Τήνος

A

ΦIEPΩMA

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

2-23

AΦIEPΩMA

H Tήνος της Mεγαλ χαρης και των καλλιτεχνών.  H ιστορία του νησιού. H Tήνος απ την αρχαι τητα και τη βενετική κατοχή έως την Eπανάσταση του 1821.  H Tήνος των γεωγράφων και των περιηγητών.  H Mεγαλ χαρη της Tήνου. Eκατ ν εβδομήντα χρ νια συμπληρώθηκαν εφέτος απ την ανεύρεση της θαυματουργής εικ νας. H ιστορία του Πανελλήνιου Iδρύματος Eυαγγελίστριας της Tήνου.  Tα μοναστήρια και οι εκκλησίες του νησιού.  O Kαθολικισμ ς στο νησί. Aπ την εποχή της βενετσιάνικης κυριαρχίας έως τις μέρες μας.  O λαϊκ ς πολιτισμ ς: εξωκκλήσια, ανεμ μυλοι, βρύσες, σκαλιστές μαυρ πλακες, ξυλ γλυπτα, υπέρθυρα, υφαντά και άλλα.  Tο μάρμαρο και η Tήνος. Πώς το νησί αναδείχθηκε ως το πιο σημαντικ κέντρο λιθογλυπτικής στην Eλλάδα.  Iωάννης Xαλεπάς. H ζωή του και το εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής.  H Tήνος και οι καλλιτέχνες. Πώς και γιατί γεννήθηκαν σ’ αυτ το νησί τ σοι πολλοί καλλιτέχνες; Eνα φαιν μενο για το οποίο δεν δ θηκε μέχρι σήμερα εξήγηση.  Tα μουσεία της Tήνου. Tι μπορεί να δει και να θαυμάσει ο επισκέπτης του νησιού.  Bιβλιογραφία για την Tήνο.

24

Tήνος. Tο ανατολικ τμήμα του λιμανιού. Φωτογραφία άγνωστου και ανώνυμου φωτογράφου, της εποχής του Mεσοπολέμου (Aρχείο Στρατή Γ. Φιλιππτη)

H άλλη Tήνος Tο νησί της Mεγαλ χαρης και των καλλιτεχνών

ΘEAMATA Kινηματογράφοι θέατρα.

και

25-31 THΛEOPAΣH Tο πρ γραμμα της εβδομάδας. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2

O Γιαννούλης Xαλεπάς σε φωτογραφία που έβγαλε, το 1930, ο Δημήτριος Mαυρίκιος. (Aρχείο A. Mαυρίκιου)

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

H THNOΣ, Yδρούσα στην αρχαιτητα για τα πολλά νερά της και Oφιούσα για τα φίδια της, απ τα γνωσττερα ελληνικά νησιά, παραμένει, ουσιαστικά, άγνωστη, ακμα και στις χιλιάδες των επισκεπτών της. Πλήθος προσκυνητών συρρέουν, κάθε χρνο τον Δεκαπενταύγουστο, απ’ λες τις γωνιές της Eλλάδος, στον κατ’ εξοχήν τπο προσκυνήματος του Oρθοδξου Eλληνισμού, το νησί της Mεγαλχαρης, που τα περισστερα χωριά της είναι καθολικά. Oσοι καταφέρουν, εκτς απ το προσκύνημα στη Mεγαλχαρη, να παραμείνουν και να γνωρίσουν το νησί, ανακαλύπτουν ένα πραγματικ θησαυρ. Tριάντα, περίπου, ζωντανά χωριά ξεφυτρώνουν σ’ λη την Tήνο, μεταφέροντας μια αίσθηση αυθεντικτητας και ανθρώπινης θέρμης. Aνέγγιχτοι απ τη νεοελληνική κακογουστιά οικισμοί, πλακστρωτοι δρμοι, σπίτια λειτουργικά με την αυλή και με τα μαρμαργλυπτα υπέρθυρά τους, εκκλησίες και εκκλησάκια με τα θαυμάσια καμπαναριά, υδρμυλοι, ανεμμυλοι και οι περίφημοι περιστεριώνες, κοσμούν το νησί της Mεγαλχαρης, απ’ άκρου σ’ άκρο. Mια σύντομη εικνα του νησιού και της ιστορίας του, φιλοδοξεί να δώσει στις σελίδες που ακολουθούν, το αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών». Θέλει να παρουσιάσει χι μνο την Tήνο της Mεγαλχαρης, αλλά και τα παλιά της μοναστήρια, τα μουσεία της, τη λαϊκή αρχιτεκτονική, τη λαϊκή της τέχνη και τα εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής. Kι ακμη, να παρουσιάσει τους μεγάλους καλλιτέχνες –γλύπτες και ζωγράφους– που γέννησε τούτο το νησί: Nικλαος Γύζης, Nικηφρος Λύτρας, αδελφοί Φυτάληδες, Bιτάληδες, Λάζαρος και Aντώνιος Σώχος (θείος και ανιψις), Δημήτριος Φιλιππτης, Λουκάς Δούκας και τέλος, ο τραγικς και μεγάλος Γιαννούλης Xαλεπάς.

AΦIEPΩMA

H ιστορία του νησιού H Tήνος απ την αρχαιτητα και τη βενετική κατοχή έως και την Eπανάσταση του 1821 Tου Δημήτρη Z. Σοφιανού δ.φ., Διευθυντή του Kέντρου Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών

H THNOΣ, ένα απ τα μεγαλύτερα Kυκλαδονήσια, γνωστή κυρίως κατά τους νεώτερους χρ νους ως σπουδαίο καλλιτεχνικ αλλά και θρησκευτικ κέντρο, μετά την ανεύρεση κατά το έτος 1823 της θαυματουργής Eικ νας και την ανέγερση του μεγαλ πρεπου ναού της Mεγαλ χαρης, έχει προσφέρει πολλά και έχει συμβάλει καίρια στη διαμ ρφωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και παράδοσης. Kαι κατά την Aρχαι τητα μως είχε αναπτύξει προηγμένο πολιτισμ , πως μαρτυρούν τα ανασκαφικά της και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα: θολωτ ς μυκηναϊκ ς τάφος στη θέση Aγία Θέκλα Παν ρμου, γεωμετρικ ς τάφος στο ίδιο μέρος, θεμέλια οικοδομημάτων γεωμετρικών χρ νων στο Ξώμπουργο, το περίφημο ιερ του Ποσειδώνα και της Aμφιτρίτης στα Kι νια, το ιερ του Διονύσου στη θέση που σήμερα ο να ς της Eυαγγελίστριας, γλυπτά και κεραμικά διάφορα, που βρίσκονται εκτεθειμένα ή φυλάσσονται στο Aρχαιολογικ Mουσείο της π λεως. Iδιαίτερης σημασίας εκείνης των κεραμικών έχουν τα μοναδικά μεγάλου μεγέθους πιθάρια των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρ νων με ενδιαφέρουσες καλλιτεχνικές παραστάσεις. H μυθολογία αποδίδει την ονομασία του νησιού στον πρώτο οικιστή του, που ονομαζ ταν Tήνος. Kατά τον Στέφανο Bυζάντιο «Tήνος, νήσος Kυκλάς απ οικιστού Tήνου».

Γνωστά επίσης είναι και τα παλαιά ον ματα της Tήνου «Yδρούσα», που φανερώνει αφθονία πηγών και νερών –τραγική ειρωνεία για τη σημερινή λειψυδρία και ξηρ τητα του νησιού–, καθώς και «Oφιούσα», πράγμα που μαρτυρεί την αφθονία στο νησί, κατά τους παλαιούς εκείνους χρ νους, φεων και κάθε λογής φιδιών. Tη σημασία της Tήνου κατά την Aρχαι τητα αποδεικνύει και το γεγον ς τι ο μεγάλος Σταγειρίτης φιλ -

Γυναικεία εικονιστική κεφαλή: Aγριππίνα η πρεσβύτερη. Aπ το ιερ του Ποσειδώνα και της Aμφιτρίτης στα Kινια. 1ος αι. π.X. (Aρχαιολογικ Mουσείο Tήνου).

Πύραννο (φουφού) με χύτρα. Aπ το ιερ του Ποσειδώνα και της Aμφιτρίτης στα Kινια. Tέλος 2ου αρχές του 1ου αι. π.X. (Aρχαιολογικ Mουσείο Tήνου).

σοφος, ο Aριστοτέλης, είχε συγγράψει και «Πολιτείαν των Tηνίων», έργο που δυστυχώς δεν σώθηκε και μας είναι γνωστ μ νον απ τον τίτλο του.

Mηδικοί πλεμοι Kατά τους Mηδικούς πολέμους αποφασιστική υπήρξε η συμβολή των Tηνίων για τη διεξαγωγή της ναυμαχίας εναντίον των Περσών στα στενά της Σαλαμίνας, πράγμα που οδήγησε στην περίλαμπρη νίκη των Eλλήνων (480 π.X.) Oι Tήνιοι, μαζί με τους Kαρύστιους και άλλους νησιώτες, είχαν υποχρεωθεί να ακολουθήσουν τους Πέρσες, πλην μως κατά την κρίσιμη στιγμή που οι Eλληνες δεν πείθονταν στις διαβεβαιώσεις και προτροπές του Aριστείδη και ετοιμάζονταν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους στη Σαλαμίνα, τηνιακή τριήρης, πως μας πληροφορεί ο Hρ δοτος (Θ’ 82, 83), με κυβερνήτη τον θαρραλέο Tήνιο Παναίτιο του Σωσιμένη, αυτομ λησε στους Eλληνες, στους οποίους εξέθεσε τα σχέδια και τις κινήσεις των Περσών, «έφερε την αληθείην πάσαν» –τους εμήνυσε λη την αλήθεια– και έτσι τους έπεισε να παραμείνουν και να αντιμετωπίσουν τον εχθρ στη Σαλαμίνα. Για την πράξη αυτή, του Παναιτίου αναγράφηκε τιμητικά και το νομα των Tηνίων στον περίφημο Δελφικ Tρίποδα μαζί με τα ον ματα και των άλλων ελληνικών π λεων που έλα-

βαν μέρος στον υπέρτατο για την ελευθερία αγώνα: «Διά δε τούτο το έργον ενεγράφησαν Tήνιοι εν Δελφοίσι ες τον τρίποδα εν τοίσι τον βάρβαρον κατελούσι». Aλλά και στη μεγάλη μάχη των Πλαταιών τον επ μενο χρ νο (479 π.X.), οι Tήνιοι πολέμησαν γενναία μαζί με τους άλλους Eλληνες εναντίον των Περσών και έτσι αναγράφηκε τιμητικά πάλι το νομά τους στο βάθρο του αναθηματικού αγάλματος του Δι ς στην Oλυμπία, κοντά στην είσοδο του Bουλευτηρίου, πως βεβαιώνει ο Παυσανίας (βιβλ. V, Hλειακά A’ XXIII). Oι Kυκλάδες, μετά την υποδούλωση της Eλλάδος στους Pωμαίους το 146 π.X., περιέπεσαν σε αφάνεια και ασημ τητα, και σπανι τατα μνημονεύονται σε ιστορικά ή άλλα κείμενα. Σποραδικά και μ νον αναφέρονται, γιατί είχαν τη θλιβερή τιμή να χρησιμεύουν ως τ πος εξορίας διαπρεπών Pωμαίων πολιτικών. Tην ίδια τύχη ακολούθησε, φυσικά, και η Tήνος και δεν μνημονεύεται παρά για τα ατυχήματά της, λοιμούς, επιδρομές βαρβάρων και λεηλασίες. Π τε η Tήνος δέχτηκε τον Xριστιανισμ δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο, αφού δεν έχουμε σχετικές επιγραφικές μαρτυρίες ή άλλα λείψανα παλαιών εκκλησιαστικών μνημείων. Πιθαν ν, γύρω στον E’ αιώνα, η θρησκεία της αγάπης και της συγγνώμης διαδ θηκε και επικράτησε και στην Tήνο. Eτσι, τη θέση των πανάρχαιων Συνέχεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

3

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 3η σελίδα

μεταναστευτικ ρεύμα, που εντάθηκε κυρίως κατά το IH’ αιώνα, επηρέασε αποφασιστικά την πολιτιστική παράδοση και ανάπτυξη του νησιού, αφού οι ξενιτεμένοι, επιστρέφοντας στην αγαπημένη τους γενέτειρα, έφερναν εκεί χι μ νο φλουριά και πλούτη αλλά και την παιδεία, τις συνήθειες και την κουλτούρα του έξω κ σμου.

ιερών των ολυμπίων θεών καταλαμβάνουν ναοί και τ ποι λατρείας αγίων και μαρτύρων της χριστιανικής πίστης.

Στο Bυζάντιο Στους Bυζαντινούς Xρ νους, η Tήνος, πως και τα περισσ τερα νησιά των σημερινών Kυκλάδων, είχε υπαχθεί διοικητικά στο Θέμα Aιγαίου Πελάγους και πολύ συχνά υφίστατο τις συνέπειες πειρατικών επιδρομών Aράβων και άλλων θαλασσοκουρσάρων. Mια τέτοια ληστρική επιδρομή Σαρακηνών εναντίον του νησιού μνημονεύεται ήδη το έτος 653 μ.X. Oι χρονογράφοι της εποχής, πολύ φειδωλοί στις ιστορικές τους μαρτυρίες, δεν παρέχουν πληροφορίες ξεχωριστά για κάθε νησί των Kυκλάδων, αλλά αναφέρουν συνήθως λοι μαζί τα νησιά υπ τα ομαδικά ον ματα «Kυκλάδες» ή «Δωδεκάνησος». Πρέπει να φτάσουμε στα χρ νια της Δ’ Σταυροφορίας, στα 1204 και εφεξής, για να έχουμε σαφείς ιστορικές ειδήσεις για την Tήνο, καθώς και για άλλα νησιά των Kυκλάδων.

Λεηλασίες

Oι Bενετοί Oταν τον Aπρίλιο του 1204 η Bασιλεύουσα έπεσε στα χέρια των Λατίνων της Δ’ Σταυροφορίας, οι σταυροφ ροι στη συνέχεια διένειμαν αναμεταξύ τους τις κτήσεις της άλλοτε κραταιάς Bυζαντινής Aυτοκρατορίας. Oι Bενετοί, με αρχηγ το δ γη Δάνδολο, έλαβαν στο μερίδι τους τα σημαντικ τερα εμπορικά λιμάνια και τα κυρι τερα νησιά του Iονίου και Aιγαίου, ανάμεσα στα οποία και τις Kυκλάδες. Oι νέοι κυρίαρχοι, με το εμπορικ πνεύμα που τους διέκρινε, υπελ γισαν τι η απευθείας και άμεση εξάρτηση λων αυτών των περιοχών απ την Γαλην τατη Δημοκρατία θα ήταν οικονομικά ασύμφορη και θα επεβάρυνε δυσανάλογα τον κρατικ τους προϋπολογισμ . Γι’ αυτ και απεφάσισαν να εκχωρήσουν τις κτήσεις αυτές σε υποτελείς τους Bενετούς, που θα τις κατείχαν ως κληρονομικά τιμάρια με πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα, ενώ η Bενετία θα διατηρούσε πάντοτε την απ λυτη επικυριαρχία και θα μπορούσε να χρησιμοποιεί τα εδάφη αυτά για τις εμπορικές και στρατιωτικές της ανάγκες πως και οπ ταν ήθελε. Eτσι, το 1207, η Tήνος παραχωρήθηκε στους συγγενείς του δ γη, Bενετούς ευπατρίδες, αδελφούς Aνδρέα και Iερεμία Γκίζη. Eπί δύο σχεδ ν αιώνες το νησί παρέμεινε στην εξουσία της οικογένειας Γκίζη, και το 1390, ταν εξέλιπε και ο τελευταίος απ γονος των Γκίζηδων, περιήλθε οριστικά στην άμεση δικαιοδοσία και κυριαρχία της Γαλην τατης Δημοκρατίας του Aγίου Mάρκου. Aλλους τρεις και περισσ τερο αιώνες, για την ακρίβεια 325 χρ νια, μέχρι τον Iούνιο του 1715, διατηρήθηκε η νέα Bενετοκρατία στην Tήνο. Eτσι, συνολικά παρέμεινε το νησί στην κυριαρχία των Bενετών για πέντε ολ -

4

Xάρτης της Tήνου του Francesco Piacenza (1688).

κληρους αιώνες και δέχτηκε, πως ήταν φυσικ , την ευεργετική επίδραση του προηγμένου δυτικού πολιτισμού της πολυτραγουδισμένης π λης των δ γηδων και των τεναγών, αφού είχε την εξαιρετική τύχη να βρεθεί, μ νο αυτ απ’ λα τα νησιά του Aιγαίου για τ σο μακρ χρ νο σε χέρια χριστιανικά και ν’ αποφύγει μέχρι τις αρχές του IH’ αιώνα το ζυγ του αλλ θρησκου και απολίτιστου Oθωμανού δυνάστη. Για την εσωτερική διοίκηση και οργάνωση της Tήνου οι Bενετοί χρησιμοποίησαν ανάλογα συστήματα που ίσχυαν τ τε στη Δυτική Mεσαιωνική Eυρώπη, παράλληλα μως σεβάστηκαν τα προν μια και τα έθιμα του νησιού, που λειτούργησαν με πλήρη σχεδ ν αυτοτέλεια οι κοινοτικοί θεσμοί και η κοινοτική οργάνωση.

O Pέκτωρ της Tήνου Tην ανώτατη αρχή του νησιού κατέχει ο Bενετ ς Διοικητής, ο Pέκτωρ της Tήνου, ο οποίος μέχρι του 1470 υπάγεται διοικητικά στον Bενετ κυβερνήτη του Nεγρεπ ντε, δηλ. της Eύβοιας, και στη συνέχεια και μέχρι του 1669 στο Bενετ Γενικ Διοικητή της Kρήτης, στον οποίο και υπέβαλλαν τις «Relazione», τις εκθέσεις τους, οι κατά καιρούς αποστελλ μενοι στις βενετικές κτήσεις Προβλεπτές και Σύνδικοι.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

Tα κείμενα αυτά αποτελούν πολύτιμες πηγές για την ιστορία της βενετοκρατούμενης Tήνου. Σπουδαι τατη σημασία για την άμυνα του νησιού είχε η φρούρηση των ακτών του, κυρίως των τεσσάρων μεγάλων ρμων, του Aγίου Nικολάου, που η σημερινή πρωτεύουσα της Tήνου, του Aγίου Iωάννη ανατολικ τερα και της Kολυμπήθρας και του Παν ρμου στη β ρεια ακτή. Oι «μεροβίγλοι» και «νυχτοβίγλοι», μισθωτοί στρατιώτες είχαν αναλάβει το έργο αυτ . Tην κύρια μως στρατηγική σημασία είχε η ίδια η έδρα της Διοίκησης, το «Ξώμπουργο», οχυρωμένο κάστρο, που και σήμερα με τον περήφανο γκο του δεσπ ζει στο νησί και το διαφεντεύει. H θέση της Tήνου στο κέντρο του Aρχιπελάγους, σε μικρή απ σταση απ τα γύρω νησιά, που λα μαζί σχηματίζουν τη φυσική γέφυρα ανάμεσα στη M. Aσία και στον κυρίως ελλαδικ χώρο, δικαιολογεί την ξεχωριστή σημασία που αποκτά το νησί αυτ ως προκεχωρημένο φυλάκιο και παρατηρητήριο της Γαλην τατης Δημοκρατίας στο Aιγαίο. Σε σύγκριση με τα άλλα νησιά των Kυκλάδων, την εποχή αυτή, είναι το πιο πυκνοκατοικημένο. Γι’ αυτ και παρατηρείται εδώ έντονο το φαιν μενο της μετανάστευσης προς τα αστικά κέντρα των Mικρασιατικών παραλίων αλλά και άλλων περιοχών. Tο

H Tήνος κατά τη μακροχρ νια παραμονή της στη βενετική εξουσία, πολλές φορές δοκιμάστηκε απ επιδρομές και άγριες λεηλασίες των Tούρκων, που τις αντιμετώπισε μως πάντοτε με γενναι τητα και ευψυχία, πως εκείνες του διαβ ητου πειρατή των θαλασσών Xαϊρεντίν Mπαρμπαρ σα τον Nοέμβριο του 1537, και του αρχιναύαρχου της τουρκικής αρμάδας Πιαλή–πασά, που στα 1570 ργωνε τις θάλασσες του Aιγαίου, έχοντας αναλάβει, με τεράστιες ναυτικές δυνάμεις, τη μεγάλη επιχείρηση για την κατάληψη της μαρτυρικής Kύπρου, της οποίας τα δεινά απ τους Tούρκους άρχισαν ακριβώς τ τε και συνεχίζονται μέχρι σήμερα... Kατά τον μεγάλο Tουρκοβενετικ π λεμο (1645 – 1669) για την κατάληψη της Kρήτης, που έλαβε το χαρακτήρα συγκλονιστικής πάλης του Xριστιανισμού εναντίον του Iσλάμ, η Tήνος παίζει σπουδαι τατο ρ λο, αφού οι Bενετοί τη χρησιμοποιούν ως παρατηρητήριο και καίριας σημασίας βάση για τις κινήσεις του τουρκικού στ λου στο Aιγαίο. O τρομερ ς μως αγώνας της Kρήτης, που παρακολουθούσαν τα στυλωμένα προς τα εκεί γεμάτα αγωνία μάτια χι μ νο των σκλάβων Xριστιανών αλλά και λων των ελεύθερων λαών της Eυρώπης, είχε πια κριθεί οριστικά το 1669 με τη δραματική ήττα του Σταυρού και τη νίκη της αιματοβαμμένης Hμισελήνου. O ορίζοντας σκοτεινιάζει, οι ελπίδες φυλλορροούν και ο βραχνάς του φ βου και της απελπισίας πέφτει βαρύς πάνω στα στήθη των σκλαβωμένων. H Bενετία, ο επί αιώνες πρωταγωνιστής της πάλης της Xριστιανοσύνης εναντίον της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, αποσύρεται κουρασμένη στο I νιο, στα Eφτάνησα. Στο Aιγαίο μ νη η Tήνος παραμένει ακ μη σε χέρια χριστιανικά. Oμως και εκεί σιγά σιγά αλλά σταθερά η Bενετική κυριαρχία εισέρχεται στην τροχιά της παρακμής, αργοσβήνει και οδηγείται στο μοιραίο τέλος της. Tη θλιβερή κατάπτωση των απογ νων των παλαιών Φράγκων και Bενετών κατακτητών των Kυκλάδων, τον τραγικ επίλογο της μαται τητας των ανθρωπίνων, γράφει, με ένα βαθύ ρομαντικ αίσθημα, στα μέσα του παρελθ ντος αιώνα, ο λαμπρ ς ερευνητής της Φραγκοκρατίας Kάρολος Hopf: «Στο Aρχιπέλαγος απ πολλά χρνια έχουν σβηστεί οι πληροφορίες για τους περήφανους και αγέρωχούς του ηγεμνες. Mνο φανταχτερά ερείπια μαρτυρούν την αλλοτινή μεγαλοπρέπεια και λαμπρτη-

AΦIEPΩMA τα. Πάνω στα συντρίμμια των δουκικών παλατιών ο ανυποψίαστος βοσκς βσκει τα πρβατά του. Kαμιά επιγραφή δεν μιλάει πια για τους μεγαλδοξους Bενετούς άρχοντες των νησιών. Aκμη και τα ονματά τους έχουν σήμερα ξεθωριάσει. Mνο κάποτε ανοίγεται ένας μαρμάρινος τάφος, που ίσως έκρυβε τη στάχτη των πριγκίπων. Kαι ο ερευνητής, που τρέχει προς τα εκεί για να διαβάσει την επιγραφή, βρίσκει λα, γράμματα και οικσημα, σβησμένα, ακμα κι αυτές τις κοινές λέξεις που δεν έχουν περιεχμενο κι μως πολλά λένε: Hic jacent (ενθάδε κείνται)...»

Tουρκοκρατία Στις 5 Iουνίου του 1715 η Tήνος, χωρίς αντίσταση απ την πλευρά των Bενετών, έπεσε σαν ώριμος καρπ ς στα χέρια των Tούρκων, οι οποίοι μως σεβάστηκαν τα προν μια που είχαν παραχωρήσει οι προηγούμενοι κατακτητές στους κατοίκους του νησιού και άφησαν άθικτη την κοινοτική οργάνωση με τους δημοκρατικούς θεσμούς της. Eτσι η Tουρκοκρατία στην Tήνο, που κράτησε μ νο σχεδ ν ένα αιώνα, υπήρξε χαλαρή και επιφανειακή, με λες τις ευεργετικές συνέπειες για το νησί. Στη σύντομη περίοδο της Tουρκοκρατίας και στο μεγάλο Aγώνα που επακολούθησε υπέρ της Eθνικής Aνεξαρτησίας και Eλευθερίας η Tήνος έλαβε ενεργ μέρος και πρ σφερε πολύτιμες υπηρεσίες. Kατά τα Oρλωφικά (1778) στενοί συνεργάτες του θρυλικού θαλασσομάχου Λάμπρου Kατσώνη στους ηρωικούς αγώνες του εναντίον του τουρκικού στ λου στο Aιγαίο υπήρξαν οι γενναίοι Tηνιακοί ναύτες αδελφοί Δημήτριος και Στάθης Διβάρης απ τον Πύργο, καπετάν Σβέτζος απ τον Kτικάδο και Aθανάσιος Kαρδαμίτσης απ τα Yστέρνια.

Tήνος, η κατάλευκη. Aποψη μπαίνοντας στο λιμάνι. Στολίδι του νησιού και ιερ προσκύνημα λων των Eλλήνων η εκκλησία της Mεγαλχαρης. (Φωτ. Pάνια H. Παπανικολάου).

Στην τιτανική πάλη του 1821 για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού η Tήνος υπήρξε πάντοτε παρούσα σε λες της τις φάσεις, με τη συμμετοχή Tηνίων πολεμιστών σε κρίσιμες μάχες, την αποστολή εκστρατευτικών σωμάτων, ναυτικών πληρωμάτων, αλλά και σημαντικών χρηματικών ενισχύσεων. Eτσι, στις πολεμικές επιχειρήσεις στις Παραδουνάβιες Hγεμονίες, που πρωτοήχησε το σάλπισμα της Eλευθερίας, έλαβαν μέρος ο Δρ σος

Πύργος, γενική άποψη. H πατρίδα των μεγάλων καλλιτεχνών N. Γύζη, N. Λύτρα, Γ. Xαλεπά... (Φωτ. Pάνια H. Παπανικολάου)

N. Δρ σος, ο γνωστ ς συγγραφέας της Iστορίας της Tήνου, που ως Iερολοχίτης πολέμησε γενναία και τραυματίστηκε στη μάχη του Δραγατσανίου (7 Iουν. 1821), και ο Aντώνιος Γεωργαντ πουλος που έπεσε μαχ μενος ηρωικά στο Σκουλένι της Mολδαβίας (17 Iουν. 1821).

Eπανάσταση Tη σημαία της Eπανάστασης αναπέτασε στον Πύργο της Tήνου, στις 31 Mαρτίου του 1821, ο απ την κωμ πολη αυτή Γεώργιος Παλαμάρης, ενώ λίγες μέρες αργ τερα, στις 20 Aπριλίου, το σύνθημα της εξέγερσης κατά του κατακτητή δ θηκε και απ την π λη της Tήνου. Στις 17 Aπριλίου του 1821, Kυριακή του Θωμά, μια εβδομάδα ακριβώς μετά την αγχ νη του εθνομάρτυρα Πατριάρχη Γρηγορίου E’, αποκεφαλίστηκε στην Kωνσταντινούπολη ο Φραγκίσκος Γεωργαντ πουλος που είχε συλληφθεί στις 20 Mαρτίου ως επικίνδυνος οπαδ ς της Φιλικής Eταιρείας και είχε υποβληθεί σε πολλά βασανιστήρια για την αποκάλυψη των σχεδίων της. Tον Iούλιο του 1821 τριακ σιοι περίπου Tήνιοι υπ τον μητροπολίτη Kαρύστου Nε φυτο πολέμησαν με καρτεροψυχία στα Στύρα της Eύβοιας εναντίον των Tούρκων και οι περισσ τεροι απ αυτούς θυσιάστηκαν στο πεδίο της μάχης. O Φραγκίσκος Παξιμάδης, μέλος της γνωστής ιστορικής οικογένειας της Tήνου, διέθεσε σχεδ ν ολ κληρη τη μεγάλη του περιουσία για τις ανάγκες του Aγώνα, ενώ ο ίδιος προσωπικά, επικεφαλής και άλλων συ-

μπατριωτών του, έλαβε ενεργ μέρος στις πολιορκίες της Tριπολιτσάς και του Nαυπλίου. Ως νησιώτες οι Tήνιοι δεν έλειψαν και απ τις θαλάσσιες επιχειρήσεις. Tηνιακοί μπουρλοτιέρηδες (Φίλιππος Λέλες, Φιλιππής Aντωνίου, καπετάν Xελίδονας ή Σαμοθράκης κ.ά.) αναφέρονται στις πυρπολήσεις τουρκικών πλοίων στην Eρεσσ της Λέσβου (27 Mαΐου 1821) υπ τον Παπανικολή και στη Xίο (6 Iουν. 1822) υπ τον Kωνσταντίνο Kανάρη. Aλλά και με άλλο τρ πο η Tήνος πρ σφερε τις υπηρεσίες της στο αγωνιζ μενο Eθνος, αφού σε αυτήν εύρισκαν καταφύγιο και πατρική φιλοξενία και προστασία, ως πρ σφυγες, οι κατατρεγμένοι και δεινοπαθούντες απ τους Tούρκους ελληνικοί πληθυσμοί των παραλίων της Mικράς Aσίας και των νησιών, Kυδωνιάτες, Mοσχονήσιοι, Xιώτες, Ψαριανοί, Kάσιοι κ.α. Oλοι αυτοί μπ λιασαν με νέο αίμα και αναζωογ νησαν τον ντ πιο πληθυσμ του νησιού, ενώ παράλληλα μετέφεραν εκεί πολλές απ τις συνήθειές τους, καθώς και την εκλεπτυσμένη πολιτιστική παράδοση της νοσταλγημένης Iωνίας. Mετά τον αγώνα της Eθνικής Aνεξαρτησίας, στα χρ νια του Kαποδίστρια και του Oθωνα, αλλά και στη συνέχεια, μέχρι τους σημερινούς σύγχρονους καιρούς, η Tήνος, με την προσφορά της στην Παιδεία, στα Γράμματα και στις Tέχνες καθώς και σε άλλους πολιτιστικούς τομείς, έχει διαδραματίσει, δυσανάλογα προς την έκταση και τον πληθυσμ της, ένα δυναμικ ρ λο μέσα στην πορεία του νεοελληνικού εθνικού και θρησκευτικού μας βίου.

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

5

Tο κάστρο και η π λη της Tήνου σε γκραβούρα του IZ’ αιώνα. (Aρχείο Kώστα Δανούση).

H Tήνος των περιηγητών Tο νησί πως το περιγράφουν ξένοι γεωγράφοι και ταξιδευτές Tου Kώστα Δανούση

O Γάλλος γιατρ ς Jacob Spon, (δεξιά), ο πρώτος συστηματικ ς περιηγητής στην Eλλάδα (1676). Aριστερά εξώφυλλο βιβλίου του.

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

H ΠPOEΛEYΣH των τοπωνυμίων ήταν κάτι που απ πολύ νωρίς απασχλησε τους λογίους λων των εποχών. Eτσι, πολλοί προσπάθησαν να δώσουν μια εξήγηση και στο τοπωνύμιο «T¨ήνος», που κατά καιρούς παρουσιάστηκε με διάφορους τύπους. Mια απλοϊκή εξήγηση δίνει στο περίφημο λεξικ του ο Στέφανος απ το Bυζάντιο (6ος μ.X. αι.) «Tήνος, νήσος Kυκλάς, απ Tήνου οικιστού, εκλήθη δέ Yδρούσσα, διά τ κατάρρυτον είναι καί Oφιούσσα...». Mια άλλη εξήγηση δίνει ο Samuele Bocharto (1646), ο οποίος ισχυρίζεται τι ο δωρικς τύπος «Tήνος ή Tάνος» προέρχεται απ τη φοινικική λέξη thannoth, η οποία σημαίνει φίδι και δράκοντα, προφανώς ευφυές εύρημα με βάση την αρχαιοελληνική γραμματεία η οποία θέλει την Tήνο «μία των Kυκλάδων, εν η φεις καί σκορπίοι δεινοί εγίνοντο». H λαϊκή παράδοση αποδίδει το νομα του νησιού στην αναπάντητη ερώτηση των περιπλεντων «τίνος είναι η νήσος;», ενώ κάποιο μιλούν για μια βασιλοπούλα με το νομα αυτ, που την εγκατέλειψαν εκεί.

Aν και η σπουδαιτητά του στην αρχαιτητα δεν ήταν σημαντική, η γειτνίασή του με τη Δήλο επιβάλλει να μην παραλείπεται απ τα γεωγραφικά κείμενα της εποχής. Στο κείμενο του Aγαθημέρου του Oρθωνος (της Γεωγραφίας υποτυπώσεων εν επιτομή), πως και σε εκείνο του Pωμαίου Pomponius Mela (De situ Orbis) απλώς αναφέρεται, ενώ ο Δικαίαρχος (Bίος Eλλάδος) γράφει «μετά ταύτην (Aνδρον) Tήνος εστί καί λιμήν». O Σκύλαξ ο Kαριανδεύς στον γνωστ «Περίπλου» του σημεώνει πως «Aπ τε Aνδρου επί τν Aυλώνα (δηλ. το στεν Aνδρου - Tήνου) στάδια σπ’ (280). Tου Aυλώνος τούτου διάπλους εις Tήνον στάδια ιβ’, αυτής δέ τής νήσου επί τ ακρωτήριον παρά τήν Pήναιαν στάδια ρν’ (150). Tου δέ διάπλου εις Pήναιαν στάδια μ’ (40)». Kάπως διαφορετικά υπολογίζει τις αποστάσεις του νησιού ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος (Historia Naturalis) «ab eadem Andro passus mille, a Delo XV, Tenos cum oppido in XV porrecta...». Tέλος ο Πτολεμαίος (Kανών επισήμων πλεων) μας δίνει το κατά το σύστημά του στίγμα του νησιού, «μήκος νε’ - ιβ’, πλάτος λζ’ - γ’». Aπ την αρχαία γραμματεία μας έ-

μεινε μια μικρή περιγραφή απ τον Στράβωνα, ο οποίος μας βεβαιώνει τι η Tήνος δεν είχε μεγάλη πλη. Eξω μως απ’ αυτήν, μέσα σε άλσος, ήταν το μεγάλο Iερ του Ποσειδώνα, άξιο θέας με μεγάλες εγκαταστάσεις, που εξυπηρετούσαν το πλήθος που συγκεντρωνταν και θυσίαζε κατά τα Ποσειδώνια. O Mεσαίωνας καλύπτει με το σκοτάδι του το νησί, το οποίο απ τον IZ’ αιώνα και μετά θα προσελκύσει το ενδιαφέρον των ξένων περιηγητών. Eλάχιστοι μως απ’ αυτούς αποφεύγουν τους μύθους, ενώ μερικοί γράφουν χωρίς να το έχουν δει ποτέ. Oι περισστεροι αναμασούν παραπομπές απ την αρχαία γραμματεία. Π.χ. ο Oλλανδς Ernst Brink, που ταξίδεψε στις Kυκλάδες το 1613, βρήκε στην Tήνο φίδια δικέφαλα, με μια κεφαλή μπρος και μια στην ουρά! Γι’ αυτ θα επιλέξουμε λιγοστά, μα αντιπροσωπευτικά κείμενα για ένα μικρ ταξίδι στο παρελθν.

Jαcob Spon H πρώτη επιστημονική περιήγηση στην Eλλάδα ήταν εκείνη του Γάλλου γιατρού Jacob Spon, τον οποίον συνδευε ο Aγγλος George Wheler (1675-6). Bρήκαν την Tήνο, το πιο κατοικημένο και καλοκαλλιεργημένο νησί των Kυκλάδων. Δεν είχε λιμάνι αλλά μια παραλία, που φουντάριζαν τα πλοία, με 3 ή 4 σπίτια, που ονομαζταν Aγιος Nικλαος (δηλ. η σημερινή Xώρα). H τοποθεσία μως έφερε ακμη το νομα «Πλις». Tο κάστρο βρισκταν 4 ή 5 μίλια απ τη θάλασσα, πάνω στο βουν και δίπλα του η πλη. Oλοι οι κάτοικοι, του ελληνικού και λατινικού δγματος, μιλούσαν Eλληνικά. Στο νησί θα αποκτήσουν δύο νομίσματα, των οποίων δημοσίευσαν σχέδια. Tο ένα με την κεφαλή του Aμμωνος Δία και το άλλο με την κεφαλή του Ποσειδώνα. Στα νομίσματα αυτά θα αναφερθούν οι περισστεροι μεταγενέστεροι περιηγητές, σχεδν μως κανένας δεν θα αναφέρει την πηγή του.

Tournefort Aλλο αξιπιστο ταξιδιωτικ χρονικ είναι εκείνο του Γάλλου βοτανο-

Tο κάστρο της Tήνου απ το ταξιδιωτικ χρονικ του Dapper.

λγου και ακαδημαϊκού Joseph Pitton de Tournefort, ο οποίος έφθασε στο νησί γύρω στο 1700, και δίνει μια εικνα της βενετοκρατούμενης Tήνου λίγο πριν απ την πτώση τους στους Tούρκους. H κωμπολη του Aγίου Nικολάου με 150 περίπου σπίτια έχει για λιμάνι μια άσχημη ακτή. Eξακολουθεί να φέρει το νομα «Πλις». Tο νησί είναι το πιο καλλιεργημένο του Aρχιπελάγους. O πλούτος του, μως, είναι το μετάξι, που εξάγεται σχεδν λο, κυρίως στη Γαλ-

λία. H άμυνά του βρίσκεται σε άθλια κατάσταση. H υγρασία και οι ομίχλες που επικρατούν στην περιοχή του κάστρου και της πλης, κάνουν τη ζωή εκεί δύσκολη. O καθολικς επίσκοπος εξουσιάζει λο τον κλήρο του νησιού. Yπάρχουν 120 καθολικοί παπάδες, ενώ οι ορθδοξοι ανέρχονται σε 200 και τελούν υπ την ηγεσία ενς πρωτπαπα. O καθολικς, μως, κλήρος έχει το προβάδισμα παντού. Σ’ λες τις ορθδοξες εκκλησίες υπάρχει βήμα για τους καθολικούς ιερείς. Oταν συλλειτουργούν, η λειτουργία πρώτα ψάλλεται λατινικά και μετά ελληνικά. Tο κείμενο του Tournefort το αντέγραψαν σχεδν κατά λέξη πολλοί και ανάμεσά τους η περίφημη Γαλλική Eγκυκλοπαίδεια (Diderot, 1758) κι το πολύτομο γεωγραφικ λεξικ του Bruzen La Martiniere (Bενετία, 1741). Παρά την πτώση του στους Tούρκους (1715), το νησί ευημερεί. Φαίνεται μάλιστα πως η ένταξή του στον οθωμανικ χώρο άνοιξε νέες, μεγαλύτερες προοπτικές για το εμπρι του. Λίγο μετά (1721), ο Γάλλος Charles de Saint Maure διαπιστώνει ζωηρή εμπορική κίνηση και ενθουσιάζεται με το εξαίρετο κρασί Malvasia. H γυναικεία εργασία παράγει κεντήματα και έξοχες μεταξωτές κάλτσες.

Choiseul - Gouffier

H Tήνος κατά τον M. Pitton de Tournefort (1700)

Eνα άλλο σημαντικ περιηγητικ κείμενο του τέλους του IH’ αιώνα είναι το εικονογραφημένο βιβλίο του Γάλλου διπλωμάτη Choiseul Gouffier (1776), ένα μνημειώδες λεύκωμα, που μας χάρισε υπέροχες

γκραβούρες. O Choiseul - Gouffier βρίσκει το νησί σε προφανή ευημερία, που οφείλεται στην ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, διαπιστώνει μια άμβλυνση των κοινωνικών αντιθέσεων και θαυμάζει τις καλλίγραμμες γυναίκες, που η μορφη ενδυμασία τους σκεπάζει τα κάλλη τους χωρίς να τα κρύβει. Πολλά κορίτσια ξενιτεύονται στις πλεις της Aνατολής, εργάζονται εκεί σκληρά και επιστρέφουν στο νησί τους για να απολαύσουν τους κπους τους. Tις ίδιες διαπιστώσεις είχε κάνει 8 χρνια πριν και ο Γερμανς Johann Hermann von Riedesel, ο οποίος πρσθετε πως οι Tηνιακοί είναι οι ευφυέστεροι και πιο καλλιεργημένοι νησιώτες. Bλέπει κανείς πως λα τα αξιπιστα ή, έστω και σχετικά, αξιπιστα ταξιδιωτικά χρονικά συγκλίνουν σε δύο άξονες: στην ευημερία του νησιού, που απορρέει απ την εντατική καλλιέργεια της γης και την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, και στο πολιτιστικ επίπεδο των κατοίκων, που οφείλεται στις επαφές με τη Δύση και τα μεγάλα αστικά κέντρα της Aνατολής. H επανάσταση του 1821, πως αποδεικνύεται απ την πρώτη κατανομή των φρων, βρίσκει την Tήνο ως το πλουσιτερο νησί των Kυκλάδων. Παρά τα προβλήματα (εσωτερικές διενέξεις, επιδημία πανώλης, τουρκικς κίνδυνος κ.ά.), παρατηρείται μια αξιοπερίεργη ξεγνοιασιά, μολοντι στους δρμους περιφέρουν τη δυστυχία τους οι Mικρασιάτες πρσφυγες. O Γάλλος φιλέλληνας λοχαγς Maxime Rayboud, που βρίσκεται στο νησί κατά τις αποκριές του 1822, σημειώνει την αμεριμνησία που επικρατεί, την ομορφιά και ελευθερία των γυναικών και τη ροπή των Tηνιακών στο γλέντι και τον χορ. Eκεί ο Rayboud, εν μέσω πλήθους, θα παρακολουθήσει παράσταση του «Φιλοκτήτη» στη νεοελληνική γλώσσα. Πρκειται για την πρώτη αναφορά σε θεατρική παράσταση στην επαναστατημένη Eλλάδα.

Henry A.V. Post Λίγο αργτερα, θα αρχίσει να κτίζεται η μεγάλη εκκλησιά της Παναγίας. Mια απ’ τις πρώτες περιγραφές της είναι και εκείνη του Aμερικανού φιλέλληνα Henry A.V. Post (1827). O ορθολογιστής Post βρίσκει το να ειλικρινές ίσως μνημείο ευλάβειας αλλά ατυχή επένδυση χρημάτων σε μια στιγμή τέτοιας μεγάλης δυστυχίας, που η φιλανθρωπία θα μπορούσε να αποδώσει σημαντικά για να χορτάσουν οι πεινασμένοι, να ντυθούν οι γυμνοί και να ιδρυθούν σχολεία για να διαφωτισθεί η άγνοια του λαού. Σας δώσαμε μια αποσπασματική εικνα του νησιού μέσα απ κείμενα ταξιδιωτών και γεωγράφων. O περιορισμένος, μως, χώρος δεν επιτρέπει περισστερες απ τις πολλές και ενδιαφέρουσες ταξιδιωτικές αναφορές. Oποιος θα ήθελε κάτι παραπάνω απ τα κείμενα του χαλκέντερου Kυριάκου Σιμπουλου («Ξένοι ταξιδιώτες στην Eλλάδα» τ. I-IV) θα μπορούσε να απευθυνθεί στην πλούσια Tηνιακή βιβλιογραφία (βλ. Kων/νου Δανούση, «Συμβολή στην Tηνιακή Bιβλιογραφία», Aνδρος 1980). Hδη, η αγάπη του Στράτου Φιλιππτη, για το νησί του, προσφέρει στον αναγνώστη μια πλούσια σειρά βιβλίων Tηνιακού ενδιαφέροντος..

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

7

AΦIEPΩMA

H Mεγαλχαρη της Tήνου Eκατν εβδομήντα χρνια απ την ανεύρεση της θαυματουργής εικνας Tου Δημήτρη Z. Σοφιανού δ.φ., Διευθυντή του KέντρουEρεύνης του Mεσαιωνικού καιNέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών

O ΣHMANTIKOTEPOΣ σταθμ ς στην ιστορία της Tήνου υπήρξε η ανεύρεση της Θαυματουργής Eικ νας της Eυαγγελίστριας, κατά τη διάρκεια του μεγάλου Aγώνα της Eθνικής μας Aνεξαρτησίας, του οποίου απετέλεσε και αίσιο οιων για την επιτυχή του έκβαση. Θαυμαστά και εξαίσια οράματα, πρώτα του ογδοντάχρονου Mιχαήλ Πολυζώη και έπειτα της ενάρετης μοναχής Πελαγίας της Tηνίας, που κατά τρ πο οσιακ και ευσεβή ασκήτευε στο Mοναστήρι της Kοιμήσεως του Kεχροβρουνίου της Tήνου, οδήγησαν στην αποκάλυψη της Iερής Eικ νας της Θεοτ κου. Mητροπολίτης τ τε του νησιού ήταν ο φιλευσεβής και φιλ θεος Γαβριήλ απ την Kρήτη, στον οποίο αφηγήθηκαν με έκπληξη και φ βο Θεού τις θεϊκές οπτασίες και τα σημαδιακά ονείρατά τους ο γερο–Πολυζώης και η μοναχή Πελαγία. Oι πρώτες μα και οι δεύτερες προσπάθειες, με την πρ θυμη συνδρομή λων των Tηνιακών της Xώρας και των γύρω χωριών, στον υποδειχθέντα απ την ίδια τη Θεομήτορα αγρ του Aντώνη Δοξαρά, δεν κατέληξαν στο ποθητ αποτέλεσμα για την ανεύρεση του Iερού κειμηλίου. Aποκαλύφθηκαν μως, κατά της ανασκεφές, τα θεμέλια παλαιού, βυζαντινού ναού του Aγίου Iωάννη του Προδρ μου, πως επιβεβαιώθηκε απ επιγραφικές μαρτυρίες και απ άλλα ιερά σκεύη και αντικείμενα που βρέθηκαν στο χώρο. O να ς αυτ ς, κατά την παράδοση, πυρπολήθηκε σε κάποια πειρατική επιδρομή των Σαρακηνών. O αγαθ ς ποιμένας Γαβριήλ, υπέδειξε τ τε, μιας και δεν βρέθηκε η

Tο κομψ καμπαναρι της Mεγαλχαρης της Tήνου, που ξεχωρίζει μέσα απ τα δέντρα. (Φωτ. B. Παπαϊωάννου)

Eικ να της Παναγίας, την ανέγερση νέου ναού στον τ πο εκείνο, αφιερωμένου μως στη Θεοτ κο, τη Zωοδ χο Πηγή, γιατί απ ένα ξεροπήγα-

δο του αγρού εκείνου ανάβλυσε ξαφνικά, κατά θαυματουργικ τρ πο, πλούσιο, δροσερ και ζωογ νο ύδωρ, απαραίτητο για τις εκτελούμενες εκεί οικοδομικές εργασίες.

H εικνα

H Παναγία της Tήνου. (Aγγλικ χαρακτικ του 1850).

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

Στις 30 Iανουαρίου του 1823, ανήμερα των Tριών Iεραρχών, των μεγάλων προστατών και κηδεμ νων της Παιδείας και των Γραμμάτων, ενώ συνεχίζονταν ενταντικά οι εργασίες οικοδ μησης του ναού της Zωοδ χου Πηγής, η σκαπάνη του Eμμ. Mάτσα ή Σπανού, απ το Φαλατάδο, προσέκρουσε σε κάποιο αντικείμενο απ ξύλο, πως φάνηκε απ το χαρακτηριστικ ήχο που ακούστηκε. Πήρε το ξύλο στα χέρια του, με ευλάβεια και πίστη αλλά και με περιέργεια, ο ανυποψίαστος χωρικ ς, το καθάρισε με το νερ του παρακείμενου πηγαδιού, και γεμάτος έκπληξη και έκσταση είδε εικονιζ μενο πάνω στο παμπάλαιο ξύλο τον Aρχάγγελο

Γαβριήλ με τον κρίνο. H άδολη καρδιά του γέμισε τ τε αγαλλίαση και σαν αστραπή αναδεύτηκαν στη σκέψη του τα θεία οράματα της ταπεινής Πελαγίας. Pίγη συγκινήσεως συγκλ νισαν το σώμα του και τάραξαν την ψυχή του. Δεν άργησε να βρεθεί, μέσα στα σπλάχνα της Tηνιακής γης, στα ερείπια της εκκλησιάς του Aγίου Iωάννη και το άλλο, το δεξι κομμάτι της Eικ νας, με τη Θεοτ κο ένθρονη. Eκπληκτοι, με δέος και ευλάβεια, οι απλοϊκοί εργάτες του αγρού του Δοξαρά αντίκρυσαν μπροστά τους τη σεπτή Eικ να της Eυαγγελίστριας, τον πολυτίμητο θησαυρ , που με περισσή στοργή και αγάπη φύλασσε μέσα της και έκρυβε επί αιώνες –ποιος ξέρει π σους!– η Tηνιακή γη. Aυθ ρμητα τ τε τα τρεμάμενα χείλη τους σιγοψιθύρισαν: «Eυαγγελίζου, γη, χαράν μεγάλην». Tα προφητικά οράματα και συνταρακτικά ενύπνια της Πελαγίας είχαν πέρα για πέρα εκπληρωθεί και επαληθευτεί. Aστραπιαία διέδραμε ολ κληρο το νησί η ευφρ συνη είδηση και πλημμύρισε με χαρά, ελπίδα και πίστη θεϊκή τις ψυχές των Tηνιακών μα και με ευγνωνομοσύνη, που η Mητέρα του Θεού, η κραταιή Προστάτις και φιλ στοργη Mάνα λων των Xριστιανών, διάλεξε το νησί τους, το φτωχικ και μοσκοβολισμένο απ τις αιγαιοπελαγίτικες αύρες, για να στήσει εκεί τον περίδοξο θρ νο της. Tρεις μέρες αργ τερα, στις 2 Φεβρουαρίου του 1823, έγινε για πρώτη φορά λιτάνευση της Eικ νας της Eυαγγελίστριας στα στενά, σιωπηλά και φρεσκοασπρισμένα σοκάκια της π λης, με πάνδημη συμμετοχή του Tηνιακού λαού, μέσα σε κατανυκτική ατμ σφαιρα ψαλμωδιών και προσευχών και στις ευωδιές και στους καπνούς του λιβανωτού και του μοσχοθυμιάματος.

O νας Σε σύντομο χρονικ διάστημα (1823-1831), με χρηματικές συνεισφορές και άμισθη προσωπική εργασία των κατοίκων του νησιού, υπ την επιστασία του εμπνευσμένου αρχιτέκτονα Eυστρατίου του Σμυρναίου και τη θεοφιλή αρχιερατεία του μητροπολίτη Γαβριήλ, αναγέρθηκε ο επιβλητικ ς να ς της Mεγαλ χαρης. «O δε Θε ς αντιβραβεύει πάντας τους συνδραμ ντας εν τη τούτου ανεγέρσει»! Aπ τ τε και μέχρι σήμερα η Tήνος απετέλεσε και αποτελεί π λο έλξης λων των πιστών Xριστιανών και απέβη Πανελλήνιο αλλά και Πανορθ δοξο προσκυνηματικ κέντρο με τεράστια αίγλη και ακτινοβολία. Eτσι, πλήθη πιστών απ’ ολ κληρο τον ελληνικ χώρο, αλλά και έξω απ’ αυτ ν, άρχισαν να συρρέουν στο ανεμ δαρτο, ευλογημένο μως απ τη χάρη της Παναγιάς Kυκλαδονήσι,

AΦIEPΩMA

Tο άσπρο προσκυνητάρι που είναι ακουμπισμένη η θαυματουργή εικνα, στολίζουν μνο τα πιο πρσφατα αφιερώματα. (Φωτ. K. Παπαχατζιδάκη).

Xιλιάδες τα τάματα στη Mεγαλχαρη. Eδώ το ασημένιο γολετμπρικο με το χρυσ ψάρι, ένα απ τα πιο φημισμένα τάματα. (Φωτ. Σπύρου Mελετζή).

καταθέτοντας ευλαβικά, μαζί με τα δάκρυα και τις παρακλήσεις τους, στο εικ νισμα της Mητέρας του Θεού και πονετικής μάνας λου του κ σμου, πλούσιο τον οβολ και τα τάματά τους. Σχετικά με το πανηγύρι της Tήνου, ο γνωστ ς λ γιος Aναστάσιος Γούδας σημειώνει το 1875 («Bίοι Παράλληλοι», τομ. Z’, σελ. ι) τα εξής χαρακτηριστικά: «Δεν είναι δε παντάπασιν αληθές τι οι Tήνιοι καταχρώνται των προσκυνητών, ενοικάζοντες αυτοίς εις μυθώδεις τιμάς τα δωμάτια και τας κλίνας και πωλούντες λίαν υπερτετιμημένα τα τρφιμα... Δεν είναι επίσης αληθές τι οι Tήνιοι στερούνται φιλοξενίας· τουναντίον μάλιστα είναι οι φιλοξενώτεροι ίσως πάντων των Aιγαιοπελαγιτών».

θεί εδώ το γεγον ς τι, ταν το 1824 το Iερ «Kατάστημα», πως λεγ ταν τ τε, της Eυαγγελίστριας ανήγειρε στον αυλ γυρ του το Eλληνικ Σχολείο, μ λις ένας χρ νος, και κάποιοι μήνες ίσως, είχαν περάσει απ την ανεύρεση της σεπτής Eικ νας και μ λις είχαν αρχίσει οι εργασίες ανέγερσης του ναού της Θεομήτορος, που αποπερατώθηκαν έπειτα απ μια οκταετία, το 1831. Προτού δηλαδή η Eυαγγελίστρια της Tήνου ολοκληρώσει τον μ λις ανεγειρ μενο οίκο της, οικοδομεί ναούς της Παιδείας και συντηρεί και χρηματοδοτεί σχολειά και δασκάλους για το φωτισμ της νεολαίας του νησιού. Eτσι προσκλήθηκαν ή προσήλθαν και δίδαξαν στην Tήνο φωτισμένες μορφές της Παιδείας και των Γραμμάτων, που βασικά πληρώνονταν απ το να της Eυαγγελίστριας, πως ο γνωστ ς διδάσκαλος και εισηγητής της αλληλοδιδακτικής μεθ δου Γεώργιος Kλε βουλος ο Φιλιππουπολίτης (το 1824), ο μεγάλος Διδάσκαλος του Γένους, φλογερ ς αγωνιστής και εθνεγέρτης, Θεσσαλ ς Aρχιμανδρίτης Aνθιμος Γαζής (το 1824), ο κατ’ εξοχήν Σχολάρχης και Eλληνοδιδά-

Πρώτοι επίτροποι Πρώτοι Eπίτροποι (1823–1832) του νεοανεγερθέντος ναού της Θεοτ κου υπήρξαν οι κτήτορές του Σταματέλος Kαγκάδης, Γεώργιος Περίδης, Aντώνιος Kαλλέργης, Xατζή-Γεώργιος Σιώτος, Aλεβίζος Kαλάβριας ως βοηθ ς και Aθανάσιος Kαρδαμίτζης

ως γραμματεύς. Ως έκφραση ιδιαίτερης τιμής και αιώνιας μνήμης, οι τάφοι τους βρίσκονται σήμερα στο δεξι πλάγιο νάρθηκα του ναού. Oι κτήτορες και επίτροποι της εκκλησίας της Mεγαλ χαρης, ευθύς εξ αρχής, θεωρούν καθήκον και πρώτη υποχρέωσή τους να διαθέτουν για κοινωφελείς και, ιδιαίτερα, για παιδευτικούς σκοπούς τα χρήματα που εμπιστευ νταν εκεί ο π νος, η πίστη και η ελπίδα του ταπεινού και βασανισμένοι ανθρώπου του λαού μας. Kατ’ αυτ τον τρ πο το Πανελλήνιο Iερ Iδρυμα Eυαγγελίστριας της Tήνου, εκτ ς απ τη γενικ τερη και πολυσχιδή φιλανθρωπική και κοινωνική του δράση, αναδεικνύεται αμέσως για το φτωχικ και άνικμο νησί ο μεγάλος προστάτης και συμπαραστάτης της Παιδείας, των Γραμμάτων και των Tεχνών, πράγμα που προοιωνίστηκε και σφράγισε θεϊκά και η σημαδιακή ημερομηνία αποκάλυψης της θαυματουργής Eικ νας (30 Iαν., μνήμη των Tριών Iεραρχών). Hδη το 1824 αναφέρεται «Eλληνικ ν Σχολείον, εντ ς του Kαταστήματος της Eυαγγελιστρίας... δι’ αναλώσεως του Kαταστήματος οικοδομηθέν». Πρέπει να τονισθεί και να εξαρ-

σκαλος Tήνου (1824-1841) Eυστράτιος Πέτρου ο Kυδωνιεύς, πρώην διδάσκαλος της περίφημης Aκαδημίας της γενέτειράς του, των Kυδωνιών, και άλλοι πολλοί.

H συμβολή του Iδρύματος Aς σημειωθεί τι στο σχέδιο της Eπιτροπής του 1833 «Eπί του διοργανισμού των περί την Δημ σιον Eκπαίδευσιν, προτείνεται η δημιουργία σε λη την τ τε Eλληνική Eπικράτεια πέντε συνολικά «Λυκείων», σχολείων γ’ βαθμίδας, προπαιδευτικών του Πανεπιστημίου. Aπ τα πέντε αυτά λύκεια (δύο στην Πελοπ ννησο, Aργος ή Tρίπολη - Kαλαμάτα, δύο στη Στερεά Eλλάδα, Aθήνα - Mεσολ γγι) το ένα θα έδρευε στην Tήνο. Σχετικά με την αποφασιστική συμβολή του Iερού Iδρύματος της Eυαγγελίστριας στα παιδευτικά πράγματα του νησιού, η Eπιτροπή του 1833 παρατηρεί: «Eις την Tήνον πληρώνουσι κατά το παρν οι κάτοικοι απ τα εισοδήματα της Eυαγγελιστρίας πέντε Συνέχεια στην 10η σελίδα

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

9

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 9η σελίδα

αλληλοδιδασκάλους και ένα Eλληνα αλλ’ εμπορούν και ταύτα τα σχολεία να έχωσι, και εν Λύκειον προσέτι να συστήσωσιν εκ των εισοδημάτων τούτων». Oταν το 1839 ζητήθηκε η συνδρομή της Eυαγγελίστριας της Tήνου για την ανέγερση του Eθνικού Πανεπιστημίου, η τ τε Διοίκηση του ναού κατέβαλε πρ θυμα πλούσιο τον οβολ απ τα εισοδήματά του. Oμως, εκτ ς λων αυτών, ιδιαίτερη υπήρξε η συμβολή της Mεγαλ χαρης της Tήνου στα Γράμματα και στις Tέχνες με την καθιέρωση του θεσμού της χορήγησης υποτροφιών σε σπουδαστές, ανεπίσημα απ το 1840, επίσημα και με νομοθετική κατοχύρωση απ το 1863, θεσμού που συνεχίζεται μέχρι σήμερα με τα ίδια ευεργετικά πάντοτε αποτελέσματα. Για να καταδειχθεί η μεγάλη σημασία των υποτροφιών, αρκεί να αναφερθεί τι ανάμεσα στα ον ματα των πολλών υποτρ φων της Eυαγγελίστριας της Tήνου συγκαταλέγονται και εκείνα των κορυφαίων καλλιτεχνών Nικηφ ρου Λύτρα (1866), Nικολάου Γύζη (1871), Γιαννούλη Xαλεπά (1871), Λαζάρου Σώχου (1883). Aλλά η Mεγαλ χαρη της Tήνου έχει αναπ σπαστα συνδεθεί και με τους αγώνες του Eθνους. Πολλοί αγωνιστές του ’21 επισκέφθηκαν το νησί για να προσκυνήσουν το εικ νισμα της Παναγίας, εκφράζοντας έτσι την ευγνωμοσύνη τους ή αντλώντας δύναμη και θάρρος για την παραπέρα δράση τους. Πρωτοκορυφαίος ανάμεσα σ’ αυτούς, ο θρυλικ ς Γέρος του Mωριά έρχεται το 1838 στην Tήνο και προσφέρει το τάμα του, το προσωπικ του δαχτυλίδι, που φυλάσσεται σήμερα εκεί ως πολύτιμο εθνικ κειμήλιο. Στους νε τερους χρ νους η Mεγαλ χαρη της Tήνου έχει συνδέσει το νομά της με τον αγώνα του 1940. Oταν το Δεκαπενταύγουστο του 1940 η Yβρις (με την αρχαία σημασία της λέξης) και αλαζονεία της φασιστικής ιταλίας του Mουσολίνι τορπίλλισε ύπουλα και άνανδρα και βύθισε στα γαλανά νερά της Tήνου το καταδρομικ μας EΛΛH, και οι καπνοί και οι δαιμονισμένοι κρ τοι των εκπυρσοκροτήσεων εβούβαναν και επάγωσαν χιλιάδες δε μενα χείλη, τ τε η υβρισμένη και λαβωμένη Παναγιά της Tήνου, έκφραση της οργής των Πανελλήνων και τι θείας δίκης, αναβιώνοντας τους θρύλους και τις παραδ σεις της Bασιλεύουσας του Bυζαντίου, έγινε η «Yπέρμαχος Στρατηγ ς. του Eθνους που εμψύχωνε και ενδυνάμωνε τον Eλληνα τσολιά στα χιονισμένα φαράγγια των κακοτράχαλων αλβανικών βουνών και τον οδηγούσε στη νίκη και το θρίαμβο. Aλλά και υλικά η Mεγαλ χαρη της Tήνου συμπαραστέκεται το Eθνος στον τιτάνιο αγώνα του. Mε το ιστορικ ψήφισμα της 1ης Δεκ. 1940 η τ τε επιτροπή της «εκχωρεί, μεταβιβάζει, και θέτει εις την διάθεσιν του... ηγήτορος της Πατρίδος... λα τα εν τω Iδρύματι της Eυαγγελιστρίας υπάρχοντα και εις αυτ ανήκοντα αναθήματά της τιμαλφή αντικείμενα και κοσμήματα παντ ς εί-

Στην είσοδο της εκκλησίας κάθε ώρα της ημέρας, πλήθος προσκυνητές, περαστικοί, ταξιδιώτες. Πιστοί στο τάμα τους οι δύο προσκυνήτριες πηγαίνουν γονατιστοί στη Mεγαλχαρη. (Φωτ. A. Aλεξανδρής).

δους... μετά των του μαρμαρίνου προσκυνηταρίου της Iεράς Eικ νος χρυσών αφιερωμάτων... έτι δε και τα εν τω Aποθεματικώ Tαμείω ευρισκ μενα και μη εν κυκλοφορία αργυρά ελληνικά και ξένα νομίσματα διάφορα...». Σήμερα, 170 χρ νια μετά την ανεύρεση της Aγιας Eικ νας, η Mεγα-

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

λ χαρη της Tήνου συνεχίζει αδιάκοπα την παντοειδή φιλανθρωπική, κοινωνική, παιδευτική θρησκευτική και εθνική προσφορά της, και αποτελεί για τον καταπονημένο απ την κοσμική ζάλη και το βιοτικ άγχος πιστ χριστιαν ιδανικ καταφύγιο ψυχικής ξεκούρασης και ανάτασης· μια μυροβ λο αση πνευματικής

δροσιάς και αναψυχής μέσα στην αυχθμηρή έρημο της ζωής, έναν γαλήνιο ρμο και απάνεμο αγκυροβ λιο στην τρικυμισμένη θάλασσα των βιοτικών παθών και μεριμνών, «λιμένα εν ταις ζάλαις, εν ταις λύπαις χαράν και ευφροσύνην... και εν τοις κινδύνοις ρύστην και προστάτην εν τοις πειρατηρίοις».

AΦIEPΩMA

Mονές και εκκλησίες Eκατοντάδες ναοί, με χαρακτηριστική αρχιτεκτονική, είναι αφιερωμένοι στην Παναγία Tου E.X. Πασχάλη

H THNOΣ, το ιερ νησί με τις τετρακ σιες εκκλησίες και τα εκατοντάδες εξωκκλήσια, έχει πολλά ακ μα προσκυνήματα αφιερωμένα στην Παναγία, πως η Mονή Kεχροβουνίου, της κυρα–Ξένης, της Mεγαλομμάτας, της Mαλαματένιας, της Mυρτυδιώτισσας, της Θυριδιώτισσας, της Eλεούσας, της Λακκοτιανής, κ.ά. (1).

H Mονή Kεχροβουνίου Tο μοναστήρι βρίσκεται κοντά στο χωρι Στενή, είναι κτισμένο σε απ τομη πλαγιά και θεωρείται ένα απ τα μεγαλύτερα και ωραι τερα μοναστήρια της Eλλάδας. Oλο το συγκρ τημα δίνει την εντύπωση κυκλαδίτικου χωριού, με κυβ σχημα σπίτια, στα οποία κατοικούν οι καλ γριες, στενούς δρ μους και μαρμάρινες βρύσες. Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε το 10ο-11ο αιώνα π.X. απ τρεις αδελφές, που κατάγονταν απ το χωρι Tριπ ταμος και ονειρεύτηκαν να κτίσουν στο Kεχροβούνι μοναστήρι της Παναγιάς. Γύρω απ τα πρώτα κελιά που έχτισαν αναπτύχθηκε το σημεριν μοναστήρι, στο οποίο λειτουργεί εργαστήριο χειροτεχνίας και ξενώνας. Tο καθολικ του είναι αφιερωμένο στην Kοίμηση της Παναγίας και έχει ξυλ γλυπτο τέμπλο, εξαιρετικής τέχνης με μεταβυζαντινές εικ νες. Θαυμάσιες είναι και οι τοιχογραφίες μεταξύ των οποίων και η παραστατική εικ να της κρίσεως των χριστιανών κληρικών και λαϊκών κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Aριστούργημα θεωρείται ο ρωσικ ς ε(2 πιτάφιος του 1558 O προσκυνητής στο Hγουμενείο, θα αποθαυμάσει κι εκεί ένα πλήθος εικ νων που είναι αναρτημένες στους τοίχους της αίθουσας υποδοχής. Oι μοναχές θα τους δείξουν το απλ και απέριττο κελί που εβίωσε η Aγία Tηνία Mοναχή Πελαγία, στα δύο νειρα και στο ραμα της οποίας οφείλεται η ανεύρεση, το 1823, της (2)Σεπτής Eικ νας της Θεομήτορος . Προς τα ν τια του κελιού της Oσίας Πελαγίας έχει ανεγερθεί περικαλλής ομώνυμος, να ς που εορτάζει στις 23 Iουλίου για ανάμνηση του θείου οράματος. Kάτω απ την αυλή του ναού ευρύχωρη αίθουσα αποτελεί το μουσείο των κειμηλίων του μοναστηριού (3).

H κυρα - Ξένη Στο Πάνορμο της Tήνου υψώνεται ως ολ λευκη περιστερά, χαρακτηριστική για την αρχιτεκτονική της, η

Γενική άποψη της Mονής του Kεχροβουνίου. Tο συγκρτημα δίνει την εντύπωση κυκλαδίτικου χωριού, με κυβσχημα σπίτια, στα οποία κατοικούν οι καλγριες, στενούς δρμους και μαρμάρινες βρύσες. (Φωτ. Pάνιας H. Παπανικολάου).

Mονή της «Kυρα–Ξένης», ή «Kυρίας των Ξένων». Σύμφωνα με την παράδοση, τη μονή ίδρυσε γύρω στα 1732, ο ιερομ ναχος Kαλλίνικος, αν και η κρήνη της μονής φέρει παλαι τερη χρονολογία. H μον κλιτη εκκλησία, διαστάσεων 10X5 μ., έχει δυτικ προσανατολισμ . Eπάνω απ την είσοδο υψώνεται μαρμάρινο κωδωνοστάσιο. Tο εσωτερικ του ναού στολίζουν παλιές εικ νες της Παναγίας, του Xριστού, του Aγίου Iωάννου του Προδρ μου και της Kοιμήσεως της Θεοτ κου. Στο εσωτερικ τοίχο της β ρειας πλευράς της τρίτης στέγης είναι εντοιχισμένο μαρμάρινο προσκυνητάριο - εικονοθέσιο. Mέσα σ’ αυτ έχει εναποτεθεί το σεπτ εικ νισμα της Παναγίας της Bρεφοκρατούσας. Στο ασημένιο περικάλυμμα της εικ νας αναγράφεται KYPA–ΞENH και στο μαρμάρινο προσκυνητάρι η KYPA TON ΞENON, (4) 1779 . H Kυρα–Ξένη εορτάζει στις 15 Aυγούστου και στα Nιάμερα και συγκεντρώνει προσκυνητές απ’ λο το νησί. H Eκκλησία της Bουρνιώτισσας απέχει περίπου 4 χιλι μετρα απ το χωρι Aγάπη. Aκριβή χρονολογία της ανοικοδομήσεως του ναού δεν είναι γνωστή. Πιθανολογείται ως χρονολογία ανευρέσεως της Σεπτής Eικ νας της Παναγίας και Θεμελιώσεως του ναού, η 3η Σεπτεμβρίου του 1670 –ε-

ποχή της Bενετοκρατίας– εορτή των γενεθλίων της Θεοτ κου. H Eκκλησία φέρει ξύλινο τέμπλο με ωραίες εικ νες και κοσμείται με δύο αναλ για, με δεσποτικ , με τρία προσκυνητάρια, που το ένα είναι μαρμάρινο και φέρνουν τις εικ νες της Παναγίας της Bρεφοκρατούσας, της Mυρτιδιώτισσας και της Eλεούσας, που κρατεί στα γ νατά της τον Xριστ . Στη ν τια πλευρά της μεσαίας στέ(5) γης, πως σημειώνει ο Γ.I. Δωρίζας , είναι εντοιχισμένη μαρμάρινη ημικυκλική πλάκα. Στο μέσο της είναι τοποθετημένη μικρή εικ να της Παναγίας Bουρνιώτισσας που έχει σχήμα αυγού. Πλαισιώνεται με ξυλ γλυπτο ανάγλυφο που φέρει στέμμα και απ τα πλάγια ανθέμια. Γύρω απ το ημικύκλιο της ανωτέρω μαρμάρινης πλάκας είναι εγχάρακτη η επιγραφή: MNHΣΘHTI ΠANTANAΣΣA TΩN ΔOYΛΩN ΣOY Z. ΦAPAKΛA KAI Γ. ΛAΓOYΔH. Kαι στη βάση του ημικυκλίου είναι εγχάρακτη η χρονολογία: ΣEΠTEMBPIOY 8 1864.

H Aγία Tριάδα Γύρλας Aλλο σημαντικ μοναστήρι του νησιού είναι της Aγίας Tριάδας της Γύρλας. Tο μοναστήρι ιδρύθηκε το 11ο αιώνα και ανακαινίσθηκε απ τον αγιορείτη μοναχ Γρηγ ριο το 1744. O μοναχ ς καταγ ταν απ την Tήνο και ήταν αδελφ ς του Iωάννου Aμοι-

ραλή, γαμπρού του καθολικού ευπατρίδη και τιμαριούχου της Tήνου, κατά το διάστημα της Bενετοκρατίας Φραγκίσκου Aλιμπράντη, ιδρυτή της διαλυμένης σήμερα Mονής των Φρα(6) γκισκανών Mέσης . Kατά το διάστημα της Tουρκοκρατίας είχαν εγκαταβιώσει στο μοναστήρι αγιορείτες μοναχοί, οι οποίοι ίδρυσαν σχολείο και ιεροσπουδαστήριο. Tο μοναστήρι με το σημεριν τίτλο «Iερ Δημοτικ Iδρυμα Aγίας Tριάδος Γύρλας» αποτελεί N.Π.Δ.Δ. και διοικείται απ επιτροπή που υπάγεται και ελέγχεται απ το Δήμο Tήνου. Tέλος, αξι λογα ορθ δοξα προσκυνήματα της Tήνου θεωρούνται: H Eλεούσα Ξωμβούργκου (ανεκαινίσθη το 1947), η Παναγία η Mεγαλομμάτα στον Kτικάδο, η Kαταπολιανή των Yστερνιών (παλι γυναικείο μοναστήρι), το ξωκλήσI του Aγίου Aθανασίου –μία απ τις παλαι τερες εκκλησίες του νησιού– η εκκλησία του Aγίου Iωάννη στην Kώμη, κ.ά. Πηγές: 1) N.A. Kεφαλληνιάδη, «H λατρεία της Παναγίας στα ελληνικά νησιά», εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα 1990. 2) Γ.I. Δώριζα, «Bιογραφία της Aγίας Mοναχής Πελαγίας της Tήνου», εκδ. Tήνος, Aθήνα 1978. 3) Γ.I. Δώριζα, «Oι εκκλησίες και τα προσκυνήματα της Tήνου», εκδ. Tήνος, Aθήνα χ.χ. 4) Γ.I. Δώριζα, .π. 5) Γ.I. Δώριζα, .π. 6) Γ.I. Δώριζα, «H Aγία Tριάδα της Γύρλας», Aθήνα 1971.

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

11

AΦIEPΩMA

O Kαθολικισμ ς στην Tήνο Aπ την εποχή της βενετσιάνικης κυριαρχίας έως τις μέρες μας Tου π. Mάρκου Φώσκολου Aρχειοφύλακα της Kαθολικής Aρχιεπισκοπής Nάξου - Tήνου

OΠΩΣ θα ήταν αφύσικο για τον ποιον Eλληνα να ακούσει το νομα του νησιού της Tήνου και να μην πάει αμέσως ο νους του στην Eικνα της Mεγαλχαρης, άλλο τσο αφύσικο θα ήταν να νομίσει ο επισκέπτης πως η Tήνος περιορίζεται μνο σ’ ένα προσκύνημα, αγνοώντας την ιστορία του νησιού, τα μορφα χωριά του, τον ποικιλμορφο πολιτισμ του, τη συμβολή του στην ανάπτυξη της τέχνης, τη βαθιά θρησκευτικτητα των κατοίκων του και την ύπαρξη της Kαθολικής Eκκλησίας της Tήνου. Πράγματι, η ιστορική φυσιογνωμία της Tήνου είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την παρουσία της Kαθολικής Eκκλησίας, απ το Mεσαίωνα και μετά. Πιο συγκεκριμένα, η Kαθολική Eκκλησία ξεκίνησε την ύπαρξή της στο χώρο των Kυκλάδων μετά τον κατακερματισμ της Bυζαντινής αυτοκρατορίας σε μικρά κρατίδια απ τους σταυροφρους της 4ης σταυροφορίας. H Tήνος και η Mύκονος περιήλθαν στους δύο Bενετσιάνους αδελφούς, τον Aνδρέα και τον Iερεμία Γκίζη, στα 1207 και στην Tήνο έθεσαν τις βάσεις για ένα οικογενειακ κρατίδιο που έμελλε να αναπτυχθεί μέσα στο 13ο και το 14ο αιώνα απ’ τους κληρονμους και διαδχους τους. Σ’ αυτούς οφείλεται και η ίδρυση της Λατινικής Eπισκοπής Tήνου και Mυκνου. Πράγματι, προς το τέλος του 13ου αιώνα αναφέρεται το πρώτο νομα Λατίνου Eπισκπου Tήνου και Mυκνου. Γι’ αυτν δεν γνωρίζουμε τίποτα περισστερο απ το νομά του (Bονιφάτιος), αλλά πριν απ’ αυτν πρέπει να υπήρξαν και ένας - δύο άλλοι, ένας απ’ τους οποίους ήταν Eλληνας, πως έμμεσα μαρτυρούν τα υπολείμματα της επιτύμβιας επιγραφής του. H βυζαντινή επισκοπή καταργήθηκε και μέρος της περιουσίας της περιήλθε στη λατινική επισκοπή, ενώ ο Λατίνος επίσκοπος ανέλαβε τη διοικητική ευθύνη για λους τους υπηκους των Γκίζηδων και στα δύο νησιά. Aπ ττε μέχρι σήμερα η διαδοχή καθολικών επισκπων σ’ αυτή την επισκοπική έδρα είναι συνεχής και χωρίς διακοπές. Πρσφατα, μάλιστα, στις 4 Iουλίου 1993, χειροτονήθηκε ο π. Nικλαος Πρίντεζης αρχιεπίσκοπος Nάξου Tήνου, 43ος σ’ αυτή τη σειρά επισκπων. Aντίθετα με ,τι συνέβηκε στα περισστερα φραγκοκρατούμενα μέρη της Eλλάδας, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ακολούθησε τη λατινική λατρεία. Δεν είναι γνωστς ούτε ο ρυθμς ούτε ο τρπος της προσέλευσης των κατοίκων στην Kαθολική Eκκλησία. Eκείνο, μως, που είναι

12

Tο χωρι Ξυνάρα, έδρα του επισκπου των Kαθολικών. (Φωτ. A. Aλεξανδρής).

βέβαιο είναι τι οι καθολικοί της Tήνου δεν προέρχονται απ την αριστοκρατική τάξη κάποιων ξενφερτων φεουδαρχών που οχυρώθηκαν μέσα στα κάστρα τους, πως συνέβη σε άλλα κυκλαδονήσια, αλλά στην πλειοντητά τους ήταν φτωχοί γεωργοί και κτηνοτρφοι, κάτοικοι μικρών χωριών, είτε ντπιοι είτε Eλληνες μετανάστες που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο νησί προς το τέλος του 15ου αιώνα απ άλλες ελληνικές χώρες, πως απ’ την Πελοπννησο, τη Xαλκιδική, γειτονικά νησιά, ακμη και την Hπειρο, για να γλιτώσουν απ την τουρκική βαρβαρτητα. Στα νησιά αυτά βρήκαν καταφύγιο, ασφάλεια και προστασία και σίγουρα δεν θα ήταν κάποιες θεωρητικές δογματικές διαφορές (ακατανητες σ’ αυτούς) που θα τους εμπδιζαν να ασπαστούν την Kαθολική Eκκλησία, ταν, κάνοντας κάτι τέτοιο, μπορούσαν να εξασφαλίσουν το μέλλον τους. Aυτοί δεν μίσησαν τους φράγκους κατακτητές πως έκαμαν άλλοι συμπατριώτες τους, που υπέστησαν τα πάνδεινα απ τους εισβολείς, αλλά είδαν στους Bενετσιάνους, που για λγους ευνητους είχαν κάθε λγο να είναι φιλξενοι, τους χριστιανούς προστάτες τους. Πάντως, οι συνθήκες υπ τις οποίες έγιναν καθολικοί δεν έχουν διευκρινιστεί ιστορικά. Eτσι, αν και καθολικοί, δεν απαρνήθηκαν το παρελθν τους ούτε υπήρχε κανένας λγος να το κάνουν. Διατήρησαν τη γλώσσα τους στην τοπική διάλεκτο και προφορά, τις πατροπαράδοτες αρχαίες ελληνικές

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

και βυζαντινές εκφράσεις τους, τα πανάρχαια τοπωνύμια, τα ήθη και τα έθιμά τους, ιδιαίτερα τα θρησκευτικά. Aν εξαιρέσουμε τις επίσημες ακολουθίες, στις οποίες ήταν υποχρεωτική η χρήση της λατινικής γλώσσας, λες οι άλλες τελετές, ακολουθίες και ευλάβειες γίνονταν (και συνεχίζουν να γίνονται) στα ελληνικά, και μάλιστα στην τοπική τους διάλεκτο. Διατήρησαν και διατηρούν τις εκκλησιές και τα εξωκκλήσια τους πως τα παρέλαβαν απ τους προγνους τους, αφιερωμένα στους ίδιους αγίους, και το εορτολγι τους έχει περισστερη σχέση με εκείνο της ανατολικής Eκκλησίας, παρά με το δυτικ. Aλλά και σοι έμειναν ορθδοξοι δεν εμποδίστηκαν στο να διατηρήσουν την πίστη τους. Aυτ χι μνο αποδεικνύεται απ το γεγονς τι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού δεν άλλαξε δγμα, αλλά και απ το γεγονς τι διατήρησε τις επαφές τους με το Oικουμενικ Πατριαρχείο. Eστω και αν δεν επιτρεπταν απ τις βενετικές αρχές η εγκατάσταση ορθοδξου ιεράρχη στην Tήνο και σε κάποια διοικητικά θέματα την ευθύνη την είχε ο καθολικς επίσκοπος, οι πνευματικοί δεσμοί με το Πατριαρχείο διατηρήθηκαν συνεχώς (εκτς, ίσως, απ τις περιδους κρίσεως), με επισκέψεις και χειροτονίες. Tο ίδιο το Πατριαρχείο, πιθανώς για να διατηρήσει αυτή την καλή επαφή, δεν ονμασε ποτέ κάποιον ορθδοξο επίσκοπο Tήνου σε λο το διάστημα της βενετοκρατίας (1207-1715), έστω και ως έξαρχο, με έδρα σε κά-

ποιο γειτονικ νησί. Στο σημείο αυτ πρέπει να τονιστούν οι ιδιαίτερα καλές σχέσεις που υπήρξαν ανάμεσα στους πιστούς των δύο δογμάτων, κατά τη διάρκεια λης της βενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας, μέχρι που δημιουργήθηκαν στο νησί πολιτικές και κομματικές φατρίες. Aπ ττε λες οι κοινωνικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις έπαιρναν χαρακτήρα δογματικ και δημιουργούνταν θρησκευτικές αντιπαλτητες με εκατέρωθεν παρεκτροπές.

O κλήρος Στο τέλος του 16ου αιώνα, απ ττε που έχουμε συνεχείς μαρτυρίες για την ιστορία της Kαθολικής Eκκλησίας της Tήνου, λος ο καθολικς κλήρος είναι ντπιος. Kάποιοι απ’ αυτούς, που είχαν την οικονομική δυναττητα, πήγαιναν και σπούδαζαν στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας ή σε ιερατικές σχολές της Bενετίας και της Pώμης. Γυρίζοντας πίσω, κοντά στα ιερατικά τους καθήκοντα ασκούσαν και τα εκπαιδευτικά: συγκέντρωναν τα παιδιά και τους νέους και τους δίδασκαν ανάγνωση, γραφή, γεωγραφία, ιστορία, μαθηματικά και την ιταλική γλώσσα, που ήταν απαραίτητη τσο επιτπου σο και για το εμπριο. H Tήνος μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα είχε διατηρήσει στενές εμπορικές σχέσεις με λες τις μεγάλες αγορές της Aδριατικής. Mέχρι που ιδρύθηκαν τα πρώτα δημσια σχολεία στην Tήνο, μετά το 1821, η Kαθολική Eκκλησία του νησιού είχε στην ευθύνη της επτά τέτοια σχολεία, που λει-

AΦIEPΩMA τουργούσαν στα μεγάλα χωριά του νησιού. Eχουν γραφτεί στο παρελθν πολλά για την απουσία των καθολικών των Kυκλάδων στον εθνικ αγώνα του 1821. Oσα γράφτηκαν ποτέ δεν εξακριβώθηκαν απ έρευνες στα αρχεία των καθολικών επισκοπών, ώστε η παρουσίαση του θέματος να είναι αντικειμενική. Για τους καθολικούς της Tήνου, η αλήθεια είναι η εξής: H καθολική κοιντητα του νησιού, ως καθολική κοιντητα, δεν συμμετείχε στην επανάσταση μιας εξαρχής, για δύο κυρίως λγους. O πρώτος λγος είναι ο γενικς φβος που διακατείχε λους γενικά τους νησιώτες για τα τουρκικά αντίποινα. O δεύτερος λγος είναι πως διάφοροι τοπικοί παράγοντες εμφάνιζαν την επανάσταση και ως θρησκευτική και απειλούσαν τους καθολικούς με διωγμ, μλις η επανάσταση επικρατούσε. Tελικά, η πρώτη ελληνική κυβέρνηση έδωσε εγγυήσεις, με επιστολή του υπουργού των Θρησκευτικών Γρηγορίου Δικαίου Παπαφλέσσα, τι ο αγώνας είναι εθνικς και απελευθερωτικς και τι το θρησκευτικ δγμα δεν αποτελούσε κριτήριο για την εθνικτητα των πολιτών στο νέο ευνομούμενο κράτος. Aπ τη στιγμή εκείνη, η συμμετοχή των καθολικών της Tήνου ήταν γενική, τσο με χρηματικές συνεισφορές σο και με τη συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις. Aνάλογη ήταν η συμμετοχή των καθολικών της Tήνου σε λους τους κατοπινούς αγώνες του έθνους. Ως Kαθολική Eκκλησία, αλλά και ως πολίτες, οι καθολικοί κάτοικοι του νησιού δεν υστέρησαν σε συνεισφορά αίματος, αγώνα και θυσιών για το καλ της πατρίδας τους, μέχρι και στον τελευταίο πλεμο και στην Eθνική Aντίσταση.

H Eκκλησία σήμερα Σήμερα η Kαθολική Eκκλησία της Tήνου αποτελεί μαζί με τη Nάξο, την Aνδρο και τη Mύκονο (που ο αριθMEXPI το 1660 δεν υπήρχαν στην Tήνο οργανωμένα καθολικά μοναστήρια. Oι Tηνιακοί που επιθυμούσαν να ακολουθήσουν το μοναχικ βίο ή εγκατέλειπαν την Tήνο ή αναγκάζονταν να ζουν ένα ιδιμορφο, ως επί το πλείστον, μοναχισμ, πως τον επιθυμούσαν οι ίδιοι, εμπνεμενοι απ το μοναχισμ μεγάλων αγίων της Δύσης, πως του Aγ. Φραγκίσκου. Στα 1660 οι Bενετοί επέτρεψαν να λειτουργήσει στην Tήνο το πρώτο μοναστήρι. Hταν εκείνο των Iησουιτών. Tο μοναστήρι τους δεν ήταν παρά ένα σπίτι, δίπλα σε μια παλιά ιδιωτική εκκλησία που τους χάρισαν, μέσα στην πλη του Kάστρου. Mετά την καταστροφή της πολης απ του Tούρκους αναγκάστηκαν να οικοδομήσουν ένα νέο και αυτ στο Eξώμπουργο. Aλλά και αυτ το εγκατέλειψαν, στα μέσα του 19ου αιώνα, για να εγκατασταθούν σε ένα νετερο, και πλήρως οργανωμένο, στο χωρι Λουτρά, που κατοικούν και εργάζονται μέχρι σήμερα. Tο δεύτερο καθολικ μοναστήρι που ιδρύθηκε στην Tήνο ήταν των Φραγκισκανών, στα 1700. Oι μοναχοί του Aγ. Φραγκίσκου μπρεσαν να εγκαταστα-

Tο χωρι Λουτρά και η Γαλλική Σχολή Oυρσουλινών κατά τον Mεσοπλεμο. (Φωτ. Στ. Γ. Φιλιππ της).

μς των καθολικών περιορίστηκε σε μερικές δεκάδες πιστούς) μια Aρχιεπισκοπή, απ το έτος 1918, οπτε και η επισκοπή Tήνου ενώθηκε με την αρχιεπισκοπή Nάξου και ο εκάστοτε αρχιεπίσκοπος Nάξου - Tήνου έχει τη μητροπολιτική ευθύνη για τις καθολικές εκκλησίες και κοιντητες λου του Aιγαίου. Στην Tήνο υπάρχουν σήμερα 23 καθολικές ενορίες τις οποίες εξυπηρετούν ποιμαντικά ντπιοι καθολικοί ιερείς, βοηθούμενοι απ τους ιερομναχους ιησουίτες που έχουν το μοναστήρι τους στο χωρι Λουτρά. Oι καθολικές ενορίες υπάρχουν στην πλη της Tήνου και στα χωριά Στενή, Mυρσίνη, Kέχρο, Ποταμιά, Kουμάρο, Bωλάξ, Σκαλάδο, Kρκο, Λουτρά, Ξυνάρα, Kάμπο, Σμαρδάκιτο, Tαραμπάδο, Kαρδιανή, Kτικάδο, Περάστρα, Kώμη,

Tα καθολικά μοναστήρια θούν χάρη στις δωρεές ενς πλούσιου γιατρού απ τη Mάλτα, που βρισκταν απ χρνια επιτπου. Eκτισαν την Eκκλησία και το μοναστήρι στη μέση ενς οροπεδίου, τρία χιλιμετρα έξω απ τα τείχη του Kάστρου, που υπάρχει μέχρι σήμερα. 70 χρνια αργτερα ίδρυσαν ένα άλλο στη νέα πρωτεύουσα του νησιού, τη Xώρα του Aγ. Nικολάου, αφιερωμένου στον Aγ. Aντώνιο της Πάντοβας, που δύο μοναχοί εξυπηρετούσαν πνευματικά τους ξένους ναυτικούς που έφταναν στην Tήνο. Oι Φραγκισκανοί εγκατέλειψαν την Tήνο, μέσα στη δεύτερη δεκαετία του αιώνα μας, ύστερα απ μια πυρκαγιά που κατέστρεψε το μοναστήρι τους. Tο τρίτο μοναστήρι ιδρύθηκε επίσης στο χωρι Λουτρά, με τη φροντίδα του επισκπου Tήνου Φραγκίσκου Zαλώνη, για να φιλοξενήσει τις μοναχές Oυρσου-

Aγάπη, K. Kλείσμα, Aετοφωλιά, Kαρκάδο και Kαλλονή. Σε κάθε χωρι υπάρχει ένας ενοριακς νας, συνήθως τρίκλιτος. Oλοι οι ενοριακοί ναοί ανεγέρθηκαν στη σημερινή τους μορφή πάνω σε παλαιτερους, μέσα στο δεύτερο μισ του 18ου αι. και το πρώτο μισ του 19ου. Kάθε ενορία έχει κάποια παρεκκλήσια και πολλά ιδιωτικά και ενοριακά εξωκκλήσια (ο συνολικς τους αριθμς πλησιάζει τις τρεις εκατοντάδες). Σε λες σχεδν τις ενορίες υπάρχει ενοριακ πνευματικ κέντρο, για τις συγκεντρώσεις των ενοριτών και τις συναντήσεις της νεολαίας. Στο χωρι της Ξυνάρας υπάρχει ο καθεδρικς νας της Tήνου, αφιερωμένος στην Παναγία του Pοδαρίου, χτισμένος εκεί που, κατά πάσα πιθαντητα, βρισκταν ο καθεδρικς ναλίνες. Tο μοναστήρι ιδρύθηκε στα 1862 και σύντομα πήρε μεγάλη ανάπτυξη. Eφτασαν στην Tήνο πολλές μοναχές, κυρίως απ τη Γαλλία, που έχτισαν ένα μεγάλο σχολείο για κορίτσια. Eίχε δυναττητα να φιλοξενεί 230-250 εσωτερικές μαθήτριες πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ήταν περιζήτητη μια θέση εκεί, για τα κορίτσια των πλούσιων οικογενειών της Aθήνας, αλλά και της υπλοιπης Eλλάδας, ακμα της Σμύρνης και της Aιγύπτου. Στο σχολείο αυτ γίνονταν δεκτά και πολλά παιδιά απ το νησί, ιδιαίτερα τα ορφανά, και έτσι λειτούργησε σε δεύτερη φάση και ένα άρτιο, για την εποχή, ορφανοτροφείο. Tο γυμνάσιο - λύκειο της σχολής έπαυσε να λειτουργεί απ το τέλος του B’ Παγκοσμίου Πολέμου και πρσφατα και το δημοτικ, επειδή ο αριθμς και η ηλικία των μοναχών Oυρσουλινών δεν επέτρεπε πια μια τσο επίπονη εργασία και διτι οι παιδαγωγικές απαιτήσεις είχαν αλλάξει. H μονή συνεχίζει, μως, να υπάρχει και οι μοναχές που απέμειναν ασχολούνται με το κατηχητικ έργο προς τα παιδιά και τους νέους. π. Mάρκος Φώσκολος

ς του Aγ. Θεοδώρου, της βυζαντινής εποχής. Στα χρνια των Γκίζηδων και της βενετοκρατίας χρησίμευσε ως καθεδρικς νας μια παλιά ενοριακή εκκλησία μέσα στην πλη του Kάστρου, αφιερωμένη στην Παναγία. Oταν οι Tούρκοι την κατεδάφισαν, στα 1715, οι καθολικοί της Tήνου ανέγειραν νέο καθεδρικ να, έξω απ τα τείχη του κάστρου, στο ερειπωμένο πια χωρι του Eξωμπούργου, ο οποίος αφιερώθηκε στον Aγ. Iωάννη τον Πρδρομο. Oταν το χωρι Eξώμπουργο εγκαταλείφθηκε απ τους κατοίκους του και ερήμωσε, ττε ο νέος καθεδρικς νας ανεγέρθηκε στο χώρο της επισκοπής, που δηλαδή υπήρχε η κατοικία του εκάστοτε επισκπου Tήνου, στη δεκαετία 186070. H Kαθολική Eκκλησία της Tήνου συνεχίζει την ιστορική της πορεία και σήμερα, πιστή στις παραδσεις που παρέλαβε απ τις προηγούμενες γενεές και ανοικτή σε κάθε μορφής «σημείο των καιρών», ώστε ως τοπική Eκκλησία να μπορεί να παίξει το ρλο που της εμπιστεύθηκε η Θεία Πρνοια και στο παρν και στο μέλλον, προσφέροντες τις υπηρεσίες της σ’ αυτ τον τπο. Συντομη βιβλιογραφία: 1) ΔPOΣOY Δρσου, Iστορία της νήσου Tήνου, Aθήναι 1870 2) ZAΛΩNH Mάρκου, Iστορία της νήσου Tήνου, Aθήναι 1888 3) ΓEΩPΓANTOΠOYΛOΣ Eπαμ., Tηνιακά, Aθήναι 1889 4) DI MENTO Fr., Il cattolicismo in Tine, Koma 1900 5) ROMANO G., Cenni storici della missione della compagnia di Gesii in Grecia, Palermo 1912 6) KAIPOΦYΛΛA K. Iστορικαί σελίδες της Tήνου, Aθήναι 1930 7) HOFMANN Giorgio, Vescovadi calllolici della Grecia II, Tinos, Roma 1936 8) ΦIΛIΠΠIΔOY Λεωνίδου, Συμβολή εις την εκκλησιαστικήν ιστορίαν της νήσου Tήνου. Aνάτυπον εκ της Eπετηρίδος Eταιρείας Kυκλάδων Mελετών 3 (1963) 9) FEDALTO Giorgio, La chicsa latina in oriente, I-III, Verona 1981 10) THNIAKA ANAΛEKTA, τμοι 1 (1980) και 2 (1982) 11) THNIAKA MHNYMATA, Mηνιαίο δελτίο των καθολικών ενοριών της Tήνου, απ το 1972

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

13

Δύο Xωριά. Eνα απ τα πιο γραφικά παραδοσιακά χωριά. Για οικονομία χώρου, ο μοναδικ ς δρ μος του χωριού, πλακ στρωτος πως παντού, περνούσε μέσα ή κάτω απ τον ροφο του σπιτιού. (Φωτ. εκδ. «Mέλισσα»).

Tο σημαντικ τερο διακοσμητικ αλλά και λειτουργικ στοιχείο της εξωτερικής ψης του τηνιακού σπιτιού, είναι οι μαρμάρινοι φεγγίτες, τα μάρμαρα, πως τα λένε οι ίδιοι. Aριστερά, άποψη απ εργαστήρι μαρμάρου στον Πύργο και δεξιά εξώπορτα σπιτιού στο χωρι Kτικάδος. (Φωτ. Pάνια H. Παπανικολάου, A. Aλεξανδρής).

O λαϊκς πολιτισμς Eχει να επιδείξει σ’ ολκληρο το νησί σπουδαία δημιουργήματα Tου Aλέκου Φλωράκη Λαογράφου - Eθνολ γου

MEΣA στις γενικές γραμμές που συγκροτούν ένα ευρύτερο πολιτισμικ περιβάλλον, κάθε τπος εφοδιάζει το λαϊκ του βίο και με ιδιαίτερα, δικά του στοιχεία που εκπορεύονται απ ειδικτερους τοπικούς παράγοντες· ιστορικούς, γεωγραφικούς, θρησκευτικούς. H σύνθεση των παραγντων αυτών διαμρφωσε και το λαϊκ πολιτισμ της Tήνου. Kι ας πάρουμε πρώτα τον ιστορικ παράγοντα: H βενετσιάνικη κυριαρχία, που αρχίζει στις Kυκλάδες το 1204, τις έφερε κοντά στην Eυρώπη και το κυριτερο τις απάλλαξε απ τις καταπιέσεις των Tούρκων. H Tήνος μάλιστα που έμεινε ενετική περισστερο απ λα τα άλλα νησιά (1715), αισθάνθηκε μνο για έναν αιώνα την τουρκική κατοχή και, πάλι, απολαμβάνοντας λα τα προνμια που είχε και επί Eνετών. Eτσι μπρεσε να διατηρήσει με άνεση το λαϊκ της πολιτισμ και τα έθιμά της. Παραμένοντας μάλιστα το

14

τελευταίο χριστιανικ οχυρ στο Aιγαίο, δεν έπαψε ν’ ανανεώνει τον πολιτισμ αυτν με τα έθιμα και τις δοξασίες που έφερναν μαζί τους οι άλλοι νησιώτες, οι Mοραΐτες, ακμα και οι Mικρασιάτες Eλληνες, που κατέφυγαν εκεί για να γλιτώσουν απ’ το χαλασμ των Tούρκων. Tα 511 χρνια της βενετσιάνικης κατοχής είχαν ως αποτέλεσμα τη στροφή ενς μεγάλου μέρους του πληθυσμού προς το δυτικ δγμα, γεγονς που έπαιξε σημαντικ ρλο στην κατοπινή εξέλιξη του τηνιακού λαϊκού πολιτισμού και προσέδωσε ένα ιδιαίτερο χρώμα σ’ αυτν. Γενικά οι καθολικοί του νησιού είναι πιο δεκτικοί σε κάθε τι που έχει ευρωπαϊκή προέλευση και επηρεάζονται πιο εύκολα απ τις δυτικές απψεις. Oμως ορθδοξοι και καθολικοί δεν παρουσιάζουν σήμερα καμία σημαντική διαφορά, ούτε στον τρπο ζωής, ούτε στα έθιμα, ούτε στις λαϊκές αντιλήψεις, γεγονς που δείχνει πως η δυτική επίδραση έμεινε εξωτερική, χωρίς να διασπάσει τον κοιν χαρα-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

κτήρα και τη συνοχή της λαογραφίας του τπου.

Aρχιτεκτονική Mια σύνθεση ιστορικών και φυσικογεωγραφικών παραγντων προσδιρισε εξάλλου τη διαμρφωση των οικισμών και των κτισμάτων της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Aπ τους χρνους της Eνετοκρατίας, το Aιγαίο δεινοπαθούσε απ την καταστροφική μανία και τις λεηλασίες των πειρατών. Oι Tηνιακοί αναγκάστηκαν λοιπν να τραβηχτούν προς το εσωτερικ, πάνω σε πλαγιές βουνών, που αποτελούσαν ένα φυσικ οχυρ, ώστε οι κινήσεις των πειρατών να δυσχεραίνονται. Aπ κοντά και το δυνατ ξεροβρι που σαρώνει το νησί, τους έκανε να αναζητήσουν μέρη «σκεπά», προφυλαγμένα δηλαδή απ τον άνεμο, που παράλληλα θα μπορούσαν να καλλιεργήσουν και το λιγοστ χώμα της γης τους. Γι’ αυτ, και δε συναντούμε στην Tήνο παλιά παραθαλάσσια χωριά. Aκμη και ο Kτικάδος, χωρι ψαράδι-

κο, τα παλαιτερα ιδίως χρνια, είναι σκαλωμένος σε μια λαγκαδιά και οι κάτοικοί του αναγκάζονταν να ανεβοκατεβαίνουν για το ψάρεμα.

Πειρατές Eπειδή εξάλλου οι χωριανοί έπρεπε να κρύβονται στους δρμους του χωριού για να πολεμούν τους πειρατές, τα χωριά χτίστηκαν συγκεντρωμένα γύρω απ έναν πυρήνα φρουριακού τύπου, που αναπτύσσεται με γραφικές καμάρες και ενωμένα δώματα. Aπ τα δώματα αυτά μπορούσαν να διαφεύγουν οι χωριανοί σε περιπτώσεις πειρατικών επιδρομών και να σώζονται. Aκμη και σήμερα υπάρχουν σπίτια που τα κατώγια τους συγκοινωνούν μεταξύ τους, πράγμα που σημαίνει πως οι χωριανοί διαφεύγαν και υπογείως απ το ένα κατώι στο άλλο. Aπ την άνθηση εξάλλου της μεταξοσκωληκοτροφίας τα παλιτερα χρνια, επηρεάστηκε η εσωτερική διαρρύθμιση των σπιτιών: Σάλα μεγάλη και με πλατιά παράθυρα για να είναι ευρύχωρη και φωτεινή,

αφού εκεί έτρεφαν τους μεταξοσκώληκες στις καλαμωτές –υπνοδωμάτια μικρά και με στενά παράθυρα για να υπάρχει σκοτάδι, αφού οι μεταξοσκώληκες σχημάτιζαν σε αυτά το κουκούλι τους πάνω σε σπάρτα. Oμως οι γεωγραφικοί και κλιματολογικοί παράγοντες δεν προσδιορίζουν μνο τη λαϊκή αρχιτεκτονική, αλλά και τη μορφή των χωραφιών και τα καλλιεργούμενα προϊντα. Eναν πολύ έξυπνο τρπο λ.χ. έχουν επινοήσει οι χωρικοί για να μπορούν να μετατρέπουν τις απτομες πλαγιές σε χωράφια καλλιεργήσιμα. Xωρίζουν την πλαγιά σε μακρστενες λουρίδες, «σκαλιά», τις οποίες υποβαστάζουν «πεζούλες» πέτρινες, χτισμένες «ξερολιθιά», έτσι ώστε και η βροχή να μην παρασέρνει το χώμα των χωραφιών. Tις συκιές και τα αμπέλια τα φυτεύουν στα ριζά της πεζούλας, για να τα προφυλάξουν απ το βοριά, ενώ στις λαγκαδιές που είναι απάνεμες και υπάρχει νερ, δημιουργούν περιβλια και φυτεύουν ελιές και εσπεριδοειδή. Aντίθετα, στην πεδιάδα τη Kώμης, που είναι η μνη πεδινή περιοχή του νησιού, τα χωράφια είναι επίπεδα και χωρίζονται με χαντάκια, αφενς για να εμποδίζονται τα ζώα και να μην καταστρέφουν την παραγωγή και αφετέρου για να διατηρείται υγρασία και δροσιά το καλοκαίρι.

Oρθοδοξία O τρίτος παράγοντας που διαμορφώνει το λαϊκ πολιτισμ της Tήνου –ο θρησκευτικς παράγοντας– εκδηλώνεται σε πρώτη φάση με τις επιβιώσεις της αρχαίας θρησκείας, συνταιριασμένες με τη χριστιανική διδασκαλία, πως συμβαίνει και στις άλλες ελληνικές περιοχές. H συγχώνευση αυτών των στοιχείων είναι το ίδιο φανερή και στη λαογραφία της Tήνου, τσο στη λαϊκή θρησκεία της –έννοια με σαφή αντιδιαστολή προς την επίσημη θρησκεία– σο και στον πνευματικ της πολιτισμ. Πλάι στα ειδωλολατρικά έθιμα της Πρωτοχρονιάς με τα κάλαντα, τα τυχερά παιχνίδια και τις άλλες αρχαίες συνήθει-

ες, υπάρχει το χριστουγεννιάτικο έθιμο του «κάβου» στον Tριπταμο, που για κατάληξή του έχει το κοιν «τραπέζι της αδελφοσύνης», που τσο έντονα θυμίζει τις πρωτοχριστιανικές «αγάπες». Mε τη νηστεία της Kαθαρής Δευτέρας, βαδίζει πλάι πλάι η κηδεία του «Kαρναβά» στον Φαλατάδο και τις αποκριάτικες μεταμφιέσεις των πρωτογενών δοξασιών διαδέχεται το ανάθεμα κατά των αιρεσιαρχών στον Aι-Δημητράκη της Oξω μεριάς, την Kυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Oι κούνιες, που στήνονται το Πάσχα στον Πύργο, έλκουν την καταγωγή τους απ τις «αιώρες» των Aθηναίων παρθένων στη γιορτή των Aνθεστηρίων, ενώ την επομένη, τη Δευτέρα του Πάσχα, ο Kτικάδος τελεί με τη σειρά του πρωτοχριστιανικές αγάπες. Kάθε άγιος έχει και μια ιδιαίτερη δύναμη, μια ειδική αποστολή. Πάνω μως απ’ λους τους αγίους βρίσκεται μια μορφή που αναμφίβολα μπήκε στη λαϊκή λατρεία απ καθαρά χριστιανική επίδραση: H μορφή της αιώνιας μάνας, της Παναγίας, που σ’ λη την Eλλάδα παίρνει την πρώτη τιμή, αλλά στην Tήνο ακμη πιο πολύ, αφού βγήκε απ τα ίδια της τα σπλάχνα και συνδέθηκε μαζί της αδιάσπαστα. Aυτή ακριβώς η παρουσία της Παναγίας, μαζί με τη συνύπαρξη των δύο δογμάτων, του ανατολικού και του δυτικού, είναι τα στοιχεία που συνθέτουν σε δεύτερη φάση τον θρησκευτικ παράγοντα και εφοδιάζουν το λαϊκ πολιτισμ της Tήνου με ξεχωριστά χαρακτηριστικά.

Διαμάχες H παρουσία των καθολικών μέσα σ’ ένα χώρο οργανικά ορθδοξο, δημιούργησε ένα οξύ πρβλημα, που μλις στις μέρες μας φαίνεται να κατασταλάζει. Tον περασμένο αιώνα οι διαμάχες ήταν έντονες και συχνά σημειώνονταν θλιβερά επεισδια, παραβιάσεις εκκλησιών, γκρεμίσματα καμπαναριών, βεβηλώσεις ιερών, κ.λπ. Mε τον καιρ οι διαμάχες έπαψαν να είναι έντονες, παρέμειναν -

Δύο χωριά. Eνα απ τα πιο γραφικά παραδοσιακά χωριά. Για οικονομία χώρου, ο μοναδικ ς δρ μος του χωριού, πλακ στρωτος πως παντού, περνούσε μέσα ή κάτω απ τον ροφο του σπιτιού. (Φωτ. εκδ. «Mέλισσα»).

μως οι αντιπάθειες, έτσι ώστε στη Στενή π.χ. που ο μισς πληθυσμς είναι καθολικς και ο άλλος μισς ορθδοξος, ταν οι καθολικοί έκαναν λιτανεία για να βρέξει, παρακαλούσαν να πέσει η βροχή στα δικά τους μνο χωράφια, λέγοντας: Bρέξε Θε μου, βρέξε στα Φραγκοχώρια, βρέξε και στη μισή Στενή, γιατ’ η άλλ’ είναι Pωμιοί

Oι Ξωμερίτες

Kαι τα παιδιά των ορθοδξων τραγουδώντας την Kυριακή των Bαΐων το «Bάγιο, βάτιο των βαγιώ», δεν παρέλειπαν να προσθέσουν κοροϊδευτικά στο τέλος: Πάσκασαν και οι Φράγκοι μια παραγκαιριά βατράχοι Σήμερα και οι αντιπάθειες αυτές αμβλύνονται. Oι οπαδοί των δύο δογμάτων, με πιο διαλλακτικούς τους καθολικούς, πλησιάζουν συναισθηματικά λο και περισστερο, προσέγγιση που εξωτερικεύτηκε και λατρευτικά με το συνεορτασμ του Πάσχα, τις δύο τελευταίες δεκαετίες.

H Mεγαλχαρη Aπ την άλλη μεριά, η εύρεση της εικνας της Mεγαλχαρης ανεφοδίασε το νησί πνευματικά και οικονομικά, το μετέβαλε σε πανελλήνιο προσκυνηματικ κέντρο, έδωσε το νέο προσανατολισμ στις χειροτεχνίες του, επέβαλε την Παναγία στη συνείδηση των κατοίκων σαν κάτι αναπσπαστα δικ τους και δημιούργησε καινούργια πανηγύρια και έθιμα.

Aγία Παρασκευή, απ τους ωραι τερους ναούς στα Iστερνία. Λεπτομέρεια απ το εσωτερικ της εκκλησίας. (Φωτ. Pάνια H. Παπανικολάου).

διο μπορούμε να πούμε και για τα τοπικά κεντήματα, τους «φιλέδες», ενώ η καλαθοπλεκτική, η κηροπλαστική και η κατασκευή φυλαχτών και άλλων ειδών χειροτεχνίας πήραν μεγάλη ώθηση και προσανατολίστηκαν προς το εμπριο.

Tο μεγαλύτερο μέρος της βιοτεχνίας του τπου βασίζεται σήμερα στην προσκυνηματική κίνηση του καλοκαιριού. Xάρη στην κίνηση αυτή διασώθηκε η υφαντική τέχνη με τη λειτουργία του υφαντηρίου της Xώρας, σε μια στιγμή που φαινταν να εκπνέει, ύστερα απ’ την εγκατάλειψη του οικογενειακού αργαλειού. Tο ί-

Eνας πρσθετο στοιχείο που χαρακτηρίζει το λαϊκ πολιτισμ του νησιού, και ειδικά την περιοχή της Oξω μεριάς, είναι η ύπαρξη ενς διάχυτου καλλιτεχνικού κλίματος. Oλοι σχεδν οι Ξωμερίτες έχουν μιαν έμφυτη κλίση προς την τέχνη και πολλοί ασχολούνται επαγγελματικά μ’ αυτήν. Yπάρχουν εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής και ξυλογλυπτικής, ενώ στον Πύργο λειτουργεί και Σχολή Kαλών Tεχνών. Kαι δε μένει γωνιά ελληνικής γης – κι ακμα πιο πέρα – που να μην έχει κάποιο μαρμάρινο τέμπλο ή άμβωνα με την επιγραφή: «Tήνιος εποίει». Δεν είναι άλλωστε χωρίς σημασία το γεγονς τι τα ξωμερίτικα χωριά Πύργος και Iστέρνια γέννησαν λους σχεδν τους μεγάλους σύγχρονους Tηνιακούς καλλιτέχνες. Aν λάβουμε υπψη μας τι και η λαϊκή τέχνη έχει να επιδείξει σ’ ολκληρο το νησί σπουδαία δημιουργήματα, απ την εποχή κιλας των Eνετών, και μάλιστα χι σε συνηθισμένους τομείς (τους περιστεριώνες λ.χ., που εδώ είναι διώροφα πέτρινα οικοδομήματα με περίτεχνα συνθεμένα σύμβολα λαϊκής διακοσμητικής, ή τους «φεγγίτες» – μαρμάρινα υπέρθυρα με ανάγλυφες παραστάσεις), διαφαίνεται ήδη η ύπαρξη κάποιων καλλιτεχνικών καταβολών που με τον καιρ έδωσε τους καρπούς της. Kαρπούς ενς λαού που άντεξε τις συννεφιές και τους αιώνες και, συνθέτοντας πολλά και συχνά αντισυγκρουμενα στοιχεία, έχτισε το δικ του πολιτισμ και τον έδεσε με τη γη του.

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

15

O Πύργος και η πλατεία του. O Πύργος παραμένει και σήμερα το μνο κέντρο στην Eλλάδα που επιβιώνει η μαρμαρογλυπτική. Tα νταμάρια συνεχίζουν πάντα να βγάζουν το μάρμαρο και στα εργαστήρια χρησιμοποιούν ακμη κάποια παραδοσιακά εργαλεία. Στο χωρι λειτουργεί, απ το 1956, και «Προπαρασκευαστική Σχολή Kαλών Tεχνών». (Φωτ. A. Aλεξανδρής).

AΦIEPΩMA

Tο μάρμαρο της Tήνου Πώς το νησί αναδείχθηκε σε σημαντικτατο κέντρο λιθογλυπτικής Tου Aλέκου Φλωράκη Λαογράφου - Eθνολ γου

ANAMEΣA στους διάφορους ελληνικούς τπους που άνθησε η λαϊκή λιθογλυπτική, την Hπειρο, τη Mακεδονία και το Πήλιο, τη Mάνη, τη Xίο, την Πάρο και τη Nάξο, η Tήνος αξιώθηκε μιας μεγάλης τιμής: να πρωτοστατήσει μετά το 1821 στην ανοικοδμηση και τον καλλωπισμ του ελεύθερου ελληνικού κράτους και να αναδείξει κορυφαίους εκπροσώπους της νεοελληνικής γλυπτικής. Kαι ακμη να παραμείνει έως σήμερα το μοναδικ κέντρο που ο ήχος του μαντρακά δεν έπαψε ν’ αντηχεί και το καλλιτεχνικ κλίμα να συντηρείται. Aνανεώνοντας απ τα χρνια της Bενετοκρατίας τη βαθιά ελληνική παράδοση πάνω στο μάρμαρο, η Tήνος αναδείχθηκε το πιο σημαντικ κέντρο λιθογλυπτικής στην Eλλάδα. H ανάπτυξη της τοπικής μαρμαροτεχνίας συγκεντρώνεται γύρω απ δύο μεγάλα κέντρα: Tα χωριά Πύργο και Iστέρνια στην Oξω Mεριά, που και τα λατομεία μαρμάρου: Στην περιοχή αυτή, αντίθετα με τις άλλες περιοχές του νησιού, οι κάτοικοι δεν είναι γεωργοί, αλλά τεχνίτες και ναυτικοί. Oλκληρες οικογένειες καλλιεργούν κληρονομικά την τέχνη του μαρμαρογλύπτη και απ ’δω ξεκινούσαν για τις περιοδείες τους. Oι αφετηρίες της τοπικής μαρμαροτεχνίας πρέπει να τοποθετηθούν στα χρνια της βενετσιάνικης κυριαρχίας. Aν και το μέγιστο μέρος των λιθγλυπτων που σώζονται ανήκουν στον 18ο και 19ο αιώνα, η έναρξη της ακμής τοποθετείται αρκετά πριν το 1720-1730 που θεωρείται ως σημείο αρχής του χρυσού 18ου αιώνα της νεοελληνικής χειροτεχνίας. Aπ τον 17ο μλις αιώνα, οι μαρμαράδες μαστροι ακολουθούσαν τους οικοδμους σε ολκληρο το νησί, κατασκευάζοντας μαρμάρινα μέλη οικοδομών και διακοσμητικά ανάγλυφα, ή συνδύαζαν και τις δύο ιδιτητες (του μαρμαρά και του οικοδμου), πως συνάγεται απ επιγραφές: 1662 HPXEΨA KE HKTYCA TIN E/KΛICYAN KE ETEΛIOCA TA MAPMAPA EΓΩ O/IΩ AΠEPΓHC KONTOΦPANTZEC(KOY) 1664.

Kέντρο H αρχή του 18ου αιώνα βρίσκει σε μεγάλη άνθηση την τηνιακή μαρμαρογλυπτική. Tα τοπικά κέντρα ακμά-

16

ζουν οικονομικά και πολιτιστικά. Aνάμεσά τους αναπτύσσεται έντονη άμιλλα, πως και ανάμεσα στα εργαστήρια και στους μαστρους, που συντηρεί τη δημιουργία και οδηγεί σε τελειτερες μορφές. Πολύ σύντομα η μαρμαρογλυπτική του νησιού θα σπάσει τα τοπικά ρια. Γίνεται πλανδια και κατακτά ολκληρο το συναλλακτικ κύκλωμα του ευρύτερου Eλληνισμού. Oι τεχνίτες περιοδεύουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα στη νησιώτικη και τη στεριανή Eλλάδα, το Aγιον Oρος, τη Σμύρνη, την Kωνσταντινούπολη, τη Bαλκανική, τη Pωσία, την Aίγυπτο. Aπ τις οικογένειες αυτές των μαρμαράδων θα βγουν αργτερα κορυφαίοι εκπρσωποι της επώνυμης νεοελληνικής γλυπτικής, ο Xαλεπάς, ο Φιλιππτης, οι Bιτάληδες, οι Φυτάληδες, οι Σώχοι, οι Λυρίτηδες, οι Mαλακατέδες κ.ά. Συνεκτιμώντας ποικίλους παράγοντες μπορούμε να εντοπίσουμε τις αιτίες που οδήγησαν στη γέννηση του φαινομένου στα εξής τέσσερα σημεία: α) Tην αφθονία της πρώτης ύλης (μάρμαρο) που εξορύσσεται στην περιοχή ακριβώς που άνθησαν τα τοπικά κέντρα. β) Tη διαμρφωση κατάλληλων ιστορικών και κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. γ) Tον πολύπλευρο ρλο των Bενετών (ευκαιρίες που πρσφερε η οικοδμηση αρχοντικών, θετική θέση της Kαθολικής Eκκλησίας απέναντι στην πλαστική, βενετσιάνικη καλλιτεχνική επιρροή, εντοιχισμς οικοσήμων) και δ) Tην πιθανή προγενέστερη επιβίωση. Φαίνεται πιθαν να μη σταμάτησε ποτέ εντελώς μια στοιχειώδης εφαρμογή των τεχνικών του μαρμάρου, αν και οι μαρτυρίες που διαθέτουμε σήμερα δεν επιτρέπουν την τεκμηρίωση συνέχειας.

H ακμή Aπ ’δω και πέρα η τοπική μαρμαρογλυπτική φτάνει στη μεγάλη ακμή της μέσα στην ελληνική αναγέννηση του 18ου αιώνα. Mε τη δημιουργία, αργτερα, του νέου ελληνικού κράτους και τις αλλαγές των κοινωνικών δομών, ο εργαστηριακς χαρακτήρας της διευρύνεται και ταυτχρονα διαφοροποιείται. Oι τηνιακοί τεχνίτες χρησιμοποιούνται απ ξένους και Eλληνες αρχιτέκτονες, σχεδν αποκλειστικά, για την ανοικοδμηση

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

της πρωτεύουσας, τα μέγαρα, τις εκκλησίες και τις αναστηλώσεις των αρχαίων μνημείων. Tα παλιά ανάκτορα (Bουλή), το Πανεπιστήμιο, η Aκαδημία, η Eθνική Bιβλιοθήκη, το Zάππειο, το Mουσείο, το Πολυτεχνείο, το Aρσάκειο, το Στάδιο, πολλά αρχοντικά και εκκλησίες (πως η Mητρπολη, η Xρυσοσπηλιώτισσα, η Aγία Eιρήνη, η Zωοδχος Πηγή, η Aγία Tριάδα Πειραιώς) και αρχαία μνημεία (Παρθενώνας, Tαύρος Kεραμικού, Λέων της Xαιρωνείας, Oλυμπία κ.ά.) φέρουν τη σφραγίδα της τηνιακής σμίλης. Mέσα απ αυτούς τους μαρμαράδες ξεπηδούν οι πρώτοι μαθητές του Πολυτεχνείου και μεγάλος αριθμς καλλιτεχνών. Πολλοί μαστροι, που έρχονται απ την Tήνο στην Aθήνα, ανοίγουν εργαστήρια και δημιουργούν ένα ισχυρ δευτερογενές κέντρο, που λειτουργεί παράλληλα με εκείνα του νησιού. Eτσι, σε μια πρωτεύουσα δίχως καλλιτεχνική υποδομή, καλλιεργείται ζηλευτ καλλιτεχνικ κλίμα. Παράλληλα μως οι τηνιακοί μαστροι της Aθήνας, ζώντας και δουλεύοντας έξω απ το χειρο-

τεχνικ τους περιβάλλον, απομακρύνονται απ την παράδοση και υιοθετούν αστικές και νεοκλασικές μορφές. Hδη απ τις αρχές αυτής της περιδου –και πολύ περισστερο με την ίδρυση έδρας γλυπτικής στο Πολυτεχνείο (1847)– συντελείται η διάκριση ανάμεσα στον εμπειρικ μαρμαρογλύπτη - μάστορα και τον σπουδαγμένο γλύπτη - καλλιτέχνη.

Tα εργαστήρια Σιγά-σιγά ο αντίκτυπος των επιρροών, η αλλαγή του τρπου ζωής και η αφαίμαξη ανθρώπινου δυναμικού προς τα μαρμαράδικα της Aθήνας πλήττει τα ξωμερίτικα κέντρα, αν και ώς τη δεκαετία του ’50 η ζωτικτητά τους εν μέρει διατηρείται. Στην ίδια την Tήνο λειτούργησαν μέχρι τον B’ Παγκσμιο Πλεμο αρκετά εργαστήρια, απ τα οποία τα σπουδαιτερα ήταν: Στον Πάνορμο (Πύργος, Παραλία Πανρμου), του Γεωργίου Kαπαριά που αργτερα πήρε ο γιος του Kώστας, του Γιάννη Kαπαριά, του Mιχαλάκη Λυρίτη, του Δημήτρη Λυρίτη,

Tήνος. Λεπτομέρεια απ την εκκλησία της Mεγαλχαρης. (Φωτ. A. Aλεξανδρής).

Mαρμαργλυπτα λιοντάρια σε υπέρθυρο σπιτιού στον Πύργο. (Φωτ. A. Aλεξανδρής).

του Γιάννη Λυρίτη-Kαραΐσκου, του Στρατή Φιλιππτη και στη συνέχεια του γιου του Γιάννη, του Nικλα Περράκη, του Mιχάλη Kουσκουρή, του Γιάννη Xαλκιπουλου· στα Iστέρνια, του Nικολάου Pήγου -Σιλιβάνη, του Γιάννη Oνούφριου Bιδάλη και του Γιακουμή Bιδάλη ή Mαυράκη. Mετά τον B’ Παγκσμιο Πλεμο συνεχίζουν να λειτουργούν μνο τέσσερα και στη δεκαετία του ‘70 δεν έχει απομείνει παρά εκείνο του μπάρμπα-Γιάννη Φιλιππτη στον Πύργο. Tτε ακριβώς (1978-80) είναι που επανεμφανίζεται το αποξεχασμένο για πάνω απ έναν αιώνα λαϊκ ανάγλυφο. Nέες συνθήκες, πως ο «φολκλορισμς», η αύξηση του τουριστικού ρεύματος και η οικοδμηση εξοχικών σπιτιών και ξενοδοχείων παραδοσιακού τύπου, επαναφέρουν στο προσκήνιο φεγγίτες, υπέρθυρα, διακοσμητικές πλάκες, βρύσες και μικρά ανάγλυφα. Nέοι τεχνίτες ανοίγουν εργαστήρια στον Πύργο, στη Xώρα και σ’ άλλα χωριά. Παράλληλα, η αναμφισβήτητα υψηλτερη - και δυσκολτερη - εκκλησιαστική μαρμαρογλυπτική συνεχίζει το δρμο

της, στολίζοντας τις εκκλησιές με τέμπλα, άμβωνες, δεσποτικούς θρνους, προσκυνητάρια, καμπαναριά, πιστή στο νεοβυζαντιν ρυθμ της. O Πύργος παραμένει και σήμερα το μνο κέντρο στην Eλλάδα που επιβιώνει. Tα νταμάρια συνεχίζουν πάντα να βγάζουν το μάρμαρο. Στα εργαστήρια χρησιμοποιούν ακμη κάποια παραδοσιακά εργαλεία. Aπ το 1956 λειτουργεί στο χωρι και «Προπαρασκευαστική Σχολή Kαλών Tεχνών». Kοντά 5.000 χρνια αντηχεί η ελληνική σμίλη σ’ αυτές τις θάλασσες. Aπ τα κυκλαδικά ειδώλια και το κλασικ θαύμα, ώς το βυζαντιν ανάγλυφο και τον τηνιακ μαρμαρογλύπτη, η ίδια Eλλάδα χτυπάει στο σφυγμ της πέτρας και τραγουδάει με καμάρι στο τραγούδι της κοπελιάς: Eμένα το πουλάκι μου δε σπέρνει, δεθερίζει, μ νο το μαντρακά βαστεί και μάρμαρα σκαλίζει. Aμπέρι μου των αμπεριώ, στολίδι των παλικαριώ.

Iππκαμποι. Λεπτομέρεια απ την μαρμαργλυπτη κρήνη στο λιμάνι της Tήνου. (Φωτ. A. Aλεξανδρής). KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

17

AΦIEPΩMA

H Tήνος των καλλιτεχνών Πώς και γιατί γεννήθηκαν σ’ αυτ το νησί τσοι πολλοί καλλιτέχνες; Tου Γιάννη Kαιροφύλα Συγγραφέα-Δημοσιογράφου

ΠΩΣ και γιατί γεννήθηκαν στην Tήνο τσοι πολλοί καλλιτέχνες, ζωγράφοι και γλύπτες; Πώς έτυχε σ’ αυτ το νησί των Kυκλάδων να είναι γεννημένοι τσοι άνθρωποι που διέπρεψαν στις Kαλές Tέχνες και μάλιστα διέπρεψαν χι μνο στην Eλλάδα, αλλά και στα μεγαλύτερα Eυρωπαϊκά Kέντρα, που συναγωνίσθηκαν με διασημτητες παγκοσμίως αναγνωρισμένες; Eίναι αυτά δύο ερωτήματα που δεν έχουν μέχρι σήμερα απαντηθεί. Aπλώς έχουν διατυπωθεί κάποιες γνώμες και απψεις που ωστσο δεν αποτελούν ικανοποιητική απάντηση, ούτε και διαφωτίζουν, ούτε εξηγούν αυτ το πράγματι μοναδικ ίσως στον κσμο φαινμενο της συγκεντρώσεως τσων πολλών καλλιτεχνών σε ένα τσο μικρ τπο.

Kαλλιτέχνες Eίναι στους περισστερους γνωστ τι η Tήνος, το ωραίο αυτ νησί των Kυκλάδων, υπήρξε η πατρίδα πολλών μεγάλων καλλιτεχνών, πως ο εθνικς ζωγράφος Nικλαος Γύζης, για τον οποίο ο Δημήτριος Kαμπούρογλου έλεγε τι θεωρούσε Σολωμν του χρωστήρος και ο πατριάρχης της νεοελληνικής ζωγραφικής Nικηφρος Λύτρας, τον οποίο θεωρούσε Bαλαωρίτη του χρωστήρος. Yπήρξε η Tήνος πατρίδα του γλύπτη φιλοσφου Δημητρίου Φιλιππτη, που ανάμεσα στα αθάνατα έργα του άφησε και τον ανεπανάληπτο «Ξυλοθραύστη» και του ευαίσθητου κι αγα-

Παρίσι, Mάϊος του 1920. Στο ατελιέ του Σώχου. Aπ αριστερά οι Aπ. Γεραλής, Λ. Δούκας, A. Σώχος, Δ. Mπισκίνης και Γ. Γουναρπουλος

θού γλύπτη Γιαννούλη Xαλεπά, που παρά τη σοβαρή περιπέτεια της ψυχικής του υγείας ξαναβρήκε, ευτυχώς, τον καλλιτεχνικ του εαυτ. Eίναι επίσης η πατρίδα του μεγάλου γλύπτη Λάζαρου Σώχου ο οποίος υπήρξε μια εξέχουσα φυσιογνωμία στον παρισιν καλλιτεχνικ κσμο και του αθρυβου γλύπτη Γεωργίου Bιτάλη, που εκσμησε με πραγματικά μεγαλουργήματα την Eρμούπολη

της Σύρου, που και έζησε περί τα τριάντα χρνια. Στην Tήνο γεννήθηκαν εξ άλλου και οι αδελφοί Φυτάλαι, οι οποίοι δικαίως χαρακτηρίζονται ως οι θεμελιωτές της νεοελληνικής γλυπτικής, οι αδελφοί Mαλακατέ, οι οποίοι απ το 1835 δημιούργησαν στο ερμογλυφείο τους, στη γωνία Σταδίου και Kοραή, το πρώτο φυτώριο των Eλλήνων γλυπτών διακριθέντων για την εξαιρετική τους τέχνη και πολλοί άλλοι, που συγκροτούν μια ολκληρη, θα λέγαμε, στρατιά δημιουργών, η οποία δεν έπαυσε να τροφοδοτείται μέχρι τα δικά μας χρνια απ το νησί της Tήνου. Kάποιες ερμηνείες του περιέργου αυτού πράγματι φαινομένου έδωσε πριν απ πολλά χρνια ο επίσης Tήνιος διαπρεπής καθηγητής Πανεπιστημίου αείμνηστος Nικλαος Λούβαρης, υποστηρίζοντας τι στη ψυχή του Tήνιου αγρτη η αισθητική συμπάθεια δεν υπάρχει απλώς ως ικαντης του αισθάνεσθαι τας καλλονάς της φύσεως και της τέχνης· είναι τσο ισχυρά, ώστε να κινή εις αυθρμητον καλλιτεχνικήν δημιουργίαν, εις συγκεκριμένην έκφρασιν των οικείων εντυπώσεων, τας οποίας γεννά αφθνους εις την ψυχήν του το περιβάλλον».

H Φύση O Γιαννούλης Xαλεπάς μέσα στη ψαράδικη καλύβα του γέρου Mαμαλούκου. Σχέδιο του Nίκου Bέλμου («Φραγκέλιο», 1928)

18

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

Eίναι γεγονς, τι οι Tήνιοι απ τις πρώτες ημέρες της ζωής τους περιστοιχίζονταν απ άπειρο πλούτο

γραμμών και χρωμάτων. Oι απλές γραμμές των ορμίσκων που θαύμαζαν και εξακολουθούν να θαυμάζουν οι ξένοι και το χρώμα της θάλασσας που παίζει με χίλιες εναλλαγές, πως και οι σιλουέτες των εκκλησιών που διαγράφονται υπ το φως του φεγγαριού σαν κάτι ζωγραφιστ και εξαϋλωμένο, υγραίνουν τα μάτια απ συγκίνηση, έγραφε ο καθηγητής N. Λούβαρης ή ανασταίνουν αριστες νοσταλγίες. H ατελείωτη διαδοχή μικρών χαραδρών, κατάφυτων απ πικροδάφνες και λυγαριές, οι εκπληκτικής τέχνης περιστεριώνες, η συχνή εναλλαγή φωτς και σκιάς, ζωντάνευαν και ζωντανεύουν, προ πάντων κατά τη σεληνοφώτιστη νύχτα τα άψυχα και δημιουργούν την εντύπωση τι η φύση έχει ψυχή. Eίναι γεγονς τι την εντύπωση της εμψυχωμένης φύσεως δυναμώνει ακμη περισστερο ο τηνιακς βοριάς με το δυνατ του φύσημα κι έτσι είναι φυσικ «να γεννώνται εις προνομιούχους φάσεις αριστοι πθοι, η ορμή προς κάτι ανώτερον και υψηλτερον (...) η ανάγκη μιας απολυτρώσεως. Oπου συμβεί αυτ δεν έχομεν πλέον την αισθητικήν συμπάθειαν μνον, την καλλιτεχνικήν διάθεσιν, αλλά τα σπέρματα προς εξέλιξιν του μεγάλου καλλιτέχνου, ο οποίος θα μεταχειρισθή τας γραμμάς και τα χρώματα της Tήνου, διά να εκφράση ,τι του ανεκοίνωσε το φύση-

AΦIEPΩMA μα του βοριά και οι μυστικοί ψίθυροι των φύλλων δια να απολυτρώση τον εαυτν του, έστω και προσωρινώς απ τη νοσταλγία εκείνην, δια να προσδώση άλλην μορφήν εις τα δάκρυα, τα οποία εθάμβωσαν τους οφθαλμούς του κατά τας νυκτερινάς ιεροτελεστίας της ψυχής του κατά μήκος της αμμουδιάς ή επί των απορρώγων βράχων. Aι προνομιούχοι αυταί φύσεις λέγονται Γύζαι, Λύτραι, Xαλεπάδες, Σώχοι, Φιλιππται, Φυτάλαι, Aπέργαι, Bιτάλαι...». Kάποιες άλλες απαντήσεις στο ερώτημα «διατί επιδίδουν οι Tήνιοι εις τας ωραίας τέχνας και ευδοκιμούν εις αυτάς», προσπάθησε να δώσει με ενδιαφέρουσες αναλύσεις και ο Ξενοφών Σώχος σ’ ένα λεύκωμά του με τον τίτλο «Eλληνες καλλιτέχναι» (εν Aθήναις, 1930). Eκεί παρέθεσε τις γνώμες που κατά καιρούς διατυπώθηκαν, «χωρίς μως», πως ομολογεί, «να δοθεί η προσήκουσα διαφώτισις και εξήγησις, ούτε και απάντησις ικανοποιητική». Σύμφωνα, λοιπν, μ’ αυτές τις γνώμες αποδθηκε το φαινμενο πρώτα - πρώτα στην εξαγωγή εξαιρέτου μαρμάρου σε διάφορα σημεία του νησιού. Eλεγαν μερικοί τι πρέπει αυτ να συνέτεινε στην ύπαρξη πολλών και επιφανών καλλιτεχνών, πως πρέπει να συνέτειναν οι φυσικές προδιαθέσεις που με την επίμονη άσκηση και με κπο μετατρέπονται σε τεχνικές δεξιτητες. Aλλοι απέδιδαν το φαινμενο στην επίδραση της κληρονομικτητας, που αποδεικνύεται, πως υποστήριζαν, απ το γεγονς τι ο ζωγράφος Nικλαος Γύζης, είχε πατέρα αριστοτέχνη λεπτουργ, ο Nικηφρος Λύτρας είχε προγνους ασχολούμενους με τις Kαλές Tέχνες και ο πατέρας του ήταν αυτοδίδακτος γλύπτης, ενώ ο Γιαννούλης Xαλεπάς είχε και αυτς φημισμένο πατέρα γλύπτη, ο Φιλιππτης πατέρα αρχιτέκτονα, ο Bιτάλης το ίδιο και ο Σώχος πατέρα, παππού και προπάππο γλύπτες. Eξ άλλου, άλλοι μιλούσαν για την επίδραση του κλίματος, τι συνέτεινε στην ανάδειξη τσων πολλών Tη-

μπορεί να επέβλεψαν ξένοι αρχαιολγοι, αλλά οι Tήνιοι ήταν οι εφαρμοστές του σχεδίου, που εκπονήθηκε για τη διάσωση του μεγαλύτερου σε αξία ιστορικού μνημείου της χώρας μας. H αναστήλωση του Kεραμεικού Tαύρου έγινε επίσης απ τους μεγάλους γλύπτες αδελφούς Φυτάλες, ενώ ο Λάζαρος Σώχος κλήθηκε απ το Παρίσι και μαζί με Tήνιους εφαρμοστές αναστήλωσε τον Λέοντα της Xαιρωνείας. Mε τον Σώχο επικεφαλής Tήνιοι τεχνίτες διέσωσαν πολλά έργα της αρχαίας Eλληνικής γλυπτικής και στην Oλυμπία. Aπ τον περασμένο αιώνα, ταν βρέθηκαν σε μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα Tήνιοι καλλιτέχνες για να παρακολουθήσουν ανώτερα μαθήματα σε φημισμένες Aκαδημίες Kαλών Tεχνών, μερικά απ τα έργα τους - πίνακες ζωγραφικής και γλυπτά – προκάλεσαν τον γενικ θαυμασμ και σε διεθνείς εκθέσεις του Mονάχου, των Παρισίων και της Pώμης που εκτέθηκαν, κέρδισαν πρώτα χρυσά βραβεία. Eίχαν γραφτεί πολλά εγκωμιαστικά λγια σε κριτικές και οι ειδικοί περί τις Kαλές Tέχνες είχαν παρατηρήσει τι οι Tήνιοι καλλιτέχνες και κυρίως οι γλύπτες είχαν το ταλέντο να εμβαθύνουν στις λεπτομέρειες. Kατρθωναν να σπουδάσουν τους αρχαίους ώστε απέδιδαν και στα δικά τους έργα λα εκείνα τα στοιχεία που συνέθεταν τα αριστουργήματα της κλασικής αρχαιτητας.

Tεχνίτες

«Bάζο» (12X8 cm). Eργο του εθνικού ζωγράφου Nικολάου Γύζη.

νίων καλλιτεχνών, πως υποστηρίχθηκε τι συντελεστής πρέπει να υπήρξε και η παράδοση, ο ζήλος κάθε Tήνιου τεχνίτη να παράγει το ωραίο και οπωσδήποτε, πρέπει να συνέτεινε το ίδρυμα της Eυαγγελιστρίας της Tήνου, που κατά καιρούς έστειλε σε φημισμένες ακαδημίες της Eυρώπης πολλούς ταλαντούχους Tήνιους νέους για τη συμπλήρωση των σπουδών τους.

Nεοελληνική τέχνη

Nικλαος Λύτρας «Aυτοπροσωπογραφία» (1918)

Aνεξάρτητα πάντως απ τις παραπάνω εξηγήσεις που δεν δίνουν φυσικά μια ουσιαστική απάντηση στα ερωτήματα πώς και γιατί στο κυκλαδίτικο αυτ νησί γεννήθηκαν τσοι καλλιτέχνες, ένα είναι το γεγονς: τι οι Tήνιοι υπήρξαν εκείνοι που συνέβαλαν στην αναγέννηση της νεοελληνικής τέχνης. Aμέσως μετά την Eπανάσταση και τη μεταφορά της πρωτεύουσας απ το Nαύπλιο στην Aθήνα, για την ανοικοδμηση και τον εξωραϊσμ της πρώτης πλεως του ελεύθερου πια ελληνικού κράτους, δεν προσέφυγαν σε ξένους καλλιτέχνες και τεχνίτες, αλλά σε Eλληνες και κυρίως σε Tήνιους. Tα περίλαμπρα και καλλιμάρμαρα κτίρια, πως και πολλά μνημεία και ανδριάντες, χι μνο στην Aθήνα, αλλά και σε άλλες πλεις, είναι έργα

εξαιρέτων εργατών της Tέχνης, οι περισστεροι των οποίων ήταν Tήνιοι. Tα Παλαιά Aνάκτορα, που ανηγέρθησαν κατά το πλείστον απ τηνιακ μάρμαρο –το πήραν απ το λατομείο που υπήρχε στα Yστέρνια– υπ την εποπτείαν του αυτοδίδακτου γλύπτη Aντωνίου Λύτρα, πατέρα του φημισμένου ζωγράφου Nικηφρου Λύτρα, το Πανεπιστήμιο, η Aκαδημία, το Aρσάκειο, το Zάππειο, η Eθνική Bαλλιάνειος Bιβλιοθήκη, το Aρχαιολογικ Mουσείο, ο μητροπολιτικς νας,η παλαιά Bουλή, και πολλά άλλα αξιλογα κτίρια και ναοί, είναι έργα Tηνίων καλλιτεχνών, εκτελεστών και εφαρμοστών. Mπορεί οι Bαυαροί αρχιτέκτονες που έφερε ο βασιλιάς Oθων να εκπονούσαν τα σχέδια, αλλά τα κτίρια χτίζονταν με τη συνεργασία των Tηνίων καλλιτεχνών, εκτελεστών και εφαρμοστών. Tα θαυμάσια μνημεία του A’ Nεκροταφείου της Aθήνας, αλλά και οι περισστεροι ανδριάντες και άλλα πολλά αγάλματα που στλιζαν και στολίζουν ακμη και σήμερα την πρωτεύουσα είναι σχεδν λα έργα Tηνίων γλυπτών.

Παρθενώνας Δεν πρέπει εξ άλλου να λησμονούμε τι Tήνιοι τεχνίτες διέσωσαν τον Παρθενώνα απ βεβαία πτώση, γιατί

Tα έργα των Tηνίων καλλιτεχνών εκσμησαν και πολλές πλεις στο εξωτερικ και κυρίως σε χώρες που υπήρχε εγκατεστημένος Eλληνισμς. Πολλοί επίσης ναοί οικοδομήθηκαν απ Tήνιους ναοδμους, οι οποίοι ήταν φημισμένοι και γι’ αυτ περιζήτητοι εντς και εκτς Eλλάδας. Σε πολλά νεκροταφεία διαφρων πλεων υπάρχουν διατηρημένα μνημεία εξαιρετικής γλυπτικής τέχνης, καμωμένα απ τα άξια χέρια Tηνίων γλυπτών και τεχνιτών. Θα μπορούσε κανείς να πει τι το φαινμενο αυτ συνεχίζεται μέχρι τα χρνια μας, γιατί και σήμερα η Tήνος γεννάει επιδέξιους τεχνίτες του μαρμάρου, διακεκριμένους γλύπτες και άλλους καλλιτέχνες οι οποίοι δημιουργούν και διακρίνονται στις Kαλές Tέχνες. Mπορεί βέβαια να πέρασε η εποχή με τις μεγάλες και πολλές διασημτητες, αλλά είναι σημαντικ τι και σήμερα σ’ αυτ το νησί σε πολλούς νέους υπάρχει η διάθεση για καλλιτεχνική δημιουργία. H γλυπτική και η ζωγραφική, η χαρακτική και η κεραμική, η υφαντική και διακοσμητική και πολλές άλλες Kαλές Tέχνες, έχουν να επιδείξουν και σήμερα Tήνιους δημιουργούς. H παράδοση συνεχίζεται και είναι παρήγορο τι οι αλλαγές που έχουν ανατρέψει ήθη και έθιμα, τρπο ζωής και συμπεριφοράς, δεν άγγιξαν την καλλιτεχνική διάθεση των ανθρώπων της Tήνου. Iσως για να μας απασχολεί πάντα το περίεργο αυτ φαινμενο, για το οποίο δεν δθηκε ώς τώρα ικανοποιητική εξήγηση.

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

19

AΦIEPΩMA

O πατέρας του Xαλεπά Mελέτη για τη ζωή και το εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής του TA THNIAKA εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής ήσαν τα φυτώρια απ τα οποία ξεκίνησαν οι περισστεροι απ τους Nεοέλληνες γλύπτες. Δεν ήσαν, μως, μνον «σχολεία», αλλά ήσαν και οργανωμένα εργαστήρια. Hσαν κανονικές βιοτεχνίες. Oργανωμένες οικονομικές μονάδες με επιχειρηματική δραστηριτητα που ξεπερνούσε τα τοπικά ρια. Eνα απ αυτά ήταν του Iωάννη Xαλεπά, πατέρα του Γιαννούλη Xαλεπά, το οποίο απετέλεσε το αντικείμενο ερεύνης και μελέτης απ την κ. Aλεξάνδρα Γουλάκη - Bουτυρά. Στην μελέτη αυτή με τίτλο «Tο εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής του Iωάννη Xαλεπά» (Θεσσαλονίκη 1989) παρουσιάζεται μέσα απ τα κατάστιχα του Iωαν. Xαλεπά η δραστηριτητα μιας απ τις σημαντικτερες επιχειρήσεις μαρμαρογλυπτικής που είχε υποκαταστήματα στην Tήνο, την Aθήνα, τον Πειραιά, τη Σύρο, τη Σμύρνη, το Bουκουρέστι και το Γαλάτσι. H παραγωγή του εργαστηρίου ήταν κυρίως εκκλησιαστικά έργα, τέμπλα, προσκυνητάρια, θρνοι, άμβωνες, επιτύμβια μνημεία, αλλά και μαρμαράδικες εργασίες σε οικοδομές (φουρούσια, θύρες, σκάλες κ.λπ.), σιντριβάνια κ.ά.

Eρευνα H μελέτη στηρίζεται στην έρευνα των κατάστιχων της επιχειρήσεως, τα έγγραφα, λογαριασμούς, συμφωνητικά που κρατούσε ο Iωάννης Xαλεπάς. Mέσα απ αυτά, δεν παρουσιάζεται μως μνο η δραστηριτητα της επιχειρήσεως και τα έργα της. Aποκαλύπτεται επί πλέον η οργάνωση της εργασίας της επιχειρήσεως: πώς αποφασιζταν μια δουλειά, πώς γινταν ο προϋπολογισμς, πώς λογαριάζονταν τα κέρδη και οι ζημίες. Παρακολουθεί κανείς τη ζωή της επιχειρήσεως, την άνοδ της και την παρακμή της. Παρελαύνουν μέσα απ τα κατάστιχα του Iωάν. Xαλεπά οι οικογένειες των Tηνιακών μαρμαράδων, καταγράφονται οι αμοιβές τους, τα ημερομίσθια, ξεχωρίζουν οι διάφορες ειδικτητες σε μαστρους, τεχνίτες, μαθητές, λατμους ή σε άλλες ειδικτητες πως τρίφτης, γυψάς, βαρκαδιάρης, αμαξάς. Oταν πάλι μια δουλειά ήταν μεγάλη και σημαντική, δούλευαν «φασν» και έδιναν κομμάτια της δουλειάς σε άλλα εργαστήρια. Διαφαίνονται ακμη οι διαφορές που υπήρχαν μεταξύ του «μαρμαρογλύπτη–τεχνίτη», ο οποίος ακολουθεί μια παράδοση, και του «γλύπτη–καλλιτέχνη» που έχει σπουδάσει σε σχολή. Στα κατάστιχα υπάρχουν ακμη πληροφορίες για τον τρπο πληρωμής των διαφρων έργων σε διάφορα νομίσματα, οι ισοτιμίες των διαφρων νομισμάτων, οι φροι, τα μεταφορικά, μέσα απ τα οποία παρουσιάζεται με ενάργεια η

20

Aριστερά, ο Iωάννης Xαλεπάς, πατέρας του Γιαννούλη Xαλεπά (φωτ. Aρχείο Πραξιτέλη Xαλεπά). Δεξιά, το τέμπλο (λεπτομέρεια της ωραίας πύλης) της Mονής Mεγίστης Λαύρας του Aγίου Oρους, έργο του Iωάννη Xαλεπά.

οικονομική και κοινωνική ιστορία του τπου. Aλλά και οι καθημερινοί λογαριασμοί που αναφέρονται σε τιμές αγαθών, προμήθειες, ρεγάλα (δώρα) για την συνεπή και έγκαιρη παράδοση ενς έργου, αλλά αναφέρονται οι λογαριασμοί και σε βαφτίσια, αγιασμούς «ποναμάδες», «ψυχικά», φάρμακα, αρρώστιες, φροντίδα για τους μαθητές και τους μαστρους, εισιτήρια για το θέατρο, έξοδα για λοταρία ρουχισμού, κοσμήματα, κ.λπ. Xαρακτηριστική είναι η ιστορία του βουλευτή Kυκλάδων Iερομνήμονα ο οποίος το 1886 «πληρώθηκε προμήθεια για την εργασία που είχε πάρει το εργαστήριο, στο Aγιον Oρος (το μαρμάρινο τέμπλο του καθολικού της μονής Mεγίστης Λαύρας) 814 τραπεζικά φράγκα». Tην επομένη ημέρα έγινε και μεγάλο τραπέζι με τσιμπούσι και με εξαιρετική περιποίηση. Kαι γράφει ο Iωάν. Xαλεπάς «22 Aπριλ. Δια τραπέζι Iερομνήμονος φρ. 45. Δια 2 αρνιά απ την οικίαν και εν λακτέτον (γουρουνάκι γάλακτος) φρ. 25». Γίνονται δηλαδή οι λογαριασμοί και τα κατάστιχα ένα ζωνταν χρονικ, μαρτυρία μιας εποχής και ενς οικονομικού κλάδου. O Iωάν. Xαλεπάς γεννήθηκε γύρω στα 1830 και ο πατέρας του ήταν καπετάνιος και αγωνιστής στην Eπανά-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

σταση του 1821. Tο 1860 αναφέρεται σε διάφορα έγγραφα ως «πετροκπος» και «λιθοξος» και πιθανν να έμαθε την τέχνη στο πρώτο μαρμαρογλυφείο της Aθήνας των Aδελφών Mαλακατέ. Παντρεύεται την Eιρήνη Nικ. Λαμπαδίτη και αποκτά έξη παιδιά, με πρωττοκο τον Γιαννούλη. Tο 1868 συνεταιρίζεται με τους κουνιάδους του Mάρκο και Δημ. Λαμπαδίτη και ιδρύουν την εταιρία «Iωάν Xαλεπάς και Συντροφία», που μέτοχος και διευθυντής είναι ο Iωάν. Xαλεπάς. Tα χρνια 1871-79 είναι η εποχή της μεγάλης ακμής του εργαστηρίου. Δεν είναι μνον οι πολλές αποστολές επιτυμβίων συνήθως μνημείων στο Bουκουρέστι αλλά κυρίως μεγάλες παραγγελίες τέμπλων στη Mικρά Aσία και ιδιαίτερα στην περιοχή Σμύρνης.

Yποκαταστήματα H επιχείρηση ανοίγει υποκαταστήματα στο Bουκουρέστι, στο Γαλάτσι της Pουμανίας, στη Σμύρνη, στη Σύρο και στην Aθήνα, που ο Iωαν. Xαλεπάς μετακομίζει το 1869 για να σπουδάσει ο γιος του ο Γιαννούλης στο Πολυτεχνείο, αλλά και γιατί ο Xαλεπάς έχει ήδη εκτελέσει εργασίες και στο A’ Nεκροταφείο της

Aθήνας. Tα χρνια 1871-1879 είναι η εποχή της μεγάλης ακμής του εργαστηρίου με μεγάλες παραγγελίες τέμπλων που αναλαμβάνει ο I. Xαλεπάς στην Mικρά Aσία και ιδιαίτερα στην περιοχή Σμύρνης, ενώ το 1885-86 αναλαμβάνει το τέμπλο του καθολικού της Iεράς Mονής της Mεγίστης Λαύρας στο Aγιον Oρος. Aπ το 1887, μως, αρχίζει η τελευταία φάση. Mπαίνουν νέοι συνεταίροι στην επιχείρηση, κλείνει το κατάστημα Bουκουρεστίου, τα έξοδα της οικογένειας αυξάνουν λγω και της ασθενείας του Γιαννούλη, πουλιέται το σπίτι στην Aθήνα, και περιορίζονται οι δουλειές στο κατάστημα του Πειραιά. Bεβαίως, μειώνονται και οι παραγγελίες για τέμπλα τα οποία τα αναθέτουν τώρα σε αρχιτέκτονες, ενώ οι παλιοί μαρμαροτεχνίτες μετατρέπονται σταδιακά σε εκτελεστές. Φυσικά αλλάζει και η παραγωγή του εργαστηρίου που συνδέεται τώρα περισστερο με τις οικοδομές (φουρούσια, εξώστες, σκάλες). Tο 1891 ο Iωάννης Xαλεπάς πέθανε στα Aλάτσατα της M. Aσίας κατά τη διάρκεια των εργασιών στην εκκλησία του Aγ. Kωνσταντίνου, που κατά πάσαν πιθαντητα ετάφη, αφού δεν υπάρχει τάφος στον Πύργο της Tήνου ή στον Πειραιά.

AΦIEPΩMA

Oι περίφημοι περιστεριώνες Aποτελούν κορυφαία δείγματα της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Tης Δέσποινας Bώκου Λέκτορα στον Tομέα Oικολογίας του AΠΘ και της Δέσποινας Bαλλιάνου Aρχαιολγου

TO ΘEMA «Περιστεριώνες της Tήνου» έχει δύο κύριους άξονες προσέγγισης: α) απ αρχιτεκτονική σκοπιά και β) απ κοινωνικοοικονομική σκοπιά. Στην καλλιτεχνικά ευαίσθητη και δημιουργκή Tήνο, έχει διασωθεί ένα ξεχωριστ έργο της ελληνικής λαϊκής τέχνης σε πολλαπλά, αλλά ανμοια αντίτυπα. Στέκουν ακμα ρθια, αλλά η φθορά του χρνου βαραίνει λο και περισστερο πάνω τους. Πέφτει πρώτα η ευπρσβλητη στέγη τους, φεύγουν τα περιστέρια τους και ρημάζουν βουληγμένοι. Πριν είναι πολύ αργά, κάτι πρέπει να γίνει. Kαι ήδη έχει γίνει. Aπ πρωτοβουλία μιας ομάδας Tηνιακών, που συνειδητοποίησαν την αξία και τη σημασία τους. O σύλλογος «Φίλοι του Πράσινου», που ιδρύθηκε το 1975, έχει δραστηριοποιηθεί προς την κατεύθυνση της διάσωσής τους, με την «Eπιτροπή Aναπαλαίωσης Περιστεριώνων», που δημιούργησε. Mε επιχορήγηση του υπουργείου Πολιτισμού, έχει προχωρήσει στην αναπαλαίωση 80 περιστεριώνων, χρησιμοποιώντας ντπιους μαστρους. Aνεξάρτητα απ τις αντιρρήσεις που ήδη έχουν εκφραστεί ή θα πρβαλε κάποιος για τις μεθ-

Περιστεριώνας στον Tαραμπάδο. Kαθώς υψώνεται ευθύγραμμος και αυτοτελής μέσα στο χωράφι, σωστ! οχυρ! για τους ενοίκους του, μοιάζει με μικρ! πύργο. (Φωτ. A. Aλεξανδρής).

δους και τα υλικά αναστήλωσης, εντούτοις κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τι οι περιστεριώνες σώθηκαν και

θα στέκουν ορθοί για πολλά χρνια ακμα. Oμως, δεν φτάνει μνο αυτ. Xρειάζεται μεγαλύτερη επιχορήγηση, μεγαλύτερη ενεργοποίηση κι ακμη νομική κατοχύρωση της προστασίας τους. H κήρυξή τους απ το υπουργείο Πολιτισμού ως διατηρητέων μνημείων, είναι ήδη ένα πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή.

Aγοραπωλησίες

Περιστεριώνας στο χωρι! Φαλατάδος, ασβεστωμένος, με την πορτούλα του. H διακ!σμηση καλύπτει πρακτικές ανάγκες. Kαι απ! την ανάγκη γεννιέται ένας πολιτισμ!ς. (Φωτ. Pάνια H. Παπανικολάου)

Oι περιστεριώνες ανήκουν σε ιδιώτες, που πολλοί δεν μένουν πια στην Tήνο και μάλλον δεν πρκειται ποτέ να τους χρησιμοποιήσουν. Eτσι αρχίζει η διαδικασία αγοραπωλησιών με τάση μετατροπής τους σε εξοχικές βίλες, bungalows ξενοδοχείων, κυρίως απ ξένους αγοραστές. Kι μως, αυτοί που ζουν στην Tήνο έχουν τη διάθεση να χρησιμοποιήσουν τους περιστεριώνες σαν τέτοιους. Tο 65% απ’ αυτούς έχουν περιστέρια, δηλαδή, κάποιος τους περιποιείται. Eίναι ενθαρρυντικ τι οι περισστεροι απ τους κατοίκους θέλουν να ζωντανέψουν τον ερειπωμένο περιστεριώνα τους, θέλουν να συνεχίσουν την παραδοσιακή εκτροφή του περιστεριού, μια οικονομική δραστηριτητα με αρκετ κέρδος. Eτσι λοιπν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για την άσκηση μιας πολιτικής που θα απέβλεπε χι στη μουσειακή διατήρη-

ση των περιστεριώνων, αλλά στη λειτουργική τους ένταξη μέσα στην οικονομία του νησιού. H εκτροφή του περιστεριού θα έπρεπε να θεωρηθεί ειδική εκτροφή και να πριμοδοτηθεί. O προσφορτερος τρπος φαίνεται τι είναι μέσω επιδτησης της καλλιέργειας του βίκου. Στη μορφή που θα χορητείται στους εκτροφείς (σπέρματα σπασμένα), δε θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί παρά μνο ως τροφή των περιστεριών. Tαυτχρονα πρέπει να απαγορευτεί αυστηρά, με σοβαρές κυρώσεις, το κυνήγι των περιστεριών, που είναι ένας ακμα λγος μείωσης του αριθμού τους. H εκτροφή περιστεριών θα μπορούσε έτσι να αναδειχτεί σε αξιλογη οικονομική δραστηριτητα. Mε κατάλληλη επεξεργασία, η κατανάλωσή τους θα μπορούσε με εξαγωγές να επεκταθεί και εκτς των ορίων της Tήνου. Aλλωστε τέτοια παράδοση προϋπήρχε, εφσον παλιά μεταφέρονταν μέσα στις τζάρες (μεγάλα δοχεία) στις τηνιακές παροικίες του εξωτερικού. Iσως μως μια τέτοια ενίσχυση της περιστεροτροφίας να δημιουργήσει τάσεις για εκτροφή με μεθδους πολύ διαφορετικές απ’ αυτές που ίσχυσαν μέχρι σήμερα. Δεν είναι λες οι πιθανές καινοτομίες που θα μπορούΣυνέχεια στην 22η σελίδα

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

21

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ! την 21η σελίδα

σαν να οδηγήσουν σε καλύτερες αποδσεις, αυτές που μας δημιουργούν τις ποιες επιφυλάξεις, αλλά εκείνες που θα ασεβήσουν απέναντι στην ομορφιά του νησιού και στον πολιτισμ, που εκεί αναπτύχθηκε. Tα παραδείγματα κακοτεχνιών, χρησιμοποίησης ανάρμοστων υλικών, αφθονούν στους πρσφατους περστεριώνες. Aν λοιπν οι εκτροφείς περιστεριών ενισχυθούν, λογικ είναι και να αυξηθούν. Aυτ μως δεν πρέπει να συνοδευτεί απ αύξηση του αριθμού των καινούργιων περιστεριώνων (συνήθως κακτεχνων), αλλά απ αύξηση του αριθμού των «αναπαλαιωμένων». Aναγνωρίζουμε τις δυσκολίες που έχει μια τέτοια πρταση, εφσον οι περιστεριώνες ανήκουν σε ιδιώτες κι ταν αυτς που θέλει να έχει περιστέρια δεν έχει περιστεριώνα κι εκείνος που έχει περιστεριώνα δεν θέλει, για διάφορους λγους, περιστέρια. Mια απ τις δυνατές λύσεις, μως, είναι ήδη σ’ εφαρμογή στην Tήνο. O Tηνιακς μετανάστης και ιδιοκτήτης περιστεριώνα έχει αφήσει κάποιον, συνήθως συγγενή, στη θέση του, που τον περιποιείται και τον εκμεταλλεύεται. Πολλές είναι οι επιμέρους δυνατές λύσεις πάνω σ’ αυτή τη βάση.

Mνημεία Oι περιστεριώνες της Tήνου πρέπει να πάρουν τη θέση που τους ανήκει ανάμεσα στα υπλοιπα μνημεία της λαϊκής μας τέχνης. Eίναι απαραίτητο, πέρα απ την Tοπική Eπιτροπή Aναπαλαίωσης Περιστεριώνων, που με το μέχρι τώρα έργο της απέδειξε επάρκεια και ικαντητα να φθάνει

Tα τετράγωνα ανοίγματα δημιουργούνται κατά το κτίσιμο του περιστεριώνα, ενώ οι σχιστ!πλακες της διακ!σμησης τοποθετούνται σε εσοχή του τοίχου. (Φωτ. Pάνια H. Παπανικολάου).

στο αποτέλεσμα με τον οικονομικτερο δυνατ τρπο, να δημιουργηθεί ένα μνιμο συνεργείο απ ειδικευμένους μαστρους, μηχανικούς, αρχιτέκτονες, αρχαιολγους και ιστορικούς τέχνης, ώστε να αναλάβει συντονισμένα τις διαδικασίες συντήρησης και αναστήλωσης, τουλάχιστον

των πιο χαρακτηριστικών και αντιπροσωπευτικών διαφορετικών τύπων και εποχών περιστεριώνων, στις περισστερο αξιλογες περιοχές συγκέντρωσής τους. Tαυτχρονα, το υπουργείο Πολιτισμού θα έπρεπε εκτς απ την κήρυξη λων ως διατηρητέων μνημείων, να προχωρήσει στην κήρυξη των πιο αξιλογων απ’ αυτούς σε «μνημεία ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας χρήζοντα ιδιαίτερης κρατικής μέριμνας». Aυτοί θα έχουν και την άμεση προτεραιτητα στα έργα συντήρησης και αναστήλωσης. Σύμφωνα με τις προσωπικές μας εκτιμήσεις και αξιολογήσεις, χωρίς αυτ να σημαίνει τι ο κατάλογος είναι πλήρης, οι περιστεριώνες που απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή, είναι οι εξής κατά περιοχή: Aγάπη, Kαλλονή, Kαρδιανή, Kρκος, Kτικάδος, Kώμη, Λειβάδα, Mέση, Mυρσίνη, Ξυνάρα, Περάστρα, Ποταμιά, Tριάνταρος, Tριπταμος, Xατζηράδος και Tαραμπάδος.

Kληρονομιά

Περιστεριώνας σε απάνεμη πλαγιά στο χωρι! Tαραμπάδος. (Φωτ. Pάνια H. Παπανικολάου).

22

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

Πέραν μως των μεμονωμένων περιστεριώνων, αξίζει να αναφερθούν τρεις περιοχές στην Tήνο με εξαιρετική συγκέντρωση αξιολογτατων περιστεριώνων που, διαθέτοντας ταυτχρονα φυσικές, πολιτιστικές και κοινωνικές ιδιαιτερτητες, θα μπορούσαν να αναδειχθούν κοινωνικά και οικονομικά, αξιοποιώντας τα μνημεία της προγονικής κληρονομιάς. Eίναι: α) η περιοχή Tριπταμου, ντια του Ξώμπουργκου, που εκτει-

νταν η μεσαιωνική και η αρχαία πλη, μέχρι χαμηλά στην κοιλάδα, β) η κοιλάδα της Aγάπης, ιδιαίτερα εύφορη με εξαιρετικ φυσικ περιβάλλον, μαζί με το ομώνυμο χωρι και το Σκλαβοχώρι, την πατρίδα του Γύζη. (H Aγάπη είναι απ τα αρχαιτερα καθολικά χωριά, απ τον 13ο αιώνα, και κάτω απ το Σκλαβοχώρι έχει επισημανθεί αρχαίος οικισμς) γ) η κοιλάδα της Ποταμιάς, στο ανατολικ τμήμα του νησιού, μέχρι τη θάλασσα. Oι τρεις αυτές καλλιτεχνικά γνιμες περιοχές αναφέρονται με ιδιαίτερη έμφαση, επειδή συνδέονται άμεσα με το αντικείμενο της μελέτης. Aν ξεφύγουμε απ αυτ το πλαίσιο κι άλλες περιοχές της Tήνου θα έχουν κάθε δίκαιο να προβάλλουν ανταγωνιστικά, διεκδικώντας τα πρωτεία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Kι ανάμεσά τους ξεχωριστή θέση κατέχει ο Πύργος, η πατρίδα καλλιτεχνών, ένα ανοιχτ μουσείο αρχιτεκτονικής και γλυπτικής τέχνης. Oλκληρο το νησί είναι μια ξεχωριστή σελίδα της ελληνικής λαϊκής δημιουργίας - άγνωστη, δυστυχώς, για τους πολλούς. Tο κεν χρειάζεται πια να πληρωθεί. H αληθινή εικνα της παρεξηγημένης Tήνου πρέπει κάποτε να γίνει γνωστή στο Πανελλήνιο και πέρα απ’ αυτ για να φανεί επιτέλους «η Tήνος πίσω απ την Παναγία». Σημείωση: Tο κείμενο είναι απσπασμα απ το έργο «Oι περιστεριώνες της Tήνου» εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα, 1986. Oι μεστιτλοι είναι της σύνταξης.

AΦIEPΩMA

Bιβλιογραφία για το νησί Nικλαος Γύζης, ο άγνωστος (Λεύκωμα), M.I.E.T. Aθήνα 1980. Mαρίνος Kαλλιγάς, «Nικλαος Γύζης» εκδ. M.I.E.T. Aθήνα 1981. Γ. Kαιροφύλα, «Nικλαος Γύζης» εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα 1990.

ΣHMANTIKEΣ πληροφορίες για την ιστορία του νησιού και την οικονομική, πολιτιστική και κοινωνική ζωή της Tήνου περιέχουν οι παρακάτω μελέτες:

Iστορία Δρ Δρσος, «Iστορία της νήσου Tήνου», Aθήνα 1870. M. Zαλώνης - M.Δ. Mαυρομαράς, «Iστορία της Tήνου, μεταφρασθείσα εκ του γαλλικού υπ Δημ. M. Mαυρομαρά, προεκδοθείσα δε εν Παρισίοις υπ του ιατρού N. Zαλώνη τω 1809», Aθήνα 1888. Γ.N. Aρμακλλας, «Oικονομικά της Tήνου. Aδελφτης των εν Aθήναις και Περαιεί Tηνίων», Aθήνα 1926. E. Γεωργαντπουλος, «Tηνιακά», Aθήνα 1889. M. Δασκαλάκη - Δώριζα, «Oι Tήνιοι αγωνιστές του 1821», αυτοέκδοση (;), Aθήνα 1982. Iωάννης K. Bλασσπουλος, «Στατιστικές σημειώσεις για το νησί Tήνος», α’ εκδ. Pωσικά και Γαλλικά, Πετρούπολη 1860, β’ εκδ. και στα Eλληνικά, εκδ. Eρίννη, Aθήνα 1993. Aλεξ. Στυλ. Λαγουρού, «H ιστορία της νήσου Tήνου» εκδ. «Tήνος», Aθήνα. Στρατής Γ. Φιλιππτης, «H Tήνος του Mεσοπολέμου», (Nοσταλγικές Mνήμες) - Λεύκωμα με κείμενο του Δημήτρη Z. Σοφιανού. Eκδ. Eρίννη, Aθήνα 1992. Δημήτρης Z. Σοφιανς, «Tήνος» (Σύντομο ιστορικ διάγραμμα), εκδ. Eρίννη, 1992.

Περιηγητές James Th. Bent, «The Cyclades or life among the Insular Greeks», London 1885. Choiseul-Gouffier, «Voyage pittoresque de la Gréce», V. A. Paris 1782. Francesco Piacenza, «L’ Egeo redivio osia chorographia dell’ Archipelago della Graecia», Modona 1688. A.G. Saint - Sanveur, «Voyage pittoresque dans les quatres partis du monde», Paris 1806. J.P. Tournefort, «Voyage d’ un botaniste I. L’ Archipel grec», Ed. FM/La Tου Στρατή Γ. Φιλιππτη Eκδτη

EINAI καιρς πια κάτοικοι της Xώρας, φίλοι και μη, επώνυμοι και ανώνυμοι, ιθύνοντες και μη, να κάνουμε τον κσμο να καταλάβει πως Tήνος δεν είναι μνο ο δρμος προς την Παναγία και ο περίβολος του Nαού, εκμεταλλευμενοι την αμάθεια και τον πνο, προσφέροντας χώμα, αγίασμα, λάδι, λιβάνι, κερί και σερβίροντας λουκουμάδες –πολλές φορές χωρίς νερ– στις χιλιάδες πιστούς που επισκέπτονται το νησί. H Tήνος είναι και κάτι άλλο, πολύ σημαντικ, το οποίο κρύβουμε ή απ κακή εκτίμηση ή απ άγνοια ή, το χειρτερο, απ πρθεση. Kρύβουμε

Γλύπτες

Πάνορμος, επίνειο του Πύργου. (Φωτ. A. Aλεξανδρής) Découverte, Paris 1982. P. Ferrari, «Relazione di Tinos, 1616». Ms Bibliotheca Mediceo - Laurenziana, Florence.

Mάρκου Σιώτη, «Tα εξωκκλήσια της Tήνου», Aθήνα 1961.

Eκκλησία

Ξ. Σώχος, «Eλληνες Kαλλιτέχναι», Eκατονταετηρίς 1821-1930, Aθήνα, 1930. Nικηφρος Λύτρας, Kατάλογος εκθέσεως έργων. Kαλλ. Eκδοση, Aθήναι, 1933. Δ.E. Eυαγγελίδη, «H τέχνη του Nικηφρου Λύτρα», Nέα Eστία, τομ. 1954, σελ. 1591. K. Mπίρης, «O Nικηφρος Λύτρας στο Πολυτεχνείο» Nέα Eστία, τομ. 1954, σελ. 1594. Γ. Kαιροφύλλα, «Nικηφρος Λύτρας» εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα, 1989. N. M. Aθανάσογλου, «O ζωγράφος Nικηφρος Λύτρας» Aθήνα 1976. Δ. I. Kαλογερπουλου - Ξ. Σώχου, «Λεύκωμα Tηνίων Kαλλιτεχνών», Aθήνα 1925. Δ. Kακλαμάνου, «Nικλαος Γύζης» Aθήνα 1901.

Nικ. Γ. Σακελλίωνος - Στ. Φιλιππίδου, «Iστορία του εν Tήνω Iερού Nαού και Iδρύματος της Eυαγγελιστρίας», Eρμούπολις Σύρου, 1929. Θ.K. Tίγκα, «H εικνα της Mεγαλχαρης, η Iστορία και τα Θαύματά της», Aθήνα 1967. Λεων. I. Φιλιππίδου, «Συμβολή εις την εκκλησιαστικήν ιστορίαν της νήσου Tήνου», Aθήνα 1963. Aρριας Kλώντια, «Tο μοναστήρι της Tήνου», Aθήνα 1955. Iωάννου Kαρδαμίτση, «Tο μοναστήρι της Tήνου», Aθήνα 1959. Θ.Γ. Παπαμανώλη, «Tήνος. Tο νησί της Παναγίας», εκδ. Eστία, Aθήνα. Γ. Δώριζα, «Oι εκκλησίες και τα προσκυνήματα της Tήνου», εκδ. «Tήνος», Aθήνα.

H πραγματική Tήνος ή δεν προβάλλουμε σο πρέπει τα έργα των μεγάλων Tηνίων γλυπτών ή ζωγράφων. Kρύβουμε τη σπουδαία λαϊκή μας τέχνη: εξωκλήσια, περιστεριώνες, ανεμμυλους, βρύσες, σκαλιστές μαυρπλακες, ξυλγλυπτα, υφαντά και άλλα. Δεν λέμε πως εκτς απ’ τη Xώρα υπάρχουν και τα χωριά της Tήνου με τους καθαρούς και λεβέντες ανθρώπους, τους πραγματικούς νησιώτες. Γι’ αυτ, νομίζω, είναι καιρς να βοηθήσουμε τον τπο μας, για την πραγματική

Zωγράφοι

πολιτιστική του ανάπτυξη· χι με κομπογιανίτικα τερτίπια και με γιατροσφια αλλά με τλμη και υπευθυντητα που σήμερα, δυστυχώς, σπανίζουν, γιατί μας ενδιαφέρει μνο το εύκολο κέρδος. Πρέπει κάποτε λοι μας σ’ αυτ τον τπο, να μάθουμε τι «τα καλά κποις κτώνται» κι ας λένε κι ας κάνουν το αντίθετο οι αεριτζήδες κι οι αναίσχυντοι κερδοσκποι. Eμπρς, λοιπν, ας ανασκουμπωθούμε, για να μην ντρεπμαστε να λέμε τι είμαστε απ την Tήνο, εξ αιτίας ορισμένων και βεβαίως χι ολίγων. Aν θιγούν ή παρεξηγηθούν κάποιοι ας δουν κατάματα, με ειλικρίνεια, τον εαυτ τους στον καθρέφτη, που πρέπει λοι μας νά ’χουμε.

Xρ. Xρύσανθου - Mυρτώ Kουμβακάλη-Aναστασιάδη, «Nεοελληνική γλυπτική», εκδ. Eμπορικής Tράπεζας, Aθήνα, 1992. Γ. Kαιροφύλλα «Λουκάς Δούκας», εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα, 1992. Mάνου Σ. Στεφανίδη, «Eισαγωγή στην ελληνική Γλυπτική», εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα, 1984. Γ. Kαιροφύλα, «Δημήτριος Z. Φιλιππτης», εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα, 1993. Στρατή Δούκα, «Γιαννούλης Xαλεπάς», Nέα Bιογραφικά, Aθήνα, 1952, «Γιαννούλης I. Xαλεπάς», Aθήνα, 1962, «O βίος ενς αγίου», Θεσσαλονίκη, 1967, «Yποθέσεις και Λύσεις», Aθήνα, 1970. P. Γαρταγάνη, «Γιαννούλης Xαλεπάς», Aθήνα, 1957. M. N. Kουτελιέρη, «Γιαννούλης Xαλεπάς», Aθήνα 1977. Hλία Zιώγα, «Γιαννούλης Xαλεπάς», Aθήνα 1941. Δ. Γαλάνης, «Xαλεπάς», Aθήνα, 1928. Aνδρέα N. A. Mιχαλπουλου, «H ψυχοσύνθεσις του Γιαννούλη Xαλεπά», Aθήνα 1972. Mαρίνου Kαλλιγά, «Γιαννούλης Xαλεπάς», εκδ. Eμπορικής Tραπέζης, Aθήνα, 1972. Γ. Kαιροφύλλα, «Γιαννούλης Xαλεπάς», εκδ. Φιλιππτη, 1991. Daniele Calvo - Platero, «O Γλυπτικς χώρος του Γιαννούλη Xαλεπά», εκδ. Xατζηνικολή, Aθήνα, 1979.

Λαϊκς πολιτισμς A. E. Φλωράκης, «Tήνος: Λαϊκς Πολιτισμς», Eλληνικ βιβλίο, Aθήνα, 1971. A. E. Φλωράκης, «H λαϊκή λιθογλυπτική της Tήνου», εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα, 1980. Aντων. Σώχου, «H λαϊκή Tέχνη στην Tήνο», εκδ. Φιλιππτη, Aθήνα, 1961.

Περιστεριώνες M. Baud - Bovy, «Oι περιστεριώνες της Tήνου». Aρχιτεκτονική, Σεπτέμβριος-Oκτώβριος, 60-65, 1959. Γ. Δώριζας, «Oι περιστεριώνες της Tήνου», Περιηγητική, Nοέμβριος, 3637, 1960. K. Mathey, «Peristeriones on Tinos» (αδημοσίευτο χειργραφο). K. Mathey, «Peristeriones. A study of pigeon houses on the Greek island Tinos». Architectural Association Quarterly, London, 9 (4), 16-25, 1978. R. Tourtre, «Oι περιστεριώνες των νησιών του Aιγαίου», Eκλογή (63), 8490, 1951. M. Heyne, «Taubentürme in Tinos», Verlag, Frankfurt, 1977.

KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH

23

ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ0λμπι Στέρεο.

KINHMATO°PAºOI A' ¶POBO§H™ ™YNEXOY™ §EITOYP°IA™ ME AIR CONDITION

AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, τηλ. 6423271 - 6462253) Eναρξη σε λίγες ημέρες

A£HNA™ A’ ΠPOBOΛHΣ ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234-Kολλέγιο, τηλ. 6715905) θεριν O τελευταίος των Mοϊκανών (περ.) AEΛΛΩ (Πατησίων, 8214675) Θεριν Bασικ ένστικτο (θρίλερ A) AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) Oσα παίρνει ο άνεμος (K) AIΓΛH (Zάππειο, τηλ. 3224104) Toys – Παιχνίδια (K) AΛEΞANΔPOΣ (Παπάγου, τηλ. 6545900) Glengarry Glen Ross Oικπεδα με θέα AΛΦA (Πλατεία Kολιάτσου, τηλ. 2029401) Mια νύχτα στον κσμο (περιπ. K) AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521) Λαίδη Xάμιλτον (περιπ. K) AMOPE (Πριγκιπονήσων 10, Πολύγωνο, τηλ. 6462519) O άγνωστος του εξπρές (θρίλερ A) AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού, τηλ. 7668500) Mοιραίο πάθος (ερωτ. A) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων Tηλ. 7782316 7785449) θεριν O απίθανος κσμος του Γουέιν (κωμ. K) APKAΔIA* (Nέα Eλβετία, τηλ. 7661166) Blade Runner (περιπ.) ATTENE (Λευκωσίας 41 πλατεία Aμερικής, 8676871) Mακρινς ορίζοντας (περιπ. K) BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια, τηλ. 3301020 3301014) Oι ασυγχώρητοι (περιπ.) ΔEΞAMENH REFRESH (Πλατεία Δεξαμενής, Kολωνάκι, τηλ. 3623942, 3602363) Hταν κάποτε ένα έγκλημα (περιπ. A) ΔIONYΣIA (Λεωφ. Συγγρού 286, στροφή N. Σμύρνης, τηλ. 9515514 - 3221983) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) EKPAN (Tέρμα Zωοδχου Πηγής, τηλ. 6461895) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια, τηλ. 77891207753303) Tο μάτι του ρεπρτερ (περιπ. K-13) EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 6464009) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ZEΦYPOΣ (Tρώων 36, Θησείο, τηλ. 3462677) Eνας Aμερικανς φίλος (K) HΛEKTPA* (Πατησίων 292, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2284185) Φονικ πλο 3 (περιπ. K-13) ΘHΣEION (Aποστλου Παύλου 7, τηλ. 34709803420864) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) Ωρες 8.40-11.05 μ.μ. ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 7662060) Nέα γυναίκα μνη ψάχνει (A) ΛIΛA (Nάξου 115, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2016849) Σινέ Tέχνης Προβιντάνς ( A) METPOΠOΛ (`Θήρας 18, Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8672006) Xφα – Tζακ Nίκολσον (περιπ. K-13) MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Θεριν Zήτημα τιμής (περιπ. K) NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη, τηλ. 6425714) Nέος για πάντα OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοιν. K-13) ΠAΛAΣ (Παγκράτι, τηλ. 7515434) Tαράτσα H πεντάμορφη και το τέρας, απογευματινή - Oρλάντο, βραδινή ΠAΛΛAΔION (Kρέμου 120 - Kαλλιθέα, τηλ. 9513349) Tρελές σφαίρες 2 1/2 (κωμωδ. K) PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια, τηλ. 3637716 3644827) Zου Nτου σιωπηλοί εραστές (ερωτ. A)

24

ΣINE ΠAPI (Πλάκα, τηλ. 3222071 - 3248057) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ΣINE TAPATΣA* (Mαντζαγριωτάκη 76 Kαλλιθέα τηλ. 93.73.150-9) Xφα – Tζακ Nίκολσον (περιπ. K-13) ΣTEΛΛA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Oδς Tενέδου - Φωκίωνος Nέγρη, τηλ. 8674260) Oι δύο Aγγλίδες (K) TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147) Kλειστ λγω ριζικής ανακαίνισης TPIANON (Πατησ.-Kοδρ/νος, 8215469) Eναρξη σε λίγες μέρες TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Θεριν O θάνατος σου πάει πολύ (κωμ. K) ΦΛEPY (Oπισθεν IKA Zωγράφου, τηλ. 7710500) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247) O σωματοφύλακας (περιπ.) HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελληνικ K-13) AΛΣOΣ N. ΣMYPNHΣ ΔHM. KIN/ΦOΣ (Tηλ. 9336933) Tρελές σφαίρες 2 1/2 (κωμωδ. K) ANEMΩNH (Περιστέρι, 5713077) O αξιτιμος κύριος (κωμ.. K) ZAΪPA (Γαλάτσι, τηλ. 2931526) Eπιχείρηση ομπρέλα (K) MAPINA (Πλησίον Γυμνασίου Tαύρου, τηλ. 3470012) Bασικ ένστικτο (ερωτ. θρίλερ A) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) Oι ασυγχώρητοι (περιπ.) ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) Hρωας κατά λάθος (περιπ.. K) ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP* (Πλατεία Γλυφάδας, τηλ. 8946617) O Δράκουλας AXIΛΛEION (Kαλαμάκι, έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Xριστφορος Kολμβος H ανακάλυψη της Aμερικής (περιπ.) ΠOΛENA (Aνω Πατήσια, τηλ. 2910695) Παιχνίδια ολέθρου (περιπ. K) ΠPOAΣTIΩN AEΛΛΩ (Tηλ. 22.117-23.420) O σωματοφύλακας (περιπ.)

AΘHNAIA (Xαλκούτσι, τηλ. 0295-71515) O σωματοφύλακας (K) O Batman επιστρέφει (K) Kυριακή AIΓΛH (Σαρωνίδα, τηλ. 0291-54261-54941) Mνος στο σπίτι 2 (K) AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) Mια ξανθιά στο πιάτο μου (K) AΛEΞ (Πρτο Pάφτη, τηλ. 0299-76034) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K) AΛIKH (Δροσιά, τηλ.2281563) Tρελές αδελφές (κωμ. K) AΛOMA (Aργυρούπολη, τηλ. 9922397, 3211208) O Batman επιστρέφει (K) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια, τηλ. 2532003) Bασικ ένστικτο (ερωτικ θρίλερ A) AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, τηλ. 6396315) Mακρινς ορίζοντας (περιπ. K) AMIKO (Xαλάνδρι, τηλ. 6815532) Oι περιπέτειες ενς αρατου ανθρώπου (κωμ. K) ANEΣIΣ (Aγ. Θεδωροι, τηλ. 0741-69150) Mνος στο σπίτι 2 (K) ANNA (N. Eρυθραία, τηλ. 8072827) Kάπτεν Xουκ (περιπ. K) ANOIΞIΣ (Eυριπίδου 19 N. Hράκλειο τηλ. 2833345) O μπάτσος της... μαμάς (κωμ. K) ANTZEΛA (Λούτσα, τηλ. 0294 - 24030) Aτέλειωτη ιστορία 2 (περιπ. A) APΓYPOYΠOΛIΣ (Tηλ. 9620010) O μπαμπάς μου ο ήρωας (κωμωδ. K) APHΣ (Λούτσα Tηλ. 0294-84101) Bασικ ένστικτο (A) APHΣ (Παραλία Mαρκοπούλου Ωρωπού Tηλ. 029532595) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) APTEMIΣ (Bαβρώνα, τηλ. 88605) Oλα τα καλά σκυλιά πάνε στον παράδεισο (K) AΣTPON (Λούτσα Tηλ. 0294-82249) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) AYΛAKI (Πρτο Pάφτη τηλ. 71.374) Nτ’ Aρτανιάν ο ανίκητος (K) AYPA (Λούτσα Tηλ. 0294-83524) O σωματοφύλακας (περιπ.) AΦPOΔITH (Eλληνικ, τηλ. 9619044) O Batman επιστρέφει (K) AXAPNIΣ (Mενίδι, τηλ. 2469970) Γρήγορος σαν τη φωτιά (περιπ. K) BAPKIZA (τηλ. 8973926) Λορέντζο (K) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) BΛAΣTOΣ (Aγ. Aπστολοι παραλία Kαλάμου Tηλ. 0295-82765) O θάνατος σου πάει πολύ (K) ΓAΛAZIA AKTH (Aγιος Δημήτριος - Λαγονήσι Tηλ. 0291-22.241) O σωματοφύλακας (K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ (Eθνικής Aντιστάσεως - Hλιούπολη, τηλ. 9919818) Mια νύχτα στον κσμο (ιπεριπ. K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ IΛION (AΣTEPI) (Φιλοκτήτου και Nέστορος, Nέα Λισια)

ΘEATPA 6AΘHNAION (Πατησίων 55, Mουσείο, τηλ. 82.14.000, 82.33.048). Mπέρτολντ Mπρεχτ - Kουρτ Bάιλ «H Oπερα της Πεντάρας» (σκην. Zυλ Nτασσέν). K. Kαζάκος, Λ. Λαζπουλος, Π. Zούνη, K. Kαραμπέτη. AΛEΞANΔPOΣ - πρώην MΠOYPNEΛΛH (Aλεξάνδρας 22, τηλ. 82.25.310). K. Παπαπέτρου «Aγαπάς τη γελάδα.. Aπδειξη!». Στ. Ψάλτης, Δ. Πιατάς. AΛΣOΣ (Πεδίον του Aρεως, είσοδος απ Eυελπίδων, τηλ. 82.12.271, 88.15.700). X. Kλυνν, Γ. Kακουλίδη, Λ. Mπέλλου, B. Mπαλαφούτη «Πίτσες Mπλε». Aννα Παναγιωτοπούλου, X. Kλυνν, Σ. Mουστάκας, Eλ. Γερασιμίδου, Π. Xαϊκάλης. ΔEΛΦINAPIO (δίπλα στο Στάδιο Eιρήνης και Φιλίας, τηλ. 41.26.340, 41.19.549). Eπιθεώρηση «Πακέτο Nτελρ... δα». Π. Kοντογιαννίδης, B. Tριφύλλη. ΔOPAΣ ΣTPATOY (Λφος Φιλοπάππου, τηλ. 92.14.650, 32.44.395). Eλληνικοί χοροί. EΠIΔAYPOΣ Aμφιθέατρο. Eυριπίδη «Bάκχες». Σκην.: Σπ. Eυαγγελάτος. Λήδα Tασοπούλου, Γιάννης Φέρτης (Kυρ.). HPΩΔEIO (τηλ. 32.32.771). Eθνικ Θέατρο. Σοφοκλή «Aντιγνη» (21, 22/8), KΘBE Σοφοκλή «Hλέκτρα» (26, 27/8). ΘEATPIKH ΛEΣXH BOΛOY (Σχολείου 6, Πλάκα, τηλ. 32.22.035). Στρατηγού Mακρυγιάννη «Δευτέρα Παρουσία» (κάθε μέρα έως 23 Aυγούστου εκτς 15/8, 9.30 μ.μ.). KHΠOΘEATPO NIKAIAΣ (Πέτρου Pάλλη και Kύπρου, τηλ. 49.26.248-5221767). Σταμάτη Φιλιππούλη «Kμματα και ξεροκμματα». Kώστας Tσάκωνας, Xλη Λιάσκου, Γιώργος Kάππης. ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Λ. Στήβενς «Mαθήματα Γάμου». Kώστας Kαρράς, Mάρω Kοντού. METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Eλα το βράδυ ...θα είμαι με μια φίλη σου!!!». B. Tσιβιλίκας, M. Bιδάλη. MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048). Eπιθεώρηση «Bλαμμένα Aχρηστα Mυαλά». Kώστας Xατζηχρήστος, N. Γερασιμίδου. ΠAPK: (Λεωφρος Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369, 82.13.920) «Sweet Charity». Σμαρούλα Γιούλη, Xρήστος Πολίτης, Mαριάννα Tλη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Γ. Διαλεγμένου «Xάσαμε τη θεία... στοπ». Γ. Διαλεγμένος. ΦΛOPINTA (Πατησίων και Mετσβου 4, τηλ. 82.28.501).Nίκου Tσιφρου - Πωλ Bασιλειάδη «Eρωτευθείτε... παρακαλώ!» Γ. Παπαζήσης, I. Kαλέση.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμ. K) ΔHM. KIN/ΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) O τελευταίος των Mοϊκανών (K) ΔHM. KIN/ΦOΣ ΠETPOYΠOΛHΣ (Tηλ. 2650404) H επιστροφή του Kαζανβα (ερωτικ K-13) ΔHM. KIN/ΦOΣ XOΛAPΓOY (Tηλ. 6511758) Iστορίες του χειμώνα (K) KAΛOΣ ΓIAΛOΣ (Πρτος Pάφτη Tηλ. 0299-76244) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελληνικ. K-13) KATEPINA (Xαϊδάρι) Σήκωσε τα κκκινα φανάρια (K-13) KATIA (Kαμένα Bούρλα, τηλ. 0235-22353) Γρήγορος σαν τη φωτιά (περιπ. K) KIN/ΦOΣ ΛEΣXH EΛEYΣINOΣ (Παραλία) Tο πάρτι (κωμ. K) KOPAΛI * (Σαρωνίδα, τηλ. 54097) Aρωμα γυναίκας (K) KYZIKOΣ (Mεγάλο Πεύκο Tηλ. 0296-33154) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ. K) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι, τηλ. 0291-23911) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K) MAΪAMI (Mάτι Tηλ. 0294-34372) Bασικ ένστικτο (A) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, 6012719) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοιν. K-13) MAPIANA (Παραλία Kαλάμου, 0295-81277) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K) MAPIEΛ (Πρτο Pάφτη, Tηλ. 0299-71335) Aρωμα γυναίκας (K) MAPIΛENA (Aιγύπτου 123, Tερψιθέα - Aνω Γλυφάδα, τηλ. 9612229) Aρωμα γυναίκας (K) MΠOMΠONIEPA (Kηφισιά, τηλ. 8019687) O Δράκουλας NINET (Aνάβυσσος, τηλ. 0291-36037) Kάθε μέρα αλλαγή προγράμματος. Ωρες 9.00-11.00 μ.μ. ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) Nύχτες με τον εχθρ μου (K) ΠAPKINΓK KINETTA (Kινέττα, τηλ. 0296/62994) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) ΠΛANHTHΣ (Aνω Bούλα, τηλ. 8991502) O τελευταίος τον Mοϊκανών (περιπ.) ΠOPTO PAΦTH (Tηλ. 73479) Mοιραίο πάθος (A) PIA (Bάρκιζα , τηλ. 8970844) Xριστφορος Kολμβος – H ανακάλυψη της Aμερικής ( K) PIA (Mάτι, τηλ. 0294/34778) H πεντάμορφη και το τέρας (K) PIO (Γλυφάδα, 9628758) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) ΣIΣΣY (N. Mάκρη, τηλ. 91.811) Kάπτεν Xουκ (περιπ. K) TPIANON (Σαρωνίδα Tηλ. 0291-54931) O κοντορεβυθούλης (K) TYMBOΣ (Παραλία Mαραθώνα Tηλ. 55.604 - 55.603) Oι ήρωες του τελευταίου δάσους(K) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη, Tηλ. 6833398 - 6844708) Zήτημα τιμής (περιπ. K) ΦΛΩPIΔA (Zούμπερι, Tηλ. 0294-96923) Oι ασυγχώρητοι (K) ΨYXIKO* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμ. K)

¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ ANEΣIΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Eυαγγελίστρια, τηλ. 4119629) Eνοχο κορμί (περιπ.) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MEΛINA (Σωκράτους 65 - Δραπετσώνα, τηλ. 4625249) Toys–Παιχνίδια (K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Σταθμς, τηλ. 4816276) Φίλησέ με πριν αλλάξω ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) Eναρξη σε λίγες μέρες KAΣTEΛΛA (τηλ. 4173906) Oι ασυγχώρητοι (κωμ. K) KATEPINA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Bύρωνος - Xιλής Aγ. Eυθύμιος Kερατσίνι) Eνα γλυκ κορίτσι (K) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Δημοτικ κηποθέατρο Kύπρου και Προύσσης, τηλ. 4926248) O Tζονι πήρε το πλο του (K) Kάθε Tετάρτη και Πέμπτη ώρα 9.30 μ.μ. ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232) Στραβοί πιλτοι σε F-16 (περιπ. K) ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 4 - Kορυδαλλς τηλ. 4960955) Oι αθρυβοι (περιπ. K) ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα Pενεγκέιτ - σεξ

AΦIEPΩMA

Tα Mουσεία της Tήνου Tι μπορεί να δει και να θαυμάσει ο επισκέπτης του νησιού

Πύργος. H είσοδος του Mουσείου Γιαννούλη Xαλεπά. Aνάμεσα σε ιβίσκους, τριανταφυλλιές και πορτοκαλιές είναι στημένη η προτομή του δημιουργού της «Kοιμωμέ-νης» (Φωτ. A. Aλεξανδρής).

MANA καλλιτεχνών η Tήνος, επώνυμων και ανώνυμων. Δίπλα στις αρχαιτητες και στα έργα των ονομαστών γλυπτών και ζωγράφων της στέκουν αντάξια τα δημιουργήματα του λαϊκού τεχνίτη. Oσοι ταξιδεύουν στην Tήνο - οι περισστεροι για να προσκυνήσουν τη χάρη της Παναγίας – αξίζει να επισκεφθούν και τα μουσεία του νησιού που, πολλές φορές, κρύβουν σημαντικούς θησαυρούς. Aς κάνουμε, λοιπν, μια σύντομη περιήγηση σ’ αυτά:  H Πινακοθήκη και γλυπτοθήκη Tηνίων Kαλλιτεχνών και η Πινακοθήκη Nεοελλήνων Zωγράφων βρίσκεται δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας και ιδρύθηκε το 1930, απ την Aδελφτητα των εν Aθήναις Tηνίων. Διαθέτει συλλογή με έργα των Kωνσταντίνου Παρθένη, Δημήτρη Φιλιππτη, Nικηφρου και Nικολάου Λύτρα, Γεωργίου Iακωβίδη, Nικολάου Γύζη, Λάζαρου Σώχου, αδελφών Bιτάλη κ.ά. Στην Πινακοθήκη υπάρχει πλούσια συλλογή με αντίγραφα έργων μεγάλων ζωγράφων της Aναγέννησης – Tιτσιάνο, Bελάσκεθ, Bερο-

32

νέζε. Tο Iερ Iδρυμα διαθέτει σκευοφυλάκιο με εκκλησιαστικά κειμήλια, έκθεση με αντίγραφα εικνων της Παναγίας, λων των εποχών και τεχνοτροπιών, βιβλιοθήκη με σπάνια βιβλία, καθώς και αίθουσα με εκκλησιαστικά, λειτουργικά σκεύη και άμφια.  Tο Aρχαιολογικ Mουσείο της Tήνου βρίσκεται κοντά στον να της Mεγαλχαρης και κτίστηκε στη δεκαετία του 1960 με δαπάνη της Aρχαιολογικής Eταιρίας. Περιλαμβάνει εκθέματα απ λο το νησί και ιδιαίτερα απ τα δύο μεγάλα ιερά του: της Δήμητρας, του 7ου αι. π.X., ψηλά στο εσωτερικ, κοντά στο χωρι Tριπταμος και το ελληνιστικ ιερ του Ποσειδώνα και της Aμφιτρίτης, δίπλα στη θάλασσα, στην ακτή, δυτικά της σημερινής πλης. Tο ιερ του 7ου αι. π.X., πως σημειώνει η Φωτεινή Zαφειροπούλου (1), ήλθε στο φως στη δεκαετία του 1950 και φαίνεται τι ανήκει στη χθνια θεά της βλάστησης και των νεκρών, τη Δήμητρα. Tο ιερ είχε ιδρυθεί στην πλαγιά ενς υψώματος, του Ξώ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 AYΓOYΣTOY 1993

μπουργου, που με το βενετσιάνικο κάστρο δεσπζει σε λη τη ντια πλευρά της Tήνου. Aνάμεσα στα ευρήματα που έδωσε το ιερ αυτ εξαιρετικής σημασίας ήταν μια σειρά μεγάλων ανάγλυφων πίθων του 7ου αιώνα με ενδιαφέρουσες παραστάσεις απ τον κύκλο της Θεογονίας ή του μύθου (χορς - γέρανος του Θησέα στη Δήλο (;) –άλωση της Tροίας). Tα ευρήματα αυτά βρίσκονται στην αίθουσα 1 του μουσείου. Στην αίθουσα 2 βρίσκονται προθήκες με ταφικά αγγεία γεωμετρικής εποχής (10ος-8ος αι. π.X.), αγγεία καθημερινής χρήσης (6ος-2ος αι. π.X.) καθώς και διάφορα μικροαντικείμενα. H τελευταία αίθουσα περιλαμβάνει πρωττυπα πλαστικά έργα απ διάφορα μέρη της Tήνου. Kύριο έκθεμά της είναι το ανάγλυφο των μέσων του 5ου αι. π.X. με παράσταση ιματιοφρου απ το νεκροταφείο στο Ξώμπουργο, που ήταν παλιτερα κέντρο της Tήνου. Στον προθάλαμο του μουσείου

βρίσκονται γλυπτά αλλά και αρχιτεκτονικά μέλη απ το ιερ του Ποσειδώνα και της Aμφιτρίτης στα Kινια. O επισκέπτης πρέπει να δει το μαρμάρινο δελφίνι, το ανάγλυφο της Θεάς Kυβέλης, το ηλιακ που προέρχεται απ τον να του Ποσειδώνα και της Aμφιτρίτης και το μαρμάρινο κυλινδρικ βωμ.  Tο Mουσείο Xαλεπά. Hταν το σπίτι του μεγάλου γλύπτη στη γενέτειρά του, τον Πύργο. Περιλαμβάνει έργα του δημιουργού της «Kοιμωμένης», φωτογραφίες και προσωπικά του αντικείμενα. Στην είσοδο του Mουσείου, ανάμεσα σε ιβίσκους και πορτοκαλιές είναι στημένη η προτομή του Γιαννούλη Xαλεπά. Δίπλα στο Mουσείο Xαλεπά, βρίσκεται το Mουσείο Tηνίων Kαλλιτεχνών.  Tο Mουσείο Kαλλιτεχνών στα Iστέρνια. Eκτίθενται έργα των Λάζαρου Σώχου, Iάκωβου Mαλακατέ, Γεωργίου και Λάζαρου Φυτάλη. Σημείωση: 1) Tο Mουσείο της Tήνου, Tαμείο Aρχαιολογικών Πρων και Aπαλλοτριώσεων, Aθήνα, 1988.