Algazel's Metaphysics

algazel’smetaphysics

This page intentionally left blank

Algazel’s Metaphysics A Mediaeval Translation Edited by J. T. Muckle, C.S.B. Professor of Mediaeval Latin and Palaeography The Institute for Mediaeval Studies

Excellentissimo et Reverendissimo Domino Nilo McNeil Archiepiscopo Torontino

Cataloguing in Publication Data Ghazzall, 1058-1111. Algazel’s Metaphysics; a mediaeval translation / edited by J. T. Muckle. Translation of the second part of the author’s Maqasid al-falasifah. Text in Latin; introduction in English. ISBN-10: 0-88844-400-1. ISBN-13: 978-0-88844-400-4. 1. Metaphysics - Early works to 1800. I. Muckle, J. T. (Joseph Thomas), 1887-1967, ed. II. Title. III. Title: Maqasid al-falasifah. IV. Pontifical Institute of Mediaeval Studies. B753.G33M33

181

' 1933, 1967 by Pontifical Institute of Mediaeval Studies 59 Queen’s Park Crescent East Toronto, Ontario, Canada M5S 2C4 www.pims.ca Printed in Canada

PREFACE. To one considering the publication of a manuscript of mediaeval times, two methods readily present themselves. The first, of course, is to prepare a critical edition based on the best manuscripts available. This method has been admirably employed in the editions of the works of St. Thomas and of St. Bonaventure. The second method is to edit as good a manuscript of the work in question as can be found, and to make use of other manuscripts only as a source of variants to correct obvious mistakes or to clarify obscure words or passages. In this edition of the Metaphysics of Algazel, I have followed the second method. Since this work was used as a source by mediaeval philosophers, perhaps we can approach more closely to the material, as they had it, by means of a good manuscript of the period. After all, they used the manuscripts as we find them and not in a critical edition. Vat. Lat. 4481 was chosen as the best text. Several other manuscripts were inspected and rejected as less reliable. Instances from various manuscripts are here given to show their inferiority to Vat. Lat. 4481. 1. Paris B. N. 16096 f. 85v-108r. This manuscript is listed in the catalogue as of the thirteenth century. I think it is later, for the following reasons: the abbreviations for ostenditur, videtw, respondetur, etc., are such as were current in the fourteenth and fifteenth centuries; c and t, 6 and v, are much alike; the right stroke of h goes far below the line; the script is rather poor Gothic with many cursive traits. VII.

VIII

PREFACE

PARIS B.N. 16096 VAT. LAT. 4481. Speculacio igitur philosoSpeculacio etc. in his triphie consistit in hiis tribus et bus scienciis et in illis tractain illis tribus sentenciis, f. tibus. 84r. c. 2, L 6. Ens enim dividitur in cauEns etc. . . . et incidit sam et causatum: et incidit consideracio de proprietaticonsideracio de proprietati- bus de unitate cause et quod, bus de unitate esse et quod etc. ipsa est necesse esse, f. 84r. c. 2. J. 41. Non enim habet diffinicio- Esse enim non habet diffinicionem. nem, f. 84v. c. 1, 1. 15. 2. Paris B. N. 16605, f. 16r. sq. This manuscript was not carefully written. There are few corrections, some of which are ambiguous.

VAT. LAT. 4481. PARIS B. N. 16605, £.16r. sq. ’tang’with ’lis’written above triangulacio. to the right, f. 16v, 1. 12. cera, the true reading. Causa, f. 16v, 1. 17. asistit, f. 16v, 1. 22. consistit. quod intellectus apprehendit quod intellectus etc. esse secundum modum imagi- nee eget ad apprehendendum nacionis sine dubio, non eget diffinicione vel descripcione; ad apprehendendum diffini- esse enim non habet diffinicionem nee descripcionem. cionem. Non enim habet diffinicionem. f. 17r, 1. 18. 3. PARIS B. N. LAT. 6443, fol. 143r187r ; listed as fourteenth century. Gum enim consideraveris essenciam et dei altissimi, non poteris ponere in ea longitudinem nee distinccionem ullo modo, f. 143v. c. 2, 1. 14.

VAT. LAT. 4481. Cum enim etc. longitudinem nee distensionem, etc.

PREFACE

sciencia vero naturalis habet plures ramos, sicut medicina, imagines, intenciones etc. 143r. c. 2, 1. 24. sequitur ergo quod diametrus eius sit equalis unicuique m atrium quod est impossibile. 144, c. 2, 1. 8.

IX

sciencia etc. sicut medicinam, ymagines., incantationes, etc. sequitur etc. unieuique laterum, etc.

4. PARIS B. N. 14700, f. 2r. sq. This is marked as having belonged to the Abbey of St. Victor in Paris. It is written in rather good Gothic, and is catalogued as of the thirteenth century. The script has the marks of thirteenth century Gothic. It has been corrected by a later hand. It is a poor text. Let one of many examples suffice. PARIS B.N. 14700. in hac sciencia sunt substancia et accidens universale et singulars, unum et multa, causa et causatum, in potencia et effectu, communiens et que sunt consequencia ipsum esse in quantum ipsum esse est tantum f. 3r. c. 1, 1. 2.

VAT. LAT. 4481. in hac sciencia sunt consequentia ipsum esse in quantum ipsum est esse tantum que sunt substancia et accidens, universale et singulare, unum et multa, causa et causatum, in potencia et effectu, conveniens et inconveniens.

5. PARIS B. N. 6552, f. 43r. sq. (14th century). I have compared this manuscript throughout with Vat. Lat. 4481, and given in the appendix all variants found (except obvious blunders). Prom this list of variants it can readily be seen that it is not as good a text as the Vatican manuscript. 6. The Metaphysics of Algazel was printed in Venice in 1506, A copy of this book is Paris B.N. Reserve, 809. It contains both the Logic and the Metaphysics. The Metaphysics is found on pages 14r. to 63r. At the beginning of the Logic and again at the beginning of Metaphysics, is the fol-

X

PREFACE

lowing notice: "Petrus Liechtenstein Colonien&is Hermanns ex oris Erwervelde oriundus. Ad laudem et honorem dei summi tonantis: et ad commune bonum seu utilitatem summis cum vigiliis laboribusque hoc preclarum in lucem opus prodire fecit. Anno Virginei partus M.D. VI. Idibus Februariis sub hemispheric Veneto." The incipit is, "Incipit liber philosophic Algazelis translatus a magistro dominico archdiacono secobiensi, apud toletum ex arabico in latinum." I have compared the Vatican manuscript with this edition and have found it helpful in a few instances. In the variants found in Appendix B. it is designated by the letter C. It is very well printed in Gothic letters, but, of course, it abounds in abbreviations. It is a very poor text, as the following instances, chosen from many, show.

VAT. LAT. 4481. PARIS B.N.R. 809. Nos autem elegimus prepo- Nos etc, . . . preponere divinere differenciam eo quod nam etc. Ex quibus etc. in materia oecessaria est. p. 14, c. 1. Ex quibus quedam sunt que sieut est dens et essencia animpossibile existere in mate- gelica. Quedam vero sunt ria: accidit tamen eis exis- que licet non habeant debitum existendi in materia, tere in materia, p. 14v, c. aeeidit tamen eis etc. Some mistakes seem to be due to faulty reading of abbreviations, e.g., "eum cum civibus," for "cum concivibus"; ’’unde homo, vegetabile," for " ut, homo, vegetabile.’’ These corruptions destroy the sense in both instances. Vat. Lat. 4481, herein edited, is in vellum, 152 folios, in single columns; 36 lines to the page (202 x 145 mm.). It is listed as belonging to the thirteenth-fourteenth centuries or the beginning of the fourteenth. From the character of the script it might well be assigned to the end of the thirteenth century. It is written in a sort of Gothic, but the script is short, broad and

PREFACE

XI

round, such as might have been written in Northern Italy, a in most instances is the uncial form with the top bow open, ae is written e, and is so written in this edition. 6 has kept its own form with closed bow. The round d is used generally even before i, but the second d of doubled d is usually of the half-uncial form. The right stroke of h goes below the line rarely; only final s and capital s are in majuscule form. There is a stroke above the i in some instances, such as in the combined words inilla. The upright of t goes slightly above the cross-bar except in assibilated ti, when it is written sometimes t, sometimes c. In this edition assibilated ti is always spelled ci. n and u are very distinct. The bows of 6, df p, etc., are quite round and only slightly break into angular lines. The abbreviations are in moderate number, and such as are used are regular and not capricious. Such common words as est, cui, vero, are very often written out. This manuscript contains fol. l-73v. The Metaphysics of Algazel. fol. 73v.-74v. A long note begins at the bottom of 73v., covers 74, and continues on in the margin of ff. 75, 76. It is written by a second hand of the fourteenth century, and is a summary of philosophical teaching on motives of action. fol. 75r. - 150v.  Avicenna. fol. 150v.-152r. A long note similar to the preceding. On the lower margin of f. Ir a long note begins and is continued on the margin as far as f. 3r. It is given in Appendix A. There are frequent marginal notes, mostly in one hand, calling attention to some point of doctrine contained in the text. They are given in Appendix B along with the variants.

XII

PREFACE

Each gathering is a quaternion, except the last which is a quinternion. Probably Algazel and Avicenna were not bound together in the archetype. No signatures are shown. "Voces reclamantes" are written at the bottom of the last page of each quaternion. The titles are in red. The initial letter of the word beginning a paragraph is also in red, and stands out in the margin except for the large illuminated "u" at the beginning of the treatise which partially indents the text. The ruling is with lead. The text has been very carefully and clearly corrected. The omissions are written in the margin by the same hand. The cover is red maroon with ornaments of gold. The back has been restored, and, among other ornaments, has the number of the code, Vat. 4481, and the Coat of Arms of Pius IX. and of Cardinal Mai. On fol. 152v. we find in a hand of about the fourteenth century, "Fratris lo. de oculo," and there is repeated, "fratris loannis de oculo, Ca. 265," and there is added in light ink by the same hand, "ordinis predicatorum"; further down, by another hand, of the fourteenth century, "Ludovicus de Academia." The spelling of some words varies, e.g., imaginacio, ymaginacio, miaginacio, immaginacio. The first time an irregular spelling occurs it is marked "sic." Any subsequent rtecurrence of that form is transcribed and read without comment. "Im" as a prefix is often written "in," e.g., inpossibilis, inpar. Such words are transcribed ’as written. Again, words may be confused and used without distinction of meaning; v.g., descriptio, discriptio; propositio, praepositio. Such words are transcribed as they occur. Instances of the gemination of consonants and of the occurrence of a single for a doubled consonant are numerous.

PREFACE

XIII

Only where a form might be mistaken for a misprint of another word is it marked (sic) on its first occurrence: v.g., " committantes" might be mistaken for " committentes." The punctuation of the manuscript is superabundant. A point in the middle of the linte of writing, or on the line, indicates either a comma or semicolon. A point followed by a capital letter indicates a full stop. A later hand has added an oblique stroke to the point to indicate a semicolon, and has also inserted numerous paragraph signs. The punctuation, even when superfluous, has been generally retained in this edition, and a mark of punctuation has been dropped or inserted only to preserve the manifest sense; for example, a comma between a noun and its verb has been omitted. I wish to express my gratitude to all who have assisted me in any way in preparing this edition, especially to the officials of the Biblioth&que Nationale for their courtesy and co-operation in granting me so ready access to the several manuscripts of Algazel in that library; also to Monsignor Angelo Mercati of the Vatican Library for assisting me in getting photostats of this manuscript^ and to Monsignor Carusi, also of the Vatican, for furnishing me valuable data for a description of it. J.T.M.

This page intentionally left blank

REGISTRUM BORUM QUAE IN HOC LIBRO CONTINENTUR.

PARS PRIMA. PAO.

PREPOSIC1O PRIMA.

De divisione scienciarum

1

De ostensione subiecti iatarum scienclarum ..

3

PREPOSICIO SEGUNDA.

(I.)

TRACTATUS PRIMUS.

DE DIVISIONIBUS ESSE ET DE EIUS ACCIDENTIBUS ESSENCIALIBUS

(I. 1)

DIVISIO PRIMA ESSE. In substanciam et accidens

(I, 1,1)

CAPITULUM DE ASSIGNACIONE DIFFINICIONIS CORPORI3 (I, 1, 2) CAPITULUM DE DIVERSITATE SENCIENDI DE COMPOSICIONE CORPORIS (I, 1, 3) CAPITULUM DE COMITANOIA HYLE Et FORME (I, 1,, 4) CAPITULUM DE ACCIDENTIBUS

d . 2 ) DIVISIO SECUNDA. De divisione entis.. (I, 2, 1) IUDICIUM PRIMUM. Ens dividitur in univeraale et partlculare (I, 2, 2) IUDICIUM 8ECUNDUM. Universale nan potest habere plura singularia nisi unumquodque discernatur ab alio (I, 2, 3) IUDICIUM TERCIUM. E&se aliud eet ab essencia eius (I, 2, 4) IUDICIUM QUARTUM. Quidquid eat accldentale alicui, illud causatum eet XV

5

5 8 10 16 19

27 27 28 29 30

XVI

REGISTRUM

(I, 3) DIVISIO TEBTIA.

Esse dividitur in unum et multa

a * ) DIVISIO QUARTA.

Ens dividitur in prius et pogterius

(I, 5) DIVISIO QUINTA. (I. 6)

FAG.

32 36

Ens dividitur in causami et causatum

37

DIVISIO SEXTA. Ens dividitur in flnitum et infinitum

40

(1.7) DIVISIO SEPTIMA,

Ens dividitur in id quod est in patencia, et in Id quod est in effectu

43

(1.8) DIVISIO OCTAVA.

Ens dividitur in id quod debet esse, et in id quod posBibile eet esse

46

(II.) TRACTATUS SECUNDUS. DE ESSE POSSIBILE ET ES6E DEBITUM CAUSA

(II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II,

1) PRIMUM. Necesse esse not eat accidens 2) SECUNDUM. Necesse esse non eet corpus .. 3) TERCIUM. Necesse ease non est slcut forma. 4) QUARTUM. Quod eius esse non est aliud ab eo quod est ipsum 6) QUINTUM. Necesee ease ab alio ut causa non pendet 6) 8EXTUM. Necesse esse ex alio ex sensu relacionis non pendet 7) 8EPTIMUM. Necesse esee comparem non habet 8) OCTAVUM. Nichil poteet designari in necesse ease quod eit superadditum esfiencie illius 9) NONUM. Necesse esse non potest permutari 10) DECIMUM. Ex neceisee esse non provenit nisi unum quid 11) UNDECIMUM. Neceese esse non dlcitur iubBtancla 12) DUODECIMUM. Quicquid est ab lllo habet ease

62

52 52 53 53 53 64 64 55 56 66 67 68

REGISTRUM

(III.)

XVII

TRACTATUS TERCIUS.

DE ASSIGNACIONIBUS PRIMI

(III, A)

PREPOSICIO. In necesse esse nullo moda pluralitas est SENTENCIA PRIMA. Primum principium est

(111,1)

vivens SENTENCIA 8ECUNDA. Scire seipsum non addit sibi aliquid SENTENCIA TERCIA. Primus scit omnes species et genera SENTENCIA QUARTA. Sciencia omnium eub sclencia sui multitudinem in elus sciencia

(III, 2) (III, 3) (III, 4)

non inducit , SENTENCIA QUINTA. Deus scit possibilia . SENTENCIA SEXTA. Primus scire stagularia sciencia in qua ecit preterit urn et futurum et preeens non potest (III, 7) SENTENCIA SEPTIMA. Primus est volens (III, 8) SENTENCIA OCTAVA. Primus eat potens . (III, 9) SENTENCIA NONA. Primus est sapiens .. (III, 10) SENTENCIA DECIMA. Primus eet largissimus (III, 11) SENTENCIA UNDECIMA. Primus et angell (III, 5) (111,6)

delectantur in ipso (III, B.) CAPITULUM DE ASSIGNANDIS PERFECTE PROPRIETATIBUS PRIMI

(IV.)

TRACTATUS

(IV, 1, 2) (IV, 1, 2) (IV, 2, 1) (IV, 2, 2)

62

62 63 64 66

66 70 71 73 77 78 79 80 87

QUARTUS.

DE OPERIBUS PRIMI

(IV, 1, 1)

FAG.

PROPOSICIO PRIMA. De substanciis secundum consideracionem impressionis .. PROPOSICIO SECUNDA. Divieio in perfectum et in imperfectum PROPOSICIO TERCIA. Proprie de corporibue SENTENCIA PRIMA. De eo quod significant corpora inferiora SENTENCIA SECUNDA. De corpore quod determinant partes

90

90 91 91 92 94

XVIII

REGISTRUM

(IV, 2, 3) (IV, 2, 4) (IV, 2, 5) (IV, 2, 6)

FAQ. SENTENCIA TERCIA. Tempus camitatur motum 97 SENTENCIA QUARTA. Motu¤ , natura, incllnacio diversa eunt 99 SENTENCIA QUINTA. Composita natu-aliter nan moventur 101 SENTENCIA SEXTA. Quod est motus perpetuus 102

(IV. 3) DICCIO DE CORPORIBUS CELESTIBUS 10* (IV, 3, 1) (IV, 3, 2) (IV, 3, 3) (IV, 3, 4) (IV, 3, 5) (IV, 3, 6) (IV, 3, 8)

SENTENCIA PRIMA. Corpora celeatia voluntate moventur SENTENCIA SECUNDA. Motor cell eet res Intelligibilis SENTENCIA TERCIA. Corpora celestia, propter curam. inferioris mundi non moventur SENTENCIA QUARTA. Sunt intelligent nude SENTENCIA QUINTA. Experlencia signiflcat esse multitudinem celorum SENTENCIA SEXTA. Unum corpus celeste non potest esse causa alterius .... SENTENCIA SEPTIMA. Intelligences nudas oportet esse multas

(V.)

105 106 107 112 115 116 117

TRACTATUS QUINTUS.

DE HOC, QUOMODO OMNIA HABENT ESSE A PRIMO PRINCIPIO, ET QUOMODO EST ORDO CAUSARUM ET CAUSATORUM, ET QUOMODO OMNIA PROVENIUNT AD UNUM QUI EST CAUSA CAUSARUM

TRACTATUS ISTE

119

n¨

REGISTRUM

XIX

PARS SECUNDA. PAO.

130

(I) TBACTATU8 PRIMUS 130 (I)

CAPITULUM LOQUENDI DE NATURALIBUS

..

130

(I, 1)

DICCIO DE MOTU

131

(I, 2)

DICCIO DE LOCO

135

(II) TRACTATUS SECUNDUS proprie de simplicibus corporibus

141

(III) TRACTATUS TERCIUS de complexione et de compositis

154

(IV) TRACTATUS QUARTUS de anima vegetabili et animali etn human

162

(IV, 1) DICCIO DE ANIMA VEGETABILI 162 (IV, 2) DICCIO DE ANIMA ANIMALI (IV, 3) DICCIO DE CERTITUDINE APPREHENSIONUM EXTERIORUM (IV, 4) DICCIO DE SENSIBUS INTERIORIBUS (IV, 5) DICCIO DE ANIMA HUMANA

(V) TRACTATUS QUINTUS de eo quod fluit in animam ab intellige-ncia agente (V, 1) (V, (V, (V, (V, (V, (V, (V, (V, (V,

PRIMUM. Quomodo anima signiflcat esee intelligeaciam agentem 2) SECUNDUM. Quomodo flunt in anima Intellectus abstract! 3) TERCIUM. De felicitate 4) QUARTUM. Cruciatus 5) QUINTUM. De causa vere visionis 6) SEXTUM. De varils somniis 7) 3EPTIMUM. De causa cognoecendi futura . . 8) OCTAVUM. De causa vldendl formas que non habent ease 9) NONUM. De causis miraculorum 10) DECIMUM. Necesse est prophetam esse

162 163 165 169 172

18S

183 184 185 186 188 190 191 192 193 196

This page intentionally left blank

PARS PRIMA

INCIPIT TRACTATUS DE SCIENCIA QUE APUD PHILOSOPHOS VOCATUR DIVINA. Usus fuit apud phylosophos preponere naturalem scienciam. Nos autem eligimros preponere divinam eo quod 5 magis necessaria est et maioris diversitatis est; et quoniam ipsa est finis omnium scienciarum et inquisicionis earum. Unde ipsi propter diflfieultatem et obscuritatem suam postposuerunt earn; et quia difficilius est earn scire ante naturalem. Nos autem interponemus aliqua de naturalibus 10 sine qui’bus non potest divina intelligi; et complebimus id quod dicturi sumus de inteneionibus huius divine sciencie in duabus proposicionibus et quinque tractatibus. Quorum primus est de divisionibus esse et de iudiciis1 eiua Seeundus de causa universi esse que est deus altissimus; tercius de 15 proprietatibus eius. Quartus de operibus eius et de comparacione eorum que sunt ad ipsum. Quintus est quomodo habent esse ex illo secundum inteneionem eorum. Preposicio prima est de divisione scienciarum. Non est dubium quod omnis sciencia habet subiectum, de cuius dis20 posicionibus inquiritur in ilia. Omnia autem que sunt de quibus possibile est tractari in scienciis-, dividuntur in duo, scillicet, in ea que habent esse ex nostro opere, sicut omnia opera humana ut leges, constituciones, dei cultus, exercicia, bella et cetera huiusmodi; et in ea que non habent esse ex 25 nostro opere ut celum, terra, vegetabilia, aaimalia, metalla, spiritus et cetera huiusmodi. Sine dubio igitur cognjeio sapiencie dividitur in duo; quorum unum est quod facit scire disposiciones nostrorum operum et vocatur sciencia ^

Ir

2

algazelis metaphysica

(PARS

activa; cuius utilitas est cognoscere per earn maneries accionum agendarum, per quas proveniant utilia nobis in hoc mundo, et certificatur nostra spes de vita eterna. Alterum est quo cognoscuntur disposiciones omnium que sunt; ad 5 hoe ut describatur in aninrabus nostris forma universi esse secundum ordinem suum sicut describitur forma visibilis in speculo; huiusmodi autem deseripcio in nostris animabus est perfeccio ipsarum, quoniam aptitudo anime ad recipiendum ea proprietas est ipsius anime. Unde describi ea 10 in anima, in present! quidem est summa nobilitas et in futuro causa felicitatis sicut in sequentibus ostendetur, et hec dicitur sciencia theorfca. Unaqueque autem harum scienciarum dividitur in tria. Activa enim dividitur in tria; quorum unum est sciencia disponendi conversacionem suam 15 cum omnibus hominibus; homo enim est creatura quam necesse est conversari cum hominibus, quod non potest sibi bene ordinari ita ut utile sit ei in hoc mundo, et in futuro ¥ nisi secundum modum proprium; huius autem sciencie radix est sciencia fidei. Sed perfeccio eius sunt sciencie disposi20 cionum que necessarie sunt ad regendas civitates et cives earum. Secundum est sciencia disponendi domum propriam per quam eognoscitur qualiter sibi vivendum sit cum uxore, et filiis, et servis, et cum omnibus domesticis suis; tercium est sciencia moralis qua eognoscitur | qualis in se debeat Iv 25 esse homo scilicet castus, et utilis in suis moribus, et proprietatibus, et quoniam omnis homo vel est solus, vel admixtufi aliis; admixtio autem vel est proprie cum domesticis sue domus, vel communiter cum concivibus; idcirco hec sciencia secundum has tres disposiciones dividitur in tria 30 sine dubio. Sciencia vero speculativa similiter dividitur in tria. Quorum primum dicitur sciencia divina et philosophia .prima. Secundum dicitur sciencia diseiplinalis vel mathematiea, et vocatur sciencia media; tercium est scien35 cia naturalis et sciencia infima; hec autem sciencia non ob

(I)

DE DIVISIONS SCIENCIARUM

,3

alind dividitur in tria nisi quia onmia que intelliguntur, vel sunt omnino extra materiam nee coherent corporibus convertibilibus et mobilibus, ut est ipse deus altissimus, et angelus, et nnitas, et causa, et causatum, conveniens et inconveniens, 5 et esse, et privacio, et similia. Ex quibus quedam snnt que impossibile est existere in materia sieut est deus, et essencia angelica. Quedam vero sunt que licet non habeant debitum existendi in materia accidit tamen eis existere in materia sicut est unitas et causa. Corpus enim dicitur unum et dici10 tur causa, sicut dicitur eciam angelus. Ex necessitate vero sua non habent existere in materiis. Vel pendent ex materia, et hoc ex necessitate uno duorum modorum. Aut enim non possunt existimari sine materia propria ut homo, vegetabile, celum, terra, minere, et relique species corporum; 15 aut possunt estimari sine materia propria ut triangulus, rotundum, et longum; hec enim quamvis non habent esse nisi cum sunt in materia, tamen quantum ad esse non debetur eis materia propria, eo quod possunt poni in ferro, ligno, terra, et aliis hums-modi, non sicut homo qui non potest 20 intelligi, nisi in materia propria que est caro, ossa, nervi, et cetera. Si enim materia hominis ponatur lignum, non homo erit; quadratus autem sive sit in cera sive in ligno, sive in aliis quam pluribus semper quadratus erit; hec enim possunt estimari, et intelligi absque ulla eonsideracione 25 materie. Sciencia igitur que tantum tractat de his que sunt omnino extra materiam est theologia. Que vero tractat de his que possunt estimari extra materiam, sed non habent esse nisi in materia est mathematica. Que vero tractat de his que non habent esse nisi in materiis signatis 30 est naturalis: hec igitur causa est quare hee sciencie distri’buntur in tria. Speculacio igitur philosophic consistit in his tribus seienciis et in illis traetatibus. Preposicio secunda est de ostensione subiecti istarum scienciarum. ut ex hoc appareat subiectum sciencie divine 35 in cuius via sumus.

4

METAPHYSICA (PARS I¨)

para

Sciencie autem naturalis subiectum est corpora mundi secundum quod cadunt in motum, et in quietem, et permutacionem non secumdum quod habent numerum, mensuram, et formam, et rotunditatem nee secundum quod partes 5 eorum comparantur aliis, nee secundum quod sunt factura dei altissimi. Consideracio enim corporis potest fieri his omnibus modis; | naturalis autem tractator non considerat corpora nisi secundum quod permutantur et convertuntur tantum. Sciencia vero naturalis habet plures ramos, sicut 10 medicinam, ymagines, incantaciones, allecciones, et cetera. Mathematice vero subiectum universaliter quantitas est, sed divisim magnitude, et multitude, mathematica eciam habet plures radices et ramos, sed radices sunt sciencia geometric, et sciencia uumeri et sciencia de forma mundi scilicet 15 astrologia et musica et eius rami sunt sciencia de aspectibus, sciencia de ponderibus, sciencia de machinis mobilibus, sciencia de artificiis, et ingeniis et ceteris. Sciencie vero divine subiectum est id quod est communius omnibus1 scilicet esse, simpliciter, vel absolute. Quod autem queritur in hac 20 sciencia sunt consequencia ipsoim esse in quantum ipsum est esse tantum, que sunt substancia et accidens, universale et singulare, unum et multa, causa et causatum, in potencia et effectu, conveniens et inconveniens, quod debet, vel quod est necesse esse, et possibile et similia; hec enim omnia 25 consecuntur esse ex hoc quod est ens non sicut triangulacio, et quadracio que consecuntur ens, sed postquam fit mensura, nee sicut paritas et imparitas que consecuntur ens, sed postquam fit numerus, nee sicut albedo, et nigredo, que non consecuntur ens nisi postquam fit corpus naturale. Et 30 omnino quidquid dicitur quod non consequitur ens, nisi postquam fit subiectum alicuius harum duapuiu arcium scilicet mathematice et physice, profecto illud non pertinet ad cohsideracionem hums sciehtie divine. Incidit autem in hanc scienciam, consideracio de causa universi esse. Ens 35 enim dividitur in causam, et causatum, et incidit consi-

2r

(I. 1)

DIVISIO PRIM A ESSE

5

deracio de unitate cause et quod ipsa est necesse esse, et consideracio de proprietatibus eius, et quod reliqua encia pendent ex ea, et qualiter fluxerunt, ex ea. Sed consideracio huius seiencie proprie de unitate, voeatur sciencia divinia, 5 et sciencia dominacionis. Que autem remocior est a dubietate, et errore, mathematica est: naturalis vero magis impedita est eo quod naturalia semper in permutacione sunt quapropter aliena sunt a certitudine quod non fit in mathematieis; hee igitur preposiciones sunt. Sequitur de tractati10 bus quorum primus est de divisionibus esse et de eius accidentibus esseneialibus et hec declarabuntur divisionibus.

PRIMA DIVISIO ESSE. Prima divisio esse <est in substanciam et accidens, et hec videtur divisio per differencias, et species. 15 Via autem intelligeridi hanc divisionem hec est, quod intellectus apprehendit esse secundum modum imaginacionis sine dubio, nee eget ad apprehendendum, diffinicione, vel discripcione; esse enim nbn habet diffinicionem, nee descripcionem; non habet diffiinicionem quoniam diffinicio est in20 terpretacio | coniunccionis generis, et differencie: esse vero 2v non habet genus commumus se, cui adveniat differencia sua et proveniat inde esse. Descripcio quoque est interpretacio cognoscendi ocultum per manifestum: nichil autem est manifestius, vel nocius quam esse per quod cognosci possit 25 ipsum esse. Item diffinicionem et discripcionem habere non potest quoniam quicquid ad ultimtim dici potest de esse, hoc est; esse est quod dividitur in incipiens, et non incipiens; he^c autem diffinicio vel descripcio esse non potest, quoniam hoc est rem describere per id quod non cognoscitur nisi per 30 ipsam. Incipiens enim non cognoscitur nisi postquam cog-

6

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

noscitur esse; similiter non incipiens; quoniam incipiens interpretatur ens post privacionem. Et non ineipiens interptetatur ens quod non precessit privacio. Constat ergo quod inmaginacio (sic} de esse eoncipitur in intellectu prima con5 cepeione non per inquisicionem sue diffinicionis, vel descripcionis. Manifestum est autem intelligent!, quod dividitur ens, in id quod eget subiecto in quo subsistit ut accidencia, et in id quod non eget subiecto. Quod autem eget subiecto, dividitur 10 in id quod venit in subiectum, iam constitutum per se sine illo accidente, et subiectum non eget eo ad constitucionem sui, nee adventus eius muttat (sic) essenciam subiecti, nee variat responsionem de eo ad interrogacionem factam de eo per quid est, sicut nigredo et calor in panno, et homine; 15 et in id quod adveniens constituit essenciam subiecti et propter cuius adventum permutatur veritas eius, et responsio ad quid est ut forma hominis in spermate, et forma muris in terra. Quisquis enim ostenderit pannum, et interrogaverit de eo per quid est, respondebitur pannus; 20 postquam autem fit albus>, vel niger, vel calidus, et interrogatur de eo per quid est, respondebitur illud idem est scilicet pannus; nigredo enim, vel calor, adveniens non aufert ei esse pannum, nee destruit veritatem sue essencie. Sperma vero postquam convertitur in hominem non potest responde25 ri sperma ad interrogacionem factam de eo per quid est. Similiter et terra postquam fit mus non potest dici esse terra. Calor ergo et color sunt affecciones quibus advenientibus pannus remanet pannus; terra vero non remanet terra suscepta forma muris nee sperma remanet sperma, 30 suscepta forma humanitatis. Calor ergo et forma humanitatis equalia sunt quantum ad hoe quod utrumque eget aliquo in quo subsistat; sed inter ea in quibus subsistunt, et inter se differencia est; necesse est igitur ut conveniamus in duabus appelacionibus (sic) diversis, scilicet ut quicquid 35 est sicut color, et calor panno, dicatur aecidens, et id in quo

(I. 1.)

ESSE DIVIDITUR

7

subsistit accidens, dicatur subiectum. Secundum hanc igitur convenienciam appellandi, intelligitur accident quod existit in subiecto: subiectum vero eius intelligitur quod per se existit sine illo; quidquid autem est ut humanitas vocatur 5 forma, et id in quo existit vocatur yle. Quapropter lignum subiectum est forme lecti, et est yle forme cineris post combustionem; remanet enim lignum suscepta forma lecti et non remanet lignum suscepta forma cineris; | forma autem vocatur substancia eo quod sic convenerunt philosopbi, ut 10 substancia sit omne ens quod non est in subiecto; forma vero non est in subiecto sicut ostendimus; hyle quoque substancia est; dividitur ergo substancia in quatuor species que sunt hyle, forma, corpus, et intelligencia separata per se existens. In omni autem corpore inveniuntur tres prime 15 substancie sicut in corpore quod est compositum ex forma aqueitatis, et ex hyle que substinet formam. Igitur hyle per se substancia est, et forma per se est substancia et coniunctum ex utroque quod est corpus est substancia. Hec igitur est exposicio divisionum in intellectu, secundum quod 20 in appelacionibus convenerunt; tres autem illas substancias esse demonstracionibus ostendetur in sequentibus, preter corpus quod visui subiacet. De intelligencia enim, et de hyle, et de forma, probacio queritur sine dubio. Sequitur ergo ex hoc ut et substancia dicatur id in quo aliquid 25 existit, et id quod in eo existit. In quo discordamus ab imperitis, qui dicunt forma esse esse accidens, consequens esse eius in quo existit; quomodo autem forma non erit substancia, cum per earn constituatur essencia substancie, et declaretur veritas eius esse? Quomodo eciam forma 30 erit accidens, cum accidens sit veniens in subiectum, post constitucionem subiecti per se; hyle eciam est consequens formam ad sui constitucionem; quapropter radix substancie quomodo non erit substancia?

3r

8

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I')

CAPITULUM DE ASSIGNACIONE DIFFINICIONIS CORPORIS.

Postquam intellectus dividit substanciam in corpus, et non corpus, ex omnibus autem substanciis solum corpus est quod apprehenditur sensu nee eget demonstracione; idcirco 5 oportuerit incipere ab ostensione sue diflmicionis et sue certitudinis. Corpus est igitur omnis substancia in qua possunt poni tres distensiones intersecantes se, secundum rectos angulos. Cum enim consideraveris essenciam intelligencie, et dei altissimi, non poteris ponere in ea longitudi10 nem, nee distensionem ullo modo. Cum vero consideraveris, celum, vel terram, vel aliquod aliorum corporum, possi’bile erit tibi ponere in eis, distensionem continuam receptibilem divisionis et separacionis. Distensio autem ad unam partem vocatur longitude, et hec invenitur in linea 15 tantum. Et distensio ad duas partes, vocatur longitudo, et latitude, et hee duo inveniuntur in superficie tantum, quoniam superficies distenditur ad duas partes; linea vero ad unam tantum; nichil autem invenitur quod distendi possit ad tres partes nisi corpus. Quicquid ergo est in quo 20 possunt estimari tres distensiones sese intersecantes secundum rectos angulos corpus est. Ideo autem apposuimus secundum rectos angulos, quoniam sine hoc possibile est poni in quolibet corpore multo plures distensiones non secundum rectos angulos ut est hoc.

25

Si autem ponatur intersecare se secundum rectos angulos, tune non potuerunt esse plures quam tres, scilicet, longitudo, latitude, et profu-nditas. Angulus autem rectus est quern facit linea recta stans super medium alterius linee recte non inclinata ad alteru-

(I. 1. 1) I

DE DEFINICIONE CORPORIS

9

tram duarum | parcium, sic ut equentur utrique anguli 3v. qui fiunt ex utraque parte, et tune cum equales fuerint vocabitur uterque rectus ut est hec. Si vero inclinata fuerit ad aliquam parcium, verbi gratia, 5 dextrorsum sicut hec est; tune angulus qui fit ex parte sue inclinacionis fiet angustior angulo sibi opposite, et vocatur acutus, et latus angulus sibi oppositus, vocatur expansus. Quidam autem diflSnierunt corpus dicentes corpus est quod est longum, 10 latum et profundum, vel spissum. Sed hee difSnicio incircumspecta est. Corpus enim non est corpus propter longitudinem, et latitudinem et spissitudinem que sunt in eo in effectu, sed propter aptitudinem recipiendi tres dimensiones, scilicet, longitudmem, latitudinem, et spissitudinem, 15 quod sic probatur. Si enim acceperis ceram et figuraveris earn secundum longitudinem unius palmi, et latitudinem duorum digitorum, et spissitudinem unius digiti, corpus quidem est sed non in quantum habetur in ea longitudinis, et latitudinis, et spissitudinis; quoniam si postea posueris 20 earn rotundam, vel alterius modi, destruentur ipse disteneiones signate, et succedent alie distensiones loco illarum; forma vero corporea nullo modo mutata est. Mensure igitur que sunt in corpore in effectu, accidentes sunt extra essenciam corporis. Sed sunt committantes (sic) insepara25 biliter, sicut in figura celi. Accidentale enim inseparabile est, ut nigredo ethiopi; essenciale igitur corpori quod est ei forma corporea, est ess˙ aptum recipere posicionem difltensionum, non habere illas in effectu; mensura vero que est in eo in effectu accidens est. Quapropter conceditur unum 30 corpus recipere maiorem, et minorem mensuram. Aliquando enim fit minus, aliquando fit maius per se sine aliquo extrinsecus addito, quoniam mensura est accidens illi, et nulla

10

ALOAZELIS METAPHYSICA

(PARS P)

mensurarum est ei magis proprie designata, per quod significatur quod mensura non est veritas corporeitatis eo quod equalia sunt corpora in forma corporea, nee intelliguntur secundum earn aliquo modo diversa; sunt autem diversa in 5 quantitatibus sine dubio.

CAPITULUM DE DIVERSITATE SENCIENDI DE COMPOSICIONE CORPORIS.

Diversa eoim senserunt homines de composicione corporis, nee possumus scire veritatem in hoc, nisi prius 10 ostenderimus que sentenciarum sit verior; de qua re sentencie tres fuerunt. Quidam enim dixerunt corpus esse compositum ex partibus indivisibilibus intellectu et effectu que dicuntur athomi. Illi vero vocabant eas unitates, et substancias impares, et ex his componi corpus dixerunt. Alii 15 vero dixerunt corpus nullomodo esse eompositum, sed est ens unum veritate essencie, et diffinicione | non habens in se 4r dinumeracionem. Alii dixerunt quod corpus est compositum ex materia, et forma. Destruitur autem prima sentencia illorum qui dixerunt corpus esse compositum ex. 20 substanciis inparibus sex modis. % Primus est quod si ponatur una illarum substanciarum inter duas, tune unaqueque illarum duarum extremarum vel tanget de media idem quod tangit alia vel aliud. Si vero tangit aliud, tune divisibilis est, quoniam id quod occupa25 vit una extremarum non est id quod occupavit alia. Si vero idem tangunt, sine dubio hoc est impossibile. Sequitur enim ex hoc quod unaqueque extremarum penetrabit mediam totaliter, eo quod totam tetigit cum ipsa nuilam habeat totalitatem, quoniam una est. Una autem earum tetigit 30 aliquid eius, ergo iam totum tetigit. Et alia similiter teti-

(I. 1. 2)

DE COMPOSICIONE CORPORIS

11

git totum; sequitur ergo lit unus fit locus trium et medie. Alioquin media sequestraret inter duas extremas et una extremaruni tangeret aliud quam alia. Non enim potest tangere una idem quod alia, nisi penetraverit una earum in 5 aliam. Similiter eciam si supervenerit tercia, vel quarta, vel plures, eveniet sie. Sequetur necessario ut spacium mille parcium, non fit maius spacio unius partis. Hoc autem inconveniens esse manifestum est; tune enim nichil posset componi ex eis. 10 Secundus est ut disponantur quinque substancie predicte in modum linee, et super duas extremitates linee ponantur due hoc modo. Intellectus autem sine dubio potest recipere hanc posicionem, scilicet, poni illas duas partes suprapositas simul 15 incipere moveri equaliter contra se quousque iungantur. Et hoc posito, unaqueque illarum secabit partem de media; media igitur iam dividitur, alioquin sequitur illas non posse sibi occurrere motu equali. Sed cum inceperit moveri, et una earum pervenerit ad secundam partem linee, quiescat 20 ibi donee alia perveniat ad terciam partem. linee. Sed unde hec varietas huius motus inequalis, vel unde accidit hoc pocius dextre quam sinistre cum utraque eque potuit hoc facere, et utraque eque sit motus receptibilis. Tercius est ut ponantur due linee, quarum queque sit ex sex partibus, 25 sed una earum sit linea dbt altera linea cd, et sint equidistantes et contra se hoc modo.

Ponamus autem duas partes incipere moveri; unam earum de a ad 6 alteram de d ad c ita ut opponantur sibi, una supra alteram. 30 Sine dubio primum opponetur sibi, et fiet una supra alteram, I et equidistabunt; deinde pertransibit una alteram,

4v

12

algazelis METAPHYSICA

(PARS

et possibile est ut ponantur mover! equaliter. Et tune si substancia inpar est, eas coneurrere inpossibile est. Quoniam concursus earum non potest esse nisi uno trium modorum; aut enim concurrent in duobus punetis, que sunt, e 5 et h, et tune una pertransit tres partes sue linee, et altera duas; aut concurrant in duobus punctis, que sunt t et z, et tune una earum pertransit tres partes et altera duas; motus ergo non erit equalis; aut una earum erit in puncto t, et altera in puncto e, et unaqueque earum pertransibit duas 10 partes; puncta autem e et t non sunt directe opposita; destruitur ergo direeta opposieio et pertransicio per equalitatem motus, quod omnino inpossibile est; hoe autem non fit impossibile nisi quia posuimus substaneiam indivisibilem; opponentur autem super dimidium utriusque. Omnis 15 enim longitudo recipit divisionem in duo dimidia equalia; ergo dimidiacio linee est medium earum, et sic sunt recte opposite una super alteram. Quartus est ut ponantur sedecim substancie inpares continue iuncte in figuram quadratam, quatuor in quatuor hoc

20 modo:

Nos autem quamvis posuerimus eas disiunctas, tamen iutelligamus eas eoniunctas sic ut nullum spacium sit inter eas, et tune sine dubio latera equalia sunt; unumquodque enim latus compositum est ex quatuor partibus, et diame25 trus eius similiter ex quatuor. Sequitur ergo quod diametrus ems sit equalis unicuique laterum quod est inpossibile. Omnis enim diametrus secans quadratum in duos triangulos equales semper est maior quolibet laterum et hoc patet sensui in omnibus quadratis, et probatur in geometria; hoc 30 autem fit impossible si ponimus esse substancias impares.

(I. 1. 2)

DE COMPOSICIONE CORPORIS

13

Quintus est quod si nos posuerimus baculum erectum ad radium solis, sine dubio faciet umbram, et tune per radium a termino umbre que sit a sumitate baculi usque ad solem exteriditur linea recta. Necesse est ergo tune moveri 5 umbram cum sol movetur aut non. Radius autem non porrigitur nisi in directum. Si ergo cum movetur sol non movetur umbra, tune una linea ex una parte habebit duas extremitates, unam in loco ubi prius erat sol, et aliam in loco ad quern postea motus est sol quod est impossibile. Si autem 10 movetur umbra, tune cum eol moveatur uno athomo, et umbra movetur minus uno athomo, igitur dividitur athomus; si vero umbra movetur tantum quantum sol, hoc quidem est inconveniens. Sol enim pertransit milies milies milia miliariorum, cum umbra non moveatur quantum est tenuitas 15 unius pili. Sextus est. Rota lignea vel lapidea cum revolvitur, sine dubio partes sui medii minus moventur, quant partes extreme quoniam | circulus medius minor est circulo 5r partes extreme quoniam circulus medius minor est circulo 20 extremo. Cum autem circulus extremus movetur uno athomo, tune medius circulus aut movebitur minus eo et sic dividitur athomus, aut non movebitur, et sequetur tune omnes partes rothe separari sic ut quedam moveantur, et quedam non, sed quiescent et hoc falsum esse iudicat sen25 sus; partes enim rothe non separantur ullo modo. Destruccio autem secunde sentencie qua dicitur quod nullomodo est compositum sed est ens unum, diffinieione, et veritate sue essentie est hec: si aliqua duo vere dicantur de eo quod est unum omni modo, tune unum earum vere dicitur de alio. 30 Nos autem ostendemus aliqua vere duo posse dici de corpore quorum unum non est verum de alio. Forma autem corporea intelligitur esse continuacio sine dubio. Corpus vero continuum omnino est receptibile discontinuacionis. Receptibile autem discontinuacionis, aut est ipsamet continu35 acio, aut aliud. Ut autem receptibile ’discontinuacionis sit

14

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS p)

ipsamet continuacio, hoc impossibile est; reeeptibile enim est id quod permanet cum recepto, non autem potest dici quod privacio precedat habitum. Ergo continuacio non est receptibilis discontinuecionis, necesse est igitur aliud 5 esse receptibile utriusque, continuacionis scilicet et discontinuacionis. Et hoc receptibile vocatur hyle, secundum quod convenerant phylosophi. Continuacio vero recepta vocatur forma. Non potest autem corpus intelligi, sine continuacione, nee continuacio nisi in continuo, nee distensio nisi 10 in distenso. Continuum ergo aliud est a continuacione per diffinicionem, et per proprium esse, non sunt tarn en diversa locis, nee potest unum discerni ab alio, de significacione sensibili, sed intelligibili. Eo quod intellectus tale quid iudicat de uno quod non iudicat de alio, scilicet iudicavit re15 ceptibile discontinuacionis non posse esse continuacionem. Iudicavit tamen aliquid esse receptibile discontinuacionis. Igitur illud aliud.est a continuacione; intellectus igitur iam deprehendit inter ea diversitatem; nichil autem est a se ipso diversum; hec igitur probacio est quod yle, et forma sunt in 20 omni corpore. In essencia autem dei et essenciis intellegenciarum et essencia accidentis, quoniam non potest poni continuacio, vel discontinuacio, idcirco non sequitur, ut sit in eis composicio. Sola autem corpora necessario sunt composita ex forma, et hyle, sine dubio ; provenit igitur ex pre25 dictis omnibus, quod tercia sentencia sit vera. Quoniam corpus non est compositum ex athomis nee difflnitis, nee infinitis. Si enim athomi essent infiniti, tune corpus non posset scindi, ab uno extreme usque ad aliud, eo quod non potest perveniri ad medietatem tocius, nisi prius pervenia30 tur ad medietatem medietatis, et similiter prius ad medietatem medietatis medietatis, et sic provenient medietates infinite. TJnde non est possibile ea incidi. Corpus autem non habet partem in effectu, sed in potencia; non habet enim partes | nisi cum partitur, nee incisi35 ones nisi cum inciditur, nee separaciones nisi cum separa-

5^

(I. 1. 2)

DE COMPOSICIONE CORPORIS

15

tur. Cum autem quis dicit corpus esse divisibile, vel incisibile, vel separabile non intelligat illud aptum esse ad hee, errat; corpus enim continuum unum, quomodo erit divisibile, vel incisibile, vel separabile? Verumtamen aptum est 5 ad hec: hec autem tria, scilicet divisio, incisio, separacio, nomina sunt unius rei et dicuntur de ea secundum potenciam, non secundum effectum, nee sunt in effectu, nisi ex his tribus scilicet, vel separacione parcium a seipsis, vel diversitate accidentis in corpore, sicut in ligno multorum colorum in 10 quo pars alba alia est nigra, vel in estimacione, scilicet, cum estimes de uno extreme corporis sine alio. Et id de quo tantum extimas (sic) aliud est ab eo de quo non extimas, et est tua extimacio de illo, sicut posicio digiti super illud. Cum enim posueris digitum tuum super unum extremum 15 corporis, id quod tangis, aliud est ab eo quod non tangis; fit ergo divisio. Similiter id de quo tantum est tua estimacio aliud est ab eo de quo non estimas. Idcdreo difficile est estimare corpus unum non habere partem, eo quod semper occurrit estimacioni prius cogitare de una parte quam de 20 alia, et de una sine alia, per posiciones; unde apud extimacionem corpus semper erit divisum, divisione estimabili, cum ipsum non habeat in se divisionem. Sed accidit ei divisio ex accione estimaeionis, cum revera non sit nisi aptum ad accionem estimacionis. Et quoniam manifestum est hanc 25 aptitudinem facile recipere hec, nee inmaginacio potest separari ab ea, ideo extimacio non potest credere quoniam corpus constans ex partibus consimiljbus, sicut est una aqua, sit unum. Quod autem estimacio credit se seire quod aqua que est in profundo vasis alia est ab ea que est in sumo 30 (sic) vasis, hoc quidem verum est; divisio enim accidit ex diversitate tangendi diversas partes; adhuc eciam quod estimacio ponit duas partes non contingentes ipsum vas, et quod est a dextris, necessario alia est ab ea que est a sinistris, hoc quoque verum est. Sed non pervenit hec divisio 35 nisi ex diversitate accidendi esse a dextris, vel a sinistris

16

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

vel appropinquandi ad superficiem, vel ad medium vasis. Et hoc totum facit debere esse divisionem. Si autem removentur he omnes diversitates, et intelligatur unum corpus consimile undique, tune iudicabit intellectus esse unum non 5 habens partem in effeetu, quamvis sit receptibile divisiouis. Et hec quidem est deteccio eius quod erat occultum in hoc.

CAPITULUM DE COMITANCIA HYLE ET FORME.

Hyle non habet esse in actu per se sine forma ullo modo; esse enim eius numquam est sine forma. Similiter forma 10 non existit per se sine hyle. Signa autem quod j hyle non potest esse vacua a forma duo sunt. Unum est quod si hyle posset esse vacua a forma, necessario vel posset ipsa, vel plaga et locus eius ubi esset per manum designacione sensibili designari vel non. Si autem ipsa posset manu 15 designari, tune habeat duas partes, quoniam quod tangeretur de ea ex una parte, non esset id quod tangeretur de ea ex alia parte. Ergo esset divisibilis. Ergo esset in ea forma corporeitatis, quoniam nichil aliud intelligitur esse forma corporea, nisi receptibile esse divisionis. Si autem non 20 posset manu signari, similiter falsum esset. Quoniam cum forma sibi advenit, vel ipsa est in omni loco, vel in nullo omnino vel in uno tantum, et non in alio; hec autem tria falsa sunt de ipsa. Ergo quod inducit ad hoc, falsum est: destruccio autem eius quod fit in omni loco, vel in nullo manifesta 25 est; quod autem approprietur uni loco, et non alii, destruitur sic, quoniam forma corporea ex hoc quod est eorporea, non eget loco proprie sibi designato; omnes enim loci quantum ad ipsum unus sunt. Quod autem hunc locum pocius requirit quam alium, hoc evenit ex alio quod est preter cor30 poreitatem, scilicet, ex hoc quod hyle erat in loco designa-

6r

(I. 1. 3)

DE HYLE ET FORMA

17

to, et forma adveniens invenit earn ibi, et appropriata est illi loco, et quia hyle non potest signari maim, idcirco non potest appropriari pocius uni loco quam alii. Si quis autem dixerit quod similiter potest queri de ipso corpore, scilicet 5 cur appropriatur corpus uni loco pocius quam alii, cum ipsum ex hoc quod est corpus eque conveniat omni loco, respondebitur, verum est hoc siquidem quoniam sicut non potest ymaginari hyle habere esse in effectu sine adiunccione forme subsistentis in ea, sic non potest imaginari corpus 10 habere esse absolute, cum forma tantum corporeitatis sine addicione alicuius supra formam corporeitatis, per quod perficiatur eius species; et quern ad modum non possumus imaginari ’animal’ absolute quin sit equus, vel asinus, vel homo, vel aliquod aliorum, quoniam opus est addicione, sciii15 cet ut differencia adiungatur generi ad hoc ut perficiatur eius species, et proveniat tamen esse in effectu. Igitur inter ea que sunt nullo modo invenitur corpus absolute, sed corpus specifficatum (sic), ut celum, stella, ignis, aer, aqua, terra, et compositum ex his. Igitur quod corpus appropriatur uni 20 loco pocius quam alii, hoc fit ex eius forma. Et idcirco terra ex forma terrea fit propinquior centro. Et ignis ex forma ignea fit vicinior celo; similiter de aliis. Si quis autem dixerit quod adhuc restat inquirere cur hec pars huius speciei appropriatur huic loco, pocius quam alii, videlicet 25 designans unam partem aque maris, dicat, huic parti ex hoc quod est aqua non magis competit hec pars huius loci, quam alterius cum sic possibile sit ei esse in medio sicut circa medium maris, ergo que causa facit earn appropriari huic | 6v loco pocius quam alii? Respondebitur hoc sibi accidere ex 30 hoc quod forma aqueitatis que est in ilia parte aque, ibi invenit hyle in qua substitit, verbi gracia; dicamns aerem fuisse ibi qui conversus est in aquam. Aer quidem erat ibi, cui adveniens ibi causa infrigidans convertit earn (sic) in aquam, et remansit aqua ibi, quamvis hyle non erat ibi sine 35 forma sed cum forma aereitatis, qua exuta, induit formam

18

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

aqueitatis; hec igitur est una ex causis. Alia est quia hoc quod movetur pocius ad locum ilium est ei ex causa movente, vel ex aliis; forme autem aqueitatis absolute per se, nulla ex omnibus partibus loci aque est magis assignata quam 5 alia, sed ex alia ex causis quas assignavimus que est preter earn. Manifestum est igitur, quod hyle non habet existere per se sine forma. Alterum est quod si hyle accipiatur nuda a forma vel dividitur, vel non dividitur. Si autem dividitur, tune forma 10 corporeitatis est in ea. Si vero non dividitur tune necesse est ut hoc quod resistit divisiom, fit ei vel naturale essenciale vel accidentale. Si autem ei fuerit essenciale, tune impossibile est earn ullam amplius recipere divisionem, sicut impossibile est accidens convert! in corpus, vel intelligenci15 am in corpus. Si vero fuerit ea accidentale et extraneum ab eo, tune iam est in ea forma. Ergo non est omnino vacua a forma; hec autem forma contraria est forme corporeitatis; forma vero corporeitatis non habet contrariam eicut scies cum loquemur de contrarietate. Si quis autem dixerit quod 20 postquam concedimus formam corporeitatis non separari ab hyle, "cur negatis earn esse accidens illi inseparabile?" respondebimus hoc esse impossibile quoniam subiectum est per se existens in intellectu sine accidente, quamvis non separantur in esse. Intellectus enim est via considerandi 25 esse subiecti per se, scilicet si possit dessignari per se vel non, vel dividi vel non. Et tune redeunt heedem due predicte probaciones cum addicione questionum, hoc est quoniam si hile per se non potest dessignari sed dessignacio pocius forme est que est accidens; accidens autem existens 30 est in essencia subiecti; ergo si illud subiectum non fuerit dessignatum, oportebit esse separatum ab accidente quod potest designari, et tune nee illud erit subiectum eius nee hoc accidens existit in illo subiecto, cum fuerit signatum, quod totum absurdum est. Ergo manifestum est ex premissis 35 quod hyle non invenitur sine forma, et quod forma cor-

(I. 1. 4)

DE ACCIDBNTIBUS

19

porea et hyle eciam simul non habent esse, nisi adiungatur eis differencia perficiens speciem illius eorporis. Omne enim corpus per se naturaliter tendit ad locum in quo quiescat; hoc autem non habet ex hoc quod est corpus, sed ex 5 alio insuper addito; et omne corpus aut facile potest dividi, aut difficilime, aut impossibile est dividi, et hoc totum non est ex sua | corporeitate tantum sed ex aliquo alio insuper addito. Eget enim aliquo alio insuper addito quo perficiatur esse; ex quo provenit quod corpus sit substancia, et 10 composita ex duabus substaneiis, forma scilicet et hyle; non est autem eorum composieio sicut est coniunccio duorum discretorum quorum unumquodque habet esse sine coniunccione, sed est composieio intelligibilis sicut iam didicisti.

CAPITULUM DE ACCIDENTIBUS.

15

Necessarium. est dividere accidencia, post divisionem substanciarum; prinium autem dividuntur in duo, quoniam quedarn eorum sunt quorum esseneia nullo modo per se potest intelligi, nisi aliquid aliud extrinsecus intelligatur; et quedam eorum sunt que per se intelligi possunt; et hec 20 dividuntur in duas species, quantitatem scilicet et qualitatemi; quantitas est accidens quod accidit propter mensuracionem substancie, et augmentum, et diminucionem, et equalitatem, sicut longitudo, et latitude, et profunditas, et tempus; hec enim per se intelliguntur sine respeetu alicuius 25 alterius extra se. Species autem secunda est qualitas ad quam intelligendam similiter non est necesse respicere ad aliud; que non accidit substancie propter divisionem que non aceidit substaneie ipsi; huius autem due sunt species, quoniam alia sunt sensibilia, alia non. Exemplum vero sensi30 bilium, que sensibus apprehenduntur, est ut colores, sa-

7r

20

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I˙ )

pores, odores, asperitas, et planicies, mollicies, et duricies, humiditas, siccitas, calor, et frigiditas. Ea autem que non sunt sensibilia, vel sunt aptitude perfeccionis, et eius contrarium, ut potencia luctandi, et sanum permanendi, et 5 velut debilitas et infirmitas; vel sunt perf eccio ut sciencia, et mansuetedo. Ea vero que non possunt per se intelligi sine respectu aliorum, septem sunt, scilicet relacio, ubi, quando, situs, habere, agere et pati. Belacio eat disposicio accidens substancie, ex hoc quod est a liquid aliud sibi op10 positum, ut paternitaa, et filiacio, fraternitas, et amicicia, vicinitas, et equidistancia, esse dextrorsum, et sinistrorsum; quoniam paternitas non inest patri, nisi quia films est sibi oppositus; ubi est aliquid esse in loco, ut aliquid esse sursum vel deorsum. Quando vero est aliquid esse in tempore, 15 ut est heri, vel in preterite, vel hodie. Situs est comparacio parcium corporis inter se, ut est sedens, iacens, stans, quoniam ex diversitate situs crurum ex femoribus diversificantur stacio, et sessio; habere autem quod eciara vocatur habitus est aliquod sic comprehendendi aliud quod 20 moveatur ad motum eius, ut capatum, et togatum, et tu-nicatum, et calciatum; et sicut est equum esse sellatum et f renatum. Si autem non fuerit comprehendens sed motum, non erit huius predicament!, sicut si posuerit tunicam super capud suum non erit tunicatus. Si vero fuerit compre25 hendens, sed non motum, similiter non erit huius predicamenti. Domus enim compreheridit hominem, et vas aquam, sed non move-ntur motu comprehensi. ( Agere est rem sic facientem esse, ut in aliquo alio imprimat in effectu, sicut ignem calefacere, vel urere in effectu, cum hec adveniunt 30 ex eo. Pati quod est ei oppositum est incessanter suscipere impressionem ab alio ut calefieri, et f rigefieri, et similia; calefacere autem est aliud quam calidum esse, et nigrescere aliud quam nigrum esse. Quoniam caliditas, et nigredo sunt de predicamento qualitatis, que intelliguntur sine re35 spectu alterius. Ex hoc autem quod est pati, non intelligi-

7v

(I. 1. 4)

DE AOOIDENTIBUS

21

mus, nisi inprimi, et raoveri, et permutari de disposicione in disposicionem, cum intenditur calor vel remit titur. Cum vero quiescet, fiet quale a calore, neque est paciens. Intelligatur ergo differencia hec. In hoe capitulo dividitnr 5 unumquodque istorum accidencium, et probantur ipsa esse accidencia. Quantitas dividitur in duas species, continuam et discretam; continua vero dividitur in quattuor, scilicet lineam, superficiem, corpus, et tempus. Linea est longitudo, in qua non invenitur distensio, vel mensura, nisi ad 10 unam partem, et est in corpore in potcncia. Cum vero fit in effectu, vocatur linea; superficies est distensio ad duas partes, scilicet longitudinem, et latitudinem, et est in corpore in potencia, .nee venit ad effectum, nisi per scissionem corporis, et tune vocatur superficies. Sensus autem superficiei 15 est facies apparens in ipsa scissione corporis. Corpus est quod habet tres distensiones; facies igitur quam quis tangit, non considerans aliud de interioribus corporis, nisi ipsam, vocatur superficies, et est accidens, quoniam non erat ipsa existente corpore, sed postquam. scissum fuit corpus, ap20 paruit ipsa in corpore, quod intelligendum est de accidente; sicut autem superficies intelligitur scissio corporis, sic linea intelligitur extremitas superficiei, et incisio eius. Punctus vero intelligitur extremitas linee, et eius incisio. Postquam autem superficies est accidens, manifestum est 25 lineam digniorem esse accidentalitate. Verum est autem punctum non habere mensuram. Si enim haberet unam mensuram et unam distensionem, fieret linea; si vero duas, fieret superficies, sed si tres, fieret corpus; possibile est autem ymaginari lineam, superficiem, et corpus moveri 30 puncione motus. Cum autem movetur punctus, provenit inde linea. Cum vero linea movetur non in partem in quam extenditur, provenit inde superficies. Superficies vero, cum mota fuerit non in partem in quam extenditur, provenit inde corpus et hec omnia forsitan putantur vera. Sed quod linea 35 proveniat ex motu puncti, hoc impossibile est quamvis hoc

22

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

tptum sit opinabile, quoniam punctus non movetur | nisi 8r prius locus fuerit; locus autem non est nisi corpus fuerit. Corpus igitur prius est quam superficies, et superficies prior quam linea, et linea prior quam punctus, et punctus prior 5 est posicione motus; tempus autem intelligitur esse mensura motus, de quo postea loquemur. Discreta vero quantitas intelligitur numerus qui eciam accidens est; numerus enim provenit ex repeticione unitatum. Si autem unum et unitas sunt accidetncia, 10 proffecto numerus, qui inde provenit, dignior est accidentalitate; discreta vero quantitas, et continue, non differunt nisi in hoc uno, quod inter partes discrete non invenitur aliqua pars communis, ad quam continuentur extrema, quoniam inter secundum et tercium, non est con15 tinuacio, nee est inter eas pars communis continuans extrema, sicut punctus qui imagiuatur communiter in medio linee continuat duas extremitates linee, et sicut linea maginata (sic) continuat duas extremitates superficiei, et sicut superficies imaginata continuat duas extremitates 20 corporis, et sicut instans continuat inter duo extrema temporis, scilicet preteritum et futurum. Quod autem unitas sit accidens, sic ostenditur, quoniam unitas vel est in aqua, vel in homine, vel in equo, vel aliquo aliorum; aqueitas autem aliquid est, et unitas aliquid aliud est^ ex quibus fit 25 aqua una que divisa fit duo, sed coniunctum una. Ergo vicissitudinantur dualitas et unitas in ea; aqua igitur subiectum est, sed unitas, et dualitas, accidencia. Verum est autem quod unus homo non potest fieri duo, quoniam unum inseparabile est ei; hoc autem non aufert ei esse 30 accidens. Igitur quod intelligitur de uno hoc est, secundum quod subiectum sit constitutum in sua essencia, et in suo esse, sine posicione unitatis, quod onmino intellegendum est de aecidente. De qualitate autem ponemus duo exempla, colores, scilicet, et figuras. Dicemus ergo quod nigredo ac35 cidens est. Si. enim ponatur non existere in subjecto, tune

(I. 1. 4)

DB ACCIDENTIBUS

23

necessario, vel potest dessignari et sic erit divisibilis, vel non potest dessignari, et non erit divisibilis. Si autem non potest designari nee dividi, tune non apponitur visui, nee apprehenditur visu. Nichil autem aliud intelligitur 5 nigredo, nisi veniens disposicio a vidente in partem aliquam que apprehenditur visu, et recipit divisionem. Si autem est divisibilis quoniam esse nigredinem aliud est quam esse divisibilem, in esse divisible conveniunt albedo et nigredo, et differunt in albificando et nigrificando. Per corpus autem 10 non intelligimus nisi divisibile; ergo nigredo dicitur, vel existere in divisibili quod est accidens, vel ipsamet esse ipsum divisibile, scilicet corpus, quod est absurdum. Veritas enim divisibilitatis est veritas corporeitatis. Non enim corpus aliud intelligitur nisi hoc; | veritas autem nigredinis est 8v 15 aliud a veritate divisibilitatis, non ipsamet. Verum est autem quod non discernitur nigredo a suo subiecto, designacione sensibili, sed intelligibili sicut diximus; igitur est accidens. Figure eciam sunt accidentes. In cera enim variantur figure, ipsa permanente in suo esse. Igitur rotunditas, et 20 quadratura, et triangulacio, sunt qualitates et sunt accidentes. lam autem dissenserunt quidam de essencia circuli dicentes circulum non esse eo quod non potest imaginari esse figura in cuius medio ponatur punctus a quo onmes linee protracte ad circumferenciam sint equales. 25 Circulum vero esse probatur per hoc quod corpus esse apprehenditur sensu. Ipsum autem vel est compositum, vel simplex; compositum vero non est nisi ex simplici; necesse est igitur ut simplex habeat esse. Simplex autem est in quo non sunt nature diverse, sed una tantum natura consimilis, ut 30 natura aque, et aeris. Si igitur maginaverimus (sic) aliquam mensuram corporis per se necessario ipsa vel habebit per se aliquam figuram vel non. Falsum est autem earn non habere figuram, tune enim esset infinita. lam autem posuimus de ea aliquam mensuram finitam. Si autem 35 habuerit figuram, tune aut erit sperica, aut quadrata aut

24

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS I¨ )

aliqua aliarum; non potest autem habere aliam figuram nisi spericam, eo quod natura rei consimilis in subiecto consimili non recipit figuram diversam ita ut in aliquo eius sit linea et in alio angulus. Inter figuras vero nulla est 5 consimilis nisi sperica; necesse est igitur ut figura eius sit sperica. Si autem sperica dividitur recta incisione, necessario incisiones apparebunt circulares. Constat igitur possibile esse circulum esse, qui est radix omnium figurarum. Sic igitur constat quantitatem, et qualitatem esse accidencia; 10 reliqua vero septem non est dubium esse accidencia; non enim sunt nisi ex relacione unius ad aliud. Necesse est igitur aliquid esse quod possit referri ad aliud. Accio autem est comparacio unius ad aliud, secundum impressionem; unde necesse est prius esse aliquid quod agat. 15 Passio est comparacio eius ad aliud, a quo paciatur. Necesse est autem prius esse aliquid quam paciatur, et necesse est prius esse quam esse in tempore, vel in loco, vel in situ. Hec igitur novem accidencia sunt. Esse autem absolute dicitur de decem rebus que sunt prima genera rerum, 20 quorum unum est substancia, et novem accidencia, que non possint designari diffinicione, quoniam non est genus universalius illis. In diffinicione autem coniunguntur genus, et differencia, esse igitur et ipsa equalia sunt, in quantum non habent diffinicionem, ipsa vero recipiunt descripcionem, 25 sed esse minime, quoniam .nichil est nocius quam esse per quod cognoscatur ipsum esse. Hec autem decem obscuriora vel minus nota sunt unde possunt describi per aliud quod est nocius illis, et hec decem vocantur decem predieamenta. Si autem queritur an esse dicatur de his decem univoce, 30 vel equivoce, respondebimus quod nee univoce nee equivoce, quamvis aliqui putaverunt illu’d dici equivoce, et quod accidens et substancia non conveniunt in esse, quoniam esse substancie non intelligitur aliud, nisi ipsamet substancia. Et esse quantitatis nichil intelligitur aliud quam ipsa 35 quantitas; esse enim est quoddam nomen conveniens diversis,

(I. 1. 4)

DE ACCIDENTIBUS

25

que non conveniunt in intellect!! nominis ut hoe nomen canis convenit | diversis sensibus appelativis. Sed hoc totum quod dicunt, falsum est duobus modis; uno quia hoc quod dicitur substaneia est ens, est sermo intelligibilis; unde si 5 esse substancie, esset ipsamet substancia, tune idem esset dicere substancia est ens, quod substancia est substancia. Cum autem dixerimus accio, et passio non sunt, fortassis verum erit aliquo ntodo. Sed si dixerimus accio non est accio, vel passio non est passio, hoc numquam erit credibile. 10 Verum si hoc quod dicimus ens idem est quod accio tune idem est dicere accio non est, quod accio non est accio. Alio, quia i>ntellectus iudicat quod de omni re vera est hec divisio, vel est, vel non est. Si autem esse non continet nisi hec decem predicamenta, tune divisio non comprehenderetur 15 in duobus, nee intelligeretur hoc verbum, sed oporteret dici quod res vel est substancia, vel quantitas, et sic usque ad decem, et sic divisio fieret in decem, non in duo; hoc autem manifestum est, ex hoc quod diximus scilicet quod questio an est, qua queritur de esse, alia est ab ea qua queritur quid 20 est, et propter hoc sustinemus queri, que res fecit colorem esse et que res fecit esse nigredinem iucausti, sed non sustinemus queri que res fecit nigredinem esse colorem et que res fecit nigredinem esse nigredinem. Diversitas autem inter hanitatem, et quiditatem cognoseitur diffinicione in25 telligibili, non sensibili, sieut diversitas forme et hile. Si autem dixerint postquam non est equivocum, sic ergo univocum hoc nomen esse ad decem, respondebimus quod nomen non dicitur univocum, nisi quod convenit multis sensibus appelativis eodem modo sine differencia potencie, et 30 debilitatis, et sine prius et posterius. Sicut animal homini, et equo, et sicut homo Petro, et vel lohanni; non enim est uni eorum sine alio, nee in nno f oreius, vel plenius quam in alio; esse vero prius est substancie et deinde quantitati, et qualitati, mediante substancia; ceteris vero predicamentis 35 convenit esse, mediantibus his duobus quantitate, et quali-

9r

26

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I˙ )

tate; sic ergo accidit eis prius et posterius. Diversitas autem potencie et debilitatis est hec quod esse nigredinis quod est disposicio permanens, non est sicut esse motus, et permutacionis, et temporis que non habent permaneng ciam. Inuuo esse motus temporis, et hile, debilius est quam esse aliorum. Hec igitur decem conveniunt in esse uno modo, et differunt in esse alio modo, et propter hoc sunt media inter equivoca, et univoca, et idcirco nomen huius modi quod est ens, vocatur nomen ambiguum, eo quod ap10 tatur omnibus. Manifestum est igitur quod ens accidentale est. Igitur esse accidens est omnibus quiditatibus aliunde, eo quod esse non est eis ex ipsis. Quicquid autem inest alicui, non ex seipso, inest ei aliunde, et propter hoc prima causa est ens, sine quiditate insuper addita, sicut ostendemus 15 igitur ens non est genus alicui quiditatum. Accidens eciam hoc ipsum, respectu novem predicamentorum, convenit eis similiter. Unumquodque enim eorum habet in se essenciam suam, qua est id quod est. Convenit autem eis accidentalitas comparacione eorum in quibus existunt; nomen enim acci20 dentalitatis convenit eis res | pectu suorum subiectorum, non 9v secundum id quod sunt. Et propter hoc possible est aliqua ex illis imaginari, et dubitari de eis; si sunt accidencia vel non, non est autem possibile imaginari speciem aliquam et dubitari genus suum inesse illi, eo quod non potest homo 25 imaginari esse nigredinem, et dubitare earn esse colorem, vel equum, et dubitare ipsum esse animal. Similiter hoc nomen unum, scilicet accidens, quamvis conveniat omnibus sicut nomen ens, non est tamen essenciale alicui quiditati, nee igitur ens; nee accidens, nee unitas est genus, vel differ30 encia alicui decem rerum ullo modo. lam ergo divisimus ens in subtanciam, et accidens, et substanciam in quatuor, et accidens in novem. Et aliquas species illorum novem divisimus, et ostendimus esse accidencia. Bedeamus igitur ad dividendum esse aliis modis.

(I. 2. 1)

DIVI8IO SECUNDA. Ens dividitur in universale, et particulare. Diffiniciones autem horum iam posuimus in principio logice. Ambda dicemus iudicia eorum, que sunt quatuor et que accidunt 5 eis. ludicium primum est quod intencio que dicitur universalis, suum esse est in intellectibus non in singularibus. Quidam vero audientes hoc quod dicimus quod omnes homines unus sunt in humanitate, et omnes nigredines una sunt in nigredine, putaverunt quod nigredo universalis sit 10 aliquod unum quod sit, et homo universalis sit aliquod unum quod sit. Et anima universalis sit aliquod ens unum numero existens in singularibus naturalibus, sicut pater unus est nraltis filiis, et sicut unus sol pluribus campis; hoc autem purus error est. Si enim anima universalis esset una 15 numero, et ipsa esset in Petro et lohanne, et ceteris; Petnis vero esset sapiens, et lohannis stultus, sequereter tune unam animam esse peritam, et ignaram eiusdem rei simul, quod est inconveniens. Similiter si animal universale esset unum numero, et ipsum esset in pluribus individuis, tune sequere20 tur unum et idem animal, esse aquatile gessibile duobus pedibus vel quatuor, et volatile, quod est inconveniens; esse autem universale non est nisi intellectibus cuius rei sensus hie est. Intellectus enim recipit forman hominis et certitudinem eius cum proponitur ei aliquod unum singulare; post 25 quod si viderit aliud, non tamen renovabitur impressio in eo, sed remanet idem quod fuerat. Similiter si viderit terciuin, vel quartum, et deinceps, prof ecto prime depiccionis venientis in intellectum de Petro, comparacio ad omnes homines, eadem est. Sihguli enim homines non differunt in humani30 tate ullo modo. Si autem post ilium videt lupum, tune aliud quidditas esse, et alia depiccio diversa a prima fiet in eo. 27 

28

ALGAZELIS METAPHYSICA

(*ARS I˙ )

Id vero quod concipitur de individuo Petro, est forma singularis in intellects. Sed quod ipsa universalis intelligitur, est ex hoc scilicet quod eius comparacio | ad omne individuum lOr quod est, et fuit, et erit est una. Et qualecumque unum 5 primum propositum fuerit intellectui, hanc depiccionem habebit, et aliud superveniens non augebit; verbi gracia, sicut si sint multa sigilla, eiusdem penitus imaginis, quorum uno si ceram aliquam impresserimus, proveniet inde forma, super quam si posuerimus secundum, vel tercium sigillum, 10 non variabitur prima forma, nee subiectum imprimetur. Dicitur ergo quod depiccio que est in cera, est depiccio universalis, eo quod est depiccio omnium sigillorum sic quod convenit omnibus illis uno, et eodem modo, nee differt unum eorum ab alio in comparacione sui ad illam, et hoc, 15 res est intellecta. Si autem posuerint unam, et eandem numero depiccionem esse in sigillo argenti, et in sigillo auri, et ferri hoc quidem inconveniens est nisi forte dixerint esse unam speciem, sed numero, impressio cuiusque sigilli una alia est ab alia. Verum est autem quod impressio eorum in 20 cera, una est et depiccio veniens in ceram ex omnibus illis, una est. Similiter ergo oportet intelligi sigillacionem diffinicionum rerum in intellectu, et sensum universalitatis earum. Universale igitur secundum hoc quod est universale, existit in intellectibus non in singularibus, quoniam. 25 in exteriore esse, scilicet, esse actuali, non est homo universalis. Veritas enim humanitatis est in singularibus, et est in utrisque intellectibus. ludicium Secundum. Universale non potest habere plura singularia nisi unumquodque eorum discernatur ab 30 alio, differencia, vel accideaite. Si enim accipiatur universalitas per se nuda sine aliquo superaddito quod adjungatur ei, non potest imaginari in ea numeracio, et singularitas. Due vero nigredines in eodem subiecto simul esse non possunt; nigredo enim absolute sine dubio fit due, si 35 inter utrasque fuerit diversitas, vel subiectorum, ut due

(I. 2. 3)

ESSE ALIUD AB ESSENCIA

29

nigredines in duobus subiectis, vel temporum, ut due nigredines in eodem subiecto diversis temporibus. Si vero subiectum fuerit unum, et tempus unum, tune non imaginabitur numeraeio. Similiter non imaginabuntur duo homines 5 nisi unus eorum discernatur ab alio per aliquid quod sit preter humanitatem nudam universalem scilicet locum, f ormam, etc. Si enim inter illos non fuerit diversitas, et fuerint duo, concedi potest quod quilibet homo est duo, vel quinque et deinceps, et non discernetur numerus a numero; similiter 10 de omni nigredine. Sed manifestum est hoc absurdum esse, quod sic probatur. Si enim in uno subiecto ponaaitur due nigredines, sic ut possit dici hec et ilia et distinguatur una ab alia, tune hoc quod dicitur de ilia nigredine quod est nigredo, et quod est ilia nigredo, vel est unum, et idem 15 vel non. Si autem | fuerit unum et idem ita ut idem sit earn lOv esse nigredinem et earn esse illam nigredinem, tune quicquid dicitur esse nigredo, erit ilia nigredo. Igitur ipsa alia nigredo quam posuimus, erit eciam ilia nigredo. Non erit igitur ibi numeraeio, nee dicetur hec et ilia. Si vero hoc 20 quod dicimus ilia nigredo, sonat aliquid amplius quam hoc quod dicimus nigredo, tune aliquid insuper adiunctum est nigredini sine dubio; fit igitur alia ab alia propter illud aliquid quod adiunctum est ei. Manifestum est igitur quod impossibile est dinumerari singularia eiusdem universalis, 25 nisi addatur super u-niversale aliqua differencia, vel aliquod accidens. Uride si causa prima fuerit una per se absque omni composicione differencie, vel accidentis, proffecto non imaginabitur in ea dualitas ullo modo. ludicium Tercium. Differencia non ponitur in certitudine 30 generis, nee in essencia intencionis universalis communioris ullo modo, sed facit illud esse. Esse autem aliud est ab essencia eius Quod sic manifestatur; humanitas enim non recipitur in certitudine animalitatis eo quod essencia animalitatis plena, et Integra intelligitur constituta sine 35 humanitate, et equinitate, et differenciis ceteris. Non sicut

30

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS P)

corporeitas que si absens intelligatur, profecto et ipsa essencia animalitatis destructa intelligitur. Si e-nim humanitas esset causa animalitati ad essenduin animalitatem sicut corporeitas est ei causa, tune animalitas non inesset equo, 5 eo quod equus non est homo, sicut animalitas non inest ei quod non est corpus. Animalitas vero tota et plena inest equo sicut homini. Igitur differencie non intrant in essenciis intencionum umversalium. Verum est autem, quod valent ad faciendum ipsa universalia esse, eo quod animal 10 non habet esse nisi equus vel homo vel aliquod aliorum. Animal autem est animal sine equinitate et humanitate. Esse ergo est aliud et quidditas aliud similiter, sicut prediximus; postquam autem hoc verum est de differencia, tune verius est de accidente, sine dubio; postquam enim humani15 tas non intrat in essenciam certitudinis animalitatis, profecto constat quod nullo modo intrat longitudo, et albedo, ludicium Quartum. Quicquid est accidentale alicui, illud causatum est. Et eius causa vel est essencia ipsius subiecti, ut moveri deorsum lapidi, et aque infrigidare; vel 20 est aliud ab esse-ncia, ut aque calefieri, et moveri sursum lapidi. Nee hoc dicimus nisi quia hoc accidens essencie, vel est causatum, vel non, sed si non fuerit causatum, tune habet esse per se; quicquid autem habet esse per se, nee destruitur ad destruccionem alterius, nee ponitur ad posi25 cionem alterius, accidens vero ad esse suum eget eo cui est aceidens sine dubio. Igitur non habet esse per se. Ergo est causatum. Et eius causa vel est in esseneia subiecti, vel extra essenciam subiecti, et hec divisio perfecta est sine dubio. Est igitur demonstracio j quomodocumque autem sit 30 causa, scilicet vel | intra subiectum, vel extra, procul dubio llr necesse est earn prius esse ad hoc ut sit causa alterius. Unde impossible est ut essencia sit causa essendi; omnis igitur essencia (quiditas) habet insuper esse; eius igitur causa est preter essenciam (quiditatem) eius. 35 Necesse est enim causam esse ad hoc ut faciat debere esse

(I. 2. 4)

ACCIDENTALE CAUSATUM BST

31

aliud. Essencia (quiditas) vero non precedit esse; quomodo igitur erit causa ipsius esse? Sequitur ergo ex hoc quod si in esse est aliquid, quod causatum non est, profecto id quod queritur de eo per an est, sit id quod queretur de eo 5 per quid est quoniam eius esse, et id quod ipsum est, unum, et idem est. Si enim aliud esset ab ea, tune accidentale esset illi, et esset condicionatum per aliquid quod esset aliud ab eo (quiditate) quod ipsum est. Igitur esset causatum; iam autem posuimus illud non causatum; hoc igitur est incon10 veniens. Si autem queritur quod cum inteneio universalis, aliqua-ndo sit singularibus specialis, et homo est Petro et lohanni, et aliquando generalis, ut animal, equo, et homini, per quid ergo discernetur, et cognoscetur inter ea, si hoc universale est speciale quod non dividitur nisi per acci15 dencia; et si illud est generate quod non dividitur nisi per differencias substanciales; respondebimiis quod quociens aliquod de universalibus occurrerit tibi, et volueris illud restringere in aliquod singulare, sed ad restringeridum egueris adiungere illi aliquid non accidentale, profecto omne 20 illud est generale. Si vero non indigueris nisi accidental!, illud est speciale; cogiiicio igitur distinccionis inter generale et speciale habetur ex cognicione differendi inter essenciale et accidentale, sicut exemplificavimus. Cum enim dicimus quatuor vel quinque ad restringendum quatuor non egemus 25 eis adiungere, nisi nuces vel homines vel alia huius modi; hec enim accidentalia sunt quaternarietati, et omnibus numeris; nee sunt essencialia illis. Dicimus enim id esse essenciale quod nisi prius intelligatur, non intelligitur perfici id cui est essenciale. Ad intelligendum vero quatuor 30 non est necesse respicere ad nuces, vel equos, vel alia numerabilia. Cum vero dicimus numerus, per hoc non possumus intelligere aliquem unum numerum, sed naturaliter inquirimus scire quis numerus sit, scilicet, si est quinque vel aliquis alius. Cum vero sit quinque, non egemus postea 35 aliquo nisi tantum specificare per illud aliquod numeratum.

32

ALGAZBLIS METAPHYSICA

(PARS I˙ )

Et hoc est accidentale respectu numeri; non sicut ipsum quinque; hoc enim non est aliquid additum super numeracionem, quasi accidens superveniens illi sed est terminacio numeracionis ipsius numeri. He autem intenciones faciles 5 sunt ad concipiendum in animo, sed difficile exprimuntur verbo, eo quod intrinsecacio est in verbis. Sit ergo consideracio de intellectu non de verbis. Hec sunt iudicia de universali.

DIVISIO TEECIA. 10

Esse dividitur in unum et multa; enumeremus ergo divisiones unius, et multi, et ea que consecuntur; unum aliud dicitur vere et proprie, aliud improprie; unum vere et proprie dicitur | quodlibet singulare signatum,, et hoc quidem llv tribus modis. 15 Primo dicitur u>num verissime, illud unum singulare in quo non est multitude in potencia nee effectu, ut punctus, et essencia creatoris, quoniam deus non dividitur in effectu, nee est receptibilis divisionis. Expers est igitur multitudinis in esse, et possibilitate, et potencia, et effectu, cuius nomen 20 ezcelsum est. Ipse igitur est vere unus. Secundo dicitur unum continuacione, in quo non est multitude in effectu, sed in potencia, quoniam receptibile est multitudinis; ut cum dicitur hec linea est una et due, et hoc corpus est unum et duo corpora. Si enim fuerit in eis incisio, dicetur in eis 25 esse dualitas. Si vero fuerit unum continuacione consimili, dicetur vel una linea vel unum corpus et una aqua, et consimilia eo quod non est in eis multitude, nee separacio in effectu. Sunt tamen receptibilia multitudinis, et omne unum huius modi, fortasse putabitur 30 non esse vere unum, eo quod potencia propinqua effectui putatur esse in effectu. Verum est autem quod ipsum est unum

(I. 3)

ENS DIVIDITUR IN UNUM ET MULTA

33

sed multitude in eo est in potencia. Tercio dicitur unum secundum ligacionem in quo est multitudo in effectu, sicut lectus unus, et quodlibet singulars compositum ex diversis partibus, sicut composicio membrorum hominis ex osse et 5 carnibus et venis. Quod quidem est unum. eo quod dicitur lectus unus, et homo unus, quamvis multitudo sit in eo in effectu respectu parcium; non sicut una aqua, et unum corpus consimile. Et hec est diversitas inter hos duos modos de quibus nomen unius dicitur vere. Unum autem im10 proprie dicitur cum nomen unius dicitur de multis que sint sub uno universal!. Et hec sunt quinque. Primum est unum genere, sicut cum dicimus homo, et equus sunt unum in animalitate. Secundo unum in specie ut cum dicitur Petrus et Johannes unum sunt in humanitate. Tercio 15 unum in communi accidente, ut cum dicitur nix, et camphora unum sunt in albedine. Quartum dicitur unum proporcione, ut cum dicitur proporcio regis ad civitatem, et anime ad corpus una est. Quinto dicitur unum subiecto, ut de azucaro (sic) quod est album, et dulce; dicetur album et 20 dulce unum sunt eo quod subiectum eorum est unum. Unum igitur dicitur ex octo sensibus. Deinde unum in accidente dividitur secundum divisionem accidencium. Si enim fuerit unio secundum accidens quantitatis, dicetur equalitas. Si secundum qualitatem, dicetur similitude; si vero se25 cundum situm, dicetur equidistancia; si vero secundum proprietatem, dicetur talitas; postquam autem scieris quod unum dicitur octo modis tantum, tune multum quod est ei oppositum, dicetur totidem modis sine dubio. De consequentibus vero unum est identitas; cum enim res fuerit una 30 et nomina eius diversa, vel comparacio, dicetur idem, ut cum dicitur ensis, idem est quod gladius, | et Petrus lohannis 12r idem est quod films lohannis; consequencia vero multitudinis sunt alietas, et diversitas, et opposicio, similiter equalitas, et similitude, et equidistancia, et talitas; hec enim 35 non intellignntur nisi in duobus vel pluribus; igitur sunt

34

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PAB8 !•)

consequencia multitudinis. Oportet autem ostendere species opposicionis, que sunt quattuor, quarum una est opposieio affirmacionis, et negacionis, ut homo est, homo non est. Secunda est opposicio relacionis, ut pater, et films, dominus, 5 et servus. Unum enim horum opponitur alteri. Tercia est opposicio privacionis, et habitus, ut hec que est inter motum tit quietem. Quarta est opposicio contrariorum, ut calores et frigiditates. Inter opposicionem vero contrariorum, et privacionis, et habitus, differencia hec est. Quod privacio 10 uichil aliud est quam remocio rei a subiecto tantum, sine posicione alicuius. Quies enim nichil aliud est quam privacio motus. Unde si nigredo posset removeri sine successione alterius coloris, profecto hoc esset privacio. Sed quia ea recedente statim advenit rubedo, vel albedo, vel aliquis 15 alius color; idcirco aliquid est amplius preter remocionem nigredinis. Privacio igitur non est nisi remocio ipsius rei tantum. Contrarium vero est id quod ponitur remoto alio, et propter hoc dicitur quod causa una non est apta ut ex ea procedant duo contraria. Egent enim duo contraria du20 abus causis; habitus vero et privacionis utriusque una est causa; et hoc unum si fuerit presens, faciet debitum habitus. Si vero absentatum fuerit, vel privatum, faciet deberi privacionem. Igitur causa privacionis est privacio cause essendi, eo quod causa quietis est privacio cause motus. 25 Proprietas vero opposicionis relacionis est hec, quod unumquodque eorum cognoscitur cognito altero. Non sicut calor, qui potest sciri sine cognicione, vel comparacione frigiditatis, nee sicut motus qui potest sciri, sine cognicione, vel comparacione quietis. Opposicio vero affirmacionis, et 30 negacionis distat ab opposicione contrariorum, et privacionis per hoc quod non est ipsa nisi in disposicione tantum, et complectitur quicquid est; nomen vero contrarii non convenit .nisi ei, cuius et sui contrarii subiectum est unum: nee hoc sufficit, nisi sic sint, ut simul in eodem esse esse non 35 possunt, sed per successionem et sint inter se maxime dis-

(I. 5)

ENS DIVIDITUR IN UNUM ET MULTA

35

tancie, sicut nigredo, et albedo, non sicut nigredo, et rubor. Rubor enim est color procedens de albedine ad nigredinem; est igitur medius, et ideo non est ab eis maxime distans. Aliquando autem inter duo contraria sunt multa media, 5 quorum unum propinquius est uni extremorum quam aliud. Et aliquando inter ea non est medium. Contrarium igitur communicat suo eontrario in subiecto, similiter habitus | 12v privacioni, quod non est necesse in negaeione, que aliquando communicant in genere non in subiecto, ut masculitas, 10 et feminitas, que non succedunt sibi in eodem singulari; fortassis autem errabunt aliqui, cum ponunt genus et accipiunt negacionem intencionis que sub eo est, et adiungunt ei differenciam, vel proprium et imponunt ei nomen affirmativum, et putant illud esse contrarium, ut numerus qui divi15 ditur in parem et in imparem. Pro impari quod apud latinos est nomen privativum, apud arabos est nomen affirmativum, fard, quod interpretatur compar. Sed hie error est; subiectum enim eorum non est unum, quoniam par numquam erit impar; et numerus contentus sub pari, numquam 20 erit contentus sub impari. Est enim inter ilia opposicio affirmacionis, et negacionis, quoniam par nichil aliud intelligitur, quam numerus qui dividitur in duo equalia. Et impar nichil aliud intelligitur quam numerus qui non dividitur in duo equalia. Hoc autem quod dicimus, non dividitur est 25 pura negacio. Sed imposuerunt ei nomen impar (fard), contra parem, et putant esse oppositum ut contrarium. Si quis autem quesierit si unum contrarium potest habere plura eontraria, respondebimus quod postquam contraria nichil aliud sunt quam ea que succedunt sibi in eodem subiecto, 30 ita ut sint a se maxime distancia; sequitur tune secundum hoc ut unum contrarium non habeat nisi unum contrarium. Unum enim eorum est in ultimo distancie ab alio; est igitur unum sine dubio.

DIVISIO QUARTA. Ens dividitur in prius et posterius; sed hec prioritas et posterioritas sunt eciam de accidentibus essencialibus esse, et dicitur deus esse ante mundum. Ante vero sive prius 5 dicitur quinque modis, quorum primus qui manifestior est dieitur prius tempore et hoc prius est magis in usu loquendi apud homines. Secundus est vel prius ordine, vel prius situ, ut cum dicitur, roma est ante ierosolimam quantum ad euntem de gallia ierosolimam, sive hec linea est prior ilia quantum 10 ad finem propositum, vel prius genere, ut cum dicitur animalitas prior est humanitate, si inceperis a superioribus. Si vero e converso inceperis ab inferioribus animalitas est prior corporeitate sicut et iherusalem prior est roma venienti romam de india. Tercius dicitur prius dignitate, ut 15 Petrus prior est Paulo, et ceteris apostolis. Quartus prius natura, ut quo de-structo destruitur id quo est prius, sed destructo eo quo est prius ipsum non destruitur sicut unum est prius duobus. Si enim ponamus unum destrui, non remanent duo eo quod omnia duo non su-nt nisi unum et unum. 20 Si vero ponamus duo destrui, non sequitur unum destrui. Cum autem dicimus unum esse prius duobus non intelligimus prioritatem temporis, quoniam potest esse unum cum duobus quamvis intelligatur unum prius duobus. Quintus est prius essencia, ut quod existit cum alio quod non est 25 nisi per ipsum; ipsum vero non | habet esse per illud, ut 13r causa prior est causato sicut motus manus prior est motu anuli. Dicitur enim quod mota manu movetur anulus, sed non moto anulo movetur manus quamvis sciamus ea simul esse in tempore. Sed hec prioritas est causalitatis et effi30 ciendi debere esse. 36 

(I. 5)

DIVISIO QUINTA. Ens dividitur in causam et causatum; sed quicquid habet esse per aliud causatum est; illud vero per quod habet esse, causa eius est et causa essendi illud totum, quod constat ex 5 partibus, est esse parcium et coniunccio earum; nan e canverso sic ut esse tocius sit causa esse parcium, sicut oximel non est causa mellis, et aceti, sed mel et acetum sunt causa eius, eo quod ipsum constat ex eis. Quod autem pars sit prior suo toto in tempore manifestum est. Sed si non separan10 tur tempore sicut maims comparacione hominis, tamen sic se habent, scilicet, pars prior est toto. Quicquid igitur pars est tocius alicuius, causa est illius tocius. Causa igitur dividitur in id quod est pars essencie causati, et in id quod est extra. Quod autem est pars causati, dividitur in id 15 cuius esse non sequitur (comitatur) esse causati, sicut esse ligni esse lecti; et in id cuius esse sequitur essencia causati, ut formam essencia lecti. Cum enim forma fuerit, necessario leetus erit; non sicut lignum, quamvis lectus sit quoddam totum quod non habet esse nisi ex coniunceione ligno20 rum et forma. Cuius igitur fuerit comparacio ad causatum, ut comparacio lignorum ad lectum, vocabitur causa materialis. Et cuius fuerit comparacio ad causatum, ut forme ad lectum, vocabitur causa formalis. Id vero quod est extra, dividitur in id a quo res est, ut faber lecto, et vocatur 25 causa efficiens, sicut pater filio, et ignis calorij et in id propter quod res est, non a quo, et vocatur causa perfectiva, et finalis, sicut causa finalis scamni est apte sedere. Proprietas autem cause finalis est ut propter earn cetere fiant cause. Nisi enim proposita fuerit in animo fabri, forma 30 scamni que est aptitudo sedendi propter necessitatem sedendi, faber non erit agens, nee ligna erunt causa materia37



38 ALGAZELIS METAPHYSICA (PABS !•)38 ALGAZELIS METAPHYSICA (PABS !•)

lis lecti, nee forma veniet in ea. Causa igitur ftnalis ubicumque fuerit inter omnes causas, causa causarum erit. Esse igitur scamni pendet ex lignis, et ex fabro, et forma, et necessitate sedendi. Si enim remota fuerit una istarum 5 causarum, sequitur remoeio scamni. Causa vero finalis est ultima in esse, et est prima et precedens in intencione. Causa vero efficiens, vel agit per naturam, ut ignis cum comburit, et sol cum illuminat, vel per voluaitatem, ut homo cum ambulat. Omnis vero agens in accione sua aliquid intendit. 10 Oportet autem ut esse id quod intenditur, et non esse non sit equale. Sensus enim intencionis hie est, scilicet ut faciat esse, quod melius est esse quam non esse. Quod si ita non esset, non vocaretur intencio. Id enim quod esse, et non esse equale est quantum ad agentem, nullius utilitatis 15 causa eligitur pocius esse quam non esse. Et quicquid tale est, non intenditur, et restat questio scilicet, quare eligitur esse pocius quam non esse, nee cessat quoadusque j dicatur 13v sibi intencio. Nichil enim aliud est intencio quam facere ut quantum ad agentem sit pocius esse accionem quam non 20 esse. Si enim non esset pocius esse quam non esse, tune esse, et non esse equalia essent, nee inclinaretur agens ad unum eorum pocius quam ad aliud. Quisquis autem agit propter aliquam intencionem, imperfectus est. Id enim esse quod intenditur, melius est illi, quam non esse. Unde 25 aliquid boni est quod non habet, et intendit ut habeat, quod cum advenit perficietur, igitur per se imperfectus est sine illo. Si quis vero dixerit quod agens aliquando agit non propter utilitatem que sibi eveniat, sed alii, errat quoniam utilitatem advenire alii, quantum ad eum pocius est quam 30 non advenire. Si ergo advenire utilitatem alii est ei pocius, tune per hoc quod acquirit alii, iam acquirit sibi aliquid quod est pocius sibi sine quo erat prius, erat igitur inperfectus. Si vero efficere alii utilitatem non fuerit utile, tune reddibit questio, et queretur onmino quare fecit hoc utile 35 alii? Omnis igitur agens habet intencionem que eum per-

(I. 5)

ENS DIVIDITUR IN CAUSAM BT CAUSATUM

39

ficit, et removet diminucionem que erat in eo, propter perfeccionem que advenit. Si igitur possibile est esse essenciam ex qua causatum provenit, et ex qua in quantum ipsa per se est essencia effluit esse aliud ab eo omnino sine intencione, 5 profecto hec causa sic agens, altior, et nobilior est quam agens per intencionem, et eleccionem. Cum autein quis fit agens, qui non fuit agens, necesse est hoc fieri propter novitatem alicuius rei scilicet vel condicionis, vel nature, vel voluntatis, vel intencionis, vel potencie, vel cuiuslibet alte10 rius disposicionis. Quoniam si disposiciones agentis permanerent, ita ut erant, et non fieret agenti novum aliquid, nee in se nee extra se, usque tune, profecto non esset agenti pocius accionem esse quam non esse sed non esse permaneret semper incessabiliter. Si enim disposiciones ita eseent 15 ut erant, sequeretur necessario quod non esse permaneret semper, si non enim esse permansit ante hoc, eo quod non fuit elector qui daret esse, tune cum iam est esse, oportet ut eius causa sit electorem esse. Si enim non fieret novus elector, nee esset elector sicut nee erat ante, profecto non 20 esse permaneret necessario, sicut erat. Adhuc eciam inducemus aliqua ad manifestacionem hums, quod vero necessarium est, hoc est, scilicet, quod causa dividitur in causam essencialem, et causam accidentalem, sed causa accidentalis vocatur causa inproprie eo quod causatum non provenit ex 25 ea, sed ex alio quod non sit causa debiti essendi causatum, nisi cum ilia, sicut qui removet columpnam subsistentem tectum, dicitur dirumpere tectum, quod non est verum eo quod causa ruine tecti est eius ponderositas, sed retinetur interim propter substentacionem columpne, remotor igitur 30 columpne aptavit illud ad casum, et ruit | quod erat propria 14r eius accio, vel sicut dicitur scamoneam infrigidare, eo quod aufert coleram que prohibebat naturam infrigidari. Natura igitur erit frigescens, sed cum remotum fuerit quod prohibet, et scamonia erit causa remocionis colere, non infrigi35 dacionis que sequitur post remocionera colere naturaliter.

DIVISIO SEXTA. Ens dividitur in finitum, et in infinitum. Infinitum vero dicitur, quattuor modis quorum duo non sunt, duos vere esse argumentacio deprehendit; dicitur enim quod motus 5 celi non habet finem scilicet non habet principium, et hec iam deprehendit argumentacio. Dicitur eciam quod anime humane que separantur a corporibus sunt infinite; hoc autem necessario verum est, si removeatur finitas a tempore et a motu celi quod est remocio incepcionis. Tercius est 10 ut cum dicitur corpus, et spacia infinita, a superius usque inferius, sed hoc quoque falsum est. Quartus est ut cum dicitur cause sunt infinite, eo quod res habent causam, et causa habet causam, et sic non pervenitur ad primam causam, que non habet causam; sed hoc quoque falsum est; 15 nam sensus huius est quod omnis numerus intelligitur multa simul, que habent ordinem per naturam, et habent ultra, et citra in quo sic est infinitas ut in causis que sunt infinite. Ordo autem inter causam et causatum necessario naturalis est, qui si removetur, illud causa non remanet; similiter 20 corpora et spacia sunt ordinabilia quoniam quedam eorum sunt citeriora aliis necessario, cum inceperis ab una parte; hec autem ordinacio est situ non natura, inter que differencia iam assignata est in tractatu de prius et posterius. In quocumque autem fuerit unum istorum sine alio, infinitas 25 non removebitur ab eo sicut a motu celi; qui quidem habet ordinem, et progressionem, quoniam omnes partes eius non sunt simul in una disposicione. Cum ergo dicitur quod motus celi non habet finem, non intelligimus per hoc removeri finitatem a motibus qui sunt, sed ab omnibus simul qui 30 sunt, et fuerun-t, et futuri sunt. Similiter et animas huma40

(I. 6)

ENS DIVIDITUR IN FINITUM ET INFINITUM

41

nas que sunt separabiles a corporibus per mortem, concedimus esse infinitas numero, quamrvis habeant esse simul quoniam non est inter eas ordinacio naturalis qua remota desinant esse anime, eo quod nulle earum sunt causa aliis, sed 5 simul sunt sine prius, et posterius, natura et situ. Non enim intelligitur in eis prius, et posterius, nisi secundum tempus sue creaeionis. In essenciis autem earum secundum quod sunt essencie, et anime non est ordinacio ullo modo, sed sunt equales in esse, e contrario spaciis, et corporibus, et 10 cause, et causato. Sed quod possibile est animas non habere finem, et motus non habere inicium, posterius dicemus, et quecumque inducuntur in profoaeionibus earum. | 14v Quod autem corpora non sint infinita nee spacia, et quicquid habet ordinacionem situ, vel natura, nunc ostende15 mus. Sed quod impossibile est longitudines esse infinitas ostenditur duobus modis, et primum hoc modo. Sit linea gd. infinita ex parte g, et sit linea ab finita que moveatur in suo circulo versus g linee dg, quousque fiat equidistans ei. Illam vero sic posse moveri, necesse est. Deinde si movea20 tur ab equidistancia propinquius versus lin-eam

gd.: necesse est tune ut supponatur alicui punctorum linee gd.; primum autem punctum cui supponitur, est punctum equidistancie, delude supponitur reliquis punctis quousque ponitur equidistans, ex altera parte, sed hoc est impossibile. 25 Si enim intelligimus earn mclinari cum discedit ab equidistancia, sine supposicione, hoc est impossibile; supponi eciam est impossibile quoniam supposicio primum fit sub uno pun-

42

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I")

cto. In linea autem infinita, nullum punctuin est primuin. Quodcumque vero punctum ponitur primum supposite linee, necessario ante illud supposita fuit aliis, nee potest subponi omnibus punctis, nisi subponatur infinitati; non est igitur 5 aliquod aliorum primum cui primum supponitur, et hoc est impossibile, et hec probacio est geometrica necessaria ad eonvinceridum longitudines non esse infinitas, sive intelligantur in pleno, sive inhani. Secunda probacio est hec. Si possibile est lineam inf initam 10 esse, tune linea ab sit infinita

sed sit infinita a parte b in qua intelligamus duo puncta g et d. Si autem db est finitum, tune cum additur ei gd, profecto gb erit finitum. Si vero db est infinitum, tune si intelligamus superporii db super gb, 15 vel extendentur simul equaliter versus b, neutro excedente alteram quod est impossibile; tune enim minus esset equale maiori, eo quod db minus est quam gb, vel db erit brevior quam gb, et excedetur a linea gb; linea igitur db finitur versus partem, b, ibi ubi a linea, gb exceditur, sed linea gb 20 non excedit lineam db nisi augmento linee gd que est finita. Cum autem finitum additur finito, totum fit finitum; igitur gb est j finitum necessario. Quod autem cause non 15r sint infinite, probacio hec est j quoniam si sic disposuerimus eas ut alie sint cause aliarum, profecto necesse est ut vel 25 perveniatur ad causam que non est causata, et hec est prima, et tune finiuntur cause; yel ut non perveniatur ad primam, sed eant in infinitum; omnes autem ille cause infinite sine dubio habent esse, quoniam simul sunt, et omnes ille secundum hoc quod sunt omnes non potest esse quin 30 sint vel possibiles, vel causate, vel necessarie; falsum est autem eas esse necessarias, quoniam univer-sitas earum provenit ex singulis causatis; quod autem provenit ex causato, non est necessarium. Necesse est igitur, ut universitas

(I. 7)

IN POTENCIA ET IN EFFECTU

43

sit causata, et eget causa qua fit causa que fit extra universitatem. Nam quia singula illius universitatis comprehendimus in universitate, ideo de universitate qua comprehenduntur singula, vere dicitur quod sit causata. Eget igitur 5 causa que sit extra, et non sit causata; hec igitur est prima, et sic sunt finite; hoc igitur est quod dicimus de finito et infinito. DIVISIO SEPTIMA. Ens dividitur in id quod est in potencia, et in id quod 10 est in effectu. Nomen autem potencie et effectus dicitur diversis modis, quorum quibusdam non indigemus; potencia vero dividitur in potenciam agendi, et potenciam paciendi; potencia vero agendi est per quam res que actura est aptatur ad esse agentem, ut calor ignis ad calefaciendum aquam; 15 potencia vero paciendi est per quam aptatur res ad paciendum, ut mollicies, et flexibilitas cere ad recipieridum formam. Opponitur autem potencia effectui alio eciam modo, quicquid enim vere est, dicitur esse in effectu, nee intelligimus hie effectum sicut in precedentibus. Dicitur 20 enim essencia primi principii esse in effectu omni modo, et nichil esse in eo in potencia. Accio vero secundum primam intencionem non convenit ei secundum quod ipse est. Ipse enim est qui absolute est; potencia vero opposita huic accioni est possibilitas essendi rem antequam sit, sed interim 25 dum non est in actu, dicitur esse in potencia. Et sustinemus dicere aliquid esse in potencia quamvis hoc quod dicimus esse, inproprie dicatur, sicut cum dicitur vinum inebriare. In vino enim dum est in lagena inebriacio dicitur esse in potencia secundam usum loquendi. Non tamen ine30 briat sed quia inebriacio potest accidere ex illo, dicitur in eo esse in potencia. Et sicut unum corpus dicitur esse

44

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I¨ )

divisibile eo quod divisio est in eo in potencia, quoniam vere non est in eo divisio, nisi cum fit in eo divisio vel per cissionem corporis, vel per separaeionem suarum parcium. Distinccio autem inter potenciam, et effeetum, perficitur duo5 bus iudiciis. Primum est quod iudicium huius potencie possibilitatis ultime quam intelligimus possibilitatem essendi, eget substi | nente, et materia in qua existat. Ex 15v quo sequitur quod quicquid incipit precedat illud mate10 ria. Igitur non est possibile ut materia prima ceperit esse, sed est eterna; quicquid enim incipit esse, antequam incipiat, est in potencia scilicet antequam incipiat, potest incipere esse; possibilitas igitur incipiendi precedit incipere esse. Hec autem possibilitas vel est res que est vel est interpreta15 cio non rei. Si vero est interpretacio non rei, tune id quod incipit, non habuit possibilitatem; igitur non fuit possibile ut esset, fuit igitur impossibile esse. Si autem fuit impossibile esse, tune non est umquam, quod est inconveniens. Gonstat igitur possibilitatem esse rem que est, quam iudi20 cat intellectus esse. Impossibile est autem quin ipsa vel sit existens per se substancia, vel sit designacio rei egentis subiecto; falsum est autem possibilitatem esse substanciam existentem per se, eo quod possibilitas est designacio relata ad id quod est possibile, que non potest intelligi existere 25 per se. Oportet igitur ut habeat subiectum in quo existat, unde sensus esse possibilitatis est designacio subiecti ad recipieudum permutaeionem, sicut cum dicitur possibile est puerum istum doceri; igitur sciencia possibilis est huic puero. Similiter et hoc sperma possibile est fieri hominem; 30 ergo possibilitas essendi humanitatem est designacio in spermate, et possibile est hunc aerem fieri aquam. Si vero posuerimus aliquid incipere esse sine precedente materia, tune hoc quod dicimus quia id quod cepit esse, possibile fuit incipere esse, antequam inciperet esse, erit nichil significans, 35 eo quod possibilitas est designacio rei que fit. Res autem

(I. 7)

IN POTENCIA ET IN EFFECTU

46

antequam sit, non potest esse subiectum alicuius designacionis; possibilitas igitur omnis rei que incipit esse, est in ems materia; potencia vero sue incepciouis est in suo subieeto. Et hoc intelliginras cum dicimus aliquid esse in poten5 cia sicut cum dicimus sciencia est in puero in potencia, et palma est in nucleo in potencia; potencia vero aliquando est propinqua, aliquando longinqua. Sperma enim est homo in potencia propinqua. Et terra est homo eciam potencia longinqua, eo quod terra non sit homo, nisi post multas 10 permutaciones. Secundum indicium est quod poteneia agendi dividitur in duo scilicet vel ad agendum tantum, et non ad eius oppositum, ut potencia ignis est ad conburendum, et non est ad non conburendum; vel est ad agendum, 15 et eius oppositum scilicet ad cessandum ut potencia hominis ad movendum, et quiescendum; primum vero vocatur potencia naturalis, secundum vocatur potencia voluntaria; huic autem potencie secuaide cum adiungitur voluntas firma, nee est aliquid quod impediat, profecto accio proveniet ex ea 20 naturaliter | consequens sicut ex potencia prima. Cum 16r enim fuerit posse et firmum velle scilicet, cum iam firmum est in agendo propositum, et non sequitur accio, profecto hoc non contingit nisi propter aliquid quod impedit, quoniam cum conveniunt simul potencia agendi, et potencia 25 paciendi, et utraque est .perfecta, necessario sequitur passio. Ex omni autem causa, omnino sequitur suum causatum secundum debitum. Quod enim non debet esse causatum a sua causa, illud non est. Quamdiu enim est possibile non esse, eo quod causa non habet omnes suas condiciones, pro30 fecto illud non est. Sed statim cum adfuerint omnes condiciones cause, designabitur esse causati, et fiet impossibile non esse, quoniam presens est id quod facit debere esse, nee provenit id quod debet esse sed differtur, non fit hoc, nisi vel deffectu sue nature, si naturale est, vel deffectu sue 35 voluntatis, si voluntarium est, vel absencia sue essencie, si

46

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS P)

sua aecio fit per esseuciam. Et interim dum differtur ne provenit quod debet, profecto causa non est in effectu, sed in potencia. Eget autem aliquo alio per quod trahatur de potencia ad effectum. Quod cum fuerit, fiet debitum ex5 eundi de potencia ad effectum.

DIVISIO OCTAVA. Ens dividitur in id quod debet esse, vel necesse est esse, et in id quod possibile est esse. Ex quo intelligimus, quia esse omnis eius quod est, vel pendet ex alio a se, sic ut si 10 ponatur illud aliud non esse, hoc non fit, sicut esse scamni pendet ex lignis, et fabro, et forma, et comoditate sedendi. Si enim ponamus deesse aliquod istorum quattuor, sequetur necessario scamnum non esse; vel non pendet esse eius ex alio a se ullo modo, sic ut si ponatur non esse, quicquid est 15 preter se, non tamen sequetur illud non esse. Ipsum enim est sibi ipsi sufficiens. lam autem couvenerunt philosophi in hoc ut appellarent primum possibile, secundum vero debitum vel necesse esse. Dicemus igitur quod quicquid est cuius esse est a se ipso non ab alio, illud est debitum vel 20 necesse esse: quicquid autem est non habens esse a se ipso, illud vel est prohibitum in se, et est impossibile esse umquam, vel est possibile in se. Quod autem est debitum essendi est necesse esse; prohibitum autem essendi est necessarium non esse; possibile vero est id quod non sequitur 25 necessario esse, vel non esse. Quicquid autem est possibile in se, cum habuerit esse, esse eius est ab alio a se sine dubio. Si enim esset a se ipso, tune esset debitum, | non 16v possibile. Esse autem ab alio habet tres respectus; unum ut si ponatur esse illud, a quo est quod est eius causa, causa30 turn fit debitum, eo quod premonstratum quod esse causati

(I. 8)

QUOD DEBET ES8E ET POSSIBILE ESSE

47

debet esse, existente causa. Aliud ut si ponatur causa non esse, ipsum causatum fit prohibitum. Si enim esset, tune esset per se sine causa; esset igitur debitum per se. Tercium ut non consideretur an eius causa sit, vel non sit, 5 sed consideretur ipsum tan turn per se ; habebit ergo ex se ipso tercium membrum scilicet possibilitatem. Et hoc est, sicut causa essendi quatuor est esse duo, et duo. Si enim consideramus non esse duo et duo, destruetur esse quaternarii in mundo. Si autem consideremus ilia esse, erit debitum 10 ess-endi quattuor; si vero non consideremus duo, sed consideremus essenciam quaternarii, inveniemus quatuor possibile in se, scilicet quoniam non est necesse quattuor esse, vel non esse. Quicquid igitur est possibile in se, non provenit eius esse, nisi ex sua causa, et interim dum fuerit possi15 bile esse ex sua causa, non erit; postquam autem fuerit debitum essendi ex sua causa, protinus erit. Quamdiu enim fuit possibile esse, duravit non esse. Unde eget ut removeatur possibilitas, non ilia que est in se ipso; ilia enim non est causa, que debeat removeri, sed ilia possibilitas que e¨ t sue 20 cause, et convertitur ut fiat debitum, scilicet ut adsint omnes coridiciones, et operetur causa sicut debet ad hoc ut sit causa. Oportet autem nunc cognoscere radicem possibilem, super quam constituents magnum quiddam, scilicet si mundus est eternus, an possit esse factura dei altissimi an non. 25 Scimus autem quod nullum possibile habet esse nisi per aliud a se quod est factor eius; de eo autem quod est factor, intelliguntur duo; unum ut inchoet, scilicet trahat illud de non esse ad esse, sicut cum quis fabricat domum que non fuit; hoe autem pal am est; aliud ut sit esse rei per illud 30 sicut esse luminis per solem, et vocatur sol factor luminis naturaliter. Qui autem dixerunt quod agere nichil aliud est quam inchoare, fortassis putabant quod cum habuerit esse quod fit, non egebit factore, sic ut quamvis ille non sit, non tamen desinat esse quod factum est. Et fortassis pre35 sumet dicere aliquis quod quamvis ponatur deus non esse,

48

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I")

non tamen sequetur ex hoc, mundus non esse, postquam habet esse, et conantur hoc ostendere exemplo, et racione. Exemplum autem est hoc quod fabricator domus post fabricacionem domus, non nocet domui si moriatur, nee destruitur 5 domius absencia eius; j racio vero est hec, scilicet quia 17r id quod non est, indiget datore essendi; quod autem iam est non eget datore essendi; predictum vero exemplum falsum est, quoniam fabricator domus non est causa esse domus, nisi inproprie, sed est causa motus per manum: hie 10 enim motus est causa motus parcium domus inter se, et forma domus est causata ab his motibus. Cessat enim venire, cessantibus motibus illarum parcium domus; de hoc enim quod dicitur, formam domus remanere, sensus hie est, scilicet quod pars non quiescit ubi posita est, nisi quia 15 ponderosa est, quia tendit deorsum; quod autem sub ea est, constrictum et durum est, et ideo prohibet; causa, igitur eius est ponderositas eius, et constriccio eius quod sub ea est, que constriccio si removeretur, destrueretur forma domus; paries eciam quamvis sit constrictus ex luto, permanencia 20 tamen sue figure fit siccitate luti; hee enim est que retinet figuram eius; si enim fabricaretur ex aliqua re defluente in aliquo concavo instrumento, eo remote, destrueretur forma parietis, propter privacionem siccitatis; fabricator igitur non est factor domus. Similiter pater non est factor filii, 25 sed causa motus propter coitum; hie enim motus est causa motus duorum spermatum ad uterum. Deinde cause adventus forme hominis in spermata multe su
(I. 8)

QUOD DEBET ESSE ET POSSIBILE ESSE

49

nunc esse est ex illo; alium quia ante hoc, non erat ex illo. Consideremus igitur quod cum factura pendeat ex factore, necesse est ut vel pendeat secundum esse suum quod iam nuno est, vel secundum non esse suum quod precessit, vel 5 secundum utrumque; f alsum est autem pendere secundum non esse suum, quoniam non esse quod precessit, nullam prorsus habet habitudinem, vel respectum ad factorem quia factor nichil penitus agit in eo; f alsum est autem pendere secundum utrumque. Quoniam postquam constat non pen10 dere facturam ex factore secundum non esse, necesse est tamen facturam pendere ex factore; profecto non restat pendere nisi secundum suum esse. Quod igitur pendet ex factore, est secundum suum esse, non secundum non esse suum. Si quis autem dixerit quod pendet ex eo secun^ 15 dum esse, | set quod precessit non esse, cuius sensus est 17v quod pendet ex eo secundum esse quod est post non esse. respondebimus quod factor non inprimit eo modo ut factura habeat esse post non esse, quamvis huius modi esse non potest esse, nisi post non esse, quoniam esse est sibi post non 20 esse. Si enim factor vellet dare illi esse, non post non esse, hoc non esset ei possibile eo quod esse eius post non esse, non est propter posicionem alicuius. Non est enim inpressio positoris nisi in esse eius. Verum est autem quod factor potest non facere, et potest non dare esse, sed facere esse 25 non post non esse, hoc impossible est. Igitur id quod cepit esse eget factore, secundum suum esse tantum, quoniam secundum hunc modum est possibile tantum, ipsum autem esse post non esse, vel necesse esse debitum est non possibile, ad quod non indiget factore. Postquam autem non 30 pendet factura ex factore, nisi in quantum habet esse, tune quamdiu permanet esse indiget factore, et pendet ex eo, scilicet suum esse cum propter ipsum, et cum ipso in omnibus suis disposicionibus, sicut esse diei est propter solem, et cum sole in omnibus disposicionibus; factura eciam 35 habet duos status sicut diximus. Gum enim factor eciam

50

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS

habet duos sicut diximus. Quod factor est causa vel est in quantum aliud a se iam est ab illo, vel in quantum nondum est ab illo, sed postea fit ab illo. Verum est autem quod factor est causa in quantum aliud a se iam est 5 ab illo, non in quantum prius non fuit illud, et postea est, quoniam esse non fuit ab illo antea, nisi quia ille non fuit causa; hoc autem quod esse non fuit ab illo antea, fit propter hoc quia ille non fuit ems causa, non quia ille fuit eius causa et factor. Sicut homo cum prius non vult 10 esse rem que non est nisi per voluntatem eius, et postea vult esse, et cum volitum iam est, non est nisi in quantum volitum iam est. Et voluntas iam est, non in quantum voluntas habita est post voluntatem. Igitur rem esse est quiddam, et facere earn esse est aliud; esse vero rei causam 15 et factorem est quiddam, et fieri ipsum esse causam rei et f actorem est aliud. Igitur f acere esse post non esse, oppositum est ad fieri causam et factorem cum prius non fuerit. Similiter eciam iam esse est oppositum ad esse causam, et factorem. Quisquis ergo intellexerit de eo quod fit, quod 20 incipit esse post non esse, intelligat similiter de factore quod fit causa postquam non fuit; permutatur igitur ad causa- j 18r litatem, eo quod causatum permutatur ad esse. Quisquis ergo intelligit de eo quod iam est, quod non est nisi ex factore, debet eciam intelligere de factore, quod est 25 causa essendi, non faciendi ease. Cum autem aliquid est causa essendi alii, hoc ipsum esse causam, quiddam est additum supra essenciam illius, quod scilicet est esse factorem. Si vero fuerit causa, incessabilis sempiterna, erit eciam factor incessabilis sempiternus- Sed si fuerit causa mo30 mentanea, erit quoque factor momentaneus, et e converse, si factor, et causa similiter. Verum est autem quod vulgus non intelligit differenciam inter aliquid esse factorem, et inter illud fieri faetorem, et propter hoc imagina-nt quod imaginant. Ex quo sequitur quod causatum sive sit incessa35 bile, sempiternum sive momentaneum in omnibus suis dispo-

(I. 8)

QUOD DEBET ESSE ET POSSIBILE ESSE

61

sicionibus, non est nisi ezistente causa, non enim sufficit sibi esse sine ilia; si enim removeatnr causa, et factor, profecto removebitur causatum et faetura. Si vero fuerit eternus erit faetura eterna, pendere enim eius ab illo est 5 in quantum habet esse tantum, non in quantum cepit esse cuius sensus est esse post non esse, sicut predictum est.

TRACTATUS SECUNDUS. lam d’iximus quod esse ens omnis eius quod est, vel pendet ab alio a se sicut ad rememoracionem eius sequatur remocio istius, vel non pendet. Si vero pendet, 5 vocamus illud possibile. Si vero nan pendet, vocamus debitum per se quod est necessarium per se, de quo duodecim dicenda sunt. Primum quod ipsum non est .accidens; tune enim penderet ex corpore, et sequeretur eius destruccio ad destruceio10 nem corporis. Non vero interpretati sumus necesse esse, illud quod non pendet ex alio ullo modo. Accidens autem est possibile; omne vero possibile habet esse ab alio, quod est eius causa; igitur est causatum sine dubio. Secundum est quia non est corpus, et hoc duobus modis; 15 uno quia omne corpus est divisibile secundum quantitatem in partes; igitur totalitas eius pendet ex partibus eius. Que si ponantur destrui, sequetur necessario destruccio eius, sicut destruccio hominis sequetur necessario, si intelligamus destrui partes eius. Quamvis iam prediximus quod 20 omnis colleccio sive totalitas causata est a suis partibus, | 18v et idcirco non potest concedi, necesse esse componi ex partibus, quia si interrogati fuerimus quare incaustum est, dicemus quia sunt galle, atramentum, aque coniu-nccio, et ex his omnibus coniunctis provenit incaustum; he igitur partes 25 suut causa compositi. Similiter partes omnis compositi sunt causa compositi. Alio quod iam stabilitum est corpus esse compositum ex forma, et hyle. Si enim ponatur destrui hile, destruetur corpus, vel si ponamus formam destrui, destru52 

(II. 3)

NECESSE ESSE NON EST SICUT FORMA

53

etur similiter et corpus. Nos autem intelligimus per debitum esse id cuius remocio non sequitur propter remocionem alterius a se, non enim sequitur remocio ipsius nisi ex hoc tantum scilicet si ponamus ipsum non esse. 5 Tercium quod necesse esse non est sicut forma, eo quod forma pendet ex hile. Et si ponatur non esse hile que est cum ea, sequetur ipsam non esse; nee esse est eciam ut hile que est subiectum forme, sine qua non habet esse; hile enim non est in effeetu, nisi cum forma, et si forma non est, 10 sequitur hyle non esse; pendet igitur ex alio. Quartum est quod eius esse, non est aliud ab eo quod est ipsum, quoniam necesse est ud idem sit eius esse, et id quod est ipsum; predictum est autem quod esse rei ab eo aliud est quod ipsa est. Et esse de quo queritur per an est, est accidens ei quod ipsa 15 res est, scilicet ei de quo queritur per quid est; omne autem accidens alicui, causatum est; si enim esset ens per se, non esset accidens alii. Omne vero accidens alii, pendet ex alio eo quod non est nisi per illud, vel cum illo; causa vero essendi, necesse est ut sit vel id quod res est, vel aliud. Sed 20 si fuerit aliud, tune esse erit accidentale et causatum; ergo non erit necesse esse. Falsum est autem, ut id quod res est per se, sit sibi causa sui esse. Quod enim non est, non est causa ei quod est. Id vero quod res est, non est ante hoc esse; quomodo igitur erit causa eius? si autem id quod 25 res est, haberet esse ante hoc esse, tune non egeret secundo esse et deinde restaret questio an hoc esse sit accidentale ei quod res esit, tune unde accidit ei f Sequitur ergo ex hoc, ut ei quod! est necesse esse, idem sit esse, et id quod est, et esse, hoc idem debebit esse ei, quod est id quod res est 30 aliis. Et ex hoc manifestatur quod necesse esse nullo modo est simile alicui alii a se eo quod quicquid est aliud ab eo, est possibile; et omnis quod est possibile, suum esse aliud est ab eo quod ipsum est, et suum esse est a necesse esse sicut postea dicemus. | 19r 35 Quintum, quod necesse esse non pendet ab alio, sic ut

54

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I*)

illud aliud pendeat ab ipso, scilicet ut unumquodque eorum sit causa alterius; hoc enim in ceteris ab ipso est impossible quod sic probatur. Si enim h sit sausa g, et e converso, g sit causa b, sed b ex hoc quod est causa, prius est quam 5 g. Similiter, et g ex hoc quod est causa, prius est quam b, tune g prius est eo quod est prius se quod est inconveniens quoniam unumquodque eorum est prius alio secundum quod est causa, et posterius secundum quod est causatum, quod similiter est manifesto falsum. 10 Sextum, quod necesse esse non pendet ex alio sic ut illud aliud pendeat ab ipso, non ex sensu causalitatis, sed nee ex sensu relacionis sicut duo fratresj dicimus enim quod si non sequetur remocio unius ad remocionem alterius, tune non pendet hoc unum ab illo alio. Nos autem conce15 dimus quod aliquid aliud a necesse esse pendet ab ipso; omne enim causatum pendet ex causa; causa vero non pendet ex causato, et cuius destruccio sequatur, ex destruccione alterius, illud possibile est non necesse. Quicquid vero pendet ex alio, possibile est, et illud aliud vel 20 sufficiet ei ad esse sic ut illud aliud sit solum causa, et hoc causatum ab ilia, vel non sufficiat ei per se, sed egeat alio eciam secum, et sic hoc erit causatum ab utroque; hoc autem totum contrarium est ei quod est necesse esse. Septimum, quod impossibile est esse duo, quorum utrum25 que sit necesse esse, sic ut necesse esse habeat comparem, quorum uuumquodque sit per se sufficiens sibi nichilo egens nee ex alio pendens; necesse est enim ut sint vel similima omni modo, vel diversa. Si vero fuerint similia omnino, tune destruetur numeracio in eis, nee poterit intelligi duali30 tas sicut dicimus duas nigredines non posse esse in eodem subiecto eodem modo sicut probatum est, quod universale non fit singulare nisi per differenciam, vel per accidens quod omnino sit ei proprium. Quod autem sint diversa per differenciam vel per accidens, hoc quoque inpossibile est in 35 eo quod supradictum est, quod differencia, et accidens non

Cn. 8)

NECESSE ES8E COMPAREM NON HABET

55

ponuntur in constitueione universalioris, et quod humanitas non facit animal esse animal, sed facit ipsam ease; hoc autem contingit ubi esse est accidens supra id quod ipsa res est, et quanta est et cetera. Cuius autem esse, et id 5 quod ipsum est, fuerit unum et idem, differencia nee eonstituit id quod ipsum est nee constituit esse eius. Ergo necesse est esse sine huiusmodi differencia; igitur | differen- 19v cia, et accideus sunt ibi superflua. Si enim necesse esse non esset sine huiusmodi differencia, tune differencia esset IQintrans in certitudinem esseocie illius; supradictum est autem hoc esse inpossibile, quoniam non intrat nisi in id quod res est, eo quod id quod res est diversum est ab esse eius. Octavum est quod nichil potest designari in necesse esse 15 quod sit superadditum essencie illius. Si enim posuerimus eius esse cum ilia designacione, sic ut destruatur eius esse, si ponatur ilia non esse, tune esse eius penderet ex illo, et fieret compositum ex partibus ita ut non sequatur essencia eius esse, nisi propter coniunccionem illarum; ornne vero 20 compositum ex aliquibus causatum est, sicut predictum est. Si autem non sequatur illud non esse quamvis ponatur ilia designacio non esse, tune ilia designacio accidentalis est illi sicut sciencia homini, verbi gracia, quod est falsum; orane vero accidentale causatum est, sicut predictum est, 25 et eius causa si fuerit ipsum necesse esse, tune ipsum simul erit agens., et recipiens. Ipsum autem esse agens non est ipsum esse recipiens eo quod non recipit secundum hoc quod agit, nee agit secundum hoe quod recipit; esset igitur in eo multitude aliquo modo. lam autem ostendemus quod in 30 ipso necesse esse, multitude esse non potest, eo quod oportet multitudinem causatam esse ab unitatibus. Est igitur unum omni modo, quamvis nos eciam probabimus in naturalibus quod corpus non movetur ex se ipso, et inpossibile est ut aliquod moveat, et moveatur eodem modo, et quod agens 35 sit recipiens eodem modo, quoniam corpus aliquando est

56

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS P)

recipiens et agens in illud est extra, ut cum corpus inpellitur sursum. Aliquando vero est recipiens secundum mate* riam, et agens per formam, sicut cum movetur deorsum. Imagina ergo simul esse accionem, et recepcionem in cor5 pore, et in aliis consimilibus, scilicet que conponuntur ex aliquo quod est quasi forma, per quod agunt et ex aliquo quod est quasi materia, per quod recipiunt. lam autem ostendimus quod necess<e esse non est hums modi; falsum est eciam ut ilia accidentis desigfnacio sit ex alio ab eo, eo quod 10 tune necesse esse penderet ex illo alio, quoniam esse necesse esse cum ilia designacione penderet, ex esse illud aliud, et esse necesse | esse sine ilia designacione, penderet ex non 20r esse illud aliud; ergo necesse esse sive signatum, sive non signatum, esset utroque modo pendens. Cuius autem esse 15 pend’et ex non esse aliud, causatum est. Quoniam sicut ad ipsum esse, opus est illud aliud non esse. Sic ad ipsum non esse, opus est illud aliud existere, quo existente destruatur essencia eius. Igitur eius essencia penderet ex illo alio. Sed necesse est esse non pendet ex alio a se ullo modo, quoni20 am ipsum est sufficiens sibi ipsi in se ipso ad esse ipsum et hoc est quod intelligimus de necesse esse. Nonum est quod necesse esse non potest permutari; permutacio enim nichil aliud est quam designacio quod allquid novum venit in eum quod prius non fuit. Omne vero 25 novum eget causa, et inpossibile est illam causam esse aliud ab eo quod, scilicet, est necesse esse sicut predictum est, vel esse ipsum. Omnis enim designacio que provenit ab essencia, est cum essencia et est simul, et inseparabiliter cum ea precipue cum dictum sit quod agens non est recipiens. Ergo 30 nulla res agit aliquid in seipsam ullo modo. Decimum est quod ex necesse esse non provenit nisi unum quid, nullo mediante. Aliquibus vero mediantibus multa proveniunt ex eo, et secundum ordinem. Ostensum est autem ipsum esse unum in quo nullo modo est multitude. 35 Omnis enim multitudo unius rei vel est ex partibus consti-

(II. 11)

NECESSE ESSE NON SUBSTANCIA

57

tuentibus unitatem eius, sicut est multitude eorporis, vel est ex his in que res iotelligitur dividi, scilicet, cum intelligitur dividi in duo, quorum alterum non existit sine altero, ut forma, et materia, vel est ex esse, et ex eo quod ipsa res 5 est; hec autem omnia iam removimus ab eo. Igitur non remanet in eo nisi vera unitas secundum omnem modum; ab uno autem non provenit nisi unum eo quod opus unius non fit diversum, nisi vel diversitate eius in quo fit, vel diversitate instrument!, vel ex aliquo alio quod est preter 10 essenciam unius factoris. Quod sic probatur; cum enim unum corpus calefacit aliud corpus, et infrigidat aliud, cognoscitur necessario esse inter ilia diversitas. Si enim unum eorum esset quale aliud est, profecto consimilis esset in eis eorum accio. Et postquam inpossibile est provenire 15 duo diversa ex duabus essenciis consimilibus, tune inpos- 20v sibilius est provenire diversa ex una, et eadem essencia. Remocius enim est aliquid ab alio, quam a seipso; postquam igitur similitudo unius ad aliud, f acit debere acciones1 eorum non esse diversas, tune identitas efficacior est ad hoc. Diei20 tur autem identitas in re, sed nos iotendimus per hoc te facere intelligere. Undecimum est quod necesse esse, sicut non dicitur accidens sicut predictum est, sic nee dicitur substancia, quamvis sit per se existens, et non existat in subiecto, sicut substan25 cia. Sicut enim convenerunt substancia nichil est, nisi id quod res est, cuius esse non est esse in subiecto, scilicet quod cum fuerit non sit in subiecto, non quod habeat esse apud se in effectu. Cuius rei tibi sit exemplum animal quod dicitur fenix quod quidem substancia est sine dubio; tu tamen 30 dubitas si nunc sit vel non, similiter et multe alie substancie. Substancia ergo dicitur certitude rei, et id quod ipsa est, cum acciderit ei esse in effectu non in specie. Substancia igitur est interpretacio rei, cuius esse diversum est ab eo quod ipsa est. Cuius igitur esse, et id quod est, fuerit unum 35 et idem, non vocabitur substancia secundum quod convene-

58

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I*)

runt, nisi forte aliquis velit accipere substanciam id tantum cuius esse non est in subiecto, et tune secundum hoc necesse esse poterit dici substancia. Si quis autem dixerit, quod quia necesse esse est, et aliud ab eo est, et sie esse commune 5 est eis; ergo necesse esse est ab alio sub uno genere; ergo opus est ut differat ab eo per differenciam; sic igitur habebit dfiffinicionem; dicemus quod -non habet diffinicionem quoniam esse convenit illi, et aliis secundum prius, et posterius. lam eciam ostendimusf quod esse convenit substancie, 10 et accidentibus similiter nee convenit eis univoce; quod autem non dicitur univoce, non est genus; postquam autem esse non est genus, quoniam quamvis dicatur non esse in subiecto, non tamen propter hoc erit genus; negatur enim tantum unde esse et non esse in subiecto quod convenit ei, 15 et substanciis’; non dicitur secundum generalitatem; substancialitas vero genus est omnibus substanciis; provenit igitur ex hoc quod necesse esse non cadit in aliquod decem predicamentoTum; postquam enim non cadit in predicamento substancie, tune multo minus in predicamentis accidencium, 20 presertim cum esse omnium predicamentorum sit preter id quod sunt, et sit accidentale eis, et sit extra id quod sunt; esse vero necessarii esse, et id1 quod est, unum est. Hanifestunt est igitur ex hoc quod necesse esse non habet genus, ergo nee differenciam nee diffinicionem, et constat non 25 subsistit in aliquo, nee in subiecto; | ergo non habet con- 21r trarium. Constat ergo quod non habet speciem; ergo non habet comparem nee participera. Et ostensum est quod non habet causam; ergo non habet permutacionem nee habet partem ullo modo. 30 Duodecimum est quod quicquid est aliud a necesse esse, oportet ut proveniat ab eo secundum ordinem, et ut quicquid est habeat esse ab illo. Quod sic probatur; postquam enim ostensum est quod necesise esse non est nisi unum, tune quicquid non est illud, non est necesse; est igitur 35 possibile, unde eget eo quod est necesse esse; est igitur

(II. 12)

OMNE AB NECESSE ESSE HABET ESSE

59

ab illo. Universa enim possibilia sunt, que necessario dividuntur in quattuor; aut enim alia proveniunt ex aliis, et ilia alia ex aliis et connectentur sic usque infinitum; aut pervenitur ad unum ultimum quod est causa et non habet 5 sui causam; aut pervenitur ad unum ultimum, cuius causa est aliquod suorum causatorum, aut pervenitur ad necesse esse. Quod autem hec divisio f acta in quatuor complectatur omnia, racio hec est, quoniam necesse est ut res perveniat ad aliquod ultimum, vel non perveniat ad ultimum. Si autem 10 pervenerint ad ultimum, tune illud ultimum vel est necesse esse vel aliud. Si fuerit aliud, tune vel habebit causam vel no-n habebit causam; primum autem quatuor membrorum scilicet quod res scilicet cause eant in infinitum, iam destructum est. Ex secundo vero membro, scilicet quod res 15 perveniant ad ultimum aliud quam sit necesse esse, quod iam posuimus; et quod illud ultimum non habeat causam, proveniet quod sint duo necesse esse, quoniam non intelligimus per necesse esse nisi id quod non habet causam ullo modo, et hoc quoque iam destructum est. Tercium vero 20 membrum, scilicet quod illius ultimi sit causa aliquod suorum causatorum e converso, verbi gracia ut a sit causa 6, et b causa g, et g causa sit d, et e converso d sit causa a, est absurdum quoniam provenit ex hoc ut causatum sit causa, quoniam causatum causati causatum est; quomodo 25 ergo fiet causa ? Causa quoque cause, causa est; quomodo ergo fiet causata? Iam eciam prediximus destruccionem huius. Bestat ergo verum esse quartum membrum, scilicet, quod proveniunt res ad ultimum, quod est necesse esse. Si quis autem dixerit quod esse iam dividistis in id quod pendet 30 ab alio, et in id quod non pendet ab alio, et vocastis id quod non pendet ab alio, debitum vel necesse esse, et affirmastis quod necesse esse debet esse hoc, et hoc scilicet, quicquid de eo predictum est, eo quod sit absolutum in se non pendens ab aliquo, nondum tamen assignastis, inter ea 35 quae sunt esse aliquod huiusmodi; unde qua probacione 21v

60

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I˙ )

probabitur quod sit necesse esse scilicet, esse cuius dessignacio fuit quicquid supradixistis de eo, dieemus quod eius probaeio hec est scilicet, quod hums sensibilis mundi esse manif estum est, qui est corpora, et accidencia; horum. autem 5 omnium esse, aliud est ab eo quod ipsa sunt. Et quicquid tale est, ostensum est esse possibile, quomodo enim non erunt possibilia? Existencia enim aceidencium non est nisi per corpora; ergo sunt possibilia, et existencia corporum est ex partibus suis et ex forma, et hile; existencia vero forme est prop10 ter hile, et existencia hile est per f ormam, scilicet, unum eorum non potest esse sine alio, et quicquid tale est, iam ostensum est illud non esse necesse esse, eo quod iam probatum est quod oiecesse esse, nee est forma, nee hile, nee corpus, nee accidens. Negativa vero universalis convertitur in consimilem 15 sibi; manif estum est igitur quod nullum horum est necesse esse; igitur eo quod tune esset possibilis necesse esse, sunt possibilia. Iam autem diximus quod possibile non habet esse per se, sed per aliud a se. Et hoc intelligimus, de omni quod factum est; mundus igitur est possibilis, igitur 20 factus est. Sensus autem facture est ipsam esse ab alio et non a se, igitur respectu sui non habet esse, sed respectu alius a se, habet esse. Sed quicquid est rei ex se prius est quam id quod est ex alio .a se prioritate essenciali; non esse autem est ei ex se; esse vero ex alio a se; igitur eius non 25 esse prius est quam eius esse; ergo factus est ab eterno perpetuus eo quod habet esse ab alio ab eterno. Iam autem prediximus quod sempiternitas rei non aufert ei esse facturam. Ille vero a quo res semper est, dignior est quam ille qui infinita mora cessans, preparat se ad agendum; 30 postquam ergo ostensum est quod universitas possibilis est, et predictum est quod omnia possibilia egent causa, et cause ex necessitate perveniant usque ad necesse esse, quod necessario est unum; sequitur tune quod mundo primum principium est id quod est necesse per se, et quod est unum omni 35 modo, et cuius esse est a se ipso. Immo ipse est verum, et

(II. 12)

OMNE AB NECESSE ESSE HABET ESSE

61

purum esse in seipso, et ipse est origo esseridi aliud a se. Esse igitur eius est perfectum, et perfectissimum, ita quod omnia quecumque sunt, habent esse ab illo secundum ordinem suum. Et comparacio esse aliorum ad suum esse, est sieut 5 comparacio lucis aliorum corporum ad lucem solis. Sol enim lucet per se non per aliud illuminans ilium; | est igitur f ons 22r lucis onmi lucenti, eo quod emittit lucem a se in aliud a se, sine separacione alicuius a se, sed lux sue essencie est causa adventus lucis in aliud a se; hoc autem exemplum esset con10 gruum, si sol esset lux per se sine subiecto; est autem lux in corpore quod est subiectum; esse vero primi qui est f ons esse universitatis non est in subiecto, differt eciam adhuc alio modo scilicet, quod lux venit ab ipso sole naturaliter tanturn, sic ut sol nullam habeat scienciam, que sit causa ad15 ventus eius. Ipsum enim scire lumen venire a seipso, non est principium essendi lucem ab ipso; ostendemus eciam quod secundum quod est ordinata universitas, sciencia primi est principium sue ordinacionis et quod quecumque ordinacio est, consequens est ordinacionem intellectualem, 20 que est exemplar in essencia primi.

TRACTATUS TERCIUS. DE ASSIGNACIONIBUS PRIMI IN QUO EST PREPOSICIO ET SENTENCIE.

Preposicio est sicut predictum est quod in ipso necesse 5 esse, ullo modo pluralitas est. Oportet tamen omnino designare necesse esse aliquibus designacionibus, et -necesse est distinguere dessignaeiones que inducunt pluralitatem in ipsum ab his que non inducunt pluralitatem, sic ut non atribuantur ei nisi he sole que nullam f aciunt multitudinem; 10 designaciones vero dividuntur in quinque; ut cum dicitur aliquis homo, corpus, albus, sciens, largiens, indigens; hec sunt quinque designaciones; prima vero que est corpus, essencialis est et est pars essencialis rei, et genus; huius modi autem dessignacio non potest dici de ipso necesse esse, 15 quoniam predictum est, quod non habet genus nee differenciam; secunda vero que est albus, est designacio accidentalis homini, et similiter huius modi, non potest dici de necesse esse, Tercia quoque que est sciencia, est designacio accidentalis homini, et pendet ex alio quod est scitum. 20 Albedo vero est accidens homini, sed non pendens ex alio, et in hoc differ!. In ipso autem necesse esse nullum accidens est sive pendens, sive non pendens sicut predictum est. Quarta vero que est largiens, intelligitur esse relacio rei ad accionem provenientem ex ea. Et hoc potest dici de primo; 25 multe enim designaciones huiusmodi possunt dici de eo variis modis secundum acciones que proveniunt ex eo; hoc autem 62 

(HI. A) IN PRIMO NON EST PLURALITUS 6S

63

non f acit debere esse multitudinem in ipso; unde hec nullam faciunt designacionem in ipso: | permutacio enim relacionis 22v non facit debere permutari ipsum, sicut cum tu es ad dexteram alicuius, designaris relative. Si vero mutetur ille 5 ad tuam dexteram, fiet quid in eo permutacio secundum motum; tu vero ipse non permutaris. Et secundum hoc possumus concedere multas huiusmodi relaciones dici de esse necesse. Quinta que est egestas; sensu est designacio negativa, quoniam egestas nichil aliud intelligitur es&e quam lOprivacio census. Unde quantum ad vocem, putatur esse designacio ponendi aliquid. Yerum est autem multa huiusmodi posse dici de primo, eo quod multa possunt negari de eo. Et ex his duabus dessignacionibus que sunt negacionis, et relacionis, multa nomina innascuntur primo que non 15 faciunt multitudinem in ipso. Cum enim dicitur unum, intelligitur non habere similem, neque coequalem nee posse accipere divisionem. Cum vero dicitur eternus, intelligitur negari incepisse suum esse. Cum vero dicitur largus, vel dapsilis, vel pius, intelligitur relative ad acciones que pro20 veniunt ex eo. Cum vero dicitur principium universitatis, intelligitur eciam relative, et hec est proposicio. Sentenciarum vero prima est, quod primum principium est vivens. Quicumque enim scit se vivens est, primus autem scit se, ergo est seiens, et vivens; probacio autem 25 quod ipse est sciens se ipsum, hec est; prius tamen seiendum est quid intelligatur per hec que dicimus sciens, et sciencia, et scitum, quoniam in naturalibus in libro scilicet, de anima dicetur quod anima nostra percipit se ipsam, et aliud ab ipsa et scienciam suam. Secundum hoc autem quod aliqua 30 res est sciens, intelligitur esse inmunis a materia. Sed secundum quod scitur, et intelligitur, intelligitur nudata a materia. Cum autem posuerimus id quod est nudatum advenire in id quod est inmune a materia, tune id quod fit est sciencia, et id in quo fit est sciens. 35 Sciencia vero non intelligitur esse aliud quam sigilla-

64

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

cio forme abstracte a materiis in re que est inmwnis a materia. Quod igitur sigillatur in ea est sciencia, et id in quo sigillacio fit, est sciens, et de sciencia non intelligitur nisi hoc. Quod cum fuerit, verum erit nomen sciencie, et 5 scientis, aliter non erit verum; quod autem intelligimus de inmuni, et nudato, unum et idem est, sed atribuimus nudatum scito, et inmune scienti ad hoc ut non confundatur | signifi- 23r cacio vocabulorum. Amplius homo non scit se ipsum, nisi quia eius anima 10 nudata est; nee ipse est absens sibi ipsi in tantum quod non egeat represeaitari sibi simulacrum sui, nee formam ad sciendum se; anima enim eius presens est sibi ipsi, nee ipse est absens sibi ipsi; ipse igitur novit se ipsum. lam autem prediximus quod necesse esse multo liberius est a materia 15 quam anima humana; anima enim pendet ex materia, et accio pendet ab ipsa; essencia vero primi sicut postea dicemus ttullo modo pendet ex materia. Igitur ipse presents manifestos est sibi ipsi. Ergo necessario est sciens se ipsum, quoniam essencia eius nudata, non est absens sue essencie 20 inmuni a materia; hoc enim tantum intelligitur esse sciencia. Sentencia secunda est, quod scire seipsum, non addit sibi aliquid ut quasi per hoc sit multitude in eo, quoniam eius sciencia non est nisi ipsemet. Quod ut nocius fiat premittemus quiddam scilicet, quod quicquid scit homo, vel scitur 25 ab eo quia est representatum anime sue per sensum exteriorem, vel per sensum interiorem, vel scitur ab eo propter similitudinem alicuius existentis in eo; nisi enim in se invenerit homo similitudinem rei, non poterit earn scire. Quod cum constiterit, dicemus quod homo non scit hoc esse in deo, 30 nisi secundum consideracionem sui; ipse enim scit se ipsum; igitur et cum sit seipsum, tune id quod scitur ab eo vel est ipsemet vel aliud. Si autem fuerit aliud, tune non scivit seipsum set aliud; si vero id quod scitur ab eo fuerit ipsemet, tune secundum hoc sciens est scitum; unum igitur sunt, sciens 35 et scitum; probabimus eciam quod sciencia eciam est scitum

(m. 2)

SCIENCIA IN PRIMO

65

sic ut ponamus fundamentum scitum, et probemus quod sciencia est ipsum scitum, et quod sciens est ipsum scitum, sicut predictum est; et proveniet ex hoc necessario, quod hoc scilicet, sciens, et scitum, et sciencia unum sunt, nee 5 est in eis multitude; probacio autem quod sciencia est scitunt, et sensus est sensatum, est hec quod homo est sciens propter id quod sigillatur in occulis eius ex forma rei in se, et simulacio eius; igitur apprehendit illam impressionem que est sigillata in eo, et est senciens illam tantum; res 10 autem extrinseca est coequalis consimilis illi impressioni, et est causa adventus illius impressionis in ea, et ipsa est secundum apprehensum preter primum. Id enim quod tibi inest, est id quod fit in te de impressione. Sensus autem non intelligitur esse | nisi ilia inpressio siensata, et hec est 23V 15 eciam primum sensatum; igitur sensus et sensatum est unum. Similiter eciam sciencia est ipsum scitum et simulacrum eius sibi coequale, et hec est, apprehensum et scitum scilicet simulacrum quod sigillatur in anima; hec est eciam primum sensatum. Verum est igitur quia id quod scitur est ipsa 20 forma. Cum autem constiterit, quod ipsum s˙itu m eat ipsemet sciens, tune unientur sciencia, sciens, et scitum. Igitur primus est sciens se ipsum, et sciencia eius scitum suum est ipsemet; hee autem interpretaciones non sunt diverse, nisi diversitate respectuum. Ex hoc enim quod ipse est inmunis 25 a materia, et habet se manifestum, et presentem sibi ipsi, est sciens. Sed ex hoc quod habet suam essenciam nudatam, sue essencie inmuni est scitum. Et ex hoc quod sua essencia est sue essencie, et in sua essencia, et non absens sue essencie, est sciencia sue essencie, est sciencia per se; hoc autem 30 totum -non est nisi sciencia, quia tantum indiget scito. Bed si scitum sit aliud a sciente, vel sit ipsemet sciens, profecto sciencia non facit debere in eo discrecionem; potest vero concedi quod scitum vel est ipsemet sciens vel aliud; conveniencius est autem scire se ipsum quam aliud scilicet, 35 ipsum magis esse notum sibi quam aliud.

66

ALGAZELI8 METAPHYSICA

(PABS !¥)

Senteneia tercia est quod primus scit omnes species et genera omnium que sunt. Uride nichil deest seiencie ipsius, et bee sentencia est difficilior et profundior precedente; hec tamen probatur; predictum est enim quod ipse scit se ipsum. 5 Unde oporteret ut ipse sciat se sicut est quoniam ipse nudus, et apertus, et certissime manifestos est sibi ipsi secundum quod ipse est; certitude vero eius est be-c, quod ipse est purum et verum ens, fons essendi substancias1, et accidencia, et quicquid ipsa sunt secundum ordinem suum. Si ergo 10 scit se ipsum esse principium eorum, tune sciencia eorum includitur in sciencia sui; si vero non scit se ipsum esse principium eorum, tune non scit se sicut est; quod est absurdum. Ipse enim non scit se, nisi quia manifestos est sibi ipsi, et bee duo sunt nuda scilicet, ipse secundum1 duos respectus. 15 Ipee enim sicut est, cognitus est sibi ipsi; unusquisque enim nostrum cum scit se, sciet se vivum et potentem sine dubio, quoniam talis est. Si autem non scit se sic, tune non scit se sicut est; primus igitur scit se esse principium omnium. Contiuetur igitur sciencia omnium, sub sciencia sui, secun20 dum continenciam sine dubio. | 24r Sentencia quarta est quod hoc eciam non inducit multitudinem in eius sciencia, vel essencia. Sed hoc subtilius, et difficilius est precedent!, quoniam omnia que sciuntur, secundum quod sunt multa, egent scienciis multis. Unde 25 sciencia de multis scitis di&cretis, non potest esse una; intellectus enim de hoc quod vere unum est, hie est quia non est in eo aliud et aliud, ita ut ad posicionem destruccionis alicuius de illo, sequetur ipsum non esse, quoniam non habet partes. Si enim ponatur ipse scire substancias, et accidencia 30 sciencia una, tune si ponatur ipsum accidencia non scire, remaaebit tamen aliquid aliud quod posuimus eum seire scilicet substancias. Et similiter contingit de omnibus duobus scitis. Hoc autem repugnat ei quod intelligitur vera unitas. Quod sic declaratur ex considerations presencie anime 35 racionalis; anima enim est quasi cartula brevis continens

(III. 4)

SCIENCIA IN PRIMO

67

summam omnium que in mundo sunt, in qua invenitur exemplum omnis rei, et per quam fit possibile cognoscere uniyersa. Dicamus igitur quod homo in cognicione rerum, habet tree disposiciones. 5 Prima est ut distinguat formas rerum scitarum in suo arbitrio quern ad modum arbitratur homo exempli gracia, in formis legum cum disponit se dicturum singula suo ordine alia post alia; et hec est sciencia disposicionis sue ordinaeiomis. 10 Secunda est cum fit adeo peritus in radicibus, et principiis legum, et adeo perfecte cognoscit omnem vim earum ut statim possit intelligere quicquid narratur sibi absque recolleccione eorum. Et tune secundum hoc quod non eget recolligere singula que dicuntur, dicitur legista quia non habet 15 inmediate tune scienciam ordinandi, et recolligeridi singula, quoniam ex ipsis iam comparavit ipse sibi disposicionem, et habitum qui est sibi principium sciencie exuberantis in rebus, et formis legalibus que sunt infinite. Cuius disposicionis comparacio ad omnem f ormam possibilem, una est. 20 Et hec disposicio est simplex, et simplicissima; et est una in qua nulla est diversitas, quamvis habeat comparacionem ad f ormas infinitas. Tercia disposicio est media inter utramque disposicionem, verbi gracia, cum homo audit verba alicuius hominis 25 opponentis sibi; ipse vero novit quod dicitur et novit se in promptu habere responsionem, et novit quod dicitur falsum esse, et quia potest omnino falsificare illud. Sicut si audierit | dici quod mundus non cepit eo quod videtur 24’ similis illi, et illi corpori. Ipse vero novit, et quia cepit, et 30 qualiter respondendum sit contra opposicionem quam ille fecit; cum in rememorando, et recolligendo singula, opus sit multa mora, et disposicione vel distinccione. Ipse tamen certus est verissime de se ipso quod omnino novit responsionem, quamvis non precesserit in suo intellects ordinacio 35 responsionis, et quasi postea cogitaverit de responsione de-

68

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS

scendendo a re simplici universal! quam cognoverat in se ipso, non cessans in se ab hoc quousque ab ilia re universal! veniant in suo intellect!! forme distincte per quas signiflcet aliquid, inducendo eas unam proposicionem post aliam quo5 usque perfecte manifestetur id quod habebat immediate de responsione simplici per preposiciones, et ordinaciones, quarum ordinacio tune in suo intellectu non erat ad manum, cum ipse haberet tune disposicionem simplicem que est principium, et creator ordinacionis eorum, et hec disposicio est 10 nobilior in distinccionibus. Unde oportet ut ponamus quod scieneia primi, quantum ad universa que sunt, est de maneria tercie disposicionis- Impossibile est enim ut sit de mane˙ ria prime disposicionis, quoniam sciencia ordinativa ipsa est sciencia humana cuius due sciencie non coniunguntur in 15 anima in uno instanti, sed una succedit post aliam eo quod sciencia est quasi celatura in anima; sicut enim non possumus imaginari duas celaturas, vel figuras duas in eadem cera simul eodem modo circa idem, sic >non possunt imaginari in anima esse due discrete sciencie simul presentes eodem 20 modo, sed succedunt sibi adeo subito ut non possit conprehendi earum successio propter brevitatem temporis, eo quod multa scita simul coniuncta, fuerint sicut unum; unde fit ex eis in anima una disposicio, cuius comparacio ad omnes formas est una. Et est hoc sicut depiccio una; hec autem 25 ordinacio et hec mutacio non est nisi hominis. Si autem posuerimus hec distincta, et ordinata esse in sciencia dei, profecto erunt sciencie multe infinite in deo, et perveniet inde multitudo in deo, et erit hoc absurdum. Quoniam cum anima intendit in unum discretum aliquod, prohibetur simul 30 intendere in aliud. Igitur sensus de hoc quod primus est sciens, non est nisi quod ipse est in disposicione simplici cuius comparacio ad cuncta scita, est una. Igitur quod intelligitur de divina sciencia non est nisi principium fluendi distinccionem ab ea, in alia que extra ipsum sunt; igitur 35 sciencia eius est | principium creans distincciones scienci- 25r

(X. 1)

SCIENCIA IN PRIMO

69

arum in essenciis angelorum, et hominum. Igitur ipse est sciens secundum hanc consideracionem. Et hie modus dignior est eo modo quo res disponuntur alie post alias in anima. Que enim sibi succedunt, non veniunt simul, sed sigillatim; 5 necesse est enim esse finitaj hums vero sciencie divine comparacio una est ad id quod est finitum, et quod est infinitum, verbi gracia, sicut si ponamus esse regem, apud quern sint claves thesaurorum tocius terre; ipse vero non indigeat eis, nee utatur eis, nee expendat eos in propriis usibus, sed 10 distribuat eos gentibus; unde constat quod quisquis habet aliquid auri, vel argenti, ab eo accepit, et mediante clave regis, adeptus est illud; similiter apud primum sunt claves omnium ¥scienciarum; ab ipso enim procedit sciencia, et cognicio omnium. Et sicut inconveniens est regem apud 15 quern sunt claves thesaurorum non appelare divitem, sic inconveniens est ilium apud quern sunt claves scienciarum non appelare scientem. Et si pauper qui ab eo accipit pecuniam, vocatur dives secundum quod in present! habet pecuniam in manu, et rex vocatur dives secundum quod dat, 20 sic et de manu eius accipiunt alii, cur non et ipse a quo emanant divicie omnium vo-cabitur dives? Sic enim est deposicio de sciencia, et sic est comparacio disposicionis sciencie primi ad sciencias singulas, sicut comparacio aliquimie ad denarios signatos; alquimia enim nobilior est eo quod 25 ex ea proveniunt nummi infiniti secundum mensuram; dictum est autem hoc causa exempli. Oportet igitur ut intelligatur sciencia primi simplex secundum comparacionem tercie disposicionis. Comparacio igitur sciencie primi ad omnia que sciuntur, est sicut comparacio opponentis in dispu30 tacione ad responsionem singularum ordinatam. Si quis autem dixerit quod ex ipsa disposicione videtur sequi quod ipse sit expers sciencie; namque est aptus percipere earn per potenciam propinquam, idcirco propter propinquitatem .potencie dicitur sapiens, aliter vero non est sapiens et sic 35 primus est expers sciencie in effectu; non potest autem in-

70

ALGAZELI8 METAPHYSICA

(PARS !•)

telligi primus esse in potencia perceptibilis sciencie; igitur non est sciens nee in potencia, nee in effectu, dicemus quod hee opposicio pertinet ad disposicionem secundam, non ad disposicionem terciam. Differt autem tercia a secunda in 5 hoc quod sciens secundum disposicionem secundum, potest oblivisci seiencie, et sciti, vel utriusque simul, vel alicuius eorum. Sciens autem secundum terciam disposicionem, est sciens falsificare intencionem eius qui dicit quod mundus non ceperit, et qualiter responderi debeat opposicioni eius 10 et habet hoc certum, etfirmumin anima sua; | habet igitur 25v disposicionem presentem in effectu que habet comparacionem ad sciencias ordinatas quarum ordinacio non est presens suo intellectui quamvis sit potens colligere et presentare earn sibi. Secundum hanc igitur disposicionem oportet ex15 emplificari disposicionem primi, ita ut per hanc po&simus signare intellectum eius- Et hoc est quod queri debuit in hac sentencia. Sentencia quinta est quod deus altissimus sicut scit genera et species, similiter scit possibilia que contingunt, quamvis 20 nos nesciamus ilia, sicut possibile interim dum scitur esse -possibile, non potest sciri an contingat, vel non contingat; nichil enim scitur de eo nisi hoc tantum quod possibile est, cuius sensus est quia possibile est esse, vel non esse, verbi gracia; si enim scierimus quod necesse est eras advenire Pe25 trum, iam fiet debitum, vel necessariuin, et erit falsum quod dicitur possibile esse non esse. Igitur possibile interim dum nil scitur de eo nisi hoc tantuin quod est possibile, profeeto non seitur de eo, an contingat vel non contingat. Iam autem diximus quia omne quod est possibile propter 30 se, necessarium est propter suam causam; igitur si scitur esse causa eius, tune ipsum esse erit necesse, non possibile. Cum vero scitur causa eius non esse, scitur tune ipsum non esse necesse esse, non possibile. Igitur possibilia respectu causarum suarum sunt necessaria. Cum enim sciverimus 35 omnes causas alicuius rei et sciverimus ipsas esse, iudica-

(HI. 5)

DEUS SCIT POSSIBILIA

71

bimus statim ipsam omnirio debere esse, sicut eras Petmm invenire thesaumm est possibile esse, vel non esse. Si enim sciverimus esse causas offendendi in thesaurum, statim removeretur dubitacio, sicnt si sciverimus quod debere eon5 tingere in domo eius aliquid quo conpulsus exire de dome, transiret tali via super lineam aliquam, sub qua scietur thesaurus esse ocultus, coopertus aliqua re levi, non substinente gravitatem transeuntis Petri, sciretur quod necesse esset eum ibi inpingere; hoc enim factum est necessarium 10 respectu posicionis essendi causas illas; primus autem qui est benedictus scit contingencia, sed ex suis causis quoniam cause et occasiones preveniunt usque ad necesse esse. Quicquid igitur est possibile, et quicquid est contingens, est necessarium, quoniam si causa eius non esset, ipsum non 15 esset; causam vero eius esse necesse est dum pervenitur ad ipsum quod est necesse esse. Quoniam igitur est ipse sciens ordinaciones causarum, et occa | sionum, profecto est eciam 26r sciens ipsa causata unde astrologus qui comprehendit aliquas causarum essendi aliquid, et non omnes, non mirum 20 si iudicet esse aliquid oppinando; possibile est enim ut id quod scit, contingat inpediri ne fiat, quia in eo quod dixit non comprehendet omnes causas; hoc autem non potest esse, nisi propter remocionem eorum que accidunt. Si autem cognoverit maiorem partem causarum, corroborabitur eius 25 oppinio. Si vero cognoverit omnes, apprehendet scienciam, sicut scit in hieme, quod aer calefiet post sex menses, eo quod causa calefaccionis est solem esse in medio celo quia est in leone, et scitur secundum usum, et secundum probacionem, quod sol non variat cursum suum, et quod post hoc 30 tempus rediturus est ad leonem; hie igitur est modus sciencie de possibilibus. Sentencia sexta est quod primus qui est laudabilis non potest scire singularia sciencia in qua scit preteritum et futurum et presens sic videlicet ut sciat quod 35 sol hodie non pacietur enclipsim, sed eras. Cum autem

72

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

evenerit eras, sciat ilium iam enclipsari; post eras vero sciat solem heri pertulisse enclipsim; hec enim diversitas sie sciendi faceret debere esse permutacionem in eius essencia; predictum est autem quod inpossibile est permutacio5 nem esse in illo. Modus vero ex quo sequeretur permutacio, est hie quod scitum comitatur scire, et cum permutatur scitum, permutatur et scire, sed cum permutatur scire, permutatur eciam sciens eo quod scire non est de numero proprietatum, quibus permutatis, non permutatur sciens, sicut 10 est ipsum sedere a dextris vel a sinistris- Scire enim est proprietas in essencia, cuius permutacio facit debere permutari esseneiam; talis enim est comparacio sciencie ad scitum, quod permutato seito, permutatur et sciencia; sicut si posuerimus esse unam scienciam de hoc quod eclipsis esse 15 debet; cum autem fuerit enclipsis, fiet sciencia, quia iam est; cum vero remota fuerit enclipsis, fiet sciencia quia iam preteriit; ergo quasi sciencia sit una, et permutetur scitum. Sciencia autem exemplum est sciti; exempla vero diversorum diversa sunt. Si igitur possuerimus quod primus est sciens 20 quia eclipsis erit, tune secundum hoc erit ipse unius disposicionis; cum vero fuerit eclipsis, tune si remanserit eadem disposicio, erit ignorans quod eclipsis est. Si autem fuerit sciens quod eclipsis est, tune hec disposicio diversa est ab ilia, fit | igitur permutacio; primus autem non sit particu- 26v 25 laria nisi secundum maneriam universalem, et talis intelligendus est ab eterno sine fine, quoniam non permutatur. Sicut si sciat quod sol cum transit nodum caude, post tempus statutum redit ad ilium, et scit lunam iam pervenisse ad ilium, et posita sub illo, aufert nobis quasi terciam partem 30 solis; unde facit debere videri quasi terciam partem solis eclipsatam in aliquo proprie climate, et hoc ita scit eternaliter, et hec sciencia est vera, sive sit eclipsis sive non. Sed ut dicamus quod ipse scit solem modo non eclipsari, et dicamus eras, scit quod modo eclipsatur, tune primum scire, erit 35 diversum a secundo; hoc autem non couvenit ei in quo noil

(HI. 7)

PRIMUS EST VOLBNS

73

potest esse permutacio; nullum igitur particulare est adeo minimum quod non habeat causam, et ipse scit illud per causam suam sed admodum universaliter nee est in illo designacio aliqua temporis vel hore. Unde restat quod ipse 5 scit illud sciens ab eterno sine fine. Nichil igitur adeo minimum est quod scienciam eius eflfugiat; preter hoc eciam omnes eius disposiciones semper hedem sunt, nee permutantur, nee variantur, si sic positum fuerit. Sentencia septima est quod primus est volens, et est ei vo10 luntas, et cura, et quod hec non aliud ab eius essencia, quod sic manifestatur. Quoniam primus est factor sicut predictum est eo quod omnia proveniunt ex eo; igitur omnia sunt factura eius; factor autem aut est agens tantum ex natura pura, aut ex voluntate. Agens vero ex natura pura est agens 15 sed non sciens accionem, nee id quod fit. Omnis autem accio que subiacet sciencie, subiacet et voluntati; quicquid autem est, efluit ab essencia dei, et ipse scit illud a se effluere, et fluxus eius ab eo, non displicet sibi sic ut aborreat ilium, quoniam nichil horum odit; complacet ergo sibi in20 fluxu eius ab ipso. Et hec disposieio potest concedi ut dicatur voluntas; principium autem fluendi omne quod est ab ipso, est ipsum scire modum ordinacionis in omni. Igitur sciencia eius est causa essendi scitum; igitur eius voluntas est eius sciencia; omais autem accio voluntaria non potest esse 25 quin sit vel pura credulitas, vel scieneia, vel oppinio, vel imaginacio fantasie. Sciencia autem est sicut accio geometrie secundum quod exigit sciencia vera. Oppinio vero est sicut accio infirmi in cavendo sibi a re quam putat sibi nocivam, fantasia est sicut accio anime | cum appetit rem 27r 30 que est similis ei quod diligit, quamvis sciat earn non esse illud, et cum respuit illud quod est simile ei quod hodit. Accio vero primi non potest esse nee opinionis, nee imaginacionis; hec enim accidencia sunt non permanencia. Unde oportet ut eius accio sit sciencie intelligibilis vere. Restat 35 igitur scire quomodo sciencia sit causa essendi rem, et quo-

74

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I¨ )

modo sciri potest quod omnia fluxerunt ab eo per scienciam eius. Primus non potest intelligi nisi per exemplum consideracionis anime. Cum enim accidit nobis imaginari rem ama5 tarn, provenit ex imaginacione virtus desiderii. Quod si intensum fuerit, et perfectum, et habuerit sibi adiunctum scilicet, nos imaginari hoc esse debere, provenit inde virtus que discurrit in musculis, et motus cordarum ex quibus sequitur motus membrorum instrumentalium, et sic provenit 10 accio quesita, sicut cum ymaginamur formam linee quam volumus facere, et putamus earn debere esse, et tune ex desiderio provenit virtus faciendi illam. Unde moventur virtute desiderii, manus, et calamus, et sic provenit forma linee qualem imaginati fuimus. Sensus autem eius quod 15 diximus earn debere esse, hie est, scilicet, ut sciamus, vel putemus esse utile, vel iocundum, vel bonum quantum ad nos. Motus igitur manus provenit ex virtute desiderii; motus vero virtutis desiderii, provenit ex imaginacione, et ex sciencia quod esse debeat. Igitur iam invenimus in nobis 20 quod sciencia in nobis est principium proveniendi aliquid, quod autem manifestus est, hoc est scilicet, quod ambulaus super trabem distensam super duos parietes altissimos, putat se casurum, et cadit scilicet, provenit casus ex sua putacione. Cum vero extensa est trabes super terrain, ambulat super 25 earn nee cadit quoniam non putat se casurum, nee credit; ymaginacio igitur casus, et inquisicio forme eius in eadem hora, est causa rei ymaginate scilicet, casus. Iam igitur invenimus exemplum eius, in consideracione anime. Redeamus ergo ad primum qui est benedictus in secula, dicentes 30 quod accio primi vel provenit ex eo sicut motus provenit ex virtute desiderativa; hoc autem falsum est; desiderium enim, et voluptas non conveniunt ei, quoniam appetitiva sunt rei non habite, quam melius est haberi quam non haberi. Sed in necesse esse nichil est in potencia quod queratur 35 haberi, sicut probatum est ex premissis; non restat igitur

(HI. 7)

PRIMUS EST VOLBNS

75

nisi lit dicanrus quidem eum prescire ordinem universitatis est causa fluendi ordinem universitatis ab eo; hoc autem quod nos imaginamur formam linee, et depiccionis | non 27v sufficit ad esse formam linee, quoniam res quantum ad nos 5 dividuntur in conveniencia, et in non conveniencia. Unde egemus ut virtus voluntaria creet in nobis, cum aliquibus instrumientoruin, cognicionem convenientis, et non convenientis secundum comparacionem eorum. Cum autem excitata fuerit hec virtus voluntaria, egebit membris, et instrumen10 tis que moveat se ad perficiendum quod ymaginati sumus propter nostram inperfeccionem. Ipsa vero sciehcia primi sufficiens est ad proveniendum id quod prescitum est. Distat autem a -nobis eciam alio modo scilicet, quia necesse est nos vel scire, vel putare, vel imaginari ipsam accionem nobis 15 esse bonam; sed hoc, quantum ad primum, absurdum est. tune enim facere deberet esse intencionem scilicet, causam finalem. lam autem diximus quod intencio non movet, nisi quod imperfectum est. Igitur nostra voluntas non est nisi secundum quod consideramus eligere rem que est nobis 20 utilis. Bius vero voluntas est de ordine universitatis, secundum quod considerat sciencia eius, quod res in se bona est, et quod in se melius est esse quam non esse, et quod esse multiplex est, et quod quicquid est plenius, et perfeccius, est unum, et quod ex omnibus id quod est magis unum, 25 minus simplex est comparacione eius. Quod autem perfeccius est, melius est eo quod inperfeccius est. Essencia vero primi talis est, quod ex ea fluit sine dubio omne quod est secundum modum pleniorem, et perfeccionem iuxta ordinem qui est possibilis in esse, a principio usque ad finem ordinis. 30 Sensus autem de hoc quod ipse procurator est creature hie est scilicet, quia ipse novit quod homo eget instrumento facile agendi, quoniam si talis non esset, inperfectus esset, et sic non esse, male esset ipsi homini; et novit eciam quod hoc instrumentum congruum debet esse sicut manus, vel 35 palma, vel pes, et ut extremitates sint distincte digitis, quo-

76

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

niam sine hoc inpediretur facilitas agendi, et quod digit! possunt habere multos situs, ita ut quinque siut in uno ordine, sicut quatuor sunt in uno ordine, et pollex segregatur ab eis ut possit eos omnes constringere, et quod possunt 5 esse duobus ordinibus, et diversis modis. Bt novit quod hoc quod de diyersitate motuum manus exigitur ut aliquando tribuat, aliquando percuciat, et aliquando repellat, non potest esse, nisi secundum formam hanc que | nunc videtur in ea. 28r Igitur sciencia eius de his est causa essendi ilia. Verum 10 est autem quod comparacio sciencie eius ad multos alios situs manus, qui esse possent, una est, sed hie situs est precipue assignatus ei, et est distinctus ab aliis sitibus eo quod maior perfeccio est in isto. Uride quia essencia primi talis est, quod dignius est ab ea fluere bonum quam malumj ziolo 15 autem intelligere bonum, et malum quantum ad ipsum, sed in se ipsis, et respeetu eorum ad creaturam; idcirco omne quod est scilicet, numerus stellarum, et mensura earum, et disposicio terre et animalium, et quicquid est, non habet esse secundum modum quo est, nisi quia ex omnibus modis 20 essendi, hie fuit convenieneior illi. Et quicquid aliud possibile est preter hec, inperfectum est respectu huius modi quo nunc est. Si enim crearet animalibus membra instrumentalia, nee intimaret eis modum utendi illis, profecto essent supervacua; creant enim pullo rostrum, quo percu25 ciendo egreditur de ovo. Si enim non animadverteret modum utendi rostro, et colligendi cibum de terra, esset ei supervacuum. Completa est igitur cura cum compleccione bonitatis, et completa est bonitas, cum recognicione utendi instruments post creacionem; hie est igitur intellectus de 30 voluntate et de cura, sed hec convertuntur in scienciam, nee addunt supra scienciam nee sciencia addit supra essenciam, sicut premonstratum est; ut autem opus eius fiat cum intencione, vel sine sciencia, hoc non est; si autem quis dixerit quid miri erit si habeat intencionem cum sciencia, 35 sicut nos habemus, et sit eius intencio bonum profluere in alia

(HI. 8)

PRIMUS EST POTENS

77

a se non propter se ipsum, sicut nos intendimus extrahere snbmersum in aqua, non intendentes bonum nostrum, sed quia volumus bonum aliquod emanare a nobis, respondebitur ei quod ex necessitate proponendi est, ut proponi sit dignius 5 proponenti quam non proponi, ex quo facit percipi intencionem. Intencio autem significat inperfeceionem. Nos vero non possumus proponere aliquid nisi ex aliqua intencione scilicet, vel propter acquisicionem retribucionis, vel laudis, vel bone consuetudinis ad faciendum bonum. Si 10 enim pro eodem esset .nobis hoc agere, et non agere, tune inconvenient fieret nobis proponere hoc, et accedere ad illud faciendum. Non enim intelligimus per proponere aliquid, nisi inclinari ad id pocius quod putamus | esse conveniens 28v nobis. Quod si non intelligeretur hoc per proponere, tune 15 proponere esset sermo casus non intelligibilis. Sentencia octava est quod primus est potens quod sic probatur; de potente hoc intelligitur ut faciat cum voluerit, et non faciat cum .noluerit et huius modi est ipse. lam enim ostendimus quod voluntas eius est sciencia eius. Et 20 <juia quod scivit bonum esse ut sit, illud est, et quod scivit melius esse ut non sit, illud non est. Si quis autem dixerit quomodo potest hoc esse verum, cum secundum philoeophos ipse non possit destruere celos et terram, dicetur quo’d si vellet, destrueret, non vult autem destruere, quoniam eterna 25 voluntas eius est ut sit esse perpetuum. Melius est enim esse perpetuum quam non esse vel destrui; potens vero est potens propter hoc quod faciet si voluerit, non quod semper faciet necessario. Sicut dicitur quod ille homo potens est interficere se ipsum, licet seiatur hoc non facturus; 30 verum est tamen quod dicitur ’deus vero potens est facere resureccionem nunc esse, licet sciremus ilium hoc nunc non facturum. Omnino autem contrarium sciti scilicet, quod non est scitum, subest potencie. Igitur est potens super omne quod est possibile, ex hoc sensu scilicet, quod si vellet 35 faceret. Diccio autem ista scilicet, si vellet faceret est

78

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

ypotetica coniuncta; non est autem de proprietate ypotetiee coniuncte utramque partem eius esse veram; potest enim utraque esse falsa, vel altera tantum. Ipsa vero ypotetica vera est, sicut hec qua dioitur si homo volaret, movere5 tur in acre, vera quidem est, sed utraque eius pars falsa est; hec autem que dicitur si homo volaret, esset animal, vera quidem est, se’d antecedens est falsum, consequens vero eius est verum. Si quis autem dixerit quod hec diccio qua dicitur quod si vellet faceret, videtur dare in10 telligi quod adventura est sibi voluntas de aliqua re, hoc autem significat permutacionem, dicetur quod vera eius interpretacio hee est ut dicatur potens hoc modo scilicet quod quicquid vult esse illud est, et quicquid non vult esse illud non est, quod vero vult esse, si concederetur nolle illud 15 esse, illud non erit, quod vero non vult esse, si concedatur velle illud esse, tune illud erit. Igitur hie est intellectus de potencia eius, et de voluntate eius, et hec duo reducuntur ad scienciam eius. Sciencia vero iam reducta erat in essenciam’ eius; igitur nulla istarum | facit debere esse multitu- 29: 20 dinem in illo. Sentencia nona est quod primus est sapiens. Sapie-ncia vero dupliciter intelligitur; uno secundum comprehensionem quoniam sapiencia est vera rei conprchensio cum certitudine quiditatis eius quod est, et diffinicionis eius, et credu25 Htas de re vera pura certissima. Alio secundum operacionem scilicet, ut operacio sit ordinata sapienter continens in se quicquid necessarium est ei ad perfeccionem, et deeorem; primus vero est sciens res secundum quod sunt sciencia nobiliore omnibus speciebus scienciarum; nostra quoque 30 sciencia dupliciter intelligitur scilicet, vel id quod acquiritur de esse sciti sicut est nostra sciencia de formis celorum, et de stellis et de animalibue, et de vegetabilibus, vel id per quod acquiritur esse sciti, sicut cum per scienciam sculptoris provenit forma sculpture quam adinvenit ex se ipso sine prece35 denti exemplo, et sculpsit earn, et ob hoc sculptura habet esse

(in. 10)

PRIMUS EST LARGISSIMUS

79

per cum; igitur sciencia eius est causa essendi scitum. Cum vero aliquis alius consideraverit sculpturam et didicerit ex ea facere similem, tune scitum quantum ad ipsum, erit causa essendi scienciam rei in eo. Sciencia vero ex qua provenit 5 esse nobilior est quam ilia sciencia quae provenit ex esse. Sciencia vero primi de ordinacione essendi est principium ordinis omnium que sunt, sicut predictum est; igitur nobilior est omnibus scienciis; opera vero illius a primo usque ad ultimum, omnino sapienter facta sunt, quoniam atributa 10 est unicuique eorum creacio sua, et deinde recognieio. Et fait largissimus circa unumquodque in dando ei quicquid est ei necessarium, cum omni eo quod opus est ei quamvis non sit ei necessarium omnino, et quicquid est iperf eccionis, et ’decoris quamvis non multum egeat eis. Sicut est curvitas 15 superciliorum et concavitas pedum, et barba que tegit rugositatem faciei in senectute, et multa alia subtilia in animabilibus et vegetalibus et in omnibus partibus mundi, que conprehendi non poasunt. Sentencia decima est quod primus largissimus est a quo 20 emanat omne bonum. Bonum autem multis modis emanat ab aliquo scilicet, vel ut propter hoc aliqua fiat ei retribucio alicuius emolument!, vel ut niilla, sed quia oportet illud eum fieri sine aliqua retribucione sibi facienda. Retribucio autem dividitur vel ut pro dato reddatur sibi simile, sicut cum 25 datur pecunia pro pecunia, vel non simile sicut cum datur pecunia | spe vite eterne, vel laudis, vel acqirendi bonam 29v consuetudinem faciendi bonum, et consequendi perfeccionem; hoc aut commercium, et commutacio, et negociacio est non largitas, sicut prima est comercium quamvis vulgus 30 appellet earn largitatem; largitas enim est conferre beneficium oportunum sine spe reconpensacionis. Cum enim quis dat ensem ei qui non eget eo, non dicitur largus; primus vero largus est quia iam effudit habundanciam suam super esse quod est sicut oportuit, et secundum quod opus fuit 35 sine retencione alicuius quod fuit ei possibile ad necessi-

80

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS !¥)

tatem, vel fuit ei opus ad decorem; hoe autem sine spe retribucionis, vel alicuius emolumenti. Esseneia enim eius tails est quod ex ea fluit super omne quod est, quicquid convenit ei. Ipse igitur vere largus est Nomen autem 5 largitatis sustinemus eciam dici de aliis. Sentencia undecima est quod primus delectatur in seipso, et apud eum est de his que dicuntur secundum nos, iocunditas, suavitas, gaudium, letieia, propter pulcritudinem essencie sue, et perfeccionem, que ineffabilia sunt, et quia angeli 10 qui sunt proximi quos adhuc probabimus esse, delectacionem habent ineffabilem, in contemplacione puleritudinis presencie divine que additur eis supra delectacionem quam habent de pulcritudine propria. Sed hoc potest sciri ex principiis que preponuntur iam. 15 Primum principium est ut sciatur intencio delectacionis, et doloris. Sed ut hoc addat aliquid supra percepcionem sui, hoc non potest intelligi in illo; si autem hec convertuntur in percepcionem rei alicuis proprietatis, et fit firmum, quod percepcio eius est secundum hoc, tune firma est sen20 tencia undecima, sine dubio. Si vero delectacio est designacio alicuius proprietatis ipsius, et fuerit firmum; delectacio autem et dolor annexa sunt percepcioni necessario; ubi autem non est percepcio, ibi non est delectacio nee dolor; percepeio autem in nobis est duobus modis. Una est sensibilis 25 que est manifesto que pendet ex delectacione quinque sensuum; alia est occulta que est intelligibilis, et estimativa; nnaqueque autem harum percepcionum dividitur secundum consideracionem comparacionis earum ad virtutem percipientem ex qua pendent tribus modis; unus earum est percep30 cio rei convenientis virtute percipient!, secundum naturam eius. | Secunda est precepcio nocumenti, tercia est per- 30r cepcio neutrius scilicet, quod nee est conveniens neque nocens; delectacio igitur est interpretacio percepcionis rei convenientis tantum; dolor est interpretacio percepcionis rei 35 nocive; percepcio vero eius quod non est convenient, neque

<m. 11)

PRIMUS DELECTATUR IN IPSO

81

nooens, non dicitur delectacio nee dolor; non debet autem putari quod dolor sit interpretacio rei sequentis post percepcionem nocume-nti, sed quia est ipsamet; non enim potest intelligi concursus nocumenti cum virtute percipiente sic ut 5 percipiat, nisi ut verum fit nomen doloris, et certificetur quod intelligitur de eo, quamvis ponantur omnia alia removeri; similiter et de delectacione; percepcio igitur est nomen commune, quod dividitur in delectacionem, et dolorem, et in neutrum; igitur unumquodque istorum est ipsamet per10 cepcio, et non aliud ab ea. Secundum principium est ut sciatur quod conve-niens omni virtuti est eius. accio que est sibi naturalis sine inpedimento; omnis enim virtus sic instituta est ut proveniat ex ea aliqua accio que tantum est ei naturalis, quoniam natura virtutis 15 irascibilis est victoria et inquisicio vindiete; delectacio vero eius est consecucio vietorie, et natura concupiscibilis est sicut gustare, et natura estimacionis, et imaginacionis est spes, et in ea delectatur, et similiter unicuique virtuti. Tercium principium est ut sciatur quod in perfect e in20 telligente, corroborantur virtutes oculte plus quam manifesto, id est intelligibiles, plus quam sensibiles, et viliores fiunt in eo delectaciones virtutum sensibilium, comparacione virtutum intelligibilium, et estimativarum. Unde cum homini dicitur ut eligat inter dulce unctuosum et inter 25 victoriam de hostibus, et assequi regnum, et altitudines seculi, tune si fuerit ille demissi animi, et extincte fuerint in ’eo virtutes occulte, eliget dulce unctuosum plus quam aliud; si vero elector ille fuerit magnanimus, et maturi se-nsus, vilificabit delectacionem cibi comparacione delectacionis 30 de adquisicione regni, et victorie de ostibus suis. De demisso autem et vili animo, et de deficient! in se, hoc intelligimus quod mortue sunt virtutes oculte, vel nondum est complecta (sic) perfeccio earum, sicut virtutes pueri occulte nondum exierunt de potencia ad effectum. 35 Quartum principium est quod omnis virtus habet delecta-

82

ALGAZELIS METAPHY8ICA

(PARS I*)

cionem apprehenderidi id quod sibi debetur cum fuerit con.veniens. Sed variantur delectaciones J secundum intert- 30v cionem apprehensionum, et virtutum apprehendencium, et intencionum apprehensarum; hec igitur tria sunt exempla 5 varietatum delectacionum. Primum est secundum intencionem virtutis apprehendentis; quanto enim virtus fuerit forcior in se et nobilior in genere suo, tanto eius delectacio perf eccior erit. Quantum delectacio cibi est secundum intensionem voluptatis in cibo, 10 et delectacio cohitus similiter; delectacio vero intelligibilium nobilior est in suo genere serLsibilium delectacione. Et propter ea ilia vincit istas ita in tantum quod sapiens homo eligit delectaciones intelligibiles supra cibos et sensibilia. Secundum est secundum intencioneni (varietatem) ap15 prehensionis, quoniam quanto forcior fuerit apprehensio, tanto delectacio erit plenior. Uride delectacio inspiciendi pulcram faciem cominus in loco luminoso, plenior est quam delectacio inspiciendi earn eminus; apprehensio e-nim propin quior forcior est. 20 Tercium est secundum intencionem (varietatem) apprehensi, quoniam variatur secundum convenienciam, et inconvenienciam. Quanto enim id quod apprehenditur perfeccius fuerit in sua pulcritudine, tanto delectacio, vel molestia erit vehemencior, sicut variatur delectacio secundum 25 varietatem facierum in pulcritudine, et turpitudine. Igitur delectacio de pulcriore maior est. Et molestia de turpiore maior est. Quintum principium quod est conclusio principiorum precedencium, est hoc quod delectaeio intelligibilis que in 30 nobis est, debet esse forcior delectacionibus sensibilibus. Si enim consideravimus fortitudinem in se, iavenienms quod fortitude intelligibilis forcior est et ndbilior fortitudine sensibili. Ostendemus enim cum loquemur de anima quod virtutes sensibiles non sunt nisi in instrumentis corporalibus 35 et debilitantur apprehensione suorum apprehensorum, cum

(III. 11)

PRIMUS DBLBCTATUR IN IPSO

83

fuerint foreia, sicut delectatur oculus in lumine, et molestatur in tenebris sed forciore lumine debilitatur; similiter eonus forcior debilitat auditum, et impeditur per ilium apprehendere minorem post ilium; apprehensa vero in5 telligibilia, quanto fuerit manifestiora, et forciora, tanto magis confortant intelligenciam, et reddunt earn clariorem; cur enim non, cum virtus intelligibilis sit stabilis in se, non recipiens varietatem, et corrupcionem, et sensibilis sit in corpore corruptibili ? Ex omnibus autem qae terrena sunt, 10 nichil est propinquius, et conferibilius primo, quam virtus intelligibilis, | sicut ostendetur. Differt autem apprehensio 31r intelligence ab apprehencione sensus multis modis. Quoniam intelligencia apprehendit rem ut ipsa est sine admixtione alicuius alterius a se; sensus vero non apprehendit 15 eolorem, nisi simul apprehendat eciam lonigitudinem, et latitu’dinem, propinquitatem, et elongacionem et alia que sunt extra essenciam coloris. Initelligencia enim apprehendit res nudas prout in se sunt et abstrahit, et separat eos a sibi coniunctis aliis sibi extraneis. Item apprehensio sensus 20 variatur quoniam aliquando parvum videt magnum, et magnum videt parvum; apprehensio vero intelligencie coequatur apprehenso, ita quod nee plus nee minus; aut enim apprehendet rem sicut ipsa est, aut non apprehendet earn. Item secundum apprehensum, sed apprehensa a sensibus 25 sunt corpo-rea, et accidentia que sunt vilia et variabilia; apprehensa vero ab intelligencia est quidditas universalis eterna, quam permutari inpossibile est; adhuc eciam de apprehensis eius est esseracia primi veri, a quo fluit omnis pulcritudo, et decor in mundum. Igitur delectacio sensi30 bilis non habet comparacionem ad delectacionem intelligibilem. Sextum principium est quod appreheneibile quod solet afferre delectacionem, aliquando est presens, sed non percipit homo delectacionem eius, vel quia non recordatur, vel quia 35 intentus est in aliis, sicut cum quis intentus aliquibus, non

84

ALGAZELIS METAPHTSICA

(PARS!*)

audit delectabiles sonos, vel quia inpeditus est propter permutacionem sue nature. Sieut cum quis delectatur iu comedendo terram, vel aliquid acre, eo quod diu consuevit sic. Diuturnus enim usus aliquando faeit convenienciam inter 5 naturam eius, et illud quod con’suevit, et delectatur tune, in re orribili secundum oomparacionem sui ad naturam debitam. Et sicut paciens infirmitatem bolismi, cuius omnia membra egent cibo in stomaco, vero eius est impedimentum, ne senciat voluntatem cibi, quod facit ipsum abhorere ci10 bum; hoc autem non signifieat quod cibus non sit delectabilis in se quantum ad naturam sanam. Aliquando vero privatur apprehensio deleetabilrs, propter debilitatem virtutis apprehendentis, sicut visus debilis impeditur qualibet claritate, quamvis sit convenient, et delectabilis quan15 turn ad naturam sanam; igitur per hoc repelli potest opposicio eius qui dicit, quod si | intelligibilia essent delecta- 31v biliora, tune delectaremur in scienciis abitis, et delectaremur de non habitis; nos autem sepius delectamur in sensibilibus habitis, et dolemus de non habitis. Unde dice20 tur quod causa huius est dissessio anime ab eo quod convenit nature propter parvos usus, et propter impedimenta que accidunt, et propter frequentacionem sensibilium, et consuetudinum anime cum omnibus que afferunt voluptates; hoc enim idem est anime, et cordi, quod est infirmitas 25 paralisis alicui membrorum corporis. Contingit enim membro paralitico aliquando conburi, ita ut non senciat; remota vero paralisi sentit. Dormiens quoque amplectitur amatum suum. Sic et infirmus stupidus qui postea factus sanus sentit. Similiter accidencia corporis fecerunt debere esse 30 huius modi paralisim in anima que tamen separata a corpore per mortem, percipit sibi contigisse doloremi pro ignorancia, si fuerit ignorans et pro mialis moribus. Et percipit se delectasse in sapiencia, si fuerat sapiens, et subtilis nature. Bedeamus igitur ad id de quo intendimus dicentes 35 quod primus comprehendit se secundum quod est iu se

(III. 11)

PRIMUS DELECTATUR IN IPSO

85

pulcritudinis, et ’dec-oils, qui est principium omnis pulcritudinis, et emanacionis toeius ordinis et yenustatis. Si autem inspexerimus conprehensorem, ipse est subtilissimus; si vero conprehensionem, ipsa est habundancior, et perfeccior 5 omni que esse potest. Si vero conprehensum, ipsum est similiter; similiter igitur ipse est subtilius conprehendens, excellences conprehensum, perfeccior conprehensio, quoniam ipsa est inestimabilis magnitudinis et profunditatis; ponamus autem aliquem hominem esse qui gaudeat in se 10 quod percipit perfeccionem suam, ex hoc quod precellit omnes in congnoscendo omnia, et in dominando toti mundo cum his adiuncta sanitate corporis, et pulcritudine forme, et devocione omnium ad hobediendum sibi. Si autem heo omnia possent coniungi in uno aliquo hominum, profec15 to hoc esset quam maxima delectacio; hec autem omnia acquiruntur ab extrinsecis, et contingit ea amoveri. Et tamen non sunt nisi cognicio unius alicuius ex his que sciri possunt, et dominium super aliquam partem terre que pene nullam habet comparacionem ad omnia corpora mundi, et 20 multo minus ad substanciaa intelligibiles excellentissimas. Comparacio autem delectacionis primi ad nostram delectacionem est secundum comparacionem sue perfeccionis ad nostram perfeccionem, j eciam cum posita fuerit in nobis 32r predicta disposicio scilicet, ut simus sapientes reges, et cetera 25 supradicta. lam autem dixit aristotiles quod primus licet non haberet delectacionem in hoc quod ipse conprehendit pulcritudinem sui, nisi hanc quod nos delectamur in aprehendendo ipsum, dum contemplamur ipsius pulcritudinem, et separati a meditacione eorum que infra ipsum sunt, perci30 pimus eius magnitudinem et magestatem (sic) et quod quicquid est provenit ab eo secundum ordinem qui potest esse pulcrior, et quod omnia ex necessitate obediunt ei, et ita fuit ab eterno, et erit sine fine, et quod hoc non potest permutari; et certe hec delectacio esset talis quod nulla alia 35 posset illi comparari, quanto magis conprehensio ipsius de

86

ALGAZELI3 METAPHYSICA

(PARS I«)

se nullam habeat comparacionem nostre apprehension! de ipso. Nos enim non apprehendimus de ipso, et de proprietatibus eius, nisi universalia, et hec paucissima; angeli eciam eognoscunt se sed per primum, et sunt semper in contem5 plaeione illius pulcritudinis sieut postea probabimus; eorum igitur deleetacio eciam est sine fine, sed est infra delectacionem primi. Deleetacio autem quam habent ex contemplacione primi, vincit delectacionem quam habent de apprehensione sui. Eorum enim deleetacio de contemplacione 10 (apprehensioaie) sui non est nisi ex hoc quod vident se servos illius, et inplentes mandata illius. Guius exemplum est hoc quod aliquis ardet amore alicuius regis et deinde cum recipitur a rege in servicium suum, fit gloria eius et exaltacio cordis sui in aspiciendo gloriam regis, et esse ei presen15 tern cum sit servus receptus ab eo, maior quam: sit alacritas eius de corpore proprio, et de viribus, et de patre, et de genere suo. Quanto autem nos’trum gaudium perfeccius est gaudio brutorum quibus precellimus in perfeccione, et in virtute intelligencie, et inequalitale creacionis, tanto 20 maius est gaudium angelorum gau’dio nostro, quamvis non habeant voluntatem cibi, et cohitus, propter propinquitatem suam ad dominum deum seculorum, et propter securitatem de numquam perdendo quod habent; homo autem sic est dispositus ut possit sibi acquirere felicitatem eternam, si 25 exierit virtus intelligibilis de potencia a.d effectum; sic ut depingatur in anima eius esse omnium que su>nt secundum ordinem suum, et apprehendat ipsum primum, et angelos, et alia quecumque sunt; aliquando autem senciet aliquantulum delectacionis ex contemplacione eorum. in hac vita, 30 eo quod coheret corpori. Cum vero separatus | fuerit a cor- 32v pore per mortem et remotum fuerit quod prohibet, complebitur eius deleetacio, et revela’bitur, vel rem-ovebitur velamen quod occultum est, et permanebit felicitas in perpetuum, et acquiret vastitatem altissimam, et erit socius an35 gelorum in propmquitate sui ad primum verum affeccione, non loco; hoc igitur tantum intelligitur de felicitate.

(HI. B)

CAPITULUM DE ASSIGNANDIS PERFECTE PROPRIETATIBUS PRIMI.

Manifestum est ex premissis quod tu non potes scire occultum nisi per manifestum, cuius sensus est, quod quic5 quid interrogaveris de primo cuius modi sit, non potest tibi ostendi nisi per exemplum eius quod manifestum est sensui, vel oecultum in anima, sed patet intellectui. Cum enim interrogaverit te quis, quomodo primus est sciens seipsum sufficienter respondebis si ’dixeris sicut tu scis te ipsum, 10 et sic intelliget responsionem. Si autem dixerit quomodo intelligit primus que extra ipsum sunt, dices quomodo tu intelligis que extra te sunt, et sic intelliget. Cum vero interrogaverit quo modo scit omnia que sciuntur una, et eadem simplici sciencia, dices quod sicut tu scis respondere 15 ad interrogaeionem subito sine precedent! ordinacione, et postea ordinas; cum autem dixerit quomodo ipsum scire rem est principium essendi ipsam rem, dices quod sicut tua estimacio cadendi de trabe cum ambulas super earn est principium cadendi. Cum vero dixerit quo modo scit omnia pos20 sibilia, dices quod novit ea, sciendo causas eorum, sicut tu scis in hyeme calorem aeris futurum in estate, eo quod vere nosti causas caloris. Cum autem dixerit quo modo est eius gloriacio de sua perfeccione, et pulcritudine, dices quod sicut est tua gloriacio cum habueria perfeccionem qua pre25 cellas aliis hominibus, et animadverteris earn. In his autem omnibus hoc solum intendimus, ut faciamus te scire, quod nichil de eo potest intelligi, nisi secundum aliquid quod est in te. Verum est autem quod multa apprehendis de te que variantur secundum perfeecionem, et inperfeccionem, 30 magna, et parva, et cum hoc eciam scis quia quod intellixisti verum esse de primo nobilius, et sublimius est eo quod intellexisti verum esse de te ipso; hoe igitur omnino est —87—

88 ALGAZELIS METAPHYSICA (PARS I*)

(pars

credulitas de re absent!, cum de illo quod amplius de eo putasti, non noveris certitudinem; huius modi enim amplius non invenitur in te. Si igitur in primo est aliquid cui simile non est in te, illud nu.Ho modo poteris intelligere et hoc est 5 eius essencia, quoniam ipse est ens absque eo quod respondetur ad quid est. Ipse est enim foil’s omnis esse. Cum vero dixeris: quomodo potest | esse ens absque eo quod responde- 33r tur a’d quid est, certe ad intelligendum hoc, non potest ti’bi dari exemplum quia hoc non potest esse in te. Igitur non 10 poteris intelligere veritatem de esse absque eo quod respondetur ad quid est; certitudo autem de essencia primi, et veri, et de proprietate eius, hoc tantum est, quod invenitur esse absque eo quod respondetur ad quid est, quod aliquid aliud insuper est preter esse, et quod respondetur ad an est, 15 et ad quid est, in eo unum et idem est, cuius rei non invenitur exemplum in aliis a se; omnia enim alia a se vel sub¥stancie sunt vel accidencia. Ipse vero nee est substancia, nee accide-ns, hoc eciam non conprehendunt angeli, quoniam illi sunt substancie, quarum esse aliud est ab eo quod re20 spondetur de eis ad quid sunt; esse vero sine eo quod respondetur ad quid est, non est nisi deo, unde non cognoscit deum nisi deus. Igitur si dixeris quod nostrum scire, quod ipse est esse absque eo addito, quod respondetur ad quid est, et quod ipse est verum et purum esse, quid scire est si 25 non fuerit scire eum? Ad hoc dicemus quia hoc scire, est scire ipsum esse, quod quidem commune est. Quod autem dicitur quod ipse est ens absque eo quod respondetur ad quid est, propter hoc dicitur quia non est talis qualis tu. Scire autem rem per remocionem talitatis, non per certitu30 dinem immunem a talitate, est sicut tuum scire de Petro quod non est magister n˙ c carpentarius, quod non est scire magisterium eius, sed scire removeri aliquid ab eo; tuum autem scire eum habere voluntatem, et potenciam, et sapienciam reducitur ad scire ipsum, et alia ab ipso; tuum vero 35 scire quod ipse scit se ipsum, est quasi sciencia que est una

<m. B)

DE PROPRIETATIBUS PRIMI

89

de comitantibus eius essenciam. Verum est autem quia certitudo sue essencie est quod ipse est purum esse absque eo quod respondetur ad quid est; unde si dixeris quo modo igitur perveniam ad cognicionem dei, dicetur quod cogno5 seas per demonstraeionem, quod eum cognosci inpossibile est, et quod nichil preter se potest eum cognoscere. Quod autem intelligitur posse sciri de eo, est opera eius1, et proprietates eius, et eum esse simpliciter et non esse simile ei. Intelligere autem esse sine quiditate, in eo quod non habet 10 esse sine quidtate, nisi cum consideratur secundum comparacionem, inpossibile est; esse vero sine addita quiditate, non est nisi ipse. Igitur nichil aliud preter se cognoscit eum, sicut quidam dicit quod deficere a comprehendendo comprehensionem, eomprehendere est. Verum est autem quod 15 omnes homines infirmi sunt ad coinprehendendum eum. Qukquis autem scit per probacionem necessariam suam inpossibilitatem apprehendendi eum, est cognitor et apprehensor, quoniam apprehendit scire ipsum a nullo posse aprehendd. Quisquis autem non ] potest apprehendere, et nescit, 33v 20 necessario esse inpossibile eum apprehendere per predictam probacionem, est ignorans deum, et tales sunt homines, exceptis dignis, et prophetis, et sapientibus qui sunt profundi in sapiencia.

TRACTATUS QUARTUS.

Postquam expediti sumus ab enumerando proprietates primi, necesse est ut loquamur de operibus eius scilicet, de speciebus omnium que sunt. Quidquid enim aliud est ab eo, 5 opus eius est, et sic cum sciverimus species omnuim que sunt, ostendemus postea in tractatu quinto, quomodo omnia provenerunt ex ipso, et quomodo series est ordinacionis oausarum, et causatorum, quamvis sint plura, et quomodo ad ultimum omnia reducuntur ad unam causam, que est causa 10 causarum; totus autem hie tractatus continetur in una proposicione, et tribus radicibusj quarum prima est diccio de corporibus que mint intra hambitum circuli lune, et quomodo significant esse celorum, et motum eorum, Secunda est diccio de celis, et de causa motus eorum. Tercia est 15 diccio de animabus quas dicunt esse angelos spirituales, celestes, et de causa motus eorum, et de intelligenciis quas dicunt esse angelos proximos, et cherubin. Proposicio similiter habet partes. Prima est de substanciis secundum consideracionem in20 pressionis; et inpressio secundum possibilitatem in intellectu dividitur in tria, scilicet, in inpressorem qui inprimit, et sibi nil inprimitur, et hunc consueverunt appellare intelldgencias nudatas, que sunt substancie nee divisibiles, nee composite. Et in eum cui inprimitur et nichil inprimit, 25 et hec sunt corpora terminata divisibilia. Et in eum qui inprimit, et sibi inprimitur; inprimitur enim sibi ab intelligenciis, et ipsum inprimit corporibus, et hee vocantur anime que non terminantur, .nee sunt corpora. Ex his autem om00

(IV. 1. 1)

DE SUBSTANCIIS

91

nibus substanciis nobiliores sunt intelligencie que non permutantur, nee egent aequirere inpressionem, nee perfeceionem ex all quo alio a se, quoniam perfeccio earum cum illis est semper, et nichil est in eis in potencia. Quod autem 5 ex his vilius est, sunt corpora corruptibilia, et mutabilia; horum autem media sunt anime que sunt medie inter intelligencias, et corpora, quoniam anime recipiunt ab intelligenciis inpressionem, et inferunt corporibus inpressionem; hec sunt divisiones quas iudicat intellectus esse possibiles, eas 10 vero esse eget probacione; verum est autem quod corpora habent esse ex hoc sensu percipi potest. Sed animas esse significant motus corporum. Intelligencias vero esse | signi- 34r Scant anime sicut in sequentibus ostendetur. Secunda est quod quicquid est, secundum eonsideracio15 nem perfeccionis, et inperfeccionis, dividitur in id quod tale est, ut non egeat sibi dari aliquid extrinseeus per quod acquiratur sibi aliqua proprietas cui quicquid fuit possibile, presens est, et hoc vocatur perf ectum; et in id cui quicquid fuit possibile, non est ei presens sed eget aequirere quod 20 non habet, et hoc vocatur inperfectum, antequam acquiratur ei perfeccio. Deinde inperfectum dividitur, et in id quod non eget ab alio aliquo a se aequirere aliquid quod sit ei acquirendum, et hoc vocatur sufflciens, et in id quod eget hoc, et hoc vocatur inperfectum absolute; perf ectum vero 25 quod iam habet quicquid oportuit, et est tale ut ab eo possit aliquid boni provenire alii, vocatur perfeccius, eo quod in se est perfectum et quasi ex superabundancia eius, procedit bonum ad alia. Tercia proprie de corporibus est. Supradictum est 30 quod inter ea que sunt corpora sunt viliora, que dividuntur in simplex et compositum seeundum quod possibile est intelligi, quamvis eciam inesse similiter sit; simplex illud intelligimus quod habet unam naturam, sicut aer, et aqua. Compositum vero illis in quo sunt due nature, 35ut lutum quod compositum ex aqua, et terra; ex composi-

92

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS I»)

cione autem provenit aliqua utilitas que non est in simplicibus sicut utilitas incaustri, que non est in gallis vel atramento. Simplex vero principium est compositi, et est prius illo in esse sine dubio, ordine, et tempore. Simplex vero 5 secundum intellectum dividitur eciam in id quod aptum est ut fiat ex eo eomposicio, et in id quod non est aptum. Intelligimus autem aptum componi id ex cuius composicione provenit utilitas que non est in suis simplicibus>. Id vero quod non est aptum, intelligimus id quod habet perfectum 10 esse in simplicitate sua, nee potest intelligi aliquid aliud provenire ex sua eomposicione, si fieri posset. Cum manif este f uerint iste proposiciones, redeamus autem ad primam radicem, que est diccio de eo quod significant corpora inferiora. Corpora esse intra ambitum celi cognitum est 15 sensibiliter, et quia receptibilia sunt composicionis, sicut lutum quod componitur ex aqua, et terra. Dicimus igitur quod hec composicio sensibilis, significat motum esse rectum; motus vero secundum spacium sui cursus significat esse duas partes terminates diversas naturaliter. Sed diver&itas 20 duarum parcium significat esse corpus circumdans eas quod est celum. Motus autem secundum quod cepit esse significat quod causam habet et eius causa ] habet causam, et sic in 34v infinitum; hoc autem non erat possibile nisi propter motum celi circularem.. Motus vero secundum quod est in corpore 25 significat inclinaeionem esse in eo naturaliter, et naturam moventem, et tempus in quo est motus. Dicamus igitur modos istarum significaeionum, et que consecuntur eas. Primum ergo comitans composicionem est motus rectus quod sic intelligitur; aqua enim habet suum ubi, et terra 30 habet suum ubi, quorum unicuique est naturale eo quod unumquodque corpus eget loco naturali, sicut ostendetur in naturalibus. Non provenit autem composicio nisi ex motu unius ad locum alterius. Si enim unumquodque eoruni esset fixum in suo loco profecto remanereat vieina, non 35 composita, quod quidem manifestum est, et intellectus eciam

(IV. 2. i)

DE CORPORIBUS INFERIORIBUS

93

antequam inveniat ea esse, iudicat quod si in eis que sunt est composicio ex duobus simplicibus, ipsa non potest esse nisi per motum. Cum vero motus est, non potest esse nisi de una parte ad aliam, eget ergo duabus partibus, et hoc quo5 que manifestum est, quas necesse est esse terminatas, et diversas naturaliter. Diversitas autem caret natura, et specie, Provenit ex hoc quod motus vel est naturalis, vel violentus, sicut postea ostendemus; naturalis est, sicut motus lapidis deorsum, et hoc f acit defoere diversum esse locum 10 a quo fugit ab eo quern petit. Si enim uterque indifferens esset ei, tune inconveniens esset ei rece’dere ab uno, et aecedere ad alium. Et propter hoc non movetur lapis in superficie terre, eo quod planicies terre indifferens est quantum ad eum. Oportet igitur necessario ut pars a qua recedit 15 diversa sit a parte ad quam accedit. Si vero motus fuerit violentus, sicut motus lapidis sursum, intelligitur autem violentus cum est contra naturam, tune oportet ut sit in lapide inclinacio naturalis ad unam partem pocius quam ad aliam, ad hoc ut possit intelligi in eo violencia; omnis enim violen20 cia non fit nisi contra aiaturale. Manifestum est igitur quod inclinacio naturalis ad unam partem pocius quam ad aliam, facit necessario debere esse diversitatem inter duas partes. Quod autem dicuntur terminate, intelligitur quod ad partem inferiorem, verbi gracia, oportet ut lapis redeat ad quam 25 cum redierit retinetur, et ubi retinetur ibi eat terminus et finis eius, et similiter de parte superiore, et hoc totum probatur his modis. Primus est quod pars non est nisi in longitudine sine dubio eo quod potest manu designari designacione sensibili. 30 Id enim quod est intelligibile, non potest manu ’designari, nee potest intelligi motu corporis fieri ad illud. lam autem ostendimus quod longitudo non potest esse infinita, sive sit in pleno, sive in inhani | . 35r Secundus est quod pars debet intelligi sic ut semper sit 35 ad terminum signature, veluti si ponatur terminus signatus

94

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I»)

ad arborem, vel ad montem, vel ad orientem, vel ad occidentem, et oportet tune ut arbor ad quam est pars designetur. Omnis autem pars ad quam motus pervenire non potest, designari non potest, et quicquid designari non potest, ad 5 illud non est pars; verum est autem quod arbor est quod queritur, et terminus partis arbor. Si autem longitudo que est inter te, et arborem ponatur infinita, tune non poterit designari. Si autem dixeris ad partem versus deorsum, intelliges quod deorsum terminum habet ad quern recurrat 10 qui est infimus omnium. Similiter et pars sursum, aliquando duraret motus in infinitum, nee assignaretur ei pars. Tercius est quod tu intelligis quia eorum que deorsum tendunt, quedam sunt inferiora aliis. Si autem inferioribus non esset certus terminus signatus ad quern recurrerent, et 15 in quo quiescerent ita ut quod propinquius est ei sit inferius, et quod remocius sit alcius, tune non intelligeretur aliqua res inferior, sed oporteret partes esse eonsimiles; ergo non esset in eas superius vel inferius. Dum enim nichil fuerit infimum, non erit aliquid inferius alio, neeesse est igitur 20 ut omnis reetus motus habeat duas partes diversas terminatas; pars autem est elongacio; elongacio vero non est nisi in corpore, sicut ostendetur per inpossibilitatem inhanitatis; neeesse est igitur ut sit corpus terminatum quod terminet partes ad hoe ut possit iutelligi motus. 25 Sentencia secunda que sequitur ex prima est quod corpus quod facit terminari partes, neeesse est ut sit circumdans corpus recti motus, quern ad modum celum est circumdans omnia que in eo sunt; non potest enim intelligi inter duas partes esse diversitas specie, et natura, nisi per corpus 30 circumdans complectens eas, cuius centrum sit remotissimum, et complectens sit propinquissimum, quantum ad id quod inde descendit, et inter remotissimum quod est centrum, et propinquissimum quod est celum complectens, sit diversitas qua nulla potest esse maior specie, et natura. 35 Quod sdc probatur; diversitas unius partis ab alia non potest

(IV. 2. 2)

DE DIVERSITATE

95

esse, nisi in pleno vel inhani; non potest autem ease inhani, quoniam probatum est inhane non esse, et licet eciam poneretur esse inlianitas, tamen tota esset sibi consimilis, ita ut nichil eius esset diversum ab aliqno eius in quo posset assig5 nari corpori una pars pocius quam alia. Si autem est in pleno scilicet, in corpore, tune necesse est ut diversitas partis sit intra corpus, vel extra; si vero fuerit intra corpus, sed intra | corpus non est diversitas nisi propter centrum, et 35v propter circundans, tune si corpus fuerit plenum circun10 dans est ei propinquissimum, et centrum remotissimum. Si vero ponatur diversitas partis a circundante ad circuridantem sic ut non transeat per centrum scilicet non transeat per diametrum, scilicet, lineam que dividit circulum in duo media ita ut unus punctorum sit diversus ab alio, hoc eciam 15 est inconveniens, quoniam non est inter eos diversitas nisi numero, quoniam natura consimiles sunt, eo quod unusquisque eorum propioquissimus est quantum ad circundantem, et consimiles. Si vero ponatur descendere secundum diametrum per centrum, tune inconveniens erit poni diversitatem 20 duarum parcium esse apud duos terminos vel punctos diametri. Unusquisque enim eorum propinquissimus- est circun’danti consimili. Igitur non est diversitas parcium nisi secundum centrum, et circundans. Si enim transient centrum, cadet a remocione in propinquitatem; igitur centrum 25 est ultimus finis longinquitatis et circundans ultimus finis propinquitatis. Si autem ponatur diversitas parcium extra corpus, hoc quoque inpossibile est; necesse est enim ut vel ponatur esse unum corpus, quasi centrum et ponantur partes esse in cir30 cuitu <eius, vel duo corpora. Si autem fuerit unum corpus, tune assignabitur propinquitas ad centrum, et non terminabitur pars elongacionis; termini enim parcium que in circuitu eius sunt, consimiles sunt, nee differunt inter se nisi numero. Elongacio vero a centro non habet terminum 35 diffinitum. Manifestum est igitur ex his quod pars eget

96

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I»)

terraino designate. Elongacio vero non est ’diffinita, eo quod super unum centrum possunt esse infiniti circuli elongacionum diversarum inter se. Centrum enim non adsignat eirculum, sed circulus assignat unum esse centrum aiecessario. 5 Si autem fuerint duo corpora, et dixerit quis quod propinquacio ad unum diversa est ab apropinquacione ad aliud, hoc quoque inpossibile est. Quoniam questio de hoc, quare unumquodque corpus appropinquatum est pocius illi loco in quo existit, adhuc remanet, eo quod nisi prius inveniatur 10 pars, non invenietur declinaeio corporis eius ab illo quamvis natura non differat propinquitas unius a propinquitate alterius, si corpora fuerint consimilia. Si vero fuerint dissimilia, profecto dissimilitude eorum nan faciet debere esse diversitatem duarum parcium, nee terminare ea per illas; 15 remanet igitur questio quare unumquodque corpus apropriatum est pocius loco illi in quo est, cum non discernatur terminus unius: a termino alterius | propter propinquitatem 36r unius maiorem propinquitate alterius. Inhanitas autem si esset, consimilis esset. Adhuc eciam si poneretur hoc, et 20 poneretur comutari duos terminos duorum corporum, ita ut unum transient ad locum alterius; non tamen ex hoc sequeretur removeri diversitatem parcium, quamvis corpora permutarent loca sua. Si autem poneretur unum de corpori’bus destrui, remaneret tamen id quod putavimus de diversitate 25 parcium quamdiu posuerimus remanere elongacionem ab uno corporum, dum aliud destruitur. Si autem poneremus confundi duo corpora inter se, tune destrueretur diversitas duum corporum, et remaneret tamen diversitas duarum parcium; manifestum est igitur quod diversitas duorum 30 corporum, non est causa diversitatis duarum parcium et quod hoc non potest intelligi nisi per corpus circundans quod terminet duas partes, propter circumferenciam, et centrum. Impossible est autem ut hoc circundans recipiat motum rectum, quoniam tune egeret diversitate duarum 35 parcium et indigeret alio corpore circundante se quod ter-

(IV. 2, 3)

. DE TEMPORE ET MOTU

97

minaret partes. Quod autem terminat partes, nan eget partibus, non eat igitur in eo rectus motus ex quo eciam sequitur quod non recipit declinacionem. Sensus vero declinacionis est motus a partibus in longitudine vel latitudine secundum 5 rectitudinem, nam si reciperet declinacionem, tune ex necessitate esset ei motus rectus. Et ex necessitate motus recti, esset diversitas duarum parcium, et ex necessitate earum, esset aliud circundans quod terminaret ei duas partes sicut predictum est. 10 Sentencia tercia est tempus comitatur motum; omnis enim motus in tempore est, tempus vero mensura motus est. Si enim non esset motus, nee tempus esset, et si non perciperetur motus, profecto non perciperetur tempus. Sicut illi non perceperunt tempus qui dicuntur ISdormisse multo tempore in spelunca. Et sicut qui ab uno mane dor mi t usque ad aliud mane, postea cum evigilat, non percipit tempus transisse nisi forte perceperit in se aliquam mutacionem, ex qua novit per usum, hoc non posse contingere nisi in tempore. Sicut evigilans de sompno si 20 sentit tenebras, vel lumen, vel remocionem umbre, cognoscit tempus dormicionis sue per hoc quod novit ex usu demonstracionis horum mensuras temporis; necesse est igitur assignare certitudinem temporis, quamvis hoc magis pertineat ad naturalia. Dicemus ergo quod inter prinicipium omnis 25 motus et terminum sibi posi | turn, sine dubio potest poni 36v moveri aliquid aliud quod pertranseat spacium designatum secundum illius determinatam velocitatem, vel secundum tarditatem determinatam sic ut possit pertransire tantumdem spacii suo motu, quantum est illud, nee plus nee minus, 30 et potest esse ut pertranseat maius spacium motu velociore, quamvis incipiat cum illo. Si vero tardior fuerit, spacium quidem erit brevius; si vero inceperit cum eo: et equatur e velocitate, et postea quieverit in medietate spacii, tune inter principium huius motus, usque ad medietatem, et inter locum 35 illius ubi quievit possibile est ut sit medietas eius quod

98

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS

potest esse inter duos fines perficiendi (vel incipiendi) motus, et similiter potest poni quarta, vel sexta, vel alia hums modi. Iste autem determinaciones non fuerint nisi secundum (vel super) mensuram; iam ergo provenit hie mensura. 5 Diffinicio autem mensure alia est a diffinicione motus. Igitur mensura non est ipse motus scilicet, essencia motus sed est in motu, et est tale quid quod proprie convenit illi. Igitur omni motui mensura est, sed duobus modis, uno secundam spacium, sicut dicitur ambulavit unam leuguam. Alio 10 secundum possibilitatem quam diximus, et hoc vocatur ternpus, sicut dicitur ambulavit earn una hora; hec igitur possibilitas mensurata est tempus, et hec est mensura motus secundum quod dividitur in distensionem suam ad ante, et post. Et ideo impossibile est ut sit mensura corporis quod 15 movetur; possunt enim equari in tempore motus cervi, et formice, cum mensura spacii, perambulanti nou posset esse equalis. Unde ipsum tempus non potest esse mensura spacii sicut possunt equari in tempore perambulans duas leuguas, et perambula-ns unam leuguam. Unde hoc non potest ascri20 bi velocitati, et tarditati, eo quod duo motus convenientes in velocitate quandoque discrepant in hac pos&ibilitate. Sicut motus ab oriente in Occidents equalis est motui ab oriente usque ad meridiem scilicet, equatur sue medietati in velocitate, cum non equatur ei in tempore. Igitur hoc non est 25 nisi mensura motus, in distensionem eius. Est enim unus motus distensior alio. Unde magnitude distensionis est magnitude temporis, et parvitas illius est parvitas huius. Radix vero distensionis est radix more, et temporis, eo quod seosus temporis est mora motus scilicet, distensio motus; non po30 test autem tempus esse nisi mora motus localis, eo quod non intelligitur tempus nisi id quod dividitur in ante, et post, cuius id quod est ante, non remanet cum eo quod est post ullo mo’do. Ex hoc ergo quod transit et finitur, sequitur necessario quod due partes temporis non possunt esse simul, 35 et nichil cessat | per se nisi motus. Et quicquid fuerit 37r

(IV. 2. 3)

DB TEMPORE ET MOTU

99

sinral cum anteriore eiusi, dicitur anterius et quicquid fuerit simul cum eo quod est post dicitur postering. Postquam autem manifestum est quod tempus est mensura motus, fuit eciam opus ut motus haberet mensuracio5 iiem qua mensuraretur, sed necesse est ut hec mensuracio sit cognita per se quoniam per earn mensurantur cetera, sicut cubitum per quod mensurantur panni; sic et motus celi diurnus est veloeior omnibus motibus, et manifestior creature. Sol e*nim ex omnibus sensibilibus manifestior 10 est, et per eum eciam senciuntur alia que sunt sensibilia, idcirco acceperunt earn mensuram qua mensurarent omnes alios motus. Motus igitur celi habet mensuram in se, et ipse mensurat alia a se, sicut cubitum quod habet mensuram in se, et mensurat alia a se. Igitur de tempore in15 telligitur, quod est mensura motus celi secundum quod dividitur in ante, et post, et id eius quod est ante non remanet simul cum eo ipsius quod est post. Sentencia quarta est quod ex motu horum corporum receptibilium composicionis, consequitnr inclinacio esse in eis 20 ad aliquam parcium sine dubio, et quod in eis est natura faciens debere esse in eis inclinacionem. Motus igitur et natura, et inclinacio, tria diversa sunt. Si enim impleveris utrem aere, et sub aqua dimi&eris eum, statim resiliet ad terminum aeris, et in resiliendo sic, cognoscitur esse motus, 25 et inclinacio, et natura. Si vero tenueris eum sub aqua violenter, profecto motus non. erit; tu vero sencies inclinacionem eius, et quod resistit manui tue, et repellit te inquirendo partem suam. Et hoc intelligitur de inclinacione. Gum vero fuerit super aquam, non erit motus nee inclinacio, sed 30 remanet natura que facit debere esse inclinacionem eius, ad terminum suum, cum separatus est a parte sua; per hoc autem nichil aliud intendimus nisi ut manifestetur quod omne corpus receptibile est motus et quod in omni receptibili motus necesse est ut sit inclinacio sine dubio. Cuius 35 probacio in his compositis manif esta est; non enim com-

100

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I*)

ponuntur nisi per motum. In simplici vero si fuerit inclinacio naturalis ad partem ad quam motus est, profecto si permit tatur nature, movebitur ad earn, sed si mm movetur ad earn, tune si permittatur nature, profecto non erit sibi in5 clinacio ad illam. Cum vero non fuerit sibi inclinacio ad illam, erit tune sibi inclinacio ad terminum in quo est. Quod autem corpus aliud remotum ab eo ponatur in termino ad quern non est sibi inclinacio, neque ad alium, hoc inpossibile est; sequeretur enim ex hoc quod esset motus non in 10 tempore, quod impossibile est; illud igitur ex quo hoc sequitur inpossibile. Si vero dixerit non conce | demus sequi ex 37v hoc motum esse non in tempore, dicemus quod corpus habens inclinacionem verbi graeia deorsum, cum prohicitur sursum, est illi inclinacio naturalis resistens inclinacioni mocionis 15 violente, quod f acit debere esse tarditatem in motum,. ita ut quo maior fuerit inclinacio, resisteneia sit forcior, et motus tardior, et quo minor fuerit inclinacio, motus sit velocior. Discrepancia ergo motus in volocitate, et tarditate est secundum comparacionem discrepancie inclinacionum. Bice20 HIUS igitur quod si posuerimus corpus cui non est inclinacio, et moverimus illud decem palmos, sine dubio erit in tempore, et hoc tempus dicatur hora. Si vero posuerimus corpus cui est inclinacio, et moverimus illud contra inclinaeionem eius decem palmos, motus eius tardior erit sine dubio. Poiiamus 25 igitur quod fit in decem horis verbi gracia, dicemus ergo quod potest poni corpus cui inest decima illius inclinacionis, et sequetur tune illud moveri in hora; comparacio enim temporis motus ad tempus motus est sicut comparacio inclinacionis ad inclinacionem. Motus igitur corporis cui in30 est decima illius inclinacionis, erit equalis motui corporis cui non est inclinacio, et hoc est absurdum. Nam sicut jnconveniens est discrepare in mensura inclinacionis, et equari in tempore motus, sic eciam inconveniens est discrepare in habendo inclinacionem, et non habendo., 35 et equari in mensura motus. Et hac probacione ab-

(IV 3. 5)

DE COMPOSITIS

101

solvitur quod necesse est ut omne corpus habeat inclinacionem oiaturalen^vel ad partem ad quam movetur, vel ad diversam ab ea, quomodocumque contingerit. Si quis vero dixerit quomodo respondebitis opponent! vobis de pro5 posicione secunda, quod ut motus sit non in tempore, incon/T veniens est, dicetur quod motus, si ponatur non in tempore, tune necesse est ut sit seeundum eloiigacionem (elongitudinem), vel non secundum elongacionem (elongitudinem). Si vero non fuerit seoundum elongacionem (elongitudinem), 10 non erit motus, si forte contingerit; si vero fuerit secundum (elongacionem), elongitudinem, et in spacio, iam autem diximus quod omnes elongitudines (elongaciones), divisir biles sunt, et quod non possunt esse substancie inpares, (sic) id est, indivisibiles; ergo non potest intelligi elongaeio inpar, 15 nee potest esse spacium indivisible; ergo non potest tempus intelligi indivisible; tempus enim est mensura motus, necessarium est eciam ut omnis motus dividatur secundum divisionem spacii motus. Igitur pars que est in principio spac , prior erit illa parte que est post eam. Et hoc intelligitur de 20 hoc quod motus est in tempore. Et omnino quomodo potest esse motus in spacio decem cubitorum quin primus cubitus sit prior | secundo? Ubi autem invenitur prioritas, et 38r posterioritas, iam inventum est tempus poni ante motum secundum elongacionem et non dividi inpossibile ˙st ; pro25 batum est enim omnem elongitudinem esse divisibilem; igitur elongitudo, corpus, et motus, :et tempus, hec quattuor necessario divisibilia sunt; non enim potest intelligi in eis pars aliqua indivisibilis, vel inpar sicut predietum est. Sentencia quinta est quod hec composita non moventur

30 naturaliter nisi motu r˙ct o eo quod omne corpus eget loco naturali. Si enim dimissum fuerit naturaliter in ea parte que atributa est ei, quiescet in. ea, Igitur pars illa na;turalis est ei ad quam sibi inclinacio. Si vero separatum fuerit a suo loco ad alium locum, tune loc s quem appetit 35 est ei naturali¨ . Igitur naturale. :est- ei inclinari ad: suum

102

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS i*)

locum naturalem. Separatus igitur a proprio loco necessario movebitur ad illum, et quiescet in eo cum pervenerit ad illum; postquam autem eins inclinacio non est nisi ad illum, tune non movebitur ad illum, nisi via que propinquior est 5 ad illum. Si enim refleetitur a via que propinquior est ad illum, tune est declinans ab eo, non inelinans ad eum. Via autem propinquior omnibus viis que sunt inter duo puncta, est linea recta; igitur necessario motus erit secundum lineam rectam, postquam autem probatum est quod non est 10 pars nisi in eentro et eircundante, tune motus naturalis horura corporum que comprehenduntur a eircundante, dividitur in duos motus rectos. Unus eorum est ad medium, alius a medio ad circuridans. Sentencia sexta est quod motus secundum quod cepit, 15 est scilieet, motus horum compositorum, et mni s motus qui cepit, significat esse motum perpetuum sine fine; nisi enim non concesserimus hoc, non poterit intelligi fieri aliquid quod non est; postquam igitur ea que ceperunt esse sunt, tune necessarius est motus perpetuus sine fine, quod 20 sic probatur. Quicquid cepit illud non habere causam inpossibile est; si autem prius esset causa, et non ageret; tune hoe contingeret, ex defectu alterius disposicionis, et cause que addenda est ei, et condicionis per quam aptatur ad illud debere esse. Igitur causatum non incipit esse, interim dum 25 hec disposicio non advenit cause. Questio autem de illa disposicione adhuc restat scilieet, cur est modo, et non prius, egebit igitur causa, et sic de aliis consequenter, et ita id quod incipit esse, egebit causis non habentibus finem; necesse est autem ut ille cause, et oceasiones habeant | esse 38v 30 simul, vel per successionem; esse simul causas infinitas impossibile est; hoc enim iam destructum est; non sunt igitur nisi per successionem; hec autem successie non potest esse nisi per motum perpetuum, cuius unaqueque pars est quasi nune incipiat. Ipse vero totus motus incessabiliter eonse35 quitur, nee eepit es&e, ita ut unaqueque pareium eius sit

(IV. 3. 1)

CORPORA CELESTIA MOVENTUR

103

causa alterius partis que consequitur. Si autem ponatur motus iste aliquo modo quiescere, tune inpossibile est post eius quietem incipere aliqnid esse. Si enim tune cum quierit, non inceperit, tune aliquid eciam paulo post non 5 incipiet, nam si inceperit aliquid, tune eadem racione poterit aliquid aliud ineipere post ipsum, et sic aliud, sic ergo si quiesceret, non posset intelligi aliquid ineipere esse. Si autem posuerimus motum esse perpetuum, tune nulla erit questio, verbi gracia, si dixerint hoc granum in terra cur 10 modo recipit animam vegetabilem, et non prius, cum esset positum sub terra, dicetur hoc fieri propter habundanciam frigiditatis in hyeme, et remocionem temperiei ante. Si vero dixerit cur modo fit temperies, et non prius, dicetur hoc fieri propter novitatem caloris in aere. Si vero dixerint cur 15 modo fit calor in aere, dicetur hoc fieri propter maiofem exaltacionem solis, et propter maiorem apropinquacionem eius ad medium celum cum ingreditur signum arietis. Si vero dixerint cur modo introivit signum arietis, dicetur quod natura eius est moveri et quia modo recessit a fine piscis. 20 Unde non fuit possibile illum ingredi arietem, nisi prius recederet a pisce, et postea perveniret ad arietem. Becessio igitur eius a pisce, causa est sui introitus in arietem, et ipsum esse mobilem naturaliter, cum perveniret ad piscem, causa est sue recessionis ab illo. Et causa perveniendi ad 25 piscem est illius recessio a signo quod est prius eo, et sic permanebit sine fine; omnia igitur que fuerint post connexionem suarum causarum terrenarum, ad ultimum reducuntur ad motum celestem, nee est possibile aliter esse nisi sic. Motus vero celestis est causa eorum que f iunt duobus modis. 30 Uno, cum causatum habet esse cum illo, sicut splendor qui circumvolvitur cum sole, et facit fieri in terra multa alia post alia. Unde facit diem in omni regione paulatim, et fit per eum visio et remocio tenebrarum; et propter visionem, fit egressio hominum multis modis motuum ad id quod inten35 dit quisque eorum, et per hos motus fiuot multa manifeste in

104

ALGAZEWS METAPHYSIC A

(PARS !•)

mundo sine numero. Alio, ut motus circularise sit causa adveniendi adaptacionem can-sis. Quandoque enim differuntur causata ne sint, eo quod nondum complete sunt omnes coridiciones, sieut cum sol ealefacit terram aptatur terra 5 per calorem ad agendum in sementem si seminatus fuerit iu ea sed tardatur propter absenciam | sementis. Semen vero 39r abest propter absenciam voluntatis motoris seminis, et huius volumtatis alia est causa. Cum igitur preparatum f uerit semen, operabitur statim calor, prius vero nichil agebatur 10 in semen, propter deffectum telluris. Cum igitur tardatur aliquid ne fiat, fit sicut hie. Sic ergo debet kitelligi incepcio rerum. Mariifestum est eciam quod composicio que est inter aquam, et terram, significat esse motum. Et motus significant diversitatem duarum parcium necessario, nee 15 diversitas parcium posset esse nisi propter corpus circundans quod est celum, quod necesse est semper esse mobile ad hoc ut intelligatur incepcio eorum que fiunt. Ergo he significaciones conveniunt cum sensibili, et sunt tales quod si cecus qui non videt celum nee motum eius, nee ambitum 20 eius, cum animadvertit in suo intellectu aliquem motum, sciet necessario celum esse quod semper moveatur circulariter ad hoc ut possit intelligi motus. Aliquando sine hoc inpossibile esset motum creari in his terrenis. Quod vero inpossibile est, id fieri non potest, nee potest habere esse 25 uUo modo; postquam autem monstravimus motum celi per probacionem qua probatur an est, que est significacio includens quia est, dicemus causam sui motus, et ad quid movetur, et dicemus iudicia eius. DICCIO DE CORPORIBUS CELESTIBUS.

30

Sentencie de hoc sunt hee quod celestia corpora sunt mobilia per animam, et per voluntatem, et percipiunt nec: singula statim cum fuerint, et per hoc quod moventur aliquid

(iv.3.1)

corpora

105

intendunt. Non intendunt autem curare ista inferiora, sēd desiderant assimilari substancie nobiliori še inter quam, et corpora non ēst ulla communicaeio, que vocatur a philosophis intelligencia nuda, et in leģē vocantur spiritus deo proximi, 5 et quod intelligencie sunt multe. Et quod corpora celeštia sunt diversarum naturarum, et quod nulla ex «is sunt causa essendi alia ex eis. Sentencia prima ēst quod moventur voluntate. Quod autem moveantur manifestum ēst, et iam eciam probavimus. 10 Adiciemus ergo aliquid dicentes quod ips'um corpus circundans si poneretur quieseere, haberet tunc situm proprium, sic ut dimidium eius, designatum, modo po&set esse super nos sine dubio. Et illud eciam designatum poni slābtus nos, non esset impossibile. Camparacio autem parcium 15 volubilis circulariter aliarum ad alias, eadem ēst. Ergo impo&sibile ēst distingui unam parcium volubilis circulariter ab alia. Si enim alicui earum assignaretur pars sursum, tunc illa pars esset diversa ab ea que assignatur deorsum, et si sic esset, profecto esset compositum. Comp&situm vēro 20 non fit, nisi propter rectum motum ļ simplicium; manifestum 39v ēst autem esse inpossibile ut ipsa habeat motum rectum. In simplici quoque non discernitur una pars circumdantiš ab alia; igitur celeštia corpora sunt receptibilia motus. Quicquid autem ēst receptibile motus, iam diximus quod in eius 25 natūra necesse ēst esse inclinacionem, nec potest esse ut illa inclinacio celi sit admoveri motu recto; non «nim recipit motum rectum, tunc enim egeret alio corpore quod terminaret partes. Ēst igitur eius inclinacio ad commutandum partes suas circulari revolucione sui circa medium eo quod 30 nulla parcium loci in quo sit circuitus ēst dignior alia quantum ad celum. Inclinacionem vēro eius ad huius modi motum impossibile ēst esse ex pūra natūra ex parte voluntatis; motus enim naturalis tantum ēst fuga ab uno situ ad querendum alium ad quem cum pervenerit, quies<jet in eo, 35 et inpossibile ēst ut naturaliter redeat ad illum unde dis-

106

ALGAZELIS METAPHTSICA

(PARS !•)

cessit. 8i enim conveniens esset ei situs ille, cur discederet ab eo? Si inconveniens, cur rediret ad eumf Nullus autem ločus ēst ceļo ad quem non redeat cum per motum diseesserit ab eo, et ita ēst semper recedens, et rediens; hoc igitur 5 noh ēst tantum ex natūra, sēd ex voluntate, et eleccione; non ēst autem voluntas, nisi cum ymaginacione. Quicquid autem habet imaginacionem, et voluntatem, solet vocari animal, eo quod corpus non habet imaginacionem, nec voluntatem in quantum corpus ēst tantum, sēd per naturam pro10 priam et formām propriam que dicitur anima; motus igitur celi ēst per voluntatem, et ēst motus animalis. Sentencia secunda ēst quod motor celi non potest esse nisi res intelligibilis pūra non receptibilis permutacionis, sicut nec potest esse natūra pūra. Sensus enim de intelli15 gibili ēst quod ēst substancia stabilis non recipiens permutacionem. Sensus vēro de permutabili ēst quod recipit permutacionem. Dicemus ergo quod ex stabili secundum unam disposicionem, non provenit nisi stabile secundum unam disposicionem. Unde potest co-ncedi quod causa situs (quie20 tis) terre, ēst ex causa stabili eo quod semper permanet sic, secundum unam disposicionem. Situs vēro celi semper permanent in transmutacione. Inpossibile ēst igitur ut celum debeat esse ex re stabili non permutabili, quod enim facit debere moveri aliguid de a ad ž>, non facit illud debere 25 moveri de b ad c; si permanserit in eadem disposicione; hic enim motus alius ēst ab illo; dum enim permanserit causa in sua disposieione, non provenit | ex ea aliud quam quod 40r prius provenit; necesse ēst igitur ut adaptacio eius ad movendum de termino secundo ad terminum tercium, 30 sit ex aliquo novo quod contingit ei. Sicut id quod faciet diversis moveri modis, propter diversitatem sue qualitatis. Cum enim infrigidatum ēst, alio modo movet, et alio cum calefactum ēst; necesse ēst igitur permutari id quod facit debere esse, permutato eo quod debet esse. 35 Si igitur id quod facit debere esse ēst voluntas, tunc neces-

(IV. 3. 2)

MOTOR CELI

107

se ēst esse permutacionem voluntatum, et renovacionem earum. Unde necesse ēst ut sit renovacio voluntatum singularium, quoniam voluntas universalis non facit debere esse motum singularem; tua enim voluntas peregrinandi non 5 facit debere esse motum pedis tui ad transeundum ad partem designatam, nisi renovata fuerit in te voluntas singularis transeundi ad locum illum, et post illum renovetur in te vmaginacio perveniendi ad alinm qui ēst ultra illum, ut sic proveniat ex illa ymaginacione voluntas singularis perveni10 endi ad secundum passum; hoc autem non provenit nisi ex voluntate universāli, cuius intencio ēst durare motum usque ad terminum peregrinaeionis. Innovantur igitur motus, et imaginacio, et voluntas motus; passus igitur provenit ex voluntate, et voluntas provenit ex imaginacione singulari, 15 cum voluntate universāli. Imaginacio vēro singularis provenit ex motu; cuius exemplum ēst; ille qui ambulat in tenebris ad lumen eandele, que non facit videri ante se, nisi quantum ēst passus unus. Imaginatur igitur passum unum ad lumen candele, et ex imaginacione, et voluntate 20 universāli movente, provenit voluntas singularis ad passum illum, et sic fit primus passus qui debuit fieri ex voluntate debita imaginacioni; postea passus ille ēst causa prospiciendi et imaginandi sequentem passum, et sic ex primo passu provenit imaginacio secundi, et ex imaginacione pro25 venit voluntas secundi passus, et ex voluntate motus, et similiter de aliis; non enim potest esse motus singularis nisi sic. Similiter potest esse motus celi. Quicquid autem mutabile ēst mutabilitate voluntatum, et imaginacionum vocatur anima non intelligencia. 30 Sentencia tercia ēst quod celestia corpora non moventur propter curam mferioris mundi, quoniam mundus iste non ēst illis cure tantum, sēd intendunt per motum suum quiddam aliud quod ēst multo excellentius illis. Quod sic probatur; omnis motus voluntarius vel ēst corporalis sensibilis 35 vel intelligibilis. Sensibilis motus ēst ex concupiscencia vel

108

ALGAZELIS METAPHTSICA

(PARS I«)

ex ira. Impos | sibile ēst autem motum celi esse ex concu- 40v piscencia. Concupisceneia enim ēst virtus appetens id per quod conservatur in vita. Quod vēro non timet de še minui, vel destrui, inpossibile. ēst habere concupiscenciam. Impossibile ēst 5 eciam ut sit ex ira. Ira enim virtus ēst repellens contrarium et nocumentum quod facit debere minui, vel destrui. Et quia concupiscencia ēst virtus appetens quod convenit, et ira ēst virtus repellens quod non convenit; impossibile ēst autem celum minui vel destrui; igitur non potest intencio eius esse 10 huius modi, necesse ēst igitur ut sit intelligibilis. Quod autem celum non posset minui vel destrui sic probatur. Si enim hoc esset, tunc necessario fieret hoc per remocionem accidentis, ab eo quod ēst continuacio, scilicet, fraccione, vel scissione, vel remocione formē naturalis, vel privacione sui 15 omnino hoc ēst destruccione eue materie et sue formē quod esset adnichilacio sui; falsum ēst autem celum posse frangi, vel scindi; hoe enim esset separari partes eius in longum, vel latum, ad partes directas quod ēst se-nsus separacionis, et hoc ex necessitate advenit. Manif estum ēst autem ex premissis, 20 quia celum non recipit motum; falsum ēst eciam formām posse removeri a sua materia, tunc enim necesse esset ut vel materia remaneret vacua a forma, quod quidem impossibile ēst, vel ut vestiretur alia forma, et tunc fieret generacio, et corrupcio, quod quoque impossibile ēst; generacio 25 enim, et corrupcio ex necessitate non fiunt, nisi recepcione recti motus. In generacione eciam non recipitur forma, nisi que sit diversa a prima naturaliter, et sic egeret loco alio a suo ad quem deberet moveri niotu recto, sicut hile aeris cum expoliatur forma aeria, et vestitur forma aquea; 30 non intelligitur hoc fieri nisi quia movetur ad terminum aque motu recto. Illud autem privari radice sua scilicet, materia, hoc eciam ēst impossibile; quicquid enim non habet materiam, impossibile ēst illud privari post esse. Sicut impossibile ēst illud esse post privacionem. lam 35 enim ostendimus quod quicquid incipit materiam habet.

(IV. 3. 3)

DE MOTU CORPORUM CELESTIUM

109

Sēt eo quod possibilitas sue incepcionis, ante incepcionem eius ēst designacio vēra alicuius; egebit igitur in quo subsistat. Unde nichil ēst quod privetur ab aliquo, nisi materia ut šie remaneat possibilitas sui esse in sua materia, post 5 privacionem sui. Alioquin privaretur tāli privacione quod post eam esset impossibile esse. īmpossibile ēst autem ut i'd quod ēst, convertatur in impossibile. Unde postquam remanet possibile, profecto possibilitas que ēst designaeio relativa, requirit substanciam per quam subsistit; postquam 10 igitur probatum ēst ex his celum non posse permutari, tune non erit metus eius ex concupiscencia, nee ex ira. ļ Bestat 41r igitur ut sit intencio intelligibilis. Impossibile ēst autem ut intencio eorum sit curare hec generabilia et corruptibilia, sic ut intencio sui esse, et sui motus, sint hec inferiora. 15 Quicquid enim queritur per aliud, vilius ēst eo propter quod queritur sine dubio. Unde sequeretur quod superiora essent viliora inferioribus, quamvis superiora sint eterna non receptibilia destruccionis nec permutacionis. Sēd hec inferiora sunt diminuta, et mutabilia, et «unt in potencia, et 20 omnis terra cum omni quod in ea ēst minima pars ēst eomparacione corporis solis. Sol enim cencies sexagies quinquies et tercia unius maior ēst quam terra; corpus vēro solis minimum ēst comparacione sui circuli, et quanto minus ēst comparacione ultimi circuli. Quomodo igitur huius modi corporis 25 intencio erit curare hec vilia ? Et quomodo intencio illius eterni motus erit hec vilia f Et quomodo hec non sunt vilia comparacione illorum cum nobilius ex his inferioribus sit animal? Et ex animalibus excellencius sit homof Maior autem pars hominum inperfecta ēst. Et quod perfeccius ēst 30 ex eo, numquam pervenit ad compleccionem perf eccionis, quoniam numquam liberatur a varietāte disposicionum; ēst igitur semper inperfeetus scilicet, ēst non habens id quod possibile ēst eum habere, quod si haberet, perfeccior esset; substancie vēro superiores sunt perfecte et sunt in effectu, in 35 quibus nichil ēst in potencia nisi id quod vilius ēst inter

110

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PABS I»)

omnia que de illis intelliguntur scilicet, situs, sicut ostendetur. Igitur id quod ēst nobilius non intendit in še quod ēst vilius, propter vilius ullo modo, 8i quis autem dixerit quod si quicquid queritur propter aliud vilius ēst eo, tunc pastor 5 vilior ēst ovibus et magister diseipulo, et propheta populo, quoniam pastor non queritur, nisi propter oves, nec magister, nisi propter discipulum, nec propheta, -nisi propter informandum populum, dicetur quod pastor vilior ēst ovibus in hoc quod pastor ēst, sēd nobilior ēst in 10 hoc quod homo ēst, euius humanitas in ipso aliud ēst ab eo quod queritur de eo propter pastoratum tantum; unde si non consideraretur de eo aliud, nisi hoc tantum quod pastor ēst, profecto secundum hoc vilior esset ovibus. Sicut canis custos ovium necessario vilior ēst ovibus, nisi 15 habeat aliquid aliud preter hoc quod non ēst custos ovium, sicut si ēst aptus ad venandum, tunc conceditur esse nobilior. Ipse vēro in quantum ēst custos ovium tantum, vilior ēst illis quoniam id quod queritur propter aliud, consequens ēst illud aliud; quomodo igitur non erit vilior eo? Et similiter de 20 maģistre, et de propheta; nobilitas enim prophete in hoc quod perfectus ēst in še, aion ēst nisi ex proprietatibus quibus in še ēst nobīlis quamvis non informēt populum. Si autem nil aliud consideraretur de eo nisi hoc solum quod inf ormat populum, sequetur ex hoc quod id quod queritur ļ informari, 41v 25 nobilius esset eo quod informat. Si quis autem dixerit intencionem eorum posse esse ut fluat bonum ex še, ad hoc ut id quod ēst sit bonum tantum, et ut quod provenit ex eo sit pulcrum; agere enim bonum pulcrum ēst, et ita intencio eorum non erit curare inferiora quantum ad inferioria, dice30 tur quia hoc dictum quod agere bonum, tantum pulcrum ēst, sermo ēst communis, et omnibus credibilis ad hoc ut absterreantur ab mmundis. Si vēro consideretur diligenter secundum veritatem, invenietur in subiecto, et predicato eius aliquid inquirendum, et discernendum. Subiectum enim quod 35 ēst agere bonum, dividitur in id quod fit essencialiter, et in

(IV. 3.3)

DE MOTU CORPORUM CELESTIUM

111

id quod fit ex intencione. Quod autem fit essencialiter, non significat inperfeccionem. Sensus enim eius ēst quod essencia ēst ex qua provenit aliud non per intencionem sui ad illud f aciendum, et hec accio non fit ex voluntate, neque ex inten5 cione. lam autem diximus quod motus circularis voluntariua ēst. Id vēro quod fit ex intencione significat imperf eccionem intendentis. Necesse ēst enim ut pocius sit sibi agere quam non agere ad hoc ut per accionem, adquiratur sibi quod non erat. 8i enim perf ectus esset, non indigeret acquirere aliud. 10 Si vēro hoe non fuerit, profecto non erit intencio »nequevoluntas ullo modo; predicatum vēro scilicet, pulcrum ēst, dividitur in id quod ēst pulcrum quantum ad še, et quod ēst pulcrum quantum ad recipientem, et quod ēst pulcrum quantum ad aģentēm; pulcrum vēro in še ēst hoc quod dicitur esse 1$ universitatis. Cum enim comparaveris illud cum remocione essendi universitātēm, invenies eam esse melius esse quam non esse; essencia vēro primi talis ēst, quod provenit ex ea id quod ēst bonum, sēd non ēst bonum prirao; non enim acquiritur ei aliquid, nec ēst bonum recipienti eo quod non ēst ali20 quid preter universitātēm sic ut illud dicatur bonum universitāti. Pulcrum vēro quantum ad recipientem ēst pulcrum, et significat inperfeccionem recipientis, et indigenciam eius de aliquo cuius esse melius ēst ei quam non esse; pulcrum vēro quantum ad aģentēm, significat inperfeccionem agentis. Si 25 enim perfectus esset, non egeret ducere bonitatem et perfeccionem ad effectum; non fuit autem, hoc f amosum quod agere bonum quantum ad hominem ēst liberalitatis, et perfeccionis, non inperfeccionis, nisi ut tollatur ab homine malicia; igitur bonum dicitur relative quantum ad naturam eius. Sēd secun30 dum veritatem et comparacio-nem eius ad perfeccionem, absolute diminucio ēst. ļ Gum autem hoc manifestum fuerit, 42r dicemus quod si agere bonum non fuerit bonum aģenti, tunc non fiet per intencionem, nec potest intelligi ibi esse voluntas; necesse ēst igitur ut probemus quomodo ēst bonum eis ad hoc 35 ut intelligamus eorum intencionem.

112

ALGAZELIS METAPHTSICA

(PARS ļ")

Sentencia quarta ēst de probando esse intelligencias mīdās. Motus enim celi significat vēre esse eubstanciam excellentem, non mutabilem, que non ēst corpus, nee inpressa corpori. Et huius modi substancia vocatur intelligencia nudata. Mo5 tus vēro non significat eam esse, nisi mediante remocione finitatis tue; predictum ēst enim hunc motum ab eterno esse sine fine. Eget igitur semper rectore scilicet, virtute movente illud incessabiliter. Inpossibile ēst autem ut in corpore sit virtus ad agendum aliquid infinitum. Omne enim corpus 10 divisibile ēst, sēd dividitur per hoc quod ponitur dividi in potencia. 8i vēro putaverimus illud dividi hoc modo, tunc aliquid potencie vel erit movens sine fine, et tunc pars non differret a toto, quod ēst inpossibile, vel movens cum fine, et similiter alia eciam erit pars movens cum fine et sic composi15 tum ex illis, erit finitum. Oertum igitur ēst non posse intelligi quod virtus sit ad rem infinitam, que sit in corpore. Igitur motus iste eget motore expoliato a materiis. Motor autem ēst duobus modis, uno sicut id quod amatur, movet amatorem, et id quod queritur querentem še. Alio, sicut 20 anima movet corpus, et gravitas movet corpus deorsum; primus vēro modus ēst propter quem ēst motus, secundus a quo ēst motus; motus vēro circularis eget assiduitate agentis, a quo ēst motus. Et hic agens non ēst nisi anima mutabilis; ex intelligencia enim nuda que non permutatur, nec provenit 25 motus mutabilis, sicut predictum ēst hoc; igitur anima agens motum erit finite potencie eo quod corporata ēst, sēd infunditur ei a quodam quod non ēst corpus per potenciam suam infinitam, et quod ēst liberum a materia sine dubio, sic ut potencia eius sit extra finitatem, et non sit agens motum, sēd ēst 30 motus propter illud in quantum amatur, et intenditur non quod assiduet motum, nec potest intelligi rnovere aliud moto qui non movetur in seipso, nisi secundum viam amandi, sicut res amata movet amatorem. Si quis autem dixerit quomodo potest intelligi hoc, ut intelligencia sit movens secundum 35 amorem, dicetur quod motor huius modi, vel ēst sic ut quera-

(IV. 3. 4)

SUNT INTELLIGENCIE NUDE

113

tur ipsum, sicut sciencia que movet inquisitorem sciencie secundum amorem eius, et id quod queritur ēst assecucio, ļ 42v vel ēst ut cum queritur assimilari alicui, sicut amatur magister a discipulo et movet illum ad hoc ut assimiletur ei; simili5 ter ēst omnis res affectata que habet in še aliquid magis, et volnnt in ea sibi asimilari; non potest autem hic motus esse de divisione prima. Quod enim intelligitur de intelligencia hoc ēst quod non potest intelligi, ut corpus possit recipere eius essenciam. Monstratum ēst enim quod intelligencia non 10 potest sustinere in corpore; non restat igitur nisi quia diligit assimilari ei, acquisieione formē consimilis illi, et approximare ei per conformacionem, sicut filius assimilari patri, et discipulis magistro; non potest autem hoc esse ex precepcione illius, vel obediencia istius, quoniam preceptor intencionem 15 habet in precipiendo quod significat diminucionem, et recepcionem permutacionis; obedientem quoque oportet habere intencionem in obediendo, que intencio ēst idquod intenditur. Complere enim mandatum in quantum mandatum ēst tantum sine fructu, inpossibile ēst. Cum autem certum fuerit non 20 posse esse hoc, nisi secundum viam consimilandi amato, habebit tunc tres condicciones; prima ēst ut anime querenti asimilari, insit imaginacio formē que queritur, et essencie que amatur; alioquin erit sibi voluntas querendi quod nescit, et hoc ēst inpossibile. Secunda ut illa forma sit apud eam preci25 pua; alioquin non posset intelligi f ervor amoris illius. Tercia ut possibile sit sibi acquirere illam secundum aptitudinem sui, quoniam si esset impossibile, tunc non posset intelligi eam inquirere assimilari ei per voluntatem pūram intelligibilem, sēd secundam putacionem et estimacionem que sunt acci30 dentalia f acilia removere, nec permaneret semper; necesse ēst igitur ut anime celi insit apprehensio pulcritudinis illius amati ad hoc, ut ex imaginacione illius pulcritudinis, crescat f ervor sui amoris qui facit eam contemplari superius ut ex eo proveniat sibi motus per quem possit aplicari ad id cui 35 querit asimilari; igitur imaginacio ēst causa pulcritudinis

114

ALOAZELIS METAPHTSICA

(PARS !•)

fervoris amoris, et fervor amoris causa ēst inquisicionis. Et inquisicio causa ēst motus. Et illud amatum, vel ēst primus, et vērus, vel ēst id quod propinquius ēst primo ex angelis propinquis scilicet, intelligenciis nudatis eternis, inpermu5 tabilibus, quibus nichil deest de perf eecionibus quas habere possibile ēst. 8i quis autem dixerit quod necesse ēst distinguere inter ardorem buras amoris, et hoc ardenter amatum, et formām que queritur acquiri per motum, dieetur quod cursus omnie inquisicionis ēst ad id quod proprium, vel propin10 quum, ēst ad necesse esse, quod ēst stabile in effectu, et in quo nichil ēst in potencia; esse enim aliquid in potencia imperfeccionis ēst. ļ Quoniam intelligitur quod non habet com- 43r plementum eorum que potest acquirere. Quicquid enim ēst in quo ēst aliquid in potencia aliquo modo, illud inperfectum 15 ēst illo modo. Et inquisicio eius non ēst nisi ut id quod ēst in eo in potencia, veniat ad effectum. Igitur inquisicio universitatis ēst acquisicio perfeccionis, et quicquid ēst in quo plura eunt in potencia, illud vilius ēst sine dubio, et quicquid ex omni parte ēst in effectu illud perfectum ēst; homo vēro in 20 sna substancia aliquando ēst in potencia, aliquando in effectu. Cum vēro sit in sua substancia in effectu, non cessat tamen in suis intencionibus esse in potencia, nec consequitur finem perfeccionis dum ēst in corpore, nec removetur ab eo potencia. Corpus vēro celeste non ēst in potencia in sua substancia ullo 25 modo; non enim cepit esse, nec ēst in potencia eciam in suis intencionibue essencialibus nec in figūra, sēd ēst in effectum, et habet quicquid ei possibile fuit habere; habet igitur ex figuris nobiliorem que ēst spherica. Etexmaneriis,nobiliorem scilicet, luminosam, et similiter de ceteris f ormis. Unde nichil 30 restat nisi unum quod non ēst possibile esse ei in effectu scilicet, situs. Cum enim posueris illud in aliquo situ, potest eciam statim illud poni in alio situ, eo quod non potest esse simul secundum unam disposicionem, in duobus sitibus. Quod si non esset in eo aliquantulum iu potencia, pene esset simile 35 intelligenciis nudis; nullus autem situum ēst ei magis dignior

(IV. 3. 5)

DE MULTITDIN E CELORUM

115

priusquam alius, sic ut ille semper comitetur se, derelictis ceteris; postquam autem non fuit sibi possibile habere omnes situs in effectu, possibile est autem eos omnes uniri in specie per successionem; voluit idcirco ut quecumque haberet situm, 5 haberet illum in effectu et omnes essent per successionem, ad hoc ut species situum essent ei perenniter in effectu. Sicut homini cui quoniam non fuit possibile semper permanere personaliter in effectu, ordinatum est ut permaneat semper in specie, secundum modum successionis. Motum eciam circu10 lari proprium est, adesse eciam in effeetu per hoe quod pene remotus est a varietate; motus enim rectus si fuerit naturalis, variabit r in velocitate circa suum finem; circularis autem perseverat uno et eodem modo; igitur corpus celeste postquam studuit ad permanendum sibi speciem situum in effectu peren15 niter; ergo iam assimilatum est substanciis nobilibus quanto amplius sibi possibilis fuit. Unde propter hoc quod querit aesimilari, servit ipsum domino seculorum; per hoc autem quod servit, intendit apropinquare, et per appropinquare, intendit amplius vicinari, et intencio de hoc quod querit vici20 nari, est vicinari ei proprietatibus, non loco; hoc enim inpossibile est ei; igitur hec est intencio que f acit moveri celos. Sentencia quinta est quod experiencia significa! esse multitudinem celorum. Unde necesse est naturas eorum esse diversas, et ut non sint j eiusdem speciei, quod probatur duobis 43v 25 modis. Uno quia si omnes essent eiusdem speciei, tune sdmilitudo quarumlibet parcium, ad alias esset sicut similitudo aliarum parcium ad alias, et si ita esset, tune omnes uniti (vel confusi) essent, non distincti. Distinccionis enim causa non est nisi distinccio nature, sicut aqua non permiscetur oleo 30 cum superfunditur ei sed continuatur sibi distincte. Gum vero aqua admiscetur aque, confunditur cum ea, et oleum cum oleo. Sicut igitur seis per confusionem (vel eommixtionem) parcium aque assimilacionem earum nter se, et dissimilitudinem eius parcium a partibus olei per distinc35 cionem eorum, sic et m celis; nichil enim prohibet con-

116

ALGAZBLIS METAPHYSICA

(PABS P)

fund sibi illos, si fuerint smiles; alio, quod quia unum eorum est inferas, et aliud superius, et unum est ambiens et aliud ambitum, significat dissimilitudinem naturarum, et diversitatem specierum. Si enim quod est inferius esset eiusdem 5 speciei cum eo quod est superius, prof ecto possent conced illud moveri ad locum superioris, sicut potest conced de aliquibus partibus aque, et aeris quod moveantur ad id quod est superius, et inferius termino aque et aeris. Si autem hoc posset conced de celo, tune esset receptibile recti motus, 10 eo quod per rectum motum movetur inferius ad terminum superioris sicut elementa; manifestum est autem inpossibile esse celos recipere rectum motum. Sentencia sexta est quod horum corporum celestium unum non potest esse causa alterius, nec potest con15 ced quod aliquod corpus sit occasio vel causa prxim a essendi aliud corpus. Unum enim corpus no-n potest agere in aliud, nisi fuerit contingens illud, vel fuerit vicinum eir vel fuerit ei directe oppositum, et omnino nisi habuerit se ad illud secundum aliquam comparacionem, 20 sicut sol agit illuminacionem in corpus sibi oppositum, cum nichil interponitur quod prohibeat, et sicut ignis agit combustionem in rem proprie positam, vel contingenten! se. Necesse est igitur aliquid ibi esse quod habeat se ad illud aliquo modo, ad hoc ut corpus agens agat in illud, et ex 25 eius accione proveniet aliud aliquid. Si vero nichil ibi fuerit, tune impossi’bile est ex corpore fieri, vel generan, vel creari aliquid aliud. Si quis autem ixerit , nonne ignis causa est aeris qui fit cum ignis accenditur sub aqua, et tune corpus aeris provenit ex causa ignis? Dicetur quod 30 aer non est corpus principaliter proveniens ex igne, sed est proveniens ex alio corpore habente se i d ignem aliquo modo quod ignis tetigit, et egit in illud; nunc autem non loquimur nisi de corporibus celestibus que sunt prima corpora non generata ex alio corpore, quoniam iam | ostendimus quod 44r 35 si essent generata, corruptibilia, essent receptibilia recti

(IV. 3.6)

DE CAUSA CELESTIUM

117

motus, quod est impossibile quantum ad illa. Manifestum est igitur quod primorum corporum unum nan est causa alterius ut sit. Si quis autem dixerit, cur dixistis quod ex corpore non provenit accio nisi applicetur ad id in quo fit 5 accio contingendo illud, vel aliter, dicetur illud per hoc probari quod si corpas ageret, vei ageret secundum materiam tantum, vel secundum formam tantum* sed mediante materia; falsum est autem illud agere secu-ndum materiam tantum. Veritas enim materie non est nisi hoc tantum quod 10 est receptibilis forme. Unde si ageret, non ageret ex hoc quod est receptibilis, sed ex alio modo, et tune essent in ea do , quorum unum est id per quod est recepcio, propter quod tantum est materia, et aliud per quod fit accio propter quod tantum est forma; non enim de forma intelligitur aliud 15 nisi hoc, sic igitur esset materia et esset in ea forma, nec esset expolala; falsum est eciam ut agat secundum formam tantum quoniam forma expoliata non habet esse per se, sed suum esse est in materia. Si vero forma fuerit agens mediante materia, tune materia, vel erit mdiu m verum ad hoc 20 ut forma sit causa materie, et materia causa illius rei in qua agitur, et tune forma est causa cause, et proveniet ex hoc quod materia secundum quod est materia iam egit, quod quidem iam destruximus; vel erit materia mdiu m tale, quo mediante, aplicetur ad aliquid ad hoe ut agat in illud, sicut 25 forma ignis propter mediantem materiam, aliquando est hic, et agit in id quod tangit hic aliquid, et aliquando illic, et agit in aliud quod tangit illic, quod facit omnino deber esse aliquid hic vel ibi ad hoc ut corpus agat in illud. Sentencia sptim a est, quod intelligencias nudas oportet 30 esse multas, nec potest conced eas esse paueiores numero celestium corporum; stabilitum est enim celos esse diversarum naturarum et eos esse locales, vel possibiles. Unde esse illorum eget causa, ex uno autem non provenit nisi unum; necesse est igitur esse multa ad hoc ut ex uuoquoque 35 proveniat unum Et oportet eciam diversa esse specie ad

118

ALOAZELIS METAPHY8ICA

(PARS I˙ )

hoc nt proveniant ex eis diverse species, precipue cum iam predictum sit quod ea que plura eunt numero non possunt intelligi in una specie, nisi propter multitudiem materie. Quod autem non est in materia, si multiplicaretur, non mul5 tiplicaretur nisi propter diversitatem speciei, que est proprietas veniens ex differencia, qua difert unum ab alio non propter accidens. Impossibile est enim rem committari aliquod accidens quod non potest concedi de eius specie. Cum igitur non fuerit materia, non erit multitude nisi secun10 dum speciem; oportet autem has intelligencias esse coneupiscibiles animabus j eelorum; est igitur diversitas inter 44v animas propter suas causas, et propter suara inquisicionem assimilandi eis, eo quod impossibile est ut unum quid tanturn sit quod ab omnibus desideretur per motum suum; osten15 sum est enim in mathematicis motus celestium esse diversos. Si enim inquisitum ab eis esset unum, tune inquisicio eorum esset una. Unicuique igitur eorum est anima appropriata eibi ad movendum illud per presenciam, et accionem, et est nuda intelligencia appropriata ei ad desiderandum earn per 20 motum; anime vero sunt species celestes propter apropriacionem suam cum suis corporibus, et ipse intelligence sunt species deo proxime propter inmunitatem pendendi ex materiis, et affinitatem proprietatum suarum ad dominum dominorum scias hoc.

INCIPIT TRACTATUS QUINTUS. DE HOC, QUOMODO OMNIA HABENT ESSE A PRIMO PRINCIPIO, ET QUOMODO EST ORDO CAUSARUM ET CAUSATORUM, ET QUOMODO OMNIA PROVENIUNT AD UNUM QUI EST 5 CAUSA CAUSARUM.

Tractatus iste quasi flos divinorum qui est id quod acquiritur ex eis, et quod ad ultimum queritur ex eis post cognicionem proprietatum primi, et veri; primum autem, quod hie involutum est, hoc est, scilicet, quoniam predictum 10 est quod primus unus est omni modo absolute, et quod ab uno aion provenit nisi unum. Ea vero que sunt, multa sunt, nee potest dici quod alia ex eis sint ordinata post alia ex eis; hoc enim non continget in omnibus. Verum est autem quod potest dici quod corpora celestia priora sint elementis 15 naturaliter, et celestia simplicia priora sint compositis; hoc autem non evenit in omnibus quoniam in quatuor naturis non est successio, nee inter equum, et hominem, nee inter palmam, et vitem, nee inter nigredinem, et albedinem, nee inter calorem, et frigiditatem, sed sunt equalia in esse; 20 quomodo igitur proveniunt ex uno? Si autem provenerunt ex aliquo composito in quo est multitude, tune ipsa multitude unde provenit? Ad ultimum autem necesse est ut multitudo recurrat ad unum, et hoc est impossibile. Reffugium autem in hoc est, ut dicatur quod a primo non pro25 venit nisi unum sed quod consequitur quiddam aliud, non tamen ex hoc quod est ex primo. Evenit igitur in eo multitudo propter illud aliud quod est in eo, et hoc erit principium proveniendi multitudines coequevas, et deinde ordi 119—

120

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS !•)

natas alias post alias; postea vero coequeva, et ordinata coniunguntur in unum; igitur hoc unum propter multitudinem que in eo est, f ecit debere esse multitudinem, et ob hoc naultiplicata sunt ea que sunt, nee potest esse aliter nisi 5 sic, sed modus proveniendi hanc multitudinem est hic, quoniam primus est unus et verus, eo quod esse eius est esse purnm, cuius hanitas est ipsa eius quidditas, et quicquid est preter illum est possibile; | esse autem omnis possibilis 45r est preter suam quiditatem, sicut predictum est. Omne vero 10 esse quod non est necesse esse, est accidentale quiditati. Unde opus est quiditate ad hoc ut esse sit ei accidentale. Igitur securidum consideracionem quiditatis erit possibile essendi, et secundum consideracionem cause, erit necesse essendi eo quod ostensum est quod quicquid possibile est in se, ne15 cesse est propter aliud a se; habet igitur duo iudicia scilicet, necessitatem u-no modo, et possibilitatem alio modo. Ipsum igitur secundum quod est possibile, est in potencia, et secundum quod est necesse, est in effectu; possibilitas vero est ei ex se, et necessitas ex alio a se; est igitur in eo multitudo 20 unius quidem quod est simile materie et alterius quod est simile forme. Quod autem est simile materie est possibilitas, et quod est simile forme est necessitas, que est ei ex alio a se. Igitur ex primo provenit intelligencia nu’da, que non habet ex primo inpari, nisi esse inparem scilicet, primum, 25 propter quod necesse est eam esse; possibilitatem vero habet ex se ipsa, non ex primo; cognoscit autem se, et cognoscit suum prineipium. Si autem cognoscit se et principium suum quoniam ex ipso est suum esse, multiplicatur autem consideracio eius propter hoc tune secundum consideracionem 30 huius multitudinis, provenit ex ea multitudo, et deinde non eessat multiplicari paulatim donec perveniatur ad ultimum eorum que sunt; postquam igitur opus f uit multitudine, nee esse potest multitudo nisi hoc modo; ipsa autem multitudo parvissima est, tune ea que fuerunt prima, non fuerunt mul35 tuin plurima, sed secundum gradus ceciderunt in multitu-

(V)

ϋΕ ΟΗΟΙΝΕ ΟΑυ8ΑΚΓΜ

121

άίηβιη, ίίΕ φΐοά δΐιηί ίηίβ11ί§βηοίβ, βί βηίιηβ, βί βοΓροίΕ, βί βοοίάβηοία, βί ηββ δΐιηί άίνίβίοηββ οιηηίαιη φΐβ βιιηί. 8ί ςιιίδ Εηίβιη ςιιβδίβπί φίοιηοάο ροίβδί άίβοβπιί βοπιιη ΟΓάο, άίββίιΐΓ φΐοά βχ ρππιο ρΓονβηίί ίηίβ11Ϊ£βηβίΕ ηιιάα ίη 5 φΐΕ βδί άιίΕΐίίΕδ, βίοιιί ρΓβάίοίιιιη β8ί, ιιηίυδ ςυίάβιη ς[ΐιβ ββΐ; βί βχ ρπιηο, βί ΒΐΙβΓΪηβ φΐοά βδί; βί βχ 8β ίρεα; ί^ίίπΓ ρΓΟνβηϋ βχ ββ, »η§β1η8, βί οβίυιη. Ιηίβ11ί§ίίιΐΓ αυίβιη αη^βΐιιβ ίηίβΐΐί^βηοί» ηιιάα; οροΓίβί αιιίβιη υί ία ςυοά ββί ηο!)ί1ίιΐ8 ρΓΟνβηίαί βχ ϋοπηε ηοΙ>ί1ίθΓβ. Ιηίβΐΐίββηοίβ νβΓΟ ηο!)ί1ίθΓ ββί; 10 ίοΓίηα βιιίβιη ςιιβηι ϋ&ϋβΐ βχ ρπιηο δοίΐίοβί, ηβοβδδίί&δ β&Ι ηοΙ)ί1ίθΓ; ί^ΗιΐΓ ρΓονβηϋ βχ βα ίηΙβΙΙί^βηοίΕ 8βουηά& δβοιιηάυιη ς[ΐιοά οοηδίάβΓαίτΐΓ ββββ ηβββδδβ, βί ριονβηίί βχ βα οβίτιπι δΐιρΓβιητιιη, δββυηάιιπι οοηδίάβΓ&βίοηβηι ρο&δϊ1)ί1ίί8ίίδ ςιΐθ βδί βί δίουί ηι&ίβΓία. Βχ ίηίβ11Ϊ8βηοί& νβΓΟ 15 δββηηάα, ρΓονβηϊί ίηίβΐΐίςβηβία ίβππα βί οίΓΟίιΙιΐΒ βίςηοΓυιη. Έί βχ ίηίβΐΐί^βηβία ΙβΓοία, ρΓονβηίί ίηίβΐΐί^βηοία φΐαΓία, βί οΐΓβιιΙιΐδ δαίιίΓηί, βί βχ ςααΓία ςιιίηία βί οίΓΟίιΙυβ ίονίβ. Εί βχ ς[ΐιίηία, ββχία, βί οίΓουΙιΐδ ιηαΓίίδ^ βί βχ δβχία, δβρίίιη&, βί βίΓβιιΙιΐδ 8θ1ίδ. Έί βχ δβρίίιη& οβίανα, βί βίΓβιιΙυδ νβηβηβ, βί 20 βχ οβίΕΥΕ | ΠΟΠΕ, βί βίΓΟΐΐΙιΐδ ιηβΓΟίΐΓίί, βί βχ ΠΟΠΕ, άββίπΐΕ, βί 45ν οίΓουΙυβ Ιιιηβ βί βίο βοιηρίβίυηι ββί βδδβ οιηηίιιιη οβίβδίίιιιη βίπηιΐ, ββά βΕ ςιυβ δΐιηί ηοϋίΙίοΓΕ βχοβρίο ρΓίπιο, ρΓΟνβηβπιηί άβοβηι βί ηονβιη, άβββιη ίηίβΐΐί^βηβίβ, βί ηονβιη οβίί; Ιιοβ Εΐιίβηι νβΓίιιη βδί, ηίδί ηυιηβπΐδ οβίοηιιη ίιιβΓίί ΙΠΕΙΟΓ 25 ίδίο; δί βηίιη ίυβήί ΠΙΕΙΟΓ, ορρσΓίβ!)ίί ΘΟΪΕΠΙ Εάάί ηυιηβΓο βί ίηί6ΐ1ί£6η6ΪΕΠΐιη αά βοιηρίβηάπιη ηυιηβπιιη οιηηίιιιη οβΙοΓπιη. δρβοτιίΕΐΌΓβδ νβΓΟ ποη άβρΓβΙιβηάβΓίιηί βδδβ ηίδί Ιιοβ ηονβιη, βΐ ροδί ηοδ, ρΓίπιιιπι οβρίί βδδβ ίηίβτίοηιιη δοίΐίββί, ηη&ίυοΓ βίβηιβηίοηιηι φΐβ δίηβ άυΜο άίνβΓδΕ βιιηί, φΐοηΐΕΐη ΙΟΟΕ 30 βΟΓίιηι δτιηί άίνβΓδΕ ηΕίιίΓΕίίίβΓ. ^ιιβ(ί&η1 βηίπι βοηιηι τβο,τιίΓυηί πιβάίιιηι, ηυβάΕπι νβΓΟ οίΓΟίιηύΕηβ; ςυοηιοάο βΓ^ο υηΕ βηί ηΕίτίΓΕ βοηιηι, ουηι ίρδΕ δίηί ΓβββρίίΜΙΐΕ ^βηβΓΕοίοηίβ, βί οοΓΓίιροίοηίδ, δίβηί άίοβίΰΓ ίη ηΕίιίΓΕίΛιιβ ? Ι^ίίτΐΓ ηβββδδβ βδί υί δίί βίδ ηΐΕίβήΕ οοηιηιιιηίδ. δβά ςτιΐΕ ηο>η 35 ροΐββί ίηίβΐΐίβί υί οοτρϊΐδ ηΕί Ε βοΓροτβ, ίυηο ηοη ροίβπί

122

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I»)

concedi quod corpora celestia tantum sint causa essendi elementa, et quia materia quatuor elementorum. est communis, tune non potest concedi quod multa sint causa essendi materiam eorum, sed quia forme eorum sunt diverse, tune non 5 potest concedi quia causa suarum formarum sit nisi multa diversa comprehensa sub quatuor causis, vel quatuor speciebus quoniam quatuor forme sunt; nee potest concedi quod forma tantum sit causa essendi materiam; si enim ita esset, sequeretur destrui materiam ad destruccionem forme; non 10 est autem sic, quoniam remanet materia induens aliam formam, nee potest negari quin sit forme aliqua dignitas, et efficiencia ad esse hile. Si enim nichil esset ad hoc, tune, remota forma remaneret ile (sic) sola remanente eius alia causa; igitur esse materie est a mul t is, quorum unum est 15 substancia separata per quam est radix sui esse; non est tamen per eam tantum, sed eciam per aliud, sicut virtus movens est causa essendi motum, hac condicione scilieet, si fuerit potencia recipiendi in subiecto, sicut sol est causa maturitatis pomorum, sed condicione virtutis naturalis in 20 pomis, que est receptibilis inpressionis maturitatis; similiter esse materie est ab mtelligencia separata sed ipsum esse in effectu est ab alio cooperante ei scilieet forma; appropriacio autem forme unius tantum et non alterius, non est ab intelligencia separata, sed est necessaria alia causa que faciat 25 aliquid materie dignius esse ad recipiendum formam unam quam aliam, precipue cum materia sit communis elementis scilieet, ut celum ponat aptam (sic) pocius recipere formam unam quam aliam, sed hoc non fit primo loco nisi per corpora celestia, qnoniam propter propinquitatem, et elonga30 cionem eorum materie, reeipiunt diversas aptitudines, et cum fuerit apte, recipiunt formam ab intelligencia separata. Sed quia hec corpora celestia conveniunt in natura universali | 46: ex qua provenit motus circularis in omnia illa, idcirco feceru-nt materiam absolute esse aptam ad recipiendum quamlibet 35 formam, et quia unumquodque eorum habet naturam pro-

(V)

DE ORDINB CAUSARUM

123

priam, idcirco debuit unumquodque celorum proprie esse aptum alicui formarum pocius quam alii, et deinde ab intelligencia provenit forma unieuique materie. Igitur radix materie corpulente est a substancia mtelligibili separata. 5 Quod autem est terminata partibus est a corporibns celestibus, et quod est apta, similiter est ab illis; potest autem concedi quod ex aliquo eorum sit alicui eorum aptitudo ad singula, sicut ignis cum obviat aeri facit eum aptum ad recipiendum formam igneam, que infunditur ei ab intelli10 gencia. Differt autem inter esse aptum, et esse in potencia. Sensus enim potencie est esse receptibile forme, et esse tale cui infundatur; sensus vero aptitudinis est ut sit paracior ad recipiendum proprie unam formam pocius quam aliam; 15 potencia igitur est ad esse, et non esse aliquid equaliter. Aptitudo vero est ad esse tantum ut una potenciarum sit dignior altera, sicut materia aeris est reeeptibilis forme aquee et ignee equaliter, sed dominium frigiditatis facit eam apciorem ad recipiendum forman aqueitatis; convertitur 20 igitur in aquam propter recepcionem forme aqueitatis ab intelligencia, cum acquisierit aptitudinem a causa in frigiditate. Et ad similitudinem huius forma vicinior corpori semper mobili dignior est ut sit forma ignis propter comparacionem motus ad calorem; materia vero que est dignior 25 quiete, et frigiditate est illa que est remocior ab illis; hoc igitur modo abuerunt esse hec corpora receptibilia generacionis, et corrupcionis scilicet, elementa; mamfestum est igitur ex hoc que sit prima aptitudo ile quantum ad formam universaliter, et deinde que sit causa sue aptitudinis re30 spectu quatuor naturarum, et deinde ex commixtione elementorum istorum, proveniunt alia corpora; primum autem quod provenit ex his est id quod fit sub luna usque ad aquam scilicet, fumus, et vapor, et stella que videtur cadere, et hastilia ignea et alia. Secundum vero ex eis sunt minere, 35 tercium vegetabilia, quartum animalia. Ultimum vero ex

124

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS !¥)

his est homo. Et hec omnia proveniunt ex commixtione elementorum, quia ex commixtione forme aquee, et aerie fit vapor, et ex commixtione ignee, et terree fit fumus. Ex commixtione igitur primorum proveniunt ea que contingit 5 fieri sub luna, usque ad aquam. Causa vero commixtionis sint motus venientes in lila ex calore, et frigiditate que proveniunt a celestibus corporibus. Igitur elementa adaptantur ab illis corporibus, et deinde infunditur forma a datore formarum. Cum vero contigit commixtio forcior et plenior 10 quam illa addita condieione provenit aptacio | recipieridi 46v formas substanciarum mineralium, et sic suseipiunt ipsas formas a datore earum. Si autem commixtio fuerit forcior adhue, et perfeccior quam ista proveniet vegetabile. Si vero adhuc perfeccior fuerit quam ista, proveniet animal. Ex 15 omnibus autem commixtionibus illa est perfeccior commixtio, qua fit sperma homi-nis, quod habet aptitudinem recipiendi formam humanam. Causa vero istarum adaptacionum est motus celestium, et terrestrium, et colligacio eorum. Sed causa formarum est substaneia separata; non 20 cessant igitur celestia conferre aptitudinem nee substancia separata conferre formas, ad hoc ut per illa perficiatur permanencia essendi. Commixtiones autem iste non contingunt casu, sed cause earum proveniunt secundum ordinem que sunt 25 motus celestes; unde videmus ex his que’; sunt quedam permanere semper eadem sicut stellas, et quedam que non possunt permanere semper eadem, ut vegetabilia, et animalia. Quapropter pro visum est, ut permaneat eorum species; horum autem alia fiunt ex terra cum fuerit propria 30 adaptacio ex causa celesti, et alia fiunt partu, et hec sunt plura, eo quod in unaquaque specie certa est virtus, separans ab illo partem sibi consimilem in potencia, que est causa essendi aliud simile illi; hec igitur est causa proveniendi contingencia. Oontingens autem non est nisi intra concavi35 tatem circuli lune. Corpora vero celestia semper permanent

(V)

DE ORDINE CAUSAR M

125

uno modo in sua essencia, et in suis accidentibus, nisi in uno quod est vilius omnibus suis accidentibus quod est situs, et illuminacio. Sed quia propter motus eorum diversos provenit triplicacio inter planetas, et sextilitas, et quadrabili5 tas, et coniuncio, et opposicio, et diversitas emissionum radii, et alie manerie permixtionum que nominantur astronomia, quas omnes eomprehendere non est virtus in homine; idcirco ille permixtiones sunt causa diversitatis harum commixtionum, et harum adaptacionum suscipiendi 10 formas a datore earum qui non est avarus in dando; hoc autem quod forme non sunt ab illo in bis in quibus non sunt, non fit nisi propter defeetum qui est in recipiente, non propter prohibicionem que sit ex parte eius. Gum igitur diverse sunt specie habitudines ille celestes, 15 profecto proveniunt adaptaciones diverse specie et infundentur forme diverse, sicut forma equi et hominis et vegetabilis, quo>niam materia que est receptibilis forme equi nullo modo recipiet formam hominis, et idcirco equa numquam parit hominem. Gum vero varian20 tur ille habitudines celestes in fortitudine, unite tamen in specie facient debere esse varias manerias adaptacionis, et tune variatur forma unius speciei secundum diminucionem, et perfeccionem. Quot enim animalia sunt diminuta membris vel proprietate, aliquando diminucio eorum | conti- 47r 25 gisset ex aliqua causa in materno utero, vel in tempore nutricionis sue, vel in aliquo eorum que pendent cum eo, Et hec causa erit ex alia causa, et similiter illa ex alia, et sic in infinitum quousque perveniatur ad ultimum ad motus celestes. Sequitur igitur ex hoc quod bonitas fluit in esse 30 quod est, a primo principio sed mediantibus angelis ad hoc ut habeat esse quicquid fuit possibile habere esse secundum quod pulcrius, et perf eecius esse potuit. Quicquid igitur habet esse est sicut oportuit, nee potuit esse perf eecius quam est. Materia enimi ex qua fiunt mus’ce, si posset recipere formam 35 perfecciorem forma muscarum, procul dubio infunderetur ei

126

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I*)

a datore eius quoniam non est in eo avaricia, nee prohibieio, sed est affluens naturaliter sicut fluit lumen a sole in aerem, et terram, et speculum, et aquam, sed diversificatur quod non apparet in aere; apparet vero in terra sed non reverberatur 5 (resultat) radius in aere, et apparet in speeulo, et aqua, et reverberatur (resultat) radius. Non fit autem hoe propter diversitatem provenientem a parte solis, sed propter diversitatem aptacionum materiarum. Oportiet autem ut scias quod musce melius sunt quam materia earum, si sic relin10 queretur per se. Alioquin musea non inveniretur. Si quis autem dixerit nos videinus mundum plenum maliciis, nocumentis, et turpitudinibus, sicut fulguribus, et terre motu, et publicis tempestatibus, et rabie luporum, et aliis huius modi, similiter eciam in animabus humanis vide15 mus voluptatem, iram, et cetera huius modi. Quomodo ergo veniet malicia ex primo? Venitne ex providencia primi vel non? Si autem non venit ex prvidencia , tune aliquid est extra primi potenciam, et voluntatem; igitur ex quo erit? Si vero venit ex prvidenci a eius, tune quomodo providet 20 maliciam cum ipse sit pura bonitas, et a quo non fluit nisi tantum bonitas? Dicetur quod secretum providencie non potest revelari nisi prius exponatur sensus malicie, et bonitatis; bonitas enim dicitur duobus modis. Uno, ut sit bonum in se ipso, cuius sensus est scilicet, ut ipsum sit aliquid, et 25 sic cum eo perfe˙ci o eius. Unde si bonitas est in hoc, tune malicia est in eius opposito scilicet, privacione essendi, vel privacione sue perf eccionis. Igitur malicie non est essencia; esse vero est pura bonitas; privacio vera eius est malicia. Causa vero malicie est id quod facit destrui rem esse, vel destrui 30 aliquam suarum perfeccionum. Igitur malicia est relativa ad id quod destruit. Alio, quod bonitas intelligitur id ex qua provenit esse omnium, et perfeccio eorum; primus vero affluens est bonitas absolute secundum hunc modum; secundum hanc igitur consideracionem, res dividuntur quatuor 35 modis; primus est id quod est bonitas absolute, a qua non

(V)

DE ORDINE CAUSARUM

127

potest intelligi provenire aliquam maliciam. | Secundus est 47v malicia pura, in qua non potest esse bonitas. Tercius est id ex quo provenit bonitas et malicia, sed malicia est in eo vincens bonitatem. Quartus vero est id in quo bonitas vincit 5 maliciam. Prima vero divisio effluxit a primo largissimo, et hii sunt angel! quia ipsi sunt commune bonitatum ex quibus non est ulla malicia. Secunda est id, ex quo non est bonitas scilicet, id ex quo non potest intelligi esse ulla bonitas, sed est ipse malicia pura. Divisio vero tercia scilicet, id in 10 quo malicia superat bonitatem’; iustum est quantum ad ipsum ut eciam non habeat esse eo quod sustinere maliciam multam cum bonitate paucissima, malicia est, et non bonitas. Divisio quarta oportet ut sit sicut ignis, verbi gracia, per quem est magna constitucio mundi.’ Si enim non esset crea15 tus, permutaretur ordinacio mundi, et augerentur multa mala in eo. Creatus autem comburit pannum pauperis sine dubio, si accedat ad eum comburentibus causis. Similiter pluvia si non esset creata, destrueretur seminacio et deficeret mundus; creata vero necessario destruit planiciem domus vetule 20 pauperis, cum cadit super eam; non est autem possibile ut pluvia creetur que discernat in suo descensu an cadat hic vel ibi, sic ut non cadat super planiciem, sed super segetes vicinas planiciei; hee autem accio non est nisi viventis, et elegentis; forma vero aque per se tantum, non reci25 pit formam vite, nisi commisceatur aqua cum alio, et fiat inde animal, et tune non proveniet ex ea utilitas aque, sicut non provenit ex istis animalibus; dator vero bonitatis non curat si ex pluvia creata propter ’bonum commune sequitur aliquod malum, quod aliquando fit, et provenit necessario 30 cum ex non creata sequatur malum commune. Cum enim comparantur hec inter se, omnino cognoscitur bonum esse ut crehetur pluvia et ob hoc creati sunt saturnus, et mars, et ignis, et aqua, et voluptas, et ira, quamvis hec aliquando noceant. Si enim ista 35 non crearentur, destrueretur magnum bonum propter priva-

128

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

cionem eorum. Non tamen potuerunt creari nisi sic, ut aliquantulum mali proveniat ex eis, et quamvis noverit creator hoc malum proventurum ex eis, tamen permittit; igitur bonum. provisum est per se, malum vero provisum et per5 missum est accidentaliter. Utrumque igitur ordinatum est. Si quis autem dixerit quod congruum erat quicquid est sic creari ut esset bonum tantum, dicetur quod sensus huius diccionis est, scilicet, quod congruum erat nichil creari ex quo proveniret malum. ld enim quod est bonum tantum 10 iam est, et remansit possibile esse aliquid quod non sit tantum bonum, sed sit in eo multum boni, j et parum mali; 48r bonum autem est id esse, non illud non esse. Si enim ita non esset, tune non esset hec pars in qua multum est boni, et parum mali. Igitur sensus illius diccionis est quod con15 gruum erat ignem sic creari, ut non esset ignis, et saturnum sic creari, ut non esset saturnu<s; hoc autem impossibile f uit. Si quis vero dixerit cur dixisti parum mali, dicetur quod malum nichil est nisi destruecio, et diminucio; hec autem non sunt nisi privacio essendi, vel privacio proprietatis 20 essencie, per quam fit perf eccio essendi. Sed hoc non potest esse in angelo, et celo, sicut predictum est; hoc enim non est nisi ubi est contrarietas formarum, sicut in elementis in quibus propter contrarietatem eorum sine dubio, una forma privat aliam. Igitur hoc non potest contingere nisi 25 in terra. Sed quamvis malum contingat universaliter in tota terra, tamen terra parvissima est comparacione omnium que sunt, quamvis bonitas abundancior est; hec autem mala non sunt nisi in animalibus que minus sunt in terra, nee sunt nisi in paucissimis eorum; plura enim ex illis expercia 30 (bona) sunt mali, que autem non sunt expercia illa tamen secundum maiorem partem suarum disposicionum expercia sunt nee sunt nociva sibi, nisi secundum aliquam disposicionem, et aliquam proprietatem, non secundum essenciam. Igitur iam patet quod malum comparacione boni rarisimum, 35 et parvissimum est; hoc autem non contingit nisi in destruc-

(D

DE NATURALIBUS

129

cione disposicionum essenciarum. Sed timor destruccionis essencie cum percipitur, forcior est timore destruccionis proprietatum, igitur malum est privacio, sed apprehensio privacionis est dolor; bonum vero est perfeccio cuius appre5 hensio est delectacio. lam ergo ostensum est quomodo ea que sunt, provenerunt a primo, et quomodo est ordinacio eorum, et qualiter malum subintravit in illa, et quomodo est sub providencia; non fuit prohibitum autem revelare secretum providencie nisi ob hoc, quia facit vulgus putare 10 in potenciam. Unde visum fuit ut diceretur eis quod primus potens est super omnia, ut per hoc inprimeretur cordibus eorum magnitudo potencie eius. Si autem distingueretur, et diceretur non, sed potens est super omne quod est possibile, et dividantur res in possibiles, et in non possibiles, et 15 dicerent quod creatus est ignis in tali forma ignis, ut conqueritur cibaria ad ipsum, et liquescant substancie per ipsum, sed ut non comburat pannum pauperis cum ceciderit in eum; hoc quidem non est possibile; putaretur enim hoc esse ex inpotencia. Adhuc eciam si diceretur eis quod non est po20 tens creare alium similem sibi nee coniungere simul albedinem, et aigredinem, putaretur hoc quoque esse ex impotencia; hoc igitur est secretum providencie secundum quod dicitur, deus autem plus novit quam hoc. l 48v

130

algazelis metaphysica

(pars II

NOTE.

On the first page of the Metaphysics Algazel stated that, contrary to the cust m of philosophers, h would treat first of "divina sciencia" and then of "naturalis scie-neia." In his treatment of the f ormer h would introduc some topics belonging properly to the latter but which would be required for the exposition of "divina sciencia." I have therefore divided the work into two parts, the second of whieh begins here. This division is not found in our text, but is observed in Ms. 6552 and in the printed edition E. 809. This second part is also made up of five tracts. The first treats of "what is common to all bodies, viz: form, matter, motion and place." But since h has already considered form and matter, h begins with the exposition of motion. The word quatuor in line 6, page 131, is an error in the Ms. It sihould read quinque as R. 809 reads. Also, af ter the word hwnana in line 13, page 131, there follows in R. 809, Quintits est de eo quod fluit in anima db intelligentie agente.

PARS SECUNDA TRACTATUS PRIMUS CAPITÜLUM LOQUENDI DE NATURALIBUS.

lam diximus quod ea que sunt, dividuntur in substanciam et accidens, et accidens dividitur in id quod intelligitur 5 sine relacione ad aliud, ut quantitas, et qualitas, et in id quod intelligitur relacione, et hoc dispergitur super substanciam, et quantitatem, et qualitatem. Seiencia autem de substancia, et aocidenti, et de iudiciis essendi pertinet ad scienciam divinorum. Dividendo autem descenditur ad

(I. 1)

DE MOTU

131

quantitatem, que est subiectum disciplinalium, et ad id quod pendet cum materiis sic ut non possit separari ab eis in estimacione. Et hoc est subiectum speculacionis naturalium, que versantur circa speculacionem corporis mundi, secun5 dum quod subiacet permutacioni et motui, et quieti. Igitur intencio eius continetur in quatuor tractatibus, quorum primus est de hoc quod comitatur (sequitur) omnia corpora, quod est omnibus communius de quibus agit sicut est forma, et hile, et motus, et locus. Secundus est de hoc quod est 10 minus commune quod est speculacio iudiciorum de simplicibus corporum. Tercius est de compositis, et de commixtis. Quartus est speculacio de anima vegetabili, et sensibili, ex humana, et in hac completur intencio. Tractatus primus est de his que simt communia omnibus corporibus, que 15 sunt quatuor scilicet, forma, et hile sine quibus non potest esse corpus, de quibus iam tractavimus, et motus, et locus, et necesse est nunc loqui de his.

DICCIO DE MOTU.

Oportet ostendere quid sit motus, et divisiones eius, quid 20 autem cercius potest dici hic, hoc est, quod motus non est nisi mocio de loco ad locum tantum. Sed secundum quod convenerunt philosophi motus interpretacio est mtencionis generalioris scilicet, mutacio de forma ad formam aliam, mutacione sui ad illam gradatim; hoc autem sic ostenditur. 25 Quicquid est in potencia quod possibile est venire ad effectum, dividitur in id quod ad effectum mutatur in uno instanti sicut album quod nigrescit in instanti, et sicut tenebrosum, quod illuminatur in instanti, sic ut illuminacio maneat stabilis uno modo, et non augeatur, et in id quod 30 venit ad effectum gradatim (vel paulatim) j igitur int r potenciam puram, et effectum purum est ei processus, et

132

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II")

gradacio in exeundo de potencia ad effectum; nullus autem graduum est pura potencia, eo quod gradus incipit exire ab ˙a , nee est purus effectus, eo quod nondum provenit ad terminum propositum, ad quem est sibi adhue facies euntis, 5 sicut obscurum mane illuminatur gradatim, et tune lumen non est in potencia pura, eo quod iam cepit esse, nee est in effectu puro, eo quod terminus propositus ad habendum, nondum est habitus. Et propter hoc, corpus cum incipit nigrescere diseedendo ab albedine, interim dum durat 10 preeedens inter nigredinem et albedinem vocatur mobile scilicet, mutabile gradatim. Mutacio vero de disposicione ad dispos! | cionem incidit in decem predicamenta sine dubio. 49r Sed motus non incidit nisi in quatuor ex illis scilicet, in motu locali, et in mutacione secundum quantitatem, et in 15 situ, et in qualitate. Sed mocio secundum locum non potest intelligi subito; locus enim receptibilis est divisionis, et corpus similiter; non enim discedit a loco suo nisi una pars post aliam. Quedam enim parcium precedunt alias, et motus secundum locum non intelligitur nisi sic. Similiter 20 in generacione, et corrupcione est motus, et secundum situm qui est mutacio de sedendo ad recumbendum. Similiter mutacio secundum quantitatem scilicet, cum augetur vel diminuitur, et videtur quod unusquisque motuum, secundum quantitatem, et situm, non sit expars (sic) motus localis. 25 Sed secundum qualitatem potest fieri motus subito, sicut cum aliquid fit nigrum subito, et potest fieri secundum eam motus gradatim, sicut cum fit nigrum paulatim. Sed in mutacione secundum substanciam, non potest intelligi motus gradatim. Aqua enim non fit aer nisi subito. Et sperma 30 non fit homo nisi subito, quod sic probatur. Sperma enim cum incipit permutari, necesse est ut vel remaneat eiusdem speciei cuius erat, vel non. Si autem remaneat eiusdem speciei, tune nondum est discedens ab ea ad esse hominem, verbi gracia. Non potest autem intelligi intensio secundum 35 substanciam, quo-niam unus homo non habet plus humanita-

(I. 1)

DE MOTU

133

tis quam alius. E contrario de nigredine. Si autem discedit a specie euius erat, tune est discedens totaliter. Substancialitas enim intelligitur specialitas, converti autem speciem est separari a specie. Si enim species remaneret in conversione, 5 tune conversie fieret in accidente, non in differencia, et genere scilicet, non in diffinicione et veritate essencie. Motus autem circularis est secundum situm non secundum locum, non enim discedit a loco, sed revolvitur in loco sui. Celum vero ultimum non habet locum sieut postea 10 dicetur, quamvis sit mobile. Secundum quantitatem vero intelliguntur duo motus, unus propter nutrimentum qui fit secundum augmentum, vel detrimientum. Alius sine -nutrimento qui fit secundum expansionem, vel constriccionem. Augmentum vero per nutrimentum fit, cum corpus nutrien15 dum attrahit ab alio corpore sibi proximo per potenciam quod assimilatur sibi in effectu, et per illud augmentatur corpus usque ad perfeccionem sui incrementi. Detrimentum vero est, cum corpus minuitur propter resolucionem suarum parcium, et deffectum nutrimenti, per quod restau20 retur quod solutum est de eo; nutrimentum autem non est necessarium nisi corpori de quo aliquid resolvitur perenniter, per aerem continentem, qui subtrahit humiditatem suam, et per calorem naturalem qui resolvit | ipsum; nutrimentum 49v ergo restaurat quod resolvitur de ulo perenniter. Expansio 25 vero est, cum corpus movetur in augmentum, sine aliquo addito extrinsecus, et crescens in se non recipiendo aliquid extrinsecus, recipit spacium maius suo priore spacio, sicut aqua cum calescit, crescit, sed ˙ i claudatur os vasis, non tamen dilatatur vas, sed frangitur; similiter cibus in ventre, 30 cum inflatur et evaporat, fit maior mensura eius, et crescit venter per illud; postquam probatum est igitur, quod hyle non habet mensuram ex se, sed est accidens ei, tune nulla raensurarum est ei magis propria quam alia, cuius sit receptibilis proprie, sed non est impossibile ut recipiat maiorem, 35 vel minorem, quamvis hoc non quantumlibet nee quomodo-

134

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II«)

libet, sed usque ad termiuum precognitum, et ex causa cognita. Constriccio vero est motus in diminucionem, recipiendo minus spacium sine subtraccione alicuius de illo, sicut aqua que congelata fit minor. 5 Secunda divisio motus secundum consideraeionem sue cause. Motus dividitur in motum qui est per accidens, et qui est per violenciam, et qui est per .naturam. Motus vero per accidens est, cum unum corpus est in alio corpore continente quod movetur, et per ipsum fit motus in corpore contento, 10 sed mutatur locus eorporis non proprius. Sicut vas in quo est aqua cum motum fuerit, aqua quidem est in loco suo proprio scilicet, vase, nee movetur, sed quia motum est vas de domo ad domum, ob hoc eciam aqua mota est ad domum. Locus autem proprius aque vas est, non domus. Verus igi15 tur motus aque esset, si extraheretur a vase. Motus vero violentus est cum corpus muttat locum suum proprium, non per se, sed per aliud extrinseeus sicut motus sagitte per arcum, et sicut motus (motusf) rei per id a quo atrahitur, vel impellitur et sicut motus lapidis cum prohici20 lur sursum. Motus vero naturalis est qui est rei ex ipsa, ut motus lapidis deorsum, et motus ignis sursum, et infrigidacio aque naturalis postquam calefacta fuerit violenter; hoc autem totum ideo est, quia corpus cum movetur eget causa; causa vero eius, vel est extrinseca, vel intrinseca. 25 Si vero fuerit extrinseca, dicetur motus violentus. Sed si non fuerit extrinseca, dicetur naturalis; nichil autem movetur ex se in quantum corpus est. Si enim sic esset, tune semper esset ei motus, et esset motus omni corpori semper et eodem modo. Motus autem est quiddam preter corpus 30 et id vocatur natura. Quod dividitur in id quod non est ex voluntate sicut motus lapidis, et hie dicitur proprie natura, si semper sit unus in specie; si autem | movetur ad 50r diversas partes, voeatur anima vegetabilis, sicut motus arborum, et in id quod est ex voluntate, quod vel est ad diversas 35 partes, et vocatur anima sensibilis, vel ad unam tantum

(I. 2)

DE LOCO

135

partem ut motus cell, et vocatur anima angelica, sive celestis. Si quis autem interroget cur dicitur motus lapidis deorsum, et ignis sursum esse naturalis, f ortasse enim, vel aer inpellit eum deorsum, vel terra atrahit eum a se, quoniam uter 5 plenus acre de sub aqua non emergit nisi per aerem quod attrahit, vel per aquam que inpellit, dicetur quod hoc probatur esse falsum per hoc quod si ita esset, tune id quod est parvum facilius esset ad movendum quam id quod est magnum; facilius enim parvum atrahitur, vel inpellitur 10 quam magnum; hie autem e contrario fit; unde dicimus quia ex ipso est motus et propter magnitudinem siri fit velocius, et debilitatur propter sui parvitatem. Tercia divisio. Motus dividitur in eircularem, sicut est motus celi, et in rectum sicut est motus elementorum. Rectus 15 vero dividitur in eum qui est a medio ad circundans, et vocatur levitas, et in eum qui est ad medium, et vocatur gravitas; unusquisque autem istorum dividitur in id quod est ultimum sicut ignis motus ad circundans, et motus terre ad centrum, et in id quod est intra hec, sicut est motus aeris 20 de sub aqua, ad super aquam, et motus aque ab aere usque ad superficiem terre; motus igitur secundum consideraeionem medii sunt tres scilicet, motus circa medium qui est cireularis, et motus a medio, et motus ad medium.

DICCIO DE LOCO.

25

Traetatus de loco prolixus est, sed quod brevius de eo dici potest, hoc est scilicet, quia causaliter habet quatuor proprietates; una earum est quod corpus movetur ab uno loco ad alium, et id quod quiescit, quiescet in uno eorum. Secunda est quod in uno loco non possunt esse simul duo 30 corpora: non enim acetum potest capi in urceo pleno aqua,

136

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II')

nisi priiis fuerit aqua effusa, nee potest intrare aqua, nisi prius egrediatur aer. Tercia est quod sursum, et deorsum, non sunt nisi in loco tantum non in alio. Quarta est quod corpus dicitur esse in loco, et per hoc detegitur error eius 5 qui putavit locum esse hile, per hoc quod hile est receptibilis unius rei post aliam, sicut locus; hoc autem error est; hile enim receptibilis est formarum; locus non intelligitur quod sit receptibilis nisi corporum, non formarum. Quidam autem putaverunt quod locus est forma, eo quod corpus 10 semper est in sua forma, | non separabile ab ea, sed hoc 50v quoque falsum est; a forma enim non separatur corpus cum movetur de loco, nee similiter ad hile. Separatur autem a loco per motum. Alii dixerunt quod locus corporis est mensura spacii quod est inter extremitates continentis corporis; 15 locus enim aque est spacium quod est inter extremitates concavitatis urcei quern occupavit aqua. Sed isti divisi sunt in hoc, quibusdam ex eis dicentibus quod inpossibile est poni hoc spacium inhane, nisi plenum, Aliis vero qui tenent sentenciam de inhani dicentibus quod possibile est hoc spaci20 um exinhaniri a corpore quo inplebatur. Et isti posuerunt ultra superficiem mundi inhanitatem infinitam, et posuerunt eciam ultra mundum inhanitatem. Oportet autem destruere sentenciam eorum qui dicunt spacium esse locum, et inhanitatem ; qui tenent enim quod locus sit spacium, si intelli25 gunt quod inter duo extrema urcei sit spacium aliud a spacio in quo est aqua, vel aer, tune illud spacium, vel est locus aque, vel aeris; hoc autem spacium non est cognitum. Sensus enim non deprehendit nisi spacium tantum corporis, quod est in urceo, non aliud spacium comixtum ei. Si vero 30 dixerint quod si ponatur aqua egredi sic, et non ingrediatur aer, tune remanet spacium inter duo extrema; hoc quidem non est racio, quamvis sit verum, quoniam sequitur ex impossibili. Impossibile est enim aquam egredi sic, ut non ingrediatur aer. Omne autem verum quod sequitur ex im35 possibili, non est verum absque illo inpossibili. Si enim

(I. 2)

DE LOCO

137

dixeris quod si quinarius divideretur in duo equalia, esset par numerus; verum quidem esset non tamen propter hoe erit par; similiter si exinhaniretur urceus, esset quidem in eo spacium, sed quia anteeedens est inpossibile, conse5 quens non provenit ex illo. Et hoc sufficit ad respondendum questioni, per quod intelligatur quod dixerunt, probacio vero de eius impossibilitate, hee est. Spacium eraim corporis quod est inter extremitates vasis, cognitum est. Si autem est ibi aliud spacium, tune illud intrat spacium corporis, 10 sed impossibile est unum spacium intrare aliud, quoniam probatum est quod corporum unum non intrat aliud, nee fit hoc, eo quod ipsa sunt substancie. Spacium enim apud istos est existens per se; igitur est substancia preter hoc eciam illud non intrat corpus, nisi vel quia frigidum est, 15 vel calidum, vel aliquod aliud suorum accidencium. Si autem hoc est, tune posset concedi quod unum intraret aliud, si removeatur ilia proprietas. Igitur non est causa propter quam intret corpus, nisi quia est habens spacium. Unum autem spacium non intrat aliud spacium, quod sic intelli20 gendum est scilicet, quod inter extre | mitates vasis, verbi 51r gracia, quadrati, sit unum cubitum spacii aeris, et illud quod intrat similiter sit spacii unius cubiti. Si igitur intrat in illud, non egrediente aere, tune contingit duo cubita fieri unum cubitum habentibus esse duobus corporibus cubitali25 bus. Impossibile est autem duo cubita fieri unum cubitum. Et sicut hoc impossibile est in spacio aeris unius cubiti, sic impossibile est in omnibus aliis. Igitur unum spacium non intrat aliud. Si autem volunt intelligere per introitum unius in aliud quod unum removetur, et alterum remanet, tune 30 hoc privacio est. Si vero intelligunt quod utrumque remanet, tune reditur ad hoc quod duo cubita fuerint unum cubitum; hoc autem impossibile est. Si enim ponuntur ilia duo spacia utraque simul esse, tune quomodo scietur dualitas eorum; probacio autem que destruit quod due nigredines 35 non possunt simul esse in aliquo uno totaliter, ilia eciam

138

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS IP)

destruit hoc. Dualitas enim non potest intelligi, nisi post distinccionem unius ab alio per aliquod accidencium, sicut probatum est in precedentibus. Si igitur duo spacia intraverint se, tune unum non distinguetur ab alio, et sic non 5 differt, an dicantur esse duo spacia an tria vel quatuor; hoc autem inconveniens est, nee possunt eciam ilia distingui aliqua proprietate, quamvis disposicio intrandi unum in alium sit vel propter privacionem unius, vel propter permanenciam utriusque. Quod enim privatur, non facit distinc10 cionem inter duo. Ad destruendum autem sentenciam secundam que tenet inhanitatem, posset sufficere quod diximus de introitu unius spacii in aliud, sed adiciemus adhuc aliquas probaciones. Quarum prima quod inhanitas non venit in opinio-nem eorum, nisi propter aerem quem 15 sensus non apprehendit. Et ideo opinatur homo quod vas in quo non est aqua, vacuum et exinhanitum sit. Et ob hoc radicavit in opinionibus hominum ymaginacio inhanitatis; unde quod auetores sentencie de inhanitate opinati sunt, simile est aeri. Quoniam securidum eos illi est mensura pro20 pria, et est existens per se, et est divisibile; nos autem non intelligimus corpus esse aliud, nisi id in quo sunt iste proprietates, et per hoc eciam aer factus est corpus. Inhanitas autem non est pura privacio; dicitur enim secundum eos, quod est parva, et magna, et exagona, et quadrata, et ro25 tunda, et quod duo cubita verbi gracia huius inhanitatis possunt subintrare loco duorum cubitorum, pleni nee plus. Si autem minus, tune non coequabuntur; privacio vero pura non potest designari huius modi proprietatibus. Et tamen habet esse et est existens per se, et non est accidens, et habet 30 mensuram, et recipit divisionem. Nos autem non intelligimus | aliud de corpore, nisi hoc per probacionem quod aer est 51v corpus. Secunda probacio est quod si inhanitas est, tune corpus quod est in ea nee quiescit, nee movetur. Consequens autem 35 est impossibile. Ergo et antecedens est inpossibile. Nos

(1. 2)

DE LOCO

139

autem non diximus quod quiescere inhani est inpossibile nisi quia quiescere aut fit per naturam, aut per violenciam. Si autem posuerunt corpus quiescere in aliqua parte inhanitatis naturaliter, hoe quidem est inpossibile quoniam partes 5 inhanitatis consimiles sunt, inter quas non est diversitas. Si vero posuerunt quiescere per violenciam, tamen non erit hoc per violenciam, nisi fuerit illi alius locus conveniens diversus ab eo in quo erat; ubi autem nulla est diversitas, nulla est disscessio (sic) ad quiescendum naturaliter; vio10 lencia autem est post -naturam. Adhuc eciam moveri in inhani est impossible duabus probacionibus; una earum est quod diximus scilicet si fuerit naturaliter, tune quasi queret locum diversum ab eo in quo erat. Ibi autem nulla est diversitas secundum eos. Similiter eciam moveri per violenciam. Se15 cunda est quod si in inhani fieret motus, ille esset non in tempore; hoc autem inconveniens est; igitur et id ex quo hoc sequitur ineonveniens est. Modus autem destruendi hoc quod predictum est est hie scilicet, quia omnis motus in tempore est, quoniam corpori quod movetur, prius est esse 20 in prima parte motus, quam esse in secunda. Illud vero inconveniens non est consecutum, nisi quia lapis velocius movetur deorsum in aere, quam in aqua; aer enim tenuior est, et idcirco eius retencio, et resistencia lapidi minor est. Si autem aqua spissaretur per farinam sibi ammixtam, vel 25 per aliquid tale, tune motus lapidis fiet in ea tardior eciam propter maiorem prohibicionem, et resistenciam que fieret in ea. Comparacio igitur lapidis ad motum in velocitate, et tarditate est sicut comparacio tenuitatis, et spissitudinis, in retinendo, et resistendo. Si autem posuerimus motum 30 corporis fieri hora una in inhani centum cubitorum, et posuerimus illud corpus in tanto spacio moveri in aere vel in aqua si sint, tune necesse erit illud. tardius moveri; ponamus igitur illud moveri decem horis, tune igitur si posuerimus plenitudinem alicuius rei posite vice aque, que sit subtilior, et 35 tenuior quam aqua, in tantum ut comparacio eius in prohi-

140

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II*)

bendo illud corpus fit decima, tune movetur illud in hoc pleno una bora, et sic boc inducet equalitatem motus tarn in inhani, quam in pleno, cum in pleno sit prohibicio motus, et in inbani fit privacio probibicionis; postquam igitur diver5 sitas quantitatis retencionis facit diversitatem esse in motu, tune diversitas essendi | retencionem et eius privacionem, 52r quo modo facit boc debere esse? Hec quidem est verissima probacio, similis ei quam diximus super boc quod omnia corpora conveniunt in babendo inclinacionemi 10 Tercia est de racionibus naturalibus quibus destruitur sentencia de inhanitatej una est quod si vas f erreum prohiciatur in aqua, non submergeretur in ea; huius vero rei non est causa, nisi quia aer beret adbuc in coneavitatem vasis; unde si vas vellet submergi, profecto aer non consentiret 15 illud ingredi terminos aque; aer enim queret ascendere a termino aque. Unde si aer discederet a concavitate vasis, et vellet adiungi suo termino, et vas submergeretur, interveniret tune inhanitas inter superficiem concavitatis vasis, et superficiem aeris separati; boc autem non contingit. Ob 20 boc eciam naves sustinentur in aqua; unde si vas vel navis impleretur aqua expulso aere, statim submergeretur utraque, similiter fit in vase ventosa omino; per illud enim aer atrahitur suggendo, et cum aere atrabitur cutis hominis ventosandi, quondam si non atraberetur, interveniret inhani25 tas, quod non contingit. Similiter eciam fit propter hoc in vase illo, in quo retinetur aqua, quamvis convertatur vas ore inferius. Si enim egrederetur aqua, tune non remaneret intus aliquid in fundo vasis, unde restauretur, et sic exinhaniretur. Impossibile est igitur inhanitatem esse, et sepa30 rari superficies corporum a se, sine interposicione alicuius. Similiter eciam fit, cum unum vas vitreum mittitur in aliud vas ferreum sapienter. Delude cum elevatur illud vas inmissum, elevatur eciam cum eo vas ferreum cui inmittitur, et similiter fit in multis aliis ingeniose inventis, que probant 35 inpossibilitatem inhanitatis. Si autem dixerint que igitur

(II)

de

simpli

1

certitude potest haberi de loco, dicetur quod secundum quod aristotoles statuit, et omnes tenent, locus nichil aliud est, nisi superficies corporis cohtinentis, scilicet, superficies concava in qua locatur contentum, eo quod quatuor 5 signa prenominata sunt in ea. In quocumque autem fuerint ilia quatuor signa, illud locus est, et est locabile alii. Ilia autem quatuor signa sunt in superficie concava corporis continents, igitur ipsa est locus j non inveniuntur autem ilia, nee in hyie, nee in forma, nee in aliis, unde non sunt 10 locus. Igitur totus mundus omnino est non in loco, et ideo non potest dici cur apropriatus est ei hie terminus tantum, et non superior, vel inferior, quoniam inhanitatem esse impossibile est, et ideo non est in superius, nee inferius. Igitur locus ignis est comprehensio eius a concavitate circuli lune, | 52v 15 et locus aeris est concava superficies ignis; et locus aque est concava superficies aeris, et secundum ordinem hunc, oportet intelligi quid sit locus; igitur scias hoe.

TRACTATUS SECUNDUS PROPRIE DE SIMPLICIBUS CORPORIBUS.

20

Manifestum est corpus: dividi in simplex, et compositum. Sed simplex dividitur in id quod non recipit generacionem, nee corrupcionem, sicut celi, et in id quod recipit sicut quatuor elementaj predietum est autem quod celi non recipiunt scissionem, nee corrupcionem, nee rectum motum, nee pos25 sunt carere motu circulari, et quod sunt multi, et quod nature eorum sunt diverse, et quod habent animas, et intelligunt, et moventur voluntate; hoc autem totum iam predietum est in tractatu divinorum. Sed adiciemus adhuc quod materie eorum scilicet, hyles eorum sunt diverse natura non

142

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II»)

communicantes, sicut forme eorum sunt diverse, non sicut elementa quorum materie sunt communicantes. In materia enim unius illorum quantum in se est, non potest intelligi posse esse forma alterius; igitur sunt diverse materie. Quod 5 si intelligi posset, tune apropriacio istarum formarum in illis esset casu, et quia aliquid contingisset quare concurerent eis, nee est possibile poni ilia posse obviare aliis, et recipere alias formas, ut corrupta prima generetur secunda. Ex hoc enim sequeretur ilia moveri recto motu ad terminum 10 alterius nature quod est inpossibile: possibile autem non inducit inpossibile. Ostensum igitur est, quod materia eorum non potest esse communicans, nee est consimilis materie elementorum, et hoc est iudicium de simplicibus celorum. Sed de elementis sentencia est quod necessario dividuntur in 15 calidum, siccum sicut est ignis, et in calidum, humidum, sicut est aer, et in frigidum, siccum, sicut est terra, et in frigidum, humidum, sicut est aqua. Et senciunt quod caliditas et frigiditas et siccitas, humiditas sunt accidencia elementis non forme, et senciunt posse intelligi quod frigidum 20 fiat calidum, sicut cum calescit aqua, et quod istorum alia transeunt in alia et quod unumquodque eorum potest recipere mensuram maiorem minoremve ea in qua est, et quod ipsa recipiunt inpressiones a corporibus celestibus, et quod necesse est ipsa esse in medio celestium corporum; hec sunt 25 septem sentencie de elementis. Prima autem sentencia est quod hec corpora receptibilia permutacionis, et generacionis, et corrupcionis, et composicionis, non possunt esse sine calore, vel frigiditate, humiditate, vel siccitate; hec enim vel su-nt facilia ad recipiendum 30 et admittendum formam, quod intelligitur fieri per humiditatem, vel sunt difficilia ad recipiendum formam, et coniunccionem, sic ut quedam partes eorum coniungantur inter se, et quedam remaneant in coniunccione. Si autem fuerint facilia ad ’coniungendum, dicetur humidum sicut aer est, et 35 aqua. Si vero difficilia ad coniungendum cum sibi aplican-

(II)

DE SIMPLICIBUS CORPORIBU3

143

tur, dicetur siccum, sicut est terra, et ignis; nee possunt eciam esse | absque calore, et frigiditate eo quod recepti- 53r bilia sunt commixtionis, sicut postea dicetur; necesse est igitur ut ad invicem sint agencia, et paciencia inter se. Ali5 ter esset vicinitas inter ea, non complexacio. Accio autem corporum vel fit dividendo, quod dicitur caliditas, vel constringendo, quod dicitur frigiditas, et ob hoc contingit illud frangi scilicet, cum fortissima fuerit commixtio humiditatis cum siccitate; levitas autem non fit nisi per humidi10 tatem, sed duricies -non nisi per siccitatem. Applanacio vero naturalis fit per humiditatem, sed asperitas naturalis fit per siccitatem; igitur radices naturarum sunt hec quatuor, deinde secuntur ea que restant, et sine his quatuor non possunt esse hec corpora, sed sine hodore, et sapore et calore, 15 possunt esse hec; aer enim non habet colorem, nee ignis, nee aer saporem, nee aer, nee aqua pura, nee petra habet hodorem; igitur qualitates tactibiles sunt in corporibus prime, precedentes eas que sunt visibiles et odorabiles, et gustabiles et audibiles; igitur inter prima scilicet, elementa 20 est diversitas per has quatuor naturas scilicet qualitates; levitas autem est ex calore, et gravitas ex frigiditate. Quanto autem plus siccitatis, vel humiditatis fiunt cum calore, vel frigiditate, tanto maior erit levitas, vel gravitas. Oalidum enim et siccum levius est, et frigidum et siccum 25 gravius est; postquam autem opus est adiunccione duarum qualitatum, unicuique horum corporum positorum, tune provenient quatuor composiciones scilicet, calidum, siccum, in quorum ultimitate non est nisi ignis. Ipse enim est simpliciter calidus siccus, calidum humidum ut est aer, frigidum 30 humidum ut est aqua, frigidum vero siccum ut est terra. Ea autem que componuntur post hec, inf eriora sunt eis in his intencionibus. Ex compositis autem, id tantum est propinquius eis, in quo superabundant iste nature scilicet, qualitates; racio autem quod aer calidus est naturaliter, hec est 35 quod cum tenetur sub aqua scilicet, in utre, querit partem

144

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II")

superiorem. Et cum ignis acceaditur sub aqua, evaporat, et fit ascendens. Verum est autem quod ex aere vicino nostris corporibus, sentimus frigiditatem, eo quod commixti sunt ei vapores aque sibi vicine, et nisi esset quod terra 5 calescit per solem, et per earn calescit aer vicinus ei, prof ecto adhuc aer esset frigidior quam iste. Calescit autem aer vicinus terre, usque ad aliquem terminum, et minuitur frigiditas eius, et quod est supra eum est frigidius usque ad aliquem terminum. Et deinde elevatur ad id quod est calidum, 10 quamvis non sit similis igni in caliditate. Manifesta est autem siccitas, et frigiditas terre, que si per se dimitteretur, semper esset frigida. Si autem frigiditas non esset, non esset gravius spissa, querens partem eontrariam parti ignis secundum remocionem. Igitur corpora simplicia sunt hec 15 quatuor, et ipsa sunt matres ex quarum commixtionibus proveniunt cetera corpora. | 53v Sentencia secunda est quod hee quatuor proprietates scilicet, qualitates sunt accidentes eis, et non sunt forme eorum, sicut quidam putaverunt; forma enim substancia 20 est, nee recipit magis et minus, nee f orcius et debilius; corpora autem hec differunt in calore, et frigiditate; est enim aliqua aqua frigidior alia. Si igitur frigiditas esset forma aque, prof ecto destrueretur eius forma, cum caliditas adveniret ei, et diligeret elevari a suo loco ad locum calidi, 25 neo remaneret tune veritas aqueitatis, sed destrueretur destructa frigiditate. Similiter si levitas et motus sursum essent forma aeris, tune cum aer in utre esset sub aqua, desineret ease aer propter privacionem sue forme j igitur iste qualitates sunt eis accidentes; forma autem elementi 30 alia natura est scilicet, quedam creatura veniens in hyle, que quidem in se non apprehenditur sensibus. Que enim apprehenduntur sensibus sicuti calor, et frigiditas, et humiditas, accidencia sunt veniencia ab ilia natura. Ilia vero non apprehenditur nisi per accionem siiam qua agit in 35 suo corpore ut quiescat in suo loco naturali, et redeat ad

(ii)

de simplicibus

14

ilium;-cum discesserit ab. eo, et qua facit debere esse in;clinaeionem, que dieitur leyitas vel grayitas et debere esse in omni corpore qualitatem propriam; natura enim aque est ut appareat in ea frigiditas que quandoque removetur 5 ab ea per violenciam. Sed remota violencia, aque statim revoeatur frigiditas ad earn, sicut facit illam debere moveri deorsuin, quo.ciens viol-enter prohicitur sursum, cum removetur vis vincens earn. Similiter aliquando mensura aque fit maior, vel minor per violenciam. Que remota redit ad snam 10 jqaen&uram naturalem; igitur unicuique istorum quatuor est forma que est veritas, et esse ems, hee vero qualitates sensibiles sunt accidentes. ,.-, Tercia sentencia est quod hec elementa recipiunt conyersionem, et permutacionem; potest enim concedi aquam 15 qalidam fieri scilicet, fprmam caliditatis advenire in earn, et similiter in cetera elementa; advenit autem caliditas in aliqujd tribus de causis, una ex vicinitate corporis calidi, sicut est ignis, ipse enim calefacit aquam; alia ex motu, sicut lac mascleatum (sic) calescit per motum, et aqua defluens 20 calidior aqua quiescente. Et cum confricatur lapis cum lapide caleseit, et emittitur ignis; tercia ex luce, quoniam corpus cum illuninatur, calefit, sicut speculum adhurens adhurit suo lumine, Quidam autem contra dixerunt ad hec dicentea quod nee terra, nee aqua calescit, nee aer frigescit, 25 et adinvenerunt modum .quo probarent hoc dieentes, quia cum | yicinatur ignis aque, separantur alique partes ignis ab 54r igne, et commiscentur cum.partibus aque, et sic calidum est, partes ignis, quia frigiditas aque ppprimitur propter partes ignis vineentes, Aliter.vero frigida esset in se.ipsa sicUit 30 erat. Cum vero cessant partes ignis advenire, separantur partes ignis ab aqua, et redit frigiditas manifesta, que fuerat oppressa non remota.. , Lac vero non calefit per motum,; sed intra se habet .occultas partes ignis quas motus provocat exterius ad evidenciam, Lux eciam non. facit aliquid aliud 35 calidum quia non est accidens, sed est corpus calidum per se

146

algazelis

(pa

subtile, mobile de loco ad locum; non invenerunt autem hoc, nisi quia putavemnt hec accidencia esse f ormas, et ideo non invenerunt quomodo removeretur frigiditas ab aqua, remanente eius forma, et ideo propter illud advenerunt dicere 5 hoc. lam autem destruximus hanc radicem, Amodo autem loquemur de destruecione adinvencionis eorum in his tribus. Divisio prima quod motus extrahit partes ignis ab interioribufi, destruitur sic, quia per hoc deberet lac calefieri exterius, et inf rigidari interius cum ignis movetur ad exteriora; 10 non est autem sic, quoniam sagitta plumbea, cum prohicitur per aera, liquescit tota. Unde si ignis extraheretur ad exterius, augeretur intus f rigiditas, et remaneret sicut erat. Similiter si contingeret frangi capud terebelli dum perforat, inveniretur intus et exterius calidius quam prius erat. Similiter si 15 aqua moveatur diu in utre, invenietur calida intus, et extra, calore consimili in omnibus partibus eius. Constat igitur calorem fieri in omnibus partibus sine motu eius. Si autem dixerint quod partes ignis que intus erant motus fecit calidas, cum prius non essent, hec est opposicio in adiecto 20 scilicet, ut sit ignis, et non calidus, vel ut sit debilis in calore, et postea augeatur. Si autem dixerint quod sagitta plumbea liquescit ex calore ignis qui est in acre, non calore qui fit intus in plumbo, et ob hoc liquefiunt onmes partes eius, dicetur eis hoc esse falsum; calor enim aeris non est maior 25 calore puri ignis, in quo quod diu moveatur, magis adhuritur quam quod velociter transit per ilium. Agens enim eget tempore ad hoc ut agat. Mora igitur eius in aere sufficiencior esjset ad comburendum illud, quam velox eius transitus per aerem. Si autem dixerint quod cum movetur velocitate 30 sui motus attrahit ignes aeris ad se qui intrant in ipsum, et sic quia coniunguntur in eo multi ignes, liquescit, dicetur eis quod partes ignis qui est in aere, ingrediantur plumbum; unde oportet plumbum fieri frigidius) egressis partibus 54v ignis ab ipso. Sine dubio enim ignis intrat per poros. Ipsi 35 vero pori equaliter sustinent exitum ignis et introitum, igni

(II)

DE SIMPLICIBUS CORPORIBUS

147

eciam facilius est evadere a loco extraneo, quam venire ad locum extraneum; unde si motus prohibet exire ignem, cur non prohibet intraref Divisio secunda quod partes ignis ingrediuntur aquam Set ligna, cum vicinatur eis, negari non potest; commixtio eninn potest esse per aliquam causarum; postquam autem stabilitum est ex precedentibus posse esse conversionem, tune verisimile erit ipsam converti in se, sine introitu parcium ignis in illam. 10 Divisio tercia scilicet, sente-ncia quod lux est corpus calidum, falsa est multis modis; uno quod si lux esset sicut flamma ignis, oporteret ut obtegeret omne illud super quod caderet, sicut flamma ignis obtegit. Gonstat autem quod lux manifestat res, non obtegit; contrario flame ignis. 15 Secundo, quia oporteret illam mover! ad unam partem tantum, sicut ignis; lux vero dispergitur ad multas partes. Tercio, quia oporteret ut a loco remociore tardius adveniret quam a propinquiore. Candela enim cum accenditur in tenebris, tardius venit lumen eius ad loca remota, quam 20 ad propinqua. Cum autem a sole removetur totalis eclipsis, lumen eius subito descendit in terram sine differencia. Quarto, quod si domus clausa illuminetur a radio intrante per fenestram, tune si subito claudatur fenestra, oportebit remanere domum illuminatam a radiis (corporibus) illis qui 25 in ea era-nt quoniam prohibit! sunt ingredi propter obtruxionem f enestre. Si autem dixerint, quod lux recessit ab eis propter obstruxionem fenestre, tune illi erunt corpus aliquando recipiens lumen, aliquando tenebras, et ita lux erit accidens illis, igitur tune non est opus eis; oportet autem hie 30 cog-noscere veritatem scilicet, quod terra aliquando recipit lumen, aliquando tenebras propter accessionem solis (opposicionem), et recessionem. Quinto, quod ilia corpora scilicet radii, si sunt dispersa, tune quomodo coniunguntur in toto acre, et in terra T Si vero 35 sunt coniuncta, non separata, tune quomodo intrant corpus

148

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS II«)

aeris; si vero non intrant, tune sunt dispersa. Igitur quomode continuatur lux super faciem terre? Sexto, quod si separarentur a sole corpora lucida, resolverentur partes eius, et minueretur lux eius, in secunda 5 disposicione propter separacionem parcium lucidarum ab ipso. Si autem posuerint, quod hec corpora scilicet radii non separantur ab eo, sed simt in eo non separabiles ab eo, quia moventur cum eo cum ipse movetur, nee cadunt super terram nisi cum opponu-ntur ei, oportebit tune, ut nullum | 55r 10 istorum corporum sit in aere dum est in terra, quoniam non potest esse ut unum corpus simul appropinquet, et elongetur a terra. Oporteret igitur ut aer immunis esset ab eis; si enim descenderet aliquod istorum corporum in aerem, oporteret tune ut lux non descenderet in eum, eo quod incon15 veniens est dici, quod lux que est super terram, presciat adventum illius corporis, et occurrat ei. Septimo, quod si lux esset corpus, reverberaretur a re dura, ut a lapide, non a molli, ut est aqua; patet ergo ex his racionibus (signis) quod radius accidens est ex hoc 20 sensu scilicet, quod sol est causa adveniendi hoc accidens inter oppositum cum fuerit inter ea corpus. Et illud corpus illuminatum est eciam causa advenie-ndi lumen in oppositum sibi, propter reverberacionem vel re&ultacionem. Cum autem aliquid recipit lumen, est eciam recipiens calorem. 25 Advenit igitur calor in eum qui est aliud accidens. Sentencia quarta, quod hee quatuor elementa convertuntur ad invicem inter se. Aqua enim convertitur in aerem, ,et terram; aer vero ill aerem et ignem. Similiter reliqua, quamvis quidam negaverint hoc. Cuius probacio in promptu 30 est; in perflatorio enim fabri si suffletur diu, et fortiter, caleflt aer qui est in eo, et fit ignis et adhurit; nichil enim est ignis, nisi aer adhurens. Si posuerimus eciam vas vitreum in medio niyis, sic ut nichil nivis intret in illud, infrigidatur aer qui est in vase, et convertetur in aquam, et coaduna35 buntur gutte in eius superficie, et cum multe fuerint, colli-

(II)

DE SIMPLICIBUS CORPORIBUS

149

gentur in f undo; non fit autem hoc, quod aqua ingrediatur in illud per poros; aqua enim extrinseca non minuitur. ; Si enim nivis vice poaieretur aqua calida, apcior esset ad penetrandum, non tamen penetrat ullo modo. Si autem hoc floret 5 propter introitum aque, tune esset hoc in eo tantum quod nix oceupat; gutte autem apparent in suprema extremitate yasis, que supereminet nivi; hoc eciam yidetur in terris frigidissimis, quod frigiditas vineit aerem clarum proximum terre in tempore serenitatis, et convertit in nivem, et cadit in ter10 ram, ita quod cpadunatur multum de eo absque nubibus. Conversio autem aque in aerem manifesta est,. cum succenditur ignis sub ea, quia tune vapor ascendens de ea fit aer; conversionem vero aque in terram, iam sepe vidimus, scilicet, cum gutte clare aque de pluvia cadunt in aliquem 15 locorum in quibus est virtus indurans, et congelans, et congelantur ki petram. Conversionem autem petre in aquam per dissolucionem, possumus apprehendere ex magisterio alquimie, per quod resolvuntur lapides in aquam; huius autem tocius causa est, quod hile est communis omnibus illis, que quidem 20 non convertitur in aliquam istarum f ormarum, sed recipit formam secundum causam ems cui obviat. Cum autem yariatur causa, variatur et forma, nee | provenit adaptacio ad 55v recipiendum aliam formam, nisi propter contingenciam accidencium que conveniunt illi forme, sicut cum calor dominatur 25 aque per calorem, fit ipsa apcior ad recipiendum formam aeriam, nee cessat calor augeri, perma-nente interim forma aquea, quousque perficiatur virtus eius, ut aqua fiat apcior forma aeria. Et sic expoliatur forma aquea et infunditur ei fprma aeria a datore f ormarum. 30 . Sentencia quinta est quod elementa recipiunt mensuram maiorem, et minprem absque aliquo addito extrinsecus, qupniam aqua aliquando crescit, aliquando decrescit. Cum enim calescit aqua crescit. Iam autem predictum .est quod mensura accidens est hyle, ex quo sequitur quod hile non 35 est semper stabilis in una mensura, et hoc ostendemusiam

150

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II>)

sensibiliter. Vinum enim inflatur in langena, adeo quod frangit earn, et olla enea plena aqua clausa, si ignis accendatur sub ea, frangitur. Cuius rei non est causa, nisi quia aqua faeta est maior quam erat. Si autem dixerint, quod 5 aqua crevit per paries ignis que ingresse sunt in earn, dicetur quod quomodo intraverunt partes ignis in earn, cum nichil aque effluxit ab eat Quamvis si aliquid aque eziret et intrarent partes ignis vice aque, tamen ita remaneret ut erat, et non frangeretur. Si autem dixerint quod ignis 10 qui erat in aqua naturaliter petit suam partem superius, et ideo frangit, dieetur quod oporteret tune ut faceret vas sursum elevari, non frangi; fortassis enim faeilius est vas sursum elevari quam frangi, cum fuerit vas fortissimum, et leve ad subvertendum. Et oporteret eciam ut semper 15 frangeret locum quern tangit; hoe autem non fit, cuius rei causa est, quod aqua diffunditur ad omnes partes, et pulsat superficiem vasis ex omni parte; unde in quacumque parte locus debilior fuerit, rumpetur. Mensura igitur est accidens que erescit et deerescit sed natura debita xnensure non re20 movetur sed facit adquiri accidens proprium, interim, dum nulla est violencia. Si autem invenerit violenciam, fortassis debilitabitur eius accio quousque removeatur violencia. Sentencia sexta est, quod hec inferiora recipiunt impressiones a celestibus. Ex om-nibus autem planetis mani25 festiores sunt impressiones soils, et lune; per istos etenim evenit maturitas fructuum, et effluxus marium et refluxus eorum; per incrementum enim lune fit fluxus, et incrementum medullarum fructuum, et multa alia que cognoscuntur per scienciam cuiusque in singulis, ex quorum impressionibu 30 in inferiora est lux et calefacio, mediante luce. Sed quamvis | calor perveniat a sole mediante luce, non tamen 56r sequitur quod ipse sit calidus, sicut cum calefacit aquam et calefactam movet sursum, per hoc non significatur ipsum mover! sursum, sic ealor eius non significat ipsum esse cali35 dum. Celestia enim sunt natura quinta aliena ab his naturis,

(II)

DE SIMPLICIBUS CORPORIBUS

161

sicut predietum est; horum autem accidencium quedam sunt appetencia se, et quedam repugnaneia, et abhorrencia se; calor enim committatur motum, et lucem comittatur ealor, quoniam unum eorum parat aptitudinem ad hoc ut 5 sit aliquid quod reeipiat a datore formal-urn. Unde non provenit necessario ut accio rei sit eiusdem generis cum ilia. Sepissime enim fit, ut quod venit in corpus fit alterius generis secundum quod convenit agenti, calefacio enim est ex igne, et frigiditas ex aqua, et lux ex sole. Accio vero corporis 10 in corpus aliquando fit per propinquitatem (vicinitatem), sicut frigidum unum infrigidat aliud tangendo, et ventus mo vet aliud corpus tangendo, aliquando fit per opposicionem, sicut cum viride opponitur albo parieti in loco ubi irradiat sol, facit debere advenire viriditatem in parietem per resul15 tacionem, et sicut forma cum opponitur speculo facit debere formari in eo aliam consimilem. Quod non fieret, si se contigerent, similiter cum corpus coloratura opponitur oculo, facit debere venire in oculum formam consimilem, cum elongatum siquidem fuerit, nion earn contingens. Yeritas 20 autem huius non est quod aliquid decelerate corpore extendatur ad aliud, nee quod forma egrediatur a forma ad oculum, vel ad speculum; hoc enim inconveniens est; hoc enim quod est luminosum, et opponitur corpori spisso, hoc est causa adveniendi in eum formam consimilem secundum expolia25 cionem, cum interponitur aliquid perviumL Et cum advenerit lux in illud, per causam adaptatur calori, et fit calidum, et deinde per ealorem aliquando aptatur motui. Quod si fuqrit in aqua, ascendet per vaporem. Speculum autem adhurens non adhurit, nisi quia concavum est, et in 30 modum piraminis (sic), in quo punctus qui est quasi centrum recipit lumen ob omnibus partibus speculi per resultacionem, et repercussionem in ipsum. Lumen ergo illius quo fit maius, eo fit maior ems adaptacio ad ealorem. Igitur augetur eius calor et adhurit propter hoc. Galor autem in estate ideo dom35 inatur, quia lux solis illuminans fit forcior propter perfeccio-

162

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS IP)

.nem opposicionis, quod non fieret, nisi propter opposicionem; quanto enim magis oppositus fuerit, tanto plus lucis erit, perfecta vero opposicio non est nisi j cum est perpendicu- 56 \ laris. Spl vero ip estate est in plaga septentrionali propin5 quus verticibus nostris* Et propter hoc estivus dies luminosior est, quam hyemalis, et propter hoc sine dubip est cali?dior. In hyeme autem inclinatur perpendicularis a nobis propter inclmaeionem ^olis a uobis ad meridiem. Unde quia debilitatur lux, debilitatur et calor; perpendicularis 10 J vero intelligitur linea exiens a centro solis ad terrain super duo angulos ex utraque par:te equales, id est, rectos. Cum igitur declinat ab ea, variantur anguli, et non est perpendicularis. Septima sentencia est, quod oportet hec elementa 15 esse intra celos, -nee ppssunt intelligi esse .extra eos, nee possunt intelligi habere duos locos naturales intra illos, quoniam necesse est ut unus locus sit unicuique elementorum intra illos. Ob hoc autem non possunt esse elementa extra celos, quia elementa su-nt corpora 20 petencia duas partes diversas, sicut predictum est, per . hoc quod recipiunt motum rectum, nee hoc potest intelligi esse, nisi in quantum circundantur a corpore quod terminat eorum partes; unde pond aliquod eorum extra ultimam superficiem mundi, et non circundari a corpore, est 25 inpossibile; poni eciam aliud celum ad hoc ut ponantur duo . mundi sive propinqui, sive remoti, hoc quoque est inpossibile, quoniam tune esset inter eos spacium quod est inhanita.s. Inhanitatem autem esse est imppssibile, et quia si illud spacium haberet duas partes, intelligeretur inter eas motus 30 rectus, tune opus esset eo quod facit debere esse diyersita- ; tern parcium; iam autem ostendimus quod corpus non facit debere esse partem extra^ tun˙ igitur egerent corpore tercio quod circumdaret, et comprehenderet eas, quod eciam est inpossibile scilicet, duas terras esse in duobus Ipcis, eo˙i 35 prehensas ab uno cireumdante, sicut corpus lune, et corpora

(II)

DE SIMPLICIBUS CORPORIBUS

153

elementorum omnia sunt intra circulum lune huius modi est impossibile. Et propter hoc dicimus, quod locus uniuscuiusque element! simplicis debet esse unus. Si enim poneremus ei duos locos, et ponerenras aquam verbi gracia inter 5 duos locos quos ei atribuimus, et dimitteremus earn ibi, non posset esse quin vel inclinaretur naturaliter ad unum eorum, et sic locus ille esset ei naturalis et non alius, vel aliquid eius ad unum eorum, et aliud eras ad alium quod est inpossibile. Aqua enim simplex est, et consimilis, et motus 10 uniuscuiusque partis eius debet esse consimilis, quia non est aliquid quod apropriet aliquid eius, ad faciendum debere fieri separacionem inter illas. Igitur locus naturalis corpori est locus ad quern composuerimus corpora consimilia, separata in loeis diversis, et dimiserimus ea sue nature, 15movebuntur omnia | ad ipsum locum et coniungentur in 57r illo. Locus igitur tocius est locus ad quern conveniunt omnes partes tocius. Aliter inducerent nos in inconveniens quod iam diximus; provenit igitur ex hoc quod mundus unus est, nee est po&sibile esse aiisi sic, et quod corpora eius dividuntur 20 in id quod petit partem, et in id quod dat partem. Quod autem. petit partem, necesse estut sit in medio dantis partem, ad hoc ut descernantur due partes per propinquitatem, et elongacionem. Et necesse est, ut intra datorem partis, sit acceptor, quia non potest esse extra ilium. Sed hoc totum innititur 25 principiis istis scilicet, quod hec corpora simplicia sunt. Omne autem corpus simplex habet figuram naturalem scilicet, spericam et unum locum naturalem. Manifestum est autem inhanitatem oon esse; provenit igitur, ex colleccione istorum omnium, conclusio quam diximus. Ideo autem diximus quod 30 omne corpus habet locum naturalem, quia si dimissus fuerit sine violencia, vel quiescet et tune locus ille in quo quiescit, dicetur locus naturalis ei, vel movebitur, et non erit ei facies nisi ad partem in qua est suus locus naturalis sine dubio. Ideo autem diximus locum eius debere esse unum, ne sequa35 tur inconveniens quod diximus scilicet, ut cum simplex

154

ALGAZELIS METAPHYSICA.

(PARS IP)

dimissum fuerit inter duos terminos, separentur paries eius alie ad unum terminum, et alie ad alium. Si enim habuerit faciem eundi ad unum, dimisso alio, profecto locus ille ad quern eonvertit faeiem est ei naturalis.

5

TRACTATUS TEBCIUS DE COMPLEXIONE ET DE COMPOSITIS.

Necesse est hie ostendere quinque speculaeciones. Quarum prima est scire quid sit complexio, de qua hoc intendimus, scilicet, quod commiscentur hec elementa sic, ut 10 adinvicem agant, et paciuntur inter se, et unum commuttet qualitatem alterius, quousque in toto quod provenit ex commixtis quiescat qualitas consimlis, et hec vocatur complexio scilicet, ut calidum diminuat frigiditatem frigidi, et frigidum calorem calidi, similiter humidum sicci, quousque 15 qualitates sensibilea quas ostendimus esse accidentes formis, fiant consimiles propter diminucionem suam ex aecione unius in aliud; forme autem, id est, virtutes que faciunt debere esse has qualitates, remanent illis remanentibus recipientes accionem mutuam unius in aliud. Si enim ille quatuor forme 20 destruerentur, profecto hoc esset corrupcio, non complexacio; si enim destrueretur verbi gracia forma ignis, et remaneret forma aeris, tune hoc esset mutacio ignis in aerem, non complexacio. Si autem non permutarentur qualitates per succedentes continue impressiones, tune essent 25 vicine non complexate. Ubi enim dixit | aristotiles (sic) quod 57 virtutes elementorum semper remanent in complexionibus, non intellexit per hoc nisi virtutes agentes, quoniam remanere virtutem paciendi significaret corrupcionem; unde ipse significavit per hoc quod complexio non est corrupcio;

(HI)

DE COMPLEXIONE

155

quomodo enim possent corrumpit Si enim essent equalia in agendo, et paciendo, tune unum non corrumperet aliud. Si autem unum vinceret aliud, remaneret vincens, et destrueretur victum, et converteretur in victorem, et omnino 5 non est medium inter substancias, sed forme sunt substaacie, que non recipiunt augmentum, nee diminucionem; sequitur igitur ex hoc ut teneas veritatem esse complexionis, id quod diximns. Complexio autem in intellectu dividitur in equalem, et in inequalem. Equalem vero esse impossibile 10 est. Si enim esset, tune corpus illius complexionis nee quiesceret, nee moveretur; si enim quiesceret in terra, tune terra vinceret. Similiter si quiesceret in acre. Si autem moveretur ab aere ad ignem, tune ignis vinceret; si vero moveretur ad terrain, tune terra esset vincens. Si autem quiesceret 15 in aere tune aer esset vincens. Convenit igitur ei ut nee quiescat in loco, nee moveatur ad locum quod est impossibile. Speculacio secunda de prima commixtione que est inter elementa, de cuius proprietatibus, et simplicitatibus, dissenssio est; scias quod terra est tres tunice; una est tunica in20 ferior que est in circuitu centri, et hec est propinquior simplicitati, et hec est terra pura. Super hanc est ilia ad quam aque eonfluunt que est similis Into; super hanc est tercia que est facies terre, que dividitur in earn que mari tegitur,et in earn que est detecta. Ei autem que est sub mari, dominatur aqua, 25 et ei que est detecta, dominatur siccitas propter calorem soils. De hoc autem quod aqua non commiscetur terre, causa hec est, scilicet, quod terra solet convert! in aquam, et fit ibi sine dubio palus, et aqua convertitur in terram, et ob hoc fit ibi tumulus; terra vero dura est, non commeabilis, sicut aqua, 30 vel aer, sic ut parcium eius alie moventur ad alias, et repellat a se reeurvitatem, et figuretur sperice, sicut aqua, et aer, et quia aqua a superioribus terre defluit ad inferiora, ob hoc aliquis locorum denudatur aeri. Quod siquidem debuit evenire propter curam divinam; animalia enim composita 35 nobilia egebant pasci aere, ad conservacionem (permanendum)

156

ALGAZELiS METAPHYSICA

(PARS li¨ )

sui spiritus; Et necesse erat ut terrenitas dominaretur in eis^ ad hoc tit sapienter facta subsistefent; necesse igitur fuit terrain denudari | aeri in aliquibus locis, ad hoc ut perficiatur 58r esse nobilium animalium. 5 ;Aer eciam est quatuor tunice. Una est quod continuatur terre, in qua est aquositas ex vaporibus qui elevantur ad ipsum ex vincinitate aquarum in qua alicubi est calor; terra; enim recipit splendorem solis, et calefit, ex quo provenit calor in aefem sibi vicinum. Super hanc tunicam est alia que non est 10 immunis ab humiditate vaporali, et est minus ealida. Calor enim terre non provenit usque ad earn propter suam elongacionem. Super hanc vero est alia tunica, que est purus aer, eo quod nee vapor nee calor potest pervenire ad earn. Sed super hanc est tunica, in qua est fumositas; fumositates enim 15 terre elevantur in aerem, et conantur ascendere ad celum empireum scilicet ig¨neum . Sunt ergo in superiore tunica aeris quasi expectantes quousque ascendant, et igniantur. Ignis autem non est nisi una tunica ignita, nee habet lumen sicut nee aer, sed est subtilior eo. Si enim haberet colorem, 20 prohiberet videri Stellas in nocte, et f aceret lumen super terrain, sicut ignes accensi in terra. Color autem candele et lumen eius non fit nisi ex permixtione ignis clari cum fumo tenebroso, et ex his coniunctis provenit color et lumen. Aliter purus ignis non habet colorem; ubi enim ignis forcior est in 25 candela, ibi vix habet colorem ita quod videtur quasi f enestra vacua, in qua non fit nisi inhanitas, et aer. Verus autem ignis non est nisi ille qui est ibi. Non est autem calor ei, nisi ex permixtione eius cum fumo; igitur ignis est sicut aer, qui non habet lumen in se, neque colorem, se’d est commeabilis, 30 et est aer ignitus. Speculacio tercia de his que fiunt in hoc spacio usque ad igriem, de materia vaporis; non latet quod cum sol calefacit terram, mediante luce, de humido facit ascendere vaporem, et de sicco fumum, et hoc palam est; de eo autem quod re35 tinetur de eis in occultis terre, generantur minere, et de eo

(in)

DE COMPLEXIONS

157

quod exuberat de eis, et conecendit in aerem, generantur quedam que necesse est dieere. Ea enim, que generantur ex materia vaporis, sunt nubes, et pluvia, et nix, et grando, et hiris, et rota que apparet in eircuitu lune, et alia 5 huius modi; cum enim vapor elevatur de calida tunica aeris ad frigidam fit gravior, et spissior propter frigiditatem, et congelatur ibi et fit nubes; f rigiditas enim cicius imprimit in aere spissitudnem vapori calido, quam f rigido in terra, quod fit ob hoc quod subtiliatus est vapor per calorem; nonne enim 10 vides, quod cum aer ingreditur domum | calidissimam balnei 58v obscuratur ibi aer, et spissatur vapor sicut nubes? Propter quod eciam in hora vespere ponimus aquam ad solem ut subtilietur per calorem solis, cum volumus earn infrigidari w nocte vento septentrionis. Similiter si in hyeme prohiciatur 15 aqua calida, et frigida super terram, cicius congelatur calida quam frigida; hoc eciam apparet cum quis lavat faciem suam aqua calida in hyeme, quia statim congelantur capilli eius, quod non fieret, si esset aqua frigida. Isti autem vapores non elevantur de occultis terre nisi propter id quod infusum est 20 eis de calore solis qui egressi de poris terre dilatantur, et disperguntur excepto eo quod retinetur de eis sub montibus duris, qui prohibet eos dispergi eo quod sic sunt montes vaporibus sicut alambic, qui retinet vaporem. Gum autem retenti fuerint in eis, fient materia minerarum. Cum 25vero fuerint forciores, et invenerunt rimulas in montibus per quas evadant, tune magna pars vaporum elevabitur sursum, et deinde diversificatur, quoniam si fuerit debilis, cito dispergit eum calor solis, et convertet in aerem. Bt ob hoc raro densantur, vel coadunantur vapores, in estate set den30sa>ntur (coadunantur) in nocte in hyeme sepius>. Si vero fuerit fortis, .vel calor solis fuerit debilis, vel coniuncti fuerint utrique, tune non aget in eum sol, et coniungetur, et aliquando adiuvat ventus ad coniungendum, quoniam compellit unum ad alium, ita quod obviant sibi, et cum veniunt ad 35 tunicam frigidam, spissantur et fit aqua, et deguttat et voca-

158

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS IP)

tur pluvia, sicut vapor qui elevatus de caldario ad opertorium pervenit caldarii. Et quia est ibi aliquid f rigiditatis, congelatur vapor in guttas. Si vero multa frigiditas acciderit antequam coniungatur, et fiat gutte, congelatur, et fit sicut partes lane 5 disperse, que elevantur cum lana per arcum dilaniatur, deinde descendunt sicut partes alcotoni conglobate, et vocatur nix. Si vero non acciderit ei frigiditas, cum coniunctus fuerit ad deguttandum, sed supervenerit calor undique, vincetur eius frigiditas, et refugiet ad interiora guttarum, et congelabuntur 10 gutte, et fiet grando; et propter hoc non contingit grando nisi in autumpno et vere quia coadunata est frigiditas in interioribus eius, propter calorem circundantem sua exteriora. Sed si aer fuerit factus humidus per pluviam, et humiditas eius habuerit aliquantulum nitoris, fiet aer sicut speculum quern 15 qui intuebitur cum sol fuerit ei post dorsum, videbit solem in illo aere, sicut videt solem in speculo. Sed si coniungitur ilia lux cum vapore humido, generatur ex eo hiris tricolor; in qua aliquando non erit color medius, et tune erit circularis, ita ut elongacio parcium eius a sole sit una. Speculum 20 enim non facit videri formam, nisi cum fuerit proprius situs (vel comparacio) inter j videntem, et visum, de quo tractatur 59i in sciencia de aspectibus. Circulus autem ideo non perficitur, quoniam si perficeretur, una pars eius caderet subter terram, eo quod sol est post dorsum intuentis, sicut axis versus ilium 25 circulum, et est parum elevatus a terra. Unde si fuerit ante meridiem, videbitur hiris in occidente. Si autem post meridiem, videbitur in oriente. Si autem in medio celo fuerit sol, tune non potest videri nisi parvus1 arcus vel in hieme si contigerit, et circulus circundans lunam, fiet eciam 30 propter huius modi causam. Aer enim medius inter visum, et lunam, nitidus et humidus est; unde videtur luna in medio eius. In quo medio si esset speculum videretur luna, vel id quod videtur in speculo ab eodem loco. Si autem essent multa specula in circuitu visus, et essent posita se35 cundum ilium situm, videretur res in unoquoque speculorum

<m)

DE COMPLEXIONE

159

Si autem superposita essent sibi specula, tune videretur res in toto, tune igitur videretur cireulus sine dubio. Medium autem eius non videtur tenebrosum, nisi quia vapor medius est subtilis qui cum apropinquat lucido, desinit, et fit talis qui 5 non videatur. Cum vero elongatur ab eo, fit visibilis, nee est sicut pulvis quod videtur in radio solis, nee in umbra, sed est sicut stelle que occultantur in die, et apparent in nocte, et propter hoc videtur medium circuli, tamquam sit vacuum a nube; hie autem cireulus aliquando contingit tantum ex 10 frigiditate aeris, quamvis non sit ibi pluvia, eo quod contingit propter f rigiditatem in aere aliqua humiditas, in qua non est pulvis nee fumus qui prohibent nitorem illius humiditatis. Speculacio quarta,de his que fiunt ex materia fumd,que sunt ventus, et fulgur, et stelle que videntur cadere, et stelle cau15 date, et tonitruum, et coruscaeio. Cum enim elevantur fumi, elevantur intra vaporem, et sunt magis inclinati ad partem superiorem, et sunt forcioris motus quam vapor. Si autem percusserit eum f rigiditas, cum elevatur, fit gravior, et revertitur, et impellit aerem cito, et mo vet eum fortissime, et fit 20 ventus. Ventus enim est aer qui movetur. Si autem f rigiditas non percusserit eum, elevabitur usque ad empirium et ignietur ab igne, et provenit ex hoc ignis qui videtur, qui quandoque apparet longus secundum quod f umus est longus, et hie vocatur Stella cadens; deinde si fumus fuerit subtilis, 25 vel convertetur in purum ignem, et extinguetur et non videbitur, quia deletur; nam quia vertitur in purum ignem, ignis facit eum non videri, et tune est ignis purissimus, vel extinguetur, et convertetur in aerem, et fiet parvus (sic). Si enim obvi | averit ei f rigiditas que agit in extinguendo convertetur 59v 30 in aerem. Si vero ignis prevaluerit, purgabit fumum a caligine, et fumus convertetur totus in ignem. Nee potest esse quin fiat ibi unum horum duorum scilicet, vel ignietur, et fiet purus ignis eo quod non est ibi f rigiditas, sed si fuerit fumus spissus, ignietur quidem, sed quia non est talis qui cito con35 vertatur, remanebit sic aliquamdiu, et videbitur Stella caudata,

160

AL6AZELIS METAPHTSICA

(PARS II')

que quandoque revolvitur cum celo eo quod paries ignis continue sunt cum partibus eoncavitatis cell. Et ideo revolvitur propter consorcium eius. Unde et fumus qui est ibi in termino eius revolvitur. Vel non ignietur sed fiet sicut 5 carbo in quo extincta est flamma que erat in eo, et videbitur rubicundus propter quod proveniunt in aere signa rubea. Si autem est aliquid fumi a quo ablata sit rubedo, fit sicut carbo, in quo extinguitur ignis omnino, et videtur tune quasi sint obscura foramina in aere; deinde si remanserit aliquid 10 fumi intra nubes, et infrigidetur, fiet tune ventus intra nubes, et commovebitur intra eas fortiter, et proveniet inde sonus qui dicitur tonitruum. Si autem; fuerit forcior motus eius, et commocio, ignietur a calore motus aeris, et fumi, et fiet ignis splendidissimus qui vocatur corruscacio. Si autem 15 id quod ignitur fuerit spissum grave, ignitum impelletur ad terram ex conflictu nubium, et vocatur f ulgur; f ulgur autem est ignis subtilis qui penetrat herbas, et res molles, sed cum in res diversas offendit, sicut in ferrum et aurum, dissolvit ea, ita quod dissolvit aurum in marsupio, et marsupium non 20 adhurit, et dissolvit aurum in navibus, nee adhurit homines. Corruecacio autem non potest esse sine tonitruo; utrumque enim ex motu est sed quia visus acutior est, ideo corruscacio videtur, nee sonus provenit ad auditum aliquando. Videtur corruscacio, antequam audiatur tonitruum. Visus> enim ap25 prehendit sine tempore, sed auditus non apprehendit nisi moveatur totus aer interiacens, et nisi inpressa fuerit eius accio in auditum, et ob hoc cum quis viderit a longe lotricem percucientem pannos cum fuste, audit sonum percussionis paulo postquam viderit motum percussionis. 30 Speculacio quinta de mineris, que non generantur nisi ex vapore, et fumo qui retinentur inclusi intra terram, qui cum coniunguntur et permiscentur, propter suam permixtioaem diversam, aptantur ad recipiendum formas diversas que inr funduntur eis a datore formarum. | Si autem prevaluerit 60r 35 fumus in permixtione, tune id quod provenit, erit quasi sal

(III)

E COMPLEX

16

amoniacum vel quasi sulphur; si vero vapor f uerit f orcior, fiet sicut aqua clara congelata dura, et ex hac fient lapides preciosi, et alabaustra (vel eruclea) et cetera huius modi. Difficile est autem hec igne dissolvi vel sub malleo extend!; 5 extensio enim et dissolucio vel liquef accio fit per humiditatem glutinosam vivam que vocatur unctuositas, sed quicquid humiditatis fuit in illis, iam congelatum, et induratum est; quod autem dissolvitur (liquescit) et extenditur sicut es, et plumbum, et argentum, et aurum, est id in quo sapienter est com10 mixtio fumi et vaporis, et calor exsiccans est minoratus in substancia eius et remansit in eo humiditas unctuosa viva, quod fit propter multam impressionem sui caloris, in suam humiditatem in tantum quod minoratur (fracta est) eius frigiditas, et permiscetur illi aqueitas, et sic remanet in eo 15 parum terrenitatis cum aeritate, et hoc est quod resolvitur (vel liquescit) per ignem. Quod autem sulphureitatis est in eo, advivat ignem in dissolvendo (liquescendo), et tune facit liquere humiditatem eius et nititur ascendere, sed terreitas que adheret ei retrahit, et sic ex hoc quod vult ascendere, et 20 ex hoc quod retrahitur, provenit motus circularis, nee disperguntur partes eius, eo quod sapienter f acta est eius commixtio. Si autem commixtio fuerit debilis, elevabitur vapor et separabitur a gravi retrahente deorsum. Et cum prevaluerit ignis, minorabitur propter separacionem vaporis ab 25 illo et fiet ut scoria sicut contingit plumbo. Quanto autem unctuositas remocior fuerit a congelacione, tanto receptibilior erit extensionis sub malleo; quod autem fuerit nimis congelatum, nee substinet liquere, tamen si prohiciatur super illud sulphur, et aripimentum, et permisceantur cum eo, et assen30 tur, fiet facile ad liquendum sicut limatura ferri, et sicut marcazita et atale; quicquid enim congelat frigiditas, dissolvit caliditas, sicut ceram, et quod indurat caliditas, dissolvit frigiditas, sicut salem qui induratur a calore communicante sibi siccitate terre. Calor enim advivat siccitatem, et humi35 ditatem, et augmentat utraque. In quocumque autem pre-

162

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS U˙ )

valet aqueitas, illud congelatur frigiditate, et in quocumque prevalet terreitas, illud congelatur caliditate; in quoeumque autem fuerint simul terreitas, et humiditas, terra autem maiorem habet affinitatem calori, illud congelatur frigidi5 tate, et difficilius liquet sicut ferrum; ad distinguendum | 60\ autem hec omnia sermo prolixior est necessarius, et ab hac derivatum est magisterium alquimie, et alia multa preter ipsam.

TEACTUS QUARTUS 10

DE ANIMA VEGETABILI ET ANIMALI ET HUMANA. DICCIO DE ANIMA VEGETABILI.

Sicut permixtio fumi et vaporis facit debere esse aptacionem recipiendi formas metallorum, sic elementis accidit commixtio perfeccior ilia, et pulcrior, et propinquior equalitati 15 et remoeior a contrarietate qualitatum commixtarum. Unde aptantur ad recipiendum alias formas nobiliores formis con gelatorum ita quod accidit eis vegetari, quod non fit in congelatis, et hec forma vocatur anima vegetabilis que est in arbore, et in plantis; hec autem anima habet tres acciones; una est 20’Hutrire per virtutem nutritivam; secunda est augmentare per virtutem augnientativam; tercia est generare per virtutem generativam. Gibus autem est corpus quod assimilatur corpori uutriendo in potencia non in effectu. Cum trahicitur in corpus nutriendum, et tune virtus nutritiva aget in 25illud; virtus autem nutritiva est virtus convertens cibum expoliando ilium sua forma et induendo ilium forma corporis nutriendi, et diffunditur per omnes partes eius que adheret ei, et restaurat quod resolutum est de partibus eius. Augmentum vero est incrementum corporis per nutrimentum in

(IV. 2)

DE ANIMA ANIMALI

163

diametris eius, secundum quod convenit corpori augmentando, quousque perveniat ad perfeccionem sui increment!, cum differeneia conveniente sibi in partibus corppris augmentandi, que deprimuntur, et elevantur, et circulantur, et elongantur; 5 virtus autem huius accionis vocatur augmentativa; hee autem virtutes non apprehenduntur sensu, sed significantur ex suis accionibus. Omnis enim accio eget agente, et atribuitur ei nomen derivatum ab accione sua; virtus autem generativa est que separat partem a corpore similem illi in potencia, et 10 aptat earn ad recipiendum formam eonsimilem illi, sicut sperma animalis, et semen granorum. Virtus autem nutritiva non cessat usque ad finem vite sed debilitatur ad ultimum eo quod non valet restaurare quod resolvitur quia debilis est ad convertendum corpus nutrimenti. Virtus vero augmen15 tativa agit usque ad tempus iuventutis, et perfeccionem crescendi, et deinde cessat. Cum vero cessaverit augmentativa, quantum ad augmentum in mensura, non quantum ad tempus, excitabitur generativa, et confortabitur.

DICCIO DE ANIMA ANIMALI.

20

Si vero evenerit complexio affinior equalitati, et pulcrior ea que predicta est, adaptabitur ad recipiendum animam animalem, que perfeccior est quam vegetabilis, eo quod virtutes vegetabiles sunt in ea, et insuper alie due virtutes, quarum una est apprehendens et altera movens; | animal enim intelli- 61r 25 gitur id quod apprehendit, et movetur voluntate; hee autem sunt due virtutes unius anime, procedentes ab una radice, et idcirco conectuntur acciones eorum adinvicem. Cum enim fuerit apprehensio, statim sequitur desiderium, et generatur motus ab eo, vel ad acquiremdum, vel ad fugiendum. Virtus 30 autem movens eget voluntate, nee voluntas est, nisi ex desiderio, et appetitu; appetitus vero vel est ad acquirendum,

164

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS m)

quo egemus ad acquirendum convenient, per quod conservator singulare ut est cibus, vel per quod conservetur species ut est cohitua. Et vocatur hie appetitus virtus desiderativa, vel est ad fugiendum vel ad repellendum, qua egemus ad repellen5 dum contrarium conservatori, et vocatur irascibilis; timor autem intelligitur debilitas virtutis irascibilis; abominacio vero intelligitur debilitas virtutis desiderative. Et bee movent virtutem motivam, que est diffusa in musculis, et nervis secundum imperium, et obedienciam ad representandum mo10 turn. Virtus enim que est in musculis est representans motum quia huic iubetur ut moveat. Virtus vero appetativa inducit ad hoc et imperat. Virtus vero apprehendens dividitur in exteriorem, ut est sensus, et in interiorem ut est fantasia, et estimacio, et memoralis, et cogitacio, de quarum certitudine 15 postea loquemur. Si enim bruta animalia non haberent virtutem interiorem preter sensus, tune cum contingeret aliquem cibum nocere sibi, et statim abhorreret ilium; postea iterum non abhorreret commedere ilium, nisi gustaret prius; primo enim comedit quia nesciebat esse nocivum, et nisi remansisset 20 in memoria eius nocumentum illius, non seiret illud esse nocivum, cum iterum videret illud. Ilia vero memoria post visum est, et olfactum, et ceteros sensus. Et nisi hoc esset quod isti quinque sensus quicquid apprehendunt de f ormis ref f erent ad unam aliam virtutem collectivam omnium 25 que vocatur sensus communis, contingeret hoc, ut cum videret homo aliquid liquidum citrinum scilicet, mel, non apprehenderet esse dulce nisi iterum gustaret; oculus enim non apprehendit dulcedinem, nee gustus colorem; necesse est igitur esse aliquod unum in quo coniungantur hec duo scilicet, color et 30 dulcedo ad hoc ut iudicetur quod citrinum dulce est. Sed hoc indicium non est oculi ta-ntum, nee gustus tantum; nisi autem esset virtus interior, contingeret quod omnis non apprehenderet inimicicias lupi numquam visi ut fugiat ab eo. Inimicicie enim non videntur: hec est summa de colleccione 35 virtutum quas necesse est nunc distinguere.

(IV. 3)

DICCIO DB CERTITUDINE APRBHBNSIONUM EXTERIORUM.

Sensus tactus manifestus est qui est ( virtus diffusa per 61 v omnem cutem, et carnem per quam apprehenditur calor, et frigiditas, humiditas et siccitas, duricies et mollicies, asperi5 tas et lenitas, gravitas et levitas; et hee virtus pertingit ad partes carnis, et cutis, mediante corpore subtili quod est vehiculum eius quod dicitur spiritus, et discurrit per compagines nervorum quibus mediantibus pertingit ad partes carnis, et cutis, et hoc corpus subtile nan acquirit, neque ad10 hurit virtutem hanc, nisi a corde et cerebro, sicut postea dicetur, nisi autem convertatur qualitas cutis in simile apprehensi, scilicet, in frigiditatem, vel caliditatem, vel in ceteras earum, non fiet apprehendens, et ideo non apprehendit nisi id quod est calidius eo, vel f rigidius eo. Id autem quod est tale non 15 agit in tangentem. Olfactus fit per virtutem que est in duabus carunculis cerebri que sunt similes sumitatibus uberum que apprehendit mediante corpore quod patitur ab odoribus, et retinet eos, vel partes odorif erorum permiscentur illi corpori, sicut est aer, et aqua; non sequitur autem quod 20 partes oderif erorum permisceantur aeri. Verissimile est quod aer convertitur, et recipit formam odoris, et aptatur ad recipiendum earn a datore formarum propter cohiunccionem (vicinitatem) sui cum ilia, non quod odor moveatur; hoc enim accident! inpossibile est. Si autem hoc non fit nisi propter 25 commixtionem parcium odorif erorum, tune no-n diffundetur odor multis leugis. lam enim dixerunt greci quod quedam avis, propter odorem ex cadaveribus interf ectorum in quodam prelio, venit a loco distante ducentis leugis, ad locum prelii, in circuitu eius loci per ducentas leugas non solebat esse avia 30 ilia, et hoc contingit propter f ortitudinem sensuum avium, et passionem aeris. Aliter non posset intelligi quod vapor 165 

166

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS IX* )

elevatus a cadaveribus possit diffuodi usque ad termdnum ilium. Auditus fit per sonum. Sonus vero est quiddam quod fit in acre propter undaeionem accidentem aeri ex motu fortis5 simo proveniente ex vehement! aliquorum inter se percussione, vel separaeione. Tune autem eontingit ex percussions cum concurrunt sibi fortiter duo corpora, et aer qui erat inter ea exeluditur violenter, tune vero eontingit ex separacione, cum movetur aer violenter inter duo corpora que 10 separantur et fit sonus cum commotus aer pervenit usquequo pervenit motus commocionis, et cum motus ille pervenit ad aerem quiescentem intus inter concavitatem auris, imprimatur | ille aer coniunctus nervo expanso in profundo con- 62r cavitatis, quemadmodum corium extenditur in timpano; fit 15 igitur ibi tinnitus, et apprehendit eum virtus attributa (sita) illi nervo. Motus vero fit in aere, quasi inundacio circularis, parvus, nee cessat dilatari, et deinde debilitari, quousque omnino defficiat, similiter et aer. Et sicut in pelvi plena aqua cum prohicitur lapis in medic eius dilatatur circulus 20 usque ad extremitates pelvis, quod mox repercussus ab eis, redit ad medium. Similiter inundacio aeris cum offendit in corpus durum. Aliquando repercutitur, et fit inde tinnitus et propter longam percussionem diu durat sonus in pelvi, et balneo. 25 Gustus autem fit per virtutem attributam nervo expanso in exteriore superficie lingue, mediante humiditate suavi, que nullius saporis est, et est diffusa in superficie lingue; hec autem apprehendit saporem saporiferi, et convertitur in ilium, et coniungitur illi nervo, et sic nervus apprehen30 dit eum per virtutem que est in ipso. Visio autem esse interpretatur apprehensio forme apprehend scilicet, sigillacio consimilis forme in humore occuli cristalleido, qui est similis grandini vel glaciei. Ipse enim est quasi speculum, cui cum obviat aliquid coloratura, sigil35 latur in eo forma consimilis illius collorati, sicut sigillatur

(IV.3)

DE CERTITUDINE

16

forma hominis in speeulo, cum fuerit medium inter ea corpus parvum illuminatum, non quod a colorato discedat aliquid et extendatur ad oculum, nee quod radius discedat ato oculo, et extendatur ad formam oppositam; utrumque enim Sinpossibile est in visione, et in speeulo; fit autem forma consimilis colorati in speeulo, et in oculo videntis, cum oculus aptatur per opposicionem. propriam ad hoc ut forma veniat in ipsum mediante pervio. Acquisicio autem forme in oculo fit per datorem’ formarum; omnis eciam apprehen10 sio non est nisi apprehensio forme consimilis apprehenso. Cum igitur imprimitur forma in cristalleide, ipsa prebet earn virtuti visibili, posite in coniunccione duorum nervorum coneavorum, qui sunt in anteriore parte cerebri, et apprehendit earn anima. Unde si speculum haberet spiritum, 15 apprehenderet formas que fiunt in eo. Causa autem de hoc quod elongacio facit aliquid videri parvum, hec est, quod humor cristalleidus spericus est et spera non opponitur alicui nisi secundum, centrum. Cum enim posuerimus rotundam superficiem, verbi gracia, sicut ancile in opposicionem 20 spere | speculi oculi, erit quidem oppositum oculo sic scili- 62v cet, oppositum secundum rectas lineas circundantes ancile, quarum inferius dilatatur et angustatur superius, scilicet, quod est iuxta oculum, et cum perveniunt ad cristalleidem, fit parvus circulus in oculo. Est igitur hec opposicio secun2£> dum figuram piramidis rotunde, cuius caput est centrum oculi, et bassis eius ancile. Quanto autem plus elongatur aneile, tanto fit piramis longior, et angulus striccior qui est in centre oculi, et circulus parvus qui erat in superficie cristalleidos, fiet minor, qui quanto fuerit minor, ta-nto res 30 visa videbituf minor, ita quod paulatim minuendo, perveniet ad tantam parvitatem quod virtus visibilis non apprehendet earn. Et sic res visa absentabitur a comprehendendo, vel comrprehensione; hec autem probacio geometrica est que invenitur in libro de aspectibus quam non curavimus ponere 35 hie. Id enim quod diximus potest innuere illam, et bee

168

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS n«)

sentencia est aristotilis de hoc scilicet, quomodo fiat apprehensio; qui autem precesserunt eum, dixerunt quod necesse est continuacionem esse inter sensum, et sensatum, ad hoc ut fiat sensio, et dixerunt quod quia inconveniens est, ut a 5 viso discedat forma, et extendatur ad oculum, necesse est ut separetur ab oculo corpus subtile quod est radius, et eontinuetur cum viso, et hoc mediante fit visio; hoc quidem est inconveniens. Quomodo enim dilatabitur oculus ad emittenda tot corpora que dispergantur super medium mundi, 10 id est, dimidiam speram celi? Unde quia quidam medicorum viderunt hoc esse absurdum, adinvenerunt alium modum, dioentes quod in aere qui est continuus oculo, fit inpressio propter exitum parvi radii ab oculo. Et quia colligati sunt radius, et aer, fiunt ambo quasi unum quid, cicius quam in 15 ictu oculi, et sic coniuncti, fient unum instrumentum videndi; hoc autem multis modis ostenditur esse inconveniens, uno quod si aer fieret instrumentum videndi, sic ut ipse faciat videre, tune quociens essent multi videntes, oporteret ut qui esset inter eos debilior visu, confortaretur ad appre20 hendendum, quamvis radius <eius esset debilis ad convertendum aerem, eo quod isti multi radii qui essent colligati cum aere, adiuvarent debilem multis radiis visionum, sicut adiuvatur fortitudine luminis candele. Si autem forma visa non apparet in aere, sed in oculo, et mediante aere, contingit 25 in eo, tune quid est opus radium exire. Aer enim continuus est cum corpore oculi, et res visa continua est aeri, et ideo oportet ut aer afferat formam sine radio. Secundus est quo falsificatur sentencia de radio. Inpossibile est enim quin radius sit vel accidens, et tune irapossibile 30 esset ilium | moveri, vel corpus, et sequeretur ex hoe simi- 63r liter impossibile. Si enim radius qui exit ab oculo non remaneret continuus cum oculo, et extensus sicut linee, non ageret in oculum. Si vero remaneret coniunctus, oporteret ilium dispergi, et apprehendere rem dispersam. Oporteret 35 enim eum esse ut lineam quam cum ventus inpelleret, vel

(IV. 4)

DE SENSIBUS INTERIORIBUS

169

intorqueretur ad alia loca, et tune propter impulsionem venti oporteret videre id quod non est oppositum ei, vel interrumperetur vento, et interumperetur eius continuaeio, .> et sie prohiberetur visio. 5 Tereius est quod si aliquid discederet ab oculo quod obviaret viso, illud apprehenderet visum, non minus longe positum quam prope positum eodem modo; obvians enim coequatur obviato, et hoc non variatur propter elongacionem, nisi posuerimus illud opponi secundum formam piramidis, 10 sicut diximus; nee est possibile dici ut radius offendat in aliquod eius quod elongatur procul; totum enim videt illud quod videtur eciam et maius magis videt illud aliquando secundum aliquam disposicionem; hee igitur sunt apprehensiones exteriores, que vero apprehenduntur ab his, sunt 15 colores, odores, sapores, soni et quod dicitur de tactu et mediantibus istis apprehenduntur alia quinque scilicet, magnitude, et parvitas, et elongacio, et propinquitas, et numerus rerum, et figura sicut est circulus, et quadratura, et motus, et quies, et plus erratuT in istis sequentibus quam 20 in illis radicibus.

DICCIO DE SENSIBUS INTERIORIBUS.

Seias quod sensus interiores quinque sunt eciam, scilicet, sensus communis et virtus imaginativa, et cogitativa, et virtus estimativa, et virtus memorialis; 25 sensus vero communis est sensus a quo omnes isti quinque derivantur, et ad quern omnis eorum inpressio renunciatur, et in quo omnes coniunguntur, et sic sunt quasi omnes sint suggentes ipsum; si enim nil esset in nobis in quo coniungerentur albedo et sonus, nesciremus hoc album ease id cujus 30 sonum audivimus. Coniunccionem autem albedinis, et soni,

170

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS II¨ )

non apprehendit oeulus nee auris. Imaginativa est virtus retentiva eius quod impressum fuit sensui communi. Retinere autem aliud est quam recipere; unde aqua recipit formam, et figuram, sed non retinet eas. Auditus vero re5 cipit per virtutem levitatis, et retinet per virtutem siccitatis. Si autem contingent impediri anteriorem partem cerebri, destruetur retencio fantasiarum, et sequetur oblivio formarum. Estimativa est virtus apprehendens de sensato quod non est sensatum sicut ovis apprehendit inimicicias lupi; 10 hoc autem non fit per oculum, sed per aliam virtutem, que hoc est brutis animalibus, quod est intellectus homini. Memorialis vero est conservatrix | harum intencionum, quas 63v apprehendit estimativa, et ideo est archa intencionum sicut imaginativa, conservatrix formarum est archa formarum, 15 et hec due scilicet, estimativa, et memlorialis sunt in posteriore parte cerebri. Communis vero et imaginativa sunt in anteriore parte cerebri. Cogitacio vero est virtus in medio cerebri, cuius est movere, non apprehendere; perquirit enim nunc de his que sunt in archa formarum, nunc de his que 20 sunt in archa intencionum, quoniam fixa (sita) est inter eas, et operatur in his duabus componendo, et dividendo tantum; ymaginat enim aliquando hominem cum duobus capitibus, vel aliquid cuius medietas fit forma equi, et medietas forma hominis, et alia huiusmodi; non est autem eius adinvenire 25 formam absque precedent! exemplo, sed ea que disiuncta sunt in fantasia coniungit, et coniuncta disiungit; hec autem in homine solet vocari cogitativa. Gogitativa autem secundum veritatem est racio, sed fantasia instrumentum est cogitacionis, non quod ipsa sit Gogitativa. Sicut enim 30 aptate sunt cause quibus possit moved oculus in sua concavitate ad partes diversas, ut per hoc expandatur visus ad inquirendum occulta, et parva; similiter aptate sunt cause quibus acquirantur intenciones que sunt reposite in duabus archis; natura igitur huius virtutis est moveri, nee cessat 35 eciam in dormiendo, et de natura habet velociter moveri ad

(IV. 4)

DE SENSIBUS INTERIORIBUS

171

id quod est sibi conferibile, vel propter similitudinem, vel propter oontrarietatem, vel propter hoc quod iam erat coniunctum ei casualiter qua-ndo venit in fantasiam, et de natura habet eonformare, et gesticulari. Quod enim tuus 5 intellectus dividit in partes, hec assimilat arbori habenti multos ramos, sed quod tuus intellectus ordinat gradatim ipsa assimilat rebus arduis, et scalis, per hanc recordatur homo oblitorum; hec enim nan cessat perquirere de formis que sunt in imaginativa, et movetur de forma ad formam pro10 pinquam, quousque offendit in f ormam propter quam apprehenditur intencio oblita, qua mediante recordatur eius quod oblitus fuerat. Comparacio autem illius forme ad presentandum id quod est propinquum, et pendet ex eo, est sicut comparacio medii termini ad conclusionem, quo mediante aptatur homo 15 recipere conclusionem; hee igitur sunt virtutes exteriores, et interiores, omnes iste sunt instrumenta, quoniam virtus motiva non est nisi ad inquirendum quod prodest, vel ad repellendum quod obest. Apprehendentes vero non sunt nisi exploratores inquirentes que refferant. Et imagina | tiva et 64r 20 memorialis sunt ad retinendum ea que refferuntur; fantasia vero est ad representandum ea postquam absentata fuerint; necesse est igitur esse aliquam radicem cuius hec omnia sint instrumenta, et in qua coniungantur, et cui sint subiecta, et per quam habent esse, et hec radix dicitur anima, que non 25 est corpus; omne enim membrum corporis est eciam instrumentum aptatum propter intencionem anime, ad quam recurrit; igitur necesse est esse animam cuius sunt instrumenta hee virtutes et hec membra.

DICCIO DE ANIMA HUMANA.

Cum commixtio elementorum fuerit pulcrioris, et perfections equalitatis, qua nichil possit inveniri subtilius, et pulcrius sicut est sperma hominis, cuius ma5turitas venit ki corpus hominis ex cibis qui sunt subtiliores cibis animalium, et cibis vegetabilium, et ex virtutibus et mineris que sunt pulcriores virtutibus, et mineris animalium, tune fiet apta ad recipiendum a datore f ormarum formam pulcriorem formis que est anima hominis; huius 10 vero anime humane sunt due virtutes, una operans, et altera sciens; virtus vero sciens dividitur in virtutem speculativam, sieut est hec sciencia, quod deus unus est, et mundus cepit; et in activam per quam acquirimus scienciam alligatam nostris operibus, sicut seiencia, quod quia inhiria turpis est 15 ideo non est facienda. Et hec activa aliquando est universalis sicut hec quam diximus, aliquando singularis, sicut hoc quod dicitur quod Petro non debet fieri iniuria. Virtus vero operans habetur per innuicionem (sic) virtutis scientis que est speculativa alligata corpori, et hec operativa voeatur 20 intellectus activus; dicitur autem intellectus sed equivoce; non enim per illam fit appr˙hensi o sed motus tantum, secundum quod intellectus discernit, sicut enim virtus motiva animalis non est nisi ad acquirendum, vel fugiendum, sic eciam virtus operans est in homine, sed eius inquisicio est 25 intellectualis scilicet, de hoc quod est bonum, rectum, utile, sine quavis statim sit molestum adeo quod voluntas animalis fugiat ab ipso; anima vero humana habet duas facies, unam ad partem superiorem que est vastitas superior eo quod ab ilia acquirit scien-cias, nee habet anima virtutem speculati30 vam, nisi respectu illius partis cuius debitum erat, ut semper reciperet; et aliam faciem ad partem inferiorem scilicet, ad 1 7O

(IV. 5)

DE ANIMA HUMANA

173

regendum corpus, et virtutem activam non habet nisi propter hoc. Non potest autem exponi quid sit virtus intellectualis humana, nisi dicatur certitude apprehensionum, et divisionum, ut manifestetur per hoc, quod | ilia virtus non est 64v 5 exiens ab eis, nee est addens eis. Dicam igitur quod iam predictum est scilicet, quod apprehensio non est nisi percepcio forme apprehensi; hec autem percepcio fit secundum ordines. Quorum primus est apprehensio visus qui apprehendit hominem, verbi gracia, non expoliatum, sed appre10 hendit cum eo colorem proprium, ˙ t <situm proprium, et mensuram propriam. Que licet non essent ipsa eadem, ille tamen esset homo; non enim ille est homo propter hec, quomam hec accidencia sunt extranea homini; non est autem visui virtus expoliandi humanitatem ab his que extrinsecus 15 ad’veniunt, et extranea sunt. Deinde ex hoc advenit forma in fantasiam coequalis forme vise secundum situm, et menisuram, et colorem, nullo modo expoliata ab accidentibus, nee differt hoc f&htasia a visione, nisi in uno scilicet, quod si corpus yisum desineret esse, vel absentaretur, destrueretur 20 quidem forma (visio) visa. Sed quamvis destrueretur res visa, non tamen destrueretur forma ems remanens in fantasia scilicet, in virtute que vocatur imaginativa, et ideo aliquantulum separatur hec a materia, quoniam non indiget esse eius, vel presencia e|us, sed quia forma consimilis se25 cundum situm eius, et secundum mensuram, et parvitatem, et magnitudinem eius venit in illam; idteirco non potuit venire nisi in instrumentum corporale, eo quod partes rei terminabilis mensura et extremitatibus non deprehenduntur nisi in corpore, sicut forma non deprehenditur nisi in 30 speculo quod est corpus; hec enim due virtutes corporales sunt. Estimativa est virtus qua apprehenditur intencio de sensibilibus sicut inimicicie gatti (sic) adversus murem, et lupi adversus ovem, et amor ovis circa agnum f ilium suum; hoc igitur eciam pendet ex materia eo quod si ponatur non 35 esse apprehensio forme lupi sensibilis, non intelligetur esse

174

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS H˙ )

apprehensio huiusmodi. Unde eciam est hec corporalis quia pendet ex rebus extraneis a veritate apprehensi, que sunt aliquid aliud supra quiditatem eius non abstracta ab ipso. Constat autem nos apprehendere humanitatem per diffini5 cionem eius, et veritatem sic ut nichil extraneum apprehendamus cum ea. Quam si non apprehenderemus per se, non iudicaremus de homine, quod mensura, et situs, et color essent extranea, et accidencia quantum ad ipsum esse, quia non sunt de quiditate eius; in nobis igitur est virtus apprehendens 10 quiditatem, non cum his accidentibus, sed nudatam ab omni re nisi ab humanitate, et apprehendimus nigredinem absolute, nudatam ab omni nisi a nigretudine; similiter de ceteris intencionibus, et hec virtus voeatur in | tellectus; hec autem 65r nudata, id est, abstracta, fantasia non valet apprehendere; 15 non enim possumus imaginare hominem, nisi secundum quod est prope vel procul a nobis, vel secundum mensuram aliquam parvitatis, vel magnitudinis, sedentem vel stantem, nudum vel indutum, que omnia extranea sunt a quiditate hominis. Igitur hec apprehensio non est imagination!, neque 20 visui, et tamea est igitur ipsa est alterius virtutis, et ipsa est que queritur, que voeatur intellectus; hec virtus est qua apprehendit homo sciencias ignotorum mediante medio termino in credulitatibus, et mediante descripcione, et diffinicione in immaginacionibus. Sed apprehensiones eius sunt 25 universales, eo quod sunt abstracte; igitur comparacio eius ad unumquodque singularium intencionis una est; non est autem hec virtus in ceteris animalibus; unde omnes alie species animalium sunt eiusdem cursus in suis moribus, nee animadvertunt ingenia ad evadendum id ad quod inducun30 tur, nee est eis, nisi quantum opus est eis. Ipsis enim est propria natura animadvertendi, et obsequendi, igitur proprietas hominis in qua non communicant ei alia animalia est intellectus, et credulitas de universalibus. Cuius est invenire ignotum per notum, et artes per artificia, et cetera ab his. 35 Et hee due virtutes cum ceteris virtutibus sunt uni anime

(IV.5)

DE ANIMA HUMANA

1

sicut predictum est; deinde dicemus quod virtus intelligibilis habet ordines, et secundum eos, habet diversa nomina. Primus ordo est, cum nichil adhuc de intelligibilibus habetur presens in effectu, nisi tantum aptitud’o recipiendi, sicut 5 in puero, que vocatur intelleetus materialis, et intellectus in potencia; deinde apparent in ea due species formarum intelligibilium; una est eorum que sunt prima, et vera, ad que inducit eum natura eius ut inprimatur in eis sine inquisicione. 10 Secunda est maximarum quas recipit auditus sine speculacione, sicut iam ostendimus; maximarum autem que magis necessarie sunt in scienciis et operibus, ille sunt manifestiores, et cum hoc fuerit vocabitur intellectus in habitu scilicet, quia iam potens est acquirere intelligibilia per specula15 cionem si voluerit; deinde cum aliqua de intellects speculativis acquiruntur in ea, tune si acquirit ea meditando, vocatur intellectus in effectu; tune enim non est quasi sapiens oblitus cogniti, sed potens scire cum voluerit. Si autem forma sciti fuerit presens suo intelleetui sine inquisicione, et 20 meditacione, vocatur ilia forma intellectus acquisitus scilicet, sciencia acquisita ex aliqua causarum divinarum que vocatur angelus, vel intelligencia agens, sed hee apprehensiones non possunt apprehendi instrumento corporali, sicut nee apprehensiones sensuum | exteriorum, et interiorum 65v 25 possunt apprehendi, nisi instrumento corporali; apprehensor autem horum intellectorum universalium est anima que est substancia existens per se, que non est corpus, nee inpressa in corpore, nee perit, pereunte corpore, sed remanet vivens in perpetuum, vel leta, vel tristis. Quod autem absque 30 corpore fiat apprehensio intelligibilis significatur decem rebus que sunt fortissima signa, quorum septem sunt signa que precedunt, et tria sunt probaciones necessarie. Primum est quod sensus apprehendenteis cum instrumento corporali, cum in instrumento accident aliquod nocumen35 turn, vel non apprehendent, vel debilitatur eorum apprehen-

176

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS n»)

sio, et errant in illo. Secundum est quod sensus non apprehendunt instrumenta sua, quoniam visus nee apprehendit se, nee instrumentum suum. Tereium est quod si esset in eo qualitas aliqua non apprehenderet earn, numquam enim 5 apprehendit, nisi quod est preter se in tantum, quod malicia eeiam eomplexionis cum fuerit firma in corpore, totaliter sicut ethica, non apprehendet calorem suum virtute sui tactus. Quartum quod non apprehendit se ipsum; estimacio enim si vellet estimare se ipsam scilicet, estimacionem, hoc 10 non esset ei possibile. Quintum est quod cum apprehendit aliquid forte non potest statim apprehendere debile post illud, nisi post aliquantulum temporis; non enim auditur sonus debilis statim post maximum tonitruum, nee color debilis post clarissimum, nisi post aliquantulum temporis, 15 nee apprehenditur tenuis duleedo post fortem dulcedinem, propter infeccionem corporis ab allo forti apprehenso. Sexturn est quod si forte apprehensum subito supervenerit, leditur instrumentum, vel destruitur; leditur enim oculus a fortitudine radii, et leditur auditus sonitu vehement!. Sep20 timum est quod virtutes corporales debilitantur post quadraginta annos, scilicet, cum debilitatur complexio corporis; hoc autem totum fit e converse in virtute intelligibili, quoniam apprehendit se ipsam, et apprehendit apprehensionem suam scilicet, qualitatem suam, et apprehendit id quod 25 ponunt esse instrumentum eius scilicet, cor et cerebrum, et apprehendit debile post forte, et occultum post manifestum. Et confortatur post 40 annos in plerisque. Si quis autem dixerit quod virtus eciam intelligibilis impeditur ab apprehendendo propter infirmitatem que est in complexione cor30 poris, dicetur quod impedimentum eius cum impeditur eius instrumentum, non significat quod ipsa non habeat accionem in ee ipsa, sed potest concedi quod instrumentum agat in ea duobus modis, uno | quia cum leditur instrumentum, occu- 66r patur anima circa curam eius, et retrahitur a parte intelligi35 bilium. Anima enim cum occupatur a timore non apprehen-

(IV. 9)

DE ANIMA HUMANA

177

det delectacionem, nee cum occupatur ab if a* apprehendit dolorem. Cum vero occupata fuerit circa aliquam sentenciam intelligibilem, tune in ora illius occupacionis non apprehendet aliquid aliud. Cum igitur occupatur circa unum, 5 retrahitur ab alio. Verisimile est igitur quod occupetur circa debilitatem instrument!, eo quod necesse est illud curari. Alio quia aliquando virtus intelligibilis in principio, eget instrumento corporali, deinde potest adimplere suam accionem post ipsnm, sicut qui iturus ad aliquam terram, 10 eget vehiculo, sed cum pervenerit, non eget eo. Igitur si aliqua est eius accio absque instrumento, ilia significat quod agit per se ipsam. Unde licet mille acciones eius impediantur propter lesionem instrument!, tamen potest con
178

ALQAZELIS METAPHYSICA

(PARS II«)

denario, et sciencia de homine qui constat ex animali, et racionali, quod est genus eius, et differencia; fortassis enim putabit quis quod in sciencia de denario sunt partes, eo quod denarius habet partes, sed hoc est inconveniens. Denarius 6 enim in quantum denarius est non habet partem, quoniam quod infra denarium est, denarius non est; non enim est sicut aqua, que cum dividitur, unaquaque pars eius aqua est, sed est sicut capud, verbi gracia, | quod unum est omni 66v homini non habens partes, cuius tamen partes sunt earo, et 10 os, et sanguis quorum nullum est capud. Et sicut caro aut pars eius est, et est divisibilis. Capud autem in quantum capud est divisibile non est; omne vero scitum, nisi unum fuerit secundum hunc modum unionis, non erit unum scitum; homo eciam unum scitum est. Ipse enim in quantum 15 homo est unum quid est, et una est forma eius, propter cuius unitatem, ipse intelligitur unus homo. Est igitur unum non recipiens divisionem. Verum tamen inducemus adhuc eciam probacionem communem ad ostendendum impossibile esse, scienciam dividi. Quoniam si sciencia divideretur in corpore 20 propter divisionem corporis, tune una suarum parcium esset vel diversa a toto, vel non diversa; si autem in aliquo non esset diversa a toto, tune pars omnino esset sicut totum, quod est inconveniens, quia tune non esset pars. Si vero esset diversa, tune necessario vel esset diversa ut species a 25 specie, sicut figura diversa est a colore, et hoc ibi inconveniens est, quoniam figura non est intra colorem, cum omnis pars sit intra suum totum, vel licet sit existens intra ipsum, esset diversa sicut animal diversum est ab homine, que est diversitas generis a specie quamvis genus est intra 30 speciem; vel esset diversa, sicut unum diversum est ad decem; falsum est autem quod sit diversa sicut genus a specie; hoc enim induceret, quod sciencia de animali esset in una parte, et sciencia de racionali in alia parte. Et quia in sciencia de neutro eorum consisteret tota sciencia de 35 homine, tune sciencia nulla haberetur de homine. Adhuc

(IV. 5)

DE ANIMA HUMANA

179

eciam si poneremus unam duarum parcium sursum, verbi gracia, et aliam deorsum, tune sciencia de genere cui illarum appropriabitur et cum una illarum meruit esse subiectum generis, et alia subiectum differencief Adhue eciam quamvis 5 componatur homo ex animali, et raeionali, non tamen compoheretur animal ex rebus tendentibus in infinitum, sed pervenientibus ad unum primum. Alioquin sequeretur quod nil posset sciri nisi post sciencias infinitas, et hoc esset inpossibile. Si autem esset diversa in quantitate sicut unum 10 ad decem, tune neeesse esset ut pars ilia, vel esset sciencia, vel non. Si autem non esset sciencia, sequeretur tune quod sciencia esset ex partibus que non sunt sciencie, quod idem esset quasi ex partibus que sunt figure, proveniret nigredo, quod est inpossibile. Si autem! e&set sciencia, tune scitum 15 eius, vel esset suum scitum tocius et sic equaretur pars toti, vel esset aliud scitum et sequeretur inconveniens quod sciencia tocius sciti esset preter scienciam parcium, et sic non proveniet ex sciencia de figura, et de nigredine, sciencia de mensura quamvis sint sciencie parcium tocius sciti; 20 iara ergo posuimus verbum de scito | quod non habet partem 67r ex quo significatur quod scienciam dividi inpossibile est. Nonum est probacio de hoc quod intellectum abstractum quod fit in anima hominis sicut predictum est abstractum a situ, et mensura; neeesse est ut eius abstraccio vel sit 25 respeetu eius in quo fit, scilicet, anime, vel respectu eius a quo venit; falsum est autem esse respectu eius a quo venit; homo enim .non offendit in diffimcionem hominis, vel eius veritatem, nee apprehendit in suo intellectu nisi de homine singulari qui habet mensuram et scitum proprium. 30 Sed intellectus abstrahit eum a mensura et situ, et sic remanet abstractus a mensura, et situ, quoniam id in quo fit separat ilium a situ, et ab aliis huiusmodi. Alioquin quicquid existit in habente situm, et mensuram, propter illud eciam habet situm, et mensuram sine dubio. 35 Decimum est quia id quod ponunt instrumentum intellec-

180

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS XI*)

tus, ut cor, et cerebrum intellectus potest illud apprehendere. Sed cum apprehendit, nichil aliud est apprehensio eius quam acquisicio forme; hoc enim intelligitur de omni apprehensione; forma vero acquisita necesse est ut sit, vel ipsa 5 eadem forma instrument! que presens est, vel alia numero ab ea sed consimilis; falsum est autem ut sit ipsamet forma instrument!, quia enim ipsa semper est in instrumento oporteret tune ut semper esset apprehendens instrumentum: non est autem sic. Aliquando enim non recordatur instrumenti, 10 aliquando pretermittit illud; pretermittere autem quod semper presens est, inpossibile est. Si vero fuerit alia numero ab ea, vel subsistet in ipsa eadem virtute, et non in corpore, soilicet instrumento ex quo significabitur quod sit existens per se, et non in corpore, vel subsistet insimul in 15 corpore ita quod hec forma alia numero simul sit in ipsa eadem virtute, et in corpore quod est instrumentum, et est talis quale est corpus quod est instrumentum, et sequetur ex hoc quod due forme consimiles coniungantur in uno corpore, quod est inconveniens, sicut si coniungerentur due 20 nigredines in eodem subieeto. lam autem ostendimus quod dualitas non fit nisi propter distinccionem; hie autem non est distinccio. Unde si hullum accidens dicitur de una earum quod non dicetur de alia, tune una est alia et est identitas inter eas. Ostensum est igitur illud esse inconveniens. 25 Significacio undecima; iam premisimus quod omnis virtus corporalis non est nisi virtus super rem finitam. Sed virtus super rem infinitam non est in corpore. Virtus vero intelligibilis est virtus super formas intelligibiles, et corporales, et ceteras que infinita sunt, quoniam id quod potest 30 apprehendere | intellectus de numero, et de intellectis omni- 67v bus, infinitum est. Impossibile est igitur ut hec virtus sit corporalis. Ad demonstracionem autem quod anima no>n perit cum pereunte corpore, adiciemus eciam quod ipsa incipit in corpore. Si enim anima esset ante corpus, tune 35 vel essent anime multe, vel una; f alsum est autem quod sint

(IV. 5)

DE ANIMA HUMANA

1-81

multe. Multitude enim non est nisi propter diversitatem, et alietatem que sit ex accidentalibus. Interim autem dum non sunt materie que accidunt eis ex quibus provenit diversitas, tune non potest intelligi inter eas diversitas. Si autem 5 fuerit una, hoc eciam impossibile est, quoniam in corporibus multe sunt. Unum autem non fit multa, nea multa unum, nisi habeat spacium et mensuram ad hoc ut aliquando continuentur, et aliquando separentur. Quod autem multe sunt in corporibus, significatur per hoc quod aliquando non quic10 quid scit lohannis, scit Petrus. Si autem anime eorum essent una, time idem non esset eidem anime cognitum, et ignoratum. Dicemus ergo quod quamvis ipse fiant cum corporibus, non tamen fiunt propter corpus; predictum est enim quod corpus non potest esse causa fiendi aliquid de 15 nichilo, multo minus fiendi id quod non est corpus; causa autem earum est dator f ormarum, qui est substancia intelligibilis eterna; remanet autem causatum, remanente sua causa. Ille autem substancie semper permanent. Si quis autem opposuerit quod sicut ad incipiendum esse eguit cor20 pore, similiter ad remanendum eget corpore, dicetur quod non eget corpore, nisi hac condicione ut incipiat esse non causa. Corpus enim est sicut rete, per quod venatur de causa hoc causatum; postquam autem venitur ad esse, mediante rete, tune non est opus ut rete remaneat. Modus autem 25 quo corpus est condicio anime, et non causa, hie est quod si a causa veniret anima, tune anima esset una, vel due, vel infinite in unoquoque momento; hoc autem totum impossibile est. Quoniam unus numerus non est dignior alio numero, quantum ad hoc, nee est eleccio inter numeros. Si autem 30 creasset unam tantnm, non est autem proprietas ei creare unum tantum, quoniam eque possiMLe est secundam fieri ab ea, sicut et primam; postquam igitur non est possibilius id quod est quam id quod non est, tune remansit firmum, animam non esse, antequam aptetur sperma ad hoc ut fiat in35 strumentum anime circa quod ocupetur. Unde factum est

182

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS H«)

dignius earn esse quam non esse, et est proprius numerus earum secundum numerum spermatum aptatorum in uteris. Et hec est condieio incipiendi esse quia pocius est esse quam non esse, et post esse remanet cum sua causa, 5 non propter corpus quod fuit condieio eius. | 68r Probacio autem ad destruetndum senteneiam eorum qui dieunt animas intrare alia corpora hec est, quod anima cum dimittit regere corpus propter destruccionera eomplexionis, et inpossibilitatem recipieridi regimen, necesse est ut vel 10 occupetur circa regimen lapidis, vel ligni, et eius quod non est aptum recipere regimen, et sic est ei anima, quod est impossibile; vel ut occupetur circa regimen spermatis quod aptatum est recipere regimen, scilicet, sperma hominis, vel animalis, sicut quidam putaverunt, quod est inconveniens; 15 omne enim sperma quod aptum est recipere animam, meretur adventum anime a substancia intelligibili, que est prineipium animabus merito quidem naturali nota casu, vel eleccione. Sequeretur enim tune quod aliquando due anime convenirent in uno corpore, quod est inconveniens. Aptitudo 20 enim spermatis ad recipiendum lumen anime a datore animarum, talis est quasi aptitude corporis ad recipiendum lumen solis cum nichil est interpositum. Si autem nichil est interpositum, et fuerit ibi candela presens, tune candela, et sol lucebunt simul, nee prohibebitur lumen solis propter lumen 25 candele. Similiter non prohibetur sperma aptari ad recipiendum animam a principio suo quamvis aliqua anima sit in mundo non occupata circa corpus; tune enim sequeretur duas animas coniungi in uno corpore: nullus autem hominum est qui non percipiat se habere unam animam. Igitur ani30 mas de suis corporibus egressas ad alia transire corpora inconveniens est.

TEACTATUS QUINTUS. Tractatus Quintus de eo quod fiuit in animam ab intelligencia agente. Non est dubium quod consideracio de intelligencia agente pertineat ad divinonim tractatum, in quo pre5 dictum est, et quod intelligencia est, et que est eras proprietas; hie autem non eonsideramus de ea secundum quod ipsa est modo, sed secundum quod imprimit in animas, nee est hie consideracio de ea secundum quod imprimit in animas, sed secundum quod anima imprimatur per earn. Dicamus 10 ergo in hoc traetatu prime, quomodo anima significat esse intelligenciam agentem, deinde quomodo fluit sciencia in animam ab ipsa, deinde quomodo beatificatur anima per earn post mortem, et deinde quomodo punitur anima que separatur ab ipsa pravis moribus, deinde de causa vere visionis, 15 deinde de causa false visionis, et deinde de causa eius quod anima apprehemdit scienciam occultorum per aplicacionem sui cum seculo scienciamm. Deinde de causa presentandi, et cernendi in vigilando formas que non habent esse extra. Et deinde de intencione prophecie, et miraculorum, et de 20 ordine eorum, et deinde quod prophecie susit, et quomodo opus est eis. Hec igiture sunt decem. 6 Primum est quomodo anima significat esse intelligenciam agentem. Anima humana est sciens intellectorum abstractorum et inteneionum universalium in principio puericie, set 25 in potencia, postea vero fit sciens in effectu; omne autem quod exit de potencia ad effectum, eget causa qua trahatur ad effectum; hec igitur anima eget causa. Impossible est autem ut ista causa sit corpus; corpus enim non potest esse causa eius quod non est in corpore, sicut predictum est. 30 Scire vero intelligibiles constituuntur per animam que non est corpus, nee inpressa corpori, quoniam mm intrat locum, 183 

184

ALGAZELIS METAPHTSICA

(PARS H«)

nee terminum ad hoc ut vicinetur ei aliud corpus, vel oponatur ei, et agat in illud. Igitur causa eius est substancia nuda a materia, quod intelligitur de intelligencia agente. Sensus enim de intelligencia non est nisi quod est nudum. Sensus 5 vero de agente est, quia semper est agens in animas incessanter. Et hec omnino est de numero substanciarum intelligibilium, de quibus iam certificatum est in tractatu divinorum. Que autem dignior est ex omnibus illis ut hoc attribuatur ei est intelligencia, que est ultima decem intelligenti10 arum; lex eciam manifests docet quod hee cogniciones mon fiunt in hominiibus et (pro) prophetis, nisi mediantibus angelis. Secundum est, quomodo fiunt in anima intellectus abstracti, et inteaiciones universales. Quoniam imaginata sen15 sibilia nisi presententur in fantasia, non provenient ex eis intenciones universales abstracte, sed ille in principio puericie sunt quasi forme tenebrose. Cum vero completa fuerit aptitudo a>nime, irradiat lumen intelligencie agentis super formas presentes in fantasia, et proveniunt ex eis in animam 20 universalia abstracta, sic quod ex forma Petri apprehendit hominem universalem. Et ex hac arbore, arborem universalem, et de ceteris similiter; sicut ex formis coloratorum, cum sol irradiat super ea, contingunt exempla in sanis visibus. Sol igitur est exemplum intelligencie agentis, et ex25 emplum prudencie anime est virtus visionum; ymaginatorum autem in fantasia exemplum sunt sensibilia que in tenebris sunt sensibilia, et visibilia in potencia. Occulus autem in tenebris videns est i-n potencia, nee exit ad effectum nisi per causam scilicet, per irradiacionem solis. Similiter ibi. In30 terim enim dum irradiaverit hoc lumen, virtus intelligibilis discernit inter formas receptas in fantasia, accidentale ab essenciali, et discernit ipsum esse rei a rebus extraneis, et expoliatum ab extraneis, que non su-nt essen | cialia recipit. 69r Et sic expoliatum est universale, postquam intellectus eva35 cuaverit eius singularitatem removendo ea per que fit singu-

(V. 3)

DE FELICITATE

186

lare, scilieet, accidentalia que sunt preter essenciam. Unde remanet sic ut eius comparacio ad omnia singularia eius sit una, et eadem. Tercium est de felicitate. Cum anima fortunata fuerit 5 propter aptitudinem recipiendi infusionem ab intelligencia agente, et confidenter letatur propter coherenciam sui cum ilia insolubilem, supersedet a negocio regendi corpus et ab his que conveniunt sensibus, non tamen cessat corpus retrahere earn et inpedire, et prohibere a perfeccione coherendi 10 cum ea. Cum autem liberatur ab oceupacione corporis per mortem, removetur velamen et prohibens, et durat semper coherencia quoniam anima permanet semper, et intelligencia agens permanet semper, et infusio ex parte eius eet largissima, quoniam hoc est sibi ex se; anima vero apta est ex seipsa 15 ad recipiendum ab ilia cum nichil est quod prohibeat; nichil est autem quod prohibeat cum presencialiter (vel immediate) coheret. Unde quia anima eget corpore, et sensibus in principio, ad hoc ut illis mediantibus acquirat imaginata, et deinde ab imaginatis colligat abstracta universalia, et 20 acquirat ea mediantibus illis; non enim in principio potest apprehendere intellecta nisi mediantibus sensibus, idcirco sensus utilis est in principio, sicut rete, et equitatura que perducunt ad id quod intenditur, sed postquam pervenitur ad id quod intenditur, ipso que fuerant auxilia perveniendi, 25 fiunt postea kipediencia adeo quod lucrum reputat liberari ab eis, quoniam sunt inpedieneia ne facile fiat quod intendit agere, et retardant a perveniendo, et inpediunt ab eo quod intenditur. Similiter et hie; hec autem felicitas anime non est nisi quia delectacio eius adeo magna est quod non potest 30 dici, nee est delectacio nisi propter hoc quod diximus, scilicet, quia delectacio nichil aliud est nisi cum unaqueque virtus apprehendit id quod adiudicatum est sue nature sine impedimenta; proprietas vero nature anime est cognoscere, et scire certitudines rerum secundUm quod sunt; hec autem 35 intellecta nullo modo pertinent ad sensum. lam autem

186

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II')

comparacio ad delectacionem virtutis intelligibilis. Et ostensum est quod delectacionis virtutis sensibilis, nulla est comparacio ad delectacionem virtutis intelligibilis. Et ostensum est quod causa de hoc quod dum sumus inpediti 5 corpore, inmunes sumus ab apprehensione huius deleetaeionis que est propter sciencias, non est alia nisi inpedimentum corporis; predictum est autem de his omnibus individuis. Gum vero cogniciones que sunt adiudicate nature virtutis intelligibilis et sunt proprietas eius, ut est cognicio dei, | 69v 10 et angelorum eius et prophetarum eius, et de hoc quomodo esse venit ex eo, et cetera huiusmodi fuerint presentes anime, ita ut anima occupata, sit tantum circa illas existens in corpore, sed non diligens corpus neque eius accidencia, et fuerit studiossisima circa intelligenciam eorum, profecto postquam 15 fuerit separata a corpore, durabit eius coherencia, et perficietur eius disposicio, et delectabitur delectacione cuius esse non potest sermone explicari; ideo autem nostrum desiderium non est modo intensum ad hoc, quia noridum gustavimus. Sicut si narraretur delectacio cohitus eis qui sunt immunes 20 a cohitu, non solum non appeterent sed eciam abhorrerent formam cohitus; hec vero delectacio intelligibilis non est nisi anime que est perfecta in hoc mundo. Si autem abstinet a turpibus, sed est expers scienciarum, tune tota eius intencio in imaginacionibus et fantasiis est. Unde non longe 25 est ipsam aliquando imaginari f ormas delectabiles quasi in sompnis, et id quod dicitur sibi de paradiso, exemplificare secundum sensibilia, et tune aliquod ex corporibus celestibus est subiectum sue fantasie, quoniam predictum est quod imaginacio non potest fieri nisi per corpus. 30 Quartum est cruciatus, cum anima est remota ab hac felicitate, que debetur ei secundum suam naturam. Gum eniin separacio fit inter earn, et id quod diligit, tune punitur; non separatur autem ab ea, .nisi quia sequitur voluptates, et totum eius studium est circa id quod appetit natura 35 corporalis, in tantum quod fiunt in anima eius disposiciones

(V, 4)

DECRUCIATU

187

obsequentes, et appetentes id solum quod competit corpori, et delectacioni hujus mundi vilis, et corruptibilis. Unde ilia disposicio propter usum imprimitur in anima eius et inheret vehementer desiderium eius ad illam; postea vero 5 per mortem amisso instrument' rei desiderate remanet desiderium eius, et amor, et hie est cruciatus ineffabilis. Et hoc est quod prohibet earn aplicari, et adherere intelligencie agenti. Anima enim in hoc mundo non prohibetur applicari illi, propter hoc quod sit infusa corpori, quoniam non est 10 in corpore sicut predictum est, sed propter occupacionem sui circa accidencia corporis et voluptates ehus, et amorem ipsius corporis, et propter multam eius concupiscenciam circa illud; hoc igitur separat inter animam et id quod convenit sue nature. In hoc autem mundo anima non sentit 15 cruciatum suum, quoniam propter occupacionem sui .circa corpus est sicut qui occupatus in bello, vel in periculo, non percipit laborem suum, cuius rei causas iam assignavimus; post mortem vero removeter occupacio, et remanet concupisceneia. Et quia amissum est instrumentum, et concu20 pisce-ncia revocat earn ad id quod amisit, prof ecto hec concupiscencia | prohibet earn applicari ad id quod pertinet sue 70r nature, et hec est pena maxima etema, et hec anima est ilia que est expers scienciarum, et sordida propter conseeucionem voluptatum; homo autem in quo perfecta est virtus 25 intelligibilis propter acquisicionem abstractorum, sed sequitur voluptetes, profecto disposicio voluptatum, et amor earum remanent in anima eius, et tuahunt earn deorsum. Sed sciencia que habetur i-n ipso pertrahit earn ad plentitudinem superiorem. Unde ex contrarietate attrahencium fit in ea 30 cruciatus maxime formidandus, finietur tamen nee est eternus, quoniam substancia in eo completa est, et disposiciones iste sunt accidentales. Unde in morte cessa
188

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II*)

fortes sunt ille disposiciones, vel debiles. Qui vero iam acquisivit amorem habendi perfeccionem in scienciis, propter exercitacionem sui in principiis earum, et postea dimisit, multiplicatur eius pena quia doloribus eius additur dolor, 5 pro eo quod remansit ei discendum, cum ipse esset cupidus discendi illud; quisquis enim rei precium ignorat nou desiderat earn, et cum percipit se non habere, nou dolet, sicut cum interfecto rege aliquo aufertur reg¨uu m filiis suis quorum unus est puer qui nondum novit quid sit regnare. Alius 10 vero novit qui iam ceperat regnare, sed nondum contigit et perfeccio regnandi, et permanencia, fit nragnus eius dolor, et multiplicatur eius pena; puer vero ignarus est pe*ne; propterea lex dicit quod maior pena in die iudicii illorum homiffium est, qui cum sapientes essent, male vixerunt j dicit eciam 15 quod qui crescit in sciencia et non crescit in bona vita, elongabitur a deo. Quintum est de causa vere visionis. Scias prius quod dormicio nichil est, -nisi retraccio spiritus ab exterioribus ad interiora. Spiritus vero est corpus subtile compositum ex 20 vaporibus humorum, cuius sedes est cor, et ipse est vehieulum virtutum vitalium, et animalium, per quern virtutes sensibiles, et motive transeunt ad sua instrumenta. Et idcirco si aliquid obstruserit cursum eius per nervos quibus ministratur sensus, destruitur sensus, et sequitur caducus 25 morbus, et stupor. Unde cum brachium hominis ligatur prudenter, statim sentit stuporem in extremitatibus maims, et destruitur mox sensus eius, donee solvatur brachium, et rediet sensus post aliquantulum temporis; hie autem spiritus mediantibus arteriis diffunditur ad exteriora | corporis. Et 70v 30 quibusdam vero causis torpescit hie spiritus in interioribus, sicut ex longa quiete, et sicut ex occupacione ad agendum in interioribus cum maturat cibum, et tune dominatur, vel vincit dormicio, cum repletus est stomachus, et sicut cum spiritus est paucus, et diminutus non sufficit ad exteriora, et 35 interiora, cuius augmenti, et detriment! sunt cause medici-

(V. 5)

DE CAUSA VERB VISIONIS

189

nales; lassitudo autem est diminucio spiritns propter resolucione ex motu, et sicut cum humiditas, et gravitas contingunt ei, inpeditur a velocitate motus, sicut fit in balneo, et postquam exit ab eo, et sicut propter id quod humeetat cere5 brum. Cum igitur quieverint sensus, eo quod spiritus defferens virtutem sensus retractus est ab illis propter aliquam predictarum causarum, remanet tune anima libera ab occupacione sui, circa sensusj ipsa enim numquam cessat meditari de his que refferunt sibi sensus. Cum igitur invenit 10 se liberam, et non est quod impediat, fit tune apta coniungi substanciis spiritalibus nobilibus intelligibilibus in quibus est descriptum (vel insculptum) esse omnium que sunt qui dicuntur liberi servati. U-nde de eo quod est in illis substanciis de forxnis rerum inprimitur in anima id poeius quod 15 convenit intencioni eius, et quod magis est cordi eius. Et inpressio formarum illarum in anima ab illis substanciis cum ipsa est coniuncta cum illis, est sicut representacio (sigillacio) forme in uno speculo ab alio speculo sibi opposite, cum arichil est medium inter ilia. Quicquid enim appa20 ret in uno speculo, apparet ex alio secundum modulum suum. Si autem ille forme fuerint singulares, ab anima venient in imaginacionem, et servabit eas servatrix secundum modum earum, et virtus fantastica que adulatur rebus non exemplificabit eas. Et tune hec visio erit certa, et non egebit inter25 pretacione, quia id quod vidit, id ipsum remanet. Si vero fantasia vicerit, vel anima in apprehendendo formas, debilis fuerit, tune fantasia fiet velocior in sua natura, ad commutandum exemplificando id quod vidit anima* Sicut commutat hominem in arborem, et inimicum in serpentem, vel ad 30 commutandum in aliquid simile quod habet aliquantulam comparacionem ad illud, vel aliquid quod est contrarium, sicut qui vidit natum case filium sibi, et nascetur sibi filia, et similiter e converso huius visionis; egebit igitur interprete. Sensus autem interpretacionis est, ut interpres premeditetur 35 de hoc quod de forma remansit in memoria eius, quid fuit

190

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS H˙ )

possibilius vidisse animam, quia fantasia commutavit illud in hoc, et hoc est sicut cum quis cogitat de aliquo a quo mutatur fantasia eius ad aliud, et ab eo ad aliud, ita quod obliviscetur eius quod cogitaverat prius. Modus igitur re5 miniscendi fiet per resolucionem, sic scilicet dicet; hec fantasia que modo est quomodo venit in meam memoriamf | Et 71r tune recordabitur cause que fecit haoc esse debere, et deinde considerando istam causam, recordabitur cause illius et sic resolvendo, aliquando offendet in primam, per quam laben10 do, decidit in istam ultimam. Et quia commutaciones fantasiarum non retinentur in uno tantum modo, idcirco multiplicantur modi interpretacionis, et variantur secu>ndum singularia, et secundum disposiciones, et artificia, et tempora anni, et secundum sanitatem et infirmitatem dormientis, et 15 fit ut non possit invenire interpretacio nisi secundum modum estimacionis quia inpedit velamen quod est ibi. Sextum est de vanis sompniis scilicet, que non habent radicem. Horum causa est motus virtutis fantastice, et eius instabilitas. Ipsa enim in plerisque disposicionum non ces20 sat exemplificare, et commutare, nee cessat eciam in tempore sompni in plerisque disposicionum exemplificare. Cum enim est anima debilis rema-net occupata exemplificacione fantasie, sicut in vigilando remanet occupata sensibus, et tune non est apta aplicari substanciis spiritalibus. Cum vero in25 stabilitas fantasie fuerit forcior, ex aliqua causarum non cessat adulari et advenire formas que non habent esse, que remanent in virtute conservatrice, quousque evigilat et reminiscitur eius quod vidit in sompnis; et adulacionis eius sunt eciam cause alique disposiciones corporum, et alique 30 complexiones quoniam si complexione domi-natur colera, tune exemplificabit visa rebus citrinis. Si vero dominatur calor, assimilabit ea igni, vel balneo calido; si vero dominatur frigiditas, assimilabit ea nivi vel pluvie. Si vero dominatur melancolia, assimilabit ea rebus nigris horribilibus. 35 Si autem anima fuerit occupata meditacione, et adheserit

(V. 7)

DE COGNOSCENDO PUTURA

191

fantasie intencio meditacionis, non cessabit fantasia revolvi circa id quod pendet ex ilia meditacione, nee advenit forma ignis, verbi gracia, in fantasiam cum dominatur calor, nisi quia calor qui est in aliquo loco, pertransit ad alium qui est 5 sibi proximus, vel habet aliquam comparacionem ad ipsum, sicut pertransit lumen soils ad corpora, ita quod causa est essendi ipsum, eo quod ea que su-nt creata sunt in esse fluente a gratia ipsius in alia a se. Virtus vero fantastica sita est in corpore calido, unde eius inpressio est inpressio 10 conveniens sue nature, nee ipsa est corpus ut recipiat ipsum calorem, recipit tamen de calore id quod de natura sua habet recipere quod, scilicet, est forma calidi, et eius imaginacio, scilicet ignis, hec est causa huius. Septimum est de causa cognoscendi futura, in vigilando; 15 causa autem huius quod opus est dormicione ad apprehendendum scienciam futurorum per visionem, j non est nisi 71v debilitas anime, et occupacio eius circa sensus. Qui cum quiescunt, co-niungitur anima substanciis intelligibilibus, et aptatur ad recipiendum ab eis; potest autem hoc contingere 20 alicui anime in vigilando, duabus de causis. Una est cum anima sic est fortis, quod non impeditur a sensibus, nee dominantur ei, nee submergu>nt earn ut propter eos prohibeatur ab intencione sua. Sed propter fortitudinem suam, dilatatur ad speculandum simul utramque partem superio25 rem scilicet, et inferiorem, sicut cum aliquis adeo fortis est, ut simul possit et scribere et loqui et intelligere loquentem; possibile est igitur ut huius modi anima, quia cessat ab occupacione sensuum, elevetur ad mundnm superiorem, in quo apparet ei aliquid de rebus, sed hec appar&ncia est quasi 30 fulgor cito pertransiens et hec est una species prophetandi. Si autem debilis fuerit fantasia, tune id quod revelatur ei de occultis, remanebit in conservatrice id ipsum, et fiet verum presagium, sed si fortis fuerit aptabitur ex natura sua ad conformandum; hoc igitur est presagium cui opus 35 est interpretacione, sicut visio in hoc eget eciam interpre-

192

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS H¨ )

tacione. Alia causa est, cum siccitas et calor sic dominantur complexion! quod homo fit caducus propter dominium melancolie et alienatur ab Ms que sclent afferre sensus, et tune apertis occulis fit turbidus, et stupidus absens ab eo quod 5 videt, et audit; hoc autem contingit quia spiritus debilis est ad exeundum ad exteriora; non est autem impossibile anime huius modi hominis revelari aliquid de occultis a substanciis spiritualibus quod loquatur, et diseurrat per linguam eius, cum ipse sit inscius eius quod loquitur; hoc 10 autem contingit aliquibus qui dicuntur demoniaei et caducis, et aliquibus divinis arabicis, et loquuntur sepe aliquid conveniens ei quod debet esse. Et hie modus est inperfeecionis; primus vero perfeccior est. Octavum est de causa videndi in vigilando f ormas que non 15 habe-nt esse. Quoniam anima primum apprehendit occulta imperfecte, et remanent in eonservante secundum quod apprehenduntur, idcirco recipit ea debiliter, quia dominatur ei virtus fantasie, et assimilat ea forme sensibili. Cum vero confortatur forma ilia in imaginativa, descendit ad sensum 20 communem, et sigillatur forma in se-nsu communi, defluens in eum ab imaginativa et fantastica; videre enim est cadere formam in sensum communem; forma enim que extra est non est sensata, sed est causa apparendi formam coaisimilem ei in sensu communi sicut extra, sic et ioitus. Quocumque 25 autem modo res sit sensata erit, et ipsam esse in sensu communi, hoc est visio, j quia quociens ceciderit in sensum com- 72r munem, homo erit videns earn, quamvis palpebre eius sint clause, vel sit in teaiebris; quod autem homo imaginat in vigilando, non ob aliud non sigillatur in sensu communi, ut 30 fiat visum, nisi quia sensus communis occupatus est circa id quod afferunt sensus de exterioribus qui sunt plures, et forciores, sed racio refellit, et falsificat id quod fantasia adinvenit de formis, et ob hoc non confortatur imaginacio illarum in vigilando. Cum vero racio fuerit debilis ad re35 fellendum, et falsificandum propter aliquam infirmitatem,

(V. 9)

DE CAUSIS MIRACULORUM

193

tune non erit longe quin sigilletur in sensu communi, et infirmus videat formas que non nabe-nt esse. Gum autem dominatur timor, et est firma oppinio, et fantasia de re que timetur, sed debilitatur anima, et racio ad falsificandum 5 earn, aliquando exemplificatur sensui forma rei que timetur, ita ut presentetur, et videat quod timet, et ob hoc fantasia formidolosi videt formas formidabiles, et hec est causa iliarum que dicuntur iane (sic) que sunt, et locuntur, et audiuntur in silvis. Aliquando autem conf ortatur voluptas huius in10 firmi qui est debilis anime, ita ut videat quasi presentari id quod appetit. Unde extendit manum ad illud veluti commesturus illud, et ob hoc videt formas que non habent esse. Nonum est de eausis miraculorum, et prodigiorum que sunt tria, primum quod proprietas est in virtute anime, et 15 eius essencia, ut inprimat in hyle mundi, remove-ndo unam formam, et conferendo aliam; inprimat enim in aerem convertendo ilium in nubes, et provenit pluvia sicut diluvium, vel sicut quod congruit tempori, vel aliud huius modi; hoc autem possibile est; predictum est enim in tractatu divino20 rum, quod hile subiecta est animabus, et imprimitur ab eis et quod hee forme adveniunt in earn ab impressionibus celestium animarum; anima vero humana eiusdem substancie est cum illis et est similima eis, cuius tamen comparacio ad illas est sicut comparacio candele ad solem, sed hoc non 25 prohibet esse similimam, eo quod candela agit in caleficiendo, et illuminando sicut sol, similiter anima huma-na agit in hile mundi, sed pocius agit in suo mundo proprio, id est, corpore eius. Unde cum venit in animam forma horribilis, convertitur complexio corporis, et provenit inde humiditas su30 doris. Cum vero venit in animam forma victorie, calescit complexio corporis, et rubescit facies. Cum autem venit in a-nimam forma desiderata, fit in comeatu spennatis calor vaporalis movens ventum ita ut impleantur vene instrumenti co | hitus et aptetur ad illud; hie autem calor, et humiditas, 35 et frigiditas que sunt in corpore ab his imaginacionibus non

194

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PAHS H˙ )

fiunt ex alio calore, vel ex alia frigiditate, vel humiditate sed ex sola imaginacione. Igitur sola imaginacio est causa fiendi has permutaciones in hyle corporis; non autem fit hoc propterea quod anima sit in corpore. Ipsa enim non est in 5 corpore, quoniam tune oporteret ut nichil ageret in alio corpore nee in hyle mundi simile huic accioni. Sed pendet naturaliter ex suo corpore sibi proprio cum quo cepit, et ideo diligit illud naturaliter, et iuelinantur ad illud, nee est minim si in anima fit huius modi dileccio naturalis, cum si films 10 alieuius cadat in ignem, vel aquam, mater statim se prohiciat ibi post ilium; postquam autem verum est quod diligat aliud corpus quod est decisum a suo, tune cur non est verum quod diligat suum corpus naturaliter, quamvis non sit existens in eo, nee in corpore filii, hie autem affectus dileccionis 15 erga corpus suum facit earn inprimere va illud. Aliquando autem impressio alieuius anime pertransit ad aliud corpus, sic ut destruat spiritum estimacione, et inficiat hominem estimacione, et hoc dicitur fascinacio. Et propter hoc est illud proverbium, quod oculus mittit hominem in fossam, 20 et camelum in caldarium, et dicitur quod homines faseinari verum est; huius autem rei sensus hie est, quod quia multum placet ei camelus, et miratur de eo, et eius anima est maligna, et invidiosa, estimat casum cameli, et inficitur corpus cameli ab eius estimacione, et statim cadit; postquam autem hoc 25 possibile est, tune non est longe quin aliqua anima multo f orcior quam ista, aliquando imprimat in hile mundi, f aeiens calorem, et frigiditatem, et motum ex quibus tribus, scilicet calore, frigiditate, et motu derivatur omnis prosperitas huius mnndi, sicut predictum est in his que fiunt in aere et aliis, 30 et huius modi dicitur magnificencia et miraculum proprie. Secundum est virtus speculativa. Clarificatur enim anima in tantum, quod fit aptissima coniungi cum intelligencia agente, sic ut infundantur ei seiencie; animarum enim alia est que eget doctrina. Alia que non eget. Que autem eget 35 doctrina, alia est que <non recipit earn quamvis multum stu-

(V. 9)

DE CAUSI3 MIRACULORUM

195

deat; alia est que facile recipit, et alia est que ex se adinvenit sciencias sine doctore quia si considererentur sciencie, profecto invenientur esse adinvenciones animarum; non enim nous doctor discit ab alio doetore, et ille ab alio, et sic in 5 infinitum, sed pervenitur usque ad eum qui didicit per se ipsum; nullus enim speculator est, qui non adinveniat multa per se sine doctrina. Transit enim per mentem eius prius conclusio, et deinde excitatur ad cognoscendum medium terminum, quasi | veniat in animam eius, et nesciat unde 73r 10 vel prius percipit medium terminum, et deinde presentatur ei conclusio, sicut cum quis videns descensum lapidis deorsum animadvertit quod nisi esset diversitas parcium, non descenderet lapis deorsum. Deinde percipit quod diversitas parcium non est nisi per elongacionem, vel propinquitatem 15 corporis; hoc autem non potest intelligi nisi per circundans, et per centrum, et sic per hoc percipit, quia celum est circundans., et quia necesse est esse celum; vel videt motum, et percipit quia omne contingens eget causa ex qua contingit; motus vero tendit in infinitum. Sed quia hoc non est nisi 20 in circular!, percipit quod motus circularis no*n est naturaHs, quoniam non est nisi revolucio eius quod discedit a situ. Unde eget anima; anima vero eget intelligencia, sicut predictum est: hoc autem et consimilia, non est impossibile percipi. Quod cum intellectum fuerit, item non est impossibile 25 sic pervenire usque ad ultimum eorum que intelliguntur, vel in longo tempore, vel in parvo. Hie autem cui revelantur hec omnia intellecta in parvo tempore sine doctrina, dicitur sapientissimus vel propheta. Et hoc est magnificencia, et miraculum, et est possibile, non inconvenie>ns; postquam au~ 30 tern possibile est esse hominem adeo minimum ut non possit percipere doctrinam, sic eciam per contrarium possibile est hominem esse adeo excelsum, et subtilem, qui non egeat doctrina; quomodo enim potest negari hoc, cum ex discipulis unus superet alium in cognoscendo veritatem scienciarum,

196

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS ri˙ )

quamvis sit minoris studii, sed forcioris animi, et subtilioris ingenii. Igitur sic semper augeri unum est de possibilibus. Tercium est fantastica virtus. Gum enim fortis est anima in vigilando coniungitur seculo prescieneiarum, sieut predic5 turn est, et id quod apprehendit anima, fantasia assimilat formis pulcris, et voeibus modulatis, et videt tu-nc, et audit vigilans, sicut solet videre, et audire in sompno propter causam quam diximus. Unde forma assimilata substancie nobili est forma mirabilis pulcherrima. Et hec est angelus 10 quern videt propheta, vel sapientissimus, et revelaciones que fiunt anime propter sui coniunccionem cum substanciis excellentibus, sunt quasi verba ornata modulata que cadu-nt in sensum communem, et audiuntur; hoc eciam possibile est, non inconveniens. Isti sunt ordines prophecie. In quocum15 que autem convenerint isti tres modi, profecto ipse propheta excellentissimus est. Et hie gradus est ultimus graduum hominum, qui est coniunctus gradibus angelorum. Sed prophete in hoc differunt. Aliquando enim unus habebit duo ex his tribus. Aliquando unum ex his. Aliquando non 20 habebit nisi puram visio-nem. Aliquando ha | bebit aliquid 73v de unoquoque trium, et propter hoc distinguntur ordines eorum secundum propinquitatem, et elongacionem ipsorum a deo, et angelis eius. Decimum est quod necesse est prophetam esse, et quod 25 debet credi ipsum esse. Mundus enim non gubernatur nisi secundum regulam, que commuuis est omnibus creaturis, ut per earn iuste iudicetur. Aliter interficerent se homines, et periret mundus. Et quia necessaria est pluvia ad gubernacionera mundi, idcirco providencia divina non destitit attri30 buere celo naturam dandi pluviam; igitur gubernacio mundi om-nino eget homine, qui faciat scire modum quo aptentur homines huic mundo, et alteri. Non potest autem hoc implere omnis homo. Sed hee gubernacio est in mundo; igitur et causa gubemacionis est, et id eciam quod est causa guber35 nacionis est; id vero quod est causa gubemacionis in hoc,

(V. 10)

NECBSSE EST PROPHETAM ESSE

197

est creatura del in terra ems, qua mediante, venit creatura ad animadverte-ndum aptitudinem hums mundi, et alterius. Et propter hoc dicitur quod deus indidit rebus animadvertendi .naturam, quia sicut dedit omni rei creacionem suam, 5 sic et sensum animadvertendi. Igitur angelus est medius inter deum, et prophetam, et propheta est medius inter angelum, et sapientes. Et sapientes sunt medii inter prophetam, et vulgus. Sapiens igitur proximus est prophete, et propheta proximus angelo, et angelus proximus deo; deinde 10 differunt gradus angelorum, et prophetarum, et sapientum secundum ordinem differenciarum propinquitatis et elongacionis, quarum non est numerus; hoc igitur est quod nos volumus inducere de scienciis philosophorum logicis, divinis, et naturalibus.

APPENDIX A. It has been remarked in the preface that a long note begins on the lower margin of f. Ir. and continues through to the margin of 3r. The transcription of this note follows. It is made up of extracts from the "De divisione nature" of Gundissalinus. The reference at the beginning of each extract is to the edition of "De divisione nature" in "Beitrage zur Qeschichte der Philosophic des Mittelalters." Band IV., Heft 2-3, von Ludwig Bauer.

I. /. Ir. (op. cit. pp. 12-13).

Nota aliam divisionem theorice secundum Avicennam; tamen ad idem redit. Theorica est cognicio eorum que sunt non ex nostro opere. Ea vero que sunt non ex nostro opere nee ex nostra voluntate secundum avicen-nam dividuntur in duo. Nam eorum alia sunt quibus nullus unquam accidit motus, ut deus et angelus; et alia sunt quibus accidit motus ut idemptitas, unitas, multitudo et causalitas. Sed hec quibus accidit motus similiter dividuntur in duo; nam eorum alia sunt que nunquam possunt esse sine motu, ut humaoitas et quadratura; et alia sunt que possunt esse sjne motu, ut unitas et causa. Ea vero que non possunt esse sine motu similiter dividuntur in duo; nam eorum alia possunt intelligi sine materia propria quamvis non possint esse sine ulla materia, ut quadratura, et alia nee possunt esse nee intelligi sine propria 198 

APPENDIX A.

199

materia, lit humanitas. Que vero possunt esse sine motu quamvis accidat eis motus, duobus modis considerantur; uno, prout sunt in seipsis absque omni materia; alio, prout accidit eis motus. Consideracio vero eorum secundum quod accidit eis motus, fit duobus modis: aut enim considerantur secundum materiam propriam et proprium motum, ut cum ignis dicitur uaius, et elementa dicuntur quatuor, et calor vel frigiditas dicitur causa, et anima dicitur principium motus corporis, quamvis separata possit existere per se; aut considerantur non secundum propriam materiam, nee secundum proprium motum, sicut cum intelliguntur disposiciones eorum que sunt aggregacio, divisio, multiplicacio, et cetera que sequuntur numerum, quamvis hec non accidant ei nisi ex materia et commixtione motus; hec enim sequuntur numerum; sed vel sunt in intellectu hominum, vel existunt in rebus mobilibus, divisis, segregatis, et aggregatis; sed cum intellectus abstrahit ea aliquo modo, tune non est .necesse assignari eis speciales materias. Eorum igitur que non sunt ex nostro opere alia sunt et intelliguntur sine motu et nunquam eis accidit motus, ut deus et angelus; et alia sunt et intelliguntur sine motu, sed motus accidit eis, ut iwiitas et causa, et numerus et similia; et alia sunt que quamvis non sint sine motu, tamen intelliguntur sine motu, ut quadratura; et alia sunt que nee sunt nee intelliguntur sine motu ut humanitas.

II. /.’lo. (op. cit. pp. 35-39).

Nota circa mathematicam sive scienciam divinam de qua tractatur in hoc libro ista inquirenda sunt, scilicet, quid ipsa sit et quod genus ems, que materia, que paries, que species, quod officium, quis finis, quod inetrumentum, quis artifex,

200

APPENDIX A.

quare sic vocetur, quo ordine legenda et docenda sit, et que eius utilitas, et quis sit modus agendi. Quid ipsa sit sic diffinitur; divkia sciencia est de rebus separatis a materia diffinicione. Item, divina sciencia est phylosophia certissima et prima. Item, divina sciencia est sapiencia certissima; quia enim sapiencia describitur hiis tribus proprietatibus que sunt: sapiencia est nobilior sciencia qua scitur id quod est nobilius scitum: item, sapiencia est cognick) que est cercior et nobilior: item, sapie*ncia est sciencia primarum causarum tocius esse. Hee autem ires proprietates sapiencie conveniunt huic sciencie: ergo ipsa est sapiencia que est nobilior sciencia qua comprehenditur nobilius scitum. Nobilior vero sciencia est quia est certitudo veritatis, et nobilius scitum quia est deus et cause que sunt post eum, et eciam cognicio causarum ultimatum, omnis esse, et cognicio dei. Genus autem huius artis est quod ipsa est abstracta et sine miotu: cum enim cetere sciencie agant de hiis que sunt in materia sed aliquando abstractis ut di&ciplinalis, aliquando inabstractis ut naturalis, hec sola est que agit de hiis que omnino sunt separata a motu et a materia secundum existeneiam et diffinicionem. Agit enim de primis causis naturalis et disciplinalis esse et cum eo quod pendet ex hiis et de causa causarum et de principio principiorum. quod est deus excelsus. Materiam huius artis quidam dixerunt esse quattuor causas scilicet materialem et formalem et efficientem et finalem. Alii vero materiam huius artis dixerunt esse deum qui certe decepti sunt. Teste enim Aristotele nulla sciencia inquirit materiam suam: sed in hac sciencia inquiritur an sit deus: ergo deus no>n est materia eius. Similiter de causis. Sed quia in omni sciencia illud quod materia ponitur neoessario in alia probatur, post hanc autem nulla restat sciencia. in qua materia eius probetur, ideo necessario materia huius sciencie est id quod est communius et evidencius

APPENDIX A.

201

omnibus, scilicet, ens; quod siquidem no>n oportet queri an sit vel quid sit, quasi in alia sciencia post hanc debeat hoc certificari, paret quod inconveniens est ut aliqua sciencia stabiliat suam materiam. (in mar. Avicenna). Partes autem huius sciencie sunt quattuor, quoniam eorum que inquiruntur in hac sciencia quedam sunt separata omnino a materia et ab appendenciis materie: et quedam sunt commixta materie sed ad modum quo commiscetur causa constituens et precedens, materia enim uon est constituens ilia; et quedam sunt que inveniuntur in materia et <non in materia ut causalitas et unitas: et quedam sunt res materiales ut motus et quies. Species vero huius artis sunt consequencia entis in que scilicet dividitur ens. Ens enim aliud est substancia, aliud accidens, aliud universale, aliud particulare, aliud causa, aliud causatum, aliud in potenoia, aliud in actu et cetera de quibus sufficienter tractatur in eadem sciencia. Officium autem huius artis est certificare principia omnium scieneiarum. Instrumentum eius est demonstracio. Finis eius acquisicio certitudinis principiorum ceterarum scieneiarum. Artifex vero theologus sive phylosophus divinus. (in mar. Avicenna). Quare sic voeaturf Multis modis hec sciencia vocatur. Dicitur e-nim sciencia divina a digniore parte quia ipsa de deo inquirit an sit et probat quod sit. Dicitur phylosophia prima quia ipsa est sciencia de prima causa esse. Dicitur eciam causa causarum quia in ea agitur de deo qui est causa omnium. Dieitur eciam metaphysica, id est, post phyeicam quia ipsa est de deo (sic) quod est post naturam. Intelligitur autem hie natura virtus que est principium motus et quietis, imo est virtus et principium universorum accidencium que proveniunt ex materia corporali. Unde quia hec sciencia dicitur post naturam, hec posteritas non est quan-

202

APPENDIX A.

turn in se, sed quantum ad nos; primum enim quod percipimus de eo quod est, et scimus eius disposiciones, natura est; unde quod meretur vocari hec sciencia considerata in se, hoc est, ut dicatur quod est sciencia de eo quod est ante naturam. Ea enim de quibus inquiritur in ilia per essenciam et per scienciam sunt ante naturam. Ordo eciam huius sciencie est ut legatur post sciencias naturales et disciplinales. Sed post naturales ideo quia multa de hiis que conceduntur in ista sunt de illis que iam probata sunt in naturale sicut generacio et corrupcio et alteritas et locus et tempus et quod omne quod movetur ab alio movetur et que sunt ea que moventur a primo motore et cetera. Post disciplinales autem ideo quia intencio ultima in hac sciencia est cognicio gubernaeionis dei altissimi et cognicio angelorum spiritualium et ordinum suorum et cognicio ordinacionis in composicione celorum. Ad quam scienciam impossibile est perveniri nisi per cognicionem astrologie. Ad scienciam vero astrologie nemo potest pervenire nisi per sciencias arismetice et geometrie. Musica vero et cetere particulars disciplinarum et morales et civiles utiles sunt, non autem (necessarie ad hanc scienciam?)

III. /. 2r. (op. cit. pp. 39-42). Hoc autem ordine ipsa tractatur: in primis inquirit de essencia, et de rebus que accidunt eis secundum hoc quod sunt essencie: deinde inquirit de principiis demonstracionum in scienciis speculativis particularibus. (in mar. alfarabius). Inquirit enim de principiis sciencie logice et principiis sciencie doctrinalis et principiis sciencie naturalis. Et inquirit verificaciones eorum et substancias et proprietates

APPENDIX A.

203

ipsorum. Et destruit errores antiquorum qui erraverunt in principiis istarum scienciarum, sicut error illius qui putavit punctum et unum et lineam et superficiem esse substanciam et esse separata. Postea inquirit de esseneiis que nee su-nt corpora nee sunt in corporibus de quibus in primis inquirit an sint essencie an non. Et demonstracione probat quod sunt essencie. Deinde inquirit de eis an sint plures an non, et demonstrat quod sunt plures. Postea inquirit an sint finite numero an non, et demonstrat quod sint finite. Deinde inquirit an ordines eorum in perfeccione sint equales vel inequales, et demonstracione probat quod inequales. Deinde probat quod ipse secundum suam multitudinem surgunt a minore ad perfecciorem et a perfecciore usquequo perveniunt ad prostremum perfectum quo perf eccins nihil esse potest, nee inesse potest ei aliquid esse simile nee equale nee contrarie et quousque perveniatur ad primum quo nichil potest esse prius et ad precedens quo nichil potest esse magis precedens, et ad esse quod impossibile est acquiri ab alia re, et quod id esse est unum et primum et precedens absolute. Et demonstrat quod reliqua esse posteriora sunt eo in esse; et quod ipsum esse primum est illud quod confert omni quod est preter ipsum esse; et quod ipsum unum primum est quod confert omni quod est preter ipsum unitatem; et quod ipsum verum primum est illud quod omni habenti veritatem preter ipsum, confert veritatem; et quo modo conferat illud. Et quod impossibile est aliquo modo in eo esse multitudinem, imo illud est quod supra omnia dignius est nomine et significacione unius et entis et veri et primi: deinde ostendit quod illud tantum quod est istarum proprietatum debet credi quod sit deus cuius gloria sublimis. Postea docet qualiter essencie proveniunt ab eo et qualiter adepte sunt esse ab eo. Deinde inquirit de ordinibus essenciarum et qualiter adveniunt eis Uli ordines; et quo modo meretur unaqueque esse in eo ordine

204

APPENDIX A.

in quo est. Et deelarat qualis est connexio eorum adinvicem. Et quibus rebus sit ipsa connexio. Delude progreditur ad comprehendendas reliquas operaciones dei in essenciis usquequo comprehendit eas omnes. Ostendit eciam quod in nulla earum est defectus neque discordia neque malicia ordinis sive composicionis neque diminueio neque superfluitas. Postea destruit errores quorumdum de deo et operacionibus eius opinancium infinitatem et diminucionem in eo et in operacionibus eius et in essenciis quas creavit. Utilitas autem huius sciencie est profectus certitudinis principiorum singularum arcium et certitudo eorum que sunt eis communia, quid sint. Utilitas earim absolute triplex est. Alia est enim Utilitas que provenit ab inferiore, alia ab equali, et hec utraque dicitur servitus; alia que provenit a superiore et hec dicitur procuracio sive regimen. Taliter hec seiencia est utilis omnibus aliis scienciis, sicut enim hec seiencia est illis principium esseridi, sic est eciam principium certitudinis sciendi illas*. Gum autem theologia et mathematica utraque abstracta dicatur, in hoc tamen differunt quod mathematica formas materiales a materia in qua sunt per intellectum abstrait(sic) et sic de illis abstractis simpliciter et universaliter agit. Theologia vero ea de quibus agit per intellectum a materia non abstrait quia ea prorsus absque materia esse intelligit; utraque igitur abstracta dicitur quia de rebus prout extra materiam sunt utraque loquitur, sed mathematica agit de abstractis a materia per intellectum; theologia de separatis a materia per effectum. Ilia enim habeut esse in materia sed intelliguntur absque materia; hee vero simul habent esse et intelligi extra materiam. Ilia enim sunt forme materiales, hec vero substancie intellectuales, ilia sunt in subiecto, ista sunt subiectuxn.

APPENDIX A.

205

IV.

/. 2v. (op. cit. pp. 28-31). Circa mathematicam eadem suet requirenda que circa metaphysicam supra quesita sunt, scilicet, quid ipsa sit, quid eius genus et cetera. Mathematica est sciencia abstractiva considera-ns res existentes in materia sed absque materia, verbi gracia linea, superficies, circulus et triangulus et similia: quamvis non sint nisi in materia ita tamen ˙ a considerat quod ad materias in quibus sunt nullum penitus respectum habent. Unde ab aliis sic diffinitur. Mathematica est sciencia abstractiva considerans quantitatem. Abstractam enim quantitatem dicimus quam intellectu a materia separantes vel ab aliis aecidentibus ut est par, impar, vel alia huiuscemodi, in sola racionacione tractamus. Nunc autem quid sit abstraccio et quot modis fiat videamus. Abstraccio est forme rei qualiscumque apprehensio. Hanc autem formam aliter apprehendit sensus, aliter ymaginacio, aliter estimacio, aliter intellectus. Ex hiis enim alia abstrahunt formaai rei perfecte, alia imperfecte. Perfecte quidem formam rei abstrahunt que pure ˙ t simpliciter earn absque materia et absque omnibus aliis accidentibuts quibus in materia iuncta est apprehendunt. Imperfecte vero formam rei abstrahunt que cum aliquibus vel pluribus accidentibus materie earn apprehendunt. Quapropter visus imperfecte formam rei abstrahit, quoniam earn nonnisi in presente materia et cum multis accide-ntibus apprehendit; ymaginacio vero plus aliquantulum formam a materia abstrahit quia ad hoc ut forma in se subsistat presenciam materie non requirit, sed tamen formam ab omnibus accidentibus materie non secernit. Forme etenim non sunt in ymaginacione nisi secundum hoc quod sunt sensibiles, id est, secundum quantitatem et qualitatem aliquam et situm. Ymaginacio enim non potest ymaginare format taliter ut

206

APPENDIX A.

in ea eonvenire possint omnia individua illius specie!. Cum enim! homo ymaginatur, potest ymaginari sicut unus ex hominibus et possibile est ceteros homines ease aliter quam sit ille ymaginatus. Estimacio vero transcendit hune ordinem abstraccionis quoniam appreheridit intenciones materiales que non sunt in sunt in suis materiis quamvis accidat eis esse in materia. Figura enim et color et situs et his similia sunt res que non possunt esse nisi in materiis corporalibus: bonum vero et malum, licitum et illicitum, honestum et inhonestum et hiis similia in se quidem sunt res non materiales quamvis accidat eis esse materiales. Si enim in se essent materiales, numquam intelligerentur nisi in corpore. Materia enim hie accipitur substancia corporea. Estimacio ergo cum apprehendit res materiales abstrahit eas a materia et apprehendit intenciones non materiales quamvis sint materiales et hec abstraccio purior est et vicinior simplicitati quam due priores. Sed tamen non omnino exspoliat formas ab accidentibus materie, eo quod particulariter apprehendit earn secundum unamquamque materiam et secundum comparacionem eius ad illam! ligatam cum forma sensibili et stipatam accidentibus materie et cum conveniencia ymaginacionis in ilia. Intellectus vero apprehendit formas abstraccione perfecta et nuda omnino a materia. Id enim quod per se nudum est a materia ad apprehendendum illud non eget abstrahi a materia. Sed hoc quod aion habet esse nisi in materia yel cuius esse est materiale vel cui hoc accidit, a materia quidem et ab omnibus appendiciis materie que cum ipsa sunt abstrahit et apprehendit illud apprehensione simplici ita ut exemplum omnium fiat sicut homo qui predicatur de pluribus. Sic enim apprehendit multa unam naturam et separat illam ab omni quantitate et qualitate et situ et ubi. Nisi enim abstraheretur ab hiis, non esset apta predicari de pluribus. Forma enim humana est natura in qua conveniunt omnia singularia illius specie! equaliter quorum

APPENDIX A.

207

est una diffinicio. Sed quia accidit ei existere in hoc singular! et in illo, ideo multiplicata est. Hoc autem non habet ex natura sua. Si enim ex natora humana esset, u-nde deberet multiplicari, tune non predicaretur homo de aliquo uno numero. Si vero humanitas, ex hoc quod est humanitas, esset Petri, tune humanitas non esset alterius. Unum ergo ex hiis que accidunt humanitati ex materia est | hec species 3r pluralitatis et diversitatis: et preter hec eciam accidit ei ex materia aliquis modus, quanti et quails, et ubi et situs que omnia extranea sunt a natura ipsius, quoniam si ex hoc quod est humanitas esset huius vel illius predicti termini tune oporteret ut quisquis humanitate homo esset conveniret cum omnibus aliis in hiis accidentibus. Igitur forma humana ex sua essencia non habet hec accidencia sed acciduut ei ex materia sine quibus in ea esse non potest. Sic ergo mathematica abstractiva dicitur quia ilia de quibus tractat ab omni materia et accidentibus materie omnino separat. Cum enim de numero vel de figura agit cuius materie vel colons vel situs sit nullatenus atte-ndit. Sed ea ita simpliciter considerat ut omnes numeri, omnes trianguli in una diffinicione pariter conveniant et ita de ceteris1. Genus eius est quod ipsa est secunda pars theorice phyiosophie que est abstracta et cum motu; quamvis enim res per intellectum a materia abstrahantur, tamen quia tales sunt quod sine materia esse non possunt utique sine motu non sunt in materia dumtaxat non in mtellectu.

V. /. 3r. (op. cit. pp. 31-35).

Materia eius est universaliter quantitas sed divisim magnitude et multitudo. De hiis enim que accidunt multitudini et magnitudini plenissime tractat. Mathematica quoque uni-

208

APPENDIX A.

verealis est quia sub ea continentur VII. artes que sunt arismetica, geometria, mueica, astrologia, sciencia de aspectibus, sciencia de ponderibus, sciencit de ingeniis. Partes mathematice sunt quattuor, magnitude et multitude. Sed magnitude, alia mobilis, alia inmobilis. Multitude quoque alia per se, alia relata. Sed multitudinem per se arismetica speculatur; eius vero que est relata ecienciam musica profitetur; magnitudinis vero immobilis proprietates geometria declarat, sed magnitudinis mobilis periciam astrologia demonstrat. Gonstat igitur quod totum predicamentum quantitatis materia est mathematice facultatis quandoquidem eingule species istius materia eunt singularum specierum illius: quapropter singule materie specierum partes erunt generis earum. Instrumentum vero matbematice univerealiter est demonstracio. Demonstracio autem est sillogismus conetans ex primis et veris proposicionibus: primorum autem alia sunt sensibilia ut, omnis ignis calet et omnis nix alba est et similia: alia intelligibilia ut, omne totum maius est sua parte et similia. Huiuscemodi autem intelligibilium alia eunt prima, alia secunda. Prima sunt que cum primo audiuntur, statim conceduntur. Prima sunt que sillogismorum conclusiones esse non possunt: nulla enim nociora eis et ideo dicuntur per se nota quia non possunt fieri nota per alia. Unde appellantur communes animi concepciones quas quisque cum audit approbat. Secunda vero intelligibilia sunt que in demonstracionibus concluduntur qualia sunt theoremata Euelidis, que postquam per prima probantur, in demonstracione assumuntur et ideo non sunt per se nota quia non fiunt nota per se sed per alia. Artis autem demonstrative due epecies sunt scilicet geometrica et logica. Prima vero geometrice demonstracionis sumpta sunt ab alia arte que est prior ilia, sicuti hoc quod dicit Euclides punctus est cui pars non est et linea est longitudo sine latitudine: superficies est que babet latitudinem et longitudinem. Similiter prima logice demonstracionis ab alia arte que est prior ilia, sicuti hoc quod dicitur omne quod est,

APPENDIX A.

209

exeepto deo, est substancia vel accident, et substancia est quod existens per se est susceptibile contrariorum, et quod accidens est quod cum sit in aliquo, non est pars eius et destruitur absque destruccione illius: et quod substancia alia simplex ut materia vel forma, alia composita ut corpus vel spiritus; et quod omnis substancia vel est causa agens vel causatum paciens: et quod causa agens dignior est suo causato paciente; et quod inter affirmacionem et negacionem non est medium inter esse et non esse. Quisquis autem vult esse peritus in demonstracionibus logicis oportet ut prius se exerceat in demonstracionibus geometricis quia proximiores sunt ad intelligendum et f aciliores ad speculandum quoniam exempla eorum sunt sensibilia visui quamvis intenciones eorum sint intelligibiles. Sensibilia enim propinquiora sunt intellectui discipulorum. Artifex est demonstrator. Offieium huius artis est verissime probare omne quod proponitur. Finis eius est consequucio certitudinis de ambiguitate proposite questionis. Dicitur autem hec sciencia mathematica, id est, abstractiva. Mathesis enim abstraccio interpretatur: nnde dicitur, non est secunda mathesis, id est, secunda abstraccio quia ab nils que a materia per intellectum semel abstrahimus alia iterum per intellectum abstrahere .non possumus. A forma enim non abstrahitur forma sed a materia, et quia hec sciencia de hiis est que abstractim intelliguntur; ideo mathematica, id est, abstractiva vocatur. Dicitur eciam doctrinalis seu disciplinalis a disciplina pro eo quod qui in precedentibus scienciis per diversas opiniones vagatur in mathematica quasi sub disciplina restringitur ut unum tantum teneat quod demonstracione probatur; et ob hoc enim sciencie disciplinales, id est, domatrices apud arabes dicuntur quia in hiis arrogancium corda domantur dum id quod dicitur per figuram subiectum oculis contemplatur.

210

APPENDIX A.

Post naturalem autem legenda est quia qui per naturalem ecienciam formam simul cum materia iam considerat profecto quantum ad profeetum sciencie pertinct, dignum est ut formam sine materia considerare discat quatinus assuefactus in bane ad speculandas f ormas que nullius materie sunt profieiendo perveniat. De istis consimilibus inquisicionibus in sciencia natural! babet multa in prineipio sufficiencie avieenne.

APPENDIX B.

VARIANTS AND MARGINALIA. AVat . Lat. 4481. BB.N . 6552. CB.N . R. 809. The reading in italics, unless otherwise noted, is from B. (B.N. 6552). In several instances a group of words is found in our text above which the word "vacat" is written. The syllable "va" is written above the first word of the group and "cat" above the last word. The word "vacat" might mean "expunge." But I am inclined to think that words so marked represent passages which were found in the archetype but were missing in another manuscript with which the text was compared. The same sign is used in Paris B.N. 14700, and the words so marked have been enclosed in brackets by a later hand. I have taken such groups of words out of the text and put them in this appendix, with the statement that they are marked with the word "vacat." Page 11 . Incipit liber phi5. diversitatis est. om. est losophie Algazer transla7. difficultatem add. suam tus a magistro dominico 7. suam. om. arch diacono sedobiensi 8. ante. quam. apud toletum ex arabico in 10. potest add. sciencia. latinum. 13. secundus add. est 211 -

212

APPENDIX B.

14. tercius add. est 18. preposicio proposicio 21. dividuntur in. sunt. 22. in. om. 24. et cetera, et huius modi 24. in. om. 26. cetera, om. 27. dividitur. dividatur. Marginalia 18. nota quod omnia que sunt de quibus tractandi possibilitatem habemus in duo dividi comprobatur. 26. nota sapiencie cognicionem dividi in duo. Page 21 . maneries. manerias 1. accionum. operacionum 12. theoriea. speculativa 15. homo. om. 16. quod, quia 22. cognoscitur. cognoscetur 34. voeatur. om. 34. est. vocatur Marginalia 12. nota dupliciter scienciam activam et speculativam et sicut activa dividitur in tria, ita et speculativa. 31. nota speculativam dividi in tria sicut et activa. Page 32 . nee . . . mobilibus. om. 6. est. om. 6. essencia. substancia 14. minere. mare 24. absque. sine 25. materie add. prime

26-28. Que. . . . .materia. que est de Mis que habent esse in materiis sed non propriis est mathematica. etc. 33. subiecti. duarum Marginalia 9. nota quod quedam sciencia est que traetat interdum modo de his que penitus sunt expoliata a formis, et ilia est divina sciencia que traetat de dec et angelis; quedam sciencia est que traetat de his que possunt estimari estra (sic) materiam cum non sunt et est matematica; quedam est que traetat de his que habent esse interdum in materia et est sciencia naturalis. 31. ob hoc dixit boetius quod physica est inabstracta et cum motu; mathematica, abstracta et cum motu; theologia vero abstracta et sine motu. Page 45 . sunt. est 7. tractator add. scilicet 10. allecciones. allectaciones 13. sed. om. 14. scilicet, om. 16. mobilibus. mobilium 18. communis. commune 21-22. consequencia . . sunt. om. 23. inconveniens add. et que sunt consequencia ipsum est tantum quod debet, etc. 26. fit mensura. sic men&urat

APPENDIX B.

Page 61 . cause, esse.1. flecesse. necessitate. 10. esse. cause. 11. accidentibus add. et 11. divisionibus add. -Capitu• lum de divisione esse in substanciam et accidens. 17. apprehendendum. deprehendendum 18. enim non. enim nee 22. inde esse. in se 22. ipsum esse* "descripcionis vel eognicionis aliquis" is added in otif-text: but the word "vacat" is written above. 26. quicquid add. descripcionis vel eognicionis 26. dici. dicere aliquid Marginalia. 4. prima divisio esse 5. nota divisionem entis 18. nota quid sit descripcio et quod ens non habeat difinicionem neque descripcionem. Page 62 . interpretatur. interpretetur (et infra) 3. ergo, igitur 4. in. om. 4. prima. propria 8. substistit. subsistet 8. ut. et 11. illo. ullo 14. calor. color 16. cuius. eius 20. interrogatur. interrogabitw 21. est. om. 22. calor. color 29. sperma remanet add. non

213

30. humanitatis. hominis 35. est. advenerit Page 71 . subsist it. subsistat 3 existit. intelligitur 3. intelligitur add. hoc 4. quidquid autem add. adveniens constituit esse subiecti et variat responsionem de eo ad interrogacionem factam de eo per. quid est ut, etc. 5. yle. add. subiectum est 16. que. quod 18. ex. om 18. substancia add. ex substanciis enim bene potest fieri substancia, ex accidentibus autem non. 19. est. om. 19-20. in intellectu . . convenerunt. lege: intellectus in quern in appellacionibus conveniunt. 22. quod, quia 24. ergo, eciam 26. forma, formam 27. forma, om. 28. essencia. natura 30. subiectum. substanciam Page 84 . apprehenditur. comprehenditur. 5. oportuerit. oportuit 10. vero. ergo 11. aliquod. aliquid 15. et distensio. distensio vero 16. duo. om. 18. distendi. extendi 23. corpore. corporum

APPENDIX B.

214

27. longitude, add. et 28. est. dicitur Marginalia 9. note philosof orum sentenciam quod omne id quod non eat in eubiecto substancia est 26. note formam substancialem esse substenciam. Page 91 . sic. sed 3. hec. hie 5. hec. hie 6. fiet. fit 9. diffiniemnt. diffinerant 10. et. om. 10. incircumspecta. incircumscripta 18. in ea. om. 18. longitude, et latitude et spissitudo

21. 21. 25. 25.

succedent. suceedunt distensiones. om. in. om. celi. (cere?) C. circuli

Page 106 . Capitulum de diversitete sciendi de universitate 8. enim. om. 13. ffli. alii 14. inpares. inpartibiles 20. inparibus. impartibilibus 23. vel. om. 23. aliud add. alia 24. tengit in aliud 27. quod, ut 27. penetrabit. penetret

Page 111 . fit. sit. 2. sequestraret. sequestrat 2-3. et . . . alia, lege: tangit unam extremitatem aliam quam alia. 4. una . . . alia, lege: unam eodem quo aliam 6. sic. et 7. fit. sit 14. supraposites. contra positas 14. simul. simUiter. 16. secabit. sectabit 17. sequitur. sequetur 18. ineeperit. inceperint 23. receptibilis. recepti 25. sint. sunt 25. et. om. 30-31. sine . . . equidistabunt. om. 30. opponetur. opponentur C. Marginalia

Page 121- 2 ut inpossibile est. om. 2. inpar. impartibilis C. 3. uno. unum 6-9. aut . . . . duas. om. 11. per equalitatem. equalitate 15. in. eciam 17. inpares. inpartibiles 19. quadratam. add. scilicet 21. disiunctas. distinctas 22. intelligamus. intelligimus 26. laterum. lateri

APPENDIX B.

30. impossibile. possible. 30. impares. impartibUes Page 136 . nisi. om. 7. linea add. recta 11. igitur. ergo 13. milies. om. 14. moveatur. movetur 29. eanun. eorum 31. est verum. dicitur vero 31. autem. enim Page 141 . hoc add. autem 2. recepto. swcepto 4. et necesee 5. scilicet et. om. et 7. convenerant. convenerunt 11. et per. om. per 12. alio. oZio 12. de significacione. designation* 17. igitur add. sic 17. a. om. 20. essenciis. essencia 21. accidentis add. non sunt 22. discontinuacio add. in eis 26. diffinitis. finitis 28. aliud. alium 29-30. tocius . . . medietatem. om. 30. prius. om. 32. incidi. inscidi in the text Page 151 . 2. non. nisi 2. aptum. add. natum 2. hec. hoc 5. incisio add. et 6. nomina. unum 10. est add. a 10. scilicet, sicut 11. estimes. estimas 12. estimas. existimas

216

14. unum extrenram. extreme 30. verum. unwn 33. quod, que Page 166 . hec. hoc 6. erat. om. 7. comitancia. continenti 13. vel. et 13. ubi. nisi 15. habeat. haberet 19. esse. om. 21. vel ipsa. vera ipsa 28. ipsum. ipsam Page 171 . 4. potest. passe* 7. hoc. om. 8. adiunccione. adieccione 12. et. om. 16. tamen esse. unde erit 17. invenitur. om. 18. aer. om. 22. ignea. ignis 22. fit. erit 24. videlicet, ut si 27. quam alt era alterius 31. substitit. subsistit 33. earn, eum 35. sed. sicut 35. induit. inducit Page 18lin e 1. quia. gwod. 3. autem. vero 11. fit. si£ et naturale vel essencidle 15. fuerit add. in 21. negatis. negas 22. est. om. 28. si. om. Page 19 4 - 5 per se . . . sed. om. lege: non perficitur ex corporeitate tantum sed, etc.

216

APPENDIX B,

5. aut facile, ut stelle 8. perficiatur add. eius 11. eorum. illorum 14. sed. si 15. necessarium. consequens 16. dividuntur. dividitur 22. substancie, om. 27. aliud. alium 30. apprehenduntur. apprehendetur Page 203 . vel. aut 6. per se. om. 11. et sinistrorsum. et vel 13. ut aliquid ease, vel adesse 15. vel hodie. ut 17. crurum. contrarium 18. diversificantur. diversificatur 19. comprehend!, comprehendere 19. aliud. alium 22. si autem fuerit comprehendens sed non motum, etc. 28. effectu. effectum 29. effectu. effectum 32. calefacere. celefaccio Page 21 3. vero. autem 3. quiescet. quiescit 4. ergo. om. 5. probantur. probatur 8. corpdis. corporeitatem 17. aliud. aliquid 21. sicut. sic 30. puncione. positions 32-33 superficies . . . inde om. 35. est. om.

Page 228 . repeticione. recepcione 13. discrete, discretas 15. eas.,eo5 15. communis ad quam continuentur extrema 18-19. superficiei . . . . extremitates. om. 23. vel. in aliquo 25. divisa. divisim 25. coniunctum. cquiunctim 30. secundum. scilicet Page 231 . 3. dividi. dividitur 7. quondam, tune 8. divisibilem. d i v i sibUe add. quoniam 18. in cera. in causa 21. autem om. 24. sint. sunt 31. per se. om. Page 244 . alio. aliquo 6. dividitur. dividatur 21. possint. possunt 26. quod, quam 29. queritur. queratur 32. conveniunt. inveniunt 34. intelligitur. om. 35. est. om. Page 251 . in. om. 2. convenit. sit 2. sensibus appelativis. suis appellatis 4. dicitur. dixit 12. alio. om. 14. comprehenderetur. comprehendetur 15. intelligeretur. intelligetur

APPENDIX B.

17. divisdo. omnino 17. hoc. hec 18. manifeetum est. manifesta sunt 24. hanitatem. mutacionem 24. diffinicione. distinccionem 27. nomen. unum 29. appelativis. appellatis 31. vel. om. Page 262 . hec. hoc 11. accidens est. est om. 17. similiter. naturaliter 19. existunt. existant 19. enim. autem 19. accidentalitatis. accidentis 22. eis. illis 22. sunt. sin* 23. autem. om. 24. potest. habet 27. nomen. unum. tamen. nomen 30. ergo, vero Page 271 . divisio secunda entis. 5. quod, omnium 5. universalis. universale 10. qiiod sit. quod /if 11. quod sit. om. 14. purus. prius 16. lohannis. Johannes 17. ignaram. ignotam 17. simul. *wn$w 23. gessibile. gressibile 25. aliud. aZram 30. videt* videat 30. aliud. alia 31. esse. om. 31. fiet. fit.

217

Page 282 . intelligitur. intelligunt 4. et fuit. vel fuit esf, et erit. etc. 4. sicut. om. 8. uno. unum 9. super quam. sub qua 11. dicitur. dicetur 14. hoc. ^ec 16. et in sigillo. in sigillo. om. 17. quidem. enim 19. autem. om. 21. diffinicionum. differencium 23. earum. eorum 23. est. om. 35. fuerit. fit Page 2914 . quod est. est om. 17. dicitur esse. om. esse 21. tune, tempus Page 30-1-2 . profecto . . . intelligitur. om. 9. velent. valeat 11. est. esse 11. humanitate. add et ceteris non est possibUe 13. autem. om. 13. hoc. add. iam 22. sed si. si si 23. tune habet esse causatum. tune habet esse per se: quicquid. etc. 29. demonstracio. de mode 32. essencia lege. quiditas, id est essencia sibi causa essendi 32. essencia. "quiditas sibi" is added in A but "vacat" is written above.

218

APPENDIX B.

33. igitur. essencia. om. es~ sencia 34. essenciam. om. 35. enim. igitur Page 311 . essencia. om. 4. id quod. quod. om. 4. queretur. queritur 1. illi. ei 7. condicionatum. condicionaliter 8. "quiditate" supraseriptum est. om in B. 14. quod. om. 17. aliquod. aliquid 18. egueris. egimus 19. omne. esse 25. nuces. duces 30. nuces. duces Page 322 . aliquid. aliquod 10. divisiones. diffiniciones 13. quodlibet. quolibet 13. singulars, signitate 15. singulare. om. 19. et potencia. om. et 25. consimili. simili 26. et una. vel una. 28. sunt. sed 29. omne. esse 30. vere. om. Page 334 . et. om. 8. hos. istos 11. sint. sunt 11. universal!, animali 12. dicimus. dicitur 13. unum in. om. in 15. tercio unum. om. unum 15. ut. sicut 18. unum add. in

19. azucaro. zuccaro 20. est. om. 29. fuerit. fuit. 32. est. om. 33. alietas. alienitas 35. vel. add in Page 342 . est om. 5. horum. om. 7. calores. oaloris 8. frigiditates. frigiditatis 10-11. remocio . . . quam. om. 13. hoc. hec 14. ea. om. 14. recedente. recendentes 17. ponitur. ponetur 27. vel comparacione om. 29. vei comparacione. om. 32. nomen. unum 34. esse. om. 35. distancie. distancia Marginalia 10. nota 13. A longer note, but illegible Page 353 . igitur. enim 8. que. quoniam 9. masculitas. masculinitas 14. ut. unde 15-17. pro . . . . compar. om 18. eorum. horum 18. numquam. non 21. quoniam add. per 22. in inter 23. in inter 25. ei. add. hoc 25. fard. om. 32. distancie. distante 32. igitur unum. om.

APPENDIX B.

Page 368 . euntem. eundem 15. quartus add. est 15. prius. prior 16. quo. quod Page 376 . sic. scilicet 6. ease, essencia 6. totius. eius 6. esse parcium. essencia parciam 9. separantur. separatur 15. comitatur. om. 16. ligni add. non comitatur 22. fuerit add. causa 26. quod, quid 27. apte. apta 29. cause, esse 31. ligna. lignum 31. erunt. om. Page 384 . fuerit. fiunt 5. vero. igitur 10. ut. non 10. non esse non. esse ut 11. hie. om. 15. pocius. post 16. nee. non 18. enim. autem 19. ut. om. 25. boni. homini 26. advenit. adpervenit 27. vero. ergo 28. eveniat. adveniat 28. quoniam. quantum ad 29. advenire. venire pocius 30. ergo, iflfifw 31. acquirit. acquirunt 32. inperfectus. imperfeccius Page 394 . eo. ea 10. permanerent. permanent 11. erant. essenf

219

12. usque, in 13. permaneret. permanent 14. enim. autem 17. oportet. oporteret 21. vero. nee 25. alio. aliquo 25. sit. # 26. subsistentem. retinentem 27. dirumpere. diruere 30. illud. iZ2im 31. infrigidare. in frigiditate 34. non. add. causa Page 402 . vere. vero 5. scilicet add. quod 5. hec. feoc 9. remocio. mocio 11. est. om. 12. dicitur add. quod 12-13. habent . . . non. om 26. ordinem. ordinacionem 26. quoniam. quia 29. simul. add. sunt simul Marginale 26. hie cave. Page 415 . simul sunt. similiter 7. earum. eorum 7. quod, que 10. spaciis. substanciis 19. illam ilia 21. est. om. 21. supponatur add. tune 25. intelligimus. intelligamus 25. discedit. descendit Page 423 . necessario ante. necessarium autem aliorum Ulorum 5. cui. cum 5. supponitur. supponatur

220

APPENDIX B.

8. sive in inane 10. sit. fit 11. in qua. in quo non 13. vero. autem 14. infinitum. finitum 15. extendentur. extendetur 18. excedetur. extendetur 18. finitur. finaliter 19. exceditur. excedetur 27. omnes add. earum 28. omnes add. quod

9. post, per 17. secundum add. autem 17. cum. om. 23. impedit. impediat 30. adfuerint. adsunt 32. quoniam. add. cum

Page 431 . causa add. a 1. fit. sit 1. causa, causata 1. que. qua 2. quia. om. 2. illius. WWMS 4. sit. sic 5. que. gwod. 6. finite, in finitate 8. divisio septima. Lacking in A. found in B. 15. actura. aptata 16. cere, cause 18. dicitur. dividitur 30. ex. de

Page 461 . essenciam. naturam 2-4. Quod . . . . effectum. om. 12. sequetur. sequitur 14. sic. sicut 15. sequetur. oportet 18-20. Dicemus . . . . esse. om. 26. habuerit. habuerint 26. est. om. 30. premonstratum add. est 30. causati. causata

Page 442 . fit. sit 2. cissionem. scissionem 7. possibilitatem. in possibilitate 21. egentis. agentis Marginale 1. 8. cave Me. Page 455. . puero in. om. in 5. in potencia. om. in 8. eciam. om. 9. sit. fit

33. differtur. differunt 34. vel. om. 35. est. om. 35. si. sed

Page 474 . vel. an 5. ex. a 9. consideramus. consideremus 15. erit. esse 16. ex. eorum 17. fuit. fuerit 25. per. propter 27. inchoet. sub hoc 27. traliat. trahatur 28. fabricat. fabrificat 31. dixerunt. dixerit 33. fit. yfef 34. factum. falsum 34. presume!, twn presumit

APPENDIX B.

Page 484 . nocet. noceat 5. vero est. om. est 6. non. om. 6. non indiget 6-7. quod . . . . essendi. om. 11. enim. autem 14. quia. quod 16. constrictum. constructum. constrictim C. 17. constriccio. construccio. 18. constriccio. construccio 19. eonstrictus. constructus. hec. hoc 20. retinet. detinet 22. concavo. constitute 22. eo. et 24. factor domus. forma domus 25. propter. per 27. spermata, spermate 31. inducunt. inducit 31. eget om. tamen. em’m 33. incepit. incipit 34. nunc. non Page 492 . factura facti pendeat 7. quia. om. 8. factor, add. enim 15. set. secundum 15. non ease. om. 19. esse non. om. non 23. quod factor non potest facere 25. post, potest 28. post non esse debitum est vel necesse est non possibile 30. tune quamdiu permanet non indiget f actore, et pendet ex eo, scilicet, suum esse est propter ipsum, etc.

221

33. disposicionibus. Igitur factor eciam 35. enim. autem Page 501 . eciam . . . . factor;, in margine secunda manu scriptum; omittitur inB. 11. iam. om. 12. non. ut 15. ipsum esse causam. ipsam causam; esse. om. 16. esse. earn 26. esse. est 26. quiddam. in quantum 28. quod . . . . factorem. om. 29. sed si. si vero 28-9. incessabilis . . . causa, om. 30. converso add. quod scilicet est esse factorem. Si vero fuerit causa sempiterna, erit eciam factor sempiternus, si factor et causa similiter, etc. 34. ex. om. 34. incessabile. om. Page 511 . add. de essencia debiti esse quod est necesse esse et de consequentibus eius. 2. ens. om. 3. rememoracionem. remocionem 3. sequatur. sequetur 4. si vero. sed si 11. autem. om. 12. omne. esse 14-15. quia. quod. uno. unum. quia. quod; est. om.

222

APPENDIX B.

16. eius add. quod si idem intelligatur quasi forma per quam agunt et ex aliquo quod est ponatur destrui, etc. 16. que si ponantur. om. 17. sequetur. sequitur. 22. si. sed 24. he. hec 26. quod, quia 26. stabilitum. stabiliter

Page 555 . idem add. contra 16. cum. causa 20. compositum. causatum 20. predictum. supradictum 23. verbi gracia. om. 34. aliquod. aliquid 34. agens add. sic

Page 537 . sequetur. sequitur 7. nee esse. nee 18. vel cum illo. om. 18. vero. vere 25. haberet. habet 25. tune. om. 26. restaret. restat. 26. an. est 26. sit. fit 30. nullo. illo 33. a. ad 35. sic. sicut

Page 561 . illud. sicut illud quod est 2. secwwdim illud. C. 4. imagina. ymaginare 6. quod, quam 8. quod, gwam 9. eciam. autem 14. cuius autem esse pendet. eius autem pendens 15. aliud. alio 16. non esse. Sic: non esset. Sic 17. destruatur. destruetur 19. est. om. 30. ipsam. ipsa 33-34. Ostensum multitude om.

Page 543 . h. b 3. e converse, cuius 12. enim. causa 15. a. ad 18. necesse add. est 20. solum. om. 21. sufficiat. faciat 24. septimum add. est 25. comparem. comparacionem 26. per se. om. 28. omni modo. omnino 29. in eis. eius 29. poterit add. in eis

Page 571 . sicut est; om. est 2. que. qua 5. igitur add. quod 8. fit. sit 11. infrigidat. infrigiscat 18. igitur. enim 17. dicitur. est 27. fuerit add. in subiecto 27. habeat. habent 29. fenix. ferox 30. nunc. om. 31. ergo, igitur 34. fuerit. fuerint

APPENDIX B.

Page 584 . ab. cum 8. esse om. 11. postquam autem non dicitur univoce non est genus etc. 14. tantum om. 14. unde. unum 20. sit. convenit 21. id. om. 24. differenciam add. ergo 25. nee. in. naturali 28. nee. non 29. partem. perfeccionem Page 593 . connectentur. connectuntur 3. sic usque, hec neque 6. aliquod. aliquid 8. res add. vel 10. pervenerint. pervenerit 13. scilicet cause, om. 13. eant. esset 17. proveniet. provenit 22. et & sit causa g 22. d. I. 26. huius. eius 27. verum. unum 33. de eo om. 34. ab. ex.

34. Non dum. nondum 35. aliquod. aliquid 35. unde. unum Page 603 . hec. om. 4. qui. quid 4. est. esse 9. vero. om. 12. necesse esse. necesse est 12-13. eo quodess e om. 14. universalis. om. 15. est. esse 16. possibilis. possibile

223

19. factum. factor 19. possibilis. possibile 23. non esse autem est ei. necesse autem est ei 24. igitur non eius esse 27. prediximus. diximus 30. universitas. unitas 33. primum. om. Marginalia

27. quod mundus ab eterno 28. cave hie Page 611 . esse. ens 1. aliud. aliquid 7. lucis. om. 8. causa om. 9. autem. om. 11. vero. non 14. nullam. nullo modo 16. ostendemus. ostendimus 17. universitas. communis sciencia 18. quod, quid Page 624 . ullo. nullo 6-7. designacionibus . . pluralitatem om. 8. pluralitatem designacionibus, et necesse est distinguere designaciones que inducunt pluralitatem sic ut etc. 13. essencialis. essencie 15. quod, quoniam 17. huius modi om. 18. Tercia est homo sciens est designaeio, etc. 19. homini, sed hoc, homo est sciens pendet ex aliquo quod est scitum 21. differt. differunt

224

APPENDIX B.

24. provenientem. pervenien- 30. totum non est nisi quia sciencia scito tantum inditem get. Sed etc. 32. vero. enim Page 638 . sensu. sensuum 33. ipsemet. ipsum 11. autem. om. 16. nee. neque Page 665 . oporteret. opor17. accipere. recipere tet 18. dicitur. intelligitur 5. ut. quod 21. relative, relacio 10. esse. non ut est 26. hec. hoc 10. tune sciencia  eorum. 26. dicimus. dicaturf om. 30. sed secundum. secundum 16. vivum unum autem 23. quoniam quia 31. et intelligitur om. 31. scilicet om. 32. similitersic . Page 642 . igitur. s¨ 35. continens. contingens 4. verum. unum 4. nomen. wnww Page 6710 . fit. sit 9. quia. quod 11. omnem. om. 11. formam. forma 11. earum. eorum 13. igitur. ewim 14. 6996. om. 19. quoniam. om. 20. esse a sciencia 22. ut per hoc quasi sit. etc. 24. quiddam. quoddam 27. alicuius. om. 31. et. eciam; sit. scit 33. ab eo. om.

Page 655 . probacio  probdbo 6. sciens. senciens 7. id. hoc 10. extrinsica. intrinsica 10. coequalis et consimilis 13. autem. enim 17. sibi. om. 19. quia. quod 22. sciencia eiua et 27. essencie et 27. et. sed

14. 14. 15. 18. 24. 28. 32. 34. 35.

quia. tune habet. tarn tune, om. rebus et. om. hominis. om. audierit audiret vel distinccione. om. preceaserit. precessit quasi, quia

Page 681 . a. de. 1. in se. om. 5. perfecte. om. 5. habebat. habeat

6. responsione. racione 8. tune. om. 13. ordinativa. ordinata 18. sic. sicut 25. mutacio. ymaginacio 26. dei. deo 33-35. fluendi  principium. om.

APPENDIX B.

Page 693 . alias, aliam 8. non indigeat. nee indiget 9. utatur. utetur 9. expendat. expendet 10. distribuat. distribuet 12. sunt omnes claves 13. enim. om. 15. thesaurorum. om. 17. accipit. suscipit 21. deposicio  disposicio 23. alquimie  alquinie 28. sciencie. om. 30. ordinatam. ordinata Page 701 . perceptibilw. perceptibili 3. secumdam. suam 9. opposieioni. opinioni 17. intellectum. intellectui 21. vel non contingat. om. 26. nisi, vel 29. quia omne. quod omne possibile quod etc. Page 713 . offendendi. ostendendi 4. sciverimus si quod debent 6. transient, transire 6. scietur. sciretur 8. sciretur. scirem 9. enim om. 17. eciam om. 18. comprehende (in the text) 20. iudicet. iudicat 22. comprehended comprehendit 26. sex. septem 28. usum et secundam visum et 34. videlicet quod ut 35. pacietur enclipsim. eclipsabitur

225

Page 721 . solem. ilium 2. hec om. 5. illo. ipso 10. est. om. 11. essencia. esse 14. si. om. 14. posuerimus. ponimus 14. enclypsis. eclipsis 17. sit. fit 17. permutetur. permutatur 23. hec. om. 24. sit. scif 25. maneriam. maneriem 27. cum. non 28. scit. ˙ieu f

31. proprie. proprio 32. hec. om. 34. quod, quo 35. secunda.

secundo

Page 737 . eius. om. 8. nee. neque 10. non sunt vel non addunt supra eius essenciam. in A. but "vacat" is written above. 12. igitur. ergo 11. est om. 18. abhorreat. abhorret 19. ergo, igitur 21. omne. esse 23. igitur. ergo 26. fantasie. vel fantasia 28. infirmi. infiniti 29. fantasia add. autem 34. sciencie. om. Page 74 4 amatam. amotam 8. discurrit. discurrat 8. et. om. 19. ex sciencia. ex. om. 20. quod . . . est. om. 21. manifestos, manifestius

226

APPENDIX B.

23. eua. om. 26. et inquisicio. vero quisicio

27. igitur. ergo 29. ergo, igitur 31. desiderativa. add. provenit 33. rei. ista 35. haberi. om. Page 75—1. quidem eum. quoniam 5. dividuntur. dividetur 9. hee. om. 10. moveat. moveant. C. 10. sumus. fuimus 14. vel ecire. vel, om. 16. deberet. debet 27. omne. esse Page 764 . possit. posset 4. possunt. possit 6. ut add. aliquando accipiat 8. nunc. non 11. possent. posset 11. sed hie. secundum hoc 14. ea. eo 17. quod est add. pars 23. intimaret. indicaret 23. illis. veZ 24. creant. creavit 24. rostrum, instrumentwm 27. cura. creafaira 35. sit. si fuerit Page 776 . inperfeceionem add. et 10. pro. quod 10. et non agere. om. 12. per. om. 13. poems, post

15. non intelligibilis. om. 19. quod. om.

20. scivit. praescivit 20. sit. sic 23. possit. posset 23. celo£. celum 27. faciet. facial 27. si. non 28. sieut. om. 29. non esse facturus 30. vero. nee 31. nunc. non Page 78—5-7. utraque . . . est. om. 8. est. om. 14. vero. autem 14. eoncederetur. consideretur 18. vero. eius 19. eius. om. 22. uno. una 23. rei. rerum

24. 25. 29. 30.

et diffinccionie. et. om. alio. alia nostra. nomen sciencia. scienciarum

31. de. om.

31. eeiti. sciri 35. sculpsit. sculpit Page 79—9. omnino. om. 12. ei. om. 13. est. om. 17. mundi. om. 22. illud. om. 34. esse. omne Page 804 . vere. om. 20-21. si ... nrmum. om. 29. earum. eorum 32. scilicet, vel

APPENDIX B.

Page 815 . certif icetur. certificate 19. ut. quod 19. in perfects, in perfeccione 21. plus quam eensibiles. pm. 28. maturi sensus. maturissimus 29. comparacione add. sibi 31. animo et vili et deficient! 32. virtutes add. eius 33. complecta. completa Page 824 . intenciomim. tntencionem 5. varietatum. varietaiem 12. ita. om. 14. intencionem. om. 17. cominus. comminius 20. intencionem. om. 25. turpitudine. feditatem 26. turpiore. fediore 28. principium add. est 31. consideravinms. consideraverimus Page 838 . verietatem. vanitatem 8. sit. /** 10. primo. post 13. apprehendit. apprehendat 17. enim. eciam 18. eos. eas 23. apprehendet. apprehendit 23. earn, eque 28. essencia. sciencia 33. afferre. auferre Page 847 . bolismi. coZi situ 15. naturam suam sanam

227

17. delectaremus. doleremus 18-19. nos . . . habitis om. 20. dissessio. discessio 21. parvos. pravos 23. consuetudinum. consuetudinem 23. afferunt. auferunt 26. ut. quod 30. paralisim. om. 31. pro ignorancia. per ignoranciam Page 866-7 . ipse . . . comprehensum. om. 7. comprehensio. comprehensor 7. quoniam. quia 8. est. om. 10. percipit add. in se 16. amoveri. ad unum 19. nullam habet. nulli habent 23. in. om. 24. simus. sumus 25. supradicta. om. 27. hanc. habeat 28. ipsius. eius 35. magis. add. cum Page 861 . habeat. habet 4. cognoscunt. cognoscent 7. ex comtemplacione. om. 8. vincit. vicit 9. contemplacione. om. 11. illius. eius 12. aliquis. alius 13. recipitur. accipitur 19. in virtute. om. 22. suam. sui 22. deum. om. 24. acquirere. perquirere 26. anima. animo

228

APPENDIX B.

32. vel removebitur velaman. om. 34. vastitatem. veritatem. C. Page 871 . 1. perfecte. perfeccio 5. cuius modi, quo modo 7. vel. add. est 8. enim. om. 9. respondebis si dixeris. respondebit si dixerit 9. sicut. quo modo 11. dices, dicis 12. te. om. 12. cum. eum si 16. quomodo. om. 22. cum. si 25. aliis. omnibus 28. apprehendis. apprehendit Page 881 . illo. ipso. 2. non add. enim 3. in te. vite 6. ad quid, aliquid 6. ipse est. om. est 7. ease, est 8. ad quid, aliquid 9. quia. quoniam 9. te. re 11. ad quid, aliquid 13. ad quid, aliquid 15. in. vel 19. illi. ipsi 20. ad quid ˙unt . aliquid similiter 21. ad quid, aliquid 21. nisi in deo 22. nostrum est scire 23. ad quid, 'aliquid 27. ad quid, aliquid 29. per remocionem. propter racionem

29. per certitudinem immunem. propter creacionem virtutum est a talitate etc. Marginalia 5. nota clare quod in solo deo idem est quiditas et esse.

20. quod in angelis different quiditas et esse. Page 891 . quia. quod 3. ad quid, aliquid 7. autem. vero 9. intelligere. intelligitur 9. in. om. 11. vero. nee 13. sicut. secundum quod 14. quod, quoniam 16. per. om. 16. inpossibilitatem. in possibttitate 18. quoniam. quern Page 901 . tractatus quartus om. 1. incipit quartus liber. 7. provenerunt. proveniunt 8. causatorum. causatarum 11. diccio. distinccio 12. lune. lonee 14. diccio. distinccio. (et alias). 15. animabus. animalibus add. in alia animabus 17. similiter add. tres 19. substanciis add. id est 19. consideracionem add. vel comparacionem 20. in intellectu. intellectus in tria et dividitur 21. scilicet in. usque ad 22. hunc. hoc

APPENDIX B.

25-26. et hec. . . . inprimft. om. Page 911 . non. nee 11. ex. et 16. extrinsecus. intrinsecus 18. quicquid fait, quicquam est 21. et. om. 22. eget. indiget 22. ab. om. 24. et hoc add. quod 26. eo. idea 34. Him. id. Page 923 . compositi. compositis 4. illo. illis. 8. in. om. 9. habet add. aptum 10. aliquid. om. 12. cum add. autem; iste. prime 12. autem. om. 14. corpora add. autem 15. et quia. que 27. eas. eos 30. quorum, celorum 30. naturale add. w6t 31. ostendetur. ostenditur 33. alterius. alterum 34. suo. wno 35. quidem. om. Page 934 . ergo, autem 5. et. om. 6. caret, earum 7. ex. et 8. postea. alibi 10. a. om. 11. ei. et 11. accedere. om.

229

17. oportet. competit 23. quod, quo 24. ut. quod 26. superiore. inferiore 31. iam autem ostendimus. ostensum est enim alibi 35. eignatus. om. Page 948 . intelliges. intelligens 12. intelligis. intelligas 12. quia. quod 14. terminus, add. et 16. aliqua. om. 18. eas. eis 21. elongacio vero. om. 21. elongacio que non est etc. 22. sicut alibi ostenditur per etc. 23. quod, que 32. descendit. descendat 33. propinquissimum . . . . 33. sit. om. Page 951 . vel add. in 1. autem. om. 1. ease add. in 2. est add. in inhani 2. licet, om. 2. eciam. om. 2. poneretur. inponeretur non 3. tamen. tune 3. sibi. om. 3. consimilis. similis 7. sed intra corpus, om. 8. tune non est etc. 12. scilicet non. sed ut 13. scilicet add. per 14. eciam. om. 15. nisi add. in

230

APPENDIX B.

25. longinquitatis . . . finis 6. ipse . . motus. ipsa essencia motus; scilicet, om. om. 9. sicut add. cum 28. est. om. 12. est. om. 31. assignabitur. assignatur 12. tempus. in tempore 32. que. qui 13. distensionem. distinccionem Page 967 . dte hoc quia 16-17. perambulanti . . . . quare spacii om. 8. appropinquatum. appro22. in occidente. ad occidenpriation tem 10. Declinacio corporis eius om. lege: de celo huius cor- 23. equatur. equetur 24. igitur. om. poris 24. hoc. hec 18. maiorem. maior est 30. non. om. 22. removeri. remocionem 32. circumferenciam. circum- 31. nisi. om. 32. cum. in stanciam 34. simul. om. 33. hoc. hie 34. diversitate. diversitatem Page 993 . tempus est; est om. Page 971 . terminal, fit 4. ut fuerit motus 4. longitudine. longitudi5. ut hec. quod, hec nem 6. earn, ea 4. latitudine. latitudinem 7. quod, quern 9. prediction, dictum 8. diurnus. divinus 12. motus. om. 9. creature, creatura 16. aliud. om. 9. sensibilibus. sensibus 17. perceperit. percepit 11. ideirco. idea 18. novit. venit 11. earn, ipsam 18. non. vero 11. mensurarent. mensurant 19. si. non 21. demonstracionis. rema- 26. sencies. senciens 29. non. nee nacionis 26. aliud. ad. 27. seeundum. ve£ Page 1003 . sed si. si vero 31. tardior. tardius 8. neque. wsgwe 34. ad. et 9. sequeretur. sequetur 10. quod ipse est impossibile Page 981 . perfieiendi. per- 10. iUud. id 10. igitur. ergr0 cipiendi 10. hoc. om. 3. fuerint. swnt 11. concedemus. concedimus 4. vel super, om.

APPENDIX B.

12. non in tempore. sine tempore 15. motum. motu 16. quo. qua 16. resistencia. resistenda 18. discrepancia. discrepan-

tur

18. 23. 24. 25. 25. 27. 32.

ergo, igitur contra, supra motus ems. om. motus fit. sit ergo, igitur sequetur. sequitur inconveniens est: om. est.

Page 1012 . ad quam movetur. woven 3. contingent, contingit 7. elongitudinem. om. (in quoque loco.) 10. si forte contingerit. om. 11. iam autem diximus. probatum est alibi 17. ut. quod 19. earn. Ulam

21. quin. quoniam 23. poni ante, ponique

231

17. concesserimus. concessimus 17. poterit. potest 18. ceperunt. ceperint 21. causa add. causa egeret aliquam disposicionem, et condicionem sibi addi per quern adaptaretur ad agendum illud. Above these words "vaeat" is written. 21. ageret. egeret 22. tune hoc causa ageret aliquam disposicionem et condicionem sibi addi per quam adaptaretur ad agendum illud et hoc contingeret etc. 23. aptatur. adaptatur 28. ita. om. 30. esse add. autem 31. enim add. alibi 31. destructum est. probatum est 31. sunt. om. Marginale. 1. 35. cave hie.

25. elongitudinem. elongaci- Page 1032 . inpossibile. onem possibile 26. elongitudo. elongacio 4. quierit. quievit 28. inpar. par 4. tune, esse 29. composita. opposita 4. non. om. 33. sibi. ver6¨ 5. inceperit. incepit 6. sic ergo, si ergo Page 1021 . separates add. 7. quiesceret. quiescere 13. fit. sit fuerit 15. fit. sit 2. movebitur. movetur 16. apropinquacionem. pro2. quiescet. quiescit pinquacionem 6. eum. i^ttra 18. dixerint. dixerit 8. igitur. er0o 18. natura. om. 12. medium add. et 20. ilium, ipsum 14. est. om.

232

APPENDIX B.

21. perveniret. veniret 22. eius. solis 23. cum. tune 26. connexionem. commutacionem 27. reducuntur. est reducere 28. aliter. alibi 32. regione. remocione 33. propter. post 35. quisque. unusquisque Page 1041 . alio ut. alius vero 4. cum. enim 12. eciam. igitur 18. conveniunt. eveniunt 20. animadvertit. adverterit 21. moveatur. movetur 25. cell, circuli 26. qua. gwam 26. que est significacio includens. Quod est significata concludens 29. Diccio etc. om. Capitulum quod, corpora celestia sunt mobilia per animam. Page 10514 . non. om. 18. earum. eorum 21. habeat. habeant 32. natura add. et non ex parte 33. enim. om. 35. ilium, eum Page 1061 . conveniens. om. 1. ei. om. 2. cur. cum 3. disceaserit. discessit 13. nisi. om. 25. permanserit. p&rmansit

30. aliquo. alio 31. faciet. /ocif 34. permutato. permutatum Marginale. 11. nota quod motus naturalia non est nisi fuga (bis scriptum). Page 1071-2 . esse . . . est. om. 4. peregrinandi. designan-

di

7. renovetur. renovatur 9. proveniat. perveniat 12. innovantur. innovatur 13. passus igitur add. tractatur 21. fit. /w# 24. secundi. secunda 24. et ex secunda 27. similiter. s*c 29. non. et 32. illis. i72ius 33. aliud. aliquid 34. corporalis vei sensibilis Page 1083 . conservatur. conservetur 11. posset, possit 12. tune. om. 16. esset. est 16. autem. om. 18. quod. om. 20. motum add. rectum 20. formam add. eius 22. quod. om. 23. vestiretur. vestiatur 26. eciam. enim 28. deberet. debet 35. ostendimus. ostensum est 35. incipit. incepit

APPENDIX B.

Marginale. 1.22. quod inpossibile est materiam nudam esse. Page 1091 . ante, dum: sint. sit 14. sint. sit 20. cum omni add. eo 20. comparacione. comparacionis 21. quinquies add. undeviginti 23. est. om. 24. igitur. om. 26. motus erit add. curare 30. eo. ea 30. compleccionem. complecionem 31. liberatur. liberabitur 34. in. ef Page 1101 . ostendetur. ostenditur 3. ullo. nullo 8. dicetur add. ad hoc 9. hoc. co 11. tantum. terra 12. non. om. 19. vilior. vilius 20. enim. igitur 24. sequetur. sequeretur 31. absterreantur. abstrahantur 33. invenietur. om. Page 1116 . id. ideo 7. sibi. om. 11. est. esse 12. ad se et add. in id 15. enim. om. 16. invenies. inveniens 17. id. om.

233

20. sic. sicut 29. bonum eis. eius bonum Page 1126 . tue. sue 8. illud. ipsum 13. differet. differt 14. eciam. om. 15. igitur. sibi 18. autem. igitur 24. nee. non 25. hoc. om. 30. illud. illam 34. ut. nisi 35. sic veZ sic ut Page 1131 . ipsum. ipse 2. queritur est. sequitur 7. enim. autem 9. esseneiam. esse 9. enim add. ah’ter 10. sustinere. subsistere 10. nisi, non 11. aequisicione. per acquisicionem 12. ei. tU¨ 17. id. hoc 18. tantum. terra 21. tune. om. 23. alioquin. aliquid 23. querendi. om. 29. putacionem. add. sed Page 1143 . verus vel est. om. est. 8. queritur. querit 9. inquisiconis. acquisicionis 9. vel propinquam. om. 10. stabile, substanciale 11. enim. autem 13. quicquid. quid 13. enim. om. 14. est. om.

234

APPENDIX B.

Page 1173 . dixistis. dixisti 6. materiam tantum. om. tantum 9. materie est quod non est nisi in hoc etc. 9. est. om. 10. ex. om. 12. per. propter 15. esset. est 19. materia vel. materialis Page 1155 . ilium, eum 6. essent add. eius per suc- 21. qua. quantum 21. cause, esse cessionem 22. quod, ut 10. per. ad 22. iam egit. non agit 10. quod quia 23. materia. materie 11. naturalis. naturaliter 12. finem add. si vero fuerit 24. aplicetur. applicatur violentus. varidbitur in tar- 26. id. aliquid ditate contra suum finem. 26. aliquid. om. 16. possibilis. possibile 26. aliquando add. est 21. ei. om. 28. aliquid hie. ad hoc 28. vel confusi. om. 33. illorum. eorum 32. vel. commixtionem. om. Marginale. 25. unde queritur secundum Page 1182 . predictum. dictum sit alibi quod etc. speciem 4. non multiplicaretur. om. 6. veniens. proveniens Page 1162 . aliud add. est 6. difert. differret 4. eiusdem add. esset 14. tantum add. quod 11. autem. om. 24. affinitatem. affinitate 18. vel fuerit ei. om. Marginalia 21. prohibeat. inhibeat 2. quod diversa differunt 22. rem. add. sibi specie 24. ut. quod 15. cave 25. eius. om. 26. vel creari. om. 21. quod angelus caret mate28. qui. quern ria 31. aliquo modo. qui quomodo Page 1191-3 . Algazel in Marginalia. quinto tractatu 34. quod omnia generabilia Capitulum quintum quod receptibilia sunt recti moest quasi flos divinorum tus.

15. modo. om. 18. sunt. possunt 19, illud. om. 24. vero. enim 24. in sua eubstancia. om. 29. similiter. sic 31. posueris. posuerit 35. magis add. proprius id est

APPENDIX B.

sui libri de hoc quomodo omnia proveniunt ad unum qui est causa causarum, 5. iete add. est 7. proprietatum om. 8. predictum est. add alibi 12. continget. contingit ,13. quod, et 14. sint. sunt 18. calorem. caliditatem 19. igitur. ergo 21. ad. in 26. erit. est Page 1207 . hanitas. unitas 9. sicut predictum. sicut alibi ostensum 14. est add. alibi 15. scilicet, secundum 24. impari. impar 24. scilicet primum. om. 26. ipsa. ipso 26. ex primo. om. ex. 28. quoniam. quantum 34. tune, inter 35. ceciderunt. descenderunt Marginalia 5. Algazelis 12. ab uno fluit unum Page 1211 . ita quod, itaque 5. quidem. que. quicquid. 7. ea. eo 8. id. illud 9. vero. om. 10. habet. om. 12. secundum. om. 17. et ex. om et (bis) 18. martis. tramitis 30. enim om. 32. eorum. earum 33. dicetur. dictum est

235

Page 1222 . est. sit 9. forme, forma 12. nichil. om. 16. tamen. enim 19. sed add. cum 20. impressionis. om. Page 1231 . idcirco. idea 11. differt. differunt 13. est. om. 15. aliquid. quid 17. altera. alia 21. cum. dum 25. frigiditate. stabilitate 28. que. quod 31. istorum. Ulorum Marginalia 1. nota differenciam inter 20. abtitudinem (sic) et potenciam Page 1242 . aerie, aeree 4. contingit. contingint 5. fieri, vel 5. causa vero. cum autem 9. contigit. contingit 16. qua. que 19. eorum. earum 25. videmus. videtur 25. que. guoeZ 26. permanere. permanencia 28. permaneat. permeweanf 29. autem. autem ilia alia etc Page 1254 . inter, intra 6. nominantur add. in 8. permixtiones. per commixtiones 8. causa, cause 12. qui est in recipiente. qui est propter defectum qui

236

APPENDIX B.

est propter recipientem non propter etc. 13. sit. fit 15. proveniunt. prevenient 15. adaptaciones. ad aptitudines 19. et om. 23. Quod, quare 28. ad motus. om. ad. Page 1265 . resultat. om. (bis) 5. in aere om. 6. fit. fuit . 8. oportet autem ut. sed oportet quod 16. venitne. venit 17. autem. om. 19. providet. providit 23. uno. unus 25. sic cum eo perfeccio. sit cum perfecto B. sic. sit. C. 25. bonitas add. eius 26. malicia eius est in oppoeito etc. 28. est add. pura 29. rem. om. 35. absoluta. absolute Marginalia 6. de largitate dei in influendo 20. solucio Page 1271 . aliquam maliciam. aliqua malicia 5. vero. autem 5. effluxit. affluxit 5. largissimo. largisime 6. commune, causa B. cause C. 8. scilicet, est 11. ut. quod 13. sieut. factus C.

17. comburentibus. concurrentibus 20. autem. om. 30. ex non creata. non ex creata 33. creati. causata Page 1287 . quod. om. 10. non sit tantum. nomen

sit 11. boni. bonum 12. id. illud 26. comparacione. per comparacionem 30. bona om. 33. essenciam. omnem B. esse G. Page 1295 . ergo, igitur 6. provenerunt. proveniunt 9. secretum. secreta 9. quia. quod 9. facit. faciat 10. potenciam. potencia 11. potens. om. 14. in non possibiles. impossibiles 18. ex inpotencia. in potencia 21. ex impotencia. in potencia Page 1301 . TRACTATUS PRIMUS, not in manuscript. 2. capitulum etc. incipit tractatus de philosophia naturali. In margine. incipit scilicet tractatus de philosophia naturali. Page 1314 . secundum. scilicet 6. in om. 7. sequitur om.

APPENDIX B.

237

Page 1352 . si. sed 3. fortasse. fortassis 5. de om. 5. quod attrahit. qui attrahit 11. quia. quod 13. divisio. add. de motu 15. eum. eo Page 132 1. puro. primo 16. eum. eo 12. ad. in 21. de sedendo. descendendo 24. Diccio. incipit tractatus 27. ab. de 26. cum om. 30. urceo. vitreo 26. earn, eum 31. ut. quod Page 1367 . est. om. 32. remaneat. remanet 7. formarum add. et 33. nondum. non 14. continents, continentes 16. urcei. vtfm’ Page 1332 . est. erat 17. hoc. om. 2. totaliter. universaliter 22. ultra, om. 3. convert!, sequenti 25. urcei. vitrei 5. fieret. /i* 27. cognitum. congruum 6. add. capitulum de motu 29. urceo. vitreo circulari prima divisio 30. dixerint. dixerit 8. discedit. discessit Page 1371 . divideretur. dt10. dicetur. dicemus imftrfw 21. perenniter add. e£ 8. 9. 18. 20. 22. 30.

communius. communis est minus, est om. diccio. divisio hie om. eonvenerunt. eonveniunt vel paulatim om.

Page 1345 . secunda . . . cause, secunda divisio de motu 6. motum qui. mo turn quod 8. cum. ut 23. totum. om. 25. motus. om. 25. sed. om. 29. quiddam. causa quedam 34. voluntate. necessitate Marginalia 5. sq. nota 30. nota quod corpus non movetur in eo quod corpus quia quodlibet corpus moveretur

2. esset add. sed

3. par similiter. pars si 11. corporum. corpus 16. est. e&ef 16. intraret. intrat 17. causa om. 30. intelligent, intelligit Page 1381 . post distinccionem. distinccione 5. dicantur. dicitur 7. unum. om. 13. prima. add. est 14. opinionem. opinions 17. radicavit. radicaverit 27. autem. om. 31. de. a 35. antecedens. accident

238

APPENDIX B.

Page 1424-5 . esse . . . . Page 1391 . non. ut 3. aliqua. alia tune om. 11. igitur. enim 6. posuerunt. posuerit 13. celorum add. sentencia de 7. illi. ei dementis, quomodo divi10. post, preter 10. in. et duntur per quattuor quali13. in. om. tates 16-17. igitur . . . est. om. 18. siccitas add. et 17. hoc. om. 33. autem. vero 19. quoniam. quam 34. coniungendum add. cum 21. non. om. sibi applicantur 23. eius. om. 35. ad ... aplicantur om. 25. aliquid. aliud Marginalia 32. igitur. ergo 1. cave hie. 18-30. nota. Page 1401 . movetur illud. movebitur Page 1431 . et. om. 2. pleno add. in 2. eciam. in 2. eic. si 2. absque. sine 2. inducet. inducit 8. scilicet, om. 3. in. om. 12. igitur. idcirco 4. fit. sit 16. saporem nee aer. om. nee 9. inclinacionem add. tercia aer probacio de signis naturali- 17. tactibiles. tractabiles bus 18. precedentes. et precedunt 10. de add. signis 22. cum. in 13. concavitatem. concavitate 28. nisi. om. 17. sumbergeretur add. et 28. ignis add. natura 21. impleretur. impelleretur 29. calidus add. et 22. ventosa onmino. ventus 30. vero. om. quo 34. naturaliter. naturalis 27. tune. om. 28. intus. om. Page 1443 . quod. add. ei28. restauretur. restaretur dem 33. eo. ipso 10. igni. illi 34. probant. prokibeat 13. spissa. spissi 19. eorum. earum Page 1416 . locabile. locale 20. :et. nee 21. hee. om. 6. locabile. locale 24. diligeret. eligeret 7. superficie. swperiore 31. que enim. quod 22. sicut celi om.

APPENDIX B.

32. apprehenduntur. apprehenditur 32. calor. color 32. et frigiditas, et. om. 35. quiescat. quiescit redeat. recedat

Page 145—eo. illo

qua. que 4. appareat. agat 19. mascleatum. miscleatum (masculatumf) 20. confricatur. fricatur 23. hec. hoc 28-29. quia . . . vincentes om. 29. vero. om. 29. frigida add. non 32. celefit. calescit

Page 14610 . plumbea cum. plumbosa 14. similiter. om. 15. moveatur. removeatur 15. invenietur. inveniretur 19. calidas. et alias. C. 19. est. ergo 20. vel. om. 21. dixerint. dixerunt 29. dixerint. dixerunt 30. intrant, intrat 30. qui add. sunt in plunibo cicius egrediuntur ad aerem quam paries ignis que sunt in aere ingrediantur plumbum, etc. 32. est in aere. om. Page 1475 . ligna cum vicinatur. per ligna inveniantur 6. per aliquam. aliqua

239

12. super, supra 14. contrario. e contrario 15. quia. quod. 18. candela enim cum accenditur. Si enim candela accendatur ut post totalem eclipsim sol incipit illuminari, lumen utriusque vero pervenit ad terram sine differencia. Candela enim cum. etc. 24. corporibus. om. 25. ingredi. egredi 31. opposicionem om. 35. intrant, intrat Page 1486 . posuerint. posuerunt 9. ut. quod 10. in. om. 11. potest. oportet 11. appropinquet. appropinquetur 17. reverberaretur. verberaretur 21. corpus et. om. 22. eciam. erat 23. vel. add. per 24. est. om. 25. aliud. illud 30. enim. est Page 1492 . minuitur. mutatur 3. nivis vice poneretur. in terminis vasis vitrei 8. proximum. vel mixtum 9. in. om. 9. nivem. nives 10. coadunatur. coadunetur 14. scilicet cum. sicut 14. aque. om.

240

APPENDIX B.

14. cadunt. cadent 15. est. om. 15. et congelantur. congelatur 16. petre in. petre per 19. quidem. quandoque 23. formam. om. 25. apcior. paracior 26. ealor. colorem 35. ostendemus. ostendimus Page 1507. effluxit. effulsit 9. autem. vicem 17. cgujacumque. quamcumque partem 22. debilitabitur. debttitatur 25. istos. isfos 27. fluxus. effluxus 31. perveniat. pervenit 31. mediante. radiante 35. quinta. universalia Page 1515 . recipiat. inc˙ pia# 8. ex. a 9. vero. enim 11. sicut. om. 13. irradiat. radiat 14. resultaeionem. resolucionem 15. opponitur add. in 16-18. quod . . . consimilem om. 19. earn, eum 20. corpore. pariete 25. pervium. parvum 30. piraminis. purmuidis B. pyranvidi C. 35. perfeccionem opposicionis. opposiciones perfecta

Page 15210 . soils om. 11. super, inter 19. esse. om. 29. eas. eos 33. eciam. esse Page 1533 . simplicis. om. 4. ei. eis 8. alium. aZiwd ad unum eorum 9. est. om. 12. corpori. corporis 13. composuerimus. cum posuerimus 14. dimiserimus. admiserimus 17. inducerent. ducerent 21. in medio. (miwdo?) 24. innititur. nititur 29. conclusio. converse 31. quiescet. quiescit 34. sequatur. sequeretur Page 1545 . tractatus. iwcfpi* tractatus 13. ut. now 15. ostendimus. ostendi 24. essent. om. Page 1552 . eorrumperet aliud. corrumpet alium 7. ut. gtwd 24. ei. si. 25. detecta. de terra 30. moventur. moveantur 30. repellat. repellunt 31. recurvitatem. curvitatem 33. quidem. gwid 35. permanendum. om. Page 15611 . suam. sui 19. colorem. calorem 25. colorem. calorem

APPENDIX B.

27. calor. color 35. minere. nubes Page 1571 . exuberat.vineif 2. enim. vero 5. de. or 8. acre, aerem 8. in terra, iuncta 16. apparet. pare* quiet 22. prohibet. prokibeat 23. alambic. alambione 25. rimulas. rumulas 26. vaporum. porum 29. vel coadunantur. om. 32. aget. aw^e# 32. eum. earn

241

15. tonitruum. tonitrua 26. deletur. delebitur 28. parvus. pervius. B. fumus C. 32. fiet add. i&i 34. quidem. quandoque 34. qui. gitod

Page 160--3. ibi. om. 6. proveniunt. perveniunt 14. qui. gwe 15. quod. om. 22. ex. a 27. longe. sole 27. lotricem. nutricem. C. 30. mineris. metheoris 31. inclusi. concha Page 1582 . f rigiditatis add. 31. qui. que 35. provenit add. eis etf 35. sal amoniacum. salomo4. fiat, /winf 6. alcotoni. perhaps the gemacum nitive case of the Arabic ¥wtord "alkutun," gossipion Page 1613 . et. alabaustra 10. fiet. fit ' ' (vel eruclea) vel eraclea 17. eo. eis vel alabaustrum. cf. lapis 18. color, color Heracleus 19. ut. quod 5. extensio. enim. om. 19. sit. fit 5. vel liquefaccio. om. 21. vel comparacio. om. 6. sed. et 23. caderet. om. 7. fuit. fuerit 24. est. ems 7. illis. eis 24. dorsum. deorsum 8. liquescit. om. (et alibi) 24. intuentis add. sit 10. exsiccans. exsiccatus 29. contigerit. contingit 15. terrenitatis. terreitatis 31. nitidus. viridis 16. autem. enim 25. contingit add. in Page 1594 . apropinquat. 29. aripimentum. auri pigappropinquatur mentum 4. desinit. deficit 31. marcazita. marcasita 31. enim. igitur 5. visibilis add. ef 34. sibi. om. 5. nee. won 10. ibi add. in 35. utraque. utrumque

242

APPENDIX B.

Marginale 24. sq. nota Page 1623 . fuerint. fuerit 13. sic. similiter Page 1636 . significantur. sciuntur 9. similem. consimilem 10. illi. si&i 23. in ea et. primo et 27. connectuntur. convertuntur 27. eonim. earum 29. acquirendum. inquirendum Page 1641 . egemus. add. vel 1. conservator. saZvotfwr 3. est. add. aliquid 4. fugiendum. recipiendum 4. qua. QUO 11. huic. fcwc 13. in. om. 14. estimacio et. om. et 18. abhorreret. abhorrerent Oet infra) 18. gustaret. gustarent 19. nesciebat. non sciebat 24. formis add et 28. esse. om. Page 1651 . diecio . . . . exteriorum. om. 7. discurrit. discurrunt 9. adhurit. haurit 12. frigiditatem vel caliditatem. frigiditate vel caliditate 12. in. om.

15. in tangentem. nisi in agent em G. 23. vicinitatem. om. 23. non. communi 25. diflfundetur. diffunderetur 29. eius. cuius Page 1663 . quiddam. quoddam 7. concurrunt. contingent 10. oommotus. motus 12. imprimatur, imprimatur 14. quemadmodum. quam 15. attributa sita. contribute, 28. saporiferi. sapori fieri 30. ipso. eo 31. esse interpretatur. est Page 1672 . parvum. pervium 2. illuminatum. illuminatur 5. in visione. om. 5. fit . . . speculo. om. 8. pervio. One might expect parvo, though it is not found. 9. eciam. autem 15. causa, cum 16. aliquid. om. 17. humor, humidior 19. opposicionem. oppoeicione 20. speculi oeuli. circuli 20. oculo sic. circulo suo 23. perveniunt. pervenit 24. est igitur hec. cum igitur 29, fiet. fit 29. fuerit. fit 31. virtus, om. 33. vel comprehensione. om.

APPENDIX B.

Page 16810 . cell, circvli 12. oculo. celo 19. visa, visui 19. apprehendendum. comprehendendum 22. dibilem. om. 22. visionum. visionem 23. fortitudine. fortitude 26. visa. om. 28. quo. quod 32. remaneret. remanet 35. vel. om. Page 1693 . vento. ventus 6. positum. potencie 9. opponi. opposicionem 10. nee. non 12. illud. id 21. Diccio de sensibus inter ioribus. om. 24. cogitativa. fantasia 28. suggentes. suggerentes 30. audivimus. audimus

243

32. aptate. apte 33. acquirantur. aequiruntur 34. igitur. om. Page 1713 . casualiter. causaliter 4. tuus. am. 5. dividit. dividitur. C. 11. intencio. et intenditwr 12. presentandum. prestitandum 17. vel. e# 19. que. quod 23. coniungantur. coniunguntur Page 1727 . et mineris. om. 9. formis. formali 15. activa. accio 18. habetur per innuicionem. habet permutacionem 20. activus. alicius 20. autem. enim 22. enim. esf 23. animalis. naturalis 26. sine, (forsan fine), fine B.C. 26. quavis. quamvis 29. acquirit. acquirat Marginale 5. motu.

Page 1701 . apprehendit. comprehendit 3. est. om. 7. destruetur. destrueretur 8. estimativa. estimacio 11. hoc. om., est. add. in 11. homini. humani 13. apprehendit add. virtus 17. cogitacio. fantasia Page 17311 . que licet, qua17. virtus, om. libet 20. eita. om. 11. que licet, qualibet 21. componendo et dividen- 11. essent. esset do. opponendo et videndo. 12. esset. cessetf 26. autem. enim 12. hec. hoc 28. veritatem. virtutem 16. secundum add. suum 28. racio. idem 18. hoc. feec 29. enim aptate. apte 18. quod. om. 31. ut. om. 20. quidem. om.

244

APPENDIX B.

20. visio. om. 27. in instrumentum. in om. 28. mensura. mensuratur 28. et extremitatibus. et igne mutatibus 30. enim. igitur 32. inimicicie gatti. inimici-

da caiti

34. eo. et 35. intelligetur. intelligeretur

Page 1743 . supra, contra 16. vel. om. 20. est. om. 23. in. et 24. sed. si 28. moribus. motibus 30. ipsis. ipsa 32. communicant, communicent 34. ignotum. om. 34. per artificia. et artificia Page 1753 . habetur. habet 8. in. om. 16. acquiruntur. acquiratur 18. si. cum 19. sciti. sciri 19. presents add. in 19. intellectui. intellects 28. nee . . . . pereunte corpore. om. 34. corporali. naturali corpori 34. in. om. 35. apprehendent. apprehenderet Page 1761 . apprehendunt. apprehenderet 2. nee. non

6. eciam. om. 7. apprehendet. apprehendit 9. enim. om. 11. statim add. tune 12. illud. ilium 18. oculus. om. 24. scilicet suam. om. 25. esse. om. 28. eciam. om. 31. habeat accionem. agat 32. agat. agit 33. quia. quod 34. a. om. 35. apprehendet. apprehendit Page 1773 . illius. illis 3. apprehendet. apprehendtt 5. occupetur. occupatur 6. est. om. 10. si. fit 11. est. om. 12. agit. aget 12. mille. multe 19. autexn. igitur 20. igitur. ergo 23. si. om. 25. una. om. 30. expoliata. spoliata 31. receptibilis. receptibilitas Page 1785 . quantum add. convenient 7-9. que . . . non. om 10. aut. om. 12. scitum. sicut est 14. homo . . . est. om 15. cuius. eius 16. ipse. om. 17. eciam. om.

APPENDIX B.

20. 25. 30. 30. 30.

divisionem. divisiones ibi. om. esset. esse sicut. si est ad. a

32. induceret. inducit et

33. quia. quod

34. in. om.

35. adhuc. ad hoc Page 17914 . tune. om. 15. equaretur. sequeretur 18. sciencia. sciencie 20. partem. om. 24. sit. fit 30-31. sic ... et situ. om. 32. illud. id 34. eciam. om. 35. quia. quod

245

15. nichilo. nullo 18. eubstancie. pm. 19. sicut. si quis 22. venatur. veniatur 23. causa add. ad 24. modus, motus 27. hoc. hec 30. est autem. om. autem 33. firmum. factam 35. factum. falsum Page 18210 . occupetur. occuparetur 11. aptum. aptatum 12. ut. om. 18. aliquando. om. 24. prohibebitur. prohibetur 29. percipiat. recipiat

Page 1832 . 3. tractatus . . agente om. Page 1801 . cerebrum.mfeZ7. quod anima imprimit lectus cerebrorum 8. hie. ibi 5. presens. est. om. est. 9. imprimatur, imprimitur 7. in. om. 9. Dicamus. dicemus 13. scilicet, quod est 17. seculo. sciencia 14. insimul. eciam simul 21. decem. undecim 21. hie. hec 26. ad. ˙ n 22. dicitur. om. 26. eget add. ˙’s/a 28. formas. formis 30. scire. sciencie 30. de. et 30. constituuntur. con^rw32. demonstracionem. deuntur monstrandum 34. in. cum Marginale Page 1842 . et. vci 1. 21. quod anima est singu6. hec. hoc laris in quolibet corpore. 8. que. quod 8. ex. a& Page 1812 . accidentalibue. 18. irradiat. irradiet 23. ea. earn et accidentibus 24. ezemplum. exempla 11. idem, id 26-27. que . . . sensibilia 12. ignoratum. incognitum om. 14. enim. autem

246

29. 35. 35. 35.

APPENDIX B.

similiter add. et eius. om. ea. earn singulare. singularitate

Page 186 2. ut. quod 3. sit. fit 5. recipiendi. add. scilicet 9. coherendi. cohereendi 13. et. om. 16. vel immediate, om. 17. coheret. cohereat 25. inpediencia. impecKmencia 25. adeo. a deo 26-7. ab eis . . . ab eo. om. 28. hie. hec

15. sciencia. sapiencia 19. vero. enim 23. aliquid. aliquis 32. dominatur vel. om. 33. est. om. 35. et interioria. vel interiora

Page 1891 . spiritus. om. 1. resolucione. resolucioneih 2. contingunt. conting&nt 3. et eciam postquam 4. sicut. sunt 4. id. illud 5. defferens. deserens 8. enim. om. 10. liberam. liberata 11. nobilibus. mobilibus 12. vel insculDtum. om. Page 18611 . ex. de 18. sigillacio. om. 11. et cetera, tune 23. earum. eorum 13. fuerit. fiunt 14-15. circa . . . fuerit om. 23. adulatur. aditur 25. formas delectabiles. for- 23. exemplificabit. exemplificat males intettigibiles 30. aliquantulam. aliquam 26. compnis. sompniis 31. vel add. in 30. cum. add. autem 32. vidit. videt 32. nascetur. nascitur Page 1873 . ilia, alia 34. autem. igitur 9. corpori. a corpore 13. hoc. hec Page 1902 . sicut. sic 20. amisit. amissum est 2. mutatur. mutat 27. trahunt. trahet 3. eo. i22o Marginale 4. obliviscetur. oblwiscitur 1. 30. cave hie. 5. fiet. /E# 5. scilicet, om. 5. fantasia que. fantasia Page 1883 . earum. eorum quo 6. enim. cum 6. meam memoriam. mea 7. dolet. delet is written memoria 10. contigit. contingit 9. offendet. ostendunt 12. puer. pupularis T 11. multiplicantur. mutantur 13. ea. quod

APPENDIX B.

17. vanis. variis 20. eciam. est 24. spiritalibus. et spiritibus 25. aliqua. qua 27. conservatrice. conservante 28. sompnis. somoniis

29. eciam. sicut 30. si add. in

Page 1911 . revolvi. add. et 7. creata. causata 8. a gracia. a. om. C. 9. est inpressio. om. inpressio 32. conservatrice id. conservacione ad 35. eciam. et Page 1921 . sic. que 7. aliquid. quid 11. loquuntur. loquitur 24. sicut extra sic et intus. qui sit extra, sic intus 28. imaginat. ymaginatur 31. id. illud 32. et falsificat. om. 34. racio. idem Page 1938 . iane is read in all three texts; is it for vane? or perhaps the Arabic word "jinni" 9. confortatur* conformatur 9. voluptas. voluntas C. 10. quasi, om. 10. id. ei 11. manum. manus 14. primum add. est 19. autem. est 19. est. esse

247

30. calescit. add. eorum 34. aptetur. adaptetur Page 1948 . inclinantur.mclinatur 9. fit. sit 10. prohiciat. proicit 12. cur. mater 17. destruat. estimat 17. estimacione. estimatore spirituum estimacionem et inficiat hominum estimacionem C. 23. estimat. eztricatl 33. infundantur ei sciencie. infundatur ei sciencia. Page 1953 . invenientur. invenirentur 3. enim. autem 4. unus. om. 18. omne. esse 21. revolucio. resolucio 21. discedit. descendit 24. item, et tune 30. est. erit 32. excelsum. exclusum 34. superet. superat Page 1969 . hec. hie 15. convenerint. conveniunt 19. ex his. om. 26. regulam. verum 27. aliter add. et 31. eget. indiget 32. implere. impossible Page 1973 . invidit. incidit 11. differenciarum add. et 13. volumus. voluimus 13. logicis. om.