Άξιον Εστί

A

ΦIEPΩMA O Mίκης Θεοδωράκης συνθέτοντας το «Aξιον Eστί» στη Nέα Σμύρνη το 1960.

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

AΦIEPΩMA 2-19 Tο «Aξιον Eστί». H ποιητική σύνθεση του Oδυσσέα Eλύτη και η μελοποίηση του έργου απ τον Mίκη Θεοδωράκη.  Mνημειώδες έργο. Mιλώντας σήμερα για το «Aξιον Eστί», περίπου τριάντα πέντε χρνια απ ττε που πρωτοδημοσιεύθηκε.  Tο θέμα του «Aξιον Eστί». H θεματική διαίρεση της συνθέσεως και το περιεχμενο των τριών ενοτήτων του έργου.  Ποίηση και μουσική. Eνα σημαντικ κείμενο του Oδυσσέα Eλύτη στην «Eπιθεώρηση Tέχνης».  H πρώτη παρουσίαση. Πραγματοποιήθηκε στις 19 Oκτωβρίου 1964 στο Θέατρο Kοτοπούλη («Pεξ»).  H κριτική του έργου. Πώς αντιμετώπισαν οι εφημερίδες της εποχής την πρεμιέρα του «Aξιον Eστί» στο Θέατρο Kοτοπούλη.  H ελληνικτητα του «Aξιον Eστί». H προσφορά της ποίησης και μουσικής του έργου στο νεοελληνικ πολιτισμ.  Tο «Aξιον Eστί» στη Σουηδία. Πώς μεταφράστηκε στη σουηδική γλώσσα απ τον Iνγκεμαρ Pεντίν.  «H ποίηση έχει περάσει στο αίμα του λαού μας». Σε μια άγνωστη συνέντευξη σε σουηδικ περιοδικ, ο κορυφαίος ποιητής μας, Oδυσσέας Eλύτης, μιλάει για την ποίηση, το βραβείο Nμπελ και το «Aξιον Eστί».  Tρεις ανέκδοτες επιστολές του Oδυσσέα Eλύτη. Aπ την αλληλογραφία του ποιητή με τον Σουηδ μεταφραστή του «Aξιον Eστί», Iνγκεμαρ Pεντίν.

20

KPITIKH

21

BIBΛIO

22

Tα Περιφερειακά Δημοτικά Θέατρα. Tο μυθιστρημα της Zυράννας Zατέλη, «Kαι με το φως του λύκου επανέρχονται».

ΘEAMATA Kινηματογράφοι και θέατρα.

25-31 THΛEOPAΣH

Tο πργραμμα της εβδομάδας.

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ H φωτογραφία του εξωφύλλου είναι του Tάκη Πανανίδη.

2

Tο «Aξιον Eστί» H ποιητική σύνθεση του Oδυσσέα Eλύτη και η μελοποίηση του έργου απ τον Mίκη Θεοδωράκη «Mνήμη είναι η ιθαγένεια. Xωρίς τη μνήμη δεν υπάρχει τίποτε. Kι ας λένε. Mνον ταν θυμάσαι, υπάρχεις στ’ αλήθεια. Kαι μνον ταν υπάρχεις στ’ αλήθεια, είσαι στ’ αλήθεια ελεύθερος. Eλευθερία μονάχη είναι η μνήμη μας. Aλλοίμονο, αν την στερηθούμε...». Tάσος Λιγνάδης, «Tο Aξιον Eστί του Eλύτη»

TO «AΞION EΣTI» –ποίηση και μουσική– αποτελεί ένα μεγαλειώδες έργο μνήμης και ιστορικής αναγκαιτητας. H μορφοποίηση της μουσικής του μοιάζει να πηγάζει αβίαστα απ τον πολύτιμο ποιητικ λγο του Oδυσσέα Eλύτη. Στους ήχους του η παράδοση (το υμνογραφικ ύφος ερμηνεύει την «Γένεσιν», ο ψαλμς το λαϊκ τραγούδι, ο ευαγγελικς μελισμς τα «Πάθη» και η δοξολογία το «Δοξαστικ») σμίγει αρμονικά με τη «σημερινή» πραγματικτητα, ενσωματώνοντας συνάμα και συνοψίζοντας ,τι πιο αλη-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

θινά ελληνικ υπάρχει μέχρι σήμερα. Tο «Aξιον Eστί» είναι πια ένα ιστορικ φαινμενο και για την ελληνική ποίηση και για την ελληνική μουσική. O Oδυσσέας Eλύτης άρχισε να γράφει την ποιητική σύνθεσή του «Aξιον Eστί» το Nοέμβριο του 1950 στο Παρίσι. Tο έργο θα τελειώσει το 1959. Θα κυκλοφορήσει σε βιβλίο, τον Mάρτιο του 1960, σε 800 αντίτυπα για το εμπριο, με μια λιθογραφία, εκτς κειμένου, του ζωγράφου Γιάννη Mραλη και με εξώφυλλο φιλοτεχνημένο απ τον ζωγράφο Γιάννη Tσαρούχη. O Mίκης Θεοδωράκης άρχισε να συνθέτει τη μουσική την άνοιξη του 1961. Tον Mάρτιο του 1964 θα αρχίσει η ηχογράφηση του μελοποιημένου έργου που έχει την αισθητική, τη δομή και τη μορφολογία ενς λαϊκού ορατριου. H πρώτη δημσια εκτέλεση του έργου θα γίνει στις 19 Oκτωβρίου 1964

στο Θέατρο Kοτοπούλη («Pεξ»). Συμπληρώθηκαν 30 σχεδν χρνια απ την πρώτη παρουσίαση του «Aξιον Eστί», 14 χρνια απ την απονομή του Nμπελ στον Oδυσσέα Eλύτη. Oι «Eπτά Hμέρες», με αφορμή αυτά τα δύο γεγοντα, αλλά και τη νέα παρουσίαση του «Aξιον Eστί» απ τον Mίκη Θεοδωράκη, στο Hρώδειο, την 1η Oκτωβρίου, φιλοδοξεί να δώσει στις σελίδες που ακολουθούν, μια σύντομη αλλά σφαιρική παρουσίαση ενς τσο σύνθετου έργου. Tο αφιέρωμα συμπληρώνεται με το πορτρέτο του Σουηδού Eλληνιστή Iνγκεμαρ Pεντίν, μεταφραστή του «Aξιον Eστί» στα σουηδικά, μία, για πρώτη φορά στα ελληνικά, συνέντευξη του Oδυσσέα Eλύτη στο περιοδικ «Saxons Veckotidning», καθώς και τρεις ανέκδοτες επιστολές του ποιητή προς τον Iνγκεμαρ Pεντίν.

AΦIEPΩMA

Mνημειώδες έργο Mιλώντας σήμερα για το «Aξιον Eστί», περίπου τριάντα πέντε χρνια απ ττε που πρωτοδημοσιεύτηκε διο αρμονίας και ρυθμού. O Eλύτης μοιάζει να γοητεύεται απ τη λεπτομερειακή επεξεργασία της δομής των έργων του –ανάλογα στοιχεία διαπιστώνουμε στη «Mαρία Nεφέλη» και στο «Mικρ Nαυτίλο». Στην περίπτωση, μως, του «Aξιον Eστί» αποθεώνεται η οργάνωση του ποιητικού υλικού, η οποία εντούτοις δεν εγκλωβίζει την ποιητική έκφραση σε προκαθορισμένα σχήματα, αλλά αναπνέει με μιαν άγνωστη έως ττε στην ελληνική ποίηση ανάσα. Eνα άλλο γνώρισμα, που προσδίδει ιδιαίτερο θέλγητρο σε ολκληρο το έργο, είναι η συνειδητή χρήση εκφραστικών τρπων και σχημάτων της ορθδοξης εκκλησιαστικής παράδοσης. Tο γνώρισμα αυτ δεν παραμένει μια εξωτερική ιδιορρυθμία του ποιητή ή ένα αυθαίρετο γλωσσικ δάνειο, αλλά συνδέεται οργανικά με τις βαθύτερες φλέβες του έργου και της λης σύνθεσης, τονίζοντας έτσι τον ουσιαστικ δεσμ που υπάρχει, αιώνες τώρα, ανάμεσα στον Eλληνισμ και την Oρθοδοξία.

Tου Δημήτρη Δασκαλπουλου

H ΠPΩTH δημσια εμφάνιση του Eλύτη ως ποιητή χρονολογείται το Nοέμβριο του 1935, ταν, με πρωτοβουλία και παρτρυνση του Γ. K. Kατσίμπαλη, ο ποιητής συγκατανεύει στη δημοσίευση των πρώτων ποιημάτων της σειράς «Προσανατολισμοί». Eως ττε δεν είχε δώσει άλλα δείγματα ποιητικής γραφής, εκτς απ ορισμένα παιδικά και εφηβικά στιχουργήματα, τα οποία ο ίδιος ορθώς και επιμελώς, έχει κρατήσει απ ττε στην αφάνεια. Aπ το 1935 έως το 1940, τα κάθε είδους δημοσιεύματα του Eλύτη (ανάμεσά τους κατέχουν σημαντική θέση οι μεταφράσεις ποιημάτων των: Paul Eluard, Pierre Jean Jouve, Comte de Lautreamont) έθεταν και ανακινούσαν το ζήτημα του υπερρεαλισμού στην Eλλάδα, ζήτημα που είχε προκύψει εντοντερα με την «Yψικάμινο» (1935) του Aνδρέα Eμπειρίκου. Παρά τη γενικτερη σύγχυση που επικρατούσε τα χρνια εκείνα γύρω απ τα νεωτερικά ποιητικά κινήματα, η ελληνική κριτική υποδέχτηκε με νηφαλιτητα και θετικ, κάποτε και υπερθετικ, τρπο την ποιητική παραγωγή του Eλύτη. H γλωσσική του τλμη, η ρωμαλέα υγεία των στίχων του - αντίδραση στο κλίμα του καρυωτακισμού που βασάνισε πολύ τους ποιητές του μεσοπολέμου - ο πλούτος των ποιητικών εικνων του, ήταν στοιχεία καινοφανή για την εποχή. Eως το 1940, που κυκλοφορεί η πλήρης έκδοση των «Προσανατολισμών», ο Eλύτης έχει κιλας καθιερωθεί ως ένας απ τους γνησιτερους εκπροσώπους της νεωτερικής ποίησης. H ιδιαιτερτητα της ποιητικής του φωνής θα επιβεβαιωθεί το 1943, με την έκδοση της συλλογής «Hλιος ο πρώτος». Eτσι, μετά το θάνατο του Kωστή Παλαμά (1943) και του Aγγελου Σικελιανού (1951), η δυάδα που αναγνωρίζεται γενικώς ως η διάδοχος κατάστασή τους, είναι ο Γιώργος Σεφέρης και ο Oδυσσέας Eλύτης.

«Tο Aξιον Eστί» Aπ το 1943 («Hλιος ο πρώτος») ίσαμε τον χειμώνα του 1959-60 που κυκλοφορεί «Tο Aξιον εστί», ο Eλύτης δεν είχε εκδώσει άλλη ποιητική συλλογή. Tο «Aσμα ηρωικ και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγ της Aλβανίας», πρωτοδημοσιευμένο σε περιοδικ το 1945, θα εκδοθεί ως βιβλίο μλις το 1962. Tο «Aξιον Eστί» διακπτει μια ποιητική και εκδοτική σιωπή δεκαπέντε περίπου χρνων, αρκετά μεγάλο διάστημα για να θεωρήσουν αρκετοί πως στέρεψε η ποιητική έμπνευση του Eλύτη.

Mνημειώδες έργο

Oδυσσέας Eλύτης (φωτογραφία: Allert Förlag, Στοκχλμη 1980).

O ίδιος, σε μια συνέντευξή του, το 1979, δήλωνε πως χρειάστηκε τέσσερα ολκληρα χρνια για να συνθέσει «Tο Aξιον Eστί». Δεν ξέρω αν μια τετραετία είναι πράγματι μεγάλο διάστημα για τη σύλληψη και σύνθεση ενς έργου τέτοιας πνοής. Tο βέβαιο είναι πως το έργο αποδίδει με θαυμαστ τρπο την ατομική και τη συλλογική μοίρα. O έως ττε φαινομενικά ανέμελος ποιητής επωμίζεται το βάρος να συγκεράσει και να εκφράσει τα ατομικά και συλλογικά πάθη, μέσα απ έναν ποιητικ λγο στον οποίο ακούγονται καθαρά οι φωνές της αρχαίας, της μεσαιωνικής και της νεώτερης ελληνικής παράδοσης. Tο έργο δεν σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας δημιουργικής περιδου του Eλύτη, αλλά μαζί με τα λιγοστά και πυκνά ποιήματα της συλλογής «Eξι και μία τύψεις για τον ουραν» (που κυκλοφρησαν ταυτχρονα με

το «Aξιον Eστί») ολοκληρώνει και αρτιώνει την πρώτη φάση της ποιητικής δημιουργίας του.

Aρμονία και ρυθμς Tο εντοντερο γνώρισμα στο «Aξιον Eστί» είναι η σοφή και άκρως μελετημένη αρχιτεκτονική που διακρίνει τα τρία μέρη του έργου (H Γένεσις - Tα Πάθη - Tο Δοξαστικν). H απλυτη μεταξύ τους ισομέρεια, η αρμονική διάταξη των στίχων, οι τομές στα ημιστίχια (στο βιβλίο δηλώνονται με τυπογραφικά στολίδια), η κατά τακτά διαστήματα παρεμβολή των πεζών «Aναγνωσμάτων», οι επαναλήψεις στιχουργικών μορφών κ.λπ., αν αποτυπωθούν σε σχεδιάγραμμα, πως το επιχείρησε ο Tάσος Λιγνάδης στο εκτενές μελέτημά του για το ποίημα, αποδίδουν ένα επίπονα και επίμονα επεξεργασμένο σχέ-

Mιλώντας σήμερα για το «Tο Aξιον Eστί», περίπου τριάντα πέντε χρνια απ ττε που πρωτοδημοσιεύθηκε, προσεγγίζουμε ένα απ τα μνημειώδη έργα της νεώτερης ελληνικής Γραμματείας. Tο έργο έχει απασχολήσει εν εκτάσει την ελληνική αλλά και την ξένη κριτική (είναι το πιο πολυμεταφρασμένο έργο του Eλύτη, ιδίως μετά το βραβείο Nobel του 1979). Tαυτχρονα έχει γίνει προσφιλές στο ευρύ κοιν, με τη βοήθεια της μελοποίησης αποσπασμάτων του απ τον Mίκη Θεοδωράκη, αλλά και μέσα απ διαδικασίες που έχουν να κάνουν με τις περιπέτειες του ελληνικού δημσιου βίου κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Aναμφισβήτητα η εκτενής αυτή ποιητική σύνθεση του Eλύτη έρχεται να προστεθεί σε ανάλογες μεγαλπνοες ποιητικές συνθέσεις της ελληνικής ποίησης του αιώνα μας, πως «O Δωδεκάλογος του Γύφτου» του Kωστή Παλαμά ή «O Πρλογος στη Zωή» του Aγγελου Σικελιανού. «Tο Aξιον Eστί» δεν ανήκει στην κατηγορία των έργων εκείνων που αλλάζουν την ποιητική έκφραση ή ανοίγουν καινούργιους εκφραστικούς δρμους. Δεν είναι έργο πρωτοπορίας, αλλά μια ευτυχής στιγμή αυστηρά μελετημένης σύλληψης και εκτέλεσης. Eίναι, και πιστεύω πως θα παραμείνει για πάρα πολλά χρνια ακμη, η τολμηρτερη και πιο φιλδοξη ποιητική σύνθεση που έχει να επιδείξει η νεωτερική ποίηση στην Eλλάδα. Σημείωση: Oι μεστιτλοι είναι της σύνταξης.

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

3

AΦIEPΩMA

Tο θέμα του «Aξιον Eστί» H θεματική διαίρεση της συνθέσεως και το περιεχμενο των τριών ενοτήτων του έργου στικού βιώματος (η αντίθεση προς το περιβάλλον, τους «άλλους», η αυτοανάλυση) είτε μιας ανεξίτηλης μνήμης (ώρα της ήβης και των νησιών του Aιγαίου). Tα Aσματα εκφράζουν κάτι οπωσδήποτε καθολικώτερο, ομαδικώτερο. Eίναι η χορική στιγμή της συνθέσεως. Tα θέματά τους υπακούουν χι μνο σε μια συγκροτημένη στιχουργκή έκφραση, αλλά και σε σαφή διάκριση του περιεχομένου των. Eκφράζουν τις ακλουθες ιδέες (σύμφωνα με την αρίθμησή τους): Γλώσσα και Eλευθερία (α’), Mοίρα (β’), Mοναξιά (γ’), Tο Tοπίο του Προορισμού (δ’), Aπελπισία (ε’), Διχνοια (στ’), Mαταιτης (ζ’), Θρήνος (η’), Θάνατος (θ’), Tο τίμημα της Eλευθερίας (ι’), H Θρησκεία του Kάλλους (ια’), O Ποιητικς Λγος (ιβ’).

Tου Tάσου Λιγνάδη

O XΩPIΣMOΣ του «Aξιον Eστί» σε τρεις εντητες αποκαλύπτει τη θεματική διαίρεση της συνθέσεως. Tα τρία μέρη έχουν μίαν αυτοτέλεια, η οποία απηχεί, καθώς είπαμε, χρνο διαφορετικής σε πρώτη σύλληψη και σε πρώτη καταγραφή αντιλήψεως. H συνδετική ιδέα, που ως άξων ουσιώδης συναρθρώνει την λη σύνθεση, περιέχεται στη φράση: «αυτς ο κσμος ο μικρς, ο μέγας». H φαινομενική αυτή αντίφαση αντικαθρεπτίζει την αντίθεση που δημιουργείται στο συνειδέναι του ανθρώπου μεταξύ του ενς (είναι) και των πολλών (γίγνεσθαι), που δεν είνα παρά μία κατ’ αίσθησιν διάσπαση του ενς σε πολλά. H πολλτης αυτή επανευρίσκει την απολεσθείσα εντητα (αρμονία) στην ενοποι ενραση της ποιήσεως. Aυτ το φως ρίχνει ο ποιητής σ’ ένα συγκεκριμένο άτομο, σ’ ένα συγκεκριμένο λα, σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο, για να αφηγηθή ένα συγκεκριμένο δράμα, μιας βαθύτατα ανθρωπίνης σο και ιστορικής οδύνης. Γι’ αυτ και ως εξομολογητική εισαγωγή τίθεται στην αρχή του βιβλίου ψαλμικ απσπασμα: «πλεονάκις επολέμησοιν με εκ νετητς μου και γαρ ουκ ηδυνήθησάν μοι». Tο πρώτο πρσωπο είναι ο ποιητής και ο λας του σε έναν αδιαίρετο ταυτισμ. Kάτω απ την αποκαλυπτική προαίσθηση της ποιητικής ενοράσεως υμνείται και μεγαλύνεται ο μαρτυρικς χώρος, στον οποίο οι άπειρες στιγμές του πάθους των «πραγμάτων» του ακτινοβολούν ένα κάλλος αφθαρσίας. Mε την ευκαιρία αυτή το μερικ γενικεύεται στον αισιδοξο ύμνο της ζωής. O,τι περνά και χάνεται είναι μια ψευδαίσθηση που δημιουργεί στα πλάσματά του το αιώνιο Eίναι. O θάνατος των πραγμάτων δεν είναι παρά μια ένδειξις αθανασίας.

H Γένεσις Περιεχμενο της Γενέσεως είναι η γέννηση του Eνς και συγκεκριμένου ανθρώπου και η δημιουργία του Kσμου, μέσα στον οποίο θα γίνη ο θαυμαστς συνδυασμς που θα πλάση τον ποιητή. Παίρνει τη φυσιογνωμία ενς τοπίου με συγκεκριμένη ιθαγένεια· είναι το λίκνο, ο χώρος ο δημιουργικς, που θα διαπλάση ένα συγκεκριμένο ανάλογο πλάσμα ψυχής: τον ποιητή που θα τον εκφράση. Xωρίς αυτν δεν υπάρχει ουσιαστικά κσμος (αρμονία), αλλά μια βουβή εκτύλιξη φυσικών φαινομένων. O επί μέρους μως μικρς αυτς κσμος των εμπειριών ενς ατμου γίνεται η μήτρα, για να διατυπωθή σε μικρογραφία το είδωλο του ίδιου του

4

Tο Δοξαστικν

«Tο φυτ που κελάηδησε και βγήκε η μέρα». (Φαγεντιαν πλακάκι, Eργαστήρι, Nεοφύτου, Pδος).

νοήματος του απείρου. Γι’ αυτ για κάθε ανθρώπινη ύπαρξη το Eσύ αντιπροσωπεύει τη διαλεκτική σχέση της ανθρώπινης ψυχής με τη Φύση. H αντίθεση δηλ. αίρεται στη σύνθεση: τα πολλά θνητά «εν» είναι το αθάνατο παν, τα πολλά μάταια «νυν» είναι ψεις του αιωνίου. H μοίρα του ποιητή (ατομικ) ταυτίζεται με τη μοίρα του Eθνους του (γενικ) σε ένα συγκεκριμένο χώρο και σε ένα συγκεκριμένο, άσχετο απ τις ιστορικές φάσεις του, χρνο. Aποστολή της Γενέσεως είναι το μαρτυρικ αγώνισμα, το ατομικ, να εκφράση το γενικ, το γενικ να προσλάβη το δραματικ μύθο του ατομικού. Kι έτσι, ο μικρς αυτς κσμος να αποκαλύψη την αίγλη του αιωνίου. O κσμος ο μικρς είναι δυνάμει ο μέγας κσμος. Mνον η συμβατικτης της ανθρωπίνης εμπειρίας διασπά σε συμπτωματικά σχήματα τυπολογικής διακρίσεως την εντητα.

Tα Πάθη Στα Πάθη ισχύει το αυτ σχήμα· το ατομικ εκφράζει το γενικ, το γενικ εντάσσεται στα ρια του ατομικού. O ποιητής (χι μνο σαν στρατιώτης αλλά και σαν ανθρώπινη περιπέτεια) εκφράζει την εποπτεία του λαού του. O μύθος των Παθών έχει συγκεκριμένα, βέβαια, χρονικά πλαίσια, μία «ιστορικτητα» δηλ. (ο Πλε-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

μος στην Aλβανία, η Nίκη, η Kατοχή, η Aπελευθέρωση). Kι εδώ μως προκύπτει η ίδια αντιστοιχία. Tο γενικ εντάσσεται στην ατομική, κατ’ ιδίαν, ζωή του ποιητή και αξιολογείται. H διάκριση των δύο στοιχείων απ την άποψη της θεματικής δομής γίνεται σαφέστερη με το χωρισμ των Παθών σε Aναγνώσματα, Ψαλμούς και Aσματα. Στα πρώτα (πεζά) η ιστορική αφήγηση (επικ στοιχείο) έχει ως υποκείμενο την ανθρώπινη ομάδα (έθνος) και κορυφώνεται σε μία πανανθρώπινη ενατένιση (Προφητικν). Tα αναγνώσματα περιγράφουν γεγοντα, ιδέες, εξιστορούν ένα συγκεκριμένο ιστορικ γεγονς (1940-1944). Στους Ψαλμούς εξαίρεται περισστερο το ατομικ. Eδώ, αναπέμπεται η εξομολγηση ενς ανθρωπίνου ντος, που η πορεία του βίου του έχει την παράλληλη και συνάλληλη τροχιά της πορείας του έθνους του. Yποκείμενο δραματουργικ και συντακτικ συνάμα των Ψαλμών είναι χαρακτηριστικώτατα το εγώ. Γι’ αυτ στους Ψαλμούς εμφιλοχωρούν ιδιωτικής φύσεως προσωπικώτατες νύξεις, πως και στη Γένεσι. O ποιητής αφηγούμενος τα πάθη του λαού του εξομολογείται τα πάθη της προσωπικής του ιστορίας, είτε αυτή είναι φάση της εθνικής περιπετείας (πλεμος) είτε ενς καθημερινού βασανι-

Tο τρίτο μέρος (Δοξαστικν) είναι ένα μεγαλυνάριο, στο οποίο κορυφώνεται δοξαστικά η λη σύνθεση. Παρά τη σαφώς διακρινμενη αυτοτέλειά του, η ουσιώδης σχέση συνδέσεως προς τα προηγούμενα είναι ο δοξαστικς ύμνος του μικρού κσμου, που τη Γένεση και τα Πάθη του την ετραγούδησε πριν. Δηλαδή, το τρίτο μέρος κορυφώνει δραματουργικά την αυτχρημα θρησκευτική και τελετουργική αντίληψη του μυστηρίου της ζωής: Γέννηση - Πάθος, Θάνατος - Aνάσταση, Aθανασία. Στο μέρος αυτ ο ποιητής μεγαλύνει, δοξάζει τα συγκεκριμένα καθημερινά «πράγματα», κυρίως εκείνα που εσφράγισαν αυτ που θα ωνμαζε «ζωή του». Nα ζης απ κοντά, ερωτικά, ,τι γεννιέται και ,τι χάνεται, ,τι είναι τώρα και δεν θα είναι ύστερα απ λίγο, να νιώσης την εσωτερική λειτουργία αυτής της φαινομενικής ροής, είναι μία θέωση κι ένα αιώνιο είναι. O ποιητής ζώντας τις φευγαλέες στιγμές της ζωής των πραγμάτων συλλαμβάνει κι εκφράζει με απλυτη κατάφαση και με ύφος αναστάσιμο αυτ το αιώνιο είναι. Yμνεί την Eλλάδα, την Ποίηση, την Aιωνιτητα, προϋποθέτοντας τι έχει συλλάβει μέσα του το μυστήρι τους, εφ’ σον έζησε γνήσια, δηλαδή κοντά στην εσωτάτη σάρκα, στις αποκαλυπτικές «λεπτομέρειες» των πραγμάτων, που περιέχουν το νημα της ζωής. Nα ζης με συνείδηση έρωτος την αδιάκοπη ροή του γίγνεσθαι (Hράκλειτος) ισοδυναμεί με την κατοχή του είναι. Kι αν η ροή αυτή είναι ένα βασανιστικ φευγαλέο «νυν», ο νμος που τη συνθέτει είναι ένα σταθερ «αιέν» (Παρμενίδης). Σημείωση: Oι μεστιτλοι είναι της σύνταξης.

Oι βασικοί συντελεστές της πρώτης παρουσίασης του «Aξιον Eστί» στο Θέατρο Kοτοπούλη (Pεξ) το 1964. Eικονίζονται απ αριστερά, Θεδωρος Δημήτριεφ, Oδυσσέας Eλύτης, Mίκης Θεοδωράκης, Mάνος Kατράκης και Γρηγρης Mπιθικώτσης. (Φωτογραφία Tάκης Πανανίδης)

Ποίηση και μουσική Eνα σημαντικ κείμενο του Oδυσσέα Eλύτη στην «Eπιθεώρηση Tέχνης» Tου Oδυσσέα Eλύτη

EXΩ την εντύπωση, και δεν πιστεύω να κάνω λάθος, τι η μουσική του «Aξιον Eστί» θα γνωρίσει τις ίδιες αντιδράσεις που γνώρισε το ποιητικ έργο, και θα περάσει, λίγο ώς πολύ, απ τα ίδια στάδια: Δυσφορία στην αρχή απ την μετατπιση σε άλλο χώρο, αμηχανία, αντίδραση στις καινοτομίες· ύστερα σιγανή αφομοίωση, δειλή συμφιλίωση· τέλος κατανηση και αγάπη. Tο εύχομαι. Eπειδή δεν πρκειται πια εδώ για το ατομικ του έργο ή για το έργο του Mίκη Θεοδωράκη. Kανείς απ μας δεν είναι τέλειος και τα έργα γίνονται βέβαια για ν’ αγαπηθούν ή για να λησμονηθούν, αλλά και για να κριθούν υπεύθυνα. Aλλο ζήτημα αν στον ωραίο μας τπο αυτ δεν συμβαίνει και τσο συχνά.

Mας αρέσουν οι αφοριστικές φράσεις, οι αυθαίρετες καταδίκες. Mας ενοχλεί να μας βγάζουν απ τις συνήθειές μας. Στο τέλος καταντάμε να μας φταίει το τοπίο επειδή μας στενεύουν τα παπούτσια μας. Kαι τους αντιρρησίες του «Aξιον Eστί» συμβαίνει να τους στενεύουν πολλά άλλα πράγματα, αλίμονο. Δεν είναι, μως, αυτ το θέμα που μας απασχολεί σήμερα. Eίναι το πείραμα που έγινε να συνεργασθούν η Ποίηση και η Mουσική. H Ποίηση που έχει αυξημένες υποχρεώσεις, αφού ξεκινά στην Eλλάδα απ ένα «προκεχωρημένο σημείο» και η Mουσική που έχει αυξημένες δυσκολίες, αφού, πως έχει λεχθεί, ξεκινά –στην Eλλάδα πάλι– απ «το έτος περίπου μηδέν». Yπάρχει, λοιπν, μια ολκληρη παράταξη σήμερα καλπιστη

αυτή, που καταδικάζει στη συνείδησή της του είδους αυτού τη συνεργασία. Eίτε γιατί εκτιμά το ποιητικ έργο και αποδοκιμάζει τη σύζευξή του με τη μελωδία. Eίτε γιατί εκτιμά τη μελωδία και βρίσκει άτοπο να συνδέεται αυτή μ’ ένα κείμενο που δεν της ήτανε απ’ αρχής προορισμένο. Tις απψεις αυτές, πρέπει να πω ευθύς αμέσως, τις κατανοώ και τις σέβομαι, αλλά δεν μου είναι δυνατν να τις δεχθώ. Φοβούμαι τι κατά ένα μεγάλο μέρος οφείλονται στη μακρά συνήθεια που μας έχει κληρονομήσει η Δύση και που την υποθάλψανε οι εξατομικευμένες κοινωνίες, να νοούμε τις τέχνες σαν μονάδες ξεχωριστές και να θεωρούμε βεβήλωση τη σύζευξή τους. Θα μπορούσα να επικαλεσθώ, υποστηρίζοντας την αντίθετη άποψη, τους Aρχαίους Λυρι-

κούς, τους Bυζαντινούς Yμνωδούς, το Δημοτικ Tραγούδι, για να περιοριστώ στην ελληνική παράδοση. Δεν το κάνω. Ξέρω τι δεν υπάρχουν σήμερα οι ίδιες προϋποθέσεις. Ωστσο, κάτι μου λέει τι στην εποχή μας, είναι δυνατν να δημιουργηθούν καινούργιες προϋποθέσεις που να οδηγήσουν, με άλλα μέσα, στο ίδιο αποτέλεσμα. Oι βαθειές μεταβολές που συντελούνται μέσα στην κοινωνία και οι τεχνικές ανακαλύψεις ίσως να προετοιμάζουν το έδαφος. Xρειάζεται θάρρος, ν’ αποβάλει κανείς μια συνήθεια που καταντά πρληψη και να ενταχθεί, έστω και με ζημίες στην αρχή, μέσα στην καινούρια πραγματικτητα. Mιλώ για κάτι που διαισθάνομαι, αλλά που δεν μπορώ να το αποδείξω. Tα τελευταία χρνια, συλΣυνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

5

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 5η σελίδα

λαμβάνω τον εαυτ μου να τείνει χωρίς να το επιδιώκει, σε ευρήματα νέων σταθερών μορφών, που διευκολύνουν το ποίημα να περάσει απ τον χώρο του βιβλίου στον χώρο της σκηνής του θεάτρου ή της μουσικής και του τραγουδιού. Kαι επειδή συνήθισα να εμπιστεύομαι πολύ στο απροσδιριστο εκείνο ρεύμα που κινεί το χέρι μου, το αφήνω να δώσει στον λγο, το άλφα ή το βήτα σχήμα της έμπνευσης που τον εγέννησε. Iσως να έχω λάθος. Iσως μως και να είμαστε στην αρχή μιας αντίληψης διαφορετικής για την ποιητική δημιουργία. Δεν φέρνω για παράδειγμα το «Aξιον Eστί» παρά κατά ένα ελάχιστο μέρος. Tο έχω πει πολλές φορές και θα το ξαναπώ σήμερα: Tο «Aξιον Eστί» είναι ένα αυθύπαρκτο ποιητικ έργο, απ την άποψη τι οι βλέψεις του λες εξαντλούνται μέσα στον λγο. Tο λεκτικ του είναι συχνά εντελώς απρσφορο στην απλή μελωδία. Tα νοήματά του, υπερτοποθετημένα σε πολλαπλά επίπεδα, είναι δύσκολο ν’ αναπτύσσονται και ν’ αποδίδουν στο χρονικ περιθώριο που τα ακούς. Oπως είναι γνωστ, άλλοι νμοι διέπουν τον γραπτ και άλλοι τον προφορικ λγο. Eν τούτοις, ταν ένας συνθέτης πως ο Mίκης Θεοδωράκης (που έδειξε πσο ικανς είναι να σηκώνει στους στιβαρούς του ώμους την υπθεση της μουσικής μας παράδοσης) προσφέρθηκε να το πάρει στα χέρια του, έχοντας απλυτη συναίσθηση των δυσκολιών που θα είχε ν’ αντιμετωπίσει, χι μνο δεν συλλογίστηκα ν’ αντιδράσω αλλά χαιρέτισα το γεγονς και παραστάθηκα σο γιντανε στην εκκλαψη και την πραγματοποίηση της προσπάθειάς του. Tα πρώτα κομμάτια έγιναν, πως ήτανε φυσικ, απ τα πιο πρσφορα στη μελοποίηση μέρη του βιβλίου. Oταν μου τα έστειλε, είδα πσο αλάνθαστα το ένστικτο του συνθέτη μας είχε σταθεί σ’ εκείνες ακριβώς τις ωδές, και σ’ εκείνες τις στροφές απ τις ωδές, που έκλειναν τις λιγτερο λγιες εκφράσεις, τις περισστερο προσιτές νοηματικές αλληλουχίες. Yστερα, ήρθε, αν δεν κάνω λάθος, το απσπασμα απ τη «Γένεση». Eκεί ήταν υποχρεωμένος να περιοριστεί σ’ ένα μικρ μέρος, σε μια σελίδα μονάχα. Στάθηκε στην πιο αυτοτελή και στην πιο καίρια. H δικαίωση του ιδιαίτερου χαρακτήρα που παρουσιάζει η ελληνική φύση, πως δοκίμασα να τη δώσω, με τις προεκτάσεις της μέσα στον ηθικ κσμο, δεν μπορούσε ν’ αποτελέσει καλύτερη αρχή για ένα παρμοιο έργο. Aπ κει και πέρα, αν ζήτησα να του υποδείξω κάτι, ήταν να κρατήσει, σο ήτανε δυνατν, την αναλογία και τη σειρά διαδοχής, ανάμεσα στα διαφορετικής υφής κομμάτια που συγκροτούν το σύνολο, έτσι που να διατηρηθεί σε μικρογραφία το αρχικ αρχιτεκτνημα. Tο επέτυχε και μάλιστα πλάθοντας μια ξεχωριστής υφής μουσική για κάθε αντιπροσωπευτικ είδος. Στο τελευταίο μέρος, το «Δοξαστικν», έφτασε κατά την ταπεινή μου γνώμη πιο κοντά παρά σε οποιοδήποτε άλλο, το πνεύμα του έργου. Eδωσε το ανάμικτο εκείνο αίσθημα απ αναγάλλια και νοσταλγία

6

O Oδυσσέας Eλύτης στο Παρίσι το 1951. (Φωτογραφία Mario Vitti).

μαζί, που ζήτησα να έχει το Γ΄ Mέρος, εκεί που γίνεται η προσάρτηση λων των ειδικών αισθήσεων που προσφέρει ο τπος μας, σαν αυτοτελών αξιών, στο τυπικ μιας δοξολογίας. Aλλά εδώ είναι σωστ να ξεκαθαρίσω ένα άλλο ζήτημα: Mε ρωτούν συχνά εάν η μουσική «δίνει» το ποίημα, εάν στον κσμο των ήχων αντιστοιχεί απολύτως μ’ αυτ που θέλησα να δώσω στον κσμο των εικνων και των νοημάτων. Eίναι λάθος αυτ, νομίζω. Eνας συνθέτης έχει το δικ του τρπο να αισθάνεται, την δική του προσωπικτητα, τις δικές του αισθητικές αντιλήψεις, και αυτά θα ζητήσει, αυτά πρέπει να ζητήσει ν’ αποτυπώσει στο έργο που ερμηνεύει, ακριβώς πως ένας σκηνοθέτης ταν ερμηνεύει ένα θεατρικ έργο. Πολύ περισστερο μάλιστα. Γιατί οι σκηνοθετικές αντιλήψεις αλλάζουν με το πέρασμα του χρνου πολύ λιγτερο απ τις μουσικές, ανεξάρτητα απ το γεγονς τι στη μουσική έχουμε ένα έδαφος ελευθερίας απέραντο, μια ποικιλία δυνατοτήτων τσο πλούσια, σο πλούσια είναι η ποικιλία των ιδιοσυγκρασιών. Tο «Aξιον Eστί» σαν ποιητικ έργο έχει την ιδιοτυπία να είναι «πρισματικ», να προσφέρει δηλαδή πολλές ε-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

πιφάνειες. O Θεοδωράκης πήρε αυτήν που άρμοζε περισστερο στη δική του ευαισθησία, ζήτησε να την αναπτύξει και να την υπερτονίσει, πως είχε κάθε δικαίωμα, μέσα στα πλαίσια των προσωπικών του καλλιτεχνικών επιδιώξεων. Mεθαύριο, ένας άλλος συνθέτης, με διαφορετικές επιδιώξεις, δεν αποκλείεται καθλου να κάνει ένα καινούργιο έργο, που να είναι ανώτερο ή κατώτερο, αδιάφορο, θα είναι μως κάτι διαφορετικ, χωρίς για τούτο να έχει αλλάξει καθλου ο πυρήνας του ποιητικού έργου. Aυτ ακριβώς είναι το ωραίο και το ελκυστικ στην υπθεση αυτή. H «λύση» που προτείνει κάθε φορά ο συνθέτης, και η καθ’ αυτ μουσική της αξία. Kαι η αξία της «λαϊκής λειτουργίας» που συνέλαβε ο Mίκης Θεοδωράκης, είναι πιστεύω, απ πολλές πλευρές, μια κατάκτηση της σύγχρονης μουσικής μας. M’ αυτήν επέτυχε ν’ αξιοποιήσει ανεκμετάλλευτα στοιχεία απ την παράδοση και να τα εντάξει μέσα στον γνώριμο δικ του χώρο, δίχως καθλου ν’ αλλοιώσει τα χαρακτηριστικά του. Eπέτυχε, επίσης να δώσει μια πρωττυπη φρμα σ’ ένα ποικίλο υλικ, να το χωνέψει σ’ ένα ενιαίο σύνολο, και ν’

ανεβάσει έτσι το επίπεδο της λαϊκής μουσικής μας απ την απλή «παράθεση μελωδιών» στη «σύνθεση». Tέλος, ακμη, και για τούτο το λγο, επέτυχε να κρατηθεί σ’ επικοινωνία αρμονική, τσο με τον καλλιεργημένο ακροατή των ανωτέρων αξιώσεων, σο και με τον απλ λάτρη του τραγουδιού και των λαϊκών οργάνων –και αυτ, αποδίδοντας ένα ποιητικ κείμενο, το επαναλαμβάνω, συμπυκνωμένο και δύσκολο– χωρίς η προσπάθεια αυτή ούτε για μια στιγμή να τον κομματιάσει. Προσωπικά, του οφείλω χάρη γι’ αυτά και για κάτι άλλο ακμη. Oτι με βοήθησε να δω ένα ποίημα που ως ττε τθρεφα στις φασκιές του ατομικού βιβλίου και της ιδιωτικής κάμαρας μακριά, στην απσταση που δίνει –με την παρεμβολή μιας άλλης προσωπικτητας– σε κάθε έργο η αντικειμενικοποίησή του. Σαν παιδί που ανδρώθηκε, πως θα λέγαμε, και αισθάνθηκε ικαν να πάρει τους δρμους μονάχο του. Eίναι ευτύχημα τι στους δρμους που πήρε συναντήθηκε με τα αισθήματα χιλιάδων ανθρώπων που ξέρουν να τραγουδούν ,τι αγαπούν, και που γι’ αυτών τα στματα ήταν, απ μιας αρχής, προορισμένο.

1964. O Mίκης Θεοδωράκης συνεργάζεται με τον Γρηγρη Mπιθικώτση για το «Aξιον Eστί», (Φωτ. Tάκης Πανανίδης).

H πρώτη παρουσίαση Πραγματοποιήθηκε στις 19 Oκτωβρίου 1964 στο Θέατρο Kοτοπούλη («Pεξ»)

Φωτοαντίγραφο ανέκδοτου σημειώματος του Γ. Παπανδρέου προς τον Mίκη Θεοδωράκη (7 Iανουαρίου 1965).

TO ΔEMA που φθάνει την άνοιξη του ’61 σε ένα παρισιν σπίτι, (οδς Fontaine au Roi) που κατοικείται απ Eλληνες, περιέχει ένα απ τα ωραιτερα ποιητικά έργα που έχουν ποτέ γραφτεί, το «Aξιον Eστι». Aποστολεύς ο Oδυσσέας Eλύτης, παραλήπτης ο Mίκης Θεοδωράκης. O μουσικς ανοίγει το βιβλίο, αρχίζει να διαβάζει και... «Tο ίδιο βράδυ είχα προσχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη: Tη Γένεση και τα Πάθη. Στο ποίημα ενυπήρχε ήδη η μουσική...». Θα περάσουν τρία χρνια έως του το έργο ολοκληρωθεί και γίνει η ηχογράφησή του, τον Mάρτιο του 1964.

ντρου επεμβαίνει και απαγορεύει τη συμμετοχή του έργου με το αιτιολογικ τι δεν είναι ανάλογο με τη σοβαρτητα του Hρωδείου. Προτείνεται ως λύση το Παναθηναϊκ Στάδιο. O Mίκης Θεοδωράκης αρνείται. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η ευκαιρία να ανέβει το έργο στο πλαίσιο των εορτών της Διεθνούς Eκθεσης Θεσσαλονίκης. Aλλά η ίδια ατυχία ακολούθησε το έργο και στη Bρειο Eλλάδα. Tελικά, το ανέβασμά του πραγματοποιήθηκε στις 19 Oκτωβρίου 1964 στο Θέατρο Kοτοπούλη («Pεξ») σε μια ενθουσιώδη ατμσφαιρα απ την οποία δεν έλειπε βέβαια και η πολιτική χροιά.

Aπαγρευση

Tρία μέρη

Tο «Aξιον Eστι» είχε αρχικά συμπεριληφθεί στο πργραμμα των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Aθηνών. H ττε κυβέρνηση της Eνώσεως Kέ-

Tο έργο, που ο συνθέτης αποκάλεσε λαϊκ ορατριο, διαιρείται σε τρία μέρη: η Γένεσις, τα Πάθη, το ΔοξαΣυνέχεια στην 8η σελίδα

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

7

Συνέχεια απ την 7η σελίδα

στικν. H διάρκειά του είναι μια ώρα και δέκα λεπτά και αποτελεί το 1/5 περίπου του ποιητικού έργου. Στην εκτέλεση του έργου συμμετείχαν η Mικρή Oρχήστρα Aθηνών, η Mικτή Xορωδία της Θάλειας Bυζαντίου, ορχήστρα λαϊκών οργάνων, ο Mάνος Kατράκης ως αναγνώστης, Θ. Δημητριέφ ψάλτης και τραγουδιστής ο Γρηγρης Mπιθικώτσης. Διηύθυνε ο ίδιος ο Mίκης Θεοδωράκης. Στην συνέντευξη που δίνουν οι δύο δημιουργοί τονίζουν, ο μεν Oδυσσέας Eλύτης: «Θεωρώ μια καλή τύχη του έργου μου τη μελοποίησή του απ τον M. Θεοδωράκη. H μουσική του “Aξιον εστί” είναι σταθμς στη μουσική του Θεοδωράκη, μα και στη νεοελληνική μουσική. Kι αυτ γιατί έχει καθαρά ελληνικές ρίζες και μια αρχιτεκτονική, που πρώτη φορά παρουσιάζεται απ τη σύγχρονη μουσική γενιά. O Θεοδωράκης πέτυχε με τη σύνθεσή του ν’ ανταποκριθεί αρμονικά στο περιεχμενο του ποιητικού μου έργου». Kαι συνεχίζει ο Mίκης Θεοδωράκης: «Mε το “Aξιον Eστί” αισθάνομαι τι έφθασα σ’ ένα τέρμα, που συγχρνως είναι –πρέπει να είναι– και μια αρχή. Θ’ αναλογίζεται κανείς γιατί διάλεξα να μελοποιήσω το ποίημα αυτ. Aπαντώ: Tο “Aξιον Eστί” είναι ένα ποιητικ έργο που θαρρείς πως λες οι διανοητικές, αισθητικές, συναισθηματικές και ιδεολογικές μου προσμονές και απαιτήσεις είχαν εστραμμένες τις κεραίες προς την κατεύθυνσή του. H μουσική του υπήρχε μέσα μου. Eίχε γεννηθεί στην ψυχή μου απ καιρ. Eξέφραζε τα βιώματά μου απ την κατοχή και τον εμφύλιο πλεμο. Tο ποίημα του Eλύτη, έχοντας σαν περιεχμενο τα γεγοντα της Aλβανίας, της Aντίστασης και του εμφυλίου πολέμου, μου ’δωσε τι ήθελα, ,τι καρτερούσα για να επενδύσω μουσικά τους προβληματισμούς και τα βιώματά μου». H απαγρευση, πάντως, της παρουσίασης του «Aξιον Eστί» στο Hρώδειο, είχε μετά μερικούς μήνες –τον Iανουάριο του 1965– τη συνέχειά της και ίσως ττε να δθηκε και το οριστικ τέλος της διαφοράς, με φιλικ βεβαίως τρπο, αλλά και το δεικτικ ύφος που χαρακτήριζε τον Γεώργιο Παπανδρέου.

O Γ. Παπανδρέου Πρωτοχρονιά λοιπν του ’65 και ο Θεοδωράκης στέλνει δώρο στον πρωθυπουργ τον δίσκο του «Aξιον Eστί». Aπ το Kαστρί, στις 7.1.1965, έρχεται ιδιοχείρως η απάντηση: O Πρεδρος της Kυβερνήσεως Kαστρί 7.1.1965 Aγαπητέ μου Θεοδωράκη, Eυχαριστώ για το «Aξιον Eστι», είναι πράγματι «Aξιον», έχεις XAPIΣMA. Kαι είναι κρίμα η παρεξήγηση: Tραγουδάς την ελευθερία και οδηγείς στην άρνησή της. Γεια χαρά στον τραγουδιστή Γ. Παπανδρέου Συμπληρώνονται του χρνου 30 χρνια απ εκείνη την πρώτη παρουσίαση του «Aξιον Eστι». Πσο πολύ νερ και κάτω απ πσα γεφύρια δεν πέρασε απ ττε...

8

Aθήνα, 1964. Θέατρον Kοτοπούλη («Pεξ»). H πρεμιέρα του «Aξιον Eστί». O συνθέτης Mίκης Θεοδωράκης, ο ποιητής Oδυσσ

Mια σύνθεση ποιητικής «Στο βυθ της μουσικής συνταξιδεύουμε» OΔYΣΣEA EΛYTH, «Προσανατολισμοί» Tης Δρος Oλυμπίας Ψυχοπαίδη-Φράγκου

Tο «Aξιον Eστί» του O. Eλύτη (1959) δημιουργείται μετά σχεδν δεκαπέντε χρνια σιωπής του ποιητή. Πρκειται για μια σύνθεση ποιητικής Aρχιτεκτονικής με συμμετρικά και συμβολικά δομημένα μέρη. Oι τρεις μεγάλες εντητες (Γένεσις - Πάθη Δοξαστικ) βασίζονται σε συμβολισμούς της βυζαντινής παράδοσης. Oι επτά μικρτερες εντητες της Γενέσεως - Δημιουργίας του ποιητής, του ανθρώπου και του περιβάλλοντς του αναφέρονται στις Eπτά Hμέρες της Δημιουργίας της Παλαιάς Διαθήκης. O συνθέτης τελειώνει τη μελοποίηση του έργου αυτού στα 1963. Ως ττε είχε ήδη διαμορφώσει, με μια σειρά συμφωνικών έργων, ορισμένες χαρακτηριστικές συνιστώσες του ύφους του. Tο πσο σπουδαίο ρλο για το συνθέτη έχει η ανθρώπινη φωνή, είχε ήδη φανεί απ τις ώς ττε συνθετικές επιδσεις του στις οποίες είχε προσπαθήσει κυρίως να συνδέσει σύγχρονες τε-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

χνικές της ατονικτητας, της πολυτονικτητας και της πολυρρυθμίας με τις δυναττητες του χορωδιακού τραγουδιού. Eπίσης ως ττε είχε ασχοληθεί με μουσική του Schönberg, του Stravinsky, του B. Bartok και άλλων σύγχρονων συνθετών. Πριν απ το 1950 διαμορφώνει επίσης τη θεωρία του για το ρεμπέτικο και τη βυζαντινή μουσική ως αυθεντικ, γνήσιο ελληνικ μουσικ πολιτισμ. Στα μπαλέτα του για το «Eλληνικ Xορδραμα», Oρφέας και Eυρυδίκη και Eλληνικ Kαρναβάλι, χρησιμοποιεί στο πρώτο μελωδικά βυζαντινά θέματα, στο δεύτερο διάφορα φολκλορικά θέματα, λαϊκούς ήχους (το Kαπετάν Aνδρέα Zέπο ως βασική μελωδία), τη ρομαντική αθηναϊκή καντάδα. Kυρίως μως έργα πως ο Kύκλος Eρως και Θάνατος, η 1η Συμφωνία, το Πανηγύρι της Aση Γωνιάς (1950/1953 εκτελείται απ την Kρατική Oρχήστρα στο Hρώδειο), το Mαργαρίτα (1946-47 / πρώτη εκτέλεση το 1977) σε κείμενο του Nικηφρου Bρεττάκου, η Σουίτα αρ. 1 για πιάνο και ορχήστρα (πρώτη εκτέλεση το 1957 απ την Kρατική Oρχήστρα) χαράζουν βασικά χαρακτηριστικά του ύφους του: τον πρω-

τεύοντα ρλο της φωνής (το σχήμα ομιλητής, χορωδία, ορχήστρα επανέρχεται στα έργα του), το δεξιοτεχνικ ρυθμικ χαρακτήρα στα χάλκινα, τη χρήση του πιάνου ως κρουστού, τη μελαγχολική ραψωδική μελωδικτητα με τις μεταθέσεις των τονισμών· ακμα το συνδυασμ ξύλινων πνευστών και ανθρώπινης φωνής, τη διαπλοκή λαϊκών θεμάτων σε μια αυστηρή ηχητική κατασκευή, τη διαρκώς ανερχμενη δυναμική, τον τελικ δοξαστικ χαρακτήρα της χορωδίας με την ταραγμένη ορχηστρική συνοδεία, τους ηχητικούς διάφωνους γκους που συμπυκνώνονται και πολλαπλασιάζονται πολυρρυθμικά ως τον παροξυσμ της έκφρασης. H προτεραιτητα του ποιητικού λγου μπρος στη μουσική, επομένως ένας ηχητικς κσμος, που στο Aξιον Eστί καθορίζεται κυρίως απ τον Ψάλτη και τη Xορωδία (με τον χαρακτηριστικ βυζαντιν ισοκράτη), χαρακτηρίζουν το νέο είδος της «μετασυμφωνικής» μουσικής σύμφωνα με το συνθέτη. Στο A’ μέρος (Γένεσις) δημιουργείται η ηχητική εντύπωση του Xάους: μεταξύ ατονικτητας και ανατολίτικης ατμσφαιρας, χλωμού φωτς κεριών, μυρω-

AΦIEPΩMA

Oι συναυλίες του έργου Στην Eλλάδα 1964 Oκτώβριος. Πρώτη εκτέλεση, στο θέατρο Kοτοπούλη υπ τη διεύθυνση του συνθέτη και την παρουσία του ποιητή. Σολίστ: Mάνος Kατράκης, Γρηγρης Mπιθικώτσης, Δημήτριεφ Θεδωρος. Mικρή ορχήστρα Aθηνών - Mικτή χορωδία Θάλειας Bυζαντίου.

1966 Mουσικς Oργανισμς Πειραιά, πολλές παραστάσεις του έργου υπ τη διεύθυνση του συνθέτη. Σολίστ: Γιώργος Zωγράφος - ψάλτης, Γρηγρης Mπιθικώτσης, Kαρούζος Tάκης - ηθοποις.

1967 «Kεντρικ», υπ τη διεύθυνση του συνθέτη. Σολίστ: Kατράκης M., Mπιθικώτσης Γρ., Θ. Δημήτριεφ.

1975 σέας Eλύτης και ο τραγουδιστής Γρηγρης Mπιθικώτσης. (Φωτ. Tάκης Πανανίδης).

Aρχιτεκτονικής διάς λιβανιών και ελαφρού «μουρμουρίσματος» ως ρευστού ηχητικού περιβάλλοντος μελωδικών εμβρύων πριν απ τη γένεσή τους δημιουργούνται προαισθήσεις και υπαινιγμοί για τα ενεργήματα, τις αναγνώσεις και τους ύμνους. Παραθέτουμε το πλάνο της μορφής του έργου πως το σημειώνει ο συνθέτης: Tο B’ μέρος περιλαμβάνει πέντε χορικά και τέσσερις ύμνους: η χορωδία συμμετέχει παντού, αλλά οι ύμνοι ερμηνευμένοι απ τον Ψάλτη και Oρχήστρα έχουν περισστερο το χαρακτήρα του ρετσιτατίβο με αντιστικτικούς διαλγους, ενώ τα «χορικά» εκφράζουν περισστερο το συλλογικ λαϊκ στοιχείο ερμηνευμένα απ λαϊκ τραγουδιστή (η «ξύλινη φωνή του Mπιθικώτση») και λαϊκή ορχήστρα. Eτσι έχουμε ένα ορατριο που βασίζεται σε έναν ρευστ δυισμ των στοιχείων «Yψηλ - ατομικ» - «Λαϊκ - διαλογικ μεταξύ ατμου και λαού», καθώς και διασταυρούμενους δυισμούς τεχνοτροπίας σον αφορά ατονικά και δημοτικο - λαϊκά στοιχεία. O τελευταίος Yμνος, «Σε Xώρα μακρινή», με το ρυθμικ, μονοτονικ ρετσιτατίβο είναι ο συνδετικς κρίκος προς το Γ’

μέρος, το «Δοξαστικ», που η χορωδία προσανατολίζεται προς το πρτυπο του Eπιτάφιου Θρήνου της Mεγάλης Παρασκευής αναπτύσσοντας βυζαντινά μελωδικά στοιχεία απο-ξενωμένα πολυρρυθμικά και αρμονικά με εναλλαγές ρυθμών, τονικοτήτων, ορχηστρικών χρωμάτων και εκφοράς του λγου. O τρπος αυτς της μελοποίησης αναφέρεται περισστερο στη μουσικτητα και στην ατμσφαιρα των νοημάτων του κειμένου απ ,τι στο δομικ του χαρακτήρα. H σταθερτητα ή εναλλαγή των ρηματικών χρνων του ποιήματος που καθορίζουν το συντακτικ νημα, ο αφηγηματικς ενεστώς που παραπέμπει στο παρελθν, η αντιπαράθεση επαναλήψεων και τεράστιας εναλλαγής λέξεων και ονομάτων είναι φορείς μιας συμβολιστικής χρονικτητας της μουσικτητας του ποιητικού κειμένου που επηρεάζει την εναλλαγή παραδοσιακών και σύγχρονων μορφών μουσικής έκφρασης και χρονικτητας στη σύνθεση. Eτσι ο λγος και ο ήχος «συνταξιδεύουν στο βυθ της μουσικής», ως συμφραζμενα της ιδέας του έργου.

Kαυτατζγλειο Στάδιο Θεσσαλονίκης, υπ τη διεύθυνση του Σταύρου Ξαρχάκου. Σολίστ: Kώστας Πασχάλης, Mάνος Kατράκης, Γρηγρης Mπιθικώτσης.

1976

Ωδείο Hρώδου Aττικού, υπ τη διεύθυνση Σταύρου Ξαρχάκου (παρουσία K. Kαραμανλή). Σολίστ: K. Πασχάλης, M. Kατράκης, Γρ. Mπιθικώτσης.

1977

Θέατρο Λυκαβηττού, υπ τη διεύθυνση του συνθέτη. Σολίστ: M. Kατράκης, Γρ. Mπιθικώ-

τσης, Aνδρέας Kουλουμπής ψάλτης. Xορωδία Eλλης Nικολαΐδη.

1979

Eθνική Λυρική Σκηνή, Kρατική Oρχήστρα Aθηνών υπ τη διεύθυνση του συνθέτη. Σολίστ: M. Kατράκης, A. Kουλουμπής, Γιάννης Θωμπουλος και Kώστας Kαράλης ως λαϊκοί τραγουδιστές με τη Nτρα Mπακοπούλου στο πιάνο, Λίζα Zώη και Aσημακπουλος στις κιθάρες.

1988 Ωδείο Hρώδου Aττικού και Kατράκειο Θέατρο, υπ τη διεύθυνση του συνθέτη. Σολίστ: Γιώργος Nταλάρας, Aνδρέας Kουλουμπής, Nικήτας Tσακίρογλου, δ/ντρια Xορωδίας η Eλλη Nικολαΐδη. Σχεδν σε λες τις συναυλίες συμμετείχαν οι δεξιοτέχνες: Kώστας Παπαδπουλος - μπουζούκι, Λάκης Kαρνέζης - μπουζούκι, Tάσος Διακογιώργης - σαντούρι.

Στο εξωτερικ Tο έργο υπ τη διεύθυνση του συνθέτη παρουσιάστηκε πολλές φορές στη Γερμανία (Λειψία, Δρέσδη, Kαρλ Mαρξ, Σταντ, κ.α.) με Γερμανούς συντελεστές στη γλώσσα τους, στη Σουηδία επίσης στη σουηδική γλώσσα, στο Παρίσι (με σουηδική ορχήστρα και συντελεστές), στο Bέλγιο και τελευταία στο Περθ της Aυστραλίας (1991).

....OTAN έγραφα το «Aξιον Eστί» έμεινα τέσσερα χρνια κλεισμένος σ’ ένα δωμάτιο. Hταν η πρώτη φορά που έφευγα απ το σπίτι της μάνας μου, που εκεί ήταν αδύνατο να εργασθώ. Στην Kατοχή και λίγο μετά, ήταν πολύ δύσκολο να νοικιάσεις σπίτι. Tην πρώτη φορά που βρήκα ένα δωμάτιο κουβάλησα ένα ράντσο, δανείστηκα μια πολυθρνα, πήρα και το γραφείο μου, κλείστηκα εκεί και δούλευα. Kαι τις «Tύψεις» ττε τις έγραψα. Hταν καλοκαίρι και δεν είχα ψυγείο να πιω δροσερ νερ. Aπ το απέναντι σπίτι μου φέρνανε συχνά μια καράφα. Xρειάστηκε, λοιπν να κυκλοφορήσει ο δίσκος του «Aξιον Eστί» για να μπορέσω να πάρω αυτ το ψυγείο που έχω ακμη εδώ, να πάρω κι ένα πικ - απ. Aλλά είναι χαρακτηριστικ τι ττε ο Eμπειρίκος μου δάνεισε ένα ράντσο κι ένα παλι ραδιφωνο, κι ο Kατσίμπαλης μου δάνεισε χρήματα για να προπληρώσω τους δύο μήνες που έπρεπε για το δωμάτιο αυτ. Kαι μλις βγήκε το «Aξιον Eστί» μου επιτέθηκαν λοι. «Ποίημα είναι αυτ; Aυτ είναι κατασκεύασμα!». Xρειάστηκαν τρία χρνια για να το δεχθούνε σιγά σιγά. Oχι, δεν ήταν καθλου ρδινα... Aλλά είχα αυτ το πείσμα και την πίστη στην ποιητική ιδέα. Aλλος στη θέση μου θα είχε εκμηδενισθεί. Θυμάμαι τι έκανα βλτες στη βεράντα κι έλεγα: Θα ’ρθει η εποχή που θα μιλάει κανένας για το «Aξιον Eστί»; Kαι βέβαια δεν το πίστευα. Eπέμεινα μως. Δε ζητούσα τίποτε παρά να μην πεινάσω και να ‘χω να ντυθώ για να μπορώ να γράφω το ποίημά μου. Aν αυτ αρέσει καλώς, αν δεν αρέσει...» (Aπσπασμα απ συνέντευξη του Oδυσσέα Eλύτη στη B. Σπηλιάδη που δημοσιεύτηκε στην «Kαθημερινή» (21-22 Oκτωβρίου 1979) με τίτλο «Oδυσσέας Eλύτης: λα ήταν δύσκολα, χρειάσθηκε πείσμα για να μη λυγίσω». KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

9

AΦIEPΩMA

H κριτική του έργου Πώς αντιμετώπισαν οι εφημερίδες της εποχής, την πρεμιέρα του «Aξιον Eστί» στο Θέατρο Kοτοπούλη AΞIZEI να θυμηθούμε πώς αντιμετώπισαν ττε το γεγονς οι κριτικές των εφημερίδων. Aπ ενθουσιαστικές έως μλις καλοπροαίρετες, αλλά και μερικές έντονα αρνητικές, δίνουν την εικνα της πρώτης γεύσης για τη νέα ματιά με την οποία αντιμετώπιζε εκείνη την εποχή τη μουσική του πορεία ο Mίκης Θεοδωράκης. Πριν, πάντως, ενσκύψουμε στις απψεις των κριτικών, ας θυμήσουμε, επίσης, τι ο προικισμένος συνθέτης δήλωνε εκείνο το φθινπωρο του ’64, για το «Aξιον Eστί» και τη μουσική στροφή του: «Eίχα πια σιγουρευτεί πως ο δρμος της Δυτικής Tέχνης, που μάθαμε στα ωδεία, ήταν κλειστς, δίχως διέξοδο. Eίχα πάει στην Eυρώπη για ν’ ανακαλύψω καινούργιους ορίζοντες και βρέθηκα κλεισμένος σε φανταστικές αποθήκες απ μπετν, γεμάτες μουσική απ νάυλον… Στο διάβολο, είπα, και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμίσεις και ενορχηστρωτικές σχέσεις. Aς βγει η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη, ντυμένη με πάχνος και δροσοσταλίδες, χορεύοντας με το ρωμέικο νταούλι. Aς αφήσωμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν τη ψυχή τους, κι ας τραγουδήσωμε απλά τους καϋμούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνης».

«Eπιθεώρηση Tέχνης» Aς ξεκινήσουμε με το εμπεριστατωμένο κριτικ σημείωμα του Φ. Aνωγειανάκη στην «Eπιθεώρηση Tέχνης» (Oκτώβριος 1964), που θεωρεί κατ’ αρχήν το «Aξιον Eστί» σταθμ στην πορεία του συνθέτη, ενώ τονίζει τι οι προηγηθέντες κύκλοι τραγουδιών του Mίκη Θεοδωράκη αποτελούν αριστουργηματικές μελωδίες «έντεχνης λαϊκής μουσικής». Aναφερμενος, μάλιστα, σ’ αυτν τον ρο του συνθέτη τονίζει: «Oι δυσκολίες μως δε σταματούν εδώ. Aυτή καθεαυτή η έκφραση: έντεχνη λαϊκή μουσική, παρουσιάζει μια αντινομία στους δυο επιθετικούς χαρακτηρισμούς της. Eντεχνη και λαϊκή είναι δύο έννοιες αντίθετες· η μία αποκλείει την άλλη. H έντεχνη μουσική προϋποθέτει πάντα τη συγκεκριμένη μουσική μρφωση. Aυτήν που δίνει η παιδεία, ως ειδικές γνώσεις, στις διάφορες σχολές (ωδεία, μουσικές ακαδημίες κ.λπ.). Yποχρεωμένος ο συνθέτης να περιορίσει το έργο του στα επιτρεπτά ρια διάρκειας μιας συναυλίας, κράτησε για να μελοποιήσει το ένα πέμπτο περίπου απ το “Aξιον Eστί” του Oδυσσέα Eλύτη. H επιλογή αυτή, σο και αν έγινε με σύνεση κ’ ευαισθησία, ήταν φυσικ ν’ αφαιρέσει και απ το πλάτος των συμβλων που αγκαλιάζει η ποιητική αυτή δημιουργία του Eλύτη και απ το βάθος και τη δραματική ένταση του λγου.

10

δωράκη απομακρύνεται μως, εξάλλου, σε αρκετά σημεία απ το αυστηρώς ορατριον. Διτι είναι κράμα θρησκευτικών ή μυστικοπαθών διαθέσεων, με πολλάς αναλαμπάς λαϊκού περιεχομένου, είναι έργον με πολλήν φιλοσοφικήν διάθεσιν, το οποίον μως κατεβαίνει συχνά έως τον λαν, πράγμα που αναγκάζει τον συνθέτην να ομιλή, στο μεγαλύτερον μέρος, την λαϊκήν γλώσσαν και σπανίως να φιλοσοφή μουσικώς –αν επιτρέπεται η έκφρασις– πως το ποιητικν κείμενον. Aυτ είναι ίσως και το μνον μειονέκτημα του “Aξιον εστί” δυστυχώς, μως τα λαϊκά ργανα, δεν αργούν να ακουσθούν και πάλιν και η σοβαρά μουσική ατμσφαιρα να χαθή και πάλιν».

«Eθνικ!ς Kήρυξ» Mια ακμη εφημερίδα που δεν κυκλοφορεί σήμερα, ο «Eθνικς Kήρυξ» (28 Oκτωβρίου) δημοσιεύει την κριτική του I. Γιαννούλη:

Φωτοτυπία απ την κριτική της Kαθημερινής για την πρεμιέρα του «Aξιον Eστί» στις 24 Oκτωβρίου 1964. O,τι μως έχασε ο ποιητικς λγος απ’ την αφαίρεση, το κέρδισε σε μιαν άλλη εκφραστική περιοχή: ο ήχος του χάρισε άλλες, πρωτφαντες λυρικές προεκτάσεις και δραματικές αντιθέσεις, πυκνώνοντας συγχρνως, τη “δράση” του. O συνθέτης “χρησιμοποίησε” μ’ εμπνευσμένο αληθινά τρπο την κληρονομιά του βυζαντινού μέλους της δημοτικής μουσικής και του λαϊκού τραγουδιού».

«Eλευθερία» Συνεχίζουμε με τον Δ. Xαμουδπουλο στην εφημερίδα «Eλευθερία» (23 Oκτωβρίου 1964) που αποδεικνύεται ένας απ τους πιο ένθερμμους υποστηρικτές: H μουσική του «Aξιον εστί», περικλείει δυνάμεις αναμφισβήτητες, καθώς προβάλλει το «χαρακτήρα» της λαϊκής μας μουσικής, καθώς τρυφερά αφήνει ν’ ακουστή ο μυστικς παλμς της βυζαντινής μουσικής· καθώς ενώνει με τα δυο «σώματα» οργάνων και τραγουδιστών - σολίστ τη βυζαντινήδημοτική μουσική με αυτ που εννοούμε λέγοντας λαϊκ τραγούδι· καθώς εξευγενίζει μιαν επικίνδυνη πνευματική τροφή του λαού μας: τη μουσική μπουζουκιού· καθώς τέλος, καθαρά και έντονα προβάλλει το ελληνικ ερμηνευτικ ύφος, που έχει κάτι το ολτελα δικ του σε σύγκριση με τον τρπον ερμηνείας της δυτικής μουσικής. Tο ύφος αυτ είναι σάρκα απ τη σάρκα της μουσικής μας, πως γεννή-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

θηκε και διαμορφώθηκε, που χώματα ελληνικά.

«Δημοκρατική Aλλαγή» Στη «Δημοκρατική Aλλαγή» (21 Oκτωβρίου) ο A. Kώστιος γράφει: «Ωραίες εναλλαγές απλών ελληνοπρεπεστάτων ρυθμών· γεμάτες απ συγκρατημένο βουβ πνο αλλά και απ ηρωικ μεγαλείο, δίνουν με τον χαρακτηριστικ τονισμ τους τον ανασασμ μιας βασανισμένης πένθιμης πορείας των Παθών που η έντασί τους κορυφώνεται με μια ομαδική απεγγελία του XOPOY, που τελικά μαζί με τον ψάλτη προαναγγέλλουν το «AΞION EΣTI».

«Hμέρα» O Γ. Σκλάβος στην «Hμέρα» (23 Oκτωβρίου) που δεν κυκλοφορεί πλέον, αντιμετωπίζει το έργο με ηπιτητα, οπωσδήοπτε, μως, ενοχλείται απ τα λαϊκά ργανα. «O κ. Θεοδωράκης καρακτηρίζει το έργον του ως ορατριον· και δικαίως. Eίναι μάλιστα, αν θέλετε, ορατριον υπ την αρχικήν μορφήν του είδους. Διτι χρησιμοποιεί, εις ευρείαν κλίμακα –πως τα αρχαιτερα ορατρια– τον “αναγνώστην” τον “αφηγητήν”, πως συνηθίζομεν να λέγωμεν τώρα ή μάλλον τον “historicus” κατά την λατινικήν ορολογίαν, διτι δημιούργημα της Kαθολικής Eκκλησίας είναι το ορατριον. Tο “Aξιον εστί”, των κ.κ. Eλύτη-Θεο-

«O Θεοδωράκης μας παρουσιάζει μελωδίες και ρυθμούς σε ηχοχρωματικούς συνδυασμούς λαϊκορεμπέτικων, δημοτικών, παληών ελαφρών τραγουδιών και αποσπασμάτων βυζαντινής υμνωδίας. Aλλά δεν συναρπάζει. Δεν συγκινεί. Γιατί ούτε προβάλλει, αλλ’ ούτε υπηρετεί το λγο. Aκμη λείπει η σμιλευμένη ποικίλη μελωδική φράσι. Kαι το δέσιμ της με το μέτρο και το ρυθμ του λγου δεν βρίσκεται σε απλυτη εντητα με τη μορφή του έργου».

«Tο Bήμα» O Δ. Γιατράς στο «Bήμα» δεν μένει ενθουσιασμένος απ το «Aξιον Eστί» εκφράζοντας παράπονα και για τον Oδυσσέα Eλύτη: «Oσο για την γενικώτερη εντύπωση που αποκομίσαμε απ την μουσική του «Aξιον Eστί», αυτή θα μπορούσαμε να την εκφράσωμε με μια λέξη: κατάθλιψη. Δεδομένου δε τι το έργο του κ. Eλύτη αναφέρεται στο έπος της Aλβανίας, που πολλοί απ μας το ζήσαμε, και σε αγώνες που, αν έπεφτε πάνω τους βαρειά η σκιά της καταθλίψεως, ωστσο είχαν και τις φωτεινές, τις υπέροχες αναλαμπές τους, βρίσκομε ολτελα αταίριαστη αυτή την κατάθλιψη και την κακομοιριά. Θα προσθέσομε επίσης, ειδικά σχετικά με την εκτέλεση του έργου, τι ταν διακηρύσση κανείς τι απορρίπτει τα «μπετν» και τα «νάϋλον», δείχνεται ολτελα ασυνεπής ταν ταυτχρονα χρησιμοποιεί ηλεκτρικά μικρφωνα και άλλες συσκευές, μέσω των οποίων το νταούλι παύει να είναι νταούλι και το μπουζούκι παύει να είναι, μπουζούκι. Kαι μάλιστα σε μια αίθουσα που τσο το θέατρο σο και η μουσική προσφέρονται χωρίς να απαιτήται η διγκωση της φωνής ή του ήχου».

«Aκρ!πολις» Mάλλον απογοητευμένος ο Γ. Bώ-

Mίκης Θεοδωράκης, Mάνος Kατράκης και Γρηγ ρης Mπιθικώτσης φανερά συγκινημένοι δίνουν τα χέρια, μετά το φινάλε της πρεμιέρας του «Aξιον Eστί», στο Θέατρο Kοτοπούλη (Pεξ), στις 19 Oκτωβρίου 1964. (Φωτογραφία: Tάκης Πανανίδης).

κος (21 Oκτωβρίου), γράφει στην «Aκρπολη»: Aλλά η μουσική ιδέα πρέπει προς κάπου να τρέπεται. Nα ισχυρισθούμε πως στην παρέλασι μουσικών φθγγων, που μπορεί να σχηματοποιούν άλλοτε μια υμνωδία εκκλησίας, άλλοτε μια καντσονέττα ή ακμη και σερενάτα, που νάχη και σπέρματα γνωστής μελωδίας, που στα περασμένα χρνια την στλιζαν οι πεννιές και τα τρέμουλα των μαντολίνων, υπάρχει το λον, η αρχιτεκτονική του συνλου, που κάλλιστα είναι και θεωρητικς γνώστης ο θαυμάσιος μουσικς Mίκης Θεοδωράκης; Δε νομίζω. Kαι κοντά σ’ αυτά είναι και εκείνο που εδικαιούτο να περιμένει κανείς απ’ ένα δυνατ συνθέτη σ’ αυτν, και που τσο ξάφνιασε τον γράφοντα, γιατί δεν ήλθε, αφού τσο φυσιολογικ και σίγουρο το θεωρούσε...

Bραδυνή Aρνητική επίσης στην κριτική της η A. Λαλαούνη (27 Oκτωβρίου) στη Bραδυνή: «Aν η Eισαγωγή υπσχεται κάτι, στη συνέχεια του έργου, δεν υπάρχει καμιά ποικιλία, το λο ξετυλίγεται πάντα στην ίδια κλίμακα, με κάποιες αλλαγές μονάχα στο ρυθμ που τονίζουν τα τύμπανα παιζμενα σαν νταούλια και μερικές άγριες συγχορδίες του πιάνου. Στον ακροατή έρχονται απηχήσεις απ’ τα “Kάρμινα” του Oρφ, απ βυζαντινά

μέλη, απ ρεμπέτικα κλαυθμηρά τραγούδια και λιγάκι Xατζιδάκις. Για να δώσει πιο έντονο το “λαϊκ” χρώμα ο κ. Θεοδωράκης, εκτς απ’ τα νταούλια, προσθέτει μπουζούκια, κιθάρες, μαντολίνα και σαντούρι που είναι ηλεκτρικά και σκεπάζουν συχνά με τον οξύτατο ήχο τους τη Mικρή Oρχήστρα Aθηνών που συμμετέχει στην εκτέλεση».

«Aθηναϊκή» Eπικριτικά και η Λ. Σπερέρ-Δράκου στην «Aθηναϊκή» (28 Oκτωβρίου), αν και παραδέχεται τα προτερήματα του συνθέτη: «Aφού λοιπν, ο Mίκης Θεοδωράκης στέλνει “στο διάβολο... τις πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις”, πως δηλώνει, γιατί εξακολουθεί να χρησιμοποιή, δίπλα στη «λαϊκή», μια έστω και ασήμαντη στον ρλο της “κλασική” ορχήστρα; Kαι πώς να εξηγήσωμε την ύπαρξι ολκληρων μερών που είναι πιστές αναδημιουργίες του ύφους της “μουσικής ρυθμικής”, που χρησιμοποίησαν ο καθαρά “δυτικς” Kαρλ Oρφφ κι ο χι λιγτερο “δυτικς” Στραβίνσκι στα ορατριά τους; Πρκειται, ωστσο, για ένα έργο, γραμμένο με σοβαρές αξιώσεις και αρρενωπ, πολλές φορές ακμη και πολεμικ στιλ, χάρις στην επεκταμένη χρήσι των κρουστών, κυρίως του νταουλιού. H συνοδεία αυτή, ασφαλώς κατάλληλη για ξεχωριστά δημοτικά τραγούδια, γί-

νεται μως μοντονη σ’ ένα έργο, που διαρκεί περισστερο απ μια ώρα. Tην ίδια κουραστική ομοιογένεια παρουσιάζουν επίσης τα διάφορα τραγούδια σε “λαϊκ” στιλ, του εξαιρετικά περιορισμένου στην πραγματοποίηση πολύπλοκων εμπνεύσεων. Bλέπουμε τι ο συνθέτης, που θέλησε να στήση ένα ολκληρο έργο πάνω στο στερετυπο αυτ στιλ βρέθηκε σ’ ένα αδιέξοδο χι μικρτερο απ εκείνο, που οδηγούν οι διάφορες τάσεις της “σύγχρονης” μουσικής, που απαρνήθηκε δικαίως ο Θεοδωράκης».

«Mεσημβρινή» Στη «Mεσημβρινή» (23 Oκτωβρίου) ο «Pουσ.» υπογράμμιζε τι: «Στο πρώτο, καθαρά διεθνές, τα κρουστά μας δίδουν μια εισαγωγή σχολής Στραβίνσκυ· τα δε χορωδιακά και τα μέρη του Ψάλτη που ακολουθούν δείχνουν μια έντονη επίδρασι απ την Kαρμίνα Mπουράνα του Kαρλ Oρφ. H προκλασσική αλληλουχία απ τέταρτες και πέμπτες, που κατ’ εξοχήν μεταχειρίζεται εδώ ο Θεοδωράκης και που τσο έχουν γίνει της μδας στη μοντέρνα τεχνοτροπία, δεν έχουν μεγάλη σχέσι ούτε με τη λαϊκή, ούτε με τη δημοτική μας μουσική· και αυτ ελάχιστα διασκεδάζεται απ τις βυζαντινές καταλήξεις του φινάλε και το “ίσο” που κρατάει η χορωδία. Mέρη απ τη Γένεσι επανέρχονται στο Δοξαστικ, το τρίτο μέρος, που εί-

ναι αρτιώτερο, το πιο μουσικά ωλοκληρωμένο, με τις θεματικές του αναπτύξεις και επεξεργασίες. Eδώ ο Θεοδωράκης δίνει στη χορωδία ένα θέμα που θα το παρωμοίαζε κανείς με τα ιταλικά λαϊκά τραγούδια των εργατριών του κάμπου (πως μας τα έχουν παρουσιάσει ιταλικές ρεαλιστικές ταινίες σαν το “Πικρ ρύζι”), αν δεν ήξερε πσο στενή σχέσι αυτά τα τελευταία έχουν με τα επτανησιώτικα εκκλησιαστικά τροπάρια».

«Kαθημερινή» Aλλά και ο ττε συνεργάτης της «Kαθημερινής» (22 Oκτωβρίου) Γ. Λεωτσάκος στάθηκε αρνητικς: «Tο πρώτο μέρος, Γένεσις (“Tτε είπε και γεννήθηκε η θάλασσα”) μας οδηγεί σε ύδατα ντεμπυσσίζοντα που δεν παρουσιάζουν κανένα μυστήριο για τον πλοηγ. Aπ’ εκεί και πέρα, τα Πάθη είναι μια διαδοχή σύντομων κομματιών, γραμμένων σε απλοϊκήν εναλλαγή δύο “στυλ” διαμετρικά αντίθετων μεταξύ τους. Tου στυλ μιας χι και τσο σύγχρονης Δυτικής μουσικής (μ’ αυτ θ’ ασχοληθούμε διεξοδικώτερα) που το λεξιλγι της έχει ήδη αφρητα εκλαϊκεύσει η μουσική για φιλμ, και του ντως προσωπικού ύφους των λαϊκών τραγουδιών του Mίκη Θεοδωράκη, των συνήθως ερμηνευομένων απ τον Γρηγρη Mπιθικώτση –ενς ύφους που στο έργο αυτ μως δεν εμφανίζεται και πολύ ανανεωμένο»..

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

11

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

H ελληνικτητα του «Aξιον Eστί» H προσφορά της ποίησης και μουσικής του έργου στον νεοελληνικ πολιτισμ Tου Γιώργου Mπράμου

ΣHMEPA που λα φαίνονται σχεδν αυτονητα και έχουν, ταυτχρονα, υποχωρήσει δραματικά οι εντάσεις σε κάθε είδους υποβιβασμούς, η αναφορά στο «Aξιον Eστί» του Oδυσσέα Eλύτη και στη μελοποίησή του απ τον Mίκη Θεοδωράκη, εύκολα μπορεί να γλυστρήσει σε μια μυθοποιητική νοσταλγία, σε μουσειακού τύπου κατάταξη των αισθημάτων και των τομών που το έργο πέτυχε. Tο ’64, ταν πρωτοπαρουσιάστηκε το «Aξιον Eστί», ήταν μια χρονιά ελπίδων. Oι πληγές της μετεμφυλιακής περιδου έμοιαζαν να κλείνουν, έστω κι αν η κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου ακροβατούσε ανάμεσα στον παραδοσιακ κομφορμισμ και την ανάγκη ανοιγμάτων σε απαγορευμένους για την εποχή χώρους. Στον πολιτιστικ τομέα οι ττε υπεύθυνοι του Φεστιβάλ Aθηνών, εξαντλώντας τα περιθώρια… τλμης πρτειναν στον Mάνο Xατζιδάκι και στον Mίκη Θεοδωράκη να παρουσιάσουν στο Hρώδειο, αντίστοιχα τους «Oρνιθες» και το «Aξιον Eστί». Eίχε προηγηθεί, λίγα χρνια νωρίτερα, το ’60, κατά την συντηρητική διακυβέρνηση, η απαγρευση της παράστασης των «Oρνίθων» απ το Θέατρο Tέχνης, σε σκηνοθεσία Kάρολου Kουν και μουσική Xατζιδάκι, στο Hρώδειο. Kαι την ίδια περίοδο τα τραγούδια του Θεοδωράκη ήταν στη μαύρη λίστα και απαγορευταν η μετάδοσή τους απ τα δίκτυα της κρατικής ραδιοφωνίας. Γι’ αυτ και η, κατά κάποιον τρπο, νομιμοποίησή τους απ το Φεστιβάλ Aθηνών, κορυφαίο πολιτιστικ θεσμ της εποχής, χαιρετίσθηκε σαν χειρονομία που θα επιβεβαίωνε, επί τέλους, τις ευμενείς συνέπειες της πολιτικής αλλαγής και στον τομέα του πολιτισμού. Tα σχέδια, μως, έμειναν στα χαρτιά. Δικαιολογία ο Γρηγρης Mπιθικώτσης, η συμμετοχή του οποίου θεωρήθηκε ιεροσυλία για το Hρώδειο. Eνας λαϊκς τραγουδιστής δεν χωρούσε στο ρωμαϊκ θέατρο και ττε, κανείς δεν γνώριζε αν αυτή η απφαση ήταν αφορμή για να αποκρυβούν άλλοι ανομολγητοι φβοι ή ήταν καθαρς και μάλλον αστείος συντηρητισμς. Tο «Aξιον Eστί» παρουσιάστηκε τελικά στο θέατρο «Pεξ». Πρωτοακούστηκε μως στην Kύπρο, απ τον ραδιοφωνικ σταθμ Λευκωσίας, στις 25 Mαΐου 1964. Oπως πάντα, το έργο του Θεοδωράκη συνδεταν άμεσα με εθνικές, κοινωνικές και πολιτικές αγωνίες.

Yπενθύμιση Tριάντα χρνια μετά την παρου-

12

O συνθέτης Mίκης Θεοδωράκης και οι ποιητές Γιάννης Pίτσος και Oδυσσέας Eλύτης, μετά τη συναυλία στην Eθνική Λυρική Σκηνή το 1979. (Φωτογραφία Tάκη Πανανίδη)

σίαση του έργου η υπενθύμιση της περιπέτειας του «Aξιον Eστί» την εποχή εκείνη έχει νημα, γιατί δίνει περιεχμενο και φωτίζει απ διαφορετικές γωνίες ,τι σήμερα πολύ επιπλαια και εύκολα θεωρούμε αυτονητο. Oι προκαταλήψεις που αντιμετώπισαν ττε ο Oδυσσέας Eλύτης και ο Mίκης Θεοδωράκης έχουν μια διαχρονική σημασία, γιατί ανακυκλώνονται και αναπαράγονται ακμα, σο κι αυτ να μην είναι ορατ.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

H πρώτη προκατάληψη που αντιμετώπισε το «Aξιον Eστί» είναι εάν είναι νμιμη και αποτελεσματική, ως προς την ίδια την ουσία της ποίησης, οι αναγνώσεις της απ άλλες τέχνες, πως είναι στη συγκεκριμένη περίπτωση, η μουσική. Iσως αυτή να παραμένει και η πιο ισχυρή ένσταση έστω κι αν αποδυναμώνεται απ τη θερμή συγκατάνευση του ποιητή Eλύτη στο εγχείρημα του μουσικοσυνθέτη Θεοδωράκη.

Πέρα μως απ τον σκεπτικισμ για την ποιητική καθαρτητα, πάνω απ τις φοβίες, τις μυωπίες και τις υποκρισίες της πολιτικής εξουσίας, το «Aξιον Eστί» έθεσε, ανεπανάληπτα, δύο ζητήματα που διαπερνούν ακμα τη σύγχρονη Eλλάδα: είναι το πρβλημα της εθνικής ταυττητας και το στοιχείο της λαϊκής παράδοσης, υπαρξιακά υλικά της νεοελληνικής περιπέτειας. H αγωνία αυτή διαπερνούσε ολ-

κληρη την Tέχνη της νεώτερης Eλλάδας, ερχταν απ τον Σολωμ, τον Kάλβο, τον Bιζυην και τον Παπαδιαμάντη, τον Παλαμά, τον Mπουζιάνη και τον Σικελιαν, και έφθανε στον Σεφέρη, στον Pίτσο, στον Tσαρούχη, στον Πικιώνη, στον Xαλεπά, στον Σκαλκώτα, στον Xατζή, στον Tσίρκα, στον άδοκα χαμένο πρσφατα Aρη Kωνσταντινίδη. (H παράθεση των ονομάτων είναι ενδεικτική και φυσικά ανεπαρκέστατη).

Λαϊκή υποδοχή Ωστσο, η αγωνία αυτή ήταν αποκομμένη απ τις λαϊκές της υποδοχές ή καλύτερα, συνδεταν με τον ζωτικ της χώρο, μνο με τον συμβιβασμ που επιβάλλει το φολκλρ. Γιατί, κατά τα άλλα, οι χωρίς έλεος, πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις της μετεμφυλιακής περιδου είχαν τις «επίσημες» εφαρμογές τους και στον πολιτισμ. Aπ τη μια πλευρά, οι νικητές, διαλαλούσαν μια ελληνικτητα στηριγμένη σε μια σοβινιστική και άκρατου μεγαλοϊδεατισμού ανάγνωση της Iστορίας, είχαν μια σαχλή υπεροψία που αποθέωνε την πατριδοκαπηλία· λα υποτάσσονταν σε μια σκοπιμτητα ιδεολογικής δικαίωσης των πολιτικών επιλογών και της βαρβαρτητας που συνεχιζταν απ τον εμφύλιο σπαραγμ. Aπ την άλλη πλευρά, οι ηττημένοι, δεν μπορούσαν να χειραφετηθούν απ το διεθνές τους κέντρο, ακολουθούσαν υποτακτικά τις μίζερες θωρίες του Zνάντοφ περί της «Tέχνης που ανήκει στον Λα». Oποιος γενναίος τολμούσε να αποκλίνει απ τα ρια σκοπιμτητας των μεν και των δε, δέχονταν διάφορους κεραυνούς απ «συνοδοιπρος» και «εξωμτης», μέχρι «ελιτίστας» και «προδτης του λαϊκού κινήματος». Kάτω απ τέτοιες μυλπετρες συντρίφθηκαν συνειδήσεις, αποσιωπήθηκαν ποιητές πως ο Mιχάλης Kατσαρς και ο Aρης Aλεξάνδρου. O κομφορισμς είχε θύματα και στις δύο πλευρές. Aπ το ’48, με την προδρομική ομιλία του Mάνου Xατζιδάκι για το ρεμπέτικο τραγούδι, φάνηκε πως η αποτελεσματικτερη ρωγμή στα, κάθε είδους, τσιμέντα των μετεμφυλιακών κάστρων θα ερχταν με τη σεμντητα, την ταπειντητα και τη βάσανο των τραγουδιών. Eτσι κι έγινε! Tο τραγούδι του Θεοδωράκη, του Xατζιδάκι και των άλλων συνέτριψε τις οριοθετήσεις κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής καθαρτητας, άνοιξε τα παράθυρα για να μπουν

O Mίκης Θεοδωράκης συνθέτης και μαέστρος, ο Mάνος Kατράκης αναγνώστης, και ο Aνδρέας Kουλουμπής ψάλτης, στο «Aξιον Eστί» του Oδυσσέα Eλύτη, στις εκδηλώσεις του «Mουσικού Aύγουστου» του Mίκη Θεοδωράκη που έγιναν το 1977 στο Θέατρο Λυκαβηττού. (Σκίτσο Eλλη Σολομωνίδου - Mπαλάνου).

στις πολιτείες ήχοι και ρίγη ταπεινφρονων δημιουργών, πως ο Tσιτσάνης και ο Bαμβακάρης, ανθρώπων του καταφρονεμένου, του υπγειου και του κρυφού ήθους της Eλλάδας.

Nεοελληνική διαδρομή Tο «Aξιον Eστί» κορύφωσε και επέβαλε την ουσία της νεοελληνικής διαδρομής. Πριν απ’ λα δεν απέκρυψε την καταγωγή των ρυθμών και των ήχων του· αντίθετα τα πρβαλε στα ρια της πρκλησης, με τη γενναιτητα της ρήξης. H έννοια της παράδοσης που, μέχρι ττε, παράπαιε με αλλοιθωρισμούς και διχασμούς ανάμεσα σε Aνατολή και Δύση, βρήκε εδώ την ανεπανάληπτη εκπλήρωσή της, κατάκτησε ένα άλλο περιεχμενο που άφηνε, επιτέλους, πίσω του, τους σχολαστικούς και τους δογματικούς. H ελληνικτητα, επίσης, που αναζητούσε και φώτιζε το «Aξιον Eστί», ήταν ορμητική και θαρραλέα, διεκδικούσε το νεανικ και ανανεωμένο πρσωπ της, κι απαρνιταν το γεροντίστικο προσωπείο που της επέβαλαν παρωχημένοι εθνικιστικοί ε-

γωισμοί τσων χρνων. Tο σημαντικτερο είναι, τι, αυτά που απασχολούσαν δραματικά λες τις εκφράσεις του νεοελληνικού πολιτισμού,

βρήκαν προσβάσεις και συνδέθηκαν με δεσμούς ακατάλυτους με τα πλατιά λαϊκά στρώματα. Ξεκίνησαν, βέβαια, απ την Aριστερά, μια Aριστερά που ήταν ακμα βυθισμένη στον δικ της κομφορμισμ, αλλά, ιδιαίτερα, κατά την περίοδο της Xούντας, διευρύνθηκαν, απέκτησαν καθολικές διαστάσεις και δικαιώσεις. Kι ακριβώς επειδή το «Aξιον Eστί» έχει ειλικρίνεια και αυθεντικτητα, πέτυχε να ταξιδέψει, να μεταφέρει το σύγχρονο, αυτφωτο πρσωπο της Eλλάδας, να επικοινωνήσει παντού με τη βαθειά και την ουσιαστική αγωνία του κσμου. Eίναι απ τις σπάνιες φορές που ο πολιτισμς μιας μικρής χώρας συναντάει την Aνατολή και τη Δύση, τον Bορρά και το Nτο, χι απ τους δρμους του φολκλρ, αλλά με το δικ της μέτρο και τη δική της συμμετοχή στην παγκσμια περιπέτεια. H επικαιρτητα του «Aξιον Eστί» έχει σχέση με τέτοιες ουσίες: υπενθυμίζει την εποχή των ρήξεων με τις βεβαιτητες και τους κομφορμισμούς· επιβεβαιώνει τις ανακαλύψεις των πολύτιμων και καταφρονεμένων υλικών της Eλλάδας· δοκιμάζει την αντοχή των υλικών αυτής της χώρας απέναντι στους διχασμούς και στις παλινωδίες της· δίνει το μέτρο της λαϊκής αποδοχής και υποδοχής της τέχνης· ανανεώνει διαρκώς τις ελπίδες, για την άλλη Eλλάδα, που άλλοτε την απέκρυβαν οι διαχωρισμοί του μετεμφυλιακού μίσους και σήμερα συσκοτίζεται απ την καταναλωτική λάσπη.

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

13

O Mίκης Θεοδωράκης και ο Σουηδς μεταφραστής του «Aξιον Eστί», Iνγκεμαρ Pεντίν (αριστερά). Tο εξώφυλλο απ το πργραμμα συναυλίας στη Στοκχλμη με χαρακτικ του Tάσσου (δεξιά).

Tο «Aξιον Eστί» στη Σουηδία Πώς μεταφράστηκε στη σουηδική γλώσσα απ τον Iνγκεμαρ Pεντίν ΣOYHΔIA 1964. Eνας νεαρ ς φοιτητής, ο Iνγκεμαρ Pεντίν (Ingemar Rhedin) ακούει, για πρώτη φορά, σε ελληνική συντροφιά το «Aξιον Eστί» τη μελοποιημένη απ τον Mίκη Θεοδωράκη ποιητική σύνθεση του Oδυσσέα Eλύτη. H μουσική τον εντυπωσιάζει και ζητάει απ τον Kρητικ φίλο του Γιάννη Kιουρτάκη να μάθει περισσ τερα πράγματα τ σο για τον ποιητή σο και για τον συνθέτη. Πέντε χρ νια αργ τερα, το 1969, ο Kρητικ ς ζωγράφος Σάββας Tζενετάκης, ο οποίος ζει στη Σουηδία, προσφέρει στον Pεντίν το έργο του Oδυσσέα Eλύτη «Aξιον Eστί» λέγοντάς του χαρακτηριστικά: «Mετάφρασέ το ή σκουτελοβαρίσκω σε μωρέ!» O Pεντίν με τη βοήθεια Eλλήνων φίλων του αρχίζει να διαβάζει το έργο. Eνθουσιάζεται απ το περιεχ μενο. Eτσι αποφασίζει να εγκαταλείψει για ένα χρονικ διάστημα τη διατριβή του που ετοιμάζει για το τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Στοκχ λμης με θέμα την «Oδύσσεια» του Nίκου Kαζαντζάκη και να ασχοληθεί αποκλειστικά με το «Aξιον Eστί». Προσπαθεί να μεταφράσει ένα μέρος απ τη «Γένεση». Mάταια, μως. Σε μια εβδομάδα εγκαταλείπει την προσπάθεια. «Tούτο το έργο, λέει στον Kρητικ ζωγράφο, δεν μεταφράζεται. Θα φυλάξω, μως, το βιβλίο, πως τη Bίβλο. Δεν πρ κειται να σου το ξαναδώσω».

Mίκης Θεοδωράκης Tην ίδια περίοδο στην Eλλάδα η Mίκης Θεοδωράκης έχει συλληφθεί απ τη χούντα των συνταγματαρχών. Φυλακίζεται και εκτοπίζεται μέχρι το 1970. T τε, έπειτα απ έντονη πίεση προσωπικοτήτων και επιτροπών στο εξωτερικ , που δημιουργήθηκαν με

14

σκοπ την απελευθέρωσή του, φεύγει στο Παρίσι. Tο 1972 φτάνει στη Σουηδία και δίνει συναυλίες στη Στοκχ λμη κατά της δικτατορίας. O Pεντίν με τη βοήθεια των Eλλήνων φίλων του γνωρίζει τον Θεοδωράκη κι αρχίζει συνεργασία μαζί του για τη μετάφραση των τραγουδιών του στα σουηδικά. Mεταφράζει ένα μέρος απ το «Aξιον Eστί», ενώ παράλληλα ψάχνει και βρίσκει μια χορωδία για να μελετήσει το λαϊκ ορατ ριο του συνθέτη. Eτσι, αρχίζει ένα καταπληκτικ παραμύθι που, πως φαίνεται, θα διαρκέσει έως τις μέρες μας.

Πρώτη δημοσίευση Tο 1976 ο Pεντίν θα δημοσιεύσει μέρος απ το «Aξιον Eστί», για πρώτη φορά στα σουηδικά, στο βιβλίο «Tα τραγούδια του Θεοδωράκη» (Prisma, Stockholme, 1976). Δύο χρ νια αργ τερα έχει ήδη μεταφράσει τους στίχους για λο το μελοποιημένο έργο του Mίκη Θεοδωράκη, το οποίο θα παρουσιασθεί για πρώτη φορά ολοκληρωμένο σε συναυλία, στο Γκέτεμποργκ. Tο σουηδικ κοιν εντυπωσιάζεται απ τη μουσική του Mίκη Θεοδωράκη και ιδιαίτερα απ το «Aξιον Eστί». O Pεντίν ενθουσιασμένος απ την υποδοχή του έργου αποφασίζει να γράψει στον Oδυσσέα Eλύτη και να ζητήσει την άδειά του για να μεταφράσει ολ κληρο το «Aξιον Eστί» στα σουηδικά. Aλληλογραφεί το 1978 με τον ποιητή ο οποίος συμφωνεί σε συνεργασία με την προϋπ θεση να γίνει μια σωστή και σοβαρή δουλειά που θα κριθεί απ γνωστ Σουηδ ποιητή. O Pεντίν προτείνει η μετάφραση να κριθεί απ τον ακαδημαϊκ και ποιητή Aρτουρ Λούντκβιστ. O Oδυσσέας Eλύτης δέχεται. O Pεντίν αρχίζει το τιτάνιο έργο

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

της μετάφρασης. Mύριες οι δυσκολίες του. Zητάει τη βοήθεια του ποιητή, ο οποίος τον ενθαρρύνει στο έργο του, τον συμβουλεύει για τη μετάφραση και τον βοηθάει, τέλος, για δύσκολα σημεία του έργου - ιδιαίτερα για τα «Πάθη» (σ.σ. βλ. τις τρεις ανέκδοτες επιστολές του Oδυσσέα Eλύτη προς τον Pεντίν που δημοσιεύονται στις σελίδες 18η και 19η του αφιερώματος. O Pεντίν μεταφράζει ένα μέρος του έργου, το οποίο προορίζεται για να δημοσιευθεί στο περιοδικ «Artes». Tη μετάφραση διαβάζει ο Aρτουρ Λουντκβίστ, ο οποίος γράφει σε γράμμα του απ τη Σ λνα (4 Σεπτεμβρίου 1978) τα εξής: «Aγαπητέ Iνγκεμαρ Pεντίν, Eχει περάσε ικαιρς απ το τελευταίο σου τηλεφώνημα. Eίδα, με μεγάλη μου ικανοποίηση, τι έχεις ήδη παραδώσει ένα μέρος της μετάφρασης το οποίο βρίσκω εξαιρετικ. Δεν χρειάστηκε καν να συγκρίνω τις λεπτομέρειες με τις μεταφράσεις που έχουν γίνει στην Aμερική, εμπιστεύομαι τη δική σου ερμηνεία: έχει σωστ ρυθμ και γλώσσα. Θα δώσω τη μετάφρασή σου στον Eστέν Σέστραντ και θα υποστηρίξω τη δημοσίευσή της στο «Artes». Aπ’ ,τι κατάλαβα την τελευταία φορά που μιλήσαμε, δεν θέλεις κανενς είδους συνεργασία στην επεξεργασία των κειμένων θεωρώντας τι μπορείς να τα καταφέρεις μνος σου. Iσως έτσι να είναι καλύτερα. Mου φαίνεται τι πράγματι μπορείς. Aν θέλεις, λοιπν, να συνεχίσεις με τον Eλύτη και να κάνεις ένα ολκληρο τεύχος, γύρω στις 90 σελίδες, πολύ ευχαρίστως θα ήθελα να τον συμπεριλάβω στη σειρά «Tουπέν» (που πως φαίνεται, αν λα πάνε καλά, θα κυκλοφορήσει του χρνου). Δεν υπάρχει μως λγος να βιαστείς, έχουμε ήδη αρκετ υλικ...». H δημοσίευση στο «Artes» θα γίνει

στο τεύχος 6, το 1979, ενώ το «Aξιον Eστί» θα εκδοθεί σε βιβλίο απ τις εκδ σεις «Bonniers» Στοκχ λμη, 1950 (τίτλος : Odysseas Elytis: Lovad Vare), ένα χρ νο μετά τη βράβευση του ποιητή με το N μπελ. Aξίζει, μως, να σημειώσουμε τι η δραστηρι τητά του Pεντίν δεν εξαντλείται μ νο στη μετάφραση του «Aξιον Eστί». Διοργανώνει δεκάδες συναυλίες με Σουηδούς μουσικούς, σε π λεις της Σουηδίας και του εξωτερικού. Tο «Aξιον Eστί» θα παρουσιαστεί στο Παρίσι, Bερολίνο, Bρυξέλλες, Oσλο, Bαρκελώνη κ.α. Yπολογίζεται τι μέχρι σήμερα έχει παρουσιαστεί σε εκατ π λεις, ένδεκα διαφορετικών κρατών και τις συναυλίες παρακολούθησαν πάνω απ 350 χιλιάδες θεατές. Παράλληλα ο Pεντίν θα βοηθήσει για να ιδρυθεί, στη Σουηδία, η «Aκαδημία Mίκη Θεοδωράκη», ενώ ο ίδιος θα εκδώσει και τα παρακάτω έργα:  «Tο θέμα της ελευθερίας στην Oδύσσεια του Nίκου Kαζαντζάκη», Iνστιτούτο Λογοτεχνίας Στοκχ λμης, Στοκχ λμη, 1968.  «Mίκης Θεοδωράκης: O αγώνας του, η μουσική του», Γκέτεμποργκ, 1978.  «Θεοδωράκη: Tο “Aξιον Eστί”, παρουσίαση και μουσική ανάλυση», Γκέτεμποργκ, 1985.  «30 χρ νια με το ελληνικ λαϊκ τραγούδι», Σ λνα, 1990.  «Mάνος Xατζιδάκις και η Oρχήστρα των Xρωμάτων» Σ λνα 1990. Aυτή είναι, εν συντομία, η ιστορία της μετάφρασης του έργου απ τον Iνγκεμαρ Pεντίν, τον Σουηδ ελληνιστή και διανοούμενο που αγάπησε με πάθος την Eλλάδα και έγινε ένας απ τους καλύτερους πρεσβευτές της ελληνικής ποίησης στο εξωτερικ .

AΦIEPΩMA

«H ποίηση έχει περάσει στο αίμα του λαού μας» Σε μια άγνωστη συνέντευξη σε σουηδικ περιοδικ, ο κορυφαίος ποιητής μας, Oδυσσέας Eλύτης, μιλάει για την ποίηση, το βραβείο Nμπελ και το «Aξιον Eστί» MIA άγνωστη συνέντευξη στους Eλληνες αναγνώστες του κορυφαίου ποιητή Oδυσσέα Eλύτη, δημοσιεύουν σήμερα οι «Eπτά Hμέρες». H συνέντευξη, η οποία δεν καταγράφεται ούτε στην πρσφατη «Bιβλιογραφία Oδυσσέα Eλύτη» (1971-1992) του Δημήτρη Δασκαλπουλου (εκδ. «Eταιρεία Συγγραφέων», Aθήνα, 1993) δημοσιεύτηκε στο σουηδικ περιοδικ «Saxons

Veckotidning», τεύχος 49, 3-9 Δεκεμβρίου 1979 και υπογράφεται απ τον Σουηδ δημοσιογράφο Robert Aschberg. Oι απαντήσεις στα ερωτήματα του Robert Aschberg δθηκαν, με συνοδευτικ γράμμα, απ τον ποιητή στον ελληνιστή Ingemar Rhedin, μεταφραστή του έργου του Oδυσσέα Eλύτη στα Σουηδικά. H συνέντευξη

δημοσιεύεται με βάση τις απαντήσεις του ποιητή στα ελληνικά και χι ακριβώς μεταφρασμένη απ το σουηδικ περιοδικ που, ίσως, επέφερε κάποιες αλλαγές σύμφωνα, άλλωστε, με τις οδηγίες του ποιητή. Tο δακτυλογραφημένο κείμενο της συνέντευξης παραχωρήθηκε ευγενικά στις «Eπτά Hμέρες», απ τον Σουηδ μεταφραστή του ποιητή Ingemar Rhedin.

— Tι ζητάτε να επιτύχετε με το έργο σας; Eίναι δυνατν η ποίηση να αλλάξει τον κσμο; — Πιθανν η ποίηση να μην αλλάζει τον κσμο, ασφαλώς μως βοηθεί έναν λα να συνειδητοποιήσει την ταυττητά του και, με τη δράση του πλέον, να προχωρήσει εκείνος στην αλλαγή του κσμου. H ψυχή ενς ατμου πως και η ψυχή ενς συνλου, είναι ανάγκη να αντικειμενικοποιούνται σε εικνες και ρυθμούς για να γίνονται αντιληπτές. Aυτή είναι η δουλειά του ποιητή: να καθιστά ορατ και συγκεκριμένο αυτ που είναι μέσα μας και γύρω μας διάχυτο. Kάθε καλ ποίημα είναι η υλοποίηση μιας, ασύλληπτης μέσα στην καθημερινή ζωή, πραγματικτητας. Eίναι μως η πραγματικτητα αυτή που έχει, ίσια - ίσια, σημασία για την επίγεια μοίρα μας.

Συνθέτες — Γράφετε και ποίηση ειδικά για να μελοποιηθεί απ συνθέτες; — Aπ τα έντεκα ποιητικά βιβλία που έχω παρουσιάσει ως σήμερα (τα περισστερά τους λιγοσέλιδα) μνο ένα είναι γραμμένο με τον σκοπ να μελοποιηθούν τα ποιήματα που περιέχει. Aπ την άποψη τι εκεί λαμβάνω την πρνοια οι στίχοι να είναι ισοσύλλαβοι και να έχουν ομοιοκαταληξία - κάτι που βοηθάει το τραγούδι. Aυτ μως δεν εμπδισε τους σύγχρονους συνθέτες μας να επενδύσουν με μουσική και άλλα μου έργα, πιο δύσκολα, πως ο «Hλιος ο Πρώτος», ή το «Aσμα ηρωϊκ και πένθιμο για τον χαμένο Aνθυπολοχαγ της Aλβανίας» και το «Aξιον Eστί».

Ποίηση — Σε σύγκριση με τη Σουηδία, η ποίηση στην Eλλάδα είναι πολύ πιο διαδεδομένη στο λα. Πού οφείλεται αυτ; — Aυτ είναι ένα φαινμενο που έχει απασχολήσει απ’ ανέκαθεν τους ξένους φίλους μας γι’ αυτ και το ερώτημά σας δεν μου φαίνεται παράξενο. Eνας φίλος μου είπε κάποτε, χαριτολογώντας, τι αυτ συμβαίνει επειδή η Eλλάδα είναι ακμα υπανά-

O Oδυσσέας Eλύτης μαζί με τον Ingemar Rhedin, μεταφραστή του έργου του στα σουηδικά, στο σπίτι της οδού Σκουφά 23 στο γιορτασμ της 80ης επετείου του ποιητή. (Φωτ. Jonas Hallqvist).

πτυκτη. Στο βάθος, ήθελε να πει τι σαν λας δεν έχουμε πέσει ακμα στη στέγνια ψυχής που χαρακτηρίζει τον τεχνικ πολιτισμ των ημερών μας. Γιατί, μως, άλλοι λαοί, ακμη πιο απομακρυσμένοι απ την τεχνολογία, παραμένουν βουβοί; Προσωπικά, πιστεύω πως ο λγος ο βαθύτερος, ο πιο ουσιαστικς, είναι η μακρά ελληνική ποιητική παράδοση. Mην ξεχνάτε τι απ την εποχή του Oμήρου ώς τις ημέρες μας, δεν υπήρξε ούτε ένας αιώνας που να μην γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα. Eίναι κάτι που δεν έχει να παρουσιάσει καμιά άλλη γλώσσα, τουλάχιστον στο

δικ μας, τον δυτικ πολιτισμ. Θα έλεγα, λοιπν, τι η ποίηση έχει περάσει στο αίμα του λαού μας. Eξάλλου, σαν λας πάντοτε, είμαστε εξαιρετικά συναισθηματικοί. Γι’ αυτ και την παθαίνουμε. Aκριβώς πως ο ποιητής που την παθαίνει στην πρακτική του ζωή. Mας συντρίβουν πάντοτε οι ισχυροί που, αυτοί, αποβλέπουν μνο στο συμφέρον τους. Mέσα στο έργο μου «Aξιον Eστί», επιχειρώ αυτή την ταύτιση: της μοίρας του ποιητή και της μοίρας του Eλληνισμού. O ένας στην ατομική και ο άλλος στην ομαδική κλίμακα, παλεύουν και οι δύο τους για ιδανικά, θυσιάζονται και δεν βρί-

σκουν ποτέ την Aνταπδοση.

Διαβάσματα — Tι προτιμήσεις έχετε στα διαβάσματά σας; Στην ποίηση και στο μυθιστρημα; — Oσο περνούν τα χρνια, τσο λιγτερο με τραβάει το μυθιστρημα. Kαι εν πάση περιπτώσει, δεν αισθάνομαι την ανάγκη να επιστρέψω στην αφήγηση μιας ιστορίας. Aντιθέτως, επιστρέφω στην ποίηση που με κάνει κάθε φορά ν’ ανακαλύπτω καινούργια πράγματα. Oι ποιητές που μ’ ενδιαφέΣυνέχεια στην 16η σελίδα

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

15

Φωτοαντίγραφο του συνοδευτικού γράμματος της συνέντευξης του ποιητή προς τον Ingemar Rhedin. Συνέχεια απ την 15η σελίδα

ρουν περισστερο είναι: απ την Aγγλία ο Blake, o Shelley, o Yeats, o T. S. Eliot και ο Dylan Thomas. Aπ τη Γερμανία ο Holderlin και ο Rilke. Aπ την Iσπανία ο Lorca. Aπ τη Pωσία ο Maiakovski και ο Voznessenski. Aπ την Iταλία ο Ungaretti και απ τη Γαλλία ο Beaudelaire, o Rimbaud, o Mallarme και οι υπερρεαλιστές.

«Tο Aξιον Eστί» — O Mίκης Θεοδωράκης πιστεύει τι «Tο Aξιον Eστί» είναι το σπουδαιτερο έργο του. Πιστεύετε και για σας το ίδιο; — Eίναι δύσκολο για τον ίδιο τον ποιητή ν’ αξιολογεί το έργο του. Παρεμβαίνει ο συναισθηματικς παράγοντας. Kάθε ποιητής πιστεύει τι το καλύτερο έργο του είναι το τελευταίο του! Για τη μουσική μως που μπορώ να κρίνω σαν τρίτος, ασφαλώς κι εγώ πιστεύω τι η κορυφαία στιγμή του Mίκη Θεοδωράκη εκδηλώνεται με το «Aξιον Eστί». Δεν είναι άλλωστε παράξενο. Στα θέματα της δημιουργίας –πως ακριβώς και στα θέματα της ζωής–παίζει μεγάλο ρλο η ιστορική στιγμή. Kαι είναι η περίπτωση του «Aξιον Eστί». Oταν τελείωσα, ύστερα απ τέσσερα χρνια κοπιαστικής προσπάθειας, το έργο αυτ, συνέπεσε ο Mίκης Θεοδωράκης να βρίσκεται σε μια στιγμή που τα δυτικά πρτυπα της μουσικής δεν τον ικανοποιούσαν. Eψαχνε να βρει μια καινούργια φρμα, μια καινούργια αντίληψη για τη σύνθεση, αυτήν που θα ονμαζε αργτερα ο ίδιος «μετασυμφωνική μουσική». Aυτ που ήθελε ήταν να βασι-

16

σθεί στην κληρονομία της βυζαντινής και της δημοτικής λαϊκής ελληνικής μουσικής. Aλλά το «Aξιον Eστί», σαν κείμενο, έκανε ακριβώς το ίδιο πράγμα. Στηριζταν στους ρυθμούς των βυζαντινών ύμνων και στα μέτρα τα δημοτικά, με τη διαφορά τι στη θέση του παλαιού θρησκευτικού ή ηρωικού περιεχομένου, έβαζε περιεχμενο επαναστατικ. Hταν φυσικ λοιπν να γίνει αυτ το «πάντρεμα» ανάμεσα στην ποίηση και στη μουσική και να γίνει κατά τον καλύτερο τρπο. H επιτυχία του, χι μνο στην Eλλάδα η αλλά και στο διεθνές ακροατήριο, είναι μία επί πλέον απδειξη.

Nμπελ — Mερικά σουηδικά έντυπα σας αναφέρουν μεταξύ των υποψηφίων για το Bραβείο Nμπελ. Ποια είναι η αντίδρασή σας, τι πιστεύετε γι’ αυτ το βραβείο; Ποια είναι η βαθύτερη σημασία του; — Eχω δηλώσει επανειλημμένα τι για την αντίληψή μου η Ποίηση δεν είναι απλώς μια τέχνη – είναι μια αποστολή. Που συνίσταται στην υποχρέωση του ποιητή να κάνει σο μπορεί καλύτερα τη δουλειά του. Aπ κει και πέρα εάν το αποτέλεσμα αξίζει, ανήκει στους άλλους να το κρίνουν. Kαι είναι ευτύχημα τι υπάρχει το βραβείο NOBEL. Γιατί με το κύρος που διαθέτει, συγκεντρώνει την προσοχή της διεθνούς κοινής γνώμης επάνω σε έργα που οι φραγμοί των γλωσσών τα κρατούν, δυστυχώς, απομονωμένα. Aπ’ αυτή την άποψη, το έργο των Σουηδών Aκαδημαϊκών είναι εξαιρετικά δύσκολο. Πρέπει να διακρίνουν ποια

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

έργα χάνουν λιγτερο και ποια περισστερο στη μετάφραση. Kαι απ το λίγο της αρχικής τους αξίας που απομένει να συναγάγουν τα συμπεράσματά τους και να τοποθετήσουν το έργο εκεί που του αξίζει. Oι έως τώρα αξιλογήσεις που έχουν κάνει, δείχνουν πσο ευσυνείδητοι επέτυχαν να είναι στην εκπλήρωση της αποστολής τους.

Mεταφράσεις — Tα βιβλία σας είναι μεταφρασμένα σε δεκατέσσερις γλώσσες αλλά χι στα σουηδικά μέχρι σήμερα. Για ποιο λγο άραγε; — Tο θέμα των μεταφράσεων, προ πάντων απ γλώσσες που είναι λιγτερο γνωστές, εξαρτάται λιγάκι απ την τύχη. Πρέπει να βρεθεί ένας άνθρωπος που να είναι ο ίδιος ποιητής, να κατέχει τη γλώσσα σου και συνάμα ν’ αγαπάει πολύ το έργο σου. Oι μεταφράσεις που γίνονται απλώς απ γλωσσομαθείς και επαγγελματίες είναι καταδικασμένες σε αποτυχία.

H καλή ποίηση στηρίζεται, κατά μέγα μέρος, στη λεκτική μαγεία. Kαι η εξεύρεση των αντιστοιχιών της σε μια ξένη γλώσσα απαιτεί μεγάλη ευαισθησία και εφευρετικτητα. Θέλω να πιστεύω τι στο πρσωπο του Ingemar Rhedin, είχα την τύχη, έστω και αργοπορημένα, να βρω το πρσωπο που συγκεντρώνει τις προϋποθέσεις που σας ανέφερα πριν. Bέβαια δεν γνωρίζω τα σουηδικά ώστε να κρίνω σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Aπ τον τρπο μως που είδα να αντιμετωπίζει το έργο μου, απ τις ερωτήσεις και τις παρατηρήσεις που μου έκανε, μπρεσα να βγάλω αυτ το συμπέρασμα. Tον ευχαριστώ και τον θαυμάζω μάλιστα που είχε το θάρρος να καταπιαστεί με το πι δύσκολο και το πιο πολυσύνθετο έργο μου. Xάρη στους κπους του, το σουηδικ κοιν θα μπορέσει, κοντά στ’ άλλα, να παρακολουθήσει τη συναυλία με τη μουσική του Mίκη Θεοδωράκη, που πως μαθαίνω πρκειται να γίνει εφέτος στη σουηδική πρωτεύουσα.

Aθήνα, 18 Oκτωβρίου 1979. Tην ημέρα της ανακοίνωσης του Bραβείου Nμπελ 1979. O ποιητής Oδυσσέας Eλύτης, ο Σουηδς πρέσβης στην Aθήνα Ivar Ohman (αριστερά) και ο Ingemar Rhedin (δεξιά).

O ποιητής στη Λέσβο, το καλοκαίρι του 1978 (Φωτ. Ingemar Rhedin). KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

17

Mυτιλήνη. Mυστεγνά 1979.

Kοσμήματα εξωφύλλων απ έργα του Oδυσσέα Eλύτη.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Tρεις ανέκδοτες επιστολές του Oδυσσέα Eλύτη Aπ την αλληλογραφία του ποιητή με τον Σουηδ μεταφραστή του «Aξιον Eστι» Iνγκεμαρ Pεντίν ΠAPOYΣIAZOYME σήμερα τρεις ανέκδοτες και αντιπροσωπευτικές επιστολές απ την αλληλογραφία μεταξύ του ποιητή Oδυσσέα Eλύτη και του Σουηδού Iνγκεμαρ Pεντίν, ο οποίος μετέφρασε το «Aξιον Eστί» στη σουηδική γλώσσα. Bρισκμαστε στο 1978. O Pεντίν με επιστολή του προτείνει στον Eλληνα ποιητή να μεταφράσει ολκληρο το «Aξιον Eστί». Eίχε προηγηθεί, το 1972, η μετάφραση ορισμένων κομματιών του έργου που περιλαμβάνονται σε εκείνα που μελοποίησε ο Mίκης Θεοδωράκης. Oπως συμβαίνει πάντα, έτσι και εδώ, αρχίζει η μακρά διαδικασία της μετάφρασης ενς ποιητικού έργου που συχνά, έως του τελειώσει, αποτελεί μιαν αληθινή εποποιία που περιλαμβάνει εξάρσεις, αμφιβολίες, ταπεινώσεις, θριάμβους, για να καταλήξει, κάποτε, σ’ ένα αποτέλεσμα που ίσως δεν έχει σχέση με το πρωττυπο. Tα προβλήματα της μετάφρασης και ιδίως του δικού του ποιητικού λγου, γνωρίζει φυσικά και καλύτερα απ κάθε άλλον, ο ίδιος ο Oδυσσέας Eλύτης. Γι’ αυτ και σπεύδει να πληροφορήσει τον επίδοξο μεταφραστή τι «η ποίησή μου, πως θα είδατε, δεν ακολουθεί το λεκτικ της καθημερινής ζωής και δεν πλησιάζει την πρζα - κάτι που κάνει εύκολη τη μετάφραση. Στηρίζεται στα μυστικά της γλώσσας και στα παιχνίδια της· εκμεταλλεύεται τα διαδοχικά στρώματα της ιστορίας της· και επιδιώκει ηχητικούς συνδυασμούς και ακτινοβολίες πρωτογνώριστες που είναι αδύνατο να περάσουν στην ξένη γλώσσα». (Eπιστολή 1η, 10 Iουλίου 1978). O μεταφραστής, και στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Iνγκεμαρ Pεντίν, έπειτα απ μια τέτοια διευκρίνιση θα έπρεπε να έχει μεγάλο τουλάχιστον θάρρος για να συνεχίσει. Φαίνεται, μως, τι είχε και χι μνον αυτ αλλά και θαυμασμ μεγάλο και αγάπη για το «Aξιον εστί». Γιατί χωρίς αυτά δεν ξεκινάς αφού το ταξίδι θα είναι μακρύ και δύσκολο και ποτέ δεν ξέρεις πού θα σε πάει. Παράδειγμα της αρχικής άγνοιας μα και του μελλοντικού ψαξίματος είναι η στιγμή που ο μεταφραστής θα γράψει (και εξομολογούμενος) στον δημιουργ: «Mου φαίνεται τι πρέπει να διαβάσω καλά τα απομνημονεύματα του Mακρυγιάννη για ο-

18

EΠIΣTOΛH 1η (10 Iουλίου 1978) Aθήνα, 10 Iουλίου 1978

Λιθογραφία του ζωγράφου Γιάννη Mραλη (Oδυσσέα Eλύτη, το «Aξιον Eστι», εκδσεις Iκαρος, Aθήνα 1989).

ρισμένα κομμάτια». Στα άλλα προσντα που χαρακτηρίζουν τον Iνγκεμάρ Pεντίν για αυτή τη δύσκολη δουλειά θα πρέπει να προσθέσουμε το μεράκι και την εντιμτητα, που ασφαλώς ο ποιητής είχε καλά αντιληφθεί πριν συναινέσει στη μετάφραση. Oι τρεις επιστολές που δημοσιεύουμε παραχωρήθηκαν στις «Eπτά

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

Hμέρες» απ τον Iνγκεμαρ Pεντίν. Tα πρωττυπα των επιστολών βρίσκονται στο προσωπικ αρχείο του Σουηδού μεταφραστή. Eίναι δακτυλγραφες με πολυτονικ και υπογράφονται απ τον ποιητή. Στο τέλος της 1ης επιστολής υπάρχει η διεύθυνση του σπιτιού (οδς Σκουφά 23) και το τηλέφωνο του ποιητή, ενώ στη 2η επιστολή μνο η διεύθυνση.

Φίλε Kε Rhedin, Δεν ξέρω αν καταλαβαίνετε τα ελληνικά. Eάν χι, πιστεύω, κάποιος φίλος θα σας βοηθήσει, πως ο κ. Παναγιώτης Bασιλείου που ήρθε να με επισκεφθεί και μου είπε την ευχάριστη είδηση τι μεταφράζετε στα Σουηδικά το AΞION EΣTI. Ξέρω πσο δύσκολη δουλειά αναλάβατε και πσους κπους θα πρέπει να σας έχει στοιχίσει. Γι’ αυτ θέλω απ τώρα να σας ευχαριστήσω και να σας ενθαρρύνω στην προσπάθειά σας. Eάν έχετε απορίες μπορείτε να μου γράψετε στα γαλλικά (που τα ξέρω καλά) ή στα Aγγλικά (που τα ξέρω λίγο αλλά τα καταλαβαίνω). H ποίησή μου, πως θα είδατε, δεν ακολουθεί το λεκτικ της καθημερινής ζωής και δεν πλησιάζει την πρζα - κάτι που κάνει εύκολη τη μετάφραση. Στηρίζεται στα μυστικά της γλώσσας και στα παιχνίδια της· εκμεταλλεύεται τα διαδοχικά στρώματα της ιστορίας της· και επιδιώκει ηχητικούς συνδυασμούς και ακτινοβολίες πρωτογνώριστες που είναι αδύνατο να περάσουν στην ξένη γλώσσα. Συνιστώ γι’ αυτ στους μεταφραστές μου να παίρνουν μεγάλες ελευθερίες, έτσι ώστε να μπορούν να βρίσκουν αναλογίες στη δική τους γλώσσα. Eάν χρειάζεται να προσθέσουν ή ν’ αφαιρέσουν λέξεις γι’ αυτν τον σκοπ ή για να κρατήσουν το ρυθμ, έχουν την απλυτη έγκρισή μου εκ των προτέρων. Δυστυχώς, αυτή τη συμβουλή δε τολμούν να την ακολουθήσουν λοι. Γι’ αυτ, στα γαλλικά π.χ., που μπορώ να ελέγξω το μεταφραστικ αποτέλεσμα, μολοντι μου έχουν υποβληθεί ήδη τέσσερις μεταφράσεις του AΞION EΣTI, δεν έχω δώσει σε κανέναν την άδεια για να βγει σε βιβλίο. Στα αγγλικά την έδωσα, μολοντι μου φάνηκε η μετάφραση στεγνή και απλουστευτική. Στα γερμανικά, επίσης, χωρίς να ξέρω ακριβώς τι επέτυχε. Φυσικά, το ίδιο θα συμβεί και με τη δική σας. Θέλω, μως, να πιστεύω τι έχετε μπει στο νημα του έργου και δεν θα το προδώσετε. Oπως επίσης τι στο μέλλον, εάν θελήσετε να προχωρήσετε και σε άλλα συντομώτερα ποιήματά μου, ώστε να σχηματίσετε μιαν Aθολογία –πως μου είπε ο φίλος μας κ. Bασιλείου– θα θυμάστε τη συμβουλή μου να κάνετε ελεύθερη απδοση, να κάνετε καινούργια ποιήματα στα Σουηδικά, εάν μπορεί να το πει αυτ κανένας. Δεν ξέρω αν έχετε λα μου τα βιβλία. Eάν χι, γράψετέ μου να σας τα στείλω. Eγώ, μαζί με αυτ το γράμμα πως βλέπετε, σας εσωκλείω έναν κατάλογο που έχω κάνει απ καιρ, με τα ποιήματα

ΑΦΙΕΡΩΜΑ που προτιμώ. Θα σας βοηθήσει να διαλέξετε απ’ αυτά σα θέλετε ή σα προσφέρονται περισστερο στη Σουηδική γλώσσα. Aυτά για σήμερα. Για μίαν ακμη φορά σας ευχαριστώ και σας στέλνω τις πλέον θερμές μου ευχές. Oδυσσέας Eλύτης Σκουφά 23, Aθήνα 136

EΠIΣTOΛH 2η (24.VIII.78) Aθήνα 24.VIII.78

Φίλε Kε Rhedin, Eυχαριστώ για το γράμμα σας. Δείχνει τι μπορώ να σας έχω εμπιστοσύνη. Tα ελληνικά σας είναι καλύτερα απ πολλών άλλων νεοελληνιστών και τα μικρά συντακτικά λάθη δεν έχουν σημασία για έναν μεταφραστή που πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να γνωρίζει καλά τη γλώσσα στην οποία μεταφράζει (ει δυνατν να είναι η μητρική του) ενώ αρκεί να έχει απλώς την αίσθηση της γλώσσας απ την οποία μεταφράζει. Tα άλλα τα βρίσκει στα λεξικά ή του τα δίνει ο ίδιος ο ποιητής, πως στην περίπτωσή μας. Δεν κατάλαβα απ το γράμμα σας εάν περιορίζεστε στα μέρη που έχει μελοποιήσει ο Mίκης Θεοδωράκης ή αν θα προσπαθήσετε να κάνετε ολκληρο το «Aξιον Eστί» πως δείχνει το γεγονς τι τελειώσατε ήδη το πρώτο μέρος («Γένεσις»). Προσωπικά, πιστεύω τι τα δύο άλλα μέρη δεν είναι πιο δύσκολα απ το πρώτο, εκτς ίσως απ τις ωδές που τρομάζουν με τα αυστηρά τους μέτρα. Oμως μπορείτε να δημιουργήσετε δικά σας μέτρα που να αρμζουν στη σουηδική γλώσσα και, προσθέτοντας ή αφαιρώντας μερικές δευτερεύουσες λέξεις (σας έχω δώσει αυτ το δικαίωμα) να επιτύχετε κάτι ανάλογο. H συμβουλή μου είναι να αφήσετε αυτά τα κομμάτια τελευταία, αφού κάνετε λα τα άλλα. Oσο για το βιβλίο του κ. Λιγνάδη, θα σας βοηθήσει ασφαλώς πολύ. Mην διστάσετε ωστσο - το επαναλαμβάνω - να με ρωτήσετε οπταν έχετε αμφιβολίες. Στον στίχο π.χ. που μου αναφέρετε

Aθήνα, 18 Oκτωβρίου 1979. O ποιητής λίγο μετά την αναγγελία του Nμπελ.

απ το «Tης Aγάπης αίματα»: «και χαρές ανείδωτες με σκιάσανε» καμμία απ τις δύο εκδοχές που μου λέτε δεν είναι η σωστή. Tο νημα είναι τι οι χαρές πέρασαν ψηλά πάνω απ μένα πως ένα σύννεφο, και μου ρίξανε απλώς τη σκιά τους χωρίς εγώ ποτέ να τις αγγίξω. Mλις επιστρέψει ο εκδτης μου απ τις διακοπές του θα του πω να σας ταχυδρομήσει λα τα βιβλία μου. Aν θέλετε, γράψετέ μου τη διεύθυνση της Nobel Library να στείλω κι εκεί μία σειρά. Tέλος, οπταν δείτε τον κ. Arthur

O Oδυσσέας Eλύτης στη Mυτιλήνη το 1979 (Φωτ.: Ingemar Rhedin).

Lundgvist, παρακαλώ, ευχαριστήσετέ τον απ μέρους μου για το ενδιαφέρον του. Aυτά για την ώρα. Σας ευχαριστώ και σας χαιρετώ. Mε τις καλύτερες μου ευχές OΔYΣΣEAΣ EΛYTHΣ Σκουφά 23, Aθήνα 136

EΠIΣTOΛH 3η (24 Σεπτεμβρίου 1978) 24 Σεπτεμβρίου 1978

Aγαπητέ μου Kε Rhedin, Mλις προχθές επέστρεψα απ τη Λέσβο, που είναι η ιδιαίτερη πατρίδα μου και που με ανακήρυξαν επίτιμο δημτη. Mε χαρά μου βρήκα το γράμμα σας. Πσο μάλλον που είδα τι είχατε την ευγένεια και την υπομονή να μου γράψετε λα τα σχετικά με την παρουσίαση των Eλλήνων ποιητών στη Σουηδία. Eυχαριστώ. Eπρεπε να τα ξέρω αν και τα περισστερα τα είχα ήδη μαντέψει. Δυστυχώς, έτσι γίνεται σχεδν πάντοτε ταν παρεμβάλλεται το εμπδιο της γλώσσας. H κάθε χώρα σχηματίζει μιαν εντελώς λανθασμένη εικνα για τις αξίες της άλλης, αφού μοιραία, η μετάφραση αδικεί τους καλούς κι ευνοεί τους φθηνούς ποιητές. Tι θα λέγαμε, αν δεν ξέραμε γαλλικά, για τον Mallarmé ή τον Vallery; O πρώτος τυχν Γάλλος στιχοπλκος θα μας φαινταν καλύτερος. Aλλά δεν γίνεται αλλιώς. Δεν θα κατεβάσουμε την ποιτητα για να πλησιάσουμε ευκολτερα τους ξένους. Mου λένε πολλά, τον τελευταίο καιρ, για το NOBEL.Kαλ και άγιο το NOBEL

αλλά εάν πρκειται, για να το πάρω, να θυσιάσω έστω κι έναν καλ στίχο μου – δεν θα το κάνω. Eυτυχώς, που αισθάνομαι τι εξακολουθούμε να συνεννοούμαστε. Ξέρω πως αυτ δεν αρκεί αλλά είναι μια βάση για να προχωρήσουμε. Kάνατε καλά να μην δεχθείτε τον έλεγχο απ άλλον μεταφραστή και να εμπιστευθείτε στη γνώμη του κ. Lundgvist.Tο παν είναι να ηχεί σωστά ο λγος σας στον Σουηδ ακροατή. Παρ’ λα τα απογοητευτικά που είπα για τις μεταφράσεις, πιστεύω τι πρέπει να επιμείνει κανείς και τι το φτάσιμο σε ένα ικανοποιητικ σημείο είναι εφικτ. Eύχομαι ολψυχα να ολοκληρώσετε το AΞION EΣTI. Tώρα που τελειώσατε τη «Γένεσι» σας συνιστώ να αρχίσετε το «Δοξαστικν». Eτσι θα μείνει τελευταίο το β’ μέρος που είναι και το πιο δύσκολο. Aλλά κι εκεί, κάνετε πρώτα τους Ψαλμούς και ύστερα τις Ωδές. Ξεχνώντας την προσαρμογή που τους κάνατε για τη μελοποίηση. Eίναι μια γνώμη που σας δίνω με κάθε επιφύλαξη. Δεν μου αρέσει να δίνω συμβουλές και σέβομαι τον τρπο που έχει ο καθένας για να δουλεύει. Tώρα που ο εκδτης μου επέστρεψε απ τις διακοπές του θα φροντίσω να σας σταλούν λα μου τα βιβλία. Kαι τις Γιορτές θα σας ταχυδρομήσω το καινούργιο μεγάλο έργο μου, τη MAPIA NEΦEΛH που αυτ, είναι πιο προσιτ στη μετάφραση επειδή το βάρος πέφτει αλλού και χι στη γλωσσική μετουσίωση. Aπ την ελληνική πρεσβεία της Στοκχλμης μου τηλεφώνησαν να στείλω της αγγλικές μεταφράσεις των ποιημάτων μου (Keeley και Friar) στη Bιβλιοθήκη του Nobel Commity. Aλλά δεν υπάρχουν αντίτυπα στα τρία διεθνή βιβλιοπωλεία των Aθηνών. Iσως να βρω στο Λονδίνο και μου τα φέρει κανένας ταξιδιώτης. Mπορείτε να μου γράψετε την διεύθυνση; Kατά τ’ άλλα δεν έχω τίποτε το νεώτερο. Kρατήστε με ενήμερο για τη συνέχεια. Mε πολλή αγάπη OΔ. EΛYTHΣ

Y.Γ. Eσωκλείω την έγκρισή μου να χρησιμοποιήσετε τις μεταφράσεις του AΞION EΣTI πως εσείς νομίζετε, καλύτερα. Σημείωση: Tα κείμενα του αφιερώματος αντλήθηκαν απ τις παρακάτω εκδσεις: 1) «Ποίηση και μουσική» του Oδυσσέα Eλύτη απ την «Eπιθεώρηση Tέχνης», Tομ. 20ος, Oκτ. 1964, σελ. 337-340. 2) «Tο θέμα του Aξιον Eστί», του Tάσου Λιγνάδη απ τη μελέτη «Tο Aξιον Eστί» του Eλύτη, Θ’ έκδοση, Aθήνα, 1989. 3) «Mιλώντας για το “Aξιον Eστί” σήμερα» του Δημήτρη Δασκαλπουλου και «Tο Aξιον Eστί. H ιδεολογία του ττε και τώρα» της Δρος Oλυμπίας - Ψυχοπαίδη Φράγκου απ το πργραμμα της EPT (Γενική διεύθυνση Mουσικών Συνλων). Στη συλλογή του αρχειακού υλικού βοήθησαν οι Aστέρης Kούτουλας, Tάκης Πανανίδης, Eλλη Nικολαΐδη, Aνδρέας Pοδουσάκης, Δημήτριος Pάνιος, Mαργαρίτα Θεοδωράκη, Γιάννης Kοντς και Σούλα Tυπάλδου.

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

19

KPITIKH

ΔIΣKOI Tης Παρής Σπίνου

H EΠITYXIA της σειράς «Unplugged», που καθιέρωσε το MTV «έβαλε γυαλιά» στις εταιρίες δίσκων, οι οποίες ξδευαν σημαντικά ποσά και ατέλειωτες ώρες ηχογραφήσεων σε στούντιο προκειμένου να φρεσκάρουν παλιά τραγούδια και να κυκλοφορήσουν αναδρομικές συλλογές γνωστών καλλιτεχνών. Tώρα το μουσικ κανάλι μπορεί να καυχηθεί τι προτείνει κάτι διαφορετικ. Δίνει τη δυναττητα σε καλλιτέχνες να αναδείξουν τις φωτητικές τους ικαντητες, να επιστρέψουν στην απλή ενορχήστρωση, να αποκαταστήσουν την επικοινωνία με το κοιν. H προσπάθεια είναι καλή, τα αποτελέσματα διαφέρουν σε ποιτητα, δίνουν δυναττητα για συγκρίσεις και εκτιμήσεις. NEIL YOUNG «Unplugged (Warner): H ώρα της αλήθειας δεν είναι απογοητευτική για τον Nιλ Γιανγκ. Aντίθετα η «απογύμνωση» απ τα ηλεκτρονικά μέσα φαίνεται να τον βοηθά να ξαναβρεί τον εαυτ του, τον καλλιτέχνη που χάρισε ανεπανάληπτες στιγμές με το δίσκο «Harvest Moon». Mε έμπνευση και δεξιοτεχνία ανανεώνει γνωστές συνθέσεις του, διατηρώντας αναλλοίωτο το βασικ μουσικ τους θέμα. H κιθάρα, η φυσαρμνικα, το πιάνο έχουν τώρα τον κύριο λγο, διαμορφώνουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των τραγουδιών «Like a hurricane», «The Needle and the damage done», «Helpless», «Mr. Soul», «World on a string» κ.ά. H ερμηνεία, άμεση και ανεπιτήδευτη, κρύβει δραματικτητα και ευαισθησία. Tο «Unplugged» του Nιλ Γιανγκ είναι μια αφετηρία δημιουργίας, ένα αυτοτελές συλλεκτικ έργο και το μέτρο που δείχνει το μέγεθος του καλλιτέχνη. ROD STEWART «Unplugged... and seated» (Warner). Σ’ αυτή την περίπτωση η είδηση είναι τι επιτέλους αυτς ο ενεργητικτατος, αεικίνητος καλλιτέχνης βρίσκεται... καθιστς πάνω στη σκηνή. O Pοντ Στιούαρτ, αντίθετα με τη φιλοσοφία του «Unplugged» δεν επιχειρεί να γίνει απολύτως ακουστικς. Δεν μπορεί να αποφύγει την πομπώδη ενορχήστρωση, τις φωνητικές εξάρσεις, τις αμφιταλαντευμενες διασκευές. O δίσκος που θα μπορούσε

να είχε ηχογραφηθεί σε στούντιο, δεν ξαφνιάζει, δεν ανανεώνει το μουσικ του ιδίωμα. Aποτελεί μια ακμα συλλογή με 15 τραγούδια που καλύπτουν 24 χρνια καριέρας και 22 δίσκους απ τον «Gasiline Alley» του 1970 έως τον φετιν «Lead Vocalist».

Eξ νυχος, A΄ Δημοτικά και άλλα θέατρα στον Λυκαβηττ και αλλού Tου Γιάννη Bαρβέρη

«Eμείς· οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς, οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι επίλοιποι Eλληνες Aιγύπτου και Συρίας, κι οι εν Mηδία, κι οι εν Περσίδι, κι σοι άλλοι». K.Π. Kαβάφης, «Στα 200 π.X.»

O AΛHΘINA δημοκρατικς (και ξέρω πσο πρέπει να φυλαγμαστε απ τέτοιους πονηρούς ρους που τσο τους έχουν ταλαιπωρήσει οι λογής επιτήδειοι), ο δημοκρατικς λοιπν θεσμς των Δημοτικών Περιφερειακών Θεάτρων, μετά απ κάμποσο καιρ αφάνειας, λειτουργεί, έστω για λίγες παραστάσεις, και για το κοιν του κέντρου. Xαιρμαστε ιδιαίτερα γι’ αυτ. Eπιτέλους, έξω απ την καλλιτεχνική ενημέρωση, έξω απ την ανάγκη των ίδιων των Aκριτών να φανεί και να αξιολογηθεί η δουλειά τους, εδώ κατατίθενται κάποια ποσά για έναν ορισμένο σκοπ. Σκπιμο είναι λοιπν να βλέπουμε πώς δαπανώνται – εννοώ με ποιο αισθητικ αποτέλεσμα. O περίπατος που έκανα στις παραστάσεις, απ δική μου υπαιτιτητα, δεν περιέλαβε δυστυχώς παρά ορισμένες μνον στάσεις. Π.χ. δεν είδα την «Eιρήνη» του Mπάκα με το Δημοτικ Kαλαμάτας, ούτε –ακμα τουλάχιστον– τις εντυπωσιακές, πως άκουσα και διάβασα, «Eύθυμες Kυράδες του Oυίνδσορ» που επιμελήθηκε ο Nτουφεξής με το Δημοτικ Pούμελης. Oπως και να ’ναι, μάζεψα τις εντυπώσεις μου απ’ ,τι επισκέφθηκα και τις καταθέτω μάλλον βραχυλογικά, σε συνέχειες. O «Mπήντερμαν και οι εμπρηστές», σημαντική αλληγορία του Eλβετού Mαξ Φρις, ήταν η ενδιαφέρουσα επιλογή του Δημοτικού Πατρών και του διευθυντή και σκηνοθέτη N. Aρμάου. Eργο βαθιά πολιτικ, καταγγελία του αστού που, αδιαφορώντας για την κοινή απειλή της βίας και του φασισμού, υποθάλπει με την ενδοτικτητά του τους ολετήρες του, κέρδισε απ τον Aρμάο ζωηρ ρυθμ, γνήσιο φαρσικ περίβλημα, καίρια αναγνώριση των συμβολικών του τύπων. Kατά τη γνώμη μου το έργο στερήθηκε το εφιαλτικ προφίλ που επίσης περιέχει και απαιτεί. Συνέπεια: οι ηθοποιοί παρέμειναν κάπως αμήχανοι στο δεύτερο μέρος και η λειτουργία της αλληγορίας έδειξε να μην κλείνει τον κύκλο της. Παρά τη ζωντανή μετάφραση του K. Σταματίου, τα ευφυή «ταξικά» κοστούμια του Aπ. Bέττα και τα μπρεχτίζοντα μοτίβα του Hρ. Πασχαλίδη για τον Xορ, παρά την παραλογικά απαστράπτουσα υπκριση της Σ. Mυρμηγκίδου, το φλεγματικ νεύρο

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

O «Mπίντερμαν και οι εμπρηστές», του Mαξ Φρις, σε σκηνοθεσία N. Aρμάου, απ το Δημοτικ Θέατρο Πατρών. (Σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου-Mπαλάνου)

της Oδ. Iωάννου και την ανταπκριση των υπολοίπων, η παράσταση βάδισε πριγκηπικώς χωλαίνουσα ελέω του αποφασιστικά ανεπαρκούς πρωταγωνιστή της (Διον. Bούλτσος). Aν μπορεί να θεωρηθεί συγγνωστή η ένσταση περί μονοδιάστατης οπτικής της σκηνοθεσίας –επιτέλους, είναι μια στάση, νιώθεται–, μου είναι πολύ δύσκολο να πιστέψω πως ο Aρμάος δεν διέγνωσε έγκαιρα την αδυναμία του κεντρικού ηθοποιού να σχολιάσει ή να υπαινιχθεί τις πολλαπλές ψεις της ιλαροτραγικής φιγούρας του Mπήντερμαν. H τυχν διοικητική ή οικονομική αδυναμία του Δημοτικού Πατρών να εξασφαλίσει στοιχειωδώς επαρκή πρωταγωνιστή, δεν βαρύνει βέβαια τον επιλεγέντα αλλά τους –τελικά– ελαφρά τη καρδία συναινετικώς επιλέξαντες. Tο Δημοτικ Σερρών μας εξέπληξε με μια καλή παράστση πάνω σε ένα κακ και φλύαρο έργο. O σκηνοθέτης Δημ. Iωάννου έστησε μια απ τις πιο αξιοπρσεκτες ως σύνολο εργασίες για δημοτικ θέατρο, εγκαθιστώντας μυθολογικ κλίμα και ποιοτική αλληγορική διάσταση στο αρκετά πληκτικ και μεταμπρεχτικ παραμύθι του σύγχρονου Γερμανού Tάνγκρεντ Nτορστ, που έχει τον τίτλο «Γυναίκα μπροστά απ τα τείχη». O Nτορστ, κατά τη συλλογιστική του «Σε-Tσουάν», γράφει μια μάλλον ανευφάνταστη, κινεζικού προσήμου, διδακτική fable, γύρω απ την ψυχολογία της γυναίκας. O σκηνοθέτης εμπλούτισε το συγγραφικ κουαρτέτο με έναν ασκημένο και ενταγμένο στη δράση πολεμικ χορ, με ειδυλλιακές μουσικές παρεμβάσεις του Σωκρ. Mάλαμα, με ευαίσθητες χορογραφίες (Mαργ. Mά-

ντακα). H μετάφραση (Συριάνω Mάλαμα) πως και η σκηνογραφία και τα κοστούμια (Iω. Mανωλεδάκη) παρέμπεπαν επαρκώς στο σινικ σήμα, παρτι η πελώρια σκηνική κατασκευή έμεινε εκ των πραγμάτων σχετικά αλειτούργητη. Tο σπάνιο ένστικτο, η πολυχρνια πείρα και η εξαιρετική τεχνική του K. Mατσακά (αξιωματικς) βρήκαν το κλειδί: προσέδωσαν βάρος στον καθημεριν λγο, άρα κύρος στο μύθο. Aλλά και ο Xρ. Mωραΐτης στον άλλο αξιωματικ χάρισε το χιούμορ μιας ευλύγιστης, μπουφνας μιμικής. H νέα ηθοποις Γιάννα Nικολοπούλου (γυναίκα) μπορεί να σήκωσε ακμη δυσβάκτατο για τους ώμους της φορτίο, μπορεί στην υπκρισή της να σημειώθηκαν κενά έντασης, μπορεί –και κρίμα– να άφησε ανεπεξέργαστη την καπιτάλε σκηνή του φινάλε, αλλά έδωσε σοβαρές υποσχέσεις με τη δύναμη και τη συνέπεια των ψυχικών και διανοητικών της διατυπώσεων. Eκτς κλίματος και ευαισθησίας, σχεδν περί άλλα τυρβάζων ο Θ. Σκούρτας (άντρας). Παρά τις έντονες διαφωνίες περί την επιλογή του έργου, ο Iωάννου υποστήριξε τίμια και προίκισε το ισχν κείμενο φέρνοντάς μας μια αξιοσύστατη παράσταση απ τις Σέρρες. O μαύρος παρωδς Mποστ με την υπερεαλιστικά αγέραστη «Φαύστα» του, αλαζονικς στραγγαλιστής της γλωσσικής, ιδεολογικής και θεατρικής σύμβασης, συνεπικουρούμενος απ την δήθεν επίπεδη –αλλά με πσες λεπτομερειακές «υπονομεύσεις»– γνωστή μας σκηνική αφήγηση του Θαν. Παπαγεωργίου (1987), έδωσε φέτος την ευκαιρία στο Δημοτικ Iωαννίνων να φαιδρύνει εκλεκτά το κοιν του. Aλλά του έδωσε και τη χρυσή ευκαιρία να γνωρίσει μια μείζονα ηθοποι του παράλογου, της ηθογραφίας, πιστεύω δε και της τραγωδίας, την Λήδα Πρωτοψάλτη, που μεταμορφώνεται εδώ και πάλι, εδώ και τώρα, εδώ και πάντα σ’ ένα ιλαροτραγικ τέρας ανατροπής της θεατρικής σύμβασης ως Φαύστα. Mιας σύμβασης την οποία τσο γερά η ηθοποις αυτή ξέρει να οικοδομεί (γι’ αυτ ίσως ξέρει και να την αποδομεί ταχυδακτυλουργικά). Aπ τους συντελεστές της «ανακαινισμένης» παράστασης σημειώνω το νεύρο της υπηρέτριας απ τη Nίκη Xαντζίδου και τον άρτιο ψευτορομαντισμ της «απωλεσθείς κρης» Pιτσάκι (Aιμ. Φουντούκη), που μως διαρκώς η μνήμη μου αδικούσε –αυτ χι προς χρέωση της νέας ηθοποιού, βεβαίως– καθώς ανακαλούσα στην παλιά παράσταση του Παπαγεωργίου ένα Ποτέμκιν εκρηκτικής ιλαρτητας: τον K. Tζούμα.

BIBΛIO

KYKΛOΦOPHΣAN Xέλμουτ φον Γκλάζεναπ «H φιλοσοφία των Iνδών», μετ. Eιρήνη Παπαγεωργίου, εκδσεις «Γνώση», Aθήνα 1993, σ.σ. 439. Θεμελιώδες έργο ενς μεγάλου Γερμανού ινδολγου και θρησκειολγου, το βιβλίο αυτ προσφέρει μια συστηματική και πλήρη έκθεση της πλουσιτατης ινδικής και φιλοσοφικής σκέψης παρουσιάζοντας λες τις σχολές της, αναλύοντας τις ομοιτητες και τις διαφορές τους και εντοπίζοντας τα βασικά τους γνωρίσματα μέσω συ-

γκρίσεων με την ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Tο έργο δείχνει τι, αντίθετα με ,τι πιστεύεται συνήθως, η ινδική σκέψη δεν είναι διλου μονοδιάστατη ή στατική αλλά αγκαλιάζει τις πιο ποικίλες στάσεις απέναντι στα προβλήματα του κσμου και της ζωής, απ τον πιο ακραίο μυστικισμ και ασκητισμ ώς τον υλισμ και τον ηδονισμ. Iμπν Mουχάμαντ Iμπραήμ «Tο πλοίο του Σουλεϊμάν», μετ. Kοσμάς Mεγαλομμάτης, Aθήνα 1993, σ.σ. 364. Mέσα απ το κείμενο αυτ του 17ου αιώνα ξεπροβάλλει μια υπερδύναμη του Iνδικού Ωκεανού: η Περσία της Σαφεβιδικής δυναστείας, αυτοκρατορία βαθιά σιιτική, που εκτείνεται απ τη Mεσοποταμία μέχρι την Kεντρική Aσία και τον Γάγγη και η οποία έρχεται σε σύγκρουση με την Eυρώπη προσπαθώντας να την εξοβελίσει απ τον ευρύτερο χώρο του Iνδικού. Στις σελίδες αυτές ο αναγνώστης θα ανακαλύψει ακμη και τη δράση του πολυμήχανου Kεφαλλονίτη Kωνσταντίνου Γεράκη, ο οποίος απ ναύτης έφθασε στο ανώτατο αξίωμα του πρωθυπουργού του Σιάμ. Adolfo Bioy Casares «Tο νειρο των ηρώων», μετ. Nίκος Πρατσίσνης,εκδσεις «Opera», Aθήνα 1993, σ.σ. 265. Aργεντινς γαλλικής καταγωγής ο συγγραφέας, θεωρείται απ τους σημαντικτερους συγγραφείς της Λατινικής Aμερικής. «Tο νειρο των ηρώων» είναι κατά τον Mπρχες, «μια πικρή και ακριβέστατη» παραλαγή του παλιού μύθου των κρεολών: ο μοναχικς και γενναίος άντρας παίζει κορώνα–γράμματα τη ζωή του, μέσα σε μια στιγμή στη φτωχογειτονιά, γιατί έτσι το έφερε η μοίρα.

Πληθωρικ έργο Mυθιστρημα σε δέκα ιστορίες της Zυράννας Zατέλη Tης Eλισάβετ Kοτζιά

Zυράννα Zατέλη «Kαι με το φως των λύκων επανέρχονται», Mυθιστορήμα σε δέκα ιστορίες, εκδσεις «Kαστανιώτη», Aθήνα 1993, σ.σ. 669.

OTAN δεις τα παιχνίδια των λαγών κάτω απ το φεγγαρφωτο και απ την ομορφιά σού κοπεί η ανάσα και αναστενάξεις ικευτετικά «Aς σταματήσει η καρδιά μου εδώ, δεν μπορώ!». Oταν γευτείς το μέλι πάνω στο τσεκούρι που γλυκαίνει τα σπλάχνα και κβει την τρομάρα και την ταραχή. Oταν αντικρίσεις τον πεταλωτή να φωτογραφίζεται με τ’ άλογά του πλάι στο μοναχικ χάνι. Oταν κατανοήσεις τις άναρθρες κραυγές και τις απελπισμένες χειρονομίες της κωφάλαλης ή κατορθώσεις να δεις την Kοκκινοντυμένη με μια μεγάλη κοιλιά και ένα τεράστιο μαύρο ψαλίδι στα χέρια ττε βρίσκεται μέσα στο μυθιστρημα της Zυράννας Zατέλη, μέσα στο παράξενο και γοητευτικ βιβλίο, τρίτο και ωραίοτερο έργο της, που αναμφίβολα την κατατάσσει στους σημαντικούς πεζογράφους της μεταδικτατορική περιδου. Aς μη ρωτήσουμε πώς είναι δυνατν να διαβάσει κανείς ένα τσο ογκώδες έργο εξακοσίων εβδομήντα σελίδων, και μάλιστα βιβλίο με παραδοσιακής υφής εξιστορήσεις, χωρίς να κουραστεί και να δυσανασχετήσει. Γιατί, λες και δεν βρισκμαστε σε μια ριζικά νέα εποχή της αφήγησης, λες και δεν έχει μεσολαβήσει κανένας απ τους σύγχρονους προβληματισμούς που θέλουν την ίδια αυτή αφήγηση να αμφισβητεί την δυναττητά της να διηγηθεί μια ιστορία χωρίς να δηλώνει κάθε φορά την ανεπάρκεια και τον συμβατικ του χαρακτήρα της. Λες λοιπν και δεν συμβαίνει τίποτε απ λα αυτά, η Zυράννα Zατέλη πετυχαίνει να ξεδιπλώσει μπροστά μας, με μια εντυπωσιακή επινοητικτητα, έναν φανταστικ κσμο συναρπαστικών περιπετειών με ολοζώντανες εικνες, εκθαμβωτικά χρώματα και φαντασμαγορικά λεκτικά σχήματα. Kαι τούτο χωρίς να μιμείται ούτε να αντιγράφει κανέναν απ τους παλιούς, αλλά κατορθώνοντας να είναι τσο αυθεντική και τσο πειστική σο εκείνοι ταν υποδύονταν τους πλάστες του Σύμπαντος. Γι’ αυτ το πληθωρικ βιβλίο απ το οποίο παρελαύνουν δεκάδες πρσωπα –τουλάχιστον εκατ ήρωες– και που παρακολουθούμε πολλές δεκάδες ιστορίες να εκτυλίσσονται στο δεύτερο μισ του προηγούμενου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του τωρινού, επιλέγω δύο θεματικούς άξονες που μοιάζουν βασικοί στην προσπάθεια να συλλάβει κανείς το έργο. Eνα είναι το θέμα της

αφθονίας και της πλησμονής που εμφανίζεται με τη μορφή της πατριαρχικής οικογένειας και της γονιμτητας –με απίστευτες διασταυρώσεις και συνδυασμούς γάμων, με μια κωμικά ατελείωτη αλυσίδα (δεκαοκτώ, είκοσι, περισσοτέρων) ετεροθαλών αδελφών απ πρώτους, απ δεύτερους και απ τρίτους γάμους και των δύο γονιών· μια αληθινή φυλή συγγενών δηλαδή κάτω απ την ίδια στέγη, απ την οποία προκύπτει μια δαιδαλώδης βιβλικού χαρακτήρα γενεαλογία. Eχουμε να κάνουμε με τους προπάτορες του Γένους; Kαι ναι και χι. Γιατί η «ασήμαντη» αυτή οικογένεια της Bρειας Eλλάδας αποκτά συγχρνως το βάρος και τη σημασία του συμβλου. Aπ την άλλη υπάρχει η θεματική του παράξενου που είναι συγχρνως ακατανητα ελκυστικ: ιδιμορφοι και ιδιτροποι άνθρωποι μιας αινιγματικής ομορφιάς, αλλά και δύσμορφοι και αποκρουστικοί που έχουν πάνω τους τη σφραγίδα του θείου, πρσωπα της καθημεριντητας που ζουν στο μεταίχμιο του εδώ και του επέκεινα, η νεραϊδοπαρμένη Iουλία, ο σαλς Γκαμπρήλ, ο «διπλομάτης» Θωμάς, η μάγισσα Πέρσα· και κυρίως παράδοξα επεισδια, πως η θυσία του αρνιού στην αυλή του Hσύχιου, η τριγωνική συνάντηση της νυφίτσας, της Kλητίας και του κυνηγού στο χάνι, η εξολθρευση των φιδιών απ την Eύθα, το γαμήλιο λούσιμο του δασύτριχου Aποστολάκου στο σκοτειν εργαστήρι του. Oμως, ο συνεκτικς κρίκος και των δύο θεματικών και αληθινς πρωταγωνιστής ολκληρου του βιβλίου και των ιστοριών του είναι στην πραγματικτητα τα παιδιά· τα παιδιά σαν ανεξάντλητοι βλαστοί αυτής της εύφορης οικογένειας και συγχρνως φορείς του μαγνητικού βλέμματος που είναι καμωμένο για

να αντικρίζει το αφύσικο και το ελκυστικ· βλέμμα που διαθέτει ακμα τη χάρη να προσηλώνεται και να μαγεύεται και που ο αφηγητής πτε το δανείζει στους μικρούς, αλλά και στους μεγάλους ήρωές του, και πτε το δανείζεται ο ίδιος απ αυτούς. Θεϊκά και απαραβίαστα, τα παιδιά περιδιαβαίνουν στο μυθιστρημα της Zυράννας Zατέλη, πως άλλωστε και στις δύο προηγούμενες συλλογές της διηγημάτων «Περσινή αρραβωνιστικιά» (1984) και «Στην ερημιά με χάρι» (1986) και εναποθέτουν τη σφραγίδα της δωρεάς στις σελίδες του. Στις εξωτικές αυτές ιστορίες δεν έχει νημα να αναζητήσουμε επιδράσεις απ την Aνατολή ή τη Δύση, απ τους αρχαίους ή τους μεταγενέστερους χρνους. Γιατί έχοντας προχωρήσει σε βάθος σκοτειν, η αφηγήτρια κινητοποιείται τελικά απ τα ίδια εκείνα πνεύματα που πάντοτε καθιστούσαν σημαντικές μορφές πως, ας πούμε, του αρχαίου ικέτη ή του χωλού τεχνήτη Hφαίστου, και εμπνέεται απ τις ίδιες εκείνες δυνάμεις που μέσα στην ψυχή μας μετατρέπουν το σταυροδρμι και τη ζωοπανήγυρη σε ομφαλ της γης και τα σανδαλοφορεμένα πδια σε φτερωτούς αγγέλους. Tο χαρακτηριστικ άλλωστε είναι τι αν και γεμάτο μνήμες συμβλων και τελετουργιών, το βιβλίο αυτ δεν δείχνει να δανείζεται τίποτα απ τους γνωστούς, αλλά πλάθει εξ ολοκλήρου και εξ υπαρχής τους δικούς του μύθους. Για να επινοήσει κανείς τις ανεξάντλητες περιπέτειές τους και να συνδυάσει τις χρονολογίες –τους θανάτους, τις γεννήσεις, τις συναντήσεις και τις συναιρέσεις– δεκάδων ατμων, χρειάζεται μια ακατάβλητη μυθοπλαστική φλέβα πως της Zυράννας Zατέλη. Oφείλει να παρατηρήσει, ωστσο, κανείς τι στο έργο αυτ η συγγραφέας δεν δείχνει να ελέγχει τον τρπο που διασταυρώνονται οι ιστορίες της, δεν δείχνει να ελέγχει τη ροή του χρνου δηλαδή το πύκνωμα και το άπλωμά του, έτσι ώστε να του προσδίδει νημα και να το κατασταίνει δομικ στοιχείο του αφηγήματος. Kαι για το λγο αυτ –φαίνεται– χρησιμοποιεί ίσως ως υπτιτλο του έργου της τη φράση «Mυθιστρημα σε δέκα ιστορίες». Tο τέλος λων των ιστοριών και περιπετειών είναι στο βιβλίο ο θάνατος –σε τρυφερή ηλικία, σε ώριμη αλλά και σε γήρας βαθύτατο. Kαι ταν κάποιοι απ τους ήρωες αφήσουν την τελευταία τους πνοή, ττε στο έργο εμφανίζονται οι λύκοι –βασικ, πως υποδηλώνει και ο τίτλος, σύμβολο– οι λύκοι μως χι ως αγρίμια σαρκοβρα, αλλά σαν ιερείς παράξενοι και σαν ψυχοπομποί.

KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

21

ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ+λμπι Στέρεο. A£HNA™ A' ΠPOBOΛHΣ AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, τηλ. 6423271 6462253 Air Condition Kάτω στην Aνατολή 5.30 - Mποέμικη ζωή 7.30 - H μικρή αποκάλυψη 9.00 - O μυστικς κήπος 11.00 6ο Πανραμα Eυρωπαϊκού Kινηματογράφου της EΛEYΘEPOTYΠIAΣ ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234-Kολλέγιο, τηλ. 6715905) Kωδικ νομα Nίνα (περιπ. A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. AEΛΛΩ* (Πατησίων, 8214675) O κύριος και η κυρία Mπριτζ (K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ. AEΛΛΩ (Πατησίων, 8214675) Θεριν O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) AΘHNA* (Στάση Kεφαλληνίας , τηλ. 8233149) Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περ. K-13) Ωρες 6.50-9-11 μ.μ. AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) H κοιλάδα με τις κούκλες (περιπ. K) AΘHNAION* (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 7782122) Air Condition Singles Ωρες 6.50-8.55-11 μ.μ. Tομ και Tζέρι Aπγευμα 5.15 AΛEΞANΔPA* (Kαλλιθέα. Tηλ. 9560306) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. AΛEΞANΔPA* (Πατησίων O.T.E. Tηλ. 8219298 8832666) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. AΛΦA (Πλατεία Kολιάτσου, τηλ. 2029401) Yποψίες (θρίλερ A) AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521) Διαφθορά (περιπ. A) Ωρες 7-9-11 μ.μ. AMOPE (Πριγκιπονήσων 10, Πολύγωνο, τηλ. 6462519) Oι επισκέπτες (περιπ. K) AMΠEΣE* (Oδς Bουλιαγμένης τηλ. 9011063) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 6.30-8.35-10.50 μ.μ. AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού, τηλ. 7668500) Oι περιπέτειες ενς αρατου ανθρώπου (κωμωδ. K) ANΔOPA* (Eρυθρς Σταυρς, τηλ. 6919815) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) Ωρες 7-9-11 μ.μ. ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 77823167785449) θερ. Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316 7785449) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. ANNA NTOP* (Γλυφάδα τηλ. 8946617) Singles Ωρες 8.55-11 μ.μ. Tομ και Tζέρι Aπγευμα 6.45 AΠOΛΛΩN* (Oδς Σταδίου, τηλ. 3236811) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6-8.10-10.20 μ.μ. AΣTEPIA AΣΣOΣ - ONTEON* (Kηφισίας 334. Tηλ. 8015152) Singles Ωρες 6.40-8.45-10.50 μ.μ. Tομ και Tζέρι Aπγευμα 5.00 AΣTOP* (Σταδίου τηλ. 3231297) Singles Ωρες 6.10-8.15-10.20 μ.μ. AΣTPON* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 6922614) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ. ATΛANTIΣ* (Λεωφ. Bουλιαγμένης Πλ. Kαλογήρων τηλ. 9711511) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6-8.10-10.20 μ.μ. ATTAΛOΣ* (Nέα Σμύρνη τηλ. 9331280) Singles Ωρες 8.55-11 μ.μ. Tομ και Tζέρι Aπγευμα 7.10 ATTENE (Λευκωσίας 41 πλατεία Aμερικής, 8676871) Ψηλά τακούνια (κωμωδ. K) AXIΛΛEYΣ* (Πατησίων 177, τηλ. 8656355) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια, τηλ. 3301020 3301014) Σουίτ Mούβι (A) ΓAΛAΞIAΣ* (Aρχή Λεωφ. Mεσογείων - Aμπελκηποι, τηλ. 7773319) Γεμιστ πλο 1 (κωμωδ. K-13) Ωρες 6.50-9-11 μ.μ. ΔANAOΣ* (Λεωφ. Kηφισίας - Πανρμου, τηλ. 6922655) Διαθέτει parking Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περ. K-13) Ωρες 6.50-9-11 μ.μ. ΔEΞAMENH REFRESH (Πλατεία Δεξαμενής, Kο-

22

λωνάκι, τηλ. 3623942, 3602363) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) A΄ προβολή ΔIANA* (Hλεκτ. Σταθμς Mαρούσι, τηλ. 8028587) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 6-8.10-10.20 μ.μ. Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία Aπγευμα 4.00 μ.μ. ΔIONYΣIA (Λεωφ. Συγγρού 286, στροφή N. Σμύρνης, τηλ. 9515514 - 3221983) Kαρλτα και η αυλή της (K) EKPAN (Tέρμα Zωοδχου Πηγής, τηλ. 6461895) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελληνικ K-13) EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια, τηλ. 77891207753303) Oι εραστές της γέφυρας (περιπ. A) EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 6464009) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) EMΠAΣΣY* (Πατριάρχου Iωακείμ 5 Kολωνάκι, τηλ. 7220903) O κύριος και η κυρία Mπριτζ (K) Ωρες 5.20-7.50-10.20 μ.μ. ETOYAΛ* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα τηλ. 9510042-9592611) Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περιπ. K-13) Ωρες 6.50-9-11 μ.μ. ZEΦYPOΣ (Tρώων 36, Θησείο, τηλ. 3462677) Σήκωσε τα κκκινα φανάρια (K-13) ZINA* (Λεωφ. Aλεξάνδρας στάση Σνια τηλ. 6422714) Singles Ωρες 6.50-8.55-11 μ.μ. HΛEKTPA* (Πατησίων 292, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2284185) J.F.K. (K) Ωρες 7.30-10.45 μ.μ. ΘHΣEION (Aποστλου Παύλου 7, τηλ. 34709803420864) Mοιραίο πάθος (ερωτικ A) IΛION (Tροίας Πατησίων στάση Aγγελοπούλου, τηλ. 8810602) O ύποπτος κσμος του Tουίν Πικς (περιπέτεια) Ωρες 8.30-11 μ.μ. INTEAΛ* (Oδς Πανεπιστημίου, τηλ. 3626720) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 6-8.15-10.30 μ.μ. KAΛYΨΩ* (Δημ. Σταδίου - Kαλυψούς Kαλλιθέα τηλ. 9510950, 9510909) Kωδικ νομα Nίνα (περιπ. A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. KOPONET* (Oδς Φρύνης Παγκράτι τηλ. 7521521 - 9029964) Singles Ωρες 8.20-10.25 μ.μ. Tομ και Tζέρι Aπγευμα 6.30 ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 7662060) Tο σκοτειν εγώ (θρίλερ A) ΛIΛA (Nάξου 115, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2016849) Σινέ Tέχνης Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοινωνικ K-13) MAPΓAPITA* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα, τηλ. 9568370) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 6.40-8.55-11.10 μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 1* (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mαρούσι. Tηλ. 8087094 - 8051292) O κύριος και η κυρία Mπριτζ (K) Ωρες 8-10.30 μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 2* (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mαρούσι. Tηλ. 8087094 - 8051292) Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περιπέτεια K-13) Ωρες 5.508-10.10 μ.μ. METAΛION* (Παγκράτι, τηλ. 7511515)

Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περ. K-13) Ωρες 6.50-9-11 μ.μ. METPOΠOΛITAN* (Λεωφ. Bουλιαγμένης Πλ. Kαλογήρων τηλ. 9706010) Singles Ωρες 6.10-8.15-10.20 μ.μ. MΠPONTΓOYAIH (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Θεριν Aπέραντο γαλάζιο (K) MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Γεμιστ πλο 1 (κωμωδ. K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ. NANA* (Bουλιαγμένης, τηλ. 9711285) Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περιπέτεια K-13) Ωρες 5.50-8-10.10 μ.μ. NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη, τηλ. 6425714) O σωματοφύλακας (περιπ.) NIPBANA* (Λεωφ. Aλεξάνδρας, τηλ. 6469398) O κύριος και η κυρία Mπριτζ (K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ. OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) O σωματοφύλακας (περιπ.) OΠEPA AΣΣOΣ - ONTEON* (Oδς Aκαδημίας 57. Tηλ. 3622683) Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περιπέτεια K-13) Ωρες 6.10-8.15-10.20 μ.μ. OPΦEYΣ* (Aρτέμωνος 57 - Aγ. Iωάννης Bουλιαγμένης, τηλ. 9019724) 7ο Φεστιβάλ Tαινιών Mικρού Mήκους Δράμας OΣKAP* (Aχαρνών 330 - Kάτω Πατήσια, τηλ. 2281563) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 6.30-8.40-11 μ.μ. ΠAΛAΣ (Παγκράτι, τηλ. 7515434) Tαράτσα Nέα γυναίκα μνη ψάχνει (περιπ. K) ΠAΛAΣ (Παγκράτι, τηλ. 7515434) Xειμεριν Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοινων. K-13) ΠAΛΛAΔION (Kρέμου 120 - Kαλλιθέα, τηλ. 9513349) Mπεν Xουρ (θρησκευτική περιπ. K) ΠΛAZA* (Λεωφ. Kηφισίας Φλκα, τηλ. 6921667 6917722) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. ΠTI ΠAΛAI* (Bασιλέως Γεωργίου B' Pιζάρη, τηλ. 7291800 - 7243707) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6-8.10-10.20 μ.μ. PAΔIO ΣITY AΣΣOΣ - ONTEON* (Πατησίων Στάση Λυσιατρείο, τηλ. 8674832) Singles Ωρες 6.15-8.20-10.25 μ.μ. PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια, τηλ. 3637716 3644827) Commitments - Brazil ΣINE ΠAPI (Πλάκα, τηλ. 3222071 - 3248057) Aρωμα γυναίκας (K) ΣOΦIA* (Mαντζαγριωτάκη 76 Kαλλιθέα τηλ. 93.73.150-9) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 5.30-7.45-10 μ.μ. ΣTEΛΛA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Oδς Tενέδου - Φωκίωνος Nέγρη, τηλ. 8674260) Bayron Mπαλάντα σε ένα δαίμονα (ελληνικ) ΣTOYNTIO* (Πλ. Aμερικής, τηλ. 8619017) Mην κινηθείς, πέθανε, αναστήσου (K) Ωρες 7-9-11 μ.μ. TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147) Kλειστ λγω ριζικής ανακαίνισης TPIANON (Πατησ.-Kοδρ/νος, 8215469) Kωδικ νομα Nίνα (περιπ. A) Ωρες 6.40-8.55-11 μ.μ. TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Singles Ωρες 6.50-8.55-11 μ.μ. ΦΛEPY (Oπισθεν IKA Zωγράφου, τηλ. 7710500) Nτλτσε Bίτα (A) ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247)

ΘEATPA AΘHNAION (Πατησίων 55, Mουσείο, τηλ. 82.14.000, 82.33.048). Mπέρτολντ Mπρεχτ - Kουρτ Bάιλ «H Oπερα της Πεντάρας» (σκην. Zυλ Nτασσέν). K. Kαζάκος, Λ. Λαζπουλος, Π. Zούνη, K. Kαραμπέτη. AΛEΞANΔPOΣ - πρώην MΠOYPNEΛΛH (Aλεξάνδρας 22, τηλ. 82.25.310). K. Παπαπέτρου «Aγαπάς τη γελάδα.. Aπδειξη!». Στ. Ψάλτης, Δ. Πιατάς. ΔOPAΣ ΣTPATOY (Λφος Φιλοπάππου, τηλ. 92.14.650, 32.44.395). Eλληνικοί χοροί. HPΩΔEIO (τηλ. 32.32.771). Θέατρο Tέχνης. Aριστοφάνη «Bάτραχοι» (Tετ., Πεμ.). ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Λ. Στήβενς «Mαθήματα Γάμου». Kώστας Kαρράς, Mάρω Kοντού. METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Eλα το βράδυ ...θα είμαι με μια φίλη σου!!!». B. Tσιβιλίκας, M. Bιδάλη. MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048). Eπιθεώρηση «Bλαμμένα Aχρηστα Mυαλά». Kώστας Xατζηχρήστος, N. Γερασιμίδου. NEAΣ ΣMYPNHΣ (Πλαστήρα 36, τηλ. 93.30.327). «Eντίθ Πιάφ: Aυτή είναι ζωή μου». ΠAΛHO ΠANEΠIΣTHMIO (Θλου 5 και Kλεψύδρας, Πλάκα, τηλ. 32.28.420, 32.40.861). Γκαίτε «Φάουστ». Σκην. Γ. Kαλατζπουλου. Π. Φυσσούν, Σ. Πέππα. Eως 26/9. ΠAPK: (Λεωφρος Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369, 82.13.920) «Sweet Charity». Σμαρούλα Γιούλη, Xρήστος Πολίτης, Mαριάννα Tλη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Γ. Διαλεγμένου «Xάσαμε τη θεία... στοπ». Γ. Διαλεγμένος. TΣIPKO MEDRANO (Δέλτα Π. Φαλήρου, τέρμα Συγγρού). Eως 10 Oκτωβρίου. Kάθε μέρα 7 μ.μ. και 9.30 μ.μ. Kυριακές: 11 π.μ., 5 μ.μ., 7.30 μ.μ. ΦΛOPINTA (Πατησίων και Mετσβου 4, τηλ. 82.28.501).Nίκου Tσιφρου - Πωλ Bασιλειάδη «Eρωτευθείτε... παρακαλώ!» Γ. Παπαζήσης, I. Kαλέση.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

Mεγάλη αποστολή (περιπ. K-13)

HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ZAΪPA (Γαλάτσι, τηλ. 2931526) Δυο τρελοί φτωχοί χρυσοθήρες (κωμωδ. K) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) Nτράγκον η ζωή του Mπρους Λι (περιπ.) ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελληνικ K-13)

ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP* (Πλατεία Γλυφάδας, τηλ. 8946617) Singles Ωρες 8.55-11 μ.μ. Tομ και Tζέρι Aπγευμα 6.45 AXIΛΛEION (Kαλαμάκι, έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Mοιραίο πάθος (ερωτικ A) ΠPOAΣTIΩN AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) Kαυτοί ψίθυροι (A) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια, τηλ. 2532003, 2513563) Pαντεβού κάθε Σεπτέμβρη (περιπ. K) AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, τηλ. 6396315) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοινωνικ K-13) AMIKO (Xαλάνδρι, τηλ. 6815532) O θάνατος σταμάτησε στην έρημο (περιπ. A) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Tο δικ τους παιχνίδι (περιπ.) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ (Eθνικής Aντιστάσεως - Hλιούπολη, τηλ. 9919818) Tο αφεντικ της Nέας Yρκης (περιπ. A) ΔHM. KIN/ΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) Φθινοπωρινή σονάτα (K) ΔIANA* (Mαρούσι, τηλ. 8028587) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 6-8.10-10.20 μ.μ. Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία Aπγ. 4.00 KATEPINA (Xαϊδάρι) O σωματοφύλακας (περιπ.) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι, τηλ. 0291-23911) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, 6012719) Σιραν (K) ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) Eναρξη σε λίγες ημέρες PIA (Bάρκιζα , τηλ. 8970844) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινωνικ A) PIO (Γλυφάδα, 9628758) 1492 Xριστφορος Kολμβος (ιστορική περιπ. K) ΣOΦIA (Aργυρούπολη, τηλ. 9927447) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 5.30-7.45-10 μ.μ. ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη, Tηλ. 6833398 - 6844708) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) A΄ προβολή ΨYXIKO* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) Aρωμα γυναίκας (K)

¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ AΠOΛΛΩN (Πασαλιμάνι, τηλ. 4297502) Singles Ωρες 6.05-8.10-10.15 μ.μ. ATTIKON ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλ. Aγ. Kωνσταντίνου - Hρώων Πολυτ., τηλ. 4175897) Eνοχος σαν αμαρτία (θρίλερ A) Ωρες 6-8.10-10.20 μ.μ. ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MEΛINA (Σωκράτους 65 - Δραπετσώνα, τηλ. 4625249) O σωματοφύλακας (περιπ.) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Σταθμς, τηλ. 4816276) Eγγραφές: Mουσική - Eικαστικά - Xορς - Θέατρο ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ PEΞ (Aγ. Διονύσιος) Eναρξη σε λίγες μέρες ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) Mαντ Nτογκ και Γκλρια (περιπέτεια K-13) Ωρες 5.508-10.10 μ.μ. KAΣTEΛΛA (τηλ. 4173906) Oσα παίρνει ο άνεμος (K) ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 44 - Kορυδαλλς τηλ. 4960955) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Πλατεία Δημαρχείου, τηλ. 4115354) H απαγωγή (θρίλερ A) Ωρες 5.50-8.05-10.15 μ.μ. ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα Γρήγορος σαν τη φωτιά - σεξ

OINOΣ

ΓEYΣEIΣ

O AΓAΠHTOΣ

Περί Θολερτητας ο λγος Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου

EINAI γνωστ στους περισστερους απ εσάς, αγαπητοί μου αναγνώστες, τι ένα κρασί μλις γεννηθεί είναι ιδιαίτερα θολ. Tο φαινμενο αυτ είναι εντελώς φυσιολογικ και πλήρως αποδεκτ απ αυτούς που ασχολούνται με την οινοποίηση. Oμως δεν είναι σωστ να παραμένει ένα κρασί για πολύ καιρ σ’ αυτή την κατάσταση, ούτε και να το αφήνουμε στο έλεος του χρνου να καθαρίσει μνο του σφραγισμένο σε κάποιο βαρέλι. Tο φρέσκο κρασί πρέπει οπωσδήποτε να διαυγασθεί. H φράση αυτή αποτελεί απαράβατο οινολογικ καννα, αν θέλουμε να το προφυλάξουμε μέχρι την κατανάλωσή του, αλλά και να το διατηρήσουμε προσδίδοντας την απαραίτητη για την εμπορία του διαύγεια. Oι καταναλωτές δείχνουν αρκετά ευαίσθητοι στην παρουσία θολωμάτων ή και διαφρων ιζημάτων στη φιάλη, ιδίως στην περίπτωση των λευκών κρασιών. Eξάλλου, ταν δεν υπάρχει η ανάλογη ενημέρωση για το τι ουσίες είναι αυτές που αιωρούνται και τι ακριβώς συμβαίνει, το πρβλημα λαμβάνει μεγαλύτερες του φυσιολογικού διαστάσεις, ενώ ταυτχρονα εμφανίζεται ο φβος της άγνοιας μαζί με τα ερωτηματικά περί γνησιτητας του προϊντος. Eνα μως πράγμα δεν πρέπει να ξεχνάμε για το κατακάθι μιας φιάλης κρασιού. Φυσιολογικά, μνο στην περίπτωση των ερυθρών κρασιών που έχουν παλαιώσει στην κάβα, δικαιολογείται αλλά και επιβάλλεται η παρουσία έγχρωμου ιζήματος. Aυτ δεν είναι τίποτα άλλο απ τις φυσικές χρωστικές της φλούδας των ερυθρών σταφυλιών, που έχουν πολυμεριστεί (μεγαλώνοντας δηλαδή το μοριακ τους βάρος) στο χρνο και έχουν καθιζάνει τίμια και διακριτικά. Γι’ αυτ το λγο ένα λευκ κρασί αναδεικνύει καλύτερα τους οργανοληπτικούς του χαρακτήρες κατπιν φιλτραρίσματος, ενώ αντίστοιχα ένα παλαι κκκινο κρασί πριν φτάσει στο ποτήρι, πρέπει να μεταγγίζεται. Στη συνέχεια, το αποτέλεσμα της διαύγασης ενς κρασιού δεν πρέπει να είναι πρσκαιρο αλλά να διαρκεί και να αντέχει στο χρνο. Eίναι σίγουρο τι λγω της μεγάλης συνθεττητας ενς κρασιού και της πολυπλοκτητας των χημικών μηχανισμών που παρουσιάζει, μπορεί να γίνει έδρα βιολογικών μεταβολών που οδηγούν στην εμφάνιση θολωμάτων και ιζημάτων. Aκμα μως και στην περίπτωση που αυτά δεν επηρεάζουν τη γεύση των εμφιαλωμένων κρασιών, αποτελούν αιτία εμπορικής καταστροφής ταν εμφανίζονται στο ράφι. Γι’ αυτ λοιπν τον λγο ταν δεν έχετε την δυναττητα να φιλτράρετε το κρασί που φτιάξατε, μην υπερηφανεύεσθε για το λαμπερ του χρώμα ή την κρυστάλλινή του διαύγεια, γιατί μέσα σε λίγους μήνες πολλά μπορούν να συμβούν. Δύο είναι λοιπν τα ερωτήματα. Ποια είναι τα αίτια της εμφάνισης των θολωμάτων σε ένα κρασί, και ποιος ο τρπος αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος. Kατ’ αρχήν, η παρουσία κολλοειδών ουσιών στο κρασί είναι μια απ τις αιτίες αποσταθεροποίησής του. Πρκειται για μικροσκοπικά εν αιωρήσει σωματίδια, τα οποία δεν εντοπίζονται εύκολα με τις συνήθεις μεθδους ανάλυσης, και κάνουν φαινομενικά το κρασί να δείχνει διαυγές. Eίναι ομώνυμα φορτισμένα σωματίδια τα οποία υπακούοντας στους νμους της φυσικής, απωθούνται μεταξύ τους και παραμένουν εν αιωρήσει μέσα στο κρασί. Aν για οποιοδήποτε λγο το φορτίο εξουδετερωθεί (λγω της παρουσίας ιντων υδρογνου και καλλίου), ττε η καταβύθιση των σωματιδίων προκαλεί την εμφάνιση θολώματος και σταδιακά ιζήματος. Για την αντιμετώπιση λοιπν της θολτητας των κρασιών καθώς και των μέσων που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για την ανώδυνη διαύγειά τους, σύντομα θα τα ξαναπούμε.

Tου Hλία Δελλγλου

Xορτοκεφτέδες του Διονύση Tης Mαρίας Xαραμή

ΞEPΩ ένα επίθετο που συντασσμενο με το επίρρημα τέως δεν προσδιορίζει μιαν κατάσταση μαραγκιασμένη: τέως ξανθς-ειά. Aσπρίζοντας οι τέως ξανθοί παραμένουν σελασφροι μέσα σ’ ένα χαρίεν φωτοστέφανο στην ωχρή απχρωση του άχυρου. Eτσι τα σγουρά μαλλιά και οι μπαρμπέτες του κύριου Διονύση πλαισιώνουν το πονηρ μειδίαμα του έξυπνου και σκανταλιάρη συμμαθητή που πάντα γνωρίζει κάτι περισστερο απ εμάς και ζυγίζει το timing για να το ξεφουρνίσει και να μας αποσβολώσει. Mωραΐτικο φυσικ, τι τα θέτε; Kάτω απ την επίσης τέως λευκή μπροστοποδιά του, ο κύριος Διονύσης διαθέτει μια στρογγυλή κοιλίτσα. Σείει δε πέρα - δώθε το δίσκο σερβιρίσματος, φυσική περίπου προέκταση του αριστερού του χεριού. Oλα τούτα τώρα: κοιλίτσα, μουστάκια, δίσκο και ασπροκίτρινα μαλλιά τα φέρει πολύ καμαρωτς. Πελοποννήσιος λοιπν, Kαλαματιανς ακριβέστερα, έγινε εξ αγχιστείας Xιώτης ταν παντρεύτηκε την καλοζωισμένη, σταρένια κυρά του. Mια μέρα βαρέθηκαν την Aθήνα. Mαζεύουν τα τσαμπασίρια τους, εγκαθίστανται στα Mεστά και στήνουν ένα μαγειρείο. Kαι πώς λέτε πως το βάφτισαν; «O Mωρηάς στα Mεστά»! Δεν θα σας εκάμαμε λγο αν επρκειτο για ένα ακμη πληκτικ επαρχιακ φαγάδικο με μονχορδα τζατζίκια και μουσακάδες. O ευρηματικς και μερακλής φίλος μας έφτιαξε ταβέρνα γνώμης. Πρώτος γεμίζει και τελευταίος αδειάζει. Δικαιοσύνη των νμων της ελεύθερης αγοράς. H πλέον ενδιαφέρουσα αρετή του κύριου Διονύση είναι η ενδελεχής γνώση της ελληνικής χλωρίδος και η συνακλουθη γαστρονομική της αξιοποίηση. Tο χειμώνα μαζεύει στα βουνά διάφορα πικρά χρτα. Aλλα θα γίνουν τουρσί, άλλα τα αποξηραίνει και σας τα πωλεί σε σακκουλιτσες και άλλα πάλι τα καταψύχει. Kαι μαζί με βλαστάρια της εποχής τα μαγειρεύει με καλ λάδι, χαρίζοντάς σας σπάνιες γεύσεις. «Mέλι στο στμα» θα σας πει. Oντως. Oι χορτοκεφτέδες, το opus magnus του Διονύση, μπανιαρισμένοι σε αραι χυλ, αφήνουν μιαν ευγενική, ευφραντική επίγευση. H σαλάτα εδώ δεν είναι η βαρετή και ψευδεπίγραφη χωριάτικη. Oνομάζεται «οικουμενική» και αρωματίζεται απ κρίταμο, ένα φυτ με σπαθάτα, σκληρούτσικα φύλλα το οποίο βλαστάνει πλάι στη θάλασσα και λγω ίσως της ιωδιούχου αλμυρής πάχνης γίνεται νοστιμτατο. Aφήστε δα το γαλακτομπούρεκο του μαγαζιού. Kαι μιας και πιάσαμε συμπάθειες, ο Διονύσης μου προσφέρει θρούμπι, λουίζα για αφέψημα κι ένα κλαράκι μσχο απ τις γλάστρες του. Mέσα σε τούτες τις πρασινάδες με το κκκινο καρουδάκι, πουκάμισο και τον αιώνιο δίσκο, ο άνθρωπς μας φιγουράρει και κάνει δηλώσεις σε

διάφορα έγκυρα ταξιδιωτικά και έντυπα μαγειρικής της Eυρώπης. Oι ξένοι συνάδελφοι, περαστικοί απ τα Mαστιχοχώρια, ανεγνώρισαν ένα αντιπροσωπευτικής γνησιτητος δείγμα μωραΐτικης καπατσοσύνης, έναν λοκαντιέρη - αστέρα με πηγαία αίσθηση της μαζικής επικοινωνίας, ο οποίος ευφυώς αναδεικνύει το πεντσταγμα της ελληνικής κουζίνας και της παράδοσής της. Eνώ οι φίλοι μου πίνουν σούμα, την τοπική ρακή απ σύκα και ούζο, ακούω τον Διονύση και την κυρία του που συζητούν με τη γειτνισσα που καθημερινώς παίρνει εδώ το μεσημεριαν της. O νους μου μελώνει απ τρυφερτητα γι’ αυτές τις γυναίκες που ξεκαλοκαιριάζουν στην εξώθυρα, στη γειτονιά, φορώντας τη λεπτή νυχτικιά πάνω στα μητρικά τους στήθη. Mater dolorosa, οικείες και μως ιερές. Σκέφτομαι τον Διονύση, το χειμώνα που φυσάει, να μιλά στα χορταράκια που κορφολογάει. Kαι πσο σεβασμ οφείλουμε στους αμύντορες της αυθεντικτητας, ταν μάλιστα διαβιούν στα ακριτικά μας νησιά. Θα μου υποσχεθείς και σύ, καλέ μου Διονυσάκη, πως θα περιποιείσαι την Aναστασία την Λαμπρία, πελάτισσά σου. Aλλωστε στη φωτισμένη ενέργεια του πατέρα της, ταν εχρημάτισε πρεδρος του EOT, χρωστάτε την τουριστική ανάπτυξη των Mεστών. Yλικά για 6 άτομα 1.200 κιλού αντίδια και διάφορα άγρια ή πικρά χρτα, 500 + 100 γρ. κρίθινα παξιμάδια, 4 κουταλιές σ. ελαιλαδο + ελαιλαδο για τηγάνισμα, 100 γρ. δαμάσκηνα ψιλοκομμένα, ξύσμα 1 πορτοκαλιού, 0,15 lt κκκινο κρασί, 3 σκελίδες σκρδου λυωμένες (χωρίς την πράσινη ουρίτσα), 1+1 αυγ, αλάτι, φρεσκοτριμμένο πιπέρι. Eκτέλεση Kαθαρίζουμε και πλένουμε τα χρτα, τα ζεματάμε επί 2’ σε βραστ νερ, τα στραγγίζουμε επί αρκετές ώρες και τα ψιλοκβουμε. Mουσκεύουμε τα δαμάσκηνα στο κρασί επί αρκετές ώρες, στραγγίζουμε, ζεσταίνουμε 4 κ. σούπας ελαιλαδο σε χαμηλή φωτιά και ροδίζουμε το σκρδο επί 5’. Προσθέτουμε τα χρτα, το ξύσμα πορτοκαλιού, τα δαμάσκηνα. Aλατοπιπερώνουμε, αναμιγνύουμε συχνά και σιγοβράζουμε επί 15’. Tρίβουμε σε ψιλή γαλέτα 100 γρ. παξιμάδια, τρίβουμε, στο χονδρ μέρος του τρίφτη τα υπλοιπα 400 γρ. παξιμάδια. Aναμιγνύουμε τα χρτα, τα χονδροτριμμένα παξιμάδια και 1 αυγ ελαφρώς χτυπημένο. Aν είναι πολύ απαλ προσθέτουμε λίγα ακμη παξιμάδια. Zυμώνουμε το μίγμα σε μπαλίτσες μεγέθους καρυδιού. Zεσταίνουμε το υπλοιπο λάδι σε δυνατή φωτιά. Xτυπάμε ελαφρώς και το δεύτερο αυγ. Περνάμε τα κεφτεδάκια απ αυγ και την τριμμένη γαλέτα. Tηγανίζουμε μέχρι να πάρουν ένα ωραίο χρυσοκάστανο χρώμα. Aν επιθυμείτε το φαγητ σας πιο ελαφρύ, αλείψτε με ελαιλαδο τους κεφτέδες και ψήστε στο grill. KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

23

T

EPTZIANA

HΛEOPAΣH

Tης Mίκας Tασούλη

Aπογοητευτική πρεμιέρα Kαμία βελτίωση και φέτος στα νέα προγράμματα των ιδιωτικών καναλιών Tης Π πης Διαμαντάκου

YΣTEPIKEΣ φιγούρες χωρίς χαρακτηριστικά, άμορφες τηλεοπτικές μάζες, ανθρωπμορφες κουρδιστές κούκλες, που παριστάνουν τους μικρομεσαίους, τους «κουλτουριάρηδες», τους νεπλουτους, τους μοναχικούς, τους «σαλταρισμένους» ή τους «φευγάτους», λοι τους παρασκευάσματα μιας τηλεοπτικής «πρετ-α-πορτέ» φαντασίας, που βγάζει σενάρια «φασν», ακριβώς πως οι βιοτεχνίες παράγουν φθηνά ενδύματα για λαϊκή κατανάλωση, πλημμύρισαν και φέτος τη μικρή μας οθνη. Aπογοητευτική ήταν η πρεμιέρα των νέων προγραμμάτων των δύο μεγάλων ιδιωτικών καναλιών που, με την εξαφάνιση της κρατικής τηλερασης, έχουν αναλάβει ουσιαστικά την ψυχαγωγία των Eλλήνων τηλεθεατών. Tα σα είδαμε σ’ αυτά τα πρώτα επεισδια των σειρών που προβλήθηκαν, μπορεί να μην επιτρέπουν εκτενείς κρίσεις ακμη, ωστσο είναι ενδεικτικά για το τι μας περιμένει.

Iδια γεύση... Tο κύριο χαρακτηριστικ της φετινής χρονιάς είναι τι δεν παρουσιάζει καμιά βελτίωση απ την περσινή, πως και εκείνη δεν παρουσίαζε καμιά απ την προπέρσινη. Γυάλινο συντηρητικ η μικρή μας οθνη αναπαράγει, χι βέβαια χαρακτήρες ή καταστάσεις καθημερινές, αλλά πανομοιτυπα «εργαστηριακά» παρασκευάσματα, ανύπαρκτα στην πραγματική ζωή, ασπνδυλα ομοιώματα ανθρώπων, που κινούνται σαν μαριονέτες, που ξεφαντώνουν στη σκηνή και μιλούν σε κάποια διάλεκτο αναγνωρίσιμη μεν, αλλά που δεν είναι ακριβώς ελληνικά και λένε πράγματα που δεν αφορούν κανένα. Σ’ εκείνον που θα επιχειρήσει να παρακολουθήσει τα επεισδια των τηλεοπτικών σειρών γεννάται η απορία για το πού άραγε οι δημιουργοί τους έχουν δει ή έχουν ακούσει παρμοιους διαλγους, πού άραγε υπάρχουν αυτοί οι χαρακτήρες και ποιοι απ τους σύγχρονους Eλληνες ζουν παρμοιες καταστάσεις σαν κι αυτές που περιγράφουν οι σειρές της τηλερασής τους. Ωστσο, μας κατέκλυσαν οι «κωμικές» σειρές για μια ακμη χρονιά. Στην πραγματικτητα δεν πρκειται παρά για συρραφές απ κατεψυγμένα καλαμπουράκια, που η ελληνική τηλεραση συστηματικώς συγχέει με το χιούμορ. Tο μνο βέβαιο σε αυτ το συνονθύλευμα μοιων προγραμμάτων είναι η δημιουργική ένδεια του τηλεοπτικού μας χώρου, που έχει ως αποτέλεσμα την διαρκή επανάληψη πανομοιτυπων προγραμμάτων χωρίς ούτε στο ελάχιστο τη βελτίωση της ποιτητάς τους. Tο Mega άλλωστε δεν έκανε καν τον κπο να ανανεώσει πλήρως το τηλεο-

Oλοκληρώνεται σήμερα το αφιέρωμα του «Σκάι 100,4» στη Mικρασιατική Kαταστροφή. Συγκλονιστικές μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν την τραγωδία και θυμούνται, ντοκουμέντα, ιστορικές αναδρομές και μουσικές της M. Aσίας πλημμύρισαν το πργραμμα του σταθμού απ την Πέμπτη 23 έως και σήμερα, Kυριακή 26 Σεπτεμβρίου. 

Σκηνή απ την ελληνική σειρά «Bαρβαρ τητες» που παρουσιάζει ο Aντέννα. πτικ του πργραμμα, συνεχίζοντας πολές απ τις περσινές του σειρές και φέτος. Oσο για τον ANT1 μοιάζει σαν να έχει απλώς αλλάξει τίτλους στις περσινές σειρές και να έχει μπερδέψει τους πρωταγωνιστές, ενώ λα τα υπλοιπα παραμένουν ίδια.

Διαφορές υστερίας Eτσι, για τον τηλεθεατή ελάχιστη είναι η διαφορά μεταξύ της υστερικής χαζούλας Eλίζας, της υστερικής χαζούλας Eλένης και της υστερικής χαζούλας «Mάνας» του «Mάνα είναι μνο μία» και ακμη και της υστερικής χαζούλας Bαρβάρας απ τις «Bαρβαρτητες». Oλες τους υστερικές χαζούλες νοικοκυρές ή γεροντοκρες και λοι τους σεξουαλικά πεινασμένοι, αδέξιοι μικροαστοί, «φιγούρες» αποτελούμενες απ στραβοκολλημένα μέλη ηρώων των ελληνικών ταινιών του 50 και των δυ τριών τυχαίων τηλεοπτικών επιτυχιών, που φαίνεται πως δημιούργησαν «σχολή» - «Tρεις Xάριτες», «Aπαράδεκτοι» κλπ. Mπορεί οι δύο μεγάλοι μονομάχοι του τηλεοπτικού μας χώρου να μη φέρουν ακεραία την ευθύνη για την αδιάκοπη κατηφρα της τηλεοπτικής ποιτητος, καθώς πως έχουμε γράψει σε παλαιτερο σημείωμα, η στρεβλή και υπ συνθήκες παρανομίας ανάπτυξη του οπτικοακουστικού πεδίου και απ την άλλη, αναξιοπιστία και εν τέλει η ανυπαρξία της κρατικής τηλερασης, μοιραία τους οδήγησαν στο να αντιγράψουν εμπορικά τερτίπια μεγάλων τηλεοράσεων του εξωτερικού και να τα εφαρμσουν με την ανωριμτητα εφήβων και τη βιασύνη κυνηγημένων. H ευθύνη βαραίνει τους ώμους των πολιτικών που προέταξαν τα κομματικά οφέλη και παγίδευσαν σε αυτά το οπτικοακουστικ πεδίο, με λες τις συνέπειες που έχουμε κατά καιρούς ανα-

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 ΣEΠTEMBPIOY 1993

πτύξει και που η σοβαρτερη μεταξύ αυτών είναι η χαμηλή ποιτητα της τηλερασής μας. Ωστσο, και τα δύο μεγάλα κανάλια έχοντας τα θετικά αποτελέσματα μιας υψηλής θεαματικτητος, αντί να φροντίσουν την εξέλιξή τους προτίμησαν να αναπαράγουν την ίδια ακριβώς εικνα «επιτυχίας» φοβούμενα το ρίσκο μιας ανανέωσης. Δεν είναι τυχαίο που για τρίτη συνεχή χρονιά ούτε μια εκπομπή για τον πολιτισμ, το βιβλίο ή ένα ντοκιμαντέρ δεν περιλαμβάνεται στο πργραμμά τους. Aκμη και αν υπάρξουν πάντως κάποιες σειρές που θα ξεχωρίσουν, ίσως χάρη στην εμπειρία και το δοκιμασμένο ταλέντο των δημιουργών τους, που μπορεί να τους βοηθήσουν να κρατήσουν ισορροπία μεταξύ της τηλεοπτικής ευκολίας και του σεβασμού προς το κοιν, θα οφείλεται μνον στην τύχη. Aλλωστε, ακμη και αν δεν υπάρξουν εκείνες οι σειρές που θα έχουν τα χαρακτηριστικά της επιτυχίας, θα φροντίσουν τα κανάλια να τους τα δώσουν, διά των κατάλληλων μετακινήσεων μέσα στο πργραμμα, παγιδεύοντας τον τηλεθεατή με τεχνικές προγραμματισμού και ποσοστά. Bέβαια, ίσως υπάρξουν μικρές εξαιρέσεις, πως η «Aναστασία», που ωστσο, δεν έχει βρει ακμη τον ρυθμ της, ενώ ένα βιαστικ και άτεχνο μοντάζ μοιάζει να χαλά τη συνοχή της υπθεσης, αλλά τουλάχιστον οι ήρωες μιλούν σαν κανονικοί άνθρωποι. Kαι περιμένουμε ακμη την «Eκτέλεση», που πολλές ελπίδες έχουμε στηρίξει επάνω της. Διευκρίνηση: Στο αφιέρωμα για την Yδρα (εκδηλώσεις στην Yδρα), το νομα του ζωγράφου είναι N. Γραικς και χι N. Γκαίκας πως εκ παραδρομής δημοσιεύτηκε.

Στη Σκιά των Bράχων, στο θέατρο «Mελίνα Mερκούρη», γιρτασε τα δεύτερα γενέθλιά του ο ραδιοφωνικς σταθμς «Mελωδία Fm 100», την περασμένη Tετάρτη 22 Σεπτεμβρίου. Mε τη γενέθλια αυτή μουσική βραδιά έκλεισε και το Φεστιβάλ του Bύρωνα, το οποίο ο «Mελωδία» συνδιοργάνωσε για δεύτερη συνεχή χρονιά με το Πνευματικ Kέντρο του Δήμου Bύρωνα. Oικοδεσπτης ήταν ο Θάνος Mικρούτσικος και καλεσμένοι πολλοί γνωστοί καλλιτέχνες και φίλοι του σταθμού, σε ένα πρωττυπα σκηνοθετημένο και ευρηματικ μουσικ θέαμα και σε διαρκή διάλογο με το επί τπου στούντιο του «Mελωδία». H Eλευθερία Aρβανιτάκη, ο Kώστας Θωμαΐδης, ο Bασίλης Kαζούλης, ο Xάρης και ο Πάνος Kατσιμίχας, ο Λαυρέντης Mαχαιρίτσας, ο Bασίλης Παπακωνσταντίνου και ο Διονύσης Tσακνής φρντισαν για.... τη μελωδία της ευτυχίας.  H Λιάνα Kανέλλη μπορεί να περιορίστηκε στην τηλεραση σε μια εβδομαδιαία εκπομπή, ωστσο επεκτείνει τις δραστηριτητές της στο ραδιφωνο του Aντέννα. Δύο ωριαίες εκπομπές ανέλαβε στο πργραμμα του Σαββατοκύριακου. H πρώτη –κάθε Σάββατο– φέρει τον τίτλο της τηλεοπτικής εκπομπής της, δηλαδή «Λιάνα» ενώ στη δεύτερη –κάθε Kυριακή– χρησιμοποιείται το επίθετο της δημοσιογράφου («Aπ τον Tύπο έρχομαι και στην κορφή Kανέλλη»)... Kαι οι δύο εκπομπές μεταδίδονται στη 1 το μεσημέρι. Oι ενημερωτικές αυτές εκπομπές, μαζί με μια σειρά απ άλλες, δημιουργήθηκαν προκειμένου ο σταθμς να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις που επέβαλαν οι πολιτικές εξελίξεις. Tα Σαββατοκύριακα ακούγονται επίσης ο πρώην διευθυντής της ET-1 Mιχάλης Δημητρίου, ο οποίος κάθε Σάββατο στις 12 το μεσημέρι λέει «Press ολοταχώς», και ο Mάνος Aντώναρος με την Mπήλλιω Tσουκαλά, που επιμελούνται κάθε Kυριακή στις 9.00 το πρωί το «7X2». Στο καθημεριν πργραμμα εντάχθηκαν οι Φωτεινή Πιπιλή («Iερά ανακραυγάσματα», στις 12.00), ο Παύλος Δημητριάδης («Eλλάδα S.O.S.», στις 12.30) και η Mισέλ Tσουμάνη. («H τρίτη εποχή», στις 17.00).