Πολλοί μαθητές, χωρίς αμφιβολία, αντιπροσώπευαν αντιλήψεις των ενήλικων μοντέλων τους. Στο κάτω-κάτω, το σχολείο είναι μια μικρογραφία της ευρύτερης κοινότητας, που αγωνίζεται, αγωνιζόταν και θ' αγωνίζεται να προσαρμοστεί στην αυξανόμενη εθνική πολυμορφία της. Η χαρά της φιλίας κι η συντροφικότητα, είναι από τις βασικότερες ανθρώπινες ανάγκες. Δεν ξέρω να υπήρξε ποτέ εποχή, κατά την οποία αρετές, όπως η φιλία και το ενδιαφέρον για τους άλλους, δεν θεωρούνταν ανάμεσα στα μεγαλύτερα ανθρώπινα προτερήματα. Ο Όβερστρητ το τονίζει στην ακόλουθη δήλωσή του: «Ένα άτομο δεν είναι ώριμο, αν δεν αποκτήσει την ικανότητα και την 246

προθυμία να βλέπει τον εαυτό του ανάμεσα στους άλλους και να φέρεται σ' αυτούς, όπως θα ήθελε να του φέρονται». Ωστόσο, συχνά, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κάτι αλλιώτικο, με άγνωστες καταστάσεις ή ανθρώπους, το ένστικτο μάς σπρώχνει να αποτραβηχτούμε ή, σε ακραίες περιπτώσεις, να επιτεθούμε. Οι εποικοδομητικές λειτουργικές δυνατότητες, που μπορεί να προσφέρει η αλλαγή, σπάνια περνάν απ' το μυαλό μας, όταν δίνουμε τόση σημασία στο οικείο και το συμβατικό. Τα πράγματα που μας κάνουν διαφορετικούς, θα 'πρεπε να είναι αφορμές γιορτής. Για σκεφτείτε το! Ο καθένας μας είναι κάτι μοναδικό στην πολυμορφία της ζωής και το εκδηλώνουμε με πολύ έντονους τρόπους. Όταν ο Ροβινσώνας Κρούσος ανακάλυψε τον Παρασκευά, παρ' όλο που οι δυο τους είχαν τεράστιες και ουσιαστικές διαφορές, η χαρά της συντροφικότητας γκρέμισε όλους τους φραγμούς που μπορεί να υπήρχαν ανάμεσά τους. Έγιναν φίλοι με κατανόηση. Πιστεύω πως αντιλαμβανόμαστε την αλήθεια που κλείνει αυτή η ιστορία. Είναι το ίδιο υπέροχο συναίσθημα που νιώθουμε βλέποντας μαζί νέα παιδιά, που δεν έχουν ακόμη μάθει τη σημασία πραγμάτων, όπως το χρώμα της επιδερμίδας, το σχήμα των ματιών ή η διαφορετική γλώσσα. Μια καλή φίλη, μου διηγήθηκε πρόσφατα μια περίπτωση πολύ χαρακτηριστική. Το κοριτσάκι της πηγαίνει στην πρώτη τάξη ενός σχολείου, όπου τα περισσότερα παιδιά είναι αραπάκια. Αγαπά πολύ το σχολείο και τους φίλους της. Πρόσφατα, την ώρα του βραδινού φαγητού, είπε ξαφνικά στους γονείς της: «Θα μπορού247

σα να έχω μια μικρή αδερφούλα; Και, παρακαλώ, γίνεται να είναι μαύρη;» Κάποτε ήμασταν όλοι παιδιά. Τι απογίναμε;

248

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΓΙΟΡΤΕΣ Η ζωή υποτίθεται ότι είναι μια ατέλειωτη γιορτή! Δεν θα 'πρεπε, λοιπόν, να καθορίζουμε ιδιαίτερες ημέρες ή εποχές για να το θυμόμαστε. Σοφός είναι αυτός, που βρίσκει αφορμές για να κάνει την κάθε μέρα ξεχωριστή.

Παραδοσιακά, η αρχή του χρόνου είναι η εποχή που αφήνουμε πίσω μας το παρελθόν, ξεκαθαρίζουμε τις διαφορές μας κι ανανεώνουμε τις ελπίδες μας για το μέλλον, τόσο το άμεσο όσο και το μακρινό. Είμαστε, οπωσδήποτε, πιο δεκτικοί σε οτιδήποτε ενισχύει την πίστη μας στο αύριο. Στο κάτω-κάτω, στο αύριο θα περάσουμε το υπόλοιπο της ζωής μας. Η συνήθεια να σκεφτόμαστε το αύριο, περιλαμβάνει ακόμη και το όραμα μιας καλύτερης ζωής για τις γενιές που θα 'ρθουν. Έτσι, για το καλό τής συνέχειας και των μελλοντικών γενιών, ενεργούμε σκοπεύοντας σ' ένα καλύτερο μέλλον. Προσπαθούμε να διατηρήσουμε την ελπίδα για το αύριο των παιδιών μας και των παιδιών τους. Αλλά δεχόμαστε ασταμάτητα κι από παντού μηνύματα, για τα μαύρα σύννεφα που καλύπτουν τον ορίζοντα. Η ελπίδα κι ο φόβος για το μέλλον, βρίσκονται πάντα σε αδιάκοπη μάχη. Μας λένε ότι στο μέλλον η ζωή δεν θα είναι πολύ ωραία. Αλλά, μια διαφορετική παρόρμηση, μας λέει ότι: όπου υπάρχει ζωή, υπάρχει κι ελπίδα. 249

Συχνά σκέφτομαι, ότι επιτρέπουμε στο παρελθόν να αναμειγνύεται απαράδεκτα στο μέλλον μας. Παρ' όλο που συχνά με κατηγορούν σαν υπερβολικά αισιόδοξο και αφελή, είμαι πάντα πρόθυμος να ψάχνω για θετικά σημάδια, παρά την αδυσώπητη μοίρα. Υπάρχει πολλή απαισιοδοξία στον κόσμο και δεν την αποδέχομαι. Στην πραγματικότητα με αρρωσταίνει. Είναι δύσκολο να καταλάβω τους ανθρώπους που λένε πράγματα, όπως: «Δεν θα φέρω ένα παιδί σ' αυτόν τον ταραγμένο κόσμο» ή «Καλύτερα θα 'ταν να τα γκρεμίσουμε όλα και να ξαναρχίσουμε απ' την αρχή». Κατά τη γνώμη μου, ο κόσμος εξακολουθεί να έχει τις ίδιες πιθανότητες να γίνει η Ουτοπία ή η Γη της Αρμαγεδών. Άλλωστε, σαν τον Ουίλιαμ Φώκνερ, αν είχα να διαλέξω ανάμεσα σε μια ζωή γεμάτη πόνο και βάσανα και μια ανυπαρξία ζωής, θα διάλεγα πάντα τον πόνο και τα βάσανα. Άσχετα με τον ισχυρισμό, ότι η ζωή μας είναι δυστυχισμένη, δεν θα πάψω να ελπίζω. Δεν έχω μάθει ακόμη να χάνω. Όταν ισχυρίζομαι ότι έχουμε απεριόριστες δυνατότητες, εννοώ ακριβώς αυτό. Είμαι βέβαιος ότι, το πιο εκπληκτικό μυθιστόρημα δεν έχει γραφτεί ακόμη, το πιο εντυπωσιακό κτήριο δεν έχει ακόμη χτιστεί, η πιο σπουδαία συμφωνία περιμένει ακόμη το συνθέτη της και το πιο νόστιμο γλύκισμα δεν το 'χουμε ακόμη γευτεί. Υπάρχουν πλανήτες κι άστρα που περιμένουν να τα ανακαλύψουμε και να τα επισκεφτούμε. Ένα ολόκληρο, ακόμη ανεξερεύνητο, σύμπαν θα εξακολουθεί να διεγείρει τη φαντασία χιλιάδων γενεών. Υπάρχουν εφευρέσεις που περιμένουν να πραγματοποιηθούν, σ' όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. 250

Σε ό,τι με αφορά, σκοπεύω να μαθαίνω από το παρελθόν κι όχι να υποφέρω εξαιτίας του. Όπως πολλοί άλλοι πριν από μένα, προβλέπω μια αναγέννηση και θέλω να συμμετάσχω σ' αυτήν. Είναι απόλυτα φυσιολογική η επιθυμία μου να ενωθώ μ' αυτούς, που κύριος σκοπός τους είναι η μεταβίβαση στην επόμενη γενιά της συσσωρευμένης γνώσης και της ευλογίας του παρελθόντος. Δεν υπάρχουν πολλά που θα μπορούσαμε να ζητήσουμε. Έχουμε γίνει μάρτυρες πολλών φανταστικών πραγμάτων και ξέρουμε, στο βάθος της καρδιάς και του μυαλού μας, ότι γίνονται θαύματα. Το μόνο που ζητώ, είναι να πιστέψουμε στην απλή πρόταση, ότι η άσβεστη ελπίδα συντηρεί τη ζωή. Η ελπίδα γεννιέται από τη γνώση, ότι ζούμε σε μια εποχή πλούσια σε νέες αφετηρίες. Αυτός είναι αρκετός λόγος για γιορτή.

Όλες οι γιορτές μας έχουν κάτι κοινό· μια αίσθηση ευγνωμοσύνης που μοιραζόμαστε με κάτι ή κάποιον. Νιώθουμε ευγνωμοσύνη απέναντι στο Θεό, στη μητέρα ή τον πατέρα μας ή σ' εκείνους που στάθηκαν αφοσιωμένοι σε αρχές και ιδανικά ψηλότερα κι απ' τον ίδιο τον εαυτό τους. Οι ημέρες που ορίζονται σαν εθνικές γιορτές, μ' εντυπωσίαζαν από παιδί. Μ' άρεσαν ιδιαίτερα εκείνες που έκλειναν τα σχολεία. Ωστόσο, είχα ένα συναίσθημα ενοχής, επειδή θα 'πρεπε, αυτές τις ιδιαίτερες μέρες, να τις αφιερώνω για να γιορτάζω ή να θυμάμαι τι αντιπροσώπευαν, αντί να το ρίχνω στο παιχνίδι και την τεμπελιά. Η 4 του Ιούλη είχε πάντα ξεχωριστή σημασία για την οικογένειά 251

μου, επειδή οι γονείς μου ήταν μετανάστες. Γι' αυτούς, όλες οι κοινοτυπίες, σχετικά με τη χώρα των ευκαιριών και της ελευθερίας, ήταν αληθινές. Η μητέρα κι ο πατέρας, συχνά μας μιλούσαν για το μακρύ υπερατλαντικό ταξίδι, που τους έφερε σε μια καινούρια ζωή· για τους Πολωνούς, τους Ρώσους και τους Έλληνες που ήταν στριμωγμένοι μαζί τους· για την ελπίδα ανάμεικτη με φόβο, που ήταν γραμμένη στα πρόσωπα όλων για τη χαρά τους, όταν πρωτόδαν το Άγαλμα της Ελευθερίας. Θυμούνταν ζωηρά τις ώρες αγωνίας που πέρασαν στη Νήσο Έλις και τη στιγμή που ένιωσαν να παρασύρονται από το ρεύμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, που, προς μεγάλη τους κατάπληξη, δεν ήταν τίποτα περισσότερο, από μια συνηθισμένη μέρα στους δρόμους της Νέας Υόρκης. Από κει, ταξίδεψαν πολλές μέρες με τρένο, διασχίζοντας την ενδοχώρα, ως τη Δυτική Ακτή· ένα μέρος που, ένα χρόνο πριν, ήταν τόσο μακρινό κι απρόσιτο, όσο οποιοδήποτε σημείο πάνω στη γη. Το ξαναζωντάνεμα εκείνων των ημερών, ήταν ο τρόπος του πατέρα και της μητέρας να γιορτάζουν την πραγματοποίηση του ονείρου για μια καλύτερη ζωή. Η 4 του Ιούλη, ήταν η κατάλληλη ευκαιρία για να θυμηθούν τη μεγάλη τους περιπέτεια. Πλήθος σκαμπανεβάσματα κι ενδιαφέροντες άνθρωποι, στοιχειοθετούσαν μια γοητευτική ιστορία, που ποτέ δεν βαριόμασταν ν' ακούμε. Η μητέρα κι ο πατέρας επέμεναν, ότι τα παιδιά τους έπρεπε να ευγνωμονούν την τύχη τους, που τους δόθηκε η ευκαιρία να ζήσουν στη χώρα της ελευθερίας και της αφθονίας. Έδειχναν περισσότερο πατριώτες από τους γονείς των φίλων μου, που έχοντας γεννηθεί στην Αμερική, θεωρούσαν την ελευθερία τους δεδομένη. Οι γονείς μου ένιωθαν βαθιά ευγνωμοσύνη κι ήθελαν να νιώθουν 252

και τα παιδιά τους το ίδιο. Σήμερα ειρωνευόμαστε τον πατριωτισμό. Εγώ, όμως, εξακολουθώ να θυμάμαι τις ανθρώπινες αξίες κι αρχές, που είναι σημαντικό τμήμα της καθημερινής ζωής μας, έστω κι αν θεωρούνται δεδομένες. Ζούμε σε μια χώρα, για παράδειγμα, που από παράδοση καλωσορίζει τους νεοφερμένους στις ακτές της. Δικαιολογημένα αποδίδουμε το μεγαλείο της Αμερικής στην πολυμορφία των λαών που την απαρτίζουν και τα κομμάτια του κόσμου που έφεραν μαζί τους. Έχουμε, επίσης, καταφέρει να διατηρήσουμε μια αίσθηση του χιούμορ σ' αυτή τη χώρα. Είναι υπέροχο να βρίσκεις ελεύθερο χρόνο, σε μια ζωή γεμάτη επιχειρηματική δραστηριότητα, για ν' ανακαλύψεις πράγματα που θα σε κάνουν να γελάσεις. Τρέφουμε μια αστείρευτη τρυφερότητα για τους ανθρώπους που μας κάνουν να γελάμε· ιδιαίτερα στις δύσκολες στιγμές, που το γέλιο είναι σωτήριο. Από τη μια μεριά, γιορτάζουμε το παλιότερο Σύνταγμα του κόσμου και από την άλλη αναζητούμε αδιάκοπα την αλλαγή και έναν καλύτερο τρόπο ζωής. Εξακολουθούμε να τιμούμε τη σοφία και τη σύνεση των προγόνων μας, αλλά δεν ξεχνάμε ποτέ, ότι είμαστε κι εμείς υπεύθυνοι για τη διατήρηση των αρχών αυτού του Συντάγματος. Ανταποκρινόμαστε, για παράδειγμα, πολύ περισσότερο στον όρο «Όλοι οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν ίσοι», απ' όσο όταν συντάχθηκε η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώ253

που. Έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε, ότι οι μελλοντικές γενιές θα τελειοποιήσουν ακόμη περισσότερο αυτή την ιδέα. Μ' αρέσει πολύ που οι Αμερικάνοι δεν φοβούνται την κριτική. Δεν κάνουμε καμιά προσπάθεια να κρύψουμε τα ελαττώματά μας. Ούτε προσπαθούμε να κλείσουμε το βιβλίο του παρελθόντος, ώστε να ξεχάσουμε λίγα από τα θλιβερά κεφάλαιά του. Δείχνουμε πάντα έτοιμοι να αμφισβητήσουμε και να επανεξετάσουμε τις απόψεις μας για τον ευατό μας και τους άλλους. Το κάνουμε αυτό σαν άτομα, αλλά και σαν έθνος. Μ' όλ' αυτά στο ενεργητικό μας, πολύ σωστά γιορτάζουμε την 4η Ιούλη με ζητωκραυγές, χειροκροτήματα και διακοσμητικά επίθετα. Τ' αξίζουμε. Έχουμε πολλά για να νιώθουμε ευγνωμοσύνη.

Αγαπώ το Φθινόπωρο. Νομίζω ότι είναι η πιο αγαπημένη μου εποχή. Υπάρχει μια υπέροχη ψύχρα στην ατμόσφαιρα. Τα δέντρα γίνονται πολύχρωμα σαν ουράνια τόξα κι η αίσθηση από τα απαλά μάλλινα πουλόβερ ανακουφίζει από τους κρύους ανέμους. Είναι μια κοιμώμενη εποχή, μια εποχή που όλα αναπαύονται για λίγο, εκτός απ' τους ανθρώπους. Εμείς συνεχίζουμε πάντα. Αλλά, ακόμη κι εμείς, νιώθουμε την ανάγκη να γείρουμε λίγο στη ράχη της καρέκλας μας και ν' αφιερώσουμε μια στιγμή στο στοχασμό, τον απολογισμό των έργων μας και να γιορτάσουμε για όσα ολοκληρώσαμε, πριν η Άνοιξη ξεκινήσει τη διαδικασία απ' την αρχή. Αυτή η εποχή είναι, επίσης, κατάλληλη για να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας.

254

Υπάρχει κάτι υπέροχο στον εορτασμό της Ημέρας των Ευχαριστιών. Είναι μια τόσο ξεχωριστή Αμερικάνικη γιορτή! Ακούμε επανειλημμένα την ιστορία για το Βράχο του Πλύμουθ, το Προσκύνημα και τους φιλικούς ντόπιους Αμερικάνους. Μιλάμε για τα αμέτρητα αγαθά που βρήκαμε και καταγράφουμε τα πράγματα, για τα οποία νιώθουμε ευγνωμοσύνη. Σταματάμε για λίγο να κλαιγόμαστε, για όσα δεν έχουμε και γιορτάζουμε γι' αυτά που έχουμε. Θυμάμαι ακόμη έντονα, όπως πολλοί από μας άλλωστε, την εποχή που πήγαινα στο δημοτικό σχολείο και προετοιμαζόμασταν για την Ημέρα των Ευχαριστιών. Ετοιμάζαμε τη γαλοπούλα μας και στολίζαμε το σχολείο με έγχρωμες εικόνες της πρώτης γιορτής της Ημέρας των Ευχαριστιών. Ύστερα, ευτυχισμένοι, με χάρτινα καπελάκια στο κεφάλι κι ένα κομμάτι γαλοπούλα στο χέρι, φεύγαμε από το σχολείο για τέσσερις ημέρες. Γι' αυτό το τελευταίο, νιώθαμε αληθινά ευγνωμοσύνη. Με εντυπωσιάζει το πόσο καλά θυμάμαι την προετοιμασία της Ημέρας των Ευχαριστιών, όταν πήγαινα στην τρίτη τάξη κι είχαμε δασκάλα την κυρία Β. Ήταν μια εξαιρετική δασκάλα· μια απ' αυτές που εκτιμάς αναδρομικά κι όχι όταν πρέπει. Οι μαθητές τη θεωρούσαν παράξενη, μα κανένας δεν είχε αντίρρηση να παρακολουθεί το μάθημά της. Κάναμε τα συνηθισμένα πράγματα για την Ημέρα των Ευχαριστιών, αλλά η κυρία Β. είχε και μερικές πρωτότυπες ιδέες. Ζήτησε να γράψουμε έναν κατάλογο, για τα πράγματα που νιώθαμε προσωπικά ευγνωμοσύνη. Μας είπε ότι θα τα διαβάσουμε στην τάξη, ακριβώς πριν από τη γιορτή.

255

Παρ' όλο που κανένας δεν περίμενε τίποτα ιδιαίτερο απ' αυτή την εργασία, κάναμε ό,τι μας ζήτησε. Όταν ήρθε η ορισμένη μέρα, καθήσαμε όλοι σε ημικύκλιο, με τη κυρία Β. στο κέντρο. Ζήτησε εθελοντές. Σιωπή. (Ακόμη και σ' αυτή τη νεαρή ηλικία, ξέραμε πως μόνον οι τρελοί πάνε εθελοντές). Τελικά, ύστερα από αμήχανη σιωπή, η Φ., το σαΐνι της τάξης, προσφέρθηκε να διαβάσει τον κατάλογό της. Ένιωθε ευγνωμοσύνη για την κούκλα της, το ποδήλατό της, το γούνινο αρκουδάκι της κτλ. Η κυρία Β. έγινε έξαλλη. «Αηδίες!», φώναξε. «Αυτά είναι ασήμαντα πράγματα. Είναι όμορφο που τα έχετε και πρέπει να νιώθετε ευγνωμοσύνη. Αλλά σκεφτείτε τα σημαντικά πράγματα, για τα οποία πρέπει να ευχαριστήσετε το Θεό!». Μπερδευτήκαμε όλοι. Τι ήταν σημαντικότερο από τις κούκλες, τα ποδήλατα και τ' αρκουδάκια; Σιωπή! Ένας από τους λιγότερο έξυπνους συμμαθητές μας αποτόλμησε μια πρόταση. «Η γαλοπούλα;», ρώτησε. Η κυρία Β., που δεν φημιζόταν για την υπομονή της, έγινε κατακόκκινη κι άρχισε τον εξάψαλμο. «Άλλο ένα ασήμαντο πράγμα», κατάληξε κουνώντας το κεφάλι της. «Σκεφτείτε λίγο!». Πάλι σιωπή. «Για ποιο λόγο γιορτάζουμε αυτή την ημέρα, που την αποκαλούμε των Ευχαριστιών;». Όλοι απομείναμε σιωπηλοί, φοβούμενοι να μιλήσουμε. «Επειδή οι Προσκυνητές βγήκαν στο βράχο του Πλύμουθ», είπε πάλι η ιδιοφυΐα της τάξης. «Αυτός είναι ένας από τους λόγους. Μα είναι ο ιστορικός λόγος. Γιατί, τώρα στην εποχή μας, θα πρέπει να ευχαριστούμε το Θεό;», είπε πάλι η κυρία Β. αναστενάζοντας βαθιά. «Ε, λοιπόν, υποθέτω ότι πρέπει να σας βοηθήσω. Ας αρχίσουμε». 256

Όλοι είχαμε συγκεντρώσει την προσοχή μας. Κι άρχισε: «Ευχαριστώ το Θεό για τα μάτια μου που βλέπουν, τ' αυτιά μου που ακούν, τα πόδια μου που με βοηθούν να περπατώ, τα χέρια μου που πιάνουν, το στόμα μου που μιλά, το μυαλό μου που σκέφτεται. Ευχαριστώ για όλα τα όμορφα πράγματα στον κόσμο και την δυνατότητα να τ' απολαμβάνω. Ευχαριστώ για την ελπίδα και τα όνειρα και την αγάπη». Αυτά πια ήταν πάρα πολλά για την τάξη. Σκεφτόμασταν ότι ήταν πολύ αστεία. Δεν τολμούσαμε να κοιτάξουμε ο ένας τον άλλο, από φόβο μήπως ξεσπάσουμε σε γέλια, αλλά πού και πού κάποιος χαχάνιζε. Η διασκέδαση δεν κράτησε πολύ, γιατί τώρα ήταν η σειρά μας να συμπληρώσουμε τον κατάλογο. Όπως ήταν φυσικό, οι περισσότεροι από μας επανέλαβαν τον κατάλογο της κυρίας Β. Με πολύ σοβαρό ύφος, προσπαθώντας να συγκρατήσουμε τα γέλια μας, είπαμε ο ένας στον άλλο ότι είμαστε ευγνώμονες για τα μάτια μας, τη μύτη μας, τα αυτιά μας και τα λοιπά. Μερικοί από τους πιο τολμηρούς της τάξης, άρχισαν να προσθέτουν πράγματα, όπως τα ζωάκια του σπιτιού τους, τη μητέρα και τον πατέρα τους, τους αδελφούς και τις αδελφές τους. Αλλά ήταν ο Τζ. που τ' άλλαξε όλα. Ήταν ένα πολύ κοντό, μάλλον υποσιτιζόμενο, ντροπαλό κι ήσυχο αγόρι από τη Λατινική Αμερική. Δεν είχαμε ακούσει τη φωνή του όλη τη σχολική χρονιά. Με τρεμάμενη φωνή είπε: «Ευχαριστώ που μπορώ να πηγαίνω στο σχολείο και να μαθαίνω. Μετά, όταν μεγαλώσω, θα μπορώ να βρω μια καλή δουλειά και να βοηθήσω τη μητέρα μου και τον πατέρα μου και την αδελφή μου. Μπορεί τότε να μπορέσουμε να αποκτήσουμε ένα όμορφο σπίτι κι η μητέρα μου δεν θα είναι συνέχεια λυπημένη και δεν θα μαλώνει με τον πατέρα μου». Θυμά257

μαι ότι σταμάτησε και κοίταξε την κυρία Β., για να δει αν τον ενέκρινε και πρόσθεσε: «Είμαι, επίσης, ευχαριστημένος για τ' αυτιά μου και τα μάτια μου». Στη στιγμή η κυρία Β. τον πήρε στην αγκαλιά της. Τον κράτησε τόσο τρυφερά και για τόσην ώρα, όσο δεν την είχα δει ποτέ να κάνει· δεν ήταν συνήθως τόσο εκδηλωτική. Δεν μπορώ να μιλήσω για τους άλλους συμμαθητές μου, αλλά αυτή η σκηνή μου έμεινε αξέχαστη. Έμαθα κάτι περισσότερο, μέσα σ' εκείνα τα λίγα δευτερόλεπτα, για την πραγματική σημασία της Ημέρας των Ευχαριστιών. Έχει ελάχιστη σχέση με την Ιστορία, αλλά σχετίζεται πολύ με το σήμερα. Ακόμη και τώρα, ξέροντας ότι οι φίλοι κι η οικογένειά μου νομίζουν ότι είμαι τρελός, χρησιμοποιώ το γεύμα της Ημέρας των Ευχαριστιών, όπως η κυρία Β., σαν ευκαιρία για ιδιαίτερη έκφραση ευγνωμοσύνης κι ενθαρρύνω τους άλλους που κάθονται στο τραπέζι να κάνουν το ίδιο. Πάρα πολλά πράγματα τα θεωρούμε δεδομένα στην καθημερινή ζωή μας. Πρέπει, λοιπόν, να περιμένουμε μέχρι να τα χάσουμε, για να συνειδητοποιήσουμε πόση ευγνωμοσύνη θα 'πρεπε να νιώθουμε γι' αυτά; Θα 'θελα να σας δώσω έναν μικρό κατάλογο για όσα νιώθω ευγνωμοσύνη. Για το θαύμα της ζωής. Για το προνόμιο να είμαι ζωντανός, να ξυπνώ το πρωί έτοιμος για μια καινούρια μέρα, που θα την βιώσω μ' ενθουσιασμό και ζωτικότητα. Για την πρόκληση ότι είναι στο χέρι μου να κάνω τον κόσμο καλύτερο, τόσο για μένα, όσο και για τους άλλους. 258

Για τους ανθρώπους, που ο καθένας τους είναι μοναδικός· δεν υπάρχουν δύο όμοιοι. Καθένας έχει κάτι εξαιρετικό να προσφέρει. Γι' αυτούς που συμφωνούν μαζί μου και με βοηθούν να ωριμάσω, καθώς και γι' αυτούς που διαφωνούν, επειδή με προκαλούν και με βοηθούν να δω καινούριες πιθανότητες. Για το φαγητό, το υπέροχο φαγητό, που το κάθε συστατικό του διαφέρει από το άλλο. Για τη μυρωδιά της κοτόσουπας που βράζει στην κατσαρόλα ή του ψητού που σιγοψήνεται στην κουζίνα. Για τη γεύση και τη μυρωδιά του βασιλικού, της δάφνης, των μήλων, των ώριμων ροδάκινων, των φρεσκοκομμένων ντοματών και των πράσινων πιπεριών, των κρεμμυδιών και των σκόρδων. Για τους κήπους, με γρασίδι, λαχανικά ή λουλούδια. Για τα τριαντάφυλλα, τις ορχιδέες, τους μενεξέδες και τα μη με λησμόνει. Για τα καρότα, τις πατάτες, τα ραδίκια και τα καλαμπόκια. Για τους αισιόδοξους, επειδή βλέπουν όλα τα πράγματα πιθανά. Για τους πραγματιστές, επειδή μας συγκρατούν σε ισορροπία. Για τους ρομαντικούς, επειδή κρατούν τα όνειρά μας ζωντανά. Για το μέλλον και γι' αυτό που ονομάζεται πρόοδος, με την ελπίδα ότι θα μας οδηγήσει στη λύση των παγκόσμιων προβλημάτων, της πείνας, του φόβου, της καχυποψίας και της μοναξιάς. Για το παρελθόν, τις τρυφερές αναμνήσεις προηγούμενων καταστάσεων. Για τις πριν την τηλεόραση μέρες, όταν είχαμε τον 259

καιρό να μιλάμε ο ένας στον άλλο, όταν τα πράγματα φτιάχνονταν για να διαρκέσουν, όταν υπήρχαν πραγματικοί χασάπηδες, φουρνάρηδες και κηροπλάστες, αντί γι' ανθρώπους που εμφανίζονται μόνον όταν «σημάνουμε την καμπάνα για τη λειτουργία». Για την πατρίδα μας, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, που, παρά τις ατέλειές της, εξακολουθεί να είναι η πιο ελεύθερη χώρα στον κόσμο, όπου μπορούμε ελεύθερα να λατρεύουμε το Θεό μας, να εκλέγουμε τους ηγέτες μας και να ζούμε τη ζωή της δικής μας επιλογής. Για την καλή υγεία· το υπέροχο συναίσθημα ότι έχεις όλες σου τις δυνάμεις να χρησιμοποιήσεις τις διανοητικές και σωματικές σου εφεδρείες στο μέγιστο. (Κι αν δεν είμαστε τόσο υγιείς όσο θα μπορούσαμε, να χρησιμοποιούμε αυτά που έχουμε και να κάνουμε όσα μπορούμε). Για την οικογένεια και τους φίλους, επειδή μας προσφέρουν την απαιτούμενη σταθερότητα και την όλο αγάπη υποστήριξη, που μας δίνει τη δυνατότητα να συνεχίζουμε να διακινδυνεύουμε, ν' αποτυχαίνουμε και να συνεχίζουμε την προσπάθεια. Είναι όμορφο να ξέρεις ότι υπάρχει κάποιος κοντά σου που νοιάζεται, συγχωρεί κι αποδέχεται. Η κοινωνία που ζούμε μας προσφέρει πληθώρα πραγμάτων, για τα οποία πρέπει να νιώθουμε ευγνωμοσύνη. Ταυτόχρονα, έχει κάνει μερικούς από μας πολύ αλαζονικούς, ώστε να καταδεχτούμε να εκφράσουμε μια απλή, από καρδιάς ευγνωμοσύνη. Παράδοξο φαινόμενο! Αρχικά, η Ημέρα των Ευχαριστιών ήταν γιορτή της αφθονίας, που 260

αποκτούσε μεγαλύτερο νόημα από τις αναμνήσεις των στερήσεων και των δυσκολιών, που γνώρισαν οι άνθρωποι μόλις πριν λίγο καιρό. Λέμε και ξαναλέμε την ιστορία του Προσκυνήματος, για να μεταδώσουμε το πνεύμα αυτής της γιορτής. Το κάνουμε, με την ελπίδα ότι κάθε Ημέρα των Ευχαριστιών θ' ανοίξει την καρδιά και το πνεύμα μας, έστω και μόνο για εκείνη τη μέρα και θα εκτιμήσουμε το θαύμα της ύπαρξής μας και ιδιαίτερα το γεγονός ότι έχουμε ο ένας τον άλλο, για να μοιραστούμε αυτή την ύπαρξη.

Κάθε χρόνο, στις 14 του Φλεβάρη, γιορτάζουμε την αγάπη. Στέλνουμε κάρτες και κάνουμε τηλεφωνήματα. Αγοράζουμε γλυκίσματα και λουλούδια, για να τα προσφέρουμε σ' αυτούς που αγαπάμε. Μα, ακόμη κι αυτά τα τυπικά δώρα, τα διαλέγουμε, μερικές φορές, βαρυγκομώντας. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την εμπειρία που είχα σ' ένα κατάστημα δώρων, την παραμονή της ημέρας του Αγίου Βαλεντίνου. Ήμουν ανάμεσα σε πολλούς άλλους, ψάχνοντας σ' ένα σωρό κάρτες με καρδούλες, αγγελάκια και κόκκινα βέλη. Μια γυναίκα στριμώχτηκε ανάμεσά μας, γκρινιάζοντας για το μπελά της ημέρας του Αγίου Βαλεντίνου. Όλη η υπόθεση, κατά τη γνώμη της, ήταν άλλη μια εμπορική εκμετάλλευση. Κι όμως, ένιωθε υποχρεωμένη να βρει μια κάρτα για τον αγαπημένο της. Ωστόσο, έβρισκε τις κάρτες γλυκανάλατες ή ανόητες. Όταν της πρότεινα να γράψει μια δική της, απάντησε: «Αστειευόσαστε; Ποιος έχει καιρό για τέτοια...;».

261

Αυτήν την απογοητευτική εμπειρία, ακολούθησε αμέσως μια άλλη. Μια νεαρή γυναίκα, παραπονιόταν ότι την είχε στείλει ο προϊστάμενός της ν' αγοράσει μια κάρτα για την γυναίκα του. «Αν ο άντρας μου δεν έβρισκε τον χρόνο να διαλέξει προσωπικά μια κάρτα για μένα, θα τον σκότωνα!», είπε θυμωμένα. Να λοιπόν που βρισκόμουν περικυκλωμένος από καρδούλες, αγγελούδια και τρυφερά συνθήματα και ξαφνικά το μέρος μεταβλήθηκε σε πεδίο μάχης. Σπάνια σκεφτόμαστε σοβαρά την ανθρώπινη αγάπη, αυτή την ιδιαίτερη ημέρα. Σκέφτομαι συχνά ότι θα 'πρεπε να διαθέτουμε τον ίδιο χρόνο, τουλάχιστο, μελετώντας τις δυνατότητες ν' αγαπάμε ο ένας τον άλλο, μ' αυτόν που διαθέτουμε για ν' αποκτήσουμε οποιαδήποτε άλλη ειδικότητα. Για διάφορους λόγους, ωστόσο, δεν το κάνουμε. Λέμε ότι η αγάπη είναι ανεξήγητη. Λέμε ότι είναι ανέφικτη ή, όπως τόσα άλλα πράγματα, τη θεωρούμε δεδομένη. Μερικά από τα παρακάτω, θα μπορούσαν να θεωρηθούν (όχι με την έννοια του ορισμού), σαν απλές εκφράσεις ενός εξαιρετικά πολύπλοκου συναισθήματος. Την επόμενη φορά που θα 'χω την παρόρμηση να σου μιλήσω άσχημα ή σκληρά, θα καταπιώ τη γλώσσα μου και θα σωπάσω. Η αγάπη δεν μου δίνει το δικαίωμα της σκληρότητας. Αν δεν μπορώ να είμαι γενναιόδωρος και να σε βοηθήσω, θα προσπαθήσω, τουλάχιστο, να μη σταθώ εμπόδιο στο δρόμο σου. Αγάπη σημαίνει να σε περιμένω να ωριμάσεις. Δεν θα σου φορτώσω τα προβλήματά μου. Έχεις αρκετά δικά σου προβλήματα και δεν χρειάζεσαι τα δικά μου. Η αγάπη μου 262

πρέπει να κάνει πιο εύκολη τη ζωή σου, όχι πιο πολύπλοκη. Δεν χρειάζεται πάντα να έχω δίκιο. Μπορώ να δεχτώ ότι έχεις κι εσύ δίκιο, όσο συχνά έχω κι εγώ. Αγάπη σημαίνει να μοιράζεσαι. Αν ήδη ξέρω ότι έχω δίκιο, δεν θα ωφεληθώ από τη διορατικότητά σου. Δεν χρειάζεται να διευθύνω πάντα εγώ τη σχέση μας. Η αγάπη είναι άμπωτη και πλημμυρίδα. Κάποιες φορές χρειάζεται ν' αποσύρομαι κι άλλες πάλι να παίρνω στα χέρια μου τον έλεγχο. Δεν είναι ανάγκη να είμαι τέλειος· ούτε κι εσύ. Αγάπη είναι η εκτίμηση της ανθρώπινης υπόστασής μας, όχι της τελειότητάς μας. Μπορώ να παραιτηθώ απ' την απαίτησή μου να σ' αλλάξω. Αν θέλουμε να ζήσουμε μαζί, το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι ν' αποδεχτούμε ο ένας τον άλλο, όπως είμαστε. Στο κάτω-κάτω, η αγάπη προοδεύει με αμοιβαία ωρίμανση. Δεν χρειάζεται να σου καταλογίζω ευθύνες. Αφού είμαι ενήλικος, που παίρνει αποφάσεις βασισμένες στην προσωπική του εμπειρία, δεν μπορώ να κατηγορήσω κανένα για μια λαθεμένη απόφαση, εκτός από τον εαυτό μου. Η αγάπη τοποθετεί την ευθύνη εκεί που ανήκει. Μπορώ να παραιτηθώ από τις προσδοκίες μου. Να επιθυμώ είναι ένα πράγμα και να προσδοκώ άλλο. Το ένα φέρνει ελπίδα, το άλλο μπορεί να φέρει πόνο. Η αγάπη είναι απελευθερωμένη από προσδοκίες. Η αγάπη είναι η μεγαλύτερη από τις ανθρώπινες εμπειρίες και, 263

αργά ή γρήγορα, όλοι συνειδητοποιούμε ότι χωρίς αυτήν, η ζωή είναι άδεια και δίχως νόημα. Η αγάπη αξίζει πάντα την προσπάθεια, έστω κι αν φέρνει σύγχυση, αβεβαιότητα και πόνο κατά την διαδικασία. Μια σχέση αγάπης, θα μπορούσε να είναι μια γιορτή. Ας χρησιμοποιήσουμε αυτήν την ιδιαίτερη ημέρα που έχουμε ορίσει, για να μας την υπενθυμίζει κι ας συνεχίσουμε να γιορτάζουμε την αγάπη όλον το χρόνο.

264

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Μια από τις ειλικρινέστερες εκδηλώσεις αγάπης, είναι να μοιράζεσαι τις σκέψεις και τα συναισθήματά σου. Ν' αγαπάς τους άλλους, σημαίνει να θέλεις να καταλάβεις πώς σκέφτονται και πώς νιώθουν για τον εαυτό τους και τον κόσμο που ζουν. Εκεί που τα λόγια αποτυχαίνουν, είναι παρήγορο να συνειδητοποιείς πόσοι άλλοι ζωντανοί κι εύγλωττοι τρόποι υπάρχουν, για να επικοινωνούμε μεταξύ μας.

Μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες κατακτήσεις είναι ο λόγος. Τα λόγια έχουν τη δύναμη να οικοδομούν, ν' αποθηκεύουν και να δημιουργούν, αλλά, επίσης, να γκρεμίζουν και να καταστρέφουν. Σκεφτόμαστε με λόγια, οργανώνουμε τον κόσμο μας με λόγια, επικοινωνούμε με λόγια, πληροφορούμε με λόγια, δημιουργούμε σχέσεις με λόγια. Ανάλογα με τις λέξεις που χρησιμοποιούμε καθορίζουμε τον κόσμο μας. Καμιά φορά στεκόμαστε τόσο πολύ στις λέξεις, ώστε ξεχνούμε ότι αποτελούν μόνο σύμβολα κι αρχίζουμε να τις βλέπουμε σαν υποκατάστατα των πραγμάτων, τα οποία αποσκοπούν ν' αντιπροσωπεύσουν. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε, ότι οι λέξεις είναι απλά φωνητικά σύμβολα τοποθετημένα πλάι-πλάι. Μόνες τους δεν είναι τίποτα. Τις περισσότερες από τις λέξεις που ξέρουμε, τις μαθαίνουμε πριν γίνουμε έξι ή εφτά χρόνων, δηλαδή πολύ νωρίς, για να τις αναλύσουμε και να τις κατανοήσουμε απόλυτα. Αυτές οι λέξεις 265

είναι καθορισμένες και τις δεχόμαστε, έτσι όπως μας παρουσιάζονται. Λόγου χάρη, αν τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή μας ένιωθαν ισχυρό μίσος για ένα ιδιαίτερο άτομο ή πράγμα, οι λέξεις που μας δίδασκαν σε ό,τι τα αφορούσε, γίνονταν τμήμα και της δικής μας συμπεριφοράς. Τα λόγια σύντομα αντιπροσώπευαν έναν συνειρμό σκέψεων και συναισθημάτων, που τα περιέβαλαν. Με τον καιρό ανακαλύπταμε, ότι σκεφτόμασταν κι αντιδρούσαμε αρνητικά απέναντί τους. Φυσικά, αυτό δεν μπορούσε να διορθωθεί. Ωστόσο, μ' αυτόν τον τρόπο μάθαμε τι να μισούμε, να φοβόμαστε και ν' αποφεύγουμε. Ακριβώς όπως μαθαίνουμε την έννοια των λέξεων καλοσύνη, ελπίδα, αισιοδοξία, χαρά κι αγάπη, μαθαίνουμε το ίδιο να δενόμαστε με αρνητικά σύμβολα κι ανακαλύπτουμε πολύ νωρίς τη δύναμη να τα απευθύνουμε εκεί που θέλουμε. Ανακαλύπτουμε ότι τα λόγια πληγώνουν. Σαν παιδί, θυμάμαι την τυπική απάντησή μου στις βρισιές των άλλων: Πέτρες και ξύλα μπορούν να μου σπάσουν τα κόκαλα, μα οι βρισιές ποτέ δεν με πληγώνουν! Μερικές φορές, σαν ανταπάντηση, έπαιρνα πέτρες και ξύλα, αλλά ήταν πιο δύσκολο να αγνοήσω τον πόνο που μου προκαλούσαν βρισιές, όπως: βρωμιάρη, πρόστυχε, βλάκα. Αναρωτιέμαι, πόσοι από μας εξακολουθούν να νιώθουν πόνο, για επίθετα που μας βασάνισαν πριν πολύ καιρό. Ίσως μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες τραγωδίες είναι ότι, ελάχιστοι από μας, κάνουν τον κόπο να σκεφτούν αν αυτά τα επίθετα, που ακόμη τα σκεφτόμαστε και μας προκαλούν πόνο, μας αντιπροσωπεύουν πραγματικά ή απλά είναι απόηχοι, που εξακολουθούν ν' αντηχούν στο μυαλό μας. Αν σταθούμε ν' αναλύσουμε 266

αυτές τις λέξεις, θα διαπιστώσουμε ότι πολλές δεν ανταποκρίνονται στην τωρινή μας κατάσταση. Οι λέξεις που μαθαίνουμε από παιδιά, μπορεί να μας έχουν εμποδίσει να βιώσουμε αληθινά και να κατανοήσουμε άλλα άτομα ή πράγματα, όπως είναι στην πραγματικότητα. Για πολλούς από μας, αυτά τα λόγια έχουν ακόμη τη δύναμη της απόρριψης, της καταδίκης και του αποκλεισμού των άλλων από τη ζωή μας. Ο μεγάλος ανθρωπιστής επιστήμονας Μπακμίνστερ Φούλερ, έλεγε ότι το σημαντικότερο γεγονός στη ζωή του, ήταν η απόφασή του να διακόψει κάθε άλλη δραστηριότητα, για να γράψει το δικό του λεξικό. Ανακαθόρισε τις λέξεις σύμφωνα με τις δικές του εμπειρίες, σύμφωνα μ' αυτό που αντιπροσώπευαν στη δική του πραγματικότητα κι όχι των άλλων. Το γεγονός αυτό τον ανάγκασε να επανεξετάσει τις αξίες του και να επανεκτιμήσει τις θέσεις του. Του έδωσε την ευκαιρία να εκτιμήσει βαθύτερα τη δύναμη των λέξεων, για το υπόλοιπο της ζωής του. Σαν ενήλικοι, ξέρουμε ότι ορισμένοι τρόποι απορρίπτονται από νωρίς στη ζωή, επειδή θεωρούνται παιδιάστικοι κι άπρεποι. Σαν συνετοί ενήλικοι, μαθαίνουμε ότι ορισμένες λέξεις κι επίθετα πρέπει, επίσης, να καταργηθούν, επειδή πληγώνουν ή ενοχλούν. Αν αυτό σημαίνει ότι θα χάσουμε την ευκαιρία να διηγηθούμε το τελευταίο ανέκδοτο της μόδας, τότε είμαστε ακόμη πιο τυχεροί. Δεν υπάρχει λέξη ικανή να εκφράσει το θαύμα του ανθρώπινου πλάσματος. Κρίνοντας τους άλλους μ' ένα και μόνο επίθετο, σημαίνει ότι τους χάνουμε ολοκληρωτικά. Σαν παιδί μπορεί να ήμουν φτωχός, κοκαλιάρης, «Ιταλιάνος» κι ένα σωρό άλλα πράγ267

ματα, αλλά ήμουν πολύ περισσότερο απ' όλα αυτά. Ο Θεός να 'χει καλά τα ξεχωριστά άτομα, που έμαθαν να βλέπουν πίσω από τις ετικέτες και με γνώρισαν σαν ολοκληρωμένο άτομο. Δεν είναι καθόλου παράξενο που, τελικά, αυτοί οι άνθρωποι ήταν εκείνοι που πιστεύω ότι άξιζε να γνωρίσω στη ζωή μου. Τα λόγια συχνά μας αναισθητοποιούν. Μπορούν να παραλύσουν τις αισθήσεις μας και τα καλύτερα ένστικτά μας. Οι λέξεις έχουν πολύ μεγάλη δύναμη, την οποία συχνά αντιμετωπίζουμε επιπόλαια. Δημιουργήθηκαν για να μας βοηθήσουν να οργανώσουμε το χάος. Αλλά, αν δεν είμαστε προσεχτικοί, γίνονται παγίδες που μας οδηγούν στην απάθεια, το μίσος και τη μοναξιά. Δεν πρέπει να επιτρέπουμε στις λέξεις να μας κατευθύνουν. Είναι τα εργαλεία για να διευρύνουμε κι όχι να περιορίσουμε τη ζωή μας.

Όλοι νιώθουμε την ανάγκη ν' αγγίζουμε και να μας αγγίζουν. Στο βιβλίο του «Το άγγιγμα», ο Άσλεϋ Μόνταγκιου μας προειδοποιεί, ότι δεν μπορούμε να λειτουργήσουμε απόλυτα σαν άτομα και να ωριμάσουμε, χωρίς να μας αγγίζουν. Τόμοι βιβλιογραφίας μαρτυρούν την κρίσιμη επίδραση της αφής σ' ένα νεογέννητο μωρό. Πραγματικά, μελέτες μιλούν για εγκεφαλικές βλάβες, ακόμη και θανάτους, που μπορεί να προκληθούν από την έλλειψη αυτού του ερεθίσματος. Ο δρ. Μόνταγκιου γράφει ότι, η ανάγκη που έχει ο άνθρωπος να τον αγγίζουν και να τον χαϊδεύουν, δεν μειώνεται με τα χρόνια. Αντίθετα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυξάνεται.

268

Αυτό μου θυμίζει ένα φίλο, που εδώ θα τον ονομάσω Κλιφ. Είναι ένας υπέροχος άνθρωπος, ένας αφοσιωμένος και φιλόστοργος πατέρας και, σύμφωνα με το αμερικάνικο πρότυπο του αρσενικού, πολύ συγκρατημένος στην ανοιχτή εκδήλωση τρυφερότητας. Παρ' όλο που κανένας δεν θα μπορούσε ν' αμφισβητήσει την αγάπη του για τους πέντε γιους του και τη δική τους γι' αυτόν, δεν συνήθιζαν να εκφράζουν ανοιχτά τα αμοιβαία συναισθήματά τους. Όταν χαιρετούσαν ο ένας τον άλλο, έλεγαν ένα «γεια» και έσφιγγαν τα χέρια· τιποτ' άλλο. Πριν ένα χρόνο, ο Κλιφ έπαθε μια σοβαρή εγκεφαλική συμφόρηση. Η βλάβη ήταν εκτεταμένη κι ανεπανόρθωτη. Εκτός, όμως, από τη σωματική και διανοητική βλάβη που του προξένησε, επηρέασε απίστευτα τον συναισθηματισμό του. Η επιφανειακή σκληρότητα, που καλλιεργούσε μια ολόκληρη ζωή, εξαφανίστηκε μπροστά στον κίνδυνο. Την πρώτη φορά που πήγα να τον δω μετά την αρρώστια του, μ' αγκάλιασε πολύ σφιχτά. Τα μάτια του γέμισαν δάκρυα. Δεν έδειχνε πια να νοιάζεται για τους τύπους ή για τη γνώμη των άλλων, επειδή ένας άντρας αγκάλιαζε δημόσια έναν άλλον άντρα. Παρ' όλο που δεν μπορούσε να μιλήσει, αυτή η μοναδική στιγμή τρυφερότητας ήταν γεμάτη λόγια. Όσο για τους γιους του, πολλά απ' αυτά που αγαπούσαν στον πατέρα τους είχαν χαθεί. Αλλά αυτό που ανακάλυπταν τώρα, ήταν ένα καινούριο, πιο ευγενικό, όλο αγάπη άτομο· ένα άτομο που έμενε κρυμμένο όλ' αυτά τα χρόνια. Όσοι ήξεραν τον Κλιφ ένιωθαν λύπη να τον βλέπουν ανήμπορο, μα τους συγκινούσε η αλλαγή του. Από το μεγαλύτερο γιο, που είναι σαράντα πέντε χρόνων, ως το μικρότερο που είναι τριάντα τεσσάρων, ο πατέρας 269

τους εξακολουθούσε να είναι ένα σημαντικό πρότυπο, που τώρα τους δίδασκε ότι η εκδήλωση τρυφερότητας είναι ένδειξη δύναμης, παρά αδυναμίας. Πολλοί διστάζουμε ν' αγγίξουμε ή να μας αγγίξουν. Μάθαμε να αντικαθιστούμε μ' ένα φευγαλέο φιλί στο μάγουλο ή μια απρόσωπη χειραψία, το ζεστό αγκάλιασμα ή το χάιδεμα. Έκανα κάποτε ένα σεμινάριο με το γενικό τίτλο «Αγάπη 1Α», όπου συμβούλευα απροκάλυπτα τους σπουδαστές μου να εκδηλώνονται πιο αυθόρμητα στα μέλη της οικογένειάς τους ή τους φίλους τους. Μερικοί τη θεώρησαν κάπως ανορθόδοξη ενέργεια κι έδειξαν φανερά αμήχανοι με την ιδέα. Δεν μπορούσαν ούτε καν ν' αγκαλιάσουν τους γονείς τους! Διαπιστώνουμε ότι πολλοί θέλουν πραγματικά να βρουν πιο εκδηλωτικό τρόπο, για να εκφράσουν την τρυφερότητά τους κι ότι, για διάφορους λόγους, οι άνθρωποι θεωρούν δύσκολη την προοπτική μιας αυθόρμητης προσέγγισης των άλλων. Ωστόσο, μάθαμε ότι, για όσους είναι διστακτικοί, υπάρχει πάντα η ευχάριστη διαπίστωση ότι οι δισταγμοί τους είναι εύκολο να κατανικηθούν. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι ευχαρίστως θα γίνονταν δέκτες. Και κάτι πιο σημαντικό· έχουμε φτάσει στο συμπέρασμα πως, όταν τα λόγια αδυνατούν να μας βοηθήσουν, στην προσπάθεια να καταλάβουμε και να μας καταλάβουν, μια χειρονομία, μια απλή επαφή, ένα αγκάλιασμα, είναι συχνά η πιο άμεση κι η πιο εύγλωττη μορφή επικοινωνίας. Δεν υπάρχει τίποτα διφορούμενο, 270

όταν ένα πρόσωπο αγκαλιάζει θερμά ένα άλλο. Είναι δύσκολο να παρεξηγηθεί ένα άγγιγμα αγάπης. Έλαβα κάποτε ένα γράμμα από κάποιο σύζυγο, που έμαθε την αξία αυτού του είδους της επικοινωνίας, μετά από επανειλημμένους καυγάδες με τη γυναίκα του. «Οι καυγάδες μας είναι πανομοιότυποι», έγραφε. «Είναι πάντα η λογική ενάντια στο συναίσθημα. Εγώ προσπαθώ πάντα να είμαι απόλυτα λογικός, ενώ εκείνη προσπαθεί να επικοινωνήσει με τα συναισθήματά της. Έτσι, δεν οδηγούμαστε πουθενά. Ξέρω βαθιά μέσα μου ότι, μερικές φορές, το μόνο που έχω να κάνω, είναι να την πάρω στην αγκαλιά μου· κι αν αυτό δεν βάλει τέλος στον καυγά, τουλάχιστο θα μας βοηθήσει να μιλήσουμε ο ένας προς τον άλλο, αντί ο ένας κατά του άλλου». Ένας από τους βασικότερους σκοπούς στη ζωή μας, πρέπει να είναι το να γίνουμε όλο και καλύτεροι φίλοι κι εραστές, να προσεγγίσουμε ακόμη πιο πολύ ο ένας τον άλλο. Η αφή είναι η κυρίαρχη των αισθήσεων κι όταν αγγίζουμε τους άλλους, το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: «Είμαι εδώ, είμαι κοντά σου, νοιάζομαι για σένα». Τι κρίμα, που πολλοί περιμένουν μια ολόκληρη ζωή για ν' ανακαλύψουν αυτή τη θαυματουργή δύναμη!

Τις προάλλες δέχτηκα μια πολύ ευγενική πρόσκληση σε δείπνο. Ήρθε, όμως, σε μια περίοδο, κατά την οποία η ζωή μου είχε έναν ξέφρενο ρυθμό. Προσπάθησα να εξηγήσω στη φίλη που με προσκαλούσε, ότι δεν μου έμενε καιρός ούτε ν' ανασάνω, αλλ' αυτή 271

δεν εννοούσε να καταλάβει. Επέμενε· με βεβαίωνε ότι η βραδιά θα ήταν ήρεμη και πως είχε καλέσει μόνο λίγους ανθρώπους. Της εξήγησα ότι, εξαιτίας των απασχολήσεών μου, θα ήμουν πολύ κακή συντροφιά, αλλά εκείνη εξακολουθούσε να επιμένει, αποφασισμένη να με πείσει. Το να πεις «όχι» είναι δύσκολο. Αλλά το ίδιο δύσκολο είναι και να δεχτείς ένα «όχι» σαν απάντηση. Για ποιο λόγο το «όχι» μοιάζει πάντα να υπονοεί απόρριψη ή σκληρότητα; Φαίνεται ότι όλοι υποχρεωνόμαστε πολύ συχνά να λέμε «ναι», ενώ θα θέλαμε να πούμε «όχι». Αλλά πώς να το πεις με χάρη; Τις περισσότερες φορές, οι προσπάθειές μας είναι άκαρπες κι έτσι συμμετέχουμε σε εκδηλώσεις, στις οποίες ευχαριστιόμαστε ελάχιστα, σπαταλώντας ώρες σε χαιρετούρες που απεχθανόμαστε, με άτομα που μας κουράζουν. Κι όλα αυτά για να μη φανούμε αγενείς, αχάριστοι ή ακατάδεχτοι. Ξεχνάμε ότι έχουμε το δικαίωμα να πούμε «όχι», σε οτιδήποτε αφορά στο πρόσωπό μας ή το χρόνο μας. Σπάνια μας περνά από το μυαλό ότι, μια αρνητική απάντηση, είναι η πιο λογική κι η πιο θετική που θα μπορούσαμε να δώσουμε. Το να λέμε «ναι», από υποχρέωση, φόβο απόρριψης ή ενοχή, είναι παράλογο. Μας υποβιβάζει κι είναι άδικο για τους άλλους. Το να είσαι παρών, οπουδήποτε, μόνο με το σώμα σου, χωρίς τη θέλησή σου ή το πνεύμα σου, που θα επιθυμούσαν να βρίσκονται αλλού, είναι προσβολή για τους άλλους. Ένα «όχι» σε μια τέτοια περίπτωση θα 'ταν ευλογία για όλους. Πρόσφατα, μιλούσα με μια φίλη, η οποία μου έλεγε ότι είχε φτάσει στο σημείο ν' απεχθάνεται τις προσκλήσεις για δείπνο, που 272

της έστελνε η κόρη της. Υποπτευόταν ότι και η κόρη της αντιμετώπιζε αυτές τις προσκλήσεις σαν αναγκαίο κακό. Αντί ν' αντιμετωπίσει την κόρη της στα ίσια, υποκρινόταν ότι χαίρεται και έδειχνε πιο κοινωνική απ' ό,τι συνήθως. Λέει ότι το κάνει για να μη φέρει αναστάτωση στην οικογένεια, έστω κι αν έτσι διαιωνίζει την κοροϊδία. Παρ' όλο που, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι αδύνατο να πούμε «όχι», πιθανότατα οι υπεκφυγές είναι ακόμη χειρότερες. Φαίνεται πιο συνετό να διακινδυνεύσουμε μια πιθανή παρεξήγηση, παρά να σπαταλήσουμε ανώφελες ώρες πλήξης και δυσφορίας. Αν υπάρχει κάτι που δεν το οφείλουμε σε κανέναν, είναι η απρόθυμη παρουσία μας. Αν λέμε «ναι» μόνο για λόγους καθήκοντος, οι άλλοι θα περνούσαν καλύτερα χωρίς εμάς. Είναι σίγουρο, ότι οι άλλοι θα επιβιώσουν χωρίς την παρουσία μας, αν δεν είμαστε διαθέσιμοι. Είμαστε περισσότερο αντικαταστάσιμοι απ' ό,τι νομίζουμε. Τα παιδιά σκιαγραφούν αυτή την κατάσταση καθημερινά με τα παιχνίδια τους και θα κάναμε πολύ καλά να διδαχτούμε απ' αυτά. Η Μαίρη τρέχει στον Πητ με χαρά κι ενθουσιασμό και του ζητά να παίξουν. Ο Πητ, όμως, δεν συμμερίζεται τη χαρά της και της το λέει ξακάθαρα. Η Μαίρη δεν απογοητεύεται, ούτε πέφτει σε βαθιά θλίψη. Ζητά το ίδιο πράγμα απ' τον Τζο. Από ένστικτο ξέρει, ότι υπάρχουν κι άλλοι διαθέσιμοι, που θα θελήσουν να ικανοποιήσουν την ανάγκη της για παιχνίδι. Η ζωή της δεν περιορίζεται στον Πητ. Ψάχνει για άλλους φίλους, που θα έπαιζαν μ' ευχαρίστηση μαζί της, γιατί τη θεωρούν σπουδαία. Όταν οι άλλοι μας δημιουργούν συναισθήματα ενοχής, τη στιγμή που λέμε «όχι», θα ήταν καλό να τους λέμε αμέσως αυτό που 273

νιώθουμε. Γενικά, τονίζοντας μ' ευγενικό τρόπο ότι νιώθουμε καταπιεσμένοι ή στριμωγμένοι, είναι, συνήθως, αρκετό για να τους κάνουμε να αναθεωρήσουν τη συμπεριφορά τους, αν πραγματικά νοιάζονται για μας. Είναι φανερό, λοιπόν, πως το να λέμε «όχι», σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί μια πράξη αγάπης. Στην πραγματικότητα, οι σχέσεις ωριμάζουν καλύτερα σε καθορισμένα όρια και συγκεκριμένες δομές κι ένα «όχι», πότε-πότε, μας βοηθά να ξεκαθαρίζουμε ποια είναι τα όρια αυτά. Ένα «όχι», ειπωμένο την κατάλληλη στιγμή, μπορεί να βοηθήσει τους άλλους να μας κατανοήσουν καλύτερα και να καταλάβουν τις ιδιαίτερες ανάγκες μας. Είναι κάτι, που έχουμε δικαίωμα να το περιμένουμε ο ένας από τον άλλο. Η ζωή είναι πολύ σύντομη, για να τη σπαταλούμε κάνοντας πράγματα παρά τη θέλησή μας. Πρέπει, λοιπόν, να μη διστάζουμε να πούμε «όχι». Τελικά, ίσως είναι η τρυφερότερη λέξη που μπορούμε να πούμε.

Μου φαίνεται πως, αν θέλουμε να υπάρχει ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους, δεν θα πρέπει να επιδιώκουμε απόλυτη ταύτιση απόψεων. Θα 'ταν καλύτερα να δημιουργήσουμε συνθήκες συνύπαρξης. Εφόσον καθένας αντιλαμβάνεται διαφορετικά την αλήθεια, δεν μπορεί να υπάρξει άλλος τρόπος. Υπάρχουν πολλοί, που νομίζουν ότι μια πυρηνική αναμέτρηση θα είναι καλή λύση κι άλλοι τόσοι που υποστηρίζουν ότι θα είναι πολιτική αυτοκτονία. 274

Χιλιάδες πιστεύουν ότι, κάποιος υποψήφιος για ένα δημόσιο αξίωμα, θα είναι ο σωτήρας μας κι άλλες τόσες ότι αυτός ο ίδιος υποψήφιος θα μας οδηγήσει στην καταστροφή. Είμαι βέβαιος, πως αν κάποιος ρωτήσει τι χρώμα έχει το κόκκινο τριαντάφυλλο που κοιτάζουμε όλοι, θα υπάρξουν μερικοί που δεν θα το βλέπουν κόκκινο, αλλά θα πουν ότι είναι βυσσινί, πορφυρό ή φούξια και θα υποστηρίξουν την άποψή τους μέχρι θανάτου. Τέτοιες ασήμαντες διαφωνίες ευθύνονται, πολλές φορές, για την απώλεια φίλων, τη διάλυση γάμων και, σε τρομακτικό βαθμό, γίνονται αιτίες για παγκόσμιες συρράξεις. Γιατί θα πρέπει πάντα να συμφωνούμε απόλυτα με τους ανθρώπους, προκειμένου να διατηρήσουμε την αγάπη και το σεβασμό μας σ' αυτούς; Στο κάτω-κάτω, μια γνώμη σχετικά με κάτι ή κάποιον, είναι απλά μια γνώμη, ένας ατομικός τρόπος θεώρησης του κόσμου. Καθένας έχει μια πολύ προσωπική άποψη για τον κόσμο, αλλά άσχετα με το πώς βλέπουμε κάτι, οι άνθρωποι έχουν πολύ μεγαλύτερη αξία απ' οποιαδήποτε μεμονωμένη γνώμη. Στην πραγματικότητα, φροντίζω πάντα να βρίσκω φίλους που έχουν διαφορετική γνώμη απ' τη δική μου. Είναι αυτοί που ευθύνονται περισσότερο για την αλλαγή των απόψεών μου. Με κάνουν αδιάκοπα να επαναξιολογώ τα πιστεύω μου. Είναι αυτοί που προκαλούν το πνεύμα μου κι ενθαρρύνουν την ωρίμανσή μου. Είναι καλό να θυμόμαστε ότι μια σχέση αγάπης, δεν χρειάζεται να είναι σχέση απόλυτης συμφωνίας. Είναι δυνατό να εξακολουθήσουμε να συνυπάρχουμε με αγάπη, εφόσον διατηρούμε το διάλογο. Αν εσείς βλέπετε κάτι άσπρο κι εγώ το βλέπω μαύρο, μπορεί να υπάρχει κάποιο σημείο συνάντησης, μια γκρίζα από275

χρωση, απ' την οποία θ' αρχίσουμε να συμφωνούμε. Απ' αυτό το σημείο, μπορούμε να επεκτείνουμε τις παραμέτρους της συμφωνίας. Στο τέλος, ίσως δεν συμφωνήσουμε ποτέ απόλυτα, αλλά θα φτάσουμε στο σημείο να καταλάβουμε, ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι για να βλέπει κανείς τα πράγματα. Μια από τις παγίδες στις οποίες πέφτουμε συχνά, είναι η ιδέα ότι στις διαφωνίες πρέπει να κερδίζουμε ή να χάνουμε, ότι το σωστό και το λάθος πρέπει να ξεκαθαρίζουν πάντα με τη δύναμη των επιχειρημάτων. Όταν ψάχνουμε και διαφωνούμε για την αλήθεια, επιδιώκουμε μόνον επιβεβαίωση της δικής μας αλήθειας. Η αβεβαιότητα θεωρείται αδυναμία και η παραδοχή ότι ο άλλος μπορεί να έχει δίκιο, είναι ακατανόητη, όταν έχουμε πειστεί για το δίκιο μας. Σε ορισμένους τομείς, έχουμε την τάση να υιοθετούμε ακλόνητες απόψεις. Επιμένουμε στην ορθότητα των απόψεών μας, σαν να είναι χαραγμένες σε μαρμάρινη πλάκα και, στην πορεία, περιοριζόμαστε στα όρια της δικής μας και μόνον εμπειρίας. Έχω παρακολουθήσει διαφωνίες ανάμεσα σε ανθρώπους να παίρνουν γελοίες διαστάσεις, απλά και μόνο επειδή αρνούνται να παραδεχτούν την πιθανότητα να κάνουν λάθος. Λες και μια τέτοια παραδοχή θα μείωνε την αξία τους, λες και η συντήρηση του υγιούς Εγώ τους απαιτεί μόνιμη δικαίωση των απόψεών τους. Είναι πικρή ειρωνεία, αλλά συμβαίνει το αντίθετο. Οι άνθρωποι που επιμένουν ότι είναι αλάθητοι, θα πληρώσουν, αναπόφευκτα, το τίμημα της επιμονής τους. Απαλλαγμένοι από το φορτίο της ευθύνης να έχουμε πάντα δίκιο, 276

είμαστε ελεύθεροι να μάθουμε από τους άλλους. Απλά και μόνο η παραδοχή, «Μπορεί και να κάνω λάθος» ή «Ίσως να έχεις δίκιο», μπορεί να κάνει θαύματα στην επικοινωνία. Αντί να μένουμε μόνοι με το δίκιο μας, μπορούμε να πλησιάσουμε ο ένας τον άλλο, ανακαλύπτοντας κοινά πιστεύω και ψάχνοντας για σημεία κοινής συμφωνίας. Η δύναμη της πειθώς παύει να είναι προτέρημα, όταν παρεμβαίνει σε σχέσεις ανθρώπων, που ψάχνουν να βρουν την αλήθεια μέσ' από την κοινή τους εμπειρία. Άλλωστε, σε τι θα σας ωφελήσει αν έχετε δίκιο και κερδίσετε, αλλά χάσετε ένα φίλο; Οι περίπλοκες διαφωνίες μπορεί να μην είναι εύκολο να ξεπεραστούν, αλλά είναι καλό ν' αρχίσουμε το ξεκαθάρισμα, απαλλαγμένοι από προϋποθέσεις σωστού ή λάθους. Καλύτερα ν' αρχίσουμε με την πιθανότητα ότι έχει λίγο άδικο αυτός που έχει περισσότερο δίκιο και λίγο δίκιο αυτός που έχει περισσότερο άδικο.

Υπάρχουν μερικές σημαντικές λέξεις και φράσεις, που μας δημιουργούν προβλήματα. Είναι καθημερινές λέξεις, που μπλέκονται ανάμεσα στις καλές προθέσεις μας από τη μια μεριά και τις αναστολές ή τους φόβους απόρριψης από την άλλη. Ας πάρουμε σαν παράδειγμα δύο, σπάνια προφερόμενες, αλλά αποτελεσματικές λέξεις: «Ζητώ συγνώμη». Για πολλούς, αυτό το «Ζητώ συγνώμη», είναι οδυνηρή παραδοχή ενός λάθους ή μιας ατέλειας. Υπονοούν, «έκανα λάθος» κι αυτό είναι που μοιάζει να δραστηριοποιεί την άμυνά μας και μας εμποδίζει να τις πούμε.

277

Αλλά το «Ζητώ συγνώμη» δεν αποτελεί, απαραίτητα, διεκδίκηση για τη μια ή την άλλη πλευρά. Είναι πολύ πιο αποτελεσματικό στο να διευθετήσει τις διαφορές, παρά ν' αποδείξει ποιος έχει λάθος. Και πάλι, όμως, τα λόγια αυτά βγαίνουν δύσκολα, λες και προφέροντάς τα, αποκαλύπτουμε κάποια αδυναμία, ότι κάπου είμαστε ευάλωτοι. Λίγη μόνο σκέψη, θα μας πείσει ότι ισχύει το αντίθετο. Το να είσαι ευάλωτος και να λες «Έκανα λάθος», είναι το γνησιότερο σημάδι δύναμης. Πληροφορεί τους άλλους ότι είσαι ευαίσθητος στον πόνο τους ή τη διάθεσή τους. Είναι πολύ καλύτερο αυτό, παρά να υψώνεις τείχη και να προσπαθείς να συντηρήσεις το μύθο ότι είσαι τέλειος. Οι δύο αυτές μαγικές λέξεις, «Ζητώ συγνώμη», έχουν απεριόριστη δύναμη θεραπείας κι αποκατάστασης των πραγμάτων. Υπάρχουν κι άλλες φράσεις που διστάζουμε να προφέρουμε, όπως το «Βοήθησέ με». Αυτό εξυπονοεί την άμεση ανάγκη τής δύναμης κάποιου άλλου. Μια ανάγκη να είμαστε μαζί, εδώ και τώρα. Άσχετα με το πόσο ανεξάρτητοι κι αυτάρκεις είμαστε, πάντα θα χρειαζόμαστε τους άλλους. Οι άλλοι είναι μια πηγή εμπιστοσύνης, όταν η εμπιστοσύνη στον εαυτό μας έχει κλονιστεί. Οι άλλοι, προσφέροντάς μας μια διαφορετική άποψη, μπορεί να μας βοηθήσουν να δούμε πιο καθαρά. Αλλά όλ' αυτά δεν προσφέρονται πάντα γενναιόδωρα· συχνά πρέπει να τα ζητάμε. Μάθαμε πολύ νωρίς στη ζωή, ότι το «Μπορώ να το κάνω μόνος μου», είναι κάτι ιδιαίτερα τιμητικό. Μας ενθάρρυναν να είμαστε αυτάρκεις και μας έλεγαν ότι το να ζητάμε βοήθεια είναι ένδειξη 278

αδυναμίας. Γι' αυτό, πιστεύουμε ότι ελέγχουμε απόλυτα την κατάσταση και διστάζουμε να ζητήσουμε βοήθεια. Το «Δεν ξέρω», είναι μια ακόμη μικρή φράση, που βγαίνει με το ζόρι από το στόμα μας. Είναι περίεργος ο τρόπος που, συχνά, θέλουμε να προβάλουμε μια εικόνα αλάθητου, ότι πάντα έχουμε μια απάντηση για όλα. Όλοι έχουμε συναντήσει ανθρώπους τέτοιου είδους. Για κάποιο λόγο, θεωρούν το «Δεν ξέρω», σαν προσωπικό μειονέκτημα, λες και κάθε ερώτημα ή πρόβλημα στη ζωή αντιπροσωπεύει μια πρόκληση για τη φήμη τους. Σ' ένα ποίημά του με τίτλο «Ο Βράχος», ο Έλιοτ λέει ότι: «Η γνώση μας, μας φέρνει πιο κοντά στην άγνοιά μας. Πού είναι η σοφία που χάσαμε μέσα στη γνώση;». Μερικοί από τους σοφότερους ανθρώπους που ξέρω, έχουν τις λιγότερες απαντήσεις και το μικρότερο ποσοστό σιγουριάς. Ίσως οι άνθρωποι αυτοί έχουν διαπιστώσει, ότι η αληθινή γνώση δεν βρίσκεται στο ξέρω, αλλά στο ερευνώ. Είμαι πάντα λίγο καχύποπτος απέναντι στις οργανώσεις, τις φιλοσοφίες ή τις θρησκείες, που έχουν απάντηση για κάθε ερώτημα. Νομίζω ότι είναι πολύ πιθανό, να παιδεύονται κι άλλοι με τα ίδια προβλήματα και να κάνουν τις ίδιες ερωτήσεις και μερικές ερωτήσεις μπορεί να μην έχουν απάντηση. Καθώς καθένας ερευνά να βρει τις δικές του απαντήσεις στη ζωή, το «Δεν ξέρω» μπορεί να είναι το κατάλληλο σημείο για ν' αρχίσουμε. Η τελευταία από τις ελάχιστα προφερόμενες φράσεις περιέχεται, ως ένα βαθμό, στις άλλες τρεις. Λέει αυτό, που οι άλλες απλά υπονοούν. Η φράση αυτή είναι το «Σ' αγαπώ». Γιατί είναι τόσο δύσκολο, για μερικούς από μας, να πούμε αυτές τις δύο απλές 279

λέξεις; Γιατί αφήνουμε πίσω μας αυτή τη φράση και τη θεωρούμε σαν ένα κατάλοιπο των παλιών ρομαντικών εαυτών μας; Φτάνουμε στο σημείο να πιστεύουμε ότι, ύστερα από ένα χρονικό διάστημα, η αγάπη μιλά μόνη της κι ότι είναι αυτονόητη σε μια σχέση: «Είμαστε μαζί είκοσι χρόνια. Αν αυτός δεν είναι έρωτας, τότε δεν ξέρω τι είναι». Κι έτσι, δυστυχώς, τα λόγια ξεχνιούνται, όπως τα λουλούδια, οι βόλτες στο φεγγαρόφωτο, το χεράκιχεράκι στον κινηματογράφο. Ξεχνάμε πως, ακόμη κι οι πιο σίγουροι ανάμεσά μας, χρειάζονται επιβεβαίωση από καιρό σε καιρό. Δεν συνειδητοποιούμε ότι, μερικές φορές, ο άλλος νιώθει απομακρυσμένος ή ξεκομμένος ή ότι εμείς οι ίδιοι γινόμαστε πιο χαλαροί στις σχέσεις μας. Λέγοντας «Σ' αγαπώ», υπονοούμε ότι «Δεν σε θεωρώ σαν κάτι δεδομένο· η δύναμη που μας έχει ενώσει, εξακολουθεί να μας κρατά μαζί». Το κενό που δημιουργείται μεταξύ των ανθρώπων, γεφυρώνεται πολύ εύκολα με τα σωστά λόγια στη σωστή στιγμή. Καθώς οι ανθρώπινες σχέσεις αλλάζουν αναπόφευκτα, είναι σημαντικό να βεβαιωνόμαστε ότι μερικά πράγματα παραμένουν σταθερά. Τα «Ζητώ συγνώμη», «Σ' έχω ανάγκη», «Σ' αγαπώ», είναι δραστικοί τρόποι ενίσχυσης αυτής της επιβεβαίωσης.

Κάθε πολιτισμός διαθέτει έναν κοινό κώδικα εξωτερικών εκδηλώσεων. Κάθε φορά που ερχόμαστε σε επαφή με άλλους, για πρώτη φορά ή σε καθημερινή βάση, η γλώσσα του σώματος μπορεί να δημιουργήσει μια στιγμιαία επαφή. Παρατάσσει ολόκληρο 280

στράτευμα κινήσεων και νευμάτων. Ας πάρουμε το χαμόγελο, για παράδειγμα. Είναι τόσο απλή, μα τόσο εύγλωττη ενέργεια! Υπάρχουν άνθρωποι, που πιστεύουν ότι το χαμόγελο είναι η σπουδαιότερη προσφορά στις ανθρώπινες σχέσεις. Φαίνεται σαν να λένε, ότι ένα χαμόγελο είναι πραγματικά μια επικίνδυνη υπόθεση, θεωρώντας ότι μπορεί να μη βρει ανταπόκριση ή να παρερμηνευτεί. Ωστόσο, μπαίνει σε λειτουργία μια ενδιαφέρουσα διαδικασία, μόλις δύο ξένοι συναντηθούν. Συχνά, ο ένας ή ο άλλος, διστάζει να τολμήσει ένα χαμόγελο. Μοιάζει μάλλον ανόητο δίλημμα, αν εξετάσουμε τις πιθανές επιπτώσεις. Αυτός / αυτή δεν θ' ανταποκριθεί. Ε, και λοιπόν; Εσείς κάνετε αυτό που θεωρείτε φυσικό και το ίδιο κάνει το άλλο άτομο. Δεν χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια. Περισσότερη προσπάθεια απαιτεί το ζάρωμα των φρυδιών. Ακόμη, υπάρχει πιθανότητα 50 προς 50 να σας επιστραφεί το χαμόγελο. Σ' αυτήν την περίπτωση, δύο άνθρωποι έχουν γίνει κάπως λιγότερο ξένοι, λιγότερο μόνοι. Ένα χαμόγελο μπορεί να πει πολλά πράγματα, σε πολλές περιπτώσεις. Χωρίς αυτό, θα είμασταν πολύ περιορισμένοι στις συναναστροφές μας με τους άλλους ανθρώπους. Όποιος αμφιβάλλει γι' αυτό, θα μπορούσε να δοκιμάσει να περάσει ολόκληρη μέρα δίχως χαμόγελο. Αν καταφέρει να το κάνει εύκολα, θ' αρχίσω ν' ανησυχώ. Για τους περισσότερους, το χαμόγελο έρχεται φυσικά κι αποτελεί ένδειξη ότι είμαστε απόλυτα ζωντανοί. Ο Ουίλιαμ Τζέιμς, έγραψε ότι είμαστε ευτυχισμένοι επειδή χαμογελάμε κι όχι όταν χαμογελάμε. Αυτό είναι κάτι που χρειάζεται σκέψη. 281

Είναι ενδιαφέρον ότι, τα πρώτα κιόλας χαμόγελά μας, εμφανίζονται αμέσως μετά τη γέννηση, χωρίς την παραμικρή παρακίνηση από κανέναν. Οι ψυχολόγοι έχουν διαπιστώσει ότι το βρεφικό χαμόγελο αποτελεί προϋπόθεση για τις κατοπινές θετικές σχέσεις. Ο Πωλ Έκμαν, ένας ψυχολόγος από την Καλιφόρνια, έκανε κάποτε μελέτες ανάμεσα σε διάφορους πολιτισμούς, για να προσδιορίσει ποιες εκφράσεις του προσώπου αναγνωρίζονται παγκόσμια. Σε εξελιγμένους και πρωτόγονους πολιτισμούς, η μόνη εικόνα που εμφανίζεται σταθερά, είναι αυτή ενός χαμογελαστού προσώπου. Είμαι οπαδός κάθε είδους χαμόγελου, που έρχεται κατευθείαν από την καρδιά και καταλήγει σε πλούσιο γέλιο. Αγαπώ το είδος του χαμόγελου, που χαράζεται στα χείλη ενός ανθρώπου, στη θύμηση μιας ευχάριστης στιγμής από το παρελθόν ή στη σκέψη της χαράς που πρόκειται να έρθει. Κι υπάρχει το μαγικό χαμόγελο ανάμεσα σε δύο ανθρώπους, που είναι το τέλειο συμπλήρωμα της πρώτης συνάντησης. Είναι ο πιο άμεσος τρόπος για να πούμε χωρίς λόγια, «Χαίρομαι ειλικρινά που σε γνωρίζω». Και μ' αρέσει αυτό το υπέροχο χαμόγελο στα πρόσωπα των γονιών, όταν το παιδί τους έχει κάνει κάτι καλό. Παρατηρείστε το πρόσωπό σας. Οι γραμμές που εκτείνονται από την άκρη της μύτης, ως τα πλαϊνά του στόματος, είναι αυτές που σχηματίζονται όταν χαμογελάμε. Είναι οι πρώτες και, συνήθως, οι πιο βαθιές γραμμές που εμφανίζονται στο πρόσωπο. Μοιάζουν να δημιουργούν ένα φυσικό περίγραμμα. Αν ο Ουίλιαμ Τζέιμς είχε δίκιο, λέγοντας ότι είμαστε ευτυχισμένοι επειδή χαμογελάμε, τότε είμαστε όλοι προικισμένοι με μια πλούσια πηγή ευτυχί282

ας.

Ζούμε στην εποχή της επανάστασης στις επικοινωνίες κι η έμφαση αυτές τις μέρες δίνεται στην ταχύτητα και την απόδοση. Αλλά αναρωτιέμαι· τι απόγινε η τέχνη της αλληλογραφίας; Φαίνεται να έχουμε ξεχάσει πώς γίνεται. Οι λέξεις στις μέρες μας μαγνητοσκοπούνται, μαγνητοφωνούνται και κωδικοποιούνται. Τα γράμματα θεωρούνται ξεπερασμένα, από τη στιγμή που υπάρχει πρόχειρο ένα τηλέφωνο. Λέμε ότι γλυτώνουμε χρόνο και ενέργεια. Αλλά έτσι χάνουμε άλλη μια προσωπική επαφή. Από την άλλη μεριά, οι επιχειρήσεις κι οι οργανισμοί, έχουν επανεκτιμήσει την αξία της προσωπικής επιστολής, στις συναλλαγές τους με το κοινό. Θυμηθείτε τις τυποποιημένες επιστολές που λαβαίνουμε και προσπαθούν να φανούν προσωπικές. Μας αποκαλούν ακόμη και με το μικρό μας όνομα. Η ψευδαίσθηση είναι σχεδόν τέλεια. Υποτίθεται ότι πιστεύουμε πως κάποιος, σε μια μακρινή εταιρία μάρκετινγκ, νοιάζεται αρκετά, ώστε να μας στείλει ένα προσωπικό σημείωμα. Είμαι βέβαιος ότι, οι άνθρωποι που στέλνουν αυτές τις επιστολές, ξέρουν πως δεν ξεγελούν κανένα. Αλλά έχουν, επίσης, βασικές γνώσεις ανθρώπινης ψυχολογίας. Οι άνθρωποι είναι πιο δεκτικοί σ' ένα μήνυμα, που τους απευθύνεται προσωπικά. Σίγουρα είναι πιο ζεστό από το «κάτοχος», «ιδιοκτήτης» ή «προς κάθε ενδιαφερόμενο».

283

Είναι φυσιολογικό να μας συγκινεί ένα γράμμα, ιδιαίτερα όταν είναι χειρόγραφο. Αλλά, τώρα πια, είναι σπάνια τέτοια γράμματα. Ξέρουμε ότι για να γραφτεί ένα γράμμα, χρειάζεται χρόνος και προσπάθεια. Και γι' αυτό είναι καλοδεχούμενο. Το πρόβλημα είναι ότι πιστεύουμε πως πρέπει να διαθέτουμε την πένα της Βιρτζίνια Γουλφ ή του Μαρσέλ Προυστ, για να γράψουμε ένα γράμμα. Αγωνιούμε για τις γνώσεις μας στη γραμματική, το συντακτικό ή την ορθογραφία. Νομίζουμε ότι πρέπει να είμαστε λόγιοι ή ποιητές ή τρομερά έξυπνοι, όταν διατυπώνουμε κάτι γραπτά. Ξεχνάμε ότι είναι αρκετό να ξέρουμε πως κάποιος νοιάστηκε αρκετά, για να μας στείλει ένα προσωπικό μήνυμα. Παίρνω κάρτες και γράμματα που αφορούν τα πιο παράξενα πράγματα. Είναι πολύ συχνά βιαστικές σημειώσεις, χωρίς φιλολογικές προθέσεις· απλά γράφτηκαν για να διατηρηθεί η επαφή, για να εκφράσουν αγάπη ή να πουν «γεια σου». Πριν λίγο καιρό, πήρα μια κάρτα με τρεις μόνο λέξεις πάνω της: Ήταν «Λέο», η προσφώνηση, «Ωχ», το κείμενο και «Εγώ», η υπογραφή. Το «Ωχ», ήταν η γνώμη του φίλου μου για ένα θεατρικό έργο του Μπροντγουαίη, που του είχα ζητήσει να μου τη στείλει όταν το έβλεπε. Μια λεπτομερειακή περιγραφή, ίσως να μη ήταν τόσο εύγλωττη, όσο αυτό το μονολεκτικό μήνυμα. Η αλληλογραφία έχει ένα ακόμη πλεονέκτημα, που συχνά δεν το σκεφτόμαστε. Μας δίνει την ευκαιρία να πούμε ακριβώς αυτό που νιώθουμε. Έχουμε το χρόνο να σκεφτούμε και να τοποθετήσουμε τα πράγματα όπως ακριβώς τα θέλουμε. Είμαι πάντα υπέρ της επικοινωνίας πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά, για κάποιους λό284

γους, στις προσωπικές επαφές δεν λέμε πάντα αυτά που νιώθουμε. Καμιά φορά μας βοηθά, να ξεκαθαρίσουμε τα συναισθήματά μας ήρεμα κι ύστερα να τα εκφράσουμε στο χαρτί. Έστω κι αν κανένας δεν το εκτιμά, έχει την αξία του, επειδή μας δίνει την ευκαιρία να ξεκαθαρίσουμε πράγματα που έχουμε στο μυαλό μας. Έχετε σκεφτεί ποτέ, για ποιο λόγο φυλάμε τα γράμματα που λάβαμε, επί χρόνια, ανάμεσα στους πιο προσωπικούς μας θησαυρούς; Γιατί άραγε τα διαβάζουμε και τα ξαναδιαβάζουμε και κάθε φορά αφήνουμε τα λόγια να μας μεταβιβάσουν το μήνυμά τους, σαν να ήταν η πρώτη φορά; Τι άλλο κάνει τόσο δημοφιλή τον ταχυδρόμο, όσο το γεγονός ότι μας φέρνει τέτοια γράμματα; Βέβαια, οι ταχυδρόμοι φέρνουν κι άλλα πράγματα μαζί, αλλά τολμώ να πω ότι η προσωπική επιστολή από κάποιον που αγαπάμε, αξίζει όσο πέντε από τ' άλλα είδη που φέρνει. Η αδελφή μου, η Λη, έχει φυλάξει όλα τα γράμματα που της έστελνα από τα πολλά ταξίδια μου, εδώ και τριάντα χρόνια περίπου. Το ανακάλυψα μόλις πριν λίγους μήνες, ενώ καθόμασταν στο τραπέζι κι απολαμβάναμε μια από τις σπουδαίες μαγειρικές δημιουργίες της. «Θυμάσαι τα γράμματα που μου έστελνες από την Ευρώπη και την Ανατολή;», με ρώτησε. «Ε, λοιπόν, νάτα». Και μ' αυτά τα λόγια, ακούμπησε ένα κουτί γεμάτο αναμνήσεις στα πόδια μου. Η συλλογή ήταν μια ζωντανή αφήγηση από τόπους, ανθρώπους κι εμπειρίες, που μέχρι σήμερα ήταν μόνο θαμπές αναμνήσεις. Μου θύμισαν μια πολύ παλιά και πολύ σοφή παροιμία από την Ανατολή: «Η πιο δυνατή ανάμνηση, είναι χλωμότερη απ' το πιο ξεθωριασμένο μελάνι». 285

Ελάχιστοι σύγχρονοι εραστές θα γνωρίσουν τη χαρά να ξαναδιαβάσουν ένα πακέτο γράμματα, δεμένο με κορδελίτσες, που διατηρήθηκαν επί χρόνια σαν ζωντανή περιγραφή της πορείας ενός έρωτα. Έχουμε τόσο πολλούς τρόπους να επικοινωνούμε ο ένας με τον άλλο. Φαίνεται ότι η χρήση του χαρτιού και του μολυβιού είναι ο πιο παραμελημένος. Υπάρχουν πολλά, που μπορούμε να εκφράσουμε με τις σωστές λέξεις, τη σωστή στιγμή. Γιατί, λοιπόν, να μη τις βάζουμε στο χαρτί;

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα προβλήματα επικοινωνίας που έχω ακούσει, υπάρχει ανάμεσα σε ένα ζευγάρι, που είναι παντρεμένο είκοσι χρόνια. Ύστερα από τόσα χρόνια, ο σύζυγος δείχνει ν' απορρίπτει συστηματικά και συνειδητά καθετί που του λέει η γυναίκα του, σαν να μην την ακούει καθόλου. Εκείνη του ζητά να κάνει κάτι κι αυτός κάθεται σαν τη σφίγγα, ακόμη κι όταν εκνευρίζεται φανερά που δεν της απαντά. Είχα αρχίσει να απορώ μ' αυτή τη συμπεριφορά. Η εξήγηση που μου έδωσε ο σύζυγος ήταν απίθανη. «Δεν την αγνοώ. Ο γιατρός μου είπε ότι είμαι κουφός σε τόνους υψηλής συχνότητας. Όταν η γυναίκα μου είναι θυμωμένη, η φωνή της ανεβαίνει κάπου μισή οκτάβα. Δεν μπορώ να την ακούσω. Φυσικά, εκείνη δεν το πιστεύει». Πραγματικά, η γυναίκα του δεν μπορούσε εύκολα να πειστεί, πως όταν της έκανε τον κουφό (ας πούμε), το πρόβλημα τής ακοής του ήταν πραγματικό. Υποπτεύομαι κι εγώ μαζί της, ότι εκμεταλ286

λεύεται απόλυτα την κατάστασή του, για να αποφύγει κάθε είδους δυσάρεστη συζήτηση. Ευτυχώς, η αγάπη τους είναι αρκετά δυνατή, ώστε να ξεπεραστεί αυτό το πρόβλημα. Πραγματικά, το ν' ακούς με προσοχή τους άλλους, είναι τέχνη· μια τέχνη που πρέπει αδιάκοπα να την καλλιεργούμε. Είναι κάτι πολύ περισσότερο από το ν' ακούς απλά λέξεις και ν' αντιδράς σ' αυτές. Πιστεύω ότι ο καλύτερος εαυτός μας επιδεικνύεται κι έρχεται στην επιφάνεια, όταν ακούμε τους άλλους, επειδή για να το κάνουμε χρειάζεται να επιστρατεύσουμε μερικά από τα ευγενικότερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά μας. «Σε ακούω, γιατί σε σέβομαι και θέλω να το ξέρεις. Θέλω να σε καταλάβω καλύτερα». «Σε ακούω, επειδή αισθάνομαι καλά μαζί σου, ξέροντας ότι θα χρειαστώ κι εγώ τη συμπάθειά σου μια μέρα». «Σε ακούω, επειδή σ' αγαπώ». Πολλοί αγωνίζονται σκληρά να τους ακούσουν, ξεχνώντας ότι το σπουδαιότερο στην επικοινωνία είναι να ακούμε. Όλοι έχουμε νιώσει κάποτε τη δυσαρέσκεια, να μιλάμε σε ανθρώπους που είναι αφηρημένοι και δείχνουν να μην ακούν λέξη από όσα τους λέμε, ενώ στο μεταξύ ετοιμάζουν τις δικές τους αποστομωτικές απαντήσεις. Ο Διογένης, θα πρέπει να είχε τέτοιους ανθρώπους υπόψη του, όταν πριν δυο χιλιάδες χρόνια έλεγε: «Έχουμε δυο αυτιά και μόνο μια γλώσσα, με σκοπό να μπορούμε ν' ακούμε περισσότερο και να μιλάμε λιγότερο». Αν μιλάτε συνέχεια, θ' ακούτε απλά τον εαυτό σας να λέει πράγματα που ξέρετε κιόλας. Επίσης, υπάρχουν κι αυτοί, που μπορείτε να κερδίσετε την προσοχή τους για πολύ λίγο. Καθώς μιλάτε, μπορεί να κοιτάζουν ο287

πουδήποτε αλλού, αντί να σας κοιτούν στα μάτια, όπως θα 'πρεπε, αφού μιλάτε σ' αυτούς. Καμιά φορά, μάλιστα, μπορεί ν' αρχίσουν να ασχολούνται με άλλους στη μέση μιας συζήτησης και να μείνετε να μιλάτε μόνος σας. Μοιάζουν να πάσχουν από την παραίσθηση, ότι η προσοχή τους είναι τόσο πολύτιμη, ώστε μπορούν να την προσφέρουν μόνο σε περιορισμένες ποσότητες. Όπως και νάχει το πράγμα, αυτή είναι μια από τις χειρότερες προσβολές που μπορεί να κάνει ένα ανθρώπινο πλάσμα σε κάποιο άλλο. Η ιστορία μιας από τις σπουδάστριές μου στο Κολέγιο, περιγράφει ακριβώς πόσο κρίσιμο μπορεί να είναι το ν' ακούμε. Η κοπέλα αυτή δοκίμασε μια απογοήτευση και προσπάθησε να μοιραστεί τα προβλήματά της με τους γονείς της. Πολλές φορές επιχείρησε να τους πει ότι ένιωθε απομονωμένη απ' τον υπόλοιπο κόσμο, μα οι γονείς της, δεν ξέρω για ποιο λόγο, δεν θέλησαν να την ακούσουν. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να τους πει ότι σκεφτόταν την αυτοκτονία, μα και πάλι οι γονείς της δεν την άκουσαν. Όταν τελικά αποπειράθηκε ν' αυτοκτονήσει κι ευτυχώς απέτυχε, η μητέρα κι ο πατέρας της έμειναν κατάπληκτοι. Μπορείτε να φανταστείτε την απογοήτευση αυτής της νέας κοπέλας, όταν τη ρώτησαν: «Γιατί δεν μας είπες ότι είχες κάποιο πρόβλημα;». Είναι τραγικό ότι, εκεί ακριβώς που η καλή επικοινωνία παίζει κρίσιμο ρόλο, βρίσκεται στη χειρότερη κατάσταση. Οι άνθρωποι που βρίσκονται πιο κοντά μας και, υποτίθεται, μπορούμε να υπολογίζουμε σ' αυτούς, συχνά ακούν λιγότερο αυτά που έχουμε να τους πούμε. Όταν αρνιόμαστε στους άλλους την προσοχή μας, παραμελούμε πολύ περισσότερα από μια καλή συζήτηση. Κά288

νουμε μεγάλο κακό, όταν μένουμε αδιάφοροι στην ωρίμανση και την αλλαγή που σταθερά πραγματοποιούνται στον καθένα μας. Πρέπει να υπενθυμίζουμε ο ένας στον άλλον, ότι κάθε μέρα μας βρίσκει κάπως αλλαγμένους από την προηγούμενη. Αν δεν ακούμε τους άλλους γύρω μας, υπάρχει φόβος να βρεθούμε μια μέρα απέναντι σ' ένα ξένο άτομο, έστω κι αν πρόκειται για το πιο οικείο μας πρόσωπο. Κάθε μέρα είσαστε κάτι καινούριο, που περιμένει να το ανακαλύψετε και να το ανακαλύψει όποιος αφιερώσει λίγο χρόνο για ν' ακούσει.

Ήταν την ημέρα που οι Ρώσοι πληροφόρησαν τον κόσμο, ότι θα μποϋκοτάριζαν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Λος Άντζελες. Εκείνη τη ίδια βραδιά, έτυχε να δω στην τηλεόραση μια ενδιαφέρουσα αναμέτρηση, ανάμεσα στους εκπροσώπους της Αμερικάνικης και της Σοβιετικής κυβέρνησης. Το θέμα, φυσικά, ήταν το μποϋκοτάζ. Η ατμόσφαιρα ήταν εξαιρετικά τεταμένη. Πρώτα, ο εκπρόσωπος του Στέητ Ντιπάρτμεντ, εξαπέλυσε μια σαρωτική επίθεση, ενάντια στη Ρωσική κυβέρνηση. Αποκάλυψε ό,τι αρνητικό είχε κάνει τα τελευταία πέντε χρόνια. Δεν υπήρχε ίχνος συμφιλιωτικής διάθεσης στον τρόπο προσέγγισης του θέματος. Βρήκε την ευκαιρία να επιτεθεί και την εκμεταλλεύτηκε με αποφασιστικότητα. Η απάντηση από το Σοβιετικό εκπρόσωπο ήταν ανάλογη και με τον ίδιο σαρωτικό τρόπο. Ανέφερε όλα τα παράπονα και τα παραδείγματα, πραγματικά ή φανταστικά, από λάθη των Αμερικά289

νων, μέσα στα λίγα λεπτά που είχε στη διάθεσή του. Υπήρχε χάσμα. Κι οι δυο άντρες έκαναν, προφανώς, αυτό που η συνήθεια κι η παράδοση τους υπαγόρευαν, κάτω απ' αυτές τις περιστάσεις. Καθένας είχε μια θέση να προωθήσει ή να υπερασπιστεί και το έκανε επίμονα και χωρίς συμβιβασμό. Αυτό που έκανε τούτη την ανταλλαγή απόψεων αξιομνημόνευτη για μένα, ήταν η παρουσία ενός τρίτου μέλους στο διάλογο. Αφού οι δυο είχαν σκάψει τα χαρακώματά τους, ο Πρόεδρος της Αμερικάνικης Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων, Πήτερ Γιούμπεροθ, κλήθηκε να σχολιάσει. Εκείνη τη στιγμή, η μόνη του έννοια ήταν η πλήρης συμμετοχή όλων των χωρών στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Έδειχνε να καταλαβαίνει καλύτερα την ανάγκη ν' ακολουθηθεί μια μέση λύση. Έτσι, κατεύθυνε με δεξιοτεχνία το διάλογο στο τι μπορούσε να γίνει, για να βρεθούν όλοι μαζί. Και η στάση του ήταν πολύ πιο ευγενική σε τόνο, απ' το: «Κοιτάξτε τι έχετε κάνει στραβό μέχρι τώρα». Μετά απ' αυτό, σημειώθηκε φανερή αλλαγή στην ατμόσφαιρα. Οι δυο αντίπαλοι έδειξαν να χαλαρώνουν τη στάση τους και, παρ' όλο που κανένας δεν ήταν πρόθυμος να δει τα πράγματα διαφορετικά, τουλάχιστον η σκληρότητά τους έσβησε. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν λίγη διπλωματικότητα. Θα σκεφτόταν κανείς ότι οι διπλωμάτες, όπως συνηθίζουμε να τους αποκαλούμε, χρειάζονται μεγαλύτερη εξάσκηση σ' αυτή την ικανότητα. Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι, οι άνθρωποι που έχουμε μεγάλη 290

εμπιστοσύνη, καταλαβαίνουν τη δύναμη και τις επιπτώσεις που έχουν τα λόγια τους και τα χρησιμοποιούν συνετά, για το καλό όλων μας. Ωστόσο, τελικά, συνειδητοποιούμε ότι οι ηγέτες μας κι οι εκπρόσωποί τους, είναι ικανοί για τους ίδιους λαθεμένους χειρισμούς μ' εμάς τους υπόλοιπους, κατά την επικοινωνία τους με άλλους. Καθημερινά μας δίνεται η ευκαιρία να τσαλαπατήσουμε τα συναισθήματα των άλλων ή να δείξουμε ενδιαφέρον. Το τελευταίο, συνήθως, δεν απαιτεί τίποτα περισσότερο από λίγη σκέψη, πριν μιλήσουμε. Δεν είναι καμιά σπουδαία απαίτηση, αλλά, όπως ξέρουμε όλοι, μερικοί άνθρωποι συναντούν δυσκολίες στον τομέα αυτό. Σ' όλους αρέσει να είναι ντόμπροι στις συναλλαγές τους με τους άλλους, αλλά ξέρουμε, επίσης, ότι η ειλικρίνεια απαιτεί και λίγη ευγένεια. Όμως, έχουμε κι αυτούς, που πιστεύουν ότι η αντίληψή τους για τον κόσμο, εξαρτάται από το είδος της ειλικρίνειας που τον συγκροτεί. Θα σας πουν, όταν δεν τους αρέσει η κορδέλα του καπέλου σας ή η καινούρια κατσαρόλα που αγοράσατε, ότι δεν κάνατε καλή αγορά ή ότι δεν έχετε καθόλου γούστο. Αν διαφωνούν μαζί σας, θα σας το πουν στα ίσια, επειδή αν δεν το κάνουν, κατά την άποψή τους, είναι σαν να λένε ψέματα. Δεν αρχίζουν ποτέ κάποιο σχόλιο λέγοντας, «Κατά την άποψή μου». Αντίθετα σου εξηγούν: «Ε, καλά τώρα, για να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς...» κι αμέσως ακολουθεί αυτή η ωμή ειλικρίνεια, που κανένας, φυσικά, δεν εκτιμά. Τα άτομα αυτά, σαν παιδιά, θα ήταν αξιολάτρευτα για τον ειλικρινή χαρακτήρα και τη φυσική αθωότητά τους. Αλλά, σαν ενήλικους, είναι κάπως δύσκολο να τους συ291

ναναστραφείς. Ειλικρίνεια δεν σημαίνει αναγκαστικά και τιμιότητα. Ευτυχώς, οι περισσότεροι έχουμε μάθει να καλλιεργούμε μια αίσθηση διακριτικότητας, από απλό σεβασμό στους άλλους. Η αληθινή τιμιότητα, συμπεριλαμβάνει ένα ποσοστό καλής θέλησης, επειδή αναγνωρίζουμε ότι η αλήθεια μπορεί να είναι και βλαβερή και κακόβουλη. Δεν πιστεύω ότι, ανάμεσα σε εραστές και φίλους, δεν θα πρέπει να υπάρχει κάποια διακριτικότητα. Ακόμη και τα πιο αγαπημένα ζευγάρια, πρέπει να είναι προσεχτικά. Μερικές αυθαίρετες ή αυθόρμητες παρατηρήσεις, είναι συχνά καλύτερο να μη γίνονται. Οι σκέψεις που ξεστομίζονται σε στιγμές απελπισίας, καχυποψίας, θυμού ή διάθεσης για επίκριση, μπορεί να βλάψουν μόνιμα μια σχέση. Λεπτότητα, από την άλλη μεριά, σημαίνει να είμαστε προσεχτικοί, ώστε να διαλέγουμε την καλύτερη στιγμή για όλους τους ενδιαφερόμενους. Ακόμη και το να μη πεις τίποτα, μπορεί να είναι το είδος της λεπτότητας, που ταιριάζει στην περίπτωση. Φυσικά, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι καταπίνουμε την κατάλληλη απάντηση ή αφήνουμε το «Σου τα 'λεγα εγώ», για μια άλλη μέρα. Αυτοί που μπορούν να συνδυάσουν την ειλικρίνεια με την περίσκεψη είναι άξιοι θαυμασμού. Χρειαζόμαστε περισσότερο απ' αυτό το είδος τιμιότητας, τόσο στις σχέσεις μας, όσο και στον πολιτικό στίβο. Όλοι κερδίζουμε από την έντιμη επικοινωνία και ιδιαίτερα όταν γίνεται με λεπτότητα.

292

Από τη στιγμή που θα χαρακτηρίσουμε κάποιον, είναι δύσκολο ν' αλλάξουμε την εικόνα που δημιουργήσαμε γι' αυτόν. Πριν τρία χρόνια, το «Τάιμ» και το «Νιουσγουήκ» έκαναν το φιλολογικό πορτρέτο μου. Στο «Τάιμ» με αποκάλεσαν «ο Δρ. Αγκαλίτσας» και στο «Νιουσγουήκ», «Ο πρίγκιπας Αγκαλίτσας». Φυσικά, αυτά τα παρατσούκλια δεν ήταν δυσφημιστικά, αλλά η συνηθισμένη υπερβολή των μαζικών μέσων ενημέρωσης, που χρησιμοποιούν προκειμένου να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του κοινού. Κι έπιασε. Από τότε δεν έτυχε ποτέ να εμφανιστώ στην τηλεόραση ή το ραδιόφωνο ή να γράψουν για μένα οι εφημερίδες, χωρίς να χρησιμοποιήσουν αυτό το «αγκαλίτσας». Το κακό μ' αυτό το παρατσούκλι, είναι πως μπορεί κάποιοι να νομίσουν ότι είμαι χαζοχαρούμενο άτομο, που, με το ν' αγκαλιάζω όποιον βρω μπροστά μου, δεν αξίζει να με παίρνει κανείς στα σοβαρά. Αυτό είναι το τελευταίο που περιμένει ένας άνθρωπος, που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην κατανόηση της ανθρώπινης αγάπης. Είναι αλήθεια ότι εκτιμώ πολύ το αγκάλιασμα. Στην πραγματικότητα, νιώθω ότι αυτή η χειρονομία έχει σημαντική επίδραση στην καλή υγεία και τη μακροζωία. Οι άνθρωποι νιώθουν αποξενωμένοι και μοναχικοί χωρίς ένα αγκάλιασμα. Είναι κάτι πολύ φυσικό και ποτέ μου δεν το θεώρησα δύσκολο. Ανατράφηκα σε μια μεγάλη Ιταλιάνικη οικογένεια, όπου το αγκάλιασμα κι από ένα φιλί σε κάθε μάγουλο ήταν κάτι που το περιμέναμε. Στην πραγματικότητα, ήταν αξιόποινη παράλειψη να μην αγκαλιάσεις τη γιαγιά, τον παππού και τη μακριά παράταξη φίλων και συγγενών, που ταχτικά περνούσαν από το σπίτι μας. 293

Δεν χρειάστηκε, ωστόσο, να περάσει πολύς καιρός για ν' ανακαλύψω ότι δεν αρέσουν σ' όλον τον κόσμο τ' αγκαλιάσματα. Με μάλωναν πολλοί από τους δασκάλους μου και με πρόσβαλαν οι συμμαθητές μου, που θεωρούσαν τη συμπεριφορά μου αλλόκοτη. Μου φαινόταν λυπηρό κι αινιγματικό, το γεγονός ότι έπρεπε να προσέχω ποιον αγκάλιαζα και σε ποιες περιστάσεις. Ακόμη, μ' έκανε δυστυχισμένο η σκέψη, ότι πολλοί έχαναν τη χαρά και την ικανοποίηση που μπορεί να προσφέρει ένα αγκάλιασμα. Στα ταξίδια μου έξω από τις Ηνωμένες Πολιτείες, με χαρά διαπίστωσα ότι, σε πολλές χώρες, οι άνθρωποι αγκάλιαζαν και φιλούσαν ο ένας τον άλλο σαν χαιρετισμό. Στην Ασία, λόγου χάρη, άντρες και γυναίκες περπατούν πιασμένοι χέρι-χέρι ή μπράτσομπράτσο. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της διαφημιστικής περιοδείας, που έκανα στην Αγγλία για την έκδοση του βιβλίου μου, «Ζωή, Αγάπη, Γνώση», το αγκάλιασμα προκαλούσε λιγότερη αίσθηση. Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης έγραψαν ότι ο «Δρ. Αγκαλίτσας», από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ερχόταν ν' αλλάξει τις συνήθειες των Βρετανών. Μια εφημερίδα του Λονδίνου έφτασε, μάλιστα, στο σημείο να στείλει μια ομάδα γοητευτικών γυναικών έναν περίπατο στην πόλη, οι οποίες αγκάλιαζαν στην τύχη τους περαστικούς και σημείωναν τις αντιδράσεις, για κάτι που η εφημερίδα αποκαλούσε επιστημονική έρευνα. Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά, ακόμη και γι' αυτούς. Οι περισσότεροι που ρωτήθηκαν, είπαν ότι τους άρεσε πολύ η ανθρώπινη επαφή κι ότι θα ήθελαν να υπήρχε περισσότερη στη χώρα τους. Υπήρξαν, ωστόσο κι αυτοί που ένιωσαν ενοχλημένοι, πιστεύοντας ότι κάποιοι παραβίαζαν την ατομι294

κότητά τους. Χρόνο με το χρόνο μας παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες κι αληθοφανείς έρευνες, οι οποίες υποστηρίζουν ότι το αγκάλιασμα είναι υγιεινό. «Η θεραπεία της αφής», της Έλεν Κόλτον, διδάσκει πως το άγγιγμα μπορεί να παρατείνει τη ζωή ενός ατόμου. Απ' όσο μπορώ να ξέρω, κανένας δεν ισχυρίστηκε ποτέ, ότι ένα θερμό, γεμάτο αγάπη αγκάλιασμα μπορεί να βλάψει την υγεία μας. Όπου κι αν μιλώ, οι άνθρωποι μπαίνουν στη γραμμή και περιμένουν επί ώρες για να μοιραστούν μαζί μου ένα φιλικό αγκάλιασμα, συχνά ομολογώντας το γεγονός ότι αγκαλιάζονται πολύ λίγο και το χρειάζονται πάρα πολύ. Δεν είναι αξιοπρόσεκτο, ότι φυλάμε τα αγκαλιάσματά μας για έντονες συναισθηματικές καταστάσεις, όπως η σεξουαλική πράξη, οι στιγμές εξαιρετικού ενθουσιασμού, τραγωδίας ή καταστροφών; Σπεύδουμε στη σιγουριά της αγκαλιάς του άλλου, μετά από σεισμούς, πλημμύρες κι ατυχήματα. Άνθρωποι, οι οποίοι μπορεί να μην το έκαναν ποτέ άλλοτε, χαϊδεύονται στην πλάτη κι αγκαλιάζουν ο ένας τον άλλο, με ασυγκράτητο αυθορμητισμό, όταν κερδίσουν έναν αγώνα ή πραγματοποιήσουν ένα πετυχημένο αθλητικό κατόρθωμα. Μέλη οικογενειών που συγκεντρώνονται σε κηδείες, βρίσκουν ιδιαίτερη ανακούφιση και τρυφερότητα, ο ένας στην αγκαλιά του άλλου, έστω κι αν δεν συνηθίζουν να είναι εκδηλωτικοί μεταξύ τους. Είναι φυσικό να θέλουμε να δείξουμε τρυφερότητα, αλλά, για κάποιο μυστηριώδη λόγο, εξομοιώνουμε την τρυφερότητα με το συναισθηματισμό, την αδυναμία και την ευαισθησία. Συχνά δι295

στάζουμε ν' αγκαλιάσουμε ή να δεχτούμε ένα αγκάλιασμα. Αλλά γιατί τόση φασαρία; Το αγκάλιασμα είναι μια ανθρώπινη επιβεβαίωση, ότι έχουμε κάποια αξία κι ότι μας αγαπούν. Μας κάνει να νιώθουμε καλά, δεν κοστίζει τίποτα κι απαιτεί ελάχιστη προσπάθεια. Είναι υγιεινό, τόσο γι' αυτόν που αγκαλιάζει, όσο και για κείνον που δέχεται το αγκάλιασμα. Λοιπόν, έχετε αγκαλιάσει τώρα τελευταία τη γυναίκα, τον άντρα, τον πατέρα, τη μητέρα, το παιδί, τη γιαγιά, τον παππού, τον πεθερό, την πεθερά, το γείτονα, το συνεργάτη, τον παπά, τον ψυχαναλυτή, το αφεντικό σας;

296

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ Ο πατέρας μου συνήθιζε να μου λέει: «Φιλαράκο, δεν κοστίζει τίποτα να είσαι ευγενικός». Κι αφού περίμενε λίγο, μέχρι να κατακαθίσει στο μυαλό μου η σοφία αυτής της φράσης, πρόσθετε πάντα: «Και παίρνεις τόσο πολλά σαν αντάλλαγμα!».

«Για έλα στη θέση μου!». Είναι μια πολύ γνωστή φράση. Οι Αμερικάνοι χρησιμοποιούμε την έκφραση: «Έμπα στα παπούτσια μου... ». Ίσως αυτή η φράση προέρχεται από τους ντόπιους ερυθρόθερμους της φυλής Σιού, οι οποίοι έλεγαν, ότι δεν πρέπει ποτέ να κρίνεις κάποιον, αν δεν έχεις περπατήσει επί δυο βδομάδες με τα μοκασίνια του. Συνήθως τη χρησιμοποιούμε, όταν κάποιος δεν καταλαβαίνει πώς νιώθουμε και θέλουμε να ταυτιστεί μαζί μας. Μας καθησυχάζει να μην είμαστε μόνοι απέναντι στα προβλήματά μας. Με δυο λόγια, χρειαζόμαστε την κατανόηση των άλλων. Το λεξικό καθορίζει την κατανόηση σαν «την ικανότητα να συμμερίζεσαι τις ιδέες και τα συναισθήματα των άλλων». Είναι ένα σημαντικό ανθρώπινο προτέρημα, που μας επιτρέπει να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας και να κατανοήσουμε το άλλο άτομο σε βάθος. Συχνά δε χρειάζονται λόγια. Τα συναισθήματα μεταδίνονται, ακόμη κι όταν δεν έχουμε την ικανότητα να τα περιγράψουμε.

297

Από ένα παραμύθι των Αδελφών Γκριμ, βγαίνει ένα πικρόχολο παράδειγμα, για το πόσο σημαντική είναι η συμπάθεια (ή η έλλειψή της). Μερικοί ίσως θυμούνται τη «Γωνιά του Παππού», το παραμύθι για ένα γέρο, που ζούσε με το γιο του και τη γυναίκα του γιου του. Ο πατέρας ήταν σχεδόν κουφός και τυφλός και δεν κατάφερνε να φάει, χωρίς να σκορπίσει το φαγητό απ' το πιάτο του και να λερωθεί. Καμιά φορά, μάλιστα, έριχνε κάτω ολόκληρο το πιάτο και το 'σπαζε. Ο γιος κι η γυναίκα του σκέφτηκαν ότι ήταν ανυπόφορο κι υποχρέωσαν το γέρο να τρώει σε μια γωνιά πλάι στο τζάκι. Του έδωσαν κι ένα ξύλινο πιάτο για να μη σπάζει. Μια μέρα, ο μικρός εγγονός έφτιαχνε κάτι με μερικά κομμάτια ξύλου. Όταν ο πατέρας του τον ρώτησε τι φτιάχνει, απάντησε: «Φτιάχνω μια γαβάθα, για να τρώτε εσύ κι η μητέρα, όταν θα μεγαλώσω». Από κείνη τη στιγμή, ο γέρο - παππούς άρχισε πάλι να κάθεται μαζί μ' όλη την οικογένεια στο τραπέζι και κανένας πια δεν είπε λέξη γι' αυτό. Η συνειδητοποίηση ότι, «Κι εγώ μπορεί να φτάσω κάποια μέρα σ' αυτό το σημείο», είν' ένας θαυμάσιος δάσκαλος για την κατανόηση. Βέβαια, όλοι μπορούμε να προβλέψουμε ότι, κάποια μέρα, οι ανάγκες μας θα είναι διαφορετικές κι ίσως χρειαστούμε κάπως περισσότερη φροντίδα και συμπάθεια. Απ' όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα, που μας κάνουν να νιώθουμε δεμένοι ο ένας με τον άλλον, πιστεύω ότι η κατανόηση είναι αυτή που μας φέρνει πιο κοντά. Όλοι έχουμε γνωρίσει την απόρριψη και την αποτυχία, με τη μια ή την άλλη μορφή. Από τις εμπειρίες αυτές, μαθαίνουμε να κατα298

νοούμε καλύτερα την απογοήτευση ή την απελπισία των άλλων. Μέρος της δύναμης που γεννιέται μέσα μας από τις αντιξοότητες, είναι η ανάπτυξη της κατανόησης. Όχι μόνο μαθαίνουμε να κατανοούμε τους άλλους, αλλά και γινόμαστε λιγότερο πρόθυμοι να τους κρίνουμε. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα κατανόησης που έχω ακούσει, προέρχεται από τον Τζωρτζ Όργουελ, στο βιβλίο του «Έτσι ήταν αυτές οι ημέρες», όπου περιγράφει τις εμπειρίες του απ' τον Ισπανικό Εμφύλιο. Ήταν στην καρδιά της μάχης, όταν έστρεψε το όπλο του σ' ένα στρατιώτη της αντίπαλης παράταξης που εκείνη τη στιγμή ήταν, κυριολεκτικά, με κατεβασμένα τα βρακιά. Βλέποντάς τον σε τόσο μειονεκτική θέση, γράφει ο Όργουελ, του ήταν αδύνατο να πατήσει τη σκανδάλη. Ο εχθρός τού φάνηκε πολύ ανθρώπινος. Ίσως θα 'ταν καλύτερα να σταθούμε, πριν μιλήσουμε ή κάνουμε κάτι και ν' αναρωτηθούμε: «Πώς θα ένιωθα αν κάποιος άλλος μου έλεγε ή μου έκανε αυτό;». Έχουμε μάθει ν' ακολουθούμε το Χρυσό Κανόνα σ' ολόκληρη τη ζωή μας, όχι για να γίνουμε λαμπρά παραδείγματα συμπεριφοράς, αλλά επειδή καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει ένας ακόμη τρόπος για μεγαλύτερη αμοιβαία κατανόηση. Γι' αυτό, «ελάτε στη θέση μου» ή στη θέση οποιουδήποτε έχει ανάγκη την κατανόηση και τη συμπάθειά σας.

Πότε ήταν η τελευταία φορά που δώσατε συγχαρητήρια σε κάποιον για κάτι; Πρόσφατα μιλούσα με τη μητέρα εφτά παιδιών, 299

που μου έλεγε ότι δεν είχε ακούσει τη λέξη ευχαριστώ, τα τελευταία πέντε χρόνια. Η έκφραση συγχαρητηρίων κι επαίνων, είναι κάτι σπάνιο στην εποχή μας. Πριν λίγο καιρό, μου ζήτησαν να μιλήσω σ' ένα σύλλογο γυναικών. Έμεινα κατάπληκτος από την ευγένεια, την ηρεμία και την καλοσύνη των νεαρών αυτών κυριών και εκδήλωσα ανοιχτά την ευχαρίστησή μου. Σχολίασα τη σύνεση της δήλωσης μιας κοπέλας, το όμορφο χρώμα του φορέματος μιας άλλης, το φωτεινό χαμόγελο κάποιας τρίτης και την ευγένεια μιας ακόμα. Καθώς προχωρούσε η βραδιά, μια από τις κοπέλες είπε ότι έδειχνα να έχω πολύ εύκολα τα κοπλιμέντα. «Εσείς δεν τα έχετε;», τη ρώτησα. «Α, μα γιατί να το κάνω;», βιάστηκε να απαντήσει. «Κανένας δεν μου κάνει κοπλιμέντα!». «Εγώ κάνω κομπλιμέντα γιατί με κάνει να αισθάνομαι όμορφα κι επειδή πιστεύω ότι κάνει τους άλλους ευτυχισμένους. Δεν είναι αρκετός αυτός ο λόγος;», τη ρώτησα. «Είναι τόσο απλό!». Είδα ότι η κοπέλα δεν είχε πεισθεί. Ήταν σίγουρη ότι θα 'πρεπε να είμαι λίγο υποκριτής ή να 'χω κάποιο κρυφό κίνητρο. Από την άλλη μεριά, έχω παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι συχνά ταράζονται, όταν τους συγχαίρουν για κάτι. Γίνονται καχύποπτοι και μοιάζουν να σκέφτονται: «Τι θέλει από μένα αυτός;». Το βλέπεις καθαρά στο πρόσωπό τους. 300

«Τι ωραίο φόρεμα!», λέω σε κάποια. «Αυτό το κουρέλι;», μου απαντά. «Το έχω χρόνια τώρα!». Μου είναι δύσκολο να καταλάβω, πώς ένα κουρέλι, που το 'χει κάποιος από χρόνια, εξακολουθεί να το φορεί και να το επιδεικνύει. Ένα συνηθισμένο, «Ω, σας ευχαριστώ! Κι εμένα μ' αρέσει», θα ήταν οπωσδήποτε μια πιο υγιής αντίδραση. Αλλά είναι εύκολα να καταλάβεις πως, ζώντας σε μια κοινωνία, όπου νιώθουμε αδέξιοι όταν πρόκειται να συγχαρούμε κάποιον, δεν είμαστε προετοιμασμένοι ούτε να δεχτούμε συγχαρητήρια. Ωστόσο, οι περισσότεροι έχουμε ανάγκη να μας επαινούν πότεπότε. Οι φιλοφρονήσεις είναι μια έκφραση αποδοχής, που την έχουμε ανάγκη. Όλοι θέλουμε να βλέπουν οι άλλοι κάτι καλό που έχουμε και να το εγκρίνουν. Απ' αυτές τις εμπειρίες βγαίνουμε νιώθοντας πιο ολοκληρωμένοι, πιο χαρούμενοι, με περισσότερη εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Στο κάτω-κάτω, δεν είναι κακό να χαίρεσαι την αποδοχή. Είναι φυσικό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων πλασμάτων. Αν δεν επιθυμούμε την αναγνώριση των άλλων, τότε γιατί σπαταλάμε ώρες ολόκληρες να στολιζόμαστε, να βαφόμαστε, να βάζουμε αποσμητικά, να διαλέγουμε τα ρούχα μας κα να χτενιζόμαστε τόσο προσεχτικά; Νομίζω ότι δεν πρέπει ποτέ να φοβόμαστε να πούμε κάτι ευγενικό σε κάποιον, ακόμη και σ' έναν ξένο. Ίσως η υποδοχή να μην είναι πάντα αυτή που ελπίζουμε, αλλά δεν πειράζει· κάποτε θα εκτιμηθεί. Δεχόμαστε τόσες λίγες φιλοφρονήσεις, ώστε όταν μας τις κάνουν, μοιάζουν με απροσδόκητα περιστατικά· μας κάνουν να χάνουμε την ισορροπία μας. Σκεφτείτε, λόγου χάρη, τους γο301

νείς, που είναι πάντα τόσο πρόθυμοι να κατακρίνουν και, σχεδόν ποτέ, δεν σχολιάζουν το καλό που κάνουν τα παιδιά τους. Ξεχνούν πως, η συνεχής αναζήτηση σφαλμάτων, δημιουργεί μίσος κι αντιδράσεις απομάκρυνσης. Αλλά, όταν υπάρχει το ίδιο ποσοστό επαίνων, για κάτι που έγινε σωστά, τότε η επίκριση γίνεται πιο εύκολα αποδεχτή κι έχει μακρόχρονα αποτελέσματα. Σίγουρα υπάρχει κάτι καλό, κάτι όμορφο, κάτι θετικό στον καθένα μας. Πρόσφατα είδα μια ηλικιωμένη κυρία μ' ένα όμορφο, κόκκινο βελούδινο καπελάκι, που το φορούσε με χάρη στα γκρίζα της μαλλιά. Καθόταν στην αίθουσα αναμονής κάποιου γιατρού και διάβαζε απορροφημένη την εφημερίδα της. Αποφάσισα να υπακούσω στο ένστικτό μου κι έγειρα από πάνω της. «Είστε υπέροχη μ' αυτό το καπελάκι. Το χρώμα του είναι θαυμάσιο», είπα. Εκείνη, άφησε κάτω την εφημερίδα της και χαμογέλασε γλυκά. «Μ' αρέσουν πολύ τα καπέλα», είπε «και χαίρομαι που το προσέξατε! ». Αυτή ήταν η αρχή μιας μακριάς, ζωηρής κι ενδιαφέρουσας συζήτησης. Η γυναίκα αυτή έδειχνε ν' ακτινοβολεί και γινόταν όλο και πιο αξιαγάπητη. Η ώρα της αναμονής πέρασε, χωρίς να το καταλάβουμε. Και δεν μου κόστισε τίποτα. Αντίθετα, βοήθησε και τους δυο να νιώσουμε πιο χαρούμενοι. Φεύγοντας, αναρωτιόμουν πόσοι άνθρωποι είχαν θαυμάσει αυτό το, πραγματικά όμορφο, καπέλο, χωρίς να πουν τίποτα. Ωστόσο, χρειάζεται πολύ λίγη προσπάθεια κι όλοι βγαίνουν κερδισμένοι. Δοκιμάστε το και νιώστε κι εσείς την αγνή μαγεία μιας επαινετικής κουβέντας.

302

Κάθε γενιά είχε τους επικριτές των εφήβων. Στην αρχαία Ελλάδα, ο Σωκράτης θρηνολογούσε για τους κακούς τρόπους των νέων και την περιφρόνησή τους απέναντι στην εξουσία. Ο Απόστολος Παύλος, γράφοντας, περίπου πεντακόσια χρόνια αργότερα, περιέγραφε τη νεολαία της Ρώμης σαν «εξαθλιωμένη, διεφθαρμένη, άπληστη και κακόβουλη». Τα ίδια συναντούμε και στη σύγχρονη εποχή. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι πολλές γενιές νιώθουν ελαφρά ενοχλημένες από τη συμπεριφορά και τη στάση των εφήβων, αλλά υπάρχει κι ο πλούτος ενεργητικότητας κι η αίσθηση ενθουσιασμού, που αποτελεί μεγάλο τμήμα αυτής της περιόδου της ζωής. Έφηβοι. Πώς είναι στις μέρες μας; Ροζ και πορτοκαλιά μαλλιά, προκλητικό ντύσιμο, παράξενη μουσική, γλώσσα ολότελα δική τους, έλλειψη σεβασμού απέναντι στις καθιερωμένες αξίες. Μ' άλλα λόγια, τίποτα πραγματικά πέρα από τα συνηθισμένα. Δεν ανταποκρίνονται όλοι οι έφηβοι σε τούτη την περιγραφή, ωστόσο, φαίνεται να προκαλούν μεγάλη αγωνία στην τωρινή γενιά των ενήλικων. Πρόσφατα επισκέφτηκα έναν παλιό φίλο, του οποίου η κόρη βρίσκεται στα μισά της εφηβείας της. Την τελευταία φορά που την είδα είχε ακόμη κοτσιδάκια κι άλλαζε τα δόντια της. Τώρα φορούσε μια πλαστική χειροβομβίδα για σκουλαρίκι και μια μεταλλική ζώνη στη μέση της. Τα ρούχα της ήταν τσαλακωμένα και τα χρώματα είχαν ξεθωριάσει απαίσια (ή τέλεια, κατά τη δική της άποψη). Σαν συμπλήρωμα αυτού του συνόλου, φορούσε καουμπόικες μπότες. Είχε στ' αλήθεια αλλάξει, από τότε που τη θυμό303

μουν μικρό κι αστείο κοριτσάκι, αλλά αφού μίλησα μαζί της για λίγο, έδειχνε μια χαρακτηριστική έφηβη. Πολλά έχουν γραφτεί, σχετικά μ' αυτήν, την αποκαλούμενη «δύσκολη ηλικία». Έχουν γίνει γενναίες προσπάθειες να βοηθηθούν οι γονείς, που τα 'χουν χαμένα, να κατανοήσουν καλύτερα τι συμβαίνει στο εφηβικό μυαλό. Μας έχουν πει ότι οι έφηβοι περνούν κρίση ταυτότητας, στο πέρασμα από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση. Είναι μια εποχή σύγχυσης της ταυτότητας, πιέσεων από συνομήλικους, σεξουαλικής αφύπνισης. Είναι η περίοδος διαμόρφωσης μιας φιλοσοφίας για τη ζωή, αναζήτησης της αλήθειας και ανακάλυψης ηρώων και απαντήσεων. Όλ' αυτά είναι καταστάσεις αναταραχής, που μας κάνουν να σηκώνουμε τα χέρια, να κουνάμε τα κεφάλια και ν' αναρωτιόμαστε, όπως έκαναν κι όλες οι προηγούμενες γενιές, που οδηγούμαστε τελικά. Επιστολές που λαβαίνω, εκφράζουν ειλικρινή αγωνία για την, όπως το 'γραφε κάποια, «απασχόληση των νέων μας με το διάβολο». Επεξηγούσε τις απόψεις της, μιλώντας για «τα λόγια των τραγουδιών τους, τα ιερόσυλα κοσμήματά τους κι αυτές τις ανήθικες παραστάσεις των συγκροτημάτων τους». Αν κι όχι σε τέτοια έκταση, οφείλω να ομολογήσω, ότι κι εγώ έχω μπερδευτεί με μερικές απ' τις εκδηλώσεις των εφήβων μας. Μέχρι τώρα, αυτό που πίστευα σαν προκλητικό ντύσιμο, ήταν ένα καρώ, πολύχρωμο σπορ σακάκι, με κίτρινο παντελόνι. Όσο για τη μουσική, δεν νομίζω ότι θα καταλάβω ποτέ ένα συγκρότημα που ονομάζεται, ας πούμε, «Ο Σάπιος Τζόνι» ή «Σεξουαλικά Πιστόλια». Αλλά, στο κάτω-κάτω, δεν είναι αυτό το είδος τής κατανόησης 304

που χρειάζονται οι έφηβοι. Νομίζω ότι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε, είναι να προσπαθήσουμε να θυμηθούμε τη δική μας εφηβεία και, ακόμη κι αν ήμασταν πρότυπα τυπικότητας, σίγουρα θυμόμαστε πόσο ασταθής περίοδος ήταν. Σίγουρα είναι δυνατό να επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε και να καθοδηγήσουμε, χωρίς πολλές-πολλές κρίσεις. Οι έφηβοι είναι άτομα απασχολημένα με το δικό τους αγώνα. Ακριβώς όπως οι υπόλοιποι, χρειάζονται καμιά φορά ν' ανοίξουν το δικό τους δρόμο, με το δικό τους ρυθμό. Εκείνο που έχουν ανάγκη, είναι υποστήριξη και κατανόηση, όχι απόρριψη. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι οι σημερινοί έφηβοι θα γίνουν οι κριτές της επόμενης γενιάς και νομίζω ότι, κάτι τέτοιο, είναι η φυσική ροή των πραγμάτων. Θα ξέρουν ότι πέρασαν απ' αυτή τη μεταβατική κατάσταση, όταν αρχίσουν να κάνουν δηλώσεις, ξεκινώντας κάπως έτσι: «Όταν ήμουν στην ηλικία σου...» και θα συνεχίζουν εξηγώντας ένα καλύτερο τρόπο συμπεριφοράς. Εύκολα ξεχνάμε, ότι είναι εύκολο για τους άλλους να επωφεληθούν από την εμπειρία μας, χωρίς να χρειαστεί να την αντιγράψουν. Μερικοί από τους πιο συντηρητικούς, αξιοπρεπείς ανθρώπους του σήμερα, ήταν έφηβοι στη δεκαετία του '60 και του '70. Τότε τους αποκαλούσαν «χίππυς». Θυμάμαι πολύ καλά, πώς αναστάτωναν τα βολεμένα μέλη της κοινωνίας μας, με την εμφάνισή τους, τη μουσική τους και τη φιλοσοφία τους. Θα τολμούσα μάλιστα να υποθέσω, πως οι περισσότεροι από τους «χίππυς» τους χτες, σήμερα παίζουν πολύ διαφορετικούς ρόλους, χωρίς να έχουν γίνει χειρότεροι από τις ενοχλητικές εμπειρίες της νιότης 305

τους. Αυτοί που αντιμετωπίζουν τις υπερβολές των σημερινών εφήβων με μια αίσθηση συναγερμού, ίσως ήταν χτες ανάμεσα στα «παιδιά των λουλουδιών» και στην πλειοψηφία τους ζουν σε υποθηκευμένα σπίτια κι ανατρέφουν τα παιδιά τους, αντιμετωπίζοντας ιλαρές και σπασίματα. Προσωπικά, νομίζω ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο γοητευτικό από τον έφηβο που αγωνίζεται ν' ανακαλύψει τη μοναδικότητά του σαν άτομο. Όλοι το κάναμε κάποτε και ευτυχώς, οι περισσότεροι από μας έχουν επιβιώσει. Η εφηβεία είναι η φυσιολογική ηλικία για κάτι τέτοιο. Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα περισσότερο, απ' το να τους βοηθήσουμε στον αγώνα τους.

306

ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Θυμάμαι πολύ καθαρά μια παλιά φωτογραφία του πατέρα, κολλημένη προσεχτικά στο οικογενειακό μας άλμπουμ. Ήταν η πρώτη του φωτογραφία σαν νεαρού κι η μόνη εικόνα από τη νεανική του ηλικία, που είχε επιβιώσει. Περισσότερο απ' όλα, θυμάμαι εκείνα τα ζωηρά κι ευγενικά μάτια, που άστραφταν μέσ' από την παλιά φθαρμένη φωτογραφία. Ήταν ένα βλέμμα που διατήρησε σ' όλη του τη ζωή. Όταν νιώθω τα γεράματα να παραμονεύουν, θυμάμαι αυτά τα μάτια και σκέφτομαι όλα τα πράγματα που είχε ο πατέρας και περιφρόνησαν το χρόνο. Μου υπενθυμίζουν πως, ό,τι θεωρούμε σημαντικό, δεν έχει ηλικία. Η αρχή και το τέλος ενώνονται, όταν κατανοήσουμε ότι τα γεράματα μπορεί να είναι, απλά, μια συνεχόμενη διαδικασία, από την αθώα παιδική ηλικία στην επιτηδευμένη παιδικότητα.

Με θλίψη παρατηρούν, όσοι γνωρίζουν εμένα ή το έργο μου, ότι το φαγητό ήταν πάντα ένα από τα μεγαλύτερη πάθη μου. Για μένα, είναι μια από τις μεγαλύτερες απολαύσεις της ζωής. Όταν ήμουν παιδί, μισούσα το φαγητό. Μελαγχολώ κάθε φορά που σκέφτομαι τα θαυμάσια φαγητά που μαγείρευαν η μητέρα κι ο πατέρας και που άξιζαν μεγαλύτερη εκτίμηση. Έτρωγα μόνο για να διατηρούμε στη ζωή. Ήμουν ένα κοκαλιάρικο αγόρι, κάτι που δύσκολα θα το πίστευαν όσοι με βλέπουν τώρα. Όλοι με καλόπιαναν και με παρακαλούσαν να φάω, γιατί θα πέθαινα από υ307

ποσιτισμό. Το φαγητό έπαψε να είναι πρόβλημα, όσο μεγάλωνα κι έφτανα στην ενηλικίωση, μα το βάρος μου παρέμενε πάντα ίδιο. Οι καιροί και τα γούστα μου άλλαξαν κι αυτό που παλιότερα θεωρούσα σαν θεραπεία για την αδυναμία μου, άρχισε να γίνεται ευλογία. Φίλοι μου, που φρόντιζαν τη δίαιτά τους, άρχισαν να με ζηλεύουν, βλέποντας να τρώω το καταπέτασμα χωρίς να παχαίνω. Καθώς οι άλλοι αγωνίζονταν να μην παχύνουν, εγώ αντιμετώπιζα κάθε εμπειρία γεύματος με το σιγουριά ότι κάτι τέτοιο δεν θα μου συνέβαινε ποτέ. «Θα 'ρθει με τον καιρό του», μου έλεγαν οι πιο χοντροί φίλοι μου, που ολοένα χόντραιναν. «Περίμενε μέχρι να πατήσεις τα τριάντα και θα δεις». Είδα. Γύρω στα τριάντα πέντε, άρχισα να ξεχειλώνω. Με κατάπληξη ανακάλυψα ότι το σώμα δεν έχει όρια διαστολής. Για πρώτη φορά στη ζωή μου έπρεπε να ελέγχω τι έβαζα στο στόμα μου. Μέχρι τότε, φυσικά, είχα δημιουργήσει μια παθιασμένη ερωτική σχέση με το φαγητό. Τα γεύματα είχαν γίνει ιδιαίτερη απόλαυση, όχι απλή ενίσχυση σε καύσιμα. Απεριόριστες ποικιλίες ψαριών, κρεατικών, λαχανικών, που κολυμπούσαν σε γευστικές σάλτσες, μ' ένα σωρό μπαχαρικά και μυρωδικά, αποτελούσαν πηγή πραγματικής απόλαυσης. Το πρωινό, το μεσημεριανό και το βραδινό φαγητό, ήταν για μένα τελετουργίες, που τις περίμενα με αγωνία κι όλες τους συμπληρώνονταν με κέικ, γλυκίσματα και παγωτά. Ήταν σαν να είχα επιτέλους 308

ανακαλύψει ένα από τα πραγματικά θαύματα της ζωής, μόνο για να το αποχωριστώ ξαφνικά. Τι ειρωνεία! Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι άνθρωποι άρχισαν να σχολιάζουν ότι έδειχνα «ιδιαίτερα υγιής». Κι άκουγα να μου κολλούν επίθετα, όπως «κοιλαράς» και «συμπαθητικός χοντρούλης». Πολλοί, χωρίς αμφιβολία, θα έχουν δοκιμάσει αυτή τη θλιβερή εμπειρία· την ξαφνική ανακάλυψη ότι τα παντελόνια ή τα πουκάμισά τους έχουν στενέψει και μοιάζουν περισσότερο με κορσέδες παρά με ρούχα. Βαθμιαία γινόμαστε μέλη μιας ολόκληρης αδελφότητας, που κάνει μια παρόμοια διαπίστωση. Κι ακόμη, με πόνο συνειδητοποιούμε, ότι υπάρχουν κι αυτοί που δεν έχουν προσβληθεί απ' το κακό. Βεβαιώνουμε τον εαυτό μας ότι μπορούμε να ξαναποκτήσουμε τη νεανική κορμοστασιά μας, με μια μικρή θυσία. Αποφασίζουμε να ακολουθήσουμε αυστηρή δίαιτα και να κάνουμε ασκήσεις. Αρχίζουμε τζόκινγκ και άρσεις βαρών. Σταματάμε τα γλυκίσματα μετά το φαγητό. Η σοκολάτα γίνεται κάτι που ονειρευόμαστε, μα ποτέ δεν γευόμαστε. Τα μεζεδάκια αργά τη νύχτα, γίνονται οριστικά «ταμπού». Μια νέα αντίληψη περί φαγητού εδραιώνεται προοδευτικά. Ονομάζεται αυτοσυγκράτηση. Αλλά, με τρόμο διαπιστώνουμε, ότι τίποτα απ' αυτά δεν αποδίδει. Το πάχος μας μοιάζει να επηρεάζεται ελάχιστα. Κάνουμε έκκληση στο χιούμορ μας, για να παρηγορηθούμε. Ζυγιζόμαστε καθημερινά και υπολογίζουμε κάθε γραμμάριο που χάσαμε. Αγορά309

ζουμε ρούχα λίγο φαρδύτερα και αποδίδουμε το χάλι τους στο κακό τους ράψιμο. Περνούμε γρήγορα μπροστά απ' τους καθρέφτες. Ένας από τους ανιψιούς μου, μόλις έκλεισε τα τριάντα. Μου λέει ότι γράφτηκε σ' ένα γυμναστήριο κι ότι δεν θα χάσει ποτέ τη νεανική του εμφάνιση. Για το καλό του, ελπίζω να τα καταφέρει, αλλά έχω τις αμφιβολίες μου όταν τον παρακολουθώ να τρώει! (Πόσα χιλιόμετρα πρέπει να τρέξει κανένας στα τριάντα του, για να αποβάλει πέντε χιλιάδες θερμίδες). Υποθέτω ότι, η μόνη παρηγοριά, βρίσκεται στο γεγονός ότι όλοι φτάνουμε κάποτε σ' αυτό το σημείο. Γίνεται έτσι ένας κοινός δεσμός και, κατά τη γνώμη μου, καθετί που μας ενώνει, δεν είναι καθόλου κακό!

Πριν από χρόνια, όταν δίδασκα στα «Σεμινάρια Αγάπης», που είχα οργανώσει στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καρολίνας, ζήτησα από τους σπουδαστές μου να γράψουν μια σύντομη ιστορία πάνω στη ζωή των γονιών τους. Με κοίταξαν απορημένοι. «Μια ιστορία για τους γονείς μας!». Δεν ήθελαν να το πιστέψουν. «Τι εννοείτε μ' αυτό;». Μια μικρή ιστορία, σαν διήγημα, τους εξήγησα, που να λέει από πού κατάγονται, πώς γνωρίστηκαν, να μιλά για τις ιδιαίτερες στιγμές χαράς ή πόνου που γνώρισαν. Μια απλή ιστορία. Γρήγορα έγινε φανερό, ότι δεν ήξεραν τίποτα σχετικά με το ιστο310

ρικό τής οικογένειάς τους. Κι όταν ρωτήθηκαν σχετικά, οι περισσότεροι από τους σπουδαστές δεν ήξεραν να πουν ακριβώς, τι χρώμα είχαν τα μάτια των γονιών τους. Ούτε τους περνούσε απ' το μυαλό, ότι η μητέρα κι ο πατέρας τους μπορεί κάποτε να φλερτάρισαν και ν' αγαπήθηκαν! Ήταν αδύνατο για μερικούς να δεχτούν το γεγονός, ότι η μητέρα τους πήρε κάποιο πρώτο φιλί ή ότι έβγαινε ραντεβού και μ' άλλους άντρες, πριν από τον πατέρα τους! Η έλλειψη παρόμοιας γνώσης, δεν περιορίζεται στους σπουδαστές μου. Οι περισσότεροι θεωρούμε δεδομένους αυτούς που αγαπάμε. Νομίζουμε ότι είναι εκεί και θα βρίσκονται πάντα στη διάθεσή μας, όποτε τους χρειαζόμαστε. Όμως δεν είναι έτσι! Θυμάμαι τις κουβέντες που κάναμε μετά το βραδινό φαγητό στο σπίτι μου, όταν ήμουν παιδί. Είναι αδύνατο να σας πω πόσες φορές ζητούσαμε από τη μητέρα να μας πει για τα χρόνια της νιότης της, που τα πέρασε σαν υπηρέτρια σε κάποιο αρχοντόσπιτο. Για την αναξιοπρέπεια. Για τις προσβολές. Για την απάνθρωπη συμπεριφορά. Πόσο ζωηρές ήταν οι περιγραφές της για το γεμάτο μετανάστες καράβι, που την έφερε στην Αμερική, για τη μακριά παραμονή της στο Νησί Έλις με το άρρωστο παιδί της, για το ταξίδι με το τρένο ως το Λος Άντζελες, ανίκανη να μιλήσει αγγλικά, ντροπαλή και φοβισμένη. Οι ιστορίες του μπαμπά από τη δουλειά του, στο εργοστάσιο στην Ιταλία, την πρώτη του δουλειά στην Αμερική, τα χρόνια της αβάσταχτης φτώχειας, τα χρόνια της αληθινής χαράς, είχαν το ίδιο ενδιαφέρον. Εμείς, τα παιδιά, ακούγαμε συνεπαρμένοι, γε311

μάτοι θαυμασμό κι απορία, που οι γονείς μας είχαν καταφέρει τόσα πολλά. Έμαθα έτσι, ότι τα πράγματα δεν άρχισαν μ' εμένα. Ήμουν κι εγώ ένα τμήμα μιας συνεχιζόμενης ιστορίας, που ήταν γεμάτη περηφάνια, ζωή κι αγάπη. Δεν υπάρχουμε μεμονωμένα· είμαστε ένα κομμάτι μιας μεγαλύτερης ιστορίας, που ένα μέρος της έχει γραφτεί, ένα άλλο θα το γράψουμε εμείς κι ένα τρίτο θα το μεταβιβάσουμε στους επόμενους για να το συμπληρώσουν. Σε μια πρόσφατη έκθεση βιβλίου, ανακάλυψε ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που, απ' όσο θυμάμαι, είχε τον τίτλο «Ο πατέρας ήταν κι αυτός ένα αγόρι». Συνοδευόταν από ένα δεύτερο τόμο, με τον τίτλο «Η μητέρα ήταν κι αυτή ένα κορίτσι». Τα βιβλία αυτά ήταν απλά μια σειρά ερωτήσεων, που τις απαντήσεις θα τις έδιναν ο πατέρας κι η μητέρα. Περιγράψτε τους γονείς σας. Πώς λεγόταν το πρώτο σας φλερτ; Ποιος σας πήγε στον πρώτο σας χορό; κτλ. Όταν συμπληρώνονταν αυτά τα βιβλία, θα δίνονταν στα παιδιά, σαν μέρος της κληρονομιάς τους. Τι υπέροχη ιδέα! Τι μακρόχρονο και πολύτιμο δώρο! Πολύ συχνά είμαστε τόσο απασχολημένοι με το αύριο, ώστε ξεχνάμε τη σημασία του χτες. Ωστόσο, το χτες καθορίζει αυτό που είμαστε τώρα. Δεν μπορώ να σας περιγράψω τη χαρά που ένιωσαν οι σπουδαστές μου, όταν ολοκλήρωσαν την εργασία εκείνη. Για μερικούς ήταν μια από τις καλύτερες στιγμές που γνώρισε η οικογένεια. «Ξέρετε ότι ο πατέρας μου πρωτοεργάστηκε στους σιδηρόδρο312

μους;». «Η μητέρα μου εργαζόταν σερβιτόρα, όταν πήγαινε στο Γυμνάσιο». «Η μητέρα μου ήταν το κορίτσι κάποιου φίλου του πατέρα μου. Ο πατέρας μου κέρδισε μια σύζυγο, αλλά έχασε έναν φίλο». «Η μητέρα μου έκανε κάποτε μία αποβολή κι ακόμη λυπάται για το γεγονός αυτό». «Ο πατέρας παντρεύτηκε την πρώτη του γυναίκα, όταν εκείνη ήταν δεκαεφτά χρόνων». «Δεν είχα ιδέα ότι η μητέρα μου ήταν τόσο όμορφη, όταν ήταν στην ηλικία μου!». Θα συμφωνούσαμε όλοι ότι, θα ήταν μεγάλη τραγωδία, αν χάναμε την εμπειρία του παρελθόντος. «Με τρομάζει», είπε ένας σπουδαστής, «όταν σκέφτομαι ότι οι γονείς μου θα μπορούσαν να είχαν πεθάνει, χωρίς να τους έχω γνωρίσει καθόλου!». Οφείλουμε ο ένας στον άλλο τη μεταβίβαση γνώσεων από το παρελθόν. Είναι ένας αμοιβαίος δεσμός, από τον οποίο αποκτούμε τη γνώση και τη δύναμη για ν' αντιμετωπίσουμε το μέλλον!

Πριν μερικά χρόνια, βρέθηκα στη μονάδα εντατικής παρακολούθησης ενός νοσοκομείου. Ξύπνησα σ' ένα δωμάτιο, μεγάλο και θορυβώδες, γεμάτο αρρώστους, που βρίσκονταν σε διάφορα στάδια σοβαρών ασθενειών. Υπήρχαν αναπνευστήρες, οροί, μπουκάλες οξυγόνου, καθετήρες και πλήθος ηλεκτρονικά μηχανήματα. Το να βρίσκομαι εκεί, ήταν αρκετά τρομακτικό. Δεν είχα καμιά διάθεση να επιβάλω το θέαμα σε φίλους και συγγενείς. Έδωσα ειδικές οδηγίες, ότι δεν θα δεχόμουν επισκέπτες. Μου είπαν ότι, αν όλα πήγαιναν καλά, θα μ' έβγαζαν από τη μονάδα 313

εντατικής παρακολούθησης σε εικοσιτέσσερις ώρες. Τότε θα μπορούσα να δω άλλους... Αυτό το δωμάτιο ήταν πολύ μοναχικό μέρος. Ξέρω ότι αντηχεί παράξενα, πώς μπορείς να νιώθεις μοναξιά, φόβο και ταραχή, σ' ένα μέρος όπου σε παρακολουθούν συνέχεια τα άγρυπνα βλέμματα εκπαιδευμένων ανθρώπων. Αλλά έτσι ήταν. Δεν είχα συνειδητοποιήσει ως τότε, πόσο πολύ χρειαζόμουν τους ανθρώπους, που ήξερα κι αγαπούσα. Είχα ανάγκη να δω ένα φιλικό πρόσωπο· όχι κάποια νοσοκόμα, αλλά ένα αγαπημένο πρόσωπο. Χρειαζόμουν να νιώσω μια ζεστή επαφή· όχι επαγγελματική, αλλά οικεία. Στο σημείο εκείνο ξύπνησα από τον ήχο της πόρτας, που άνοιγε ήσυχα πίσω μου. Όχι της πόρτας που οδηγούσε στην ιματιοθήκη, αλλά αυτής που έβγαζε στο διάδρομο. Σκέφτηκα ότι μπορεί να ονειρευόμουν ή ότι, ίσως, τα ηρεμιστικά που μου έδιναν, μου προκαλούσαν παραισθήσεις. Αλλά ήταν εκεί. Ο πιο αγαπημένος φίλος μου. Προχώρησε προσεχτικά ανάμεσα στους αναπνευστήρες, τα καλώδια και τ' άλλα μηχανήματα, έγειρε χαμογελαστός και πήρε το χέρι μου στα δικά του. Ήταν μια στιγμή υπέροχης μαγείας. Ξέχασα τη φρίκη αυτού του δωματίου, τους ορούς, τα μηχανήματα, το θόρυβο. Δεν είχε σημασία πώς τα κατάφερε να μπει και πόσο γρήγορα θα του ζητούσαν να φύγει. Ένα ανθρώπινο πλάσμα που αγαπούσα ήταν κοντά μου και μοιραζόταν τη δοκιμασία μου. Θα θυμάμαι αυτή τη στιγμή για πάντα. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι, όταν οι άνθρωποι μας χρειάζονται περισσότερο, εμείς είμαστε λιγότερο ικανοί να προσφέρουμε. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα σε περιόδους σοβαρής ασθένειας ή 314

επικείμενου θανάτου. Είμαι, βέβαια, το ίδιο ένοχος γι' αυτό με κάθε άλλον. Αυτό συμβαίνει κάθε φορά που κάποιος από την οικογένειά μου ή κάποιος αγαπητός φίλος αρρωσταίνει ή βρίσκεται σε νοσοκομείο. Διχάζομαι τότε ανάμεσα στην ανάγκη να βρεθώ κοντά τους κι ένα παράξενο συναίσθημα ν' αποφύγω να τους δω. Συναισθηματικά νιώθω αυτή τη σύγχυση, παρ' όλο που πιστεύω ακράδαντα, ότι κανένας δεν πρέπει να υποφέρει μόνος ή να πεθαίνει μόνος. Τα πράγματα ήταν διαφορετικά στις περασμένες γενιές. Τους βαριά άρρωστους τους κρατούσαν στο σπίτι και τους φρόντιζαν με αγάπη. Ήταν πάντα κάποιο μέλος της οικογένειας, που θα τους έκλεινε τα μάτια για τελευταία φορά. Μόνον ο θάνατος μπορούσε να τους χωρίσει. Ίσως αυτό που φταίει, είναι ότι αφήσαμε τον εαυτό μας να τρομάξει από την ιατρική ορολογία και τα νοσοκομεία. Αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία δικαιολογημένων συναισθημάτων ανικανότητας και φόβου. Νιώθουμε ότι δεν συμβάλλουμε στην ανάρρωση των αγαπημένων μας προσώπων, ότι μπορεί ακόμη και να βάλουμε σε κίνδυνο την υγεία τους, κρατώντας τους στο σπίτι. Έτσι, έχουμε παραιτηθεί από την ενεργό συμμετοχή στη διαδικασία της θεραπείας. Είναι φυσικό, οι άνθρωποι που νιώθουν άρρωστοι ή ετοιμοθάνατοι, να θέλουν να είναι στο σπίτι τους. Θέλουν να βρίσκονται κοντά σ' αυτούς που αγαπούν και τους αγαπούσαν επί χρόνια. Θέλουν να είναι στο σπίτι και στο κρεβάτι τους, όπου νιώθουν περισσότερο άνετα. Ωστόσο, τη στιγμή που χρειάζονται περισσότερο το αγαπημένο, ενθαρρυντικό περιβάλλον, τους στέλνουμε στη μοναξιά του νοσοκομείου, σε θαλάμους εντατικής παρακολού315

θησης, για να περάσουν, πολλές φορές, τις τελευταίες τους στιγμές μόνοι ή ανάμεσα σε ξένους. Πολλοί έχουμε χάσει αγαπημένα πρόσωπα, χωρίς να μπορέσουμε να τα αποχαιρετήσουμε. Κι αυτό μας αφήνει ένα μόνιμο συναίσθημα θλίψης, μια οδυνηρή έλλειψη της συναίσθησης του τέλους. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι το άτομο, πίσω απ' αυτό το χλωμό πρόσωπο, το πονεμένο κορμί, το εξασθενημένο σώμα, εξακολουθεί να είναι αυτό που αγαπάμε. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι η ανάγκη για τρυφερότητα, επαφή, παρηγοριά, επικοινωνία κι αγάπη, εξακολουθεί να υπάρχει· μόνο που τώρα έχει γίνει ακόμη πιο έντονη. Όλοι χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον. Ίσως κάποια μέρα αρρωστήσουμε ή πάθουμε κάποια αναπηρία και χρειαστούμε τη ζεστασιά και την τρυφερότητα των άλλων. Ο μόνος τρόπος για να βεβαιωθούμε ότι οι ανάγκες μας θα ικανοποιηθούν, είναι να ξεπεράσουμε αυτούς τους εξωπραγματικούς, αλλά πολύ ανθρώπινους φόβους και να προσπαθήσουμε ν' αλλάξουμε την διαδικασία, τώρα.

Ο όρος γερατειά, όχι μόνο δεν έχει νόημα, αλλά κρύβει συχνά κι ένα αρνητικό υπονοούμενο. Αντί να θεωρούμε και ν' αντιμετωπίζουμε τα γερατειά, σαν ένα στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης, συχνά τα βλέπουμε σαν αρρώστια, που χαρακτηρίζεται από πολυθρόνες, παντούφλες, καμπουριασμένα και αρρωστημένα σώματα κι ανθρώπους που δεν μπορούν πια να φάνε μόνοι τους. 316

Όλ' αυτά υπονοούν ότι η τρίτη ηλικία είναι κάτι που πρέπει να φοβόμαστε. Στα παλιά χρόνια, ο ρόλος των ηλικιωμένων στην κοινωνία, φαίνεται να ήταν πιο ξεκαθαρισμένος. Σε πολλούς σημερινούς πολιτισμούς, όπως και στο δικό μας, τρέφουν ξεχωριστό σεβασμό και εκτίμηση στα ηλικιωμένα μέλη της κοινωνίας, εξαιτίας ακριβώς της ηλικίας τους κι όχι παρά την ηλικία τους. Με το δέος που νιώθουμε για τα νιάτα και τη γοητεία τους, έχουμε σχηματίσει την ιδέα, ότι πρόκειται για ένα προνόμιο της ζωής, που υπάρχει μόνο σε στενά καθορισμένα όρια και είναι κάτι φευγαλέο. Ύστερα, με το πρώτο σημάδι ότι έχουμε ξεπεράσει αυτά τα όρια, παραμεριζόμαστε και περιμένουν από μας να παραχωρήσουμε τη θέση μας στη νέα γενιά. Δεν είναι, λοιπόν, ν' απορούμε, που όλο και περισσότεροι άνθρωποι, αποτραβιούνται με τη θέλησή τους σε κοινότητες συνταξιούχων, όπου γίνονται αποδεχτοί. Για άλλους, λιγότερο τυχερούς, υπάρχουν άφθονοι «οίκοι ευγηρίας» (τι ατυχής χαρακτηρισμός!), που προσφέρουν μια ήσυχη γωνιά για να τελειώσει κανείς τη ζωή του, αλλά που δεν θα υποκαταστήσουν ποτέ την αίσθηση, ότι βρίσκεσαι ανάμεσα σε αγαπημένα πρόσωπα που σε χρειάζονται. Όταν το μόνο που βλέπουμε ν' αντικαθρεφτίζεται σ' ένα γερασμένο πρόσωπο, είναι μια ζωή που τελειώνει, παραγνωρίζουμε μια ολόκληρη ζωή συσσωρευμένης σοφίας. Δεν καταφέρνουμε να εκτιμήσουμε τα σημάδια του χρόνου και την πλούσια αναπα317

ράσταση εμπειριών που απεικονίζονται εκεί. Σκεφτείτε τι καταπληκτικό απόθεμα αναμνήσεων διαθέτει μια ολόκληρη ζωή! Στιγμές πάθους, ευχαρίστησης, απελπισίας, χαράς· αισθήματα που, ο τελειότερος ηλεκτρονικός υπολογιστής, δεν θα μπορέσει ποτέ να καταγράψει στη μνήμη του. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι, από όλες τις ανθρώπινες λειτουργίες, η ικανότητα ανάμνησης εικόνων από το παρελθόν παραμένει σχεδόν ανέπαφη, ενώ οι πρόσφατες αναμνήσεις σβήνουν γρηγορότερα. Αυτό αφήνει να εννοηθεί, ότι υπάρχει μια φυσική συνέχεια, αν σκεφτούμε τους πολύτιμους θησαυρούς, που έχουν συσσωρευτεί και διατηρηθεί στη μνήμη εκείνων που έζησαν για πολλά χρόνια κι έχουν τόσο πολλά να μεταβιβάσουν στις επόμενες γενιές. Η στάση μας απέναντι στους ηλικιωμένους, θα καθορίσει, σίγουρα, τον κόσμο που θα ζήσουμε όταν γεράσουμε κι εμείς. Αν εξακολουθήσουμε να θεωρούμε τη χρονολογική ηλικία, σαν ένδειξη της παραγωγικότητας και της δημιουργικής ικανότητας του ατόμου, τότε χαράζουμε αμετάκλητα και τα δικά μας όρια. Η ζωή γίνεται μια σειρά κλειστές πόρτες κι αρχίζουμε να λέμε πράγματα, όπως: «Είμαι πολύ γέρος γι' αυτό» ή «Τον παλιό καλό καιρό». Αγωνιούμε για κάθε καινούρια γκρίζα τρίχα, κάθε ρυτίδα, που τις θεωρούμε σαν ενδείξεις του τέλους. Η συμβατική αντίληψη, θεωρεί τους ηλικιωμένους πικρόχολα, γκρινιάρικα ανθρωπάκια, που έχουν αποτραβηχτεί από τους άλλους και γενικά απ' τη ζωή. Όμως, κατά πάσα πιθανότητα, εμείς έχουμε απομακρυνθεί απ' αυτούς.

318

Μου φαίνεται αστείο, όταν συναντώ νέους που θεωρούν τους πενηντάρηδες γέρους. Πρόσφατα ήμουν στη γιορτή των γενεθλίων ενός εξάχρονου αγοριού (εξάχρονου!). Μερικοί από μας, τους μεγαλύτερους, προσπαθούσαμε να δώσουμε στο αγόρι μιαν αντίληψη των γενεθλίων και της διαδικασίας της ηλικίας. Αυτό, στράφηκε κάποια στιγμή σε μένα και με ρώτησε: «Πόσων χρόνων είσαστε;». Απάντησα, αποφεύγοντας την ερώτηση, «Εσύ πόσο με κάνεις;». Και το αγόρι είπε, χωρίς να διστάσει καθόλου. «Ε, δεν είσαστε εκατό;» Την επόμενη φορά θα ξέρω καλύτερα και θ' αποφεύγω τέτοιες ερωτήσεις. Αξίζει τον κόπο να παρατηρήσουμε, πώς αλλάζουν οι αντιλήψεις μας, καθώς μεγαλώνουμε. Κάθε στάδιο της ζωής, μοιάζει να φέρνει μαζί του καινούριες ανάγκες, πεποιθήσεις, στάσεις κι αντιδράσεις. Το συνειδητοποίησα ιδιαίτερα, όταν πέρασα τα πενήντα. Είναι το ίδιο συνταρακτικό, όπως όταν περνούμε από την παιδική ηλικία στην εφηβεία ή από την εφηβεία στην ενηλικίωση, αλλά τότε έχουμε λιγότερη συναίσθηση του γεγονότος ότι γερνάμε. Υπάρχουν ωστόσο κι ανταμοιβές. Χρειάζονται τουλάχιστον πενήντα χρόνια, για να μάθουμε τελικά, ότι η ζωή κι η ευτυχία μας δεν εξαρτώνται από μια και μοναδική κατάσταση ή ένα άτομο. Μαθαίνουμε ότι δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα όπως τα θέλουμε, ότι δεν χρειάζεται να μας αγαπούν όλοι κι ότι δε χάθηκε ο κόσμος αν κάποιοι μας απορρίψουν. Είναι μεγάλη ανακούφιση, όταν τελικά το μάθουμε. Εξακολουθούμε να θυμόμαστε τον πόνο από τις πρώτες αυτές απορρίψεις, το συναίσθημα του κενού που έδειχνε να μας περιβάλλει. Αλλά, 319

ύστερα από πενήντα χρόνια ζωής, μαθαίνουμε ότι η ζωή συνεχίζεται, ότι η απόρριψη είναι, απλά, ένα τμήμα της ζωής, όχι το τέλος της. Μετά τα πενήντα, φαίνεται πιο εύκολο να είμαστε ο εαυτός μας. Συνειδητοποιούμε, επιτέλους, ότι χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να παίξεις το παιχνίδι· το παιχνίδι να είσαι αυτό, που οι άλλοι νομίζουν ότι θα 'πρεπε να είσαι. Οι προτεραιότητες αλλάζουν, επίσης. Κατ' αρχήν, δεν μας νοιάζει αν είμαστε λιγότερο κοινωνικοί. Να μην έχουμε κάτι να κάνουμε το Σάββατο κι ιδιαίτερα το Σαββατόβραδο, έπαψε από καιρό να είναι η τραγωδία που ήταν κάποτε. Το να έχεις κλείσει προκαταβολικά δυο ή τρεις βραδιές από τη βδομάδα σου, μοιάζει περισσότερο σαν υποχρέωση, παρά σαν διασκέδαση. Μετά τα πενήντα, ανακαλύπτουμε ότι αποζητούμε δικαιολογίες για να μείνουμε περισσότερο στο σπίτι, να δούμε ένα καλό πρόγραμμα στην τηλεόραση ή, απλά, να μην κάνουμε τίποτα. Έχουμε αποδεχτεί πια το γεγονός ότι, το να μη κάνουμε τίποτα, μπορεί να είναι κάτι. Μπορούμε πια να λέμε «όχι» σε μια πρόσκληση, χωρίς να χάνουμε ώρες ψάχνοντας για δικαιολογίες. Μετά τα πενήντα, οι συνήθειες του φαγητού και του ποτού αλλάζουν ριζικά. Βγαίνουμε πολύ νωρίτερα για φαγητό κι αρχίζουμε να κοιτάζουμε το ρολόι μας, σκοπεύοντας να γυρίσουμε σπίτι κατά τις εννιά. Αρχίζουμε να πίνουμε καφέ χωρίς καφεΐνη και πιο ελαφρά ποτά. Εγκαταλείπουμε τα πολύ αλμυρά μεζεδάκια και το «ντράι-Μαρτίνι». Αντί γι' αυτό, πίνουμε σόδα με λεμόνι.

320

Ενώ παλιότερα δεν σκεφτόμασταν την υγεία μας, τώρα ανακαλύπτουμε στο κομοδίνο μας πλήθος μπουκαλάκια με βιταμίνες, φροντίζουμε να καταναλώνουμε υγιεινές τροφές κι αποφεύγουμε τις λιπαρές ουσίες. Παρακολουθούμε τους χτύπους της καρδιάς μας (που στο καλό βρισκόταν αυτή η καρδιά μέχρι τώρα;) και μετράμε τακτικά την πίεσή μας. Ενδιαφερόμαστε περισσότερο για την όρασή μας, την ακοή μας, τη φροντίδα της επιδερμίδας μας, τη χώνεψή μας, το μυϊκό τόνο μας. Κάνουμε πρακτικά χτενίσματα, πηγαίνουμε πιο συχνά στον οδοντογιατρό και ξαναχρησιμοποιούμε άσπρο αγνό σαπούνι. Οι ιδέες μας σχετικά με τη διασκέδαση αλλάζουν. Τείνουμε περισσότερο σε δραστηριότητες που μας ηρεμούν, αντί να μας εξάπτουν. Γινόμαστε εκλεκτικοί στα βιβλία που διαβάζουμε και τις ταινίες, τα θεατρικά έργα, τα τηλεοπτικά προγράμματα που θα δούμε. Το «πάμε σινεμά;», γίνεται πιο εξειδικευμένη φράση και στην πραγματικότητα σημαίνει, «Πάμε να δούμε μια παλιά καλή ταινία με τον Χάμφρεϋ Μπόγκαρτ ή την Μπέτυ Ντέιβις;». Είμαστε λιγότερο ανεκτικοί στις ατέλειες των ψυχαγωγικών μας εξόδων κι ανακαλύπτουμε ότι, όλο και πιο συχνά, φεύγουμε στα διαλείμματα. Οι παραστάσεις δυο έργων, φυσικά, αποκλείονται. Είμαι βέβαιος ότι φτάνοντας στα 60, 70 ή 80, θ' αποκτήσουμε νέες ανάγκες κι αξίες, αλλά έτσι πρέπει να γίνει. Μπορεί να κοιτάζουμε το παρελθόν με τρυφερότητα, σαν κάτι που κάποτε υπήρξε και μ' ευγνωμοσύνη για το σημείο που μας οδήγησε. Μ' αρέσει να σκέφτομαι, ότι αυτές οι αλλαγές είναι τμήμα της σοφίας, που έρχεται με τα χρόνια, παρά ότι αποτελούν μια κατάσταση, που είναι μέρος των γερατειών. 321

Μια από τις εργασίες, που ανέθετα στους σπουδαστές μου κάθε χρόνο, πάντα προκαλούσε πλήθος αντιρρήσεων κι ανάμεικτων συναισθημάτων. Τους ζητούσα να μου πουν τι θα έκαναν, αν ανακάλυπταν ότι τους μένουν μόνο πέντε μέρες ζωής. Με την προϋπόθεση ότι είναι υγιείς και μπορούν να κάνουν ό,τι σκεφτούν, θα 'πρεπε ν' αποφασίσουν πώς και με ποιους θα περνούσαν τις τελευταίες τους στιγμές. Μερικοί γίνονταν πολύ ποιητικοί: «Θα πήγαινα στον αγαπημένο τόπο διακοπών μας, με τον άντρα/τη γυναίκα/τον εραστή μου». «Θα μοιραζόμουν με τους άλλους την αγάπη προς τη Φύση και θα πέθαινα κάτω απ' τ' άστρα, στην αγκαλιά του αγαπημένου μου». «Θα πήγαινα ταξίδι στην Ινδία και θα περνούσα τις τελευταίες μέρες μου μελετώντας Ασιατική φιλοσοφία». Μερικοί πάλι, αποζητούσαν τη μεγάλη περιπέτεια, να πετάξουν ελεύθερα πάνω από τη γη, να βυθιστούν σε μια βαθιά γαλάζια λίμνη, να σκαρφαλώσουν σε ύψη, που μόνο λίγοι έχουν φτάσει. Άλλοι θα ήθελαν να περάσουν το χρόνο που τους απόμενε σε ήρεμη ενδοσκόπηση ή διαλογισμό και να κλείσουν οριστική ειρήνη με τον εαυτό τους ή το Θεό. Αλλά οι περισσότερες απαντήσεις, ήταν απλές δηλώσεις: «Θα ήθελα να πεθάνω ανάμεσα σ' αυτούς που αγαπώ». «Θα γύριζα σπίτι και θα 'λεγα στους δικούς μου πόσο τους αγαπώ». «Θα προσπαθούσα να εξηγήσω το θάνατό μου στα παιδιά μου». «Θα οργάνωνα ένα μεγάλο γλέντι και θα καλούσα όλη μου την οικογένεια και τους φίλους, να διασκεδάσουμε για τελευταία φορά». 322

Οι περισσότεροι είχαν την κοινή, έντονη επιθυμία, να κάνουν κάτι που θα τους βοηθούσε να νιώσουν πιο ολοκληρωμένοι κι όλοι με μια αίσθηση βιασύνης, που πάντα με ανάγκαζε να τους ρωτήσω: «Γιατί πρέπει να περιμένετε τις τελευταίες σας ημέρες για να κάνετε όλ' αυτά; Γιατί δεν τα κάνετε τώρα;». Οι συζητήσεις μας συχνά κατέληγαν στο θέμα του θανάτου και, αναπόφευκτα, οδηγούσαν ατέρμονες ανταλλαγές απόψεων για ερωτήματα που δεν έχουν απαντήσεις. Πολλοί είχαν γνωρίσει το θάνατο, με τη μια ή την άλλη μορφή. Πολλοί είχαν παρακολουθήσει χιλιάδες θανάτους στην τηλεόραση, αλλά όλοι από κάποια απόσταση, που τους άφηνε απορημένους μ' αυτό το μεγάλο μυστήριο. Παρ' όλο που δεν καταφέρναμε να συμφωνήσουμε σε καμιά απάντηση των ερωτημάτων μας, ένιωθα ότι υπήρχε κάποια αξία στο γεγονός ότι συζητούσαμε ανοικτά ένα θέμα, που συνήθως περιβάλλεται από μυστήριο και φόβο. Χρησιμοποιούμε πολλές εύηχες εκφράσεις, για να πούμε ότι κάποιος πέθανε. Οι άνθρωποι έφυγαν, τέλειωσαν, αναπαύθηκαν, πέταξαν στον ουρανό, πήγαν στο υπερπέραν κτλ. Ένα σωρό άλλα πράγματα, εκτός απ' το πέθαναν. Η αποφυγή της λέξης, δείχνει ότι νιώθουμε πως πρόκειται για κάτι που το φοβόμαστε. Κι έτσι, μας πιάνει ανεξέλεγκτη αγωνία, που φτάνει στο σημείο να επηρεάζει την τωρινή μας ευτυχία. Ο Έριχ Φρομ γράφει: «Το σύνολο της ζωής του ανθρώπου, δεν είναι τίποτα άλλο από τη διαδικασία να γεννά τον εαυτό του· στην πραγματικότητα θα έχουμε γεννηθεί απόλυτα όταν πεθάνουμε». Μπορούμε ν' αντιμετωπίζουμε το θάνατο, σαν κάτι που μας κα323

ταδιώκει όλη τη ζωή μας ή μπορούμε να τον δούμε, σαν κάτι που μας υπενθυμίζει ότι ο χρόνος μας είναι πολύτιμος. Μπορούμε να χάνουμε το χρόνο μας, περιμένοντας το τέλος ή να τον χρησιμοποιήσουμε, για να αναπτύξουμε τις δυνατότητές μας, πράγμα που αποτελεί και το ανθρώπινο σήμα κατατεθέν. Συχνά σκεφτόμαστε το θάνατο, ανάλογα με τις τραγικές συνθήκες που προκαλείται. Θλιβόμαστε ιδιαίτερα γι' αυτούς που πεθαίνουν πρόωρα, όχι τόσο από μια αίσθηση προσωπικής απώλειας, όσο για μια ζωή που τέλειωσε, χωρίς να ολοκληρωθεί. Πραγματικά, η μεγαλύτερη τραγωδία, σε σχέση με τον όποιο θάνατο, είναι να φτάνεις στο τέλος, χωρίς να έχεις ουσιαστικά ζήσει. Γιατί να χρειάζεται μια ολόκληρη ζωή για να το καταλάβουμε; Πόσο θλιβερό είναι να βλέπεις ανθρώπους, που, φοβούμενοι ότι φτάνει το τέλος τους, προσπαθούν μανιασμένα να συμπυκνώσουν όλη τη ζωή μέσα στο λίγο χρόνο που τους απομένει. Όλα τα πράγματα που ήθελαν να κάνουν, όλα τα μέρη του ήθελαν να δουν, όλα τα λόγια που δεν είπαν, ξαφνικά, ή μάλλον τελικά, τους θυμίζουν πόσο πολύτιμος είναι ο χρόνος τους και πόσο πολλά θέλουν να ζήσουν ακόμη. Θλιβόμαστε όταν βλέπουμε τέτοια άτομα να βιάζονται να ζήσουν, αλλά σπάνια περνά απ' το μυαλό μας, ότι αυτό είναι ένα μήνυμα για όλους μας. Είτε σκεφτόμαστε το θάνατο σαν την πύλη του παράδεισου είτε σαν τον θλιβερό Χάρο που θερίζει, μας θυμίζει ότι πρέπει να κάνουμε, ό,τι έχουμε να κάνουμε, εδώ και τώρα. Κοιτάζοντας πίσω την ανολοκλήρωτη ζωή της, η Έμιλυ, η ηρωίδα 324

του Θόρτον Ουάιλντερ στο έργο του «Η μικρή μας πόλη», θρηνεί: «Αντίο κόσμε... Αντίο ρολόγια που χτυπάτε... κι ηλιοτρόπια της μαμάς. Αντίο καλό φαγητό και καφέ. Αντίο φρεσκοσιδερωμένα ρούχα και ζεστό μπάνιο... και ύπνε και ξύπνημα. Ω, γη, είσαι τόσο υπέροχη για να σε καταλάβει κανείς!». Το διάστημα της ζωής είναι πολύ σύντομο, για να το φορτώνουμε με μεταμέλειες, για όσα θα 'πρεπε να έχουμε κάνει. Θα πρέπει να θυμίζουμε στον εαυτό μας και ιδιαίτερα στα παιδιά μας, ότι δεν πρέπει να φοβόμαστε το θάνατο, από τη στιγμή που θα κατανοήσουμε ότι κάθε στιγμή έχει μια ζωή μέσα της, με τόση δυνατότητα για χαρά κι ευτυχία, όση εμείς θα θελήσουμε να της προσφέρουμε.

Στην εποχή μας κανένας δεν είναι απαλλαγμένος από τον κίνδυνο της βίας. Άσχετα με το πόσο προσεχτικοί και νομοταγείς είμαστε, πόσο επαγρυπνούμε, η βία έχει γίνει πραγματικότητα στη ζωή μας. Πρόσφατα δοκίμασα την πίκρα της. Ένας από τους πιο αγαπημένους φίλους μου, δολοφονήθηκε σ' ένα πάρκινγκ στην Καλιφόρνια. Οι δολοφόνοι — μου είπαν ότι ήταν τρεις — έφυγαν και ως τώρα δεν έχουν βρεθεί. Δεν έχει σημασία όμως αυτό. Ο φίλος μου είναι νεκρός. Οι οικογένειά του, μια υπέροχη γυναίκα και τέσσερα παιδιά, έμειναν ξαφνικά χωρίς σύζυγο και πατέρα. Η εκκλησία στη κηδεία του γέμισε ασφυκτικά από φίλους και συνεργάτες, που όλοι ήταν κατάπληκτοι, εξαγριωμένοι και πικραμένοι. Φυσικά, όλοι έλεγαν ψιθυριστά, ότι δεν έπρεπε να συμβεί 325

κάτι τέτοιο, σ' έναν τόσο σπουδαίο άνθρωπο. Γιατί να βρεθεί σ' αυτό το πάρκινγκ την ίδια στιγμή με τους δολοφόνους; Γιατί αυτός; Άσκοπες ερωτήσεις. Συζητήσεις χωρίς συμπεράσματα. Ποιος ξέρει το γιατί; Ο παπάς, μάλλον νέος, σίγουρα ειλικρινής, ευλόγησε το φίλο μου. Μίλησε για τη σημαντική του θέση σαν αντιπροέδρου μιας αλυσίδας πολυκαταστημάτων. Μίλησε για την πνευματικότητά του, την οικογένειά του, την εργατικότητά του. Τόνισε ότι, όλα τα σημαντικά πράγματα που τον αφορούσαν, χάθηκαν πίσω από έναν τίτλο εφημερίδας. Είπε ότι ζούμε σε μια κοινωνία, που ορίζεται από τους τίτλους των εφημερίδων, όπου διαβάζουμε ψυχρές ειδήσεις και σπάνια συλλαμβάνουμε το νόημα που κρύβεται πίσω τους — το ανθρώπινο στοιχείο — το μόνο πράγμα που δίνει νόημα σ' έναν τέτοιον τίτλο. Μας προσκάλεσε να θυμόμαστε τον άνθρωπο, που θα ζει μέσ' από την αγάπη μας. Μίλησε, επίσης, ένας από τους συναδέλφους του για τον Εντ. Μας είπε για τη δημιουργικότητα, την ευγένεια, την καλοσύνη και το ενδιαφέρον του. Μέσα από αυτή την αφήγηση πραγματικών γεγονότων και αναμνήσεων, ξύπνησε σ' όλους ζωντανές εμπειρίες που είχαμε μοιραστεί με τον Εντ. Λόγου χάρη, μας θύμισε τον ενθουσιασμό του για ένα οικογενειακό Σαββατοκύριακο, που συνήθιζε να οργανώνει. Ένα ολόκληρο Σαββατοκύριακο με το γιο του, τις κόρες του και τα παιδιά τους, για φαγητό, γκολφ, συζήτηση και γενική διασκέδαση. Ήθελε να είναι ο αποκλειστικός διοργανωτής αυτού του Σαββατοκύριακου. Τους αγαπούσε όλους πάρα πολύ κι ήθελε να τους το αποδείχνει με τον πιο χειροπιαστό τρόπο. 326

Είδα κάτι το παράξενο να συμβαίνει, καθώς προχωρούσε η επικήδεια τελετή. Αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε τον τρόπο που αντιμετώπιζε η οικογένεια το πένθος, με φανερή συντροφικότητα κι αγάπη. Όλο το εκκλησίασμα έκανε το ίδιο. Άντρες, που είχαν έρθει χωριστά από τις γυναίκες τους στην εκκλησία και στέκονταν χώρια, πλησίασαν ο ένας τον άλλον, πιάστηκαν από τα χέρια, άρχισαν να κλαίνε μαζί και ν' αγκαλιάζονται. Παιδιά, που στέκονταν μακρύτερα από τους γονείς τους, ήρθαν να στριμωχτούν πλάι τους. Οι οικογένειες κάθονταν κοντά-κοντά. Τα δάκρυα εξακολουθούσαν να κυλούν, αλλά πιο πολύ σαν αντανάκλαση της ανθρώπινης δύναμης για επιβίωση, παρά από λύπη. Είναι παράξενο, πόσο ο θάνατος κι η σκέψη της βίας, μπορούν να φέρουν, όσο ποτέ άλλοτε, κοντά τους ανθρώπους. Ίσως ο θάνατος, αντί να χωρίζει, ενώνει. Μας θυμίζει ότι όλοι είμαστε θνητοί. Μας λέει ότι όλοι είμαστε προσωρινοί. Μας βεβαιώνει ότι ο χρόνος για τη ζωή είναι η στιγμή που ζούμε. Μας δένει με κοινούς δεσμούς και μας δείχνει ότι είναι παρήγορο να μοιραζόμαστε τις εμπειρίες. Μου είχαν πει ότι οι κηδείες είναι για τους ζωντανούς. Ίσως, η εμπειρία μου σ' αυτή την περίπτωση, τεκμηρίωσε αυτή την άποψη. Όταν αργότερα συγκεντρωθήκαμε με την οικογένεια και φίλους, υπήρχε μια συντροφικότητα, μια τρυφερότητα, μια κάθαρση απ' το συσσωρευμένο πόνο και τη θλίψη, που σπάνια γίνεται αισθητή σε άλλες περιπτώσεις ομαδικών συγκεντρώσεων. Παρακολουθώντας τη γυναίκα του φίλου μου, να παρηγορεί όλους εμάς και ξέροντας πόσο μεγάλος ήταν ο πόνος της, έζησα μια μοναδική εμπειρία. Σίγουρα είχε κλείσει ένα κεφάλαιο της ζωής της, 327

όμως μπορούσες να διαισθανθείς ότι είχε γνωρίσει κι άλλες τέτοιες στιγμές, που καμιά τους μπορεί να μην ήταν τόσο τραγική ή βίαιη, ωστόσο είχαν παίξει αποφασιστικό ρόλο στον τρόπο που αντιμετώπιζε το θάνατο. Γυρίζοντας στο σπίτι από την κηδεία, είχα τον καιρό να σκεφτώ. Αναρωτιόμουν, πόσοι απ' αυτούς που είχαν έρθει στην κηδεία, είχαν νιώσει την εκπληκτική, σωτήρια δύναμη της αγάπης και της συντροφικότητας σε μια τέτοια στιγμή. Αναρωτιόμουν, πόσοι θα έβγαιναν πιο ώριμοι απ' αυτή την εμπειρία. Ακόμη αναρωτιόμουν, πόσο γρήγορα θα παίρναμε τους χωριστούς μας δρόμους και θα ξεχνούσαμε.

Άσχετα με το πόσο καλά προετοιμάζουμε τον εαυτό μας για το θάνατο και τη θνησιμότητα, η σκέψη τους μας γεμίζει πάντα με αγωνία και φόβο. Σπάνια είμαστε πραγματικά προετοιμασμένοι να τον αντιμετωπίσουμε. Όπως πολύ σωστά το τοποθέτησε ο Γούντυ Άλεν, «Δεν φοβάμαι να πεθάνω. Απλούστατα, δεν θέλω να είμαι εκεί όταν θα συμβεί». Αυτή η χρονιά, φαίνεται ότι ήταν χρονιά αποχωρισμών για μένα. Τρεις θάνατοι μέσα σε λίγους μήνες. Τρεις θαυμάσιοι άνθρωποι, δημιουργοί αναμνήσεων αγάπης, δεν είναι πια στη ζωή. Ο θάνατος, βέβαια, δεν μου είναι άγνωστος. Οι γονείς μου έχουν πεθάνει εδώ και πολλά χρόνια οι παππούδες μου το ίδιο. Ο μεγαλύτερο αδερφός μου και πολλοί φίλοι μου έχουν φύγει. Γερ328

νώντας χάνω όλο και περισσότερους αγαπημένους. Μια φίλη μου, αρκετά προχωρημένης ηλικίας, μου έλεγε τελευταία ότι έχει χάσει όλους τους συγγενείς και τους περισσότερους από τους στενούς της φίλους. Παραπονιόταν γιατί, στην αδύναμη κατάσταση που βρισκόταν, της ήταν δύσκολο να κάνει καινούριους φίλους. Δεν την φόβιζε ο θάνατος, αλλά η πιθανότητα να πεθάνει μόνη, ανάμεσα σε ξένους. Τα τελευταία χρόνια, έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για ν' αφαιρεθούν από το θάνατο τα πέπλα του μυστηρίου. Άνθρωποι με γνώση και αγάπη, όπως η Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ-Ρος, ο Ραίημοντ Μούντυ και πολλοί άλλοι, μας έχουν βοηθήσει ν' αντιμετωπίσουμε πιο ψύχραιμα το αναπόφευκτο του θανάτου. Η διάδοση των Οίκων Ευγηρίας έχει βοηθήσει, επίσης, σημαντικά στην αντιμετώπιση του θανάτου με αξιοπρέπεια και τον αποχωρισμό αγαπημένων ανθρώπων με κουράγιο. Μερικά χρόνια πριν, έγραψα ένα βιβλίο με τίτλο, «Η πτώση τον φύλλου που το έλεγαν Φρέντι». Το μήνυμά μου απευθυνόταν σ' όλες τις ηλικίες, μα ήταν γραμμένο ειδικά για τα παιδιά, με σκοπό να τα βοηθήσει να καταλάβουν το θάνατο, σαν μια ακόμη ιστορία ζωής, παρά σαν ένα απότομο τέλος. Το έκανα, επειδή είχα διαπιστώσει πόσο με είχε βοηθήσει η λογοτεχνία, να δω το θάνατο σαν μια θετική δύναμη για τη ζωή κι όχι μια εμπειρία τρόμου. Η αντίδραση των εκδοτών ήταν χαρακτηριστική. Αποκάλυπτε τον τρόπο που αντιμετωπίζαμε το θάνατο εκείνη την εποχή. Συνήθως, μου έστελναν έντυπα απόρριψης του βιβλίου, χωρίς κανένα προσωπικό σχόλιο. Όταν υπήρχε κάποια σημείωση, με πληροφορού329

σε, απλά, ότι θα 'πρεπε να ήμουν κάποιο πνεύμα του κακού, που επεδίωκε να συγκλονίσει τις ψυχές των παιδιών με σκέψεις θανάτου. (Μια που τα παιδιά δεν απειλούνται άμεσα από το θάνατο, δεν πρέπει να τον σκέφτονται). Αλλά, οι εμπειρίες μου με τα παιδιά και τους νέους, ήταν πολύ διαφορετικές. Ύστερα από τριάντα χρόνια διδασκαλίας, δεν θυμάμαι πολλούς σπουδαστές μου, που δεν δοκίμασαν κάποια εμπειρία απώλειας από θάνατο. Η παρηγοριά που έβρισκαν, είχε μάλλον τη μορφή τυπικών συλλυπητηρίων, παρά της παροχής λογικών εξηγήσεων. Το βιβλίο μου γράφτηκε μ' αυτή την ανάγκη κατά νου. Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια, μέχρι να βρω εκδότη πρόθυμο ν' αναλάβει το ρίσκο. Από τότε, ευτυχώς, τα βιβλία που αναφέρονται σ' αυτό το θέμα έχουν πολλαπλασιαστεί. Μου φαίνεται παράξενο, ότι πρέπει να σπαταλούμε όλη μας τη ζωή αποφεύγοντας σκέψεις θανάτου. Έχουμε πείσει τον εαυτό μας ότι οι άλλοι πεθαίνουν, αλλά προτιμάμε να μη σκεφτόμαστε ότι θα συμβεί και στα αγαπημένα μας πρόσωπα. Ενεργούμε σαν να είμαστε αθάνατοι. Αντιστεκόμαστε στην παραδοχή της θνησιμότητάς μας. Ακόμη κι αυτοί που πιστεύουν ότι μόνον ο θάνατος φέρνει την αιώνια γαλήνη, μοιάζουν να φοβούνται την επαλήθευση. Πιστεύω ότι μόνο η αποδοχή της θνησιμότητάς μας, μας αφήνει ελεύθερους να ζήσουμε και να εκτιμήσουμε το θαύμα της ζωής. Ο θάνατος, στο κάτω-κάτω, μας θυμίζει ότι δεν θα είμαστε εδώ για πάντα, ότι αν σκοπεύουμε να κάνουμε τον απολογισμό μας, να εκφράσουμε την αγάπη μας ο ένας για τον άλλο ή να ζήσουμε πραγματικά τη ζωή, πρέπει να το κάνουμε τώρα. Ο θάνατος δε 330

σέβεται ηλικίες, κοινωνικές τάξεις ή οικονομική κατάσταση. Έρχεται σε όλους. Έχω διδαχτεί πολλά, απ' αυτούς που πέθαναν πριν από μένα. Μ' έμαθαν ότι δεν μπορείς να κρατηθείς από πουθενά, ότι κάποτε πρέπει να φύγεις, ότι δεν είναι καθόλου άσχημο να θρηνείς το χαμό ή να πενθείς πονώντας, αλλά τα δάκρια πρέπει κάποτε να στεγνώνουν. Φυσικά, ο θάνατος θ' αφήσει ένα κενό στη ζωή μας. Στο κάτωκάτω, δεν υπάρχουν ποτέ δυο άνθρωποι ίδιοι. Αλλ' αυτά τα κενά μπορούν να καλυφθούν με διαφορετικούς ανθρώπους, με νέες εμπειρίες και καινούριες αγάπες. Ο Βούδας είπε, ότι κάθε καλωσόρισμα πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν αρχή για ένα νέο αποχαιρετισμό, ότι τίποτα δεν είναι μόνιμο. Αλλά εμένα μ' αρέσει να σκέφτομαι, ότι κάθε τέλος μπορεί να είναι μια αρχή, ότι ο κάθε αποχαιρετισμός μπορεί να 'ναι ένα νέο καλωσόρισμα. Δεν είναι ο θάνατος που πρέπει να φοβόμαστε. Περισσότερο είναι η πιθανότητα μιας ζωής που περνά χωρίς να τη ζήσουμε· αυτή είναι η αληθινή τραγωδία. Ίσως όσο πιο κοντά φτάσουμε σ' αυτήν την κατανόηση, τόσο πιο εύκολα θ' αποδεχτούμε το θάνατο και τόσο πιο ολοκληρωμένα θα μάθουμε να ζούμε, εδώ και τώρα.

331

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η δημιουργία και η διαβίωση στον προσωπικό μας παράδεισο, δεν είναι πάντα εύκολη. Σε μια κοινωνία που βλέπει, συχνά, με καχυποψία τους ευτυχισμένους και αγαπημένους, διακινδυνεύεις να θεωρηθείς γελοίος, αφελής ή, όπως κάποτε συνέβηκε σε μένα, άσχετος. Αλλά τι σημασία έχει; Απλά, όλα αυτά μας προειδοποιούν, ότι πρέπει ν' αποκτήσουμε κουράγιο και δύναμη, να σταθούμε μπροστά στους επικριτές και τους κυνικούς και να πούμε: «Δεν συμφωνώ μαζί σας. Η ζωή ΕΙΝΑΙ υπέροχη, η χαρά ΕΙΝΑΙ κληρονομικό μας δικαίωμα κι η αγάπη ΕΙΝΑΙ που μετρά» και να συνεχίζουμε να ζούμε με πάθος.

332