Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων. Τόμος Β' - Ο Ευριπίδης και το τέλος του είδους

Η ΤΡΑΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ Α Ρ Χ Α Ι Ω Ν Ε Α Α Η Ν Ω Ν ΤΟΜΟΣ

Β'

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ

Πρόεδρος

ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ

ΕΘΝΙΚΗΣ

ΘΚΟΛΩΙ'ΟΣ Β. Κ λ ι ά ' Γ Ζ Λ Σ ,

ΚοΚΚΙΛΊΛΗΣ, Γενικος Α . Τ ΐ Η Κ ί Ί ο Σ , Μέ?.η

Γραμματέας

Άνητιφεάρος

Βΐκ ΐΐ>ΐ' Θ. Μκ \

Τ Ρ Α Π Ε Ζ Η Σ

Λημοςθκλης \Σ, Ταμίας

I ΛΚϋΙίΟΣ ΚΛΜΙΙ Λ λ Κ Λ ΛΗΣ, Κ . Β. Κ ΐ Ί Μ Ι Ι Λ Σ

Διενβνντης

Μιχ.

ΑΝ\Λ A i ü ' a m k a , Χ ι κ η φ ο ι ' ο ς ΑΙΛΜΛ.ΧΊονί'ΟΣ,

τον

Ίόονματος

ΑΊΟ.χνΣΜΣ Κ λ μ λ λ η ς

ALBIN

LESKY

H

ΤΡΑΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ

ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΑΑΗΝΩΝ ΤΟΜΟΣ Β' "Ο Ευριπίδης

και τό τέλος του

είδους

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΝΙΚΟΣ Χ. ΧΟΤΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ γ'

άνατ

rrr (ΐισ ij

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΤΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

ΑΘΗΝΑ

200 3

Σύμφωνα 'Εθνικής

με τον Κανονισμό Τραπέζης,

τη διάβασε

των έκδόσεων

τη μετάφραση, ό συνεργάτης

τον Μορφωτικού

προτού παραδοθεί

μας Καθηγητής

'Ιδρύματος

στο

κ. Δ. I.

τυπογραφείο, 'Ιακώβ.

Ό τίτλος τοΰ πρωτοτύπου:

Die tragische Dichtung der Hellenen Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen

ISBN 960-250-075-1 set 960-250-011-5 © Copyright Μορφωτικά

γιά την ελληνική

"Ιδρυμα 'Εθνικής

Τραπέζης,

έκδοση: 'Αθήνα

1989

ς ' ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Ή στάση του Ευριπίδη άπέναντι στο κράτος καΐ τή δημοσιότητα ήταν ολότελα διαφορετική άπο δ,τι των δύο προδρόμων του. Δεν διαθέτουμε καμιά πληροφορία σχετικά μέ εκστρατείες στις όποιες νά πήρε μέρος ό ποιητής^ ή σχετικά μέ κρατικά λειτουργήματα πού να έπωμίστηκε. Ή άγάττη του γιά τήν 'Αθήνα ήταν βαθιά, οχι όμως και άνέφελη, δπως τουλάχιστο μαρτυρούν τά έ'ργα του. Στήν άπόσταση πού κράτησε ό Εύριπίδης άπέναντι στήν πόλη πρέπει νά αποδοθεί και τό γεγονός δτι για τή ζωή του ξέρουμε πολύ λιγότερα άπό δσα γιά τή ζωή των δύο άλλων τραγικών. ^ Ή βιογραφία του καλύπτεται άπο πολύ πυκνό σκοτάδι, κυρίως έξαιτίας του καθημερινού κουτσομπολιού, πού βρήκε ενα θαυμάσιο μέσο διάδοσης στήν κωμωδία. Ή αρχή γίνεται μέ τούς γονείς του ποιητή: ό πατέρας του ήταν, λέει, μικροπωλητής και 1. Ό Murray, Euripides 65κ., θεωρεί αύτονόητη τή συμμετοχή του ποιητή σέ πολεμικές επιχειρήσεις. Ά φ ο ΰ δμως δεν υπάρχει οποιαδήποτε πληροφορία, μοιάζει δικαιολογημένη ή άρνητική στάση του Schmid 3, 318, 10. Μιά συμμετοχή σέ κάποια πρεσβεία στις Συρακοΰσες, πού συνάγει 6 Σχολιαστής άπό ενα χωρίο της Ρητορικής (1384 b 15), εϊναι ολότελα αβέβαιη* πρβ. Goossens, 671, 4, δ όποιος δικαιολογημένα άμφισβητεϊ και διάφορες πληροφορίες γιά ταξίδια του Εύριπίδη ('Αθήναιος, 2, 61 Β, στο νησί 'Ικαρία, και Διογένης Λαέρτιος, 3, 6, στήν Αίγυπτο, μαζί μέ μιά άνόητη μυθοπλασία σχετικά μέ τό στ. 1193 της 'Ιφιγένειας T.). 2. Τ6 Γένος του ποιητή, το όποιο παραδίδεται σέ πολλά χειρόγραφα, ^χει συμπεριληφθεί στήν έκδοση των Σχολίων τοΰ Εύριπίδη άπό τον Ε. Schwartz, Βερολίνο 1887/1891, μαζί μέ τά διάφορα παραρτήματά του, στήν καλύτερη δυνατή επεξεργασία. Ά π ό αύτή τήν έκδοση προέρχονται τά παραθέματά μας. Οί υπόλοιπες πηγές (άπό τις όποιες ύπογραμμίζουμε τό άρθρο στή Σούδα και τόν Γέλλιο, Nodes Atticae 15, 20) βρίσκονται συγκεντρωμένες στήν έκδοση τοΰ Α. Nauck, Λιψία 1871, 1, Χ. Σχετικά βλ. Μ. Delcourt, «Biographies anciennes d'Euripide», AC 2 (1933) 271· P. T. Stevens, JHS 86 (1956) 87. Διδακτικά, οχι ωστόσο γιά τή ζωή τοΰ ποιητή, είναι τά υπολείμματα άπό τό τελευταίο μέρος τοΰ 6ου βιβλίου των Βίων τοΰ περιπατητικού Σατύρου, δπου ό βιογράφος πραγματεύεται σέ διαλογική μορφή τόν Εύριπίδη: Ρ. Oxy. 9, 1912, άρ. 1176. J. ν. Arnim, Supplementum Euripideum, Βόννη 1913, 3. G. Arrighetti, «Satire, Vita di Euripide», SCO 13, Πίζα 1964. T. Gallo, «La vita di Euripide di Satire e gli studi sulla biografia antica», PP 22 (1967) 134. F. Schachermeyr, «Zur Familie des Euripides», Antidosis (Festschr. W. Kraus), Βιέννη 1972, 306.

9

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ή μητέρα του λαχανοπώλισσα. Γΐ,ά τί,ς δύο γυναίκες του, τή Μελιτώ καΐ τή Χοφίνη, και γιά κάποιον συγκάτοικο του, τον Κηφισοφώντα, ο όποιος βοηθούσε τον ποιητή —και μάλιστα οχι μόνο στο ποιητικό του έργο— είχαν νά πουν ένα σωρό βρώμικες ιστορίες. Μέ τό Οάνατό του συνδέθηκε μιά παραμυθική διήγηση μέ πρωταγωνιστές ζώα: τον κατασπάραξαν, τάχα, οί γόνοι ένός μολοσσικοΰ σκυλιοΰ, επειδή ό ποιητής κατόρθωσε νά πείσει τό βασιλιά 'Αρχέλαο νά άφήσει άτιμώρητους έκείνους πού τό είχαν σκοτώσει. Τό θλιβερότερο είναι δτι και στο Γένος και στον Σάτυρο, ττηγές πού έκμεταλλεύτηκαν τον ϊδιο άνεκδοτολογικό θησαυρό, συναντούμε κομμάτια ολόκληρα άπό τις Θεσμοφοριάζουσες του 'Αριστοφάνη νά άντιμετωπίζονται και νά άναμεταδίδονται σαν πραγματικό ιστορικό ύλικό. Και νά σκεφτεί κανείς δτι ό Σάτυρος άπέχει άπό τόν Εύριπίδη μόνο διακόσια χρόνια ! "Ηδη άπό τήν άρχαιότητα οί πιο ειδικοί άπό τούς μελετητές, δπως λ.χ. ό Φιλόχορος στό σχετικό άρθρο της Σονόας^ αμφισβητούσαν δσα λέγονταν σχετικά μέ τήν ταπεινή καταγωγή τού ποιητή, και 'ίσως ό 'ίδιος άτθιδογράφος κρύβεται πίσω άπό τήν έπιφυλακτικότητα πού δείχνει ό Παυσανίας, δταν άναφέρει (1, 2, 2) τΙς μυθοπλασίες γύρω άπό τό θάνατο τού Εύριπίδη. Δέν έχει νόημα νά θεωρούμε, άνάλογα μέ τις συμπάθειές μας, άξιόπιστες ορισμένες ένδιαφέρουσες λεπτομέρειες. Ό Van Lennep (10) και ό Schmid (3, 320), ας πούμε, θά ήθελαν νά έντοπίσουν μιά δόση άλήθειας στήν περιβόητη ιστορία της μοιχείας, καί, κατά τή γνώμη του δευτέρου, οί οδυνηρές συζυγικές εμπειρίες τού ποιητή έχουν άποτυπωθεϊ στή μορφή της Ελένης του 'Ορέστη. Ό 'ίδιος θεωρεί (3, 327) ιστορικά άκόμη και τά σκυλιά τού 'Αρχελάου. Φυσικά, κάποια δόση άλήθειας μπορεί νά κρύβεται σ' αύτήν ή σέ έκείνη τήν ιστορία' κατά τήν άποψή μου δμως, ή ομολογία της άπόλυτης άβεβαιότητάς μας παραμένει ή μόνη δυνατότητα. Στήν πραγματικότητα δέν γνωρίζουμε κάν τό χρόνο της γέννησης τού ποιητή. 'Εξακριβωμένη είναι ή χρονολογία τού θανάτου του (βλ. Πάριο Μάρμαρο έπ. 63), καθώς και ή πληροφορία για τήν έκδήλωση πένθους του Σοφοκλή στον προάγωνα των Διονυσίων τήν άνοιξη τού 406. Ό Τίμαιος τοποθετεί τό θάνατο τού Εύριπίδη ένα χρόνο άργότερα, προφανώς επιδιώκοντας νά επιτύχει συγχρονισμό μέ τήν άρχή τής τυραννίας τού Διονυσίου Α'. 10

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

Τή μετάθεση υιοθέτησαν ό 'Ερατοσθένης και ό 'Απολλόδωρος.^ Ή γέννηση του ποιητή, πού οί γονείς του είχαν κάποιο κτήμα στή Σαλαμίνα, τοποθετήθηκε λανθασμένα στή χρονιά τής περίφημης ναυμαχίας* σύμφωνα μέ τον Jacoby (σχόλιο στο άπ. FGrHist. 239 Α 50), και ή πληροφορία αύτη πρέπει νά άποδοθεϊ ίττ^ν Τίμαιο: ή γνωστή χρονολογική ταχυδακτυλουργία του τοποθετεί τή γέννηση, τήν πρώτη θεατρική εμφάνιση (456/455) και το θάνατο του Εύριπίδη σέ χρονιές πού ήταν άρχοντας κάποιος Καλλίας. Τό Πάριο Μάρμαρο (έπ. 60* πρβ. 50 και 63) τοποθετεί τή γέννηση στά 485/484, χρονολογία αύτή καθαυτή πιθανή, χωρίς όμως νά άποκλείεται και έδώ μιά συγχρονιστική ταύτιση μέ τήν πρώτη νίκη του Αισχύλου στούς δραματικούς αγώνες. 'Ο πατέρας του Εύριπίδη, Ινας κτηματίας ονόματι Μνήσαρχος ή Μνησαρχίδης, και ή μητέρα του Κλειτώ άνηκαν στο δήμο τής Φλύας, άλλα ό ποιητής γεννήθηκε σέ κάποιο άγρόκτημα των γονέων του στή Σαλαμίνα. Ή άρχαία παράδοση {Γένος, Γέλλιος 15, 20) άναφέρει δτι ενας χρησμός ύποσχέθηκε στον πατέρα άγωνιστικές νίκες γιά τό γιό του. "Ετσι, 6 νεαρός Εύριπίδης άρχισε νά γυμνάζεται στό παγκράτιο και στήν πυγμαχία, ώσπου βρήκε τό δρόμο του γιά τήν τραγωδία. Τυπικό στοιχείο τής ιστορίας αύτής είναι ή παρερμηνεία ενός χρησμού, ή οποία όδηγει στήν άρχή σέ μιά κατεύθυνση άντίθετη άπό τό πραγματικό νόημά του. Πίσω άπό αύτό δμως κρύβεται ή εικόνα ένός πνευματικού άνθρώπου, ό όποιος στό έγκώμιό του γιά τήν 'Αθήνα {Μήδεια 82^) ύμνεϊ τα δώρα τής σοφίας και τών Μουσών ό ϊδιος χαρακτηρίζεται σκωπτικά άπό τον 'Αριστοφάνη {Βάτρ. 943 και 1409) «άνθρωπος του βιβλίου», ενώ, δταν του προσφέρεται ή εύκαιρία, έκφράζει άπροκάλυπτα τήν άπέχθειά του γιά τήν κουφότητα τών άθλητών.^ Ό 1. Τήν περίπλοκη συγχρονιστική ταχυδακτυλουργία έξέτασε καΐ σχολίασε μέ σπάνια έπιστημοσύνη ό F. Jacoby στά FGrHist στον υπομνηματισμό του γιά τ ά άπ. 239 Α 50, 63 καΐ 244 F 35' βλ. έπίσης Α. Α. Mosshamer, «The chronological method of Apollodorus», TAPhA 106 (1076) 291-306. 2. Αύτό φαίνεται στήν άντιαθλητική ρήση άπό τον σατυρικό Αύτόλυκο (άπ. 282 Ν.), δπου ό Άθήναιος (10, 413 C) έπισημαίνει κάποια εξάρτηση άπό τον Ξενοφάνη. ΓΓαρόμοια στάση ύποδηλώνουν και τά άπ. 199 και 201 Ν. (καθώς καΐ τό. διαφορετικό σέ θέμα άλλά συγγενικό σέ ττνεΰμα, άπ. 369 Ν.). Έπίσης, κάποια άντιαθλητική διάθεση διαφαίνεται στό στ. 883 της Ήλέκτρας' ό Denniston ('Οξφόρδη 1939) στό σχετικό σχόλιό του δείχνει σκεπτικισμό.

11

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Εύρΐ-πίδης δοκίμασε τήν ίκανότητά του και στή ζωγραφική : στά Μέγαρα εδειχναν πίνακες πού είχαν δουλευτεί άπό τό χέρι του. Πρόκειται Ι'σως γιά κάποιο λάθος, πού οφείλεται σέ συνωνυμία' πρέπει, πάντως, νά παραδεχτούμε δτι ή ποίηση του Εύριπίδη προδίδει κάποια έξοικείωση με τη ζωγραφική, πού, μαζί με άλλα στοιχεία στο εργο του, προοιωνίζεται τήν ελληνιστική εποχή. 'Ανάμεσα στις λίγες ειδήσεις πού δέν φαίνεται νά ύπηρετοΰν κάποια σκοπιμότητα, έπομένως δέν είναι ύποπτες, άνήκουν και ορισμένες σχετικά μέ κάποιο λατρευτικό λειτούργημα, πού άσκησε ό ποιητής στά νεανικά του χρόνια, υπηρετώντας ώς χορευτής και λαμπαδηφόρος γιά τον Ζωστήριο 'Απόλλωνα {Γένος^ Γέλλιος 15, 20, Άθήναιος 10, 424e). Ή πληροφορία για τη μαθητεία του Εύριπίδη στούς σοφιστές χρησιμοποιείται συχνά πολύ άκριτα, λες και ό ποιητής ειχε άνατραφεΐ στον κύκλο τους. Ό Εύριπίδης γεννήθηκε στή δεκαετία του 480 και έπομένως ήταν περίπου συνομήλικος μέ τον Πρωταγόρα. "Οταν, στά μέσα του αιώνα, ή σοφιστική κίνηση άρχισε τήν κατακτητική της πορεία, δ Εύριπίδης βρισκόταν στήν άκμή του. Αύτά τά δεδομένα οδηγούν στήν πιθανή σκέψη δτι στή δική του περίπτωση πρόκειται μάλλον γιά ερεθίσματα πού δέχτηκε ό ποιητής άπό τις καινούριες ιδέες παρά γιά άπλή μαθητεία. Ή άρχαία βιογραφία ονόμαζε, οΰτε λίγο ούτε πολύ, γιά δασκάλους του τον 'Αναξαγόρα, τον Πρόδικο και τον Πρωταγόρα' ήθελε γιά φίλο του τον Σωκράτη.^ 'Οπωσδήποτε, ό ποιητής γνώριζε αύτές τις προσωπικότητες, και μιά έπαφή μέ τις ιδέες τους, άλλοτε γιά νά τις επιδοκιμάσει και άλλοτε γιά νά τις άπορρίψει, εϊναι εύδιάκριτη σέ πολλά σημεία του έργου του. Πόσο όμως προχώρησε και σέ μιά προσωπική συναναστροφή μαζί τους, δέν ε'ίμαστε σέ θέση νά το πούμε. Διαθέτουμε ύπολείμματα ένός έπινίκιου, πού εγκωμιάζει τον 'Αλκιβιάδη γιά μιά νίκη του σέ αρματοδρομίες του 416^ και άποδίδεται στον Εύριπίδη (άπ. 3 D' άρ. 755κ. Poetae Melici Graeci, Page). Σύμφωνα μέ τον Πλούταρχο {Δημοσθένης 1), αύτή ή γνώ1. Τις μαρτυρίες γιά τή oyiai) τοΰ ποιητη μέ τον Σωκράτη εξετάζει, καταλήγοντας σέ καταφατικά συμπεράσματα, ό Goossens, 182, 70. Πρβ. ειδικά τή συζήτηση γιά τον 'Ιππόλυτο. 2. 'Ο Wilamowitz, Herakles 1, 2η έκδ., 135, και ό Murray, Euripides 72, χρονολογούν τή νίκη στά 420.

12

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

μη ήταν πλατιά διαδομένη άλλά δχι πολύ βέβαιη. 'Ότι ό έκκεντρικος 'Αλκιβιάδης και ό ποιητής, πού προχωρούσε το δρόμο του μακριά άπό τό πλήθος, μπορεί γιά κάποιο διάστημα νά συνδέθηκαν στενότερα, είναι 'ίσως πιθανό' ωστόσο, οί Τρωάδες δείχνουν ποιά ήταν ή στάση του Εύριπίδη απέναντι στην καιροσκοπική φιλοπόλεμη πολιτική, ένώ ό 'Αριστοφάνης τον βάζει {Βάτρ. 1427) νά εκφράζεται πολύ σκληρά γιά τούς παράσιτους της πατρίδας του. Είναι πολύ φυσικό το γεγονός οτι στόν ποιητή των Τρωάδων απέδωσαν τή σύνθεση του επιτύμβιου επιγράμματος γιά τούς 'Αθηναίους πού επεσαν στις Συρακούσες. Τό κείμενο αύτοΰ του φειδωλού σέ έκταση και έκφραση αλλά γιά πολλούς —και άνάμεσά τους συγκαταλέγεται καΐ ό συγγραφέας αύτοΰ του βιβλίου— εύτελέστατου επιγράμματος σέ ποιητική άξία τό παραδίδει ό Πλούταρχος {Νικίας ΪΊ).^ Θά μπορούσαμε 'ίσως νά δεχτούμε ώς ιστορική^ μιά δίκη άσεβείας του ποιητή μέ μηνυτή τόν Κλέωνα, άν ή μοναδική πηγή μας, ό Σάτυρος (στήλη Χ), δεν τήν παρέδιδε μαζι μέ τό παραμύθι των Θεσμοφοριαζουσών. Φυσικά, δταν διαβάζουμε στόν 'Αριστοτέλη {Ρητορική 3, 15, 1416a, 29) γιά μια δίκη άντίδοσης, πού κίνησε εναντίον του ποιητή κάποιος 'Τγιαίνων, μέ άφορμή μιά λειτουργία, ή πληροφορία μάλλον άξίζει τήν πίστη μας. Είναι πιθανό δτι τότε προσκόμισαν τεκμήρια γιά τήν ύποτιθέμενη άσέβεια του ποιητή χρησιμ,οποιώντας στίχους σάν εκείνους του 'Ιππολύτου (612) σχετικά μέ τήν άξία του δρκου, και άκόμη πιθανότερο δτι άπό κάτι άνάλογο προήλθε και ή περίφημη δίκη άσεβείας, πού άναφέρθηκε πιό πάνω. Μπορούμε νά πιστέψουμε αύτή καθαυτή τήν πληροφορία δτι ό Εύριπίδης συνδεόταν, ώς μεγαλύτερος φίλος, μέ τόν νεωτερικό μουσικό Τιμόθεο. "Οταν δμως ό Σάτυρος διηγείται (στήλη XXII) πώς ό ποιητής παρηγόρησε τόν άπελπισμένο γιά τήν άποτυχία του μουσικό και πώς έγραψε γιά χάρη του τό προοίμιο τών Περί . Γιά άποφασιστική πραγμάτευση τοϋ θέματος, μαζί μέ πλούσια βιβλιογραφία, βλ. Ε. Heitsch, «Τά θεών. Ein Epigramm des Euripides», Philologus 111 (1967) 21. 2. Αυτή είναι ή άποψη τοΰ Goossens, 195, 340. Δικαιολογημένο σκεπτικισμό γιά τ6 θέμα δείχνει ό Webster, Euripides 7, 8, δ όποιος τηρεϊ ανάλογη στάση και σχετικά μέ μιά μεταγενέστερη πληροφορία [Ρ. Oxy. άρ. 2400) γιά μιά δίκη άσεβείας μετά τή διδασκαλία τοϋ 'Ηρακλή.

13

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

σων, ένος έργου πού ό Wilamowitz χρονολογεί στά 398/396, ή άμφιβολία διεκδικεί πάλι τη θέση της. Πολύ σημαντικότερη άπο δλες αύτές τις λεπτομέρειες είναι ή διαπίστωση δτι μιά σειρά άπο πηγές {Γένος, Σάτυρος στήλη Χ, Σούδα, Γέλλιος 15, 20) ομόφωνα παραδίδουν γιά τήν προσωπικότητα του ποιητή μιά εικόνα πού Ι'σως διατηρήθηκε ζωντανή άπο γενιά σε γενιά και ίσως άνταποκρίνεται άρκετά στήν πραγματικότητα. Σύμφωνα μέ αύτήν τήν εικόνα, ό Ευριπίδης ήταν ελάχιστα κοινωνικός, δύστροπος, μόνιμα κλεισμένος στις σκέψεις του και δυσπρόσιτος. Προσθέτουμε σ' αύτά και τήν παράδοση γιά τή σπηλιά της Σαλαμίνας, Ινα άξιοθέατο άκόμη και ως τά αυτοκρατορικά χρόνια,^ δπου ό Εύριπίδης, μακριά άπο τήν τύρβη του πλήθους, μέ τό βλέμμα αφημένο πάνω στήν πλατιά θάλασσα, στοχαζόταν τά αινίγματα της άνθρώπινης ζωής. "Ασχετο αν δλα αύτά είναι άξιόπίστα ή 6χι, το νόημα αύτής τής πληροφορίας έναρμονίζεται άπόλυτα μέ τήν εικόνα πού μας παρουσιάζει τον ποιητή σε μιάν άνήκουστη ως έκείνη τή στιγμή άπόσταση άπο τή ζωή τής κοινότητας. Το κέρδος πού άποκομίζουμε άπο αύτές τις διηγήσεις είναι κάτι περισσότερο άπο τον προσωπικό χαρακτηρισμό του ποιητή: είναι ή πρώτη κρυστάλλωση τής άντίληψης γιά τήν καλλιτεχνική ιδιοφυΐα, πού άργότερα έπαιξε ενα τόσο σημαντικό ρόλο στήν ποιητική θεωρία τής Δύσης* ή άντίληψη αύτή τοποθετούσε τον καλλιτέχνη-δημιουργό, εναν άνθρωπο γενικά άπρόσιτο, σέ μιά τραγικά φορτισμένη άπόσταση άπό τό περιβάλλον του. 'Π άρνητική στάση τοΰ Εύριπίδη άπέναντι στή μονότονη καθημερινή πολιτική πραγματικότητα 'ίσως οδηγούσε τή γραφίδα του νά συνθέτει στίχους δπως εκείνοι του "Ιωνα (ιδ. 598). Μέ τήν έπιφύλαξη πού συνεπάγεται κάθε argumentum ex silentio ση1. Γένος" Σάτυρος, στήλη IX. Τοΰ Γέλλιου τοϋ έδειξαν τή «σκοτεινή και φριχτή σττηλιά)) κατά τή διαμονή του στήν 'Αθήνα. Ή σττηλιά τοϋ ττνευματικοϋ δημιουργού άποτελεϊ περιπλανώμενο μοτίβο: βλ. Η. Gerstinger, T^iS 38 (1916) 65, 3, και Schmid 3, 313, 7. Εύλογα φαντάζεται κάνεις τούς ποιητές και τούς φιλοσόφους κοντά στή θάλασσα: C. Schneider, ARW 36 (1939) 322" άξίζει μιά παραβολή και μέ το ώραϊο χωρίο τοϋ Τάκιτου, Dialogus 12. Γι' αύτο τό λόγο, ή στυηλιά τοϋ Εύριπίδη δέν πρέπει νά είναι μύθος. Παιδαριώδης όμως φαίνεται ό Ισχυρισμός τοϋ Γένους, δτι τό πλήθος των παρομοιώσεων πού συναντοϋμε στά έργα τοϋ ποιητή είναι δανεισμένες άπό τή θάλασσα καί, έπομένως, προέρχονται άπό αύτή τήν άγαπημένη του διαμονή. Γιά τήν παρουσία της θάλασσας στά κείμενα των τριών τραγικών βλ. Lesky, Thalatta, Βιέννη 1947, 224.

14

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

μειώνουμε την άπουσία οποιασδήποτε μαρτυρίας γιά κάποια σχέση του ποιητή μέ τον Περικλή. Μπορούμε 'ίσως νά φανταστούμε τον Εύριπίδη σάν Ινα μανιώδη άναγνώστη και νά έπικαλεστοΰμε γι' αύτο την πληροφορία του 'Αθηναίου (1, 3 Α) δτι ήταν κάτοχος μιας βιβλιοθήκης. Τό περιβάλλον μέ τή μορφή του θεατρικού κοινοϋ στάθηκε άρνητικο άπέναντι στον Εύριπίδη. 'Ακόμη και αν οΐ μαρτυρίες πού συγκέντρωσε 6 Nauck (άπ. 324), δπου γίνεται λόγος για θεατρικά σκάνδαλα, είναι φανταστικές, πάντως φαίνεται δτι ελειπε οποιαδήποτε σχέση του ποιητή μέ τό κοινό του, ενώ γιά τον Σοφοκλή εχουμε τή δυνατότητα νά υποθέσουμε μέ βεβαιότητα άκριβώς το άντίθετο. Γιά πρώτη φορά του δόθηκε χορός στους δραματικούς άγώνες του 455, οπότε παρουσίασε τις Πελιάδες και γνώρισε τήν πρώτη του ήττα. Μόλις το 441, σύμφωνα μέ το Πάριο Μάρμαρο (έπ. 60), κέρδισε ενα πρώτο βραβείο. Μόνο τέσσερις φορές οσο ζοΰσε του εδειξε αύτή τήν εύνοια ή Νίκη, πού τήν επικαλείται ό χορος στο τέλος τής 'Ιφιγένειας T., των Φοινισσών καΐ του 'Ορέστη. Ό άριθμός αύτός είναι πολύ μικρός, αν σκεφτούμε δτι του δόθηκε χορός ε'ίκοσι δύο φορές. ^ Στις πέντε νίκες πού άναφέρονται στό Γένος (8, 23), στή Σούδα και στόν Γέλλιο (17, 4, 3), ό όποιος ακολουθεί τόν Ούάρρωνα, πρέπει νά συνυπολογιστεί καΐ έκείνη πού κέρδισε, μετά τό θάνατο του ποιητή, μιά τετραλογία του σέ παράσταση πού έπιμελήθηκε ενας ομώνυμος γιός (Σχ. Βατρ. 67) ή άνιψιός του (Σούδα). Τί οδήγησε τόν Εύριπίδη νά εγκαταλείψει, τά τελευταία χρόνια τής ζωής του, τήν πατρίδα του, μόνο νά εικάσουμε μπορούμε* είναι άδύνατο νά τό εξακριβώσουμε στις λεπτομέρειές του. 'Οργή γιά τήν 'Αθήνα και τό κοινό της, όπως δέχεται 6 Σάτυρος, είναι ή φυσικότερη έκδοχή.^ Ή άπόφαση δέν πρέπει νά ήταν εύκολη, και Ι'σως είναι σάν νά άκούμε τήν καρδιά του ποιητή νά μιλεί, δταν στήν 'Ηλέκτρα (1314) και στις Φοίνισσες (388) ονομάζεται ή εξορία ως ή πιό μεγάλη συμφορά.^ Σύμφωνα μέ τό Γένος^ ό Εύριπίδης, πρίν άπό τή διαμονή του 1. Γιά το πρόβλημα του άριθμοϋ, βλ. Webster, Euripides 5. 2. Ό Goossens (661) σκέφτεται μήπως τό ταξίδι στή Μακεδονία είχε στόχους προπαγάνδας, άλλά ή έξήγηση δέν μου φαίνεται πιθανή. 3. "όπως πολύ συχνά στον Εύριπίδη, ό άντίθετος λόγος βρίσκεται στά άπ. 777 και 1047 Ν., οπού άκούονται κοσμοπολίτικοι τόνοι —άλλά βέβαια έδώ άγνοοϋμε τά συμφραζόμενα.

15

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

στή Μακεδονία, εμεινε ενα διάστημα στή Μαγνησία, βπου τιμήθηκε μέ προξενία καΐ άτέλεια. Δεν ξέρουμε πραγματικά πώς νά άξιοποιήσουμε αύτη την ε'ίδηση, άφοΰ δέν είμαστε κάν σέ θέση νά προσδιορίσουμε γιά ποιά Μαγνησία πρόκειται. Ό Schmid (3, 325) και ό Goossens (671, 18), καθώς και άλλοι, σκέφτονται τή "θεσσαλική χερσόνησο, ενώ ό Murray {Euripides 109) τήν ομώνυμη πόλη κοντά στον Μαίανδρο. Πρέπει, συμφωνώντας μέ τον Wilamowitz {Einleitung 11), νά άφήσουμε άνοιχτή τήν πιθανότητα οτι κάποιο ψήφισμα άπο τή Μαγνησία, σχετικά μέ τήν άπόδοση κάποιας τιμής στον ποιητή, προκάλεσε άργότερα τήν πληροφορία γιά τή διαμονή του στήν πόλη αύτή. Άφοϋ μας εϊναι γνωστά μερικά δράματα άπο τή μακεδονική περίοδο, ό Εύριπίδης πρέπει νά πήγε στήν Πέλλα, στήν αύλή του βασιλια 'Αρχελάου, άμέσως μετά τήν παράσταση του 'Ορέστη (408). Ό Μακεδόνας μονάρχης προσπαθούσε, μέσα σέ ενα κόσμο πού πρέπει νά τον φανταζόμαστε πραγματικά βαρβαρικό, νά συναγωνιστεί σέ αϊγλη τις παλαιότερες τυραννικές αύλές. "Ετσι, προσκάλεσε κοντά του τον 'Αγάθωνα, τον Χοιρίλο τον Σάμιο, τον διθυραμβοποιό Τιμόθεο και τον Ζεύξη. Δέν άποκλείεται νά βρέθηκε έκεϊ και ό Θουκυδίδης. Θά μπορούσαμε νά πιστέψουμε στή μαρτυρία του Σατύρου δτι ό Εύριπίδης περιβαλλόταν μέ ιδιαίτερη έκτίμηση στήν αύλή του 'Αρχελάου* οτι δμως πήρε ενεργό μέρος και στον βασιλικό διοικητικό μηχανισμό, όπως ισχυρίζεται τό Γένος (26), φαίνεται έλάχιστα πιθανό. Τήν εύγνωμοσύνη του άπέναντι στον φιλόξενο βασιλιά τήν έξέφρασε ό Εύριπίδης επινοώντας γιά χάρη του, στήν τραγωδία του 'Αρχέλαος^ εναν ήρωιχ6 πρόγονο. Γιά τά τελευταία μεγάλα έ'ργα αύτής της περιόδου θά γίνει λόγος πιο κάτω. Ό ποιητής πέθανε, μακριά άπο τήν πατρίδα του, τό 406" τάφηκε στά ξένα. Στο σχετικό άρθρο της Σούδας (πρβ. και 77. Α. 7, 44, δ) άναφέρεται οτι ό 'Αρχέλαος εδωσε εντολή νά τον θάψουν στήν Πέλλα, ενώ άλλοι ήξεραν εναν τάφο του στον ταξιδιωτικό σταθμό της 'Αρέθουσας {Itiner. Hierosol. και άλλου)· άλλοι, τέλος, μιλούν γιά ενα κενοτάφιο στο δρόμο προς τον Πειραιά, μέ ενα ωραίο επίγραμμα, πού μας παραδίδει τό Γένος. 'Ανάμεσα στά σωζόμενα γλυπτά κεφάλια του Εύριπίδη^ ξεχω1. Σχετικά μέ τή βιβλιογραφία πάνω στο θέμα, ό άναγνώστης πρέπει νά

16

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

ρίζουν δύο τύποι. Ό ενας ονομάζεται, άπο το σημαντικό άντίγραφο του Εύρι,πίδη-Rieti της Κοπεγχάγης.^ Τά κλασικιστικά άντίγραφα δείχνουν ενα δύστροπο, οχι ιδιαίτερα εκφραστικό πρόσωπο. Δικαιολογημένα ό Κ, Schefold^ θυμίζει δτι μέ κανέναν τρόπο δεν εχει επιβεβαιωθεί ή πλατιά διαδομένη άποψη δτι πρότυπό τους ήταν ό χάλκινος άνδριάντας πού είχε στήσει στο διονυσιακό θέατρο της 'Αθήνας ό ρήτορας Λυκοΰργος. Ό δεύτερος τύπος,^ πού άντίπροσωπεύεται άπό 25 άντίγραφα, ονομάζεται άπό τό γνωστό δείγμα του Ευριπίδη της Νεάπολης ή του Farnese. Σ' αυτό τό μεγαλόπρεπο κεφάλι έχουν άποτυπωθεΐ χαρακτηριστικά δημιουργικής ιδιοφυΐας και τραγικού σπαραγμού. Τό πρωτότυπο, στό όποιο άνάγεται αύτό τό άντίγραφο της κλαυδιανής έποχής, θά μπορούσε νά είναι άντάξιο ένός Λυσίππου, δπως ύποθετικά προτείνει ό Schefold (δ.π. 94). Ή σχέση του μέ τό πρότυπο του τύπου Rieti εχει προκαλέσει έντονες συζητήσεις. Ό L. Laurenzi (ό'.π. 108), ό όποιος, μαζι μέ άλλους, τό χρονολογεί άργότερα άπό εκείνο, δίνει μιά καλή επισκόπηση του προβλήματος. Ό Κ. Schefold {δ.π. 94) χρονολογεί τό πρωτότυπο του τύπου της Νεάπολης γύρω στό 330 και λίγο νωρίτερα άπό τό πρωτότυπο του τύπου Rieti. Γιά τόν άνδριάντα άπό τόν όποιο προέρχεται τό πορτρέτο της Νεάπολης μπορεί νά μας δώσει μιά ιδέα, έκτός άπό ενα παρισινό άγαλματίδιο (Lippold, Porträtstatuen 49, είκ. 5), τό ωραίο έκεϊνο άνάγλυφο στην Κωνσταντινούπολη (Κ. Schefold, δ.π. 162), όπου ό Εύριπίδης προσφέρει στήν προσωποποιημένη σκηνή ένα προσωπείο του 'Ηρακλή. 'Αμφίβολη παραμένει ή ύπόθεση του Κ. Schefold {δ.π. 78), δτι ή σκυθρωτο) μορφή μιας διπλής έρμαϊκής στήλης στό Λούβρο άποτελεϊ πορτρέτο του Εύριπίδη, τό όποιο μάλιστα δημιουργήπαραβάλει τΙς παραπομπές για τό πορτρέτο του Αισχύλου. Ειδικά γιά τόν Εύριπίδη: V. Poulsen, Les portraits Grecs, Κοπεγχάγη 1954, άρ. 11, 23, 2 4 · Α . H e k l e r , Bildnisse

berühmter

Griechen,

S c h e f o l d , Die Bildnisse 2. "Ο.π. 207.

der antiken

3η έκδ. ύπο τ η ν έ π ι μ έ λ ε ι α

τοϋ Η. ν. Heintze, Βερολίνο 1962, 59κ. πίν. 32-35. Την πληρέστερη έπισκόττηση προσφέρει και έδώ ή G. Μ. Α. Richter, The Portraits of the Greeks, Λονδίνο 1965, 133κκ., είκ. 717-779. 1. Poulsen, δ.π. άρ. 414 στό έ'ργο τοϋ Β. Laurenzi, δ.π. 100" Κ. Dichter

κ τ λ . 88, 3 κ α ι 2 0 7 .

3. Laurenzi, ο.π. 108· Κ. Schefold, δ.π., 94 και 98,1, 1 6 3 , 1 .

17

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

θηκε με βάση προσωπικές μνήμες άπο τον ποιητή. Επίσης, δεν 'έχει εξασφαλιστεί ή ταύτιση μέ τον Εύριπίδη ένος άγαλματίδιου πού δημοσιεύει 6 Studniczka {JHS 43, 1923, 64, είκ. 8), καθώς καΐ μιας σαρκοφάγου στο Σπολέτο (Dornseiff, A.A. 1932, 598). ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Στο Γένος και στο σχετικό άρθρο της Σούδας διαβάζουμε ότι ή δραματική παραγωγή του Εύριπίδη περιλάμβανε 92 εργα. Ή Σούδα αναφέρει άκόμη δτι ό Εύριπίδης κάλυψε μέ τά δράματά του συνολικά είκοσι δύο χρονιές. Έδώ ύπόκειται ή πληροφορία, πού πιθανότατα έ'χει αντληθεί άπο τις «Διδασκαλίες», δτι ό ποιητής έξασφάλισε χορο γιά ε'ίκοσι δύο τετραλογίες. 'Εξάλλου, ξέρουμε δτι τρία εργα, ό Πειρίθοος, 6 Ραδάμανθυς και ό Τέννης, στην πραγματικότητα πρέπει νά άποδοθοϋν στον Κριτία* σ' αύτά πρέπει να προστεθεί και ό νόθος Ρήσος. Επομένως, έπαληθεύεται θαυμάσια ο υπολογισμός πού όδηγει σέ 88 γνήσια εργα. Δέν πρέπει, ωστόσο, νά ξεχνούμε δτι ό Wilamowitz {Einleitung 40) μέ πολύ βάσιμα έπιχειρήματα ενίσχυσε τΙς άμφιβολίες μας γιά τό συνολικό άθροισμα 92, πού ολοφάνερα άνάγεται σέ έ'ρευνες και συμπεράσματα των 'Αλεξανδρινών. 'Ο 'Αρχέλαος δέν συμπεριλαμβανόταν στις άττικές διδασκαλίες· γιά τήν 'Ανδρομάχη (Σχ. στ. 445) λέγεται ξεκάθαρα δτι δέν παραστάθηκε στήν 'Αθήνα —επομένως, ήταν άδύνατο ή διδασκαλία της νά βρίσκεται στά έπίσημα άρχεϊα— και τέλος ενα ποσοστό άμφιβολίας γιά τον δλο ύπολογισμό δημιουργούν οι παραστάσεις τών Αηναίων.^ Γι' αύτό δέν αποκλείεται νά είχαν χαθεί ΐυερισσότερα έ'ργα άπό δσα πίστευαν οι 'Αλεξανδρινοί. Μιά άλλη μαρτυρία κατεβάζει σέ 75 τόν συνολικό άριθμό τών έ'ργων του Εύριπίδη (Ούάρρων στον Γέλλιο 17, 4, 3' Σούδα ώς έναλλακτική γραφή), όπότε, φυσικά, πρέπει νά νοηθεί ό άριθμός τών σωζόμενων έργων. Γι' αύτά, ρητά δίνεται στό Γένος 6 άριθμός 78 και στή Σούδα 77. Ή διαφορά 78:75 μπορεί νά έξηγηθεΐ άν συνυπολογιστούν τά τρία έ'ργα, του Κριτία. Άπό τα δράματα πού έ'φτασαν στούς 'Αλεξανδρινούς σώθηκαν ώς εμάς 18 (χωρίς 1. Ό G. F. Russo, «Euripide e i concorsi tragici lenaici», ΜΗ 17 (1960) 165, προσπαθεί νά παρουσιάσει ώς πιθανή τήν άποψη δτι γενικά ό Εύριπίδης δέν δίδασκε ^ργα του στα Λήναια.

18

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Κ Α Ι ΕΚΔΟΣΕΙΣ

τον Ρήσο), ενώ άπο τά υπόλοιπα γνωρίζουμε τίτλους καΐ άφθονα άποσπάσματα. Συχνά διατυπώθηκε ή παρατήρηση ότι οί 'Αλεξανδρινοί είχαν στή διάθεσή τους εναν εντυπωσιακά μικρόν άριθμο άπό σατυρικά δράματα του Εύριπίδη. "Άν δεχτούμε ότι διάβασαν τον γνήσιο Σίσυφο, τότε ό άριθμός τους ήταν μόνο οχτώ. "Ισως ό Εύριπίδης καΐ άλλες φορές, δπως στην τετραλογία του 438, στή θέση του τέταρτου δράματος άνέβασε εργα 6χι σατυρικά άλλά με εύχάριστη έκβαση. Άπο την άλλη πλευρά, δεν άποκλείεται οι άπώλειες στά σατυρικά δράματα νά είναι μεγαλύτερες άπό δσο στις τραγωδίες· έξάλλου, ϊσως δεν είναι άσχετο και το γεγονος οτι ή δημιουργική δύναμη του ποιητή δεν διακρινόταν ιδιαίτερα στο σατυρικό είδος. Ή τύχη τοϋ κειμένου τών δραμάτων του Εύριπίδη εμφανίζει, γενικά στά προχριστιανικά χρόνια, τά χαρακτηριστικά πού περιγράψαμε μιλώντας γιά τήν παράδοση του έργου τοϋ Αισχύλου. Έδώ δμως τά προβλήματα, και σ' αυτή τήν περίοδο και άκόμη περισσότερο στά βυζαντινά χρόνια, είναι πολύ πιό περίπλοκα. Μάλιστα τά τελευταία χρόνια έχουν γίνει θέμα έντατικών ερευνών, πού κατέληξαν σέ πολύ σημαντικές μελέτες. Πλάι στά βιβλία τοϋ Turyn, του Di Benedetto, του Zuntz και του Tuilier, πού μνημονεύτηκαν στή βιβλιογραφία, πρέπει να προστεθεί ή εικόνα της παράδοσης πού περιγράφει ό W. S. Barrett κυρίως γιά τόν 'Ιππόλυτο (στήν έκδοση της τραγωδίας, 'Οξφόρδη 1964), άλλά πού ισχύει γενικότερα γιά τό έργο του Εύριπίδη. 'Επίσης, πρέπει νά άναφερθοΰν τά άκόλουθα: Α. Pertusi, «Selezione teatrale e scelta erudita nella tradizione di testo di Euripide», Dioniso 19, 1956, III και 195· 20, 1957, 18 και «La scoperta di Euripide nel primo umanesimo)), IMU, 3 (1960) 101· K. Matthiessen, Studien zur Textüberlieferung der Hekahe des Euripides, Χαϊδελβέργη 1974· βλ. επίσης του ίδιου: «Manuscript problems in Euripides' Hecuba», GEBS 10 (1969) 293. 'Επειδή ήδη άπό τις άρχές του 4ου αιώνα π.Χ., μέ τις έπαναλήψεις παλιών τραγωδιών, τά δράματα του Εύριπίδη παριστάνονταν πολύ συχνότερα άπό δσο τών άλλων δύο τραγικών,^ τό κείμενό του ήταν, άντίστοιχα, περισσότερο έκτεθειμένο σέ νοθείες πού οφείλονταν σέ έπεμβάσεις τών υποκριτών. Είναι άλήθεια δτι 1. Σχετικές μαρτυρίες στδν Schmid 3, 824, 3.

19

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ό Page σταθμίζοντας τήν εκτασή τους εφτασε σέ υπερβολές, άλλά καΐ 6 Barrett {δ.π. 46) δέχεται παρόμοιες έπεμβάσεις. 'Επειδή στην περίπτωση του Εύριπίδη πρέπει νά λάβουμε υπόψη μας και μιά πλατιά διάδοση των έργων του μέ μορφή βιβλίου, ισχύει γι' αυτόν, σέ πολύ μεγάλο βαθμό, δ,τι θεωρήσαμε πιθανό γιά τον Αισχύλο στο σχετικό κεφάλαιο: τό επίσημο κρατικό άντίγραφο, πού οφειλόταν σέ πρωτοβουλία του Λυκούργου, δεν έ'θεσε οριστικό τέλος στις φθορές του κειμένου. Μιλώντας για τον Αισχύλο, υπογραμμίσαμε τήν ιδιαίτερη σημασία των 'Αλεξανδρινών φιλολόγων, καΐ κυρίως του 'Αριστοφάνη του Βυζάντιου, γιά τά κείμενα τών τραγικών. Γιά τον Εύριπίδη αυτό τό τόνισε πρόσφατα ό Zuntz (35 και 221), μέ βάο"/] τήν κωλομετρία τών λυρικών μερών και τήν έντυπωσιακή όμοιογένεια της παράδοσής τους. "Άν ό W. S. Barrett {δ.π. 56) προσπαθεί να περιορίσει κάπως τή σημασία της έ'κδοσης του 'Αριστοφάνη, εχει δίκιο μόνο στο μέτρο πού αύτή ή φιλολογική έκδοση, ακριβώς όπως και τό κρατικό άντίγραφο τοΰ Λυκούργου, στάθηκε εξίσου άνίσχυρη νά εκτοπίσει δλες τις άλλες παραλλαγές τοΰ κειμένου πού κυκλοφορούσαν. Μερικές γραφές πού μας σώζονται σέ παπύρους και άλλα χειρόγραφα ϊσως έχουν κάποιες άλλες πηγές, γιά τις εκδόσεις όμως πού χρησιμοποίησαν οι γραμματικοί και τά σχολεία άναμφίβολα τή βάση άποτέλεσε τό κείμενο τών 'Αλεξανδρινών. Ή παράδοση τών 19 έ'ργων (μαζι μέ τόν νόθο Ρήσο) πού έ'φτασαν ώς έμας μέ τό ονομα τοΰ Εύριπίδη συγκροτείται άπό δύο σκέλη. "Οπως και μέ τούς δύο άλλους τραγικούς, και έδώ ξεχωρίζει μιά επιλογή, πού όμως περιλάμβανε 0χι 7 άλλά 10 έ'ργα: "Αλκηστη., 'Ανδρομάχη., 'Εκάβη., 'Ιππόλυτο, Μήδεια, "Ορέστη, Ρήσο, Τρωάδες y.cd Φοίνισσες. Έδώ πρέπει νά προστεθούν και οι Βάκχες, τό μοναδικό έ'ργο πού δέν εχει σχόλια, γεγονός πού άνάγεται, άπλούστατα, σέ κάποια άτυχη συγκυρία της παράδοσης. Ή θέση τών Βακχών εξω άπό τήν άλφαβητική όμάδα, καθώς και ή άξιοποίησή της στόν Χρίστο Πάσχοντα, τοποθετεί τό έ'ργο μαζι μέ τά σχολιασμένα έ'ργα της επιλογής. Σχετικά μέ τό πρόβλημα πότε πραγματοποιήθηκε αύτή ή επιλογή, δέν μπορούμε πιά νά συμφωνήσουμε μέ τόν Wilamowitz ότι Ινας και μόνος άνθρωπος, κάπου στό 2ο αιώνα μ.Χ., συγκέντρωσε σέ μιά σχολική έ'κδοση άπό 7 έ'ργα για τόν Αισχύλο και τόν Σοφοκλή και 10 γιά τόν Εύριπίδη. "'Αν γιά τόν Wilamowitz 20

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Κ Α Ι ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ήταν καθοριστική ή παρατήρηση δτι ό τελευταίος συγγραφέας πού δείχνει νά ξέρει εργα εξω άπο τήν επιλογή είναι ό Φιλόστρατος ό πρεσβύτερος, στο μεταξύ πολυάριθμα παπυρικά εύρήματα μας έχουν οδηγήσει σέ διαφορετική άποψη. 'Από τή μιά μεριά, άποσπάσματα άπο τή Μελανίππη δεσμώτιδα, τον Σκίρωνα και τον Φαέθοντα φτάνουν ως τον 5ο και τον 6ο αιώνα μ.Χ., ενώ άπο τήν άλλη τά δράματα πού άνήκουν στήν επιλογή φαίνεται νά επικρατούν ή_δη άπο τά ελληνιστικά χρόνια. "Ολες αύτές οι παρατηρήσεις οδηγούν στο συμπέρασμα οτι ή προτίμηση για ορισμένα εργα, πού διαβάζονταν και σχολιάζονταν συχνότερα, δη(/,ιούργήσε, ή τουλάχιστο προετοίμασε, τήν επιλογή μας. Πάντως, πρέπει νά μείνει άνοιχτο το ερώτημα άν υπήρχε γενικά στήν άρχαιότητα μιά ιδιαίτερη έκδοση αύτών των 10 δραμάτων. Ό Zuntz (254) το θεωρεί ολότελα άβέβαιο, και πράγματι δεν μπορούμε παρά νά το άντιμετωπίσουμε μόνο ως άπλή πιθανότητα, ή οποία βέβαια μοιάζει να ενισχύεται άπο τούς άριθμούς των έπιλεγμένων έργων γιά τούς τρεις τραγικούς· ιδιαίτερα στήν περίπτωση του Εύριπίδη, πέρα άπο αύτό, και άπο τήν προσθήκη του Ρήσου^ ή οποία οφείλεται προφανώς σέ λόγους θεματικής σχέσης. Τή σημασία τών άφθονων έπαναλήψεων τών τραγωδιών του Εύριπίδη για τήν παράδοσή τους ύπογράμμισε ιδιαίτερα ό Α. Pertusi στήν πρώτη άπο τις δύο έργασίες πού μνημονεύτηκαν πιο πάνω. Ό ίδιος δέχεται μιά έκδοση γύρω στον 3ο/2ο αιώνα π.Χ., μέ 30 περίπου άπο τά πιο πολυπαιγμένα εργα, ή οποία βασίστηκε στο κείμενο τών 'Αλεξανδρινών και έ'τσι άπόκτησε ιδιαίτερη σημασία γιά τήν παράδοση. "Υστερα ομως άπο τά πειστικά άντεπιχειρήματα του Zuntz (258), δεν θά μπορούσαμε νά παρεμβάλουμε αύτο το στάδιο στήν ιστορία της παράδοσης του κειμένου του Εύριπίδη. Δέν μπορεί νά μας πείσει ούτε ή θεωρία του Tuilier, δτι ή επιλογή τοΰ ποιητή άποτελοΰνταν άρχικά, δπως και τών δύο άλλων τραγικών, άπο 7 εργα, και δτι άργότερα, γιά νά ικανοποιηθούν οι άπαιτήσεις τοΰ άναγνωστικοΰ κοινού, προστέθηκαν ό Ρήσος^ οί Τρωάδες και οί Βάκχες. Το δεύτερο σκέλος της παράδοσής μας προέρχεται άπο μιά συνολική έκδοση μέ άλφαβητική κατάταξη τών έργων. Γιά τή βιβλιοθηκονομική αιτία της διάσωσης ό Br. Snell {Hermes 70, 1935, 119) πρότεινε μιά πολύ εύλογη ύπόθεση: μιά παπυρική έκδοση τών άπάντων τοΰ Εύριπίδη ήταν διαμορφωμένη ετσι, ώστε 21

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

κάθε δράμα κάλυπτε έναν κύλινδρο, ένώ κάθε πέντε τέτοιοι κύλινδροι, άλφαβητικά διαταγμένοι, είχαν τοποθετηθεί σέ μιά θήκη· τά κείμενα δύο τέτοιων θηκών πήραν τή μορφή βιβλίου και έ'φτασαν ως τους 'Αλεξανδρινούς· ή μιά θήκη περιείχε τήν 'Εκάβη^ πού συμπεριλαμβανόταν και στήν επιλογή, τήν Έλένη^ τήν 'Ηλέκτρα^ τον 'Ηρακλή και τους ^Ηρακλείδες^ ή άλλη τον Κύκλωπα^ τον "Ιωνα, τις Ίκέτιδες y.cd τΙς δύο Ίφιγένειες.^ Ή παράδοση των κειμένων μας στους παπύρους και στά χειρόγραφα άπαιτεϊ γιά τά σχολιασμένα έ'ργα της επιλογής (τά δράματα της άλφαβητικής έκδοσης έχουν τή δική τους ιστορία) τή διευκρίνιση των άκόλουθων δεδομένων: ή παράδοση εμφανίζεται τόσο ένιαία, ιδιαίτερα ως προς τήν κωλομετρία των λυρικών μερών, ώστε δεν μπορούμε νά άμφισβητήσουμε τήν ύπαρξη ένός κοινοϋ άρχετύπου. Κατά τήν άξιολόγησή του, ωστόσο, πρέπει να έχουμε ύπόψη μας δτι άπέναντι σέ μιά ορισμένη ένότητα της παράδοσης υπάρχει μεγάλος άριθμός άπό έναλλακτικές γραφές, και δτι ένα σημαντικό μέρος άπο αύτες τις γραφές και τά λάθη έμφανίζονται ήδη στήν άρχαία παράδοση, όπως ε'ίμαστε σέ θέση νά τή γνωρίζουμε άπο τους παπύρους. Ή κατανομή τους δμως στις έπιμέρους ομάδες τών χειρογράφων άποκλίνει τόσο πολύ άπό τήν άντίστοιχη στα παπυρικά κείμενα, ώστε θά διακινδυνεύαμε τήν παράδοξη εικασία δτι ή σχέση τους μέ τούς κώδικες ήταν έκλεκτική. Ή διατριβή πού υπέβαλε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου ή Gabriele Kliegl {Studien zu den Papyrus-Fragmenten der ohne Scholien erhaltenen Tragödien des Euripides^ 1966) οδηγεί στήν παραδοχή μιας ενιαίας παράδοσης γιά τήν ομάδα τών άσχολίαστων δραμάτων. "Οπως σημειώσαμε στο άντίστοιχο κεφάλαιο γιά τον Αισχύλο, έχει σήμερα σχεδόν ολότελα έγκαταλειφθει ή θέση του Wilamowitz^ δτι ένας καΐ μοναδικός κεφαλαιογράμματος κώδικας, πλού1. Ό Barrett, δ.π. 5 1 , 1 , εξετάζει τό ενδεχόμενο μήπως, έκτός άπο το κεφαλαιογράμματο χειρόγραφο μέ αύτά τά έργα (δπου ή προφανώς επιδιωκόμενη άλλά άρκετά άσυνεττής άλφαβητική κατάταξη δημιουργεί προβλήματα), τιηγή της ομάδας μας ήταν δύο άλλοι κώδικες μέ πέντε δράματα ό καθένας· έτσι, ή ύπόθεση αύτη πλησιάζει πρός τήν άποψη τοϋ Snell. Δέν άποτελεϊ άνυπέρβλητη δυσκολία τ6 γεγονός οτι πρέπει άνάμεσα στίς παραπάνω ομάδες νά δεχτούμε τήν άπώλεια μιας θήκης ή ενός κώδικα μέ έ'ξι έ ρ γ α {Θησέα,

Θυέστη,

'Ινώ,

Ίξίονα

κ α ΐ τ ο ύ ς δύο

Ιππόλυτους).

2. Ό W. S. Barrett, δ,π. 59, 1, δίνει μιά ένδιαφέρουσα παραπομττή

22

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Κ Α Ι ΕΚΔΟΣΕΙΣ

σιος σε έναλλακτικές γραφές στο περιθώριο, διασώθηκε ως τον 9ο αιώνα, και ότι αύτος είναι ή πηγή γιά δλα τά χειρόγραφά μας, πού διατήρησαν κάπως εκλεκτικά διάφορες άπο τις έναλλακτικές γραφές εκείνου. ΕΤναι αλήθεια οτι οι πάπυροι δίνουν κείμ,ενα μέ έναλλακτικές γραφές, άλλά Ινας και μοναδικός κώδικας υπερφορτωμένος μέ τέτοιο ύλικο γίνεται ένα τέρας πού δύσκολα μπορούμε να το φανταστούμε. Γιά νά εξηγήσουμε την κατάσταση της χειρόγραφης παράδοσής μας υπάρχουν δύο δρόμοι, πού ξεκινούν άπο την πιθανή προϋπόθεση δτι περισσότεροι κεφαλαιογράμματοι κώδικες έπιβιωσαν μέσα στούς σκοτεινούς αιώνες. Στή μιά περίπτωση, κάπου στον 9ο αιώνα ή στις άρχές του 10ου, πραγματοποιήθηκαν μεταγραφές, τουλάχιστο δύο, τέτοιων χειρογράφων στή μικρογράμματη γραφή, γεγονός πού θά μπορούσε νά έξηγήσει τήν ούσιαστικά διμερή μεσαιωνική παράδοση. Προς αύτή τήν κατεύθυνση προσπαθούν νά βρουν λύση 6 Α. Pertusi,^ 6 όποιος πιστεύει δτι οί δύο κλάδοι της παράδοσης των σχολιασμένων έ'ργων διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ τους ώστε νά μπορούν νά άναχθούν στο 'ίδιο μεσαιωνικό άρχέτυπο, ό Di Benedetto (146) και σχετικά πρόσφατα ό Tuilier (180). Ό Κ. Matthiessen (βλ. παραπάνω) προτιμά νά άφήσει τό πρόβλημα άκόμη άνοιχτό. 'Εκτός από αύτήν, υπάρχει άκόμη μία πιθανότητα. Επειδή ή μεταγραφή ήταν μιά έξαιρετικά επίπονη εργασία, είναι δυνατό νά υποθέσουμε δτι στή διάθεση των άντιγραφέων βρίσκονταν, βέβαια, περισσότερα κεφαλαιογράμματα χειρόγραφα, άλλά δτι μόνο ενα άπο αύτά μεταγράφηκε* 'ίσως δμως παράλληλα χρησιμοποιήθηκαν έ'ναή περισσότερα αλλα χειρόγραφα, και έ'τσι άμέσως, ή σέ μεταγενέστερες διορθωτικές φάσεις, ένσωματώθηκαν και διάφορες έναλλακτικές γραφές. 'Έτσι βρίσκει τή θέση του, μέ σημαντικές δμως τροποποιήσεις και μόνον ώς ενα βαθμό, και ό codex unicus πού δεχόταν ό Wilamowitz. Αύτή τήν άποψη ύποστηρίζει ό Η. Erbse,^ προς αύτήν κλίνει, υστέρα άπο προσεχτική στάθμιση των δεδομένων, ό Zuntz (272), ένώ τή δεύτερη άπο τις δύο τοϋ Ε. Fraenkel, δτι ό Wilamowitz είχε κάποτε εκφράσει άμφιβολίες γιά τή θέση του: SPA 1911, 505: Äl. Sehr. 1, 322. 1. Στήν κριτική του γιάτ6 βιβλίο τοϋ Turyn [Dioniso 20,1957, 115κ.). 2. Στόν τόμο GescAic/iie der Textüberlieferung der antiken und mittelalterlichen

Literatur

1 , Ζυρίχη 1 9 6 1 , 2 7 4 .

23

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

πιθανότητες φαίνεται νά προτιμά και ό W. S. Barrett {δ.π. 59), υστέρα άπο σειρά συλλογισμών, πού δείχνουν δτι εδώ μας λείπει ή δυνατότητα γιά μιά βέβαιη λύση. 'Ολότελα προβληματική παραμένει έπίσης ή προσπάθεια νά προσδιοριστεί χρονολογικά τό άρχέτυπο γιά τούς δύο άναγνωρίσιμους κλάδους της χειρόγραφης παράδοσης του Εύριπίδη. 'Ο Tuilier το τοποθετεί γύρω στά 500. Γιά τά χειρόγραφα του ποιητή, ό Turyn (3-9) προσφέρει μιά συνοπτική έπισκόττηση· σ' αυτήν πρέπει νά προστεθούν και 14 φύλλα άπό ενα χειρόγραφο πού καταστράφηκε, στή διάρκεια του πολέμου, άπό εναν άεροπορικό βομβαρδισμό μέσα σέ μιά Τράπεζα του Λονδίνου, δπου φυλαγόταν (Rylands Gaster Ms. 1689). Ό Zuntz^ τό χαρακτηρίζει άντίγραφο μιας έκδοσης της τριάδας Εκάβη, 'Ορέστης, Φοίνισσες), τό όποιο επιμελήθηκε δ Τρικλίνιος σέ ενα κάπως πρώιμο στάδιο τών εργασιών του. Άπό τούς δύο κλάδους της διπλής παράδοσης, ό ενας περιέχει μόνο τά εργα της επιλογής μέ σχόλια, ενώ ό άλλος και τά ασχολίαστα έ'ργα άπό την άλφαβητική σειρά. Κυριότερος έκπρόσωπός της είναι ό κώδικας Laurentianus 32, 2 (L),^ πού 6 Turyn (225) τον χρονολογεί στά 1300-1315. Αύτός περιέχει, εκτός άπό εξι έ'ργα του Σοφοκλή, τρία του Αισχύλου και τά "Εργα του 'Ησιόδου, δλα τά εργα του Εύριπίδη, μέ εξαίρεση τΙς Τρωάδες και έ'να μέρος τών Βακχών μετά τό στ. 755. Σέ δύο μέρη, τον κώδικα Palatinus Gr. 287 και Laurentianus Gonventi Soppressi 172, μας σώζεται ενα άλλο χειρόγραφο (Ρ), πού, έκτος άπό τά δράματα του Σοφοκλή και τήν τριάδα του Αισχύλου {Προμηθέας, 'Επτά, Πέρσες), περιέχει συνολικά και τά 18 έ'ργα του Εύριπίδη, προσαυξημένα μέ τον νόθο Ρήσο και ενα άπόσπασμα άπό μιάν έπίσης νόθη Δανάη. Σχετικά μέ τό πολυσυζητημένο πρόβλημα τής σχέσης του Ρ μέ τον L, είναι σημαντικό τό γεγονός δτι δ Turyn (269), τοποθετώντας τον Ρ γύρω στά 1340, συμπλησίασε χρονικά τούς δύο κώδικες. Άλλη μιά 1. «De codicis Euripidei fragmente nuper reperto», Latinitas 4 (1966) 284· «A fragment of a Euripides manuscript in the John R y lands Library», BRL 49 (1967) 497. 2. Φωτογραφική έκτύπωση: J. A. Spranger, Φλωρεντία 1920. Γιά δλα τά χειρόγραφα πού άναφέρονται εδώ, ό Turyn προσφέρει διεξοδική περιγραφή καΐ βιβλιογραφία.

24

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

σημαντική διαπίστωση, πού τή χρωστούμε πάλι στον Turyn, είναι οτι σέ οχι λίγες περιπτώσεις ό Ρ συμφωνεί μέ διορθώσεις πού ύπάρχουν στον L, και δτι αύτές οί διορθώσεις προέρχονται άπο το χέρι του Τρικλινίου. "Υστερα άπο μιά καινούρια έπίσταμένη μελέτη των δύο χειρογράφων, ό Zuntz εξήγησε τή σχέση τους. "Άν έδώ κι έκεϊ στίς λεπτομέρειες ύπάρχει ή δυνατότητα γιά κάποιες τροποποιήσεις, ή ούσία των άποτελεσμάτων της ερευνάς του δέν μπορεί νά αμφισβητηθεί άπο τή μελέτη του Tuilier. Ό Zuntz εχει άναντίρρητα άποδείξει δτι τά εργα της άλφαβητικής έκδοσης στον Ρ άντιγράφηκαν άπο τον L. Μέ βάση το χρώμα της μελάνης, διακρίνει τρία στάδια διορθώσεων του Τρικλινίου στον L και διαπιστώνει δτι ό Ρ προέρχεται άπο τον L, Ι'σως μάλιστα άπο τό Ι'διο άντιγραφικο εργαστήρι στή Θεσσαλονίκη, και δτι άντιγράφηκε μετά το πρώτο, άλλά οπωσδήποτε πριν άπο τά δύο επόμενα, στάδιο διορθώσεων. Ό Zuntz εξαίρει τή μεγάλη σημασία του Τρικλινίου για τήν ιστορία του κειμένου και υποθέτει δτι ό βυζαντινός λόγιος συνένωσε σέ ενα ((manuscrit de base» διάφορους κλάδους της παράδοσης. Τά έ'ργα της άλφαβητικής έκδοσης τά πρόσθεσε άπο ενα μεγαλογράμματο χειρόγραφο, πού τό άνακάλυψε δ Εύστάθιος και ζήτησε νά μεταγραφεί γιά λογ·αριασμό του γύρω στά 1175. "Ετσι δ Τρικλίνιος, σύμφωνα μέ τήν εικόνα πού σχεδίασε δ Zuntz, συνένωσε άλλους δύο κλάδους, άπο τούς οποίους ό ενας, άντίγραφο κάποιου χειρογράφου του 11ου αιώνα, περιείχε τά έ'ργα της επιλογής (μαζί μέ τις Βάκχες). Ή άντιγραφή αύτών των έ'ργων στον κώδικα Ρ δέν προέρχεται άπευθείας άπο τον L άλλά άπο τό πρότυπό του, μέ τή μεσολάβηση ενός ενδιάμεσου κρίκου. Μόνο ό Ρήσος στον Ρ έ'χει άντιγραφεΐ άπευθείας άπο τόν L. "Εναν τρίτο κλάδο της παράδοσης, πού επίσης καταλήγει στο ((manuscrit de base», δέχεται ό Zuntz γιά τήν τριάδα {'Εκάβη, 'Ορέστης, Φοίνισσες), άνάγοντάς τον σέ ενα χειρόγραφο, πού τό πλούτισε ό Τρικλίνιος στο περιθώριο μέ πολυάριθμες γραφές Βυζαντινών. "Ενα πρόβλημα αύτδ καθαυτό ά-, ποτελεϊ ή τόσο διαφορετική έκπροσώπησή τους στον L και στόν Ρ. Ό Zuntz προσπαθεί νά τό λύσει υποθέτοντας μιά έπιλογή άπό τις έναλλακτικές γραφές του προτύπου. Άπό τά χειρόγραφα της άλλης όμάδας, δπου παραδίδονται μόνο τά δράματα της επιλογής, χρονολογικά σχετίζονται μεταξύ τους τό ίεροσολυμιτικό παλίμψηστο (Πατριαρχική Βιβλιοθήκη 25

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

36),^ πού προσφέρει πάνω άπό 1600 στίχους άπο την 'Εκάβη, τον 'Ορέστη, τις Φοίησσες, τήν 'Ανδρομάχη, τή Μήδεια και τον 'Ιππόλυτο, μέ σχόλια και εναλλακτικές γραφές, ό Marcianus 471,^ πού περιέχει 'Εκάβη, 'Ορέστη, Φοίνισσες, 'Ανδρομάχη και 'Ιππόλυτο (ως το στ. 1234) και ό Parisinus 2713, όπου άπό τά σχολιασμένα έ'ργα λείπουν οί Τρωάδες xcd 6 Ρήσος. Ένώ γιά τή χρονική γειτνίαση αύτών των χειρογράφων επικρατεί σχεδόν άπόλυτη ομοφωνία, ή χρονολόγησή τους ταλαντεύεται έντυπωσιακά. Ό Zuntz (35) κλίνει προς μιά πρώιμη χρονολόγηση στις άρχες του 11ου αιώνα.® Ό Turyn τοποθετεί τό παλίμψηστο έπίσης νωρίς, άλλά τούς άλλους δύο κώδικες στον 12ο αιώνα. Πρόσφατα ό Tuilier χρονολόγησε δλη τήν ομάδα στο διάστημα άνάμεσα στο 1150 και τό 1200, ένώ παράλληλα ύποστήριξε τή μεγαλύτερη άξια του Parisinus 2713, μέ τά έννιά σχολιασμένα δράματα, πού ό Turyn χρονολογεί μέ βεβαιότητα μετά τό 1300. "Εστω και αύτή ή συνοπτική επισκόπηση άρκεϊ γιά νά δείξει δτι ή παράδοσή μας γιά τά άσχολίαστα εργα στηρίζεται σέ σημαντικά λιγότερο σταθερή βάση άπό δ,τι γιά τά σχολιασμένα. Πολύ πειστικά μας επιτρέπει νά τό διαπιστώσουμε αύτό ό Ρ. Oxy. 19,1948, άπ. 2223, άπό τό 2ο αιώνα μ.Χ., ό όποιος περιέχει τούς στ. 1070-1136 των Βακχών, ένός μέρους δηλαδή πού τό γνωρίζουμε μόνο άπό τόν Ρ, Οι έναλλακτικές γραφές και ή προσθήκη ή άφαίρεση στίχων μας δείχνουν σέ πόσο όλισθηρό έδαφος πατοϋΜιά άλλαγή στήν άξιολόγηση της μεσαιωνικής παράδοσης, πού έπισημάναμε ήδη στό κεφάλαιο γιά τόν Αισχύλο, έ'χει ιδιαίτερα πραγματοποιηθεί σχετικά μέ τόν Εύριπίδη. Ό Turyn (308) πίστευε άκόμη δτι οί καρποί συνεχών προσπαθειών θά μπορούσαν νά παρασταθούν σέ ενα άρκετά διακλαδισμένο stemma veterum. Γρήγορα δμως ό Η. Lloyd-Jones^άvτιτάχτηκε σέ μιά τέτοια πεποίθηση. Άπό τότε, καθώς ή διείσδυση στή μέθοδο εργασίας τών βυζαντινών άντιγραφικών έργαστηρίων γινόταν όλοένα και βαθύ1. Φωτογραφική έκτύπωση: J. Α. Spranger, Φλωρεντία 1937· St. G. D a i t z , A facsimile

edition

with

commentary,

Βερολίνο 1 9 7 0 . Γ ι ά τ ή ν

Ιστορία αύτής της πηγής βλ. Di Benedetto, 73. 2. Φωτογραφική έκτύπωση: J. Α. Spranger, Φλωρεντία 1935. 3. Πρβ. και Τ. W. Allen, JHS 57 (1937) 109. 4. Στήν κριτική του γιά το βιβλίο του Turyn, Gnomon 30 (1958) 502.

26

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Κ Α Ι ΕΚΔΟΣΕΙΣ

τερη, ή άντίληψη μιας άνοιχτής παράδοσης κέρδιζε δλο καΐ περισσότερο έδαφος. Τήν κάθετη διάσταση του γενεαλογικού δέντρου συναγωνίζεται έντονα ή οριζόντια, πού χαρακτηρίζεται άπο εναν εκτεταμένο συμφυρμο χειρογράφων. Ό Zuntz έπανειλημμένα παρακολουθεί τις μετακινήσεις παρόμοιων εναλλακτικών γραφών, ό Barrett, μολονότι προσφέρει (62) ενα στέμμα^ τονίζει ωστόσο μέ έ'μφαση τον σημαντικό ρόλο του συμφυρμοΰ τών χειρογράφων (54), ό Di Benedetto, ενώ στάθηκε υπερβολικά ριζοσπαστικός στή διάλυση του γενεαλογικού δέντρου όπως σχεδιάστηκε άπο τον Turyn, ύπερακοντίζει τό στόχο του, δταν ισχυρίζεται οτι δ διαχωρισμός τών δύο κύριων κλάδων της παράδοσης έχει μόνο τό χαρακτήρα μιας ύπόθεσης. Πρόσφατα ο Tuilier (287) εδωσε ενα άρκετά πολύπλοκο στέμμα κωδίκων, είναι δμως ενδεικτικό γιά τον προβληματισμό μας δτι έ'χει έντοπίσει άνάμεσα στίς ομάδες και στά έπιμέρους χειρόγραφα άφθονες εγκάρσιες διασυνδέσεις. Σωστά κρίνει τήν ολη κατάσταση ό Κ. Matthiessen στήν εργασία του γιά τή χειρόγραφη παράδοση της 'Εκάβης: ή έκταση του συμφυρμοΰ αι'ρει τή βεβαιότητα πού έδειχναν κάποτε καταρτίζοντας στέμματα· άπο τήν άλλη πλευρά δμως δέν άποκλείεται ή διαπίστωση σχέσεων άλληλεξάρτησης· πάνω άπ' δλα, παραμένει ή άνάγκη νά ξεχωρίσουν μέσα στήν 'ίδια παράδοση άναγνωρίσιμες ομάδες. Ή έξελικτική πορεία, δπως τήν περιγράψαμε, είχε γιά τήν κριτική του κειμένου μιά σημαντική συνέπεια: άνήκει πιά στο παρελθόν ή πίστη δτι ήταν άρκετό νά έντοπιστεϊ δ καλύτερος κλάδος της παράδοσης, άν είναι δυνατό ό codex optimus, και κατόπι νά άκολουθηθεϊ τυφλά. Ό συχνά κατηγορημένος έκλεκτισμός είναι τελικά ή μόνη μεθοδολογικά αιτιολογημένη στάση. 'Από τις εκδόσεις του Εύριπίδη πού διαθέτουμε, ή τρίτομη του Ν. Wecklein (Λιψία 1878-1902), μέ τό πλούσιο και φροντισμένο κριτικό ύπόμνημά της, άξίζει άκόμη κάθε έπαινο. Κεντρική θέση κατέχει επίσης ή τρίτομη έκδοση του G. Murray ('Οξφόρδη 1902· τ. 2ος, 3η έκδ. 1913· τ. 3ος, 2η έ'κδ. 1913), μολονότι γενικά οί οξφορδιανές σχολιασμένες εκδόσεις μεμονωμένων έργων, πού βασίζονται κυρίως στο κείμενο του Murray, δείχνουν πόσα ερωτηματικά μένουν άναπάντητα. 'Από τις δίγλωσσες έκδόσεις της σειράς Collections des Universités de France^ πού επιμελήθηκαν Ol L. Méridier, L. Parmentier και Η. Grégoire, μαζί 27

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

μέ άλλους συνεργάτες, κυκλοφόρησαν εξι τόμοι., Παρίσι. 19231961 (οί παλιότεροι σέ πολυάριθμες επανεκδόσεις· ή 'Ιφιγένεια Α. και ό Ρήσος άκόμη άναμένονται). Οί συνοπτικές σημειώσεις προσφέρουν καλή βοήθεια γιά τήν ερμηνεία, Ή τετράτομη δίγλωσση έκδοση της Loeb Classical Library άπό τον Α. S. Way, Λονδίνο 1912, ξανατυπώθηκε τό 1958. Στήν 'Ισπανία ξεκίνησε έπίσης μιά δίγλωσση κριτική έκδοση, μέ συνεργασία κυρίως Α. Τοvar {^Άλκηστη, Ανδρομάχη^ Βαρκελώνη 1955) και R. Ρ. Binda {Βάκχες^ 'Εκάβη, I960). Και στά γερμανικά έχει προγραμματιστεί μιά δίγλωσση έκδοση ολων των τραγωδιών και των άποσπασμάτων του Εύριπίδη, στή σειρά Tusculum Bücherei, μέ μεταφράσεις του Ε. Buschor· ώς τώρα έχουν εκδοθεί 4 τόμοι: 1: ^'Αλκηστη, Μήδεια, 'Ιππόλυτος (I960)· 2: 'Ηρακλείδες,'Εκάβη, 'Ανδρομάχη, (1970)· 3: Ίκέτιδες, 'Ηρακλής Μαινόμενος, Τρωάδες, Ήλεκτρα (1972)· 4: 'Ιφιγένεια T., 'Ελένη, "Ιων, Φοίνισσες (1976). Διάφορες ερμηνευτικές εκδόσεις θά μνημονευτούν στο καθένα άπο τά επιμέρους έργα" δέν πρέπει ομως νά παραλείψουμε σ' αύτο το σημείο τήν εκδοτική προσφορά του Η. Weil, Sept tragédies d'Euripide (Ιππόλυτος, Μήδεια, 'Εκάβη, 'Ιφιγένεια Α., 'Ιφιγένεια T., 'Ηλέκτρα, 'Ορέστης), Παρίσι 1868, 3η έκδ. 1905. Τά Σχόλια στά εννέα έργα, πού, μαζί μέ τις Βάκχες, άποτέλεσαν τήν έπιλογή, φτάνουν, μέ πολλά ενδιάμεσα στάδια, ώς το ύπόμνημα του 'Αριστοφάνη του Βυζάντιου. Στα Σχόλια άναφέρονται και άλλα ονόματα, άπο τά όποια τό σημαντικότερο είναι του Διδύμου. "Ενας άπό τούς καρπούς της γιγαντιαίας έπιμέλειάς του υπήρξε τό μεγάλο ύπόμνημα στόν Εύριπίδη, τό όποιο συγκέντρωνε, μέ συμπιληματικό τρόπο, τις έρευνες των προηγούμενων φιλολόγων και άποτέλεσε τή βάση γιά τή μεταγενέστερη παράδοση. Σύμφωνα μέ τά υστερόγραφα στά Σχόλια της Μήδειας και του 'Ορέστη, ιδιαίτερα γόνιμα χρησιμοποιήθηκε μιά άλλη πηγή, τό ύπόμνημα κάποιου Διονυσίου, πού δέν είμαστε σέ θέση νά τόν προσδιορίσουμε άκριβέστερα. Τά Σχόλια επιμελήθηκε ό Ε. Schwartz (Βερολίνο 1887/1891), προσφέροντας τήν καλύτερη έκδοση Σχολίων στούς τραγικούς πού έχουμε στή διάθεσή μας. "Ενα τελευταίο στρώμα, πού μπορεί εύκολα νά άπομονωθεΐ, άποτελοΰν ο'ι ερμηνευτικές σημειώσεις Βυζαντινών λογίων, όπως ό Θωμάς Μάγιστρος, ό Μοσχόπουλος και ό Δημήτριος Τρικλίνιος· 28

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

γ!.' αύτούς παραπέμπουμε άκόμη στή συνολική έκδοση των Σχολίων πού έπιμελήθηκε ό W. Dindorf (Όξφόρδη 1863). Τά άποσπάσματα των δραμάτων του Εύριπίδη είναι, άπό πολλές άπόψεις, θεματικά δεμένα τόσο στενά με τά σωζόμενα εργα, ώστε τά πραγματευόμαστε, κατά κανόνα, μαζί. Ή σταθερή αύξηση των παπυρικών ευρημάτων στάθηκε ή βασική αιτία ώστε αύτά τά άποσπάσματα, καθώς και τά συναφή προβλήματα άνασύνθεσης, νά γίνουν τον τελευταίο καιρό αντικείμενο εντατικής επεξεργασίας. Παράλληλα μέ τά βοηθήματα πού άναφέρθηκαν γιά τούς τρεις τραγικούς στο κεφάλαιο γιά τον Αισχύλο, ιδιαίτερα γιά τον Εύριπίδη πρέπει νά προστεθούν μερικές άκόμη εξαιρετικές εργασίες. Μιά πρόσφατη επανέκδοση τών 'Αποσπασμάτων του Nauck (Hildesheim 1964) τήν επαύξησε δ Br. Snell μέ Ινα παράρτημα, δπου είναι συγκεντρωμένα άγνωστα ως τότε άποσπάσματα άπό τήν έ'μμεση παράδοση. "Ενα σπάραγμα (477a) προέρχεται άπό τον καινούριο Φώτιο, δ όποιος, δπως φαίνεται, προσφέρει ελάχιστα γιά τούς τραγικούς. Τήν προώθηση της γνώσης μας χάρη στούς παπύρους τήν άντιλαμβανόμαστέ καλύτερα δταν συγκρίνουμε τό Supplementum Euripideum του Η. von Arnim (Βόννη 1913) μέ τή συλλογή του G. Austin, Nova Fragmenta Euripidea in papyris reperta, Βερολίνο 1968, πού εκδόθηκε 45 χρόνια άργότερα στήν Ι'δια σειρά τών Kleine Texte. Βλ. επίσης: Β. Ε. Donovan, Euripides^ papyri. I. Texts from Oxyrhynchus^ New Haven-Toronto 1969. Ό Η. Van Looy μας εδωσε εναν κατάλογο τών άποσπασμάτων πού έχουν ταυτιστεί, καθώς και εκείνων πού έ'χουν βρεθεί πρόσφατα, μαζι μέ πλούσια βιβλιογραφία και μιά εξαιρετική επισκόπηση της ιστορίας της σχετικής έ'ρευνας: «Les fragments d'Euripide», AC 32 (1963) 162· Addenda, σ. 607. 'Ακολούθησε τό βιβλίο του: Zes verloren Tragedies van Euripides^ Vlaamse Akad. Klasse der Letteren 26 (1964), άρ. 51, μέ συμπληρώσεις στον κατάλογό του* πρβ. σχετικά Br. Snell, Gnomon 39 (1967) 326. Μέ τήν κάπως ύπερβολική βεβαιότητα δτι μπορεί νά επικαλείται τή μαρτυρία συγγραφέων δπως δ 'Ηρόδοτος ή δ 'Απολλώνιος Ρόδιος, παίρνει θέση σέ θέματα άνασύνθεσης δ Qu. Cataudella, «La ricostruzione delle tragedie greche perdute», Cultura e Scuola 17 (1966) 30. 'Ιδιαίτερο βάρος στή μελέτη τών χα,μένω^^ δραμάτων έ'δωσε 29

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ό Τ. Β. L. Webster στο βιβλίο του yià τόν Εύριπίδη. Σέ ενα σημαντικό τόμο του Lustrum 1967/12 (1968) συγκέντρωσε δλο τό σχετικό ύλικό ό Η. J. Mette, ενώ ό Fr. Stoessl, στο συμπλήρωμα του άρθρου του γιά τον Εύριπίδη στή RE S i l , 658, προσφέρει μιά επισκόπηση πολύ χρήσιμη γιά την πυκνότητά της και την πλούσια βιβλιογραφία. Πρέπει εδώ νά μνημονευτεί ιδιαίτερα ή εξαιρετικά γόνιμη γιά ορισμένα επιμέρους προβλήματα πραγμάτευση του Ρ. Oxy. άρ. 2455 από τόν Ε. G. Turner (τ. 27, Λονδίνο 1962). Πρόκειται γιά άποσπάσματα άπό μιά συλλογή 'Υποθέσεων σέ έ'ργα του Εύριπίδη, πολύ δμοια μέ έκείνη πού μας ήταν γνωστή άπό τόν Ρ. S. Ι. 1286. Έδώ παρεμβάλλουμε τήν υπόθεση του Η. Hommel, ((Euripides in Ostia», RIE 19 (1959) 109, ότι oî στίχοι μιας έπιγραφής πού βρέθηκε στην "Οστια προέρχονται άπό χορικό του Εύριπίδη. "Τστερα άπό μιά παροδική στασιμότητα, ή δραστηριότητα τών μεταφραστών του Εύριπίδη ξανάρχισε μέ ιδιαίτερη ένταση. Ό Ε. Buschor μετάφρασε Μήδεια, 'Ιππόλυτο, 'Ηρακλή, Μόναχο 1952· Τρωάδες^ 'Ηλέκτρα^ 'Ιφιγένεια T., 1957* 'Ορέστη, 'Ιφιγένεια Α., Βό.κχες^ 1960. Τή μετάφραση του J. Donner επεξεργάστηκε ό R. Kannicht, ένώ ό W. Jens πρόσθεσε μιά θαυμάσια εισαγωγή, Στουτγάρδη 1958 (στή σειρά Kröners Taschenausgaben)^ 284κ. Τήν προσπάθεια του Η. von Arnim, 12 Tragödien des Euripides (2 τόμοι, Βιέννη-Λιψία 1931), άνέλαβε νά συμπληρώσει μέ δικές του μεταφράσεις γιά μιά συνολική παρουσίαση του εύριπιδικοΰ έργου ό Fr. Stoessl: τ. 1ος, Ζυρίχη 1958· τ. 2ος, 1968. Ό Stoessl πρόταξε στά επιμέρους δράματα διεξοδικές εισαγωγές και άκόμη μετέφρασε και τά μεγαλύτερα άπό τά άποσπάσματα πού γειτνιάζουν χρονικά μέ τά σωζόμενα δράματα. Μιά μετάφραση δλων τών έργων (δίχως τόν Ρήσο, πού του άφιέρωσε μιά δίγλωσση έκδοση· βλ. σχετικά στή συζήτηση γιά τό έργο), επίσης μέ καλές εισαγωγές, δημοσίευσε ό D. Ebener, σέ τρεις τόμους, Βερολίνο 1966.—'Αγγλικά: Μ. Hadas - J.Η.Me Lean, τ. I, Ν. 'Τόρκη 1936· Η. Ο. Meredith, Four Dramas of Euripides {Έκάβη^ 'Ηρακλής M., 'Ανδρομάχη,'Ορέστης) translated into English Verse, Λονδίνο 1937. Και γιά τόν Εύριπίδη πρέπει νά μνημονευτούν οί μεταφράσεις μερικών έ'ργων άπό τόν G. Murray, οί όποιες γνώρισαν μεγάλη κυκλοφορία στον καιρό 30

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τους. Ό R. Lattimore καΐ ό D. Grene, ώς έκδοτες της σεφας The Complete Greek Tragedies, The University of Chicago Press 1959, έχουν μεταφράσει, μαζι μέ άλλους, ολα τα εργα σέ δύο τόμους.— Γιά τά γαλλικά, ύποδειγματική είναι ή μετάφραση των διάφορων έκδοτων της Collection des Universités de France.— 'Ιταλικά: Στή συλλογή II teatro Greco a cura delVIstituto del dramma antico δημοσιεύτηκε μιά σειρά άπό ιταλικές μεταφράσεις· σχετικά πρόσφατα, ό 'Ηρακλής άπο τον S. Quasimodo και ή 'Ανδρομάχη άπό τον R. Cantarella.— Μιά έπισκόπηση των τσέχικων μεταφράσεων δίνει δ Κ. Vysoky. LF 85 (1962) 76.— Άπό τις ελληνικές μεταφράσεις όμάδας έργων του ποιητή άξιόλογη είναι του Θρ. Σταύρου {^'Αλκηστη, 'Ανδρομάχη, Ίκέτιδες, Τρωάδες, 'Ιφιγένεια T., 'Ελένη, Βάκχες, 'Ιφιγένεια Α., Ρήσος), 'Αθήνα 1972. Γιά κανέναν άπό τούς τραγικούς δεν εχουμε μιά τόσο σημαντική εργασία σχετικά μέ τήν έπιβίωση του έ'ργου του στήν ειδωλολατρική και στή χριστιανική άρχαιότητα, δσο γιά τόν Ευριπίδη: Η. Funke, JbÀC 8/9 (1965/1966) 233. Γιά τή σχέση του 'Αριστοφάνη μέ τόν τραγικό, βλ. Ρ. Pucci, «Aristofane ed Euripide» RAL 8, τόμος 10, τεύχος 5, 1961. TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ Δεν έ'χει και πολλή σχέση μέ τήν έ'κταση του σωζόμενου έργου τό γεγονός ότι σ' αυτό συναντοΰμε νά συνυπάρχουν άνομοίογενή στοιχεία σέ μεγαλύτερο βαθμό άπό δσο προηγουμένως. Ό Webster {Euripides 278) χαρακτήρισε τό παραδεδομένο έργο του ποιητή «συγχυστικά ποικίλο», ένώ ό Rivier (36) ξεχωρίζει μιά όμάδα κορυφαίων έργων άπό τά υπόλοιπα: Άλκηστη, Μήδεια, 'Ιππόλυτο, 'Ιφιγένεια Α. και Βάκχες. Άλλοι προβαίνουν σέ διαφορετική επιλογή, καΐ γενικά δέν βρίσκεται κανείς πού νά αναγνωρίζει σέ δλα τά έργα τήν ϊδια καλλιτεχνική ποιότητα. Στις σελίδες πού άκολουθουν θά στρέψουμε τήν προσοχή μας ιδιαίτερα σ' έκεΐνα τά δράματα δπου ό Εύριπίδης έδωσε κάτι ολότελα δικό του. Μιά σειρά άπό εξακριβωμένες μαρτυρίες προσφέρει γιά τή χρονολόγηση της δραματικής παραγωγής του Εύριπίδη ένα χρήσιμο σκελετό. 438: "Αλκηστη, 431: Μήδεια, 428: 'Ιππόλυτος, 31

ΕΤΙΊΠΙΔΗΣ

415: Τρωάδες^ ^12:'Έλένη\ 408: 'Ορέστης- γιά τήν Ιφιγένεια Α. καΐ τΙς Βάκχες μαρτυρεϊται μεταθανάτια παράσταση. Σημαντική βοήθεια για τή χρονολόγηση προσφέρουν διάφοροι υπαινιγμοί πού συναντούμε στήν κωμωδία* άκόμη, πρέπει νά προστεθούν παρατηρήσεις πάνω στή γλώσσα και τό μέτρο. Οι μετρικές παρατηρήσεις άποκτουν ιδιαίτερη σημασία κυρίως στον διαλογικό στίχο, έπειδή εχει στατιστικά διαπιστωθεί μιά, ως ενα βαθμό σταθερή, αύξηση των άναλύσεων.^ Λιγότερα προσφέρουν οΐ άναφορές σε σύγχρονα ιστορικά γεγονότα* συχνά ή παραδοχή τους οδήγησε ορισμένους μελετητές σέ υπερβολές.^ Γενικά, είναι δυνατό τά 18 δράματα νά προσδιοριστούν άπό άποψη χρονολογική ετσι, ώστε μόνο σέ λίγες περιπτώσεις νά μένει μεγαλύτερο περιθώριο γιά άμφιβολίες.^ Κανένα άπο τά σωζόμενα έ'ργα δέν χρονολογείται πριν άπο το 438, ένώ ή παράδοση πυκνώνει κατά τή δεκαετία 430/420. Και εδώ, έπομένως, μας λείπει ή δυνατότητα νά σχηματίσουμε μιά εικόνα γιά τά πρώτα στάδια της δημιουργίας τού ποιητή. 1. Th. Zielinski, Tragodumenon

libri

ires,

Κ ρ α κ ο β ί α 1 9 2 5 . C. Β .

Ceadel, «Resolved feet in the trimeter of Euripides and the chronology», CQ 35 (1941) 66. "Οτι δμως μέ βάση τήν προοδευτική αύξηση των άναλύσεων δέν συνάγονται συμπεράσματα μέ μαθηματική άκρίβεια, τό υπογράμμισε πολύ σωστά ό Α. Vogler, Vergleichende Studien zur sophokleischen und euripideischen

Elektren,

Χαϊδελβέργη 1 9 6 7 , 61, 26.

2. Αύτο ισχύει ιδιαίτερα γιά εργασίες πού γράφηκαν υπό τήν έπίδραση του Η. Grégoire, δπως λ.χ. τοΰ Delebecque. Στήν ϊδια ομάδα άνήκει, παρόλο πού δείχνει μεγαλύτερη επιφυλακτικά)τητα, και ο Goossens, με το βιβλίο του γιά τον Εύριπίδη. Ή άναπόφευκτη άντίδραση εκδηλώθηκε μέ τον G. Zuntz στο βιβλίο του Political Plays, καθώς καΐ σέ μιά άξιόλογη άνακοίνωσή του στό Διεθνές Συνέδριο Κλασικών Σπουδών στήν Κοπεγχάγη το 1958 («Euripides und die Politik seiner Zeit»: Wege der Forschung 89, 417) ."Οπως θά φανεϊ και κατά τήν εξέταση τών επιμέρους δραμάτων του ποιητή, ορισμένοι μελετητές δείχνουν συχνά μιά τάση νά ισοπεδώνουν τά πάντα. 3. Χρονολογικές επισκοπήσεις δίνει ό Webster, Euripides 3, δ όποιος έχει διατυπώσει τις άπόψεις του και στό άρθρο του «Chronological notes on Euripides», WS 79 (1966) 112· βλ. επίσης: F. Stoessl, «Nachtrag zu Euripides», RE S. 11 (1968) 658· v. Langholf, Die Gebete bei Euripides

und die zeitliche Folge der Tragödien

( H y p o m n e m a t a 32), Γ ο τ -

τίγγη 1971. "Ενα μεγάλο άριθμό έργων προσπαθεί νά κατατάξει χρονολογικά ό W. Theiler, «Die ewigen Elektren», WS 79 (1966) 102. Επίσης: M. Fernandez-Galiano, «Estado actual de los problemas de cronologia e u r i p i d e a » , Actas del III Congreso Espânol

δρίτη 1968, 1, 321.

32

de estudios clasicos,

Μα-

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ξέρουμε οτι ό Ευριπίδης πρωτοεμφανίστηκε στο Θέατρο το 455 μέ μιά τετραλογία στην οποία άνηκαν καΐ οΐ Πελιάόες. "Εχει μεγάλη βαρύτητα τό γεγονος δτι. στήν άρχή της θεατρικής του παραγωγής στέκει ή μορφή τής Μήδειας. Θύματά της έδώ είναι οί θυγατέρες του Πελία, πού παρασύρονται άπδ τή μάγισσα σέ ενα μοιραίο πείραμα άνανέωσης μέ θύμα τον πατέρα τους. Τά κατάλοιπα του έ'ργου (βλ. Buchwald, 9* Webster, Euripides 32) άναιροΰν τελεσίδικα τήν υπόθεση του Fr. Brommer {AA 1941, 53) ότι τό δράμα ήταν σατυρικό. Σπαράγματα άπό το τέλος μιας 'Τπόθεσης^ δέν έχουν προωθήσει τή γνώση μας. Γιά τή δραματική παραγωγή του ποιητή άνάμεσα στις Πελιάόες και τήν "Αλκηστη δέν μπορούμε νά ποΰμε τίποτε μέ βεβαιότητα, μολονότι είναι πιθανή ή άποψη του Buchwald (14) δτι 6 Αίκνμνιος παρωδήθηκε στους Άρχίλοχονς του Κρατίνου (άπ. 1 Demianczuk) και πρέπει νά χρονολογηθεί γύρω στο 450—σύμφωνα μάλιστα μέ τον Webster (36) άνήκει στήν 'ίδια τετραλογία μέ τις Πελιάόες. Ό Λικύμνιος, άδελφός τής 'Αλκμήνης, κατά τήν παράδοση τής Ίλιάδας (Β 661), σκοτώθηκε άπό τον Τληπόλεμο, γιό του 'Ηρακλή. Είναι άμφίβολο αν πρέπει νά συνδυαστεί μέ αύτά και ή ιστορία γιά τό γιό του "Αργειο (Schmid, 3, 462· Webster, 36), ό όποιος σκοτώθηκε σέ μια μάχη στήν Τροία, όπου τόν είχε πάρει υπό τήν προστασία του ό 'Ηρακλής. Τό άρχαιότερο άπό τα σωζόμενα δράματα του Εύριπίδη, ή "Αλκηστις^ (^38), είχε στήν τετραλογία τή θέση πού κανονικά προοριζόταν για τό σατυρικό δράμα. 'Αφοϋ ό άριθμός των σατυρικών 1. Μ. Papathomopoulos, Recherches de Papyrologie, Παρίσι 3 (1964) 40. 2. Σχετικά μέ τό θεματικό ύλικο του δράματος: Α. Lesky, Alkestis, der Mythus und das Drama, SAWW2Q^/2,1925· Γ. Μέγας, ARW 30(1933), 1· A. Wesselsky, «Das Geschenk der Lebensjahre», Arch. Orientdlni 10 (1937) 79· M. Gaster, aZur Alkestis-Sage», ByzJ 15 (1939) 66. Σχολιασμένες εκδόσεις του δράματος: L. Weher, Λιψία 1930· Α. Maggi, Νεάπολη 1935" D. F.^W. van Lennep, Leiden 1949· ή υποδειγματική έκδοση της Α. Μ. Dale, 'Οξφόρδη 1954· G. Paduano (/ classici délia Nuova Italia 59), Φλοϊρεντία 1969. Εκδόσεις μέ μετάφραση: J. Aisina, Βαρκελόνη 1966. Ερμηνεία: L. Séchan, Le dévouement d'Alceste, Παρίσι 1927· M. Valgimigli, «L'Alcesti di Euripide», AIV 92 (1932/33) 111· D. F. W . van Lennep, 33· H. Dörrie, «Zur Dramatik der euripideischen Alkes-

33

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δραμάτων πού μας είναι γνωστά άπό τον τίτλο τους (Webster, Euripides 5) υπολείπεται κατά πολύ άπό τΙς 22 τετραλογίες, επιτρέπεται νά συμπεράνουμε δτι αυτή δεν ήταν ή μοναδική περίπτωση δπου ό Ευριπίδης θέλησε νά άποφύγει τδ σατυρικό δράμα. tis», Ν Ja 1939,176· D. Μ. Jones, «Euripides' Alcestis», CR 62 (1948) 50· C. del Grande, «Interpretazione dell'Alcesti di Euripide», RAB 1949/1950· G. Italie, «De Euripide Aeschyli imitatore», Mnemosyne 4 s. 3 (1950) 177' K. von Fritz, «Euripides Alkestis und ihre moderne Nachahmer und Kritiker», Α^Ά 5 1956) 27: Antike und moderne Tragödie 256· A. J. Festugière, «Vraisemblance psychologique et forme littéraire chez les anciens», Philologus 102 (1958) 21 (ειδικά γιά τή σκηνή τοϋ άποχαιρετισμοϋ)· Chr. R. Beye, «Alcestis and her critics», GRBS 2 (1959) 109· O. Vicenzi, «Alkestis und Admetos», Gymnasium 67 (1960), 517· W. D. Smith, «The ironic structure in Alcestis», Phoenix 14 (1960) 127· K. Albini, «L'Alcesti di Euripide», Maia N. S. 13 (1961) 3 (ειδικά γιά τις νεότερες πραγματεύσεις τοϋ μύθου)· Garzya, Pensiero

1 5 · E . - R . S c h w i n g e , Die Stellung

der Trachinierinnen

im Werk

des Sophokles (Hypomnemata 1), Γοττίγγη 1962, 42· τοϋ ϊδιου: Verwendung

der Stichomythie

36· L . T o r r a c a , Note criticoesegetiche

alV

Alcesti di Euripide, Νεάπολη 1963· Rosenmeyer, Ma^ks 229· A. Lesky, «Der angesagte Admet», Maske und Kothurn 10 (1964) 203=Ges. Sehr. 281· A. P. Burnett, «The virtues of Admetus», CPh 60 (1965) 240· της ϊδιας: Catastrophe survived, 'Οξφόρδη 1971, 22" Conacher 327· Webster, Euripides 48· Chromik 3· W. Kullmann, «Zum Sinngehalt des euripideischen Alkestis», A ^ A 13 (1967) 127· Α. Rivier, «Sur un motif de l'Alceste d'Euripide», Actas del III Congreso Espânol de estudios clasicos II, Μαδρίτη 1968, 286· Rohdich 23· Steidle 132· Margret Dietrich, Sammlung von 7 Alkestis Dramen («Theater der Jahrhunderte»), Μόναχο-Βιέννη 1969, 9· G. Paduano, La formazione del mondo ideologico e poetico di Euripidis Alcesti-Medea, Πίζα J . R . W i l s o n , Twentieth Century Interpretations of Euripides^

1968· Alces-

tis. A Collection of Critical Essays, Englewood Cliffs N. J. 1968· Chr. M. J. Sicking, «Euripides Alkestis», Lampas 2 (1970) 322· E.-R. Schwinge, «Zwei sprachliche Bemerkungen zu Euripides Alkestis», Glotta 48 (1970) 36· A. Rivier, «En marge d'Alceste et de quelques interprétations récentes», ΜΗ 29 (1972) 124 καί ΜΗ 30 (1973), 130· Ν. Ρ. Gross, «Alcestis and the rhetoric of departure», QJS(>Q (1974) 296-305· R. M. Nielsen, «Alcestis: A paradox in dying». Ramus 5 (1976) 92-102.—Άπό τΙς μεταφράσεις τοϋ ^ργου, εκείνη τοϋ L. Wolde έχει τώρα συμπεριληφθεί άπό τή Μ. Dietrich στόν τόμο Alkestis, πού μνημονεύθηκε πιό πάνω.—'Αγγλικές μεταφράσεις: D. Fitts-R. Fitzgerald, Ν. 'Τόρκη 1936· D. W. Lucas, Αονδίνο 1951.—'Ιταλικές: Eug. délia Valle, Urbino 1956.—'Ολλανδικές: J. M. van Buytenen, Amsterdam 1943. Γιά τήν έκτίμηση της σημείωσης πού ύπάρχει στήν Υπόθεση της "Αλκηστης δτι το έργον εποιήθη ιζ', βλ. τις βιβλιογραφικές ενδείξεις σχετικά μέ τήν 'Αντιγόνη τοϋ Σοφοκλή (τ. Α', σ. 325, σημ. 1).

34

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Τα καινούρια ευρήματα άπό εργα του Αισχύλου και. του Σοφοκλή δεν άφήνουν καμιά άμφιβολία οτι σ αύτδ το πεδίο ό Ευριπίδης ύστερουσε σέ σύγκριση μέ τούς προγενέστερους ομοτέχνους του. "Ενα έ'κτροπο, πού δυστυχώς διαιωνίζεται, είναι να άναζητοϋνται στήν "Αλκηστη, επειδή το Ιργο παραστάθηκε στήν τέταρτη θέση της τετραλογίας, βσο τό δυνατόν περισσότερες προεκτάσεις προς το κωμικό. Διάφορα εύτράπελα χαρακτηριστικά στήν εμφάνιση τοί) Θανάτου και του μεθυσμένου 'Ηρακλή έχουν, γι' αυτόν τό σκοπό, ύπερτιμηθεϊ άδικαιολόγητα. 'Η "Αλκηστη είναι μιά πραγματική τραγωδία, τουλάχιστο μέ τό νόημα πού είχε ή λέξη στήν άρχαιότητα. Σχετικά μέ τήν παράδοση τής πρώτης ΰλης του δράματος, άντίθετα άπό τή γνώμη του Wilamowitz ότι στό βάθος κρύβεται ενας «έκπεπτωκως» θεϊκός μύθος, έ'χει επικρατήσει ή άποψη δτι εδώ έχουν συνενωθεί μιά παλιά παραμυθική άφήγηση γιά τήν αυτοθυσία ενός προσώπου πού άγαπδό και μια ά?Λη γιά τήν πάλη ενός ήρωα μέ τό Θάνατο. Πριν άπό τόν Αισχύλο, τό θέμα τό είχε πραγματευτεί ό Φρύνιχος. Τά πενιχρά άποσπάσματα του έργου του μας επιτρέπουν νά άναγνωρίσουμε τήν έμφάνιση του Θανάτου, πού κρατούσε ξίφος γιά τόν καθαγιασμό των μαλλιών του θύματος, και τήν πάλη του 'Ηρακλή μαζί του. Κατά τά άλλα, ξέρουμε τόσο λίγα γι' αύτό τό έ'ργο, ώστε δεν θα μπορούσαμε κάν νά τό κατατάξουμε μέ βεβαιότητα στά σατυρικά δράματα.^ Θά μπορούσαμε ϊσως νά άποδώσουμε μέ μεγάλη πιθανότητα στόν Εύριπιδη τήν ιδέα νά μήν πραγματοποιεί ή ηρωίδα τή θυσία της τήν ήμέρα του γάμου της, ά>^ά νά άποχωρίζεται, ώς σύζυγος και μητέρα, μιά πλούσια σέ εμπειρίες ζωή. Τό πώς μπόρεσε να τή ζήσει, έχοντας μπρός στά μάτια της τό φάσμα του θανάτου της, είναι μιά άπό τις έρωτήσεις πού άπαγορεύεται νά υποβάλλονται σέ έ'να έ'ργο δραματικής τέχνης. Τό προλογικό μέρος τής "Αλκηστης του Ευριπίδη άρχίζει μέ μιά ρήση του 'Απόλλωνα, ό όποιος βγαίνει άπό τό παλάτι του 'Αδμήτου* πρόκειται γιά τό άρχαιότερο δείγμα των σωζόμενων εύριπιδικών προλόγων, όπου διαβλέπουμε τήν άνανέωση του έκθετικοΰ προοιμίου, πού είχε εισαγάγει ό Θέσπις. Παρόμοιες προλογικές 1. Πρβ. Lloyd-Jones 20.

35

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ρήσεις στον Ευριπίδη οχι σπάνια άμβλύνουν τον μονολογικό τους χαρακτήρα παίρνοντας τή μορφή προσφώνησης: στή συγκεκριμένη περίπτωση, μέ τήν έκφραση ευγνωμοσύνης προς το σπίτι πού στάθηκε τόπος ήρεμης φιλοξενίας γιά το θεό, ό όποιος ειχε καταδικαστεί σέ θητεία δουλείας, επειδή είχε σκοτώσει τούς Κύκλωπες. "Ηδη στον στ. 10 άκοΰμε ενα χαρακτηρισμό του 'Αδμήτου: ονομάζεται δσιος άνήρ- γενικά, στήν αφήγηση του θεου δεν φαίνεται νά ήταν μειωτικό για τό βασιλιά τό δτι ζήτησε ενα υποκατάστατο για τό θάνατό του (άλλωστε, αύτη τή δυνατότητα τήν είχε έξασφαλίσει ό ίδιος ό θεός έξαπατώντας τις Μοίρες) και βρήκε πρόθυμη μόνο τή γυναίκα του.^ Τώρα ήρθε ή μέρα να πραγματοποιηθεί ή θυσία' πώς κερδήθηκε αύτή ή παράταση της προθεσμίας και πώς γνώριζε ή "Αλκηστη τή λήξη της, είναι ερωτήματα πού πρέπει νά τά παραμερίσουμε, άναγνωρίζοντας στόν ποιητή τήν ελευθερία νά έπιλέγει τό ύλικό πού δραματοποιεί. Μέ οχληρά κραυγαλέους άναπαίστους εμφανίζεται δ Θάνατος. Στήν άντίθεση άνάμεσα στόν σκυθρωπό ύποταχτικό και τόν φωτεινό θεό έπαναλαμβάνεται κατά κάποιον τρόπο ή σκηνή των Ενμενίδων, οπού δ 'Απόλλων αποπέμπει άπό τό ναό του τις θυγατέρες της Νύχτας. "Οπως έκεϊ δ θεός άπειλει τις τερατικές δαιμόνισσες μέ τό τόξο του, έ'τσι και έδώ δ Θάνατος δείχνει όλοφάνερα φόβο άντικρίζοντας τά όπλα του θεού. τήν επόμενη όμως στιχομυθία, ό 'Απόλλων τόν καθησυχάζει χρησιμοποιώντας γι' αύτόν το σκοπό τήν πειθώ. Του κάκου* οργισμένος δ θεός παραδέχεται τήν άδυναμία του, άλλά άποχωρώντας άναγγέλλει οτι θά ^ρθει ενας άντρας σταλμένος άπό τόν Εύρυσθέα για νά του φέρει τά θρακικά άλογα, θά φιλοξενηθεί άπό τόν "Αδμητο και θά άποσπάσει άπό τό Θάνατο τή λεία του. "Ετσι δ ποιητής θέτει άπό τήν άρχή τις τραγικές καταστάσεις του δράματος μέσα στήν προοπτική ενός εύτυχισμένου τέλους. Και επαφίεται στήν τέχνη του νά μήν άφήσει τήν προοπτική αύτή νά άποδυναμώσει τούς τραγικούς τόνους του έ'ργου. Βέβαιος γιά τήν άποστολή του ό Θάνατος —έ'κφραση του φαινομενικά άναπόφευκτου— μπαίνει στό παλάτι άπό τήν ϊδια πύλη άπ' δπου ειχε βγει δ 'Απόλλων. Ή πάροδος του χορού, πού άποτελεΐται άπό γέροντες των Φε1. "Ετσι καταρρέει και ή διέξοδος πού επινόησε ό Ο. Vicenzi (ο.π.}, υποστηρίζοντας δτι ό "Αδμητος δεν εϊχε ιδέα γιά τό τάμα της συζύγου του.

36

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ρών (77-135), πλαισιώνει δύο στροφικά ζεύγη μέ άναπαίστους, πού συνοδεύουν τήν ε'ίσοδό του και κατόπιν την άλλαγή τοϋ σχηματισμού του (τήν έμφάνιση της Θεράπαινας πρέπει να τήν τοποθετήσουμε, δπως φαίνεται, τή στιγμή πού ό χορός διαιρείται σέ ήμιχόρια).^ Τό πρώτο στροφικό ζεύγος διατηρεί τήν ταραγμένη φωνητική εναλλαγή τών εισαγωγικών άναπαίστων. Ή ησυχία στο παλάτι και ή άπουσία δειγμάτων πένθους προκαλούν άβεβαιότητα, άλλά ή άμυδρή ελπίδα σύντομα σβήνει. Στό δεύτερο στροφικό ζεύγος οί φωνές συνενώνονται* θρηνούν άπελπισμένα. Μόνο δ 'Ασκληπιός, δ γιός τού 'Απόλλωνα, θά μπορούσε νά βοηθήσει, άλλά τον χτύπησε δ Δίας μέ τον κεραυνό του. Έδώ ολοκληρώνεται ή ιστορία γιά τήν έκτιση της ποινής τού 'Απόλλωνα, πού είχε άκουστεϊ στον πρόλογο: δ θεός είχε σκοτώσει τούς Κύκλωπες, επειδή είχαν κατασκευάσει τον κεραυνό γιά τόν Δία. Στό Ιο επεισόδιο (136-212) ερχεται άπό τό παλάτι μιά Θεράπαινα και εξιστορεί τό πώς αποχαιρετά ή "Αλκηστη τό σπίτι και τόν κόσμο του· ή διαγραφή της μορφής της είναι έξαιρετικά διεισδυτική. Κυρίως στά παλαιότερα άπό τά σωζόμενα εργα του δ Εύριπίδης προετοιμάζει πολύ προσεχτικά, χρησιμοποιώντας προεξαγγελτικές σκηνές, τήν ε'ίσοδο τών κεντρικών προσώπων αύτό γίνεται λ.χ. στή Μήδεια^ στόν 'Ιππόλυτο, άκόμη και στόν 'Ηρακλή. Τίποτε άντίστοιχο δέν εχουμε στόν Σοφοκλή. Γιά τόν Αισχύλο κάτι παρόμοιο προσφέρει, ως ένα σημείο, δ 'Αγαμέμνων. 'Η Θεράπαινα, ή δποία άναγγέλλεται άπό τόν κορυφαίο, μεταβαίνει, επειτα άπό σύντομη στιχομυθία, σέ μια πλατιά άφήγηση, σέ μιά πρώιμα τοποθετημένη άγγελική ρήση, άφού τό δράμα δέν μπορούσε νά περιέχει κάτι παρόμοιο γιά τήν πάλη του 'Ηρακλή μέ τό Θάνατο. Βλέπουμε τήν "Αλκηστη μπροστά στήν Εστία νά προσεύχεται γιά τά παιδιά της, τή συνοδεύουμε στούς βωμούς, πού τούς στολίζει, και ζούμε άπό κοντά, άφού κατόρθωσε νά μείνει ψύχραιμη γιά άρκετή ώρα, τό ξέσπασμα του άγριου πόνου, τή στιγμή πού μέσα στό συζυγικό δωμάτιο ρίχνεται πάνω στό στρώμα της. Τά παιδιά κρέμονται άπό τά φορέματά της, οι υπηρέτες κλαϊνε, εκείνη απλώνει στόν καθένα τό χέρι, τού άπευθύνει μιά λέξη. Ή Θεράπαινα κλείνει τήν άφήγηση της άναγγέλλοντας δτι ή έτοιμοι . Δικαιολογημένα ή Α. Μ. Dale στό σχετικό σχόλιό της άπορρίπτει τόν όβελισμό πού πρότεινε γιά τό δεύτερο άναπαιστικό μέρος ό Wilamowitz.

37

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

θάνατη "Αλκηστη θέλει νά άντικρίσει άκόμη μιά φορά τό φως καΐ τον ήλι,ο. Μέ λεπτές άποχρώσεις διαχωρίζεται σ' αύτη τη σκηνή 6 συναισθηματικός κόσμος της γυναίκας άπό τη στάση των άντρων. Ή σκέψη των γερόντων συγκεντρώνεται άποκλειστικά στο βασιλιά. Αυτόν θρηνούν στή στιχομυθία μέ λόγια (144) πού εκφράζουν τη μεγάλη τους εκτίμηση: οίας οίος ών άμαρτάνεις. Ψυχρή και άπόμακρη άντηχεϊ ή άπάντηση της γυναίκας: «άκόμη δεν ξέρει τί χάνει, πριν ύποστεϊ πραγματικά τή συμφορά». Αύτο έπαναλαμβάνεται, μέ έμφαση και σέ άντίστροφη σειρά, δταν ή Θεράπαινα στήν άφήγησή της λέει (197) δτι θά ήταν καλύτερα για τον "Αδμητο νά πέθαινε, γιατί δλα θά είχαν τελειώσει, ένώ έ'τσι μόνο τον πόνο θά γευτεί. Μέ κανέναν τρόπο δέν βλέπουμε σ' αύτό το σχόλιο τήν προετοιμασία του άγώνα μέ τον Φέρητα, ϊσως δμως προετοιμάζεται ή άπόγνωση του 'Αδμήτου κατά τήν επιστροφή του άπο τον τάφο. Και εδώ ό κορυφαίος άποκρίνεται μέ μιά ερώτηση γιά τήν κατάσταση του 'Αδμήτου. Τό έπόμενο στροφικό ζεύγος του 1ου στασίμου (213-237) και στά δύο μέρη του, έπειτα άπό μιά δειλή προσευχή στούς θεούς, εκφράζει βαθιά άπόγνωση, δημιουργώντας ετσι τήν άτμόσφαιρα μέσα στήν οποία θά δούμε νά έμφανίζονται ή "Αλκηστη και ό "Αδμητος. Ό θρήνος συνεχίζεται σέ άναπαίστους (238-243), πού και πάλι άφοροΰν τόν "Αδμητο. Άκόμη μιά φορά πιστεύω δτι βλέπουμε τό χορό, πού είχε συνενωθεί γιά τό στάσιμο, νά διαιρείται σέ δύο ήμιχόρια, γιά νά δημιουργήσει χώρο στό συζυγικό ζευγάρι. Ό άποχαιρετισμός και ό θάνατος της "Αλκηστης συγκροτούν τό 2ο έπεισόδιο (244-434). 'Εδώ έναλλάσσονται συγκινητικά λυρικά κομμάτια μέ έκτενεϊς ρήσεις, δπου βρίσκει τή θέση του ό ορθολογικός στοχασμός. Τό εισαγωγικό μέρος είναι διαμορφωμένο σέ δύο σύντομα στροφικά ζεύγη μέ μιά έπωδό' ό "Αδμητος άποκρίνεται στούς λυρικούς στίχους της "Αλκηστης κάθε φορά μέ δύο τριμέτρους και στήν επωδό μέ άναπαίστους. Ή "Αλκηστη χαιρετίζει τό φως και θυμάται τήν πατρίδα της εφηβείας της· μέ τήν άρχή δμως της δεύτερης στροφής, συγκλονίζεται άπό τό δραμα του θανάτου: νομίζει δτι αισθάνεται κιόλας τό άδραγμα των ύποχθόνιων δυνάμεων. Μέσα στό θρήνο του ό "Αδμητος προφέρει τή λέξη προδως (250), πού άκούγεται και 38

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

στους στ. 202 καΐ 275. ""^Αν άποδώσουμε το ρήμα μέ το «προδίδω», τότε βλέπουμε νά άποκαλύπτεται, ή άθλιότητα του Αδμήτου' 6 Rivier {δ.π. 288) δμως σωστά σκέφτεται τή σημασία «έγκαταλείπω», παραπέμποντας σέ ενα έντυπωσιακό παράλληλο άπό τον 'Ιππόλυτο (1456). 'Αρχίζει νά μιλεί ή "Αλκηστη. Έδώ συμβαίνει δ,τι άκριβώς στή Μήδεια και στον 'Ιππόλυτο^ όπου άκοΰμε λόγια νηφαλιότερου στοχασμού επειτα άπο μιά λυρικά φορτισμένη συναισθηματική έκρηξη. Έδώ δεν μιλεϊ πιά ή άπελπισμένη γυναίκα μέσα στον νυφικό της θάλαμο ούτε ή γυναίκα πού εχει συγκλονιστεί άπο το όραμα του θανάτου* έδώ μιλεϊ μιά "Αλκηστη πού γνωρίζει καλά το μέγεθος της θυσίας της καί, δίχως νά τήν άρνιέται, τήν άναφέρει ψύχραιμα. Αν σ' αύτο το σημείο σκεφτούμε τή ματαιόδοξη αυταρέσκεια και 6χι μιά γνήσια έλληνική «έπίδειξη», διαπράττουμε άσυγχώρητο λάθος. 'Εξάλλου, ή "Αλκηστη γνωρίζει ποιά σκοπιμότητα εξυπηρετεί ή άναφορά στο μέγεθος της θυσίας της: ό "Αδμητος πρέπει νά τήν ανταποδώσει μέ τήν ύπόσχεση δτι δέν θά πάρει μητριά γιά τά παιδιά. Σήμερα ϊσως μερικοί νά αισθάνονται έδώ τήν άπουσία λόγων τρυφερής άγάπης, πού, άλλωστε, ήταν αδύνατο νά εκφραστούν στο δράμα έκείνης τής έποχής· δέν πρέπει, πάντως, αύτοι νά παραβλέψουν έκεϊνο πού λέει ή "Αλκηστη στο στ. 287: «Δεν θά ήθελα να ζώ χωρίς έσένα, μέ τά παιδιά ορφανά». Θά ήταν καθαρή αύθαιρεσία να υποστηρίξουμε δτι το χωρίο αναφέρεται μόνο στά παιδιά. 'Επίσης, είναι άπαραίτητο νά σημειώσουμε δτι πουθενά σέ ολόκληρη τή σκηνή δέν θίγεται το ερώτημα πώς θά μπορούσε ό "Αδμητος να άποφύγει αυτή τήν κατάσταση. Πάνω στο ζευγάρι βαραίνει μιά αμετάκλητη, θεόσταλτη μοίρα (247, 297' πρβ. 523). 'Ωραίοι είναι οί δύο ενδιάμεσοι στίχοι του κορυφαίου (326κ.), πού εγγυάται γιά τήν άφοσίωση τού 'Αδμήτου. Γενικά, ό Εύριπίδης δείχνει μεγαλύτερη εύκαμψία άπο δ,τι ό Σοφοκλής σέ τέτοιους τυπικούς στίχους. Ποιος θά τολμούσε νά άρνηθεϊ δτι ή επόμενη ρήση του 'Αδμήτου, μέ τούς θρήνους της και το πλήθος τών ύποσχέσεων, είναι προβληματική; Σημασία δμως έ'χει τό έρώτημα αν μέ αύτήν ό ποιητής θέλησε νά παρουσιάσει τον ήρωά του άξιοκαταφρόνητο καΐ άντιπαθητικό. Δείχνει, ας πούμε, σύμφωνα μέ τήν πρόθεση τού ποιητή, άσύγγνωστη άκαλαισθησία ή σκέψη τού 'Αδμήτου 39

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

và παραγγείλει ένα, ομοίωμα της γυναίκας του και. νά το ξαπλώσει στο κρεβάτι δίπλα του; Υπάρχει, ωστόσο, ό Πρωτεσίλαος τοΰ 'ίδιου ποιητή, δπου βασικό θέμα του δράματος άποτελοΰσε ή θρησκευτική λατρεία τής Λαοδάμειας γιά το ομοίωμα τοΰ νεκρού άντρα της. "Ισως το εργο αύτο ήταν άρχαιότερο άπό τήν "Αλκηστη (μιά άποψη πού θα τή δεχόμασταν εύχαρίστως),^ ή ίσως ό Εύριπίδης γνώριζε το θέμα αύτο άπο τήν παράδοση. "Οταν δμως ό "Αδμητος θρηνεϊ και εύχεται νά μπορούσε, σάν δεύτερος 'Ορφέας, νά άπελευθερώσει τήν "Αλκηστη άπο τον Κάτω Κόσμο, τότε δεν πρέπει νά ξεχνούμε δτι ό θάνατος τής "Αλκηστης, έπειτα άπο το τάμα της, γίνεται άναπότρεπτη μοίρα, "Υστερα άπο δύο στίχους τοΰ κορυφαίου, πού άφοροΰν και πάλι τή δυστυχία τοΰ 'Αδμήτου, ή "Αλκηστη καλεϊ τά παιδιά της νά γίνουν μάρτυρες στήν υπόσχεση πού έδωσε ό πατέρας τους. Σέ στιχομυθία άκολουθεΐ ό άποχαιρετισμος και ό θάνατος. "Οταν ή "Αλκηστη εμπιστεύεται τά παιδιά στον άντρα της, γιά νά τούς σταθεί στή θέση τής μητέρας, ή χειρονομία αύτή δένει άκόμη μιά φορά τό ζευγάρι πριν άπο τον όριστικο χωρισμό. Δεν ύποδηλώνεται καμιά άμφιβολία γιά τή γνησιότητα τοΰ πόνου τοΰ 'Αδμήτου, δταν ή "Αλκηστη μέ λόγια πικροΰ συμβιβασμού (381) τοΰ θυμίζει δτι ό χρόνος άμβλύνει τά πάντα και δτι ό νεκρός είναι ένα τίποτε. Πάντως, τά τελευταία λόγια της είναι ένας άποχαιρετισμός προς τον άντρα της. Άκολουθεΐ, έπειτα άπό δύο τριμέτρους τοΰ 'Αδμήτου, ένα θρηνητικό στροφικό ζεύγος άπό τόν μικρό γιό, μέ λόγια πού, ένώ στή στροφή συγκινούν μέ τήν παιδικότητά τους, στήν άντιστροφή δείχνουν πρόωρη ωριμότητα. 'Εδώ προετοιμάζεται γιά πρώτη φορά ή άνακάλυψη τοΰ παιδιού, πού πραγματοποιείται μόνο στά ελληνιστικά χρόνια. "Τστερα άπό τά παρηγορητικά λόγια τοΰ χορού, ή σκηνή κλείνει μέ εντολές τοΰ 'Αδμήτου γιά τήν τήρηση τοΰ πένθους. 'Από τά στροφικά ζεύγη τοΰ 2ου στασίμου (435-475), τό πρώτο εγκωμιάζει τήν "Αλκηστη και τής υπόσχεται νά τής άφιερώσει τραγούδια στά Κάρνεια τής Σπάρτης καθώς και στήν 'Αθήνα. Χαρακτηριστικό αύτοΰ τοΰ δράματος είναι δτι ή αιτιολογική άνα1. Σχετικά μέ τήν άβεβαιότητα αύτης της υπόθεσης βλ. Buchwald 47. Γιά τ0 συγκεκριμένο ^ργο βλ. Webster, Euripides 97, καΐ Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 216.

40

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

φορά σέ κάτι, καθιερωμένο, ή οποία κατά κανόνα έχει τή θέση της στο τέλος των τραγωδιών του Εύριπίδη, εμφανίζεται σ' αύτό κιόλας το σημείο. Το δεύτερο στροφικό ζεύγος, μέ την προτροπή του χοροϋ προς τον "Αδμητο νά τηρήσει την ύπόσχεσή του, άποτελεϊ άντανάκλαση της προηγούμενης σκηνής, ενώ ταυτόχρονα προοικονομεϊ ενα θέμα του «αγώνα», καθώς ό χορός ψέγει τον εγωισμό τών γονέων, πού δεν θέλησαν νά θυσιάσουν γιά τό γιό τους τή γεροντική ζωή τους. Στο 3ο επεισόδιο εμφανίζεται δ 'Ηρακλής (476-567). Τά δομικά στοιχεία αύτής της σκηνής είναι δύο στιχομυθίες, μία μέ τόν κορυφαίο και μία έκτενέστερη μέ τόν "Αδμητο, οί όποιες πλαισιώνονται άπό συντομότερους διαλόγους και διακόπτονται άπό εναν σύντομο λόγο του 'Ηρακλή. Στήν πρώτη στιχομυθία ό 'Ηρακλής πληροφορεί τό χορό δτι έχει ξεκινήσει γιά τα άλογα του βασιλια τής Θράκης Διομήδη και ενημερώνεται πρώτη φορά εδώ γιά τόν κίνδυνο πού τόν άπειλεΐ, ένώ στή δεύτερη άφήνεται νά πειστεί άπό τόν "Αδμητο νά φιλοξενηθεί κοντά του, παρόλο τό πένθος πού έπικρατεΐ στό παλάτι. Σέ ενα επιδέξιο παιχνίδι λέξεων, ό"Αδμητος, κρύβοντας ταυτόχρονα και άποκαλύπτοντας τήν άλήθεια, τό»; εξαπατά σχετικά μέ τήν ταυτότητα τής «ξένης γυναίκας» (πρβ. 646,810) πού κείτεται νεκρή μέσα στό παλάτι. Στό διάλογο πού κλείνει τή σκηνή ό κορυφαίος μέμφεται μιά τέτοια υπέρμετρη διάθεση φιλοξενίας, προλαμβάνοντας έτσι τήν επίκριση πού άκοϋμε στήν τελευταία σκηνή του έργου άπό τόν 'ίδιο τόν 'Ηρακλή: «αύτή ή θυσία είναι δυνατή μόνο μέ τήν έξαπάτηση ένός φίλου». "•^Αν καΐ ή συμπεριφορά του 'Αδμήτου μένει άκόμη στό μισόφωτο, τό 2ο στάσιμο (δύο στροφικά ζεύγη 568-605) μέ τόν έντονα έγκωμιαστικό τόνο του θά διαλύσει κάθε άμφιβολία και ψόγο: αυτός είναι ό βασιλιάς πού πρόσφερε τή φιλοξενία του σέ ένα θεό. Σέ λυρική λεπτομερειακή περιγραφή βλέπουμε τόν 'Απόλλωνα νά παίζει τή λύρα, σάν άλλος 'Ορφέας, περιστοιχισμένος άπό τά θηρία του δάσους. Ό χορός καταλήγει εκφράζοντας μιά παράλογη έλπίδα: σέ έναν άνθρωπο μέ τόση εύγένεια θά έρθει ή εύτυχία. 'Ανακεφαλαιώνοντας, τό χορικό έπαινεΐ τή στάση του 'Αδμήτου, ένώ στή σχέση του μέ τά έπόμενα προσφέρει, μέ τή χαρμόσυνη προοπτική του, μιά άντίθεση στήν κατήφεια τής σκηνής μέ τόν Φέρητα. 41

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

To 4ο έπεισόδί,ο (606-961) παρουσιάζει τήν τυπική διάρθρωση ένός «άγώνα λόγων»: δύο εκτενείς ρήσεις, πού χωρίζονται άπο δύο κατευναστικούς στίχους του κορυφαίου, καταλήγουν σε μια έντονη στιχομυθία* το σύνολο αύτό πλαισιώνεται άπο σύντομους διάλογους. Τό φέρετρο μέ το πτώμα μεταφέρεται στή σκηνή και ό "Αδμητος ζητεί άπο τό χορό νά χαιρετήσει γιά τελευταία φορά τή νεκρή, οταν 6 κορυφαίος άναγγέλλει τήν άφιξη του γερο-Φέρητα, πού φέρνει νεκρικά δώρα γιά τήν "Αλκηστη. Ό'Άδμητος τον διώχνει βάναυσα άπό τό φέρετρο, κατηγορεί σκληρά τόν έγωισμό ένός πατέρα πού άρνήθηκε νά θυσιαστεί, και τελικά δηλώνει οτι άποκηρύσσει τούς γονείς του. Ό Φέρης άνταποδίδει τήν οξύτητα μέ οξύτητα καΐ επιρρίπτει στόν "Αδμητο όσες κατηγορίες του έχουν προσάψει έπανειλημμένα οί νεότεροι μελετητές: «έσύ είσαι ό φονιάς της γυναίκας σου' άπό λιγόψυχη δίψα γιά ζωή τήν άφησες να πεθάνει, και τώρα κατηγορείς τούς γονείς σου πού κρατιούνται άγκιστρωμένοι άπό τή ζωή !» Και οί δύο μέ άκονισμένα οπλα συνεχίζουν τή μάχη στή στιχομυθία. Μήπως εδώ λέγεται ή αύθεντική άλήθεια γιά τόν "Αδμητο; Θα πάρω θέση σ' αύτό τό ζήτημα πιό κάτω, στό κριτικό τμήμα· έδώ άρκοϋμαι μόνο στήν παρατήρηση δτι ή βαρύτητα και ή εμβέλεια αύτης της κατηγορίας έναντίον του 'Αδμήτου προσδιορίζονται άπό τή φύση εκείνου πού τή διατυπώνει. Στόν τελικό διάλογο ό "Αδμητος, μέ άκόμη μεγαλύτερη οξύτητα, άποκηρύσσει τούς γονείς του* κατόπιν, επειτα άπό εναν τελευταίο χαιρετισμό του χορού, ή πένθιμη πομπή άναχωρεΐ. 01 άνάπαιστοι του χοροΰ συνοδεύουν τήν κίνηση. Ή σκηνή μένει κενή, όπως στις Ευμενίδες και στόν Αϊαντα —και στις δύο ομως αύτές περιπτώσεις μέ άλλαγή τόπου δράσης— καθώς έπίσης και σέ άλλα δράματα του Εύριπίδη: στήν 'Ελένη yicd στόν Φαέθοντα^ και άκόμη στόν νόθο Ρήσο. Τό 4ο έπεισόδιο (747-860) άρχίζει μέ μιά σκηνή πού μας είναι γνωστή στήν κωμωδία άπό τούς Σφήκες του 'Αριστοφάνη (1292) και άπό τούς 'Επιτρέποντες του Μενάνδρου (434): ενας ύττηρέτης περιγράφει τήν άνάρμοστη συμπεριφορά ένός προσώπου μέσα στό σπίτι' σέ λίγο εμφανίζεται στή σκηνή και τό 'ίδιο τό πρόσωπο. Τό δραματικό άποτέλεσμα της έπόμενης σκηνής βασίζεται στις άμοιβαΐες παρεξηγήσεις των δύο προσώπων, άκριβώς δπως συμβαίνει στις 42

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

κωμωδίες δλων των εποχών μέ ποικίλες παραλλαγές. Ό Θεράπων παραπονιέται γιά το άσύδοτο φαγοπότι του ξένου μέσα στο σπίτι της νεκρής· σέ λίγο έμφανίζεται και ό 'Ηρακλής και επιβεβαιώνει τά λόγια του δούλου σέ εναν προτρεπτικό λόγο μέ θέμα τήν άνέμελη άπόλαυση τής ζωής. Σέ μιά στιχομυθία, πού διακόπτεται γιά λίγο σέ ενα άποφασιστικο σημείο (817), στην άρχή και οί δύο μιλούν χωρίς νά καταλαβαίνει ό Ινας τον άλλον τέλος, ό 'Ηρακλής πληροφορείται ποιά είναι ή νεκρή. "Άν τα χαρακτηριστικά του ευθυμου μεθυσιοΰ του ήταν κάπως ύπερτονισμένα, εξαφανίζονται μεμιάς μετά τήν άποκάλυψη τής άλήθειας. Στον άκόλουθο λόγο του άναγγέλλει τήν άπόφασή του ή νά άποσπάσει βίαια τήν "Αλκηστη άπο τον Θάνατο, καθώς έκεϊνος θά ρουφά δίπλα στον τάφο το αίμα τής θυσίας, ή νά τήν έπαναφέρει άπό τον Κάτω Κόσμο. Νιώθει υποχρεωμένος στον "Αδμητο, πού του πρόσφερε μιά τέτοια φιλοξενία. Μέ ενα εγκώμιο γι' αύτήν, το όποιο ταυτόχρονα άναιρεϊ και εναν πρώτο λόγο μομφής (816), ό 'Ηρακλής κλείνει τη σκηνή, διαγράφονταςέ'τσι μια κίνηση παράλληλη μέ τό χορό, καθώς άνανεώνει και ενισχύει τό έγκώμιο των γερόντων. Τό τρίτο μέρος αύτοΰ του περιεκτικού έπεισοδίου είναι άφιερωμένο άποκλειστικά στόν "Αδμητο, πού επιστρέφει μέ τό χορό άπό τόν τάφο. Τό πάθος του καθορίζει τόν τόνο του κομμού' έπειτα άπό αύτόν ό "Αδμητος έκφράζεται μέ. στοχαστικό λόγο γεμάτον πόνο. Στόν κομμό, μετά άπό τέσσερα άναπαιστικά μέρη του 'Αδμήτου, άκολουθούν τά μόρια δύο στροφικών ζευγών, δπου ό χορός —στό πρώτο ζεύγος μέ χωρισμένες, στό δεύτερο μέ ένωμένες φωνές— προσπαθεί νά τόν παρηγορήσει. Στούς άναπαίστους του 'Αδμήτου, τό πρώτο και τό τέταρτο μέρος έκφράζουν τή φρίκη μπρός στό έρημωμένο σπίτι, στό δεύτερο άκούγεται ό κάπως τυπικός θρήνος (πρβ. Μήδεια 1090) γιά τόν πόνο πού πρέπει νά δοκιμάσει οποίος δέν μένει άνύπαντρος, ενώ τό τρίτο εισάγει εναν δυνατό τόνο μέ τήν έρώτηση του 'Αδμήτου γιατί τόν συγκράτησαν δταν θέλησε νά πέσει μέσα στόν τάφο. Μεγάλη σημασία έ'χει ό λόγος του 'Αδμήτου πού άκολουθεϊ μετά τόν κομμό. 'Εδώ σίγουρα δέν μιλεϊ ενας "Αδμητος πού έ'χει άλλάξει ή έχει μετανοήσει· είναι δμως ενας "Αδμητος «πού τώρα ξέρει», δπως λέγεται καθαρά στό στ. 940: άρτι μανθάνω. Ή δλη κατάσταση, πού δημιουργήθηκε άκριβώς άπό τήν εύγενική θυσία 43

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

της γυναίκας του, παρουσιάζεται μπροστά στά μάτια του μέ οδυνηρή οξύτητα: μοναξιά χωρίς άγάπη, κανένας τόπος γαλήνης, και κοντά σ' αυτά ή κακόβουλη λασπολογία των έχθρων του, των κακών^ πού είναι έτοιμοι νά του καταλογίσουν όσα του καταλόγισε ό Φέρης. Ό δρόμος πού του εδωσε τή δυνατότητα νά άποφύγει τον μοιραίο θάνατο τον οδήγησε στή δυστυχία (961). Στο 4ο στάσιμο ξεχύνεται πλατύ τό άσμα του χοροϋ (9621005). Στο πρώτο στροφικό ζεύγος οΐ γέροντες ψάλλουν γιά την αδυσώπητη δύναμη της 'Ανάγκης. Τά λόγια τους άκούγονται λίγο πρίν άπό τή σκηνή του τέλους, οπου μαθαίνουμε γιά το λυτρωτικό «και δμως». Τό δεύτερο στροφικό ζεύγος άπευθύνεται στον "Αδμητο, τον προτρέπει νά στοχαστεί πάνω στήν άναγκαιότητα της πικρής του μοίρας, και τέλος, μέ μιά διακριτική μετάβαση άπότή στροφή στήν άντιστροφή, καταλήγει στο εγκώμιο της "Αλκηστης και της θυσίας της. Ή τελευταία σκηνή (1008-1163) είναι ενα είδος «άγώνα λόγων» ανάμεσα σέ δύο φίλους και. εχει και τήν άνάλογη μορφή: έπειτα άπό δύο μακρές ρήσεις, έδώ χωρίς ενδιάμεσους στίχους, άκολουθεϊ μιά στιχομυθία, πού έπιμερίζεται στο τελευταίο της τμήμα σέ μικρότερες ομάδες στίχων. Έδώ οδηγείται σέ ενα τέλος ή κατάσταση πού είχε διαμορφωθεί στίς δύο ρήσεις. Ό 'Ηρακλής άρχίζει άμέσως μέ μιά καλοπροαίρετη, παρ' όλες τις φο^νές του (πρβ. τήν άναδίπλωση στον στ. 1017 !), μομφή έναντίον του 'Αδμήτου, ό όποιος τον είχε έξαπατήσει. Γιά τρίτη φορά έπαναλαμβάνεται ή άλλαγή στήν εκτίμηση αύτής της άπάτης, γιατί, οταν ό Ηρακλής, στά αποχαιρετιστήρια λόγια του, συμβουλεύει τον "Αδμητο νά άσκεΐ καΐ στο μέλλον μέ εύσέβεια τή φιλοξενία, τότε ο,τι είχε θεωρηθεί άπάτη περιβάλλεται άπό λαμπρό φώς. Ή καλόκαρδη έκδίκηση του 'Ηρακλή είναι άπό τή δική του πλευρά έπίσης μιά άπάτη, πού για τον "Αδμητο όδηγεΐ στήν έπαλήθευση της άφοσίωσής του. Ό 'Ηρακλής φέρνει μιά γυναίκα καλυμμένη μέ πέπλο· τήν έχει κερδίσει σέ έναν άγώνα πάλης καΐ ζητεϊ τώρα άπό τον "Αδμητο νά τή δεχτεί στο σπίτι του, ώσπου νά τελειώσει ή περιπέτεια στή Θράκη. Σέ μιά έκτενή ρήση ό "Αδμητος άρνιέται. "Ενα ώραϊο χαρακτηριστικό αύτής της σκηνής είναι τό οτι άκριβώς ή ομοιότητα αύτής της γυναίκας μέ τήν "Αλκηστη του κάνει άβάσταχτο τό άντίκρισμά της. Στή στιχομυθία άκόμη μια φορά ό "Αδμητος μιλεί γιά τον πόνο του και 44

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

γιά τήν άπόφασή του νά μείνει πιστός στή νεκρή. Ό 'Ηρακλής δεν εχει για δλα αύτα παρά κατανόηση και έπαίνους, και ωστόσο έπιμένει νά οδηγήσει ό 'ίδιος ό "Αδμητος τήν ξένη στο σπίτι του, τόσο πού αύτός, υστέρα άπό μεγάλη άντίσταση, άναγκάζεται νά πιάσει τό χέρι της. Έδώ, σ' αύτή τήν αποφασιστική δραματική στιγμή, ό στίχος σπάει σέ άντιλαβές (1119)* ένώ ό'Άδμητος κρατεί τήν "Αλκηστη, πού ξαναγύρισε στο φως, ξεσπούν τα λυτρωτικά λόγια του σωτήρα: «κράτα την, κοίταξέ την, πέρασε άπο τό σκοτάδι του. πόνου στήν ευτυχία!» Ό "Αδμητος στήν άρχή δεν μπορεί να πιστέψει, υστέρα δμως πλημμυρίζει άπο χαρά και ευγνωμοσύνη. Μέ μιά λεπτότατη αίσθηση οικονομίας, ό ποιητής άφήνει τήν "Αλκηστη σιωπηλή: πρέπει πρώτα νά έξαγνιστεϊ άπο τήν επαφή της μέ τον κόσμο των νεκρών. Ό 'Ηρακλής ομως δεν μπορεί νά μείνει γιά νά μοιραστεί τή χαρά της γιορτής —και έδώ ό ήρωας άποκτα ενα στοιχείο τραγικότητας— επειδή πρέπει νά προχωρήσει στον έπόμενο άθλο του. Το έ'ργο κλείνει μέ άναπαίστους του χοροϋ, πού μιλούν γιά τήν άπροσδόκητη άλλαγή τής θεϊκής βουλής· άνάλογους στίχους συναντούμε καΐ στο τέλος τής 'Ανδρομάχης, τής 'Ελένης, τών Βακχών χαί, ελαφρά παραλλαγμένους, τής Μήδειας. Ή δομή αύτοΰ τού δράματος, πού είναι τό άρχαιότερο άπό τά σωζόμενα του Εύριπίδη, δείχνει κιόλας τή δεξιότητα ένός ποιητή βέβαιου γιά τήν τεχνική του. Αύτή ή δεξιότητα άποκαλύπτεται κυρίως στο χειρισμό του θέματος τής φιλοξενίας του 'Αδμήτου, τό όποιο λειτουργεί σέ δύο κατευθύνσεις: χρησιμοποιείται γιά νά χαρακτηρίσει τον μεγάλο άρχοντα, ένώ ταυτόχρονα άποτελεΐ άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν άπελευθέρωση τής "Αλκηστης. Μέ εναν σοφά υπολογισμένο συνδυασμό, ό Εύριπίδης άνάμεσα σέ τρεις σκηνικές ενότητες, μέ περιεχόμενο τή θυσία τής "Αλκηστης καΐ τις συνέπειές της γιά τον "Αδμητο (136-434, 606-746, 861961), έ'χει παρεμβάλει δύο σκηνές του 'Ηρακλή (476-567, 747860), ώσπου νά συνενώσει στο τελικό μέρος, σέ μιά θαυμάσια σκηνική συγχορδία, και τις τρεις μορφές. Μιά συνθετική άδυναμία θά μπορούσε νά έντοπιστει στο γεγονός οτι ή "Αλκηστη μέ τον πρώιμο θάνατό της δεν συμμετέχει στήν εξέλιξη του έργου ώς πρόσωπο δραματικό. Αύτό δμως τό ξεπέρασε ό Εύριπίδης προσδίδοντας ιδιαίτερη λειτουργικότητα στή σημασία τής θυσί45

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ας της. "Ηδη ό πρόλογος προδηλώνει αύτό πού πρόκειται, νά συμβεί, καΐ άμέσως μετά παρακολουθούμε σέ διπλό επίπεδο τον άποχωρισμό της "Αλκηστης: τη μιά φορά έντονα φορτισμένο μέ συγκινησιακά στοιχεία, στήν άφήγηση της Θεράπαινας, και κατόπιν, ορθολογικά φωτισμένο, στή μεγάλη σκηνή μέ τον "Αδμητο. Ό χορός συμβάλλει, άπό τη δική του πλευρά, στο νά διατηρήσει ή αύτοθυσία της "Αλκηστης τήν κεντρική της σημασία. Τό δυσκολότερο πρόβλημα του έργου άποτελεϊ ή μορφή του 'Αδμήτου· μέ αύτό δμως συνδέεται άναγκαστικά και ή άξιολόγηση της "Αλκηστης.^ Ό Wieland στά γράμματά του γιά τήν όπερα Alceste εγραψε δτι είναι άδύνατο νά άγαπήσουμε αύτό τον άνθρωπο και δτι οΐ θρήνοι του μας άπ6)θοΰν. Ό Goethe, στή φάρσα πού εγραψε μέ τίτλο «Θεοί, ήρωες και oWieland», στηλίτευσε αύτή τή θέση χαρακτηρίζοντάς την άνελλήνιστη αίσθηματολογία· εκτός δμως άπό τόν Goethe, δχι λίγοι ποιητές και ερμηνευτές έ'χουν ως τώρα πασχίσει νά άποκαταστήσουν εναν άψογο "Αδμητο. Δύο παρατάξεις στέκονται σήμερα άντιμέτωπες στήν κρίση τους πάνω στό θέμα. Τό δρόμο πού ύπαινίχτηκε ό Wieland τόν προώθησε δραστικά ό van Lennep στό βιβλίο του γιά τόν Εύριπίδη και στήν ύπομνηματισμένη έκδοση του έ'ργου, καταδικάζοντας τόν "Αδμητο μέ βάση πέρα γιά πέρα σύγχρονα κριτήρια. Ό Κ. von Fritz (310) άναγνωρίζει, βέβαια, στόν "Αδμητο τήν πρόθεση νά τηρήσει, ως άξιοπρεττής σύζυγος, τήν ύπόσχεσή του δτι θά μείνει πιστός, άλλα τόν βλέπει μπροστά στήν "Αλκηστη σέ μιά άξιοθρήνητη κατάσταση, πού φτάνει στά δρια έ'σχατης άκαλαισθησίας. "Οπως και νά είναι, ό Κ. von Fritz υπογράμμισε μιά σκέψη πού διατηρεί τό βάρος της γιά κάθε έρμηνεία του έ'ργου : ή μετατροτο) ένός παλιού παραμυθιού σέ δράμα, δπου τα πρόσωπα περπατούν ζωντανά πάνω στή σκηνή, δημιούργησε ενα ολότελα καινούριο πλέγμα προβλημάτων πολλά στοιχεία πού έκεϊ ήταν αύτονόητα, έγιναν εδώ άμφισβητήσιμα. Στό άντίθετο μέτωπο ήγεϊται ό Wilamowitz, ό όποιος, στήν εισαγωγή της μετάφρασης του έργου, θεωρεί βασική πρόθεση 1. Ή πρόσφατη συζήτηση πάνω στό θέμα παρατίθεται άπό τόν Α. Lesley, «Der angeklagte Admet». Έδώ σημειώνονται μόνο ορισμένα ούσιαστικά σημεία. 'Ιδιαίτερα παραπέμπω στόν Α. Rivier, δ.π., ό όποιος Ιχει απαλλάξει άπό κάθε δυσκολία τό προδοΰναι των στ. 250 καΐ 275, παραβάλλοντάς το σημασιολογικά μέ Ινα χωρίο του 'Ιππολύτου (1456).

46

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

του ποιητή «νά κάνει τόν "Αδμητο έναν άνθρωπο τόσο άξιαγάπητο, ώστε νά αξίζει την έπιστροφή της γυναίκας του». Θά ήθελα νά τροποποιήσω ελαφρά αύτη τή γνοίμη, κυρίως ως προς τήν άποψη δτι δεν πρέπει να μας σκανδαλίζει ή τύχη του 'Αδμήτου* γενικά πάντως, ή έρμηνεία μου για το εργο κινείται σ' αύτό το πλαίσιο' παρόμοια, έξάλλου, τό άντιμετωπίζει και ή Α. Μ. Dale στη σχολιασμένη της Ικδοση, καθώς και πρόσφατα ό Steidle (132), με σημαντική έμβάθυνση της επιχειρηματολογίας. Έδώ θα μπορούσαν νά άναφερθοϋν μόνο τά βασικότερα σημεία της. Τρεις φωνές μέσα στο δράμα μαρτυροΰν γιά τήν εύγενική φύση του 'Αδμήτου: ό 'Απόλλων (10, 42), ό χορός (144, 569) και 6 'Ηρακλής (857, 860, 1147). Γιά τον "Αδμητο συνηγορεί άκόμη και ή άφοσίωσή του, πού οχι μόνο τήν ύπόσχεται άλλά και έμπρακτα τήν τηρεϊ, καθώς και ή βαθιά αίσθηση τής μοναξιάς του μπροστά στο ερημ,ο σπίτι του. Φυσικά, θά ήταν επιπόλαιο νά παρακάμψουμε τις δυσκολίες πού μας δημιουργοϋν τά λόγια του στή σκηνή του άποχαιρετισμου μέ τήν "Αλκηστη. ""Αν δμως οί θρήνοι του μας δημιουργοϋν άλγεινή εντύπωση, άφοΰ δλα αύτά δεν μπορεί παρά νά είναι ετσι, πρέπει νά λάβουμε υπόψη μας δτι μιά άνάκληση τής θυσίας τής "Αλκηστης είναι πέρα άπό τά δρια του εφικτού. "Ο,τι συμβαίνει λοιπόν είναι μοιραίο* σκόπιμα ό Εύριπίδης παρουσιάζει τήν "Αλκηστή του νά λέει (297) δτι ενας θεός τό ίχει ετσι δρίσεί' "σως αύτό ήταν και μιά άπό τις αιτίες γιά τήν οποία ό ποιητής χώρισε τήν υπόσχεση άπό τήν πραγματοποίηση της μέ μακρό χρονικό διάστημα, ετσι πού νά μπορεί να δείξει τους δύο συζύγους σέ μιάν άμετάκλητα καθορισμένη κατάσταση. Είναι δίχως και έκεϊνο τό σκάνδαλο πού προβάλλεται επανειλημμένα: τό ομοίωμα τής "Αλκηστης, πού θά τό κατασκευάσουν χέρια τεχνίτη, για νά τό ξαπλώσει ό "Αδμητος στό κρεβάτι του ! Έδώ τόν άποφασιστικό λόγο τόν είπε ήδη ό Wilamowitz, παραπέμποντας στόν εύριπιδικό Πρωτεσίλαο. Σχετικά μέ αύτό παραπέμπω στήν άνάλυση του έ'ργου. "Οσον άφορα τΙς κατηγορίες του Φέρητα, πού περιέχουν άκριβώς τά στοιχεία έκεϊνα πού οδήγησαν τούς νεότερους μελετητές στήν άπόρριψη του 'Αδμήτου, έπέμενα ιδιαίτερα στή σκιαγράφηση αύτου του κατηγόρου στό εργο. Δέν είναι πεποίθηση μόνο του 'Αδμήτου δτι ό Φέρης είχε άρνηθεϊ νά θυσιάσει τά λίγα χρόνια τής ζωής του άπό άποκρουστικό εγωισμό* μέ τό ϊδιο πνεύμα μιλεϊ και ή "Αλκηστη (290) και παρόμοια κατα47

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δικάζει, τους γέρους γονείς ό χορός (466). Αύτος 6 Φέρης, πού ξεστομίζει, (726) τήν έπαίσχυντη φράση «όταν θά εχω πεθάνει, κάθε ύστεροφημία μου είναι άδιάφορη», δέν είναι ό φορέας της φωνής πού θά ήταν άποφασιστική γιά το χαρακτηρισμό του 'Αδμήτου. Μέ αύτη τήν άποψη εναρμονίζονται άπόλυτα και μερικά άλλα σημεία του έργου, δπως, λ.χ., οταν ό "Αδμητος, επιστρέφοντας άπο τον τάφο της "Αλκηστης, προβλέπει δτι τέτοιας λογής κατηγορίες θά του προσάψουν οί εχΒροΙ (954) και οί κακοί (959). Μέ οσα ε'ίπαμε πιο πάνω, έχει υποδηλωθεί και ή θέση μας άπέναντι στήν άποψη δτι ή "Αλκηστη είναι μιά προσγειωμένη και χωρίς ψευδαισθήσεις γυναίκα, πού σίγουρα δέν θά επαναλάμβανε άλλη φορά το τάμα της αύτοθυσίας της. 'Αξίζει να σημειωθεί δτι αύτή τήν έρμηνεία τήν υποστήριξε ό Wilamowitz, σέ άντίθεση μέ τήν άντίληψή του γιά τον "Αδμητο. Πάνω σ' αύτή τή γραμμή κινείται και ή έρμηνεία πού έκπροσωποΰν ό van Lennep και ό von Fritz, δπως και ό W. Kulimann (ο.π. 137), ό όποιος, ενώ κρίνει τόν "Αδμητο κλίνοντας πρός τή δική μας άποψη, πιστεύει δτι ή "Αλκηστη χάνει κάθε ψευδαίσθηση σχετικά μέ τό νόημα της θυσίας της. Σέ έρμηνεΐες αύτοΰ του είδους μοιάζει νά άγνοειται ή άφήγηση της Θεράπαινας, λές και ή "ΑλκηστΎ! είναι τό μοναδικό έ'ργο δπου, έπειτα άπό έντονα συναισθηματικά μέρη, άκολουθεϊ μιά ορθολογική έ'κθεση της δραματικής κατάστασης. 'Αλλά και στή στοχαστική ρήση της "Αλκηστης άπαντα ενα χωρίο πού τονίστηκε στήν άνάλυσή μας (287), και αύτό δέν μπορούμε ούτε, παραμερίζοντας τόν "Αδμητο, νά τό συσχετίσουμε μόνο μέ τά παιδιά (van Lennep) ούτε νά τό ύποτιμήσουμε, θεωρώντας το άπλή μνεία της υπόσχεσης πού είχε δώσει κάποτε ή "Αλκηστη (W. Kulimann). 'Εξάλλου, σέ σχέση μέ δλα αύτά, δέν θά έπρεπε νά παραγνωρίσουμε τό ήθος των στίχων της "Αλκηστης, καθώς, λίγο πριν άπό τό θάνατό της, παραδίδει στόν "Αδμητο τά παιδιά της ώς έγγύηση της συζυγικής ένότητάς τους. Δέν θά μπορούσαμε νά άνακεφαλαιώσουμε παρά μέ μιά φράση άπό τή σχολιασμένη έκδοση της Α. Μ. Dale (XXVI): «και φυσικά ή "Αλκηστη άγαπά τόν "Αδμητο». Στήν έρμηνεία πού ύποστηρίζεται εδώ δέν έχει θέση και ή άποψη δτι τό τέλος του έργου δέν πρέπει νά θεωρηθεί λυτρωτική λύση άλλά ένας ειρωνικός υπαινιγμός γιά τό πόσο λίγο ίκανοποιη48

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τική είναι μιά τέτοια έκβαση (von Fritz, W. Kullmann). 'Απορίες δημιουργεί σέ νεότερους μελετητές και ό ρόλος του 'Απόλλωνα.^ 'Αφορμή γιά κάποια κριτική, άλλα τίποτε παραπάνω, μοιάζει να προσφέρει ή γνώμη δτι ή καλή θέληση του θεοΰ οδήγησε σέ καινούρια και μεγαλύτερη δυστυχία. "Ετσι, σέ ενα πρώτο επίπεδο, βλέπουμε στήν "ΆλκτιστΎ] τήν ιστορία μιας έρωτευμένης γυναίκας, πού θυσιάζει τή ζωή της γιά τον άντρα της. Ταυτόχρονα δμως —και έδώ άκολουθουμε, στις βασικές του άρχές, τον von Fritz— ή παραμυθική άφήγηση εχει προσλάβει στο δράμα του Εύριπίδη άλλα χαρακτηριστικά. "Ο,τι κάποτε ήταν μιά λύση δίχως προβλήματα, άποδείχνεται ή άρχή μιας καινούριας δυστυχίας. Ό βασιλιάς έχει βέβαια άποφύγει το θάνατο, άλλά μέ άντάλλαγμα μιά ζωή πού δέν άξίζει νά τή ζήσει. Χρειάζεται νά άποκτήσει αύτή τή συναίσθηση, προτού ή δύναμη του 'Ηρακλή του ξαναδώσει τή γυναίκα του. Πολλές δυσκολίες τούς περιμένουν και τούς δύο· χάρη στή θυσία όμως και στήν αύτογνωσία, έχει άνοίξει ό δρόμος πού όδηγεϊ άπό τή δυστυχία σέ μιά καινούρια ζωή.^ Το θέμα της αύτόβουλης θυσίας ό Εύριπίδης το επανέλαβε και άργότερα, και ιδιαίτερα σέ περιπτώσεις αύτοθυσίας γιά τήν πατρίδα: στούς 'Ηρακλείδες^ στον Έρεχθέα, στις Φοίνισσες, στήν 'Ιφιγένεια Α. και πιθανότατα στον Φρίξο.^ Έδώ όμως δέν επαρκούν τά κριτήρια της αριστοτελικής Ποιητικής, άφου τό μοτίβο της αύτοθυσίας μας διδάσκει πώς ή τραγωδία του Εύριπίδη, πλάι στον ελεον και τον φόβον, προσπαθεί νά διεγείρει και τό θαυμασμό· έδώ έχει τήν άφετηρία της μια έξέλιξη πού περνά άπο τον Σενέκα στο δράμα του μπαρόκ, γιά νά κορυφωθεί μέ τον Corneille.^ 1. Βλ. Α. Lesley, ό'.π. («Der angeklagte Admet») 293· W. Kullmann, δ.π. 143. 2. Διεξοδικά έ'χει διερευνήσει το μοτίβο της «σωτηρίας» (salvazione) ό Garzya 15. 3. J . S c h m i t t , Freiwilliger Opfertod bei Euripides, Glessen 1 9 2 1 · H. F ö r s , Dionysos und die Stärke des Schwachen im Werk des Euri-

pides (διατρ.), Τυβίγγη 1964, 87· Valgiglio 63. To μοτίβο της αύτοθυσίας στον Φρίξο (σχετικά μέ τά δύο ομότιτλα έ'ργα βλ. σ. 288 του τόμου αύτοΰ), υποθέτει ό W . Schadewaldt, Hermes 63 (1928) 1: Hellas und Hesperien^ 505, καθώς επίσης και οί van Looy, 177, και Webster, Euripides 136. 4. Γιά το στοιχείο του θαυμασμού και τή σημασία του στήν ποιητική του

49

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Ή τετραλογία πού είχε ώς τελευταίο έργο τήν "Αλκηστη άρχιζε μέ τΙς Κρησσες. Σύμφωνα μέ ενα Σχόλιο στον Αϊαντα (1297) του Σοφοκλή, το δράμα πραγματευόταν τήν ιστορία τής εγγονής του Μίνωα, τής 'Αερόπης, πού γιά τήν άκολασία της ό πατέρας της ό Κατρέας τήν παρέδωσε στον Ναύπλιο, μέ εντολή να τήν πνίξει, άλλά εκείνος τήν πάντρεψε μέ τον Πλεΐσθένη. Ό Webster {Euripides 38), μέ βάση ενα πολύ άόριστο Σχόλιο στούς'^;^αρνείς (433) του 'Αριστοφάνη, εικάζει δτι ό Θυέστης ήταν ενα άπο τα πρόσωπα του έργου, οπότε όμως τό επεισόδιο μέ τον Ναύπλιο πρέπει νά άνηκε σέ προλογική άφήγηση, ενώ κύριο θέμα άποτελουσε ό παράνομος έρωτας άνάμεσα στήν 'Αερόπη και τον Θυέστη· είναι αμφίβολο αν στο δράμα συμπεριλαμβανόταν και ή εκδίκηση του 'Ατρέα. ^ Δεύτερο έργο τής ομάδας ήταν ό "Αλκμέων στήν Ψωφίδα.^ Ό φονιάς τής μητέρας του 'Εριφύλης, υστέρα άπο πολλές περιπλανήσεις, φτάνει άς τις εκβολές του ποταμού 'Αχελώου, οπου κατορθώνει να βρει γαλήνη κοντά στήν Καλλιρρόη. Στήν Ψωφίδα άναγκάζεται νά εγκαταλείψει τήν 'Αρσινόη, πού του τήν είχε δώσει γιά γυναίκα ό βασιλιάς Φηγέας' έκεϊ ειχε άφήσει και τό περίφημο περιδέραιο τής 'Εριφύλης, πού θέλει νά το άποκτήσει ή Καλλιρρόη, οπότε ό Άλκμέων επιστρέφει στήν Ψωφίδα, γιά νά πάρει τό κόσμημα μέ δόλο, άλλά ή άπάτη του άποκαλύπτεται και του στοιχίζει τή ζωή. Ή 'Αρσινόη δμως —κατά τον Schadewaldt, μιά μορφή άδελφικά συγγενική μέ τήν "Αλκηστη— διατηρεί τήν πίστη της γιά τον άντρα πού κάποτε παντρεύτηκε καΐ πέρα άπο το θάνατό του και, άφοσιωμένη στή μνήμη του, ζει μέσα σέ βαθύ πόνο. Στον Τήλεφο, το τρίτο έργο, ό βασιλιάς των Μυσών, πού είχε τραυματιστεί άπο τον 'Αχιλλέα, έρχόταν στο "Αργός μεταμφιεμπαροκ βλ. Ιδιαίτερα Kommerell 88 καΐ 276. Τή σχέση θυσίας καΐ θαυμασμοΰ ϊχει υπογραμμίσει ήδη ό Ρ. Decharme, Euripide, Παρίσι 1893, 295. 1. Τά άμφίβολα σημεία της υπόθεσης αύτης υπογράμμισε ό Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 156. 2. Βλ. W . S c h a d e w a l d t , Hermes

8 0 ( 1 9 5 2 ) 4 6 : Hellas

und

Hesperi-

en^ 516, ό όποιος εχει αποδώσει στό εργο και τό παπυρικό άπόσπασμα 1302 των P.S.I. 13/1,1949. Τήν άπόδοση υιοθετούν και οΐ Webster, Euripides 41, και Η. J. Mette (βλ. προηγούμενη σημείωση) 33. Κάποιους ενδοιασμούς γιά τήν άπόδοση εχει έκφράσει ό van Looy 127, στή διεξοδική πραγμάτευση δλων των άποσπασμάτων των δύο τραγωδιών του 'Αλκμέωνα.

50

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σμένος σέ ζητιάνο και εξανάγκαζε τους "Ελληνες, πού είχαν συγκεντρωθεί έκεϊ, νά τον θεραπεύσουν για νά έπιτύχει τον σκοπό του, άρπαζε και άπειλουσε μέ θάνατο τον μικρό 'Ορέστη. Ή άληθοφάνεια πού είχε στη σκηνή ή εμφάνιση του ρακένδυτου βασιλιά ήταν κάτι άσυνήθιστο, και τό κωμικό σκώμμα {^ΑχαρνεΙς^ Θεσμοφοριάζουσες) δείχνει πόσο σκανδάλιζε τό κοινό κάτι τέτοιο. 'Ο ιδιαίτερα μεγάλος άριθμός των άποσπασμάτων^ έπιτρέπει έδώ κάποια μεγαλύτερη πεποίθηση στήν άνασύνθεση του έ'ργου. Σημαντική ήταν ή διαπίστωση πού έκαναν οι Ε. W. Handley και John Rea,^ μέ βάση καινούρια παπυρικά εύρήματα {Ρ. Oxy. άρ. 2460), ότι, άπό τά άποσπάσματα πού ως τότε αποδίδονταν στο έ'ργο τοϋ Σοφοκλή Άχαίών σύλλογος, 6 Pap. Berol. 9908 (Berl. Klass. Texte 5/2, 64), μέ βεβαιότητα, και ο Pap. Ryl. 978, μέ πολλή πιθανότητα, άνήκουν στον Τήλεφο του Εύριπίδη. Τό δράμα πού περισσότερο άπό οποιοδήποτε άλλο άσκησε έπίδραση στήν παγκόσμια λογοτεχνία, ή Μήδεια,^ στήν πρώτη παράστασή του, τό 431, κατατάχτηκε στήν τρίτη θέση άπό τούς κρι1. Τά εχει άνατυπώσει ό Austin 66, καΐ ϊχει συντάξει κατάλογο τους ό Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 235, ό όποιος εξετάζει τά σημαντικότερα άπο τά άποσπάσματα στο βιβλίο του Der verlorene Aischylos 81. Γιά την άνασύνθεση τοϋ έργου βλ. Η. Metzger, «Apollon Lycien et Télèphe», Mélanges Charles Picardll, ΙΙαρίσι 1949, 746· D. L. Page, Gr. Lit. Pap. 130· Webster, Euripides 43, 302· G. Paduano, «Il Ré mendicante e le scandale di Telefo», 16 (1967) 420. 2. «The Telephus of Euripides», BICS Suppl. 5 (Λονδίνο 1957). 3. Mtà νέα 'Τπόθεση, πού περιέχεται σέ ενα παρισινό πάπυρο, δημοσιεύεται άπό τούς Α. Blanchard-A. Bataille, Recherches de Papyrologie 3, Παρίσι 1964, 37. Σχολιασμένες εκδόσεις: D. L. Page, 'Οξφόρδη 1938 (άνατυπώθηκε διορθωμένη τό 1952)· Α. Balsamo, Φλωρεντία 1943' U. Brella, Τορίνο 1950· J. C. Kamerbeek, Leiden 1950· G. Ammendola, Φλωρεντία 1951· Ε. Valgiglio, Τορίνο 1957· R. Flacelière, ΙΙαρίσι 1970. Στερεότυπο κείμενο: Ε. Diehl, Βόννη 1911 (μαζί μέ τά άρχαϊα Σχόλια)· Ε. Tièche (Editiones Helveticae 5), Βασιλεία 1944· G. Busch («Heidelberger Texte» 3), Χαϊδελβέργη 1950" J. Kaiser, Βαμβέργη 1956. Ερμηνευτικά: J. Caimo, «Umanità e verità délia figura di Medea in Euripide», Dioniso 6 (1937/38) 89· Zürcher 43· Ο. Regenbogen, «Randbemerkungen zur Medea des Euripides», Eranos 48 (1950) 21· G. Müller, «Interpolationen in der Medea des Euripides» SIFC N.S. 25 (1951) 65· R. B. Palmer, «An apology for Jason: A study of Euripides' Me-

51

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τές του άγώνα. Ή θεματική άφετηρία ήταν δοσμένη σε ενα παλιό λατρευτικό μύθο. 'Από αύτόν ήταν γνωστός ενας φόνος άκονσιος, πού είχε διαπράξει ή Μήδεια, καθώς προσπαθούσε νά κάνει τά παιδιά της άθάνατα στόν κορινθιακό ναό της "Ηρας 'Ακραίας. "Οταν ή Μήδεια στό εργο του Εύριπίδη (1378) υπόσχεται ταφή των παιδιών στό Ι'διο ιερό και καθιέρωση μιας γιορτής, τα λόγια της σχετίζονται μέ τούς τάφους τών παιδιών της, πού άποτελοΰσαν κέντρο κάποιας λατρείας στήν Κόρινθο. "Οπως και σέ πολλές άλλες περιπτώσεις, ό Εύριπίδης, υστέρα άπό τήν ελεύθερη παρουdea», CJ 53 (1957) 49· H.-D. Voigtländer, «Spätere Überarbeitungen im grossen Medeamonolog)), Philologus 101 (1957) 217· K. v. Fritz, «Die Entwicklung der Jason-Medea Sage und die Medea des Euripides», A^A 8 (1959) 33: Antike und moderne Tragödie 322· W. H. Friedrich, «Medeas Rache», NAWG 1960/4, 67: Vorbild und Neugestaltung,

Γ ο τ τ ί γ γ η 1 9 6 7 , 7 (Wege

der Forschung

89, 1 7 7 ) · τ ο ΰ ϊ δ ι ο υ :

«Medea in Kolchis», A^A 12 (1966) 3: Vorbild und Neugestaltung 57. Ol τρεις τελευταίες έργασίες προσφέρουν πολλά γιά τήν ερμηνεία τοΰ δράματος, άλλά ταυτόχρονα άποτελοΰν και τΙς καλύτερες εκθέσεις γιά τήν έπίδραση πού άσκησε αυτό. Ειδικά πάνω σ' αύτό το θέμα, βλ. Α. Bloch, Medea-Dramen der Weltliteratur (διατρ.), Γοττίγγη 1957 (δακτυλόγραφη). Και σ' αύτό τό σημείο πρέπει νά γίνει μνεία του βιβλίου της Käte Hamburger (βλ. γενικό βιβλιογραφικό πίνακα) και νά σημειωθούν οί άναφορές

τ ο ϋ Η. H u n g e r , Lexikon

der griechischen

und römischen

Mythologie

(5η εκδ. Βιέννη 1959), πού συμπληρώνονται σχετικά μέ τη Μήδεια άπό τόν W.-H. Friedrich, δ.π. 54· Ε. Ebener, «Zum Motiv des Kindermordes in der Medea», RhM 104 (1961) 213· E. Christmann, «Bemerkungen zum Text der Medea des Euripides» (διατρ.), Χαϊδελβέργη 1962· Η. Diller, «Θυμός δέ κρείσσων τών έμών βουλευμάτων», Hermes 94 (1966) 267" H. Musurillo, «Euripides'Medea: a reconsideration», AJPh 87 (1966) 52· Eilh. Schlesinger, «Zu Euripides Medea», Hermes 94 (1966) 26· Η. Erbse, «Über die Aigeusszene der euripideischen Medea», WS 79 (1966) 120· Conacher 183· Webster, Euripides 52· Steidle 152· B. Meissner, «Euripides Medea 1236-1250», Hermes 96 (1968) 155· G. Bretzigh e i m e r . Die Medeia

des Euripides.

Struktur

und Geschehen

(διατρ.),

Τυβίγγη 1968· G. Α. Seeck, «Euripides' Medea 1059-68: a problem of interpretation», GRBS 9 (1968) 291· G. Paduano, La formazione del manda

idealogico

e paetica

di Euripide

Alcesti-Medea,

Πίζα

1968·

Rohdich 44· B. M. W. Knox, «The Medea of Euripides», YClS 27 (1977) 193. Νεότερες μεταφράσεις: G. Lange, Μόναχο 1941* L. Wolde (χειρόγραφο γιά σκηνική χρήση, στις εκδόσεις Ralf Steyer), 1943" von Ε. Buschor, Μόναχο 1952. —'Αγγλικά: R. C. Trevelyan, Cambridge 1939· D. W . Lucas, Αονδίνο 1949. —'Ιταλικά: Α. Taccone, Modena 1936· L. Cammelli, Μιλάνο 1940.

52

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σίοίση άνθρώπινων προβλημάτων άπο μιά καινούρια σκοπιά, επανακάμπτει στο τέλος σε γνωστά λατρευτικά δεδομένα, σάν νά ήταν τό έ'ργο ενα «αίτιον» γι' αύτά. Με τά μέσα πού έχουμε στή διάθεσή μας, παραμένει άλυτο το πρόβλημα αν ό Ευριπίδης πρώτος παρουσίασε τη Μήδεια νά σκοτώνει τά παιδιά της για λόγους έκδίκησης· και μολονότι δεν θά μπορούσαμε σήμερα νά έκφραστοΰμε γι' αύτο μέ τη βεβαιότητα πού εδειχναν άλλοτε, πιστεύω, πάντως, δτιή γνώμη του Wilamowitz^ μπορεί νά διεκδικήσει κάποια πιθανότητα γι' αύτή τήν εικασία, οπότε θά μπορούσαμε νά συμφωνήσουμε μέ τήν άποψη του D. L. Page {δ.π. XXIV, σ. 5, σύμφωνα μέ μΐά σκέψη του Beazley) καΐ του Buchwald (35), δτι ή έκδίκηση της άπατημένης γυναίκας διαμορφώθηκε κατά τον μύθο της Πρόκνης και του Τηρέα. Ή 'Υπόθεση άποδίδει στον Δικαίαρχο (άπ. 63 W.) και στον 'Αριστοτέλη (στά, οπωσδήποτε νό^α./Υπομνήματα), τη γνώμη δτι ό Εύριπίδης δανείστηκε και διαμόρφωσε τη Μήδειά του άπό τον Νεόφρονα. Στον Διογένη Λαέρτιο (II, 134)^ και στή Σούδα (λ. Νεόφρων) αύτή ή μαρτυρία παραμορφώθηκε στήν τερατώδη ε'ίδηση δτι τό εργο του Εύριπίδη είναι στήν πραγματικότητα έ'ργο του Νεόφρονα. Σώζονται τρία άποσπάσματα (άπ. 1-3 Ν.), άπο τά όποια το πρώτο εμφανίζει ώς αιτία για τήν άφιξη του Αιγέα τήν επιθυμία του νά ζητήσει εξήγηση άπο τή Μήδεια γιά τό χρησμό πού ειχε πάρει, ένώ τό δεύτερο, και έκτενέστερο, άντιστοιχεΐ στον περίφημο μονόλογο της Μήδειας (στ. 1021) και υποδηλώνει συνοπτικά τά βασικά μοτίβα του. Τό τρίτο άπόσπασμα περιέχει μιά προφητεία γιά τό τέλος του 'Ιάσονα (πρόκειται νά ά1. Hermes 15 (1880) 406. Παλαιότερη βιβλιογραφία παραθέτει ό Goossens, 118, 14. Τήν άποψη δτι τό θέμα αύτο προϋπήρχε, τήν υποστήριξε πρόσφατα, χωρίς άποφασιστικά επιχειρήματα, ό Steidle, 154,16. Σχετικά μέ τήν παράδοση του μυθολογικοΰ υλικού βλ. Α. Lesky, RE 15 (1930) 29, και D. L. Page στήν Εισαγωγή της σχολιασμένης εκδοσής του. Ό τελευταίος θεωρεί πιθανό δτι ό Εύριπίδης είχε ύπόψη του κάποια παραλλαγή στήν οποία οΐ Κορίνθιοι άπέδιδαν, άπο λάθος, στή Μήδεια τό φόνο των παιδιών. Αυτό δμως είναι εξίσου άβέβαιο μέ τήν υπόθεση τοϋ Zürcher, 45, δτι ή συζυγική προδοσία του 'Ιάσονα άποτελοΰσε επινόηση τοϋ Εύριίτίδη. Σέ μιά τέτοια περίπτωση θά επρεπε νά άναγάγουμε στόν Εύριπίδη καΐ μιά σχετική πληροφορία τοϋ Παυσανία (2, 3, 6), πράγμα πού δέν θά ήταν εύκολο" πρβ. D. L. Page, δ.π. XXV. 2. Ό όποιος, κατά τήν άποψη τοϋ Wilamowitz, Hermes 15 (1880) 487, εξαρτάται άπό τόν 'Αντίγονο τόν Καρύστιο.

53

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

παγχονιστεϊ), πού ό Εύριπίδης τήν άποσιωπα. Διεξοδικά πραγματεύεται το πρόβλημα στήν έκδοσή του ό D, L. Page, 6 όποιος, υστέρα άπό πολύ προσεκτική, κυρίως γλωσσική, ανάλυση, καταλήγει στο συμπέρασμα, δτι ενας νεότερος Νεόφρων (αν φυσικά κάποιος πρεσβύτερος είναι υπαρκτή φυσιογνωμία) εγραψε ενα δράμα κατά μίμηση του Εύριπίδη, και κάποιος, ϊσως παρασυρμένος άπό τή συνωνυμία, τό άπέδωσε σέ εναν ποιητή πού πρέπει νά τοποθετηθεί πριν άπό τόν Εύριπίδη. Για τή σειρά των έργων, δπως τήν ύποστηρίζει ό D. L. Page, συνηγορεί και ή πρόδηλη προσπάθεια νά αιτιολογηθεί πειστικότερα ή σκηνή μέ τόν Αιγέα. ^ Στο έ'ργο του Εύριπίδη προλογίζει ή Τροφός της Μήδειας. Ή άφήγησή της γιά τήν προδοσία του 'Ιάσονα και τήν άγρια άντίδραση της γυναίκας του χαρακτηρίζονται άπό φόβο και έγνοια. Στό δεύτερο μέρος του προλόγου εμφανίζεται ό Παιδαγωγός μέ τά παιδιά. Τό σημείο πού θά άποτελέσει σέ λίγο και τό έ'ναυσμα της δράσης εντοπίζεται στήν πληροφορία, του γέροντα οτι υπάρχει μιά κάπως άόριστη άκόμη φήμη γιά τήν άπέλαση της Μήδειας και των παιδιών. 'Ακούμε ήδη τις βροντές της επερχόμενης καταιγίδας, δταν ή Τροφός άναφέρει στήν προλογική ρήση της (36) δτι ή Μήδεια μισεί και τή θέα των παιδιών, ενα θέμα πού επανέρχεται ένισχυμένο στό τέλος αύτοΰ του μέρους (90): ό Παιδαγωγός πρέπει νά κρατήσει τά παιδιά μακριά άπό τή μητέρα τους. Στό τρίτο, άποκλεΐστικά άναπαΐστικό, τμήμα του προλόγου άκούγονται άπό τό σπίτι οί κραυγές της πληγωμένης Μή1. Γιά τό δλο πρόβλημα βλ. Ε. Α. Thomson, «Neophron and Euripides' Medea», CQ 38 (1944) 10 (: ό Νεόφρων προηγείται τοϋ Ευριπίδη)· Α. Colonna, «Testimonianza Aristotelica su Neofrone?», Dioniso 13 (1950) 36. 'ϊπέρ της προτεραιότητας τοϋ Εύριπίδη έχουν εκφραστεί, άνάμεσα σέ άλλους, οΐ: Wilamowitz, δ.π., ό όποιος σκέπτεται, άν καΐ όχι πολύ πειστικά, «μιά κακόβουλη και σκόπιμη πελοποννησιακή παραποίηση»· Séchan, 593 (δπου και ή παλαιότερη βιβλιογραφία)· Schmid 3, 371· F. Wehrli, μέ άφορμή τό άπ, 63 τοϋ Δικαιάρχου. Γιά τήν πιθανή προτεραιότητα τοϋ Νεόφρονα εκφράστηκε δ Κ. von Fritz, 335· τόν άκολουθεΐ ό Ε. Christmann, δ.π. 105, ό όποιος θυμίζει δτι ή ϊδια χρονική σχέση γίνεται δεκτή άπό τούς Elmsley, Welcker και Weil. Ό Η. Erbse, Euphorion 58 (1964) 192, διαφωνεί- πρβ. Η. Lloyd-Jones, Gnomon 34 (1962) 743. Τήν προτεραιότητα τοϋ Νεόφρονα υποστηρίζει, μέ βάση τά χωρία πού περιέχουν τ ή λ. Θυμός, κ α ι ό Br. S n e l l , Szenen

Βερολίνο 1971, 199κκ.

54

aus griechischen

Dramen,

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δειας· ή Τροφος άποκρίνεται* εδώ άκοϋμε γι,ά τρίτη φορά πόσο επικίνδυνη εχει γίνει ή μητέρα γιά το ίδιο της το αιμα. Ή Τροφός μιλεϊ καθησυχαστικά στά παιδιά, γιά νά τά στείλει μέσα στο σπίτι (89), εκείνα δμως μένουν, και ετσι χρειάζεται μιά καινούρια παρακίνηση, στο άναπαΐστικό μέρος (100), πού τά πιέζει να βιαστούν: και αύτη συνοδεύεται πάλι άπό την προειδοποίηση νά άποφύγουν τό βλέμμα της μητέρας τους.^ Έδώ (104) άκούεται τό καίριο επίθετο αυθάδης (αύτος πού εχει πεποίθηση στον εαυτό του, ό περήφανος) για τό χαρακτήρα της Μήδειας, πού άποδίδεται μέ τις λέξεις ηθος^ φύσις^ ψοήν, σέ μιά χαρακτηριστική γιά την εποχή άπόπειρα άπόδοσης άφηρημένων εννοιών, Ή δεύτερη έκρηξη πόνου, πού άκούεται μέσα άπό το σπίτι, μαζί μέ τήν κατάρα της Μήδειας για τά παιδιά της, επιβεβαιώνει τήν άγωνία της Τροφού. "Τστερα άπο μερικά άκόμη λόγια γεμάτα εναγώνια φροντίδα, ή σκηνή καταλήγει σέ ένα έγκώμιο γιά τήν άξία του μέτρου στή ζωή* αύτό, ωστόσο, σημαίνει μόνο μιά άδύνατη παύση πρίν άπο τήν πάροδο του χοροϋ, πού άποτελεϊται άπο γυναίκες της Κορίνθου (131-212). Τόσο άπο άποψη μορφής, με τήν πλούσια χρήση άναπαίστων, οσο και άπό άποψη περιεχομένου, συνεχίζεται άμεσα ή γραμμή του προλόγου. Σύντομα, δίχως μετρική άντίστοιχία, λυρικά μέρη του χοροΰ πλαισιώνουν μιά σύνθεση δπου άκολουθοϋν, μετά τούς άναπαίστους της Τροφού και της Μήδειας, μιά στροφή του χοροΰ, κατόπι, μετά άπό άναπαίστους των ίδιων προσώπων άλλά σέ άντίστροφη τώρα σειρά, ή άντιστροφή του, και μετά άπό αύτήν ενα άναπαιστικό ρετσιτατίβο της Τροφού. Στο θρήνο της Μήδειας, ή οποία άρχικά επικαλείται τή Θέμιδα και τήν "Αρτεμη και επειτα στρέφει τήν εκδικητική μανία της έναντίον του 'Ιάσονα και της καινούριας νύφης (163), άποκρίνονται σχολιαστικοί στίχοι της Τροφού και άτελέσφορες παραμυθίες του χοροΰ, ο όποιος, ωστόσο, προωθεί τή δράση έκφράζοντας τήν έπιθυμία να βγει ή Μήδεια άπό τό σπίτι. Ό ποιητής πρόσθεσε στό μέρος αύτό μιά περίεργη ούρά μέ τά τελευταία λόγια της Τροφοΰ, πού παραπονιέται δτι τά τραγούδια και ή έγχορδη μουσική μόνο στις γιορτές προσφέρουν χαρά, ενώ δεν μποροΰν νά φέρουν 1. Μετά τό στ. 105 τά παιδιά μπαίνουν στό σπίτι μαζί μέ τόν Παιδαγωγό. Ή προσφώνηση στο στ. 118 άπευθύνεται προς τά ϊδια πρόσωπα, μολονότι δέν είναι παρόντα.

55

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

παρηγοριά στη δυστυχία. 01 άκροτελεύτι.οι στίχοι, του χοροϋ, πού άκόμη μι·ά φορά μνημονεύουν τη Θέμιδα, τήν προστάτισσα των δρκων του Δία, μοιάζουν μέ τον άπόηχο μιας χορδής πού χτυπήθηκε δυνατά. Τό Ιο έπεισόδιο (214-409) άρχίζει μέ μιά ρήση της Μήδειας. "Οπως και στήν "Αλκηστη και στον 'Ιππόλυτο^ μετά άπό μιά ταραγμένη συναισθηματική κατάσταση άκολουθοΰν λόγοι πού έκφέρονται με ψυχραιμία. Μέ πλατιά άναπτυγμένους στοχασμούς, γιά τό πώς άρμόζει σέ μιά ξένη νά συμπεριφέρεται στήν κοινωνία, ή Μήδεια αιτιολογεί τήν εξοδό της, πού της δίνει τή δυνατότητα νά ζητήσει τή συμπαράσταση των γυναικών. Ακολουθεί μιά λογική άνάπτυξη μέ θέμα τήν καταπιεστική μοίρα της γυναίκας, πού είναι παραδομένη στήν έξουσία του άντρα* φυσικά, ή περιγραφή άντιστοιχεϊ περισσότερο στήν κοινωνική δομή της 'Αθήνας παρά στον κόσμο του μύθου. Κατόπιν ομως ή Μήδεια διαχωρίζει τή μοίρα της άπό τή μοίρα τών γυναικών πού έχουν πατρίδα και σπίτι. Γίνεται φανερό (260) δτι ή έπιθυμία της νά εκδικηθεί τον 'Ιάσονα είναι σταθερή, άλλά πρέπει νά βρεθεί ό τρόπος. Αύτό σημαίνει ότι τό μίσος της γιά τά παιδιά, θέμα βασικό του προλόγου, δέν συνδέεται άκόμη μέ ένα συγκεκριμένο σχέδιο έκδίκησης. •"Αν καταστρώσει κάποιο σχέδιο, 'ίσως θά μπορούσαν οί γυναίκες νά τή συνδράμουν. Ή κορυφαία τή διαβεβαιώνει γιά τή βοήθειά τους, ένώ ταυτόχρονα άναγγέλλει τήν είσοδο του Κρέοντα. Στόχος της σκηνής του Κρέοντα είναι νά ύποβάλει τήν εκδικητική διάθεση τής Μήδειας στήν πίεση του χρόνου. Ή διαγραφή του προσώπου του Κρέοντα είναι ενα άριστούργημα ευριπίδειας ήθοπλασίας. Ό βασιλιάς τής Κορίνθου προσπαθεί μέ κραυγές νά καλύψει τήν έσωτερική του άδυναμία, άφοΰ μέ τά πρώτα κιόλας λόγια του επιτίθεται έναντίον τής Μήδειας. Ώς άπάντηση στή σχεδόν ταπεινόφρονη έρώτησή της γιατί εκδιώκεται άπό τήν Κόρινθο, άκοΰμε στό στ. 282 τήν άλήθεια: όέόοικά σε (σέ φοβούμαι). Ή έκτενής ρήση της δέν κατορθώνει νά έξαλείψει τή δυσπιστία του Κρέοντα, ό όποιος σέ μιά καινούρια έπίθεση (321) ενισχύει τήν άπόφασή του νά άπελάσει τή Μήδεια. Πολύ ένδεικτικά άρχίζει σ' αύτό τό σημείο μιά ταραγμένη στιχομυθία, οπου ό Κρέων άρχικά άντιστέκεται στις φορτικές παρακλήσεις τής Μήδειας. Στό στ. 337 όμως, ένώ κρατεί άκόμη άρνητική στάση, δέν είναι τόσο άπόλυτος, οπότε ή Μήδεια άρπάζει άμέσως τήν εύκαιρία μέ 56

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ενα συμβιβαστικό αίτημα: να μείνει μόνο αύτη τή μέρα άκόμη ! Και τότε ό Κρέων ύποχωρεϊ —καΐ αύτο είναι ή καταστροφή του. Είναι υπέροχος, καθώς συγκεντρώνει τά κατάλοιπα της ένεργητικότητάς του σέ μια άγρια άπειλή, στήν περίπτωση πού ή Μήδεια θά εμενε περισσότερο. Τελικά, ό 'ίδιος καθησυχάζει τον έαυτό του: «Μείνε λοιπον αύτη τή μοναδική μέρα* μέσα σ' αύτή δεν θά μπορέσεις νά κάνεις κανένα κακό»,^ Στήν άρχή της έπόμενης ρήσης (292) είναι αξιοπρόσεχτη ή σειρά των στοχασμών της Μήδειας για το πόσο εκτεθειμένη στο μίσος και το φθόνο είναι μέσα στο κοινωνικό σύνολο ή θέση του διανοητικά άνώτερου άνθρώπου. Αύτή ή σκέψη, ένώ είναι άπόλυτα ένσωματωμένη στά συμφραζόμενα, ταυτόχρονα άποτελεΐ ένα μέσο του άγώνα για τον θεωρητικόν βίον^ πού ήταν και άγώνας του ϊδιου του ποιητή. Έκεϊ δπου κανονικά θά περιμέναμε διαχωριστικούς στίχους της κορυφαίας, συναντούμε (357-363) άναπαίστους του χορού, πού (προετοιμάζοντας ετσι τή σκηνή του Αιγέα) θέτουν το άποφασιστικό ερώτημα: «πού θά μπορέσεις νά βρεις καταφύγιο;» 'Ακολουθεί ή πρώτη άπο τις τρεις έκεϊνες ρήσεις της Μήδειας,^ πού άποτελούν καθοριστικούς άρμούς στή δομή του δράματος. Ή ρήση δέν είναι καθαρός μονόλογος, γιατί στο πρώτο μέρος άπευθύνεται στο χορό (365, 368, 377)· μόνο βαθμιαία άπαλλάσσεται άπό αύτή τήν εξάρτηση και μετατρέπεται σε μονόλογο, ένώ προς τό τέλος ό πληθυντικός πεφύκαμεν υποδηλώνει, μέ εναν πολύ άόριστο τρόπο, τήν πιθανότητα οτι στά λεγόμενα συμπεριλαμβάνεται και ό χορός. Σ' αύτή τή ρήση της ή Μήδεια άναζητεϊ ψηλαφητά ενα δρόμο γιά τήν έκδίκηση, άλλα βρίσκεται διαρκώς μπροστά σέ ένα τεράστιο εμπόδιο πού τήν άναχαιτίζει. Αύτό πού άκούσαμε άπό τον Κρέοντα (287), δτι δηλαδή ή Μήδεια άπειλεΐ νά έξοντώσει τό καινούριο ζευγάρι και τον πατέρα της νύφης, τώρα (375) άντιλαμβανόμαστε δτι είναι ή σταθερή της άπόφαση. Τά παιδιά δέν έχουν άκόμη συμπεριληφθεί στο εκδικητικό σχέδιο. Σέ ψύχραιμη άναζήτηση του μέσου, ή Μήδεια σκέφτεται άρχικά τή φωτιά και τό μαχαίρι, γιά νά καταλήξει στο δηλητήριο, πού της είναι τό οίκειότερο δπλο. 'Αμέσως δμως ή σκέψη της προσ1. ΕΖναι άστήριχτος 6 όβελισμός των στ. 355κ., πού πρότεινε 6 Nauck. 2. Γιά τήν έρμηνεία τους βλ. ιδιαίτερα Schadewaldt, Monolog 190.

57

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

κρούει σε ενα τείχος: άς πούμε οτι. τελειώνει τήν πράξη· που θά καταφύγει; Μένει άκόμη ή ελπίδα δτι κάποιο καταφύγιο θά μπορούσε να βρεθεί (και πάλι προετοιμάζεται ή άφιξη του Αιγέα), και ετσι μπορεί να προχωρήσει μέ δόλο στο εργο της, διαφορετικά —και εδώ άφήνει τις ήρεμες σκέψεις της και παρασύρεται άπο τήν έ'ξαψή της: μέ μαχαίρι θά θανατώσει τούς έχθρούς της, και άς σημάνει αύτο και τό δικό της τέλος. Γεμάτη έντονο πάθος επικαλείται τήν Εκάτη, κάνει έκκληση στον 'ίδιο της τον εαυτό νά τολμήσει τά πάντα, γιά νά μή σπιλώσει τό γόητρο της εγγονής του "Ηλιου. Είναι πραγματικά άριστουργηματική ή κλιμάκωση αυτής της ρήσης: δταν ή ήρεμη ροή του στοχασμού της συντρίβεται μπρος στά εμπόδια, ξεσπά λυσσασμένο το πάθος της. Τό Ιο στάσιμο (410-445) προετοιμάζει τήν έμφάνιση του 'Ιάσονα. ' Η ισορροπία του κόσμου έ'χει πιά άνατραπεΐ* μηχανορραφίες και άπιστίες είναι τά ένδιαφέροντα των άντρων. Τό δεύτερο στροφικό ζεϋγος θρηνεί τή μοίρα της Μήδειας και μιλεϊ γιά τήν άποδυνάμωση των όρκων, ενα μοτίβο πού μέ έ'μφαση έπαναλαμβάνεται στόν «άγώνα». Και γενικά ή σύνδεση των μερών του χορού μέ τις διαλογικές σκηνές στή Μήδεια είναι ιδιαίτερα στενή, άναιρώντας έτσι τή μομφή του 'Αριστοτέλη [Ποιητική, 18, 1456a 25). Ό μεγάλος «άγώνας λόγων» άνάμεσα στόν 'Ιάσονα και τή Μήδεια καλύπτει τό 2ο έπεισόδιο (446-626). Μετά άπό ένα σύντομο λόγο του 'Ιάσονα, άκολουθοΰν οί δύο εκτενείς ρήσεις των άντιπάλων, οί όποιες χωρίζονται άπό δύο στίχους της κορυφαίας. Ή κατακλείδα τοϋ «άγώνα» δμως εδώ δεν έχει τή μορφή στιχομυθίας, άλλά παραμένει ταραγμένος διάλογος πού τείνει πρός αυτήν: ή πρωτοφανής σκληρότητα τών λεγομένων μόνο γιά λίγο έπιτρέπει τή συμπύκνωσή τους σε μεμονωμένο στίχο. Ό 'Ιάσων, στηριγμένος στή θεμελιώδη άρχή δτι ή επίθεση είναι ή καλύτερη υπεράσπιση, άρχίζει κατηγορώντας τή Μήδεια δτι ή Ι'δια μέ τις άπειλές της προκάλεσε τήν έκδίωξή της. Ό ϊδιος, πάντως, είναι πρόθυμος νά μετριάσει τή μοίρα της. Αύτό δμως είναι τό οδυνηρότερο πλήγμα γιά τήν υπερηφάνεια της Μήδειας: νά πού ό προδότης παριστάνει τόν μεγαλόψυχο εύεργέτη ! "Ετσι, ή άρχή του δικοϋ της λόγου (465) είναι ταυτόχρονα μιά άνελέητη επίθεση. Μετά άπό ένα παθιασμένο προοίμιο, διαρθρώνει τήν έπι58

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

χεψηματολογία της.^ Στήν άρχή, άπαριθμεϊ όλα δσα έπραξε γιά χάρη του 'Ιάσονα, παραλείποντας, βέβαια, τό φόνο του "Αψυρτου, ενα θέμα πού έχει τή θέση του άνάμεσα στίς κατηγορίες του 'Ιάσονα, σέ άλλα συμφραζόμενα (1334). Μέ σκληρότητα ή Μήδεια θυμίζει στον προδότη τον ορκο του. 'Ανανεώνοντας την έπίθεσή της (499), άναφέρεται στά δσα είπε εκείνος για τις φροντίδες του άπέναντί της. Γι' αυτήν τά λόγια του δεν είναι παρά πικρή χλεύη· προς τά που να στραφεί τώρα πού δεν εχει πατρίδα; Στή δευτερολογία του 6 'Ιάσων άκολουθεϊ τή σειρά των σκέψεων της Μήδειας. "Ολες τις ευεργεσίες της άπενχντί του τις παραμερίζει μέ ενα επιχείρημα πού πηγάζει άπο τήν πανάρχαιη ελληνική σκέψη: τό διπλό κίνητρο της άνθρώπινης συμπεριφοράς. Ή Μήδεια παρουσιάζει τις σωτήριες ένέργειέςτης ως προσωπικό κατόρθωμα, ένώ 6 'Ιάσων διαβλέπει σ' αύτές τό έ'ργο ενός θεοϋ, σέ αύτή τήν περίπτωση της 'Αφροδίτης. Και τί δεν κέρδισε μιά βάρβαρη μέ τόν έρχομό της στήν Ελλάδα ! Περίπου στό 'ίδιο σημείο μέ τή Μήδεια (499-545) ξαναρχίζει και 6 'Ιάσων, γιά νά άποδείξει δτι 6 γάμος του στήν Κόρινθο υπαγορεύεται άπό τή φροντίδα του γιά τήν οίκογένειά του. Μέ τρεις στίχους της κορυφαίας, οί γυναίκες τοΰ χοροΰ παίρνουν τό μέρος της Μήδειας:'ή προδοσία είναι προδοσία, καΐ 6 'Ιάσων, μέ δσα και αν ελεγε, δέν θά μπορούσε νά μετριάσει τήν έπιορκία του. Τό επόμενο διαλογικό τμήμα της σύγκρουσης δέν προσθέτει πολλά καινούρια στοιχεία άπό άποψη θεματική. Ή Μήδεια έκμηδενίζει τά πολλά ώραια λόγια τοΰ άντιπάλου της μέ τήν κατηγορία δτι ό 'Ιάσων πήρε τό δρόμο της άπιστίας χωρίς νά της πει ούτε μιά λέξη. Ό 'Ιάσων δηλώνει και πάλι τήν πρόθεσή του νά προσφέρει βοήθεια, δίνοντας έτσι στό έπεισόδιο τή μορφή κυκλικής σύνθεσης. Περήφανα ή Μήδεια άποποιειται τήν προσφορά. Τά λόγια και των δύο στό τέλος τοΰ «άγώνα» είναι ενδεικτικά: ό 'Ιάσων έπικαλεϊται τους θεούς ως μάρτυρες πώς έκανε ο,τι μποροΰσε, άλλά στά λόγια πού τοΰ άπευθύνει ή Μήδεια, καθώς 1. Έδώ, δπως άλλωστε και σέ &λλες παρόμοιες περιπτώσεις, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στή διάρθρωση τοϋ λόγου: 475, 545, 548κ. Αύτές οΐ διαπιστώσεις δέν θά έπρεπε νά οδηγήσουν σέ υπερτίμηση της επίδρασης της ρητορικής πάνω στόν Εύριπίδη. Συγκρατημένες διατυπώνονται οι απόψεις τοϋ Β . Tietze, Die

Breslau 1933.

euripideischen

Reden

59

und

ihre Bedeutung

(διατριβή)

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

έκεΐνος φεύγει, ξεσπά ολο τό πάθος της ζήλιας: «Φύγε, άφοΰ δεν βλέπεις τήν ώρα νά πας σ' έκείνην ! Τέλειωσε το γάμο, πού θά σέ κάνει κάποτε νά μετανιώσεις!» Το 2ο στάσιμο (627-662) άποτελειται πάλι άπο δύο μέρη. Τό πρώτο στροφικο ζεύγος άναφέρεται στα προηγούμενα: «Κύπρη, φύλαξέ με άπο τον άμετρο έρωτα!» Τό δεύτερο προετοιμάζει τά έπόμενα: «Τί φοβερή μοίρα νά είσαι χωρίς πατρίδα! Καμιά πόλη, κανένας φίλος δεν θά σέ δεχτεί!» Τό 3ο έπεισόδιο (663-823), μέ τή σκηνή του Αιγέα, έ'ρχεται άρχικά ως άπάντηση στά λόγια του χοροΰ, ενώ συγχρόνως αίρει τό τεράστιο εμπόδιο πού συναντούσε στήν έκδίκησή της ή Μήδεια. 'Από τήν άρχαιότητα ήδη (Σχ. Μήδ. 666) επανειλημμένα έ'ψεξαν αύτή τή σκηνή. 'Αλήθεια, ή συνάντηση του βασιλιά της 'Αττικής μέ τή Μήδεια είναι καθαρά συμπτωματική, και τό άπόσπασμα του Νεόφρονα δείχνει άκριβώς δτι ό ποιητής εκείνος αισθανόταν τήν άνάγκη νά τήν αιτιολογήσει πειστικότερα. 'Ωστόσο, σε μιά τέτοια άποψη μπορεί νά αντιπαρατεθεί ή μεγάλη σημασία αύτής της σκηνής γιά ολόκληρο τό εργο, καθώς και ή διαπίστωση, πού τόνισε ιδιαίτερα ό Η. Erbse (ο.π.), δτι τό μέρος αύτό βρίσκεται στή μέση της σύνθεσης, περικυκλωμένο άπό ομόκεντρες σκηνές. Πέρα άπό αύτό, θά πρέπει νά υπολογίσουμε τήν πιθανότητα δτι ό Αιγέας ήταν γιά τό κοινό Ινα πρόσωπο οικείο άπό τό θέατρο του Εύριπίδη.^ Μορφολογικά ή σκηνή δίνει άφορμή γιά μιά παρατήρηση σχετικά μέ τήν ποικίλη χρήση της στιχομυθίας. Στή σκηνή του Κρέοντα ή στιχομυθία καλύπτει μιά μικρή έκταση στή μέση* στόν ((άγώνα λόγων» ή μορφή αύτή άποφεύγεται σχεδόν ολοκληρωτικά, ενώ ή σκηνή του Αιγέα άρχίζει μέ μιά έκτεταμένη στιχομυθία. Σ' αύτήν οί δύο συνομιλητές άνταλλάσσουν πληροφορίες: ό Αιγέας μιλεϊ γιά τόν παράδοξο χρησμό πού είχε πάρει σχετικά μέ τήν άρση της άτεκνίας του και πού πρόκειται νά του τόν έξη1. Σχετικά μέ τόν ΑΙγέα, ό Buchwald, 42, κλίνει προς μιά πρώιμη χρονολόγηση, δπως εϊχε προτείνει και ό Wilamowitz. Παρόμοια άποψη εχει έκφράσει καΐ ό F. Solmsen, Hermes 69 (1934) 407, 2=PFege der Forschung 89, 72, και πιο πρόσφατα ό Τ. Β. L. Webster, WS 79 (1966) 116, AC β4 (1965) 519, και Euripides 77 και 297, δπου υποστηρίζεται ή πρώιμη χρονολόγηση (λίγο μετά τό 450), μέ βάση σχετικές άγγειογραφίες· πρβ. καΐ Β.Β. Shefton, AJA 60 (1956) 159" Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 12.

60

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

γήσει ό Πιτθέας στην Τροιζήνα, ένώ ή Μήδεια τοϋ άνακοινώνει τά σχετικά μέ την άπιστία του 'Ιάσονα. Έδώ γίνεται φανερό (698) δτι δεν πίστεψε ούτε λέξη άπο δσα είχε πει ό 'Ιάσων στον «άγώνα». Μετά τη στιχομυθία άκολουθεΐ ή ικετευτική παράκληση της Μήδειας, πού ζητεϊ προστασία, και ή μερική κατάφαση τοϋ Αιγέα: δεν θά μπορούσε νά τήν πάρει ό 'ίδιος άπο αύτή τή χώρα* αν δμως ερχόταν εκείνη στήν 'Αθήνα, το σπίτι του θά ήταν άνοιχτο γι' αύτήν. Ή Μήδεια ξέρει δτι τήν καταδιώκουν οι συγγενείς του Πελία και δτι σέ λίγο τδ ίδιο θά συμβεί και μέ τούς Κορινθίους. Γι' αύτδ δεσμεύει τον Αιγέα μέ επίσημο δρκο. Ό χορός συνοδεύει (759-763) τήν άναχώρηση τοϋ Αιγέα μέ άναπαίστους, σημειώνοντας έ'τσι τή μετάβαση στήν έπόμενη ρήση της Μήδειας. Αύτή ή ρήση, αν και άπευθύνεται στό χορό (765, 772, 797), πού έ'τσι γίνεται δέκτης της (811), περιέχει, ιδιαίτερα στήν κατακλείδα της, στοιχεία μονολόγου. ' Η Μήδεια άρχίζει μέ μιά άγρια κραυγή θριάμβου, άφοϋ τώρα πια άνοιξε ό δρόμος γιά τήν εκδίκηση, και κατόπι μυεί τό χορό στά σχέδιά της (772: βουλεύματα). Θά προσποιηθεί δτι συμφιλιώνεται μέ τον 'Ιάσονα και θά τόν παρακαλέσει νά εξασφαλίσει γιά τά παιδιά άδεια παραμονής. "Οταν προσθέτει δτι αυτό δεν τό κάνει γιά να τά έγκαταλείψει στήν αύθαιρεσία των έχθρων της, άλλά γιά νά έξοντώσει τήν Κρέουσα μέ τά δώρα της, άκούεται, σάν άπό άπόσταση, ενα μοτίβο, πού άποκτά πιό κάτω ιδιαίτερο βάρος: δτι, δηλαδή, τά παιδιά διατρέχουν κίνδυνο άπό τούς Κορινθίους. Τόσο ό πέπλος δσο και τά κοσμήματα είναι δηλητηριασμένα^ και θά προκαλέσουν τό θά>^ατο στή θυγατέρα τοϋ βασιλιά. Στή συνέχεια, έπειτα άπό μιά σαφέστατα δηλωμένη τομή, ή Μήδεια άποκαλύπτει τό φοβερό: πρέπει νά πεθάνουν και τά παιδιά. Τό κίνητρο είναι εδώ άπλά και μόνο ή επιθυμία της νά άφανίσει ολόκληρο τό σπιτικό τοϋ 'Ιάσονα. Στήν έκφραση φιλτάτων παίδων φόνον (795) δίνεται κιόλας 1. Το ερώτημα πότε ή Μήδεια έτοιμάζει τά δηλητηριασμένα δώρα πρέπει νά μείνει άναπάντητο, αν δεχτούμε δτι σέ δλη τή διάρκεια τοΰ επόμενου χορικού ή ήρωίδα δέν έγκαταλείπει τη σκηνή· πάντως, στο δεύτερο στροφικό ζεύγος, οΐ προσφωνήσεις τοΰ χοροϋ δύσκολα θά μπορούσαν νά άπευθύνονται στή Μήδεια, χωρίς εκείνη νά εϊναι παρούσα, ένώ στήν άρχή της επόμενης σκηνης είναι ήδη έτοιμη νά ύποδεχτεϊ τόν 'Ιάσονα. 01 D. L. Page (σχ. στ. 789) καΐ J. D. Denniston (σχ. 'Ηλέκτρα, στ. 948/9) δέν εξετάζουν καθόλου τό ένδεχόμενο ή ήρωίδα νά έλειπε άπό τή σκηνή κατά τή διάρκεια τοΰ πρώτου, και έκτενέστερου, στροφικοΰ ζεύγους.

61

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

έπιγραμματικά τό ψυχικό πρόβλημα πού συνεπάγεται ή πράξη αύτή: τό μίσος γιά τά παιδιά δεν είναι πιά κυρίαρχο. Ή Μήδεια άναγνωρίζει τώρα δτι ή άρχή του κάκου έγινε δταν άφηνε την πατρική της εστία* είναι όμως έτοιμη νά διανύσει &>ς τό τέλος τό δρόμο της έκδίκησης. Και εδώ άκοΰμε άπό τό στόμα μιας βάρβαρης γυναίκας μιά φράση παλιάς άριστοκρατικής ηθικής: «θά είμαι σκληρή γιά τούς εχθρούς, γεμάτη καλοσύνη γιά τους φίλους». Ό χορός τρομοκρατημένος προσπαθεί νά μεταπείσει τή Μήδεια, άλλά μάταια. Στη νουθεσία του (818) μιλεϊ γιά την άθλιότητα της μητέρας πού θά πλήξει τόν ϊδιο τόν εαυτό της χτυπώντας τά παιδιά της. Τίποτε δέν μπορεί νά άναχαιτίσει τή Μήδεια, ή οποία στέλνει νά φωνάξουν τόν 'Ιάσονα. Στό 3ο στάσιμο (824-865), πού διαιρείται άπό νοηματική άποψη και πάλι σε δύο μέρη, τό πρώτο στροφικό ζεύγος, μέ τό εγκώμιο της 'Αθήνας, άντανακλα τήν εντύπωση πού άφησε ή σκηνή του Αιγέα. Ή σύγκριση αύτοΰ του κομματιού μέ τόν έπαινο του Κολωνού στό γεροντικό δράμα του Σοφοκλή είναι διδακτική. 'Αντίθετα άπό ο,τι σ' εκείνον, στόν Εύριπίδη προβάλλεται τό εγκώμιο των πνευματικών άξιών (827,844), και πίσω άπό τά ωραία λόγια γιά τό αβρό βάδισμα τών άπογόνων του Έρεχθέα μέσα άπό τόν λαμπρό αιθέρα αναγνωρίζουμε τή διδασκοέλία ένός μεγάλου γιατρού της έποχής γιά τή σημασία του περιβάλλοντος. Τό δεύτερο στροφικό ζεύγος άντανακλα τή φοβερή άπόφαση της Μήδειας, ένώ ταυτόχρονα προοικονομεϊ τά έπόμενα γεγονότα. Ή σκευωρία πραγματοποιείται στό 4ο επεισόδιο (866-975), πού επίσης διχοτομείται, και μάλιστα μέ σαφή δήλωση της τομής (932). Ή πλασματική συμφιλίωση συντελείται με τή μορφή ένός «άγώνα λόγωνυ: δύο ρήσεις, πού χωρίζονται άπό ενα δίστιχο του χοροϋ, και κατόπιν ή μετάβαση σέ στιχομυθία. Ή Μήδεια προσποιείται φρόνηση· άνάμεσα στά λόγια της ή λέξη βουλεύματα εμφανίζεται και πάλι (886) μέ τή σημασία του ορθολογικά σταθμισμένου σχεδίου. Φωνάζει τά παιδιά άπό τό σπίτι, γιά νά χαιρετήσουν τόν πατέρα τους. Σέ μιά προσπάθεια λεπτότατης ψυχογραφίας, ό Ευριπίδης βάζει τή Μήδεια νά χάνει τήν αύτοκυριαρχία της και νά βουρκώνει μπρός στήν εικόνα της οικογένειας πού ενώνεται ξανά —μολονότι πρόκειται γιά πλαστή εικόνα— μπρός στά παιδιά πού απλώνουν τά χέρια στόν πατέρα τους. Τό σκληρό 62

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μίσος, γιά τό όποιο εγι,νε λόγος στον πρόλογο, εχει υποχωρήσει: τά παιδιά δεν είναι πιά μόνο ενα μέσο γιά την πραγματοποίηση της εκδίκησης· είναι τά παιδιά της Μήδειας, και ή μητέρα νιώθει την οδύνη πού εκφράστηκε γιά πρώτη φορά στα λόγια της (795) και πού την ειχε προβλέψει ό χορός (861). Σέ δλη τή σκηνή προβάλλεται έντονα ή μοίρα των παιδιών: στούς οδυνηρούς υπαινιγμούς της μητέρας, στήν παράλογη ουτοπία του πατέρα γιά τό εύτυχισμένο μέλλον τους. Μέ σίγουρο χέρι 6 ποιητής συναρμόζει τά νήματα πού θά πλεχτούν στον μεγάλο μονόλογο της Μήδειας. Τό δεύτερο μέρος της σκηνής προωθεί τή σκευωρία: ό 'Ιάσων πρέπει νά έπιτύχει, μέ τή βοήθεια της Κρέουσας, τήν άδεια παραμονής των παιδιών. Ή ϊδια θά υποστηρίξει τήν αίτηση στέλνοντας άκριβά δώρα. Ό 'Ιάσων άντιδρα στήν άρχή, πάλι μέ εναν τόνο μεγαλόψυχου ένδιαφέροντος, άλλά πολύ γρήγορα μεταπείθεται. Ή σκηνή κλείνει μέ τήν άναχώρηση τών παιδιών: στά τελευταία της λόγια, δτι περιμένει ευχάριστες ειδήσεις, ή Μήδεια δεν είναι παρά μιά εκδικήτρια βέβαιη γιά τήν πορεία της. Τό 4ο στάσιμο (976-1001) είναι ιδιαίτερα στενά δεμένο μέ τή δράση: δεν υπάρχει πιά σωτηρία γιά τά παιδιά (α)· είναι χαμένη μαζί τους και ή καινούρια νύφη (α')· εσύ, άτυχε άνθρωπε, τούς εξολοθρεύεις ολους (β), άλλά και τή μητέρα άξίζει νά θρηνήσουμε, άφοΰ θανατώνει τά ίδια της τά παιδιά (β'). Σάν ενα σημαντικό προα,^άκρουσμα του έπόμενου μονολόγου, αύτό το μοτίβο βρίσκεται στο τέλος του άσματος. Τό 5ο επεισόδιο (1002-1250) χωρίζεται, μέ ενα άναπαιστικό μέρος του χοροΰ, πού βασικά λειτουργεί ως στάσιμο, σέ δύο τμήματα: τον μεγάλο μονόλογο της Μήδειας και τήν άγγελική ρήση. Ό Παιδαγωγός έ'χει φέρει πίσω τά παιδιά και άναγγέλλει χαρούμενος ότι έχουν τήν άδεια νά παραμείνουν άποδίδει τήν οδυνηρή άντίδραση της Μήδειας στον επικείμενο άποχωρισμό· εκείνη τον στέλνει άνυπόμονα μέσα στο σπίτι και μένει τώρα μόνη μέ τά παιδιά, άντιμέτωττη μέ δλο τό βάρος της άπόφασής της. 'Από όλες τις άλλες ρήσεις, αύτή περιέχει σέ μεγαλύτερο βαθμό χαρακτηριστικά μονολόγου: μέσα της άντιπαλεύουν δύο δυνάμεις. Μιά μοναδική φορά (1043), σέ μιά έντονη συναισθηματική έ'ξαρση, στρέφεται πρός τΙς γυναίκες του χοροΰ. Ή Μήδεια άρχίζει μέ μιά προσφώνηση στά παιδιά και μετά προσπαθεί νά διαγράψει τήν κατάσταση πού θά διαμορφωνόταν, 63

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

άν ή θέλησή της ύποχωροΰσε. Τά παιδιά έχουν βέβαια σπίτι και πατρίδα, ή ϊδια δμως πρέπει νά καταφύγει σέ εναν ξένο τόπο. "Ολες οΐ ελπίδες μιας μητέρας θρυμματίζονται. Μόνο στην τελευταία φάση αύτοϋ του μέρους (1038) προβάλλει ό φοβερός δισήμαντος λόγος: τά παιδιά μεταβαίνουν ες άλλο όχημα βίου, είναι προορισμένα γιά τό θάνατο. Μόλις δμως άκούεται αύτη ή άδυσώπητη δήλωση, άμέσως ξεσπά ή άντίδραση: το άθώο γέλιο των παιδιών τσακίζει τη μητέρα. Σάν να μπορούσαν νά τη βοηθήσουν, ή Μήδεια στρέφεται προς τις γυναίκες του χοροΰ. Δέν μπορεί νά τολμήσει την πράξη της, άς παν στον άνεμο τά σχέδιά της (1044, 1048: βουλεύματα) ! Θά πάρει μαζί της τά παιδιά μακριά άπό αύτο τον τόπο, δέν θά πληγώσει τή δική της τήν καρδιά δύο φορές βαθύτερα άπό δσο του πατέρα τους. Φαίνεται νά έ'χει πάρει κιόλας τήν άπόφασή της· άλλά μπορεί νά τήν άντέξει; νά παρατήσει τήν έκδίκησή της και νά άφήσει τους έχθρούς της νά γελούνε; "Οχι, το χέρι της δέν θά δειλιάσει ! 'Ακόμη μιά φορά δμως ή μητέρα στέκεται άντιμέτωπη στή μανία του πάθους, άντιμέτωπη στον άντίμαχο Θνμόν (φορέα του συναισθήματος, του ενστίκτου). 'Απευθύνει μιά έκκληση στον έαυτό της νά λυπηθεί τά παιδιά: «έκεϊ» —και αυτό μπορεί νά σημαίνει μόνο τήν 'Αθήνα— θά ζήσουν μαζί της.^ Και τότε παρουσιάζεται ή τελευταία, ή τέταρτη, μεταστροφή, αύτή τή φορά κάτω άπο μιά καινούρια δψη: είναι πολύ άργά. Μέ μιά ισχυρή εμβολή, πού παίρνει τή μορφή επίκλησης τών χθόνιων πνευμάτων, ή Μήδεια ορκίζεται δτι ποτέ και γιά κανένα λόγο δέν θά άφήσει τά παιδιά της στήν εκδικητική μανία τών εχθρών της. Ή Κρέουσα πεθαίνει κιόλας, θύμα τών δηλητηριασμένων δώρων της (άμεση δραματική παρουσίαση ενός χρονικά παράλληλου έξωσκηνικοΰ γεγονότος) και τά παιδιά θά βρουν τό θάνατο ετσι κι άλλιώς* γι' αύτό, πρέπει μέ τό 'ίδιο της τό χέρι νά επιφέρει τό θανάσιμο πλήγμα. Και εδώ δέν χωρεϊ πιά καμιά υποχώρηση* άπομένει μόνο ενας πνιγμένος στον πόνο άποχαιρετισμός της μητέρας. Στέλνει τά παιδιά μέσα στο σπίτι και κλείνει τά λόγια της μέ τήν πικρή συναίσθηση της πάλης τών δυνάμεων πού συγκρούονται μέσα στά στήθια της: ό θυμός ήταν 1. Όρθή ή παρατήρηση τοΰ D. L. Page σχετικά μέ το στ. 1058: τό εκεί θά μπορούσε νά μας παρασύρει στήν άνίχνευση ένός διφορούμενου νοήματος, άλλά το θέμα δέν είναι καθόλου δτι ή Μήδεια επιθυμεί νά ζήσει μέ τά παιδιά της στον "Αδη.

64

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δυνατότερος άπο τά βουλεύματα' τελικά, νίκησε το φοβερο πάθος, ττηγή κάθε κακοΰ. Ή πορεία των στοχασμών σ' αυτό το άπαράμιλλο κομμάτι δέν προχωρεί άπρόσκοπτα. Γι' αύτο το ζήτημα θά γίνει λόγος στο σχετικό μέ τά προβλήματα του έργου μέρος. ^ ^ ^ Το εκτενές άναπαιστικο μέρος του χορού άνάμεσα στις δύο σκηνές άναπτύσσει την τυπική σκέψη οτι τά παιδιά σημαίνουν βάσανα και φροντίδες. Εκείνη τή στιγμή μπαίνει ό 'Αγγελιοφόρος, προτρέπει πιεστικά τή Μήδεια νά φύγει και άμέσως μετά αναγγέλλει τδ θάνατο της Κρέουσας και του πατέρα της. Ή Μήδεια δμως θέλει πρώτα νά άκούσει αυτό πού λαχταρά νά άκούσει, και ετσι ό 'Αγγελιοφόρος προβαίνει σέ μιά άπό εκείνες τις διεξοδικές διηγήσεις, οπού ό Εύριπίδης άποδείχνεται δεξιοτέχνης της έπικής άφήγησης. Μια ιδιοτυπία αύτής της ρήσης είναι ή επιμονή στις φυσικές λεπτομέρειες. Ή Κρέουσα δέν εμφανίζεται βέβαια στή σκηνή, άλλά πόσο οίκεϊο μας γίνεται, μέσα άπό τήν άφήγηση, αυτό τό ψυχρό και φιλάρεσκο πλάσμα! "Οταν έ'ρχονται τά παιδιά, εκείνη δείχνει φανερά τήν άποστροφή της, μόλις δμως βλέπει τον πέπλο και τά στολίδια, δλα άλλάζουν. 'Ακόμη δέν έχει προλάβει ό 'Ιάσων νά φύγει μέ τά παιδιά άπό τό παλάτι, και άμέσως βιάζεται νά φορέσει τά άκριβά δώρα. Χαμογελά στο είδωλό της μέσα στόν καθρέφτη, γέρνει πρός τά πίσω τό κεφάλι, γιά νά χαρεϊ τις πτυχώσεις του πέπλου.^ Και τότε τό δηλητήριο άρπάζει τό κορμί της και ή νέα πεθαίνει φριχτά, δπως και ό πατέρας της, πού πέφτει πάνω της, γιά νά τή σώσει. "Τστερα άπό δύο απροσδόκητα άχρωμους στίχους της κορυφαίας, ή Μήδεια άπαγγέλλει τήν τελευταία και συντομότερη μονολογική της pήc7η,^ πού, μέ μιά άποστροφή στις γυναίκες, μετατρέπεται σύντομα σέ μονόλογο.® 'Εδώ παίρνει κυρίαρχη θέση τό μοτίβο εκείνο πού συναντήσαμε στό τέλος του μεγάλου μονοί . 'Ορθά ό D. L. Page, σχολιάζοντας τό στ. 1166, παραπέμπει στον Άρισταίνετο (1, 25). Θά μπορούσαμε, επίσης, νά άναφερθοΰμε καΐ στή στάση της λεγόμενης Καλλίπυγης 'Αφροδίτης, μολονότι έκεϊ δέν πρόκειται ακριβώς γιά πτύχωση. 2. 'Ορθά Ιαως ό D. L. Page, ακολουθώντας τον Wilamowitz, άθετεϊ τούς στ. 1233-1235. 3. Γιά τήν έρμηνεία τους βλ. Β. Meissner, Hermes 96 (1968) 155-166, ό όποιος όμως ύποτιμα κάπως το συναισθηματικό στοιχείο.

65

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

λόγου: τα παιδιά πρέπει νά πεθάνουν, οχι δμως άπο τά χέρια των έχθρων άλλά άπό τά χέρια της μητέρας τους. 'Ενώ δμως έκεϊ ή πράξη της καθοριζόταν άπο την άδυσώτιητη δύναμη του Ονμον^ τώρα ττηγάζει άπό μιά κατάσταση άνάγκης (1240, 1243). "Εχοντας στο νου άποκλειστικά και μόνο αύτη την κατάσταση μιλεί εδώ ή Μήδεια· λέξη δέν άκούεται για εκδίκηση. Και ένώ στην άρχή δ λόγος της εχει πληροφοριακό χαρακτήρα, σε λίγο άρχίζει μιά σειρά άπό προστακτικές, πού τη j καλούν να προχωρήσει στην πράξη. 'Ολόκληρη όμως ή οδύνη της μητέρας είσορμα στο λόγο, και άντηχουν ξανά προγενέστερες σκέψεις, πού συναντήσαμε κυρίως στον μεγάλο μονόλογο. Δέν ύπάρχουν πιά περιθώρια γιά συζήτηση της άπόφασης. ""Αν στον πρόλογο ή Μήδεια μόνο βλέμματα μίσους είχε γιά τά παιδιά της, καθώς πλησιάζει ή ώρα της εκδίκησης, ή άγάπη της μητέρας διεκδικεί δλο καΐ εντονότερα τά δικαιώματά της. Τό έπόμενο χορικό άσμα (1251-1292) οχι μόνο συνάπτεται άμεσα μέ τά συμφραζόμενά του, άλλά καΐ ή έκτέλεσή του προχωρεί παράλληλα μέ την πορεία της δράσης. Τό πρώτο στροφικό ζεύγος δέν είναι παρά μιά κραυγή φρίκης: ή Γη καΐ ό "Ηλιος, πρόγονος της Μήδειας, πρέπει νά έπέμβουν ! Στη δεύτερη στροφή άκοΰμε, σέ δύο ενδιάμεσα ζεύγη τριμέτρων, τις κραυγές τών παιδιών, πού καλούν σέ βοήθεια. 'Ακόμη πιο άξιολύπητες άπό δσο οι γέροντες του Αγαμέμνονα^ οί γυναίκες του χορού άναρωτιούνται αν μπορούν νά έπέμβουν, χωρίς δμως νά ενεργούν. Σχεδόν άλγεινή εντύπωση προκαλεί στη δεύτερη άντιστροφή τό παράδειγμα της 'Ινώς, μολονότι δέν πρέπει νά τοΰ άμφισβητηθεϊ δ ρόλος στη δημιουργία μιας παύσης, για νά μεσολαβήσει κάποια ύφεση πριν άπό την καινούρια ένταση πού προκαλεί ή είσοδος τού 'Ιάσονα. Στή σκηνή της έξόδου εμφανίζεται δ 'Ιάσων νά δρμά προς τό σπίτι. Σ' αύτη την τελευταία συνάντηση ή σχέση του μέ τή Μήδεια είναι άκρως ειρωνική, άφού ή ϊδια σκέψη πού ειχε καθορίσει τελεσίδικα τή δική της ένέργεια προκαλεί τώρα και τή δική του σπουδή: τα παιδιά δέν πρέπει νά πέσουν θύματα της έκδίκησης τών Κορινθίων. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία μέ τήν κορυφαία, δ 'Ιάσων πληροφορείται τό θάνατό τους. Δίνει άμέσως εντολή νά σπάσουν τήν πόρτα, δταν πάνω στή στέγη της σκηνής έμφανίζεται ή Μήδεια πάνω σέ ενα άρμα μέ δράκοντες, πού της ειχε στείλει δ "Ηλιος· μαζί της εχει και τά πτώματα τών παιδιών. Ά 66

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πρόσβλητη άπό κάθε άνθρώπινη ταραχή, ή Μήδεια είναι τώρα μόνο ενας δαίμονας έκδίκησης, πού άπολαμβάνει ολοκληρωτικά τήν πράξη του. Γεμάτη χλευασμό κοιτάζει κάτω τον 'Ιάσονα* 6 μακρός θρηνητικος λόγος του πέφτει νωθρά πάνω της σά στομωμένο βέλος. Τό μοτίβο της «άνάγκης» εχει πιά ξεχαστεί, και όταν, στήν άρχή της έπόμενης στιχομυθίας, έκεϊνος της φωνάζει «κι έσύ υποφέρεις», ή Μήδεια προφέρει τον φοβερότερο λόγο της: «ό πόνος είναι κέρδος, δταν δεν θριαμβεύεις έσύ !» Πόσο διαφορετικά ήχοϋσε στο μονόλογό της ό στ. 1046 ! Ή στιχομυθία τελειώνει μέ μιά παράκληση του 'Ιάσονα νά πάρει τά πτώματα των παιδιών του. Ή άπάντηση της Μήδειας περιέχει αύτό πού, κανονικά, άναγγέλλουν οΐ άπό μηχανής θεοί: τήν καθιέρωση μιας εξιλαστήριας λατρείας γιά τά παιδιά, πού θά ταφοϋν στο Ιερο της "Ηρας 'Ακραίας. 'Αναμφίβολα αύτό σημαίνει κάποια σύνδεση μέ καθιερωμένα θρησκευτικά έθιμα. 'Ακόμη μιά φορά, σέ ενα τελικό άναπαιστικό μέρος, έξακοντίζονται λόγια μίσους και χλεύης. Τέλος, ή Μήδεια άπολαμβάνει τον έσχατο θρίαμβό της: μάταια ικετεύει ό 'Ιάσων νά πάρει άκόμη μιά φορά τά παιδιά στά χέρια του* άφήνεται νά κραυγάζει γεμάτος άπόγνωση τΙς άνώφελες κατηγόριες του. Τους άκροτελεύτιους στίχους του χοροϋ, πού κλείνουν τό δράμα, τούς χαρακτηρίσαμε, με άφορμή τήν "Αλκηστη, τυπικούς και γιά άλλα εργα· ουτε εδώ έ'χουν νά προσθέσουν τίποτε. Τό δράμα είναι διαρθρωμένο σέ δύο μέρη. Τό πρώτο μισό παρουσιάζει τή δραματική κατάσταση της Μήδειας και τήν άμετάκλητη, μολονότι χωρίς άκόμη προσδιορισμένο στόχο, άπόφασή της νά πάρει έκδίκηση. 'Ένα τεράστιο εμπόδιο πού ύψώνεται μπροστά της, ή έντολή τοΰ Κρέοντα νά φύγει ή Μήδεια άπό τήν πόλη, μέ πολλή δυσκολία μετατοπίζεται γιά λίγο. Ό μεγάλος «άγώνας λόγων» είναι ταυτόχρονα ή παρουσίαση ένός άγεφύρωτου χάσματος και ή προετοιμασία της εκδικητικής πράξης. Ή σκηνή μέ τόν Αιγέα, τοποθετημένη στο κέντρο τοΰ δράματος, φέρνει τήν άποφασιστική τροπή: τώρα ή Μήδεια βλέπει ξεκάθαρα τό δρόμο της και τόν βαδίζει πρώτα μέ τή σκευωρία της και κατόπι μέ τό φόνο τών παιδιών της· ή συνέπεια της πορείας της ταράζεται γιά λίγο μόνο άπό τήν έσωτερική της σύγκρουση. Γιά τό τέλος τοΰ έ'ργου θά ποΰμε παρακάτω λίγα λόγια άκόμη. 67

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Στήν κατανόηση αύτης της τραγωδίας πολλά εξαρτώνται, άπο την κρίση μας γι,ά τά δύο κεντρικά της πρόσωπα. Σχετικά μέ τη μορφή του 'Ιάσονα οφείλουμε πολλά στον von Fritz/ κυρίως επειδή εχει κλονίσει σέ μεγάλο βαθμό τήν πλατιά διαδομένη άποψη δτι στή μεγάλη σκηνή του «άγωνα» ό ποιητής θέλησε νά δείξει δτι 6 'Ιάσων υποκρίνεται. Τα δσα εκθέτει δμως έδώ ό 'Ιάσων άποτελουν διαπίστωση και πίστη του. Χρησιμοποιεί δλα τά επιχειρήματα πού μπορεί νά επικαλεστεί, τά παρουσιάζει μέ σοφιστική δεξιοτεχνία, άλλά δέν τά επινοεί εκείνη τή στιγμή· μιλεϊ μέ σοβαρότητα και δταν προβάλλει στή Μήδεια τή μεγάλη του ευεργεσία, δτι, δηλαδή, τήν οδήγησε άπο τον κόσμο της βαρβαρότητας στήν έλληνική τάξη (536). Ό Anouilh βάσισε τήν έξέλιξη της δικής του Μήδειας πάνω σ' αύτό το θέμα. Μέ κανέναν τρόπο δμως δέν κερδίζουμε έτσι κάποια δικαίωση γιά τον 'Ιάσονα. Δέν θα μπορούσαμε νά άκολουθήσουμε τον von Fritz στήν άποψή του (350) δτι ό 'Ιάσων άπαντα ικανοποιητικά στή μομφή της έπιορκίας, εμφανίζοντας τον καινούριο του γάμο σάν εκδήλωση της φροντίδας του γιά τήν οίκογένειά του. Μέ τήν καταγγελία της έπιορκίας δέν άσχολεΐται, έπειδή έδώ δέν έ'χει κανένα άντεπιχείρημα. Ό 'Ιάσων έχει άπλούστατα παραβεί τον δρκο πού επικαλείται ή Μήδεια (160), πού τον έπαναλαμβάνει ή Τροφος (169) και κατόπι ό χορός (209), και πού τονίζεται μέ έ'μφαση στον «άγώνα λόγων» (492). Ό ορκος πού είχε δώσει στή Μήδεια άφοροϋσε στήν πίστη του έρωτευμένου καΐ οχι στήν εύθύνη γιά τή διατροφή της. "Ετσι λοιπόν ή κορυφαία έκφράζει (576) αύτό πού πρέπει νά είναι και δική μας εντύπωση: «μίλησες πολύ επιτήδεια, άλλά δέν έ'χεις τό δίκιο μέ τό μέρος σου». 'Ορθά δ von Fritz υποστήριξε τήν άποψη δτι αύτός ό «άγώνας» μας δείχνει τό άγεφύρωτο χάσμα άνάμεσα σέ δύο βαθύτατα διαφορετικούς άνθρώπους και ταυτόχρονα τήν αιτία της σύγκρουσης. Ό 'Ιάσων δέν θά μπορούσε νά διαλέξει εύστοχότερα λόγια, αν είχε σκοπό νά πληγώσει θανάσιμα τή Μήδεια. Γιά τή μορφή της έγγονής του "Ηλιου έ'χουμε πρώτα νά άντιμετωπίσουμε μιά πλανημένη άποψη της άρχαιότητας, ένα περισ1. Παραθέτουμε μέ βάση το βιβλίο πού άναφέρεται στον γενικό βιβλιογραφικό πίνακα. Ό Rohdich (58) βλέπει στόν 'Ιάσονα τή σκηνική έκφραση μιας σοφιστικής θεωρίας, πού σκόπευε στήν καθυπόταξη του κόσμου μέ τή βοήθεια των πνευματικών δπλων.

68

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σότερο πού γίνεται, τώρα δεκτή καΐ στο ερεθιστικό βιβλίο του Zürcher. Το Σχόλιο στο στ. 922 ψέγει τήν ελλειψη συνοχής τής ηρωίδας: ή Μήδεια θρηνεί καΐ οδύρεται, και δμως σκοτώνει τά παιδιά της. Έδώ έπενεργεϊ εκείνη ή άξίωση για το δμαλον (ήθος) πού τόνισε ό 'Αριστοτέλης στήν Ποιητική του (1454a 26), συνδυάζοντάς την μέ μιά έπίκριση γιά τήν 'Ιφιγένεια Α. ^Ο Zürcher μίλησε (59) άκριβώς γιά διάσπαση τής μορφής τής Μήδειας και για άπότομη εναλλοαγ^ των μοτίβων θυμός και άνάγκηΛ Ό ισχυρισμός δμως δτι ή Μήδεια ως φορέας εκδίκησης δεν Ιχει μέ τήν πονεμένη μητέρα τίποτε κοινό παρά μόνο τό ονομα, άδικεϊ τόν ποιητή πού ήξερε τόσο καλά τον άπέραντο χώρο τής άνθρώπινης ψυχής, ώστε μπορούσε νά τοποθετήσει έκεϊ, τό ένα δίπλα στό άλλο, τό μίσος και τήν άγάπη, τή σκληρότητα και τήν τρυφερότητα. Ή έπίδραση αύτής τής Μήδειας μέσα στους αιώνες οφείλεται πρωταρχικά στό γεγονός δτι ή μορφή της βρίσκει τήν ενότητα μέσα στήν άντιφατικότητά της.^ Είναι άλήθεια οτι κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκε γιά τόν Ευριπίδη κάπως κοινότοπα ή έκφραση «ψυχολογικό δράμα»· θά ήταν δμως άφύσικο, δπως συμβαίνει στή μελέτη τοΰ Ε. Schlesinger (ό'.ττ.), να παραβλέψουμε τή μοναδική ψυχογραφική ίκανότητά του, και άντι γι' αυτήν νά άναγνωρίσουμε τήν κυριαρχία του τυχαίου στήν πορεία των δραματικών γεγονότων. "Οπως υπαινίχθηκα ήδη στήν άνάλυση τοΰ ^ργου, στή μεγάλη μονολογική ρήση τής Μήδειας δέν λείπουν κάποιες δυσκολίες στήν πορεία τών σκέψεών της (1021). "Ηδη στό πρώτο της μέρος δέν είναι άβίαστη ή μετάβαση άπό τήν περισυλλογή της γιά μιά κατάσταση πού έ'χει τώρα διαμορφωθεί (έ'χει άποσοβηθεϊ ή εξορία γιά τά παιδιά) στή φριχτή πραγματικότητα πού προδιαγράφει ή εκτέλεση του σχεδίου της. 'Αλλά τή μεγαλύτερη δυσκολία δημιουργεί ή ακόλουθη διαπίστωση: δύο φορές τό μητρικό φίλτρο πάει νά καθυποτάξει τό πάθος και νά σώσει τά παιδιά (1040, 1056) και δύο φορές άναδύεται ή σκέψη δτι θά μπορούσε νά τά πάρει μαζί της στήν εξορία και έκεϊ νά τά χαίρεται. Μετά τήν τελευ1. Σήμερα μπορούμε νά αγνοήσουμε τήν προσπάθεια τοϋ Ε. Bethe, «Medea-Probleme», BVSG 70 (1918) 1, ό όποιος, βασισμένος σέ παρόμοιες σκέψεις, επιχείρησε μιά στρωματική άνάλυση τοϋ έργου. 2. Βλ. σχετικά Α. Lesky, «Zur Problematik des Psychologishen in der Tragödie des Euripides», Gymnasium 67 (1960) 19=Ges. Sehr. 256.

69

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ταία άποφασιστική μεταστροφή, την τέταρτη σ' αυτή τή ρήση, έμφανίζεται σάν ενα καινούριο κίνητρο ή άνάγκη να προφυλαχτούν τά παιδιά άπό την εκδίκηση των Κορινθίων. Ούτε γιά τήν πιθα• .τητα πού άναφέρθηκε λίγο πιο πρίν, νά τα πάρει μαζί της ή μητέρα τους, οΰτε για τούς λόγους πού τήν άποκλείουν τώρα άκοΰμε λέξη. Το έρώτημα πώς είναι δυνατό νά έξηγηθεϊ αυτή ή άντίφαση είναι τό δυσκολότερο στήν έρμηνεία αύτοΰ του μέρους. Δικαιολογημένα δέν βρήκε οπαδούς ή ριζοσπαστική λύση πού υιοθέτησε 6 G. Müller (ο.π.) άθετώντας, όπως παλιότερα ό Bergk, τούς στ. 1056-1080. Πρόσφατα 6 G. Α. Seeck (ο.π.) εδωσε μιά εύπρόσδεκτη έπισκόπηση των ποικίλων προσπαθειών γιά τή λύση του προβλήματος, άπό τις όποιες καμία δέν πείθει άπόλυτα, ύποβάλλοντας παράλληλα και ό 'ίδιος τό μέρος αύτό σέ οξυδερκέστατη άνάλυση. Καταλήγοντας, άθετεϊ τούς στ. 1060-1063^ και έ'τσι άπομακρύνει ολότελα άπό τό μονόλογο τό κίνητρο πού εισάγεται μέ τή σκέψη δτι ή Μήδεια επρεπε να σκοτώσει ή Ι'δια τά παιδιά, γιά νά τά προφυλάξει άπό τήν εκδίκηση τών Κορινθίων. Στήν περίπτωση αύτή, τό ταντα του στ. 1064 άναφέρεται στό σχέδιο της Μήδειας γενικά, πού δέν θα μπορούσε νά άνακληθει μετά τήν έναρξη της πραγματοποίησής του. Γι' αύτή τήν άποψη θά είχα δύο άντιρρήσεις. Μου φαίνεται δτι ό Seeck υπερβάλλει υποστηρίζοντας δτι ό στ. 1059 άποτελεϊ μόνο μιά εισαγωγή σέ μιά γενική διατύπωση, δπως «τά παιδιά πρέπει νά πεθάνουν», και άποκλείει τελεσίδικα τή δυνατότητα μιας σύνδεσης μέ τό στ. 1060, πού άναφέρεται στόν κίνδυνο τών παιδιών άπό τούς Κορινθίους. Τήν υπερβολικά συναισθηματική διατύπωση του στ. 1059 πρέπει νά τήν κατανοήσουμε μέ βάση τή σκέψη δτι μπροστά στή Μήδεια προβάλλει ξαφνικά ή εικόνα τών παιδιών της στά χέρια τών Κορινθίων, μιά εικόνα πού δέν μπορεί νά τήν άντέξει. Άπό τήν άλλη πλευρά δμως, ή σκέψη γιά τήν εκδίκηση τών Κορινθίων, σέ αύτό ειδικά τό σημείο, είναι άπόλυτα εύλογη, γιατί στό τέλος του μεγάλου μονολόγου προετοιμάζεται τό θέμα της «άνάγκης», πού, στήν τελευταία ρήση της Μήδειας, πριν άπό τό φόνο, άποκτά κυρίαρχη θέση, ενώ ή έμφάνισή του χωρίς αύτή τήν προετοιμασία θά ήταν ολότελα άπροσδόκητη. Τή μεγαλύτερη πιθανότητα μπο1. Ά π ο παλιά δμως θεωρείται βέβαιη ή άθέτηση τών στ. 1062κ., πού άποτελοΰν ταυτολογία μέ τούς στ. 1240κ.

70

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ρεϊ νά διεκδικήσεο ή λύοτη του Steidle (158),^ δτι ή σκέψη να πάρει μαζί της τά παιδιά φαίνεται στη Μήδεια άδύνατη κάτω άπο την πίεση του χρόνου πού είχε στη διάθεσή της. Ό Steidle παραπέμπει και στην παραλλαγή του Κρεώφυλου (Σχολ. 264), οπού ή Μήδεια, μετά τό φόνο του Κρέοντα, δεν μπορεί να προστατεύσει τα παιδιά, έπειδή είναι πολύ μικρά, καΐ γι' αύτο ζητεϊ γιά χάρη τους άσυλο στο ναο της "Ηρας 'Ακραίας. Φυσικά, δεν παραβλέπουμε το γεγονός οτι ή Μήδεια πουθενά δεν εκφράζεται καθαρά γι' αύτη τη δυνατότητα, έκτος και αν μπορούμε να συναγάγουμε άπο το στ'. 1064 τήν έπιτακτική άνάγκη γιά μεγάλη σπουδή καί, κατ' έπέκταση, τήν άπουσία κάθε δυνατότητας νά προστατευτούν τά παιδιά.^ 'Ελάχιστα μειώνεται ή δυσκολία πού δημιουργεί ό στ. 1079 μέ τήν άντιπαράθεση θνμοϋ καΐ βουλευμάτων. Τό ειδικό πρόβλημα κάποιας άναφοράς στή διδασκαλία τοΰ Σωκράτη θά συζητηθεί πιό κάτω σέ σχέση μέ τόν 'Ιππόλυτο. Σχεδόν πάντα τό χωρίο αύτό έ'χει έρμηνευτεΐ μέ βάση τή σκέψη δτι έδώ περιγράφονται οί δύο άντίπαλες δυνάμεις πού συγκρούονται θανάσιμα στόν εσωτερικό κόσμο της Μήδειας. Ό συσχετισμός τοΰ Θυμοϋ μέ τό άλογο πάθος είναι σαφής, άλλα τί σημαίνουν τά βουλεύματα] Ό Ε. Ghristmann,^ άκολουθώντας άλλους, έ'δωσε τήν έρμηνεία: «σκέψη, στοχασμός μέ πρακτικές έπιπτώσεις», ετσι ώστε νά άντιπαρατεθούν τό «πάθος» και ό ((λόγος». Συμφωνώ μαζί του στή σκέψη δτι ή έπανειλημμένη αναφορά της λέξης στό εκδικητικό σχέδιο της Μήδειας (769, 772, 1044, 1048) δεν δικαιολογεί άναγκαστικά εναν παρόμοιο περιορισμό της εννοιάς της γιά τό χωρίο μας' κάθε άλλο μάλιστα: ό στ. 1044, με τήν έκφραση βουλεύματα τά πρόσθεν, δείχνει δτι ή λέξη μπορεί νά άναφέρεται και σέ στοχασμούς άλλου εΐ'δους, δπως επιβεβαιώνουν άναντίρρητα οι στ. 886 και Αίσχ. Έπτα 594. Ή έμφαντική έκφραση δμως των εμών βουλευμάτων άποκλείει μιά πολύ γενική άντίληψη τοΰ όρου. Ό Η. 1. 01 άφθονες βιβλιογραφικές πληροφορίες τοΰ Steidle συμπληρώνουν τήν κριτική παρουσίαση των διαφόρων άπόψεων άπο τόν G. Α. Seeck, δ.π. 2. Δικαιολογημένα ό G. Α. Seeck, δ.π. 306, 27, άποδίδει μεγάλη βαρύτητα στ6 δυσερμήνευτο άπο συντακτική άποψη ουκ εκφεύξεται και μεταφράζει «there is no escape» (δεν υπάρχει δυνατότητα διαφυγής)· πρβ. και Stei(ile, 160, 51. 3. "Ο.π. 137, με μιά χρήσιμη επισκόπηση των ποικίλων ερμηνειών καΐ μέ συγκεκριμένη άναφορά στον F. Dirlmeier, Gymnasium 67 (1960) 26.

71

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Diller (ό'.π.) προσπαθεί νά άρει. τή δυσκολία του χωρίου άποδίδοντας στο κρείσσων οχι συγκριτική λειτουργία άλλά την έννοια «κύριος κάποιου» και ετσι παραμερίζοντας τήν άντίθεση. Ό Steidle (165) συμφωνεί, αλλά προσωπικά θά δίσταζα νά θεωρήσω ικανοποιητικά τά παράλληλα όπως Μήδεια 444 και Βάκχαι 880, και νά καταλάβω τή δομή της φράσης διαφορετικά άπο δ,τι στον ομόλογα διαρθρωμένο στ. 965. Μέ άφετηρία τήν ερεθιστική σκέψη του Diller, διατηρώντας δμως τήν άντίθεση, θά συσχέτιζα τά βουλεύματα μέ τις άτέλειωτες και έναλλασσόμενες σκέψεις της Μήδειας πού προηγήθηκαν. Σέ δλη τήν πορεία τους ο θυμός εδειξε επανειλημμένα τή δύναμή του, και αύτος άναδεικνύεται στο τέλος νικητής, ισχυρότερος άπο κάθε στοχασμό. Συσχετίζοντας δμως τόσο συγκεκριμένα τήν άντίθεση μέ αύτή τή σκηνή, μέ κανένα τρόπο δέν θά άρνιόμουν δτι μέ αυτήν εκφράζεται και κάτι πού έχει γενικότερη ισχύ. Πόσο έπίμονα άσχολεϊται ό Ευριπίδης μέ τή σύγκρουση άνάμεσα στήν κρίση και τις άντίπαλες δυνάμεις, γίνεται φανερό άπο τά άποσπάσματα 220, 572 και 840κ. Ν. Δυο λόγια άπαιτεϊ ή κατακλείδα του έ'ργου, ή όποία μένει άπομονωμένη άπο τό υπόλοιπο δράμα: ή Μήδεια έκείνη, πού φεύγει πάνω στο μαγικό άρμα, δταν έ'χει πιά γευτεί λαίμαργα τό θρίαμβό της, περνά άπο τό τραγικό έπίπεδο της άνθρώπινης οδύνης καΐ, της άνθρώπινης πλάνης στήν περιοχή του δαιμονικού, δπου και έξαφανίζεται. Αύτή είναι κατά τήν άποψή μου ή μόνη δυνατή έρμηνεία. Ό 'Αριστοτέλης {Ποιητική 1454a 37) έψεξε αύτό τό τέλος, έπειδή δέν τό έ'βρισκε οργανικά δεμένο μέ τό υπόλοιπο έ'ργο. Ή έρμηνεία πού παρουσιάστηκε έδώ προκάλεσε άντιρρήσεις σέ ενα συμπόσιο για τον Εύριπίδη,^ τελευταία δμως υποστηρίχτηκε μέ έμφαση άπο τον Ε. Schlesinger (ο.π.) και τον Η. Erbse (ό'.π.). Ή άντίθεση άνάμεσα στούς στ. 1046 και 1362, πού υπογραμμίστηκε στήν άνάλυση του έ'ργου, μας δίνει τό δικαίωμα, συμφωνώντας μέ τον Erbse, νά θεωρήσουμε τό φτερωτό άρμα ως σύμβολο μιας φαινομενικής λύσης. Τελείως διαφορετικό είναι τό έρώτημα μήπως ό Ευριπίδης σκόπευε συνειδητά σ' αύτήν τήν άσυνέπεια πού γίνεται αισθητή στο τέλος του δράματος. Έδώ θά έδειχνα κάποιο σκεπτικισμό 1. Σχετικά μέ τήν τελευταία σκηνή, βλ. καΐ Μ. Ρ. Cunningham, «Medea άπο μηχανής», CPh 49 (1954) 151. Πρβ. Entretiens (1960) 32κ.

72

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

γιά τΙς προσπάθειες ορισμένων νεότερων ερευνητών^ νά χαρακτηρίσουν ειρωνικό το τέλος πολλών έργων του Εύριπίδη, και θά προτιμούσα να συνυπολογίσω στην έρμηνεία μου τή δυναμική σχέση άνάμεσα στον παραδεδομένο μύθο και τή δραματοποίησή του άπο τον Εύριπίδη. Στήν τετραλογία του 431, μετά τή Μήδεια άκολουθοΰσε ό Φύοκτήτης^ πού σχολίασα σύντομα μιλώντας για το ομότιτλο δράμα του Σοφοκλή. Τρίτο έ'ργο ήταν 6 Αίκτνς.^ Το δράμα πήρε το 6νομά του άπο τον ψαρά έκεϊνο τής Σερίφου πού έ'συρε άπο τή θάλασσα τή λάρνακα μέ τή Δανάη και τον Περσέα. Στή συνέχεια όμως χρειάστηκε νά προστατεύσει τή Δανάη άπο τον άδελφό του, τον βασιλιά Πολυδέκτη, ώσπου γύρισε ό Περσέας άπο τήν περιπέτειά του μέ τις Γοργόνες και άπολίθωσε τον βίαιο άντίπαλο, 'Από τον 'Απολλόδωρο (2, 4, 3) μπορούμε νά συμπεράνουμε δτι τό έ'ργο περιείχε τό τόσο άγαπητό στον Εύριπίδη θέμα τής καταφυγής σέ βωμό, Ι'σως μάλιστα και νά άρχιζε μέ αύτό. Τό σατυρικό δράμα ΘερισταΙ ήταν χαμένο ήδη στά χρόνια των 'Αλεξανδρινών. Γιά τούς 'Ηρακλείδες^ 6 Zuntz {Political Plays 81) πρότεινε τή χρονολογία 430, πού είχε υποστηρίξει και ό Pohlenz (2, 144). Πράγματι, κάποια στοιχεία συνηγορούν για τήν τοποθέτηση του έργου άνάμεσα στή Μήδεια και τον 'Ιππόλυτο. 'Ωστόσο, εδώ διακόπτουμε τή χρονική συνέχεια, γιά νά προβληθούν εντονότερα εκείνα τά συγγενικά άπο θεματική άποψη εργα, πού χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα μιά φάση τής δημιουργίας του Εύριπίδη. "Ετσι, έρχόμαστε στον Ίππόλντο^^ μιά τραγωδία πάθους, πού συγγενεύει κάπως μέ τή Μήδεια. 1. Λ. χ. Κ. von Fritz και W. Kullmann (βλ. σχετικά στο βιβλιογραφικό σημείωμα της "Αλκηστης). 2. Βλ. Webster, Euripides 61· Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 107. 3. Σχολιασμένες έκδόσεις: Wilamowitz, Βερολίνο 1891· Α. Taccone, Φλωρεντία 1942· G. Ammendola, Φλωρεντία 1946' W. S. Barrett, 'Οξφόρδη 1964 (μνημειώδης έκδοση, πού έξασφαλίζει ενα κείμενο βασισμένο σέ μεγαλύτερο άριθμό χειρογράφων και προσφέρει πλουσιότατο σχολιασμό). Ερμηνευτικά: L. Méridier, Hippolyte d'Euripide, Παρίσι 1931· S. M. Adams, «Two plays of Euripides. I. The final scene of the Hippoly-

73

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Τον άνθρώπινο τύπο πού βρίσκουμε άποκρυσταλλωμένο στον 'Ιππόλυτο τον έχει περιγράψει, άνεπαν.άληπτα 6 L. Radermacher/ ξεκινώντας άπο το άσμάτιο έκεϊνο γιά τον κυνηγό Μελανίωνα, πού άκούεται στη Λνσιστράτη (781) του 'Αριστοφάνη. Ό παρθεtus», CR 49 (1935) 118· M. Tierney, «The Hippolytus of Euripides». Proc. Irish Acad. 44 C 2, 1937/38, 59" U. Boella, «II dramma del dubbio in Euripide. Osservazioni a proposito di Ippolito: versi 189-197», MC 8 (1938) 42· D. Grene, «The interpretation of the Hippolytus of Euripides», CPh 34 (1939) 45· A. R. Bellinger, «The Bacchae and Hipp o l y t u s » , Y CIS 1 9 3 9 , 1 5 · H . E m o n d s , Zweite Auflage

im

Altertum,

Λιψία 1941, 342" G. Soury, «Euripide rationaliste et mystique d'après Hippolyte», REG 56 (1943) 29- Α. Bonnard, «L'Hippolyte d'Euripide et le drame de la passion refoulée», BELL 1944, 1· W. B. Stanford, «The Hippolytus of Euripides», Hermathena 63 (1944) 11· D. W. Lucas, «Hippolytus», CQ 40 (1946) 65· B. M. W. Knox, «The Hippolytus of Euripides», YClS 13 (1952) i.=Wege der Forschung 89, 238" Friedrich, 110· R. Y. Hathorn, «Rationalism and irrationalism in Euripides' Hippolytus», CJ 52 (1956/57) 211· L. G. Crocker, «On interpreting Hippolytus», Philologus 101 (1957) 238· E. Valgiglio, Ulppolito di Euripide, Τορίνο 1957" R. P. Winnington-Ingram, «Hippolytus: a study in causation», Entretiens 6 (1960) 171· G. Devereux, «The Enetian horses of Hippolytus», AC 33 (1964) 375· Br. Snell, Scenes 23 κ α ι 47· Η. M e r k l i n , Gott und Mensch

im Hippolytos

und den

Bakeken

des Euripides (διατρ.), Freiburg 1964 (διεξοδική κριτική παρουσίαση των ερμηνευτικών προσπαθειών)· Lasso de la Vega, «Hipôlito y Fedra en Euripide», EClâs 46 (1965) 361· Ch. P. Segal, «The tragedy of Hippolytus: The waters of Ocean and the untouched meadow», HSPh 70 (1965) 117· του ϊδιου: «Euripides' Hippolytus 108-112: tragic irony and tragic justice», Hermes 97 (1969) 297· του Ι'διου: «Shame and purity in Euripides' Hippolytus», Hermes 98 (1970) 288· του 'ίδιου: «Oath in Euripides' Hippolytus», Ramus 1 (1972) 165· Gisela Burns, «Nomos and Physis. An interpretation of Euripides», Hermes 101 (1973) 165· J. Pigeaud, «Euripide et la connaissance de soi. Quelques réflexions sur Hippolyte 73-82 et 373-430», LEC 44 (1976) 3" Conacher, 27· Webster, Euripides 64· Chromik, 31. Μεταφράσεις.—Γερμανικά: Ε. Buschor, Μόναχο 1952.—'Ιταλικά: L. Traverso, Urbino 1956.—'Αγγλικά: R. Bagg, Αονδίνο 1974.—'Ολλανδικά: "Εμμετρη μετάφραση μέ εισαγωγή: J. Α. Ross, Amsterdam 1940. —Ελληνικά: Κ. Βάρναλης, 'Αθήνα 1965. 1. «Hippolytos und Thekla», AAWW 182/3 (1916). Σχετικά μέ τή μορφή καΐ το μύθο του 'Ιππολύτου: L. Séchan, «La légende d'Hippolyte dans l'antiquité», BEG 24 (1911) 105· P. E. Arias, «L'Edipo a Colono e l'Ippolito nel mito e nell'arte», Dioniso 5 (1935/36), 183· H. Herter, «Theseus und Hippolytos» RhM 89 (1940) 273 (μέ πλούσια βιβλιογραφία)· του 'ίδιου: ((Hippolytos und Phaidra», Kleine Schriften, Μόναχο 1975, 119. Mià άξιόλογη βιβλιογραφική επισκόπηση προσφέρει ό W. S.

74

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

νικός νέος, πού μι,σεο τά δώρα της 'Αφροδίτης καΐ είναι, κατά κανόνα μανιώδης κυνηγός, έχει μεταβληθεί, χάρη στη μορφή του 'Ιππολύτου, σε ήρωα μέ ιδιαίτερη λατρεία, στον όποϊο οι νύφες της Τροιζήνας πρόσφεραν βοστρύχους άπο τά μαλλιά τους λίγο πριν άπό το γάμο τους. Ό 'Ιππόλυτος λατρευόταν και στήν 'Αθήνα* κατά περίεργο μάλιστα τρόπο, και στά δύο μέρη ενα ίερο της 'Αφροδίτης συνδεόταν μέ το δικό του. Μορφές δπως ό 'Ιππόλυτος βρίσκονταν σέ φυσική συγγένεια μέ το τόσο πλατιά διαδομένο στήν έλληνική μυθολογία μοτίβο του Πετεφρή· φορέας του στο δράμα του Εύριπίδη είναι ή Φαίδρα, ή γυναίκα του Θησέα. Τήν ιστορία του έρωτα της Φαίδρας γιά τον προγονό της τήν ειχε πραγματευτεί ό Εύριπίδης μερικά χρόνια νωρίτερα^ στον 'Ιππόλυτο καλυπτόμενο. Γιά τή χρονολόγηση αύτου του έ'ργου δεν μπορούμε νά ποϋμε τίποτε περισσότερο άπό τό ότι παραστάθηκε άνάμεσα στήν "Αλκηστη (438) και τον 'Ιππόλυτο στεφανηφόρο ή στεφανία (428, μαρτυρία της Υπόθεσης)' μάλλον θά τον Barrett στήν Εισαγωγή της έκδοσης τοϋ ^ργου. Κυριολεκτικά μέ πανοραμική εύρύτητα, παρουσιάζεται ό μύθος τόσο στίς άρχαϊες παραλλαγές δσο και στίς μεταγενέστερες επιβιώσεις του άπό τον H.-J. Tschiedel, Phaedra und Hippolytus.

Variationen

eines

tragischen

Konfliktes

(διατρ.), E r -

langen 1969. 'Υπερβολικά προχωρεί στις προεκτάσεις του ό W. Fauth, ((Hippolytus und Phaedra», AAWM 1958/9 και 1959/8, δταν, πίσω άπο τή σύγκρουση τοϋ δράματος, προσπαθεί νά άνακαλύψει τή σχέση της μεσογειακής Μητέρας-Θεας μέ τον Πάρεδρο της. Σέ παρόμοιες έκτροπές έγκαταλείπεται και ό Η. Petriconi, ((Die verschmähte Astarte», Roman Jahrb. 13 (1962) 149, άφοϋ φτάνει νά πιστεύει δτι ό Εύριπίδης πρέπει νά εϊχε υπόψη του το επος τοϋ Gilgamesh. 1. Ό Friedrich, 148, προσπάθησε, μέ βάοτη τήν τραγωδία Phaedra (κυρίως στ. 788κκ.) τοϋ Σενέκα, δπου μνημονεύεται μιά εκλειψη σελήνης, νά χρονολογήσει τον πρώτο 'Ιππόλυτο στα 434, άλλα ό W. S. Barrett άποκρούει τήν υπόθεση. Ή κρίση μας άναγκαστικά συναρτάται μέ το ερώτημα ως ποιο βαθμό ή άνασύνθεση τοϋ έργου μπορεί νά βασιστεί στόν Σενέκα. Σχετικά μέ τό χρονολογικό πρόβλημα βλ. και Wilamowitz, Kl. Sehr. 1, 19· Buchwald, 47. Γιά τό εργο αύτό καθαυτό: W.-H. Friedrich, Untersuchungen zu Senecas dramatischen sches Hypomnema

Technik, Λ ι ψ ί α 1 9 3 3 , 38" Cl. Z i n t z e n , Analytizu Senecas Phaedra, M e i s e n h e i m a m G l a n I 9 6 0 ·

Br. Snell, Scenes 23· (σχετικά: Η. Lloyd-Jones, JHS 85, 1965, 164 και Gnomon 38, 1966, 14)· W. S. Barrett, δ.π. 10, δπου βρίσκονται συγκεντρωμένες δλες οί σχετικές μαρτυρίες· J. Dingel, (('Ιππόλυτος ξιφουλκός. Zu Senecas Phädra und dem ersten Hippolytos des Euripides», Hermes 98 (1970) 44.

75

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τοποθετούσαμε κοντίτερα στη Μήδεια παρά στην "Αλκηστη. Ή προοπτική γιά άνασύνθεση του έργου έξαρταται άπο το πόσο μπορεί νά άποδειχτεϊ βιώσιμη ή άποψη του Valckenaer, δτιή Φα/όρα του Σενέκα βασίστηκε ούσιαστικά στον Καλυπτόμενο.^ ^Έι^ίύ οΐ περισσότεροι άπό τούς νεότερους μελετητές (άνάμεσά τους και ό Snell) εκφράζονται μέ βεβαιότηταγιάτην έξάρτηση αυτή, ό W. S. Barrett, πού τον άκολουθεΐ και ό Η. Lloyd-Jones, φαίνεται πο λύ έπιφυλακτικός. Εξάλλου, ενα ποσοστό άβεβαιότητας δημιουργεί ή Φαίδρα τοϋ Σοφοκλή, πού ή χρονολόγησή της άνάμεσα στά δύο εργα του Εύριπίδη παραμένει καθαρή, άν και πολύ πιθανή, υπόθεση· γι' αύτό τό δράμα του Σοφοκλή ξέρουμε ελάχιστα. Άπό δσα δμως γνωρίζουμε γιά τον τρόπο έργασίας του Σενέκα, ό Εύριπίδης μοιάζει να είναι τό πιθανότερο πρότυπό του. Γιά τή συμφωνία μας μέ τον Valckenaer συνηγορεί και τό γεγονός δτι ό Σενέκας, μολονότι ειχε δουλέψει τό δράμα του μέ βάση άλλο πρότυπο, μέ τή μέθοδο του συμφυρμου κατόρθωσε νά χωρέσει μέσα σ' αύτό και τή σκηνή μέ τήν άρρωστη Φαίδρα στο κρεβάτι, πού τή δανείστηκε άπό τόν Στεφανηφόρο. "Ετσι δμως αυξάνονται οί πιθανότητες οτι πρότυπό του ήταν ό Καλυπτόμενος. "Οπως και νά 'ναι, μπορούμε νά συναγάγουμε γι' αύτό τό έ'ργο μερικά στοιχεία. Τόπος της δράσης ήταν ή 'Αθήνα* γιά τόν Θησέα πίστευαν ίσως δτι έλειπε στόν Άδη, αύτό δμως δέν μπορεί νά εξακριβωθεί. Είναι πιθανό δτι δ πρόλογος της Αφροδίτης τοϋ δεύτερου έ'ργου δέν είχε τό άντίστοιχό του στο πρώτο: έκεϊ προλόγιζε ίσως ή Φαίδρα ή ή Τροφός. Τό άπ. 439 Ν. υπαινίσσεται έναν «άγώνα λόγων» άνάμεσα στόν Θησέα και τόν 'Ιππόλυτο. "Ενας «άπό μηχανής θεός» έ'πρεπε νά δημιουργεί τις προϋποθέσεις γιά τόν μακαρισμό τοϋ 'Ιππολύτου στό άπ. 446 Ν., δπου ό χορός —σέ άναπαίστους, δπως φαίνεται, πού έκλειναν τό έ'ργο— μιλεϊ γιά τις τιμές πού ί λαβε ό 'Ιππόλυτος γ à τή σωφροσύνη του. Ή βαθύτερη μεταβολή δμως είναι εκείνη πού άναφέρεται στήν Υπόθεση, δτι δηλαδή ό σωζόμενος 'Ιππόλυτος είναι τό μεταγενέστερο άπό τά δύο δράματα, έπειδή εδώ ό ποιητής διόρθωσε το άπρεπες και κατηγορίας άξιον του προηγουμένου. Έκεϊ ή ίδια ή Φαίδρα έξομολογιόταν τόν έ'ρωτά της στόν προγονό της, πού κάλυπτε το κεφάλι του άπό 1. Τή δυνατότητα νά χρησιμοποιηθεί ώς πηγή το Δ' βιβλίο των 'Ηρωίδων τοϋ Όβιδίου έξέτασε πρώτος ό Fr. Leo (στήν έκδοση των τραγωδιών τοϋ Σενέκα).

76

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ντροπή. Μέ αύτο τον τρόπο δμως ό ποιητής άπαι-τοΰσε άπό τους 'Αθηναίους πολύ περισσότερα άπο δσα θά μπορούσαν να άνεχτοϋν πάνω στή σκηνή. Κάτι ολότελα διαφορετικό είναι ή δεύτερη Φαίδρα (του Στεφανηφόρον), πού παλεύει μέ το πάθος της ως τήν αύτοκαταστροφή. Σέ αύτο το έργο οί 'Αθηναίοι μπορούσαν νά δώσουν τό πρώτο βραβείο, πού τόσο σπάνια κέρδιζε ό Ευριπίδης. Στο σωζόμενο έργο προλογίζει ή 'Αφροδίτη, δπως τήν ξέρουμε άπό τό Γ της Ίλιάδας, δπου μέ άγριες απειλές δδηγεϊ στο κρεβάτι του Πάρη τήν έπαναστατημένη Ελένη. 'Εδώ, στήν Τροιζήνα, ύπάρχει κάποιος πού τήν περιφρονεί και προσφέρει δλες τις τιμές του στήν "Αρτεμη· μέσα σ' αύτή κιόλας τή μέρα θά έπιβεβαιώσει μέ τό θάνατό του τή δύναμη της 'Αφροδίτης. "Οργανο της είναι ή Φαίδρα, πού τήν πλημμύρισε ή θεά μέ έρωτα γιά τόν 'Ιππόλυτο, δταν εκείνος είχε μείνει στήν 'Αθήνα μέ άφορμή τα 'Ελευσίνια Μυστήρια. 'Εδώ στήν Τροιζήνα, δπου έχει καταφύγει ό Θησέας εξαιτίας του φόνου τών ΙΊαλλαντιδών, θά πραγματοποιηθούν δλα. Είναι άλήθεια δτι ή Φαίδρα είναι μιά γυναίκα πού έχει καλό ονομα, ωστόσο πρέπει νά αφανιστεί· ή έξόντωσή της έχει λίγη σημασία γιά τή θεά, άρκεϊ νά πάρει ή ϊδια τήν έκδίκησή της. 'Η 'Αφροδίτη γνωρίζει άκόμη (44) δτι ό Θησέας έχει άπό τόν Ποσειδώνα τή δυνατότητα νά πραγματοποιηθούν τρεις εύχές του, πού μπορεί νά άποβοϋν μοιραίες. Είναι κιόλας έτοιμο τό δπλο πού θα συντρίψει τόν 'Ιππόλυτο. "Εχουμε ήδη άκούσει άπό τήν 'Αφροδίτη δτι ό 'Ιππόλυτος βρίσκεται κάτω άπό τή σκιά του θανάτου, και έτσι τό έπόμενο μέρος του προλόγου, πού παρουσιάζει έναν 'Ιππόλυτο σέ δλη τήν άνθηση της ζωής του, είναι διπλά άποτελεσματικό. Ό νέος έρχεται μαζι μέ τούς συγκυνηγούς του πού, άκολουθώντας τήν προτροπή του, χαιρετίζουν, μέ ένα σύντομο λυρικό κομμάτι, τήν "Αρτεμη· τό άγαλμα της θεάς, καθώς και της 'Αφροδίτης, βρίσκεται πάνω στή σκηνή. "Τστερα ό 'Ιππόλυτος προσεύχεται στή θεά του και της προσφέρει ένα στεφάνι μέ άνθη άπό άπάτητο λιβάδι, δπου βομβοΰν οί μέλισσες και τό έδαφός του τό ποτίζει ή Αιδώς. "Οταν ό 'Ιππόλυτος συμπεριλαμβάνει τόν εαυτό του άνάμεσα σ' εκείνους πού δέν έχουν μέσα τους τίποτε επίκτητο, άφοϋ ή άκεραιότητα του χαρακτήρα τους τούς δόθηκε μαζί μέ τήν φνσιν τους, άναγνωρίζουμε στά λόγια του μιά βασική πίστη του άριστοκρατικοΰ άν77

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

θρώπου, όπως τήν ξέρουμε άπό τον Πίνδαρο.^ Σ' αύτο το σημεϊο παρεμβαίνει ενας ήλικιωμένος Θεράποντας καΐ υποβάλλει, στον 'Ιππόλυτο τήν ταπεινή παράκληση νά του επιτρέψει νά του δώσει μιά συμβουλή, Στήν έπόμενη στιχομυθία 6 γέροντας έκφράζει δισταχτικά τήν εύχή νά άπευθύνει ο 'Ιππόλυτος ενα χαιρετισμό και στο άγαλμα της 'Αφροδίτης, πού είναι έπίσης μεγάλη θεά. Ό 'Ιππόλυτος τον άποπαίρνει άπότομα. Με κυνισμό και σαφήνεια περιγράφει τους χώρους της δικής του ζωής, εκφράζοντας τις συμπάθειες και τις οξύτατες άντιπάθειές του («μιά θεά πού δρα τή νύχτα !»), και κατόπι, μαζί μέ τον βοηθητικό χορό των κυνηγών, αφήνει τή σκηνή, ενώ ό γέροντας παρακαλεί τή θεά νά μήν άκούσει τά άσυλλόγιστα λόγια του νέου, έπειδή οί θεοι πρέπει νά είναι σοφότεροι άπό τούς άνθρώπους. Τά λόγια του έρχονται σέ άπόλυτη άντίθεση μέ δσα άκούσαμε άπό τό στόμα της 'ίδιας τής 'Αφροδίτης. Πρόκειται γιά μια κριτική τών θεών, πού εδώ προκύπτει μέσα άπό τα συμφραζόμενα, ένώ ό 'Αγγελιοφόρος στήν 'Ανδρομάχη (1161) τή διατυπώνει άμεσα. Ή πάροδος του χοροΰ (121-169) περιλαμβάνει δύο στροφικά ζεύγη —οπού ή κυριαρχία τών γλυκώνειων μέτρων άντιστοιχει στήν προσευχή του χοροΰ τών κυνηγών— και μιά έπωδό. Μέ εξεζητημένα περίτεχνες έκφράσεις στο πρώτο στροφικό ζεύγος οί γυναίκες τής Τροιζήνας τραγουδούν ενα πολύ άπλό θέμα: στο μέρος δπου έ'πλεναν τά ρούχα άκουσαν γιά τήν άρρώστια τής βασίλισσας. Τώρα προσπαθούν νά μαντέψουν: μήπως είναι ή οργή τών θεών, δπως ό Πάν, ή 'Εκάτη, οί Κορύβαντες ή ή Δίκτυννα, πού στέλνουν ταραχή στο μυαλό (β)· ή μήπως κάποια άπιστία του Θησέα (μιά ειρωνική άντιστροφή της πραγματικότητας) ή μιά κακή εϊδηση άπό τήν Κρήτη, τήν πατρίδα.τής Φαίδρας (β')" ή μήπως πρόκειται γιά συμπτώματα έγκυμοσύνης (έπωδός) ; Ό χορός μέ άναπαίστους εισάγει τό έκτενές Ιο έπεισόδιο (170524), άναγγέλλοντας τήν εΐ'σοδο τής Τροφού, και παίρνει τέτοια θέση, ώστε να μείνει ελεύθερη ή μεγάλη πύλη στό κέντρο τής σκηνής. Αύτοι οι άνάπαιστοι άποτελούν τό προοίμιο ένός μέρους γραμμένου άποκλειστικά στό 'ίδιο μέτρο (176-266). Στήν άρχή φέρνουν στή σκηνή τή Φαίδρα πάνω σέ ενα άνάκλιντρο' τή συνοδεύει ή Τροφός.^ Αύτό τό μέρος χρησιμεύει γιά νά παρουσιαστεί 1. Γιά νά άναφέρουμε μόνο ενα χωρίο: Νεμ. 3, 41. 2. "Εχει άπόλυτο δίκιο ό W. S. Barrett, δ.π. 318, άποκλείοντας γι'

78

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μέ κλινική οξυδέρκεια μιά νοσηρή κατάσταση. Εύφυέστατα αιτιολογημένη είναι ή είσοδος των προσώπων, πού οφείλεται στήν έντονη επιθυμία της Φαίδρας νά βγει στο φως και στον άέρα. Κανένας τόπος ομως δέν της χαρίζει τή γαλήνη· θέλει νά φύγει μακριά και μέ πάθος ζητεϊ τή διάφανη πηγή, το λιβάδι πού τό σκιάζουν οι λεύκες· θέλει νά κυνηγήσει στο βουνο και στο δάσος, θέλει νά τρέξει στον ιππόδρομο. 'Αναφέροντας τά μέρη δπου περνά καθημερινά τον καιρό του 6 'Ιππόλυτος, άποζητεϊ τή συντροφιά του. Σέ λίγο βουλιάζει στο ανάκλιντρο γεμάτη ντροπή και ζητεί νά σκεπάσει το πρόσωπό της. Ή Τροφός, πού άνταποκρίνεται στούς παροξυσμούς της Φαίδρας μέ το παράπονο μιας άπεγνωσμένης άμηχανίας, της ικανοποιεί τήν επιθυμία και καταλήγει μέ τήν επαναλαμβανόμενη στον Εύριπίδη σκέψη {"Αλκηστη 882, Μήδεια 1010): «πόσο διακινδυνεύει τή γίχλήνη και τήν εύτυχία του ενας άνθρωπος, δταν ή καρδιά του είναι δοσμένη σέ κάποιον!» 'Ενώ ή άναπαιστική σκηνή δέν προώθησε καθόλου τή δράση, τό επόμενο ιαμβικό μέρος φέρνει τήν άποκάλυψη. Περιλαμβάνει ενα μακρό, πιεστικό λόγο της Τροφού άνάμεσα σέ δύο στιχομυθίες και καταλήγει στο θρήνο της έ'ντρομης γερόντισσας. Ή πρώτη στιχομυθία άνάμεσα στήν Τροφο και τό χορό, συμπληρώνοντας τό άναπαιστικό μέρος μέ τήν περιγραφή της ερωτικής παθολογίας, μας πληροφορεί μόνο δτι ή Φαίδρα, γιά κάποιαν αιτία πού κρατεί μυστική, θέλει νά πεθάνει άπό άσιτία. 'Από τά λόγια τοΰ χορού παίρνει ή Τροφός άφορμή γιά μιά καινούρια έπίθεση, ώστε νά άποκαλυφθεϊ τό μυστικό. Μάταια* ώσπου, δταν προσθέτει δτι ή Φαίδρα πεθαίνοντας θά παρατούσε τά παιδιά της στήν εξουσία τοΰ 'Ιππολύτου, ή βασίλισσα τινάζεται πάνω μέ μιά κραυγή πόνου, σέ ενα στίχο άπότομα κομμένο. Ωστόσο, τά δύο πρόσωπα τοΰ διαλόγου μένουν άκόμη χωρισμένα άπό μιά παρεξήγηση της Τροφού, πού φαντάζεται δτι ή κραυγή της Φαίδρας ήταν έκφραση άποτροπιασμοΰ. Τελικά, ή σιωττή της δυστυχισμένης σπάει και σέ μιά ζωηρή στιχομυθία άκούονται οί πρώτοι υπαινιγμοί: δχι, δέν τήν έχει προσβάλει ό Θησέας, και μακάρι νά ίσχυε τό ίδιο και γι' αύτήν (321)' αύτή προσπαθεί μόνο νά μετααύτή τή σκηνή τή χρήση τοϋ έκκυκλήματος, παρά τήν άντίθετη γνώμη τοΰ 'Αριστοφάνη τοϋ Βυζαντίου, πού διασώζεται στά άρχαϊα σχόλια. Διαφορετική είναι ή άποψη το!3 Webster, Gnomon 45 (1973) 613, δ όποιος παραπέμπει σχετικά στήν A.M. Dale, Coll. Pap. 121.

79

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τρέψει το αισχρό σε καλό (331). Τέτοια άόριστα λόγια δμως δεν βοηθούν τήν Τροφό, καΐ ετσι δοκιμάζει τό έ'σχατο μέσο πού διαθέτει: τήν τυπική ικεσία. 'Αρπάζει τό γόνατο και τό δεξι χέρι της Φαίδρας καΐ δεν τό άφήνει, προτοΰ εκείνη άποφασίσει νά πει αύτό πού ή καρδιά της τήν πίεζε νά άποσιωπήσει. Ή Φαίδρα δμως μόνο πλάγια μπορεί να μιλήσει, και ετσι ό ποιητής περιγράφει τον κόσμο άπό δπου προέρχεται ή βασίλισσα: Πασιφάη, 'Αριάδνη, Κρήτη. Ξανά με ενα σπασμένο στίχο (352) ή Φαίδρα υποχρεώνει τήν Τροφό νά προφέρει τό ονομα του άγαττημένου της. Εκείνη άποκρίνεται μέ άπόγνωση καΐ άσυγκράτητο τρόμο. Αίγο πριν είχε ρωτήσει τή Φαίδρα (236) ποιος ήταν ό θεός πού της έφερε ταραχή· τώρα ή ϊδια ονομάζει τήν Κύπρη, τή φοβερή θεά πού γνωρίσαμε στόν πρόλογο. Έδώ δημιουργείται μιά τομή άπό ενα λυρικό, βασικά δοχμιακό, μέρος (362-372) τοΰ χοροΰ, πού κινείται παράλληλα μέ τό θρήνο της Τροφού. Τό μετρικό άντίστοιχό του βρίσκεται σε άρκετή άπόσταση (669-979), σε ενα θρήνο της Φαίδρας.^ Στή συνέχεια έπαναλαμβάνεται αύτό πού είδαμε στις εισαγωγικές σκηνές της Μήδειας: ή Φαίδρα σηκώνεται άπό τό άνάκλιντρό της, προχωρεί πρός τις γυναίκες του χοροϋ και εξιστορεί, σέ μιά πολύστιχη ρήση, ήρεμα και συγκρατημένα, τό πάθος της και τούς τρόπους πού δοκίμασε γιά νά τό άντιμετωπίσει. Εντονότατο συναίσθημα καΐ κυριαρχημένος στοχασμός έναλλάσσονται σέ διάδοχα μέρη τοΰ λόγου της. Και δπως ή Μήδεια άρχίζει μέ μιά σειρά γενικών σκέψεων, ετσι και ή Φαίδρα εισάγει τό θέμα της μέ μιά παρατήρηση γιά τήν πηγή της άνθρώπινης δυστυχίας. Δεν είναι ή γνώση και ή φρόνηση πού λείπουν άπό τόν άνθρωπο, άλλά ή δύναμη νά πραγματοποιήσει αύτό πού άναγνωρίζει οτι είναι σωστό. 'Εμπόδιο του στέκονται οι «ήδονές» της ζωής, δπως είναι ή φλυαρία, ή οκνηρία και ή ντροπή, πού μπορεί νά είναι δυό ειδών: ή άψεγάδιαστη και εκείνη πού είναι βάρος γιά ενα σπιτικό. Γι' αύτό τό προβληματικό χωρίο θά ποΰμε δυό λόγια πιό κάτω. Άπό παρόμοιους στοχασμούς πήγασε ή προσπάθεια της Φαί1. Ά φ ο ΰ το δεύτερο άπο τά δύο λυρικά μέρη έκτελεϊται μόνο άπό τή Φαίδρα, ϊσως ^χει κάποια βάση ή άποψη τοΰ Barrett δτι σ' αύτό το σημείο εχουμε πιθανότατα μονωδία της κορυφαίας* ορθά, πάντως, άπορρίπτει τή διανομή τοΰ κομματιού σέ μεμονωμένους χορευτές, δπως είχε προτείνει ό Murray.

80

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δρας νά άντισταθεϊ στο πάθος της. Κατόπιν ό Εύριπίδης βάζει καΐ. πάλι τήν ήρωίδα νά προχωρεί μέ ορθολογική σκέψη σε μιά σαφή Ιεράρχηση: άφοΰ πέρασε δύο στάδια, εφτασε σέ ενα τρίτο, δπου ή διαπίστωση δτι ή σιωπή (θά έπρεπε νά συμπληρώσουμε: μέ τήν έλπίδα δτι 6 έ'ρωτας θά έ'σβηνε) και ή θέληση νά καταπολεμηθεί τό πάθος δεν εφεραν άποτέλεσμα, οδήγησε στήν άπόφαση οτι τώρα δέν άπομένει παρά 6 θάνατος. Ή άπόφασή της γι' αύτόν είναι άμετάκλητη : αύτδς θά σώσει τήν τιμή και το ονομά της, άλλιώς είναι βέβαιο οτι θά βουτηχτεϊ σέ μιά διαφθορά, πού —και έδώ ή κοινωνιολογική οξυδέρκεια του Εύριπίδη προκαλεί κατάπληξη— εχει τήν άρχή της στά σπίτια των ευγενών, άπο δπου έπειτα πέρασε στις μεγάλες μάζες. Στούς ένδιάμεσους στίχους της κορυφαίας ή Φαίδρα δρέπει το θαυμασμό πού θέλει νά εξασφαλίσει, άλλά σ' αυτό τό σημείο ή Τροφός έπεμβαίνει και άρχίζει εναν άντίλογο, πού ήχεϊ έντελώς διαφορετικά. Ή μεταβολή πού έ'χει συντελεστεί μέσα της παρουσιάζεται, δπως πάντα στόν Εύριπίδη, άπότομα, χωρίς τά ενδιάμεσα στάδιά της· βρίσκει δμως μιά θαυμάσια ψυχολογική εξήγηση στη ρήση της Φαίδρας. Ένώ ή Τροφός, μετά τήν άποκάλυψη τοϋ μυστικου, ξέσπασε γεμάτη φρίκη, ή άντίδρασή της στήν ιδέα του θανάτου, δπως εκφράζεται άπό τή Φαίδρα μέ ήρεμη άποφασιστικότητα, είναι διαφορετική: είναι ή άντίδρασή μιας μητέρας πού δέν νοιάζεται παρά πώς θά σωθεϊ ή ζωή τοϋ παιδιού της, Ή Τροφός επιστρατεύει δλες έκεϊνες τις κοινοτοπίες γιά τήν παντοδυναμία της Κύπρης, πού ύποδουλώνει άκόμη και τούς θεούς, καθώς καΐ γιά τή συχνότητα παρόμοιων περιπτώσεων φτάνει μάλιστα στο σημείο νά άποκαλέσει «ύβρη» τήν προσπάθεια της Φαίδρας νά άντισταθεϊ στο πάθος της. Τελειώνοντας, προσθέτει υπαινικτικά δτι ύπάρχουν μέσα σωτηρίας, ξόρκια και μάγια* οι γυναίκες τά καταφέρνουν σέ τέτοια βοηθήματα. Ό χορός σέ τέσσερις στίχους (482-485) πραγματοποιεί ενα είδος έξισορρόττησης, χαρακτηρίζοντας βέβαια χρήσιμη τή συμβουλή της Τροφού, άλλά και άξιέπαινη τή συμπεριφορά της Φαίδρας.

Στόν έπόμενο διάλογο, πού πρός τό τέλος πυκνώνει σέ στιχομυθία, ή Τροφός αρχίζει μέ κυνισμό: «δέν σου χρειάζονται μεγάλα λόγια, άλλά ό 'ίδιος 6 άντρας».^ Ή Φαίδρα άρνιέται νά άκού1. Συμφωνώντας μέ τον Wilamowitz καΙ τον Barrf^tt, πρέπει να ύπο-

81

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

σει τέτοια λόγια (498), φαίνεται δμως δτι ή άντίστασή της εχει χοιλαρώσει (503). Και δταν ή Τροφός μιλεϊ γιά μαγικά φίλτρα πού εχει στο σπίτι (έκεϊ πρόκειται νά μιλήσει μέ τον Ιππόλυτο), εκείνη ρωτά γεμάτη άγωνία τί λογής φίλτρα" άλλά ή ελπίδα και ή έπιθυμία μέσα της τήν έχουν τόσο άναστατώσει, ώστε δεν έρευνα παραπέρα και έ'τσι άφήνει τά πάντα στήν Τροφό. Σέ μιά έ'σχατη προσπάθεια κάποιας έξασφάλισης, ζητεϊ άπο τή γερόντισσα αύτο άκριβώς πού εκείνη δεν πρόκειται νά κάνει: νά μη μιλήσει στον 'Ιππόλυτο. Ό μετεωρισμός τής σκηνής πραγματοποιείται μέ μοναδική δεξιοτεχνία. Τά ειδικά έρωτικά φίλτρα μπορούν και τό ϊδιο τό πάθος νά κατασιγάσουν άλλά και νά τό προκαλέσουν στό ποθούμενο πρόσωπο. "Οταν ή Τροφός κατονομάζει συγκεκριμένα άντικείμενα πού χρειάζεται νά άποσπαστοϋν άπό τον 'Ιππόλυτο (514),^ τότε σκέφτεται κάνεις τή δεύτερη περίπτωση, πού πραγματικά δηλώνεται άμεσα στό στ. 515" όταν όμως ή Φαίδρα άμέσως μετά άναφέρεται σέ άλοιφή ή ποτό, ύποδηλώνονται μέσα πού προορίζονται νά θεραπεύσουν τόν δικό της πόθο. "Ολα μένουν μετέωρα. Τό Ιο στάσιμο (525-564), στό πρώτο στροφικό ζεύγος, ψάλλει τήν επικίνδυνη δύναμη του έρωτα, πού πρέπει νά τόν τιμούν οι άνθρωποι πριν άπό τούς άλλους θεούς, ενώ στό δεύτερο εκθέτει δύο μυθολογικά παραδείγματα, τής 'Ιόλης και τής Σεμέλης. Τό 2ο επεισόδιο (565-731) άρχίζει μέ μιά σκηνή ώτακουστίας. Ή Φαίδρα, δίπλα στήν πύλη, άκούει γεμάτη φρίκη μέσα άπό τό παλάτι τις άγριες κατάρες πού έξακοντίζει ό 'Ιππόλυτος έναντίον τής μοιχαλίδας. "Υστερα άπό μιά σύντομη στιχομυθία, ό χορός συνοδεύει τις κραυγές της μέ δοχμιακούς στίχους, πού εκφράζουν στήν άρχή έντονη περιέργεια, άλλά σέ λίγο ξεσπούν σέ θρήνο. Στό τέλος αύτοΰ του μέρους, δταν ή κορυφαία ρωτά τή Φαίδρα τί σκοπεύει τώρα νά κάνει (598), παίρνει τήν άπάντηση: νά πεθάνει δσο γίνεται γρηγορότερα. Ή άπόφαση του θανάτου είναι και πάλι σταθερή, άλλά κάτω άπό ολότελα διαφορετικές προϋποθέσεις ! θέσουμε δτι στ6 στ. 492 γίνεται λόγος γιά ((άπροκάλυπτη δήλωση» καΐ βχι γιά «άνακοίνωση» στόν 'Ιππόλυτο. 1. Ή πρόταση του Reiske νά διαβάσουμε στό στ. 514 πλόκος άντί λόγος είναι μάλλον άναπόφευκτη, παρόλο δτι, άν διατηρηθεί ή παραδομένη γραφή, εϊναι ευπρόσδεκτη μιά νύξη γιά το διάλογο της Τροφοϋ μέ τόν 'Ιππόλυτο.

82

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ό 'Ιππόλυτος όρμα εξω άπό το παλάτι. Ένώ ή Φαίδρα, σέ δλη την επόμενη σκηνή, πρέπει να άκούει την κάθε του λέξη, τίποτε στο κείμενο δεν υποδηλώνει δτι ό 'Ιππόλυτος τή βλέπει, καθώς εκείνη στέκεται παράμερα. Σέ μιά ζωηρή στιχομυθία, ή Τροφος προσπαθεί μάταια νά καταπραΰνει τή φοβερή άγανάκτηση τοΰ νέου, ή οποία, υστέρα άπό το διάλογο, διαμορφώνεται σέ μιά πολύστιχη διακήρυξη γιά τή φαυλότητα των γυναικών. Μιά άπο τις άγατυητές στον Ευριπίδη ουτοπικές σκέψεις γιά τή βελτίωση τοΰ κόσμου έχει εδώ σημασία ήθοπλαστική: «δεν θά έπρεπε οί γυναίκες νά διαιωνίζουν το άνθρώπινο γένος* νά μπορούσε κάνεις νά άποκτά παιδιά άγοράζοντάς τα άπό τούς ναούς άνάλογα με τό βαλάντιο του !» Μέ μοναδική ψυχογραφική οξυδέρκεια ό ποιητής βάζει τον 'Ιππόλυτο, στήν πρώτη του έξαψη, νά παραμερίζει άπότομα, ώς δρκο της γλώσσας μόνο, τον δρκο πού τοΰ είχε επιβάλει νά τηρήσει σιωπή (612). Ό στίχος μπορεί εύκολα νά άποσπαστεϊ άπό τά συμφραζόμενά του και νά στραφεί θαυμάσια εναντίον τοΰ Ευριπίδη.^ Στήν πραγματικότητα δμως ό 'Ιππόλυτος δηλώνει (657) δτι είναι δεσμευμένος άπό τον δρκο καί, φυσικά, τον τηρεϊ χάνοντας τή ζωή του. Ή πρώτη άρνητική έκφραση δεν είναι μόνο πιθανοφανής άλλά και δραματικά άναγκαία, άφοΰ έτσι μόνο γεννιέται μέσα στή Φαίδρα ή άβεβαιότητα πού θά τήν οδηγήσει στά άκρα. Προς τήν 'ίδια κατεύθυνση λειτουργεί και ή άπειλητική υπόσχεση τοΰ 'Ιππολύτου δτι θά ξαναγυρίσει μαζι μέ τον πατέρα του, γιά νά άντικρίσει τήν έκφραση τοΰ προσώπου των γυναικών, δταν θά συναντήσουν τον Θησέα. Μιά λεπτομέρεια θαυμάσιας ήθοπλασίας περιέχουν οί στ. 654κ.: «πώς θά μποροΰσα νά είμαι κακός εγώ, πού καί μόνο άκούοντας τέτοια πράγματα αισθάνομαι μιασμένος;» Φυσικά, ό 'Ιππόλυτος δεν θά επιτρέψει στον εαυτό του νά μολυνθεί. Και ωστόσο υπάρχει σ' αύτούς τούς στίχους ένα είδος αύταρέσκειας, πού ήδονίζεται μέ τήν εικόνα της ίδιας της της τελειότητας. Ή άναστάτωση της Φαίδρας ξεσπά πρώτα σέ λυρικούς στίχους (669-679, 362-372) και ύστερα σέ πικρές έπιπλήξεις προς τήν Τροφό, πού άποπέμπεται βίαια άπό τή σκηνή. Μιά μικρή τραγωδία μέσα στήν τραγωδία εισάγει αύτή ή κινημένη άπό πρωί . Υπαινιγμοί γι' αύτό βρίσκονται στόν 'Αριστοφάνη (Θεσμοφοριάζουσες 275 καΐ Βάτραχοι 101 καΐ 1471)· πρβ. και 'Αριστοτέλης Ρητορική 1416a 28.

83

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τόγονες παρορμήσεις γυναίκα, πού γιά τό χατίρι ένος άγαπημένου προσώπου καταπνίγει την πρώτη της φρίκη καΐ μετά προκαλεί καταστροφή εκεί πού ήταν πρόθυμη νά βοηθήσει. Στά λόγια της Φαίδρας γίνεται αισθητή μιά πορεία πού διαγράφεται μέ μεγάλη προσοχή. Τό λυρικό της μέρος είναι γεμάτο άπόγνωση: ή οδύνη της ξεπερνά τά ορια της υπαρξής της (678). Ό στ. 687 τό έκφράζει αύτό σαφέστερα: ή σιωπή έ'χει σπάσει· ή υστεροφημία πού έξασφαλίζεται μέ εναν έντιμο θάνατο εχει χαθεί. Μετά τήν άποχώρηση της Τροφού όμως ή σκέψη της Φαίδρας βρίσκει μιά διέξοδο. Ταχύτατα βεβαιώνεται γιά τήν έχεμύθεια των γυναικών του χοροΰ. Μπορεί νά εξασφαλίσει στά παιδιά της μιά έντιμη ζωή, και ή 'ίδια νά έπιτύχει τό καλύτερο δυνατό άποτέλεσμα από δσα έχουν συμβεί. Τήν πρώτη θέση εχει έδώ (715) ή σκέψη πώς νά άποφύγει τήν ντροπή. Στά τελευταία λόγια της δμως έμφανίζεται ενα άλλο κίνητρο, χωρίς ωστόσο νά είναι άπαραίτητο έδώ νά μιλήσουμε, συμφωνώντας μέ τόν Zürcher (86), γιά δύο χωριστά κίνητρα. Και τα δύο έχουν βαρύτητα γιά τή σκευωρία της Φαίδρας: τόσο ή φροντίδα γιά τό όνομα και τήν ύπόληψή της, όσο καΐ τό άσίγαστο πάθος, πού έ'χει τώρα μεταβληθεί σέ μίσος. Ό αυτάρεσκος άλαζόνας δέν πρέπει νά βγει θριαμβευτής· ό άθλιος θάνατός του, μαζι μέ τόν δικό της, πρέπει νά τούς φέρει μαζι σέ μιά ύστατη ένωση {κοινή μετασχών). Ό χορός στό δεύτερο στάσιμο (732-775) θεωρεί ώς βέβαιο γεγονός τήν πορεία της Φαίδρας προς τό θάνατο (δεύτερη άντιστροφή). Ή λαχτάρα των γυναικών για φυγή στό πρώτο στροφικό ζεύγος πρέπει νά καλύψει τήν όδύνη πού προκαλεί ή άπόλυτη παθητικότητα, ένώ στή δεύτερη στροφή ή άνάμνηση του γαμήλιου ταξιδιού άπό τήν Κρήτη άποτελεϊ τή μετάβαση στήν παρούσα καταστροφή. Τό 3ο επεισόδιο (776-1101) βρίσκεται σέ άπόλυτη άντιστοιχία μέ τό Ιο, 0χι μόνο μέ τή μεγάλη του έκταση άλλά καΐ μέ τήν παρουσία ενός μορφολογικού στοιχείου: στό πρώτο του μέρος ό διαλογικός στίχος δίνει τή θέση του σέ δόχμιους, όπως έκεϊ σέ άναπαίστους. Άπό μέσα άκούεται ή κραυγή της Τροφού πού ζητεί βοήθεια: έ'χει βρει τή Φαίδρα άπαγχονισμένη. Τό έ'να ήμιχόριο διστάζει, ένώ τό άλλο άρνιέται νά αναμιχθεί, άφοϋ υπάρχουν υπηρέτες στό παλάτι. Τότε άκριβώς έμφανίζεται δ Θησέας· ξαφνιασμένος άπό 84

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

την υποδοχή, υποθέτει, δτι πέθανε 6 Πιτθέας, άλλά άπό το χορο πληροφορείται την αυτοκτονία της γυναίκας του. Δίνει άμέσως εντολή νά σπάσουν τήν πύλη:^ αύτός πού έπέστρεφε ώς θεωρός (επίσημος άπεσταλμένος γιά τήν παρακολούθηση μιας γιορτής' 792) πρέπει τώρα νά άντικρίσει αυτή τή θέα. Ό χορός θρηνεί σέ δόχμιους, ένώ 6 Θησέας συνεχίζει τό θρήνο σέ ενα στροφικο ζεύγος, δπου το ϊδι,ο μέτρο διακόπτεται άπο τρία δίστιχα τριμέτρων. Ξαφνικά ό Θησέας βλέπει τό γράμμα στο χέρι της νεκρής καί, σέ μιά εξαιρετικά ταραγμένη σκηνή, δπου έπανειλημμένα χρησιμοποιούνται δόχμιοι άπό τό χορό και τόν Θησέα,^ ή δράση προχωρεί ως τήν καταδίκη του 'Ιππολύτου. Ό Θησέας, έχοντας θρηνήσει ήδη στόν στ. 849 τήν πιό ένάρετη άνάμεσα στις γυναίκες, είναι τώρα έτοιμος να υποσχεθεί αιώνια πίστη (860). 'Η ειρωνική ύπογράμμιση είναι εδώ σχεδόν ένοχλητική. Γεμάτος άποτροπιασμό, ό Θησέας διαβάζει τή φοβερή καταγγελία έναντίον του 'Ιππολύτου και άμέσως έξακοντίζει τή μία άπό τις τρεις ευχές πού του είχε δώσει ό Ποσειδών: καταριέται τό γιό του. Ή κορυφαία προσπαθεί νά τόν συγκρατήσει, διακινδυνεύοντας έτσι νά υπερβεί τά δρια της ύποχρέωσής της νά σωπάσει (892). Τότε ό Θησέας προσθέτει καί τήν καταδίκη της εξορίας. Κάποιες παρατηρήσεις γιά τό πρόβλημα των τριών εύχών καΐ της διπλής καταδίκης θά βρει ό άναγνώστης πιό κάτω. Ή κορυφαία άναγγέλλει τόν 'Ιππόλυτο* λέγοντας δτι τόν βλέπει νά ερχεται ες καιρόν (899), μοιάζει νά άφήνει ενα ϊχνος έλπίδας δτι ό νέος θά μπορούσε νά υπερασπίσει άποτελεσματικά τόν εαυτό του. Στόν «άγώνα λόγων» πού άκολουθεϊ, αύτή ή προσδοκία διαψεύδεται. Άπό άποψη μορφής, οί δύο μεγάλοι λόγοι πλαισιώνονται άπό ταραγμένους διάλογους, πού μόνο στό δεύτερο μέρος παίρνουν τή μορφή στιχομυθίας μέ σποραδικές διακοπές. "Ενας συντομότερος λόγος του 'Ιππολύτου στήν άρχή και στό τέλος περιβάλλει τό σύνολο. Ό νέος μπαίνει κατευθείαν στό θέμα. Ονίτε λέξη θλίψης γιά τή νεκρή· μόνο ή άνήσυχη έρώτηση γιά τό τί κρύ1. Έδώ ό W. S. Barrett, δ.π. 318, θεωρεί τό έκκύκλημα άπαραίττίτο. Θά προτιμούσα νά άφήσουμε άνοιχτο τό ερώτημα κατά πόσο ένα πτώμα κρεμασμένο άμέσως πίσω άπό τήν κεντρική πύλη της σκηνης φαινόταν τόσο λίγο, ώστε νά είναι άδύνατο νά άπαλλαγοϋμε καΐ έδώ άπό τό έκκύκλημα μέ τό τττώμα της Φαίδρας ξαπλωμένο πάνω. 2. 877κ. λυρικοί ίαμβοι.

85

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

βεται πίσω άπο αύτη τήν αυτοκτονία. Πιέζει επίμονα τον πατέρα του, πού του άπαντα μέ γενικούς άφορισμούς γιά τή διαφθορά και τήν ύποκρισία του κόσμου. Διαισθάνεται ήδη οτι τον έχουν συκοφαντήσει στον Θησέα, δταν εκείνος άρχίζει τή μεγάλη καταγγελτική ρήση του. Στο προοίμιο συνεχίζει τήν κριτική του γιά τήν κατάσταση του κόσμου, άλλά στή συνέχεια ό λόγος του παίρνει μιά οξύτατη τροπή: «νά, κοιτάξτε αύτόν εδώ». Και διαγράφει γεμάτος μίσος τήν εικόνα τοϋ ύποκριτή, πού κομπάζει γιά τή συναναστροφή του μέ τούς θεούς και τον πουριτανισμό των ορφικών αιρέσεων, ενώ στήν πραγματικότητα άκολουθεΐ τον χειρότερο δρόμο. Ή 'ίδια ή νεκρή είναι ή άπόδειξη, πού δέν μπορεί νά τήν άνασκευάσει κανένα σόφισμα. Τιμωρία του άνόσιου θά είναι ή εξορία —μόνο γι' αύτήν μιλεί εδώ 6 Θησέας. Ό χορός πρέπει νά σωπάσει· οι ενδιάμεσοι στίχοι του προδίδουν βουβή άπόγνωση. Ό 'Ιππόλυτος, ύστερα άπο ενα ρητορικό προοίμιο, δπου προσδιορίζει τις ίκανότητές του ως ομιλητή, άντιμετωπίζει, διαρθρώνοντας μέ φροντίδα τό λόγο του, τήν πρώτη κατηγορία τοϋ πατέρα του. Δέν είναι προσποιητή ή άγνότητά του· ή ζωή του είναι άμόλυντη· δέν γνωρίζει τίποτε άπο τις χαρές τοϋ κρεβατιού. Κατόπι προσπαθεί νά άποδυναμώσει τήν κατηγορία μέ μιά reductio ad absurdum: ούτε ή ομορφιά της Φαίδρας ούτε ή σκέψη δτι μαζί της θά κέρδιζε τήν έξουσία δέν μπορούσε νά είναι πειστικό κίνητρο γιά μιά τέτοια πράξη. Και ένώ ως αύτό τό σημείο εχουμε μπροστά μας ενα καθαρά δικανικό λόγο, 6 'Ιππόλυτος κερδίζει τή συμπάθειά μας έκεϊ δπου άπεγνωσμένα προσπαθεί νά ύπαινιχθεϊ άπό μακριά τήν άλήθεια, χωρίς νά παραβεί τόν δρκο του. Πολύ ένδεικτικά ύπογραμμίζει 6 χορός στούς δύο στίχους του τή σημασία του δρκου πού έπικαλεΐται ό 'Ιππόλυτος γιά τήν άθωότητά του. "Οπως συμβαίνει συχνά, τό τμήμα του «άγώνα» πού άκολουθεΐ μετά τούς λόγους δέν προσθέτει καινούρια επιχειρήματα, άλλά κλιμακώνει θέματα πού έχουν ήδη άναπτυχθεϊ. 'Η διαταγή γιά έξορία μετατρέπεται τώρα σέ κατάρα νά περιπλανιέται άθλιος ό 'Ιππόλυτος σέ ξένους τόπους, ένώ παράλληλα κορυφώνεται και ή άπόγνωση του ήρωα, πού είναι δεσμευμένος μέ τόν δρκο, μολονότι εδώ άκριβώς ή σκέψη δτι ετσι κι άλλιώς δέν θά τόν πίστευαν (ό χορός δέν ύπολογίζεται ώς πιθανός μάρτυρας), περιορίζει κάπως τήν ήθική άξία της σταθερότητάς του. Παράξενη είναι 86

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ή δήλωση του 'Ιππολύτου (1078), οτι. θά ήθελε νά μπορούσε νά σταθεί άπέναντι στον έαυτό του, γιά νά κλάψει μέ τή δυστυχία του. Είναι βέβαια μιά έκφραση έσχατης έγκατάλειψης, ταυτόχρονα δμως καΐ μιά διάθεση αύτοπαρατήρησης, πού τοϋ έτρεφε την αύταρέσκεια μέσα στην άλλοτινή άγνότητά του (654). Ό Θησέας τον άπειλεϊ δτι θά άσκήσει βία, και εκείνος σταματά. 'Αποχαιρέτα μεγαλόπρεπα την 'Αθήνα και τήν Τροιζήνα, καλεϊ τούς φίλους του και φεύγει. Στήν πρώτη στροφή του επόμενου στάσιμου ό χορός θίγει τό πρόβλημα της θεοδικίας: του άνακουφίζει τήν ψυχή να σκέφτεται τήν έξουσία των θεών. Ή σκέψη μοιάζει σχεδόν σάν άπόηχος άπό τον αίσχύλειο υμνο στον Δία {^Αγαμέμνων 165). "Οταν δμως βλέπει τή μοίρα τών άνθρώπων, ή πραγματικότητα του τσακίζει κάθε ελπίδα. Μέ τήν άντιστροφή ό χορός ζητεί τήν ήρεμη τύχη πού τοϋ έξασφαλίζει ή μεσότητα. Το δεύτερο στροφικό ζεύγος θρηνεϊ τον 'Ιππόλυτο. 'Ο θρήνος στήν έπωδό κλιμακώνεται σέ ένα ξέσπασμα πόνου, δπου ή έκφραση μανίω θεοΐσιν (είμαι οργισμένος μέ τούς θεούς) βρίσκεται σέ οξύτατη άντίθεση μέ τήν άρχή τοϋ άσματος. Τό 4ο επεισόδιο (1151-1267) περιέχει τήν άφήγηση τοϋ 'Αγγελιοφόρου γιά τον άφανισμό τοϋ 'Ιππολύτου. "Εχουμε πάλι ένα επικό άριστούργημα γεμάτο ρεαλιστικές λεπτομέρειες. Δραματικά άποτελεσματική είναι ή άντίθεση άνάμεσα στή συγκρατημένη μελαγχολική άτμόσφαιρα, δταν ό 'Ιππόλυτος άφήνει τήν πατρίδα του, και τήν ένταση της συμφοράς, πού όρμά μέ τή βιαιότητα μιας θύελλας· και είναι οδυνηρή ή περιγραφή της άδυσώπητης βεβαιότητας τοϋ θεόσταλτου τέρατος, καθώς όδηγεϊ τον νέο στο θάνατο. Και αυτή ή άφήγηση πλαισιώνεται μέ διαλογικά τμήματα άνάμεσα στον Θησέα και τον 'Αγγελιοφόρο. Μέ λεπτότατη γνώση της άνθρώπινης ψυχής περιγράφεται πώς ό Θησέας μιλεί πρίν άπό τήν άφήγηση γεμάτος μίσος και πώς μετά άπό αύτήν ή φωτιά έχει σβήσει (1257). Τό 4ο έξαιρετικά σύντομο στάσιμο (1268-1282) ψάλλει τή δύναμη της Κύπρης. Ή συνοχή μέ τά προηγούμενα δέν είναι ιδιαίτερα στενή, άλλά ό ΰμνος της θεάς σ' αύτό ειδικά τό σημείο δημιουργεί μιά δραστική άντίθεση μέ τήν έμφάνιση της άντίπαλής της. 87

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Ή έξοδος (1283-1466) άρχίζει μέ τή θεοφάνεια της "Αρτεμης (άσφαλώς έπάνω στη στέγη της σκηνης)· μέ σκληρότητα ή θεά έπιπλήττει, τον Θησέα στούς εισαγωγικούς της άναπαίστους. ^ ΚαΙ στήν επόμενη ρήση, δπου φωτίζονται δλα τά γεγονότα, ή θεά άντιμετωπιζει. τό ÏSio άνελέητα τον Θησέα, ό όποιος κραυγάζει μαθαίνοντας τη φρικτή άλήθεια. Προς το τέλος ομως τά λόγια της γίνονται ηπιότερα. Ό Θησέας φέρθηκε, είναι άλήθεια, μέ ύπερβολική σπουδή, ή ευθύνη δμως βαραίνει την Κύπρη, Και ή "Αρτεμη άναγνωρίζει τήν ευγένεια της Φαίδρας (1301). Μου φαίνεται δμως κάπως δύσκολο νά πιστέψω δτι 6 ποιητής δεν δημιούργησε σκόπιμα μιάν άντίφαση, βάζοντας τή θεά στο τέλος του λόγου της νά μιλεϊ γιά τή δικαιοσύνη των θεών, πού μόνο τους κακούς άφανίζουν. Ό έτοιμοθάνατος 'Ιππόλυτος και λίγο πιο κάτω ή ύπόσχεση της "Αρτεμης νά φερθεί άνελέητα σέ κάποιον εύνοούμενο της 'Αφροδίτης, είναι δύο στοιχεία πού συνηγορούν έντονα γιά τό άντίθετο. Σέ μιά άναπαιστική σκηνή ό χορός άναγγέλλει τήν έμφάνιση του θανάσιμα πληγωμένου 'Ιππολύτου. 'Αφανισμένος άπό τόν πόνο, 6 νέος θρηνεί γιά τή μοίρα του, διατηρώντας ωστόσο, και μέσα στή φοβερή οδύνη, τή συνείδηση της ήθικής του άξιας καΐ μιλώντας (1365) γι' αύτήν μέ ιδιαίτερη έ'μφαση. Μιά νέα ύποτροττή του πόνου του βρίσκει τήν εκφρασή της μέ άλλαγή «του μέτρου σέ λυρικούς άναπαίστους και ιάμβους. Τότε μιλεϊ ή "Αρτεμη στόν έτοιμοθάνατο, ό όποιος άκούει γιά τελευταία φορά τή φωνή της. Είναι ενας άποχαιρετισμός πού μπορούν νά άπευθύνουν σέ εναν άγαττημένον άνθρωπο μόνο δσοι ζούνε μακάρια, δσοι βρίσκονται πέρα άπό τό θάνατο. Υπάρχει τρυφερότητα σ' αύτό τόν άποχαιρετισμό, ταυτόχρονα δμως και μιά ψυχική αυτοκυριαρχία, πού δέν μπορεί νά γεφυρώσει τό χάσμα άνάμεσα σέ δύο κόσμους αιώνια χωρισμένους. Τά άποχαιρετιστήρια λόγια της "Αρτεμης, πού, μετά άπό μιά στιχομυθία, καταλήγουν σέ ενα μακρότερο λόγο, έχουν και τή σημασία μιας καθιέρωσης. Ή θεά άναγγέλλει τήν ήρωοποίηση του 'Ιππολύτου, δταν του υπόσχεται δτι τά κορίτσια της Τροιζήνας πριν άπό τό γάμο τους θά του προσφέρουν βοστρύχους άπό τα μαλλιά τους και δτι χοροί άπό παρθένες θά κάνουν τραγούδι τή μοίρα του. Κατόπιν ή 1. Τό κάπως τραχύ σέ στήν άρχή έχει §να καλό παράλληλο στή Μήδεια (στ. 271).

88

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

"Αρτεμη προτρέπει τον Θησέα καΐ τον 'Ιππόλυτο νά συμφιλιωθοί3ν. "Οταν άποδίδει. τά άνθρώπινα λάθη στη θέληση των θεών (1433), είναι σάν νά επικυρώνει αυτό πού ειχε πει στον πρόλογο της ή 'Αφροδίτη. Στά άποχαιρετιστήρια λόγια του 'Ιππολύτου γίνεται άκόμη μιά φορά οδυνηρά αισθητό τό χάσμα άνάμεσα στό θεό και τόν άνθρωπο: μακράν δε λείπεις ραδίως όμιλίαν (τόσο εύκολα έγκαταλείπεις μιά μακρόχρονη σχέση !). Στην έπόμενη σκηνή ή συμπάθειά μας θά μπορούσε νά μειωθεί, καθώς ή συμφιλίωση πραγματοποιείται μέ εντολή της "Αρτεμης, όπως άλλωστε δηλώνει και ο ϊδιος ο 'Ιππόλυτος (1442). Στή στιχομυθία δμως ό ετοιμοθάνατος βρίσκει τόνους τέτοιας άμεσότητας, πού αισθανόμαστε στά λόγια του μόνο τό άνθρώπινο στοιχείο. Και έδώ ή δραματική αιτιολόγηση δίνεται σέ δύο επίπεδα, τό θεϊκό και τό άνθρώπινο. Ό θρήνος του Θησέα και του χορού σέ άναπαίστους κλείνει τό έργο. Σχεδόν θά διστάζαμε, μιλώντας γιά τή δομή αύτοΰ του δράματος, νά άναφερθοΰμε σέ διμερή άρθρωση· τόσο στενή είναι ή σύνδεση των δύο μερών του. Και ωστόσο στή συγκρότηση της δράσης, πού διακόπτεται άπό σύντομα χορικά άσματα, διακρίνεται καθαρά μιά παράλληλη δόμηση: δύο δυναμικές δραματικές ένότητες, τό Ιο και τό 3ο έπείσόδιο, προετοιμάζουν άντίστοιχα τήν καταστροφή της Φαίδρας και του 'Ιππολύτου. Τά δύο αυτά μέρη είναι ομόλογα και άπό μιάν άλλη άποψη: τό πρώτο άρχίζει μέ μιά ταραγμένη άναπαιστική σκηνή, τό δεύτερο, άμέσως μετά τόν έναρκτικό διάλογο, εισάγει εναν παράφορο θρήνο σέ λυρικά μέτρα. Και στά δύο μέρη άποφασιστικό ρόλο παίζει ή σιωπή ένός άνθρώπου, πρώτα έπειδή αίρεται, επειτα έπειδή τηρείται. Άπό τήν άλλη πλευρά, άντιστοιχία μεταξύ τους παρουσιάζουν και τά άρκετά συντομότερα επεισόδια 2ο και 4ο. Και στά δύο Ινας θάνατος, πρώτα της Φαίδρας, ύστερα του 'Ιππολύτου, γίνεται άναπότρεπτος, ένώ ή πραγματοποίηση του περιέχεται στήν έπόμενη σκηνή. Οι δύο οριακές σκηνές του δράματος βρίσκονται σέ φανερή άντιστοιχία μέ τήν έμφάνιση τών δύο θεαινών και τή συνακόλουθη μεταφορά τών δραματικών κινήτρων στό επίπεδο μιας σύγκρουσης άνάμεσα στους ολύμπιους θεούς. Δεν είναι εύκολο νά άπαντήσουμε στήν ερώτηση γιατί ό Ευριπίδης στόν δεύτερο 'Ιππόλυτο μετέφερε τόν τόπο της δράσης στήν 89

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Τροιζήνα. ΤΙς δυσκολίες πού δημιουργούνται εδώ εχει σωστά υπογραμμίσει 0W.S. Barrett (ό.π. 34).Τήν έξουσία στήνΤροιζήνα εχει ό Θησέας, μολονότι 6 γερο-Πιτθέας ζει άκόμη. Για νά μπορεί ή Φαίδρα νά ιδρύσει ήδη στήν 'Αθήνα ναο της 'Αφροδίτης επί Ίππολύτω, είναι άπαραίτητο ό νέος νά ειχε βρεθεί κάποτε στήν 'Αθήνα γιά μιά έπίσκεψη στά μυστήρια. "Ισως 6 ποιητής θέλησε νά συνδέσει τά γεγονότα στενότερα μέ τον τόπο πού τηρούσε τή λατρεία του 'Ιππολύτου. Εύκολα, εξάλλου, εξηγείται γιατί ή κάθοδος του Θησέα στον "Αδη του πρώτου έ'ργου άντικαταστάθηκε στο δεύτερο μέ μιά έπίσημη θεωρική άποστολή: ετσι ή Φαίδρα πρέπει νά ύπολογίζει και τήν έπιστροφή του άντρα της· άλλιώς, θα εμενε δίχως νόημα τό γράμμα της.^ Ένώ γιά τον Καλυπτόμενο θεωρείται ως πιθανή μιά θεοφάνεια στο τέλος, βχι δμως και στήν άρχή, στον Στεφανηφόρο 6 ποιητής πλαισίωσε τό δράμα του μέ τις εμφανίσεις της 'Αφροδίτης και της "Αρτεμης. Μέ τή διαπίστωση αύτή διατυπώνεται στήν ούσιαστικότερη μορφή του το πρόβλημα της έρμηνείας του έργου. ^ Χωρίς άμφιβολία, έχουν δίκιο δσοι άναγνωρίζουν στις δύο θεές τά σημαντικά σύμβολα των δυνάμεων έκείνων πού καθορίζουν αύτή τήν τραγωδία της διπλής άνθρώπινης μοίρας.^ Θά ήταν ωστόσο παράλογο νά έξαντλήσουμ«; σ' αύτή τή σύγκρουση ολόκληρο τό περιεχόμενο του Ιργου. Ή βασική του σύγκρουση είναι άνάμεσα σέ δύο άνθρώπους μέ τόσο διαφορετική ιδιοσυγκρασία και τρόπο ζωής, ώστε ό ενας προκαλεί τήν έξόντωση του άλλου. 4 Και δμως θά άδικοΰσε τον ποιητή μιά έρμηνεία πού δέν θά εβλεπε στις δύο θεές παρά μόνο σύμβολα. Πρόκειται γιά δύο θεότητες του ρλύμπιου χώρου, πού εδώ, άπό σκηνική άποψη σέ ενα ύπερεπίπεδο, διεξάγουν μεταξύ τους εναν άγώνα, θεωρώντας τή συντριβή δύο άνθρώπων σαν ενα σύνδρομο φαινόμενο. 'Εννοείται 1. Πρβ. Η. Harter, RhM 89 (1940) 289. 2. Μιά καλή έπισκόττηση των ποικίλων ερμηνευτικών προσεγγίσεων προσφέρει ό Chromik, 73. 3. Αύτή τήν οέποψη υποστηρίζει ό Br. Snell, Die Entdeckung des Geistes* Γ ο τ τ ί γ γ η 1 9 7 5 , 1 2 1 (ελλ. μ ε τ . 1 7 6 ) κ α ι Scenes

69.

4. Στήν πραγμάτευση τοϋ 2ργου άπο τόν R. Ρ. Winnington-Ingram, Ο.π., προκύπτει μέ ιδιαίτερη ένάργεια πόσο το πλούσιο πλέγμα των άνθρώπινων σχέσεων δέν μπορεί νά έξηγηθεϊ μέ κανένα τρόπο μόνο μέ κριτήριο τήν επενέργεια των δύο θεαινών.

90

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

οτι τον ποιητή τον ενδιαφέρουν αύτοί οι δύο άνθρωποι και οχι οί θεότητες πού καθορίζουν τή μοίρα τους. Θά ήταν λάθος νά προσπαθήσουμε νά εντοπίσουμε το κύριο θέμα του έργου στήν κριτική γιά μιά παρόμοια λειτουργία των θεών. 'Από τήν άλλη πλευρά όμως δέν θα έπρεπε νά παραβλέψουμε δτι ή παρεμβατική συμπεριφορά των δύο θεαινών, φαινόμενο γνωστό στον όμηρικό κόσμο, δέν παριστάνεται άπό τον Εύριπίδη μέ ευσέβεια άπέναντι στήν επική παράδοση άλλά μέ κριτική διάθεση, πού άποκαλύπτεται ιδιαίτερα στήν περίπτωση της 'Αφροδίτης. Στον 'Ιππόλυτο προβάλλει πολύ εντυπωσιακά ή πολυστρωματικότητα των θεϊκών μορφών στον Εύριπίδη, ή όποια άποκλείει κάθε συνοπτική περιγραφική διατύπωση. "Ενα πλήθος δυσεπίλυτων προβλημάτων συνδέεται μέ τήν εκτενή επιχειρηματολογία της Φαίδρας (373). "Οταν μιλεϊ γιά τις έπικίνδυνες ήδονές, πού όδηγοΰν τον άνθρωπο στήν καταστροφή, αν και δέν του λείπει ή φρόνηση, ή ήρωίδα άντλεϊ παραδείγματα άπό τή ζωή της γυναίκας, όπως ή άνώφελη φλυαρία και ή εύχάριστη άργία. 'Η αΐδώς θά μας άπασχολήσει πιο κάτω. Μιά αξιοπρόσεκτη σκέψη, πάνω στήν όποία βασίζει τήν ερμηνεία του ό R. Ρ, Winnington-Ingram (ό'.π.), είναι δτι ή Φαίδρα έδώ περιγράφει τό 'ίδιο της τό περιβάλλον και τούς διαβρωτικούς του παράγοντες. Μέ τήν έρμηνεία αυτή έναρμονίζεται άπόλυτα και μιά ομολογία, πού άκοΰμε άργότερα (409), δτι ακριβώς τά σπίτια τών άριστοκρατών είναι έκεϊνα άπό δπου ξεκίνησε ή διαφθορά τών γυναικών. "Ετσι άποκτα μιά ορθολογική σχέση τό μέρος άπό δπου ξεκινήσαμε μέ τήν έπόμενη περιγραφή της προσωπικής της περίπτωσης. ^ Συμπληρώνοντας τή σκιαγράφηση του περιβάλλοντός της, ή Φαίδρα προσθέτει και τήν οδυνηρή σκέψη της κρητικής της καταγωγής (337, 343). Πέρα δμως άπό αύτές τις επιδράσεις του περιβάλλοντος και της κληρονομικότητας, δέν πρέπει να ξεχνούμε δτι ό Εύριπίδης παρουσιάζει μέ τή Φαίδρα μιά γυναίκα ύψηλοϋ ήθους, ή όποία άγωνίζεται νά διαμορφώσει τή ζωή της μέ βάση τις άρχές της σωφροσύνης και της ενκλείας. 'Ασφαλώς δμως ό ποιητής θέλει νά μας δείξει —ως αύτό τό σημείο άκολουθουμε τόν R. Ρ. Winnington-Ingram— τις άντίπαλες δυνάμεις πού γεννιούνται άπό τή σύγκρουση του περιβάλλοντος μέ τήν έμ1. Διαφορετικές άπόψεις διατυπώνει, διαφωνώντας μέ τον WinningtonIngram, ό Η. Merklin, ο.π. 87.

91

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

φυτη προδιάθεση· σ' αυτές τελικά υποκύπτει, ή άθώα-ενοχη Φαίδρα. Ή μορφή του 'Ιππολύτου καθορίζεται άποκλειστικά άπό τΙς δύο άρχές πού άναφέρθηκαν πιο πάνω. Ό 'ίδιος μιλεϊ γιά την φύσιν του (79)* αύτη δόθηκε στον γιο της 'Αμαζόνας μέ την καταγωγή του. 'Ανάλογο μ' αύτήν είναι και τό περιβάλλον του: κυνήγι και ιππασία, λατρεία της "Αρτεμης και συγχρωτισμός μέ όμόφρονες. Κανένας δέν έχει ακόμη εξηγήσει πειστικά^ ποιά θέση έ'χει, άνάμεσα στις ανασταλτικές δυνάμεις πού άπαριθμεϊ ή Φαίδρα, ή αΙδώς, πού είναι δύο ειδών: μιά καλή και μιά άλλη, βάρος γιά το σπιτικό. Παράλληλα, δπως οι δύο "Εριδες στον 'Ησίοδο {"Εργα 11) ή οί διπλοί ερωτες στον Εύριπίδη (πρόλογος της Σθενέβοιας: D. L. Page, GLP 128), μπορεί νά είναι διδακτικά γιά τή μορφή της ελληνικής σκέψης γενικότερα, δέν συμβάλλουν δμως στή λύση του ειδικού προβλήματός μας. Ή έλλειπτικότητα πού χαρακτηρίζει έδώ τή διατύπωση εξηγείται έν μέρει άπό τό γεγονός δτι ή σκέψη αύτή ειχε κάποια διάδοση: 'Ησίοδος, "Εργα 317, Εύριπίδης άπ. 365 Ν., άπ. 56 Austin.Ή δυσκολία προκύπτει άπό τήν ένταξη του ορού στά συμφραζόμενα του χωρίου μας. Μέ κανένα τρόπο δέν μπορεί ή αιδώς νά συγκαταλέγεται άνάμεσα στις «ήδονές»· πρέπει νά προστεθεί σ' αύτές.^ Αυτό συντακτικά είναι δυνατό, αν και κάπως τραχύ. Πρέπει νά ξεκινήσουμε άπό τή σκέψη δτι ή λέξη υποδηλώνει Ινα παράγοντα άναστολής, κατά κανόνα ήθικά φορτισμένο, πού μπορεί δμως νά άντικατασταθεϊ, ως νόθη ντροπή, στήν έκτέλεση μιας καλής πράξης. Είναι ένδιαφέρον δτι ό Πλούταρχος {Περί ηθικής αρετής 448κ.) θέλησε νά άναγνωρίσει στούς στίχους ενα ϊχνος αύτοχαρακτηρισμοϋ του ποιητή. 'Ανοιχτό δμως παραμένει τό έρώτημα σέ τί σκοπεύει ή σκέψη σ' αύτό άκριβώς τό χωρίο: ή κακή αΙδόύς είναι πού εμποδίζει τή Φαίδρα νά μιλήσει, ή είναι αύτή πού τή μετατρέπει σέ δολοφόνο του 'Ιππολύτου, γιά νά καλύψει τήν ντροπή της; Εύκολα βρίσκεται μιά γέφυρα πρός τό στ. 335, δπου ή Φαίδρα άπό συστολή ύποχωρεΐ μπρος στήν ικεσία της Τροφού, άλλα κι αύτή είναι εξαιρετικά σαθρή. Και του Barrett ό συσχετισμός της κακής αίδονς μέ τήν άναποφασιστικότητα πού έμποδίζει τή 1. Μιά χρήσιμη επισκόττηση πάνω στό θέμα προσφέρει ό Η. Merklin, 84. 2. Βλ. σχετικά Η. Merklin, δ.π. 83.

δ.π.

92

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Φαίδρα νά κατανικήσει το πάθος της, ενώ, άπο τήν άλλη μεριά, τήν παραδίδει στή διάθεση της Τροφού, μας άναγκάζει νά δώσουμε στη λέξη μιά υπερβολικά πλατιά σημασία. Έδώ φτάνουμε σε άδιέξοδο. Στους συλλογισμούς της Φαίδρας, πού έχουν θέμα τήν άδράνεια της φρόνησης μπρος σέ επιδράσεις πού δεν έλέγχονται άπό τή λογική, ό Br. SnelU άναγνώρισε μιάν άντίδραση στή διδασκαλία του Σωκράτη, δτι ή γνώση άποτελεϊ έγγύηση γιά τήν άρετή. Κανένας δεν μπορεί νά άρνηθεϊ δτι αύτοι οί στίχοι άκούονται σάν μιά ήχώ μέ στόχο τον Σωκράτη —άλλωστε, μέσα στον περιορισμένο χώρο της 'Αθήνας και μέ τήν ένταση της πνευματικής της ζωής, δλες οΐ πιθανότητες οδηγούν στήν άποψη οτι πρόκειται γιά πραγματική ηχώ. Και έ'χει κάποια σημασία το γεγονος δτι ό Πλάτων στον Πρωταγόρα (352 D) άναφέρεται, κατά τά φαινόμενα, στο χωρίο μας. 'Εννοείται δτι πρέπει νά μείνει άμφίβολο κατά πόσο έντάσσεται σέ παρόμοια συμφραζόμενα και ή κατακλείδα του μεγάλου μονολόγου της Μήδειας {Μήδεια 1078), πού συζητήσαμε πιο πάνω. Ποικίλες έρμηνεϊες έχει προκαλέσει ή μορφή του 'Ιππολύτου, δπως δείχνουν ή ύπεράσπισή του άπο τον Rivier (67) και ή ριζική ύποτίμησή του άπό τον G. Devereux (ο.ττ.), μέ το χαρακτηρισμό του «'Αθηναίου άριστοκράτη πού μιμείται σάν πίθηκος τή Σπάρτη». Αίγοι θά άκολουθοϋσαν μιά τέτοια κρίση* ό Ευριπίδης έδωσε σ' αύτή τή μόρφή χαρακτηριστικά μιας κρυστάλλινης καθαρότητας και μιας εύσέβειας πού θυσιάζει τά πάντα γιά τήν τήρηση ένος δρκου. Αυτός δμως ό 'Ιππόλυτος έχει τά έλαττώματα τών άρετών του. Ή φορτικά επαναλαμβανόμενη έπίγνωση της ϊδιας του της άκεραιότητας (654, 1455) υπερβαίνει κάπως τά δ1. «Das früheste Zeugnis über Sokrates», Philologus 97 (1948) 125· τοϋ ίδιου: Scenes, στά δύο σημαντικά κεφάλαια «Passion and Reason», οπού άναφέρεται δτι ήδη ό Th. Barthold στήν έκδοση τοϋ Ιππολύτου, 1880, 39, έπισήμανε τή σχέση τοϋ χωρίου μέ τή διδασκαλία τοϋ Σωκράτη παραθέτοντας και τή σχετική άλληλογραφία. Τή σχέση αύτή άρνοΰνται οί W. S. Barrett, 229, και Η. Lloyd-Jones, JHS 85 (1965) 161, καΐ Gnomon 38 (1966) 15 τή δέχονται, άνάμεσα σέ άλλους, οΐ R. Ρ. Winnington-Ingram, δ.π. 174, και Α. Carlini, «Due note euripidee», SCO 14 (1965) 7, ό όποιος μάλιστα εντοπίζει παρόμοιους άπόηχους καΐ στο στ. 358κ. Βλ. επίσης D. Claus, «Phaedra and the Socratic paradox», YClS 22 (1972) 223.

93

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ρια της φυσικής γιά τούς Έλληνες «επίδειξης» καΐ όδηγεϊ σ' έκείνη την παράδοξη αύταρέσκεια (1078), πού υπογραμμίσαμε στην άνάλυσή μας. Ή ολοκληρωτική άπόρριψη της 'Αφροδίτης είναι βέβαια μια έκφραση της άγνότητάς του· ταυτόχρονα δμως, ώς άρνηση μιας μεγάλης ζωικής δύναμης, άποτελεϊ υβρη. Θά συμφωνούσα μέ τον W. S. Barrett {δ.π. σχ. στ. 952) δτι ό 'Ιππόλυτος δεν γίνεται οπαδός του ορφισμού μόνο μέ βάση τά λόγια τού Θησέα, άσφαλώς δμως φαίνεται δτι βρίσκεται πολύ κοντά σέ αύτή την περιοχή. Και δεν μπορεί νά είναι άσχετο τό γεγονός οτι τό ταξίδι του στήν 'Αττική, πού μνημονεύεται στον πρόλογο (24), είχε για άφορμή τή μύηση στά μυστήρια. Ή καταδίκη πού επιβάλλει ο Θησέας στον γιό του είναι διπλή: θάνατος μέ επέμβαση του Ποσειδώνα και εξορία. Στον «άγώνα λόγων» δμως μέ τον 'Ιππόλυτο αναφέρεται μόνο ή δεύτερη. Ό W. S. Barrett {δ.π. 334) εδειξε πειστικά δτι γι' αύτή τή σκηνή μόνο ή καταδίκη σέ έξορία, οχι δμως και τό θαύμα πού άναμένεται άπό τον Ποσειδώνα, δημιουργεί μιά άπαραίτητη προϋπόθεση. Πέρα άπό αύτό, φυσικά, μόνο ή διαπλοκή των δύο θεμάτων καθιστά δυνατή τή δραματική πορεία των γεγονότων: δ 'Ιππόλυτος ξεκινά γιά τήν έξορία, και στο δρόμο τον προλαβαίνει ή κατάρα. "Οποιος θεωρεί άναγκαία μιά ορθολογική αιτιολόγηση της διπλής καταδίκης θά μπορούσε νά σκεφτεί δτι γιά τον Θησέα δέν ήταν βέβαιο τό άποτέλεσμα των άδοκίμαστων άκόμη εύχών. Οί τρεις εύχές δέν έχουν ώς τώρα έπαληθευτεϊ* τό δτι αύτή είναι ή πρώτη πού χρησιμοποιεί 6 Θησέας, τό βεβαίωσε πειστικά δ W. S. Barrett· τό άποδείχνουν, επίσης, καθαρά οι στ. 888 και 1316 {τήν μίαν). Ό Σχολιαστής (στ. 46, 887 και 1348), ό Κικέρων {De ofßcUs 1, 32) και ό Σενέκας {Phaedra 949) μιλούν γιά τήν τρίτη και τελευταία ευχή. Δέν είναι δυνατό να κρίνουμε αν αύτοι ήξεραν μιά άλλη παράδοση μέ αύτό τό θέμα. 'Οπωσδήποτε, πρέπει να άποκλειστεϊ ή σκέψη δτι, αν ό Θησέας είχε στή διάθεσή του άλλη μιά εύχή, θά μπορούσε νά ξαναφέρει στή ζωή τον 'Ιππόλυτο. Αύτό θά ήταν γιά τήν κοσμική τάξη μιά παρέμβαση, ή οποία δέν ωφέλησε ούτε τον 'Ασκληπιό. Σχετικά μέ τό3ο στάσιμο, οί άπροσδόκητες άρσενικές μετoχέc (1105, 1107, 1121) πλάι στίς θηλυκές (1111, 1118) οδήγησαν τόν Verrall στήν υπόθεση ένός διπλού χορού, χωρισμένου σέ άντρικές και γυναικείες φωνές* τή σκέψη δέχονται ό Murray στήν 94

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

εκδοσή του καΐ πρόσφατα ό Chromik (52). Δεν πρέπει ομως ή οτκέψη μας νά πάει στον βοηθητικό χορό των κυνηγών/ πού εισάγεται στον πρόλογο του έργου, 'Ακόμη και άν —μιά υπόθεση πού δεν μπορούμε νά άποκλείσουμε— αύτός ό χορός ταυτιζόταν μέ τούς συντρόφους πού προσφωνούνται στο στ. 1098, θά επρεπε σέ αύτό τό σημείο νά παρακινηθούν και αύτοί νά εγκαταλείψουν τη σκηνή μαζι μέ τόν 'Ιππόλυτο. Ό W. S. Barrett πολύ εύστοχα εχει προσαγάγει {δ.π. 366) δλα τά άντεπιχειρήματα γιά την παρουσία ενός διπλού χοροϋ σ' αυτό τό μέρος. Τό πιθανότερο είναι, δπως υποθέτει ό Wilamowitz στήν εκδοσή του, δτι σ' αυτούς τούς γενικούς στοχασμούς χρησιμοποιούνται οι άρσενικοι τύποι στή θέση των θηλυκών. Ό Barrett στήν προσεκτική διερεύνηση παρόμοιων περιπτώσεων εχει άποδυναμώσει ενα μεγάλο μέρος άπό τό σχετικό ύλικό, οχι δμως και δλες τις μαρτυρίες. Ό Ι'διος προσπαθεί νά άρει τις δυσκολίες μέ τήν έξυπνη διόρθωση ξύνεαιν δέ τις ελπίδι κεύθων λείπεται, χωρίς δμως νά μένει απόλυτα ικανοποιημένος. 'Εξάλλου, είναι δύσκολο νά άπαλλαγοΰμε στή δεύτερη στροφή άπό τό λενσσων, πού έπαναλαμβάνεται άπό τήν πρώτη στροφή, μολονότι και αύτός ό τύπος δεν παραδίδεται ομόφωνα. Σέ καμιά περίπτωση πάντως δέν θά διασπούσαμε τή σφιχτή άλληλουχία της σκέψης κατανέμοντάς την σέ ενα διπλό χορό. Οί δύο Ίππόλντοι δέν είναι τά μόνα δράματα του Εύριπίδη πού πραγματεύονταν τό λεγόμενο «θέμα του Πετεφρή». Στή Σθενέβοιά του^ ή γυναίκα του Προίτου, βασιλιά της Τίρυνθας, ποθούσε τόν έ'ρωτα του πουριτανού Βελλεροφόντη. Ή ιστορία είναι παλιά* στήν Ίλιάδα (Ζ 160) τήν άφηγεϊται ό Γλαύκος γιά τήν "Αντεια. Σχετικά μέ τό περιεχόμενο του δράματος μας πληροφορεί ενα Σχόλιο στόν Γρηγόριο τόν Κορίνθιο (Nauck TGF^ σ. 1. Γιά τδν δεύτερο χορό τοϋ δράματος βλ. Lammers, 88, ό όποιος συζητεί διεξοδικά τό ένδιαφέρον Σχόλιο Ίππ. 58, άπαριθμώντας και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις άπό τό έργο τοϋ Εύριπίδη. 2. D. L. Page, Gr. Lit. Pap. 126, δπου δημοσιεύεται ό πρόλογος καΐ παρατίθεται ή παλαιότερη βιβλιογραφία* ειδικά γιά τόν πρόλογο: Johansen, 134· Β. Zühlke, «Euripides' Stheneboia», Philologue 105 (1961) 1 και 198· D. Korzeniewski, «Zum Prolog der Stheneboia des Euripides», Philologus 108 (1964) 45' Webster, Euripides 80 καΐ 301· H. J . Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 221· Anne-Marie Braet, «Sthénebée: Exception à la régie de l'unité de temps?» AC 42 (1973) 82.

95

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

567). Πρόσθετες μαρτυρίες προσφέρει τό 'Υπόμνημα του 'Ιωάννη Λογοθέτη στόν Ερμογένη (Η. Rabe, RhM 63, 1908, 146). 'Η Σθενέβοια πασχίζει μάταια νά κερδίσει τον έρωτα του Βελλεροφόντη, ο όποιος αισθάνεται υποχρεωμένος απέναντι στον Προϊτο, επειδή τον δέχτηκε στο παλάτι του και τον εξάγνισε άπό τό μίασμα ένος φόνου. Τότε εκείνη συκοφαντεί τον Βελλεροφόντη στον άντρα της, και αυτός στέλνει τον ήρωα στήν περιπέτεια μέ τή Χίμαιρα. Ό Βελλεροφόντης επιστρέφει νικητής και πείθει τή Σθενέβοια να φύγει μαζί του πάνω στον Πήγασο, άπο δπου τήν γκρεμίζει στή θάλασσα. "Ενας ψαράς άφηγεΐται τό θάνατο της γυναίκας. Στο τέλος του έργου έμφανίζεται ό Βελλεροφόντης και αιτιολογεί τήν πράξη του. Σοβαρές δυσκολίες γιά τήν άνασύνθεση του δράματος παρουσιάζει ή ένσωμάτωση δλων των έξιστορούμενων γεγονότων, καθώς και ή υπόθεση δτι δύο φορές μεγάλα χρονικά διαστήματα (ή περιπέτεια μέ τή Χίμαιρα και ή πλαστή απόδραση μέ τον θαλάσσιο καταποντισμό) καλύπτονταν άπό χορικά. Τήν πρώτη και σοβαρότερη δυσκολία δοκίμασε νά άρει δ Β. Zühlke, πού τον άκολουθεΐ μέ έλαφρές τροποποιήσεις δ D. Korzeniewski, προτείνοντας τή σκέψη δτι ό πρόλογος μετά τό στ. 27 παρουσιάζει ενα κενό, δπου δ Βελλεροφόντης έξιστοροΰσε τήν εξόντωση της Χίμαιρας* μετά άπό αυτό γύριζε γιά νά εκδικηθεί τή Σθενέβοια. Ή λύση είναι βέβαια ελκυστική, άλλα σωστά ό Webster άντιπαρατηρεϊ δτι ό τόνος του προλόγου δείχνει εναν Βελλεροφόντη πού δεν εχει υποστεί άκόμη τή δοκιμασία. Σέ μια τέτοια περίπτωση δμως πρέπει νά δεχτούμε εναν άσυνήθιστο χειρισμό του χρόνου. Ό Βελλεροφόντης ήταν τό βασικό πρόσωπο και στήν ομότιτλη τραγωδία,^ πού πρέπει νά χρονολογηθεί πριν άπό τούς Άχαρνεΐς (στ. 426, μαζι μέ τό σχετικό Σχόλιο). Κανένα άλλο άπό τά χαμένα έ'ργα του Ευριπίδη δεν θά θέλαμε τόσο νά τό έ'χουμε δσο αυτό: ό Βελλεροφόντης, πού έ'χει χτυττηθεΐ άπό συμφορές, φιλονικεΐ μέ τούς θεούς και τολμά, μέ τή βοήθεια του φτερωτού Πηγάσου, 1. Ό Α. Carlini, ό'.π. 3, ύπερασπίζει τήν άπόδοση τοϋ άπ. 68 (στήν έκδοση τοϋ Nauck δημοσιεύεται άνάμεσα στά άποσπάσματα τοί5 'AÀXjudwva) στόν Βελλεροφόντη, μέ βάση τή μαρτυρία τοΰ Μιχαήλ Έφεσ.ίου' στο ίδιο μέρος συγκεντρώνεται και δλη ή παλαιότερη βιβλιογραφία σχετικά μέ τήν άνασύνθεση τοϋ έργου. Ό Webster, Euripides 109, δείχνει πόσο στενά είναι εδώ τά δρια γιά τήν έρευνα. Βλ. έπίσης Η. J. Mette, δ.π. 93, μέ ένα νέο απόσπασμα άπο τον Ήρωδιανό.

96

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

và φτάσει ως τήν εδρα τους στον ουρανό, άλλά άπο εκεί γκρεμίζεται και πεθαίνει. Πολύ διαφορετικός άπό δ,τι στήν «Πρεσβεία)) της Ίλίάδας (I 447) εμφανίζεται ό Φοίνικας στο ομότιτλο δράμα,^ πού διδάχτηκε επίσης πριν άπο τούς Άχαρνείς (βλ. στ. 421): εδώ πρόκειται γιά τον άθώο νέο πού πέφτει θύμα του ερωτικού πάθους και της σκευωρίας μιας παλλακίδας. Τό περιεχόμενο του έ'ργου μπορούμε να το άνασυνθέσουμε μέ βάση την άφήγηση του 'Ιερωνύμου του Ροδίου (άπ. 32 W.) σχετικά μέ τον 'Αναγυράσιο, επειδή στη Σούδα (Ε 1137) διαβάζουμε οτι ό Εύριπίδης άξιοποίησε αύτδν ακριβώς τον τοπικό άττικό μύθο στήν περίπτωση του Φοίνικα. Ώς έπιμέρους θέματα έντοπίζουμε τή συκοφαντία της παλλακίδας, τήν τύφλωση του νεαρού και τήν οδυνηρή άνακάλυψη της άλήθειας άπο τον πατέρα. 'Από τά άποσπάσματα μπορούμε νά συναγάγουμε εναν «άγώνα λόγων)) άνάμεσα στόν Άμύντορα και τον Φοίνικα, πού θά άντιστοιχοϋσε μέ τόν «άγώνα)) άνάμεσα στόν Θησέα και τόν 'Ιππόλυτο. 'Ακριβώς στήν περίπτωση του Φοίνικα βλέπουμε πώς 6 Εύριπίδης παράλλαζε, μέσα σέ σύντομο χρονικό διάστημα, ενα γόνιμο θέμα. Ό Πηλέας^ άναφέρεται στούς Βατράχους (863) πλάι πλάι μέ τόν Αϊολο και τόν Μελέαγρο^ με έ'ργα, δηλαδή, πού είχαν ερωτικό περιεχόμενο. Είναι, έπομένως, πιθανό δτι τό εργο είχε ώς θέμα του τόν πειρασμό και τόν κίνδυνο πού περνούσε ό ένάρετος ήρωας 1. Webster, ό'.π. 84· Η. J. Mette, δ.π. 272· Austin 101, μέ τον πρώτο στίχο τοϋ Ιργου άπο τον Ρ. Oxy. 2455, άπ. 14. Τήν εξαιρετική σημασία αυτών τών κειμένων γιά τήν άντιμετώπιση πλήθους προβλημάτων άνασύνθεσης υπογραμμίζει δ Ε. G. Turner, aEuripidean Hypotheses in a New Papyrus», στά Πρακτικά τοϋ IX Διεθνούς Συνεδρίου ΓΓαττυρολογίας, "Οσλο 1958 (1961) 1. Βλ. επίσης: Α. Budé, De Hypotheseis der griekse Tragedies en Komedies (διατρ.), Gravenhage 1977' J. Krenn, Interpretationen

zu den Hypothesen

in den Euripides

Handschriften

(διατρ.),

Graz 1971. 2. Webster, Euripides 85· Η. J. Mette, δ.π. 208. Στό σημείο αύτό πρέπει νά διορθώσω τήν ύπόθεσή μου σχετικά μέ το ^ργο {RE 19, 1936, 305), μολονότι δέν θά ήταν άπόλυτα άναγκαϊο, αν είχε δίκιο ό D. G. Harbsmeier, Die alten Menschen bei Euripides (διατρ.), Γοττίγγη 1968, 19, υποθέτοντας δτι το άπ. 619 Ν. πρέπει νά άποδοθεϊ στον γέροντα Πηλέα. Ή άπόδοση δμως αυτή παραμένει εντελώς άβέβαιη, καί, φυσικά, το γεγο-

97

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

έξαιτίας της Άστυδάμειας, της γυναίκας του Άκάστου, βασιλια της Ίωλκοΰ. Άφοΰ οΐ Νεφέλες του 423 (Σχολ. 1154) προϋποθέτουν τον Πηλέα^ έπιβεβαιώνεται άκόμη μιά φορά ή άποψη δτι ό Ευριπίδης πραγματεύτηκε ερωτικά θέματα αύτοϋ του εΐ'δους σέ έ'ργα πολύ κοντά χρονικά το ενα μέ το άλλο. Στο ϊδιο τμήμα της δραματικής παραγωγής του Εύριπίδη βρισκόμαστε και μέ τον ΑΧολο^^ πού διδάχτηκε πριν άπο τις Νεφέλες (Σχολ. στ. 1371). Γιά τό πώς ό ποιητής άπό την άφήγηση της 'Οδύσσειας (κ 7) γιά τό θεο των άνέμων, ό όποιος πάντρεψε τούς γιούς του μέ τΙς κόρες του, δημιούργησε μιά τραγωδία αιμομιξίας, είμαστε τώρα καλύτερα πληροφορημένοι χάρη στην άνακάλυψη ενός μεγάλου μέρους άπό τήν Υπόθεση {Ρ. Oxy. 2457, Austin 88): ή Κανάκη μένει έγκυος άπό τόν άδελφό της Μακαρέα, τόν μικρότερο γιό του Αιόλου, δ όποιος πείθει τόν πατέρα του να παντρέψει τούς άδελφούς του μέ τις άδελφές τους. Ό Αίολος δέχεται και άφήνει στόν κλήρο νά άποφασίσει, άλλά ή κλήρωση δεν εύνοεϊ τούς δύο έρωτευμένους. 'Ακριβώς στό σημείο οπού κόβεται ή παπυρική 'Υπόθεση άναφέρεται μιά Τροφός, πού άσφαλώς έ'σωζε τό παιδί, ενώ ή Κανάκη αύτοκτονουσε. 'Αξίζει νά θυμηθούμε δτι ό Νέρων ως τραγουδιστής ύποδύθηκε τήν έτοιμόγεννη Κανάκη.^ Οι Κρήτες,^ τό δράμα του άφύσικου έρωτα τής Πασιφάης, γυναίκας του Μίνωα, γιά τόν ταύρο πού είχε στείλει δ Ποσειδώνας, άνήκουν επίσης στό ίδιο χρονικό πλαίσιο. Ό Austin, μέ βάση μετρικές παρατηρήσεις, χρονολογεί τό έ'ργο πριν άπό τό 430, δ Canνός δτι στόν ΙΙηλέα του Σοφοκλή ό φερώνυμος ήρωας ήταν γέροντας δέν μπορεί νά άποδείξει τίποτε γιά τό έργο τοϋ Εύριπίδη. Ό F. G. Görschen APF 22 (1973) 115, άποδίδει στον Πηλέα τοϋ Εύριπίδη κάτι υπολείμματα στίχων άπό τόν Pap. Berol. 17154. 1.Webster, Euripides 15 καΐ 303· H.J.Mette, ο.π. 16. 2. Σουητώνιος, Nero 21* Δίων Κάσσιος 63, 10. Σχετικά βλ. Α. Lesky, Ges. Sehr.

342.

3. Tà άποσπάσματα, καθώς καΐ τΙς σχετικές μυθογραφικές άφηγήσεις, παραθέτει ό Austin, 49. Βλ. επί(^ς: Η. J . Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 157. 'Ανασύνθεση: Α. Rivier, «Euripide et Pasiphaé», Lettres d'Occident.

Festschrift

Bonnard,

Neuchâtel

1958, 51· H. J . Mette,

«Euripide Κρήτεςη, Hermes 91 (1963) 256" τοϋ ϊδιου: Lustrum 1964/9 (1965) 140· Η. Lloyd-Jones, Gnomon 35 (1963) 447· R. Gantarella,

98

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

tarella γύρω στά 433. "Ενας πανάρχαιος μύθος μετατρέπεται εδώ σέ δράμα ήθικής φρικαλεότητας· ωστόσο, ό Α. Rivier, ερμηνεύοντας τήν άπολογητική ρήση της Πασιφάης (Austin, άπ. 82), εχει προβάλει άξιοπρόσεχτα έπιχειρήματα γιά νά υποστηρίξει δτι ή γυναίκα εμφανιζόταν οχι ώς βδελυρή εγκληματίας άλλά ως θύμα θεϊκής οργής. "Εχει σωθεϊ ή άρχή τής παρόδου, μέ τήν οποία εμπαινε στήν ορχήστρα Ινας χορός μυστών του Ίδαίου Δία, του Ζαγρέα και τής Μητέρας τών 'Ορέων. Μιά πολύ πιθανή υπόθεση είναι οτι τους είχε καλέσει 6 Μίνως, γιά νά εξευμενίσουν το άφύσικο τέρας πού γεννήθηκε. Καινούριοι πάπυροι {Ρ. Oxy. 2461) εφεραν στο φώς, μαζί μέ άλλα, και στίχους μιας στιχομυθίας, οπού ό Μίνως περιγράφει σέ ενα συνομιλητή (τον κορυφαίο;) τή σύμμιχτη μορφή του Μινώταυρου. Μπορεί νά διατυπωθεί ή υπόθεση δτι κάποιο ρόλο έπαιζε ό Δαίδαλος και οτι αναφερόταν και ή πτώση του 'Ικάρου, καθώς επίσης και δτι στο τέλος κάποιος θεός πρόσταζε νά συγχωρηθεί ή Πασιφάη και νά διατηρηθεί ό Μινώταυρος. Γιά τή χρονολόγηση του Χρυσίππου^ δεν διαθέτουμε σταθερά έρείσματα. Για τήν άνασύνθεση του έ'ργου μπορεί νά χρησιμοποιηθεί ενα Σχόλιο του Πεισάνδρου στις Φοίνισσες (1760): ό Αάιος απήγαγε τόν Χρύσιππο, τόν ομορφο γιό του Πέλοπα, μολονότι ειχε φιλοξενηθεί άπό τόν πατέρα του, και 6 νέος αύτοκτόνησε από ντροπή. Ό Εύριπίδης καταδίκαζε τήν παιδεραστία, δπως υποδηλώνει ή μνεία του θέματος στόν Κύκλωπα^ στις Ίκέτιδες (899) και στό άπ. 362, 24 άπό τόν Έρεχθέα. Τή ρήση τής Φαίδρας στόν 'Ιππόλυτο θυμίζουν τά άπ. 840κ, Ν.· στό πρώτο, δπως φαίνεται, ό Αάιος χαρακτήριζε τήν φύσιν νικήτρια στόν άγώνα μέ Euripide.

I Cretesi.

Testo e commentario,

Μ ι λ ά ν ο 1 9 6 3 ' D. W . L u c a s ,

Gnomon 37 (1965) 455· Webster, Euripides 87 και 299 (μέ τήν παλαιότερη βιβλιογραφία). 1. L. Deubner, SBAW 1942/4, 9· F. Wehrli, ΜΗ 14 (1957) 108· Snell, Scenes 63· Η. J. Mette, δ.π. 136 και 1967/12 (1968) 286· ό Webster, δ.π. 111 και 298, και WS 79 (1966) 114, τοποθετεί το έργο στήν πρώτη περίοδο της δημιουργίας τοϋ ποιητη, μολονότι και εδώ, όπως και σέ άλλες περιπτώσεις, τά υπολείμματα εΐναι τόσο πενιχρά, ώστε δέν επιτρέπουν τή συναγωγή συμπερασμάτων μέ βάση το χειρισμό τοϋ τριμέτρου. 'Ο Ρ. Oxy. 2455, άπ. 17 (Austin 103) περιέχει μόνο δύο γράμματα άπό τόν πρώτο στίχο τοϋ δράματος.

99

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

την γνώμην, ενώ ό συνομιλητής του πρόσθετε με παράπονο οτι. εϊναι θεόσταλτο κακό το γεγονός οτι ό άνθρωπος ξέρει τό καλό, άλλά δεν τό πράττει. 'Αντίθετα άπό ο,τι ό Σοφοκλής, 6 Εύριπίδης στήν 'Αντιγόνη του^ είχε ώς βασικό θέμα τόν έρωτα του Α'ίμονα και της 'Αντιγόνης. Τό άπ. 165 Ν. ήχεϊ σάν μιά άπάντηση στό στ. 563 της 'Αντιγόνης του Σοφοκλή. Ή παρατήρηση αύτη θά εδινε εναν terminus post και ενα χρονικό πλαίσιο πού θά μπορούσε να δικαιολογήσει και τό ποσοστό των άναλύσεων στούς τριμέτρους. Ή άνασύνθεση πρέπει νά εξασφαλίζει τη θεματική συγγένεια μέ τό εργο του παλιότερου τραγικού, βεβαιωμένη άπό τήν 'Υπόθεση τής 'Αντιγόνης τού Σοφοκλή και τό Σχόλιο στ. 1350. Στόν Εύριπίδη δ Α'ίμων συμμετείχε στήν ταφή τού Πολυνείκη και ερχόταν σε σύγκρουση μέ τόν πατέρα του, άλλά στήν εύνοϊκή λύση τού δράματος, πού άσφαλώς, σύμφωνα μέ τό άπ. 177 Ν., επέβαλλε ό Διόνυσος «άπό μηχανής», επαιρνε γυναίκα του τήν 'Αντιγόνη και άποχτούσε μαζί της τόν Μαίονα. 'Εδώ παρεμβάλλουμε δύο άκόμη δράματα, πού ή πορεία τους καθοριζόταν άπό τό μοτίβο τού έ'ρωτα. Ένώ στούς Σκύριους τού Σοφοκλή άπεσταλμένοι τών Ελλήνων έ'ρχονταν νά πάρουν τόν Νεοπτόλεμο άπό τή Σκύρο γιά τήν Τροία, ή ομότιτλη τραγωδία τού Εύριπίδη^ είχε ώς θέμα τήν άποπλάνηση τής Δηιδάμειας, θυγατέρας τού βασιλιά Αυκομήδη, άπό τόν 'Αχιλλέα, πού τόν ειχε φέρει στή Σκύρο ή Θέτις ντυμένον μέ γυναικεία ρούχα. "Ως εδώ, καθώς και σχετικά μέ τήν άποστολή τού Διομήδη (μαζι μέ τόν 'Οδυσσέα, συμπληρώνουμε), μας πληροφορεί ενα άπόσπασμα άπό μιά παπυρική 'Υπόθεση {P.S.I. 12, άρ. 1286). Περιπλοκές δημι1. Ό J. Mesk, «Die Antigone des Euripides», WS δεικνύει τελεσίδικα δτι ό 72ος μύθος του 'Τγίνου είναι άνασύνθεση του έργου. Βλ. επίσης: Webster, Euripides Lustrum 1967/12 (1968) 58. 2. Α. Körte, Hermes 69 (1934) 1· Η. J. Mette, (1965) 48 καΐ 1967/12 (1968) 229" έπίσης Verl. Aisch. Euripide

et les légendes

des Chants

Cypriens,

49 (1931) 1, άποάχρηστος για τήν 181· Η. J. Mette, Lustrum 1964/9 105, 1" F. Jouan,

Π α ρ ί σ ι 1 9 6 6 , 204" W e b -

ster, Euripides 95 καΐ 301, 6 όποιος στή σ. 4 του βιβλίου του, καθώς και στο άρθρο του στό WS 79 (1966) 116 και 119, ανεβαίνει πολύ ψηλά με τή χρονολόγηση του έργου.

100

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ουργοϋσαν άσφαλώς ό τοκετος της Δηιδάμειας, ή άποκάλυψη του πραγματικού φύλου του 'Αχιλλέα και ή σύγκρουση άνάμεσα στον έρωτα και την άποστολή του ώς ήρωα. Ή χρήση τροχαϊκών τετραμέτρων (άπ. 536 Ν.) πλησιάζει τον Μελέαγρο^ στή μεταγενέστερη δημιουργική περίοδο του ποιητή. Τά άποσπάσματα μας όδηγοΰν στήν άνασύνθεση μιας υπόθεσης πολύ πλούσιας σέ γεγονότα, πού άρχιζαν μέ το ξεκίνημα γιά τό κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου και κατέληγαν στή φιλονικία γιά τή δορά του, πού εδινε ό Μελέαγρος στήν 'Αταλάντη. 'Ακολουθούσε ό φόνος των Θεστιαδών, οι όποιοι διεκδικούσαν τή δορά, και τελικά δ θάνατος του Μελεάγρου, πού τον προκαλούσε ή 'Αλθαία μέ το μαγικό κούτσουρο, για νά εκδικηθεί το φόνο των άδελφών της. 'Η άπόδοση του άπ. 513 Ν. στή ρήση μιας Τροφού, πού διηγιόταν τήν αύτοκτονία της 'Αταλάντης, παραμένει άβέβαιη. 'Ανάμεσα στά σωζόμενα δράματα άκολουθεϊ μιά ομάδα έ'ργων, πού συναποτελούν άκόμη ενα σύνολο πριν άπο τά «εργα της Τύχης» της όψιμης περιόδου του ποιητή. 'Ανήκουν στά χρόνια γύρω άπο το 420, και ορισμένα άπό αύτά, δπως οΙΉρακλεΙδες και οί Ίκέτώες, εκφράζουν μιά εξαιρετικά πατριωτική στάση, ύπαγορευμένη άπο τήν επίδραση σύγχρονων γεγονότων, ή, όπως ή 'Ανδρομάχη^ μιά οξύτατη επιθετική διάθεση έναντίον της Σπάρτης. 'Η χρονολόγηση στις λεπτομέρειές της δεν είναι άπόλυτα βέβαιη. 'Εδώ δμως συνεχίζουμε τις άναλύσεις μας μέ τήν Έκάβη,^ επειδή ή τραγωδία αύτή παρουσιάζει κάποια συγγένεια μέ τά «εργα τού θυμού», πού πραγματευτήκαμε πιο πάνω. 1. Η. J. Mette, Lustrum 1964/9 (1965) 138 καΐ 1967/12 (1968) 175· Webster, Euripides 233 καί 306. Ό Br. Gentiii, Gnomon 33 (1961) 341, δέχεται τήν υπόθεση της Α. Μ. Dale δτι ενα παπυρικό άπόσπασμα [Ρ. Oxy. 25, 1959, άρ. 2436) συμπληρωμένο μέ σημειώσεις ϊσως προέρχεται άπο ενα μονόλογο της 'Αλθαίας, πράγμα κάπως άπίθανο. 2. Εκδόσεις: J. Τ. Sheppard, 'Οξφόρδη 1924· Α. Taccone, Τορίνο 1937· W. King, Αονδίνο 1938· Τ. Τ. Jeffrey, Αονδίνο (χ.χ.)· Μ. Tierney, Δουβλίνο 1946· Α. Garzya, Ρώμη 1955· S. G. Daitz, Λιψία 1973· σχολιασμένη έκδοση τοΰ έργου ετοιμάζει ό Κ. Matthiessen. Ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ά : G. M é a u t i s , Mythes

inconnus

de la Grèce antique,

Πα-

ρίσι 1944· G. Kirkwood, «Hecuba and Nomos)), TAPhA 78 (1947) 61· E. L. Abrahamson, «Euripides' tragedy of Hecuba», TAPhA 83 (1952)

101

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

'Από τά δύο βασικά θέματα του έργου, τό πρώτο, ή θυσία της Πολυξένης πάνω στον τάφο του 'Αχιλλέα, ό όποιος εμφανίστηκε στους "Ελληνες πρίν άπο την άναχώρησή τους καΐ απαίτησε τήν προσφορά ενός θύματος, προετοιμάζεται ήδη στον 'Επικό Κύκλο. Σύμφωνα μέ τις περιλήψεις του Πρόκλου, στην Ίλίον πέρσιν τήν Πολυξένη έ'σφαζαν πάνω στόν τάφο του 'Αχιλλέα ό Δημοφών και ό Άκάμας, ενώ οί Νόστοι ανέφεραν τήν εμφάνιση του ειδώλου, πού προειδοποιούσε γιά τις μελλούμενες συμφορές τόν 'Αγαμέμνονα καΐ τούς άντρες του, καθώς ήταν έτοιμοι νά ξεκινήσουν. Τό πότε δημιουργήθηκε άπό τις διηγήσεις αύτές ή ιστορία γιά τή θυσία της Πολυξένης, πού έκτελοϋσαν οί "Ελληνες πάνω στόν τάφο του 'Αχιλλέα γιά νά άνταποκριθοΰν σέ μιαν άξίωση του ήρωα, δεν ε'ίμαστε σέ θέση νά τό γνωρίζουμε. Σχετικά μέ τόν Σιμωνίδη {Poet. Mel. Gr. άρ. 557) μαρτυρεϊται δτι είχε άπεικονίσει τήν εμφάνιση του ειδώλου με εξαιρετική παραστατικότητα, άλλα αύτό δεν σημαίνει τίποτε γιά τήν τύχη της Πολυξένης. Γιά τήν Πολυξένη του Σοφοκλή^ ξέρουμε λίγα πράγματα, είναι δμως πολύ πιθανό οτι ή φιλονικία πού ξέσπασε στό στρατόπεδο τών Ελλήνων σχετικά μέ τή θυσία του κοριτσιού καΐ πού άναφέρεται στήν 'Εκάβη (116), άντανακλα μιά σκηνή άπό τό έ'ργο του Σοφοκλή, δπου ό 'Αγαμέμνων ύπεράσπιζε επίμονα τή σωτηρία της Πολυξένης. 'Οπωσδήποτε, άποτελεϊ ένισχυτικό στήριγμα τό γεγονός δτι στις Τρωάδες του Σενέκα ό 'Αγαμέμνων άντιδροΰσε στή θυσία της Πολυξένης. Στήν ιδιαίτερη επιμονή γιά τή θυσία 120· Friedrich, 30· W. Biehl, «Die Interpolationen in Euripides Hecuba», V. 59-215», Philologus 101 (1957) 55· του ϊδιου: «Das Kompositionsprinzip der Parodos in Euripides Hecuba (98-135)», Helikon 6 (1966) 411-D.J.Conacher, «Euripides'Hecuba»,^/Pä 82 (1961) 1·τοϋ ϊ δ ι ο υ : Euripidean

Drama

146" L . P e a r s o n , Popular

ethics in

Ancient

Greece, Stanford 1962, 144 καΐ 247, 10· D. Lanza, «Νόμος e ισον in Euripide», RFIC 91 (1963) 416· A.W. H. Adkins, «Values in Euripides' Hecuba and Hercules Furens», CQ 16 (1966) 193· W . Steidle, «Zur Hecabe des Euripides», WS 79 (1966) 133· του ϊδιου: Studien 44· Webster, Euripides 121· Κ. Matthiessen, «Manuscript problems in Euripides' Hecuba», GRBS 10 (1969) 293· Qu. Cataudella, «L'Ecuba di Euripide», Saggi sulla tragedia Greca, Μεσσήνη 1969, 263· J. M. Bremer, «Euripides' Hecuba 59-215: A reconsideration», Mnemosyne 24 (1971) 232* H. K u c h , Kriegsgefangenschaft und Sklaverei bei Euripides: Untersuchungen zur Andromache, Hecuba und Troades, Βερολίνο 1 9 7 4 .

1. Γιά μιά διεξοδική προσπάθεια άνασύνθεσης βλ. W. Μ. Calder ΙΠ, GRBS 7 (1966) 31. Στον Σοφοκλή παραπέμπει και τό Σχ. 'Εκάβη 1.

102

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πού δείχνουν στον Εύριπίδη οΐ γιοΙ του Θησέα άνακαλύπτουμε μιάν άντανάκλαση άπο την 'Ιλίου πέρσιν, οπού την κόρη σκότων α ν ο ί ϊδίΟ!..

Γιά την προδοσία του Πολυμήστορα, πού σκότωσε τύν Πολύδωρο, γιά νά οικειοποιηθεί τό θησαυρό του Πριάμου, και τιμωρήθηκε γι' αύτό φριχτά άπό τήν Εκάβη, δεν διαθέτουμε καμιά μαρτυρία, ώστε νά δεχτούμε μιά προευριπίδεια πραγμάτευση του θέματος. ^ Σχετικά μέ τη χρονολόγηση της 'Εκάβης δημιουργήθηκε μιά περιττή σύγχυση μέ τήν άνεπαρκέστατα τεκμηριωμένη γνώμη του Schmid (3, 464), δ όποιος τοποθετεί τό εργο στο 417. Νύξεις σέ στίχους του δράματός μας (160, 171) περιέχουν δύο χωρία (718, 1165) στις Νεφέλες του 'Αριστοφάνη, πού δεν είναι δυνατό νά άποδοθοΰν στή δεύτερη έπεξεργασία, άφοϋ προέρχονται άκριβώς άπό μέρη πού, σύμφωνα μέ τήν 7η Υπόθεση, δέν είχαν υποστεί διασκευή.^ Δέν υπάρχει κανένας λόγος νά έγκαταλείψουμε τή χρονολόγηση «πριν άπό τό 423», πού πρότεινε ό Wilamowitz {Herakles, 1, 144, 51). Τον έξαιρετικά πυκνό σέ περιεχόμενο πρόλογο εκφωνεί τό φάντασμα του Πολυδώρου, πού έξιστορεϊ πώς ό πατέρας του ό Πρίαμος τον εστειλε, μαζί μέ άφθονους θησαυρούς, στον φίλο του τόν Πολυμήστορα, στή θρακική χερσόνησο, και πώς αύτός τόν σκότωσε, για νά άποκτήσει τό χρυσάφι. Οι "Ελληνες, φεύγοντας άπό τήν Τροία, έχουν ερθει στή Χερσόνησο καΐ έχουν μαζί τους αιχμάλωτη τή μητέρα του τήν Εκάβη. Τό πτώμα του τώρα κλυδωνίζεται στήν ακρογιαλιά, όπου θά τό βρει μιά δούλη. Στό τέλος, τό 1. Στήν Ίλιάδα (Υ 407) ό Πολύδωρος είναι ό νεότερος γιος τοΰ Πριάμου και σκοτώνεται άπό το χέρι τοΰ 'Αχιλλέα. Φυσικά, δέν θά μπορούσε νά άποκλει,στεϊ το ενδεχόμενο δτι ό Εύριπίδης είχε στή διάθεσή του κάποια τοπική παραλλαγή τοΰ μύθου' ωστόσο, παρά τήν άποψη τοΰ Η. Weil, δέν είναι δυνατό νά υποστηριχτεί αύτή ή πιθανότητα μέ τή βεβαιότητα πού δείχνει ό Pohlenz, 2, 116. 2. Πρβ. Π. E m e n d s , Zweite Auflage

im Altertum,

Λ ι ψ ί α 1941, 277.

Τή χρονολόγηση πριν άπό τό 423 δέχονται καΐ οί: Pohlenz, 2, 116 (πιθανότατα 424)· Goossens, 309 (μεταξύ 425 καΐ 423)· Webster, WS 79 (1966) 116, xcd Euripides 101. Ό W. Theiler, WS 79 (1966) 109, χρονολογεί τό ^ργο στό 420, εμμένοντας στήν άποψη δτι οΐ σχετικοί άριστοφανικοί άπόηχοι πρέπει νά άποδοθοΰν στή δεύτερη, οχι στήν πρώτη, μορφή των

Νεφελών.

103

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Φάντασμα άναγγέλλει τήν είσοδο της Εκάβης, πού έχει τρομοκρατηθεί άπό τήν έμφάνισή του στο ονειρό της. Ή σημασία αύτοΰ του προλόγου γιά τη σύνδεση των δύο μερών της δράσης είναι πρόδηλη, ενα περισσότερο μάλιστα πού το Φάντασμα διηγείται και τήν εμφάνιση του 'Αχιλλέα πάνω στήν κορυφή του τύμβου του και τήν άξίωσή του νά του θυσιάσουν τήν Πολυξένη. Έδώ προκύπτει κιόλας μιά δυσκολία γιά τον προσδιορισμο της δράσης. Σύμφωνα μέ τον στ. 35, δλοι οι "Ελληνες έχουν στρατοπεδεύσει γιά νά ξεκουραστούν κάπου στή θρακική χερσόνησο, ενώ 6 τάφος του 'Αχιλλέα βρίσκεται στήν Τρωάδα, στο άκρωτήριο του Σιγείου. Θα μπορούσαμε νά άντιπαρατηρήσουμε οτι οι δύο τόποι δεν ήταν τόσο μακριά ό ενας άπό τον άλλο, ώστε νά είναι άδύνατη μιά δραστική γεφύρωση άνάμεσά τους. 'Αργότερα δμως βρίσκουμε συγκεντρωμένο γύρω στον τάφο γιά τή θυσία ολόκληρο το ελληνικό στράτευμα (521). Επομένως, θα πρέπει νά δεχτούμε οτι ό ποιητής χρησιμοποιεί, κατά βούληση, εναλλακτικά και τούς δύο τόπους πού του είναι άπαραίτητοι γιά τή δράση του έργου του.^ 'Ακολουθεί ενα δυνατό άναπαιστικό μέρος (59-215), οπού οί στίχοι της Εκάβης, πριν άπο τήν είσοδο του χοροϋ, συνδέονται άπο θεματική άποψη πολύ στενά μέ τήν πάροδο, ενώ στο τελικό τμήμα με τή σκηνή άνάμεσα στήν Πολυξένη καΐ τή μητέρα της προετοιμάζεται ή δράση του πρώτου επεισοδίου. Ή Εκάβη, στηριγμένη στις δούλες της, σέρνεται πάνω στή σκηνή. Τρομαχτικά όνειρα τήν έχουν άναστατώσει· φοβάται για τό γιό της πού τον είχαν στείλει στή Θράκη, και ή είδηση δτι 6 'Αχιλλέας έμφανίστηκε πάνω στον τάφο του και ζήτησε τή θυσία μιας Τρωαδίτισσας τή γεμίζει άγωνία. "Ετσι, μέ άκαθόριστους άκόμη υπαινιγμούς, προετοιμάζονται οί δύο σταθμοί στήν οδυνηρή πορεία της Εκάβης.^ 1. Στο παρελθόν, ελπίζω, άνήκουν πλέον διάφορες προσπάθειες νά συναχθούν, μέ βάση αύτη τή διαφορά, συμπεράσματα γιά στρωματική σύνθεση τοϋ δράματος. Σχετική βιβλιογραφία παραθέτει ό Conacher, 151, 15. 2. Ό Friedrich, 45, έχει προβάλει άξιοπρόσεκτα έπιχειρήματα γιά τον οβελισμο των εξαμέτρων πού ^χουν παρεισφρύσει άνάμεσα στους άναπαίστους της 'Εκάβης 74κ. (μαζί μέ τόν πολύ φθαρμένο στ. 76) και 90κ. 'Ωστόσο, θά δίσταζα νά έπεκτείνω, δπως προτείνει ό W. Biehl, Interpolationen, τήν άθέτηση και στούς στ. 92-98. Ή κορυφαία σαφέστατα υποθέτει (110) δτι ή Εκάβη γνωρίζει τήν έμφάνιση τοϋ 'Αχιλλέα.

104

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ή εΐ'σοδος τοϋ χοροΰ, πού, μέ βάση το στ. 98, πρέπει νά τον φανταστούμε σέ χαλαρή σύνταξη, δεν εισάγει ενα κανονικό άσμα των αιχμάλωτων γυναικών παρά ενα άναπαιστικο ρετσιτατίβο της κορυφαίας, πού διηγείται την άξίωση τοϋ 'Αχιλλέα, τη διαμάχη άνάμεσα στον 'Αγαμέμνονα και τούς γιούς του Θησέα, και την τελική άπόφαση πού κατόρθωσε νά επιβάλει ό 'Οδυσσέας, άντίθετα μέ τή βούληση του 'Αγαμέμνονα. Σέ λίγο θά έ'ρθει δ ϊδιος γιά νά πάρει τήν κόρη. Οί λυρικοί ανάπαιστοι του επόμενου μέρους (154-215) περιέχουν άφθονους σπονδείους. Κάποια στροφική διάρθρωση φαίνεται δυνατή,^ άφοϋ στο θρήνο της Εκάβης, ή όποια καλεϊ στο τέλος τήν Πολυξένη νά βγει εξω, άποκρίνεται μιά άντιστροφή της θυγατέρας της. Άνάμεσά τους παρεμβάλλεται ενα μέρος μέ ζωηρή έναλλαγή των δύο γυναικείων φωνών, οπού πληροφορείται ή Πολυξένη γιά τήν άπειλούμενη συμφορά. Θαυμάσια άπεικονίζεται τό ψυχικό μεγαλείο της, δταν θρηνεί οχι γιά τή δική της μοίρα άλλά για τή δυστυχία της μητέρας της. Τό Ιο επεισόδιο (216-443) παρουσιάζει μιά ιδιαίτερη δομή, πού, ώς ενα βαθμό, επαναλαμβάνεται στό τέλος του έ'ργου: άντιπαραθέτονται τρία πρόσωπα πού διαφέρουν μεταξύ τους οχι μόνο στή φύση τους άλλά και στή στάση τους άπέναντι σέ μιά συγκεκριμένη κατάσταση. "Ερχεται ό 'Οδυσσέας. Στήν άρχή έ'χουμε μπροστά μας τή χαρακτηριστική γιά ενα «άγώνα λόγων» (229 !) μορφή. Μετά άπό εναν προκαταρκτικό διάλογο, πού καταλήγει σέ σύντομη στιχομυθία, άκολουθοΰν εκτενείς λόγοι, πού περιέχουν επίθεση και ικεσία άπό τή μιά πλευρά, άρνηση άπό τήν άλλη. Ή Εκάβη ήδη στή στιχομυθία προετοιμάζει τό λόγο της, καθώς άναθυμαται μέ κάθε λεπτομέρεια πώς ήρθε κάποτε ό 'Οδυσσέας κατάσκοπος στήν Τροία, οπού άναγνωρίστηκε άπό τήν Ελένη και σώθηκε μόνο χάρη στήν καλοσύνη της Εκάβης. Ό 'Οδυσσέας επιβεβαιώνει δλα εκείνα γιά τά όποια της χρωστά εύγνωμοσύνη. 'Εδώ άρχίζει ό λόγος της Εκάβης, ή οποία χρησιμοποιεί δύο φορές τό μοτίβο της υποχρέωσης τοϋ 'Οδυσσέα νά δείξει εύγνωμοσύνη, γιά νά πλαισιώσει μιά άγρια έπίθεση εναντίον του παραλογισμού της άνθρωποθυσίας, τελειώνοντας μέ μιά ίκε1. Ό G. Hermann πίστευε δτι είχε μπορέσει νά τήν εντοπίσει. Τόν άκολουθεϊ, αν καΐ μέ κάποιο δισταγμό, στήν εκδοσή του ό Murray. 'Οπωσδήποτε, τότε θά ήταν άπαραίτητη ή άθέτηση των στ. 175κ., οί όποιοι έτσι κι αλλιώς είναι περιττοί.

105

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τευτι,κή έκκληση στον 'Οδυσσέα νά εμποδίσει μέ την επιρροή του τή θυσία. Τρεϊς ενδιάμεσοι στίχοι της κορυφαίας ύποστηρίζουν τήν παράκληση της. Ό 'Οδυσσέας άπαντα όπως Ινα εκτελεστικό οργανο του στρατεύματος —ενας ύπερχρονικός ρόλος ! 'Εξοφλεί σύντομα την προσωπική του οφειλή μέ ενα ενοχλητικό σόφισμα: είναι έτοιμος νά σώσει τή ζωή της Εκάβης, άλλά δεν είναι εκείνη πού άπειλεΐται αύτη τή στιγμή. Κέντρο βάρους στήν επιχειρηματολογία του άποτελεΐ ή υποχρέωση γιά άπόδοση εύγνωμοσύνης δπως τήν άντιλαμβάνεται αύτός: ό 'Αχιλλέας, πού πρόσφερε τή ζωή του στον άγώνα, πρέπει νά έ'χει τή θυσία πού άπαιτεϊ. Μιά τέτοια άπόδοση τιμής στον νεκρό είναι άναγκαία, δταν κάνεις περιμένει θυσίες άπό τούς ζωντανούς. Στο τέλος όμως γίνεται προσβλητικός: οί βάρβαροι μπορεί νά σκέφτονται διαφορετικά, άλλά χαρακτηριστικό των Ελλήνων άποτελεϊ ό σεβασμός στούς νεκρούς του πολέμου ! "Εντονα προβάλλει ή ειρωνεία του Εύριπίδη, δταν παρουσιάζει τόν άχάριστο νά μιλεϊ άτελείωτα γιά τό χρέος της εύγνωμοσύνης. Ή Εκάβη βλέπει δτι τά λόγια της είναι άνώφελα· τώρα πρέπει ή ίδια ή Πολυξένη νά επιτεθεί στόν σκληρό άντίπαλο. 'Εκείνη δμως άναλαμβάνει τό ρόλο δχι του ικέτη άλλά τοΰ διαιτητή, πού δίνει ενα τέλος στή διαμάχη, Μέ ενα λεπτότατο συσχετισμό βεβαιώνει τόν 'Οδυσσέα, πού κάποτε βρέθηκε ικέτης στήν Τροία και εκρυψε τό χέρι του στά πέπλα της Εκάβης ώσπου μούδιασε (246), δτι δεν χρειάζεται να καλύπτει τώρα τό δεξί του χέρι ούτε νά άποστρέφει τό πρόσωπό του, γιατί δέν έ'χει νά φοβηθεί άπό αύτήν χειρονομίες ικεσίας* θά τόν άκολουθήσει χωρίς άντίσταση. Καλύτερος είναι ό θάνατος άπό τή μοίρα της δουλείας, πού τήν άπειλεϊ μετά τή συντριβή ένός περήφανου μεγαλείου. Κορυφαία και Εκάβη έπαινοΰν τό υψηλό φρόνημα της κόρης, άλλά ή μητέρα δεν εγκαταλείπει τόν άγώνα: άς θυσιάσουν στόν 'Αχιλλέα αύτήν άντι γιά τή θυγατέρα της. Ή σύντομη άρνηση του 'Οδυσσέα περιέχει στήν προσφώνηση ώ γεραιά (389) δ,τι είχε νά πει. Ή Εκάβη θέλει τουλάχιστον νά πεθάνει μαζι μέ τήν κόρη της. Σέ μια σύντομη στιχομυθία, μέ οξύτατη κλιμάκωση, άντιπαραθέτει πεισματικά τήν επιθυμία της στήν άρνηση του 'Οδυσσέα. Άπειλεϊ κιόλας νά χρησιμοποιήσει βία, δταν επεμβαίνει ξανά ή Πολυξένη: κάθε άντίσταση είναι μάταιη· δέν μένει παρά νά άποχαιρετιστουν. Στήν επόμενη στιχομυθία μπορεί πιά ή κα106

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ταδικασμένη σέ θάνατο νά ξεσπάσει σέ ενα τρυφερό θρήνο μαζί μέ τή μητέρα της, μπορεί πιά, υστέρα άπό την ηρωική συμπεριφορά της, νά άφήσει την καρδιά της νά μιλήσει. Και πάλι ό ποιητής παρεμβάλλει άνάμεσα στά δύο μέρη του έργου ενα συνδετικό στοιχείο, βάζοντας τήν Πολυξένη νά παρηγορεί τή μητέρα της μέ τή σκέψη δτι ό Πολύδωρος ζει άκόμη άνάμεσα στους Θράκες, ένώ ή Εκάβη, σάν άπό κάποια σκοτεινή προαίσθηση, ουτε αύτό το θεωρεί βέβαιο. Στά τελευταία λόγια πού άπευθύνει ή Εκάβη στήν κόρη της, καθώς εκείνη φεύγει μέ τον 'Οδυσσέα, εκφράζεται άκόμη μιά φορά ή έσχατη άπόγνωση, και άμέσως μετά άκούεται ή κατάρα γιά τήν Ελένη, πού είναι υπεύθυνη γιά δλη τή συμφορά: ετσι έπρεπε και έκείνην νά τήν οδηγήσουν στο θάνατο. Μέσα άπο δλο το πάθος προβάλλει, σάν μιά στιγμιαία έκλαμψη, ή λαχτάρα γιά έκδίκηση, πού θά άποβεϊ άργότερα καθοριστική γιά τή συμπεριφορά της Εκάβης.^ Το Ιο στάσιμο (444-483) είναι μιά μοναδική έναγώνια ερώτηση των αιχμάλωτων γυναικών γιά το που θά τις οδηγήσει ό δρόμος της σκλαβιάς τους. 'Ολόκληρη ή δεύτερη στροφή άναφέρεται στήν 'Αθήνα: έκεϊ δεν τούς επιφυλάσσεται ή χειρότερη μοίρα, αν πρόκειται να υφαίνουν στον πέπλο της θεάς πομπές άρμάτων και τιτανομαχίες. Στο 2ο στάσιμο (484-628) έ'ρχεται 6 κήρυκας Ταλθύβιος ώς άγγελιοφόρος στήν Εκάβη, ή οποία σέ δλη τή διάρκεια του χορικού ήταν σωριασμένη στο έδαφος μέ σκεπασμένο τ6 πρόσωπο (486). Ό γέροντας στέκεται συγκινημένος μπροστά στή γερόντισσα, πού είναι βυθισμένη στήν οδύνη της, και συντριμμένος της άπευθύνει, μέσα άπό τήν πλούσια και οδυνηρή πείρα της ζωής, λόγια πού ήχουν συχνά στήν τραγωδία του Εύριπίδη: «πρέπει άλήθεια κάνεις νά πιστέψει στήν εξουσία του Δία, ή δλα τά άνθρώπινα τά κυβέρνα μόνο ή Τύχη',^) Ή Εκάβη άρπάζεται άπό μιά ύστατη έλπίδα: «έρχεσαι νά μέ πάρεις και εμένα γιά νά μέ θυσιάσουν;» Ό Ταλθύβιος διαλύει τήν ψευδαίσθηση: έχει έ'ρθει νά καλέσει τήν Εκάβη νά θάψει τήν κόρη της. Κατόπιν, εξιστορεί τον ηρωικό θάνατο της βασιλοκόρης, πού προχώρησε πρός τό βωμό χωρίς νά τήν κρατούνε χέρια, νικώντας έτσι μέ τήν άξιοπρέπειά της τούς κατακτητές της πατρί1. Ή επιθυμία της νά δεϊ τήν Ελένη νά τιμωρείται άποτέλεΧ τον πυρήνα μιόΐς ολόκληρης σκηνής «άγώνα λόγων» στίς Τρωάδες.

107

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δας της. Μέ τους έπόμενους ένδιάμεσους στίχους της ή κορυφαία βλέπει, σ' δλα αύτά μόνο τήν οδύνη, ένώ άπό το λόγο της Εκάβης άναδύεται. μιά περηφάνια γιά το θάνατο του παιδιού της. 'Εδώ (591) άκολουθει ενας άπο τους πιο παράδοξους στοχασμούς της τραγωδίας του Εύριπίδη: «Δεν είναι άλήθεια περίεργο δτι το έδαφος, είτε είναι άγονο είτε είναι γόνιμο, άποδίδει άνάλογα μέ τήν περιποίησή του, ένώ ενας κακός άνθρωπος είναι πάντα κακός και ενας καλός πάντα καλός; Άπό που προέρχεται αύτό; Είναι κληρονομιά άπό τούς γονείς ή οφείλεται στην άνατροφή; Σίγουρα ή καλή άνατροφή μπορεί νά διδάξει τό καλό. Και όποιος το εχει μάθει, ξέρει νά μετρά τό αισχρό μέ τόν γνώμονα του καλοΰ». "Υστερα άπό αύτό τό συλλογισμό, πού άπλώνεται σέ 11 στίχους, ή Εκάβη άνακαλεϊ τόν εαυτό της σέ τάξη: «πρός τά που μέ παρέσυρε ή σκέψη μου;» (603).Σ'αύτή τή σκεπτικιστική στάθμιση και τό άβέβαιο ψηλάφημα κατοπτρίζεται μιά συζήτηση πού είχαν εισαγάγει οι σοφιστές και πού εκτοτε διαιωνίζεται: κληρονομικότητα ή άγωγή; Ή παλιά πεποίθηση του άριστοκρατικοΰ κόσμου, πού τόσο έντονα εκπροσωπεί ό Πίνδαρος, δτι τό πάν είναι ή εγγενής φύση, άρχισε νά κλονίζεται.^ Κατόπιν ή Εκάβη έτοιμάζεται νά θάψει τήν Πολυξένη. Στολίδια θά ζητιανέψει άπό τις αιχμάλωτες γυναίκες, πού μένουν μαζί της στή σκηνή. Και άποχωρεϊ γεμάτη άπόγνωση. Προηγουμένως είχε στείλει τή γριά Θεράπαινα (γεράματα και άδυναμία είναι κυρίαρχα στοιχεία του πίνακα) νά φέρει άπό τήν άκτή νερό, γιά νά πλύνουν τό σώμα —έκεϊ άκριβώς δπου θά βρει τόν νεκρό Πολύδωρο. Στό σύντομο 2ο στάσιμο (629-657), ενα στροφικό ζεύγος μέ επωδό, δ χορός άναφέρεται στό ταξίδι του Πάρη, πού στάθηκε ή άρχή δλης της συμφοράς. Σημαντική είναι στήν επωδό ή σκέψη δτι και στίς όχθες του Εύρώτα άσφαλώς θα κάθονται σύζυγοι και μητέρες πού κλαίνε. Έδώ δηλώνεται ύπαινικτικά αύτό ίτού δείχνουν οί Τρωάδες: δτι δ πόλεμος πλήττει νικημένους και νικητές. Στήν άρχή του 3ου έπεισοδίου (658-904) επιστρέφει ή Θεράπαινα: εχει βρει στήν άκτή τό πτώμα του Πολυδώρου. Άκολου1. Α. Lesky, «Erbe und Erziehung im griechischen Denken des 5. Jahrhunderts», NJAB 2 (1939) 361· τοϋ ϊδιου: «Euripides und die Pädagogik», WHB 11 (1968) 16.

108

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

θεΐ ενας σύντομος διάλογος μέ τήν κορυφαία' καΐ τότε βγαίνει άπο τό αντίσκηνο ή Εκάβη. "Ενας δεξιοτεχνικές χειρισμός του ποιητή κλιμακώνει ως τό έπακρο τήν οδύνη του άναγνωρισμοΰ. 'Η Εκάβη υποθέτει στήν αρχή δτι το σκεπασμένο πτώμα είναι ή Πολυξένη, κατόπιν ό νους της πάει στήν Κασσάνδρα, και μόνο δταν σηκώνεται τό κάλυμμα, αναγνωρίζει τή συντριβή της τελευταίας της ελπίδας. 'Ακολουθεί ενας κομμός μέ παρεμβολή διαλογικών στίχων της κορυφαίας και της Θεράπαινας, ένώ στό μέρος της Εκάβης, πλάι σέ μεμονωμένους τριμέτρους, δεσπόζουν οί δόχμιοι. Ό τόνος του θρήνου της προσδιορίζεται, δταν στήν ωδή της άναφέρεται ό βάκχειος νόμος. Μέσα στήν ένταση του θρήνου της πρέπει νά αισθανθούμε τήν άναταραχή ένός βίαιου πάθους, για νά κατανοήσουμε τή μαινάδα Εκάβη, δπως έμφανίζεται στό τέλος του έργου. "Ερχεται 6 'Αγαμέμνων —άλλη μιά χαρακτηριστική σύνδεση τών δύο μερών του δράματος— γιά νά πάρει τήν Εκάβη γιά τήν ταφή της Πολυξένης. 'Απορημένος βλέπει τό πτώμα, άλλα στήν άρχή δεν παίρνει καμιά πληροφορία. Γιά νά παρακολουθήσουμε τήν πορεία της επόμενης σκηνής, πρέπει νά εχουμε στό νου μας δτι σ' αύτή στέκουν άντιμέτωποι δύο άνθρωποι πού πριν άπό λίγο άκόμη ήταν θανάσιμοι εχθροί. Ή Εκάβη καταλαβαίνει πόσο πραγματικά δύσκολο είναι νά κάμει σύμμαχό της τον 'Αγαμέμνονα. 'Αποφασίζει λοιπόν ό Εύριπίδης νά χρησιμοποιήσει ενα μέσο άνήκουστο γιά τήν τραγωδία άλλά έντελώς οικείο στήν κωμωδία: τό «κατ' ιδίαν». Ή Εκάβη σκέφτεται για πολύ: εχει ή ικεσία εδώ κανένα νόημα; Ό 'Αγαμέμνων πιέζει άπορημένος τή γερόντισσα, ή δποία γυρισμένη άλλου μιλεί μέτόν έαυτό της.Τελικά εχει πάρει τήν άπόφασή της και ρίχνεται ικετεύοντας στά πόδια του βασιλιά. Ό ποιητής δεν θέλησε νά φορτώσει τόν μακρό ικετευτικό λόγο της Εκάβης (787-845) μέ τή μετάδοση του θλιβερού γεγονότος, άλλά τό μετέθεσε σέ μιά έπιδέξια δομημένη στιχομυθία (761-786). Στή ρήση της, μέ τά πρώτα κιόλας λόγια, ή Εκάβη άπευθύνεται στό αίσθημα του δίκαιου βασιλιά. Και πάλι άκούονται άντίλαλοι άπό τις πνευματικές διαμάχες της εποχής, στό σημείο δπου ή Εκάβη ονομάζει ώς ύψιστη έξουσία πάνω και άπό τούς θεούς άκόμη τό Νόμο, πού είναι καΐ ή αιτία της πίστης μας στούς θεούς και της διάκρισης άνάμεσα σέ δίκαιο και άδικο. Τό κεντρικό μέρος του λόγου της είναι έ'να ξέσπασμα άπόγνω109

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

σης. Ό 'Αγαμέμνων εχει στρέψει άλλου το πρόσωπο και κάθε προσπάθεια νά τον πείσει μοιάζει άκαρπη. Τότε ή Εκάβη συσπειρώνεται γιά μιά καινούρια έπίθεση: ό 'Αγαμέμνων έχει ώς παλλακίδα του την Κασσάνδρα, μοιράζεται μαζί της τις νύχτες· λοιπόν, θά τη βοηθήσει ή Κύπρη. 'Ο λόγος της καταλήγει σέ άπελπισμένη ικεσία. Σέ τέσσερις στίχους ή κορυφαία μιλεϊ γιά την αντιστροφή των πραγμάτων: οί εχθροί πρέπει νά γίνουν φίλοι. Μέ τον 'Αγαμέμνονα άπεικονίζεται θαυμάσια ό άνθρωπος μιας άνώτερης τάξης, πού δέν θέλει νά φανεϊ σκληρός,^ άλλά εΤναι γεμάτος άναστολές. Άπο τά λόγια του είναι φανερό δτι άνάμεσα σέ δλα δσα έπικαλέστηκε ή Εκάβη μόνο ή άναφορά της Κασσάνδρας του έκανε εντύπωση. Τί θά πει δμως γι' αυτό ό στρατός; Ό Πολυμήστωρ θεωρείται φίλος. Μήπως τον κατηγορήσουν γιά μεροληψία έξαιτίας της Κασσάνδρας; Ή Εκάβη δμως μπορεί και καθησυχάζει το φόβο του. Δέν χρειάζεται ό 'Αγαμέμνων νά γίνει συνεργός στην εκδίκηση· ή ανοχή του μόνο είναι άρκετή. Ώς προς τό είδος της τιμωρίας πού ετοιμάζει για τον Πολυμήστορα, μόνο ύπαινιγμούς άφήνει: οί γυναίκες, δταν υπερέχουν άριθμητικά, κατορθώνουν πολλά. Κατόπι στέλνει τή Θεράπαινα νά φέρει τον Θράκα: πρέπει νά ερθει μαζί μέ τά παιδιά του. Στο μεταξύ ό 'Αγαμέμνων μπορεί νά άναβάλει τήν ταφή της Πολυξένης, άφοΰ πρώτα πρέπει νά μοιραστεί τή νεκρική πυρά μέ τον άδελφό της τον Πολύδωρο. Ό 'Αγαμέμνων νιώθει άνακούφιση πού δέν του ζητούν περισσότερα· τώρα μπορεί νά κλείσει τή σκηνή μέ λίγα παρηγορητικά λόγια γιά τή δίκαιη άνταμοιβή πού περιμένει τον καλό και τον κακό. Τό 3ο στάσιμο (905-952) περιλαμβάνει δύο στροφικά ζεύγη και μιά έπωδό. Έδώ συναντούμε γιά πρώτη φορά, άκόμη στήν έξέλιξή του, έκεϊνο τό άφηγηματικό χορικό (ό Kranz τό ονόμασε διθυραμβικό στάσιμο), πού, ενώ δέν του λείπει ή σχέση του μέ τά συμφραζόμενα, χαρακτηρίζεται πάντως άπό ενα είδος αύτοτέλειας. Τό περιεχόμενο αύτών τώ^ στροφών, πού καταλήγουν σέ μιά κατάρα γιά τον Πάρη και τήν Ελένη, είναι ούσιαστικά μιά (('Ιλίου πέρσις». "Ερχεται ό Πολυμήστωρ καΐ προσποιείται συμπάθεια, προ1. Εκφράζει τή συμπάθειά του στούς στ. 732, 763, 783, 785.

110

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σπαθώντας νά καλυφθεί πίσω άπο τό ψέμα οτι, πάνω στην ώρα πού ετοιμαζόταν νά ερθει. στήν Εκάβη, εφτασε ή Θεράπαινα για νά τον καλέσει. Μέ άξιοπρόσεκτη επιμονή στήν ψυχογραφική λεπτομέρεια, ό ποιητής βάζει τήν Εκάβη νά χρησιμοποιεί φορτικά τον πόνο της ώς πρόσχημα γιά νά δικαιολογήσει τό γεγονος δτι δεν μπορεί νά άντικρίσει τον Πολυμήστορα καταπρόσωπο (968975). Στήν πραγματικότητα φοβάται μήπως τήν προδώσει το μίσος της. Κατόπι του ζητεί νά άπομακρύνει τούς δορυφόρους του, επειδή θέλει τάχα νά του εκμυστηρευτεί κάτι άπόρρητο. 'Ακόμη μιά φορά, μέ τήν έρώτησ-ή της γιά τον Πολύδωρο και τή,^ καθησυχαστική άπάντηση του Πολυμήστορα, τον άφήνει νά άποκαλυφτεϊ σέ δλη του τήν ποταπότητα, προτού, σέ μιά στιχομυθία, διεγείρει τήν άπληστία του μέ τά δολώματα πού τή βοηθούν νά τον δελεάσει. Ό ποιητής χρησιμοποιεί δύο κίνητρα: πρώτα πρώτα, άναφέρεται σέ ενα μυστικό τόπο μέσα στό "ίλιο, δπου είναι άκόμη θαμμένο χρυσάφι* ετσι δικαιολογείται γιατί ειχε κληθεί ό Πολυμήστωρ μαζί μέ τά παιδιά του, πού έπρεπε επίσης νά μάθουν τό μυστικό. "Υστερα δμως ή Εκάβη μιλεί γιά χρυσάφι πού είχε φέρει μαζί της και τό φύλαγε μέσα στή σκηνή, και έ'τσι παρασύρει τόν Θράκα στις γυναίκες πού περίμεναν μέσα. Ή σκηνή κυριαρχείται άπό τήν ειρωνεία μιας διπλής άπάτης: ό Πολυμήστωρ προσποιείται φιλική άφοσίωση, ή Εκάβη άπόλυτη εμπιστοσύνη στά λόγια του (990 1000, 1004). "Υστερα άπό ενα σύντομο ίαμβο-δοχμιακό μέρος, δπου οί γυναίκες του χορού άναγγέλλουν τήν επερχόμενη τιμωρία, άκούονται οί κραυγές του Πολυμήστορα, καί, σάν άπάντηση, έ'ρχονται στίχοι της κορυφαίας (ή μεμονωμένων χορευτών). Άπό τό άντίσκηνο βγαίνει ή Εκάβη καί άνακοινώνει τήν πραγματοποίηση της εκδίκησης. Έδώ προβάλλει πάλι τό αιώνιο πρόβλημα του έκκυκλήματος. "Οταν ή Εκάβη υπόσχεται στό χορό δτι θά δει καί τά δολοφονημένα παιδιά (1051), θά μπορούσαμε εύκολα νά σκεφτούμε τό τροχοφόρο βάθρο· τά στείχοντα (1050) καί χωρεί (1053), πού λέγονται γιά τόν Πολυμήστορα, μάλλον υποδηλώνουν άνοιγμα της κεντρικής πύλης. 'Ο Πολυμήσαωρ βγαίνει τρεκλίζοντας άπό τή σκηνή· κάπου κάπου σέρνεται μέ τά τέσσερα· πρέπει νά φανταστούμε δτι ή μονωδία του, σέ δοχμιακούς ρυθμούς, συνοδεύεται άπό μιμικές κινήσεις πού άποδίδουν τά ψηλαφήματά του, τήν άναζήτηση των παιδιών του, τήν έσχατη εγκατάλειψη του τυ111

ΕΤΡΙΙΙΙΔΗΣ

φλου. Δύο στίχοι της κορυφαίας, πού άντι,ζυγίζουν την εγκληματική πράξη και την τιμωρία, δημιουργούν μια τομή, καΐ άμέσως ό Πολυμήστωρ φωνάζει, γεμάτος άγρια άπόγνωση, τούς Θράκες του, τούς 'Αχαιούς και τούς Άτρειδες. Ό 'Αγαμέμνων εχει άκούσει τις κραυγές του και έρχεται. "Τστερα άπό ενα σύντομο διάλογο, άναπτύσσεται μιά σκηνή «άγώνα», δπου, έκτος άπο τούς δύο άντιπάλους, μετέχει και Ινας τρίτος ομιλητής, πού όδηγεϊ στήν άποφασιστική λύση, δπως άκριβώς ή Πολυξένη μετά τον «άγώνα» άνάμεσα στον 'Οδυσσέα και τήν Εκάβη. "Ενα άλλο σημείο παραλληλισμού δημιουργείται άπο το γεγονος δτι καΐ εδώ τό μοτίβο της χάριτος (το μοτίβο της ύποχρέο^σης γιά μιά έκδούλευση) παίζει κάποιο ρόλο. Μέ τή διπλή διαβεβαίωση δτι είχε σκοτώσει τον Πολύδωρο γιά χάρη των Ελλήνων, πλαισιώνει 6 Πολυμήστωρ τήν άφήγησή του γιά τά δσα είχαν συμβεί μέσα στή σκηνή. "Ενα μέρος του «άγώνα» έ'χει εδώ άναλάβει τή λειτουργία της άγγελικής ρήσης. "Τστερα άπο τούς δύο ενδιάμεσους στίχους της κορυφαίας, πού μέμφεται τήν ταπείνωση τών γυναικών, άρχίζει τό λόγο της ή Εκάβη μέ μιά άπο εκείνες τις ούτοπικές ευχές πού τόσο πρόθυμα βάζει στο στόμα τών ηρώων του ό τόσο άπαισιόδοξος γιά τήν κατάσταση του κόσμου ποιητής: «μόνο οί έ'ντιμοι άνθρωποι θά έπρεπε νά είναι και καλοί ομιλητές· κανένας κακός δεν θά επρεπε νά μπορεί νά έξαπατα με λόγια». Στή συνέχεια άνασκευάζει μέ επιτυχία τά επιχειρήματα του Θράκα. Γιατί δεν είχε σκοτώσει, γιά τό συμφέρον τών Ελλήνων, τόν Πολύδωρο, δσο ήταν άκόμη ισχυρή ή Τροία; Γιατί κρατούσε γιά τόν εαυτό του τούς θησαυρούς; 'Π 'Εκάβη τελειώνει άπαιτώντας έπίμονα νά δικαιωθεί. Τ0 προοίμιο, ή έπιχειρηματολογία και ό επίλογος ξεχωρίζουν σαφέστατα. Ό 'Αγαμέμνων έ'χει πειστεί' ή άπόφασή του είναι καταδικαστική γιά τόν παραβάτη του δικαίου της ξενίας. Στό τέλος πολλών τραγωδιών του Εύριπίδη δημιουργείται μια προοπτική σχετικά μέ τό μέλλον τών προσώπων πού έχουν πάρει μέρος —συνήθως τΙς πληροφορίες δίνει ό «άπό μηχανής» θεός— καθώς και μιά αιτιολογική σύνδεση μέ μιά λατρεία ή κάποιο τοπωνύμιο. Και στά δύο αύτά 6 Εύριπίδης έδωσε εδώ μιά ίδιότυτο] μορφή. "Ενα δίστιχο του Πολυμήστορα εισάγει μιά στιχομυθία, πού διεξάγεται πρώτα άνάμεσα σ' αύτόν και τήν Εκάβη και ύ112

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

στερα ανάμεσα σ' αύτον καΐ τον 'Αγαμέμνονα. Ό Διόνυσος, ό θεός της χώρας του, είχε ανακοινώσει στον Πολυμήστορα δτι ή Εκάβη θά μεταμορφωνόταν σε σκύλα και θά εδινε το ονομά της στο άκρωτήριο «Κυνός σήμα». Ή Εκάβη δεν θλίβεται γι' αύτό, τώρα πού εχει τιμωρηθεί ό Πολυμήστωρ. Ό στ. 1274 παρουσιάζει έξαιρετική συγγένεια μέ το στ. 1362 της Μήδειας. "Υστερα ή Εκάβη άκούει άκόμη οτι ή Κασσάνδρα θά σκοτωθεί άπό τό χέρι της Κλυταιμήστρας. Έδώ ό διάλογος συγκεντρώνεται στον 'Αγαμέμνονα: κι έκεϊνος θά πεθάνει άπδ τό χέρι της γυναίκας του. Εξαιρετικά ερεθισμένος (άντιλαβές), ό βασιλιάς άναγκάζει τόν Πολυμήστορα νά σωπάσει και μετά δίνει έντολή νά τόν ρίξουν σέ κάποιο έ'ρημο νησί. Τώρα δεν μένει παρά νά θάψουν τά δύο θύματα και κατόπι νά ξεκινήσουν γιά τό ταξίδι. Ή ευχή του γιά εναν εύτυχισμένο γυρισμό καλύπτεται άπό βαθιά σκιά. Και πάλι μαθαίνουμε δτι σ' αύτό τόν πόλεμο νικητές και νικημένοι είναι σημαδεμένοι άπό τη μοίρα. Στους άναπαίστους πού κλείνουν τό έ'ργο ό χορός έτοιμάζεται νά πάρει τό δρόμο της σκλαβιάς. Ή διμερής άρθρωση του Ιργου είναι τό ϊδιο άδιαμφισβήτητη δσο καΐ ή τέχνη του Ευριπίδη στή συγκρότηση ενός ένιαίου συνόλου άπό τά δύο μέρη. Τά δύο μέρη του δράματος κινούνται σέ μιά άντίρροτο] φορά. Ή τραγωδία της Πολυξένης άποκαλύπτεται στήν 'Εκάβη βαθμιαία: πρώτα φτάνουν οί ειδήσεις σχετικά μέ τήν άξίωση του 'Αχιλλέα, κατόπιν έ'ρχεται ό 'Οδυσσέας νά πάρει τήν κόρη, άλλά υπάρχει άκόμη κάποια ελπίδα νά άποτραπεΐτό κακό. Ό «άγώνας» διαρκεί πολύ, ώσπου κρίνεται χάρη στή μεγαλόπρεπη συμπεριφορά της Πολυξένης. Ό Ταλθύβιος έξκττορεΐ τό μοιραίο τέλος της. Τό μέρος του Πολυδώρου άρχίζει άντίστροφα, μέ τήν άνακάλυψη μιας ήδη ολοκληρωμένης καταστροφής. Ή παραπέρα έξέλιξη της δράσης άφορα στήν προετοιμασία και τήν πραγματοποίηση της εκδίκησης. Είναι εύδιάκριτες οι άντιστοιχίες άνάμεσα στά δύο μέρη: τό καθένα τους περιέχει μιά μεγάλη σκηνή ικεσίας και πειθούς, πού μένει άκαρττη στο πρώτο μέρος, ένώ στό δεύτερο πετυχαίνει τό στόχο της. Πρώτα ό 'Οδυσσέας, τό έκτελεστικό οργανο, ύστερα ό 'Αγαμέμνων, πού ή συμπεριφορά του καθορίζεται άπό προσωπικά κίνητρα. Οι μορφές βρίσκονται σέ έν113

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τυπωσιακή άντίθεση. Πρέπει, άκόμη νά σημειώσουμε και τήν άδιάλειπτη χρήση τόΰ μοτίβου της «χάριτος». Ό ποιητής προσπάθησε μέ τόσους τρόπους νά συναρθρώσει τα δύο μέρη, ώστε δέν μπορούμε νά παρακολουθήσουμε κάποιους ερμηνευτές, πού πιστεύουν δτι ο Εύριπίδης μπόλιασε σέ μιά αρχική σύλληψη, μέ πυρήνα τό θέμα της Πολυξένης, τήν ιστορία μέ τον Πολυμήστορα,^ Ή εμφάνιση του Πολυδώρου επιτελεί μιά συνδετική λειτουργία δμοια μέ της «Τηλεμάχειας» πριν άπό τά δύο μέρη της 'Οδύσσειας. Στήν πορεία της άνάλυσής μας υπογραμμίσαμε τά έπιμέρους συνδετικά στοιχεία* σ' αύτά άνήκει και ή πλάνη της Εκάβης, ή οποία ταυτίζει στήν άρχή τό σκεπασμένο πτώμα του γιου της μέ της Πολυξένης. Ό ποιητής μπόρεσε πραγματικά νά επιτύχει τήν ενότητα του δράματός του, άλλά μόνο μέ μέσα εσωτερικά, και αύτο επειδή δλα τά έπιμέρους δραματικά γεγονότα άποκτοΰν τό νόημά τους στή συνάρτησή τους μέ τήν κεντρική μορφή της Εκάβης. Ό Steidle (44) έ'χει καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια γιά νά τοποθετήσει τήν ένότητα αύτής της τραγικής μορφής στή σωστή της προοπτική. 'Εδώ δέν μπορεί νά γίνει λόγος γιά μεταβολή, άλλά γιά μιά μοναδική και άδιάκοτα} άνελικτική γραμμή. Ό Εύριπίδης μετατόπισε τήν άρχή της στό παρελθόν, άφου στή σκηνή του 'Οδυσσέα μας άφήνει νά δοϋμε μιά Εκάβη πού προσφέρει στον έχθρό της διέξοδο άπό μιά θανάσιμη κατάσταση. Στήν άρχή κιόλας του έ'ργου τήν έχουν βρει φοβερά πλήγματα. "Εχει δμως άκόμη παιδιά. Τότε συντρίβεται ή μιά έλπίδα μετά τήν άλλη, ώσπου ή υπέρμετρη συμφορά διοχετεύεται στήν υπερβολή μιας φρικιαστικής έκδίκησης. Καλοσύνη και τρυφερότητα άλλά καΐ άπληστία στήν εκδίκηση κατοικούν μέσα σέ ένα καΐ τόν ϊδιο άνθρωπο* δποιος άναγνωρίζει έδώ διάσπαση, αυτός άδικεΐ τόν ποιητή εξίσου δπως οι κατήγοροι της Μήδειας. Είναι δύσκολο νά ποΰμε άν ό ποιητής θέλησε πραγματικά νά δείξει τόν ήθικό «έκφυλισμό» (G. Kirkwood, δ.π. 67) ή τήν παρακμή της άρετής (Conacher, 163) ένός άνθρώπου. 'Αναμφίβολα ή Εκάβη μέ τό φόνο των παιδιών χάνει κάθε άνθρωπιά, και ή μεταμόρφωσή της σέ σκύλα είναι, πέρα άπό ένα άπλό α'ίτιο, ταυτόχρονα και ένα είδος άξιολόγησης. Παρ' δλα αύτά δμως πρέπει νά 1. Σχετική βιβλιογραφία παραθέτει ό Conacher, 146, 1.

114

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τή δοΰμε σάν ενα θύμα, κου περνά δλα τα στάδια της οδύνης, καταστρέφοντας τελικά κάθε άνθρώπινο στοιχείο μέσα της· ή πορεία της ολοκληρώνεται μέ τή μεταμόρφωση της σέ ζώο. Ό ποιητής εκανε τό κάθετι γιά νά μας βοηθήσει νά παρακολουθήσουμε αύτή τήν πορεία. Θά άξιώναμε πάρα πολλά άπο το εργο, άν άναζητούσαμε σέ αύτο μιά ιδιαίτερη θέση σχετικά μέ τις άνθρωποθυσίες.^ Ή κριτική της Εκάβης (261) στον «άγώνα λόγων» μέ τον 'Οδυσσέα φαίνεται έντελώς περιφερειακή. 'Η ϊδια δέν θά ειχε καμιά άντίρρηση, άν άποφάσιζαν νά θυσιάσουν τήν Ελένη. 'Η 'Εκάβη παρουσιάζει άπο μορφική άποψη μιά δυναμική αύξηση τών λυρικών μερών του υποκριτή. Παρόμοια δείγματα είχαμε ήδη στή μονωδία της "Αλκηστης και στο θρήνο του Θησέα πάνω στο πτώμα της Φαίδρας. Στήν 'Εκάβη δμως δλο τό εισαγωγικό μέρος, μετά τον πρόλογο του Πολυδώρου, έχει μορφή λυρική. Λυρικός θρήνος άκολουθεϊ τήν εΐ'δηση γιά τό θάνατο του Πολυδώρου (684) και σέ δμοια μορφή διοχετεύεται ό πόνος καΐ ή λύσσα του τυφλωμένου Πολυμήστορα (1056). Είναι άδύνατο νά τοποθετήσουμε τήν Ανδρομάχη^ σέ κάποια συγκεκριμένη χρονιά, άλλά τά μέσα της δεκαετίας 430-420, και έπομένως ή χρονική γειτνίαση μέ τήν 'Εκάβη, άποτελεϊ μιά ύ1. Γιά τό συγκεκριμένο θέμα, βιβλιογραφία στήν εργασία τοϋ L. Pearson, δ.π. 248. 2. Σχολιασμένες εκδόσεις: J. G. Kamerbeek, Leiden 1944· U. Scatena. Ρώμη 1956· Α. Garzya, 2η έκδ. Νεάπολη 1963· Ρ. Τ. Stevens, 'Οξφόρδη 1971. Ερμηνευτικά: Μ. Delcourt, «Euripide et les événements de 431424», Serta Leodensia (Λιέγη 1930) 117-128· R. Sauer, Untersuchungen zu Euripides (διατρ. Λιψίας), Würzburg 1931, 43· D. L. Page, «The elegiacs in Euripides' Andromache», Greek poetry and life, 'Οξφόρδη 1936, 206· J. G. Kamerbeelc, «L'Andromaque d'Euripide», Mnemosyne 3 s. 11 (1942) 47· Rivier, 171* A. Lesky, «Der Ablauf der Handlung in der Andromache des Euripides», AAHG 84 (1947).99= Ges. Sehr. 144" A. Garzya, «Interpretazione delFAndromaca di Euripide», Dioniso 14 (1951) 109· Friedrich, 47· H. Erbse, «Euripides' A n d r o m a c h a » , Hermes

. 9 4 ( 1 9 6 6 ) n()=Wege

der Forschung

89, 2 7 5 '

Steidle, 118· Gonacher, 166· Webster, 118· F. Ferrari, «Struttura e personaggi nella Andromaca di Euripide», Maia n. s. fasc. 3, 23 (1971) 209· A. P. Burnett, Catastrophe survived, 'Οξφόρδη 1971, 13Q· R. B r ü m m e r , Die drarnat.urgische

und charakterologische

115

Gestaltung

des

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

πόθεση πολύ πιθανή.^ Τό άρχαϊο Σχόλιο στο στ. 445 περιέχει μια σειρά άπο σημαντικά δεδομένα. 'Η άρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου φαίνεται νά ήταν ή περίοδος της σύνθεσης του έργου, άλλά ή παράστασή του δέν δόθηκε στην 'Αθήνα, δπως είναι φανερό άπό τήν απουσία του τίτλου του στις «Διδασκαλίες».^ Είναι δύσκολο νά έκτιμήσουμε τήν άξιοπιστία της πληροφορίας δτι ό Καλλίμαχος (αύτό άφορα ίσως κάποια σημείωση του στους Πίνακες) ήξερε για τήν άπόδοση του δράματος σέ κάποιον Δημοκράτη. Ό Schmid (3, 397, 4) σκέφτηκε ενα χοροδιδάσκαλον πού ήταν επιφορτισμένος μέ τις δοκιμές, ό Goossens (386) κάποιο ψευδώνυμο, ενώ ό Page (ο.ττ. 221), ακολουθώντας τον Th. Bergk, θέλησε νά άναγνωρίσει στο ονομα τον Άργεϊο λυρικό ποιητή Τιμοκράτη: αύαός πρέπει να ειχε συνθέσει τή δωρικά χρωματισμένη θρηνητική έλεγεία της 'Ανδρομάχης (103), πού άποτελεΐ κάτι μοναδικό άνάμεσα στά σωζόμενα δράματα του Εύριπίδη. Ό Ευριπίδης, άντλώντας άπό διαφορετικά στοιχεία της παράδοσης, δημιούργησε αύτό τό ταραγμένο άνταγωνιστικό πλέγμα τριών έκπροσώπων άπό τρεις διαφορετικές περιοχές (τήν Τροία, τή Φθία, τή Σπάρτη). Ή κλήρωση της 'Ανδρομάχης στόν Νεοπτόλεμο κατά τήν κατανομή τών λαφύρων του πολέμου άποτελοΰσε ενα άπό τά θέματα στό έ'πος 'Ιλίου πέρσις. Άπό τόν Μολοσσό, τό άγόρι πού ή 'Ανδρομάχη γέννησε στόν καινούριο άφέντη της, οι Μολοσσοί προσπαθούσαν νά άναγάγουν τό γενεαλογικό τους δέντρο ώς τόν 'Αχιλλέα. Και δ Πίνδαρος {Νεμ. 7, 38) γνώριζε δτι έκεϊ βασίλευαν άπόγονοι του Νεοπτολέμου. Ώς πρός τό δεύτερο μέρος του έ'ργου, σημαντικές είναι οι πληροφορίες του Εύσταθίου ÇOô. 1479, 10) γιά τήν 'Ερμιόνη του Σοφοκλή. Σ' αύτό τό εργο, κατά τή διάρκεια της άπουσίας του Μενε>άου στήν Andromache-Stoffes hei Racine und Euripides (διατρ.), Münster 1972· υ . Albini, «Un dramma d'avanguardia, l'Andromaca di Euripide», Maia 26 (1974) 83-95. Μετάφραση: R. Cantarella, Urbino 1964. 1. Ό Webster, Euripides 118 (και WS 79,1966, 115κ.) υπολογίζει τό χρονικό διάστημα 428-424. Γύρω στό 425 χρονολογούν τό εργο οΐ: L. Méridier στήν έκδοση τών Belles Lettres, και van Lennep, 81" επίσης: M. Delcourt καΐ J. C. Kamerbeek (καΐ ot δύο δ.π.). Ελάχιστα άποφασιστικά είναι τά έπιχειρήματα πού προβάλλει ό GooSsens, 377 και σημ. 5 (δπου και ή παλαιότερη βιβλιογραφία) γιά μιά οψιμότερη χρονολόγηση (423 ή 422). 2. Φυσικά, παραμένουν εντελώς άβέβαιες οί υποθέσεις πού τοποθετούν τήν πρώτη παράσταση του έργου στό "Αργός (D. L. Page, δ.π. 221), σέ

116

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Τροία, εδωσε την Ερμιόνη στον 'Ορέστη ό παππούς της Τυνδάρεως. Ή σύγκρουση προκλήθηκε άπ6 το γεγονός δτι 6 Μενέλαος, επειδή τήν είχε ύποσχεθεϊ στον Νεοπτόλεμο μπρος στά τείχη της Τροίας, τήν αφαίρεσε άπό τον 'Ορέστη,^ ό όποιος τήν πήρε πίσω, δταν δολοφονήθηκε ό Νεοπτόλεμος στους Δελφούς, οπού, σύμφωνα μέ αυτή τήν άφήγηση, ειχε πάει γιά νά ζητήσει άπό τον 'Απόλλωνα εύθύνες γιά τό θάνατο του πατέρα του. Διαφορετική ήταν ή παραλλαγή τοΰ Πινδάρου στον Παιάνα γιά τους Δελφούς (άπ. 52κ. 5η), δπου ό θεός θανάτωνε τόν Νεοπτόλεμο γιά νά τον τιμωρήσει γιά τόν ώμο φόνο τοΰ Πριάμου. "Ετσι δμως ό Πίνδαρος δυσαρέστησε τους Αιγινήτες, πού ήθελαν γιά τόν άπόγονο τοΰ Αίακοΰ τους ενα ένδοξότερο τέλος, και γι' αύτό ό ποιητής στον 10ο Νεμεόνικό του (42) εβαλε τόν Νεοπτόλεμο νά τιηγαίνει στους Δελφούς και έκεϊ νά σκοτώνεται σέ μιά διαμάχη γιά κάποια θυσία. 01 κάτοικοι των Δελφών δμως κατόπι διατήρησαν σέ μεγάλη τιμή τή μνήμη του. Ή 'Υπόθεση, πού μας σώζει τήν κρίση των 'Αλεξανδρινών γιά τό εργο και εκφράζεται μέ ελάχιστα εύνοϊκή διάθεση, εξαίρει δικαιολογημένα τήν καλή σύνθεση τοΰ προλόγου του. 'Π 'Ανδρομάχη μιλεϊ γιά τή μοίρα της, πού τήν εφερε, μετά τήν πτώση της Τροίας, στήν εξουσία τοΰ Νεοπτολέμου. Στό μοναδικό μόριο γέ (25, πρβ. 36, 38) ό Εύριπίδης συμπυκνώνει τήν τραγικότητα αύτής της μοίρας. Ή γυναίκα τοΰ "Εκτορα γέννησε στό γιο τοΰ 'Αχιλλέα ενα παίδι —αύτό δέν μπόρεσε νά τοΰ τό άρνηθεϊ, άφοΰ ήταν άφέντης της ! Ζει μαζί του στό Θετίδειο, δπου κάποτε κατοικούσε ή θαλασσινή θεά μέ τόν Πηλέα —εδώ προετοιμάζεται κιόλας ή έμφάνιση της Θέτιδας «άπό μηχανής». Ό Νεοπτόλεμος εχει άφήσει άκόμη τή διακυβέρνηση της χώρας στον Πηλέα. μιά πόλη της Χαλκιδικής (Μ. Delcourt, δ.π. 117), σέ κάποιο μέρος της Θεσσαλίας (Goossens, 412, 23) ή στήν αύλή τοΰ βασιλέα των Μολοσσών (Schmid, 3, 405" επίσης: Conacher, 180, 16). Πλάι σέ δλες αύτές, ιδού και άλλη μία, πού δέν μου φαίνεται καθόλου ασφαλέστερη: μήπως τόπος της πρώτης διδασκαλίας ήταν ή Σικυώνα, άλλά το εργο παραστάθηκε μέ το δνομα τοΰ Δημοκράτη (πρβ. Σχ. Άνδρ. 445) ; Κάποιος τραγικός ποιητής Δημοκράτης άπό τή Σικυώνα εμφανίζεται σέ ενα πίνακα ποιητών τραγωδίας τοί3 3ου αί. π.Χ. (Pap. Tebt. 695)· γι' αύτό, βλ. τώρα Snell, TrGF 124. 1. Γιά τήν έχθρότητα άνάμεσα στον Νεοπτόλεμο-Πύρρο και τον συνδεδεμένο μέ τούς Δελφούς 'Ορέστη άνακάλυψε παλιές μυθολογικές καταβολές ο L. R a d e r m a c h e r , Das Jenseits

im Mythos der Hellenen,

117

Βόννη 1 9 0 3 , 5 1 .

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Αύτό το άπαιτεϊ ή πορεία της δράσης, πού χρειάζεται τον γέροντα ώς φορέα κάποιας εξουσίας. Ό Νεοπτόλεμος έχει μεταβεί στους Δελφούς, γιά νά έκλιπαρήσει άπό το θεο συγχώρηση γιατί τόλμησε, σέ μιά προηγούμενη έπίσκεψή του, νά ζητήσει άπό αύτόν μεταμέλεια γιά τό θάνατο του 'Αχιλλέα. "Ετσι ή Ερμιόνη, ή νόμιμη γυναίκα του Νεοπτολέμου, κρίνει δτι ήρθε ή κατάλληλη εύκαιρία νά παραγκωνίσει την παλλακίδα μαζι μέ τό παιδί της. Μάλιστα κάλεσε άπό τή Σπάρτη και τον πατέρα της, τον Μενέλαο, γιά νά τη βοηθήσει. Ή 'Ανδρομάχη όμως εκρυψε τό παιδί, ένώ ή ϊδια ζήτησε καταφύγιο σέ Ινα Ιερό της Θέτιδας κοντά στό παλάτι. 'Εδώ σημειώνεται τό τόσο συνηθισμένο στόν Εύριπίδη μοτίβο της καταφυγής σέ ένα βωμό.^ Δύσκολα βρίσκουμε άλλον πρόλογο του Εύριπίδη πού νά εκθέτει ενα τέτοιο πλήθος άπό περίπλοκα προδραματικά γεγονότα. Δικαιολογημένα λοιπόν τόν επαίνεσαν οι 'Αλεξανδρινοί. "Ερχεται μιά Θεράπαινα, πού έ'χει μείνει πιστή στήν 'Ανδρομάχη άπό τήν Τροία, και φέρνει τήν κακή ε'ίδηση οτι ό Μενέλαος βγήκε άπό τό σπίτι, γιά νά πάρει τό παιδί άπό τήν κρυψώνα του. Σέ μιά σύντομη ταραγμένη στιχομυθία, ή 'Ανδρομάχη πείθει τή δούλη νά πάει νά ζητήσει άπό τόν Πηλέα βοήθεια. Είναι μιά ύστατη προσπάθεια, άφοϋ άλλοι μαντατοφόροι άρνήθηκαν. Ή 'Ανδρομάχη μένει πάλι μόνη. Μετά άπό ενα προοίμιο σέ τριμέτρους, ξεσπά σέ θρήνο* πρόκειται γιά τήν έλεγεία (103-116), πού βρίσκεται άπόλυτα άπομονωμένη μέσα στή μορφολογική ποικιλία της άττικής τραγωδίας. Αύτά τά δίστιχα καλύπτουν δλη τήν πικρή ιστορία της ήρωίδας, άπό τόν μοιραίο γάμο του Πάρη ώς τήν ίκετεία της στό ιερό τής Θέτιδας. Ή πάροδος (117-146) φέρνει στήν όρχήστρα τό χορό των γυναικών άπό τή Φθία. Στά δύο στροφικά ζεύγη, ιδιαίτερα στό πρώτο, οι έξάμετροι άποτελουν εναν άπόηχο του ελεγειακού θρήνου. Οί γυναίκες έκφράζουν τή συμπάθειά τους γιά τήν ξένη και θά ήθελαν νά βοηθήσουν (α), άλλά δεν μπορούν νά κάνουν τίποτε καλύτερο άπό τό νά τή συμβουλέψουν νά άφήσει τόν τόπο τής ίκετείας της, άφοΰ ή θέση της είναι σίγουρα άπελπιστική (α' και β), και οί ϊδιες φοβούνται μήπως ένοχλήσουν τήν Ερμιόνη (β'): φόβω Ô' ήσνχίαν αγομεν (μένουμε άδρανεϊς άπό φόβο) —^είναι, πραγματικά, λόγια ενός φοβισμένου χοροΰ. 1. Το μοτίβο τοϋ βωμοϋ πραγματεύεται διεξοδικά δ Strohm, 3.

118

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Στη χειρόγραφη παράδοση μας, στην άρχή του 1ου επεισοδίου (147-273), ή είσοδος της Ερμιόνης πραγματοποιείται χωρίς καμιά άπολύτως άναγγελία, ετσι πού ό Musgrave ύπέθεσε δτι έχουν έκπέσει κάποιοι στίχοι του χορού, πού σημείωναν τη μετάβαση. "Οχι μόνο ή κανονική χρήση παρόμοιων στίχων επιβάλλει κάτι τέτοιο, άλλά και τά λόγια υμάς... ανταμείβομαι λόγοις (154) (σας άποκρίνομαι) μας άναγκάζουν νά δεχτούμε δτι ή Ερμιόνη άπαντα, κατά τά φαινόμενα, στο χορό. Ό επόμενος «άγώνας λόγων», πού φέρνει άντιμέτωπες τΙς δύο γυναίκες, είναι διαρθρωμένος μέ ιδιαίτερη αύστηρότητα. Στη θέση του συνηθισμένου σέ άλλες περιπτώσεις προκαταρκτικού διαλόγου υπάρχουν μόνο λίγοι στίχοι, πού άπευθύνονται στο χορό* μέ αύτούς άρχίζει ή Ερμιόνη άμέσως τον μακρό λόγο της. Αύτοι δμως οί λίγοι στίχοι ήθογραφοΰν άριστουργηματικά αύτο τό μωροφιλάρεσκο γύναιο, πού φουσκώνει άπδ περηφάνια γιά τά σπαρτιατικά κοσμήματά του. Ή Ερμιόνη έπιτίθεται άγρια στήν 'Ανδρομάχη κατηγορώντας την δτι θέλει νά τή διώξει άπό το σπίτι και δτι μέ διάφορα μάγια εκανε τήν ϊδια μισητή στον άντρα της και άκαρπα τά σπλάχνα της. Μέ ελάχιστα λογική έπιχειρηματολογία τήν άπειλεΐ μέ βέβαιο θάνατο, άγνοώντας έντελώς τό άσυλο της Νηρηίδας· ωστόσο, ταυτόχρονα προσθέτει δτι μόνο ή έσχατη ταπεινότητα και υποταγή θά μπορούσαν νά τή σώσουν. Κοιμάται μέ το γιο του άνθρώπου πού σκότωσε τον άντρα της —αύτο είναι χαρακτηριστικό των βαρβάρων ! "Τστερα άπό τούς δύο συνηθισμένους τριμέτρους της κορυφαίας, πού έδώ σχολιάζουν τή γυναικεία ζήλια, άπαντα ή 'Ανδρομάχη. Μετά άπό ένα προοίμιο γιά τή μειονεκτική θέση στήν οποία βρίσκεται ως δούλη, άποκρούει τις κατηγορίες της Ερμιόνης μέ μιά reductio ad absurdum: τί είχε νά έλπίσει στο σπίτι, αύτη, μιά αιχμάλωτη, μιά γυναίκα πού άρχισε νά γερνά; Δεν ήταν δμως τά μαγικά βοτάνια πού έκαμαν τον Νεοπτόλεμο νά άποστρέφεται τήν Ερμιόνη, παρά ό άλαζονικός χαρακτήρας της και ή έλλειψη γυναικείας ύποταγής. 'Εννοείται δτι δεν ζητεί λίγα ή 'Ανδρομάχη άπό τήν άντίπαλή της, δταν επικαλείται τήν πολυγαμία των Θρακών, ή δταν προβάλλει τόν, ϊδιο τόν εαυτό της σάν ένα καλό παράδειγμα, λέγοντας δτι εϊχε προσφέρει άκόμη και τό στήθος της στα νόθα παιδιά του "Εκτορα. Έδώ λοιπόν παρουσιάζεται πράγματι ως βάρβαρη γυναίκα άπό τήν Τροία, μολονότι 119

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δέν πρέπει νά παραβλέπουμε οτι σε έ'ναν «άγώνα λόγων» κάθε δπλο είναι νόμιμο. Φυσικά, ή 'ίδια είναι ενα θύμα* ουτε ϊχνος άπό τό ρόλο της ερωμένης δεν έ'χει άπομείνει (25, 36, 38, 390). Ό Νεοπτόλεμος δμως δημιούργησε στο σπίτι μιά κατάσταση πού άναγκαστικά θά οδηγούσε σε σύγκρουση και ενα πλάσμα πολύ καλύτερο άπό την Ερμιόνη. "Υστερα άπο δύο στίχους της κορυφαίας, πού άνόητα συμβουλεύει συμβιβασμό, ή Ερμιόνη άνοίγει με δύο στίχους τη στιχομυθία πού περιμένουμε μετά άπο τούς λόγους του «άγωνα». "Οπως πάντα, ή διαμάχη κινείται στο ϊδιο επίπεδο, χωρίς να προσθέτει τίποτε καινούριο. 'Απειλές θανάτου και επίκληση του άσύλου διασταυρώνονται. Μόνο μέ ενα σύντομο λόγο προς τό τέλος ή Ερμιόνη υπαινίσσεται δτι εχει στη διάθεσή της ενα δόλωμα πού θά άποσπάσει τήν 'Ανδρομάχη άπό τό βωμό: έ'χει προετοιμαστεί τό έπόμενο έπεισόδιο. Ή 'Ανδρομάχη κλείνει τη σκηνή μέ λίγα γενικά λόγια για τη φαυλότητα των γυναικών, συμπεριλαμβάνοντας μέ τον πληθυντικό (273, πρβ. 353), κατά περίεργο τρόπο, και τον εαυτό της. Τό Ιο στάσιμο (274-308) άρχίζει μέ δακτύλους, πού άττηχοΰν τά ελεγειακά δίστιχα και τήν πάροδο. Σέ δύο στροφικά ζεύγη ό χορός τραγουδά γιά τή συμφορά πού εφεραν στήν Τροία ό Πάρης και ή κρίση του. Μακάρι να τον είχε σκοτώσει ή μητέρα του, όπως ζητούσε ή Κασσάνδρα ! Τό 2ο έπεισόδιο (309-463) παρουσιάζει τήν αξιοθρήνητη άριστεία του Μενελάου, πάλι σέ μορφή «άγώνα», άλλά άτυπη αύτή τή φορά, άφοϋ ενας συντομότερος λόγος του Μενελάου πλαισιώνεται άπό δύο έκτενέστερους της 'Ανδρομάχης. Τή θέση του εισαγωγικού διαλόγου καταλαμβάνουν λίγοι στίχοι του Μενελάου, ό όποιος, έπειδή έχει βρει τό παιδί της 'Ανδρομάχης, κομπάζει μέ ηλίθια περηφάνια οτι ξεπέρασε σέ πανουργία άκόμη και μιά γυναίκα, και της προτείνει νά διαλέξει: ή να πεθάνει ή 'ίδια ή νά δει τό θάνατο του παιδιού. Ή 'Ανδρομάχη άρχίζει τον πρώτο λόγο της μέ μιά παρατήρηση γιά τήν παραπλανητική φήμη πού συνοδεύει άνάξιους άνθρώπους, γιά νά περάσει ειδικότερα στόν Μενέλαο, πού θέλει νά βουτηχτεϊ στήν ντροπή, διαπράττοντας ενα φόνο, και νά κάνει έχθρό του τον Νεοπτόλεμο. Αυτός θά έ'διωχνε σίγουρα άπό τό σπίτι τήν Ερμιόνη, και ποτέ πιά κανείς δέν θά τή ζητούσε γιά γυναίκα του. Ή 'ίδια είναι βέβαιη γιά τήν 120

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άθωότητά της. Ό Μενέλαος δμως είχε κιόλας καταστρέψει την Τροία γιά τό χατίρι μιας γυναίκας. 'Ο μύθος γίνεται υλικό για έπιχειρηματολογία, προοικονομώντας ετσι ενα μεταγενέστερο έξελικτικο στάδιο. Ό Μενέλαος στον άντίλογό του παραμερίζει τά έπιχειρήματα της 'Ανδρομάχης, χαρακτηρίζοντάς τα σμικρά^ και ισχυρίζεται δτι ό Ι'διος παραστέκεται στήν Ερμιόνη σέ μιά υπόθεση πού είναι ή σημαντικότερη γιά μιά γυναίκα* έξάλλου, πάνω στούς δούλους του Νεοπτολέμου εχει άπόλυτη εξουσία, άφοϋ άνάμεσα στούς φίλους δλα είναι κοινά. Τελειώνει, προβάλλοντας τις δύο εναλλακτικές λύσεις: έσύ ή το παιδί! Ό δεύτερος μεγάλος λόγος της 'Ανδρομάχης διαφέρει σέ τόνο έντυπωσιακά άπό τον πρώτο. Ένώ έκεϊ δέσποζε ή λογική επιχειρηματολογία, εδώ ή ταλαίπωρη εκλιπαρεί για τή ζωή της καί, όταν διαπιστώνει πόσο άσκοττη είναι ή ικεσία της, άφήνει τον πόνο της νά ξεσπάσει σέ ενα πλατύ θρήνο γιά τήν παλιά και τήν τωρινή της μοίρα. "Υστερα έγκαταλείπει τό άσυλό της καί παραδίδεται στό θάνατο για χάρη του παιδιού. Είναι σημαντικό οτι στό τέλος άντιστρέφει τά λόγια πού γνωρίζουμε άπό άλλα πρόσωπα του Ευριπίδη, δτι τά παιδιά φέρνουν βάσανα και φροντίδες: σίγουρα δποιος δεν εχει παιδιά ύποφέρει λιγότερο, άλλά ή ευτυχία του είναι στήν πραγματικότητα δυστυχία. Ή κορυφαία μέ τούς τέσσερις στίχους της έκφράζεται εδώ άναλυτικότερα άπό δ,τι άλλου, άλλά ο Μενέλαος άπαξιώνει νά πει έ'στω και μιά λέξη γιά τή συμβουλή της. Και τώρα άποκαλύπτει τήν τελευταία πτυχή της φαυλότητας και της κακοήθειάς του, δίνοντας εντολή στούς δορυφόρους του νά συλλάβουν τήν 'Ανδρομάχη· κι δσο γιά τή ζωή του παιδιού, θά άποφασίσει, κατά τήν κρίση της, ή Ερμιόνη. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία συγκρούονται έ'ντονα ή άγανάχτηση της 'Ανδρομάχης και ό ψυχρός κυνισμός του Μενελάου. "'Αν στούς δύο μεγάλους λόγους είχε κλιμακωθεί τό πάθος της 'Ανδρομάχης, στον τρίτο, συντομότερο, λόγο της, πού κλείνει τό έπεισόδιο, ξεσπά πιά άχαλίνωτα. Στήν άρχή σωρεύει μανιασμένες λοιδορίες εναντίον της Σπάρτης, άλλά σέ λίγο αύτοκυριαρχεϊται και είναι έτοιμη, γεμάτη περήφανη περιφρόνηση γιά τόν έχθρό της, νά συναντήσει τό θάνατο. Τό 2ο στάσιμο (464-493) έκφράζει στήν άρχή γενικές κρίσεις: ποτέ ενας διπλός γάμος δεν ώφελεϊ (α), δπως ούτε μιά δι121

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

πλή εξουσία σ' ενα κράτος (α') ή ή διπλή κυβέρνηση ένος πλοίου (β). "Οπως συχνά, καΐ εδώ ή δεύτερη αντιστροφή περνά στή συγκεκριμένη περίπτωση: ή Σπαρτιάτισσα θανατώνει άνόσια τή δυστυχισμένη γυναίκα άπο τό "ίλιο. Ή τιμωρία ωστόσο θά ερθεί' είναι Ινα σαφές προανάκρουσμα γιά τήν άπόγνωση της Ερμιόνης. Τό 3ο επεισόδιο (501-765), πού ή κεντρική θέση και ή σημασία του φαίνεται και μόνο άπο τήν έ'κτασή του, συνδυάζει εντυπωσιακά μιά φαινομενικά άδιέξοδη κατάσταση μέ τήν περιπέτεια. Φέρνουν άπο τό σπίτι άλυσοδεμένη τήν 'Ανδρομάχη μαζί μέ τό παιδί. "Ενα στροφικό ζεύγος διαρθρώνεται σέ διάταξη «έπιρρηματική»: μετά άπό τό θρήνο της μητέρας και τοΰ παιδιού, σέ άπαλούς γλυκώνειους, άκολουθούν κάθε φορά άνάπαιστοι τού Μενελάου. 01 στίχοι τού Μολοσσού δεν άντιστοιχούν άπόλυτα σέ λόγια παιδιού, πάντως όμως είναι πολύ πλησιέστεροι σ' αύτά άπό δ,τι ή άντιστροφή τού παιδικού θρήνου στήν "Αλκηστη (406). Οί άνάπαιστοι τού Μενελάου μετά τήν άντιστροφή έχουν μιά ιδιαίτερη σκληρότητα* δανείζονται μάλιστα μιά εικόνα της Ίλιάόας (Π 34) γιά τή φοβερή άναλγησία τού βράχου και της θάλασσας. Καμιά διέξοδος πιά δεν φαίνεται δυνατή, όταν ξαφνικά ό χορός άναγγέλλει τήν άφιξη τού Πηλέα, πού έμφανίζεται οδηγημένος άπό εναν ύττηρέτη (551). Πυρήνας αύτής της σκηνής είναι ενας μακρός «άγώνας λόγων» άνάμεσα στόν Πηλέα και τόν Μενέλαο* εδώ, μετά τούς δύο έκτενεις λόγους, άκολουθούν δύο άντίλογοι. 'Ανάλογη μέ αύτό τό μακρό κατηγορητήριο είναι και ή διεξοδική άνάπτυξη τού εισαγωγικού διαλόγου, πού διεξάγεται στήν άρχή άνάμεσα στόν Πηλέα και τήν 'Ανδρομάχη, ενώ ενας άντίστοιχος διάλογος κλείνει, σέ μορφή κυκλική, τό επεισόδιο. Ό Πηλέας μαθαίνει άπό τήν αιχμάλωτη γιά τή μοίρα που ητήν άπειλεΐ και διατάζει άμέσως νά της λύσουν τις άλυσίδες. Αύτό προκαλεί μιά στιχομυθία, πού πυκνώνει μετά άπό μιά σειρά διστίχων σ' αύτήν ο Μενέλαος προσπαθεί μέ ψευτοεπιχειρήματα νά άντιδράσει στήν εντολή. Τότε ξεσπά ό Πηλέας σέ ενα μακρό ύβρεολόγιο γιά τόν γόητα και δειλό Μενέλαο, τόν πρωταίτιο μιας άνυπολόγιστης συμφοράς· πέρα άπό αύτόν όμως καυτηριάζει και τήν άνηθικότητα της Σπάρτης στήν άνατροφή τών κοριτσιών. Ή κορυφαία χωρίζει εδώ τούς μεγάλους λόγους μέ τρεις άσήμαντους στίχους γιά τή μεγάλη διαμάχη πού ξεκινά άπό μικρή άφορμή, και κατόπι άπαντα ό Μενέλαος μέ ένα λόγο 'ίσο περίπου 122

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σε έκταση/ έπαναλαμβάνοντας έπιχειρήματα πού είναι ήδη γνωστά: ή παλλακίδα άπό την εχθρική Τροία, πού δεν πρέπει νά άποχτήσει παιδιά στήν Ελλάδα, ή φροντίδα γιά τή θυγατέρα του, πού μόνο μέ τή δική του βοήθεια μπορεί να προστατευτεί άπο τή διάλυση του γάμου της. Τή δουλικότητά του άπέναντι στήν Ελένη ό Μενέλαος τήν καλύπτει οπως άκριβώς ή ϊδια ή Ελένη τήν ενοχή της στον «άγώνα» των Τρωάδων: ή βούληση των θεών καθόρισε τις πράξεις της. Ό λόγος κλείνει μέ μιά σαρκαστική βολή εναντίον του Πηλέα, οπού και πάλι ό μύθος προσφέρει ύλικό στήν επιχειρηματολογία ένος ομιλητή: σωστά επραξε πού δεν σκότωσε τήν Ελένη, άλλά και για τον Πηλέα θά ήταν άκόμη καλύτερα, αν δεν είχε σκοτώσει τον έτεροθαλή άδελφό του, τον Φώκο ! Οι δύο ενδιάμεσοι στίχοι της κορυφαίας περιέχουν ενα περιττό «σταματήστε !» Ό Πηλέας στον άντίλογό του μεταβαίνει άπό τό γενικό στό ειδικό και κατόπι στήν πράξη. 'Αρχίζει μέ μιά δημοκρατική επίθεση εναντίον της κακής συνήθειας πού επικρατεί νά δρέπει ό άρχηγός του στρατού, υστέρα άπό μιά νίκη, τά κέρδη και τούς μόχθους των πολλών. Ή σκέψη άπλώνεται σε τόσην έκταση, ώστε άποκτα αύτοτελή σημασία* μόνο άργότερα τή συνδέει ό Πηλέας μέ τούς Άτρεϊδες. Στή συνέχεια δμως ό γέροντας γίνεται βίαιος, διώχνει άπό τό σπίτι τόν Μενέλαο και τή στείρα θυγατέρα του και τούς προειδοποιεί γιά τό άγριο μίσος του Νεοπτολέμου (προετοιμάζοντας έ'τσι τή μεταστροφή της Ερμιόνης). 'Αμέσως μετά λύνει τις αλυσίδες της 'Ανδρομάχης και σηκώνει όρθια τή γυναίκα, πού είχε καταρρεύσει. Μητέρα και παίδι πρέπει νά τούς φανταστούμε, σέ δλη τή διάρκεια τών μακρών λόγων, σάν ενα συγκινητικό σύνολο. Είναι περίεργοι οί δύο έπόμενοι στίχοι της κορυφαίας για τόν άπότομο τρόπο τών γέρων. 'Η καλύτερη ερμηνεία πού θά μπορούσαμε νά δώσουμε είναι ίσως μιά συγκαλυμμένη προειδοποίηση πρός τόν Μενέλαο. Πράγματι, ή ύποχώρησή του είναι πέρα γιά πέρα άξιοθρήνητη. Βέβαια, στήν άρχή και στό τέλος του λόγου του λοιδορεί άκόμη τόν Πηλέα, άλλά ξαφνικά θυμάται οτι στή,/ πατρίδα του εχει νά άντιμετωπίσει μιά άνυπόταχττ; πόλη, καΐ γι' αύτό δέν έ'χει πολύ καιρό. 'Ανάλογα πρέπει νά έκτιμήσουμε και τήν άπειλή του δτι θά επιστρέψει γιά νά τακτοποιήσει τήν 1. Στήν άθέτηση τών στ. 668-677 άντιτίθεται καΐ τό γεγονός οτι έ'τσι καταστρέφεται αισθητά ή έξωτερική Ισορροπία τών δύο λόγων.

123

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ύπόθε(τη σέ συνεννόηση μέ τον Νεοπτόλεμο. Μόλις φεύγει,, ό ποι,ητής συγκεντρώνει σέ ενα σύνολο αύτούς πού εμειναν, όπως άκριβώς καΐ στον 'Ηρακλή, δπου ο ήρωας μπαίνει μέσα στο παλάτι μαζί με τά παιδιά του, πού μόλις τά είχε σώσει άπό τό θάνατο. Ή 'Ανδρομάχη και ό Μολοσσός οδηγούν τον γέροντα, ό όποιος, σέ ενα τελευταίο διάλογο, ύπόσχεται να προσφέρει στη μητέρα, υστέρα άπό ολα τά βάσ(χνα, τήν ποθητή σιγουριά, μιλώντας γιά τήν ϊδια του τή δύναμη σέ τόνους κραυγαλέους, πού άγγίζουν κάπως τά όρια του κωμικού. Αύτό εχει και άλλα παράλληλα στον Εύριπίδη {^Ηρακλείδες, Βάκχες), άλλά δέν γίνεται σκόπιμα. Τό 3ο στάσιμο (766-801) περιλαμβάνει ενα στροφικό ζεύγος και μία επωδό. Μετά τό έγκώμιο της βεβαιότητας πού εξασφαλίζει ή ευγενική καταγωγή (α), άκολουθεϊ ή καταδίκη της άνομης βίας (α'), δπως αύτή πού ήθελε νά άσκήσει ό Μενέλαος, και κατόπι, στήν επωδό, ενα έγκώμιο γιά τά άλλοτινά κατορθώματα του Πηλέα. Μέ τό 4ο επεισόδιο (802-1008) άρχίζει τό δεύτερο μέρος του δράματος· τό εισάγει, λειτουργώντας σάν προλογική ρήση, ενας λόγος της Τροφού της Ερμιόνης, ή οποία άπευθύνεται στο χορό περιγράφοντας τήν ολοκληρωτική κατάρρευση της κυρίας της, πράγμα πού δέν σημαίνει βέβαια καθόλου συναίσθηση ήθικής ένοχης, άφου ή κρίση προέρχεται άποκλειστικά και μόνο άπο τό φόβο γιά τις συνέπειες της άπόπειράς της τώρα πού έ'μεινε μόνη. Μέ κόπο τή συγκρατούν οί δούλες της νά μήν αύτοκτονήσει, άλλα εκείνη ξεφεύγει άπό τά χέρια τους και ορμά στή σκηνή. Σέ έναν κομμό (825-865), δπου τούς παθιασμένους στίχους της Ερμιόνης διακόπτουν τρίμετροι της Τροφού, ή κόρη του Μενελάου μιλεί γιά τήν άγωνία της και γιά τήν έπιθυμία της νά πεθάνει. Ή μετάβαση άπό τή γεμάτη αύτοπεποίθηση εϊσοδό της, δσο ήξερε δτι πίσω της βρισκόταν ό Μενέλαος, σ' αύτή τήν άσυγκράτητη άπόγνωση είναι άπότομη και άπροσδόκητη, άλλά άπόλυτα πειστική γιά τή διαγραφή του χαρακτήρα πού θέλει νά άποδώσει σ' αύτό τό πρόσωπο δ ποιητής. 'Όταν ή Ερμιόνη ρωτά (859) σέ ποιου θεού τό άγαλμα νά καταφύγει, αντιλαμβανόμαστε τήν άντιστροφή της δραματικής κατάστασης: τώρα ή δική της θέση άντιστοιχεϊ μέ έκείνην δπου ή 'ίδια ειχε φέρει τήν 'Ανδρομάχη. Ή Τροφός προσπαθεί νά τήν καθησυχάσει, χωρίς άποτέλεσμα. Τότε δμως ή κορυφαία (879κ.) εισάγει, μέ τήν άναγγελία του έρ124

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

χομοΰ του 'Ορέστη, την περιπέτεια του δεύτερου μέρους, ή όποια άντιστοι,χεϊ μέ έκείνη πού είχε προκαλέσει ό Πηλέας στο πρώτο μέρος. Έδώ ό Ευριπίδης χρησιμοποιεί μιά μικρή άλλά δραματικά άποτελεσματική επιβράδυνση. Ό 'Ορέστης μιλεί πρώτα στήν κορυφαία, φανερώνοντας την ταυτότητά του καΐ προσθέτοντας οτι στο δρόμο του γιά τη Δωδώνη άποφάσισε νά έπισκεφτεΐ τή συγγενή του Ερμιόνη, ή οποία δμως, υπακούοντας στή συμβουλή της Τροφού, εχει μπει μέσα στο σπίτι ή είναι έτοιμη νά μπει. 'Επειδή μου είναι δύσκολο νά φανταστώ δτι πρόθεση του ποιητή ήταν ενα ανήσυχο πηγαινέλα, θεωρώ πολύ πιθανό δτι ή Ερμιόνη κοντοστάθηκε γιά λίγο στήν πύλη, από οπού άκουσε τά λόγια του 'Ορέστη, και τώρα πέφτει στά πόδια του άποκαλώντας τον σωτήρα της. Στον λαχανιασμένο ρυθμό μιας στιχομυθίας ό 'Ορέστης ένημερώνεται γιά τά καθέκαστα: ό Πηλέας είχε πάρει τό μέρος τών κακών (914) —ουτε 'ίχνος λοιπόν άπό φρόνηση και μεταμέλεια· άρα δέν μπορεί να γίνει λόγος γιά ήθική σωτηρία της Ερμιόνης (Schmid, 4, 403). "Οταν ό 'Ορέστης μέμφεται τον Νεοπτόλεμο γιά τις δύο γυναίκες πού είχε στο σπίτι (909), πολύ φυσικά συντάσσεται μέ τό μέρος της, άν και παρόμοια κρίση έχει εκφράσει ήδη και ό χορός (465)' επομένως, δέν έπιτρέπεται νά παραβλέψουμε τό μέρος της εύθύνης πού έ'χει ό Νεοπτόλεμος σε δλη αύτή τή σύγχυση. Ή Ερμιόνη άρχίζει μέ ενα μακρό λόγο (920), πού θυμίζει σέ ορισμένα σημεία τή συλλογιστική της Φαίδρας (373). Ή πορεία έδώ, σέ αντίθεση μέ πολλές άλλες παρόμοιες ρήσεις του Εύριπίδη, κινείται άπό τό ειδικό στο γενικό. Μετά άπό τήν παράφορη Ικεσία γιά βοήθεια, άκολουθεί ή αιτιολόγηση της άνέντιμης συμπεριφοράς της, πού άποδίδεται στά ψιθυρίσματα τών κακών γυναικών. Αύτό οδηγεί σέ μιά παρατήρηση γιά τή ζημιά πού προκαλεί στις γυναίκες ή κακή συντροφιά* δταν τελικά ή Ερμιόνη ζητεί νά κλειδώσουν τά σπίτια με σύρτες και άμπάρες, τά λόγια της, ιδιαίτερα τό φυλάσσετε! (950), πού οπωσδήποτε δέν άπευθύνεται στο χορό, δύσκολα τά φανταζόμαστε νά λειτουργούν διαφορετικά άπό δ,τι μιά άποστροφή πρός τό κοινό.^ Ό Εύριπίδης μοιάζει νά συμμερίζεται έντονα παρόμοιες σκέψεις, και ωστόσο 1. Παράλληλα, ώς ενα σημείο, φαίνεται νά λειτουργεί τό οντω παϊδας ευ παιδεύετε τοΰ 'Αδράστου στίς Ίκέτιδες (917).

125

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

επιτρέπει στην κορυφαία νά διαμαρτυρηθεί ήπια σέ τρεις στίχους γιά την τόσο σκληρή δυσφήμηση του φύλου της. Ό 'Ορέστης άποκαλύπτει δτι ή άφιξή του δέν είναι συμπτωματική· άπό κατασκόπους του πληροφορήθηκε γιά τη διχόνοια πού ειχε πέσει στο σπίτι του Νεοπτολέμου, και αύτό σκοπεύει νά τό εκμεταλλευτεί, για νά υλοποιήσει τήν παλιά του διεκδίκηση γιά τήν Ερμιόνη : ένώ ό Μενέλαος παλιά τήν είχε υποσχεθεί σέ αύτόν, μπρος στά τείχη της Τροίας τήν παραχώρησε στον Νεοπτόλεμο,^ 6 όποιος άπαίτησε επίμονα τό δικαίωμά του χλευάζοντας και διασύροντας τον 'Ορέστη, πού τώρα είναι πρόθυμος να απαλλάξει τήν Ερμιόνη άπό τά βάσανά της και νά τήν οδηγήσει στον πατέρα της. "Οταν εκείνη εκφράζει τήν άνησυχία μήπως ό Νεοπτόλεμος ή ό Πηλέας εμποδίσουν τήν άπόδραση, ό 'Ορέστης προχωρεί άκόμη ενα βήμα στις άποκαλύψεις του: ό Νεοπτόλεμος δέν θά γυρίσει άπό τούς Δελφούς, γιατί τοί3 έχει στήσει έκεϊ ενα θανάσιμο δίχτυ· και εχει εμπιστοσύνη στους συνεργούς του (999). Μέ έ'να τυπικό συμφυρμο κινήτρων, ό'Ορέστης άναφέρει δτι ό Νεοπτόλεμος θά πέσει χτυπημένος και άπό τό θεό, πού κάποτε είχε προσβάλει, και άπό τή δική του καλοστημένη σκευωρία. Τό γεγονός ότι ό χορός, μετά τήν είσοδο του 'Ορέστη, στο 4ο στάσιμο (1009-1046) ψάλλει για τή συμφορά πού εφερε δ Τρωικός Πόλεμος εχει άσφαλώς κάποιο νόημα" τό δτι δμως οι γυναίκες της Φθίας, στο πρώτο στροφικό ζεύγος, θρηνούν γιά τήν κουρσεμένη πόλη των έχθρων, αύτό θά πρέπει μάλλον νά τό άνεχθοΰμε σιωπηλά. "Οταν τό δεύτερο στροφικό ζεύγος έξιστορεϊ τό φόνο του 'Αγαμέμνονα και της Κλυταιμήστρας και τή βαθιά άναταραχή πού έρήμωσε τήν Ελλάδα και μεταδόθηκε στή Φρυγία, αισθανόμαστε δτι προετοιμάζονται οί Τρωάδες, πού συνενώνουν νικητές και νικημένους μέσα στήν κοινή καταστροφή του πολέμου· ένώ, δταν ό χορός, στή δεύτερη στροφή, μετά τά λόγια του γιά τή μητροκτονία του 'Ορέστη, κλείνει άπότομα μέ μια έπίκληση στο θεό καΐ ενα πώς πείθομαι; (πώς νά τό πιστέψω;), έδώ άναγνωρίζουμε ήδη σπερματικά τήν 'Ηλέκτρα του ποιητή. Στήν άρχή του τελευταίου μέρους (1047-1288) έ'ρχεται ταραγ1. Επομένως, ή θέση του Μενελάου επιβαρύνεται έδώ πολύ περισσότερο άπο δ,τι στον Σοφοκλή, δπου άρχονται σέ σύγκρουση δύο διαφορετικές υποσχέσεις τοϋ Τυνδάρεου και του Μενελάου.

126

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μένος ό Πηλέας, 6 όποιος πληροφορήθηκε τήν άπόδραση της Ερμιόνης. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία μέ το χορό 'όχι μόνο επαληθεύεται το γεγονός, άλλά μαθαίνει και γιά τον κίνδυνο πού άπειλεΐ τον Νεοπτόλεμο στους Δελφούς. Ένώ σκοπεύει νά τον προειδοποιήσει, εμφανίζεται κιόλας ενας μαντατοφόρος, ό όποιος, σέ ενα ταραγμένο διάλογο μέ τον Πηλέα και τήν κορυφαία, άνακοινώνει τό θάνατο του Νεοπτολέμου. Ό γέροντας είναι έτοιμος νά καταρρεύσει, άλλα άνασηκώνεται μέ κόπο, γιά να άκούσει τήν άφήγηση του 'Αγγελιοφόρου. "Ολα έξελίχτηκαν δπως τά είχε άναγγείλει ό 'Ορέστης. Ί Ϊ σκευωρία του και ή βούληση του θεοϋ εξόντωσαν τον μοναδικό εγγονό του Πηλέα. Ή στρατηγική του 'Ορέστη υπήρξε άποτελεσματική: κανείς δεν πίστεψε στόν ιερό σκοπό του Νεοπτολέμου νά έξευμενίσει τό θεό. Μέ μοναδική τέχνη άπεικονίζεται ή επίθεση ένός θρασύδειλου οχλου εναντίον του γιου του 'Αχιλλέα, πού αρπάζει όπλα άπό μιά παραστάδα του ναοΰ, αμύνεται άπέναντι στό πλήθος και μάλιστα κάποια στιγμή τρέπει τούς άντιπάλους του σέ φυγή. Ό θεός δμως άποφασίζει: μιά φωνή άπό τό ιερό καλεϊ τόν οχλο σέ νέα επίθεση και ό Νεοπτόλεμος υποκύπτει. Ό 'Αγγελιοφόρος τελειώνει τήν άφήγηση επικρίνοντας τό θεό, πού διδάσκει σέ άλλους τό δίκαιο, ένώ ό ίδιος μνησικακεϊ σάν τιποτένιος άνθρωπος. Μας έ'ρχονται στό νου τά λόγια του γέροντα στόν 'Ιππόλυτο (120). 'Ανάπαιστοι του χοροϋ άναγγέλλουν τή συνοδεία πού φέρνει τό πτώμα του Νεοπτολέμου, και άμέσως άντηχεϊ ό θρήνος σέ εναν κομμό (1173-1225). 'Εκτός άπό δύο ενδιάμεσους τριμέτρους της κορυφαίας, τό πρώτο στροφικό ζεύγος (οπού προκαλεί εντύπωση ή κυριαρχική παρουσία τών δακτύλων —άντίλαλος άπό τό εισαγωγικό μέρος του έργου) άνήκει στόν Πηλέα, πού οδύρεται γιά τόν έγγονό του και τό γάμο του, ταυτόχρονα δμως θρηνεί γιά τήν υβριστική άπαίτηση του Νεοπτολέμου νά λογοδοτήσει ό θεός. Στό δεύτερο στροφικό ζεύγος, πού καθορίζεται άποκλειστικά άπό τή χρήση ένδιάμεσων τριμέτρων, συνενώνονται οΐ θρήνοι του Πηλέα και του χοροΰ. 'Π επίκληση πρός τή Θέτιδα προετοιμάζει τήν έμφάνισή της, πού άναγγέλλεται μέ άναπαίστους. Ά φοϋ σ' αύτούς γίνεται λόγος γιά τήν πορεία της μέσα άπό τόν λαμπρό αιθέρα, ή χρήση της μηχανής είναι βέβαιη. Ή Νηρηίδα, μέ εσκεμμένη σπουδή, άποκαθιστα τήν τάξη και χαρίζει παρηγοριά. Ό Νεοπτόλεμος θά ταφεΐ στους Δελφούς —μόνιμη ντρο127

ΕΤΡΙΠ1ΔΗΣ

πή γιά τούς κατοίκους του τόπου. Και εδώ ό Εύριπίδης δεν εχασε εύκαιρία νά αφήσει το εργο του νά καταλήξει στην καθιέρωση μιας λατρείας, άφοϋ στους Δελφούς εδειχναν άκόμη τον τάφο του Νεοπτολέμου, δπου άπόθεταν ετήσιες προσφορές (Παυσ. 10, 24, 6). Ή 'Ανδρομάχη πρέπει νά πάει στή χώρα των Μολοσσών, οπού θά παντρευτεί τον "Ελενο. Τό άγόρι της θά γίνει ό πρόγονος τών έκεϊ βασιλιάδων. Στον Πηλέα ή θεά υπόσχεται άθανασία: θά κατοικεί στο παλάτι του Νηρέα και άπό κει θά μπορεί νά επισκέπτεται μέ στεγνά πόδια (αύτη ή λεπτομέρεια είναι κάπως σχολαστική) τό^ 'Αχιλλέα στή νήσο Αευκή. 'Η Θέτις προχωρεί πολύ στις επιμέρους οδηγίες της, δταν ζητεϊ άπο τον Πηλέα νά τήν περιμένει, μετά τήν ταφή του εγγονού, στο άκρωτήριο της Σηπιάδας. Και στα τελευταία λόγια του Πηλέα ή ποιητική πνοή λιγοστεύει, δταν ό γέροντας ύπόσχεται νά καταστείλει τή θλίψη του μετά τήν έντολή της θεάς καΐ νά τήν περιμένει εκεί δπου κάποτε τήν κέρδισε στήν έρωτική πάλη μαζί της. Τα τελευταία λόγια του, δτι πρέπει κάνεις νά προτιμά γάμο μέ ενα σπίτι αρχοντικό παρά μέ ενα ταπεινό, ^στω καΐ αν προσφέρει πλούσια προίκα, δημιουργούν άναμφισβήτητα παγερή έντύπωση, μολονότι δέν είναι άσχετα μέ τή δράση του έ'ργου. Ό χορός άποχωρεϊ μέ άναπαίστους, πού μας είναι γνωστοί ήδη άπό τό τέλος της "Αλκηστης. Ή διάρθρωση του έργου σέ δύο άνισα, άπό άποψη έκτασης, μέρη γίνεται φανερή μέ τήν άποχώρηση, στο τέλος του πρώτου, καΐ μεγαλύτερου, τμήματος (765), δλων τών προσώπων πού έχουν συμμετάσχει στή δράση, και υπογραμμίζεται, μετά τό τρίτο στάσιμο, μέ μιά καινούρια άφετηρία, πού μοιάζει μέ πρόλογο. Ή άντιστοιχία τών δύο μερών τονίστηκε συχνά και δικαιολογημένα. Και στά δύο, μετά άπό μιά κατάσταση έσχατης άπελπισίας, άκολουθεΐ ή σωτηρία με τήν εμφάνιση ενός νέου προσώπου. Και στά δύο μέρη πρόκειται γιά τή μοίρα μιας γυναίκας" μέσα σ' αύτό τόν μορφολογικό παραλληλισμό δημιουργεί έντυπωσιακή άντίθεση ή βασική διαφορά άνάμεσα στά πρόσωπα της 'Ανδρομάχης και της Ερμιόνης. 'Ωστόσο, μέ αύτές τις σκέψεις δέν έ'χει άκόμη λυθεϊ τό πρόβλημα της ένότητας του έ'ργου. Μιά εύπρόσδεκτη επισκόπηση τών τρόπων πού δοκιμάστηκαν γιά νά τήν άποδείξουν προσφέρει ό Η. Erbse (ό'.π. 276). Άλλοι εντοπίζουν στή μορφή του Νεο128

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πτολέμου καΐ άλλοι της Ερμιόνης τον πυρήνα της δράσης. Ό Erbse τον άναζητεΐ στην 'Ανδρομάχη. 'Αξιοποιεί γόνιμα τις σχέσεις άνάμεσα στά μέρη της δράσης πού αφορούν τις δύο γυναίκες, άλλά προσπαθεί νά στηρίξει τή θέση του υποθέτοντας, όπως και ό J. G. Kamerbeek {δ.π. 47), οτι στην τελευταία σκηνή είναι παρούσα και ή 'Ανδρομάχη, πού πρέπει, έπομένως, νά έ'χει ερθει μαζί μέ τον Πηλέα. Προϋποθέτει δμως πράγματι ή έκφραση γυναίκα δ' αΙχμάλωτον, Άνδρομάχην λέγω (1243) τήν παρουσία της; Είχα πάντα άμφιβολία γι' αύτδ και τώρα συναντώ τόν ίδιο σκεπτικισμό στον Steidle (σ. 118, μέ σχετική βιβλιογραφία). Θά συμφωνούσα επίσης μαζί του στο οτι το παΐδα τόνδε (1246) δέν άποδείχνει οπωσδήποτε τήν παρουσία του Μολοσσού. ^ 'Ακόμη όμως και αν μητέρα και παίδι βρίσκονταν στή σκηνή, θά επρεπε νά θεωρήσουμε τή σιωπή της 'Ανδρομάχης άποκλειστικά και μόνο ως ενδειξη δτι ό ρόλος της στο εργο εχει εξαντληθεί και δχι νά της άποδώσουμε κάποια βαθύτερη σημασία. Είναι προτιμότερο, συμφωνώντας μέ τον Conacher (173) και τον Steidle (129), οι όποιοι έχουν πρόδρομό τους τον Härtung, νά δεχτούμε ως κύριο θέμα πού συνέχει τά δύο μέρη τή μοίρα ενός σπιτιού, όπου έ'χει προκαλέσει άναταραχή έ'νας άποτυχημένος γάμος. 'Ακόμη και άν υποτεθεί δτι μέ τέτοιες μεθόδους είναι δυνατό νά διαπιστωθεί ή ένότητα του έ'ργου, άπό δσα ειπώθηκαν πιο πάνω φαίνεται καθαρά δτι, μόλις θεωρήθηκε άναγκαϊο νά άναζητηθει κάτι τέτοιο, άρχισαν νά δίνονται οί πιο διαφορετικές άπαντήσεις. 'Ωστόσο, δέν εχει περάσει άπό τό νού κανενός νά άναρωτηθεΐ γιά τήν ένότητα τού Οιδίποδα ή της Μήδειας^ και θά είναι καλό νά θυμόμαστε δτι ή σύνθεση της "Ανδρομάχης έ'χει μιά άλλη, λιγότερο πυκνή, υφή άπό δ,τι τα δύο παραπάνω έ'ργα. Στο δράμα του δ Εύριπίδης άντιπαρέθεσε μέ έμφαση τρεις εύστοχα διαγραμμένες μορφές άπό τρία διαφορετικά στρατόπεδα: τό τρωικό, τό σπαρτιατικό και τό θεσσαλικό, ένώ έντονα προβάλλεται τό συναισθηματικό κλίμα των σκηνών πού έχουν θέμα τή μοίρα της 'Ανδρομάχης. Άπό τήν άλλη μεριά, μόνο ή ύπερβολή ενός απολογητικού ζήλου θά μπορούσε νά άρνηθει δτι ή 'Ανδρομάχη δέν άνήκει σ' έκεϊνα τά έ'ργα πού πραγματεύονται μεγάλα 1. Όρθά ό Steidle παραπέμπει στό στ. 967, δπου ή αντωνυμία άναφέρεται στον Νεοπτόλεμο, ό όποιος δέν είναι παρών. Πρβ. και Η. Hunger, WS 65 (1950/51) 19.

129

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

προβλήματα της άνθρώπινης ύπαρξης. Και άπο αύτη τήν άποψη δικαιώνεται ή άρχαία αξιολόγηση, πού αναφέρεται στην 'Υπόθεση: το όε δράμα των δευτέρων. Μέ κανένα τρόπο δμως δέν θά μπορούσαμε, δπως ό Schmid (3, 404) και ό Pohlenz (2, 121), νά καταλογίσουμε στον ποιητή άμέλεια στή χρονική άρθρωση της ιστορίας: πώς είναι δυνατό ό 'Ορέστης νά εχει προετοιμάσει τό φόνο του Νεοπτολέμου μέ τή βοήθεια άνθρώπων στους Δελφούς, νά έ'χει προλάβει να βρίσκεται έκεϊ άπό τή Φθία (και μάλιστα μέ τήν Ερμιόνη !) και νά έ'χει ό ίδιος ολοκληρώσει τήν πράξη μπρος άπό τό Ιερο του θεοΰ ! Τό τελευταίο στάσιμο θά έ'πρεπε να καλύψει ενα σημαντικά μεγάλο χρονικό διάστημα. Στήν πραγματικότητα, δλα συνδέονται στενότατα μεταξύ τους.^ "Οταν ό 'Ορέστης έπισκέπτεται τήν Ερμιόνη, έ'χει ήδη προετοιμάσει τή σκευωρία στούς Δελφούς και χρειάζεται μόνο νά τήν εμπιστευτεί στους συνεργούς του (999). Ό ίδιος δέν επιστρέφει στούς Δελφούς, άλλά οδηγεί τήν Ερμιόνη στον Μενέλαο (984). Οί κάτοικοι των Δελφών, πού έ'χουν ξεσηκωθεί άπό τον 'Ορέστη, και ό θεός πραγματοποιούν τό φόνο, ένώ ό ίδιος άπουσιάζει. 'Ακόμη και δ Wilamowitz^ μέ βάση τό στ. 1115κ. έ'φτασε να ύποθέσει δτι δ 'Ορέστης ήταν παρών στο φόνο. Ή φράση δμως πρέπει νά τυπωθεί χωρίς στίξη και σημαίνει: «Γιά δλα αύτά δ μόνος ύποκινητής ήτοεν ό γιος της Κλυταιμήστρας». Πρέπει νά θεωρήσουμε δτι οί στ. 1075 και 1242 χαρακτηρίζουν τον 'Ορέστη άποκλειστικά ως ήθικό αύτουργό. Μέ αύτό δέν άντιφάσκει ουτε ή λέξη χερός στο στ. 1242, έπειδή εμφανίζεται σέ παρόμοια συμφραζόμενα στο στ. 997, δπου ό 'Ορέστης μιλεϊ γιά τήν προετοιμασία της άπόπειρας. Τό πόσο προσεκτικά έ'χει οργανώσει τά γεγονότα δ ποιητής, φαίνεται άπό τήν περίεργη άναφορά δτι δ Νεοπτόλεμος περιφέρεται τρεις μέρες στούς Δελφούς, πριν δοκιμάσει νά εξευμενίσει τό θεό. Έτσι εχει καιρό δ 'Ορέστης γιά τή σκευωρία του και γιά τό ταξίδι του στή Φθία, ένώ άλλοι έκτελοΰν τή δολοφονική πράξη. 1. Α. Lesky, δ.π. 99 ή 144, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία. Τήν Ϊ8ια άποψη εκφράζει και δ J. C. Kamerbeek, δ.π. Ό J. Pouilleux, στο βιβλίο πού δημοσίευσε σέ συνεργασία μέ τον G. Roux, Énigmes à Delphes, Παρίσι 1963, 102, έρμηνεύει τούς στ. 1085-1157 σέ άμεσο συσχετισμό μέ τήν τοπογραφία των Δελφών. 2. «Lesefrüchte», Hermes 60 (1925) Sehr. 4, 372κ.

130

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

To πρόβλημα της σχέσης πού μπορούν νά έχουν τά υβρεολόγια της 'Ανδρομάχης και του Πηλέα γιά τούς Σπαρτιάτες μέ τό πολεμικό κλίμα κατά την περίοδο της σύνθεσης του έργου, εντάσσεται στον εύρύτερο κύκλο του προβληματισμού σχετικά μέ την έκφραση προσωπικών κρίσεων του ποιητή. Στο πλαίσιο μιας οξύτατης πολεμικής, πού άπορρίπτει παρόμοιες κρίσεις, άντίδραση άναπόφευκτη σέ παλιότερες υπερβολές, έ'χουν άρνηθεϊ τέτοιες αναφορές τελευταία ό Webster (28)^ και ό Η. Erbse {δ.π. 286). Προσεκτικότερα κρίνει ό Steidle (128), παρατηρώντας δτι τά σχετικά χωρία «είναι δύσκολο νά κατανοηθούν χωρίς ορισμένες σύγχρονες αιχμές επικαιρότητας». Πράγματι, άπό την άρχαιότητα (Σχολ. 445) ως τον Gonacher (170) έχουν δίκιο εκείνοι οΐ μελετητές πού πιστεύουν οτι είναι δύσκολο νά άποσυνδεθοΰν οί επιθέσεις εναντίον τής Σπάρτης άπό τήν άτμόσφαιρα μιας περιόδου δπου ή 'Αθήνα πολεμούσε μέ αύτη τήν πόλη γιά τήν έπιβίωσή της. 'Από τήν άλλη πλευρά, αύτό δέν άνατρέπεται καθόλου άπό τή φυσική ένσωμάτωσή τους μέσα στά συμφραζόμενα τής δράσης. Πολύ δικαιολογημένα, ωστόσο, διαμαρτύρεται ό Erbse γιά δλες εκείνες τις προσπάθειες πού έγιναν γιά νά συνδεθοϋν συγκεκριμένα χωρία μέ συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, και εξίσου δικαιολογημένα ό Conacher στρέφεται έναντίον τής προσπάθειας του Kitto νά χαρακτηρίσει ολόκληρο τό δράμα σάν μιά επίθεση στήν πολιτική ισχύος τής Σπάρτης. Παρ' δλη τή διαφορά τους στή σύνθεση τών δραματικών γεγονότων, 0Î Ηρακλείδες^ και οΐ Ίκέτιδες, ώς εγκώμια τοϋ άγώνα τής 'Αθήνας νά άντισταθεϊ στό άδικο και νά προσφέρει βοήθεια στούς καταπιεσμένους, παρουσιάζουν οπωσδήποτε θεματική συγγένεια. 1. Μέ παραπομττή στήν Ρ. Ν. Boulter, Phoenix 20 (1966), 51. Σχετικά μέ τό σύνθετο πρόβλημα τών χωρίων πού έχουν σχέση μέ τήν έπικαιρότητα, πλούσια βιβλιογραφία παραθέτει ό D. G. Harbsmeier, Die Alten Menschen hei Euripides (διατρ.), Γοττίγγη 1968,132, 4. Στήν 'Ανδρομάχη διαπιστώνονται χωρία πού μαρτυροϋν εχθρική διάθεση άπέναντι στή Σπάρτη, άλλά δέν διογκώνεται ή σημασία τών διαπιστώσεων αύτών. 2. Σχολιασμένες εκδόσεις: Α. C. Pearson, Cambridge 1907· Β. Calzaferri, Φλωρεντία 1939· Α. Maggi, Τορίνο 1943. Στερεότυπη έκδοση: Α. Garzya, Λιψία 1972. Ερμηνευτικά: G. Zuntz, als the "Heracleidae" mutilated?», CQ 41

131

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

Βασικά θέματα των 'Ηρακλείδων τά είχε βρεϊ ό ποιητής ήδη επεξεργασμένα. Ό Αισχύλος είχε γράψει μέ τον 'ίδιο τίτλο ενα δράμα, πού ταυτιζόταν, στο κεντρικό του θέμα, μέ τό εργο του Εύριπίδη.ι Τό άπ. 361 Ν (111 Μ.) δέν άφήνει καμιά άμφιβολία δτι ή άνανέωση του 'Ιολάου υπήρχε και στον Αισχύλο. Τή νίκη του εναντίον του Εύρυσθέα τή γνωρίζει δ Πίνδαρος {Πνθ. 9, 81). Δέν μπορούμε δμως μέ τήν Ι'δια πεποίθηση νά διατυπώσουμε κρίσεις σχετικά μέ τή Μακαρία. Τό παλιό επιχείρημα του Wilamowitz {Kl. Sehr. 1, 62) δτι ή άνωνυμία της κόρης μέσα στό εργο σημαίνει οπωσδήποτε έπινόησή της άπό τόν Εύριπίδη, τό εχει κλονίσει μέ βάσιμα έπιχειρήματα δ Zuntz {Political Plays 111). Γιά τή χρονολόγηση του έ'ργου άποφασιστική σημασία εχει ή προφητεία του Εύρυσθέα, δτι ό τάφος του στήν Παλλήνη θά προσφέρει ισχυρή προστασία άπό τις εισβολές των έχθρων. Σύμφωνα μέ μαρτυρία του 'Εφόρου (στόν Διόδωρο, 12, 45, 1), οι Σπαρτιάτες, στή δεύτερη εισβολή τους στήν 'Αττική (430), δέν λεηλάτησαν τήν Τετράπολη, έπειδή κάποτε είχε προσφέρει προστασία στούς 'Ηρακλείδες. 'Αντίθετα, δ Θουκυδίδης (Γ 26, 3) μιλεϊ γιά όλοκληρωτική ερήμωση της 'Αττικής τό 427. "Ετσι δ Wilamowitz {Analecta Euripidea 1875, 152) χρονολόγησε τό εργο με( 1 9 4 7 ) ^6—Opuscula

Selecta 43' βλ. έ π ί σ η ς τ ο βιβλίο τ ο υ Political

Plays,

πού μνημονεύεται στο γενικό βιβλιογραφικό σημείωμα γιά τον Εύριπίδη και δπου προσφέρεται μιά διεξοδική καΐ υποδειγματική άνάλυση των ^ργων, καθώς και κριτική θεώρηση έπιμέρους τμημάτων τους· F. Stoessl, «Die Herakliden des Euripides», Philologus 100 (1956) 207" J. W. Fitton, «The Suppliant Women and the Heracleidae of Euripides, Hermes 89 (1961) 430· H. Förs, «Dionysos und die Starke des Schwachen im Werk des Euripides» (διατρ.), Τυβίγγη 1964, 95· Conacher, 109· Webster, 1 0 2 · D. G. H a r b s m e i e r , Z)ie alten Menschen

bei Euripides

(διατρ.), Γ ο τ -

τίγγη 1968, 38" Α. Greifenhagen, «Frühellenistischer kolonettenkrater mit Darstellung der Herakliden», 123, Winckelmanns Pr., Βερολίνο 1969· Η. G. Avery, «Euripides' Heracleidae», ylJPÄ 92 (1971) 539-65· R. Guerrini, «La morte di Euristeo e le implicazioni etico-politiche negli Eraclidi di Euripide», Athenaeum n.s. 50 (1972) 45· A. Garzya, «Sul rapporto fra i codici L e Ρ nel testo degli Eraclidi di Euripide», Serta Turyniana, Urbana 1974, 275' A. P. Burnett, «Tribe and Polis in Children of Heracles», CPh 7 (1976) 4-26· H. Erbse, «Über die Her a k l i d e n des Euripides», Ausgewählt

logie, Βερολίνο 1979, 126. 1 . M e t t e , Verl. Aisch.

149.

132

Schriften

zur klassischen

Philo-

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τά τό 430 καΐ πριν άπο το καλοκαίρι του 427.^ Ό Zuntz (ό'.π. 83) εδει,ξε οτι. μένουν άκόμ,η άμφιβολίες κατά πόσο είναι υποχρεωτικά τα συμπεράσματα καΐ βέβαιες οι προϋποθέσεις πού τα στηρίζουν, και υπογράμμισε τή σημασία του στ. 1042, οπου ό Εύρυσθέας υπόσχεται δτι θά δίνει κακό γυρισμό στους εισβολείς. Δύσκολα θά φανταζόταν κάνεις οτι αύτό μπορούσε νά ειπωθεί τό καλοκαίρι του 430, ύστερα άπό τις λεηλασίες των Σπαρτιατών στην 'Αττική. "Ετσι, φαίνεται πολύ πιθανή ή τοποθέτηση του έργου στήν άνοιξη τού ϊδιου χρόνου, δπως ύποστηρίζει ό Zuntz. Γιά λόγους μετρικούς, ό Τ. Β. L. Webster^ τοποθετεί τούς 'Ηρακλείδες κοντά στή Μήδεια και τον 'Ιππόλυτο. Στο προλογικό μέρος του δράματος, μετά τήν εισαγωγική ρήση άπό τόν 'Ιόλαο, άκολουθεΐ άμέσως μέ τήν εΐ'σοδο τού Άργείου Κήρυκα ένα κομμάτι πολύ έντονης δράσης. Ό 'Ιόλαος άρχίζει μέ μιά γενική παρατήρηση, πού δίνει τόν γενικό τόνο του έργου: στόν δίκαιο άνθρωπο, πού σκέφτεται τό καλύτερο γιά τόν πλησίον του, άντιπαρατίθεται ό άτομιστής, πού είναι βάρος και ζημιά γιά τήν κοινωνία.® Αιτιολογώντας κατόπι τή φράση αύτή μέ αναφορά στή δική του συμπεριφορά, εκθέτει τήν προϊστορία του δράματος: σύντροφος κάποτε του 'Ηρακλή στούς άθλους του, τώρα είναι προστάτης των παιδιών του, πού δ Εύρυσθέας τά κυνήγα άπό άσυλο σέ άσυλο, άπαιτώντας τήν εκδοσή τους γιά νά τά θανατώσει. Μόνο ή καταφυγή στήν 'Αττική τούς εχει άπομείνει, και γι' αύτό ήρθαν στόν Μαραθώνα και στά περίχωρά του. Ή έκφραση (32) είναι σκόπιμα διαλεγμένη, ώστε νά μήν πάει ό νους μας στήν 'ίδια τήν πόλη· άργότερα (80) άναφέρεται ή Τετράπολη, όπου άνήκει ό Μαραθώνας. 'Αμέσως μετά, ό 'Ιόλαος προσθέτει δτι σ' αύτή τήν περιοχή κάτοικου; οί δύο γιοί του Θησέα και δτι γι' αύτόν άκριβώς τό λόγο ήρθαν οί φυγάδες στα σύνορα της 'Αθήνας. Σ' αύτό τό σημείο διακρίνουμε κάτι διφορούμενο (θά δίσταζα νά μιλήσω για άντίφαση), πού έπανέρχεται σέ δλη τή διάρκεια του έ'ργου: ενώ, σύμφωνα μέ τήν παράδοση του μύθου,^ είμαστε 1. ΙΙρός αύτή τήν άποψη κλίνει και ό Gonacher, 120κκ., συζητώντας τό πρόβλημα καΐ παραθέτοντας πλούσια βιβλιογραφία. 2. WS 79 (1966) 116. 3. Ό Zuntz, Political Plays 109, συμφωνώντας μέ τόν Reiske, όρθά δέχεται τήν πιθανή ύπαρξη ένός κενοΰ μετά τόν στ. 2, γιά νά άποκαταστήσει ϊχσι τήν άναγκαία στιλιστική Ισορροπία. 4. Ή γεωγραφική σύνδεση μέ τόν Μαραθώνα θά μπορούσε νά άναχθεϊ

133

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

στήν Τετράπολη, ή προστασία των φυγάδων παρουσιάζεται άπο τήν άρχή ώς τό τέλος ως κατόρθωμα της 'Αθήνας. Τ^λαος μα^Ι μέ τά άγόρια έ'χει καταφύγει σέ Ινα βωμο μπρος άπο τό ναό, ένώ στο εσωτερικό του προστατεύει τά κορίτσια ή 'Αλκμήνη. Μόνο ό "Τλλος μαζί μέ τά μεγάλα του άδέλφια εχει σταλεί νά άναζητήσει κανένα άλλο καταφύγιο, άν τύχει και τούς διώξουν και άπο αύτη τη χώρα. Στο τέλος της ρήσης αρχίζει κιόλας μιά άπειλητική κίνηση: ερχεται ό Κήρυκας (το ονομα Κοπρέας δέν άναφέρεται στο εργο), προσπαθεί νά άποσπάσει άπο τό βωμό τον 'Ιόλαο μέ τούς ικέτες, και τελικά, υστέρα άπο ενα ταραγμένο διάλογο, ρίχνει τον γέροντα στη γή· τότε αύτός καλεί σέ βοήθεια. Είναι χαρακτηριστικό, σύμφωνα μέ οσα ε'ίπαμε πιο πάνω, δτι ή κραυγή του άπευθύνεται σ' εκείνους πού «κατοικούν άπο πανάρχαια χρόνια τήν Αθήνα». Και είναι εξίσου χαρακτηριστικό δτι άμέσως μετά (80) ό χορός, πού μπαίνει στήν ορχήστρα, άναφέρεται στήν σννοικον Τετράπολιν. Οί δύο στροφές της παρόδου (75-110· τό τέλος της άντιστροφής είναι χαμένο, ένώ άπο τή στροφή λείπει μετά τό στ. 76 ενας στίχος), πού άρχίζουν μετά άπο δύο τριμέτρους, έχουν πέρα για πέρα διαλογική μορφή· μόνο ό χορός δμως συνδυάζει διαλογικούς και λυρικούς στίχους. Ή μοναδική αύτή μετρική σύνθεση σκοπεύει στήν άπόδοση της ταραχής. Στο διαλογικό τμήμα της στροφής ό 'Ιόλαος δίνει τό δνομά του και έξηγεϊ τήν κατάστασή του. Μέ ενα είδος διασκελισμού της νοηματικής συνέχειας, διατυπώνει, στήν άρχή της άντιστροφής, τήν παράκληση γιά προστασία, οπότε παρεμβαίνει άμέσως ό Κήρυκας προβάλλοντας τις διεκδικήσεις του "Αργούς γιά τήν τύχη των φυγάδων. Ό διάλογος διεξάγεται τώρα άνάμεσα σ' αύτόν και τό χορό· πριν άπο τό κενό άκουμε άκόμη τό βασικό του άντεπιχείρημα γιά τήν προθυμία των πολιτών νά προσφέρουν βοήθεια: καλό είναι νά σκεφτούν φρόνιμα και νά κρατήσουν τά χέρια τους μακριά άπο δλα αύτά ! Έκει δπου, μετά τό κενό, άρχίζει τό πρώτο επεισόδιο (111-352), άκουμε άνάμεσα στον κορυφαίο καΐ τον Κήρυκα ενα διάλογο, πού προετοιμάζει τήν ε'ίσοδο του Δημοφώντα, γιου του Θησέα. Τόν συνοδεύει μόνιμα ό άδελφός του'Ακάμας. Ό ποιητής δέν χώρισε τό στήν περίοδο κατά τήν όποία ό Θησέας δέν ήταν άρχοντας της 'Αθήνας άλλά των Άφιδνών, μιας πόλης πού βρισκόταν κοντά στήν Τετράπολη· πρβ. Η. Herter, aTheseus der lonier», RhM 85 (1936) 197.

134

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άδελφοκό ζευγάρι, πού ήταν σφιχτά δεμένο ήδη άπο το επος "Ιλίου τιέρσις' μ,όνο δμως στον ενα άπό τούς δύο έδωσε το λόγο. Μετά άπό ενα σύντομο κατατοπιστικά διάλογο, διεξάγεται ένας «άγώνας λόγων» μέ τή μορφή πού τον ξέρουμε άπό τήν 'Εκάβη: άνάμεσα στούς δύο άντιπάλους στέκει διαιτητής ό Δημοφών. Ό Κήρυκας άρχίζει μέ έπαρση: «Είμαι Άργεΐος» (134· τό ϊδιο επαναλαμβάνεται στό στ. 139). Προβάλλει στήν άρχή ένα νομικό σόφισμα: δσοι έχουν καταδικαστεί σύμφωνα μέ τό νόμο των Άργείων πρέπει νά παραδοθούν σ' αύτούς. Γρήγορα δμως έγκαταλείπει αύτό τό ολισθηρό έδαφος, γιά νά άναπτύξει διεξοδικά τό καθαρά ωφελιμιστικό κίνητρο: είναι προτιμότερο γιά τούς 'Αθηναίους, μέ μιά έκδούλευση, νά κερδίσουν τή συμμαχία του ισχυρού Εύρυσθέα παρά νά άρχίσουν έναν άσκοπο πόλεμο μέ τό "Αργός. "Οταν κατόπι άπαριθμεΐ τά μέρη άπό δπου ως τώρα άπελάθηκαν οι φυγάδες,^ ή στάση της 'Αθήνας προβάλλει σέ δλο καΐ λαμπρότερο φως. Είναι δύσκολο εδώ νά άποσυνδέσουμε άπό κάποια έπίκαιρη άναφορά τήν παρατήρηση του Κήρυκα δτι συχνά ή 'Αθήνα εκλέγει συμμάχους της τούς άδύνατους και δχι τούς δυνατούς.^ Audiatur et altera pars, λέγει ό χορός στούς δύο ένδιάμεσους στίχους του, και άμέσως μιλεί ό 'Ιόλαος, ό όποιος εύκολα άνασκευάζει τήν πλαστή νομικίστικη άποψη του Κήρυκα: «'Έχουμε διωχτεί άπό τό "Αργός, δχι δμως και άπό ολόκληρη τήν Ελλάδα!» "Υστερα, μέ μιά έκκληση στήν περηφάνια της 'Αθήνας, άντιπαραθέτει μέ πολλή έμφαση τό κίνητρο της χάριτος^ στή σκέψη του κέρδους., πού είχε εκθέσει ό Κήρυκας· στή συνέχεια άγωνίζεται νά υπογραμμίσει τήν ύποχρέωση πού πηγάζει άπό τή συγγένεια, άναφέροντας τό γενεαλογικό δέντρο των Πελοπιδών, ένώ παράλληλα θυμίζει τή συμμετοχή του στήν εκστρατεία του Θησέα εναντίον των 'Αμαζόνων και τήν άπελευθέρωση του 'Αθηναίου ήρωα άπό τόν Κάτω Κόσμο μέ τήν επέμβαση του 'Ηρακλή: άκόμη μιά φορά ό έξωδραματικός μύθος μετατρέπεται σέ έπιχείρημα. Στό τέλος, καθώς ό ομιλητής κυ1. Το θέμα θίγεται επανειλημμένα (στ. 183, 193, 305) μέ τόν ϊδιο σκοπό' μέ ιδιαίτερη Ιμφαση στον στ. 329. 2. Ό Goossens, 199, θυμίζει το λόγο τοϋ Νικία στον Θουκυδίδη (Ζ 13, 2) για τήν άποστολή βοήθειας στήν Έγεστα. 3. Τή σημασία της γιά τήν ερμηνεία του έργου συζήτησε γόνιμα ό Conacher, Ι ΐ ΐ κ κ .

135

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

ριεύεται άπό συγκίνηστη, ή ικεσία του γίνεται σχεδόν τραύλισμα.^ 'Αμέσως μετά τον 'Ιόλαο, μιλεϊ ό κορυφαίος (232-236), και ό Δημοφών άποφασίζει νά πάρει το μέρος των φυγάδων τον άναγκάζουν σ' αύτο ό Δίας, ή συγγένεια και ή ντροττή πού θά αισθανόταν άν υποχωρούσε: αυτό θά σήμαινε δτι δεν είναι ελεύθερος. Στην άπόφασή του αύτη εμμένει και κατά τή στιχομυθία του μέ τον Κήρυκα, ή οποία άκολουθεϊ μετά το λόγο του. "Οταν μάλιστα εκείνος είναι έτοιμος νά χρησιμοποιήσει βία, ό Δημοφών τον άπειλεϊ μέ άντίποινα, και κάποια στιγμή χρειάζεται να τον συγκρατήσει ό χορός, γιά νά μην πέσει πάνω του. 'Εδώ υπόκειται 'ίσως μιά παραλλαγή του μύθου, δπου οί 'Αθηναίοι άπο άγανάκτηση σκότωναν τον Κήρυκα.^ Φεύγοντας ό Κοπρέας άπειλεϊ μέ πόλεμο, αλλά 6 Δημοφών τον άποπέμπει μέ άπότομο τρόπο. 'Ανάπαιστοι του κορυφαίου γεμάτοι άνησυχία λειτουργούν σαν ένα είδος τομής, και κατόπι τά ταραγμένα δραματικά γεγονότα διοχετεύονται στούς λόγους τών δύο προσώπων. 'Ασυγκράτητες ξεχειλίζουν οί εύχαριστίες άπο τον 'Ιόλαο, ό όποιος προτρέπει τούς γιους του 'Ηρακλή νά έκφράσουν στο σωτήρα τους τήν εύγνωμοσύνη τους (πού τόσο λίγο κράτησε ή Σπάρτη): ποτέ δέν πρέπει νά κατευθύνουν τό δόρυ τους εναντίον της 'Αθήνας!® Οί τέσσερις στίχοι του χορού είναι σάν μιά ήχώ του έγκωμιαστικοΰ λόγου του 'Ιολάου. *0 Δημοφών εύχαριστεϊ γι' αύτά τά λόγια και άποδέχεται ρητά τήν υποχρέωση της χάριτος^ πού ειχε έπιβάλει στούς 'Ηρακλείδες ό 'Ιόλαος. Κατόπι μεθοδεύει τις ένέργειές του: ένημέρωση τών πολιτών, άποστολή κατασκόπων, προσφορά θυσίας. Τέλος, προτρέπει επίμονα τον γέροντα να οδηγήσει τά παιδιά ες δόμους (σε ποιούς; δύσκολα σκέφτεται κανείς τίποτε άλλο έκτος άπό τό ναό, οπού προστάτευε τά κορίτσια ή Αλκμήνη). Ό 'Ιόλαος δμως θέλει νά παραμείνει στο βωμό του Δία, ώσπου νά νικήσει τό δίκαιο* προεκτείνει μάλιστα τή σύγκρουση και στό χώρο τών θεών: ή 'Αττική 'Αθηνά δέν θά άνεχτεΐ μιά ήττα άπό τήν Άργεία "Ηρα. 1. Μέ πειστικές παρατηρήσεις ό D. G. Harbsmeier, δ.π. 40, άπορρίπτει τήν άθέτηση τών στ. 221-225, τήν όποία πρότεινε δ Pohlenz, 2, 146. 2. Φιλόστράτος, Βίοι Σοφιστών 2, 1, 8" διαφορετικά, ό Goossens, 229, σημ. 42. 3. Στήν άθέτηση τών στ. 299-301, πού πρότεινε ό Niejahr, εμμένει και ό Zuntz, Political Plays 110, ορθά διαφωνώντας μέ τόν Pohlenz, 2, 145,1.

136

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

To σύντομο πρώτο στάσιμο (352-380), πού συγκροτείται, άπο ενα στροφικο ζεύγος καΐ μιά επωδό, καλύπτει το σημαντικό χρονικο διάστημα ως τήν επιστροφή του Δημοφώντα. Βασικό του θέμα άποτελεΐ ή σταθερή πίστη στο δίκαιο, μέ τήν οποία ή φιλειρηνική πόλη θά άντιμετωπίσει τήν επίθεση. Ή πόλις ευ χαρίτων έχουσα (379 : ή πόλη πού είναι εύνοημένη άπο τις χάριτες) είναι ή 'Αθήνα, πού προβάλλει πλημμυρισμένη στο φως. Τό δεύτερο επεισόδιο (381-607) έπαναφέρει στή σκηνή τον Δημοφώντα (μαζι μέ τον Άκάμαντα). Ό 'Ιόλαος τον ρωτα γιά τήν αιτία της θλιμμένης του έκφρασης —είναι μιά άπο τις περιπτώσεις δπου άγνοεϊται ή άκινησία του προσωπείου. Ό Δημοφών του άποκαλύπτει δτι, ένώ ολα είναι έτοιμα για τή μάχη, οι μάντεις πρόβαλαν ενα φοβερό δρο γιά νά εξασφαλιστεί ή νίκη: πρέπει νά θυσιαστεί μια νέα κόρη άπο εύγενική γενιά. Έδώ, δπως και σέ άλλα έ'ργα, ή άνθρωποθυσία δεν άποτελεϊ ήθικό ή θρησκευτικό πρόβλημα, άλλά άπλά ενα δεδομένο του μύθου. Τον Εύριπίδη τον ενδιαφέρουν μόνο τό δίλημμα και ή συμπεριφορά τοΰ άνθρώπου, πού πηγάζουν άπο τή συγκεκριμένη κατάσταση. "Ετσι έδώ ό Δημοφών ομολογεί δτι, προβάλλοντας αύτή τήν άξίωση, οι ιερείς τοΰ ζητούν κάτι άδύνατο, άφου ποτέ δεν θά μπορούσε νά άπαιτήσει άπο τήν πόλη του μιά τέτοια θυσία. Και δ κορυφαίος εκφράζει τήν άπελπισία του (425κ.): «δηλαδή δ θεός μας εμποδίζει νά βοηθήσουμε τούς ξένους». Γίνεται λοιπόν φανερό δτι ή αύταπάρνηση τών σωτήρων άπαιτεϊ κάτι άντίστοιχο άπο εκείνους πού θά δεχτούν τήν προστασία. Πώς δμως μπορεί νά γίνει αύτό; Στον εναγώνιο λόγο του ό 'Ιόλαος έκφράζει μιά άδιέξοδη άπόγνωση, άλλά ταυτόχρονα και τό υψηλό φρόνημά του" μέμφεται τήν άπατηλή έλπίδα, οχι δμως και τόν Δημοφώντα* αύτός πρέπει νά είναι βέβαιος γιά τήν εύγνωμοσύνη τών ικετών άπέναντι στήν καλή του προαίρεση. Και τότε λάμπει γιά μιά άκόμη φορά ή έλπίδα: ό 'Ιόλαος είναι έτοιμος νά παραδοθεί στο μίσος του Εύρυσθέα. Ή άντίδραση τοΰ κορυφαίου ττηγάζει μόνο άπο τή σκέψη δτι θά μπορούσε νά κατηγοΜετά τδν στ. 311 ϊχει εκπέσει ένας στίχος. Στούς πληθυντικούς τών στ. 304κ. καΐ 307 λαμβάνεται υπόψη καΐ ή παρουσία τοΰ Άκάμαντα, ένώ στο έντονα φορτισμένο άπό πάθος τέλος τοϋ λόγου του ό 'Ιόλαος άπευθύνεται μόνο στόν Δημοφώντα.

137

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

ρηθεϊ ή πόλη οτι παρέδωσε τούς ξένους, άλλά ό Δημοφών άποκρούεί, την προσφορά μέ έντελώς ορθολογικά έπιχειρήματα: ό Εύρυσθέας δεν ένδιαφέρεται. γιά τον 'Ιόλαο, πού είναι γέροντας, παρά γιά τά παιδιά, επειδή άπο αύτά θα μπορούσε νά προέλθει στο μέλλον ενας εκδικητής. Δεν φαίνεται καμιά διέξοδος, καΐ ό 'ίδιος ό Δημοφών ομολογεί τήν άμηχανία και τό φόβο του, δταν ξαφνικά έμφανίζεται στή σκηνή ή Μακαρία (στο έ'ργο παραμένει άνώνυμη). Ή έγνοια της τήν ώθησε νά κατανικήσει κάθε κοριτσίστικη άναστολή και νά βγει έ'ξω άπό το άσυλο του ναοΰ. Δεν έ'χει κάν προλάβει νά ένημερωθεΐ άπο τον 'Ιόλαο γιά τήν καινούρια κατάσταση, καΐ ή άπόφασή της νά θυσιαστεί είναι κιόλας άκλόνητη. Στο λόγο της τήν αιτιολογεί με τον Ι'διο ορθολογισμό πού οδηγεί τήν 'Αντιγόνη στους πολυκατηγορημένους ύπολογισμούς της και πού έχει θεωρηθεί τόσο ενοχλητικά άνοίκειος στήν ετοιμοθάνατη "Αλκηστη: δεν έ'χει δικαίωμα νά υστερήσει σέ εύψυχία άπό τήν 'Αθήνα. "Αλλωστε, ποιά μοίρα τήν περιμένει; Περιπλάνηση και καταφρόνια. Ό κορυφαίος εκφράζει τό θαυμασμό του γι' αύτήν, τό Ι'διο και ο 'Ιόλαος· βρίσκει όμως σωστότερο να γίνει κλήρωση άνάμεσα στά κορίτσια. Τότε άποκαλύπτεται ή θυγατέρα του 'Ηρακλή σέ δλο τό μεγαλείο της: δχι μέ τή σύμπτωση της κλήρωσης ! οχι ! μόνο μέ τή δική της θέληση μπορεί νά προσφέρει τή θυσία της. Ό 'Ιόλαος δεν έ'χει άλλη άντίρρηση, άλλα άρνιέται τήν παράκληση της Μακαρίας νά της έπιτραπεϊ νά πεθάνει μέσα στά χέρια του — αύτό ξεπερνά τή δύναμή του. Εκείνη τότε παρακαλεί νά τελειώσει τή ζωή της τουλάχιστο μέσα σέ γυναικεία χέρια· ό Δημοφών τή βεβαιώνει γι' αύτό. Ή Μακαρία προφέρει τά τελευταία λόγια του άποχαιρετισμοϋ της μέ έκείνη τήν ήρεμη συναίσθηση του μεγέθους και της άξίας της θυσίας της, πού τή φέρνει και πάλι κοντά στήν "Αλκηστη. Και ή σοβαρότητά της, δταν άναθέτει στόν 'Ιόλαο τήν άνατροφή των άγοριών, είναι άντίστοιχη μέ τή σκηνή του άποχαιρετισμοϋ της άρχαιότερης τραγωδίας. Τά λόγια της σβήνουν μέσα σέ μιά συγκρατημένη έγκατάλειψη: ή αύτοθυσία της είναι 6 πλούτος της και τόν παίρνει μαζί της, αν υπάρχει τίποτε έκεϊ κάτω —καλύτερα δμως είναι νά πιστεύει κάνεις δτι τίποτε δεν υπάρχει. Που θά μπορούσε νά στραφεί κανείς, άν ό θάνατος δεν ήταν ή μεγάλη γαλήνη και ή γιατρειά; Ό Δημοφών φεύγει μέ τή Μακαρία, και ο 'Ιόλαος, ύστερα άπό εναν έγκωμιαστικό άποχαιρετισμό, ζη138

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τεϊ νά τον οδηγήσουν στο βωμό και νά του καλύψουν το πρόσωπο.^ Στο σύντομο 2ο στάσιμο (608-629) περιέχεται ή άντανάκλαση των γεγονότων πού έχουν προηγηθεί. Ή στροφή επαναλαμβάνει τήν παλιά, πικρή άλήθεια: ή μοίρα όλων των άνθρώπων είναι έρμαιο της άβεβαιότητας, παραδομένη στή βούληση των θέων. 'Η άντιστροφή όμως προσπαθεί νά παρηγορήσει τον 'Ιόλαο: μέσα άπο δλες τις άντιξοότητες της μοίρας, ή άληθινή εύγένεια προχωρεί άλώβητη, οπως τό έ'δειξε ή Μακαρία: α δ' άρετά βαίνει ôià μόχθων (ή άρετή άκολουθεϊ εναν έπίμοχθο δρόμο). Στο 3ο επεισόδιο (630-747) ό Εύριπίδης, δπως και σέ άλλα δράματά του, χρησιμοποιεί στιχομυθία γιά τή μετάδοση σημαντικών ειδήσεων και άποφάσεων. "Ενας θεράποντας του "Υλλου έρχεται με τήν εύχάριστη πληροφορία δτι ό κύριός του συγκέντρωσε στράτευμα και μαζι μέ αύτό ένώθηκε μέ τους 'Αθηναίους. Ή άγγελία του δμως δέν φτάνει κατευθείαν στο στόχο της. Ό 'Αγγελιοφόρος άρχικά κομπιάζει άντικρίζοντας τον 'Ιόλαο πεσμένο στο έδαφος (633). Στήν άρχή της στιχομυθίας τονίζεται μέ έμφαση ή κατάρρευση τοΰ γέροντα, γιά νά προβληθεί άνάγλυφα ή άγωνιστική του άπόφαση άργότερα. 'Αμέσως δμως μόλις ό 'Ιόλαος άκούει γιά τον "Υλλο, σηκώνεται και μέ δυνατή φωνή καλεί τήν 'Αλκμήνη. 'Εκείνη παρερμηνεύει τήν κραυγή του νομίζοντας δτι ό γέροντας καλεί σέ βοήθεια, επειδή τοΰ έ'χει έπιτεθεϊ ό Θεράποντας. Στά άπειλητικά λόγια της, μέ τά όποια άντιμετωπίζει τον υποτιθέμενο άντίπαλο, προετοιμάζεται ή 'Αλκμήνη της σκηνής τοΰ τέλους. Στή στιχομυθία πού άρχίζει, ό 'Ιόλαος δίνει τις άπαραίτητες εξηγήσεις. "Υστερα άπό τά χαρούμενα λόγια ένός χαιρετισμού της 'Αλκμήνης, ή στιχομυθία μετατρέπεται σέ διάλογο άνάμεσα στους τρεις, γιά νά περιοριστεί άνάμεσα στον 'Ιόλαο και τον Θεράποντα, ό όποιος ανακοινώνει τή διάταξη και τήν ετοιμότητα τοΰ στρατεύματος· κατόπιν. Ινας σύντομος διάλογος (677-681) εισάγει ενα καινούριο, ολότελα απροσδόκητο θέμα. Ό Θεράποντας είναι έτοιμος νά έπιστρέψει στο πεδίο της μάχης, δταν ξαφνικά ό 'Ιόλαος δηλώνει δτι σκοπεύει νά κάνει το 'ίδιο. Στις άντιρρήσεις τοΰ Θεράποντα αντιθέτει τήν άκλόνητη άπόφασή 1. Γιά παρόμοιες σκηνές συντριβής βλ. το ενδιαφέρον παράρτημα του D. G. Harbsmeier, δ.π. 114.

139

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

του/ προσθέτοντας μάλιστα δτι θά πάρει, δπλα άπο τά λάφυρα πού βρίσκονται, μέσα στο ναό. Ό χορός, σέ άναπαίστους, προσπαθεί νά τον συγκρατήσει, όποτε επεμβαίνει, ή 'Αλκμήνη καΐ θυμίζει στον 'Ιόλαο πόσο άβοήθητη θά μείνει, αν τήν έγκαταλείψει μόνη της. 'Εκείνος τήν παραπέμπει στήν προστασία του Δία, και μέ αύτό της άποσπα εναν πικρό λόγο γιά τό θεό (719), θυμίζοντάς μας Ιτσι τό ρόλο πού είχε παίξει στή ζωή της. Ό 'Ιόλαος μπαίνει μαζι μέ τον Θεράποντα στο ναό, και σέ λίγο έπανεμφανίζεται μέ μιά πανοπλία. Ό Θεράποντας προθυμοποιείται να μεταφέρει τά βαριά όπλα ως τό στρατόπεδο, και δ 'Ιόλαος, στηριγμένος πάνω στο δόρυ του και στο χέρι του Θεράποντα, τον πιέζει νά βιαστούν, άλλά εκείνος έπιμένει δτι δ γέροντας 'Ιόλαος είναι πού δέν προχωρεί καθόλου. Ή σκηνή περιέχει κάποια κωμικά στοιχεία, πού θα σχολιαστούν πιο κάτω, και κλείνει μέ μιά άναφώνηση του γέροντα γιά τή δύναμη της νιότης του, πού, αν τήν είχε τώρα, θά ήταν σέ θέση νά άντιμετωπίσει τον Εύρυσθέα. Είναι μιά έ'κκληση γιά κάτι πού θά πραγματοποιηθεί μέ ενα θαΰμα. Τό 3ο στάσιμο (748-783) πρέπει νά καλύψει, μέ τά δύο στροφικά του ζεύγη, τό χρονικό διάστημα της μάχης. Τό άσμα άρχίζει μεγαλόπρεπα μέ μιά επίκληση στή Γη, τον "Ηλιο και τή Σελήνη. 01 έπίγειες δυνάμεις πρέπει νά υψώσουν τις φωνές τους στούς ούράνιους θεούς, γιά νά άναγγείλουν τον επικείμενο άγώνα^ (α). "Αγρια είναι ή οργή των Μυκηνών, άλλά ή έκδοση του ικέτη άποτελεϊ άνόσια πράξη· ό Δίας θά βοηθήσει (α'). Κατόπιν ό χορός, σέ μιά άποκλειστική επίκληση, παρακαλεί τήν Άθηνδί, Μητέρα, 'Αφέντρα και Προστάτισσα της χώρας (β)· πάντα θά τήν τιμά μέ θυσίες, πάντα, στο τέλος του μήνα,® μέ άσματα και κύκλιους χορούς (β'). Τό 4ο επεισόδιο (784-891) περιέχει τήν άφήγηση του 'Αγγελιοφόρου γιά τή μάχη. Ό Murray, στή σημείωσή του γιά τον κατάλογο των προσώπων του δράματος δπως παραδίδεται στά 1. Γιά τήν όρθή διάταξη των στ. 682-694 βλ. Zuntz, Political Plays 113, καΐ Schwinge, 60, 7, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία. 2. Σχετικά μέ τήν έρμηνεία της στροφής, πού παρουσιάζει πολλά προβλήματα και κάθε άλλο παρά §χει όριστικά φωτιστεί, βλ. Zuntz, Political Plays

115.

3. Ή τρίτη φθίνοντος ήταν, υποτίθεται, ή μέρα των γενεθλίων της Ά θηνοός.

140

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

χειρόγραφα, ταυτίζει τό πρόσωπο πού χαρακτηρίζεται έκεϊ ώς άγγελος μέ τον υπηρέτη του "Τλλου, πού είχε φύγει γιά τή μάχη μαζί μέ τον 'Ιόλαο καί, στο τελευταίο μέρος, φέρνει τον αιχμάλωτο Εύρυσθέα. Αύτή ή τριπλή λειτουργία, έκτος άπό τό οτι θά ήταν καθαυτή κάπως περίεργη, άποκλείεται και γιά τον πρόσθετο λόγο δτι στήν αρχή της σκηνής ή 'Αλκμήνη υπόσχεται στον 'Αγγελιοφόρο τήν έλευθερία του, πού της τή θυμίζει στο τέλος καί ο ϊδιος μέ έ'μφαση. Πρόκειται επομένως για δούλο της 'Αλκμήνης, ένώ 6 προηγούμενος είχε κύριό του τον "Τλλο. Το γεγονός, άλλωστε, δτι ή 'Αλκμήνη δεν τον άναγνωρίζει, όδηγεϊ καί στήν παρεξήγηση του στ. 646.^ "Υστερα άπο ενα σύντομο διάλογο μέ τό χορό, ό 'Αγγελιοφόρος διηγείται στήν άρχή τήν άκαρττη προσπάθεια του "Τλλου νά κριθεί ή διαφορά μέ μονομαχία άνάμεσα σ' εκείνον καί τόν Εύρυσθέα, καί κατόπι περιγράφει τήν πορεία της μάχης, καταφεύγοντας γι' αύτό τό σκοπό σέ τυπικά μοτίβα καί διατυπώσεις (838 !)' έδώ δμως δεν συναντούμε τήν έκπληκτική ενάργεια πολλών άπό τις άγγελικές ρήσεις του Ευριπίδη. Πρόδηλος πάντως είναι 6 σκοπός του ποιητή νά δώσει τήν περιγραφή της μάχης χωρίς νά ύποτιμήσει τούς Άργείους, πού ή άγωνιστικότητά τους εξαίρεται άπό τόν 'Αγγελιοφόρο. Τό κορύφωμα της άφήγησης φτάνει δταν 6 'Ιόλαος δέεται στήν "Ηβη καί στόν Δία νά τόν ξανανιώσουν, εστω γιά μιά μέρα, καί ή δέησή του εκπληρώνεται μέ τό θαϋμα των δύο αστεριών πού κατεβαίνουν πάνω στο άρμα του. Πώς, ύστερα άπό αύτό, 6 άνανεωμένος 'Ιόλαος προφταίνει τό άρμα του Εύρυσθέα στις Σκιρωνίδες πέτρες καί αιχμαλωτίζει τόν άντίπαλό του, αύτά ό 'Αγγελιοφόρος τά υπαινίσσεται περισσότερο παρά τά άφηγεϊται. Ή 'Αλκμήνη εύχαριστεΐ πρώτα τόν Δία, 1. 'Άν χρειαζόταν êva άκόμη επιχείρημα, θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε δτι ό ύττηρέτης του "Τλλου σίγουρα δέν άπομακρύνθηκε άπό το πλευρό τοϋ 'Ιολάου άπο τότε πού έφυγαν μαζί, ένώ ό 'Αγγελιοφόρος πληροφορήθηκε τό θαϋμα της άνανέωσης άπό διηγήσεις τρίτων (847). Προβλήματα δημιούργησε ό στ. 793 μέ τήν άντωνυμία δδε. Τήν παράτολμη οδηγία τοϋ Murray «praeterducitur, ni fallor, in pompa lolaus juvenis factus» («àv δέν άπατώμαι, παρελαύνει σέ πομττή ό 'Ιόλαος άνανεωμένος»), τήν άπορρίπτει όρθά ό Zuntz, Political Plays 122. 'Ή άντικαθιστοΰμε, συμφωνώντας μέ τόν Elmsley, τό ουκ μέ τό ο ^ —ϊσως καλύτερα μέ τό άρ'— και τό δδε μέ τό ετι, ή άφήνουμε τό δεικτικό, δπως είναι δυνατό, σύμφωνα μέ δσα ειπώθηκαν πιό πάνω σ. 129, σημ. 1. Τό χωρίο συζητεί ό Ν. Χουρμουζιάδης, «Μορφές σιωπής καΐ προβλήματα λόγου», 'Ελληνικά 21 (1968) 273κκ.

141

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

μέ κάποί,αν έλαφρότατη έπιφυλακτικότητα άπέναντι στο θεό πού περίμενε τόσο πολύ για νά προσφέρει τή βοήθειά του, και κατόπιν άνακοινώνει στά παιδιά τήν ε'ίδηση της σωτηρίας. Τέλος, ρωτά τί σήμαινε ή ξαφνική ιδέα πού είχε ο 'Ιόλαος νά συλλάβει ζωντανό τόν Εύρυσθέα. Ό τρόπος πού σκέφτεται ή 'Αλκμήνη προδίδεται άμέσως, μόλις χαρακτηρίζει άνοησία τήν άναβολή μιας άμεσης εκδίκησης και πληροφορείται δτι ό 'Ιόλαος γι' αύτό άκριβώς άφησε ζωντανό τόν Εύρυσθέα, γιά νά προσφέρει σ' αύτήν τόν τελικό θρίαμβο πάνω στόν έχθρό τους. Τά δύο στροφικά ζεύγη του 4ου στασίμου (892-927) πανηγυρίζουν τή νίκη μέ πολύ συγκρατημένο τρόπο. Ή πρώτη στροφή εκφράζει μιά διάθεση εορταστική, άλλά ήδη ή άντιστροφή θυμίζει τήν άγάπη για τή δικαιοσύνη και τό φόβο των θεών. 'Ακολουθεί τό εγκώμιο τοΰ θεογέννητου 'Ηρακλή (β) και μετά άπό αύτό ή παρατήρηση δτι ή Άθηνα στάθηκε κάποτε προστάτισσα τοΰ 'Ηρακλή, ένώ τώρα ή πόλη της έ'σωσε τούς άπογόνους του (β'). Στό τελευταίο μέρος του έργου (928-1055), ό Θεράποντας, πού μας είναι γνωστός άπό τή σκηνή μέ τόν 'Ιόλαο, φέρνει τόν αιχμάλωτο Εύρυσθέα. Ό Ι'διρς ό ποιητής ύπογραμμίζει τό γεγονός δτι ή ρητή άναφορά τοΰ όνόματός του άνταποκρίνεται στις θεατρικές συμβάσεις και οχι στή δρ^/ματική άναγκαιότητα, άφοΰ ή 'Αλκμήνη ήξερε άρκετά καλά τόν έχθρό της. Τό οτι 6 "Υλλος και 6 'Ιόλαος άπουσιάζουν άποδίδεται στήν άπασχόλησή τους μέ τό στήσιμο τοΰ τροπαίου. Γεμάτη άγριο μίσος, ή 'Αλκμήνη θυμίζει στόν αιχμάλωτο Εύρυσθέα δλα δσα ύπόφεραν άπό αύτόν ό γιός της και οί άπόγονοί του. Τά λόγια της κρύβουν άχαλίνωτη δίψα γιά εκδίκηση: ό θάνατος είναι γι' αύτόν ή ελάχιστη τιμωρία. Στή στιχομυθία πού άκολουθεϊ (961-974), της άντιτάσσεται Ινας συνομιλητής, πού προσπαθεί νά τήν έμποδίσει νά θανατώσει τόν Εύρυσθέα, μέ μια ύπόμνηση της άθηναϊκής ήθικής, πού επιβάλλει ελεος γιά τούς αιχμαλώτους. Ό προσδιορισμός αύτοΰ τοΰ συνομιλητή είναι προβληματικός.^ 'Αναμφισβήτητα έ'χει δίκιο ό Zuntz άποκρούοντας τήν εικασία τοΰ Murray δτι στούς πρώτους τρεις στίχους της στιχομυθίας παίρνουν μέρος τρία πρόσωπα. Ή 'Αλκμήνη έχει μόνο ενα συνο1. Βλ. G. Zuntz, δ.π. 125· Conacher, 119, 17' Schwinge, 59, 4, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία.

142

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μί,λητή. Ό Zuntz, άκολουθώντας τον Tyrwhitt, πιστεύει οτι πρόκειται γιά τον Θεράποντα πού συνόδευε τον Εύρυσθέα. "'^Αν δμως υποθέσουμε οτι 6 κορυφαίος δεν επικαλείται μιά συγκεκριμένη εντολή άλλά γενικά τον άθηναϊκο Νόμο, αν άκόμη συσχετίσουμε τά λόγια του {965κ.) μέ αύτούς πού ονομάζονται προστάται λίγο πιο πάνω, ή ύποχωρητική στάση του στά έπόμενα είναι πραγματικά περίεργη —χωρίς, πάντως, νά μας εμποδίζει άποφασιστικά νά τον θεωρήσουμε ώς τον πιθανότερο έκφραστή των ενστάσεων έναντίον της 'Αλκμήνης, όπως πρόσφατα ύποστήριξαν και ό Conacher και ο Schwinge. Σ' αυτό συνηγορεί και τό γεγονός πώς, δταν ή 'Αλκμήνη επιθέτει μιά άνακεφαλαιωτική άπάντηση, μιλεί γιά την ύποχρέωσή της άπέναντι στήν πόλη. Αύτό φυσικά παίρνει σχεδόν τή μορφή μιας praeteritio (παράλειψης), γιατί στήν πραγματικότητα ή μητέρα του 'Ηρακλή θέλει νά δει τήν έκδίκησή της νά εκπληρώνεται, άδιαφορώντας γιά οποιαδήποτε μομφή. Ό κορυφαίος παραδέχεται δτι ή πικρία της είναι δικαιολογημένη και δεν άντιστέκεται πιά στήν πρόθεσή της νά θανατώσει τόν Εύρυσθέα. ΚαΙ τώρα μιλεί αύτός ό 'ίδιος. Ένώ δμως ώς αύτό τό σημείο ε'ίχαμε μπροστά μας τόν άγώνα ενός δυνάστη έναντίον άθώων φυγάδων, τώρα προβάλλουν καινούρια κίνητρα σέ δύο επίπεδα. Δημιουργώντας μας και πάλι προβλήματα, ό Εύριπίδης εισάγει στά δραματικά συμφραζόμενα τούς θεούς τοΰ μύθου. "Οταν ό Εύρυσθέας προσπαθεί νά άναγάγει τις πράξεις του στή βούληση της "Ηρας, πρέπει νά δούμε σ' αύτό τό σημείο μιά πρόχειρη διαφυγή ή μήπως μιάν αιτιολόγηση πού άξίζει νά άντιμετωπιστεϊ σοβαρά, και πού, έπομένως, τόν άπαλλάσσει άπό τήν εύθύνη; Ή τελευταία περίπτωση αποκλείεται, άφοΰ, άκόμη και άν θέλαμε νά δεχτούμε δτι ο ποιητής εισάγει έδώ ενα σοβαρά σταθμισμένο μυθικό στοιχείο, ό άνθρωπος παραμένει, ήδη άπό τά χρόνια τοΰ 'Ομήρου, υπεύθυνος γιά δλα δσα πράττει κατά τή θεϊκή βούληση. Στόν άι/θρωπο Εύρυσθέα δμως άναγνωρίζουμε ενα πλάσμα περίφοβο, γεμάτο άγωνία και τρόμο γιά τούς εκδικητές πού θά μπορούσαν νά προέλθουν άπό τή γενιά τοΰ 'Ηρακλή. Άκόμη μιά φορά ό κορυφαίος ζητεί ελεος γιά τόν αιχμάλωτο, οπότε ή 'Αλκμήνη προτείνει έ'ναν έπαίσχυντο συμβιβασμό: θά δώσει εντολή νά σκοτώσουν τόν Εύρυσθέα, άλλά θά παραδώσουν τό πτώμα του στούς 'Αθηναίους νά τό θάψουν. Ό Εύρυσθέας ύπο143

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

τάσσεται στη μοίρα του, άλλά στον τελευταίο του λόγο άναλαμβάνει τυπικά τό ρόλο ένός «άπό μηχανής» θεου: σύμφωνα μέ ενα παλιό χρησμό του 'Απόλλωνα, γιά την πόλη πού θέλησε νά τόν εύσπλαχνιστεϊ ώς αιχμάλωτο θα έξασφαλίσει μέ τόν τάφο του προστασία άπό εισβολές των 'Ηρακλείδων, δταν αύτοι θά ξεχάσουν (δπως και ξέχασαν) τήν ύποχρέωσή τους. Γεμάτη χλευασμό θριαμβολογεί ή 'Αλκμήνη: «Γιατί καθυστερούν λοιπόν νά θανατώσουν αυτόν τόν άνθρωπο, άφοΰ ό θάνατός του θά είναι τόσο σύμφορος;» 'Ακόμη ενα δύσκολο πρόβλημα θέτουν τά τελευταία της λόγια: τό πτώμα του Εύρυσθέα θά ρίχτει στά σκυλιά. Θα μπορούσαμε, συμφωνώντας μέ τόν Zuntz {Political Plays 37, 8), νά διαβλέψουμε έδώ μιά τελευταία υποτροπή της εκδικητικής της μανίας; Μιά κυνική καταπάτηση της συμφωνίας πού είχε κλείσει πριν άπό λίγο; Δέν είναι άπαραίτητη τότε κάποια άπάντηση του χορού, πού έκφράζει, στούς τελικούς άναπαίστους, τήν ίκανοποίησή του γιατί ή 'Αθήνα μένει καθαρή άπό τό μίασμα; Πρέπει μήπως να δεχτούμε μιαν άγριότητα πολύ κοντά στά ορια της παραφροσύνης, δπου ή 'Αλκμήνη τήν 'ίδια στιγμή, ένώ μιλεί γιά τή χρησιμότητα του πτώματος, θέλει νά τό πετάξει στά σκυλιά; Τίποτε δέν τακτοποιείται μέ υποθετικές διορθώσεις, δπως έ'δειξε ό Zuntz. Είναι, πάντως, δύσκολο νά δεχτούμε τή χειρόγραφη παράδοση. "Οποιος άντιμετωπίζει τήν παλιά θεωρία του Wilamowitz, γιά μιά μεταγενέστερη έπεξεργασία του έ'ργου, λιγότερο άρνητικά άπό δ,τι συμβαίνει συνήθως σήμερα, θά άναζητήσει τή λύση πρός αύτή τήν κατεύθυνση. "Οπως διαμορφωνόταν ή πολιτική κατάσταση τήν εποχή πού γράφτηκε τό έ'ργο, πρόθεση του Εύριπίδη ήταν νά κλείνει τό δράμα μέ τό θέμα του τάφου τοΰ Εύρυσθέα, πού προστάτευε τούς 'Αθηναίους άπό τήν άπίστία των 'Ηρακλείδων (Σπαρτιατών). Ό δρόμος δμως πού άκολούθησε, γιά νά φτάσει τό σκοπό του, είναι ενδεικτικός γιά τις άντιλήψεις του ποιητή σχετικά μέ τήν πορεία τών γεγονότων σ' αύτό τόν κόσμο. Ή δικαιοσύνη, ή φιλανθρωπία και μιά φρόνηση ριζωμένη στήν ήθική είναι άξιες ύψηλές. Φορείς τους είναι ο 'Ιόλαος, ή Μακαρία, ό Δημοφών καταλυτής τους ό Εύρυσθέας —αύτός δμως στό τέλος τοΰ έ'ργου βρίσκει τό αντίστοιχο του σέ μιάν 'Αλκμήνη, ή όποία, μέσα στήν υπερβολή της έκδικητικής μανίας της, καταπατά τήν τάξη του δικαίου έξί144

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σου δπως εκείνος μέσα στό φόβο του μπροστά στον έκδικητή. Αύτή ή κατακλείδα ρίχνει μιά σκιά πάνω σέ ολόκληρο το έργο, άφοϋ τήν τελευταία λέξη έχουν οί άντίμαχοι των δυνάμεων εκείνων πού θά μπορούσαν νά έγγυηθοΰν τήν τάξη και τό νόημα στη ζωή του άνθρώπου. ' Η δομή του έργου παρουσιάζει μιά μοναδική άνοδική γραμμή ως τή νίκη και τήν άπελευθέρωση. Ή άπαίτηση της άνθρωποθυσίας δημιουργεί μιά επιβράδυνση, πού όμως, μέ τήν παρέμβαση της Μακαρίας, όδηγεϊ σέ καινούρια κορύφωση. 'Αντίθετα, τό τέλος καταστρέφει τήν κλιμάκωση πού έχει επιτευχθεί. Μπορούμε, βέβαια, ερμηνεύοντας τό έργο νά λάβουμε υπόψη μας ένα επίκαιρο τότε πρόβλημα σχετικά μέ τή μεταχείριση των αιχμαλώτων δτι δμως μέ αύτό δεν εξαντλούνται ή λειτουργία και ή σημασία της εξόδου του έργου, τό έδειξε ό Zuntz, και θά πρέπει νά έχει γίνει φανερό και άπό τήν άνάλυσή μας. Μέ τούς 'Ηρακλείδες συνδέεται ένα πρόβλημα, πού θά έπρεπε, κατά τήν γνώμη μου, νά μείνει άνοιχτό. Ό Wilamowitz, στήν έργασίατου «Exkursen zu Euripides' Herakliden» {Hermes 17, 1882, 337), άκολουθώντας τόν A, Kirchhoff, ύποστήριξε τήν άποψη δτι τό έργο μας παραδόθηκε σέ μορφή άποσπασματική και διασκευασμένη· κυρίως δτι, μετά τό στ. 626, έχει χαθεϊ ένα μέρος πού περιείχε τήν άφήγηση γιά τή θυσία της Μακαρίας και τό θρήνο γι' αύτήν. "Ιχνη άπό τήν έπεξεργασία διακρίνονται στούς στ. 353-380, 672κ., 819-822 και 'ίσως 642658. Αύτή ή άντίληψη συνάντησε τόσο μεγάλη άντίδραση άπό τόν G. Zuntz^ και πολλούς άλλους, ώστε σήμερα φαίνεται πιά ξεπερασμένη. 'Ωστόσο, δεν θά έπρεπε νά καταδικαστούν σέ λήθη τά επιχειρήματα πού συνηγορούν γιά τήν έκπτωση ενός μέρους μέ τήν ά1. «Is the "Heracleidae" mutilated?». Τήν άποψη αύτή άπορρίπτουν καΐ οΐ: Martinazzoli, 124· L. Méridier, στή γαλλική έκδοση τοϋ κειμένου· Schmid, 3, 422· Pohlenz, 2,144· ό Grube (174) ομολογεί: «...εδώ πατούμε σέ πολύ άβέβαιο έδαφος»· ό Page, 32, μέ διεξοδική επιχειρηματολογία, προσπάθησε νά υποστηρίξει τήν υπόθεση μιας έπεξεργασίας πού συντόμεψε τό έργο· βλ. επίσης: R. Guerrini, «I frammenti degli Eraclidi di Euripide», SCO 19/20 (1970), 15· «La morte di Macaria», SIFC 45 (1973) 46· Lesky, «On the Heracleidae of Euripides», YClS 25 (1977) 227· I. E. Στεφανή, «Ευριπίδη Ηρακλείδες 819κκ».

145

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

φήγηση για τή θυσία της Μακαρίας. "Αλλωστε, αύτή καθαυτήν ή παραίτηση άπο μιά τέτοια άφήγηση θά ήταν περίεργη. Στήν περίπτωση της αύτοθυσίας του Μενοικέα στίς Φοίνισσες τάπράγματα είναι διαφορετικά. Εξάλλου, ή 'Υπόθεση περιέχει, σχετικά μέ τή Μακαρία, τή φράση ταύτην μεν οϋν ευγενώς άποθανονσαν ετίμησαν (αύτήν, μετά τον ήρωικο θάνατο της, τήν τίμησαν). Είναι τουλάχιστο δύσκολο νά σχετιστεί αύτο το χωρίο μέ τον έπαινο γιά τήν άπόφασή της και οχι μέ το θάνατο της. Ή παράκληση της Μακαρίας νά της επιτραπεί νά πεθάνει μέσα στά χέρια γυναικών (566) μοιάζει περισσότερο νά άποτελεΐ προετοιμασία για κάτι πού περιγράφεται πιο κάτω παρά στιγμιαία έκφραση επιθυμίας χωρίς συγκεκριμένη συνέχεια. Επιπλέον, ύπάρχουν οΐ στ. 821κ. γιά τή θυσία, πού οί μάντεις πραγματοποιούν πριν άπό τήν άρχή της μάχης: εσφαζον, ουκ εμελλον, αλλ' αφίεσαν / λαιμών βροτείων εύθυς οϋριον φόνον (άρχισαν να σφάζουν αμέσως, χωρίς καθυστέρηση, και άφηναν νά χύνεται άπο το λαιμό τοΰ σφαγίου το αίμα πού θά έ'φερνε τύχη). 'Εδώ έ'χει άπόλυτο δίκιο ό Zuntz {Political Plays 153), δταν έπιμένει ότι αύτο το χωρίο είναι άπαράδεκτο ώς άνακοίνωση της θυσίας της Μακαρίας. Προσθέτουμε: άρκεϊ νά γράφτηκε άπο τον Εύριπίδη μέ αύτο το νόημα.^ 'Αποκρούοντας τή λύση του J. Barnes και τοΰ Ε. Β. England, οί όποιοι συντάσσουν προληπτικά τό βροτείων και τό παράγουν άπό τό βρότος=(Λμ(χ, 6 Page (35) δικαιολογημένα τόνισε τήν άπουσία παράλληλων χωρίων. Τό κείμενο βρίσκεται σέ άντίθεση ιδιαίτερα μέ τούς στ. 1083κ. άπό τήν 'Ιφιγένεια Α.^ ενα παράλληλο πού, άλλωστε, άπαγορεύει οποιαδήποτε πρόταση γιά διόρθωση στο χωρίο μας. "Ετσι, ή άναφορά σέ άνθρωποθυσία φαίνεται τό 'ίδιο άναπόφευκτη όσο και ή διαπίστωση δτι σίγουρα ό Εύριπίδης δεν μπορούσε νά κλείνει τό θέμα τοΰ θανάτου της Μακαρίας μέ αύτό τόν τρόπο. Στήν περίπτωση αύτή δμως ή όλη συλλογιστική καταλήγει στον Wilamowitz, ό όποιος άποδίδει τούς προβληματικούς στίχους σέ εναν διασκευαστή, πού άπάλειψε τήν άφήγηση γιά τή θυσία της Μακαρίας, ύποκαθιστώντας την μέσα στήν άγγελική ρήση μέ αύτή τήν άκαλαίσθητη μνεία. 'Εδώ πρέπει νά μνημονευθούν και κάποιοι στίχοι πού άποδίδει ό Στοβαίος στούς 'Ηρακλείδες, άλλά λείπουν άπό τό κείμε1. Ό Η. Förs, δ.π. 103, έρμηνεύει τούς στίχους.

146

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

vo του έργου (άπ. 852κ. Ν., ϊσως και άπ. 854). Ή χειρόγραφη παpάδocnQ σίγουρα δεν είναι άπαλλαγμένη άπο κάθε άμφιβολία, άλλά 6 Pohlenz (2, 145) καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες γιά νά συγκαλύψει το γεγονός. Τέλος, αύτό τό εργο, μέ τους 1055 μόνο στίχους του, σέ σύγκριση μέ τις ύπόλοιπες τραγωδίες του Εύριπίδη, είναι έντυπωσιακά σύντομο. Θά ήθελα νά προσθέσω άκόμη μιά σκέψη, χωρίς ωστόσο νά ύπερτιμήσω τή βαρύτητά της. Μετά τήν άναχώρηση της Μακαρίας, ό 'Ιόλαος ζητεί (603) άπο τά άγόρια: λάβεσθε κείς εδραν μ' ερείσατε! (πάρτε με και βοηθηστε με νά καθήσω). Επομένως, δπως φαίνεται καθαρά, 6 γέροντας κάθεται άκουμπισμένος πάνω στο βωμό, άκριβώς όπως οι γυναίκες των Βακχών (684) κάθονται άκουμπισμένες πάνω στον κορμό των πεύκων. "Οταν δμως ερχεται ό Θεράποντας του "Υλλου, ρωτα: τί χρήμα, κεΐσαι; (633· γιατί είσαι σωριασμένος χάμω;) Πότε και γιατί ό 'Ιόλαος επεσε στο έδαφος; Πώς μπορεί όμως νά μιλεϊ ό Θεράποντας γιά κατηφές δμμα (σκυθρωττή οψη), άφοϋ ό 'Ιόλαος (604) εχει σκεπασμένο τό πρόσωπο; "'^Αν δεχτούμε δτι εχει έκπέσει μιά άφήγηση για τό θάνατο της Μακαρίας, εύκολα καταλαβαίνουμε τήν άλλαγή της στάσης του 'Ιολάου. Ή εύκολία του γέροντα νά παραδίδεται στον πόνο και ή άδυναμία του προβάλλονται και σέ άλλα σημεία του έ'ργου. Κανένα άπο τα έπιχειρήματα πού συζητήθηκαν εδώ δέν εχει άποφασιστική σημασία —ιδιαίτερη βαρύτητα εχει ό μοιραίος στίχος 822— και μιά άρχή πού άξίζει νά ενστερνιστεί κανείς είναι δτι ή προσθήκη άβέβαιων επιχειρημάτων ποτέ δέν μπορεί νά οδηγήσει σέ βέβαια συμπεράσματα. 'Απλώς, σταθμίζοντας τις διάφορες πιθανότητες, διαπιστώνουμε δτι και αύτές μοιάζουν νά δείχνουν περισσότερο προς τήν κατεύθυνση της επεξεργασίας. Δέν είναι εύκολο νά άπαντήσουμε οΰτε στήν ερώτηση. πώς πρέπει νά ερμηνευτεί ή σκηνή στήν όποία εξοπλίζεται δ'Ιόλαος. "Ηθελε ό ποιητής νά οδηγήσει τά κωμικά στοιχεία ως τά δρια του γελοίου ή σκόπευε σέ κάτι πέρα άπο αύτό; Ή άπάντηση πρέπει νά ξεκινήσει άπο τή σκέψη δτι ό Ευριπίδης θά φώτιζε παραμορφωτικά τόσο τή σοβαρή προσευχή του 'Ιολάου δσο και τό ϊδιο τό θαΰμα της άνανέωσης, αν ειχε προηγηθεί μια παντομίμα μέ σκόπιμα γελοιογραφικό άποτέλεσμα. ο ποιητής προχώρησε, οχι μόνο γιά τή δική μας άλλα και γιά τήν άρχαία θεατρική α'ίσθηση, 147

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

ενα βήμα παραπάνω, και ετσι προκάλεσε τήν κωμική άντιμετώπιση τής σκηνής/ αύτό είναι μιά άλλη Ιστορία. ΚαΙ στις Ίκέτιδες^ τήν πορεία των γεγονότων καθορίζει μιά ομάδα ικετών. Τήν άπόδοση των πτωμάτων των Άργείων έπιδρομέων, οί όποιοι είχαν πέσει μπρος άπό τις πύλες τής Θήβας, τήν πραγματεύτηκε ήδη ό Αισχύλος στούς 'Ελευσίνιους.^ Ό Πλούταρχος {Θησεύς, 29) μας εχει διασώσει τή σημαντική λεπτομέρεια δτι στον Αισχύλο ό Θησέας έξασφάλιζε τήν άπόδοση των πτωμάτων οχι μέ μάχη άλλά μέ τήν πειθώ. Αύτή είναι ή παραλλαγή πού υιοθετεί ό 'Ισοκράτης στον Παναθηναϊκό του (168). Πρέττει δμως νά μείνει άβέβαιο κατά πόσο σ' αυτήν άνήκει και ή σημείωση τοϋ Πλουτάρχου, δτι ό Θησέας, κατά παράκληση του 'Αδράστου, έ'θαψε τά πτώματα των στρατηγών στήν 'Ελευσίνα. Έκεϊ εκτυλίσσεται τό δράμα του Εύριπίδη, τό όποιο άρχίζει, δπως και οι 'Ηρακλείδες, με μιά στημένη σκηνή ίκετείας, μέ τή διαφορά οτι εδώ δ 'ίδιος ό χορός είναι συγκεντρωμένος σέ στάση ικεσίας γύρω στο βωμό* έπομένως, παραλείπεται ή κανονική πάροδος. Ή σκηνή παριστάνει τό άνάκτορο τών έλευσινια1. Ό Zuntz, Political Plays 30, άντιμετωπίζει τόν 'Ιόλαο μέ άπόλυτη σοβαρότητα, άλλά παρατηρεί δτι τό κωμικό άποτελεϊ ενα στάδιο άπ6 τό όποιο ό γέροντας είναι υποχρεωμένος νά διέλθει κατά τήν πορεία του. Διεξοδικά αναλύει τή σκηνή δ D. G. Harbsmeier, δ.π. 44, έκφράζοντας τήν άξιοπρόσεκτη σκέψη οτι αύτό πού φαίνεται γελοίο πρέπει ταυτόχρονα νά είναι και συγκινητικό. 2. Σχολιασμένες έκδόσεις: Α. G. Pearson, Pitt Press 1907· Ν. Wecklein, Βερολίνο 1912· G. Ammendola, Παλέρμο 1922· T. Nickiin, Λονδίνο 1931· G. Italie, Groningen 1951· Chr. Collard, Groningen 1975. Ερμηνευτικά: C. Kuiper, «De Euripidis Supplicibus» (μετάφρ. J . J. Hartmann), Mnemosyne n.s. 51 (1923) 102· W. J. W. Koster, «De Euripidis Supplicibus», Mnemosyne 3, s. 10 (1942) 161· Br. Lavagnini, «Echi del rite Eleusineo in Euripide», AJPh 68 (1947) 82· Norwood, 112· G. Zuntz, «Über Euripides Hiketiden», ΜΗ 12 (1955) 2{)=Wege der Forschung

8 9 , 3 0 5 · τ ο ϋ ϊδιου : Political

Plays

3, 7 1 , 88· D. J . Co-

nacher, «Religious and ethical attitudes in Euripides' Suppliants», TAPhA 87 (1956) 8· H. Diller, Gnomon 32 (1960) 229· J. Fitten, «The Suppliant Women and the Heracleidae», Hermes 89 (1961) 430· G. Paduano, «Interpretazione delle Supplici di Euripide», ASNP Ser. 2, 35 (1966) 193· W. D. Smith, «Expressive form in Euripides' Suppliants», HSCP 71 (1967) 151· Conacher, 93· Webster, Euripides 124. Γιά τις μετρικές άναλύσεις βλ. Wilamowitz, Verskunst 155. 3. Ά π . 54 Ν· 267-270 Μ· Mette, Verl. Aisch. 40.

148

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

κών θεαινών στην είσοδο του κάθεται ό "Αδραστος άνάμεσα στά άγόρια, πού είναι, οι γιοί των νεκρών στρατηγών καΐ αποτελούν ενα βοηθητικό χορό. Σ' αυτήν καΐ σέ άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, δπως λ.χ. στον 'Ηρακλής δέν μας είναι εύκολο νά φανταστούμε πώς σχηματίζονταν οί άντίστοιχες ομάδες μπρος στά μάτια τών θεατών. 'Ωστόσο, κάτι τέτοιο είναι άναπόφευκτο, άφοΰ ουτε τό θέατρο του Εύριπίδη γνώριζε την αύλαία ουτε θά μπορούσε να χρησιμοποιηθεί το έκκύκλημα γιά τόσο πολυπρόσωπες ομάδες. Είναι άδύνατο νά άναλύσουμε λογικά τή συγκρότηση του χορού. Άφοΰ άπό το στ. 71 και κάτω τραγουδουν Θεράπαινες, και στους στ. 598κκ. συνομιλήτρια τών μητέρων δεν μπορεί νά είναι ή Αϊθρα, δπως δηλώνεται στά χειρόγραφα (ή μητέρα του Θησέα εχει αφήσει τή σκηνή στο στ. 364), άλλά πιθανότατα αύτή τή λειτουργία έπιτελοϋν οι Θεράπαινες, υποθέτουμε δτι σ' αύτές πρέπει νά άναγνωρίσουμε το ενα άπό τά δύο ήμιχόρια.^ οί μητέρες άποτελουν τό άλλο, τότε μένει πέρα γιά πέρα προβληματική ή επανάληψη του άριθμοϋ επτά και γιά τις μητέρες και γιά τούς τάφους.^ 'Η Ίοκάστη έ'χει θέση άνάμεσα στις μητέρες εξίσου λίγο οσο και ή μητέρα του Άμφιαράου, ό όποιος εξαφανίστηκε στά βάθη της γης. Ή μητέρα του Τυδέα πάλι δεν είναι 'Αργεία, και φυσικά δύσκολα θά σκεφτόταν κάνεις άνάμεσα σέ αύτες τις γυναίκες τήν κυνηγήτρα 'Αταλάντη, μητέρα του Παρθενοπαίου. 01 μητέρες άποτελουν ενα συλλογικό σώμα πού άποκλείει κάθε άτομική ονομασία και καθορίζεται άπό τόν παγιωμένο άριθμό τών επτά πυλών της Θήβας (πρβ. 131, 588, 1221). "Ενα δυσεπίλυτο πρόβλημα είναι τό πώς φτάνει κάνεις στον άριθμό τών 15 χορευτών. Δυσκολότερα θά σκεφτόμασταν μιά δγδοη Θεράπαινα παρά μιά κορυφαία χωριστή και άπό τις δύο ομάδες. Ή προλογική ρήση είναι έδώ ιδιαίτερα στενά δεμένη μέ τή δράση. Ή Αίθρα, δίπλα στό βωμό, ζητεί άπό τις θεές του τόπου εύημερία γι' αύτήν τήν ίδια, γιά τον Θησέα και γιά τήν 'Αττική. Σ' αύτή τήν προσευχή τήν ώθεϊ ό ξένος πόνος πού άντικρίζει αύτή τή στιγμή. Γύρω άπό τόν βωμό είναι συγκεντρωμένες οί μητέρες τών στρατηγών πού πολιόρκησαν τή Θήβα και 1. Διεξοδικά πάνω στό πρόβλημα αύτό: Lammers, 94. 2. 12, 102, 755, 963.

149

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

βρήκαν το θάνατο μπρος στις έπτά της πύλες. "Ολες αυτές τΙς χτύπησε ή μοίρα πού είχε ορίσει, γι,ά τό πτώμα του Πολυνείκη ό Κρέων στήν 'Αντιγόνη. Ή Θήβα άρνεϊται τήν άπόδοση καί, έπομένως, τήν ταφή των νεκρών. Έδώ κιόλας (19) άκοΰμε δτι αύτό σημαίνει καταπάτηση ένός άπό τους νόμους πού έχουν ορίσει οί θεοί· άργότερα καί 6 Θησέας (563) θά μιλήσει γιά ενα πανάρχαιο νόμο τών θεών. Ή Α'ίθρα έ'στειλε έναν κήρυκα γιά νά καλέσει τον Θησέα, γιατί, αύτος πρέπει νά αποφασίσει. Λίγη σημασία έ'χει αν τό χορικο μέ τά τρία στροφικά ζεύγη πού άκολουθεϊ (42-87) θά το ονομάσουμε πάροδο, έπειδή επιτελεί μιά τέτοια λειτουργία, ή πρώτο στάσιμο. 'Ικετευτική παράκληση καί θρήνος καλύπτουν τό πρώτο στροφικό ζεύγος, ένώ στό δεύτερο ό χορός στρέφεται πρός τήν Αίθρα, πού σάν μητέρα νιώθει τόν πόνο τους καί πρέπει νά πείσει τόν γιό της νά επέμβει. Ή τρίτη στροφή άνήκει στις Θεράπαινες, πού συμμετέχουν παράφορα στό θρήνο* εδώ άκόμη μιά φορά συνειδητοποιούμε τήν άβεβαιότητα τής γνώσης μας γιά τήν έκτέλεση τών χορικών. Τά προηγούμενα μέρη έκτελέστηκαν άπό τό σύνολο του χοροϋ ή μόνο άπό τό ενα ήμιχόριο; ή μήπως στό πρώτο στροφικό ζεύγος άκούονται μεμονωμένες φωνές; Ή τελευταία άντιστροφή κλιμακώνει τόν άπελπισμένο θρήνο ώς τήν κραυγή πού είναι μιά έκφραση επιθυμίας θανάτου. Στήν άρχή του 1ου επεισοδίου (87-364) έ'ρχεται ό Θησέας, ό όποιος βλέπει ξαφνιασμένος τήν όμάδα τών Ικετίδων καί, σέ μιά κατατοπιστική στιχομυθία, ενημερώνεται άπό τή μητέρα του γιά τήν ύπόθεσή τους. Μερικοί στίχοι διευκολύνουν τή μετάβαση σέ μιά έκτεταμένη στιχομυθία μέ τόν "Αδραστο, ό όποιος εκθέτει τήν προϊστορία τής ήττας στή Θήβα. Δύο χωρία σ' αύτό τό διάλογο φαίνονται νά βρίσκονται σέ έντονη άντίφαση, πού μόνο μέ προσεχτική παρακολούθηση τής διατύπωσης του κειμένου μπορεί νά άρθεϊ. Ό "Αδραστος άναφέρει ενα χρησμό του 'Απόλλωνα, ό όποιος του ειχε πει δτι έπρεπε νά δώσει τις θυγατέρες του σέ έναν κάπρο καί σέ ένα λιοντάρι* ό ίδιος πίστεψε δτι έκπλήρωσε τήν εντολή του θεοΰ παντρεύοντάς τες μέ τόν Τυδέα καί τόν Πολυνείκη. Ό Θησέας δείχνει άπροκάλυπτα τήν έκπληξή του καί πιό κάτω (219) μέμφεται μέ σκληρότητα τόν "Αδραστο γιά τήν άπόφασή του αύτή, άφοΰ προηγουμένως μέ παρόμοια σκληρά λόγια ειχε ήδη καταδικάσει τήν άρνηση του 'Αδράστου νά ύπακού150

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σει στην προφητεία του Άμφιαράου, πού αντιδρούσε στην εκστρατεία (159): οντω το θείον ραδίως άπεστράφης; (τόσο εύκολα άπομακρύνθηκες άπο τό θεό;) Μήπως εδώ ό Θησέας εχει, έπιτρέψει στον εαυτό του, δπως νομίζουν πολλοί, μιά έπίθεση έναντίον των Δελφών; Τή λύση δίνει ή λέξη εξελίσσεις στο στ. 141. Ή συμπεριφορά του 'Αδράστου σχετικά μέ τό γάμο τών θυγατέρων του δεν ήταν παρά ή ερμηνεία του χρησμού* γι' αύτήν δέν λέγεται —καΐ μάλιστα είναι πάρα πολύ άπίθανο— δτι πέτυχε τό πραγματικό νόημα τών λόγων του θεού. Είναι σημαντικό ότι έδώ παραλείπεται ή χαρακτηριστική λεπτομέρεια, πού κανονικά συνδέεται μέ τήν ιστορία, δτι δηλαδή ό Τυδέας και ό Πολυνείκης ταυτίστηκαν μέ τόν κάπρο και τό λιοντάρι άπό τά εμβλήματα τών άσπίδων τους ή τις δορές πού φορούσαν. Ό "Αδραστος παρομοιάζει μόνο τή φιλονικία τους για τό νυχτερινό κατάλυμα μέ τήν πάλη δύο άγριων θηρίων, και αύτό είναι ενα ολοφάνερα έπιπόλαιο συμπέρασμα, πού τό μέμφεται ό Θησέας, επειδή εκεί βρίσκει τήν άρχή της καταστροφής,^ Μετά τό διάλογο, άκολουθεΐ ενας μακρός λόγος του 'Αδράστου (ύπάρχει χάσμα μετά τό στ. 179), ό όποιος διερμηνεύει τά αισθήματα τών μητέρων υποβάλλοντας τήν παράκληση για βοήθεια. Δέν άποτελεϊ καθαρή σύμπτωση ή αιτιολόγηση της παράκλησής του πρός τήν 'Αθήνα μέ τό έπιχείρημα δτι ή Σπάρτη είναι βά1. Σέ παλαιότερες έρμηνεϊες άναφέρεται ό Conacher, 100, 14. 'Αστήριχτη παραμένει ή άποψη πού έχουν προβάλει πολλοί μελετητές (G. Hermann, Η. Grégoire, Τ. Nickiin (σχόλιο στο χωρίο) ôrube, 231, 1), δτι, δηλαδή, ό Θησέας άντιθέτει τήν υποταγή στο χρησμό του 'Απόλλωνα στην άνυπακοή άπέναντι στον 'Αμφιάραο. "Ετσι δμως θά εμενε άδιευκρίνιστη μιά άντίφαση: στή μία περίπτωση ό Θησέας μέμφεται έντονα τήν υποταγή στο χρησμό του θεοΰ (222), ενώ στην αλλη άπαιτεϊ έπίμονα μιά προφητεία. Ό Θησέας πράγματι ψέγει τόν "Αδραστο, δχι όμως έπειδή αισθανόταν έξαρτημένος άπό το λόγο τοΰ θεοΰ, άλλά έπειδή εδωσε στο χρησμό λανθασμένη έρμηνεία. Δύσκολα μπορεί να διατηρηθεί στο στ. 221 το ώς ζώντων θεών. 'Ακόμη και αν άποσπάσουμε ενα παρόμοιο νόημα e sententia τοϋ 'Αδράστου, δέν είναι εύκολο νά διαπιστωθεί κάποια σχέση μέ τά συμφραζόμενα. Εύφυέστατο το όόντων, πού πρότεινε ό Markland. Όπότε ή ενδεικτική επανάληψη τοϋ ρήματος σημαίνει: «μέσα στην πλάνη σου έδωσες τΙς κόρες σου στούς δύο άντρες, λες και ήταν οι θεοί πού τό είχαν κάνει». 'Ωστόσο, μοϋ φαίνεται ολότελα περιττή ή έρμηνεία τοϋ Markland, οτι έδώ υπόκειται μιά έπίθεση έναντίον τοϋ 'Απόλλωνα, έπειδή υπονοεί μιά παραφωνία άκατανόητη στό στόμα τοΰ Θησέα, δπως τόν έμφανίζει ό ποιητής σ' αύτό ειδικά τό èpyo.

151

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

ναυση και δόλια —σύμφωνα μέ τή χρονολόγηση του Zuntz στά 424/ βρισκόμαστε άκόμη μέσα στον Άρχιδάμειο Πόλεμο. 'Αντίθετα άπό δ,τι σε άλλα εργα, εδώ 6 χορός είναι το άμεσα ενδιαφερόμενο πρόσωπο, και γι' αυτό οί ενδιάμεσοι στίχοι της κορυφαίας του επαναλαμβάνουν άπλά τήν παράκληση του 'Αδράστου. Ή άπάντηση του Θησέα είναι στήν άρχή γενική, καθώς σκιαγραφεί ενα κοσμοείδωλο οπού ή συμπεριφορά του 'Αδράστου άποδείχνεται άναγκαστικά άσύνετη. Ή συνοχή πρός τά συμφραζόμενα είναι άναμφισβήτητη, άλλά δέν επιτρέπεται νά παραγνωρίσουμε τήν αυτονομία αύτοΰ του χωρίου, πού μοιάζει νά άττηχεΐ σύγχρονες συζητήσεις. Ταυτόχρονα ομως θά επρεπε να άποφύγουμε μιά βιαστική ταύτιση αύτών τών στίχων μέ τις άπόψεις του ποιητή. Είναι ζήτημα άν κάπου ό Ευριπίδης (με έξαίρεση Ι'σως τόν Ηρακλή, στ. 673) καταθέτει κάποια προσωπική ομολογία, μολονότι σέ κάθε γωνιά του έργου του άνακινοΰνται τά προβλήματα της εποχής, μπροστά στά όποια έ'βλεπε τοποθετημένο τόν εαυτό του.^ Ό Θησέας σκιαγραφεί τήν εικόνα ένός άριστου κόσμου, οπου ό θεός προίκισε τόν άνθρωπο μέ λογική και έ'ναρθρο λόγο, του εξασφάλισε τά μέσα διατροφής και τοΰ εδωσε τΙς δυνατότητες του πολιτισμού. Μαζί μέ άλλα μνημονεύεται και ή μαντική, πού βασίζεται στήν οψη τών σφαγίων και στό πέταγμα τών πουλιών, και αύτό αποτελεί ϊσως μιά αιχμή γιά τόν "Αδραστο, ό όποιος δέν εδωσε σημασία στα λόγια του Άμφιαράου. 'Αξίζει νά παρα1. "Οπως και άλλοι μελετητές, ετσι καΐ ό Goossens, 459, 2, θεωρεί τήν ήττα τών 'Αθηναίων στό Δήλιο το 424, μέ τήν άρνηση τών νικητών νά παραδώσουν τους νεκρούς, ώς terminus post quem, μολονότι διστάζει νά κατεβεί πολύ πιο κάτω άπό αύτό τό δριο. Ό Pohlenz, 2, 148, τοποθετεί τό έργο πάρα πολύ άργά, συγκεκριμένα στά Διονύσια τοΰ 421, δηλαδή άμέσως πριν άπό τήν έπίσημη λήξη τοϋ πολέμου, Τό επιχείρημα σχετικά μέ τό Δήλιο άποδυναμώθηκε ολότελα άπό τόν Zuntz, μέ τήν υπόμνηση, κυρίως, δτι τό θέμα τοϋ δράματος τό είχε ήδη πραγματευθεϊ ό Αισχύλος, καΐ τήν πρόσθετη, και πολύ όρθή, ύπογράμμιση δτι ή υπόσχεση μιας συμμαχίας μέ τό "Αργός, πού δίνεται στό τέλος τοΰ έργου, είναι άπολύτως άδύνατο νά συσχετισθεί μέ κάποια συγκεκριμένη συνθήκη, δεδομένου δτι τό πρόβλημα είχε γιά τήν 'Αθήνα μιά μόνιμη έπικαιρότητα. Τελικά, ό Zuntz θεωρεί πιθανό τό έτος 424 (88). Μέ αυτή τή χρονολόγηση εναρμονίζεται καΐ ή άποψη τοΰ Webster, Euripides 124 (πρβ. καΐ WS ρ , 1966, 115κ.), δτι τό έργο πρέπει νά τοποθετηθεί, γιά λόγους μετρικούς, πολύ κοντά στήν 'Εκάβη. 2. Στό συγκεκριμένο χωρίο ό στ. 195 προσφέρει μιά σαφέστατη ένδειξη δτι εδώ υπόκειται ένα πολυσυζητημένο πρόβλημα.

152

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

βάλουμε αύτούς τους στίχους μέ το πρώτο στάσιμο της 'Αντιγόνης. Έκεϊ περιγράφεται ή ορμητική πρόοδος του άνθρώπου σέ ολους τους τομείς· τά δριά της πρέπει νά σημειώνονται άπο τήν ευσέβεια και τή δίκη. 'Εδώ ή θεωρητική άντιληψη γιά τή δημιουργία του άνθρώπινου πολιτισμού όδηγεϊ στή στατικότερη εικόνα ένός σοφά τακτοποιημένου κόσμου' ή δύναμη πού τον συντηρεί είναι ενας υγιής αύτοπεριορισμός {σωφροσύνη)· αύτή ή δύναμη δεν θέλει νά είναι σοφότερη άπο το θεό πού έξασφαλίζει τήν τάξη στον κόσμο. Αύτήν άκριβώς τήν τάξη, πού έδώ εχει εναν άπόλυτα θρησκευτικό χαρακτήρα, διατάραξε ό "Αδραστος, δταν πάντρεψε τις θυγατέρες του μέ τόσο έπιπόλαιο τρόπο, και μέσα στή συνακόλουθη σύγχυση παρέβλεψε τις προφητικές φωνές (230). Στο τελευταίο του μέρος, ό λόγος άπηχεΐ και πάλι κοινωνικές συζητήσεις της εποχής εκείνης. Ποιος είναι δ φορέας της τάξης πού εχει άνατρέψει δ "Αδραστος; Ούτε οί δυνατοί μέ τήν ύπεροψία τους ούτε τδ μοχθηρό προλεταριάτο: τήν άσφάλέια τήν προστατεύει ή μεσαία τάξη. Κάπως άπροσδόκητα έ'ρχεται (246) ή τραχιά άρνηση πού άπευθύνεται στον Ι'διο τδν "Αδραστο. Ή κορυφαία άποδίδει τήν εύθύνη της συμφοράς στή νεανική παραφορά, πού άξίζει κάθε έπιείκεια,^ ενώ δ "Αδραστος, διευκρινίζοντας περήφανα δτι δέν εχει ερθει στδν Θησέα γιά νά βρει δικαστή άλλα προστάτη, προτρέπει τις μητέρες νά άποχωρήσουν μαζί του. Αύτές δμως δεν πιστεύουν άκόμη δτι έ'χουν νικηθεί. Σέ τριμέτρους, πού ή άρχή τους είναι φθαρμένη, ή κορυφαία εξορκίζει τδν Θησέα νά δεχτεί (263-270), και ύστερα άκολουθοΰν σέ δακτυλικό μέτρο παράφορες ικεσίες, πού πρέπει Ι'σως, σύμφωνα μέ τήν άποψη του G. Hermann, νά κατανεμηθούν σέ μεμονωμένες φωνές. Τδ άποτέλεσμά τους πάνω στδν Θησέα διοχετεύεται μέσο της Αίθρας ! Ό γιδς συγκινείται, δταν βλέπει τή μητέρα του πνιγμένη στά δάκρυα. Σέ μιά συνοπτική στιχομυθία, πού ζωηρεύει μέ άντιλαβές, ή Α'ίθρα έκλιπαρώντας παίρνει τδ λόγο και άρχίζει μιά εκτενέστερη ρήση. "Ενα σύντομο προοίμιο της έξασφαλίζει τδ δικαίωμα, σάν γυναίκα πού είναι, να συμβουλέψει γιά τδ καλό' κατόπι μέ πολλή προσοχή βγάζει τδν Θησέα άπδ τήν πλάνη του: είδε μόνο τή μωρία τών Έπτά, δταν έκαναν τήν έπίθεσή τους εναντίον της Θήβας· κάτι εντελώς διαφορετικό, ώσ1. Είναι πολύ πιθανό το ήμαρτον, πού πρότεινε γιά τόν στ. 250 ό Elmsley, ένώ δέν πείθει ή άθέτηση τοϋ στ. 252 άπο τον Matthiae.

153

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

τόσο, είνα!. ή βαριά άδικία πού διαπράττεται, άπέναντι στά νεκρά σώματά τους. 'Η Αίθρα προβάλλει έντονα τή δύναμη του Νόμου. Έδώ διακυβεύονται θεσμοί πού έχουν πανελλήνιο κύρος, θεσμοί πού πάνω τους στηρίζεται ή υπόσταση ένός κράτους. ΚαΙ πάλι έπιστρατεύεται Ινας μύθος γιά νά βοηθήσει τήν επιχειρηματολογία: Μήπως ό Θησέας δεν ειχε δοκιμαστεί σέ εναν ούσιαστικά άνάξιο άγώνα μέ ενα άγριογούρουνο (στον Κρομμυώνα); Πώς μπορεί έδώ να άρνηθεϊ τή βοήθειά του; Σέ ενα πιεστικό επίλογο, ή Αίθρα άπαιτεϊ άπό τον γιό της νά προστατεύσει τήν τιμή της 'Αθήνας υπερασπίζοντας το δίκαιο και τήν ήθική. Στούς δύο στίχους της ή κορυφαία εκφράζει τήν εύγνωμοσύνη της, 6 Θησέας ομως στήν άρχή προσπαθεί νά κρατήσει κάπως τά προσχήματα, έπιμένοντας στις μομφές του γιά τον "Αδραστο. Κατόπιν δμως υποχωρεί στά λόγια της μητέρας του. Τό καθήκον του έπιβάλλει νά είναι κολαστής τών άδικων πράξεων, και γι' αύτό τώρα πρέπει νά υπερασπιστεί τό δίκαιο τών νεκρών. Θέλει όμως νά εχει και τή γνώμη της πόλης: όόξει δ' εμοϋ Θέλοντας (350: και θά τό δεχτεί, άφοϋ αύτή είναι ή δική μου θέληση). Κατόπι θά συγκεντρώσει έ'νοπλη δύναμη, γιά να προσδώσει ετσι έ'μφαση στήν άπαίτηση πού θά προβάλει στή Θήβα, καί, άν χρειαστεί, θά επιβάλει τό δίκαιο μέ τή βία. Μέ θερμά λόγια σεβασμού δ Θησέας όδηγεϊ τή μητέρα του πίσω στήν 'Αθήνα. Τό Ιο στάσιμο (άν θεωρήσουμε τό πρώτο χορικό ως υποκατάστατο της παρόδου), στά δύο έξαιρετικά σύντομα στροφικά ζεύγη του (365-380), εκφράζει εύγνωμοσύνη και έλπίδα* κλείνει μέ τό έγκώμιο της 'Αθήνας. Παρά τή συντομία του, τό χορικό έχει νά καλύψει τό χρονικό διάστημα ως τήν έπιστροφή του Θησέα. Στο 2ο έπεισόδιο (381-597) εμφανίζεται δ Θησέας μέ έναν Κήρυκα, πού του δίνει έντολή νά ζητήσει άπό τούς Θηβαίους, σέ μιά άπόπειρα φιλικού συμβιβασμοΰ, τήν ταφή τών νεκρών. ^^Αν έκεινοι άρνηθοΰν, θά άσκήσει βία* οι ένοπλοι άντρες του περιμένουν έτοιμοι στήν 'Ελευσίνα, κοντά στήν Καλλίχορη πηγή. Ή είσοδος του Θησέα, ό όποιος δίχως καμιά εισαγωγή δίνει έντολές σέ ένα άλλο πρόσωπο πού είναι μαζί του, θυμίζει τυπική σκηνή κωμωδίας, δπου έμφανίζονται δύο πρόσωπα μέ άρχινισμένο διάλογο. Έδώ ή ζωντάνια της σκηνής αύξάνεται, καθώς τά δύο πρόσωπα συναντά δ Κήρυκας άπό τή Θήβα, δπότε γίνεται περιττή ή προγραμματιζόμενη άποστολή του 'Αθηναίου κήρυκα. Τό ύπό154

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

λοιπο έκτενές τμήμα του έπεισοδίου εχει τή μορφή ενός διπλού «άγωνα. λόγων», οπου τό πρώτο σκέλος παρουσιάζει τή σύγκρουση γενική, ένώ το δεύτερο τήν εξειδικεύει στή συγκεκριμένη περίπτωση. Ό εισαγωγικός διάλογος είναι σύντομος, άφοΰ ό Θηβαίος Κήρυκας δίνει, μέ τήν έρώτησή του γιά τον τύραννον της πόλης, το σύνθημα γιά τήν πρώτη μάχη. Ό Θησέας τον διορθώνει άπαντώντας ότι έδώ δεν υπάρχει ενας πού νά εξουσιάζει, επειδή τήν εξουσία άσκεϊ ό 'ίδιος ό λαός μέ ετήσια εναλλαγή άρχόντων. Πιο δραστικά άπο δ,τι ό Αισχύλος στις Ικέτιδές του, ό Εύριπίδης εχει φέρει έδώ σέ μιά ούτοπική σύνθεση τή μυθική βασιλεία μέ τή δημοκρατία του καιρού του, κερδίζοντας ετσι τή δυνατότητα μιας πολιτικής συζήτησης, οπου ό καθένας άπο τους δύο συνομιλητές έκθέτει μέ σαφήνεια τούς πιθανούς έκφυλισμούς του άντίπαλου συστήματος. Δέν χρειάζεται παρά νά άναφερθοΰμε στο τρίτο βιβλίο του 'Ηροδότου, γιά νά φανεί καθαρά μέ πόσο ζωηρό ενδιαφέρον συζητιοϋνταν τότε παρόμοια προβλήματα. Κάποια κωμική έντύπωση (σίγουρα οχι σκόπιμη) δημιουργείται άπο το γεγονός δτι ό Θησέας, δταν τελειώνει τή διεξοδική του άνάπτυξη, άπαιτεϊ σκαιά και άνυπόμονα άπο τον Κήρυκα νά μή φλυαρεί, άλλά νά του πει γιά ποιο σκοπό έ'ρχεται. "Τστερα άπο δύο χωρίς περιεχόμενο στίχους τής κορυφαίας (κάτι τέτοιο λείπει άπο τον πρώτο «άγώνα»), 6 Κήρυκας έκθέτει τήν ύπόθεσή του. Στήν άρνηση γιά τήν παράδοση τών πτωμάτων έ'ρχεται τώρα νά προστεθεί και ή άξίωση του 'Αδράστου γιά έκδίκηση, πού οξύνει στο έ'πακρο τήν ήδη τεταμένη γιά τήν 'Αθήνα κατάσταση. Ή προειδοποίηση του Κήρυκα, μήν τυχόν και άσκήσουν βία και ετσι οδηγηθούν σέ εναν έπιπόλαιο πόλεμο, καθώς καΐ τό έγκώμιό του γιά τήν ειρήνη, δλα αύτά, υστέρα άπο τήν έντύπωση τής άρχής του λόγου του, άκούονται υποκριτικά και δόλια. Τελειώνοντας 6 Κήρυκας κατηγορεί τον Θησέα οτι θέλησε νά σύρει τό ξίφος του γιά νά υπερασπίσει άνόσιους άνθρώπους, πού τούς είχε σημαδέψει ή οργή του Δία. 'Από μιά διάθεση τυποποίησης ό ποιητής παρεμβάλλει πρώτα δύο άπολογητικούς στίχους τής κορυφαίας, προτού ό "Αδραστος, ό όποιος δέν είναι δυνατό νά μείνει ολότελα βωβός, άντιδράσει μέ άπρεπή λόγια. Ό Θησέας δμως του άφαιρεΐ άμέσως τό λόγο και παρουσιάζει ό 'ίδιος τήν υπόθεση του Άργείου Ικέτη. Κοφτά δη155

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

λώνει τήν άρνησή του νά δεχτεί έντολές άπο τον Κρέοντα καΐ κατόπιν εκθέτει το βασικό κίνητρο των ένεργειών του. "Ενας πανελλήνιος Νόμος (πρβ. 671) τον ύποχρεώνει νά υπερασπίσει τό δίκαιο των νεκρών (525). Τά μέρη του άνθρώπου πρέπει νά επιστρέψουν έκεϊ άπό δπου και ό ίδιος ήρθε στο φως: τό πνεϋμα στον αιθέρα, τό σώμα στή γή.^ Στή συνέχεια ό Θησέας δίνει τήν κεντρική θέση του λόγου του στόν κοινό γιά δλη τήν Ελλάδα θεσμό, εδώ με τήν ορθολογική αιτιολόγηση δτι ή παράβαση του θά κλόνιζε τό φρόνημα τών άγωνιστών. "Οταν όμως στό τέλος του λόγου του προκύπτει τό δίλημμα: παράδοση τών νεκρών ή πόλεμος, ό Θησέας μιλεϊ γιά τόν νόμον παλαών δαιμόνων, πού δέν θά πρόδινε ποτέ ή 'Αθήνα. Πριν άπό τό άπότομο τέλος, προηγείται Ινας γενικός στοχασμός γιά τήν άξία της διαλλακτικότητας, άλλά ή σχέση του μέ τα συμφραζόμενα είναι κάπως περίεργη: ή ζωή είναι ενας άγώνας μέ άδιάκοπες έναλλαγές στό άποτέλεσμά του* τό κέρδος τό εχει ό δαίμων, πού ό δυστυχισμένος τόν τιμά γιά νά άποχτήσει τήν εύτυχία, ό εύτυχισμένος γιά νά τή διατηρήσει. Μετά άπό δύο προτρεπτικούς στίχους της κορυφαίας, άκολουθεϊ ή τυπική στιχομυθία, πού έ'χει ως άποτέλεσμά μόνο νά ενισχυθεί ή έμμονή και τών δύο μερών στήν άπόφασή τους νά άγωνιστοΰν. Ό Κήρυκας φεύγει, ενώ ό Θησέας, καθώς δίνει εντολή στούς δικούς του νά βρίσκονται σέ άπόλυτη έτοιμότητα, διαχωρίζει προσεχτικά τήν ύπόθεσή του άπό τήν υπόθεση του 'Αδράστου: μέ τή βοήθεια τών θεών, πού τιμούν τό δίκαιο, θά άντιμετωπίσει τόν εχθρό' ή άρετή τών άνθρώπων δέν έ'χει καμιάν άξια, αν δέν έ'χει μέ τό μέρος της τήν κατάφαση τών θεών. 'Ακολουθεί τό δεύτερο στάσιμο (598-633), πού τά δύο στροφικά ζεύγη του μοιράζονται σέ διαφορετικές φωνές' άσφαλώς άνάμεσα σ' αύτές άκούονται και οι Θεράπαινες, οχι όμως ή Αϊθρα, οπως θέλουν τά χειρόγραφα. 'Αγωνία γιά τήν έ'κβαση του άγώνα, διαφωνίες και άμφιβολία γιά τήν έμπιστοσύνη πρός τούς θεούς, 1. Γιά τήν fôia Ιδέα μπορούν νά άναφερθοϋν ώς παράλληλα, άπο τόν Εύριπίδη, ό στ. 1140 τοϋ ϊδιου έργου, καθώς καί: 'Ελένη 1016, άπ. 839 Ν., Ύψιπύλη άπ. 60, 93 (Bond). "Οτι εδώ υπόκειται μιά πίστη ή οποία μπορεί βέβαια νά είχε τήν άφει^ρία της στο χώρο της φιλοσοφίας, άλλά βαθμιαία διαδόθηκε εύρύτερα, φαίνεται άπό τό γνωστό έπίγραμμα γιά τούς νεκρούς στή μάχη της Ποτίδαιας (IGP 945). Ό στ. 1140 {ΑΙΘήρ) πλάι στόν στ. 1142 ("Αδης) δείχνει πόσο εύκολα γειτνιάζουν έτερόκλητες έσχατολογικές άντιλήψεις.

156

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

καΐ τέλος μιά προσευχή στον Δία συγκροτοΰν το περιεχόμενο του. Τδ χορικό καλύπτει την άναχώρηση του στρατού και τή μάχη* το τρίτο έπεισόδιο (634-777) άνήκει στον 'Αγγελιοφόρο, εναν άπδ τούς δορυφόρους του Καπανέα* 6 ϊδιος δέν πήρε μέρος στή μάχη, έπειδή είχε πιαστεί αιχμάλωτος στην άνεπιτυχή επίθεση των Ε πτά. Ό στ. 651 προσδιορίζει τον τρόπο: ό άφηγητής μπόρεσε νά παρακολουθήσει τά γεγονότα σέ δλη τους τήν έκταση άπό έναν πύργο της Θήβας. "Ηδη στον εισαγωγικό διάλογο άνακοινώνει τή νίκη· στή συνέχεια, της άφιερώνει μιά πλατιά περιγραφή.^ Ό Εύριπίδης εχει καταβάλει μεγάλη προσπάθεια, περισσότερη άπό δση στούς Ηρακλείδες, γιά νά περιγράψει παραστατικά τήν παράταξη των στρατευμάτων, τις κινήσεις τους και τήν 'ίδια τή μάχη. 'Ωστόσο, τό μέρος αυτό υστερεί σημαντικά σέ ποιότητα άπό άλλες άφηγηματικές ρήσεις· σε σύγκριση, ας πούμε, μέ τή διήγηση της μάχης στούς Πέρσες, εδώ ή τυποποίηση είναι πιό συγκεκριμένη, άφου εντοπίζονται ήδη ορισμένα χαρακτηριστικά πού έπαναλαμβάνονται άργότερα στούς ιστορικούς. 'Εντυπωσιακή είναι ή άντίθεση άνάμεσα στήν προσφώνηση του 'Αθηναίου κήρυκα και τή σκοτεινή σιωττή του Κρέοντα, και ώραϊο τό παράδειγμα άττικής σωφροσύνης πού δίνει ο Θησέας, καθώς άρχικά άρνιέται νά έπιτεθεϊ στήν πόλη. Ή κορυφαία αλαλάζει άπό χαρά, ενώ ό "Αδραστος ύποκλίνεται μπρος στή βούληση του Δία, πού άρνήθηκε, βέβαια, τήν επιτυχία στήν άδικη έκστρατεία τών Έπτά (εδώ μαθαίνουμε οτι ό 'Ετεοκλής πρότεινε κάποιο συμβιβασμό), άλλά τιμώρησε και τήν ύπεροψία τών νικητών Θηβαίων. Ή άμφιβολία, πού άκουόταν άκόμη στό προηγούμενο στάσιμο (612), έ'χει εξαφανιστεί σ' αυτά τά λόγια του 'Αδράστου. Στό τέλος τοί3 λόγου του, ό "Αδραστος, ρωτώντας γιά διάφορες λεπτομέρειες, προκαλεί μιά πληροφοριακή στιχομυθία,^ δπου μαθαίνουμε άπό τόν 'Αγγελιοφόρο δτι τά πτώματα τών Έπτά, 1. Δέν εϊναι άπαραίτητη καμία άπό τΙς μεταθέσεις στίχων πού προτείνει ό Murray. 2. Λανθασμένα σ' αύτό τό σημείο τά χειρόγραφα προσδιορίζουν ώς πρόσωπα της στιχομυθίας τόν "Αδραστο καΐ τήν κορυφαία, δπως δέχεται καΐ ό Stoessl στή μετάφραση του. Είναι, ωστόσο, συζητήσιμο κατά πόσο μπορούμε νά εμπιστευόμαστε, μέ βάση κυρίως τΐς παλαιογραφικές ενδείξεις (παραγράφους), τήν κατανομή τών στίχων πού παραδίδουν τά χειρόγραφα. Μετά τό στ. 763 λείπει ένας στίχος του 'Αδράστου.

157

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

άφοΰ τά περιποιήθηκε μέ εύλάβεια ό Θησέας, μεταφέρονται τώρα στην Ελευσίνα, ένώ οί υπόλοιποι νεκροί έχουν θαφτεί στον Κιθαιρώνα. Ό "Αδραστος κλείνει τη σκηνή μέ θρηνητικά λόγια, πού καθορίζουν τον βασικό τόνο της επόμενης σκηνής. Τό 3ο στάσιμο (778-837) διαιρείται σέ δύο μέρη. Στο πρώτο στροφικό ζεύγος, μετά τή νικητήρια χαρά και τον μητρικό πόνο, άκολουθει 6 γνωστός κοινός τόπος: πόσο προτιμότερη είναι ή ζωή δίχως γάμο και παιδιά ! Κατόπιν, οί άνάπαιστοι, πού άναγγέλλουν τή μεταφορά των νεκρών, σημειώνουν μιά τομή. "Οπως φαίνεται, οΐ στίχοι συνοδεύουν μιά άλλαγή στή θέση του χορού. Τό έπόμενο στροφικό ζεύγος μέ τήν επωδό του είναι μόνο ενας θρήνος, ενας κομμός, δπου συμμετέχουν ό "Αδραστος καΐ οί μητέρες. Τό 4ο επεισόδιο (838-954) άρχίζει μέ ορισμένους προβληματικούς στίχους. Ό Θησέας άπευθύνεται σέ κάποιον, πού δέν προσδιορίζεται καθόλου, λέγοντάς του δτι ήθελε νά του ύποβάλει μιάν έρώτηση τήν ώρα πού έκεϊνος θρηνούσε γιά τό στράτευμα, άλλά τήν παρέλειψε τότε· τώρα δμως, καθώς βλέπει τόν "Αδραστο, στρέφεται σ' αυτόν. Ό Murray, ζητώντας μιά διέξοδο άπελπισίας, βάζει τόν Θησέα νά εμφανίζεται συζητώντας μέ κάποιον άρχηγό των Άργείων, πού μένει βωβός, και μετά να άπευθύνεται στον "Αδραστο. Ό στ. 381 προσφέρει ενα παράλληλο, άλλά έκεϊ τά πράγματα είναι απλούστερα και σαφέστερα. Προτιμότερο θά ήταν νά ύποθέσουμε δτι ό Θησέας έ'ρχεται κατά τή διάρκεια τού κομμού, άλλά δέν θέλει να τόν διακόψει, και μόλις αύτή τή στιγμή βλέπει τόν "Αδραστο. Δέν είναι πάντως εύκολο νά δεχτούμε δτι ό Θησέας ήθελε νά ρωτήσει τό χορό γιά τις άρετές των πεσόντων άλλωστε, ή λ. στρατώ στό στ. 838 είναι κάπως περίεργη. Ή παράδοση τού τμήματος αυτού δέν είναι άπόλυτα ικανοποιητική. Ό Θησέας ρωτά τόν "Αδραστο πώς είχαν άναπτύξει οί νεκροί στρατηγοί ενα τόσο γενναίο φρόνημα* μιά τέτοια πληροφόρηση, προσθέτει, πρέπει να είναι ενα καλό μάθημα για τούς νέους πολίτες· θά ήταν δμως γελοίο νά άπαιτήσει λεπτομέρειες γιά τούς άντιπάλους πού είχε ό καθένας στή μάχη. Ή αιτιολογία, δτι μέσα στήν άναταραχή τού πολέμου είναι ολότελα άδύνατη ή λεπτομερής παρατήρηση, άποτρέπει τή σκέψη δτι εδώ ό Εύριπίδης 158

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σκόπευε σέ μιά πολεμική έναντίον των "Επτά του Αισχύλου. Ε πειδή δμως κάτι τέτοιο είναι άδύνατο νά άμφισβητηθεϊ γιά τις Φοίνισσες (751), 'ίσως ή άνάμνηση της διεξοδικής περιγραφής των έπτά άντίπαλων ζευγαριών νά υπόκειται καΐ στήν περίπτωση των Ίκετίόων. 'Ακόμη σημαντικότερη όμως είναι ή διαπίστωση δτι σ' αύτό τό περίεργο μέρος, δπου οί ύβριστές Άργεϊοι έπιδρομεΐς εμφανίζονται ξαφνικά σάν άξιέπαινες και ιδανικές μορφές, 6 Θησέας προσπαθεί νά άποσυνδέσει τό εγκώμιο τής άξίας τους άπο τήν περιοχή του πολέμου. Και ετσι, ό επόμενος επιτάφιος του 'Αδράστου εντάσσει τους νεκρούς μέσα σέ μιά εικόνα συγκροτημένη άπό στοιχεία πολιτικής άρετής, πού άνταποκρίνεται στήν τάξη ενός ελλογου κόσμου, δπως τόν ειχε περιγράψει νωρίτερα ό Θησέας. Ό Καπανέας ήταν, παρά τά πλούτη του, λιτός και εχθρός κάθε τρυφής, και ο Έτέοκλος φτωχός άλλά περήφανος καΐ εχθρός του κακοΰ' ό Ίππομέδων μεγάλωσε σέ αύστηρή αύτοπειθαρχία* ό Παρθενοπαϊος, μολονότι ξένος, προσαρμόστηκε απόλυτα στήν κοινότητα του "Αργούς· στήν περίπτωση του Τυδέα προβάλλεται ή δεξιότητα στό χειρισμό των οπλών. "^Αν και ενας τέτοιος λόγος παραπέμπει εύλογα στούς άττικούς επιτάφιους, ό Zuntz δικαιολογημένα ύπογραμμίζει μιά ιδιοτυπία πού παρουσιάζει: τήν προσαρμογή του κάθε φορά άνάλογα μέ τή συγκεκριμένη προσωπικότητα. Φυσικά, δεν μπορούμε νά παραβλέψουμε κάποια άσυνέπεια ως προς τήν εικόνα των Έπτά δπως είχε διαμορφωθεί ως τότε. "Ισως σκοπός του ποιητή ήταν νά δείξει δτι πράγματι άξιζε νά θρηνηθούν αύτοι πού θρηνήθηκαν τόσο πολύ. 'Αξιοσημείωτη, δπως και ολόκληρος ό λόγος, είναι στό τέλος ή γνώμη δτι ή ενανδρία είναι διδακτή· αύτή ή σκέψη καταλήγει στήν προτροπή: οϋτω παΐδας εϋ παιδεύετε! Δύσκολα μπορούμε νά φανταστούμε δτι αύτή ή συμβουλή άπευθυνόταν σέ άλλους εκτός άπό τούς 'Αθηναίους πού είχαν συγκεντρωθεί στό θέατρο. Τό πρόβλημα «έμφυτη προδιάθεση ή άγωγή», πού εγινε θέμα γιά συζήτηση στούς κύκλους των σοφιστών, ερέθιζε ζωηρότατα τά πνεύματα. "Ηδη ή 'Εκάβη μας εδειξε (592) μιαν άντανάκλαση τής συζήτησης αύτής, ή οποία μάλιστα φαίνεται άνοίκεια σ' έκεΐνα τα συμφραζόμενα· εδώ ή έκφραση μιας άπεριόριστης παιδαγωγικής αισιοδοξίας έ'χει γίνει ούσιαστικά πιό συγκεκριμένη. Καταλαβαίνουμε τήν προσπάθεια του ποιητή, υστέρα άπό αύτό τό λόγο, νά κρούσει και πάλι, μέ μιά σύντομη λυρική στροφή 159

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

του χορού, τον βασικό τόνο του μητρικού θρήνου. Τότε ό Θησέας συμπληρώνει τό εγκώμιο του 'Αδράστου, τό όποιο άναφερόταν μόνο στους πέντε άγωνιστές πού βρίσκονται νεκροί στη σκηνή. 'Αντίθετα άπό δ,τι δ 'Αγγελιοφόρος (500), 6 Θησέας βλέπει στην έξαφάνιση του Άμφιαράου μιά διάκριση πού του άπένειμαν οί θεοί, ενώ γιά τον Πολυνείκη εχει δυο λόγια έπαίνου άπό προσωπική γνωριμία μαζί του. Κατόπιν άκολουθεϊ μιά στιχομυθία μέ τον "Αδραστο, ή οποία σχετίζεται με σημαντικά σκηνικά δρώμενα. Ό Καπανέας, πού τον χτύτιησε ό κεραυνός του Δία, πρόκειται νά θάφτει χωριστά άπό τούς άλλους, δίπλα στο ιερό, πού παριστάνεται άπό τη σκηνή. Ή εξαίρεση αύτη αιτιολογείται πειστικά άπό θρησκευτική άποψη, ταυτόχρονα δμως δημιουργεί τις τεχνικές προϋποθέσεις γιά τή σκηνή της Εύάδνης. Ό Θησέας άντιδρά στήν προτροτυή του 'Αδράστου προς τις μητέρες νά πάνε έκεϊ δπου είναι τά σώματα των παιδιών τους, γιά νά τά συνοδέψουν κατά τή μεταφορά τους στή νεκρική πυρά,· επειδή θά ήταν πολύ σκληρή γιά τις γυναίκες ή θέα των παραμορφωμένων κορμιών. Καταλαβαίνουμε, βέβαια, δτι ό χορός πρέπει νά μείνει στήν όρχήστρα, άλλά, αν δεν θέλουμε νά άνεχτοΰμε μιάν άντίφαση, θά πρέπει νά ύποθέσουμε δτι λίγο πιό κάτω θά μείνει άπραγματοποίητη ή επιθυμία τών μητέρων νά άγκαλιάσουν, πάνω στή σκηνή, τά σώματα. Μέ δυό λόγια γιά τον παραλογισμό του πολέμου, κλείνει τή σκηνή ό "Αδραστος, ό όποιος παίζει ενα τόσο διδακτικό ρόλο στο δεύτερο μέρος του έ'ργου. Το 4ο στάσιμο (955-979) περιέχει στή μοναδική του τριάδα τό θρήνο τών μητέρων. 'Ανάπαιστοι σημειώνουν τή μετάβαση στο 5ο έπεισόδιο (980-1113). Ή κορυφαία βλέπει τον τάφο του Καπανέα, πού έ'χει κιόλας ετοιμαστεί, και κάπως άπόμακρα άπό τό ιερό τούς τάφους τών άλλων βλέπει άκόμη τήν Εύάδνη, τή γυναίκα του Καπανέα, στήν κορυφή ένός βράχου, δίπλα στή νεκρική πυρά του άντρα της. 'Εντονότερα άκόμη άπό οπουδήποτε άλλου συνειδητοποιούμε έδώ τά κενά στις γνώσεις μας γιά τήν άττική σκηνή. "Εχουν προταθεί άπεγνωσμένες λύσεις.^ Εύκολα σκεφτόμαστε, μέ βάση τούς 1. Ό Norwood, 159, έφθασε σέ υπερβολές, δταν θέλησε νά θεωρήσει τή σκηνή της Εύάδνης ώς μεταγενέστερη προσθήκη εξαιτίας τών Ιδιαίτερων τεχνικών προβλημάτων της. Ό Webster, Euripides 126, πιστεύει δτι ό τά-

160

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

στ. 987κ., πάνω στή στέγη της σκηνης ενα εποικοδόμημα, πού μέ κάποια σκηνογραφική προσθήκη παρίστανε βράχο* εχεΐ θα μπορούσε νά άνεβεΐ 6 υποκριτής και νά εξαφανιστεί άπό τήν πίσω πλευρά. Καπνός, πού άνέβαινε πίσω άπό τή σκηνή, μπορούσε νά υποδηλώνει τή νεκρική πυρά του Καπανέα. 'Ολόκληρο τό έπεισόδιο, (α) μέ τή μονωδία της Εύάδνης (ενα στροφικό ζεύγος πού διακόπτεται άπό τρεις τριμέτρους του χορού), ή όποια θυμάται τήν ευδαιμονία της μέρας του γάμου της και άνακοινώνει τήν άπόφασή της νά πεθάνει, (β) μέ τήν είσοδο του πατέρα της του "Ιφη, πού ερχεται γιά τό γιό του τόν Έτέοκλο και άναζητεΐ τή θυγατέρα του, (γ) μέ τή στιχομυθία, οπού 6 γέροντας προσπαθεί μάταια νά συγκρατήσει τήν Εύάδνη γιά νά μήν πηδήσει στή νεκρική πυρά, και μέ τόν θρηνητικό του λόγο κατόπι, συγκροτεί ενα αύτοτελές δραματικό γεγονός, πού κορυφώνει τήν οδύνη των μητέρων μέ τήν έντονα φορτισμένη σέ συγκινησιακά στοιχεία προβολή μιας άτομικής μοίρας. 'Ανάπαιστοι (1114-1122) πού, επειδή περιέχουν μιά προσφώνηση στις Θεράπαινες, έχουν άποδοθεϊ στό ήμιχόριο των Μητέρων, εισάγουν τόν δεύτερο κομμό του έργου (1123-1164). Ό θρήνος έκτελεϊται, σέ τρία στροφικά ζεύγη μέ ζωηρές φωνητικές έναλλαγές, άπό τις Μητέρες και άπό ενα βοηθητικό χορό άγοριών, πού έχουν ερθει κρατώντας τις τεφροδόχες υδρίες των πατέρων τους.^ Έδώ μνημονεύεται τό θέμα της έκδίκησης, πού ειχε άξιοποιηθεϊ στό έ'πος 'Επίγονοι. "Άν στήν προβληματική διανομή των στίχων άκολουθήσουμε τόν Murray, τό θέμα αύτό άνήκει στά άγόρια (1146), ενώ οι μητέρες άποτρέπουν (1147). Ό Θησέας ερχεται (μέ τόν "Αδραστο;) κατά τή διάρκεια του κομμού ή πρός τό τέλος του, οπωσδήποτε όμως μετά τά άγόρια. φος, οΐ βράχοι καΐ ή Εύάδνη παρουσιάστηκαν επάνω στο έκκύκλημα. Ή λύση πού προτείνεται έδώ συμπίπτει μέ τήν άποψη τοϋ Χουρμουζιάδη, 32, καί της Romilly, L'évolution 37, ή οποία άλλωστε άξίζει νά μνημονευτεί και γενικότερα σχετικά μέ τήν έρμηνεία της συζητούμενης σκηνης. 1. Έδώ πρέπει νά δεχτούμε τή χρήση ενός δεύτερου χοροϋ μάλλον παρά νά συμφωνήσουμε μέ τήν άποψη τοϋ Webster, Euripides 127, δτι το μέρος τών άγοριών τό τραγουδούσαν οι μητέρες. Εντελώς άνάλογα ό Webster υποθέτει δτι τά λυρικά μέρη τών παιδιών στήν "^λκτ^στί; και στήν'^νόρο/ΐίάχη εκτελέσττικοίν άπο κάποιον υποκριτή, ενώ τά ϊδια τά άγόρια άπλώς μιμούνταν τις κινήσεις τών άντίστοιχων προσώπων. Δέν είναι πολύ πιθανό δτι στόν κομμο συμμετέχει και ό "Αδραστος, δπως θέλει ή χειρόγραφη παράδοση τοϋ στ. 1145.

161

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

Θυμίζει στις μητέρες καΙ στον "Αδραστο την ευεργεσία της 'Αθήνας καΐ άξιώνει άπο τό "Αργός άνταπόδοση, πού την επιβεβαιώνει και 6 "Αδραστος. "Εχουν κιόλας αρχίσει νά άκούονται λόγια άποχαιρετισμοΰ, όταν εμφανίζεται (μαΐΛον μέ τη μηχανή παρά πάνω στή στέγη) ή Άθηνα, ή οποία άπαιτεϊ άπό τον Θησέα νά μήν άρκεστεϊ σέ μιά άπλή υπόσχεση αλλά να δεσμεύσει το "Αργός μέ έπίσημο δρκο, δτι δέν θά έπιτεθεϊ ποτέ στήν 'Αθήνα και οτι θά άποτρέψει επιδρομές άλλων (ό νους μας, βέβαια, πάει στή Σπάρτη). Ό Θησέας φύλαγε στο παλάτι του έναν τρίποδα πού του τον έίχε έμπίστευτεϊ κάποτε ό 'Ηρακλής, γιά νά τον άφιερώσει στούς Δελφούς·^ πάνω στήν κοίλη έπιφάνειά του νά χαραχτεί ό δρκος και κατόπι τό σκεύος νά σταλεϊ στον πυθικό θεό. 'Εναρμονιζόμαστε μέ τό πνεύμα της αιτιολογικής διάθεσης πού χαρακτηρίζει αύτές τις θεϊκές ρήσεις στο τέλος των έργων, αν ύποθέσουμε δτι έδώ έχουμε νά κάνουμε χωρίς άμφιβολία μέ κάποιο μνημείο πού έδειχναν στούς Δελφούς. Κατόπι ή Άθηνα στρέφεται στά άγόρια και τούς υπόσχεται, προεκτείνοντας τό σχετικό θέμα του κομμού, δτι στο μέλλον θά νικήσουν τούς Θηβαίους. Τό έργο κλείνουν τά λόγια του Θησέα, γεμάτα εύλαβική ύπακοή, και άνάπαιστοι του χορού, πού είναι έτοιμος γιά αόν δρκο. Μολονότι ούτε στις Ίκέτιδες μπορούμε νά άναγνωρίσουμε έκείνη τή συνθετική πυκνότητα πού χαρακτηρίζει τά μεγάλα έργα τού Εύριπίδη, ωστόσο και έδώ 6 ποιητής δημιούργησε ένα έποπτεύσιμο σύνολο. Παρά την κάποια αύτοτέλεια ορισμένων μερών, πουθενά δέν καταστρέφεται ή συνοχή. 'Από τήν άρχαιότητα άκόμη, δπως δείχνει ή άνόητη παρατήρηση ένός Σχολιαστή στό στ. 220 του Οιδίποδα Κ., έχουν στιγματίσει τό έργο μέ τή μομφή δτι ό Ευριπίδης είχε παρεμβάλει τόν πληροφοριακό διάλογο άνάμεσα στόν Θησέα και τόν "Αδραστο, γιά νά κερδίσει κάπως ιό δράμα σέ έκταση. Τά πρώτα δύο τρίτα του έργου περιέχουν τήν παρουσίαση μιας Ικετείας και τήν ίκανοποίησή της. Τό πρόβλημα τής σύγκρουσης τοποθετείται μπρός άπό ένα σημαντικό ήθικό (διάλογος ΘησέαΆδράστου) και πολιτικό (διάλογος Θησέα-Κήρυκα) φόντο. "Οταν φέρνουν τά πτώματα, τό αΐ'τημα της ικεσίας ικανοποιείται, 1. Είναι ανεπίτρεπτο το ορθολογικό ερώτημα γιατί αύτο δέν τό είχε κάνει νωρίτερα ό Θησέας.

162

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άλλά άκολουθεϊ ή διαδικασία της ταφής, πού, μέ μιά σαφέστατη διάρθρωση, πλαισιώνει μέ τους δύο κομμούς τις σκηνές του 'Αδράστου και της Εύάδνης. Ή κάποια αύτοτέλειά τους επιβεβαιώνει την κρίση μας δτι 6 ποιητής ενδιαφερόταν πιο πολύ γιά τό δραματικό άποτέλεσμα των επιμέρους σκηνών παρά γιά την πυκνή συνάρθρωση μεταξύ τους. Στά πενιχρά κατάλοιπα μιας 'Υπόθεσης, τό έ'ργο ονομάζεται εγκώμιον 'Αθηνών. Ό Zuntz στή θαυμάσια άνάλυση του έ'ργου {Political Plays) άποτίμησε σωστά τήν άξία αύτοΰ του χαρακτηρισμού. Το νά άντλήσει δμως κάνεις άπο αύτόν το δικαίωμα γιά λξπτομερή ιστορική έ'ρευνα και νά επιχειρήσει τήν εξακρίβωση συγκεκριμένων γεγονότων,^ αύτο θά οδηγούσε μόνο σέ σύγχυση. Έχουμε ήδη παρατηρήσει εδώ (σ. 152, σημ. 1) δτι δέν κερδίζουμε σταθερά ερείσματα ουτε άπό τά γεγονότα μετά τή μάχη στο Δήλιο ουτε άπο κάποια συγκεκριμένη συνομολόγηση συνθήκης μέ τό "Αργός. Άπό τήν άλλη πλευρά δμως τό έ'ργο είναι πραγματικά ενα έγκώμιο της 'Αθήνας, και ή βασική του θέση καθορίστηκε άπό τήν κατάσταση πού δημιουργήθηκε μέ τόν 'Αρχιδάμειο Πόλεμο. Ή σχέση μέ τό "Αργός, πού είχε πάντα μεγάλη βαρύτητα γιά τήν 'Αθήνα, παίζει σημαντικό ρόλο στήν δλη σύνθεση και ιδιαίτερα στό τελευταίο μέρος. Είναι έπίσης εύνόητο δτι και οι πολιτικές άρχές του Περικλή και μετά τό θάνατό του έ'διναν άκόμη άφορμή γιά συζήτηση. "Οταν ό Θησέας δεσμεύει τό "Αργός προσφέροντας κάποια βοήθεια, πρόκειται ούσιαστικά γιά μιά άπό τΙς άρχές πού εκφράζει ό Περικλής στόν Θουκυδίδη (Β 40, 4). Και δταν ό βασιλιάς της 'Αθήνας θέλει νά συμβουλευτεί τους πολίτες γιά τόν άγώνα πού έ'χει νά άντιμετωπίσει (349), ταυτόχρονα δμως είναι βέβαιος πώς ή άπόφασή τους θά άνταποκρίνεται στή βούλησή του, έχουμε μπροστά μας τήν εικόνα του «πρώτου άντρα» μέσα στή δημοκρατική κοινότητα. Αυτό δμως δέν συνεπάγεται άπλώς μιά ταύτιση του Θησέα μέ τόν Περικλή' ό Goossens (433) σ' αύτό τό θέμα έχει προχωρήσει σέ ύπερβολές. 'Εντονότερα άπό δσο σέ άλλα δράματα, εδώ διεκδικούν τήν εκφρασή τους προβλήματα μιας πολύ ταραγμένης εποχής. 'Ερωτήματα σχετικά μέ τό πολίτευμα, μέ τήν κοινωνική διάρθρωση —και 1. Σχετικά μέ τό θέμα αύτό, προχώρησε υπερβολικά, έκπροσωπώντας άλλωστε μιά ολόκληρη σχολή, δ Delebecque (203), Ινας πολύ άξιος μελετητής σέ άλλους τομείς.

163

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

μάλιστα μέ ιδιαίτερη έκτίμηση της μεσαίας τάξης— τέλος, έρωτήματα άγωγής έχουν επισημανθεί στην άνάλυσή μας. "Ενα ιδιόμορφο πρόβλημα προκύπτει από τό γεγονός δτι οι Ί κέτιόες, παρουσιάζοντας ενα bellum justum μέ αϊσια έκβαση, καθώς και τή μορφή ενός Θησέα πού έμφορεΐται άπό πίστη στούς θεούς καΐ μάλιστα δικαιώνεται γι' αύτό, πρέπει νά ενταχθούν σάν μιά «pièce bleue» μέσα στό εργο ενός ποιητή πού κρίνει γενικά μέ πάρα πολύ σκεπτικισμό τις δυνατότητες τής άνθρώπινης συμπεριφοράς καΐ τής άνθρώπινης ΰπαρξης. 'Ορισμένοι μελετητές ξεκινώντας άπό αύτό τό σημείο έχουν φτάσει σέ εξαιρετικά αύθαίρετες ερμηνείες. Τή χειρότερη τύχη είχε τό έργο στά χέρια του Norwood (112). Κατά τήν άποψή του, τό έργο, στή σημερινή του μορφή, δέν είναι παρά ένα συμπίλημα, πού κατασκευάστηκε δταν κάποιος άκαλαίσθητος μαθητευόμενος στόν 2ο μεταχριστιανικό αιώνα συνένωσε ένα δράμα του Εύριπίδη μέ ενα άλλο. Αύτή ή άποψη έμεινε άπομονωμένη, ωστόσο άλλοι, δπως 6 Blaiklock (65), ό Greenwood (92) και ό Fitton (ο.π.), θελ-ησαν, δουλεύοντας στό πνεύμα του Verrall, νά άνακαλύψουν πίσω άπό τις λέξεις τις προθέσεις του ϊδιου του Εύριπίδη, και στήν καταδίκη του Θησέα και του άγώνα του νά άναγνωρίσουν τό πραγματικό νόημα του έργου.^ 'Ο Conacher δέν προχωρεί τόσο πολύ, μολονότι είναι πρόθυμος νά διακρίνει ειρωνικούς τόνους· παντού, προσδίδοντας, λ.χ., ιδιαίτερη βαρύτητα στή διαπίστωση (98) οτι ό Θησέας, ένώ μιλεϊ γιά νόμον παλαιόν δαιμόνων (563), γενικά στή συζήτησή του μέ τόν Κήρυκα επικαλείται ορθολογικά εναν πανελλήνιο θεσμό (526, 538). Δέν ύπάρχει καμιά άντίφαση άνάμεσα σ' αύτά τά τρία χωρία, πού περιέχονται δλα στό λόγο του Θησέα. Ό πανελλήνιος νόμος σέβεται ένα δικαίωμα των νεκρών εγγυημένο άπό τούς θεούς. Περισσότερο βαραίνει τό ερώτημα μήπως ή έκδικητική εκστρατεία πού ύπόσχονται νά άναλάβουν οΐ γιοί των νεκρών έναντίον τής Θήβας ρίχνει μιά σκιά πάνω στό τέλος του δίκαιου άγώνα, καθώς και στό τόσο συχνά έπαναλαμβανόμενο εγκώμιο τής ειρήνης. Μήπως δηλαδή και εδώ, δπως και στούς 'Ηρακλείδες^ στό τέλος παρουσιαζόταν μιά ειρωνική άντιστροφή; ' Η άποτρεπτική εύχή των 1. Μιά καλή επισκόπηση των νεότερων ερμηνειών προσφέρει ό G. Paduano, δ.π., ό όποιος προώθησε μέ έπιτυχία τή γραμμή πού είχε χαράξει δ Zuntz.

164

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μητέρων (1147) μοιάζει βέβαια νά δείχνει προς αύτη την κατεύθυνση, άλλά δεν πιστεύω δτι το μοτίβο καθαυτό εχει τόσο μεγάλο βάρος, ώστε νά έπιτρέπει συμπεράσματα πού θά είχαν έπιπτώσεις γιά την ερμηνεία δλου του έργου. Ή έκστρατεία των 'Επιγόνων ήταν άπλώς ενα δεδομένο του έπους. 'Εξάλλου, πρέπει νά άντιμετωπίσουμε σοβαρά τον Θησέα, δταν προσπαθεί νά εναρμονίσει τη λογικά έδραιωμένη κοσμοθεωρία του μέ τήν πίστη γιά τήν εξάρτηση δλων των άνθρώπινων πράξεων άπό τους θεούς. Φυσικά, αύτη ή εικόνα δεν είναι χωρίς ρωγμές και κενά, και ως αύτό τό σημείο πλησιάζουμε κάπως τις άπόψεις του Gonacher. Σαν ενα παράδοξο —ή Ι'σως θά έπρεπε νά ποΰμε: σάν ενα καθαρά ευριπιδικο— χαρακτηριστικό, προβάλλουν μέσα στο έργο οί στ. 551κκ., δπου λέγεται δτι ό δαίμων (έδώ σχεδόν: ό θεος) πάντα έχει κάποιο κέρδος άπό τις μεταπτώσεις της άνθρώπινης μοίρας. Τό πιο άξιοσημείωτο μέρος του έργου παραμένει ό επιτάφιος λόγος του 'Αδράστου. Προσπάθησα, βέβαια, νά τον άντιμετωπίσω σάν μιά άντιστροφή της παραδοσιακής εικόνας των νεκρών, άλλά είχα πλήρη συναίσθηση των δυσκολιών. Και δμ6:)ς ποτέ δεν θά συνηγοροΰσα γιά μια ειρωνική-σατιρική θεώρηση, πού θά βίαζε τό νόημα του έργου, μολονότι και αύτό δεν έπαψε νά υποστηρίζεται, κατά καιρούς, άπό τον Wecklein ως τον Gonacher.^ Μέ βάση τό θέμα, τη χρονολογία και τό στόχο, κοντά στις Ίκέτιδες τοποθετείται ό 'Ερεχθέας^^ ένα δράμα παρμένο άπό τη μυθική ιστορία της 'Αττικής καί, άπό μιάν άποψη, έπίσης ένα εγκώμιον 1. Πλάι στίς παλαιότερες άπόψεις πρέπει νά μνημονευτεί και ή άκραία έρμηνεία τοΰ λόγου άπο τόν Norwood, 126. 2. Goossens 468· Webster, Euripides 127· C. Austin, «De nouveaux fragments de l'Erechthée d'Euripide», Recherches de Papyrologie IV, Παρίσι 1967· τοΰ ϊδιου : Nova fragmenta Euripidea 22" H. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 112' V. di Benedetto, «Pathos tragico e interessi politici nell'Ereteo di Euripide», Omaggio a Ed. Fraenkel, Ρώμη 1968, 70· W. M. Calder ΠΙ, «The date of Euripides' Erechtheus», GRBS 10 (1969) 147, δπου γίνεται λόγος και γιά τή λατινική γραφή Erectheus, πού προτίμα και ό Austin στά Nova Fragmenta' J. C. Kamerbeek, «Remarques sur les fragments de l'Erechthée d'Euripide», Mnemosyne s. 4, 23 (1970) 113· H. van Looy, «L'Erechthée d'Euripide», Hommages à Marie Delcourt {Latomus 114) 1970, 115" M. Treu, «Der euripideische Erechtheus als Zeignis seiner Zeit», Chiron 1 (1971) 115· Α. Martinez, «Reconstruction del Erecteo des Euripides», Emerita 43 (1975) 207.

165

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

'Αθηνών. Το έ'ργο είναι, γραμμένο σ' εκείνη την περίοδο του ποιητή, δταν ό ϊδιος έ'δειχνε νά συμμετέχει, ιδιαιτέρα στις τύχες της πόλης του. Σχετικά μέ τη χρονολόγηση, ό W. Μ. Calder III {δ.π.) εδειξε οτι πιθανότερο είναι τό 422, μιά χρονιά πού υποστήριξε και ό Goossens και πρότεινε ό Webster. Στον ϊδιο επίσης οφείλουμε την τελεσίδικη άνασκευή μιας ύπόθεσης του Wilamowitz,i TÇQ^j κάποτε είχε έκτιμηθεϊ ύπερβολικά: δτι, δηλαδή, ό Έρεχθέας είχε παρασταθεί στην ϊδια τριλογία μέ τις Ίκέτιδες. Τά άφθονα, και έν μέρει εκτενή, άποσπάσματα, προσαυξημένα τώρα και μέ τον παρισινό πάπυρο Sorb. 2328 (άπ. 65 Austin), μας επιτρέπουν νά είμαστε βέβαιοι γιά την άνασύνθεση πολλών τμημάτων του έργου. Προλόγιζε, πιθανότατα, σύμφωνα μέ το άπ. 349 Ν. (39 Austin), ό Ποσειδών. Ό Θράκας Εΰμολπος άπειλοϋσε την 'Αθήνα και ό βασιλιάς της 6 Έρεχθέας, γιά νά τον άντιμετωπίσει, ζήτησε συμβουλή άπό τά μαντεία τών Δελφών και της Δωδώνης (άπ. 367 Ν.: 58 Austin), άπο οπου ττηρε τήν άπάντηση ότι ή πόλη θά σωζόταν, μόνο αν θυσιαζόταν ή μεγαλύτερη άπό τις θυγατέρες του. Άπό Ινα διάλογό του μέ τή γυναίκα του την Πραξιθέα μας σώζεται μόνο ό δικός της λόγος (άπ. 360 Ν.: 50 Austin), όπου εκείνη, γεμάτη πατριωτικό συναίσθημα, συναινεί στή θυσία και μάλιστα δικαιολογεί τήν άναγκαιότητά της μέ ορθολογικά έπιχειρήματα. ^^Αν τό άπ. 2 R. άπο τήν ομότιτλη τραγωδία του "Εννιου, δπου διατυπώνεται ενα παράπονο γιά τήν έ'λλειψη οίκτου, μπορεί νά άποδοθεΐ στή θυγατέρα του βασιλιά και νά άναχθει στον Εύριπίδη, αν άκόμη τό άπ. 361 Ν. (52 Austin) και τό άπ. 1 R. του "Εννιου φανερώνουν τήν περήφανη έτοιμότητα του θύματος, τότε θά μπορούσαμε νά συμπεράνουμε μιά μεταστροφή άπό τό φόβο του θανάτου στήν κατάφαση της θυσίας, δπως τή συναντουμε στήν 'Ιφιγένεια Α. "Εχει σωθεϊ, επίσης, ενας μακρός λόγος του Έρεχθέα (άπ. 362 Ν.: 53 Austin), ό όποιος, πριν άπό τήν έκστρατεία του, νουθετεί τον θετό γιό του (τόν "Ιωνα; τόν Ξούθο;) γιά τόν τρόπο ζωής πού πρέπει νά άκολουθήσει. Ή όμοιότητα του έ'ργου μέ τις Ίκέτιδες προκύπτει και άπό μιά συγκεκριμένη λεπτομέρεια. Στο άπ. 352 Ν. (42 Austin), δ Έρεχθέας λέγει δτι θά έπρεπε κανείς μόνο μέ τή βοήθεια τών 1, Analecta Euripidea, Βερολίνο 1875,151=ΛΓΖ. Sehr. 1, 72. Παραθέματα άπό μεταγενέστερες άπόψεις δίνει ό W. Μ. Calder, δ.π. 153κ.

166

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

θεών, ποτέ χωρίς τή θέληση τους, νά άναλάβει ενίχν άγώνα. Ή σύμπτωση μέ τό άντίστοιχο χωρίο των Ίκετίδων (594κκ.) είναί άπόλυτη. 'Ακόμη καΐ τό έγκώμιο της ειρήνης παίζει εδώ κάποιο ρόλο, δπως δείχνει, τό άπόσπασμα ένός χορικού (369 Ν.: 60 Austin). Τον κύριο χορό άποτελουσαν γέροντες της πόλης, ένώ, μέ βάση τό άπ. 351 Ν. (41 Austin), πρέπει νά δεχτούμε και ενα βοηθητικό χορό γυναικών —άλλη μιά άντιστοιχία μέ τις Ίκέτιδες. Μόνο χάρη στον παρισινό πάπυρο γνωρίζουμε ικανοποιητικά την έ'ξοδο του έ'ργου. 'Αναγνωρίζουμε τό τέλος του τελευταίου στάσιμου, μέ τη μετάβαση στην είσοδο του 'Αγγελιοφόρου, καθώς και τμήματα μιας στιχομυθίας του μέ την Πραξιθέα, όπου άνακοινώνεται ή νίκη και ό θάνατος τοΰ 'Ερεχθέα. Ή συνακόλουθη άφήγηση εχει χαθεϊ' τό κείμενο ξαναρχίζει μέ τό τελευταίο μέρος τοϋ θρήνου, ό όποιος καταλήγει σέ ενα ξέσπασμα τρόμου, επειδή ό Ποσειδών, πατέρας τοϋ ήττημένου Εύμόλπου πού σκοτώθηκε στή μάχη, προκάλεσε ενα φοβερό σεισμό. "Εχει σωθεϊ κατά μεγάλο μέρος και ή ρήση της 'Αθηνάς, πού άκολουθουσε μετά τό σεισμό. Ή θεά κατευνάζει τον Ποσειδώνα και ορίζει λατρευτικές τιμές γ là τα θύματα της διαμάχης. Ό στ. 69 επιβεβαιώνει γιά τό έ'ργο ενα στοιχείο τοΰ μύθου πού άναφέρεται άπό τόν 'Απολλόδωρο (3,15) και άπό τόν 'Τγίνο (46): οί άδελφές της κόρης πού θυσιάστηκε, τηρώντας έ'ναν ορκο πού είχαν δώσει (Ύγίνος), αύτοκτονοϋσαν, άλλα ή 'Αθηνά τις άποσποΰσε άπό τόν "Αδη στέλνοντας τό πνεύμα τους στόν αιθέρα. Αυτό θυμίζει, βέβαια, μιά πίστη της έποχής έκείνης, άλλά εδώ σημαίνει θεοποίηση τών κοριτσιών, πού τις τιμούσαν στην 'Αθήνα ως 'Τακινθίδες. Μέ την έκφραση «ένας Ιερός τόπος στό κέντρο της πόλης» {σηκός εμ μεσχι πόλει)^ άφιερωμένος στό βασιλιά, πού πήρε τήν προσωνυμία Ποσειδών, ή 'Αθηνά φυσικά άναφέρεται στό 'Ερεχθείο. Αύτό δέν είναι άπαραίτητο νά σχετίζεται μέ μιά ορισμένη φάση στήν οικοδομική ιστορία αύτοΰ τοϋ κτίσματος, και ή υπόθεση τοϋ W. Μ. Calder ΠΙ (ο.π. 156), οτι τή χρονιά της διδασκαλίας τοϋ έ'ργου (422) ή 'Εκκλησία τοϋ Δήμου είχε άποφασίσει τήν οικοδόμηση τοΰ νέου 'Ερεχθείου, στηρίζεται, δπως ό ίδιος μέ ειλικρίνεια παραδέχεται, σέ άβέβαιη βάση. Στόν Θησέα του, πού διδάχτηκε πριν άπό τό 422 (Σχολ. Άριστοφ. Σψ. 313), ό Ευριπίδης πραγματεύτηκε τήν περιπέτεια μέ τόν Μι167

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

νώταυρο. Ό εθνικός ήρωας της 'Αθήνας παρουσιαζόταν οπωσδήποτε στο ρόλο του σωτήρα των παιδιών πού εστελνε ή πόλη. "Ενα σημαντικό θέμα πρέπει νά ήταν ό έρωτας της 'Αριάδνης. Οί λεπτομέρειες παραμένουν άβέβαιες.^ "Ενα πολύτιμο άπόσπασμα (382 Ν.), μέ τήν περιγραφή του ονόματος του Θησέα άπο ενα βοσκό, ^χει σημασία γιά τήν έμφάνιση του ιωνικού άλφαβήτου πριν άπό τήν επίσημη υΙοθέτησή του άπό τον Εύκλείδη. Γιά τή χρονολόγηση του 'Ηρακλήαν έξαιρέσουμε τά συμπεράσματα άπο τις άναλύσεις στούς τριμέτρους, δεν έχουμε σχεδόν κανένα άλλο υπολογίσιμο στοιχείο* κυρίως, επειδή το έ'ργο, άπο άποψη θεματική, είναι μοναδικό στή δραματική παραγωγή του 1. Βλ. Η. Herter, RhM 91 (1942) 234, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία. Ό Webster, Euripides 106, εξετάζει το ενδεχόμενο νά άνήκει στον Θησέα τοϋ Ευριπίδη bP.Oxy. 2452, πού μνημονεύεται στον Α' τόμο (σ. 437) άνάμεσα στά άποσπάσματα τοΰ Σοφοκλή, ενώ δ Ε. G. Turner, στήν έκδοση τοϋ άποσπάσματος, καΐ ό Η. Lloyd-Jones, Gnomon 35 (1963) 436, το άποδίδουν στον Σοφοκλή. Ό Webster σημειώνει τό φαινόμενο τής άναδίπλωσης, πού έμφανίζεται στο παπυρικό άπόσπασμα 5, 11. Βλ. τώρα R. Garden, The Papyrus Fragments of Sophocles, N. 'ϊόρκη 1974,110-134. 2. 'Αναντικατάστατη παραμένει ή έκδοση τοΰ Wilamowitz, άναθεωρημένη σέ δύο τόμους, Βερολίνο 1895 (νέα άνατύπωση Darmstadt 1959). 'Ερμηνευτικά: J . Τ. Sheppard, «The Formal Beauty of the Hercules Furens», CQ 10 (1916) 72· Perrotta, Sofocle 527· A. Ardizzoni, «L'Eracle di Euripide», A^R 1937, 46· E. Kroeker, Der Herakles des Euripides (διατρ.), Λιψία 1938' Η. Drexler, «Zum Herakles des Euripides», NAWG 1943/9· Η. Ο. Ο. Chalk, «Aretê and Bia in the Herakles», JHS 82 (1962) 7" F. Stoessl, «Zur Iris-Lyssa-Szene in Euripides H e r a k l e s , Serta

Philologica

Aenipontana,

Innsbruck 1962, 117· W .

H. Adkins, «Basic Values in Euripides' Hecuba and Hercules Furens», CQ 16 (1916) 193· J.C. Camerbeeck, «Unity and Meaning of Euripides' Hercules», Mnemosyne s. 4, 19 (1966) 1· J. Carrière, «Autour des dernières réponses aux problèmes de l'Héraclès d'Euripide», Information Littéraire 1967,1· Chromik, 92· Conacher, 78· Webster, Euripides 188· R o h d i c h , 7 1 · S. J . B e c r o f t , Personal

Relationships

in the Heracles

of

Euripides (διατρ.), Yale 1972· M. Schwinge, Die Funktion des zweiteiligen Komposition

im Herakles

des Euripides

(διατρ.), Τ υ β ί γ γ η 1 9 7 2 ·

C. Α. P. Ruck, «Duality and the Madness of Herakles», Arethusa 9 (1976) 53. Μεταφράσεις: Ε. Buschor, Μόναχο 1952· S. Quasimodo, Urbino 1964. Γιά νά χρονολογήσει το έργο στό 424 ό Goossens, 370,1, βασίζεται στήν άστήριχτη υπόθεση δτι οί στ. 1048κκ. των Νεφελών τοΰ 'Αριστοφάνη έξαρτώνται άπό τόν στ. 1355 τοΰ 'Ηρακλή, καθώς και σε διάφορες εικασίες σχετικά μέ υποτιθέμενες ιστορικές άναφορές. Ή χρονολόγηση τοΰ έργου μετα-

168

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Εύριπίδη. Μπορεί νά θεωρηθεί πιθανή κάποια χρονική γειτνίαση μέ τΙς Τρωάδες, πού παραστάθηκαν το 415. Το δράμα κερδίζει το ιδιαίτερο νόημά του χάρη σέ μια ευφυέστατη άντιμετάθεση στή βιογραφία του ήρωα. Σύμφωνα μέ τήν παραδοσιακή εκδοχή ('Απολλόδωρος 2, 72κκ. 127), ό 'Ηρακλής σέ μιά κρίση μανίας σκότωνε τή γυναίκα του Μεγάρα και τα παιδιά του· γιά νά εξιλεωθεί, επρεπε, ώς ύποταχτικος του Εύρυσθέα, νά πραγματοποιήσει τούς επαχθείς άθλους του. Ό Εύριπίδης άντιστρέφει τή σειρά. Στο έ'ργο του, ό 'Ηρακλής, πού έπιστρέφει άπο τον "Αδη έχοντας πραγματοποιήσει τον τελευταίο του άθλο, καταλαμβάνεται ξαφνικά άπο μανία και σκοτώνει τούς δικούς του. Ή "σημασία αύτής τής άντιστροφής άποτελεΐ το νόημα του έ'ργου. Για τούς δώδεκα άθλους του 'Ηρακλή ό Εύριπίδης έπινοει ενα καθαρά άνθρώπινο κίνητρο: ό Άμφιτρύων αναγκάστηκε νά φύγει άπο το "Αργός, επειδή, άπο μιά άτυχη σύμπτωση, ειχε σκοτώσει τον Ήλεκτρύωνα, τον πατέρα τής 'Αλκμήνης· γιά νά έλαφρύνει τή μοίρα του πατέρα του και γιά νά μπορέσει καΐ ό Ι'διος νά κατοικήσει στήν πατρίδα του, δέχτηκε ό 'Ηρακλής νά υπηρετήσει τον Εύρυσθέα. Το δτι άμέσως πλάι σ' αύτο παίρνει τή θέση του ώς αιτιολογία και ό θυμός τής "Ηρας, είναι ένδεικτικό τής μεθόδου τοΰ Εύριπίδη να συμπαραθέτει τή δράση και τά πάθη του άνθρώπου παράλληλα μέ τον παραδοσιακό μύθο. Και αύτό τό έ'ργο αρχίζει μέ μιά σκηνή καταφυγής σέ ενα βωμό. 'Ενώ δ 'Ηρακλής πραγματοποιεί τήν άποστολή του στον Κάτω Κόσμο, ό σφετεριστής Αύκος σκοτώνει τον Κρέοντα και παίρνει στά χέρια του τήν εξουσία τής Θήβας* τώρα είναι έτοιμος νά σκοτώσει τή Μεγάρα και τά παιδιά τοΰ 'Ηρακλή, γιά νά άπαλλαγεϊ άπο τό φόβο τής εκδίκησης. Τά θύματα, μαζί μέ τον 'Αμφιτρύωνα, έχουν καταφύγει στο βωμό τοΰ Δία, πού είχε ιδρύσει ό 'Ηρακλής υστέρα άπο τή νίκη του στή μάχη εναντίον των Μινυών. Αύτό τό στοιχείο έχει τή σημασία του. Ό Δίας ονομάζεται σωτήρας (48)· σ' αύτόν καταφεύγουν οί κατατρεγμένοι. Ή προξύ των έτών 421 καΐ 415, δπως προτείνει ό Wilamowitz στήν έκδοσή του, εχει τή βάση της, μολονότι σήμερα, σύμφωνα μέ τά μετρικά δεδομένα, κλίνουμε προς το κατώτερο άπο τά δύο δρια* πρβ. Α. Μ. Dale, Helen, 'Οξφόρδη 1967, XXVII, 1, δπου έπίσης έξετάζεται ή πιθανότητα του έ'τους 414, και Τ. Β. L. Webster, WS 79 (1966) 115· ό W. Theiler, WS 79 (1966) 109, χρονολογεί τό εργο στά 417. 169

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

στασία του μοιάζει νά έποιληθεύεται. μέ τήν εγκαφη επιστροφή του 'Ηρακλή· που είναι δμως ή βοήθεια του υπάτου θεοΰ, πού θεωρείται πατέρας του ήρωα, δταν έκεΐνος βυθίζεται στήν άβυσσο του φοβερού του πάθους; Το εργο άρχίζει μέ εναν κατατοπιστικό πρόλογο του 'Αμφιτρύωνα, ό όποιος άνατρέχει στό μακρινό παρελθόν, χωρίς νά έχει προηγηθεί καμιά πλασματική προσφώνηση. Στήν άρχή έκθέτει τό γενεαλογικό δέντρο της θυγατέρας του Κρέοντα, της Μεγάρας, και κατόπι περιγράφει διεξοδικά τά μοιραία γεγονότα πού έ'φεραν κάποτε αύτόν και τόν 'Ηρακλή στή Θήβα, όπου πήρε τήν έξουσια, γιά νά γίνει τύραννος, ό Λύκος, ό όποιος τώρα λυσσομανα εναντίον των έχθρων του. Μετά τόν 'Αμφιτρύωνα ή Μεγάρα μιλεϊ γιά τήν εύτυχία του παρελθόντος και τή δυστυχία του παρόντος. Στόν πρώτο κιόλας λόγο της τοποθετεί τή μοίρα των παιδιών στό κέντρο της έγνοιας της. 'Η ερώτηση πού άπευθύνει στόν 'Αμφιτρύωνα, αν βλέπει κανένα δρόμο σωτηρίας, είναι γεμάτη άπόγνωση. Στόν σύντομο διάλογο πού άκολουθεϊ, διαφοροποιούνται οί χαρακτήρες τών δύο προσώπων: ό Άμφιτρύων βλέπει μόνο τή δυνατότητα νά έπιβραδύνουν, δσο γίνεται, τό θάνατό τους,^ ενώ ή Μεγάρα δεν βλέπει σ' αύτό καμιά θεραπεία. Και στόν σύντομο λόγο πού κλείνει τήν προλογική ρήση του 'Αμφιτρύωνα προβάλλουν κάποιες αόριστες έλπίδες. 'Η πάροδος (107-137) φέρνει στή σκηνή ένα χορό άπό Θηβαίους γέροντες. "Ηδη ή στροφή, έτσι δπως υπερτονίζει τήν άδυναμία τους, άφαιρεϊ κάθε ελπίδα ότι αύτοι ο'ι γέροντες, παρ' ολη τή συμπάθεια πού δείχνουν, θά μπορούσαν νά προσφέρουν έστω καΐ τήν παραμικρή βοήθεια. Ή άντιστροφή ολοκληρώνει τήν εικόνα του έπίπονου βαδίσματος, ένώ ή έπωδός κατευθύνει και πάλι τό βλέμμα μας στά παιδιά, πού τά δροσερά νιάτα τους είναι καταδικασμένα σέ θάνατο. Τό Ιο επεισόδιο (138-347) άνήκει στόν Αύκο, ό όποιος ενσαρκώνει τόν σφετεριστή στή χυδαιότερη βαναυσότητά του. 'Εντύπωση προκαλεί τό γεγονός δτι ή σύγκρουση άνάμεσα σέ τρεις τόσο έντονα διαφοροποιημένες μορφές διεξάγεται άποκλειστικά μέ τρεις εκτενείς λόγους. Καμιά έπαφή είτε πρός τό καλό είτε πρός τό κακό, δπως συμβαίνει μέ τή χρήση στιχομυθίας, δεν θά επιδιώξουν μέ τόν Αύκο τά άλλα δύο πρόσωπα. 1. Ή μετάθε(Π) του στ. 87 μετά τον 89 (Wilamowitz) είναι άναγκαία.

170

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ό Λύκος επιτίθεται, άμέσως στους Ικέτες με εναν τραχύ λόγο. Γιά πόσον καφό καΐ μέ ποιάν ελπίδα θέλουν νά καθυστερήσουν τό θάνατό τους; "Υστερα εξυβρίζει ιόν 'Αμφιτρύωνα, πού καυχιέται γιατί είχε τον Δία συνεταίρο στο γάμο του (αύτό τό μοτίβο έπανέρχεται συχνά χωρίς σαφή προσδιορισμό), και τή Μεγάρα, πού νιώθει περήφανη γιά τούς άθλους του άντρα της. Σέ κανέναν άπό αύτούς ό 'Ηρακλής, δειλός χειριστής του τόξου, δεν τόλμησε ποτέ νά κρατήσει άσπίδα. Στό τέλος, ό Λύκος άποκοΛύπαει τά κίνητρά του: άφοΰ σκότωσε τόν Κρέοντα, τόν πατέρα της Μεγάρας, δεν θά άφήσει νά άντρωθουν έκδικητές. Ό 'Λμφιτρύων άνταποκρίνεται μέ εναν εκτενή λόγο (170-235) προσδιορίζοντας ρητά τή διάρθρωσή του (174). Γιά τό μέρος πού πήρε στή γέννηση του 'Ηρακλή, ας άπαντήσει ό Ι'διος ό Δίας: και πάλι τό μοτίβο τής διπλής πατρότητας άφήνεται άξεκαθάριστο. Είναι σαφές οτι στό άνθρώπινο έπίπεδο 6 Εύριπίδης χρειάζεται τόν 'Αμφιτρύωνα γιά πατέρα, έπειδή άπό αύτό τό δεσμό του 'Ηρακλή τό δράμα κερδίζει συγκινησιακά στοιχεία, ενώ ή πατρότητα του Δία όδηγεϊ στόν προβληματισμό σχετικά μέ τόν μυθικό κόσμο τών θεών. Στή συνέχεια ό 'Λμφιτρύων περιγράφει τούς άθλους του 'Ηρακλή, ύπερασπίζοντας διεξοδικά τόν τοςότη σέ σύγκριση μέ τόν άκοντιστή. Έδώ διακρίνουμε εναν άπόηχο άπό τις συζητήσεις πού διεξάγονταν στήν 'Αθήνα, δπως και άλλου, άνάμεσα στούς οπαδούς τών δύο δπλων.^ Κατόπιν ό 'Λμφιτρύων άναφέρεται στήν παροντική κατάσταση. Γιατί τάχα τά παιδιά νά γίνουν θύματα τής δειλίας του Λύκου; '^Ας τά άφήσει 6 τύραννος (ό 'Λμφιτρύων δεν παύει νά ελπίζει) νά φύγουν άπό τή χώρα! Ό λόγος κλείνει μέ ένα μακρό κατηγορητήριο γιά τήν άχαριστία οχι μόνο τής Θήβας άλλά και ολόκληρης τής 'Ελλάδας. Οι ένδιάμεσοι στίχοι του κορυφαίου, πού άναγνωρίζουν τή ρητορική δεινότητα τοϋ 'Αμφιτρύωνα, είναι ύπερβολικά άχρωμοι, άλλά 6 Λύκος εμποδίζει κάθε άντίλογο: στέλνει άμέσως ξυλοκόπους νά φέρουν ξύλα γιά τή φωτιά πού θά κάψει τούς ικέτες γύρω στό βωμό, και τρομοκρατεί τό χορό μέ άπειλητικά λόγια. "Ετσι δμως τοϋ έ'χει δώσει τήν άφορμή γιά νά σπάσει τή σιωττή του. 1. "Οποιος θυμάται άπό τον Α' ΓΓαγκόσμιο ΙΙόλεμο τον μόνιμο άνταγωνισμό άνάμεσα στό πεζικό καΐ τό πυροβολικό, ^χει Sva πολύ εύστοχο παράλληλο.

171

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

Είναι άβέβαιο άν πρέπει ή έπόμενη ρήση (252-274) νά άποδοθεΐ μόνο στον κορυφαίο ή, δπως προτείνει ό Murray, νά κατανεμηθεί σέ μεμονωμένα μέλη του χοροϋ.^ "Οπως και νά εχει το πράγμα, ό λόγος περιέχει διάφορες νύξεις πού ύποδηλώνουν μιάν άσυγκράτητη ορμή γιά άντίσταση μαζι μέ μιά άνασταλτική συναίσθηση άδυναμίας. Μέ αύτο το διχασμό ταιριάζει πολύ ή κατανομή του λόγου σε διάφορες φωνές. Τότε έπεμβαίνει ή Μεγάρα. Το αξιοθαύμαστο ήθος και ή σωστή εκτίμηση του αδιεξόδου τήν τοποθετούν πάνω άπό τή διαμάχη. Τά άπορρίπτει δλα: τον φριχτό θάνατο πάνω στήν πυρά, τήν παράλογη ελπίδα ή τις θρηνητικές ικεσίες. "Ενα μόνο άπομένει: νά νικήσουν τή μοίρα τους μέ τό νά τήν άποδεχτοΰν. Μετά άπο αύτό, συμφωνεί μαζί της καΐ ό Άμφιτρύων: νοιάζεται μόνο γιά τά παιδιά, πού έπανέρχονται έ'τσι συνεχώς στο προσκήνιο, γιά νά μας κάνουν νά αισθανθούμε βαθύτερα το φριχτό τους τέλος. Μόνο μια παράκληση έ'χει τώρα ο Άμφιτρύων: να πεθάνει πριν άπο αυτά, νά μή χρειαστεί ν' άκούσει τις επιθανάτιες κραυγές τους. Ή Μεγάρα όμως παρακαλεί νά της επιτρέψουν νά ντύσει μέσα στο σπίτι τά παιδιά μέ τή νεκρική στολή. «Μεγαλόψυχα» ο τύραννος δίνει τή συγκατάθεσή του. Ό 'Αμφιτρύων, έχοντας μείνει μόνος στή σκηνή, κατηγορεί παράφορα τον Δία, τον συγγεννήτορα καΐ καταλυτή των γάμων, ο όποιος, άντίθετα άπό ο,τι αυτός, ενας θνητός, έγκαταλείπει τούς δικούς του. Ό ερχομός του 'Ηρακλή άναιρεϊ βέβαια αύτές τις κατηγορίες, μόνο όμως γιά νά διπλασιάσει τή βαρύτητά τους στο δεύτερο μέρος του έργου. Τό Ιο στάσιμο (348-441), με τά τρία στροφικά ζεύγη, περιέχει ενα μεγαλύτερο εγκώμιο του 'Ηρακλή και προσφέρει, σ' αύτό τό δράμα μέ τήν άνεπανάληπτη σύνθεση, ενα προανάκρουσμα του ερχομού του ήρωα, ταυτόχρονα όμως και μια άντίθεση στήν άποτρόπαιη πτώση του. "Άν άποσυνδέσουμε άπό τήν περιπέτεια των Εσπερίδων τό συνακόλουθο ταξίδι του 'Ηρακλή στον Νηρέα καΐ τό έπεισόδιο μέ τον Άτλαντα, καταλήγουμε σέ ενα δωδέκαθλο, πού παρουσιάζει, πάντως, κάποιες άποκλίσεις άπό άλλες παραλλαγές, όπως, ας ποΰμε, άπό τις παραστάσεις στίς 1. Ή χειρόγραφη παράδοση άποδίδει τούς στίχους στον 'Αμφιτρύωνα, και τήν άπόδοση αύτη υιοθετεί στη μετάφραση του ό F. Stoessl, μολονότι οί στ. 266, 270 καΐ 275 τήν άναιροϋν.

172

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μετόπες της 'Ολυμπίας. Ό «κανόνας» δμως δεν είναι παγιωμένος. Κάθε στροφή καΐ άντιστροφή εχει ενα είδος έπωδοϋ σε γλυκώνειους, δείγμα συγγένειας μέ ιερατική ποίηση.^ 'Από τήν επωδό της πρώτης στροφής ή σύνθεση προχωρεί μέ τόν άκόλουθο τρόπο: τό στροφικό στοιχείο, μαζι μέ τήν έπωδό, εγκωμιάζει κάθε φορά εναν άθλο του 'Ηρακλή, ένώ στό συνδυασμό δεύτερης άντιστροφής και επωδού παρατηρείται έ'να είδος επιβράδυνσης, άφοΰ και τά δύο μέρη καλύπτουν τήν περιπέτεια των Εσπερίδων. Μετά, άκολουθεϊ μιά άπότομη επιτάχυνση, καθώς ή τρίτη στροφή παρουσιάζει τις 'Αμαζόνες, και ή επωδός τήν "Τδρα καΐ τόν Γηρυόνη. Δέν είναι συμπτωματικό δτι ή τελευταία στροφή κλείνει μέ τήν κάθοδο στόν "Αδη, επειδή άμέσως μετά συνάπτεται φυσιολογικά τό παράπονο γιά τήν έγκατάλειψη των παιδιών και τήν άδυναμία τών γερόντων. Τό 2ο επεισόδιο (442-636) περιέχει τήν πρώτη άπό τις δύο ((περιπέτειες», αύτήν πού χαρακτηρίζεται άνω οδός. Στό πρώτο μέρος επικρατεί άκόμη πυκνό σκοτάδι. 'Ανάπαιστοι του χοροΰ άναγγέλλουν ότι άπό τό παλάτι έ'ρχονται ό Άμφιτρύων, ή Μεγάρα και τά παιδιά, δλοι τους μέ νεκρική άμφίεοτη. Τώρα πού λείπει ό μισητός Λύκος, ή Μεγάρα έκφράζεται διαφορετικά. 'Εδώ εκφράζεται ή μητέρα και θρηνεί γιά τά παιδιά της, πού τά γέννησε γιά μιά ζωή εύδαιμονίας και μεγαλείου. Μέ τόνους άκρας τρυφερότητας, πού θυμίζουν τόν μεγάλο μονόλογο της Μήδειας, άγκαλιάζει γιά τελευταία φορά τα παιδιά και διοχετεύει στόν δικό της πόνο τό κλάμα τους. Μέ τήν κραυγή της πρός τόν 'Ηρακλή, πού είναι στόν "Αδη, μέ εκείνο τό αρηξον, ελθέ! (494), δείχνει δτι και μέσα σ' έκείνην ύπάρχει άκόμη μιά σπίθα έλπίδας, πού τήν εκρυβε περήφανα άπό τόν Λύκο. Ταυτόχρονα δμως ή κραυγή της προετοιμάζει τήν άφιξη του 'Ηρακλή. Ό Άμφιτρύων, τήν έ'σχατη αύτή στιγμή, ικετεύει άπό τόν Δία βοήθεια. Κατόπι, μέ λόγια γεμάτα μελαγχολία, γιά τήν άστάθεια της ανθρώπινης μοίρας^ άποχαιρετά τούς γέροντες του χοροϋ. Μιά κραυγή της Μεγάρας εισάγει τήν άλλαγή. Τή δύσπιστη άμφιβολία, πού συμμερίζεται στήν άρχή και ό 'Αμφιτρύων, διαδέχεται ή θριαμβευτική βεβαιότητα: έρχεται δ 'Ηρακλής ! Και ά1 . W i l a m o w i t z , Griechische

173

Verskunst,

243.

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

μέσως ή προσοχή συγκεντρώνεται ξανά στά παιδιά: πρέπει νά κρεμαστούν άπό τό ρούχο του πατέρα τους και νά μήν τον αφήσουν ποτέ πιά. Τα λόγια του 'Ηρακλή, μόλις ερχεται (523-530), έχουν το παράλληλό τους άπό άποψη σκηνικής τεχνικής, στους άντίστοιχους μονολόγους εισόδων τής Νέας Κωμωδίας. Προτάσσεται ό χαιρετισμός του σπιτιού, άκολουθεϊ, γεμάτη άπορία, ή περιγραφή τής ομάδας στο βωμό, τέλος δηλώνεται ή άπόφαση νά ρωτηθεί ή γυναίκα. Ό Άμφιτρύων περιορίζεται μόνο σε μια σύντομη άναφώνηση (531), ένώ ή Μεγάρα, ζητώντας ευγενικά συγγνώμη άπό τον γέροντα, γίνεται τό κέντρο του διαλόγου. Σέ μιά έκτενή στιχομυθία, πού συγκροτείται άπο ζωηρές έρωταποκρίσεις, 6 'Ηρακλής μαθαίνει τά καθέκαστα. Σέ έναν έ'ξαλλο λόγο (562-582) έξαγγέλλει μιά έκδίκηση δίχως δρια. Τόσο παράφορα είναι τά λόγια του, ώστε έγιναν ή άφετηρία μιας ερμηνείας πού θέλησε νά άνακαλύψει έδώ τήν άρχή τής μανίας του 'Ηρακλή, πριν άκόμη άπό τήν έμφάνιση τής Λύσσας. Πρέπει δμως νά μας δημιουργήσει κάποιες επιφυλάξεις τό γεγονός δτι μαζί του συμφωνεί άπόλυτα ό κορυφαίος. "Οταν ό Άμφιτρύων προσπαθεί νά άποτρέψει τήν υπερβολική σπουδή του ήρωα (586), δέν θέλει νά καταττνίξει τήν οργή του γιου του, άλλά νά του υποδείξει τούς κινδύνους πού έλλοχεύουν στήν πόλη. Ό 'Ηρακλής δμως τό έ'χει σκεφτεί αύτό καΐ γι' αύτό γύρισε χωρίς νά τόν άντιληφθοϋν: έ'τσι μπορεί νά άκολουθήσει τή συμβουλή του πατέρα του και νά περιμένει ώσπου νά εμφανιστεί ό Λύκος. Σέ μιά πολύ σύντομη στιχομυθία, ό 'Ηρακλής, πού αισθάνεται νά έπείγεται γιά άλλα πράγματα, δίνει πληροφορίες γιά τήν περιπέτειά του στον Άδη: τόν Κέρβερο τόν οδήγησε στήν 'Ερμιόνη, άλλά ό Ευρυσθέας δέν ξέρει γιά τήν έπιστροφή του. Αύτός ό συνοπτικός διάλογος είναι σημαντικός, επειδή σ' αύτόν μαθαίνουμε πώς σώθηκε ό Θησέας άπό τόν 'Ηρακλή. Ό ποιητής παραλείπει τήν ιερόσυλη άφορμή τής καθόδου του Θησέα στόν Άδη, επειδή αύτό τό πρόσωπο πρέπει νά τό δοΰμε πιό κάτω μέσα σέ άχραντη λάμψη. Τό επεισόδιο κλείνει μέ μιά άπό τις συγκινητικότερες σκηνές πού έχει γράψει ό Εύριπίδης. Ξανά ή προσοχή συγκεντρώνεται στά παιδιά. Ό 'Ηρακλής είναι έτοιμος νά μπει μαζί τους στό σπίτι, άλλά αύτό, δπως φαίνεται, είναι δύσκολο, επειδή τά παιδιά δέν τόν άφήνουν νά κινηθεί. "Ετσι χρειάζεται νά τά πιάσει μέ τά χέ174

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ρια του και νά αά σύρει μαζί του, δπως ενα καράβι τις βάρκες του. Πρέπει νά συγκρατήσουμε αύτή τήν εικόνα. Ή άκατάβλητη δύναμη του 'Ηρακλή άναγκάζει το χορο νά νιώσει μέ πόνο τη δική του αδυναμία. "Ετσι, στήν πρώτη στροφή του δεύτερου στάσιμου (637-700), τραγουδά για τά βάσανα των γερατειών, πού θά ήθελε νά μπορούσε νά τά στείλει —και εδώ καταφεύγει στή λατρευτική μορφή της «άποπομπής»— στή θάλασσα και στούς άνέμους.^ Στήν άντιστροφή άκολουθεϊ μιά άπο εκείνες τις εύριπιδικες ούτοπίες,^ πού συνιστούν ενα παράδοξο άποτέλεσμα της κριτικής του γιά τήν κατάσταση του κόσμου: οΐ ένάρετοι επρεπε νά έχουν διπλή ζωή· νά ξαναγίνονται νέοι μετά τό θάνατό τους. "Οταν 6 Εύριπίδης έγραφε τον 'Ηρακλή του, ήταν κοντά στά εβδομήντα ή τά είχε κιόλας φτάσει. "Ετσι, ή ομολογία του χορού στή δεύτερη στροφή, δτι δέν θά ήθελε ποτέ νά πάψει νά ύττηρετει τις Χάριτες καΐ τις Μούσες, εϊναι και μιά ομολογία του ποιητή. Ή άναφορά στον 'Ηρακλή διατηρείται, άλλά στο τέλος τής στροφής, μέ ωραία κυκλική σύνθεση, επαναλαμβάνεται ή άφοσίωση στις Μούσες. "Οπως ψάλλουν στή Δήλο τον παιάνα γιά τον σωτήρα και θεραπευτή 'Απόλλωνα —αυτό στή δεύτερη άντιστροφή— έτσι και ό χορός θά ψάλει παιάνες στον ελευθερωτή, πού μέ τούς άθλους του ξεπέρασε άκόμη και τήν ευγένεια τής καταγωγής του άπό τον Δία. Τό 3ο έπεισόδιο (701-762), πού συνδυάζει συντομία μέ υψηλή ένταση, περιλαμβάνει στήν άρχή μιά σκηνή δπου σύντομα διαλογικά μέρη πλαισιώνουν μιά στιχομυθία. "Ερχεται ό Λύκος, γιά νά άποτελειώσει τό έγκλημά του, άλλά ό Άμφιτρύων, λέγοντάς του ψέματα δτι ή Μεγάρα είχε καταφύγει στήν Εστία, τον παρασέρνει μέσα στο σπίτι.® 'Ακολουθεί ένας κομμός, πού συνοδεύει τό φόνο του Αύκου ! Ταραγμένοι δόχμιοι διακόπτονται άπό τριμέτρους του κορυφαίου, ένώ άνάμεσά τους άκούονται οι κραυγές του 1. Γι' αύτή τήν Ιδέα βλ. Ο. Weinreich, Gebet und Wunder, Στουτγάρδη 1929,175. 'Ένα μεταγενέστερο ώραϊο παράδειγμα μας προσφέρει ή έπιγραφή ΤΑΜ ΠΙ/Ι, άρ. 103, δπου λέγεται γιά κάποιον πολίτη άντάξιο της συγκομιδής των δημητριακών του οτι 2χει άποπέμψει τον λιμόν στή θάλασσα. 2. Πρβ. 'Ιππόλυτος 616 και 940 (μέ τό σχετικό σχόλιο τοϋ W. S. Barrett), καθώς καΐ Ίκέτιδες 1080. 3. Ό Άμφιτρύων μετά τό στ. 731 Ιχει μπει μέσα στό παλάτι καί, έπομένως, δέν είναι δυνατό νά άνήκουν σ' αυτόν τά τρίμετρα πού παρεμβάλλονται στόν κομμό, δπως δηλώνει ή λανθασμένη παράδοση στόν στ. 740.

175

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

τυράννου. Σ' αύτό τό μέρος εισάγεται, ήδη ενα μοτίβο πού θά προωθηθεί στο 3ο στάσιμο (763-814): έχει πιά άποδειχτεΐ ή δικαιοσύνη των θεών, πού τιμωρούν το άδικο και προστατεύουν τούς δίκαιους.^ Τα δύο στροφικά ζεύγη είναι διαρθρωμένα έτσι, ώστε ή κάθε στροφή νά παρακινεί σέ μιά έκφραση χαράς, ενώ ή άντιστροφή της νά διακηρύττει τή δίκαιη εξουσία τών θεών. 'Ιδιαίτερα ή δεύτερη άντιστροφή είναι ενας ΰμνος στον Δία, πού άναμφισβήτητα αποδείχτηκε συνεργός στή γέννηση του 'Ηρακλή, άφοϋ οδήγησε τον ήρωα άπό τον κόσμο τών νεκρών σέ μια ολόφωτη νίκη. "^Αν τό έργο τελείωνε εδώ, θά εΐ'χαμε ένα δράμα πού όδηγεϊ, μέσα άπό τήν άγωνία και τήν αμφιβολία, σέ μιά θεοδικία γεμάτη φώς. Κάτι τέτοιο όμως δέν θά ταίριαζε στόν Εύριπίδη. Τό δεύτερο μέρος του έργου δέν περιέχει κανένα στάσιμο στροφικά διαρθρωμένο. Ό τρόμος καΐ ό θρήνος άπαιτοϋν διαφορετική μετρική επένδυση, ένώ ή πορεία τής δράσης δέν άνέχεται διακοπή. Ό χωρισμός σέ επεισόδια είναι μόνο μιά λύση συμβατική. "Εχοντας ύπόψη αύτή τήν επιφύλαξη, θά ορίζαμε μέ τούς στ. 815-873 τό 4ο επεισόδιο. Στήν άρχή, έντρομοι στίχοι τών γερόντων του χοροϋ (ξεχωρίζουν τρεις φωνές) άναγγέλλουν μιά φρικιαστική εμφάνιση: πάνω στή στέγη του σπιτιού έχει κατέβει ένα φτερωτό άρμα, πού φέρνει τήν "Ιριδα καΐ τή Λύσσα, τή γοργόμορφη δαιμόνισσα τής μανίας. Γιά μιά ακόμη φορά αισθανόμαστε πόσο περιορισμένες είναι οι γνώσεις μας γιά τήν άρχαία σκηνή. Ή χρήση τής μηχανής εΤναι άναμφισβήτητη καΐ οπωσδήποτε έπιβεβαιώνεται άπό τήν παρακίνηση τής Λύσσας στήν "Ιριδα νά πετάξει πίσω στόν "Ολυμπο. Κάνεις βέβαια δέν θά σκεφτόταν ένα δχημα άλόγων, άλλά δέν θά άποκλείαμε ένα φτερωτό άρμα, δπως στόν Προμηθέα του Αισχύλου. Ή δυσκολία άρχίζει έκεϊ δπου άκοΰμε (880) δτι ή Λύσσα μέ ένα κέντρισμα βάζει σέ γρήγορη κίνηση τό δχημά της, πού σημαίνει δτι ή "Ιρις πέταξε φεύγοντας χωρίς αύτό, ένώ ή δαιμόνισσα έξαφανίστηκε πάνω σ' αύτό μέσα στό σπίτι. Ποιός μηχανισμός στή στέγη τής σκηνής διευκόλυνε μια τέτοια διαδικασία δέν τό ξέρουμε.^ 1. Στ. 739, 757, 772, 798. 2. Και ό Χουρμουζιάδης, 162, άναγκάζεται νά άφήσει τό ερώτημα άνοιχτό. 'Ορισμένοι μελετητές —άνάμεσα σ' αυτούς και ό Webster, Euripides 190— προσπάθησαν νά παρακάμψουν το πρόβλημα θεωρώντας το άρμα της Λύσσας ώς άπλή μεταφορά, αν και ή διατύπωση τοϋ στ. 880 είναι τόσο συγ-

176

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ή "Ιρις παρουσιάζει τον εαυτό της και τή Λύσσα και καθησυχάζει τούς γέροντες· ό έρχομός τους εχει σχέση μέ εναν και μόνο άνθρωπο. Κατόπι μέ άκρο κυνισμό άποκαλύπτει τήν αύθαίρετη έξουσία των 'Ολύμπιων θεών, δημιουργώντας ετσι μια εντονότατη άντίθεση προς τήν έμπιστοσύνη απέναντι στους θεούς πού είχε εκφράσει τό προηγούμενο χορικό. "Οσο διάστημα ό 'Ηρακλής εκτελούσε τούς άθλους του, βρισκόταν υπό τήν προστασία του Δία' τώρα πού 6 ήρωας εφτασε στο τέλος, ή "Ηρα μπορεί να τον ρίξει στή δυστυχία. Διαβεβαιώνοντας ή "Ιρις μέ ζήλο ύπηρετικό (832) δτι αύτή είναι και ή προσωπική της έπιθυμία, έρεθίζει τή Λύσσα σέ σημείο έσχατου παροξυσμού, γιά νά άντιληφθεΐ ό 'Ηρακλής τήν οργή τής "Ηρας καΐ τή δική της και νά υποστεί τήν τιμωρία του. Τιμωρία —γιά ποιο λόγο; Μόλις πριν άπό λίγο περιγράφονταν οί άθλοι του. Ό Ευριπίδης δέν μπορούσε νά δείξει εντυπωσιακότερα τήν ποταπότητα τής θεϊκής συμπεριφοράς παρά μέ τήν άντίδραση τής Λύσσας, πού προειδοποιεί τήν "Ηρα: αύτός ό άνθρωπος εχει λυτρώσει γή και θάλασσα' είναι ό μοναδικός πού άποκατέστησε τήν τιμή των θεών όταν τήν άπειλοΰσαν οί άσεβεϊς. Ή συζήτηση οξύνεται, οπότε έμφανίζονται τροχαϊκά τετράμετρα —τά πρώτα πού συναντούμε στον Εύριπίδη.^ "Υστερα άπό ενα σύντομο διαξιφισμό, ή Λύσσα καλεί γιά μάρτυρα τον "Ηλιο, ότι ένεργεΐ παρά τή θέλησή της —αύτή είναι έ'να άπλό έκτελεστικό οργανο τής "Ηρας— και μετά άνάβει τό δαυλό τής μανίας και χιμά μέσα στο σπίτι. Τή θέση του στασίμου παίρνει ενα χορικό (874-908) γεμάτο κεκριμένη, ώστε δέν δικαιολογεί μιά τέτοια έρμηνεία. Τά δρώμενα στήν Ειρήνη του 'Αριστοφάνη, ή οποία δεν άπέχει πολύ χρονικά (421), προσφέρουν, κατά κάποιον τρόπο, ενα παράλληλο. 1. Ή άπόδοση των στίχων στα πρόσωπα, δπως δηλώνεται στή χειρόγραφη παράδοση, είναι παράλογη καΐ διορθώθηκε άπο τον Musgrave. Διαφορετική άποψη εχει ό F. Stoessl, ό'.π.· πρβ. Α. Lesky, AAHG 16 (1963) 153. Και στο χορικό μέρος των στ. 875κκ. είναι άναγκαία ή άπόδοση μεμονωμένων κραυγών στον 'Αμφιτρύωνα, δπως πρότεινε στήν έκδοση του ό Murray, άκολουθώντας άπόψεις προηγουμένων. 'Ιδιαίτερα προβληματική είναι ή άπόδοση των στ. 904-908. Ό Murray άποδίδει τούς στ. 904κ. στο χορο —μια λύση άναπόφευκτη, κυρίως έξαιτίας τής έκφρασης ιδού, ιδού— και τούς υπόλοιπους στον Ηρακλή, ό όποιος άπευθύνει τήν κραυγή του στήν Άθηνα. Πρέπει, βέβαια, νά υποθέσουμε δτι ή παρέμβαση τής 'Αθήνας συνοδεύεται άπό τό τράνταγμα τοΰ παλατιού.

177

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

άγωνία καΐ θρήνο, μοιρασμένο άσφαλώς σε διάφορες φωνές, πού διακόπτονται άπο τις άπελπισμένες κραυγές του 'Αμφιτρύωνα άπο το εσωτερικό. Ξεσπά Ινας σάλος, και ή στέγη του σπιτιού είναι έτοιμη νά καταρρεύσει. "Ετσι, τό τρομαχτικό γεγονός τοΰ παλατιού προεκτείνεται και πρός τά εξω. Ή αφήγηση τοΰ 'Αγγελιοφόρου δεν μνημονεύει καθόλου τό σάλο και τήν κατάρρευση, ϊσως δμως, σύμφωνα μέ τά λεγόμενά του, 6 'Ηρακλής δέθηκε σέ μιά κολόνα πού είχε σπάσει άπό τό τράνταγμα τοΰ κτίσματος. Τό μοτίβο δεν παίρνει μόνιμη θέση στό δράμα· ό ποιητής τό χρησιμοποιεί μόνο δπου τό χρειάζεται. Τήν επόμενη σκηνή τοΰ 'Αγγελιοφόρου (909-1015) θά μπορούσαμε νά τήν υπολογίσουμε ώς 5ο επεισόδιο. Στή θέση τοΰ εισαγωγικού διαλόγου, πού κανονικά διεξάγεται σέ τρίμετρα, έδώ ύπάρχει μιά σύντομη λυρική σκηνή άνάμεσα στό χορό και τόν 'Αγγελιοφόρο. Και έδώ δμως άκούεται ή άποφασιστική ε'ίδηση πριν άπό τή διεξοδική ρήση: τά παιδιά είναι νεκρά. Ή επόμενη άφήγηση άνήκει στις τελειότερες τοΰ είδους. Σέ μιά πλατιά περιγραφή, ό ποιητής παρουσιάζει κλιμακωτά τό πλησίασμα της συμφοράς. Δικαιολογημένα έ'χει άποσπάσει τό θαυμασμό αύτή ή εικόνα της πνευματικής διαταραχής, πού σχεδιάζεται μέ μιά σχεδόν κλινική οξυδέρκεια. Μέ άνησυχητική σταθερότητα, ή πορεία της άφήγησης κλιμακώνεται ώς ενα παροξυσμό φρίκης. Τό τόξο και τό ρόπαλο ιοΰ πατέρα σκοτώνουν δύο άπό τά παιδιά' μάταια ή Μεγάρα προσπαθεί νά ξεφύγει μέ ενα τρίτο* ενα βέλος τούς θανατώνει και τούς δύο. Ό 'Ηρακλής είναι έτοιμος και γιά τόν τελευταίο φόνο, νά σκοτώσει δηλαδή τόν πατέρα του, δταν ή Άθηνα, χτυπώντας τον μέ μιά πέτρα στό στήθος, τόν ρίχνει σέ λήθαργο. Τώρα κοιμαται, άκουμπισμένος σέ μιά σπασμένη κολόνα, δπου τόν έχουν δέσει. ^ "Ενα σύντομο άστροφο άσμα (1016-1038) συσχετίζει τό τερατώδες γεγονός μέ μυθικά παραδείγματα: μέ τις Δαναΐδες και μέ τήν Ηρόκνη. Ή πύλη άνοίγει, και φαίνεται ό 'Ηρακλής, δεμένος 1. Μιά λεπτομέρεια μας υποδεικνύει τάδριατά όποια, κρίνοντας ενα ποιητικό ëpyo, δέν έχουμε δικαίωμα νά υπερβούμε μέ τά έρωτήματά μας. Στόν στ. 942 ό Ηρακλής, ήδη βυθισμένος στή μανία του, ζητεί τό τόξο και τό ρόπαλό του. 'Από τό σημείο δμως αύτό και πέρα πουθενά δέν διευκρινίζεται αν τοϋ δίνουν τά δπλα, ένώ λέγεται δτι οί υπηρέτες γελούν ή φαίνονται τρομοκρατημένοι. Και δμως: λίγο αργότερα βρίσκονται στά χέρια τοΰ ήρωα έτοιμα γιά τήν άποτρόπαιη χρήση τους.

178

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πάνω στήν πεσμένη κολόνα, μέ τά πτώματα δίπλα του.^ Τρεϊς μεταβατικοί στίχοι αοϋ κορυφαίου άναγγέλλουν την είσοδο του 'Αμφιτρύωνα. 'Ο κομμός, πού άρχίζει άμέσως μετά, άνάμεσα σε αύτον και το χορό (1042-1087), εξελίσσεται σέ κανονική παντομίμα, καθώς ο Άμφιτρύων, γεμάτος θανάσιμη άγωνία μήπως ξυπνήσει ό γιός του, τή μια στιγμή ζητεϊ άπο το χορό νά κάνει άπόλυτη ήσυχία, ένώ τήν άλλη είναι έτοιμος άπό τό φόβο του νά φύγει. Τό τελευταίο μέρος του έ'ργου (1089-1428) άρχίζει μέ Ινα λόγο του άφυπνισμένου 'Ηρακλή. Ή μανία τον εχει άφήσει, άλλά ό ίδιος δέν θυμάται τίποτε* ή τωρινή του κατάσταση του εΤναι άκατανόητη. Πέρα άπό ολα όσα έχουν γίνει^ ή σκέψη του μένει προσκολλημένη στον "Αδη, άπό δπου εχει ερθει. "Εχει μήπως ξαναγυρίσει εκεί; Μιά πολύστιχη στιχομυθία μέ τον πατέρα του τον βοηθει νά καταλάβει τά οσα εχει κάμει. Τώρα έ'χει συνέλθει πιά και βλέπει καθαρά' ό Άμφιτρύων μπορεί νά του λύσει τά δεσμά. ^ 'Η κατάσταση του 'Ηρακλή είναι όμοια μέ του Αίαντα όταν συνέρχεται. "Ομοια είναι και ή πρώτη του άντίδραση. Μόνο τό δρόμο γιά τό θάνατο, καμιάν άλλη διέξοδο δέν βλέπει μπροστά του. Και τότε έρχεται ό Θησέας. 'Η άφιξή του είναι πειστικά αιτιολογημένη: άκουσε γιά τό σφετερισμό της εξουσίας άπό τόν Αύκο καΐ ήρθε νά βοηθήσει τό φίλο πού τόν άπελευθέρωσε άπό τόν "Αδη. 'Ο ποιητής στήν άρχή τόν βάζει νά παρεξηγεί τήν όλη κατάσταση. Μήπως τά πτώματα δείχνουν πώς εχει έ'ρθει πολύ άρ1. Ό χορος σέ ενα λυρικό κομμάτι (1029) άναγγέλλει το άνοιγμα της πύλης. Γι' αύτο οί Ε. Buschor, F. Stoessl και R. Kannicht στις μεταφράσεις τους διατυπώνουν τήν άποψη δτι μέ τόν τρόπο αύτο δίνεται ή δυνατότητα στον θεατή νά δει τό «εσωτερικό». Έδώ, ωστόσο, ορισμένες παρατηρήσεις ενισχύουν τήν άποψη δτι είμαστε υποχρεωμένοι, συμφωνώντας μέ τόν Χουρμουζιάδη (98), νά δεχτούμε τή χρήση ενός έκκυκλήματος πού εμφανίζεται άπό τήν κεντρική πύλη. Ό 'Αμφιτρύων, παρατηρώντας τις κινήσεις του άφυπνιζόμενου 'Ηρακλή, θέλει νά βρει καταφύγιο νπό μέλαθρον (1070), ό Ηρακλής βλέπει τόν άέρα, τή γη και τόν ήλιο (1090), ένώ λίγο αργότερα ζητεϊ άπό τόν πατέρα του (1422) νά «οδηγήσει μέσα» τά νεκρά παιδιά. Πάνω σ' αύτό, πρβ. και Α. Lesky, Gnomon 38 (1966) 745. 2. Ό Schwinge πραγματεύεται (414) ύποδειγματικά ολόκληρο αύτό τό μέρος. Μέ τήν εύκαιρία, θά ήθελα νά ύπογραμμίσω τό πλήθος των άξιόλογων έρμηνευτικών παρατηρήσεων αύτοϋ του βιβλίου, πού μας δίδαξε, άντίθετα άπό ποικίλες παλαιότερες σχηματοποιήσεις, νά κατανοούμε τόν πλούτο, σέ μορφή και περιεχόμενο, της στιχομυθίας του Εύριπίδη.

179

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

γά; Ό Άμφιτρύων δίνει τις άπαραίτητες εξηγήσεις, επειδή ό 'Ηρακλής, άπο ντροπή μπροστά στο φίλο του, εχει καλύψει το πρόσωπο του. Ένώ δμως ό Άμφιτρύων είχε κατατοπίσει προηγουμένως το γιό του για τις φοβερές του πράξεις σέ μιά εκτενή πληροφοριακή στιχομυθία, τώρα ή μορφή άλλάζει, άλλά χωρίς νά άλλάξει ή λειτουργία: ό Θησέας μιλεί σέ ιάμβους, και ό Άμφιτρύων αφηγείται σέ λυρικούς στίχους.^ Τώρα 6 Θησέας ξέρει ποιος είναι ό άνθρωπος μέ το σκεπασμένο πρόσωπο και αοΰ άπευθύνει το λόγο, οπότε άρχίζει ενας δυναμικός «άγώνας λόγων», στον όποιο ό Εύριπίδης άντιπαραθέτει τις δύο μεγάλες μορφές του ήρωικοΰ κόσμου, πού δεν είναι πια ό κόσμος του έπους. Ουτε ό ομηρικός 'Αχιλλέας ουτε ό 'Οδυσσέας θά μπορούσε νά πάρει μέρος σ' αυτό τό διάλογο. Τό κλασικό πνεύμα του 5ου αιώνα, ώριμο πιά, άνοίγει καινούριους ορίζοντες και εισάγει νέες ιδέες και νέες θέσεις. Ό Θησέας μιλεί στον φίλο του γιά τήν εύγνωμοσύνη του και γιά τήν προθυμία του νά τοΰ άνταποδώσει τή σωτήρια εύεργεσία του. Κατόπι σύρει τον πέπλο άπό τό κεφάλι του φίλου του, και δ 'Ηρακλής αρχίζει νά μιλεί. 'Ανάμεσα στούς δυό τους διεξάγεται μιά στιχομυθία, δπου ό Θησέας άποκρούει τή σκέψη δτι ενας θνητός μπορεί νά μολύνει τό χώρο των θεών. Είναι πολύ διδακτικό νά συγκρίνουμε αύτά τα λόγια μέ εκείνα τοΰ Κρέοντα στήν 'Αντιγόνη (1043), πού έκφράζουν τήν ϊδια σκέψη. Ένώ όμως ό Κρέων προσπαθεί νά καλύψει μέ αύτό τον τρόπο τή χειρότερη βλασφημία, δ Θησέας μιλεί άπό μιά φωτισμένη εύσέβεια, πού ξέρει νά ξεχωρίζει τόν άνθρώπινο άπό τόν θεϊκό κόσμο. Γι' αύτό και δεν άνέχεται τή στάση τοΰ 'Ηρακλή, δταν έκεϊνος στρέφεται εναντίον τών θεών (1244). Μόλις δμως άκούει τήν άπόφαση τοΰ φίλου του νά πεθάνει, τοΰ άντιτείνει δτι αύτά είναι λόγια ένός τυχαίου άνθρώπου (1248: τοϋ επιτυχόντος ανθρώπου). Και πάλι πρέπει νά θυμηθοΰμε τόν Αϊαντα τοΰ Σοφοκλή, γιά νά εκτιμήσουμε σωστά τή μεταβολή τών εννοιών. 'Ο 'Ηρακλής δέν υποχωρεί άκόμη. Σέ ενα μακρό λόγο περιγράφει τήν εικόνα μιας ζωής πού δέν άξίζει νά τή ζήσει κανείς. Ποιά πόλη μπορεί νά τόν δεχτεί; 'Ακόμη και ή γή και ή θάλασσα θά έπρεπε νά τόν άρνηθοΰν. Δύο φορές κατηγορεί τούς θεούς και 1. Κυριαρχοΰν οΐ δόχμιοι. Γιά κάποια ιδιορρυθμία της σειράς τους, βλ. Dale, Lyric

Metres

174.

180

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

έτσι προετοιμάζει τήν άπόρριψή τους στον έπόμενο λόγο του. Ό Δίας —δστις ο Ζενς— τον γέννησε, γιά νά γίνει έχθρός της "Ηρας. Πρέπει κάνεις νά συγκρίνει τον ΰμνο στον Δία του Αγαμέμνονα {Ζενς, δστις ποτ' εστίν, 160)? Τ^-ά νά μετρήσει το χάσμα άνάμεσα στους δύο κόσμους. "Οπως σε δλο το έ'ργο, και έδώ γίνεται λόγος γιά τήν πατρότητα του Δία και του 'Αμφιτρύωνα μέ διακυμάνσεις προς τή μιά ή τήν άλλη πλευρά (1258:1263:1265). Στο τέλος δμως του λόγου του, ρωτά ό 'Ηρακλής ποιος θα μπορούσε άκόμη νά προσευχηθεί σέ μιά θεότητα δπως ή "Ηρα, πού γιά χάρη του συζυγικού κρεβατιού της εξόντωσε τον εύεργέτη της Ελλάδας. Ενδιάμεσοι στίχοι τού κορυφαίου (1311κ.)^ επιβεβαιώνουν τή σκέψη τού 'Ηρακλή, δτι είναι θύμα της "Ηρας. Ό Θησέας δμως, μέ μιά καινούρια διπλή έπίθεση, άπορρίπτει τήν άπόφαση του φίλου ίου να πεθάνει. Άντλεϊ τό πρώτο του έπιχείρημα άπο το μύθο, πού άναφέρει άστοχες πράξεις τών θεών, χωρίς ωστόσο τα λάθη τους νά έχουν καταστρέψει τήν ολύμπια ύπαρξή τους. "Υστερα προσθέτει κάτι πού είναι πρόθυμος νά τό εξασφαλίσει στον 'Ηρακλή: φιλοξενία στήν 'Αθήνα, έξαγνισμό και μεγάλες τιμές, πού θά έ'χει ό ήρωας τόσο στή ζωή δσο και μετά τό θάνατό του. Έδώ ύπονοοϋνται τά πολυάριθμα ιερά του 'Ηρακλή πού είχε ή 'Αττική* έ'τσι ό Θησέας εκπροσωπεί τό αιτιολογικό στοιχείο, πού περιέχουν οι τελευταίες σκηνές τών δραμάτων του Εύριπίδη. Ό 'Ηρακλής παραμερίζει ολότελα τό παραμυθητικό έπιχείρημα πού άντλεΐ ό Θησέας άπό τό μύθο. Ό δισταγμός, πού είχε ήδη έκφράσει έκεϊνος (1315: αοιδών εϊπερ ον ψενόεΐς λόγοι: αν βέβαια οί διηγήσεις τών ποιητών δεν λένε ψέματα), άποτελεϊ γιά τον 'Ηρακλή βεβαιότητα. Μιλώντας στο πνεύμα τού Ξενοφάνη,^ δηλώνει δτι οί ιστορίες γιά τις μοιχείες και τις βιαιοπραγίες τών θεών είναι ψευδολογίες τών ποιητών, και δτι δ άληθινός θεός δέν εχει άνάγκη άπό τίποτε. "Ετσι άπορρίπτεται και ό μύθος γιά τον έρωτα τού Δία προς τή Σεμέλη και γιά τή ζήλια τής "Ηρας. Σέ αύτό τό θέμα θά επανέλθουμε. 1. Ή χειρόγραφη παράδοση τους άποδίδει στον Θησέα, ό έπόμενος λόγος του οποίου παρουσιάζει στήν άρχή ενα κενό. 2. Εκτός άπο τά γνωστά άποσπάσματά του, πρέπει νά άναφερθεϊ ιδιαίτερα τό F^ 21 Α 32,

181

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

Tà λόγια δμως του Θησέα, δτι ή αύτοκτονία είναι 6 δρόμος του τυχαίου άνθρωπου, έχουν άποτέλεσμα. Τώρα ό 1'δι.ος ό 'Ηρακλής παραδέχεται, οτι αυτή θά ήταν μια διέξοδος δειλίας, άνάξια γιά εναν ήρωα, και προφέρει έκεΐνο το μεγαλόπρεπο μέσα στήν πικρία του εγκαρτερήσω βίοτον (1351' θά τήν άντέξω τή ζωή).^ Το νέο πρότυπο ηρωικής συμπεριφοράς δεν είναι ό Αϊας, πού πέφτει πάνω στο σπαθί του, άλλά ό 'Ηρακλής, πού είναι έτοιμος νά υπομείνει τή δυστυχία του. Ό ήρωας δίνει οδηγίες γιά τήν ταφή των θυμάτων του: θά άποθέσουν τά παιδιά πάνω στο στήθος τής Μεγάρας, γιά νά άποκατασταθεϊ στο θάνατο ή ένότητα πού ό 'ίδιος τούς τή στέρησε. Αύτός ό πατέρας, πού πριν άπό λίγο άκόμη άγκάλιαζε τρυφερά τα παιδιά του, μόλις τά ειχε σώσει άπο το θάνατο, προφέρει τώρα στούς νεκρούς του θερμά λόγια άποχαιρετισμοΰ. Με μεγάλο δισταγμό παίρνει τά δπλα πού τον βοήθησαν νά διαπράξει το κακό, άλλα σέ λίγο παρακαλεί —και αύτο είναι τό πρώτο βήμα τής επιστροφής του στή ζωή— τον Θησέα νά τον βοηθήσει νά οδηγήσει τον Κέρβερο στο "Αργός. 'Ατάραχος, σά νά μήν ειχε πεϊ τά δσα είπε στήν άρχή του λόγου του, ονομάζει στο τέλος τήν "Ηρα αιτία δλης τής δυστυχίας του (1394). Τότε επεμβαίνει ό Θησέας· προτρέπει τό φίλο του νά ξεκινήσουν και τοΰ προσφέρει τό χέρι του γιά στήριγμα. Ή στιχομυθία, μέ τή συμμετοχή του 'Αμφιτρύωνα, μετατρέπεται σέ ταραγμένο διάλογο άνάμεσα στούς τρεις, γιά νά θρυμματιστεί στο τέλος, μέ τις άντιλαβές, σέ σύντομα λόγια πικροϋ άποχαιρετισμοΰ. Ό 'Ηρακλής είναι τώρα πιά έτοιμος νά ακολουθήσει τον Θησέα. Ή φιλία του είναι τό μόνο άγαθό πού εχει άπομείνει στον ήρωα. Σ' αυτό τό σημείο ό ποιητής εχει εισαγάγει μιά λεκτική άντιστοιχία, πού, άπό άποψη ερμηνευτικής βαρύτητας, δεν έ'χει τό δμοιό της στήν άρχαία τραγωδία. Στή σκηνή τής σωτηρίας δ 'Ηρακλής εχει ενα μικρό πρόβλημα μέ τά παιδιά, πού κρέμονται άπό τά ρούχα του* δεν εννοούν νά τον άφήσουν, και έκεϊνος τά σέρνει 1. TÖ βίοτον είναι εικασία τοϋ Wecklein καΐ του Wilamowitz, ενώ ή παράδοση έχει θάνατον. Μόνο ή εικασία δμως αύτή παρέχει το νόημα πού άπαιτοϋν τά συμφραζόμενα, καθώς ενισχύεται και άπό ενα χωρίο της 'Ανδρομάχης (262). •"Αν εμμείνουμε στήν παράδοση, δπως έχουν κάμει δχι λίγοι μελετητές, είμαστε υποχρεωμένοι νά δεχτούμε δτι ό Ευριπίδης χρησιμοποίησε τό ρήμα σέ δύο χωρία μέ έντελώς άντίθετη σημασία. Οι εκπρόσωποι τών δύο άπόψεων μνημονεύονται στήν εργασία τοΰ Chromik, 141, σημ. 152' πρβ. καΐ W. Kranz, Studien 1967, 307.

182

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πίσω του εφολκίδας... ώς (631), δπως ενα καράβι τις βάρκες του. Τώρα, συντριμμένος άπό τήν οδύνη, πρέπει 6 Ι'διος νά στηριχτεί πάνω στον Θησέα, γιά νά τον οδηγήσει" αφήνεται δηλαδή νά τον σύρει 6 φίλος του μαζί του* και εδώ, σέ εναν άπό τους τελευταίους στίχους του έ'ργου (1424), ξαναγυρίζει ή λέξη έφολκίδες^ μόνο πού τώρα λέγεται γιά τον ήρωα, πού έ'φερε στούς δικούς του πρώτα το φώς της σωτηρίας και ύστερα τή νύχτα του θανάτου. Με δύο δίμέτρα άναπαιστικου θρήνου 6 χορός άποχωρεϊ άπο τή σκηνή. Δύσκολα συναντούμε άλλο εργο νά έ'χει τα δύο μέρη του σέ τόσο •έκδηλα άντίδρομη δραματική φορά, όπως αύτό, πού μάλιστα εισάγει το δεύτερο τμήμα του μέ μιά καθαρά προλογική σκηνή άνάμεσα στήν "Ιριδα και τή Λύσσα. Σέ κανένα άλλο εργο δμως, πού νά έπιδέχεται κάποια σύγκριση μέ αύτό, ή σύνθεση τών δύο άντίθετων μερών σέ μιά ένότητα δέν είναι τόσο ίσχυρή : είναι ή άντίθεση άνάμεσα στή λάμψη του σωτήρα ήρωα και τήν άβυσσαλέα πτώση του μέσα στή νύχτα της οδύνης· ή άντίθεση άνάμεσα στήν επιβεβαίωση της έμπιστοσύνης στούς θεούς, πού προστατεύουν τούς ένάρετους, και τή φρικτή άναίρεση μιας τέτοιας πίστης. "Οταν ό J. Carrière (ο.π.) υποστήριξε τήν υπόθεση δτι 6 Εύριπίδης πρόσθεσε άργότερα το τμήμα του έργου μετά τό στ. 815, δπου τελειώνει το μέρος μέ το θέμα Ήρακλής-Λύκος, παρέβλεψε δτι κάτι τέτοιο άναιρεϊται και άπο το περιεχόμενο και άπο τή μορφή του έργου. Σωστά ό J. C. Camerbeek (ο.π.) τονίζει τήν ένότητα του δράματος· θά ήθελα, ωστόσο, νά τροποποιήσω κάπως τήν άποψή του, δτι το εργο διαρθρώνεται σέ τρία μέρη: μοναδική δομική άρχή θά θεωρούσα τήν άντίθεση άνάμεσα στά δύο κύρια μέρη μέ σημείο συνάρθρωσης το στ. 815. Ό Wilamowitz στήν έκδοση του έ'ργου έδωσε μιά ερμηνεία πού άσκησε μακρόχρονη επίδραση.^ Σύμφωνα μέ αυτήν, οί δυνάμεις εκείνες πού οδηγούν τον ήρωα στή μανία κρύβονταν άπό τήν 1. Αύτό φαίνεται στόν Schmid, 3, 440, και στον Pohlenz, 1, 299" άκόμη καΐ στή θαυμάσια μελέτη τοϋ J. G. Kamerbeek, δ.π., επενεργεί ή ψυχοπαθολογική ερμηνεία, δταν γίνεται λόγος γιά «μανία πού άρχεται ώς άντίδραση στήν υπερένταση μιας πολυτάραχης ζωής». Όρθά, πάντως, άναγνωρίζεται στό δράμα ή συγκλονιστική χρήση ενός συμβόλου της άνθρώπινης έγκατάλειψης.

183

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

αρχή μέσα του, καί, επομένως, το εγκλημά του προερχόταν άπο τήν 'ίδί,α ρίζα δπως και το ηρωικό του μεγαλείο' έτσι, ό 'Ηρακλής αποτελούσε τήν άπόδειξη γιά τήν άνεπάρκεια του άντρικοΰ ιδανικού των Δωριέων. Αυτή ή ερμηνεία συνάντησε δικαιολογημένη αντίδραση,^ και ό Wilamowitz ό 'ίδιος άργότερα τή θεώρησε {DLZ 1926, 853) ξεπερασμένη και τήν εγκατέλειψε. Στήν πραγματικότητα, τίποτε άπό τήν ταραχή πού προκαλεί ή μανία δεν άνήκει στή φύση του ήρωα. Το κακό έρχεται άποκλειστικά άπο έξω* άπο ποιες δυνάμεις, αύτό είναι βέβαια ένα πρόβλημα πού πρέπει να συζητηθεί. "Οπως και νά 'ναι πάντως, πρόκειται γιά δυνάμεις πού έξουσιάζουν τήν προβληματική ύπαρξη του άνθρώπου, δυνάμεις πού ή επίδραση τους δέν συλλαμβάνεται λογικά οΰτε συνδέεται μέ ήθικούς κανόνες. Ουτε μέ το δράσαντι παθεΐν του Αισχύλου έρμηνεύονται, ουτε άπαιτοϋν σεβασμό μέ μιαν ευσέβεια δπως του Σοφοκλή, σάν κάτι πού υπερβαίνει τήν άνθρώπινη νόηση άλλά ττηγάζει άπό τόν υψηλό κόσμο των θεών. Έδώ τό παράλογο έπεμβαίνει στή ζωή του άνθρώπου, καταστρέφοντας ή (δπως στά μεταγενέστερα έργα) συγχέοντας μέ μιά παιγνιώδη διάθεση τις μορφές μεταξύ τους. ••^Αν ό ρόλος των θεών στό θέατρο του Εύριπίδη είναι γενικά άρκετά προβληματικός, στόν 'Ηρακλή το πρόβλημα μας όδηγεϊ σέ πλήρες άδιέξοδο. Μέ τούς στ. 1340-1346 δέν άφαιρεΐται μεμιάς άπό τό δράμα τό θεμέλιό του; Πώς μπορεί νά άνεχτεϊ κάνεις αύτό τό χωρίο σέ ένα έργο δπου έμφανίζονται στή σκηνή θεοι και δπου ή οργή της "Ηρας συνεχώς θεωρείται ή αιτία κάθε συμφοράς; Έδώ δέν έχουν καμιά θέση διάφορες προσπάθειες έξομάλυνσης, πού επιχειρούν πότε πότε (βλ. σχετικά στόν "Ιωνα) νά έπα1. Ε. P e t e r s e n , Die attische

Tragödie

als Bild-

und

Bühnenkunst,

Βόννη 1915, 42· Schadewaldt, Monolog 253· Perrotta, 527· E. Kroeker, δ.π. 114 (δπου καΐ μιά γενική έπισκόττηση τοϋ δλου προβλήματος)· Η. Drexler, ό'.π.· Rivier, 116· Zürcher, 92· Greenwood, 80· Κ. Matthiessen, Elektra,

Taurische

Iphigenie

und Helena

(Hypomnemata 4,1964)

79· Chromik, 105. Ό Martinazzoli, ό όποϊος εκθέτει (148), χωρίς Ιδιαίτερη άκρίβεια, τήν παλαιά έρμηνεία τοϋ Wilamowitz, χαρακτηρίζοντάς την μάλιστα ώς «astrattismo germanico», παραμένει άπομονωμένος στήν άποψή του δτι ό Ευριπίδης θέλησε μέ τή μανία τοϋ Ηρακλή νά άπεικονίσει τήν εσωτερική άνεπάρκεια της φυσικής δύναμης, άλλά τελικά βρίσκεται πολύ κοντά στή σκέψη τοϋ Wilamowitz. Μιά άξιόλογη επισκόπηση της δλης πορείας των προσπαθειών γιά τήν έρμηνεία τοϋ ^ργου προσφέρει ό Rohdich, 73.

184

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ναφέρουν τον Ευριπίδη στην παραδοσιακή θρησκευτικότητα. Οί παραφωνίες πού υπάρχουν δεν είναι δυνατό νά παραμεριστούν. Τό ζήτημα είναι νά συλλάβουμε τί πραγματικά συμβαίνει. Νά πούμε, δηλαδή, δτι μέσα στό εργο περιέχονται δύο δράματα μέ πολύ διαφορετικές προϋποθέσεις τό καθένα. Είναι, πρώτα, ή ιστορία ένός άνθρώπου πού σώζει τήν οίκογένειά του σε μιά στιγμή έσχατου κινδύνου, υστέρα όμως καταλαμβάνεται άπό μανία και τήν έξοντώνει μέ τρόπο τραγικό. Πρόκειται γιά μια μοίρα άπόλυτα άνθρώπινη. Ή άλλη ιστορία είναι ενας καθαρός μύθος γιά τό μίσος μιας ζηλότυττης θεάς, πού σπρώχνει εναν ήρωα στήν έ'σχατη άθλιότητα. Αυτή ή δυνατότητα νά διαχωριστούν τά δύο θέματα —κάτι άδιανόητο στήν περίπτωση των δύο παλιότερων τραγικών— μας επιτρέπει τή διάγνωση της ιδιότυπης θέσης του ποιητή άπέναντι στή μυθική παράδοση. Ένώ μόνο αύτή μπορεί νά του δώσει τό ύλικό γιά τό εργο του, δεν μπορεί να του προσφέρει τΙς πνευματικές και ήθικές προϋποθέσεις για τήν κοσμοθεωρία του, πού δημιουργείται μόνη της άπό τόν συνεχή διάλογο του ποιητή μέ τά προβλήματα μιας βαθύτατα ταραγμένης και γεμάτης άναθεωρήσεις εποχής. "Οταν, μέ κάποια δόση ύπερβολής, μιλούμε γιά δύο δράματα μέσα σέ ενα, εννοούμε δτι αύτοι οί δύο τρόποι σύλληψης βρίσκονται μόνιμα σέ μιά σχέση άλληλεπίδρασης, οτι υπάρχουν προστριβές, κενά και ρωγμές. Στή διαμαρτυρία όμως πού προφέρει ό 'Ηρακλής εναντίον της παραδοσιακής εικόνας της ούσίας τών θεών εκφράζεται εντονότατα μιά διαρκώς διογκούμενη άντίθεση, όπότε δ καλλιτέχνης ύπονομεύει τά θεμέλια πάνω στά όποια, ωστόσο, ήταν υποχρεωμένος νά υψώσει τό οίκοδόμημά του. Γιά μιά στιγμή σκίζεται τό πολύχρωμο προπέτασμα του μύθου και βλέπουμε, μαζι μέ τόν ποιητή, έναν καθαρότερο κόσμο θεών, όπου παρόμοια γεγονότα είναι αδιανόητα. Γιά μιά στιγμή μόνο, γιατί ή "Ηρα εμφανίζεται ξανά στό ρόλο πού επιβάλλεται άπό τό μύθο. Δυο λόγια άπαιτεΐ καΐ ή μορφή του Θησέα. Ή άντιστοιχία με τις Ίκέτιδες είναι εύδιάκριτη. Και στα δύο εργα ό άττικός ήρωας είναι φορέας μιας φωτισμένης γνώσης γιά τις συνθήκες τής άνθρώπινης ύπαρξης, είναι πλημμυρισμένος άπό μιά εύσέβεια πού ξέρει να κρατεί τις άποστάσεις, και είναι πρόθυμος νά απλώσει χέρι βοήθειας στον δυστυχισμένο. Στον 'Ηρακλή δ Θησέας γίνε185

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

reel φορέας μιας φιλίας πού μπορεί νά αποτελέσει για τον εύριπιδικο άνθρωπο καταφύγιο στον κίνδυνο και στίς άντιξοότητες της ζωής. 'Ωστόσο, δέν πρέπει νά παραγνωρίζουμε τί ξεχωρίζει αυτόν τον Θησέα άπό τήν ίδια μορφή σε μιά παρόμοια λειτουργία στον Οιδίποδα Κ. Και εδώ και έκεϊ υπάρχει κατανόηση και προθυμία γιά βοήθεια, στον 'Ηρακλή μάλιστα και τά δύο ενισχυμένα μέ τό μοτίβο της εύγνωμοσύνης· στον Σοφοκλή ομως υπάρχουν εκείνοι οι άνεπανάληπτοι τόνοι ζεστής άνθρωπιας και βαθιάς αυταπάρνησης, πού λείπουν άπο τον Θησέα του Εύριπίδη* αύτος μιλεί πιο πολύ μέ βάση τη γνώση του όρθου. Γιά τό 415 μαρτυρεϊται ή μοναδική ευριπίδεια τριλογία μέ μιά άψογη θεματική συνοχή. Σ' αύτήν άνήκουν οί σωζόμενες Τρωάδες. 'Η συγκρότηση και άλλων συνεχόμενων τριλογιών στό εργο του Εύριπίδη παραμένει άπλή υπόθεση. Τις περισσότερες πιθανότητες γιά μιά τέτοια σύνδεση έχουν, σύμφωνα μέ μιά, κατά τά άλλα, ακρωτηριασμένη 'Τπόθεση, τά δράματα Οινόμαος^ Χρύσιππος^ Φοίνισσες.^ 'Αβέβαιη είναι ή υπόθεση του Wilamowitz δτι σέ μιά όμάδα άνηκαν ό ΑΙγέας^ ο Θησέας xcd 6 πρώτος 'Ιππόλυτος^'^ ένώ είναι πιθανό δτι συγκροτούσαν μια τριλογία τά έ'ργα Τήμενος^ Τημενίδαι και 'Αρχέλαος. Άπό άλλους ποιητές ξέρουμε μιά Πανδιονίδα του Φιλοκλή και μιά Οιδιπόδεια του Μελήτου. Τό γεγονός δτι δλες οί έξακριβωμένες τριλογίες άνήκουν μετά τό 420 οδήγησε τόν Τ. Β. L. Webster® σέ μιά άξιοπρόσεκτη πρόταση πού βασίζεται στήν πιθανή, κατά τή γνώμη μου, εικασία δτι δημιουργός της συνεχόμενης τριλογίας ήταν 6 Αισχύλος. Γύρω στά 449 παρουσιάστηκε μιά άλλαγή : άπό τώρα καΐ πέρα, σέ κάθε μέρα των δραματικών άγώνων διδασκόταν ενα εργο άπό τόν καθένα άπό τούς τρεις ποιητές πού έ'παιρναν μέρος σ' αυτούς. "Οχι πολύ πριν άπό τό 415 δμως 6 κάθε ποιητής είχε στή διάθεσή του και τις τρεις ομάδες τών ύποκριτών (άνάμεσά τους καΐ τόν ύποκριτή πού είχε νικήσει τήν προηγούμενη χρονιά), ετσι ώ·στε ενθαρρυνόταν ή έπιστροφή πότε πότε στή συνεχόμενη τριλογία, τουλάχιστον άπό τήν άποψη του διαγωνισμού τών ύποκριτών, άφοΰ 1. Πρβ. L. Deubner, «Oidipusprobleme», SDAW 1942/4, 12. 2. Σχετικά βλ. Η. Herter, RhM 88 (1939) 313, καΐ 91 (1942) 234. 3. «The Order of Tragedies at the Great Dionysia», Hermathena 6 (1965) 21· επίσης Euripides 8.

186

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

με τήν παράσταση μιας τριλογίας την Ι'δια μέρα μπορούσαν νά μπουν στο στίβο δλοι οί άνταγωνιζόμενοι ύποκριτές. Το πρώτο δράμα της «τρωικής» τριλογίας του Εύριπίδη ήταν ό 'Αλέξανδρος^^ πού γιά τήν άνασύνθεσή του συνέβαλαν άρκετά οί πάπυροι του Στρασβούργου. Τά βασικά στοιχεία της δράσης μπορούν νά θεωρηθούν βέβαια. Ό Πάρης, πού είχε εκτεθεί στήν "Ιδα και άνατραφεΐ άπό βοσκούς, παίρνει, χωρίς νά τον άναγνωρίσουν, μέρος σέ άθλητικούς άγώνες στήν Τροία και άναδεικνύεται νικητής. Τά πράγματα καταλήγουν σέ μιά δολοφονική άπόπειρα εναντίον του, στήν οποία αύτουργοι είναι ό Δηίφοβος και ή Εκάβη, ενώ ό "Εκτορας διστάζει. Ό Πάρης καταφεύγει σέ ενα βωμό, άναγνωρίζεται άπο τή μητέρα του και γίνεται δεκτός στήν Τροία, γιά νά προκαλέσει τήν τελική καταστροφή της. Σημαντικό ρόλο στο εργο έ'παιζε ή Κασσάνδρα, πού προφήτευε τήν επερχόμενη συμφορά. Τό αν αύτή ή προφητεία πρέπει νά τοποθετηθεί στήν άρχή ή στο τέλος του έργου, παραμένει ένα άπό τά άνοιχτά προβλήματα της άνασύνθεσης. ""Αν άκολουθήσουμε τον ΒΓ. Snell και τον Webster, τότε τά λόγια της μάντισσας γίνονται ενα πρελούδιο σέ ολόκληρη τήν τριλογία* οί D. Lanza και G. Hanson προτιμούν τό τέλος. Γιά κύριο χορό θά πρέπει νά δεχτούμε μάλλον γυναίκες της Τροίας (έτσι πιστεύει ό Hanson) παρά άντρες, έπειδή άπό ένα σχόλιο στον 'Ιππόλυτο (στ. 58) γνωρίζουμε τήν ύπαρξη ένός βοηθητικού χορού άντρών: τόν Πάρη συνό1. Βασική έκδοση τοϋ Br. Snell, Euripides^ Alexandras und andere Strasshurg-Papyri

mit Fragmenten

griechischer

Dichter

(Hermes

Έί 5),

D. L a n z a ,

«L'A-

Βερολίνο 1937. Επίσης: F. Scheidweiler, «Zum Alexandres des Euripides», Philologus 97 (1948) 321· W. Strzelecki, De Senecae Agamemnone

Euripidisque

Alexandra,

Wroclaw 1949'

lessandro e il valore del doppio coro Euripideo», SIFC 34 (1963) 230· J. O. de G. Hansen, «Reconstruction of Euripides' Alexander», Hermes 92 ( 1 9 6 4 ) 1 7 1 · Κ . M a t t h i e s s e n , Elektra,

Taurische

Iphigenie

und

Helena (Hypomnemata 4, 1964) 125· Fr. Jouan, Euripide et les légendes des Chants

Cypriens,

Π α ρ ί σ ι 1 9 6 6 , 1 1 3 · Η. J . M e t t e ,

Lustrum

9 (1964) 69, καΐ 1967/12 (1968) 22, δπου και ή σχετική βιβλιογραφία· Webster, Euripides 165, επίσης μέ τή σχετική βιβλιογραφία· R. Α. Coles, «Α new Oxyrhynchus Papyrus: The Hypothesis of Euripides' Alexandres», BIOS suppl. 32, 1974· W. Luppe, «Die Hypothesis zu Euripides' Alexandres», Philolagus 120 (1976) 12.

187

ΕΤΡΙΠΙΔΗΐ:

δευαν βοσκοί.^ Πολλά στην άνασύνθεση πρέπει να μείνουν αβέβαια, άφοΰ ή άξιοποίηση των άποσπασμάτων του "Εννιου δέν προσφέρει πάντα άσφαλή συμπεράσματα. Ερεθιστική είναι ή υπόθεση του G. Hanson δτι πριν άπο τήν άναγνώριση υπήρχε μια σκηνή συνάντησης άνάμεσα στήν Εκάβη και τον Πάρη. Αύτό θα εδινε άκόμη ενα παράλληλο μέ τον "Ιωνα' και εδώ, οπως στον Κρεσφόντη^ μιά δολοφονική άπόπειρα της μητέρας εναντίον του γιου της έμποδίζεται τήν τελευταία στιγμή. Τό δεύτερο έργο, ο Παλαμήδης,^ πραγματευόταν ενα μύθο πού τον είχαν δραματοποιήσει και ό Αισχύλος καΐ ό Σοφοκλής. Τόπος της δράσης: το στρατόπεδο των Ελλήνων στήν Τροία. Ό 'Οδυσσέας, άπό φθόνο γιά τον πολυμήχανο Παλαμήδη, κατόρθωνε νά τον έξοντώσει καταφεύγοντας σέ μιά ποταπή σκευωρία, πού τον παρουσίαζε προδότη των Έλλήνο^ν. Ό άδελφος του Παλαμήδη ο Ο'ιακας μηνούσε τό γεγονός στήν πατρίδα του χαράζοντας γράμματα (αυτά πού εΤχε έπινοήσει ό Ι'διος ό Παλαμήδης) πάνω σε ενα κουπί. Είναι πιθανό δτι εμφανιζόταν στο έργο και δ Ναύπλιος, ό πατέρας του Παλαμήδη, ό όποιος άργότερα, δταν οί "Ελληνες γύριζαν στήν Ελλάδα, πήρε εκδίκηση γιά τό γιό του, άνάβοντας στο άκρωτήριο Καφηρέα φωτιές, πού παραπλανούσαν τά πλοϊα. "Οσο έλλιτΐής και αν είναι ή γνώση μας γιά τά δύο χαμένα δράματα, μπορούμε ωστόσο νά πούμε δτι τά επιμέρους έργα αύτής της τριλογίας συνδέονταν μεταξύ τους άσύγκριτα χαλαρότερα άπό δ,τι οί τραγωδίες στήν Ό ρ ε σ τ ε ί α . Οι Τρωάδες^ δέν ήταν στον 'ίδιο βαθ1. Σχετικά μέ τό πρόβλημα του δεύτερου χοροϋ, βλ. Lammers, 88 καΐ D. Laura, δ.π. 2. Fr. Stoessl, α Die Palamedestragödien der drei grossen Tragiker», WS 79 (1966) 93· Fr. Jouan, δ.π. 339" Webster, δ.π. 174· Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 195· G. L. Koniaris «Alexander, Palamedes, Troades, Sisyphus: A Connected Tetralogy?», HSPh 77 (1973) 85- M. Szarmach, aEssai de reconstitution du Palamède d'Euripide», Meander 2 8 ( 1 9 7 3 ) 2 8 1 · R . Scodel, The Trojan

Trilogy

of Euripides

(Hy-

pomnemata 60), Γοττίγγη 1980. 3. Σχολιασμένες έκδόσεις: L. Gammelli, Μιλάνο 1933· Α. Taccone, Τορίνο 1937· G. Martelotti, Ρώμη 1948· G. Schiassi, Φλωρεντία 1953Α. G. Westerbrink, Leiden 1968· Κ. Η. Lee, Αονδίνο 1976. Στερεότυπη έκδοση: W. Biehl, Λιψία 1970. Μυθική παράδοση: Τ. C. W. Stinten, Euripides and the Judgement

188

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μο κατακλείδα ένος συνόλου, δπως οί Ευμενίδες, Γι' αύτο και ή αύτοτέλεια του έργου εΐναι άντίστοιχα μεγαλύτερη. Την προλογική σκηνή των Τρωάδων άνοίγει μιά ρήση του Ποσειδώνα, ό όποιος εδώ, άντίθετα άπό ο,τι στήν Ίλιάδα, δέν είναι εχθρός τών Τρώων. Τό θέμα της άπάτης του Λαομέδοντα σχετικά μέ τήν άμοιβή γιά τό κτίσιμο τών τειχών της Τροίας εχει ολότελα παραμεριστεί' δ θεός εχει εύνοϊκή διάθεση άπέναντι στήν πόλη· τώρα όμως κοιτάζει τά έρείπιά της, πού βγάζουν καπνούς· νίκησαν ή "Ηρα και ή Άθηνα, πού ήθελαν τήν καταστροφή της. Ό Σκάμανδρος άντηχεϊ άπό τούς όδυρμούς τών αιχμάλωτων γυνάικών της Τροίας, πού ή κλήρωσή τους στούς νικητές δέν εχει άκόμη τελειώσει. Άνάμεσά τους είναι και ή Ελένη —έ'τσι προετοιμαζόμαστε γιά τήν εΐ'σοδό της. Ό θεός δείχνει, σά νά πρόκειται γιά εικόνα, τήν Εκάβη, πού μέσα στον πόνο της είναι σωριασμένη στή γη μπρος άπό τις σκηνές τών αιχμαλώτων. "Εχει χάσει τον Πρίαμο και τά παιδιά της, άλλά δέν ξέρει άκόμη τίποτε of Paris, Λονδίνο 1965 (πραγματεύεται τά σχετικά χωρία άπο τήν 'Ανδρομάχη, τ ή ν 'Εκάβη,

τΙς Τρωάδες κ α ι τ ή ν 'Ιφιγένεια

Α.)· F r . J o u a n , δ.π.

Ερμηνευτικά: Η. Steiger, «Warum schrieb Euripides seine Troerinnen?», Philologus 59 (1900) 362· G. Robert, «Zu Euripides Troerinnen», Hermes 56 (1921) 302· L. Parmentier, «Notes sur les Troyennes d'Euripide», REG (1923) 46· M. Vincieri, La ragione storica delle Troadi di Euripide, Πάδουα 1937· Friedrich, 61" H. D. Westlake, «Euripides' Troades 205-299», Mnemosyne s. 4, 6 (1953) 181· D. Ebener, «Die Helenaszene der Troerinnen», WZHalle 3/Heft 4 (1954) 691· W. S. Maguinness, «Euripides Troades 1180-1188», BICS 12 (1965) 27· Chromik, 181· Conacher, 127 (μέ κριτική θεώρηση της τριλογίας)· Webster, Euripides 177 (μέ προσεκτική διερεύνηση τών πιθανών σχέσεων του έργου μέ τά δύο προηγούμενα της τριλογίας)· J. R. Wilson, «An Interpolation in the Prologue of Euripides' Troades», GRBS 8 (1967) 205· D. G. Harbsmeier, Die alten Menschen bei Euripides (διατρ.), Γοττίγγη 1968, 71· Steidle, 50· Ε. Α. Havelock, «Watching the Trojan Women», Euripides.

A Collection

of Essays,

E n g l e w o o d Cliffs 1 9 6 8 , 1 1 5 · U . A l -

bini, «Linee compositive delle Troiane», PP 134 (1970) 312· Kristine Gilmartin, «Talthybios in the Troan Women», AJPh 91 (1970) 213· M. Orbau, «Les Troyennes: Euripide à un tournant», ECl 42 (1974) 13. Γιά τά μετρικά προβλήματα εξακολουθεί νά παραμένει βασικό τό εργο τ ο ϋ W i l a m o w i t z , Griechische

Verskunst

163.

Μεταφράσεις: L. Wolde, Λιψία 1942 (γερμανική, γιά σκηνική χρήση)· Ε. Buschor, Μόναχο 1957 (γερμανική)· Ε. Hamilton, Three Greek Plays [Προμηθεύς,

'Αγαμέμνων,

Τρωάδες),

Νέα 'Τόρκη 1 9 3 7 ( ά γ γ λ ι κ ή ) ' F, Κ .

Smith, Αονδίνο 1951 (άγγλική)· Calogero de Garo, Urbino 1959 (Ιταλική)· Κ. Βάρναλη, 'Αθήνα 1966,

189

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

για τή σφαγή της Πολυξένης πάνω στον τάφο του 'Αχιλλέα* ή Κασσάνδρα προορίζεται γιά τον 'Αγαμέμνονα. Άπο τά τρία μεγάλα έπεισόδια πού καθορίζουν τή σύνθεση του έργου (Κασσάνδρα-Άνδρομάχη-Έλένη), έχουν προοικονομηθεΐ τά δύο ακραία. Ό θεος έχει κιόλας προφέρει τά μελαγχολικά λόγια του άποχαιρετισμοϋ, όταν έμφανίζεται ή 'Αθηνά και σε εναν μακρό διάλογο^ (διστιχομυθία-στιχομυθία-τελικοι λόγοι) ζητεϊ άπό τό θεό, ό όποιος ξαφνιάζεται με τήν άλλαγμένη διάθεσή της, νά τή βοηθήσει νά τιμωρήσουν τούς "Ελληνες. Ή άνόσια πράξη του Α'ίαντα του Αοκροΰ εις βάρος της Κασσάνδρας έ'χει προσβάλει βαθύτατα τό δίκαιο των θεών, και γι' αύτό πρέπει ό κεραυνός του Δία νά εξοντώσει, τον ελληνικό στόλο κατά τήν παλιννόστησή του και ό θεός της θάλασσας νά προσφέρει τή βοήθειά του. Ό Ποσειδών είναι πρόθυμος γι' αύτό. Τά λόγια του, καθώς περιγράφει πώς θα γεμίσει ολόκληρο τό Αιγαίο μέ τά πτώματα τών ναυαγών, προοιωνίζονται, μέ τή γεωγραφική τους υπερβολή, τα στοιχεία του baroque πού χαρακτηρίζει τις τραγωδίες του Σενέκα. "Ολο τό έπόμενο μέρος —ή μονωδία της Εκάβης, ή πάροδος του χοροΰ, ό διάλογος μέ τον Ταλθύβιο και ή είσοδος της έκστατικής Κασσάνδρας— συγκροτεί ενα και μοναδικό θρήνο, πού άδιάκοπα άνανεώνεται και άδιάλειπτα κλιμακώνεται. Στον πρόλογο άνήκουν και οι άνάπαιστοι της Εκάβης (98152), πού μετατρέπονται βαθμιαία άπό άπαγγελτικοί σέ λυρικούς. Στό πρώτο μέρος ή γηραιά βασίλισσα συγκεντρώνει όλες της τις δυνάμεις, γιά νά υψώσει τό κεφάλι της άπό τή γη, άλλα τό σώμα της μένει καθηλωμένο έκεΐ' μετά τό στ. 138 πρέπει νά τή φανταστούμε μισοσηκωμένη.^ Τό θρήνο για τή χαμένη πατρίδα άκολουθεϊ ή έκφραση του φυσικού πόνου, πού υποφέρει τό γε1. Ή άθέτηση τών στ. 48-97, πού προτείνει ô J. R. Wilson, δ.π., πλήττει τον πυρήνα του έργου. Τό δτι ή συμφορά έχει επιπτώσεις και στούς νικητές δηλώνεται ρητά στό Ιργο (λ.χ. στη σκηνή της Κασσάνδρας), και αύτό αποκαλύπτει σέ δλη του τήν έκταση τον παραλογισμό του πολέμου. Πέρα άπό αύτό όμως, στόν στ. 47 ό Ποσειδώνας κάνει στήν Άθηνα μια σαφέστατη νύξη. 2. Πρβ. Steidle, 50. Μετά άπό εύστοχες παρατηρήσεις σχετικά μέ τό χειρισμό τοΰ θέματος γενικά στόν Εύριπίδη, ή J. de Romilly, Évolution du pathétique, έπισημαίνει δτι, δταν ένα πρόσωπο καταρρέει ή είναι σωριασμένο στη γη, ή συγκεκριμένη στάση άποτελεϊ έκφραση δδύνης* ειδικά για τις Τρωάδες βλ. έκεΐ σ. 80.

190

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ρασμένο σώμα πάνω στο σκληρό χώμα. Σάν σέ προφητική έκρηξη, ακολουθεί, μέ τή μετάβαση στους λυρικούς άναπαίστους, ή εικόνα τών έλληνικών πλοίων πού εφεραν τήν καταστροφή στήν Τροία γιά χάρη μιας πρόστυχης γυναίκας. Σ' αύτο το σημείο άναπτύσσεται μιά δυναμική λυρική περίοδος (122-137), πού παρουσιάζει συγγένεια με τον καινούριο διθύραμβο' μέ αύτο το ύφος έναρμονίζεται άπόλυτα ή αινιγματική έκφραση (128) γιά τά πλεχτά παλαμάρια. Με ενα γύρισμα οί άνάπαιστοι επανέρχονται στον προσωπικό θρήνο της Εκάβης, γιά νά καταλήξουν σέ μιά κραυγή προς τις αιχμάλωτες γυναίκες. Ή πάροδος (153-229) φέρνει στή σκηνή τό ενα μετά τό άλλο τα δύο ήμιχόρια. Θά μπορούσαμε νά υποθέσουμε οτι τά παρασκήνια παρίσταναν τα παραπήγματα τών αιχμαλώτων και δτι ή είσοδος τών γυναικών του χοροΰ πραγματοποιήθηκε άπό τις δύο παρόδους. Άπό τά δύο στροφικά ζεύγη της παρόδου, πού συγκροτείται άπό λυρικούς άναπαίστους, τό πρώτο περιέχει μιά ζωηρή εναλλαγή άπό στίχους της Εκάβης και του χοροΰ, ενώ τό δεύτερο άνήκει άποκλειστικά στό χορό. Γενικά όμως θά πρέπει νά φανταστούμε μιά σειρά άπό μεμονωμένες φωνές. Στήν πρώτη στροφή, ή έντολή της Εκάβης νά μήν άφήσουν ελεύθερη τήν Κασσάνδρα προετοιμάζει τήν εΐ'σοδο της μάντισσας. Ή άντιστροφή φέρνει στήν ορχήστρα τό δεύτερο ήμιχόριο, όποτε άρχίζει μιά σειρά άπό ταραγμένες έρωτήσεις, πού διακόπτονται άπό θρήνους, γιά τήν τύχη πού περιμένει τις αιχμάλωτες. Ή 'Αθήνα προβάλλει σάν εύχή μαζι και ελπίδα, ενώ ή Σπάρτη είναι ό μισητός άντίποδας. Αύτή βέβαια ή διάθεση άποκρυσταλλωνόταν στό έργο μέ τήν παρουσία του Μενελάου και της Ελένης, άλλά και έδώ μέ άρκετή εύχαρίστηση θά πρέπει νά άκουαν παρόμοια σχόλια οί 'Αθηναίοι. "Άν δχι ή 'Αθήνα, συνεχίζουν οι αιχμάλωτες, τότε ας είναι ή Θεσσαλία, ή έ'στω ή Σικελία και ή Νότια 'Ιταλία —περιοχές δηλαδή δπου στρέφονταν τότε τά ένδιαφέροντα της 'Αθήνας. Άπαγγελτικοι άνάπαιστοι της κορυφαίας, πού άναγγέλλουν τόν Ταλθύβιο και εκφράζουν τό φόβο μήπως στέλνουν τις Τρωαδίτισσες σκλάβες σέ δωρική χώρα (ό Ταλθύβιος έκπροσωπεΐ τόν 'Αγαμέμνονα), άνοίγουν τό Ιο επεισόδιο (230-510), πού επικεντρώνεται στήν Κασσάνδρα, ενώ ενα εισαγωγικό μέρος, πού καθορί191

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ζεται άπο την παρουσία του Κήρυκα, έχει χαρακτήρα κομμού : στά τρίμετρα του Ταλθύβιου άποκρίνονται στίχοι, της Εκάβης, κυρίως δόχμιοι. Ή άνακοίνωση του Ταλθύβιου συνεχίζει στην άρχή την προλογική ρήση του Ποσειδώνα: ή Κασσάνδρα εχει δοθεϊ μέ κλήρο στον 'Αγαμέμνονα, οχι όμως γιά σκλάβα του άλλά γιά σύντροφος του κρεβατιού του. 'Η Πολυξένη προορίζεται γιά τον τάφο του 'Αχιλλέα. Τήν ιστορία της ό Ευριπίδης τή δραματοποίησε, ώς βασικό θέμα, στήν 'Εκάβη· έδώ, μέ μιά μοναδική καλλιτεχνική ευαισθησία, δεν τήν προσπέρασε βέβαια, άλλά τήν άφησε νά διαφανεί μόνο σάν ενα λεπτό νήμα μέσα στό πλούσιο ύφαντό,^ Ή Ε κάβη δεν καταλαβαίνει άκόμη τί σημαίνουν τά λόγια του Κήρυκα' μόνο άργότερα προβάλλουν καθαρότερα ή μορφή και ή μοίρα της. Έδώ προστίθεται μιά νέα εΐ'δηση: ή 'Ανδρομάχη θά άκολουθήσει τόν γιό του άνθρώπου πού είχε σκοτώσει τόν άντρα της· ή ϊδια ή Εκάβη κληρώθηκε στόν 'Οδυσσέα. Ή άπάντηση της Ε κάβης είναι ενα άγριο ξέσπασμα μίσους. 'Αντίθετα άπό δ,τι στήν Έκάβη^ έδώ δεν εμφανίζεται στή σκηνή ουτε ό 'Οδυσσέας ουτε ό 'Αγαμέμνων αύτοί εκπροσωπούν τήν άπάνθρωττη βία και δρουν άπό τό βάθος. Ό Ταλθύβιος δεν άπαντα στήν ερώτηση της κορυφαίας σχετικά μέ τήν τύχη τών ύπόλοιπων γυναικών, άλλά ζητεϊ νά οδηγήσουν έ'ξω τήν Κασσάνδρα. Ή λάμψη ενός δαυλοΰ άπό μέσα τόν άνησυχεϊ. Μήπως οι γυναίκες προσπαθούν νά δώσουν τέλος στή ζωή τους πυρπολώντας τις σκηνές; 'Εκείνη τή στιγμή όρμά στή σκηνή ή Κασσάνδρα σείοντας δύο δαυλούς στά χέρια της. Ή μάντισσα, πού ή ματιά της διεισδύει σέ άπροσπέλαστους χώρους, καθώς μετεωρίζεται άνάμεσα σέ εκστατική μανία και λογικό στοχασμό, θυμίζει τή μεγαλόπρεπη μορφή του αίσχύλειου 'Αγαμέμνονα. 'Ενώ δμως έκεϊ και τό παρελθόν του οϊκου τών 'Ατρειδών προβάλλει μέσα σέ εκτυφλωτικό φώς, τό βλέμμα αύτής έδώ της Κασσάνδρας κινείται μόνο στό μέλλον, γιά νά άποκαλύψει μέ άγριο θρίαμβο τήν καταστροφή τών νικητών: ό 'Αγαμέμνων δολοφονημένος, ό έκδικητής του ενας μητροκτόνος, ό 'Οδυσσέας καταδικασμένος σέ δεκάχρονη περιπλάνηση. "Οπως και στόν Αισχύλο, τό μοτίβο της μάντισσας πού δέν τήν πιστεύουν 1. 'Ενδιαφέρουσες πάνω στο θέμα αύτο οί παρατηρήσεις τοϋ Friedrich, 61.

192

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δεν τονίζεται καθόλου" ή σαφέστερη έκφραση του βρίσκεται μόνο στά δύσπιστα λόγια της κορυφαίας (406κ.). 'Αντίθετα άπο δ,τι στον Αισχύλο/ αύτη ή Κασσάνδρα δέν κρίθηκε ένοχη απέναντι στον 'Απόλλωνα, έπειδή αρνήθηκε τον Ιρωτα πού του είχε ύποσχεθε? εκείνος σεβάστηκε την παρθενία της ιέρειας (41,252), και ή 'ίδια, άκόμη και δταν άποθέτει άπό πάνω της τις ίερές ταινίες του θεοϋ, τον άποκαλεϊ φίλτατον θεών (451).^ "Άν άπό τον Εύριπίδη λείπει ή άνεπανάληπτη λεκτική δύναμη του Αισχύλου, ωστόσο μέ αύτό τό μείγμα παραφροσύνης, ειρωνείας, στοχασμού και θριάμβου, ό νεότερος ποιητής εχει πλησιάσει πολύ τον πρόδρομό του* τον γνήσιο δμως Εύριπίδη άκουμε έκεϊ δπου παρουσιάζεται ή ϊδια ή Κασσάνδρα νά σχολιάζει (366) τή γειτνίαση ετερογενών στοιχείο^ν μέσα στά λόγια της. 'Από άποψη μορφής, ή σκηνή της Κασσάνδρας παρουσιάζεται συμμετρική στή σύνθεσή της. Στήν έκστατική μονωδία της (308341: δόχμιοι μέ γλυκώνειους και ιάμβους), αύτό τον συγκλονιστικό χλευασμό του ύμεναίου, άντιστοιχοΰν στο τέλος οι ταραγμένοι τροχαίοι (444-461), όπου ή μάντισσα μιλεϊ γιά τήν 'ίδια της τή μοίρα, άποθέτει τΙς ταινίες του θεοϋ καΐ φεύγει, σαν μιά άπό τις τρεις 'Ερινύες, γιά νά καταστρέψει τον οίκο των νικητών. 'Ανάμεσα σ' αύτά τά δύο μέρη παρεμβάλλονται δύο ρήσεις της Κασσάνδρας. Ή πρώτη άρχίζει μέ μια συναισθηματικά φορτισμένη άναγγελία της συμφοράς πού θά φέρει ή 'ίδια πάνω στο σπιτικό τών 'Ατρειδών, κατόπιν όμως, μέ μιά ξερή δήλωση του θέματος (365), περνά στή σχεδόν σχολαστικά διατυπωμένη άπόδειξη, ότι οί Τρώες, πού άγωνίστηκαν γιά τήν πατρίδα τους, βρίσκονται σέ καλύτερη μοίρα άπό δ,τι οΐ "Ελληνες, πού υπόφεραν καΐ σκοτώθηκαν στά ξένα. Πρός τό τέλος εμφανίζεται ή ιδέα της υστεροφημίας, πού επανέρχεται και άργότερα (1242): ό "Εκτορας μπόρεσε νά επαληθεύσει τόν εαυτό του ! Μάλιστα, οχι χωρίς κάποια σοφιστική διάθεση (πόσο διαφορετικά άκούονται οΐ στ. 498, 597 !), εγκωμιάζεται άκόμη και ό Πάρης, ό άντρας μιας θυγατέρας του Δία. Τόν πόλεμο πρέπει κάνεις νά τόν άποφεύγεί' αν όμως δέν 1. Γι' αύτο το θέμα καλές οί σκέψεις του Chromik, 194. 2. Έ τ σ ι ερμηνεύει, διαφωνώντας μέ τον Chromik (232, 38), ϊσως όρθά, δ Friedrich, 71: ή Κασσάνδρα, πρίν πάρει το δρόμο της ντροπής καΐ τοΰ θανάτου, άποβάλλει τΙς ιερατικές ταινίες, γιά νά τΙς διαφυλάξει άπό το μίασμα.

193

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

μπορεί, τότε ενας τίμιος θάνατος είναι ταυτόχρονα και ενα στεφάνι δόξας. Σέ σχήμα κυκλικής σύνθεσης, ή πολύστιχη ρήση κλείνει μέ μιά καινούρια άναγγελία τής εκδίκησης· φορέα της αισθάνεται ή Κασσάνδρα τον Ι'διο τον έαυτό της. Συντομότερη είναι ή δεύτερη ρήση, πού συνεχίζεται σέ τετράμετρα. Έδώ ή προσοχή συγκεντρώνεται στον 'Οδυσσέα, πού χρόνια θα περιπλανιέται άθλιος,^ και στήν Εκάβη, πού, σύμφωνα μέ τό λόγο του 'Απόλλωνα, δεν θά γίνει σκλάβα του 'Οδυσσέα, άλλά θά πεθάνει στήν πατρίδα της. Ή προφητεία γιά τό τέλος τής Εκάβης δεν άκούεται. 'Ανάμεσα στις δύο ρήσεις τής Κασσάνδρας παρεμβάλλεται ένας λόγος του Ταλθύβιου, 6 όποιος άντιδρα στις προφητείες τής μάντισσας σάν γνήσιος υπηρέτης του 'Αγαμέμνονα. Κι δσο γιά τον έρωτα του άφέντη του γι' αύτή τήν τρελή, ό Ι'διος δεν εχει παρά νά κουνήσει τό κεφάλι του. Σ' αύτόν τον Ταλθύβιο ό ποιητής δεν έ'δωσε τήν 'ίδια ανθρώπινη ζεστασιά και γεροντική φρόνηση δπως στο αντίστοιχο πρόσωπο τής 'Εκάβης. Ωστόσο, ούτε έδώ είναι έ'νας ώμος κλητήρας· μέ κάποια συστολή κρύβει τό τέλος τής Πολυξένης (262κκ.), ενώ άδιάκοπα εκφράζει τή συμπάθειά του γιά τά θύματα τής άγριας βίας (709, 1130, 1269, 1284)· δύσκολα θά μπορούσε νά άπαλλαγεΐ άπό τήν άποστολή πού καταλήγει στο θάνατο τοϋ Άστυάνακτα, και ολόκληρο τό είναι του επαναστατεί γι' αύτό (786)' έ'τσι, καθώς περνά τον Σκάμανδρο, λούζει ό Ι'διος τό σωματάκι τοϋ παιδιού (1151) και βοηθεΐ στήν ταφή αύτοΰ τοϋ άθώου θύματος. Ό Κήρυκας εχει φύγει μέ τήν Κασσάνδρα, και ή κορυφαία έπιπλήττει τις γυναίκες πού δεν βλέπουν δτι ή βασίλισσά τους σωριάζεται στο έ'δαφος. 'Εκείνη όμως δεν άφήνει νά τή στηρίξουν. "Ετσι, πρέπει νά τή φανταστούμε, στή διάρκεια τής επόμενης ρήσης, νά βρίσκεται σωριασμένη στή γή. Καθώς οί δούλες τήν άνασηκώνουν (505), εκείνη ζητεί μόνο νά τήν οδηγήσουν στο στρώμα της πάνω στο σκληρό έδαφος, δπου και παραμένει στή διάρκεια αοΰ έπόμενου χορικού και τής σκηνής μέ τήν 'Ανδρομάχη.^ 1. Μετά τον στ. 434 πρέπει νά δεχτούμε κάποιο κενό, αν δέν θελήσουμε, άκολουθώντας τον Wilamowitz, νά άθετήσουμε τούς στ. 435-443. ΓΓρόσφατα και ό Chromik (232, 37) άνανέωσε τήν υπόθεση της άθέτησης, αν και πρέπει νά σημειωθεί δτι ό στ. 444, δπου ή Κασσάνδρα συντομεύει τήν περαιτέρω έκθεση των ταλαιπωριών τοΰ 'Οδυσσέα, προϋποθέτει ενα προηγούμενο διεξοδικό μέρος. 2. Πρβ. Steidle, 51.

194

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ή Εκάβη κλείνει το επεισόδιο μέ μιά θρηνητική ρήση. Ή κραυγή της προς τούς θεούς (469) δεν εχει κανένα νόημα, άφοΰ πιά δεν υπάρχει άπο αύτούς βοήθεια, δμως δ' εχει τι σχήμα (παρ' δλα αύτά φέρνει κάποια άνακούφιση). Ή εύτυχία πού κάποτε εζησε, έπιδεινώνει την τωρινή δυστυχία. ΚαΙ καθώς ή Εκάβη, γεμάτη άγωνία, ρωτά που μπορεί νά είναι ή Πολυξένη, θυμόμαστε οτι δέν εχει ιδέα γιά την τύχη της κόρης της, και ετσι μπορεί νά τρέφει άκόμη μιά σπίθα ελπίδας, πού δμως σέ λίγο θά σβήσει. Τό Ιο στάσιμο (511-567) άποτελεϊται άπο μιά έπωδική τριάδα, πού άφηγειται σέ χορολυρικο υφος τήν άλωση της Τροίας. 'Εντυπωσιακά προβάλλουν επιμέρους εικόνες: τό πλήθος πού συνωστίζεται στήν πύλη γιά νά υποδεχτεί το μοιραίο άλογο, τό πανηγύρι της χαράς, τό ξέσπασμα του αιφνίδιου τρόμου. Τό 2ο επεισόδιο (568-798) επικεντρώνεται στήν 'Ανδρομάχη. Ή κορυφαία μέ τούς άναπαίστους της κατευθύνει τό βλέμμα της Εκάβης σέ ενα άμάξι, φορτωμένο μέ τα δπλα του Έκτορα και άλλα λάφυρα, οπού κάθεται ή 'Ανδρομάχη μέ τόν μικρό Άστυάνακτα στό στήθος της. "Οπως τό μέρος της Εκάβης και της Κασσάνδρας, έτσι και της 'Ανδρομάχης αρχίζει μέ έντονα ταραγμένους λυρικούς στίχους. Ό κομμός, πού καλύπτει τρία σύντομα στροφικά ζεύγη (577-607), άνάμεσα σ' αύτήν και τήν Εκάβη, άρχίζοντας μέ οδυνηρές κραυγές σέ σύντομα κώλα, μόνο στό τελευταίο του μέρος φτάνει σέ αύτοδύναμη έκφραση. Ή 'Ανδρομάχη θρηνεί για τήν εχθρική διάθεση των θεών, πού κατέστρεψαν τήν Τροία, προετοιμάζοντας έτσι τΙς κατηγορίες του χοροΰ καΐ της Εκάβης, πού θά άκουστοΰν πιό κάτω. Στήν επακόλουθη στιχομυθία άνάμεσα στις δύο γυναίκες, ή Εκάβη άποδίδει στούς θεούς τήν αιτία της καταστροφής (612), άμέσως μετά δμο)ς ονομάζει μαζί και τήν 'Ανάγκη (616). Αύτός 6 διάλογος, πού βρίσκεται περίπου στή μέση του έργου, συμπλέκει διάφορα νήματα. Ή Εκάβη, μιλώντας γιά τήν τύχη της Κασσάνδρας, έπιστρέφει στό προηγούμενο έπεισόδιο, ενώ ή 'Ανδρομάχη φέρνει στή μητέρα τήν είδηση γιά τήν Πολυξένη. Αύτό τό θέμα δμως δέν άναπτύσσεται πλατιά, επειδή γρήγορα επικαλύπτεται άπό τή σκέψη της 'Ανδρομάχης, δτι ή μοίρα της νεκρής είναι καλύτερη άπό τή δική της. Μέ τήν άντίρρηση δμως πού προβάλλει ή Εκάβη, λέγοντας δτι μέ τή ζωή συνδέεται πάντα κάποια ελπίδα, προσημαίνεται ή άκόμη έντονότερη έκφραση 195

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

μιας έσχατης (τραγικής) βεβαιότητας, πού συναντοϋμε πιο κάτω στή ρήση της (702). Κατόπιν ή 'Ανδρομάχη, σέ ενα μακρό θρηνητικό λόγο, μιλεΐ γιά τη μοίρα πού την περιμένει. Ή ζωή της ήταν ως τώρα ένα υπόδειγμα συζύγου, πού προστατεύει τό σπίτι της, πού κρατεί κλειστή τήν πόρτα της στις φλυαρίες των γυναικών. Αύτή ή εικόνα άστικής εύπρέπειας άκούεται περίεργα τήν ώρα πού καταρρέει ενα περήφανο βασίλειο, άλλά δέ χρειάζεται παρά νά θυμηθούμε το λόγο της Φαίδρας στον 'Ιππόλυτο (383), γιά νά καταλάβουμε ότι τό πρόβλημα γιά τή θέση και τήν άποστολή της γυναίκας ήταν γιά τή ζωή της 'Αθήνας άπό τά ζωτικότερα.^ 'Η φήμη της 'Ανδρομάχης όμως στάθηκε ή συμφορά της, γιατί ετσι τή ζήτησε γιά γυναίκα του ό γιος του 'Αχιλλέα. Πώς νά ζήσει μέ τό γιο τοΰ άνθρώπου πού σκόαωσε τον άντρα της; Τον Ι'διο προβληματισμό συναντήσαμε στήν 'Ανδρομάχη. Τό έγκώμιο τοΰ νεκρού "Εκτορα μας δίνει τή βεβαιότητα δτι ή γυναίκα του δεν πρόκειται νά τον ξεχάσει ποτέ. Σέ σχήμα κυκλικής σύνθεσης, ή 'Ανδρομάχη κλείνει τό λόγο της μέ τή σκέψη δτι ή Πολυξένη βρίσκεται σέ καλύτερη μοίρα. "Υστερα άπό τούς ένδιάμεσους στίχους τής κορυφαίας, ή οποία, παίρνοντας άφορμή άπό τή μοίρα τής 'Ανδρομάχης, άναλογίζεται τή δική της, άποκρίνεται ή Εκάβη, ή οποία περιγράφει τον πόνο της μέ μιά πλατιά άναπτυγμένη ναυτική παρομοίωση και κατόπι συμβουλεύει τήν 'Ανδρομάχη νά γίνει μιά καλή σύζυγος για τόν καινούριο της άφέντη, άφοΰ ύπάρχει άκόμη κάποια έλπίδα. Ή δύστυχη ελπίζει δτι ό Άστυάνακτας θά μεγαλώσει, δτι ή 'Ανδρομάχη θά άποχτήσει καΐ άλλα παιδιά, δτι μπορεί κάποτε νά ξαναζήσει ή Τροία. 'Αμέσως άκολουθεϊ τό χτύπημα, πού άφανίζει και αύτή τήν τελευταία έλπίδα: έ'ρχεται ό Ταλθύβιος και άνακοινώνει, συντριμμένος και δ 'ίδιος άπό φρίκη, δτι οι "Ελληνες, υστέρα άπό συμβουλή τοΰ 'Οδυσσέα, άποφάσισαν νά γκρεμίσουν τόν Άστυάνακτα άπό τό τείχος τής πόλης. Μετά τή στιχομυθία πού περιέχει τήν ε'ίδηση, άκολουθεΐ ή συμβουλή του Κήρυκα νά παραιτηθούν άπό κάθε διάθεση γιά άντίσταση, γιατί έ'τσι θά έχαναν άπερίσκεπτα και τήν τελευταία παραχώρηση : νά τούς έπιτραπεϊ νά θάψουν τό παιδί. 1. 'Οπότε περιττεύει καΐ ή πρόταση τοΰ Seidler νά όβελιστοΰν οί στ. 647-656, ή οποία μνημονεύεται στό κριτικό υπόμνημα τοΰ Murray.

196

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ή επόμενη ρήση της 'Ανδρομάχης άνήκει στις ωραιότερες πού έχει γράψει ό Εύριπίδης. Ή σύγκριση μέ τήν πρώτη μεγάλη ρήση της Κασσάνδρας ή τήν προηγούμενη της Ι'διας της 'Ανδρομάχης δείχνει τήν πολλαπλότητα των μέσων πού έχει στή διάθεσή του ό ποιητής. 'Εδώ λείπει κάθε λογική επιχειρηματολογία, κάθε ρητορική προσπάθεια' ολα εκφράζουν ενα γνήσιο και άμεσο συναίσθημα. Στον συγκινητικό άποχωρισμό της μητέρας άπό τό παίδι άκοΰμε τόνους σάν έκείνους πού θυμόμαστε άπό τή Μήδεια και τή Μεγάρα. Παράφορη ξεσπά κατόπιν ή πίκρα της άτυχης μητέρας έναντίον τών Ελλήνων, έναντίον της Ελένης πάνω άπό δλους' έτσι προετοιμάζεται τό έπόμενο επεισόδιο. Ή 'Ανδρομάχη άφήνει τή σκηνή μέ εναν παροξυσμό πόνου, ενώ τά τελικά τρίμετρα της κορυφαίας (780κ.) ονομάζουν άκόμη μιά φορά τήν Ελένη ώς αιτία όλου του κακοϋ. Σέ μιά σύντομη άναπαιστική σκηνή, ό Ταλθύβιος πιέζει νά άφήσουν τό παιδί, συντριμμένος και ό Ι'διος άπό τήν άποκρουστική άποστολή του. Τά άποχαιρετιστήρια λόγια της Εκάβης δεν είναι παρά μιά έκφραση άπόγνωσης. Άπό τά δύο στροφικά ζεύγη του 2ου στάσιμου (799-859), τό πρώτο συμπληρώνει τήν 'Ιλίου πέρσιν του πρώτου στασίμου και συνεχίζει μέ τήν έκστρατεία του Τελαμώνα και του 'Ηρακλή, τήν καταστροφή της πόλης και τό θάνατο του Ααομέδοντα. Τό δεύτερο στροφικό ζεύγος όμως κατηγορεί τούς θεούς: ό Δίας πήρε πάνω στον "Ολυμπο τον Γανυμήδη, άλλά αύτό δέν έφερε καμιά ωφέλεια στήν Τροία· και ή 'Ηώς, πού πήρε γιά άντρα της τον Τιθωνό, είδε μέ άδιαφορία τήν καταστροφή της πόλης. Τό 3ο επεισόδιο (860-1059) επικεντρώνεται στήν Ελένη. "Ερχεται δ Μενέλαος, γιά νά παραλάβει τήν άπιστη γυναίκα του.^ Σπεύδει μάλιστα νά ύπερασπιστεϊ τον έαυτό του άπό μιά μομφή πού τήν ξέρει καλά: δέν ξεσήκωσε τήν έκστρατεία έναντίον της Τροίας γιά χάρη της γυναίκας του, άλλά γιά νά τιμωρήσει έκεΐνον πού πρόσβαλε τό δίκαιο της φιλοξενίας. Οί "Ελληνες του παρέδωσαν τήν Ελένη, άλλά εκείνος θέλει πρώτα νά τήν οδηγήσει πίσω στήν Ελλάδα και εκεί νά τή σκοτώσει. Αύτή ή άναβολή ήχεΐ ήδη κάπως ύποπτη, καΐ κανένας άπό τούς θεατές, πού ήξεραν βέβαια τήν 4η ραψωδία της 'Οδύσσειας^ θά είχε τήν παραμικρή διάθεση νά πιστέψει οτι δ Μενέλαος θά τηρούσε τό λόγο του. 1. Οί στ. 862κ. πρέπει, μέ βάση τούς στ. 869κ., νά όβελιστοϋν, δπως προτείνει, ό Herwerden.

197

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Ή Εκάβη, πάντως, δεν το πιστεύει, και ή σκέψη γιά τή δίκαιη τιμωρία της Ελένης τή βοηθεΐ νά άναδυθεΐ γιά μιά φορά άκόμη άπο την άβυσσο της άπόγνωσης και νά εκφράσει την ελπίδα της μέ την πιο παράδοξη προσευχή πού γνώρισε ποτέ ή έλληνική τραγωδία.^ 'Απευθύνεται στον Δία, πού φέρει τή γη και πάνω σ' αύτήν έ'χει το θρόνο του. 'Αλλά αύτος δέν είναι 6 Δίας του μύθου* είναι μια άνεξιχνίαστη δύναμη. Τό δστις ποτ' εΐσν (οποίος κάι νά είσαι), πού άπηχεΐ ολοφάνερα τήν άντίστοιχη έκφραση άπο τον "Αγαμέμνονα (160), δέν σημαίνει έδώ τήν άσφυκτική πληρότητα μιας έ'ννοιας πού δύσκολα μπορεί νά εκφραστεί άλλά μιά βασανιστική άβεβαιότητα. Τί είναι αύτος ό θεός; ανάγκη φνσεος εϊτε νονς βροτών (φυσικός νόμος ή έπινόηση των άνθρώπων); 'Από παλιά έ'χουν διαπιστώσει δτι έδώ εχει διεισδύσει ή φυσική φιλοσοφία της έποχής έκείνης, ή διδασκαλία του 'Αναξαγόρα καΐ άλλων. Ή Εκάβη προσεύχεται σ' αύτή τή δύναμη, έπειδή της εγγυάται δτι κατευθύνει δίκαια τους άνθρώπους μέ άθόρυβο τρόπο {πάντα γάρ δι' άψόφον/βαίνων κελενθου κατά δίκην τά θνήτ' άγεις: καθορίζεις δλα τά άνθρώπινα περπατώντας πάνω σ' έ'να δρόμο χωρίς θόρυβο). Και πάλι έκφράζει τήν έλπίδα της οχι πιά γιά τήν Τροία, οπωσδήποτε δμως γιά τήν αποκατάσταση της δικαιοσύνης μέ θύμα τήν Ελένη. Αισθανόμαστε μιά βαθιά ειρωνεία ξέ ροντας δτι και αύτή ή έλπίδα είναι απατηλή και δτι ή Ελένη θά θριαμβεύσει. Είναι δύσκολο νά άπαντήσουμε στο έρώτημα γιατί ό ποιητής έδώ βάζει στο στόμα της Εκάβης μιά προσευχή στήν οποία καθρεφτίζεται δχι βέβαια ή πεποίθησή του άλλά οπωσδήποτε ό προσωπικός του άγώνας γιά ενα σαφέστερο προσδιορισμό της έ'ννοιας του θεοϋ. "Ισως βοηθεΐ στον προβληματισμό μας ή σκέψη δτι έδώ ο ποιητής δύσκολα θά μπορούσε νά άφήσει νά προσευχηθεί στον Δία του μύθου μιά Εκάβη πού είχε πιά χάσει κάθε έλπίδα σέ θεούς τέτοιας κατηγορίας. Σέ ενα διάλογο άνάμεσα στούς τρεις, ή Ελένη άμύνεται, έπειδή τήν άντιμετωπίζουν σά νά είναι ένοχη, καΐ αισθανόμαστε πάλι τήν ειρωνεία, δταν βλέπουμε τήν ϊδια τήν Εκάβη νά καταφέρνει τον Μενέλαο νά έπιτρέψει στήν Ελένη νά μιλήσει. 'Ελπίζει γιά 1. "Ολα τά στοιχεία αύτής της μοναδικής σύνθεσης τά άναλύει προσεκτικά, άξιοποί,ώντας παράλληλα ενα τεράστιο ύλικο σχετικών χωρίων, ό Chro-

mik, 206.

198

TO

ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τον εαυτό της ενα θρίαμβο, πού βέβαια στο επίπεδο του λόγου —άλλά μόνο σ' αύτό— τον κερδίζει, άλλά ταυτόχρονα εκθέτει τον Μενέλαο σέ μιάν έκμαυλιστική έπίδραση, πού δικαιολογημένα την είχε προβλέψει μέ φόβο (891). Ή Ελένη κατηγορεί πρώτα τήν Εκάβη, πού γέννησε εναν Πάρη, και μετά τον γέροντα^ πού τον άφησε νά ζήσει" κατόπι στηρίζει την ύπεράσπισή της άποκλειστικά πάνω σέ έπιχειρήματα πού της παρέχει 6 μύθος. Μέ ενα ταχυδακτυλουργικό τέχνασμα μετατρέπει τήν κρίση του Πάρη σέ δικό της εγκώμιο: άν είχε νικήσει κάποια άλλη θεά, αύτό θά σήμαινε άσιατική κυριαρχία πάνω στήν Ελλάδα. "Οταν όμως ό Πάρης ήρθε στή Σπάρτη, δπου την είχε άφήσει ό Μενέλαος μονάχη μέ τον ξένο, είχε μαζί του και μιά πανίσχυρη θεά. Ποιος θά μπορούσε να άντισταθεΐ στήν 'Αφροδίτη; Και ομως ! Μετά τό θάνατο του Πάρη, οί Τρωαδίτισσες εμπόδισαν όλες τις προσπάθειές της νά γυρίσει πίσω στούς "Ελληνες. 'Π κορυφαία σέ τρεις στίχους έξορκίζει τον Μενέλαο νά μην παρασυρθεί άπό αύτό τό λόγο. Ή Εκάβη εύκολα διαλύει τό μυθικό προπέτασμα. "Οχι δτι αρνιέται τις θεές, ϊσα ϊσα είναι μέ τό μέρος τους και μάλιστα πιστεύει δτι δσα διηγούνται γι' αύτές δεν είναι παρά μιά άνοησία γεμάτη άντιφάσεις. Αύτό δμως πού ή Ε λένη ονομάζει Κύπριδα, ήταν στήν πραγματικότητα δ 'ίδιος της ό νοϋς, πού ξετρελάθηκε άπό τήν ομορφιά του Πάρη και άπό τήν τρωική χλιδή. "Τστερα άπό μια διακοπή {εΐεν 998, περίπου στο 'ίδιο σημείο μέ τό λόγο της Ελένης, 944), ή Εκάβη άνασκευάζει τις ψευδολογίες της Ελένης, δτι δήθεν τήν είχαν άπαγάγει μέ τή βία και δτι άργότερα ήθελε νά φύγει άπό τήν Τροία. Τό άντίθετο μάλιστα: ή 'ίδια ή Εκάβη τήν παρακινούσε νά φύγει, άλλά χωρίς άποτέλεσμα. Σέ μιά τελευταία έκκληση, προτρέπει τον Μενέλαο νά σκοτώσει τήν άπιστη. Δέν είναι εύκολη ή έρμηνεία αύτοΰ του «άγώνα λόγων».^ Γίνεται μόνο γιά νά άφαιρεθεϊ τό προσωπείο άπό τήν Ελένη ή μήπως ή έπιχειρηματολογία της είναι θεμιτή; Μπορούμε άμέσως νά παραβλέψουμε τή διαμάχη γιά τις δήθεν προσπάθειες της Ελένης νά φύγει άπό τήν Τροία, άφοϋ εδώ ή Εκάβη χωρίς άμφιβολία 1. Μέ αύτό τον υπαινιγμό πρέπει νά υπονοείται οχι ό Πρίαμος άλλά κάποιο άλλο πρόσωπο, πού, πιθανότατα, εμφανιζόταν στόν 'Αλέξανδρο. 2. Πρβ. τή σχετική συζήτηση στόν τόμο Euripide, Entretiens 6 (1960) 155· βλ. έπίσης Steidie, 54.

199

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

άναψεΐ σκόπιμες ψευδολογίες. Στο ύπόλοί,πο μέρος δμως άντιπαραθέτονται δύο εκδοχές, πού λειτουργούν σε ολότελα διαφορετικά επίπεδα. Θυμίζω αύτο πού είπα σχετικά μέ τον 'Ηρακλή. Ή ιστορία μιας γυναίκας, πού ήταν θύμα μιας διαμάχης ανάμεσα σέ θεές, αντιπαραβάλλεται μέ την άλλη ιστορία της λάγνας γυναίκας, πού ερωτεύεται εναν 6μ,ορφο πρίγκιπα. Μύθος εναντίον ψυχολογίας. Ή σύγκρουση των δύο χώρων καταλήγει άναγκαστικά σέ μιά κριτική του μύθου, δπως και στον 'Ηρακλή. Ή Ελένη, πού είναι στο εργο ή ένοχη,^ μπορεί να υπερασπίσει τον έαυτό της μέ τον τρόπο πού το έπιχειρεϊ, άκριβώς επειδή εχει στή διάθεσή της το μύθο. Για τον Εύριπίδη δμως ο μύθος παρουσιάζει ρωγμές, και αυτές άκριβώς τις ρωγμές μπορεί, έχοντας το δίκιο μέ τό μέρος της, νά κατονομάσει ή Εκάβη. Ή νίκη στον «άγώνα τών λόγων» είναι δική της, άλλά ό τελικός διάλογος, πού διεξάγεται πάλι άνάμεσα στά τρία πρόσωπα, δέν μας αφήνει καμιά άμφιβολία δτι ή πραγματικότητα θά είναι διαφορετική. "Ή Εκάβη ξέρει γιατί συμβουλεύει τον Μενέλαο νά μήν ταξιδέψει στο ϊδιο πλοϊο μέ τήν Ελένη. Και στο 3ο στάσιμο (1060-1117) τά δύο στροφικά ζεύγη χωρίζονται θεματικά μεταξύ τους. Τό πρώτο περιέχει μιά κατηγορία, πού στρέφεται άμεσα εναντίον του Δία:^ τήν Τροία τήν έχει έγκαταλείψει· ο χορός θά ήθελε νά μάθει αν ό θεός πάνω στον ούράνιο θρόνο του νοιάζεται καθόλου γιά τή συμφορά της πόλης. Ή οδύνη τών γυναικών στήν άντιστροφή ξεσπά σέ μιά κατάρα γιά τον Μενέλαο: ό κεραυνός του Δία πρέπει νά κατασυντρίψει τό καράβι του ! Ή έ'ξοδος (1118-1332) δέν είναι παρά ένας άτέλειωτος θρήνος, πού κλιμακώνει άκόμη έντονότερα τό μοιρολόγι γιά τον Άστυάνακτα μέ τον κοπετό γιά τήν Τροία, πού σωριάζεται μέσα στόν καπνό και στή φωτιά. "Ερχεται ό Ταλθύβιος μέ τό πτώμα του Ά στυάνακτα και άνακοινώνει τήν εσπευσμένη άναχώρηση του Νεοπτολέμου. Ή 'Ανδρομάχη, πού μέ τον άποχαιρετισμό της του ί φερε δάκρυα, ζήτησε άπό τον νέο άντρα της τήν άσπίδα του "ΕΙ. Τά σχετικά χωρία ^χει συγκεντρώσει ό Chromik, 230, 25. 2. Μέ άνοδικο ρυθμό πυκνώνουν στο εργο οί κατηγορίες εναντίον τών θεών, πού στέλνουν τΙς συμφορές ή, άδιαφορώντας, τΙς έπιτρέπουν νά συμβούν. 'Ανδρομάχη: 775" χορός: 597, 599, 858, 1060· Εκάβη: 696, 1240, 1242, 1280.

200

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

κτορα, γιά νά θάψει μέσα σ' αύτήν ή Εκάβη το παιδί. Ό Ταλθύβιος, περνώντας τον Σκάμ,ανδρο, έ'λουσε το σώμα τοΰ παιδιού και είναι τώρα έτοιμος νά του άνοίξει και εναν τάφο. Ή Εκάβη στον επιτάφιο λόγο της για τον Άστυάνακτα μιλεί πρώτα γιά τον άνόητο φόβο πού οδήγησε τους "Ελληνες στον άγριο φόνο ένος άθώου παιδιού. "Υστερα όμως βρίσκει τόνους συγκινητικής τρυφερότητας γιά δλες έκεϊνες τις χαμένες έλπίδες, πού σήμαινε γι' αύτήν ό Άστυάνακτας, γιά την παιδική του γλυκύτητα, γιά τήν άγάπη πού πρόσφερε και δεχόταν. Και πάλι άπο το θρήνο άναδύεται μιά συναισθηματική άμεσότητα, γιά τήν οποία ό Εύριπίδης βρίσκει πάντα τά κατάλληλα λόγια, ιδιαίτερα δταν πρόκειται νά περιγράφουν σχέσεις μέ το παιδί. ^ Ή άσπίδα δμως, δπου τώρα κείτεται 6 Άστυάνακτας καΐ δπου πάνω στήν έσωτετική λαβή διακρίνονται άκόμ,η τά 'ίχνη άπο τον βραχίονα τοΰ "Εκτορα, ένώ ή περιφέρεια έχει σημάδια άπο τον ιδρώτα του, φέρνει στήν Εκάβη τήν εικόνα τοΰ νεκροΰ της γιοΰ. Ό μάκρος θρηνητικός της λόγος (1156-1206) συνεχίζεται στον έπόμενο κομμό (1207-1250). Οί γυναίκες τοΰ χοροΰ άκολουθοΰν τήν εντολή της και στολίζουν το πτώμα μέ δ,τι έχουν περισώσει άπο τήν καταστροφή. 01 θρηνητικές κραυγές τους άντιστοιχοΰν στούς στίχους τής Εκάβης, πού συνοδεύουν τήν πένθιμη διαδικασία. Στά τελευταία της λόγια ήχει ξαφνικά ένας καινούριος τόνος: οί θεοί έχουν έγκαταλείψει τήν Τροία· αν δμως δεν εΐχαν προκαλέσει τήν πτώση και τήν καταστροφή της, ή άλωση τής πόλης δέν θά γινόταν τραγούδι σέ μελλούμενους καιρούς. Αύτή ή σκέψη, πού άνακαλεΐ στή μ.νήμη τήν πιο ορθολογικά διατυπωμένη επιχειρηματολογία τής Κασσάνδρας (394κκ.), ένώ δέν έχει κανένα ιδιαίτερο βάρος, άνταποκρίνεται άπόλυτα στήν έλληνική άντίληψη γι' αύτο πού άφήνει πίσω της ή άνθρώπινη μοίρα. 'Ανάπαιστοι τοΰ χοροΰ βοηθοΰν τή μετάβαση άπο το θρήνο γιά τό παίδι σέ έναν ξαφνικό τρόμο. Πέρα, πάνω στήν άκρόπολη τοΰ 'Ιλίου, οΐ γυναίκες βλέπουν άνθρώπους μέ δαυλούς στο χέρι νά άνάβουν καινούριες φωτιές. Θά μπορούσαμε, σκοπεύοντας σέ μιά λογική εξήγηση, νά ποΰμε δτι οί "Ελληνες, πριν άπο τήν άναχώρησή τους, θέλησαν νά καταστρέψουν δ,τι έμενε άκόμη νά καταστραφεί. Γιά ένα έργο τέχνης δμως είναι άναγκαία μόνο μιά τε1. Μιά συγκινητική άπόχρωση έξασφαλίζει ό W. S. Maguinness με τΙς άναγνώσεις λέχος (1181) καΐ νπνοι τε κοινοί (1188).

201

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

λευταία κορύφωση, καί αύτη επιδιώκεται εδώ. "Ερχεται ό Ταλθύβιος, φωνάζει στους δαυλοφόρους νά επιταχύνουν το έργο τους και. ειδοποιεί τις γυναίκες νά είναι έτοιμες με το σύνθημα της σάλπιγγας νά άφήσουν την πατρίδα τους. Το έργο καταλήγει σέ έναν παροξυσμο οδύνης. "Τστερα άπο ένα σύντομο θρηνητικδ λόγο ή Εκάβη θέλει νά πέσει μέσα στη φωτιά, ένώ ό Ταλθύβιος διατάζει νά τη συγκρατήσουν καΐ νά τη φυλάξουν γιά τον 'Οδυσσέα. "Ενας κομμος σέ λυρικούς ιάμβους, μέ άπότομες εναλλαγές φωνών άνάμεσα στο χορο και τήν Εκάβη, συνθέτει το τέλος του έργου. Οί γυναίκες ρίχνονται χάμω, σφυροκοπούν μέ τις γροθιές τους τή γη, κραυγάζουν τον πόνο τους στούς νεκρούς. 'Ακούεται τό κάστρο νά σωριάζεται σέ συντρίμμια· οί δυνάμεις της καταστροφής μοιάζουν νά λυσσομανούν δπως σέ σεισμό ή κατακλυσμό. Άπο μια τέτοια κόλαση ξεκινούν οί αιχμάλωτες γυναίκες, μέ τήν Εκάβη νά σέρνεται άπο πίσω, γιά τή σκλαβιά. Ό Εύριπίδης μέ αύτή τήν τετραλογία, πού είχε γιά σατυρικό δράμα τον Σίσυφο^^ νικήθηκε άπο τον Ξενοκλή, ό όποιος δίδαξε τά δράματα Οιδίπους, Αυκάων, Βάκχες και Άθάμας. Ό Αιλιανός {Ποικ. Ίστ. 2, 8) δέν μπορούσε νά έξηγήσει τό γεγονός παρά μόνο σάν άποτέλεσμα άνοησίας ή δωροδοκίας των κριτών. Μήπως οί 'Αθηναίοι δύσκολα μπορούσαν νά αντέξουν μια τέτοια υπερβολική δυστυχία; Ό Πλούταρχος {Πελοπ., 29) διηγείται για τόν 'Αλέξανδρο τών Φερών ότι σέ μια παράσταση τών Τρωάδων έφυγε άπο τό θέατρο, έπειδή θά τού ήταν έξαιρετικά όδυνηρό, αν τό κοινό έβλεπε αύτόν, πού είχε δολοφονήσει άνελέητα τόσους πολλούς, τώρα νά κλαίει γιά τήν τύχη της Εκάβης και της 'Ανδρομάχης. Μόνο οί σχολαστικοί θά μπορούσαν να άμφισβητήσουν τήν ενότητα αύτοϋ τού μεγαλειώδους έργου ή νά επικρίνουν τή δομή του. Αύτό, ωστόσο, δέν σημαίνει ότι ή παρατακτική διάρθρωσή του δέν πρέπει νά ξεχωρίσει άπό τή σύνθεση άλλων έργων, οπού 1. "Οταν πρόκειται νά στηλιτευτεί ή πονηρία του, ό 'Οδυσσέας γίνεται, άνάμεσα σέ άλλα, γιος του Σισύφου. Πρέπει δμως νά άφεθεϊ άνοιχτό το ερώτημα άν μέ αύτό τον τρόπο έπισημαίνεται κάποια άναφορά στον Παλαμήδη, δπου ή πανουργία του 'Οδυσσέα επαιζε ρόλο καθοριστικά γιά τήν πορεία τοΰ δράματος.

202

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μιά άδιάσπαστη δραματική πορεία διαγράφεται βήμα προς βήμα στήν έξέλιξή της άπο τον εκθετικό πρόλογο ως το τέλος. 'Η παράταξη των εικόνων εδώ είναι κάθε άλλο παρά άσύνδετη, δεν παύει όμως νά παραμένει μιά παράθεση, πού έξασφαλίζει τήν ένότητά της μέ τή μόνιμη άναφορά στήν Τροία, και ειδικότερα στήν Ε κάβη. Ή δομή του έργου παρουσιάζει μιά διάφανη καθαρότητα. "Υστερα άπο τήν αυτοδύναμη σκηνή των θεών, το δράμα άρχίζει μέ εναν πλατύ θρήνο και κλείνει μέ τον 'ίδιο τρόπο. Στο ένδιάμεσο τοποθετούνται τρεϊς ολοφάνερα χωριστές «πράξεις», πού έχουν γιά θέμα τήν τύχη τριών γυναικών. Το κύριο βάρος πέφτει στή μεσαία, γιατί ή μοίρα τής 'Ανδρομάχης είναι ή επαχθέστερη. Ή «πράξη» τής 'Ανδρομάχης άποκτά έπίσης ιδιαίτερο βάρος, επειδή σ' αύτήν εισάγεται ή τροπή άπο τήν τελευταία ελπίδα γιά το μέλλον τής Τροίας προς τήν οριστική της εξάλειψη. Και στήν ανάλυση αύτοΰ του δράματος έχει ύπερεκτιμηθεϊ ή έκταση τών άναφορών στή σύγχρονη Ιστορία.^ Ή άποψη του Conacher (136), ό όποιος θεωρεί πιθανό δτι ή θλίψη και ή άγανάκτηση γιά τις φρικαλεότητες τών 'Αθηναίων στή Μήλο έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στή σύλληψη του δράματος, άποτελεΐ μια δυνατότητα, πού δεν μπορούμε νά τήν άρνηθοΰμ,ε άλλα οΰτε και νά τήν άτττοδείξουμε. 'Ωστόσο, στις μέρες μας μερικοί μελετητές έ'χουν φτάσει σέ τέτοια ύπερβολή άπορρίπτοντας οποιαδήποτε ερμηνεία μέ βάση τήν ιστορική επικαιρότητα, ώστε νά άποδοκιμάζουν μιάν άντίληψη πού ως τώρα θεωρούνταν άναμφισβήτητη:^ δέν έπιτρέπεται, λοιπόν, νά βλέπουμε σ' αύτό τό δράμα μιά καταγγελία του πολέμου και νά τή συσχετίζουμε μέ τήν κατάσταση τής 'Αθήνας σέ μια περίοδο δπου ή επικείμενη εκστρατεία στή Σικελία συγκινούσε δλες τΙς καρδιές. 'Εδώ δμως φαίνεται νά έχει γίνει κατάχρηση μιας άρχής πού κάπως δικαιολογείται, επειδή διαμορφώθηκε ως άντίδραση σέ προηγούμενες υπερβολές. Σίγουρα ό ποιητής καθρεφτίζει τήν άθλιότητα τού πολέμου κυρίως στή μοίρα τών γυναικών, άλλά μήπως δέν είναι αύτές τό καταλληλότερο 1. Σχετικά μέ το θέμα αύτό: Goossens, 507" Conacher, 136, 17· Η. Kuch, «Die troische Dramen gruppe des Euripides und ihre historischen G r u n d l a g e n » , Schrift

zur Geschichte

und Kultur

der Antike

VI

(1973) 105. 2. Ό π ω ς πρόσφατα ό Steidle, 55, ô όποιος παραθέτει και τή σχετική βιβλιογραφία.

203

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

φερέφωνο γι' αύτο πού ήθελε νά εκφράσει.; Εξάλλου, ή εγκωμιαστική μνεία της έλληνικής Δύσης (220) δέν δείχνει βέβαια τίποτε άλλο παρά τό ένδιαφέρον πού συγκεντρωνόταν τότε σ' εκείνες τις περιοχές. Κατά τή διερεύνηση τέτοιων προβλημάτων καταλήγουμε καΐ πάλι πολύ σύντομα σέ μιά άκαμπτη διάζευξη ή-ή. Σωστά παρατηρεί ό Steidle (55) δτι ό «Εύριπίδης θέλησε νά παρουσιάσει κατά κάποιον τρόπο τό άνθρώπινο πάθος σέ μιά άκραία περίπτωση και μέ δλο τό βάρος και τον άσύλληπτο παραλογισμό του». Αύτό δμως δέν άποκλείει τήν άποψη δτι μ,έσα σ' αύτή τήν ύπερβολή του πάθους άποτυπώνεται δ φοβερός παραλογισμός του πολέμου και δτι μιά τέτοια παρουσίαση στήν 'Αθήνα του 415 πρέπει άναγκαστικά νά άποχτουσε τή σημασία μιας προειδοποίησης. Μαζι μέ τή σκηνή της Εύάδνης στις Ίκέτιδες^ οι Τρωάδες θέτουν άσφαλώς τό δυσκολότερο τεχνικό πρόβλημα. 'Αντιπαραθέτουμε δύο άκραϊες άπόψεις. Ό Wilamowitz^ στό τέλος του έργου εκφράζεται μέ τόν άκόλουθο τρόπο σχετικά μέ τά σκηνικά δρώμενα: «quin re vera scaenam vel potius proscaenii tabulamentum flammis adesum theatrales operae projecerint, non licet dubitare» (δέν έπιτρέπεται νά άμφιβάλλουμε δτι πραγματικά οί βοηθοί της παράστασης έ'βαζαν φωτιά στή σκηνή ή μάλλον στά σανιδώματα του προσκηνίου). 'Αντίθετα, ό Χουρμουζιάδης (122) προτιμά νά εμπιστευτεί τό μεγαλύτερο μέρος στή φαντασία των θεατών. 'Ορατά ήταν μόνο τά παραπήγματα δπου κατοικούσαν οί αιχμάλωτες γυναίκες. « Ή καταστροφή της Τροίας... άποτελεΐ στις Τρωάδες ivy, περίτεχνο σκηνικό φόντο πού περιγράφεται ζωντανά, μολονότι μένει άόρατο.» Γιά τήν πυρκαγιά στό τέλος του έ'ργου ό συγγραφέας φαντάζεται δτι υποδηλωνόταν μέ τήν εμφάνιση μιας όμάδας δαυλοφόρων, πού παρέλαυναν πάνω στή σκηνή άπό τή μιά πάροδο στήν άλλη. Αύτό φαίνεται μιά λύση άποδεκτή γιά τό μέρος έκεϊνο δπου δ Ταλθύβιος δίνει τήν εντολή (1260). Μέ μικρότερη προθυμία θά μπορούσαμε νά δεχτούμε δτι στή φαντασία τών θεατών τά παραπήγματα τών αιχμαλώτων στό τέλος «μετατρέπονται» σέ ερείπια της Τροίας. Αύτό τό δυσεπίλυτο ειδικό πρόβλημα τοποθετείται στό εύρύτερο πλαίσιο ενός προβληματισμού για τό ποσοστό πού εμπιστευόταν δ ποιητής στήν 1. Commentariola

metrica,

Γ ο τ τ ί γ γ η \%'i?)=Verskunst

204

165.

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άφαιρετική ικανότητα του κοινοϋ/ καΐ γιά το ποσοστο πού είχε τή δυνατότητα νά του δείξε!,. Γιά τΙς Τρωάδες ή λύση βρίσκεται, ίσως κάπου άνάμεσα στά δύο άκρα πού άναφέρθηκαν πιο πάνω. "Ενας καπνός πού άνέβαι,νε πίσω άπο τή σκηνή θά μπορούσε νά δίνει τήν εντύπωση της πυρκαγιάς. Πιθανότατα καπνός θά εβγαινε και μέσα άπό τή σκηνή, γιατί ή άπόπειρα της Εκάβης νά ρίχτει μέσα στις ©λόγες δεν μπορεί νά μήν άντιστοιχοΰσε σε κάποιο ύπαρκτό στοιχείο άπό τόν σκηνικό χώρο του έ'ργου. Κατά πόσο ή σκηνική πρόσοψη παρίστανε τά τείχη της Τροίας ή κάποιο οικοδόμημα, ένώ τά παρασκήνια χρησιμοποιήθηκαν γιά τά παραπήγματα των αίχμαλώτοίν, γιά ολα αύτά οποιαδήποτε άποψη δεν μπορεί παρά νά εχει υποθετικό χαρακτήρα. •"Αν έξαιρεθοΰν οι Βάκχες^ κανένα άλλο δράμα του Εύριπίδη.δέν μας θέτει τόσα δυσεπίλυτα προβλήματα δσα ή 'Ηλέκτρα.'^ Ύdt. ά1. Πόσο μπορεί νά προχωρήσει σ' αύτο τον τομέα ή δραματική τέχνη φαίνεται στο γιαπωνέζικο θέατρο Nö" πρβ. Α. Lesky, Μαία n.s. 15 (1963) 41=Ges. Sehr. 278. Φυσικά, μέ βάση αύτές τΙς άντιστοιχίες, είναι άδύνατο νά έξασφαλιστοΰν άποφασιστικά συμπεράσματα γιά το κλασικό θέατρο. 2. Σχολιασμένες εκδόσεις: J. D. Denniston, 'Οξφόρδη 1939' G. Schiassi, Μπολόνια 1956 (άνατ. 1963). Ερμηνευτικά: W. Wuhrmann, Strukturelle Untersuchungen zu den beiden Elektren

und zum euripideischen

Orestes

(διατρ.), Ζυρίχη 1940"

Friedrich, 76· F. Stoessl, «Die Elektra des Euripides», RhM 99 (1956) 47· José Aisina, «Observaciones sobre la figura di Clitemestra», Emerita 27 (1959) 297" U. Albini, «L'Elettra di Euripide», Μαία 14 (1962) 85· Κ . M a t t h i e s s e n , Elektra,

Taurische

Iphigenie

und Helena

(Hypo-

mnemata 4) 1964· Chromik, 143- Conacher, 199" M. Kubo, «The Norm of Myth: Euripides' Electra», HSPh 71 (1967) 15· Α. Vogler, Vergleichende

Studien

zur sophokleischen

und euripideischen

Elektra,

Χαϊ-

δελβέργη 1967· Webster, Euripides 143" Steidle, 63· J. Dingel, «Der 24. Gesang der Odyssee und die Elektra des Euripides», RhM 112 (1969)' 103. Πρέπει νά μνημονευτεί ιδιαίτερα ή άνάλυση του έργου άπο τον Zürcher, 108· Froma I. Zeitlin, «The Argive Festival of Hera and Euripides' Electra», TAPhA 101 (1970) 645· Gilbert Ronnet, «Réflexions sur la date des deux Electres», REG 83 (1970) 309· R. Leimbach, «Die Dioskuren und das Sizilische Meer», Hermes 100 (1972) 190· G. B. Donzelli, Studio

sulVElettra

di Euripide,

Κατάνη 1978.

Μεταφράσεις.— Γερμανικά: Ε. Buschor, Μόναχο 1957. 'Αγγλικά: D. W. Lucas, Λονδίνο 1951. Ή επιμέρους βιβλιογραφία γιά το πρόβλημα της χρονολόγησης τοΰ έργου, γιά τή σχέση άνάμεσα στίς δύο ^Ηλέκτρες, καθώς και γιά τήν κριτική στάση

205

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

διέξοδα άρχίζουν μέ τή χρονολόγηση. Πρώτος 6 August Boeckh πίστεψε δτι. στα λόγια των Διοσκούρων (1347-1356) εντόπισε μιά άναφορά στη σικελική έκστρατεία και δτι, επομένως, τό έργο θά μπορούσε νά χρονολογηθεί στά 413. Ό Η. Weil {Sept. Trag. 569), συσχετίζοντας το χωρίο πιο συγκεκριμένα μέ την άποστολή της βοήθειας πού ξεκίνησε μέ τον Δημοσθένη τήν άνοιξη του 413 (Θουκ. Η 17), κατέληξε στά Διονύσια του 413. Για πολύ διάστημα πίστευαν δτι έδώ έχουμε στή διάθεσή μας ενα βέβαιο χρονολογικό δεδομένο, ώσπου ό G. Zuntz^ κλόνισε αύτή τήν πίστη και βρήκε τόσους οπαδούς, ώστε άναγκαστικά τώρα πιά μιλούμε γιά τήν άφετηρία μιας καινούριας χρονολόγησης του έ'ργου άνάμεσα στις Ίκέτιδες και τΙς Τρωάδες. Θά πρέπει, άκολουθώντας τον Zuntz, νά παραβλέψουμε ενα συσχετισμό, πού κάποτε θεωρήθηκε πιθανός, άνάμεσα στους στ. 1280κκ. και τήν 'Ελένη., πού διδάχτηκε τό 412. Ή ύπεράσπιση της ήρωίδας δεν άποτελεϊ έπινόηση του Εύριπίδη (πρβ. R. Kannicht, Helena I, 1969, 31). "Οσο γιά τό σικελικό έπιχείρημα, άξίζει τον κόπο νά έξετάσουμε προσεκτικά τα σχετικά χωρία. Δέν μπορούμε νά ισχυριστούμε δτι οί Διόσκουροι ήρθαν άπό τήν ύπηρεσία πού έκτελουσαν ως σωτήρες πλοίων (1241) και κατόπι γύρισαν πίσω σ' αύτήν (1347). Στο πρώτο χωρίο επιτελούν αύτό πού άποτελεϊ τήν ιδιαίτερη άποστολή τους —σ' αύτήν τούς καλεί και ό ύπέροχος ύμνος του 'Αλκαίου: σώζουν Ινα πλοίο πού κινδυνεύει στή θάλασσα. Στο δεύτερο χωρίο δεν γίνεται λόγος συγκεκριμένα γιά κάτι τέτοιο. Έδώ τό σώσοντε σημαίνει τήν εύεργετιτοΰ Εύριπίδη απέναντι στον Αισχύλο, συγκεντρώνεται κάθε φορά στις σχετικές μέ το θέμα υποσημειώσεις. 1. Political Plays 64. Τον Zuntz άκολουθοϋν, άνάμεσα σέ άλλους, οί: Η. J. Mette, Gymnasium 66 (1959) 151· H.-J. Newiger, Hermes 89 (1961) 427· Κ. V. Fritz, 476, 24· Κ. Matthiessen, δ.π. 52· T. Β. L. Webster, WS 79 (1966) 116, και Euripides 4, μέ χρονολόγηση 421-415' Α. Μ. Dale, Helen, 'Οξφόρδη 1967, XVII· Steidle, 82. Πρόσφατα ό E.-R. Schwinge, «Abermals: Die Elektren», RhM 112 (1969) 6, μίλησε γιά «τήν 'Ηλέκτρα τοΰ 418». Ήπρωιμότερη χρονολόγηση προτείνεται άπο τον Goossens, 562. Αύτήν προσπαθεί νά έπανατεκμηριώσει ό Α. Vogler, ο.π., παραθέτονταςκαΐπλούσια βιβλιογραφία. 'Αναποφάσιστοι μένουν οί: Α. Lesk y , 'Ιστορία της άρχαίας έλληνικής λογοτεχνίας (μετ. Ά γ . Τ σ ο π α ν ά κ η , 2η εκδ. Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1 9 7 2 ) 5 4 6 , κ α ΐ Η. Diller, Serta Philologica Aenipon-

tana, Innsbruck 1962, 96. Μιά συμβιβαστική λύση μέ τή «θεωρία τοΐ3 συρταριοϋ» επιχειρεί ό W. Theiler, WS 79 (1966) 103.

206

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

κή προστασία ένος στόλου, μιά ενέργεια πού διαφέρει, πέρα για πέρα άπο εκείνη του προηγούμενου χωρίου.^ 'Ωστόσο, ούτε ή συγκεκριμένη μνεία του σικελικού πόντου μπορεί εύκολα νά μετατραπεί σέ κάτι άπροσδιόριστα γενικό. Ή διαμαρτυρία^ γιά τήν ύπερβολική έπιμ,ονή στην άνίχνευση επικαιρικών άναφορών, δικαιολογημένη ώς άντίδραση στήν άσυδοσία του παρελθόντος, δέν πρέπει νά μετατραπεί σέ γενική απαγόρευση, πού θά καθόριζε άποφασιστικά τή θέση μας άπέναντι στο πρόβλημα. Ό Zuntz, έξάλλου, εχει συμβάλει στή χαλάρωση της υπερβολικά στενής σύνδεσης άνάμεσα στήν Ήλεκτρα και σέ έργα πού περιέχουν τό συνδυασμό «άναγνώριση-σκευωρία», όπως ή 'Ελένη και ή 'Ιφιγένεια Τ. Αύτή ή διαφοροποίηση όμως δέν σημαίνει άναγκαστικά και χρονική άπόσταση. Ή σύγκριση δραμάτων δπως ή 'Ιφιγένεια Α., οι Βάκχες και ό Άλκμέων στην Κόρινθο θά άρκούσε γιά νά δείξει πώς μέσα σέ μιά περιορισμένη περίοδο δημιουργίας μπορούν νά συνανήκουν έργα τόσο διαφορετικά. Τά σημαντικότερα επιχειρήματα πού επικαλείται στή διαμάχη ό Zuntz προέρχονται άπό τή μετρική. "Ολα τα έ'ργα μετά τον Ηρακλή και τις Τρωάδες περιέχουν τροχαίους, οχι όμως ή 'Ηλέκτρα. Ό Α. Vogler (ο.π. 61, 26), ωστόσο, εδειξε δτι ή πυκνότητα τών τροχαίων παρουσιάζει άρκετά άνώμαλες εναλλαγές. Σημαντικότερη άκόμη είναι ή στάθμιση τών άναλύσεων στούς τριμέτρους· γι' αύτό το θέμα ό Zuntz μπόρεσε νά βασιστεί σέ θαυμάσια προεργασία.^ Τό ποσοστό τών άναλύσεων αύξάνεται άνά1. Έχει καμιά σημασία ή έπιλογή τών λέξεων στήν έκφραση πρώρας èναλίους-, Πρέπει μήπως νά υπονοήσουμε τήν πλώρη τών καραβιών πού οργώνουν καλοτάξιδα τή θάλασσα; Πάντως, δέν υπάρχει οΰτε νύξη γιά κάποιον επικείμενο θαλασσινό κίνδυνο. 2. Πολλές καΐ γόνιμες παρατηρήσεις πάνω στο θέμα προσφέρει ό G. Zuntz, «Contemporary Politics in the Plays of Euripides», Acta Congress us Madvigiani

I, Κ ο π ε γ χ ά γ η 1 9 5 8 , 1 5 5 = W e g e der Forschung

89,417.

3. Th. Zielinski, Tragodumenon libri très, Κρακοβία 1925,133· J.-M. Descroix, Le trimètre iambique, Maçon 1931· C. B. Ceadel, «Resolved Feet in the Trimetres of Euripides», CQ 35 (1941) 66. Πρόσφατα ή Α. M. Dale στήν εισαγωγή της έκδοσης της 'Ελένης ('Οξφόρδη 1967, ΧΧνκκ.) ίχει παραθέσει μιά σειρά άπο λεπτότατες παρατηρήσεις· πρβ. άκόμη: Κ. Matthiessen, δ.π. 168. Κάποια χρονολογικά ερείσματα, πού προσπάθησαν ορισμένοι μελετητές νά κερδίσουν άπό διερευνήσεις της δομής του 2ργου, δέν λαμβάνονται ύπόψη έδώ, άφοί3 δέν όδηγοΰν σέ κανένα βέβαιο συμπέρασμα καί, άλλωστε, βασίζονται σέ μιά πολύ στενή άντίληψη γιά τό τί σημαίνει καλλιτεχνική εξέλιξη.

207

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

μεσα στην "Αλκηστη (6, 2%) καΐ τΙς Βάκχες (37, 6%)^ μέ μιά σταθερότητα πού μπορεί νά διαπιστωθεί σχεδόν πέρα γι.ά πέρα. 'Ωστόσο, ή προσθήκη του «σχεδόν» είναι άναγκαία. Άπό τη Μήδεια (431, μέ 6, 6%) στους 'Ηρακλείδες (5, 7%) καΐ στον Ιππόλυτο (428, μέ 4, 3%) παρουσιάζεται μια άξιοσημείωτη μείωση, ένώ κατόπιν άκολουθει Ινα άλμα μέ την 'Ανδρομάχη (11, 3%). 'Αργότερα παρουσιάζεται μιά άντίδρομη κίνηση άπό την 'Ελένη (412, μέ 27, 5%) στις Φοίνισσες (25, 8%). Εΐναι δμως άρκετή αύτη ή διαπίστωση, γιά νά γίνει άποδεκτή ή χρονολόγηση της 'Ηλέκτρας μέ τό 16, 9% άνάμεσα στις Τρωάδες (415, μέ 21, 2%) και την 'Ελένη (412, μέ 27, 5%); Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του Α. Vogler (ο.π.), παραμ,ένουν σοβαρές άμφιβολίες. "Ετσι προκύπτει ένα δίλημμα, πού δημιουργεί έ'να είδος διελκυστίνδας. Δίνοντας προτεραιότητα στο μετρικό επιχείρημα, είμαστε υποχρεωμένοι νά άποσυνδέσουμε την προστασία των πλοίων στη σικελική θάλασσα άπό μιά άναφορά πού μοιάζει αύτονόητη' άντιστρέφοντας τήν έμφαση, άναγκαστικά εγκαταλείπουμε τή μετρική διαπίστωση. Εύκολα λοιπόν άντιλαμβανόμαστε γιατί πρόσφατα ό W. Theiler^ κατέφυγε στή «θεωρία του συρταριοΰ»: « Ή 'Ηλέκτρα^ πού γράφτηκε τό 419/18, έ'μεινε στό συρτάρι, ώσπου-παίχτηκε τό 413». Τότε ένσωματώθηκαν τα χωρία πού άναφέρονται στή Σικελία. 'Εννοείται οτι αυτή ή διέξοδος, πού δέν βρίσκει κανένα έ'ρεισμα στις πληροφορίες μας για τήν παραγωγή των άρχαίων δραματουργών, ικανοποιεί εδώ εξίσου λίγο οσο και στήν προσπάθεια νά άποδοθοΰν μέ τόν 'ίδιο τρόπο οί Ίκέτιδες στήν πρώιμη περίοδο του Αισχύλου.^ Θεώρησα σκοπιμότερο νά άφήσω τό πρόβλημα νά παρουσιαστεί σέ δλη του τή δυσκολία παρά νά καταλήξω σέ κάποια άπόφαση. Βρίσκω, πάντως, μιά καταστρατήγηση του μετρικού έπι1. Χρησιμοποιώ τούς πίνακες του Κ. Matthiessen, δ.π. 170, ό όποιος παίρνει ώς βάση τά άριθμητικά δεδομένα του G. Β. Ceadel. Ή άρχή του νά μη συνυπολογίζει τά ιαμβικά τρίμετρα σέ λυρικά συμφραζόμενα ούτε τά κύρια ονόματα μου φαίνεται όρθή. Οί άριθμοι πού δίνει ό Webster, Euripides 3κκ., άκολουθώντας τον Zielinski, παρουσιάζουν έλαφρές άποκλίσεις, άλλά και εδώ μιλεϊ εύγλωττα ή άντιστροφή της φοράς άπό τή Μήδεια (6,5%) στόν 'Ιππόλυτο (5,6%). 2. "Ο.π. 103. Πρόδρομοί του: Th. Zielinski, 185, J.-M. Descroix, 58 καΐ 171, G. Β. Ceadel, 76 (καΐ ol τρεις δ.π.). 3. Ή όρθή αύτη παρατήρηση άνήκει στόν Κ. Matthiessen, δ.π. 62.

208

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

χειρήματος μεθοδολογικά δυσκολότερη άπό τήν άρνηση της ιστορικής άναφορας —χωρίς, φυσικά, νά υποστηρίζω δτι το δεύτερο θά ήταν εύκολο νά γίνει. Το προλογικο μέρος, ιδιαίτερα πλούσιο σε πληροφοριακά στοιχεία, αρχίζει μέ τον Γεωργό, μέ τον όποιο είναι παντρεμένη ή 'Ηλέκτρα. "Τστερα άπό μιά προσφώνηση στή χώρα, άκολουθεϊ μια άρκετά στεγνή άλλα περιεκτική άφήγηση: ή εκστρατεία του 'Αγαμέμνονα στήν Τροία, ό φόνος του στο "Αργός, ό σφετερισμός της έξουσίας άπό τόν Αίγισθο. Αύτός θέλησε νά σκοτώσει τά παιδιά του 'Αγαμέμνονα· τόν 'Ορέστη τόν γλίτωσε ό γερο-παιδαγωγός του βασιλιά καΐ τόν εστειλε στόν Στρόφιο στή Φωκίδα, ενώ τήν 'Ηλέκτρα, πού ήταν πιά ώριμη γιά γάμο, τήν προφύλαξε άπό τόν Α'ίγισθο ή μητέρα της. Παρ' όλα όσα έκανε ή Κλυταιμήστρα —ονομάζεται ώμόφρων^ καΐ τή φοβίζει ό φθόνος των πολιτών— ή πράξη της παρουσιάζεται λιγότερο σκοτεινή άπό ο,τι τό σχέδιο του Αιγίσθου. 'Η διέξοδος πού βρήκε, οδήγησε τήν 'Ηλέκτρα εξω άπό τις Μυκήνες στήν καλύβα ενός άγρότη, πού εχει βέβαια εύγενική καταγωγή, άλλά είναι πάμφτωχος· δέν εχει άγγίξει τό κρεβάτι της θυγατέρας του βασιλιά. Αύτή ή λεπτομέρεια έ'χει κάποιο νόημα, έπειδή στό τέλος του έ'ργου οί Διόσκουροι δίνουν τήν 'Ηλέκτρα γιά γυναίκα στόν Ηυλάδη. Τό μοτίβο αύτό, ώστόσο, εχει και μιά αύτοδύναμη σημασία, έπειδή ή μεγαλοψυχία του φτωχού χωρικού υποβάλλει καινούρια κριτήρια γιά τή στάθμιση της ήθικής άξίας άσχετα άπό κοινωνική τάξη.^ "Οταν άργότερα (384) ό 'Ορέστης, σέ ενα στοχασμό πού ύπερβαίνει τά συμφραζόμενα του έργου,^ προτείνει τήν όμιλίαν και τά ήθη (τήν κοινωνική συμπεριφορά και τόν χαρακτήρα) ως κριτήρια γιά τήν άξιολόγηση τών άνθρώπων, αισθανόμαστε δτι έδώ προετοιμάζεται ή ήθική του Μενάνδρου. 1. Σχετικά μέ τήν άπόρριψη τών κοινωνικών προκαταλήψεων πρβ. 'Ιππόλυτος

1 2 4 9 , 'Ανδρομάχη

Dichter

der griechischen

6 3 8 , 'Ελένη 7 2 9 κ α ι 1 6 4 0 , κ α θ ώ ς κ α ΐ τ ά ά π . 52,

495 (στ. 40) και 831 Ν. "Αλλη μιά έκφραση εκτίμησης γιά τόν άνθρωπο πού δουλεύει τή γή υπάρχει και άλλου: 'Ορέστης 917 και Βάκχες 717. Γιά προβλήματα αύτο\3 τοί5 εϊδους είναι άκόμη αξιοποιήσιμη ή συγκέντρωση τών σχέτικών χωρίων αύτή καθαυτή στό έργο τοί5 W. Nestle, Euripides der Aufklärung,

Στουτγάρδη 1 9 0 1 .

2. Ή περίεργη μορφή της προσφώνησης, πού λειτουργεί ώς άποστροφή πρός τό κοινό, θυμίζει τήν κατακλείδα της επικήδειας ρήσης τοϋ 'Αδράστου στις Ίκέτιδες.

209

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Ή 'Ηλέκτρα εμφανίζεται, άπαγγέλλοντας ενα μονόλογο, πού άρχίζεί, μέ μιά προσφώνηση στη Νύχτα καΐ θα μπορούσε, άπο αύτη την άποψη, νά άποτελει μιά εισαγωγή στο εργο. Πάνω στο κεφάλι της κουβαλά ένα δοχείο· πηγαίνει νά φέρει νερό. "Οχι οτι είναι άναγκασμένη νά κάνει τις δουλειές μιας σκλάβας· τις κάνει όμως γιά να ξεσκεπάσει την ντροπή πού της έχει επιβάλει ό Αίγισθος. Μέ αύτό και μόνο το στοιχείο χαρακτηρίζεται θαυμάσια ή υπερβολή της βαθιάς και έπιθετικής πικρίας της. Στά πρώτα της λόγια ή 'Ηλέκτρα δεν μιλεί γιά τό φόνο του 'Αγαμέμνονα άλλά για τις άδικίες πού ή Ι'δια έχει υποστεί από τή μητέρα της και τον έρωμένο της. Ό Γεωργός άνοίγει μαζί της ένα διάλογο και προσπαθεί νά τήν άπαλλάξει άπο τήν ταλαιπωρία της. 'Εκείνη επαινεί τή φρόνησή του, άλλά αισθάνεται ύποχρεο^μένη νά τον βοηθήσει στή φτώχεια του. Το κουβάλημα του νεροΰ, πού ήταν πριν άπο λίγο άκόμη μιά χειρονομία πείσματος, άποκτά τώρα ένα διαφορετικό χαρακτήρα. 'Αφήνουν και οί δύο τή σκηνή, δπου τώρα εμφανίζεται ό 'Ορέστης μέ τον Πυλάδη, ό όποιος παραμένει βωβός σε δλη τή διάρκεια τοΰ έργου. Ό 'Ορέστης, παρά τήν πλασματική προσφώνηση στον φίλο του, βασικά εκφωνεί έναν κατατοπιστικό μονόλογο. "Ετσι πληροφορούμαστε δτι τή νύχτα επισκέφτηκε τον τάφο' τοΰ πατέρα του, δπου άφησε προσφορές· τώρα θέλει νά μείνει έδώ στά σύνορα της χώρας, νά βρει τήν άδελφή του καΐ νά πραγματοποιήσει τήν εκδίκηση πού τοΰ ειχε ορίσει ό θεός. Στο μεταξύ έχει ξημερώσει και βλέπει νά έρχεται μιά γυναίκα μέ τή στάμνα της* προτείνει νά κρυφακούσουν. Είναι μια περίεργη σκέψη —γιατί πώς μπορεί νά ύποθέσει 6 'Ορέστης δτι μιά ολομόναχη γυναίκα θά άρχίσει να μιλεί ή νά τραγουδά; Ή σκηνή της ώτακουστίας τείνει νά τυποποιηθεί. Ή 'Ηλέκτρα επιστρέφει άπο τήν πηγή εκτελώντας μιά μονωδία σέ δύο στροφικά ζεύγη, πού τό καθένα τους περιέχει μια μεσωδή (αύτή, χωρίς μετρική άντιστοιχία). Τό τραγούδι άρχίζει μέ μιά κάπως περιττή αύτοπαρουσίαση, προορισμένη άπό τον ποιητή γιά τό αύτι τοΰ άδελφοΰ πού κρυφακούει. Στό υπόλοιπο μέρος της ή ωδή είναι άποκλειστικά ένας θρήνος γιά τόν δολοφονημένο πατέρα· έτσι δημιουργείται πριν άκόμη άπό τή συνάντηση μιά σχέση μέ τήν άποστολή τοΰ 'Ορέστη. Προβληματικές είναι οί προστακτικές πού περιέχονται στή μονωδία. Μέ μια μοναδική έξαίρεση, δλες πρέπει νά είναι μιά αύτοπροτροπή· τό θες δμως τοΰ 210

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

στ. 140 πρέπει νά απευθύνεται, σέ μια σκλάβα, πού δέν βγήκε μαζί μέ τήν 'Ηλέκτρα, άλλά έμφανίστηκε πολύ σύντομα στή σκηνή, γιά νά της πάρει τό δοχείο. Ή πάροδος (167-212), σέ ενα στροφικο ζεύγος, πού μοιράζεται κάθε φορά άνάμεσα στο χορό καΐ τήν 'Ηλέκτρα, μέ τούς γλυκώνειους και τά χοριαμβικά δίμετρα, συνεχίζει το μέτρο της μονωδίας. Γυναίκες άπο τά περίχωρα ήρθαν νά καλέσουν τήν 'Ηλέκτρα γιά μιά γιορτή στο ίερο της "Ηρας, άλλά ή 'Ηλέκτρα, θρηνώντας για τή σκληρή μοίρα της (207, πρβ. 1004), άρνιέται νά συμμετάσχει. Είναι και πάλι ενδεικτικό ότι, ενώ θά μπορούσε νά δανειστεί άπο τις γυναίκες ροΰχα και στολίδια, μέσα στή βαθιά πικρία της δέν τά δέχεται. Κατά τον 'ίδιο τρόπο, στά γεμάτα εύσέβεια λόγια του χοροϋ (193) άντιθέτει τήν άμφιβολία της γιά τή θεϊκή βοήθεια. Στήν άρχή του 1ου έπεισοδίου (213-431), ή κορυφαία άντιδρά στο θρήνο τής 'Ηλέκτρας μέ δύο τρίμετρα, θυμίζοντας τήν ενοχή τής Ελένης, πού θά άθωώσουν στο τέλος οί Διόσκουροι. Ό 'Ορέστης και ό Πυλάδης βγαίνουν άπο τήν κρυψώνα τους, ή 'Ηλέκτρα τρομοκρατημένη προσπαθεί νά φύγει, άλλά 6 'Ορέστης τήν κρατά σταθερά* άρχίζει μιά στιχομυθία, πού άπλώνεται σέ 70 στίχους. Ό φόβος καΐ ή άντίσταση τής 'Ηλέκτρας έξαφανίζονται άμέσως, μόλις 6 'Ορέστης άναγγέλλει ότι φέρνει ειδήσεις άπο τον άδελφό. "Ετσι ή στιχομυθία, δπως τόσο συχνά συμβαίνει, χρησιμεύει γιά τήν άνακοίνωση ειδήσεων. Ή 'Ηλέκτρα άκούει δτι ό άδελφός της ζει και δτι τήν άναζητεϊ, ένώ ό 'Ορέστης μαθαίνει γιά τήν κατάσταση τής άδελφής του και, τήν άμετάκλητη άπόφασή της νά συνδράμει τον άδελφό στήν εκδίκηση· ή πολυπόθητη έκπλήρωσή της σημαίνει τό φόνο τής μητέρας (281, 283). Ή κατάσταση είναι ιδιόμορφη. Ό 'Ορέστης ξέρει σέ ποιάν μιλεί, οχι δμως και ή 'Ηλέκτρα. Τό δτι δέν τον άναγνωρίζει, δ Εύριπίδης τό δικαιολογεί πειστικά μέ τον πρόωρο και μακρόχρονο χωρισμό τους (283κ.). Τό δτι ό 'Ορέστης δέν άφήνεται νά άναγνωριστεϊ, θά μπορούσε, ώς ενα σημείο, νά άποδοθεϊ στήν παρουσία του χορού, πού, εννοείται, τόσο συχνά άγνοείται ή δεσμεύεται μέ υπόσχεση σιωπής. Κάτι τέτοιο συμβαίνει πιο κάτω μέ τή διαβεβαίωση τής 'Ηλέκτρας στο στ. 273. Δέ θά μπορούσαμε νά .αμφισβητήσουμε, πάντως, δτι ό ποιητής εχει παρατείνει ύπερβο211

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

λικά τήν κατάσταση της μονόπλευρης άναγνώρισης.^ Στην άρχή της στιχομυθίας κερδίζει,, βέβαια, άπο τδ ιδιόμορφο πλέγμα ενα δυο φωτεινά σημεία (222, 224), άλλά ή κατάχρηση του θέματος στο στ. 282 καταντά όχληρή. "Υστερα άπό τις βιαστικές έρωταποκρίσεις, 6 'Ορέστης ζητεί νά πληροφορηθεί περισσότερα. 'Ακολουθεί μιά μακριά περιγραφή της 'Ηλέκτρας, πού δεν προσθέτει σχεδόν τίποτε στήν δλη κατάσταση, άλλά, καθώς είναι γεμάτη πάθος, πλουτίζει μέ εντυπωσιακές λεπτομέρειες τήν εικόνα της άθλιότητας της ηρωίδας και της άλαζονείας του σφετεριστή. Άπό τή μιά πάροδο έμφανίζεται 6 Γεωργός, επιστρέφοντας άπο τά χωράφια. Σέ ενα σύντομο διάλογο πληροφορείται άπο τήν 'Ηλέκτρα σχετικά μέτούς ξένους δ,τι μόνο ξέρει κι εκείνη νά του πει, καΐ τούς προσκαλεί φιλόξενα νά κοπιάσουν στο σπίτι του. "Οταν εκείνος φεύγει, ό 'Ορέστης εκφράζει διεξοδικά τις σκέψεις του γιά τήν άβεβαιότητα κριτηρίων δπως ή καταγωγή, ό πλούτος και ή πολεμική δεξιότητα, πού καθορίζουν τήν εκτίμηση των άνθρώττων. "Ολα είναι άμφίβολα' τό άπέδειξε αύτός ό γενναιόψυχος άνθρωπος μέ τά φτωχά ρούχα. 'Εδώ έμφανίζεται και ή νουθεσία πού άναφέρθηκε πιο πάνω: δτι ή κρίση πρέπει νά βασίζεται στήν ομιλίαν και στά ήθη. Άνθρωποι σάν αύτον είναι εκείνοι πού κρατούν στον σωστό δρόμο πόλεις και σπιτικά. Ακόμη μιά φορά 6 'Ορέστης παίζει μέ τήν κρυμμένη του ταυτότητα και μετά μπαίνει στο σπίτι. Ό Γεωργός πρέπει νά ξαναβγεί στή σκηνή, γιά νά άκούσει τήν επίπληξη της 'Ηλέκτρας, γιατί κάλεσε άσυλλόγιστα τούς ξένους στο φτωχόσπιτό του, και νά πάρει έντολή νά ξεκινήσει γιά τον γερο-παιδαγωγο του Αγαμέμνονα, έκεινον άκριβώς πού γλίτωσε τον 'Ορέστη μικρό. Τώρα είναι βοσκός και ζει σέ ένα άλλο μέρος της χώρας· αύτός μπορεί νά φέρει τροφές γιά τή φιλοξενία τών ξένων σίγουρα θά έ'ρθει μέ εύχαρίστηση, μόλις άκούσει γιά τον 'Ορέστη. Ό Γεωργός φεύγει γιά τό ταξίδι του έκφωνώντας ένα λογίδριο γιά τό πόσο χρήσιμα μπορούν νά είναι στήν ώρα τους αά χρήματα. Ό 'ίδιος δέν ξαναεμφανίζεται στο εργο, άλλά οι Διόσκουροι δέν τον ξεχνούν, δταν άποκαθιστούν τήν τάξη (1286). Τό Ιο στάσιμο (432-486), μέ τά δύο στροφικά ζεύγη και τήν 1. Ό Steidle, 72, προσάγει κάποια έπιχειρήματα γιά νά υποστηρίξει τή σκηνή, στήν ούσία δμως είναι όρθή ή κρίση τοϋ Κ. Matthiessen, δ.π. 121.

212

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

επωδό του, άρχίζει μέ μιά προσφώνηση στα πλοία πού κάποτε εφεραν στην Τροία τον 'Αγαμέμνονα καΐ τον 'Αχιλλέα (α). "Υστερα το τραγούδι, γυρίζει πίσω στο ταξίδι των Νηρηίδων, πού εφεραν στον 'Αχιλλέα τά έξαίσια δπλα (α')· περιγράφονται ή άσπίδα, το κράνος, 6 θώρακας (β, β') και ή λαβή του ξίφους (γ), ένώ τό τέλος έπιχειρεϊ κάπως βιασμένα την προσαρμογή του χορικού στά δραματικά συμφραζόμενα: τον άρχηγο τέτοιων πολεμιστών σκότωσε ή Κλυταιμήστρα ! Γι' αυτό θά τιμωρηθεί με θάνατο. Τό 2ο επεισόδιο (487-698) εισάγεται μέ τήν ε'ίσοδο του Γέροντα, πού είχε στείλει νά φωνάξουν ή 'Ηλέκτρα. Διωγμένος και αυτός από τήν πόλη (412), εχει κάνει ενα κουραστικό ταξίδι ως έδώ.^ Μετά τό χαιρετισμό της 'Ηλέκτρας, άπαριθμεϊ τά πενιχρά δώρα πού εφερε γιά τήν περιποίηση τών ξένων. Τό μοτίβο της χαρούμενης προσδοκίας γιά δσα έ'χει νά του πει ή 'Ηλέκτρα για τόν 'Ορέστη (415) ξαναγυρίζει μόνο στό στ. 547, έπειδή προηγούνται άλλες σημαντικές ειδήσεις. Ό Γέροντας πέρασε άπό τόν τάφο του 'Αγαμέμνονα γιά νά προσφέρει σπονδές, άλλά βρήκε έκεΐ σφαγμένο ένα μαυρόμαλλο άρνι (τό χρώμα τών θυμάτων στις νεκρικές προσφορές) καθώς και ενα βόστρυχο άπό ξανθά μαλλιά. Μήπως ήρθε κρυφά ό 'Ορέστης; Προτείνει τρόπους γιά νά έξασφαλιστεΐ ή βεβαιότητα: θά έπρεπε ή 'Ηλέκτρα νά συγκρίνει τό βόστρυχο μέ τά μαλλιά της ή νά πατήσει τό πέλμα της πάνω στά 'ίχνη πού έμειναν δίπλα στόν τάφο ή νά αναγνωρίσει τόν άδελφό της άπό κάτι υφασμένο πού φορεϊ. Αύτά δλα είναι τά μέσα πού παίζουν ρόλο στήν άναγνώριση τών Χοηφόρων. Ή 'Ηλέκτρα τά άπορρίπτει ως άνόητα και μειώνει τήν άξία τους μέ ορθολογικά έπιχειρήματα. Ή πολυσυζητημένη ερμηνεία αύτοΰ του μέρους θά μας άπασχολήσει πιό κάτω. Βγαίνουν άπό τό σπίτι ό 'Ορέστης και δ Ηυλάδης- δ Γέροντας τούς παρατηρεί όλο και πιό προσεχτικά, και ό 'Ορέστης, πού έχει πληροφορηθεί άπό τήν 'Ηλέκτρα δτι αύτός είναι ό σωτήρας του, ρωτά απορημένος τήν άδελφή του τί θέλει δ Γέροντας και τόν περιεργάζεται. Μόλις μπαίνει και αύτός στή συζήτηση, δ διάλογος μετατρέπεται σύντομα σέ στιχομυθία μέ τήν 'Ηλέκτρα: δ Γέροντας της άποκαλύπτει οτι μπροστά της βλέπει τόν άδελφό της. Ό 'ίδιος τόν άναγνώρισε άπό μιά ούλή πάνω άπό τό μάτι, ένα σημά1. Παράπονα γερόντων γιά τήν κούραση τοϋ δρόμου συναντούμε και άλλου στόν Εύριπίδη: λ.χ. 'Ηρακλής Μαινόμενος 119.

213

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δι, πού άντέχει άκόμη και στο κριτικό μυαλό της 'Ηλέκτρας. Ένώ σε εργα δπως ή 'Ιφιγένεια Τ. ή ή 'Ελένη συναντούμε μια δυωδία των προσώπων πού άναγνωρίζονται γεμάτη έντονο συναίσθημα, έδώ υπάρχουν μόνο λίγοι στίχοι, ζωηρεμένοι άπό άντιλαβές, πού έκφράζουν σύντομα τη χαρά των δύο άδελφιών, γιά νά καταλήξουν άμέσως στή σκέψη της έκδίκησης (581).^ Μόνο σέ ενα σύντομο δοχμιακο μέρος του χοροϋ (585-595) κρούεται ενας τόνος άγαλλίασης. Στή στεγνότητα αυτής της σκηνής πρέπει νά διακρίνουμε τήν πρόθεση του ποιητή νά ρίξει πάνω στην πράξη τής εκδίκησης'ενα βαρύ ϊσκιο. Τά άδέλφια πού θά δοΰμε μετά τό φόνο τής μητέρας τους δύσκολα θά μπορούσαν νά έκφράσουν στην άναγνώρισή τους τόνους ζεστής τρυφερότητας. Μέ άγρια εκδικητική διάθεση ό 'Ορέστης (596) καλεϊ σαό έργο. 'Ακολουθεί μιά, κατά τό μεγαλύτερο μέρος της, συμμετρικά δομημένη σκηνή, οπού σύντομοι διάλογοι, άνάμεσα στον 'Ορέστη και τον Γέροντα στήν άρχή, άνάμεσα στήν 'Ηλέκτρα και τόν 'Ορέστη στό τέλος, πλαισιώνουν μιά εκτενέστατη στιχομυθία (612684). Ή άλλαγή των συνομιλητών στούς δύο άκραίους διαλόγους επιβάλλεται άπό τήν εξέλιξη πού διαγράφεται μέσα στή στιχομυθία. Στό διάλογό του με τόν 'Ορέστη ό Γέροντας συμβουλεύει νά σκοτώσουν τόν Α'ίγισθο εξω άπό τήν πόλη, έκεϊ οπού προσφέρει θυσία στις Νύμφες· γι' αύτήν ετοιμαζόταν πριν άπό λίγο. "Οταν ό λόγος φτάνει στήν Κλυταιμήστρα, ή 'Ηλέκτρα άντικαθιστά τόν 'Ορέστη στή συνομιλία μέ τόν Γέροντα, υστέρα άπό ενα σύντομο διάλογο άνάμεσα στούς τρεις (647-650): ό φόνος τής μητέρας τους είναι δική της ύπόθεση. 'Αναπτύσσει τό σχέδιό της: θά παρασύρει στό άγροτόσπιτό της τήν Κλυταιμήστρα, μέ τήν πρόφαση οτι γέννησε και δτι χρειάζεται τελετουργικό καθαρμό. 'Η στιχομυθία καταλήγει σέ 12 στίχους, πού είναι διαρθρωμένοι σέ τέσσερις τριάδες^ και άποτελουν ενα είδος σύνοψης του κομμού στις Χοηφόρες του Αισχύλου. Μετά άπό μιά προσευχή στόν Δία και στήν 1. Ό E.-R. Schwinge, RhM 112 (1969) 9, 19, ορθά άκολουθεϊ τόν Strohm, 78, έναντίον τοΰ Κ. Matthiessen, ο.π. 124, ό όποιος πιστεύει δτι έδώ ό Εύριπίδης θέλησε νά άποφύγει τά ϊχνη τοϋ Σοφοκλή. Ή διαμόρφωση της σκηνής πρέπει νά έξηγηθεϊ μέ βάση τις απαιτήσεις τοϋ ίδιου τοί5 ëpyou. Σχετικά μέ τό σύντομο δοχμιακό σύστημα τοΰ χοροϋ, πρβ. 'Ιππόλυτος 362 κ α ι Ρήσος

131.

2. Ή άπόδοση των στίχων άπό τή χειρόγραφη παράδοση είναι φοβερά

214

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

"Ηρα (τήν Άργεία θεά), άκολουθεϊ μιά επίκληση στον πατέρα, για νά βοηθήσει στην πραγματοποίηση της εκδίκησης. Τον τελευταίο λόγο στον τελικό διάλογο τον εχει ή 'Ηλέκτρα: ο 'Ορέστης πρέπει νά σκοτώσει τον Αίγισθο" σε περίπτωση άποτυχίας δμως, αύτη φυλάγει έτοιμο το ξίφος γιά τον 'ίδιο τον εαυτό της. Ό 'Ορέστης δεν έχει να προφέρει παρά δυο λόγια συμφωνίας (693). Το 2ο στάσιμο (699-746) είναι μιά δίστροφη σύνθεση, πού διηγείται πώς ό Θυέστης εξαπάτησε τον άδελφό του 'Ατρέα στην υπόθεση μέ τό χρυσόμαλλο πρόβατο και πώς ό Δίας, άγανακτισμένος γι' αύτό, άντέστρεψε τήν πορεία του ήλιου. "Ενα χορικό για τήν παλιά ένοχη στον οίκο τών 'Ατρειδών έχει βέβαια στο έ'ργο κάποιο νόημα' έδώ δμως εχει μιά αύτοτέλεια, άφου ή λειτουργία του δεν έγκειται, δπως στά θεματικά παράλληλα άπό τον Αισχύλο, στήν ένταξη καινούριων γεγονότων μέσα στο παλιό πλέγμα της ένοχης και της τιμωρίας. Τα χορικά πού συγκροτοΓ·νται άπό δύο στροφικά ζεύγη, περιέχουν συχνά στήν τελευταία άντιστροφή μιά τροπή σέ κάτι διαφορετικό. Έδώ ό χορός άναιρεϊ τό ϊδιο του τό τραγούδι, ομολογώντας τήν άμφιβολία του για τήν άξιοπιστία της ιστορίας πού διηγήθηκε. Ηώς μπορεί ό ήλιος νά άλλαξε τήν πορεία του γιά τό έγκλημα κάποιων θνητών ! 'Αλλά, φυσικά, οί μύθοι σκόπιμα τρομοκρατούν τούς άνθρώπους, και είναι χρήσιμοι γιατί προκαλούν τό σεβασμό πρός τούς θεούς. Αύτό τό χωρίο στέκεται, σά μιά εντυπωσιακή μαρτυρία κριτικής του μύθου, πλάι στά λόγια του 'Ηρακλή γιά τις έπινοήσεις τών ποιητών. Ή υποδιαίρεση τοΰ μέρους πού άκολουθεΐ σέ έπεισόδια είναι αναγκαστικά κάπως τεχνητή, επειδή ύποχωροΰν σημαντικά τά αύτοδύναμα χορικά. "'^Αν δεχτούμε δτι τό σύντομο άναπαιστικό μέρος τοΰ χορού, πού άρχίζει στό στ. 988, έχει τή θέση ένός στασίμου, τότε οί στ. 747-987 μπορούν νά θεωρηθούν ώς τρίτο επεισόδιο, πού είναι ολόκληρο άφιερωμένο στον Αίγισθο. Ή είσοδος τοΰ 'Αγγελιοφόρου προετοιμάζεται μέ ιδιαίτερη δραματικότητα. Ό χορός και ή 'Ηλέκτρα έχουν άκούσει άπό μακριά μιά κραυγή· ή 'Ηλέκτρα φοβάται τό χειρότερο και είναι έτοιμη να αύτοκτονήσει, δταν έρχεται ό 'Αγγελιοφόρος μέ τήν είσυγκεχυμένη- ορθά ό J. D. Denniston στο σχετικό σχόλιο του υποστηρίζει τήν τριαδική κατανομή πού προτείνει ό Murray.

215

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δηση της νίκης. Έδώ χρησιμοποιείται μέ ιδιαίτερη άποτελεσματικότητα ενα μέσο έντασης και κλιμάκωσης, πού άξιοποιήθηκε έπανειλημμένα άπό τον Ευριπίδη. "Υστερα άπό μιά εκτενή και διανθισμένη μέ ρεαλιστικές λεπτομέρειες περιγραφή της πρόσκλησης των ξένων άπό τον Α'ίγισθο και της προετοιμασίας γιά τή θυσία, άκολουθεΐ άστραπιαϊα ή κύρια δράση. Ό Αίγισθος δολοφονείται, και οί δούλοι άναγνωρίζουν τον άληθινό τους κύριο. Μέ τήν άγγελική ρήση δένεται, σάν έκφραση άγαλλίασης, μιά «έπιρρηματική» σύνθεση (859-889), οπού τρίμετρα της 'Ηλέκτρας άποκρίνονται σέ δύο στροφές του χοροΰ. Ό Όρέστης, πού τον άναγγέλλει στο τέλος της άφήγησής του ό 'Αγγελιοφόρος, ερχεται μαζί μέ τον Πυλάδη και δέχεται τό στεφάνι της νίκης άπο τό χέρι της Ηλέκτρας.^ Ό Όρέστης ευχαριστεί τούς θεούς καΐ άφήνει τό πτώμα του Αιγίσθου στήν άδελφή του, γιά νά τό μεταχειριστεί δπως θέλει. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία ή 'Ηλέκτρα έκ1. Τό μέρος αυτό θέτει μιά σειρά άπό επιμέρους προβλήματα: α) Ή είσοδος του νικητή προσδιορίζεται μέ πολύ λιγότερη άκρίβεια άπό δ,τι έχουμε συνηθίσει σέ παρόμοιες περιπτώσεις· πρέπει, πάντως, νά 2χει πραγματοποιηθεί κατά τή διάρκεια της άντιστροφής του χοροΰ, άνάμεσα στό στέψω (872) καΐ τό δέξαι (882). Υποθέτουμε δτι ή Ηλέκτρα μπαίνει γιά λίγο μέσα στό σπίτι γιά νά φέρει τά στεφάνια. β) Ε π ί σ η ς σ τ ο ν σ τ . 8 8 3 (ουκ άχρεΐον

εκπλεθρον

δραμών

άγώνα=6γι

έχοντας τρέξει άνώφελο άγώνα δρόμου έξι πλέθρων), εφόσον υπάρχει μιά τόσο συγκεκριμένη άναφορά σέ άγώνα δρόμου, θά ήθελα νά διακρίνω, διαφωνώντας μέ τόν J. D. Denniston, μιά περιφρονητική νύξη γιά τΙς άθλητικές νίκες. Κάτι παρόμοιο έκφράζεται σχεδόν ρητά ήδη στόν στ. 862κ. γ) Τό πτώμα του Αιγίσθου μεταφέρεται στή σκηνή, δπως βεβαιώνεται άπό τόν στ. 959' στό ίδιο γεγονός, κατά τή γνώμη μου, άναφέρεται ό στ. 895, ενώ ό J. D. Denniston σκέπτεται μόνο τό κεφάλι, πού θά έπρεπε, τότε, νά έχει άποκοπεϊ άπό τό υπόλοιπο σώμα. 'Αναρωτιέμαι άν αυτό υποβάλλεται άπό τά ίδια τά λόγια τοϋ 'Αγγελιοφόρου (856) ή μήπως σ' αύτά λανθάνει τό νόημα δτι ό Όρέστης θέλει, μέ τό πτώμα τοϋ Αιγίσθου, νά προσφέρει στήν 'Ηλέκτρα ένα θέαμα πού λειτουργεί άντίθετα άπό τό κεφάλι της Γοργώς' θά έπρεπε, πάντως, νά έπισημανθεϊ δτι στήν έκφραση κάρα Γοργόνας ό π ο ι η τ ή ς ά ν τ ι π α ρ α θ έ τ ε ι τό δν στνγεΐς

Αϊγισθον.

Ή 'Ηλέκτρα στεφανώνει και τούς δύο νέους. Ό Steidle, 83, παρατηρεί ορθά δτι μόλις και μετά βίας έχουν στεφανωθεί και πρέπει νά προχωρήσουν κιόλας στόν φόνο της Κλυταιμήστρας, και γι' αυτό προτείνει τήν έξης ευφυέστατη λύση: μέ τά λόγια το\5 'Ορέστη στούς στ. 890κκ., πού άποδίδουν στούς θεούς τήν τιμή της νίκης, οΐ δύο φίλοι άποθέτουν τά στεφάνια ώς άφιέρωμα (πάνω σέ ενα βωμό;).

216

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

φράζει διστακτικά την επιθυμία νά εκφωνήσει εναν υβριστικό λόγο στο νεκρό. Ό 'Ορέστης συμφωνεί, άφοϋ αύτη ή έχθρα δεν γνωρίζει κανενός ε'ίδους συμφιλίωση. Βλέποντας αύτη τή σκηνή ένας "Ελληνας, γιά νά καταλάβει τή στυγνή ύπερβολή της, θά επρεπε νά θυμηθεί τα εύγενικά λόγια πού ειπε ό 'Οδυσσέας {Όδ. χ 412) στήν Εύρύκλεια, δταν τή μάλωσε γιά τήν έκρηξη της άγαλλίασής της πάνω στούς νεκρούς μνηστήρες. Ό μακρός υβριστικός λόγος της 'Ηλέκτρας (907-956) άνήκει στά πιο δυσάρεστα κομμάτια του Εύριπίδη. Στο σύνολό του δίνει τήν εντύπωση μιας ελάχιστα επιτυχημένης ρητορικής άσκησης. Τά εγκλήματα του Αιγίσθου θίγονται πολύ σύντομα (914), ένώ στον υπόλοιπο λόγο άκοϋμε διάφορες διακηρύξεις γιά τις άτελείωτες άπιστίες, πού είναι φυσικό να περιμένει κάνεις άπό μιά μοιχαλίδα, για τήν υπεροχή της φύσεως πάνω στο χρήμα, για τή μηδαμινή άξία ένός ωραίου άντρα —δπου μάλιστα ή 'Ηλέκτρα δείχνει μιά χαρακτηριστική παρθενική σεμνοτυφία. Στήν καλύτερη περίπτωση, μόνο τά λόγια της γιά τον άξιοθρήνητο ρόλο του Αιγίσθου στο γάμο έχουν 'ίσως άκόμη κάποια πραγματική σχέση μέ τό νεκρό. Είναι δμως δύσκολο νά καταλάβουμε τά ύπόλοιπα. Μίσος και περιφρόνηση εχει στήν καρδιά της και ή 'Ηλέκτρα του Σοφοκλή. Σε πόσο δμως διαφορετικό επίπεδο βρίσκονται τα δικά της λόγια ! Μπορούμε βέβαια νά υποθέσουμε δτι ό Εύριπίδης παρέλειψε έδώ κάποια επιχειρήματα, γιά νά τά άξιοποιήσει καλύτερα στον «άγώνα» των δύο γυναικών. Τον ρηχό λόγο της 'Ηλέκτρας άνακεφαλαιώνει ό χορός μέ μια εξίσου ρηχή αναφορά στή Δίκη, και κατόπιν ό 'Ορέστης δίνει εντολή νά μεταφέρουν τό πτώμα μέσα στο σπίτι. Στο μεταξύ ή 'Ηλέκτρα εχει δει τή μητέρα τους νά πλησιάζει στο σπίτι και άνακοινώνει στον 'Ορέστη τήν άφιξή της.^ Μετά άπό ενα έπιφώνη1. Ή διανομή των στ. 959-966 είναι προβληματική. 'Απορρίπτοντας τΙς άλλαγες της χειρόγραφης παράδοσης, πού είχε προτείνει ό Camper καΐ δέχτηκαν οί Murray καΐ Denniston, ό Steidle, 74, υποστηρίζει, μέ πειστικά επιχειρήματα, τή διανομή των στίχων δπως τή δίνουν τά χειρόγραφα" οπότε, οί στ. 959-961 άνήκουν στον 'Ορέστη, ένώ ό στ. 962, πού εισάγει τή στιχομυθία, στήν 'Ηλέκτρα. 'Ωστόσο, παρά τήν έπιχειρηματολογία τοϋ Steidle, δυσκολεύομαι νά δεχτώ δτι οί στ. 965 καΐ 967 λέγονται άπο τον 'Ορέστη. Ή μετάθεση τών στ. 965 και 966, πού πρότεινε ό Kirchhoff, δημιουργεί μιάν άπρόσκοπτη ροή, ένώ ή άμεση γειτνίαση τών στ. 965 καΐ 967 λειτουργεί άποτελεσματικά.

217

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

μα, πού προδίδει την ταραχή του, άκολουθεΐ ή ερώτηση ή οποία στις Χοηφόρες (899) άπευθύνεται προς τον Πυλάδη άκριβώς πρίν άπο τή μητροκτονία: πώς μπορώ νά σκοτώσω τη μητέρα μου; "Άν έκεϊ ήταν άρκετή ή υπόμνηση της εντολής του 'Απόλλωνα, εδώ ή 'Ηλέκτρα καταβάλλει άρκετή προσπάθεια γιά να επαναφέρει τον 'Ορέστη στήν άπόφαση πού είχε πάρει οταν ήρθε (614, αν όβελίσουμε, όπως ό Wilamowitz, το στ. 600). Βασανιστική άμφιβολία τον κυριεύει. Παράλογο ήταν τό μήνυμα του θεοΰ* ϊσως μάλιστα στή θέση του κάποιος εκδικητικός δαίμονας έ'δωσε τή φριχτή εντολή. "Οταν ή 'Ηλέκτρα άντιτείνει (972): «τότε ποιος είναι σοφός, άν δεν εϊναι ό Απόλλων;», αισθανόμαστε δτι προετοιμάζεται γιά το τέλος του έ'ργου ή έπίκριση τών Διοσκούρων (1246, 1302) πού άφορα στήν 'ίδια λέξη. Τελικά δ 'Ορέστης συγκρατιέται και μολονότι ή φρίκη, πού είναι άγνωστη στήν 'Ηλέκτρα πρίν άπό τήν πράξη, δέν τον εχει άφήσει, μπαίνει μέσα στο σπίτι γιά νά δολοφονήσει έκεϊ τή μητέρα του. Οί ταπεινά κολακευτικοί άνάπαιστοι (988-996), πού χρησιμοποιεί 6 χορός γιά νά χαιρετίσει τήν Κλυταιμνήστρα, είναι γεμάτοι υπαινιγμούς. "Οταν τήν εγκωμιάζει ώς άοελφή τών Διοσκούρων, προετοιμάζει τήν «άπό μηχανής» εμφάνιση τών θεών οταν στα λόγια του άναφέρονται αί τνχαι (ή μοίρα) και ό καιρός (ή κατάλληλη στιγμή), ξέρουμε δτι τήν περιμένει ό θάνατος. "Οταν οί δύο νεότεροι ποιητές θέλησαν νά άπαλλάξουν τή μορφή της 'Ηλέκτρας άπό τον λιτό της ρόλο στον Αισχύλο, χρειάστηκε νά τήν άντιπαραθέσουν, σέ μιά μεγάλη σκηνή, μέ τή μητέρα της. Ή διαφορά στήν άπόδοση της μορφής της ήρωίδας, δπως τή βρίσκουμε στον Σοφοκλή και στον Εύριπίδη, άποτελεΐ τήν άφετηρία γιά τήν έπισήμανση της αύτοτέλειας τών δύο έ'ργων. Είναι άλήθεια δτι θεματικά οί άντίστοιχες σκηνές συμπίπτουν ώς ενα μεγάλο βαθμό. Και έδώ τήν υπεράσπιση άρχίζει πρώτη ή Κλυταιμήστρα. Τό σημαντικότερο έπιχείρημά της είναι ή θυσία της 'Ιφιγένειας· στον Εύριπίδη προστίθεται και ό έρωτας τοΰ 'Αγαμέμνονα γιά τήν Κασσάνδρα. Και στά δύο εργα ή 'Ηλέκτρα εκμηδενίζει τήν άπολογία της μητέρας της και κερδίζει τήν ήθική νίκη. 'Εκείνο δμως πού ξεχωρίζει τούς τόσο συγγενικούς άπό θεματική άποψη «άγώνες λόγων» είναι ή παρουσίαση της Κλυταιμήστρας. 'Ενώ στον Σοφοκλή δίνεται μιά δαιμονική γυναίκα, πού εμμένει ώς τήν έσχατη στιγμή στήν πράξη της, ό Ευριπίδης ό218

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δηγεϊ στον τόπο της εκτέλεσης μιά άμαρτωλή πού αισθάνεται μεταμέλεια γιά δσα έχουν γίνει (1105). Ή σκηνή της Κλυταιμήστρας (998-1146), πού, μέ κάποιους ένδοιασμούς, δπως σημειώσαμε και πιο πάνω, μπορεί να άποτελέσει χωριστό έπεισόδιο, τό τέταρτο, είναι πλούσια σε στοιχεία λεπτότατης ήθοπλασίας. Μέ κόπο κατεβαίνει άπό τό άρμα της ή γερασμ,ένη πιά βασίλισσα. Τη βοηθούν αιχμάλωτες γυναίκες άπό την Τροία, ενα υποκατάστατο (άλλά τί ύποκατάστατο !) γιά την 'Ιφιγένεια πού χάθηκε. 'Αμέσως δμως και ή 'Ηλέκτρα ταυτίζει τόν έαυτό της μέ τις σκλάβες, θέλει κι αύτη νά γίνει μιά άπ' αύτές —έτσι τό θέλησε ή μητέρα της. Γι' αύτό, στόν σύντομο διάλογο πού παρεμβάλλεται άνάμεσα στις δύο μεγάλες ρήσεις, ζητεί μέ προσποιητή ταπεινότητα νά της δοθεϊ ελευθερία λόγου. Ί ί Κλυταιμήστρα δμως, στή στυγνή κατηγορία της μοιχείας πού της προσάπτει ή θυγατέρα της, άποκρίνεται συγκρατημένα (1102): ώ παΐ, πέφυκας πατέρα σον στέργειν άεί (κόρη μου, άπό φυσικού σου πάντα είσαι μέ τό μέρος του πατέρα σου). Μετά τόν κύριο «άγώνα», στό διάλογο, πού περιέχει μόνο σύντομες στιχομυθίες, ή Κλυταιμήστρα άναρωτιέται μήπως μπορεί ή θυγατέρα της νά συμφιλιωθεί μέ τόν Αίγισθο (1119). Μέ τρομακτική ειρωνεία ή 'Ηλέκτρα προφέρει τήν πικρή άλήθεια: ό Αίγισθος δμως κατοικεί στό σπίτι της (τό πτώμα του, βέβαια). Ή Κλυταιμήστρα τήν παρεξηγεί, παίρνοντας τά λόγια της γιά κήρυξη νέου πολέμου. Καθώς δμως μπαίνει στό σπίτι, δπου πρόκειται νά συναντήσει τό θάνατο, ή 'Ηλέκτρα μέ χλευαστικό ένδιαφέρον τήν προειδοποιεί νά προσέξει μήπως λερώσει τούς πέπλους της μέσα στό καπνισμένο καλύβι, Τά τελευταία της λόγια πρός τή μητέρα της —δτι θά προσφέρει στούς θεούς μ,ιά ταιριαστή θυσία— είναι φρικιαστικά δισήμαντα. Ή 'Ηλέκτρα μένει άκόμη μιά στιγμή μονάχη και μιλεί θριαμβευτικά γιά τόν έπικείμενο φόνο. Ή σκηνή θυμίζει τήν Κλυταιμήστρα στόν 'Αγαμέμνονα^ λίγο πριν μπει στό παλάτι άκολουθώντας τόν άντρα της. Μιά λεπτομέρεια μπορεί νά φωτίσει περισσότερο τά δσα ειπώθηκαν. Στόν Σοφοκλή ή Κλυταιμήστρα, άγρια θυμωμένη, προσφωνεί τή θυγατέρα της θρέμμ^ άναιόές (622· άδιάντροπο πλάσμα), ένώ πουθενά δέν άπαντα ή προσφώνηση τέκνον, πού χρησιμοποιείται τρεις φορές στόν Εύριπίδη (1057, 1106, 1123). "Οχι δτι αύτή ή Κλυταιμήστρα θά μπορούσε νά άπαλλαγεΐ άπό τις πρά219

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ξεις της· εχει δμως κουραστεί άπο αύτές και δεν μπορεί πιά νά τις άντέξει (1105). Αύτή ή Κλυταιμήστρα δεν χρειάζεται κάποιο δνειρο γιά νά τήν ταράξει μέσα στή σιγουριά της. "Ετσι, στον Εύριπίδη λείπει το μοτίβο πού τόσο άποτελεσματικά άξιοποίησαν οι άλλοι δύο τραγικοί. Ένα σύντομο στροφικό ζεύγος του χοροΰ (1147-1164) φροντίζει, θυμίζοντάς μας το έγκλημα της Κλυταιμήστρας, ώστε νά μήν εΐ'μαστε πολύ έπιεικεις στην κρίση μας γι' αύτήν. Μέσα άπο τήν καλύβα άκουμε κιόλας τις ικεσίες και τις επιθανάτιες κραυγές της. Τά λόγια της κορυφαίας (1168κκ.) προετοιμάζουν μιαν άλλαγή διάθεσης, πού άφήνεται άκόμη μετέωρη: «είναι πικρό νά σε σκοτώνουν τά παιδιά σου* και ωστόσο το κακό πληρώνεται μέ κακό». Τά τρίμετρα δμως (1172-1176) πού άναγγέλλουν τήν είσοδο του 'Ορέστη και της Ηλέκτρας^ μιλοϋν πια μόνο γιά τή δυστυχία των Τανταλιδών. Ό έπόμενος κομμός, διαρθρωμένος σέ τρία στροφικά ζεύγη και μοιρασμένος άνάμεσα στο χορο και τά δύο άδέλφια, δείχνει αύτή τήν ολότελα άλλαγμένη στάση. Τίποτε δέν έ'χει μείνει άπο τήν άγανάκτηση και τήν έκδικητική τους διάθεση, καθώς, άπελπισμένοι και τσακισμένοι, στέκονται άντιμέτωποι μέ τήν πράξη τους. Ό ποιητής δέν μας δείχνει τή μετάβαση άπο τή μιά στήν άλλη στάση, τή βαθμιαία άνάδυση κάποιας καινούριας συναίσθησης. Εννοώ έκεϊνο τον προσεχτικό χειρισμό του ψυχολογικού στοιχείου, πού θά σχολιάσω μέ άφορμ.ή τήν 'Ιφιγένεια Α.^ Στο πρώτο στροφικό ζεύγος, ή 'Ηλέκτρα άποκρίνεται στήν άπόγνωση του 'Ορέστη ομολογώντας τή συνενοχή της στή μητροκτονία, ενώ ό χορός, πού ρητά καταδικάζει το φόνο,® επιβεβαιώνει (1204) δτι εκείνη εσπρωξε τον άδελφό της στήν άποτρόπαιη πράξη. Αύτό, 1. Και έδώ τίθεται τό αιώνιο έρώτημα: άρκοϋσε ενα άνοιγμα της κεντρικής θύρας γιά νά φάνουν τά δύο πτώματα πού δείχνει ό 'Ορέστης στον στ. 1178, ή μήπως άπρεπε νά τεθεί σέ κίνηση το έκκύκλημα; Μετά άπο δσα ειπώθηκαν μέ άφορμή τον 'Ηρακλή, δέν μπορώ νά άπορρίψω τή λειτουργία του μηχανήματος. 2. Πρβ. Α. Lesky, «Psychologisches bei Euripides», Entretiens 6 (1960) 147: Wege der Forschung 89, 97, και «Zur Problematik des Psychologischen in der Tragödie des Euripides», Gymnasium 67 (1960) 24 Sehr.

261.

3. Ή μεταστροφή στήν κρίση του χοροϋ εχει τό παράλληλο της στις Χοηψόρες, άλλά έκεϊ θεμελιώνεται βαθιά στή διπλή οψη της πράξης, πού ό Εύριπίδης τήν εξηγεί βέβαια, χωρίς δμως και νά τή δικαιώνει ήθικά.

220

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σέ σχέση μέ τη σκηνή της άφιξης της Κλυταιμήστρας, είναι σωστό άλλά καΐ μονόπλευρο, άν σκεφτούμε δτι ο 'Ορέστης ήρθε στήν πατρίδα του άποφασισμένος γι' αυτή τήν πράξη. Πάντως, μας δείχνει που άκριβώς ήθελε 6 ποιητής νά πέσει το βάρος. Στά δύο έπόμενα στροφικά ζεύγη, τά άδέλφια άναλογίζονται άκόμη μιά φορά, μέ άβάσταχτη οδύνη, τήν πράξη τους* άκοΰμε πώς ό 'Ορέστης, έτοιμος γιά το θανάσιμο πλήγμα, σκέπασε τά μάτια του, και πώς ή 'Ηλέκτρα έ'σπρωξε μαζί του το σπαθί. Κατόπι σκεπάζουν τή νεκρή μητέρα και τις πληγές της.^ 'Ανάπαιστοι του χοροΰ άναγγέλλουν τήν εμφάνιση τών Διοσκούρων πάνω στή στέγη της σκηνής. 'Από το στ. 1240 προκύπτει δτι μιλεϊ ο Κάστωρ· ό βωβός συνοδός του, ό Πολυδεύκης, είναι τό θεϊκό άντίστοιχο του Πυλάδη δίπλα στον 'Ορέστη. Μέ έπιγραμματική συντομία ό Κάστωρ κρίνει τό γεγονός: ή Κλυταιμήστρα πλήρωσε σύμφωνα μέ τό δίκαιο. Ό Φοίβος —άλλά είναι ό κύριος τών Διοσκούρων. Αυτή ή άποσιώπηση δεν έμποδίζει ωστόσο τή σαφή έπίκριση: ό θεός, σοφός ό ϊδιος, εδωσε άσοφο μήνυμα. Ή άκόλουθη άναγωγή τοΰ γεγονότος (1248) στον Δία και τή Μοίρα δεν πρέπει νά μας ωθήσει σέ θεολογικές εικασίες, επειδή είναι άπλούστατα μιά περίφραση γιά τό «δ γέγονε γέγονε». Τό ϊδιο ισχύει και γιά τό στ. 1301κ., δπου ενώνονται ή Μοίρα, ή 'Ανάγκη και οί άσοφοι χρησμοί τοΰ 'Απόλλωνα. 'Ολότελα περιστατική παραμένει και ή άναφορά στήν οικογενειακή κατάρα (1306): πρόκειται γιά τή μοίρα αύτών τών δύο άνθρώπων, και καμιά μεταφυσική αιτιολόγηση δέν μπορεί νά μειώσει τό οδυνηρό βάρος της. ^ ^ Οί Διόσκουροι φέρνουν πάνω στά συντρίμμια κάποια τάξη. Ό 'Ορέστης θά δώσει τήν άδελφή του γιά γυναίκα στόν Πυλάδη, ένώ ό Ι'διος, κυνηγημένος άπό τις φοβερές Κήρες, θα εγκαταλείψει τό "Αργός· στήν 'Αθήνα θά βρει άσυλο στό ξόανο της ΙΤαλλάδας και θά κερδίσει τήν άθώωσή του μέ ισοψηφία άπό τό δικαστήριο του 'Αρείου Πάγου. Τον Αίγισθο θά τόν θάψουν οι Άργεϊοι και τή; Κλυταιμήστρα ό Μενέλαος, πού μόλις εφτασε στό Ναύπλιο επιστρέφοντας στήν πατρίδα άπό τήν Αίγυπτο {Όδ. γ 311). Ό Μενέλαος φέρνει μαζί του μιά Ελένη άθώα, πού βρισκόταν στήν Αίγυπτο κοντά στόν Πρωτέα, δσο οί "Ελληνες μάχονταν γιά τό είδωλό της. Τόν γενναιόψυχο Γεωργό ό Πυλάδης θά ιόν έγκατα1. Σχετικά μέ τήν κατανομή τών προσώπων στόν κομμο βλ. Steidle, 90.

221

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

στήσει στη Φωκίδα καΐ θά τον άνταμείψει. "Οταν τον χαρακτηρίζει κατ' ονομα μόνο γαμπρό του 'Ορέστη, χρειάζεται νά έχουμε στο νου μας δτι ή 'Ηλέκτρα πρέπει νά παντρευτεί τον Πυλάδη παρθένα. Τό άναπαιστικο μέρος στο τέλος του έ'ργου αρχίζει με στίχους πού ή άπόδοσή τους είναι προβληματική* τό καλύτερο είναι νά άκολουθήσουμε τον Murray και τον Denniston στις έκδόσεις τους.^ Ό χορός και ή 'Ηλέκτρα ζητούν την άδεια νά υποβάλουν ερωτήσεις και παίρνουν τήν άπάντηση δτι οί δυνάμεις της Μοίρας εμπόδισαν τούς Διοσκούρους να προστατεύσουν τήν άδελφή τους Κλυταιμήστρα και οτι ή 'Ηλέκτρα δέν δεσμευόταν, βέβαια, άπό τήν εντολή του 'Απόλλωνα, άλλά ήταν κι αύτή καταδικασμένη, άπό τήν οικογενειακή κατάρα, στήν 'ίδια μοίρα μέ τον 'Ορέστη. 'Εδώ δίνονται άπαντήσεις σέ ερωτήσεις πού θά μπορούσε νά απευθύνει στον ποιητή δ θεατής. Τό κύριο μέρος των άναπαίστων δείχνει δτι οί Διόσκουροι φέρνουν βέβαια κάποια τάξη, άλλά δέν είναι σε θέση νά εξαλείψουν τήν πικρή οδύνη. Τά δύο άδέλφια, πού μόλις συναντήθηκαν, πρέπει, μετά τό έγκλημα πού διέπραξαν, νά χωρίσουν γιά πάντα. 'Ακόμη και οί θεοί αισθάνονται συμπάθεια γιά τον πόνο τους (1327). 'Αμέσως δμως στέλνουν τον 'Ορέστη στο δρόμο του, ενώ οί 'ίδιοι βιάζονται νά φύγουν γιά τή σικελική θάλασσα. Μέ συγκρατημένα λόγια τούς άποχαιρετά ό χορός. Συζητώντας τό πρόβλημα της χρονολόγησης, παρατηρήσαμε ήδη δτι δικαιολογημένα ο Zuntz^ ξεχωρίζει τή δομή του έ'ργου άπό τή δομή της Ιφιγένειας Τ, και της 'Ελένης. Σίγουρα και στήν Ηλέκτρα ή άναγνώριση και ή σκευωρία παίζουν τό ρόλο τους, παράλληλα δμως διαπιστώνεται μια βαθύτατη διαφορά: στά 1. Διαφορετική είναι ή άποψη τοΰ Steidle, 85. Είναι, πάντως, άπίστευτο δτι ό Κάστωρ θά μπορούσε, αύτην άκριβώς τή στιγμή, νά χαρακτηρίσει τα δύο άδέλφια μέ τήν έκφραση ού μυσαροί τοΐσδε σφαγίοις (δχι μιασμένοι άπό αύτά τά θύματα)· άπο τήν άλλη πλευρά, είναι φανερό δτι ό ϊδιος (1296) αιτιολογεί τήν έξαίρεση τοΰ προσώπου πού υπέβαλε τήν προηγούμενη ερώτηση (άσφαλώς πρόκειται γιά τήν Ηλέκτρα), άποδίδοντας τήν ηθική αύτουργία στον 'Απόλλωνα. 2. Political Plays 69, Ι" τώρα καΐ ό Steidle, 81, μέ πληρέστερη βιβλιογραφία. 'Ορθά ό Conacher, 200, άποκρούει τήν άποψη τοΰ Kitte δτι ή 'Ηλέκτρα είναι «μελόδραμα».

222

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άλλα δύο δράματα μιά άπροσδόκητη άναγνώριση όδηγεϊ τά δύο ως τότε χωρισμένα πρόσωπα σέ μιά κρίσιμη κατάσταση, άπο την οποία τελικά γλιτώνουν, ένώ στήν 'Ηλέκτρα ο αδελφός άπο την άρχή άναζητεΐ την άδελφή του. Ή σχέση των ύπόλοιπων μερών του έργου μέ τη μητροκτονία άποτελεΐ τό ειδικό πρόβλημα της 'Ηλέκτρας. Όπο^σδήποτε, προϋπόθεοτη γι' αύτήν άποτελεΐ ό φόνος τοΰ Αιγίσθου, ή πραγματοποίησή του δμως καλύπτει ενα τόσο μεγάλο τμήμα, ώστε διεκδικεί και αύτός κάποιο δικαίωμα στη σύνθεση τοΰ δράματος. Δεν επιτρέπεται, ωστόσο, νά παραβλέψουμε δτι ή άντιδιαστολή τών δύο φόνων, δπως εκφράζεται ολοφάνερα στήν κατάσταση πού δημιουργείται μετά τήν πραγματοποίησή τους, συντελεί πάρα πολύ στήν άπομόνωση τής μητροκτονίας, επειδή αύτή είναι ή άνήκουστη και άβάσταχτη πράξη. "Ετσι, πρέπει νά θεωρήσουμε δτι γενικά ή σύνθεση τείνει προς αύτή τήν πράξη, μολονότι ή καθορισμένη γραμμή, πού χαράξαμε μέ τήν αύτοδυναμία ορισμένων μερών, παρουσιάζει άρκετές άποκλίσεις, χωρίς, ωστόσο, νά διακόπτεται κάθε σχέση μέ τον τελικό σκοπό. Αύτό συμβαίνει, ας ποΰμε, μέ τήν παρουσίαση τής άθλιότητας πού υπομένει ή 'Ηλέκτρα τόσο πεισματικά, μέ τον επιμερισμό τής άναγνώρισης σέ δύο στάδια, μέ το άτελείωτο παιγνίδι τοΰ ποιητή στο πρώτο άπο τά δύο, δπου μόνο ό άδελφος άναγνωρίζει τήν άδελφή, τέλος μέ τό εκτεταμένο μέρος τοΰ Αιγίσθου. Περιθωριακά πρόσωπα, δπως ό Γεωργός και ό Γέροντας, μετά τή διεκπεραίωση τής περιορισμένης λειτουργίας τους, έξαφανίζονται άπό τό έργο. Σωστά τό έργο φέρει ως τίτλο τό δνομα τής 'Ηλέκτρας, άφοΰ αύτή σχεδιάζει τή σκευωρία έναντίον τής μητέρας της —γεγονός πού προσφέρει ενα παράλληλο μέ τήν 'Ιφιγένεια Τ. yccà τήν 'Ελένη, δπου τό τέχνασμα επινοείται άπό τις γυναίκες— και αύτή είναι ή κινητήρια δύναμη στις άποφασιστικές στιγμές, δπως τό δηλώνει καθαρά ό χορός στό τέλος τοΰ έργου. Αύτό δμως δεν επιτρέπεται νά μας οδηγήσει ως τό σημείο νά δοΰμε στόν 'Ορέστη μιά δευτερεύουσα μορφή ή ενα χειραγωγούμενο πρόσωπο. Ό 'Ορέστης έρχεται άπό τά ξένα άποφασισμένος γιά τήν πράξη, υπερνικά τό δισταγμό του και καταφέρει τό θανάσιμο πλήγμα. Τό έργο λοιπόν είναι ή τραγωδία και τών δύο άδελφών, πού ολοκληρώνεται μέ τήν οδύνη ένός παντοτινού χωρισμού. Ό Αισχύλος ειδε τήν πράξη τοΰ 'Ορέστη σέ σχέση μέ τήν άλ223

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ληλουχία ένοχης καΐ τιμωρίας, πού περνά άπό γενιά σέ γενιά, και ετσι τήν τοποθέτησε μέσα στην έξέλιξη μιας καινούριας τάξης δικαίου, πού καθορίζει τήν πορεία της πόλης δσο και του κόσμου. Ό Σοφοκλής άφησε τον προβληματισμό τής μητροκτονίας νά υποχωρήσει σέ δεύτερο επίπεδο, γιά νά δείξει τό άδιέξοδο και τή δικαίωση μιας μεγάλης ψυχής. 'Ο Εύριπίδης παρουσιάζει τή μοίρα δύο άνθρώπων οί όποιοι, κάτω άπό μιά φοβερή δέσμευση, άλλά και άπό μίσος και πικρία, όδηγοϋνται σέ μια πράξη πού ^εν μπορούν νά τήν άντέξουν και πάνω σ' αύτήν τελικά συντρίβονται. Ή έντολή του 'Απόλλωνα δέν είναι πιά ό άποφασιστικός παράγοντας, και ετσι έχει ούσιαστική σημασία τό γεγονός δτι ή 'Ηλέκτρα, πού προωθεί άποτελεσματικά τό σχέδιο τής μητροκτονίας, δέν δεσμεύεται άπό τήν έντολή. Ή οικογενειακή κατάρα, πού άγωνίζονται νά φέρουν στήν επιφάνεια οί Διόσκουροι (1305), παραμένει ενα περιθωριακό μοτίβο δανεισμένο άπό τήν παράδοση. Πλάι σέ ενα μυθικό θέμα, πού προέρχεται άπό αύτήν και πού, όπως και στόν 'Ηρακλή, δέν άντέχει πιά σέ καινούρια κριτική, στέκει ενα καθαρά άνθρώπινο πρόβλημα· αύτό, τουλάχιστο γιά τήν 'Ηλέκτρα, μέσα άπό τό άδιέξοδο, τήν άπόγνωση και τήν παραφορά, προκαλεί μιά πράξη πού δέν έπρεπε ποτέ νά πραγματοποιηθεί καΐ πού τελικά εξοντώνει τόν δράστη της. "Ενα άπό τά χρονίζοντα προβλήματα στήν έ'ρευνα τής τραγωδίας άναφέρεται στή χρονική σχέση άνάμεσα στή σοφόκλεια και τήν εύριπίδεια Ήλεκτρα. Πλούσια κριτική βιβλιογραφία πάνω στό θέμα δίνεται άπό τούς: F. Kraus, Utrum Sophoclis an Euripidis Electra aetate sit prior, Progr. Passau 1890· V. d'Agostini, «Sul rapporto cronologico fra I'Elettra Sofoclea e I'Elettra Euripidea», RSC 3 (1955) 1· W.Theiler, «Die ewigen Elektren», WS 79 (1966) 102, καί, με ιδιαίτερα πλούσιες πληροφορίες, Α. Vogler, δ.πΛ Ή διεκδίκηση προτεραιότητας και των δύο τραγικών έ'χει έξίσου πολλούς οπαδούς. 1. ΙΙαραθέτω μιά ισχνή άνθολόγηση άπο άλλες άπόψεις. Γιά τήν προτεραιότητα τοϋ Εύριπίδη, πού κάποτε είχε υποστηρίξει μέ θέρμη ό Wilamowitz, Hermes 18 (1883) 214, συνηγορούν οί: Η. F. Johansen, ΟφΜ 25 (1964) 11 (αν και μέ κάποια επιφύλαξη)· H.-J. Newiger, GGA 219 (1967) 190 (μέ πολεμική εναντίον τοϋ Matthiessen, βλ. παρακάτω)· F. Solmsen, «Electra and Orestes. Three Recognitions in Greek Tragedy», Med.

Nederl.

Akad.

van

Wet. Afd

Letterk.

30/2 ( 1 9 6 7 ) 5 1 · W .

Theiler, α Die ewigen Elektren», WS 79 (1966) 102· παραθέτω τή χρο-

224

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Επιμένω στη σκέψη 'ότι ή αυτοτέλεια των δύο έ'ργων δεν επιτρέπει άποφασιστική άπάντηση. Εξαιρετικά ενδεικτική γι' αύτο είναι ή άλλαγή στη στάση δύο φιλολόγων πρώτης γραμμής: ό Wilamowitz άλλαΕε άπό τον Εύριπίδη στον Σοφοκλή: Hermes 18 (1883) 214: 34 (1899) 57, 2· ό Η. Diller πήρε τόν άντίστροφο δρόμο: (1957) 166 (Sophokles, Wege der Forschung 95, 1967, 206) : Serta Philologica Aenipontana 1962, 96, μέ τό Sophokles^ δ.π. 4. Σέ ενα άλλο πολυσυζητημένο πρόβλημα φαίνεται νά εχει δοθεί κάποια εξήγηση. Είναι οπωσδήποτε περίεργος ό τρόπος μέ τόν όποιο ή 'Ηλέκτρα εκμηδενίζει ολα τά στοιχεία τής άναγνώρισης πού χρησιμοποιούνται στόν Αισχύλο. "Ετσι δεν έλειψαν οΐ προσπάθειες νά οβελιστοΰν οΐ στίχοι, μέ άποτέλεσμα κάποτε νά άθετοΰνται μαζι και οί στίχοι του Αισχύλου πού «επικρίνονται» άπό τόν Εύριπίδη.^ Τελευταία δμως έ'χουν ύπερασπίσει μέ βάσιμα έπιχειρήματα τή γνησιότητα του μέρους αύτοΰ στο εργο του Εύριπίδη, πού φυσικά προϋποθέτει τό άντίστοιχο τμήμα στόν Αισχύλο.^ Ό Ευριπίδης εμφανίζεται άναμφισβήτητα άκόμη μιά φορά ώς επικριτής του Αισχύλου, δταν βάζει στις Φοίνισσες (751) τόν Ετεοκλή νά λέγει οτι θά ήταν άσκοπη άπώλεια χρόνου νά κατονομάσει τους άγωνιστες στις επτά πύλες, τή στιγμή πού ό έχνολογική σειρά πού προτείνει δ συγγραφέας, μολονότι δέν συμμερίζομαι τις ά π ό ψ ε ι ς τ ο υ : 4 2 3 : Κρεσφόντης, 4 2 3 / 2 : Ανδρομάχη, 4 2 0 : 'Εκάβη, 419: Ίκέτιδες, 4 1 9 / 8 : 'Ηλέκτρα (στό συρτάρι), 4 1 7 : 'Ηρακλής, 4 1 6 : Τραχίνιες

(πολύ σωστά μέ ερωτηματικό!), 415:

'Αλέξανδρος-Παλαμήδης-Τρωάδες,

4 1 4 : 'Ιφιγένεια T., 4 1 3 : π α ρ ά σ τ α σ η τ η ς 'Ηλέκτρας, 412: 'Ελένη-Ανδρομέδα, 4 1 1 : "Ιων (;) κ α ι 'Ηλέκτρα τ ο ϋ Σ ο φ ο κ λ ή , Φαέθων, 4 1 0 : 'Αντιόπη, 4 0 9 : Φοίνισσες, 4 0 8 : Όρέστης-'Υψιπνλη. ' Ε π ί σ η ς : Webster,Euripides 15.

Ή προτεραιότητα τοϋ Σοφοκλή, ή όποία, κατά την άποψη τοϋ W. Kranz [Sakrales Ν. F. 6, 1918, 334 = Zueilen 1967, 304), θά ήταν άδύνατο νά άμφισβητηθεϊ, έχει βρει, μέ αυξανόμενο ρυθμό, άρκετούς οπαδούς: Friedrich, 76· Κ. von Fritz, 143· Κ. Matthiessen, δ.π. 81· Α. Vogler, δ.π., E.-R. Schwinge, RhM 112 (1969) 1. 1. R. Böhme, «Aischylos und der Anagnorismos»,/fermes 73 (1938) 195· Ε. Fraenkel, Αισχύλου Agamemnon III, 'Οξφόρδη 1950, 821, μέ πολύ προσεκτική παρουσίαση τοϋ προβλήματος. 2. Αύτή είναι ή άποψη των: Η. Lloyd-Jones, CQ N.S. 11 (1961) 172· H.-J. Newiger, Hermes 89 (1961) 427, 5, δπου και ή σχετική βιβλιογραφ ί α · Η. Diller, Serta

Philologica

Aenipontana

1 9 6 2 , 9 5 , 5, μέ τ ή σ χ ε -

τική βιβλιογραφία· Κ. Matthiessen, δ.π. 122· F. Solmsen, δ.π. 36 και 43 (βλ. σημ. 1 της προηγούμενης σελίδας).

225

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

θρος στέκεται κιόλας μπρος άπο τά τείχη. Αύτές όμως οι σγ,ζψεις, σχετικά μέ τους στίχους της 'Ηλέκτρας^ δέν πρέπει να αποκλείσουν τή διεισδυτικότερη έρμηνεία του Κ. Matthiessen {δ.π. 122), ό όποιος βλέπει και σ' αύτό τό σημείο εναν τρόπο για να δείξει ό ποιητής πόσο δύσκολα δ άνθρωπος προχωρεί άπό τά φαινόμενα στήν άλήθεια. Δύο δράματα παρουσιάζουν τόσο μεγάλη συγγένεια και στο θέμα και στον τρόπο της πραγμάτευσής τους, ώστε και χρονικά δέ θά τά χωρίζαμε, άφοΰ μάλιστα συνηγοροϋν γι' αύτό και άλλες ένδείξεις, όπως ή μετρική: πρόκειται γιά τήν "Ιφιγένεια εν Ταύροίς^ καΐ τήν 'Ελένη. Τό δεύτερο εργο χρονολογείται μέ βεβαιότητ:: στο 412. Ή χρονολόγηση του άλλου πριν ή μετά άπό αύτό τό χρονικό σημείο άποτελει πολυσυζητημένο πρόβλημα, πού δμως σήμερα μπορεί νά θεωρηθεί λυμένο, μέ πολύ πιθανότερη τήν άπόδοση της προτεραιότητας στήν Ιφιγένεια Ή παράστασή της υπολογίζεται με πολλή πιθανότητα γιά τό 414 ή 413. Γιά τήν ^Ιφιγένεια Τ.^ ορισμένες μυθικές προϋποθέσεις επισημαίνονται ήδη στά Κύπρια επη, δπου ή "Αρτεμη άρπάζει και όδηγεϊ στούς Ταύρους τήν κόρη του 'Αγαμέμνονα, ή οποία προ1. Σχετικά μέ τή μορφή τοϋ τίτλου βλ. Μ. Platnauer, XVI' Κ. Matthiessen, δ.π. Ή γεωγραφική προσθήκη πλάι στό κύριο ονομα είναι, φυσικά, δευτερογενής και χρησιμεύει γιά να διαφοροποιήσει το εργο άπό τήν 'Ιφιγένεια

εν

Ανλίδι.

2. Αύτή είναι ή άποψη των: Μ. Platnauer, XVI· Κ. Matthiessen, 63 (και γιά τούς δύο βλ. τήν έπόμενη βιβλιογραφική σημείωση)· Α. Μ. Dale, Helen, 'Οξφόρδη 1967, XXVIII, μέ βάση λεπτότατες μετρικές παρατηρήσεις και αιτιολογημένη δυσπιστία ως προς τή σημασία των δομικών συγκρίσεων. Τήν προτεραιότητα της 'Ελένης υποστηρίζουν, μετά τόν Wilamowitz, οί: Zielinski' Perrotta (παραθέματα στον Κ. Matthiessen, δ.π. 57, 1)· G. Mathieu, «Peût-on dater l'Iphigénie en Taures?», 10 (1941) 77· Zürcher, 150, 3· Pohlenz, 2, 164· Κ. Alt, «Zur Anagnorisis der Helena», Hermes 90 (1962) 6. 3. Σχολιασμένες εκδόσεις: M. Platnauer, 'Οξφόρδη 1938· G. Ammendola, Τορίνο 1948· H. Strohm, Μόναχο 1949 (στή σ. 211 δίνεται ενας κατάλογος παλαιότερων έκδόσεων)· J. D. Meerwaldt (4η άνατύπωση), Leiden 1970.—Σχετικά μέ τή μυθική παράδοση: Α. Baschmakoff, «Origine Taurienne du mythe d'Iphigénie», ΒAGB 64 (1939) 3· G. Mac Cracken, Mnemosyne, 3, S. 9 (1941) 161. Ερμηνευτικά: G. Perrotta, «L'Elena e l'Ifigenia Taurica diEuripide», SI FC N.S. 6 (1928) 5· F. Solmsen, «Zur Gestaltung des Intrigenmotivs

226

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

οριζόταν γιά θυσία. Άφοϋ το έπος γνώριζε οτι έκεϊ ή κόρη γινόταν άθάνατη, αύτο σημαίνει μιά άρχικά θεϊκή φύση* στην Ερμιόνη λατρευόταν μια "Αρτεμη 'Ιφιγένεια (Παυσ. 2, 35, 1). Οί Ταύροι δμως είχαν μιά θεά πού την ονόμαζαν Παρθένο και της πρόσφεραν άνθρωποθυσίες (Ήρόδ. 4,103). Σ' αύτη τη θεά οί άποικοι άναγνώρισαν τήν 'Ιφιγένεια (κατά τον Ηρόδοτο) ή την "Αρτεμη, πού σημαίνει τό Ι'διο, σύμφωνα μέ δσα ειπώθηκαν. Κατόπι, τό δημιουργικό πνεύμα πού λειτουργεί μόνιμα στον έλληνικό μύθο, επλασε άπό τήν 'Ιφιγένεια μιά ιέρεια της "Αρτεμης, ή οποία, μέ τον χαρακτηριστικό για τον Εύριπίδη τρόπο, κάποτε έ'ρχεται και σέ άντίθεση μέ τή θεά της. ~Ηταν άκόμη γνωστά άπο τή λατρευτική παράδοση τά ιερά της "Αρτεμης στις Άλές και στή Βραυρώνα, καθώς και τό έ'θιμο της θυσίας. Κανένα βέβαιο Ι'χνος δεν δείχνει δτι πριν άπό τον Εύριπίδη ή εξιλέωση του 'Ορέστη συνδέθηκε ποτέ μέ τή μοίρα της 'Ιφιγένειας. "Εχουν, βέβαια, ύποθέσει δτι ό Χρυσής του Σοφοκλή, πού παρωδείται στούς "Ορνιθες του 'Αριστοφάνη (414), προϋποθέτει in den Tragödien des Sophokles und Euripides», Philologus 87 (1932) i=Wege der Forschung 89, 326" τοϋ ϊδιου: «Euripides' Ion im Vergleich mit anderen Tragödien», Hermes (1934) 390=Wege der Forschung 89, 428· G. Zuntz, «Die Taurische Iphigeneia des Euripides», Die Antike 9 ( 1 9 3 3 ) 2 4 5 · C. del G r a n d e , Note filologiche di Napoli,

1 9 4 2 , 63"

J . G. Kamerbeek, Mnemosyne 3, s. 12 (1944) 44 (γιά τούς στ. ΙΟΙΟκ.)· Κ . M a t t h i e s s e n , Elektra,

Taurische

Iphigenie

und Helena

(Hypomne-

mata 4), Γοττίγγη 1964· Conacher, 303· Webster, Euripides 184· M. Treu, «Wohl dem, der seiner Väter gern gedenkt. Die Interpretierbarkeit genealogischer Reihen bei Euripides», Gymnasium 75 (1968) 435· G. H. G e y e r , Die Intrigenhandlung

der euripideischen

P . K l i m p e , Die Elektra

und Euripides

«Elektra»

im

Vergleich zu der «Taurischen Iphigenie» (διατρ.), Φραγκφούρτη 1969* des Sophokles

Iphigenie

bei den

Taurern (διατρ.), Γοττίγγη 1970' S. Lapidge, Orestes and Iphigeneia:

An Interpretation

of Euripides^

Iphigeneia

amongt the Taurians

(διατρ.),

Princeton 1976. Μεταφράσεις.— Γερμανικά: Ε. Buschor, Μόναχο 1946 (1957). 'Αγγλικά: R. Lattimore, Λονδίνο 1974. 'Ιταλικά: Ε. Bossi, Urbino 1957. ,'Ολλανδικά: Κ. Η. de Raaf, Zutphen 1939· J. Humble, Antwerpen 1941. Ειδικά γιά το μοτίβο της ίντριγκας στίς ποικίλες μορφοποιήσεις του, πλάι στίς έργασίες τοϋ F. Solmsen, πού άναφέρθηκαν πιο πάνω, χρήσιμες βιβλιογραφικές πληροφορίες παρέχει ό Mette, Der verlorene Aischylos 57, 2. 'Ιδιαίτερη μνεία άξίζει ή μελέτη τοϋ Η. Strohm, «Trug und Täuschung in der euripideischen Dramatik», WZA 4 (1949/50) 140, καθώς και τ6 βιβλίο του γιά τόν Εύριπίδη.

227

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τήν άπαγωγή της άδελφής καΐ του ξοάνου της "Αρτεμης άπο τον 'Ορέστη, άλλά είναι ολότελα άμφισβητήσιμη ή άξιοποίηση ένος μύθου του 'Τγίνου {fab. 120κ.) γιά τήν άνασύνθεση αύτοΰ του έργου. Μέ τήν ϊδια πιθανότητα, περιεχόμενο του δράματος θά μπορούσε νά είναι οι περιπλανήσεις του Χρυσή, ένος γιου του 'Αγαμέμνονα άπό τή Χρυσηίδα, καθώς εψαχνε γιά τήν 'Ιφιγένεια, και ή 'ίδρυση της Χρυσόπολης. ^ Το μέρος του δράματος πριν άπό τήν πάροδο άκολουθεϊ μιά τεχνική πού πρωτοδιαπιστώνεται στον 'Ιππόλυτο : τά δύο βασικά πρόσωπα, πού συμπλέκονται στο δράμα, παρουσιάζονται τό ενα μετά τό άλλο. Και στά δύο έ'ργα τήν προλογική ρήση άκολουθεϊ μιά διαλογική σκηνή. Στό έ'ργο πού συζητούμε τώρα, ή 'Ιφιγένεια άρχίζει άμέσως μέ μιά διήγηση πού ξεκινά άπό τόν Πέλοπα και φτάνει στήν προσωπική της μοίρα. Τώρα ή κόρη του 'Αγαμέμνονα είναι ιέρεια της "Αρτεμης στή χώρα των Ταύρων και καθιερώνει στή θεά τά άνθρώπινα θύματα, άλλά ή ϊδια —άπό αύτό τήν άπαλλάσσει ό ποιητής— δεν άπλώνει τό χέρι της τήν ώρα της σφαγής.2 Μόνο στό στ. 42 μαθαίνουμε δτι ή 'Ιφιγένεια βγήκε έ'ξω άπό τό ναό γιά νά βρει άνακούφιση άπό μιάν έγνοια πού τή βαραίνει —μοτίβο πού θά πολυχρησιμοποιηθεϊ άργότερα στήν ερωτική λογοτεχνία: ονειρεύτηκε οαι γκρεμίστηκε τό πατρικό της σπίτι και έ'μεινε όρθια μόνο μιά κολόνα, πού έ'βγαλε ξανθά μαλλιά και μιλούσε μέ άνθρώπινη φωνή. Ό Εύριπίδης προδίδει βαθιά γνώση του κόσμου των ονείρων, 6ταν παρουσιάζει τις δύο εικόνες νά διαπλέκονται: ή 'Ιφιγένεια εκτελεί τό ταυρικό της λειτούργημα και γεμάτη δάκρυα ραντίζει τό ύποτιθέμενο θύμα. Πιστεύει δτι τό ονειρο μπορεί νά σημαίνει μόνο δτι ό 'Ορέστης πέθανε, γιατί τό ράντισμά της σημαίνει φόνο. Είναι λοιπόν έτοιμη νά προσφέρει χοές άπό μακριά στόν νεκρό (δύο φορές άντιπαρέρχεται τήν άλή1. Τή σκέψη αύτη είχε ήδη εκφράσει ό Wilamowitz, Hermes 18 (1883) 249..Γιά τήν ευρηματικότητα του Εύριπίδη βλ. Α. Lesky, RE 18 (1939) 997κκ. 2, Ή άπόδοση του άναφορικοΰ ης (στ. 36) στ6 εορτής και οχι συγκεκριμένα στή θεά "Αρτεμη δέν μοϋ φαίνεται τόσο βέβαιη δσο διατείνεται ό Platnauer στό σχετικό σχόλιο. Ή "Αρτεμη ονομάζεται άλλου Καλ^ καΐ Καλλίστη' ποιο θά μπορούσε νά είναι τό ονομα της γιορτής και τί σκοπό εξυττηρετεϊ ή άποσιώττηση ; Ό Conacher, 311, 11, εξετάζει τήν περίπτωση μιας σκόπιμης άμφιβολίας.

228

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

θεια). 'Αλλά γιά κάποιο λόγο οι θεράπαινες τήν αφήνουν καΐ περιμένει. Ή 'Ιφιγένεια ξαναμπαίνει μέσα στο ναό, οπου κατοικεί. Προσεχτικά κατοπτεύοντας ολόγυρα, έρχονται στην άδεια σκη νή δ 'Ορέστης και ό Πυλάδης. Μετά άπό μιά σύντομη στιχομυθία, άκολουθεϊ ενας εκτενέστερος διάλογος. Βλέποντας τό βωμο κοκκινισμένο άπό αϊμα και τά όπλα των θυμάτων ως λάφυρα κρεμασμένα στο ναό, άναγνωρίζουν δτι έφτασαν στον τόπο του προορισμού τους. Τήν ελλειψη άληθοφάνειας πού προκύπτει, δταν ό 'Ορέστης άρχίζει νά μιλεί, ύστερα άπο ενα μακρύ ταξίδι, για τήν άφορμή του ταξιδιού, ό Εύριπίδης τήν παρακάμπτει μέ εναν έπιτήδειο χειρισμό: σέ μιά προσφώνηση στον 'Απόλλωνα,^ ό 'Ορέστης θυμίζει πώς δ θεός του υποσχέθηκε άπαλλαγή άπό τα δεινά του, άν εφερνε στήν 'Αττική τό ξόανο της "Αρτεμης. Τώρα δμως τον εγκαταλείπει τό θάρρος· ό Πυλάδης τόν παρηγορεί καΐ του προτείνει ενα σχέδιο: τή νύχτα νά περάσουν άνάμεσα άπό τά τρίγλυφα (έκεϊ, δηλαδή, οπου δ διαμορφωμένος ναός εχει τις μετόπες) μέσα στό ναό. Στό μεταξύ όμως χρειάζεται νά καταφύγουν σέ μιά κρυψώνα. Ή πάροδος του χοροΰ (123-235), πού άποτελεϊται άπό Ελληνίδες αιχμάλωτες, είναι γραμμένη σε λυρικούς άναπαίστους καί, μέ τήν παρεμβολή καί τή συμμετοχή της 'Ιφιγένειας, παίρνει τήν, όχι σπάνια στόν Εύριπίδη, μορφή ενός κομμού.^ Ό χορός αύτοπαρουσιάζεται σέ έξαιρετικά περίτεχνους στίχους καί κατόπι ρωτά τήν 'Ιφιγένεια τί θέλει. 'Εκείνη θρηνεί γιά τό θάνατο του άδελφοΰ της καί άποφεύγοντας τήν άναδιήγηση του ονείρου περιγράφει λεπτομερειακά τις χοές της. "Ετσι δ πρόλογος της 'Ιφιγένειας (ή δποία εΤναι δέσμια μιας πλάνης) καί οι στίχοι της στήν πάροδο πλαισιώνουν πολύ χαρακτηριστικά τήν εμφάνιση του 'Ορέστη. Ό χορός παίρνει μέρος στό θρήνο. Μέ τό τραγούδι του γιά τήν ένοχή καί τά πάθη του ο'ίκου των 'Ατρειδών, διευρύνεται βέβαια τό μυθικό φόντο, χωρίς δμως νά άποσκοπεΐται μιά συνειδητή έρμηνεία. Ή 'Ιφιγένεια κλείνει τήν πάροδο μέ μιά μονωδία, δπου θρηνεί τή δυστυχισμένη ζωή της καταλήγοντας στήν οδύνη της γιά τόν 'Ορέστη. 1. 'Αξιοσημείωτη είναι ή έκταση της περιόδου 77κκ., ή οποία μάλιστα τελειώνει μέ άνακόλουθο. Μήπως εδώ πρέπει νά έντοπιστεϊ ή άμφφολία τοΰ όμιλητη ; 2. Πρβ. Μήδεια,

Ήλεκτρα,

Τρωάδες,

229

'Ελένη,

'Ορέστης,

Ύψιπνλη.

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

To Ιο επεισόδιο (236-391) περιέχει το κινητήριο δραματικό γεγονός: οί ξένοι έχουν άνακαλυφθεϊ και συλληφθεί. Τήν ε'ίδηση φέρνει Ινας βοσκός. "Οπως πάντα, τά βασικά γεγονότα δίνονται σέ σύντομο εισαγωγικό διάλογο, πού σέ ενα σημείο παίρνει τή μορφή στιχομυθίας. 'Ακούμε άκόμη on 6 ενας νέος ονομάζεται Πυλάδης, ένώ το ονομα του άλλου είναι άγνωστο. 'Ακολουθεί ή άγγελική ρήση, ή πρώτη άπό τις δύο πού κατανέμονται στά δύο άκρα του έργου: πρόκειται για ενα κομψοτέχνημα της άφηγηματικής τέχνης του Εύριπίδη. Στο άνοιγμα ενός βράχου κάποιος άνακάλυψε τούς δύο ξένους. "Οπως και άλλου {'Ανδρομάχη^ Βάκχες), 6 Εύριπίδης μέ θαυμάσιο τρόπο άπομονώνει μέσα στο πλήθος επιμέρους άτομα. "Ενας θεοσεβούμενος πιστεύει δτι είναι θεοί και προσεύχεται, άλλα ενας θρασύς τολμητίας τον περιγελά και παρακινεί τούς ύπόλοιπους νά συλλάβουν τούς ξένους. Τότε κυριεύει τον 'Ορέστη μανία και ορμά μέ τό ξίφος στά κοπάδια. Οί βοσκοί συγκεντρώνονται γιά νά επιτεθούν, άλλά συναντοΰν μεγάλη δυσκολία νά επιβληθούν ρίχνοντας πέτρες στούς δύο ξιφοφόρους. Τελικά, εκείνοι υποκύπτουν και τώρα τούς στέλνει 6 βασιλιάς γιά τή θυσία. ^ Σέ μιά ρήση ουσιαστικά μονολογική, παρόλο πού προσφωνείται 6 χορός (351· στις ρήσεις της Μήδειας παρουσιάζονται τά 'ίδια στοιχεία), ή 'Ιφιγένεια άπευθύνεται πρώτα στήν 'ίδια της τήν καρδιά και μιλεϊ γιά τήν άλλαγή πού έ'γινε μέσα της: εχει πνίξει κάθε συμπόνια γιά τούς "Ελληνες αιχμαλώτους, άπό τότε πού τό ονειρο της μήνυσε τό θάνατο του άδελφοΰ της. 'Εδώ, σέ ενα παιγνίδι μέ τις τύχες τών άνθρώπων πού δεν κατορθώνουν νά συνεννοηθούν, άποκορυφώνεται ή ειρωνεία. Ή 'Ιφιγένεια παραπονιέται πού δεν ήρθαν ποτέ στά ταυρικά άκρογιάλια ή Ελένη και ό Μενέλαος, γιά νά πληρώσουν γιά δ,τι εκανε σ' αύτήν ή Αύλίδα. Είναι ολοφάνερο τό τραύμα πού της εμεινε άπό τή στιγμή της θυσίας. Άκόμη μιά φορά ό θρήνος ξαναγυρίζει στον 'Ορέστη και ύστερα άπροειδοποίητα (μερικοί θέλησαν νά ύποθέσουν κάποιο κενό) ή 'Ιφιγένεια περνά σέ ενα στοχασμό γιά τή θεά της: οποίος εχει αίμα στά χέρια του, όποιος άγγίξει λεχώνα ή νεκρό διώχνεται άπό τό βωμό της, ένώ ή 'ίδια άφή1. Το ηϋχου (στ. 336) του Mekler, άντί τοί3 εϋχον της χειρόγραφης παράδοσης, προσθέτει στήν εικόνα της 'Ιφιγένειας ενα περιττό στοιχείο σκληρότητας.

230

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

νεί. νά σφάζουν εκεί πάνω άνθρώπους ! "Ολα αύτά είναι ψεύδη, όπως και ή ιστορία μέ τά Ταντάλεια δεϊπνα. Οί Ταύροι, άνθρωποκτόνοι οΐ 'ίδιοι, τά άποδίδουν ολα στη θεά. Κανένας θεός δεν μπορεί νά είναι κακός. "Αλλη μια φορά 6 Εύριπίδης παρουσιάζει ενα άπο τά πρόσωπά του νά άντιτάσσεται στήν παράδοση. Τό Ιο στάσιμο (392-455) εμφανίζει στά δύο στροφικά του ζεύγη την τυπική θεματική άρθρωση: στά πρώτα τρία μόριά του άναπτύσσεται μιά σκέψη, ενώ στο τελευταίο προστίθεται κάτι καινούριο. Άπο που έρχονται άλήθεια οί ξένοι (α); μήπως ή άναζήτηση κέρδους τους οδήγησε στους δρόμους της θάλασσας (α'); πώς βάσταξαν ενα τόσο μεγάλο ταξίδι (β); και ό χορος επαναλαμβάνει τήν ευχή της 'Ιφιγένειας: μακάρι νά ερχόταν κάποτε εδώ θύμα εύπρόσδεκτο ή Ελένη ! 'Ακόμη καλύτερο δμως θα ήταν νά εφτανε ενα ελληνικό καράβι, για νά απελευθερώσει τις γυναίκες άπο τή δουλεία. Τί εύτυχία θά ήταν νά αντίκριζαν, έστω και στο ονειρό τους, τήν πατρίδα (β') ! Κρούεται τό μοτίβο της νοσταλγίας, πού θά κυριαρχήσει στό δεύτερο στάσιμο. Τό 2ο έπεισόδιο (456-1088),^ αυτό τό δυναμικό κεντρικό μέρος του έργου, έπιμερίζεται σέ δύο φάσεις άπό έναν κομμό και κλιμακώνεται σέ ένταση στά λυρικά του μέρη* άρχίζει μέ άναπαίστους της κορυφαίας, πού άναγγέλλει τήν άφιξη τών άλυσοδεμένων νέων: «άς δεχτεί ή θεά τή θυσία, άν της άρέσει* αυτό δμως είναι έξω άπό τις ελληνικές συνήθειες» —μιά διαμαρτυρία ήπια σέ έκφραση, άλλά σαφής σέ περιεχόμενο. Ό Εύριπίδης στό μέρος του κεντρικού έπεισοδίου πριν άπό τόν κομμό άξιοποίησε ως τό έπακρο μιά πλούσια σέ ένταση δραματική κατάσταση : 6 άδελφός και ή άδελφή στέκονται 6 ένας άπέναντι στόν άλλο, δ καθένας βέβαιος δτι ό άλλος είναι νεκρός. Μόλις ή 'Ιφιγένεια βλέπει τούς αιχμαλώτους, εξουδετερώνεται ή άπόφαση πού ειχε πάρει νωρίτερα νά φανεϊ σκληρή. Δίνει έντολή νά τούς λύσουν τις αλυσίδες και θρηνεί για τή μοίρα τους. Ό 'Ορέστης δμως άποκρούει μέ βλοσυρότητα τή συμπόνια της. Στήν εισαγωγή της μακριάς στιχομυθίας (492-569)^ πού διεξάγεται άνάμεσα στά δύο άδέλφια, 6 ποιητής έπρεπε άναπόφευ1. Προτιμώ αυτή τή διαίρεση άπό έκείνην πού προτείνει ό Platnauer, ο όποιος πιστεύει οτι ό κομμος τών στ. 643-657 χωρίζει δύο επεισόδια. 2. Και εδώ θά ήθελα νά έξάρω τήν υποδειγματική πραγμάτευση αύτοϋ

231

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

κτα να άντιμετωπίσει μια δυσκολία. Ή 'Ιφιγένεια ξέρει μόνο τό δνομα του Πυλάδη καΐ δείχνει διάθεση να άρχίσει το διάλογο μαζί του. Άντι γι' αύτον δμως αποκρίνεται ό 'Ορέστης, ό όποιος άποσιωπα τό βνομά του μέ μιά ολότελα τεχνητή αιτιολόγηση. Ή πρώτη σπίθα άναπηδα, όταν ονομάζει γιά πατρίδα του τό "Αργός. Μετά άπό αυτό, αρχίζουν χείμαρρος οί έρωτήσεις, Ή 'Ιφιγένεια ρωτά γιά τήν Τροία, για τήν επιστροφή της μισητής Ελένης καί, πολύ ένδεικτικά, σέ λίγο και γιά τον Κάλχαντα, πού μέ τήν προφητεία του τήν οδήγησε στο βωμό. 'Ενδιαφέρεται άκόμη και για τον 'Οδυσσέα και γιά τον 'Αχιλλέα. "Ολο και περισσότερο άναγκαία γίνεται ή γεμάτη άπορία ερώτηση του 'Ορέστη, πού διατυπώνεται στο στ. 540: «ποιά είσαι έσύ, πού ξέρεις τόσα πολλά γιά τήν Ελλάδα;» Μιά άόριστη απάντηση δμως καθυστερεί καί εδώ τήν άναγνώριση, πού ήταν τόσο κοντά. Οί ερωτήσεις φέρνουν τήν 'Ιφιγένεια δλο και κοντίτερα στήν άναγνώριση, πού ωστόσο δεν πραγματοποιεί!αι: άκούει γιά τον 'Αγαμέμνονα καί για τό τέλος πού βρήκε άπό τό χέρι της γυναίκας του. Ό 'Ορέστης δέν θέλει νά προχωρήσει άλλο (554) καί δμως πρέπει νά τό πεϊ: ό γιος σκότωσε τή μητέρα. "Υστερα άκούει ή 'Ιφιγένεια δτι οί δικοί της τή θεωρούν νεκρή. Καί τώρα άκόμη ή ομίχλη δέν διαλύεται* ουτε καί στήν τελευταία έρώτηση γιά τό γιο του 'Αγαμέμνονα* ή 'Ιφιγένεια δμως μαθαίνει δτι ό άδελφός της ζει καί δτι τό ονειρό της τήν εξαπάτησε. Ό 'Ορέστης συνεχίζει τή σκέψη στήν άρχή του επόμενου λόγου του : «οι θεοί εξαπατούν άλίμονο σ' εκείνον πού παρασύρεται άπό τά λόγια των μάντεων καί πέφτει στή δυστυ7>ΐ»

Έδώ (576) ή κορυφαία θέλει νά παρέμβει στό διάλογο ρωτώντας μήπως μπορεί νά εχει καμιά είδηση γιά τούς δικούς της, άλλά ή παράκλησή της δέν βρίσκει καμιά άπάντηση. Στό μεταξύ ή 'Ιφιγένεια εχει καταλήξει σέ μιάν άπόφαση: ό άνθρωπος άπό τό "Αργός (ετσι ξέρει τόν 'Ορέστη) θά φέρει στήν πατρίδα της ενα γράμμα, πού έδώ καί πολύ καιρό περιμένει ταχυδρόμο, καί ετσι θά σώσει τή ζωή του. Ή φιλία καί ενα αίσθημα δικαιοσύνης —άφοΰ τό ταξίδι έ'γινε γιά δικό του χατίρι— ώθοΰν τόν 'Ορέστη νά ζητήσει νά έπιστρέψει στήν πατρίδα ό Πυλάδης. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία ό 'Ορέστης ρωτά γιά τό είδος του θανάτου πού τόν πετοϋ μέρους άπό τόν Schwinge, 270, έπαινο πού οφείλω, άλλωστε, νά επαναλάβω καΐ σχετικά μέ όλες τΙς στιχομυθίες τοϋ Ευριπίδη.

232

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ριμένει καΙ για την ταφή του. 'Ακόμη μιά φορά, εδώ σχεδόν ένοχλητικά, 6 ποιητής εκμεταλλεύεται τήν κατάσταση: «άν μπορούσαν τά χέρια της άδελφής μου νά μέ φροντίσουν νεκρό !» Και ή 'Ιφιγένεια ύπόσχεται νά εκπληρώσει άπέναντί του τό χρέος της άδελφής. "Επειτα μπαίνει στο ιερό, γιά νά φέρει τό γράμμα. Αύτό τό κεντρικό σημείο στό κεντρικό μέρος του δράματος ορίζεται άπό ενα σύντομο κομμό άνάμεσα στό χορό και τους δύο φίλους (643-657) και ενα μακρύτερο διάλογο άνάμεσα στους δύο τελευταίους (658-724). Καθώς ό 'Ορέστης εκφράζει τήν έκπληξή του γιά τό πόσο καλά πληροφορημένη ήταν ή άγνωστη, άκοΰμε τόν άπόηχο της προηγούμενης σκηνής· κατόπιν άκολουθεΐ ένας άγώνας φιλίας,^ δπου ό Πυλάδης άρνιέται νά εγκαταλείψει τό φίλο του προσδιορίζοντας μέ σαφήνεια τό διπλό του κίνητρο: τή φιλία και τό φόβο γιά τόν ψόγο των άνθρώπων. Ό 'Ορέστης άποκρούει τήν προσφορά του καΐ ξεσπά σέ παράπονα εναντίον του θεοΰ, πού τόν έξαπάτησε. Ό Πυλάδης, πάντα φρονιμότερος, τόν άντικρούει: άς μήν κρίνει, πριν δεϊ τό τέλος. "Ετσι προετοιμάζει τό τέλος του έργου, οπου ό θεός δικαιώνεται —χωρίς, ωστόσο, οί άνθρωποι νά έχουν άποφύγει τή δοκιμασία. Ή 'Ιφιγένεια ερχεται μέ τό γράμμα, πού θά οδηγήσει στήν άριστοτεχνική άναγνώριση' ό 'Αριστοτέλης {Ποιητ. 16, 1455a 18) τή μνημονεύει άποδίδοντάς της τόν υψηλότερο έπαινο. Σέ μιά στιχομυθία, ή 'Ιφιγένεια δεσμεύεται άπέναντι στόν 'Ορέστη νά άφήσει έλεύθερο τόν Πυλάδη, και ή 'ίδια δμως δένει τόν Πυλάδη μέ όρκο ότι θά δώσει τό γράμμα στους δικούς της. Εύφυέστατο εύρημα άποτελεϊ τό δτι αύτός πού χαρακτηρίζεται ως προνοητικός, με αύτήν άκριβώς τήν άρετή του, προκαλεί τήν άποφασιστική στροφή: και τί θά γίνει, άν σέ ενα ναυάγιο χαθεϊ τό γράμμα; Ή 'Ιφιγένεια πρέπει νά του άνακοινώσει τό περιεχόμενο. Τό πώς εκείνη, άπτόητη άπό τις έπιφωνήσεις τών δύο φίλων, άνταποκρίνεται σέ αύτό πού της ζήτησαν, τό πώς ό Πυλάδης εκτελεί τήν άποστολή του, διαβιβάζοντας άμέσως τό γράμμα στόν 'Ορέστη, τό πώς ή 'Ιφιγένεια (γνήσια Ελληνίδα εδώ, δπως ή Πηνελόπη) μόνο μέ ορισμένα σημάδια άπό τό παρελθόν παραδέχεται τελικά 1. Ό Κικέρων, Laelius 7, 24, διηγείται μιά εντυπωσιακή σκηνή άπο τόν Πακούβιο, δπου ό Πυλάδης παραδινόταν σάν 'Ορέστης στον βασιλιά, γιά νά θυσιαστεί στή θέση του φίλου του, άλλά δ 'Ορέστης επέμενε στήν ταυτότητά του.

233

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τό θαΰμα —δλα αύτά μαρτυροϋν άπόλυτη κατοχή της σκηνικής τέχνης. "Υστερα άπο τήν πραγματοποίηση τής άναγνώρισης, άκολουθεϊ το πλούσιο σέ τόνους και έκφράσεις «άμοιβαΐο» άνάμεσα στά δύο άδέλφια (827-899): στον 'Ορέστη άνήκουν ιαμβικά τρίμετρα, στήν 'Ιφιγένεια στίχοι κυρίως δοχμιακοί. Στήν άρχή κυριαρχεί ή χαρά" θαυμάσια ψυχογραφημένη είναι μιά λεπτομέρεια: ή 'Ιφιγένεια μέσα στο ξεχείλισμα τής ευτυχίας της, στρέφεται στις γυναίκες του χοροΰ. Ό 'Ορέστης όμως οδηγεί τη ματιά τους πίσω στή θλιβερή ζωή και των δύο τους (850), όποτε αμέσως προβάλλει ξανά μπρος τήν 'Ιφιγένεια ή εικόνα τής Αυλίδας. Ό 'Ορέστης άνατριχιάζει άπό φρίκη: παρά λίγο ή άδελφή νά σκότωνε τον άδελφό ! Ποιά θά είναι, άλήθεια, ή συνέχεια; 'Υπάρχει διαφυγή άπό τό άδιέξοδο; Ή 'Ιφιγένεια κλείνει τό «άμοιβαΐο» έκφράζοντας άπόλυτη άμηχανία. Μιά άπό τις λειτουργίες αύτοϋ του λυρικοΰ μέρους ήταν νά προκαλέσει τήν ομαλή μετάβαση άπό τήν άναγνώριση στή σκευωpioç· ή επόμενη σκηνή συγκεντρώνεται γύρω στήν έξεύρεση ενός τρόπου σωτηρίας. "Οχι φυσικά χωρίς κάποια επιβράδυνση, άφοϋ στήν άρχή μένει χωρίς άποτέλεσμα ή συμβουλή του νηφαλιότερου Πυλάδη νά σκεφτούν λίγο τό μέλλον. Σέ μιά στιχομυθία ή 'Ιφιγένεια ρωτά γιά τήν 'Ηλέκτρα και γιά τήν αιτία τής περιπλάνησης του 'Ορέστη. 'Εκείνος τής έξιστορεϊ πώς τόν δέχτηκαν στήν 'Αθήνα, δπου δμως τόν άντιμετώπισαν σάν μιασμένο. 'Εδώ ένσωματώνεται επιτήδεια τό «αΐ'τιο» γιά έ'να έθιμο πού είχαν οί 'Αθηναίοι στή γιορτή τών Χοών νά πίνουν σέ χωριστά τραπέζια και οχι άπό κοινό κρατήρα. "Υστερα τής μιλεί γιά τή δίκη του στόν "Αρειο Πάγο, οπού κέρδισε τήν άθώωσή του χάρη στήν υπεράσπιση του 'Απόλλωνα. 'Εδώ ϊσως γιά πρώτη φορά προσθέτει ο Ευριπίδης^ μιά λεπτομέρεια: ενα μέρος τών Έρινύων δεν υποτάχτηκε στήν άπόφαση και εξακολούθησε νά καταδιώκει τόν 'Ορέστη, έτσι ώστε χρειάστηκε νά ζητήσει καινούρια συμβουλή άπό τόν Άπόλλο^να, ό όποιος τόν έστειλε στήν Ταυρίδα γιά νά πάρει τό ξόανο τής "Αρτεμης. Μέ μιά δραστική τροπή στό τέλος του μακρού λόγου του, ό 'Ορέστης άξιώνει άπό τήν άδελφή του νά λυτρώσει τόν ίδιο άλλα και τόν οίκο τους. Ή 'Ιφιγένεια είναι πρόθυμη νά άφήσει τους φί1. Πρβ. Schwinge, 201, 13, μέ τή σχετική βιβλιογραφία.

234

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

λους νά φύγουν μέ τό ξόανο της θεάς και ή Ι'δια νά θυσιάσει, τή ζωή της. Ό 'Ορέστης δμως άποκρούει αύτη τή λύση: ό μητροκτόνος δεν θά προκαλέσει τό θάνατο της άδελφής του* άλλωστε, αύτό δεν είναι το θέλημα της "Αρτεμης, πού κάποτε εσωσε τήν 'Ιφιγένεια. Ό διάλογος πυκνώνει σέ στιχομυθία άνάμεσα στά άδέλφια. Ή 'Ιφιγένεια άπορρίπτει δύο προτάσεις του 'Ορέστη. Ή ίδια δεν θά μπορούσε νά βοηθήσει στο φόνο του βασιλιά' στο ονκ αν δυναίμην (1023) της 'Ιφιγένειας, πού δεν αιτιολογείται παραπέρα, άκοϋμε ενα χαμηλό προανάκρουσμα της ήρωίδας του Goethe. Νά κλέψουν πάλι τό ξόανο τή νύχτα, άποκλείεται, έπειδή ό ναός φρουρείται. Ό 'Ορέστης βλέπει πιά μπροστά τους τό άδιέξοδο, δταν ή γυναικεία πανουργία βρίσκει τό δρόμο: ή 'Ιφιγένεια θά προσποιηθεί δτι είναι απαραίτητο νά εξαγνιστούν στή θάλασσα και τό ξόανο και οΐ νέοι, και έ'τσι θά δοθεϊ ή δυνατότητα νά δραπετεύσουν με τό πλοϊο του 'Ορέστη. Μένει άκόμη —αύτό τό προτείνει ό 'Ορέστης— νά εξασφαλίσουν τ-η σιο^ττή των γυναικών. 'Εδώ αύτό πραγματοποιείται πολύ πιό διεξοδικά άπό δ,τι σέ παρόμοιες περιπτώσεις. 'Αποφασιστική σημασία έχει κυρίως ή υπόσχεση της 'Ιφιγένειας νά φέρει άργότερα τις γυναίκες στήν πατρίδα. Καταλαβαίνουμε δτι δεν είναι εύκολο γιά τις γυναίκες νά καλύψουν τήν επιστροφή τών τριών εύτυχισμένων στήν πατρίδα, άφοϋ τή λαχταρούν και οί ίδιες ώς τήν τελευταία τους ίνα. Τό 2ο στάσιμο (1089-1152), πού έκτελεϊται δταν οι δύο φίλοι έχουν κρυφτεί μέσα στο ναό και ή 'Ιφιγένεια εχει κλείσει τό μεγάλο επεισόδιο μέ μιά προσευχή στήν "Αρτεμη, μαρτυρεί τή νοσταλγία τους. Τό μοτίβο πού άκούστηκε στό τέλος του 1ου στασίμου κυριαρχεί σ' αύτό τό θαυμάσιο δείγμα εύριπίδειου λυρισμού. Στή Δήλο ταξιδεύει ή λαχτάρα του χορού (α), και είναι πικρή ή θύμηση εκείνης της μέρας πού τούς στέρησε τήν έλευθερία (α')* εσύ, δέσποινα, γυρίζεις τώρα πίσω στήν πατρίδα, κάτω άπό τόν ήχο του αύλοϋ του Πάνα και της λύρας του 'Απόλλωνα (β)' νά είχα κι εγώ φτερά, γιά νά πετάξω στό πατρικό μου σπίτι και έκεϊ νά πάρω μέρος σε κύκλιους χορούς (β') ! Στήν αρχή του 3ου επεισοδίου (1153-1233) έρχεται ό Θόας γιά νά έπιβλέψει στή θυσία. 'Ακόμη μιά φορά στήν άλλαγή αού τόνου του Οόαντα, πού μεταβαίνει άπό τήν τραχιά ερώτηση γιά τήν Ελληνίδα, τήν πυλωρόν τώνδε δωμάτων (πού φρουρεί τήν 235

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

πύλη αύτοΰ του κτίσματος), στή γεμάτη σεβασμό προσφώνηση του στ. 1158, άναγνωρίζουμε τη λεπτότητα αποχρώσεων πού διαθέτει ή τραγική γλώσσα παρά τη συμβατικότητά της. Ή εξαπάτηση του βασιλιά πραγματοποιείται σέ μιά μακριά στιχομυθία, πού προς το τέλος, μέ τις άντιλαβές στα τροχαϊκά τετράμετρα, κλιμακώνει το ρυθμό της. Ό Θόας είναι 6 εΰπιστος βάρβαρος, πού πέφτει μέ τυφλό ζήλο σέ μια στημένη παγίδα. Ό θεατής χαίρεται μέ τήν ύπέροχη πανουργία της Ελληνίδας, καθώς αύτη πλέκει τήν άλήθεια και τό ψέμα σέ ενα τέτοιο δίχτυ γιά το βασιλιά, ώστε έκεϊνος τελικά έπαινεΐ το συγκινητικό της ενδιαφέρον (1180, 1202). Ό ποιητής άφήνει τήν 'Ιφιγένεια νά σπρώξει το παιγνίδι της μέ τον καλόπιστο βασιλιά πολύ πέρα άπό τό άναγκαΐο δριο' βάζει μάλιστα τήν 'ίδια νά διακηρύττει μέ δυσφορία οτι δέν μπορεί κάνεις νά έ'χει εμπιστοσύνη στούς "Ελληνες (1205), ενώ 6 Θόας φτάνει ώς το σημείο νά καλύπτει το κεφάλι του, καθώς άποχωρεϊ ή πομπή των δραπετών. Και μέσα σ' αύτά τά συμφραζόμενα προκαλεί άκόμη έντονότερη εντύπωση ή έκρηξη του Θόαντα, όταν άκούει για τή μητροκτονία του 'Ορέστη (1174): "Απολλον, OVÔ' εν βαρβάροις ετλη τις αν ^ ('Απόλλων, αύτο δέν θά το τολμούσε κάνεις ούτε άνάμεσα στούς βαρβάρους !). Μέ αύτή τήν προσφώνηση στο θεό πού πρόσταξε το φόνο επαναλαμβάνεται ή έπίκριση πού δέχεται ό χρησμός του άπό τούς Διοσκούρους στο τέλος της "Ηλέκτρας. Ή 'Ιφιγένεια κλείνει τούς τροχαίους μέ μιά δισημαντη προσευχή στήν"Αρτεμη· ή θεά πρέπει να κατοικεί εναν καθαρό οίκο δίπλα σέ εύτυχισμένους άνθρώπους. Ό Θόας μπαίνει στο ναό, ένώ ό χορός εκτελεί τό 3ο του στάσιμο (1234-1283), πού περιέχει στο έ'νατου στροφικό ζεύγος μιά προσευχή στον 'Απόλλωνα: πώς γεννήθηκε στή Δήλο, πώς μικρό παίδι άκόμη μέσα άπό τά χέρια της μητέρας του (αύτό εικονίζεται και σέ μιά άγγειογραφία^) σκότωσε τον Πύθωνα και πώς, δταν καινούριος κίνδυνος άπείλησε τό μαντείο του, κατόρθωσε νά τό προστατεύσει παρακαλώντας τον Δία. Τό θρασύτατο νήπιο και ό γελαστός θεός προοιωνίζονται τό χειρισμό του μύθου στά ελληνιστικά-χρόνια, δπως τον 1. Σχετικά μέ αύτό το στίχο καλές οί παρατηρήσεις τοϋ G. Zuntz, Die Antike, 9 (1933) 251. ^ 2. Πρόκειται γιά μιά μελανόμορφη λήκυθο, Corpus Vasorum, Παρίσι, Bibliothèque Nationale ΙΠ, J a, πίν. 86, είκ. 2 και 6-8.

236

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ξέρουμε άπο τον "Υμνο στην "Αρτεμη του Καλλιμάχου. Ή σύνδεση του χορικού μέ τή δράση είναι χαλαρή άλλά ενδεικτική. Ό 'Απόλλων είναι αδελφός της "Αρτεμης, πού τό ξόανό της πρέπει νά μεταφερθεί στήν Ελλάδα μέ δική του έντολή· τό τέλος του έργου θά έπισφραγίσει τό κύρος της ύπόσχεσής του. "Οποιος θά άποφάσιζε νά τά έναρμονίσει όλα αυτά μέ τις κατηγορίες πού άκούστηκαν πρίν άπό λίγο, θά παραγνώριζε τις άντιφάσεις ΐής ποίησης του Εύριπίδη, πού πηγάζουν άπό τήν κριτική στάση του άπέναντι στήν παράδοση και τή θεματική του έξάρτηση άπό αυτήν. Πριν άπό τήν άγγελική ρήση της έξόδου (1284-1496) διεξάγονται δύο διάλογοι. Στόν πρώτο, ή κορυφαία μάταια προσπαθεί νά δημιουργήσει κάποια καθυστέρηση παραπλανώντας τόν 'Αγγελιοφόρο. 'Εδώ ήδη καταγγέλλεται ή συνενοχή του χοροΰ. Σέ λίγο ερχεται άπό τό ναό ό Θόας, διαψεύδοντας έ'τσι οριστικά τό χορό, και μαθαίνει άμέσως τό πιό ούσιαστικό: τήν άπόδραση της 'Ιφιγένειας μέ τό ξόανο και τούς ξένους. Ή άπροσδόκητη αιχμή της πιθανής άποτυχίας άφήνεται γιά τήν άφήγηση πού άκολουθεϊ. "Οπως και στήν πρώτη ρήση, βρισκόμαστε ξανά στήν παραλία* οί άνθρωποι του Θόαντα είναι δύσπιστοι, άνακαλύπτουν ότι τό πλοϊο είναι έτοιμο γιά άναχώρηση, άλλά άποτυγχάνουν στήν προσπάθειά τους νά συγκρατήσουν τούς δραπέτες. Ή ιδιαίτερα ζωηρή περιγραφή της συμπλοκής άφήνει νά προβληθεί ή ύπεροχή των Ελλήνων. Καθώς όμως οί δραπέτες βγαίνουν άπό τό λιμάνι, σηκώνεται ενας δυνατός άνεμος και φέρνει τό πλοίο πίσω στήν ξηρά. Τά κουπιά δέν ωφελούν, και οι κάτοικοι τών Ταύρων μπαίνουν μέσα στή θάλασσα και ετοιμάζονται νά συλλάβουν τούς "Ελληνες, πού είχαν κατορθώσει σχεδόν νά ξεφύγουν. Ό 'Αγγελιοφόρος δέν περιμένει τό άποτέλεσμα —ενα επιτήδειο τέχνασμα γιά νά άποφευχθεϊ ή περιγραφή άλλης μιας μάχης και νά δημιουργηθεί έ'τσι μια καινούρια ένταση. Γεμάτος πόνο κραυγάζει 6 χορός. Ό Θόας ομως κινητοποιεί όλους τούς πολίτες του γιά νά του φέρουν τούς δραπέτες. Θά πεθάνουν άθλια* άλλά και οι γυναίκες του χοροΰ θά έχουν τήν τιμωρία πού τούς άξίζει. Τότε εμφανίζεται ή 'Αθήνα. Σέ καμιά Ι'σως άλλη περίπτωση δέν φαίνεται τόσο καθαρά ή προσπάθεια πού καταβάλλει δ Εύριπίδης στό τέλος του έ'ργου νά συσχετίζει τή συχνά ελεύθερη δραματοποίηση του μύθου μέ τά δεδομένα μιας λατρείας και έ'τσι νά τή νομιμοποιεί μπρός στό κοι237

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

νό του. Ή άπόδραση εχει σχεδόν επιτευχθεί, το πλοϊο χρειάζεται μόνο νά περάσει τό στόμιο του λιμανιού, δταν ενας άνεμος τό στέλνει πίσω, μόνο επειδή πρέπει νά έμφανιστει ή Άθηνα, γιά νά προαναγγείλει τό μέλλον καΐ να προβλέψει διάφορους θεσμούς γιά τήν 'Αττική: 6 'Ορέστης πρέπει νά ιδρύσει ένα ναό στίς Άλές της 'Αττικής και μέσα σ' αυτόν νά στήσει τό ξόανο της "Αρτεμης, πού θά λατρεύεται έκεϊ μέ τήν προσωνυμία Ταυροπόλος. "Ενα έθιμο πού θά τηρούν στή γιορτή της, νά χαράζουν δηλαδή μέ τό μαχαίρι τό λαιμό ένός άντρα (κατάλοιπο παλιόίς άνθρωποθυσίας), θά θυμίζει τή θυσία πού κάποτε ξέφυγε ό 'Ορέστης. "Ετσι, χάρη στήν ελληνική ήθική, θά άπαλλαγεϊ και ή 'ίδια ή θεά άπό τό στίγμα της άνθρωποθυσίας. Ή 'Ιφιγένεια βμως θά γίνει ιέρεια της "Αρτεμης στή Βραυρώνα καΐ μετά τό θάνατο της θά δέχεται ως αφιέρωμα τούς πέπλους των γυναικών πού θά πεθαίνουν στή γέννα —έ'θιμο πού μαρτυρεί και πάλι τήν ταύτισή της μέ τήν "Αρτεμη. Ό 'Ορέστης, τέλος, πρέπει νά πάρει άπό τή χώρα των Ταύρων τις γυναίκες του χοροϋ"^ μερικοί στίχοι, πού ίσως άναφέρονταν στήν παραπέρα τύχη του 'Ορέστη, έχουν εκπέσει. Τό κείμενο ξαναρχίζει μνημονεύοντας τή συμπαράσταση της θεάς στόν "Αρειο Πάγο και διευκρινίζοντας ότι ή ισοψηφία στίς δίκες θά σημαίνει άπό δω και πέρα άθώωση. Ή ρήση της θεάς κλείνει μέ περίεργα άπότομο τρόπο: ό 'Ορέστης πρέπει νά πάρει τήν άδελφή του άπό τή χώρα αυτή· ό Θόας δεν πρέπει πιά νά οργίζεται. Τα σύντομα λόγια πρός τό βασιλιά ξαναγυρίζουν στήν άρχή της ρήσης, δπου ή θεά του έξηγεϊ τήν δλη κατάσταση και δεν άφήνει καμιά άμφιβολία γιά τή σωτηρία του 'Ορέστη, άφοϋ ό Ποσειδών έχει ήδη εξασφαλίσει ένα ήρεμο ταξίδι. Ό Οόας ύπακούει σέ όλα. Ή διαβεβαίωση του όμως, δτι δεν είναι πιά οργισμένος μέ τούς φυγάδες, δεν σημαίνει μεγαλόψυχη παραίτηση άλλα εύλαβική ύποταγή. Τό έργο κλείνουν άνάπαιστοι του χοροΰ μέ εύχές γιά τούς ταξιδιώτες και έκφραση εύγνωμοσύ1. Ό Μ. Platnauer στό σχετικό σχόλιό του &χει συγκεντρώσει σημαντικά επιχειρήματα γιά νά υποστηρίξει δτι τό εκπέμπειν εδώ σημαίνει «συνοδεύω κάποιον πού φεύγει» και οτι ή έντολή δέν άφορα τόν Θόαντα άλλά τον 'Ορέστη· οπότε τό πέμψω τοϋ Θόαντα στόν στ. 1482 σημαίνει δτι ό βασιλιάς υποκύπτει. Μέ αύτή τήν άποψη συντάσσεται και ό Κ. Matthiessen, δ.π. 59, 1, ό όποιος ορθά άποδοκιμάζει τήν Ιδέα τοϋ Grégoire δτι στό κενό πού είχε έπισημάνει ό Reiske οριζόταν ή άποστολή τοϋ χοροΰ στή Δήλο. Γιά μιά παρόμοια ύπόθεση δέν παρέχουν επαρκές έρεισμα οΐ στ. 1097κκ.

238

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

νης προς τή θεά. Ή επίκληση στη θεά της νίκης νά παρασταθεί στον δραματικό άγώνα, ή οποία έπαναλαμβάνεται περίπου δμοια στον 'Ορέστη καΐ στις Φοίνισσες^ δεν άνήκει στά δραματικά συμφραζόμενα. Ή 'Ιφιγένεια Τ. παρουσιάζει μιά καθαρή και εύσύνοπτη δομή.^ Ή σκευωρία άκολουθεϊ την άναγνώριση, δίχως δμως αυτά τά δύο στάδια νά ξεχωρίζουν με κάποια εύδιάκριτη τομή. Μιά τέτοια μεταβατική λειτουργία έπιτελεΐ ως ενα σημείο το «άμοιβαϊο» πού έκτελεϊται μετά τήν άναγνώριση. Ή δομή παρουσιάζει τή μορφή ένος τριπτύχου. Έχουμε ήδη υπογραμμίσει τή σημασία του κεντρικού μέρους, πού υποδιαιρείται σέ δύο ένότητες άπό τον κομμό και πλαισιώνεται (άποτελώντας ετσι τό δεύτερο επεισόδιο) άπό τό πρώτο και τό δεύτερο στάσιμο: τό μοτίβο της νοσταλγίας, πού άκούεται στό πρώτο χορικό, αναπτύσσεται στό δεύτερο. Τις δύο άκραιες πτέρυγες, περίπου ισοδύναμες σέ έκταση, τις άποτελοΰν τό εισαγωγικό μέρος, πού φτάνει πολύ κοντά στή συνάντηση τών άδελφών, και τό τελευταίο μέρος, μέ τήν πραγματοποίηση της σκευωρίας, πού διαρθρώνεται μέ τήν παρεμβολή του τελευταίου στασίμου. Αύτή ωστόσο ή τόσο καθαρή δομή συγκαλύπτει κάποιαν άνισότητα στήν όλοκλήρωση τών δύο βασικών θεμάτων, της άναγνώρισης και της σκευωρίας. Ή άναγνώριση δίνεται μόνο άρκετά μετά τή μέση του έ'ργου, έπειδή διαρκώς καθυστερείται εντεχνα, γιά νά κερδηθεΐ άπό τή δραματική κατάσταση τό μεγαλύτερο δυνατό σκηνικό άποτέλεσμα. Και όταν τελικά αύτό εχει επιτευχθεί, ή άναγνώριση πραγματοποιείται όχι άκαριαΐα èXkou βαθμιαία, μέσα σέ μιά δύσπιστη έκπληξη και σοβαρές άμφιβολίες, πού πρέπει νά άνασκευαστοϋν διεξοδικά, πρώτα γιά τόν 'Ορέστη και επειτα γιά τήν 'Ιφιγένεια. Ή σωτηρία όμως κερδίζεται υστέρα άπό τήν κατάστρωση ενός σχεδίου πού παρουσιάζεται μέ πολλή διεξοδικότητα και ένταση, μέ ρυθμό ταχύτατο. Ή εύπιστία του βάρβαρου βασιλιά δέν άφήνει νά προκύψουν άλλα έμπόδια. Και άπό αύτή τήν άποψη έ'χει κάποια σημασία τό γεγονός οτι ή ξαφνική θαλασσοταραχή φέρνει πίσω τους δραπέτες, δημιουργώντας ετσι άκόμη μιά κρίσιμη κατάσταση. 1. Πάνω σ' αύτό, πολύ εύστοχες οΐ παρατηρήσεις του Κ. Matthiessen,

δ.π.

239

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Άρχαϊα σχόλια στίς Θεσμοφυριάζονσες (1012, 1060) καΐ στους Βατράχους (53) του'Αριστοφάνη συμβάλλουν στή βέβαιη σύνδεση της 'Ελένης^ και της 'Ανδρομέδας μέ τά Διονύσια του 412. Ποιά α'ίσθηση προκάλεσε το γεγονός ότι ή μοιχαλίδα πού χαρακτηρίστηκε τόσο άρνητικά στις Τρωάδες τρία χρόνια νωρίτερα εμφανίστηκε τώρα ώς πρότυπο άγνής συζυγικής πίστης, τό δείχνουν τά λόγια του Μνησιλόχου {Θεσμ. 850): ήθελε νά μιμηθεί την καινην Έλένην. Τό βασικό υλικό γι' αύτό τό έργο τό πρόσφερε ή Παλινωδία του Στησιχόρου, ή οποία, σύμφωνα μέ την παράδοση, βοήθησε τόν ποιητή της νά κερδίσει τη συγγνώμη της Ελένης και έτσι νά άπαλλαγεΐ άπό την τύφλωσή του: έγραψε δτι ό Τρωικός Πόλεμος 1. Σχολιασμένες εκδόσεις: Α. C. Pearson, Cambridge 1903· Ν. Wecklein, Λιψία 1907' Ν. Terzaghi, Φλωρεντία 1919· Α. Taccone, Νεάπολη 1931· G. Italie, Groningen 1949· Α. Υ. Campbell, Liverpool 1950· G. Ammendola, Τορίνο 1954· R. Argenio, Ρώμη 1956· Α. M. Dale, 'Οξφόρδη 1967· R. Kannicht, δύο τόμοι, Χαϊδελβέργη 1969 (πρόκειται γιά τον εξαντλητικότερο σχολιασμο τοϋ έργου, μέ πλούσια εισαγωγή και βιβλιογραφικές πληροφορίες)· Π. Α. Παττίχη, 'Αθήνα 1978. Μιά νέα έκδοση τοί5 κειμένου: Κ. Alt, Αιψία 1964. Ερμηνευτικά: G. Perrotta, «L'Elena e l'Ifigenia Taurica di Euripide», SIFC N.S. 6 (1928) 5· P. Maas, «Epidaurische Hymnen», Sehr, der Königsherger Gel. Ges. IX/5 (1933) 141 (ειδικά, σχετικά μέ τό στάσιμο 1301)· F. Solmsen, «Onoma and Pragma in Euripides' Helen», CR 48 (1934) 119=KI. Sehr. 188 (καθώς και οί μελέτες του πού μνημονεύθηκαν στο κεφάλαιο της "Ιφιγένειας Τ.)· J. Griffith, «Some Thoughts on the Helen», JHS 73 (1953) 36· A. N. Pippin-Burnett, «Euripides' Helen: A Comedy of Ideas», CPh 55 (1960) 151=Wege der Forschung 89, 392· G. Zuntz, «On Euripides' Helen: Theology and Irony», Entretiens 6 (1960) 199· τοϋ ϊδιου: Inquiry, passim· Κ. Alt, «Zur Anagnorisis der Helena», Hermes 90 (1962) 6 (μέ πλούσια βιβλιογραφία)· της ίδιας: «Bemerkungen zum Text der Helena», Philologue 107 (1963) 30 και 1 7 3 · Κ . M a t t h i e s s e n Elektra,

Taurische

Iphigenie

und Helena

(Hypo-

mnemata 4), 1964· τοϋ ϊδιου: «Zur Theonoeszene der euripideischen Helena», Hermes 96 (1968) 685· Α. Tovar, «Aspectos de la Helena de E u r i p i d e » , Estudios

sobre la Tragedia

Griega,

Μαδρίτη 1 9 6 6 , 107* Co-

nacher, 286· Webster, Euripides 199· D. G. Herbsmeier, Die alten Menschen bei Euripides (διατρ.), Γοττίγγη 1968, 148, 1 (μέ πλούσια βιβλιογραφία γιά τήν έρμηνεία τοϋ έργου γενικότερα)· Α. Podlecki, «The Basic Seriousness of Euripides' Helena». TAPhA 101 (1970) 404· Ch. Segal, «The two Worlds of Euripides' Helen», TAPhA 102 (1971) 553· R. Schmiel, «The Recognition Duo in Euripides' Helen», Hermes 100 ( 1 9 7 2 ) 2 7 4 · T. C. B a r r y , το μέσον,

the function

of the choral

stasimon

in Euripides Helen (διατρ.), Yale 1972· Z. D. B. Hamilton, The Cha-

240

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

εγινε για ενα «εΐ'δωλο», ενώ ή Ελένη, άγνή καΐ πιστή, εμενε μέ τον Πρωτέα στήν Αίγυπτο. "Ενας πάπυρος μέ υπολείμματα ένος υπομνήματος στους Μελικούς Ποιητές {P.Oxy. 2506: Poetae Melici Graeci, άρ. 193) μας έ'χει ξαφνιάσει άναφέροντας δύο Παλινωδίες^ άλλά ορισμένα στοιχεία συνηγορούν γιά τήν άποψη δτι οΐ άρχικοι στίχοι, πού παραθέτονται έκει, άνήκουν σέ μέρη του ϊδιου ποιήματος.^ 'Ιδιαίτερα σημαντική είναι ή μαρτυρία οτι ή Ελένη έ'μεινε στήν Αίγυπτο κοντά στον Πρωτέα* έπομένως, ό Εύριπίδης άκολούθησε τον Στησίχορο και στήν επιλογή του τόπου της δράσης. ^ Γιά νά εγκαταστήσει ό χορικός ποιητής τήν Ε λένη στήν Αίγυπτο του άρκοΰσαν μερικά χωρία άπο τήν 'Οδύσσεια (δ 125, 228) και ή περιπέτεια του Μενελάου, πού παρουσιάζεται στήν ίδια ραψωδία. Δικαιολογημένα σήμερα δέν θεωρείται άξιόπιστη® ή παρατήρηση του Τζέτζη {Λνκ. 822: I 71 Scheer), δτι πρώτος ό 'Ησίοδος (άπ. 266 Rz: 358 M-W) εισήγαγε τό μοτίβο του Ειδώλου. 'Εξάλλου, δέν χρειάζεται να σταθούμε παρά έλάχιστα στήν ορθολογική εξήγηση πού δίνει ό 'Ηρόδοτος (2, 112)^ γιά τή διαμονή της Ελένης στήν Αίγυπτο, έπειδή είναι χωρίς σημασία γιά το δράμα. Ό Εύριπίδης έ'δωσε δραματική κίνηση σ' αύτο τό υλικό δημιracterization

and

Function

of Helen

in Euripidean

Drama

(διατρ.),

Minnesota, Minneapolis 1973· Ghr. Wolff, «On Euripides' Helen», HSCP 77 (1973) 61. Εκτός άπό τή διεξοδική πραγμάτευση της χειρόγραφης παράδοσης άπό τόν R. Kannicht, βλ. V. di Benedetto, «Sul codice L e l'Elena di Euripide», Philologus 108 (1962) 138. 1. Αύτη είναι ή άποψη τοϋ R. Kannicht, δ.π. 1, 30. Πρβ. επίσης, C. Μ. Bowra, «The two Palinodes of Stesichoros» CR Ν.S. 13 (1963) 245· J. Α. Davison, «De Helena Stesichori», QUCC 2 (1966) 80. 2. Δέν είναι άπαραίτητο, συμφωνώντας μέ τον Conacher (286), νά τό άμφισβητήσουμε αύτό, έπειδή στό σχετικό παράθεμα τοϋ Πλάτωνα (Φαίδρας 243a: PMG 192 Ρ.) άναφέρεται δτι ή Ελένη δέν άνέβηκε σέ πλοίο. 'Οπωσδήποτε, πιθανή είναι ή «άνάληψη». 3. Αύτή εϊναι ή άποψη των: J. Schwartz, Pseudo-Hesiodea, Leiden 1960, 554· Α. Tovar, δ.π. 118, 34· Conacher, 287· R. Kannicht, δ.π. 24, 5. 4. Πρβ. Κ. von Fritz, Die griechische Geschichtsschreibung, Βερολίνο 1967, 1, 162. Δέν εϊναι, επίσης, άπαραίτητο νά ληφθούν ύπόψη οί εικασίες τοϋ F. lesi, «L'Egitto infero nell'Elena di Euripide», Aegyptus 45 (1965) 56.

241

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ουργώντας τή βίαιη μορφή του Θεοκλύμενου, γιου του Πρωτέα, πού ήθελε γιά γυναίκα του τήν Ελένη, και τήν εύγενική μορφή της άδελφής του, της μάντισσας Θεονόης.^ "Ετσι γεννήθηκε μιά σύνθεση πού άντιστοιχεΐ σέ ορισμένα σημεία μέ της 'Ιφιγένειας Τ· δεν πρέπει ομως νά παραβλέπουμε τό γεγονός, ότι τήν πορεία της 'Ελένης καθορίζει σέ πολύ μεγαλύτερο βαθμό τό παιχνίδι ανάμεσα στήν πραγματικότητα και τό φαινόμενο. "Οπως και στήν 'Ιφιγένεια T., ή προλογική ρήση ανήκει στήν ήρωίδα του τίτλου, πού παρουσιάζεται εδώ σέ κατάσταση έπιβώμιας ικετείας: ή Ελένη, μπρος στήν έπίμονη άπαίτηση του Θεοκλύμενου νά τήν παντρευτεί, έ'χει καταφύγει στον τάφο του Πρωτέα. Στήν άρχή κιόλας προσδιορίζεται ό τόπος της δράσης, και παρουσιάζονται τά δύο τόσο σημαντικά για τή δράση παιδιά του Πρωτέα, ό Θεοκλύμενος και ή Θεονόη. "Οταν ή Ελένη συνδέει μέ τή θυγατέρα και τό παιδικό ονομα Ειδώ, συμπεραίνουμε οτι αύτό τό πρόσωπο άνάγεται στήν Είδοθέα της 'Οδύσσειας^ τό 'ίδιο δπως και ό άγαθός Πρωτέας στόν μυθικό θαλάσσιο γέροντα. Κατόπιν ή Ελένη άναφέρεται στή γέννησή της άπό τόν Δία και τή Λήδα —αν, βέβαια, αύτή ή Ιστορία είναι αξιόπιστη (21). Ό Εύριπίδης διαρκώς μας θυμίζει ότι ο μύθος εχασε τό κύρος του και οτι εχει πάρει πιά τό δρόμο γιά τή μυθολογία. Τή μοίρα της Ελένης καθόρισε ή διαμάχη άνάμεσα στίς τρεις θεές γιά τό βραβείο της ομορφιάς. 'Ενώ προοριζόταν γιά τόν Πάρη, δυσαρεστημένη ή "Ηρα του εστειλε άντι γι' αύτήν ενα «ε'ίδωλο», ουρανού ξννθεΐσ' απο (συνθέτοντάς το άπό ούρανό' 34), Έδώ πρέπει νά άναρωτηθουμε πραγματικά μήπως πρόκειται για τόν αιθέρα, πού τόση σημασία εχει γιά τόν Εύριπίδη.^ 'Π λέξη εμφανίζεται μετά άπό λίγο στό στ. 44 σέ διαφορετικά συμφραζόμενα, ένώ πιο κάτω γίνεται μόνιμα λόγος (705, 707, 750, 1219) γιά ενα ομοίωμα «νεφέλης» σαν έκεϊνο πού χρησιμοποίησε ό Δίας γιά νά εμπαίξει τόν Ίξίονα. Τό είδωλο της Ελένης εγινε ή πρόφασις γιά τόν Τρωικό Πόλεμο, ένώ αΙτία του ήταν άκριβώς ή έπιθυμία του 1. 'Αβάσιμη παραμένει ή προσπάθεια τοΰ Ρ. Gilbert, «Souvenirs de l'Égypte dans l'Hélène d'Euripide», AC 18 (1949) 79, và άναγάγει τις μορφές του Πρωτέα και της Θεονόης σέ ιστορικά πρόσωπα. 2. Τά σχετικά χωρία εχει τώρα συγκεντρώσει ό Κ. Matthiessen, Hermes 96 (1968) 699.

242

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Δία νά άνακουφίσει τή γή άπο το άνθρώπινο φορτίο της. Την πραγματική Ελένη την οδήγησε ό Έρμης στήν Αίγυπτο, δπου τήν έμπιστεύτηκε στήν προστασία του Πρωτέα. "Ετσι δμως ή ντροπή καΐ τό μίσος των Ελλήνων στρέφονται, οχι στο σώμα της αλλά στο δνομά της. Μόνο ένας λόγος του Έρμη τήν κρατα στή ζωή: δτι θά ξαναβρεί τον Μενέλαο καΐ τήν πατρίδα της. Ή μνηστεία δμως του Θεοκλύμενου δημιουργεί καινούριες δυσκολίες. "Οπως στήν 'Ιφιγένεια T., παρουσιάζεται, μετά άπο το μονόλογο, τό «άντίπαλο» στοιχείο του προλόγου. Καθώς δμως ή Ε λένη δεν μπορεί νά άφήσει τή σκηνή, δπως ή 'Ιφιγένεια, έμφανίζεται οχι ό βασικός φορέας τήζ δραματικής άντίθεσης άλλά ό Τεύκρος, Ινα πρόσωπο περιθωριακό. Ή σκηνή του εχει νά έπιτελέσει πολλαπλή λειτουργία: τό μίσος για τήν Ελένη εκφράζεται ήδη μέ τις πρώτες λέξεις του Τεύκρου, ένώ, καθώς προχωρεί ό διάλογος, προβάλλεται έντονα ή παράλογα κωμική κατάσταση πού δημιουργήθηκε μέ τό Είδωλο. Ό Τεύκρος πρέπει νά μείνει ικανοποιημένος πιστεύοντας σέ μια παραπλανητική ομοιότητα. Τό μέρος αύτό εχει τους συνηθισμένους σύντομους διαλόγους, πού πλαισιώνουν μιά αρκετά έκτεταμένη στιχομυθία. Σ' αύτήν ή Ελένη ενημερώνεται άναλυτικά γιά τήν Τροία, τους 'Έλληνες ήρωες και τήν πατρίδα της (τήν αύτοκτονία της Λήδας και τήν άβέβαιη τύχη τών Διοσκούρων). Τό σημαντικότερο γι' αύτήν και γιά τό δράμα περιέχεται στήν πληροφορία του Τεύκρου δτι ό Μενέλαος εχει εξαφανιστεί" αύτό επιτείνεται άκόμη περισσότερο μέ τήν ε'ίδηση δτι στήν Ελλάδα τόν θεωρούν νεκρό. 'Έτσι, ή πληροφορία αύτή επιτελεί τήν 'ίδια λειτουργία μέ τό δνειρο της 'Ιφιγένειας, πού προκαλεί τήν άπατηλή βεβαιότητα γιά τό θάνατο του 'Ορέστη. Μιά πρόσθετη λειτουργία τοΰ μέρους αύτοΰ είναι νά προετοιμάσει τόν αποφασιστικό ρόλο της Θεονόης, έπειδή άπό τή μαντική της ικανότητα 6 Τεύκρος έλπίζει κάποια συμβουλή γιά τήν επιστροφή του στήν πατρίδα* τώρα δμως πού ή Ελένη τόν προειδοποιεί γιά τό μίσος του θεοκλύμενου πρός τούς 'Έλληνες, δέν εχει παρά νά φύγει. Ή πάροδος (167-252), πού περιλαμβάνει δύο στροφικά ζεύγη και μιά επωδό, έ'χει, δπως και στήν 'Ιφιγένεια Τ"., χαρακτήρα κομμού. "Τστερα άπό ένα σύντομο δακτυλικό προοίμιο, ή Ελένη έπικαλεϊται τις Σειρήνες και τήν Περσεφόνη, γιά νά δώσουν τόν 243

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τόνο στους θρήνους της (α). Με το τέλος της στροφής της εμφανίζεται 6 χορός, πού άποτελεϊται άπό αιχμάλωτες Ελληνίδες (καΐ πάλι θυμόμαστε τήν 'Ιφιγένεια Τ.)· έρχονται, όπως καΐ στον 'Ιππόλυτο^ άπό τον τόπο δπου πλένουν τά ροΰχα* έκεϊ άκουσαν τις θρηνητικές κραυγές, και αύτες τις όδήγησαν στη σκηνή (α'). Στη δεύτερη στροφή, ή Ελένη συγκεφαλαιώνει ολη την οδύνη γιά τό διασυρμό του όνόματός της, γιά τή μητέρα της, γιά τά άδέλφια της και γιά τον άντρα της (β). Ή άντιστροφή του χορού είναι μιά πιστή ήχώ των λόγων της (β'), και ωστόσο είναι ένδεικτική ή κλιμάκωση άπό τον στ. 204, οπού ό Μενέλαος ονομάζεται άγνοούμενος, ώς τον στ. 226, οπου θεωρείται νεκρός. "Ετσι και ή Ε λένη άργότερα (279, 308), υπερακοντίζοντας τις πληροφορίες του Τεύκρου, μιλεϊ με βεβαιότητα γιά τό θάνατο του άντρα της. Στήν 'Ιφιγένεια ήταν ενα όνειρο, έδώ εΤναι μιά φήμη πού παίρνει διαστάσεις βεβαιότητας· έτσι μεγαλώνει ή άπόσταση γιά τήν πραγματοποίηση της άναγνώρισης. Τήν έπωδό αύτοϋ του σχεδόν άποκλειστικά τροχαϊκού συστήματος άποτελεϊ μιά μονωδία της Ε λένης, πού ενσωματώνει ξανά σέ ενα θρήνο τό μοτίβο του Ειδώλου. Για τό υπόλοιπο δράμα δεν έ'χει κανένα νόημα ή διαίρεση σέ επεισόδια και στάσιμα, άφοΰ τό πρώτο στάσιμο άρχίζει μόλις στο στ. 1107. "Ως εκείνο τό σημείο ό Εύριπίδης προτίμησε μιά μορφή ελεύθερης σύνθεσης, στήν οποία ή σκηνική δράση έναλλάσσεται μέ πλούσια λυρικά κομμάτια. Ή πάροδος μαζί μέ τό μεγάλο «άμοιβαϊο» (330-385) πλαισιώνει ενα άπαγγελτικό κομμάτι, πού άνήκει κυρίως στήν Ελένη, έτσι ώστε δημιουργείται ενα είδος τριαδικής σύνθεσης ώς τήν άποχώρηση του χοροΰ. Σέ μιά μακρά ρήση της Ελένης, δπου ή ήρωίδα θρηνεί γιά τή δυσφήμηση του ονόματός της και τό χαμό της μητέρας, των άδελφών και του άντρα της, ό ποιητής μας δείχνει και πάλι —είναι ή τρίτη φορά— τήν κωμικά παράλογη κατάσταση πού δημιουργήθηκε μέ τό Είδωλο.^ Ό θρήνος τελειώνει μέ τήν άπόφαση της 1. Ή άθέτηση των στ. 257-259, πού εχει προτείνει ό Badham, δέν μοϋ φαίνεται τόσο αιτιολογημένη δσο διατείνεται ό R. Kannicht. Οί άμφιβολίες σχετικά μέ τή «μυθική άφήγηση» ταιριάζουν πολύ στόν στ. 21. Ή Α. Μ. Dale τούς θεωρεί γνήσιους. 'Αντίθετα, πολλά συνηγορούν γιά τήν άπομάκρυνση των στ. 299-302, δπως πρότεινε ό Härtung, μέ τό σκεπτικό δτι μέ αυτούς διακόπτεται ή ροή τοϋ λόγου.

244

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ελένης νά πεθάνει. "Υστερα άπο μια σύντομη στιχομυθία, δπου ή άόριστη πληροφορία του Τεύκρου εχει πιά μετατραπεί σε βέβαιη ε'ίδηση, ή κορυφαία συμβουλεύει την Ελένη νά έπαληθεύσει δσα άκουσε για την τύχη του ΛΙενελάου ρωτώντας τη μάντισσα Θεονόη. Ό διάλογος περνά κατευθείαν σέ Ινα λυρικό «άμοιβαιο», στο όποιο ή Ελένη θρηνεί άκόμη μιά φορά τη μοίρα της και διακηρύττει τήν άπόφασή της νά πεθάνει, αν 6 Μενέλαος δεν ζει πιά. Κατόπι μπαίνει στο παλάτι μαζί μέ το χορο —αύτη είναι μιά άπο τις σπάνιες περιπτώσεις οπού ή σκηνή μένει άδεια στη διάρκεια του δράματος. Στο δυναμικό εισαγωγικό μέρος, πού τελειώνει εδώ, οί βασικές προϋποθέσεις εντυπώθηκαν μάλλον παρά παρουσιάστηκαν. Γιά δεύτερη φορά, εισάγεται στη σκηνή τό άντίρροπο δραματικό στοιχείο: μετά τόν Τεύκρο, 6 Ι'διος 6 Μενέλαος. Πάλι ενας ρακένδυτος ήρωας. 'Από τήν εποχή του Τήλεφου όμως τό κοινό συμβιβαζόταν εύκολότερα μέ παρόμοιες εμφανίσεις. Αύτή ή σκηνή του Μενελάου (386-514) παρουσιάζει και πάλι τή μορφή τριπτύχου: δύο μακρές ρήσεις πλαισιώνουν ενα διάλογο πού διεξάγεται κυρίως σέ στιχομυθία. Ή πρώτη ρήση του Μενελάου αρχίζει σάν κανονικός προλογικός μονόλογος: περιέχει γενεαλογία και αύτοσύσταση. Ό έλαφρά κομπαστικός τόνος πρέπει νά πρόβαλε εντονότερα τήν άντίθεση μέ τήν άθλια άμφίεση του ναυαγοϋ. Τό πλοϊο του έ'χει τσακιστεί και οι σύντροφοί του φρουροϋν τήν υποτιθέμενη Ελένη, ενώ ό ϊδιος περιφέρεται γιά νά βρει εφόδια. Μιά γριά θυρωρός διώχνει μέ σκαιότητα άπό τό παλάτι τόν ρακένδυτο "Ελληνα, άλλά στή στιχομυθία τους και στόν έπόμενο σύντομο λόγο της τόν πληροφορεί τόσο μόνο: δτι βρίσκεται στήν Α'ίγυπτο και δτι εδώ ζει ή Ελένη, ή θυγατέρα του Δία και του Τυνδάρεω άπό τή Σπάρτη, ή όποία ήρθε σ' αύτή τή χώρα λίγο πριν άπό τήν εκστρατεία των Ελλήνων στήν Τροία. Ό Μενέλαος πέφτει σέ βαθιά σύγχυση, άλλά μένει προσκολλημένος πεισματικά στήν περιοχή των φαινομένων μέ τή σκέψη δτι πρόκειται μάλλον γιά συνωνυμία —παράδειγμα άνθρώπου πού πλανιέται άκριβώς έκεϊ δπου αισθάνεται βέβαιος γιά τή λογική του. Στή δεύτερη ρήση του 6 Μενέλαος άποφασίζει νά περιμένει τόν κύριο του παλατιού, άλλά στό μεταξύ κρύβεται προσεκτικά (ίσως σέ μιά άπό τις παρόδους). Ό χορός επανέρχεται μαζι μέ τήν Ελένη τραγουδώντας ένα 245

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

σύντομο λυρικό κομμάτι (515-527),πού περιέχει την προφητεία της Θεονόης: ό Μενέλαος ζει και κάπου περιπλανιέται άκόμη. "Οποιος έπιμένει, μπορεί νά άναγνωρίσει σ' αύτούς τούς στίχους τά ϊχνη ένος στάσιμου. 'Ακολουθεί ή μεγάλη κεντρική σύνθεση, πού και πάλι κλιμακώνεται μέ στοιχεία λυρικά* άρχίζει άπό τό στ. 528 και φτάνει ώς τό στ. 1164, άντιστοιχώντας ετσι στο κεντρικό τμήμα τής 'Ιφιγένειας Τ. άνάμεσα στο πρώτο και το δεύτερο στάσιμο. 'Ανάλογη δμως μέ τις συνθετότερες δραματικές προϋποθέσεις τής 'Ελένης είναι και μιά πλουσιότερη σέ ένταση έξέλιξη του μέρους αύτοϋ. Σωστά ύπογράμμισε ό R. Kannicht {δ.π. 2,150) δτι στα πέντε τμήματα του μέρους αύτοΰ δημιουργείται ενας ρυθμός άπό τήν εναλλαγή σκηνών με δύο και τρία πρόσωπα, άπό τις όποιες οι δεύτερες έχουν περίπου διπλάσια έκταση άπό τις πρώτες. Στήν πρώτη σκηνή (528-596), ή Ελένη πλησιάζει στόν τάφο πού τής προσφέρει προστασία· ή Θεονόη τήν έ'χει στό μεταξύ διαβεβαιώσει δτι ό Μενέλαος ζει άκόμη. Μέ πολλή προσοχή δ ποιητής κρατά άβέβαιη τήν παραπέρα πορεία τών γεγονότων: γι' αύτό άκριβώς και ή Ελένη ξεχνά νά ρωτήσει τή μάντισσα αν τελικά θά σωθεϊ ό άντρας της. Ή παράλειψη αιτιολογείται θαυμάσια μέ τή χαρά πού ενιωσε γιά τήν καλή είδηση. Γεμάτη άγωνία άναρωτιέται τώρα πότε θα έ'ρθει ό πολυπόθητος σύζυγος, δταν ξαφνικά βλέπει τόν Μενέλαο* άμέσως φαντάζεται δτι αύτός δ άγνωστος τήν καταδιώκει και γεμάτη ταραχή ζητεί καταφύγιο στόν τάφο του Πρωτέα. Μιά στιχομυθία, δπου κυριολεκτικά κυνηγά ή ερώτηση τήν άπάντηση, συμβάλλει στήν πραγματοποίηση μιας μερικής άναγνώρισης, πού άποτελεϊ μέ αύτές τΙς συνθήκες τή μοναδική δυνατότητα. Γιά τή δραματική έπιβράδυνση άξιοποιεΐται μέ τρόπο μοναδικό ή διαφορετική κατάσταση στήν οποία βρίσκονται οΐ δύο σύζυγοι. 'Η Ελένη, προετοιμασμένη άπό τή Θεονόη, είναι σέ θέση νά καταλάβει δτι μπροστά της στέκεται δ Μενέλαος καραβοτσακισμένος· τόν άναγνωρίζει άμέσως και πέφτει στήν άγκαλιά του. 'Αντίθετα, δ Μενέλαος έμμένει στή σκέψη του δτι πρόκειται για μιά συνωνυμία, πιστεύει δτι ή Ελένη του (στό στ. 571 άκοΰμε δτι του είναι αρκετή μία) είναι προστατευμένη κοντά στους συντρόφους του και άποδιώχνει τήν άγνωστή του γυναίκα. Γιά μιά στιγμή φαίνεται δτι είναι έτοιμος νά φύγει και δτι δλα πάνε 246

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

và ναυαγήσουν εξαιτίας της προκατάληψής του, δταν εμφανίζεται ενας άπό τους άντρες του καΐ άνακοινώνει οτι το Είδωλο, άφοϋ τους έξήγησε τά πάντα, άναλήφθηκε στον ούρανό. Ξεχωρίζει και πάλι ενα μέρος (597-760) μέ τριπλή άρθρωση. Ό Υπηρέτης^ ερχεται τρεχάτος και αναφέρει την παράδοξη έξαφάνιση της ψεύτικης Ελένης. Ή σκηνή φτάνει σέ ενα πραγματικά γοητευτικό σημείο, δταν ό άνθρωπος πέφτει σέ πλήρη σύγχυση και πιστεύει δτι ή Ελένη πού βλέπει μπροστά του είναι τό είδωλο πού πέταξε στον ούρανό. "Ολα μοιάζουν νά έχουν άντιστραφεϊ. Γιά τον Μενέλαο δμως τώρα δλα είναι ξεκάθαρα* αύτο το φωνάζει μέ μιά και μόνη λέξη, και αμέσως μετά, σέ ενα μακρό «άμοιβαΐο» (625-697),^ οΐ δύο σύζυγοι έκφράζουν τήν ευτυχία πού ξαναβρέθηκαν, άλλα μαζι και τον πόνο γιά δλα δσα έ'χουν υποφέρει, γι' αύτά πού κανείς δεν μπορεί νά τά ξεγράψει σά νά μήν έγιναν. 'Αντίθετα άπό δ,τι στήν 'Ιφιγένεια T., εδώ ή διαδικασία της μετάβασης άπό τήν άναγνώριση στή σκευωρία μετατοπίζεται σέ ενα έπόμενο μέρος. Τό «άμοιβαϊο» διαφωτίζει τον Μενέλαο γιά δ,τι έ'χει συμβεί. Τό τρίτο μέρος αυτής της σκηνής, στό διάλογο άνάμεσα στόν Μενέλαο και στόν γέρο 'Υπηρέτη, άντιστοιχεΐ μέ τό πρώτο. 'Εξάλλου, ό ρόλος του γέροντα ξεπερνά τά δρια μιας περιθωριακής μορφής, επειδή δχι μόνο φωτίζεται και ό ίδιος γιά δσα έ'χουν γίνει άλλά έχει και τή δυνατότητα νά χαιρετίσει συγκινημένος τή δέσποινά του. Ό Μενέλαος τόν στέλνει στούς συντρόφους πού βρίσκονται στήν άκτή' πρέπει νά περιμένουν γιά νά δουν τί θά γίνει. Φεύγοντας ό γέροντας δίνει διέξοδο στήν περιφρόνηση πού νιώθει γιά τούς προφήτες δπως ό Κάλχας και ό "Ελενος, οί όποιοι δεν είχαν ιδέα άπό τήν άλήθεια. Οι καλύτεροι 1. Δικαιολογημένα ό G. Zuntz, Entretiens 6, 214, διαμαρτύρεται επειδή τό πρόσωπο αύτό χαρακτηρίζεται ώς άγγελιοφόρος· είναι άπλώς ενας υπηρέτης τοϋ Μενελάου (728), πού εδώ επιτελεί τή λειτουργία άγγελιοφόρου. 2. Είναι πρόδηλη ή όμοιότητά του προς τό άντίστοιχο μέρος της 'Ιφιγένειας Τ. Κοινές είναι άκόμη και κάποιες λεπτομέρειες: δπως, λ.χ., μέσα στην άγαλλίασή της ή 'Ιφιγένεια στρέφεται προς τις αιχμάλωτες 'Ελληνίδες τοϋ χοροϋ (842), τό ϊδιο κάνει και εδώ ή Ελένη (627, 648). Ό Zuntz, Inquiry 217, πραγματεύεται διεξοδικά το προβληματικό άπό άποψη κειμένου μέρος 630-651" έκτος άπο τή χειρόγραφη παράδοση, §χει τώρα προστεθεί στόν προβληματισμό και ό P.Oxy. 22 (1954) άπ. 2336. Βλ. επίσης τό σχετικό σχόλιο στήν έκδοση τοϋ R. Kannicht, καθώς καί: Κ. Matthiessen (Hypomnemata 4, 1964, 136)· W. Biehl, «Das Problem der Textkonstitution in Euripides' Helena 635-641», Philologus 116 (1972) 201.

247

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

προφήτες πού μπορεΈ νά εμπιστευθεί ό άνθρωπος είναι ή γνώμη και ή ευβουλία. Ή δεύτερη λέξη είναι, πάνω άπ' δλα, ενας δρος προγραμματικός στο χώρο των σοφιστών. ^ Το κεντρικό τμήμα (761-856) αύτής τής σύνθεσης, πού είναι διαρθρωμένη σέ πέντε μέρη, περιέχει τή μετάβαση άπό την άναγνώριση στή σκευωρία, ταυτόχρονα δμως άναπτύσσει και τή γεμάτη έντονο πάθος συναισθηματική κατάσταση τών δύο έρωτευμένων συζύγων. Και αύτο τό μέρος είναι διαρθρωμένο σέ τρεις ύποενότητες: δύο περίπου ϊσοι σε έκταση διάλογοι πλαισιώνουν μιά έξαιρετικά ταραγμένη στιχομυθία. Στον πρώτο, ή Ελένη έκφράζει τήν επιθυμία νά άκούσει γιά τις περιπλανήσεις του Μενελάου. Επειδή δμως μιά έκτενέστερη άφήγηση θά προκαλούσε άνεπιθύμητη έπιβράδυνση, ό ποιητής βάζει τον Μενέλαο νά άπαριθμεϊ, σέ μορφή παρέκβασης, μερικούς σταθμούς άπο τις περιπέτειές του. Επιδέξια δοσμένη είναι ή μετάβαση άπό τά βάσανα του παρελθόντος στούς κινδύνους του μέλλοντος. Ό Μενέλαος άναπολεϊ: δέκα χρόνια πόλεμος στήν Τροία και υστέρα επτά χρόνια ταλαιπωρίες στή θάλασσα. Ή Ελένη συμπληρώνει: άτέλειωτα χρόνια, γεμάτα βάσανα, και τώρα νά σέ άπειλεΐ το ξίφος ! Ε δώ άρχίζει ή στιχομυθία. Ό Μενέλαος πληροφορείται γιά τήν προσπάθεια τής Ελένης να άποφύγει τή βίαιη μνηστεία του Θεοκλύμενου και άκούει δτι ο βασιλιάς θά ήθελε νά σκοτώσει καΐ τον ϊδιο τον Μενέλαο. Και τώρα άρχίζει, όπως και στήν 'Ιφιγένεια T., ή άναζήτηση μιας διεξόδου, πού στήν άρχή μένει χωρίς άποτέλεσμα. Ό Μενέλαος άρνιέται νά άποδράσει μόνος, και ή Ελένη πιστεύει δτι είναι άδύνατο νά σκοτώσουν τον άρχοντα τής χώρας. Έδώ δεν είναι ή γυναίκα πού μηχανεύεται τον σωτήριο δόλο, αυτή δμως δείχνει τό δρόμο πού θά μπορούσε νά οδηγήσει σ' αύτόν. 'Εξάλλου, μέ τή μορφή τής Θεονόης δημιουργείται ενα πολύ συνθετότερο πλέγμα άπό δ,τι στήν 'Ιφιγένεια Τ. Ή μάντισσα μπορεί νά συμβάλει στή σωτηρία, άν σωπάσει —άλλιώς ό Μενέλαος είναι χαμένος. Σ' αύτή τήν περίπτωση δμως οι σύζυγοι δένονται μέ έπίσημο δρκο νά πεθάνουν μαζί. Ό Μενέλαος, σέ μιά ηρωική έξαρση άντάξια τών ήρώων τής Τροίας, φαίνεται έτοιμος νά αντιμετωπίσει εναν άγώνα έσχατης άπόγνωσης και ή Ελένη είναι άποφασισμένη νά τελειώσει τή ζωή της μαζί του. "Ενα δευτερεύον άλλά έξαιρετικά λεπτό χαρακτηριστικό αύτής 1. Πρβ. W. Nestle, Vom Mythos zum Logos, Στουτγάρδη 1940, Εύ-

248

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

της έντονα δραματικής σκηνής προστίθεται, άπο το γεγονος δτι 6 Μενέλαος δυσκολεύεται κάπως νά συνδέσει μέ την Ελένη την έννοια τής άπεριόριστης άφοσίωσης. Δύο φορές (794, 834) του γεννιούνται άμφιβολιες, οί όποιες τελικά αίρονται, όταν ή Ελένη ορκίζεται δτι είναι έτοιμη νά πεθάνει. Ή έπόμενη σκηνή είναι διαρθρωμένη μέ αύστηρή συμμετρία. Δύο μεγάλες ρήσεις τής Θεονόης πλαισιώνουν ρήσεις τής Ελένης και του Μενελάου, πού έ'χουν ακριβώς την ϊδια έ'κταση, άν όβελίσουμε, άκολουθώντας τον Hermann (τώρα και τον Kannicht), τό στ. 905. Το σχήμα αύτό θυμίζει «άγώνα λόγων» (πρβ. Ludwig, 43). Ή εΐ'σοδος τής Θεονόης, ή δποία δίνει στή μεγάλη σκηνή τήν άποφασιστική της τροπή (857-1031), υπογραμμίζεται μέ τελετουργική επισημότητα. Μιά θεράπαινα έξαγνίζει τον άέρα μέ ατμούς θειαφιοΰ, γιά νά δεχτεί ετσι ή μάντισσα καθαρό τό πνεύμα τοΰ ούρανοϋ, και μιά άλλη τό δρόμο μέ τή φλόγα ενός δαυλού. Ή Θεονόη επιβεβαιώνει τήν όρθότητίΑ τής προφητείας της: ό Μενέλαος βρίσκεται εκεί, άλλά τόν άπειλεϊ άκόμη φοβερός κίνδυνος. Αύτή τή μέρα ό Δίας πρόκειται νά συγκαλέσει συμβούλιο των θεών, γιά νά άποφασιστεΐ ή μοίρα του. Ή "Ηρα επιθυμεί τήν επιστροφή των συζύγων, γιά νά άποδειχτεΐ δτι δ Ηάρης πήρε μαζί του ενα ψεύτικο ομοίωμα, ενώ ή Κύπρη έχει κάθε λόγο νά τήν εμποδίσει. Ή Θεονόη βλέπει τόν εαυτό της μπροστά στό δίλημμα: νά παραδώσει τόν Μενέλαο στόν άδελφό της, σύμφωνα μέ τή βούληση τής 'Αφροδίτης, ή, άκολουθώντας τήν "Ηρα, νά σώσει τό ζευγάρι; Τό τέλος τής ρήσης της είναι προβληματικό'^ ύπορετήριο· έπίσης: D. C. Young, «The Text of the Recognition Duet in Euripides' Helena», GRBS 15 (1974) 39. 1. Διεξοδική κριτική βιβλιογραφία σχετικά μέ το χωρίο προσφέρει ό R. Kannicht, ό όποιος, συμφωνώντας μέ τον G. Zuntz, Entretiens 6, 207, προτίμα άπό τήν άθέτηση τήν άποδοχή ένός κενοϋ, δπου τό συγκεκριμένο κείμενο κάποτε περιείχε τό πρόβλημα της επιλογής —καταγγελία ή άποσιώττηση— πού ίθετε σέ κίνδυνο και τήν ϊδια τή Θεονόη. Αύτό άποτελεϊ μιά άρκετά ικανοποιητική λύση· άντίθετα, ή Α. Μ. Dale στό ύπόμνημά της προσπαθεί νά άντιμετωπίσει τό πρόβλημα χωρίς παρόμοια εικασία, άπλώς εντοπίζοντας στούς στ. 892κ. μιά άνεκτέλεστη εντολή γιά κάποια ενημέρωση τοϋ άδελφοΰ της. Σέ μιά τέτοια περίπτωση, βέβαια, θά περιμέναμε νά άρχιζε διαφορετικά τό λόγο της ή Ελένη, λ.χ. μέ ενα μή δήτα ή κάτι παρόμοιο. Πρόσφατα και ό Κ. Matthiessen, Hermes 96 (1969) 689, 2, προσπάθησε νά παρακάμψει τό πρόβλημα χωρίς τήν άποδοχή χάσματος.

249

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δηλώνει πάντως ώς δυνατότητα την παράδοση του Μενελάου. Ή Ελένη καΐ 6 Μενέλαος μέ τους λόγους τους, πού χωρίζονται άπο τρεις στίχους της κορυφαίας στο ρόλο προέδρου, προσπαθούν νά κερδίσουν την προστασία της Θεονόης. Ή Ελένη, γονατισμένη μπρος στά πόδια της Θεονόης, στηρίζει τήν ικεσία της άποκλειστικά στο ρίϊσθημα του δικαίου, πού δεν μπορεί παρά νά είναι δεσμευτικό γιά τήν εύσεβή μάντισσα. Θυμίζει οτι ή 'ίδια είχε παραδοθεί ώς παρακαταθήκη στον Πρωτέα άπο τον Έρμη με άπόφαση των θεών. Τό νά μήν έπιστραφεϊ λοιπον θά ήταν άμάρτημα άπέναντι στούς θεούς και στον νεκρό Πρωτέα. Ό Μενέλαος τονίζει στή ρήση του τό 'ίδιο επιχείρημα. Κάποια στιγμή μάλιστα, πολύ εντυπωσιακά, στρέφεται πρός τόν νεκρό του τάφου και του ζητεϊ νά του παραδώσει έκεϊνο πού 6 'ίδιος ειχε δεχτεί κάποτε στά πιστά χέρια του. Αύτή ομως ή ρήση έκφέρεται σέ τόνο ολότελα διαφορετικό άπο δ,τι της Ελένης. Ε δώ δέν αισθανόμαστε τήν άδύναμη ικεσία άλλά τή σθεναρή έπιμονή γιά μιά δίκαιη άπαίτηση. 'Ιδιαίτερο βάρος δίνει στό τέλος μιά έναλλακτική δυνατότητα: ό Μενέλαος ή θά παλέψει με τό βασιλιά γιά ζωή και θάνατο ή θά σκοτωθεί μαζι μέ τήν Ελένη πάνω στόν τάφο. Οί ένδιάμεσοι στίχοι της κορυφαίας είναι χαρακτηριστικοί γιά τή στάση του χοροϋ γενικά: μακάρι ή Θεονόη νά πάρει μιά άπόφαση πού νά ικανοποιεί δλους. Ή μάντισσα όμως εχει ήδη άποφασίσει δπως άρμόζει στήν φύσιν της και στό ιερό της Αίκης, πού φυλάγει μέσα της. Συμφωνεί μέ τήν "Ηρα, γιατί θά ήταν άσέβεια νά μή δώσει κανείς πίσω κάτι πού του έχουν έμπιστευτεϊ. Τιμωρία περιμένει τόν άνομο, ε'ίτε νεκρός είναι ε'ίτε ζωντανός. Αύτή ή σκέψη αιτιολογείται ιδιαίτερα γιά τήν περίπτωση τών νεκρών: ό νοϋς τους δεν ζει πιά (δέν έ'χει σώμα, γιά νά ενεργεί μέσα σ' αυτό), άλλά είναι κάτοχος μιας άθάνατης γνώμης, πού μεταβαίνει στόν αιθέρα (και μέσα σ' αύτόν διατηρούνται οί πράξεις του). "Ετσι ή Θεονόη δέ θά βοηθήσει τόν άδελφό της στό άδικο. Έδώ όμως διακόπτει άπότομα: «τώρα πρέπει νά βρείτε μόνοι σας μιά διέξοδο· προσευχηθείτε στήν Κύπρη νά σας έπιτρέψει τό γυρισμό στήν πατρίδα σας, στήν "Ηρα νά διατηρήσει τήν εΰνοιά της άπέναντί σας». Τό πέμπτο μέρος (1032-1106) αυτής της σκηνικής σύνθεσης έ'χει τή μορφή μιας διστιχομυθίας άνάμεσα στούς δύο συζύγους, 250

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ενώ στο τέλος περιλαμβάνει μιά ρήση της Ελένης. 'Αρχίζει, καΐ πάλι. ή κατάστρωση ενός σχεδίου. 'Η Ελένη άξιώνει άπο τον Μενέλαο νά βρει εναν τρόπο διαφυγής, άλλά εκείνος δεν άνταποκρίνεται. Οΰτε άπό την ξηρά είναι δυνατή ή σωτηρία οΰτε ή Θεονόη θά άφηνε να σκοτωθεί ό άδελφός της. "Οπως ατψΊφιγένεια T., και έδώ τή λύση πρέπει νά τήν επινοήσει ή γυναίκα: δ Μενέλαος θά έμφανιστει σάν άγγελιοφόρος του ϊδιου του του θανάτου και κατόπιν ή Ελένη θά ζητήσει ενα πλοϊο γιά μια εικονική ταφή στή θάλασσα —ετσι θά δραπετεύσουν. "Οπως συμβούλεψε ή Θεονόη, ή Ελένη προσεύχεται στήν "Ηρα και στήν 'Αφροδίτη. Ή προσευχή της στις θεές είναι προσευχή μιας ήρωίδας, άφοϋ πρόκειται πιο πολύ γιά άξίωση παρά για δέηση. Τώρα μόνο ψάλλει ό χορός τό Ιο του στάσιμο (1107-1164), πού περιλαμβάνει δύο στροφικά ζεύγη. Τό πρώτο άναφέρεται σε ενα συγκεκριμένο στοιχείο της δράσης: δ χορός εύχεται νά άποχτοΰσε τή φωνή του άηδονιοϋ, γιά νά θρηνήσει γιά όλες τις συμφορές πού προκάλεσαν στούς Τρώες και τούς "Ελληνες δ Πάρης και τό Ε'ίδωλο. Στή δεύτερη στροφή δ χορός δμολογεϊ τήν άπόλυτη άβεβαιότητά του γιά τή φύση και τά εργα τών θεών. Ή βούλησή τους είναι άνεξιχνίαστη. Αύτό μπορεί νά τό άναγνωρίσει κάνεις στή μοίρα της Ελένης, κι άς ήταν παίδι ένός θεοϋ.^ Ή δεύτερη άντιστροφή μετατρέπεται σέ διαμαρτυρία γιά τόν παραλογισμό του πολέμου και άναφέρεται γενικά στις ταραγμένες περιόδους της ιστορίας. Έδώ μιλεϊ δ ποιητής τών Τρωάδων. Κανένας άπό τούς 'Αθηναίους δεν μπορούσε τό 412 νά άκούσει αυτά τά λόγια, χωρίς νά άναλογιστεϊ τή δυστυχία της πόλης του. 'Ακολουθεί μιά σύντομη σκηνή με κέντρο τόν Θεοκλύμενο (1165-1300). Στήν άρχή της έμφανίζεται ερεθισμένος δ βασιλιάς, δ όποιος επιστρέφει άπό τό κυνήγι, χαιρετά γεμάτος σεβασμό τόν τάφο του πατέρα του (ή κατανόηση πού δείχνει γιά τήν τιμή τών νεκρών θα παίξει καθοριστικό ρόλο και πιό κάτω) και έκδηλώνει τή βαθιά του άνησυχία καθώς δεν βρίσκει έκεϊ τήν Ελένη. "Εχει ήδη άκούσει γιά κάποιον "Ελληνα πού περιφέρεται έκει γύρω και σίγουρα σχεδιάζει τήν άπαγωγή της. Τότε έμφανίζεται 1. Είναι σχεδόν βέβαιο οτι ό στ. 1150, στή μορφή πού μόός ϊγβΐ παραδοθεί, δέν δίνει νόημα. Ή πρόσφατη πρόταση τοϋ R. Kannicht (ονδ' εχω τι τό σαφές

δ τι ποτ' èv βροτοΐς/άμφΐ

θεών ούδεν άλαθες

στή στροφή ενα ένδιαφέρον στοιχείο κυκλικής σύνθεσης.

251

ηϋρον)

προσθέτει

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

άπο το παλάτι ή Ελένη μέ κουρεμένο κεφάλι και πένθιμη άμφίεση. 'Αρχίζει μια μακριά στιχομυθία, στήν άρχή άνάμεσα στον Θεοκλύμενο και την Ελένη. 'Η πλαστή είδηση του θανάτου του Μενελάου άξιοποιεΐται στο έπακρο: ή Ελένη προσποιείται διαλλακτικότητα και προθυμία να υποταχτεί στον Θεοκλύμενο* θά επρεπε δμως πρώτα νά προσφερθούν στον πνιγμένο οί νεκρικές τιμές. Οί στίχοι 1205 και 1225 (προβληματικοί άπό άποψη κειμένου) περιέχουν στοιχεία ειρωνείας. Κάποιες ελαφρές άμφιβολίες του Θεοκλύμενου τις εξουδετερώνει ή Ελένη μέ εναν άναιδέστατο ύπαινιγμο γιά την παντογνωσία της Θεονόης, ενώ, όταν φτάνει ή στιγμή για τά συγκεκριμένα μέτρα, άφήνει το λόγο στον Μενέλαο, ό όποιος, δπως υπαινίσσεται ό στ. 1203, είναι ζαρωμένος δίπλα στον τάφο (επομένως πρέπει νά υπήρχε ενα κάπως μεγάλο κτίσμα). Ό Μενέλαος ζητεί δλα οσα ύπηρετοϋν το σχέδιο: πλοίο, προσφορές, άκόμη και δπλα, και άποκρούει επιδέξια τήν πρόταση νά διεξαγάγει μόνος του τήν εικονική ταφή. Στο τέλος, τό καθένα άπο τά τρία πρόσωπα μιλεϊ άπό τή δική του σκοπιά γιά τή συγκεκριμένη κατάσταση, και έπειτα μπαίνουν δλοι στο παλάτι. Τό 2ο στάσιμο του χοροΰ (1301-1368) εΐναι ενα άπό τά πιο άξιοπερίεργα χορικά της άρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Τα δύο στροφικά του ζεύγη άφηγοϋνται πρώτα τήν άναζήτηση της χαμένης κόρης άπό τήν Κυβέλη-Δήμητρα, πού ή οργή της προκάλεσε τήν άκαρπία της γης, και έπειτα τόν εξιλασμό της. Επειδή δεν λείπουν και βακχικά μοτίβα (1358), τό χορικό άποτελεϊ μιά πρώιμη μαρτυρία τάσεων συγκρητισμού. ^ Ή προβληματική, άπό άποψη κειμένου, δεύτερη άντιστροφή επιδιώκει μιά σύνδεση μέ τή δράση, άναφέροντας παραλείψεις της Ελένης άπέναντι στή μεγάλη θεά, άλλα αύτό τό μοτίβο κατέχει μέσα στο δράμα εντελώς περιθωριακή θέση, και έτσι δεν συντελείται μιά πραγματική σύνδεση. 'Οπωσδήποτε δμως τό χορικό ως μαρτυρία γιά τό ενδιαφέρον πού έδειχνε ό Εύριπίδης, στά τελευταία χρόνια της ζωής του, γιά τις οργιαστικές λατρείες έχει γιά μας ιδιαίτερη σημασία. Μετά άπό αύτό τό χορικό άκολουθεΐ Ινα σύντομο επεισόδιο (1369-1450), στό όποιο άξιοποιεΐται μέ ιδιαίτερα έντυπωσιακό τρόπο, άκόμη μια φορά πριν άπό τήν πραγματοποίηση της σκευω1. Σημαντική πάνω σ' αύτό είναι ή μελέτη του Ρ. Maas, ο.π., ό όποιος συγκρίνει το χωρίο μέ τον έπιγραφικο ΰμνο στή Μητέρα των θεών [IG IV 131).

252

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ρίας, ή έντονα φορτισμένη κατάσταση πού εχει δημοουργηθεϊ. Ή Ελένη βγαίνει στην άρχή μόνη της και χωρίς εισαγωγικό διάλογο, άκριβώς δπως σέ άντίστοιχες σκηνές εισόδου στή Νέα Κωμωδία, άνακοινώνει στην κορυφαία πώς μέσα στο παλάτι ή Θεονόη δήλωσε δτι ό άντρας της είναι νεκρός και πώς ό Θεοκλύμενος έφοδίασε τον Μενέλαο ώς και μέ δπλα. Μέ τήν εΐ'σοδο του βασιλιά, ό ποιητής αιτιολογεί έ'ξυπνα τή μεγάλη σπουδή πού δείχνει ή Ελένη οταν εκφράζει στις γυναίκες του χοροΰ τήν παράκληση να σωπάσουν, διατυπώνοντας συγχρόνως και μιάν άόριστη (στον έπίλογο δεν λαμβάνεται ύπόψη) υπόσχεση νά τις σώσει κι αύτές. Οι δραματικά τόσο πλούσιες σκηνές θά φορτώνονταν με περιττό βάρος, αν δλα τα σχετικά θέματα άναπτύσσονταν διεξοδικά, δπως στήν ^Ιφιγένεια Τ. 'Εμφανίζεται ό Θεοκλύμενος μέ τον καθαροντυμένο και οπλισμένο Μενέλαο καΐ μέ μιά άκολουθία δούλων, πού μεταφέρουν τις νεκρικές προσφορές. 'Η κωμική εντύπωση τοΰ τυφλού ζήλου τοΰ βασιλιά έδώ τονίστηκε και οπτικά. Στον επόμενο διάλογο του μέ τήν Ελένη, ό όποιος πυκνώνει σέ στιχομυθία, χρειάζεται άκόμη μιά φορά νά άποσοβηθεϊ ή άποτυχία του σχεδίου, γιατί ό Θεοκλύμενος ξαναγυρίζει στήν πρώτη του σκέψη, δτι ή 'Ελένη δέν έπρεπε νά άνεβει στο πλοίο, μήπως άπο τον υπερβολικό της πόνο πέσει στή θάλασσα' ή τουλάχιστο θά μπορούσε να τή συνοδεύσει και ό ϊδιος. "Ολα τά έμπόδια παρακάμπτονται, και ό βασιλιάς ορίζει τον ξένο ώς κυβερνήτη τοΰ πλοίου. Πριν φύγει μάλιστα, δίνει εντολή νά στολιστεί έορταστικά τό παλάτι για τον έπικείμενο γάμο του. Ό Μενέλαος, πριν ξεκινήσει μέ τήν Ελένη γιά τήν άκτή, προσεύχεται στον Δία, δπως θά προσευχόταν ενας πραγματικός ήρωας: άλήθεια, φτάνουν πιά τόσα βάσανα!^ Τό τρίτο άπό τά χορικά (1451-1511), πού συγκεντρώνονται, σέ σχετικά μικρή άπόσταση μεταξύ τους, στο δεύτερο μισό τοΰ δράματος, άντιστοιχεϊ άπόλυτα, άπό άποψη κλίματος και θεμάτων, στο ομόλογο τραγούδι της 'Ιφιγένειας Τ. (1089). Ό χορός συνοδεύει νοερά τήν Ελένη στήν πατρίδα, πλημμυρισμένος άπό νοσταλγία άποδημητικοΰ πουλιού, Μέ τήν έπίκλησή του στούς Διοσκούρους προετοιμάζει τήν έμφάνισή τους στο τέλος τοΰ έ'ργου. 1. Σχετικά μέ αυτή τή μορφή προσευχής και γενικά γιά τό χωρίο βλ. Α. Μ. Dale, Μαία 15 (1963) 310 [Collected Papers 310), καθώς καΐ τό σχετικό σχόλιο τοΰ R. Kannicht [δ.π., σ. 373).

253

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

Ή έξοδος ολοκληρώνεται, σέ τρεϊς σκηνές. Πρώτα ερχεται ενας 'Αγγελιοφόρος καί, δπως συνήθως, σέ ενα προκαταρκτικό διάλογο άνακοινώνει στον Θεοκλύμενο τά συμβάντα. "Υστερα ακολουθεί ή διεξοδική ρήση. Και πάλι ή άφήγηση ξεκινά άνετα και ήρεμα, άλλά σέ λίγο άκολουθοΰν μέ δραματική συμπύκνωση ή μάχη άνάμεσα στους "Ελληνες και τους Αιγυπτίους πάνω στο πλοϊο, ή νίκη των άντρών τοΰ Μενελάου και ή πετυχημένη άπόδραση. 'Εξαιρετικά άποτελεσματικά λειτουργουν οί τροχαίοι στήν έπόμενη σκηνή, πού άρχίζει μέ ενα ξέσπασμα οργής τοΰ Θεοκλύμενου. Δέν μπορεί βέβαια νά φτάσει πιά το πλοϊο, άλλά ή Θεονόη πρέπει νά πληρώσει γιατί του άπέκρυψε τον Μενέλαο. Τό βασιλιά άντιμετωπίζει, μέ ζωηρότατες άντιλαβές, ή κορυφαία.^ Ή επίμονη άντίδρασή της, πού κλιμακώνεται σέ βαθμό αύταπάρνησης, φαίνεται οτι δέν μπορεί νά σώσει τή Θεονόη, οπότε έμφανίζονται οί Διόσκουροι, οί όποιοι καλούν τον Θεοκλύμενο νά καταπνίξει το θυμό του, γιατί τά γεγονότα είχαν έ'τσι οριστεί άπό τούς θεούς, καί έπομένως ή Θεονόη έπραξε σύμφωνα μέ τή δική τους καί τοΰ πατέρα της τή βούληση. Κατόπιν, δπως άκριβώς ή 'Αθηνά στήν 'Ιφιγένεια Τ. μιλεί άπό μεγάλη άπόσταση στον 'Ορέστη, στρέφονται κι αύτοί στήν άδελφή τους καί, άφοΰ δέν έπιτρέπεται νά άποχωρήσουν χωρίς νά ορίσουν κάποιους θεσμούς, τήν πληροφορούν δτι μετά τό θάνατό της θά λατρεύεται μαζί μέ τά άδέλφια της καί δτι τό νησί δπου έ'μεινε γιά πρώτη φορά μετά τήν άπαγωγή της θά πάρει τό δνομά της. Ό Μενέλαος θά πάει στό νησί των Μακάρων. "Οπως ό Θόας, ετσι καί ό Θεοκλύμενος καταπνίγει άπότομα τό θυμό του. Τά τελευταία του λόγια είναι ενα έγκώμιο γιά τήν εύγενική Ελένη. 'Εδώ βρίσκουν θαυμάσια τή θέση τους οι άνάπαιστοι πού μιλοΰν γιά τήν πολλαπλότητα των μορφών τοΰ θεοΰ: μας είναι γνωστοί ήδη άπό τό τέλος της "Αλκηστης. Παρά τήν κάπως πιό ελεύθερη, σέ σύγκριση μέ προηγούμενα έργα, σύνθεση της 'Ελένης^ φαίνεται καθαρά ή τριμερής διάρθρωση της. "Ενα έκτενές κεντρικό μέρος άρχίζει μέ τήν έπιπάροδο τοΰ 1. Ώς προς τήν παλαιά διαμάχη κατά πόσο εδώ πρέπει, εξαιτίας του στ. 1630, νά δεχτούμε έναν άνώνυμο θεράποντα, ή Α. Μ. Dale καΐ ό R. Kannicht στίς σχολιασμένες εκδόσεις τους δικαιολογημένα προτιμούν το χορό, δηλαδή τήν κορυφαία του.

254

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

χοροΰ (514) καΐ τελειώνει, μέ το Ιο στάσιμο (1164). Τά άκραια τμήματα συγκροτούνται τό Ινα άπό τις σκηνές μέ την εΐ'σοδο καΐ την παρουσίαση των δύο χωρισμένων ήρώων, πού άκόμη δεν βρίσκει ό ένας τον άλλο, και τό άλλο άπο την πραγματοποίηση της σκευωρίας, πού άρχίζει μέ την εΐ'σοδο του Θεοκλύμενου. Και στά δύο αύτά μέρη ή δραματική πορεία καθορίζεται άπο μιά διπλή τομή μέ τήν παρεμβολή λυρικών κομματιών: το πρώτο άπο τήν πάροδο και το «άμοιβαιο», το τελευταίο άπο τά δύο στάσιμα. Ή άνάλυσή μας προσπάθησε να δείξει καθαρά πόσο έντονα παρουσιάζουν και οί επιμέρους σκηνές μέσα σ' αύτά τά μέρη τριπλή άρθρωση, Ένώ δμως διαπιστώνεται μιά δομική άντιστοιχία μέ τήν 'Ιφιγένεια T., ή κατανομή τών δύο κύριων θεμάτων παρουσιάζει μιά άξιοσημείωτη διαφορά. Ένώ, δηλαδή, στήν 'Ιφιγένεια Τ. ή διαδικασία της άναγνώρισης έμφανίζει σαφή ύπεροχή σέ σύγκριση μέ τή σκευωρία, ή άναλογία ατψΈλένη είναι άντίστροφη. Ή μετάβαση (και εδώ βαθμιαία) άπό τό ενα θέμα στό άλλο σημειώνεται στό στ. 777κ., λίγο δηλαδή πριν άπό τό μισό του έργου. Ή διαφορά αύτή σχετίζεται μέ τήν παρεμβολή του τόσο σημαντικού γιά τή δραματική περιπλοκή θέματος της Θεονόης. Ή μεγαλύτερη έκταση τΐί\ςΈλένης οφείλεται στήν κάπως πλατύτερη άνάπτυξη τών βασικών μοτίβων ετσι, λ.χ., στήν άρχή τό δραματικό «άντίβαρο» μοιράζεται σέ δύο εκπροσώπους, τόν Τεύκρο και τόν Μενέλαο. Παρατηρήσεις αύτοϋ του εΐ'δους ενισχύουν τήν πιθανότητα δτι ό Εύριπίδης άξιοποίησε σέ ενα μεταγενέστερο εργο μιά δομική μορφή πού δοκίμασε στήν 'Ιφιγένεια Τ. Ή άξιολόγηση της 'Ελένης προκάλεσε εντονες άντιθέσεις. Στήν προσπάθεια του G. Zuntz {δ.π., Entretiens) να άνακαλύψει κάτω άπό μιά έπιφανειακή άποτελεσματικότητα σκηνικής δράσης ιδεολογικό βάθος, άντιπαραθέτουμε τήν κρίση του Webster {Euripides 201): «τήν 'Ελένη δέν θά επρεπε νά τήν πάρει κάνεις στά σοβαρά». Χωρίς άμφιβολία, ο Εύριπίδης προσπάθησε νά άντλήσει άπό τήν Παλινωδία του Στησιχόρου, διασταυρώνοντάς την μέ δικές του επινοήσεις (Θεοκλύμενος, Θεονόη), ενα συναρπαστικό, πλούσιο σέ άπροσδόκητες τροπές δράμα. Τό άποτέλεσμα άποτελεϊ πρόπλασμα του έλληνικοΰ ερωτικού μυθιστορήματος. "Ενα ερωτικό ζευγάρι, δεμένο μέ αιώνια πίστη, χωρίζει* γιά νά ένωθει ξανά ευτυχισμένο, πρέπει νά περάσει άπό πολλές περιπέτειες, περιπλα255

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

νήσεις, ναυάγια, και μια ερωτική άπειλή άπο ενα τρίτο πρόσωπο. Τό ερώτημα άν τό εργο έπιδέχεται βαθύτερες προεκτάσεις, άφορα κυρίως στήν άπόφαση της Θεονόης. Δεν μπορούμε νά αιτιολογήσουμε την παρουσία της μάντισσας ούτε θεωρώντας την άπλώς ενα στοιχείο μέσα στο δραματικό πλέγμα ουτε φορτώνοντάς την ύπερβολικά μέ θεολογικές ιδέες. Δεν χωρεί άμφιβολία, πρώτα πρώτα, δτι μέ αυτό τό πρόσωπο 6 ποιητής άνταποκρίθηκε σέ ορισμένες άπαιτήσεις δραματικής οικονομίας. Ή Θεονόη, πού είναι μάντισσα, ξέρει και τό παρελθόν και τό μέλλον, όπως δηλώνεται ρητά (13, 923)· άπό τήν άλλη μεριά δμ,ως, δεν είναι σέ θέση νά πει στο ζευγάρι πού κινδυνεύει παρά οτι πρέπει μόνο του νά βρει μιά διέξοδο καΐ οτι βλέπει τήν προσωπική της μοίρα εκτεθειμένη σέ άπροσδιόριστους κινδύνους. Σέ τελευταία άνάλυση, τά πράγματα δεν είναι έδώ διαφορετικά άπό δ,τι στις Ευμενίδες του Αισχύλου, δπου ό παντογνώστης 'Απόλλων άναλαμβάνει, κατά τήν έκδίκαση της μητροκτονίας, εναν άγώνα πού ή έ'κβασή του θά έξαρτηθει τελικά άπό τις ψήφους των δικαστών. Μιά σφαλερή κρίση, πού διόρθωσε κυρίως ό G. Zuntz, ήταν δτι ή Θεονόη μέ τή στάση της ύποκαθιστα, κατά κάποιον τρόπο, τούς θεούς πού διαμάχονται γιά τήν τύχη του Μενελάου και της Ελένης. Έκεϊνο πού πραγματικά κάνει ή μάντισσα λέγεται καθαρά στο στ. 1005: συμφωνεί μέ μιά άπό τΙς άντίπαλες θεές και δεν μπορεί, στή θέση πού βρίσκεται, νά πράξει διαφορετικά. Τό Ιερό της Δίκης δμως πού κλείνει μέσα της (1002) τήν ύποχρεώνει νά άναζητήσει τήν άπόφασή της στό δρόμο του δικαίου, κάτι πού έπικυρώνουν στό τέλος και οί Διόσκουροι. Έδώ άκριβώς ή μορφή της μάντισσας ύψώνεται πολύ πάνω άπό ενα άπλό δραματικό δργανο. "Οταν, βγαίνοντας άπό τό παλάτι, είναι έτοιμη νά δεχτεί τήν άγνή πνοή του ουρανού, ξέρει δτι είναι δεμένη μέ τόν χώρο τών θεών, άπό δπου άντλεϊ τή μαντική ίδιότητά της καθώς και τή γνώση του όρθοΰ. Αύτός ό χώρος θά μπορούσε 'ίσως να ταυτιστεί μέ τόν αίθερα,^ πού παίζει στόν Εύριπίδη ενα τόσο μεγάλο ρόλο. Έκεϊ μεταβαίνει, σύμφωνα μέ τή Θεονόη (1013), και ή άθάνατη γνώμη του νοϋ μετά τό χωρισμό του άπό τό σώμα. Αύ1. Κάπως ύπερβολικά υποτιμά παρόμοιες άναφορές δ Κ. Matthiessen, Hermes 96 (1969) 699, μολονότι, άπό τήν άλλη πλευρά, έχει άπόλυτο δίκιο δταν άντιθέτει τό ρόλο τών θεών σέ επιφανειακά μόνο παράλληλα άπό τόν Σοφοκλή (697).

256

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

το το άξί,οσημείωτο χωρίο, πού σχολιάζεται άναλυτικά άπό τον R. Kannicht, βασίζεται σε ιδέες πού κυκλοφορούσαν στή θεολογία καΐ τή φιλοσοφία της εποχής* 6 Εύριπίδης τις χειρίζεται ελεύθερα, χωρίς δμως πρόθεση νά έκφράσει δογματικές άντιλήψεις. Δεν θά ήθελα, άλήθεια, νά προχωρήσω τόσο πολύ, ώστε νά εντοπίσω στή σκηνή της Θεονόης τον πνευματικό πυρήνα του δράματος· πρέπει δμως νά αναγνωρίσουμε άσφαλώς δτι ό ποιητής παρουσιάζει μέ αύτο το πρόσωπο τον φορέα μιας καθαρής θεϊκής γνώσης. Σέ σύγκριση μέ τά επιχειρήματα μέ τά όποϊα ο'ι άνθρωποι άγωνίζονται γιά τό δίκαιο και τό βρίσκουν, ή έγωιστική διαμάχη των δύο θεαινών μοιάζει μικροπρεττής και αξιοθρήνητη, και αύτή ή έντύπωση είναι κάτι πού το έπιδιώκει ό ποιητής. Ή έ'νταση άνάμεσα στή σκέψη του και τις ιδέες της παράδοσης γίνεται αισθητή σ' αύτο τό έ'ργο, δπως, λ.χ., στήν άμφιβολία της Ελένης για τήν ιστορία της καταγωγής της (21), στήν κριτική του Θεράποντα γιά τή μαντική τέχνη (744) και ιδιαίτερα στήν τελευταία στροφή του πρώτου στασίμου. Βέβαια, αύτά τα θέματα δέν έχουν κεντρική σημασία στήν Ελένη. Μέ μοναδικό τρόπο συνοψίζει ή A.M. Dale (XV): «δέν πρόκειται γιά εργο οργής». Ούτε ή 'Ελένη γλίτωσε άπό τήν άναζήτηση ύπαινιγμών σχΊ] σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα.^ Ή ολη ύπόθεση δμως μπορεί νά μπει στο άρχεΐο. Φυσικά, είναι κάτι διαφορετικό τό νά ύποστηρίξουμε δτι ή εξύβριση του πολέμου (1151) δέν μπορεί νά θεωρηθεί άσχετη άπό τήν άτμόσφαιρα του 412. 'Εξάλλου, είναι νόμιμο τό ερώτημα μήπως δ Εύριπίδης εγραψε αύτό τό πολύχρωμο, φαντασμαγορικό έ'ργο, μέ τό εύτυχισμένο τέλος κάτω άπό τό άγχος αύτής της περιόδου. Ό L. Radermacher^ έθεσε τό ερώτημα αν ή "Ιφιγένεια Τ. και ή 'Ελένη είναι τραγωδίες μέ τήν ειδική σημασία του δρου, ένώ ό Rivier (130, 178) είναι πρόθυμος νά άναγνωρίσει γύρω στό 412 μιά μάλλον ά-τραγική περίοδο τής δημιουργίας του ποιητή. Θά έπρεπε φυσικά νά μήν εφαρμόσουμε σέ έργα τής άρχαιότητας τήν 1. Η. Grégoire-R. Goossens, «Les allusions politiques dans l'Hélène d ' E u r i p i d e » , Comptes rendus de VAcadémie

des InscrÎptions,\'èkO,

206,

καΐ H. Grégoire, στήν έκδοση τοϋ Ευριπίδη της σειράς Belles Lettres (V, 17). ΚαΙ οΐ δύο άπόψεις άναφέρονται στό επεισόδιο τοϋ Τεύκρου. Ό Ρ. Gilbert (βλ. εδώ σ. 242, σημ. 1) υποθέτει τήν ΰπαρξη θεατρικών προτύπων γιά τόν Πρωτέα καΐ τή Θεονόη. 2. ((Intrigenbildung in der attischen Tragödie», AAWW 1932, 4.

257

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

έννοια της τραγωδίας όπως την άντιλαμβανόμαστε σήμερα, άλλά, άφοΰ ή εικόνα πού εχουμε γιά τό τραγικό άντλεϊται βασικά άπό δράματα δπως ό Οιδίπους Τ. και ή Μήδεια^ εχει και γιά την άττική τραγωδία τή σημασία της ή άπόσταση πού χωρίζει τήν 'Ιφιγένεια Τ. και τήν Ελένη άπο τά έργα αύτά. Έδώ ό άνθρωπος παριστάνεται πιά έκτεθειμένος σέ μιά μοίρα πού μπορεί βέβαια νά είναι άνεξιχνίαστη και σκληρή, άλλά είναι τόσο γεμάτη άπο θεϊκή δύναμη, ώστε τον εξευγενίζει άκόμη και στήν ώρα της καταστροφής. Οΰτε πρόκειται έδώ γιά τις πρωταρχικές εκείνες δυνάμεις πού άναδύονται άπό τά βάθη της άνθρώπινης ψυχής. Ή Τύχη άναδεικνύεται ως ή νέα καθοριστική δύναμη.^ Τά παιγνίδια της είναι έπικίνδυνα άλλά άνωδυνότερα άπο δ,τι οί συγκρούσεις του άνθρώπου μέ τό θεό στόν Σοφοκλή. Έδώ φυσικά δέν έχουμε πιά τραγικές καταστροφές· τό καραβάκι τής Τύχης πρέπει να περάσει άπό μερικούς σκοπέλους, άλλά στο τέλος άρμενίζει —μεταφορικά και κυριολεκτικά— χαρούμενο γιά τό άνοιχτό πέλαγος. Εννοείται δτι ό ποιητής δέν ένδιαφέρεται τόσο γιά τά παιγνίδια τής Τύχης αύτά καθαυτά δσο γιά τον άνθρωπο, πού μέσα σ' αύτά δοκιμάζεται, καθώς άντιθέτει σέ δλες τις άντιξοότητες πού συναντά τήν εύβουλίαν του (είναι ή λέξη-σύνθημα τής έποχής τών σοφιστών). Και μέσα σέ δλες αύτές τις άπειλές, τΙς έκπλήξεις και τις λύσεις, οί ψυχές δονούνται, και τότε άντιλαμβανόμαστε πρωτάκουστους τόνους νοσταλγίας, θλίψης και έρωτα. Τό κατάλληλο έκφραστικό μέσο γι' αύτούς είναι ή μονωδία. Μαζί μέ τήν 'Ελένη, ό Εύριπίδης παρουσίασε και τήν 'Ανδρομέδα.^ Ή θυγατέρα του Κηφέα, βασιλιά τής Αιθιοπίας, και τής Κασσιέπειας πρέπει, ΰστερα άπό εντολή τοΰ Ποσειδώνα, νά έκ1 . Ή G. B u s c h , Untersuchungen

zum Wesen

der Τύχη

in den

Tra-

gödien des Euripides (διατρ.), Χαϊδελβέργη 1937, προχώρησε υπερβολικά στήν υποτίμηση τοϋ ρόλου της. Εϊναι άδύνατο νά άγνοηθοϋν χωρία δπως έκεϊνα πού Ιχουν συγκεντρώσει ό Schadewaldt, Monolog 257, καΐ ό F. Solmsen, Hermes 69 (1934) 400, 2. Πολύ συνετά διατυπωμένες οί απόψεις τοϋ Zürcher, 149. Τό βασικό χωρίο: "Ιων 1512. 2. W. Mitsdörffer, «Das Mnesilochos-Lied in Aristophanes' Thesmophoriazusen», Philologus 98 (1954/55) 59- P. Rau, Paratragodia, Μόναχο 1967, 65' T. Β. L. Webster, «The Andromeda of Euripides», BICS 12 (1965) 29, και Euripides 192, 304· Η. J. Mette, Lustrum 1967/ 12 (1968) 47. 'Ανδρομέδα είχε γράψει και ό Σοφοκλής.

258

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τεθεϊ ώς βορά σε ένα θαλάσσιο τέρας. Τήν αιτία πρέπει νά τήν άναγνωρίσουμε πιθανότατα στο μοτίβο πού μας είναι γνωστό άπο τον 'Απολλόδωρο {Βίβλ. 2,43κ.) και τον Ύγίνο {fab. 64): ή βασίλισσα θεώρησε τήν ομορφιά της κόρης της άνώτερη άπό τήν ομορφιά των Νηρηίδων. Ώς σωτήρας εμφανιζόταν ό Περσέας, πού κέρδιζε τήν άγάττη της 'Ανδρομέδας. "Ολα αύτά δέν επαρκούν γιά νά καλύψουν το θεματικό εύρος ένος ολόκληρου δράματος, και ετσι θά συμφωνούσα με τον Webster {Euripides 198) στήν ύπόθεση δτι τό εργο στο δεύτερο μέρος του περιείχε και ένα θέμα ίντριγκας. Πιθανή θά μπορούσε νά θεωρηθεί, μέ βάση τή διήγηση του Ύγίνου, ή άποτυχημένη απόπειρα ενός παλιού μνηστήρα της 'Ανδρομέδας νά τήν κερδίσει, μέ τή σύμπραξη μάλιστα του Κηφέα. "Ενα σχόλιο στις Θεσμοφοριάζουσες (1065) βεβαιώνει δτι ή επίκληση στή Νύχτα είναι ή αρχή ένός άναπαιστικοΰ προλόγου της 'Ανδρομέδας, ή οποία είναι δεμένη πάνω σέ ένα βράχο. Αύτό έχει κάποια σημασία γιά τή θέση μας άπέναντι στή μορφή τοΰ προλόγου της "Ιφιγένειας Α. Τά άποσπάσματα μας επιτρέπουν επίσης νά διαπιστώσουμε δτι ό Εύριπίδης πέτυχε ένα ιδιαίτερο σκηνικό άποτέλεσμα βάζοντας τήν 'Ηχώ νά άποκρίνεται στούς θρήνους της 'Ανδρομέδας. 'Εκείνη ή καινούρια εσωτερικότητα, πού επισημάναμε σχολιάζοντας τήν 'Ελένη, χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τόν "Ιωνα.^ Γιά τή 1. Σχολιασμένες έκδόσεις: Wilamowitz, Βερολίνο 1926' Α. S. Owen, 'Οξφόρδη 1939· G. Italie, Leiden 1948· G. Ammendola, Φλωρεντία 1951. Ερμηνευτικά: F. Solmsen, «Euripides Ion im Vergleich mit anderen Tragödien», Hermes 69 (1934) 390=PFege der Forschung 89, 428* F. M. Wassermann, «Divine Violence and Providence in Euripides' Ion», TAPhA 71 (1940) 587" F. Scheidweiler, «Textkritisches zum Ion des Euripides», RhM 92 (1943) 179* Friedrich, 10· D. J. Conacher, «The Paradox of Euripides' Ion», TAPhA 90 (1959) 20· τοϋ ϊδιου: Euripidean Drama

267* Α . S p i r a , Untersuchungen

zum deus ex machina

bei

Sophokles und Euripides, Kallmünz 1960, 33" Q. Cataudella, «Lettura dello lone euripideo», Dioniso 36 (1962) \h=Emerita 26 (1958) 47 = Saggi Bulla

tragedia

Greca, Μ ε σ σ ή ν η

1969, 235· Α. P. Burnett, « H u -

man Resistance and Divine Persuasion in Euripides' Ion», CPh 57 (1962) 58· της ίδιας: Catastrophe survived 101· Chr. Wolff, «The Design and Myth in Euripides' Ion», HSPh 69 (1965) 169· M. Imhof, Euripides' Ion, Βέρνη 1966· Webster, Euripides 202· S. L. Radt, Euripides Ion, Amsterdam 1968· Rohdich, 105· R. F. Willets, «Action and Character in the Ion of Euripides», JHS 93 (1973) 201· J . Fergu-

259

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

χρονολόγηση του έργου δεν έχει, άκόμη έπΐ-τευχθεϊ ομοφωνία. Τή μιά πλευρά εκπροσωπούν μελετητές πού στηρίζονται σέ ιστορικούς υπαινιγμούς.^ Πάντως, άπο τή μνεία του Ρίου (1592), πού προσπάθησε νά οχυρώσει ό 'Αλκιβιάδης το 419 (Θουκ. Ε 52), δέν μπορεί νά συναχθεί το συμπέρασμα δτι το έργο διδάχτηκε άμέσως μετά άπο αύτη τη χρονιά. Πολύ περισσότερο βαραίνει το έρώτημα γιά πόσο χρονικό διάστημα μέσα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ήταν άνεκτή ή τάση πού εμφανίζεται στήν κατακλείδα του έργου: νά στηρίζει, δηλαδή, ή 'Αθήνα τή διεκδίκησή της γιά κυριαρχία στήν Ελλάδα πάνω σέ γενεαλογικές κατασκευές. Είναι υπερβολικά σχηματικό νά ποΰμε δτι αύτό θά ήταν πιά άδύνατο μετά τις δυσμενείς συνέπειες πού είχε, λ.χ., ή μάχη στή Μαντίνεια (418). "Ισως όμως ή άποστασία των 'Ιώνων συμμάχων τό 412 νά άποτελεΐ ένα πραγματικά πιθανό κατώτερο όριο. "Άν επιμείνουμε σ' αύτό, τότε συμφωνούμε μέ τήν άλλη ομάδα των μελετητών,^ πού βασίζονται σέ ύφολογικές και μετρικές παson, «Tetralogies, Divine Paternity and the Plays of 414», TAPhA 100 (1969) 109· H. G. Ingenkamp, «Zwei Studien zum Handeln euripideischer Gestalten», WS. N. F. 5 (1971) 74· R. Leimbach, Euripides' Ion. Eine Interpretation (διατρ.), Φραγκφούρτη 1971" Η. Imerwahr, «Athenian Images in Euripides' Ion», 'Ελληνικά 25 (1972) 277* Η. Erbse, «Der Gott von Delphi im Ion des Euripides», Festschrift H. Rüdiger, Βερολίνο 1975, 40' G. Müller, «Beschreibung von Kunstwerken im Ion des Euripides», Hermes 103 (1975) 25· H. Strohm, «Epikritisches zur Erklärung von Euripides' Ion», WS N. F. 10 (1976) 68· B. Ganger, Gott und Mensch im Ion des Euripides (διατρ.), Βόννη 1977. Μεταφράσεις.— Γερμανικά: Ε. Staiger, Βέρνη 1947. 'Αγγλικά: D. W. Lucas, Αονδίνο 1949. 'Ιταλικά: L. Volpis, Μιλάνο 1939· Q. Cataudella, Urbino 1962. 1. Η. Grégoire, στήν ^κδοσή του της σειράς Belles Lettres, 167· Delebecque, 225· Goossens, 478· Α. S. Owen, XXXVI* επίσης ό Conacher, 271, υποστηρίζει τήν πρωιμότερη χρονολόγηση. 2. "Τστερα άπο δσα ειπώθηκαν πιο πάνω, είναι φανερό δτι κάπως ύπερβολικά προχωρεί ό F. Solmsen, δ.π. 404, δταν, μέ μόνη βάση τή χρήση της άναγνώρισης καΐ της σκευωρίας, τοποθετεί τον Ιωνα μετά τήν 'Ελένη. 'Εξάλλου, είναι δύσκολο νά άνασκευαστεΐ ή προσπάθεια του Conacher, 274, ν ά ά ν α γ ά γ ε ι τ ή διαφορά τ ο υ "Ιωνα άπο τ ή ν 'Ιφιγένεια

Τ. κ α ΐ τ ή ν 'Ελένη

δχι

τόσο στήν εξέλιξη της δραματουργικής πορείας τοΰ ποιητη οσο στίς άπαιτήσεις τοΰ συγκεκριμένου μυθολογικού ύλικοΰ. Ό Κ. Matthiessen (Hypomnemata 4,1964, 89 και 138), σε μιά διεξοδική έπισκόπηση τοΰ ολου προβλήματος, χρονολογεί τόν "Ιωνα στό 413, μετά τήν 'Ιφιγένεια Τ. (414). Ό Τ. Β. L·. Webster, WS 79 (1966) 115, καΐ ή Α. Μ. Dale, στήν έκδοση τοΰ

260

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ρατηρήσεις. 'Ιδιαίτερη σημασία έχουν εδώ οί άναλύσει,ς των τριμέτρων. Μιά ματιά στούς πίνακες του Κ. Matthiessen (Hypomnemata 4, 170) δείχνει πόσο δύσκολο είναι νά τοποθετηθεί ο "Ιων μέ το 25,8% πριν άπό τις Τρωάδες μέ το 21,2%. Μολονότι ή συνεχής αύξηση των άναλύσεων δέν αποτελεί κανόνα χωρίς εξαίρεση, θά διακοπτόταν ύπερβολικά άπότομα ή έντυπωσιακή άλληλουχία πού χαρακτήριζε αύτήν άκριβώς τήν περίοδο. "Άν άποδώσουμε κάποια σημασία στή βοήθεια δομικών παρατηρήσεων, τότε πιθανότερη φαίνεται ή χρονολόγηση στο 414 ή 413. Ή μορφή του "Ιωνα και ή σημασία του γιά τήν 'Αθήνα ήταν στοιχεία γνωστά στον ποιητή άπό μιά παράδοση πού τή βρίσκουμε στον 'Ηρόδοτο (8,44): οί 'Αθηναίοι, άφοΰ άλλαξαν αρκετά ονόματα, ονομάστηκαν "Ιωνες άπο τον στρατηγό τους "Ιωνα, γιο του Ξούθου. Άπο τούς τέσσερις γιούς του πρέπει νά προέρχονταν τά ονόματα τών άρχαίων άθηναϊκών φυλών (5, 66)· και σέ ενα άλλο σημείο ό Ηρόδοτος (7, 94) έτυμολογεϊ το ονομα τών 'Ιώνων άπο τον "Ιωνα. Ό Ξούθος εμφανίζεται στον 'Ησίοδο (άπ. 9, 10 M-W), μαζί μέ τον Δώρο και τον Αίολο, ως γιος του "Ελληνα. Κατά τον Παυσανία (7, 1, 2), οί άδελφοί του τον έδιωξαν άπό τή Θεσσαλία μετά τό θάνατο του "Ελληνα, και εκείνος βρήκε καταφύγιο στήν 'Αθήνα, δπου παντρεύτηκε τή θυγατέρα του Έρεχθέα και άπόκτησε μαζί της τον 'Αχαιό και τόν "Ιωνα. Σχετικά μέ τόν "Ιωνα, παραμένει άβέβαιο άν ή πατρότητα του 'Απόλλωνα είναι επινόηση του Εύριπίδη ή άν υπήρχε στήν παράδοση, μολονότι ορισμένα στοιχεία συνηγορούν γιά τό δεύτερο.^ Μιά σημαντική γιά τό πνεύμα της άθηναϊκής πολιτικής προπαγάνδας άλλαγή, πού έ'τσι κι άλλιώς δέν θά μπορούσαμε νά τήν παρακολουθήσουμε πέρα άπό τόν Εύριπίδη, έντοπίζουμε στό γεγονός οτι στό δράμα ό Δώρος και ό 'Αχαιός ονομάζονται γιοι του Ξούθου άπό τήν Κρέουσα, ενώ στόν 'Ησίοδο ό Λώρος και ό Αΐ'ολος είναι άδελφοί του. έργου της (Helen, 'Οξφόρδη 1967, XXVIII), τοποθετούν τόν "Ιωνα πολύ κοντά στήν 'Ελένη- ό Webster, Euripides 192, δέχεται δτι τό Ιργο πιθανότατα διδάχθηκε μαζί μέ τήν 'Ανδρομέδα και τήν 'Ελένη το 412, χρονολογία πού δημιουργεί προβλήματα έξαιτίας της θεματικής συγγένειας άνάμεσα στον "Ιωνα καΐ τήν 'Ελένη. Ό S. L. Radt, δ.π. 24, άξιοποιεϊ μετρικά κριτήρια, γιά νά καταλήξει στήν οψιμότερη χρονολόγηση. 1. Πρβ. Conacher, 271. 'Ιδιαίτερο βάρος έχει Ινα χωρίο τοϋ Πλάτωνα {Εύθνδημος

3 0 2 d).

261

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

Ή προλογική ρήση λέγεται άπο τον Έρμη, μιά πού μόνο ένας θεός μπορεί να διακρίνει τις περίπλοκες σχέσεις. Ό Έρμης αυτοπαρουσιάζεται πρώτα γενεαλογικά και κατόπι διηγείται πώς ό 'Απόλλων χάρηκε στή βόρεια πλαγιά της 'Ακρόπολης τον έ'ρωτα της Κρέουσας, πώς έκείνη άφησε έκθετο το βρέφος στον τόπο της ενωσής της μέ τό θεο και πώς του εβαλε μαζί, σύμφωνα μέ κάποιο έθιμο πού άνάγεται στον Έριχθόνιο, ένα φυλαχτό σχηματισμένο άπό χρυσά φίδια. Ό θεός φρόντισε γιά τό άγόρι και ζήτησε άπό τόν Έρμη νά τό μεταφέρει στούς Δελφούς, δπου μεγάλωσε και ορίστηκε άπό τήν κοινότητα νεωκόρος του μαντείου. Ή Κρέουσα παντρεύτηκε άργότερα τόν Ξοΰθο, άλλά ό γάμος τους έ'μεινε άκαρπος. Τώρα τό ζευγάρι έρχεται στούς Δελφούς, γιά νά ζητήσει βοήθεια άπό κάποιο χρησμό. Ό 'Απόλλων σχεδιάζει να εξαπατήσει τόν Ξοϋθο, παρουσιάζοντάς του τόν "Ιωνα γιά πραγματικό του παιδί, και μετά νά προκαλέσει στην 'Αθήνα τήν άναγνώριση μέ τή μεσολάβηση της μητέρας του. Ό Έρμης βλέπει νά έρχεται ό "Ιων καΐ άποσύρεται στήν άκρη, σέ μιά δαφνοσκεπασμένη κρυψώνα,^ γιά νά παρακολουθήσει τήν πορεία τών πραγμάτων. Αύτό δεν έχει γιά τή συνέχεια του έργου καμιά σημασία* είναι άπλώς μιά καθυστερημένη αιτιολόγηση γιά τήν εμφάνιση του θεοϋ στό ρόλο ενός περίεργου υπηρέτη. 'Έντονα προβάλλεται στόν πρόλογο ή φροντίδα του 'Απόλλωνα νά στήσει τή σκηνοθεσία του επεμβαίνοντας στήν τύχη τών άνθρώπων. Ό θεός τά κανόνισε έτσι ώστε νά μπορέσει ή Κρέουσα νά κυοφορήσει τό παίδι άπαρατήρητη. Κατόπι χειραγώγησε τήν ιέρεια του δελφικού μαντείου, πού δεν ενθουσιάστηκε ιδιαίτερα βρίσκοντας τό έκθετο μπροστά στό ιερό, και τώρα οδηγεί στό ναό του τόν Ξοΰθο και τήν Κρέουσα, οι όποιοι σίγουρα έπρεπε νά μείνουν επίτηδες άτεκνοι γι' αύτό τό σκοπό, γιά νά μπορέσει νά παίξει και εδώ ό ίδιος τό παιχνίδι του μέ τήν πλασματική πατρότητα του Ξούθου —σέ τέτοιο βαθμό εισχωρεί στήν περιοχή της Τύχης. Θά δοϋμε αν ό θεός, παρά τή δύναμή του, μπορεί νά διευθύνει και νά εξουσιάζει δπως θέλει. Αύτό θά τό δει και ό Έρμης, ένα περισσότερο πού ό μεγάλος άδελφός πίστεψε 1. Τό τάδε του στ, 76 δεν μπορεί νά σημαίνει δτι ό θεατής πράγματι βλέπει τά δαφνώδη γύαλα, μολονότι θά μπορούσαμε νά φανταστούμε ενα παρασκήνιο καλυμμένο μέ δάφνη· θά άρκοϋσε, πάντως, μιά δηλωτική χειρονομία τοΰ υποκριτή πού έπαιζε τό θεό.

262

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δτι. θά μπορούσε νά κρατήσει, απόκρυφους τούς σκοπούς του.^ Έδώ ήδη κρούεται δυνατά ή χορδή της άθηναϊκής δόξας (8,29' πιο κάτω 262), πού θά ήχήσει εξίσου έντονα στήν τελική ρήση της 'Αθηνάς. 'Αντίθετα άπο δ,τι. στήν ^Ιφιγένεια Τ. καΐ στήν 'Ελένη^ έδώ το προλογικά μέρος παρουσιάζει μόνο τή μία πλευρά άπο τή δράση πού θά ακολουθήσει. Άπο τό ιερο βγαίνει ό "Ιων και εκτελεί μιά μονωδία, πού συνοδεύεται ταυτόχρονα και άπο μιά παντομίμα, δπως προκύπτει ιδιαίτερα στο τελευταίο της μέρος. Τό κομμάτι (82-183) διαρθρώνεται καθαρά σέ τρία μέρη. Δύο άναπαιστικά μέρη, τό πρώτο σέ άπαγγελτικούς, τό δεύτερο σέ λυρικούς άναπαίστους, πλαισιώνουν ενα στροφικό ζεύγος σέ αιολικά μέτρα. Οί εισαγωγικοί άνάπαιστοι υποβάλλουν τήν εικόνα ενός δελφικού πρωινού, πού μέ τή διάφανη καθαρότητά του καθρεφτίζεται στόν νεαρό έφηβο καθώς υπηρετεί χαρούμενος τό θεό του. Έδώ ό Εύριπίδης άποκαλύπτει τήν ϊδια τέχνη στήν περιγραφή της φύσης δπως στό μεγαλόπρεπο πρωινό τραγούδι του Φαέθοντα. Μετά, ό "Ιων συγκεντρώνεται στά καθήκοντά του: σκουπίζει τά σκαλοπάτια του ναού. Στό στροφικό ζεύγος εκφράζει μέ έ'μφαση τήν εύτυχία πού νιώθει στήν ιερή άπασχόλησή του* μάλιστα άγγίζει άσυνείδητα τήν άλήθεια, δταν ονομάζει τόν 'Απόλλωνα γενέτορα πατέρα (136), έπειδή του επέτρεψε νά μεγαλώσει έδώ. 01 λυρικοί άνάπαιστοι πού ακολουθούν είναι γεμάτοι άπό μιμητική κίνηση, καθώς συνοδεύουν τό ζήλο τού "Ιωνα στήν προσπάθειά του νά διώξει μακριά άπό τό ναό διάφορα πουλιά. Και ή πάροδος του χορού (184-236) περιέχει άρκετή παντομίμα: οί γυναίκες περιεργάζονται θαμπωμένες τή διακόσμηση του ναού. "Οπως στήν 'Ιφιγένεια Τ. και στήν 'Ελένη, ή πάροδος παρουσιάζει τόν κεντρικό ήρωα νά διαλέγεται μέ τό χορό· έδώ δμως ό ρυθμός είναι διαφορετικός. Ό χορός (γυναίκες της 'Αθήνας πού συνοδεύουν τήν Κρέουσα) θαυμάζει τα γλυπτά του ναού, ονομάζοντας διάφορες μορφές. Δύσκολα θά φανταζόμασταν μιά ρεαλιστική άναπαράσταση στή σκηνή. Τό πρώτο στροφικό ζεύγος κατανέμεται ισότιμα στα δύο ήμι1. Μόνο ετσι, δίνει κάποιο άνεκτο νόημα ό προβληματικός στ. 68, πού εχει διεξοδικά συζητηθεί άπο τον S. L. Radt, δ.π. 26, 34. Είναι, πάντως, χαριτωμένη ή λεπτομέρεια δτι ή περιέργεια του Έρμη εχει ερεθιστεί άκριβώς άπο τήν κρυφή πράξη τοΰ άδελφοΰ του.

263

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

χόρια· στη δεύτερη στροφή κλιμακώνεται, δ ρυθμός μέ τήν εναλλαγή έρωταποκρίσεων ανάμεσα σέ μεμονωμένους χορευτές, ενώ στήν άντιστροφή ό "Ιων άρχίζει, πολύ ιδιότυπα, μέ άπαγγελτικούς άναπαίστους, ζωηρό διάλογο μέ τις γυναίκες, άπαντα σέ ερωτήσεις και τέλος δίνει οδηγίες γιά τή θυσία πριν άπο τήν είσοδο στο ναό. Ό χορός άναγγέλλει, μέσα στό χορικό του και οχι, δπως συνήθως, μέ χωριστούς άναπαίστους, τήν άφιξη της Κρέουσας. Τό Ιο επεισόδιο (237-451) άντιπαραθέτει, σέ μιαν άπό τις ωραιότερες σκηνές του Εύριπίδη, μητέρα και γιό, άγνωστους άκόμη μεταξύ τους· μιά αύθόρμητη συμπάθεια, πού νιώθει 6 καθένας άπό τούς δύο για τον άλλο, άνοίγει τό δρόμο γιά τήν άναγνώριση στό βαθμό πού είναι δυνατό πριν άπό τήν άπότομη άνακοπή της. Ή Κρέουσα, άντικρίζοντας τό ναό, ξεσπά σέ δάκρυα καί, μετά τή γεμάτη ενδιαφέρον ερώτηση του "Ιωνα, μιλεϊ μέ σκοτεινά λόγια γιά τήν αύθαιρεσία των θεών άπέναντι στούς άνθρώπους. Μιά πρόσθετη ερώτηση του "Ιωνα όδηγεϊ, υστέρα άπό μιά σειρά δίστιχα, σέ μιά εκτενή στιχομυθία, πού περνά, σχεδόν χωρίς μεταβατικούς στίχους, άπό άφθονες μεταπτώσεις (256-368). Μερικές έρωτήσεις του "Ιωνα στρέφονται γύρω στήν 'Αθήνα, τόν Έριχθόνιο, τόν γεννημένο άπό τή γη πρόγονο καΐ τά παιδιά πού υποχρεώθηκε νά θυσιάσει ό Έρεχθέας.^ Ή Κρέουσα δίνει τις άπαντήσεις της μέ ουδέτερη ηρεμία, ώσπου ό "Ιων (283), ρωτώντας γιά τό μέρος εκείνο στήν πλαγιά της 'Ακρόπολης πού λέγεται Μακρές Πέτρες, άναφέρεται στήν προτίμηση του 'Απόλλωνα γι' αυτούς τούς βράχους. Τότε ή Κρέουσα πλημμυρισμένη άπό τις οδυνηρές μνήμες άναστενάζει, άλλά άπότομα ό διάλογος περνά στόν άντρα της τόν Ξοΰθο και στήν καταγωγή του. 'Ακόμη μιά φορά ό διάλογος άγγίζει τήν προσωπική μοίρα της Κρέουσας, όταν γίνεται λόγος γιά τό χρησμό πού πρέπει νά θεραπεύσει τήν άτεκνία αυτής της γυναίκας, πού στήν πραγματικότητα δέν είναι άτεκνη (306). Μέ μιά έρώτησή της, ή Κρέουσα παρασύρει τή συζήτηση στή μοίρα του "Ιωνα καί άπό τά λόγια της προβάλλει βαθιά συμπάθεια γιά τόν νέο (308). Ή διήγηση του ορφανού τή συγκινεί άμέσως (320), καί μέσα της θεριεύει ή επιθυμία, ύστερα άπό τή μακρόχρονη σιωπή της, νά μιλήσει γιά τήν τύχη της· προτιμά 1. Οί 'Αθηναίοι πρέπει νά θυμούνταν καλά τόν Έρεχθέα, πού είχε διδάξει δ Εύριπίδης πρίν άπό τόν "Icova.

264

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δμως νά καλυφθεί, και έτσι στην άφήγησή της αποδίδε!, τά βάσανα της σέ μιά άλλη, τάχα γνωστή της, γυναίκα. Έδώ οΐ δύο γραμμές της μοίρας προσεγγίζουν ή μιά τήν άλλη, ώσπου σχεδόν τέμνονται. —Κρέουσα: «Το εκθετο παιδί πρέπει νά είναι τώρα στην ήλικία σου» (354). —"Ιων: «Πόσο μοιάζει ή μοίρα καΐ των δυό μας!» (359). Ή Κρέουσα εχει τρέξει πριν άπο τον άντρα της γιά νά ζητήσει άπο το θεο ενα μυστικό χρησμό, άλλά ο "Ιων, ό όποιος στην αρχή άρνήθηκε νά πιστέψει δτι οί πράξεις πού του είχε εκθέσει ή άγνωστη γυναίκα άφοροΰν το θεό του, της άφαιρεϊ κάθε ελπίδα γιά εναν παρόμοιο χρησμό. Σέ μιά σύντομη ρήση, πού άποτελεΐ προέκταση της στιχομυθίας, τη συμβουλεύει νά άποφύγει ερωτήσεις πού άπαιτοΰν άπο τό θεο τήν ομολογία κάποιας ένοχης. 'Από τήν κορυφαία δέν περιμένει κανείς τίποτε περισσότερο άπο τρεις άσήμαντους στίχους, πού μιλοϋν γιά τις μεταπτώσεις της άνθρώπινης μοίρας. 'Η Κρέουσα δμως κατηγορεί τον θεό, πού δέν έ'σωσε τό παιδί του και κρατά κλειστό τό στόμα μπρος στή μητέρα του. Κατόπι ζητεί άπο τον "Ιωνα νά σωπάσει γιά δσα άκουσε, επειδή βλέπει τον άντρα της νά έ'ρχεται. Τα λόγια του Ξούθου, καθώς μπαίνει, δείχνουν δλο τό σεβασμό του άπέναντι στο θεό και στή γυναίκα του. Χαιρετά και τούς δύο και ρωτά μήπως ή καθυστέρησή του άνησύχησε τήν Κρέουσα. Στο μεταξύ είχε πάρει χρησμό άπό τον Τροφώνιο δτι οί δυό τους δε θά γύριζαν στήν 'Αθήνα άτεκνοι. Μιά λεπτότατη άπόχρωση προσθέτει στή σκηνή ή Κρέουσα, δταν, μετά άπό αύτά, προσεύχεται στή μητέρα του θεοϋ ό όποιος της εφερε δυστυχία και πόνο. Ό Ξούθος θέλει, φυσικά, νά μάθει περισσότερα άπό τό μαντείο και ρωτά τον "Ιωνα ποιοι είναι οΐ άρμόδιοι έρμηνεϊς του. Αύτή είναι ή πρώτη, όλότελα τυπική άκόμη, επαφή άνάμεσα στούς δύο άντρες. Κατόπιν μπαίνει στό ναό, ενώ ό ποιητής, εξασφαλίζοντας ετσι τό πιθανόν, άναφέρεται σέ μιά κοινή θυσία εκείνης της μέρας, γιά νά εξηγήσει γιατί ό Ξούθος δέν τήρησε τό έ'θιμο πού ειχε μνημονεύσει νωρίτερα (228) δ "Ιων. Ή Κρέουσα δμως, πριν άφήσει τή σκηνή, ζητεϊ άπό τό θεό νά επανορθώσει τά λάθη του' και έ'χει κάποιο ιδιαίτερο βάρος γιά τήν άποτίμηση της άνθρώπινης οδύνης ό λόγος της δτι ό 'Απόλλων δέν είναι σέ θέση νά επανορθώσει ολοκληρωτικά. Μέ πολλή εύαισθησία είναι γραμμένη ή ρήση του "Ιωνα, πού μένει τώρα μόνος στή σκηνή. «Τί ήθελε άλήθεια ή ξέ265

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

νη μέ τους θρήνους της; 'Αλλά γιατί τάχα νοιάζομαι! "Εχω νά εκτελέσω τά καθήκοντά μου μέσα στο ναό.» 'Ωστόσο δέν αισθάνεται ήρεμος και άπευθύνει στο θεό του ενα τολμηρότατο κήρυγμα για δσα δέν έχουν δικαίωμα οί κάτοικοι του ούρανοΰ νά επιτρέπουν στον εαυτό τους, άφοΰ άπαιτοϋν ηθική άπο τούς ανθρώπους. Το Ιο στάσιμο (452-509) περιέχει στή στροφή του μια προσευχή στήν Άθηνα και τήν "Αρτεμη νά στείλουν ένα καλό χρησμό γιά τόν οίκο του Έρεχθέα, καΐ στήν άντιστροφή του ενα έγκώμιο γιά τήν άνανέωση πού έ'ρχεται σέ κάθε γένος μέ τή γέννηση των παιδιών. Ή επωδός τραγουδα τΙς Μακρές Πέτρες, οπού κατοικούν 6 Παν και οί κόρες της Άγλαύρου και δπου συντελέστηκε ή πικρή περιπέτεια πού έξιστόρησε ή Κρέουσα, σάν νά ήταν ή τύχη μιας ξένης. Στήν άρχή τοΰ 2ου επεισοδίου (510-675) ό "Ιων, πού εχει στό μεταξύ γεμίσει τό ραντιστήρι άπό τήν ιερή πηγή, ρωτα αν έ'χει βγει ό Ξούθος άπό τό ναό. Αύτή ή σκηνή, πού χαρακτηρίζεται άπό ζωηρή κίνηση, είναι γραμμένη σέ τροχαϊκά τετράμετρα καί, μέ τόν ερχομό τοΰ Ξούθου, μετατρέπεται άμέσως σέ στιχομυθία, πού σύντομα τεμαχίζεται σέ άντιλαβές. 'Ορμητικά χαιρετά ό Ξούθος τόν "Ιωνα άποκαλώντας τον γιό του· έτσι τόν ονόμασε ό χρησμός του θεού. Ό "Ιων τόν άποκρούει έκφράζοντας ισχυρές άμφιβολίες, άλλά τελικά, σέ μιά σκηνή πού έχει τυπικά χαρακτηριστικά άνάκρισης, άφήνεται νά πειστεί ότι θά μπορούσε νά είναι ό καρπός μιας ερωτικής περιπέτειας πού είχε πριν πολλά χρόνια ό Ξούθος στούς Δελφούς. ^ Ό διάλογος περιέχει μιά θαυμάσια στιγμή έκεΐ οπου οί έρωτήσεις τοΰ "Ιωνα στρέφονται άμέσως γύρω στή μητέρα του, άλλά ό Ξούθος άπαντα δτι δέν ξέρει τίποτε γι' αύτήν τή σκηνή κλείνει ό "Ιων μέ στίχους γεμάτους λαχτάρα γιά τήν άγνωστη μητέρα. 'Π πανουργία τοΰ θεού έχει έπιτύχει, άλλά στήν άρχή θά γίνει αιτία γιά νά μεγαλώσει άκόμη περισσότερο τό χάσμα ανάμεσα στή μητέρα και τό γιό. Στήν πλασματική εύτυχία τοΰ Ξούθου άν1. 'Ακούγεται πολύ παράδοξα πώς ό Ξούθος, στήν εικασία τοϋ "Ιωνα δτι μητέρα του ήταν ίσως ή Γή, αποκρίνεται (542) δτι άπό το χώμα δεν γεννιούνται παιδιά. Μήπως ή άπάντηση αύτή άποτελεϊ άπόρριψη της ιστορίας γιά τή γέννηση τοΰ Έριχθόνιου, προπάτορα της Κρέουσας (πρβ. 267 καί 1000);

266

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τι,παραθέτεται. 6 γνήσιος πόνος της Κρέουσας, πού σχολιάζει ό χορός, χωρίς νά ξέρει την αλήθεια, στούς ένδιάμ,εσους στίχους του (566-568). Μια παραπλανητική αναγνώριση υποκαθιστά τή θέση εκείνης πού κανονικά θά περιμέναμε, και ετσι, κάτω άπό την επίφαση μιας λύσης έπικυρωμένης άπο τον 'Απόλλωνα, δημιουργείται ή φοβερότερη σύγχυση. Στο δεύτερο μέρος της σκηνής (τρίμετρα) δημιουργείται άνάμεσα στον Ξούθο και τον "Ιωνα μια ένταση πού παίρνει τή μορφή ενός «άγώνα λόγων». Και 6 Ξούθος, βέβαια, σκέφτεται τή μητέρα του "Ιωνα και ελπίζει νά τή βρει, άλλά μέσα του κυριαρχεί ή ελπίδα της μελλοντικής ευτυχίας. Ό "IOJV όμως δεν μπορεί νά τή συμμεριστεί και σέ μιά έκτενή ρήση εκφράζει τούς δισταγμούς του. 01 'Αθηναίοι θα βλέπουν τόν νόθο μέ φθονερο μάτι και ή μητριά θά τον μισεϊ. Και πάλι έ'να λεπτότατο στοιχείο λανθάνει στή δήλωση του "Ιωνα οτι οχι μόνο φοβάται αύτή τή γυναίκα (τήν έχει ήδη γνωρίσει) άλλά και τή συμπονεϊ. Ό νέος τελειώνει μέ μιά ρητορική διακήρυξη εναντίον της τυραννίδας, άντιθέτοντάς την στήν ήρεμη εύτυχία πού απολαμβάνει ό 'ίδιος ως υπηρέτης του θεοΰ.^ 'Εδώ εκφράζεται ήδη σπερματικά ή γνωστή διαμάχη γιά τούς δύο τρόπους ζωής πού διεξάγουν ό 'Αμφίων και ό Ζήθος στήν 'Αντιόπη. Ή κορυφαία συμφωνεί μέ τον "Ιωνα, άλλά ό Ξούθος δεν θέλει νά ακούσει γιά παρόμοιες άναστολές. 'Ωστόσο, έπειδή σκέφτεται μέ συμπάθεια τή θέση της Κρέουσας, δηλώνει πώς, δταν θά γιορτάσει στούς Δελφούς τά καθυστερημένα γενέθλια και όταν θά οδηγήσει τον "Ιωνα στήν 'Αθήνα, δεν θά τον παρουσιάσει γιά γιό του άλλά γιά φιλοξενούμενό του. 'Αργότερα μόνο θά βοηθήσει τήν Κρέουσα νά συνηθίσει στήν ιδέα οτι είναι γιός του και διάδοχος του θρόνου. 'Εδώ άναδύεται ή κωμικότητα της όλης κατάστασης: και ό Ξούθος και δ 'Απόλλων, ό καθένας φυσικά γιά πολύ διαφορετικούς λόγους, περιμένουν νά βρουν στήν 'Αθήνα μιά κατάλληλη εύκαιρία. Σ' αύτή τή σκηνή ό Ξούθος δίνει στον ύποτιθέμενο γιό του τό δνομα "Ιων (ως δούλος τού ναού δεν ειχε δνομα), έπειδή τον βρήκε βγαίνοντας {Ιών) άπό τό ναό. Οί τραγικοί, ιδιαίτερα ό Αίσχύ1. Σχετικά μέ τούς στ. 642κκ. ττρβ. F. Heinimann, Nomos und Physis, Βασιλεία 1945 (άνατ. 1978), 167.

267

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

λος και ό Εύριπίδης/ χαίρονται, να έπινοοΰν παρόμοιες έτυμολογίες. 'Ακόμη μιά φορά ό "Ιων εύχεται νά βρει τή μητέρα του, δίνοντας μάλιστα στην εύχή, πού τελικά θα πραγματοποιηθεί, συγκεκριμένο περιεχόμενο: μακάρι νά είναι 'Αθηναία, γιά νά του εξασφαλίσει την ελευθερία λόγου του γνήσιου 'Αθηναίου πολίτη. Τό 2ο, πλούσιο σέ δόχμιους, στάσιμο (676-724), πού έπίσης περιέχει μιά έπωδική τριάδα, μας παρουσιάζει ενα χορο πού μέ την ενεργητική συμμετοχή του στή δράση άποδείχνει οτι δεν ισχύει και τόσο άπόλυτα ή γενική κρίση του 'Αριστοτέλη {Ποιητ, 18, 1456a 27) γιά τούς χορούς του Εύριπίδη. Ό χορος αισθάνεται βαθιά δυσπιστία γιά το χρησμό, Ορηνεϊ γιά τήν τύχη της δέσποινάς του και εύχεται, προοικονομώντας τήν έπικείμενη σκευωρία, το θάνατο του παρείσακτου. Το 3ο έπεισόδιο, πού καλύπτει τό κεντρικό μέρος του δράματος (725-1047), συγκεντρώνεται γύρω στήν Κρέουσα, πού οδηγείται στήν άπεγνωσμένη άπόφαση νά πάρει έκδίκηση. Ή Κρέουσα έ'ρχεται συζητώντας μέ ενα Γέροντα, πού ήταν παιδαγωγός του Έρεχθέα και πού τον εμπιστευόταν σάν πατέρα της. Και εδώ πάλι ενα στοιχείο παντομίμας: ό Γέροντας μέ δυσκολία τά καταφέρνει στήν άπότομη άνηφόρα πού όδηγεϊ στο ναό. 'Ακολουθεί άνάμεσα στήν Κρέουσα, τον Γέροντα και τήν κορυφαία Ινας ταραγμένος διάλογος, πού παίρνει, καθώς προχωρεί, τό χαρακτήρα κομμού μέ τούς λυρικούς, πλούσιους σέ δόχμιους, στίχους της Κρέουσας. ^ Ό Ξούθος (666) είχε άπαιτήσει άπό τό χορό νά σωπάσει άπειλώντας τον μέ θάνατο. Ή περίπτωση δμως δεν είναι Ι'δια μέ άλλες, δπου διάφορα πρόσωπα ζητούν άπό τό χορό σέ ώρα κινδύνου νά σωπάσει. 'Εδώ δεν χρειάστηκε παρά λίγη μόνο σκέψη (758, 760) και ό χορός, πού είχε κιόλας μισοπροδοθεϊ, αίρει ολότελα τή σιωττή και ετσι γίνεται, ώς ενα μεγάλο βαθμό, πρόσωπο πού παίρνει μέρος στή δράση. Μάλιστα, ξεπερνώντας τή διατύπωση 1. Έναν ώραιο κατάλογο συντάσσει ό Α. S. Owen, δ.π., μέ άφορμή τόν στ. 661. Στά μελλοντικά ονόματα τοϋ "Ιωνα είχε άναφερθεϊ προληπτικά και ό Έρμης (στ. 80). 2. Σχετικά μέ τή διανομή των στίχων στό άρχικό τμήμα βλ. Schwinge, 78. Γιά τήν αισθητή μετρική αντιστοιχία, πού παρατηρείται στούς λυρικούς στίχους, βλ. Α. S. Owen, ο.π., σχόλιο στόν στ. 763.

268

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

του χρησμοΰ, τον έρμηνεύει. μέ εναν τρόπο πού πληγώνει θανάσιμα τήν Κρέουσα: «ποτέ σου δεν θά κρατήσεις στά χέρια δικά σου παιδιά». Ό Γέροντας ρωτά ποιο είναι το ονομα καΐ ή μητέρα του υποτιθέμενου γιου του Ξούθου και κατόπι., μέ δύο σύντομους λόγους, στρέφεται στήν Κρέουσα, πού για ώρα στέκεται βουβή μέσα στον πόνο της, και άποδίδει στον Ξοϋθο ενα άπό πολύ καιρό προμελετημένο (και χρονολογικά άπίθανο) παιχνίδι, γιά να φέρει λαθραία στο σπίτι του εναν νόθο. Ό προγονός και ή Κρέουσα θά είναι δύο θανάσιμοι έχθροι πού θά κατοικούν κάτω άπό τήν 'ίδια στέγη. Κάποιος τελικά πρέπει νά υποχωρήσει. ' Η Κρέουσα πρέπει νά σκοτώσει τον άντρα της και το γιό του* ό 'ίδιος είναι έτοιμος νά βγάλει άπό τή μέση τον νεαρό τώρα πού θά πανηγυρίζει μαζι μέ τον Ξοϋθο, μέσα στήν εορταστική σκηνή. Ή προώθηση της σκευωρίας καθυστερεί μέ τή μονωδία της Κρέουσας (859-922) και τό παράφορο ξέσπασμά της, πού άποτελεϊ τον πυρήνα αύτοϋ του μέρους. Μέσα στούς άναπαίστους, πού διακόπτονται σποραδικά άπό δόχμιους, ξεχύνονται ό πόνος και ή άγανάκτηση μέ πρωτόφαντη βιαιότητα. Μιά τυραννισμένη γυναίκα παραβιάζει τή σφραγίδα πού χρόνια έκλεινε τά χείλη της και άποκαλύπτει δλα οσα εχει ύποφέρει εξαιτίας του 'Απόλλωνα. Έξακοντίζει άγριες κατηγορίες εναντίον του θεοΰ, πού χάρηκε τον ερωτά της και μετά τήν παράτησε άβοήθητη στήν άθλιότητα. Αύτή ή μονωδία δέν είναι μόνο ενα άριστούργημα άπόδοσης συναισθημάτων ταυτόχρονα έπιτελεϊ και μιά σημαντική λειτουργία μέσα στήν ολη σύνθεση : μετά άπό αύτή τήν έκρηξη, ή Κρέουσα είναι διαφορετική άπό δ,τι πρίν μέσα στήν άπόγνωσή της αισθάνεται έτοιμη γιά δλα. Ό διάλογός της μέ τον Γέροντα μεταβαίνει άμέσως σέ μιά εκτενή στιχομυθία (934-1028),^ πού περιέχει, δπως ατ^νΊφιγένεια Τ. και στήν 'Ελένη, τή συμφωνία γιά τό σχέδιο μιας εκδικητικής άπόπειρας. Στήν άρχή δμως ή Κρέουσα έκθέτει στον Γέροντα διεξοδικά δσα είχε εκφράσει άποσπασματικά στή μονωδία της. Μιά ρεαλιστική άπόχρωση προσδίδει ή βεβαίωση του Γέροντα δτι τον καιρό έκεϊνο κάτι ειχε και ό 'ίδιος διαισθανθεί (942, 944). Ή στιχομυθία προσφέρει γι' αύτή τήν έξομ,ολόγηση, πού προχωρεί μέ τραυλίσματα, τήν πιο κατάλληλη μορφή, ένώ ή άφήγηση δημι1. Βλ. σχετικά τΙς εύστοχες παρατηρήσεις του Schwinge, 129 και 216.

269

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ουργεϊ τή βάση γιά το σχέδιο πού έκθέτει ό Γέροντας μέ τό στ. 970. "Οπως στήν "Ιφιγένεια Τ. και στην Έλένη^ έτσι και εδώ διάφορες προτάσεις άπό την άντρική πλευρά (εμπρησμός του ναοϋ του 'Απόλλωνα, δολοφονία του Ξούθου) άπο ρ ρίπτοντα ι, έπειδή θεωρούνται δτι είναι άπραγματοποίητες ή δτι άντιβαίνουν στήν «αιδώ»· μόνο ή σκέψη να σκοτώσουν τον νόθο ηλεκτρίζει τήν Κρέουσα. 'Απροκάλυπτη βία δμως, δπως προτείνει 6 Γέροντας, είναι άδύνατη, και ετσι ή συζήτηση καταλήγει σε άδιέξοδο' πρόκειται γιά μιά τομή, πού συναντούμε στή σκηνή της κατάστρωσης τού σχεδίου και στά άλλα συγγενικά έ'ργα. Και πάλι δμως διέξοδο βρίσκει ή γυναίκα. Ή Κρέουσα έ'χει άπό τόν Έριχθόνιο μέσα στό κόσμημα τού χεριού της δύο σταγόνες αίμα της Γοργώς: μιά πού θεραπεύει καΐ μιά πού θανατώνει' μέ τό δηλητήριο αύτό θά δολοφονήσει τόν "Ιωνα ό Γέροντας στήν 'Αθήνα. 'Εκείνος δμως διορθώνει τήν κυρά του: έκεϊ δλοι θά καταλόγιζαν σ' αύτήν τό φόνο* γι' αύτό ό νόθος πρέπει νά θανατωθεί στούς Δελφούς. Τό επεισόδιο κλείνει μέ ενα σύντομο διάλογο, δπου ό Ινας προτρέπει τόν άλλο γιά δράση. Τό 3ο στάσιμο (1048-1105) περιλαμβάνει δύο στροφικά ζεύγη. Τό πρώτο επικαλείται τή θεά των τριόδων νά βοηθήσει στήν άπόπειρα, γιατί ή άποτυχία της σημαίνει θάνατο γιά τήν Κρέουσα. Ή δεύτερη στροφή μιλεί γιά τήν ντροττή πού θά φέρει 6 ξένος στις γιορτές της 'Αθήνας, ένώ ή άντιστροφή, δπως τόσο συχνά, γενικεύει κατηγορώντας τούς άντρες, οί όποιοι, μολονότι οί ϊδιοι τόσο άπιστοι, συνθέτουν τραγούδια γιά τήν άπιστία των γυναικών (πρβ. Μήδεια 410). Τό 4ο επεισόδιο (1106-1228) περιέχει τή σκηνή του 'Αγγελιοφόρου, 6 όποιος, δπως πάντα, μόλις μπαίνει, άνακοινώνει, σέ ενα σύντομο προκαταρκτικό διάλογο μέ τήν κορυφαία, δλα τά ουσιώδη: ή άπόπειρα άπέτυχε" τήν Κρέουσα τήν περιμένει 6 λιθοβολισμός.^ Στήν καθαυτό άφήγηση, ή μέθοδος του Εύριπίδη νά περιγράφει τό άποφασιστικό γεγονός μέ μιά κλιμακούμενη συμπύκνωση, υστέρα άπό μιά άργή, πλούσια σέ λεπτομέρειες εκκίνηση, έγ1. Είναι άδύνατο νά κατανοηθούν διαφορετικά οΐ στ. 1112 καΐ 1237' τ0 ϊδιο ισχύει και γιά τή λ. πετρορριφή του στ. 1222, ή οποία, σημειωτέον, άποδίδεται στό LSJ «γκρεμισμένος άπό ένα βράχο»· πρβ. δμως τό σχετικό σχόλιο τοΰ Α. S. Owen στόν στ. 1112 και 'Ορέστης 50. Ά π ό τήν άλλη πλευρά, στόν στ. 1268 ό "Ιων άναφέρει ρητά τό γκρέμισμα άπό τό βράχο,

270

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

γίζει, πιά τά όρια. του μανιερισμού. Ή έορταστική σκηνή μέ τις διαστάσεις της, τά χαλιά μέ τις διακοσμήσεις τους, ή εύωχία —δλα αυτά περιγράφονται μέ μεγάλη διεξοδικότητα, ή όποια συνεχίζεται άκόμη και στή^ περιγραφή της άπόπειρας. "Ενας ανάρμοστος λόγος πού άκούστηκε προκαλεί τό ξαναγέμισμα των ποτηριών δταν όμως ενα περιστέρι πίνοντας άπό τό χυμένο κρασί χάνει τή ζωή του, ή δολοφονική άπόπειρα άποκαλύπτεται. Ή σύλληψη του Γέροντα, ή όμολογία του, πού ένοχοποιεΐ τήν Κρέουσα, και ή καταδίκη της, δλα αύτά άκολουθοΰν μέ τον γοργό ρυθμό πού χαρακτηρίζει συχνά τό τελικό μέρος των άφηγηματικών ρήσεων του Εύριπίδη. Ό 'Αγγελιοφόρος φεύγει χωρίς τόν συνηθισμένο διάλογο στό τέλος, ενώ ό χορός, άντι για τό κανονικό στάσιμο, εκτελεί, γεμάτος φόβο γιά τήν τύχη τή δική του και της δέσποινάς του, μιά σύντομη άστροφη ωδή (1229-1243), πού τήν άκολουθοΰν ανάπαιστοι (1244-1249). Τά χορικά στόν "Ιωνα εΐναι συντομότερα άπό δ,τι στα άλλα Ιργα* έ'τσι ό ποιητής έξοικονομεΐ χώρο για τά δύο μονωδικά λυρικά κομμάτια, του "Ιωνα και της Κρέουσας. Ή έξοδος (1250-1622) ύποδιαιρεΐται σέ δύο μέρη. Στήν άρχή τό δράμα κινείται άσυγκράτητο προς τήν καταστροφή. Μόνο ή προστασία του βωμοΰ εμποδίζει τόν "Ιωνα νά σκοτώσει τή μητέρα του, δπως και εκείνη παρά λίγο νά σκοτώσει αύτόν. 'Η άντίστροφη πορεία άρχίζει μέ τήν έμφάνιση της προφήτισσας καΐ τελειώνει μέ τήν τάξη πού εξασφαλίζει ή 'Αθηνά. Μορφικά τό τελευταίο μέρος άπαρτίζουν αρεϊς μεγάλες στιχομυθίες* μετά άπό αύτές ή εύτυχισμένη λύση άναπτύσσεται σκηνικά μέ λυρικά κομμάτια και ρήσεις. Σέ ένα σύντομο τροχαϊκό μέρος (1250-1260), πού χαλαρώνεται μέ άντιλαβές, ορμά στή σκηνή ή Κρέουσα και άκούει γεμάτη άγωνία τή συμβουλή της κορυφαίας νά καταφύγει στό βωμό, δπου μπορεί νά βρει προστασία. Δύο ρήσεις του "Ιωνα, ή μία μέ ενα άγριο ύβρεολόγιο γιά τή μισητή γυναίκα, ή δεύτερη μέ μιά καταγγελία για τό άνόητο δίκαιο του άσύλου, πλαισιώνουν μιά στιχομυθία, στήν οποία ή Κρέουσα κατηγορεί δριμύτατα έκεΐνον μιά τιμωρία σέ περιπτώσεις άσέβειας πού συναντοΰμε και στή «Μυθιστορία τοϋ Αισώπου». Είναι, ωστόσο, πολύ άμφίβολο αν θά επρεπε, συμφωνώντας μέ τόν Α. S. Owen, νά έξομαλύνουμε τή δυσκολία υποθέτοντας δτι ό λιθοβολισμός θά γινόταν πριν ή μετά τό γκρέμισμα άπό τό βράχο.

271

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

πού θέλησε νά εισχωρήσει βίαια στον κόσμο της.^ Ή κατάσταση εχει φτάσει σε άδιέξοδο, δταν από τό ναό έμφανίζεται ή Πυθία. Σέ μια σύντομη στιχομυθία μέ τον "Ιωνα —είναι ή μεσαία άπό τΙς τρεις πού βρίσκονται σέ πολύ μικρή άπόσταση μεταξύ τους— συγκρατεί τόν εξαγριωμένο νέο άπό τήν εκδικητική του μα^ία και του παραδίδει τό καλαθάκι μέ τα άντικείμενα πού είχαν εκτεθεί μαζί του —ενα άρχέτυπο γιά τά άμέτρητα crepundia της Νέας Κωμωδίας. Τέλος, προσθέτει ρητά οτι είναι βούληση του θεοΰ, αύτήν άκριβώς τή μέρα πού δ "Ιων θά έγκαταλείψει τούς Δελφούς, νά παραλάβει μαζί του τά άντικείμενα πού θά τόν βοηθήσουν νά βρει τή μητέρα του. Πριν άφήσει τή σκηνή, ή Προφήτισσα τόν προτρέπει νά άρχίσει άμέσως τήν έ'ρευνα γιά τή μητέρα του. Ό "Ιων ήδη στό στίχο 1356 (σέ άντίθεση μέ τή χειρόγραφη παράδοση ό στίχος πρέπει νά δοθεϊ σ' αύτόν) ειχε εκφράσει τή λαχτάρα του νά βρει τή μητέρα του' γι' αύτό τό σκοπό είναι έτοιμος νά διασχίσει 'Ασία και Εύρώττη· τώρα, βαθιά συγκλονισμένος, κρατεί στά χέρια του τό καλαθάκι, οπού κάποτε τόν είχε έκείνη εκθέσει. Γεμάτος τρυφερότητα, κλαίει οχι μόνο γιά τή δική του τή μοίρα άλλά και γιά τή μοίρα της άγνωστης μητέρας. "Οπως στήν 'Ελένη, μέ τις έπικίνδυνες προτάσεις του Θεοκλύμενου, ετσι καΐ έδώ δ δρόμος γιά τή λύση όδηγεΐ άλλη μιά φορά στήν άβυσσο: δ "Ιων θέλει νά άφιερώσει τό καλαθάκι στό θεό, χωρίς νά τό άνοίξει* θά μπορούσε κάλλιστα νά είναι γιός μιας σκλάβας. "Υστερα όμως σκέφτεται: δ 'ίδιος δ θεός δέν του φύλαξε τό μέσο γιά νά βρει τή μητέρα του; Ό "Ιων άνοίγει τό καλαθάκι· ή Κρέουσα έντείνει τήν προσοχή της, ταράζεται και τελικά άφήνει τό καταφύγιο της. Σέ μια αριστοτεχνικά γραμμένη στιχομυθία (μέ κάποιους πλατειασμούς στήν άρχή και στό τέλος) δ ποιητής αντιθέτει τήν Κρέουσα, πού ξέρει κιόλας τήν άλήθεια και δονείται άπό τή χαρά της άναγνώρισης, μέ τόν "Ιωνα, πού κρατεί άκόμη εχθρική στάση, κατόπι κλονίζεται βαθμιαία και μόνο ύστερα άπό προσεκτική επαλήθευση των άντικειμένων πείθεται. Μιά εντυπωσιακή κλιμάκωση διαγράφεται μέσα άπό τις τρεις στιχομυθίες, πού συγκροτούν αύτό τό μέρος: άγρια εχθρότητα —προσεκτική νουθεσία και παράδοση 1. Σχεδόν φορτικά ό ποιητής έπιδιώκει ενα άποτέλεσμα ειρωνείας στόν στ. 1307, δπου ή Κρέουσα στήν αξίωση του "Ιωνα νά έγκαταλείψει τί) βωμό άποκρίνεται: «συμβουλές νά δίνεις στή μητέρα σου, δπου καΐ αν βρίσκεται».

272

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

των άποφασιστικών άντικειμένων άπο την Πυθία— σχολαστικά έπαληθευμένη άναγνώριση ώς τήν έκρηξη της άγαλλίασης: ώ ψίλτάτη μοι μήτερ! (1437). Τώρα βρίσκεται ο ενας μέσα στά χέρια του άλλου —τά χέρια πού πριν άπο λίγο ήταν έτοιμα νά προκαλέσουν τό θάνατο. "Οπως ήδη στήν Ήλεκτρα και κατόπι στην 'Ιφιγένεια Τ. και στην Ελένη^ έ'τσι και έδώ μετά τήν άναγνώριση άκολουθει ενα «άμοιβαϊο», μέ λυρικούς στίχους του γυναικείου προσώπου και ιάμβους του άντρικοΰ (1439-1509).^ Ή Κρέουσα ξεχειλίζει άπο άγαλλίαση, άλλά τά λόγια του "Ιωνα, δτι θά ήθελε νά μπορούσε και ό πατέρας να πάρει μέρος σ' αυτήν, προκαλούν τήν τελευταία και άπαραίτητη άποκάλυψη. Τραυλίζοντας ή Κρέουσα άφηγεϊται τον έρωτα τοΰ 'Απόλλωνα και άκόμη μιά φορά ξαναζεί τις πικρές ώρες πού εζησε, δταν άναγκάστηκε νά παρατήσει τό παιδί της, ένώ ή συμπάθεια του "Ιωνα, πού άναφερόταν νωρίτερα στήν άγνωστη μητέρα, τώρα περιβάλλει αύτήν πού ξαναβρήκε (1497). Μέ δύο άσήμαντους στίχους της κορυφαίας, ή σκηνή μεταβαίνει σέ κανονικό διάλογο. Τό εργο θά μπορούσε νά ειχε τελειώσει έδώ. Μητέρα και γιος θά μπορούσαν μόνο νά άποφασίσουν τί θα ελεγαν στον Ξοΰθο. Ό ποιητής δμως, επειδή χρειάζεται τήν 'Αθηνά, πού έ'χει να άναγγείλει πολλές χαρμόσυνες ειδήσεις για τήν πόλη της, άφήνει τον "Ιωνα σ' αυτό τό διάλογο νά έκφράζει άμφιβολίες, άφοΰ πρώτα ύμνησε τήν Τύχη. Μήπως άλήθεια ή Κρέουσα τοΰ κρύβει ενα παραστράτημά της μέ κάποιο θνητό; ΚαΙ πόσο περίεργη είναι, άλήθεια, ή συμπεριφορά τοΰ θεοΰ! Άφοΰ βρίσκεται δμως μπροστά στο ναό του, θά τρέξει νά τον ρωτήσει αύτή τή στιγμή. Είναι κιόλας έτοιμος νά δρασκελίσει τό κατώφλι, δταν ψηλά στή σκηνή εμφανίζεται ή 'Αθηνά (1549).^ Ή αιτιολόγηση της έμφάνισής της είναι άξιοσημείωτη· ή θεά εκπληρώνει μιά παράκληση τοΰ 'Απόλλωνα, έπειδή ό ϊδιος διστά1. Γιά τή σύγκριση των αάμοιβαίων», πού χρησιμοποιοίϊνται στά παραπάνω ^ργα, βλ. Κ. Matthiessen (Hypomnemata 4,1964,134). Ή Κρέουσα στον στ. 1441, στή μέση μιας φράσης, περνά άπο τούς διαλογικούς τριμέτρους σέ ενα λυρικό ίαμβέλεγο. Ή εναλλαγή διαλογικών και λυρικών στοιχείων μέσα στον ϊδιο στίχο εμφανίζεται καΐ στούς στ. 1452, 1481 και (μετά τή μετάθεση πού πρότεινε ό Wilamowitz) 1496. Δεν συμφωνώ καθόλου μέ τον Α. S. Owen δτι αύτή ή μετάβαση δέν Ισχύει γιά τον στ. 1481. 2. Στον στ. 1570 ή 'Αθήνα αναφέρεται στο άρμα της· δέν άποκλείεται, βέβαια, μεταφορική χρήση της λέξης, άλλά φαίνεται ελάχιστα πιθανή.

273

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ζει νά παρουσιαστεί μπρος στά μάτια των ενδιαφερόμενων προσώπων φοβάται μήπως ύποχρεωθεΐ νά άκούσει μομφές γιά δσα έγιναν. 'Η έξυπνη άδελφή είναι Ινας καλός συνήγορος. Ή 'Αθηνά επιβεβαιώνει την πατρότητα του θεοΰ και έπιδέξια έξηγεΐ γιατί χάρισαν στον Ξοΰθο τό υποκατάστατο ενός γιου: γιά νάάσκήσει την έξουσία του στην'Αθήνα ό "Ιων, άπόγονος του Έρεχθέα. Φυσικά, σύμφωνα μέ τό άρχικό σχέδιο του θεοΰ, μητέρα και γιός θά άναγνωρίζονταν μόνον οταν έφταναν στην 'Αθήνα. Ή άπόπειρα όμως της Κρέουσας τόν άνάγκασε να λάβει έκτακτα μέτρα* άπο τό στ. 1565 πρέπει νά συμπεράνουμε ότι 6 'Απόλλων άρχισε να σκηνοθετεί προσεκτικά τήν ύπόθεση μέ την άνάρμοστη λέξη πού άκούστηκε πριν άπό τήν εορταστική πρόποση, μέ τό θάνατο του περιστεριού και τέλος μέ τήν εμφάνιση της Πυθίας. 'Αντί γιά τήν καθιέρωση κάποιας λατρείας, πού συνήθως άναγγέλλουν οί «άπό μηχανής» θεοί, εδώ ή θεά άπλώνει τό βλέμμα της στό φωτεινό μέλλον της 'Αθήνας : ό "Ιων θά άσκήσει τήν εξουσία του στήν 'Αθήνα, οί τέσσερις άττικές φυλές θά πάρουν τα ονόματα των γιων του (Ήροδ. 5, 66), νησιά και άκτές της Αίγαιίδας θά αποικιστούν άπό τήν πόλη αύτή, και οί κάτοικοι τους θά λέγονται "Ιωνες άπό τό όνομα τού γενάρχη τους· μέ τόν Ξοΰθο θά γεννήσει ή Κρέουσα τόν Δώρο και τόν 'Αχαιό, έτσι πού και αύτές οί φυλές θά κατάγονται άπό τήν 'Αθήνα. 'Ακόμη μιά φορά ή θεά άνασκοπεϊ τά γεγονότα, για νά δείξει πόσο εύστοχα τά τακτοποίησε όλα ό 'Απόλλων στό σημείο αύτό προσθέτει και τή συμβουλή της νά άφήσουν τόν Ξοΰθο στήν αυταπάτη του ότι ό "Ιων είναι φυσικό του παιδί. Μέ τροχαϊκά τετράμετρα, μητέρα και γιός εκφράζουν τήν υποταγή τους. Ό "Ιων άνακαλεΐ εύγενικά τις προηγούμενες άμφιβολίες του γιά τήν πατρότητα τοΰ 'Απόλλωνα, ενώ ή Κρέουσα όμολογεϊ ότι αισθάνεται συμφιλιωμένη και άποζημιωμένη γιά τά βάσανά της. Μπορούμε όμως νά ξεχάσουμε αύτό πού είχε πει πρίν (427), ότι, δηλαδή, ή άπόλυτη άντιστάθμιση θά ήταν άδύνατη; Και οί δυό τους ξεκινοΰν γιά τήν 'Αθήνα, ενώ ή θεά υπόσχεται νά τούς συνοδεύσει και νά τούς προστατεύσει. Σέ τέσσερα τροχαϊκά τετράμετρα, άντί γιά τούς συνηθισμένους άναπαίστους, ό χορός ύμνεΐ τόν 'Απόλλωνα, καθώς βλέπει νά καταξιώνεται ή εμπιστοσύνη στούς θεούς. Τελικά, ό καλός παίρνει τήν άμοιβή του, ενώ 6 κακός βρίσκει τήν τύχη πού τοΰ άξίζει. 274

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

'Αντίθετα άπο τήν 'Ελένη^ ο "Ιων παρουσιάζει μιά σαφή τάση για πεντάπρακτη διάρθρωση, πού συγκροτείται με τήν έναλλαγή διαλογικών σκηνών με λυρικά κομμάτια και (κατά κανόνα, σύντομα) χορικά. Και εδώ όμως τό κεντρικό τμήμα, εκτενέστερο και θεματικά σημαντικότερο, προβάλλει στο τρίτο έπεισόδιο. Αύτή ή εύσύνοπτη σύνθεση διατηρεί τή δραματική ζωντάνια της μέ τήν άδιάκοττη έναλλαγή καταστάσεων πού βρίσκονται σέ ειρωνική άντίθεση μεταξύ τους. Δύο σκηνές συνάντησης της Κρέουσας μέ τον "Ιωνα, και του Ξούθου μέ τον "Ιωνα άντιπαραθέτονται ύπέροχα: στήν πρώτη, συγκρατημένοι τόνοι τρυφερότητας, συμπλησίασμα τών δύο προσώπων, προσέγγιση της άλήθειας· στή δεύτερη, φορτική πίεση πάνω στο ενα πρόσωπο, ψυχρή άντίσταση άπό τό άλλο, παθητική υποταγή στά φαινόμενα. Ή δολοφονική άπόπειρα της Κρέουσας είναι ή γκροτέσκα άντιστροφή του πρώτου διαλόγου τών δύο προσώπων, πού άντικρίζονται γεμάτα ζεστή συμπάθεια το ενα γιά τό άλλο, ένώ στή σκηνή οπού ό "Ιων άπειλεϊ τή ζωή της Κρέουσας ό ϊδιος αντιστρέφει μέ τή σειρά του τή δική του εικόνα. Στήν πορεία της δράσης άναγνωρίζουμε τρία μέρη: ενα πρώτο μέρος (στο όποιο μητέρα και γιος συναντιούνται και πλησιάζουν ό ενας τόν άλλο τόσο, ώστε μόνο μιά λέξη χρειαζόταν νά πει ό θεός στήν Κρέουσα, γιά νά τακτοποιηθούν δλα) βρίσκει τή συμπληρωματική άντιστοιχία του στο τελευταίο μέρος του έ'ργου. Στο ένδιάμεσο τμήμα ή μιά σύγχυση άκολουθεϊ τήν άλλη· δλες προκαλούνται άπό τό θεό, επειδή εύνοεϊ μιά πλαστή άναγνώριση, πού τελικά άναιρεϊται άπό τή γνήσια, χωρίς δμως, στήν περίπτωση του Ξούθου, τό φαινόμενο νά υποχωρήσει μπρος στήν άλήθεια. Ή έξύμνηση της 'Αθήνας και ή προπαγανδιστική ύποστήριξη τών πανελλήνιων διεκδικήσεών της προβάλλονται άρκετά καθαρά στή ρήση της 'Αθηνάς. Τά λόγια της ομως δεν πρέπει νά προϋποθέτουν τήν άκμή της άθηναϊκής δύναμης' άντίθετα, φαντάζεται κανείς μιά περίοδο δπου δσα έχουν έπιτευχθεϊ βρίσκονται κάτω άπό τήν έ'σχατη άπειλή. Ή θεά εκφράζεται βέβαια μέ έ'μφαση* θά ήταν, ωστόσο, παράλογο νά συμφωνήσουμε μέ τον Schmid (3, 556) δτι ό "Ιων είναι τό τελευταίο «πολιτικό» εργο πού έγραψε ό Εύριπίδης στήν πατρίδα του. 'Εξάλλου, οί έκπρόσωποι μιας «Ιστορικής» ερμηνείας, δπως ό Η. Grégoire και ό Délébecque, 275

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

υπερτιμούν τη σημασία αύτοΰ του μέρους, πού άνήκει βέβαια στο δράμα, άλλά δεν άποτελεϊ τον κύριο στόχο του. "Ενα πολυσυζητημένο πρόβλημα θέτει ό ρόλος του θεοϋ στο έργο. Φυσικά, μόνο ιστορικό ενδιαφέρον άποδίδουμε πιά στον εύτράπελο ορθολογισμό του Α. W. Verrall,^ ό όποιος ύποστήριξε ότι ό "Ιων ήταν στην πραγματικότητα ό εξώγαμος γιος του Ξούθου, ενώ ή Κρέουσα είχε άφήσει νά χαθεί ενα νόθο παιδί της και όλα ετσι έξελίχτηκαν κατά τη θέληση ένός παvoύ(bγoυ ιερατείου ! Ό Murray (118) και 6 Norwood (238) δμως κινούνται στήν περιοχή ένός πιθανού προβληματισμού, δταν βλέπουν στό έ'ργο μιά πολεμική εναντίον της παραδοσιακής θεολογίας και ιδιαίτερα έναντίον του 'Απόλλωνα. Παρόμοια ήταν και ή κρίση του Wilamowitz στήν Εισαγωγή της έκδοσής του. Αυτές οί άπόψεις έ'χουν πρόσφατα προκαλέσει μιά άντίδραση,^ πού εκφράζεται στήν τάση νεότερων μελετητών νά μειώσουν δσο γίνεται, αν οχινάάμφισβητήσουν ολότελα, τήν άντίθεση του ποιητή πρός τή λαϊκή θρησκεία. "Αν, μέ άφετηρία τή διαβεβαίωση της 'Αθηνάς δτι ό θεός τά τακτοποίησε δλα (1595), θα θέλαμε νά θεωρήσουμε τόν 'Απόλλωνα του "Ιωνα (στηριγμένοι στά εύχαριστήρια λόγια τής Κρέουσας και στήν ισοπεδωτική ποιητική δικαιοσύνη στό τέλος του έργου) ώς πρότυπο θεϊκής πρόνοιας και υπάτης εξουσίας, προσκρούουμε στις άκόλουθες δυσκολίες. Είναι άδύνατο, καταρχήν, νά άπαλειφθοϋν τά δεινά πού προκάλεσε στήν Κρέουσα ή λαγνεία του θεοΰ. Σ' αύτά άναφέρεται και ή 'ίδια άρκετά συχνά, προσθέτοντας μάλιστα δτι είναι άδύνατη μιά απόλυτη άντιστάθμιση (427). Αύτά τα έπιβεβαιώνει πολύ ένδεικτικά και ό θεός, άφοΰ στέλνει τήν Άθηνα, γιά νά άποφύγει ό ίδιος τή μομφή των πάροίθεν (γιά δσα έγιναν). Δεν εχουμε παρά νά άντιπαραβάλουμε τόν 'Απόλλωνα άπό τή «Διομήδεια» τής Ίλίάδας ή άπό τό δυτικό άέτωμα τής 'Ολυμπίας, γιά νά διαπιστώσουμε τί άπέ1. Στήν έκδοση τοϋ "Ιωνα, Cambridge 1890, καθώς και στό βιβλίο του Euripides the Rationalist, Cambridge 1913. Ό Α. S. Owen στήν ëxδοσή του (XXXII) επισημαίνει εναν πρόδρομο τοϋ Verrall σε κάποιον Η. Β. L., ό όποιος δημοσίευσε τό 1889 μιά μετάφραση τοϋ "Ιωνα μέ σχόλια. Μιά καλή έπισκόττηση γιά τήν ιστορία τής ερμηνείας τοϋ 2ργου προσφέρει ό Rohdich,105. 2. F. Μ. Wassermann, δ.π.· Α. Spira, Untersuchungen zum deus ex machina. Kallmünz 1960, 33· Q. Cataudella, δ.π.· Α. P. Burnett, δ.π.· Chr. Wolff, δ.π.· M. Imhof, δ.π.· Steidle, 113, 94.

276

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μείνε στο εργο του Εύριπίδη άπό τή μορφή ένός 'Ολύμπιου θεοΰ. Επιπρόσθετα, εδώ ό θεος είναι εκτεθειμένος στά παιχνίδια μιας Τύχης πού είναι κάτι διαφορετικό άπο τδ άνελέητο πεπρωμένο, πού έξουσίαζε άκόμη και τούς θεούς της παλιάς πίστης. Ό χορός, πού δεν θέλησε νά σωπάσει, ανέτρεψε τά σχέδιά του, και οί άνθρωποι, πού τούς προόριζε ό θεος νά ένωθουν στην 'Αθήνα, έ'φτασαν στο σημείο νά άλληλοσκοτωθοΰν. "Εφερε βέβαια ενα είδος σωτηρίας τήν τελευταία στιγμή, άλλά και ό ϊδιος ύποχρεώθηκε σέ κάποιο σημείο νά μάθει αυτό πού σκέφτεται ό 'Οδυσσέας στον Κύκλωπα (607): τα δαιμόνων δε της τύχης ελάσσονα (ή δύναμη των θεών είναι κατώτερη άπό τήν Τύχη).^ Ό θεός πού λύνει τήν παρθενική ζώνη μιας βασιλοκόρης στήν άπότομη πλαγιά της 'Ακρόπολης είναι οπωσδήποτε ενα κομμάτι πανάρχαιου μύθου, πού δεν πρέπει νά τόν κρίνουμε μέ πολύ αύστηρά μέτρα· μέ κανέναν τρόπο δμως δεν άποτελει άνοίκειο γιά τήν άρχαιότητα πουριτανισμό τό νά θεωρήσουμε τή μέθοδο πού χρησιμοποίησε ό 'Απόλλων, γιά νά βάλει μέσα στό παλάτι του Ξούθου τό αυγό του ολύμπιου κούκου, τουλάχιστον ύποπτη και σίγουρα άσυμβίβαστη μέ τόν βασικό νόμο πού ορίζει: όταν οί θεοί παρανομούν, δεν είναι θεοί (άπ. 292 Ν.).^ Θά ήθελα ωστόσο άμέσως νά προσθέσω δτι, παρ' δλα αύτά, θεωρώ λαθεμένη τήν άποψη δτι ό Εύριπίδης έγραψε τόν "Ιωνα μέ σκοπό να χτυπήσει τήν παραδοσιακή πίστη στούς θεούς. Σίγουρα ύπήρχε σ' αύτήν κάτι πού ό ποιητής εβρισκε ύποπτο· ετσι, κάθε φορά πού κινητοποιεί τό μηχανισμό του μύθου, διαβλέπει συγχρόνως και τή δυνατότητα της κριτικής, πού δημιουργεί ρωγμές στήν επιφάνεια της παράδοσης,® χωρίς δμως αύτό νά άποτελει 1. Τή σχέση άνάμεσα στήν Τύχη και τούς θεούς σχολιάζει καΐ ό ομιλητής των πέντε τριμέτρων πού σώθηκαν άπό τον 2ο Φοίνικα (Η, J. Mette, Lustrum 1967/12, 1968), 281 άρ. 1158· πρβ. Austin 86, άρ. 154. 2. Ή κριτική του "Ιωνα: στ. 436· πρβ. όμως και χωρία δπως στ. 355, 370, 1497 και 1537. 3. Βλ. Α. S. Owen, δ.π. XXI· Rosenmeyer, 119· Conacher, 279. Συγκρατημένα και λογικά κρίνει τώρα ό S. L. Radt, ο.π. 17. Κατά τή διάρκεια τοΰ Πελοποννησιακού Πολέμου σίγουρα οί Δελφοί δέν έτρεφαν μεγάλες συμπάθειες προς τήν 'Αθήνα. Πάνω σ' αύτή τή βάση στηρίζει τήν έξήγησή του ό F. Schachermeyr, α Religionspolitik und Religiosität bei Perikles», A9AWW 258/3 (1968) 22, σχετικά μέ τά δυσάρεστα στοιχεία πού περιέχει ή άπεικόνιση του 'Απόλλωνα.

277

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

και τό μοναδικο κίνητρο πού τον ώθησε νά γράψει τά δράματά του. Οΰτε τά πολιτικά στοιχεία οΰτε ή πρόθεση κριτικής της παράδοσης προσφέρουν το κλειδί γιά την κατανόηση του έργου. "Οπως και σέ άλλες περιπτώσεις, τον Ευριπίδη ενδιαφέρει ό άνθρωπος και μάλιστα, δπως σέ πολλά άπδ τά όψιμα εργα του, ο άνθρωπος μέσα στη δίνη μιας μοίρας πού του επιφυλάσσει μαζι τον έ'σχατο κίνδυνο και τη λυτρωτική σωτηρία, δονώντας έ'τσι τόσο τις θρηνητικές δσο και τις χαρμόσυνες χορδές της ψυχής του. Καμιά σχεδόν άλλη μορφή δεν μας άφήνει νά συλλάβουμε τον πλούτο αυτών τών ήχων δπως ή Κρέουσα. Φυσικά, το πρόβλημα, αν δλα αυτά συνθέτουν ενα άδιάσπαστο σύνολο, άν, δηλαδή, ή γυναίκα πού υποφέρει σιωπηλά εναρμονίζεται εύκολα μέ τή γυναίκα πού διψά γιά έκδίκηση, πρέπει τουλάχιστο νά τεθεϊ. 'Αναμφίβολα ό ποιητής κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια γιά νά μας κάνει άνεκτή τή μετάβαση άπό τή μιά κατάσταση στήν άλλη. Δίπλα στήν Κρέουσα τοποθέτησε τον γέροντα Θεράποντα σάν κινητήρια δύναμη, και στή μεγάλη μονωδία μας εδειξε τον άβάσταχτο πόνο της γυναίκας πού πρέπει νά παραιτηθεί γιά πάντα άπο τήν ελπίδα νά βρει το παιδί της, ενώ ό θεος πού τήν άποπλάνησε έ'ριχνε στήν άγκαλιά του άντρα της ενα γιό. Ό Rivier (123) συνέβαλε στήν κατανόηση της μορφής της Κρέουσας άπο αύτήν άκριβώς τήν άποψη. 'Ωστόσο, ή γνώμη μου είναι δτι ή σύγκριση μέ τή Μήδεια, πού κάποτε επιχειρείται, υπογραμμίζει μάλλον τις διαφορές παρά τις ομοιότητες. Στή σκιαγράφηση της Κρέουσας ο Ευριπίδης δεν έ'φτασε τή μεγαλειώδη συνοχή εκείνου του προσώπου, μιάν ένότητα πού διαπιστώνεται άκριβώς μέσα στις άντιφάσεις του. Ή Κρέουσα θά μπορούσε νά έπιβεβαιώσει τή φράση εκείνη του Jakob Burckhardt,^ δτι ή μέθοδος του Ευριπίδη ήταν «νά εκμεταλλεύεται ώς τή λεπτομέρεια τον συναισθηματικό χώρο ένός συγκεκριμένου προσώπου σέ μιά δεδομένη σκηνή». Τά τρία έ'ργα πού συζητήσαμε τελευταία δείχνουν πώς ό Ευριπίδης ξέρει νά άντλεϊ άπο συγκεκριμένα μυθικά θέματα καινούρια κάθε φορά άποτελέσματα. Αύτό ισχύει οπωσδήποτε γιά τά βασι1. Griechische Kulturgeschichte 2, 306 (Kröner). Ώς προς τά κίνητρα της άπόπειρας της Κρέουσας διαφέρουν άπό τις δικές μου οί άπόψεις τοΰ Schwinge, 219, 58.

278

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

κά θέματα μιας ολόκληρης σειράς άπο χαμένα δράματά του. Το πόσο εκτεθειμένη είναι ή άνθρώπινη αγνοία στά παιχνίδια της Τύχης πουθενά δέν φωτίζεται τόσο εκθαμβωτικά δσο έκεϊ δπου οί άνθρωποι εϊναι έτοιμοι νά άφαιρέσουν τη ζωή του πιο άγαπημένου τους προσώπου. Μιλώντας για τη Μήδεια, άναφέραμε ήδη τον ΑΙγέα (βλ. εδώ σ. 60). Γιά τό περιεχόμενο του έργου μπορούμε νά στηριχτούμε μέ κάποια πεποίθηση στον 'Απολλόδωρο (1, 4-6): ο Θησέας, άγνωστος στον πατέρα του τον Αιγέα, έρχεται στήν 'Αθήνα δπου βρίσκει εχθρική μητριά, τή Μήδεια. Αυτή οργανώνει, δπως φαίνεται, τήν άποστολή του ενάντια στον Μαραθώνιο ταΰρο καΐ δταν ό νέος έπιστρέφει νικητής έτοιμάζεται νά τον δηλητηριάσει. Το ξίφος δμως του Θησέα, πού τό είχε άφήσει ό Αιγέας γιά τό γιό του στήν Τροιζήνα, όδηγεϊ στήν άναγνώριση πατέρα και γιου, και στήν εκδίωξη της Μήδειας. Στον 'Αλέξανδρο, τό πρώτο έργο της τρωικής τριλογίας, πού συζητήσαμε πιό πάνω, ή σύμπτωση και ή άγνοια των ανθρώπων εξέθεταν σέ θανάσιμο κίνδυνο πάλι άγαπημένα πρόσωπα. Αύτό τό θέμα είναι Ικανοποιητικά μαρτυρημένο γιά τον ΚρεσφόντηΛ Ώς terminus ante προσφέρεται ή παράσταση των Γεωργών του 'Αριστοφάνη γύρω στά 424, δπου (άπ. 109 Κ.) επαναλαμβάνεται παρατραγωδικά ή άρχή του άπ. 453 Ν. Αύτό είναι μιά ένδειξη δτι ό Εύριπίδης δέν χρησιμοποιούσε μόνο στήν όψιμη περίοδό του θέματα αύτοΰ του ε'ίδους. Τά άποσπάσματα επιβεβαιώνουν τήν άποψη δτι τό περιεχόμενο του έργου έχει ύπόψη στά κύρια σημεία του δ 'Τγίνος {fab. 137). Ό Πολυφόντης, βασιλιάς της Μεσσηνίας, σκοτώνει τόν άδελφό του Τηλεφόντη και γίνεται κύριος του θρόνου και της γυναίκας του Μερόπης, ή οποία στέλνει τόν μικρό γιό της Κρεσφόντη σέ ένα φίλο στήν Αιτωλία. Ό Πολυφόντης δμως ορίζει άμοιβή για οποίον του φέρει τό κεφάλι του (δπως ό Α'ίγισθος γιά τόν 'Ορέστη στήν Ήλεκτρα του Εύριπίδη, στ. 33). "Οταν μεγαλώνει ό Κρεσφόντης, έπιστρέφει στήν πατρίΙ . Ε . G. Turner, P.Oxy. 2458, 27, 1962, 73· του ϊδιου: Hermes 93 (1965) 256, και «The Prologue to Euripides' Cresphontes», Aegyptus 46 (1966) 93· Ε. J. Jory, BICS 10 (1963) 65" H. J. Mette, Hermes 92 (1964) 391· τοϋ ϊ8ιου: Lustrum 1964/9 (1965) 66, καΐ 1967/12 (1968) 148· Hourmouziades, 105· Webster, Euripides 136· Austin, 41· O. Musse, Euripide,

Cresfonte,

Μιλάνο 1 9 7 4 .

279

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

δα του γιά νά πάρει έκδίκηστ), άλλά, γιά νά πλησιάσει εύκολότερα τον Πολυφόντη, παρουσιάζεται σά φονιάς του έαυτοΰ του. Ή Μερότο), πιστεύοντας οτι αύτο είναι άλήθεια, έτοιμάζεται νά σκοτώσει τον άγνωστο ξένο, άλλά τήν τελευταία στιγμή εμποδίζεται. Στον Ύγίνο αύτο συμβαίνει μέ τήν επέμβαση ενός γέροντα, πού άναγνωρίζει τον Κρεσφόντη. 'Ώς ποιο βαθμό δλα αύτά άνταποκρίνονται στο εργο του Εύριπίδη, παραμένει ενα άναπάντητο ερώτημα, γιατί ό καινούριος P.Oxy. 2458 θέτει μιά σειρά άπο άλυτα προβλήματα. Τελικά, ή Μερόπη προσποιείται συμφιλίωση μέ τον Πολυφόντη, και ετσι ό γιός της τον σκοτώνει τήν ώρα πού εκείνος προσφέρει θυσία (όπως ό 'Ορέστης τον Αίγισθο). Το δράμα προκάλεσε, δπως δείχνουν τά παραθέματα στον Nauck, έξαιρετική έντύπωση. 'Αντιστοιχίες μέ τον "Ιωνα μπορούν νά εντοπιστούν και στήν Άντιόπη.^ Μπορεί μάλιστα νά προστεθεί και ή χρονική γειτνίαση, άφοΰ το έ'ργο παραστάθηκε, σύμφωνα μέ ενα Σχόλιο στούς Βατράχους (53) τοΰ 'Αριστοφάνη, λίγα χρόνια πριν άπο αύτή τήν κωμωδία (405). Ό 'Τγίνος χαρακτηρίζει ρητά τήν fabulant 8 σύνοψη τοΰ έ'ργου τοΰ Εύριπίδη. Μέ το μύθο αύτο συμφωνεί στά βασικά της σημεία και ή άφήγηση τοΰ 'Απολλοδώρου (3, 5, 5). Πλούσια άποσπάσματα, άνάμεσά τους και ενας πάπυρος (Flinders-Petrie 1, 1891, άρ. 1), μας επιτρέπουν μιά άρκετά βέβαιη άνασύνθεση. Ή Άντιότο) άποκτα άπο τον Δία τούς Θηβαίους Διοσκούρους, τον Άμφίονα καΐ τον Ζήθο, και τούς εκθέτει κοντά στις 'Ελευθερές, στά άττικοβοιωτικά σύνορα, δπου τούς βρίσκει και τούς άνατρέφει ενας βοσκός. Ή άτυχη μητέρα καταφεύγει στον Σικυ1. Η. vSchaal, De Euripidis Antiopa (διατρ.), Βερολίνο 1914· D. L. Page, FLP 60· P. Frassinetti, Antidoron Paoli, Γένοβα 1956, 96· R. Argenio, BSC 6 (1958) 50 (μέ άφορμή τήν 'Αντιόπη τοϋ Πακουβίου)· U. Haussmann, MDA1 (Α) 73 (1958) 50* Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 88 καΐ 62" Snell, Scenes 70" T. Β. L. Webster, «Three Plays by Euripides», Studies Caplan (Cornell University Press) 1966, 95, και Euripides 205 καΐ 305' Zd. K. Vysok^, «Euripidova Antiopa», LF 91 (1968) 371 (μέ γερμανική περίληψη)· J. Kambitsis, UAntiôpe d'Euripide. Édition commentée des fragments, 'Αθήνα 1972· Ν. Χ. Χουρμουζ'άδης, «'Ανόμοιοι δίδυμοι στο θέατρο το\5 Εύριπίδη», Φίλτρα (τιμητικός τόμος Σ. Γ. Καψωμένου), Θεσσαλονίκη 1975, 216. Σχετικά μέ τόν «άγώνα» των δύο άδελφών βλ. καΐ Ε. Κ. Borthwik, CQ Ν S. 17 (1967) 41.

280

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ώνιο Έποπέα, άλλα έκεϊ τή συλλαμβάνει ό θείος της ό Λύκος και τήν παραδίδει, στή γυναίκα του Δίρκη, πού την κρατά φυλακισμένη. Αύτή είναι ή προϊστορία, δπως τή διηγιόταν τό πρόσωπο πού προλόγιζε (ό Βοσκός; ό Διόνυσος;). 'Η 'Αντιόπη, μέ κάποιο θαυματουργό τρόπο, κατορθώνει νά άπελευθερωθεΐ και ζητεί καταφύγιο στούς γιούς της, πού στο μεταξύ έχουν μεγαλώσει. Ό Ζήθος πιστεύει οτι ή άγνωστη θέλει νά τούς εξαπατήσει και άρνιέται νά τήν προστατεύσει. Στο μεταξύ ή Δίρκη, μέ ενα βοηθητικο χορό Μαινάδων (τόν κύριο χορό άποτελοΰσαν κάτοικοι της Α τ τικής) κυνηγά τήν 'Αντιόπη άπειλώντας την μέ θάνατο. Πάνω στήν κρίσιμη στιγμή, ό Βοσκός προκαλεί τήν άναγνώριση της μητέρας μέ τούς γιούς της, οί όποιοι σκοτώνουν τή Δίρκη, δένοντάς την πίσω άπό έ'ναν άγριο ταύρο, και παρασύρουν τόν Αύκο μέσα στήν καλύβα τους. Παρά λίγο νά βρει και έκεΐνος τό θάνατο, άλλά εμφανίζεται «άπό μηχανής» ό Έρμης, ό όποιος σώζει τόν Αύκο και δίνει τήν εξουσία στόν Άμφίονα. Τό κορυφαίο σημείο του δράματος δμως άποτελοΰσε ένας «άγώνας λόγων» άνάμεσα στούς δύο άδελφούς· σ' αύτόν ό 'Αμφίων υποστήριζε τόν βίον θεωρητικόν και 6 Ζήθος τόν ßiov πρακτικόν. Αύτή ή θεωρητική διαμάχη άσκησε μεγάλη επίδραση στή λογοτεχνία και γενικά στήν πνευματική ζωή του δυτικού κόσμου ώς τό άδελφικό ζευγάρι Προμηθέα-'Επιμηθέα στήν ΤΖανάωρα του Gœthe. Ό φόνος ένός συγγενικού προσώπου δέν άποσοβεΐται πάντα* είναι δυνατό, άπό άγνοια, νά πραγματοποιηθεί και έτσι νά μετατραπεί σέ φρικτή τιμωρία μιας δόλιας άπόπειρας. Ή '/νώ,^ ενα έ'ργο πού, σύμφωνα μέ τούς Άχαρνείς (στ. 434) του 'Αριστοφάνη, παραστάθηκε πριν άπό τό 425, μας επιτρέπει νά διαπιστώσουμε πόσο σχετικά νωρίς ό Εύριπίδης βάσιζε τά δράματά του σέ έξαιρετικά περίπλοκες καταστάσεις. Ό Ύγίνος {fab. 4) μέ τή δήλωση Ιηο Euripidis δίνει τό περιεχόμενο του έργου. Ό Άθάμας, βασιλιάς της Θεσσαλίας, έχει δύο γιούς άπό τήν 'Ινώ. "Οταν αύτή εγκαταλείπει τόν άντρα της, εκείνος, πιστεύοντας ότι έχει χαθεϊ, παίρνει για γυναίκα του τή Θεμιστώ, πού του γεννά επίσης δύο παιδιά. 'Αργότερα ό Άθάμας, όταν μαθαίνει ότι ή 'Ινώ έ'γινε Βακχίδα και ζει στόν Παρνασσό, προστάζει νά του τή φέ1. Webster, Euripides 98- H.J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 132.

281

ΕΤΡΙΙΙΙΔΗΣ

ρουν καί, κρύβοντας τήν ταυτότητά της, τήν παραδίδει στή Θεμιστώ γιά θεράπαινα. Ή Θεμιστώ όμως είναι άποφασισμένη νά βγάλει άπο τή μέση τά δύο προγόνια της, και ετσι πείθει τήν'Ινώ νά τά σκεπάσει τό βράδυ μέ μαΰρο σκέπασμα ενώ τά δικά της τά παιδιά μέ άσπρο. Ή Ίνώ κάνει τό άντίστροφο, οπότε ή Θεμιστώ σκοτώνει τά ϊδια της τά παιδιά και καταλήγει, όταν άνακαλύπτει το γεγονός, στήν αύτοκτονία. Τό τέλος του έ'ργου παραμένει σκοτεινό. Το δτι 6 Άθάμας, σέ κατάσταση μανίας, τήν ώρα του κυνηγίου, σκότωνε τον Λέαρχο, τον μεγαλύτερο άπο τους γιούς του, πρέπει νά άνηκε στή δράση του έργου, άν μπορούμε νά βασιστούμε στον Ύγίνο. Το οτι δμως ή Ίνώ γκρεμιζόταν μέ τον Μελικέρτη στή θάλασσα και γινόταν θεά, αύτο 0ά μπορούσε νά το προφήτευε ενας θεός «άπό μ,ηχανής», πιθανότατα 6 Διόνυσος. 'Αντλώντας υλικό γιά τΙς άνασυνθέσεις μας άπό τις άφηγήσεις του 'Τγίνου, δέν θά έπρεπε νά αισθανόμαστε και μεγάλη άσφάλεΐα, κυρίως έκεΐ δπου ό μυθογράφος δέν μνημονεύει τις πηγές του. "Ετσι, δέν είναι βέβαιο δτι ή fabula 86 συνοψίζει τό περιεχόμενο του Πλεισθένη,^ πού, μέ βάση τόν παραλληλισμό άπ. 628 Ν."^'Αριστοφάνη "Ορνίθες 1232, πρέπει νά χρονολογηθεί πριν άπό τό 414. Τό δτι ό 'Ατρέας εδώ σκότωνε τόν Πλεισθένη, νομίζοντας δτι είναι νόθο παίδι του Θυέστη ένώ στήν πραγματικότητα ήταν δικό του, θα ταίριαζε θαυμάσια στόν θεματικό κύκλο πού εξετάζουμε. Ή ιστορία της άποπλανημένης κόρης, πού εκθέτει τό παιδί της και άργότερα, άπό κάποια ιδιαίτερη συγκυρία, τό ξαναβρίσκει, δπως τή συναντούμε στόν "Ιωνα, έπανέρχεται σέ μιά σειρά άπό έ'ργα του Εύριπίδη. Στήν τραγωδία, οί έραστές είναι, κατά κανόνα, θεοί, ένώ στή Νέα Κωμωδία, πού χωρίς αύτό τό μοτίβο θά ήταν ολότελα άδιανόητη, στή θέση των θεών εμφανίζονται ριψοκίνδυνοι νεαροί. Άπό τις δύο Μελανίππες εύκολότερα συλλαμβάνουμε τό περιεχόμενο της Σοφής.^ Μέ βάση τό Σχόλιο Άριστοφ. Λυσιστράτη 1125, ή διδασκαλία της τοποθετείται μέ βεβαιότητα πριν άπό τό 1. Webster, δ.π. 236· Mette, ό'.π. 210. 2. D. L. Page, GLP 116· P.Oxy. 27 (1962) 2455, άπ. 1κ. (έκδ. Ε. G. Turner)· Van Looy, 185· Zd. Κ. Vysok:^, LF 87 (1964) 17· Webster,

282

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

411. Ό πρόλογος, πού εκφωνούσε ή Ι'δια ή Μελανίππη, μας έχε!, σωθεί άπο το 'Υπόμνημα του 'Ιωάννη Λογοθέτη στον Ερμογένη (Η. Rabe, M M 6 3 , 1908, 144). Αύτό, καθώς και ό P.Oxy. άρ. 2455, μας βοηθεϊ άρκετά στην άνασύνθεση τοΰ έργου. Τό σωζόμενο τμήμα του προλόγου δίνει μιά πλατιά γενεαλογική εισαγωγή· τό χαμένο τμήμα πρέπει νά διηγιόταν τήν προϊστορία. Ή Μελανίππη, στή διάρκεια μιας ετήσιας εξορίας τοΰ πατέρα της Αιόλου, γέννησε άπό τό δεσμό της με τον Ποσειδώνα δίδυμα, πού τά έκρυψε, μέ υπόδειξη τοΰ θεοΰ, μέσα σέ ένα στάβλο. Ή δράση τοΰ έργου άρχιζε 'ίσως άπό τό σημείο οπου κάποιοι γελαδάρηδες έβρισκαν τά παιδιά να θηλάζουν άπό μια άγελάδα καί, πιστεύοντας δτι πρόκειται γιά ένα άφύσικο θαΰμα, τά έφερναν στον Αϊολο. Ό πατέρας του ό "Ελλην τον έπειθε, μολονότι, όπως φαίνεται, έκεϊνος πρόβαλε κάποια άντίσταση, να κάψει τά δίδυμα, και ή Μελανίππη έπιφορτιζόταν μέ τήν άποστολή να τούς φορέσει τή νεκρική άμφίεση. Σέ μιά ρήση, πού μόλις μπορούμε νά τή συλλάβουμε στις γενικές της γραμμές, ή Μελανίππη υπερασπιζόταν τά παιδιά, χωρίς δμως νά άποκαλύπτει τήν άλήθεια. Ώς σοφή προσπαθούσε νά άποδείξει δτι ή πίστη στήν τερατική προέλευση των παιδιών ήταν άνόητη καί ό φόνος τους έγκλημα. Ή παραπέρα πορεία της δράσης δεν είναι σαφής· οπωσδήποτε πρέπει νά άποκαλυπτόταν ή σχέση της Μελανίππης μέ τά παιδιά, καΐ ϊσως ο "Ελλην νά τά εξέθετε σέ ένα καινούριο κίνδυνο. Μόνο έτσι γίνεται κατανοητό τό γεγονός δτι στο τέλος εμφανιζόταν ή Ίππώ, ή μητέρα της Μελανίππης, καΐ εξασφάλιζε γιά τούς διδύμους, τον Α'ίολο και τον Βοιωτό, τή θέση τους μέσα στόν βασιλικό οίκο. Πολύ λιγότερο βέβαιοι ε'ίμαστε μέ τήν άνασύνθεση της τραγωδίας Μελανίππη Δεσμώτις.^ Ό Ύγίνος {fab. 186) καΐ ό Διόδωρος (4, 67) δεν προσφέρουν σταθερό έδαφος. Τόπος της δράσης μοιάζει νά ήταν ή Κάτω 'Ιταλία, και συγκεκριμένα τό Μεταπόνό'.π. 147· Η. J. Mette, Lustrum 1964/9 (1965) 72, και 1967/12 (1968) 168. 1. Και μέ αύτο τό δράμα άσχολοΰνται οΐ μελέτες πού άναφέρονται στήν προηγούμενη σημείωση. Ό D. L. Page, ό'.π. 108, παραθέτει τά δύο μεγαλ ύ τ ε ρ α ά π ο σ π ά σ μ α τ α : Berl.

Klass.

Texte 5, 2, 1 9 0 7 , σ. 1 2 5 (στ. 1 - 1 2 κ α ι

στόν P.Oxy. 1176, άπ. 39), τό ενα μέ τήν υπεράσπιση των γυναικών, άπό ενα λόγο πού άσφαλώς άνήκει στήν ϊδια τή Μελανίπττη, και τό περγαμηνό απόσπασμα (ό'.π. 5, 2, 84) μέ êva τμήμα άγγελικής ρήσης.

283

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τιο, δπου κάποιος είχε φέρει, τή Μελανίππη, έγκυο άπό τον Ποσειδώνα, στον βασιλιά Μετάποντο, οπού και την κρατούσαν αιχμάλωτη. Τά δίδυμα πού γέννησε, τά άφησαν κάπου εκθετα. 'Η γυναίκα του βασιλιά έπαιρνε τά παιδιά άπό κάποιο βοσκό, χωρίς νά ξέρει την πραγματική καταγωγή τους, και τά άνάτρεφε σά νά ήταν δικά της. Ή δράση ξεκινούσε άπο τό σημείο δπου ή βασίλισσα άποφάσιζε νά εξοντώσει τά παιδιά, πού είχαν στο μεταξύ μεγαλώσει. Το κίνητρο της δεν μπορεί νά εξακριβωθεί μέ βεβαιότητα. Παρ' δλους τούς ενδοιασμούς δμως πού εχει εκφράσει ό Van Looy, 6 σχετικός μύθος του 'Τγίνου δίνει 'ίσως τήν πιθανότερη εκδοχή. Σύμφωνα μέ αυτόν, ή βασίλισσα άπόκτησε άργότερα παιδιά και θέλησε νά άπαλλαγει άπο τούς παρείσακτους διδύμους. Πάντως, στο μεγάλο άπόσπασμα άπο τήν άγγελική ρήση προς τή βασίλισσα, κάποιος συμμέτοχος στήν άπόπειρα (πού εκείνη είχε κανονίσει νά πραγματοποιηθεί άπο τούς δύο γιούς της στη διάρκεια ένος κυνηγίου) άφηγειται πώς οΐ δίδυμοι σκότωσαν τούς άντιπάλους τους και έτρεψαν σέ φυγή τούς ύπηρέτες τους. Πώς ύστερα άπ' αυτά άπελευθερώθηκε ή Μελανίππη, πώς άναγνωρίστηκαν μητέρα και γιοί, και πώς κάποιος θεός, πιθανότατα ό Ποσειδών, εξασφάλιζε βασιλικά δικαιώματα στούς διδύμους και ταυτόχρονα έδραίωνε και το δεσμό της Μελανίππης μέ τον Μετάποντο, ενώ ή βασίλισσα αύτοκτονοϋσε, δλα αύτά δεν ε'ίμαστε σέ θέση νά τά γνωρίζουμε στις λεπτομέρειές τους. Έδώ πρέπει νά παρατηρήσουμε δτι ενα άπο τά δύο δράματα του Σοφοκλή μέ τον τίτλο Τυρώ πραγματευόταν ενα παρόμοιο θέμα. Ή Τυρώ, έγκυος άπό τον Ποσειδώνα, γεννά κρυφά δίδυμα, τον Πελία και τον Νηλέα, και τά εκθέτει. "Οταν αύτά μεγαλώνουν, άναγνωρίζουν τή μητέρα τους και τιμωρούν τή μητριά τους Σιδηρώ, πού βασάνιζε τήν Τυρώ. Τό έ'ργο χρονολογείται, μέ βάση τό Σχόλιο Άριστοφ. "Ορνιθες 275, τό άργότερο τό 416 (άφοϋ τό 415 ό Σοφοκλής δέν άνέβασε έ'ργο), άλλά δέν είναι δυνατό νά άνιχνευθεΐ ή χρονική σχέση του μέ τή Μελανίππη Δεσμώτώα. 'Οπωσδήποτε, τά έ'ργα 'Αντιόπη και Ύψιπυλη (βλ. παρακάτω), πού παρουσιάζουν θεματική συγγένεια, είναι μεταγενέστερα. Στήν Άλόπη^ ό ποιητής δραματοποίησε τήν Ιστορία της θυγατέρας του Κερκύονα του 'Ελευσίνιου, ή οποία γέννησε μέ τον Πο1. Β. Borecky, «La tragédie Alope d'Euripide», Festschrift Α. Sa-

284

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σειδώνα τον Ίπποθόοντα. 'Ένας βοσκος βρίσκει το παιδί και, το εμπιστεύεται σε κάποιον άλλο, άλλά ό Ι'διος επιμένει να κρατήσει τά πολύτιμα ροΰχα του. Ή υπόθεση καταλήγει σέ κάποια διαιτησία μπροστά στον Κερκύονα, όπου άποκαλύπτεται ή άλήθεια. Ό Μένανδρος έχει μεταφέρει ίδιοφυέστατα τό μοτίβο στούς 'Επιτρέποντες του. Τή λύση έφερνε άσφαλώς ό Θησέας, πού σκότωνε τον Κερκύονα. Στην όψιμη περίοδο του Εύριπίδη άνήκει ή Ανγη.'^ Σημαντικό γιά την άνασύνθεση είναι ένα κομμάτι του Μωυσή του Χωρηνοΰ {Προγνμν. 3, 3). Σύμφωνα μέ αύτό, ό 'Ηρακλής, κατά τή διάρκεια μιας παννυχίδας στήν 'Αρκαδία, βιάζει τήν ιέρεια της 'Αθηνάς Αύγη, θυγατέρα του Άλεοΰ, ή όποία γεννά μέσα στο ναό, και ό Άλεός δίνει εντολή νά εκθέσουν το παιδί, ενώ άπειλεΐ μέ θάνατο τή θυγατέρα του. Ό 'Ηρακλής ξαναγυρίζει στή χώρα εκείνη, άναγνωρίζει τήν Αυγη άπό ένα δαχτυλίδι πού της είχε άφήσει, τήν προστατεύει άπο τήν άπειλή του θανάτου και σώζει τό παιδί. 'Εδώ όμως δ Μωυσής ό Χωρηνός συνεχίζει άμέσως προσθέτοντας δτι ο Τεύθρας, βασιλιάς τών Μυσών, παντρεύτηκε τήν Αΰγη και υιοθέτησε τον Τήλεφο. Ή πληροφορία αύτή συμφωνεί μέ τον Στράβωνα (13, 615), ό όποιος έπικαλεϊται τον Εύριπίδη. "'Αν όλα αύτά άνήκουν στο έργο, πρέπει νά υποθέσουμε οτι δ 'Ηρακλής έσωζε στήν άρχή τήν Αΰγη άπό τό θάνατο, άλλά μετά ό Άλεός έπέμενε νά ρίξει στή θάλασσα μέσα σέ μιά λάρνακα μητέρα και παιδί. Κάποιος «άπό μηχανής» θεός (ή 'Αθηνά;) θά μπορούσε νά επικύρωνε τή συνέχεια, προφητεύοντας ένα λαμπρό μέλλον για τό παιδί, και έτσι νά άνάγκαζε τόν 'Ηρακλή νά υποταχτεί. "Ολα αυτά όμως παραμένουν άπλές εικασίες. Άπό τό έργο μας είναι γνωστά δύο άποσπάσματα, πού μαρτυlac, Πράγα 1955, 82· Webster, Euripides 94 καΐ 305· Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 42. Ό F. Wehrli, Motivstudien zur griechischen Komödie, Ζυρίχη 1936, 119, άποδυνάμωσε τήν άμφιβολία του Wilamowitz. Das Schiedsgericht, Βερολίνο 1925, 127, ώςπρος το άν θά μπορούσε νά χρησιμοποιηθεί ό 'Τγίνος (187) ώς πηγή γιά τήν άνασύνθεση τοϋ έργου. 1. Ό Goossens, 596, ακολουθώντας τον Zielinski, τοποθετεί τό δράμα στά 411 ή 410, ό Webster, δ.π. 238, μαζί μέ τόν Οιδίποδα και τον 'Ορέστη, στά 408. Τις σχετικές πηγές άναφέρει ό Η. J. Mette, δ.π. 85. Βλ. έπίσης: L. Koenen, «Eine Hypothesis zur Auge des Euripides und tegeatische Plynterien», ZPE 4 (1969) 7.

285

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

ρουν τήν εισβολή ένος νέου τρόπου σκέψης γεμάτου πρόκληση απέναντι στην παράδοση. Στο άπ. 266 Ν. ή Αυγη κατηγορεί τήν 'Αθηνά ότι, ένώ χαίρεται άντικρίζοντας ματωμένα λάφυρα και νεκρούς, άποστρέφεται μ,ιά γέννα (μέσα στο ναό της). Το άπ. 920 Ν. βρήκε, μέ βάση τους 'Επιτρέποντες (689) του Μενάνδρου, τή θέση του στην Αϋγη. Είναι μια άρχή άπο το πρόγραμμα τής διδασκαλίας των σοφιστών σχετικά μέ τό φυσικό δίκαιο: ή φύσις εβονλετ', fi νόμων ονόεν μέλει (τό θέλησε ή φύση, πού δεν ενδιαφέρεται για νόμους).'' Γιά τή Δανάη^ δέν μαθαίνουμε άπό τον 'Ιωάννη Μαλάλα {Χρονογρ. 2, σ. 34, 17, έ'κδ. Βόννης) τίποτε περισσότερο άπό οσα θά μπορούσαμε νά συναγάγουμε άπό τον τίτλο: ή θυγατέρα του 'Ακρίσιου μένει έγκυος άπό τον Δία, πού τήν έπισκέπτεται μέ μορφή χρυσής βροχής, και ό πατέρας ρίχνει στή θάλασσα τή Δανάη μέ τον Περσέα μέσα σέ μιά λάρνα>ία, όπως άκριβώς ό Άλεός τήν Αυγη —αν άνασυνθέτουμε σωστά τό περιεχόμενο του ομώνυμου δράματος. Γιά τή χρονολόγηση μπορούμε νά εξασφαλίσουμε έξίσου λίγη βεβαιότητα, δπως και γιά τή Αανάη του Σοφοκλή. Τό θέμα των διδύμων, πού μετά τή γέννησή τους μένουν έκθετα και ύστερα άπό πολλά χρόνια συναντούν τή μητέρα τους και τή σώζουν άπό μιά πολύ δύσκολη κατάσταση, τό δραματοποίησε, όπως εΐ'δαμε, ό Εύριπίδης στήν 'Αντιόπη και στή Μελανίππη Δεσμώτιδα. Τον πλούτο των παραλλαγών δμως πού είχε στή διάθεσή του τον διακρίνουμε ιδιαίτερα στήν Ύψιπνλη,^ ενα δράμα 1. Βλ. σχετικά: F. Heinimann, Nomos und Physis, Βασιλεία 1945, 132. 2. Webster, ο.π. 94- Η. J. Mette, δ.π. 102. Tà υπολείμματα μιας Δανάης, πού κατασκεύασε κάποιος υστεροβυζαντινός άνθρωπιστής λόγιος, δέν προσφέρουν τίποτε για τήν άνασύνθεση του δράματος τοϋ Εύριπίδη· πρβ. και Schmid, 3, 595. 3. Μετά τήν έκδοση τοϋ G. Italie, Βερολίνο 1923, καΐ τή δημοσίευση τοϋ F.Oxy. 852 άπό τον D. L. Page, GLF, Λονδίνο 1950, 76 (δπου καΐ ή παλαιότερη βιβλιογραφία), ό G. W. Bond, Euripides^ Hypsipyle, 'Οξφόρδη 1963, υπέβαλε δλα τά υπολείμματα τοϋ έργου σε έξαντλητική και γόνιμη επεξεργασία. Σέ ενα ((Addendum» ό Η. Lloyd-Jones εξετάζει τό ένδεχόμενο νά άποδοθεϊ ό πάπυρος τοϋ 'Αμβούργου άρ. 118b στον πρόλογο τοϋ έργου. Ό Bond χρονολογεί το δράμα στά 408 ή 407, ένώ ό Η. Van Looy, AC 35 (1966) 574, θεωρεϊ πιθανότερο το 409. Βλ. επίσης: Α. Μ. Dale,

286

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πού, σύμφωνα μέ το Σχόλιο Άροστοφ. Βάτραχοι 53, γειτόνευε χρονικά μέ τήν 'Αντιόπη και τις Φοίνισσες^ ενώ ήταν λίγα χρόνια προγενέστερο άπο τούς Βατράχους. Ό P.Oxy. 852 προσφέρει έκτεταμένα κομμάτια άπό τό έργο* σ' αυτά πρέπει νά προστεθούν καΐ τά άποσπάσματα της 'Υπόθεσης του P.Oxy. 2455, άπ. 14. Στον πρόλογο ή Ύψιπύλη παρουσίαζε την προϊστορία. Είναι θυγατέρα του βασιλιά Θόαντα της Λήμνου, οπού πήγε ό 'Ιάσων μέ τούς 'Αργοναύτες του. Ή Ύψιπύλη απόκτησε άπο αύτον τούς δίδυμους Θόαντα και Εύνεο, πού ιούς πήρε μαζί του ό 'Ιάσων στην «'Αργώ». 'Αργότερα ή 'ίδια εφυγε άπό τ·/] Αήμνο, γιά νά μήν άναγκαστεϊ νά συμμετάσχει στην άποτρόπαιη πράξη τών Αήμνιων γυναικών σκοτώνοντας τον πατέρα της, και έ'τσι τώρα βρίσκεται στή Νεμέα, στην υπηρεσία του Αυκούργου καΐ τής Εύρυδίκης, φροντίζοντας το γιό τους, τον μικρό Όφέλτη. Οί δύο γιοί της έμφανίζονται στή σκηνή πριν ακόμη άπο τήν πάροδο του χορού (='/φιγένεια T.): 6 παππούς τους 6 Θόας τούς είχε δώσει τό χρυσό κλήμα, δώρο του πατέρα του Διονύσου, και τούς έστειλε νά άναζητήσουν τή μητέρα τους. Ή Ύψιπύλη, άκούοντας τά κτυπήματά τους, βγαίνει άπό τό σπίτι καί, δπως στα άλλα έ'ργα πού παρουσιάζουν θεματική συγγένεια, μητέρα και γιοι συναντιούνται, χωρίς δμως νά άναγνωρίζονται. Στο σημείο εκείνο οπου ή Ύψιπύλη επαινεί τή μητέρα τέτοιων παιδιών, εντοπίζουμε μιά πλήρη άντιστοιχία μέ τον "Ιωνα (308), Ή πάροδος του χορού, πού άποτελεΐται άπό γυναίκες τής Νεμέας, έ'χει τή μορφή ενός λυρικού διαλόγου μέ τήν Ύψιπύλη {= Ηλέκτρα., Ελένη., και ^Ηλέκτρα του Σοφοκλή)· ό χορός προτρέπει τήν ηρωίδα νά ξεχάσει τά βάσανά της και νά πάει μαζί τους στον κάμπο κοντά στή Νεμέα, όπου έχουν σταθμεύσει οί Έπτά, καθώς κατευθύνονται εναντίον τής Θήβας. Στήν επόμενη σκηνή ερχεται ό 'Αμφιάραος και ζητεί άπό τήν Ύψιπύλη νά του δείξει που μπορούν νά βρουν καθαρό νερό γιά μιά θυσία. 'Ανάμεσα στά άποσπάσματα διακρίνεται μιά στιχομυθία, οπου ό μάντης μιλεί γιά τήν εκστρατεία έναντίον τής Θήβας και γιά τήν προδοσία τής γυναίκας του 'Εριφύλης, ή όJHS^Ît (1964) 166- Τ. Β. L.Webster, «Three Plays by Euripides», Ä a dies Caplan

1 9 6 6 , 83, κ α ΐ Euripides

2 1 1 κ α ΐ 306" F. C. G ö r s c h e n , « D e r

Hypsipyleprolog», Hermes 94 (1966) 297" του ϊδιου: «Der Aufbau der euripideischen Hypsipyle», APF 19 (1969) 5· N. X. Χουρμουζιάδη. η.π. 200· Η. J. Mette, ό'.π. 254.

287

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

ποία τον ανάγκασε να πάρει μέρος στήν επιδρομή. Ό Webster συνενώνει την Ύψιπυλη, τήν "Αντιόπη και τις Φοίνισσες σε μιά τριλογία. "Ετσι θά μπορούσε νά κατανοηθεί και ή ιδιαίτερη σημασία πού παίρνει 6 ρόλος του Άμφιαράου. Γιά ενα μεγάλο μέρος τοΰ έργου εχουμε μόνο πενιχρά αποσπάσματα" ωστόσο, ή πορεία της δράσης μπορεί νά διαγραφεί μέ βεβαιότητα στά κύρια σημεία της. Ή'Ύψιπύλη όδηγεϊ τον 'Αμφιάραο σέ μιά πηγή πού τή φρουρεί ένα φίδι. Τό έρπετό θανατώνει τον μικρό Όφέλτη, πού τον είχε άφήσει μόνον ή τροφός του, τήν ώρα πού οί άλλοι άντλοΰσαν νερό. Γεμάτη άπόγνωση, όρμα στή σκηνή ή 'Τψιπύλη· ένα εκτενέστερο μέρος τοΰ κειμένου αρχίζει στο σημείο οπού ή ηρωίδα υπερασπίζει τον έαυτό της άπέναντι στήν Εύρυδίκη, ή οποία τή θεωρεί ένοχη γιά το θάνατο του παιδιού. Τή στιγμή πού πρόκειται νά άντιμετωπίσει και ή ίδια τό θάνατο, εμφανίζεται ό'Αμφιάραος, ό όποιος διηγείται τά καθέκαστα και ύπερασπίζει τήν Ύψιπύλη. Τό παιδί θά θαφτεί καί, γιά νά τιμηθεί, θά καθιερωθούν αγώνες, τά Νέμεα. Στά άθλήματα, πού άρχίζουν άμέσως, τή νίκη κερδίζουν ό Θόας καί δ Εύνεος, καί αύτό δυσαρεστεί τήν Ευρυδίκη. 'Ανοιχτό παραμένει τό πρόβλημα πότε και πώς πραγματοποιείται ή άναγνώριση άνάμεσα στή μητέρα καί τούς γιούς της. 'Αποφασιστικό ρόλο σ' αύτήν μπορεί νά έπαιζε, 'ίσως σε κάποια σχέση μέ τούς άγώνες, δ 'Αμφιάραος, 6 όποιος πρέπει όπωσδήποτε νά άσκοϋσε κάποια επιρροή στή βασίλισσα, άφοΰ αύτή τελικά επέτρεπε στήν 'Τψιπύλη νά φύγει μαζί μέ τούς γιούς της. "Εχουν σωθεϊ ό άποχαιρετισμός τοΰ μάντη καί ένας λυρικός διάλογος άνάμεσα στά πρόσωπα πού έχουν άναγνωριστεϊ. Και έδώ στον άντρικό εκπρόσωπο (τον Εύνεο) τοΰ «άμοιβαίου» άντιστοιχοΰν τρίμετρα, ενώ ή 'Τψιπύλη τραγουδά λυρικά κώλα.^ Τά τελευταία λόγια, πού δεν σώζονται, τά έλεγε ό Διόνυσος. Ό P.Oxy. 2455, με τΙς άλφαβητικά διαταγμένες 'Τποθέσεις του Εύριπίδη, μας άπάλλαξε άπό κάθε άμφιβολία σχετική μέ τήν ύπαρξη δύο δραμάτων μέ τον τίτλο Φρίξος^ (άπ. 14 καί 16' Au1. Πρβ. τήν παρατήρηση σχετικά μέ τον "Ιωνα (σ. 273, αύτοΰ του τόμου, σημ. 1). 01 τρίμετροι, πού προσθέτει δ G. W. Bond, δ.π. 48, ώς Fragmenta apud Lydum, ^χει άποδειχτεϊ δτι άνήκουν στον 2ο Φρίξο. 2. W. Schadewaldt, «Zum Phrixos des Euripides», Hermes 63 (1928)

288

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

stin, σ. 101). Ξέρουμε τώρα άκόμη δτι το άπ. 821 Ν. δίνει την άρχή του πρώτου, ενώ τό άπ. 819 Ν. τήν άρχή του δεύτερου Φρίξου. 'Ιδιαίτερα προώθησε τή γνώση μας το γεγονός δτι οΐ καινούριες 'Υποθέσεις άπέδειξαν δτι ό 'Απολλόδωρος (1, 9, 1) και 6 'Τγίνος {fab. 2, 3-5, 3, 1) δίνουν άρκετά άξιόπιστες περιλήψεις του δεύτερου άπό τά δύο έ'ργα. Τόπος της δράσης ήταν ό 'Ορχομενός, δπου ό Άθάμας εϊχε άποκτήσει άπό τή Νεφέλη δυό παιδιά, τόν Φρίξο και τήν "Ελλη. Ή Νεφέλη άφησε τόν άντρα της και εκείνος παντρεύτηκε τήν Ίνώ. Δεν μπορούμε μέ βεβαιότητα νά έξακριβώσουμε πώς διαμόρφωνε ό Εύριπίδης χρονολογικά τις σχέσεις του Άθάμαντα μέ τις δύο γυναίκες. "Οπως και νά είναι, πάντως, ή Ίνώ, σάν κακή μητριά, προσπάθησε νά άπαλλαγεϊ άπό τόν Φρίξο, πείθοντας τις γυναίκες της πόλης νά καβουρντίσουν τους καρπούς πού προορίζονταν γιά τή σπορά. "Οταν έπεσε λιμός και ό Άθάμας έ'στειλε στους Δελφούς εναν άγγελιοφόρο, ή Ίνώ τόν δωροδόκησε γιά νά άναγγείλει ως άξίωση του μαντείου δτι άπρεπε νά θυσιαστεί ό Φρίξος. Ό W. Schadewaldt, ο.π., ενσωματώνοντας στό εργο και ένα φλωρεντινό πάπυρο (D, L. Page, ο.π.), συμπέρανε δτι ό Φρίξος, παρ' δλη, δπως φαίνεται, τήν άντίδραση του πατέρα του, προσφερόταν μέ τή θέλησή του νά θυσιαστεί. Μέ αύτό κέρδιζε τή συμπόνια του πλαστού 'Αγγελιοφόρου, ο όποιος και άποκάλυπτε τήν άλήθεια. Ό 'Αθάμας παρέδιδε τήν ένοχη στόν Φρίξο και τήν "Ελλη γιά νά τήν τιμωρήσουν, άλλά ένας 'Αγγελιοφόρος έφερνε τήν ε'ίδηση δτι ό Διόνυσος έσωσε τήν Ίνώ, στέλνοντας μανία στά δύο άδέλφια. Πιθανότατα, στή συνέχεια, ό Διόνυσος «άπό μηχανής» άνακοίνωνε πώς τούς έσωζε ή μητέρα τους ή Νεφέλη και υποσχόταν δτι ό Φρίξος, υστέρα άπό τό θαυμαστό ταξίδι του πάνω στό κριάρι, θά γινόταν δεκτός στήν Κολχίδα. Τελευταία προστέθηκαν δύο άποσπάσματα: P.Oxy. 2685 (τήν έκδοση του παπύρου στόν 34ο τόμο έπιμελήθηκε ό J. Rea), πού άνήκει στή σκηνή μέ τήν προετοιμασία της θυσίας, και άκόμη πέντε στίχοι πού μιλούν γιά τή σχέση άνάμεσα στούς θεούς και τήν Τύχη. Αύτοί άποδόθηκαν μέ βεβαιότητα στό δράμα, \=^Hellas und Hesperien 305' D. L. Page, GLP 170· K. Schauenburg, «Phrixos», RhM 101 (1958) 41" Van Looy, 132· T. B. L. Webster, WS 79 (1966) 114 (δπου θίγεται και τό πρόβλημα της χρονολόγησης), και Euripides 131· Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 278.

289

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

μέ τή βοήθεια ένος φλωρεντινού παπύρου, πού περιέχει ενα γνωμολογικο άνθολόγιο.^ 'Ακόμη δεν εχει λυθεϊ το πρόβλημα σχετικά μέ τό περιεχόμενο του πρώτου Φρίξου. Σ' αύτο τό εργο ό Άθάμας ήταν βασιλιάς της Θεσσαλίας· αύτή όμως ή λεπτομέρεια δέν επιβάλλει άπόλυτη διαφοροποίηση περιεχομένου: δέν έ'χουμε παρά νά θυμηθοΰμε τούς δύο Ίπηόλυτονς. "Αν, άκολουθώντας τον Van Looy (182), θεωρήσουμε βέβαιες τις συμπληρώσεις τοΰ Turner στη σχετική 'Υπόθεση {εμη]χανάτο και συνκαλέ[σασα)^ είναι πάρα πολύ πιθανό ότι 6 Εύριπίδης, 'όπως και μέ την Ιστορία του 'Ιππολύτου, πραγματεύτηκε το ίδιο θέμα δύο φορές. Ή άλλη δυνατότητα, πού εξετάζει ό Webster {Euripides 131), δτι δηλαδή τά δύο εργα βρίσκονταν στήν ϊδια χρονική σχέση, δπως οί δύο Μελανίππες^ και δτι ό πρώτος Φρίξος διαδραματιζόταν στήν Κολχίδα, θά μπορούσε να συζητηθεί, αν τά δύο ρήματα, πού αναφέρθηκαν πιο πάνω, άνήκουν στήν άφήγηση ένός προλόγου πού δέν έ'δινε τήν προϊστορία. Ή βεβαιότερη βάση γιά τή χρονολόγηση τών Φοινισσών^ παραμένει τό Σχόλιο Άριστοφ. Βάτραχοι 53, δπου τό έ'ργο, μαζι μέ τήν "Αντιόπη και τήν Ύψιπυλη, άναφέρεται ώς παράδειγμα δράματος μ,εταγενέστερου άπό τήν 'Ανδρομέδα του 412. Άφοϋ ό Εύριπίδης λίγο μετά τό 408 έ'φυγε άπό τήν 'Αθήνα, προσφέρεται γιά 1. V. Bartoletti, Μαία 17 (1965) 388· Austin, 86, άρ. 154· Η. J. Mette, δ.π. 281, άρ. 1158. 2. Εκδόσεις τοΰ ^ργου: Α. C. Pearson, Αονδίνο 1909· J. Α. Powell, Αονδίνο 1911· C. Η. Balmori, Tucumân (Αργεντινή) 1946. Ερμηνευτικές μελέτες: Η. Ο. Meredith, ((The End of the Phoenissae», CR 51 (1937) 97· W. H. Friedrich. ((Prolegomena zu den Phoenissen», Hermes 74 (1939) 265· H. D. F. Kitto, ((The Final Scenes of the Phoenissae», CR 53 (1939) 104· W. Riemschneider, Held und Staat in Euripides'' Phoenissae (διατρ., Βερολίνο), Würzburg 1940· Schmid, 3, 862· Ludwig, 130· Br. Snell, ((Zu Euripides' Phoenissae», Hermes iogischen

( 1 9 5 9 ) T=Ges. Sehr. 1 7 8 · T. K r i s c h e r , Das Problem der triKomposition und die dramatische Entwicklung der euripi-

deischen Tragödie (διατρ.), Φραγκφούρτη 1960, 109" Ε. Valgiglio, Ve-

sodo delle

Fenicie

di Euripide,

Τορίνο 1 9 6 1 · Α . J . P o d l e c k i , ((Some

Themes in Euripides' Phoenissae», TAPhA 93 (1962) 355· E.Fraenkel, ((Zu den Phoenissen des Euripides», SB AW 1963/1 (νωρίτερα: ((A P a s s a g e in t h e P h o e n i s s a e » , Eranos

44, 1 9 4 6 , 81=Kleine

Beiträge

I,

415)· H. Diller, Gnomon 36 (1964) 641· D. Ebener, ((Die Phönizierin-

290

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τήν παράσταση μόνο το χρονικό διάστημα 411-408, μέσα στο όποιο τό 409 εχεί, κάποιες πιθανότητες.^ Ή πολύ άκρωτηριασμένη 'Τπόθεση του 'Αριστοφάνη του Βυζαντίου άναφέρει, σέ άβέβαια συμφραζόμενα, τον Οινόμαο και τον Χρύσιππο. Διορθώνοντας μια παλαιότερη άποψή μου, τώρα δεν θά συμφωνούσα μέ τον L. Deubner {Sitzb. Βερολίνου 1942/4,12), ό όποιος πίστευε οτι θά μπορούσαμε άπό τα τρία εργα νά συγκροτήσουμε μιά τριλογία. Μέ μεγαλύτερη πιθανότητα ό Ε. Schwartz, στην έκδοση των Σχολίων του Εύριπίδη, επισήμανε κάποιες θεματικές σχέσεις. Σχετικά μέ τον Χρύσιππο βλ. παραπάνω (σ. 99)' άπό τον Οινόμαο^ σώζονται τόσο λίγα, ώστε δεν θά μπορούσαμε νά ποΰμε αν, οπως και τό ομότιτλο δράμα του Σοφοκλή, πραγματευόταν τον έρωτα της 'Ιπποδάμειας και τό θάνατο του Οίνομάου, πού συνέβαινε ενώ ό ήρωας άγωνιζόταν μέ τον Πέλοπα στην άρματοδρομία. Ή υπόθεση οτι οί Φοίνισσες, μαζι μέ τήν 'Αντιόπη και τήν Ύψιπύλη, συναποτελοϋσαν τριλογία, ύποστηρίχθηκε άπό τον Webster nen des Euripides als Spiegelbild geschichtlicher Wirklichkeit», Eirene 2 (1964) 71· W. S. Barrett, «The Epitome of Euripides' Phoenissai. Ancient and Medieval Versions, CQ n.s. 15 (1965) 58· J. de Romilly, «Les Phéniciennes d'Euripide ou l'actualité dans la tragédie Grecque», RPh 39 (1965) 28· H. Erbse, «Beiträge zum Verständnis der euripideischen Phoinissen», Philologus 110 (1966) 1· D. J. Conacher, «Themes in the Exodus of Euripides' Phoenissae», Phoenix 21 (1967) 92· τ ο ϋ ίδιου: Euripidean

Drama

221- Wehster,

Euripides

2\5· El. R a w s o n ,

«Family and Fatherland in Euripides' Phoenissae», ORBS 11 (1970) 109· D. Beyerle, «Die feindlichen Brüder von Aischylos bis Alfieri», Hamb. Roman. Stud. 49, 1973· R. Rebuffat, «Le sacrifice du fils de Créon dans les Phéniciennes d'Euripide», REA 74 (1972) 14- D. J. Mastronarde, Studies in Euripides' Phoinissai (διατρ.), Toronto 1974· P . S . Mellon, The Ending of Aeschylus' Seven Against Thebes and its Relation to Sophocles' Antigone and Euripides' Phoinissae (διατρ.),

Stanford 1974· M. W. Haslam, «Interpolations in the Phoenissae. Papyrus Evidence», CQ 26 (1976) 4. 1. Πρβ. Goossens, 628, 62, και Conacher, 228, 2. Ό άρχων Ναυσικράτης, πού μνημονεύεται στην 'Τπόθεση τοϋ 'Αριστοφάνη, πρέπει νά οφείλεται σέ άντιγραφικό λάθος, έπειδή δεν υπάρχει άρχων μέ αύτο τό δνομα. Εξάλλου, δύσκολα θά άποδίδαμε το ονομα στον χορηγό, δπως πρότεινε ό Wilamowitz, καΐ άκόμη δυσκολότερα σέ κάποιον έπιλαχόντα, κατά τήν άποψη του Schmid, 3, 569, 9, 'Επώνυμος άρχων τό ετος 409 ήταν, σύμφωνα μέ τήν 'Τπόθεση τοϋ Φιλοκτήτη τοϋ Σοφοκλή, ό Γλαύκιππος. 2. Η. J. Mette, Lustrum 1964/9 (1965) 123, καί 1967/12 (1968) 192· Webster, Euripides 115.

291

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

(205), άλλά ενισχύεται, καΐ άπο ενα Σχόλιο στους Βατράχους του 'Αριστοφάνη, το όποιο άναφέρθηκε λίγο πιο πάνω, καθώς και άπο παρατηρήσεις στο περιεχόμενο των δραμάτων. Τό πρίν άπο τήν πάροδο μέρος των Φοινισσών είναι άφιερωμένο στήν παρουσίαση των γυναικών πού στέκονται άνάμεσα στούς δύο άλληλομισούμενους άδελφούς. Τήν προλογική ρήση εκφωνεί ή Ίοκάστη, άλλά, άντίθετα άπο δ,τι στήν 'Ελένη, εδώ, πριν άπο τις πληροφορίες για τον τόπο και τΙς γενεαλογικές σχέσεις, προτάσσεται μιά διανθισμένη έπίκληση στον "Ηλιο και κατόπιν άκολουθεΐ ή προϊστορία: πώς δ Λάιος δέν σεβάστηκε τήν άπαγόρευση του 'Απόλλωνα νά άποχτήσει παιδιά, πώς έκτέθηκε ό Οιδίπους, πώς σώθηκε και πώς άνατράφηκε κοντά στον Πόλυβο, πού ή γυναίκα του εδώ, δπως πληροφορούμαστε, παρουσίασε τό εκθετο γιά δικό της παιδί. Πολύ χαρακτηριστικά αιτιολογείται ή μοιραία συνάντηση πατέρα και γιου στή φωκική Σχιστή οδό: και οί δύο ήθελαν νά συμβουλευτούν τό μαντείο, ό Οιδίπους γιά τήν καταγωγή του, ό Αάιος γιά τό παίδι πού ειχε εκθέσει. 'Αντίθετα άπο δ,τι στον Σοφοκλή, ή Ίοκάστη εδώ επιζεί μετά τήν άποκάλυψη της άλήθειας και. τήν τύφλωση του Οιδίποδα. 01 γιοί του δμως, γιά νά σκεπάσουν τήν ντροπή, τον φυλάκισαν, επισύροντας ετσι πάνω τους τήν κατάρα του: νά μοιράσουν κάποτε τήν κληρονομιά μέ τό ξίφος. 'Εκείνοι, γιά νά άντιμετωπίσουν τό πρόβλημα, συμφώνησαν νά εναλλάσσονται δ ενας με τόν άλλο στήν εξουσία κάθε χρόνο. Μόλις δμως πήρε τήν άρχή ό 'Ετεοκλής, έξόρισε τόν άδελφό του και δέν εδειχνε διάθεση νά παραχωρήσει τό θρόνο. Τότε ό Πολυνείκης παντρεύτηκε στο "Αργός τή θυγατέρα τοΰ 'Αδράστου και μέ τή βοήθεια του πεθερού του συγκέντρωσε στρατό και τώρα είναι στρατοπεδευμένος μπρος άπο τή Θήβα. Ή Ίοκάστη τόν κάλεσε μέ εναν άγγελιοφόρο νά ερθει, μήπως μπορέσει, εστω και τήν τελευταία στιγμή, νά συμφιλιωθεί με τόν άδελφό του. 'Π Ίοκάστη κλείνει τή ρήση της μέ μιά άπο εκείνες τις γεμάτες μομφή άπαιτητικές προσευχές, πού είναι τόσο συχνές στον Εύριπίδη: «δέν μπορεί δ Δίας, αν είναι σοφός, νά πλήττει μέ συμφορές πάντα τούς 'ίδιους άνθρώπους». 'Αμέσως μόλις φεύγει ή Ίοκάστη, πάνω στή στέγη της σκηνής, πού σ' αύτό τό δράμα δ Εύριπίδης δέν τή χρειάζεται γιά κάποιον θεό, έμφανίζεται δ Παιδαγωγός της 'Αντιγόνης, ό όποιος εξετάζει προσεχτικά δλόγυρα, μήπως είναι κανείς κοντά στο πα292

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

λάτι, καΐ μετά άφήνει την 'Αντιγόνη να άνεβεϊ τη σκάλα. ^ Ή επακόλουθη τειχοσκοπία εχει τη μορφή «αμοιβαίου» καΐ θυμίζει στο μέτρο σκηνές μετά άπο άναγνώριση στα εργα πού συζητήσαμε τελευταία: τά τρίμετρα του άντρικοϋ προσώπου (τρίμετρα δεν λείπουν και άπο το μέρος της Αντιγόνης) εναλλάσσονται μέ λυρικά (κυρίως δοχμιακά) μέτρα της κόρης.^ Ό Παιδαγωγός κατονομάζει δλους έκείνους τούς επιδρομείς πού συγκροτοΰν τό κεντρικό μέρος των 'Επτά, άλλά μέ τελείως άλλαγμένη σειρά και παραλείποντας τόν Έτέοκλο, πού τό ονομά του θυμίζει πολύ έ'ντονα τό ονομα του 'Ετεοκλή. Είναι θαυμάσια δοσμένες οί άντιδράσεις της 'Αντιγόνης, καθώς ή κόρη ταλαντεύεται άνάμεσα στο φόβο και τήν αδελφική τρυφερότητα. Μόλις εχει καταραστεϊ τόν Παρθενοπαΐο, πού ήρθε νά κουρσέψει τήν πόλη της, άλλά στό άντίκρισμα του Πολυνείκη δέν έ'χει παρά εναν πόθο: νά άγκαλιάσει τόν άδελφό πού τόσον καιρό ειχε στερηθεί. Τόν πρόλογο κλείνουν ή παράκληση της κόρης στήν "Αρτεμη, τήν παρθένα θεά, και τά λόγια του Παιδαγωγού, πού, βλέποντας νά μπαίνει ό χορός, συμβουλεύει τήν 'Αντιγόνη νά γυρίσει στό παλάτι. Ή μεμψίμοιρη πρώτη 'Υπόθεση χαρακτηρίζει επικριτικά τήν τειχοσκοπία σάν ξένο σώμα μέσα στό δράμα. Ή δική μας κρίση πρέπει νά είναι διαφορετική: στή σκηνή βλέπουμε να ξεδιπλώνεται πλατιά ό κίνδυνος πού άπειλεΐ τή Θήβα και νά παρουσιάζεται, μ-έσα άπό τό πρόσωπο της 'Αντιγόνης, ή σύνδεση άνάμεσα στή μοίρα της πόλης και τόν οικο των Ααβδακιδών. Πρωτότυπη και πετυχημένη είναι ή έκλογή του χοροΰ, πού μπαίνει έκτελώντας δύο στροφικά ζεύγη, τό πρώτο μέ επωδό (202-260). Στήν πληθωρική σχεδόν δράση του έ'ργου δέν ύπήρχε θέση γιά ενα χορό πού θά άντιδροΰσε μέ τήν έ'νταση των Θηβαίων γυναικών στους'Επτά. Άπό τήν άλλη μεριά δμως, έ'πρεπε νά βρεθεί γιά τά χορικά κάποια σχέση μέ τή Θήβα. Αυτούς τούς δρους έκπληρώνει ενας χορός άπό γυναίκες της φοινικικής Τύρου, πού 1. Καλές παρατηρήσεις πάνω στά σκηνικά προβλήματα τοϋ μέρους αύτοϋ διατυπώνει ό Χουρμουζιάδης, 31. Είναι πράγματι αδύνατο νά ύποθέσουμε μιά ορατή στούς θεατές σκάλα στηριγμένη στήν πρόσοψη της σκηνής. 2. Ένα χωρίο όπως ό στ. 145, δπου μέσα στήν ϊδια φράση μετά άπί>^ναν τρίμετρο άκολουθοϋν λυρικοί στίχοι, έπαναθέτει το πρόβλημα τοϋ τρόπου της φωνητικής έρμηνείας. Είναι πιθανό δτι, σέ παρόμοιες περιπτώσεις, τήν κάπως τονισμένη άπαγγελτική εκφορά διαδεχόταν ένα είδος άδόμενου ρετσιτατίβου.

293

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

στέλνονται ζωντανό άφιέρωμα γιά το θεό των Δελφών και σταθμεύουν γιά μιαν άνάπαυλα στη Θήβα, επειδή ό Κάδμος, ό Ιδρυτής της πόλης, είχε ερθει κάποτε εδώ άπο τήν Τύρο αναζητώντας τήν Εύρώπη. Στο πρώτο στροφικό ζεύγος και στήν επωδό οί γυναίκες του χοροΰ αύτοπαρουσιάζονται και κατόπι μιλοΰν γεμάτες λαχτάρα για τόν ιερό προορισμό τους, πού είναι ό ναός του δελφικού θεού.^ Στο δεύτερο στροφικό ζεύγος εκφράζεται ή έγνοια τους γιά τή συγγενική πόλη και ή άγωνία τους γιά τόν επικείμενο άγώνα. Στό τέλος 6 χορός άπροκάλυπτα άναγνωρίζει τό δίκαιο του Πολυνείκη, ό όποιος διεκδικεί τό μερίδιό του στήν εξουσία. Στήν άρχή του 1ου έπεισοδίου (261-637) εμφανίζεται ό Πολυνείκης μονολογώντας μέ εναν τρόπο πού προαναγγέλλει και πάλι τήν τεχνική της Νέας Κωμωδίας. Στό μονόλογο προβάλλεται ολοκάθαρα ή άφύσικη θέση του: ή πατρίδα του έχει καταστεί χώρα εχθρική, οπού είναι υποχρεωμένος να κινείται μέ άκρα προσοχή, στηρίζοντας τήν άσφάλειά του πότε στό ξίφος του, πότε στό άσυλο τών βωμών. "Ενας σύντομος διάλογος μέ τήν κορυφαία προκαλεί άμοιβαία παρουσίαση τών δύο μερών, και κατόπιν ό χορός, μεταβαίνοντας, μετά άπό δύο τρίμετρα, σέ λυρικά μέτρα, καλεί άπό τό παλάτι τήν Ίοκάστη, ενώ ταυτόχρονα χαιρετά τόν νεοφερμένο προσκυνώντας τον, κατά τά έ'θιμα της 'Ανατολής. Καθώς ερχεται ή Ίοκάστη, τονίζει μέ έ'μφαση τόν γερασμένο ρυθμό τών βημάτων της* στήν άρχή έκτελεΐ μιά εκτενή, σχεδόν άποκλειστικά δοχμιακή, μονωδία (301-354), δπου ξεχειλίζει πλατιά ή μητρική αγαλλίαση. "Τστερα, θρηνεί γιά τή μοίρα του Οιδίποδα και τό γά]χο του Πολυνείκη, πού εγινε σέ εναν τόπο ξένο, μακριά άπό τή μητέρα του. Και ή 'ίδια, όπως και ό Παιδαγωγός (154), δεν άμφιβάλλει καθόλου γιά τό δίκιο του Πολυνείκη (319). ' Η γνωστή μας και άπό άλλου πολλαπλότητα αιτίων εμφανίζεται σ'τούς τελευταίους στίχους της: τήν εύθύνη έχουν τό σίδερο, ή διαμάχη και ό πατέρας, ή μήπως ή θέληση τών θεών ρήμαξε τό σπίτι του Οιδίποδα; 'Ακολουθεί μιά σκηνική σύνθεση (357-442) μέ τή γνώριμή μας 1. Τό δτι οί γυναίκες άπο τήν Τύρο Ισχυρίζονται δτι είχαν ^ρθει στη Θήβα μέ τόν δυτικό άνεμο άπό τόν Ίόνιον πόντον τό αιτιολογεί ό Wilamowitz, Verskunst 278, 1, όρθά παρατηρώντας δτι αύτή ήταν ή μόνη φυσική είσοδος στόν κορινθιακό κόλπο.

294

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τριμερή διάρθρωση: δύο σύντομες ρήσεις του Πολυνείκη πλαισιώνουν μιά στιχομυθία του μέ τή μητέρα του. Ό νέος περιγράφει τή βαθιά πίκρα του, πού είναι ύποχρεωμένος νά μπει στήν πόλη σά νά είναι εχθρική· είναι, ωστόσο, βαθιά συγκινημένος ξαναβλέποντας το πατρικό χώμα. "Οταν ρωτά γιά τον πατέρα και τις δύο αδελφές του, ή Ίοκάστη αποκρίνεται μέ ενα σύντομο θρήνο, γιατί και τήν 'ίδια τήν πνίγουν οί ερωτήσεις, πού βρίσκουν τις απαντήσεις τους στήν επόμενη στιχομυθία. Ή Ίοκάστη θέλει να μάθει γιά τήν άθλιότητα και τις ταλαιπωρίες της εξορίας —και σίγουρα, εϊτε ό ποιητής σκόπευε σέ εναν τέτοιο συσχετισμό εΐ'τε οχι, δεν θά ύπήρχε 'Αθηναίος πού νά μή σκέφτηκε εκείνη τή στιγμή τους άναρίθμητους πολιτικούς εξόριστους σέ ολο τόν έλληνικό κόσμο έκείνης της έποχής. Κατόπιν, ερωτήσεις και άπαντήσεις προχωρούν γοργά ως τήν περιγραφή της δραματικής άφιξης του Πολυνείκη, μα^ί μέ τόν Τυδέα, στο "Αργός, και τόν επακόλουθο γάμο τους εκεί. Στή δεύτερη ρήση του ο Πολυνείκης εκθέτει τά καθέκαστα της εκστρατείας: γνωρίζει πόσο ήθικά προβληματική είναι μιά έπιδρομή εναντίον της ϊδιας της πατρίδας· ελπίζει δμως δτι ή μητέρα του θά συμφιλιώσει τούς δύο αντιπάλους. Στό τέλος (438) της ρήσης του αιτιολογεί τήν άπόφασή του νά άγωνιστεΐ, άλλά ορισμένοι μελετητές άθετοΰν τούς σχετικούς στίχους.^ Ή αιτιολόγηση είναι πέρα γιά πέρα υλιστική, επειδή έπικαλεΐται τΙς πιεστικές άνάγκες πού άντιμετωπίζει ό εξόριστος. "Ετσι ό συναισθηματικά φορτισμένος θρήνος γιά τήν πατρίδα συμπληρώνεται μέ ενα ούσιαστικό στοιχείο. Μέ κανέναν τρόπο δμως δέν πρέπει αύτή ή προσθήκη νά παραμορφώσει τήν εικόνα του Πολυνείκη, ώστε να δούμε στό πρόσωπο του έ'ναν άνθρωπο πού κινείται μόνο άπό άδίστακτη άπληστία. Ουτε ό Αισχύλος σκοπεύει να ρίξει καμιά σκιά στόν 'Ορέστη μέ τό στ. 301 των Χοηφόρων. Τρεις στίχοι της κορυφαίας άναγγέλλουν τήν άφιξη τοΰ 'Ετεοκλή, ό όποιος έκφράζει άμέσως τή δυσφορία του γιατί άναγκάστηκε νά διακόψει τήν παράταξη των στρατιωτικών του δυνάμεων για τήν έπικείμενη μάχη, και ζητεϊ νά άκούσει γιά ποιό λόγο ή μητέρα του έ'φερε «αύτόν έδώ» μέσα στήν πόλη. Μιά νουθεσία της Ίοκάστης, πού μιλεί αυστηρότερα στόν 'Ετεοκλή και ή1. "Τστερα άπό τόν Härtung και τόν Robert, συμφωνεί τώρα καΐ ό Ε. Fraenkel, δ.π. 25" διαφωνεί ό Η. Erbse, δ.π. 3.

295

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

πιότερα στον Πολυνείκη, άποτελεϊ τήν εισαγωγή γιά εναν «άγώνα λόγων», πού διεξάγεται, δπως στην 'Εκάβη και στις Τρωάδες^ μπρος σέ εναν διαιτητή. Ή Ίοκάστη δίνει πρώτα τό λόγο στον Πολυνείκη, ό όποιος υπερασπίζει τή νόμιμη διεκδίκησή του και δηλώνει δτι είναι τόσο έτοιμος γιά συμφιλίωση δσο καί. γιά πόλεμο. Στους 'Επτά τοί3 Αισχύλου τό πρόβλημα τών δικαιωμάτων ύποχωρεϊ σέ δεύτερο επίπεδο και ό Πολυνείκης εικονίζεται ώς άπάνθρωπος έπιδρομέας, πού δίκαια δέχεται επιπλήξεις άπό τον 'Αμφιάραο, ένώ ό Ετεοκλής είναι ο άφοσιωμένος υπερασπιστής της Θήβας· έδώ ό Εύριπίδης μοίρασε άντίστροφα τις φωτοσκιάσεις. "Άν και δεν μπορεί ούτε αύτός νά άπαλλάξει τον Πολυνείκη άπό τήν ένοχη της έπιδρομής έναντίον της πατρίδας του, του έχει άναγνωρίσει, ωστόσο, τό δικαίωμα της νόμιμης διεκδίκησης καί, μέ τήν προθυμία του γιά συμφιλίωση, καθώς και μέ τήν άγάπη του γιά τήν πατρίδα και τή μητέρα του, τον έ'χει παρουσιάσει ετσι, πού νά φαίνεται δτι είναι ό καλύτερος άπό τούς δύο άδελφούς. Μόνο μέ αύτό τον τρόπο μπόρεσε νά έξασφαλίσει τις προϋποθέσεις γιά τή μεγάλη σκηνή του «άγώνα», πού θά ήταν άδιανόητη μέ τον Πολυνείκη τών 'Επτά' Ό Ετεοκλής άρχίζει τό λόγο του σά γνήσιος μαθητής τών σοφιστών, πού ξέρει καλά δτι πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος. •"Αν σέ δλους τό Ι'διο πράγμα φαινόταν καλό και σοφό, τότε δέν θά υπήρχε διαμάχη. "Ετσι, μόνο οί λέξεις είναι δμοιες, ένώ αύτα πού κρύβονται πίσω άπό αύτές διαφέρουν (ή άντίθεση δνομα— έργον). Κατόπιν άκολουθεϊ μιά παθιασμένη ομολογία πίστης στήν έξουσία, πού ό Ετεοκλής τήν ονομάζει τυραννίδα και τή χαρακτηρίζει ώς μέγιστη θεότητα. "Εχουμε τήν έντύπωση δτι άκοϋμε τον Καλλικλή ή τον Θρασύμαχο. 'Επειδή δμως ό Εύριπίδης σπάνια παρουσιάζει τούς άνθρώπους μονόπλευρα, δίνει και στόν 'Ετεοκλή μια ορθή σκέψη : ό άδελφός του επρεπε πρώτα νά διαπραγματευτεί, άντι νά στρατοπεδεύσει ένοπλος μπροστά στήν πόλη' πάν γάρ εξαιρεί λόγος (516· γιατί ό λόγος κατορθώνει τά πάντα)· θυμόμαστε τό χορικό τής 'Ελένης (1151). Στο τέλος δμως του λόγου του ό 'Ετεοκλής έπαναλαμβάνει τήν όμολογία πού διατύπωσε στήν άρχή. Στά δύο αδέλφια άποκρίνεται ή Ίοκάστη, μέ ενα λόγο συμβουλευτικό, πού εχει 'ίση περίπου έκταση μέ τούς άλλους δύο μαζί.^ 1. 28:27:58 είναι ή σχέση, σύμφωνα μέ τή χειρόγραφη παράδοση, αν καΐ

296

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Πρώτα στρέφεται στον Ετεοκλή και ονομάζει, τή δύναμη πού τον κινεί μέ το πραγματικό της δνομα: είναι ή φιλοτιμία (φιλοδοξία), ή χειρότερη θεότητα' σ' αύτήν άντιθέτει τήν Ισότητα, τή δύναμη πού φέρνει τάξη άνάμεσα στούς άνθρώπους, δπως και στο σύμπαν. Είναι άδύνατο νά μη θυμηθούμε τις Ίκέτιδες (407) άλλά και τον Σωκράτη στον Γοργία (507e). ΚαΙ δταν ή Ίοκάστη προσάπτει στο γιό της τή μομφή της παράλογης απληστίας, πίσω άπο τή λέξη κρύβεται ή έννοια της πλεονεξίας, πού άργότερα άποκτα μεγάλο βάρος στήν ήθική των φιλοσόφων. Τέλος, συμβουλεύει τον Ετεοκλή θυμίζοντάς του δτι εχει νά διαλέξει άνάμεσα στήν τυραννίδα και το καλό της πόλης, άφοϋ ή ήττα του θά σήμαινε τή δική της καταστροφή. Σάν κατακλείδα άκούεται στον τελευταίο στίχο αύτοϋ του μέρους (567) ή λέξη φιλότιμος. Ό λόγος προς τον Πολυνείκη είναι συντομότερος και συνάπτεται μέ τό τελευταίο έπιχείρημα πού ή Ίοκάστη είχε χρησιμοποιήσει εναντίον τοΰ Ετεοκλή. Νά καταστρέψει τήν πατρίδα του —τί θαυμάσια νίκη άλήθεια ! Και αν νικηθεί, τί λογής έπιστροφή στο "Αργός ! Ό λόγος της Ίοκάστης σβήνει, σά νά μήν άκούστηκε κάν, τό Ι'διο δπως και οΐ δύο στίχοι της κορυφαίας, πού άπευθύνει μια δέηση στούς θεούς. Κατόπιν άρχίζουν ζωηρά τετράμετρα, πού ό ρυθμός τους σέ λίγο κλιμακώνεται σέ μιά στιχομυθία άνάμεσα στούς δύο άδελφούς, γιά νά κορυφωθεί υστέρα άπό λίγους στίχους μέ άποκλειστική χρήση άντιλαβών. Μετά τό στ. 618 μπαίνει στο διάλογο και ή 'Ιοκάστη. Τά μέτωπα δμως μένουν σταθερά' μόνο καταγγελίες άκούονται και άπό τις δύο πλευρές. 'Ακόμη μιά φορά ό ποιητής άντιθέτει τά πρόσωπα τών δύο άδελφών, παρουσιάζοντας τον Πολυνείκη νά έκφράζει τήν επιθυμία νά δει τον πατέρα του και τις άδελφές του, και τον 'Ετεοκλή νά τοΰ τό άρνιέται σκληρά. Ή άλληλοκτονία τών άδελφών προετοιμάζεται καθαρά, δταν ο Πολυνείκης δηλώνει (594) οτι δποιος χτυπήσει μέ ξίφος θά δοκιμάσει τήν ϊδια τύχη, καΐ δταν ό 'Ετεοκλής ζητεί νά μάθει (620) τή θέση του άδελφοΰ του στήν παράταξη, για νά σταθεί άντιμέτωπός του. άλλάζει κάπως, αν δεχτούμε τήν άθέτηση τών στ. 548 και 555-558, δπως προτείνει ό Fraenkel, ο.π. 28. 'Άν θά ήταν άναγκαία κάποια προειδοποίηση σχετικά μέ τήν προσπάθεια νά εξασφαλιστεί, μέ κάθε λογής τέχνασμα, απόλυτη άντιστοιχία αριθμών, θά έπρεπε νά διατυπωθεί δχι μόνο γιά τή συγκεκριμένη περίπτωση άλλά και γιά δλες τις άλλες.

297

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

Ol σύντομοι, λόγοι πού κλείνουν τή σκηνή άντιστοιχουν, σέ άντίστροφη όμως ποσοτική σχέση, μέ εκείνους πού εισάγουν τή στιχομυθία. Τώρα 6 Πολυνείκης εχει το μεγαλύτερο μέρος, δπου άκόμη μιά φορά συγκεφαλαιώνει τις κατηγορίες και το μίσος του. Ό 'Ετεοκλής φεύγει άπό τή σκηνή προσθέτοντας δύο στίχους, γιά νά θυμίσει τή δίψα γιά φιλονικία πού κρύβεται άκόμη και μέσα στο δνομα του άδελφοΰ του.^ Το Ιο στάσιμο (638-689) άνοίγει εναν κύκλο χορικών πού συνδέουν το παρελθόν της Θήβας με τά γεγονότα του δράματος. "Ενα στροφικό ζεύγος μέ έπωδό^ άποκαλύπτει, μέ τή σωρεία των εικόνων, τήν έπιλογή των λέξεων και τή συντακτική δομή του, τό καινούριο, επηρεασμένο άπο τον διθύραμβο, ύφος, πού ήταν του συρμού εκείνα τά χρόνια και προκαλούσε τή χλεύη του 'Αριστοφάνη. Ό χορος ψάλλει τήν 'ίδρυση της Θήβας άπο τον Κάδμο και τή γέννηση του Διονύσου (α), τήν πάλη του Κάδμ,ου μέ τό δράκοντα και τή σπορά των δοντιών (α'). Ή έπωδός παρακαλεί τον γενάρχη "Επαφο, τήν Περσεφόνη και τή Δήμητρα νά προστατεύσουν τήν πόλη. 'Ενώ τό Ιο επεισόδιο κλείνει τελεσίδικα τή φάση της πιθανής συμφιλίωσης, τό δεύτερο (690-783) εχει περισσότερο χαρακτήρα προετοιμασίας. Μια σκηνή συνάντησης, πού εισάγεται πολύ ρεαλιστικά (ενα πρόσωπο στέλνει νά φωνάξουν ενα δεύτερο, πού άναζητεϊ έδώ και πολλή ώρα τό πρώτο), παρουσιάζει τον 'Ετεοκλή και τόν Κρέοντα. Και πάλι συναντούμε τό σχήμα της στιχομυθίας πού πλαισιώνεται άπό διάλογο και ρήση. Στόν εισαγωγικό διάλογο υπάρχει μιά ένδεικτική μετατόπιση. Στά λόγια του Κρέοντα, ό Πολυνείκης παρουσιάζεται κάτω άπό διαφορετικό φώς, δπως άλλωστε και ή άποτυχία τής προσπάθειας για συμφιλίωση: ό έπιδρομέας έ'χει μεγαλύτερη ιδέα γιά τόν εαυτό του άπό δ,τι ή Θήβα" στηρίζει τά πάντα στόν "Αδραστο και στό στρατό του. Στά έπόμενα πρέπει νά εχουμε στό νου μας οχι τόσο τή νόμιμη διεκδίκηση του ενός δσο τήν άπεριόριστη δίψα και τών δύο γιά έξουσία και πόλεμο. 1. Έδώ χρησιμοποιείται ενα μοτίβο τοϋ Αισχύλου: Έπτά, 576' πρβ. Α. Lesky, «Aischylos Septem 576ff.)), Studi in onore di Funaioli, Ρώμη 1955, 163=Ges. Sehr. 233. 2. Σημαντικές σχετικά μέ αύτο το θέμα οί παρατηρήσεις τοϋ Wilamowitz, Verskunst 279.

298

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Στή στιχομυθία διάφορες προτάσεις επιθετικής τακτικής —όπως μάχη σέ άνοικτή πεδιάδα, νυκτερινός αιφνιδιασμός, επίθεση την ώρα του γεύματος— του νεότερου στρατηγού συναντοΰν την άρνηση του Κρέοντα, ώσπου στην άνυπόμονη ερώτηση του Ε τεοκλή —^πώς επρεπε επιτέλους νά ενεργήσει, μήπως να παραδώσει την πόλη;— εκείνος άποκρίνεται προτείνοντας την επάνδρωση των έπτά πυλών. Στον σύντομο λόγο πού κλείνει τη σκηνή, 6 'Ετεοκλής άρνιέται νά κατονομάσει εναν ενα τούς υπερασπιστές των πυλών. Ή άρνησή του αιτιολογείται θαυμάσια μέ το πρόσχημα τής πίεσης του χρόνου, άλλα δύσκολα μπορεί νά άποσυνδεθεΐ άπο το μεγαλόπρεπο κεντρικό τμήμα τών 'Επτά, πού ολοφάνερα εδώ έπικρίνει ό Εύριπίδης.^ Κατόπιν ό Ετεοκλής δίνει τις τελευταίες του εντολές. Ό Κρέων πρέπει, ώς κύριος, νά φροντίσει για τό γάμο τής 'Αντιγόνης (προανάκρουσμα γιά το τελευταίο μέρος του έργου) και νά στείλει το γιό του Μενοικέα στον Τειρεσία γιά να ζητήσει συμβουλές, μιά άποστολή πού δεν μπορεί νά άναλάβει ό Ι'διος ό 'Ετεοκλής, επειδή βρίσκεται σέ έχθρικές σχέσεις μέ τό μάντη. 'Έτσι έτοιμάζεται τό επόμενο έπεισόδιο μέ τον Μενοικέα. ""^Αν νικούσε ή πόλη, ό Πολυνείκης δεν έ'πρεπε νά ταφεϊ στή θηβαϊκή γή (μοτίβο του τελευταίου μέρους). 'Εννοείται οτι οσοι άπομακρύνουν άπό τό τέλος του έργου δλα τά σχετικά μέ τήν ταφή του Πολυνείκη χωρία, άπαλείφουν αύτήν τήν άπαγόρευση. Πάνω σέ αύτό τό θέμα θά επανέλθουμε· εδώ ομως είναι άπαραίτητες δύο παρατηρήσεις: ή άπαγόρευση του 'Ετεοκλή δεν είναι καθόλου παράλογη, άφοΰ δ 'ίδιος σκέφτεται και τον δικό του θάνατο, άκόμη και στήν περίπτωση πού θά νικήσει* έπιπλέον, πρέπει νά προστεθεί οτι αύτή ή άπαγόρευση άφορα άποκλειστικά τή θηβαϊκή γή, ενώ άφήνεται άνοιχτή ή δυνατότητα ταφής σέ ένα διαφορετικό τόπο, άντίθετα άπό τήν έντολή του Κρέοντα στήν 'Αντιγόνη. Τό 2ο στάσιμο (784-833) θεματικά και ύφολογικά συνεχίζει τό πρώτο, άλλά μέσα στήν τριαδική του σύνθεση άντιστρέφει τά σημεία τής έ'μφασης. Ή στροφή και ή άντιστροφή σχετίζονται άμεσα μέ τή δράση, καθώς θρηνούν τά δεινά του πολέμου και τή μοίρα του Οιδίποδα, πού εφερε τή διχόνοια τών γιών του, ένώ ή 1. Δΐίχφορετι,κά κρίνει ό Pohlenz, 2, 156' προσεκτικότερος ό Η. Erbse, δ.π. 5, 1" δ Η. Diller, δ.π. 644, μιλεϊ γιά ενα «άνταγωνιστικο» μοτίβο.

299

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

επωδός, μέ τους Σπαρτούς, την 'Αρμονία και τον Άμφίονα, άνατρέχει στο άπώτερο μυθικό παρελθόν της Θήβας. Τό 3ο έπεισόδιο (834-1018) είναι άφιερωμένο στον Μενοικέα. Σ' αύτό το κεντρικό μέρος του δράματος συνυφαίνονται μέ τη μοίρα της πόλης ή μοίρα των Λαβδακιδών καί, στο πρόσωπο του Μενοικέα, ή μοίρα των Σπαρτών. Εμφανίζεται ό Τειρεσίας οδηγημένος άπό τήν κόρη του και τον Μενοικέα. Στο διάλογο του με τον Κρέοντα άναφέρει οτι έ'ρχεται άπό τήν 'Αθήνα, δπου εδωσε ωφέλιμες συμβουλές γιά τον πόλεμο μέ τον Εΰμολπο, και γι' αύτο οί 'Αθηναίοι του δώρισαν ενα χρυσό στεφάνι. 01 θεατές, πού είχαν υπόψη τους τον "Ερεχθέα του ποιητή, ήξεραν δτι ή συμβουλή του Τειρεσία σχετιζόταν μέ τή θυσία της θυγατέρας του βασιλια, καί, έπομένως, πρέπει νά περίμεναν παρόμοια εντολή καί γιά τή Θήβα. Μια μεγάλη όμως ρήση του μάντη (865-895) δημιουργεί στήν άρχή μιά επιβράδυνση. Μαθαίνουμε δτι ο Τειρεσίας βρισκόταν σέ εχθρικές σχέσεις μέ τούς γιούς του Οιδίποδα, έπειδή είχε ψέξει τή συμπεριφορά τους άπέναντι στον πατέρα τους. 'Η κατάρα του θά τούς φέρει θάνατο άπο τά 'ίδια τους τά χέρια' 6 μάντης ξέρει καλά τό τέλος τους. Τό πρώτο μέτρο γιά τή σωτηρία της Θήβας ήταν νά μήν άφήσουν κανέναν άπό τή φύτρα του Οιδίποδα νά μείνει στήν πόλη, εΐ'τε σάν άρχοντας εϊτε σάν πολίτης. Αύτό προετοιμάζει τήν άπέλαση του Οιδίποδα άπό τον Κρέοντα. Φυσικά, υπάρχει ενα άκόμη μέτρο, άλλα ό μάντης προτιμά νά σωπάσει και νά φύγει. Μιά δραματική κατάσταση λοιπόν πού μοιάζει μέ τή σκηνή του Τειρεσία στον ΟΙδίποδα Τ. 'Εδώ όμως ό Κρέων κατορθώνει, στήν επόμενη στιχομυθία, νά άποσπάσει τήν άλήθεια δχι μέ τή βία άλλά μέ τήν πειθώ. Ό Τειρεσίας άποκαλύπτει δτι πρέπει νά θυσιαστεί ό Μενοικέας γιά τή σωτηρία της πόλης. Γεμάτος άπόγνωση ό Κρέων άποκρούει τήν πρόταση (920: ό άνθρωπος δεν είναι πιά ό Ι'διος) και γονατιστός εκλιπαρεί τον μάντη νά άποσιωπήσει τή φρικτή άπαίτηση· έκεΐνος δμως άρνιέται. 'Εδώ επισημαίνεται μιά άντίφαση. 'Ο 'ίδιος Τειρεσίας, πού πριν άπό λίγο ήταν έτοιμος νά φύγει, για νά μήν άναγκαστεϊ νά άποκαλύψει στον Κρέοντα τήν πικρή άλήθεια, άρνιέται ύστερα άπό λίγο ρητά νά κρατήσει μυστικό άπό τήν πόλη τό χρησμό. Ό Br. Snell {δ.π.) σημειώνει δτι τά Σχόλια δίνουν ως παραλλαγή του στ. 915 τή γραφή: τί δη με δράσεις; παϊδά μον κατακτενεΐς; 300

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

(τί θά μου κάνεις λοιπόν; θά σκοτώσεις το παιδί μου;), οπότε, μετά άπό αύτό, άκολουθεϊ ομαλά ό στ. 928, καΐ 6 Snell έξετάζει δύο εναλλακτικές λύσεις: ε'ίτε οί παραδομένοι στ. 915-927 είναι μεταγενέστερη προσθήκη, πού έκτόπισε τον γνήσιο στ. 915a, είτε, άντίστροφα, ό στίχος, σέ μιά παράλειψη του εκτενέστερου μέρους, χρειάστηκε νά γεφυρώσει τό κενό. Μετά άπό σχολαστική διερεύνηση 6 Snell καταλήγει στο συμπέρασμα δτι ή εκτενέστερη παραλλαγή είναι ή γνήσια. Πολύ σωστά, νομίζω. 'Ακόμη και μέ τήν ύπόθεση μιας παρεμβολής στίχων δεν απομακρύνεται ή άντίφαση, γιατί εξακολουθεί νά παραμένει ό στ. 973, όπου ό Κρέων λέγει δτι 6 μάντης θά άνακοινώσει τήν αλήθεια στους ιθύνοντες. Ό Τειρεσίας άποκαλύπτει τό νόημα της θυσίας: ό "Αρης είναι οργισμένος μέ τήν πόλη, έπειδή ό Κάδμος σκότωσε τό δράκοντα' γι' αύτό τώρα άπαιτεϊ νά πεθάνει ενας άπό τους Σπαρτούς, πού γεννήθηκαν άπό τα δόντια έκείνου.^ Ό μάντης άποχωρεΐ, ενώ ό Κρέων, άποφασισμένος νά σώσει τό γιό του, τόν προστάζει νά φύγει άμέσως. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία του δείχνει τό δρόμο: να προχωρήσει, ώσπου νά φτάσει στή Δωδώνη. 'Ο Μενοικέας προσποιείται οτι συμφωνεί, μόλις όμως φεύγει ό πατέρας του, άναγγέλλει σέ μιά ρήση του (παρ' δλη τήν προσφώνηση στό χορό, πρόκειται ούσιαστικά γιά μονόλογο) τήν άπόφασή του να αύτοκτονήσει, πέφτοντας άπό τις έπάλξεις της πόλης στή σκοτεινή σττηλιά του δράκοντα. Ό ποιητής παρουσιάζει αύτό τό νέο παίδι —τή μοναδική ολότελα φωτεινή μορφή του δράματος— πού είναι έτοιμο νά θυσιαστεί, νά μιλεϊ μέ πολλή συγκίνηση. Τό 3ο στάσιμο (1019-1066) στή στροφή άνακαλεΐ στή μνήμη τόν τρόμο πού εφερε στή Θήβα ή Σφίγγα, καθώς άρπαζε νέα παιδιά μέσα στά νύχια της. "Ετσι και τώρα, συμπληρώνουμε, ενα παιδί πρέπει ξανά νά χάσει τή ζωή του. Στήν άντιστροφή ό χορός ψάλλει τή νίκη του Οιδίποδα, ό όποιος έ'λυσε τό αΐ'νιγμα, και τή συμφορά πού άκολούθησε ως τή διαμάχη άνάμεσα στους γιούς του. 'Ολόφωτη υψώνεται, σέ έντονη άντίθεση, ή εικόνα τοί5 γενναιόκαρδου άγοριου. Τά έξωσκηνικά γεγονότα προκαλούν σ' αύτό τό έ'ργο δύο άπο1. Ή κάπως παράδοξη αιτιολόγηση ώς προς τό γιατί δέν λαμβάνεται ύπόψη ό Α'ίμων, ό όποιος προοριζόταν γιά γάμο, εξηγείται θαυμάσια, μέ βάση τό άθηναϊκό δίκαιο, άπό τόν Η. Erbse, δ.π. 13,

301

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

φασιστικές τροπές, τή μία γιά τήν πόλη και τήν άλλη για τούς δύο άντίπαλους άδελφούς. 'Αντίθετα άπό τον Αισχύλο, ό όποιος συνοψίζει και τις δύο σέ μιά σύντομη σκηνή άγγελιοφόρου, ό Εύριπίδης παρουσιάζει τον άγώνα γιά τήν πόλη και τή μονομαχία των άδελφών κάθε φορά σέ μιά ιδιαίτερη σκηνή μέ εναν άγγελιοφόρο και μιά διεξοδική άφηγηματική ρήση· και οί δύο σκηνές διαιρούνται σέ δύο μέρη, τό δεύτερο συντομότερο άπό το πρώτο. Στο 4ο επεισόδιο (1067-1282) όρμα στή σκηνή ό 'Αγγελιοφόρος και καλεί τήν Ίοκάστη νά βγει άπό τό παλάτι. Γεμάτη μητρική φροντίδα έκείνη ρωτά πρώτα γιά τον Ετεοκλή και κατόπι γιά τον Πολυνείκη και μαθαίνει δτι και οί δύο ζουν. Ό 'Αγγελιοφόρος άνακοινώνει και τή νίκη της Θήβας στον προκαταρκτικό διάλογο και κατόπιν άρχίζει τήν άφήγησή του. ""^Ας σημειωθεί έδώ δτι αύτή ή προλογική άνακοίνωση τών ούσιαστικών σημείων πριν άπό τή διεξοδική ρήση επαναλαμβάνει, σέ μικρότερο βαθμό, αύτό πού σέ πολλά έργα επιτελεί ή προλογική ρήση πριν άπό τήν έκκίνηση της δράσης. 'Αναδρομικά άρχίζει ό 'Αγγελιοφόρος μέ τή θυσία τοΰ Μενοικέα και τήν οργάνωση της άμυνας στίς πύλες, πού είχε έπιμεληθεϊ ό 'Ετεοκλής. Θά πρέπει νά παραβλέψουμε τό γεγονός δτι, ένώ στή σκηνή της τειχοσκοπίας βρήκαμε τον εχθρικό στρατό ήδη συγκεντρωμένο στά νερά τοΰ Ίσμηνοΰ και της Δίρκης (101), τώρα τον βλέπουμε νά προχωρεί άπό τό δρος Τεύμησος (1100). 'Ακολουθεί ενα τμήμα (1104-1140), στό όποιο οί επτά επιδρομείς (οι 'ίδιοι δπως και στον Αισχύλο, άλλά μέ τόν "Αδρασιο άντί γιά τόν Έτέοκλο) παρατάσσονται μπροστά στις επτά πύλες. Ή άκριβής περιγραφή τών εμβλημάτων πάνω στίς άσπίδες τους είναι μιά συνειδητή παραλλαγή τοΰ άντίστοιχου μέρους άπό τό δράμα τοΰ Αισχύλου. Αύτοί οί στίχοι προσθέτουν περιττό μήκος σέ μιά έ'τσι κι άλλιώς έκτενή ρήση, ένώ συγχρόνως άποτελοΰν μιά ενοχλητική επανάληψη της τειχοσκοπίας. Θά μπορούσαμε, μέ πολλή πιθανότητα, νά τούς θεωρήσουμε μεταγενέστερη παρεμβολή και νά τούς άπομακρύνουμε. Σύμφωνα μέ τήν άποψη του W. Η. Friedrich,^ πρέπει νά έπαιζαν τό ρόλο υποκατάστατου στήν περίπτωση πού δέν ήταν διαθέσιμος κατάλληλος τραγουδιστής γιά τό «άμοιβαϊο» της τειχοσκοπίας. Αύτό είναι δυνατό, 1. "Ο.π. 271- σχετικά μέ τήν άθέτηση βλ. και Ε. Fraenkel, δ.π. 53· Η. Diller, δ.π. 644.

302

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άν υιοθετήσουμε τις άθετήσεις του καΐ στο τέλος του έργου. Στήν άφήγηση άκολουθοΰν οΐ επιμέρους πολεμικές προσπάθειες του Παρθενοπαίου, του Τυδέα και του Καπανέα. Μετά την άποτυχία τους, ό "Αδραστος άναδιπλώνει το στρατό του, ένώ οί Θηβαίοι τους πιέζουν —και τό πρώτο άφηγηματικο μέρος κλείνει έ'χοντας δώσει γιά την τελευταία φάση του άγώνα μια εικόνα κάπως συγκεχυμένη άλλά οπωσδήποτε εύνοϊκή για τούς πολιορκημένους. Τ6 μέρος αύτό περιέχει μερικές λεπτομέρειες μοναδικής άφηγηματικής τέχνης, όπως, λ.χ., την επίθεση του Καπανέα. Έκεϊνο δμως πού παρατηρήσαμε στούς 'Ηρακλείδες και στις Ίκέτιδες έπαναλαμβάνεται και εδώ: ή μεγάλη ένάργεια της άφήγησης του Εύριπίδη μειώνεααι έκεϊ δπου περιγράφει στρατιωτικές επιχειρήσεις· αύτά δέν ένδιαφέρουν εναν ποιητή ο όποιος άποστρεφόταν τον πόλεμο. Ή Ίοκάστη, στήν επιμονή της να μάθει τί σχεδιάζουν παραπέρα οι γιοί της, αισθάνεται δτι ό 'Αγγελιοφόρος της κρύβει κάτι καί, σέ μιά σύντομη στιχομυθία, τον άναγκάζει νά μιλήσει. Στο δεύτερο μέρος της άφήγησής του εκείνος εκθέτει πώς ό 'Ετεοκλής πρότεινε νά άποφασιστεΐ ό άγώνας με' μιά μονομαχία του 'ίδιου μέ τον άδελφό του, πώς ό Πολυνείκης συμφώνησε και πώς άμέσως άρχισαν και οί δύο νά οπλίζονται. Οί μάντεις, πού δέχονται άπό τις φλόγες τών βωμών σημάδια γιά νίκη και ήττα (και τά δύο είναι ή τύχη τών άδελφών), δημιουργούν τήν επιβράδυνση πού χρειάζεται ό ποιητής ως τήν άρχή της σκηνής μέ τή δεύτερη άγγελική ρήση. Ή Ίοκάστη, γεμάτη ταραχή, δέχεται τήν προ• τροπή νά εμποδίσει τό χειρότερο, εστω και τήν τελευταία στιγμή, και καλεί τήν 'Αντιγόνη άπο τό παλάτι. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία, πού γρήγορα μετατρέπεται σέ άντιλαβές, παρακινεί τή θυγατέρα της νά τρέξει μαζί της στο πεδίο της μάχης, άποφασισμένη ή 'ίδια νά σταματήσει τή μονομαχία ή νά πεθάνει μαζί μέ τούς γιούς της. Τό 4ο σύντομο στάσιμο (1283-1306) δέν διακόπτει πιά τήν πορεία τής δράσης μέ μιά άναδρομή στήν ιστορία της Θήβας, άλλά, εκφράζοντας συμπόνια γιά τή μητέρα, μέ τό θρήνο του γιά τούς κακότυχους Λαβδακίδες, κλείνει μέσα στο στροφικό ζεύγος τήν άντανάκλαση τών άμέσως προηγούμενων δραματικών γεγονότων. 303

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

'Αμέσως μετά, αρχίζει το μέρος έκεϊνο πού χαρακτηρίζουμε «έξοδο», αν και οΐ άνάπαιστοι. του χοροΰ (1480-1484) οριοθετούν ολοφάνερα μιά δεύτερη «σκηνή άγγελιοφόρου», και μόνο μετά άπο αυτήν άρχίζει το πραγματικά τελευταίο μέρος του έ'ργου. Προηγείται μια σύντομη σκηνή, στήν οποία εμφανίζεται πάλι ό Κ ρ έ ω ν ε ί ν α ι ολότελα βυθισμένος στον πόνο του γιά τον Μενοικέα και ζητεί νά δεϊ τήν άδελφή του, γιά να φροντίσει έκείνη γιά τήν ταφή του νέου. Έκείνη τή στιγμή όμως έ'ρχεται ό 'Αγγελιοφόρος, ό όποιος σέ ενα διάλογο μαζί του άνακοινώνει το θάνατο των δύο άδελφών καΐ της Ίοκάστης. Και πάλι ή ρήση του διαιρείται, έδώ άπό τους δύο θρηνητικούς στίχους της κορυφαίας (1425κ.), σέ δύο μέρη, ετσι ώστε ή μονομαχία των άδελφών και ό θάνατος της Ίοκάστης νά άποτελοΰν δύο χωριστές άφηγήσεις. Στήν περιγραφή της μονομαχίας εναν ιδιαίτερο τόνο προσθέτουν οι φοβερές προσευχές των δύο άδελφών. Ό καθένας διψά γιά τό αίμα του άλλου, ό καθένας εμφανίζεται έδώ στον 'ίδιο βαθμό άξιοκατάκριτος και ένοχος. ΚαΙ πάλι παρατηρούμε δτι οι πολεμικές περιγραφές δέν άποτελοΰν τή δύναμη του Εύριπίδη, μολονότι έδώ καταβάλλεται προσπάθεια νά δημιουργηθούν άπροσδόκητες τροπές. Είναι άλήθεια δτι ή πρώτη φάση της μονομαχίας, ώς έκεϊ δπου άφήνει ό 'Ετεοκλής άκάλυπτο ενα σημείο του σώματός του, δείχνει τή δεξιοτεχνία του ποιητή στήν άπόδοση ρεαλιστικών λεπτομερειών άπό έκεϊ και πέρα δμως ό Εύριπίδης άπαιτεΐ νά πιστέψουμε πολύ περισσότερα άπό δσα θα μπορούσαμε νά φανταστούμε. 'Ο 'Ετεοκλής, μέ τήν κνήμη τρυπημένη άπό τό δόρυ του άντιπάλου, έξακολουθεϊ νά άγωνίζεταΐ" μέ τό άκόντιο τρυπά τό στήθος του άδελφοΰ του και ρίχνοντας μιά πέτρα, όταν εχει συντριβεί τό δόρυ του, κομματιάζει μέ τό χτύπημά του και τό δόρυ έκείνου. Τότε άρπάζουν και οί δύο τά ξίφη τους. Ό Πολυνείκης, πού άγωνίζεται μέ πληγωμένο στήθος, πέφτει μέ ενα τέχνασμα του 'Ετεοκλή, καθώς πεθαίνει δμως, προλαβαίνει και του δίνει τό θανάσιμο πλήγμα στό συκώτι. Τό δεύτερο μέρος της άφήγησης περιέχει τό τέλος της Ίοκάστης, ή οποία ερχεται μόλις τήν τελευταία στιγμή, γιά νά δεχτεί 1. Ό Ε. Fraenkel, δ.π. 71, όρθά τήν άθετεϊ· τήν υπερασπίζονται ό Η. Erbse, δ.π. 18, και ό Η. Diller, δ.π. 648. Βέβαια, δέν συζητείται κάν ή ιδέα δτι ό Κρέων εμφανίζεται μέ τό πτώμα του Μενοικέα, άφοΰ άπό τό στ. 1317 γίνεται σαφές δτι έχει άφήσει τόν νεκρό στό σπίτι και τώρα ή Ίοκά-

304

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μια έσχατη χειρονομία άγάττης άπό τον έτοιμοθάνατο Ετεοκλή καΐ νά άκούσει τα στερνά λόγια τοϋ Πολυνείκη. Μέ την τρυφερότητα πού δείχνει, καθώς σκέφτεται τη μητέρα του, τις άδελφές του, άκόμη και τον νεκρό άδελφό του, 6 ποιητής τον ξεχωρίζει άκόμη μιά φορά άπό τόν Ετεοκλή. Σημαντική για τή συνέχεια τοϋ έργου είναι ή παράκλησή του να τόν θάψουν στήν πατρική του γη. Ή Ίοκάστη άρπάζει Ινα ξίφος άπό τους νεκρούς, τό μπήγει στό λαιμό της και σωριάζεται δίπλα τους άγκαλιάζοντάς τους, πριν ξεψυχήσει. Μετά τό τέλος των άδελφών άνάβει ή διαμάχη γιά τό ποιός ήταν ό νικητής, καΐ έ'τσι οΐ άντίπαλοι στρατοί καταλήγουν και πάλι σε ένοπλη σύγκρουση, δπου οί Θηβαίοι τρέπουν οριστικά σε φυγή τούς Άργείους, έχοντας ωστόσο ύποστεϊ και οι 'ίδιοι πολλές απώλειες. Μετά τούς άναπαίστους του χορού, πού έ'χουν ούσιαστικά τή θέση ενός στασίμου, άρχίζει τό τελευταίο μέρος του έργου, πού δέν είναι στήν άρχή παρά ένας θρήνος. Προβλήματα σύνθεσης και γνησιότητας προκύπτουν άπό τό γεγονός ότι έδώ ένεργοποιοΰνται στοιχεία δράσης πού είναι καινούρια ή πού νωρίτερα είχαν μόνο υποδηλωθεί. Μεταφέρονται στή σκηνή τά πτώματα της Ίοκάστης καΐ των δύο άδελφών. Τά συνοδεύει ή 'Αντιγόνη έκτελώντας μιά μακριά θρηνητική μονωδία (1480-1538)· στό τέλος της καλεϊ τόν Οιδίποδα νά βγει έξω άπό τό παλάτι. 'Ακολουθεί ένα «άμοιβαϊο» πατέρα και κόρης, δπου μέσα άπό θρήνους ό τυφλός μαθαίνει τά δσα έχουν συμβεί. Ή 'Αντιγόνη δέν διστάζει νά πει δτι ή κατάρα του Οιδίποδα οδήγησε τούς δικούς του στήν καταστροφή. Οί ένδιάμεσοι στίχοι της κορυφαίας (1582κ.) έχουν και έδώ άλλη μιά φορά τή λειτουργία μιας άνακουφιστικής τομής. Μετά άπό μακριά σιωττή μιλεί ό Κρέων. Άρκοΰν οί θρήνοι! Ό 'Ετεοκλής του έμπιστεύτηκε τήν εξουσία, καθώς και τή φροντίδα τοϋ γάμου τής 'Αντιγόνης μέ τόν Αιμονα* ό Οιδίπους δμως πρέπει νά φύγει άπό τή χώρα. Ό Κρέων κάπως υπερβάλλει, δταν επικαλείται σαφή έντολή τοϋ Τειρεσία (1590), άλλά κάποια λόγια στη ζητεί νά τον πλύνει και νά τόν άποθέσει σέ φέρετρο. Θά πρέπει, πάντως, συμφωνώντας μέ τόν Η. Erbse, δ.π. 16, νά δεχτούμε άδιαμαρτύρητα τό γεγονός δτι ό Κρέων παραμένει βωβός στή σκηνή γιά ενα άσυνήθιστα μεγάλο χρονικό διάστημα.

305

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

του μάντη (886) θά μπορούσαν νά έπι,τρέψουν ενα τέτοιο συμπέρασμα. 'Ο Οιδίπους άποκρίνεταί, μέ ενα μακρό θρηνητικο λόγο (15951638), πού περιέχει, μιάν άναδρομή στήν άθλια ζωή του:^ καταδικασμένος άκόμη άπο τά σπλάχνα της μητέρας του, έ'χει υποφέρει άλλεπάλληλα χτυπήματα* είναι βέβαιος δτι εΐναι ενας άνθρωπος πού τον κυνηγοϋν οί θεοί, άφοϋ και ή κατάρα του γιά τούς γιούς του ήταν άποτέλεσμα δαιμονικής έπενέργειας. Πουθενά σχεδόν ό Σοφοκλής και ό Εύριπίδης δέν βρίσκονται σέ τόσην άντίθεση οπως εδώ. Ό Οιδίπους τοΰ παλιότερου ποιητή στέκεται άντιμέτωπος μέτήντερατική βούληση των θεών, διατηρώντας ενα μεγαλείο πού δέν τον εγκαταλείπει ούτε τήν ώρα τής άθλιότητάς του· ϊσα 'ίσα τότε μόνο εΐναι πού το επιβεβαιώνει απόλυτα. Ό Οιδίπους τών Φοινισσών είναι ό κατασυ στριμμένος, ό νικημένος άπο ύποχθόνιες δυνάμεις άνθρωπος. Μόνο όταν, παρά τήν άπόγνωσή του, δέν δέχεται νά άπαρνηθεϊ τήν εύγενική του φύση και νά γονατίσει ικετευτικά μπρος στον Κρέοντα, διατηρεί κάτι άπο τή φύση του προτύπου του. Ό Κρέων έπαναλαμβάνει μέ λόγια σκληρά τήν άπέλαση του Οιδίποδα και κατόπιν άνακοινώνει τήν άπαγορευτική διαταγή: ό Πολυνείκης δέν πρέπει νά ταφεϊ σέ θηβαϊκή γή.^ 'Η 'Αντιγόνη πρέπει νά περιμένει στο παλάτι τήν ώρα τοΰ γάμου της μέ τον Α'ίμονα. "Ετσι, στο τέλος τοΰ έ'ργου, συσσωρεύεται μέ αύξανόμενο ρυθμό το εύφλεκτο ύλικό. Βρισκόμαστε σέ ενα χώρο γεμάτον ένταση, πού ή έκφόρτισή του πραγματοποιείται πρώτα σέ μιά στιχομυθία άνάμεσα στον Κρέοντα καΐ τήν 'Αντιγόνη (1646-1682).® Προηγουμένως ή 'Αντιγόνη, σέ ενα σύντομο λόγο, θρηνεί γιά τον πατέρα της και θέτει στον Κρέοντα το ερώτημα γιατί διώχνει τον Οιδίποδα και άρνεΐται στον Πολυνείκη τό δικαίωμα νά ταφεΐ στήν πατρίδα του. Ό Κρέων έπικαλεΐται τήν εντολή τοΰ Έτεο1. Ή άθέτηση τών στ. 1595-1614, πού πρότεινε ό Ε. Fraenkel, ο.π. 89, άνασκευάζεται άπο τον Η. Diller, δ.π. 645, καΐ τον Η. Erbse, ό'.π. 20, μέ υποδειγματική άξιολόγηση του μέρους αύτοΰ. 2. Ό στ. 1634, πού έπιτείνει τήν άπαγόρευση και είναι, προφανώς, γραμμένος μέ πρότυπο τον στ. 29 της Άνηγόνης, έχει ορθά όβελιστεϊ ήδη άπό τόν Valckenaer. 3. 'Αναλύω τό τελευταίο μέρος τοΰ δράματος παραμερίζοντας, έπί τοΰ παρόντος, το πρόβλημα της γνησιότητας.

306

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

κλή καΐ την άδικία του Πολυνείκη εις βάρος της πόλης. Έδώ πρέπει νά σημειωθεί μιά άσυνέπεια. «Δεν θά ήταν μήπως δίκιο να τον πετάξουμε στά σκυλιά;» ρωτά ό Κρέων (1650). Ό Ετεοκλής δμως (776), καθώς και 6 Ι'διος 6 Κρέων πριν άπό λίγο (1630), μόνο τήν άπαγόρευση της ταφής στή Θήβα είχε άναφέρει. Ρητά είχε πει έκεϊ ό Κρέων νά ρίξουν τό πτώμα εξω άπό τά σύνορα τής χώρας. "Οποιος τον έ'βρισκε, είχε, σύμφωνα μέ τήν έλληνική ήθική, χρέος νά τον θάψει. Θα μπορούσαμε Ι'σως αύτή τήν επαύξηση τής τιμωρίας, πού θυμίζει τον Κρέοντα τής Άντιγόνης, νά τήν άποδώσουμε στήν ένταση του διαλόγου, οπωσδήποτε δμως παραμένει άξιοσημείωτη. Ό Κρέων διακόπτει τήν επιχειρηματολογία (1656): ό νεκρός θά μείνει άταφος. Ή 'Αντιγόνη άποκρίνεται μετά άπό αύτό: «έγώ θά τον θάψω, κι ας τό άπαγορεύει ή πόλη». Ή συζήτηση φτάνει σέ άδιέξοδο, άλλά χαλαρώνει άκόμη μιά φορά. Ό Κρέων δίνει έντολή νά οδηγήσουν τήν 'Αντιγόνη στο παλάτι. 'Εκείνη δμως δέν θέλει νά εγκαταλείψει τον Πολυνείκη. Τότε 6 Κρέων προσπαθεί νά τήν πείσει: «κόρη μου, αύτή ήταν ή άπόφαση του θεοΰ». Ή 'Αντιγόνη άπαντα σκαιά, και τό ϊδιο σκαιά ό Κρέων επαναλαμβάνει τήν άπαγόρευσή του. Ή 'Αντιγόνη τον παρακαλεί τουλάχιστο νά τήν άφήσει νά λούσει τό πτώμα και νά επιδέσει τις πληγές του. "Ολα τής άπαγορεύονται' και δταν εχείνη ετοιμάζεται νά φιλήσει τον νεκρό, ό Κρέων ξεστομίζει μιά καινούρια σημαδιακή φράση: «στο γάμο σου δέν ταιριάζουν θρήνοι». Αύτό όδηγεϊ τήν 'Αντιγόνη σέ ενα τελευταίο σκληρό λόγο: «Πιστεύεις δτι, δσο ζώ, θά γίνω γυναίκα του γιου σου; Θά προτιμούσα νά γίνω Δαναίδα τή νύχτα του γάμου μου. Θά συνοδεύσω τον πατέρα μου στά ξένα». Ό Κρέων έγκαταλείπει τήν προσπάθεια: «Είσαι εύγενική, άλλα άνόητη· δέν θά σκοτώσεις τον γιό μου. Φύγε άπό αύτό τον τόπο!» Και με αύτά τά λόγια άφήνει τή σκηνή. Σ' αύτή τή στιχομυθία συνάπτεται, χωρίς καμιά τομή, μιά άλλη άνάμεσα στον Οιδίποδα καΐ τήν 'Αντιγόνη (1683-1706). Ό Οιδίπους είναι έτοιμος νά περιπλανηθεί μόνος μέσα στήν άθλιότητά του, άλλά ή 'Αντιγόνη δέν υποχωρεί άπό τήν άπόφασή της νά τον συνοδεύσει. "Υστερα άπό αύτό, τον όδηγεϊ στά πτώματα, γιά ενα ύστατο άγγισμα άγάπης. Στο τέλος ό Οιδίπους άποκαλύτττει δτι ξέρει ποιο είναι τό τέρμα τής περιπλάνησής του: θά 307

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

εκπληρωθεί ενας χρησμός, πού θά τον φέρει, στην 'Αθήνα, στον "Ιππείο Κολωνό.^ 'Ακολουθεί ενα «άμοιβαϊο» (1710-1757), πού στο πρώτο καΐ μεγαλύτερο μέρος του συνοδεύει μέ θρήνο την άποχώρηση και των δύο προσώπων. Κατόπιν δμως (1743) ή 'Αντιγόνη επαναλαμβάνει την άπόφασή της νά θάψει τον Πολυνείκη και ας τής στοιχίσει αύτη ή πράξη τη ζωή της. Πολύ προβληματικές είναι οι συμβουλές του Οιδίποδα, πού τις άποκρούει ή 'Αντιγόνη: «άναζήτησε τις φίλες σου, ικέτεψε προσπέφτοντας στούς βωμούς, πήγαινε στί,ς Μαινάδες του Βρόμιου». Τή σκηνή κλείνουν εξι τετράμετροι του Οιδίποδα, πού αρχίζουν μέ ενα παράθεμα άπό τον Οιδίποδα Τ. (1524), συνεχίζουν μέ τον πόνο έκείνου πού κάποτε ελυσε το α'ίνιγμα τής Σφίγγας και τελειώνουν μέ τήν ύποταγή του άνθρώπου μπροστά στην αναγκαιότητα πού καθορίζουν οί θεοί. Το έργο κλείνουν άνάπαιστοι του χορού μέ μιά παράκληση για νίκη στούς άγώνες, άκριβώς δπως στήν "Ιφιγένεια Τ. και στον "Ορέστη. Ή δομή του δράματος προκάλεσε αύστηρή κριτική ήδη άπο τήν άρχαιότητα. 'Π Πρώτη 'Υπόθεση καταδικάζει τήν τειχοσκοπία, τήν προσπάθεια τής συμφιλίωσης και τήν έξορία του Οιδίποδα, χαρακτηρίζοντάς τα περιττά παραγεμίσματα. Οί νεότεροι μελετητές προώθησαν τήν άρνητική κριτική, κανένας Ι'σως δμως μέ τόση οξύτητα δση δ Howald, ό όποιος (171) μίλησε γιά πλήρη άποσύνθεση και χαρακτήρισε το έργο τέλειο συμπίλημα. Μιά καλή έπισκόπηση για τήν Ιστορία τής άξιολόγησης των Φοινισσών •προσφέρει 6 W. Riemschneider (ο.π.), ό όποιος άνέλαβε τήν προσπάθεια νά άποδείξει τήν ένότητα του έργου μέ κριτήριο τή συγκέντρωσή του γύρω στή μοίρα και. τή σωτηρία τής πόλης. Ή λύση του είναι μονόπλευρη και ή έρμηνεία πού όδηγεϊ σ' αύτήν κάποτε βιασμένη. Δέν πρέπει, ωστόσο, νά άρνηθοϋμε τή συμβολή του στήν άναίρεση μιας μεθόδου πού άξιολογουσε το έ'ργο μέ βάση μιά ολότελα εξωτερική θεώρηση. Προσωπικά ομολογώ δτι. έ'χω σχηματίσει μιά διαφορετική εικόνα γιά τή δομή των Φοινισ1. 'Ακολουθώντας τόν Wilamowitz, ό Η. Diller, δ.π. 646, ύπερασπίζεται τή γνησιότητα αύτών των στίχων, πού μαρτυροΰν, βέβαια, τήν ύπαρξη της σχετικής παράδοσης πρίν άπό τόν Σοφοκλή" παρόμοια τούς άντιμετωπίζει και ό Η. Erbse, δ.π. 30.

308

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σων. "Εχω τή γνώμη δτι τή συνοχή εξασφαλίζει οχι μόνο ο συσχετισμός μέ τήν πόλη, άλλά καΐ ή συμπλοκή της τύχης της μέ τή μοίρα των Λαβδακιδών. Αύτό πού ό Αισχύλος μορφικά εδωσε σε δύο κανάλια, πού κινούνται στήν άρχή χωριστά και μόνο στο τέλος συμπλέκονται, εδώ παρουσιάζεται σέ άρρηκτη σύνδεση ήδη άπό τήν προλογική ρήση της Ίοκάστης και τήν τειχοσκοπία. 'Από αύτή τήν άποψη ή σκηνή του Μενοικέα, πού βρίσκεται περίπου στή μέση του δράματος, άποτελει και γιά τή δομή του το κέντρο, πού χωρίζει τήν έκκίνηση άπο τήν κατάληξη τών δραματικών γεγονότων. Σ' αύτή τήν πορεία ή παρουσίαση της δραματικής κατάστασης, ή προσπάθεια γιά συμφιλίωση τών άδελφών και οί πολεμικές προετοιμασίες περιγράφουν τήν έκκίνηση, ένώ οί μεγάλες σκηνές τών άγγελιοφόρων και οί θρήνοι τήν κατάληξη. Ή εμφάνιση ένος καινούριου θέματος στο τέλος άποτελει αύτή καθαυτή ενα πρόβλημα. Παράλληλα δμως διακρίνεται μιά πενταμερής διαίρεση, πού τήν εχει περιγράψει θαυμάσια ο Ludwig (130): ξεχωρίζουν οί στ. 638-1066, οί όποιοι συγκροτούν τό μεγάλο κεντρικό τμήμα, δπου ό κύκλος τών τριών πρώτων στάσιμων περικλείνει τό δεύτερο και τρίτο έπεισόδιο μέ τήν προετοιμασία της άπόφασης. Προχωρώντας άμφίδρομα άπό τή μέση, διαπιστώνουμε άνάμεσα στο πρώτο έπεισόδιο και τΙς δύο σκηνές τών Άγγελιοφόρων πλήρη άντιστοιχία, μέ σημείο έπαφής τή μοίρα τών δύο άδελφών και τή συμμετοχή της Ίοκάστης· ή 'ίδια σχέση ύπάρχει και άνάμεσα στήν άρχή, δπως συγκροτείται άπό τον πρόλογο καΐ τήν πάροδο, και στο τελευταίο μέρος του έργου: και στά δύο ή 'Αντιγόνη εχει ενα ξεχωριστό ρόλο. Τό κύριο πρόβλημα αύτοΰ του έργου, πού θέτει και ένα πλήθος επιμέρους ερμηνευτικά προβλήματα, διατυπώνεται μέ τήν ερώτηση: πόσο μεγάλο είναι τό ποσοστό τών παρέμβλητων στίχων σ' αύτό τό δράμα πού, μαζί μέ τήν 'Εκάβη και τόν 'Ορέστη, άποτέλεσε τή βυζαντινή τριάδα; Στήν άνάλυσή μας έπανειλημμένα ύπαινιχθήκαμε προβλήματα αύτής της κατηγορίας. "Ολο αύτό τό πλέγμα τών προβλημάτων άνακινήθηκε άπό τήν άρχή, και μάλιστα μέ ιδιαίτερη ζωηρότητα, άπό τόν Ε. Fraenkel (ο.ττ.). 'Ανεξάρτητα άπό τό πόσο θα συμφωνούσαμε μέ τις άθετήσεις του, ή εργασία του Fraenkel εϊχε διπλό θετικό άποτέλεσμα: άφύπνισε 309

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

άπο τή μακαριότητα και τή σιγουριά της τή συντηρητική κριτική του κειμένου (και αυτή, άπό τήν πλευρά της, υπήρξε προϊόν της άντίδρασης στήν ασυγκράτητη προθυμία γιά όβελισμούς και στή σωρεία των εικασιών) και τόνισε τήν άνάγκη για μιά καινούρια θεώρηση του δλου προβλήματος. Ό Η. Diller και 6 Η. Erbse έκπλήρωσαν αύτό το αίτημα στις εργασίες τους (δ.π.). Συχνά στήν εξέταση προβλημάτων αυτής της κατηγορίας ξεχνούμε οτι αύτά πρέπει νά λυθοΰν σύμφωνα μέ τή φύση τους και δχι με βάση μαθηματικά υποδείγματα. Έκτος βέβαια αν μπορούσαμε να προσδιορίσουμε μέ άκρίβεια τί ποσοστό σέ γλωσσικές άνωμαλίες, αντιφάσεις και άμέλειες στή δραματική συνοχή πρέπει νά συγχωρήσουμε σέ εναν ποιητή. Άφου όμως κάνεις δέν είναι σέ θέση εδώ νά χαράξει διαχωριστικές γραμμές, υπάρχει μιά ολόκληρη σειρά περιπτώσεων δπου ή άναγνώριση ένός ύπόλοιπου αβεβαιότητας άνταποκρίνεται καλύτερα στήν επιστημονική στάση παρά οί δογματικές άποφάνσεις. Στή συνείδηση του καθενός πού εργάζεται φιλολογικά πρέπει νά είναι μόνιμα παρούσες οί διαβαθμίσεις πού ξεκινούν άπό τήν άπόλυτη βεβαιότητα, ή οποία σέ μερικές περιπτώσεις είναι σίγουρα έφικτή, καί, περνώντας τά διάφορα στάδια της πιθανότητας, φτάνουν ώς τήν καθαρή εικασία. "Ηδη στήν άνάλυση του έ'ργου εσπευσα νά παρατηρήσω δτι μερικές άπό τις άθετήσεις του Ε. Fraenkel συνάντησαν δικαιολογημένες άντιδράσεις. Πέρα άπό αύτό, εδώ θά ήταν άδύνατο νά διερευνηθούν δλες οί επιμέρους περιπτώσεις" τό πρόβλημα δμως του τέλους του έ'ργου άπαιτεΐ επισταμένη εξέταση. Κατέβαλα ιδιαίτερη προσπάθεια, στήν άνάλυση τού έ'ργου, νά ύπογραμμίσω τήν άνταγωνιστική σχέση μιας πλειάδας θεμάτων, πού χαρακτηρίζει αύτό τό μέρος και έ'δωσε άφορμή σέ καταλυτικές έπεμβάσεις. Ό Page (22) άμφισβήτησε ριζικά τή γνησιότητα όλόκληρου του μέρους άπό τό στ. 1582 ώς τό τέλος. Ό W. Η. Friedrich {δ.π.) άπομάκρυνε άπό τήν έξοδο, μαζί μέ τους στ. 1627-1634 και 1639-1672, δλα τά χωρία πού άναφέρονται στήν άπαγόρευση της ταφής και άθέτησε τούς σχετικούς στίχους (774-777) άπό τήν εντολή του 'Ετεοκλή. Ό Η. Erbse (ό'.π.) τούς υπερασπίζεται μέ πειστικά έπιχειρήματα. Τήν παράκληση του Πολυνείκη γιά ταφή (1447) προσπαθεί ό W. Η. Friedrich, δπως μετά άπό αύτόν καί ό Ε. Fraenkel, νά τή θεωρήσει σάν ενα 310

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

καθαρό μέσο ήθοπλασίας και, επομένως, ελάχιστα σχετική μέ τά δραματικά συμφραζόμενα. Σωστά τον άπέκρουσε σχετικά μέ το θέμα αύτο ο Η. Diller {δ.π. 649). "Ηδη ό Schmid (3, 862) στράφηκε εναντίον των άθετήσεων πού άναφέρθηκαν πιο πάνω' ό W. Riemschneider (ό'.ττ.) δεν μπόρεσε άκόμη νά τις διερευνήσει, άλλά έρμηνεύει τήν έξοδο σά νά ήταν γνήσια. Και οί δύο έπιχειροΰν μόνο στο «άμοιβαιο» του τέλους κάποια άθέτηση, πού θά άναφερθεϊ παρακάτω.^ Πολύ περισσότερο άπό τον Friedrich επεκτείνει τις άθετήσεις του ό Fraenkel (ο.π. 104κκ.), συμπεριλαμβάνοντας, πέρα άπο τους στ. 1627-1634, και τό διάλογο Άντιγόνης-Κρέοντα (16371682). Επίσης ύπολογίζει δτι μέ τήν έπεξεργασία του έργου χάθηκαν γνήσια κομμάτια. Κανείς, βέβαια, δεν θά μπορούσε νά μιλήσει γιά άπόλυτα ομαλή ροή στο τελευταίο μέρος των Φοινισσών. Τ6 ισχυρότερο εμπόδιο προκαλείται άπο τή συμβολή δύο θεμάτων: ή 'Αντιγόνη θέλει α) νά άκολουθήσει τον πατέρα της στήν έξορία και β) νά θάψει τον άδελφό της αντίθετα με τήν άπαγόρευση του Κρέοντα. Τήν έρώτηση διατυπώνει ήδη τό Σχόλιο στο στ. 1692 (ό Ε. Schwartz τό χαρακτηρίζει βυζαντινό): πότε άλήθεια θα πραγματοποιούσε ή 'Αντιγόνη τήν ταφή; 'Ορθά δμως ό Η. Diller {δ.π. 648) παρατηρεί δτι, αν άπομακρυνθεΐ τό μοτίβο της άπαγόρευσης, ή οξύτητα της 'Αντιγόνης, καθώς άποκρούει τήν ενωσή της μέ τον Αϊμονα, θά εμενε άκατανόητη. Άκόμη και αν, συμφωνώντας μέ τον Friedrich, όβελίσουμε τούς στ. 1676-1678 (τό πολύ πολύ και τούς στ. 1675 και 1681κ.), ό στ. 1673 διατηρεί δλο τό βάρος του. "Ετσι, οί διάφορες προσπάθειες γιά νά διασωθεί στήν έξοδο του έ'ργου τό μοτίβο της άπαγόρευσης άπαιτούν σοβαρή αιτιολόγηση. Άπό παλιά ό I. Α. Härtung^ σκέφτηκε δτι 6 Οιδίπους θά μπορούσε νά πεθάνει στήν Αθήνα, και ή Αντιγόνη νά γυρίσει πίσω ή νά ειχε προφυλάξει τον πατέρα της κάπου έ'ξω άπό τή Θήβα, και εκείνη νά γύριζε, γιά νά θάψει κρυφά τον άδελφό της. Ό Η. Erbse {δ.π. 32), ό όποιος προχωρεί ύπερβολικά στή διατήρηση 1. Πολύ συντηρητικά αντιμετωπίζουν το δλο θέμα ό Perrotta, Sofocle 572 (σημ.), ό Η. Ο. Meredith, δ.π., και πρόσφατα ό Webster, Euripides 219" ό Conacher, 243, προσπαθεί τουλάχιστο νά μήν άπομακρύνει άπό τήν έξοδο κανένα άπο τά κύρια θέματα. 2. Euripides

restitutus,

II, ' Α μ β ο ύ ρ γ ο 1 8 4 4 , 4 6 5 .

311

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

του παραδομένου κειμένου καΙ υπερασπίζεται στο σύνολο τους τους στ. 1737-1757, δέχτηκε τήν πρώτη άπο τις δύο αυτές δυνατότητες. Όποτε βέβαια ή συμβουλή πού δίνει ό Οιδίπους στήν 'Αντιγόνη, νά καταφύγει στις φίλες της, στους βωμούς και στίς Μαινάδες (1747), θα έπρεπε νά άναφέρεται στο χρόνο της επιστροφής της στή Θήβα μετά τό θάνατο του πατέρα της. Έδώ όμως μένουν τόσα κενά πού πρέπει νά συμπληρωθούν άπο τήν ερμηνεία, ώστε δύσκολα θά μπορούσαμε νά θεωρήσουμε τον Ευριπίδη υπεύθυνο γιά μιά άσάφεια, πού ήταν άναπόφευκτο νά προκαλέσει άπεριόριστη σύγχυση. Ό ΒΓ. Snell (ο.π. Ges. Sehr. 181, 2) συμφωνεί μέ τις αθετήσεις στο τελευταίο μέρος τοϋ έργου, τουλάχιστο στο βαθμό πού άναφέρονται στήν άπαγόρευση της ταφής, και συμπεριλαμβάνει και τούς στ. 774-778. 'Αποδίδει δμως βαρύτητα στούς στ. 14471450, οπότε άναγκάζεται νά χαρακτηρίσει άδυναμία του έ'ργου αύτόν τον μετεωρισμό τοϋ σχετικού μοτίβου. Νομίζω δτι άκριβώς σ' αύτή τήν τόσο συνετά διατυπωμένη άποψη διακρίνουμε ένα άντίβαρο σέ σχέση μέ τήν ύπόθεση των αθετήσεων. 'Άν υπάρχει κάποια διέξοδος, πού μπορεί νά πραγματοποιηθεί χωρίς αύτές, αύτή δημιουργείται μόνο μέ άκριβή έρμηνεία των στ. 1643-1672, όπως επιχειρήθηκε πιο πάνω. "Οταν ό Κρέων έ'χει άνανεώσει τήν άπαγόρευσή του (1664), ή 'Αντιγόνη δεν άποκρίνεται αναγγέλλοντας τήν άπόφασή της νά θάψει ή 'ίδια τον άδελφό της, μέ κίνδυνο άκόμη καΐ της 'ίδιας της ζωής της· άπεναντίας, άναρωτιέται μήπως πρέπει νά παρακαλέσει, και κατόπι βήμα βήμα ύποχωρεϊ: τό πλύσιμο του πτώματος —ή επίδεση των πληγών— τό φιλί. Στον άρχικό της σκοπό εχει άποτύχει.^ Ό Κρέων όμως, μνημονεύοντας τό γάμο της, τήν ωθεί σέ μιά καινούρια αντίδραση, καΐ έδώ χρειάζεται ό βασιλιάς νά ένδώσει, οπότε δίνει εντολή να τήν άπομακρύνουν. •"Αν προτιμήσουμε αύτή τή λύση —κατά τή γνώμη μου, είναι ή πιθανότερη—, τότε ό στ. 1745, μέ τήν άνανεωμένη διακήρυξη τής 'Αντιγόνης δτι σκοπεύει να θάψει τον άδελφό της, είναι άδιανόητος. "Ετσι καταλήγουμε στήν άποψη του Wilamowitz {Sitzb. 1. Αύτή είναι ή άποψη των: W. Riemschneider, δ.π. 50" Schmid, 3, 867· Ludwig, 134· καΐ ό Η. Diller, δ.π. 650, μιλεϊ γιά μιά άποτυχία της 'Αντιγόνης. Τή δυνατότητα παρόμοιας διεξόδου άμφισβητεϊ ό Η. Erbse, ο.π. 28, ό όποιος διατηρεί ολόκληρο το μέρος.

312

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Βερολίνου 1903, 587), ό όποιος υπεράσπισε τό τέλος του έργου, άλλά άπομάκρυνε τό μέρος άπο τό στ. 1737 καΐ πέρα' 'ίσως όμως δεν ε'ίμαστε υποχρεωμένοι νά θυσιάσουμε τους τετραμέτρους του Οιδίποδα.^ Και σ' αύτό τό έ'ργο θέλησαν νά βρουν πολιτικές άναφορές, και μάλιστα νά άναγνωρίσουν στόν Πολυνείκη εναν 'Αλκιβιάδη. Κάποια τάξη άποκατέστησε ή J. de Romilly (ο.π.) μέ εναν τρόπο πού είναι υποδειγματικός γιά την ερμηνεία της τραγωδίας γενικότερα. Πολύ σωστά ή Romilly άποκρούει την υπόθεση προσωπογραφιών γνωστών μεγάλων άνδρών και τον κατοπτρισμό συγκεκριμένων γεγονότων. Εξίσου σωστά δμως δέχεται έντονη την επίδραση πού άσκησαν σημαντικά προβλήματα της έποχής εκείνης. 'Από τήν άποψη αύτή, οι Φοίνισσες φαίνεται νά είναι ή τραγωδία της φιλοτιμίας και της φιλοκερδίας (: φιλοδοξίας και άπληστίας) πού διέβρωναν μέ γοργό ρυθμό τήν άθηναϊκή δημοκρατία. Οί συγκρίσεις μέ τόν Θουκυδίδη άποδείχνονται γόνιμες. Τό αρνητικό της εικόνας είναι ό Μενοικέας, μιά άπό κείνες τις μορφές δπου ό Εύριπίδης συγκεντρώνει δλο τό φως μέσα σέ εναν κόσμο πού καταρρέει. Άπό τόν Θηβαϊκό κύκλο ήταν δανεισμένη και ή 'Αντιγόνη του Ευριπίδη, ή όποια μνημοι/εύτηκε μέ άφορμή τόν 'Ιππόλυτο^ καθώς και ό Οιδίπους.'^ Τροχαϊκοί στίχοι, καθώς και άφθονες άναλύσεις τών τριμέτρων, τοποθετούν τό εργο αύτό στήν όψιμη περίοδο του ποιητή. 'Π άνασύνθεση είναι εξαιρετικά προβληματι1. "Ισως έχουν δίκιο ορισμένοι άπό τούς μελετητες όβελίζοντας στά «άμοιβαΐα» μόνο μετά τον στ. 1742. Αύτό κάνουν οΐ: W. Riemschneider, δ.π. 53, 92 (παραθέτοντας χωρία άπό τον C. Robert, Oidipus), Schmid, 3, 867, Pohlenz, 2, 158. Ό πάπυρος τοΰ Στρασβούργου, πού περιέχει λυρικά άποσπάσματα τραγωδιών (βλ. Br. Snell, Hermes Einzelschr. 5, 1937, 69), σταματά στον στ. 1736. 'Οφείλουμε, πάντως, συμφωνώντας μέ τον Η. Erbse, δ.π. 30, 2, νά παραδεχτούμε δτι άπό τή φύση τους αύτά τά κείμενα δεν προσφέρουν κανένα υπολογίσιμο ερεισμα. 2. G. Robert, Oidipus, Βερολίνο 1915, 1, 305' L. Séchan, Études sur la tragédie Grecque, Παρίσι 1926 (άνατ. 1967) 434" L. Deubner, «Oidipusprobleme)),^P^Pf^ 1942/4,19· F.Wehrli, «Oidipus», MÄ" 14 (1957) 108· Br. Snell. «Der Anfang von Euripides' Oidipus», Hermes 91 (1963) 120· H. Lloyd-Jones, Gnomon 35 (1963) 446· J. Vaio, «The New Fragments of Euripides' Oedipus», GRBS 5 (1964) 43· Webster, Euripides 241 και 307· Η. J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 183· Austin, 59" ό

313

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

κή. Ούτε το γεγονος οτι το αδέσποτο άπ. 378 (πού είχε άποδώσεί, σ' αύτό το δράμα ήδη ό Meineke) εχει τώρα ταυτιστεί μέ τον πρώτο στίχο του έργου, χάρη στον P.Oxy. 2455, άπ. 4,, οΰτε τά πέντε καινούρια άποσπάσματα {P.Oxy. 2459, έκδ. Turner) μας δίνουν ούσιαστική βοήθεια. Το σημαντικότερο, άλλά και δυσκολότερο νά ενταχθεί μέσα στά δραματικά γεγονότα, άπ. 541 Ν. άναφέρει οτι τον Οιδίποδα τον τύφλωσαν οΐ ύττηρέτες του Λάιου. Το γεγονος δτι ό ήρωας εκεί ονομάζεται γιος του Πολύβου, δείχνει δτι ή τύφλώση (τιμωρία, δπως φαίνεται, γιά το φόνο του Λάιου) είχε άποσυνδεθεϊ άπό την άποκάλυψη της καταγωγής του καΐ μάλιστα ειχε προηγηθεί. Ή άνασύνθεση του L. Deubner (ο.π.), ή οποία βασίζεται σέ ενα Σχόλιο του Πεισάνδρου στο στ. 1760 τών Φοινισσών, άναιρειται άπό τό γεγονός δτι προϋποθέτει τον παραμερισμό αύτοΰ άκριβώς του άποσπάσματος. Γιά τή Σφίγγα και τό αϊνιγμά της, πού έπαιζαν σημαντικό ρόλο, ε'ίτε στήν πορεία τών γεγονότων του δράματος ε'ίτε στήν προϊστορία του, έ'χουμε τή μαρτυρία του Μαλάλα (53, 12), δτι τό έργο άφοροΰσε «τόν Οιδίποδα, τήν Ίοκάστη και τή Σφίγγα». Μέ αύτό συμφωνεί και τό πρώτο άπό τά νέα άποσπάσματα: είναι μιά περιγραφή του τέρατος, δπου τό παιχνίδι τών χρωμάτων πάνω στά φτερά της Σφίγγας δίνεται μέ τρόπο πού προοιωνίζεται τήν έλληνιστική ευαισθησία άπέναντι στά χρώματα. 'Αμφίβολη παραμένει γιά τήν άνασύνθεση ή συμβολή του Ύγίνου {fab. 66κ.). Σύμφωνα μέ τό Σχόλιο στό στ. 371, ό Εύριπίδης παρουσίασε τόν 'Ορέστη^ στά 408, έπομένως λίγο καιρό πριν άπό τό ταξίδι του J. Dingel, «Der Sohn des Polybos und die Sphinx», MH 27 (1970) 90, μέ πειστικά έπιχειρήματα υποστηρίζει άντίστροφη διάταξη τών άπ. 1 και 2 άπό αύτή πού δέχονται οί Turner και Austin, άποδίδοντας και τά δύο σέ μιά άγγελική ρήση· ή άντιστροφή αύτή Μχει τεράστιες συνέπειες γιά τήν άνασύνθεση του δράματος. Βλ. επίσης: R. Kannicht. «Hypomnemata zum Oedipus des Euripides. Pap. Vindob. G 29779», WüJbh N.F. 1 (1975) 71. 1. Σχολιασμένες έκδόσεις: Ν. Wecklein, Λιψία 1906' Α. Μ. Scarcella, Ρώμη 1958· V. di Benedetto, Φλωρεντία 1965- W. Biehl, Βερολίνο 1965 (τώρα και το κείμενο: Λιψία 1975). Σχετικά μέ τΙς δύο αυτές τελευταίες εκδόσεις βλ. Ε. D e g a n i , Bollet. del Comit. per la preparazione della zione Nazionale dei Classici Greci e Latini, N.S. 1 5 ( 1 9 6 7 ) 1 7 .

Edi-

Ερμηνευτικές μελέτες: W. Krieg, De Euripidis Oresie (διατρ.), Χάλλη 1934- Α. Lesky, «Zum Orestes des Euripides», WS 53 (1935) 3 7 =

314

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

στή Μακεδονία. Σύμφωνα μέ την επιγραφή IG IP 2320, μαρτυρεϊταί. μιά έπανάληψη του έργου το 341 π.Χ. άπο τον ήθοποιό Νεοπτόλεμο, ό όποιος τον προηγούμενο χρόνο είχε παρουσιάσει, την "Ιφιγένεια. Ό 'Ορέστης είχε μεγάλη δημοτικότητα καΐ τον είχαν συμπεριλάβει και στή βυζαντινή τριάδα. Ges. Sehr. 131· Η. G. Mullens, «The Meaning of Euripides' Orestes», CQ 1 9 4 0 , 1 5 3 · W . W u h r m a n n , Strukturelle Untersuchungen zu den beiden Elektren und zum euripideischen Orestes (διατρ.), Ζυρίχη 1 9 4 0 ,

99· F. Daraio, «L'Oreste di Euripide», Dioniso 12 (1949) 92· W. Biehl, Textprobleme in Euripides^ Orestes (διατρ.), Ίένα 1955' του 'ίδιου: «Gedanken zu einem Euripides-Kommentar», Helikon 7 (1967) 466· τοϋ ϊδιου: «Zur Darstellung des Menschen in Euripides' Orestes», Helikon 8 (1968) 197· τοϋ ϊδιου: «Die quantitative Formgestaltung der Sprechpartien in Euripides' Orestes», Helikon 10/11 (1971/2) 192· V. di Benedetto, «Note critico-testuali all'Oreste di Euripide» SCO 10, Πίζα 1961· Κ. von Fritz, 145· N. A. Greenberg, «Euripides' Orestes: An Interpretation», HSPh 66 (1962) 157· D. Ebener, «Zum Schluss des Orestes», Eirene 5 (1966) 48· Conacher, 213· W. D. Smith, «Disease in Euripides' Orestes», Hermes 95 (1967) 291· Webster, Euripides 247· Steidle, 96· G. A. Seek, «Rauch im Orestes des Euripides», Hermes 97 (1969) 9- H. Parry, «Euripides' Orestes: The Quest for Salvation», TAPhA 100 (1969) 337· Chr. Wolff, «Orestes», Euripides. A Collection of Critical Essays, Englewood Cliffs 1968, 132· B. Gredley, «Is Orestes 1503-1536 an Interpolation?», GRBS 9 (1968) 409· R. P. Winnington-Ingram, «Tragica 6: Euripides' Orestes 491», BWS 16 (1969) 53· Burnett, Catastrophe Survived 183· El. Rawson, «Aspects of Euripides' Orestes»: Arethusa 5 (1972) 155· J. de Romilly, «L'assemblée du peuple dans l'Oreste d'Euripide», Studi Cataudella, Κατάνη 1972, I, 237· Fr. Donadi, «In margine alla follia di Oreste», BIFG 1 (1974) 111· W. Burkert. «Die Absurdität der Gewalt und das Ende der Tragödie: Euripides' Orestes», A ^ A 20 (1974) 97· Seth. L. Schein, «Mythical Illusion and Historical Reality in Euripides' Orestes», WS N. F. 9 (1975) 49· O. Longo, «Proposte di lettura per l'Oreste di Euripide», Maia 27 (1975) 265. Σχετικά μέ τόν πάπυρο της Βιέννης, πού περιέχει τούς στ. 338-344 τοϋ έργου και μουσική σήμανση, βλ. Ε. G. Turner, JHS 76 (1956) 95· D. D. Feaver, AJPh 81 (1960) 1" G. A. Longman, CQ N.S. 12 (1962) 61· H. Hunger-E. Pöhlmann, 75 (1962) 76· L. Richter, «Das Musikfragment aus dem euripideischen Orestes», Deutsche Jahrbuch der Musikwissenschaft 16, 1971 (1973) III· πρβ. καΐ τή σχετική μέ τήν άρχαία έλληνική μουσική βιβλιογραφία στοΰ Α. Lesky, Geschichte der griechischen Literatur"^, 813, 6 (ελλ. μετ. Ά γ . Τσοπανάκη, 2η εκδ. Θεσσαλονίκη 1972, 1034, 7). Μεταφράσεις.— Γερμανικά: Ε. Buschor, Μόναχο 1960. Ελληνικά: "Αγγ. Τερζάκη, 'Αθήνα χ.χ.

315

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

"Οπως τα εργα μέ πρόσωπα πού ^χουν καταφύγει σέ ενα βωμό, έτσι και 6 'Ορέστης άρχίζει μέ μια στημένη σκηνική εικόνα. Ό Webster {Euripides 247), πιστεύοντας δτι γιά την παρουσίασή της χρησιμοποιήθηκε το έκκύκλημα, ούσιαστικά τείνει νά δεχτεί δτι αύτή ή εικόνα σχηματιζόταν μπρος στά μάτια του κοινοΰ. Ό 'Ορέστης κείτεται κοιμισμένος πάνω σε ενα κλινάρι* καθισμένη δίπλα του τον φροντίζει ή 'Ηλέκτρα. Σ' αύτήν άνήκει και ή προλογική ρήση, πού άρχίζει μέ μιά γενική γνώμη για τήν άντοχή του άνθρωπου στη δυστυχία (Johansen, 74), γιά νά περάσει επειτα στη γενεαλογία των 'Ατρειδών. Μέ παρθενική αίδημοσύνη ή 'Ηλέκτρα άντιπαρέρχεται διάφορες έρωτικές περιπέτειες (14, 26), άλλά συσχετίζει τή μητροκτονία μέ τήν εντολή του 'Απόλλωνα. "Οταν σ' αύτό τό σημείο μιλεϊ για τήν άδικίαν του θεοϋ (28), ό υπαινιγμός της είναι πολύ σαφέστερος άπο δ,τι ή άποσιώπηση του Κάστορα στο τέλος της 'Ηλέκτρας (1245). "Ετσι θίγε-ται ενα μοτίβο^ πού διατρέχει ολόκληρο τό εργο, χωρίς, ωστόσο, νά ταυτίζεται μέτο βασικό του θέμα: εδώ δέν προβάλλουν σέ πρώτο επίπεδο τά ερωτήματα του Αισχύλου γιά τή λύση της οικογενειακής κατάρας, γιά τήν άρση της βεντέτας και για τή διπλή δψη της πράξης του 'Ορέστη. Ή δραματική κατάσταση, δπως άπεικονίζεται στο μονόλογο της 'Ηλέκτρας, είναι ομοια μέ εκείνη πού τείνει νά διαμορφωθεί στο ομότιτλο δράμα, πριν νά εμφανιστούν οι Διόσκουροι. "Εξι μέρες πέρασαν άπο τότε πού έ'καψαν το πτώμα της Κλυταιμήστρας, καΐ οί θεές, πού ή 'Ηλέκτρα διστάζει νά τις ονομάσει, βασανίζουν τον 'Ορέστη μέ κρίσεις παραφροσύνης· στα ένδιάμεσά τους ό άρρωστος κείτεται στο κρεβάτι του κουκουλωμένος και πνιγμένος στα δάκρυα. Οί'Αργεΐοι έχουν άπομονώσει τά δυο άδέλφια' έ'χουν μάλιστα ορίσει γι' αύτή τή μέρα τή δίκη, πού τά άπειλεΐ μέ λιθοβολισμό. Υπάρχει άκόμη μιά έ'σχατη ελπίδα: ό Μενέλαος, ύστερα άπο πολύχρονη περιπλάνηση, έ'χει φτάσει στή Ναυπλία (στήν 'Οδύσσεια, Τ 311, φτάνει τή μέρα του νεκρικού δείττνου) και ή 'Ηλέκτρα περιμένει έναγώνια τήν έμφάνισή του. Ό μονόλογός της παρουσιάζει και άλλα δύο πρόσωπα άποφασιστικά γιά τήν πορεία του έ'ργου. Νύχτα έ'στειλε ό Μενέλαος στο παλάτι τήν Ελένη, τήν προσωποποίηση της συμφοράς. Τώρα έ1. Στ. 76, 121, 161, 191, 276, 285, 329, 416, 596, 956.

316

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

κείνη αποφεύγει, άπο φόβο τους συγγενείς των θυμάτων πού έπεσαν γιά χάρη της στήν Τροία" θρηνεϊ γιά τη δολοφονημένη άδελφή της, άλλά βρίσκει παρηγοριά στη θυγατέρα της τ·/]ν Ερμιόνη, πού μεγάλωνε στο "Αργός οσο εκείνη βρισκόταν μαζι μέ τον Πάρη. Τό προλογικό μέρος αύτοΰ του έργου δεν άκολουθεΐται άπό ενα λυρικό κομμάτι, άλλά, δπως καΐ σέ άλλες περιπτώσεις, εισάγει ενα άπό τά άντίπαλα πρόσωπα. Άπό τό παλάτι βγαίνει ή Ελένη και άρχίζει διάλογο μέ την 'Ηλέκτρα. 'Εκτενέστερα διαλογικά μέρη πλαισιώνουν μια στιχομ,υθία.^ 'Έχει δημιουργηθεί μια άλλοπρόσαλλη κατάσταση: πρέπει νά προσφερθούν χοές στόν τάφο της Κλυταιμήστρας, άλλά καμιά άπό τις δυό τους δεν θά μπορούσε νά τις άναλάβει. Ή Ελένη φοβάται την οργή των Άργείων έπιπλέον άναγκάζεται νά άκούσει και τά πικρά λόγια της 'Ηλέκτρας (99). 'Η άπαίτησή της όμως νά μεταφέρει ή Ι'δια ή 'Ηλέκτρα τις χοές στόν τάφο της δολοφονημένης μητέρας της μαρτυρεί πλήρη άναισθησία. Τελικά ή 'Ηλέκτρα προτείνει νά άνατεθεϊ αύτή ή άποστολή στήν Ερμιόνη. Αύτό αιτιολογείται άρκετά πειστικά μέ τό επιχείρημα ότι τό κορίτσι μεγάλωσε κοντά στήν Κλυταιμήστρα" γιά τήν πορεία όμως τού έ'ργου ή άπουσία της Ερμιόνης γιά ενα χρονικό διάστημα και ή επιστροφή της άπό τόν τάφο είναι στοιχεία εξαιρετικά σημαντικά. Ή Ελένη φωνάζει τή θυγατέρα της, της άναθέτει τή μεταφορά των χοών και επιστρέφει στό παλάτι. Τά γεμάτα μίσος καΐ περιφρόνηση λόγια πού ξεστομίζει τότε ή 'Ηλέκτρα δείχνουν ποιά ένταση επικρατεί άνάμεσα σ' αύτούς τούς συγγενείς, πού μέ φοβερή δυσκολία τηρούν τά'^προσχήματα στό διάλογό τους. 'Η άρνητική παρουσίαση της Ελένης^ πρέπει νά συνυπολογιστεί στήν εκτίμηση της άπόπειρας πού γίνεται άργότερα εναντίον της. Συζητώντας τόν "Ιωνα, επισημάναμε μιά τάση τού ποιητή, ή όποία έμφανίζεται στά οψιμότερα εργα του, νά δίνει στήν ε'ίσοδο τού χορού μιμικό χαρακτήρα. Ή πάροδος τού 'Ορέστη (140-207) 1. ΚαΙ σ' αύτ0 το σημεϊο πρέπει νά μνημονευτεί ό Schwinge, 64. 2. Εΐδετε

παρ' άκρας

ώς άπέθρισεν

τρίχας, /σώζουσα

κάλλος;

(Εϊδατε

πώς Ικοψε ακρη άκρη μόνο τά μαλλιά της, γιά νά μή χαλάσει τήν ομορφιά της;) στ. 128. Θά προτιμούσα, συμφωνώντας μέ τόν Schadewaldt {Monolog 10, 2), νά φανταστώ δτι αύτή ή άποστροφή, χωρίς κάποιον συγκεκριμένο συνομιλητή, άπευθύνεται στό κοινό, παρά νά τή θεωρήσουμε, δπως ό Ε. Fraenkel, SBAW 1963/1, 111, ώς άπλή καθημερινή έκφραση.

317

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

προσφέρει ενα εντυπωσιακό παράδειγμα· Τά δύο κατά βάση δοχμιακά στροφικά ζεύγη είναι συγκροτημένα ετσι ώστε σέ κάθε μέρος, επειτα άπο ζωηρό διάλογο άνάμεσα στήν 'Ηλέκτρα και τό χορό, πού άποτελειται άπό γυναίκες του "Αργούς, νά άκολουθεϊ ενα μέρος άποκλειστικά της 'Ηλέκτρας. Θεματικά οι δύο στροφές άντιστοιχοΰν μεταξύ τους, καθώς και οί άντιστροφές: οΐ πρώτες είναι γεμάτες έγνοια γιά τον ΰπνο του άρρώστου, ένώ οί δεύτερες άναφέρονται στη μοίρα τών παιδιών και του βασιλικού ο'ίκου· και στις δύο άντιστροφες (161, 191) ή 'Ηλέκτρα κατηγορεί τόν 'Απόλλωνα ώς υπεύθυνο αύτών τών δεινών. Τό α' επεισόδιο (208-315) άρχίζει μέ τήν αφύπνιση του'Ορέστη. Πουθενά άλλου δεν άπεικονίζεται τόσο συγκινητικά οσο σ' αυτούς τούς εξι στίχους ή εύλογία τοΰ λυτρωτικού ΰπνου και ή άνάδυση τοΰ άνθρώπου άπό τό βύθος της λήθης. 'Ακολουθεί μακριά στιχομυθία άνάμεσα στα δύο άδέλφια, δπου έχει άποτυπωθεϊ μέ τρυφερότητα δσο και-ρεαλιστική άκρίβ^ια ή φροντίδα της 'Ηλέκτρας γιά τόν άρρωστο. Τό μοτίβο της ελπίδας άπό τόν πρόλογο άκούεται έδώ έντονότερα: στή Ναυπλία εχει προσορμιστεί ό Μενέλαος, πού εύθύνεται γιά τήν τύχη του 'Αγαμέμνονα. Τουλάχιστο, ας είχε έρθει μονάχος! Και 6 'Ορέστης μισεϊ τήν Ελένη. Ό έρεθισμός πού νιώθει καθώς τήν ονομάζει, του φέρνει καινούρια ταραχή. Στό τέλος αύτοΰ τοΰ μέρους καταλαμβάνεται άπό κρίση και μέσα σ' αύτήν φαντάζεται δτι ή 'Ηλέκτρα είναι μιά άπό τις 'Ερινύες. Σέ μιά εκτενή σκηνή σπεύδει νά άναφέρει δτι είναι κάτοχος ένός τόξου πού του είχε δανείσει ό 'Απόλλων, και θέλει τώρα μέ αυτό νά άποκρούσει τούς δαίμονες της εκδίκησης: έδώ άξιοποιεΐται ένα μοτίβο άπό τήν Όρέστεια τοΰ Στησιχόρου. Μέ βαθιά θλίψη ή 'Ηλέκτρα σκεπάζει τό πρόσωπό της. Ή κρίση φεύγει δπως ήρθε, καΐ τώρα ο 'Ορέστης μιλεϊ γιά τήν άθλιότητα και τό έγκλημά του. Τόσο στήν ώρα τοΰ παροξυσμού δσο και στή νηφαλιότητά του (276, 285) κατηγορεί τόν Λοξία. Φτάνει μάλιστα στό σημείο νά ισχυριστεί δτι και ό 'ίδιος ό 'Αγαμέμνων, αν μπορούσε Ό 'Ορέστης νά τόν ρωτήσει, θά είχε άποτρέψει τό γιό του άπό τή μητροκτονία μέ έπίμονες παρακλήσεις. Ό κύριος στόχος αυτής της άριστουργηματικής σκηνής, πού παρουσιάζει τή δραματική θέση τών δύο άδελφών, είναι νά έντυπώσει τις άμοιβαϊες σχέσεις τους. Σέ μιά θάλασσα οδύνης και εχθρότητας έχουν μόνο ό ένας τόν άλλο· διαφορετικά, είναι χαμένοι. Ό 'Ορέστης πιέζει 318

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τήν 'Ηλέκτρα νά χαρίσει στον έαυτό της λίγη ξεκούραση· ή 'Ηλέκτρα διστάζει νά τον άφήσει μόνο, άλλά τελικά υποχωρεί στην επιθυμία του. Ή τρυφερότητα αύτής της σκηνής δεν πρέπει νά ξεχαστεί μέσα στην αγριότητα των επόμενων γεγονότων. Το ον τοι μεθήσω (δέν θα σέ εγκαταλείψω' 262) της 'Ηλέκτρας μας θυμίζει τό οϋτοι προδώσω του 'Απόλλωνα στις Ευμενίδες (64). 'Εδώ δμως ό συγκινητικός λόγος προφέρεται άπο άνθρωπο. Τό α' στάσιμο (316-347) είναι ενα άπό τά σύντομα άλλά άπόλυτα δεμένα μέ τα δραματικά γεγονότα άσματα, πού βρίσκουμε, παράλληλα μέ τα «διθυραμβικά» στάσιμα, στά όψιμα έ'ργα του ποιητή. Τό στροφικό ζεΰγος ολοκληρώνει τήν εικόνα τής συγκεκριμένης δραματικής στιγμής —οδύνη, άπειλή, παραφροσύνη και άδελφικός δεσμός— πριν νά είσορμήσει ή μεγάλη ταραχή. Ό χορός επικαλείται τις 'Ερινύες (α) και τόν Δία (α'), παρακαλεί για τον 'Ορέστη και θρηνεί γιά τή μοίρα τών Τανταλιδών. Στο β' έπεισόδιο (356-806) ό 'Ορέστης μεταβαίνει άπό τήν αρρώστια και τή συντριβή τής μεταμέλειας στό δρόμο τής δράσης. Στό πρόσωπο του Μενελάου συναντά εναν εκπρόσωπο τών έχθρών στόν Πυλάδη βρίσκει τόν στοργικό φίλο. Ό Μενέλαος εμφανίζεται μονολογώντας' τά λόγια του προδίδουν τόν άνθρωπο πού μόλις εχει έπιστρέψει στόν τόπο του και βρίσκεται άκόμη κάτω άπό τήν εντύπωση τών ειδήσεων πού τόν περίμεναν. Στόν Μαλέα, τό άκρωτήριο, ενας θαλάσσιος δαίμονας, ό Γλαύκος (παραλλαγή του Πρωτέα τής 'Οδύσσειας), τόν πληροφόρησε γιά τό θάνατο του 'Αγαμέμνονα, καΐ μόλις άγκυροβόλησε στή Ναυπλία έ'μαθε γιά τό έγκλημα του 'Ορέστη. Μιά εκτενής στιχομυθία, πού πλαισιώνεται άπό Ικετευτικές παρακλήσεις, κατατοπίζει τόν Μενέλαο σχετικά μέ τήν δλη κατάσταση. Σ' αύτή τήν τσακισμένη άπό τήν άρρώστια μορφή δέν μπορεί νά άναγνωρίσει τόν άνεψιό πού ήταν άκόμη νήπιο, δταν έκεΐνος ξεκινούσε γιά τήν Τροία. Τώρα πληροφορείται άπό τόν ϊδιο γιά τΙς τύψεις τής συνείδησής του, καθώς φανταζόταν πώς εβλεπε τις τρεις άπαίσιες θεές (άποφεύγει νά τις ονομάσει), τήν ώρα πού μάζευε, μέσα στή νύχτα, μέ τή βοήθεια του Πυλάδη, τά μέλη τής μητέρας του άπό τις στάχτες. Ό Μενέλαος κρατά άπόσταση άπό τόν ταλαίπωρο νέο: δέν είναι φοβερό νά ύποφέρει οποίος έπραξε κάτι φοβερό (413). Είναι ενας πρώτος ύπαινιγμός γιά τήν ύποχωρητικότητά του άργότερα. Ό 'Ορέστης δμως οχυρώνεται πίσω άπό 319

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

την προσταγή του θεοϋ, ό όποιος καθυστερεί νά στείλει τή βοήθειά του. 'Αλλά έτσι άκριβώς ενεργούν οί θεοί, πού ό άνθρωπος πιστεύει δτι τον έχουν εγκαταλείψει (420). Ό Μενέλαος είναι ενας προνοητικός άνθρωπος πού ύπολογίζει σωστά. Θέλει νά μάθει ποιά είναι ή στάση της πόλης άπέναντι στον 'Ορέστη. 'Αδιέξοδο άπό κάθε πλευρά. Ό πατέρας του Παλαμήδη (ό θεατής θυμάται τό δεύτερο έ'ργο της τριλογίας του 415) και οι οπαδοί του Αιγίσθου τον καταδιώκουν, ό 'Ορέστης δεν έχει καμιά ελπίδα γιά τό σκήπτρο του "Αργούς (ό Μενέλαος σημειώνει ότι είναι διαθέσιμο) και εχει νά αντιμετωπίσει τήν κρίση των Άργείων γιά τή ζωή τή δική του και της 'Ηλέκτρας. Τά τελευταία λόγια του Μενελάου εκφράζουν συμπάθεια (417). Δεν θα μπορούσαμε νά ποΰμε ποιά θά ήταν ή άπόφασή του, άν χρειαζόταν νά άποφασίσει αύτή τή στιγμή, γιατί εμφανίζεται ήδη ό Τυνδάρεως, ο πατέρας της Κλυταιμήστρας. Ό 'Ορέστης αισθάνεται βαθιά ντροπή μπροστά στον άνθρωπο πού κάποτε τον είχε περιβάλει μέ τήν άγάπη του, ένώ αυτός του σκότωσε τήν κόρη. Ό Τυνδάρεως άμέσως άπαγορεύει στον Μενέλαο νά συνδιαλέγεται μέ τό δολοφόνο, άλλά στο σημείο αύτό συναντά άκόμη κάποια άντίσταση, πού αιτιολογείται μέ τούς δεσμούς της συγγένειας. Και εδώ άρχίζει ένας παράδοξος «άγώνας λόγων». Ό Τυνδάρεως θέλει να έξοντώσει τον 'Ορέστη, άλλά άπευθύνει τά λόγια στον Μενέλαο, ό όποιος, ένώ κρατά τό ρόλο του διαιτητή, προσπαθεί τήν 'ίδια στιγμή νά άπαλλαγεϊ άπό αύτόν. Ό πατέρας της Κλυταιμήστρας δεν καλύπτει τήν άκόλαστη συμπεριφορά της θυγατέρας του, άλλά εμφανίζεται ως υπερασπιστής του νόμου, πού άπαιτοΰσε νά διώξει ό 'Ορέστης τή μητέρα του άπό τό σπίτι και νά τήν οδηγήσει μπρος στο δικαστήριο. Παράβαση αύτοΰ του νόμου θά ειχε ώς άναπόφευκτο άποτέλεσμα άλλεπάλληλους φόνους σέ μιάν άτελείωτη αλυσίδα. Πολύ άργά μόνο ό Τυνδάρεως, νικημένος άπό τό συναίσθημα, στρέφεται στόν 'Ορέστη: «τί ένιωσες, δταν ή μητέρα σου ικετεύοντας ξεγύμνωσε μπροστά σου τό στήθος της;» ΚαΙ μέ άγρια προειδοποιητικό τόνο στόν Μενέλαο: «μήν τον ύπερασπίζεσαι, γιατί άλλιώς δεν θά ξαναπατήσεις στή Σπάρτη !» 'Η σιωπή του Μενελάου, όταν άκούει αύτά τά λόγια, είναι πολύ εύγλωττη. "Υστερα άπό δύο στίχους της κορυφαίας, ό 'Ορέστης άρχίζει μια εκτενή ρήση αύτοϋπεράσπισης. Μέ μοναδική δεξιότητα ό Εύριπίδης παρουσιάζει εδώ νά 320

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μιλεί ο άνθρωπος πού εχει νά ύπερνικήσει σοβαρές άναστολές, άλλά εκφράζεται μέ διαρκώς κλιμακούμενη έξαψη, καθώς ξεκινά άναγνωρίζοντας την άντιφατικότητα της πράξης του (546, 563), γιά νά καταλήξει στον ισχυρισμό οτι ήταν άπόλυτα δίκαιη καί, το σπουδαιότερο, ωφέλιμη γιά ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο (564572). Το πόσο διαφορετικά μιλεϊ 6 'Ορέστης στον «άγώνα» του γιά τη ζωή του άπο δ,τι τή στιγμή πού ήταν μόνος του μέ τή συνείδηση του φαίνεται άπό μιά σύγκριση των στίχων σχετικά μέ τον 'Αγαμέμνονα (288κκ.), πού σχολιάστηκαν πιο πάνω, μέ τον στ. 580, δπου άναφέρεται στο μίσος του νεκρού πατέρα του, πού θά τον καταδίωκε, άν δέν γινόταν εκδικητής του θανάτου του.^ Ό 'Ορέστης, καθώς άγκιστρώνεται άπο κάθε επιχείρημα, έπικαλειται, όπως ό 'Απόλλων και ή 'Αθηνά στη δίκη των Ευμενίδων^ τήν υψηλότερη άξία του πατέρα, άναφέρεται στον άκόλαστο δεσμό της μητέρας του μέ τον Αίγισθο καί προχωρεί ως το σημείο νά καταλογίσει εύθύνη στον Τυνδάρεω, πού γέννησε τέτοιες θυγατέρες. Στο τέλος μόνο ονομάζει τό ισχυρότερο ερεισμά του: τήν εντολή τοΰ 'Απόλλωνα. Είναι άλήθεια ότι ό θεϊκός παράγοντας εχει τήν ίδια σημασία όπως καί στον 'Ιππόλυτο^ εντούτοις ή πορεία των γεγονότων κινείται στο άνθρώπινο έπίπεδο. Ή κορυφαία συνηγορεί άχρωμα μέ έναν ψόγο έναντίον των γυναικών (605κ.), άλλά ό Τυνδάρεως ξεσπά μέ άκόμη μεγαλύτερο θυμό. Τώρα εχει σκοπο ό ίδιος νά παρακινήσει τούς 'Αργείους νά λιθοβολήσουν τον 'Ορέστη καί τήν 'Ηλέκτρα, πού έξήγειρε τον άδελφό της. Σ' αύτή τήν άπόδοση βαρύτερης ένοχης στήν 'Ηλέκτρα έπιβιώνει ό ρόλος της στο παλαιότερο ομότιτλο δράμα του Ευριπίδη. Άκόμη μιά φορά ό Τυνδάρεως έκφοβίζει τον Μενέλαο μέ βαριές άπειλές: εχει νά διαλέξει άνάμεσα στή φιλία καί το μίσος· στή δεύτερη περίπτωση θά επρεπε νά μείνει γιά πάντα μακριά άπο τή Σπάρτη.^ Ό «διαιτητής» Μενέλαος πηγαινοέρχεται πάνω κάτω βυθισμένος σέ σκέψεις. 'Ακόμη δέν έχει πάρει τήν άπόφασή του, ή δέν 1. Θά προτιμούσα νά μή μιλήσουμε έδώ γιά μιά δικαιολογημένη σέ ενα ποιητικό έργο άντίφαση άλλά για μιά διαφοροποιημένη στάση κάτω άπό διαφορετικές περιστάσεις. Ή άπόσταση, ωστόσο, μοϋ φαίνεται πολύ μεγαλύτερη άπό αύτήν πού δέχεται ô Steidle, 96, 5. 2. Ό Murray άντιμετωπίζει ώς γνήσια τήν επανάληψη των στ. 536κ., 625κ., μολονότι δέν πρέπει νά άποσιωπηθοϋν κάποιες σοβαρές άμφιβολίες γι' αύτό ειδικά τό έργο, τό όποιο, οΰτως ή άλλως, παρουσιάζει και άλλου

321

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

ξέρει πώς νά την εκφράσει. Μέ εξαιρετικά λεπτό χειρισμό 6 ποιητής βάζει τον άναποφάσιστο και δειλό Μενέλαο νά ζητεϊ άπο τον 'Ορέστη νά μιλήσει, γιατί 6 'ίδιος δέν μπορεί νά άντέξει τή σιωπή πού περιμένει άπαιτητικά τήν άπόφασή του, 'Εδώ άκολουθεΐ ενα είδος δεύτερου «άγώνα», δπου ό 'Ορέστης κόβει μέ έ'ναν μακρό λόγο (640-679) τή σιωττή του Μενελάου: τώρα άπαιτεΐ και πιέζει* άξιώνει χάριν σέ άντάλλαγμα χάριτος^ δπως ή Εκάβη άπό τον 'Οδυσσέα· κάνει παράδοξους υπολογισμούς. Συμφωνεί βέβαια δτι μέ τήν πράξη του έχει άδικήσει, άλλά και ό πατέρας του έπωμίστηκε τή διάπραξη μιας άδικίας ξεσηκώνοντας μιά εκστρατεία έναντίον της Τροίας γιά χάρη μιας γυναίκας. Δέκα ολόκληρα χρόνια ! Αύτός ζητεί βοήθεια γιά μιά μόνο μέρα ! Και δέν θά χρειαστεί νά θυσιαστεί ή Ερμιόνη, δπως ί'πεσε θύμα (γιά χάρη του Μενελάου) ή 'Ιφιγένεια. Καθώς στήν έκφρο:ση ή σέ κάποια χειρονομία του Μενελάου ό 'Ορέστης άντιλαμβάνεται τήν άρνηση, τον έξορκίζει —ταραγμένος άπο τήν ντροπή μιας τέτοιας ικεσίας— στο δνομα της Ελένης και της σκιάς του 'Αγαμέμνονα. Ή κορυφαία ένώνει τή φωνή της σ' αύτή τήν παράκληση, άλλά ό Μενέλαος άποκρίνεται μέ Ινα λόγο ΐτού άποτελει άριστούργημα ήθοπλασίας: είναι τό αιώνιο πρότυπο των λόγων δλων δσοι προσπαθούν νά άποφύγουν τή συγκεκριμένη πράξη. Ό Μενέλαος ισχυρίζεται δτι θά ήταν πρόθυμος νά βοηθήσει, άρκεΐ νά είχε τον τρόπο. Μέ εικόνες άπό τή φωτιά και τή θάλασσα περιγράφει τήν άνάγκη νά παραιτηθούν τά δυο άδέλφια άπό κάθε βία και νά δοκιμάσουν τό δρόμο της πειθώς. "Επειτα άπό αυτό, φεύγει. Ό 'Ορέστης ξέρει ποιά είναι ή θέση του. Μιά προσπάθεια σωτηρίας, πού ό 'ίδιος θεωρούσε ως τή μόνη δυνατή, ή πρώτη πού επιχειρείται σ' αύτό τό δράμα, κατέληξε σέ άποτυχία έξαιτίας της μηδαμινότητας του Μενελάου. Ή τύχη των δύο άδελφιών μοιάζει πια οριστικά άποφασισμένη, δταν ξαφνικά εμφανίζεται ό Πυλάδης —υστέρα άπό τον άπιστο συγγενή, ό άληθινός φίλος. Δέν είναι συμπτωματικό τό γεγονός δτι σ' αύτό άκριβώς τό σημείο, δπου ή δράση όδηγεΐται μέ έντονη ταραχή έξω άπό τήν άβυσσο της εγκατάλειψης (722: προδέδομαή^ τό μέτρο άλλάζει σέ τροχαϊκούς τετραμέτρους. παρεμβολές στίχων (Σχολ. στ. 57, 268, 1366). Ό Wilamowitz, Hermes 59 (1924) 258, Ιίχει οβελίσει τούς στ. 537 και 625' ό V. di Benedetto προτιμά νά άθετήσει μόνο τον στ. 537, ένώ ό W. Biehl μόνο τον στ. 626.

322

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Σύντομοι λόγοι πλαισιώνουν μιά έκτενή στιχομυθία, πού στο τελευταίο της μέρος τεμαχίζεται σέ άντιλαβές. Στην άρχή 6 'Ορέστης εκθέτει στο φίλο του την κατάσταση του και τή διάψευση της έλπίδας του. Ό Πυλάδης ζητεϊ νά μάθει γιά τήν Ελένη, ή οποία σέ δλο τό εργο άποτελεϊ μόνιμη παρουσία. Ό ϊδιος εχει νά διηγηθεί τήν άπέλασή του άπό τον πατέρα του τον Στρόφιο, 6 όποιος τον έξόρισε γιά τή συμμετοχή του στή μητροκτονία. Μέ τις άντιλαβές άρχίζει ή σύσκεψη. Ή άπόφαση του 'Ορέστη νά άντιμετωπίσει τή σύναξη των Άργείων άφήνει να προβάλει ξανά κάποια έλπίδα. "^Αν αύτός δ δρόμος δέν φέρνει τή σωτηρία, τουλάχιστον όδηγεϊ σέ εναν τίμιο θάνατο, Ό ποιητής δεν θέλει νά μετατρέψει άμέσως τήν εικόνα του άρρωστου 'Ορέστη στήν εικόνα του άνθρώπου πού ένεργεϊ άδίσταχτα. Γι' αύτό ό 'Ορέστης στο τέλος αύτοϋ του μέρους μιλεί γιά τήν άνησυχία του μήπως τον εμποδίσει κάποια κρίση παραφροσύνης. Τό θέμα επιτελεί και μιά πρόσθετη λειτουργία: αύτά τά άνήσυχα λόγια προκαλούν μιά επιβεβαίωση φιλικής πίστης, πού δημιουργεί ισχυρή άντίθεση μέ τήν προδοσία των συγγενών. Τό β' στάσιμο (807-843) είναι και πάλι σύντομο και περιλαμβάνει μόνο μιά έπωδική τριάδα. Χάθηκε ή παλιά εύδαιμονία τών Τανταλιδών υστέρα άπό τή διαμάχη γιά τό χρυσό κριάρι και τά θυέστεια δείπνα (α)· είναι φοβερή ή πράξη της μητροκτονίας μέ τό διπλό πρόσωπο (α')· οποίος έ'χυσε τέτοιο αίμα, πέφτει στά χέρια τών Εύμενίδων (έπ.). 'Επειδή τό λυρικό κομμάτι, πού άρχίζει μέ τόν στ. 960, παίρνει τή θέση στασίμου, ή σκηνή του 'Αγγελιοφόρου μπορεί νά θεωρηθεί ώς τρίτο επεισόδιο (844-959). Ή άρχή του εχει τή μορφή μιας σκηνής συνάντησης. "Ερχεται ή 'Ηλέκτρα ρωτώντας άνήσυχα γιατί ό 'Ορέστης βρίσκεται μακριά άπό τό παλάτι" τότε ό 'Αγγελιοφόρος φέρνει τήν πικρή ε'ίδηση γιά τή θανατική καταδίκη. Ή περιγραφή της λαϊκής συνέλευσης μέ τήν εναλλαγή τών όμιλητών είναι ενα έ'ξοχο κομμάτι. Ό 'Αγγελιοφόρος είναι ενας γενναίος χωρικός, πού άνήκει στό παλάτι του 'Αγαμέμνονα, και εκθέτει τά καθέκαστα άπό τή δική του τίμια σκοπιά. Πρώτα μίλησε ό Ταλθύβιος, ό κήρυκας, μέ τό ενα μάτι στραμμένο πρός τήν πλευρά τών δυνατών και ήταν δ λόγος του ολο ελιγμούς" συντάχτηκε, φυσικά, μέ τούς φίλους του Αιγίσθου. "Υστερα ό Διομήδης προσπάθησε νά όδηγήσει τό πλήθος σέ μιά δί323

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

καΐ-η κρίση, προτείνοντας ώς τιμωρία την έξορία. Τότε δμως ενας αθυρόστομος ομιλητής, οχι γνήσιος Άργεΐος, δίδυμος εκείνου του άγύρτη των Βακχών (717), σταλμένος στη σύναξη άπό τον Τυνδάρεω, υποστήριξε νά λιθοβοληθούν τά δύο άδέλφια. Του άποκρίθηκε ενας θαρραλέος άνθρωπος, ενας αυτουργός (αυτός πού ζεϊ άπό τή δουλειά του), πού σπάνια ερχεται στην πόλη, ενας άπό έκείνους πού μόνοι σώζουαι γήν. Αύτός υποβάλλει την προκλητική πρόταση νά στεφανώσουν τον 'Ορέστη για την πράξη του, άλλιώς κανένας άντρας πιά δεν θά (χποροΰσε νά ξεκινήσει γιά τον πόλεμο, αν ήξερε δτι θά τον άπατοϋσε ή γυναίκα του, πού θά έμενε πίσω. Ό άπροκάλυπτα θετικός χαρακτηρισμός αύτοΰ του άνθρώπου, πού μας θυμίζει ταυτόχρονα τον αύτουργόν της ^Ηλέκτρας καΐ τό εγκώμιο της μεσαίας τάξης στίς'ΐκέτιόες (244), είναι σημαντικός γιά τήν εκτίμηση του έ'ργου. Δεν πρέπει, φυσικά, ή μητροκτονία νά θεωρηθεί πράξη δικαιωμένη χωρίς προβληματισμό' παραμένει, ωστόσο,-τό γεγονός δτι τήν κρίνει έτσι ένας άνθρωπος πού χαρακτηρίζεται άξιος.^ Πρέπει νά μείνει άνοιχτή ή διαλεκτική σχέση: ό 'Ορέστης δεν άντιμετωπίζεται άπλά ώς ένοχος εγκληματίας. Ό άνθρωπος του Τυνδάρεω κέρδισε μέ τό μέρος του τά πνεύματα, και τό μόνο πού κατορθώνει νά εκμαιεύσει δ 'Ορέστης είναι ή άπόφαση νά μήν υποστούν τά αδέλφια τό λιθοβολισμό, άλλά νά τούς δοθεί τό δικαίωμα νά αύτοκτονήσουν. Μετά τήν άφήγηση άκολουθεϊ μια έπωδική τριάδα (960-1011), πού^ θά τήν άποδίδαμε σωστότερα, συμφωνώντας μέ τή χειρόγραφη παράδοση, άποκλειστικά στήν Ηλέκτρα.^ Ή 'Ηλέκτρα άρχίζει μέ άγριες χειρονομίες θρήνου, οδύρεται γιά τό γένος του Πέλοπα, πού άφανίζεται σύρριζα άπό τή δυσμένεια των θεών και τή θανατική καταδίκη των πολιτών (διπλή αιτιολόγηση), και συμπληρώνει, σέ μιά μακριά επωδό μέ έντονα επιτηδευμένους στίχους, τήν πικρή ιστορία του άπό τον Τάνταλο ως τή δική της μοίρα. "Ενας λυρικός διάλογος (1246-1310) διαιρεί τό τελευταίο μέ1. Λανθασμένα ύποτιμοϋν τήν κρίση του ό G. Perrotta, SI FC 6 (1928) 89, κ α ΐ ό Η. v o n A r n i m , Zwölf Tragödien

des Euripides,

Βιέννη 1 9 3 1 ,

450. 2. Αύτό προτείνουν ό Murray και ό V. di Benedetto στά σχόλιά του· τήν άπόδοση τοΰ στροφικού ζεύγους 960-981 στο χορό, δπως πρότεινε ό Η. Weil, άποκρούουν ό G. Pasquali και ό W. Biehl (στά σχετικά σχόλια).

324

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ρος σέ τμήματα, άπο τα όποϊα το πρώτο (1018-1245) επαναλαμβάνει, άλλά σέ εξαιρετική κλιμάκωση, τήν κίνηση πριν άπό τή σκηνή του 'Αγγελιοφόρου: μετά τήν άπόλυτη κατάρρευση και τή βεβαιότητα του θανάτου, ακολουθεί μιά άναθάρρηση και νέα βούληση για δράση. 'Ανάπαιστοι του χοροΰ, πού άναγγέλλουν τήν εΐ'σοδο του 'Ορέστη, εισάγουν μιά διστιχομυθία με μιά ρήση του 'Ορέστη στο τέλος (1018-1068), πού εκφράζει συγκινητικά το δεσμό των καταδικασμένων σέ θάνατο άδελφιών. Στήν άρχή δ 'Ορέστης προσπαθεί νά καταπνίξει κάθε συγκίνηση' δεν θέλει νά δείξει άδυναμία μπροστά στο θάνατο. 'Αποκρούει με άποτροπιασμό τήν επιθυμία της 'Ηλέκτρας νά τή σκοτώσει ό 'ίδιος, πού εχυσε και τό αίμα της μητέρας τους. Ή σκληρότητά του ομως μαλακώνει, και τά δύο άδέλφια ένώνονται σέ ενα ζεστό άγκάλιασμα. "Ηδη στό τέλος της διστιχομυθίας ή ερώτηση της 'Ηλέκτρας σχετικά μέ τή συμπεριφορά του Μενελάου προετοιμάζει μιά καινούρια τροπή. Ό 'Ορέστης έκθέτει τήν άπογοητευτική του στάση' μπροστά του βλέπει πιά τον βέβαιο θάνατο. Είναι κιόλας έτοιμος νά δώσει τό θανάσιμο πλήγμα —παρακαλεί μάλιστα τό φίλο του να φροντίσει τό πτώμα του— οταν παρεμβαίνει ό Πυλάδης μέ ενα επίσχες! (σταμάτα! 1069). Σέ μια σύντομη στιχομυθία, πού άκολουθεΐται άπό ενα ζεύγος λόγων, ό Πυλάδης δηλώνει ότι θέλει νά πεθάνει μαζι μέ τό φίλο του. Ό 'Ορέστης άποκρούει τήν ιδέα, άλλα οταν άναφέρει (1076) οτι δ Πυλάδης έχει σπίτι και πατρίδα, σίγουρα δ ποιητής υπολογίζει πώς έμεις έχουμε ξεχάσει δτι δ Στρόφιος είχε διώξει τό γιό του. Τό θέμα δέν είχε θέση σ' αύτόν τόν μικρό «άγώνα λόγων» άνάμεσα στούς δύο φίλους. Στό τέλος αύτοΰ του μέρους δ Πυλάδης δδηγεϊ τό διάλογο πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση: άφου είμαστε πιά έτοιμοι νά πεθάνουμε, ας σκεφτούμε τουλάχιστον πώς θα μοιραστεί και δ Μενέλαος τή δυστυχία μας. Σέ μιά εκτενή στιχομυθία (1100-1131), πού διευθύνεται άπό τόν Πυλάδη, συλλαμβάνεται τό σχέδιο νά σκοτώσουν τήν Ελένη. Παίζοντας τό ρόλο του ικέτη, οί δύο φίλοι, μέ τά ξίφη κρυμμένα κάτω άπό τους χιτώνες, θά μπούνε στό παλάτι' οί δειλοί Φρύγες δούλοι δέν θά σταθούν εμπόδιο. "Ετσι προετοιμάζεται ή μεγάλη σκηνή μέ τόν Φρύγα. Είναι ένδεικτικό γιά τή μορφολογία της τραγωδίας τό γεγο325

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

νος οτι ή κατάστρωση του σχεδίου πραγματοποιείται σε μιά στιχομυθία, ένώ ή ήθική άποτίμησή του καλύπτεται άπο μιά ρήση του Πυλάδη. "Οχι πιά μητροκτόνος, 'όχν φονιάς της μισητής Ε λένης θά ονομάζεται ό 'Ορέστης. 'Ιδιαίτερη βαρύτητα εχέι ή κατακλείδα αύτοΰ του λόγου: άν δεν έπιτευχθεϊ ό φόνος της Ελένης, τότε οί φίλοι σκοπεύουν νά βάλουν φωτιά στο παλάτι και νά πεθάνουν (1050). Γιά πρώτη φορά άναφέρεται ό καττνός σ' αυτούς τους στίχους. Στο τέλος δμως του έργου διατυπώνεται καθαρά μιά άποψη πού ϊσως ύποδηλώθηκε ήδη στο στ. 1141: ή πράξη πού σχεδιάζεται δεν θά είναι μόνο μιά έκδίκηση έναντίον του Μενελάου* μπορεί βέβαια νά φέρει τό θάνατο, άλλά δέν άποκλείεται νά φέρει και τη σωτηρία. Ή κορυφαία εκφράζει την έπιδοκιμασία της μέ δυο λόγια καταδίκης γιά την Ελένη, ένώ ό 'Ορέστης επαινεί το φίλο του, πού άλλοτε είχε σχεδιάσει (αύτο είναι μιά καινούρια πληροφορία) τό φόνο του Αιγίσθου. Στο τέλος του λόγου του εκφράζει τή σκέψη οτι, πέρα άπο τήν έκδίκηση έναντίον του Μενελάου, αύτός 6 δρόμος μπορεί να οδηγήσει στη σωτηρία. Θά άποτελοΰσε αισθητή άπόκλιση άπο τήν τεχνική του Ευριπίδη στο θέμα του σχεδιασμού της σκευωρίας, άν αύτή άποτελοΰσε μόνο ύπόθεση των άντρων. Σ' αύτό τό σημείο παρεμβαίνει ή 'Ηλέκτρα. Στήν άρχή σε μιά στιχομυθία, κατόπιν σέ ενα μακρό διάλογο μέ τόν 'Ορέστη (παίρνει μέρος άπό τόν στ. 1209 και 6 Πυλάδης), άναπτύσσει τό σχέδιό της: νά συλλάβουν ως δμηρο τήν Ερμιόνη, πού σε λίγο θά επιστρέψει άπό τόν τάφο της Κλυταιμήστρας· αύτή θά προστατεύσει και τούς τρεις άπό τό θυμό του Μενελάου. Και ή 'Ηλέκτρα μέ τήν πρότασή της σκοπεύει στή σωτηρία τους; ό Μενέλαος θά υποχωρήσει και μέ τήν έπέμβασή του θά άκυρώσει τή θανατική καταδίκη. Ό 'Ορέστης, έτοιμος πιά γιά δράση, δίνει οδηγίες. Ή 'Ηλέκτρα, μένοντας μπροστά στό παλάτι, θά φροντίσει γιά τήν άσφάλεια των δύο φίλων και θά περιμένει τήν Ερμιόνη. "Επειτα 6 'Ορέστης προσεύχεται στον 'Αγαμέμνονα, και κατόπιν και οί τρεϊς τους μέ μιά φωνή έπικαλοΰνται τόν νεκρό.^ Θέματα άπό τή μεγάλη σκηνή των Χοηφόρων συρρικνώνονται έδώ σέ έλάχιστους στίχους. Ό επόμενος μεγάλος, τριαδικά οργανωμένος, λυρικός διάλογος 1. Γιά τήν άπόδοση των στίχων σέ πρόσωπα βλ. Α. Lesley, WS 53 (1935) 44=Ges. Sehr. 136.

326

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άνάμεσα στήν 'Ηλέκτρα και το χορο (1246-1310) είναι τόσο βαθιά συνυφασμένος μέ την προώθηση της δράσης, ώστε, παρά την πρόδηλη άρθρωτική του λειτουργία, δεν θά μπορούσε εύκολα νά χαρακτηριστεί ώς ύποκατάστατο στάσιμου. Ή στροφή και ή άντιστροφή έχουν και πάλι έντονα μιμικο χαρακτήρα. Σέ ταραγμένους δοχμίους, μέ διπλή σε κάθε στροφή παρεμβολή τριμέτρων, ή 'Ηλέκτρα στέλνει το καθένα άπό τά δύο ήμιχόρια χωριστά σέ μιά πάροδο, για να φρουρήσει τήν πρόσβαση στο παλάτι. Ή άντιστροφή καλύπτει τήν κατόπτευση του χώρου, τήν αιφνίδια έξαψη της άγωνίας και τέλος τήν άποκατάσταση της ηρεμίας τους. 'Η έπωδος εχει μορφή τριπτύχου: ή 'Ηλέκτρα έκφράζει άνυπομονησία και άνησυχία —κραυγές άγωνίας της Ελένης μέσα άπό το παλάτι προκαλούν μιά ταραγμένη ήχώ— ή 'Ηλέκτρα συνοδεύει τήν επιχείρηση μέ άγριες προτροπές. 'Ιδιαίτερα άποτελεσματικάλειτουργοϋν οί δάκτυλοι στον στ. 1303. Μιά σύντομη σκηνή μέ τήν Ερμιόνη (1311-1352) διακόπτει αύτό τό μέρος, πού συγκροτείται σχεδόν άποκλειστικά άπό λυρικά στοιχεία. Ή 'Ηλέκτρα άποσοβεΐ έπιτήδεια εναν κίνδυνο: ή Ερμιόνη άκουσε κραυγές μέσα άπό τό παλάτι, άλλά ή 'Ηλέκτρα τή διαβεβαιώνει δτι οί δύο φίλοι μέσα ικετεύουν τήν Ελένη γιά βοήθεια. Και πάλι άναπτύσσεται ενα θέμα μέ διπλό δραματικό άποτέλεσμα. Ό φόβος της Ερμιόνης αίρεται, και άνυποψίαστη ή νέα μπαίνει μέσα στό παλάτι, οπου είναι στημένη ή παγίδα' ταυτόχρονα όμως δ ποιητής, ύπογραμμίζοντας τή συμπόνια και τήν προθυμία της νά συντρέξει, άπεικονίζει τόν γνήσιο και άνυστερόβουλο συναισθηματικό κόσμο του νέου άνθρώπου. Σέ τέτοιες μορφές δ Εύριπίδης συγκέντρωνε δ,τι του ειχε άπομείνει άλώβητο άπό τήν πίστη του στόν άνθρωπο* είναι σαν νά άστραφτε ενα κομμάτι κρύσταλλο μέσα σ' ενα σωρό κροκάλες. 'Εκείνο πού τόλμησε δ ποιητής μέ μεγάλη επιτυχία στις Βάκ^ες, έδώ τό άπέφυγε. Δέν δίνει στό έ'ργο δύο άγγελικές ρήσεις σέ τριμ,έτρους, άλλά άντικαθιστά τή δεύτερη, γιά τήν άπόπειρα έναντίον της Ελένης, μέ ενα άλλόκοτο λυρικό μέρος, πλούσιο σέ μετρικές εναλλαγές. Μια στροφή και μιά άντιστροφή του χορού (1353-1365, 1537-1549a) πλαισιώνουν τήν έκτεταμένη μονωδία του Φρύγα μαζί μέ τήν έπόμενη τροχαϊκή σκηνή άνάμεσα σ' αύτόν και τόν 'Ορέστη. Ή στροφή του χορού είναι, όπως σχεδόν παντού σ' αύτό τό 327

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

δράμα, άπόλυτα ενσωματωμένη στα δραματικά συμφραζόμενα. Μέ θόρυβο καΐ κραυγές οΐ γυναίκες θέλουν νά καλύψουν δσα συμβαίνουν μέσα στο παλάτι, γιά νά μην επέμβουν οί Άργεΐοι. Δίκαιη τιμωρία εβρισκε επιτέλους την Ελένη, Ή εΐ'σοδος του Φρύγα εύνούχου, πού τρομοκρατημένος άπό τά γεγονότα στο παλάτι τρέπεται σέ φυγή, στάθηκε ήδη άπο την άρχαιότητα άφορμή γιά μιά παρατεινόμενη παρεξήγηση, πού τώρα μέ άνακούφιση μπορούμε να βεβαιώσουμε οτι λύθηκε οριστικά χάρη στήν Α. Μ. Dale.^ Ό Φρύγας διηγείται (1371) πώς ξέφυγε άπό τά κέδρινα δοκάρια της στέγης και άνάμεσα άπό τά τρίγλυφα. *Από αύτό ό Σχολιαστής συνάγει τό συμπέρασμα δτι αυτές οί άκροβασίες παριστάνονταν μπροστά στά μάτια τών θεατών και δτι κάποιος προσεχτικός ήθοποιός πρόσθεσε τούς στ. 1366-1368, πού ύποδηλώνουν δτι ό φοβισμένος ευνούχος παρουσιάζεται άπό την πύλη. Ό Murray και τώρα ό W. Biehl συμφωνούν μέ τόν όβελισμό. Ό Ν. Wecklein και άλλοι άκολούθησαν τόν Σχολιαστή, καταλήγοντας στό συμπέρασμα δτι δ Φρύγας πηδούσε άπό τη στέγη της σκηνής. Σωστά ή Α. Μ. Dale υπεράσπισε τούς άμφισβητούμενους στίχους, συνδέοντας τήν περιγραφή τού δούλου γιά τήν πορεία της φυγής του μέ τό εσωτερικό του παλατιού. Ή μονωδία τού Φρύγα διαρθρώνεται, μέ τήν παρεμβολή τριμέτρων της κορυφαίας, σέ εξι μέρη. Τό εξαιρετικά επιτηδευμένο υφος μέ τις άφθονες έπαναλήψεις στίχων και μιά εξεζητημένη έκφραση ταραχής δείχνει πρός τήν κατεύθυνση τού νεοαττικού διθυράμβου και τών Περσών τού Τιμοθέου.^ Τά δύο πρώτα μέρη της μεγάλης μονωδίας τού Φρύγα είναι γεμάτα άγωνία και θρήνους, και μόνο μέ τό τρίτο άρχίζει, σέ έντονα δραματικό τόνο, ή άφήγηση: πώς οί δύο φίλοι συνάντησαν τήν Ελένη, πώς δ 'Ορέστης τήν οδήγησε στήν έστία τού προπάτορά της Πέλοπα, πώς ό Πυλάδης τρομοκράτησε και φυλάκισε τούς Φρύγες δούλους και πώς ή Ελένη φαινόταν νά παραδίνεται 1. Στο σημαντικό γιά πολλά σκηνικά προβλήματα άρθρο της: «Seen and Unseen on the Greek Stage», WS 69 (1956) \Q^=Coll. Pap. 119. Μέ τις απόψεις της συμφωνούν στά σχετικά σχόλιά τους οί V. di Benedetto καΐ W. Biehl, ό δεύτερος βέβαια μέ τήν άθέτηση τών στ. 1366-1368, ή οποία τώρα δέν είναι άπαραίτητη. ΚαΙ ό V. di Benedetto εχει συγκεντρώσει ορισμένα στοιχεία γιά τη διατήρηση του στ. 1384. 2. Γιά τή σχέση Εύριπίδη και Τιμοθέου βλ. Ε. Κ. Borthwik, Hermes 96 (1968) 69.

328

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πια στο ελεος των ξιφών πού κρατούσαν οί εχθροί της. Οι Φρύγες έσπασαν τΙς πόρτες πού τούς κρατούσαν φυλακισμένους, άλλά ό Πυλάδης στή σύγκρουση μαζί τους εδειξε άληθινή έλληνική ύπεροχή. Μέ θαυμάσια δεξιότητα ό Εύριπίδης παρεμβάλλει σέ αυτό το σημείο τον έρχομό της Ερμιόνης. Οί δύο φίλοι όρμοΰν καταπάνω της και τήν πιάνουν όταν δμως στρέφονται ξανά προς τήν Ελένη, εκείνη εχει έξαφανιστεϊ. Ό Φρύγας ξέφυγε μέσα στή σύγχυση. 'Η κορυφαία βλέπει νά βγαίνει άπό το παλάτι ό 'Ορέστης, και αμέσως μετά άπο αυτή τήν ιδιόρρυθμη άγγελική ρήση συνάπτεται μιά σχεδόν κωμική σκηνή σέ τροχαϊκούς τετραμέτρους (πού άποτελεο πέρα γιά πέρα αυτοσκοπό, άφοϋ ή άπομάκρυνση του Φρύγα θά ειχε πραγματοποιηθεί πολύ πιο άπλά άπο αύτο το κυνηγητό γάτας και ποντικού) άνάμεσα στον ευνούχο και τον 'Ορέστη, ό όποιος αναγκάζει τον κατατρομαγμένο Φρύγα νά του ορκιστεί δτι άποστρέφεται τήν Ελένη, και τον άπειλεϊ μέ θάνατο. Και δταν τον ρωτά αν φοβάται μήπως, άντικρίζοντας το ξίφος του, γίνει πέτρα, δπως δσοι άντίκρισαν τή Γοργώ, και έκεϊνος άποκρίνεται δτι δεν έχει ιδέα γιά τή Γοργώ, άλλά φοβάται μήπως γίνει πτώμα, έ'χουμε ενα πραγματικά γκροτέσκο ευφυολόγημα, πού θά ειχε πιο πολύ τή θέση του στήν κωμωδία. Ό 'Ορέστης άφήνει αύτό τό άνθρωπάριο νά φύγει τρέχοντας και περιμένει τον Μενέλαο. 'Ολοφάνερα και εδώ ή έλπίδα της σωτηρίας επισκιάζει τό κίνητρο της έκδίκησης: αν ό Μενέλαος θελήσει νά πάρει εκδίκηση γιά τήν Ελένη και οχι νά σώσει τούς τρεις τους άπό τό θάνατο, τότε θά δεϊ και τήν Ερμιόνη άνάμεσα στούς νεκρούς. 'Εδώ άκολουθεΐ ή άντιστροφή του χορού, δπου, κατά παράδοξο τρόπο, έξετάζεται ή δυνατότητα νά ειδοποιηθεί ή πόλη, άλλά τελικά οί γυναίκες άποφασίζουν νά σωπάσουν. Βλέπουν κιόλας μέσα άπό τό παλάτι νά υψώνεται καπνός' έχουν άνάψει οί δαυλοί γιά νά τό πυρπολήσουν. Ό θεός εχει ορίσει τό τέλος· ή κατάρα βαραίνει τό σπίτι αύτό άπό τότε πού γκρεμίστηκε ό Μυρτίλος. Σέ πέντε τροχαϊκούς τετραμέτρους (1549-1553) ή κορυφαία άναγγέλλει τήν άφιξη του Μενελάου και τον κίνδυνο πού άπειλει τούς τρεις συμμάχους. Ό Μενέλαος έρχεται μανιασμένος: άκουσε άπό κάποιον πού τά ειχε χαμένα άπό τό φόβο του (ίσως άπό τόν Φρύγα) δτι ή Ελένη δέν σκοτώθηκε άλλά εξαφανίστηκε* αύτό δμως τό θεωρεί τέχνασμα του μητροκτόνου. Είναι έτοιμος νά δώ329

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

σει έντολή στούς υπηρέτες του να σπάσουν τήν πύλη, άλλά ό 'Ορέστης, μαζί μέ τον Πυλάδη,^ στέκεται κιόλας επάνω στη στέγη κρατώντας το ξίφος του στο λαιμό της Ερμιόνης. Προειδοποιεί τον Μενέλαο νά μήν άγγίξει τήν πύλη, γιατί είναι έτοιμος να του συντρίψει το κεφάλι μέ ενα κομμάτι άπο τό θριγκό. Στο σημείο αυτό άρχίζει μιά στιχομυθία (1576-1617), πού ό ρυθμός της έπιταχύνεται μέ άντιλαβές. Ό 'Ορέστης είναι κύριος της κατάστασης. 'Εκφράζει λύττ/] πού δέν κατόρθωσε να σκοτώσει τήν Ελένη· άναφέρεται στή μητροκτονία, σάν να μήν ειχε ποτέ μετανιώσει γι' αύτήν και άποκρίνεται, άνταποδίδοντας χτύπημα στό χτύπημα, στις δίχως άποτέλεσμα άπειλές και λοιδορίες του Μενελάου, πού μαίνεται μπροστά στήν κλειδωμένη πύλη. Δύο είναι οί άπειλές του: νά βάλει φωτιά'στό παλάτι και νά σκοτώσει τήν Ερμιόνη. Τέλος, διατυπώνει σαφέστατα τις άπαιτήσεις του: ό Μενέλαος θά πάει στούς Άργείους καΐ θά τους πείσει νά άκυρώσουν τή θανατική καταδίκη. Αύτός δέν βλέπει πιά καμιά διέξοδο και δηλώνει τήν ήττα του: εχεις με (1617). θ α περίμενε κάνεις δτι ό 'Ορέστης θά άρπαζόταν άπό αύτή τήν ομολογία, άλλά έκεΐνος έ'χει γι' αύτή μόνο περιφρονητικά λόγια: «ήττήθηκες άπό τήν 'ίδια σου τή φαυλότητα». Κατόπι δίνει έντολή στήν 'Ηλέκτρα και στόν Πυλάδη νά βάλουν φωτιά στό οικοδόμημα. 'Αγανακτισμένος ό Μενέλαος φωνάζει σε βοήθεια τούς Άργείους, πού ό μητροκτόνος θέλει να τούς άναγκάσει νά του χαρίσουν τή ζωή. Γιά τή φοβερή σύγχυση άλληλοσυγκρουόμενων θεμάτο^ν θά μιλήσουμε πιό κάτω. Πάνω στήν κατάλληλη στιγμή εμφανίζεται ό 'Απόλλων. Δύσκολα θά τόν φανταζόμασταν πάνω στή στέγη στό 'ίδιο ΰψος μέ 1. Είναι δύσκολο νά άποφασίσουμε αν στήν ομάδα πρέπει νά συμπεριλάβουμε καΐ τήν Ηλέκτρα, βωβή, δπως είναι και ό Πυλάδης. Ό Steidle, 109, ορθά παρατηρεί οτι, σύμφωνα με τή φυσική πορεία τοϋ έργου, οπωσδήποτε θά περιμέναμε νά εϊναι και αύτή παρούσα' ωστόσο, ή διατύπωση τοϋ στ. 1618 προκαλεί άμφιβολίες: νφάπτω σημαίνει «βάζω φωτιά άπο κάτω», άκριβώς δπως άνάβει κανείς μιά νεκρική πυρά (πρβ. Θουκ. Β 52). Ή έκφραση κατανοείται θαυμάσια, άν ή 'Ηλέκτρα εϊναι μέσα στο παλάτι, ενώ ό 'Ορέστης της δίνει τή σχετική έντολή άπο τή στέγη· ταυτόχρονα καλεϊ τον Πυλάδη νά πυρπολήσει τά γεϊσα, μιά ενέργεια ελάχιστα ενδεδειγμένη γιά τήν άποτέφρωση τοϋ παλατιοϋ —άλλά τί άλλο θά μποροϋσε νά κάνει ό φίλος του πάνω στή στέγη; Φυσικά, άπομένει και ή δυνατότητα νά στέλνει ό 'Ορέστης στο εσωτερικά τοϋ παλατιού τήν 'Ηλέκτρα, πού ώς αύτή τή στιγμή στεκόταν δίπλα του μέ άναμμένους δαυλούς στά χέρια.

330

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τήν ομάδα γύρω άπο τον 'Ορέστη* ϊσως πάνω σέ ενα θεολογεϊο σε ψηλότερο επίπεδο. ^ Δεν πρέπει, πάντως, νά άποκλειστεΐ ή χρήση της μηχανής. Ό θεος πρέπει νά έχει μαζί του τήν Ελένη, γιατί ό Μενέλαος της άπευθύνει τό λόγο (1673). Γι' αυτό άκριβώς δεν μπορούμε νά συμφωνήσουμε μέ τον Murray και τον Paley και νά θεωρήσουμε νόθη προσθήκη κάποιου ήθοποιοϋ τούς στ. 1631κ. καί, επομένως, νά τούς άθετήσουμε' έξάλλου, είναι εύεξήγητο γιατί 6 'Απόλλων μιλεϊ για τήν άνάληψη της Ελένης σάν γιά ενα μελλοντικά γεγονός (1637, 1684). Ή Ελένη είναι άκόμη ορατή. Δεν πρέπει όμως νά διατηρηθεί στο τέλος του στ. 1631 τό èv αιθέρος πτνχαΐς, άφοΰ ή Ελένη θά οδηγηθεί εκεί μόνο μετά τόν στ. 1636.^ Ό 'Απόλλων, μέ δραστικούς χειρισμούς, δίνει στά πράγματα διαφορετική οψη, αν δεν τα άνατρέπει κιόλας κάπου κάπου. Ή Ελένη, αύτή πού σέ δλο τό εργο εξυβρίζεται, θά ενωθεί, θεά πιά, σέ μια τριάδα μαζι μέ τόν Κάστορα και τόν Πολυδεύκη· πράγματι ύπήρχε και ή σχετική λατρεία.® Έδώ μαθαίνουμε οτι οί θεοί τή χρησιμοποίησαν μόνο ώς μέσο για τήν πρόκληση ενός πολέμου, πού θά άνακούφιζε τή γη άπό τόν υπερπληθυσμό —μοτίβο γνωστό άπό τήν άρχή των Κύπριων επών. Ό 'Ορέστης θά κατοικήσει ενα χρόνο στήν άρκαδική Παρρασία, ύστερα δμως θά πάει στήν 'Αθήνα, δπου θά τόν άθωώσει ενα δικαστήριο των θεών (οχι της πόλης). Τελικά θα παντρευτεί τήν Ερμιόνη, πού πριν άπό λίγο άκόμη της άπειλοϋσε τή ζωή, επειδή ό Νεοπτόλεμος, ο όποιος θά ζητήσει εύθύνες άπό τόν δελφικό θεό γιά τό θάνατο του πατέρα του, είναι προορισμένος νά πεθάνει. Ή 'Ηλέκτρα και ό Πυλάδής θα γίνουν εύτυχισμένο ζευγάρι, ό Μενέλαος θά βασιλέψει στή Σπάρτη, καί ό 'Ορέστης στό "Αργός. Και σάν νά θυμήθηκε τήν τελευταία στιγμή ό 'Απόλλων οτι 1. Έτσι, σύμφωνα μέ τόν Α, Frickenhaus, Die altgriechische Bühne, 1 9 1 7 , 1 5 , κ α ΐ τον Η. Bulle, Untersuchungen

an griechischen

Theatern,

1928, 225, καΐ άντίθετα μέ τή M. Bieber, Gnomon 8 (1932) 480, καταλήγουμε σέ μιά σκηνική εικόνα σέ τρία έπίπε^α: βλ. σχετικά Hourmouziades, 30 καΐ 168. 2. Σχετικά μέ τήν υπόθεση δτι κάποιος μεταγενέστερος σκηνοθέτης, πού ήθελε νά εμφανίσει «άπό μηχανης» τήν Ελένη, μετέβαλε ετσι το ννήσιο τέλος τοϋ στίχου, βλ. Α. Lesky, WS 53 (1935) 46=Ges. Sehr. 137. 3. F . C h a p o u t i e r , Les

1935.

Dioscures

331

au

service

d'une

déesse,

Παρίσι

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

Ol πολίτες μόλις πρίν άπο λίγο ήταν έτοιμοι να λιθοβολήσουν τον 'Ορέστη, προσθέτει οτι θά τό τακτοποιήσει και αύτό, μια πού ό 'ίδιος είχε προστάξει και τή μητροκτονία. Ό 'Ορέστης άνακαλεϊ τις άμφιβολίες του γιά το θεό και άπελευθερώνει την Ερμιόνη —ταυτόχρονα δμως μένει δεμένος μαζί της. "Ολοι πειθαρχούν και δλα εξελίσσονται γρήγορα. Ό 'Απόλλων άπομακρύνεται μετά άπό μιά σειρά άναπαίστους, δπου συστήνει νά τιμοΰν τήν ειρήνη, τήν ωραιότερη άπο τις θεές (ή 'Αθήνα βρίσκεται σέ πόλεμο πού δεν λέει νά τελειώσει) και αναγγέλλει άκόμη μιά φορά τήν άποθέωση της Ελένης. Ή γνωστή Ιφιγένεια Τ"., Φοίνισσες) ευχή γιά τή νίκη κλείνει το δράμα. Ή δομή του έργου, ύστερα άπό τή διεξοδική παρουσίαση της κατάστασης στήν οποία βρίσκονται τά δύο άδέλφια (1-347), καθορίζεται άπό τρεις άπόπειρες σωτηρίας. "Ηδη στο εκθετικό τμήμα (52, 67, 241) άναγγέλλεται ή άφιξη του Μενελάου' άπό αύτόν, άφοϋ είναι ό στενότερος συγγενής τους, τά δύο άδέλφια περιμένουν κάποια βοήθεια, ή όποία ματαιώνεται μέ τήν παρέμβαση τοΰ Τυνδάρεω· δταν αύτός φεύγει, έ'χει συντελεστεί ή πρώτη πτώση: οϊμοι, προδέδομαι (722). Έναν καινούριο δρόμο άνοίγει ό Πυλάδης. Ό 'Ορέστης πρέπει νά έπιβληθει στή συνέλευση των Άργείων. 'Εδώ ή πορεία των γεγονότων τοποθετείται στον έξωσκηνικό χώρο, άλλά ή τελική άποτυχία παρουσιάζεται στή σκηνή του 'Αγγελιοφόρου* καΐ πάλι φαίνεται δτι εχει χαθεί κάθε ελπίδα καΐ δτι ό θάνατος είναι άναπόφευκτος: επ' έργον... πορεύομαι (1068). Και πάλι ό Πυλάδης δίνει τήν ώθηση γιά μιά καινούρια κίνηση. Στήν άρχή προτείνει εκδίκηση έναντίον τοΰ Μενελάου, άλλά άμέσως φαίνεται δτι αύτή άκριβώς ή εκδίκηση μπορεί νά άνοίξει τό δρόμο γιά τή σωτηρία. Άπό τό συγκερασμό αύτών των δύο προθέσεων πηγάζει ή άναταραχή στό τελευταίο μέρος της δράσης. Για νά εξασφαλιστεί βίαια άπό τόν Μενέλαο ή σωτήρια επέμβαση, θά ήταν άρκετό νά άπειλήσουν τήν Ελένη και τήν Ερμιόνη* ταυτόχρονα δμως ό άπιστος συγγενής πρέπει νά τιμωρηθεί μέ τό θάνατο της γυναίκας του. "Ετσι δημιουργείται μιά κατάσταση πού τήν τακτοποιεί μόνο ή βίαιη παρέμβαση τοΰ 'Απόλλωνα. Στήν άποτίμηση τοΰ έ'ργου καθοριστική ύπήρξε γιά μεγάλο διάστημα μιά παρατήρηση στό τέλος της Υπόθεσης. Σύμφωνα μέ αύτήν, τό έ'ργο ειχε μεγάλη επιτυχία στή σκηνή —κάτι πού 332

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

εύκολα το πιστεύουμε— άλλά, μέ εξαίρεση τον Πυλάδη, ολοι οΐ χαρακτήρες του είναι φαϋλοι. Τον κλοιό πού περιέσφιγγε αύτή τή δήθεν ληστρική τριάδα τον διέσπασε μέ επιτυχία ή μελέτη του W. Krieg. Πολύ νωρίτερα ό Jakob Burckhardt ειχε διαμαρτυρηθεί γιά τή μονόπλευρη άντιμετώπιση του έργου, άλλά πρέπει νά διαβάσουμε πώς το μέμφεται άκόμη και ό Pohlenz (1, 420), γιά να ύπολογίσουμε τήν άπόσταση του δρόμου πού χρειαζόταν να διανυθεί. "Οταν δμως βλέπουμε οτι ό W. Schmid (3, 609) μιλεί γιά το «συμπαθητικό ζευγάρι» των δύο άδελφιών, ενώ ό Rivier (141) εντοπίζει τό κεντρικό θέμα του δράματος στον «άγώνα επιβίωσης πού διεξάγουν τρεις άνθρωποι εγκαταλειμμένοι μέσα σέ μια εχθρική πόλη», αισθανόμαστε ότι ή λαθεμένη κρίση της Υπόθεσης εχει πιά παραμεριστεί. Φυσικά, δεν πρέπει νά ύποστηρίξουμε τό άντίθετο άκρο και νά παραβλέψουμε ότι τα πρόσωπα του έργου άπέχουν άρκετά άπό τήν άψογη συμπεριφορά μιας εποχής πού διακρινόταν γιά τά ήρωικά αίσθήματά της. Στή θερμή άγάπη τών δύο άδελφιών, στήν άφοσιωμένη φιλία του Πυλάδη, στήν έντιμη στάση του χωρικού μέσα στή συνέλευση του λαού, στήν άμόλυντη παιδικότητα της Ερμιόνης βλέπουμε νά λάμπουν καθαρά κρύσταλλα μέσα σ' εναν κόσμο δπου τό μίσος και ή εκδίκηση θολώνουν μέ τις άναθυμιάσεις τους τον άέρα. Ή άπαισιοδοξία του Εύριπίδη, καθώς διερευνούσε τον άπέραντο χώρο της άνθρώπινης ψυχής, ολοφάνερα αύξήθηκε πριν έγκαταλείψει οριστικά τήν 'Αθήνα. Σίγουρα ή χειρότερη μορφή μέσα στο δράμα είναι ό Μενέλαος. Ό 'Αριστοτέλης {Ποιητ. 15, 1454a) είδε σ' αύτόν τό παράδειγμα ένός προσώπου πού ή φαυλότητά του δέν επιβάλλεται άπό κάποια άναγκαιότητα —μιά άπροσδόκητη, άλήθεια, παρεξήγηση, άφοϋ αύτή άκριβώς ή έλλειψη άνθρώπινης ποιότητας στον Μενέλαο επιτελεί στο δράμα μια σημαντική λειτουργία: άναφλέγει μέσα στόν συντριμμένο άπό τό έγκλημά του 'Ορέστη τή διάθεση νά επιζήσει και νά άντισταθει. Τό δυσκολότερο πρόβλημα του έργου τό θέτει ή σκηνή άμέσως πριν άπό τήν έμφάνιση του 'Απόλλωνα. Πρέπει όμως πρώτα νά τό προσδιορίσουμε μέ άκρίβεια. Ό 'Ορέστης πιέζει τόν Μενέλαο ασφυκτικά, άφοϋ δέν του άφήνει καμιά άμφιβολία οτι διακυβεύεται ή ζωή της Ερμιόνης. Τό εχεις με του Μενελάου, είπωμένο κάτω άπό πραγματική άπειλή, είναι μιά κυριολεκτική συνθηκολόγηση, και δέν επιτρέπεται νά ύποτιμηθεϊ μέ τό επιχείρημα οτι 333

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

ό Μενέλαος συναινεί μόνο έπειδή βρίσκεται κάτω άπο πίεση, άφοΰ στήν πραγματικότητα δέν δείχνει Ι'χνος ύποχωρητικότητας (Strohm, 88, 2· ετσι σκέπτεται πιο μπροστά και ό W. Krieg, δ.π. 27' τώρα και ό G. Α. Seeck, δ.π. 13). Οΰτε δμως πρέπει νά ποΰμε, συμφωνώντας μέ τον Α. Spira,^ δτι ό Μενέλαος καταρρέει άναποφάσιστος. Αύτό τό εχεις με, ωστόσο, δέν πρέπει νά άποσυνδεθεϊ άπό τις άμέσως προηγούμενες συγκεκριμένες άπαιτήσεις του 'Ορέστη. 'Ακόμη και άν ό Μενέλαος ελεγε μόνο δτι βρίσκεται σέ άμηχανία, θά επρεπε νά περιμένουμε δτι ό 'Ορέστης 0ά εκμεταλλευόταν αύτη τήν ομολογία καΐ θα προσπαθούσε νά εξακριβώσει ως ποιο βαθμό φτάνει ή προθυμία του άντιπάλου του. ΆντΙ γι' αύτό, δίνει τήν εντολή νά πυρπολήσουν το παλάτι. Ό πολύ δραστήριος στή χρήση τοϋνυστεριοϋ 19ος αιώνας βρήκε κάποια βιαστική λύση καταδικάζοντας τούς στ. 1618-1620. 'Ακολουθώντας τήν Ι'δια τακτική, ό Page (54) τούς άπέδωσε στήν παρέμβαση των ύποκριτών spectaculi causa. Πρόσφατα 6 G. Α. Seeck (ό'.π.), σέ μιά σοβαρή δσο και έξυπνη έργασία, άσχολήθηκε πειραματικά μέ τό ερώτημα ως ποιο βαθμό μπορεί νά λυθεϊ τό πρόβλημα μέ άθετήσεις. Τελικά έ'φτασε νά άποδείξει δτι, γιά νά άπαλλαγοΰμε άπό τό μοτίβο της φωτιάς, θά επρεπε να άπομακρυνθοϋν και οΐ στ. 1149κ., 1541-1544, 1573, 1593-1596, πού τό προοικονομοϋν. Ό G. Α. Seeck έχει συλλέξει και παρουσιάσει οτιδήποτε θά μπορούσε νά ειπωθεί εναντίον καθενός άπό αύτά τά χωρία, άλλά τό πολύτιμο άποτέλεσμα του διεξοδικού του πειράματος, δπως ρητά τό χαρακτηρίζει, παραμένει ή διαπίστωση δτι τό πρόβλημα δέν λύνεται μέ αύτή τή μέθοδο. 'Εξίσου λίγο δμως λύνεται και μέ μια καθαρά ψυχολογική έρμηνεία. Αύτό ισχύει κυρίως γιά τήν εξή-^η^ση πού έ'δωσε ό Pohlenz (1, 419 και 2, 172), ό όποιος θέλει τόν 'Ορέστη νά έγκαταλείπει κάθε δυνατότητα σωτηρίας, νικημένος άπό τό παράφορο πάθος της έκδίκησης.^ 'Εξάλλου, δέν μας επιτρέπεται νά συμπληρώσουμε έμεϊς μιά σκέψη πού ούτε μιά φορά δέν ύπαινίσσεται ό 'Ορέστης, δτι δηλαδή δέν μπορεί νά περιμένει καμιά βοήθεια άπό 1. Untersuchungen zum deus ex machina bei Sophokles und Euripides, K a l l m ü n z 1 9 6 0 , 1 4 4 . 2. Παρόμοια ή ά π ο ψ η τ ω ν : G r u b e , 395" W . W u h r m a n n , δ.π. 1 1 6 . R e i n h a r d t , Sinneskrise 2^^> — Wege der Forschung 89, 5 0 7 .

334

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

αύτον τον άθλιο Μενέλαο.^ Άλλα τότε γιατί νά εχει τεθεί σε κίνηση ολη έκείνη ή δράση πού σκοπεύει νά άναγκάσει τον Μενέλαο νά έπέμβει; Στη δραματική κατάσταση άνταποκρίνεται μάλλον ή άποψη πού υποστηρίζει, μετά τον Strohm (88,2), και ό Steidle (116). Ή άπειλή του εμπρησμού προωθεί άκόμη ενα βήμα τον έκβιασμο πού άσκεϊται στον Μενέλαο. Ά ν δμως αύτό άναπόφευκτα και σύντομα «θά επρεπε νά οδηγήσει στήν πλήρη υποχώρηση του Μενελάου, πού έ'τσι κι άλλιώς είχε πειστεί γιά τήν ήττα του», τότε θά περιμέναμε άπο μιά δική του άντίδραση ενα άκόμη βήμα προς τήν ϊδια κατεύθυνση και οχι τήν άγανακτισμένη του έκρηξη και τήν έκκληση στούς Άργείους γιά βοήθεια (16211624). Εξάλλου, είναι ολότελα άκατανόητη ή συμπεριφορά του, άφοΰ, σέ άντίθεση μέ το εγβις με, διακινδυνεύει τή ζωή της Ερμιόνης: ο 'Ορέστης μπορεί νά χτυπήσει οποιαδήποτε στιγμή. "Τστερα άπο όλες αύτές τις σκέψεις, θά μπορούσαμε νά εμμείνουμε σέ μιά τεχνική έρμηνεία, άπαλλαγμένη άπο ψυχολογικούς προβληματισμούς:^ ό ποιητής, εκτιμώντας μέ άπόλυτη σιγουριά τό συγκεκριμένο σκηνικό άποτέλεσμα, οδήγησε ώς τά άκρα δλα τά στοιχεία σύγκρουσης πού συγκροτούσαν τή δεδομένη δραματική κατάσταση. Στήν περίπτωση αύτή δεν διαφαινόταν καμιά βιώσιμη λύση —άλλωστε, δέν ήταν καθόλου άπαραίτητη, άφοΰ εμφανίζεται ό 'Απόλλων τήν κατάλληλη στιγμή και τήν επιβάλλει μέ τή βία. Το έργο αύτο θέτει και τό πρόβλημα της σχέσης του μύθου μέ τήν πραγματικότητα της ζωής. Ό Steidle τόνισε ιδιαίτερα τό ρόλο του θεού μέσα στο έργο. 'Ακριβώς τό γεγονός οτι τα δύο άδέλφια βλέπουν νά έχουν ολότελα έγκαταλειφθεϊ άπο τον 'Απόλλωνα, δημιουργεί τήν ιδιότυπη κατάστασή τους. Αύτό είναι άναμφίβολα σωστό. Πιστεύω δμως δτι δέν παίζουμε άπλώς μέ τις λέξεις, άν έπιμεινουμε στή γνώμη δτι ή συμπεριφορά του θεού άνήκει, βέβαια, στις μυθικές προϋποθέσεις του έργου, δπως έχει τονίσει και ό Conacher (218), άλλά δέν άποτελεϊ τό περιεχόμενό 1. Αύτή εΤναι ή άποψη των: Garzya, Pensiero 114, καΐ W. Biehl (στά σχόλια στούς στ. 169, 175, 177). 2. Πρβ. WS

53 ( 1 9 3 5 ) i3=Ges.

Sehr.

1 3 5 · Geschichte

der

griechis-

chen Literatur'^, 432 (μετ. Ά γ . Τσοπανάκη, 2η ëxS. Θεσσαλονίκη, σ. 560). Τήν ϊδια άποψη διατυπώνει και ό V. di Benedetto στο σχόλιο τοϋ στ. 161: «πάνω στά πρόσωπα έπφάλ>.εται τό σχέδιο».

335

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

του. Ή πίστη δτι ή άνθρώπινη μοίρα καθορίζεται άπό τήν ασύλληπτη γιά τον άνθρωπο θεϊκή βούληση (Steidle, 114) προσφέρει οπωσδήποτε γιά τήν τραγωδία του Εύριπίδη τό φόντο· μόνο αύτο δμως, σέ άντίθεση μέ τον Σοφοκλή. Αύτο πού θέλει να μας δείξει το εργο το διατύπωσε θαυμάσια ό Pohlenz (1, 412) στον τίτλο τοΰ σχετικού κεφαλαίου: « Ό άνθρωπος στον άγώνα του μέ τους συνανθρώπους του». Και πάλι συναντούμε τήν, άδιανόητη βέβαια γιά τον Σοφοκλή, κατάλυση τής μυθικής παράδοσης, άφοΰ θά μπορούσε άπλούστατα νά θεωρηθεί δτι το δράμα έ'χει θέμα του τον άγώνα γιά έπιβίωση πού διεξάγει ένας δολοφόνος, άντιμέτωπος μέ το περιβάλλον του. Αύτό, φυσικά, δέν ισχύει γιά τό τέλος τοΰ δράματος· γι' αύτο θά μας έ'φτανε νά μιλήσουμε γιά μιά βεβιασμένη κατάληξη, μόνο πού θά έπρεπε να τήν κατανοήσουμε δπως οί νεότεροι έρμηνευτές τοΰ Εύριπίδη, πού βλέπουν σ' αύτό τό μέρος των έργων του νά δεσπόζουν τό έξωπραγματικό καΐ ή ειρωνεία. Αύτή τήν άποψη περίπου διατύπωσε και ό Webster {Euripides 252): «εδώ ό Εύριπίδης φυλάγει τον παραδοσιακό μύθο γιά τόν πρόλογο, τα λυρικά μέρη και τον έπίλογο». Τήν άνοιξη τοΰ 408 ό Εύριπίδης βρισκόταν άκόμη στήν 'Αθήνα, δπου άνέβασε τόν 'Ορέστη του' ύστερα άπό λίγο έφυγε γιά τή Μακεδονία, γιά τήν αύλή τοΰ 'Αρχελάου. Πριν άπό τά Διονύσια τοΰ 406, ήρθε στήν 'Αθήνα ή εΐ'δηση τοΰ θανάτου του. Σ' αύτό τό σύντομο χρονικό διάστημα παρατηρείται μια δραστηριότητα στήν παραγωγή τοΰ ποιητή, άπό τήν οποία έχουμε δύο άπό τά άριστουργήματά του. "Ισως δέν άξίζει νά λυπηθούμε γιά τήν άπώλεια τοΰ 'Αρχελάου, ένός έργου πού, σύμφωνα μέ ύπόθεση τοΰ Zielinski, άποτελουσε τριλογία μαζι μέ τόν Τήμενο και τούς Τημενίδεςλ Γι' αύτά τά δύο έργα μπορούμε μόνο νά πούμε δτι ή ύπόθεσή τους ήταν δανεισμένη άπό τό μύθο τής επιστροφής των 'Ηρακλείδων. "Ισως επιτρέπεται ή εικασία δτι κάποιο ρόλο έπαι1. Σχετικά μέ τήν άνασύνθεση των τριών ^ργων βλ. Webster, Euripides 252· H.-J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 251, 248, 76. Τά νεότερα παπυρικά άποσπάσματα: P.Oxy. 27 (1962) 2455, άπ. 8-11 (βλ. σχετικά Ε. G. Turner, σ. 58)· Pap. Hamb. 118a (βλ. σχετικά Ε. Siegmann, Griechische Papyri

der Hamburger

Staats-

und

Universitätsbibliothek,

'Αμ-

βούργο 1954, 1)· Austin, 11 και 97κ. Σχετικά μέ τον πρόλογο τοϋ 'Αρχε-

λάου βλ. F . S t o e s s l , Almanack ges)) στή RE.

der Stadt

336

Wien

1 9 5 8 , 1, κ α ΐ λ. « P r o l o -

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ζε ό φόνος του Τημένου άπο τούς γιούς του, οί όποϊοι πίστευαν ότι τούς είχε άδικήσει ό πατέρας τους, επειδή εδειχνε νά προτίμα άπό αύτούς τό γαμπρό τους Δηι,φόντη, άντρα της άδελφής τους Ύρνηθώς. Ή ιστορία του Παυσανία (2, 28) γιά τήν άπόπειρα των γιων του Τημένου (ό νεότερος, ό Άγραϊος, κρατήθηκε μακριά άπό τήν δλη υπόθεση) νά άπομακρύνουν τήν Ύρνηθώ άπό τον άντρα της συκοφαντώντας τον Δηιφόντη και κατόπι νά τήν άπαγάγουν, καθώς και γιά τό θάνατο πού βρήκε και αύτούς καΐ τήν αδελφή τους, ίσως νά εχει πηγή τούς Τημενίόες. Κάπως περισσότερα ξέρουμε γιά τον 'Αρχέλαο. Άπό τον πρόλογό του σώζονται δύο άποσπάσματα (άπ. 228 Ν. και Pap. Hamb. 118a), πού χωρίζονται άπό ενα μικρό κενό' περιέχουν μιά μακριά γενεαλογία.^ Στό εργο προλόγιζε ό 'Αρχέλαος, ενας πρόγονος πού επινοήθηκε ειδικά γιά τό βασιλιά της Μακεδονίας: σύμφωνα μέ τό γενεαλογικό δέντρο, ήταν γιός του Τημένου καί, επομένως, άπόγονος του 'Ηρακλή. "Οπως και ό πρόγονος, επινόηση του ποιητή πρέπει νά ήταν και ή ύπόθεση του έ'ργου, πού μπορεί νά άνασυντεθει μέ βάση τόν 'Τγίνο {fab. 219). Σύμφωνα μέ αύτόν, ό 'Αρχέλαος, διωγμένος άπό τούς άδελφούς του, εγινε δεκτός στή Θράκη άπό τό βασιλιά Κισσέα, πού πιεζόταν άγρια άπό εξωτερικούς έχθρούς. Ό 'Αρχέλαος τόν άπάλλαξε άπό τόν κίνδυνο άλλά ζήτησε ως άντάλλαγμα τό χέρι τής κόρης του. "Οταν δμως ήρθε ή στιγμή γιά τήν πραγματοποίηση τής υπόσχεσης, ό Κισσέας θέλησε νά τόν παγιδέψει μέσα σέ εναν παραπλανητικά σκεπασμένο λάκκο, πού ήταν γεμάτος μέ άναμμένα κάρβουνα. "Ενας υπηρέτης του βασιλιά άποκάλυπτε τό δόλο, και θύμα έπεφτε ό ίδιος δ Κισσέας. Άπό τόν 'Τγίνο θά μπορούσαμε νά δανειστούμε και τόν Απόλλωνα, ως άπό μηχανής θεό, ό όποιος στέλνει τόν Αρχέλαο στή Μακεδονία. 'Οδηγός του θά γίνει μιά γίδα, άπό τήν όποία θά ιδρυθεί ή πόλη μέ τό ονομα Αίγαί. Τό Σχ. Άριστοφ. Βάτραχοι 67, παραπέμποντας στις «Διδασκαλίες», άναφέρει ότι, μετά τό θάνατο του Ευριπίδη, ό γιός του παρουσίασε τά έ'ργα 'Ιφιγένεια εν Αϋλίδι., Άλκμέων και Βάκχαι. 1. Μιά θέση στον πρόλογο διεκδικεί το άδ. άπ. 846 Ν.=Άριστοφ. Βάτραχοι 1206. Σύμφωνα μέ τό Σχόλιο, ό Άρίσταρχος δέν μπόρεσε νά βρεϊ τούς στίχους. 'Ορθά ό Nauck εικάζει δτι αύτό οφείλεται σέ κάποια αναθεώρηση τοϋ έργου πού εμείς άγνοοϋμε, ή, άπλούστατα, σέ λάθος.

337

ΕΤΡΙΠΙΔΗΣ

Σύμφωνα μέ τη Σούόα (λ. Ευριπίδης)^ τή μεταθανάτια νίκη μέ αύτά τά εργα κέρδισε ό ομώνυμος άνεψί,ος του ποιητή. Σέ αύτά τά έργα είναι σα νά άνέπτυξε ό Εύριπίδης, γιά μιά τελευταία φορά, τις δυνατότητες ολόκληρης της δυναμικής πορείας τής δημιουργίας του. Το περιεχόμενο του 'Αλκμέωνα στην Κόρινθο,^ δπως ονομάστηκε το έργο, γιά νά ξεχωρίσει άπο τον Άλκμέωνα στην ΨoJφίδa^ πού μνημονεύτηκε μαζι μέ την "Αλκηστη^ το δίνει ό 'Απολλόδωρος (3, 7, 7) μνημονεύοντας ονομαστικά τον ποιητή. Ό Άλκμέων έμπιστεύεται στον Κρέοντα, βασιλιά τής Κορίνθου, δύο παιδιά, τον Άμφίλοχο και την Τισιφόνη, πού είχε άποκτήσει άπο τή Μαντώ. Ή βασίλισσα πουλά άργότερα την κόρη γιά δούλα στον 'ίδιο της τον πατέρα. Ό Άλκμέων, μαζί μέ τήν Τισιφόνη, έπιστρέφουν στην Κόρινθο, οπου συναντούν τον Άμφίλοχο : τρεις στενοί συγγενείς, πού κανένας τους δέν ξέρει τή σχέση του μέ τούς άλλους δύο. Πώς ό Άλκμέων βρέθηκε σέ κάποιο κίνδυνο εξαιτίας του Κρέοντα καΐ, πώς πραγματοποιήθηκε ή άναγνώριση, ξεφεύγει άπο τις δυνατότητες τής γνώσης μας. Προβληματική επίσης παραμένει ή άπόδοση επιμέρους άποσπασμάτων (τά πραγματεύτηκε μέ πολλή προσοχή ό Van Looy) σέ έναν άπο τούς δύο "Αλκμέωνες. Στο έργο πού συζητούμε, τον πρόλογο έκφωνουσε ό Απόλλων, πού 'ίσως εμφανιζόταν και στο τέλος. Μολονότι όμως πολλά παραμένουν άκόμη άβέβαια, είναι ολοφάνερο δτι ό "Αλκμέων στην Κόρινθο άνήκει στα δράματα τής όψιμης περιόδου, στά όποια οι άνθρωποι έχουν νά άντιμετωπίσουν τά άτελείωτα παιχνίδια τής Τύχης. Ή άστάθεια τής άνθρώπινης ψυχής, ένα στοιχείο πού διακρίναμε στά οψιμότερα έργα του Εύριπίδη, καθορίζει σέ ένα πολύ μεγάλο βαθμό τή δραματική σύνθεση τής 'Ιφιγένειας Α.^ Και ό Αισχύλος και ό Σοφοκλής είχαν πραγματευτεί προηγουμένως τό μύθο. Άπο 1. Th. Zielinski, «De Alcmeonis Gorinthii fabula Euripidea», Mnemosyne 50 (1922) 305· Van Looy, 103- Webster, Euripides 265· H.-J. Mette, δ.π. 34. 2. Σχολιασμένες έκδόσειο: Ε. Β. England, Λονδίνο 1891- G. Ammendola, Τορίνο 1939· Α. Willem, Αιέγη 1952. Ερμηνευτικές μελέτες: L. Parmentier, «L'Iphigénie à Aulis d'Euripide», BAB 5 S. 12 (1926) 266· Snell, Aischylos 148· Page, 122· A. N. W. Sounders, «A Modem Play by Euripides», G ^ B 6 (1937) 156· A. Bonnard, alphigénie à Aulis. Tragique et poésie», MH 2 (1945) 87*

338

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τό εργο του δευτέρου ξέρουμε μόνο οτι ό 'Οδυσσέας έπαιζε βασικό ρόλο στην πραγματοποίηση της σκευωρίας· αύτη είναι και ή παραλλαγή πού προϋποθέτει ή "Ιφιγένεια Τ. (24). Επειδή στο εργο του Εύριπίδη ό 'Οδυσσέας ύποχωρεϊ σέ δεύτερο επίπεδο, δόθηκε ή δυνατότητα να δημιουργηθεί ό ρόλος του Μενελάου στήν άρχή του δράματος. Ό πρόλογος του έργου, στή μορφή πού μας παραδόθηκε, θέτει ενα οξύτατο πρόβλημα. Σέ ενα άναπαιστικό μέρος (1-48) ό 'Αγαμέμνων καλεϊ μέσα στή νύχτα ενα γέροντα ύπηρέτη από τή σκηνή του, παραπονιέται γιά τή γεμάτη εγνοιες μοίρα των ξεχωριστών άνθρώπων καΐ τέλος σχεδόν τον άναγκάζει νά ρωτήσει γιά τήν αιτία της ανησυχίας του και γιά τήν παράξενη συμπεριφορά του σχετικά μέ ένα γράμμα, πού τό γράφει, τό ξανασβήνει, τό σφραγίζει και τό ξανανοίγει. Μετά άπό αύτό τό μέρος ακολουθεί ενας ιαμβικός πρόλογος στή συνηθισμένη μορφή (49-114), δπου ό 'Αγαμέμνων διηγείται διεξοδικά τήν προϊστορία της εκστρατείας εναντίον της Τροίας και άναπτύσσει τις άπαραίτητες γιά τό συγκεκριμένο δράμα προϋποθέσεις: τήν έντολή του Κάλχαντα σχεV. Frey, «Betrachtungen zu Euripides' Iphigénie Α.», ΜΗ 4 (1947) 39· F. M. Wassermann, «Agamemnon in the Iphigeneia at Aulis», TAPhA 80 (1949) 174· Friedrich 89· Σ. Λυριτζής, « Ό φόβος του θανάτου εις τήν Ίφιγένειαν τήν έν Αύλίδι τοϋ Εύριπίδου», Πλάτων 1954, 57' Ε. Fraenkel, «Ein Motiv aus Euripides in einer Szene der Neuen Komödie», Studi U. E. Paoli, Φλωρεντία 1955, Sehr. 487· E. Valgiglio, «L'Ifigenia in Aulide di Euripide», RSC 4 (1956) 179· H. Vretska, «Agamemnon in Euripides' Iphigeneia in Aulis», WS 74 (1961) 18· H.-M. Schreiber, Iphigenies Opfertod (διατρ.), Φραγκφούραη 1963" Η. Förs, Dionysos

und

die

Stärke

der

Schwachen

im

Werk

des

Euripides

(διατρ.), Τυβίγγη 1 9 6 4 , 1 3 1 ' Η. Funke, «Aristoteles zu Euripides' Iphigenie in Aulis», Hermes 92 (1964) 284· R. Bogaert, «Le revirement de Ménélas», EC 33 (1965) 3· Conacher, 249· Webster, Euripides 258· G. M e l l e r t - H o f f m a n n , Untersuchungen

zur Iphigen.

Aulid.

des

Euripi-

des, Χαϊδελβέργη 1969" J. Ferguson, «Iphigeneia at Aulis», TAPhA 99 (1968) 157· C. M. Willink, «The Prologue of Iphigenia at Aulis», CQ N.S. 21 (1971) 343· B. M. W. Knox, «Euripides' Iphigenia in Aulide 1-163», YCIS'22 (1972) 239· A. Lesky, «Zur Darstellung seelicher Abläufe in der griechischen Tragödie», Antidosis (Festschrift W. Kraus), Βιένν/] 1972, 209· Ch. D. Goertz, The Iphigenia at Aulis. A Critical Study (διατρ. Παν. Texas), Austin 1972. Μεταφράσεις.—Γερμανικά: Ε. Buschor, Μόναχο 1960. 'Αγγλικά: F. Μ. Stawell, Αονδίνο 1929 (μέ εισαγωγή τοϋ G. Murray). Γαλλικά: J. Humblé, 'Αμβέρσα 1942.

339

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τικά μέ τή θυσία πού άπαιτοϋσε ή "Αρτεμη, την κατάστρωση μιας σκευωρίας, πού εγινε κάτω άπο την πίεση του Μενελάου —νά καλέσουν δηλαδή στο στρατόπεδο την 'Ιφιγένεια, μέ πρόσχημα τό γάμο της μέ τον 'Αχιλλέα— τέλος, τή δική του μεταμέλεια και τήν άπόπειρά του νά εμποδίσει τον έρχομο της 'Ιφιγένειας μέ ένα δεύτερο γράμμα. Μετά άπο αύτο άρχίζουν πάλι άνάπαιστοι (115-163), δπου ό 'Αγαμέμνων κατατοπίζει τον ύπηρέτη σχετικά μέ το περιεχόμενο της επιστολής του και τον πιέζει νά σπεύσει. Δεν έχουν λείψει οι προσπάθειες νά άναγνωριστεϊ στο κείμενο, οπως παραδίδεται, τό σχήμα πού έ'δωσε στον πρόλογο ό Ι'διος 6 Εύριπίδης,^ μολονότι ή άλλαγή στή μορφή, καθώς περνούμε άπο το ενα μέρος στο άλλο, είναι πολύ άπότομη. Τή γνησιότητα των άναπαίστων, πού τούς αποδίδει ο Murray στον νεότερο Εύριπίδη χωρίς νά παραγνωρίζει τήν εξαιρετική ποιότητά τους, ύπεράσπισε πειστικά ό Ε. Fraenkel (δ.π.). Ό άναπαιστικός πρόλογος της 'Ανδρομέδας δείχνει δτι ό Εύριπίδης στά οψιμότερα έ'ργα του πειραματιζόταν. Φυσικά, τά δύο άναπαιστικά μέρη δέν συγκροτούν ένα πλήρη πρόλογο, και θά πρέπει, συμφωνώντας μέ τον Ε. Fraenkel, νά εικάσουμε τήν άπώλεια ενός κεντρικού μέρους μέ τις άπαραίτητες πληροφορίες σχετικά μέ τή σκευωρία. Τον ιαμβικό πρόλογο μπορούμε νά τον εξηγήσουμε πειστικά υποθέτοντας δτι στά κατάλοιπα του ποιητή βρέθηκαν δύο διαφορετικές μορφές γιά τήν άρχή του έργου. Παρόμοια είναι και ή άποψη του Gonacher (253, 11).^ Ή πάροδος (164-302), ή εκτενέστερη πού μας σώζεται σέ τραγωδία τοΰ Εύριπίδη, διαιρείται μορφικά και θεματικά σέ δύο μέρη. Σέ μιά έπωδική τριάδα, συνθεμένη σέ αιολικά μέτρα, οί κοπέλες της Χαλκίδας έκφράζουν τήν επιθυμία τους νά δούν τό έλληνικό στράτευμα στήν Αύλίδα. "Εχουν ήδη άναγνωρίσει ήρωες μέ μεγάλα ονόματα, δπως λ.χ. τόν 'Αχιλλέα, ο όποιος άνταγωνι1. W . Η. Friedrich, Hermes 70 (1953) 73' Webster, Euripides 258. 2. Ό Η.-M, Schreiber, δ.π. 88, θεωρεί άρχικούς τούς άναπαίστους και, τον Ιαμβικό πρόλογο μεταγενέστερο υποκατάστατο. Παραπέμπει μάλιστα στήν 'Τπόθεση τοϋ Ρήσου, πού εχει ύπόψη της δύο ιαμβικούς προλόγους, ενώ τό 2ργο άρχίζει μέ άναπαίστους. Επίσης άναφέρει (86, 2) πραγματικά ή υποθετικά παραθέματα άπο τούς δύο προλόγους. Τήν άποψη αύτή άνασκεύασε πρόσφατα ό D. Bain, «The Prologue of Euripides' Iphig. Aul.», CQ 27 (1977) 10.

340

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ζόταν στο τρέξιμο μέ ενα πολεμικο άρμα. Σ' αύτον είναι άφιερωμένη ολόκληρη ή επωδός, πράγμα πού άνταποκρίνεται στη σημασία πού εχει ό ήρωας στη συνέχεια του δράματος. Μετά άπο αύτο τό μέρος, άκολουθεϊ, σέ τροχαϊκά στροφικά ζεύγη μέ μιά πολύστιχη έπωδό (στην οποία δεν είναι άπαραίτητο νά έπιβάλουμε στροφική άρθρωση), έ'νας κατάλογος πλοίων, έλάχιστα ικανοποιητικός άπό ποιητική άποψη.^ Ή παράθεση των κοσμημάτων της πρύμνης σέ μερικά άπό τά πλοία εχει πρότυπο τήν περιγραφή των έμβλημάτων των άσπίδων στούς Έπτά του Αισχύλου. Εξάλλου, αυτή ή πλατιά άνάπτυξη της έλληνικής στρατιωτικής δύναμης δεν είναι άσκοπη. Ή βούληση του στρατού και ό σεβασμός πού άπαιτεΐ, παρουσιάζονται άπό τήν άρχή ώς σημαντικοί παράγοντες και διατηρούν τή σημασία τους σέ ολη τήν πορεία της δράσης. Τό Ιο έπεισόδιο (303-542) άρχίζει μέ τήν εΐ'σοδο δύο προσώπων πού βρίσκονται σέ ζωηρή διαμάχη. Ό τρόπος αύτός γιά τήν άρχή μιας σκηνής είναι συνηθισμένος άργότερα στήν κωμωδία. Ό Μενέλαος έχει συλλάβει τόν υπηρέτη πού είχε στείλει ό 'Αγαμέμνων στις Μυκήνες και στό τέλος μιας σύντομης στιχομυθίας του άποσπα τό γράμμα πού προοριζόταν γιά τήν Κλυταιμήστρα. Μέ τις φωνές του γέροντα, βγαίνει άπό τή σκηνή ό 'Αγαμέμνων, οπότε άρχίζει μιά διαμάχη άνάμεσα στούς άδελφούς. Σύμφωνα μέ τό γνωστό μας σχήμα, τις δύο ρήσεις του «άγώνα» πλαισιώνουν δύο στιχομυθίες, άλλά, ένώ τό μέτρο στήν πρώτη άπό αύτές περνά άπό τήν άρχή άκόμη σέ τροχαϊκούς τετραμέτρους, ή άντίστοιχή της στό τέλος, οπού κορυφώνεται ή οξύτητα της σύγκρουσης, επιστρέφει στούς ιαμβικούς τριμέτρους. Ό Μενέλαος καθόταν και περίμενε τόν ερχομό της 'Ιφιγένειας —τόσο άνυπόμονος ήταν γιά τή θυσία. "Ερχεται τώρα μαζί μέ τό γέρο, γιά νά ζητήσει τό λόγο άπό τόν 'Αγαμέμνονα. Θα πρέπει νά δεχτούμε δτι άρπάζει τό γράμμα μπροστά στά μάτια του θεατή (314), άλλά στούς έπόμενους στίχους γνωρίζει ήδη τό περιεχόμενό του, πού έχει σκοπό νά τό άνακοινώσει σ' ολόκληρο τό στράτευμα. Σέ ενα μακρό λόγο σκιαγραφεί τήν τυφλή φιλοδοξία 1. Οί άτέλειές του, πάντως, δέν άρκοΰν ώστε νά τ6ν άθετήσει κανείς, δπως προτείνει ό Page, 145" άντίθετη προς τήν άθέτηση ή άποψη τοΰ WilamoAvitz, Verskunst 282, δπου και ή μετρική ανάλυση της παρόδου" συμφωνεί ό Kranz, 257, και τώρα δ Η.-Μ. Schreiber, δ.π. 99.

341

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

του άδελφοΰ του και την επαίσχυντη άδυναμία του: πώς εκλιπαρούσε την εύνοια ολων, γιά νά άποσπάσει την άρχιστρατηγία—άργότερα όμως δεν ήθελε νά ξέρει τους παλιούς φίλους του— σε τί άπόγνωση είχε πέσει μέ την καθήλωση του στόλου στήν Αύλίδα και πώς χαιρέτισε τή λύση πού του πρόσφερε ό χρησμός του Κάλχαντα, πώς 6 'ίδιος ειχε καλέσει στο στρατόπεδο μέ δόλο την Ι φιγένεια' κάνεις δέν τον είχε αναγκάσει σ' αυτό (360). Είναι αισθητή ή άντίφαση μέ τον ιαμβικό πρόλογο (97). Ό 'Αγαμέμνων είναι σέ θέση νά άπαντήσει στον αδελφό του. Γι' αυτόν, το μοναδικό κίνητρο αύτής της πολεμικής εκστρατείας άποτελεΐ ή Ελένη, πού θέλει νά τήν πάρει πίσω αύτός δ γυναικόδουλος. Δύο φορές ό Μενέλαος επικαλείται τό γεγονός δτι ή εκστρατεία εναντίον της Τροίας είναι μιά έλληνική υπόθεση (370, 411). Τήν πρώτη φορά ό Άγαμέμ,νων δέν άντιδρά καθόλου* παραμερίζει δμως βίαια τή δεύτερη άναφορά: «κάποιος θεός δρισε νά εϊναι άρρωστη μαζι μέ σένα και ή Ελλάδα». Ό Μενέλαος είναι έτοιμος νά άπομακρυνθεϊ άπειλώντας δτι θά δοκιμάσει άλλα μέσα και άλλους φίλους, δταν τον διακόπτει ή άφεξη ενός 'Αγγελιοφόρου. Ή δραματικότητα αύτής της εισόδου εντείνεται άπό τό γεγονός δτι τό νέο πρόσωπο έμφανίζεται στή μέση ενός στίχου. Ό 'Αγγελιοφόρος άνακοινώνει τήν άφιξη της 'Ιφιγένειας, ή οποία, άντίθετα άπό τό σχέδιο του βασιλιά, συνοδεύεται άπό τήν Κλυταιμήστρα και τον μικρό 'Ορέστη. "Εχει κάποιον ιδιαίτερο σκοπό ό ποιητής, δταν άφήνει τον 'Αγγελιοφόρο νά καθυστερήσει περιγράφοντας εκτενέστατα τον ενθουσιασμό του στρατού και τή ζωηρή περιέργειά του γιά τήν αιτία αύτής της άφιξης. Γιά μια δεύτερη φορά μετά τήν πάροδο γίνεται αισθητή ή παρουσία του πλήθους, πού είναι μόνιμα έτοιμο νά επέμβει, σάν καθοριστική δύναμη, στά γεγονότα. Άπό τήν δλη κατάσταση ό ποιητής κερδίζει μιά ειρωνική αιχμή: δλοι περιμένουν κάποια γιορτή, ένώ οι εύτυχισμένοι άρχοντες στό άπόγειο της δόξας τους αποσπούν τα βλέμματα τών γύρω. Στούς άναπαίστους της αρχής (22) ακούσαμε τον 'Αγαμέμνονα νά παραπονιέται για τήν παραπλανητική λάμψη του ύψηλοΰ άξιώματος· σέ λίγο (446) θά άναφερθεΐ γεμάτος όδύνη στα πλεονεκτήματα της ταπεινής καταγωγής. Ό 'Αγαμέμνων διώχνει άπότομα τον 'Αγγελιοφόρο και ξεσπά σέ πικρό θρήνο. Ή Κλυταιμήστρα έ'ρχεται χωρίς τή θέλησή του. 342

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Πώς θά την άντιμετωπίσει; Και ή συνάντηση μέ την κόρη του δμως είναι άβάσταχτη. Έκεϊνο πού άπο άπόσταση είχε καταστρωθεί ώς σκευωρία, γίνεται στην πραγματικότητα αιτία τρόμου. Ή κορυφαία εκφράζει τή συμπάθειά της, άλλά πρέπει έδώ κιόλας νά εδραιωθεί ή έντύπωση δτι άντιδρα στον πόνο ενός ξένου. Τότε ξαφνικά ό Μενέλαος σφίγγει τό χέρι του άδελφοΰ του, και άκοϋμε, στο λόγο πού ακολουθεί, 6τι τον εχει βαθιά άγγίξει ό πόνος του. Έδώ ό Μενέλαος φαίνεται τό Ι'διο άδύνατος, δπως και ό άδελφός του' ουτε σκέψη μπορεί νά γίνει δτι υποκρίνεται. Μιλεί σοβαρά, δταν δηλώνει δτι παραιτείται άπο τή θυσία της 'Ιφιγένειας και δτι θέλει νά την άφήσει στον πατέρα της. Κι αύτός ας διαλύσει τό στράτευμα ! Ή κορυφαία έπαινεϊ τα λόγια του' τά επαινεί και ό άδελφός του. Και τότε έ'ρχεται ή έκπληξη: ό 'Αγαμέμνων δηλώνει δτι ή θυσία είναι άναπόφευκτη. Αισθάνεται δτι βρίσκεται κάτω άπο την πίεσ*/] της'Ανάγκης, μιας κοσμικοποιημένης δμως 'Ανάγκης, πού δεν είναι πιά ή μεγάλη άπόλυτη δύναμη τών θεών, δπως στον Αισχύλο, άλλά παρουσιάζεται σά μιά συνέπεια τών περιστάσεων.^ Ή έπόμενη στιχομυθία, μαζί μέ μιά ρήση του βασιλιά άμέσως μετά, δείχνει πώς μ,έσα σ' αύτό τον κόσμο τών άδύνατων χαρακτήρων και τών ρευστών άποφάσεων τά μέτωπα έχουν άλλάξει σέ σημείο άπόλυτης άντιστροφής. Ώς άποφασιστικός παράγοντας εμφανίζεται τώρα τό στράτευμα. Ό Κάλχας δεν θά σωπάσει' και άν άκόμη αύτός παραμεριστεί, ύπάρχει 6 'Οδυσσέας —και έδώ γίνεται αισθητός δ ρόλος πού έ'παιζε άλλου ώς κύριος υποκινητής της σκευωρίας. Τό πλήθος δμως του στρατού θά άπαιτήσει τή ζωή της 'Ιφιγένειας. "Άν δ 'Αγαμέμνων άρνηθει, ή μάζα θά άγνοήσει κι αύτόν τον Ι'διο, και τή θέση του και τή ζωή του. Τό σχέδιο του γιά τή σωτηρία της κόρης του άπέτυχε οικτρά' ενα τουλάχιστο θά ήθελε να πετύχει: ή Κλυταιμήστρα δεν πρέπει νά μάθει τίποτε γιά τή θυσία πού σχεδιάζεται' ό 'Αγαμέμνων θέλει νά άπαλλάξει τον εαυτό του άπο τά δάκρυά της. Τό Ιο στάσιμο (543-589) περιλαμβάνει μιά μοναδική έπωδική τριάδα. Ή στροφή και ή επωδός βρίσκονται σέ χαλαρή θεματική αντιστοιχία: ή στροφή σταθμίζει τήν εύτυχία και τή συμφοδ.π.

1. Καλές σχετικά μέ το θέμα αύτο οΐ παρατηρήσεις τοϋ Η. Vretska, 32.

343

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

pà πού συνδέονται, μέ τά δώρα της 'Αφροδίτης, ενώ ή έπωδος τραγουδά τον Πάρη, πού κέρδισε τήν Ελένη και ώθησε τούς δύο λαούς στον πόλεμο. Στο μεταξύ, στήν άντιστροφή, ο Εύρι,πίδης έπανέρχεται σε μιάν ΐδέα πού κάποτε τον ερέθιζε (Εκάβη, Ίκέτιδες): μέ ενα είδος έξ ισορρόπηση ς άναγνωρίζει και στή φύση του ανθρώπου, το ι'διο δπως και στήν άγωγή του, τήν άποφασιστική προϋπόθεση για τήν ήθική του άξια' το τε γάρ αΐδεΐσθαι σοφία: αύτό ήχεΐ δπως ή σοφία της έγκράτειας πού έγκωμιάζουν πολλοί στίχοι τών Βακχών. Τή μετάβαση στο 2ο επεισόδιο (607-750) πραγματοποιούν άνάπαιστοι, πού θέτουν ενα σοβαρό πρόβλημα. Ή δεύτερη ομάδα τών στίχων (598-606) γίνεται κατανοητή χωρίς δυσκολία: οί κοπέλες άπό τή Χαλκίδα προθυμοποιούνται μόνες τους (ή παρακινούνται άπό τήν κορυφαία) νά βοηθήσουν τή βασίλισσα νά κατεβεί άπό τό άρμα. Οί προηγούμενοι ανάπαιστοι όμως (590-597), πού άποκαλοϋν τήν 'Ιφιγένεια ανασσαν εμήν, είναι διαφορετικοί σέ τόνο. Καθώς έγκωμιάζουν τις μεγάλες κυρίες και άναγγέλλουν τήν έπικείμενη εύτυχία τους, έπαναλαμβάνουν τον ενθουσιασμό του στρατού, πού τόσο διεξοδικά ειχε έκθέσει ό 'Αγγελιοφόρος. Καμιά άπό τις άπόπειρες νά άποδοθοϋν και αύτοι οί άνάπαιστοι στο χορό δεν ικανοποιεί. Πολλά πλεονεκτήματα έ'χει ή λύση του Murray, δ όποιος στο κείμενό του εισάγει ενα βοηθητικό χορό στρατιωτών. 'Έτσι θά τονιζόταν ιδιαίτερα και όπτικά ή είσοδος τών δύο γυναικών. Είναι δύσκολο νά άποφασίσουμε αν αύτό τό θεαματικό στοιχείο προστέθηκε γιά μιά μεταγενέστερη παράσταση, και επομένως, άπό αύτή τήν άποψη, δικαιολογείται ή άθέτησή του, ή αν δ 'ίδιος δ Εύριπίδης θέλησε νά εντείνει μέ αύτό τον τρόπο τήν έντύπωση της σκηνής. Πάντως, δεν θά επρεπε νά έξαλείψουμε πολύ βιαστικά παρόμ,οιους στίχους άπό ένα εργο στό όποιο ό ποιητής άνίχνευε καινούριους δρόμους.^ Τό δραματικό βάρος του δεύτερου επεισοδίου περιέχεται σέ 1. Ώς πρός τήν άπόδοση τών στίχων στό χορό βλ. Lammers 103, καΐ πρόσφατα Schreiber, δ.π. 104. 'Αθέτηση τών στ. 590-606 πρότεινε ό Page, 160, τόν όποιο άκολουθεϊ, ώς προς τούς στ. 598-606, ό Webster, δ.π. 260, ενώ ό Wilamowitz, Hermes 54 (1919) 52, νόμισε δτι άναγνώρισε στούς στίχους αύτούς ϊχνη μιας άναθεώρησης του έργου, στήν οποία τό χορό συγκροτούσαν Έλληνες στρατιώτες, δπως συνέβαινε στήν 'Ιφιγένεια τοϋ "Εννιου. Γιά τήν άπόδοση τοϋ μέρους αύτοϋ σέ ενα βοηθητικό χορό πολεμιστών συνηγορεί και ή συμφωνία τών στ. 428κ. και 596κ.

344

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δύο εκτενείς στιχομυθίες, πού πλαισιώνονται άπο σύντομους λόγους: στην πρώτη ό 'Αγαμέμνων άντιμετωπίζει τήν 'Ιφιγένεια, στή δεύτερη τη γυναίκα του. Ή Κλυταιμήστρα χαιρετίζει τό καλωσόρισμα των γυναικών του χοροϋ σα μιά καλή γνωριμία και τις παρακαλεί νά της προσφέρουν μέ ποικίλους τρόπους τή βοήθειά τους. Άπο τη σκηνή βγαίνει ό 'Αγαμέμνων, και ή 'Ιφιγένεια όρμα επάνω του' στή στιχομυθία πού ακολουθεί, αφήνει νά εκφραστεί δλη ή παιδική τρυφερότητα και άφοσίωσή της, πηγή άβάσταχτης οδύνης γιά τον πατέρα της. Έκεϊνος, μέ σκοτεινούς υπαινιγμούς, άναφέρεται στή μοίρα πού τήν περιμένει. Ό ψυχικός διχασμός του είναι ολοφάνερος, οταν τή στέλνει μέσα στή σκηνή, γιά νά τή διώξει άπο κοντά του, και ωστόσο άποζητεϊ τό παιδικό της άγκάλιασμα. Σ' αύτο τό σημείο (681) προφέρει λόγια άποχαιρετισμοΰ, γεμάτα πόνο και τρυφερότητα, πού θυμίζουν άμέσως τή Μήδεια. Ό 'Αγαμέμνων, δταν μένει μόνος μέ τήν Κλυταιμήστρα, προσπαθεί νά της δικαιολογήσει τον πόνο του μέ τό επιχείρημα του χωρισμού του άπο τήν 'Ιφιγένεια εξαιτίας του γάμου της. Ή Κλυταιμήστρα ζητεϊ νά μάθει περισσότερα γιά τον μελλοντικό γαμπρό της, άλλά δεν θά επρεπε ή έπιμονή της νά παρερμηνευτεί ώς κενοδοξία. 'Αρχίζει μιά στιχομυθία, στήν οποία δ 'Αγαμέμνων εκθέτει τό γενεαλογικό δέντρο του 'Αχιλλέα και διεξοδικά τά σχετικά μέ τό γάμο του Πηλέα. "Οταν όμως ή Κλυταιμήστρα ρωτά γιά τή μέρα του γάμου της 'Ιφιγένειας, καθώς και διάφορες λεπτομέρειες γιά τή γιορτή, δ 'Αγαμέμνων διακόπτει τή συζήτηση μέ τή διατύπωση μιας έντολής (725). Στή διάρκεια του διαλόγου προβάλλεται καθαρά τό πόσο οδυνηρή ήταν γι' αύτόν κάθε συζήτηση γιά τον σκηνοθετημένο γάμο, και έτσι τώρα προσπαθεί νά ξεφύγει παρεμβάλλοντας τό θέμα πού τον άπασχολεϊ περισσότερο άπ' δλα: ή Κλυταιμήστρα πρέπει νά επιστρέψει άμέσως στο "Αργός. 'Εκείνη δμως άποκρούει έντονα μιά τέτοια παρέμβαση στά μητρικά της δικαιώματα: ποιος θά κρατήσει τούς νυφικούς δαυλούς; "Οταν ό 'Αγαμέμνων μέσα στήν άμηχανία του άποκρίνεται δτι αύτό θά τό άναλάβει ό 'ίδιος, έχουμε τήν εντύπωση δτι άγγίζουμε πιά τά δρια του γκροτέσκου. ΚαΙ δταν προσπαθεί νά έπιτύχει τό σκοπό του με ένα τραχύ πιθον! ή Κλυταιμήστρα φεύγει διαβεβαιώνοντας δτι είναι σέ θέση νά διαφυλάξει αύτό πού της άνήκει. Ό 'Αγαμέμνων μένει πίσω βυθισμένος στήν άπόγνωσή 345

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

του" καλύτερα δέν θά μπορούσε νά συνοψίσει τήν έκβαση δλων των μηχανημάτο^ν του παρά μέ έκεϊνο το πανταχτ] νικώμενος (745). Πρέπει, άμέσως νά συμβουλευτεί τον Κάλχαντα γιά τήν εκτέλεση της θυσίας. Το 2ο στάσιμο (751-800), πάλι μιά έπωδική τριάδα, τοποθετεί τά γεγονότα της Αύλίδας μέσα στο εύρύτερο πλαίσιο της εκστρατείας εναντίον της Τροίας. Στην έπωδο οί γυναίκες της Χαλκίδας μιλοΰν γιά τήν άγωνία και τή συμφορά των Τρωάδων. Γιά δλα αύτά είναι υπεύθυνη ή Ελένη, ή θυγατέρα του κύκνου. Σ' αύτό το σημείο δμως οι γυναίκες δείχνουν δτι είναι ένας γνήσιος εύριπιδικος χορός, καθώς έκφράζουν τήν άμφιβολία τους γιά τδ αν μιά τέτοια Ιστορία σχετικά μέ τήν καταγωγή της Ελένης είναι άλήθεια ή είναι μόνο μιά ποιητική επινόηση. 'Ακόμη πιο συγκεκριμένα είχε έκφράσει τή δυσπιστία του γιά τή μυθική παράδοση ό χορός της 'Ηλέκτρας (737). Τό 3ο επεισόδιο (801-1035) είναι διαρθρωμένο μέ τον ακόλουθο τρόπο: μετά άπδ μ,ιά σύντομη ρήση του 'Αχιλλέα, πού άκούεται άμέσως μέ τήν ε'ίσοδό του, άποτυπώνονται σε μιά ταραγμένη στιχομυθία ή άπάτη και ή άποκάλυψή της, και τέλος, σέ εκτενέστερες ρήσεις, παρουσιάζεται ή άντίδραση στήν πραγματική κατάσταση πού έχει γίνει πια γνωστή. Ό 'Αχιλλέας εμφανίζεται στή σκηνή άναζητώντας τον 'Αγαμέμνονα, γιά νά τοΰ ζητήσει τδ λόγο γιά τήν καθυστέρηση της εκστρατείας. 'Ελάχιστα καλύπτει τον μονολογικό'χαρακτήρα τοΰ λόγου του καλώντας ένα ύπηρέτη. Θίγει δμως ένα σημαντικό θέμα (808), δταν άναφέρεται στήν άσυγκράτητη επιθυμία τοΰ στρατού νά ξεκινήσει γιά τον πόλεμο, κάτι πού δέν μπορεί νά συμβαίνει χωρίς κάποια θεϊκή επενέργεια. Ό 'Αγαμέμνων λίγο πιο πάνω (411), γιά νά χαρακτηρίσει τον παραλογισμό πού διακρίνει τις επιθυμίες της μάζας, μίλησε γιά άρρώστια. "Εχει σημασία γιά τα έπόμενα τδ δτι δ 'Αχιλλέας περιγράφει ιδιαίτερα τήν έπιθετική άνυπομονησία των Μυρμιδόνων του. Στις φωνές τοΰ 'Αχιλλέα δέν άποκρίνεται μέσα άπδ τις σκηνές κάποιος υπηρέτης άλλά ή Ι'δια ή Κλυταιμήστρα. Σέ μορφή διστιχομυθίας έκτυλίσσεται μιά σκηνή παρεξηγήσεων, πού έχει επαναληφθεί άμέτρητες φορές στο κωμικό θέατρο. Ό 'Αχιλλέας αισθάνεται άμηχανία δταν εμφανίζεται ή βασίλισσα, και είναι έτοιμος νά άποσυρθεΐ, άλλα ή Κλυταιμήστρα τδν χαιρετά έγκάρ346

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

δια άποκαλώντας τον μνηστήρα της 'Ιφιγένειας. Καθώς ή σύγχυσή του μεγαλώνει, εκείνη στην άρχή την άποδίδει στη συστολή ενός νέου άνθρώπου, ώσπου τελικά άνακαλύπτουν και οί δύο δτι έχουν παγιδευτεί σέ μιά χυδαία άπάτη. Είναι ήδη ετοιμ,οι νά χωρίσουν, δταν 6 γερο-'Υπηρέτης πού είχε στείλει μέ το γράμμα ό 'Αγαμέμνων άνοίγει προσεχτικά τήν πόρτα (ίσως μάλιστα νά κρυφάκουε γιά άρκετο διάστ/]μα) και τούς σταματά και τούς δύο.ι Στήν επόμενη, έντονα φορτισμένη, στιχομυθία, πού περιέχει τό διάλογο του Γέροντα, πρώτα μέ τον 'Αχιλλέα και υστέρα μέ τήν Κλυταιμήστρα, το μέτρο περνά πάλι σέ τροχαϊκούς τετραμέτρους. "Ηδη στούς άναπαίστους του προλόγου άκούσαμε δτι αύτος ό υπηρέτης είχε έρθει στο παλάτι μαζί μέ τήν προίκα της Κλυταιμήστρας" τώρα τονίζεται και πάλι ή άφοσίωσή του στή βασίλισσα (860, 867κκ.), γιά νά γίνει κατανοητή ή προδοσία του εις βάρος του 'Αγαμέμνονα. "Τστερα άπο μιά μακροσκελή διαβεβαίωση της πίστης του, ό Γέροντας άποκαλύπτει στήν Κλυταιμήστρα, σέ ένα μόνο στίχο, ολόκληρη τή φοβερή άλήθεια (873): ή 'Ιφιγένεια πρόκειται νά θανατωθεί άπο τον 'ίδιο τον πατέρα της. Κατόπι, βήμα προς βήμα, ξεσκεπάζει δλη τήν προϊστορία. Στο τέλος της στιχομυθίας, ή Κλυταιμήστρα στρέφεται στον 'Αχιλλέα, πέφτει στά πόδια του και τον ικετεύει νά προσφέρει στο παιδί της τή σωτηρία, πού μόνο αύτος μπορεί: έκμεταλλεύτηκαν το ονομά του, και αύτο τον δέσμευε μέ τήν ύποχρέωση νά βοηθήσει. Τώρα το λόγο παίρνει ό 'Αχιλλέας. Γιά τήν άξιολόγηση της ρήσης του έ'χει σημασία το γεγονός δτι ήδη άπο τούς δύο ένδιάμεσους στίχους τοΰ χορού εισάγονται ιαμβικοί τρίμετροι, ένα μέσο έκφρασης πού χαρακτηρίζεται εντονότερα άπο τή λογική. Είναι πραγματικά δύσκολο νά άνεχτοΰμε τήν άρχή του μακρού 1. Τά σκηνικά δρώμενα παρουσιάζουν εδώ κάποια προβλήματα. "Οταν άποχωρεϊ ή Κλυταιμήστρα, σκοπεύει, δπως φαίνεται, νά μπει στή σκηνή" το 'ίδιο δμως δηλώνει ρητά και ό 'Αχιλλέας (854), ό όποιος άναζητεΐ τον 'Αγαμέμνονα. 'Εξάλλου, και τά λόγια τοΰ Θεράποντα δείχνουν δτι προσπαθούν νά σταματήσουν τον 'Αχιλλέα πού άπομακρύνεται. Ό Χουρμουζιάδης, 21, εξετάζει προσεκτικά τις κινήσεις και συμπεραίνει ε'ίιε τή χρήση περισσότερων θυρών εΐ'τε τήν έκπτωση κάποιων στίχων. "Ισως δμ.ως δέν θά επρεπε νά μας άπασχολήσουν πολύ σχολαστικά οΐ κινήσεις τών δύο συνομιλητών, άφοΰ άναχαιτίζονται, πριν άκόμη πραγματοποιηθούν, άπο τήν παρέμβαση τοΰ Θεράποντα.

347

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

λόγου του 'Αχιλλέα καΙ ετσι αισθανόμαστε τον πειρασμό νά καταφύγουμε σέ αθετήσεις. Δέν πρέπει ωστόσο νά άντιμετωπίσουμε μέ έπιπολαιότητα την προειδοποίηση του Murray στο κριτικό του υπόμνημα. Ό 'Αχιλλέας, λες και ήθελε νά παραθέσει στίχους άπό τον 'Αρχίλοχο (άπ. 67a D), άρχίζει λέγοντας δτι ξέρει νά κρατα τό μέτρο και στον πόνο και στη χαρά. Άπό τον Χείρωνα διδάχτηκε τήν απλότητα. Μόνο προς τή μέση του λόγου του στρέφεται στην Κλυταιμήστρα και σέ έ'ντονα συναισθηματικό τόνο της υπόσχεται τή σωτηρία του παιδιού της: κάνεις δέν θά άγγίξει τήν 'Ιφιγένεια. 'Απογοητευτική δμως είναι ή αιτιολόγηση της στάσης του, δπως δίνεται στο τελευταίο μέρος της ρήσης του, πού και εδώ, δπως στήν άρχή, έ'χει μονολογικό χαρακτήρα: τήν άντίδρασή του προκαλεί μόνο τό γεγονός δτι 6 ϊδιος ειχε άγνοηθεΐ' αν ό 'Αγαμέμνων του ειχε έμπιστευτεϊ τό μυστικό (φαίνεται δτι αύτό συνέβαινε στο έ'ργο του Σοφοκλή), θά ήταν χωρίς συζήτηση έτοιμος νά άφήσει τήν 'Ιφιγένεια στή διάθεση των Ελλήνων. Τό τέλος περιέχει καΐ πάλι μιά άποστροφή προς την Κλυταιμήστρα και μιά καινούρια συναισθηματική έ'ξαψη: θά γίνει γι' αύτήν ενας σωτήρας θεός. Ά ν προσθέσουμε σ' αύτά δ,τι άποτελεΐ γιά τον 'Αχιλλέα, λίγο πριν άπό τήν άποφασιστική τροπή, πού τήν προκαλεί μόνο ή 'Ιφιγένεια, τό τελικό συμπέρασμα της σωφροσύνης (1366κκ.), δέν μπορεί παρά να συμφωνήσουμε μέ τον Κ. Reinhardt^ δτι άκόμη και στο κατεξοχήν ήρωικό πρόσωπο τό ήρωικό στοιχείο γίνεται άμφισβητήσιμο. 'Η Κλυταιμήστρα έ'χει άκούσει μόνο τήν ύπόσχεση πού δίνεται γιά βοήθεια. Μαζί μέ τήν έκφραση της εύγνωμοσύνης της συνάπτει καινούριες έξορκιστικές παρακλήσεις και τέλος ρωτά μήπως πρέπει και ή ίδια ή 'Ιφιγένεια νά άγκαλιάσει τά γόνατα του σωτήρα. Ό 'Αχιλλέας άρνιέται κάτι τέτοιο, άλλά, μέ άνανεωμένη έξαψη, βάζει τήν ίδια του τή ζωή εγγύηση γιά τήν προθυμία του νά βοηθήσει (ΙΟΟβκκ.). Στήν επόμενη σύντομη στιχομυθία δμως, καθώς και στις ρήσεις πού άκολουθοΰν άμέσως, άκούονται διαφορετικοί ήχοι: θά ήταν, πάντως, καλύτερα, και ό 'Αχιλλέας θά άπαλλασσόταν άπό τις μομφές του στρατού, άν ή Κλυταιμήστρα κατόρθωνε νά μεταπείσει τον 'Αγαμέμνονα και νά όδηγήσει τά πάντα σέ ενα καλό τέλος. Ή βασίλισσα συμφωνεί, άλλά άφοϋ 1. «Die Sinneskrise bei Euripides», 240.

348

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

πρώτα βεβαιώνεται για την προστασία του 'Αχιλλέα. Και τό επεισόδιο τελειώνει μέ μιά διάθεση συμβιβασμοΰ, πού μας προϊδεάζει γιά το έπερχόμενο: αν ύπάρχουν θεοί, θά παρασταθούν στο δίκιο, άν δεν ύπάρχουν, προς τί ολος αυτός ό μόχθος ! 'Αδιάκοπα μέσα στο έργο του ποιητή άναφύονται εδώ κι έκεϊ οί άμφιβολίες μέ τις όποιες πάλευε και ό ίδιος τον καιρό πού δημιουργούσε. Ή έπωδική τριάδα του 3ου στχσίμου (1036-1097), στη στροφή και στήν αντιστροφή, προβάλλει μέ μιά άναδρομή στούς μεγαλόπρεπους γάμους του Πηλέα και της Θέτιδας, πού τούς τίμησαν μέ τήν παρουσία τους οί θεοί, και τή λάμψη του ήρωα πού γεννήθηκε άπό αύτή τήν ένωση· ή επωδός ομως άντικρίζει τό μέλλον και θρηνεί τήν 'Ιφιγένεια, άντιθέτοντας τήν άνόσια θυσία της στή φωτεινή εικόνα πού ειχε ζωγραφίσει λίγο πιό πρίν. "Αν, συμφωνώντας μέ τόν Kranz (229), αναγνωρίσουμε στή μονωδία της 'Ιφιγένειας (1279-1335) τή λειτουργία ενός άρθρωτικοϋ χορικού, τότε μπορούμε νά χαρακτηρίσουμε τό μέρος τών στ. 1098-1275 ώς 4ο έπεισόδιο. 'Από τή σκηνή βγαίνει ή Κλυταιμήστρα, γιά νά δεϊ μήπως έρχεται ό 'Αγαμέμνων, ό όποιος, όπως ή ϊδια ξέρει, βρίσκεται κάπου έξω, "Ετσι, γιά χάρη τού πιθανόν^ άποφεύγεται ή συμπτωματικότητα μιας συνάντησης. Μαθαίνουμε ότι ή 'Ιφιγένεια ξέρει όλη τήν άλήθεια και δτι έχει άναλυθεϊ σέ δάκρυα. Ό Εύριπίδης είναι άπόλυτα πειστικός, δταν εμφανίζει τήν Κλυταιμήστρα νά άντιμετωπίζει τόν άντρα της διαφορετικά άπό δ,τι τόν 'Αχιλλέα. 'Εδώ δέν μιλεί μιά γυναίκα πού ικετεύει, άλλα μιά γυναίκα βαθιά πληγωμένη και ταυτόχρονα δυνατή άπό τή συναίσθηση της άδικίας πού έχει υποστεί. Πουθενά άλλου δέν εμφανίζεται ό 'Αγαμέμνων τόσο άξιοθρήνητος δσο εδώ, δπου προσπαθεί, μέ τό πρόσχημα γαμήλιων προσφορών, νά άποσπάσει τήν 'Ιφιγένεια άπό τήν Κλυταιμήστρα, ή όποία τά ξέρει δλα και υποπτεύεται οτι στό μεταξύ έχουν δλα ετοιμαστεί γιά τή θυσία του παιδιού της. Γιά νά μετατρέψει τήν άποκάλυψη τού 'Αγαμέμνονα στή σκληρότερη δυνατή τιμωρία, καλεί έξω τήν Ιφιγένεια' τή συμβουλεύει μάλιστα νά κρατα στήν άγκαλιά της τόν μικρό 'Ορέστη. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία, μέ άκανόνιστη μορφή, ό 'Αγαμέμνων συντριμμένος άναγκάζεται νά παραδεχτεί δτι τό μυστικό του έχει άποκαλυφθεΐ. Άποτυχαίνει και ή τελευταία του προσπάθεια νά παρακάμψει τό πρόβλημα πού δημιούργησε ή δλη κατάσταση· μόνο νά σωπάσει μπορεί (1144). 'Ωστόσο, ή δια349

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

βεβαίωσή του, δτί. δέν θά ήθελε νά προσθέσει καΐ τήν άπάτη στή συμφορά, είναι έλάχιστα πιστευτή υστέρα άπό τή στάση του στην άρχή της σκηνής. Δέν λέγει, τίποτε άλλο, επειδή δέν μπορείΙ νά πει τίποτε άλλο. "Εχει δμως νά πει πολλά ή Κλυταιμήστρα. Ό λόγος της άποτελεΐ ενα ωραίο παράδειγμα γιά τήν εύστοχη παρατήρηση του Strohm (145, 1), δτι ό εύριπιδικός «αγώνας» προβάλλει ολόκληρη τή ζωή ένος προσώπου ως φόντο στή συγκεκριμένη περίπτωση. Ή Κλυταιμήστρα άρχίζει το λόγο της μέ ένα άπροσδόκητο θέμα: ό 'Αγαμέμνων σκότωσε τον πρώτο της άντρα, τον Τάνταλο, καί, αποσπώντας άπό το στήθος της, έξόντωσε τό παιδί της. Παρ' δλα αύτά, εκείνη του στάθηκε καλή σύζυγος· και ορίστε τώρα ποιά εύγνωμοσύνη δρέπει ! 'Απειλητική ύψώνεται άπό τά λόγια της ή σκέψη της εκδίκησης. Και πάλι συνυφαίνεται στήν επιχειρηματολογία ό παραδοσιακός μύθος, άφήνοντας μάλιστα νά διαφανούν πίσω άπό τά λόγια της Κλυταιμήστρας τά μελλοντικά γεγονότα πού συνδέονται μέ τήν επιστροφή του 'Αγαμέμνονα. Στο τέλος, όπως και σέ άλλες περιπτώσεις παρόμοιας θυσίας, εκφράζεται ή σκέψη μήπως θά μπορούσε —εδώ μέ κλήρο— νά βρεθεί κάποιο ύποκατάστατο. Άφου τό άποκλείει ή συγκεκριμένη κατάσταση, ή πρόταση μένει χωρίς άπάντηση. Ή κορυφαία προτρέπει τον 'Αγαμέμνονα νά σώσει τό παιδί του, άλλά εκείνος σωπαίνει' εκείνη τή στιγμή πέφτει γονατιστή) μπροστά στον πατέρα της ή 'Ιφιγένεια. 'Ενώ ή Κλυταιμήστρα μέ τή ρήση της καταδίκαζε και άπαιτουσε, ή 'Ιφιγένεια καταιγίζει τήν καρδιά του 'Αγαμέμνονα μέ συγκινητικά παιδικά παρακάλια και τρυφερές άναμνήσεις* τέλος, παρουσιάζει γιά σύμμαχο της και τον μικρό 'Ορέστη. Ή ρήση της, πού τή διατρέχει άπό τήν άρχή ως τό τέλος ή φρίκη του θανάτου, κορυφώνεται μέ τή φράση: «είναι τρελός όποιος θέλει νά πεθάνει* καλύτερα μιά άσχημη ζωή (στο κακώς συμπεριλαμβάνονται καί ή φτώχεια καί ή ταπείνωση) παρά ενας ωραίος θάνατος». Τά λόγια της έκφράζουν άπροκάλυπτη περιφρόνηση γιά κάθε ήρωική στάση (πρβ. Σοφ. Αϊας^ 479 !), πρέπει δμως νά κατανοηθούν μέ βάση τήν άντίθεση πού δημιουργούν μέ τήν Ιφιγένεια δπως παρουσιάζεται λίγο άργότερα, προς τό τέλος του έργου. Δύο στίχοι της κορυφαίας (1253κ.) μας θυμίζουν δτι αιτία δλης αύτής της συμφοράς είναι ή Ελένη, και κατόπιν άκολουθεϊ ενας λόγος του 'Αγαμέμνονα, πού είναι καί γιά τή συντομία του 350

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

άξί-οπρόσεχτος καΐ γι,ά την παραπέρα πορεία της δράσης άποφασιστικός. Ό 'Αγαμέμνων διαβεβαιώνει δτι δέν είναι σκληρός και οτι άγαπα τά παιδιά του. Ό στρατός δμως, αύτη ή ισχυρή άνθρώπινη μάζα, άπαιτεϊ τη θυσία της 'Ιφιγένειας και δέν άφήνει καμιά διέξοδο άνοιχτή. 'Εξετάζοντας εξωτερικά την πορεία της δράσης βρισκόμαστε εκεί άκριβώς δπου ήμασταν και μέ τη ρήση του 'Αγαμέμνονα (528), στο τέλος του πρώτου επεισοδίου. Οί έπόμενοι τρεις στίχοι όμως (1264-1266) προκαλούν, παρά τή συνοπτικότητά τους, μιά μετατόπιση, πού πραγματοποιείται μέ μοναδική λεπτότητα. Οι δύο πρώτοι επαναλαμβάνουν αύτό πού άκούσαμε ήδη δύο φορές (411, 808): ο στρατός κατέχεται άπό τήν παράφορη έπιθυμία νά έκστρατεύσει στή βάρβαρη χώρα. Ό τρίτος στίχος δμως περιέχει ένα κίνητρο πού δέν τό άκούσαμε ως τώρα μέ αύτή τή μορφή: πρέπει νά δοθεί ενα τέλος στήν άρπαγή γυναικών άπό τήν Ελλάδα. Ή άνάγκη λοιπόν πού πιέζει άτεγκτα τον 'Αγαμέμνονα μετατρέπεται τώρα σέ μεγάλη ελληνική υπόθεση: πρόκειται ούσιαστικά γιά τήν 'ίδια τήν ελευθερία της Ελλάδας, ή οποία δέν μπορεί νά επιτρέπει στούς βαρβάρους νά της άρπάζουν τις γυναίκες της. Αύτά είναι τά τελευταία λόγια του 'Αγαμέμνονα μέσα στό δράμα· μέ αύτά άφήνει τή σκηνή. Τά λόγια του, ωστόσο, δέν έχουν άκόμη ήλεκτρίσει κανένα. "Υστερα άπό ένα σύντομο θρήνο της Κλυταιμήστρας, άρχίζει ή 'Ιφιγένεια μέ μιά μακριά μονωδία, στήν οποία θρηνεί τή μοίρα της. Θρηνεί έπίσης γιά τήν άνόσια σφαγή άπό τά χέρια ένός άνόσιου πατέρα (1318)· τό γεγονός δμως δτι προβάλλονται σέ πρώτο έπίπεδο ό Πάρης, ή κρίση του, ό στόλος στήν Αύλίδα και ή άπνοια πού προκλήθηκε (εδώ άπό τόν Δία) συνδέει οπωσδήποτε αύτό τό θρηνητικό άσμα μέ τά λόγια πού είχε πει ό 'Αγαμέμνων λίγο πριν άποχωρήσει. 'Εννοείται δτι σ' αύτή τή μονωδία της 'Ιφιγένειας δέν γίνεται άκόμη λόγος γιά τήν άπόφασή της νά πεθάνει. "Υστερα άπό δύο τριμέτρους, μέ τούς οποίους ή κορυφαία έκφράζει τή συμπάθειά της, άρχίζει μιά ταραγμένη σκηνή, δπου άμέσως οί τροχαϊκοί τετράμετροι τεμαχίζονται σέ άντιλαβές. Μέ μιά ομάδα πιστών δορυφόρων μπαίνει στή σκηνή ό 'Αχιλλέας φοβερά έρεθισμένος. Ή 'Ιφιγένεια, βλέποντας τόσους άντρες, θέλει νά άποσυρθεϊ, άλλα ή Κλυταιμήστρα τή συμβουλεύει νά μείνει. Ό 'Αχιλλέας εκθέτει τό πώς ο στρατός άπαιτεϊ μέ άγριες διαθέ351

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

σεις τή θυσία, πώς ή δική του άντίδραση τον οδήγησε στά πρόθυρα του λιθοβολισμού και πώς οΐ Μυρμιδόνες του ξεσηκώθηκαν πρώτοι έναντίον του. Είναι άποφασισμένος νά άγωνιστει* όταν δμως στην εναγώνια ερώτηση της Κλυταιμήστρας «δέν θα θανατωθεί λοιπόν το παιδί μου;», εκείνος άποκρίνεται «τουλάχιστον οχι μέ τή θέλησή μου», και δταν τήν προϊδεάζει γιά τον έρχομο του 'Οδυσσέα και γιά τήν ωμή βία πού θά άσκήσει, και τέλος καταλήγει νά συμβουλέψει τήν Κλυταιμήστρα νά άγκιστρωθεϊ πάνω στήν κόρη της, είναι φανερό τό πόσο ανώφελη είναι ή άντίστασή του. Τότε, στή μέση ενός στίχου, επεμβαίνει ή 'Ιφιγένεια—μιά διαφορετική όμως 'Ιφιγένεια άπό έκείνη πού, πριν άπό αύτή τή σκηνή, ελεγε τό θρηνητικό τραγούδι της: δέν πρέπει ή μητέρα της νά άγανακτεΐ με τόν πατέρα της* ή βούληση του στρατού είναι άκαταμάχητη, και ή Ελλάδα ολόκληρη έ'χει τα μάτια της στραμμένα πάνω της· αύτή θά άπαλλαγεΐ άπό κάθε ταπεινό κίνητρο και θά υπομείνει, στεφανωμένη μέ δόξα, τό θάνατο. Κάπου μάλιστα έπαναλαμβάνει τά λόγια του 'Αγαμέμνονα: άπό τή δική της θυσία έξαρταται ή μεγάλη εκστρατεία, πού θά εκδικηθεί τήν άρπαγή της Ελένης' μέ τό θάνατό της θά έλευθερωθεΐ ή Ελλάδα" δέν επιτρέπεται γιά δική της χάρη νά εξοντωθεί ό 'Αχιλλέας —πόσο περισσότερο άξίζει ενας άντρας άπό οσο πολλές γυναίκες μαζί ! 'Ακόμη μιά φορά, σε ενα είδος έκστασης, ή 'Ιφιγένεια επανέρχεται στό ύψιστο νόημα της θυσίας της. "Ετσι θά κερδίσει ενα μνημείο γιά τόν εαυτό της: γάμος και παιδιά θά άντικατασταθοϋν άπό τή μεγάλη της πράξη. Αύτή ή τροπή, πού καθορίζει άποφασιστικά μιαν άδιέξοδη κατάσταση, έ'ρχεται άπότομα και άπροειδοποίητα. Σ' αύτό τό θέμα θά επανέλθουμε πιό κάτω. Δύο στίχοι του χοροϋ (μετάβαση σέ τριμέτρους) εκφράζουν θαυμασμό μαζι και θλίψη. Ό 'Αχιλλέας δμως —τόσο φυσικά μέσα σ' αύτό τό πλούσιο σέ ψυχικές μεταπτώσεις δράμα !— άναγνωρίζει τό μεγαλείο αύτοϋ του κοριτσιού, μέ τό όποιο και ό ϊδιος συνδέθηκε φαινομενικά έξαιτίας μιας σκευωρίας. "Άν προτίτερα ύπεράσπιζε μόνο τήν τιμή του όνόματός του, τώρα είναι πρόθυμος νά σώσει τήν 'Ιφιγένεια άπό τήν κακή μοίρα της και νά εξασφαλίσει γιά τόν έαυτό του ενα τόσο πολύτιμο άπόχτημα. Γι' αύτή τήν προσφορά του δμως παίρνει μόνο μιά άρνητική άπάντηση: «'Αρκετή συμφορά έ'φερε στούς άν352

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

θρώπους ή Ελένη. Άφηστε με νά σώσω την Ελλάδα». Ό 'Αχιλλέας, γεμάτος θαυμασμό μπρος σέ ενα τέτοιο μεγαλείο, ύποχωρεϊ. Γι,ά νά μή φανεϊ, ωστόσο, ολότελα άξιοθρήνητος πλάι στην 'Ιφιγένεια, ο ποιητής τον βάζει, καθώς φεύγει, νά προσθέτει δτι θά καραδοκεί δίπλα στο βωμό με τούς άνθρώπους του καΐ θά επέμβει, άν έκείνη άλλαζε γνώμη. Είναι μιά πενιχρά καλυμμένη ύπαναχώρηση. Ή 'Ιφιγένεια μένει μόνη μέ τη μητέρα της. Αύτη είναι τώρα ή δυνατή, πού προσπαθεί νά παρηγορήσει τή συντριμμένη γυναίκα πού οδύρεται* τελικά το κατορθώνει, δταν παρακαλεί νά μή νιώσουν καμιά θλίψη ούτε ή μητέρα της ούτε οί άδελφές της. Μόνο ενα δεν κατορθώνει ή 'Ιφιγένεια σ' αυτή τή στιχομυθία: ή Κλυταιμήστρα δεν μπορεί νά πνίξει τήν πικρία της για τον Αγαμέμνονα' ή άπάτη του ήταν πολύ πρόστυχη. Δεν μένει παρά ό οδυνηρός άποχαιρετισμός. Ή 'Ιφιγένεια εμποδίζει τή μητέρα της νά τή συνοδέψει στόν τελευταίο της δρόμο και κατόπι προτρέπει τις γυναίκες του χοροϋ να ψάλουν εναν παιάνα στήν "Αρτεμη, στήν οποία θά θυσιαστεί' ή 'ίδια δίνει μάλιστα τόν τόνο. Ό χορός μπαίνει σιγά σιγά στό τραγούδι καί, δταν έκείνη φεύγει (1509), εγκωμιάζει τό μεγαλείο της αύτοθυσίας της. Τό τέλος, όπως παραδίδεται άπό τόν Ααυρεντιανό κώδικα,^ μας δημιουργεί μεγάλη άβεβαιότητα. "Ενας 'Αγγελιοφόρος καλεϊ έ'ξω άπό τις σκηνές τήν Κλυταιμήστρα και της έκθέτει τις προετοιμασίες γιά τή θυσία καΐ τήν έκτέλεσή της' έδώ ό ρόλος του εύσυνείδητου ύπηρέτη, πού άναλαμβάνει ό 'Αχιλλέας κατά τή θυσία, έναρμονίζεται άπόλυτα μέ τήν υποβάθμιση των ήρωικών στοιχείων στήν ολη συμπεριφορά του. Τήν ώρα δμως πού ό Κάλχας δίνει τό θανάσιμο πλήγμα, μπροστά στό βωμό βρίσκεται αιμόφυρτο ενα έλάφι. Ή 'Ιφιγένεια εχει εξαφανιστεί: ή "Αρτεμη έξευμενίστηκε. 'Ολότελα περιττή είναι ή έμφάνιση του 'Αγαμέμνονα, ό όποιος ερχεται νά βεβαιώσει δτι δλα είχαν αΐ'σιο τέλος. Αύτό τό τέλος δμως παρουσιάζει, μετά τό στ. 1570, ϊχνη μιας φθαρμένης παράδοσης και ύποβάλλει, ιδιαίτερα στό μέρος μετά τό στ. 1578, τήν ύποψία βυζαντινών έπεμβάσεων. Γιά τό προηγούμενο μέρος δεν μπορούμε εύκολα νά άποκλείσουμε δτι γρά1. Σχετικά μέ το τέλος βλ. Page, 207" Schreiber, δ.π. 92" πρβ. Zuntz, Inquiry

102.

353

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

φτηκε άπο τον Εύριπίδη. Τό ζήτημα όμως περιπλέκεται, άπο το γεγονος οτι ό Αιλιανός {Περι ζώων 7, 39: άπ. 857 Ν.) μας παραδίδει άπο τήν ^Ιφιγένεια του Εύριπίδη τρεις στίχους, στους οποίους ή "Αρτεμη υπόσχεται (στην Κλυταιμήστρα) οτι θά στείλει στους 'Αχαιούς ένα ελάφι, πού θά το σφάξουν πιστεύοντας οτι θυσιάζουν τήν 'Ιφιγένεια. Τά επιχειρήματα του Page (200) δεν άρκοΰν γιά νά χαρακτηριστούν οί στίχοι ύποπτοι. 'Αφού είναι πιθανό δτι ό Εύριπίδης δεν τελείο^σε το έργο του, οί δύο παραλλαγές θά μπορούσαν νά είναι σχέδια γιά το τέλος· πιθανότερο ομως είναι οτι το έργο έκλεινε μέ τήν εμφάνιση της "Αρτεμ,ης «άπο μηχανής» και δτι μόνο οί τρεις στίχοι του Αιλιανού άνήκουν στο γνήσιο τέλος. Όπότε ή άφήγηση ιού 'Αγγελιοφόρου μπορεί νά προέρχεται, τουλάχιστο στο καλά διατηρημένο μέρος της, άπο μιά προσθήκη γιά τή μεταθανάτια παράσταση του έργου. Ή 'Ιφιγένεια Α. είναι σέ μεγάλο μέρος της ένα έργο 'ίντριγκας, πού διαφέρει δμως άπο άλλα δράματα τού Εύριπίδη ώς προς τό δτι πραγματεύεται μόνο τήν άποτυχία μιας σειράς σχεδίο^ν, πού καταστρώθηκαν έξυπνα. Ό 'Αγαμέμνων άποτυχαίνει σχεδόν σέ δλα. Με αύτές τις άποτυχίες συναρτάται και τό γεγονός δτι τά πρώτα τέσσερα πέμπτα του έργου, παρά τις ταραγμένες παλινδρομήσεις, γενικά δεν προωθούν τή δράση. Πάνω άπο δλα δεσπόζει ή άπαίτηση της "Αρτεμης γιά τή θυσία, πού άποτελεΐ τήν παραδομένη άπο τό μύθο άφετηρία γιά τή δραματοποίηση τού σχετικού θέματος, χωρίς δμως νά συνεπάγεται κανένα θρησκευτικό προβληματισμ,ό. 'Εξάλλου, δύσκολα σήμερα θά συμφωνούσαμε μέ τήν άποψη τού Hegel,^ δτι μπορούμε στή σχέση της 'Ιφιγένειας καΐ τού 'Αγαμέμνονα νά άναγνωρίσουμε τή σύγκρουση άνάμεσα στήν οικογένεια και τό κράτος. Ό μύθος, μέ τή συγκεκριμένη δραματική κατάσταση, προσφέρει τό πλαίσιο μέσα στό όποιο άποκαλύπτεται ή άνθρώπινη φύση σέ έναν καινούριο πλούτο δυνατοτήτων. 'Εκείνη ή άστάθεια της άνθρώπινης ψυχής,^ πού παρατηρείται στά τελευταία δράματα του ποιητή, έδώ άποτελεΐ 1. Philosophie der Religion (Jubilar Ausgabe 16) 133. 2. Α. Lesky, Entretiens 6, 1958 (1960) 143· του ϊδιου: «Zur Problematik der Psychologischen in der Tragödie des Euripides», Gymnasium

67 ( 1 9 6 0 ) 22=Ges.

Sehr.

259=Wege

der Forschung

89, 79" B. M.

W. Knox, ((Second Thoughts in Greek Tragedy», ORBS 7 (1966) 213.

354

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τή βασική άρχή πού καθορίζει την πορεία των σκηνικών γεγονότων. "Ενα πρώτο σύνολο σκηνών, πού φτάνει ως τό στ. 542, παρουσιάζει την άποτυχία του σχεδίου μέ την έπιστολή. Ή σύμπτωση πού ρίχνει το γράμμα στά χέρια του Μενελάου, ή οργισμένη παρέμβασή του, ή άπρόβλεπτη άφιξη της Κλυταιμήστρας, ή μεταστροφή του Μενελάου και ή ομολογία του 'Αγαμέμνονα δτι τώρα είναι πιά πάρα πολύ άργά, συνθέτουν μιά σειρά ταραγμένων σκηνών, πού είναι δμως ολότελα άρνητικές στά άποτελέσματά τους. Στο τέλος τους άκουμε άπο τον 'Αγαμέμνονα δτι μόνο μια ελπίδα του άπόμεινε: πριν άπο τή θυσία δεν πρέπει ή Κλυταιμήστρα νά μάθει τί συμβαίνει. "Ενα δεύτερο εύρύ σκηνικό σύμπλεγμα, πού καλύπτει τό μέρος άνάμεσα στούς στ. 607 και 1275, δεν παρουσιάζει, μέ δλη τή ζωηρότητα της κίνησής του, παρά μόνο τήν άποτυχία αύτής της επιθυμίας. Στο μεταξύ ό ποιητής δέν παρέλειψε νά εκμεταλλευτεί στο έπακρο το στοιχείο της άντιφατικότητας στήν κατάσταση του 'Αγαμέμνονα. "Ακαρπες μένουν οί προσπάθειές του νά στείλει πίσω στο "Αργός τήν Κλυταιμήστρα, καί, δταν ό γερο-'Τπηρέτης έ'χει φέρει πιά στο φώς τήν άλήθεια, ό στρατηγός των Ελλήνων δέν πρόκειται νά γλιτώσει άπό τή δοκιμασία της ταπείνωσης μπροστά στή γυναίκα του και της οδύνης μπροστά στο παιδί του. "Οταν άφήνει τή σκηνή (1275), ή άπόφασή του νά θυσιάσει τήν 'Ιφιγένεια είναι άμετακίνητη, δπως και στό τέλος του πρώτου σκηνικού συνόλου (542). Μέ τήν παρέμβαση του 'Αχιλλέα στό δεύτερο μέρος εχει δημιουργηθεί μιά κατάσταση άμφιβολίας. Ή θυσία φαίνεται βέβαια αναπόφευκτη· θά μπορέσει δμως νά πραγματοποιηθεί; Δέν εχουμε άκούσει τήν άπόφαση του 'Αχιλλέα να τήν εμποδίσει; Δέν είχε μείνει, ωστόσο, σ' αύτή τήν άπόφαση, κάποια άμφιβολία, έ'τσι ώστε νά μήν μπορούμε νά ε'ίμαστε βέβαιοι γι' αύτήν; Ή λύση δλων τών προβλημάτων φχεται τελικά άπό τήν 'Ιφιγένεια, μιάν άλλαγμένη όμως 'Ιφιγένεια, πού εχει εγκαταλείψει κάθε φόβο γιά τό θάνατο καί είναι έ'τοιμη νά θυσιαστεί γιά τό μεγαλείο της χώρας της. Ό Εύριπίδης, πού εχει γίνει τόσο σκεπτικιστής στήν κρίση του για τόν άνθρωπο, προβάλλει καί εδώ, δπο^ς τόσες άλλες φορές, μέσα άπό τή σκοτεινή συννεφιά, τόν άγνό ενθουσιασμό ένός γεμά355

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

του αύταπάρνηση νέου να φέρει τή λύση, πού φαινόταν σχεδόν άδύνατη. Ό Wilamowilz χαρακτήρισε την Ιφιγένεια Α. «μελόδραμα γεμάτο φαντασία καΐ συναίσθημα» {Herakles, 2, 133)· είναι ευχάριστο δτι οί νεότεροι έκριναν δικαιότερα το εργο, και έ'τσι μέ ικανοποίηση διαβάζουμε τί εγραψε πρόσφατα ό Ziintz {Inquiry, 102) γι' αυτό τό «ωραίο δράμα». Κι δμως αύτό τό δράμα τό κυνηγά άκόμη και σήμερα ή μομφή μιας αύθεντίας, του 'Αριστοτέλη, ο όποιος στήν Ποιητική του (15, 1454a 26) άπαιτεϊ ώς τέταρτο, άπαραίτητο γιά την παρουσίαση του ήθους, στοιχείο τό ομαλόν και χαρακτηρίζει τήν 'Ιφιγένεια, ή όποία στήν άρχή ικετεύει γιά τή ζωή της καΐ μετά φέρεται τόσο διαφορετικά, ώς τυπικό παράδειγμα του άνωμάλονλ Αύτή τήν κρίση προσπάθησε νά επιβεβαιώσει και νά τεκμηριώσει διεξοδικά ό Η. Funke (ο.π.), εκφράζοντας τήν άποψη δτι ή τελευταία μεγάλη ρήση της 'Ιφιγένειας είναι δραματικά άδικαιολόγητη και ελάχιστα πειστική, άφοϋ άττηχεΐ λεκτικούς τρόπους πού είχαν άκουστεϊ πριν άπό λίγο άπό τον 'Αγαμέμνονα. Ή μεταστροφή της άπόφασής της εΐναι ολότελα άκατανόηαη και χρησιμοποιείται άποκλειστικά και μόνο μέ στόχο τό δραματικό άποτέλεσμά της. Μολονότι δέν πιστεύω δτι αύτή ή κρίση είναι δίκαιη γιά τον Εύριπίδη, θεωρώ δτι ή παραπάνω εργασία προσφέρει μιάν εύπρόσδεκτη άφορμή γιά έπανεξέταση του προβλήματος. Είναι, πρώτα πρώτα, άπόλυτα σωστό δτι ή έθνική-έλληνική πλευρά της θυσίας, ώς τήν απότομη μεταλλαγή του θέματος στα τελευταία λόγια του 'Αγαμέμνονα (1260), διατηρείται ολότελα σέ δεύτερο επίπεδο. Στή μεγάλη σύγκρουση τών δύο άδελφών, ό Μενέλαος δύο φορές άναφέρει δτι διακυβεύεται ή άξιοπρέπεια της Ελλάδας (370, 410). Τήν πρώτη φορά ό 'Αγαμέμνο:)ν δέν άντιδρά καθόλου, ένώ τή δεύτερη άποκρούει τή σκέψη μέ τραχύτητα. Μόνο στήν τελευταία ρήση του 'Αγαμέμνονα τό μοτίβο κερδίζει δλο τό βάρος του. Μέ πόση δεξιοσύνη πραγματοποιεί αύτή τή μεταλλαγή ό ποιητής, προσπάθησα νά τό δείξω στήν άνάλυση τοΰ έργου. Έκεϊ ύποστήριξα δτι αύτή ή καινούρια άποψη μέ κανένα τρόπο δέν προκάλεσε άμέσως τήν άλλαγή της 'Ιφιγένειας. 'Ανάμεσα στή με1. Ό 'Αριστοτέλης δείχνεται ώς προς αύτό το πρόβλημα εξαιρετικά αύστηρός, άφοϋ έντοπίζει καΐ στον 'Αχιλλέα τοΰ Ω της Ιλιάδας κάποιαν άνωμαλίαν:

άπ. 1 6 8 R . Σ χ . Ίλ. Ω 5 6 9 .

356

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

γάλη μονωδία της, οπού θρηνεϊ για τή ζωή της (φυσικά και ή Τροία προβάλλεται με περισσότερη έμφαση), καΐ τή μεγάλη ρήση μέ τήν ξαφνική άπόφασή της μεσολαβεί μόνο ή σύντομη σκηνή μέ τον 'Αχιλλέα (1338-1368). "Ώς ποιο βαθμό αύτή ή σκηνή δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τήν άπόφαση της 'Ιφιγένειας; Γι' αύτήν, πού έκφράζει ώςπεποίθησή της (1394) δτι ένας άντρας αξίζει περισσότερο άπό δέκα χιλιάδες γυναίκες, είναι οπωσδήποτε φανερό δτι ή θυσία, πού ό 'Αχιλλέας είναι πρόθυμος νά κάνει, θά είναι άσκοπη, υστέρα άπό τά δισταχτικά λόγια του (1368). 'Ιδιαίτερο βάρος εχει ή άπάντηση (1352) πού δίνει ό 'Αχιλλέας, .όταν τόν ρωτα ή Κλυταιμήστρα ποιος θά τολμήσει νά απλώσει χέρι πάνω του: πάντες "Ελ?ιηνες. 'Εδώ άκριβώς πραγματοποιείται ή κρίσιμη τομή: ή άπειλή έναντίον του 'Αχιλλέα πηγάζει άπό τήν άμετάκλητη βούληση δλων τών Ελλήνων νά πραγματοποιήσουν τήν εκστρατεία έναντίον της Τροίας, ενα σκοπό πού του εχει δώσει ό 'Αγαμέμνων μια καινούρια διάσταση. Στή σύντομη σκηνή πριν άπό τήν άπόφαση της 'Ιφιγένειας, λειτουργεί δραματικά ώς άποφασιστικός παράγοντας ή μεγάλη μάζα του στρατού, πού επανερχόταν άκατάπαυτα μπροστά στά μάτια μας στήν πορεία του έ'ργου άπό τήν πάροδο του χορού και πέρα.^ Ή 'Ιφιγένεια όμως άναγνωρίζει σ' αύτήν οχι μόνο μιά ύπερδύναμη άλλά, υστέρα άπό τά λόγια του 'Αγαμέμνονα, και τόν φορέα μιας εθνικής ιδέας. Σίγουρα δέν μ,ποροΰμε νά πούμε δτι ό Εύριπίδης έμφανίζει τήν άπόφαση της 'Ιφιγένειας νά θυσιαστεί ολότελα άπροετοίμαστα και άναιτιολόγητα. Άπό τήν άλλη μεριά δμω,ς δέν θά μπορούσαμε νά ισχυριστούμε δτι ό ποιητής παριστάνει άπτά τή διαδικασία αύτής της άπόφασης μέσα στήν ψυχή της ηρωίδας. Αύτός ό δεξιοτέχνης στήν περιγραφή ψυχικών καταστάσεων δέν προσπάθησε με τόν 'ίδιο τρόπο νά παραστήσει και τή γέννησή τους. 'Αποτελεί 1. Όρθή ή κρίση τοΰ Η. Diller, στήν, γενικά γιά τον Εύριπίδη, άξιόλογη Ερευνά του «Umwelt und Masse als dramatische Faktoren bei Euripides», Entretiens 6, 1958 (1960) 89 (104). Λανθασμένα ό Η. Funke, δ.π. 292, υποτιμά το στράτευμα χαρακτηρίζοντάς το «συρφετό». Στον στ. 1372 ή 'Ιφιγένεια δέν προειδοποιεί τή μητέρα της γιά τή δυσφημιστική διάθεση του πλήθους" άπλώς δέν θέλει νά ερθει σέ μοιραία σύγκρουση μέ το στράτευμα. Τό χωρίο φωτίζεται άπο ενα παράλληλο του Φιλοκτήτη (582) τοΰ Σοφοκλή. Ή βούληση τοΰ στρατού ταυτίζεται άπόλυτα μέ της 'Ιφιγένειας μετά τήν ήρωική άπόφασή της νά θυσιαστεί.

357

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

πράγματι ενα άξιοσημείωτο παράδοξο το οτι. ή μεγαλειώδης άπεικόνιση μιας ψυχικής πορείας, δπως τήν παρουσιάζει στήν Κλυταιμήστρα το τέλος του 'Αγαμέμνονα^ δεν εχει κανένα παράλληλο της στο λεγόμενο «ψυχολογικό» δράμα του Εύριπίδη, πού τόσο συχνά επικαλούνται μερικοί μελετητές. Στο τέλος της δημιουργικής πορείας του Εύριπίδη συναντούμε ενα εργο μοναδικού μεγαλείου, πού θέτει δμως περισσότερα προβλήματα κατανόησης άπό οποιοδήποτε άλλο : τις Βάκχες.^ Το μύθο τού Θηβαίου θεομάχου τον πραγματεύτηκε και ό Αισχύλος σέ μιά 1. Σχολιασμένες εκδόσεις: Ε. Bruhn, 3η εκδ. Βερολίνο 1891· Ν. Wecklein, 2η έ'κδ. Λιψία 1903· L. Cammelli, Μιλάνο 1932· Ε. R. Dodds, 'Οξφόρδη 1944 (μέ βάση τ6 κείμενο του Murray καΐ θαυμάσια εισαγωγή και σχόλια)· Α. Nucciotti, Φλωρεντία 1947· G. Ammendola, 2η εκδ. Τορίνο 1948· Α. Maggi, Νεάπολη 1948· Ρ. Scazzoso, Μιλάνο 1957· J. Roux, Παρίσι 1970. Σχετικά μέ τη χειρόγραφη παράδοση τοϋ έργου, το όποιο, μολονότι μας λείπουν σχετικές μαρτυρίες, πρέπει νά συνυπολογιστεί στήν ομάδα της Ε πιλογής, βλ. Zuntz, Inquiry 110. Ερμηνευτικά: G. Méautis, «Les Bacchantes d'Euripide», L'Acropole 3 ( 1 9 2 8 ) 153" τ ο ΰ 'ίδιου: Mythes

inconnus

de la Grèce antique,

Παρίσι

1944- M. R. Glover, aThe Bacchae», JHS 49 (1929) 82· F. M. Wassermann, «Die Bakchantinnen des Euripides», Ν Ja 5 (1929) 272· τοϋ ίδιου: «Man and God in the Bacchae and in the Oedipus at Colonus», Collected Studies

presented

to D. M. Robinson,

S t . L o u i s 1 9 5 3 , 2, 559"

K. Deichgräber, «Die Kadmos-Teiresiasszene in Euripides' Bakchen», Hermes 70 (1935) 322· G. M. Α. Grube, «Dionysus in the Bacchae», TAPhA 66 (1935) 37" A. R. Bellinger, «The Bacchae and Hippolytus», YClS 6 (1939) 17· J. C. Kamerbeek, «Euripides en het probleem der Bacchen», De antieke Tragédie, Leiden 1947, 96· R. P. WinningtonI n g r a m , Euripides

and Dionysus.

An Interpretation

of the Bacchae,

Gam-

bridge 1948 (άνατ. 1969)· Ε. R. Dodds, «Menadism in the Bacchae» {The Greeks and the Irrational, Sather Class. Lectures, Berkeley 25,1951, 270: ελλ. μετ. Γ. Γιατρομανωλάκη,'Αθήνα 1978, 223)· Η. Diller, «Die Bakchen und ihre Stellung im Spätwerk des Euripides», 1955/5 =Wege der Forschung Darmstadt 1968, 469· Norwood, 52 (μέ μερική διόρθωση προηγούμενων άντιλήψεων, πού είχαν διατυπωθεί σύμφωνα μέ τις θέσεις τοϋ Verrall, στο The Riddle of the Bacchae, Λονδίνο 1908)· A.-J. Festugière, «La signification religieuse de la parodos des Bacchantes», Eranos 54 (1956) 72· τοϋ ϊδιου: «Euripide dans les Bacchantes», Eranos 55 (1957) 127· B. Stumpo, «LeBaccanti di Euripide», Dioniso 20 (1957) 75· J. Carrière, «Théocrite et les Bacchantes», PaZZos 6 (1958) 7· τ ο ϋ ϊ διου: «Sur le message des Bacchantes», AC 35 (1966) 118· J. Roux, «Sur la parodos des Bacchantes», REG 75 ^1962) 64 W. J. Verdenius, «Notes

358

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τετραλογία, πού περιείχε εναν ΠενΟέαλ Γιά τό δράμα αύτο δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτε καί, επομένως, εΐ'μαστε ύποχρεωμένοί. νά άφεθοΰμε ολότελα στή μαρτυρία του 'Αριστοφάνη του Βυζαντίου (Υπόθεση Βακχών)^ 'ότι είχε τον Ι'διο μύθο μέ τΙς Βάκχες του Εύριπίδη. Ή άλλη τετραλογία του Αισχύλου, ή Λυκούργεια^ πραγματευόταν την άντίσταση καΐ τήν τιμωρία του ομώνυμου βασιλιά της Θράκης. Ό Ε. R. Dodds έ'δειξε δτι είναι πολύ πιθανό έπιμέρους μοτίβα των Βακχών —σύλληψη του Διονύσου, άνάκριση του μεταμορφωμένου θεοϋ, σαρκασμός γιά τή γυναικωτή δψη του— νά είχαν το πρότυπό τους στή Λυκούργεία του Αισχύλου. Ό πρόλογος των Βακχών άποτελειται μόνο άπό το μονόλογο του Διονύσου, ό όποιος δηλώνει τό ονομα και τήν προέλευσή του και ύπογραμμίζει μέ έμφαση (4 και 53κ.) δτι γιά τήν πραγματοποίηση της έκδίκησής του πήρε άνθρώπινη μορφή. ^ Μιλεί γιά τις περιπλανήσεις του στήν 'Ασία και τήν άναχώρησή του άπό τή Λυδία, και τέλος προσθέτει δτι τώρα έφτασε στήν πρώτη έλληοη Euripides' Bacchae», Mnemosyne S. 4 , 1 5 (1962) 337' J. de Romilly, «Le thème du bonheur dans les Bacchantes», REG 76 (1963) 361· H. F o r s , Dionysos

und die Stärke

der Schwachen

im Werk des

Euripides

(διατρ.), Τυβίγγη 1964' Η. Merkiin, Gott und Mensch im «Hippolytos)) und in den «Bakchen» des Euripides (διατρ.), Freiburg 1964' R. R. Dyer, «Image and Symbol: The Link between the two Worlds of the Bacchae», AUMLA 21 (1964) 15· C. W. Willink, «Some Problems of Text and Interpretation in the Bacchae», I, CÇ 16 (1966) 27· II: 220" Chromik, 241" Gonacher, 56· V. Lejnieks, «Interpolations in the Bacchae», AJPh 88 (1967) 332· Webster, Euripides 268· Rohdich, 131" Steidle, 32· G. Devereux, «The Psychotherapy Scene in Euripides' Bacchae», JHS 90 (197) 35· A. P. Burnett, «Pentheus and Dionysus. Host and Guest», CPh 75 (1970) 15· M. Arthur, «The Choral Odes of the Bacchae of Euripides», YCIS22 (1972) 145· B. Seidensticker, «Pentheus», Poetica 5 (1972) 35· A. J. Podlecki, «Individual and Group in Euripides' Bacchae», AC 43 (1974) 143. Μεταφράσεις.— Γερμανικά: Ε. Buschor, Μόναχο I960· Otto Werner, Στουτγάρδη 1968. 'Αγγλικά: F. Α. Evelyn, Αονδίνο 1936. Ελληνικά: Π. Πρεβελάκη, 'Αθήνα 1972. 1. Σχετικά μέ τήν άνασύνθεση των δύο «διονυσιακών» τετραλογιών του Αισχύλου, καθώς καΐ γιά άλλα δράματα πού παρουσιάζουν θεμ,ατική συγγένεια, βλ. Ε. R. Dodds, στήν Εισαγωγή της έκδοσης τοϋ έργου (XXVIII)· επίσης: Mette, Der verlorene Aischylos, 136· Κ. Deichgräber, NAWGl., 1938/39, 306. Γιά εναν Πενθέα τοΰ Θέσπη δέν εχουμε βεβαιωμένη ουτε κάν τήν ορθότητα της πηγής πού παραδίδει τον τίτλο. 2. Μοΰ είναι άκατανόητο πώς είναι δυνατό νά άμφισβητεΐ ό Rohdich, 151κ., τήν άπόλυτη θεϊκότητα τοΰ «Ξένου».

359

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

νική πόλη, τή Θήβα, τον τόπο δπου γεννήθηκε. Βλέποντας τον τάφο της κεραυνόπληκτης μητέρας του καλά διατηρημένο, έπαι.νεϊ γι' αύτό τον Κάδμο. Αύτό το θυμόμαστε στο τέλος τοΰ έργου, δπου δλη ή θρησκευτική εύσέβεια τοΰ γέροντα δεν τον προστατεύει, άφοΰ γίνεται και ό 'ίδιος θύμα της καταστροφής. Ό Διόνυσος συνεχίζει: βαριά έσφαλαν οι άδελφές της μητέρας του άπέναντί του, δταν θέλησαν νά παρουσιάσουν γιά ψέμα τήν καταγωγή του άπο τον Δία. Γι' αύτο και έκεΐνος έστειλε σ' αύτές, καθώς και σε δλες τις γυναίκες της Θήβας, βακχική μανία, πού τις οδήγησε στά βουνά. Έδώ φαίνεται ήδη σε δλη τήν έκτασή της ή άντιφατικότητα της διονυσιακής έκστασης: τιμωρία είναι αύτό πού έστειλε στις γυναίκες ό θεός, και κάτι φρικτό θά προέλθει άπ' αύτήν ταυτόχρονα δμως οί άγγελικές ρήσεις μας δείχνουν τις 'ίδιες αύτές γυναίκες, βυθισμένες μέσα σέ άπόλυτη άγαλλίαση και στά μοναδικά θαύματα της φύσης, νά γεύονται μιάν εύδαιμονία πού μόνο αύτός ό θεος μπορεί νά προσφέρει. Μάλιστα, δταν ό Πενθέας, ό εγγονός τοΰ Κάδμου και βασιλιάς της Θήβας, άποφασίζει νά οδηγήσει τους Θηβαίους ένοπλους έναντίον των Μαινάδων, τότε ό θεός γίνεται 6 ισχυρός σύμμαχός τους, γίνεται 6 προστάτης, πού δεν θά έγκαταλείψει έκεΐνες πού αύτός δ 'ίδιος τιμώρησε. Για μιά φορά άκόμη ένας πρόλογος τοΰ Εύριπίδη υπαινίσσεται μιά πιθανή εξέλιξη, πού δμως δεν θά πραγματοποιηθεί. Ό θεός καλεί τό θίασο των γυναικών, πού τον άκολούθησαν άπό τήν 'Ασία, ένώ δ 'ίδιος τρέχει γιά τον Κιθαιρώνα, γιά νά πάρει μέρος στούς χορούς των Βακχών, και πάλι μέ τον παράδοξο διπλό ρόλο τοΰ τιμωροΰ και τοΰ εμπνευστή της διονυσιακής άγαλλίασης. Ή πάροδος περιλαμβάνει (64-169) ένα προοίμιο, δύο στροφικά ζεύγη και μιάν επωδό. 'Ώς τό τέλος της πρώτης αντιστροφής τά μέτρα είναι ιωνικά' ιωνικοί εμφανίζονται και στά ύπόλοιπα μέρη. Σάν ένα είδος κυρίαρχου μοτίβου, έπαναλαμβάνονται κατόπιν σέ δλα τά χορικά τών Βακχών. Είναι πολύ φυσική ή εικασία δτι τά πρότυπα προέρχονταν άπό λατρευτικά άσματα.^ Στο προοίμιο οί γυναίκες άπό τήν 'Ασία, σέ τόνο έπιβλητικό, άναπέμπουν τον υμνο τους προς τό θεό. Στή στροφή άκολουθεΐ ό μακαρισμός τών μυστών πού άφιερώνουν τή ζωή τους στο θεό, 1. Γιά σύγκριση προσφέρονται ό δελφικός ΰμνος στον Διόνυσο τοΰ Φιλοδάμου καΐ ό ύμνος στον "Ιακχο τών Βατράχων (324).

360

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ενώ ή άντιστροφή περιέχει τή διπλή γέννηση του θεοϋ άπο τά σπλάχνα της κεραυνόπληκτης Σεμέλης και το μηρο του Δία. Ή δεύτερη στροφή καλεϊ σύσσο)μη τή Θήβα νά τρέξει στά βουνά γιά νά γιορτάσει τό θεό, ένώ ή άντιστροφή προσφέρει μιά πολύτιμη μαρτυρία γιά τή συγχώνευση οργιαστικών λατρειών άπό τις άκραΐες περιοχές της Αίγαιίδας. Ή πρώτη κιόλας στροφή ονομάζει, μαζι μέ τον Διόνυσο, τή μεγάλη μητέρα Κυβέλη, και στή συνέχεια άκουμε γιά τους Κούρητες και τους Κορύβαντες, πού κατασκεύασαν στήν Κρήτη, τον τόπο δπου γεννήθηκε ό (κρητικός) Δίας, τά τύμπανα γιά τή Μεγάλη Μητέρα, πού εδώ ονομάζεται Ρέα. Άπό αύτήν πήραν οί Σάτυροι τά βροντερά όργανα, πού τόσο χαίρεται δ Διόνυσος και τώρα χρησιμοποιεί ό χορός. Ή έπωδός περιέχει ενα άμεσότατο σέ έκφραση και μ,εγαλόπρεπο σέ σύνθεση έγκώμ,ιο της βακχικής έκστασης μέ δλα τά σχετικά στοιχεία της λατρείας: τήν ορειβασία, τήν περιπλάνηση στά βουνά, τον σπαραγμό και τήν ώμοφαγία, τδ διαμελισμό του ζώου, δπου κατοικεί ή δύναμη του θεοΰ, και τδ καταβρόχθισμα της σάρκας του. Και πάλι δμως, σάν ενα προοίμιο στις δύο άγγελικές ρήσεις, γίνεται αισθητή ή διπλή φύση αύτής της λατρείας. Πλάι στδ άγριο οργιαστικό στοιχείο, δπως φανερώνεται στδ φοβερδ τέλος του Πενθέα, βρίσκεται ή θερμή ένωση μέ τή φύση, πού προσφέρει στούς μύστες άφθονο γάλα, κρασί και μέλι. Τδ Ιο έπεισόδιο (170-369) περιλαμβάνει μια σκηνή άνάμεσα στδν Τειρεσία, τδν Κάδμο και τδν Πενθέα. 'Ο γέρο-μάντης, πού τδ στεφάνι, δ θύρσος και ή νεβρίδα τδν ταυτίζουν μέ διονυσιακό μύστη, έ'ρχεται μπροστά στδ παλάτι, γιά νά προσκαλέσει και τδν Κάδμο να υπηρετήσουν μαζί τδ θεό. Ό Τειρεσίας, ώς μάντης της Θήβας, είναι ενα είδος ύπερχρονικής μορφής. "Οταν έδώ εμφανίζεται περίπου συνομήλικος μέ τδν Κάδμο, δέν πρέπει νά προσπαθήσουμε νά υπολογίσουμε πόσο μεγάλος θά μπορούσε νά ήταν δ 'ίδιος ώς συμβουλάτορας του Κρέοντα στις Φοίνισσες. Ή εΐ'σοδός του θέτει ενα μικρδ σκηνικό πρόβλημα. Και έδώ ύποτίθεται δτι δ Τειρεσίας είναι τυφλός (210). Πώς έμφανίζεται στή σκηνή; 'Ορισμένοι μελετητές σκέφτηκαν ενα παιδί ή εναν υπηρέτη, πού τδν οδηγεί.^ Ή λύση άπορρίπτεται, αν ληφθεί ύπόψη δτι ένα τέτοιο βωβδ πρόσωπο θά ήταν ενοχλητικό, δταν οί δύο γέροντες φεύ1. Αυτή είναι ή άποψη τοΰ D. G. Harbsmeier, Die alten Menschen bei Euripides (διατρ.), Γοττίγγη 1968, 52, σέ μιά προσεχτική άνάλυση της

361

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

γουν στηρίζοντας καΐ οδηγώντας ό ένας τον άλλο. Εξάλλου, είναι κάπως άπίθκνο ί'νας τέτοιος βοηθος νά ερχεται καΐ νά φεύγει χωρίς καθόλου νά μνημονεύεται. "Οποιος θέλει, μπορεί νά ύποθέσει δτι στον τυφλό γέροντα, πού βρίσκει μόνος του τό δρόμο, έπενεργεΐ ό Διόνυσος στο ρόλο του ζωοδότη θεοΰ (189). 'Από τό παλάτι ερχεται ό Κάδμος, πανέτοιμος και αύτός νά συμμετάσχει στούς χορούς πρός τιμήν του Διονύσου. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία, άνάμεσα σέ έκτενέστερους λόγους τους, οι δύο γέροντες άποφασίζουν νά μή χρησιμοποιήσουν όχημα και νά άναρριχηθοΰν στό βουνό βοηθώντας ό ενας τόν άλλο, αύτοί, πού μόνοι άπό ολους τούς άντρες της Θήβας ξέρουν τί ταιριάζει στό θεό. Σέ ενα σύντομο λόγο, πού κλείνει αύτη τή σκηνή, ό Τειρεσίας εξηγεί γιατί και αύτός, παρά τά γκρίζα μαλλιά του, σκοπεύει να πάρει μέρος σέ κύκλιους χορούς. Σ' αύτά τά συμφραζόμενα έ'χει σημασία ή άναφορά (201) στήν παράδοση των προγόνων, πανάρχαιη οσο και 6 'ίδιος ό χρόνος. Έδώ είναι φανερή ή άντίφαση μέ τήν όψιμ-ότητα της διονυσιακής λατρείας, πού, ύποτίθεται, τώρα μόλις εχει έ'ρθει στή Θήβα· ταυτόχρονα ομο^ς φαίνεται δτι ο ποιητής ενδιαφέρεται νά μας δά>σει νά καταλάβουμε δτι αύτή ή λατρεία άποτελοΰσε μέρος της θρησκευτικής παράδοσης του τόπου. 01 άντίμ.αχοι αύτής της παράδοσης άσκοΰν τό σοφίζεσθαι^^ άλλά ουδείς αυτά. καταβαλεΐ λόγος (κανένας λογισμός δέν θά τά άνατρέψει). Δέν χωρεί άμφιβολία δτι έδώ γίνεται υπαινιγμός στή σοφιστική και στούς καταβάλλοντας λόγους του Προοταγόρα. Ό Κάδμος, άνακοινώνοντας στον τυφλό μάντη τή γεμάτη σπουδή άφιξη του εγγονού του Πενθέα, φορέα της εξουσίας, προετοιμάζει τόν έπόμενο «άγώνα λόγων». Άπό παλιά παρατηρήθηκε δτι ή έκδηλη κωμικότητα της εμφάνισης των δύο υπέργηρων θιασωτών, πού ή άδυναμία τους βρίσκεται σέ τέλεια αντίθεση μέ τόν βακχικό ενθουσιασμό τους, άποτελεϊ στοιχείο αποφασιστικό.^ Ή δλης σκηνης, δπου, ειδικά γιά τήν είσοδο του Τειρεσία, άξιοποιοϋνται οί σκηνικές οδηγίες άπο τή μετάφραση του Wilamowitz. 1. Μιά άξιόλογη σημασιολογική επισκόπηση της λέξης σοφός καΐ άλλων συγγενών λέξεων προσφέρει ό Conacher, 73· βλ. επίσης: R. Ρ. Winnington-Ingram, «Euripides: Poietes Sophos», Arethusa 2 (1969) 127. Δέν θά συμφωνούσα μέ τήν αθέτηση των στ. 201κ., πού προτείνει ό C. W. Willink, δ.π. 39. 2. Ό Κ. Deichgräber, δ.π., ύποτιμα υπερβολικά τά δύο πρόσωπα, πού συνδυάζουν, κατά τήν αποψή του, το γελοίο μέ το ένοχλητικό. Πρόσθετες

362

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

περίπτωση είναι, πολύ ομοια μέ την ανανέωση του 'Ιολάου στους 'Ηρακλείδες^ όπου έπίσης άγγίζονται τά δρια του κωμικού, χωρίς ωστόσο μέσα σ' αύτδ να εξαντλείται, το νόημα της σκηνής. Μέ τη συμπεριφορά των δύο γερόντων δεν θέλησε καθόλου ό Εύριπίδης νά άποκαλύψει τη λατρεία του θεοΰ στον πιο άξιοκατάκριτο παραλογισμό της· προσπάθησε μόνο νά εμπλουτίσει και νά συμπληρώσει την εικόνα της καταλυτικής δύναμής του, οπως την είχε παρουσιάσει τόσο απτά στην πάροδο. Πάνω άπ' όλα όμως πρέπει νά δοΰμε την άναγκαιότητα αύτής τής σκηνής γιά τή δραματική οικονομία του έργου. Ό Εύριπίδης χρειαζόταν νά προεικονίσει τή μορφή του Πενθέα, πριν τον φέρει άντιμέτωπο μέ τον Διόνυσο. Γι' αύτο το σκοπο δμως του ήταν άπαραίτητα άλλα πρόσωπα άντίθετης ιδεολογίας, και οί δύο γέροντες προσφέρονταν ιδιαίτερα, έπειδή εκφράζουν άκραϊες περιπτώσεις διονυσιακής επίδρασης, ενώ ταυτόχρονα εισάγουν στή συζήτηση ιδιότυπα άπολογητικά μοτίβα. Ή ρήση του Πενθέα είναι στήν άρχή (ώς τδ στ. 247) ενας κανονικός μονόλογος εισόδου (πρβ. 'Ελένη 386, 'Ορέστης 356), στδν όποιο Ό βασιλιάς τής Θήβας άφήνει νά έκραγεϊ ή δυσφορία του γιά τή βακχική επιδημία πού είχε πλήξει τις γυναίκες τής πόλης. "Εχει ήδη συλλάβει μερικές και τις έ'χει φυλακίσει, και τώρα σκοπεύει νά άσχοληθεϊ μέ τον ξένο πού διαδίδει τή νέα λατρεία. Τδ πάθος και ή καχυποψία όδηγοϋν τον Πενθέα σε μια διαστρέβλώση τής πραγματικότητας: ή κατηγορία, δτι δ ξένος άρπαξε τις γυναίκες άπδ τήν πόλη για νά χαρεί τα δώρα τής 'Αφροδίτης, δεν εχει κανένα έ'ρεισμα. Σύίαφωνα μέ μιά σκηνική σύμβαση, πού έγινε αργότερα μανιέρα στήν κωμωδία, δ δμιλητής του μονολόγου άντιλαμβάνεται τήν παρουσία τών άλλων προσώπων ύστερα άπδ άρκετδ χρονικδ μαρτυρίες γιά μιά παρόμοια άντίληψη παραθέτει ό Rohdich, 144, 40, ό όποιος, πάντως, συμπεριλαμβάνει κάπως βιαστικά καί τή δική μου άποψη, δπως βρίσκεται διατυπωμένη στήν Geschichte der griechischen Literatur^, 437 (έλλ. μετ. 565). "Οταν έγραφα έκει γιά ((μιά σκηνή οδηγημένη (ΐος τά δρια του γκροτέσκου», είχα υπόψη μου αύτο άκριβώς πού έννοεϊ ό Conacher, 61, μιλώντας γιά ((κωμικές άποχρώσεις», χωρίς δμως, γι' αύτό, νά δεχτώ τήν κυριαρχία του γελοίου. 'Αρκετά νωρίς και ορθά ό Rivier, 88κ., άπέκρουσετή μονομερή άντίληψη πού έκλαμβάνει τή σκηνή ώς κωμική" προς τήν Ι'δια κατεύθυνση, μέ έλάχιστες αλλαγές, κινούνται οΐ παρατηρτήσεις τών: Η. Merklin, δ.π. 128· Conacher, 62" Rohdich, 144· Steidle, 33· καί, έν μέρει τουλάχιστον, τοϋ Webster, 271.

363

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

διάστημα. Ερεθισμένος με τήν αλλόκοτη άμφίεση των δύο γερόντων, ό Πενθέας αμέσως έξακοντίζει, εναντίον του Τειρεσία τήν κατηγορία οτι άπό ύπολογισμο εγινε όπαδος του διονυσιακου κινήματος. Ό μάντης άπαντώντας, υστέρα άπο τρεις εξαγριωμένους στίχους της κορυφαίας, άναλαμβάνει τήν ύπεράσπιση του Διονύσου, ή οποία περιέχει ορισμένα άξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά καί, γι' αύτό, συχνά οδήγησε σέ μιά ύποτίμηση του Τειρεσία, πού παρουσιάζεται λίγο πολύ σάν ενας ιερέας οπλισμένος μέ σοφιστική επιχειρηματολογία. Ό μάντης ταυτίζει τή Δήμητρα μέ τή γη —κι ας της δίνει κανείς δποιο ονομα θέλει. Αύτή παρέχει στούς άνθρώπους στεγνή τροφή, ενώ ό Διόνυσος χαρίζει το ύγρο ποτο του κλήματος, πού διώχνει κάθε έγνοια* μάλιστα μέσα στο ποτό βρίσκεται ό 'ίδιος καί ετσι, θεός αύτός, προσφέρεται στούς θεούς. Έδώ δέν προβάλλεται ούτε κριτική ούτε άπόρριψη της παράδοσης, παρά μόνο ενα είδος άλληγορικής έρμηνείας του μύθου, ή όποια εμφανίζεται ήδη στον 6ό αιώνα μέ τον Θεαγένη άπό τό Ρήγιο καΐ άργότερα βοήθησε άκόμη και τούς Στωικούς νά συμφιλιωθούν μέ τήν παράδοση. Τήν περίεργη ιστορία γιά τή γέννηση τού Διονύσου άπό τό μηρό του Δία, πού γιά τό χορό άποτελεΐ ένα είδος Ιερής ιστορίας (94), ό Τειρεσίας προσπαθεί νά τήν παρακάμψει μέ μιάν ελάχιστα γνωστή έξήγηση: ό Δίας, δταν άρπαξε τόν Διόνυσο άπό τή φωτιά του κεραυνού, προστάτευσε τό παιδί άπό τήν "Ηρα άποσπώντας άπό τόν αιθέρα πού περιβάλλει τή γη (Εμπεδοκλής F^S 31, Β 38) ενα κομμάτι (άσφαλώς μέ τή μορφή τού Διονύσου) καί δίνοντάς το γιά δμηρον στή ζηλότυπη γυναίκα του. Άπό τήν παρετυμολόγηση της λέξης δμηρος δημιουργήθηκε ή ιστορία γιά τή γέννηση του θεού άπό τό μηρό ! Ούτε έδώ θά επιτρεπόταν νά μιλήσουμε μέ μεγάλη εύκολία γιά ορθολογική παρουσία τού μύθου. Ό Τειρεσίας, μέ τόν φονικό κεραυνό τού Δία καί τή ζηλοτυπία της "Ηρας, δεν άπομακρύνεται καθόλου άπό τήν παράδοση· ζητεϊ μόνο νά παραμερίσει άπό τό μύθο ενα ύπερβολικά άπίθανο χαρακτηριστικό, πού άποκλείει πέρα γιά πέρα κάθε πίστη. Βασικά δέν πρόκειται γιά μιά στάση διαφορετική άπό του Πινδάρου στόν Ιο Όλυμπιόνικο (46), οπού ή ιστορία γιά τό διαμελισμό του Πέλοπα χαρακτηρίζεται κακόβουλη φλυαρία, ένώ στήν πραγματικότητα τό ωραίο άγόρι τό είχε αρπάξει δ Ποσειδών. Επιτρέπεται, πάντως, νά ύποθέσουμε δτι καί στά δύο στοιχεία, τόσο στήν άλληγορία οσο καί στή θεματική έξομάλυν364

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

ση, άντανακλώνται τάσει,ς μιας περιόδου πού ενδιαφερόταν ζωηρά γιά τά προβλήμ,ατα του μύθου. Στή συνέχεια της ύπεράσπισης του Διονύσου γίνεται λόγος γιά άλλες «άρετές» του θεοΰ: άπό αύτον προέρχεται ή μαντική τέχνη της ενθεης μανίας, μαζι ομως και ό τρόμος, πού μπορεί νά καταπτοήσει ένα ολόκληρο στράτευμα' μεγάλος θεωρείται ό θεος σέ δλη την Ελλάδα" άκόμη και στούς Δελφούς θά άποκτήσει τη λατρεία του. 'Υπεύθυνος για την ερωτική συμπεριφορά των γυναικών δεν είναι ό θεός· αύτή καθορίζεται άπο τή φύση τους. Ή άποψη αύτή εχει τις καταβολές της στήν πανάρχαιη ελληνική σκέψη;^

Ό λόγος του Τειρεσία κλείνει ικανοποιητικά στο στ. 313, μέ τήν προτροπή του μάντη γιά σύνεση και, υποχωρητικότητα. Το χωρίο γιά τις γυναίκες, 6 ύπαινιγμος οτι ό θεός χαίρεται τις τιμές άκριβώς όπως ενας βασιλιάς, ή επιμονή στήν προσωπική του εύσέβεια και στο τέλος ή άγρια μομφή —δλα αύτά δίνουν τήν εντύπωση άνοίκειων συμπληρωμάτων. Σήμερα δέν προβαίνουμε σέ άθετήσεις τόσο πρόθυμα δσο οί προκάτοχοι μας, οφείλουμε δμως νά σημειώσουμε έδώ δτι οί δύο στίχοι της κορυφαίας (328κ.) γιά τήν ίσόμοιρη τιμή πού άπονέμει ό Τειρεσίας και στον 'Απόλλωνα και στον Διόνυσο έπαναλαμβάνουν αυτούσια δσα είπε (306) ό μάντης για τον Διόνυσο στούς Δελφούς. Μέ ένα συντομότερο λόγο προσπαθεί ό Κάδμος νά προσηλυτίσει τον έγγονό του στήν καινούρια λατρεία. "Οταν μάλιστα του προτείνει να άναγνωρίσει τον Βάκχο ως θεό, άκόμη και άν δέν είναι, γιά χάρη του οικογενειακού γοήτρου, δείχνει βέβαια έναν έλάχιστα άξιέπαινο ώφελιμισμό, χωρίς δμως νά μεταβάλλεται και σέ άπιστο ύποκριτή. Κάτι τέτοιο δέν θά συμβιβαζόταν ουτε μέ αύτά πού είχε πει πιο πάνω ουτε μέ τήν άναφορά του στήν τιμωρία του Άκταίωνα. Ό Τειρεσίας και ό Κάδμος έχουν άφοσιωθεΐ ολοκληρωτικά στον Διόνυσο, προσπαθούν δμως νά άνοίξουν στον Πενθέα, πού δέν πιστεύει, δλους τούς δυνατούς δρόμους άπο δπου θά μπορούσε νά άποφύγει τή μοιραία σύγκρουση μέ τήν ύπερδύναμη τοΰ θεοΰ. 1. Δέν είναι άπαραίτητο νά άθετήσουμε τον στ. 316, ουτε κάν να διορθώσουμε στον στ. 315 τό év, πού παραδίδεται στά χειρόγραφα, σέ εί,οπως πρότεινε ό Person. Προβληματικός, άντίθετα, παραμένει μέσα στον είρμό των σκέψεων ό στ. 314.

365

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Ό Πενθέας άπαντα σε δλα αύτά μέ έντονη άρνηση. 'Απομακρύνει τό χέρι του Κάδμου, πού θέλει νά τον στεφανώσει μέ κισσό" δηλώνει οτι σκοπεύει νά καταστρέψει τή μαντική εδρα του Τειρεσία και είναι άποφασισμένος νά συλλάβει τον ξένο, πού ξεσηκώνει τις γυναίκες. Μέ αύτά τά λόγια άφήνει τή σκηνή.^ Ό Τειρεσίας έξακοντίζει ξωπίσω του λόγια οργισμένα γιά τήν παραφροσύνη του, λίγο πριν ξεκινήσει μαζί μέ τον Κάδμο γιά τον Κιθαιρώνα' γιά τον μάντη δέν άκοΰμε πιά τίποτε στή συνέχεια του έ'ργου. Το Ιο στάσιμο (370-433), μέ τά δύο στροφικά του ζεύγη, το πρώτο πάλι σέ ιωνικά, το δεύτερο σέ αιολικά μέτρα, καθορίζεται θεματικά άπο τήν προηγούμενη σκηνή. Ή άπόρριψη του σοφίζεσθαι (200) άπό τον Τειρεσία και τό έγκώμιό του γιά τον οίνοφόρο θεό άντηχοΰν και στά λόγια του χοροΰ. 01 στροφές γενικεύουν. Ό χορός άπευθύνεται στή θεά της εύσέβειας (τήν Όσια) ρωτώντας μήπως άκουσε γιά τήν άνόσια συμπεριφορά τοϋ Πενθέα (α). Ό άχαλίνωτος λόγος καταλήγει στή συμφορά' ή ήρεμία και ή σύνεση στηρίζουν τά σπιτικά. Οί θεοί παρακολουθούν τούς άνθρώπους. Τό σοφόν ό' ον σοφία. Είναι άνόητος όποιος μέσα στή σύντομη ζωή κυνηγά τά άπιαστα (α'). Ένώ ή προηγούμ.ενη στροφή έγκωμίασε τήν εύφρόσυνη απελευθέρωση μέσα στή διονυσιακή έκσταση, ή άντιστροφή περνά στήν εικόνα της μετρημένης ψυχικής γαλήνης.^ Γι' αύτήν ψάλλει ό 'ίδιος χορός πού στήν πάροδό του διαλαλούσε τήν τέρψη της ορειβασίας και του σπαραγμού. 'Αμέσως μετά ακολουθεί ή λαχτάρα των γυναικών γιά φυγή: θέλουν νά βρεθούν στήν Κύπρο, στήν Πάφο^ ή στήν Πιερία (β). Κατόπιν τό χορικό επανέρχεται στό θεό, πού χαρίζει μέ τά δώρα του εύτυχία σέ φτωχούς και πλούσιους και μισεϊ ολους εκείνους πού άπό υπεροψία περιφρονούν τήν ήρεμη άπόλαυση της ζωής. Ό χορός άναγνωρίζει τήν πίστη και τόν τρόπο ζωής του άπλου λαου 1. Ό Ε. R. Dodds (σχόλια στούς στ. 434-518) εξετάζει τήν πιθανότητα νά ϊχζι παραμείνει στή σκηνή ό Πενθέας κατά τή διάρκεια τοϋ α' στάσιμου. Ή προσφώνηση στον στ. 434 είναι κάπως άπότομη· θά προτιμούσα, ωστόσο, συμφωνώντας μέ τον Steidle, 35, νά θεωρήσουμε δτι ό ΙΙενθέας άποχωρεϊ στο τέλος τοϋ α' επεισοδίου. 2. ' H J . de Romilly, δ.π., ΐχζι άναλύσει διεισδυτικά τις διάφορες όψεις της έννοιας της ευδαιμονίας στίς Βάκχες. 3. Γιά τήν αινιγματική σύνδεση της Πάφου μέ τόν Νείλο πρβ. τήν προσπάθεια τοϋ Ε. R. Dodds (σχετικά σχόλιο) νά βρει κάποια λύση.

366

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

(β'). ^'Αν αύτο θά ήταν άκόμη άναγκαϊο νά υπογραμμιστεί, τά τελευταία λόγοα αποδεικνύουν σίγουρα δτι έδώ δεν έκφράζεται άπλώς και μόνο μιά ομολογία του ποιητή. Τδ σύντομο 2ο έπεισοδιο (434-518) φέρνει αντιμέτωπους τους δύο άντιπάλους. "Ενας 6εράποντας οδηγεί άλυσοδεμένο τον «Ξένο». Ή άφήγησή του γιά τό πώς ό «Ξένος» άφησε καλοπροαίρετα νά τον συλλάβουν και νά τον δέσουν, χωρίς νά δημιουργήσει καμιά δυσκολία (θυμόμαστε την άτάραχη περηφάνια του θεοΰ στον έβδομο όμηρικο ΰμνο) και πώς επεσαν οί άλυσίδες άπό τις αιχμάλωτες Βάκχες και άνοιξε μόνη της ή πύλη, άποτελεϊ γιά τον Πενθέα μιά πρώτη προειδοποίηση πού διατυπώνεται μ.έ τά θαύματα του θεοϋ. Σέ μιά εκτενή στιχομυθία ό βασιλιάς ανακρίνει τον αιχμάλωτο μέ ερωτήσεις πού είναι κράμα απροκάλυπτης δυσφορίας και άνυπόμονης περιέργειας (469, 471, 485). Ό θεος του άπαντα ήρεμα, παίζοντας ταυτόχρονα μέ τήν Ι'δια του τήν ταυτότητα (500, 518). Ό Πενθέας δίνει έντολή νά τον φυλακίσουν μέσα στο στάβλο, δίπλα στίς φάτνες τών άλόγων, και άπειλεΐ τις γυναίκες του χοροΰ δτι θά τις πουλήσει στά ξένα ή θα τις ύποχρεώσει να υπηρετούν σκλάβες. Τό 2ο στάσιμο (519-575) περιλαμβάνει μιά έπωδική τριάδα και είναι γραμμένο, έκτος άπο τον τελευταίο στίχο, πάλι σέ ιωνικά μέτρα. Ό χορός, γεμάτος φόβο, επικαλείται τή Δίρκη, πού κάποτε δέχτηκε στά νερά της τό θεϊκό έμβρυο, δταν δ Δίας τό ειχε αρπάξει άπό τή φωτιά, γιά νά τό κρύψει μέσα στό μηρό του. 'Αντίθετα άπό τόν Τειρεσία, γιά τις γυναίκες ή ιστορία της γέννησης είναι άληθινή (α). Ό Πενθέας έπαληθεύει τήν καταγωγή του άπό τό χθόνιον γένος: είναι ένα τέρας, πού άπειλεΐ τις γυναίκες καΐ φυλάκισε τόν άρχηγό τους. Ό Διόνυσος πρέπει νά βοηθήσει (α'). Ή επωδός καλεϊ τό θεό νά έρθει άφήνοντας τούς τόπους πού προτιμά ιδιαίτερα. "Οταν άκουμε νά εξαίρεται ιδιαίτερα ή Πιερία, πού άναφέρθηκε και πιό πάνω (410), φέρνουμε στό νου μας δτι ό Εύριπίδης έγραψε τό έργο του στή Μακεδονία. Τό 3ο επεισόδιο (576-861), πού άποτελεΐ τό επιβλητικό κεντρικό μέρος του δράματος, τό συνθέτουν τρεις φάσεις, άπό τις όποιες ή πρώτη, ή άπελευθέρωση του φυλακισμένου θεοΰ, παρουσιάζει και πάλι τριπλή διαίρεση. Μέ τό 2ο στάσιμο συνάπτεται ένα λυρικό κομμάτι (576-603). Ό Διόνυσος άκουσε τήν επίκληση τών όπαδών του* μέσα άπό τό 367

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

παλάτι άντηχεϊ ή φωνή του, πού καλεί το σεισμό και τον κεραυνό νά πλήξουν τόν οίκο τοΰ Πενθέα. Ό χορός βλέπει να τραντάζεται τό έπιστύλιο και φλόγες νά άνεβαίνουν άπό τόν τάφο της Σεμέλης. Τό θέμα χρησιμοποιείται καΐ εδώ δπως στόν "Ηρακλή: παίζει τό ρόλο του σέ μιά ορισμένη σκηνή, άλλά στη συνέχεια άγνοεϊται. "Οταν ό χορός δηλώνει δτι βλέπει ρωγμές άνάμεσα στα δοκάρια τοΰ έπιστυλίου, αύτό είναι άρκετό γιά νά δημιουργηθεί ή άναγκαία ψευδαίσθηση. Ό θεατής φαντάζεται δτι ή κατάρρευση, πού άναφέρει 6 Διόνυσος στό στ. 633, συμβαίνει πίσω άπό τήν πρόσοψη τοΰ παλατιοΰ. Ή φωτιά όμως, πού άνέβαινε άπό τόν τάφο της Σεμέλης, μπορούσε νά παρασταθεί' δτι ή πυρά σιγόκαιγε έκεΐ μόνιμα, τό άκοΰμε ήδη στό στ. 8. Και αύτό δμως δέν είναι βέβαιο.^ Στη δεύτερη, τροχαϊκή, σκηνή τοΰ πρώτου μέρους τοΰ επεισοδίου (604-641) ό θεός εμφανίζεται, μέ τήν άνθρώπινη μορφή του, στις γυναίκες τοΰ χοροΰ, τις άπαλλάσσει άπό τό φόβο τους και τούς άφηγεΐται τά δσα θαυμαστά είχαν συμβεί μέσα στό παλάτι: πώς ό Πενθέας έ'δεσε στό στάβλο άντί γι' αύτόν εναν ταΰρο, πώς ό θεός (ό Διόνυσος μιλεϊ μέ τό προσωπείο τοΰ «Ξένου») τράνταξε τό παλάτι και δυνάμωσε τις φλόγες της πύρας, και πώς« τώρα ό βασιλιάς μέσα στήν αύλή τοΰ γκρεμισμένου παλατιοΰ σκιαμαχει. Στήν τρίτη σκηνή αύτοΰ τοΰ μέρους όρμα άπό τό παλάτι ό Πενθέας και βρίσκει λυσσασμένος τόν «Ξένο» ελεύθερο. Σέ μιά σύντομη στιχομυθία δέν προλαβαίνει νά διευκρινίσει πώς σκοπεύει νά ενεργήσει, γιατί έμφανίζεται Ινας 'Αγγελιοφόρος, πού καλύπτει μέ τή ρήση του τό δεύτερο μέρος αύτοΰ τοΰ επεισοδίου. 1. Σχετικά μέ τήν άπόλυτη έλλειψη στοιχείων γιά τή δημιουργία σκηνικής ψευδαίσθησης, πολύ προσεχτικές οί παρατηρήσεις τοΰ Wilamowitz, Verskunst, 581, καΐ τοΰ Ε. R. Dodds, στό σχετικό σχόλιο (σ. 148). Ό Steidle, 27, 23, άφήνει άνοιχτό το πρόβλημα των μέσων πού χρησιμοποιήθηκαν, άλλα δέν πιστεύει δτι τά πάντα μπορεί νά ήταν ψευδαίσθηση. Οί ορθολογικές ερμηνείες τύπου Α. W. Verrall ή G. Norwood, φυσικά, δέν βλέπουν στο δλο γεγονός παρά μια παράκρουση τοΰ χοροϋ, πού προκλήθηκε άπό υποβολή. Πάνω στήν άντίληψη αύτή ό Rohdich, 135, θεμελίωσε τή θεωρία του δτι, άκριβώς μέ τό νά μήν έχει συμβεί τό θαϋμα, δπως ισχυρίζονται οί Βάκχες, ό Εύριπίδης θέλησε νά δείξει δτι τό διονυσιακό αποτελεί πρόβλημα της άνθρώπινης ψυχής, τό όποιο ένδιαφέρει άκόμη και εναν σκεπτικιστή. Μέ αύτή τήν άποψη δμως άπαιτοϋμε, 'ίσως, πάρα πολλά άπό τή σκηνή. Παλαιότερη βιβλιογραφία γιά τό «θαΰμα τοΰ παλατιοΰ» παραθέτει ό Schwinge, 370, 51.

368

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ό συνηθισμένος προκαταρκτικός διάλογος δεν μπορεί έδώ νά έκφράσει περιληπτικά τά πιο ούσιαστικά άπο δσα έχουν συμβεί, δπως γίνεται σέ άλλες περιπτώσεις, καθώς και στή δεύτερη ρήση των Βακχών άπλά καΐ μόνο βρίσκει σ' αύτον τη θέση της μιά νύξη για ενα άσύλληπτο και θαυμαστό γεγονός. Τό μέρος αύτό περιέχει και ενα στοιχείο εμμεσου χαρακτηρισμού του Πενθέα, στο σημείο έκεϊνο δπου ό 'Αγγελιοφόρος, γεμάτος φόβο γιά τον άπότομο χαρακτήρα του βασιλια, ρωτα άν μπορεί νά μιλήσει ελεύθερα. Στις δύο άγγελικές ρήσεις των Βακχών ή έπική τέχνη του ποιητή εχει φτάσει στο κορύφωμά της. Τό θαΰμα της διονυσιακής έκστασης καί, κυρίως, ή αντιφατική φύση της λατρείας άποδίδονται μέ τήν άμεσότητα μιας συγκλονιστικής έμπειρίας. "Οπως και σέ πολλές άλλες περιπτώσεις, ή άρχή είναι ήρεμη, ειδυλλιακή. Οί βοσκοί όδηγοϋν, μέ τήν άνατολή του ήλιου, τά κοπάδια κατά τό βουνό, δταν ξαφνικά ό 'Αγγελιοφόρος βλέπει τρεις θιάσους των Βακχών, μέ έπικεφαλής τήν 'Αγαύη, τήν Ίνώ καΐ τήν Αύτονόη.^ Οί γυναίκες κοιμούνται ήρεμα. Ό 'Αγγελιοφόρος χρησιμοποιεί τήν άδεια πού του δόθηκε νά μιλήσει έλεύθερα και διορθώνει τή γνώμη του βασιλιά γιά άκόλαστα ξεφαντώματα μαινόμενων γυναικών. "Οταν ή 'Αγαύη τΙς ξυπνά, άρχίζουν νά ξεδιπλώνονται εικόνες βαθύτατης οίκείωσης μέ τή φύση: φίδια γλείφουν τά μάγουλα των γυναικών, και αυτές προσφέρουν τά στήθια τους σέ ζαρκάδια καί λυκόπουλα' χτυποϋν τα βράχια και άναβλύζει νερό, πηγές κρασιού γεννιούνται άπό τό έδαφος, γάλα πλημμυρίζει ή γη και άπό τούς θύρσους στάζει μέλι. Γιά δεύτερη φορά ό 'Αγγελιοφόρος συμβουλεύει τό βασιλιά (712): «άν ήσουν έκεϊ, θά μάθαινες νά προσεύχεσαι στο θεό !» Οί βοσκοί σχολιάζουν τό θαϋμα πού είδαν, δταν ενας άθυρόστομος άγύρτης^ προτείνει νά συλλάβουν τή μητέρα του Πενθέα, γιά νά προσφέρουν έξυπηρέτηση στον βασιλιά τους. Ή γνώμη του επιδοκιμάζεται, καί μάλιστα ό 'ίδιος ό 'Αγγελιοφόρος είναι εκείνος πού έτοιμάζεται νά πιάσει τήν 'Αγαύη, δταν οί θεόληπτες 1. 01 τρεις θίασοι άποτελοϋν στοιχείο καΐ της πραγματικής λατρείας, δπως μαρτυρεί μιά επιγραφή άπό τή Μαγνησία (Kern, 215). 2. ""Αν θυμηθούμε έδώ τόν τίμιο αυτουργά της 'Ηλέκτρας καΐ τον συμπαθή ομιλητή της λαϊκής συνέλευσης τοϋ 'Ορέστη, μπορούμε, ίσως, μέ βάση τά χαρακτηριστικά αυτών τών ττεριθωριακών προσώπων, πού δέν είναι άπλώς περιστασιακά, νά συναγάγουμε κάποιες συγκεκριμένες άπόψεις τοϋ ποιητή γιά τούς κατοίκους τής πόλης και τής υπαίθρου.

369

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

γυναίκες, σμήνος ολόκληρο, πετιούνται, πάνω κραυγάζοντας ενθουσιαστικά. 'Η 'Αγαύη καλεί τις Μαινάδες στον άγώνα, και έκεϊνες όρμοΰν μέ άγρια λύσσα, κυνηγοΰν τους άντρες και πέφτουν πάνω στά κοπάδια. Οί σκηνές του σπαραγμού, δπου πέφτουν θύματα άκόμη και οί ταΰροι, άποτελοΰν ενα φρικιαστικό προοίμιο γιά τη μοίρα του Πενθέα. Κατόπιν οί γυναίκες χύνονται στις πεδιάδες, χύνονται μέσα στά χωριά και κυνηγουν μέ τους θύρσους .τους, άτρωτες οι Ι'διες, τους οπλισμένους άντρες, καθώς εκείνοι φεύγουν. "Υστερα άπο τό άγριο ξέσπασμα της μανίας τους, έπιστρέφουν στή γαλήνη τής φύσης, άπο δπου τις είχε άποσπάσει ή άδιάκριτη περιέργεια των βοσκών. Ή άφήγηση του 'Αγγελιοφόρου, δπου ή συμπεριφορά τών Βακχών έ'δωσε μιά εικόνα τής βαθύτατης γαλήνης και τής τρομερής καταστροφικής μανίας τής φύσης, τελειώνει μέ μιά τρίτη και τελευταία προειδοποίηση γιά τό βασιλιά: «δέξου αύτόν τον δυνατό θεό !» Στο τρίτο μέρος αύτοΰ του κεντρικού επεισοδίου (775-861) μιά ζωηρή στιχομυθία, πού περνά άπο δίστιχα σέ μονόστιχα, πλαισιώνεται άπο σύντομα τριμετρικά κομμάτια. 'Εδώ προετοιμάζεται ή τροπή γιά τήν καταστροφή του Πενθέα και τό θρίαμβο του θεοϋ. Τά δραματικά κίνητρα δμως εμφανίζονται τόσο σύνθετα, ώστε ή μονόπλευρη έξαρση μεμονωμένων στίχων οδήγησε σέ άτελείωτες και περιττές διενέξεις. "Τστερα άπο τρεις τριμέτρους τής κορυφαίας, ή οποία εγκωμιάζει άπροκάλυπτα τό θεό μπροστά στον Πενθέα, ό βασιλιάς ξεσπά σέ άγριες άπειλές, ολότελα άνεπηρέαστος άπο τό θαΰμα πού πριν άπό λίγο του άφηγήθηκε ό 'Αγγελιοφόρος. Αύτό πού υποδηλώθηκε ώς πιθανότητα στόν πρόλογο, και ίσως είναι ενα έπιβίωμα άπό τον Πενθέα του Αισχύλου, εδώ πάει νά γίνει πραγματικότητα: ό βασιλιάς εχει σκοπό νά άντιμετωπίσει τις γυναίκες μέ πλήρως έξοπλισμένη στρατιωτική δύναμη. Ή προειδοποίηση του «Ξένου» δτι ό Βρόμιος δέν θά άνεχτεϊ μιάν επίθεση εναντίον τών Βακχών (και πάλι, αύτές πού δέχτηκαν άπό τό θεό τήν τιμωρία τής μανίας —πρβ. στ. 32 και 35— φαίνεται οτι βρίσκονται κάτω άπό τήν προστασία του) άποκρούεται μέ τή βάναυση παρατήρηση δτι αυτός θά πρέπει νά είναι εύχαριστημένος πού ελευθερώθηκε άπό τή φυλακή. Μέ αύτό τό τελευταίο ό Εύριπίδης παρακάμπτει τό περίεργο γεγονός δτι ό Πενθέας δέν δίνει καινούρια 370

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

εντολή νά συλληφθεί ξανά 6 «Ξένος». Μανιασμένος ό βασιλιάς προαναγγέλλει άγριο φονικό γυναικών πάνω στον Κιθαιρώνα και άκόμη μιά φορά άποκρούει τή φορτική προειδοποίηση του συνομιλητή του, άλλα, δταν ό θεός (802) μέ φιλική διάθεση του μιλεϊ γιά μιά πιθανότητα νά άποκαταστήσει τήν τάξη, ό Πενθέας εντείνει τήν προσοχή του. Ό Διόνυσος τοΰ ύπόσχεται νά φέρει τις γυναίκες άμέσως χωρίς τή χρήση δπλων. Είναι δύσκολο νά καταλάβουμε τί άκριβώς σημαίνει αύτή ή πρόταση. Τό δτι αύτό ήταν ενα τέχνασμα του θεοϋ, δεν γίνεται τουλάχιστο φανερό, και ετσι θά μπορούσαμε, συμφωνώντας με τόν Dodds και μερικούς άλλους μελετητές, νά υποθέσουμε μιά σοβαρή πρόταση γιά μεσολάβηση, μέ σκοπό να προβληθεί άκόμη μιά φορά ή τυφλή έμμονή του άνθρώπου πού συγκρούεται μέ τό θεό. Ό Πενθέας φωνάζει νά τοΰ φέρουν τά δπλα του, γιά νά ξεκινήσει έναντίον των Βακχών, καΐ ζητεί άπό τόν«Ξένο»νά σωπάσει. Σ' αύτό τό σημείο (810) ενα άπό τά πιό εκφραστικά επιφωνήματα της τραγωδίας {à) σημειώνει μιά άποφασιστική τροπή του έ'ργου. Έδώ άρχίζει ό δρόμος πού όδηγεϊ πρώτα στήν ψυχική και κατόπι στή φυσική καταστροφή τοΰ Πενθέα. Ό θεός τόν ρωτά μήπως θά ήθελε νά δει τις γυναίκες, καθώς είναι συγκεντρωμένες στό βουνό. Ό βασιλιάς δέχεται αύτή τήν προσφορά μέ παράφορο ζήλο, δπως φαίνεται και λίγο πιό κάτω (820), δταν ζητεϊ νά βιαστοΰν. Αύτά τά δύο χωρία προσλαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία στή διένεξη σχετικά μέ τά κίνητρα πού ώθοΰν τόν Πενθέα στό δρόμο πρός τις Μαινάδες, οί όποιες τελικά θά τόν σπαράξουν.^ 'Ακολουθώντας απόψεις και άλλων, ό R. Ρ. Winnington-Ingram {δ.π.) προχώρησε ύπερβολικά υποθέτοντας δτι τό διονυσιακό στοιχείο, πού προσπαθούσε νά καταπνίξει μέσα του ό Πενθέας, έδώ ξεσπά, και ετσι ό άντίπαλος τοΰ θεοΰ άποδείχνεται στήν πραγματικότητα οπαδός του. Ό Η. Diller, ο.π., χωρίς νά άπορρίπτει αύτή τήν έρμηνευτική άφετηρία, έ'χει άντιδράσει σέ μιά άκραία έρμηνεία πρός αύτή τήν κατεύθυνση, άναγνωρίζοντας ως άποφασιστικό κίνητρο τήν έπιθυμία τοΰ Πενθέα νά επιβεβαιώσει, σέ μιά κατασκοπευτική αποστολή, τήν εικόνα πού έ'χει σχηματίσει γιά τή συμπεριφορά τών Βακχών. Μιά τρίτη άποψη, πού ύποi . Βλ. σχετικά Η. Merklin, δ.π. 154· μιά πολύ διεισδυτική άξιολόγηση δλίών τών άπόψεων βρίσκουμε στήν υποδειγματική άνάλυση τοΰ μέρους αύτου άπό τόν Schwinge, 378.

371

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

στηρίχτηκε άπο τον Rosenmeyer (147) καΐ τον Η. Merklin (ό'.ΤΓ. 156), τοποθετεί δλο το βάρος στην ύποταγή του άνθρώπου μπρος στη δύναμη του θεοϋ, πού τον όδηγεϊ στην παραφροσύνη. Δεν πιστεύω δτι εδώ μπορούμε νά αντιμετωπίσουμε τό πρόβλημα μέ μιά μονόπλευρη έρμηνεία. Το πάθος του Πενθέα, δπως έκφράζεταί. λίγο πιο πάνω, δταν ό βασιλιάς άρπάζεται άπο την πρόταση νά κατασκοπεύσει τις Μαινάδες, ό διχασμός άνάμεσα στην επιθυμία και τή βεβαιότητα δτι τό θέαμα των μεθυσμένων γυναικών θά του ήταν οδυνηρό (814), δλα αύτά δείχνουν δτι ή ψυχολογική έρμηνεία, πού ύποστήριξαν πρόσφατα ιδιαίτερα ό Schwinge και δ Rohdich, δικαιώνεται μέσα σε δρια πού σωστά διαγράφει ό Gonacher (68). Στή συγκεκριμένη περίπτωση, ωστόσο, δεν πρέπει νά παραμεριστεί ολότελα τό θέμα τών δραστικών μέτρων πού σχεδιάζει εναντίον τών γυναικών ό Πενθέας, άφοΰ άκόμη και στά τελευταία του λόγια σ' αύτή τή σκηνή (845) έξετάζει ως εναλλακτική λύση τήν πιθανότητα μιας ένοπλης επέμβασης. Ταυτόχρονα δμως επιβάλλεται νά συνυπολογιστεί, πλάι στήν παρόρμηση πού κινεϊ τον 'ίδιο τον Πενθέα, και ή άντίστοιχη έπενέργεια του θεοΰ, πού μεθοδεύει τό σκοπό του. Γιά νά οδηγήσει δ Διόνυσος τήν πτώση του άντιπάλου του ως τα δρια ένός φρικιαστικού γκροτέσκου, πείθει τον Πενθέα νά παρακολουθήσει κρυφά τις γυναίκες ντυμένος μέ τή χαρακτηριστική σκευή τών Μαινάδων. Ό Πενθέας, πού είναι άκόμη μισοαποφασισμένος, άρχικά άποκρούει τή σκέψη και διστάζει (828, 836, 840). Φεύγοντας άφήνει άνοιχτό τό ερώτημα αν σκοπεύει νά ξεκινήσει μέ δπλα ή μέ τήν άμφίεση πού του έχει προταθεί.^ Και δμως ή μοίρα του έχει άποφασιστεΐ. Τό δηλώνει ό Διόνυσος στις γυναίκες του χορού: 6 άνθρωπος αύτός έχει πέσει στο δίχτυ. Συνεχίζοντας άκόμη τό γνωστό πιά παιχνίδι της πλαστής ταυτότητας, έπικαλειται, μέ τό προσωπείο του «Ξένου», τό θεό, ζητώντας του νά στείλει μανία στον Πενθέα. Πριν τον οδηγήσει στήν τελική του έξόντωση, θά τον κάνει περίγελο στούς Θηβαίους, περνών1. Ό Dingel, 157, τόν όποιο άκολουθεϊ ό Schwinge, 395, ^χει τή γνώμη δτι ή τελευταία ταλάντευση τοί5 Πενθέα δικαιολογείται άπο το γεγονός δτι σ' αύτό άκριβώς τό σημείο κάποιοι ύττηρέτες φέρνουν τά δπλα πού εϊχε ζητήσει στον στ. 809. Αύτό μοιάζει άρκετά πιθανό, μολονότι μπορούμε κάλλιστα νά σκεφτούμε δτι αύτή ή εντολή τελικά δέν εκτελέστηκε. Ό Dingel παραθέτει τή σχετική βιβλιογραφία γιά τή σκηνή της μεταμφίεσης τοϋ Πενθέα.

372

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τας τον μέσα άπο τήν πόλη. 'Ακόμη μιά φορά προβάλλει ή άπόλυτη άντίθεση του θεοϋ καί. του κόσμου του, καθώς ό Διόνυσος έμφανίζεται να είναι ταυτόχρονα ό πιο αμείλικτος καί ό πιο φιλάνθρωπος θεός. Ή έπωδική τριάδα του 3ου στάσιμου (862-911) είναι αξιοσημείωτη τόσο γιά τήν έξαίρετη ποιητική ομορφιά της δσο και γιά το περιεχόμενο της.^ Οί γυναίκες του χορού νιώθουν άτρωτες πια άπό τΙς άπειλές του εχθρού τους και εκφράζουν τήν ευδαιμονία τους μέσα άπο τήν εικόνα του ζαρκαδιοϋ πού ξεφεύγει άπό τήν παγίδα καί τήν άγέλη των σκυλιών. Κατόπιν άκολουθεϊ τό έφύμνιο πού επαναλαμβάνεται μετά τήν άντιστροφή. Ή έρώτηση τί τό σοφόν\ θυμίζει τό το σοφόν ό' ον σοφία του πρώτου στάσιμου (395). 'Αντί γιά άμεση άπάντηση δμως, άκολουθεϊ μιά καινούρια έρώτηση: «τί ομορφότερο δώρο των θεών υπάρχει, παρά να κρατά κανείς νικητής τό χέρι πάνω άπό τό κεφάλι τών έχθρών;» Αύτό είναι οπωσδήποτε μιά άπάντηση μέ ολοφάνερη άναφορά στον Πενθέα. "Αχρηστο καί άσκοπο είναι τό κάθε λογής σοφίζεσθαι, οπως τό καταδίκασε καί δ Τειρεσίας (200), ένώ ή νίκη εναντίον του θεομάχου προκαλεί άγαλλίαση. Σέ άμεση συνάφεια βρίσκεται ή άντιστροφή, πού άναγγέλλει τήν άργή άλλά βέβαιη έκδίκηση του προσβλημένου θεοϋ. 'Ελάχιστη προσπάθεια χρειάζεται γιά νά πιστέψει κανείς στή δύναμή του. Σωστά ό Dodds παραβάλλει τή σκέψη μέ τό άόέσπ. άπ. 350 Ν. 'Εδώ άκοΰμε τό χορό καί οχι μιά παλινωδία του ποιητή, πού μολαταύτα διεκδικεί τή θέση του μέ μια μικρή φράση (894): ό',τί ποτ' αρα τό δαιμόνων] (ποιά είναι, άλήθεια, ή ούσία του θεοΰ;). Είναι σημαντικό τό γεγονός οτι αυτός ό χορός, ό γεμάτος ευλαβική πίστη, άναιρεΐ τήν άντίθεση άνάμεσα στο Νόμο καί τή Φύση: δ,τι είναι καθιερωμένο άπό μακρόχρονη παράδοση ταυτίζεται μ' εκείνο πού άναπτύχθηκε φυσικά (895).^ Μόνο μέ μιά τέτοια πίστη (έ'τσι ερμηνεύουμε) είναι έφικτή εκείνη ή εύδαιμονία της ήρεμης ολιγάρκειας πού εγκωμιάζει ή έπωδός. Καί πάλι γίνεται αισθητή ή διαφοροποίηση της έννοιας της εύδαιμονίας στις Βάκχες^ καθώς σχετίζεται στενότατα μέ τήν άντιφατικότητα του 1. Βλ. πάνω σ'αύτο Rohdich, 156, ό όποιος υπερτονίζει κάπως το νόημα τοΰ χορικού. 2. 'Ενδιαφέρουσες σχετικά μέ τό χωρίο αυτό οί παρατηρήσεις τοϋ F. Heinimann, Nomos und Physis, Βασιλεία 1945, 166.

373

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

διονυσιακου στοιχείου. Γι,ά την εύδαιμονίίχ του ήρεμου λιμανιού τραγουδά ό Ι'διος ό χορός πού στήν πάροδο εγκωμίαζε την άγαλλίαση της βακχικής έκστασης. Στο σύντομο 4ο έπεισόδιο (912-976) εμφανίζεται ό Διόνυσος μέ εναν Πενθέα τον όποϊο, πιστός στήν ύπόσχεσή του, έχει ολότελα ύποτάξει στήν επίδραση της θεόπεμπτης μανίας και τώρα τον χρησιμοποιεί για το άποτρόπαιο παιχνίδι του. Ό Πενθέας, μέσα στήν ταραχή του μυαλού του, βλέπει τον ήλιο και τή Θήβα διπλά' ταυτόχρονα δμως βλέπει, πέρα άπό τα φαινόμενα, τή φοβερή άλήθεια, άφοΰ άντικρίζει τδ θεό στή βιαιότερη ύπόστασή του: σάν ταύρο. "Αξιε τανρε, τον άποκαλούν οί γυναίκες της 'Ηλείας (Πλουτ. Προβλ. Έλλ. 36, 299a). To γκροτέσκο της σκηνής αύτής ωθείται ως τά άκρα μέ τή φροντίδα πού δείχνει ό Πενθέας γιά νά είναι άψογη ή βακχική του σκευή, και με τή σαρκαστική προθυμία τοΰ θεού νά τον βοηθήσει. Μιά παράλογη αίσθηση δύναμης πλημμυρίζει τον άνθρωπο πού στήν πραγματικότητα έ'χει ολότελα άποδυναμωθεΐ άπο το θεό: θα ήθελε νά σηκώσει πάνω στούς ώμους του μαζί μέ τον Κιθαιρώνα δλες τις Βάκχες. 'Αλλοιωμένο εμφανίζεται άκόμη μιά φορά τύ μοτίβο τής καταπολέμησης των Μαινάδων. Ξαφνικά δμως ό Πενθέας άλλάζει γνώμη: είναι προτιμότερο νά κατασκοπεύσει τις γυναίκες. Μέ λόγια σκοτεινά ο θεός ύπαινίσσεται τήν επερχόμενη καταστροφή. 'Η διστιχομυθία περνά σέ άντιλαβές, δπου ό θεός υπόσχεται στόν Πενθέα νά έπιστρέψει στά χέρια τής μητέρας του —άκριβώς δπως και θά γίνει σέ μιά έσχατη κορύφωση φρίκης. Ό Πενθέας προπορεύεται, ενώ ό Διόνυσος καλεϊ τήν 'Αγαύη και τις άδελφές της νά έπιτελέσουν τό έργο τους και νά δώσουν τή νίκη στόν Βρόμιο. Τό 4ο στάσιμο (977-1023), σε μέτρα δοχμιακά —έκφραση έντονου ερεθισμού— περιλαμβάνει και πάλι Ινα στροφικό ζεύγος μέ έφύμνιο καΐ σύντομη επωδό. Ή στροφή έπαναλαμβάνει άπό τό τέλος του προηγούμενου επεισοδίου τήν κραυγή τοϋ Διονύσου: νά ορμήσουν στό βουνό τά γρήγορα σκυλιά τής Αύσσας. Ούσιαστικά, οι γυναίκες τοΰ χορού προσημαίνουν τόν πυρήνα τής επόμενης άγγελικής ρήσης, δταν μιλούν γιά τό πώς ή 'Αγαύη άντικρίζει τό γιό της πού κατασκοπεύει, και πώς γίνεται ή φοβερή παραγνώριση. 'Εδώ αύτό πού θά συμβεί άργότερα παρουσιάζεται σά μιά άπό περισσότερες δυνατότητες: ό Πενθέας θά κατασκοπεύσει άπό 374

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ινα βράχο ή άπο Ινα δέντρο·^ ή μητέρα του θα τον έκλάβει ώς νεογνό λέαινας ή λιβυκής γοργόνας. Τό έφύμνιο ζητεϊ άπό τή Δίκη νά τιμωρήσει, θανάσιμα τόν άθεο. Αυτό τό θέμα συνεχίζεται στήν άρχή της άντιστροφής, άλλα σέ λίγο μεταβάλλεται σέ γενικό στοχασμό: μόνο ή εύλαβική ολιγάρκεια προστατεύει την άνθρώπινη εύτυχία. Χαρακτηριστικά έπανέρχεται αύτή ή σκέψη στά χορικά, και γι' αυτό και 6 προβληματικός στ. 1005 πρέπει νά κατανοηθεί μέ βάση την άντιστοιχία του μέ τους στ. 395 και 877. Ή έπωδός καλεί τό θεό νά έμφανιστεΐ μέ μορφή ταύρου, δράκοντα ή πυρίπνοου λέοντα,^ για νά περάσει τόν θανάσιμο βρόχο γύρω στόν Πενθέα. Θά μπορούσαμε βέβαια νά θεωρήσουμε την επόμενη σκηνή μέ τήν άγγελική ρήση (1024-1152) ώς 5ο έπεισόδιο, και τό σύντομο λυρικό κομμάτι του χοροΰ (1153-1164) ώς 5ο στάσιμο, άλλά δέν πρέπει νά παραβλέψουμε τό γεγονός δτι ή διαίρεση μέ βάση μορφικά στοιχεία είναι συζητήσιμη καΐ δτι εδώ ούσιαστικά άρχίζει ή έ'ξοδος. Ό προκαταρκτικός διάλογος της σκηνής του 'Αγγελιοφόρου παρουσιάζει έδώ μιά ιδιαίτερη δραματικότητα, έπειδή δ άνθρωπος πού φέρνει τήν οδυνηρή ε'ίδηση γιά τό θάνατο του Πενθέα πέφτει πάνω στή θριαμβική άγαλλίαση του χοροΰ. Μετά βίας ό 'Αγγελιοφόρος συγκαλύπτει, μέ τή διαλλακτική παρατήρησή του στους στ. 1039κ., τό γεγονός δτι, παρ' δλη τήν πικρία του γιά τή στάση του χοροΰ, πρέπει νά έκθέσει σ' αύτόν ολα τά καθέκαστα. Ή δεύτερη άγγελική ρήση. Ινα επικό άριστούργημα τό 'ίδιο άξιοθαύμαστο δσο και ή πρώτη, έπαναλαμβάνει, ώς Ινα μεγάλο βαθμό, τήν 'ίδια άφηγηματική πορεία. Συναντοΰμε και πάλι τή γαλήνια εισαγωγή, μέ τήν πορεία πρός τό βουνό και τήν περιγραφή της πευκόφυτης λαγκαδιάς μέ τά δροσερά νερά. Ξανά βλέπουμε τις γυναίκες σέ ήρεμη και εύφρόσυνη, άλλά λιγότερο διεξοδικά εικονισμένη, βακχική δραστηριότητα. Τώρα τήν άναταραχή τήν προκαλεί δ 'ίδιος δ Πενθέας. Μέ θαυμαστή δύναμη δ «Ξένος» λυγίζει τό κλαδί ενός πεύκου, άνεβάζει έκεϊ τόν Πενθέα και άφήνει τό κλαδί προσεχτικά νά εκτιναχτεί και πάλι ψηλά. Κατόπιν εξαφανίζεται, άλλά τήν 'ίδια στιγμή άπό τόν αιθέρα ήχεϊ ή φωνή τοΰ θεοΰ, πού 1. Γιά τήν προβληματική λ. σκόλοπος (983) βλ. τό σχετικό σχόλιο τοΰ Ε. R. Dodds. 2. ΤΙς μορφές αυτές τοΰ θεοϋ τεκμηριώνει ό Ε. R. Dodds.

375

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

παραδίδει τον Πενθέα στήν εκδικητική μανία των Βακχών. Μια ουράνια άστραπή επιβεβαιώνει τή βούληση του θεοΰ. Μέ μοναδική τέχνη ό ποιητής άφήνει νά προηγηθεί, πριν άπο τό ξέσπασμα της ταραχής, μιά στιγμή άνατριχιαστικής άκινησίας σέ ολόκληρη τή φύση. Οί Βάκχες δέν έχουν άκόμη κατανοήσει τή θεϊκή φωνή καΐ στέκουν μέ τεντωμένα τ' αυτιά και ερευνητικά τά μάτια, άλλά, ΰστερα άπό μιά καινούρια κραυγή του θεου, ξεσπούν. Γεμάτες βακχικό ενθουσιασμό διασχίζουν τρέχοντας τή λαγκαδιά (μέ το προσδιοριστικά χειμάρρονς, οργωμένη δηλαδή άπό ορμητικά νερά, συμμετέχει και αυτή στήν άγριότητα της σκηνής), βλέπουν τον Πενθέα καί, ύστερα άπο άτελέσφορες προσπάθειες νά τον χτυπήσουν μέ πέτρες καί κλαδιά, ξεριζώνουν ολόκληρο δέντρο. Πρώτη χιμδί πάνω στον Πενθέα ή μητέρα του' εκείνος βγάζει τή βακχική μίτρα άπο το κεφάλι και τήν Ικετεύει νά μήν τον θανατώσει γιά τά λάθη του {ταΐς άμαρτίαις). Ή λέξη βρίσκεται άρκετά άπομονωμένη και δέν μας έπιτρέπει νά άποφασίσουμε εύκολα αν 6 Πενθέας, άφυπνισμένος άπό τή σύ-^χυσή του, αισθάνεται γνήσια μεταμέλεια ή μήπως τώρα μόλις άναγνωρίζει τό λάθος του νά βρεθεί άντιμέτωπος μέ μιά υπερδύναμη. Ή 'Αγαύη του άποσπα άπό τό σώμα τό ενα χέρι μαζι μέ τόν ώμο, ενώ οί υπόλοιπες γυναίκες άποτελειώνουν τόν φρικτό σπαραγμό. Ή μητέρα του εχει μπήξει τό κεφάλι του γιου της πάνω στό θύρσο της και σπεύδει κατά τήν πόλη. Οι άδελφές της μένουν μαζι μέ τις Μαινάδες. "Ετσι αιτιολογείται προσεχτικά ή άπομονωμένη έμφάνιση της 'Αγαύης, πού της έ'δινε ιδιαίτερη σημασία δ ποιητής (1143). Στό γνωμικό πού κλείνει και αύτή τήν άγγελική ρήση άκούεται άκόμη μιά φορά τό βασικό μοτίβο του χοροϋ: ή καλύτερη σοφία είναι ό εύλαβικός σεβασμός πρός τους θεούς. "Οπως στόν 'Ιππόλυτο (1268) και στόν "Ιωνα (1229), ο χορός, σ' αύτή τήν κορύφωση της έ'ντασης, πριν δηλαδή άπό τήν είσοδο της 'Αγαύης, εχει μόνο μιά σύντομη στροφή (1153-1167). Στή φρίκη πού κλιμακώθηκε μέ τήν άγγελική ρήση άνταποκρίνεται ό άγριος άλαλαγμός της πραγματοποιημένης εκδίκησης. Και άμέσως άνάπαιστοι της κορυφαίας άναγγέλλουν τήν 'Αγαύη, πού ορμά στή σκηνή μέ τό κεφάλι του Πενθέα πάνω στό θύρσο της. "Ενα άντιστροφικά διαρθρωμένο «άμοιβαΐο» άνάμεσα στήν 'Αγαύη και τό χορό (1168-1199) ολοκληρώνει και σκηνικά τό θρί376

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

αμβο της παραφροσύνης, πού εντείνει ο χορός μέ έρωτήσεις και. προτροπές. "Οταν δμως ή 'Αγαύη παρακινεί τις γυναίκες γιά μιά ώμοφαγία, γι' αύτη τή συγκεκριμένη ώμοφαγία, τότε κι εκείνες υποχωρούν γεμάτες φρίκη (1184). Και όταν ή κορυφαία ώθεΐ ακόμη πιο πέρα τήν 'Αγαύη στην άποκάλυψη της τύφλωσής της, εχει κι αύτη νά πει ενα λόγο συμπάθειας: ώ τάλαινα (1200). Ή 'Αγαύη προτρέπει ολόκληρη τή Θήβα νά συμμετάσχει στο θρίαμβό της, καλεί τον Κάδμο και θέλει ό 'ίδιος ό Πενθέας νά προσηλώσει το πολύτιμο τρόπαιο σέ ένα τρίγλυφο του παλατιού. Ό Κάδμος έρχεται μέ τά ύπολείμματα του πτώματος, πού κατόρθωσε μέ κόπο νά συλλέξει, μαζί μέ τούς ύπηρέτες του, στον Κιθαιρώνα. Μαζί του άνοίγει διάλογο ή 'Αγαύη, πού θριαμβολογεί και έγκωμιάζει τήν πράξη της. Παρεξηγεί τή φρίκη του Κάδμου, παίρνοντάς την γιά μεμψίμοιρη γεροντική ιδιοτροπία, και φωνάζει ξανά τον Πενθέα να δει τό θήραμά της. Τήν άφύπνισή της και τή συνειδητοποίηση της φοβερής αλήθειας τή δίνει ό ποιητής σέ μιά στιχομυθία (1263-1301). Αύτή ή μορφή διαλόγου προσφέρεται ιδιαίτερα για τήν άπόδοση της βαθμιαίας άφύπνισης. Ό Κάδμος ζητεί άπο τήν 'Αγαύη να ύψώσει το βλέμμα προς τον αιθέρα, για νά τήν οδηγήσει έπειτα στήν άποκάλυψη της αλήθειας. "Ενα δίστιχο υποδηλώνει θαυμάσια τήν άργή διαδικασία της άφύπνισης (1269κ.). Ό Κάδμος, βοηθώντας τήν 'Αγαύη νά θυμηθεί βήμα προς βήμα τή ζωή της ώς τώρα, τήν έπαναφέρει στήν πραγματικότητα. 'Εκείνη άναγνωρίζει το χέρι του Διονύσου· στο άρτι μανθάνω^ πού ψιθυρίζει (1296), άναγνωρίζουμε τά λόγια του 'Αδμήτου, δταν άναφέρεται στήν άφανισμένη ζωή του (940). Ό Κάδμος ξεσπά σέ γοερο θρήνο γιά τον έγγονό του, πού του ήταν στήριγμα στά γερατειά. Μέ τόνους τρυφερότητας, πού κανένας άπό τούς τραγικούς δέν έχει εκφράσει όπως ό Εύριπίδης, ό γέροντας θυμάται τή ζεστή φροντίδα πού του έδειχνε ό Πενθέας. Ή άρχή, όπως και τό τέλος, αύτου του λόγου (1302-1326) περιέχει μιά ομολογία ένοχης άπέναντι στο θεό. "Ετσι μίλησε ό Κάδμος και στή στιχομυθία (1249, 1297), έτσι θά μ,ιλήσει και όταν άπευθύνεται στο θεό (1334, 1347' βλ. παρακάτω σχετικά μέ τούς στ. 1377κ.). Μέ πολλή προσοχή θά χάραζα τή γραμμή πού οδηγεί άπό αύτά τά χωρία στο άμαρτίαις, στα λάθη πού άναγνωρίζει ό Πενθέας (1121) τήν ώρα του θανάτου του. Στο πρώτο δμως άπό αύτά τά δύο χωρία του Κάδμου (1249) 377

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

άκούεται, μαζί μέ τήν ομολογία της ένοχης του, καΐ το παράπονο δτι ό θεος τιμώρησε χωρίς μέτρο. Τδ 'ίδιο έπαναλαμβάνεται καΐ μπροστά στον Διόνυσο (1346), καΐ κατόπιν άκολουθει ό λόγος πού πηγάζει άπό μιά άποκαθαρμένη εικόνα του θεοΰ: δεν έπιτρέπεται οΐ θεοι στο θυμό τους νά έξισώνονται μέ τους άνθρώπους. "Ετσι μίλησε στήν 'Αφροδίτη ό γερο-Θεράποντας του 'Ιππολύτου^ έ'τσι μίλησε γιά τον 'Απόλλωνα ό 'Αγγελιοφόρος της Άνδρομάχης. Μετά άπό δύο στίχους της κορυφαίας, πού χαρακτηρίζει δίκαιη τήν τιμωρία του Πενθέα άλλά έκφράζει συμπάθεια γιά τον Κάδμο, και ενα στίχο, δπου πρέπει να άρχιζε μιά ρήση της 'Αγαύης, στή χειρόγραφη παράδοσή μας (Ρ) άκολουθει ένα κενό άπό 50 τουλάχιστο στίχους, πού κάλυπταν τή ρήση της 'Αγαύης και ενα μέρος άπό τά λόγια του Διονύσου. Κάτι πού άναφέρει ό Άψίνης {Rhetores Graeci, Walz 9, 587) γιά τή σκηνή, καθώς καΐ μερικοί στίχοι άπό τον Χρίστο Πάσχοντα^ μας έπιτρέπουν μιά άνασύνθεση του περιεχομένου. Ή 'Αγαύη θρηνούσε τον νεκρό και άγκάλιαζε σέ οδυνηρό άποχαιρετισμό τά σπαραγμένα μέλη. Άπό τή ρήση του Διονύσου, δ όποιος, σύμφωνα μέ μιά πολύ ελκυστική υπόθεση του Webster {Euripides 269), εμφανιζόταν σ' αύτή τή σκηνή μέ γενειοφόρο προσωπείο, σώζονται οί τελευταίοι 14 στίχοι, πού περιέχουν τήν πρόβλεψη της τύχης του Κάδμου: έ'χοντας πάρει τή μορφή δράκοντα, θά βρεθεί, μαζι μέ τή γυναίκα του τήν 'Αρμονία, σέ ξένες χώρες βαρβάρων άσφαλώς έδώ ύπονοοΰνται οί Έγχελεϊς (Ήροδ. 5, 61). Ό οχος μόσχων^ πού μνημονεύεται στα ϊδια συμφραζόμενα, θά μπορούσε νά συσχετιστεί μέ τήν πόλη Βουθόη (Budna) στις νότιες δαλματικές άκτές, ή οποία, σύμφωνα μέ τό Μέγα Έτυμολογικόν^ πρέπει νά ιδρύθηκε άπό τον Κάδμο, πού έ'φτασε έκεΐ πάνω σέ ενα άμάξι μέ βόδια. Ό Κάδμος —προφητεύει ό θεός— θά οδηγήσει ενα στρατό βαρβάρων, πού θά καταστρέψει πολλές πόλεις, άλλά μετά τή λεηλασία τών Δελφών θά έχει κακή επιστροφή. Ό Άρης όμ,ως θά σώσει τον Κάδμο και τήν Αρμονία και θά τόν εγκαταστήσει στή γη τών Μακάρων. Αύτό είναι μιά παλιά παράδοση (Πινδ. Όλ. 2, 78), πού έδώ ήχεϊ άρκετά παράφωνα, άφοϋ ούτε ό Διόνυσος στήν καταδικαστική κατακλείδα του ούτε δ ϊδιος δ Κάδμος στό θρήνο του παίρνει ύπόψη του τήν τελική άποκατάσταση. Άκολουθει άνάμεσα στον Κάδμο και τό θεό μιά σύντομη στι378

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

χομυθία, στην όποια ό πρώτος ύψώνεο άδύναμος τή διαμαρτυρία του γιά την άμετρη σκληρότητα της τιμωρίας. Ό Διόνυσος έπικαλεΐται τον Δία, θέτοντας ετσι στήν τιμωρία τή σφραγίδα του άμετάκλητου. Ή 'Αγαύη συμφωνεί (1350). Ό θεός κλείνει τό διάλογο μέ άφάνταστη σκληρότητα: τί δήτα μέλλεθ' ο.περ άναγκαίως εχεί] (γιατί άργεΐτε νά υποταχτείτε σ' αύτό πού σας έχει οριστεί;). 'Ακολουθεί ό θρήνος του Κάδμου, πού συνδυάζεται, σέ μια σύντομη στιχομυθία, με τής 'Αγαύης. Γι' αύτήν, στο χαμένο μέρος του λόγου του, δ θεός ειχε ορίσει δτι θά εξοριστεί. Στήν άναπαιστική σκηνή πού κλείνει τό δράμα, τα δύο πρόσωπα άποχωρίζονται γεμάτα οδύνη, γιά νά πάρουν τό δρόμο τους προς τις άγνωστες χώρες. 'Εδώ τά τελευταία λόγια τής 'Αγαύης είναι μια παράφορη άπόρριψη του θεου: «ποτέ πια δέ θά ήθελα νά ξαναδώ τον Κιθαιρώνα, ποτέ πιά νά ξαναθυμηθώ θύρσους». Κάποιο πρόβλημα δημιουργοΰν οί στ. 1377κ., οπού, σύμφωνα μέ τή χειρόγραφη παράδοση, ό θεός άκόμη μιά φορά καταγγέλλει τήν ένοχή τών δύο προσώπων άπέναντι στή μεγαλοσύνη του. Αύτό δμως σημαίνει ε'ίτε δτι ό Διόνυσος παραμένει στή σκηνή, μολονότι φαίνεται βέβαιη ή άποχώρησή του μετά τό στ. 1351, ε'ίτε δτι άκούεται μόνο ή φωνή του. "Ισως πρέπει νά προτιμηθεί ή λύση του Hermann και. μερικών άλλων, πού γράφουν επασχεν και δίνουν τό στίχο στον Κάδμο. Ό χορός κλείνει τό έργο μέ τούς στίχους πού μας είναι γνωστοί άπό τήν "Αλκηστη, τήν 'Ανδρομάχη, τήν 'Εκάβη καί, ελαφρά παραλλαγμένοι, άπό τή Μήδεια. Έδώ δμως σίγουρα δεν βρίσκονται στήν κατάλληλή τους θέση. Πιεστικότερη άπό δ,τι σέ άλλα έργα παρουσιάστηκε έδώ ή άνάγκη νά θίξουμε στήν άνάλυσή μας και προβλήματα δομής και νοήματος. "Ετσι, υπογραμμίστηκε ή κεντρική σημασία του μεγάλου τρίτου έπεισοδίου, μέ τήν τριπλή διαίρεση (576-861), στο όποιο πραγματοποιείται ή άποφασιστική τροπή τής δραματικής πορείας. Τά προηγούμενα μέρη περιέχουν, σέ διάλογο και άσμα, τήν εικόνα τής διονυσιακής επίδρασης σέ δλο της τό πλάτος, ώσπου τό δεύτερο επεισόδιο φέρνει άντιμέτωπους τούς δύο άντιπάλους και καταλήγει στή φαινομενική κατατρόπωση του θεοΰ και τών οπαδών του. Βασική λειτουργία αύτών τών σκηνών είναι νά δείξουν πώς ό Πενθέας, παρ' δλες τις δυνατότητες πού του προσφέ379

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ρονται νά άντιληφθεΐ το μεγαλείο του Διονύσου, έμμένει πεισματικά στην άρχική του εχθρότητα. Στο τέλος του τρίτου επεισοδίου εχει άποφασιστεΐ ή συντριβή του, πού άξιοποιειται σκηνικά στη θαυμάσια σκηνή της μεταμφίεσης και κατόπιν ολοκληρώνεται δραματικά μέ τήν άγγελική ρήση καί, στις τελευταίες σκηνές, μέ τήν κατάρρευση του βασιλικού οϊκου της Θήβας. Στή μοναδική αύτή συνοχή της σύνθεσης συμβάλλει ιδιαίτερα 6 εξαιρετικά τονισμένος ρόλος του χοροΰ, ό όποιος άποκαλύπτει στα χορικά του τον κόσμο πού άντιμάχεται ο Πενθέας. Ό Reinhardt τελειώνει το άρθρο του γιά τήν ιδεολογική κρίση στον Εύριπίδη μέ τήν έξης φράση γιά τις Βάκχες: «'Ώς σήμερα άκόμη προσπαθούμε νά ξεδιαλύνουμε το μυστήριο». Ή άμεσότητα μέ τήν οποία μας επιβάλλεται αύτό τό εργο βρίσκεται σέ παράδοξη άντίθεση μέ τή δυσκολία πού εχουμε νά άποκρυπτογραφήσουμε τό νόημά του.^ Γιά μεγάλο διάστημα οΐ ερμηνείες κινήθηκαν στά δύο άκρα, καθώς άλλοι εβλεπαν στο δράμα ενα είδος παλινωδίας του ποιητή, ό όποιος επιστρέφει στήν πίστη των θεών, ενώ άλλοι άντιλαμβάνονταν μόνο τή διαμαρτυρία ένός φωτισμένου άνθρώπου: tantum religio potuit suadere malorum (Λουκρ. I, 101: σέ τόσα κακά μπόρεσε νά οδηγήσει ή θρησκεία). Και οι δύο θέσεις έ'χουν σχεδόν εγκαταλειφθεί στή νεότερη έρευνα.^ Τή στροφή πού εγκαινίασε ό Ε. R. Dodds πρώτα πρώτα στήν έ'ξοχη εργασία του «Euripides the Irrationalist»^ τήν προώθησε άποτελεσματικά δ 'ίδιος στήν έκδοση του έ'ργου. Ό R. Ρ. Winnington-Ingram {δ.π.) βοήθησε στο νά εδραιωθεί ή άποψη ότι σ' αύτό τό έργο έ'χουμε τον ποιητή άμεσα άντιμέτωπο μέ ένα φαινό1. Το ιστορικό των έρμηνειών έπισκοποΰν διεξοδικά οί: R. Nihard, «Le problème des Bacchantes d'Euripide», Musée Belge 16 (1912) 91 καΐ 2 9 7 · H . M e r k l i n , Gott und Mensch

im «Hippolytos»

und in den (
chem des Euripides (διατρ.), Freiburg 1964, 30' Chromik, 241" Rohdich, 132. 2. Τή θεωρία «της μετάνοιας» υποστήριξε κατηγορηματικά και ό Goossens, 724, καθώς και, ό Η. Grégoire στήν Εισαγωγή της ^κδοσής του. 'Αντίθετα, ό W. Nestle, Vom Mythos zum Logos, Στουτγάρδη 1940, 498, είδε στο δράμα τήν παρουσίαση των φοβερών επιπτώσεων τοί5 φανατισμού" καΐ ό Κ. Deichgräber, NAWG 1, τ. 3,1938/39, 309, καΐ τ. 4, 1940/41, 31, θέλησε νά άναγνωρίσει μιά διάθεση κριτική στο πλαίσιο τοΰ διαφωτισμού. 3. CR 43 (1929) 'iT=Wege der Forschung 89, 60. Βλ. επίσης τή θαυμάσια Εισαγωγή του στήν έκδοση των Βακχών.

380

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

μενο πού τον συντάραζε βαθύτατα. Το ενδιαφέρον του Εύριπίδη γιά τις άλογες μυστικιστικές λατρείες έκδηλώνεται σχετικά νωρίς. "Ενα χορικό της 'Ελένης (1358) περιέχει οργιαστικά μοτίβα μέ διονυσιακή άπόχρωση, στήν Άντωπη ή Δίρκη έμφανίζεται μέ μιά ομάδα άπο Μαινάδες (Σχολ. Ιππολύτου 58) και τά χορικά των Φοίνισσών επανειλημμένα ενσωματώνουν διονυσιακά μοτίβα (226, 649, 784). Ή Μακεδονία δμως εφερε τον ποιητή σέ επαφή μέ μορφές έκστασιακής λατρείας πολύ πιο πρωτόγονες άπό δ,τι μπορούσε νά του προσφέρει ή 'Αττική. Στο τέλος της δημιουργικής πορείας του ό Εύριπίδης παρουσίασε τό τραγικό μέ μιά τόσο άπαρέγκλιτη συνέπεια, δσο ποτέ άλλοτε στήν ποίησή του. Ό Εύριπίδης δέν είναι ούτε Πενθέας ούτε διονυσιακός μύστης. Δέν είναι τίποτε άπό τά δύο και δμως είναι ταυτόχρονα και τά δύο στή μοναδική άμεσότητα μέ τήν οποία δραματοποίησε τήν άσυμβίβαστη άντίθεση δύο κόσμων, όπως θα ελεγε ό Gœthe. Δέν τήν περιγράφει δμως σάν ενας παρατηρητής άπό κάποια άπόσταση, άλλά τήν κλείνει μέσα του σά μιά βιωμένη δύναμη. Ό Πενθέας, δπως τόν χαρακτήρισε επιτυχημένα ό Η. Diller (ο.π.), είναι ό άνθρωπος της λογικής. Μέσα του είναι συμπυκνωμένη ή πίστη δτι ό άνθρωπος πρέπει νά κυβερνήσει τή ζωή του μέ τόν συνετό χειρισμό των δεδομένων της, γιά νά μπορέσει νά προστατεύσει τήν ΰπαρξή του άπό δλες τις σκοτεινές δυνάμεις. Αύτή ή πίστη, καθώς μετατρέπεται εύκολα σέ ενα είδος ύποκατάστατου της θρησκείας, γεννά στον φορέα της ενα πείσμα, πού φτάνει στά δρια του φανατισμού. 'Απέναντι σέ ενα τέτοιον Πενθέα στέκεται ή διονυσιακή ύπερδύναμη, ή οποία προσφέρει στόν άνθρωπο, μέτήν αινιγματική άντιφατικότητά της, έκεΐνες τις άκραΐες εμπειρίες πού βρίσκονται εξω άπό τά δρια ένός ορθολογικά καθορισμένου είναι: τή λυτρωτική γαλήνη έκείνου πού ξέρει δτι προστατεύεται μέσα στήν πίστη της παράδοσης και τό χωρίς δρια οργιαστικό ξέσπασμα. Ή μοναδική ένταση πού δίνει ό Εύριπίδης στήν άπεικόνιση αύτής της άντιφατικότητας —πού είναι, σέ τελευταία άνάλυση, ή άντίθεση της φύσης και της ζωής— δέν θά επρεπε νά μας οδηγήσει στή λαθεμένη σκέψη δτι ό ποιητής ταυτίζεται μέ τό διονυσιακό στοιχείο. "Ολα αύτά κατόρθωσε νά τά μορφοποιήσει μέσα του, επειδή είχε συνείδηση αύτής της σύγκρουσης των δύο κόσμων, πού φτάνει βαθιά μέσα στή ζωή τοΰ κάθε άνθρώπου, άρκει νά μή διάγει μιάν άδιάφορη ζωή. 381

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

Στόχος του ποιητή ήταν ή παρουσίαση αύτής τής αιώνιας σύγκρουσης μέσα στον άνθρωπο. Σήμερα θεωρείται, επικίνδυνο νά συνάγουμε βιογραφικά συμπεράσματα άπό το κείμενο, καΐ πραγματικά σ' αύτό τον τομέα έ'χουμε γίνει άρκετά συνετότεροι. Πιστεύω, ωστόσο, δτι άποκλείεται ή προσέγγιση αύτοΰ του δράματος, αν δεν άναγνωρίσουμε δτι τη σύγκρουσή του τή ζοϋσε ο ποιητής μέσα στήν Ι'δια του τή σκέψη. Αυτή ή σύγκρουση, πού άποτελεϊ και τή βάση του έργου, δεν έ'χει λύση. Ό θεός, είναι άλήθεια, θριαμβεύει, άλλα στα τελευταία λόγια τής 'Αγαύης, πού δηλώνει δτι δεν θέλει νά ξαναδεί ποτέ πιά τον Κιθαιρώνα και δεν θέλει νά άγγίξει θύρσο, έπιζεϊ κάτι άπό τήν άντίδραση του Πενθέα, πού ό θεός τον έ'καμε θύμα του. Τον Διόνυσο είχε γιά άφετηρίατης ή άττική τραγωδία, και σ' αύτόν τελειώνει γιά μας μέ αύτό τό δράμα, πού στέκεται σά μιά πύρινη δύση στον ούρανό τής κλασικής ποίησης του μεγάλου αύτοΰ αιώνα. Τό μοναδικό σατυρικό δράμα, πού εφτασε άκέραιο ως εμάς, είναι ό ΚύκλωπαςΛ Πολλοί υποστήριξαν για τό έ'ργο μιά πρώιμη χρονολόγηση. Ό Wilamowitz στήν είσαγωγ-η τής μετάφρασής του^ θέλησε νά τό τοποθετήσει λίγο μετά τόν Ιππόλυτο^ ενώ πρόσφα1. Σχολιασμένες εκδόσεις; J. Duchemin, Παρίσι 1945" G. Ammendola, Φλωρεντία 1952· R. G. Ussher, Ρώμη 1978. Ερμηνευτικές μελέτες: F. Hahne, «Zur ästhetischen Kritik des euripideischen Kyklops», Phüologus 66 (1907) 36· P. Waltz, «Le drame satyrique et le prologue du Gyclope d'Euripide», L'Acropole 5 (1930) 278· R. Kassel, «Bemerkungen zum Kyklops des Euripides», ühM 98 (1955) 279· D. Ferrante, «II Giclope di Euripide e il IX dell'Odissea», Dioniso 34 (1960) 165' P. D. Arnott, «The Overworked Playwright. A Study in Euripides' Cyclops», G^R 8 (1961) 164· τοϋ 'ίδιου: «Parody and Ambiguity in Euripides' Cyclops», Antidosis. Festschrift W. Kraus, Βιέννη 1972. 21· R. St. Pathmanathan, «A Playwright Relaxed or Overworked?», G^R 10 (1963) 123· H. Förs, Dionysus und die Stärke der Schwachen im Werk des Euripides (διατρ.), Τ υ β ί γ γ η 1964" W . W e t z e l , De Euripidis fabula satyrica, quae Cyclops inscribitur cum

Homerico comparata exemplo, Wiesbaden 1965· L. E. Rossi, «Il Ciclope di Euripide come κώμος mancato», Μαία N.S. 23 (1971) 10· U. Albini, «A margine del Ciclope di Euripide», Interpretazioni teatrali, 1972, 107· J. Diggle, PCPhS N.S. 15 (1969) 31 και CQ N.S. 21 (1972) 42, καΐ Maia 24 (1972) 345. Μεταφράσεις.—'Ιταλικά: S. Ferlini, Vittoria 1951· U. Albini, Φλωρεντία 1955. 2. Griechische

Tragödie

III, 6η 2κδ. Βερολίνο 1 9 2 6 , 1 3 .

382

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

τα ο Conacher (320) προχώρησε άκόμη περισσότερο: «Ι'σως πριν άπο το 438». Τελευταία δμως επικράτησε ή όψιμη χρονολόγηση, πού είχε θεμελιώσει ό R. Marquart.^ "Οπως και σέ άλλες περιπτώσεις, δεν θά θεωρούσα άποφασιστικά κριτήρια τη δομή καΐ τά θεματικά παράλληλα μέ τήν 'Ιφιγένεια Τ. και τήν Ελένη· επίσης, κατά τή γνώμη μου, ή σκέψη της Α. Μ. Dale, δτι ή σπηλιά του Κύκλωπα μέ τό διπλό άνοιγμα περιγράφηκε μέ πρότυπο τον πρόλογο του Φιλοκτήτη^ δεν εξασφαλίζει μέ βεβαιότητα τό 408 γιά τήν παράσταση του έργου. Ωστόσο, τό πλήθος των άναλύσεων στούς ιαμβικούς τριμέτρους, καθώς και ή χρήση διαλόγου μέ τρία πρόσωπα και άντιλαβών, συνηγορεί γιά μιά δψιμη χρονολόγηση. Τά ορια δμως παραμένουν ρευστά, έπειδή δεν είμαστε σέ θέση να πούμε μέ βεβαιότητα ως ποιό βαθμό ή μορφολογική εξέλιξη τοΰ σατυρικού δράματος αντιστοιχούσε μέ τήν πορεία της τραγωδίας. Εννοείται δτι ή στενή γενετική συγγένεια της καταγωγής των δύο ειδών δέν μας επιτρέπει νά υποθέσουμε σημαντικές διαφορές άνάμεσά τους. Ή δραματοποίηση της «Κυκλώπειας», άπό τή ραψωδία ι της 'Οδύσσειας^ έ'θετε στόν ποιητή τό έξης δύσκολο πρόβλημα: πώς, άπό τά γεγονότα της επικής άφήγησης, πού διαδραματίζονται μέσα στή σπηλιά τοΰ Πολυφήμου, νά συνθέσει θεατρικές σκηνές πού έπρεπε νά έξελίσσονται μπρός άπό τό σκηνικό οικοδόμημα. Μιά πρόσθετη, και άποφασιστική, άλλαγή προκαλούσε ή παρουσία τοΰ σατυρικού χορού. Στόν πρόλογο τού Σιληνού πληροφορούμαστε πώς οί Σάτυροι κατάντησαν δούλοι στή χώρα τών Κυκλώπων: άκριβώς δπως και στόν 7ο «ομηρικό» "Τμνο, Τυρρηνοι πειρατές άρπαξαν τόν Διόνυσο* ό γέρος μέ τά σατυροπαίδια του ξεκίνησε νά άναζητήσει τό θεό, άλλά, δπως κάποτε τόν 'Οδυσσέα, τούς παρέσυρε και αύτούς κοντά στό άκρωτήριο τού Μαλέα ό άνατολικός άνεμος και οδήγησε τό πλοϊο κοντά στούς πρόποδες της Αίτνας, δπου ό Πολύφημος άνάγκασε δλα τά μέλη της οικογένειας νά τόν 1. Die Datierung

des euripideischen

Kyklops

(διατρ.), Λ ι ψ ί α 1 9 1 2 .

Τήν δψιμη χρονολόγηση υποστηρίζουν οΐ: Α. Μ. Dale, WS 69 (1956) 105, Collected

Papers

129* Κ . J o e r d e n , Hinterszenischer

Raum

und

aus-

serszenische Zeit (διατρ.), Τυβίγγη 1960, 262" Κ. Matthiessen, Elektra, Taurische

Iphigenie

und Helena

( H y p o m n e m a t a 4) 1 9 6 4 , 9 1 κ α ΐ 1 7 1 '

Webster, Euripides 18. Μιά καλή έπισκόττηση τών προσπαθειών γιά χρονολόγηση προσφέρει ό W. Wetzel, δ.π. 151, ό όποιος τελικά μένει άναποφάσιστος.

383

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

ύπηρετοΰν. Το νά ναυαγοΰν ot Σάτυροι καΐ έτσι νά άπομακρύνονται άπο την ύπηρεσία του Διονύσου ή νά φεύγουν μόνοι τους άπο κοντά του, το νά ύποχρεώνονται νά ύπηρετοΰν ώς δούλοι σέ παράδοξους άφέντες, ώσπου νά βρουν τελικά τήν έλευθερία τους —δλα αύτά άποτελοϋν μόνιμα μοτίβα του σατυρικού δράματος. Στήν πάροδο έρχονται οί Σάτυροι χορεύοντας τη σίκιννη και οδηγώντας στή σκηνή ενα κοπάδι πρόβατα. Τους συνοδεύουν βοηθοί, πού τελικά συγκεντρώνουν τα ζώα μέσα στη σπηλιά (82). Στο πρώτο επεισόδιο εμφανίζεται ό 'Οδυσσέας μέ τούς ναύτες του καί, σέ μιά διασκεδαστική εμπορική συναλλαγή μέ άνταλλάξιμο είδος τό περίφημο κρασι^ —εδώ προετοιμάζεται θαυμάσια το κύριο μοτίβο του έργου— πείθει τον Σιληνό νά φέρει γενναιόδωρες προμήθειες άπο τά αποθέματα του Κύκλωπα. Περίεργος ό κορυφαίος ρωτά γιά τήν Τροία και τήν Ελένη· από τή συζήτηση δέν λείπουν καί οι καθαρά σατυρικές ύποθέσεις γιά τήν πιθανή συμπεριφορά τών Ελλήνων άπέναντι στήν ωραία γυναίκα του Μενελάου. Ή προσωπική του εύχή: «μακάρι νά μήν ειχε φυτρώσει ποτέ τό γένος τών γυναικών —παρά μονάχα γιά μένα !» δέν είναι άλλο άπο μια ειρωνική διακωμώδηση όλων έκείνων τών ουτοπικών ευχών γιά βελτίωση του κόσμου, πού οχι σπάνια έκφράζουν και άλλα πρόσωπα του Εύριπίδη. Ή εύθυμία διαλύεται άπότομα μέ τήν άφιξη του Κύκλωπα. "Οταν ό Σιληνός συμβουλεύει τον 'Οδυσσέα και τούς δικούς του νά κρυφτούν μέσα στά κοιλώματα της στυηλιας, θυμόμαστε τό «σκηνικό» της 'Οδύσσειας. Φυσικά, ή συμβουλή πρέπει νά άπορριφθεϊ καί, γι' αύτό τό σκοπό, είναι πολύ βολική ή άναφορά στον ηρωισμό πού έ'δειξαν οί "Ελληνες στήν Τροία: στήν πραγματικότητα, δ 'Οδυσσέας πρέπει νά μείνει έ'ξω άπό τό σκηνικό οικοδόμημα. "Ενας σύντομος διάλογος του Κύκλωπα μέ τόν κορυφαίο έ'χει σκοπό νά παρουσιάσει τή γαστριμαργική του πλευρά. Ξαφνικά ό Κύκλωπας άντιλαμβάνεται τούς "Ελληνες, πού στέκουν έκεϊ δίπλα, κρατώντας προμήθειες άπό τά άποθέματά του. Τό κοκκινισμένο άπό τό κρασί πρόσωπο του Σιληνοΰ δίνει τήν εντύπωση δτι μόλις τόν έ'χουν ξυλοφορτώσει, και έ'τσι ό γέρος άρπάζεται άπό τήν εύκαιρία γιά νά προδώσει αισχρά τούς ξένους καί νά άραδιάσει ένα 1. Μέ βάση τόν στ. 147, θά άπρεπε, σύμφωνα μέ τόν Murray (κριτικό υπόμνημα), νά υποθέσουμε ενα άνεξάντλητο θαυματουργό κρασί, μολονότι τό μοτίβο αύτό καθαυτό παραμένει άπομονωμένο" πρβ. Gonacher, 318.

384

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σωρο ψέματα. 'Ισχυρίζεται, δτ^ τον αιφνιδίασαν καί, έπιπρόσθετα, άπείλησαν γιά τον Κύκλωπα τά χειρότερα. 'Ορκίζεται στο ονομα δλων των πιθανών θεών, μέ πολλή προσοχή όμως δεν ορκίζεται στή δική του ζωή, άλλά στή ζωή τών γιών του (269). 'Εκείνοι, χωρίς κανένα δισταγμό, άποκαλύπτουν τις ψευδολογίες του, παίρνοντας δρκο στή ζωή του σεβαστού πατέρα τους. "Ενας σύντομος προεισαγωγικός διάλογος οδηγεί σέ «άγώνα λόγων» άνάμεσα στον 'Οδυσσέα καί τον Κύκλωπα, ό όποιος, παρ' δλη τήν κτηνωδία του, διαθέτει άρκετό ποσοστό κοινής λογικής, ώστε νά χαρακτηρίσει επαίσχυντη τήν εκστρατεία γιά χάρη μιας γυναίκας. Ό 'Οδυσσέας, ξεχνώντας μέ ποιόν πραγματικά συνδιαλέγεται, προσπαθεί στήν άρχή νά τόν επηρεάσει, θυμίζοντάς του τόν τιμημένο πατέρα του, τό θεό Ποσειδώνα" επικαλείται άκόμη καί τό πανελλήνιο αίσθημα της φιλοξενίας (297). "Οταν διαπιστώνει δτι τά λόγια του πέφτουν στό κενό, θυμάται τό νόμο πού προστατεύει τους ικέτες. Μιλώντας φτάνει σέ τραγικούς τόνους (οι μεγάλες μορφές του μύθου, δσο μπορούμε νά ξέρουμε, δεν αλλοιώνονταν κωμικά μέσα στά συμφραζόμενα του σατυρικού δράματος), ιδιαίτερα δταν παρατηρεί δτι άρκετό αίμα χύθηκε στήν Τροία. Οί τυπικοί ενδιάμεσοι στίχοι, πού έδώ άνήκουν στον Σιληνό, ειρωνεύονται με προσβλητικό τρόπο τόν ρητορικό πλούτο του ομιλητή. Ή άπάντηση του Κύκλωπα άποτελεϊ μιά εντυπωσιακή αύτοπαρουσίαση. Αύτόν δεν τόν ενδιαφέρουν οί θεοί, ούτε ό Ποσειδώνας ούτε ό Δίας δταν βροντά* αύτό τό καταφέρνει καί ό 'ίδιος δταν εχει παραφάει. Τό νά είναι γεμάτη ή κοιλιά κάθε μέρα—· αύτό είναι ό άληθινός Δίας γιά δσους έχουν μυαλό. Δεν πάνε στον άνεμο δλοι αύτοί πού μέ τούς νόμους τους περιπλέκουν τή ζωή ! Αύτοί οί νόμοι είναι κατασκεύασμα του άνθρώπου" άρα είναι ενα άσήμαντο παιχνιδάκι γιά δποιον έχει μυαλό καί διαθέτει τήν άπαραίτητη δύναμη. Αύτά τά σημεία άπό τό λόγο του Κύκλωπα έ'χουν κάποιο βάρος. "Οχι δτι πρέπει νά υπερτιμηθούν σέ σημείο ώστε νά άποτελέσουν τόν άξονα της έρμηνείας του έ'ργου,^ άλλά 1. Αύτη είναι ή θέση του W. Arrowsmith, στήν Εισαγωγή της μετάφρασης τοϋ έργου (The Complete Greek Tragedies, Σικάγο 1959/60), δ όποιος και στά λόγια τοϋ 'Οδυσσέα θέλει νά διακρίνει ϊχνη άπό σοφιστικούς διαξιφισμούς. Όρθά άντικρούει τή θέση αύτη ό Conacher, 320, δπου καΐ ή σχετική βιβλιογραφία.

385

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

δέν χωρεί άμφιβολία οτι εδώ άκούεται ή φωνή των άκραίων σοφιστών, πού δίδασκαν οτι 6 νόμος δέν είναι παρά τά δεσμά πού επινόησαν οι μάζες' δπως επίσης δτι σ' αύτο το σημείο ό Εύριπίδης φόρτωσε κάπως ύπερβολικά τό άνάλαφρο ε'ργο του. 'Ακολουθεί ενα χορικό (356-374), πού διαιρεί τό εργο σχεδόν ακριβώς στη μέση: άς γεμίσει, άν θέλει, ο Κύκλωπας την κοιλιά του μέ άνθρώπινη σάρκα' οί Σάτυροι —μολονότι άχρηστοι και τιποτένιοι, είναι "Ελληνες Σάτυροι— αισθάνονται αποτροπιασμό γ là ενα τέτοιο γεϋμα. Ό 'Οδυσσέας βγαίνει άπό τη σπηλιά, γιά νά παίξει τό ρόλο του άγγελιοφόρου. "Οπως συμβαίνει κατά κανόνα και στην τραγωδία, σέ ενα εισαγωγικό διάλογο μέ τον κορυφαίο, ανακοινώνει ότι ό Κύκλωπας κατασπάραξε δύο άπό τούς συντρόφους του. Ή άφήγηση, άπό την όποία λείπει κάθε στοιχείο κωμικό, έκθέτει τά καθέκαστα μέ άνατριχιαστικές λεπτομέρειες, ταυτόχρονα όμως παρουσιάζει και την άντεπίθεση του 'Οδυσσέα, ό όποιος έχει μεθύσει τον Κύκλωπα μέ κρασί και τώρα γλίστρησε έξω άπό τη σπηλιά, γιά νά καταστρώσει μαζι μέ τούς Σατύρους τό έκδικητι^ κό σχέδιο: αύτό προέχει πάνω άπ' δλα (422)' πρόσθετα άναφέρεται, λιγότερο πειστικά, βέβαια, κάτω άπό τις δεδομένες σκηνικές συνθήκες, και ή σκέψη γιά σωτηρία και φυγή (427, 441κ.). Αύτό φυσικά ήταν τό κεντρικό θέμα στήν 'Οδύσσεια, ένώ έδώ είναι άπαραίτητο νά παραβλέψουμε τό γεγονός δτι δέν γίνεται πουθενά λόγος γιά τό κλείσιμο τής σπηλιάς. Δέν θά έπρεπε, άκόμη, νά άναρωτηθοϋμε γιατί οί "Ελληνες ζαρώνουν μέσα στούς κρυψώνες της, άντι νά βγουν έξω και νά φύγουν. Και ό 'Οδυσσέας μέσα άπό κει βγήκε, και γι' αύτό δέν είναι πολύ πειστική ή διαβεβαίωσή του (480) δτι δέν ήθελε νά φύγει μόνος εγκαταλείποντας τούς συντρόφους του. Ό 'Οδυσσέας άποκαλύπτει τό σχέδιό του: σκοπεύει, μόλις κοιμηθεί ό μεθυσμένος Κύκλωπας, νά τον τυφλώσει. Οί Σάτυροι ένθουσιασμένοι συμφωνούν και μέ άναπαίστους άναγγέλλουν σέ λίγο τήν εμφάνιση του τέρατος: ό Εύριπίδης, σέ άντίθεση μέ τήν 'Οδύσσεια, είναι ύποχρεωμένος νά φέρει τον Πολύφημο στή σκηνή. Και πάλι δέν πρέπει νά ρωτήσουμε γιατί οί σύντροφοι του 'Οδυσσέα μένουν μέσα στή σττηλιά. Τρεις αύτοτελεΐς στροφές, άπό τις όποιες ή μεσαία άνήκει στόν Κύκλωπα, είναι άφιερωμένες στις χαρές τοΰ κώμου. Σέ μια στιχομυθία μέ τον Κύκλωπα, 6 Όδυσ386

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

σέας περιγράφει τή δύναμη του θεοϋ πού είναι κλεισμένος μέσα στο άσκι τοΰ κρασιού, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί νά μεταπείσει τον μεθυσμένο, πού έπιμένει νά μοιραστεί τις χαρές τοΰ Βάκχου μέ τούς μονόφθαλμους άδελφούς του. Και ό Σιληνος τον συμβουλεύει νά μείνει, και μάλιστα δραστηριοποιείται στο ρόλο ένός υστερόβουλου οινοχόου, πού νοιάζεται πρώτα γιά το λαρύγγι του. Σε μιά έξαψη βακχείας ό Κύκλωπας δηλώνει άπερίφραστα δτι είναι πιστός όπαδος τοΰ παιδεραστικού έρωτα και αρπάζει, σάν άλλος Γανυμήδης, τον Σιληνό, γιά νά διασκεδάσει μαζί του στή στιηλιά. Ό 'Οδυσσέας κλείνει τη σκηνή μέ μιά προσευχή σέ γνήσια τραγικό τόνο: τώρα πιά οι θεοί πρέπει να βοηθήσουν, άλλιώς θά άποδειχτει δτι και αύτοι είναι υποχείριοι της Τύχης. Σέ ενα σύντομο χορικό (608-623) ό χορός γεύεται προκαταβολικά τή χαρά της εκδίκησης και της επιστροφής του στον Διόνυσο. Ό 'Οδυσσέας, βγαίνοντας άπό τή σττηλιά, άναγκάζει τούς θήρες (στο στ. 590 τούς ειχε άποκαλέσει ευγενή τέκνα τοΰ Διονύσου) νά ήσυχάσουν: τώρα ήρθε ή ώρα νά βοηθήσουν στήν τύφλωση τοΰ Κύκλωπα. 'Εδώ όμως τελειώνουν ξαφνικά οί ήρωικές εξάρσεις τών φλύαρων γιων τοΰ Σιληνοΰ, πού προσπαθούν, μέ τις κωμικότερες προφάσεις, να μείνουν εξω άπό τή διαδικασία της έκδίκησης. 'Αρκούνται μόνο σέ ενα άσμάτιο, συνοδευτικό της τύφλωσης, πού εκτελούν μέσα στή σττηλιά δ 'Οδυσσέας και οί σύντροφοί του. Τό έργο κλείνει μέ ταχύτατο ρυθμό* τά ομηρικά μοτίβα μόλις πού υποδηλώνονται. Ό τυφλωμένος Κύκλωπας εμφανίζεται στό άνοιγμα της σπηλιάς και κραυγάζοντας παραπονιέται δτι δ «Κανένας» τοΰ έβγαλε τό μάτι. Τό μοτίβο μέ τό παιχνίδι τοΰ «Ούτις», πού υπαινίσσεται ήδη δ στ. 549, χρησιμοποιείται βέβαια έδώ, άλλά εχει χαθεϊ δλότελα τό νόημα πού είχε ή άπάτη στό παλιό παραμύθι. Ό κορυφαίος παίζει γιά λίγο μέ τον τυφλό Κύκλωπα, πού προσπαθεί ψηλαφώντας νά πιάσει τούς έχθρούς του, και τελικά δ 'Οδυσσέας άποκαλύπτει ποιος είναι. Ό Κύκλωπας άναγνωρίζει τήν εκπλήρωση ένός παλιοΰ χρησμοΰ, ταυτόχρονα δμως προβλέπει και γιά τόν 'Οδυσσέα τά δεινά της περιπλάνησης. Μέσα σέ τέσσερις στίχους συνοψίζεται τό τέλος της περιπέτειας όπως τό ξέρουμε στήν "Οδύσσεια. Έδώ γιά πρώτη φορά μαθαίνουμε γιά τό διπλό άνοιγμα της σττηλιάς· μιά πρωιμότερη μνεία σίγουρα θά είχε αύξήσει τις δυσκολίες πού άναφέρθηκαν πιο πά387

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

νω.^ 'Εννοείται δτι βόλευε εξαιρετικά τον ποιητή να άφήσει τον Κύκλωπα νά εξαφανίζεται μέσα στή σπηλιά, άπειλώντας δτι θα τή διασχίσει και θά βγει στην κορυφή, γιά νά εκσφενδονίσει ενα βράχο πάνω στους φυγάδες. Ό καθένας μέσα στο άθηναϊκο κοινό ήξερε άπό τήν 'Οδύσσεια δτι ό Κύκλωπας δέν τά κατάφερνε. Το έ'ργο έχει άναμφισβήτητα ορισμένα κωμικά μέρη, δπως ή συναλλαγή μέ το κρασί, οί άπατεωνίες του Σιληνοΰ μέ τήν οίνοχοΐα και ή φυγοπονία των Σατύρο^ν, οί όποιοι, παρ' δλη τή μηδαμινότητά τους, μας γοητεύουν μέ τά καμώματά τους, δπως και πάνω σέ άναρίθμητες αγγειογραφίες. Και δμως ! Άπο τότε πού έχουμε στά χέρια μας ένα μεγάλο μέρος άπο τούς Ίχνεντες του Σοφοκλή καΐ μπορούμε νά σχηματίσουμε μιάν ιδέα γιά τούς Αικτνονλκονς και τούς Ίσθμιαστες του Αισχύλου, κερδίσαμε γιά τό σατυρικό δράμα μιά εικόνα πού άφήνει λίγο πίσω τον Κύκλωπα. Και καταλαβαίνουμε γιατί ό Εύριπίδης επιχειρούσε κάποιες άποκλίσεις καί, δπως το 438, παρουσίαζε στο τέλος της τετραλογίας του ένα δράμα μέ εύχάριστη έκβαση. Άπο τά ύπόλοιπα σατυρικά δράματα του Εύριπίδη ξέρουμε τόσο μόνο, δτι το μοτίβο της κατατρόπωσης ένος τέρατος έπανερχόταν συχνά. Χωρίς άμφιβολία, αύτο ισχύει γιά τον Βούσιρη.'^'Σ'τον Σνλέα^ ό 'Ηρακλής ήταν ύποχρεωμένος νά εκτελεί καταναγκαστική έργασία γιά λογαριασμό ένός κακόβουλου γαιοκτήμονα, άλλά τελικά του λεηλατούσε, σίγουρα μέ τή βοήθεια των Σατύρων, τις άποθήκες καί του κατέστρεφε τό σπίτι. Άπό τόν Σκίρωνα, δπου οπωσδήποτε ό σκληρός γιός του Ποσειδώνα έβρισκε άντάξια άμοιβή, έχουμε σπαράγματα άπό μιά Υπόθεση, πού δμως θέτουν 1. Ό Ο. Zwierlein, Gnomon 39 (1967) 453, ορθά υπογραμμίζει τήν άντίφαση άνάμεσα στους στ. 195κκ., 666κκ. και 707, αν καΐ δέν εχει δίκιο όταν εντοπίζει εδώ κάποια ιδιαίτερη σκοπιμότητα τοΰ ποιητη: τό κοινό θά επρεπε νά άντιληφθεΐ δτι τό χειραγωγούσαν. 2. Ό πρώτος στίχος τοΰ έργου εντοπίζεται στόν P.Oxy. 2455, άπ. 19 (Austin, σ. 90). 3.Άπό τόν Σνλέα εχουμε ενα άσήμαντο σπάραγμα: P.Oxy. 2455, άπ. 8 (Austin, σ. 96). Τήν προευριπίδεια παράδοση τοΰ μύθου παρακολούθησε στις άγγειογραφίες ό Fr. Brommer, J DAI 59/60 (1944/45) 69. Γιά μιά άνασύνθεση τοϋ ^ργου, μέ ολη τή σχετική βιβλιογραφία, βλ. Ν. Χ. Χουρμουζιάδη. Σατυρικά, 'Αθήνα 1974, 115.

388

TO ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

περισσότερα ερωτήματα άπο οσα άπαντοϋν.^ Στον πρώτο στίχο προσφωνείται ό Έρμης, και άμέσως μετά μαθαίνουμε δτί. ο Σκίρων εμπιστευόταν τή φρούρηση του δρόμου σέ κάποιον άλλον, ενώ 6 ϊδιος εφευγε. Ό Ε. G. Turner σκέφτηκε τον Έρμη, ενώ 6 W. S. Barrett, στήν έκδοση του Austin, πιστεύει δτι είναι 6 Σιληνός. Μέ βάση το άπ. 675 Ν. και τό καινούριο άπόσπασμα της 'Τπόθεσης, ό Br. Snell {δ.π.) κατέληξε σέ μιά σκηνή μέ Σατύρους και μια ομάδα άπο εταίρες, πού τις είχαν άγοράσει στήν Κόρινθο και σκόπευαν νά τις πουλήσουν στήν 'Αθήνα σέ ευνοϊκή τιμή. "'^Αν ό W. S. Barrett εντοπίζει σωστά στο άπ. 5 του παπύρου το τέλος της Υπόθεσης, τότε στο τελευταίο μέρος του έργου πρέπει νά εμφανιζόταν 6 'Ηρακλής 6χι δμως στο ρόλο «άπο μηχανής» θεοΰ σέ σατυρικό δράμα· 'ίσως έρχόταν ως φίλος του Θησέα, 6 όποιος πιθανότατα και εδώ κατατρόπωνε τον Σκίρωνα. •"Αν ό P.Oxy. 2455, άπ. 7 (Austin, σ. 93) προέρχεται, δπως είναι πολύ πιθανό, άπο τήν 'Υπόθεση του Σίσυφου, τότε σ' αύτό το έ'ργο έπαιζε κάποιο ρόλο ό Έρμης (ώς Ψυχοπομπός), ενώ ο Σίσυφος, πού είχε δραπετεύσει άπο τον "Αδη, προκαλούσε μέ τήν έμφάνισή του μεγάλο τρόμο στούς δειλούς Σατύρους. Ελάχιστα μπορούν να ειπωθούν γιά τον Αντόλνκο. Ή άξία της άφήγησης του Ύγίνου {fab. 201) γιά τήν άνασύνθεση του έ'ργου είναι άβέβαιη. "Ισως αύτος ό άρχικλέφτης έ'βρισκε τό δάσκαλό του στούς Σατύρους. 'Αξιοπρόσεχτο είναι τό άπ. 282 Ν. μέ τή διεξοδική επίθεση εναντίον τών άχρηστων άθλητών. Στο^Ευρυσθέα σίγουρα εμφανιζόταν ό'Ηρακλής, δπως έπιβεβαιώνεται και άπό τό άπ. 371 Ν. Ο'ι Θεριστές δέν είναι γιά μας παρά Ινας τίτλος.

1. P.Oxy.. 2455 άπ. 6, 5· βλ. σχετικά Ε. G. Turner (και ήδη στά Πρακτικά του IX Διεθνούς ΓΓαπυρολογικοϋ Συνεδρίου, Norw. Univ.· Press, 1961, 16)· Austin, σ. 18" Br. Snèll, «Zu Euripides' Satyrspiel Skiron», Aegyptus 47 (1967) 184· ό H.-J. Mette προσθέτει καΐ τον Pap. Amherst 2, 17, και προτείνει, ΜΗ 21 (1964) 71, μιά νέα συμπλήρωση. Διαφώνησαν μέ αυτή τήν αξιοποίηση του παπύρου οί: Zuntz, Political Plays 134, 3, και Ε. G. Turner, P.Oxy. 27 (1962) 57" ό Austin, 95, μένει διστακτικός. Πρβ. και V. Steffen, «The Satyr-dramas of Euripides», Eos 59 (1971) 203· του ϊδιου: «Euripidis Skiron und der Lamia», Eos 59 (1971) 25.

389

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ "Οπως σημειώσαμε ήδη στο κεφάλαιο «Χειρόγραφη παράδοση καΐ εκδόσεις», ή θεματική συγγένεια πολλών χαμένων έργων (πού μας είναι γνωστά μόνο άπό άποσπάσματα) μέ ορισμένα άπό τά σωζόμενα μας ώθησε νά πραγματευτούμε και τις δύο κατηγορίες μαζί. Έδώ άκολουθεϊ μόνο ενα μικρό συμπλήρωμα. Ή άπουσία άναλύσεων στά έλάχιστα ιαμβικά άποσπάσματα της 'Αλκμήνης,^ πού συγκεντρώνει 6 Nauck, είναι πολύ άδύνατο ερεισμα γιά μιά πρώιμη χρονολόγηση του έργου. 'Εξάλλου, και αύτό τό ερεισμα πέφτει, αν έ'χει δίκιο ό Austin άποδίδοντας τή στήλη ΠΙ του Pap. Hamb. 119 στον πρόλογο του δράματος. Στο άπόσπασμα γίνεται λόγος γιά τον ορκο πού πήρε ή 'Αλκμήνη, οτι θά άκολουθοΰσε μόνο τον άντρα πού θά επαιρνε εκδίκηση γιά τούς άδελφούς της άπό τούς Ταφίους. Περιεχόμενο αύτοϋ του έργου φαίνεται δτι ήταν ή γέννηση του 'Ηρακλή και οι επακόλουθες περιπλοκές. Συμφωνώντας με τον Webster, θά μπορούσαμε, μέ βάση τό άπ. 90 Ν. ('ίσως τμήμα μιας άγγελικής ρήσης), νά συναγάγουμε κάποια καταφυγή της 'Αλκμήνης σέ ενα βωμό, τήν προσπάθεια του 'Αμφιτρύωνα νά τήν άπομακρύνει άπό κει βάζοντας φωτιά, και τέλος τήν έπέμβαση του Δία. 'Ο ϊδιος θεός θά μπορούσε νά είναι καΐ ό ομιλητής του έπιλόγου. Γιά τον Θνέστη^ ό 'Αριστοφάνης {Άχαρνεΐς 433) προσφέρει τό έτος 425 ως terminus ante· ταυτόχρονα, άπό τό ϊδιο χωρίο μαθαίνουμε δτι ό Θυέστης παρουσιαζόταν στο έργο μέ ράκη, όπως ό Τήλεφος. Ή εκδίκηση πού έπαιρνε ό 'Ατρέας άπό τον άδελφό του μέ τό άποτρόπαιο δειττνο πρέπει νά άποτελοΰσε βασικό θέμα του έργου. Ό Mette {Lustrum 1964/9, 65) και ό Webster {Euripides 114) υποστηρίζουν πειστικά δτι ό Thy estes του Αατίνου "Εννιου είχε ως πρότυπό του τό έργο του Εύριπίδη. Προ1. J. Schwartz, «Essai sur l'Alcmène d'Euripide», Bull. Fac. des Lettres Strasbourg 3 0 ( 1 9 5 1 / 5 2 ) 2 7 7 ' T. B. L. W e b s t e r , Studies in Later Greek Comedy, M a n c h e s t e r 1 9 5 3 , 8 7 , κ α ι Euripides 9 2 κ α ι 298"

G. Arrighetti, SCO 13 (1964) 110· H.-J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 38· Austin, 84. 2. Α. Leskv, «Die griechischen Pelopidendramen und SenecasThyestes», WS 43 (1922/23) 172=Ges. Sehr. 519· H.-J. Mette, Lustrum 1964/9 (1965), 65 xai 1967/12 (1968) 128" Webster, Euripides 113.

390

ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

σπάθησα νά το άποδείξω αύτο σε μιά παλιότερη εργασία μου για τον Thy estes του Σενέκα και να άποσυνδέσω το εργο τοΰ Εύριπίδη άπο τά δύο ομότιτλα δράματα τοΰ Σοφοκλή. Γιά τή στήλη II του Pap.Hamb. 119(Austinàp. 151) όΗ..T. Mette εξετάζει μέ πολλή προσοχή τό ενδεχόμενο νά προέρχεται άπο τον πρόλογο του έργου : ενας πατέρας (ό Θυέστης;) θέλει νά δει τά παιδιά του, ενώ κάποιο άλλο πρόσωπο (ό Ατρέας;) τον εμποδίζει νά μπει μέσα στο σπίτι. Ό ΟΙνέας^ πρέπει νά παραστάθηκε πριν άπο τό 425, άφοϋ ό 'Αριστοφάνης μνημονεύει τό εργο στους Άχαρνεΐς (418). Τό Σχόλιο στο χωρίο αύτό, καθώς συμφωνεί σε πολλά σημεία μέ τον Ύ γίνο {fab. 175) και τον 'Απολλόδωρο (1, 8, 6), προσφέρει κάποια νύξη γιά τό θέμα τοΰ έργου, πού φυσικά μόνο στις γενικές του γραμμές μπορεί νά άνασυντεθεϊ. Οί γιοι. τοΰ 'Αγρίου άφαίρεσαν τήν έξουσία άπο τόν Οΐνέα, πού είχε μείνει άπροστάτευτος μετά τό θάνατο τοΰ γιου του Τυδέα και τήν άναχώρηση τοΰ è-f^ovoû του Διομήδη για τήν εκστρατεία έναντίον της Θήβας. Ό Διομήδης δμως γύρισε πίσω στήν Καλυδώνα, σκότωσε τόν "Αγριο και έ'δωσε πάλι τήν έξουσία στόν Οίνέα. Τά τρία άκόλουθα εργα τοποθετούνται, μέ άρκετή βεβαιότητα, στό τελευταίο στάδιο της δημιουργίας τοΰ Εύριπίδη. Σύμφωνα μέ μαρτυρία τοΰ Φιλοχόρου (Διογ. Ααέρτ. 9, 55), δ Εύριπίδης στόν Ίζίονά του^ αναφερόταν έ'μμεσα στό θάνατο τοΰ Πρωταγόρα. Ή πληροφορία, ε'ίτε είναι σωστή ε'ίτε 0χι, οπωσδήποτε προϋποθέτει τό τέλος τοΰ μεγάλου σοφιστή μετά τή φυγή του άπο τήν 'Αθήνα, πού ό Jacoby (FGrHist III b Suppl. 1, 584) τή χρονολογεί στά 412/11, ενώ άλλοι (βλ. Webster, Euripides 160) τήν τοποθετούν γύρω στό 420. Θέμα τοΰ έ'ργου ήταν ή άσέβεια και ή τιμωρία τοΰ Ίξίονα. Αύτό επιβεβαιώνεται και άπο τό έξης άνέκδοτο, πού παραδίδεται στόν Πλούταρχο {'Ηθικά 19e): όταν έ'ψεξαν τόν Εύριπίδη δτι τόλμησε νά παρουσιάσει στή σκηνή εναν άνόσιο, δπως ό Ίξίων, ό ποιητής άποκρίθηκε δτι φρόντισε νά τόν καθηλώσει στόν τροχό τοΰ μαρτυρίου του, πριν άκόμη τελειώσει δ ρόλος του. αύτό παριστανόταν πάνω στή σκηνή (ό Webster σκέφτεται τό έκκύκλημα), τότε θά ε'ίχαμε ενα παράλληλο μέ τήν άρχή τοΰ Προμηθέα. 1. H.-J. Mette, δ.π. 91 και 188 άντίστοιχα· Webster, Euripides 113. 2. Webster, Euripides 160 και 303· H.-J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 138.

391

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Ή συχνότητα των αναλύσεων του τρ(.μέτρου (τρεις σε ενα στίχο: άπ. 641 Ν.) εντάσσουν τον Πολύίδο^ στην ομάδα των οψιμότερων έργων του ποιητή. Ό Ύγίνος {fab. 136) διηγείται την ιστορία του Πολύιδου, 6 όποιος κατορθώνει νά έπινοήσει την κατάλληλη παρομοίωση γιά ενα παράξενο μοσχάρι, πού άλλαζε χρώμα τρεις φορές την ήμέρα, και έτσι πείθει τον Μίνωα οτι αύτος είναι σέ θέση νά άνακαλύψει που βρίσκεται το νεκρό παιδί του, 6 Γλαύκος. Ό Πολύιδος οχι μόνο βρίσκει το παίδι άλλά, άφοΰ υπερνικά ορισμένους κινδύνους, τό έπαναφέρει και στή ζωή. Ε πειδή μαρτυρούνται γιά τον Εύριπίδη τά μοτίβα του τρίχρωμου μοσχαριου (άπο ενα σχόλιο στον 'Αριστείδη, σ. 728κ.) και τού πουλιού πού δείχνει τό δρόμο (άπό τον Αιλιανό, Περί ζώων 5, 2), θά μπορούσαμε, μέ άρκετή βεβαιότητα, να άναγνωρίσουμε στον Ύγίνο τα βασικά θέματα της ύπόθεσης του έργου. Το πολύτιμο Συμπλήρωμα τού Br. Snell στον Nauck προσθέτει ως νέο άπόσπασμα (645 a) μερικούς άναπαίστους, πού φαίνεται νά υποδηλώνουν τήν παρουσία γυναικείου χορού. Μιά αισθητά πλουσιότερη εικόνα σχηματίζουμε άπό τά άποσπάσματα του Φαέθοντα^^ πού πρέπει νά ήταν ενα άπό τά εντυπωσιακότερα έργα του Εύριπίδη. Μετρικές παρατηρήσεις τό τοποθετούν στο χρονικό διάστημα 415-409. Τή μεγαλύτερη βοήθεια γιά τήν άνασύνθεση του έργου προσφέρουν δύο περγαμηνά φύλλα τού Codex Par. Claromontanus 107 (5ου αι.), πού σώζουν άντίστοιχα τήν άρχή καΐ τό τέλος τού δράματος. Τόπος της δράσης του έργου ήταν ή μακρινή 'Ανατολή, κοντά στήν άφετηρία και στο παλάτι του "Ηλιου (Μίμνερμος άπ. 11). Έκει ζουν, συνορεύοντας μέ τούς Αιθίοπες,® ό βασιλιάς Μέροπας και ή γυναίκα του ή Κλυμένη, πού άπόχτησε ένα γιο άπό τον θεό τού "Ηλιου 1. H.-J. Mette, δ.π. 212· Webster, Euripides 161. 2. Η . V o l m e r , De Euripidis

fabula,

quae ΦΑΕΘΩΝ

inscribitur

re-

stituenda (διατρ.), Münster 1930' Α. Lesky, aZum Phaethon des Euripides», WS 50 (1932) l^Ges. Sehr. I l l · Ν. Wilson, CQ 10 (1960) 199· H.-J. Mette, Lustrum 1967/12 (1968) 261· Webster, Euripides 220· J. Diggle, Euripides Phaethon (μέ διεξοδικά σχόλια), Cambridge 1970" Κ. J. Reckford, «Phaethon, Hippolytus and Aphrodite», TAPhA 103 (1972) 405· W. M. Calder III, «A Note on the Dating of Euripides' Phaethon», ÇPh (1972) 291. "Ενα σενάριο του έργου δοκίμασε νά άνασυνθέσει ό Gœthe, Sophienausgabe 41, 2, 32κκ. 3. Ό Μέροττας δέν είναι βασιλιάς των Αιθιόπων βλ. σχετικά Α. Lesky, WS 63 (1948) 29=Ges. Sehr. 31.

392

ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

και τον παρουσίασε στον θνητό άντρα της ώς δικό του παιδί. "Ολα αύτά είχαν άπο την άρχή θεωρηθεί στοιχεία του προλόγου και τώρα έπιβεβαιώνονται άπο τά ύπολείμματα μιας Υπόθεσης {Ρ.Οxy. 2455, άπ. 14, στήλη XV). Μέ βάση τήν 'ίδια πηγή, άνασυνθέτουμε μέ βεβαιότητα μιά σκηνή άπο τήν άρχή του έργου, δπου ή Κλυμένη μιλεί στο γιό της για εναν έπικείμενο γάμο του και ταυτόχρονα του άποκαλύπτει ποιος είναι ό πατέρας του. Ή 'ίδια μάλιστα τον παρακινεί νά πάει στο παλάτι του "Ηλιου καί, ζητώντας τήν πραγματοποίηση μιας επιθυμίας του, νά επικυρώσει τήν καταγωγή του. Μιά καλή σύμπτωση μας έχει διασώσει τήν πάροδο του χορού, πού τον άποτελοΰν θεραπαινίδες τοΰ παλατιού: είναι ενα θαυμάσιο άσμα, πού περιγράφει το ξύπνημα των άνθρώπων και των ζώων μέσα στή διάφανη άτμόσφαιρα του πρωινού. Τά ύπόλοιπα άποσπάσματα μας επιτρέπουν νά εντοπίσουμε ενα «άγώνα λόγων» άνάμεσα στον Μέροπα και τον Φαέθοντα, ό όποιος επιμένει νά άρνεϊται τό γάμο. Είναι φυσικό να ύποθέσουμε δτι ό νέος ειχε χαρακτηριστικά πού θύμιζαν τον 'Ιππόλυτο. Το κεντρικό τμήμα τοΰ έργου λείπει, άλλά τό δεύτερο φύλλο τοΰ Claromontanus μας έπιτρέπει νά άναγνωρίσουμε γιά τό τελευταίο μέρος του στοιχεία δομής πού βασίζεται στήν άντίθεση. "Ενας 'Αγγελιοφόρος άφηγεΐται τό μοιραίο ταξίδι τοΰ Φαέθοντα πάνω στο άρμα τοΰ "Ηλιου καΐ τήν πτώση του άπο τον ούρανό. Φέρνουν τό πτώμα τοΰ νέου, καΐ ή Κλυμένη τό κρύβει μέσα στό θησαυροφυλάκιο, όπότε έμφανίζεται ό Μέροπας μέ ένα δεύτερο χορό άπο νέα κορίτσια,^ πού ψάλλουν τό τραγούδι τοΰ ύμεναίου γιά τον έπικείμενο γάμο. "Ενας υπηρέτης ομως βλέπει νά ύψώνεται άπό τό θησαυροφυλάκιο καπνός, δ Μέροπας βρίσκει τό πτώμα καί, πιθανότατα, πληροφορείται, έκτος άπό τό θάνατο τοΰ Φαέθοντα, και τήν πραγματική του καταγωγή. Κατάλληλος θεός «άπό μηχανής» θά ήταν ό "Ηλιος, ό όποιος θά προστάτευε τήν Κλυμένη άπό τις άπειλές τοΰ άντρα της. Τό δυσκολότερο πρόβλημα συνδέεται μέ τό ονομα της θεϊκής νύφης πού προοριζόταν γιά τον Φαέθοντα. "Ολες οί ερευνες καταλήγουν στή λύση πού είχε προτείνει παλιά δ Wilamowitz (πρωί . Πρβ. W . S. Barrett, Euripides

Hippolytus,

'Οξφόρδη 1964, 167,

ό όποιος παραπέμπει στούς βοηθητικούς χορούς καΐ άλλων έργων, δπως ό 'Ιππόλυτος,

ή 'Αντιόπη

καΐ δ

'Αλέξανδρος.

393

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τα σέ ενα άρθρο του στο Hermes 18, 1883, 413): νύφη ήταν ή ϊδια ή 'Αφροδίτη. "Ισως δεν θά επρεπε νά περάσει άπαρατήρητη καΐ μιά τολμηρή ύπόθεση του Webster {Euripides 230), μολονότι πρόκειται πάλι γιά μιά δυνατότητα χωρίς κανένα ερεισμα. Σύμφωνα μέ αύτήν, ή 'Αφροδίτη είχε ενα συγκεκριμένο σχέδιο, πού, φυσικά, άγνοοϋσε ό Μέροπας : να εξοντώσει τον Φαέθοντα, και επειδή ήταν γιος του "Ηλιου, πού ή ϊδια μισούσε ÇOôva. θ 270), και επειδή ό νέος αρνιόταν τα δώρα της. Πόσο 0ά θέλαμε νά ξέραμε κάτι περισσότερο γιά τήν προετοιμασία αύτοϋ του τόσο άσυνήθιστου γάμου ! Ό Κάδμος είναι γιά μας ενας άπλός τίτλος χωρίς περιεχόμενο. ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ Σέ αισθητά μεγαλύτερο βαθμό άπο δσο στούς δύο άλλους τραγικούς, τό έ'ργο του Εύριπίδη χαρακτηρίζεται άπό άντινομίες. Αύτό διαπιστώνεται άκόμη και στήν άρχιτεκτονική των δραμάτων του. 'Ορισμένα τυπικά στοιχεία, δπως ό πρόλογος, ό «άγώνας λόγοον», ή ρήση, ή αγγελική άφήγηση, ό θεϊκός έπίλογος, το χορικό και ή μονωδία, σ' αύτόν διαχωρίζονται σαφέστερα μεταξύ τους και τείνουν νά αποκτήσουν μεγαλύτερη αύτοτέλεια. 'Εξάλλου, στον Εύριπίδη μπορούμε νά διακρίνουμε «πράξεις» εύκολότερα άπό δσο προηγουμένως.^ Θά ήταν δμως λάθος άπό αύτές τις διαπιστώσεις νά δημιουργηθεί ή εντύπωση δτι ή τραγωδία του Εύριπίδη μπορεί νά ύποστεϊ τέτοιες άπλες υποδιαιρέσεις. 'Απεναντίας, ή δομή της παρουσιάζεται εξαιρετικά αύστηρή, και ή σχέση των επιμέρους συστατικών μεταξύ τους σοφά ύπολογισμένη. Κάποια στοιχεία σχετικά μέ αύτό τό θέμα προσπαθήσαμε νά εντοπίσουμε στήν άνάλυση τών Ι'διων τών έργων. Συχνά διακρίνεται στή διάρθρωση μιά άντίρροπη συμμετρία,^ ενώ δχι σπάνια 1. Σχετικά μέ τό πρόβλημα της διαίρεσης ένος έργου σέ πράξεις, ή όποία μόνο στή Νέα Κωμωδία παγιώνεται, βλ. R. Τ. Weissinger, Α Study of Act Division

in Classical

Drama,

Iowa 1940.

2. Σημαντικό γιά τό θέμα αύτό παραμένει τό βιβλίο του Ludwig, Sapheneia' έπίσης, άξιοπρόσεκτες παρατηρήσεις γιά τή δομή τών έπιμέρους έργων προσφέρει ό Friedrich, Euripides und Diphilos· εξαντλητική βιβλιογραφία πάνω στό δλο πρόβλημα της συμμετρικής σύνθεσης παραθέτει ό Schwinge, 11, 3.

394

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΑΩΣΣΑ

ξεχωρίζει ενα σημαντικό κεντρικό μέρος, προς το όποιο συγκλίνουν ή προετοιμασία και ή λύση του δράματος. Κάποτε, παρόμοια τρίπτυχη δομή έπαναλαμβάνεται και στις επιμέρους σκηνές. "Άν είναι σωστή ή άποψή μου για τον πρόλογο, δπως άναπτύχθηκε στο κεφάλαιο γιά τον Θέσπη, τότε αυτό τό κατατοπιστικό προοίμιο^ σημαίνει έπιστροφή σε μιά παλιά και πρωτόγονη μορφή μετάδοσης του μύθου. Ή άποψη πού θεμελίωσε ό Lessing {Hamb. Dram. 48ο κεφ.), δτι δηλαδή ό Εύριπίδης προλάβαινε τά μελλοντικά γεγονότα, ετσι ώστε, εξουδετερώνοντας τά βασικά στοιχεία της έντασης, νά προσφέρει στον θεατή τή δυνατότητα να παρακολουθήσει τή δραματική διαδικασία, ισχύει κυρίως γιά τούς θεϊκούς προλόγους. Και σ' αυτούς δμως άκόμη μένει κάτι άπροσδιόριστο, αν δεν οδηγείται σκόπιμα ή προσδοκία του θεατή σέ λαθεμένο δρόμο. Γι' αύτό τό τελευταίο ό "Των άποτελεΐ διδακτικό παράδειγμα. Ή προλογική ρήση δεν ήταν γιά τον Εύριπίδη μόνο ενα βολικό μέσο γιά να διευκρινίζει τις περίπλοκες προϋποθέσεις της δράσης· έκτος άπό αύτό, με τις νηφάλιες άναφορές της και γενικά μέ τον τόνο της, πού ήταν άπαλλαγμένος άπό κάθε ισχυρό συναίσθημα, διευκόλυνε τις δραστικές κλιμακώσεις στά επόμενα χορικά και στις ύπόλοιπες ρήσεις του έ'ργου. Θεματικά και μορφικά ξεχωρίζουν καθαρά στον Εύριπίδη οι σκηνές του «άγώνα λόγων».^ Σ' αύτές λειτουργεί ενα στοιχείο εσωτερικής λογικής, άφοϋ ό καθένας άπό τούς δύο άντιπάλους καταφεύγει σέ δλα τά έπιχειρήματα πού έ'χει στή διάθεσή του. 'Εδώ βρίσκει τήν κατάλληλη θέση της ή διαλεκτική τάση πού χαρα1. Έκτος άπό τΙς μελέτες σχετικά μέ τήν τεχνική τοϋ Εύριπίδη, οί όποιες μνημονεύτηκαν στόν βιβλιογραφικά πίνακα και δέν ^χουν στο μεταξύ άναφερθεϊ, βλ. έπίσης: J. Gollwitzer, Die Prolog- und Expositionstechnik der griechischen

Tragödie mitbesonderer

Berücksichtigung

des Eu-

ripides (διατρ.), Μόναχο 1937· Α. Todesco, «Ι prologhi euripidei», Dioniso 6 (1937/38) 83· N. Terzaghi, (cFinali e prologhi euripidei», Dioniso 6 ( 1 9 3 7 / 8 ) 3 0 4 · G. E r d m a n n , Der Botenbericht

hei Euripides.

Stru-

ktur und dramatische Funktion (διατρ.), Κίελο 1964· Η. Strohm, «Zur Gestaltung euripideischer Prologreden», Gärzer Beitrage 6 (1977) 113. 2. J a c q u e l i n e D u c h e m i n , Σ'άγών

dans

la tragédie

grecque,

Παρίσι

in der

griechi-

1945· G. Graf, Die Agonszenen bei Euripides (διατρ.), Γοττίγγη 1950" Ε. E p k e , Über die Streitszenen

und

ihre Entwicklung

schen Tragödie (διατρ.), 'Αμβούργο 1951· R. Senoner, Der Redeagon im euripideischen Drama (διατρ.), Βιέννη 1961· W. J. Froleyks, Der άγών λόγων (διατρ.), Βόννη 1973, 320" πρβ. και Kretz, 20.

395

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

κτήριζε τή φύση του "Ελληνα. Γι' αύτο χρειάζεται μεγάλη προσοχή, δταν καταβάλλεται προσπάθεια νά άξιοποιηθεΐ οτιδήποτε λέγεται σέ ένα «άγώνα» γιά την ερμηνεία ολόκληρου του έργου. Δέν εχουμε παρά νά θυμηθοϋμε τά προβλήματα πού δημιουργεί ή "Αλκηστη. Σ'αύτήν, καθώς και σέ άλλα εργα, δπως λ.χ. στή Μήδεια^ στον 'Ηρακλή καΐ στήν Ήλεκτρα^ ή κεντρική σύγκρουση οδηγείται μέ τον «άγώνα» σέ μια κορύφωση, γιά νά δημιουργηθεί άμέσως μέτά εϊτε μιά έκφόρτιση των άναγνωρίσιμων πια δυνάμεων εΐ'τε μιά τροπή στήν πορεία του έργου. Ή μορφική διάρθρωση του «άγώνα» βασίζεται σέ ενα ζεύγος υπολογισμένα ισόρροπων λόγων, πού χωρίζονται άπό στίχους (συνήθως δίστιχα) τοΰ χοροΰ και πλαισιώνονται άπο ζωηρές στιχομυθίες, στις όποιες οί δύο άντίπαλοι, έ'χοντας έξαντλήσει τά έπιχειρήματά τους, μένουν συνήθως άμετακίνητοι στήν άρχική τους θέση. Ή στιχομυθία, ενα στοιχείο πού καταλαμβάνει στο έ'ργο τοΰ ποιητή σημαντικό χώρο, έχει μελετηθεί ύποδειγματικά και γόνιμα άπό τον Schwinge, ό όποιος άνασκεύασε τή λαθεμένη άποψη του Α. Gross,^ ότι, δηλαδή, ό ποιητής τή χρησιμοποιούσε μόνο γιά νά έκφράσει κάποια διέγερση, και έτσι έδειξε όλο τον πλούτο των λειτουργιών της, δπως είναι ή κατάστρωση ένός σχεδίου, ή πειθώ και ή άφήγηση. Ό Εύριπίδης έδωσε σ' αύτή τή δύσκολη μορφή διεξαγωγής διαλόγου δείγματα μεγάλης τέχνης. Φυσικά, δέ λείπουν μέρη χαλαρά και περιττοί στίχοι, αύτά δμως είναι εξαιρετικά σπάνια. Ό Εύριπίδης δούλεψε, και έξω άπό τό πλαίσιο του «άγώνα», τον έκτεταμένο συνεχή λόγο μέ ιδιαίτερη φροντίδα. Ή καινούρια σημασία της λογικής στήν άπόδειξη, στήν πιθανολογία και στήν άνασκευή, εκείνη ή σημασία τοΰ εικότος, πού έδειξε στήν περίπτωση τοΰ 'Αντιφώντα δ F. Solmsen,^ παίζει έδώ άποφασιστικό ρόλο. Άπό τήν άρχαιότητα άκόμη, αύτή τήν τέχνη αοΰ λόγου τήν επαίνεσαν (Δίων Χρυσ. LII, 11) ή τήν καταδίκασαν χαρακτηρίζοντάς την καταστροφική γιά τούς πολίτες ('Αριστ. Βάτραχοι 1069). Στή διαβεβαίωση τοΰ Βίον τοΰ Αισχύλου δτι ό ποιητής ά1. Die Stichomythie

ρολίνο 1905.

in der griechischen

Tragödie

2. « A n t i p h o n - S t u d i e n ) ) , Neue philologische

und Komödie,

Untersuchungen

Βε-

8, Β ε -

ρολίνο 1931, 54 (ειδικότερα., σχετικά, με τήν έπίδραση πού άσκησαν στον Ευριπίδη τά νέα σοφιστικά ρεύματα)· βλ. επίσης W. Kroll, RE S 7, 1042.

396

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΑΩΣΣΑ

πομάκρυνε άπό τήν ποίησή του το πανοϋργον κομψοπρεπές τε καΐ γνωμολογικόν (τήν παραπλανητική γλαφυρότητα του λόγου μέ τά άφθονα γνωμικά) έντοπίζουμε μιάν αιχμή εναντίον του Εύριπίδη. Θά ήταν λάθος δμως νά μετατρέψουμε τον Εύριπίδη σέ μαθητή της ρητορικής. 'Απόψεις, δπως εκείνες πού εκθέτει το εργο του Miller Euripides rhetoricus (Γοτίγγη 1887), ό F. Tietze^ τις επανέφερε στις σωττές, πολύ περιορισμένες, διαστάσεις τους. Ή έρμηνεία του διαπιστώνει δτι ή εμφάνιση ορισμένων ορθολογικών στοιχείων στούς λόγους του Εύριπίδη καθορίζεται άπο τή συγκεκριμένη δραματική κατάσταση, και δτι δέν συνδέεται μέ ενα σταθερό σύστημα κανόνων. Φυσικά, δέν θά μπορούσαμε νά αποκλείσουμε επαφές μέ τή ρητορική τέχνη, πού γνώρισε ιδιαίτερη άνάπτυξη στά χρόνια του ποιητή. Προς αύτήν τήν κατεύθυνση δείχνουν και δ προσεχτικός προσδιορισμός του θέματος στήν αρχή ενός λόγου (λ.χ. 'Ηρακλής 170 και 1255, Ίκέτιδες 426, Τρωάδες 916, 969), και ή ύπογράμμιση συστατικών μερών του. Καταλαβαίνουμε εύκολα γιατί ό Κοϊντιλιανός (10, 1, 68) στον Εύριπίδη κυρίως, άνάμεσα στούς τραγικούς, άναγνωρίζει τή μεγαλύτερη χρησιμότητα γιά ενα μελλοντικό ρήτορα, και γι' αύτό εξαίρει τόν δικανικό χαρακτήρα τών λόγων του. Σέ συνάρτηση μέ τή διείσδυση όρθολογικών στοιχείων βρίσκεται ή ιδιαίτερη προσήλωση του ποιητή στο πιθανόν^ στήν προσεχτική δηλαδή αιτιολόγηση τών κινήσεων και της συμπεριφοράς τών προσώπων του. Πόσο σχολαστικά έξηγεϊ δ Παιδαγωγός στις Φοίνισσες (95, 142) τή γνώση του γιά τά καθέκαστα στο στρατόπεδο τών έχθρών, θυμίζοντας δτι βρέθηκε έκεϊ μέ κάποια άποστολή ! "Αλλα παραδείγματα δίνει δ Schadewaldt {Mon. 8, 4). "Ηδη δ Δίων ό Χρυσόστομος (LH, 6) υπογράμμισε αύτή τή φροντίδα του ποιητή, μολονότι κάπου κάπου τόν δδηγεϊ σέ άδιέξοδο. Στήν 'Ανδρομάχη (1085) λ.χ. άφήνει τόν Νεοπτόλεμο νά μείνει τρεις μέρες στούς Δελφούς, έπειδή χρειάζεται αύτό τό διάστημα ό 'Ορέστης γιά νά προετοιμάσει τό δολοφονικό του σχέδιο. Είμαστε λοιπόν υποχρεωμένοι νά δεχτούμε δτι ό Νεοπτόλεμος πέρασε αύτές τις τρεις ήμέρες βλέποντας τά άξιοθέατα, άντί νά άσχοληθεΐ άμέσως μέ τις επείγουσες ύποθέσεις του ! Στήν πορεία τών επιμέρους αναλύσεων χαρακτηρίσαμε συχνά 1. Die euripideischen 1933.

Reden und ihre Bedeutung

397

(διατριβή), B r e s l a u

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

τις άγγελικές ρήσεις τοΰ Εύριπίδη άριστουργήματα επικής άφήγησης, έκφράζοντας μόνο κάποιαν επιφύλαξη γιά τις περιγραφές μαχών. "Οταν ό 'Αγγελιοφόρος, κατά κανόνα σέ ενα σύντομο προοιμιακο διάλογο (συνήθως μέ τον κορυφαίο), άνακοινώνει τά σημαντικότερα γεγονότα, γιά νά άναπτύξει κατόπιν, σέ εκτενή άφηγηματικο λόγο, μιάν ολοκληρωμένη εικόνα, έπαναλαμβάνει, mutatis mutandis, τή σχέση της προλογικής ρήσης μέ τήν επόμενη δραματική σύνθεση. Σ' αύτές τις άφηγηματικές ρήσεις κυρίως, ό Ευριπίδης άποκαλύπτει ενα ρεαλισμό πού, άλλωστε —οπως λ.χ. στήν παρουσίαση γερόντων^— δεν του είναι ξένος. Συνάρτηση τοΰ χαρακτήρα αύτών των άφηγηματικών μερών αποτελεί και ή εμφάνιση στοιχείων της επικής γλώσσας. Σ' αύτήν άνήκει ή περιορισμένη χρήση του άρθρου,^ καθώς και οι έπικοι ρητορικοί τρόποι πού εισάγουν κάποιον ομιλητή (λ.χ. 'Ανδρομάχη 1104, 'Ηρακλής 951, 'Ελένη 1589). Ό δραματικός ποιητής παρουσιάζει ενα κομμάτι ζωής άντλημένο άπό τό μύθο, από τήν ιστορία ή άπό τήν καθημερινή ζωή. Σέ δλες τις εποχές ή δυσκολότερη άποστολή του είναι σ' αύτό τό κομμάτι της ζωής νά επιφέρει μια τομή σέ κάποιο σημείο και νά δώσει ενα τέλος, πού νά είναι πραγματικό τέλος, να μήν άφήνει, δηλαδή, τον θεατή μέ άλυτα ερωτήματα. Ό Ευριπίδης στις περισσότερες τραγωδίες του χρησιμοποίησε στήν κατακλείδα τοΰ δράματος τόν «άπό μηχανής» θεό, πού δμοια εποπτεύει και τό παρελθόν και τό μέλλον. Στήν "Α?.κηστη, στον 'Ηρακλή, στις Τρωάδες y.cà στΙςΦοίνισσες αύτό τό στοιχείο λείπει: στο πρώτο εργο, επειδή ολα έχουν α'ίσια έκβαση, στά άλλα τρία έπειδή οΰτε κάποια στροφή είναι δυνατή ούτε κάποια εξήγηση είναι άπαραίτητη. Στή Μήδεια, στήν 'Εκάβη καΐ στούς 'Ηρακλείδες τό ρόλο τοΰ «άπό μηχανής θεοΰ» καλύπτει ενα άπό τά πρόσωπα πού έ'χει τή δυνατότητα νά προβλέψει τό μέλλον. Έπειδή τά τελευταία χρόνια μέ τή μελέτη αύτοΰ τοΰ δραματικοΰ-τεχνικοΰ μέσου συνάπτεται και τό πρόβλημα τοΰ νοήματος αύτών τών θεοφανειών καί, μάλιστα, πιο συγκεκριμένα, της σημασίας πού είχε γιά τόν Εύριπίδη ή παραδοσιακή θρησκεία, τό θέμα θά μας άπασχολήσει κάπως έκτενέστερα στο έπόμενο κεφάλαιο. 1 . D. G. H a r b s m e i e r , Die alten Menschen

Γοττίγγη 1968.

2. Α . S v e n s o n , Δράγμα

Martina

P. Nilsson,

398

bei Euripides

(διατριβή),

Lund-Λιψία 1939, 449.

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΑΩΣΣΑ

'Οποιαδήποτε γενική κρίση γιά τά χορικά άσματα^ του Εύριπίδη είναι άδικη, άκόμη και δταν προέρχεται άπο τον 'Αριστοτέλη, ό όποιος άπαιτεϊ {Ποιητ. 1456 a) άπό το χορο να συμμετέχει στή δράση ώς ενα μέρος του δλου, και πάνω σ' αύτο άντιπαραβάλλει, ώς άρνητικό παράδειγμα, τον Εύριπίδη μέ τον Σοφοκλή. Ή έπαφή του χοροϋ μέ τή δράση ποικίλλει πολύ στον Εύριπίδη καί, κατά κανόνα, καθορίζεται άπό τις ιδιαίτερες συνθήκες του συγκεκριμένου έ'ργου. Συχνά μάλιστα τα χορικά εμφανίζουν μεταξύ τους θεματική σχέση, όπως λ.χ. στις Φοίνισσες^ δπου δημιουργούν ενα μόνιμο φόντο, ξετυλίγοντας τή μυθική Ιστορία της Θήβας. Πολύ συχνά δ Εύριπίδης διοχετεύει τό συγκινησιακό φορτίο μιας σκηνής στό έπόμενο χορικό. Είναι σαφής στά χορικά τού Εύριπίδη μιά εξέλιξη, πού οφείλεται σε επίδραση άπό τόν νεοαττικό διθύραμβο.^ Ό Kranz (282) χαρακτηρίζοντας τήν όψιμη περίοδο τής παραγωγής του Εύριπίδη, μίλησε γιά «καινούριο χορικό άσμα». Αύτή ή άλλαγή πρέπει νά εκφραζόταν ιδιαίτερα στό μουσικό μέρος των λυρικών κομματιών. Μεγάλο ρόλο σ' αύτό επαιξε τό μιμικό στοιχείο, πού φαίνεται νά προϋποθέτουν ιδιαίτερα τά όψιμα χορικά τοΰ ποιητή. Μέ τήν κυριαρχική όμως λειτουργία τής μουσικής, ή άξία τοΰ Ι'διου του κειμένου μοιάζει κάποτε άμφισβητήσιμη. Σέ χαλαρή διαπλοκή παραθέτονται φραστικές μονάδες, πού μέ τή συσσώρευση μετοχικών και άναφορικών προσδιορισμών συγκροτούν συχνά ενα άμορφο σύνολο. Ό Wilamowitz, συγκρίνοντας μέ τό υφος του Τιμοθέου, συνόψισε πολύ εύστοχα: «ο τεκτονικός σκελετός βρίσκεται εδώ μόνο γιά νά στηρίζει, δπως τά στηρίγματα ένός κιγκλιδώματος, τις περικοκλάδες τής άλλοπρόσαλλης διακόσμησης». Ό 'Αριστοφάνης χλεύασε τό καινούριο ύφος μέ πολλή δηκτικοί. Βασικό πάνω σ' αύτό τό θέμα παραμένει τό βιβλίο τοϋ Kranz· βλ. ε-

πίσης: Cl. Möller, Vom Chorlied bei Euripides (διατρ.), Γοττίγγη 1933· L. Stella, «Euripide lirico», A ^ R 1939 και 1940· V. di Benedetto, «Responsione strofica e distribuzione delle battute in Euripide», Hermes 89 (1961) 298· N. C. Conomis, «The Dochmiacs of Greek Drâma», Hermes 92 (1964) 23· Α. M. Dale, «The Chorus in the Action of Greek Tragedy», Classical Drama and its Influence (Festschr. Kitto), Λονδίνο 1965, 15=CoW. Pap. 210- H. Neitzel, Die dramatische Funktion des Chorliedes

in

den Tragödien

des Euripides

(διατρ.),

'Αμβούργο

1967· G. Β. Walsh, The Relief Odes of Euripides (διατρ.), Yale 1974. 2. H. Schönewolf, Der jungattische Dithyrambos (διατρ.), Glessen 1938.

399

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

τητα, και οί παρωδίες του (ίδ. Βάτραχοι 1309) προσφέρουν ενα μοναδικό μέσο γιά νά άντιληφθοΰμε τις ιδιομορφίες του. Μέσα στήν πολλαπλότητα των χορικών του Εύριπίδη μπορούμε νά διακρίνουμε και το νήμα μιας εξέλιξης, πού, σύμφωνα μέ τον 'Αριστοτέλη {Ποιητ. 18, 1456 a 29), άρχισε μέ τον 'Αγάθωνα: τό χορικό γίνεται μιά παρένθεση, είναι έμβόλιμον, ενα στοιχείο πού, φυσικά, προετοιμάζει τό χορό της Νέας Κωμωδίας. Στόν Εύριπίδη ξεχωρίζουν ορισμένες λυρικές άφηγήσεις, πού, χωρίς βέβαια νά είναι ολότελα άσχετες μέ τά δραματικά συμφραζόμενα, πάντως στέκουν κάπως αύτοτελεϊς μέσα στο δράμα, έ'τσι πού ό Kranz, συσχετίζοντάς τες μέ την ποίηση του Βακχυλίδη, μίλησε για «διθυραμβικά στάσιμα». Στήν 'Εκάβη (905) βρίσκουμε ενα πρώιμο δείγμα, ενώ τά ύπόλοιπα παραδείγματα είναι: Τρωάδες 511, Ήλεκτρα 432 και 699, "Ιφιγένεια Τ. 1234, 'Ελένη 1301, Φοίνισσες 638 καΐ 1019, 'Ιφιγένεια Α. 164, 751 και 1036. Παράλληλα μέ τό χορικό, στά δράματα του Εύριπίδη εμφανίζεται, μέ αύξανόμενο ρυθμό, ή μονωδία* άντίστοιχες μορφολογικές παρατηρήσεις μπορούν νά γίνουν και γι' αύτήν. Μολονότι κάποτε ή γλωσσική έκφραση μοιάζει νά είναι κάπως ύπερφορτισμένη, δεν είναι λίγες άπό αύτές τις μονωδίες πού χαρακτηρίζονται άπό άμεση και γνήσια α'ίσθηση έντονου πάθους. Αύτό ισχύει τόσο για τις εκρήξεις χαράς προσώπων πού ξανασυναντιούνται δσο και γιά τό ξέσπασμα του μεγάλου πόνου, δπως εκείνος πού δονεί τή μονωδία της Κρέουσας στόν "Ιωνα (859), ενα άπό τα ωραιότερα λυρικά κομμάτια του Εύριπίδη. Μιά άπό τις έσωτερικές άντινομίες του έ'ργου του Εύριπίδη εκφράζεται και στη γλώσσα του.^ 'Απέναντι στά υπερφορτωμένα μέ κοσμητικά στοιχεία λυρικά κομμάτια, στέκεται 6 διαλογικός στίχος μέ εκείνη τή σαφήνεια, πού θεωρεί ό 'Αριστοτέλης {Ρητ. 1 . W . B r e i t e n b a c h , Untersuchungen

zur Sprache

der

euripideischen

Lyrik (Tüb. Beitrage 20), Στουτγάρδη 1934, δπου γίνεται διεξοδική έρευνα στο λεξιλόγιο, τούς τρόπους και τά σχήματα, τή σειρά των λέξεων και τΙς άπηχήσεις σέ άλλους ποιητές· βλ. επίσης, J. Smereka, Studia Euripidea I και II/l, Leopoli 1936/37, μέ πίνακες και στατιστικές γιά διαλεκτικούς τύπους, λεξιλόγιο, σειρά λέξεων, χρήση έπιθέτων, σχήματα και γλωσσική μορφή των διαφόρων μερών της τραγωδίας. Διεξοδικά κεφάλαια γιά τα θέματα αύτά ύπάρχουν καΐ στόν Schmid, 3, 790· Κ. Pauer, Die Bildersprache des Euripides (διατρ.), Breslau 1934· J. Ε. Nussbaumer, Die Figu-

400

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΓΑΩΣΣΑ

3, 2: 1404 b 1) το κύριο προσον της λέξεως. Μέ αύτήν συνδέεται και εκείνη ή έπαφή μέ την καθημερινή γλώσσα, πού παρατηρεί ό 'Αριστοτέλης (ό'.ττ. 1404 b 26) ιδιαίτερα για τον Εύριπίδη. Ό Σάτυρος (στήλη 7) συνδέει τον επαινό του γιά τή γλώσσα του Εύριπίδη μέ μιά ένθουσιαστική κρίση του Φιλήμονα. Αύτο είναι εύνόητο, άφοΰ ό Εύριπίδης προετοίμασε και θεματικά και γλωσσικά τή Νέα Κωμωδία. Είναι ένδεικτικό δτι γιά τήν άπόδοση του κειμένου του παπύρου Didot κάποτε ταλαντεύτηκαν πολύ άνάμεσα στον Εύριπίδη και τον Μένανδρο. Αεπτότατος παρατηρητής άποδείχνεται και εδώ ό συγγραφέας του Περί νψονς (40), ό όποιος δείχνει μέ συγκεκριμένα παραδείγματα πώς ό Εύριπίδης στον διαλογικό του στίχο κατορθώνει, παρά τήν άποκλειστική έπιλογή του λεξιλογίου του άπό τήν καθημερινή γλώσσα, νά φτάσει σέ έκφραση ύψηλοΰ ήθους μόνο μέ τή θέση των λέξεων. Άπό αύτό πολλά έχουν νά διδαχθούν και οί σύγχρονοι έρμηνευτές. 01 πίνακες του Smereka (ο.π., ίδ. 1, 238) παραθέτουν άφθονες λέξεις πού εμφανίζονται μόνο στον Εύριπίδη ή σ' αύτόν γιά πρώτη φορά. "Οπως ήταν έπόμενο, ύπερέχουν άριθμητικά τά παραδείγματα άπό λυρικά μέρη. Τίποτε σχεδόν δέν άπέμεινε άπό τή γλωσσοπλαστική παντοδυναμία ένός Αισχύλου* συνήθως πρόκειται γιά όνοματικά και ρηματικά σύνθετα μέ πολύ λίγη έκφραστική ένταση. Στά διαλογικά μέρη ή γλώσσα τοΰ Εύριπίδη μας εντυπωσιάζει κυρίως μέ τήν άπλότητά της, πού δμως δέν φτάνει ποτέ στά δρια τοΰ κοινού και τετριμμένου, ενώ καθαρά προβάλλει ή τάση γιά άφηρημένη έκφραση, καθώς καί, ως συγγενές φαινόμενο, ή άδυναμία στις έντονα επεξεργασμένες έννοιολογικές άντιθέσεις. Τήν άντίθεση δνομα-εργον τήν πραγματεύτηκε έξοχα δ F. Heinimann,^ ένώ γιά τήν άντιπαράθεση του εΙς μέ εκφράσεις ren des Gleichklangs bei Euripides (διατρ.), Freiburg 1938· Ε. Ε. Pot, Die maritieme Beldspraak biy Euripides (διατρ.), Ουτρέχτη 1 9 4 3 - I. K a z i k - Z a w a d s k a , Les hapax eiremena et les mots rares dans les fragments papyrologiques des trois grands tragiques Grecs, Β α ρ σ ο β ί α 1962* S h . B a r l o w , The Imagery of Euripides. A Study in the Dramatic Use

of Pictorial Language, Λονδίνο 1971" Van Looy, «Παρετυμολογεΐ δ Ευριπίδης» (Zetesis), Antwerpen 1973, 345· P. T. Stevens, Colloquial Expressions in Euripides (Hermes Einzelschr.), Wiesbaden 1976. Επίσης, δπως πάντα, ύπενθυμίζονται οΐ μελέτες πού μνημονεύονται στο γενικό βιβλιογραφικό σημείωμα, καθώς και οι σχετικές στά κεφάλαια τοϋ Αισχύλου. 1. Nomos und Physis, Βασιλεία 1945, 52' έκεϊ (σ. 56, 30κ.) και σχετικά μέ άλλες εργασίες γιά παρόμοια θέματα.

401

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

πού σημαίνουν πλήθος συγκέντρωσα έγώ ύλικο σε μιά εργασία μου στά AAWW 1947, 109, 2: Ges. Sehr., 151, 15. Ή μεγάλη έλευθερία πού επιτρέπει, στον εαυτό του ό Εύριπίδης σχετικά μέ το χεφισμο του ιαμβικού τριμέτρου φαίνεται ιδιαίτερα στον αριθμό των αναλύσεων, πού έμφανίζουν σταθερή αύξηση. Πάνω σ' αύτο εγινε πολλές φορές λόγος· εδώ θά άναφέρω μόνο τις βασικές εργασίες του Th. Zielinski, Tragodumenon Libri très, Κρακοβία 1925, και του C. Β. Ceadel, «Resolved feet in the trimeters of Euripides», CQ 35 (1941) 66, καθώς και τη συμβολή του Κ. Matthiessen, Elektra, Taurische Iphigenie und Helena (Hvpomnemata 5), 1964, 168, και Α. M. Dale, Helena, 'Οξφόρδη 1967, XXV. Τροχαϊκοί τετράμετροι^ έμφανίζονται γιά πρώτη φορά στις Τρωάδες του 415' άπο κεϊ και πέρα δμως τούς συναντούμε συνέχεια (γιά το πρόβλημα της "Ηλέκτρας βλ. τά σχετικά μέ τή χρονολόγηση του έ'ργου). Θά μπορούσαμε καΐ αύτούς νά τούς άποδώσουμε σέ μιά διάθεση άρχαϊσμοΰ, ένος στοιχείου πού βρίσκεται σέ γοητευτική άντίφαση μέ τήν εσωτερική έξέλιξη του έ'ργου του Εύριπίδη. ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ Ό τίτλος αύτοϋ του κεφαλαίου συνοψίζει ενα χρόνιο πρόβλημα στήν ερμηνεία της τραγωδίας του Εύριπίδη.^ Συχνά ύψωσαν τον στοχαστή πάνω άπο τον ποιητή, οχι σπάνια είδαν στον Εύριπίδη μόνο ενα φιλόσοφο «άπο σκηνής».^ Τό βιβλίο του RiA^er γιά τον Εύριπίδη ήταν ή άναγκαία διαμαρτυρία γι' αύτή τή μονόπλευρη 1. Μ. Imhof, ((Tetrameterszenen in der Tragödie», ΜΗ 13 (1956) 126. ^ 2. Χρήσιμες επισκοπήσεις της σχετικής βιβλιογραφίας: Μ. Croisât, ((Euripide et ses plus récents critiques», JS N.S. 7 (1909) 197 και 245· J. C. Kamerbeek, Entretiens 6 (1960) 3* H.-M. Schreiber, Iphigenies Opfertod (διατρ.), Φραγκφούρτη 1963, 1· Rohdich, 13· E.-R. Schwinge, Euripides, Wege der Forschung 89, Darmstadt 1968, Εισαγωγή· πλάι στις μελέτες πού μνημονεύονται στόν βιβλιογραφικό πίνακα: S. Melchinger, Euripides, Velber bei Hannover 1967· H. Lloyd-Jones, The Justice of Zeus, Berkeley 1971, κεφ. VI (129). 3. Κρίσεις των άρχαίων παραθέτει ό Schmid, 3, 318, 5. Προσεκτικά άξιολογεϊ ό R. Ρ. Winnington-Ingram, ((Euripides: Poietes Sophos», Arethusa 2 (1969) 127.

402

ΠΟΙΗΤΗΣ KAI ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

θεώρηση. Βασική ύποχρέωση κάθε έρμηνευτι,κής προσπάθειας παραμένει νά άποδοθοΰν «τά του Εύριπίδου τω Εύριπίδη». Άπό την άλλη πλευρά δμως, κάτι τέτοιο δέν είναι εφικτό ερήμην του Ιστορικού πλαισίου άπό οπου πηγάζει ο σχετικός προβληματισμός. Ό Σοφοκλής, ό 'Ηρόδοτος και 6 Ευριπίδης ήταν σύγχρονοι των σοφιστών, και έπομένως έγιναν, σέ μιά πόλη πού συγκέντρωσε μέσα σέ ελάχιστο χώρο τά συναρπαστικότερα πνευματικά κινήματα, μάρτυρες στον κλονισμό του συνόλου της παράδοσης. 'Ενώ ή άντίδραση τών δύο πρώτων στάθηκε, σχεδόν άποκλειστικά, άρνητική, μέ τόν Εύριπίδη τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Φυσικά, σήμερα έ'χει πια ξείπεραστεΐ μιά πλάνη πού διατηρήθηκε γιά πολύ. Ό Εύριπίδης δέν είναι ό «Ποιητής του έλληνικοΰ Διαφωτισμού», δπως τόν ήθελε ό τίτλος του βιβλίου του Wilhelm Nestle (1901), δέν ήταν μέ κανένα τρόπο ό «κήρυκας» ή τό «φερέφωνο» της σοφιστικής βιοθεωρίας.^ Δέν τήν προσπέρασε δμως άδιάφορος. Όλόκληρο τό εργο του μαρτυρεί τή βαθιά άναστάτωση πού του δημιουργούσαν οί καινούριες ιδέες, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει μιά εξαιρετικά ποικίλη άντιμετώπισή τους. Θα ήταν, έπομένως, μεγάλο λάθος άπό μεμονωμένα χωρία τοΰ έργου του να άνασυνθέσουμε, μέ τήν τεχνική τοΰ ψηφιδωτού, τό «κοσμοείδωλο» τοΰ ποιητή. Δέν είναι μόνο στά άποσπάσματα δπου συνήθως (δχι δμως πάντα) δέν είμαστε σέ θέση νά κρίνουμε άν άκοΰμε τόν Εύριπίδη νά μιλεί μέσα άπό τά πρόσωπά του. Οί άπόψεις τους, έτσι κι άλλιώς, θά ήταν αδιανόητες πρίν άπό τήν εισβολή της σοφιστικής καί, πάντως, μπορούσαν νά εκφραστούν μόνο άπό ενα δραματουργό πού βρισκόταν μαζί της σέ μόνιμο διάλογο. Σέ ένα άπόσπασμα της 'Αντιόπης (189 Ν.) διαβάζουμε δτι, αν κάποιος εχει τό χάρισμα τοΰ λόγου, μπορεί νά δημιουργήσει γιά κάθε θέμα άγώνα δισσών λόγων. Ή φράση προέρχεται άπό τόν πνευματικό χώρο τών σοφιστών καί έκει δέν μπορεί νά σημαίνει τίποτε άλλο παρά δτι ένας προικισμένος συζητητής κάτω άπό ορισμένες συνθήκες δύναται τόν ήττω λόγον κρείττίο ποιειν μπορεί δμως, ταυτόχρονα, σέ ένα βαθύτερο στρώμα, νά υποστηρίζει δτι σέ εναν κόσμο άντινομιών γιά κάθετι είναι δυνατές δύο άπόψεις, οπότε βρισκόμαστε ολότελα μέσα στήν περιοχή τών Άντιλογιών 1. W. Nestle, Vom Mythos zum Logos, Στουτγάρδη 1940, 496· Schmid, 3, 332· πρβ. Ν. Petruzellis, «Euripide e la sofistica», Dioniso 39 (1965) 356.

403

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

του Πρωταγόρα. Στή θέση της βεβαιότητας, πού βασίζεται στην παράδοση καΐ είναι εγγυημένη χάρη σ' αύτήν, εμφανίζεται τώρα μιά άνασφάλεια, μέ κύρια έκφραση τήν άμφιβολία για θέματα πού κάποτε δεν έπιδέχονταν άμφισβήτηση. Τή σκέψη των πραγματικά έγρήγορων μυαλών κυριεύει μιά άνησυχία, πού καθρεφτίζεται καθαρά μέσα στο εργο του Εύριπίδη. Ό Reinhardt μίλησε γιά «ιδεολογική κρίση», άλλά 6 δρος ισχύει μόνο στο μέτρο πού πιστεύουμε οχι δτι ό Ευριπίδης έ'χει άπογοητευτεΐ άπό τήν αναζήτηση κάποιου νοήματος στον κόσμο άλλά δτι άγωνίζεται νά τό βρει. Μέσα σε ενα τέτοιο πλαίσιο μιλούν τά πρόσωπά του και μέσα στά λόγια τους βρίσκουν έκφραση οι άντιθέσεις ένος κόσμου γεμάτου άντινομίες. 'Ορίστε δύο παραδείγματα. "Ηδη ενα Σχόλιο στή Μήδεια (665) παρατηρεί δτι ή λέξη σοφός είναι άπο τις άγαπημένες του ποιητή, και 6 'Αριστοφάνης, δταν παρουσιάζει τον ποιητή, πριν άπο τον «άγώνα» τών Βατράχων (893), νά έπικαλεϊται τή σννεσιν, χρησιμοποιεί μιά λέξη πού εμφανίζεται οχι σπάνια στις τραγωδίες του.^ "Ασχετο ποιος ελεγε τούς στίχους του άπ. 910 Ν., μέ το γνωστό έγκώμιο της εύτυχίας πού φέρνει ή έ'ρευνα, σίγουρα δμως μπορούσε νά τούς γράψει μόνο ενας ποιητής πού ήταν σέ θέση νά νιώσει τήν εύτυχία του πνευματικού άγώνα. Ενδεικτική είναι ή συμφωνία της σκέψης αύτής μέ τά περήφανα λόγια του 'Αναξαγόρα ( VS 59 Α 30) δτι ή θεωρία άποτελεϊ τό νόημα της άνθρώπινης ύπαρξης. Σ' αύτά προστίθεται έκεϊνο τό λυρικό έγκώμιο της 'Αθήνας {Μήδεια 824), πού ουσιαστικά μετουσιώνει σέ υψηλή ποιητική μορφή ιδέες σχετικά μέ τό περιβάλλον, δπως τις είχε διαμορφώσει ή ιατρική γραμματεία της ϊδιας έποχής, και ψάλλει δύο φορές (827, 844) τον έπαινο της σοφίας. Στο 'ίδιο έ'ργο δμως ό 'Αγγελιοφόρος διατυπώνει μιά σκληρή καταδικαστική κρίση (1225) γιά «τούς σοφιστές και τούς ψευτοφιλοσόφους της έποχής του Εύριπίδη» (Page, σχολιάζοντας τούς σχετικούς στίχους). Παρόμοια ήχοΰν και τά άπ. 913 και 924 Ν. "Ολα αύτά μπορεί νά προέρχονται άπό συγκεκριμένες δραματικές καταστάσεις· δ χορός δμως τών Βακχών ψάλλει γιά τήν εύδαιμονία της ψυχικής γαλήνης και της πνευματικής παραίτησης (395: το σοφόν δ' ού σοφία)^ μέ μιά άμεσότητα έφικτή μόνο σέ έ'να ποιητή πού συμπεριλαμβάνει αυτό τό 1. Πρβ. Wilamowitz, Herakles 6.55, και L. Radermacher, σχόλιο στ6 σχετικό χωρίο.

404

ΠΟΙΗΤΗΣ KAI ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

λόγο μέσα στίς ψυχικές του δυνατότητες. Αύτο δεν σημαίνει, δτι άκοϋμε εδώ μιάν ομολογία πού άποτελεΐ γοά τον οψιμο Εύριπίδη τήν πεμπτουσία της σοφίαςΛ Μάλλον πιστεύουμε δτι εδώ άναγνωρίζουμε τη δυναμική έμπειρία του ποιητή σχετικά μέ τήν άλυτη αντινομία ανάμεσα στήν άγωνία της ακούραστης σκέψης και τή βαθιά λαχτάρα τής άνθρώπινης καρδιάς γιά γαλήνη. Στήν ^Ιφιγένεια Τ. (678) ό Πυλάδης έκφράζει, σά νά πρόκειται γιά κάτι αυτονόητο, τήν άποψη δτι «οί πολλοί» είναι κακοί' ή σκέψη του εχει το παράλληλό της στήν 'Ιφιγένεια Α. (1357). Άπο τήν άλλη πλευρά, ό Ευριπίδης, άπηχώντας ιδέες ένός νέου τρόπου σκέψης, άμφισβήτησε τά δρια τών κοινωνικών τάξεων και πολύ συχνά έδειξε τις ηθικές δυνατότητες ανθρώπων άπό ταπεινά στρώματα. 'Υπάρχει ό δεύτερος χορός τών βοσκών στον 'Αλέξανδρο (άπ. 52 Ν' επίσης άπ. 54), υπάρχουν πρόσωπα, δπως ό γενναιόψυχος αυτουργός στήν 'Ηλέκτρα (πρβ. και τον άξιοπρόσεχτο συλλογισμό του 'Ορέστη, στ. 367) ή ό τίμιος έκεϊνος άνώνυμος του 'Ορέστη, πού σηκώθηκε νά υπερασπίσει τά καταδικασμένα άδέλφια, ενας άνθρωπος πού σπάνια έ'ρχεται στήν πόλη, και έπομένως άνήκει σ' έκείνους πού διατηρούν τήν ύγεία τής γης! Τό άρνητικό του έμφανίζεται σ' εκείνον τόν άθυρόστομο άγύρτη τών Βακχών (717), πού δίνει τή μοιραία συμβουλή. 'Ακόμη και σέ ενα δούλο δέν άρνεϊται ό Εύριπίδης τήν ικανότητα γιά μιά ήθική στάση, πού τόν τοποθετεί πάνω άπό εναν ελεύθερο.^ "Ηδη ό Πλούταρχος {'Ηθικά 539 Β' πρβ. σχετικά τό άπ. 978) κατηγόρησε τόν Εύριπίδη δτι, καβώς 6 ίδιος βίωνε έντονα τα ποικίλα πνευματικά κινήματα, άφηνε κάποτε τά πρόσωπα τών έργων του νά εκφράζουν σκέψεις πού ξεπερνούσαν τό πλαίσιο του ρόλου τους. Και ό Ε. R. Dodds παρατηρεί, σχολιάζοντας ενα στίχο τής 'Εκάβης (603): Ό Εύριπίδης-φιλόσοφος, πού πρέπει νά άπολογηθεΐ, δσο πειστικότερα μπορεί, στόν Εύριπίδη-δραματουργό.® "Οταν κάπου ή Μήδεια (230) παραπονιέται γιά τήν άνά1. Σχετικά μέ τά έρμηνευτικά προβλήματα βλ. Ε. R. Dodds στη σχολιασμένη του έκδοση, σ. 117. 'Αξιόλογες παρατηρήσεις σχετικά μέ το θέμα τής γνώσης στον Εύριπίδη ^χουν και οί : Br. Sne\\, Aischylos 157' Β. M. W. Knox, «New Perceptions in Euripidean Criticism», CPh 67 (1972) 270. 2. 'Ελένη 7 2 8 κ α ι 1 6 4 0 , "Ιων 8 5 4 , 'Ορέστης

8 6 8 , Βάκχες

1 0 2 7 , άπ. 4 9 5

(40), 511, 831 Ν. 3. «Euripides the Irrationalist», CR 43 (1929) 91 = Wege der Forschung 89 (1968) 63.

405

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

ξια μοίρα της γυναίκας, το παράπονο της άφορα πολύ περισσότερο τη γυναίκα της 'Αθήνας παρά τήν ήρωίδα άπο τήν Κολχίδα. Τα λίγα αυτά παραδείγματα δίνουν μιά εικόνα της πολλαπλότητας και, κάποτε, της άντιφατικότητας των σκέψεων πού εκφράζουν τά πρόσωπα του Εύρι,πίδη γιά προβλήματα πού είναι καΐ προβλήματα της έποχής του. Χρειάζεται δμως νά άντιμετωπίζονται με πολλή περίσκεψη ορισμένοι μελετητές, οι όποιοι, κατατάσσοντας χρονολογικά παρόμοιες διαφοροποιήσεις, καταρτίζουν ενα είδος πνευματικής βιογραφίας του ποιητή. Γι' αύτο είναι άμφίβολο άν έχουμε τό δικαίωμα, συμφωνώντας με τον Goossens, να υποθέσουμε κάπου μετά τό 410 μιά περίοδο στην όποια ό Εύριπίδης, γεμάτος σκεπτικισμό, άντιδρα άρνητικά άπέναντι σέ κάθε ορθολογισμό. Σε μιά περίπτωση μόνο νομίζω δτι θά μπορούσαμε νά έντοπίσουμε, κατά κάποιον τρόπο, χρονολογικά τήν ενασχόληση του ποιητή μέ ενα πρόβλημα μεγάλης επικαιρότητας. Τρία χωρία σέ έ'ργα πού ανήκουν, πολύ κοντά το ενα μέ το άλλο, μέσα στήν περίοδο 430/20 {'Ιππόλυτος 79, 'Εκάβη 592, Ίκέτιδες 913), μας έπιτρέπουν νά διαπιστώσουμε πώς ό Εύριπίδης ολοένα και περισσότερο άφήνει τήν παλιά άντίληψη γιά τήν άποφασιστική σημασία τής φύσεως (των έμφυτων τρόπων) και υποχωρεί μπρος στήν αισιόδοξη άντιμετώπιση τής άγωγής, πού υποστήριζε ό Διαφωτισμός.^ Άλλά τή μεγαλύτερη σημασία παίρνει ή άγωνιστική στάση του Εύριπίδη άπέναντι στήν εποχή του, δταν πρόκειται γιά τούς θεούς, πού εμφανίζονται στά έργα του τουλάχιστο μέ τήν ϊδια συχνότητα δσο και στα έ'ργα των δύο άλλων τραγικών. Εντονότερα άπο οπουδήποτε άλλου, έδώ άκριβώς προβάλλουν οί άντινομίες του έ'ργου του, καί, δπως είναι εύνόητο, άντίστοιχες είναι και οί άντιθέσεις στις έκτιμήσεις τών νεοτέρων. Ό Wilamowitz στήν Εισαγωγή του τής έκδοσης του "Ιωνα (1926,18) χαρακτηρίζει τον πρόλογο του έργου και τον επίλογο τής 'Αθηνάς ώς παραχώρηση στήν πίστη τών θεών, πού τήν καταπολέμησε ό ποιητής μέ τήν πορεία τής υπόλοιπης δράσης. 'Αντίθετα, ό Μ. Imhof, στή μελέτη του γιά τό ίδιο έργο (Βέρνη 1966), θέλησε νά δει σ' αύτά τά δύο οριακά μέρη του δράματος δείγματα βαθιάς πίστης. Σέ διάφορα σημεία του βιβλίου του γιά τον Εύριπίδη, ό Gonacher το1. Α. Lesky, «Euripides und die Pädagogik», Wiener Human. Bl. 11 (1968) 16.

406

ΠΟΙΗΤΗΣ KAI ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

νίζεί. τή βασική του άποψη, οτι 6 Εύριπίδης μέ τήν παρουσίαση των θεών έπιδιώκει άκριβώς νά κλονίσει τήν πίστη σ' αυτούς, ενώ ό Β. Μ. W. Κηοχ στή βιβλιοκρισία του οχι μόνο επιμένει στήν πραγματικότητα τών θεών τοΰ Ευριπίδη, άλλά έπιπλέον διαπιστώνει σ' αύτούς μιά έπιστροφή στους ομηρικούς θεούς, ή οποία ύπερακοντίζει κατά πολύ τήν παρουσίαση τών θεών στους άλλους δύο τραγικούς.^ Αύτά τά δύο παραδείγματα μπορούν εύκολα νά πολλαπλασιαστούν. Ό δραματουργός Εύριπίδης δεν έγραψε στρατευμένο θέατρο, μέ στόχο νά άπελευθερώσει τούς 'Αθηναίους άπό τή θρησκευτική πίστη τους, μολονότι τά πρόσωπα τών δραμάτων του άσκοϋν τόσο συχνά και τόσο άπροκάλυπτα κριτική εναντίον τών παραδοσιακών ιδεών, ώστε είναι άδύνατο νά μή διακρίνουμε μέσα σ' αύτήν και τήν άνησυχία τοΰ 'ίδιου του ποιητη. Τί νά πει κάνεις για θεούς πού, γεμάτοι μικροπρετιή εκδικητική μανία, μνησικακοΰν γιά κάθε προσβολή και τιμωρούν άπό προσωπικά κίνητρα {Ίπττόλντος 117 μαζι μέ τον στ. 1420, 'Ανδρομάχη 1161, Βάκχες 1348) ! 'Ακόμη και δταν ό 'Απόλλων στον "ϊωνα έχει τελικά τακτοποιήσει τά πάντα, έξακολουθεϊ μολαταύτα νά είναι ό θεός πού παραλίγο ή Τύχη νά του άνατρέψει τά σχέδια, ό θεός πού έδωσε στο βασιλιά της 'Αθήνας ένα ψεύτικο παιδί, δ θεός πού δεν μπορεί νά έπανορθώσει τή μακροχρόνια δυστυχία της Κρέουσας, και πού έχει βάσιμους λόγους νά στείλει στο τέλος τήν άδελφή του τήν 'Αθηνά, γιά νά μιλήσει μέ τούς ενδιαφερομένους. Αύτή τήν 'Αθηνά, δμως, κατηγορεί ή Αύγη (άπ. 266 Ν.) οτι, ένώ εύχαριστιέται μέ τά όπλα τών νεκρών πού άφιερώνουν στο ναό της, δέν μπορεί νά άνεχτεϊ νά γεννηθεί μέσα σ' αύτόν ένα παιδί ! Παρόμοια είναι και ή μομφή πού καταλογίζει ή 'Ιφιγένεια Τ, (380) στήν "Αρτεμη, πού άποφεύγει κάθετι μιαρό, και όμως χαίρεται 1 . University

of Toronto

Quarterly

1 9 6 8 , 3 9 5 . Πρόσθετη β ι β λ ι ο γ ρ α -

φία, εκτός άπο εκείνη πού μνημονεύουμε στή σ. 402, σημ. 2: Th. Zielinski, «L'évolution religieuse d'Euripide», REG 36 (1923) 459· A.-J. Festugière, La

religion

d'Euripide.

L'enfant

d'Agrigente,

2 η έκδ. Π α ρ ί σ ι

1950· F. Chapoutier, «Euripide et l'accueil du divin». Entretiens I (1954) 204· M. P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, I, 2η εκδ. Μόναχο 1955, 771· Reinhardt, «Sinneskrise»=?Fege der Forschung 89, 507' C. Diane, «Euripide, auteur de la catharsis tragique», Numen 8 ( 1 9 6 1 ) 1 1 7 · Κ . M a t t h i e s s e n , Elektra,

na, roTTÎy-iO] 1964, 173· Chromik δ.π.

407

Taurische

Iphigenie

und

Hele-

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

με τΙς άνθρωποθυσίες ! Αύτό, ωστόσο, το χωρίο, μέ μιά χαρακτηριστική έκφραση, καταλήγει διφορούμενα: ή 'Ιφιγένεια αρχίζει βέβαια ψέγοντας τά της θεοϋ σοφίσματα, άμέσως δμως (385) άρνειται να πιστέψει κάτι τέτοιο για τήν κόρη του Δία και της Λητώς, άκριβώς δπως άπορρίπτει και τήν ιστορία για τό γεί3μα των θεών στο τραπέζι του Ταντάλου: οί βάρβαροι αυτής της άγριας χώρας έχουν άποδώσει στή θεά δλα αυτά τά άποτρόπαια έθιμα. Στά παραπάνω μπορούν νά προστεθούν άλλα χωρία, πού εκφράζουν άμφιβολία γιά διάφορα στοιχεία του μύθου, δπως τή γέννηση της Ελένης άπο τή Λήδα {'Ελένη 21, 'Ιφιγένεια Α. 794) ή τήν άντιστροφή της πορείας του ήλιου, πού προκάλεσε ό Δίας εξαιτίας της άνόσιας πράξης του Θυέστη {^Ηλέκτρα 737). Χαρακτηριστικά δισήμαντη είναι ή κριτική της Εκάβης {Τρωάδες 969) γιά τή διήγηση σχετικά μέ τήν κρίση τοΰ Πάρη, πού χρησιμοποιεί ώς έπιχείρημα ή Ελένη στον «άγώνα λόγων» του έργου. Ή Εκάβη προσπαθεί νά άποδείξει δτι είναι άνόητη, χωρίς δμως νά θέλει μέ αύτο να μειώσει τήν πίστη γιά τις θεές· άπεναντίας, αισθάνεται σύμμαχος τους, άφοϋ άποκρούει μιά ιστορία άσυμβίβαστη μέ τή μεγαλοσύνη τους. "Οπως είναι ευνόητο, ή κριτική γιά τούς θεούς και τό μύθο ί δωσε στον Εύριπίδη τό δνομα τοΰ άθεου. "Ετσι, στις Θεσμοφοριάζονσες (445), ή Δεύτερη Γυναίκα, ή «στεφανηπλόκος», αναφέρει δτι ερχόταν γιά νά προστατεύσει τό έπάγγελμά της, επειδή ό Εύριπίδης μέ τις τραγωδίες του είχε πείσει τον κόσμο δτι δεν ύπάρχουν θεοί. Στήν πραγματικότητα, πίσω άπό δλους αυτούς τούς στοχασμούς κρύβεται ή άναζήτηση του ποιητή γιά μιά άποκαθαρμένη εικόνα του θεοΰ. "Ετσι, ή 'Ιφιγένεια κλείνει τό έπιχείρημά της γιά τις άνθρωποθυσίες, πού άναφέρθηκε πιο πάνω, μέ τή σκέψη (391) δτι δεν μπορεί οι θεοι νά είναι κακοί. 'Επιγραμματικά διαβάζουμε σέ ενα άπόσπασμα του Βελλεροφόντη (292 Ν.): εΐ θεοί τι δρώσιν αισχρόν, ουκ είσιν Θεοί (αν κάποια άπό τις πράξεις τών θεών είναι αισχρή, τότε αύτοι δεν είναι θεοί). Είναι άξιοσημείωτο δτι κάποιοι στίχοι άπό τή Μελανίππη (άπ. 506 Ν.) άκούονται σαν διόρθωση λόγων τοΰ Λίσχύλου {Ευμενίδες 275, άπ. 530, 21 Μ): ψέγεται ή πίστη στο κατάστιχο τοΰ Δία, δπου καταγράφονται οΐ άμαρτίες τών άνθρώπων. Τί παίρνει τή θέση μιας τέτοιας πίστης, άκούεται στο τέλος του άποσπάσματος: ή 408

ΠΟΙΗΤΗΣ K A I ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

Δίκη/εντανθα πονστιν εγγύς, εί βονλεσθ' όράν (ή Δίκη είναι σίγουρα κάπου εδώ κοντά, άρκεϊ να θέλετε νά τή δείτε' πρβ. καΐ το άπ. 151 Ν.) ! Τήν ϊδια λαχτάρα γι,ά δικαιοσύνη στον κόσμο εχει και ή 'Ηλέκτρα {'Ηλέκτρα 583): ή πίστη στους θεούς θά έπρεπε νά σβήσει, αν το άδικο ήταν ισχυρότερο άπο το δίκιο. Και ή κορυφαία στις Ίκέτιδες (564) μιλεί γιά το φως της Δίκης. Αύτη ή άναζήτηση μιας άψεγάδιαστης ιδέας του θεοΰ άναπόφευκτα δημιουργούσε άνάμεσα στον δραματουργό παρχδοσιακών μύθων και τό ύλικό του εκείνη τήν άντίθεση άπό οπου πήγαζαν εκκωφαντικές παραφωνίες. Καμιά δμως δέν είναι 'ίσως τόσο έκκωφαντική δσο τά λόγια του 'Ηρακλή στον Θησέα ύστερα άπό τό φόνο των παιδιών και της γυναίκας του (1341): «Δέν είναι δυνατό ποτέ οΐ θεοί νά έχουν παράνομους ερωτες και νά άντιμάχονται ό Ινας τον άλλο... Αύτά είναι άθλιες φλυαρίες τών ποιητών !» Λες και άκούμε τόν Ξενοφάνη (FiS" 21 Β 11). Και δμως, στο ίδιο έ'ργο είχαμε δει τή Λύσσα και τήν "Ιριδα νά όρμοΰν στο παλάτι σταλμένες άπό τήν "Ηρα. Ή άφιξή τους βρίσκεται σέ κατάφωρη άντίθεση μέ τό άμέσως προηγούμενο χορικό, πού ήταν γεμάτο εύλαβικό έπαινο γιά τή θεϊκή δικαιοσύνη (772). Πραγματικά: πολύς ταραγμός εν τε τοις θεοΐς ενι/καν τοις βροτείοις {'Ιφιγένεια Τ. b72: υπάρχει πολλή άναστάτωση και στα θεϊκά και στά άνθρώπινα πράγματα). Ό Ξενοφάνης στόν άνθρωπομορφισμό της παράδοσης, πού είχε άπορρίψει, άντιπαρέθεσε τήν άπόλυτα πνευματική, άπαλλαγμένη άπό κάθε άνθρώπινο στοιχείο εικόνα του ένός θεού (FiS 21 Β 2326). Ό Εύριπίδης δέν έφτασε αύτό τό στόχο. Δύο έμπόδια στέκονταν στο δρόμο του. Ό μύθος άποτελοϋσε τό ύλικό άπό δπου ύποχρεωτικά άντλουσε τις ύποθέσεις τών έργων του' μπορούσε βέβαια ό ποιητής νά υπονομεύει αύτό τό φράγμα, άλλά δέν μπορούσε νά τό γκρεμίσει. "Ο,τι του έδειχνε ή ζωή, μέ δλες τις παράλογες δυνάμεις πού άπειλοΰσαν τόν άνθρωπο, ήθελε βέβαια νά τό μορφοποιήσει και νά τό μεταδώσει' αύτό πού ήθελε δμως ό ίδιος νά έκφράσει δέν ήταν δυνατό νά τόν οδηγήσει σέ μιά άπόλυτα σαφή εικόνα. Ποικίλες παραλλαγές, πού καθορίζονται άπό τήν άγωνία της άναζήτησής του, διαγράφουν μιά, λίγο πολύ ομοιογενή, γραμμή άγνωστικισμοϋ. Συναρπαστικοί είναι οί στίχοι 1104κκ. του χορού στόν Ιππόλυτο. Τά λόγια αύτά άγγίζουν τόνους πού θυμίζουν τόν ύμνο στο Δία άπό τόν 'Αγαμέμνονα (165): 409

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

ή σκέψη γιά τή φροντίδα των θεών^ λυτρώνει άπό τον πόνο. Σέ λίγο όμως άκοΰμε δτί ή βαθιά έλπίδα γιά την κατανόηση των θεών συντρίβεται άπο τα πάθη και τις πράξεις τών άνθρώπων. Πουθενά άλλου σχεδόν δέ διαβλέπουμε τόσο καθαρά τήν άγωνία αυτής της άναζήτησης, δσο στην προσευχή της Εκάβης στις Τρωάδες (884). Ή έκφραση δαης ποτ' εΐ συ γιά τον Δία θυμίζει τό όστις ποτ' εστίν άπό τον ΰμνο στον Δία του Αισχύλου. Ένώ δμως στόν άρχαιότερο τραγικό αυτά τά λόγια εκφράζουν τήν άνεπάρκεια της άνθρώπινης γλώσσας νά άποτυπώσει στό λόγο τό μεγαλείο του θεοΰ, στόν Εύριπίδη πηγάζουν άπό βαθιά άβεβαιότητα καΐ έναγώνια άμφιβολία. Ποιός είναι αύτός ό Δίας, ό δνστόπαστος ειδέναι (δύσκολος νά τόν συλλάβεις), πού κρατά τή γη και εχει πάνω σ' αυτήν τήν εδρα του; Είναι ή άναγκαιότητα τών φυσικών νόμων ή τό πνεύμα πού κυριαρχεί μέσα στόν άνθρωπο (πρβ. άπ. 1018); Άπό παλιά έχει άναγνωριστεΐ δτι εδώ διακρίνεται ή βαθιά έπίδραση της θεωρητικής σκέψης της εποχής, ιδιαίτερα άνθρώπων δπως 6 Διογένης άπό τήν 'Απολλωνία ή δ 'Αναξαγόρας.^ 'Εννοείται δμως δτι έδώ δεν πρόκειται γιά κάποια «ομολογία πίστης» του ποιητή, μιά ιδέα πού προκαλεί τή διαμαρτυρία του Rohdich (21, 27), άλλά πιθανότατα γιά μιά μαρτυρία τοΰ ποιητή γιά τήν άναζήτηση τής ούσίας του θεοΰ ρυθμισμένη άπό τήν επίδραση τών ιδεών τής εποχής. Είναι, πάντως, άρκετά άπίθανο νά ήθελε ό Εύριπίδη ς νά παρουσιάσει τήν Εκάβη, δίνοντας αύτή τή συγκεκριμένη διατύπωση στήν προσευχή της, σά μιά βασίλισσα μέ φιλοσοφικές φιλοδοξίες, πού δεν εΐχαν καμιά σχέση μέ τή δική του τή σκέψη. 1. 'Ακολουθώντας το σχετικό σχόλιο τοΰ W. S. Barrett, μπορούμε νά άποδώσουμε τό χωρίο ώς: «ή φροντίδα τοΰ θεοΰ γιά τον άνθρωπο». 2. Λεπτομερέστατα άναλύει το μέρος αύτό ό Chromik, 206. Στόν Διογένη ό άήρ έμπεριέχει τό ττνευματικό στοιχείο της νοήσεως (ό νοϋς τοΰ Α ναξαγόρα), πού πρέπει νά ταυτιζόταν μέ τόν Δία (FiS* 64 Α 8). Τό στοιχείο πού έμπεριέχει τή γη θά πρέπει νά ήταν, σύμφωνα με τά άπ. 919, 941 καΐ 944 Ν., ό αΙθήρ, ό όποιος συχνά στόν Ευριπίδη έμφανίζεται ώς θεϊκή δύναμη πού κάποτε συνδεόταν, ή μάλιστα ταυτιζόταν, μέ τόν Δία. Τά σχετικά χωρία βρίσκονται τώρα συγκεντρωμένα στοΐ5 Κ. Matthiessen, aZur Theonoeszene der euripideischen Helena», Hermes 96 (1969) 699κκ., ό όποιος άρνειται νά άναγνωρίσει στόν αΙθέρα μιά θεϊκή ούσία πάνω άπό τή σφαίρα τών 'Ολύμπιων θεών. Θά συμφωνοϋσα μαζί του, κυρίως γιά ενα λόγο: επειδή γιά τόν Εύριπίδη γενικά οί θεοι τοΰ 'Ολύμπου δέν διατηρούν πιά τήν παλιά τους σημασία. Μέ τήν ταύτιση Ζενς-Αίθήρ ό Εύριπίδης κινείται πάνω στό δρόμο πού όδηγεϊ στόν "Τμνο πρός τόν Δία τοΰ στωικού Κλεάνθη.

410

ΠΟΙΗΤΗΣ KAI ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

Ή έκφραση μέ το όστις επανέρχεται σε διάφορες παραλλαγές {^Ηρακλής Μ. 1263, "Ορέστης 418, Βάκχες 894, στο σημείο οπού ό χορός ομολογεί εύλαβική ύποταγή στην παλιά άξιοσέβαστη παράδοση, άπ. 480 Ν.),^ κυρίως ώς ύποδήλωση της περιορισμένης γνώσης μας σχετικά μέ το θεό. «Ριζικός άγνωστικισμός σχετικά μέ τό θειο» (Zuntz) εκφράζεται στην άντιστροφή ένός χορικού στην 'Ελένη (1137): ποιος θά τολμούσε, μπροστά στις ορισμένες άπό τους θεούς μεταπτώσεις της μοίρας, να πει κάτι γι' αυτούς;^ Έδώ εμφανίζεται και ή έκφραση τα θεών^ πού τη συχνή χρήση της μετά τό 420 επισημαίνει ό Ε. Heitsch^ και σωστά τήν ερμηνεύει ώς μιά ουδέτερη και άπροσδιόριστη διατύπωση. Μιά άπό τις άφθονες έπικρίσεις της μαντικής σοφίας στον Εύριπίδη^ συνδέεται στό άπ. 795 Ν. μέ μιάν έκφραση περιφρόνησης γιά δλους δσοι ισχυρίζονται δτι γνωρίζουν κάτι σχετικά μέ τούς θεούς. Καθοδηγητικό στοιχείο στόν τομέα αύτόν του εύριπίδειου έργου θά μπορούσαν να είναι τά λόγια του Θεράποντα στην 'Ελένη (711): ο θεός ώς εφν τι ποικίλον και δυστέκμαρτον (ό θεός είναι πράγματι κάτι ποικίλο και άπροσδιόριστο). Σέ σχέση μέ τόν άγνωστικισμό, πού εκφράζουν συχνά διάφορα πρόσωπα του Εύριπίδη, σκεφτόμαστε φυσικά τόν Πρωταγόρα, 6 όποιος, σύμφωνα μέ τόν Βίο, ήταν δάσκαλος του ποιητή, και μάλιστα υποτίθεται ( VS 80 Α 1 ) δτι στό δικό του σπίτι πρωτοδιάβασε τό έργο του Περί των θεών. Σωστά δμως παρατηρεί ό R. Kannicht, σέ ένα σχόλιό του στήν έκδοση τής 'Ελένης (σ. 296), δτι ό άγνωστικισμός του Εύριπίδη, άντίθετα άπό του Πρωταγόρα, είναι μόνο φαινομενικά άνατρεπτικός, «έπειδή δέν άφορα τ;^ν ύπαρξη των θεών, άλλά μόνο τήν ποιότητα τής φύσης τους και τό νόημα τής συμπεριφοράς τους». 1. Γιά τΙς παραλλαγές της παράδοσης πρβ. Pickard-Cambridge, Festivals

274, 10.

2. "Οτι Ô τελευταίος στίχος 1150, δπου ρητά άναγνωρίζεται ό «λόγος των θεών», δέν πρέπει νά διατηρηθεί, τό εδειξε, μετά τον G. Zuntz, Entretiens 6 (I960), πρόσφατα και ό R. Kannicht, στο σχετικό σχόλιο της εκδοσής του. Και οί δύο μελετητές δικαιολογημένα απορρίπτουν τή διέξοδο πού προτείνει ό Wilamowitz, Verskunst 456, 1, ό όποιος ισχυρίζεται δτι ό Εύριπίδης άρχικά εκφράστηκε ώς μαθητής τοϋ Πρωταγόρα άλλά μετά προσπάθησε νά διασωθεί επισυνάπτοντας ενα παράρτημα πού άπευθυνόταν στούς ήλιθίους. 3. Philologus 111 (1967) 24. 4. Σχετικά μέ δλα αύτά τά θέματα πλούσιο υλικό προσφέρει ό W. Nestle,

Euripides,

der Dichter

der griechischen

411

Aufklärung,

Στουτγάρδη 1 9 0 1 .

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

'Ωστόσο, δεν λείπουν εντελώς χωρία οπου ή έκφραση άγνοί,ας για τούς θεούς βρίσκεται πολύ κοντά στην άμφιβολία γιά τήν ΰπαρξή τους. Βέβαια έδώ δεν θα παραπέμπαμε στο άπ. 286 Ν., άπό τον Βελλεροφόντη, μέ τή ριζική άρνηση των θεών, επειδή, δπως φαίνεται, έκεϊ μιλεϊ κάποιος άνακινώντας το πρόβλημα πού πρόκειται νά λύσει ό ήρωας, δταν θά άνεβεΐ μέ τον Πήγασο στον ούρανό. Στο πλαίσιο του άγνωστικισμοΰ πού χαρακτηρίζει τον ποιητή κινείται ή Κλυταιμήστρα στήν 'Ιφιγένεια Α. (1034κ.), όταν, σέ μιά παρατήρηση πού δεν πηγάζει άμεσα άπο τά συμφραζόμενα, άντιπαραθέτει ώς ένδεχόμενα τήν ύπαρξη ή τήν άνυπαρξία τών θεών. Προβληματικοί είναι οί στίχοι της Εκάβης στήν ομότιτλη τραγωδία (800): άλλ' οί θεοί σθένονσιν χώ κείνων κρατών/νόμος' νόμω γάρ τους θεούς ηγούμεθα (οΐ θεοι έχουν δύναμη, καθώς και ό νόμος πού είναι πάνω άπ' αύτούς· γιατί μέ βάση το νόμο πιστεύουμε στούς θεούς). Δέν μπορούμε νά έξασφαλίσουμε μέ βεβαιότητα το νόημα αύτών τών στίχων, άλλά μου φαίνεται δτι πιθανότερη είναι ή έρμηνεία του F. Heinimann,^ ό όποιος ύποστηρίζει δτι στον πρώτο στίχο είναι σά νά άκοϋμε τό άπ. 169 του Πινδάρου γιά τό νόμο, πού είναι βασιλιάς τών πάντων (και αύτό τό χωρίο μόνο του θέτει έ'να οξύ πρόβλημα), ενώ άμέσως μετά δ Εύριπίδης, άλλάζοντας τή σκέψη, ταυτίζει νοηματικά τό «νόμο» μέ δ,τι έπιβάλλεται άπό τή σύμβαση, και μέσα σ' αύτό συνυπολογίζει τήν πίστη στούς θεούς, δπως, στον έπόμενο στίχο, και τήν έννοια του δικαίου. Επομένως, νόμος δέν θά σήμαινε άλλο παρά έκεΐνο πού εκφράζει ή πέρα γιά πέρα σοφιστική αντίθεση ενός άποσπάσματος άπό τήν Ανγη (920 Ν.: 265 a Suppl.): ή φύσις εβούλεθ\ fi νόμων ονδεν μέλει (έτσι τό θέλησε ή φύση, πού δέν ένδιαφέρεται καθόλου γιά νόμους). Άπό αύτή τή συνοπτική επισκόπηση προβάλλει ή εικόνα μιας μόνιμα άνήσυχης άναζήτησης. Μέ αύτό θέλω άκόμη νά πω δτι δέν θά συμφωνούσα μέ έκείνους τούς έρμηνευτές πού θέλουν νά μας παρουσιάσουν τον Εύριπίδη νά πιστεύει δτι τελικά δλες οί άντινομίες της ζωής αίρονται μέ τήν έ'λλογη εξουσία τών θεών.^ 1. Nomos und Physis, Βασιλεία 1945, 121. Διαφορετικά κρίνει ό F. Chapoutier, Entretiens 1 (1952) 235" πρβ. D. Lanza, «Νόμος e ϊσον in Euripide», RFIC 91 (1963) 416. 2. Υπερβολικά προχωρεί σ' αύτο το σημεϊο ό Α. Spira, Untersuchungen zum deus ex machina

bei Sophokles

412

und Euripides

(διατρ.), K a l l -

ΠΟΙΗΤΗΣ KAI ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

"Οπως είναι, εύνόητο, σέ τέτοιες συζητήσεις ιδιαίτερο ρόλο παίζει ό «άπο μηχανης» θεός. 'Από τήν έξήγηση πού δίνεται σ' αυτό τό στοιχείο γίνεται άκόμη μιά φορά φανερός ό προβληματισμός στην ερμηνεία του Εύριπίδη. Ένώ γιά τόν Α. Spira και τόν Μ. Imhof (και γιά τους δύο βλ. δ.π.) ο θεός εξασφαλίζει στό τέλος γνήσια συμφιλίωση και πραγματική τάξη, άλλοι, και ιδιαίτερα ό Κ. von Fritz (312), υποστήριξαν τήν άποψη οτι ό Εύριπίδης, σέ δλο και περισσότερες περιπτώσεις, μέ άκραϊο δείγμα τήν τελική σκηνή του 'Ορέστη^ προσπάθησε, άντίθετα, νά προβάλει έντονα τήν ούτοπία της α'ίσιας έκβασης. Γι' αύτόν τόν μελετητή ό «άπό μηχανής» θεός είναι ενα μέσο ειρωνείας, πού χρησιμοποιεί ό ποιητής γιά νά υπογραμμίσει έ'ντονα τήν αντίθεση σε σχέση μέ τήν ολη πορεία του έργου, όπως ό ϊδιος τήν είδε και τή μορφοποίησε. Προσωπικά, δέν θα ήθελα νά προχωρήσω τόσο πολύ, ωστόσο θά σημείωνα τόν συμπληρωματικό χαρακτήρα πού έχουν οί περισσότερες θεοφάνειες του Εύριπίδη, σέ άντίθεση, άς ποΰμε, μέ τόν 'Ηρακλή του Φιλοκτήτη. Πουθενά αύτό δέν είναι τόσο φανερό, δσο στήν 'Ιφιγένεια Τ"., όπου ενας άνεμος φέρνει πίσω τό πλοίο μέ τούς δραπέτες, πού είχαν σχεδόν σωθεί, μέ μόνο σκοπό νά προκληθεί ή εμφάνιση της 'Αθηνάς. Σ' αύτήν άκριβώς τήν περίπτωση γίνεται ιδιαίτερα φανερό τό πόσο μεγάλο ρόλο παίζουν στις ρήσεις αύτών των θεών τα λατρευτικά αίτια. Δέν λείπουν σχεδόν άπό πουθενά καί, όταν δέν εμφανίζονται θεοί, άκούονται άπό τό στόμα κάποιου θνητού {'Εκάβη, Ηρακλείδες). Τό γεγονός δτι ό ποιητής, στό τέλος τών έργων του, επιδιώκει μέ ιδιαίτερη έμφαση κάποια συνάφεια μέ τήν παραδοσιακή λατρεία, πού τήν άντιμετώπισε μέ καχυποψία σέ άλλα σημεία του δράματος, άποτελεϊ μιά άπό εκείνες τις άντινομίες πού ενυπάρχουν στό έργο του. Ή άνθρώπινη άνεπάρκεια και ή θεϊκή αύθαιρεσία οδηγούν τή δράση σέ μιά φαινομενικά άδιέξοδη σύγχυση. Τά münz 1960. Στήν ίδια γραμμή κινούνται και οί: Η. Μ. Schreiber, Iphigenies Opfertod (διατρ.), Φραγκφούρτη 1963, και Μ. Imhof, Euripides Ion, Βέρνη 1966. Συγκρατημένες, μολονότι προς τήν ϊδια κατεύθυνση, οί παρατηρήσεις του Patzer, 162 και 172. 'Ορισμένες άπο τΙς επιμέρους ερμηνείες του Spira άνασκευάζονται όρθά άπο τόν Webster, Euripides 146 και 251. Σχετικά μέ τό θέμα αύτό βλ. και W. Schmidt, Der deus ex machina bei Euripides (διατρ.), Τυβίγγη 1963. Φυσικά, σημαντικό, κυρίως ώς άντίδοτο σ' αύτά τά συμφραζόμενα, είναι τό δοκίμιο τοϋ Reinhardt, «Sinneskrise».

413

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

μέσα πού χρησιμοποιεί ό Εύριπίδης για νά άποκαταστήσει, κατά κάποιον τρόπο, τήν τάξη, δεν μπορεί παρά νά είναι δυναμικά. Ό σεβασμός γιά τή μυθική παράδοση, το ενδιαφέρον γιά το κοινο καΐ το γεγονός δτι ή τραγωδία δεν επαυε νά είναι μια θρησκευτική εκδήλωση στις διονυσιακές γιορτές, δλα αύτα μπορεί νά είχαν τό μερίδιο τους στή λύση πού υιοθετούσε ό ποιητής. Ή J. de Romilly διατύπωσε πρόσφατα [Time 131) μέ τον άκόλουθο συνοπτικό τρόπο ενα ούσιαστικό γνώρισμα της τραγωδίας τοΰ Εύριπίδη: «...δ,τι χάθηκε για τον θεολογικό στοχασμό... κερδήθηκε γιά τή μελέτη τοΰ 'ίδιου του άνθρωπου». Ό ειδικός χαρακτήρας της παρουσίασης του άνθρώπου στό έ'ργο τοΰ Εύριπίδη μας εγινε τώρα προσιτότερος χάρη σε καινούριες εργασίες,^ πού έδωσαν νέο περιεχόμενο σέ ενα λόγο τοΰ J. Burckhardt: «ένώ ό Σοφοκλής ενδιαφέρεται πάντα για τή συνοχή ενός δραματικού προσώπου στό σύνολό του, ό Εύριπίδης συχνά έκμεταλλεύεται ώς τήν έσχατη λεπτομέρεια τή συμπεριφορά ή τό συναίσθημα ένός συγκεκριμένου προσώπου σέ μια δεδομένη στιγμή». Ή αύτάρκεια και ή μονολιθικότητα πού χαρακτηρίζουν τό ήθος των μεγάλων μορφών τοΰ Σοφοκλή δεν έπαναλαμβάνονται στόν 'ίδιο βαθμό στόν Εύριπίδη. Μέ τό άγριο ξέσπασμα των συναισθημάτων άνοίγει ό δρόμος για τό αισθηματικό δράμα. Ό Βίος τοΰ Αισχύλου (7) τονίζει, μέ μιά ολοφάνερη αιχμή έναντίον τοΰ Εύριπίδη, δτι ό άρχαιότερος τραγικός δέν ύπολόγιζε στά δάκρυα τοΰ κοινοΰ του. Ό Κοϊντιλιανός δμως (10, 1, 68) θαυμάζει τον Εύριπίδη, κυρίως έπειδή ξέρει νά παρουσιάζει γεγονότα πού διεγείρουν τή συμπάθειά μας. Μέ τή συμβολή του σέ μιά καινούρια παρουσίαση τοΰ πάθους, ό Εύριπίδης γίνεται άλλη μιά φορά πρόδρομος της έλληνίστικής εποχής. "Οταν ό συγγραφέας τοΰ Περί νψους (15, 3) σχολιάζει τή δεξιοτεχνία τοΰ ποιητή στήν άπόδοση τοΰ πάθους σέ εκρήξεις οργής ή έ'ρωτα, αναφέρει περιοχές πού δεσπόζουν στήν ελληνιστική ποίηση. Σ' αύτά τά συμφραζόμενα άνήκει και ή σημασία πού άποκτοΰν οί ρόλοι των παιδιών. 1. Σημαντική βάση γιά τή συζήτηση άποτελεΐ το βιβλίο τοΰ Zürcher. Πρέπει, επίσης, νά μνημονευτεί ή μελέτη της J. de Romilly, L'évolution du pathétique. Πρβ. καΐ F. Will, «Remarks on Counterpoint Characterization in Euripides», CJ 55 (1960) 338, και aThe Concept of χαρακτήρ in Euripides», Glotta 39 (1960/61) 233. Τό παράθεμα τοΰ Burckhardt άπο το Griechische Kulturgeschichte 2, 306 (Kröner).

414

ΠΟΙΗΤΗΣ KAI ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

Υπάρχει κάτι. όρθο στη βασική θέση του Zürcher, οτι ο ποιητής πάνω άπ' ολα ενδιαφερόταν γιά το έπιμέρους ψυχικό φαινόμενο: τό κίνητρο του, τήν πορεία του, τις επιπτώσεις του. Ό Zürcher δμως, άκολουθώντας τον Tycho von Wilamowitz, προχώρησε τόσο πολύ, ώστε άμφισβήτησε γενικά στον Εύριπίδη τή διάπλαση χαρακτήρων ενα Σχόλιο στή Μήδεια (922' παρόμοια και ή Υπόθεση), τό όποιο ψέγει τό διχασμ,ό της ηρωίδας, καθώς και ή αρνητική κρίση του 'Αριστοτέλη {Ποίητ. 1454 a 31) γιά τό ήθος της 'Ιφιγένειας στήν 'Ιφιγένεια Α.^ άποτελουν αφετηρίες της ερμηνείας του. Στήν άνάλυση των έπιμέρους έργων άποκρούστηκε αύτή ή άποψη, και σήμερα διαπιστώνουμε δτι έ'χει προτιμηθεί ή μέση οδός. Μολονότι ή προσοχή του ποιητή είναι μέ ένταση συγκεντρωμένη στο συγκεκριμένο ψυχικό φαινόμενο, τά πρόσωπα της τραγωδίας του μπορούν νά χαρακτηριστούν ολοκληρωμένα άτομα στο μέτρο πού δεν είναι δυνατό νά γίνει λόγος γιά διάσπαση σέ μερικότερες έκφάνσεις. Σέ σύγκριση μέ τούς δύο άλλους δραματουργούς, ό Εύριπίδης πρόσθεσε στήν τραγική παρουσίαση του ανθρώπου καινούρια χαρακτηριστικά. 'Ενώ τά πρόσωπα των ομοτέχνων του προχωρούν άκλόνητα στο δρόμο πού εχει οριστεί άπό τή μοίρα ή τήν ίδια τους τή βούληση, οί άνθρωποι του Εύριπίδη συχνά δείχνουν μια πρωτοφανή άστάθεια στις προθέσεις και στις αποφάσεις τους.^ Τό πρώτο μέρος της ^Ιφιγένειας Α. εΐναι γεμάτο άπό άνάλογες μεταπτώσεις· ή μιά μεταβολή άκολουθεϊ τήν άλλη, ώσπου ή ήρωική άπόφαση της κόρης δίνει ενα τέλος στή σύγχυση. Γιατί πρέπει και αύτό νά ειπωθεί σχετικά με τήν παρουσίαση τοΰ ανθρώπου άπό τον Εύριπίδη: πάνω άπό τήν άστάθεια και τήν άνεπάρκεια των ήρώων μέ τον άμφίβολο πιά ήρωισμό τους, πάνω άπό τά μικροπρεπή μίση και τις ιδιοτέλειες, ύψώνεται πάντα ή αύτοθυσία των νέων, πού δεν έχουν άκόμη διαβρωθεί άπό τό δηλητήριο τοΰ κόσμου. Σ' αύτούς συγκεντρώνει ό ποιητής δ,τι του άπομένει άκόμη άπό τήν πίστη του στήν ήθική. Είναι μοναδική ή δεξιοτεχνία του Εύριπίδη στό νά παρουσιά1. Α. Lesky, Entretiens 6, 1958 (1960) 143 = PFege der Forschung 89· Euripides, Darmstadt 1968, 94· τοϋ ϊδιου: «Zur Problematik des Psychologischen in der Tragödie des Euripides», Gymnasium 67 (1960) 22 = Ges. Sehr. 259" B. M. W. Knox, «Second Thoughts in Greek Tragedy», ORBS 7 (1966) 213.

415

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

ζει καταστάσεις φορτισμένες άπο πάθη· δεν ενδιαφέρεται δμως ταυτόχρονα νά διαγράψει τη μετάβαση από το ενα στο άλλο. Ή ολότελα άπροσδόκητη άπόφαση της 'Ιφιγένειας νά θυσιαστεί εχει εκπλήξει πολλούς άνθρώπους άπό τήν εποχή του 'Αριστοτέλη ως σήμερα. "Οχι ότι στ' άλήθεια ό ποιητής δεν άντιλαμβάνεται μιά τέτοια άνάγκη" κι ωστόσο, αύτός 6 μεγάλος ζωγράφος του συγκεκριμένου πάθους δεν δημιούργησε τίποτε παρόμοιο μέ τήν ψυχική μετάβαση της Κλυταιμήστρας στον 'Αγαμέμνονα άπό τό θρίαμβο στήν εναγώνια επίγνωση της πράξης της. Ό Η. D. F. Kitto/ μιλώντας γιά ορισμένα προβλήματα πού δημιουργεί ή ερμηνεία του Εύριπίδη, εϊπε κάτι πού θά μπορούσαμε νά έπαναλάβουμε άμήχανα μπροστά στο συνολικό έργο του ποιητή: «ποτέ δέν ξέρεις που πραγματικά βρίσκεσαι». Ποιος θα ήθελε δμως νά σταματήσει έδώ; Και έμεϊς δέν μπορούμε νά εγκαταλείψουμε τήν άναζήτηση, για νά βρούμε τό κλειδί πού θά μας οδηγήσει στά εσώτερα της εύριπιδικής δημιουργίας. «Εύριπίδης ό όρθολογιστής» είναι ό τίτλος του βιβλίου του Α. W. Verrai! (1905)· άπέναντί του άντιπαραθέτει ό Ε. R. Dodds τήν έργασία του «Εύριπίδης ό παράλογος» (1929), καθώς και τήν έ'ξοχη Εισαγωγή του στήν έκδοση των Βακχών. Στήν πραγματικότητα, ό Εύριπίδης είναι και τά δύο ως ενα βαθμό, πού όμως δέν έπιτρέπει άκριβέστερο προσδιορισμό πρός τή μια ή τήν άλλη πλευρά, άλλα δίνει τό δικαίωμα νά μιλήσουμε μόνο γιά μιά άξεδιάλυτη άλληλοδιείσδυση και των δύο στοιχείων. Ό ποιητής γνώριζε τήν άμετάκλητη άποστολή του άνθρώπου, πού άνανεώνεται μέ καινούριες πάντα ελπίδες άλλά ποτέ δέν πραγματοποιείται: στόχος του είναι νά κυβερνήσει τόν κόσμο μέ τή λογική και νά τόν μετατρέψει σέ εναν παράδεισο εύδαιμονίας γιά τόν εαυτό του* ήξερε δμως ταυτόχρονα και τήν άλλη πλευρά: δτι, μέσα σέ δλη τήν άναζήτηση και στόν άγώνα του, ό άνθρωπος μένει εκτεθειμένος σέ άστάθμητες δυνάμεις, πού θά μπορούσαν τήν κάθε στιγμή νά θρυμματίσουν δλο τό έ'ργο του σέ άξιοθρήνητα κομμάτια. "Ετσι συντρίβεται ό 'Ηρακλής, ό μέγας εύεργέτης του άνθρώπου, καί, άπό αύτή τήν άποψη, οί Βάκχες δέν στέκονται άπομονωμένες στο τέλος της πορείας του Εύριπίδη, άλλά άποτελοΰν τήν άποκρυστάλλωση μιας σύγκρουσης, πού στάθηκε καθοριστική γιά τό έ'ργο του ποιητή. Ή τελευταία αύτή τραγωδία δέν είναι ούτε παλινωδία 1 . Entretiens

1, 1 9 5 2 (1954) 228.

416

ΠΟΙΗΤΗΣ KAI ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

οΰτε διαμαρτυρία· προσπαθεί μόνο νά δείξει έκείνη τήν αινιγματική υπερδύναμη πού ποτέ δεν κατόρθωσε οΰτε θά κατορθώσει νά τήν άντιμετωπίσει ό άνθρώπινος Aoyoç.^ Αύτός είναι ό τραγικός Εύριπίδης, πού μορφοποίησε τό τραγικό μέ τό νόημα της «άσυμφιλίωτης αντίθεσης», δπως τή χαρακτήρισε 6 Gœthe μιλώντας στόν καγκελάριο von Müller (6 'Ιουνίου 1824). Διαφορετικά είναι τά πράγματα στά δράματα δπου κυριαρχεί τό παιγνίδι της Τύχης, έκεϊ δηλαδή δπου δύο πρόσωπα, γιά πολλά χρόνια χωρισμένα, συναντιούνται, και ή άνθρώπινη (προπάντων ή γυναικεία) πανουργία βρίσκει διέξοδο μέσα άπό δλους τούς κινδύνους. Γι' αύτές τΙς pièces roses, πού μόνο μέ τήν άρχαία σημασία θά μπορούσαν νά ονομαστούν τραγωδίες και πού ούσιαστικά προετοιμάζουν τήν κοσμικοποίηση του δράματος μέσα στό πλαίσιο της Νέας Κωμωδίας, μπορεί θαυμάσια νά χρησιμοποιηθεί ή έννοια της salvazione (σωτηρίας), πού εχει κεντρική θέση στήν ερμηνεία του Garzya (Pensiero). Τό παράλογο εδώ δεν είναι πιά έκείνη ή ακατανίκητη υπερδύναμη, άλλά ή Τύχη, πού μέ τά παιγνίδια της περιπλέκει αύθαίρετα τούς δρόμους και τό πεπρωμένο των άνθρώπων και μπορεί νά θέσει σέ κίνδυνο άκόμη και τά σχέδια ένός θεοΰ {"Ιων). 'Απέναντι σ' αύτήν είναι δυνατό κάνεις νά έπιβιώσει μόνο μέ τήν πανουργία και τήν τόλμη του. Ή ανίκητη δύναμη του παραλόγου δεν ήταν βέβαια άγνωστη στόν Αισχύλο και στόν Σοφοκλή, μόνο πού αύτοι τήν ταύτιζαν άπροβλημάτιστα μέ τή δύναμη των θεών, δπως τήν παρουσίαζε ή παράδοση. Τροποποιήσεις της παλιάς πίστης (λ.χ. 'Αγαμέμνων 750) σημαίνουν εμβάθυνση, οχι άναίρεση. Στόν Εύριπίδη δεν είναι τά πράγματα έτσι. ΚαΙ έδώ πάλι βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά άποφασιστική γιά τό δλο έ'ργο του άντινομία. 01 θεοί της παραδοσιακής πίστης δέν είναι γι' αύτόν οΐ μεγάλες δυνάμεις της πραγματικότητας, και ή άναζήτησή του γιά τή φύση τους καταλήγει στόν άγνωστικισμό. Μέ ποιά μορφή δμως νά πει τί πιστεύει δτι ξέρει γιά τις δυνάμεις πού άντιμάχονται τόν ορθολογικά σκε1. Μέ τήν άποψή μου συμφωνεί, ως ενα μεγάλο βαθμό, ό Rohdich, άν καΐ έχω τήν εντύπωση δτι στό πολύ σημαντικό βιβλίο του ^χει ταυτίσει τόν ενα πόλο της θεμελιακής άντίθεσης εξαιρετικά μονόπλευρα μέ τή σοφιστική, παρόλο πού κανείς, βέβαια, δέν θά ύποτιμοΰσε τήν επίδραση της. Ή μορφή του 'Ιάσονα κάθε άλλο παρά εξαντλείται μέ τό νά τόν άντιμετωπίσουμε ώς έκπρόσωπο της σοφιστικής βιοθεωρίας, ένώ στήν περίπτωση τοϋ Ηρακλή μιά παρόμοια θέση θά ήταν απλούστατα άσυμβίβαστη.

417

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ:

πτόμενο άνθρωπο; Μέ ποι,ά σκευή καΐ ποιο προσωπείο νά τΙς παρουσιάσει στη σκηνή; Οί "Ελληνες, ώς τήν πλήρη επικράτηση της φιλοσοφικής σκέψης και του φιλοσοφικού λόγου, δεν μπορούσαν νά έκφράσουν τις άπόψεις τους γιά τον κόσμο και τις κινητήριες δυνάμεις του παρά μόνο μέ τή βοήθεια του μύθου. "Οπως κανείς μιλεί για ενα γλωσσικό μέσο έπικοινωνίας, ετσι μπορεί, για μεγάλα κεφάλαια της τη/ευματικής ζωής των Ελλήνων, κυρίως γιά τήν ποίηση, νά μιλήσει γιά ενα μυθικό μέσο επικοινωνίας.^ Και δ Εύριπίδης δεν ειχε κανένα άλλο εκφραστικό μέσο, αν δέν ήθελε νά δραματοποιήσει φιλοσοφικές πραγματείες. Σωστά ό G. Zuntz γράφει:^ «γι' αύτόν οί παραδοσιακές μορφές πρόσφεραν μεγάλες καΐ θαυμαστές αισθητικές δυνατότητες». Θά μπορούσαμε νά προεκτείνουμε αυτές τις δυνατότητες πέρα άπό τή σφαίρα της αισθητικής στο χώρο των υπαρξιακών άπόψεων του ποιητή. "Ετσι τό πρόβλημα του κόσμου τών θεών στον Εύριπίδη κερδίζει μιά καινούρια διάσταση, καθώς 6 σκεπτικιστής ποιητής, πού ούσιαστικά δέν είναι σέ θέση νά πει για τους θεούς τίποτε περισσότερο άπό δ,τι ό Πρωταγόρας, χρησιμοποιεί ενα μέσο παρουσίασης πού δέν μπορεί, ώς καλλιτέχνης, νά τό στερηθεί. "Ισως θά θέλαμε νά άπομακρύνουμε τήν 'Αφροδίτη και τήν "Αρτεμη άπό τον 'Ιππόλυτο, τήν "Ιριδα και τή Αύσσα άπό τον "Ηρακλή' ή πορεία της δράσης θά μπορούσε και χωρίς αύτές τις μορφές του παραδοσιακού μύθου νά προχωρήσει σχεδόν άπρόσκοπτα δπως προχωρεί. "Ετσι δμως θά εμεναν χωρίς έκφραση οί άνυπέρβλητες δυνάμεις, στις όποιες ύποκύπτουν οι ήρωες· αύτό πού είναι τραγωδία θά μετατρεπόταν σέ παρουσίαση μιας άπλής σκευωρίας ή μιας άξιοθρήνητης άτυχίας. Στο τέρμα τής καλλιτεχνικής πορείας του Εύριπίδη ορθώνεται μεγαλόπρεπος και τρομερός ό Διόνυσος. Υπερβαίνει κατά πολύ όλες τις άλλες μαρτυρίες του ποιητή ή προσπάθειά του σ' αύτό τό έργο νά παρουσιάσει τή συντριβή του άνθρώπου, πού άγωνίζεται νά έπιβιώσει μέ δπλο τή λογική του σκέψη, κάτω άπό τήν τερατώδη δύναμη του άντίπαλου θεού. Στις Βάκχες βρίσκει τήν πληρέστερή της έκφραση ή σύγκρουση πού διατρέχει δλο τό έ'ργο του Εύριπίδη, και σέ τελευταία άνάλυση ολόκληρη τήν πνευματική του ύπαρξη. 1. Α. Lesky, «Der Mythos im Verständnis der Antike», Gymnasium 73 (1966) 40 = Ges. Sehr. 43. 2. Entretiens 6, 1958 (1960) 212.

418

Ζ' ΙΩΝ, Α Γ Α Θ Ω Ν , Κ Ρ Ι Τ Ι Α Σ

*Η συλλογή του Nauck μέ τά άποσπάσματα των ελασσόνων τραγικών περιέχει ενα μεγάλο άριθμο άπο ονόματα ποιητών, πού πότε πότε άποκτοΰν κάποιο συγκεκριμένο περίγραμμα χάρη σέ μερικούς στίχους. Δεν εχουμε κανένα λόγο νά υποθέσουμε δτι ή παράδοση μας εχει στερήσει Ιργα μεγάλης άξίας. Γιά τούς προδρόμους τών τριών μεγάλων τραγικών εγινε κιόλας λόγος' τότε μάλιστα έπισημάνθηκε και τό γεγονος οτι μέσα στις οίκογένειές τους αναπτύχθηκε ενα είδος ποιητικής διαδοχής, και έ'τσι μπορούμε άνάμεσα στούς άπογόνους τους να εντοπίσουμε μερικούς τραγικούς ποιητές. Ή κωμωδία προσφέρει και εδώ κάποιες μαρτυρίες γιά τον 5ο αιώνα' άξίζει, πάντως, να σημειωθεί μόνο ενα έντυπωσιακό χωρίο άπό τούς Βατράχους (72), οπού μέ συγκεκριμένα στοιχεία άπεικονίζεται ή απογύμνωση τής άθηναϊκής σκηνής μέ τό θάνατο τών τριών μεγάλων. Σύγχρονοι μέ τήν άκμή τής άττικής τραγωδίας είναι τρεις ποιητές, στούς οποίους άφιερώνεται αύτό τό κεφάλαιο. Ό "Ιων άπό τη Χίο, ό όποιος άναφέρθηκε ήδη σέ σχέση μέ τή διαμονή του Σοφοκλή σ' αύτό τό νησί, ειχε στενότατους δεσμούς μέ τήν 'Αθήνα (δπου εμεινε κάποια περίοδο τής ζωής του) και μέ μερικές ήγετικές φυσιογνωμίες της, τον Κίμωνα κυρίως. Ό Τ. Β. L. Webster^ υποστηρίζει πειστικά δτι τά χρόνια 470-461, 451-443 και 433 ώς λίγο μετά τό 428 συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες γιά τή διαμονή του "Ιωνα στήν 'Αθήνα. Στο σχετικό λήμμα τής Σούδας μαθαίνουμε δτι γιά πρώτη φορά ό ποιητής παρουσίασε δράμα του στήν 82η 'Ολυμπιάδα (452/449). Ή ϊδια πηγή άνεβάζει τον άριθμό τών έργων του σέ 12 ή 30 ή 40. Οί δύο τελευταίοι άριθμοι μπορούν εύκολα νά ερμηνευτούν ώς 10 τριλογίες μέ ή δίχως σατυρικά δράματα, ένώ στον άριθμό 12 θά μπορούσαμε νά άναγνωρίσουμε τόν άριθμό τών δραμάτων πού είχαν στη διάθεσή τους οι 'Αλεξανδρινοί. Μέ αύτό συμφωνεί περίπου και τό γεγονός δτι σήμερα ξέρουμε τίτλους και άποσπάσματα άπό 11 έ'ργα. Τά άποσπάσματα εκδόθηκαν και σχολιάστηκαν 1. «Sophocles and Ion of Chios», Hermes 71 (1936) 263.

421

ΙΩΝ. ΑΓΑΘΩΝ. ΚΡΙΤΙΑΣ

άπο τον Α. ν. Blumenthal στο βιβλίο του Ιοη von Chios^ Στουτγάρδη 1939, 27. Δεν έχουμε τή δυνατότητα νά γνωρίσουμε ικανοποιητικά τον τρόπο εργασίας και τις ικανότητες του "Ιωνα. Φαίνεται πάντως νά προβάλλει άρκετά ευδιάκριτα στο έ'ργο του τό ιωνικό στοιχείο. Ό συγγραφέας του Περί νψους (33, 5) άντιθέτει την άψεγάδιαστη στιλπνότητά του μέ τή φλόγα του Σοφοκλή, δπως άκριβώς τοποθετεί τον Βακχυλίδη σε σύγκριση μέ τον Πίνδαρο. Διακρίνουμε κάποια τάση ορθολογισμού, άν 6χι στους λίγους στίχους τραγωδίας πού διαθέτουμε, οπωσδήποτε στήν εισαγωγή ενός έργου του μέ τον τίτλο Τριαγμός (άπ. 20 Β1.), όπου ή άρετή χαρακτηρίζεται ώς μιά τριάδα: σύνεσις και κράτος καΐ τύχη. Ό Webster έ'δειξε (δ.π.) δτι στα άποσπάσματα του "Ιωνα διακρίνονται σχέσεις μέ τά παλιότερα έργα του Σοφοκλή. Οι δύο ποιητές συγγενεύουν και στήν προτίμησή τους γιά τήν τριπλή διαίρεση στο λόγο. 'Ώς ένα βαθμό προσιτή, μολονότι κυρίως στά άρνητικά της χαρακτηριστικά, είναι ή καλλιτεχνική προσωπικότητα του 'Αγάθωνα.^ Σύμφωνα μέ τον Άθήναιο (5, 217a), δ ποιητής κέρδισε τήν πρώτη του τραγική νίκη στά Αήναια του 416. Ό έορτασμός αύτής της νίκης προσφέρει τδ πλαίσιο για τδ Σνμπόσιον του Πλάτωνα, δπου δ Άγάθων έκφωνεΐ τδν 5ο έρωτικδ λόγο, μέ τά έξεζητημένα γοργίεια σχήματα και τδ ολότελα ρηχδ περιεχόμενό του. Ό 'Αριστοφάνης δείχνει γιά τδν 'Αγάθωνα κριτικδ ένδιαφέρον τοποθετώντας τον αμέσως μετά τδν Εύριπίδη. Διδακτικές είναι οί παρωδίες στδ πρώτο μέρος των Θεσμοφοριαζονύί7>ν.^ Μιά μονωδία (39) και ένα άστροφικδ χορικδ μέ έπιμέρους άσματα (101) δίνουν δείγματα της τέχνης του 'Αγάθωνα, όπως τήν έβλεπε δ 1. ρ. Lévèque, Agathon, Belles Lettres, Παρίσι 1955· J. Waern, «Zum Tragikern Agathen», Eranos 54 (1956) 87. 2. Βλ. σχετικά: Η. Schönenwolf, Der jungattische Dithyramhos, Glessen 1938, 45. Τά σχετικά μέ τις μουσικές καινοτομίες τοϋ 'Αγάθωνα χωρία ^χει συγκεντρώσει ό Η. Färber, PhW 1942, 103. Ώς προς τήν έπιτήδευση τοϋ 'Αγάθωνα, ενδεικτικός είναι ό τρόπος μέ τον όποιο δ ποιητής προσπαθεί νά ξεπεράσει μέ έξι δεξιοτεχνικούς στίχους (άπ. 4 Ν.) τούς 11 στίχους του δπου ό Εύριπίδης δίνει τήν περιγραφή τοϋ ονόματος τοϋ Θησέα άπό έ'ναν άναλφάβητο (άπ. 382 Ν.). Θαυμάσιες πάνω σ' αύτό οί παρατηρήσεις τοϋ Br. Snell στό πρόσθετφ κεφάλαιο «Agathon, Chaeremon» της γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς έκδοσης τ ο ϋ βιβλίου τ ο υ Scenes from aus griechischen Drama, Βερολίνο 1 9 7 1 , 1 5 4 ) .

422

Greek Drama

[Szenen

ΙΩΝ. ΑΓΑΘΩΝ. ΚΡΙΤΙΑΣ

'Αριστοφάνης. Τά ελεύθερα ιωνικά κώλα έχουν, άρκετά ένδεικτικά, τά παράλληλά τους στον Τιμόθεο, ενώ, εξάλλου, εχει κάποια σημασία το γεγονός δτι ό μεγάλος κωμικός (156) παρουσιάζει τόν 'Αγάθωνα νά τονίζει ιδιαίτερα τήν άξία της μίμησης. Σύμφωνα μέ τήν άρχαία κριτική, ή 'Αγάθωνος αύλησις ήταν μα?.ακή καΐ εκλελνμένη [Σούδα). Είναι πάντως φανερό δτι ό Άγάθων στάθηκε ιδιαίτερα δεκτικός σέ επιδράσεις πού προέρχονταν άπό τόν νεοαττικό διθύραμβο, και πού διακρίνονται ένμέρει και στον Εύριπίδη. Ή έμφάνιση ένός εξεζητημένου βιρτουοζισμοΰ στά μουσικά μέρη της τραγωδίας πρέπει νά οδηγούσε σέ ενα είδος αύτοτέλειας, πού ή άφετηρία της διακρίνεται σαφέστατα και στο έ'ργο του Εύριπίδη. Κάτω άπό αύτό τό φως καταλαβαίνουμε και τή μαρτυρία της Ποιητικής (18, 1456 a 30), δτι πρώτος ό Άγάθων άρχισε νά συνθέτει γιά τό χορό εμβόλιμα άσματα. Σημαντική και ταυτόχρονα προβληματική είναι ή πληροφορία του 'Αριστοτέλη {Ποιητ. 91, 451 b 21) δτι, μολονότι εν τω 'Αγάθωνος "Ανθεί τά πράγματα (ή υπόθεση) καθώς και τά ονόματα του έργου ήταν επινοημένα, τό δράμα προξενούσε τέρψη. Πρώτα πρώτα, δεν είμαστε σέ θέση νά άποφασίσουμε αν ή χειρόγραφη παράδοση έ'χει Άνθεΐ^ ή "Ανθεί καί, έπομένως, άν θα ονομαστεί τό έ'ργο Άνθενς ή "Ανθος. Ό Α. Gudeman στά σχόλιά του στήν Ποιητική (Βερολίνο 1934) έ'χει "Ανθη καί, κατά συνέπεια, προτιμά τόν τίτλο "Ανθη. Ή πρότασή του άποτελεΐ συνάρτηση της ιδιαίτερης άξίας πού άποδίδει στήν άραβική μετάφραση του κειμένου.^ 'Αφού ό 'Αριστοτέλης δηλώνει ρητά δτι και ή υπόθεση και τά ονόματα του έργου ήταν επινοημένα, είναι άνεπίτρεπτο νά άναζητούμε κάποιο μυθικό πρόσωπο πού θα μπορούσε νά έξηγήσει τόν τίτλο. Γι' αύτό δεν πρέπει νά συμφωνήσουμε ούτε μέ τόν Schmid (3, 849, 4), άναγνωρίζοντας κάποιον γιό τοΰ 'Αντήνορα πού σκοτώθηκε άπό τόν Πάρη, οΰτε μέ τόν S. Μ. Pitcher,^ ξε1. Ή άνάγνωση αύτη δέν οφείλεται στον Wilamowitz, δπως πληροφορεί ό Schmid, 3, 849, 4, άφοϋ ήδη ό Welcker, Die griechischen Tragödien 3, 995, τήν είχε άντιμετωπίσει ώς πιθανή· πρβ. Gudeman στο σχετικό χωρίο της Ποιητικής. 'Τπέρ του "Ανθους συνηγορεί ό Ρ. Lévèque, δ.π. 2. 'Άν καί ή λατινική μετάφραση τοϋ W. de Moerbeke εχει επίσης anthe. 3. AJPh 60 (1939) 145. Ό C. Corbato, «L'Anteo di Agatone», Z)ioniso 11 (1948) 136, διερωτάται μήπως μπορούμε νά επισημάνουμε εναν άπόηχο τοΰ έργου στον Άπόλλοχνα τοΰ 'Αλεξάνδρου τοΰ Αίτωλοΰ (Powell, Collectanea

Alexandrina,

122).

423

ΙΩΝ. ΑΓΑΘΩΝ. ΚΡΙΤΙΑΣ

θάβοντας κάποιον μέ το ονομα "Ανθος γένους άρσενικοΰ (κάτι άσυμβίβαστο μέ τή δοτική "Ανθεί), 6 όποιος, κατά τον Άντωνίνο Λιβεράλη {Μεταμορφώσεων Συναγωγή 7), διαμελίστηκε άπο άλογα και μεταμορφώθηκε σέ πουλί. Σημαντικότερο άκόμη είναι τό ερώτημα άν ό Άγάθων, μέ μια τέτοια έλεύθερα έπινοημένη δραματική υπόθεση, άποδεσμευόταν γενικά άπο τήν περιοχή του παραδοσιακού μύθου και έ'τσι δημιουργούσε ενα είδος άστικοΰ δράματος. Σ' αύτό τό σημείο συμμερίζομαι απόλυτα τις άμφιβολίες του Ziegler (2050). Μια τόσο μοναδική άνατροπή του παραδοσιακού πλαισίου φαίνεται ολότελα άπίθανη. Τον καιρό πού παραστάθηκαν οί Βάτραχοι, 6 Άγάθων είχε έγκαταλείψει τήν 'Αθήνα καί, δπως δ Εύριπίδης, βρήκε φιλοξενία στήν αύλή του 'Αρχελάου της Μακεδονίας. 'Υποπτευόμαστε οτι τό σκώμμα της κωμωδίας εχει άλλοιώσει τήν εικόνα του πάρα πολύ. Ό φιλικός τρόπος του 'Αριστοτέλη, όταν μιλεϊ στο παραπάνω χωρίο για τό έ'ργο του, πρέπει νά μας βάλει σέ σκέψεις, δπως καί ό χαρακτηρισμός του ποιητή στούς Βατράχους, όταν ό Άγάθων ήταν πιά μακριά άπό τήν Αθήνα (84): άγαθός ποιητής και ποθεινός τοις φίλοις. Ό Κριτίας, ενας άπό τους Τριάντα τυράννους, είχε ποικιλότροπες λογοτεχνικές έπιδόσεις* είναι, λ.χ., ό τελευταίος, δσο μπορούμε να ξέρουμε, έκπρόσωπος της παλιάς πολιτικής ελεγείας. "Εγραψε καί τραγωδίες· άπό τον καιρό μάλιστα πού δ Wilamowitz δημοσίευσε τό εργο του Analecta Euripidea (Βερολίνο 1875, 161) συνηθίζουν νά άποδίδουν σέ μιά τετραλογία του Κριτία τέσσερις τίτλους τραγωδιών.^ Σύμφωνα μέ τόν Βίο του Εύριπίδη, στήν άρχαιότητα άμφισβητοΰσαν τήν πατρότητα του ποιητή γιά τά έ'ργα: Τέννης, Ραδάμανθυς και Πειρίθοος, πού άποτελοϋσαν πιθανότατα μια τριλογία. Ό Πειρίθοος θεωρούνταν, δπως μαρτυρεί δ Άθήναιος (11, 496 b) κατά τήν άποψη μερικών, εργο του Κριτία. Καί ή άπόδοση του σατυρικού δράματος Σίσυφος ταλαν1. Χωρία καΐ βιβλιογραφία στον Α. von Blumenthal, Der Tyrann Kritias als Dichter und Schriftsteller, Στουτγάρδη 1923· Wilh. Nestle, Vom Mythos zum Logos, Στουτγάρδη 1940, 411· Schmid, 3, 176· M. Untersteiner, Sofisti. Testimonianze e frammenti, τεϋχος 4, Φλωρεντία 1962, 274.

424

ΙΩΝ. ΑΓΑΘΩΝ. ΚΡΙΤΙΑΣ

τευόταν άνάμεσα στον Εύροπίδη καΐ τον Κριτία* στον δεύτερο άποδίδεται σέ ενα χωρίο του Σέξτου του 'Εμπειρίκου (9, 54). •"Αν υποτεθεί δτι ή ενασχόληση του Κριτία μέ τό δράμα περιοριζόταν στά παραπάνω εργα, τότε άναπόφευκτα συνδέεται μέ αύτά και ό Σίσυφος σέ μιά τετραλογία. Αύτό τό συμπέρασμα δμως δέν διεκδικεί τίποτε περισσότερο άπο κάποια πιθανότητα. Ό Τέννης παρουσίαζε τον έπώνυμο ήρωα της Τενέδου σέ ενα μύθο πού ειχε βασικό του θέμα το «μοτίβο του Πετεφρή» καί, επομένως, συγγένευε μέ μια σειρά άπό άνάλογα έ'ργα του Εύριπίδη. Γιά τον Ραδάμανθυ βρέθηκε τό τέλος μιας 'Υπόθεσης σέ ενα φλωρεντινό πάπυρο.^ Δέν μπορούμε να άντλήσουμε πολλές πληροφορίες άπό αύτόν. Τό εργο άναφερόταν στον άγώνα άνάμεσα στούς Άφαρετίδες και τους Διοσκούρους, δπου σκοτώνονταν οί δεύτεροι. Κάποιο ρόλο στο δράμα έπαιζαν οί κόρες του Ραδάμανθυ. Τό τρίτο έ'ργο δραματοποιούσε την περιπέτεια του Πειρίθοου και του Θησέα, οί όποιοι κατέβηκαν στον "Αδη γιά νά απαγάγουν την Περσεφόνη. Τους παράτολμους νέους άπελευθέρωνε ό 'Ηρακλής. Στην πορεία τής δράσης σημαντικό ρόλο φαίνεται δτι έπαιζε ή δοκιμασία και ή έπαλήθευση τής φιλίας άνάμεσα στον Θησέα και τον Πειρίθοο. "Ενα παπυρικό εύρημα^ σώζει τμήματα άπό έ'να διάλογο άνάμεσα στον 'Ηρακλή καί τον Θησέα. Στον πρόλογο του έργου άνήκει τό άπόσπασμα ενός διαλόγου άνάμεσα στον Αιακό, τον θυρωρό του "Αδη, καΐ τον 'Ηρακλή, πού μόλις έχει φτάσει εκεί {VS SS Β 16). Άπό τον Σίσυφο προέρχεται τό μεγάλο άπόσπασμα πού μας σώζει ό Σέξτος ό 'Εμπειρικός ( 1 Ν. 88Β 25) : ό Σίσυφος εκθέτει τη γένεση τής θρησκείας σέ μιά ρήση πού έχει τη μορφή μιας, γεμάτης σοφιστικό πνεύμα, θεωρίας γιά τή δημιουργία του πολιτισμού: δ νόμος άποτελεϊ επινόηση του άνθρώπου γιά νά δαμάσει τις άρχικά χαοτικές συνθήκες τής ζωής του* γιά νά εκμηδενιστούν μέσα στο σκοτάδι τής μυστικοπάθειας οί πιθανότητες τής παράβασης του νόμου, ένα πανούργο μυαλό επινόησε την ιδέα τού παντογνώστη και παντεπόπτη θεού. 'Ανάμεσα σέ άλλους καΐ ό Wilh-. 1. C. Gallavotti, RFIC N.S. 11 (1933) 177· Α. Körte, APF11 (1935) 277· P.S.I. 12/2 (1951), άρ. 1286. 2. P.Oxy. 17, 2078· Α. Körte, Hermes 10 (1932) 50· Page, GLP, Λονδίνο 1950, 120, δπου υπογραμμίζεται ή άβεβαιότητα τής άπόδοσης στ6ν Κριτία.

425

ΙΩΝ. ΑΓΑΘΩΝ. ΚΡΙΤΙΑΣ

elm Nestle (ό'.ττ. 416) ύπερασπίστηκε την άποψη οτι, μέ αύτο τον ριζί,κο και γιά την άρχαιότητα σπάνιο άθεϊσμό του, 6 Κριτίας δείχνει κάποια έξάρτηση άπδ τον Διαγόρα τον Μήλιο. Στην άρχαία παράδοση, πού δμως είναι άρκετά μεταγενέστερη, οί δύο τους συνδέονται, καί, έπομένως, ό συσχετισμός του Nestle πρέπει νά θεωρηθεί τουλάχιστο πιθανός.

426

Η' Ol ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

Οί δραματικοί αγώνες συνεχίστηκαν στην 'Αθήνα μέ σταθερή συχνότητα ώς τον Ιο αιώνα π.Χ. Είναι, δμως έξαι,ρετι,κά δύσκολο νά σχηματίσουμε γι' αύτούς μιάν ούσι,αστική εικόνα άκόμη και γιά τον 4ο αιώνα. ^ "Εχω τή γνώμη δτι πιθανότατα σ' αύτον τον αιώνα άνήκει ο Ρήσοςπού μας παραδόθηκε άνάμεσα στά εργα του Εύριπίδη και άποτελεΐ δραματοποίηση της επικής «Δολώνειας». Ή 1η 'Υπόθεση^ μας άφήνει νά διαγνώσουμε οτι ή διαμάχη για τή γνησιότητα του έργου ήταν έντονη ήδη άπο τήν άρχαιότητα. Και σήμερα άκόμη δεν εχει ολότελα κοπάσει. Στά νεότερα χρόνια και γιά ένα μεγάλο διάστημα ίσχυσε ή άμφισβήτηση της γνησιότητας του έργου, πού υποστήριξε ό Wilamowitz {Analecta Euripidea, Βερολίνο 1875, 198). Κατόπι, στή δεκαετία του 1930, ή βελγική φιλολογική σχολή, μέ βάση ιστορικούς υπαινιγμούς πού πίστευε οτι εντόπιζε στο έργο, υπεράσπισε έντονα τή γνησιό1. Τ. Β. L. W e b s t e r , Art and Literature

in Fourth

Century

Athens,

Λονδίνο 1956· τοϋ ϊδιου: «Fourth Century Tragedies and Poetics», Hermes 82 (1954) 294· Kitto, Form and Meaning, 231· Aylen, 150. Tà έλάχιστα ονόματα πού μπορούν νά βεβαιωθούν τά παραθέτει ό Ziegler (1963 και 1967). Εξακολουθούν νά είναι αξιανάγνωστα οσα γράφει γιά τή μεταευριπιδική τ ρ α γ ω δ ί α ό F. Leo, Geschichte

der römischen

Literatur

1,

228. 2. Mià δίγλωσση έκδοση μέ καλή εισαγωγή καΐ σύντομες σημειώσεις επιμελήθηκε ό D. Ebener, Βερολίνο 1966· Β. Fenik, Iliad Χ and the Rhesus. The Myth (Latomus 73), Βρυξέλλες 1964" Η. Parry, aThe Approach of Drama in the Rhesus», Phoenix 18 (1964) 283. Μέ επιστολή του μέ πληροφόρησε ό Κ. Matthiessen δτι μιά προσεχτική διερεύνηση τοϋ κριτικού υπομνήματος τοϋ Murray τοϋ Ιδωσε 20 χωρία οπού ό Ρ σέ σύγκριση μέ τον L εϊτε περιέχει τήν όρθή γραφή εϊτε, σέ περίπτωση λάθους, συμφωνεί μέ κάποιο άλλο χειρόγραφο. Ό ϊδιος φαινόταν πρόθυμος νά δεχτεί δτι τό κείμενο τοϋ Ρήσου είναι ανεξάρτητο άπο τόν L. Βλ. έπίσης: G.Pagani, «Il Reso di Euripide, il drama di un eroe», Dioniso 44 (1970) 30· G. Paduano, «Funzioni drammatiche nella struttura del Reso. I: L'aristia mancata di Dolone e Reso», Maia 25 (1973) 3· «II·. Ettore e la frustrazione del piano eroico», SCO 23 (1974) 5. 3. Στον P.S.I. 12/2 (1951) άρ. 1286 (πρβ. C. Gallavotti, RFIC 11, 1933, 177), περιέχονται μέρη της Υπόθεσης μέ άξιοσημείωτες άποκλίσεις στο κείμενο. Ό πάπυρος άνήκει σέ μιά συλλογή μέ 'Τποθέσεις έργων τοϋ Εύριπίδη καταταγμένες σέ άλφαβητική σειρά.

429

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

τητά του, πού έξακολουθεϊ και σήμερα άκόμη νά προκαλεί καθυστερημένες άψιμαχίες δίχως άποτέλεσμα.^ Κάποιες λεπτομέρειες, δπως, λ.χ., ό βοιωτισμος στο στ. 523, ό άδιανόητος γι,ά τον 5ο αιώνα χαιρετισμός πού άποκαλεΐ τον Ρήσο Δία Φαναιο (355" βλ. σχετικά Wilamowitz, Glaube der Hellenen 2, 262), ή άπουσία γνωμικών, ή σποραδική χρήση σύντομων στιχομυθιών καί, πάνω άπο δλα, ή έλλειψη συνοχής στήν πορεία τής δράσης, πού μαρτυρεί επίδραση άπο το έπικο πρότυπο —ολα αύτα μας απαγορεύουν νά άποδώσουμε τό έ'ργο στον Εύριπίδη. Στήν 'Υπόθεση προβάλλει το άντεπιχείρημα, δτι στις ((Διδασκαλίες» όΡ^σος άναφερόταν ώς δράμα του Εύριπίδη. Αύτο μας άναγκάζει νά υποθέσουμε δτι στήν παράδοσή μας τδ σωζόμενο έ'ργο πήρε τή θέση κάποιου γνήσιου πού έ'χει χαθεί. Ό Ρήσος, έ'ργο ένδς ποιητή πού επιδιώκει μέ κάθε θυσία τή δραματική ζωηρότητα, αρχίζει μέ ενα χορό στρατιωτών φρουρών, πού είσορμοΰν ταραγμένοι στήν ορχήστρα.^ Σέ μιά άναπαιστική 1. Σχετικά μέ τα παλαιότερα στάδια της διαμάχης βλ. J. Geffcken, « Der Rhesos», Hermes 71 (1936) 394. 'Υπερασπιστές της γνησιότητας του έργου: R. Goossens, «La date du Rhesos», AC 1 (1932) 93, ό όποιος υποθέτει δτι πίσω άπο τόν Ρήσο λανθάνει ό βασιλιάς της Θράκης Σιτάλκης' επίσης, στο βιβλίο του γιά τον Εύριπίδη (σ. 252) χρονολογεί τό έργο γύρω στά 425· Η. Grégoire, «L'authenticité du Rhèse d'Euripide», AC 2 (1933) 91" ό τρίτος τόμος του ϊδιου περιοδικού περιέχει τήν κριτική τοϋ Th. Sinke (233 και 411 άντίστοιχα) καθώς και τήν άπάντηση των δύο μελετητών (431)· ό Buchwald, 50, τό θεωρεί πρώιμο εργο τοϋ Ευριπίδη· πρβ. καί G. Björck, «Rhesos», Arctos Ν. S. 1, 1954, 16, και «The Authenticity of Rhesus», Eranos 55 (1957) 7" C. Β. Sneller, De Rheso tragoedia, Amsterdam 1949 (βλ. σχετικά Α. Lesky, Gnomon 23, 1951, 141)· Silvia Compagno, «SuU'autênticità del Reso di Euripide», Atti Acc. Torino 98 ( 1 9 6 3 / 6 4 ) 1 · W . R i t c h i e , The Authenticity

of the Rhesus

of

Euri-

pides, Cambridge 1964· τΙς θέσεις αύτές άποκρούει μέ επιχειρήματα πού θα μπορούσαν πράγματι νά λύσουν τό πρόβλημα ό Ε. Fraenkel, Gnomon 37 (1965) 228. Πρόσφατα τή γνησιότητα τοϋ έργου υποστήριξε ό Q. Cataudella, «Vedute vecchie e nuove sul Reso Euripideo», Saggi sulla tragedia Greca, Μεσσήνη-Φλωρεντία 1969, 315. Σημαντικά επιχειρήματα γιά τήν άθέτηση τοϋ έργου συ-ρίεντρώνει ό Η. Strohm, «Beobachtungen zum Rhesos», Hermes 87 (1959) 257. 2. Ή 1η 'Τπόθεση παραδίδει δύο άλλες τριμετρικές άρχές τοϋ έργου, πού δεν συμπίπτουν μέ τό παραδεδομένο κείμενο τοϋ δράματος: ένα μονόστιχο παράθεμα τοϋ Δικαιάρχου (άπ. 81 W.), τό όποιο.θυμίζει πράγματι Εύριπίδη, καΐ 11 τριμέτρους, άπό μιά προσφώνηση της "Ηρας πρός τήν 'Αθήνα, οΐ όποιοι δικαιολογημένα χαρακτηρίζονται άπό τόν συντάκτη της 'Τπόθεσης ώς πεζοί καΐ ξένοι πρός τήν τέχνη τοϋ Εύριπίδη.

430

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

σκηνή ξυπνοΰν τον "Εκτορα, άλλά περνά κάμποση ώρα, ώσπου, μέσα άπό τΙς ταραγμένες κραυγές τους, νά πάρει έναρθρη μορφή ή ε'ίδηση οτι στο στρατόπεδο των Ελλήνων καϊνε φωτιές και δτι ό στρατός συνωστίζεται στή σκηνή του 'Αγαμέμνονα. Ό "Εκτωρ συμπεραίνει οτι οί "Ελληνες σκοπεύουν νά αποχωρήσουν και μέ ενα λόγο γεμάτο κομπασμό άναγγέλλει τήν πρόθεσή του νά έπιτεθεΐ στό στρατόπεδό τους, άφοΰ έ'τσι κι άλλιώς μόνο τό σκοτάδι και ή πρόνοια των μάντεων τον είχαν εμποδίσει νά έξοντώσει μέ τό δόρυ του σύσσωμο τό εχθρικό στράτευμα. Μόνιμα επιδιώκοντας τήν αντίθεση, ό ποιητής παρουσιάζει τόν "Εκτορα νά συγκρούεται πρώτα μέ τόν κορυφαίο και κατόπι μέ τόν Αινεία, οι όποιοι συμβουλεύουν προσοχή. Ό "Εκτωρ υποχωρεί και άποφασίζει νά στείλει εναν κατάσκοπο. Γιά τήν άποστολή προσφέρεται ό Δόλων, δ όποιος άπαιτεϊ γιά άμοφή, δταν θά έχουν νικήσει τους "Ελληνες, τά άλογα του 'Αχιλλέα. Ό "Εκτωρ τά ύπόσχεται, μολονότι θά τά ήθελε και ό 'ίδιος. (Αύτός ό ποιητής χαίρεται νά προσθέτει που και που στήν εικόνα λεπτότατες πινελιές.) Ό χορός κατευοδώνει τόν Δόλωνα, καθώς ξεκινά, μέ εύχές: ενα έγκώμιο γιά τή γενναιότητά του και μιά γεμάτη υβρη πρόβλεψη γιά τις ήρωικές του πράξεις. Τότε έμφανίζεται ενας βοσκός φέρνοντας τήν ε'ίδηση δτι εφτασε στήν Τροία ό Ρήσος μέ τους Θράκες του. Στό μεταξύ διαρκώς ανάβουν μικρές φωτιές, χωρίς δμως νά δημιουργείται κάπου μιά πυρκαγιά. Ό υπερβολικά βιαστικός "Εκτωρ διαπληκτίζεται πρώτα μέ τόν 'Αγγελιοφόρο, έπειδή πιστεύει οτι έρχεται νά του μιλήσει γιά τά κοπάδια, άμέσως δμως ξαναγίνεται δ περήφανος, βέβαιος γιά τή νίκη του, ήρωας, πού δέν άνέχεται τόν τόσο καθυστερημένο βασιλιά της Θράκης παρά μόνο σάν άπλό θεατή τών δικών του ηρωικών κατορθωμάτων. Κορυφαίος και Βοσκός βάζουν τά δυνατά τους γιά νά τόν μεταπείσουν, ώσπου, μέ μιά άπότομη μεταστροφή (339), ό "Εκτωρ δηλώνει οτι θά επιτρέψει στόν Ρήσο νά πάρει μέρος στή μάχη. "Ενα χορικό γεμάτο αισιοδοξία γιά τή νίκη χαιρετίζει τήν εΐ'σοδο του βασιλιά τών Θρακών. Ό "Εκτωρ δέν μπορεί νά συγκρατήσει τόν έαυτό του και έτσι έπιπλήττει έντονα τόν άργοπορημένο σύμμαχο. 'Εκείνος δικαιολογείται μιλώντας γιά άγώνες μέ σκυθικές φυλές, κατά τά άλλα δμως δέν υστερεί σέ ματαιοδοξία άπό τόν "Εκτορα* μάλιστα τόν ύποσκελίζει μέ τό καταπληκτικό του σχέδιο νά ξεκινήσουν, μετά τή σωτηρία της Τροίας, και νά ερημώσουν δλη τήν 431

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

'Ελλάδα. Κατόπι ζητεϊ νά μονομαχήσει μέ τον πρώτο ήρωα των Ελλήνων καΐ φεύγει μαζί μέ τον "Εκτορα γιά τον καταυλισμό. Πολύ έπιδέξια χωρίζει ό ποιητής αύτό το μέρος άπο το επόμενο, πού περιέχει τά άποφασιστικά δραματικά γεγονότα, παρεμβάλλοντας τό νυχτερινό τραγούδι των φρουρών, το ωραιότερο λυρικό κομμάτι του έργου, πού θυμίζει έντονα ενα άντίστοιχο άπό τον Φαέθοντα τοΰ Εύριπίδη.^ Οί φρουροί είναι άνήσυχοι, επειδή δέν εχει φανεϊ άκόμη ό Δόλων ή πρόθεσή τους νά ξυπνήσουν τούς Λύκιους δίνει τήν άφορμή γιά νά άπομακρυνθεΐ ό χορος άπό τή σκηνή. Εμφανίζονται δ 'Οδυσσέας και ό Διομήδης, πού προχωρούν μέσα στή νύχτα προς τή σκηνή τοΰ "Εκτορα. "Εχουν στο μεταξύ συλλάβει και σκοτώσει τον Δόλωνα* ό "Εκτωρ θά είναι τό επόμενο θύμα τους. Επειδή δέν τον βρίσκουν, ξεσπά και πάλι μια άπό τις μικρές συγκρούσεις τοΰ έ'ργου: ό Διομήδης θέλει νά επιχειρήσουν κάτι ξεχωριστό, νά χτυπήσουν τον Αινεία, άλλά δ 'Οδυσσέας, πού άπό τήν πρώτη του λέξη (565) παρουσιάζεται προσεχτικός, τον πιέζει να γυρίσουν πίσω. Στή διαμάχη δίνει λύση ή Άθηνα στέλνοντας τούς δύο ήρωες στον Ρήσο και στα λευκά του άλογα. Ή 'ίδια κατόπι σώζει άπό τον κίνδυνο τούς προστατευόμενούς της σέ ενα επεισόδιο πού έ'χει κάποιαν αύτοτέλεια, και άπλώς επικαλύπτει ενα χρονικό διάστημα. Ό 'Αλέξανδρος άκουσε νά κυκλοφορεί μιά φήμη ότι στο στρατόπεδό τους βρίσκονται κατάσκοποι τοΰ έχθροΰ και σκοπεύει νά ξυπνήσει τον "Εκτορα. Ή Άθηνα όμως παρουσιάζεται ως 'Αφροδίτη, τον καθησυχάζει μέ παραπλανητικά λόγια και τον πείθει νά γυρίσει πίσω. Ό 'Αλέξανδρος δέν εμφανίζεται ξανά στο δράμα. Ό ποιητής τοΰ Ρήσου συνθέτει τό εργο του σύμφωνα μέ τή συνταγή τοΰ Άστυδάμαντα (άπ. 4 Ν.), οτι πρέπει κανείς νά προσφέρει στούς θεατές του γεύματα σέ μεγάλη ποικιλία. Μέ αύτό τό σκοπό λοιπόν εχει στή συνέχεια μιά συναρπαστική σκηνή, όπου οί φρουροί είσορμοΰν κυνηγώντας τόν 'Οδυσσέα, επειδή έ'χει άνακαλυφθεΐ ό φόνος τοΰ Ρήσου. Ό 'Οδυσσέας δμως κατορθώνει νά τούς ξεγελάσει στο σκοτάδι, έπειδή έ'χει άκούσει και ξέρει τό παρασύνθημα, και έ'τσι στέλνει τούς διώκτες του σέ λαθεμένη κατεύθυνση. Προς τά κει τρέχει μιά ομάδα άπό πολεμιστές (σίγου1. G. Η. Macurdy, «The ϋαΛνη Songs in Rhesus (527-556) and in the Parodos of Phaethon», AJPh 64 (1943) 408.

432

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

ρα κάποια βωβά πρόσωπα), ενώ ό χορός μένει στη σκηνή, άπο οπού σέ λίγο φεύγει ό 'Οδυσσέας. Το θέμα της κλοπής των άλογων (619, 624) έδώ παραμερίζεται ολότελα, γιά νά επανέλθει άργότερα (781, 839) μόνο υπαινικτικά. Ό χορός, σέ ενα διάλογο οπού άκούονται μεμονωμένες φωνές, άναρωτιέται γιά το δράστη του φόνου, υποθέτει δτι πρέπει νά είναι 6 'Οδυσσέας και άνησυχεΐ γιά τήν εύθύνη πού θά τού^; καταλογίσει ό "Εκτωρ. 'Εκείνη τη στιγμή μπαίνει ό 'Ηνίοχος του Ρήσου, θρηνεί σέ ταραγμένους άναπαιστους και κατόπιν εκθέτει τά γεγονότα σέ μιά άφηγηματική ρήση. Και πάλι είναι χαρακτηριστικό, γι' αυτό το έ'ργο των μικρών και μεγάλων παρεξηγήσεων και της άδιάκοπης ταλάντευσης άνάμεσα στο φαινόμενο και τήν πραγματικότητα, τό γεγονός οτι 6 κορυφαίος στήν άρχή νομίζει (730) δτι ερχεται νά πέσει στήν παγίδα τους κάποιος εχθρός. 'Ενώ δμως στήν παλιότερη τραγωδία ο 'Αγγελιοφόρος, παρ' δλη τή συμμετοχή του, στέκεται πάντα σέ κάποια άπόσταση άπό τά δσα διηγείται, ό 'Ηνίοχος του Ρήσου, τραυματισμένος και ό 'ίδιος, συνδέεται άμεσα μέ τά γεγονότα. Μέσα στον παροξυσμό του γίνεται θύμα της βαρύτερης παρεξήγησης σέ δλο τό εργο. "Οταν ερχεται ό "Εκτωρ καί, στήν άρχή, μέμφεται έντονα τούς φρουρούς, οι όποιοι, φυσικά, μπορούν νά επικαλεστούν τήν έγκαιρη προειδοποίησή τους γιά τήν άνησυχία πού έπικρατοΰσε στο στρατόπεδο τών Ελλήνων, παίρνει τό λόγο ό 'Ηνίοχος και κατηγορεί τον "Εκτορα γιά τό φόνο του κυρίου του. Ή διαμάχη καταλήγει κάπως άτονα, και ό "Εκτωρ δίνει έντολή νά οδηγήσουν τον πληγωμένο στή σκηνή του, ένώ ταυτόχρονα ορίζει τά σχετικά μέ τήν ταφή του νεκρού. Στο τέλος, έκει δπου στον Εύριπίδη έ'χουμε τον «άπό μηχανής» θεό, έμφανίζεται ή μητέρα του Ρήσου, μιά άπό τις Μούσες. Αύτή δμως ή θεοφάνεια δίνεται πολύ διαφορετικά: ή Μούσα κρατώντας στήν άγκαλιά τον νεκρό γιό της, συνθέτει μιά πολύ συγκινητική εικόνα, άλλά, μετά τον (ένμέρει μόνο λυρικό) θρήνο της, άρχίζει μιά μακροσκελή ρήση, στήν οποία κάποια σημασία έ'χουν μόνο ή επιβεβαίωση της ένοχης του 'Οδυσσέα, καΐ φυσικά της 'Αθηνάς (τίποτε καινούριο γιά τό θεατή), και ή άνάληψη της εύθύνης γιά τήν καθυστερημένη άφιξη του Ρήσου. Δεν λείπει καί ή πρόβλεψη του μέλλοντος, κάτι πού και πάλι παραπέμπει στον Εύριπίδη: ό Ρήσος δεν θά κατοικήσει στον "Αδη, άλλά στις σπηλιές της πατρίδας του ώς άνθρωποδαίμίον. 433

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

Ό Br. SnelP διαπιστώνει, οτι, μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, περνούν τριάντα χρόνια, ώσπου νά εμφανιστεί κάποια άξιοσημείωτη παράσταση τραγωδίας. Στον Ι'διο οφείλουμε και μιά έ'ξοχη έ'ρευνα,^ δπου εξασφαλίζονται κάποια στοιχεία γιά τον νεότερο και γνωστότερο άπό τούς δύο Άστυδάμαντες. Ή σειρά είναι: Φιλοκλης® - Μόρσιμος - Άστυδάμας I - Άστυδάμας Π' άπό τις 15 νίκες του εντοπίζονται τρεις: στά Διονύσια του 372, 341 και 340. Ξεχωριστή φήμη κέρδισε μέ τον "Εκτορα, πού τον τοποθετεί ό Πλούταρχος {Πότερον οΐ "Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξότεροι, 7, 349 F) πλάι στον Αισχύλο, στον Σοφοκλή και τήν 'Αερόπη του Καρκίνου. Αύτός ό τελευταίος ήταν σύγχρονος του Άστυδάμαντα και κέρδισε λίγο πριν άπό τό 373 τήν πρώτη άπό τις 11 διονυσιακές του νίκες. Άπό τά έλληνιστικά χρόνια προέρχονται τρεις πάπυροι μέ άποσπάσματα άπό ενα δράμα σχετικό μέ τόν "Εκτορα, τά όποια πολύ βάσιμα ό Br. Snell άποδίδει στό γνωστό εργο του Άστυδάμαντα: Pap. Amherst 2, 10 (169 Pack)· Pap. Strash. WG 304, 2 {Hermes Ε 5, 1937, 84: 170 Pack)· Pap. Hiheh 2, 174 (171 Pack).^ Ό Welcker υποστήριξε πολύ πειστικά {Griech. Trag. 1059) ότι ό Hector proficiscens του Λατίνου Ναίβιου γράφηκε μέ βάση τό έ'ργο του Άστυδάμαντα. Φαίνεται δτι σ' αύτό τό εργο έ'παιζε ξεχωριστό ρόλο στήν εμφάνιση του "Εκτορα τό γεγονός δτι 6 ήρωας φορούσε τήν πανοπλία του Αχιλλέα, πού τήν ειχε συλήσει άπό τόν νεκρό Πάτροκλο. Δεν δημιουργεί σοβαρή δυσκολία τό γεγονός δτι, άντίθετα άπό τήν Ίλιάδα, δ "Εκτωρ ξεκινούσε γιά τή μάχη και άποχαιρετουσε τήν Ανδρομάχη μετά τό θάνατο του Πατρόκλου. Εύστοχα ύπογραμμίζει ό Snell δτι έτσι άποκτά ιδιαίτερο νόημα στό έ'ργο τοΰ Άστυδάμαντα (Σχ. Ίλ. Ζ 472) δ τρόμος του μικρού Άστυάνακτα μπρός στήν περικεφαλαία τοΰ πατέρα του. 1. Στό 5ο κεφάλαιο («Astydamas' Hektor») της γερμανικής έκδοσης τ ο ΰ βιβλίου τ ο υ Scenes

from

Greek

Drama

{Szenen

aus

Drama, Βερολίνο 1971). 2. «Zu den Urkunden dramatischer Aufführungen», 11.

griechischen

NAWG1966/2,

3. Γιά τη θέση της τριλογίας του ΠανδιονΙς άνάμεσα στο 430 καΐ 414 βλ. Τ. Β. L. Webster, WS 79 (1966) 117. 4. Ol πρώτοι δύο πάπυροι περιέχονται στον D. L. Page, OLP, Λονδίνο 1950, 160, ό όποιος εκφράζει κάποιους ένδοιασμούς ώς προς τήν άπόδοση.

434

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

ΌΈρμήςτουΆστυδάμανταήταν πιθανότατα σατυρικό δράμα.^ Μέ τη μετριοφροσύνη δεν πρέπει νά είχε πολλή σχέση 6 Άστυδάμας. Στή Βιβλιοθήκη του Φωτίου (502, 21: Anthologia Lyrica D 1,3η έκδ. σ. 113: Snell, Tragici Minores QQ T. 2) παραδίδονται δύο δίστιχά του, οπού έκφράζει τή λύττη του γιατί δέν έζησε τήν εποχή των μεγάλων τραγικών: άσφαλώς θά διέτρεχαν κίνδυνο άπο τον άνταγωνισμό του. Ό σύγχρονος του Χαιρήμων^ χαρακτηρίζεται στή Ρητορική (3, 12: 1413 b 13) του 'Αριστοτέλη αναγνωστικός (κατάλληλος γιά διάβασμα). "Ετσι μαθαίνουμε βέβαια δτι γιά τή διάδοση καΐ τήν έπίδραση της τραγωδίας άποχτοϋσε ολοένα και περισσότερη σημασία ενα αναγνωστικό κοινό, άλλά δέν θά έ'πρεπε άπό αύτό να συμπεράνουμε οτι ποιητές όπως ό Χαιρήμων έγραφαν άποκλειστικά και μόνο μέ εναν τέτοιο σκοπό. Τήν πρώτη θέση ειχε πάντα ή παράσταση.^ Συνθέσεις δπως οί τραγωδίες του κυνικοΰ Διογένη άπό τή Σινώπη ή του Τίμωνα άπό τον Φλιούντα κινούνταν ϊσως στά άκραϊα όρια του ε'ίδους καί, έπομένως, ήταν πράγματι δράματα άναγνωστικά. Στά άποσπάσματα του Χαιρήμονα ο Br. Snell επισήμανε καινούριους τόνους ένός παιγνιώδους και εκλεπτυσμένου αισθησιασμού και μαζί μιαν ιδιαίτερη άγάττη στά χρώματα. "Ολα αυτά προοιωνίζονται τήν έλληνιστική ποίηση. Ό Ε. G. Turner πέτυχε νά έντοπίσει, άνάμεσα στούς παπύρους Hibeh (2, 224* τώρα: Βρετ. Μουσ. 2989), ενα άπόσπασμα του Χαιρήμονα, τό όποιο περιέχει τις άρχές οκτώ, πιθανότατα έξαμετρικών, στίχων. Ό 'Αριστοτέλης άναφέρει κάπου {Ποιητ. 1, 1447 b 21) δτι δ Χαιρήμων ειχε γράψει εναν Κένταυρο σέ μορφή ραψωδίας άπό άνάμικτα 1. Πρβ. Β. D. Meritt, Hesperia 7 (1938) 116. 2. Ό Br. Snell, στ6 κεφάλαιο «Agathon, Chairemon» της γερμανικής μ ε τ ά φ ρ α σ η ς τ ο ϋ βιβλίου τ ο υ Scenes from Greek Drama,

άπο τ ά ισχνά κ α -

1 9 0 2 , 3 8 1 · F . M e h m e l , Virgil

'Αμβούργο 1940,

τάλοιπα και τις διάφορες σκόρπιες μαρτυρίες, συνάγει ορισμένα ούσιαστικά χαρακτηριστικά αύτοϋ τοϋ ποιητη' πρβ. C. Collard, «On the Tragedian Chaeremon», JHS 90 (1970) 22. 3. Ο. Crusius, «Die Anagnostikoi», Festschrift für Th. Comperz, und Apollonius

Rhodius,

20 και 23· D. Zwierlein, Die Rezitationsdramen Senecas, Meisenheim 1966· R. Pfeiffer, History of Classical Scholarship, 'Οξφόρδη 1968, 29 (έλλ. μετ. Παν. Ξένος, 'Αθήνα 1972, τ. I, 33).

435

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

μέτρα. Το περιεχόμενο του παραπάνω άποσπάσματος έναρμονίζεται θαυμάσια μέ αύτή τή μαρτυρία: πρόκειται γιά μιά σειρά άπό ήθικολογικες νουθεσίες, πού θα ταίριαζαν πολύ στο στόμα τοϋ Χείρωνα. Δέν εχουμε παρά νά θυμηθούμε τό Χείρωνος Ύποθήκαι, πού παραδιδόταν μέ τό ονομα τοϋ Ησιόδου. Πόσο ενδιαφερόταν ό Χαιρήμων και γιά τον άναγνώστη, το δείχνει ή άκροστιχίδα πού άνακάλυψε ό R. Kannicht: τά άρχικά γράμματα των στίχων σχηματίζουν τό ονομα του ποιητή. Είναι ελάχιστες οΐ δυνατότητές μας νά άποκτήσουμε μιαν εικόνα γιά την τραγωδία τοϋ 4ου αιώνα. Μερικά ονόματα, δπως τοϋ Καρκίνου και του 'Αντιφώντα, μένουν γιά μας δίχως περιεχόμενο. 'Εδώ δμως άποκτα ιδιαίτερη σημ,ασία ή Ποιητική τοϋ 'Αριστοτέλη. "Οχι δτι μδός παρέχει άφθονες και συγκεκριμένες μαρτυρίες γιά ποιητές και εργα αύτής της περιόδου —ό Ziegler (1965) μάλιστα εξετάζει, μέ τή δέουσα προσοχή, το ένδεχόμενο μερικά άπό τά δράματα πού άναφέρονται δίχως τό ονομα τοϋ συγγραφέα τους νά προέρχονται άπό αύτή τήν περίοδο" είναι, ωστόσο, ούσιαστική ή παρατήρηση δτι άπό δω και πέρα ή τραγωδία άντιμετωπίζεται ώς αύτοτελής μορφή τέχνης μέσα στο πλαίσιο πού διαγράφουν ειδικοί τεχνικοί νόμοι χωρίς δεσμεύσεις άπό τις συμβάσεις πού καθόρισαν τή γένεση και τήν άκμή της. Ή πόλις στήν κλασική της μορφή άνήκει πιά στο παρελθόν και μαζί της και τό έδαφος έκεϊνο άπό δπου ή τραγωδία άντλοϋσε ενα μεγάλο μέρος άπό τή δύναμή της. "Οπως ωραία τό διατυπώνει ό W. Jens:^ «δπου δμως παύει νά λειτουργεί ώς άπαραίτητη προϋπόθεση ένα αύστηρά καθορισμένο σύστημα, δέν μπορεί πιά νά ύπάρξει τραγωδία άλλά μόνο, δπως στον 4ο αιώνα, θέαμα». Τώρα δμως ολοκληρώνεται μια διαδικασία διάδοσης, πού εϊχε άρχίσει ήδη στά χρόνια των μεγάλων τραγικών. Δέν είναι σύμπτωση δτι άνάμεσα στις πενιχρές ειδήσεις γιά τήν τραγωδία τοϋ 4ου αιώνα συναντούμε άναλογικά πολλές γιά παραστάσεις έργων έ'ξω άπό τήν 'Αθήνα (Ziegler 1964). "Άν ή χειραφέτηση άπό τούς δεσμούς μέ τήν πόλη είχε προετοιμαστεί, μερικώς τουλάχιστον, άπό τόν Εύριπίδη, τό 'ίδιο ισχύει και γιά ενα άλλο εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο της δραματικής δη1. Στο άρθρο του: «Antikes und modernes Drama», Eranion (Festschr. H. Hommel), Τυβίγγη 1961, iZ=Zur Antike, Μόναχο 1978, 78.

436

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

μιουργίας. Ό μύθος στερείται το έσωτερικό του περιεχόμενο και μετατρέπεται ούσιαστικά σέ ύλικο γιά θεατροποίηση. Πάντα βέβαια οι ποιητές άντλοΰν σχεδόν άποκλειστικά άπο τους παραδοσιακούς μύθους, άλλά έχουν τώρα περάσει ολότελα σέ δεύτερο επίπεδο τά μ,εγάλα κοσμοθεωριακά προβλήματα, πού δονούσαν τον 5ο αιώνα. Τώρα, ωστόσο, προσπαθούν να πλάσουν άπό τις παλιές μυθικές ιστορίες έντυπωσιακές δραματικές καταστάσεις και πολλαπλασιάζουν τον άριθμο των προσώπων. Σημαντικές γιά τ·)]ν άποκλειστική συγκέντρωση τοϋ ένδιαφέροντος στη θεατρική πλοκή είναι οί παρατηρήσεις του 'Αριστοτέλη {Ποιητ. 1450 a 25 και 37) γιά τήν προτεραιότητα του /ινθου (υπόθεσης) σέ σύγκριση μέ τα ηθη (χαρακτήρες), και μάλιστα γιά τήν απουσία των δεύτερων άπό τή νεότερη τραγωδία. Αύτή άλλωστε προσφέρει στον 'Αριστοτέλη ενα έπιχείρημα γιά τήν προτεραιότητα του μύθου σέ σχέση μέ τά -ηθη. Σημαντική πηγή, πού θά έπρεπε όμως μόνο μέ σχολαστική άνάλυση νά άξιοποιειται, είναι τό μιίθολογικο εγχειρίδιο του 'Τγίνου, ό όποιος, δπως είναι γνωστό, εκμεταλλεύτηκε σέ μεγάλη Ικταση τήν τραγωδία' συχνά δμως (κυρίως άπό τον C. Robert) έχουν κάπως βιαστικά συνδεθεί επιμέρους fabulae μέ τά μεγάλα ονόματα του 5ου αιώνα, χωρίς νά συνυπολογίζεται, δσο πρέπει, ή μεταγενέστερη τραγωδία. 'Ιστορίες, δπως λ.χ. της 'Ιφιγένειας στούς Δελφούς, πού εντυπωσίασε τόσο πολύ τον Gœthe, δείχνουν δτι τά παιχνίδια της Τύχης έ'φτασαν σέ άκραϊα δρια. Τίποτε δέν άναιρεϊ τήν ύπόθεση δτι έδώ, δπως και σέ μερικές άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, Ιχουμε μπροστά μας υποθέσεις άπό μεταγενέστερες τραγωδίες, οί όποιες, δημιουργώντας συναρπαστικές· καταστάσεις στά 'ίχνη της παράδοσης τοϋ Εύριπίδη, άφήνουν μεγάλα περιθώρια αίσθηματολογίας. Ό Τ. Β. L. Webster,^ μέ βάση έ'να άσημένιο κύπελλο τοϋ Βρετανικοϋ Μουσείου, συμπέρανε τή σύνθεση μιας τραγωδίας πού συνέχιζε, κατά κάποιον τρόπο, τήν ^Ιφιγένεια Τ"., παρουσιάζοντας τή σωτηρία των φυγάδων μέ τή βοήθεια τοϋ Χρύση, γιοϋ της Χρυσηίδας* τό έ'ργο αυτό άποτέλεσε τό πρότυπο γιά τον Chryses τοϋ Ρωμαίου Πακουβίου. •"Αν κρίνουμε σωστά αυτές τις πηγές, συνάγουμε άπό αυτές μιάν έντονη προτίμηση γιά τό συναρπαστικό και τό φρικαλέο· καί, 1. Fifty Years δη 1 9 6 8 , 1 1 6 .

of Classical

Scholarship,

437

C a m b r i d g e , 2η SxB. 'Οξφόρ-

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

φυσικά, σέ σχέση μέ αυτά δεν μπορούσε νά λείψει καΐ μι,ά έξαρση μελοδραματισμου. 'Ασφαλώς είναι θεμιτή και ή ύπόθεση δτι ή ρητορεία εισχώρησε άκόμη περισσότερο στην έκφραση. Το 'ίδιο ισχύει και γιά κείνους τούς μουσικούς βιρτουοζισμούς, τούς οποίους θεωρεί ο Πλάτων {Νόμοι 3, 700 d) ως κύρια αΐ'τια της παρακμής του θεάτρου. Διδακτική γι' αύτή τήν εξελικτική πορεία της τραγωδίας, σέ αυτή τή φάση της παρακμής, είναι ή σημασιολογική άλλαγή της λέξης τραγικός. "Ηδη ό Πλάτων και μετά άπο αυτόν 6 'Αριστοτέλης χρησιμοποιούν τή λέξη μέ τή σημασία «έορταστικός, έπίσημος» άλλά και «υπερβολικός», υποδηλώνοντας κάποτε άρκετά ευδιάκριτα και τή σημασία «πομπώδης». Σ' αύτήν τήν ολότελα έξωτερική σημασία τό τραγικό δεν περιορίζεται καθόλου στήν τραγωδία, άλλά είσορμά δυναμικά στο χώρο της ιστοριογραφίας, δημιουργώντας ενα άφηγηματικό ύφος πού δεσπόζει στά ελληνιστικά χρόνια.^ Σέ συνάρτηση μέ αύτή τήν τελευταία διαπίστωση καταλαβαίνουμε γιατί ξανά άρχισαν νά άσχολοΰνται εύκαιριακά μέ ιστορικά θέματα στο Θέατρο. Ό Θεοδέκτης άπό τή Φάσηλη έγραψε εναν Μαύσωλο, ένώ άπό τον Μοσχίωνα, πού μερικοί τον τοποθετούν στον 3ο αιώνα {RE 16, 345), ύπήρχαν δράματα μέ τούς τίτλους Θεμιστοκλής και ΦεραΙοί' τό δεύτερο ειχε θέμα πιθανότατα τον βίαιο θάνατο του 'Αλεξάνδρου, τυράννου τών Φερών. 'Εννοείται δτι ιδιαίτερη γοητεία άσκοϋν θέματα έξωτικά: ό Διονύσιος ό πρεσβύτερος^ άπό τις Συρακούσες έγραψε μιά τραγωδία "Αδωνις 1. Τά σχετικά μέ τή λ. τραγικός χωρία στον J. Geffcken, «Der Begriff des Tragischen in der Antike», Vortr. Bihl. Warburg 1927/28, Βερολίνο 1930, 120 καΐ 123· ό J. Η. Waszink, στο θαυμάσιο δοκίμιο του ((Die griechische Tragödie im Urteil der Römer und (ier Christen», JbAC 7 (1964) 144, 24, άναφέρεται σέ μιά διπλωματική έργασία πού υπέβαλε στόν Α. Dihle ό J. Stille μέ τίτλο ((Die Bedeutung des Wortes τραγικός seit Platon und Aristoteles». Ώς παράδειγμα γιά το τί μπορεί νά σημαίνει ή λ. τραγωδία στά μεταγενέστερα χρόνια άρκεϊ δνα χωρίο άπο τά Έφεσιακά (3, 1, 4) τοϋ Ξενοφώντα. Σχετικά μέ τή θέση τοΰ Καλλιμάχου άπέναντι στήν τραγωδία, βλ. Ε. Howald, Der Dichter Kallimachos von Kyrene, Erlenbach-Ζυρίχη 1943,16. Γιά τό ((τραγικό» υφος της ελληνιστικής ιστοριογραφίας κάποια βιβλιογραφία στόν J. Geffcken, ο.π. 139, 5. Σημαντικό γι' αυτά τά προβλήματα είναι τό κεφάλαιο ((Entstehung und Inhalt des neunten Kapitels von Aristoteles' Poetik», στό βιβλίο τοϋ Κ. von Fritz. 2. W. Suess, ((Der ältere Dionys als Tragiker», RhM 109 (1966) 299.

438

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

(Άθήν. 9, 401 f), ένώ στην αύλή του Φιλίππου του Μακεδόνα παίχτηκε ενας Κιννρας (Σουητώνιος, Καλλιγονλας 57" Ίώσηπος, 'Ιουδαϊκή 'Αρχαιολογία 19, 1, 13). Ή πρώτη παράσταση παλιού δράματος, άπό την περίοδο πού τη χαρακτήριζαν πιά κλασική, μαρτυρεΐται γιά τό 386* φαίνεται δτι μέσα στο κατά τά άλλα οχι παγιωμένο πρόγραμμα των δρχματικών άγώνων είχε δλο και συχνότερα θέση μιά παλαιά (τραγωδία), πού παρουσιαζόταν πριν άπο τά νέα δράματα. "Ενα έπιγραφικό εύρημα άπο τήν 'Αθηναϊκή 'Αγορά μας πληροφορεί δτι στά μέσα του 3ου αιώνα διεξάγονταν τακτικοί άγώνες υποκριτών μέ παλιά εργα.^ Αυτή ή διαπίστωση μας όδηγεϊ σέ ενα άλλο σημάδι μιας έσωτερικής παρακμής της τραγικής ποίησης: στήν κυριαρχία της σκηνοθεσίας και του ερμηνευτικού βιρτουοζισμοΰ. Γιά τό πρώτο μας δίνει ενα θαυμάσιο παράδειγμα τό Σχ. 'Ορέστης 57: έδώ ενας μεταγενέστερος «σκηνοθέτης» παρουσίασε στήν άρχή του έ'ργου τήν Ελένη βωβή νά πορεύεται προς τό παλάτι μαζί μέ τά τρωικά λάφυρα. Μέ δλα αυτά εναρμονίζονται άπόλυτα και τά έπιθεωρησιακά στοιχεία της ρωμαϊκής σκηνής, γιά τά όποια προσφέρει άρκετές μαρτυρίες ή Μ. Bieber {History)."H8-ri άπό τήν κλασική έποχή έξαίρονταν όνομαστικά μεμονωμένοι ηθοποιοί, δπως λ.χ. ό Κλέανδρος και ο Μυννίσκος στον Βίο του Αισχύλου, ό Τληπόλεμος (Σχ. Άρ. Νεφέλαι 1266) και ό Κλειδεμίδης (Σχ. Άρ. Βάτραχοι 791) γιά τόν Σοφοκλή. Γιά τήν εποχή του δμως ό 'Αριστοτέλης παραπονιέται {Ρητ. 3, 1403 b 33) δτι μείζον δύνανται των ποιητών οι νποκριταί (οι ηθοποιοί έχουν μεγαλύτερη δύναμη άπό τους ποιητές). Κάποιες σκόρπιες μαρτυρίες είναι διαφωτιστικές γιά τή σημασία πού άρχισαν νά άποδίδουν στήν τέχνη τών «υποκριτών». 2 Ό Θεόδωρος έ'φερε δάκρυα στόν σκληρό 'Αλέξαν1. Hesperia 1 (1938) 116, άρ. 22" Α. Körte, Hermes 73 (1938) Jl23. Κατά τά άλλα, γι' αύτά τά προβλήματα έξακολουθεϊ πάντα νά διατηρεί τήν ά ξ ί α τ ο υ τό ^ργο τ ο υ Α . W i l h e l m ,

Urkunden

dramatischer

Aufführun-

gen in Athen, Βιέννη 1906 (άνατ. Amsterdam 1965)· τώρα δμως πρέπει νά προστεθεί καΐ τό βιβλίο τοϋ Pickard-Cambridge, Festivals. 'Οτιδήποτε είναι δυνατό νά γνωρίσουμε γιά τόν καθένα άπο τούς ποιητές Μχει συγκεντρωθεί άπό τόν Τ. Β. L. Webster, Art and Literature in fourth Century Athens, Λονδίνο 1956, και «Fourth Century Tragedies and Poetics», Hermes 82 (1954) 294. 2. G o n e Capone, Uarte

scenica

degli

439

attori

tragici

greci,

Πάδουα

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

δρο, τον τύραννο των Φερών (Αίλ. Ποικ. Ίστ. 14, 40), ό Πώλος έπαιξε το ρόλο της 'Ηλέκτρας του Σοφοκλή κρατώντας την υδρία μέ την τέφρα του γιου του, πού είχε πεθάνει πριν άπο λίγο (Gell. Nodes Atticae^ 6, 5), ό Θεσσαλός πήρε μεγάλη θέση δίπλα στον Μέγα 'Αλέξανδρο (Πλουτ. 'Αλέξανδρος 10 καΐ 29). Πόσο μεγάλη ήταν ή σημασία τών ύποκριτών, συνάγεται και άπο τή φροντίδα πού έ'δειχναν τον 4ο αιώνα νά τούς κατανείμουν άνάμεσα στά διάφορα έργα. Τότε ό κάθε πρωταγωνιστής μέ τή σειρά ερμήνευε ένα άπο τά δράματα τών ποιητών πού έπαιρναν μέρος στον άγώνα (Pickard-Cambridge, Festivals 94)· κάτι παρόμοιο ύποθέτει ό Webster (βλ. σ. 434 τόμου α' του βιβλίου μας) και γιά ένα ορισμένο διάστημα του 5ου αιώνα. Φαίνεται δτι τό σατυρικό δράμα τον 4ο αιώνα, τουλάχιστο γιά ορισμένα διαστήματα, συγκέντρωνε ελάχιστο ένδιαφέρον. Οί «Διδασκαλίες» γιά τα έτη 341-339 {IG Π^ 2320) περιλαμβάνουν στά Διονύσια μόνο ένα σατυρικό δράμα στήν άρχή του προγράμματος κάθε φορά.^ Μπορούμε ωστόσο νά ξεχωρίσουμε ένα ολότελα ιδιότυπο σατυρικό δράμα, γιά νά μεταχειριστούμε τήν έκφραση τοΰ Snell, ή συμβολή τοΰ όποιου είναι άποφασιστική γιά τήν έρμηνεία τοΰ έργου: είναι ό Άγήν.^ "Ο,τι ξέρουμε γι' αύτό τό έργο περιέχεται στον Άθήναιο, ό όποιος παραθέτει 18 στίχους άπο τό κείμενο (13, 586: 14-18· 13, 596: πρώτα l-8a,πιό κάτω 8b-18), προσθέτοντας και ορισμένες παρατηρήσεις. Στούς στίχους διακρίνουμε δύο δχι συνεχόμενα μέρη, πού όμως συνανήκουν σέ έναν έκθετικό λόγο τοΰ δράματος. Σχετικά μέ τό χρόνο της παράστασης τοΰ έργου, ό Άθήναιος 1935. Διδακτική εΐναι καΐ ή μελέτη τοΰ γνωστού οστράκου άπο τό Μουσείο τοΰ Würzburg (Pickard-Cambridge, Festivals, είκ. 54a) μέ τόν υποκριτή πού κρατεί στό χέρι τό προσωπείο του, άπό τούς Η. Bulle, Festschrift James Loeh, Μόναχο 1930, 5, καΐ Corolla Curtius, Στουτγάρδη 1957, 151. 1. P i c k a r d - C a m b r i d g e , Festivals 1 2 4 · C. v a n R o o y , Studies in Classical Satire and Related Literary Theory, L e i d e n 1 9 6 5 , 1 2 6 .

2. Γιά τήν έρμηνεία τών άποσπασμάτων βλ. W. Suess, Hermes 74 (1939) 210· Α. von Blumenthal, στόν ϊδιο τόμο σ. 216· Η. Hommel, Hermes 75 (1940) 237 καΐ 335· V. Steffen, Aus der altertumswissenschaftlichen Arbeit

Volkspolens

1 9 5 5 , 36" S. Schiassi, Dioniso

καΐ τώρα ιδιαίτερα Snell, Scenes 99.

440

2 1 ( 1 9 5 8 ) 83,

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

δίνει δύο αντιφατικές πληροφορίες. Σύμφωνα με τή μία, το σατυρικό δράμα παρουσιάστηκε σε μιά διονυσιακή γιορτή κοντά στον Ύδάσπη, τον ινδικό ποταμό, πού ήταν τό έσχατο δριο της εκστρατείας του Αλεξάνδρου' σύμφωνα μέ τήν άλλη, δταν 6 "Αρπαλος, άπο φόβο γιά τήν κατάχρηση πού ειχε διαπράξει, εφυγε άπό τήν 'Ασία μετά τήν επιστροφή του 'Αλεξάνδρου. Στή δεύτερη άπό τις δύο μαρτυρίες στήριξε ό Κ. J. Beloch {Griechische Geschichte IV^ 2, 434) τή χρονολόγηση του στο 324, ή οποία βρήκε πολλούς οπαδούς.^ 'Ο Snell δμως μπόρεσε νά προβάλει άξιοπρόσεχτα έπιχειρήματα, γιά νά στηρίξει τήν πρώτη μαρτυρία, χρονολογώντας τό εργο στο 326. Γιά συγγραφέα του ό Άθήναιος ονομάζει κάποιον άγνωστο κατά τά άλλα Πύθωνα άπό τήν Κατάνη ή άπό τό Βυζάντιο. 'Ακόμη και τον 'Αλέξανδρο θεώρησαν ώς συγγραφέα του έργου. Τά πενιχρά κατάλοιπα μας επιτρέπουν, παρ' δλα αύτά, μιάν άνασύνθεση του τόπου της δράσης καί, σέ γενικές γραμμές, της υπόθεσης. Ή σκηνή εδειχνε άπό τά άριστερά τόν περίφημο ναό της Πόρνης, πού ειχε ιδρύσει ό Παλλίδης. Κάτω άπό αυτό τό ονομα^ εμφανίζεται στο εργο δ "Αρπαλος, ό άκόλαστο; και σπάταλος εύνοούμενος του 'Αλεξάνδρου. 'Ανάμεσα στις τιμές πού άπέδωσε στή φιλενάδα του Πυθιονίκη ήταν και ενας ναός, πού 'ίδρυσε μετά τό θάνατό της. Στήν άλλη πλευρά της σκηνής διακρίνονταν διάφορες καλαμιές, πού κάλυπταν τήν είσοδο γιά τόν Κάτω Κόσμο. Τό σύντομο κείμενο υποδηλώνει καί άλλα άξιοπερίεργα στοιχεία: ό κανονικός χορός των σατύρων ήταν μιά ομάδα άπό Πέρσες μάγους, πού ύπόσχονταν στόν θλιμμένο "Αρπαλο-Παλλίδη δτι θά εφερναν τήν Πυθιονίκη άπό τόν Κάτω Κόσμο. Αύτό άναμφίβολα επαιρνε τή μορφή μιας νεκρικής έπίκλησης, και ή Πυθιονίκη άναδυόταν άπό τις καλαμιές, γιά νά προαναγγείλει στόν άγαπημένο της τό έπόμενό του άπόχτημα, τή Γλυκέρα, πού κερδήθηκε άπό τήν 'Αθήνα μέ πολύ χρυσάφι. Ό τίτλος του έ'ργου, Άγήν, σωστά σχετίστηκε μέ τόν 'Αλέξανδρο (αγω), πού σίγουρα έμφανιζόταν στό τέλος, γιά νά άποκαταστήσει τήν τάξη. Ό Snell φώτισε τις προϋποθέσεις γιά τή δημιουργία αύτοΰ του 1. Συμφωνεί καΐ δ C. Α. van Rooy, στίς μελέτες του πού άναφέρθηκαν πώ πάνω (127), καθώς καΐ ό Η. Lloyd-Jones, Gnomon 38 (1966) 16. 2. "Ηδη ό Α. Meineke θέλησε νά διακρίνει στο δνομα τή λ. φαλλός. Ό Snell, δ.π. 104, 9, τό στήριξε αύτο μέ πειστικά έπιχειρήματα.

441

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

έργου, άξιοποιώντας τις μαρτυρίες, πού επίσης παραδίδε!, ό Ά θήναιος (13, 586c καΐ 595a), σχετικά μέ την Επιστολή άπο τή Χίο του Θεοπόμπου. Αύτο το γράμμα του ιστορικού προς τον 'Αλέξανδρο περιείχε βαριές κατηγορίες γιά τον "Αρπαλο, ό όποιος, μαζί μέ τήν Πυθιονίκη και τή Γλυκέρα, άσκουσε μέ άλόγιστη πολυτέλεια κάποια λατρεία σέ βαθμό ώστε νά προκαλέσει σκάνδαλο. Έκεΐ γίνεται άκόμη λόγος γιά τό γεγονός δτι στήν Ταρσό τιμούσαν τή Γλυκέρα μέ προσκύνηση. Είναι δμως προβληματικό κατά πόσο μπορούμε νά άντλήσουμε άπό τόν Άγήνα κάποια πολιτική έρμηνεία σχετικά μέ τήν προσπάθεια νά εισαχθούν νέες, ανοίκειες γιά τή Δύση, μορφές άπόδοσης τιμών σέ ήγεμόνες. Γιά τήν έλληνιστική τραγωδία έχουμε κληρονομήσει έξίσου πενιχρά άποσπάσματα όπως και γιά τόν 4ο αιώνα (έκτός άπό τήν 'Αλεξάνδρα και τήν 'Εξαγωγή, 9 άποσπάσματα μ.έ 22 στίχους), και κάθε άλλο παρά άποζημιωνόμαστε μέ τό νά γνωρίζουμε περίπου 60 ονόματα ποιητών.^ Οι επτά σημαντικότεροι τραγικοί της Αύλής του Πτολεμαίου Φιλαδέλφου άποτέλεσαν τή λεγόμενη «Πλειάδα», μολονότι μερικά ονόματα ποικίλλουν στούς διάφορους καταλόγους. Σταθερά εμφανίζονται τά άκόλουθα ονόματα: 'Αλέξανδρος Αιτωλός, Αυκόφρων άπό τή Χαλκίδα, "Ομηρος άπό τό Βυζάντιο, Φίλικος άπό τήν Κέρκυρα, Σωσίθεος, πιθανότατα άπό τήν Τρωάδα. Σέ διάφορους πίνακες έμφανίζονται άκόμη ό Σωσιφάνης, ό Αίαντιάδης, ό Διονυσιάδης και ό Εύφρόνιος. Γιά μιά κάπως άκριβέστερη εικόνα της έλληνιστικής τραγωδίας προσφέρονται δύο κείμενα πού άποτελοϋν δμως ιδιότυπες περιπτώσεις. Ή 'Αλεξάνδρα του Αυκόφρονα^ είναι μιά συνεχής, 1. Τούς σημειώνει δλους ό Ziegler, 1970. Τά κατάλοιπα, έκτός άπό τό κείμενο τοϋ Έζεκιήλ, έχουν συγκεντρωθεί άπό τόν F. Schramm, Tragicorum Graecorum hellenisticae quae dicitur aetatis fragmenta eorumque de vita atque poesi testimonia collecta et illustrata (διατρ.), M ü n s t e r 1929" G. M. S i f a k i s , Studies in the History of Hellenistic Drama,

Λονδίνο 1967 (κυρίως γιά τις δραματικές παραστάσεις στή Δήλο καί στούς Δελφούς). Γιά τήν «Πλειάδα» βλ. V. Steffen, Quaestionum tragicarum capita tria, Poznan 1939. Έδώ μπορούμε νά προσθέσουμε τή διάλεξη τοϋ J. Η. Waszink, «Die griechische Tragödie im Urteil der Römer und der Christen», JbAC 7 (1964) 139. Σχετικά μέ τή στάση των Επικούρειων άπέναντι. στήν τραγωδία βλ. Ρ. Boyancé, REA 49 (1947) 90. 2. Εκδόσεις: C. von Holzinger, Λιψία 1895 (άνατ. 1968 μέ σχόλια)·

442

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

άφάνταστα αινιγματική, ρήση της Κασσάνδρας μέ προφητείες γιά την πτώση της Τροίας καΐ τή μελλοντική μοίρα των Ελλήνων, Οΰτε σέ ενα σημείο δέν δίνεται άφορμή γιά κάποια δράση, και άναρωτιέται κανείς γιατί αύτδ το κείμενο ονομάστηκε τραγωδία. Το πρόβλημα της χρονολόγησης άντιμετωπίζεται σέ συνάρτηση μέ διάφορους ιστορικούς ύπαινιγμούς, πού είναι ιδιαίτερα πλούσιοι για τον ελληνικό κόσμο της Δύσης και έχουν γιά πηγή τους τον Τίμαιο άπο το Ταυρομένιο. Ό 'Αλέξανδρος, «το λιοντάρι πού βγήκε άπό τή ρίζα του Αιακού και του Δαρδάνου» (1440), θά δώσει ενα τέλος στή διαμάχη άνάμεσα στήν 'Ανατολή και τή Δύση· υστέρα άπο τήν έκτη γενιά έ'νας άπό τό αίμα της Κασσάνδρας θά συγκρουστεί μέ τό λύκο άπό τΙς Γαλάδρες (τούς Μακεδόνες;), στό τέλος δμως 0ά μοιραστούν τή λεία. 'Επειδή ή προφητεία γιά τήν κυριαρχία της Ρώμης είναι άδιανόητη στά χρόνια του Πτολεμαίου του Φιλαδέλφου, είναι πολύ πιθανή ή άποψη πού ύποστήριξε 6 Niebuhr, δτι τό ποίημα άνήκει στις άρχές του 2ου αιώνα μετά τή νίκη του Τ. Κόιντου Φλαμινίνου, και δτι προέρχεται άπό εναν άλλο Αυκόφρονα, εγγονό του τραγικού. Κάπως περισσότερο μπορούμε νά άξιοποιήσουμε τά σωζόμενα μέρη της Εξαγωγής^ τα όποια παραδίδει ό Εύσέβιος στό 9ο βιβλίο της Ευαγγελικής προπαρασκευής.^ Αύτό τό δράμα, μέ κεντρικό πρόσωπο τόν Μωυσή, πραγματεύεται σέ θεατρική μορφή ένα μέρος άπό τήν Παλαιά Διαθήκη* εχει γιά συγγραφέα του εναν 'Ιουδαίο ονόματι Έζεκιήλ και γράφτηκε τό 2ο αιώνα π.Χ. Στήν Ε. Scheer, 2η πανομοιότυτυη Ικδ., δύο τόμοι (ό 2ος περιέχει τά σχόλια), Βερολίνο 1958· L. Mascialino, Λιψία 1964. Ερμηνευτικά: Wilamowitz, Hellenistische Dichtung, 2η εκδ. Βερολίνο 1962, 145· Κ. Ziegler, RE 13, 2336· St. Josifovic, «Zur Quellenkunde von Lykophrons Alexandra», Jahrb. Phil. Fak. Novi Sad 5 (1960) 283. 1. J . W i e n e k e , Ezechielis

Judaei

poetae

Alexandrini

fabulae

quae

inscrihitur ΕΞΑΓΩΓΗ fragmenta (διατρ.), Münster 1931 (σχόλια). To κείμενο καΐ τήν έκδοση της Ευαγγελικής Προπαρασκευής άπό τόν Κ. Mras. Ερμηνευτικά: Α. Kappelmacher, «Zur Tragödie der hellenistischen Zeit», WS 44 (1924/25) 69· I. Trencsényi-Waldapfel, «Une tragédie Grecque à sujet biblique». Acta Orientalia Π/2-3 (1952/53) 143· A. Lesky, Hermes 81 (1953) 3 = Ges. Sehr. 206· M. Hadas, Hellenistische Kultur, Στουτγάρδη 1963, 120· Br. Snell, «Ezechiels Moses-Drama», Α φ Α 13 (1967) 150 (κεφ. 7ο της γερμανικής έκδοσης τοίϊ βιβλίου του Scenes).

443

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

τεχνική του έργου προκαλεί εντύπωση μια άλλαγή σκηνης άνάμεσα σέ δύο τόπους, καθώς και ή σύμπτυξη δύο άρκετά χωρισμένων μεταξύ τους χρονικών διαστημάτων είναι αδύνατο, ωστόσο, νά ποΰμε αν έδώ πρόκειται γιά μιά ιδιότυπη περίπτωση ή αν επιτρέπεται να συμπεράνουμε ότι επικρατούσε μεγαλύτερη έλευθερια άπο αύτήν την άποψη στην έλληνιστική τραγωδία. 'Απόλυτα έναρμονίζεται με την Ars Poetica του Όρατίου, ή οποία μάλιστα χρησιμοποιεί ελληνιστικές πηγές, το γεγονος οτι πρέπει πιθανότατα νά δεχτούμε μιά διαίρεση σέ πέντε πράξεις και δτι δέν ήταν άναγκαΐος τέταρτος υποκριτής {Ars Poet. 189 και 192). 'Αντίθετα, εϊναι δύσκολο άπο τά άποσπάσματα πού σώζονται νά συναγάγουμε άν ή "Εξαγωγή είχε χορό. 'Επειδή δμως τόσο ή θεο^ρία του Όρατίου δσο και ή πρακτική της ρωμαϊκής τραγωδίας εμμένουν εξίσου στή χρήση του χοροΰ, είναι πάρα πολύ πιθανή ή παρουσία του καΐ στήν ελληνιστική τραγωδία.^ "Ισως πρέπει νά μείνει άνοικτό το πρόβλημα άν αύτο το δράμα προοριζόταν γιά παράσταση.^ Κατά τά άλλα, θά πρέπει ϊσως νά υποθέσουμε γιά τήν ελληνιστική τραγωδία τά ίδια περίπου χαρακτηριστικά, όπως και γιά τήν τραγωδία του 4ου αιώνα. Ή προτίμηση αυτής της εποχής σέ εξαιρετικά σπάνιους μύθους φαίνεται ολοκάθαρα σέ τίτλους δραμάτων: ενα μεγάλο μέρος άπο αύτούς άναφέρεται σέ θέματα πού δέν συναντοΰμε νωρίτερα στή δραματική ποίηση. Και πάλι άνάμεσά τους προβάλλει το εξωτικό δράμα, οπως λ.χ. ενας "Αδωνις του Φιλίκου άπο τήν «Πλειάδα» και του Πτολεμαίου Φιλοπάτορα, και πάλι ή πραγμάτευση ιστορικών θεμάτων, όπως ό Θεμιστοκλής του Φιλίκου, και μάλιστα και άπο τή σύγχρονη ιστορία, δπως οι Κασσανδρεΐς του Αυκόφρονα. Αύτά προοιωνίζονται ήδη τή ρωμαϊκή Praetexta, Ό Φάνης Κακριδής^ επιχειρεί νά έντάξει τον αινιγματικό Pap. Osl. 1413 στήν περιοχή της ελληνιστικής τραγωδίας και σ' έκεϊνο το tragoedias cantare, πού επαιξε και στή Ρώμ-η μεγάλο ρόλο. Κατά τή γνώμη του, πρόκειται γιά μιά 1. Ό G. Μ. Sifakis, δ.π. 122, ύποθέτει χορο άπο άδελφες της Σεπφώρας. 2. Ό Snell δέχεται κάτι τέτοιο, πού καΐ εγώ θά θεωρούσα πιθανό, ενώ ό Ο. Zwierlein στο βιβλίο του Die Rezitationsdramen Senecas, Meisenheim 1966, σέ ενα κεφάλαιο άφιερωμένο στήν 'Εξαγωγή προσπαθεί νά αποδείξει δτι πρόκειται γιά άναγνωστικό δράμα. 3. «Frauen im Kampf», WS 77 (1964) 5.

444

OlΤ Ε Λ Ε Τ Τ Α Ι Ο ΙΑΠΟΗΧΟΙ

άφήγηση, πού άπευθύνεταί, στη Δηιδάμεια·καΙ έξιστορεϊ το φόνο της Πενθεσίλεί,ας άπο τον 'Αχιλλέα, πού ξαναγύριζε στή ζωή, καθώς και τή συμβουλή του νά οδηγήσουν στην Τροία τον Νεοπτόλεμο, τον όποιο οΐ "Ελληνες πήγαιναν νά πάρουν, Ό πάπυρος θέτει πλήθος προβλήματα. "Οχι λίγη αίσθηση προκάλεσε και ενας πάπυρος μέ υπολείμματα άπό μιά τραγωδία, Γύγης^ πού δημοσίευσε ό Ε. Lobel.^ Ol 16 άρκετά καλά διατηρημένοι στίχοι της μεσαίας στήλης άνήκουν σέ μια ρήση της βασίλισσας, οπου εξιστορούνται τά όσα είχαν συμβεί τή νύχτα στο ύπνοδωμάτιο. Επίσης, μπορούμε μόλις νά διαπιστώσουμε ότι ή βασίλισσα άπομάκρυνε νωρίς τό πρωί μέ κάποιο πρόσχημα άπό τό παλάτι τον Κανδαύλη και εστειλε νά καλέσουν τον Γύγη. Ή στενή επαφή μέ τή σχετική νουβέλα του 'Ηροδότου είναι άναμφισβήτητη, οί άποκλίσεις είναι πολύ άσήμαντες καί, επομένως, ολότελα άδιανόητη ή συνύπαρξη των δύο μορφών, χωρίς κάποια έξάρτηση της μιας άπό τήν άλλη. Ευλόγα θά τοποθετούσαμε τή θεατρική σύνθεση στα ελληνιστικά χρόνια καί θά βλέπαμε στο εργο μιά δραματοποίηση της ήροδότειας νουβέλας. Για τήν άνασύνθεση Ι'σως θά πρέπει νά συνυπολογιστεί ή πιθανότητα άλλαγών στον τόπο της δράσης, οπως συμβαίνει στήν ^Εξαγωγή του Έζεκιήλ, πού άποτελεϊ έπίσης δραματοποίηση μιας ιστορικής άφήγησης. Σχετικά μέ τό πρόβλημα του χοροΰ 1. «Α Greek Historical Drama», PB A 35 (1950) 1. Βιβλιογραφία στό σχετικό μέρος των AAHG 5 (1952) 152, και 7 (1954) 150· έπίσης στον Α. Ε. Raubitschek, «Gyges in Herodotus», CW 48 (1955) 48 (μέ μιά προσπάθεια νά άποδοθεϊ το άπόσπασμα στον "Ιωνα τον Χίο). Μέ τήν άποψη τ ω ν Ε. L o b e l κ α ι D. L . P a g e , Α New Chapter

in the History

of Greek

Tragedy, Cambridge 1952, δτι ή τραγωδία του Γύγη προέρχεται άπό κάποιον τραγικό πρίν άπο τον Ηρόδοτο (λ.χ. τ0ν Φρύνιχο) συμφώνησε πρόσφατα καΐ ό Η. Lloyd-Jones, «Problems» 25· καΐ ό Q. Gataudella, «Sulla cronologia del cosidetto frammento di Gige», Studi Calderini e Paribeni Π, Μιλάνο 1 9 5 7 , iOS—Saggi

sulla tragedia

Greca,

Μεσσήνη-Φλωρεν-

τία 1969, 43 καί 411, υποθέτει εναν ποιητή (δεύτερης ποιότητας) πρίν άπο τον Ηρόδοτο. Ή δψιμη χρονολόγηση, ωστόσο, μου φαίνεται άκλόνητη: Κ. Latte, «Ein antikes Gygesdrama», Eranos 48 (1950) IZ&^Kl. Sehr. 585· A. Lesky «Das hellenistische Gyges-Drama», Hermes 81 (1953) 1 = Ges. Sehr. 204" Br. Snell, «Gyges und Kroisos als Tragödienfiguren», ZPE 12 (1973) 197' R. Kassel, «Herodot und Gyges-Drama», ZPE\k (1974) 226· N. Holzberg, «Zur Datierung der Gygestragödie ap. P. Oxy. 2382», Ziva Antika 23 (1973) 273.

ΛΛΓ.

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

στο έλλην^στί-κο δράμα, το άπόσπασμα δεν προσφέρει κανένα βέβαιο έρεισμα.^ Σέ μι,άν έποχή ή όποία, μέσα στην κορεσμένη άτμόσφαιρα της άστικής ζωής, εμαθε νά εκτιμά τή φρεσκάδα της ύπαίθρου ήταν άναπόφευκτο νά προσφέρει κάποια εύχαρίστηση τό σατυρικό δράμα. "Ετσι, έ'να έπίγραμμα του Διοσκορίδη (77. Α. VII, 707) έγκωμιάζει τον Σωσίθεο, πού άναδημιούρ-^ησε το είδος στην παραδοσιακή του μορφή. Κάποια ιδέα μπορούμε νά σχηματίσουμε γιά το εργο του zlaçîviç ή Λιτνερσης, δπου 6 'Ηρακλής σκότωνε τον θηριώδη Λιτυέρση και άπελευθέρωνε τον Δάφνη, 6 όποιος κατόπι ένωνόταν μέ τή Θάλεια.^ Μιά εξελικτική γραμμή πού ξεκινά άπό τον "Άγήνα συνεχίζεται μέ τήν καλλιέργεια ένος στοιχείου προσωπικού σκώμματος, πού άποτελοΰσε μόνιμη βάση τής άρχαίας κωμωδίας. Φαίνεται οτι τό σκώμμα κατευθυνόταν κυρίως έναντίον των φιλοσόφων. Κατά πληροφορία του Διογένη Λαέρτιου (7, 173), ό Σωσίθεος επιτέθηκε άγρια στόν Κλεάνθη. Στήν Ι'δια πηγή διαβάζουμε και τήν εξής χαριτωμένη ίστορία: ό Κλεάνθης βρισκόταν και ό 'ίδιος στό θέατρο, άλλά, οταν άκούστηκε ενας ιδιαίτερα προσβλητικός στίχος (άπ. 4 Ν.), δεν έ'κανε κανένα μορφασμό, μέ άποτέλεσμα νά κερδίσει τή συμπάθεια του κοινοϋ και νά άποδοκιμαστεΐ ό Σωσίθεος. Ό Λυκόφρων έ'γραψε ενα Μενέδημο^ γιά τόν όποιο διαθέτουμε δύο άντιφατικές πληροφορίες: κατά τόν Άθήναιο (2, 55d), τό εργο ήταν διακωμώδηση του ιδρυτή τής έρετριακής σχολής, κατά τόν Διογένη Λαέρτιο (2, 140), έ'να εγκώμιο. Δέν είναι δύσκολο νά ύποθέσουμε Ινα είδος σκώμματος, πού ταυτόχρονα υποδήλωνε και άναγνώριση. "Ετσι μεταχειριζόταν καΐ ό 'Αριστοφάνης τούς τραγικούς.® "Οπως φαίνεται, κάτω άπό τήν επίδραση του σατυρικού δράματος, στά ελληνιστικά χρόνια άρχισε νά παρατηρείται μιά έννοιο1. Γιά τήν υποθετική άνάγνωση ένός γλεφ[, πού θά μπορούσε νά οδηγήσει σέ λυρικό κομμάτι, πρβ. AAHG 7 (1954) 151. 2. Ό C. Α. van Rooy, στή μελέτη του πού μνημονεύεται πιο πάνω (134) υποθέτει επίδραση άπό τή σύγχρονη βουκολική ποίηση. 3. Ό J. Wikarjak, Eos 43 (1949) 127, δικαιολογημένα έντόπισε ενα ϊχνος λεπτού σαρκασμού. Ό V. Steffen, Charisteria Th. Sinko oblata, Βαρσοβία 1951, 331, διαφώνησε υποθέτοντας ενα elogium. 'Αντίθετα, ό C. Α. van Rooy, δ.π. 127, προτιμδό νά πάρει τό μέρος τοί5 'Αθηναίου. Ό ϊδιος, σ. 136, διατυπώνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις γιά τή σημασιολογική έξέλιξη της λ. σατυρικός.

446

Ol ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ

λογική μετατόπιση της λέξης σατυρικός άπό τήν άρχική της στή σύγχρονή μας σημασία (σατιρικός). Ή ιστορία της έλληνικής τραγωδίας τελειώνει για μας σε ενα σκοτάδι πού μόλις έδώ κι έκει φωτίζεται αμυδρά.^ Μας προξενεί λύπη ή πενιχρότητα των γνώσεών μας γιά τήν έλληνιστική τραγωδία γιά διάφορους λόγους, άλλά κυρίως επειδή άσκησε, πέρα άπό κάθε άμφιβολία, επίδραση στο ρωμαϊκό δράμα. 'Ακόμη και στόν Σενέκα ορισμένα πράγματα θά τά καταλαβαίναμε καλύτερα, μολονότι κεντρικός στόχος του είναι νά συνδεθεί μέ τούς κλασικούς. Άπό τά έλληνιστικά χρόνια όμως άσκει μεγάλη έπίδραση στό μεταγενέστερο δράμα ενα άλλο ρεΰμα, πού ττηγάζει άπό τήν τραγωδία καΐ πού μπορούμε νά τό άντιληφθοϋμε καΐ νά τό παρακολουθήσουμε κάπως καλύτερα. Άπό τήν άρχαιότητα άκόμη, όπως μαρτυρεί ό Βίος του Σατύρου, ήξεραν πόσα χρωστούσε ή Νέα Κωμωδία κυρίως στόν Εύριπίδη. Αφότου γνωρίσαμε τόν Μένανδρο στό πρωτότυπο, είμαστε σέ θέση νά σταθμίσουμε και τήν έκταση και τά ορια αύτής της έπίδρασης. Μέ τή Νέα Κωμωδία δμως και μέ τόν Σενέκα κλείνουμε τά δύο δραματικά εΐ'δη πού δέχτηκαν και άφομοίωσαν τήν άμεση έπίδραση του άρχαίου τραγικού θεάτρου, γιά νά τή μεταδώσουν κατόπιν, άπό ποικίλους δρόμους, στούς πολιτισμούς της Δύσης, παίζοντας έ'τσι ρόλο άποφασιστικό στή γέννηση και τή διαμόρφωση του εύρωπαϊκοΰ Θεάτρου.

1. Γιά τήν έλληνική τραγωδία των αυτοκρατορικών χρόνων πρέπει νά μνημονευτοΰν: Κ. Latte, «Zur Geschichte der griechischen Tragödie in der Kaiserzeit», Eranos 52 (1954) 125 = JSrZ. Sehr. 590· M. Kokolakis, Lucian

and the Tragic

Performances

in his Time, ' Α θ ή ν α 1 9 6 1 · γ ι ά τ ή ν

ενδιαφέρουσα έκφραση περιόδων τά Ιαμβεΐα πρβ. Α. Lesky, AAHG 20 (1967) 81.

447

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ A' KAI Β' TOMOT Άγάθαρχος ό Σάμιος Α' 439, 440 Άγάθων Α' 52· Β' 16, 400, 422424 '"άγγελική ρήση Α' 151, 156, 161, 167, 336, 337, 356, 376, 389, 425, 426, 434· Β' 37, 63, 112, 141, 146, 216, 230, 237, 283, 284, 303, 314, 327, 329, 360, 361, 369, 374-376, 380, 390, 394, 398 Άγήν (σατυρικό δράμα) Β' 440-442, 446 «άγών λόγων» (μέρος τραγωδίας) Α' 235,312-315, 330-332, 388· Β' 38, 41, 42, 44, 58-62, 67, 68, 76, 85, 86, 94, 97, 105, 107, 112, 113, 115, 119, 120, 122, 123, 135, 155, 180, 199, 200, 217, 218, 219, 249, 267, 281, 296, 320-322, 325, 341, 350, 362, 385, 393-396, 404, 408 "Αδραστος Α' 77-79 Άθήναιος Α' 57, 58, 8 9 , 1 1 3 , 1 2 7 , 269, 284, 286, 297· Β' 9 , 1 1 , 1 2 , 15, 422, 434, 439-442, 446 Αίαντι,άδης Β' 442 Αισχύλος Α' 38, 44, 45, 64, 68, 73, 76, 77, 93-95, 104, 106, 109, 111-113, 117-279, 284286, 288, 289, 292, 293, 295, 299, 301, 302, 332, 356, 366, 379, 384, 387, 392, 393, 395, 398, 431, 437, 439-442, 444447, 452· Β' 11, 16, 17, 19, 20, 22,24,26,29,35,37,132,152, 184, 186, 188, 193, 206, 215, 218, 220, 223, 225, 267, 316, 343, 396, 401, 414, 417, 434, 439 'Αβέβαια ^ργα: 'Αλκμήνη, Ίέρειαι, Κύκνος, Παλαμήδης, Ώρείθυια Α' 126

449

'Αγαμέμνων

Α ' 65, 97,

125,

133, 137, 143, 157, 171, 177, 181, 187-200, 201, 205, 207-209, 223, 225, 260, 262, 263, 266, 267, 269, 270, 273, 274, 451· Β' 3 7 , 6 6 , 8 7 , 1 8 1 , 1 8 9 , 1 9 2 , 198, 219, 358, 409, 410, 416, 417

ΑΙγύπτιοι

Α' 169, 182, 183

Ahvaîai

Α Ί 2 1 , 218, 254-255

ΑΙτναΙαι Άμνμώνη

νόθου Α ' 1 2 6 , 2 5 4 Α' 138, 169, 184

«ΆχιλληΙς» (τριλογία) 249, 250, 256

Α'

Βάκχαι Α' 257 Βασσαρίδες Α' 256 Γλαύκος Πόντιος Α' 253 Γλαύκος Ποτνιεύς Α' 126,

141 152 253

Δαναΐδες

Α' 1 6 9 , 1 8 3 , 2 5 5 ,

'Ελευσίνιοι 'Επτά im

Α ' 2 7 9 ' Β' 1 4 8 Θήβας Α ' 97, 1 1 2 ,

279 «Δαναΐδες» (τριλογία) Α' 138, 139, 448 Αικτνονλκοι Α' 247, 250-251' Β' 388 117, 140, 197, 266, 366, 159, 302,

Ευμενίδες

133, 135, 137, 139, 149, 154-168, 171, 198, 243, 260, 263, 267, 269, 278, 327, 424, 448· Β' 24, 71, 293, 296, 298, 299, 309, 341 Α!

97,

1C7,

110,

133, 137, 184, 199, 201, 213-225, 229, 242, 254, 255, 260, 271, 274, 279, 304, 310, 313, 365· Β' 36, 42, 189, 256, 319, 321, 408

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

225-245, 260, 263, Β' 24, 176, 189, 391

ΉδωνοΙ Μ 256 Ήλιάδες Α' 274 Ήρακλεϊδαι Α' 43, 257 ΘαλαμοποιοΙ Α' 126, 183 Α' 257, 302 Α ' 93, 96, 97,

110, 140, 167, 196, 238, 266, 277·

127, 134, 137, 149, 154, 157, 169-182, 185, 197, 214, 216, 252, 260, 262, 268, 271, 273, Β' 155, 208

Ίσθμιασταί

{ύι Θεωροί)

Κάρες Λάιος

109,

138, 163, 188, 224, 263, 274,

Α'113,

Α' 247,

275

257

«'Ορέστεια» (τριλογία) Α ' 9 7 , 122, 125, 138, 140, 148, 184-225, 236, 238, 243, 244, 255, 260, 262, 263, 273, 275, 448

Πενθεύς Α ' 2 5 7 ' Β' 3 5 9 , 3 7 0 Περραιβίδες Α' 150

106-109,

121, 122, 133, 135-137, 139, 141-154, 162, 163, 240, 253, 260-262, 266, 270, 276· Β' 24, 157

Πολυδέκτης Προμηθεύς

Α ' 250 δεσμώτης

245,

Α' 253,

250,279

Α' 236, 238, 247-248,

Α' 96, 97,

239,

153,

Φιλοκτήτης Α ' 43, 257, 398 Φινεύς Α' 126, 141, 151 Φορκίδες Α' 250 Φρνγρς (^"Εκτορος λύτρα) Α'

248-249

Ξάντριαι Α' 257 Οιδίπους Α' 115 "Οπλων κρίσις Α' 257, 302

Πέρσαι

Α'

253

Τροφοί (Διονύσου)

ΜνσοΙ Α ' 2 5 7 Νεανίσκοι Α' 256, 279 Νηρηίδες Α' 250

Νιόβη

πυοφόρος

64,

Σφίγξ Α' 155, 241, 243 Τήλεφος Α' 257

«Αυκούργεια» (τριλογία) Α' 256, 260, 279· Β' 359

Μυρμιδόνες

Προμηθεύς

Α'

239-

Πρωτεύς Α' 192, 225 Σαλαμίνιαι Α' 257, 302 Σεμέλη {ύ^ Υδροφόροι) Α'257 Σίσυφος δραπέτης Α' 253 Σίσυφος πετροκυλιστής Α'126,

ή Ευρώπη Α' 249 Α' 97, 1 5 5 , 1 5 6 Α' 256

πυρκαεύς

240-242, 253 «Προμήθεια» Α' 255, 279

Α' 249, 257· Β' 338

Λνκονργος

Προμηθεύς

Α'

65, 69, 126, 141, 152, 240, 242

252, 253· Β' 3«8

'Ιφιγένεια

λυόμενος

244

«Θηβαϊκή τριλογία» Α' 138140,155,156,241,255,366

Θρήσσαι Ίκέτιδες

Προμηθεύς

448·

Α' 133,

135, 137, 177, 179, 183,

Χοηφόροι

Α' 133,

137,

177,

185, 186, 191, 200-213, 222, 223, 248, 261, 262, 267, 273-275, 277, 384, 387, 388· Β' 213, 214, 218, 220, 225, 295, 316, 326 'Αλεξανδρινοί (λόγιοι) Α' 50, 54, 55, 56, 81, 84, 128-130, 429' Β' 18-22, 73, 117, 118, 421 'Αλέξανδρος Αιτωλός Α ' 1 2 8 · Β' 423, 442 άληθοφάνεια (θεατρική) Α' 392, 394· Β' 229 'Αλκιβιάδης Α' 303· Β' 12, 13, 260, 313 "Αλων Α' 290, 291 "Αμυνος Α' 291 άναγνώριση Α' 202, 208, 210, 392, 393, 395· Β' 212, 213, 222, 223, 225, 232-234, 239, 244, 246-248, 255, 260, 264,

450

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

267, 272, 273, 275, 279, 281, 288, 293, 338 'Αναξαγόρας Α' 440' Β' 12, 198, 404, 410 'Αντιφών (τραγικός) Β' 436 άπαγγελτικός στίχος βλ. στίχος 'Απολλόδωρος Α' 323· Β' 11, 73, 167, 169, 259, 279, 280, 289, 338, 391 'Απολλώνιος Ρόδιος Α Ί 3 3 · Β' 29 'Αριστείδης Α' 168 Άριστίας Α' 112, 113, 140 Άριστόξενος Α' 91, 92, 284 'Αριστοτέλης Α' 37, 42, 44-48, 50-54, 56,59-61, 69-74, 81-85, 93-95,118, 119, 208, 258, 262, 263, 268, 272, 290, 341-343, 346, 378, 379, 439-441, 446· Β' 9,13, 53, 58,69,72, 83,233, 268, 333, 356, 399-401, 415, 416, 423, 424, 435-439 'Αριστοφάνης Α' 50, 52, 55, 70, 75, 92, 98, 109, 111, 117, 121123, 127, 128, 149, 152, 168, 193, 201, 247, 250, 260, 263, 264, 269, 284, 286, 287, 290, 437· Β' 10, 11, 13, 15, 20, 31, 42, 50, 51, 74, 83, 96-98, 103, 167, 168, 177, 227, 240, 279282, 284, 287, 290, 292, 298, 337, 360, 390, 391, 396, 399, 404, 408, 421-424, 439, 446 'Αριστοφάνης ό Βυζάντιος Α' 128, 286, 293· Β' 20, 28, 79, 291, 359 'Αρίστων (γιος τοΰ Σοφοκλή) Α' 291, 414 'Αρίων Α' 49, 50, 69-73, 78-83, 90, 92 'Αρχίλοχος Α' 48, 73, 348· Β' 348 'Ασκληπιός Α' 287, 290, 291· Β' 37, 94 Άστυδάμας I Α' 123· Β' 434 Άστυδάμας II Α' 123, 124· Β' 432, 434, 435 αύλητής Α' 58

451

Βακχυλίδης Α' 50, 51, 73, 321, 347· Β' 400, 422 Γλαύκος ό Ρηγίνος Α' 97, 106108, 148 Γοργίας Α' 168, 269 Γύγης (δοάμα) Α' 109, 110' Β' 445 Δαναΐδες

ή Δαναΐς

Α' 177

Δελφοί Α' 77· Β' 117, 118, 126128, 130, 151, 162, 166, 262, 266, 267, 270, 272, 277, 289, 294, 365, 378, 397, 437, 442 Δεξίων Α' 290, 291 Δίας Α' 91, 96, 170, 171, 174, 175, 177, 187, 189, 196, 218, 220, 221, 225-229, 231-236, 239, 240, 255, 270, 272-274, 311, 330, 332, 359, 373, 385, 416, 420, 424, 436, 451· Β' 56, 87, 99, 107, 136, 155, 169, 171-173, 175-177, 181, 197, 198, 200, 215, 221, 249, 286, 292, 351, 360, 361, 364, 367, 379, 408-410 διασκελισμός Α' 237, 371, 444· Β' 134 Δίδυμος Α' 129, 150, 294· Β' 28 διθύραμβος Α' 44, 46, 48-51, 57, 69-74, 77-79, 83, 84, 285, 444· Β' 110, 191, 298, 319, 328, 399, 423 Δικαίαρχος Α' 70, 123, 439· Β' 53, 54, 430 Διογένης άπο τή Σινώπη Β' 435 Διονύσια έν άστει Α' 49, 74, 78, 90, 103, 104, 108, 124, 283, 286, 325, 381, 438· Β' 10, 152, 206, 240, 336, 434, 440 Διονυσιάδης Β' 442 Διονύσιος ό πρεσβύτερος Β' 438 Διόνυσος Α' 38-41, 43, 48-50, 5456, 58, 72, 74-81, 84, 90, 118, 119, 149, 252, 253, 256, 257,

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

269, 284, 292, 420' Β' 100, 113, 281, 282, 287-289, 298, 359-365, 367, 368, 371-374, 377-380, 382-384, 387, 418 Διοσκορίδης Α' 53, 55, 56, 89, 92, 111· Β' 446 δράμα (σημασία δρου) Α' 43 Έζεκιήλ Β' 442, 443, 445 έθνολογική μέθοδος Α' 37-39, 41, 44, 45 έκκύκλημα Α' 149, 199, 207, 244, 319, 394· Β' 85, 111, 149, 161, 179, 220, 316, 391 έλεός Α' 92, 93 Ελευθερές Α' 74 Ελευσίνα Α' 42, 117, 118, 271 ένιαύσιος δαίμων Α' 38, 366 ενοχή Α' 169, 189, 190, 194, 197, 198, 201, 207, 220, 269-279, 316, 317, 337, 339, 340, 362, 378,379, 417, 448, 449' Β' 215, 224, 229, 321, 377-379 'Εξαγωγή Β' 443-445 Έξάρχων Α' 45, 48-51, 93 έπιβώμια ίκετεία Β' 73, 118, 148, 1 6 2 , 1 6 9 , 242· βλ. επίσης κοινοβωμία Έπιγένης δ Σικυώνιος Α' 77, 80, 90, 92 επιγραφές Α' 103, 126 έπιρρηματική σύνθεση Α' 93, 144, 158, 161, 171-173, 195, 220, 221, 228, 305, 306, 424· Β' 122, 216 'Επίχαρμος Α' 49 Ερατοσθένης Α' 54, 55, 89, 121· Β' 11 έρωτικό θέμα Α' 361· Β' 255 ετυμολογία Α' 265 Εύαίων Α' 123 Εΰπολις Α' 64 Εύριπίδης Α' 38, 94, 97, 99,109, 110, 122, 123, 127, 128, 129, 131, 132, 134, 140, 181, 186, 210, 218, 245, 255, 261, 262,

452

268, 283-285, 288-290, 293, 342, 361, 387, 389, 392-395, 398, 410, 415, 431, 434, 437, 443-445, 447, 451, 452· Β' 10418, 422, 423, 424, 425, 429, 430, 433, 436, 437, 447 ΑΙγευς Β' 6 0 , 1 8 6 , 2 7 9 Αίολος Β' 97, 98 'Αλέξανδρος Β' 1 8 7 , 1 9 9 , 2 2 5 ,

279, 393, 405 "Αλκηστις

Α' 109,

110,

310,

Άλκμέων

διά Ψωφίδος

Β' 5 0 ,

Άλκμέων

έν Κορίνθω

Β'

321, 322, 325, 357· Β' 20, 28, 31, 33-50, 56, 67, 73, 75, 76, 79, 122, 128, 161, 208,254,338,379,396,398

96, 338

207, 337, 338

50,

'Αλκμήνη Β' 3 9 0 Άλόπη Β' 2 8 4

'Ανδρομάχη Α' 382· Β' 18, 20, 26, 28, 30, 31, 45, 78, 101, 115-131,161,182,189,196, 208, 209, 225, 230, 378, 379, 397, 398, 407 'Ανδρομέδα

Β' 2 2 5 , 2 4 0 , 2 5 8 ,

261, 290, 340

'Αντιγόνη 'Αντιόπη

Β' 1 0 0 , 3 1 3 Β' 2 2 5 , 2 6 7 ,

'Αρχέλαος

Β' 1 6 , 1 8 , 1 8 6 , 3 3 6 ,

284, 286-288, 381, 393, 403

337

290,

280,

291,

Αϋγη Β' 2 8 5 , 2 8 6 , 4 1 2 Αντόλνκος Β' 1 1 , 3 8 9

Βάκχαι Α Ί 3 0 , 257· Β'20, 21, 24-26, 28, 30-32, 45, 72, 124, 147, 205, 207-209, 230, 324, 327, 337, 344, 358-382, 404, 405, 407, 411, 416, 418 Βελλεροφόντης Β' 96, 4 0 8 , 4 1 2 Βονσιρις Β' 3 8 8

Αανάη (νόθη;) Β' 24, 286 Αίκτυς

'Εκάβη

Β' 73

Α' 178, 436· Β' 20, 22,

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 24-28, 30, 1 0 1 - 1 1 5 , 135, 152, 159, 189, 192, 194, 225, 296, 309, 344, 379, 398, 400, 405, 406, 412, 413 'Ελένη Α ' 3 1 0 , 3 8 3 · Β' 22, 2 8 , 31, 32, 42, 45, 156, 2 0 6 209, 214, 222, 223, 225, 226, 229, 240-261, 263, 269, 270, 272, 273, 275, 287, 292, 296, 363, 381, 383, 398, 400, 405, 408, 411 Έρεχθενς Β' 4 9 , 9 9 , 1 6 5 , 1 6 6 , 264, 300 Ενρνσθενς Β' 3 8 9 Ήλεκτρα Α' 140, 261, 382, 3 8 3 · Β' 1 1 , 1 5 , 2 2 , 2 8 , 3 0 , 61, 126, 205-226, 229, 236, 273, 279, 287, 316, 321, 324, 346, 369, 396, 400, 402, 405, 408, 409 ΉρακλεΙδαι Α ' 2 5 7 ' Β' 22, 2 8 , 4 9 , 73, 1 0 1 , 1 2 4 , 1 3 1 - 1 4 8 , 157, 164, 208, 303, 363, 398, 4 1 3 'Ηρακλής μαινόμενος Α ' 46, 61, 1 2 5 , 294, 320, 417, 453· Β' 1 3 , 2 2 , 2 8 , 3 0 , 3 1 , 3 7 , 124, 149, 152, 168-186, 200, 207, 213, 220, 224, 225, 368, 396-398, 4 1 1 , 4 1 8 Θερισται Β' 73, 3 8 9 Θησεύς Β' 2 2 , 1 6 7 , 1 6 8 , 1 8 6 Θυέστης Β' 2 2 , 3 9 0 Ίκέτιδες Α ' 1 8 1 · Β' 22, 2 8 , 31, 99, 1 0 1 , 125, 1 3 1 , 148167, 175, 185, 204, 206, 209, 225, 297, 303, 324, 344, 397, 406, 409 Ίνώ Β' 2 2 , 2 8 1 Ίξίων Β' 2 2 , 391^ 'Ιππόλυτος καλυπτόμενος Α' 4 3 6 · Β' 2 2 , 7 5 , 76, 9 0 , 9 5 , 186,290 'Ιππόλυτος στεφανηφόρος Α' 73,107,290, 362-ΒΊ2,13,

453

1 9 , 20, 22, 26, 28, 3 0 , 3 1 , 37, 39, 46, 56, 71, 73-95, 99, 127, 133, 175, 187, 196, 208, 209, 214, 228, 244, 290, 313, 321, 376, 378, 381, 382, 393, 406, 407, 409, 418 'Ιφιγένεια εν Αύλίδι Β' 22, 2 8 , 3 0 - 3 2 , 4 9 , 69, 1 6 6 , 1 8 9 , 207, 220, 226, 259, 315, 337-358, 400, 405, 408, 412, 415 'Ιφιγένεια èv Ταύροις Β' 9, 1 5 , 2 2 , 2 8 , 30, 3 1 , 2 0 7 , 2 1 4 , 222, 223, 225-240, 242-244, 246-248,251,253-255,257, 258, 260, 263, 269, 270, 273, 287, 308, 332, 339, 383, 400, 405, 407, 409, 413, 437 "Ιων Β' 1 4 , 2 2 , 2 8 , 1 8 4 , 1 8 8 , 225, 259-278, 280, 282, 287, 288, 317, 376, 395, 400, 405-407, 417 Κάδμος Β' 3 9 4 Κρεσφόντης Β' 1 8 8 , 2 2 5 , 2 7 9 Κρήσσαι Β' 5 0 Κρήτες Β' 9 8 Κύκλωψ Α ' 64, 6 9 , 4 3 1 · Β' 2 2 , 99, 277, 3 8 2 - 3 8 8 Λικνμνιος Β' 3 3 Μελανίππη δεσμώτις Β' 2 1 , 282-284, 286, 290, 408 Μελανίππη σοφή Β' 2 8 2 , 2 8 3 , 290 Μελέαγρος Β' 9 7 , 1 0 1 Μήδεια Α' 1 2 3 , 1 2 7 , 2 5 3 , 3 0 3 , 3 6 2 , 3 9 8 , 4 3 7 , 4 5 1 · Β' 1 1 , 2 0 , 26, 28, 3 0 , 3 1 , 37, 3 9 , 4 3 , 4 5 , 5 1 - 7 3 , 76, 7 9 , 8 0 , 88, 9 3 , 1 1 3 , 1 1 4 , 1 2 9 , 1 3 3 , 208, 229, 258, 270, 279, 379, 396, 398, 404, 4 1 5 Οιδίπους Β' 2 8 5 , 3 1 3 ΟΙνεύς Β' 3 9 1 Οινόμαος Β' 1 8 6 , 2 9 1 'Ορέστης Α' 109, 178, 186,

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

192· Β' 10, 15, 16, 20, 24, 26, 28, 30, 32, 209, 225, 229, 289, 270, 285, 308, 309, 314-336, 363, 369, 405, 411, 413, 439

Εύριπίδης ό νεότερος (γιος ή άνηψιός) Β' 15, 337, 338, 340 Εύφορίων (πατέρας Αισχύλου) Α' 119 Εύφορίων (γιος ΑΙσχύλου) Α' 123,140 Εύφρόνιος Α' 307· Β' 442

Παλαμήδης Β' 1 8 8 , 2 0 2 , 2 2 5 Πελιάδες Β' 1 5 , 3 3 Πηλενς Β' 9 7 , 9 8

Πλεισθένης

Β'282

Πολύιδος Β' 3 9 2 Πρωτεσίλαος Β' 4 0 , 4 7

(Ρήσος) Β' 18-21, 24-26, 28, 30, 31, 42, 214, 340, 429432

ΣΟενέβοια Β' 92, 9 5 Σίσυφος Β' 1 9 , 2 0 2 , 3 8 9 , 4 2 4 ,

425

Σκίρων Σκνριοι Συλενς Τήλεφος

Β' 2 1 , 3 8 8 Β' 1 0 0 Β' 3 8 8 Α ' 3 0 3 , 4 3 3 ' Β' 50,

51, 245

Τημενίδαι

Α ' 452" Β' 1 8 6 ,

Τήμενος Τρωάδες

Β' 1 8 6 , 3 3 6 Β Ί 3 , 2 0 , 2 1 , 24, 2 6 ,

336, 337

28, 30-32, 107, 108, 123, 126, 169, 186, 188-208, 225, 229, 240, 251, 261, 296, 397, 398, 400, 402, 408, 410 «τρωική τριλογία» Α' 434* Β' 186, 187, 189, 279

Ύψιηύλη

ήθος (δραματικό) Α' 441, 443, 446· Β' 55, 437 Ηρακλείδης ό Ποντικός Α' 91, 92, 118, 120 Ηράκλειτος Α' 455 Ήρόδικος Α' 150 Ηρόδοτος Α' 69, 70, 73, 77-81, 105, 107, 108, 119, 120, 192, 275, 276, 288, 335, 340, 346, 348, 387, 417, 449, 452· Β' 29, 155, 227, 241, 261, 274, 378, 403, 445 Ησίοδος Α' 62· Β' 92, 241, 261, 436 Ησύχιος Α'65, 7 5 , 1 0 4 , 1 1 0 , 1 1 3 , 129,264 Ήφαιστίων Α' 295

Β' 1 5 6 , 2 2 5 , 2 2 9 ,

284, 286, 288, 290, 291

Φαέθων

Β' 2 1 , 4 2 , 2 2 5 , 2 6 3 ,

392, 432 Φιλοκτήτης Α' 398, 402· Β' 73 Φοίνιξ Β' 9 7 , 2 7 7 Φοίνισσαι Α' 168, 382,

415,

418· Β' 15, 20, 24-26, 28, 49, 99, 146, 159, 186, 208, 225, 239, 287, 288, 290314, 332, 361, 381, 397400 Φρίξος Β' 49, 288-290 Χρύσιππος

Β' 9 9 , 1 8 6 , 2 9 1

454

Θεμίστιος Α' 82, 94-96, 99 Θεμιστοκλής Α' 105, 106, 108, 151, 182, 245 Θεοδέκτης Β' 438 θεός άπό μηχανής (θεοφάνεια) Α' 410, 413· Β' 67, 72, 76, 8890, 100, 112, 117, 127, 144, 162, 176, 218, 221, 237, 238, 254, 273, 274, 281, 282, 285, 289, 330, 331, 337, 338, 354, 389, 393, 398, 413, 433 Θέσπις Α' 42, 54-56, 70, 71, 74, 77, 80, 89-100, 104, 106, 288· Β' 35, 359, 395 Θουκυδίδης Α' 99, 289, 340, 365· Β' 16, 132, 135, 163, 206, 260, 313, 330 Θουκυδίδης (γιός Μελησία) Α' 290

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

θρήνος Α' 37, 42, 79, 80, 106, 145-147, 162, 170, 203, 210, 230, 311, 312, 334, 335, 337, 357, 376, 384-386, 390, 391, 395, 407, 426, 434· Β' 43, 55, 67, 79, 80, 82, 85, 87, 89, 105, 107, 109, 115, 118, 121, 122, 127, 150, 160, 161, 167, 183, 190, 191, 195, 200-203, 229, 295, 303, 305-309, 324, 351, 377, 379, 433 θυμέλη Α' 92, 149 Θωμάς Μάγιστρος Α' 134, 295· Β' 28 Ίέρων Α Ί 2 1 , 122 Ικαρία Α' 54-56, 89 Ίκάριος Α' 55, 89, 90 Ίοφών Α' 290-292 "Ιππαρχος Α' 49 Ισοκράτης Α' 123· Β' 148 Ιστορικές άναφορές Α' 151, 155, 168, 181, 223, 224, 245, 303, 341, 346· Β' 32, 131, 152, 163, 168, 203, 207, 209, 257, 260, 275, 313, 429, 430, 442, 443 ιστορικός μύθος Α' 106-108,110, 151 'Ιωάννης ό Διάκονος Α' 70, 71, 80, 92 "Ιων 6 Χίος Α' 52, 1 1 9 , 1 2 0 , 285, 289· Β' 421, 422, 445 Καρκίνος Β' 434, 436 καταγωγή τραγωδίας Α' 37-85 κατάρα γένους Α' 156, 160-162, 165, 166, 187, 223, 274, 275, 379, 387, 427· Β' 221,222,224, 300, 305, 306, 316, 329 Κένταυροι Α' 69 Κικέρων Α' 241, 271· Β' 94, 233 Κίμων Α' 286 Κλεάνθης Β' 410, 446 Κλεισθένης ό Σικυώνιος Α' 7780, 90

455

κόθορνος Α' 52, 75, 76 κοινοβωμία Α' 157, 158, 163, 171, 181· βλ. και έπιβώμια ίκετεία κοινωνικά θέματα Β' 153, 209 κομμός Α' 203, 204, 207, 210, 211, 306, 311, 334, 337, 372, 376, 389-392, 418-421, 426, 445· Β' 43, 109, 124, 127, 158, 161-163, 175, 179, 192, 201, 202, 214, 220, 229, 231, 233, 239, 243, 268 Κρατίνος Α' 291, 325· Β' 33 Κριτίας Β' 18, 424-426 κυκλική σύνθεση Α' 142, 190, 219, 268, 326, 386· Β' 59, 122, 175, 194, 196, 251 κώμος Α' 61, 67 κωμωδία Α' 40, 44, 45, 47, 52, 54, 61, 66, 74, 103, 121, 127, 201, 408· Β' 9, 42, 109, 154, 329, 341, 363, 421, 424, 446 Αάμπρος Α' 285 Αάσος 6 Έρμιονεύς Α' 49, 70 Αεύκιππος Α' 52 Αήναια Α' 74, 103, 283, 286· Β' 18, 422 Αίβιος Α' 287 Αόγγος Α' 80 Λυκόφρων Β' 442-444, 446 λυρικός διάλογος βλ. στίχος λυρικός Μελάνιππος Α' 77, 78 Μέλητος Α' 434· Β' 186 Μένανδρος Α' 132, 325, 443· Β' 42, 209, 285, 286, 401, 447 Μέσατος Α' 138 μέτρο Α' 44, 60, 73· Β' 32, 153, 207, 208, 226, 322, 341, 347, 367 Μητέρα θεά Α' 43, 66· Β' 75 μοίρα Α' 160, 161, 165, 169, 198, 208, 221, 269-279, 371,

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

374, 378, 448, 456" Β' 39. 87, 90, 111, 113, 115, 139, 173, 185, 221, 222, 258, 265, 278, 308, 336, 411, 415 μονόλογος Α' 306, 309, 311· Β' 57, 61, 63, 65-67, 69, 70, 93, 173, 210, 230, 243, 245, 294, 301, 316, 346, 348, 359, 363 μονωδία Α' 61, 445' Β' 80, 161, 190, 193, 210, 211, 229, 244, 258, 263, 269, 271, 278, 294, 305, 327, 328, 349, 351, 357, 394, 400, 422 Μόρσιμος Α' 123' Β' 434 Μοσχίων Β' 438 Μοσχόπουλος Α'295, 297" Β' 28 μουσική Α' 44" Β' 399, 423 μυητικές λειτουργίες Α' 39, 44 μύθος Α' 39, 43, 44, 50, 66, 73, 79,96,108,155,218,273,335, 343, 366, 380, 398, 433, 441, 446 (πλοκή)· Β' 398, 408, 409, 418, 437, 444 μύθος ήρωικος Α' 77-80, 84· Β' 336, 350, 424 μυστήρια Α' 42, 118-120, 271, 272

Όράτιος Α' 53, 55, 56, 89, 92, 100, 264· Β' 444 δρχηση Α' 40, 44, 55, 58, 82, 111 Πακούβιος Β' 233, 280, 437 Πάν Α' 63, 14, 375, 431 Πανύασσις Α' 348 Παπποσιληνός Α' 62, 431 πάπυροι Α' 50, 126, 129, 130132, 137-139, 152, 153, 156, 186, 238, 242, 245-258, 275, 299, 398, 429-437, 443· Β' 2023, 29, 50, 51, 99-101, 166168, 187, 280, 283, 286-290, 313-315, 336, 389-391, 401, 425, 429, 434, 435, 444, 445 παράδοση (χειρόγραφη) Α' 125137, 162, 254, 293-301, 363, 368, 382· Β' 18-31, 119, 144, 147, 149, 156-158, 161, 172, 177, 181, 214, 217, 230, 241, 247, 272, 296, 324, 353, 358, 378, 379, 390, 423 «παρέκτασις τραγική» Α' 309, Πάριο

Ναίβιος Α' 256· Β' 434 Νεόφρων Β' 53, 54, 60 Noh (γιαπωνέζικο δράμα ) Α' 59· Β' 205 Ξενοκλής Β' 202 Ξενοφάνης Α' 231, 272· Β' 11, 181, 409 "Ομηρος Α' 52, 85, 98, 118, 129, 249, 442 "Ομηρος ό Βυζάντιος Β' 442 δνειρο (θέμα δραματικό) Α' 186, 204, 206, 386, 387, Β' 104, 220, 228, 230, 243, 244

124, 143, 389· 232,

456

μάρμαρο

Α ' 55, 9 0 , 9 2 ,

117, 138, 283, 285· Β' 10, 11, 15 πάροδος Α' 73, 94, 141, 142, 157, 158, 170, 171, 196, 201, 214, 215, 228, 305, 327, 328, 349-350, 368, 385, 400, 416· Β' 36, 104, 118, 120, 134, 148, 150, 154, 170, 190, 191, 211, 228, 229, 243, 244, 255, 263, 287, 292, 317, 340, 342, 360, 363, 366, 374, 384, 393 Παυσανίας Α' 62, 113, 119, 120, 250, 253, 324· Β' 10, 227, 261, 337 Πεισίστρατος Α' 74, 78, 90 Περίανδρος Α' 78, 80, 90 Περικλής Α' 141, 168, 245, 288290, 303, 347, 366· Β' 15, 163

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

«Περίπατος» Α' 53, 54, 56, 67, 69, 90 93 Πίνδαρος Α' 49, 50, 70, 73, 98, 99, 120, 122, 183, 186, 243, 268, 285, 366, 411, 454· Β' 78, 108, 116, 117, 132, 364, 378, 412, 422 Πλανούδης Α' 295 Πλάτων Α' 98, 229, 231, 273, 275, 288, 340, 343' Β' 93, 241, 261, 422, 438 «Πλειάς» (τραγική) Β' 442, 444 Πλούταρχος Α' 64, 70, 105, 111, 128, 138, 168, 248, 269, 275, 285, 286, 303, 441' Β' 12, 13, 92, 148, 202, 374, 391, 405, 434, 440 Πολυδεύκης Α' 92, 181, 240 πορτρέτα τραγικών Α' 124, 292, 293· Β' 17 «πράξη» (διαίρεση δράματος) Α' 96, 147, 263· Β' 203, 394, 444 Πρατίνας Α' 53, 54, 56-59, 84, 104, 1 1 1 - 1 1 4 , 120, 140, 285 προελληνικό στοιχείο Α' 43, 66 πρόλογος Α' 94-97, 106, 107, 157, 158, 187, 201, 213, 226, 235, 237, 249, 251, 303-306, 311, 315, 316, 319, 326, 327, 348, 349, 351, 353, 361, 367, 384, 398-400, 408, 412, 415417, 452· Β' 35, 37, 46, 50, 5456, 63, 66, 76, 77, 80, 89, 9496, 103-104, 117-118, 124, 128, 133, 149, 170, 183, 189, 190, 192, 203, 209, 228, 229, 242, 243, 245, 259, 262, 263, 283, 287, 290, 292, 293, 302, 309, 316-318, 336-340, 342, 347, 360, 370, 383, 390, 391, 393-395, 406, 425 προσωπείο Α' 40-42, 53, 76, 99, 100, 105, 111, 244, 252, 287 Πρωταγόρας Α' 229, 231, 245, 343· Β' 12, 362, 391, 404, 411, 417 Πτολεμαίος Ευεργέτης Α' 128

457

Πτολεμαίος Φιλάδελφος Α' 128· Β' 442-444 Πτολεμαίος Φιλοπάτωρ Β' 444 Πύθων Β' 441 ρήση Α' 93, 94, 96, 144-147, 156, 158-160, 165, 168, 172175, 230, 267, 268, 305, 307309, 317, 318, 348, 402· Β' 193, 196, 197, 219, 230, 238, 244, 245, 249-251, 254, 267, 275, 292, 295, 300-302, 304, 320, 325, 341, 346-348, 350, 351, 356, 357, 363, 368, 378, 394, 413, 425, 433, 443, 445 Σαλλούστιος Α' 294 σατυρικό δράμα Α' 51-59, 64, 66, 75, 8 4 , 1 1 0 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 2 6 , 1 5 2 , 250, 251, 253-257, 286, 299, 430, 432· Β' 19, 33-35, 202, 382-389, 421, 424, 435, 440, 441, 446 σάτυροι Α' 40, 41, 43, 52, 53, 57-74, 76, 81, 83, 105, 153, 251-253, 286, 431, 432* Β' 361, 383, 384, 386, 388, 389, 441 Σάτυρος (βιογράφος) Α' 283· Β' 9, 10, 13, 14-16, 401, 447 Σενέκας Α' 436' Β' 49, 75, 76, 94, 102, 190, 391, 447 Σικυών Α' 50, 77-79, 81, 82, 90· Β' 117 Σιληνός Α' 49, 62, 64, 66-68, 251, 252, 430, 431· Β' 383-385, 387-389 Σιμωνίδης Α' 50, 73, 122' Β' 102 σκηνικά προβλήματα Α' 148, 149, 163, 164, 168, 198, 199, 206, 243-245, 319, 357, 394, 398,408, 428· Β' 160,176, 204, 216, 293, 328, 347, 361 σκηνικό κτίσμα Α' 1 4 8 , 1 4 9 , 1 6 3 , 171, 181, 187, 244, 245, 252, 303, 399· Β' 148, 205

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Σ ό λ ω ν Α ' 70, 7 1 , 80, 9 1 , 92 Σούδα Α! 4 9 , 50, 5 3 , 54, 69, 70, 73, 80, 8 9 , 9 0 , 9 2 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 4 , 105-108, 111, 112, 120, 121, 123, 126, 140, 153, 283, 286, 2 8 7 , 4 3 4 , 4 3 8 , 4 3 9 ' Β' 9, 1 0 , 1 4 , , 1 5 , 1 6 , 1 8 , 53, 97, 3 3 8 , 421, 423 σοφιστική Α ' 47, 236, 342, 343, 3 4 6 , 4 0 2 , 4 4 7 , 4 5 3 ' Β' 1 2 , 68, 108, 248, 258, 296, 385, 386, 391, 403, 404, 417, 425 Σ ο φ ο κ λ ή ς Α ' 4 4 , 4 5 , 53, 9 4 , 9 5 , 104, 114, 118, 122-124, 128, 129, 133, 138, 140, 153, 185, 189, 204, 208, 237, 248, 261, 2 6 3 , 2 6 9 , 283-4&6· Β' 1 0 , 1 5 , 20, 24, 35, 37, 39, 102, 126, 168, 180, 184, 186, 188, 214, 218, 224, 225, 256, 258, 284, 308, 336, 399, 403, 414, 417, 421, 422, 434, 439 Αϊας Α' 294, 296, 297, 298, 299, 300, 3 0 1 - 3 2 1 , 323, 330, 331, 336, 344, 360, 383, 395, 419, 439, 441, 442, 444, 446, 449, 452, 4 5 5 , 4 5 6 · Β' 4 2 , 5 0 , 1 8 0 , 350 Αϊας Αοκρός Α' 317 Άλεάδαι Α' 432 'Ανδρομέδα Β' 2 5 8 'Αντιγόνη Α' 1 2 9 , 1 6 2 , 2 3 1 , 237, 289, 292, 294, 297300,303,310,313,316,319321, 323-348, 356, 359, 369, 376, 379, 380, 388, 390, 395, 424, 426, 438, 441, 444, 449, 451, 453, 456· Β' 34, 100, 1 5 0 , 153, 180, 299, 306, 307 (Αϋγη) Α' 433 'Αχαιών Σύλλογος Α ' 433" Β' 5 1 Άχιλλεως Έρασται Α ' 254, 432 Δανάη Β' 2 8 6

458

ελεγείες Α ' 287 * Ερμιόνη Β' 1 1 6 Ενρνπυλος Α' 434 'Ηλέκτρα Α' 261, 283, 294, 296-300, 302, 316, 319, 338, 346, 377, 382-397, 4 2 7 , 4 4 0 , 4 4 5 , 4 5 0 · Β' 1 2 6 , 2 1 7 - 2 1 9 , 224, 225, 287, 440 "Ηρακλής Α' 432 Θάμυρις Α' 286, 317 Θησεύς Α' 436 Θυέστης Β' 3 9 1 "Ιναχος Α' 432 'Ιφιγένεια Α ' 4 3 5 ' Β' 3 3 8 , 3 4 8 ΊχνενταΙ Α ' 37, 64, 68, 69, 2 5 1 , 3 1 1 , 4 2 9 , 4 3 4 · Β' 3 8 8 Κρίσις Α' 432 Ααοκόων Α' 317 Μυσοί Α' 432, 433 Ναυσικά Α' 286 Νιόβη Α'^ 2 4 8 , 3 1 7 , 4 3 4 Οιδίπους επί Κολωνώ Α' 156, 2 9 1 , 294, 298, '300, 3 1 9 , 364, 377, 384, 414-428, 440, 444, 449, 453, 455· Β' 62, 1 6 2 , 1 8 6 Οιδίπους Τύραννος Α' 123, 156, 284, 294, 296-300, 310, 316, 317, 319, 323, 338, 341, 342, 360, 362382, 395, 417, 418, 427, 432, 439, 440, 443, 450, 4 5 2 · Β' 1 2 9 , 2 5 8 , 2 9 2 , 3 0 0 , 306, 308 Οινόμαος Β' 2 9 1 « π ε ρ ί χορού» Α ' 2 8 8 Ηηλευς Β' 98 Πολύιδος ή Μάντεις Α' 436 Πολυξένη Α ' 4 3 5 · Β' 1 0 2 Σκύθαι Α' 436 Σκύριοι Α ' 4 3 5 ' Β' 1 0 0 Σύνδειπνοι Α' 433 Τάνταλος Α' 248, 435 Τεύκρος Α' 312 « Τ η λ έ φ ε ι α » (τριλογία) Α ' 4 3 2 434

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Τήλεφος Α' 433 Τηρενς Α' 437, 451 Τραχίνιαι Α' 257, 296,

Σωσίθεος Α' 111· Β' 442, 446 Σωσιφάνης Β' 442 298,

300, 302, 310, 317, 319323, 337, 347-363, 384, 437, 441, 444, 450-452· Β' 225

τετραλογία Α' 74, 112, 122, 241, 255, 256, 260, 286· Β' 18, 19, 33-35, 50, 73, 202, 359, 388, 425 Τίμαιος ό Ταυρομένιος Β' 10, 11, 443 Τιμόθεος Α' 285" Β' 13, 16, 328, 399, 423 Τίμων άπο Φλιούντα Β' 435 τραγικό στοιχείο σύλληψης Α' 59, 161, 166, 278, 279, 284, 378, 448 τράγος (τράγων χορός) Α ' 3 7 , 54, 55, 60-63, 65-81, 84, 89, 90 τραγωδία (σημασία δρου) Α' 37, 54, 55, 60, 61, 64, 67, 81, 84, 90, 111-113, 119, 258, 260, 278, 285· Β' 447 τριαδικός λόγος Α' 404, 422, 439" Β' τριαδική σύνθεση 244, 299· τριμερής διάρθρωση 254, 295 Τρικλίνιος Α' 134,136, 294, 295· Β' 24, 25, 28 τριλογία Α' 109, 138, 153, 154, 209, 210, 256, 257, 259, 260, 263, 279, 434, 439· Β' 166, 186, 288, 291, 320, 336, 424, 434 τύραννοι Α' 74, 76, 78· Β' 155, 170,176 Τύχη Β ' 1 0 1 , 1 0 7 , 2 1 8 , 2 5 8 , 262, 273, 277, 279, 289, 338, 387, 407, 417, 437

Τριπτόλεμος Α' 286, 442 Τνρώ Β' 2 8 4

Φαίδρα Α' 436· Β' 76 Φιλοκτήτης

Α' 139, 257, 296,

298, 300, 302, 307, 367, 384, 397-414, 427, 440, 441, 449, Β' 73, 291, 357, 383,

Φοίνιξ Χρυσής

319, 418, 450· 413

Α' 432 Β' 2 2 7

Σοφοκλής ό νεότερος Α' 414, 433 Στησίχορος Α! 186, 200, 204, 221· Β' 240, 241, 255, 318 στιχομυθία Α' 146, 147, 158, 161, 163, 167, 171-175, 189, 193, 206, 255, 268, 313· Β' 37, 40-44, 56, 58, 60-62, 79, 8183, 85, 88, 105, 109, 111, 112, 120-122, 125, 136, 139, 150, 153, 156, 157, 160, 161, 170, 174, 175, 179, 180, 182, 190, 196, 211-214, 216-219, 230236, 243, 245, 246, 248, 252, 264-266, 269, 271, 272, 295, 297-301, 306, 307, 317-319, 323, 325, 326, 330, 345-349, 362, 367, 370, 396, 430 στίχος (άπαγγελτικός) Α' 82, 93' Β' 190, 191, 244, 263, 264 στίχος (διαλογικός) Α' 93, 94, 96· Β' 32, 84, 109, 134 στίχος (λυρικός) Α' 93· Β' 38, 55, 83, 84, 89, 134, 159, 178, 180, 190, 191, 195, 202, 229, 231, 234, 235, 244, 246, 255, 263, 268, 271, 273, 287, 288, 293, 317, 323, 324, 326, 327, 336, 367, 375, 399-401 Σωκράτης Α' 52, 288, 293" Β' 12, 71, 93, 297

«ύβρις» Α' 142, 146, 159, 179, 192, 193, 197, 304, 313, 317, 338, 340, 373, 381, 453· Β' 81, 94 'Τγίνος Α' 55, 178, 433· Β' 100, 167, 228, 259, 279-285, 289, 314, 337, 389, 391, 392, 437 "Τμνος 'Αφροδίτης Α' 62

459

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

"Τμνος Έρμη Α' 89 υποκριτής (ήθοποιος) Α' 44, 48, 75, 76·, 83, 84, 93-100, 105, 127, 174, 175, 184, 185, 244, 260, 262, 263, 268, 287, 342, 376, 416, 428, 434, 439, 445· Β' 19, 115, 161, 186, 187, 334, 439,440, 444 ύπόρχημα Α' 57-59, 111, 113 Φιλήμων Β' 401 Φίλικος Β' 442, 444 Φιλοκλης (άνηψιός Αισχύλου) Α' 123, 434· Β' 186, 434 Φιλοκλής II Α' 123 ΦιλόΕενος Α' 285 Φρύνιχος Α' 54, 57, 58, 77, 80, 97, 104-112, 114, 148, 255, 284· Β' 35, 445 «φύσις» Α' 44, 304, 307, 309, 331, 344, 362, 378, 400, 406, 411, 412, 446· Β' 55, 77, 92, 99, 217, 250, 251, 306, 344, 354, 365, 406 Χαιρήμων Β' 435, 436 Χαμαιλέων Α' 51, 54, 92, 93, 117

460

χαρακτήρας (δραματικός) Α' 446 Χάρων ό Ααμψακηνος Α' 70, 71, 92 Χοιριλος ό Σάμιος Α' 104, 105, 112, 120, 288· Β' 16 χορός Α' 40, 44, 48-51, 57, 58, 67-73, 77-84, 92-100, 174-178, 194-196, 206, 262-268, 288, 305, 341-344, 413, 414, 439· Β' 38, 43, 44, 57, 61,65, 78, 82, 85, 89, 95, 134, 149, 152, 160, 179, 187, 191, 201, 202, 214216, 218, 230, 233, 250, 251, 253, 268, 277, 293, 294, 304, 305, 327, 329, 344-347, 353, 366-368, 373-376, 380, 387, 399, 400, 404, 431, 433, 441, 444, 445 χορός βοηθητικος Β' 161,167, 281, 344, 393 χορος δεύτερος Β' 161, 393, 405 χορός διπλός Α' 58, 94, 107, 176, ' 177, 183· Β' 94, 95 χορός σατυρικός Β' 383 χρησμός Α' 146, 349, 350, 355, 356, 358, 360, 362, 372-374, 380, 400, 405, 412, 413, 417, 418, 420, 452-453· Β' 11, 60, 151, 262, 264-266, 268, 269, 300, 308, 342, 387

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ς ' Εύριπίδης

7

Βιογραφικά Χειρόγραφη παράδοση και εκδόσεις Το δραματικό εργο 'Ορισμένα αποσπάσματα Δραματική μορφή και γλώσσα Ποιητής και στοχαστής

9 18 31 390 394 402

Ζ' "Ιων, Άγάθων, Κριτίας

419

Η' Οί τελευταίοι άπόηχοι

427

461

Η ΤΡΑΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΑΑΗΝΩΝ ΤΟΥ ALBIN L E S K Y ΤΟΜΟΣ Β' Ο ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Κ Α Ι ΤΟ ΤΕΛΟΣ TOT ΕΙΔΟΤΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΝΙΚΟΤ Χ. Χ Ο ΐ Ρ Μ Ο Τ Ζ Ι Α Δ Η ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ Γ Α Α Α Ι Κ Ο Υ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1989 ΜΕ ΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΒΑΕΨΗ ΤΟΥ Ε. Χ. Κ Α Σ Δ Α Γ Α Η Κ Α Ι ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΈς ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΔΕΣΠΩΣ ΣΟΑΟΜΟΥ

γ'

ανατύπωση

Τυπογραφείο/Λιθογραφείο Δ. Ε. ΤΑΜΠΑΚΟΠΟΥΑΟΥ (Νοέμβριος 2003)

Ή ΤΡΑΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΑΗΝΩΝμαζΙ μέτή ν πασ ί γ ν ω σ τ η π ι ά στήν Ε λ λ ά δ α 'Ιστορία

της αρχαίας

ελληνικής

λογοτεχνίας

άποτελοΰν τήν κύρια συμβολή του Albin Lesky στήν προώθηση των κλα' σικών σπουδών. Τά έπιστημονικά ενδιαφέροντα του Αύστριακοΰ κλασικού φιλολόγου κοιλύπτουν Ινα εύρύ φάσμα στο χώρο της άρχαίας έλληνικής ποίησης, μέ έπίκεντρο τήν άρχαία τραγωδία, στήν οποία άφιέρωσε πλήθος μικρών και μεγάλων μελετών. "Ηδη άπο το 1938, με μιά εισαγωγική μονογραφία γιά τήν έλληνική τραγωδία, ό Lesky ειχε δείξει τήν πρόθεσή του νά επικοινωνήσει μέ Ινα κοινο πολύ εύρύτερο άπο τον κύκλο τών ειδικών προς τούς οποίους άπεύθυνε τις φιλολογικές του εργασίες. Τό βιβλίο έκεϊνο άποτέλεσε τον πυρήνα γιά τή σύνθεση ένος πληρέστερου έργου, τό όποιο, μέσα άπο τις δύο διαδοχικές μορφές του, μαρτυρεί τήν προσπάθεια του συγγραφέα νά άνταποκριθεϊ σέ νέες κάθε φορά άνάγκες. Ή Τραγική

ποίηση

τών αρχαίων

Ελλήνων^

μετά τ ή ν π ρ ώ τ η Ικδοση

του 1956, πήρε το 1972 τήν όριστική μορφή της. Τό άρχικό εισαγωγικό τομίδιο, διπλασιασμένο άκριβώς σέ έκταση άνάμεσα στις δύο έκδόσεις του, μετασχηματίστηκε σέ Ινα έξαντλητικό σφαιρικό εργο, πού δέν περιορίζεται στήν άπλή πληροφόρηση του άνειδίκευτου άναγνώστη, άλλά δημιουργεί προοπτικές γιά συζήτηση και υποθάλπει προβληματισμούς και στήν περίπτωση του ειδικού ερευνητή. Ή σημαντικότερη προσθήκη συνίσταται κυρίως στήν έξαντλητική παρουσίαση δλων τών επιμέρους έργων της άρχαίας έλληνικής τραγωδίας. Μέ εναν τρόπο μετάδοσης πού ό συγγραφέας ονομάζει περιγραφική άνάλυση, δχι μόνο προσφέρεται ή υπόθεση τών τραγωδιών, άλλά ταυτόχρονα παρακολουθείται τόσο ή εξέλιξη τών προσώπων βσο και ή διαπλοκή τών καταστάσεων, ενώ παράλληλα καταγράφονται τά βασικά στοιχεία δομής, καθώς καί.τά προβλήματα πού άνακύπτουν κατά τήν άνάγνωση του συγκεκριμένου έργου. "Ετσι δημιουργείται κυριολεκτικά Ινα πανόραμα της τραγικής παραγωγής της άρχαίας 'Αθήνας και χαρτογραφείται σέ βλο του το πλάτος το πλέγμα τών προβλημάτων, μαζι μέ τις συναφείς προσπάθειες γιά τήν άντιμετώπισή τους.

Ό ALBIN L E S K Y (1896-1981), Ινας άπο τούς σημαντικότερους κλασικούς φιλολόγους της έποχής μας, ύπήρξε καθηγητής τών πανεπιστημίων Innsbruck και Βιέννης και άκαδημαϊκός. Άνάμεσα σέ Ινα πλήθος διακρίσεων πού τοϋ άπονεμήθηκαν και εξω άπο τή χώρα του, άνήκει και ή άνακήρυξή του σέ επίτιμο διδάκτορα (Μάρτιος 1972) άπο τή Φιλοσοφική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μιά τιμή πού άναγνώριζε, πέρα άπο τήν έπιστημοσύνη του, τή βαθιά άγάπη του γιά τή νεότερη Ελλάδα.

ISBN 960-250-075-1 set 960-250-011-5 Μ(ΐκΓΐ(ΐ rf,(i)(|)ü,\.\()i): Λημιμ|)ΐ|(; Κιιλοκι'ιριμ;