BABURIVAMtr "
B e,b ur
'
Lt
tL H Atrr
att"
,': ..
o
T.C. KULTUR EAKAI'ILIGI / ANKARA - 2OOO ISBN 975 - 17 - 2404 - X Dizgi & l{apak Duzeni / TuQra Ajans'232 30 BB
Asil adt Zahireddin Muhammed olan Babilr (D. 15 $ub 1483, Fergana O. 26 Aralk 1530, Arga, Hindistan), Hi
-
distan'daki BabAdil Hanedant'nn lurucusu ve ilk imparator [abi.ir Babaurnare
: " Fabur'un hatrratr" / Babiir Rahmeti Arat. - 3' bsk' I Regit Hazrrlayan Ankara : Kiiltlir [takanl l0l ' 2Ul-ll]. V, 622 s. ; ?0 cm' - (Kiiltiir 8akan1r9r yayrnlarr I F.tr2. Yavrmlar Dairesi FagkanlrEt Itr00 tenel eser dizisi I 108) Yazarrn asrl adr : Zahireddin I'luhamned. ISSN 975-17"2404-X
I. k.a. II. Arat. ReSit Ralrnreti III. Seriler: . 9?3.1
dur.
Devlet adamlQtntn yanr s,ra segkin
asker, $a/r r yetenekli bir gilnl}k yazan olan Babilr, QaQatay edebiyailn Ali $ir Nevai'den sonraki en buy1k sanafg,s/ olarak bilinir.
Bab1rname adlt anilan, otobiyografi alantnda bir d1ny
klasi}i haline gelrnigtir. Bu anilar, ya1rna gdre ola}anusi y\ce gon1ltt), dosttuk duygulartyla dolu, do\at guzetliktet kary duyarh, kiilttirlil, esprili ve gen bir hilkilmdann kigili.Qi,
sergilemektedir. Tarihin Birinci Baskr, 1970
bir
i
bir donemtine rgtk tutan bu
deQerli .{'atryma,
ll
okuyuculara yeniden sunmantn sevincini yagtyor, . kitab' yaytmlanmastnr sa}layan Yaymlar Dairesi Bagkan'l$ln
Ucuncu Baskt, 3000 Adet'
tegekk1r ediyorum.
M. lstemihan TALAY
Kiiltilr Bakanr SERA OFSE"I' MATBAACILIK
Tel : 0.312.229 88
97
20OO - ANKAI{A
T.c. KULTUn gaKAnr,tGl yAyrNLARr Yayrmlar Dairesi Baqkanhsr LOOO TenrcL Ilser Dizisi / lOB
1
I
BABURNAME t'Baburrun HAtrratt"
HazrcLayan
Reqit Rahmeti ARAT
F
/ 602
BABURNAME "
Bab
Lt
r' u. n H 6"t tr at t "
VEKAYi (BABUR'UN HATIRATI) t.
FERGANA Sah gi.in[i, beg ramazan 899 (10 haziran 1494) da, Fergana viliyetinde, on iki yaSrnda padiqah oldum. Fergana viliyeti beginci iklimdendir ve mAmurenin kenarmdadrr. $arkr Kisgar, garbr -- Semer-' kand ve cenubu Bedahgan'rn hududu olan daflardrr. Ewelce gimilinde, Almahk, Almatu ve Yangt.''
gibi, 5ehirler var-
- kitaplarda Otrar mrg; fakat bugtin rnogul ve
tarafindan tahrip edilmig ve hie bir mimure kalmamrgbr. Kiiqiik bir vildyettir. Hububat ve meyvasr boldur. Etrafi da[hhtrr, yalnrz Semerkand ve Hocend'in bulundufiu garp tarafrnda daf yoktur. Krgtn, bu cihetten baska, hiq bir yerden dligman gelemez. Hocend suru ismi ile meghur olan Seyhun nehri, (2 a) bu 0lkenin Simdl-i sarkisinden gelir ve iginden gegerek, garba dopru akar; Hocend'in Simali ve bugifun $ahruhiye namr ile meghur olan Fenaket'in cenubundan gegip, tekrar gimAle drinerek, Ttrrkistan'a dopru gider. Tiirkistan'dan epeyce agafrda bu nehir biisbiitiin kumlar arasrnda kaybolur ve hig bir nehire kangmaz. Besi Seyhun nehrinin cenubunda ve ikisi gimAlinde olmak iizere, yedi kasabasr vardtr.
.
,
PERGANA
E n d i c a n, cenup tarafrndaki kasabalanndan biri olup, ortadadlr ve Fergana viliyetinin payitah' trdrr. Flububatr qoktur, meyvasl boldur; kavun ve iiziimi.i iyictir. I(avurt zantantnda tarladan kavun satmak iclet defildir. Endican naspatisinden daha iyi nagpati bulunmaz. Maveralirrnehir'de. Semerkand ve Keg kurganlartnclan sonra, (3) bundan daha bti.vi'ik kurgan yoktur. Uq kaprsr vardtr. Erki cenup taraftndadrr. $iyAn-r hayrettir ki, buraya dokuz ank (tar' nav) su girdifii hilde, hig bir yerden grkmaz.. Kale' nin etrafrndaki hendefin drgtnda, ta$ dti$eli biiyfik yol bulunmaktadrr. Kalenin etrafr mahalleler ile qevrilmistir. Bu mahalleler kaleden bu hendek ve onun yanrnclan gegen bi,iytik yol ile ayrtltrlar. Av ve ku$u da qoktur. Siiltinii (2 b) pek semiz olur. Bir siil0ntin budunu diirt kisi yese, bitiremezmis. Ahalisi fiirktiir. $ehir ve pazarda fiirkgeyi bilmeyen kimse yoktur. Halktn konugma diti yazr diline uygundur. Nitetlr-n Mr Ali $ir Nevai'nin eserleri, Herat'ta negv-ii nema bulduBu hilde, bu dil ile yazrlmrgtrr. Ahalisl arasrnda gtizeller qok bulunur. Musikide meghur olan
Yusuf Hoca, Endicanhdrr. Havast sthhate muardrr ve sonbaharda sttma gok olur.
s,
Endican'tn cenub-i $arkisindedir. $arka dofru Endican'dan dtirt ytgaq mesafededir. Havasr giizet ve akar sularl boldur. Bahart Cok iyi olur. Ug'un iyiliBine diir bircok rivayet vardtr. Kurgant'nrn cenub-i garkisinde, $ekli nriitenasip olan bir daf bu' lunmaktadrr. Bera-I(0h ismini tagryan bu dafitn tepesinde, Sultan Mahmud Han bir kiilk yaptlrmlstrr' Bu kiiqkten bifaz aqafrda ve bu dalrn Clklntill ve dik bir yerincle, 902 (1496'L497) senesinde, ben de bir U
4
899
il2 EKIM t49t - 2 EKIM t19t
alruanlr kdEk yaptrrdrm. Gerei o kiisk bundan yiiksek ise de, benimki daha gtizel bir mevkidedir: biitiin 9ehir ve rnahalleler ayak altrndadrr. (3 a) Endican suW, U$ mahallelerinin igerisinden gegerek, Endican'a gider. Bu suyun iki tarafr baflrktrr ve btitiin baSlar sul'a mi.iteveccihtir. Menekgesi pek lAtiftir. Akar sularr vardtr. Bahan gok giizel olur; birqok ldle ve giiller agar. Bera-Kfih dafirnrn eteiinCe, nehir ile ba!tann arasrnda, Ce'ua adh bir cAmi bulunmaktadrr.,, Da! tarafrndan bi.iyiik bir nehir (4) akar. Bu ciminin drg avlusu biraz meyilli, yoncah, her tarafi gdlgeli ve safah bir meydandrr. Her gelen rnisafir ve yolcu burada dinlenir. US ayaktakrmrnm tuhaf bir 6deti vardrr: eger bir kimse burada uykuya dalarsa, o nehirden su ahp, iizerine dtikerler. Omer $eyh Mirza'nln son zamanlartnda, bu daEda kurl ile ak dalgah bir ta$ meydana qrktr. Btqak sapr, kemer ve difier bdzr geylerin imdrli igin kullanrlan, gok giizel blr ta5trr. Fergana viliyetinde US kadar safah ve havadar blr kasaba yoktur.
.
Merginan,
Endican'rn garbrnda ve ondan yedi yrgaq mesafede, giizel bir kasabadr. Mahs0lii Cpk, nar ve erifi fevkalide giizetdir. Ddne-keldn dedikleri bir cins nar vardrr ki, tathlrk ve mayhoglukta Semnan narlanna (3 b) tercih edilebilir. Qekirdefini grkardrktan sonrar igine gekirde[in igini konrp kuruttuklarr ve seyhf,,ni (s0bhini) dedikleri bir cins eri[i de gok lezzetlidir. Avr ve kuqu iyidir; ak geyik, yakrnrnda bulunur. Ahalisi santlr. Yumruk gtireqinde mffhirdirler ve kat'gact lnsanlardtn Yumruk gtireSi MaveratinnehiCde gok gayi olan bir edettlr. Semerkand
'
FERGANA
ve Buhala'da gcihnet kazanan giire5gilerin ekserisi merginanlrchr. Hiddye sahibi $eyh Burhaneddih Ali, Merginan'rn Regddn adlt bir k
FIocend,
6
tlq? ( r2
rrllt
r
49t
* z ErlNr r.re+
grl) adlr, bil dai vardrr. Burada fir0ze ve difier mAden ocaklan buiunur. Bu dafida yrlan pek goktur. Hocend'in av \re ku$ avlayacak yerleri gol< iyidir. Ak geyik, geyil<, stiliin ve tavgan gok bulunur. Havasr srhhate gok rnuzrrdrr ve sonbaharda srtmasr qok olur. Rivayete gdre, serqeyi bile srtma tutarmrg. flavasrnrn fenah$tna sebep, qimAldeki ba$ar oldufunu sdylerler. Bunun rrrlilhakailndan olan Kend-Badem, bir kasaba defilse de, giizelce kiigtil( bir kasabacrktrr. Bademi iyi olduiundan, (4 b) bu isim verilmi5tir. Hi.irnrliz ve Hindistan'a hep bunun bademi gider. Hocend'den beg altr yrgaq qarktadrr. Hocend ile KendBadem arasrnda Ha-Delvig adh bir SOI vardrr. Bu Ccil hep rtizgfrrhdrr ve kasrrgalar olur. Qiiliin garkrnda bulunan Melginan ile, garbrnda olan Hocend'e bu-
radan dairna ri.rzgirlar gelir. Rivayete gdre, birkaq delvig bu qrilde kasrrgaya tutulmuglar ve birbirlerini bulamadan, "ha derviq, ha dervig!" diyerek, 6lmtiElerdir. O zanrandan beri bu Cdle Ha-Dervis cliyollarl)11s.
A h s i , ,seyhun nehlinin gimdl tarafrnciaki kasabalardan biridir. Kitaplarda Ahsiket yazarlar. Nitckiur qiir Esiredciin'e Esireddin Ahsiketi derler. Fergant'da, Iinclican'clan sonra, bundan (6) dalta biiI'i.-ik kasaba yoktur. Endican'ln garbtnda ve dokuz ylgaq mesafcdedir. 6mer $eyh Mirza bunu payitaht yapnrt.5tr. Scyhun nehri kurganrn altrndan akar. Kurgant yiiksc'k bir ugurum iizerindedir ve hendek yet'ine bu derin uqurum vardtr. Bunu merkez yapan clnrer $eyh Mirza, bir iki kademe drgardan, tekrar cukurlar kazdrrdr. Fergana'da bunun kadar saflam ber:ika bir l
IINGANA
dan bir ger'i uzaktadtr, (kdy nerede, aEaglar nenede) darb-t meselini, gd'libi, Ahsi igin siiylemislerdir' Kavunu iyi olur. Mir-Tirnuri dedikleri, bir rrevi kawn vardtr kl, biiylc kavun diinyada giiriilmerniStir' Buhara kavunu da me5hurdur. Semerkand almdtft zarnan, Ahsi'den ve Buhara'dan kantn getirtip' bir mecliste kestirdim. Fakat Ahsi kavunu ile hig mukayese edilemez. Av ve kuSu gok iyi olur' Seyhun nehrlnin Ahsl tarafr Ciildiir. Ak geyik pek goktur' Endican tarafi ise, ormandrr. Geyik, si.ilfin ve tavgaru bol ve gok semiz olur. Kishn, Ahsi'nin gim&linde ve oldukga kiiqiik bir kasabadrr. Endican sulnr Ug'tan geldiEi gibi' Ah' sl suyu da, Kisin'dan gelir. tyi ve havadar bir yer' dir. Ellenceli bahgelerl vardrr ve bunlann hepsi dere kenartntta oldufu igin, "iinii si'islii elbise" (postinl pi$ berre) derler. Us ile Kisin ahalisi, safa ve hava bakrmrndan, kendi kasabalannrn daha iyi olduEun: da tsrar ederler. Fergana vildyetinln etrafrndakl dallarda grizel yaylalar vardtr. Krzrl siiiiit (tabulgu) afact yalntz Lu daElarcla bulunur; clifer yerlerde tesadiif edilmea Tabulgu, kabu[u ktrmrzt bir afaqtrr' Asa, (5 b) kamgl sapl ve kuSlara kafes yapmak igin kullantrlar; yoniup, ok (tir-gez) yaparlar. Oldukga iyi bir afagttr'
Heaiye olarak, uzak yerlere giitiiriirler. B6zt kitap larda yebruh us'sanemin bu daflarda bulunduBu ya' zrhdrr. Fakat bu srrada hig duyulmadt. Yalntz Yetl' Kent'in daflarrnda, halkrn ayrk otu dedifi' mihr-giyitrrn hassalannr htiz, bir otun bulundu[u isitildi. Bu
ot,giliUa,mihr-giyihtrrveoranlnahalisionabuis' t"i tZl vermiSlerdir. Bu daflarda fir0ze ve difier 8
t9r (rt EKIM ta9,
- r srlu rrst
mAden ocaklan vardrr. 6,dilflne idare eCildifii takdirde, Fergana viliyetinin hasildtr ile 0g - ditrt bln asker beslemek rntimkiindiir. Omer $eyh Mirza, ytiksek hlmmetli ve biiyLik iddiah blr padlgah oldufu lgin, dfiima memleketini genigletmek fikrini tikip ederdt. Birgok defa Semerkand i,izerine asker sevketti. 86zan maSl0p oldu; bazan gAyesine erigemeden diindii.
Kayrnpederi Ywrus Har, Cengiz Han'rn ikinci o[Iu CaEatay Han neslindendir; benlm de biiytik babam olan bu han, o gifurlerde QaEatay Han'tn yurdunda, molXrl ulusunun hanr idi. 6mer $eyh Mirza, kendisini birgok kere rica ile getirir ve her geliginde or{a vlliiyetler verirdi. Fakat Omer $eyh (6 a) Mirzi'nrn tstedigi gibi olmazdr. GAh Omer $eyh Mirza'nrn k6ti.i harcketinCen, gflh moful ulusunun muhalefeti. yiiziiLnden, viliyette' duramay-lp, tdkrar Mofiulistan'a gll derdi. En son divetinde, Omer $eyh Mirza, o zemarrlar kendi idaresinde bulunan ?askend vildyetinl ona verdi. Bunu kitaplarda $ag ve bilzan da Qag yazap lar ki, Caq-yayr bundan gelmektedir. O tarihten 908 (1503) senesine kadar, Taskend ve $ahruhiye vll6yetl Cafiatay hanlartntn idaresinde kalft. Bu sralarda mogul ulusunun hanh[r,. Yunus Han'tn biiyi.ik oflu ve benim annemin biiyi.ik kardegi olan Sultan Mahrnud Han'da idi. 6mer $eyh Mirza'ntn biiytik kardegl Semerkand padisahr Sultan Ahmed Mirza ve mofiul ulusunun hanr Sultan Mahmud Han, Omer $eyh Mir: za'nln kiitii hareketinden rencide olduklan igin, big birleri lle ittifak ettiler. Sultan Ahmed Mirza, SuItan Mahmud Han'r d6mad edinerek, mezkrfr tarihte; Suttan Ahmed Mirza Hocend suwnun cenubundan ve Sultan Mahmud Han gimtl tarafindan, Omer Seyh
FERGANA
Mirza'ntn tizerine yiirtidiiler. Bu esnada garip bir hddise oldu. Zikrettifimiz gibi, (6 b) Ahsi hisarr ytik-
sek bir ugurum iizerine kuruhnug olup, binalan br,r ugurumun kenannda bulunmaktadrr. Bu tarihte (8) ramazan aylnln dcirdtinci.i pazartesi gijnti (9 haziran), 6mer $eyh IVIirza bu ugulurndan giivercin ve giiver.cinJr0ne ile diigerek, iildii. Otuz dokuz yagrnda idi.
Doium ve nesebi.
860 (1456) da Serner'kand'da dofmugtu: Sultan BbO Said l\{irza'ntn drir'diincii oflu idi.'Biradelleri Sultan Ahmed Mima, Sultan'Muhammecl Mirza ve Sultan Mahmud Mirza'lardan kiiqiiktii. Sultan Eb0 Said Mirza ise, Sultan Muharnmed Mirza'nrn oflu, Sultan Muhammed Mirza, l\tlirangah Mirza'nrn oSlu ve Mirangah Miza, Timur Rey'in iigiincii oilu idi. Mirangah Mima, Omer $eyh ile Cihangir l\,Iirza'dan kiietik ve oSahruh Mirza'dan btiyiiktii. Sultan Eb0 Said Mirza once Kabil'i Omer *$eyh Mirza'ya vermig ve Balu Kibili'yi ona bey-ateke tAyin edip,. oraya giindermigti. Fakat.urirzalann s0nnet di.iftinii miina,sebeti ile, Dere-i Gezrden diindiiri.ip, Semerkand'a getirtti. Diifiiinden sonra, Timur Bey biiltk Omer $eyh Mirza'ya Fergana viliyetini ver.di[i igin, o da (kendi oflu ttmer $eyh Mirza'ya) Endican vilAyetini verip, Huday Birdi TuEqt Timuttaq't bey-ateke tAyin ederek, oraya gtinderdi. $ekil ve Semaili. Ktsa boylu, defirmisalralh, gigman yiizlti ve tombul bir Adamdt. (7 a) Qok dar elbise giyerdi. Kugak baflailrken, karntnt ieeriye gel<er ve ballandtktan sonra, kendini koyuverirse, eok defa kusak kopardr. Giyinme ve yeme hususunda tekelliifstizdii. Sarrfitnt destir-pig sarardt. Sarrklar o zaman gAr-pig idi ve slde sartp, kuyruk ko10
899
(tz EKIM r4e, _ z EKIM r{9{
yarlardr. Yazrn divan haricinde, ekseriya moEut bigimi bxirk giyerdi.
AhlAk ve etvarr. Hanefi rnezhebinden
olup, temiz itikaUr bir adarndr. BeS vakit namazlnl brrakmazdr. Kazaya kalanlan da, hayatta iken, tamamen'yapmtstrr. Cok defa yi.iksek ses ile Kur'an okurdu. Hoca Ubeydullah hazreflerinin nitiriai idi ve sohbetleri ile gok miigerref olmugtu. Hoca hazreileri de ona "oilurn" diye hitap ederdi. Okuyup yazmaflr iyi bilirdi. Halnseteyn, Memeui ve tarih kitaplannr mfitalia etnigti ve ikseriya gehnfrme okurdu. (g) Siire istidadl vardr; fakat buna ehemmiyet vermezdi. Adaletinin ne'kadar yiiksek oldugunu gu vak,a'bize gdstermektedir: bin kigiden miirekkep olan Hrtay kervaru yolda giderken, Endican tarafind,aki daflauh altrnda, kar altrnda kalmrg ve ancak iki kigi kurtulabilmigti. Bunu haber ahnca, memurlar gcinderip, kervanrn biitiin mahnr (7 b) zaptettirdi. Orada vd,-_ risleri bulunmadrfr ve kendisinin de ihtiyAcr oldufiu halde, bu mallan mrihafaza etti. Bir iki sene sonra, .Semerkand ve Horasan'dan vArislerini aratrp buldurarak, mallannr silimen teslim etti. Qok crimert ve cijmert olduiu kadar da iyi huylu idi, ryi tabiatli,: giizel ve tath dilli bir adarndr. Cesur ve mertti. Bir defa Ahsi kaprsrnda ve bir defa da gahruhiye kaprstnda olmak iizere, iki defa biiti.iii yiiitlerden daha . tyt krhg kullandr. Oku orta derecede atardr. Yumrugu Cutr kuvvetli idi. Onun yumrulundan devrilmeyen yoktu. Memleketini genigletmek hrrsr yiizi.inden, pek gok sulhler harbe ve dostluklar da dtigmanlrEa diinerdi. Onceleri gok igerdi. Fakat sonralan ancak haftada bir iki defa meelis kurardr. Sohbeti hog bir adam-
u
FERGANA
dr; yerinde ve giizel beyitler okurdu. Sonralan daha ziyade micun kullanma$a baglamtsh; m6cun kullandrfr esnada l<endinden geqerdi. Zengin olmakla beraber, mtitevazi idi. DiimA tavla ve b0zan da kumar oynardr. Meydan muh a re bele ri. UC meydan muharebesi yaptl. tllci, Yunus Han ile, Endican'm qimil (8 a) taraftnda, Seyhun nehrinin yakasrnda, Teke' Sekritgii adh yerde yaptr$ muharebedir. Bu nehir daE etefiinde olup gdyet dardtr; rivayete gtire, butadan teke atlamtg ve bu isim bunun igin verilmistir. Muharebede maEl0p olarak, ele diistii. Fakat Yuntrs Han iyilik edip, vilAyetine gitmesine miisaade etti. Muharebe burada oldu$u igin, Teke€ekritgii muharcbesi bu vilAyette bir tarih olmu$tur. lkincisi, Ttirkistan'da, Aras (Urs) sulunun yakasrnCa, Semerkand (10) civartnt yaEma etmekte olan iizbekler ile yapllan muharebedir. Aras sulnrnu btz tizerinden ge(a' rek, onlan iyice maBl00 etti; esir ve mallartnt altpt hepsini sihiplerine iade etti. Kendisi hig bir Seye tama etmedi. Oq0nctisii de, Sultan Ahmed Mina ile' $ahruhiye ve Ura-Tepe arastnda, Has adh kiiyde yaptrfir ve ma$0p olduflu muharebedir,
Vilayeti.
Babbst kendisine Fergana vilifrc' tini vennisti. Bir miiddet Tagkend ve Sayram da Mirza'nrn elinle idi. Bunlan kendisine biiyiik karde$ Sultan AhmeC Mirua vermiSti. $ahruhiye'yi hile ile alarak, bir mtiddet elinde bulundurdu. Son zamanlarda Tasl<end ve $ahruhiye elinden grkmtgtt: Fergana vilAyeti, Hocend ve Ura-Tepe - asrl adt Ustusna elinde bulunuyor(Usrutta) dtr, Usrus da derler du. Hocend'i b0zrlart Fergana'dan (8 b) saymazlar. 12
89e (r2 EKIM
tle' - 2 EKIM t4e{
Sultan Ah;:rerl Mirua, Tagkend'e moSul iizerine asker sevl<edip, Qir suyunun yakasrnda magl0p oldu. UraTepe'de Flafrz Bey Dulday bulunuyordu. Burasm Omer $eylr Mirza'ya verdi ve o zamandan beri Usruqna onun idaresinde idi. e ocuklarr. Mirza'nrn iig ollu ile beg krzr kalmrgtr. Riitijn oflullannrn en biiyii$ii, ben Zahireddin Muhammed Babur idim. Annem l(utluk-Nigdr Hanrm idi. Di$er bir oilu, benden iki yag ki.iqiik olan Cihangir Mirza idi. Annesi mo$ullann tiimen beylerinden Fatma Sultan idi. Dlfer bir oflu, Nisrr Mirza idi. Annesi Endican'lr, Umid adh, bir cdriye idi. Benden drirt yag kiigiikti.i. Itrzlannrn en biiyiipi.i, benim dz kardegim olan Hanzide Begim idi. Benden beS yaq biiyiiktti. Ben Semerkand'r ikinci defa aldrStm zaman, Serpul'de mail0p olmama rafimen, gelip beE ay kaleyi mtidafaa ettim. (11) Fakat civardeki padiph ve beylerden hiq yardrm gdrmedifimden, me'5rus olaral<, brrakrp qrktrm. O fetrette Hanz6de Begim, I\{uhammed $rbani Han'rn eline diiqmi.iftii. Ondan Hurrem $ah adh bir oflu oldu. Makb0l bir oSlandt. Belh vildyetini ona vermiqti. (9 a) Babasr iildiikten bir iki yrl sonra, o da Tanrr rahmetine kavu$tu. $ah lsmail, iizbegi l\{erv'de magl0p ettifii zaman, Hanzide Begim orada idi. Benim yiiziimden, iyl muanrele edlp gdnderdiler. Kunduz'da gelip bana iltihak ettiler. Birbirimizi giirmeyeli on'sene olmugtu. Ben ve Muhammedi KiikeltaS, ikimiz gcirmefie gittik. B:gim ve Begim'in yanrndakiler beni tanrmadtlar. Ancak ismimi sciyledikten sonra tanryabildiler. Krzlarrndan biri NAsrr Mirza ile iiz kardeq ve benden iki yag bi.iytik olan Mihr-Banu Begim idi. gehr-Banu l3
fERGANA
Begim de, Nirsrr Mirza'nrn iiz l<ardegi idi. Benden sekiz ya$ kiigiil(tii. DiSer bir krzr da Yadigir Sultan Begirn idi; annesi, Aga Sultan adh bir ciriye idi. Diferi l{at'agoz Begim dc'dilrler"i, Rukiye Sultan Begim idi; annesi, Mahdum Sultan Begim idi. Her ikisi de Mirza'ntn iili.imiindell sonra cltinyaya gehniglerdi. Yadigdr Sultan Begim'i, be'nim bliytik annem Isen Devlet Begirn. btiyiitmtigtii. $tbani Han Endican ve Ahsi'yi aldr[r vakit, Yadig$r Sultan Begim Hamza Sultan'rn Abdullitif Sultan adlt ollunun eline diigmtigti.i. Ben, Hamza Sultan kumandasrndaki sultanlan Hutlin viliyetinde maEl0p ederek, Hisar't aldtfrtm zarnan, bana iltihak etti. Bu fetlet zamantnda Rukiye Sultan Begirn, CAni Bey Sultan'tn eline diiltii. (9 b) Bir - iki' oflu oldu; fakat yagamadtlar. $irncli liendisinin de Tanrt rahtnetine kavtl5tugu haberi geldi.
Kutluk-NiKadrn ve ciriyeleri. l
Mahrnud Han ile Suitan Ahrnecl f{an'tn ablast idi. Yunus Han, Cengiz Han'tn ikinci oflu QaEatay Han rreslindendir'. Yunus Ilern b, Veys Han b. $ir Ali O[lan (L2) b. I\Iuhammed Han b. Hrztr Hoca Han b. Tu$luk Timur I-Ian b. isen Bttga l{an b. Duva Han b. Barak FIan b. Yisiin Teve b. Mbtilgen b. Qagatay Han b. Cengiz l{an. Strasr geldifi icin, hanlartn ahvalini de krsaca zilileclelirn. Ytutus Han ile Isen Buga Han, Ve.vs l{an'tn ofullan idi. Yttnus Han'tn annesi tiirkistanh Ktpgak beylerinden ve Tintur Bey'iu koluduElt $eyh Nureddin Bey'in ktzt veya torunudur. Veys Flan'tn iiltimiind', bir ktsmt Yunus Han tarafrnda ve elisct'iyeti tsen Bttga FIan taraftnda olmak
t4
6ei ( li t.xltr.t r{el *.- u t,:Klirt t r
t
iizcrc, moful ulusu iki frrkaya ayrrldr. Daha
TERGANA
gikiyetle, Mofulistan'a gelmislerdi. O vakit Sagangt beylerinin biiytiEii $ir Hacr Bey idi. Yunus Han bunlarrn arasrna geldi ve $ir Hacr Bey'in krzr tsen Devlet Begim ile evlendi. Mogul d,detince Han ile lsen Devlet Begim'i, beyaz bir kege iizerinde kaldrrrp, han ildn ettiler. Han'tn bu lsen Devlet Begim'den Ug krzr oldu. Bn biiyii$ii Mihr-Nigir Hanrm idi. Sultan Eb0 Said Mirza bunu en bi.iyiik o$lu Sultan Ahmed Mirza ile evlendirmigti. Mirza'dan hig gocu[u olma&. Sonra fetret devrinde, $rbani Han'rn eline diilmiistii. Ben Kibil'e geldiSim zaman, $ah Begim ile Semerkand'dan Horasan'a ve oradan da Kdbil'e geldiler. $rbani Ifan l{andahar'da NAsrr Mirza'yr muhasara etti$ vakit, ben Lemgan'a gittim. Han Mirza, $ah Begim ve Mihr-Nigdr Harum ile birlikte, Bedahgan'a gittiler. Mirza Han'r M0barek $ah (11 a) Kal'a-i Zaf.er'e gaflrdr$t zaman, Eba Bekir Kdggari'nin aktnctlartna rastgeldiler. $ah Begim ile Mihr-Nigir ve biitiin onlar ile beraber bulUnanlarrn iilelerl esir di.igerek, o merhametsizin esaretinde fini dUnyaya veda ettiler. tkinci ktzt, benim annem KutlukNigir Hanrnr idi. I{azakltk ve fetret zamanlartnda ekseriya benim ile beraberdi. Kdbil'i aldrktan beq altr ay sonra, 911. (1505) de Tanrt rahmetine kavugtu. UCi.incii ktzr, Hub-Nigir Hantm idi; Muhammed Htiseyin Giirgin Duglat'a vermiqlerdi. Bir ktzt ve bir oflu olmu5tu. Ktzrnt Ubeyd Han almrgtt. Ben Buhara ve Semerkand't aldtfrm zaman, orada kalmtstt. Sultan Said Han'dan, amcasr (14) Seyid Muhammed Mirua Semerkand'a bana elgi olarak geldifi vakit, onun ile birlikte gitti. Sultan Said Han ile evlendi. OElu Haydar Mirza idi. Babasr dzbekler tarafmdan l6
899
(t2 EKIM t{et
-
2 EKIM ll9{
dldiirilldiikten sonra, gelip iiq ditrt sene benim hiz' metimde bulundu. Sonra mi.isaade isteyerek, KnS' gar'a, Han'tn yanma gitti. Her gey, itter raf altrn, irtqr giimilg vc ittor kalay otrun' kendi ashna diincr.
DeCiklerine gdre, Stmdi tiivbe etmis ve iyi yo' la girmistir. Elinden' yazl yazmak, resirn yapmak, ok, mzrak ve yay kullanmak gibi, her gey gelirmiS. $iir kabiliyeti (11 b) de vardtr' Bana da bir istidast gelmisti. tn$asr da fena deE'ildir.
Han'm kadrnlanndan biri $ a h Be g i m idi. BaSka kadtnlan varsa da, gocuklartrun anneleri bu ikisi idi. $atr Begim Bedahgbn gahr $ah Sultan Mu' hammed'in ktzt idi. DediklerinE giire, bu Bedahqan gahlanntn nesebleri tskender Filkos'a vlsrl olur. Bu 6ahrn difer bir krztnt - ki, Sah Begim'in ablasr Sultan EbO Said Mirza almrg ve ondan Eba olur Bekir Mirza dofimugtu. Han'tn bu $ah Begim'den iki oflu ve iki krzr olmugtu. Sultan Mahmud Han, bu iigiinden biiyiik ve zikri gecen iig krzdan kiigiiktii. Se' merkand ve o havalide kendisine bdzan Hanike Han derler. Alga Han adr ile Siihret kazanan Sultan Ah' med Han, Sultan Mahmud Han'dan ki.iqiiktii. AlCa adrntn verilmesine sebep Sudur: kalmak ve mofiul di' linde "6ldiiren" e aln$ derler. Kalmaklan birkag de' fa ma[l0p edip, birgok adamlarmt kestifii iqin' clogr demisler; gok ktrllanma neticesinde, al4a olmugtur. tleride bu hanlartn bahsi, stra ile, tekrar gelecektir; vekayi ve halleri oralarda zikredilecektir. t7
FTRGANA
Sultan-Nigil
Hanrnt,
B9e
diferlerinclen
kiiqtil< ve bir krzrndan biiytik (72 a) idi. Sultan Mahnrucl Mirza'ya vernrigler ve ondan Sultan Veys adh bir o$u olmugtu. Yerinde zikri gelecektir. (15) Sultan Mahrnud Mirza oldiiliten sonra, oilunu ahp, hig kimseye haber vermeden, Ta5kend'e biiyiik kar.de,sine gitrnigti. Birkac sene sonra kendisini, Cengiz Hart'tn biiytil< oilu Cuci neslinden ve kazak sultanlartndan olan Edik Sultan'a verdiler. $rbani Han, hanlart nraflup edip, Tagkend ve gahruhiye'yi aldr*r vakit, hizmetinde bulunan on ihi rnofulu ile kagrp, Edik Sultan'a gitti. Eciil< Sultan'dan il
la Kiggar'a, Sultan Said Han'rn yanlna, gittiler. Orner $eyh Mirza'ntn haremlerinden biri, Hoca I{iiseyin Bey'in kzr, Ulus Aga idi. Ondan bir krzr olmugsa da, kiiei.ikltiEiinde iildii. Bir birbuguk sene sonra, (Ulus Aga'yt) haremden gtkardilar. Biri de, moiul ttimen beylerinden Fatma Sultan A g a idi. llirza hepsinden
(
t2
EKIN1
rcc,
t{e{ - 2 EKINI
Aga'yt almrgtr. Sonralarr aldrfir Kalagriz Begim qok sevimli idi. Miua'ya hoq gciri.inmek igin, nesebini Sultan EbO Said l\firza'nln afiabeyisi [Iinucihr Mirza'ya kadar gtkarmrglardr.
Odalrk ve ciriyeleri
de Coktu. Bunlardan biri, Umid Agage idi; Mirua'dan evvel iilmiiStti. Mirza'nln son glinlerinde aldrklarrndan biri, moiullardan Ttin (Ters0n) Sultan ve dif;eri de, Aga Sultan idi. (16)
Umerasl. Huday Birdi TimurtaS,
Herat hAkimi Ak Buga Bey'in bi.iyi,ik kardeqi neslindendir. Sultan Ebfr Said Mirza, Cuki Mirza'yr gahruhiye'de muhasara ettifi zaman, Fergana vildyetini Omer $eyh Mirza'ya vermig ve egik agasr olarak da bu Huday (13 a) Birdi Timurtag'r tAyin edip gcindermigti. O zaman bu Huday Birdi Timurtaq yirmi beg yagrnda idi. Gergi yag itibariyle kiiStk idi ise de, idaresi, zapt ve raptr pek iyi idi.r,Bir iki sene sonla, tbrahim Beggik US nevahisine akrn ettifii vakit, Huday Birdi Timurta$ onu arkasrndan tdkip ederel<, harb etti; fakat mafl0p edilip, gehit olctu. O esnada Sultan Ahmed Mirza, Ura-Tepe'nin Ak-Kaqgay denilen yaylasmda bulunuyordu. Bu yayla Semerkand'm on sekiz Jngag garkrndadrr. Sultan Ebt Said Mirza ise, Herat'rn on iki yrgag garkrnda bulunan Baba FIdki'de idi. Bu haberi, Abdtilvahhab gagavul vasrtasr ile, Mirza'ya gdnderdiler. Bu yiiz yifirnri altr yrgaq yolu ddrt grinde katetti.
II6,f.tz I\Iuhammed Bey Dulday,sultan l\telik I(Aggari'nin.o$lu Ahmed I{acr Bey'in ktiCiik kardesi idi. Huday Birdi Bey'in ijllimiinden sonra, 19
PENGANA
,
bunu eqik ihtiyan olarak gdndermiSlerdi. Sultan EtO Said Mirza'nrn iili.imiinden 6onra, End:can beyleri kendisi ile anla5amadtklarr igin, Semerkand'a, Sultan Ahmed Mirza'ntn miilirzemetine gitti. Sultan Ahmed Miiza Qir'de maBl0p olduEu zarnan, Ura-Tepe'de idi (13 b). Omer $eyh Mirza, Semerkand'a gitmek ntyeti ile, UrarTepe iizerine geldi[inde, Ura-Tepe'yi Mirza'nrn adamlanna teslim edip, kendisl de Mirza'nrn hizmetine girdi. Omer Seyh Mirza da ona Endican'rn idaresini verdi. Sonralan Sultan Mahmud HAn'm yanlna gitmisti. Kendisine, Mirza Han't ner,a. retine tevdi ederek, Dzak (Dizek)'r vermiqlerdl. Ben Kabil'i almadan biraz ewel, Mekke'ye gltmek igin, Hind yolu ile sefer etmig.ve yolda Tann rahmetine kanrgmustur. Gdsterig sevmez, (17) az s
$eyh Mezid Bey,
ewelce bana bey-ate-
ke olarak tiyin edilmiSti. Zapil ve idaresi oldukEa iyi idi. (Ebiilkasm) Babur Mirza'ya da hizmet etmigtir. 6mer $eyh Mina yantnda ondan daha btiyiik bey yoktu. F6srk bir adamdt ve ofilan tutardr. Ali [\lezid Bey, koqtn, bir defa Ahsi'de ve bir defa da Tagkend'de olmak tizene, iki defa isyan etti. Miinafik, fdsrk nanktir ve yararnaz bir adamdt.
Hasan Ydkub Bey, miitevAzi, iyi tabiath, gevik ve liyakatli bir adamdt. Bu beyit onundur: 20
899
(rr erlu tte, _ r Exh,r ltcr
Ey dcvlet kuru, dtin gel: renin hattrnrn tutiri bulunmadrfr igin, karFanrn lscmigimi g6tiirmcrinc az
lsrldr.
Cesfir blr adamdr. Oku iyl atar, giigeni (14 a) iyi oynar ve birdirbirde iyi srgrardr. Omei Seytt Uir_
za'ntn iiltimiinjen sonra, benim kaprmda ,if,-iU_i tiyar o idi. Dar gdrtigrti, az kavraJng[ ve fitneci ifrbir
adamdl
Ka
sr
m
y,
Be kogrn, Endicanln eski kogun beylerinden idi. Hasan Bey'den sonra, benim t
kadar kud-
ret ve itibarr arttr, eksilmedi. Ces0r bir adamdr. Bir defa l*sin nevahisini'yaEma eden iizbekleri tiikip ederek, onlan iyice ma[l.p etti. Omer $eyh Mi; malyetinde krrri kulranmrgtr.' yassr-Keqit, muhar€be, sinde de iyi vuruStu. Kazakhklarda Mesifra Oagfaiin-
dan Sultan Mahmud Han'rn yantna gitmefie karar verince, bizden ayrdarak, Husrev yanrna git$ah,rn ti. 910 (1504),da Hrxrev gah,r alarak, Kdbilde Mukim'i muhasara ettifim zaman, Kasrm Bey tekrar geldi. Ewelce oldugu gibi, korudurn ve Suit ot g.ru_ terdim. Dere-i Hog'ta Tiirkmen heziresin" atrriet_ tifimiz zaman, Kasrm Bey, (1g) ihtiyarhfirna ra!_ men' genglerden daha iyi ytirtcii. onun igin kenoisi_ ne mfikifaten Bengig vilAyetini verdim. Sonra a il KAbil'e gelince, Hunrayun'a bey-ateke t6yin tf ettim. Zemin'Daver arrncrfr srrarardu i"n., rahmetine ka; Mi.isliiman, dindar ve mlitteki bir adamOr. Il5tu. heli yemelrteri yemezdi. Fikri ve tedbiri qok iviStipiji. Qok qaka ederdi. Kendisi iimmi oldu{u iafOi cot hog niikteler s
2l
FIRGANA
i e99 (t2 EKIM t{91 - 2 eKlM t{er
Baba liulr Baba Ali BeY,
$eYhAli tjldiikten Bahadtr'tn neslindendir. $eyh Mezid Bey sonra, onu bana bey-ateke tAyin ettiler. Sultan Ahnrcd Mirza Endican'a asker sevkettigi zaman, Sultan Ahmed Mirza'ya iltihak edip, Ura-Tepe'yi teslim etti. Sultan Mahmud Mirza'dan sonra, Semerkand'dan kagrp gelirken, Ura-Tepe'den Sultan Ali Mirza kargtstna grkb ve muharebede mafl0p edilerek, iildi.iriildii. tdaresi ve silfrhr iyi idi. Askerini iyi muhafaza ederdi. Namaz krlmaz ve orug tutmazdt. Zdlim ve kafire benzer bir adamdt. Ali Dost Tagayi, Sagarrgr tiimen beylerinden idi. Benim annemin anngsi Isen Devlet Begim'e akraba olu.yordu., Kendisine Omer $eyh Mirza zamanrndakinden daha eok fiiyet etmiSimdir. Elinrlen is gelir dediler; fakat bu kadar sene benim yanrmda lialchfr hirlde, dikkate deler hig bir iSi giiriilmedi (15 a) denilse do$rudur. Sultan Eb0 Said Mirza'nrn hizmetinde bulundufu zama4larda yadacrhk divasr giiderdi. Kuggu idi. AhHk ve tavn kdtii idi. Ktskang, fitneci, namussuz, miinaftk kendini beienmis, sert stizlti ve so$uk yiizlii bir adamdt. L A g a r i, Semerkand'tn Tokgu aqiretinden idi. Omer $eyh Mirza nezdinde, son zamanlarda gok yaktnlartndan olmustu. Benimle birlikte kazakhklarda bulundu. Fikri ve tedbiri eok iyi idi; fakat biraz fitneci idi. Mir Gryas Tagayi, Ali Dost'un kiiciik kardeqi idi. Moiul zadeg&nt arasrnda, (19) Sultan Eb0 Said Mina'ntn kaptstnda bundan daha ileri adam yoktu. Sultan EbO Said Mirza'nm biiytik miihrii bunVey
22
s
.
da idi. Omer. $eyh Mirza'run son zamanlannda qolc yakrnlanndan olmuqtu. Veys Ligari miisahibi idi. I{6san Sultan Ma}rmud Han'a verildikten sonra,"6nr. riiniln sonuna kadar, Hanfrn hizmetinde. kaldr. Han da kendisine Cok riayet etmiqti..Gi,iler ytizlii ve gakacr bir adamdr. Itsktan korkmazdr.
Ali Dervi$,
Iforasanh idi. SultanEb0 Said Mirza yanrnda, Horasan Eehre biili.iE'iinde hizmet ederdi. Horasan ve Sernerliand Sultan EbO Said Mirr ia'ntnidaresine (15 b) geqtifii vakit, bu iki payitahrrn ige ygaq y!ffiilerini hassa btiliiklerine ayrrarak, Hot'asan gehre birli.igii ve Semerkand Cehre ktliigii isinileri4i v.errnigtir. Benim, yarumda, Semerkand kaprsmda iyi 94rp6tr. Cesur.bir adarndr. Nesih ve tilik 1'azrlannr . iyi yazardr. Meddahhk ederdi. ,Tabiatinde ' hapislik g&Iipti. Kanber Ali, moful ve ahtagrlardan idi. Babasr villyete girip birkag defa kasaphk yaptrEr igin, Kanber Ali Sell0,h derlercli. Yunus Han nezdinde, ibrikeilik vazifesini gdrrniig ve sonra bey olmus ldi. Benim huzurumda da gok biiyiik ridyet grirmtiqtii. tqe baslayrncaya kadar, ihtimamr iyi idi. tge baS-' ladrlr vakit,..vehrqe kaprhrdr. $ok konuqur, fakat da$ruk sdylerdi. MalCrmdur ki,'csk sdyleyen daprnil< sdyler. fUaaOr az Vd kafasu bir adamdr. OmOr Seyh Mirza vefqt ettisi zaman, ben Enclican'da, eahar-Ba$'da, bulunuyordur.n. Ramazan ayrnrn beSinde, sah gunii (10 hruiran) bU haber Endican'a geldi. eok mtiteessir oldum. Ata binip, yanlmcla bulurian adamlanm ile, Kurgan'a harreket ettim. Mina kafrtsrna vardrfrm zaman, $irim Tagayi dizginlmi tutuB, narnazgih tarafina gekti. Her halde: 23
PERC
A
NA
,,Sultan Ahmed Mima biiyuk (16 a) btr padigah-trr. Eier gok (20) asker ile gelirse, beyler beni ve vildyeil ona teslim ecleccklerdir. Beni Ozgend ve Ala' TaE (Il-TaE) etepine dofru giitiirsi.tur' E[er vilAyetl teslim ederlerse, bari ben ele geqmeden, daytlanm Alga Han'a veya Sultan Mahmud Han'a gideyim" diye diisiinmiis olacak. Hoca MevlAna Kadr ki' Sultan Anmed Kadt'mn o[lu olup, Seyh Burhaneddin Krhg neslindendir; ana cihetinden ise, Sultan tlig MA' zi'ya gider. Bunlartn 8ileleri o vilAyette miiftii ve $eyhiilislam olagelmlglerdir ve zikirleri burada tekrar gelecektir - ve kurgan iqindeki beyler bu haberi iltn.u, Omer $eyh Mirza'ntn emekdar adamt ve bir klzrnrn atekesi olan Hoca Muhammed Derzi'yi giin.? derdiler. o, vesveseleri bunlann giinltinden gidererek, namazgdha yaklagtrlrmtz zaman, beni ahp diin' d0. Erke indim. Hoca Mevlina Kadr ve'beyler gelip' vaziyeti kararlaqttrdtlar. Kurgan'm burg ve duvar' lanntn zaptl ve raptt ile meSg0l oldular' Merginan ve o taraflara giinderilmig olan Hasan Yikup, Kastm I(ogrn ve difer bdzr beyter bir iki giin sonra gelerek, iltihak ettiler. Hepsi birlikte biiyiik gayret (16 b) ve ihtimam ile kalenin muhafazast ile megg1l oldular. Sultan Ahmed Mirza, Ura-Tepe, Hocend ve Merginan't aldrktan sonra' Endican'dan diirt ylgaq or€saiede olan Kaba'ya geldi. Bu esnada, Endican'rn ileri gelenlerinden Derviq GAv adh biri, miinasebetsiz sitz iOyt.Oigi iqin, dldiiriildti. Bu Siddetli hareketten sont", Utittin ahali yatrqtnldt' Hoca Kadt, Uzun Hasan ve Hoca Hiiseyin, elqi olarak, gdnderildiler' Soyleye' cekleri siiz 5u idi: - "811 vildyete onun adamtndan biri nasrlsa tAyin edilecektir. Bett onun hem adamt 24
,
099
(l2
EKlN,t t49t
-
z eKlu Hll
hem de evlddrytm. E[er bu isi bana brraklrlar ise, mesele daha iyi ve daha kolay halledilecektir." Sultan Ahmed Mirza, az siizlii, sAde ve insaniyetli bir adamdr. Herhangi bir sdzii, igi ve giic0 beylerinin kararrhdan bagka tiirlii halledilmezdi. (21) Onun icin beyler benim stiziimii de dinlemediler ve kaba bir Sekilde mukabelede bulunarak, uzaklastrlar. Yiice Tanrr kendi kAmil kudreti ile her iSimi her zanran, kimseye m-innet etmeksizin, liyrk . oldulu bir Sekilde hallettiii igin, bu defada onlann iiniine birkag engel grkardt. Onlar da bundan usandrlar; pigman olup, istediklerini bulamayarak, geri ddndiiler. Bunlardan biri gudur: Kaba'mn batakh bii kara suyu vardrr ve kiipri.iden bagka yerden gegile',mez. Qok asker (1? a) bir araya gelip, bu kiipriide. ' toplandrErndan, gok at ve deve, bu kara suya diige--. rek, bofuldu. Bunlar 0g diirt sene ewel, Qir suyunun. ,', gegidinde de bir mafl0biyete uframrglardr. Bu defa' . da onu habrlayarak, askerler vehme kaprldrlar. Bir " de o srralarda
23
TsNGANA
de orada idi. Fakat bunlar, difer beylerden kWkulanarak, Veys Lagari'nin vilAyeti olan KAsAn'a gittilen Veys Lagari Nistr Mirza'nrn bey-atekesi idi. Bunun iCin NAsr Mirza KAsEn'da bulunuyordu. Han Ahsi civartna gelince, bu beyler Han tarafina (1? b) gegerek, I(6sdn'r teslim ettiler. Mir Gryas, Han'm hizmetinde kaldl Veys Lagari ise, Nasrr Mirza'yr Sultan Ahmed Mirza'ya giitiirdii ve Muhammed Mezid
Tarhan'a (22) teslim etti. Han, Ahsi yakmlarma gelip, blrkag defa muharebe etti ise de, hig btr lS yapamadr. Ahsi'de bulunan beyler ve yifiitler biiyiik cesaret giisterdiler. O esnada Sultan Mahmud Han hastalandr. Ziten muharebeden de brkmrstr; kendi vilAyetine diindii . Eba Bekir Duglat IGggAri, hig ktlnseye ba5 eEmeden, kag senedir K6sdar ve'Hoten hakiinl bulunuyordu O da, vilAyet almak iddiasr ile, Ozgend yakmlanna gelip, kurgan kurdu ve vilAyette kanEklk gkarmaBa ba$ladr. Hoca Kadr ve-diEer biiti,in beyler, Kisgari'yi defetmefe tAyin edildilen Bunlar yaklastrklan vakit, IGSgari bu askere karsr duramayacafirnt anladr ve Hoca Kadr'yr araya koyarak, bin bir hiyle ile kurtuldu. Eliiyle biiyiik vak'alann bag giisterdi$ bir srada, Omer $eyh Mirza'dan kalan beyler ve yiEiUer, her geye katlanarak, cesur€ne hareket ettiler. Mirza'nrn annesi Sultan Begim, Cihangir Mllza, haremdekiler ve beyler Ahsi'den Endican'a geldiler, Matem merasiml yerine getirilerek, fukara ve miskinlere yiyecekler daErfildr. (18 a) Bu aBrr ve miihim lglerden kurtulduktan sonra, asker ve vllAyetin tanzim, tersilg zapt ve rapfi ile 26
.
Eeg
(l2 EKIM t49, _ z EKIM t19t
meSgtl olundu. Endican'rn idaresi ve egik ihtiyarl$trun Hasan Ydkub'a verilrnesi takarrur etti. Ug,a Kasrm Kogm, Ahsi ile Merginan'a Uzun Hasan ve
Ali Dost Tagayi tAyin edildiler. Omer Seyh Mirza'_ nn difer bey ve yiEiflerinin her birine, vaziyetlerine
gdre, milnasip vildyet, yer, riitbe, biili.ik verildi ve bulunacaklan yerler tayin edildi. sultan Ahmed Mirta, geri diinerken, iki - iig menzilden sonra hastalanlp, yalilcr srtmaya tutuldu. Ura - Tepe nevahisinde, Akzu'ya geldiEi srralarda, g9g senesi gewdl alanm ortalannda (ternmirz l4g4), krrk ddrt ya5rnda, fdni diinyaya veda etti. Dofum ve nesebi. DoEumu gb5 (LASL/ 1452)'de, Sultan EbO Satd Mirza'run (23) 661u ,,Ubfr sene ldi. Sultan Eb0 Said Mirza'run ofullanrun, en biiytigii ldi. Annesi Orda Buga Tarhan'il krzr,ve.i Dewig Muhammed Tarhan,rn ablasr olup, Mirza,ntrt mflteber kansr idi. $ekil ve Semaili. Uann boylu, koyrl saknlh, krmrzr yiizlii ve gigman bir adamdr. Sakatr yalnrz genesinde olup, iki yanaF sakaJsrzdr. (19 b) Sohbeti fevkalAde hoSfu. Sanfimr, o zarnanrn ddetine g6re, gar-pig sarar ve ucunu bir az iine, kagrrun iize-
rine koyardr.
Ahlek ve etvarr.
Hanefl mezlreblnde rrc temiz itikatlr bir adamdr. Beg vakit trarnaan tclar, Igtigi zamanlarda bile terk etrner;di. Hoca Ubeydutlah hazretlerinin milridl ldi. Her ?ama:n, bilhassa Hoca'run sohbetinde, fevkaldde terbiyell ldi. De_ dlklerine g0ne, Hoca'run meclisinde hlg bir va-
Ht dizini dizi ile
d€iStirmemigtir.
Bir
Hoca hazretlerinin sohbetindg eded
defa hild,fina,
.
899
fXRGANA
28
l4sc
garprgtr. Gergi bu meydan muharcbesi
ayaErnr d€istirerek otutmug. Mirza kalktrl
(l2 EKIM t49' _ Z EKltu
defildi. (19 b) Moful akrncrlarr oirer ikiser askerin arkasmdan gelip, askerin ufak tefek e$yaslnl ele gecirmereri ile, bu kadar gok asker, hig bir garprqma olmachfir ve birbirleri ile kargrla5rnadrklan halde, bozuluverdi. Asker.in bir gofu Qir suyunda boguldu. Bir defa da, Haydar Kcikeltag ile, yar - yaylak civannda muharebe etti ve gAlip geldi. Vilayeti.Vitdyeti Semer.kand ve Buhara idi; babasr vermigti. $eyh Cemal, Abdtilkudd0s tarafrn-
dan
i
t
I t
Qocuklarr. tki oflu olmug, fakat kiiqiikken olmiiglerdi. Be.5 krzt var.dr. Dtirdii Kutuk Begim'den idi. Hepsinin bi.iyiiEii, Karag6z Begim dedikleri, Rabia Sultan Begim idi. Kendisi sa$ iken Sultan Mahmud Han'a vermigti. Han,dan, Baba Han adh ve oldukCa makb0l bir oflu olmustu. QS) bzbekler, Hocend'de Han'r Sehid ettikleri vakit, onu ve onun gibi birkaC kiiqi.iEii oldtird0ler. Sultan Mahmud Han'rn tjltimiinden sonra, Rabia. Begim Cini Bey (20 a) Sultan ile evlendi. tkinci krzr, Ak Begim dedikleri S6liha
Sultan Begim idi.Sultan Ahmed Mirza'dan.sonra, Sultan Mahmud Mirza, dti.€iinler yaparak, biiyiik oEIu Sultan Mes'ud Mirza,ya aldr. Sonra, gah Begim ve Mihr-Nig6r Hanrm ile birlikte, K6ggar'a gitti. UCiincii krzr, Ayqe Sultan Begim idi. Ben bes -vagrnda iken. Semerkand,a ggldiiim zaman,
29
F
8RG ANA
bana ni5anlamtglardr. Sonra kazakhk zamanrmda Hocend'e gelmig ve orada evlenmistim. Semerkand'r ikinci defa alftSmda, biricik krzr olrnugtu; birkag giin sonra, Tanrt rahmetine kavustu. Ta$kend bosgunundan bir az ewel, abliasrrun tesviki ile, benden aynldr. Diirdtinci.i krzr, Sultanrm Begim idi. Evveli Sultan Ali Mirza, bndan sonra Timur Sultan ve daha sonra da Mehdi Sultan almtgtr.
1+ '{
.iii i.::., ll:'ii
# ffi *m
ff ,$.
Kulannrn en kiiCiiEii, Mdsume SuItan B e g i m idi. Annesi, argunlardan Sultan Argun'un biradeu&desi, Habibe Sultan Begim idi. Ben Ho-
rasan'a gittiBim zaman giirmiig ve hoslandtEtm igin, istetmistim; sonra Kibil'e getirtip, evlendim. Bir kra oldu. Kendisi, doiuntrken, Tann rahmetine kawstu. Krana aruresinin adr konuldu. Kadtnlarr ve cdriyeleri. Kadurlannrn birl, 6nce Sultan EbO Said Mirza'ntn istemis oldugu, Mlhr-Nlgdr Hanrm idi. Mihr-Nigir Hantm, Yunus llan'rn btyi.ik lozt ve benim annemin 6z ablasr idi. (20 b) Biri, tarhanlardandr ve T a r h a n Begim derlerdi. Biri, Kutuk Begim idl ve Tarhan Begim'in siit-kardesi idi. Sultan Ahmed Mir' za, kendisini severek almtstt. Fevkalf;de sevimli, fa' kat cok miitehakklm idi. $arap icerdi. O saE iken Sultan Ahmed Mirza baska kadrna gitmezdi. Sonra onu tildiirerek, kiitii adhhktan kurtuldu (26) Biri, Termiz harz&delerinden Hanzdde Begim ldi. Ben bes yagmda, Semerkand'a, Sultan Ahmed Mirza huzunrna geldi$im zaman, evlenmisti. Heniiz VnE itrtiisii agilmamtgtr. Tiirk &detince, agmamr bwrurduliar ve ben yiizi,inii actrm. Biri, Ahmed flact Bey'in to30
n
i
89?
(t2 EKIM
t191
rlst - z ErclM
runu, Latif e (Latif) Begim idi.
Mirza'dan sonra Hamza Sultan ile evlenmis ve ondan i.ig oElu olmustu. Ben Himza Sultan ve Timur Sultan kumandasrndaki sultanlan ma$fip edip, Hisar'r aldtftm vakit, bu sultanzddeler ile daha birkag sultanzide elime d0smiistti. Hepsini serbest btrakttm. Biri, Sultan Argun'un biraderzidesi, Habibe Sultan Begim idi. Emirleri, CAni BeY DuldaY, Sultan
Melik KAggari'nin ktigiik kardegi idi. Sultan EbO Said Miua Semerkand'tn idaresini ve Sultan Ahmed \tltlza kendi eSik ihtiyarh[rru (21a) buna vermi$ti. Garip ahldk ve tavuL bir adammrg. Hakkmda'tuhaf riv6yetler vardtr. Mesel6, Semerkand hikimi iken' iizbeklerden bir elgi gelmig. Bu elgi .iizbek ulusunda kuweti ile meshurmus - dzbekler kuwetli adama biil@ derlermis. Cdni Bey: - "B0kemisin; bi.ike isen,, gel gtireselim" demis. Bu elqi her ne kadar sr' krlmrg ise de, Cini Bey btrakmamrS. Nihayet gure$' migler ve Cini Bey onu yrkmrs. Cesur bir adamdt.
Ahmed Hact Bey,
Sultan Melik Kfugari'nin oflu idi. Sultan Eb0 Said Miua Herat'rn idare' sini bir miiddet buna vermisti. Amcasl Cani Bey dldiikten sonra, onw p&yesini kendisine verip, Se' merkand'a giinderdi. Ho$ tabiatli ve cesur bir adamdr. Mahlasr Vefai idi. Divam vardr; siiri fena deEil' di. Bu beyit onundur: Ey muhterip, bcn aarhogum, bugon bcndcn cl Laldrr; bcni akhm bagrmda buldulun gon corguva gelc (27)
Mir Ali $ir Nevai, Herat'tan Semerkand'a geldiEi vakit, Ahmed Hacr Bey ile beraber bulunurdu. 3t
Sultan Hi"iseyin Mirza padigah oldul
Dervi$ Muhammed Tarhan,
Orda
(Ordu) Buga Tarhan'rn o$u ve Sultan Ahmed Mirza ile Sultan Mahmud Mirza'nrn iiz dayrsr idi. Mirza huzurunda bi.itiin beylelin en biiyi.i.Eii ve itibarhsr bu idi. Miisltiman, insaniyetli ve dervig bir adarndr. Ddimi Kur'an yazardr; satrancr gok ve iyi oynardr. KWCuluk ihnini iyi bilirdi ve kqla iyi avlardr. Nihayet Baysungur l\{ima ile Sultan Ali Mirza'nrn kavgasrnda, ihtiyarhfrnda kiitiiteneret<, titaii. Abdtilali Tarhan, Dervis Muhammed Tarhan'rn yakrn akrabasrndan idi. BAki Tarhan'ln annesi olan Dervi$ Muhammed Tarhan'ln ki,igiik krz kardesi de bunun ile evli idi. Gergi Dervig Muhammed Tarhan, t6re ve riitbe itibarr ile, bundan biiyuktii; fakat bu fir'avun onu nazar-l dikkate almazdr. Buhara'nln idaresi birkag sene (22 a) bunun elinde kaldr. Adamlar iig bin kadar olmu5tu. Onlarr iyi ve grk tutardr. Bahgigi, hediyeleri, divan ve gahsma yerleri, ziyaf.et ve meclisi padi5ahlarmki gibi idi.
ldarede muktedir, fakat zdlim, fisrk ve kibirli bir adamdr. $rbani Han gergi onun adamr defildi, fakat cok defa bununla belaber bulunurdu. Kiigiik 32
(r2 EKIM r4et
- 2 EKIM 1494 sultanz&delerin ekserisi,'onun adamt olmuslardl. $lbani Han'rn bu derece inkigafma ve eski siilAlelerin batmasrna Abdiilali Tarhan sebep (28) oldu. Seyid Yusuf OglakCr, btiyiik babast moluldan gelmig imiS. Babastnt Ulug Bey Mirza yi.ikseltmiSti. Fikir ve tedbiri oldukga iyi idi. Cesareti de vardr. Iyi kopuz calardt. Ben Kibil'e geldjEimde, yamrnda idi. Kendisine riayet etmigtim ve cidden riAyete de l6yrktr. tlk defa Hindistan seferine grktr' frm vakit, Seyid Yusuf Bey'i Kdbil'de brrakmtgttm. O vakit Tann rahmetine kavugtu. Dervig Bey, Timur Bey'in ridyet ettifii tkii Timur Bey'in neslindendir. Hoca hazletlerinin mii'' ridi idi. Musiki ilmini bilir, saz galar ve Siir (22b\ yazardr. Sultan Ahmed Mirza, Qir suyu sAhilinde rnafl0p oldufu vakit, Qir suyundir boBuldu. Muhammed Mezid Tarhan, Dervi$ Mu' hammed Tarhan'tn tiz ve kiieiik kardegi idi. BirkaC sene Tiirkistan'rn hAkimi idi. Srbani Han Tiirkistan't bundan aldr. Fikir ve tedbiri iyi idi. Hig bir $eyden korkmaz, fAsrk bir adamdr. Semerkand'r ikinci ve iigiincii defa aldrfrm zaman, benim yanlma gelmiSti. Ben de kendisine gok ridyet etmi$tim. Kiil-Melik mu8e9
fER GA NA
harebesinde iildii.
Baki Tarhan,
Abdiilali Tarhan'tn oflu ve idi. Babasrndan amcaz6desi Sultan Ahmed Mirza'run
sonra, Buhara'yt ona vermiSlerdi. Sultan Ali Mirza zamamnda gok yiikselmis ve adamr bes - altr bine varmrgtr. Sultan Ali Mirza'ya o kadar muti defildi' Srbani Han ile Kal'a-i Debfisi'de vumgarak, ma*l0p oldu. Bu zaferden sonl'a $rbani IIan, Buhara tzerine yiiriiyerek, burasrnt ele gegirdi. Kug avtna gok 33
.;l
.
FERGANA
merakh idi. Yedi yi.iz av kusu oldufiunu sdylerler. Sciyleme[e deEer ahldk ve tavrrlan yoktu. MirzAde'likte ve devlet iginde biiyiimtiqtti. Babast $tbani Han'a birgok iyilikler yaptrfir igin, onun huzuruna gitmiSti; fakat bu hak tanlmayan ve insaniyetsiz adam, bu iyilikler mukabilinde (29,23 a) hie riiyet ve gefkat gdstermedi. Hakir ve itibarsrz vaziyette, Ahsi vildyetinde vefat etti.
Sultan Hiiseyin Argun,
birkaqdefa
Kara-K
Kul
Mirza'ntn biiyi.ik kardesi Minugihr Mirza'run oflu Melik Muhammed Mirza, saltanat iddiasr ile, birkag serseriyi pegine takarak, ordudan aynldr' Semerkand'a gelmekle de hic bir iS yapamadr' Yalntz kendinin ve birkaq giinahsrz $ehzidenin iiliimiine sebep oldu. Sultan Mahmud Mirza bu haberi ahnca,
derhil Semerkand'a gelerek, zahmet ve
me$akkat eekmeden, tahta oturdu. Sultan Mahmud Mirza'run yaptrfir birgok iglerden dolayt, a5a[r ve ytksek tabakaya mensup asker ve halkrn bir goE"u miiteneffir oldular ve daErhp kagtrlar. Bu islerden biri gudur:
34
899 (r2 EKIM
r{er -l 2 EKIM
1494}
ewelce zikri gecen Melik Muhammed Mirza, (23 b) amcasrrun oElu ve kendisinin de dimadt idi. Sultan Mahmud Mirza onu, diBer ddrt mirza ile birlikte, Giiksaray'a grkarmrgfi; ikisine hayatlartnt ba$glayrp, Melik Muhammed Miua ile difer bir mirzayt gehit etti. Bunlartn b6.zrlan zdten padiSah olacak defiillerdi ve biiyle bir iddiada da hig bir zaman bu' lunmamtqlardr. Ger:gi Melik Muhammed Miua'da bir az kabahat vardr; fakat diferlerinin hig bir ciiriirn ve hatalarr yoktu. Sultan Muhammed Miua'nrn inzibat ve idaresi iyi idi. Adil idi. M0liye hesaplanru (siyak) da bilirdi. Fakat zuliim ve sefahata miitemayildi. Semerkand'a girince, idari teSkildtta sarfiyat ve vergilerde yeni nizamlar kurmaEa basladr. Evvelce fakir ve miskinler (30) Hoca Ubeydullah hazretlerinin adam' lannrn himayesine iltica ederek, zuliim ve tecavtizden kurtulurlardr. $imdi ise, defiil onlartn himaye' lerine giren kimselere, kendilerine kargt da tecaviiz ve Eiddet giistermefie ba$ladrlar. Hatt6 bu tecaviiz ve siddet Hoca'run kendi evlitlanna da yapildt. gok
Kendi zAlim ve fdsrk olduEu gibi' beyleri ve adamlan da hep zAlim ve fdsrk idiler. Hisar halkr, bilhassa Husrev $a!:'a mensup olanlar, dAimA igmek' le ve zina ile mesg0l olmakta idiler. O derece ki' bir giin Husrev $ah'm adamlartndan biri, bir adamm kansrnr ahp giitiirmiis; kadrrun (24a\ kocast Hturev $ah'a gelerek, Sikdyet etmi5 ve addlet istemis. Husrev Sah da ona Su cevabr vermiS: - "Kag se' nedir bu kadrn senin ile beraberdi, birkag giin de onun ile beraber olsun". 35
FERG
A
NA
$ehir halklnrn, esnafin ve askerlerin bile gocuklan, giitiiriiliip gehre yaprhr korkusu ile, evden grkmazlardr. Semerkand ahalisi, Sultan Ahmed Mirza'nrn yirmi - yirmi beg sene siiren saltanah zamanlnda, miireffeh ve rahat ya$amrglardt. tglerin goE;u Hoca hazretleri tarafindan, dofirulukla ve $eriate uygun olarak, halledilir. Bu nevi zultim ve fesattan can ve gcintilden rencide oldular. Biiyiik ve kiieiik, fakir ve miskin l6net ve beddua igin apz agrp, el kaldrrdtlar. Yarah giiniiller derdindeu sakrn, gtnkii giiniiliin yarasr nihoyet zuh0r ederi elinden geldiEi kadar bir giiniilii incitme, qiinkii bir Ah bir diinyayr
alt-iist
eder.
Sultan Mahmud Mirua bu zuliim ve fesad ytiziinden, Semerkand'da be5 - alil aydan fazla hi.ik0met siirmedi.
DOKUZ Y|JZ SENEST VEKAYII Bana Sultan Mahmud Mirza'dan Abdtlkudd0s Bey adh bir elgi geldi. Sultan Mahmud Mirza'nrn btiyiik oElu Sultan Mes'ud Mirza ile bi.iyiik kardeSi Sultan Ahmed Mirza'nrn Ak Begim adh ikinci krzrnm merasimle yaprlan diipiiniiniin hediyesini getirdi Altrn ve (31) giimi.igten bidem ve fishklar yapmr$lardr. Bu gelen elcinin Hasan Ydkub'a akrabahft varmlg ve Hasan Ydkub'a birtaktm Seyler vAdederel<, Mirza tarafrna iltizam ettirmek igin (24 b) gehnismi$. Hasan Ydkub tatldrk ile mukabele etti ve hattA o tarafh gciriinerek, elgiye izin verdi. Bes - altr ay son' ra Hasan Ydkub'un tavn deEisti ve etrafrrndakilere ve difer adamlara kar$t fena muamele etmege basladr. lSi o derece rlerletti ki, beni uzakla$trrarak, yerime Cihangir Mirza'yr padigah yapmak istedi. Hasan YAkub'un difier iirnera ve sipahi ile de aras i]i d€ildi. Onrrn bu fikrine herkes vAktf olmustu. Hoca Kadr, Kasrrh Kogrn, Ali Dost Tagayi, Uzun Has€rn ve diBer bdzr benim tarafimt iltizam edenler, biiyiik annem tsen Devlet Begim'in yantnda toplanarak, meydana getirdifi kangrkhia nihayet verilmesi igin, Hasan Y6kub'u azletmeie karar verdiIer.
36
Kadrnlar arasmda, fikir ve tedbir hususunda, biiyiik annem lsen Devlet Begim gibi bir kadrn az 37
.
PIRGANA
bulunurdu. FevkalAcle akrlh ve tedbirli idi. lglerin gofltr ona danrgrlarak yaprlrrdr. I'Ia^san Ydkub crktc idi. Annem ve biiyiik annem lsen Devlet Besim drg kurganda, burgta (gakar) idiler. I(arann icrasr igin, erke gittim. Hasan Ydkub kus avrna Crkmrsmr$; haber alarak, donmeden, Semerkand (25 a) tarafina gitti. Onun ile birlikte hareket eden biit0n adam ve beyler tevkif edildiler. Bunlar arasrnda Muhammed Bakr Bey, Sultan Mahmud Dulday, Sultan Muhammed Dulday'tn babasr ve daha birkag kiqi vardr. Bdzrlanna Semerkand'a gitmelerine miisaade edildi. Esik ihtiyarhfit ile Ent"'-"0;"' dican idaresinin Kasrm Kogrn'a verilmesi kararla5trnldr. Hasan Yikutt Semerkand yolunda Kend-Badam'a kadar varmrgtr. Birkag gtin sonra, fena diiStincelerle Ahsi'ye hareket ederek, Hukan havAlisine geldi. Bunu haber ahnca, b6a bey ve yiSitler, iizerine akmcr giinderildi. Bu akrncr beyler, kendile' "rirnden (32) daha iince bir krsrm yiEitteri iincii giinderirler. Hasan Yikub, bunu haber ahnca, geceleyin bu iincii olarak giinderilmis yiEitlerin i.izerine ytiriiyiip kusatarak, ok yaEmuruna tutar; fakat karanhkta kendi adamlanmn oku Hasan Ydkub'un arkasrna saplanrr ve kagamadan, yapbfitrun cezastDr Ceker. Fonalrlr yaptrfirn zaman. bclidan lcurtulacalrnr zannetmci giinkii tabiate ka4rlrk viciptir.
Bu sene Siipheli yemeklerden igtinap
etmeEe
baSladrnr" Brgak ve kasrktan masa iirtiisiine kadar, 38
9oo {2 EKIM r{94
- it,EYL0L'14er)
ihtiyatla kullaruyordum. Gece namazlanru da daha az terk (25 b) ediyordum RebiiiLlahrr alrnda Sultan Mahmud Mirza, ahr hastahfia futularak, altr giin iCinde vefat etU; lirrk tig yagrnda idi. D o I u m ve n e s e b i. 85? (1453)'de doE' 'mqtu. Sultan EbCr Said Miua'nm iigiincii cflu ve ,
.sultan Ahmed Mirza'nrn ciz karde$i idi. $ e k i I ve S e m a I i. Krsa boylu, seJrrek sa,kallr, gigman ve bir az bigimsiz blr adamdt. A h I ak ve e t va rr. Ahhkveetvan iyi idl.' Nammtru brrakmazdr. ldaresi ve {nqibatr fevkaEde {yl ldi. It4tliye besaplannt (siyak) cok i}'i billrdi. VUayettnde blr dirhem veya bir dinar, onun haberl .olmaksrzrn, sarfedilmezdt. Adamlartntn iagesi hiC bir zaman eksik olmazdr. Meclisl, bahsisi, ziyafst ve sofrasr fevkaiide iyi idi. Hepsi de kaide ve nizam iizere idi. Bir nevi tertip ve nizam koymuStu ki' .a.sker ve tabaa bwdan hig bir zaman tecaviiz ede,mezdi. Ewelce liirrg avr ile Cok istigat edermig. Sonralan doEan ile eok av yapardr. Zuli.im ve fesada -gok diiskiin idi; durmadan $arap iqer ve gok gehre saklardl Htikmti altmda bulunan yerlerde, gi^izel ve tiiystiz bir oglan bulunursa, her ne Sekilde olursa' getirtip, kendisine gehre yapardr. Beylerin olgllanru ve oiullarrnm (26 a) beylerini, hattd si.it kardeglerini gehre yapmrgtr. Kendi siit kardeginin Coeu8unu bile bu yolda kullantyordu. Bu me5'um ddet onun zamanrnda o kadar yayrlmr$tl ki, gehresiz adam hiq yoktu. (33) Qehre beslemeSi bir hiiner addeder ve gehresi olmayant ayrplarlardr. Bu zuliim ve fesadtn u$ursuzlu$undan, 'biitiin gocuklan geng yagta 6l39
fE
RG
ANA
diiler. Siir siiylerdi ve divan tertip etmisti; fakat Siiri gok a$aEr ve tatsrzdr. Oyle giir siiylemektense, sdylememek daha iyidir. Bozuk itikath bir adamdr. Hoca Ubeydullah hazretlerini istihfaf ederdi. Yiireksiz, utanmasr az bir adamdr. Etrafinda birkag maskara ve yi.izsiiz vardr. Divan basrnda ve halk tintinde girkin ve alcakca hareketlerde bulunurdu. Fena konusurdu ve siiziinii derhdl anlamak imk6nstzdt.
Me y d an muh a re beler i. Herikisi de Sultan Hiiseyin Mirza ile olmak lizere, iki meydan muharebesi yapil.. Birincisi EstardbAd'da, ikincisi Endehud civannda Qekmen denilen yerde idi. tkisinde de maflfrp oldu.
tki kere de Bedahgan'tn cenu-
rptrnda Kifiristan'a giderek, harbetti. Bunun . igin, (26 b) fermanlannm tuErasrnda Sultan Mahmud Ga"zi yazarlardr. V i I i y e t i. Sultan EbO Said Mirza Ester6b6d'r vermisti. Irak vak'asrnda Horasan'a geldi. O stralarda Kanber Ali Bey, Hisar hAkimi Sultan EbO Said Miua'nrn emri ile, Hindistan askerini alarak, Miua'run arkasmdan lrak'a gitmekte idi. Horasan'a gelince, Sultan Mahmud Mirza'ya iltihak etti; Sultan Hiiseyin Mirza'run yakla5t€rm duyunca, Horasan ahalisi hticum ederek, Sultan Mahmud Mirza'yt Horasan'dan grkardrlar. Sonra Semerkand'a, Sultan Ahmed Miua'nrn yanma geldi. Birkac ay sonra, Ahmed Mtistak kumandasrnda Seyid Ebdir, Husrev $ah ve diper Mzr yiEitler, Sultan Mahmud Mirza ile birlikte kagarak, Hisar'a, Kanber Ali Bey'in yanma geldiler. O giinden beri Termiz, Qaganyan, Hisar. Hutldn, Kunduz ve Bedahgan gibi, Kuhka ve K0hten
&
900 (2 EKIM t49{
-
2t EYLOL
t495)
dailanntn cenubundaki vilAyetler', Hinduk0g dalrna kadar, Sultan Mahmud Mirza'nrn idaresinde idi. Afabeyisi Sultan Ahmed Mirza cildiikten sonra, onun vildyeti de (34) bunun eline gegti. Qocuklarr. Sultan Mahmud Miruainrn beg oflu ve on bir ktzr vardr. Ofullannln en biiyiigii S ul tan Mes'u d M i rz a idi. Annesi (27a) Mir Biiziirg Termizi'nin krzt idi. B a y s u n g u r M i rza, 4nnesiPege Begim idi. Sul tan Ali M i r z a, annesi odahklardan, iizbek, Ztihre Begi Aga idi. S u I t a n Hiiseyin Mirza annesi, Mir Btizi.irg'ti! torunu, Hanz6.de Begim idi. Mirza hayatta iken, On iig ya5rnda Tanrr rahmetine kavug-
Veys Mirza, annesi,Yunus Han'tn kut ve benim annenrin kiiCiik kardesi, Sultan Nigir Hanrm idi. Bu, ddrt mirzanrn vekayii, bu ?orih,'te sene vak'alarr iginde zikredilecektir. Ug krzr Baysungur 'Mirza ile iiz kardegti. En biiyiiBiinii Sultan Mahmud Mirza'nrn amcasr Minugihr Miua'nm o$lu Melik Muhammed Mirza ile evlendirmigti. Diper beg krzr, Mir Biiziirg'iin tonrnu Hanzdde Begim'den idi. BiiyiiEiin0, Sultan Mahmud Mima'nrn iiliimiinden sonra, Eba Bekir Kdsgari'ye (27b1 verfliler. Ikinci krzr B i k e B e g i m idi; Sultan Hiiseyin Mirza, Hisar't muhasara ettiEi zaman, bunu Sultan Eb0 Said Mirza'nrn ktzr Pdyende Sultan Begim'den olan Haydar Mirza adh oEluna almrg ve Sulh yaparak, Hisar'dan gekilmisti. Uciincti krzr, A k B e g i m idi. Dijrdiinci.i ktzt, A y B eg i m idi. Sultan Hi,iseyin Mirza Kunduz iizerine' gelerek, 6mer $eyh Mirza'run oElu Cihangir Mir?a'yt, Endican askeri ile, yardtm igin giinderdifi va-. tu. Sultan
4l
FINGANA
,
kit, Cihangir Mirza ile niganlanmrgtr, 910 (1504 /LWS) .senesinde, Amu-Derya sAhilinde, Baki eaganyani bana gelip iltihak ettifii zarmart, bu begimler, annelerl ile birlikte, Termlz'de bulunuyorlardr. Bunlar da BeH Qaganyani'nln gdg0 lle geldiler. K6,hmerd'e geldill zaman, Cihangir Mirza ile evlendi. Yalnrz bir ktzr oldu. $imdi, biiyiik alnesi Hanzide Begim lle beraber, Bedahgan viliyetinde bulunmaktactrr. (35) Beginciklzr, Zey nep
idi. Kabil'i
Sultan Begim
aldrSrm zarnan, annem Kutluk Nigir Hanrm'rn Nrarl i.izerine, evlenmigtim. tyi geginemedik ve iki iig sene sonra, gigek hastahprndan vefat etti. Kularrndan biri, M a h d u m e (Mahdum) S u I t a n B e g i m, Sultan Ali Mina'run iiz ablasr idi. Hali Bedahgan vil8yetinde bulunmaktadrr. tki krzr da cariyesinden olrnugtu. Birinin (28 a) adr
Receb Sultan,
t a n'drr.
diferinin
Muhib Sul-
K a d r n I a r r. Biiytik kansr, H a n z 6 d e g B e i m idi, Mir Bfizi.irg Termizi'nin krzrdrr. Mina bunu fevkaldde severdi. Sultan Mes'ud Mirza'run annesi idi. O dltince, Mina gok mdtem tuttu. Bundan sonra, Mir Biiziirg'iin torunu ve Hanzdde Be' gim'in biraderz&desini aldr. Buna da H a n z A d e B e g i m derlerdi. Beg krzr ve bir oflunun annesi idi.
P e $ e B e g I m, karakoyunlu Baharh aymaEr tlirkmen beylerinden Ali $ir ($tikiir) Bey'in kur idi. Once Baranh rarakoyunlulardan Cihansah Mirza'nrn oElu Muhammed (Muhammedi) Mirua ile evlenmisti. Azerbaycan ve Irak'r bu CihanSah ogullannrn elinden, akkoyunlu Uzun Hasan aldtfit za42
900 (2 EKIM
t{9t
- 2t EYLoL t{e5)
Ali $ir ( ($tikiir) Bey'in ofullan, beg - altr bin 6ile karakoyunlu 'l.iirkmenle birlikte, Sultan Eb0
man,
Said Mirza'nrn rni.ildiemetine gelmiSlerdi. Sultan EbO Said Mirza maEl0p olunca, bir mtiddet bu vilAyetlerde kaldrlar. Sultan Mahmud Mirza Semerkand'dan Hisar'a geldiEi zaman, Sultan Mahmud Mirza'run hizmetine girdiler. Bu Pege Elegim'i Mirza bu sral,arda almstt; bir oBlu ve iie krzrnm annesi idi.
Sultan Nig0r Hanrm,
nesebi hanlar sr-
rasrnda gerh ve zikredilmigtir.
Odalrk (28b) ve cdriyeleri
deepeyce.
re
vardr. Fakaten itibarhst, iizbeklerden Z U h Beg idi. Sultan EbO Said Mryza daha hayatta' A e iken, gengliEinde almrstr. Bir'oEul ve bir ktzrn annesi idi. Ciriyesi goktu. tkisinden, yukarrda ismi gegen iki krzr olmlgtu.
i
a
Umerasl. Husrev $ah,
(361 ti,irkistanlt liirpcaklardandr. GenCliBinde tarhan 6eylerine yakm hizmetlerde bulunmugtu. Belki de gehre idi. Sonra Mezid Bey'Argun'un hianetine girdi. O da ona umumiyetle rliyet etmiSti. Irak bozgununda Sultan Mahmud Mirza'ya iltihak edip, yolda gelirken yararltklar giisterdiEi igin, Sultan Mahmud Mirza da kendisine ridyet etmisti. Sonraiart fevkal0de btiyiimiis ve Sultan Mahmud Mirza hayatta iken bile, askeri beS altr bini bulmustu. Bedah$an mtistesna olmak fizere, Amu-Derya'dan Hinduk0S da[tna kadar olan vilAyetler, tamamiyle, ona aitti. Elinde bulunaru yemekten gekinmezdi ( ?) , %iyaf.etleri ve ciimertliEi iyl idi. Mala f.azla krymet verip, bunu elde etmesini bildigi gibi, bol bol da sar{ederdi. Suttan Mahmud 43
FERGANA
Mirza'dan sonra, ofullannrn zamanlnda da gok yi'ikselmig ve askeri yirmi bine yakla5mtstt' Namaz krlar ve haram yememekle beraber, bozuk ve fAstk, ahmak, anlaytsstz (29 a) ve nankiir bir adamdl' BeS giinliik fAni dirnya igin, kendinin biiyiittiiEii, velini'metinin o$ullanndan birini ktjr etti ve difierini de olcliirdii. Tanrr nezdinde isi ve halkrn giiziinde mer. dud oldu; kryamete kadar linet ve nefrete miista' hak oldu. Bu gegici diinya igin, bciyle kiitii isler yaptr. Bu kadar mimur viliyet, bu kadar gok ve silihh askeri ile bir tavufia karqr bile muharebe et' rnedi. Bu Tarih'te zikri geQecektit'. Mu h a m m e d tlei Buga,kogtn idi' Belh kaprsrnda, Hezare muharebesinde ve Sultan BbO Said lrlirza'nln tiniinde bir'diva esnastnda, yumruk atmrqtrr. cesur adarndt. Mirza'ya diirna nrijlizemet ecler ve Mirza onun fikrine gtire hareket ederdi. Sultan Hiiseyin Mirza Kunduz'u muhasara ettigi vakit, Huslev $ah'a hus0meti yiiziinden, az askerle ve ztrhstz oldulu h&lde, bir gece basktna geldi; fakat hic bir 5ey yapamadt. O kadal gok askele kai'giinderildi; ni' Er ne yapabilirdi. Arkasrndan takipci hayet kendini nehire atarak, (321 bofiuldu' E y y u b, Sultan Ebfi Said Mirza yantnda, Ho' rasan qehre biiliigiinde hizmet ediyordu. cesur bir adamdr. Baysungur Mirza'ntn bey'atekesi idi' Ye' mesi ve giyinmesi garip idi. $akacr idi' Sultan Mahmud Mirza (29 b) kendisine bi-ha31i' ("utanmaz")
diye hitap edermi$.
V e I i, Husrev $ah'tn kiigiik kardeSi idi' Adamlarrna iyi bakardr. Sultan Mes'ud Mirza'ntn gozl.t' ne mil gekilmesine ve Baysungur Mirza'ntn 6ldi.iriil44
900 (2 EK|M.t{94
-
2t EYLUL
r{95)
mesine sebep oldu. Herkesi arkasrndan gekistirirdi. Kdti.i ve fAhiS dilli, kendini befenmig, bozuk fikirli ve algak bir adamdr. Kendinden ba$ka hig kimseyi, hig bir igte oe[enmezdi. Kunduz vilAyetinden gelerek, Dugi civarrnda, Husrev $ah'r adamlanndan ayrrarak, kendisine izin verdipiii zaman, o da 6zbek tehlikesinden kaqrp, Enderdb ve Sir6,b'a gelmiSti. O civardaki aymaklara hiicum ve onlan ya[ma ettikten sonra, bize iltihak etmek lizere, Kabil'e geldi. Sonra Vcli, Muhamnred Srbani Han'rn yanrna gitti ve Semelkand gehrinde baqr i<estirildi.
$eyh Abdullah Barlas, Eba Bckir Mirza ile Sultan Mahmud Han'rn halasr olan, $ah Sultan Muharnnred'in krzr ile evli idi. Elbisesini eok dar giyerdi. Insaniyetli ve asil bir adamdt. Ma h m ud .B a r I as, nundakh barlaslardandr. Sultan EbO Said Mirza'ntn yantnda da bey idi. Sul. tan Eb0 Said Mirza, Irak vil€ryetini ele geqirdiktep sonra, Kirman'r Mahmud Barlas'a vermi$ti. Eba Bekir: Mirza, (30 a) Mezid Bey Argun ve karakoyunlu ttilk-, men beyleri ile birleqerek, Sultan Mahrnud Mirza'ryn iizerine Hisar'a gelclikleli zamAn, Sultan l\{ahmucl Mirza, Semerkdhd'a biiyiik kardeEinin yanlna gitti. Mahmud Barlas Hisar'r teslim etmeyelek, iyi miidafaa etti. $Airdi ve divan tertip etrniqti. Sultan Mahmud Mirza'nrn <jliimiinden sonra, Husrev $ah, bu vak'ayr ahaliden gizleyerel<, hazineye el uzattr. Biiyle bir haber hiq eizli (38) kahr mr? Derhal biitiin .sehir halkrna yaytldr. Semerkand' ahalisi iqin, o giin biiyiik bir bayramdt. Asker ve halk Flusrev $ah'a hi.icum etmek istediler. Ahmed Hacr Bey ve tarhan beyleri kavgayt yatrqlrlarak, 45
,
.
PEIGANA
Husrev $ah'r Sehirden gtkartp, Hisar'a gonderdiler. Suttan Mahmud Mirza, hayatta iken, Hisar'r biiyiik ollu Sultan Mes ud l\Iirza'ya ve Buhara'yt da Baysungur Mirza'ya vererek, oraya giindermiSti. Bunut igin' tittirtitae hig biri haztr defiildi. Hi'isrev $ah't gkar' drktan sonia, Semerkand ve Hisar beyleri ittifakla Buhara'da btrlunan Baysungur Mirza'ya adam giindererek, getirttiler ve semerkand tahttna oturttular. Baysungur Mirza padisah oldufu zarnan, on sekiz yagtnda idi. Bu strada Sultan Mahmud Han, Sultan Ciineyd (30 b) Barlas ve difer bAzt Semerkand biiyiiklerinin sdziin€ uYuP, Semerkand tahilru isteyerek, askerle Kenbay civanna geldi. Semerkand'-
dandaBaysungurMirza,gokkuwetlivetechizatlt
askerle, kargr grktr; Kenbay civannda meydan muharebesi yaptrlar. Moful askerinin en tniihim uzrnr olan Haydar Kiikelta5, iincii idi; askerinin hepsi atlanndan inmig olup, ok atmakta idiler. Kalabahk ath ve gayretli olan Semerkand ve Hisar. yiEitteri a$annr uunt"rtn i.izerine siiriince, Haydar Bey kumandasrn-
dabulunanlarmhepsi,buatlarmayaklartaltmda
kaldrlar. Bunlarrn maglobiyeti iizerine, digerleri de muharebe edemeyerek, maEl0p oldular' Mofullann pekgogutelefoldu.BaysungurMirzadakendiiiniin. ieki-bireok adamrn ba'rnr kestirmisti. Oyle ki, iiliilerin cokluEundan, iig defa gadrnn yerini deBigtirmek mecburiYetinde kalmtglar, Bu srralarda Manghg ilinden olan tbrahim Sanr' kiieiikliiEtinden beri babamrn (H' ann, oku: ata?; lL peier) hizmetinde bulunarak, UeV]if rttbesine kani' iut yi.ikselmig; fakat sonralart, bir kabahati girip' Bayziinden, koplmustu'Esfera kurganrna 46
,re
,9oo
(2
ErlM Hcl
- 2t EYLUL l49r)
sungur Mirza namlna hutbe okutarak, bana muhalefet etti. Sdban ayrnda, lbrahim Saru'nun fitnesini defetmek niyeti ile, (31. a) asker harekete getirildi. Aynr'ayrn sonlannda Esfera'yr muhasara etm€e basladrk. O gun yiEitler kendi ba$lartna ha' reket edip, gelir gelmez hemen kurgantn dtg tarafinda, heniia tamamlarrmakta olan bir tabyayt (kur' gam) ele gegirdiler. (39) Seyid Kastm Esik Aga o giin herkesten daha iyi hareket ederek, krhg kul' lanmakta diferlerini gegti. Seyid Kastm, Sultan Ahmed Tenbel, Muhammed Dost Tagayi de krhg kullandrlar; lAkin bahadrrbk p6yesini Seyid Kastm al' dr. Bahadirlft piyesi, mofiullarda eski bir 6dettir. Her bayram ve ziyafette ahaliden hangisi daha iyi krhg kullantrsa, bahadrrhk pdyesini o altr. Sahruhiye'' ye, daytm Sultan Mahmud Han't giirmefe gittiEim zaman, bahadrrhk pAyesini Seyid Kastm aldr. Mu' harebenin ilk giiniinde atekem Huday - Birdi' zemberek oku isabet ederek, itldii. Zvtlstz harp edildiBi igin, b6zr yifitler d,ldiiler ve bir goklarr da yaralan' dtlar. tbrahim Saru'nun yantnda bir zemberek atan adam vardt; fevkalAde iyi atardt. Onun kadar iyi zemberek atan giiriilmemistir. Halkrn co$unu yaralayan o idi. Kurgarun zaptrndan sonra' benim yanlmda bulunurdu. Muhasara wayrnca, kalecikler yaptp delikler agtlmast (31 b) ve kalenin zaptr igin ld'am gelen isler'ile ciddi bir sekilde mesg0l olunmastna emirler verildi. Muhasara miiddeti krrk giin kadar' siird0. Nihayet, lbrahim Saru 6ciz kal&. Hoca Mevl6,na Kadr'ntn tavassutu ile, kulluBu kabul ederek, sewal ayrnda krhg ve ok krhfinr boynuna asarak ge' lip, hizmetimize girdi ve kurgaru teslim etti. 47
fERGAn-A
Hocend de uzun miiddet omer $eyh Mirza,nrn idaresinde idi. Fakat bu kargagahklar esnasrnda, orada ig baqrnda bulunanlann gev$eklifi yiiztinden, Sultan Ahnrcd Mirza'ya gegmiqti. Bu kadar yakrnrnda bulundufumuz igin, onun iizerine de yiiriindii, Hocend iginde Mir Moiul'un babasr Abdiilvehhab $agavul bulunuyordu. Yaklaglnca, l
9oo (z EKIM t494
-
2t EYLUL
1.t95)
tur. O daflarda, rikiiz yerine, kutas beslerler. Ku-
taslan da pek qoktur. DaElan sarp ve hudutta bulundufu igin, vergi verrnekte pek istekli defiildirler. Askerin kumandast Kastm Bey'e verilerek, oralardan mal altp, askere bir geyler getirmesi igin, Qegrek'e gdnderildi. Yinni bine yakrn koyun ve'bin - bin beS yiiz at altp, askere taksim etti. Asker, Qegrek'den drindiikten sonra, Ura - Tepe iizerine ytirtidti. (32 b) Burasr bir miiddet 6mer $eyh Mirza'run idaresinde idi. Mirza'nln iilece[i sene elinden gtkrnt$tt. $imdi ise, orada, Ba1'sungur ilIirza namrna, ktiqtik karde$i Sultan Ali Mirza btdurtuyordu. Sultan Ali Mirza haber alrnca, kendi Pulgur (galgu,z "yalnrz"?) ve Mesiha daflanna grkmrg ve Ura - Tepe'de atekesi $eyh Zi.innun'u btrakmr5tr. Hocend'den geqip, yan .yola gelindifi vakit, Halife, $eyh Ziinnirn'a, elgi olarak, gcinderildi. O ahnrak ve algak adam mtisbet bir cevap vermeyerek, Halife'yi hapsetti ve
48 49
.
9or (zt EYLOL tlet
DOKUZ YOZ BIR SENESI VEX
Sultan Hiiseyin Mirza kt5tn, Horasan'dan Hisar (33 a) iizerine asker sevkederek, Termiz kargrsrna geldi. Sultan Mes'ud Mirza da, asker toplayarak, Termiz karlrsrna gelip yerlegti. Husrcv $ah bizzat Kundw'u tahkim ile ki.ietik kardegi Veli'yi askerin bagma giinderdi. Ktgrn mi.ihim bir krcmmr su kenarlnda gegirdiler ve sudan gegemediler. Sultan Hiiseyin Mirza is bilir ve tecri.ibe sahibi bir padigah idi. Kun
duz'a dofru suyun yukart tarafina gitti. Kargntnda!d askeri gAfil avlayarak, Abdiillatif Bahst kumandasrnda be$ - altt y0z kadar segme adamml Kilif gecidine giinderdi. O askerler bu isten haber ahncaya kadar, Abdiillitif Bahgt, adamlan ile birlikte' Kilif gecidini gegerek, su kenartnt zaptetti. Sultan Mes'ud Mima bunu haber ahnca, Husrev $ah ile
Veli derhal bunlarrn iizerine yiiriimenin li.ianmu iizerinde israr ettiler. Fakat Sultan Mes'ud Mir-
za'nln cesaretsizliSinden veya Veli'nin muhalifi olan Baki QaganyAni'nin fikrine uymasmdan, bu suw gegen adamlann luerine yiirtimeyerek, bozguna uEramrs gibl, Hisar tarafina ddnditler. Sultan Hiiseyin Mirza suyu gegerek, Bediiirzaman Mirza, tbrahim Htiseyin, Muhammed Veli Bey ve Ziirurun Argun'u Husrev $ah iizerine akmcr (rlgar) gd,nderdi; Muzaffer Mirza (3e b) ile Mu50
- I
PYu0t tlco)
hammed Burunduk Barlas'r da Hutlin tizerine yol' ladr; kendisi Hisar iizerine geldi. Hisar'a yaklaSfiEr vakit, Hisar'dakiler bundan haberdar oldular. Sul' tan Mes'ud Mirza, Hlsar'da kalmak Imk6ntnr bula' madan, Kemr0d suyunul yukart tarafindaki Sipre' Tag (Serv-Tag) yolu ile, Semerkand'a, ktictik kar' dest Bafungur Mirza'ntn yanma eitti. Veli de Hut' ldn'a doEru geklldi. Hisar kurgantru Baki Qagan' yeni, Mahmud Barlas ve Sultan Ahmed Koq Bey'in babasr tahkim ettiler. Birkac @2', senedir, $rbani Han'dan ayrilarak, Sultan Mahmud Mirza'run hiz' metinde bulunan Hamza ile Mehdi Sultan, bi.itiin iizbekleri ile birlikteve Muhammed Duglat ile Sultan Htistiyin Duglat, Hisar vildyetinde oturan biititul MoEollarla beraber, bu bozgunda Kara'Tigin'e doEru Cekildiler. Sultan Hiiseyin Mirza, bu haberlerl ahn' c8, Ebiilmuhsin Mina ile bazr yiEitlerini Kemr0d deresi yukarrsma, Sultan Mes'ud Mlua'nm arkastn' dan gdnderdi. Bolaza girdikleri vakit, ona yetisirler; fakat hic bir sey yapamazlar. Mirza Bey Frengibdz, kahramanca krhg kullanrr. tbrahim Tarhan ve Y&kub Eynrb'u da, bir krsrm askerle, Hamza Sultan'tn ve Mofiullartn iizerine, Kara-Tigin'e giinderdi. Bun' lar da Kara-Tigin'de, arkalarmdan yetigerek, rnr' rustular. Sultan Hi.iseyin Mirza'nm (34 a) aktncrlannr maEl0p ederek, beylerin ekserisini ele gegir- ' diler; fakat tekrar serbest brakblar. Bunun 0zerine, " Hamza Sultan, Mehdi Sultan, Hamza Sultan'rn oflu Mamak Sultan, sonralan Muhammed Hisari diye mAruf olan Muhammed Duglat, Sultan Hiiseyin Duglat ve bu sultanlarm idaresindeki iizbekler ile Hisar vildyetinde oturan ve Sultan Mahmud Mlr51
fERGANA
bizim hizmetimize za'ntn adamlart olan mofullar' gelRamazan -ultldu Endican'a tlt*.U isteyerek,iimurilerin 6detince, diigek iieerindiler. O esnada, Mehdi Sultan ve J, oturuyordum. Hamza Sultan' hiirmeten Uamd iultan'lar gelince' bu sultanlara ve kendileri ile gilaya$a kalkarak, atiS-etcten indim kurdur.ffiii* Sultanlarr sa! tarafrmda baEdas biitiin moffi.- Muhammed Hisari kumandasrndaki bulunmak is;;tt;t ;iJii"t. Hepsi de hizmetimde tediler.
kurgantnt Sultan Hiiseyin Mirza gelip' Hisar saldtrkurgana muhasaraya nalnar. Delik agmak, ile gece ;;k, taq atmak ve kazan kurmak- iqleri bes yerde de*ii"diit iurmadan uErasryordu' -Diirt aetlan delik epeyiir< aetr. $ehir tarafindaki kaprda bulunanlar da delik ce ilerlemisti. Kurgan igerisincle (34 b) yukandan bunlara agtp, bu deliEi nuliular ve (43) duman saltverdiler' 'ku'gu" Bunlar deliBi kapattnca' muhafrzlart' iizerine -ddndii' duman yukan, dtiserek' kagI(urgan rrruhafrzlarr iiliim tehlikesine drgartdan trlar. Nihayet testilerte su getirip diikerek' Bir defa girenleri delikten kaqmaEa mecbur ettiler' gtktp' delik 0zerindeki da birkag ategli yilii yuXatr yiBitleri kagtrdtlar'
BirdefadaMiua'runbulundufusimaltaraftnkalenin bir dan, kazan kurup, birgok ta$ atarak' vaktinde burcunu tahrip eimiSferOi' Yatsr namazlhiiciim etederek' UurS yrt rldr. Bazr yifiitter' acele gece oldufu igin' miiistediler. Fakat Mirza' mek
burcu etmedi. Sabaha kadar da kurgandakiler muharebe gi'in de tamamen tlmir etmigterdi' Ertesi
,""0.
olmadr.Buiki-ikibuqukaydabiitiinisdelikag52
9ol tzt r,YlUt-
1195
1496) - 9 EYLOL
mak, kalecikler kurmak've tag atmaktan ibaret kaldr. Esash bir harp oltnadt. Bediiizzaman Mirza idaresinde, Husrev $ah ize' rine giinderilen kafile, Kunduz'dan tig - diirt ylgag kadar aga[rda bir yere geldiEi zaman, Husrev $ah biittin adamlannr tanzim ederek, Kunduz'dan gtktp, ertesl giin Bediizzaman Mirza'nrn askeri i.izerine ytiriidii. Bunlar, bu kadar mirzalar ve serdar beyler' (35 a) adamlart, Husrev $ah'tn adamlannrn iki misli defilse de, bir buguk misli olduEu hdlde, fazla ihtiyat gdstererek, siperden gtkmadtlar. Husrev Sah'rn askeri iyi, kiitii, biiyiik ve kiigi.ik diirt - bes bin kadardt. Husrev $ah, bu fani di.inya ve giiniin bi' rinde gidecek olan vefastz asker igin, bu kadar kii' tiiliik ve bednamhlr ihtiyar ederek, bu kadar zulfim ve deliletsizlifi kendine si'ar edinmig ve bu kadar b0ytik vilAyetler alarak, bu kadar gok adam beslemek yoluna gitrnigti. Sonralan adamlarr takriben' yirmi - otuz bine qtkmrgh. Vildyetleri kendi padi' sah ve mirzalartnkinden daha tazla idi. Hayatrfida yaptrgl yegine ig bu oldu ve bununla Husrev $ah ve ona tAbi olanlar serdarhk ve cesarette nam ka' zandrlar. Siperden grkmayanlar ise, (44\ korkakhkla s
TBRGANA
bunlann adamlan ile kargrlagarak, onlan mafl0p etti. Bir krsmrru ele gegirdi ve birkaclmn da bagmr kesti. Sonuncu defa da, bu mafl0biyetin iici.inii al' mak igin, Seydim Ali Derban, onun kiieiik kardegi Kuh Bey ve Behl0l Eyy0b, bir krsrm iyi yiEitlerle gglerek, Amber daEr eteEinde, Hoca Qengal civa' nnda, Horasan askerlerinin gtiStii[ii yerde, garp$t tdar. Oteki taraftan bircok adam yetigerek, Seydlm Ali, KuI Baba ve bir takrm iyi yi$itlerin hepsini ele gegirdiler.
Bu haber Sultan Htiseyin Mirza'ya ulaSfi. Hisat'rn bahar yaEmurlan ytiziinden, ordu da emniyet' te deBildi. Uzlagmak 1'olunu tutarak, igeriden Mahmud Barlasi ve drgandan Hacr Pir Bek6vul ile biiytik aEatar bulugtular. Ne kadar sdzende ve h6nende varsa, hepsini toplayrp,'sultan Mahmud Mirza'run Hanz6de Begim'den olan biiyuk ktztnt, Sultan Eb0 Said Mirza'ntn krz tonrnunu Piyende Sultan Begim'den olan Haydar Mirza ile evlendirerek, SuItan Hiiseyin Mirza, Hisar iizerinden kalkrp, Kun' duz'a do!ru hareket etti. Kunduz'a gelince, bir az siyaset kullanarak, burasmt muhasara etmefe u[rasb. Nihayet Bediiizzaman Mirza'nln araya girmesi tizerine, bangttlar. Her iki taraf, esir dtisenleri miibadele. ederek, (36 a) yerli yerine diindti' Husrev $ah'rn bu kadar bi.iyiimesinin ve bu derece haddi olmayan isleri yapmaslnln sebebi' Sultan Hi,iseytn l\tirza'nm iki defa gelip, Hisar'l alamadan diinmesi ldi. Sultan Hiiseyin Mirza Belh'e geldifi zaman' lVtaveraiinnehir vildyetinin sulh ve fisAyiSi igin, Belh'l Bediiizzaman Mirza'ya ve onun viliiyeti Este' 54 b.
got (rr r,vlOu l{95
-
9 EYL0L l{96)
rdb6d'r da (45) Muzaffer Hiiseyin Mirza'ya verdl. Her ikisini de, Belh ve BsterAbAd iein, bir mecliste yiikiindtirdii ve bu yiizden Uu6iiizztunan Mirza giicendi. Kag senedir devam eden diismanhk ve fltne' lerin sebebi bu idl Aynr Ramazan ayrnda, Semerkand'da tarhan' lann isyaru vardr. Sebebi de su idi: Baysungur Mirza, Hisar beyleri ve sipahileri ile o kadar samimi ve beraber oldufu hAlde, Semerkand beyleri ve si' pahilerr ile bciyle de$ildi. $eyh Abdullah Barlas, b[i' ytik ve ihtiyar sahibi bir bey idi. Ogulan Mirza'ya o derece yakrn ve candan arkadagtrlar ki, bunlan" ig* ve miguka benzetirlerdi. Tarhan beyleri ile bd- ' zt Semerkand beyleri bu yiizden g0cendiler. Dervi5 I\{uhammed Tarhan Buhara'dan geldi ve Sultan Ali ', Mirza'yr Kargt'dan getirtip, padisah il6n ederek, : Ba[-r Nev'e geldiler. Baysungur Mirza burada bu' ' lunuyordu. Kendisini, esir gibi, (36 b) adamlarmdan ve usaklanndan aylnp, ertie getirdiler. Her iki Mirza'yr bir yere oturttular. Ikindi namazma doEn'r Baysungur Mirza'yt Gciksaray'a grkarmayt diisi.in' dijler. Baysungur Mirza, abdest almak bahanest ile, Bostan - Saray"'tn Simdl tarafrndaki imaretJerden birine gidi. Tarhanlar kaprda durmwlardr. Mirza ile Muhammed Kuh Kogrn ve Hasan $erbetei igeri gitdiler. Tesadirfen Mirza'run abdest igin girdi[i evin arka taraftnda, tuEla ile iiriilmiis, blr kaptst varrnls ve avludan drsart gtktyormuS. DerhAl bu kapryr Fkrp, erkin Gatfer tarafrndaki kale bedeninden su yolunu takiben grktp, d0tehi duvanndan kendini atarak, Hoea Kefgir'e Hocake Hoca'ntn evine vardr. Abdesthanenin kaptsrnda duranlar, bir miiddet son' 55
9or (tt Evt-0u t{9i
FERGANA
ra, Mirua'ntn kagtrfrnt gdriirler. Ertesi sabah tarhanlar toplanrp, Hocake Hoca'ntn kaptstna gelirler. l'akat Hoca, orada bulunmadrfrnr stiylgyerek, kendisini teslim etmez. Bunlar da zorla alamazlar. Hocalarrn mevkii iiyle yiiksekti ki, nastl zorlayabilsinler. (46) Bir - iki giin gegtikten sonra, Hoca Ebtilmekirim, Ahrned Hact Bey, diEer bizt yifit ve sipahiler ve biitiin Sehir ahalisi hep birden tarhanlar iizerine hticum ettiler. (37 a) Baysungur Mirza'yt Hoca'ntn evinden getirdiler ve Sultan AIi Mirza ile tarhanlart da erkte kugattrlar. Fakat iceridekiler erki bir giin bile miidafaa edemediler. Muhammed Mezid Tarhan, Diirt - Yol kapsmdan grkarak, Buhara'ya gitti. Sqltan Ali Mirza ile,Dervig Muhammed Tarhan yakalandrlar. .Baysungur Mirza, Ahmed Hacr Eley'in evinde idi. Dervig Muhammed Tarhan'r oraya getirdiler. Bir - iki sual sordu. lyi ce- vap veremedi. Oyle bir iS yapmam6tr ki, cevap verebilsin. ldam edilmesini emretti. Dervig Muhamrned Tarhan, takatstzhfitndan, direEe yaprstr. Fakat direfie yaprgmak ile brraktrlar mt? ldam ettiler. Sultan Ali Mirza'yt Giiksaray'a gtkarrp, giizlerine
mil
Cekilmesini emretti.
Timur Bey'in
yaptrdtfr biiytik imaretlerden
biri Giiksaray'drr. Semerkand'tn erkindedir. Bu imaretin garip bir hususiyeti vardr. Timur Bey evl6tlarrndan bir kimse, isyan ederek, tahta gtkarsa, burada tahta oturur. Taht kavgast yiiziinden basmt kaybeder ise, burada kaybeder. HattA "filan Sehzddeyi Giiksaray'a grkardilar" sdzii, onun iildiiriildiiEiine kinaye olmuStu.
- 9 EYLUL r{96)
Sultan Ali Mirza'yt Giiksaray'a grkanp, gdzlerine mil gektiler. Ldkin Sultan Ali Mitza'ntn gtizbrine gekilen milin zararr dokunmadt. Cerrah bunu (37 b) bile bile veya istetneyerek yapmqb. Fakat Sultan Ali Mirza bunu derh8l belli etmeyerek, Hoca Yahya'run evine vardt. tki - iig giin sonra kagtp, Buhara'ya tarhanhlara gitti. Bu yizden Hoca Ubeydullah'rn evlitlarr arasrnda d[gmanhk hAstl oldu. Biiyiisii biiyiiEiine miirebbi ve kiiciiBii kiicii$iine mukawi oldu. Birkac giln sonra, Hoca Ynlrya da Iluhara'ya gitti. Baysungur Mirza, asker sevkcderek, Buhara'ya, Sultan Ali Mirza'run iizerine yiiriidti. Buhara'ya yakla$trBr vakit, Sultan Ali Mitza ve tar'. han (471 beyleri kargr erktrlar. Ufak bir garprgnra oldu. Ustiinliik Sultan Ali Mirza tarafinda kaldt; Baysungur Mirza ma[lCrp edildi. Ahmed Hact Bey ve difier birkag iyi yiEit ele gegirildi; ekseri.si 6Idtirilldti. Ahmed Hact Bey'i, Dervis Muhamnted Tarhan'rn katJi ile itham ederek, get'efsizce iildiirdiiler.
Sultan Ali Mirza, Baysungur Mirza'nln, arka' nndan, Semerkand'a yliriidii. Bu haber $ewAl aymla Endican'da bize geldi. Aynt ayda biz de, Semerkand'r ele gegirmek maksadt ile, askeri harekete gegtik. Sultan Hiiseyin Mirza Hisar ve Kunduz'darr ddnmiig-bulunuyordu. Sultan Mes'ud Mirza ile Husrev Sah'rn da igleri rahat' etmigti. Sultan (38 a)' Mes'ud Mirza da, Semerkand'r almak maksadr ile, $ehr-i Sebz tizerine geldi. Husrev $ah, kiigtik kar'. desi Veli'yi, Mirza ile birlikte, gdnderdi. Ue - diirt ay, bu sekilde, iig taraftan Semerkand'r muhasara cttik. 57
56
TEI'GANA
Hoca Yahya, Sultan Ali Mirza tarafrndan gelip, ittifak yapilarak, tek cephe vlicuda getirilmesini teklif etti. Giiriismeyi kararla$trrdrk. Ben askerim ile, Semet'kand'dan iki - iig ylgag daha aga$r-' da olan So[d tarafrndan, kararlastrdrfrmlz yene gittim; o taraftan da Sultan Ali Mirza, askeri ile geldi. Oradan diirt - be5 adam ile Sultan Ali Mirza, buradan da diirt - beg adam ile ben K0hek sup ortasrna giderek, at iizerinde giiriisiip konugtuktan sonra, onlar o tarafa ddndliler, ben de bu tarafa geldim. Molla Binai ile Muhemmed SAlih'i orada, Hoca'nro hizmetinde, g0rdtint. Muhamfned 8&lih'i yalnu bir deta, orada lken, gittnntigtiim. Ftkap Mollt Binai sonralan behlm hlzmetimde de epeyce bulundu.
Sultan AIi Mirza ile giiriigttikten sonra, krS yaklagtrfr ve Semerkand ahalisi de fazla srkmhya m6ruz olmadrfir igin, ben Endican'a ddndiim; Sultan AIi Mitza da Buhara'ya gitti. Sultan Mes'ud Mirza $eyh Abdullah Barlas'rn krzrna pek meildi. Onun ile evlendi ve memleket d0vasrndan (48) vazgeqerek, Hisar'a (38 b) diindii. Belki de buraya gelmesinin sebebi bu olmugtur. Mehdi Sultan, giraz ve Kenbay civanndan kagarak, Semerkand'a gitti. Hamza Sultan da, izin alarak, Zdmin'den Semerkand'a gitti.
DOIffZ YUZ TKt
SENtrST \IU
Bu krs Baysungur Mirza'nrn igi her cihetten iyi gitti. Abdiilkerim Bsrit, Sultan Ali Mirza taraftndan, K0fin civartna giinderitmigti. Mehdi Sultan, Bay' sungur Mitza'run aktncrlartna kumanda ederek, Semerkand'dan oraya geldi ve onlartn iizerine yiit'tdii. Abdiilkerim ESrit ile Mehdi Sultan kar5tlagttlar. Mehdi Sultan Abdiilkerim'in abna gerkes kiltct ile vurunca, at yrkrldr. Kendisi kalkmak uzere iken, Mehdi Sultan otlun elini mafsaltndan kesip diisiirdti. Kendisini esir ve aktnctlannt iyice maEl0p ettiler. Bu sultanlar, Semerkand iSinin ve mirzalarm kapr' $nrn karrsrkhk iginde olduiunu gdriince, ertesi bahar $rbani Han'tn yaruna gittiler. Bundan semerkandh' liar cesaret alarak, Sultan Ali Mirza'ya kargr asker sevkettiler. Baysungur Mirza, Serpiil'e ve Sultan Ali Mirza, Hoca K6zr0n'a geldiler. Bu stralarda, Hoca Miinir U$i'nin tegviki ile, floca Ebiilmek8rim' Endican beylerinden (39 a) Veys Lhgari, Muham-, lned Baklr ve diBer bdzr yiEitler, Mir Kastnl Dulday ve Baysungur .Mirza'nln bir ktsrm yakrnlarrndan mtirekkep akrnctlart Buhara iizerine gtinderdiler. Fakat Buhara'dakiler bunlarm yaklagtlklanndan haberdar olduklan igin, hig bir Sey yapamadan, 8e-
ri
diindiiler.
Sultan Ali Mirza ile g
58
59
l
fDRGANA
dan gelerek, Semerkand'r muhasara edecelimiz ka' rarla5ttt'tlmtgtr. B;iz, bu karar i.izerine, Ramazan ayrnda Endican'dan hareket ederek, Yar - Yaylak civartna geldifimizde, mirzalartn kargr kargrya bulunduklan haberini aldrk. Tolun (49) Hoca Mo[ul'u' iki - tig yiiz kazak yiSitle, akrncr giinderdik' Bunlar yaklastrklarl zaman, Baysungur l\{irza, bizim habealarak, bozguna u$ramrg gibi, geri gekildl "i*iri yiEitler, o gece onlartn ordugAhrna girerek, lrirBu qok adamlartnt ok ile vurup' gok ganimet getirdiler' tki gi.in sonra $iraz kulgaruna vat'drk. $iraz, Kasur Dulday'da idi. Vdlisi, $iraz'r miidafaa edemeyereh kurgant teslim etti. $iraz kurgant lbrahim Saru'nun idaresine verildi. Ertesi giin, ratnazan bayraml namaant orada krldrktan sonra, Semerkand iizerine yiiriiyerek, Aybar (Ipar) kotusuna geldik. O giin Kurr* Dulday, Veys L0gari, Hasan Nebir:g, Sultan Muhammed Srgal (Dervis) (39 b) ve Sultan Muhammed Veys, iig - ddrt yiiz adam ile gelerek, mtl. "Baysungur Mirza geri diiniinlfizemet ettiler ve: ce, biz ondan ayrtltp, padisah hizmetine geldik" dediler. Fakat sonradan anlatrldr ki, bunlar $iraztt miidafda etmek maksadt ile, Baysungur Mirza'dan aynlmtslar ve $iraz i5i biiyle olunca, garesiz kaltp, bize gelmigler. Kara'Bulak'a indilimiz zaman, bizim tarafa gegen bdzr kiil'lerde serkeglik eden mo' igin' fullarr tutup getirdiler. Kastm Bey, korkutmhk sene bes bunlardan iki - iiq adainr pargalattr' Ddrt gittisonra, kazakhkta, Mesiha'dan Han huzuruna Hisat'a Eimiz vakit, Kastm Bey bu yiizden aynlarak' Yam gegerek' iitti. Kara-Bulak'tan kalkrp, suyu iurlrrrno indik. O giin bdzr igki beNrler' hryaban ba' 60
,oz (s EYL0L t{96
-
30 ACus. r49?)
grnda, Baysungur Mirza'mn adarnlan ile garprgtrlar. '| Sultan Ahmed Tenbel'in bofiazrnr mrzrakladrlar; fakat attan diismedi. Hoca Kelin'rn biiytik aEabeyi olan Haceki Molla-i Sadr, bgynuna ok isabet eder.ek, o vakit Tann ratrmetine kavustu. eok iyi bir yiEit idi. Babam da kendisine'riayet edip, miihiirdan yapmrgtr. llim ile (40 a) igtigal ederdi. lngast da gtizeldi. Kru' ,, guluk ve yadactl*tan da anlardr.
Yam civannda (50) iken, gehirden birgok tiL: ,,;car ve tiiccar olmayanlar grkrp, ordu pazannda ahg - I , ',, veris yapryorlardr. Bir giiLn, ikindi namazr vaktinde, i umumi bir kansrkhk grktl ve bu miisliimanlann hepsi , , yaEmaya gittiler. Fakat askerde inzibat gok kuwefli idi. Hemen ahafinin mahnt, hig kimsenin bir seyi giz- : lemeden, iade etmeleri emredildi. Ertesi giin daha bir peher olmamrsfi, ip ucu ve iine kartfma kadar, ufak bir parga bile askerde kalmadt; hepsi sihiplei.. rine geri verildi. '
,
,
Oradan kalliup, Semerkand'dan iiq kiirOh m€safede olan Han - Yurdu'na inildi. Ktrk - elli giin bu nrrtta oturuldu. Burada bulundufumuz miiddetge, her iki taraftan giintillii ytEitler hryabanda birkag defa iyice garpgtrlar. Bir defa lbrahim Beggik de bu garprgmalara istirak etti ve yiiziinden yaralandr. Bundan sonr4 ona lbrahim Qapuk ddmeEe bagladrlar. Bir defa da hryabanda, Meg6k kiipriistinde, Ebiilkasm K0hber topuz kullandr. Bir defa da hryabanda, ank civannda, bir garp$ma oldu ve (40 b) Mirsah Kogm topuz kullandt. MirSah Kogrn'r da dyle vurdular ki, boynu yarisrna kadar kesilmis ve yalnrz biiyiik gah daman kalmrstr.
6l
,.
(9 eyLOL t496 ,902
FERGANA
Han-Yurdu'nda bulundufiurnuz zanlan, kurgatdakiler hiyle ile:
Agtkan'a geliniz,
"Geceleyin diye adam giinderdiler. ederiz" teslim kurganr G6,r'-r
Bunun lizerine geceleyin hareket edip, IVIegdk kdpriis0ne geldim. Bir mikdar iyi yiEit ve yaya kararla.;tnlmrs olan yel'e giinderildi. Nleseleyi anladrklan vakit arttk, iqeriden bizim piyadelerden Cirt be$ tanesini grkarmtg bulunuyorlardt. Bunlar gok kuvvetli idiier. Birinin adt Haci idi ve kiieiikliifiiinden beri benim hizmetimde bulunuyordu. Birine de I!'Iahmud Kiindtirseng derlerdi. Flepsini cildiirdiiler. i3u yurtta bulunduSumuz esnada, Semarkand'rn gelrir ahalisinden ve esnaftan o kadar gok adam grkmrgtr ki, ordu artrk bir Sehir hAline gelmigti. $ehirIerde alanrlan her gey ordugihta bulunuyordu. . Bu strada, yalnu SenrerkAnd h6rig olmak lizere, diger biitiin kurganlar', da* (5U ve ovalarm hepsi itaat etmi;ti. $avdar ($ahdar) dafirnrn etefinde, Ozket (6rket) adlt bir kulgaut birtaktm kimseler tahkim etmi.llerdi. Bttnun iizerine bu' yurttan l
-
30 ACus. t{9?)
zarnan Ester6,bAd'r ki.igiik kardegine vermeye rAzr olmadr ve: "Benim oilum Muhammed Mii'min - oldu$u Mirza siinnet vakit, Sultan Hiiseyin Mirza orayr ona hediye etmigtir" dedi., Sir giin Ali gir Bey ile Mirz,a arasrnda bir sohbet oldu ki, bu Mirza'mn gabuk anlayrgrna ve Ali $ir Bey'in de hassd.siyetine bir delildir. Ali gir Bey Mirza'ya, birgok mahrem scizleri algak sesle sciyledi ve: sdzlerl - "Bu"Hangi unirtun" diye ildve etti. Mirza derhal: - miiteesscizleri?" - diye sorunca, AIi gir Bey gok sir oldu ve uzuD uzun afladr. Nihayet baba ile o!.ul arasrndaki bu dedi - kodular guna miincer oldu: babasr oflu ve g$lu da babasr tizerine Belh ve Ebtereb[d'a asker sevkettiler. Gerzevdn eteiinde bulunan (41 b) Yekgrrag (Piilgrrag) eaytnna, agafrdan SuIlan Hliseyin Mirza, yukarrdan da Bediiizzaman Mir-
zageldiler.Ramazanbaglan.glcr'car$alnbagi'inii Ebiilmuhsin Mirza, Sultan Hiiseyin Mirza'nrn biri. " j, ,' , kaq bey ve bir krsrm akrncilan ile, daha ilerledi. ,.. t Esaslt bir harp yaprlmadan, Beditizzaman Mirza nrafrl0p oldu. Bircok iyi I'igit esir diigtii. Sultan Htiseyin l\firza hepsinin bagrnr kestirdi. Yalnz bunda defiil, hangi o$lu, dlisman olarak, kargrsrna clktr i.se, ma$I0p etti ve esir diiqen adamlarrmn hepsinin ,n '', b;r;lannr ke.stirdi. Ne yapsrn, {f'2) hak onun tarafrnda imiq. Bu mirzalar kendilerini o derece zevk ve sefahate vermiglerdi ki, babalan gibi, tecriibeli ve akrllr bir padigah onlara yarlm'gi.inliik bir mesafeye ka,
dar yakla5tt$r ve di$er taraftan, ramazan gibi, miibarek ve aziz aya girmek icin bir gece kaldrgr hdlde, onlar babalanndan gekinmeden ve Tanrrdan kork63
I BIGANA
madan, yalmz sarap igmek, zevk ve sefa siirmek ile mesgul idiler. Siiphesiz, triiyle hareket eden adarnlar triiyle maEltbiyete duqar olurlar ve biiyle insanlann herkes hakkrndan gelebilir. Kag senedir, Es. tel'ebad idaresi Bediiizzaman Mirza'mn elinde idi. Etrafinda bulunanlar ve yifitleri fevkalAde zevke diiskiin ve siisli.i idiler. Altrn ve giimiis fllet ve edevatr fevkalide eoEalmrstr. Kendisinin si.islii giydirilmis yiEitleri (42 a) ve cins atlan sayrsudr. Burada hepsini kaybetti. DaE yollanndan kacarken, kayahk ve ugunrrnlara tesadiif ederek, mesakkatle buralardan indi ve birgok adamr da bu ugunrmlarda telef oldu Sultan Hiiseyin Mirza, oElunu maElOp ettikten sonra, Belh'e geldi. Bediiizzar.nan Mirza Belh'te $eyh Ali Tagayi'yi brrakmrgtr. O da, giresiz kalarak, kel' disine itaatle Belh'i teslim etti. Sultan Hiiseyin Mirza, Belh'i tbrahim Hi.iseyin Mirza'ya verip, Muharnmed Veli Bey ile $ah Htiseyin Qehre'yi onun ile be' raber brraktr ve kendisi Horasan'a avdet etti. Bediiizzaman Mirza, mafil0p olup, mal ve miil' kii yafima edildikten sonra, etrafindaki yiEitleri, Y&ya ve grplak adamlan ile birlikte, Kundtu'a, Husrev $ah'a gitti. Husrev $ah ona iyi muamele ettl At ve deveden, kiieiik ve biiyiik gadrlardan ve sipahilere lAztm olan techizattan vererek, gerek Mirza'run kendisine ve gerek onun ile beraber bulunantara, o kadar iyi muamele ve insaniyet giisterdi ki' gtirenler, Miua'ntn iinceki ve bugi.inkii techizab arasmdaki farktn, yalnlz siislti ve yaldrdr iletleril bulunmamasr olduiunu siiyledilen
&
902 (9 syt.Ou tar6
- to ACus. il9?l ile Husrev $ah ar.asrnda,
Sultan Mes'ud IVIirza birinin itidfllsizlifinden ve diferinin de kendisini biiyiik giirmesturden, ihtilAf zuhur etmigti. Husrev gah, Veli ve Biki'yi (42 b) Bediiizzaman'Mirza ile birlikte, (53) Sultan Mes'ud Mirza iizerine, Ilisar'a giinderdi. Fakat kurgana yaklagamadrlar. Etraf ve .civarda bir-iki kere'her iki taraf da krhg kullandr. Bir defa da, Muhib Ati Kurgr, kafileden aynlarak, Hisar'm 5imtl tarafinda bulunan Kugh6.ne'ye gelip, iyice garprgtr. Attan duStip ele gegirileceii bir srada, tekrar arkadaglan zorla kurtardilar. Birkag giin sonra, sulha benzer bir Sey yaparak, diindtiler. Birkag giin sonra da, Bediiinaman Mirza, dap lrclundan Ifundahar ve Tnmin - DAver'e, Ziinnun Argun ile oElu $ah $ucfl Argun'a gitti. Ziinnun Argun, hasis oldufu halde, iyi muamele. gilsterdi ve bir defada kuk bln konrn hediye etti. Garip bir tesadiiftiir ki, Sultan Hiiseyin ilDr, za'run' Bsfiiizzaman Miua'yr yendiEi aynr gar$unba giiniinde Muzaffer Mirza, Mutrammed Mii'min Miua'5n Estertbdd'da mall0p eder. Daha ,garibi gudur ki, QarSamba adlr bir adam da Muharnmed Mii'min Miua'yr, esir ederek getirir.
65
903 (30 ACus. 149?
66 t{: F.,
1498)
yorlardt.
Ba[-r Meydan'rn arkasrnda, Ku]be gayrrrna inil-
dahabunlargibisipahiveahalicetantnanyisitler. den epeyce vardr. $ehir ayak takrmrndan Divine
19 ACus.
Cime-baf ("Dokumacr") ile Kel - KaSuk'u getirdiler. Bunlar sokak kavgasrnda ve ayak takrmr (43 b) arasrnda ileri gelenlerden idiler. GAr-r A5tkan'da ,6len piyadelerin ocii ahnmasr iein]'iskence ile iildiiriilmeleri emredildi. Semerkand halkr igin, bu katT bir mafl0biyet idi. Bundan sonra kurgandan gtkmalart bertaraf edildi. I$ o dereceye vardr ki, bizim' kiler hendek kenartna kadar gidip, esirler getiri-
DOKUZ Yuz uQ SENEST VBI(AYII
di. Semlrkand'tn sipahi ve Sehir ahalisinden pek gok adam, Muhammed - Qeb (Ceb) koprtisti civanndt' bize karsr gtktrlar. Bizirn asker muharebeye hilztr degildi. (43 a) YiEitler hazrrlanrncaya kadar, Sultitn Kuh ile Baba Kuh'yr ele gegirerek, hisara gcitiirdtiler. Birkae gun sonra kalkrp, I(uhek'in arkasmdaki Kulbe'nin kenartna inildi. Seyid Yusuf Bey'i de o g0n Semerkand'clan grkardtlar; bu Wi"tta gelip, miildzemet etti. Semerkand'dakiler, bizim oradan kalktp, buraya gelmemiz iizerine, geri ddnmiis olduiuyardrnrct, sipahi ve gehit'-L, ,un*na dtsti'lrler veve $ehzAde kaprstndan tl:r tiler Mirza kiipri.isiine Muhammed - Qeb kdpriisiine kadar (54) erkttlar' Mevcut yi$itlerin sil0hlanrp atlara binmelerini entrettik; iki taraftan, Mirza kiiprtiii ile Muhammed yarQeb koprtisiinden, diismanr zorladrlar' Tannrun drmr ile, dli5man magl0p oldu; liyakatli beyleri ve biri iyi yi$itleri ele gegirip getirdiler' Bunlardan pat'I\tuhammed Miskin lHifirz Dulday idi; sehadet maBtnr kesmislerdi. Bundan ba5ka Muhammed Kasrm Nebire' onun kiigiik kardegi Hasan Nebire ve
-
Gtines Mizan burcuna girdi. SoEuklar basladt. Mi.i56vereye iStir6k edebileeek beyleri gaFrrarak, mi.izakere ettik. $unlara karar verildi: Sehir,ha{kt o kadar Aciz kalmtgilr ki, Tanrtntn inayeti ile, 5ehri bugiin de, yarrn da alabiliriz. Dryanda so$uktan
qiyetgekmektense,5ehrinyakmtndankalkrp,bir
:.::'
i,r. ij,;;l
kurganda krsla yapmak l&zrmdrr. EEer gitmek igap ' ederse, oradan daha az tereddi.itle gidilebilir. Krs- ' lak igin Hoca-Didal kurganr muvafrk giirlilerek, kalkrp, Hoca-Didar dniindeki gayrra inildt. Kurgana girip, ev ve kut0be (kepe) yerterini tAyin ettik. Bunlarr yapacak adamlar ite tahsildarlar btrakarak, yuda diindi.ik. Krglalar hAzrr oluncaya kadar, birkaq gi.in gayrrda kahndr. Bu esnada Baysungur Mirza, Tiirkistan'a, $tbani Han'a arkast-arkaslna adamlar gtindererek, yardtrn istemiq. Ifigla hAzrr oldu ve biz de kurgana (44 al girdik. $lbani Han, Ttirkistan'i.izedan hiicurn ederek, o gece bizim yantmuda 'urdumuzrrr rine dopru geldi. (55) Fizim askerimiz yiiziinden ba' baast Rtbat-Hoca'ya, deBildi. Krslak rrsr K&biid'e ve bazrlat't da $iraz'a gitmiSlerdi. Buna Iafmen, rre-v'cut asker tanzim edilerek, kargt Ctktld. Fakat $rbani muharebeye girmeden Semerkand'a 67
9ar (ro Acus. t{e,
SII'GANA
do!ru geri gekilerek, o civara gitti. BaysungUr Mirza'run d"aigi gibi olmadrfr igin, iyice anlagamadrlar. Birkag giin sonra, (grbani Han), bir iS yapamadan t'e me'5nrs bir halde, Ttirkistan'a d6ndti. Baysungrrr I\lirza yedi ay muhasara altrnda kaldr. (Srbani Han'dan) yardrm ummugtu, fakat bu i,imidi de boga grktl. Nihayet iki - iiC _vi.iz kadar ag adamr ile birlikte, l(unduz'a, Husrev $ah'rn yanna gitti. Termiz civannda, Amu-Derya'dan gegtigi srralarda, Sultan Mes'ud Miua'run akrabasmdan ve mirteber adamlanndan olan Terrniz hAkimi, Seyid Hiiseyin Hrber, bunu haber ahnca, Baysungur Miua'nm iizerine yiirfidii. Mirza nehri gegmig bulunuyordu. Mirin Tarhan'r orada su giiti,irdii. (Sefffid Hiiseyin) geride kalan adarnlannr ve esyasrru ele gegirdi, Baysungur Mirza'mn Tahir.Muhammed adh gehresi de ele gcgti. Husrev $ah, Baysungur Mirza'5n iyi kab0l etti. (44 b). Baysungur Semerkan0'dan ayrrhnca, bize baber geldi. Hoca-Didar'dan hareket ederek, Semerkand tizerine yiirtidiik. Yolda Semerkand'rn biiyiikleri bey ve yifitler birer birer istikb6te geldiler. Rebiiilewel aJnrun sonlanna do$ru gelip, erkte, Bqstan-Saray'a indim. Yiice Tannnm inayeti ile,. Semerkand gehri ve viliyqtl z.apt ve teshir editdi Semerkand kadar giizel bir Sehir dtinyada az bulurmr. Besinci i,klimdendir. 1'0lii 99, remz-i nficfimu 56 derece ve dakika, an 30 derece vc' dakikadrn $ehri, Semerkand'drr. Viliyetine Maveraiinnehir derlen HiC bir dtisman, giddet ve iistiinltik lle, bunu ele geqircmedi[i igin, "belde-i mahfrza" derlen Semerkand, emirlilmii'mi68
_
t9 Acu$. uec)
min hazret-l osrnan zamarunda, isrflmiyett ka,bul etmrstir. Sah6beden Kusem b. Abbas buraya gelmiStir- Mezan Ahenin kapmnm drgansrndadrr ve h0.rd Mszar-r $ah ismi ile maruftur. gsrnsrkand,r lskender te'sis etmigtir. MoEul ve tiirk semiz 'IwIa' yapmrg Kend derler. Timur Bey burasrm payitaht tr. Timur Bev'den iince ve on.ul (56)'gibi btivtii padisah Semerkand'r payitaht yapmrg deEildir., S0r {izerlnden kurganrn r:zunluf-unun rilqi.ilm..irri u*ottim; tiletiiler, on bin altr ytiz kadem grkb. Ahallsi tamamen siinni, pak mezhep, geriate bag'h ve dindardr. Hazret-i peygamber ben{ Maverai.innehir'de o kadar cok ishrn imamla-
lir
,"**-a""
n
yetigrnigtir ki, hig bir vildyetten (45 a) bu kadar imamrn grktr[n mAl0m deiitdir. KelAm imam]a. nndan' olan $evh Eb0 Mansur, semerkand'rn IVId,ti.irid adh mahallesindendir. Kelam imamlan iki frrkadrr. Birine Mitiiridiye, difrerine Eg,ariye derler. uatiiridiyg bu geyh Ebu Mansur'a tarafindan kurulmugtur. sarfih-i Buhart sahibi Hoca tsmail de
Maverai.innehit'dendir. Hid.dge sahibi Fergana,mn Merginan adh vildyetindendir. lmam Ebo Hanife mezhebinde Hidtgdden daha mfftebdr bir fililh kita! loktur. Fergana da Maveraiinnehir,e dahil olup, rnAmtrenin kenannda bulunmaktadrr. Semerkand'rn garkrnda _ Fergana ve l(0ggar, garbrnda Buhara.ve Harzem, gimAlinde _ iusve gahryhiye (kitaplar $as ve Benak"t ITd ve V**lar) cenutRrnda B€lh ve Termiz bulunmakta_ dr. Kuhek suyu Sernerkand'rn simalinden akar ve ondan iki ikiiroh mesafededir. Bu zu ile semerkand arasrnda, K0hek dedikleri, bir tepe vardr. Nehlr 69
FER,GANA
90, (t0 Acus.
bunun eteEinden aktrF igin, I{Ohek suyu derler. Bu sudan biivuk bir kot ayrilmr5trr. Derya kadar genis olan bu suya, Dergam sttyu derler. Semerkand'd4n bir ger'i mesafededir ve sehrin cenubun' dan akar. Semerkand'tn baf ve mahalleleri ve bir' kag kazast bu su siyesinde m6,murdur. Buhara ve Kara-K6l'e kadar otuz - krrk yrgaea yakrn bir saha Kirhek sulnr ile mamur ve mezr0dur. Bu kadar bii)mk (45 b) bir nehir olduBu halde, suyl ziraat ve irnar igin ancak .kafi gelir; hattA yazlan Buhara iic - ddrt ay susuz kabr. Uziimii, kantnu, elmast, narl ve difer biltiin melt'alart Cok iyidir. Fakat Semerkand'tn iki meyvast meshurdur: elma (sib-i Semerkand) ve iiziirn (sehibi-i Semerkand). Kar, K6bil'de olduEu kadar, gok yaEmazsa da, kr$r qok sofuktur. (57) Yaztn havasr iyidir, likin Kabil kadar deEildir. Semerkand ve mahallelerinde Tinrur Bey ve UluE Bey'in imaret ve bahgeleri Coktur. Timur Bey Semerkand erkinde, Kiik-Saray diye meqhur olan, eliirt katlt, fevkaldde biiyiik bir ktisk yapttrmtsttr. Bundan ba$ka, Ahenin kaptstna yakrn ve kalenin tginde de c6.mi yaptrrmrqbr. Bunun taslartnt, ekseriya Hindistan'dan getirtti*i ta$grlar islemiStir. Cimiin kitabesinde: "Ve ia yerfeu, ibroh'bntfl -kaudi'dd' iyetini tiyle b0yiik harfler ile yazmrslardrr ki, bir kiirfih mesateden okumak miimkiind0r. Bu da qok biiyiik bir binadrr. Semer*and'tn 5arktnda iki bahqe .l'apmlFtlr. Biri daha uzakta ola.n Ba[-Boldt ve diEcri de daha yakrnda bulunan Ba[+ DilgiigA'drr. BaE-r Dilgiigi'dan Fir0ze kaptstna kadar bir yol yap70 ffi,
149?
-
t9 AcUs. l{98)
trnp, iki tarafina kavak afiacr diktirmistir. Dilg0' S&'da da biiyiik bir kiigk yapilrrnrs ve bu kiiSkte (46 a) Timur Bey'in Hindistan muharebelerini tas-
etmiglerdir. Kfihek tepesinin etefinde ve K&n-r Gil'in, Ab-r Rahmet de dedikleri, Kara'Su'yunun iist tarafrnda, NakS-i Cihan adrnda, bir baf yaphrmts' tr. Benim giirdtiEiim zaman bu ,pqhee arttk bozul' mu$ ve'dikkate deEer bir Seyi kalrnamtsh. Semerkand'rn cenubunda ve kaleye yaktn yerde Ba['t Qmar, Semerkand'tn agaSr tarafrnda, BaS-r $imil ve Ba$-t Behigt vardrr. t'"''Timur Bey'in torunu, Cihangir Miua'mn ofilu Muhammed Sultan Mirza Semerkand'm dtg kurga' ntndai ' (qakar) bir medrese yapttrmrgtrr. Timur Bcy'in ve Semerkand'da padisahhk eden evlAtlarmtn hepsinin kabri buradadtr UluE Bey Mirza'mn imaretlerinden medrese ve hankah Semerkand kalesinin iC tarafindadtr. Hankah1n, kubbesi fevkalAde bi.iyiiktiir. Onun kadar bii' yiik.,.bir kubbenin di.inyada bulunmadrfmt soylerler. yanrnda, (58) Mirza-IIa,S,g medrese vehankahtn diye meghur olan iyi bir hamam yapttrtnrgtrr'. "tlgmr .p$gemesi muhtelif taglardandrr. Horasan ve Semerkind'da biiyle bir hamamrn bulundufiu mil0m deEildir.'(46b) Bir de, medresenin cenubunda, Mescid-i tvlirkattA dedikleri, bir mescid yaptrrm$trr. Mukattfr bbnilmesinin sebebi, parca parea aEaglan yontup, tslinri've Qin us0lii nakrglar ile yaprldrflnndandtr. Biltiin duvarlan rre catrsr bu tarzdadrr. Bu mescidin lirblesi ile medresenin krblesi arastnda gok biiwk fark vardtr. Her hdlde bu mescidin krble cihetini 'yrldrzlara giire tAyin etmislerdir. Yaptrrdrfir diier'
vir
7t
IEIGANA
biiyiik btnalardan biri de, KOh€k tepesinin ete6n" de bnlunan ve lgerisinde zic yantra 0leti elan, i!$ kattr rasathanedin UluE Bey Mirza bu rasat ile zic-l G0rgAni'yl yazrrstr ki, diinyada h61A bu zic, diEen' terirden datra faz)a, kufhnrhalrtadrr. Bundan eweL Hoca Nasir-i TtSl'nin, llhan da dedikleri Hulagu IIan zamanrnda' Meraga'da zaptettiEi zic'i tlhani miistArn€l idi. Ge[ba diinyada ydi-sekizden fada rasat z4ptedilmigtir. Brulardan biri, Halife Mt'muda eittir ve zic-i Me,muni'yi buna giire yaznulardrr. Batlamyus da bir rasat zaptetnistir' Hindistan'da' Raca Biker lvldcit Hindu zamanrnda, bqtin Mandu diye. tanuran Malva devletindeki Ucin ve Dehafda" bir rasat zaptetnislerdif. Hindulann Hindistan'de bugiin kullandrklan zic budur' Bu rasadm zaptna"o uu"i (47 a) LFi84 sene ge{rnigtir'Bu' diBer ziclere gtire, daha noksandtn KOhek tepesinin garp tarafrndaki ete$inde BaE-t Meydan adh bir batrce ve bu bahgenin ortasrnda, QihilSiit0n dedikleri, bilviik- bir bina yaptrrmrstrr' iki kaflt ve siit0nlan tamamen tastan olan bu binarun ddrt kiisesinde diirt tAne, minareye beruer, burc ko' ntrlmustur. ost kata bu kulelerden grhrlrr. Biitth diier
ycrlerde tas siit0nlar vardrn Bunlann bazrlan biikULnlii, ba.rlaYt oluklu yaprlmutrr. (59) Ust katrn diirt tarafr awan olup, siitOnlan ta$trn Ortasmda diirt ktiseli bir oda vardr. Binanrn kiirstisiinii bas' tan basa ta$lar ile diigemiSlerdir' Binadan K0hek tepesine doEru ve bu tepenin eteBinde bir bahge daha yaptrrmrsbr. Burada da biiyiik bir saray insa ettiimis ve buntur igine, tatrt olaratr, biiytik bir taS
72
9.t (to ACus. t{9? - rr ecus.
trga)
koydurmustur; uzunluBu, tahrninen, on diirt - on
bes,
genisligi ydi - sekiz ve yiiksekliEi bir kandr. Bu btiyiik tagr epeyce uzak bir yerden getirmiglerdir. Ortasrnda bir gailak vardr ve dediklerine giire, bri Catlak buraya getirildikten sonra hesll olmu$tur. Bu bahgede bir k
.
FERGANA
m (60) lurmut kadife
kuma$r her tarafa ihrag olu-
nur.
Civannda iyi gayrrlar vardtr. Meghur galarlar' dan biri, Sdmerkand Sehrinin sark tarafrnda ve bir az simile doEru bir yrgag mesafede bulunan K i n - i G i I gayrrtdr. Ab-r Rahmet de dedikleri Kara'Su, I{an-i Gil'in ortasrndan akar. Yedi - sekiz defirmen igletecek kadar suyu vardtr. Nehrin etraft tama' men batakhktrr. Bu galnnn asd adt Kan-i Abgir imig' Fakat tarihlgrde ddimi KAn'i Gil diye yazarlar. Qok giizel bir gayrrdrr. Semerkand sultanlart bu gaytn ikametgdh yaparlar vc her sene buraya grktp, bir - iki ay otururlar. Bu gayrrdan biraz yukartda, cenubl sarkiye do$m, Han-Yurdu adrnda, diBer bil Caylr daha vardrr; Semerkand'rn qarkrnda ve Semer' kand'dan bir yrgag mesafededir. Kara-Su bunun iqin' den gegerek, IFn-i Gil'e gider. Bu l(ara-Su' Han Yurdu'nda tiyle.bir Sekilde krvnlmr$trr ki, meydana getirdifi bu qrkrntr (tokay) iqinde. bir ordu inecek kadar yer vardrr. Qrkacak geri gok dardtr. Bu yerin elverisli oldu!'unu giirerek, Semerkand muhasa' rasmda birkag kere burada oturmustum. DlEer qa' ytrlardan biri olan (48 b) B ii d e n e ("brldrrcrn") korusu, Dilgiis6 bahgesi ile Semerkand arastnda' drr. Kiil-i Megik gayrrr' Semerkand'm biraz gimdline do$ru, iki yrgag kadar garp tarafindadtr' Bu da giizel bir gayrrdtr. Bu qaylnn bir tarafrnda biiyiik bir giil bulunduBundan, buna Ktil-i Megik Calnrr derler. Semerkand muhasarasmda, ben Han' Yurdu'nda oturdu$um za:nan' bu gayrR Sultan Ali Miua yerlegmigti. Biri de-Kulbe gayrndr. Bu gaylr, diferlerine nisbeten, daha kticiiktiir. $imdlin74 ?f@
eot (to ACus.
1497
- rr ACus. r{98)
de l{ulbe kdyii ve K0hek nehri, cenubunda Bap-t Meydan ve Deryis Muhammed Tarhan'rn garba$t ve garkrnda K0hek tepesi bulunmaktadtr. tyi vilAyet ve tiirnenler vartltr. Biif iik vilayeti, Semerkand'm egi olan, B u h a r a'dtr. Semerkand'rn garbmda ve yirmi beg yrgag mejsafededir. Buha. ra'nln da birkaq ti.imeni vardtr. $ehir gok giizeldir. (61) Men'asr bol ve giizel olur. Kavunu fevkaldde lyi olur. Maveratinnehir'de, Buhara'da oldu$u kadar, bol v'e iyi kavun bulunmaz. Gerci Fergana vildyetinde, Ahsi'nin mir-tirnu:i dedikleri, bir nevi kavunu buranrnkinden daha lezzetli ve daha giizeldir; fakat Buhara'da her gesit kavun bol ve iyi olur. Buhara'run erili de meghurdur. Buhara eriBi gibi erik hig bir yerde bulunmaz. KabuEunu sowp kurutur' lar ve nddir mal olarak, vil0yetten (49 a) viliryete g6,nderirler. Mtildyemet iqin, fevkal0de iyi bir ilaCdu'. Kugu, tarnrfiu ve kazt goktur. Maverailnnehir'cle Buhara garaplarmdan daha kuvvetli sarap bulunmaz. Ben Semerkand'da ilk iCki kullandrfim srralarda, Buhara saraplarmt igerdim. K e s vilAyeti, Setnerkand'rn cenubunda ve dot
$ ih{
,tl :l
rll
l, i I
PENGANA
igin, bir az kiiCiik, iki tak yaphnnr5trr. Bir de mfi. racaat eden ig s8hiplerinin oturmasr igin, bu divanhAnenin her tarafina kiic0k dAireler inga ettirmigtir. Bu kadar bi.iytik tak cihanda az bulunur ve bunun Kisra talundan daha biiyiik olduiunu stiylerler. Bundan ba5ka Keg'te bir de medrese ve bir makbere yaptrrmr,Strr. Cihangir Mirza'run ve difer b6zt evlAtlannrn kabirleri (49 b) oradadrr. Ke5'in, sehir olorak, inkisaf kabiliyeti Semerkand kadar olmadrfr igin, Timur Eley, payitaht olarak, nihayet Semer-
kand'r segti.
Kargr
vildyeti; buna Nesef ve Nahgeb de derler. KarEr moEulca bir kelimedir. Mezara (62), RG lul dilinde "kargl" derler. Gafiba bu isim buraya Cengiz Han istildstndan sonra verilmi$tir. Suyu azdrr, bahan iyi geqer, ekini ve kavunu iyi olur. Semerkand'rn cenubuna do$ru ve bir parga garba rneyille, ondan on sekiz ylgas mesafededir. Yalnu kilkuyruk dedikleri ve bapn-karaya. benzer, bir kt$ vardrr ki, Karst vilAyetinde pek goktur. O nevahide buna Murgak-i Karst derler. ViliyeUerinden biri Hazan ve di[eri is€, Kermine olup, Semerkand ile Buhara arasrndadrr.
K a r a - K ii I viliyeti, di$er vildyetlere nisbet' le, suyt en gok olAn bir yerdir, Buhara'nrn gimdl-i garbisinde ve ondan yedi ngag mesafededir. SoEd ve ona yakrn diEer tiimenler gibi, giizel tiirnenleri vardrr. Yar - Yaylak'tan ba$layarak Buhara'ya kadar, kriy ve mdmure olmayan bir yrgag mesafe yoktur. Buras o kadar meghurdur ki, Timur Bey: - "Be. nim bir bahgem 'rar ki, uzunlupu otuz ytgagtlr" 76
9ot (to ACus,
t197
_ t9 ACus.
t{99)
demis ve bununla bu ti.imenleri kasdetmigtir. S a v -
ar
ttirneni, Sehir ve mahallelerine bitigiktin eok lyi bh ti,imendir. Bir tarafinda Semerkand ile gehr-i Sebz arasrndaki dap (50 a) bulunmaktadr. Kdyleri eksebiya'bu dap etefindedir. Bir tarafinda da K0hek nehri bulunmalrtadrr. Havasr hog, safah, suyu bol, mahs0lii Cok ve fevkal6de gizel bir tiirnenrtin Ithsrr ve gam'r giiren seyyahlar buna berzer UaSi.a blr yer giirmediklerini siiylerler. Bunlardan baSka ttirnenleri de vardrr; fakat onlar yukanda zikrcdiI'enler kadar defildir. Bu kadar ile iktifa edil'di. Timur Bey, Semerkand'rn idaresini Cihangir Mirza'ya vermigti. Cihangir Miua'nrn dliimiinden sonra, onun biiyiik oplu Mnhammed Sultan Cihangir'e verdi. $ahruh Mirza biitiin Maveraiinnehir vilAyetini b[yiik oilu UluE Bey Mirza'ya verrnisti. UIUE Bey Mirza'dan, oilu Abdtilhtif Mirza aldr. Bu beg giinliik fani ddnya igin, tiyle dinismend ve ihdyar babasrru Sehit etti. (63) UluE Etey Mirza'run 6ltm tarihi gu gekilde zaptedilmigtir: d
lJluE Bey, ilmiri vc akhn denizi, diinya d;rrir, dootcfl idr "o Abbar'tan gehadet bahnr tattr (Abbor tarafindaa 6ldiiriildii; tarihi ("Abbar ttldUrdu-) oldu.
GerSl kendisi de beS - altr aydan fazla saltanat stirEedi. $u beyit meghurdur: Bebelni iildiircn, padigahhla yatcrgmaz; clcr padlrt oluna bilc, altr aydan fazla raltanat riiremcz.
Onpr iUUrn taxihi de gu Sekilde zaptedilmigtir:
n
l
ff,RGANA
Abdiillitif, Cemeid eibi halmetli bir padieah idi. (j0 b) Fcridun vc Zcrdtigtr orun berrdeleri arannda idi. Baba I'l0reyin cuma gccesi orru okta iitdiirdii. Tarihini giiylo yazr ("Baba Hiincyin 6ldiirdii").
Abdiiilatif Mirza'dan sonra, gahruh Mirza'nrn torunu, tbtahim Sultan Mirza'nrn oflu ve UluE Bey Mirza'nrn damadr, Abclullah Mirza tahta gegti. Bir buCuk-iki sene kadar padigahhk etti. Ondan-sonftr Sultan Eb0 Said Mirza iktidar.r ele aldl. Kendisi sa$ iken, biiyiik oElu Sultan Ahmed Mirza'ya vermi$ti. Sultan Db0 Said Mir-za'dan sonl.a, Sultan Ahmetl Mirza padigahhk etti. Sultan Ahrned Mirza'nrn ijliimiinden sonra, Sultan Mahmud Mirzar Semerkand tahtrna oturdu. Sultan l\,la.hmud Mirza'yr miitetkip, Baysungur Mirza'yr paCifinh yaptllar. Tarhanlar ihtiltlinde Baysungur lllirza'yr halrsederek, ktigi.ik kardegi Sultan Ali Mirza'yr bir - iki giin igin, tahta ge. girdiler. Bu Tariltte zikredildifi gibi, Baysungur Mitza tahh tekrar elde etti. Baysungur Mina'dan da ben aldrm. Difer kcyfiyetler ise, bundan sonraki vekayide bildirilecektir. Semerkand tahtrna oturduktan sonra, Semerkand beylerine, trpkr eskisi gibi, riAyet ve inayet ettim. Bizim ile olan beylere de, vaziyet ve liyakatlerine giire, (51a) ihsan ve gefkat gosterdim. Sultan Ahmed Tenbel'e ise, diferlerinden daha fazla riiyet edildi; iC beyleri ztimresinden iken, biiyi.ik beyler ara$na ahndr. Scmerkand'r, yedi ay muhasal'a edip, biiyiik zorluklarla aldrk. Tenbel geldifi zaman, askerin eline ganimet gibi ;eyler gegmis bulunuyordu. (64) Semerkand'dan baqka, btitiin difer vildyetler benim veya Sultan AIi Mirza'nrn iclaresine, kendi 78
,90t (r0 Acus. t497
- l9 AGUS. tt98l
istekleri ile girmiglerdi. Bu tAbi olmuS viliyet yafma edilemezdi.l Bu kadar yafmaya uframrg vilAyetlerden bir gey almanm imkiru da yoktu. Askerin ganimeti ti.ikendi.'semerkand'r aldrfrmrz vakit, burasr iiyle harap bir vaziyette idi ki, bir mi.iddet daha yardrma, tbhuma vd kendini toplamaia muhtaq idi. tnsan ondan nasil bir gey alabilirdi. Bu yiizden asker gok sil
SENGANA
leri, verilmiS bir siiz olmamaslna rafmen, Han'rn istemi5 olmast idi. $imdi bu viliyetler, Han onlan istedifi hdlde, Cihangir Mirza'ya verilirse, Han ile biis-biitiin bozusmak lazrmdr. tkinci sebep de, bunlarln oraslnl askerin kagarak o vildyete gittifi bir srrada ve tahakkiim yolu ile (65) istemeleri idi' EEer daha iince $2 a) arada txiyle bir gey kararla$trrtlmr$ olsa idi, belki olabilirdi. onlartn tahakkiimiinti kim geker. Mevcut moful ve Endican askeri' beyleraen ve igkilerden bizrlart da Endican'a gitmiglerdi. Semerkand'da benim ile iyi kiitii bine yakrn adam kalmrstr. uzun Hasan ve Tenbel, istediklerini alarnadrklan igin, kagrp giden ve vehme kaprlan hallu da kendilerine kattrlar. vehme kaprlan ahali de, kendi istikbdllerinden korktuklan ,icin, btiyle bir hidiseyi Tanrrdan diliyorlardr. Her ikisi, Ahsi'den Endican iizerine asker sevkederek, kiitiiliik ve diismanhklart' ru agrBa wrdularTolun Hoca, Bartn'rn cesur, ileqi gelen ve kazak yifitlerinden biri idi. Babam, 6mer $eyh Mirza' ona riayet etmigti ve etmekte idi' Ben de yetigtirip' yiEit bey yapmtgtrm. Fevkaldde cesur ve kazak bir iairiaveteldyrktr.Mofullararastndakendisinehiirmet ve itimat edilen adamtmrz Tolun Hoca oldufun' dan, Semerkand'dan moful ulusu kagmafa baslaft' [tzaman,askerenasihatedip,vehmigiiniillerinden tehlikeye irt u"*"ri ve askerin korkudan kendilerini(52 Fa' *t*u*ug igin, Tolun Hoca giinderilmisti' b)getirkat bu fitneci ve nankiirler askeri o dereceye
rnislerdiki,vaad,nasihatvetehdithiCbirfaidever-
miyordu. Tolun Hoca'nrn giicfi Ribatek'Ilrgtru dedikteri, lt
got (ro ACus. t.l9?
-
19 ACUS. ta96t
Sultan Ahmed Tenbel, Tolun Hoca iizerine bir mikdar akrncr giinderdiler ve gafil, avlayarak, ele gegi.
rip, iildiirdiiLler.
Uzun Hasan ve Tenbel, CihangiCi yanlarrna ala' rak, gelip Endican't muhasara ettiler.. Harekete ge' CildiEi zarnan, Endican'da Ali Dost Tagayi ve Ahsi'de Uzun Hasan brrakrlmrstr. Sonra Hoca Kadt da oraya gelmiqti. Semerkand'dan giden askerden de epeyce yiEit vardt. Hoca Kadr o kalenin muhafazasrnda, bana olan hiirmet ve alikasr dolaysiyle' orl sekiz bin koyununu kurgandaki yiEitlere (66) ve bizim ile olan yifitlerin giiglerine dafrttr. Muhasara-' nrn devamtnca, vAlidelerimden, Hoca Kadr'dan ve oradaki halktan, ddimi: : "Bizi oyle muhasara edi' yorlar ki, eper gelip kurtarmazsanlz, is fena olacaktrr. Semerkand, Endican kuvveti ile altnmrstl (53 a) EEer Endican elde bulunursa ve Tann rastgetirirse' Semerkand'r ele gegirmek her zaman mtimkiin olut'n mektuplar geliyordu. Bu gibi mektup-.lar mealinde,tAkip etti. O vakitler bir kere hastalanbirbirini mr$ ve tekrar iyileSmistim. Llkin nekahdt gunlerinde iyice dikkat edemedim ve hastah[tm niiksetti. Bu defa Cok fena bir surette hastalandtm ve iiyle
oldu ki, dtirt giin kadar dilim tutuldu. A$ztma pa' muk ile zu damlattyorlardr. Benim ile birlikte kalan bey ve yifitler iyilesmemden timitlerini keserek, her' kes kendi endisesi ile meggul oldu. Biiyle bir zamanda, elgi sfatr ile gelen ve miifsit siizler getiren, Uzun Hasan'tn adamma, beyler yanhs hareket ederek, be' ni giisterip, izin verdiler. Diirt - bes giin sonra bir az Aaha iyi oldum. fakat dilimde afrrhk kaldr. Birkaq giin sonra, kendime'geldim.
8l
'
FTRG A NA
Annelerim - ydni arurem ve annemin annesi fsen Devlet Begim - ve iistad ve pirim olan Hoca Mevli-
na Kadt biiyle mektuplar yaap, bu kadar rsrar ile isteyince, insan buna kargr nasil durabilir. Recep alnrun cumartesi gi.inii, Endican'a gitmek iizere, Semerkand'dan grktrk. Br,r defa (53 b) Semerkand Sehrinde yuz gun padiSahhk ettim. Yine bir cumartesi grinii idi, Hocend'e geldim. O gun Endican'dan, bundan yedi gtin iince, yini bizim Semerkand'dan grkttftmu cumartesi gtinti, birisi Ali Dost Tagayi'nin Endican kalesini muhaliflere teslim etti$i haberinl getirdi. Tafsilitr sudur: Uzun Hasan'tn' adamrna, hasta yattrfrm zaman, beni g
K.
90t (t0 ACus. t{9? _ t9 ACus. t{90)
,
,,
,,
,
Kendisini o yetistirmiqti. Hoca Kadr,nrn verfliginde hig Stphem yoktur. Onlara kasdedenlerden az blr za_ manda hig nir eser ve al6.met kalmadr, Hangi Sey onun velilipine bundan daha iyi bir delil olabili". rtoca Kadr acaip bir adamdr. Asl6 korkmazdr. Onun kadar cesur adam giirtilmemigtir. Bu vasrf da velilik delilidir. Bagka birisinin ne kadar cesur olsa, biraz olsun telfur ve vehmi olur. Hoca'da telig ve vehim aslfl yoktu. Hoca'nrn ciliimi.inden sonra, ona mensup olan adamlann ve giftgilerin hepsini ele gegirip, rr&llannr yalma ettiler. Endican derken. Semerkand,: elden Crkardrk. Endican da elden gitmigti. B,iz (,,gdtil, buradan si.iriitmii$ ve oradan mahrum kalmrg',) denilene benzedik. t Bu fevkaldde alrr geldi. etinkii padigah olduiumdan beri adamlarrmdan ve vildyetten (54 b) biiyle aynl( mamrghm. Kendimi (68) bileliden beri bu kadar.lil '." '. trrap ve megakkat gekmemigtim.',Hocend'e Selince;' ' ;i b0zr mi.inafik kimseler, Halife'yi benim egifimde'iOr.- , ,:; mefie tahammiil edemediler. Muhamrned Hiiseyin Mirza ve b0alan o derece upra5trlar ki, Halife'nin Ta51 kend'e gitmesine izin verildi.
Kasrm Bey Tagkend'e, Han nezdine gdnderilip, Endican iizerine yiiriimesi rica edildi. Han da asker sevkederek, Ahengerin vddisindeh gelip, Kendirlik gegidi dibine indifi vakit, ben de Hocend'den gelip, IIan dayrmr giirdiim. Kendirlik geqidini asarak, Ahsi tarafina inildi. O taraftan muhalifler de, mevcut kuwetlerini toplayrp, Ahsi iizerine geldiler. Bu arada Bflb kurgamndakiler, benim tarafimr iliizam ederek, kurgaru kapattrlar. Fakat Han'rn bir az aSrr '83
FIN,GANA
davranmasr ytiziiriden, muhalifler Bdb kurganrru zor-
Iayrp, aldrlar.. Gergi lfan'rn ahlak tre tavrrlan iyi idi. Fakat sipahilik ve serdarhktan hig anlamazdr. Vaziyet bu dereceye geldlEi srrada, efer en Cuk bir menzil daha yi.iriinse idi, muharebe etmeden d€, vildyet bizim olacakil. Bri5'le bir zamanda, muhaliflerin hiyleli scizlerine kulak vererek, sulh masahru oftaya atrp, (55 a) Hoca Ebi.ilmekdrim ile, o srrada Han'rn eSik a$asr ve Tenbel'in bliyiik kardegi ol,an Beg Tilbe'yi eICiIiEe giinderdiler. Onlar kendilerini kurtarmak iqin, birkag doEru-yalan siiz soyleyip, Ifan'a ve oradakilere para ve rtigvet kab0l ettirdiler. Han bciylece geri diindti. Beyler, igkiler ve yifitlerden benim ile kalanlann gofunun giigleri Endican'da bulunuyordu. Endican'r almaktan iimitlerini kestikleri igin, bey ve yifiitlerden yedi - sekiz yiiz kiSi befien tamameu aynldrlar. Ayrrlan beyler, Ali Deryi.: Bey, Ali Mezid Koqrn, Muhammed Bakrr Bey, I€gari idi. BF $eyh Abdullah ESik - Aia ve Mirim'mihneti nim ile beraber kahp, gurbet ile ihtiyar edenler iyi-k
u
9ot (30 ACus. t49r
- t9 ACus. t49o) Oradan Hocrnd'e geldim. Annem ile btiyiik annemi, difer benim ile kalanlardan bdzrlanrun giiCleri ile birlikte, Hocend'e benim yanrma gonderdilen O sene ramazan Hocend'de gegirildi. Sultan Mahmud Han'a adam giinderip, yardrm istenilerek, Semerkand' iizerine hareket edildi. Han, oplu Sultan Muhammed Hanike ile Ahmed Bey'i, diirt - beS bin asker ile, Semerkand iizerine yiiriirnek igin, tdyin etti. Kendisl de hareket ederek, Ura-Tepe'ye kadar geldi. Orada' Han ile gciriistiikten sonra, Yar-Yaylak yolu ile, Semerkand irzerine hareket ettim. Sultan Muhammed Sultan ile Ahrned Bey, bagka bir yoldan, Yar-YayIak'a daha ewel gelmigtertli. Ben Biirke yaylaE"r i.izerinden, bunun merkezi olan SengzS.da geldim. Sultan Muhammed Sultan ile Ahmed Bey, Srbani IIan'm $iraz ve eivarrna hiicum ettiEini haber abp, geri. diinmtisler. Ben de Hocend'e geri diinmefe mecbur oldum. ll{ddemki saltanat dAvasr ve miilk edinmek maksadr vardr, bir - iki defa isin yiiriimemesi ile, bundan vazgeqip, karsrdan bakmak olmazdr. Endican iizerine Han ile birlikte ytiriimek tasawum ile, kendisinden yardrm istemek igin, Tagkend'e (56 a) gittim. $ah Begim'i ve akrabalan giirmeyeli sekiz sF ne olmustu. Bu mlinasebetle onlan da gijrmiis oldum. Birkag giin sonra, Seyid Muhamnred Mirza Duglat, Eyynb BegCik ve Can Hasan Bann'I, yedi sekiz yi.iz kadar askerle, yardtmct tdyin ettiler. Bu yardrmcr kuvveti ahp, Hocend'de durrnadan, gabuk yiiriiyiigle, Kend-B0.dem'i sol talafta brrakarak, (?0) Hocend'den on ve Kend-Bddenr'den iig ytgag rnesafede bulunan, Nes0h kurgantna geldik ve ge85
FERGANA
celeyin merdiven kopp, baskrn yaparak aldrk. Ka-
vun zamanr idi; Nes0h'ta, lsmail-geyhi denilen, bir nevi kavun yeti$ir; kabuflu san,, gekirdefli az ve miikemmel bir kavundur. Qekirde[i, elma gekirdefi kadar olur. tgi ditrt parmak kadardr ve giyet leu.etlidir. Briyle kavun o civarda bulunmaz. Ertesi sabah mo!'ul beyler:, adamlanntn az oldufl"rnu ve bir kurgaru ele gegirmekle iSin yiiriimeyecefipi anettiler. Hakikaten de iiyle idi. Orada kahp kurgaru tahkim etmek imkAnrnr bulamayarak, dtiniip, tekrar Hocend'e geldik.
Bu sene Husrcv $ah, Baysungur Mirza ile bir-
Ukte, asker sevkederek, Qaganyan'a geldiler ve hiyle ile ele gegirdiler. Sultan Mes'ud Mina'ya elgi g6ndererek: (56 b) "Beraber Semerkand iizerine yiiriiyelim; Semerkand'r almak mi.iyesser olursa, bir mirza Semerkand'da, difer bir mirza da Hisar'da otursun" teklifinde bulundular. Sultan Mes'ud Mitza'run bey, igki ve yipitleri arasrnda memnunlyetsizlik vardr. Bunun sebebi 5u idi: Seyh Abdullah Ehrlas, Baysungur Mirza'ntn yanmdan aynlarak, Sultan Mes'ud Mirza'nrn nezdine gittiEi zaman, Mir-
-
za'nln kayrnpederi olduiu igin,'Sok bi.iyiik riiyet gtirdii. Hisar vildyetinin kiiCtik bir viliyet olmastna rafmen, ul0fesini bin tiimen fiil0s tAyin edip, Huilfln vilAyetini ona verdi. Hutldn viliyetinde SuItan Mes'ud Mipa'ntn birgok beylerinin ve igkilerinin arazisi vardr. Bunlann hepsini eline gegirdi. Kendisi ve ofullan biitiin esik ihtiyarhfmr ellerine alfrlar. Rencide olanlar kacrp, Baysungur Mirza'ye. gplmeEe ba$ladrlar. Htyle ile Sultan Mes'ud Mirza'yr itsfil edip, QaEanyan'dan yiiriiyerek, sabahleyin er86
9ot (30 ACUS. t49t _ rg ACus,
rrgo,
kenden Hisar kurganrru kugatma$a rnuvaffak oldular. sultan Mes'ud Mirza, kurganm drs mahalererinde, babasrnrn yaptrrdrpr Devlet - Saray adh sarayda
bulunuyordu. Kurgana giremeyerrk, kagtp, Seyh Ab dullah Barlas ile beraber, Hutlin tarafina gekildi. Yan yolda geyh Abdullah lbrlas'tan ayrilarak, Ubac (Uyae) gegidinden gegip, Sultan Hiiseyin Mima'run yanrna (71) gitti. (5T a). Hisar vilAyeti ahndrktan.sonra, Husrev $ah, Baysungur Mirza'yr Hisar,da brrakarak, HuflAn'r kii_ giik kardegi VeU'ye verdi. Kendisi de birkag girn sonra, muhasara etmek niyeti ile, Belh iizerine hareket etti. Hareketinden bir az iince, Nazar Bahadrr.., btytik bir adamrnr, iig - ditft bin askerle, Elelh civanna gdnderip, tig-ddrt giin sonra, Baysungur Mirza'yr da yanlna alarak, Belh'i,muhasara,etti. Belh'te lb rahim Htiseyin Mirza bulunuyordu. Sultan Hiiseytn Mirza'mn beylerinden de epeycu adam vardr. Kiigiik kardegi.Veli'yi, birgok askerle, gaburgan't muhasara ve havdliyi yaEma etmek igin, giinderdi. Ve, li, $aburgan'r yakrndan muhasara edemedi; mevcut kuwetlerini Zerdek eiiliindeki ahaliye akrn etmepe gdnderdi. Bunlah Zerdek cdliine akrn edip, yiiz binden fazla koyun vg iig bine yakrn deve getirdilen VeU ondan sonra Sin-Cirik vilAyetine akrn ve ora; stnr yaSma ederek, dafda bdzr miislahkem yerleri ele gegirdikten sonra, gelip, Belh'te biiyiik kardeSine iltihak etti. Husrev gah, Belh'i muhasara ettifi vakit, 'bir giin, yukarrda zikri g€S€D, Nazar Bahadrr.adh adamlnl, Belh'in su yollannr kesmek i$in, gdnderdi. tgeriden, Sultan Hilseyin Mirza'mn ri0yet ettiEi TenE7
9or (ro aCus. tls,
fERGANA yetmig - seksen yifitle gtkrp, Nazar Bahadrr ile karqrlagtr ve bagrnr kesip, kaleye d
ri-Birdi
(57
b) Samangr Bey,
Aym
senede Sultan Htiseyin Mirua, Bediiizaman Mirza hizmetine girerek, kendisine krzrnr verip, fitne ve fesatla ufragan Ziinn0n Argun'un oflu $ah $ucA'rn def i igin, asker sevkedip, Biist'e indi. Askerine hig bir taraftan erzak temin edemedi; aghktan gok srkrntr gekmefe bagladrklan vakit, Biist v0lisi kurganr teslim etti ve Btist'te mevcut erzak ile Hora-
san'a ddnebildi. Sultan Hiiseyin Mirza gibi biiyiik bir padisah, bu kadar esbap ve ihtisamla Kunduz (727, Hisdr ve Kandahar iizerine birkag def'a asker sevkettifii hdlde, zaptedemeden geri diindii$'i.i igin, oSullan ve beyleri bundan cesaret alarak, diismanltk ve litne grkardrlar. Yazrn' Sultan Hi.iseyin Mirza, Esterdbdd'a musallat olarak, ktitirliikte bulunan o!lu Muhammed Hi.iseyin Mirza'nrn def i igin, Muhammed Veli kumandasrndaki bdzt beyleri, birgok askerle, akrncr gdndermig ve kendisi Nisin gayrrtnda kalml$tr. Beditizzaman Mirza ile Ziinn0n'un oflu $ah Bey, (58 a) anszrn asker sevkederek, Mirza'nrn iize-. rine geldiler. Sultan Mes'ud Mirza, Hisar'r miidafaa edemeyerek, teslim etmek mecburiyetinde kalmutr. Kendisi de Sultan Hiiseyin Mirza'nrn yanlna geliyordu. tyi bir tesadi.if eseri olarak, o giin yetisti. Esterdbid'a giden asker de gelip, aynt giinde Mirza'ya iltihak etti. Kargr kargtya gelince, Bediiizzaman Mirza ile $ah Bey, muharebe edemeden, kagtilar. SUItan Hiiseyin Mirza, Sultan Mes'ud Mirza'yt iyi ka' b0l etti ve onu kendine df,mad edinerek, inayet ve
88
_
t9 ACus. ragr)
Sefkat gdsterdi. Husrev gahln kiiCiik kardegi FJII_ eaganyini, bundan bir az ewel gelnig ul Srrt_ tan Hiiseyin Mirza'run hizinetinde bulunuyordu onun fitnesi yiiziinden, Horasanr'da durmadr ve brr bahine ile grkrp, sultan Hiiseyin Mirza'dan izin armaksran, Husrev $ah'rn yaruna gitti. Husrev $atr, Bapungur Mirza'yl Hisar,dan gaSrnp getirdi. Bu srada Mirangah Mirza, babas uluE Bey Mirza ile di.igrnan olup, Hezare'ye girmig, fakat iUdAlsizliSi yi,izi,inden, buradd kalamayarak, o da Hus: rev gahln yanrna gehnigti. E|6zr krca gd,riigltiler, geh_ zidele'in her tigiinti de dldiirerek, H'.srev $ah -na-, mlna hutbe okutmak fikrinde idilen Fakat Husrerl' Sah bunu muvafik giirmedi, Bu sefil ve nankdr adam, kendisiriln rtciikliiEtinden berl biil'i.ittiiEti ve bey-atekeligini yaptrBr Suttan Mes'ud t68nt-Mirza'yr tutup, bu beq giinliik dtinya igin _ ki, ona vefa kilmadrfir gibi, kinrseye de vefasr olmaz- gtizlerlne mil gukerek, k6r ettj. Birkag stt-kardegi, arkadaglan ve'emekdar adamlan Suttan Mes'ud (?g) MirZA'yt altp, Semerkand'a, Sultan Ali Mirza'run yanrna gitmek niyeti ile, I(eg'e geldiler. Oradakilerin de kiit0 niyette olduklannr giirtince, Keg'ten de kaga_ t4, CAt - C0 geeidinclen a5rp, Sultan Hi.iseyin Mirza'iun yanlna gelCiler; Briyle girkin harekei edenle re ve bu nevl igierle ufraganlara kryamete kadar yfiz bin lf,net olstm. Husrev gah'rn bu hareketinden haberdar olanlar, ona l0net c,tsinler ve bunu dunrp da Itnet etmeyenler de.lanete mlistahak olsunlar. Husrev $ah, bu girkin hareketten.sonra, Baysrngur Mirza'yr Padiqah yaplp, Hisar'a gitmesine izin verdl. Mranqalr Mirza'ya Seyid Kemil'i yardrmcr verlp, Bamyan ta.
ki
rafina gdnderdi.
89
got ttc Acus. t{98
DOKT.'Z YUZ DORT SET..IEST TUEKAYTT
Semerkand ve Endican'a miiteaddit defalar ya. prlan seferlerden hig bir netice elde edilemecli, Tekrar Hocend'e diindlik. Hocend kiiCiik bir yerdir, Yiizkadar askeri olan bir adamm vakti bura. fH da srkrntr "iiz (59 a) iginde geger. Fakat divast olan blr adam nasil baiup dursun. Muhanrmed Hiiseyin Gfir' gfur Duglat, Ura-Tepe'd'e bulunuyordtr. Semerkand lizerine yiiriimek niyeti ile, ona adamlar giinderip' sitzlegtik. Yar-Yaylak kiiylerinden olan Pegigar't, bu orada gegirip, Semerkand viltyetine miirnHrin olduEu kadar htcum edebilmek lgin, muvakkaten bi' ze vermeslni Muhammed Hiiseyin'den istedik. Bu kdy Hoca hazretlerine Ait olan kdyterdendir. Bu kansrkhhta ona gegmisti. Muhammed Hiiseyin Mirza buna r€zr oldu. Hocend'den Pesigar'a hareket ettim. Zlmin'e yaklagtrfrm vakit, sttmaya tutuldum. Buna:rafmen, ?Amln'den hareket edlp, siir'atle daS yo-
h$
lundan Ribat-Hoca iizerine geldim. Niyetim' onlan gifil avlayarak, merdivenlerle gtktp,' $avdar tiime' ntnin merkezi otan Ribat-Hoca kurgaruru ele geeir' mek idi. Sabahleyin oraya geldik. Fakat ahalisi ha' berdar oldular; biz de tekrar ddniip' hig bir yerde Gvakktrf etnreyerek, do$nr'Pegigar'a geldik. Stt' mah olduEum hilde. on iig - on d6rt (74) fngag yolu giigliik ve mesakkatle katettim. 90
- I Acus..t.eg}
:
Birkag giin sonra, Yar-Yaylak kurganlannr siizle veya zorla ele gegirmek igin, tbrahim Sanr, Veys Ldgari ve $irim Tagayr'yr, bir'krstm icki beyler ve yifitlerle, akrncr tAyin ettik. "O zamanlarda (59 b) Yar-Yaylak,- Seyid Ynsuf Eley'de idi. Ben Semerkand'dan gktrBrm zarnan, o orada kalmrstt. Sultan Ali Mirza da ona ridyet etmiSti. Seyid Yrrsuf Bey, kiigtik kardesini ve oflunu Yar-Yaylak kurganlannm zapt ve raptrna gdndermiSti. Bu srrada SiyalK0t idaresini elinde bulunduran Ahmed Yusuf, o kurganlarda bulunuyordu. Blzim beyler ve yi[ltler de gidip, biitiin krs uEraSarak, b&r kurganlan sulh yolu ile, b6zdannr da harbederek, zaptettiler; bialannr ise, hiyle ve kurnazhkla ellerine geqirdlten O vilAyetlerde, moBul Ve iizbek yiiziinden, kurgaru olmayan hig bir kby yoktur. O esnada, bizim Viiziimiih den, Seyid Yusuf Bey ile kiiCiik kardegi ve oplundan giiphelenerek, bunlann Horasan'a gitmelerine izin verdiler. Bu kr$ btiyle telds ve miicadele ile geCtt. Yaz gelince, bar6mak igln, Hoca Yahya'yr giinderdilen Kendileri de, askerin teSviki ile, $iraz ve l(Abtid cIvanna geldiler. Bizim mevcud sipahimiz iki yiizden tazla ve tig yiizden az idi ve her tarafta kuwetll dilsmanlar vardr. Endican tizerine yaptt[mrz seferlerde de tAlih hig .vardrm etmedi ve Semerkand'a el uzatmaktan da hig bir netice gkmadl. Zarud olaralq sulh gibi bir Sey yapildr ve PesigaCdan (60 a) gerl diiniildii. Hocend, kiigtlk bir 5rerdlr. Bir beytn hayat orada slnntr tle gegen Bir bu$* senedir adasrrarrnrz re 0llelertmiz tle orada tditr Bu mtiddet zarfinda
9t
.
FI
NG
ANA
90t (r9 Acus.
oradaki M&sliimanlar, imkin dAhilinde, harag vermekte ve hizmette kusur etmediler. Oraya tekraf ne yiizle gidiltr ve oraya gidip de insan ne yapabillr. gidocck miirait
ttt
#""i;.r.".
,.
kalacak dcvamh
Nih6yet bu tereddiitle Ura-Tepe'niri cenrrbundaki yaylalara gittik. (75) Kendi hAlimize gasmu bir vaziyette, gidmek ve kalacak bir yer bilmeyerelr, birkag giinii 6v&re o civarda gegirdik. Bura$a ikenn blr gfin, blzirm gibi vatanlndan stiriilerek, saslun blr hilde olan Hoca EbiilmekArim benl gdrme[e gel. dl. Nereye gidece$imizi ve ne yapacapmuzr sont5tu'rup, miiteesslr oldu ve htlimize acryarak du'a edip glttl. Bu bana gok tesir etti. O gtin ikindi namaa vaktlnde, derenirt a,saBr tarafindan, bir /ath giiriindti. Ali Dost Tagayi'nin Yulcuk adh adamt lrnis. Bu adam Su haberle gdnderilrniSti: - "Gergi benim tarafimdan Cok btiyiik gtinahlar sddrr oldu; fakat iimit ettiBim gibi, inayet dip, gtinahlanmt baEr:layarak, (60 b) buraya geiirlerse, Merginan't teslim ederek, 6yle bir kulluk ve hizmetkfrrltk yapacaftm ki, giinalum temizlenip, hlcabtm kalkstn". Fliiyle ga$krn bir htlde bulunduE'um bir strada, bu haberin gelmesi trzet'ine, hig endi5e ve tevakkuf ebneden, giin batarken, gabuk yiir0yiigle, derhAl Merginan'a dofiru hareket ettim. Burast ile Mergi" nan arasl tahminen yirmi diirt - yirmi bes ytgagltk bir yoldun O gece sabaha ve ertesi giin iiEle namazrna kadar, hig bir yerde durmadan. yiir0diil<. OEle rumazr vaktinde, Hocend'in Teniik-Ab adlr kiiyi,ine 92
t498
-
8 AcUg. rr99)
lnildi. Atlan dinlendirip, yem verdikten sonra, geco yrrlsr, nekkare vaktinde Teniik-.Ab'dan hareket edildi. O gece sabaha ve ertesi gi.ilrti'giineS batrncaya kadar ve tekrar mtiteakip gece yol gittik. Sabahtan bir az evnel Mcrginan'dan bir ngag mesafeye geldipimiz vakit, Veys Bey ve'di$er bdzilan tereddiit ettiler: - "Ali Dost, lrirgok hiitiiltikler yapmE bir adanrdrr. Aradn bir - iki defa elgi gidip g€lme. den, konu5ma, ahd ve Sart yaprlmadan, ona nasil bir itimatla gidiyonu!' - dediler. Hakikaten tereddiitleri yersiz deBildi. Bir az tevaklruf ederek, miizakere ettik. Nihayet guna karar verdik: - "Ger. gi bu teredd0tler yerindedir, fakat (61a) bunu daha evvel dijrstnmek lAamdr. Ug gtin 0g gece, durup dinlenmeden, yirmi ddrt - yirmi bes (?6) lngag yol yiirtidtik. Artrlr ne atlarda, ne cle adamlarcla mecdl kalmrgtr. Buraclan nasrl dirniiliir ve diiniilse bile, nereye gidilir. Bu kadar geldikten sonra, gidec€imiz yere varmak ldztmdrr. Hig bir $ey Tannrun takdirinden ba$ka tiirlii olpraz" Biiyle karar verip ve tevekk0l ederek, yolumuza devam ettik. Sabalt namazl (siinnet) vaktinde Merginan kurgantrun ka' plsma geldim. Ali. Dost Tagayi, kapmrn arkasmda durarak ve kapryt agrnadan, ahd tstedi. Ahd ve $art yapildrktan sonra, kaprln. agrp, kapr arasmda miilizemet ettt. Ali Dost'u gdrdiikten sonra, kurganrn lginde mtinasip bir yere inildi. Benimle beraber olant Iar, biiytik kiigtik, iki yiiz krrk adamdr. Uam Hasan v€ Sultan Ahmed Tenbel, vilAyet ahalisine pek gok zuliim yaplp, fena muamele etrnis. lerdi. Vildyet ahalisinin hepsi beni istiyordu. Merginan'a girdifiimizden iki - iig giin sonra, I{asrm Bey, 93
9o.f (t9 ACus. t{98
88BG AN A
peg&garllar, yeni ndker olanlar ve Ali Dost Bcy'in adamlartndan yi.izclen fazla kimse ile, Endican'tn ce' nup tarafrndaki daB kabilelerinden (61 b) Aqpariyan' turut<-$er6.n, Qegrck ve o civara, bu halklalt iyilikle veya zorla getirmeleri iein, giinderildi' Yi'iz kisiy" yoktn bir kuwetle de lbrahirn Saru, Veys Llgari ve Seydi Kara, Iloccnd suyunu geqerek, o taraftaki kurganlarla dafi ltalklarrnr, ne Sekilde olursa olsun, bizc'tibi krlmalan igin, Ahsi tat'aftna gilnderildiler. Birkag giin sonra, Uzun l{asan ile Sultan Ah' med Tenbcl, Cihangir Mitza'yt alarak, mevctlt sipa' hi ve moBullarr toptayrp Enclican ve Ahsi'nitl asker olabilecek adamlartnr altp, Merginan't muhasara etmek maksadr ile, Merginan'ln bir ger'i gark tara-
findabulunanSapanadlrkiiyeindiler.Bir.ikigiin sonra, kuwetlerini tanzirn edip, Merginan'tn mahallelerine geldiler. Kastm Bey, lbrahim Saru ve Veys LAgari Kumandastnda bulunan kuvvetler iki
tarafa giinderilmb olduBu igin, benim yantnrda Cok az ltuwet kalmrsir. (77') Buna rafmcn mevcut yi' fiitler, kuwetlerini tanzim ederek, kargr qtktrlar ve dtis**, mahallelerden daha ileriye btrakmadilar. O gun Halil Qehre Destilr'Pig iyi hareket etti ve gelip, hig bir Cok yararhklar gdsterdi. Di,igmanlar i.V vtp?-adrlar ve bir daha (62 a) kurgana yak'
lasmadilar.
:
I(astnr Bey Endican'ln centlp dafilanna gitmig' tl. Agpariyan, T\rruk-$Ar6'n, Qegrek ve o civartn daE vJ ovalartnda otumn ahali tamamen bizim hA' kimiyetimiz altrna girdi. sipahiler de bircr - ikiger kactp, bize gelmeye basladrlar. tbrahim Saru ve Veys Lirgari kumanda.stnda bulunanlar, Ahsi tara' 94
ftg',
- I
aCus. ll,rs)
fina gidip, nehrin kargr kryrsrna geemislerdi.
Bab
kurganr ve daha bir-iki I{asan ile Tenbel z6lirn, fistk ve kAfir adamlardr. Viliryct ahalisi bunlardan pek gok zuliim gtirmi.igti.i. Ahsi'nin bi"ryiiklerinden olan Flasan Dikge ile adamlan, brrrasrnrn. bir ktsun ayak taktmtnt ayaklandtrarak, gehrin drg kurganrnda olanlan crke kapattrlar vc lbrahim Saru, Vcys Ldgari ve Seydi Kara kurrrand.rstnda bulunan kuvvetlcri gafirnp, Ahsi'nin drg tiurgitnrna sol
95
,90, fl9 Adus. t{98
I8 RGANA
Bunlardan lalntz Kadr GuI6m, kulluk bahanesl llq lurtulabildi. Di$er muteber yifitlerinden olan Seyid AIi ki, bugiin yanrmda da itibarhdrr FIaydar Kuh ve Kulike l(frqgari, kurtuldular. Yetmi5
- seksen lyi yiBitlerinin (63
.
beg -
altrsrndan
bagkasr
a) kurtulamadr. Bu haberl duyrnca, dligman, Illerginan civa-
nnda kalamayrp, Endican'a dogru ve bozgun bir halde gdC etti. Bunlar Endican'da, Uzun Hasan'rn enigtesi Nistr Bey'i brral<mrglardr. Bu, onun adarnlarr arasr-nda ikinci delilse bile, muhakkak iigiincii derecede gelen tecrtibe sahibi ve cesur bir adamdr. Bu isleri dfirenince, Endican kurganrnr kapa.trp, onlann harap olmafa yiiz tuttuklarrru bildirerek, bana adam giinderdi. Uzun Hasan Endican'a eeldiEi za.man, kurganrn kapandrfrru iifrendi ve enistesl ile anlagamayrp, onunla bozugarak, gijetiniin bulundufu Ahsi tarafina eekildi. Sultan Ahmed Tenbet de kendl viliyetl olan US'a gitti. Cilnngir'.Mirza'yr, lgki ve yi$itlerinden birkagr, Uzun Hasan'rn yarundan kagrdtlar ve Tenbel daha US'a vannadan, ona iltihak ettiler. Endlcan'tn d0gmana kapandrEr haberl bana geIince, Merginan'dan grineg dofarken defhal hare. ket e
_
a aCus. t.ryc)
ce, orada da halk ona kar.gr isyan ederek, l<endisini t-Is'tan kovdu ve kurganr bizim igin nrurrafaza edip, bize adanr gondercli. Cihangii, Mirza ite fenbel, tareftarlanncran birkag kigi ile, gagkrn bir harcc eiaip, <)zgcnd'e girclilcr. Uzun Ilasan, Endican,a giren eyince, Ahsi tarafina gitmjsti. Ahsi ei:kihe ?i.Aigi haberi gelcri. uzun Hasan bi.itii' bu fitneler.ii bagr oldulu igin, bu haber lizeline, Encr,can'da dDrt - bcg giind:n f,azla kalrnayarak, .fihsi,ye hareket ettik. oraya visrl olunea' ga'e burarnayrp, arlla' criledi ve ahcl yaprp, kurganr teslinr etti. Bi'kag giin Ahsi,cle kaldrm. Ahsi, Ka.s0n ve o yu'clu' i.-"te'ini tanzim edip, yardrma gelen mo$ul bcl,iel,ine izin vercliliten: sonra' uztrn frasa,'I, giig ve acrarnrarr ilc birtikte. alarak, Endican'a geidik. Ahsi'de, muvakl
brrakrldr. Uzun Hasan ile ahd yaprlmrq olduf;unclan, can ve mahna zarar ve ziyan tloliundurnri,lorr, tioro Tigin yolu ile, I{isar tarafrnl (64 at gitmesine *ti-saarle edildi. Blrkag aclamr ile I.Ilsar,a gitti.
biitiirr adamla.,
bif;
lrencrisincren ayr.rrarari,-v*n,*rr.rtu kaldrlar. Ru karrqrkhkta biz.im adarnlarrmizr ve Ho-
ca Kadr ile onun aclamlannr tevliif eden ve ,uirn
bunlardr. Bazr beyter.le isti5areclc,n sonra, U.,nfu. ..[s kar]a.r fcsat ve hakkrncla gu karar verilcri: bozgunluk yapan ve bize ta.all0l
TERGANA
zim atlmrza binip, bizinr giyecefimizi giyip ve bizim climefimizi yiyip dunnalaltna kirn taharnmiiB
eclebilir. Il1=1er licndilerine merharnet edip, onlart tevlcif cl.meden ve mallartnt zaplettirnteden, yalnre l
mofiul da l-Iisar'dan gelmisti. Kbtiili.ik ve bozgunluli dairui mogul ulusundan grkagelmistir. $irndiye kadar beninrle beS defa dii$man oldular. Diisman olnralartntn sebcbi bcninrle anlagamadtklartndan do' tayr degildi. Kendi hanlartna kargt da birkag defa harcket ettiler. bu "qekilcle
98
9oa
.(le
AcU$. t.t?o
*
s A0US. l{99}
Bu haberl bana Sultan Kuh Qanak (Qonall)
gctlrdi. Yakrnlarda vefat eden babasr lluday-Birdl Bukak'a, (S5 a) mo{ullar iginds rinyet etmi5tim. O, nro*ullarla bcraber bulunuyordu. Kendi lratk ve ulusundan aynlartlt, bana bu halxri getirdi. Geryl
bu defa lyl lrareket cttl; fakat sonra Syle kabahat. ter yaptr ki, bunun glbl yiiz bin hiznret dalta l'dflso' knybolacaklrr. Bu husus ileride zikredilecektir. $onradan yaptt$ kabahatler de, mofd ohrastndan dolayr idi. Habcr gelince,.beylet'i toplaytp, istigarc et. tllr. Beyler, bunun ehemnriyeisiz bir mcsele oklttfun padlgalun sefct'e $!ffiia$ni l0zurn olntadrft ve Ka. srm Bey kumandasrhda btitiin bcylerin harreket eh', mesinln k$fi gslece$l fikrinde bulunclular. Eunn karm verildi, Bunu kolny (81) sanchlar; fakat bu ftklr ynnlUmtq. O giin l{asrnr Be}', beyleri ve askerl alrp, yola grktr, Buntar gidinceyc kada'r Tenbcl de 'gelip, mo$rllara iltihak eunl$nti& Ertesi giin sabahlcyin Aylamrg nehrinln Yassr-Keflt adh gcqldinl a.$ncar birdcnblre kar$tlasrrlar ve lyice rnrru$urlan Kastm Bey, $ultan ll{uhammed Argun lle blzzat karTilalar:ak, lki - ilC kere krhgla vuru:tui?u haltle, ba$a grkamaa Blrgok yi$itler killgla vurugurlar, fakat nihayet rns8ltrp olurlar. (65 b) Iftsm Bey, Ali Dost TagBli, ltrrahlm SartS Vcys Lftgari vc Seydi l(rra ile beylerdln ve icki. lerden tiq - diirt arlam kurtuldulan Dl*cr bey vc ig. kilertn akserist ele goqirtldller. Ali Dcrvi$ Bcy, SIfrim LAgari, tuko Bcy, Tagafi Bey, Stuhammed Dost Ali Dcst, Mirsah Ko(tn vc lrlirinr llivan b'unl,1r alasrnda idi. Bu muhareberle iki yiflt krkqla giizel vuru5urlar. Bizlm tar*Itan lbrahim Ssru'nun kiiCiik 99
TEB
G
ANA
karde5lerinden Samed (Ilamicl) adh biri ile, kargl taraftan, I-Iisar moftullanndan, gehs0var adh birl kargrlagtllar. $ehslivar iiyle bir wru5 wrrur ki, krhg migferi yararak, Samed'in bagrna iyice geger. Sanred, yarah olnrasrna raSmen, $ehstivar'm bagrna iiyle bir dat'be indirir ki, llhg gehsi.ivar'm bagrndan, avuq liadar bir kenrik pargasrnl ahp gottiliir. gehstivar'rn nrislferi yolrmu,5; baqrnr sardrlar ve iyi oldu. Sanred'in bagrnr saracek adarn yoktu; iig-dtirt glin sont'a, bu yalaclan dldii. I{azaklili ve fel0lietlerden kurtularak, vil8yeti henliz alchf;tnuz bir srrada, bu gok valritsiz bir rna[l0biyet oldtt. I3ana biiyiik bir destek olan l(anber Ali l\,loBul, Endicnn ahnchSr zaman vilAyetine gitmi.t bulttnduglundan. (66 a) burada .yoktu. Bu vAziyctte Tenbel, Cihangir'i yaruna alarak, Endican'rn bir gcr'i rnc'srfesinde bulunan AyS tepesinin iinfrndeiii gayrra gelrli. Bir iki defa, Qil-Dulrterfln i.izerinden, aslcerlni tanzim eilcrck, Ayg tcpesinin etcfine gelcli. Bizirn yi$itler l
r00
,DOKUZ YUZ BE$ SENEST VEI(AYII
Viliyetlerin ath ve yaya askellerine acele ile haberciler (tavagr) ve muhassiller giinderildi. I{an' ber Ali'ye ve kendi viliyetlerine gitmis olan aslierlcre de ihtimamla hallerciler kogtttrttlup, kalliaq kazma, balta ve askerin teslihatrna liztrn olan diEer Seyler ir;in, tedbirli nruhassiller tAyin crlildi' Viliyetten asl<er olabilecel< ath ve yaya adamlart ve her tara.fa vazife ile gitmig olarr aclam ve sipahileri toplayarak, Tanrtya tevekkiille, Illuhart'cm aytnin tOA Ul on sckizinde I{ifrz Bey'in gai'bafirna hareket ettim. Bir - iki giin garba;lcla kaltp, noksan kalan esbap ve dlitr hazrrladlktan vc tanramladtktan sonra, a(lt vc ya]'3 aslierin s:rf kol, sol kol, mcrkez ve
6,neil ktsttrrlarmt tanzim edip, saf halindc, Uq tarafrna, muhaliflerin 0zetine yiiri-rdiik. U':'a yalclastt' $rnrtz zanlan, muhaliflerin Us civatlnda duramaya' ralr, U$'un siinilinde truluncn Ribat-r Serheng ur' 'elnl tarafrna gittikleri halrc'ri gel,Ji. O gece LAt' I(encl liiiyiinc inildi. Sirbahlcyin askeri bir intizem ile lJg'ttn geqerken, nruhaliflclin Bndicen taraftna glttiklerini haber aldrk. Biz de Ozgend iizerine Vlir'ti' rttik ve kcnrlimizden iince, o civart yagnia etrnek igin, altrnct gdnclerctik. Encliean'a gitmiq olan muha' liflcr val)p, geceleyin hendefe girereh, sfira rlcr' clivcn koycluklan vakit, kurgandakiler duyarlar ve 101
FTN6ANA
muhalifler hig bir i*s yapamadatr geri diinerler. Bizim al::ncrlanmrz da US civannr ya$rna etrnekle beraber, fazla bir gey ele gecit'rtreden, doniip gelcliler. US vildyetinin kurganlartndan olan Madu kurgant, (83) o stralarda saflamltfr ile melrhurdu. 'fenbel, kii?ijrl< kalde5i I'Ialil'i iki yiiz - i\i ytiz elli adanrIa burada brralrmtq (6? a) ve l{alil de kuiganr kapatmrstl. Biz gellp nulhat'ebe ederck, l'ladu liulganrnt zorladrk. Mtrdut kut'gant eok sa*larn bir liurgantltr. $inr0l tarafrnda bir nehir vardtt' ve kurgan oldukg:a yiil<sel
90t (8 Acus.
TEN!. 1500)
- 28 I{alil'in kurnandasrndaki yetmi$'seksen veya yiiz adam esir edilcrelr, lyi muhafaza edilmeleri iqin, Ertclican'a g
ig iyi olCu. Madu ahnchktan sonra,
US kiiylerinden olan Ungii-Ttibe denilen yere inildi. Difer taraftan Tenbel de, Endican'dan dbnerek, Ribat-t Scrheng urglnr koylelinden Ab-r l{an denilen yere geldi. Bu iki ordunutl arirsl (84) bir yrgag mesafe idi. Bu arada I(anber Ali. hastalandrfirnctatt, Uq'a gitti. l3ir ay ve' ya l
zarftncla geceleri ordrrgah ctraftncla gok iyi ihtiyat tertibatr altntrdt; henclel< kazthr ve hendek oltlrayan yerlcrde a$aq ltazthlat'dan mAnialar l'lonului'du. l\Ievcut sipahi tatn silAhla hendek kenartna etl<ar' lardr. (68 a) Iltt kadar ihtiyath dtrvrandtfirmrz hilcle, her 0g - dort giinde bir, geceleri askcr silah ba'' srna gafrhyorclu. Bir gi.in erzakgtlartn baatnda Scydi Bey Tngayi gitmiEti. Dtiqmanrn adamlan, iistiin liuvvetlerlc gelerek, drni bir vurug esnastnda Seydi Bey'i esir aldrlar. l{usrev $ah, bu sene Belh tizerine yi.'lriimel< dii' gi.incesi ilc, Raysungur lvlirza'yt isteyip, Kuncluz'a getirtti ve Belh ti:zerine yiiriidii. UbaS (UyaS)'a gel' dil
korkak, insafsrz
ve irdiletsiz bir itdatna salBaysungrr l\Iirza'yt, be)'leri tanat nasip olur mu ile birlilrte, tevkif etti ve onu kiri5le bofduru1r, Mu-
103 102
ffi'
eor (B edus. t199
FERGANA
harrem ayrnm onunda, bu ho$ tabiatlt, qok faziletli, deEerli ve asil gehzadeyi gehit etti. Beyleri ve igkilerindcn de bialarmt dldiirdii.
DoEumu ve nesebi.
Baysungur Mima
882 {147i) senesinde Hisar vildyetinde dofmugtur. Sultan Mahnrud Mirza'ntn ikinci ofludtr. Sultan Mes'ud A'Iirza'dan kiiciik, Sultan Ali lllirza ile Sultan Htiseyin ve I'Ian Miiza isnil ile mdritf olan Sultan Veys I\Iirza'dan biiy0k idi. Annesi, Pc.ge Beginr idi. (68 b)
$ekil ve Semeill. Btyiik
g6zlli, yuvartak ylDlii, orta boylu ve tiirkmen Cehreli, giizel bir yiBit idi.
Ahlek ve etvarr.' rldil, insaniyetli, hog tabiath ve faziletli bir gehzdde idi. Ustadr Seyid
Mahnrud .1i'i oldu[undan, Baysungur lllirza da gi'iIikle itham ediliyordu. Sonradnn anlatttklanna g
Semerkand'da Baysungur Mirza'ntn gazellerl o lradar yayrlrnrgtt ki, Mirza'ntn giirleri buhnmayan ev gok azdr. 104
-
zo
rEM.
t5oo)
Meydan muha rebeleri. lki meyclaD so-
va5r yapt.r. Birincisi, Sultan lv{ahmud I{an ile yaptr$r muharebeclir. Iahta grktrir za:nanr .Sultan Mahmud IIan, Sultan Ciineyd Barlas ve disrlrlerinin ipvasl ve Senierliand'r alnrak (C9 a) niycti ile, asker sevkcderek, Ak-Iiijtel'clen geqip, Ril:at-r SoErl ve I(enbay civarma geldi. Baysrmgur IVIiiza da Senrerlcartd'dan ona karqr grlitr vc Kenbny'clil vlu.uiaral<, onu iyice mafl0p etti. Ug - dort bin moSultm ba. Emr ke.stirdi. I{an'rn iglcrini idaru' cdcn t.Iaytllr. I(ri. keltai bu r:urharcbcde rjldii. lhinci defa Ruhara'da, Sultan Ali IVIirza ile, rnuharebe etti ve mai;l0p olclu. Vilayeti. Fabasr, Sultan MahinuC lr{itza, ona Buhara'yr vclrnigt.i. Btrbasrndan sonrl, babasrnul be5/le.ri toplanaral<, kendislni ittifakla Semerkancl'da padi.5ah yaptrlar. Rulrar.a da, bir nrtidclet, buutin dir;anrna d0trildi: tarhanlar isyanrnclan sonrir elinden grktr. Serrrcrkand'r aldrf;rm ziunan, kcnCisi Husrev $ah'a iltica etti vc l-Iusrcv $ah llisar'r ahp, ona vcldi. IIig goc.ugu kahnacil. Ilusrev,$ah'a gelclifi vakit, anrcasr Sultan llalil Mirza'nrn krzr ile evleudi. Brndan btrgka lcariln vc. oclalr!1r yolitu. Iienrlisi yal. ruz baqtna saltanat stirnredigi igin, hig kirrrse;'j ftspdi eli ile yetistirip btiyiltelek, mfrteber trir bey ya. pamadr. Bcyleri babasuun ve anlcaslnrn (69 b) bey. leni idl. Baysungur l\{iua'nrn dlilmiinden sonra, Sultan Ahmed Karavul, Kog Bey'in bebasr, biiyiik re ktig0k kardegleri, giic (86) ve taallirkatr ilc birliktc, I(ara Tigin viliyetlnden grkatak, bizi isteyip getcli. ll.:'ta hasta olan l{amber Ali cle, hastahktan kalkrp geldi. 105
PERGANA
.
Briyle bir srrada, beklenilneyen bir yardrm olarak, Sultan Alrrned l(aravul'un, adamlarr ile birlikte, gelip iltihak etmelcrini ugur sayalak, crtcsi sabah,
kuwetlerimizi tanzim ilc, dcrhal diigman 0zer'ine yiiriidiik. Tenbel, Ab-r llan'da muhrrrebc etmeden, yurdundan kalllp gitti. Qadrr, kilim ve partal gibi, blzr c;ya.larr askeiin eline gegti. Biz de gelip onun yrtrduna indik. 0 a!
905 (8 AtlUS.
1,199
-
28
T;ii\t.
t300)
Bey'in bi.if iik knrclegi KiCilc Bey, oracla iyi $9lin krhg kullandr. ontlan son'a l\,Iuharnmect Ali l\,Itibcrslr (ivliinsi) garprgtr. Diisrirnn tru lraclarla ilitifa cde-
rek, mulcavemct edcrrcd..n, liagtr. SuS liol vc iinci.iye, kargr kar'grya halp cii-rek srusr gehtrctli, Birgok yi[itlerini, esir eclcre!<, gr-tircliler'. I]aqlar.rnrn kcsilmesi emtedildi. (8?) Bizinr beylerden l(asrnr Rey ile AIi Dost, billrassa Ali Dost, faela iirill,atlr rlavr.antrak, takip kuvvetlerinin (?0 b) uzilfia grinclcr.ilmc. ' sini muvafik giirmccliler ve bu I'i.izclen aclanrlar.rrr birgofu ele gegirilenredi. Riz clr Ilirblrr l, kurtatrnak ldi. IftS yaklagtrfirndan, ovada erzak:kalrriarnrgtr. Onun iqin, Ozgend lize'rinc yiirtirneyi rnuvafri< 96rrneycrek, Endican'a dtini.iklii. Birkae giln sonra,
danrgrhp, Suna karar verikli: Endlcan'dtr kr"r1il,rrumrzdan dii.rnrana hig bir zarar ve ziyan gelmez. Rel-' ki de hrrsrzhk ve kaz;rkhkla o bizi tirclz edebilir. Oyle bir yerde krglamal ki, hern aslier eizaksuhk. tan srkrntrya dtigme.sin, hern de diiqrnan, r'uhasai,a edilmig gibi, ticiz edilebilsin. Runun ic;irr, tl
goktur. Fundal*lard:r stiliin ve tivgan boldur.
Te_
106 107
,
90t (t Acus.
FERGANA
pelt yerlerinde tilkisi goktur ve gukurlarda bulunurXar; bunlar diEer yerlerinkine nispetle daha seridln Bu k6lakta iken, her iki - iic gtinde bir ava qtkardrm. Btiyiik fundal*larda dolaqtp, geyik avlardtk; kiigiik fundahklarda halka teSkil ederek, kug ve ok la stiliin avlardrk. S0liinleri pek semiz olur. Biz tam o hslakta iken, siil0n eti pek boldu. Bu lsslakta bulundufumu vahit, da]ra yent rlayet edip bey yapmrg oldu$um tluday - Birdl Tuggt, (88) ikl - tic defa hiicunr edip, Tenbel'ln gapulculannr ma$0p etti ve ba5larmr kesip getirdl. Endican ve US civar.rnda da bizim gapulcu yifitler kurnazhkla, durmadan hticum ed!p, diigrnantn atlannr stirerek ve adanrlartnt dldiirerek, gok tdciz ettiler. EEer bu krg o krglakta'geqifilse idi, (?1 b) dii$. manrn yaza kadar, muharebe. yapilmakszln, boztllaca$ pek muhtemeldi. Bu Sekilde diismanrn kut'vetini krnp 0ciz brraktrfrnrrz bir strada, Kanber Ali, vili/etine gitmek igin, miisaade istedi. Vaziyet giiz 6ni.inde tut'ularak, her ne kadar mAni olnrafa uEra5trksa, da, daha ziyade cehalet giisterdi. Acayip hafif ve di.igtincesiz bir adamdr. I\ftisaade etmege mecbur olduk. Evvelce viliyeti Hocenci idi. Bndican son defa ahndr$ vakit, Esfera ile Kend - Bidem de ona verildi. Blzim beyler arasrnda en Col< viliiyetli ve en gok adarnlr olan Kanber Ali idi ve hic kimsenin vilAyeti vo qdamt onunki kadar deBildi. Ktrk .elli giin o krglakta bulunuyorduk. Iknber'Ali'ye miisaade dolayrsiyle, diEer bhzt askerlere de izitt verildi. Nihayet kendimiz de Endican'a cliindiik. Krslakta ve Endican'da bulunduEumuz mtiddetge, Tenbel'in adamlan durmadan Ta5kend'e, Hin 108
t499
_
2E TEM. Itoo)
nezdine gider gelirler.di, Han'rn oglu Sultan Muham. med'in bey - atalcesi ve Flan'rn en gok riayet ettifi
beylerinden olan Ahrned Bey, 'l'enbel'in 6z anrcasr. ldi. Flan'rn e5ik aSas olan Beg - Tilbe ise, Tenbel'irl tiz a$abeyi icli. Nihal'et, T€nl,.sl,s yar.drm giindermesi igin, Han'l ik4a ettilcr. Daha yardrm gitmeden; (72'a) Beg-Tilbe, gdg ve dilesini Tagkencl,de brakarak, kendisi gellp, liiiCtik karclegi Tenbel,e ittihalc etti. Beg-Tilbe do*ctuiundan ben Mofulistan'tla idl, ve mogullar arasrnda biiytimiiqtti. Viliyetlere gir_ miyor ve vilAyetlerin padigahlarrna hizmet etmiyordu; yalnrz hirnlara hizmet etrnlsti.
Bu
esnada garip bir hAdise olclu" Ka.srm Aceb, rnuval{tatcn Ahsj'de brrakrlmrgtr. O bir mikclar yag_
macryl taidp edcrek, onlarrn arkalarrnden grkrp, (89) Bigrata (Bihrata) ijzerinden Flocend ,uyun, dan gegerken, Tenbr:l,in krtlabahlr bir klt'asrni t.-
sacli.if ederck, ele gegirildi.
jr
Tenbel bizim askerin clefrrhnrg olcluSu haberini ahnca, zaten biiyi.ik kardegi de Han ile kararlagbrarak gelrniS ve yardrmrn gelecefi de taoyytin et_ migti Ozgend'den hareket edip, tki-Su-Arast,na, - esnada geldi. Bu t{Asdn'dtrn gelen habere gcire, IJan,, rn Tenbel'e yardrm igin, Sultanrm diye miruf olah, oElu Sultan l\Iuhammed Hanike'yt, Ahmed BrV ite. birlikte, tayin etmi$ ve onlara bes - alil bln asker vermls oldugr tahakkuk etri. Bunlar Arga_Kend Irtlu ile gelerek, KAs6n'r muhasara ettiler. Biz de uzaktalci aclamlanmzl beklemeden, mevcut adam_ larrmrz ile, krgrn Sidcletli so&r$unda, Tannya tevekkiil ederek, Endican'dan (?t b) Bend€dlir yolu ile, derhal sultannn ile Ahmed Bey [izerine harlket et 1(B
,
90t (8 AcUg. t{e9
TEBGANA
hic bir yercle durnraclan, y0riiyerek, sa' bahleyin Ahsi'ye indilt. O aksarn iiyle siddetli so' $uk valclt ki, baa adatnlartn el ve ayaklart dondu; birgoklarrnrn da kulaklatr eltna. gibi kabarnttgtr' .tik.
Gece
.Ahsi'de durmadan, I(astm Aceb'in yerine nruvakkaten Y0rek Tagayi'yi brraltrp, Ka:dn i.izerine ytirii'' ,diil<. Kirsin'a bir 5er'i mesafe kaldrfr zalnan' Ah' med Bey'in, bunu haber alarak, Sultanmt ile birllkte, bozguna ufiranrr$ gibi, derhal geri diirdiiEii haberi gcldi. Bu esnada Tenbel de bizim hareket etti' Eimizi duymu$ ve a[a.be]'ine yardtm igin, stir'atle geliyorrnug.. Akgama dofiru Tenbel'in karalttst Nev' Kend tarafindan gdrtinCii. ABabeyinln bdyle kolay' ca gitmesinclen ve bizinr de bu sttretle cabuk gelmerniz' rast' den, Sastnp kaldt. Biz: - l'Bunu Tann triiyle
getildi.Atlan golt yotulmustur. $imdi iizerine yii' rtimek, Tanrt rastgctir:itse, hiq biri kurtulln"tz"
o'Giitr gcg decliit. Veys L0.gari ve diBer baztlan: olmugtur. Bugiin olnrasa bile, sabqh (?3 a) nercye dediler t'e gider. Sabahleyin nerede ise buluruz" (90) 'Biiylece giinnedllen hi,icum etmeyi mtinasip kaprya gelcn diiSntatr, trig bir zarara ufranladan, kur[ultlu. "Iiaprtlaliini liapmazsa, ihti]'arlaylncaya diyc, bir ata sdzti vardn kaclar nedantet ecler"
-
tglcrin zanrantnda yaprlmasr li,zlm
ig
Diisman, sabaha kadar frrsab ganimet'bilip, ge' ee htc bir ycrde konaklamadan, Erhtyan kurganina glrdi. trrtesi Stin, onun lizerine yiiriidiik, bulamadrk; arkasmdan gidip, Erluyan kurgaruru yairundc'n' rnuhasara etme$i miinasip g$rnreyerek, bir geCi 110
-
28 TEM. 1500)
mesafede Gazne-Nemengan'da lnildi. Biiylece otuz. krrk Siin biz bu yurtta, Tenbel Erhtyan kurgarunda, kaldrk. Askerler, kiiCiik miifrezeler halinde, but'adan' gidip veya oradan gelip, ara yolda ok attgaralr, ddniiyorlardt. Bir kere dtigmanlar gece baskhl lsptllar; ordug&hrn drgarstndan b'ir mikdar ok ritrp gertr dcindi.iler. Ordugih etrafmda hendek kazrnak ve: afag nfinlalar koymak suretiyle, ihtiyat tedbirlerl, ahnm$tt. HiC bir ig yapamadtlar. Bu yutta iken' Kanber AU lki - 09 defa, (?3 b) giicenerek, vllfiye-' tine gitmek istedi. Bir defa hatt6. kendilif,inden ha-' reket bile etmigti. Bazt beyleri gdndererek, mtiskilitla gerl gevirdik.
'
Bu esnada Seyid Yusuf lt{ecemi'(l!iencemi)r.
Sultan Ahmed Tenbel'e adirm gdnderip, onun tarafina gegti. Endican daB eteklel'inda Oygu (Oygur)' ve i\Iecenr (i\lencem) dcdikleri iki dag ete*i vardtr.. Seyid Yusuf Mecemi, bunlarrn biiyi.iklerinden idiSonralarr kaprda tanrman (tanmral) olmustu, t5i; biiyi.ikli,ikten gegmisti ve beylil< divasrnda idi.. Irakat hig kimse onu bey yapnllyordu. Qoll miinafil; ve itinnad edilrnez bir herifti. Bu sefer Bndicau't aldrfrmdan beri bu tarihe kadar, lki - i.ig defa bana iltihak ederel<, Tenbel'e diiqman oldufu gibi' iki iig rtefa cla -Ienbel ile birle;erek, bana cltignran olmugtu. Son diismanhfir da bu idi. Yantnda epeyce il, ulus ve aymak vardr. Tenbel'e iltihak etmesln diye, yoldS yalialamak igin, harekete geqtik. Ertesl grin BiShA€n civanna gelClk. Fakat Bishirin kurganina Tenbel'ln adarnlan girmlbmls. (91) Bizim akrncr (ilgar) beylerl Ali Dervis Bey ve Kog Bey, biiyiik ve kiisiik kardesteri ile beraber, BlShdrdn
lll
90t (s Acus. t49e
PERGANA
kaprsrnda onlarla iyice dciviiSti,iler. Bunlar arasrnrla bilhassa l(og Bey, biiyiik ve ki.igtk karde$leri ile ,birliktc, (74 a) iyi dtivi.igtii. Birgok rntihim i5leri onlar g6ldiiler. Bi5ltAr6.n'rn bir ger'i rnesafesinde. y0k. eek bir yere indik. Tenbel, Cihangir'i yanlna alarak,
BiShir'&n kurgantntn arkasrna indi. Ug - ddrt gtn Ali Ddst, Kanber Ali €onra, bize nruhalif be$er Sellah ve onlara tAbi ve birlikte bulunanlar - bang siiziitt0 al'aya ko5'rnaBa bagladtlar. tsenim ve bana candan bafh adamlartn bu banstan lrig malfrmat ve haberleri yoktu ve biz bu $ekle hig razr deSildilc Bu iki herif bizim ilri bi.iyiik beyimiz olduklan igin, bunlann siiziine kulak asmayara!<, sullt )'aprlmaclrEr (akclirde, bagka Seyler yapmak ihtimalleri de lardr. Mecburen $u Sekilde bir sulh yapildr: llocend suyunun Ahsi tarafrndaki vil0yetler, Cihangir'e ve Endican tarafrndalii vil&yetler ise, bana ait olacaktr. dzgr"'nd'i de, gdglerini gdtiirdiikten sonra, bizirn di. vana btrakacalilardtr. Vilayetler haklrnda uzlagrldrlitan ve benimle Cihangir l\{irza arasmda ittifak yapildrktan sonra, Semerkand iizerine ytirii.yecefiz. Semerkand tahil elde edilince, Endican Cihangir l\[ir. za'ya (74 b) verilecekti. Bunlara karar verildl. Cihangir ile Tenbel ertesi -sabah, Receb &1llrtD Sorllannda, miilirzemet ettiler. Bu karar tizerine ahd ve gartlal yaprldr. Cihangir Mirza'ntn. Ahsi tarafrna gitnresine miisaade ederek, kendim Bndican'a dDn dtim. Entlican'a geldikten sorlril, Tenbel'in kiiEiilr kardeSi l{alil ve difrer mahbuslann hepsi serbest blrakrlarak, hil'at giydirilip, gitrnelet'ine nrfisaade edildi. Onlar da kendi taraflaunda mahbus bulunan bey
tt2
-
20 TEM. t50o)
ve igkileri, Tagayi Bey, Muharnmed Dost, MirSah Ilogln, Seydi Bey, Kasrm Aceb, Mir Veys ve i\firim Divan basta olmak iizere, ser.best brralop, giinderdiler. Endican'a geldil
yet gekildi. Sultan Ahmed l\Iirza'nrn A5rge Sultan Begim adh lizrnr, babarn ve anlcaln daha hayatta iken, benimle rriganlarnr$lardr. *Sdban ayrnda, Hocend'e gel-
difi
zanran, er4enclirn.
tlk
zan:anlarcla ona liar-gr seV-
gim fena de.fildi. Fakat bu illi evlenmem icli. Ilaya ve hicabrnrdan, her orr, on be.5 ve yinni giincle bir defa kcndisinc' giclerdin. Sonralar.r ise, lru sevginr de kalmadr; fal
n3
.
FIRCANA
g0nde, bir, anuenr I{anlm beni azarlayarak ve zorla ona giindelillet'di. Bu stralarcla (?5 b) bir orcltt pazsrlna mensup' birirtin, Blbuli adb, gli:rel bil o$ltr vardt. Bentle ona knt3r garip bir meyil peyda oldu; hatti ona kendimi zir vc leYdo krldrm.
Ondan iince hig kirns:1'e kar5t tetnaSriil gdstennig deBlldinr. llell..i scvgi ve rnuherbbet hirkkrnda sbyle' trr:nleri bilc. dinlenlez ve o hustlsts kctrugmazrltm. O zamanlar teli-tiik fitrisi l:eyit de sbylerclinr. -Bu be' yiti o zaman srjyledinr: (91]) t.lig tcimsc, benim gibi harap, igrk ve rU.ova olmastn! hig bir nrahbub, rcnin giSi raerhanretsiz Yc pervasrz crln,arrn.
Baburi bazan )'allln't.l gclirrii. fralcat ben, utancurdetn, yiizlinc baltnntazrltm; ncrede kalrh lii, ottunla
konu5ttp gciriiSi:bile]'irn. |ie$'e ve h(flecutrtmdan, gel' difiine tc0ekktir eclerttezdirn; nertle' kaldr ki, u:znkla'5mastndan giiriyet eclcbileyim. I\4tiliizenrct tcltlif edebileceh takat ise, kitnde vardl. Bir giin bu sevgi ve muhabbet anlarlncle, maiyetintle billikte, sokaktan geliyordunt; birdcnbire Baburi kar5tma etktt. Bana, teessiirden, iiyle bir hirl gelcli ki, az kalsttr €riyordum. Benirn iqin ona doiru bakmatk veya hitap et' ntek (?6 a) inrk0nr hie yoktu. Bin hicap ve azapla gegildi. Muhammed Silih'in gu beyiti hattrrma gel'
di: Sevgitime hcr baktrfirm zaman' mahc'ub oluyorum; arlcadallarrm bana bakryorlar: bcn ire, balka tarala bakryorum. 114
. 90t (B ACus. t.199 _
zs .rEM. t500)
Bu beyit benim vaziyetime gok uyuyordu. Agk
ve
muhabbetin cogkunlugundan, genglik ve mecnnnlulun kuwetinden, bag aqlk t:e yahn ayak etrafta, sokakta, bafida ve bahgede g(]zerdirn. Ne tanrdrklara ve yabancrlara iltihak eder, ne de kendirnden ve di$erlerinclen gekinirclim Atrtc olunca, kendimi t
""."Or,ji;"
Bdzan, mecnunlar gibi, tek ba5una daE ve giillere gider, b6zan bahge ve ma.halleleri sokak sokak dolagtldrm. Ne yiirtinrege ve ne de oturrnaya ihtiyanm vardl; ne gitmeye ve ne de kalmaya karar verebiliyordum Nc gitmefe t
Bu sene Sultan Ali Mlrza ile llluhammed Mezid Tarhan'rn aralarr agrldr. Sebebi Su idi: tarhanlar pek gok itibar ve kuwet bulmuglardr. (94) Biki, Buham'yt (76 b) tamamen ele gegirmigti. Buhara gelirinden bir kuru5 (deng) bile bagke.slrs Vel.rl€Zdi. Muhammed Mezid Tarhan da Semeri
IBNG ANA
kast tescbbiisiinde buluncltt. Muhatnmed I\lezid Tarhan bunu haber altnca, liendi adatn ve tdbileri ve yanrnda bulunan bijrtirn adarn ve beyleri ile birlikte' Sehildsn grktr. Bunlar araslnda, Sultan I{iiseyin Ar' guu, Pir Ahnrctl, Hoca I{0seyin, Uzun Hasan'tn kiici.iir l<ardesi I{at'a Barlas, SAlih l\'ltthamrned ve difer bazr bey ve yigitlet'I'ardt. O srralarda (Sultan Mahnrud) IIan, I-Ian l\'litea'ya, Muharnmed I'Iiiseyin Duglat ile Ahmed Bey'i, birgok mofiul beyleri ile birlikte, verip, ontt Scrncrl
905 (0 AcUs. 1499
-
2S TEM. 1500)
ewelce benim yarumda bulunmug ve Endican'ln muhasarastnda, Hoca Kadr ile birlikte, iyi isler grirmiis' tti. Biz ise, boyle fena vaziyette idik. Onun igin sulh Vaprp, Semerkand iizerine ltriinrefe kat'i kararlnll' zr vermigtili. DerhAI i\'Iir l\Io[ul'u Ahsi'ye, Ciltangir Mirza nezdine, (77 b) ordunun toplanaca$ yeri bildirmek iqin, gsndererek, Semet'kand iizerine yiiri'iye' cek olduk. Zill<6de aytnda, Semerkand iizerine yii' riiytip, iiqiincii giinti I(aba'ya geldilr. lkindi nameul vaktinde, Sultan Ahmed Tenbel'in ktiCiik karde.Si Halil'in UE kurgantnt basarak, zaptetti$ haberi geldi. TafsilAtr giiyleclir: yukarrtda zikrediltliEi iizere, sulh yaprldr$r vakit, baqlannda Tenbel'in ktieiik kardesi Halil olmak 0zere, esirler serbest brrakrlmtgtt. Ten' bel, Halil'i, Ozgend'deki Strq ve akrabalannt gtliarrnak igin, oraya gtindelrnilti. Halil, gdgiinii grkarmark bahanesi ile, ozgend'e girip, bugiin yarln diye, hiyle ile crkrnryorclu. Bizim sefet'e qrkmamrz lizerine, Ug miiclafaastz kaltnca, bunu ftrsat bilerek, gelip, US kurganrnt basLittr ile ele gegirmig. Bu haber bize ge' lince, bura
lt7
FERG NA dermi-qlerdi. Semerkand gibi
bir payitaht varlien, nigin Endican gibi bir yer iqin adam ve vnkit kaybetsin. I(aba'dan l\Ierginan'a gcllndi. (96) Merginan, I(og Bey'in babast Sultan Ahnred Bey'e verilmigti; bdzr igler ve errgellerden clolayr, benirrle birlikte harekct edu-nreyerc'l<, Slerginatt'da lialclt. OSlu, I(og Eley, bil iki akrabast ile, benirnle birlilcte geldi. Eslera yolu ile hareket ederek, Esfera'ya merbut olan l\Iahan (Illalrcetr) adh liiiye geldik. l)'i bir te.sadiif eseri olarak, I(astm Rey ve Ali Dost, adtrnlarr ile ve se!'id Kasrm, birgol< yi$itleli ilc, o gcce, onccrlen kararlagttnlmrt gibi, geliJr, bize iltihak ettilcr. O:'aclan harcket edip, DeSt-i llaslrin (I'IasSn) iizcrinden ytiriiye. rek, Qoban kiipriislhrden Sefip, [.lra-Tbpe'.ve gr:ldinr. I(anbet' Ali, Tenbel'e itinrat edr:rek, kendi viliycti olan l{ocend'clen aslcer messlelcri ltakkrncla konug. mak iizere, Ahsi'ye gelir. Gelince, Tenbel onu baf;latrp, yanrna alarak, (78 b) viliyetlelinin i.izer:ine yli. riir. Ti.irkgede bir atalar sOzii vardrr: "("Inanma dostunA, sarnan doldurur postuna"). Yolda giitiiriiliirken, Kanbet'Ali kagrp, VaVB olarak, bin zahmetle [Jra-Tepe'ye geldi. Ura-Teps'de $rbani Han'rn, Debfisi kalesinde Biki Tarhan'r maSl0p edip, Buhara lizerine yiirijcl0. fii haberi geldi. Ura-Tepe'den, Btirke yaylaEr yolu ile, Sengz0r'a geldik. Sengzdr valisi kurgaru te*slinr elti.
Kanber Ali her Seyini kaybederek geldi$i iqin, onu Sengzir'cla btrakrp gittik. I-Ian-Ytu'du'na gelip indi. limiz zaman, baglarrnda Muhammed Mezid Tarhan oldu$u hdlde, Semerkand beyleri gelip miilizcmct ettilen Semerkand'rn zapil igi bunlarla konu5uldu. On. tar: - "Hoca Yahya da padigaha candan bafhdrr; efer Hoca elde edilirse, Semerkand harpsiz ve kolay.
118
905 (E ACus. t,t99
- 20 TEtit. t5oo) ftkla zaptedilir" dediler. Bunun igin birkag defa Hoca Yahya'ya adamlar gdnderilerek, l
r8R GANA
iki sene sonra, Ali Dost'un elinde crban gtkarak, ve' fat etti. Muhammed Dost dzbel
Vaziycti urnumiyetle fella de[ildi; fakat oradan da nanktirliik eclip kagarak, Endican dair eteklerine giderek, diismnnhk ve fitne grkardi; nihayet iizbelde' rin eline d0gtii ve bunlar giizlerini kiir ettiler. GOzlerini "tuz tuttu" nun bu m6nasl varml;. lunlarm gitmelerine miisaade edildikten sonra, Guri Barlas, birkag yi$itle, haber alrnak igin, Buhara taraflartna gdntlerilmisti. $rbani llan'tn Buharayt zaptedip. Se' merkancl [zerine dofru ytriidiiBii haberi geldi. O civarda bulunmaSr miinasip gdrmeyerek, I(eS tarafina. gittik. Bu Semerkand be-vlerirrin birr'-o$unun gbgleri Keg'te idi. KeS'e gelip bir iki hafta gegirdik' ten scnra, Sultan Ali ifirza'nrn Semerkand'r tStbanl I'Ian'a tcslim ettiff haberini aldrk. Tafsil6tt sudur: Sultan Ali Mirza'nttl anast Ziihre (98) Biei AEa, ci' hilligi ve ahtnakhlr yi.iziinden, gizlice Saybak [-Ian'a gu haberle bir adam gdndorir: 'iEger $rbani'FItm (80 a) kendisi ile evlenecck olursr, ofrlu $lbani Han'a SemerkanrJ't teslim edecektir. Fakat $rbani Flan, Seh' ri aldrktan sonra, babastrun vilAyetini tekrar Sultan Ali Mi.rza'ya verecektir." --- Eb0 Yusuf Argun bun' dan haberdar imiS; betki bu fikri veren de bu h6in olmugtur,
DOKVZ YUZ ALTI SENEST VBKAYIT $rbani Han, bu kadrntn vaadi iizerine gelip, Ba[-t Meydan'a indi. 6fle vakti, Sultan AIi Mirza, beyleri ve yifiitlerinden hig kimseye haber vermeden ve hig kimseye danrsmadan, yakrnlanndan birkag kiictik zatla, Qarreh kapnrndan grkrp, BaS-r Meydan'a, $rbani
Ifan'rn yanma gitti. $rbani Han kendini pek de iyi kargrlamadt. Giiri.isti.ikten sonra, kendisinden a5aEt bir tarafta oturttu. Hoca Yahya, Mirza'ntn gtkttfml du5runca, muztarip oldu. Fakat hig bir gdre bulama: dan, o da grktr. $rbani Han, yerinden kalkmadan, 96rtisti.i. Bir parga sikdyetli sdzler sdyledi. Hoca Yahya yerinden kalktrfr vakit, $rbani Han da tdzimle yerinden kalktr. Hoca AIi Bay'rn oEIu Can Ali Rtbat-Hoca'da bulunuyordu. Mirza'ntn gtkttftnt haber altnca, o da $rbani Han'tn huzuruna geldi. Bu ufursuz kadrn akh krt olduEu igin, kocaya varmak aransu ile, oflunu ve yurdunu (80 b) berbat etti. $tbani Han ona zere kadar ehemmiyet vermedi ve odahfir kadar bile sayrr,adr. Sultan Ali Mirza da yapttfit ige hayran ve grktrfrndan dolay, Cok pesiman idi. BAzt yaktnlarr vaziyeti kavrayarak, Mirza'yt giitiiriip kagmak istediler. Fakat Sultan Ali Mirza buna rizr olmadr.
Eceli geldifi igin, kurtulamadt. Timur Sultan ile beraber otuntrlardr. Diirt beg gun sonra Kulbe gaylnnda onu dldiirdtiler. Bu beg gtinltik f&ni hayat igin, t20
t2i
fEx'GANA
(99) kotii nim ile gitti. Kadtn soziine kantp, kendini iyi adhlar ztrmrcsinden grkardr. B
- t? TEM. tSbr) ya doEru yiirtiyerek, Sere-Tai (Sirv-Ta[) tepesinden agmafa karar verdik. NevendAk civartna vardr$tmu zaman, Flusrev $ah'rn adamr dokuz atla dokuz parga kumag getirdi. kemr0d alprna indifimiz vakit, $ir Ali (81 b) Qehre kagtp, Veli Husrev $ah'tn yantna gitti. Ertesi gtin Kog Bey ayrrlarak, Ilisar'a gitti. Kemr0d deresinden yukartya dogru ytiri.idfik. Dar ve ugurumlu yollarda, sarp gegitlerde birgok at ve deve kaldr. (100) Ug diirt gtin sonra, Sere-TaS (SirvTaE) gegidine vardrk. Gegit, amma nastl bir gegit. Hiq bir yerde bdyle y0ksek ve dar bir gegit g0riilmemigtir ve hig bir vakit briyle dar ve ugurumlu yollarda yi.ir0nmemigtir. Qok zahmet ve miiskilAtla'teh. likeli bo$az ve ugurumlardan gegip, bin zahmet ve megakkatla bu tehlikeli, ytiksek ve dar gegitleri a5arak, Fdn civarrna geldik. Fdn daflarlnln arasmda :,.' biiyiik bir gdl vardr. Muhiti tahminen bir ger'i k"..' .,' dar tutan giizel bir gdldi.ir ve garabetten h6li deEil:: : 906 (28 TEM. r5oo
dir.
.
.,
Alrnan haberlere gdre, $iraz kurganrm tbrahi{n ;'"",i",' Tarhan ve Yar-Yaylak kurganlartnt da, Kanber +li, , ',^.' tahkim etmislermis. Ebiilkasrm K0hber, Hoca-Dida{- , " da idi. Ozbekler Semerkand't aldrktan sonra, Ho€a-, ' Didar'da kalamayarak, Yar-Yaylak'a gelmig ve daha agaErda bulunan kurganlan tahkim etmiglermig. F&n'r safi tarafta brakarak, Kest0d tarafina yiiriidiik. Fan ' hAkimi, as6let ve ciimertliEi ve yardrm hususunda insaniyeti ile me$hur ve m0ruf (82 a) idi. Sultan Mes'ud Mirza, Sultan Hiiseyin Mirza Hisar iizerine geldiEi zarnan, Semerkand'a, kiigiik kardesl Baysungur Mirza'ya, bu yoldan gitmistl. Fan hakimi ona yetmrs - seksen at hediye etti ve di[er hizmetlerinl ,
123
,
'
,
fERGANA
de buna benzer Sekilde y4ptl. Bana ise, gok kdtii bir
at gdnderdi ve kendisi de gelmedi. Bize gelince ciimertlifi ile meghur olan kimseler hasis olur, 6licenaphSr ile arulan kimselerin dlicenaphfr unutulur.
Husrev $ah da ciimertlik vef asdlet ile m6ruf ve meghurdu. Bediiizzaman Mirza'ya ne gibi yardtmlarda bulundupu zikredildi. Sonra BAki Tarhan'a ve difer beylere pek gok insaniyet ve sehavet gtisterdi. Iki defa onun vildyetinden gegtik; hemcinsimiz demedi, en agafr adamrmtza yaptrfit insaniyeti bize yapmadt, hatti adamrmrza yapbft kadar da itibar etmedi.
Ey gliniil. diinya halkrndan kirn iyilik giirmiistilr; kcndiaindcn iyi olmayandan, iyililc bclcleme. (l0l)
l'An't gegirice, I{eSt0d kurgantnda
dzbeklerin adamr olabilecelini diiSiinerek,'I{egtCrd [zerine aktn ettik. Fahat Kestfid kurgant harap vaziyette imi5 ve
simdi orada kimse oturmuyormus. Oradan EeQiP' (82 b) K0hek su]trnun sdhiline geldik. Yarr'ntn kargtstndan K0hek suyundan kiiprii ile gegtik. . Kasrm Bey kunandasrndaki beyler, Ribat-Hoca kurgarunt
baskrnla zaptetmeleri igin, gdnderildiler. Yan'dan ge' qip $unkarhAne dairnr agarak, Yar-Yaylak'a geldik.
Ribat-Hoca'ya giden beyleri, merdiven koyduklart srada, kurgandakiler duyarak, geri gevirmiSler; alamadan, diini.ip geldiler. Kanber Ali, Sengzdr'da bu' lunuyordu; gelip giiriistii. Ebirlkasrm K0hber ve lb' rahim Tarhan, iyi adamlarlnl miiltzemete giinderip, lrulluk ve sadakat izhar ettiler. Yar-Yaylak kiiylerinden Esfidek kurganma geldik. O vakitlerde $tba' ni Han, Hoca-Didar civannda otunryordu' UC - ddrt
t24
906 (28 TEM. lt00
-
l? TEM. t50t)
bin cizbefii vardr ve yerli sipahiden de bu kadar adam toplanmrgtt. Semerkand v6lilifiini Can Vefa Miua'ya vermig ve o, beg - alil yiiz adamla, Semerkand kurganmrn iginde bulunuyordu. Hamza Sultan ile Mehdi Sultan, adamlarr ile, Semerkand yakrnrnda, Blidene korusuna yerlegmiglerdi. Bizim adamlanmrz iyi kdtii iki yfiz (83 a) krk kiSi idi. Biitiin beylerle istigare ederek, guna karar verdik: "$rbani Han Semerkand't alah gok olmamtgttr; -ahali henilz ona ve o da ahaliye griniilden baflanmamrgtrr. Bir ig yapmak istersek, tam bu srrada yapabiliriz. Efer Semerkand kurganrnr, merdivenler koyup, baskrn yaparak ahrsak, ahali bizimle olacaktr. BaSka ne yapabilirler. Eier bize yardrm etmeseler bile, iizbek iqin vuru5mak ihtimAlleri de yoktur. Semerkand'r ele gegirdikten sonra, Tann ne dilerse, o olacakfl1." Bu kararla, d$e namazrndan.sonra, Yar-Yaylak'tan hareket edip, biiti.in gece yiiriiyerek, gece yansr HanYurdu'na (102) vAsrl olduk. O akgam, ahali haberdar olmugtur diye, kurganrn yakrnrna gitmeden, dofru Han-Yurdu'ndan geri ddni.ildii. Tan afianrken, RrbatHoca'dan biraz agafircla, Krihek supnu Beeip, tekrar Yar-Yaylak'a geldik. Bir giin Esfidek kurganrnda, Dost Nd.str, Noyan Krikeltag, Han KuIr, Kerimddd, $eyh Dervig, Husrev Kiikeltag ve Mirim Ndsr gibi, igkiler ile hep beraber oturuyorduk. Oradan buradan konu5uluyordu. Ben: bakahm, (83 b) eEer Tanrr rast getirir-se, "Siiyleyin Semerkand'r ne zaman ahru?" dedim. Bdzilarr: dediler. O zaman son bahar bahara ahnz" -idi."tlk Bdalan bir ay, bdztlarr ktrk gi.rn ve bizilan da yirmi gtin sonra dediler. Noyan K
e06 (28 TEM. 1500
FERGANA
giinde ahrlz" dedi. Tanrt rast getirdi ve tam on diirt gtnde Semerkand't aldrk. O srrada garip bir riiya gdrdtim. Riiyamda, Hoca Ubeydullah hazretleri gelmigler ve ben istikballirrine grkmrgtm. Hoca gelip oturdular. Hoca'ntn 6,niine, gdlibd biraz tekelli.ifs0z, sofra ortiisti yaymr5lar ve bu yi.izden hazretin hattnna bir Sey gelmig. Molla Baba, benim taraftma baktp, "Benden defildir' igaret ediyor. Ben de ima ile: dedim. Hoetmigtir" sofra drtiisiinii koyan l<usur ca anladt ve bu rndzeretimi kab0l etti. Ayafa kalktrlar; tegyie grktrm. Bu evin avlusunda, saE veya sol kolumdan tutup, beni 6yle 1rukart kaldrrdt ki, bir aya' frm yerden kalktr. Sofradakiler: - "$eyh maslahat dediler ve Su birkag gtin iginde Semerkand'r verdi" aldrm.
-
Bir iki giin sonra, Esfidek
kurgantndan Vesgelindi. Bir defa Semerkand civantnend kurgantna na gidip, duyurarak geri diindtiBiimiiz hilde, (84 a) tekrar Tanrtya tevekktil edip, aynr-niyetle ve Vesmend'den, ijfile namaztndan sonra' Semerkand i.ize' rine si.ir'atle hareket ettik. Hoca EbiilmekArim de beraber idi. Gece yarlsl hryaban iizerinde Megdk kiip' riisiine gelip, iyi yiEitlerden yetmig -,seksen kiSilik bir takrmr ileri gtinderdik. (103) Bunlar G0r-r Agt' kan kargrstndan merdivenle yukan gtktp, FirCrze kaprsrndakilerin iizerine ytiriiyerek, kaptyr ele gegirecek ve bize adam g
t26
-
l? TEM. l50l)
ederek, itibar gormiiqtii. Yiiitler Fazrl Tarhan'1, bir' kag adamr ile birlikte, oldiiri.ip, kaptnrn kilidini bal' ta ile krrarak, kapryr aqtllar. O esnada ben yetiSerek' derhdl Firfize kaptstndan igeri girdirn. Ebtilkastm K0hber kendi gelmemiS, kiietik kardegi Ahmed Ka' srm'r, otuz - krrk kadar adamt ile, gondermiSti. tbra-
him Tarhan'ln adamlartndan hiq biri yoktu; Sehre girip, hankahta oturduium vakit, Ahmed Tarhan adh kiieiik kardegi, (84 b) birkag adamt ile, geldi. $ehir ahalisi heni.iz uykuda idi. Di.ikkdn sdhipleri' diikk6nlarmdan bakrp, beni tanryarak, du'a ediyorlardr. Az bir miiddet sonra, Sehir ahalisi haoerdar oldu. Bizim adamlarr ve gehir ahalisini garip bir se'
ving ve neg'e sarmtgtr. ozbekleri, kudttz ktipekler gibi, sokaklarda tag ve sopalarla ijldiirdi.iler. Belki diirtbes yiiz dzbefi bu gekilde 6ldiirmiiqlerdir. $ehrin vilisi Can Vefa, HocaYahya'nln evlerinden birinde bu' lunuyordu. Kagarak gtktp, $aybak Han'rn yanlna
gitti. Kaprdan girince, doiru medrese ve hankah tara' frna ytiri.idiim ve hankahrn takr iizerine oturdum. Sa' baha kadar her tarafta kavga ve gtiri.iltii devam et' ti. Haberdar olan bdzr esnaf ve diikkdn sdhipleri se' ving ve neg'e ile geldiler ve ellerinde ne varsa' getirip du'a ettiler. Sabah ozbeklerin Ahenin kaprsrnda, iki
kapr araslnl tahkim ederek, wrugmakta olduklarr haberi geldi. Derhdl ata binip, Ahenin kaprsrna do[ru gittim. Benimle (104) on on beg veya yirmi kadar adam vardt. $ehir yeni ele gegmiqti. Ayak tahtmtn' dan herkes bir taraft aragttrmakla (85 a) meqg0l idi. Ben yetisinceye kadar, ozbekleri Ahenin kaptsrndan grkarmrglardr. $aybak Han bu haberi ahp, fevkalAde 127
906 (28 TEM. tt00
TERGANA
teltsla, gtineS doiarken, yri.lz- yiizelli adamr
ile' Ahe-
gelip vetisti. Frsat kaprva gelmisti' tr'agibi, yammda gok az adam Xoi, ruf,urrrla zikredildigi go' ;;;A; gaybak Han, hic bir is vapamavacafrnt diiniip' ,tin.", iuru*uO,; derhdl geri diindii' Oradan indim' Ekdbir' egraf 'Ue Sehrin ettiler' "rtt"'gortan-Saray'a [Uytif.futi gelerek, beni giiriip, tebrik biYtiz krrk yrla yakrn, Semerkand payitahtr biri ge' zim Ailede idi. Yabancr ve diisman iizbe[in Elden crkan miilkii Tann tekil;onu ete geeirmiSti'ugrayan vilAyet tekrar elimize rar verdi. YaEmaya bu gekilde gegti. Sultan ff*lyi" ffnirza da Herat'r nazarrnda' anlabaskrnla atmrstr. fakat i5 bilenler iiniinde' o isle bu fetih arat* ;; bitarai kimseleroklufu a$ihirrclrr. Eweli, sulsrntla biiyiik rrir- iurrc tecriibe getan Huseyin Mirza cok isler giirmiis, eok diismant qi;s, yaglr bir puiisutt idi' lkincisi' onun gocuk olan on yedi - on seXiz yaSrnda ve .tecriibesiz(85 b) Ugiimidi' Yadigdr Mutrammta Nattt Mirza bilen Mir vaziyeti ve ciisii, diiqmanrn iginde bulunan gondetip'-9t1. olduAli Mirahtrr, Miria'ya adamlar iizerine getirdi' Dtirdiin[u bir srrada, o"" ititt"an Bai-r Zdgdn'da buluctisti, dibman O"t**J" 6ts]1. tvtirza' Sehri aldrfr vakit' nuyordu ve Sutian-ffU'eyitt ve adamlarr kendilerini Yadig0r Mutrammed Mirza gece Yadigir Muhamo tiyle iekiyo un"rnigterdi ki' de bulunan iig adamtn iisi'i tt"i'*rnda Mirzu',t"' med gusinJhi' !y derece glfil oldupu bir sarhogmus. " Mirza geldi ve gehri zaptetsrrada, Sultan'lfti'uyi" on dokw (105) aldtfrm-vakit' Su*u'ttu"d'r iru, ti. Ben ve ne de tecrlibe yaernda idim' iti;;;k isrer!95miis dirsmantm' $aybak Han edinmigtim. ntt*i'ti' benim
;i" l6;rna
128
-
t7 TEM. t50l)
gibi, gok tecriibe sahibi ve gok igler gcirmiis, ya$lt bir adamdr. Ugiinciisii, bize Semerkand'dan hig kimse gelmemisti. VAkta gehir ahalisi bana mtitemayil idi; fakat $aybak Han'tn korkusundan, hig kimse bir .sey yapamazdr. Diird0nciisti, benim diigmanrm kurganda bulunuyordu. Kurgan almdt ve d0gman da kornrldu. Besincisi, bir defa Semerkand iizerine gelmigtik ve diisman bundan haberdar edilmigti; ikinci defa geldifimiz zaman, Tanrt rast getirdi ve Semerkand zaptedildi. Bunu siiylemekten maksat, baskalarrna tag atmak defiil, (86 a) yukartda zikredildiEi gibi, viki olanr anlatmakttr. Bunu yazmaktan maksat,. kendimi yiikseltmek defildir, lrukarrda yaaldtft gibi,, dofrusu bu idi. Bu fetih hakkmda Sdirler tarihler siiylemiqlerdi. Onlardan bir beyit hattrda kalmtgttr: .Akrl tarihini yeniden ciiyledi; bil o Fe,th-i Bahur Bahddtr'drr. (9e6 r r00).
-
Semerkand almdtktan sonra, $avdar, So[d ve tiimenlerin yakrrundaki kurganlar birer birer bana iltihak etmefe bagladtlar, Bdzr kurganlart iizbek v&lileri, korkudan, btrakrp gtkttlar. BAa kurganlar ise, dzbekleri kovup, bizim idaremize girdiler; bialart da vilileri yakalayrp, kurganlan kapatttlar. Bu srralarda $aybak Han'rn ve
t29
'ffi,
$,'
SDRGANA
ffi
Baki Tarhan da, bir firsat bulup, gelip Karst kurga' nrna girdi. Hazar ve l(ar5t da iizbeklerin elinden gtk' tt. Kara-Kiil'ti de, Merry'den Ebii{muhsin (86 b) Mir' za'nn adamlarr gelip aldrlar. tsimiz (106) fevkalAde
:
lI€
lyi
gidiyordu. VAldelerim, gog ve akrabalartm, ben Endican" dan grktrktan sonra, bin mi.igkilat ve mesakkatle ura' Tepe'ye gelmiglerdi. Adam gdndererek, onlan Semer' kand'a getirttik. Su birkag giin iCinde, Sultan Ah' med Mirza'nln benimle evli olan krzr Ayge Sultan Begim'in bir krzr dtinyaya geldi. Fahriinnisa adr veritAi. Bu benim ilk gocufum idi ve ben o vakit on do' lnu yagrnda idim. Bir ay veya lii,lrk g0n iginde Tan' rt rahmetine kavugtu. Semerkand fethinden sonra' birgok defa etraf ve civardaki han, strltan, emirlere ve hudut boyunda oturanlara, yardrm talep etmek tizere, arka arkaya elgiler ve haberciler gidip geldi. Bazrlarr, tecriibeli olmalartna rafmen, dileklerimi kolayca kab0l ehe' mek hafiflifinde bulundular. Bdzrlarrnm bize k4rsr edepsizlikleri ve fena hareketleri g6riilmiiStiii 91"t da, kendi vaziyetlerinden korktuklarr iein, tegifiii et' tiler. BAzrlart yardtm giinderdilerse de, bu yardrm de[ildi. Bunlartn hepsi de, strast gelince, zikredilecektir.
Semerkand'rikincidefaaldrprmvakit,Ali$ir
Bey (8? a) heni.iz hayatta idi' Bir defa bana bir mek' ya' ttrbu da gelmisti. Ben de, arkasrna Ttrrkge beyit ztp, bir mektup giindermiStim' Cevap gelinceye kadar al' tefrika ve kavga grktr. $aybak Har, Semerkandl kendrfr zaman, Molla Binai'yi miilAzemetine almrgtri disi ile berab;r bulunuyordu' Semerkand fethinden 130
906 (28 TEM. 1500
-
r? TEM, l50l)
birkag glin sonra, buraya geldi. Kastm Bey ondan giiphelendiEi icin, $ehr-i Sebz tarafina gitmesine izin verdi. Qok faziletli adam oldupu ve hig bir giinahr gdriilmedifi igin, tekrar Semdrkand'a getirttik. Daim0 kaside ve gazel yazardr. Neva fasltnda bestelenmis bir gazeli bana ithaf etti. Yine o zamanlarda bir ruba'i siiyledi: No hendimi besleyecelc yiyecefim, ne iirtiinecek giyecelim var; yemesi ve giymesi olmayan bir adam, ilim ve hiiner igin, nastl gahgrr. ( l0i) O zamanlar ben de bir veya iki beyit sciyliiyordum; fakat gazel tamamlamryordum. Yalmz bir tAne fiirkge ruba'i sdyleyiverdim: lglcrinin hepri, gdnliine g6rc, olacaktrr; ihaan ve maat, hepri eana gelecektir; o oiiyledilin galle vc girecek' miihmcri
""""";:tn ;'::1iL"il::*"'"
Molla Binai bu ruba'inin (87 b) sonuncu mtsral' mn kafiyesini redif yaparak, baska bir kafiye ile, tekrar bir ruba'i siiyledi: Mirzam kara vc denizin tahr olacaktrr; hiineri ilo cihanda temayiiz edecektir; bir miihmel igin bu lsadar ihran oluroa, miistAmel desemi neler olacaktrr.
O esnada Hoca Ebiilbereke Firaki, $ehr-i Seb/den Semerkand'a gelmiSti; o: "$u kafiye ve redifve dedi lizrmdl" te siiylemek su rubaiyi siiyledi:
-
Devrin ettili cefa, ondan corulacaktlr; ilicenap rultan, bu kabahati affettirecektir. Ey aAki, hcr ne kadar dokiilen dolmazra da, diik0lenimiz bu devirdc dola. caktrr. 131
FERGANA
Bu kr$ igimiz gok ilerlemekte, Saybak Han'rnki gerilemekte ise, idi. Bu esnada bir iki hadise iqimizi biraz bozdu. Merv'den gelerek Kara-Kiil'ii alanlar, mukavemet edemediler; Kara-Kdl tekrar iizbeklerin eline gegti. Debfisi ka]esinde lbrahim Tarhan'rn ktiCiik kardegi Ahmed Tarhan bulunuyordu. gaybak Han gelerek, muhasara etti. Biz asker toplayrp, ha-
arhk yaprncaya kadar,
zor'la aldr ve ahalisini tamagegirdi. miyle krhgtan Benim Semerkand'r aldrfrm zaman, yanrmda tecriibeli iki ytie krrk adamrm (88 a) vardr. Beg alh ay iginde, ytice Tanrrrun yardrmr ile, o kadar artil ki, $aybak Han gibi bir adamla, ileride zikredilecefi gibi, Serpi.il'de bir rneydan muhal€besi
yapt*. Etraf ve civardakilerden, Han'dan, Eyyub Beggik, Ka5ka Mahmud ve Barrnlar, dtirt beS yiiz kadar adamla, yardtma gelmiglerdi. Cihangir Miua'dan, (108) Ten'bel'in kiiciit< kardegi Halil, yiiz - iki yrrz adamla, yardrma gelmigti. $aybak Han'tn ef'dl ve et-
varrnl en iyi bilen Sultan Hiiseyin Mirza gibi tecrii-
be sahibi padiSahtan hig kimse yardtma gelmedi. Bediiizzaman Mirza'dan da hig kimse gelmedi. Husrev $ah ise, korkudan adam gdndermedi. Qi.inkii, Jrukanda zikredildiE'i gibi, ondan bu iileye pek gok kittiiItik gelmiqti ve bizden f.azla korkuyordu. $ewdl aytnda, Saybak Han ile muharebe etmek niyeti ile, hareket ederek, Ba[-r Nev'e grktrm. Asker toplamak ve hazrrhk yapmak igin, Ba[-t Nev'de beg alil gi.in oturuldu. Ba[-r Nev'den hareket edip, birkag defa konakladrktan sonra, Serpiil'den gegerek, ordugdh kurduk. Ordug&h etrafmr, bagtan baga kaztk (88 b) ve hendeklerle kugatarak, mazbut bir hAIe
t32
906 (28 TEM. tt00
-
t? TEM. t50t)
getirdik. $aybak Han o taraftan gelip, Hoea-Kdrdzen civarrna indi. Aramrz tahminen bir ylgag idi. Diirt beS gun burada oturuldu. Bizim adamlanmu ve di.igrnanli adamlan her gi.in oradan buradan gelip, okla vurusurlardt. Bir gi.in diigmanm adaml biraz f,azla kalabahk olarak geldi; epeyce muharebe oldu, fakat hig bir taraf f.azla bir gey kazanamadl Bizim bir alay kadar adamlmn gabucak ddniip, hendefe girmig. BAzrlarr bunun Seydi Kara Bey alayr oldufunu sdylediler. Seydi Kara Bey gergi sd'ztiniin eri idi, fakat ktlrcr biraz zayfi, idi. O gi.inlerde bir defa $aybak Han bir gece baskrnr yaptr. Askerlerin etrafi a[ag mdnia ve hendekle miistahkem ve mazbut bir hdle getirilrnigti; gelip hig bir iS yapamadt. Hendefin drgansrndan bafirarak, bir miktar ok afip, geri dcindi,iler. Ben muharebenin tAcil edilmesini istiyordum. Kanber Ali de gayret ediyordu. Baki Tarhan, bin iki bin silthh adamla, Keg'e inmig ve bir iki gtine kadar bize iltihak edecekti. Seyid Muhammed Mirza Duglat da, Han daytm tarafindan yardrma gelerek, bih - bin bes yriz adamla (89 a) Diy0l'e (109) inmig; dcirt yrgag mesafede bulunuyordu ve sabaha kadar bize iltihak edecekti. Biiyle bir vaziyette muharebeyi tAcil ettik ve vumgtuk. Hiddetlc hemen
:,tfi :tfi,ll",til,.o'eiman
olatak'
Benim gayretimin sebebi Su idi: muharebe gfiniinde Ziihre yrldra arada bulunuyordu. EEer o giin gegirilirse, oniig - onddrt gitn kadar Zirhre yildtzt diismarun arkasrnda bulunacaktr. Fakat bu mi,ilihaz.alat yersizrnis ve liiz0msuz acele edilmiS. 133
FEBG ANA
ile sildtrlanarak, at' larh zrrh taktp, safi ve kol, merkez ve ileri kol saflannr tanzim edip, harekete gegtik. SaE kolda - tb' rahim Sant, lbrahim CAni, Ebi.ilkasrm K0hber ve di' Mezid Tar' Eer bdzr beyler, sol kolda - Muhammed ilan, tbrahim Tarhan, Semerkand beylerinden Sul' tan Hiiseyin Argun, Kara Barlas, Pir Ahmed ve Ho' yalsn ca Hiiseyin, merkezde - Kastm Bey ve bdzt igkiler vl iteri kolda - Kanber Ali Sell6h, Bende Ali' fi*" Ali, Mirsah Kogrn, Seydi Kastm Esik AEa' BendeAli'ninkiisiikkardesiHaldfu,KogKasrmEley'in yiEit ve ogtu gayaar bulunuyordu. DiBer merr'rcut iyi tcJ.U.tin hepsi ileri kola baElanmrstr' Bizim saf htUnAe harekete gegmemizle, diigman da o taraftan (89 b) saf hilinde kar$rmrza gtktr' SaE kolunda Mahmud Sultan, Cini Bey Sultan ve Timur St{tan} ve diler sol kolunda _ Hamza Sultan, Mehdi sultan uaa r.rrt"ttrar bulunuyordu. saflar yaklasutca, dflg' manrn saf kolunun ba$r bizim arkamrza do[ru.yiirii' ile' dii. Ben Ae Viiztinii onlara dofru gevirdim' Bizim ri kolumuz biitiin tecriibeli ve iyi krhc kullanslt yi' saE tarafimrzda Eitlerimiz ileri kola baElanmrStr.["fAt. Oniirntizde hig bir adam kalmadr' Buta raE' aan, lleri gelen adamlan \rurup diindiirerek' merke' ," ,itrsttt&f.. ts o dereceye geldi ki, $aybak Han'rn lA' Uazr Vusft ve biiytk adamlan, ona: - "Yiirtirnek fakat o !u' ,-, dur*ak zamaru gegti" - demigler;saE kolu' bl' f,rnaugu yerde kalmrs. (110) Dtismanrn zim sol kolumuztt maEl0p ederek, arkamrza 9g' yiirtidii. lleri kol da saf tarafimuda kahnca' iiniimtlz
Bir
lCtX
sabah, muharebe niyeti
L.$r. Arkadan
uu 6ndtn zorlayarak' dii$m"T ok
askerainaBa bagladr. Yardtma gelmis olan molul 134
lp'
- tr TErvL t!0t) lerinin muharebe etmefe hig takati yoktu, Muharebeyi brakrp, bizim kendi askerimizi yafima ederek, attan diigiirmele bagladrlar. Yalnz burada defiil, bedbaht mo$ulun (90 a) Adeti diimd bdyledir. Gilip gelse de,'ganimet (olca) alrr, ma$0p olsa da, kendi ilini (adamlarrnr) yapma edip, ganimet alrr. dniimiizdekiler kag defa giddetle hUeum ettilerse de, her defasrnda piiski.irttiik. Oniirniizden de zorladrlar. Arkampa gegen adamlar da gelip, bizim alaya ok atmafa bagladilar. lleriden ve arkadan zorlayarak, askerimizi biraz.sarstilar. Ozbe[in muharebede biiyiik bir hiineri, bu gevirme (tolgama) hareketidir. Hig bir muharebesi gevirmesiz olmaz. Yine biri gudur ki, ileride ve arkada, bey ve neferlerin hepsi ok atarak, dolu dizgin gelirler ve ddndtikleri zamanda, toplu hilde, dolu dizgin ddnerler. 906 (28 TEM. 1500
Benim yarumda on - onbeg adam kalmrstr. Kfihek nehri yakm idi. Sai kolun bir ucu nehre varmrgtr. Biz de nehre dofru yiiri.idiik. K0hek nehrinin gekildifi zaman idi. Nehre vannca, zrhh bir h0lde, suya girdik. Nehrin yansrndan fazlasr yi,iriiyerek gegildi. Kalan ktsmr derin idi. Bir ok afimt kadar yeri, arhL bir hAlde, atlan y0zdi.irerek geCtik. Suyu gegtikten sonra zrrhlarr brakt*. Suyun Simdl tarafina gegince, diigmanm (90 b) tdkibinden kurtulduk; fakat burada da da$nrk adamlartmrzr diigtiren ve soyan hep bu ufiursuz moful idi. tbrahim Tarhan'r ve difier birgok yiEitleri mopullar yaBma edip, attan diisiirdiiier ve telef ettiler. Kirhek nehrinin simAl tarafindan ge-. lip, Ktrlbe civanndan gectik; iki namaz arasr, $ehz6de kaprsrndan girerek, erke (111) geldirn. 135
!ERGANA
Biiyiik beyler, iyi yifitler ve birgok adam bu muharebede telef oldu. $urasr gariptir ki, bu muharebede tbrahim Tarhan, lbrahim Saru ve lbrahim Cini gibi, lbrahim adlr tiC biivUk bev telef olduHuEbtilkasrm Kfihber, Kasrm Bey'in biiruk oflu ge' day-Birdi Tuger ve ewelce de birkaq defa zikri Halil bu i." surt n Ahmed Tenbel'in kiiciik karde$i isLuharebede telef oldular. Bir krsmr da muhtelif
tikametlerde kagtrlar. Bunlar arasrnda Muhammed Mezid Tarhan, Hisar ve Kunduz tarafma' Husrev riayet etbun'u gitti. Kanber Ali Setldh Moiul, Cok giirdiiErti iigit"i, beylerimizden idi. Bu kadar riayet Semertrilde, biiyle bir zamanda sidrk kalmaytp' yanrna gilti' kand'dan gosiinii alarak, Husrev $ah'tn (91 a) tgki ve yiBitlerden bizrlart, meseld Kerimddd Hudaydid Thrkmen, Cinike KiikeltaS ve Molla Baba Pegijari Ura-Tepe taraftna gittiler' O zamanlarda fvfoUaBabahizmettedeEildi;misafirolarakbulunu' yordu. Bdzrlarr da, bizimle Semerkand'a girdi' Buniu, $irim Tagayi ve adamlart da bulunuyor"r".rnda du. Mi.igtvere ederek, hayat ve iiliimii Semerkand krrg"trntn iginde giir0p, kurgant tahkim etmefe ka-
rarverdik.Annemilebtiyiikvektiqiikkrzkardeglerim kurganda bulunduklan halde, '$irim Tagayi giie'
gd'ndile ve adamlarmr gehirden gtkanp, ura-Tepe'ye derdi. Kendisi, yalnrz olarak, birkag adamr ile Kurgan'da kaldr. Yalmz bu defa defil, biiyle miiskfil vaiyetlerde ddimi bdyle hafiflik ve sadakatsizlikler ondan sidtr olmustur. Ertesi sabah Hoca Ebiilmektrim'i, Kastm Bey'i' btitiin beyler ve igkileri ve miigdvereye igtirdk edebilecek yifitleri dflvet edip, milg'dvere ettik ve Kur-
- lz rEu. lror) gan'r tahkim ederek, hayat ve iiliimti Kurgan iginde gtirmeSe karar verdik. Ben ve Kasrm Bey ile yakrnrmdaki igki ve yifitler, ihtiyat kuwetler.idik. Onun igin, gehrin ortasrnda, Ulu! Bey Mirza'nln medresesinin damt iizerinde, (9f b) bir ak qadrr kurdurarak, (112) oturdum. Difer bey ve yifitlere kaprlarda ve etrafindaki kale duvarlarrnda yerler tAyin edildi. lki iig gtin sonra, $aybak Han gelerek, Kurgan'rn biraz uzafirnda indi. Mahalle ve kciylerin ayak takrmr fevc feve toplanarak, saldvat getirip, medrese kaptsrna geliyor ve muharebeye grkryorlar&. $aybak Han bunlara karg harekete gegiyor, fakat Kurgan'rn yakrruna da gelemiyordu. Birkag giin bu gekilde gegti. Ok, krltg yarasrm gdrmeyen ve muntazam.meydan muharebe ve cidilinin ne oldufflnu bilmeyen bu ayak taktmr, bundan cesaret alarak, daha tzaklara kadar grkmafa bagladilar. Tecr0beli yiEitler onlan biiyle faydasu grkrglirdan men'etmek istedikleri vakit, 906 (28 TEM. ttoo
ta'netmepe bagladrlar. Bir g0n $aybak Han Ahenin kaprsr tarafina hticum etti. Ayak taktmr cesaret aldrklan igin, her zamanki gibi, clir'etle ona kargr vzapa grkttlar. Onlarrn arkasmdan b6zr yilitlerle stivari bdliilti grkarildr. Ugttirgerden tarafma kdkeltaSlar ve yakm igkilerden Noyan Kiikeltag, Kul-Nazar Tagayi, Mezid ve difer bir$oklan grkmrglardr. Orada 'bir iki tizbek (92 a) bunlar iizerine at sahverdiler ve Kul-Nazar ile krhg krhca geldiler. Ozbekler attan inerek, zorladrlar ve gehrin ayak takrmmr kovalayarak, Ahenin kaprsrna ilktdar. KoC Bey ile Mirsah Kogrn, Hoca-Hrzrr mescidi yanrnda kaldrlar. Yalalarr kovduktan sonra, diismanm ilerideki athlart, toplu bir hilde, Hoca-Hrztr mes137
j'
136
FSRGANA
cidine doiru yiiriidii. Kog bey, bu ilerleyen ozbeklere dine dofru yiiri.idii. Kog bey, bu ilerleyen dzbeklere kargr grkarak, Cok iyi garprgtr ve fevkaldde igler yaptt. Biitiin halk bunlara bakrp duruyordu. Kaganlar kagmakta devam ediyorlardt. Artrk ok atmak ve mukavemet etmek zamanl gegmigti. Ben, kapt i.izerinden n6vek atryordum ve yakrnrmda bulunan bdzrlart ok atryorlardr. Yukandan atrlan oklardan dolayt, Hoca-Hrzrr mescidinden ileri gidemediler ve geri diindi.iler.
Muhasara miiddetince Kurgan duvart tizerinde her gece (113) dolagtr, yiiriirdi.ik. Bdzan ben, bizan Kastm Bey, blzan beylerden ve ickilerden birimiz dolasrrdrk. Fir0ze l5aprsrndan $ehzide kaptsma kadar, duvar iizerinde atla da yiiriinebilirdi. Difier yerlerde yaya (92 b) yiiriintirdii. Bdzrlart yaya dolagrrlardt ve bir defa dolagrncaya kadar sabah olurdu.
Bir giin $aybak Han Ahenin kaprsr ile $ehzdde kaprsr arasrna hticum etti. Ben ihtiyatta idim ve muharebe burada oldulu igin, buraya geldim. Gt. ziiristan kaprsr ile S0zenger6n kaptst tarafindan korkmadrk.'O etin $ehzdde kaptst iizerinden, bir yiiz basrnrn (ytiz athk) atrnt n6.vek oku ile iyice vurdum; hemen iildii; Bu arahk oyle zorladrlar ki, US. tiirgerden tirafindan duvartn dibine kadar geldiler. Biz burada miicadete ile meSg0l iken, o taraftan ta. marnen SAfil idik. Diisman yirmi beg - yirmi altl merdiven hazrlamrs ve her merdivenin genislifi iki0C kisi yan yana grkabilecek kadarmrs. Yedi - sekiz ytiz iyi yiEiti de bu merdivenlerle Girziiristan kaptst lle S0zengerdn kaprst arasl kar$tstnda pusuya koy138
906,(28 TEM. tt00
_ t? TEIVL t50r)
mug ve kendisi difer taraftan hiicum etrnismiS. As_ kerin hepsi bu tarafta muharebe lle mesgtiikJn, bu karargih bog katdrpr bir srada, pusuda bulunanl,ar saklandrklan yerden gkrp, (g3 at kogarak, bu merdivenleri iki kapr arasrndaki ve Muhammed Mezid rarhan'rn avlusu kargrsrndaki duvar" koynuglar, Mutrarnmed Kuh Kogrn ile di!'er bir kurm nevrlrin karargfllu burasr idi. Bu beyrer llluhammed Mezid Tarhan'm avft.rsurdi burunuyorr,ardr. sizengerin kaprsr Kara Barlas'rn kararxshr idi. Geziiristan kapur, $irim Tagayi ile biiytik ve kiigiik kardeglerinin ve Kutluk Hoca Kdkertag'rn karargeh idi. -Mulrarebe baSka tarafta cereyan ettist lgin, karareehtakiler bu lsten habensiz olduklarudan, adamtan, isteri gtiglerl igin, evlerine ve)la pazan daBrlmrSladr. tff+l Ancak kararg6h beylerl ve aVak talumrndan blrkag kisl yerlerinde kalrnrslardr. KoC Bey, Muhammed KnL KoCm, gah S0fi ve difer bir yigit onlara karpr grlup, yilitlik gdsterdiler. Duvar iizerine dtigmarun ada*lanrun bazrlan gr'krnrgtr; diferleri de grkrnakta ldl. Bu zikri gegen diirt kisi kogarak yeti$tiler ve rnuu$arak, diigmani duvardan a$a& diisijri.ip, kagrdrlar. Hepsinden iyr KoC Bey garpqtu Kog Bey'ln hoga glden iglerinden biri de bu idi. Bu muhasara esna$nda iki defa Cok iyi iS Ciirdii. I(ara Barlas da S0zengerdn kaprsr karargAhrnda (gB b) 5ralmz kalmr$tr. O da iyi dayandr. Kutluk Hoca Ktikeltag ve Kul-Nazar Mirza'lar da kararglhran olan Gdztlristan kaprsrnda idiler. Onlar da az adamlan ile tyl dayanarak, mazgaldan i)a ok attrlar. Bir defa Kasrm Bey, ytEitleri kumandasrna alarak, S0zengerAn kapr'srndan grkrp, iizbekleri Hoca-Kefsirre kadar str139
FERGANA
dii ve adamlarmdan bir kactnr ele gegirerek ve ba$' lar keserek, geri geldi. Ekinin yetistiEi vakit idi; fakat hiq kimse yeni ekinitoplayamryordu.Muhasaragiinleriuzadt.Aha. Ii Cok sikrnb gekiyordu. O dereceye geldi ki, fakir ve miskinler kdpek ve egek eti yem€e basladilar' Atlann yemi de kalmadr. Atlara aEag yapraklan veriyorlardr. O zaman yaptlan tecriibeden, at iqin dut yapragr ile kara-afag yapraprnm biitiin yapraklari"" a"f." iyi olduE'u anla$rldr' Bdzr kuru aEaglart do[rayarak,talagtntsudatslattp,atlaraverirlerdi' yaklas' UC - diirt ay kadar $aybak Han kurgana
madr; uzaktan etrafmda dolaStl durdu' Bir gece hie beklenmedik bir vaki! gece yarlsrna yaktn' Fir0ze kaptst tarafina gelip, dawrllar galarak, harp na'' ralan attrlar. Elen medresede (94 a) bulunuyordUm. FevkalAde telAS ve karrgrkhk oldu' Bundan sonra her gece gelip, darmliar galarak, harp na'ralan atrp' giirtiltii ederlerdi. ve adamlat' . Her ne kadar etraf ve civara elgiler (115) giinderildi ise de, hig kimseden imdat ve yardrm gelmedi. Kuwetli oldufumuz ve hig bir nok,"nr*, olmadrft zamanlarda da yardtm etmemis olanlar, biiyle bir zamanda nigin imdat edeceklerdi' Bunlardan yardrm umarak, kaleyi miidafaa etmek imkinsrz imiS. Bir atalar sbzii vardtr: bir kurganr tahkim etmek igin, bir bas, iki kol ve iki ayak 16'
.
906 (28 TEM. t500
- l? TEM, ttot)
tecri,ibe sahibi bir padigah da bize yardrm etmedifii ve manevi bir yardrm igin, bir elgi bile gcindermedipi hnlde, muhasara zamanlnda, $aybak Han'a, eICi olarak, Kemdleodin Hiiseyin Gdziirgehi'yi gonderdi. Tenbel, Endican'dan Big-Kend civarma geldi. Han, Ahmed Bey'i ve yanrndakileri Tenbel'e kar5r erkardrlar; Leklqkin (94 b) ve Ttirek (Ti.ilek) garbagr civannda kar5rla5trlar, fakat muharebe filAn olmadan aynldrlar. Sultan Mahmud Han harp adarnr de-
gitdi. Sipahilikten tamamen bihaber idi. Tenbel ile
kar5rlastrfil zaman, Han'dan korkakga sdzler've hareketler giirtiltir. A,hmed Bey kaba, fakat cesur ve sddrk bir adamdr. Qok kaba konu5urdu. O der ki: - . "Elu, Tenbel nasrl bir adamdrr ki, bu kadar telAg ve tereddiit giisteriyorsunuz. E[er gdzirniz korkuyorsa, giiziiniizii bafrlaytp ytir0yelim ve kargrlagahm".
ztmdr.Bas.kumandanikikol.ikitaraftangelecek
olanimdatveyardtmveikiayak.kurganmsuyu
ile zahiresidir. Biz, bu etraf ve civardakilerden imdat ve yardrm bekliyortrz' Onlar ise, her biri baska bir fikirdedir. Sultan Hiiseyin Mirza gibi ces0r ve
t,t0
t4l
# 907
DOKVZ YUZ YEDI SENEST VEI(AYTI Muhasara miiddeti uzadt' Zahire ve erzak' imdat ve yardrm hig bir taraftan gelmedi' Asker ve ahali ka-C' limitsizliEe diiSerek, birer'ikiser kurgant brrakrp'(116) maEa bailadrlar. $aybak Han kurgan halkrrun aciztigini anlayarak, gelip GAr-i Agrkan, civanna^infi. Ben de Saybak Han'rn karststna' K0y-i Pdydn'-
dabulunanMelikMuhammedMirza'nrnevlerine -
geldim. O giinlerde, Uzun Hasan, Hoca Hiiseyin' on Daha in Ues attamr ile birlikte gelip, kurgana girdi' Mirza'run ijnce lgS a) zikredildiEi gibi, o, Cihangir gtkmamva dtisman olmasrna ve bizim Semerkand'dan giris idi' da sebep olmuqtu. Bu'giri5, gok cesurine bir Asker ve Sehir halkrnrn darhk ve srkrntrsr arttt' adamlarlmE da, duvardan atlaya' Yakrn ve moteber 'bagladrlar' Bey ve ndmdarlardan ve rak, kagmaBa ile Veys LA' eski emekdarlanmrzdan bir Veys $eyh gari varAt; onlar da kagtrlar' Ben ve yanlmda bulu' taraftan-i'imit nanlar, hepimiz me'5rus otO"X' HiC bir kadan da ttikalmadr. Erzak u, ,uhi'u de azdr; olan gelmedl Bu kendi. Hig bir taraftan erzak ve zahire attr' EBer esnada $ayba}< Han barrg siiziinii ortaya bulun' her hangi bir tarattan i'imit olsa veya zahire hAstl Zar0ret sa idi, sulh silziine kim kulak asardt' gece yansl' onu ve sulha benzer bir sey yaplp'Hantm't bera' grkrldr' Vdlidem Seyhzflde kaprstndan 142
(t7 TEM. t50t
- ?
TEM. t502)
ber gritiirdiim. Ondan bagka iki kadrn grktr; biri Bigke Halife, diferi Minglig KrikeltaS idi. Biiyiik krz karde5im Hanzide Begim, bu grkrgta gaybak Han'rn eline diistii. Karanhk gecede, Sofd'un biiyiik arrklarrndan gabalanarak, yolumuzu kaybedip, bin mesakkatle sabahleyin Hoca-Didar'dan gegip, stinnet vaktinde (95 b) Karbug (Karpuk) da€rna trrmandrk. Karbug dalrrun gimdlinden, C0dek (H0b-Kend) k6ytinfin agafrsmdan, Ilan-Otr'na dofrru hareket ettik. Yolda giderken, Kanber Ali ve Kasrm Bey'ler ile at yangtrrdrk. Benim atrm gegti. Onlann ne kadar geride kaldrfmr giirmek niyeti ile, geriye baktrm. Kolan bo$almEmry, eier gevrildi. Bag iistii yere dtis. tiim. Gergi derhil kalkrp, ata bindim; fakat aksama kadar kendime gelemedim. Bu 6lem ve olup biten vak'alar gdzi.ime r[iya ve haydl gibi (11?) gdriinti'. yordu. Akgam, ikindi namazl vaktinde, IIan-Otr'+ da inip, bir at kesip, etini SiSleyerek, kebap yaptrk
,
Atlan da bir az dinlendirip, tekrar hareket ettik. bir az
Korlcu
:
vc arkrntrdan grkrp rahatr bulduk; yeni bir hayat vc ycni bir diinya bulduk.
Oliim korkusu gciniilden Crktr, aghk (96 a) siddeil halktan defoldu. Hayatunrzda bu kadar istirahat etmemigtik; rahat ve bollufun kadrini bu kadar bitmemigtik. Srkrntrh hayattan sonra gelen istirahat t43
.
fENGANA
ve mesakkatten sonra gelen huz0r, daha tath ve daha iyi geliyormus. Diirt'bes defa tiiylece stkmttdan rahata ve mesakkatten huz0ra kawsmuguzdur' Bu ilki idi. Biiylece diisman belisrndan ve aglrk ifetinden kurtularak, bolluk ve istirahate erigtik' Ug-
diirtgiinDizek'teistirahatettiktensonra'Ura.Te.
pe taraftna hareket ettik. PegAgar, yoldan bir parga kena(a diisi'iyordu' Bir mi.iddet orada bulundufum igin, gecerken u[rayarak, onu seyrettim. Pegagar kurgantnda' uzun
miiddetannemHanrm,tnhizmetindebulunanAtun'a tesadiif ettim. Bu defa, yi.ik hayvanr bulunamadtftndan, semerkand'da kalmrgtr' Giiriisiip sorusturdum' Semerkand'dan buraya yayan gelmig' Annem Ha'
lm'lnkiisiikkrzkardegi,H0b-Nig6'rHanrm'finidiin'
yaya veda etmig. Ura-Tepe'de Hanrm'a ve bana buEnnu- haber verdiler. Benim'babamrn annesi de dican'da vefat (96 b) etmiS; bunu da burada sbylediler. flantm, Han dayrmtn vefatrndan beri' anneleri, kiiqtk erkek ve ktz kardesleri olan $ah Begim, Suitan Mahmud Han, Sultan-Nigir Hantm ve beviet-Sultan Hantrn'lart giirmemiglerdi (118) ve giirmek ayrtlalt on iig - on dilrt sene olmustu; onlan Hiiseyin iern, Taskend'e gittiler. Ben, Muhammed Mirza ile konuqaiak, Ura-Tepe'nin kiiylerinden Dthket (Dihket) denilen yerde krglamapa karar verdim' S."h Esyalarr Dlhket'te btrakrp, birkag giin sonr"' gtir' gulim ile Han claytmr ve difier akrabalartmr mek igin, ben de Taskend'e hareket ettim' Gidip $ah gtin oraBegim ve Han dayrm ile giiriiSerek, birkac da da kaldrm. annemin iiz ablasr Mihr-Nigar Hantm hastaSemerkand'dan geldiler. Benim annem Hantm
IM
,907 ( l? TEM. l50l
- 7 TEM. 1502)
landrlar. Qok aErr bir hastahk idi; sok biiyiik tehlike gegirdiler. Hocake Hoca hazretleri Semerkand'dan grkmr$lar; Ferket'te otunryorlardt. Ferket'e gi. dip, Hoca'yr giirdiim.
Han dayrmtn bana, ri&yet ve inayet ederek, bir vil&yet veya bir tiimen verecefini iimit ediyordum. Ura-Tepe'yi vaadettiler; fakat Muhammed Hi.iseyin Mirza (97 a) vermedi. KendiliEinden mi vermedi, yoksa yukardan isaret mi oldu, anlamadtm. Birkag gun sonra, Dthket'e geldik. Dthket, Ura' Tepe'nin daE eteklerinde bulunan kiiylerinden biridir ve biiy.iik bir dafirn etefindedir. Bu da$ geginc€, Mesiha vildye+-i baghyor. Ahalisi gergi sarthr ve kiiylerde oturur; fakat ttirkler gibi' at ve koyun siirtileri beslerler. Drhket'in koyunlannt krrk .bin kadar tahmin ederler. Bu kiiyde kiiyli.ilerin evleri' ne indik. Ben kiiy muhtannrn evine indim. Altmt5 ' yetmis yagrnda bir adamdr. Fakat annesi heniie ha' yatta idi. Qok yash bir kadrndr; yirz on bir ya$rnda idi. Timur Bey Hindistan'a girdifi zaman, bu kadt' nm akrabasrndan biri o sefere igtirdk etmig. Onlan hatrrlar ve anlahrdt. Ancak Drhket'te bu kadtnrn kendisinden dofan erkek ve krz tomn ve tonrn' larrmn torunundan doksan altr kisi hAld 'mevcut idi; olenler ile birlikte, iki yiiz kiSi sayarlardr. Torununun tontnlartndan biri yirmi be$ - yirmi alh yaglannda ve sim-siyah sakalh bir yiBit (L19) idi.
Drhket'te bulundufium ,zaman, Drhket'in civar ve etrafindaki daSlarr ddimi yaya yiiriiyerek, seyrederdim. Ekseriya yaltn ayak (97 b) gezerdim.' Ya145
IBRGANA
gelmisti ki' lrn ayak gezmekten ayaklanm o hAle €sr&srr' ;;;" tair farketmezdi' Biiyle bir gezinti srsSlrl' a"l nit giin ikindi namazr ile aksam narnazr a", a." Uir yoldan bir adam bir iikiide gidiyordu' dedim'
"Acabd bu yot nereye gidiyor?" - grkacaBr O: - "Okuze bakrn, ne der; yolun nereye EsedulmAl0m oluncaya kadar yiirii" - dedi' Hoca iuftt - "Efer 6ktiz yatarsa, ne yapanz?" diye etti. Saka ' Bu bizim' krS sipatrilerden bdzrlan kazakhklarda is' le yiirriiyemeden, Endican'a gitmek igin' miisaadet Oit.r. Kasrm Bey israrla: - "Midemki bu adam eloraya gidiyor, Cihangir Mirza'ya bilhassa kendi etti' biselerinizden, bir 5ey giinderinl' diye arz tekBir samur serpusumu giin{erdim' Kasrm Beyolut'' rar: "Tenbel'e de bir gey giinderseniz ne fakat Gergi buna rAzr deBildim; - diye israr etti. Kasm Bey'in israrr tizerine, Noyan Kiikettas'1n Sernerkand'da kendisi igin yaptrrmrs otduEu biiyuk yassl' ktltct ahp, Tenbel'e giinderdim' Benim bagr' gema isabet eden ktltg, iste bu krhe idi' Nitekim lecek senenin vekayiinde zikredilecektir' Birkag giin sonra, biiyuk annem tsen-Devlet (98 a) Begim, giieii, iilesi ve adamlart ile birlikte' geldiler. Bunlar-, ben Semerkand'dan erktrEtm v&' kit, orada kalmrglardt' Bu krs ortastnda, $aybak Han, Hocend su{unu ci' bttz iizerinden geSerek, $ahruhiye ve Bi;-Kend va'na akrn etti. Bunu haber'ahnca, adamlartmutn gegtik' azhBrna bakmayarak, onlara kargr harekete karHocend'in agafisrndaki kiiylerln ve Hest-Yek'in ciBu vardt' Slstna dofiru yiiriidiik. $iddetli soBuk
gurrr
146
-
90? (r? TEM. l50r
-
? TEM. Iio2)
'
'
varda Ha-Dervig riizg6rr eksik olmaz; ddimd Sid.detli eser. Sofiuk o derece idi ki, Su iki - iig giin igin' de, burada iki - iig kiSi sofiufiun Siddetinden iilmiistii. Bana gustil zamreti hdstl oldu. SAhilleri tama' snen buz tutmuS; fakat akmtrntn kuwetinden, orta' sr buz tutmam$ olan bir ank suyu vardr. (1,20) Bu suya girip, gusiil yaptrm ve on alh defa suya daldtm. Suyun soBukluEu epeyce tesir etti. Ertesi sabah Ho' ,cend suyunu Haslar karEtsmda, buZ iizerinden gegiP, .gec€ yarlsrnda Big-Kend'e geldik. Saybak Han, $ah'
mhiye civarrna akrn edip, geri diinm0stii. O sra-
larda BiS-Kend, Molla Haydar'rn oElu Abdi.ilmennan' elinde idi. Bundan daha ktigiik, Mii'min adh, bir o[Iu vardr; ise yaramaz ve darbeder bir adamdt. Ben Senierkand'da iken yanrma gelmisti; gok riayet et,rni$tim. Noyan KiikeltaS Semerkand'da (98 b) ona kargr ne sekilde fena muamele etmi$, bilmiyorum; fakat bu namusstz ona kin bafilamt5. Ozbek ahncr' lannrn diindi.iEti haberi gelince, Han nezdine adam gtindererek, Bis-Kend'den kalkrp, Ahengerdn kiiyle' .rinde iie - ddrt giin kaldrk. Semerkand'daki dsinal* ile, Molla Haydar'rn oElu Mii'min, Noyan Kiikeltas ile Ahmed Kasrm'r ve difer bdzrlarmr ziyafete divet eder. Ben BiS-Kend'den gittiEim vakit, bunlar BiSKend'de kaldrlar. O, bunlara bir ugurum kenartnda ziyafet verir. Biz getip AhengerAn kiiylerinden Stm' Sirek denilen kiiye indik. Sabah Noyan Kiikeltas'm ucummdan sarhosluk ile diisiip, itldiiEii haberi gel' di. Noyan'tn iiz daym olan Hak-Nazar, birkaq kist il,e, oraya gdnderildi. Bunlar gidip, Noyan'r diisttiEii yerden arayarak buldular ve Big-Kend'de giimiip, geri diindi.iler. Bunlar Noyan'rn dliisiinii ziyafet ya' t47
90?
FERGANA
pllan yerden bir ok attmr kadar Vukpek bi1 ugurumun alhnda bulmu5lar. BAzr kimseler Mii'min'in, Semerkand'daki kinini unutmayarak, $oyan'a kastettiEini diisiindiiler. Dosrusunu bilen olmadr. Bana bu garip bir tesir yaptr. Az adamrn tiliimiinden boy' te mi.iteessir olmusumdur. Bir hafta'on gtin kadar hep (99 a) apladrm. 6liim tarihi ("Noyan vefat etti';) seklinde tesbit edildi. Birkag giin sonra, ddniip Drhket'e geldim. Yaztn gelmesi ile, $aybak Han'tn Ura-Tepe (121) iizerine yiiriidiiEi.i haberi almdr' Drhket diiz yerde olduSu iein, Ab-Biirden geSidi ile, Mesiha iaflanna grktrk. Mesiha'ntn en asaBrdaki kdyii A'bBiirden'dir. Bu Ab-Biiraen'den bir az asagrda bir gesme bulunmaktadrr. Bu Cesme bagrnda bir mezar vardtr bu gegmetlen yukarr taraft, Mesiha'ya ve agafr tarafr ise, Pelgar'a d'ittir. Bu ge$me basrnda ve ie$menin kenartndaki tasr kazryarak, Su iig beyiti yazdlm:
hittim ki, iyi huvlu Ccmrid bir segmenin balrndaki bir taga gunlart yazmtt: - "Bu gegmede' bizden cvvcl, birgolc insanler nefes aldrlar; lonra' giiz agtp kapayrncaya kadar. giic0p gittilcr' Yifiittik ve kuvvcttc diinyayr zaptettik; fakat beraber mezara giitiiremedik"
O daEhkta, btiyle ta$a kaztyarak, beyit ve difer Molseylerin yaztlmasr 6dettir. Mesiha'da ikeir, sdir
laHicri,Hisartarafrndangelip,mtilAzemetetti'Bu matla'r o giinlerde siiYlemistim: Bir resim ne kadar zahmct ilc yaprhrsa yaprlun'
dcrlcr; lakat rcn' iiltonriin' daha ctPheliz, candan
een ondan daha gtzelcin; rana can
148
(t? TEM. t50t
-
? TEM. 1502)
$aybak Han, Ura-Tepe'nin etraf ve civarrna gelerek, biraz ortahfr karrgtnp, geri diindii. $aybak Han Ura-Tepe (99 b) tizerinde iken, dilemi Mesiha'da brrakrp, adamlanmuln az ye silAhsrz olmalarrna bakmayarak, .A,b-Bi.irden gegidinden a$lp, sabah aI(.: Sam yakmda bulunup, firsail kagrmayaLm diye, Drhket civarrna vardrk. $aybak Han acele diindii. T6krar gecidi agarak, Mesiha'ya'geldik. "Btiyle dafdan daEa, igsiz giiqsi.z, viliyetsiz ve yersiz yi.iriimek faydasudlr; Han nezdine, Tagkend'e mi gidelim" - diye hatrrdan gegti. Kastm Bey buna r6zt olmadr. O, yukarrda zikredildigi gibi, nizamr kommak ve kalanlara ibret teSkil etmek igin, Kara-Bulak'ta iig-diirt mofulu, iildiirmiistii. (722, Ga[ba bu yiizden oraya gitmefe tereddiit etti. Bir parga israr ettik, olmadr. Biz Ab-Biirden gecidinden asarak, Han yanina, Tagkend'e doEru yiiriidiik. O esnada Tenbel, asker sevkedip, Ahenger6n vidisine geldi. Asker arasrnda Muhammed Hisari diye meshur olan Muhammed Duglat, kiigiik kardesi Sultan Hiiseyin Duglat ve Kanber, Ali Selldh ittifak edip, Tenbel'e kastederler. Bu isi Tenbel duyunca, orada' kalamayarak, kagtp, Han yantna geldiler. Biz $ah' mhiye'ye geldiEimiz gtin, kurban,aln idi; fakat te' vakkuf etmeden geciP, Han yaruna, Taskend'e git' tim. Bir rubaiyi siiylemistim. Mim0l kafiyesinde tereddiidiim vardr. O zaman siir (100 a) san'atlru o
kadar tetkik etmiyordum. Han tabiat sahibi bir adamdr, 5iir siiylerdi; gerCi muvaffak olan gazeli gok
deEildi. Bu rubaiyi Han'a siiyleyip, tereddiidiirnii arzettim. Fakat giiniil arzu ettiEi Sekilde, kat'i bir ce149
907
(l7 TEM. t50t _ ? TEM.
t5o2)
FERGANA
vapalamadtm.HerhildeEiirsan'attnlaztetkiket. miglerdir. O rubai Sudur: Mihnetto inaan inranr hatrrlamazmrl' gurbette inaan giinltn0 9id ctmezmili bu'gurbette giinltim hic lad olmadr, Surbcttc inlan elbettc cevinmezmig'
Sonra malom oldu
ki, tiirk dilinde, yerine giire'
&ve (g)'k birbirinin yerine geeermis' Birkag giin sonra, Tenbel Ura'Tepe'ye geldi' Bu
t-d, t
-
haberi ahnca, Han TaSkend'den asker sevketti. Bis-
KendileSim-Sirekarasrndasafvesolkolsafla.
rmr tanzim edip, dim giirdiiler. Mog'ul 6deti i'izere' tufi agtrlar. Han attan indi. Bir moBul dokuz tuEu' uanrndniindedikip,biriikiiaiiniinbacakkemifine bir uzun ak bez baplayarak, elinde tuttu ve iig par'
i" **
bezi iic Gun kuyruEundan az agafr'baBiuyrp, tuf direpinin altrndan gegirdi; (123) bir bezin o..tn* Han ayaklarr ile bastr, bir tuEa bafilanan-be' zin ucuna da ben bastrm; bir bezin ucuna da Sul' tan Muhammed Hanike (100 b) bastr' O moEul' bt'l
u"Et"''*'solaniiktiziintinbacakkemiEinielinealrp' rnoguL" bir geyler siiyleyerek, hrEa baktp' iSaret
ediyor;Hanvedi[erbiittinetrafteduranlarhrga' krmrzlarserpiyorlarvebiitiinnefirvedavull&fbir.
den gahyor. Mevcut ve safta duran asker' hep biryaplyor' den harp na'rasl kopartyor' Ug defa biiyle lar; sonra atlara ninerek, harB na'rast kopanp, btiylece askerin etrafrm dolasryorlar. MoEul arasrnda Han'rn Cengiz Han'tn yasasr (tiiuiik) hala Cengiz kollar' rt€r' tauim edip brraktrlr gibidir' SaE ve sol dunrr' yerinde kezler babalan zamanrndaki gibi, yerli o daha ziya' SaE ve sol kollarda kimin itiban fazlaise'
de bag tarafta durur. Sag kolda erras ile Beggik kabilelerinin hdlt baSa geqmek kavgasr vardr. O zaman Qrras'm tiimen beyi Kagka Mahmud idi. eok ces0r bir yiiit idi. Tiimen diye meghur olan Beggik tiimeninin ti.imen beyi Eyyirb Yakub idi. Baga gegmek igin miieadele ettiler ve birbirlerine karsr krItca sarddrlar. Nihayet guna karar verildi: biri ku. Satma avrnda bagta duracak ve diieri de safta baga gegecek .Ertesi sabrih S6.m-Sirek civarrnda ku5atma avl yaphlar. Oradan gelip, Ti.irek (Biirek) garbafirna indiler. (101a) llk gazelimi o gtin, orada iken, tamamladrm. O' tamamlanan gazel Sudur: ,, ,
Canrmdan ba9ka, vefadir bir yar bulmadrm; g6n. liimden ba9ka, urlarrma mahrem bulmadrm.
Bu gazel alh beyitten ibarettir. Bundan sonra ta. mamlanan her gazel aynen bu tertip ile yazrldr.
Buradan, konaklaya konaklaya, Hocend supnun kenarma geldiler. Bir,Biin, gezmek niyeti ile, sup gegip, yemek hazrrladrk; yiEit ve gehreleri keyiflerine brrakilk. O gtin benim kemerimin alfin tokastnr galdrlar. (L21) Ertesi sabah Han Kuh Beyan Kuh ile Sultan Muhammed Veys kagrp Tenbel'e gittiklerinden, herkes bu hareketin onlar tarafrndan yaprldtpmr dtiSiindii; fakat tahkik edilemedi. Ahmed Kasrm K0hber de, miisaade ahp, Ura-Tepe'ye hareket etti. O da bu gidiSten dd,nmedi ve Tenbel'in ya. runa gitti
151
150
*Ftr-
908 (? TEM. t503 .-- 26 HAZ. t'A3)
zuhfir etti. Bunun zarart tiirke ve moiula miisavidir. Heniiz halka tamamen tahakktim etmeden ve Sok biiyiimeden, bunun icabrna bakmak ldzrmdrr. Nitekim dernisler: (125) DOKUZ YUZ SEKTZ SENEST VEKAYII
Han'rn bu yiiriiyiisii eok faydasrz bir yiiriiyfis idi. Kurgan almadan ve diismana saldrrmadan, git' tiler geldiler. Ta$kend'de bulundufium bu srada, gok eziyet ve sefdlet gekildi. Vildyet yok ve vilAyet elde etmek iimidi de yok. Adamlarrmrn gofu dafildt; kalan bir kagr da sef&letten benim ile yiiriiyem(Y' oldular. Han dayrmrn kaprsrna gittiEim zaman, b6zan bir ve bdzan da iki adam ile giderdim. Iyi ki' yabanct deBillerdi; akrabalardandr. (L01 b) Han dayrmrn huzunrndan $ah Begim yanlna gelirdim ve kendi evim gibi, bag agrk ve yalm ayak girerdim' Nihayet, biiyle kararsultktan've b6yle serserilikten brktrk ve: "B6yle miiskilAt iginde yasamaktan ise, bastmr ahp gitmek daha iyi ve biiyle sefdlet ve gikAyet ile ileme kargr dolasmaktan ise, ayafitmrn gtitiirecefii yere kadar gidersem daha iyi" Htthy'a gitme[e karar verdim ve bagtmt - dedim, ahp grkmaEa azmettim. Kiiciikten beri Hrtay taraftna gitmefe hevesim vardt- Fakat saltanat ve akrabalarrm yiiziinden, miiyesser olmuyordu' Saltanat gitti ve annem de annelerine ve kiiCiik kardeslerine Lavu5tular. Seyahat mAnileri kalktr ve ' o gAileler kalmadr. Hoca Ebiirlmekdrim'in tavassutu ile, 5u fikri ortaya koydum: - $aybak Han gibi bir diisman t52
Elinden geline, ategi bugiin ciindiir; zira ateg biiyiirse, diinyayr yakar. Bir ok ilo diigmanr mrhlamalc miimkiin iken, onu yayrnr germef,e brrakma.
Btiyiik Han (Sultan Mahmud Han) dayrm ile kiieiik Han (Sultan Ahmed Han) d?ytm yirmi dort - yitmi bes yrl oluyor, birbirini giirmediler. Benim de onu hig gtirdiifiim yok. AcabA benim gidip kiieiik Han dayrmr giirrrreme ve onun buraya gelmesine tavassut ve gayret etmeme nrtisaade ederlcr mi? - Arztm bu idi. Bu bahane ile buradan (102 a) gtkabilsem' MoEulistan ve Tlrrfan'a gitmeme hig bir mdni ve korku kalmaz ve hendi dizginirn kendi elimde olurdu. Bu niyetime hig kirnse v?tkrf dei:ildi ve kirnseyi vikrf da edemezdim. Qtinkti arlnelrr ile bciyle sijzleri konugmanrn hiq imi
SEnGANrr
e06
(? fENr.
1502
*- 26 HAZ. liOt)
aderm gelip,
tarafincla da buna benzer i.iC - ddrt gey asllmrgtr. Oradan TaSkend'e doiru hareket ettiler. (103 a)
kardetleri Sultan-Nigdr Hanrm ve Devlet-Sultan Hanrm, ben, Sultan Muhammed Hanike ve MiPa FIan' hepirniz kiiqi.ik FIan dayrmt kargtlamafia gtkttk. Taskencl ile Sayram araslnda Yaga (Yagman) kiiyii ve clifer birkag kiiy bulunmaktadtr. lbrahim Ata rre tshal< Ata'ntn l
Biiyiik Han dayrm da Tagkend'den tig - drirt yrgaq mesafeye kadar kargrlamafa geldi ve bir yerde gadrrlar kurup oturdu. Kiigiik Han kargrdan gelil'ordu; yal
kilgtlk Han'tn yakla5trlrnr haber verince, $ah Begim, kiieiik l{an dayrmrn kiiCtik ktz
154
155
908 (? TgM. l5('1
TERGANA
dan: "Bu hangi sultandrr?"
diye sormq
ve
sdylenclikten sonra tantmrg. Tagkend'e gelir gclrnez, Sultan Ahmed Tenbel iizerine, Endicarn'a asker sevkederek, Kendirlik geCidi yolu ile hareket ettiler. Ahengertn ovasrna gelince, ki.igi.ik Han ile beni daha ileri giinderdiler. GeCitten gegip, Zrckan (Zirman, Zeberkan) ve Kernan (I(errnan) civarrnda bir giin dim gilrdiiler. Askerlerini otuz bin adarn tahrnin ettiler. Ileriden, fenbel'in de askerini toplayrp, Ahsi'ye geldifi hakkrnda, haberler gehnefe bagladr. Han]ar istiqare ettiler ve benim bir mikdar asker ile, Hocend suyunu gegerek, US ve ozgend tarafrna gidip, aEkadan gevirme hareketi yapmama karar verildi. Bu karar iizerine Eyy0b Beggik'i tiimeni ile, Can Hasan (Htiseyin) Barrn'r (Nann) barurlan ile, Muhammed Hisari Duglat, Sultan Hiiseyin Duglat ve Sultan Ahmed Ivlirza Duglat'in kendilerini - Duglat tiirneni bunlarda deEildi - Kanber Ali ve Sankba$ Mirza ltergi'yi de askerin darugasl yaprp, bana ilhak ettiler. Kernan'da (Kennan) hanlardan ayrrlp, Sekdn (MengAn) civarrndan Hocend suwnu sal ile Begip, Il0kan (104 a) urqrnr lSrbat - Qoban iizerinden yiiri.iyerek, Kaba (I(abal)'yt zapl ettikten sonra, Alayluk (Almahk) urernr (128) tizerinden, US iizerine siir'atle yiiri.idiik. Seher vakti, anslzln, U,5 kurganrrta geldik. US halkr, rrrukavemet edemeden, gehri teslim etti. Viliyet halkr, giiphesiz, bizi Cok istiyordu. Tcnbel'den korktuklanndan ve biz de uzak olduiumuzdan, CAresini bulanuyorlardr. Ug'u ele gegirince. Endican'rn gark ve ce:rubundaki daf ve ovalann halkr tarpamen bizim tarafrmrza gegti. Eskiden Fer156
-
10 l-i.AZ.
i-r03)
gana vildyetinin payite.htr olan dzgenci'in hudut bolunda iyi bir kulganr vardrr; halkr bize tibi olmaSt kabttl ederek, adam gonderip, idaremizc girdiler. Birkae giin sonra, merginanhlal da valilerini vurup kovarak, bana tAbi oldular. Hocc'nd suJrunun Endican tarafrnda bulunan kulganlaldan, bir Endican'dan baglka, difer biiti.in kurganlar iltihak ettiler. O stralarda, bciyle karrgrl
fIR(iANA 908 (? TEM. I t02
mana doiru yiiriidiim. Mirgah l{ogtn, Baba *Sirzatl ve Dost NAsrr benim ile birlikte hareket ettiler' Bi' zinr bu ditrt (129) adamrmudan ba5ka, bi,ittin asker kagmafia devam ctti. Biz bil az ilerleyince, bunlat', ok atarak ve na'ra kopararak, gelip yetistiler. KaSka adh biri benim yanlma sokulmusttt. Attnt ok ile vurdum; hemen yuvarlandr. Bir parga geli gekilmis gibi (105 a) oldular. Benim ile beraber bulunan iic adam: "Karanltk gecede dii5manrn az veya Cok olduEu belli deEildir. Askerirnizin hepsi gitti. Diifman, biz diirt kisiden, ne kadar zaral' g6,rebilir. Gi' dip, darmada$rn olan adamlartmtzt gevirdikten sonE, vurupaltm" dediler. I{emen askere yetiStik. Fakat ne kadar vurup kamgtladrk ise ve ne yapt* ise, askeri Ceviremedik. Bu diirt adam ile tekrar ddniip, ok attrk. Bft az durdular. Bir - iki defa bizim iig - diirt adamdan f.azla olmadrfrmrzr giildiikleri igin, tekrar askeri tAkip etme$e ve vunnaEa devunr ettiler. Bu sekilde iig - diirt defa gidip, askerin arkastndan yetistim. Asker geri diiruneyince, tekrar bu iig adam ile diiniip, ok atarak, diigmanr qevirdim. lki - tie kisi, bir kiir0h mesafeye kadar askeri ta' kip eclerek, Harab0k (Cerabtk) ve Bigam0n (Si' bam0n) kargrsrndaki tepelere kadar geldiler. Teptryc geldip.imiz vakit, Muharnmed Ali Miibe5sirkar' ,srnrza grktr. Ben: "Bunlar azdrr, durup at ial,altm" dedim. Durup at saldrk. Geldikleri gibi duruverdiler. Daittmts olan asker, oradan buradan gelip, toplandr. Bdzr iyi yifitler bu dairlma ile doi' ru Us'a gitmi$ler. Bu keyfiyet g6yle olmuDtur: Ey' yirb Beggik ti.imenine nrensup birkag mo[ul, 'US'ta bizden ayrthp, ya[macrhk yapmak igin, Endican ci158
ffi
-- 26 llAZ.
t501)
valrna gehni$ler'. Bizirn askerin giirii{tiisi.inii cluyarak, gizlice bir az ileri gelip, parola isterler. Bu parola iki ttil'lii olur. (105 b) Biri, her kabilenin kendi parolasrdrr'. Meseli bdzt kabilelerin parolasr - d ti r-
-t ok ka y,
bitztstrun da liilti'di.ir. Il
dtine,
b0.zrsrnrnki
altr giin sonra, daS, ova ve kurganlar tekrar benim elirne gegtiklerinden, Tenbel ve maiyeti bozguna uirayrp, askerleri daElara ve ovalara iiqer diirder kagmafia bagladrlar. Onlarrn iginden gelen BeS -
igi bozulmafa baglamtgtrr ve 5u biztlart: -'(fsn[sl'in iig-dtirt g0n iqinde muhakkak bozularak, geri diinedediler. Bu haber gelince, Endican iizerine cektir" hareket ettik. Endican kurgantnda Tenbel'in kiigiik kardegi Sultan Muhammed Kelpiik (Giilbeg) bulunu159
FrRCAii.l
yordu. TUttuk (Ttrluk) 1''olu ile gelip, Endican'rn cenup tarafrna, HAkAn'a (106 a) iiEle namazl vaktinde akrncr gilndelildi. I(endinr de alunctlartn arkastndan yi.iriiyerek, Pii$te-Ay5'rn HikAn tarafrndaki etefine geldirn. Gilzciiden Sultan Multammed'I(elpiik'tin, mevcut adarnlarr ile birlikte, mahalle bu bahgelerden drgan, PiiSte-Ayg etefine grktrir haber altndr. Aktnerlar heniiz toplannrarntgtt. Ahncrlartn toplanmamasrna baknradan, derhil dtisman tarafina hareket ettim. Kelptik'iin bes )'i.izden f.azla adamt vardt. VAkra bizirn adamlaunuz ondan daha fazla idi; fakat asker aktna dafrlmrgtr. I{arqrlagtrfitmrz zaman, biz de o kadardrk. Saf ve intizamt diiqiinmeden, doludizgin diigmana do$ru y'tiriidi.ik. Yakla$rnca, mukavemet edernedi; ancak bir - iki krhg sallannrqtl ki, kagtverdi. Adamlartnr H6.kin kaptstntn yakrntna ka' dar, atlartndan diiSiire diis0re, tdkip ettiler. Dir$mant maEltp edip, mahallenin kenart olan Hoca - Kette (Kette-Hoca)'ye vanldlfr zaman, ak' g€un ohnugtu. Qabuca.k kaprya yiiriimek niyetinde idim. Ihtiyar ve tecri.ibeli biiyiik beylerden Ndstr Bey, Dost Bey'in babasr ve Kanlrer Ali Bey: "Artrk geg olnruqtur; karanltkta kurgana yakrn gitmek ihtiyatsrzhk olur. Flir az geri gekilip inelim. Ertesi eabalr ne yapabilirler; kurgam nastl olsa teslim ederler" dediler. Bu tecrtibeli beylerin siiziine uyat'ak, mahallelerin kenarrndirn (106 b) geri diindiik. EEer kaptya kadar gitmis olsa idik, hie Siiphesiz, kurgan ele gegecekmi5. Yatst namazl vaktinde gelip, trIdk6n arrftndan geqerek, Ribat-r Rfrzak k
908 (z TEt\t. t502
_ 26 HAZ:
1503)
{e oldu$u haberi ahnmasrna raimen, tecriibesizlik-
ten dolayr (131) gaflet edildi. Hakan arrgr gibi saflam bir aufirn kenanna inmeden, anktan gegip, Ribat-l R0zak kiiytiniin yanlna, d0m-diiz bir yere inildi. 6ncti ve bekgi brrakmadan, gAfil yatrlmr$tl. Tan. afianrken, asker tath uykud.a idi. Kanber Ati "stir'4t geldi, kalkrn" ile gelip: diye - "'Diigman bafitrdr. Biiyle dedi' ve durmadan, gegip gitti. Ben emin zamanlardA da daima elbiselerimi eikarntadan yatardrm. Kalkar kalkmaz krhg ve ok krlrfrm baElayrp, derhal ata bindim. Tuicunun tufi bafilamasrna vakit kalmadr; tufu eline alarak, ata bindi. DiiSmarun gelmekte oldufu tarafa gittik. Hareket ettiEimiz vakit, oD, on be5 kigi idik. Bir. ok atrmr kadar yol aldrktan sonra, dtigmanrn akmcrsrna yetistik. Bu vaziyette benim ile on kadar adam vardr. Qabuk yiiriiyerek yetigtik ve ok atrp, ileri adamrnr. ele gegiruek, yolumtrza devam ettik. Tekrar bir ok atrmr yer kadar takip ettikteir sonra, merkezine vardrk. Sultan Ahmed Tenbel, ytiz kadar adamr'ile, (10? a) hareketsiz .duruyordu. Tenbel'in kendisi, bir adamr r'!1;1., ys1" ile birlikte, saftan bir az ileride:, diyotdu. Fakat adqmlanmn qoEu yan diiniip; ,,kagahrn nu kagmayahm ml" der gibi cluruyorlardr. Bu suada yanrmda Ue adam kalmrstr. Bunlar Dost NAsrr, Mirza Kulr (AIi) Kiikeltag, Kerimddd Hudayddd Tiirkmen idi. KiriSte bulunan bir oku Tenbel'in tolgaslna atbm. Elimi tekrar ok krhfina giitiirdtim. Han dayrm yegil boyah ve krvrrk bir ok vermigti, o grktr. Bunu atmak istemedim.'Bunu ok krhfina koyun€aya kadar, belki iki o[ atacak kadar zaman gegtnigtir. Kirise tekrar bir ok ybrlegtirerek, bir az
t6l
.
IIRGA NA
ilerledim. Yanrmdaki tig adam da biraz geride kaldr. Karsrmdaki iki adamdan biri Tenbel imis; o da biraz ileri yiiriidii. Ararnuda biiyiik bir yol vardr. Ben bu taraftan, o o taraftan yola girerek, yol tizerinde kar$rlastrk. 6yle ki, benim saB tarafim dtiSmana ve Tenbel'in saB tarafi bize gevrilmis idi. Tenbel'in, at arhrndan baska, her silAht tamamdu benim lse, ok krhfi ile lirhcrmdan baSka hig bir silAhrm yoktu. Elimdeki oku atrp, kalkanlru ok ktlfina sapladrm. Bu vaziyette'iken, saE buduma Sibe oku atarak, isabet ettirdiler. Bagtmda. tolga vardr; Tenbel basrma vurdu. Bagtm, kiltg darbesinden, sersem (107 b) oldu. Tolgamn bir teli bile kopmadt; fakat bagrmda epeyce bir yara agrldt. (132) Ktltct kullanryordum; krrunda idi; gftarmaya vakit kalmadl Kalabahk diisman iginde, yapa-yalmz kaldrm. Bekleyecek zaman defildi; dizgini'gevirdim. Bir kilrg da oklanma isabet etmiS. Yedi - sekiz adtm geri diinmiisti.im, tig yaya adam bana iltihak etti. Benden sonra Tenbel, Dost Ndstr'a da ktltcr ile hiicum etmig. Bir ok afimt kadar arkamrzdan geldiler. Hdkan anpt, biiyiik bir nehirdir ve derindir. Her yerinden gegilemez. Tanrr rast getirdi, bu arr[rn bir gegidine dos-dofiru geldik. Dost Ndstr'tn ah biraz zayftt; an[t gegince, diistii. Durup onu ata binCirdik ve Hrrab0k ile Fergana arasrndaki tepe fizerinden, US'a doEru gittik. Bu tepeye grktrBtmu vakit, Mezid Tagayi gelip bize katrldr..Onun da saf ayafima, dizinden bir az a5a[r, bir ok isabet etmisti. Gergi delip gegmemisti, fakat US'a gelinceye kadar gok zahmet gekti. Bu garprsmada benim iyi adamlarlml di.isiirdi.iler. Ndsrr Bey, Muhammed Ali Mi.ibe$sir, 162
908 (? TEtvr. tj02
_ 26
HAZ,.
t!lj)
Hoca Muhammed Ali, Husrev Kd,keltag ve N0man Qehre burada di.iSti.iler. yifitlerden de .puy. adam rmruldu.
Hanlar, Tenbel'in arkasrndan gelip, Endican civanna. indiler. BiiruX IIan korunun yanmda, (10g a) biiyiik :ulnem lsen-Devlet Begim'in Xos-iigir-en adh bahgesine indiler. Kiiciik Han, gaua-r&ekk'el tekkesinin yakrnma indi. tki glin sonra, Ug'tan gelip, biiyi.ik Han'r KoS-Tigirmen'de'gtirdiirn. H"rr, 6 ,^_ man benim idareme girmig olan yerleri kiigi.ik Han'a verdiler. Mtzeret olarak, bana: _ ,.$aybak Han gibi bir diisman, Semerkand gibi Sehri ahp, biiyti-"kt* dir. Bundan dolayr kiigtik Han'r ne kadar uzak yerden getirtmigler. Burada barrnacak yeri yokiur; kendi vilhyetleri ise, uzaktadrr. Bagta Endican orrnak iizere, Hocend suyunun cenup tarafindaki vilayetleri k0qtik Han'a vermek l6zrmd* ki, orada 1'urdu olsun" Ba5ta Ahsi olmak tize_ - dediler. - tarafindaki re, Hocend .suyunun gimdl vildyeileri bana vermeyi vaadettiler ve buranrn isi bittikten 'sOnra, yiiriiyerek, Semerkand vildyetini de ahp, bana vereceklerini ilflve ettiler. onclan sonra Fergana tarnamen kiigi.ik Han'rn olacakmrg. Her haldJ bu siizler beni kandrrmak igin idi. Bu igrer olduktan sonra, ne olacalr belli deEildi. earesi olmadrfr igin, ister istemez razr oldum Btiyiik _Han'rn huzurundan (183) grkrp, ata bi19rek, kiigiik Han'r gdrmeye gittifrim esnada, Sel_ lAh diye rnaruf olan Kanber AIi Bey bana yaidastl ve: "Gd,rdliniiz mii, bugiin mevcut vilAyetteri al_ - Bunlar 'dilar. lte sjzin isiniz ilerlemez. (10g b) Ug, l\{erginan, Ozgend ve idareriize girmis olan vitsyet r63
908 (? TEM. t502
Ff,T,CANA
ve ahali hilA elinizdedir. Derhal gidip Ug'a girerek, kurganlan kapgtm ve Sultan Ahmed Tenbel'e adam g
::r,tn,
_
26 HAZ. lSort
Etini Voop, kemiklerini tamamen grkararak, yerine ilicr toz halinde koymug (1g4) ve o.ille kemik yerine gegmig. Riyle acayip ve garip Seyleri cok anlattr. vilAyet ce*ahlan bu set
Ca olmu5.
yapmaktan &eizdirlen
US - ddrt gtin sonra, Kanber AIi, siiylediEi siiz_ ilerden kugkulanarak, kagtr ve Endican'a girol. eirkag grin sonra, hanlar ittifak edip, Eyy0b Beggik,i, ti'irneni ile, can Hasan Barln'r, barrn tiimeni ile ve sanbaS Mirza'yr asker beyi yaprp, benim iki bin kadar adamrrrl yanlma katrp, Ahsi tarafina giinderdiler. Ahsi'de Tenbel'in kiigiik kardegi $eyh bayeZid ve K6siin'da,. gehbaz Karluk bulunuyordu. o gtinlerde gehbaz gelip, Nev-Kend kurgairnrn Ontinf,u V"r_ leSmiSti. Bigrata kargrsrnda Hocend suyundan B€fip,, Nev-Kend'e, gehbaz lizerine ak:rn ettik. Sabahtan biraz iince, Nev-Kend'e yaklagtrfrmrz (10g b) za..f!q adam muhakkak duymugfur; man, beyler: saflan bozmadan, aydrnhkta gitmemiz miinasip olur" diye arzettiler. Biraz yavag yi.irtindi.i. $ehbaz'tn-haberi yokmug. Biz Nev-Kend'e yat
rrt
PEBGANA
Kend'de yerleStik. Bu giinlerde asker etraf ve civara
birkag defa akrn etti.. Bir defa Ahsi'nin kiiylerine ve bir defa da KdsAn'a akrn ettiler. $ehbaz ve Uann Hasan'rn Mirim adh ofulluSu kargr grktrlar ve maEl0p oldular; Mirim orada 6ldii. Ahsi'nin miistahkem kurganlarrndan biri Beb kurgantdrr. Kurgandakiler Bab kurganmr kapatrp, bize adam giin/ermigler. Seyid Kasrm, birkag yifit lle, oraya giinderildi. (110 a) Ahsi'nin yukan tarafindaki kiiylerlnin kar5tsmdan nehri Begip, Bab kurganrna glrdiler. Birkaq giin sonra, garip bir vak'a oldu. O zaman lbrahim Qapuk Tagayi, Ahmed Kasrm Krihber ve Kasrm Hatike Argun, $eyh Bayezid ile birlikte, Ahsr'de bulunuyorlardr. Tenbel, bu zikredilenlere iki yi.iz kadar iyi yiBit katarak, bir gece ansrzm B6'b kurgant iizerine giinderir. Seyid Kasrm gaflete di.i5erek, lhtiyat tedbirleri almamlg. Bunlar kurgana vanp merdiven ile yukan grkarak, kapryr ele gegirirlen ve hendek kiipri.isiini! indirip, yetmis - seksen kadar iyi sildhlt yifit kurgana girerler. Ancak o zaman (135) Seyid Kastm bundan haberdar olur. Gece giimleBi ile kahp, bes-altr adam i!e, ok atarak, vura'vura bunlan grkanr. Birkag adamrn bagmr kesip gdnderdi. V0kta bdyle gaflete di.ismesi, kumandanl$ta gok btiyiik bir kusur ldi; fakat az adam ile biiyle silAhlt birCok yifidi, muvaffakiyetle vurup, grkarmast da biiyiik bir cesa^ retti. Bu arada hanlar Endican kurgaruntn muhasarast ile meggul idiler. Kurgan halkt onlart kurga-. nrn yakmtna gelmeye btrakmtyordu. Yifitler, at tizerinde dtsart gtktp, rnuu$tular.
ffi
166
90E (? TEM. tr02
_ 26 HAZ. lsor)
Ahsi'den SeV-h Bayezid, bize tarafdarhk gtistererek, adarn giindermeye bagladr ve bizi Cok istedi. Bu istemenin sebebi, beni her turli.i hiyle ile hanlardan ayrrmakb. (110 b) Ben hanl""aun -ug.tan sonra, hanlar duramazlardr. Bu istem..i, "vrriOrf.beyi Tenbel'in muvafakati ile imiS. Hanlardan iy_ nhp, bunlar ile ittifak etmek, bizim igin, imkAnsrzdr. onun arzusunu hanrara imd ettik. ir"irr"" ya gidip, herhangi bir gekilde, geyh euy"ridii """eiOe etmemi miinasip grirnrtigler. Biiyle hiytltartrt bi_ zim adet ve usuliimiiz de[ildi. Bilhassa arada bir ahd yaprhrsa, bu Sekilde ahdr bozmak nasrl olur. Fakat Su hatra geldi: herhangi bir gekilde kendimizi Ahsi'ye sokabilse'idik, ya -geyfr -Bayezid, i.nn"f lle miinasebetini keserek, bizim tar"fimrza yahut tamamen gevirilir ve bize de rniinasip ;"r* biiaev_ Iet dtiger. Biz de adarp giinderdik. Ahd ve ya_ prp, bizim Ahsi'ye germemizi istedi; biz Sart de gitiit<. Kargrlamaya grktr; kiigiit kardegim N6srr mt"fo da beraber getirmigti. Bizi Ahsi kurgamna gcitiirdii. Drg- kurganda, babamrn imareilerinAe, banJyer ve makam tayin etmig; oraya indim. Tenbel, gaybak Han,a afabeyi Beg _ Tilbe,yl giinderip, ltaatini bildirerek, onun gelrnisini iste_ miSti. O esnada gaybak Han'rn gehefte olduEunu bildiren, mektubu ahrdr. Bu haber hanlara er-igince, korkudan yerlerinde duramayarak, Endican,dan ay*ldrlar. Kiietit< Han adaret ve miisliimanhfir ile meghurdu. Fakat Us ve lVlerginan gibi, idarevl gir_ mig olan kurganlarda brraktrfir moBullarr, ahaiiyi miidafaa edecek yerde, aksine zulme ve fena mulmeleye (fil a) bagladrlar. Hanlar Endican iizerin167
908 (7 TEM. t502
FERGANA
den kalktrktan sonro, U$ ve Merginan ahalisi hiicum ederek, kur,gandaki moEullan tutup yaimai edip, vurarak, kovup grkardrlar. Hanlar, Hocend. suyunu gegrneyerek, Merginan ve Kend - B&dem yo-lu ile dciniip, Hocend'den nehri gegtiler. Tenbel, hanlartn arkastndan, Merginan'a geldi. Biz bu vaziyette miitereddit idik. (136) Kalmak igin, bunlarao kadar itimadrmrz yoktu; zaruret olmadan, brraktp grkmak da iyi giiriinmezdi.
Bir sabah, Merginan'dan Cihangir l\[irza, Ten-bel'den ayrrlarak, kagrp geldi. Ben hamamda .idim.. Mirza oraya geldi; gdriigtiim. O anda $eyh Bayezid de heyecanla igeri girdi; teldgh idi. Mirza iletbrahim Bey: "$eyh Bayezid'i yakalamak ve er-gegirmek ki ele ldztm" dediler. Hakikaten iSin dofrusu bu idi. Ben: '- - "Ahd yaptrk; bunu nasrl bozartz" dedim. $eyh Bayezid erke gitti.'K
_ 26 HAz.. lror)
irrttrm. Muhammed dost geri dcindii; $eyh Bayezid ile I{anber Ali Bey gelclifi".-fii.Uunin
.
cenup tara-
findaki eyvanrnda isiigareye baStamat< iizere idik Cihengir Mir:,a lte lUrahim -lan mefer eapuk bunyakalamaya k31ar u."*iif* _ Cihangir Mirza benim kulaErma efiilerek: _= g*fa11 yakalamak,,
--
dedi. Ben: _.,,feld5 etmeyin; gimdi iS yakala. maktan gegti. Bakahm, belki -sUfr yotu ile isi bir geye benzetebiliriz,,.__cledim. gtinf.U onlar qok fazIa; biz tse, gok 1zfrf<..eunoa; Ul!u", ontar bu i.istiin kuweileri ile erkte; biz ise, nu za,rf kuweuerjmiz ile drg kurganda bulunuyord;. $el,h Rayezid il6, Kanber Ali de b-u istiqarede i*r, bulunuyorlardr. CinaSeil Mina, tbrahim e"v Jfunna mdni olmak igin, igaret ettl. yanfrs bakrp, buna anladrir icin mi, voksa tegdfi.il ettifi icin mi uu iu"or.uti';;1, bilmiyorum, derhal Sor, ijo.uolio,i yakaladr. Etraf_ ta duran yiEitter Oe her tur"ttun (112 bu ikisini yakaladrtar. artrf< -iu'jur.r, a) yetigerek, gegmigti. Bu iki adamr birine teslim ed:p, niut igin, atlara bindik.
"."n"
ge.hrin bir tarafi Cihangir Mirza,run uhdesine adgrm icin kendi adam_ ,t""jjj^Iiya,.n1n Ianmdan ""A,.bnu" da bir'mikda'ni tim. once oraya gidip, rnut adamiar t6yin ettikten sonra bularafa geldim. gehrin ortasnda oldutga diiz Uir Vei vardr. (1g?) da bjr mikdar yiiii brakrl;,il: yayalar gelip, bunlan, oradan Karabahk arh ve atarak, Ui", sof."go sokmuglardr. Bu vaziyette ik.& ben yetistim ve ge_. lir gelmez derhar at-kosturou.. naur.avemet etme--**n, den, .kagrverdiler. Sokaktan
lfi'';;ffiT: i;" ";t t"il", u."i.'j;,
Ora-
diiz yere
grka_ 169
;
I
j
i
:
FERG A NA
rarak, hhg ile hiicum ederken, atrmrn ayapma ok attrlar. Atrm eEilip beni, tam dtsmanrn ortasmda, yere attr. Hemen kalkrp, bir ok attrm. Sihib-Kadem Kahil (?, K yok)'in Cok zayd bir atr vardr; kendisi attan inip, bana verdi; o ata bindim. Burada adam t6yin edip, baska bir sokak basma gittim. Sultan Muham' med Veys, attmln zayrfhfirnr gtirerek, inip, kendi abru bana verdi. Bu ata bindim. Bu esnada Kastm Bey'in
oflu I(anber Ali Bey, yarah olarak, Cihangir Mirza "Artrk bir mi.iddet oluyor' .yanrndan geldi ve:
Cihangir (112 b) Mirza'yr zorlayarak, yerinden gr' kardrlar ve Cihangir Mirza gehri terketti" - dedi. Biz gagrrdrk. O esnada Blb kurgantnda bulunan Seyid Kasrm yetisip geldi. Bu gok vakitsiz bir gelis idi. B
t70
e08 (? TEM. ttoz
-
26 HAZ.
ISot)
:
kagrverdi. Biz de ontrn arkasrndan Wriidtik.' Miou Kuh KrjkeltaS bir yayaya (113 a) topuz isabet ettirdi. Bir yaya da, Mirza Kuh gegince, tbrahim Bey'e kirigini gekti. lbrahim Bey ',hey hey" diye gegiverince, gok yakrn bir mesafeden, benim koltuluma bir ok attr. Kalmak zrlhrnrn iki yaprafrnr pargalamrgtr. Kendisi kagtr; arkasrndan attrm. Bu esnada bir yaya duvar iizerinden kagryordui biirktinii duvann kenanna atrp mrhladrm. Brirkti duvann kenanna mrhlamp kaldr; sanfir koluna,dolayaralr gitti. Bir ath adam da, benim yanrmdan, $eyh. Bayezid'in kagtrfr sokafa dofiru kagryordu.' Krhcim ile ba5rna arkadan (13S) vurdum. Attan,epilip dii-
il '
gecekken, sokafrn duvanna dayandr, rltgmedi; miigkilAtla kagrp, kurtuldu.
Mevcut ath ve yayalan kaprya dofru kovalayagegmigti. Ci.inki.i erkteki iki-iiC bin silthh ddama kargr, drS kurganda ancak W-ikiyiiz ,adam bulunuyordu.. Cihangir Mirza'yr az ewel kovup grkarmrglar, adam-
Hk, kapryr aldrk. i\rtrk tedbir zaman
,
larrmrzmyarrsronunileberabergrkmrg.Tecri.ibe. sizlikten, bu hale diismemize rafimen, kaprda dunrp: "Yakrnda ise, gelsin; yiiriiyeli6" diye, Cihangir Mirza'ya adam gtinderildi. Fakat -artrlr ig bu dereceden'gegmigti. lbrahim. gey'in atr mr zayfi, ,,Atrmrn hdli ha. ldi, yoksa yarah mr idi, bana: rap" Muhammed Ali. Miibeggir,in Stiley- dedi. (113 b) adamr bu vaziyette ve hiC kimse man adh teklif etmeden, attndan' indi ve onu lbrahim Bey'e verdi. Qok cesur ig yaptr. Bu kaprda dururken,.Kril $kdart olan Kigik AIi gok cesaret gdsterdi. O zaman Sultan Muhammed Veys'in hizmetinde idi. Ug'ta da
:
,
.
l7l
'f
FERGANA
iki .defa iyi hareket.etti. Mirza'ya giden adam geri diin0nceye kadar, kaprda kaldrk. Giden adam gelip, .bir mtddetten beri Cihangii'in grkrp gitmig otduE'u haberini getirdi. Arttk durmak zamanr gegmigti; ,biz de hareket ettik. Bu kadar'durmamrz da faydastz idi. Bizim ile yirmi-otuz kisi kadar kalmtgtt. 'Biz hareket ettikten sonra, arkamrzdan birgok arhh .adam Belip yetisti. Biz hendek kiipriisiinden gegmigtik; o anda hendek kdpriisiiniin sehir tarafina dlis.marun adamr yetigti. Kasm Bey'in oElu Hamza'run anasurrn babasr Ben de Ali BeJ, tbrahim Bey'e bafrrarak: - "Deirna yiiksekten atar ve inat ederdim; dur, birkac kfig teati sf,glfpl'r-dedi. tbrahim benlm yanrmda idi: : "Gel, ne mini var!" - dedi. Akdstz .adam; triiyle mafl0biyet zlmarunda inat ediyordu. Bu inat edc.cek zaman mrdrr. Durmak ve beklemek zamanr de8ildi; gabucak yiiriidiik. Dtismarun adamr bizim arkamrzdan, dolu dizgin ve adamlanmul dtistire dii$ire geliyordu. Ahsi'nin bir ger'i mesafesinde Kiinbed{emen denilen bir yer vardtr. I(iimbed-Cbmen'den gegerken, lbrahim Bey bana sesleniyor. C'eriye baktrm: (114 a) $eyh'Bayezid'in bir gehresi lbrahim Bey'e isabet ettirmig. Dizginimi gevirdirn. Han Kuh Beyan Kuh yanrmda idi:. "$lmdi diinme zadedi ve dizginimi kawayrp, ilerledi. maru mrdd'' Seng'e varurcaya kadar, adarnlarrmrzm golunu diisiir.diiler. Seng, Ahsi'den iki ger'i mesafededir.'Seng'den gegince, arkamuda di.ismamn adamr giiriinmedl ve biz Seng suyu ile, yukanya dofru yiirfidiik. Bu rraziyette sekiz kiqi kalmgttk: Dost NAsr, Kanber Ali Kastm Bey, (139) Han Kult Beyan Ku[, Mirza Kult Kiikeltag, Sihm Ndsr, Abdiilkudd0s t72
908 (? TEM. lt02
-
26 HAZ. t50t'
Seydi Kala, Hoca Hasi ve sekizinci bendim. Bu suyun 5rukanstna giden yol, oldukga iyi idi. Bu dere ana yoldan uzak ve tenha idi. Bu dereden rukalrya do[ru yurtiyerek, suyu saE tarafa bt-
rakrp, tekrar bir kunr dere/e girdik. Ancak ikindi namazr vaktinde bu dereden dtizliiie gtktldt. DiizItkte uzaktan bir karaltr giiriindii. Yanrmdakilerl bir srfrnakta brrakrp, kendim yayan bir tepeye gtkrp giizefliyordum; birgok ath arkamtzdan bir tepenin iizerine siir'atle gtkblar. eok veya az olduklannr tahkik etmeye vakit yoktu; atlara binerdk, yiiriidiik. Takip edenler yirmi-yirmi beS adammtg. Biz, yukarrda zikredildigi gibi, sekiz kiSi idik. E[er o esnada onlarrn bu kadar adamdan ibaret olduSunu kat'i olarak bilse idik, iyice vuru5urduk. Biz bunlarrn takipei olduEunu zannettik (114 b) vg onlann arkasmdan gelenlerin olacafrnr d0gi,indiik ve bunun icin, hemen yiiriidiik. Kagan dlisman Qok olsa bile, az takipgiye kar5r koyamaz. Nitekim demisler: ("Mafl0p diigmana bir hey sesi, k6fidir"). Han Kult: "Biiylelilde olmaz, hepimizi ele gegirirler; bu aflar arasrndan iki iyi at segerek, siz ve Mirza Kult Kiikeltag, at delistirmek suretiyle, Cabuk y'iirtiyiin; belki kurttdabilirsiniz" dedi. SdylediEi fena dqpildi. Muharebe igi olmadrir igin, belki bu Sekilde kurtulmak mi.imkiin olurdu. Fakat iglerinden birini, diigman iginde, atsrz brrakmak iyi defildi.'Njhayet yine birer birer hepsi de kaldr. Benim bindifim at biraz gevgekti. Han Kulr inip, atrnr ba-. na verdi. At Ozerinden srerayarak, bindim. Han Kuh benim abma bindi. Bu esnada geride kalmrg olan 173
FE('GANA
$Ahrm NAstr ile Abdi.ilkudd0s Seydi Kara'yr diisiirdtiler; Han I(uh da kaldr. Himaye ve yardrm zamaru defildi. Atlar son sirr'atle siiriilerek, gidiliyordu. Ah ytiri.imeyen geride kahyordu. Dost Bey'in ab da kesildi ve kaldr. Bu bindifiim at da gevgeme,ye baSladr. Kanber Ali inip, ahm verdi; bindim. Kanber Ali de benim atrma bindi ve kaldr. Hoca Hasi topal bir adamdr; tepelere dofru Cekildi. Miua Kult Ktikeltag ile ben kaldrm. Atrn d6rt nala kogmaya kudreti (115 a) kalrnamtgtr; yine siir'atle gidiyorduk. Mina Kuh'run atr da gevsemeye bagladr. $gn; "$ss ni braktp nereye gideyim, yurii; dlfinr ve dirlmde beraber ola[m" dedim. Bir miiddet Mirza Kuh'ya - Nihayet Misa uyarak yiiriidi.im. Kuh: - "Benim attm kesilmigtir, yi.iriiyemez. Siz bana bakrp da yakalanmaym, yiirtiyiin; belki kurtulabilirsiniz" dedi. (140) Ilu bana gok afrr geldi: Nhv,a Kuh da kaldr. Ben yalruz kaldtm. Diigmandln itci adam peyda oldu. Birinin adr, Baba Sayrami ve diferinin, Bende Ali idi. Bana biraz daha yaklastrlar. Attm kesilmigti; daEa kadar da bir ktir0ha yalcn mesafe rrAt vardt. Bir taS Jng'lnl kargrma grktr. Bir an: yorulmugtur; daE da biraz uzek, nereye gideyim; ok krlfimda da yirmi kadar ok vardr ineyim -ve bu tag yrfrrunda okum bitinceye kadar mruga5nm" Sonra tekrar: "Belki daEa - diye diisiindiim. yetisebilirim; dapa vardrktan sonra,-bir miktar oku belime sokup, dala trrmanrrrm') habrrma -gi,iveniyordum. - diye geldi. Qeviklilime gok Bu niyet ile yiirtiyiiverdim. Abrmn gabuk kogacak hili kalmamrgtr. Bunlar da bir ok afimr mesafeye kadar yaklagtrlar. Ben de okumu kryamaytp, atmadrm. (Ifs b)
t74
908 (? TEM. t502
_ 26 HAZ.
t503,
Bunlar da gekindiler; daha fazla yakla5madrlar ve bu gekilde arkamdan geliyorlardr. GiineS batarken, dai.a yaklaStrm. Birdenbire: "Ekiyle nereyer gidiyorsunuz. Cihangir Mirza,5n ele gegirdiler. NAsrr Mirza da onlarm elindedir', dediler. Bu sdderden ben hayli teldga dtgtiim. eiinkii hepirniz onun elinde bulunursak, tehlike ihtimati goktu. Cevap verrneden, dafrd doEru yiirtidi.im. Epeyce yol yiiriinmiistii; tekrar seslenmeye bagladrlar. Bu defa ewelkisinden daha mi.iliiyim konugtular. Attari inerek, seslendiler, BunLann sd,ziine fuLi< asmadan, yiirtimeye devam ettim. Dereden yukanya doEru gt; diyordum. Yatsr namaztna kadar yuriidtim. Nihayet bir ev biiyi.ikliigiinde bir taga geldim. Tagm yanrndan dolagbm. Ugurumlar bagladr; at yiirtyernedi. .Onlar da attan indiler. Hiirmet ve tdzim ile ve daha miiliI'im olarak, srjze bagladrlar v€i karanhk, yol {.siyok; hiyle nereye gidiyorsunsT',-,,Gece dediler ys zi Sultan Ahmed Bey padigah yapar" and - diye oralgiyorlardr. Ben: "Benim gbnliim giivenmiyor; ya gitmek benim-igin imkinsudrr. E[er sizin yerinde olan bir hizmet gdrmeye niyetiniz varsa, (116 a) yrllarca arayrp bulamayacalrmz bir hianet Sudur: bana hanlanir yaruna gidecek yolu giisterin. Size istedifinizden daha f,azla riayet ve Sefkat ederim. EEer bunu yapmazsanu, geldipiniz yola d
-
t75
t
908 (7 TEM.
FERGANA
geldi' Onlar bana deRana, bunun iizerine, emniyet bir dere yolu giister;l; yakrnrndatci srrtlardangegin" dedim' Vdkta "S's yolda ilne miElerdi. deEildi' On' yemin etrniglerdi,'fukot emniyetim tam
Bir-iki kiir0tl lan 6ne kattp, "'fJ"ttttOan yiiriidiim' iictttis dere yolu yol gidilmisti. Bir Saya geldik' "9 yol
vermediler: bu olmastn" - dedim' thtimal bu dtdit"'; fakat genis dere yohr yagok ileridedir" gizlemisler' Gece imig. Onlar bana hiyanet sfllp' geldik. o ,?. rlslna kadar yiiri.iylip, tekrar bir.suya genis dere yolu man onlar: - "diz^gaftet etnrigiz; ise' ne yapg"riau kalmrS" - dediler' Ben: - "Oyle yolu ya"Oniimi.izde Gava dedim- Onlar: mah,, dediler' (116 b) 'ktndrr;- o yol ile Ferket'e gtktltr" yol yrr've o yola girdiler' Gecenin tiq paslna kadar geldik' Bariidtik ve Gava'dan gegen Kernan suyuna gidip' Gaben ba Sayrami' -- 'Sit"Uurada bekleyin; Bir miiddet sonra .rr" lroiun" bakrp geleyim" -d"gi' yola .gelip: -bu "Biirk" lu-unOastnda 6i"ttuq adam igiterek' -gelmis;- buradan et;iknt"" - dedi' Bu siizii bulunuyorduk; endi$eye diisti.iml Vinyet igerisinde "Bir Ben: 'sabah da yaklaSt'S u" hedefimiz uzaktr' orada gizlenip' ggce ot]ln' vere gottinin ki, eiindiiziin o taraftan Hoca atlar ile Hocend suyunu gegerek, "$urada Onlar: ce.nd,e dofru gidelim" - dedim. debir tepe vardtr; orada gizlenmek miimkibrcliir" "Atlanmtdiler. Kernan'tn valisi Bende Ali idi' - olmaz' Ben zrn ve kentlimizin bofiazrnr diigiinmemek d:di' getireyim" Kernan'a gidip, ne lutaUilirsem gittik' Kernan'rn bir Oradan dijniip, Kernan'a doEru Ali gidip' bir miid' kiirqh mesafesinAt J"ta.uft' nenqg hiq gelmiyordu' o det kaldr. SaUan-Vat
1502
-
26 HAZ. tt03'
Cok tel8Sa diiStiik. Tan afarmrgtr; Bende AIi acele geldi. Ug ekmek getirmig, fakat atlara hig bir Sey getirnremi;ti. Her birimiz bir el<mefi koynumuza ko.yup, telisla donerek, tepenin iizerine erktrk. Bir derede atlan bafilayrp, her birimiz bir tarafa, bir yiik-'
yere grkrp, (142) gdzetleyerek oturduk. OEle yakla,smt,str (1.1? a) Ahmed Kuggr, dijrt ath ile birlikte, Gava'dan Ahsi'ye dofiru gidiyordu. Bir an igin, Ahrned Kuggr'.vr ga$rnp, vaadlerle avutaq'ak, atlannr almayr di.igi.indiim, Qiinkii atlarrnru biiti.in gece ve giindiiz'halp ve darpta icli ve yenr de bularnadtklan igin, harap olmuslardr. Fakat giinliim razr olmadr. Bunlara itimat edemedim. Yarumdakiler'.ile guna karar verdik ki, onlar bu gece I(ernan'da bulunacaklardr. Geceleyin gizlice girip, atlarrnr grkarahm 'ki, keudimizi bir yere kadar gottirebilelirr. oile vaktt gelurigti; g
bulunup avutarak, urgan, orak, balta ve suyu gegrnek igin l6.zrm olan esbabla birlikte atlara yem ve t77
ll: ll(,A!\A
et)t I ? IF:M. I t0, - 26 llA:.
yil'eek (fl? b) ve e$er mtlmkiin ise, at da Bctilntesini siiylcyip giinderdik vc yat$ narrlnzt kendinrrzc
vaktindc bu yeru gelrneslnl kararlagbrd*. Ak$ilnr nanl;ur vaktindc bir atlt adarn Kettan tarafindart Gat'a'yl dofru gesip gitrnekte idi. "Sen
-
diye sorduk; cevap verdi. Bu Muhanrnred Bakrr Bcl''in ke.ndisi imiq. Gleyin giirdiiEiimliz yerdr.n, gizlu'nnrek igin, bagka bir 1et'e gidiyolmu$ Sesini ii-r'lc rlc$i.5tirnrltti ki, scnelet'ce treninr yantrntla kalntt$ olnrasrna rapmen, hig tantyumadtnr. Eper onu tanr.v'rp, kcndimize kalsa idik, iyi olaeaktl. Bunun gegip gitnreslnrr qpk tiz0ldiik. Kadir-Birdi Gavani'ye vaadctti$irniz .vurde kalanradrk. Bende Ali: - "Ket'hiq nan'rn rnahallelelinclp tenha bahseler var; oruda kinrst' bizinr bulunablleeeflimizi hatrrma getinnez. Or';rya g,idiJr, Kadir'-Birdi'ye adam gtinderclim, (143) ornya gclsln" .-. dcdi. Ru niyetle atJara binip, Kernan'rn rnah;rlk'r'ine gc.ldirn. KtS ldi ve epeyce sofiuktu. Ilil cski kuzu dn'isi bulup'geth'diler; giydim. Bir q;anak dan qorbasr getirdiler; lctlm. Cok rHhat ettirn. ISrnde Ali'ye: -- "Kadir-Birdi'ye adam gdnderdedl. Falrat drrrlim. did ml?" "Giinderdim" -. bu algak hrrifler, bu adanrla bit{egerek, onu Ahsi'ye, Terrbt l yanrna g6ndet'rniqler. Duvarln qevrihni$ bit'evc girip, ateq ynkrp, bit' miidrlct uykuya daldrrn. Ru herifler itgiiarltk cdip, barra teklar: "Kadir-Birdi'dcn haber almadan, hareket edenreyiz. Buras rnahalle arasldtr, kenarda tenha bahgeler vat'drr; oraya (fl8 a) gidersek, hiq klm.se bizim orada bulunabilecelimizi hatrnrra gctit'dediler. Gece yan.sl ata binlp, kenar bahguye msz". gittim. Babe Sayrami duvnr iieerinden etraft g&tel-
kirrrsin?"
t78
--
I
tOl )
Iiyordu. OBle vaktine yakrn duvardan lnlp, benirn yanrmr gelerek: "Yusuf Daruga geliyor" - dedi. pk Buna tiziildtim ve "Anlil bakalm, benlm burada oldufrumu bilerek -mi geliyol" dedim.'Qlktr ve kontqtuktan sonra, gelip: 'r!s5s.f Daruga diyor ki, Ahsi kaprsmda bir yaya -kargr Crktr ve padiEahrn Kernan'da filtn yerde olduEunu siiyledl. Ben bagkalarrna duyurmadan, bu yayayr, muharebede e!ime rl0$on Veli Hazans ile birlikte, bir yere gizleyerek, kendim size kogtum. Beylerin bu iqten har'$gp ne diigi.iniiyorsun?" berleri yoktur" dedi. - de hi,irmetkArlannrzdrr, declim. "Hepsi ne yapa-bilirler; gitmek lAzrmdrr. Slzl padisah yapacaklardrr" -. dedi. "Bu kadar kavga ve muharebedqn sonra, ne gibi bir ltimatla gideyim" dedim. Bdyle konugurken, Yusuf gelip, iintimde -lki dizi iizerine Ctikiip: - "Size neden gizleyeyim; bundan Sultan Ahmed Bey'in haberi yoktur. Bayezid Bey sizin ha. bcr{nizi ahp, bcni gtinderdl" dedi. E}iiyle deyince, bana garip bir hal oldu. Diinyada can korkusundan 11441 daha kdtii bir gey yokmug. Ben: "Dofinrsu- abdest nu siiyle, efier ls biraz bagka qekildc ise, alayrm" dedim. Yusuf yemln etLl, fakat onun yemlnine kim inanlr. (118 b) Kendimdeki takatsizllfi diiSi.indi.im. Kalkrp, bahqenin hir kbgesine gidip, kendi kendime dtsiinerek: "lnsan efer bin sene hile, yasasa nihayet
iilecektirr' hter
yiir
dedim. rcnc. ilter bir gEn kal; bu giiniil aydrnlatcn lca1kO
tcrl
cdccehrin.
Oliirrr0 kabut ettim. Bu bahgeden blr su afic}'ordu. AMt'st aldrm. lkl rek$t namaz kildrm. Ba$r7g
Ff,RGANA
ml mtinacata koyup, dilek dilerken, uykuya dalmt-
Riiyamda, I{oca Yahya'ntn o$lu Hoca Ubeydullah hazretlerinin torunu olan Floca Yikub, ak ve kara niganlt ata binip, kalabahk bir cemaatle kar' "Endise etmeyiniz, Hoca Ahr6r grma grkttlar ve: beni size giinderdiler: - "Biz onlara yardtm giinder.ip, padiEahhk makamtna oturtmuguz; bir yerde miiskilita ufirarsa, bizl goz tiniine getirip, yad etsin; biz orada h6.zr oluruz" - dedi. Hdld bu anda muvaffakiyet sizin taraftntzdadrr. Bastnrzt kaldtrln' uydedi. Bu vaziyette sevingle uyan' kudan uyanln" drm. Yusuf Daruga ve yanrnda olanlar: - "Bahane edip, hiyle yaplyor'; tutup bailamak ldzrntdrr" diye birbirleri ile gdriisiiyorlardr. Bu siizil isitip: "Siz boyle konu"ssyorsunuz' giireyim bakaltm, hanginiz bana yaklagabilir" - dedirn. Bu siizti siiylerken, bahgenin duvartndan, dtsartda kalabaltk bir atlr kafilesinin ayak sesi geldi. (119 a) Yusuf Daruga: "E$er bizimle Tenbel huzuruna gitse idin' bizim igimiz ilederdi. $imdi ise, sizi yakalamak iqin, bu l
180
908 (? TEM.
1502
* 26 HAZ. ttot't
hAl oldu; sanki Tanrr bana yeniden bir can vennig,,$u yusuf Daruga'yr ve etrati. Ben gelenlere: frndaki hain herifleri yakalayrp, baElalnn" qledim. Bu herifler kagrvermiglerdi; bir yerde birini .,Siz neryakalayarak, baflayrp getirdiler. Ben: den geliyorsunuz ve nasrl haber aldrnrz?,, - dedim. Kutluk Barlas: "lgsi'den kagrp grkarken, - Endican'a geldim. Hanlar dasizden aynldrktan sonra, En. dican'a gelmiglerdi. Ben, bir ri,iya grirdiim. Riiyamda Iloca Ubeydullah dediler ki, Babur padigah Kernan (119 b) denilen kdydedir; gidip onu getirin. padigahhk makamr ona verilmigtir,' dedi. Ben bu riiyayr giirdiikten sonra, sevinertk,-bi.iyiik ve ktiCtik ,,Benim beg - altr ki.iCtk karhana arzettim ve: degim ve oflum var; bunlara birkag yifiit katrnu.
Kernan tarafina gidip, haber alayrm" - dedim. Hanlar da: de onun o tarafa gitmi5 "Biz olacadi.isiiniiyoruz" dediler ve on kigi tayin etti$ru - gidip, ler ve: "O tarafa iyice tahkik ederek, bir - hig olmazsa, o taraftan haber ahn; bir haber bulabilirsiniz" dediler. B6,yle konu5urken, Baba-r Pergari: - "Ben de gidip arayaylm" ve o - ki.igtik kardegi ite birlikte oldufu - dedihalde; da iki yiEit hareket ettik. Bugiin iigiincii gtindiir, yoldayrz. EI,,yiiriiytin hamdiilillth sizi bulduk" dediler ve: ata binin, bu baflananlarr da alarak, -gidelim. Burada,durmak iyi defildir. Tenbel sizin buraya geldiiinizden haber almrgtrr. Ne yaprp yaprp gidelim de hanlara iltihak edelim" - dediler. Derhal ata binip, Endican tarafina yiirtiytiver_ dik. lki (146) giinden beri hig yemek yemiyordum. OEle namaa valrtinde, bir koyun bularak, gelip bir
181., :!/
.
FERGANA
yerde inip, kebap yaptrlar. Bu kebaptan doruncaya tadar yedim. Ondan sonra' atlara binip' beS giinliik yolu ikr giin ve gecede siir'atle altp, Endican'a giriit<; orada biiytik ve kiigiik han daytlarrmla giiriisti.im. Gegen gtinleri tamamen anlattim. Hanlarla diirt ay n.rub.t bulunuldu. Her tarafa (120 a) dafrlan adamlarrm toplandrlar. oq yiizden biraz fazla
adamvardt.-..MademkibuFerganatilayetinde yersiz ve yurtsuz olarak yagamak lAamdtr' baqka Lir tarafa bagtmt ahp gideyi6" - diye di'ts0ndiim ve Muharrem aytnda Fergana viliyetinden, Horasan'a gitmek niyeti ile, yola grkttm'
182
il.
KABIL DOKVZ YUZ ON SEI{ESI VEKAYTT Muharrem aSnnda, Horasan'a gitmek niyeti ile, Fergana viliyetinden grkrp, Hisar viliyetinin yaylalarmdan olan llek yaylasrna indlm. Burada ve yirml iig yaqrma girdifim vakit, i]k defa trag oldum. Herhangi bir iirnide kaprlarak, benimle beraber gelenlerin sayrst, bi.i$k ve kiigiik, iki yiizden biraz fazla ve lig yiizden biraz azdr. Ekserisi yaya idi. Ellerinde sopa, ayaklarrnda garrk ve iistlerinde guldan Uaitca hig bir geyleri yoktu. Sefilet o derece idi ki, bizim ancak iki gadnmrz vardr. Benim gadrnm vAldeme tatrsis edilmigti. Bana ise, her gitti['imiz yerde, bir gergi yaparlar ve ben de bu gergide otururdum. Veha Horasan'a gitmek niyeti ile grkmrgtrk; fakat bu vaziyette, bu viliyetten ve Husrev $ah'm adamlanndan iimitleniyorduk. Birkag gi,inde bir, birisi Belip, vilAyet ve halktan haber getirir ve biz de i,imide kaprhrdft. Bu srada, Husrev gah'a elgi giinderilen Molla Baba PeSigari geldi. Husrev gah'tan gdniile hog gelen bir siiz getirmemekle beraber, ahaliden getirdlfl siizler (120 b) iimit verici idi. tlek'ten, tiC ddrt defa konakladrktan sonra, Hlsar civarma, (L47) Hoca-tmdd denilen yere gelip inil183
$"l
9t0 (l{ }tAZ. t50{ * 1}{Az. tt05)
KABIT
di. Burada iken, Muhib Ali Kurgr, Husrev Sah'tan
elgi olarak geldi. Husrev $ah kerern ve sehaveti ile rneghur oldufu htlde, iki defa onun vilAyetinden gegtik, ba$kalanna yaptrBt insaniyeti bize gcistermedi. Ahaliden ve viliyetten iimitvar olduiumuz igin, her konakta bir mtiddet kahnryordu. $irim Tagayi o srrada en biiyi.ik adamtmrz idi. Onun da, Horasan'a gitmek istemeyerek, bizden aynhnak niyeti vardr. SerpUl'de mafl0p olarak, Semerkand'a dcindtiEiim zamanda da, dilesini uzaklagtrrmls ve kalenin miidafaasrnda kendisi yalnu kalmtgtt. Qok algak bir adamdt. Birkag defa t*iyle hareketlerde bulundu. Kabadiyan'a getdilimiz vakit, Qaganyan, $ehr-i Safa ve Termiz'i elinde bulunduran, Husrev $ah'tn ktigiik kardesi, El6ki Qaganydni, Kar'gr hatibini giinderip, bana sadakatini bildirerek, bize iltihak etmek istedi ve Amu nehrini Ubag (Uyan) gegidinden geqtifimiz zaman, gelip miildzemet etti. Biki'nin ricast iizerine, Termiz kargrsrna gelip,. onun btiti.ilt gciglerini Amu'dan gegirip bizimkilere iltihak etmesinden sonra, Husrev $ah'rn yefieni olan, BAki'nin oflu Ahmed Kasrm idaresinde bulunan KAhmerd ve Bamyah taraflarrna hareket ettik. Niyetimiz KAhmerd'in Ecer adh dere kurganrnda.tile ve adamlarunlzl (121 a) emniyet altma almak ve sonra, vaziyete g
1
l
KAhmerd'e geldik. Ev ve frileleri Bcer kurganlra, |erlestirdik. Ecer'de iken, Cihangir Mirza ile Sultan Mahmud Mirza'nrn Hanz&de Begim'den olan kurnrn nikihlan yapildr. Cihangir Mirza onu ewelce, (148) daha mirzalar safi iken, istemigti. Bu esnada BAki Bey bana defalarca derdi ki, aynr zamanda bir vildyete iki padigah ve bir askere.iki kumandan kangrkhk ve haraphfr m0cip, fitne ve periganhla sebep olur; nite-
kim: On dervil bir kilimdc uyur: fakat iki bir iklime erfamaz.
padigah
demiglerdir. Dindar bir adam, bir ckmcfin yarrrrnr kendiri ycrrc,
cr yarrunt fakirlero vcrir; bir iklimi zapteden bir padigah, batkalarrhr zaptetmek arzuoundan kendif
dirini
ahkoyamaz.
Umidimiz iiyle idi ki, bugiin yarln Husrev gah'rn yanmda bulunan biiti.in adamlan gelip, padigah hizmetine gireceklerdir. Fakat orada, E)ry0b'un o$ullan ve dilerleri gibi, (121 b) birgok fesatgrlar vardr kl, onlar bizim mirzalarrn arasrnda ddimi kiitiiliik ve fitnenin sebebi ve tahrikgisi idiler. $imdi bu esnada Cihangir l\{irza'nm Horasan tarafina gitmesine iyilik ve giizellikle miisaade verilirse, ileride pegimani hSa sebep olmaz. Fakat kardeg ve akrabadan bir kabahat gtiriilse bile, onlarm benden mutazarrr olmalannr lstemek, benim tabiatimde yoktu. Vikra Cihangir Mirza ile bizim aramnila ewelce miilk, saltanat ve adamlar yiiztinden ktrgmltk, kavga ve grlriiltii gok olmu$tu; fakat bu defa o, vilAyetten trenim. 165
1
't
KABIT
le birlikte gelmisti, kardeg ve hizmetkAr vaziyetinde idi ve Ou gtinterde ondan krrgrnhfa sebep olacak hig bir gey giirirlm0yordu. Her ne kadar tekrar tekrar rt, .ttitai ise de, ben kab0l etmedim' Nihayet BAki Bey'in dedipi gibi, Yusuf EyyCrb ve BehlCrl Eyyub gibi fitneciler, benim yantmdan Cihangir Mirza'ya f"grp, kiiti.iliik ve fitne ile uErastrlar ve Cihangir Mir' giitiirdi'iler' za.1sr berlden ayrrrp' Horasan'a ostralardaStrltanHiiseyinMirza'dan,Etediiizzaman Miv.a'ya, bana, Husrev $ah'a ve Ziinn0n'a' O aynt ma6lde trzun {.122 a) tzun mektuplar geldi' (149)' ;- "$slmektuplar hili bendedir. Mektuplarda ve Ulu! tan ahmed Mirza, Sultan Mahmud Mireayiiriidiik' Bey Miua, bu kardegler birlegip, i'izerime leri zaman, Murg0b s8hilini tahkim ettim' Mirzalar yaklaStrklarr halde, hig bir $ey yapamadan' geri diinitit.t.- $imdi de, efer tizbek harekete geeerse' ben Murgdb sAhilini tutayrm; Bediiiazaman Mirza' Belh' mazbut adamlaSaUtitg"n ve Endeh0d kurganlarlna da!i'rnr nnat rp, kendisi Giirziiviri, Dere'i Zeng ve o haber' bk yeri tutsun. Benim bu civara eeldiEimden daritmustu; bana da, Kdhmerd, Ecer ve o dafi etek' lerini tutmamt yazmtgtr. Husrev $ah, Hisar ve Kunduz kurganlarrna itimath .adamlartnr btraktp''ken' da!' disi ve kiiciit kardesi Veli,'Bedahgan ve HutlAn geri larrnr tutsurlar; 6zbek hic bir gey yapamadan, deniliYordu' diinecektil." iimit' Sultan Hiiseyin Mirza'nrn bu mektuplarr yurdunda o sizliEe sebep oldu. eiink0 Timur 3ey'in ondan zamanda, yas, vil&yet ve asker baktmrndan' elgi arkaya daha biiwk Uir padisah yoktu ve arka olarak' Terve murahhaslarrn, Siddetli bir emri hdmil 186
9t0 (|4 HAZ, t501
-
4 HAZ. t505'
miz, Kilif ve I(elki gegitlenin de (122b) gemileri Sciyle yaptn, kciprii malzemesini Su miktarda hazrrlayrn, yukarrdaki Dokuz-Ol0m geeitlerini iyice muhafaza albna altn ki, kag ytldan beri iizbek tefrikasrndan cesaretini kaybetmig olan halkrn gcinliine kuwet gegibi, hiiktimler getirmelerine Iip, i.imitvar olsunlar de intizar edilebilirdi. Sultan Htiseyin Mirza gibi; Timur Bey'in tahtrna oturan biiyi.ik bir padisah, diiq: man lizerine yi.iriimefi diigtinmeden, yalnrz miidafaa liizumundan bahsederse, halkta ne gibi bir iimit kalacakil. Bizimle birlikte gelen adamlartn dilelerini ve Bd: ki eaganyini ve oElu Muhammed Kasrm'rn mevcut sipahi ve aymaklanntn gtig ve mallanntn hepsini Ecer'de brrakrp, askeri ahp'grktrk. Husrev, $ah'tn mofiullarrndan: "Padigah tarafinr iltizam ederek, biitiin moful ulusu, Talikan adr ile meghur Tayhan'dan giig edip, tgkemis (150) ve Ftil0l taraflartna yiiriimekteyiz; padisah gayret edip, gabuk gelsinler; Husrev $ah'rn adamlarrnrn ekserisi bozularak, pohaberi ile, adamdigahrn hizmetine geleceklerdip." lar gelmefe bagladr. Bu strada Saybak Han'rn Endican't ahp, Hisai Ve kunduz tizerine y0riidii[ii haberi geldi. Bu haberi igitince, Husrev $ah, Kunduz'da duramayarak, mevcut adamrnr altp, (123 a) Kibil'e doiru gitti. Husrev $ah, Kunduz'u brrakrp Crkar grkmaz, Molla Muhammed Tiirkistani adh, gok itibar ettiEi ve emekdar bir adamr Kunduz'u, $aybak Han igin, tahkim etti. Biz, Semt0 yolu ile, Krzrl-Su tarafrna indifimiz zaman, Husrev $ah'a tdbi olan ve Hisar ile Kunduz'da bulunan moful ulusu, grieleri ile birlikte gelip, iltihak et187
KABIL
ti. Birgok defa zikri gegen Kanber Ali MoEul, geveze bir adamdt. Etvan Baki Bey'e uymadt ve BAki Bey'in hatrrt igin, gitmesine miisaade edildi. OSlu Abdiissiik0r, o zamandan beri Cihangir Mirza hizmetinde kaldt. Husrev $ah, moEul ulusunun bize iltihak ettiffni duyunca, gok saslrmlq. Fakat bir gdre bulama"tnca, damadr Ytkub Eyy0b'u elgi olarak giinderip, kulluk ve sadakat izhar ederek, ahd yaptldtEt takdirde, hizmetimize gelecelini bildirmis. Btki Qagany0ni nuf0z sahibi idi. Her ne kadar sddtk idi ise de, apabeyisinin tarafrnr da brrakmazdt. O araya girdi ve Su Sekilde ahd yaprldt: onun hayattna dokunulmayacak; mahnr da istedifi gibi kullanacak ve iizerinde bir tazyik yaprlmayacaktrr. Ydku!'un gitmesine miisaade verdikten sonra, Ktzrl-Su'ytt gegip, Enderdb supnun birleStiEi yere yakrn bir yerde (123 b) inildi. Ertesi gUni.i, Rebiiilewel aytntn ortalartnda, bir mikdar adamla Enderdb surunu gegip, D0gi civarmda, btiyiik bir grnar altrnda oturdum. O taraftan Hus. rev $ah azamet ve ihtigamla ve kalabal* maiyeti ile geldi. Tegrifat m0eibince, uzaktan attan indi ve gelip giirtisiirken de i,ig defa tizimle eEildi. Cihangir Nllma ile Miua Han'a da aynt gekilde (151) t3zimle elildi. lhtiyar ve tenbel herif, kag senedir kendi istedigi gibi hareket ediyor ve saltanattan da yalruz kendi adma bir hutbe okutmuyordu. Bu Sekilde yir' mi beg - yirmi altr defa arka arkaya tAzimle efildi, gitti ve geldi; yorgunluktan, az kaldr diiStiyordu. Kag senedir yaptrlr beyliEi ve saltanah tamamen burnundan geldi. Giiriisiip hediye takdim ettikten sonra, bir oturmastnr bunrrdum. Bir - iki geri oturup, oradan 188
9r0 (t4 HAZ. t5o1
_ {
HAZ. t5o5)
buradan konusurdu. Argakrrk've nankdrri.ifiinden bag.
ka, bog ve zevksiz bir konugmasr da u""Iorg. flirn"t ettifi ve itibarh adamlarr, gdzilniin cini.inde, yrgrn yrfrn gelip, benim hizmetime giriyorlarOr. Xendisinin iSi de o dereceye gelmigti ki, padigahhk yaprp ;;;_ makta olan bu herif, briyre zeril bir h6rde u" irt." , istbmez ne gekilerde gerip grirtigtti. Bciyre uir ,"*urrda (124 a\ ondan iki garip s6z sAdrr oldu. Biri gudur: niikerlerinin ondan ay.rmasr yiiziinden, onu i"selli.veriliyordu.Mukabelede:_,,Buadamd6rtde. fa benden ayrrlmrg ve tekrar gelmigtir. dedi. Biri " - ,,O ne zade gudur: ktigtik kardesi Veli hakkrnda: _ man geleeek ve Amu deryasmdan hangi gegitten ge_ .': gecektir?" diye sordum. _ ,,E[er gegit bulunursa, .i - fakat gabuk gelir; su yiikselince, gegiiler defigir. Bir darb-l mesel vardrr: (,,o gegidi iu gdti.irOU,j dedi. onun devlet ve adamla'nrn intikalinde bu scizii on* . ,,' ii afiana Tanrr koydu. ,
.
j
,
Bir iki geriden sonra, ben ata binip, karargiha geldim; o da indifi yere gitti. Bu gtinden-itibaren] bt. yuk - kiigiik ve iyi - kittii onun bey ve yifiiileri ngrn ythn iile ve mallarr ile ondan aynhp, fize gemJge bagladrlar. Ertesi gunu cille ve ikindi na-azrna tridar, onun yanrnda hig kimse kalmadr. Siiyle:
"Ey miilkc sihip olan Allahrm. Scn irtedifiine
miilkii-vcrirrin ve iotcdifinden de ahrrrn. S"r, i"t.dilini tAziz ve iatcdilini tezlil ederrin. ff."r. .fira"lir. Sen her geye kadirrin...
Tanrr fevkalAde kudreilidir. Bjr kimse ki, yirmi _ otuz bin ndkerin sahibi idi. Derbend-i Ahenin-de dedikleri Kahluga (Kagulga),dan Hinduk0g da[rna ka. 189
'/l
KABIL
dar, (152) Sultan Mahmud Mirua'ya mensup olan viliyetler, tamamen onun tasarrufu altrnda (124 b) idi. Bir tahsildart, Hasan Barlas adh ihtiyar bir herif, llek'tcn Ubag (Uyag, tyae )'a kadar, kaba bir gekilde tahsildarlrk yaprp, bizi giiC ettirip indiriyordu. Bir buguk giinde, muharebe ve miicadelesiz, bizim gibi fakir ve maEl0p olan iki - iki ytiz elli adamrn cjntinde iiyle sefil, zelil ve dciz vaziyete diigtii ki, ne adamlarlna ve ne de mal cantna yetecek kudreti kalmadt. Husrev $ah ile gtirtisi.ip ddndiiEtim gece, Mirza Han, huzuruma gelip, biiyiik kardeglerinin kantnr d6va etti. Bizim aramrzda bulunanlardan bizrlart da bu fikirde idi. Filv&ki geriat ve iirfe gtire de btiyle insan'
larrn cezalannr bulmalart dolru idi. Fakat ahd ya' prlmrgtr. Onun igin, Husrev $ah'tn giitiirebildili her Seyi ahp giitiirmesine irade ve ferman gtktr. UC - dtirt katar katrr ve deve ile mevcut cevahir, altm, gtimtif ve krymetli esyasrnr ytikleyip giitiirdii. $irim TagaVi'Vi, Husrev Sah'a refakat edip, onu Gfiri ve DehAne
yolu .ile Horasan tarafrna giinderdikten sonra, Kilmerd'e gidip, gciSiimtizii arkamudan K6bil'e Betirmesi igin, beraber gdnderdik. O yurttan, Kdbil'e gitmek niyetiyle, hareket et' tik ve Hoea-Zeyd'e gelip indik. O giin, Hamza Bi Mangrt kumandastnda, iizbek aktncrst gelip, D0gi civarlna akrn etti. Seyid Kasrm ESik AEa ile Ahmed Kasrm Kthber, (125 a) bdar yifiitlerle birlikte, onlara kar$r giinderildi. Bunlar gidip, aktnctlan iyice maB' lOp ederek, birkaq bas kesip getirdiler. Bu yurtta iken, Husrev $ah'tn cephanesinde bulunan sildh dalrtrldr. Yedi - sekiz yiiz kadar ztrh ve eyer taktmt vardr. Husrev $ah'tan yalnz bunlar kalmrgtt. Bir
190
910
il4 HAZ.
t5o1
_ 1 HAZ. I5O5)
hayli de gini ele gegti. Bundan bagka giize gcirtine-
cek bir gey yoktu
r8,
Hoca-Zeyd'den kalkrp, diirt - beg konaktan sonG0r-Bend'e geldik. Ugtiir-geher'e indifimiz za-
man, Mukim'in ihtiyar beyi olan gike (girek) Argun'un, bizden haberi olmadan, askerle gelip, Bir6n sdhilinde oturdufiunu ve penghir yolu ile (1b3) gegmek isteyen adamlan ve o srralarda KAbil'den kagtp, TiirklAni afganlar arasrnda, Lemgan civarmda bulunan Abdiirrezzak Mirza'ya gitmele brrakmadrfirm haber aldrk. Bu haberi aInca, dileden sonra kalkrp, gece gfindiiz yiiriiyerek, sabah vakti H0bydn gegidini agtrk. Siiheyli hig giirmemigtim. Gegide grkar grkmaz, cenup tarafinda biraz agaSrda, parlak bir, yhdrz gcirtindii. Ben: "Bu Siiheyil olmasln" 6ts: - sU dim, "Siiheyildir" - dediler. Biki eaganydni beyiti okudu: Sen Siiheyit yrldrzrsrn: nerde parlar ve ne vakit rgrk sagarsanr giiz0n hcr nereye irabet edcrse, dcvlet niganesidir.
Gtineg bir mrzrak bofu kadar yiikseldifi vakit Senced deresinin etefine inildi. Bizim iteri (12b b) gitrnig olan cinctiler ve difer bAzr yifiiler, Kara-Ba!'rn etefinde l[ri-Yar civarinda bulunan girke ile kargrlagrr kargrlagmaz, onunla tutugurlar; o biraz mukavemet eder gibi olur; fakat iinctiler yaklagmca, derhdl bozulurlar. girke'yi ve yetmig - seksen veya ytiz iyi yifiitini yakalayrp getirdiler. girke (girek)'nin kantnr bafirgla]np, kendisini hizmetimize aldrk.
Husrev gah, kendi hdlkrna aldrrmadan, Kibil'e gitmek niyeti ile, Kunduz'dan grktrEl zaman, ona
t9t
KABIT mens0p olan il ve ulus beS - altr ktsma aynltr. Bedahgan'dakilerden bir ktstm, Seydim Ali DerbAn ku' mandastnda olup, Rusta hezaresinde bulunuyordu; ftnchir yolu ile agtp, bu yurtta iken, bize miilizemet etti. Bir krstm da, Yusuf Eyyub ve Behl0l Eyy0b ku' mandastnda idi; onlar da bu yurtta hizmetimize geldiler. Bir krsrm da, kiieiik kardegi Veli kumandasmda, HutlAn'da ve biri de, Ytlangtk, Nekderi, KakSal ve Kuncluz viliyetinde oturan aymaklardan ibaretti. Bu krsrmlann her ikisi Enderdb ve Ser6b yolu ile ge' lip, Penghir'i agmak niyetinde idiler. Aymaklar da' ha once Serdb'a gelmiglerdi. Onlann arkastndan Veli geldi. Aymaklar yolu tutup, muharebede onu mafl0p ettiler. Kendisi kagtp, iizbe$g gitti; $aybak Han, Se' merkand gargtstnda onun boynunu kestirdi. Mevcut niiker ve adamlart, yaEma edilmiS bir vaziyette' (154) aymaklar ile birlikte, bu yurtta kullufa geldiler. Se-
yid Yusuf OElakCr da,
(126
a), aymaklar ile birlikte
geldi.
Bu yurttan kalkrp, Kara-Ba[ yanrndaki Ak-Saray gaylrrna inildi. Husrev $ah'tn adamlart, zuliim ve serkeglifie ahgmr$ olduklart igin, ahaliye zulmet' mepe ba$ladrlar. .Nihayet Seydim Ali Derbdn'ln sayrh bir adamtna, birinin bir ganak yafrnr zorla al' drfr igin, kaprya getirtip, sopa atttrdrm. Sopa. altrn' da cant grktr. Bu siyasetten sonra hepsi yola geldi. Bu yrrtta iken, KAbil liaerine hemen ytiriiniip yiiri.inmiyecefi danr5rldt. Seyid Yusuf ve diler b0nlartnrn fikri Su idi: krs yaklagmrgtrr; hemen Lem' gan'a gidilmeli ve oradan, ne yapmak mi.inasip g6' riiliirse, ona gtire hareket edilmetidir. Bdki Qagan' ydni ve diferleri Kabil iizerine yiiriimeEi ileri siirdti. t92
9t0 (t4 HAz.
t5O4
-
4 HAZ.
t505)
ler. Nihayet bu sonuncusuna karar verildi ve buradan kalkrp, Aba (Aya) korusuna inildi. Burada iken, vilidern Hannn ile K&hmerd'de kalan difer akrabalanm, birCok rni.igkildt ve tehlikeler geqirip, gelip bize iltihak ettiler. Tafsildtr gudur: girim Tagayi, Husrer'$ah'a, Horasan tarafrna refakat ettikten sonra, gidip dilerni getirmesi igin, Husrev gah ile birlikte, gcinderilmi5ti. Dehdne'ye vardrklarr zaman, girim iktidarrnr kaybeder ve Husrev gah, girim ile birlikte, KAhmerd'e gider. Onun krz kardeginin ollu Ahmed Kasrm, KAhmerd'de bulunuyordu. Husrev $ah, (126 b) Ahmed Kasrm ile anlagarak, 6ile v9 akrabama kciti.iliik kasdrnda bulunnr. BAki Caga4ydni'nin bireok .moful hizmetkin, uruk yanrnda, K6hmerd,de idiler. Bunlar gizlice girim ile kararlagfirarak, Husrev $ah ile Ahmed Kasrm't yakalamak iSterler. Husrev $ah ile Ahmed Kasrm, Acer deresinin yanrndaki yolla kagrp, Holasan'a giderler. Mofullarrn bu tarafgirlikten maksatlan, kendilerini onlardan ayu'mak imi5. Uruk yanrnda bulunanlar, biiylece Husrev $ah'rn tehlikesinclen kurtularak, Acer'den grkrp, .Kahnrerd'e geldikleri zaman fskanqr (Srkangr) kabilesi' di.igman olup, yolu tutmuglar ve urukun miihim bir krsmrnr ve BAki Bey'e mensup il ve ulusu yafma etmigler. Kul-Bayezid'in (155) ollu Tizek, heniiz kiigiikti.i; orada ele gegirildi ve iig - dcirt sene sonra, Kdbil'de bize iltihak etti. Uruiu yafma ettirdikten sonra, bizim gectiEimiz Krpgak yolunu agarak, Aba (Aya) konrsunda gelip, bize iltihak ettiler. Oradan halkrp, bir konaktan sonra, ealak gaylrrna indik. lstigare ederek, Kabil'i muhasara etmefe karar verdik ve ben kendim, mevcut biitiin merkez 193
KABII.
adamlart ile, Haydar Taki'riin bahgesi ile KuI'Baye' zid Bekdvul mezarlnln arasrna indim. Cihangir Mir' za, saf kol adamlart ile, bizim biiyiik garbala indi' NAsrr Mirza, sol kol adamlart ile, Kutluk'Kadem mezarlnln arkastndaki gayrra indi. (127 a) Adamlarlmu her zaman gidip, Mukim ile konu5urlardr' Bi' zan tiziir diler, bdzan yumusak siizler sciylerdi' Biz $irke'yi ete geeirir gegirmez, babast ile bi'iyiik kariesine adam gdndermiS; onlardan yardtm gelece$ini iirnit ettiEi igin, igi uzatryordu. Bir giin, merkez, saf ve sol kollara, ztrh giyerek ve atlara da zrh taktp' sitahlan giistermek ve icerideki ahaliyi de biraz korkutmak igin, daha yaktna gitmeleri emredildi' Ci' hangir Mirza sa$ kolun bulundufu yerin kargrsmaair, KiiSe-BaE yolu ile ileriedi. Merkezin tiniinde su bulundufu icin, ben, merkezle birlikte, Kutluk-Ka' dem mezan tarafrndan gelip, ileride bulunan ikinci tepe iizerine grktrm. onciiler Kutluk-Kadem kiipriisii yitizerine doldular. O zarnan daha kiipri'i yoktu' tyi ilerleflitler, oyun VaPlP, Cermgerler kaptsina kadar
aitut.tceridenqrkanbirmikdaradam,muharebeetmeden, kagrp kurgana girdi. Erkin duvanntn dibi yi.iksekti. Kdbil'in kalabahk ahalisi, seyir etmek icin'
grkmrslardr. Askerin kacmast ile, onlar dir ea' Uucat< inip, geri diindiiler. Kiipril ile kapr arasrndaki yiiksek tepe iizerinde ve yol ortastnda birgok gukur' iar kazrp, (727 b) i.izerlerini drtmiislerdi' Sultan Ku-
lr"y"
lrQanakvedifierb6zryiEitlerhticumettiklerizaman' or"y" diismiislerdi. (156) SaE kol tarafmdan bir - iki grkanlarla bir' Vigit Kirce'BaE arastnda, kurganhan Muharebe emri verilmemis oldufu igin, bu kadarla iktifa ederek, geri dcindiiler'
iti a"ru krlrgla vurustular. 194
910
(l4 HAZ. t504
-
4 HAZ. t50r')
Kurgan igerisindekiler fevkalAde gagrrdrlar. Mukim, beyleri araya koyarak, kullufa gelip, Kabil'i teslim edecek oldu. BAki Qaganydni'nin tavassutu ile, gelip , miildzemet etti. Biz de inayet ve gefkat giisterip, teli5 ve korkuyu hattrmdan refettik. Ertesi gtin mwcut adamlarr, mal ve esyasl ile gtktp, kurgant teslim etmesi kararlagbrrldr. Husrev Sah'a mens0p olan
adamlar, serkegliie ve yafmacrhpa ahgmrg adamlardr, Bundan dolayr Mukim'i ve Mukim'e mens0p adamlan, mal ve esyasr ile birlikte, KAbil'den grkmalarr igin, Cihangir Mirua, Ndsrr Mirza ve diler bti$k beyler ile igkileri tdyin ettik. Mukim'e, yurt olarak, Tibe'yi g
I
K]{Blr garba doirudur. Etraf ve civan tamamen dafidrr. Kalesi daga bitigiktir. I(alenin (157) cen0b-i garbisincle biraz kiiciik bil dag bulunnraktadrr. Da[rn baqrnda $ah Kabil bir saray yaptrrdrfr iqin, bu dafa $ahI(abil derler. Bu da[, Divrin bofazrndan baglar ve
Dih-YAkub boiazrnda nihayet bulur. Etrafinda iki ger'i kadar yer vardlr ve bu dairn etefi tamamen bahgedir. Amcam UluB Bey Mirza zamanrnda, Mirza'nrn atekesi Veys Ateke bu dafrn etefiinde bir ank agtrrmrgtrr. Etefindeki btit0n bahgeler bu artkla sulanmaktadrr. Suyun alt tarafrnda, Giilnike adlt bir mahalle vardrr; tenha bir yerdir. Orada birgok defa ciinbiig yaprlmr$ttr. Bizan, gaka olarak, (128 b) Hoca Hifrz'rn beyitini depi5tirerek, okurlardt: "
O zamanlar ne ho9 idi; serbest olarak, birkag giin GUlkine'de, birkag bcdnam ile birlikte, oturmugtuk.
Kalenin cenubunda ve Sah-Kd.bil'in garktnda bir biiytik gdl bulunmaktadtr. Etrafr bir ger'i kadardrr. $ah-KAbil daprndan Kdbil'e dofru,'biraz ki.igi.ik tig gesme gtkar. tkisi Giill
9
t0 ( t4 HAZ. t 50{ ._ 4 l{AZ.
t505
)
yanrndadrr. Hepsi de ayak altrndadrr. Qayrrlar, yegil-. lik zamantnda, fevkalide gi.izel gcirtintir. KAbil'cie yazm, PervAn yeli dedikleri, gimdl rtizgan ddimd eser. Erkte pencereleri gimile agtlan evler fevkal6.de havadardrr. Molla Muhammed Talib Muammti, Kebil erkini (12-9 a) tasvir ederken, bir beyti Bediiizzaman Mirza adrna bailalrp okurdu: (158) Kebil erkinde sarap i9 ve arkasr arkarrna kadeh devret; zira orarr hem da!, hem derya, hem gehir ve. hcm de eahradrr
Araplar, araptan bagkasrna acem dedikleri gibi, Hindliler de kendilerinden bagkasrna h o r a s a n derler. Hindistan ile Horasan arasrndaki kara yolu iizerinde iki ticaret merkezi vardrr; biri KAbil ve di$eri de Kandahar'drr. Fergana, Ti.irkistan, Semerkand, Buhara, Belh, Hisar ve Bedahgan'dan kervanlar Kibil'e gelirler; Horasan'dan da Kandahar'a giderler. Hindistan ile Horasan arasrndaki yol !u"
vildyettengeger.
..;
Fevkaldde iyi bir ticaret yeridir. Tiiccarlar, Qin'e veya Ruma gitseler bile, ancak bu kadar ticaret ya-' pabilirler. I(dbil'e her sene yedi - sekiz veya on bin at gelir; aqafr Hindistan'dan da on - onbeg veya yirmi bin kervan gelir. Hindistan'dan bir de beyaz elbiselik, ham geker (kand) geker ve baharat getirirler. Birgok tiiccarlar ona kargr otuz - krrk kazanca rdzr phnazlar. KAbil'de, Horasan, Irak, Rum ve Qin mallan bulunur ve buraSr Hindistan'rn asrl pazandr. Kdbil'in srcak ve sofuk yerleri yakrndrr. Kabil'
196 197
..
9t0 (t4 HAZ. l5o4 _- 4 HAZ.
KABIL
mayan yere gidilebildigi gibi, niicumi iki saatlik yolda da, hig bir zaman kan eksik olniayan yere de gidilebilir; yalntz araslra, kar btrakmayacak kadar, bir yaz gelir. (129 b) Srcak ve sofuk iklimlerin meyvalart Kibil'e tAbi olan yerlerde gok ve yaktndrr. Kdbil'de ve ktiylerinde soEuk iklim mey,-alartndan iiztim, ndr, kayst, elma, aWa, armut, Seftali, erik, unnap, bddem ve ceviz boldur. Ben, visne fidanr getirip diktirdim; iyi visneler yetiSti ve hdli inkiSaf etmekte idi. Stcak iklim meyvalartndan, portakal, turung, eml0k ve geker kamt5tnt Lemgan'dan getirirler. $eker kamtgtnr getirip ektirmigtim. Qilguze (bir nevi frstrk)'yi Nicrav'dan getirirler. Kabil etrafrndaki daihktan gok bal gelir. Art kovanlan vardtr. Yalruz Gazne tarafrndaki dafliktan bal gelmez. Kibil'in rivacr (lArivac) iyi olur. Ayvast ile eriii de iyidir; bAdrengi 0e (159) iyi olur. A.b-r Engtrr dedikleri, bir nevi iiztimii vardtr gok iyi iiziimdiir ve bundan kuwetli Saraplar yaparlar. EIoca-IIAvend Said da! etefinin Sarabr sertlifi ile meghurdur; vikra yalnrz kulaktan duyarak tflrif edilir ki, ("garabtn lezzetini sarhog bilir; aklt bastnda olan ondan ne zevk altr.") Ekini iyi olmaz. lyi olan zilaatt bire ou diirt veya on beg verir. Kavunu da iyi defildir. E[er Horasan tohumu olursa, umumiyetle fena olmaz. Fevkalide tiltif lt A t' a s t vardtr; diinyada K1' bil kaclar havadar bagka bir 1'elin bulundufu mdl0m degildir. Yaztn geceleri iirtiisiiz yattlamaz' Krgtn' gergi t<ar ekseriya gok olur; tazla soEugu yoktur' Semerkand ve Tebriz de iyi havasr ile (130 a) meghurdur, fakat f.azla soiufiu vardtr. 198
t505)
Etrafinda dcirt gtizel gayrr bulunmaktadrr. gim6l-i garkisinde Song-Kurgan gaylrr vardr; KAbil'den iki kiir0h mesafe kadar yerdedir ve iyi bir gayrrdrr. Otu ata iyi gelir; sinefi az olur. gimil-i garbisinde Aalak gaylrr vardrr; Kdbil,den bir kiir0h mesafede ve genig bir gayrrdrr. Yazrn sineli atr rahatsu eder. Garp tarafrnda D i v ri n galan vardrr. Burada iki gayrr varsa da, aym tepenin gayrrlandrr. Bir de KUS-NAdir galnn var-', dr ve bu hesapla beg gaylr oluyor. Her iki gayrr KAbil'den birer ger'i mesafededir. Ki.iqiik gayrrdrr; fakat, otu ata fevkaldde iyi gelir ve sinefii yoktur. Kabil gayrrlan arasrnda bu gayrrlar gibi gaylr yoktur. $arkrnda Siyah-Seng gayrrl vardrr. Cermger. ler kaprsr ile bu gaylr ortasrnda Kutluk-Kadem mezan bulunmaktadrr. Yazln sinefi gok oldu$u igin, bu Caylra rafbet azdrr. Bu gayrra bitisik bir de Kegayrn meri vardrr. Bununla birlikte Kabil etrafinda alh gaylr oluyor; fakat bunlarrn diirdt meghur dur.
Kabil vildyeti mahfuz bir vilAyettir. Dtigmanrn bu vilAyete girmesi miiskildir. Belh, Kunduz ve Bedahgan ile KAbil arasrnda Hinduk0S dafir bulunmaktadtr. Bu da! iizerinden yedi ybl asar. Ue yol Penghir'dedir. Biraz yukarrda HavAk (Cevdk) gegidi, ondan biraz agafrda Ttil (L60) ve ondan claha agafircla Bazarek gegitleri vardr. Bu tiC gegitten (130 b) en iyisi TOI gegididir; fakat yolu bir parga daha uzurdur. GAlibd bu yiizden T\rl diyorlar. En dofiru olanr Bazarek'tir. Ttrl ve Bazarek, Ser6.b'a iner. Bazarek gegidi Pirendi adh kdye indifi igin, Serdb ahalisi ona PArendi geqidi der. Biri de, Pervdn yoludur. Biiyiik t99
KABIL
gegit ile PenrAn arastnda yedi tflne gegit bulunduiu lgln, ona Heft-Bege derler. Enderdb taraftndan iki. yol gelip, bu gecitte birlegerek, Heft-Beqe ile PervAn'a uzarur. Fevkalirde eziyetli bir yoldur. Ug yo] G0r-Bend'dedir. Pervdn yoluna daha yaktn olant Yan',gr-Yot ("yeni yol") gegididir; Veliyan ile Htncan'a lner. Yollarrn biri de, Krpgak gegididir; EnderAb suyu tle I(tzrl-Su'yun birlegtili yere' iner. Bu da iyi blr yoldur. Biri de, $ibert0 geqididir.Yaan sular yiikseldi!'i zaman, $ibert0 gegidinden a5tp, Bamyan ve' Saygan (Saykan) iizerinden, krgtn ise, -A.b-Dere iizerlnden yiiriirler. Krgrn diirt - beg ay, $ibert0 yolundan baska, bi.ittin yollar kapanrr'; o zaman bu gegitten asip, Ab-Dere iizerinden yiiriirler. Yaztn sular taqtrfr zaman da bu yollar krgrn oldufu gibidir. Qtinkii su kenartndaki yollardan, su yiikseldikten sonra, gegilemez; bu yollardan yiiriimeyerek, dafdan ytiriimek lsterlerse, gegmek gok giigtiir. Bu gegitler, bu yollann ancak kann az bulundufiu vb sulartn SekildiBi i.ie drirt ay zarftnda (131 a) gegilebilen yerlerdir. Daflar' ve bofazlarda yol kesici kifirler azdv. Horasan tara' frndan gelen yol, Kandahar'dan geger. Bu yol diimdiizdiir ve gegit yoktur. Hindistan tarafindan dtirt yol grkar. Biri, Lemghnat iizerinden gelir. Bu yolda, Hayber daflarrnda, biraz gegit vardtr. Biri, BengeS, iizerinden gelir. Biri, Negar tizerinden ve biri de, Ferm0l i.izerinden gelir. Bu yollarda biraz gegit vardtr. Bu yollardan gelirken, Sind suwnun iig geeidini geeerler. Nilab gecidinden gegenler, Lemganat iizerinden gelirler. Krgtn, Kabil suyu ile Sind suyunun (L61) birlestiEi yerden biraz yukartda, her iki nehri gegit i,izerinden gegerler. Ben Hindistan seferlerimde ek200
9t0 (t4 HAz. t504
HAZ. - 4
t505)
seriya bu geqitlerden gegerdim. Bir defa, Sultan tbrahim'i mail0p edip, Hindistan't fethettigim zaman, Nilab gegidinden' gemi ile gegtim. Bundan bagka,, Sind suyunun hig bir yerinden gemisiz gegilemez. DinkOt gegidinden gegenler, Bengeg lizerinden gelirler. Qupdre geqidinden gegenler, efier Ferm0l iizerinden gelirlerse, Gazne'ye Degt iizerinden gelirldrse, Itan-
Kabil vil&yetinde muhtelif kavimler V&rttirk almak ve araplar; gehdrr; dere ve ovalarda sartlar; b?n (131 b) kiiyrinde ve bAzt kiiylerinde lerinde ve vilAyetinde- pegdi, perdci, tacik, bereki ve afganlar ve Gazne dailannda da, hezare ve nekderiler otururlar. Hezare ve nekderiler arasrnda bdzr kabileler moful dilini konugurlar. $imil-i garkisindeki, Kett0r ve Gebrek gibi, dafhk arazi, K6firistan; cenubu ise, Afganistan'dtr. Kabil viliyetinde onbir - oniki d i I konugulur: arapga, farsga, tiirkge, mofulca, hindce, afganca, pegdice, perAcice, geberice, berekice ve lemganca. Hig bir vildyette bu kadar muhtelif kavim bulundulg ve bu kadar CeSit dil konusuldufu mdl0m defildir.
VilAyeti on d
Semer-
kand, Buhara ve o civarlarda biiyi.ik bir vildyete tabi olan kiistik vildyetlere, t [i m e n derler; Endican, KAggar ve o civarlarda, urgln; Hindistan'da ise, p e r g e n e derler. Becfir, Sevdd, PergAdur ve Hegnegar 6,nce Kdbtl'e tAbi imiS. $imdi ise, afgan kavmi yiiziinden, bAzrlan bozulmug ve bdzrlanrun da, afgan iddresine girdikleri igin, vildyetlikleri kalmamrgtrr. $ark tarafi, Lemganat'ttr. Bu vilAyet beg tii201
KABI t
men ve iki bitliikten ibarettir. Lemgan tiimenlerinin biiyiikeesi, Nigenhir (NengenhAr) drr; b6zt tarih ki' taplarmda NigerhAr yazrlmrgtrr. Merkezi, Adtnapfir"dur. Kibil'den, garka doEru oniig yrgag mesafededir. NigenhAr ile lGbil arast fevkaldde qetin ve kiitii bir yoldur. Uc - diirt yerde ki.iciik - kiic0k (132 a) gegitleri ve iki - iic (162) yerde bopazlan vardrr. Htrtlcilar ve biittin di[er yol kesici afganlar yiiziinden, bu yol emin de[ildi ve bu iki Sehir arastnda mAmure yoktu. Kutuk-Say'rn alt tarafindaki Karatu'W ben' imar ettirdim ve bu yizden, yol emin bir hile geldi. Srcak iklimle solgk iklim arastndaki hudut, BAdem-Qegme gegididir. Bu geeidin Kabil tarafmda kar yapar; Kuruk-S4y ve Lemganat tarafinda ise, kar yaBmaz. Bu gegitten inince, insan kendini baska bir ilemde zanneder; apaglar, otlar, hayvanlar ve ahatisinin iirf ve 6detleri tamamen baskadrr. NigenhAr'da dokuz gay vardtr. Piring ve bufdayt iyi olur. Portakal, turung ve narl fevkaldde bol ve iyidir. Adinap0r kurganlrun altrnda ve cenup tdrafrnda bulunan
bir yiikseklikte, 914 (1508 - 1"509) senesinde, BaE-r Vefa adrnda, bir garbafi yapflrdrm; kurganla bah-
ge arastnda bulunan suya bakar; portakal, turung ve nart fevkaldde goktur. PehAr Han't maEl0p edip, Li-
h0r ve DipAlp0r'u fethettifim sene' muz getirtip
diktirmigtim; iyi tutmugtu. Ondan ewelki sene Seker kamrgr da ekitmiSti ve iyi yetismis idi; bunlardan Bedahgan ve Buhara'ya gdnderilmiSti. Yeri yfiksek'. akar suyu eksilmez ve havasr ktsm m0tedildir. BahCenin ortasmda kiiCtik bir (132 b) tepe bulunmaktadrr. Bir defirmen iqletebllecek kadar olan su5ru, bahcenin ortastndan ve bu bahgenin igindeki tepe 202
w,i
9t0 (l{ HAZ. t50{
-
4 HAZ. t505t
iizerinden, dAimi bir gekilde, akmaktadrr; bahgenin' ortastndaki bi.iyi.ik gimenlik bu tepenin i.izerinde bulunuyor. Bahgenin cenfib-i garbisinde biiyi.ik bir havuz vardtr ve etrafr tamamen portakal afaglarr ile gevrilmigtir. Nar afaglarr da vardrr. Bu havuzun etrafr tamamen gimenle kaphdlr ve bahCenin en gilzel yeri, burasrdrr. Portakallar sarardril zaman fevkalAde giizel giiriiniir. Hakikaten giizel bir bahgedir.
Kth-i Sef id,
Nigenh0r'rn cenubundadrr. Benges ile NigenhAr'r a;nran bu dafdrr. Atlt adam geeemez. Bu dafdan dokuz gay grkar. Bu daSda kai hie bir zaman eksik olmaz; belki de bu yiizden KAh-i Sefid demiglerdir. AgaSr derede hig bir zaman kar yaflmaz, lkisinin arasr (163) yarlm gtinliik,yoldur."Bu,. dafirn etefinde havadar yerler vardr. Sulan so[iik-' tur ve buza ihtiyag yoktur Adinap0r kurgarurun cenup tarafi, Surh-Rtrd'dur. Kurgan yiiksek bir yerde bulunmaktadrr. Qay tarafi krrk - elli kan yiiksekliBinde, dik da[dtr., $imdlinde bir parga daf bulunmaktadrr. Oldukga miistahkem bir kurgandrr. Bu daB, Nigenhdr ile Lemganat arasrndadr. Kdbil'de kar yafdtfr zaman, bu dafin tepesine kar diiger. Lemgan halkt (133 a) Kabil'de kar yaSdrfim bundan bilirler. Kibil'den Lemganat'a giderken, eier Kuruk-Say iizerinden gidilirse, Dibri (Diri) gegidinden agrp, Bulan'da B6.rdn suyun'dan gegilir. Bir difer yol da Kuruk-Say'dan asaEr Kuratu'dan agp, Ulug-N0r'da Birdn suyunu gegerek, BAdic geqidinden, Lemgan'a gider; Nicrav i.izerinden gidilirse, Bedrav ve Karangrrk (Karanaygerik)'tan gecip, Bidic gegidine gidilir. 203
9t0 (t1 lrAz. t50{
KABIL
Gergi N i g e n h 0 r, Lemgan'rn beg tiimeninden biridir; fakat asrl tig tiimene Lemganat adrnr verirlcr. Bu tic tiimenin biri Aliqeng tiirnenidir; I{induk0s dafrna bitiqik, l<arh ve biiyiil< sarp da$lardrr. Bu daf tamamen KAfiristan'rndrr. KAfiristan'ln Aliqeng'e biraz yakrn olan krsmr M i I , dir. AliSeng eayl Mil'den grkar. Hazret-i NOh peygamberin babasr Mehterldm'rn kabli Aliqeng ti.imenindedir. Bdzr tarilr kitaplarrnda Mehterl1m'e, Lernk ve LemkAn da diyorlar. O ahalinin bdzan.kdLf yerine gayrn teldffuz ettikleri miigahede edilmigtir. Belki bu ytizden bu vild.yete Lemgan demislerdir. Ti.imenlerden biri A I i n g d r' drr. K6firistan'tn Alingdr'a en yakrn olan krsmr, Gevar'drr. Aling&r gayr Gevar'dan grkar'. Bu iki gay Aligeng ile AlingAr'clan gegip, birbiri ile birlegerek,'tiimenlerden brri olan MendrAver'den (133 b) biraz agafrda, B6.rdn suyu
ile birlegmektedir. Bu iki bciliikten
biri-Dere-i
N0r'dur
ve
emsdline tesadiif edilmeyecek bir yerdir. Kurganr derenin 6ni.inde ve iki tarafrndan gay ile gevrilen bir gtkrntr (164) iizerindedir. Piring tarlalan goktur. Yolsuz yerden yiiriinemez. Portakal, turung ve difer srcak iklim meyvalarr ve biraz hurma agacl da vardrr. I{urganrn iki tarafrndaki gayrn sdhilleli tamamen a$agltktrr. Ekserisi emlfik afacrdrr. Bu meyvaya bizr Ti,irkler kara-yemig derler; Dere-i N0r'da gok olur. Ba$ka yerde bu meyvaya tesadiif edilmedi. tlziimii de olur. Uztimiin hepsi aiag i.izerindedir. Lemganat'ta Dere-i N0r garabr meshurdur. Erre-ta$l ve suhan-tag- dedikleri, iki nevi garap vardtr. Erre-tagt, sanmttrakttr; suhan-tagt ise, gijzel renkli ve krp-ktrmtzt olur.
2M
- 4 HAz. t50r) Vdkta her ikisinin de keyfiyeti gdhretleri kadar de[ildir; fakat erre-tagr daha gok keyf verir. Yukarrdaki derelerde limon yetigir. Bundan agafr Hindistan taraflartnda da limon yetisir; fakat bundan yukanda bulunmaz. Burarun ahdlisi ewelce domuz beslerdi; bizim zamanrmlzda bunu brraktrlar. fiimenlerden biri-Ki.iner ve N0rgil ti.impnidir. Bu ttmen Lemganat'tan bir az farkhdrr. K6.firis'i.an'rn iginde ve vildyetin hudududur. Gergi,b0ytildi.ipii Lemgan tiimenleri kadar vardrr: fakat mahsulii az oldugu igin, (134 a) daha az vergi verirler. Qagan (Qrgan)-Saray suJru, Simali-i garkiden, Kafiristan'rn iqinden qtkar; bu vildyetin arasrndan gegerek, Kdme boltigiinde BArAn suyu ile birlegip, gar; ka dogru akar. N0rgil, bu suyun garp tarafr ve K ii n e r ise, sark taraftdtr. Mir Seyid Ali Hemed6Lni - Allahrn rahmeti iizerine olsun'- seyahat ettiBi zaman, buraya.gelip, Kiiner'den bir ger'i mesafe daha yukanda vefat etmistir. Mi.iridleri bnu buradan Hutl6n'a gtitiirmiigler. Vefat ettiBi yerde hala bir mezar bulunmaktadrr. 925 (1519) senesinde, QaganSaray'r gelip aldrfiim zaman, ziyaret etmiqtim. Portakal, turung ve piring gok olur. Kuwetli garaplart da Kdfiristan'dan getirirler. Buradaki ahali acayip bir gey siiyledi, inanrlmaz gibidir; fakat bu haber birgok defa duyuldu. Bu tiimenin asaEl ktsmrna Lemete (Mtlte) - Kendi derler. Ondan aqa$da olan yerler Dere-i NOr ve Atar'a (165) tdbidir. Bu, Lemete Kendi'nden yukan I(iiner, N0rgil, Bec0r, SevAd ve o civarlardan ibaret olan biitiin bu K0histan'da yayrlmrgtrr; iilen her kadrnt bir sedyeye koyup, ddrt tarafrndan tutarak, )'ukan kaldtrtrlar. E[er kadtn fe205
KABII
elo (l{ }tAz, t50{ _ { HAZ, t50r)
nahk yapml$ ise, bu kaldrranlan o kadar sarsar ki, diigmemesi iCin gayret etmelerine rafimen, ttlti sed' yeden yere diiger. EEer fenahk yapmaml$ ise, krmrldarnaz. Bu, yalnu bu halktan duyulmadt; Be' c0r, Sevdd ve biitiin K0histan ahalisi miittefikan (134 b) boyle stiylediler. Haydar AIi Bec0ri, Bec0r'un sultaru idi ve o viliyeti Cok iyi intizama koymu5' tu. Annesi iildiiBii zaman aBlamaz, rn6'tem tutmaz ve karalar giymez: "Gidin, sedyeye koyun; efer dsp. Sedyeye koyarlar krmrldamazsa, yakacaErm" giiri.iliir. Bunu i$idince' ve iiltide triiyle bir hareket karalar giyip, mitem tutar. Eliitiiklerden biri - e a ga n - S a r a y' drr. IGfibis' tan'rn baslangrcrnda kiiCiik bir kiiydiir. Ahalisi kA' firlerle karr$tk oldufu igin, miisliiman olduklart htlde, kdfir Adetine uyarlar. Qagan - Saray suyu di' ye meshur olan biiyiik trmak, Qagan'Saray'rn gi' mat taraftndan ve Bec0r'un arkasmdan gelir' Garp tarafindan, Pih (Pig1 adh K0firistanldan, daha kiisiik bir su gelip, bu su ile birlegin Qagan - Sara/m sarrmtrak ve kuwetli Saraplan vardtrl fakat Dere-i NOr Sarabt ile hiC mukayese edilemez' Kendisi' nin iiztimi,i ve baEr yoktur; sulrun tist tarafrndaki IGfiristan ile Pih Kdfiristant'ndan getirirler' Beq Ca' gan - Saray'r aldrfrm zaman' Pih kifirleri, bu halka yardrm igin, gelmiglerdi. $arap o tarafta o kadar gok yayrlmtghr ki, her kdfirin boynunda bir tulum Sarap bulunur ve su yerine sarap igerlerdi' K 6 m e, gergi ayrt bir yer olmaytp, Nigenh0r'a tAbidir; fakat buna da btiliik derler' Tiimenlerden bi'ri - (135 a) N i c ra v tiirneni'
maktadrr. Arkasrndaki daflann (166) hepsi K6liristan'drr. Uzak bir kdsedir. Uziim ve mewasr fevkalAde gok ve garabr da bol olur; fakat Sarabr kaynatrlar. Krgrn gok tavuk beslerler. Ahalisi aJ4ya5, namaz kilmaz, korkmaz ve kdfire benzer bir.halktrr. Daflarda gam, mese ve sakrz afaglan goktur. eam, Cilgfize ve mese afiaglan buradan aga[rda da bulunur; fakat Nicrav'dan yukan hiC buturunaz. Bunlar Hindistan afaglarrndandr. Bu KOhistan halkrrun glrasr hep SiIgOze afacrndarldrr ve mum gibi yanar. Bu gok gariptir. Nicrav dallannda r0be-i per6n bulunur. R0be-i p€rfui, bir hayvandrr; sincaptan bir az bii: yiiktiir ve iki kolu ile iki budwrun arasr, yarasa ka-
dir.Kdbil'in$im6l-isarkisindeK0histan'dabulun206
nadr gibi, perdelidir. DAima getirirlerdi. AEaCtan, afaca, agafrya doEru bir ok atrmr kadar ugar derler. Ben kendim, ugtufunu gdrmedim. Bir afiaca brraktrk; hemen brmanarak Crktr. Oradan kovaladilar; kanadrnr agarak, ugar gibl Vsprp, incinmeden yere dfigtii. Bu daElarda l0ge (n0ha) kruu da buluntu. Bu kuSa bukalem0n derler, Basrndan linryrunrna kadar beS - altr muhtelif rengi var; boynu gtvercin boynu gibl, parlaktrr. Biiyiikttig0 cins keldi,t kadardr. Bu, her hAlde Hindistan cins kekliEi olacakttr. Bunun hakkrnda oranln ahalisi garip geyler siiylediler: lug gelince, {a!rn eteklerine inermi5; ugursalar bile, (135 b) iiziim baprndan iitesine ucamazmr5 ve sonra tekrar tutarlarmrg. Nicrav'da, misk faresi dediklerl, bir srgan varrnrg ve misk kokusu ondan geliyormug. Kendim giirmedim. fiimenlerden biri-P e n c h i r tiimentdir; Penchir yolu iizerinde bulunmaktadrr. Kdfiristan ona gok yakmdrr. Yol kesici ktfirlerin yolu Penchir itzerin2W
KABIL
910 ( t4 FlAz. 150{ __ .t }tAz. tr05)
dendir. IiCfirlere yakrn oldufu igin, bundan da vergi altrlar. Ilu defa gelip, Hindistan'r fethettifim zarnan, kAfirlel gelip, Penchir"de bileok adamr dlcliilerek, qok tahribat yaprnrElardrr. Ttrmenlerden bit'i -- G0r-Ilend ttimenidir'. O vilAyetlerdc gegide b e n d derler. G0r talafrna bu gegitten gidilir. Her halde bu sebepden ona Gur Bend clenriSlerdir. Dere baglarrnr hezareler iggAl etmigleldir. Birkag kdyden ibaret (167) ve mahsOlti az bir yerdir. GOr - tsend dailannda gi.imtig ve IAcivert medenleri oldulunu sdyhrlcr. Dai ete$indeki kdyler, ba$t.a Mite - Kece ve Pervin ile sonunda Dtirnime olnrak iizelre, on iki - on tic kciyden ibarettir. Meyvah kciylerdir ve qaraplan, difier yerlerinkine nisbetle, daha kuvvetlidir. Bu l
I{oca Rig-i RevAn dedikleri, bir parga kumluk saha vardrr. Bu kumdan yann nekkare vc clavul sesIeri geldifiini sdylerler.
208
Bunlardan ba5ka, KAbil'e tAbi olan daha birgok kriyler vardrr- KAbil'in cenub-i gar'bisincre uu orrdu' iig ger'i mesafede biiyiik bir kar dafr var.drr; bjr senenin karl ikinci senenin kanna kadar liahr. ve bittigi sene az olur. I{abil buzcula.rnln buzlan biterse, bu dafidan kal getirerek, buzlu su yaplp igelier. Bu dai ile Banryan clair sarp daflardrr. Hermend, Sind, D0gabe ve BelhAb nehilleri bu clagdan grkal ki, bir gtinde hc'r. dcjrt nehrin suyundan igmek mtimkiindi.ir. Bu kriylerin ekserisi bu dagrn etefinde bulunmaktadrr. Baflarda tiziimi.i gok ve her tiirlii nreyvasr bol o.iur. Bu kdyler arasrnda, Istalif ve Istarrgag gibi (168) kiiy yoktur'. Ulug Bey Mirza bu ktiylere (136 b) I-Iorasan ve Semer.kand diyonnu5. Lemgan da bu k
linde grnarlar ve diier aiaglar bulunur. once bu ank eiri - biigrii ve intizamsrz idi; benim emrim
KABIL
iizerine, doEru ve muntazam bir Sekilde kazdilar; fevkalide gtizel bir yer oldu. Bu kiiylerden bir az asafrda ve ovadan yukanya dofiru bir veya bir buguk kiir0h mesafede bulunan dai etefiinde, Hoca - Sey0rdn dedikleri, bir gegme bulunmaktadrr. Bu ge$mede ve bu Ce$menin etrafinda iig nevi aEaC dikilmistir. Qegmenin ortasmda birgok glnar a[aglan ve onlann ldtif giilgesi vart. dr. eegnenin iki tarafinda, daB et€indeki tepelerde, birgok mege afacr vardr. Bu (137 a) iki parcs megelikten bagka, IGbil'in garp tarafindaki daElarda hig bir mege afacr bulunmaz. QeSmenin iintindeki ova tarafinda kesif erguvan konrsu bulunmaktadr. Bu vildyette bundan baSka hiC bir erguvan konxu yoktur. Bu tig cins afacm iig azizin kerameti oldufiunu stiylerler; Sey&r€n isminh verilmesinln sebebi de bu imis. Bu cesmenin etrafinr ben tasta gevirttim ve gegmeyi kireg ve alqr ile srvatarak, harrz-r kebir (dehderdeh) yaptrrdrm. Bu gesmenin etrafr Sok giizel oldu. Her tarafi erguvan konrsuna bakar; erguvan giilti actrEl zamtur, (169) btiyle bir yer diinyada bulunmaz. San erguvanr da Cok olur. San erguvan ile krrmrzr erguvan da! etelinde birden agrhr. Bu Cegmenin cenub-i garbisinde, bir defirmen isletebilecek suyrrn yarrsr kadar bir su dereden dAimd akmaktadrr. Elen ank agtrrtp, bu sulnr SeyArdn'rn cenubi garbislnde bulunan tepenin iisttine getirttim. Tepenin tistiinde bi.iyiik bir yuvarlak sed yaptrdrm. Seddin etrafina bastan baSa siiEiit apaglan dikildi. Qok giizel bir yer oldu. Bu sedden bir az yukarr, tepenin yantnda bir iiziim baS 2t0 .
9t0 il.t ItAz.
t504
* 4 HAz-. t505t
yaptrrdrm. Bu anfrn tarihi (c0y-i hoS - 926) SekUnde zaptedildi Ttimenlerden biri - Liih0ger. tlimenidir. Btiyiik kdVU Qarh'trr. Molla Ydkub hazretleri bu Qarh kriyiindendir. Mollazdde MoIIa Osman (L37 b) da Qarh'hdr. Secdvend de Li.ih0ger kiiylerindendir. Hoca Ahmed ile Hoca Yunus bu Secivend kiiyiindendirler. Qarh'rn bahgeleri goktur. Liih0ger'in difer ktiylerinde bahge bulunmaz. Ahalisi Avgan - gi'dr olacak ki, sonra Avgan - $Al demiglerdir. KAbil'de bu ad gok yayrlmrgtrr. Biri-Gazne vildyetidir; bizrlan ti.imen de derler. Sebiik-Tigin ile Sultan Mahmud'un ve oflunun payitahtr Gazne imiS. BAalar Gaznin de yazmrqlardrr. Sultan $ehabeddin G0ri'nin de payitahtr bu imiS. Bu Sultan $ehabeddin'i, Tabakat-i N1strtde ve bizt Hind tarihlerinde Mu'izzeddin yazmrglardrr'. Ugiincii iklimdendir; Zdbil de derler. Z6bilistan bu ' vildyetten ibarettir. Bdzrlan Kandahar'l da ZAbilistan'a ith6t ederler; I(Abil'den garba dofru, on diilt ylgag mesafededir. Bu yolu ytirtyenler, tan afianrken Gazne'den hareket edip, iki namaz arasrnda veya ikindi namazr vaktinde K6,bil'e vanrlar. ALiinapfir ise, on iig yrgag mesafededir. Fakat yolunun kittiiliigiinden, hig bir vakit bir gthrde gidilmis defildir. KilCiik bir vildyettir. Qayrnrn diirt - tres deEirmen igletecek kadar suyu vardrr. Gazne sehri ve . diirt-beS kiini bu su ile ve diirt-beS kiiyi.i de"yer altt suyr ile sulantr. KibiPin iiziirhiinden Gazne'riin.,.:,,,' ki daha iyidir. Kamnu da Kdbil kavunundan (170). ". daha iyidir. Elmasr da iyi (138a) olur; Hindistan'a.i', ihrag ederler. Ekini fevkaldde eziyetle elde edilil', 'l
2tl
l
: t
i1
{.
.:,
KABIL
Ektikleri her mikdar yerin tisti.inii her sene tamamen yeni toprakla orterler. Fakat bunun ekininin mahs0lii KAbil'inkinden daha fazladrr. Boya - kitkii ekerler ve Hindistan'rn her tarafrna ihrag ederler. Bu ahalinin en iyi mahs0lii boya - kiikiidiir. Gireebeleri, hezare ve afganlardrr. Gazne, KAbil'e nisbetle, ddimA ucuzdur. Ahalisi hanefi mezhepli, temiz itikath ve mtisli.unan bir halkttr. UC ay orug tutanlart goktur. Aile ve kadrnlan gok mahfuz ve kapahdtr. Molla Abdurrahman, Gazne'nin ekibirinden idi. Alim adamdr ve ddimd ders verirdi. FevkalAde dindar, miittaki ve perhizkdr bir adamdr; Ndsr Mirza iildiifti sene vefat etti. Sultan Mahmud'un kabri Gazne civartndaki mahallelerin birindedir ve sultanm kabri orada bulunduEu igin, buraya Ra'u:za derler. Gazne'nin iyi iiztimil Rarrza'da yetisir. Evlddr Sultan Mes'ud ile Sultan lbrahim'in kabri de Gazne'dedir. Bu gibi miibarek rrrezarlar Gazne'de goktur. Kabil ve Gazne'yi zaptettifim sene Ktihet, BennO ovasr ve Afganistan'r yaima edip, birgok insan tildiirdiikten sonra, Diiki i.izerinden BeQip, Ab-i lstAde'nin s6hibini tekiben, Gazne'ye geldim. Gazne kiiylerinin birinde bir mezar oldufiunu ve salavat okuyunca, sallandtEttu siiylediler. Gidip giiriildii ve kabrin sallandrlt (138 b) his edildi. Sonra milirm oldu ki, bu mticavirlerin bir hiylesi imiq. Kabrin 0zerine bir gah yapmtglar; gahya dokununca, sallanlyor ve gail, sallanlnca, kabir hareket ediyormug gibi his ediliyor; nasrl ki, gemiye hig binmemig olan kimse gemiye binince, sihilin hareket ettipini his eder. Miicavirlerin qatrdan uzak durmalanru emrettim. Birkag salavat okudular, 2t2
910
(t4 HAL
1504
_ 1 HAZ.
l5a5)
f,akat kabirde hig bir hareket his edilmedi. eatrfn bozup, kabrin tizerine kilnbed yaprlmasrnt u-retti-. Mi.icavirleri de bbyle bir hareketten tehdidle men'edildiler.
hakir bir yerdir. Hindistan ve Horasan'l idareleri altrnda bulunduran padigahla.n, bilhassa (121) horasanhlann biiyle hakir bir yeri Gazne Cok
nasrl payitaht yaptrklanna hayret edilir.
Sultan (Mahmud) zamanrnda iig - d6rt bendi varrnl$. Bendtrerden biri - Gazne suyunda, Gazneden simdle do[ru, ondan Ug ngaq mesafede ve suJrun yukan tara_ frndadrr. Burada surtan (Ivlahmud) biiyiik bir bend yaphrmrg; bu bendin yiiksekliSi krk - elli kan ve l uzunlufu tahminen iig ytiz kan kadardrr. Suyu oraya toplayrp, ihtiyaca gdre, ekinlere verirlermiS, A16_ ', .eddin Cihans0z Gfiri, bu vildyete musallat oldufu zaman, bu bendi tahrip etmiq. Sultanrn evl6.tlarrn,dan bir Cofunun kabirlerini tahrip etmig. Gazne gehrini yakri,rrg, ahalisini iildiirmii$ ve mallannr ya[ma etmig, katil ve tahripten, (1Bg a) giize giirirlecek hig bir geyi brrakmamrgtrr. O'zamandan beri bu bend haraptrr. Hindistan'rn fethedildigi sene, bu bendi tAmir etmek igin, Hoca Kel0n ile para (yarmak) giin.derildi. Tann inayeti ile, bu bendin tekrar imdl edi.
lecepineiimitvardrr.Bendler.denbiri_Sihan'dr.
Gazne'run garkrnda ve ondan iki - iiC ngag mesaf* de bulunan bu bend de o zamandan beri haraptr. lmar edilecek hili de loktur. Bendlerden biri Serdih bendidir. Bu bend m6.murdur. Kitaplarda yazildrfrna gdre, Gazne'de bir gegme varm6 ve bu Cesmeye siipri.intii atarlarsa, o zaman dalga, tagma, yafimur ve tipi husOle gelirmig. Bir tarih kitabrn213
, 910
KABII da giiri.ildiiEi.ine gcire, Hind padisahlartndan biri, Sebiik - Tigin'i Gazne'de muhasara etti$ zaman, .Sebiik - Tigin'in emri ile bu ge5meye slipriinti.i ve pisUk atarlar; dalga, taqma, yafimur ve tipi htts0le ge' lir ve bu sekilde dii$mant def'eder. Ben Gazne'de ne kadar araghrdtmsa da, hig kimse bu gegme haklsnda mAl0mat veremedi. Irakayn ve Azerbaycan'da Sultaniye ile Tebriz so!'uklufu ile meshur oldufu gibi' bu vildyetler arasrnda da Gazne ile Harezm sofiukluEu ile me5hurdur. fiirnenlerden biri - Z i rm e t tiimenidir; Kabil'in cenubunda ve Gazne'nin cenub-i sarkisindedir. I(6.bil'den on iki - on iig ve Gazne'den de yedi - sekiz ylgag mesafededir ve sekiz kiiyden ibarettir. Mil&yet merkezi, 172) Gerdiz'dir. Gerdiz kurgaruntn igindeki evler ekseriya iig veya diirt kathftr. (139 b) Gerdiz, oldukCa miistahkem bir yerdir. Ndstr Mirza ile diisman olup, Mina'ya epeyce miiskilAt gektirdi. Zditmet ahalisi Avgan-$il'dir; ekin ve zftaatla me$g0l olurlar. Afiaglart bafi ve bahgeleri yoktur' Bu tiirncnin ccnubunda, Bcrekistan da dedikleri, bir daff vardtr. Bu dafrn etefinde, yiiksek bir yerde bir gesme bulunmaktadrr. seyh Muhammed Miisli.irnan'ln
kabri buradadtr. fiimenlerden biri - Fermiil ti'imenidir' Ehemmiyetsiz bir yerdir. Elmasr fena olmaz' MiiltAn ve Hindistan'a ihrag ederler. Hindistan'da afganlar za' mamnda itibar bulah $eyh Muhammed Miisliiman'tn evl6dl, $eyh - zddeler, Fermiil'dendirler' 214
ffi.
(l{ }lAZ. t50{ -
Tiimenlerden
biri
,t HAZ.' tt0t)
Beng€g
tiimenidir. Her
- doludur..H0giydni, hrnltarafi yol kesici afganlarla
t0ri ve lenderler, kenarda bulunduklan ,igin, vergilerini kendi arzulan ile raerrnezler. Kandah,ar,
Ci,
Belh, Bedahgan ve Hindistan'rn fethi gibl, bUytik iSIer araya girdifiinden, bana da Bengeg'in zapu igin frsat dtismedi. Tanrr rast getirir ve frsat verirse, Bengeg'in yol kesicileri ve gehrin zaptr ile uEraSmafa karar verdim,
Kdbil'in biiliiklerinden birl - Ala-Say triiliiEiidiir; Nicrav'dan iki - tiC 5er5 kadar mesafededir. $arka doEru Nicrav tarafrndan yol diirn - dtiz gelir ve Kirre denilen yere gelir gelmez, Ala - Say'a do!nr bir az kilCtik bir geCit iner. Bu tarafm srcak iklimi ile sof'uk iklimi arasmdaki fasilasr K0re gegididir. Bu K0re gegidi, ilkbaharlarda, kuglann gegti$i bir yerdir. Nicrav'a tAbi olan Piggan ahalisi bu gegitte Cok (140 a) lnu tutarlar. Gegidin nihayetinde, her yerde taStan srfrnaklar yapmrglar. KtrS tutan adamlar bu sr$rnaklarda oturup, nfirn blr ucunu bes - altr karr kadar tuak bir yere baflarlar; bir tarafinr yer€ ta$la tuttumrlar; bir tarafina, aBm yansrna kada& iiq - diirt kan uzunluBunda aEaC baE' larlar. Afiacrn bir ucunu srErnakta oturan adam elin' de hrtar ve stErnaBrn deliklerinden giizetler. KuSIar yakla$mea, derhAl (1?3) aSr yukan kaldrnr ve kttstar kendiliklerinden afa girerler. Bu suret]e o kadar ku$ tutarlar ki, kesm€e vakit bulamazlar. O vilf,yette Ala - Say'rn narrndan daha iyi nar bulunmaz; bu narr Hindistan'tn her tarafina ihrag ederler. Uziirnii de fena deBildir. Ala-Say'tn Saraplan, IrTicrav
2t5
K.{Blt Saraplanna nisbetle, daha kuvvetli ve rengi dah giiazeldir. Biiliiklerden biri - B e d r a v biili.ifiidiir ve AIapay'rn yanrndadrr. Burada meyva. bulunmqz. Ahalisi kAfirdir ve ziraatle meSg$l olur. Horasan ve Sernerkand'rn giigebeleri tiirk ve aymaklar olduiu gibi, bu vildyetin gcicebeleri de hezare ve afganlardtr. Hezareler arasrnda en kalabahk olant, Strltan Mes'udi hezaresi ve afganlar arasmda da, Mehmend (Mehmende) afganlartdtr. Kdbil'in. tahsilAtt, Vildyet, giimriik (damga) ve giigebelerden ahnan vergiler ile birlikte, sekiz lek Sahruhi tuttu. (140 b).
Kabil vildyetinin qark tarafrndaki dallarr iki ve garp tarafrndaki daflart da iki tiirliidiir. Enderib, Flost ve Bedahsanat daflarr ba$tan baga arga ile kaph, bol kaynakh ve yumusak tepeli daElardrr. DaB, tepe ve derelerinin otu birbirinin aynldtr ve iyidir. Ekseriya biiteke otu biter ve ata fevkaldde iyi gelir. Endican vildyetinde Ce bu ota btiteke otu derler; fakat nigin iiyle denildi[i mil0m defildi. Bu vildyetlerde anlagrldr ki, bu ot demet demet grktrEr igin, biiteke diyorlarmtg. Hisar, Hut-
ldn, Semerkand, Fergana ve Mo[ulistan yaylalartntn hepsi bu nevi yaylalardrr. Gergi Fergana ile Mo[ulistan yaylalart bu rraJtalarla mukayese edilemez: fakat buna benzer daS ve yaylalardrr. Nicrav, Lemganat, Bec0r ve.SevAd daflarr ise, kesif gam, gilg0zemege, zeytin ve sakrz afaglarr ile kapltdrr. Otu. btl daflann otuna benzemez; gok ve yi.iksek olmastna rafmen, iSe yaramaz; ata ve kowna iyi gelmez. VAkra o daflar kadar yiiksek depildir (174) ve giize kiiCiik g
2t6
910
(l{ HAz. t50{ _
4, HAZ. t505,
peler gciriintir, fakat btiti.in tepe ve daflan, sarp ve taghdr ve her yerinden aua gegilemez. Bu da!. laida Hindistan kuslan ve hayvanlan (141 a) pek gok bulunur. papa$an, girek, tavus, l0ce (n0ha), maymun, nilgdv (nilegAv), kfitepay ve bunlardan bagka da S€Sit gegit kug ve ha;ruanlar bulunqr kl, Hindistan'da bile bu hayvarrrar igitilmemigtir. Garp tarafindaki dafilardan Dere-i Zindan, Dere_i S0f, Giirziivdn ve Garci-stan dasra' da bu gegit daflar. dtr. Otlapr ekseriya derelerinde bulunur. DaB u" te. pelerde, o daflardaki gibi, her yerde ot bulunmaz ve o kadar bol afacr ve arga$ da yoktur; fakat otu ata ve koyuna iyi gelir. Bu daplabrn i.istii, her yerde at kogturulabilecek kadar, diizdiir. Ekinler hep ora'da bulunur- Bu dasrarda geyik goktur. yalnrz sularr sarp derelerdedir. Ekseri yeri kayahktrr; her yerden inilemez. Gariptir ki, biitiin dailarrn sarp yerleri yiiksekliklerde oldulu hdlde, bu dailann sor? leri agafr taraflanndadr. G0r, Gezy0 (Kerb0)Ver: ve Hezire daflan da buna benzer daflardrr. Otlafr derelerde bulunur. Dafilannda afiao da azdrr. aria afiacr hig butunmaz. Otu ata ve koyuna iyi gelir. Geyipi boldur.' Yukarrda zikredilen dailarrn ."rp yerleri, agagr taraflannda bulunur; bu dafilar ise,
KABIL
dip getirilebilir. Odunlan iat
.
ladtr ve daha gok yakrlmrgtr. Karkand, bir nevi krsa dikenli gahdr. Yagr da, kunrsu da aynr Sekilde yanar. Biitiin Gazne ahalisinin odunu budur. Kabil vildyeti, daflann arasrndadr. Yonca pelIeri gibi daflar vardrr; dallann arasmda diiz dereler bulunur ve m6,mur yerleri bu arahklardadrr. Geyi[i ve avr gok defildir. llk ve son bahar mevsimlerinde, krzrl geyik, ydni arkargulga, krglak ve yaylapa gegerken, tAkip ettipi muayyen boEazlar vardr. Hevesli ve kdpekleri olan yiEitler bu bofiazlan (142 a) tutarak, geyik avlarlar. KUgiik - Kabil ve SurhAb taraflannda yabani egek de bulunur. Fakat ak geyik hig bulunmaz. Gazne'nin ise, ak geyiEi ve yabani e5egi vardrr. Gazn6'nin ak geyiEi kadar semiz gcyik az yerde bulunur. tlk baharda K6bil'in kus avlayacak yeri goktur. Kuslann ekseriya gecti[i yer, BArdn sAhilidir; ciinkii Kdbil'in gark ve garp tarafi daEhktrr; Bdr6n sdhilinin karErcr yalnu biiyiik Hinduk0s gegididir ve bundan baSka bir gegit yoktur. Bundan dolaln bi.itiln kuslar buradan gecer. EEer rtizgir olursa veya Hinduk0s gegidi iizerinde bir az bulut bulunursa, ku$lar gegemez ve hepsi 86-
zl8
910 (r + HAz. lr04
rin
_
,( HAZ. t505)
ovasrna inerlen O zaman, o civann ahalisi gok
kug yakalar. BArdn sdhilinde, krgrn sonlannda 6r_ 'dek gok ve fevkalide semiz olur. Ondan bagka turna, karkara ve difer biiruX kuglar sayrsrzdr. BSrAn sdhilinde ip atarak, gok turna tutarlar. Ukar, karkara ve turnalan da iple bol bol tutarlar. Bu gekilde ku$ tutmak, (126) buraya mahsustur. Bu avln 'tifsilAtr gciyledir: bir ok atrmr uzunlulunda ince bir ipi biikerler. Bu rpin bir ucuna ok, iiteki ucr.rna da ,daldan yaprlmrg bir halka baflarlar. Bilek kallnIrEmda (142 b) ve bir kans uzunlufunda bir aEag , ,alrrlar. Bu ipi sonuna kadar, okun baEh olan uewrdan baglayarak, bu afaca sararlar. lp bu sekilde ta- . mamen sanldilntan sonra, halkayr baflarlar. Ondan sonra bu bilek kahnlrffrnda olan afacr ipin iginden ,, gekerler. lp sanlmtg bir Sekilde ve igi bog olarak kahr. Halkayr ele ahp, gelmekte olan kugun iiniine oku atarlar. Kanadrna veya bo5rnuna dokununca, ku5, ipe sanlarak, di.i$er. Biitiin BArdn ahalisi bu .usfille Cok kuS tutar. Fakat bu ku5 avr oldukga eziyetli bir igtir. Bunun igin yafmurlu ve karan]rk geceler ldzrmdrr. Biiyle gecelerde bu ku$lar, yrrtrcr hayvanlar ytiziinden, sabaha kadar durmadan dinlenme.den ve ayru zamanda pek algalrtan ugarlar. Karanhk gecelerde kuglarrn yolu akar'sudur. Qiinkii su karanl*ta beyu giiriiniir. Korkudan su iizerinde, bir yukan bir agafr, sabaha kadar gider gelirler. lpi bu zarnan atarlar. Ben de bir defa geceleyin ip attrm. 'tp koptu ve ktts da bulunmadt. Ertesi sabah kugu, kopmus iple birlikte, bulup getirdiler. Bu tts0lle 86rdn ahalisi gok ukar futar. Sorgug, ukardan elde edilir. Kibil'den Irak ve Horasan'a ihrag edilen mad219
!'*b,
i.
.,,
9t0
KABIL
delerden biri de bu sorgugtur. Ahaliden baSka, bir de aynca avcrlar da vardr. Bunlar iki - tig yiiz 6ile kadardrr. Timur Bey'in evld.tlanndan biri bunlan Mtiltdn civanndan (143 a) buraya getirtip yerlegtirmistir. Btittin iS ve giiqleri kug tutmakttr. Bunlar goller viicuda getirtip, birqok dallar dikip ve gol ortasrnda aflar kurarak, her nevi kug tutarlar. Yalruz avcrlar defil, biitiin BdrAn ahalisi ip atrp, tuzak kurarak ve her tiirlii us0lde pek gok ve her nevi ku5 tutarlar.
mevsim B6rdn suyundan bairklartn eegtiEi zamandrr. A[ ile veya sepet baflayrp, (177) gok bahk tutarlar. Bir de son baharda, kulan kuyruiundan on - on lki yi.ik vq krik gtbaktan da yirmi - otuz ytik kadar su yanlna getirip, ezerek, suya atarlar ve kendileri de o zaman hemen suya girip, sarhog olan bahklarr tutmaEa ba$larlar. Bir az asafirdir ve miinasip bir yerde sepet baflarlar. Sepet ba$amak gu gekilde olur: parmak kahnhgrnda dal gubuldannr, git gibi, iirerler. Bu giti suyun dttkiildtigu yere koyup, etrafrna tag ytiarlar. $ciyle ki, su gaflayarak bu Citin tizerine dtiktil0r ve agaptya gider. Su a$aErya gidince baltk da gitin iizerinde kahr. Sarhog olan bahklarr yukandan toplayir toplaya gelirler. Bu sepetle Cok babk tutarlar. Giilbahar, Perrrin ve tstalif sulannda bu Sekilde baltk tutarlar. Krgrn Lemganat'ta garip bir sekilde (143 b) bahk tutarlar. Suyun ditkiildiiflt yerlerde, bir ev ka' dar yeri kazarak, gukurlar yaparlar ve ocak temeli kadar taglart bu Cukurlara koyup, i.izerine taq yrfarlar. Bu yerlerde su altrndan bir delik brraktrIar. Taglan o Sekilde yerlestirirler ki, bu delikten
Bu
224
(t 4
bl{z.
1504
-
{ HAz. t505)
bir yerden bahk ne girer ve ne de grkabilir. Su bu yrfrlmlg ta5 i.izerinden akar. Bu, bir bahk yuvasr vazifesini giiriir. Krgrn, ne zaman bahk ldzrm olursa, bu gukurlann birini agrp, krrk - elli babagka hig
It[r birden getirirler. Bunlarr Su sekilde agarlar: Cukuru muayyen bir yerde yaparlar ve gukurun deliiinden ba$ka her tarafina piring samaru koyup, iizerine ta5 koyarlar. Deliline git gibi bir Sey dokuyup, iki bagmr bir yere birlegtirerek, baflarlar. Onun ieinde yine bir parga yeri gltle kapatrrlar. 6yle ki, a[a bu gitle beraber ve uzunlufu ise, ewelki Citin yansr kadar olur. lg aftrnr dar yaparlar. Bu ig gitin ig aprndan giren bahklar, bfiyiik Citin igine (178) giderler. Biiytik gitin alt tarafindaki aizrnr 6yle yapmrglardrr ki, rukarr tarafindaki afizmdan giren bahk, iC (144 a) aBzrndan birer birer geger. Bu iq taraftaki apnn a$aglarrnrn uglannr birle5tirmislerdir; bahklar bu a$rzdan geqip, biiyiik gitin igine girerler. Qrkrlacak aizr kapatrlmrg oldu$undan, bahk gtkamaz. Geri d6nerse, bu ki.igiik gitin ig .afzrnrn gigleri yiiztinden, gegemez. Bu giti, o brrakmls olduk: larr delipe koyarlar. Bahk Jruvasrnln i.izerini agarlar. Etrafi da piring samanr ile mazbuttur. Bu gukurda ele ne gegerse, yakalarlar. Bahk kaqsa bile, ddlik bir tine olduEu icin, o gite diiser ve orada'tutarlar. Bu nevi babk avr bagka yerde giiriilmemig-
tir. Kabil'almdrktan birkag gi.rn sonra, Mukim, Kandahar tarafrna gitmek igin, mtisaade istedi. Ahd ve Sartla gelmiS olduBu igi_n, biitiin adamlan ve malr ile birlikte, saf silim, babasr ve biiyiik kardeginin yaruna gitmesine miisaade edildi. Mukim'e miisaa221
_
KABIL
9t0 il4 HAz. tto{
de verildikten sonra, KAbil viliyeti mirzalar ve btitiin misafir beyler arasmda taksim edildi. Gazne, civarr ile birlikte, Cihangir Mirza'ya verildi. NigenhAr (NengenhAr) ttimeni Mendrdver, bere-i N0r, N0rgil ve Qagan-Saray, Ndsr Mirza'ya verildi. Kazaklklarda benimle beraber bulunup, birlikte gelen bey ve yiEitlerin bdzrsrna (144 b) kdy ve arazi gibi .geyler verildi ve hig kimseye vildyet verilmedi. YaIruz bu defa deEil, yiice Tann bir devlet verdiEi zaman, dtimd misafir ve yabancr bey ve yiEitlerr €ski emekdarliardan ve endicanhlardan daha fazla ve daha iyi muamele gdrdiiler. Buna raSmen, tuhdf bir tAlidir ki, beni diimd eski emekdar ve endicanhlardan bagkalanna riayet etmemekle ittiham ediyorldr. Bir darb-r mesel vardtr: ("diisman ne demez ve riiyaya ne girmez") ("gehrin kaprsr baplanabtlir, fakat muhaliflerin aia baflanamaz"). Semerkand, Hisar ve Kunduz'dan (179) kalabaItk bir kiifle lGbil vildyetine gelmis bulunuyordu. Onttn igin: - "Kebil kiiciik bir yerdir; kalemden ziyade krhCla idare edilir. Biitiin halka da tahsisat yetigtirmek imkdnsrzdr. Bu halkrn Ailelerine bir mikdar yiyecek te'min edilerek, asker akma gtkmahdtr" - fikrl muvafik gdriildii ve buna karar verip, IGbll ve Gazne vilAyet ve civarma, otuz bin e$ek yiikii kadar zahire, vergi kesildi. KAbil'in gelirini ve h6srlAtrnr bilmeden, bu kadar gok vergi kesildiBi igin, vllAyet gok aBrr bir vaziyete diigtii' Bu zamanlar-
tikleri haberi geldi. Bundan bir milddet
da baburi y€asrru icad ettim. Sultan Mes'udi
koyrn ve at vergisi kesildi ve tah' rlldarlar gtinderildi. Birkag giirr sonra, tahsildarlar' dan, hezarelerin, mah (145 a) vermeyerek, isyan et' hezaresine birggk
222
4 HAz. l50t).
6nce de, birkag defa Gerdiz ve Gazne yollanna baskrn etmiglerdi. Bu yiizden, Sultan Mes'udi hezaresine akrn etmek igin, harekete gegildi. Meydan yolu ile gelip, geceleyin Nirh gegidinden gegerek, sabah namazt vaktinde, Qet0 civannda bulunan hezarelere akrn edildi; fakat istenildiEi gibi olmadr. Oradan SengSfirah yolu ile dcintip, Cihangir Mirza'run, Gazne,ye gitmesine miisaade edildi. K6bil'e geldiEimiz zaman, Derya Han'rn oilu Yar Htiseyin, Bihre tarafindan gelip, sadakatini bildirdi. Birkag gtin sonra, asker seferber edildi ve civan bilen adamlar dAvet edilerek, etraf ve civar tahkik olundu. Ildzrlan Degt'i tavsiye ettiler; bdzrlan Bengeg'i miinasip giirdtiler ve b6zrlarr da Hindistan lizerine ytiri.imefi muvafik buldulan Nihayet toplantr Hindistan seferine karar verdi. gAban ayrnda, giineg Delv burcunda iken, Kdbil'den, Hindistan'a gitmek niyeti ile, yola Srklldr. Bddem - eeOme ve Qi!'delik yolu ile, altr konaktan sonra, Adinap0r'a gelindi. Srcak iklim vildyetleri ve Hindistan civan o zarnana kadar hig gdrtilmemigtl. NigenhAr'a vannco, baSka bir ilem meydana grktr. Otlar, a[aglar, halruanlar, ku,Slar ve ahalisinin (145 b) iirf ve Adeti, hepsi bagka idi. Hayr^et ettik ve hakikaten hayret edilecek derecede idi (180). Bir az ewel vilAyetine gitmis olan Ndsrr Mirza, Adinap0r'da gelip bize mtilAzemet etti. Bu miinasebetle oraya gibmis olan aymak ve adamlarrn hepsi, krgr gegirmek igin, giig edip, Lemganat'a gelmiglerdi. Onlann askerleri ile geride kalan askerle223
KABIL
ri
beklemek iqin, bir - iki gtin o civarda kalp, onI,ar bize iltihak ettikten sonra, gelip C0y-i $ahi'den Begip, agafrda Ku,S-Ktinbed'e inildi. N6.srr Mirza, adamlarrna vildyetinden bdzr Seyler getirmek igin, iki - iiq gtin sonra gehnek i)zere, rniisaade isteyerek, Kug-Kiinbed'de kaldl Kus - Kiinbed'den kalkrp, Germ-Qegme'ye inildigi vakit, IGkiytni'nin biiyiiklerinden ve bir kervanla beraber bulunan bir pihli getirdiler. Yol ve yer hususunda istifade etmek iqin, bu pihli beraber ahndl. Bir - iki defa konakladrktan sonra, Hayber'den Begip, CAm'a inildi. K0re-Ketri'nin bahsi iSitilmiSti. C0gi ve hindulann mdbedlerinden biri bu imit. Uzak yerlerden gelip, K0re-Ketri'tle sag ve sakallarrnl trag ediyorlarmrs. C0m'a inince, Bekrdm'r seyretmek igin, oraya gittim. Btiyiik bir afiaca grl<rp, tizcrinden Bekrim'rn civarrnr seyrettim. Rehber, Melik B0 Said Kerneri idi. Birkac defa K0re-Ketri'yi sorduk, sdylemedi. Ddniip karargAha (146 a) geldifimiz zaman, Hoca Muhammed Emin'e: - "K0re-Ketri, Bekrdm'rn kargrsrnda idi; dar mafiara ve tehlikeli yer olduEU iqin, soylemedim" demi5. Hoca, hemen onu takbih ederek, dediklerini bana sijyledi geg olmug-
tu ve yol da uzaktt;
gidemedik. Bu yurtta, Sind supnun nasrl gegilecefli ve hangi tarafa, yiiri.inecefii istisare edildi. Baki Caganydni, suru geqmden, buradan iki gtinltik mesafede,
Kiihet denilen, ahalisi gok ve zengin olan yere gidilmesini ileri" siirdi.i. Kabi[i birkag adam getirdi; onlar da onun sdziine uygun sdzler stiylediler. Bu yerler
9t0 (t.t HAz. t501 _ 4
HAZ-. t505,)
fikrini isbat ehnek i.izere, birkag
Sahid de getirdipi igin, suyu gegmek (181) ve Hindistan,a yiirtimek fik_ rinden vaz gegip, Cdm'dan kalkrp, B6.re suyunu get€_ rek, Muhammed - Pih etefine yakrn bir yere inildi. O zaman Kdkiydni afganlarr perg6d0r'da bulunuyorlardr; askerden korkarak, bu dafrn eteklerine gekilmiSlerdi. Kdkiy0ni'nin bi.iyiiklerinden olan Hrxrev Kdkiydni, bu yurtta iken, gelip bize miildzemet etti. O da, pehli ile birlihte, yol ve yer (146 b) hususun_ da istifade etmek igin, beraber g
KlBlr slnda bir dere vardrr. tki taraJr dafdrr ve yol bu dereden gider. Kalkrp bu dereye girdifimiz vakit" Kiihet ve o civann afganlarlrun hemi toplarup, derenin iki tarafrndaki daf [izerine grkrp, harp-na'rasr atarak, gtiri.iltii etmefe bagladrlar. Melik B0{aid Kemeri biiti.in Afganistan'r iyi bilirdi ve bu sefer de retiber o idi. O, bir az ileride ve yolun sai taraftnda tek bir daE bulunduiunu ve efer bu afganlar bu da[dan o (182) dafa gegerlerse, bu tek bir daf olduiu igin, onlarr tamamen gevirmek imk&ru olduEunu arzetti. Tanrr rast getirdi ve bu afganlar, bizi tAkip ederek, o tek dafa grktrlar. Iki daprn araslndaki boyunu tutmak igin, hemen bir krsrm yi[itler gdnderildi. Difer askere de her iki taraftan, bulunduklan yerden yiiriirneleri emri verildi. Herkes bulunduiu yerden yiiruyUnce, onlar wrusamadrlar; krsa bir zamanda ruz - yiiz elli afganr ele gegirip, bazllarmr diri olarak, fakat ekserisinin basrnr hesip getirdiler. Afganlar muharebede dciz bir vaziyette kaItnca,. dii5manlarlrun 6niine, digleri araslna of alarak gelirlermig ve bununla: "Ben senin iikiiziintim" - demek isterlermis. Bu ideti orada (147 b) giirdiik. Aeiz bir vaziyette kalan afganlar, disleri arasma of alarak, geldiler. Diri getirilenlerin de boyrnlan vurdunrlarak, indifiimiz yurtta kesilen ba5lardan bir minare dikildi.
Ertesi sabah oradan kallop, H e n g 0'ye initdi. Bu civardaki afganlar bir kiieiik dapt senger yapblnr. Senger kelimesi, IGbil'e geldipimiz zaman duWtdu. Bu halk, daEr tahkim etmefe senger dermis. Yetisen asker sengeri ytkarak, yiiz - iki y*uz lsi af226
9t0 (l4 HAZ. t50{ -. { HAZ.
l5o5)
garun basrru kesip getirdirer. Burada da kesilen bag_ lardan bir minare dikitdi. Heng0'den _kalkrp, ertesi gi.in yukan Bengeg,in etdinde, T i I deniten bir yere inildi. Burada da as_ ker etraf ve civardaki aftanlara akrna gitmislerdi. BIr sengerden bdzr akrncrlir daha az muvaffakiyet_ Ie diindiiler. Buradan kalkrp, arada bir konakladrktan sonra, ertesi sabah, bir dim-dik inigten inip, CoL uzun bir bofazdan gegerek, Benn0,ye inildi. Ltu", deve ve at bu inig ve boEazda fevkalAde gok eziyet gekti. Ele gegen ganimet ve iikiizlerin de tog., k"fdr. Asrl yol sag tarafrmuda, bir iki kiiroh ,"r*r._ de imiS. Bu yol, aflr yolu deiilmig. zan siiriilerini bu yol ve boEazdan (1ageobanlar ba_ inOirOit_ leri igin, bu yola (188) CqsfenO-f,iyira)derlermigAfgan ditinde yola I i y a r derler. Rehber, Melik Bufemeri idi; askerin gogu, yolun ters grkrn"rrnd* lgif Melik B0-Said'i kabahaili gtirOiilu". Bengeg ve Negar dafiIanndan gegince, hemen, di.im-diiz bir yerde Benn0 bulunmaktadrr. gim6liBengeg ve Negar daflandr. Bengeg rrmafir Benn0,_ ye grkar. Benn0, bu su ile mamurdur. cenubu - cup&rc ve Sind suyudur. garkr - Dink0t ve garbr _ Ba-
zar ve Tak da dedikleri bir giildiir. Afgan kabilele_ rinden KOI€ni, Kivi, SCrr, lsa-Hayl ve Niyazi,Ier bu. vildyeti ekerler. Benn0'ye inince, hemen ovadaki kabilelerin Simal tarafindaki daflarda senger yaptrkIan haberi ahndr. cihangir tvtirzu kumandaslnda, asker gdnderildi. Kivi sengeri imiS; gidip, krsa bir zamanda onu alarak, kailiAm Vaplp, birCot< bas ke_ sip getirdiler. Asku"rin eline birgok beyaz t
KABIT
pildl. Bu senger ele gegirildikten sonra, Kivi'nin bi.iyiiklerinden $ddi Han adrnda biri, am^r sadakate, digleri araslna of alarak, geldi. Esirlerin hayatlartru baErsladrk.
Ki.ihet'e akrn ettiEimiz zaman, Bengeg ve Benn& civartndaki afganlara aktn ettikten sonra, Negar veya Fermtil yolu ile (148 b) geri diiniilecefi kararlaqtrrrlrntgtr. Fakat Bennir'ye akrn ettikten sonra, bu civarr bilen adamlar, Dest'in yakrn olduEunu, ahalisinin kalabahk ve yolunun da iyi ve Fermiil'e qtktrfirru arzettiler. Degt'e akrn edip, o yolla grkmafla karar verdik ve ertesi sabah oradan kalktp, bu trmafrn sahilinde bulunan lsa-Hayl'in kiiytine inildi. lsa-Hayltler, bunu haber alarak, C0pdre daflanna gekilmisler. Isa-Hayl'in kiiyi.inden kalkrp, C0p&re dailannrn etefine inildi. Akmcrlar daflara giderek, tsa-Hayl'tn bir sengerini ytktp, koyun, hayvan ve kumas getirdiler. O gece Isa-Hayl afganlan bir gece baskrnr yaptrlar. O yiiriiyiiste gok ihtiyat tedbirleri ahnrrdr; hig bir Sey yapamadrlar. Su Sekilde ihtiyat tedbirleri ahntrdt: saf kol, sol kol, merkez ve 6nctilerin hepsi kendi yerinde inip, her (184) kol kendi bulunduiu yerden, sildhlanarak, yaya ordugAhtnm etrafrna ve gadrrlardan bir ok atrmr kadar uzak bir mesafeye gtkrp, geceleri orada gegirirlerdi. Her gece bu Sekilde asker grkanlrrdr. tckilerden iicii - diirdii, srra ile, her ak$am niibete Ctkarlardr. Ben de bir defa dolagtrdrm. Niibete gtkmayan adamlarrn (149 a) burunlarmr delip, asker arasrnda dolagtrrrrdrk. Sa! koida Cilangir Mirza, Baki Qagany6ni, $irim Tagayi,- Seyid Htiseyin Ekber ve difier baa beyMirza Han, Abdiirrezzak Mirza, ler; sol kolda
-
228
910
(t1 HAZ. t504 -- 4 HAZ.
t5o5)
Kastm Bey de difier bazr beyler bulunuyordu. Mer.. kezde biiyiik beylerden hig kimse yoktu; hepsl de iCki beylerdi. 6ncii kolunda ESik- Seyid'Kasrm Apa, Baba Oflu, Allah-Kuh-Birdi ve difer bazr bey. ler bulunuyordu. Asker altr bciliiEe aynlmrgh; her btUiik bir gece ve giindiiz dtmdarhk nobeti yapardr.
O etekten kalkrp, garba dofru yiiriiyerek, DeSt ile Benn0 arasrnda, bir susuz derede inildi. Askerler sel yatafmr kazrp, kendileri ve hayvanlan igin, su aldrlar. Bu sel yataprndan, bir veya bir buquk kan kazrhrsa, su grkryordu. Yalnrz bu sel yata$r deEil, Hindistan'rn b0ttin sel yataklarlnln bu hususiyeti vardr; bir veya bir buguk kan kazrhrsde rnuhakkak su grkar. Allahrn fevkalAde bir kudretidir. Hindistan'da, nehirlerden bagka, akar su yoktun Sel yataklan bdyle suya yakrn bulunmaktadr. Bu kuru sel yatafmdan seher vaktinde kalkrp, ikindi vaktinde hafif stivari takrnr Degt'in kiiylerine visrl oldu. Akrncrlar birkag kiiye akrn edip, hayvan, kumag ve ticaret atlan getirdiler. Bu gece sabaha kadar ve ertesi giin 6,fleye kadar, geride kalan yi.ik hayvanlan, develer ve yaya askerler (149 b) gelmekte devam ettiler. Burada kaldrgrmrz bugiin de akrncilar gidip, Degt'in kdylerinden birgok iikiiz ve koyun ele gegirdiler ve afgan tticcarlanna tesadi,if ederek, birgok ak kumag, baharat, Seker ve geker kamrgr, cins atlar ve ticaret atlan getirdiler. Afganlar arasmda (185) meshur ve muteber tiiccarlardan olan Hoea Hrzrr N0hdni'yi l{indi Mofrul ete gegircrek, ba5tnr kesip getirdi. .$irlm Tagayl akrnerlann arkasmdan gitmiSti. Bir yaya afgan onunla kargr229
KABIL
9t0 (t4 HAz. t504 _ 4 HAZ. trot)
la$arak, $irim Tagayi'nin Sehadet parmafirnr kesip
iki gtin idi. O miinasebefle Su gazeli s0ylemistim:
di.iSiirdti.
Ertesi gfin kalkrp, De$t k
(186)
Yeni ay vc yirrn yiiziini.i gijrcn hallc, ecvingle bayrarn yapar; renin yiiz0nden ve kaglarrndan.ayrr otan bcnim i9in, bayram ayrnda ancalc gam vardrr . Ey, Babur, (yinn) yiiziiniin nevr0zunu ve vuslatrnrn bayramrnr ganimct bil; yiie nevrfrz ve bayram olaa, bundan daha iyi olmaz.
Gumel gaylnr gegip,
daf etepini takiben, cenuba dofru ytirtidiik. Bir-iki kiir0h gidilmis (1bO b) idi, daf etefindeki tepelepde kanr tutulmug birkag afgan peyda oldu. Atlan dcirt nala kogturarak, o tarafa yuriidi.ik. Afganlann ekserisi kagtr;.baalan, kdrti kdriine, dafi etefiindeki ufak tepe ve kemerlerde toplandrlar. Bir afgan bir kiieiik tepenin iizerinde dunryordu. Galiba arka tarafinda bir ugurum vardr. Gidecek yeri de yoktu. Sultan Kuh eanak, zrrhh bir halde, oraya grkrp, vumgarak, onu ele gegirdi. Benim huzurumda yaptrpr bir igi bu idi ve bu igi onun itibar gdrmesine ve yiikselrrresine sebep oldu. Bir kemerde de Kufluk Kadem bir afganla vuru5up, tutusarak, on-on iki kan kadar bir yerden, birlikte a5afrya diigti.iler. Bagrnr kesip getirdi. Bir da&n iizerinde, Kepe bir bfganla yaka yakaya gelereh daf iizerinden dafirn yarlsrna kadar yuvarlamp geldilen O da onun bagrnr getirdi. Bu afganlann birgp_ [u esir edilmisti; hepsi serbest brrakrldr. Degt'ten kalkrp, Mehter€iileyman dafirrun eteSini takip ederek, cenuba do!ru yi.iri.idiik; tig defa konakladrktan sonr?, Sind suyunun sahilinde rre Mtltan'a tabi bulunan kdylerden, Bile denilen kiigtik 23t
KABII.
9i0 (14 t-lAZ' 1504
-'l
l{AZ. lt05)
bir
sinden hassa bekAvul ri.itbesine ytikseltmi$tim. Bu iginden dolayr da pek gok inayet ve ihsanlarda bulundurn. Bu ileride zikredilecektir. Hakikaten inayet ve ihsana da ldytktt. lki-tic konak, Sind suyunu sahilden takiben, surun agafrstna dofru gidildi. Asker akrn edecde atlartnr harap etti. Mah da akrna deEmezdi. Hepsi okiizden ibaretti. l)egt'te iken, askerin eline koyun ve bazr yerlerde kumag gibi Seyler gegerdi. Degt'ten gegince, ijkiizden baska bir Sey yortu. Sind suyu (188) sahilindeki konaklarda o dereceye geldi ki, bir kullukgu iig-diirt yiiz iikiiz getirirdi. eok olduEu iqin, getirdikleri gibi, her konakta da o kadar kahrdr. Sind sahilini takiben i.ig konak geldik. Ug konaktan sonra, Pir-Kanfi mezarl kargtsmda, Sind nehrinden ayrrlarak, Pir-KAn0mezarlna gelip indik. Mezann bazr miicavirlerine eziyet ettiklerinden, askerlerden birini, ibret igin, pargalatttm. Bu mezar llindistan'da (!52 a) fevkalAde muteber bir mezardrr ve Mehter-siileyman dafrna bitigik daElarrn etefiinde bulunma.ktadrr. Bu mezardan kalkrp, geCit iizerine inildi. Oradan kalhp,.Dtiki viliyetin-. deki gaya inildi. O yurttan kalkbfmrz zaman, $ah Bey'in adamr ve Sivi'nin valisi olan Fdzrl Kiikeltag'rn giizci.ili.ik etmeye gelmig; yirmi kadar adammt tutup, getirdiler. O vakit aramrzda dtigmanhk olmadrfir igin, at ve sildhlarrna dokunmadan, serbest brraktrk. Ertesi giin Duki kriylerinden QCrtAli denilen ktiyiin yaktntna indik. Sind suyunun biraz iitesinde ve onun sahilinde, durmadan ahn edildifi halde, atm yemi ve ot bol oldu8u igin, aUar gevgemezdi; fakat
232
233
kasabaya vanldt. Asker gemilere binip' suyu gegti; baztlan da yiizerek gegtiler. Bu kiiy kargtsrnda bir ada varclt. (151 a) Geri kalan ahaliden bir lcstm bu adada gdriindii. Askerin biiyiik bir krcmI, at ve sildhlarr ile, suya girerek, oraya geqti' Birkag adanrr su gotiirdii. Bunlar arasttrda benim adamlanrndan Kul (Ahmed) Aruk ile Mihter tr'err6s bulunuyot'du; Cihangir Mirza adamlartndan da Kaymas (Kaytmas) Tiirkmen (187) vardt. Bu adada' kumag ve partal gibi, bazr Seyler askerin eline gegti. Bu civartn ahalisinin hepsi gemiler ile Sind su]nrnun obiir tarafrna gegtiler. Bu ada kargrstndan geqenlerin bir krsrnt, suyun geniglifine giivenerek, krhglartnt ellerine ahp oynatarak, alay etmeye bagladrlar. Adaya geqenlerden Kul Bayezid BekAvul' tek ba5rna ve yaltn atla, onlartn kar5tstndan kendini suya atb. Adanrn o tarafrndaki suyun genisliEi bu taraftttkinin iki,iiC misli kadar vardt. At yiizdiirerek, o taraftakilerin kargtstnda, bir ok attmr kadar mesafede, suyun dibini buldu. Su atrn bii$riinq kadar geliyordu. Bir siit pisimi kadar durdu. Her hal' de kendini yoklamrs olacak. Arkasrndan hig kimsd gelmedi ve gelmek ve ihtimali de yoktu. Oradan bunlartn tizerine stir'atle yiiriidii. Bir'iki ok attilar; fakat hiC bir ..sey yapamadrlar ve kagrverdiler. Tek bastna yahn atla ve yardtmstz, Sind su)41 gibi bir nehirden at ytizdiirerek gegip, diismanr kagtrdr ve yerini aldr. Qok cesurca bir is yaptr. Diismant ka' grrdrktan sonra, (151 b) asker o tarafa gegti ve ga' nimet olarak, kumag ve halruanlar getirdi. Gergi bundan 6nce de, birkaC defa hizmeti ve cesurlu$u giiriilmtigtii; itibar ve Sefkat giisterip, a$giltk riitbe-
9r0 ( l.r llAz. t.5o{
KABIL
Sind nehrinden Pir-Kdn0 tarafrna do!ru erlddtEt zaman, of hig bulunamryordu ve arada srada, iki iic konakta bir, bftaz ot bulunabiliyordu. At yemi lse, hic bulunmuyordu. Bu yurtlardan itibaren, askerin atlart geri kalmaya basladr. Qtrtdli'den gegip lndiEimiz yurtta, Viik hayvant bulunamadt[tndan'
benim kendi gadtrtm da kaldr. Burada iken, bir gecre iiyle yaEmur yaEdr ki, gadrrda su incifime kadar Crktr. Kilimleri bir araya toplayrp, yiikselterek, [izerinO. oturdum. Bu gece, sahaba kadar, tiiyle stktn' tr icinde geqirildi. lki konaktan sonra, Cihangir Mirza gelip' kuIafima, (152 b) bir gizli sdzii olduBunu siiyledi' "Baki Qagany&ni (189) bana geYalnrz kaldrk. - on adamla padisahrn gitmesine llp, yedi-sekiz veya mGade edip, Sind suyunu geeirerek, sizi padisah diye anetti. Ben: - "Bu fikirde yapalrm dedi" 6t* a"n" kimler varmlg" - dedlm' O: - "Bana Bgki Bey Simdi stiyledi, baskalanru bilmiyorum"' dedi. Ben: "Daha baskalan varsa' onlart da tahklk edin" dedim. Belki de Seyld Hiiseyln Ekber' Sultan Ali- Qehre ve Husrev $ah'a mensup bey ve yl$itterden de bazrlan vardr. Filhakika Cihangir Mir' l" Uu defa fevkalflcle iyi hareket etti ve karde$ligi
yerinegetirdi.CihangirMirza'nrnbuhareketi'benm, Xanmerd'de iken, onun da bu bedbaht herifin azdtrma ve fesadt esnasrnda, yaptr[rm hareketin mukabilt idi.
O yurttan kalkrp, tekrar bir yurda indifimiz
Cizarnan, asker arasmda atr ise yarayan adamlar
hangirMirzakumandasmaverilerek,ocivardaotuyurt' ran-afganlara aktn etmek igin, giinderildi' Bu 234
-
4 HA/..
1505)
larda askerin ah daha gok geri kalmaya baSlad. iki-iig ytiz atrn geri kaldrir gi.inler de oluyordu. BirSok
iyi adamlar atsrz kaldtlar. Benim iyi igkilerim-
den olan $ah Mahmud Oflakgr'ntn atlarr tamamen geri kahp, kendi yaya geldi, Gazne'ye kadar, askelin atlannrn bu vaziyeti bu Sekilde devam etti. Ue diirt konaktan sonra, Cihangir Mirea bazt (153 a) afganlara akrn edip, bir mikdar koyun getirdi. Bir-iki konaktan sonra, Ab-i IstAde'ye geldik. Ontirniize bi.iyiik bir su gtktt. Suyun o tarafmdaki eciiler hig g riiniiyordu. Burada toplanan sular, Kette-Vdz vadisi, Ziirmet vddisi, Gazne gayr ve Kara-Ba[ gaylrlnln bahar ya[murlarlnln selleri ve yazln su ytikseldifi zaman sulamadan artan sularmtg. Ab-i tstAde'ye bir ki.iruh yakla$ttEtmtz zaman, garip bir gey miigahede ettik: (190) bu su ile gcik arastnda, gafak gibi, krp-krrmtzr bir gey giiriiniiyordu ve tekrar kayboluyordu. Yaklasrncaya kadar, bu hal devam etti. O zaman anlasrldt ki, bunlar taflan kazlart imis. On bin ve yinni bin defil, gok daha f.azla kae. Bu taflan kazlarr ugup, kanat aqilklart zaman, ktrmrzr liifleri bazan gtiriiniiyor ve bazan giirtinmtiyorrnu$. Yalruz bu kus defiil, burada her neviden pek gok kus ve su sahilinde de fevkalade gok kus yumurtasr vardr. Bu suyun sahilinde, bu kuglann (153 b) yumurtalartnt almaya gelen iki afgan, bizi gciriince, kendilerini suya athlar. Birkag adam yarrm kiirfrhe yakrn bir mesafeye kadar gidip, onlart 235
KABIL
910
getirdiler. Su iginde ne kadar ilerledilerse, :" 1T' derinlikte idi ve ahn kartna kadar geliyordu. Diia yer oldufu igin, herhalde suyu derin defildir' Kette' va" g,truniin Ab-i lstdcle'ye diiktilen gaymrn sahiline gelip, indik. Bu gay, kum qaydrr' Burada hig bir zazarn* .., akmaa; kag defa buradan gegtik, hig bir baise' man bu eayda akar su gtjri-ilmiiyordu Bu defa har ya$murlart yiiziinden, bu gaya o kadar su top' lanrnrSu kr, hie bir, gegit bulamadrk' Gergi lok .SeniS OegitOi, fakat eok derindi. Bi'ittin at. ve develeri yiizdiirerek, gegtik. Egyalann baztsmt halatla baElayrp, suyun o tarafindan gekerek, grkardrlar'' Bu sudan gegiP, Kcihne-Nini Volg ile ve S-erdih bendi i.izerinden, Gazne'ye geldik' Cihangir Mirza, bir-iki gun misafir edip, ziyafetler gekerek, .hediyelertakdimetti.osenesularrnqoiuyiikselmisti. O derece ki, Dih'Ydkub suyundan geeit bulunamtyordu. Ben bir giilde yaptrrmrg oldufium gemiyi geiirterek, Kemeri kargrstndan Dih-Yiku! '1u1una inaitOi*. Halk gemi ile karsr tarafa gegti' Oradan Se' civend gegidinden agtp, Kemeri'den suru gemi ile glgerek,-zithi"". aytnda (154 a)'Kdbil'e geldik' Yusuf Bey birkaq gtin iince,, kulung hastahftndan, Tanrr rdhmetine kavugmuqtu' Ndsrr Mirza' adamlartna , villyetlerinden (191) bazt egyalartnr getirtmek igin, iki'tg giin sonra arkadan gelmek B-izL.r., mi.isaade ahp, Kus-I(iinbed'de kalm:str'.. y-iiziinden ayrrlrnca, Dere-i Nor halkrntn serkesligi '
den,askeriniDere-iN0riizerinegtinderir'.Dere-i N0r kurganmln saElamhEl ve arazinin, piring tarlast olmasr dolayrsiyle, bozuk oldufu ewelce de zik-
redilmisti.BuaskerinkumandantolanFazh'ihti-
(l.l HAZ. lt0{ 4 l'lAz. 1505) -
yat tedbirleri almadan, askeri boyle tehlikeli yolda ve bozuk'arazide, dafrruk halde aktna gdnderir. Dere-r N0r ahalisi gtktp, dafrnrk halde bulunan aktncrlan piiskiirtmesi ile, diferleri de, kar5t duramaya' rak, kagarlar. Bir mikdar adatnt oldiirerek, birgok at velsilAhlan da alrrlar. Fazh gibi bir adamtn kum'anda ettiEi askerin hAli biiyle olur. Bu yiizden mi, yoksa N6srr Mirza'nrn giinliinde kiitii bir niyet varbizim arkamtzdan gelmedi ve ora' dr da onclan mt da kaldr. Bir de Eyy0b'un ofullanndan Yusuf ve Behl0l kadar, gerir, fitneci, ahmak ve kibirli adam'
lar yoktur; ElingAr, Yusuf'a ve Ali5eng, Behlul.'e verilmrsti. (154 b) Bunlar da vildyetlerinden bir
mikdar egyalartnt ahp, Nistr Nlirza ile birlikte, 8€' leceklerdi. NAsrr Mirza gelmediEi igin, bunlar da gelrnediler. Bu krq N6.srr Mirza'ntn igki ve sohbet arkada$lart bunlardr. Bu krS bir defa gidip Terkeldni afganlanna aktn ederler. Yaz gelince, Nigenhlr ve Lemganat'a gelmig olan biitiin aymak, dtg il ve ulusun 6ile ve mallartnt oradan kaldrnp, siirerek, BArAn sahiline geldi. NAsrr Mirza, Birdn'da ve civartnda bulunduiu zaman, bedahganhlarrn tjzbekleri cildtirerek, ozbefe diisman olduklart haberi geldi. Tafsildtt qudur: $tbani Han Kunduz'u Kanber Bi'ye verip, kendisi Harezm'e gitti. Kanber, Bedahqan ahalisini kendi tarafrna qekmek igin, Muhammed Mahdumi'nin Mahnrud adh'o$lunu Bedah$an'a gcinderdi. Babalart Bedahsan gahlanntn beylerinden olan Miibarek$ah, isyan edip, I\{ahmudi'nin o$lunun ve birkag iizbefin bagrnr kesti. (1921 Evvelce $if-Ten0r diye meqhur olan l(ale-i Zafer'i kurgan Vaplp, tahkim etti. Ona 237
236
KABIT
Kale-i Zaf.er adrnr o verdi. Husrev $ah'rn silthsoru olan ve o zamanlar Hamlengdn'r elinde bulunduran Muhammed Kurgr, Rustak'ta $rbani Han'rn sadrlil birkaC tizbekle birlikte iildiiriip, Ilamlengirn'r tahkim etti. (155 a) Babalan gahlann beylerinden olan bir ralh da Rag'da diigman oldu. Veli Husrev $ah'rn niikeri Cihangir Tiirkmen, bu karrgrkltkta beyinden aynlarak, birkaq kagan yahut kalan sipahi ve aymalt toplayrp, mahfuz bir tarafa gekildi. Ndsr Mirz;a bu haberleri ahnca, Bedahgan'r ele gegirmek niyeti ile, birkag ahmak ve dar kafah adamrn tegvik ve igvau i,izerine dafrn o bir tarafindan gelen bi.itiin drg illeri, aile ve mallarr ile birlikte, alarak, Sibert0 ve Ab-Dere yolu ile, dafrn o bir tarafma gegti.
Husrev $ah, Ahmed Kasrm ile birlikte, Ecedden kagp, Horasan tarafrna gitmiqti. Yolda Bediiizzaman Mima ile Ziinn0n Bey'e miildki olup, hep birlikte Herat'a gelerek, Sultan Hiiseyin Mirza'ya mfildzemet ettiler. Bunlar, kag senedir, Mirza'ya d0Smanlk etmiglerdi ve bunlardan her tiirlii edebslzlik sddrr olmugtu. Bunlann yiiztinden, Mirza'ntn gdnltnde ne yaralar vardr. Bunlann hepsi, benim yiiziimden. triiyle zelil ve sefil bir halde gidip, Mirza'Jn grirdiiler. Husrev $ah'r adamlarrndah a]nrarak, biiyle zeb0n etmemig ve Ziinn0n'un oflu Muklm'den lGbil'l almamrs olsa ldim, gidip Mirza'yr 36rmelerine imk6n yoktu. Beditizzaman Mina da bunlann (155 b) elinde hamur gibl tdi ve onlann r0ztinden g*amazdr. Sultan Hiiseyin Mirza hepsini fyf karqrladr ve yapmrs olduklari kiitiiliikleri Wlcrlne mrmadrfr gibi, ihsanlarda bile bulundu 238
9t0 (11 HAZ. t50{
- 1 HAZ. t505'
Husrev $ah, bir miiddet sonra: "Gidersem, gegirilim" o vitiyetleri tamamen ele - diyerek, kendi vrlAyetlerine gitmeye mtisaade lstedi. Silahsu ve hesapstz olarak gelmig oldulu igin, bir bahane bularak, mtisaade etmediler. Bahane buldukga, (193) bu gitme miisaadesini tekrarladr. eok israr edrnce, Muhammed Burunduk giizel bir cevap verdi ve: "Otuz bin askerin ve bi.itiin vildyetlerin elinde iken, ne yaptrn ki, $imdi beg yiiz adamla iizbek tasarrufunda bulunarr viliyetlerde bir gey yapmak dedi. Birkag defa. nasihat edip, m0lstiyorsun" k0l scizler sdylediler; fakat mukadderatr t6yin edilmig olduSu igin, tesir etmedi. Qok israr edince, nihayet miisaade verdiler. OC-dOrt ytiz adarnr ile do[. nrca Dehdne hududuna gelip girdi. O srralarda Ndsr Mirza dagrn o bir tarafrna gegmigti. Gelip, Deh&ne civannda N6.srr Mirza'yr gilrdii. Bedahgan egrafi yalnrz Ndsrr Mirua'yr istiyorlar ve Husrev $ah'r istemiyorlardr. Nisrr Mirca'nrn gayretine rafmen, Husrev $ah, vaziyeti anlayarak, K0histan'a gitmeye razl olmadr. Husrev $ah'rn niyeti, Mirza'yr vasrta (156 a) olarak beraber gcitiiriip, vilflyeti ele gegirmek idi. Nihayet anlagamayarak, lgkemis eivartnda her iki taraf saflar yaFlpr zrrhlar giyerek, az kalsrn vurugacaklardr. Sonra birbirlerinden ayrrlarak, NAdrr Mina BedahSaii tarafrna gitti ve Husrev gah da, bir s0rii baldrn grplak serseriyi toplayrp, iyi kiitii bine yakrn adamla, Kunduz'u muhasara etmek niyeti ile'gelip, gehirden bir-iki ylgag mesafede bulunan Hoca-Qir-Tak'a indi. Muhammed Srbani Ffan'rn Endican'da Sultan Ahmed Tenbel'i ahp, Hisar iizerine yi.irtimesi ile, 239
KABIL
Husrev $ah, vurugmadan ve kargr ,komadan, vilfl' yetlerini btraklp, grktr. $rbani Han Hisar'a geldl. Hisar'da $irim Qehre ile bir mikdar iyi yifit vardr. Beylerinin vilayetlerini brakrp gitmesine ra[' men, bunlar Hisar'r teslim etmeyerek, kapadilar. $rbani Han Hisar'tn muhasaraslnl Hamza Sultan ile Mehdi Sultan'a brraktp, kendisi Kunduz'a gitti ve Kunduz vildyetini kiieiik kardesi Mahmud Sultan'a verip, oracla durmadan Hatzem'e, Qrn-S0fi'nin fize' rine yi.iriidii. Heniiz Semerkand'a varmamtgtr, kii' giik kardesi Mahmud Sultan Kunduz'da vefat etti; bunun iizerine Kunduz'u Kanber Bi Mervi'ye verdi' Husrev $ah geldifi zaman, Kunduz'da Kanber Bl bulunuyordu. Kanber Bi, (194) Hamza Sultan'a ve difer sultanlara arka arkaya adamlar gdnderip' (156 b) onlardan yardtm istedi. Hamza Sultan Amu sahilinde Saray'a gelip, askerini, ofiullan ve beyleri kumanclastnda, Kunduz'a gonderdi. Bunlar gelir gel' mez, hemen kargr grktrlar. $iSman herif vurugama' drfr gibi, kagamadr da. Hemen o anda Hamza Sultan'tn adamlartnrn eline dtistii. Hemsirezidesi Ahmed Kastm't, $irim Qehre'yi ve difier baa iyi yiEitleri iildi"irdiiler. Husrev $ah'r Kunduz'a getirip, bojnunu kestiler ve bastnt Harzem'e, $rbani Han'tn huzuntna, gtinderdiler. Husrev $ah'tn dedi$i gibi, o Kunduz civartna gelir gelmez, benim yanrmdakl adamlartntn tavtrlat't biraz deEiSti. Biiruk bir knmr kalkrp, Hoea-Rivdc'a ve civartna gitti. Benim yanrmda bulunanlarrn gofitt onun adamlart idi. Mo' fiullar iyi hareket ettiler. Bana kargr birlik o]anlar da, bu haber gelir gelmez, atege su diikiilmiis gibi' sindiler. 240
DOI{UZ YUZ ON BTR SENEST IrEKAYTI
': I\Iuharrem ayrnda annem Kutluk-Nig6.r Harum tutuldu. Kan:'alddar, fakat tesir etmedi,'Seyid Tabib namrnda, horasanh' bir dohtor vardr; Horasan' usuli.ine g
Bu miihim isleri ifa ettikten sonra, BAki Qagany€ni'nin gayreti ile, Kandahar lizerine asker sevkettik. Yola gllalp, Kug-Nddir gayrrlna gelip indigim strada, Uana aieS g.tai. gu acayip bir hasta24t
KABIL
bk idi. Beni, ne kadar ufra$arak, uyandtrdrklarr halde hernen tekrar giiziim kapantyor ve uykuya daltyordum. Dilrt-beS giin sonra, nihayet bitaz iyilegtim. Bu esnada iiyle bir ze]nele oldu ki, kurgan ve bahce duvarlarrnur btyiik bir krsmr yrkrldr. $ehirde ve kOylerde birgok evler ytkilarak, ev ve duvar altmda kahp iilenler gok (15? b) oldu. Pamgan kiiyiiniin o{eri tamamen yrkrldr; yetmi$-seksen kadar iyi tdam, duvar altrnda kalarak, itldti. Pamgan ile Biktut arasmda, bir biiyUk tag atrtnt genisliEinde olan btr parga toprak, bir ok atrmr kadar asaErya gdkttl; kaybolan toprafim yerinde kaynaklar peyda oltahminen altr' du. tstergag'tan Meydan'a kadar toprak iiyle ya' yedi Jngag kadar bir mesafedir yrlmrStr ki, bazr tarafinda aa:aai fil kadar yiikselmis ve bazr tarafinda da fil kadar ciikmiistii. Yarilan lterlere bazan bir adam srfiardr. Zehele oldufiu za' man, btitiin da$larm basrndan toz bulutlart koptuN0rullah Tanburgr kar$rmda saz gahyordu. Bir sazr datra vardt. O esnada her iki sazml eline alfi. O kadar kendlnden gegti kl, sazlar biribirine garp'Jl. Cthanglr Mirza, tepede, tlluE Bey Mirza'ntn yap' trmrg olduEu im6retlerden birinin iist kabndaki ey' yanmda bulunuyordu. Zelzele olunca, kendini asa' lrya attr; blr sey olmadr. Cihangir Mirza'nrn yakmlanndan biri bu iist katta bulunuyormuS; iist kattn domt, tizerine yrkrlmrg. Fakat Tanrt muhafaza etti ve higbir yerine zarar gelmedi. Tepedeki evlerin ekrerisi diim-diia oldu. O gun otuz tie defa yer sallandt. Bir (196) ay kadar her gece ve giindiiz iki'iig defa yer sallantyordu. Beylere've sipahilere kurga' nur burg ve duvannm ktrrk ve yarrklartnt tamlr et' 242
9il (4 HAZ. ttot
-
24 MAY|S
1506)
bir ay iginmeleri emredildi. (158 a) Yirmi giin de, ciddiyet ve ihtimamla, kurgantn biitiin ytktk ve bo|uk yerleri tamamlanarak, tamir edildi. Ewelce, Kandahar tarafina gitmek igin, yaf mry oldu$umuz sefer, hastahk ve zelzele yiiztinden, biraz gecikmiSti. Hastahfr gegirdikten vb kurganr tekrar tarnir ettirdikten sonra, ewelki kararrmrza atinhUX. Kandahar tarafina gitmek veya, akrn etme\ igin, daf ve ovalart dolagmak hakkmda heniiz bir karar vermiyorduk. $eniz'in ete[ine indipimiz zarna.n, Cihangir Mirza ve beyleri toplayrp, istigare edilerek, Kalat tizerine yiiriimeEe karar verildi. Cihangir Mirza ile Bdki Qaganydni bu yiirtiytigte daha f.azla gayret giisterdiler. Yolun yansrna geldiEimiz zaman, $ir-Ali Qehre, KiCik Baki Divdne ve diEer birkag adamrn kagmak niyetinde olduklannr haber aldrk. Bunlar yakalandrlar. $ir-Ali Qehre'den, gerek benim yanrmda, gerek bagkalarrnrn yamnda, muhtelif viliyetlerde birgok fitne ve kfitiitiikler sidlr oldulu igin, idam edildi; diSerlerini ise, at ve sildhlanndan ayrrdrktan sonra, serbest' brraktrk. Kalat'a gelir gelrnez, ayrrca sil6h ve techizat haarlt$ yapmadan, oldufiu gibi, her taraftan hii. cum ettit. Cok Siddetli bir muharebe oldu. Hoca Keldn'rn biiyiik kardegi Kigik Bey Cok cesur bir yiBitti. Once zikredildiEi gibi, kag defa benim iintimde krhgla garpl$m$tr. Kalat'rn (158 b) eenub-i garbi tarafindaki burcundan trrmanarak, duvar tizerine Ctktr$r zaman, giiziine mrzralt sapladdar; Kalat\n zaptrndan bir-iki g0n sonra, bu yaradan iild0. SirAli ile kagarken tevkif edilmig olan Kigik Baki Divdne, yaptrfr kabahatin tamiri igln, kaprda, kur243
KABIT
9t
gan duvarlnln dibine sokuldufu zaman, aldr$ taS yarasrndan burada itldii. Bunlardan baska' bir-iki adam daha cildii. lkindiye kadar, bu gekilde muharebe devarn etti. Yifitler bir hayli wrugup zorladrktan sonra, gevsemeye bagladrklan (197) zrunan, igeridekiler aman dileyip, kurgaru teslim ettiler, Zi.innirn Argun Kalat'r Mukim'e vermigti. Mukim'in ddamlanndan Ferruh Argun ile Kara-Bulut, Kalat'ta
bulunuyorlar{r; ok krhflan ile. krhglarpr boyunla-, rlna asarak, geldiler. Giinahlaqrnr bafirqladrk. Bu aileye eziyet. etmek niyetinde defildim. Qiinkii Qzbek gibi bir diigman yakrnrmnda bulundufiu bir zamanda, kendi aramtzda biiyle bir Sey olacak olursa, uzak ve yakrndan duyan ve gtirenler ne derlerdi. Bu yuriiytis Cihangir Mirza ve Bdki Bey'in gayretl leri ile yaprlmts oldufu igin,'Kalat'r muhafaza yazifesini de- Mirza'tun una..ine verdik; fakat o ka: bul etmedi. Baki de bu hususta iyi bir cevap bulamadr. Biiylece Kalat'r bu kadar muharebe ile zorlayarak almamrz, faydastz oldu. Kalat'tan cenuba dofru yiiriiyerek, Sevd,-Seng, Ala-Ta[ (159 a) o civardaki afganlara akrn edip, Kdbil'e diindiik. Kdbil'e indipim akgam, ben kurgana gittim; Cadrr ve atlar Qarbai'da idi. Bir hrnlcr hrrsrzr gelip, benim zrrhb muharebe atrm ile has,bir hangerimi Qarba!'dan gahp, gdtiirmiis Beki Qaganydni'nin Amu sahilinde gelip, ,bize iltihak ettifiinden beri, yantmrzda ondan,daha itibarh ve daha niifuzlu bir adam yoktu. Her sdz ve her iste onun reyi hikimdi. Vikra onun yak6an bir , hizmeti ve icap eden bir insaniyeti hig bir zaman giiriilmedi. BilAkis her, tiirli.i edepsizlik ve k& i
244
'r'
I (4 ltAZ. rtot ,':
.
I
:
-
24 'MAYIS 1506) ,':
ti,iliikler ondan ,grktr. Hasiq, 1lgak, hasud, kiitii kaipl li, krsa giiriigfq ve ahlAksrz, bir adamdr. Hasislifii o. derecede idi ki, Tenniz'i brrakrp, gcjg ve mah ile bize iltihak ettiEi z,anlan, kendine mahsus belki otu4.krrk bin kadar koyunu vardt. He.r ylrtta bu kgyun siiriileri bizim dntrmiizden gegtiir ve bizim yifit ve adamlanmrz aghktan. srkrntr gektikleri halde, bize bir.koy.un, bile .vennedi. Nihayet, KAhmerd'e geld!. Eimiz Zamqn, elli koyttn verdi.,Beni padigah olara( tanrdtfr halde, nakkaresini kepdi, kaprsrnda galdrn; yordu. (198) Hie 'bir kimse ile dost defildi ve,',hig kimseyi Qekemezdi. KAbil'in biitiin geliri damga resi mindendir. Darnga resmi, Kibil'in valilifi, (L59 b) Penchir, Kedi-Hezare, gggliik ve eqik ihtiyarhpr tamamen onun elinde idi. Bu kadar itibar g6rd0[i.i halde, hig memnun ve miitesekkir deEildi. ZikredildiEi gibi, o kadar kdti.i niyetleri olclufu halde, bunIart asla kendimize almacilk ve bu yaptrklannr yiiziine vurmadrk. Daima nazlanrp, gitmeye miisaade gekip, mazgretler gristererek, isterdi. Fakat naztnl l. men'ederdik. Bir-iki giin susar, ':fakat tekrar miisaade istemeye baglardr. Nihayet nazr ve miisaade istemesi hadden aqlr; biz de onun'ahlAk- vg haqeketlerinden brktrk ve nihayet mlisaade verdik. Mtisaade istediktep sonra, kendisi de pegiman oldu. Canr srkrl4ayg bagladr; fakat fayda etmedi. Bana, adam gdndererekl "Do}= siin3h. sadrr :1,119*, b:ni. 191il" cu-Li meyecefini Sart kogmugla.qdl" r- dedirtti, Ben de, Molla Baba vasrtast ile, on bir giinahrnl birer biler hattrlatarak, cevap verdim. Nihayet anladr; g
-
245
KABIT
geri geldiler. Baki, Kdkiydni kervantna den gegirip, -Nii-Ab'r gecti. O zamahlar Yar Hiiseyin katrtlrat, Derya Han Keee-K0t'te bulunuyordu' Kiihet'ten giittirdiiEii fermanlart senet edinip, Dilez6k ile Yu' tut-Z.yi'aen bir mikdar afganr ve bir mikdar cet ve giictirii yanlna alrp, biitiin isi giic0 halkr soymak ve yot kesmekti. Biki'nin geldiEi haberini duyunca' (16b a) yolunu tutup, Baki ile beraber gidenlerin hepsini yakaladl B6ki'yi iildiirdti ve karrstnr aldt. c,erci uii gaki'yi, hiq bir kotiiltik yapmadan, salt' v.tdit; fakat kendi kittUltigii pegini btrakmadt; ettlBini buldu. Sana kdtuliik edeni kadere rrmarla; zira kadcr' ranin
intikanr ahcr bir hlzmetkinndrr'
Bu krg, bir-iki defa kar yaFncaya kadar' aym garbafida kaldrk. Biz Kflbil'e geleli, fiirkmen heza' resi her ti.irlii edepsizlipi yapmrg ve yollart basmrS' tr. .(199) Onlara akrn etmek niyeti ile, UluE Bey Mirzannrn Bostan-saray adh imaretine girip, oradan
.
iein' $iban ayrnda, Ttirkmen hezaresine aktn etmek iola crktrk. Dere-i Hos aszrnda, cenglik'e akrncrlar yaptl' Lbnderdilt. Bir mikdar hezareye kargr akm
dr. Dere-i Hog yakrntnda, bir mafarada bir mikdar hezare gizlenmigmis. $eyh DerviS Kiikeltas, kazakItklann gofunda benimle beraber bulunmugtu ve kurbeyitik riitbesi onda idi. Yan kuwetli Ceker ve gok oku iyi atardt. O, bu maiararun afana gafletle yaklair; igeriden bir hezare giifsiine ok atar' Aynt ktsmr itin ulrut "tti. nittmen hezaresinin buyuk bir yiiriidillc bere-i Hos,ta krglamrgmrS. onlann iizerine
eil ({ HAZ. 1505
-
21 MAYIS t506)
Dere-i Hog giiael bir deredir. Derenin alanda, yarrm ktir0h kadar bir bo$az vardrr. Yol, daprn (160 b) yamacmda bulunmaktadrr. Yolun agafr tarafinda elli-altmrg kan dik kayahktrr; yukan tarafinda da yol patikadr. Atlilar teker teker geger. Bu bolazdan gegerek, o giin iiEle ile ikindi arasrna kadar yiiriiyiip, adamlara yetigmeden, bir yerde konakladrk. Hezarenin semiz bir yiik devesini bulup, getirdiler. Onu kesip, etinden bir mikdar kebap yaptlk; bir mikdannr da gtivegte pigirip, yedik. O kadar lezz,etli deve eti hig bir zaman yenilmemigU. Baalarr koyun etinden aylrt edemediler. Ertesi gi.in erkenden kalkrp, hezarelerin lcgladrklan lrurdun iizerine yiiri.idfik. Bir peher olmugtu; ileriden bir adam gelip, bir bofazda hezarelerin su gegidini agag mAnialarla tahkim ederek, askerin yolunu tutup, vuruStuklanru siiyledi.. Bunu igidince, hemen hareket ettik. Biraz gidince, hezarelerin yolu tutup, vurustuklan yere geldik. O krS kar fevkat6de gok yaEmrSb. Yolsuz yerden yiirilmek mtiskiildii. Sularm sahilleri tamamen buz tutmugtu. Brrz ve kar yiiziinden, bu suyu yolsuz yerden gegmek imkdnsudt. Hezareler de suyun geeit yerini, birgok a[aglar kesip, kapatmrylardr. (200) Kendileri de su etrafinda atb (161 a) ve yaya olarak, ok atrp vrrusuyorlardr. Muhammed Ali Miibeggir, benim yeni itibar ettifim beylerimden idi. Qok cesur ve itibar edilecek iyi bir yiEit idi. Ztrhsn oldufi'u halde, ilerleyerek, afag mdnialarrn bulundufu yola girdi. EJitE'riine ok lsabet ettirdiler; hemen ttldii. Siir'atle gelinmiSti ve ekserisinin zrrhr yoktu. Bir iki ok yanrmudan gegip, yere saplandr. Ahmed Yusuf heye247
246
KABII.
"Qtplak halde bdyle muharebeye gi' canla hep: riyorsunuz; iki-iig okun ba5tntzdan gegtiBini giir' diyordu. Ben: ',"Cesur olun; benim' badiim?' grmdan bdyle $eyler gok geqmiqtir" -- dedim' Bu esnada sa! kol taraftndan Kastm Bey, ztrhh hal' de, suclan bir geCit bulup, tizerlerine at saltvermesl lizerine, hezarlar mukavemet edemeden, kagtverdi' ler. Kargrlarrncla'bulunanlar onlart atlartndan diigii. re di.igiire, arkatanndan takip ettiler. Kastm'Bey'e bu iS icin, mi.iktfat olarak, Benges verildi. H0tim Kur-Beyi de bu yiirtiyiiste fena de[ildi. Bunun igin' $eyh Dervig Kiikeltag'rn iizerinde olan kurbeyilik rtitbesi Hdtim'e ihsan edildi. Kipek Kuh Baba'ya da, bu yiiriiyiiSte iyi yararhklar gdsterdiEi iginr bir , l : ktiy ihsan edildi. Sultan l(uh Qanak hezareleri takip etmekte idi' Kar gok kahn oldufiu igin, yoldan gtktlamryordu' Kenrlim de bu yiEitlerle birlikte geldim. (161 b); Hezarelerin krgtaklarlnln yaktnrnda koyun've at sii' r0lerine yetistik, Kendim bizzat diirt'beS yiiz kadar koyun ve yirmi beg at topladtm. Sultan Kuh ve daha iki-iiC adam yakrnda bulunuyorlardt, aramnda tak' sim ettik. tki defa ve bizzat akrna istirak ettlm' Biri - budur. Bir defa da, bu Tiirkmen hezaresl Horasan'dan gelmekte iken, aktncrlar gidip' birgok koyun ve at getirdiler. Hezarelerin,aile ve gocuklan yayan, karh tepelere qrktrlar. Biraz afrr davrandrk' Vakit de geg olmu$tu; geri diiniip, hezarelerin evle' rine inildi. Bu krg kar fevkaldde Cok (201) yafmtStr. Bu yerde, yolun dtgmda, kar attn tam sapnstn' da idi. Gece niibete gtkanlar, kann gokluBundan' sabaha kadar at izerinde kahyorlardr.
9l
I ({ HAZ. ttot
-
24 I\lAYlS lt06}
Ertesi giin diintip, Dere'i Ho5'un iginde,'hezarelerin krslafrnda konakladrk. Oradan kalkrp, Cenglik'e inildi. YArek Tagayi ve bazrlart biraz geride kalmrg' lardr.' Onlara, $eyh' Dervi$'i okla rr'urolt hezarelerl ele gegirmeleri emredildi. Kanlart tutulmug bu bed' bahtlal bir maBarada imiSler, Oraya gidip' ,duman salarak; yetmig-seksen hezareyi g1g gegirdiler. Ek' serisi krhctan gegirildi. Hezare seferinden dtiniip, Nicrav'dan vergi topamakrniyeti ile, Bdrdn'tn alt tarafindaki Ay;Togdr civarma geldik. Cihangir Mirza, (162 a) Ay-ToE' dr civarmda bulunduSumuz zaman, Gazne'den mii'i lA,zemete geldi.'Bu esnada, 'Ramazan aylnln on iigiinde, ben SiddetJi'bir bel afrrsrna tutuldum. O derecede ki, krrlt giin kadar beni bir yandan o bir yana bir adam gevirirdi. Nicrav' derelerinden olan Piggan'deresi ve bilhassa bu derede Gayn kiiyiiniin biirugii olan H0seyin Gayni ve onun bilyiik ve ki.iCiik karddsleri serkeglik ve pervastzlrkla meghur ve mt' mf idiler. Asker Cihangir Mirza kumandablr€r V€rilerek, oraya giinderildi. Kasrm Bey de beraber idi. Gidip tepeye gtktp, tahkim ettikleri yeri zorlaJnp alarak,'bir' mikdarlnl, korkutmak igin, idam ettiler. Bu bel afnst yiizi.inden sedye gibi bir sey ya; prp, B6rdn sahlinden gehre kadar beni elde tastyarak, Bostan'Saray'a getirdiler. Bu krg 'da blrkag giin Bostan-Saray'da oturdum. Bu hastaltk heniiz iyile$memisken, yiiziimiin saf tarafrnda : bir qtban grktt.. Negter vurdular.' Bu hastalrk igin, m0shil de igtim, tyileStikten Sonra, Q6rba['a gtkttm. i Cihangir Mirza ziyarete geldi. Eyfrb'un q[ullan Yusuf ve Behl0l,'Miua'nrn huzuruna gideli, fit' '
249 248
KABIL
ne ve fesad ile ufiragryorlardr. Bu defa, Cihangir Mirza arbk eskisi gibi deEildi. Birkag giin sonra, tepeden kalktp, sildhlanarak,, acele Gazne'ye gitti. Nani kurganrnr ahp, (202) birkag adamlnr iildiirerek, ahalisini tamamen yafma etti ve mevcut adamlartnt (162 b) beraber ahp, hezare arastndan Bamyan tarafina ytirtidii. Tanrr bilir ki, benden ve bana mensup olan adamlardan, biiyle dargtnltEa sebep olabilecek hig bir ig siiz vdki olmadt. Sonra anlagddt ki, gitmeye sebep olarak, gu stizti bahane etmig: Cihangir Mirza Gazne'den gelirken, lksim Bey ile
,i,
,
diEer bazt beyler onu kargilamaya gitmislerdi. Mirza brldrrcrna kug sahverir. Kug brldrclnl penqelerl arasrna alrrken, brldrrcrn kendini yere atar. - '{TUtBey: diye baftrrgrrlar. Kastm tu mu, tuttu mu?" bdyle zayrf bir hale getirdikten sonraf -nasrl"Diigmanr, der. Bu sdz onlart renbrakrr, tabii tutar" cide eder. Gitmelerinin sebeplerinden biri bu idi. Bir de bundan daha kiiCiik ve ehemmiyetsiz bir s6zii de senet ettiler. Gazne'yi o vaziyete soktuktan sonra, hezare arasrndan aymaklara gittiler. O zamanlarda aymaklar Nhstr Mirza'dan ayrtlmtglar, fakat tizbe[e de girmemiglerdi; Yay, Ester-Ab ve o civartn yaylalartnda bulunuyorlardt. Bu slrada Sultan Hiiseyin Mirza, Muha.mmed. $bani Han't defetmeye kat'i karar vererek, biitiin oSullannr qafrrttr. Seyid'Sultan An Habbin'in oflu Seyid Efdal'r gdndererek, beni de istemigti. Horasan taraftna yiiriimek, bizim igin, birkag cihetten zaruri idi. Bunlardan biri sudur: Sultan Hiiseyin Mirza gibi, Timur Bey'in (163 a) yerine gegmis bir padigah, etraf ve civartndaki oE'ullartnl ve beyleri ga250
9ll ({ t{Az. t50t -
?4 l,tAYts t5o6)
prnp toplayarak, $rbani Han gibi bir dtigmanrn tizerine ytiriimek niyetinde bulundugu zannan, efer herkes ayakla giderse, bizim bagla gitmemiz, onlar sopa ile giderse, bizirn tagla gitrnemiz ldzrmdr Biri de gudur: Cihangir Mirz,a, bbyle dir$manhk ve kiittiltikle gittili igin, onun ya dii$manhpmr gidermek veyahut zararlru iinlemek l6zrmdr; Bu sene $rbani Han, Harzem'de Crn (Hiiseyin)S0fi'yi, on ay muhasara ettikten sonra, aldr. Bu mu-
hasara esnasrnda gok muharebe oldu. Harzem yi[itleri fevkal&de cesaret gdsterdiler ve hig bir (203) hususta kusur etrnediler. Ok atmakta iiyle meharet gdsterdiler ki, birgok defa kalkanr, zrrhr ve b6zan da iki kat zrrht ok atrp delmislerdir. On ay muhasara edildiler. Hiq bir yerden iimitleri kalmadr, Bazr yifitleri, cesaretsizlik gdstererek, iizbek lle koDWUp, bunlan kurgana grkardrlar. Qm-S0fi bunu haber ahp, kendisi bizzat gelip, kurgana grkanlan vurup dtistirdiiEii zaman, kendi Cehresi onu, arkadan okla vurarak, 6ld0rdi.i. VuruEacak adam kalmadt ve kurgam aldtlar. On-Sirfi - Allah rahmet eylesin - cesaretle iiliim0 istihkdr (163 b) etmekte bir an bile tereddiit etmedi. $rbani Had, Harzem'i Kdpek - Bi'ye verip, kendisi Semerkand'a geldi. Bu senenin sonlannda, Zilhlcce aytnda, Sultan Htiseyin Mirza, $r[ani Han'rn i.izerine asker sevkedip, Baba - fldhi'ye geldifi zaman, Tann rahmetine
kawstu.
Do$.um ve nesebi, Velidetl 842 (1438) senesinde, Herat'ta $ahruh Mirza zamanrnda idi. Sultan Hiiseyin Miua b. Mansur b. Baykara b. Omer $eyh b. Emir Timur. Mansur Mirza ile Baykara pa-
25t
gil ({ HAZ.
KABIT
disahhk dtmiS defillerdir. Annesi, Timur Bey'in torunu olan F i r 0 z e Begim idi. Sultan Htiseyin Mirza., Mirangah Mirza'ntn da torunudur. Sultan Hil. seyin Mina, anne ve baba tarafindan, kerim ve asil bir padisah idi. Oz kardes olarak, iki oEul ve iki ktz idiler: Baykara Mirza, Sultan Hiiseyin Mirza, Eke Begim ve Ahmed Han ile evli olan Biideke Begim. Baykara Mirza, Sultan Htiseyin Miua'dan biiyiiktii ve onun hizmetinde idi. Divanda h6,zlr bulunmazdr; fakat divan hAricinde bir dtisek iizerinde otururlardr. Kiis0k kardesi ona Belh viliyetini vermiSti. Birkag sene Belh'te hiik0met siirdii. UC oElu vardr: Sultan Muhammed Mirza, Sultan Veys Mirza ve Sultan tskender Mirza, Eke Bekim' (164 a) Mirza'mn ablasr idi. Onu, MiranSah Mirza'mn torunu Sultan Ahmed Mirza almtstt. KiCik Mirza adh bir oplu vardr. Onceleri dayrstna m0lizamet ederdi. Sonra sipahiliEi brraktp, miitalea ile e04> mesg0l oldu. DAnismend oldufunu soylerlerdi. $6irliEi de varmrs. Bu rubai onundur: Btttun bir iimiir lcendimi ralih ile agdum ve ziihd yolunda giisterdim. Zuhd hangiei imit, aalih no gelince, Allaha giikiir olaun, kcndimi imig;
"lk
dcnedim.
Mollamn rubaisi ile tevartid olmu$tur. Sonralan hacca da gitti. Biideke Begim de Mirza'nrn ablast idi.'Kazaklrklarr da Ahmed Han llacr Tarhan'a vermigti. tki oElu olmugtu; Herat'a gelip, bir miiddet
Miua'ntn miilAzemetinde bulundular. $ekil ve $emaili. eekik gdzlii ve arslan boylu bir adamdt; belinden agirirsr ince idi. Yast gok ilerlemig ve sakalt aBarmtg oldufiu hAlde' ho$ 252
t505
-
24 MAYTS
1506}
renkli, krrmur ve yesil ipek elbise ve kara kuzu derisinden birrk veya kalpak giyerdi. Btnan bayramlarda kiigiik, tig dilimli sarrfrnr yam-yassr ve bigimsiz sararak, kapkara tiiyii takrp, namaza giderdi. Ahlak ve etvarr. O, tahta grktrgr zaman, on iki imamr hutbede (164 b) okutmafr di.i$UntiyormuS. Ali $ir Bey ve diger bdzrlan buna mAni olmuglar. Sonralarr ise, her hdli ve hareketi ehl-i s0nnet ve cemaat mezhebine uygundu. Mafsal hastah$r yiizi.i'nden, namaz krlamazdr. Orug da tutmazdr. $akacl ve hog tabiath bir adamdr. Mizact bir parqa tagkm, siizii de mizacr gibi idi. Bizr hususlarda geriate fevkalAde riayet ederdi. Bir defa ofiullarrndan birini, bir adamr tildiirdtigii igin, kan ddvacrlanntn eline verip, mahkemeye gcinderdi. Tahta erkttBt zaman, altr - yedi sene tiivbeli idi. Ondan son.ra, kendini igkiye verdi. Krrk seneye yakrn Horasan'da padisahhk etti ve cifle namaztndan sonra iqmedifi hig bir gi.in yoktu; fakat sabahlan hig igmezdi. OBullarr, sipahi ve gehir ahalisi hepsi bu vaziyette idi. ASrn derecede igret ve sefahat yaparlardt. $eci ve cesur bir adamdr. Bireok defa kendisi bizzat kthC kullanmrstrr. (205) Hatt6 her muharebede birkag defa krhg kullanmt5ttr. Timur Bey ne.slinden, Sultan Hiiseyin Mirza kadar krhg kullanmrg olan hig kimse m6l0m defildir. $dirliii vardt. Bir divan da tertip etmisti. Siirlerini tiirkee sciylerdi. Mahlast H ti s e y n i idi. Bdzt beyitleri fena degildir: fakat divanr hep aynr vezindedir. YaS ve saltanat itiban ile biiyi.ik bir padigah oldu!'u hAlde, gocuklar (165 a) gibi, kog besler, giivercinler oynatrrdt ve horoz dti. vustururou. 253
KI.BTL
Meydgn ve diEer mqharebeleri.
Kazakhk zamanrnda bir defa Giirgdn suyunu, at yi.izdttrrek, Begip, bir mikdar ozbefi iyice mafil0p ettl. Bir defa Sultan UbO Said Mirza, Muhanrmed All Bahsr kumanclasrnd;i, i.ig bin adarnr rlgar olarak giindermisti. Sultan Hiiseyin Mirza, altmrs yiEitle gelip, onlan hemen maEl0p etti. Sultan Hiiseyin Mirza'mn iyi ve parlak iglerinden biri budur. Bir defa da Ester6bAd'da Sultan.Hi.iseyin Mirza ile vurugarak, onu mdEl0p etti. Bir defa da EsterAbAd'da, so$dlu Sa'd b. Hiiseyin,Ti.inkmen'i vurugarak ma$0p etti. Bir de tahtr aldrktari' sonra, Qrndrdn'da Y&cligdr Muham. med Mirza ile vurugaraki onu mApl0p etti. Bir defa da Murg-Ab kdpriipilnden siiratle gelip, Ba$-r ZAeen da sarhos yatan Yddiglr Muhammed Mirza'yr ele gegirdi ve bununla Horasan'a hdkim oldu. Bir de Endeh0d ve $abtrrgan civannda bulunan Qikmen'de Sultan Mahmud Mirza ile yurugarak, ona gdlip geldi. Bir de EbA Bekir Mirza lrak'tan kara-kdyunlu ti.irkmenlerle birlikte gelip, Tek6ne ve HrmAr'da UluE BeV'i mafl0p ederek, Kabil'i almrstr; sonra Irak yilziinden Kabil'i brrakrp, Hayber'den agarak, HoS .Ab ile Miilt4n civarrndan geemek sureti ile, Sivi'ye gtktr ve oradan gelip Kerman'r aldr. Fakat orada da duramayarak, (165 b) Horasan viliyetine gitmisti. O zaman Sultan Hiiseyin Mina stir'atle gidip, onu ele gegirdi. Bir de, Piil-erraE'da, oBullartndan biri olan Bedii.izzaman Mirza'yr mdplfip etti. Bir de HalyaQegme'de iki oElunu - Ebiilmuhsin Mirza ile Kipek Mlrza'yr - mdBlfip etti. Bir defa da asker sevk edip, Kunduz'u muhasara etti; fakat alamadan, geri diindii. Bir defa (206) da Hisar't muhasara etti; fakat
2y
9t
I ({
FLAZ. lroS
_ 2{ MAYts
t506)
onu da alamadan, geri drindi.i. Bir defa da Ztinn0n'un vil&yeti lizerine ytirtidii. Bi.ist v8tisi Biist,i.i teslim etti; bagka hig bir Sey yapamach ve nihayet Biist,ii de brakrp geri crcindi.i. surtan Hiiseyin Mirza gibi, cesur ve biiyiik bir pacligah bu iki _ iie seferde p"ai_ gahane azmini yerine getiremeden ve hig bir iSi ta_ mamlayamadan geri ddndii. Bir de Nigin eayrrinda, Ziinn0n'un oEIu gah Bey ile birlikte gelen, ofilu Bedifizzaman ile vurugarak, onu maBl0p etti. Burada garip bir tesadi.if olur. Sultan Hiiseyin Mirza,nrn ya_ nrnda askeri azmls; askerinin gosunu Esterdbdd civarlna gdndermismis. Tam bu muharebe gtiniinde, Esterdb6d'a giden asker gelip iltihak eOer. Difer taraftan da Sultan Mes'ud Mirza, Hisar'r Baysunfur Mirza'ya teslim edip, Sultan Hiiseyin Wtirua y" gitiyormug; o da o gtin gelir.
Vilayeti, Horasan vilAyeti idi; garkr_Belh, garbr - BistAm (166 a) ve Damgan, gimAli _ Harezm ve cenubu - Kandahar ve Sistan'drr. Herat gibi bir gehir eline gegtiEi hdlde, gece gtindtiz isret ve sefa_ hattan baSka iSi yoktu; nattaltrat u"\*"iv";;l* bulunanlardan da igret ve sefahat etmeyen yoktu, cihangirlik ve asker iclaresinin eziyet ve zahmetini gekmediEi iqin, tabiatiyle, adamlan ve vildyeti gittikCe azaldr. Qoeuklarr. On dcirt ofilu ve bir krzr kalmrgtr. Ofiullanndan en bUyi.ipti Bediu.zzaman M i r z a idi. Annesi Sencer Mirza Mervi'nin krzr idi. $ah Garib Mirza. Kendi hizmetinde idi. G
9il ({ HAZ. lt05 -
KABTL
lasmr kullanrrdr. Ti.irkee ve fArisi siirler stiylerdi. divan da tertip etmi$ti. Bu beyit onundur:
Bir
Cegerk.n bir peri yiizliiyii giirdiim ve onun divincri oldum; adr nedir ve evi nerededir' bilmiyorum'
Sultan Hiiseyin Mirza, Herat idaresini bir miiddet $ah Garib Mirza'ya vermiS (.?O?) idi. Daha ba' basr hayatta iken, vefat etti. Qocuklan olmadt' Muzaf f er Mi rza. Sultan Hiiseyin Mirza'nrn en gok.sevdiEi oElu idi; gergi o kadar sevilecek ahlAk ve hareketi yoktu. Ofullanntn go[u, bunu faz' la sevdiEi iQin, kendisine dtiqman oldular. Bu iki' sinin annesi, Sultan Eb0 Said Mirza'run cdriyesi olan Hatice Begim idi. (1'66 b) Mirza'dan, Ak Begim adh, bir krzr da vardt.
Ebiil Muhsin Mirza ve astl adr Muhammed Muhsin olan Kipek Mirza; bu ikisinin annesi
Ldtif Sultan
AEaCa idi.
Eb0 Tiirib
Mirza;
Onceleri onun gOk faziletli oldufiunu siiylerlerdi. Babasrnrn hastaltgt artrnca, baska Seyler iSiterek, kiiqtik kardeqi Muhammed Htiseyin Mirza ile birlikte kagtp, Irak'a gitti' Irak'ta sipahiliEi btraktp, derviSlife intisap etmi$' tir. Sonralart ondan bir haber ahnmadt' Sohrtb Mirza adh bir oflu vardt. Ben, Hamza Sultan ile Mehdi Sultan'kumandasmda olan sultanlan magtfrp eclip, Hisar't aldrfrm zaman, benim yantmda iOi. gir grizii kiirdii. Garip ve girkin bir gcisterisl vardt; ahlikr da giisterisi gibi idi. Bir +'agktnltk yaptr ve bundan dolayr duramadan gitti. Esteribid civa' rtnda, taskrnhEr yiiziinden, Necm-i S€rni onu iSkence ile iildiirdti. 256
24 MAYTS
1506}
Muhammed Hiiseyin Mirza. trak'ta
bunu $ah tsmail ile aynt yere hapis etmigleri o zaman ona miirit olmug. Sonradan koyu bir rafrzi olmugtu. Babasr, biiyi.ik ve ki.ietik kardegleri stinni oldupu hd.lde, bu bdyle bir r&fizi. Esterdbdd'da, daldlet ve hatA iginde, iildii. Onun oldukqa cesur ve kahraman olduiunu siiylerlerdi; fakat 6yle soylemele defier bir iSi giiriilmedi. $nirnBi varm$; bu beyit onundur: Toza bulanmrtrtn' kimi avlamak igin gczip tozdun; tcro bofulmulrun, kimin hararetli giinliinden gcatin.
Feridun (167a) Hiiseyin Mirza.
Yayr kuwetli Ceker ve iyi ok atarmtS. Kullandtpt tatar okunun krrk batman (kuwetinde) olduiunu siiylerler. Kendisi oldukga cesurdu; (208) fakat harpte tAlii yoktu. Yaptrpr her muharebede mallfip oldu. Rrbat-l D0dez'de, Feridun Hiiseyin Mirza, kii' ciik katdesi tbn Hiiseyin Mirza, Timur Sultan 've Ubeyd Sultan ile birlikte, $rbani Han'tn rlgarr ile wmgtular ve maEl0p oldular. O zaman Feridun Hii' seyin Mirza eok yararhklar gostermiStir. Damgan" da Feridun Hliseyin lVlirza ile Muhammed Zaman Mirza, $rbani Han'rn eline diigtiiler. Her ikisini de 6ldiirmeden, saltverdi. Sonra $ah Muhammed Divdne, Kalat'r kapattrEr zaman, oraya gitti; Kalat't iizbek ahnca, o da onlarrn eline diistii ve iildtiriildii. Bu iigi.i, Mirza'nrn Mingli Bi-AEaca adh tizbek ciriyesinden doEmuStu.
Haydar Mirza. Annesi, Sultan EbO Said
Mirza'run kur olan PAy€nde Sultan Begim idi. Ba257
KABTL
9l
basr zamanrncla bir mtiddet MeShed ve Belh'te h0kfrmet stirdii. Sultan Htiseyin Mirza, Hisar'r muhasara ettifii zaman, Sultan Mahmud Mirza'nrn I{anzide Begim'den dofan l
Muhammed Ma'sum Mirza.
Babasr
Kandahar'l ona vermigti. Bu miinasebetle UluS Bey Mirza'htn bir krzrm bu ofluna istedi. Herat'a getirdifii zaman, biiyi.ik bir dtifiin Vaglp, gjtzel bir Cadr kurdurdu. Gerqi Kandahar'l ona vermi5ti; fakat, iyi olsun kciti.i olsun, her geyi $ah Bey Argun yapardr ve bu Mirza'nrn hiC bir itibar ve salihiyeti yoktu. Btl yiizden Kandahar'da kalmayarak, Horasan'a gitti; babasr daha hayatta iken, vefat etti. Ferruh Hiiseyin Mirza. Ona fazla hayat nasip olmadr ve kiigiik kardegi lbrahim Htiseyin Mirza'dan bir miiddet ewel, bu diinyadan giigtii. .lbrahim Hiiseyin Mirza. Tabiatr fena d€ilmiS. Herat garabrnr ifratla igtiEi icin, daha baban hayatta iken, itldti.
tbn Hiiseyin Mirza ile Muhammed Kasrm Mirza; bunlar ileride zikredilecektir. Bu
be$ mirzantn annesi, (209) cAriyeden Papa ABaga tdi.
Ktzlarlnrn en biiyiiEii Sultanlm Be-
m idi; tek evlf,.dr. Annesi, Q0li Begim, Azak beylerinin krzr idi. Qok siiz bilir ve serbest konugurdu. Bi.iyiik kardegi onu Baykara Mirza'ntn ortanca o[lU Sultan Ve1,s Mitza ile evlendirmig ve ondan bir kugi
258
I (a HAZ, t5a5 _ z.t ItAYts
t506)
la bir oflu olmugtu. Krzrnr grban surtanra'ndan yilbars sultan'rn kiigiik kardegi lsen-Kurr sultan,a ver. mislerdi. O[lu Muhammed Sultan Mirza,dr ve gim_ di ona Kan0c vildyetini vermig bulunuyorum. Sultanlm Begim, I{Abil'den (16g a) Simdi torununu ahp gelmekte iken, Nil - Ab'da vefat etml5. remikterini adamlarr ahp diindi.iler; torunu bana geldi.
PAyende Sultan Begim,den doian krzla_ nnln en btiyiiEii A k B e g i rn idi. onu Babur Mirza'nln kiigiik kardegi, Bike Begim,in torunu med Kasrm Arlat,a vermislerdi. KaragdzMuham_ zui* adh, biricik l
adr Bayram Sultan idi. Endehfid seyidlerinden ve Baykara Mirza,run krz torunu oran Seyid Abdullah Mirza,ya vermiglerdi. Seyid gerke adh bir o[Iu vardr. Ben Semerkand,r uldrgrman, mfildzemet ediyordu. Sonra, Orgeng iarafina ""_ gidip, saltanat ddvasrnda bulundu ve Ester6,bdd,da, kurlbaSlar tarafindan, iildiiriildii. Bir kprrun adr Fatma Sultan idi. Timur Bey neslinden olan YddigAr Nlirc.a, ya vermiglerdi. P,a p a A g,a g a'dan iig krzr otmuStu. En biiyiifiii
(210) Sultan Ni jad Besim idi. irrt"n'ifti. seyin Miua'run bUytik kardeginin kti$k ogtti tsken-
259
9l.t (4 HAz'.
KABIL
der Mirza'ya vermiSti. tkirrci klzr
Begim Sul'
idi; Sultan Mes'ud Mitza'ya, gtiziinii
(168 b)
tan kaybettikten sonra, vermiSlerdi. Bir ktzt ve bir oflu olmugtu. Krztnt, Sultan Hi'iseyin Mirza'run kansr Apak Begim biiyi.itmiistii. Herat'tan K&bil'e geldi ve Seyid Mirza Apak'a verildi. Begim Sultan, Mes'ud Mirza dzbekler tarafrndan dldiiri.ildiikten sonra, oElunu ahp, kAbeye gitti. Bu gilnlerde kendisinin ve oflunun Mekke'cle bulunduklan haberi geldi' OElu otdukqa biiyiimiismirs. Ugtincii kutru, Endeh0d seyid' lerinden ve claha ziyade Seyid Mirza diye meshur olan, birine vermislerdi. Cdriyesinden, A yS e Sul t an admda, bir liilzr olmugtu; annesi, Hasan Seyh Timur'un tomnu olan Ziibeyde AEa idi. $rban sultanlartndan Kasrm Sultan'a vermislerdi. Ondan, Kastm Hiiseyin adrnda' birofluolmustu.Hindistan'dabenimmiilazemetime geldi ve Rana - SengA muharebesine istirdk etti' Beda'0n ona verildi. Kastm Sultan'dan sonra' onun akrabalanndan Boran Sultan adtnda biri aldr On' dan, Abdullah adh; bir oilu oldu ve Simdi benim mi.rldzemetimde bulunmaktadtr. Yagr kiiCiik olma' stna rafmen, hizmeti fena deEildir' Kad rn ve ctriyeleri. tlk aldrfr kadtn, Sencer Mirza Mervi'nin ktzt olan B i k e S u I t a n B e g i m idi. Bediiizzaman Mirza ondan olmugtu qok ters tabiath idi ve Sultan Hiiseyin Mirza'ya gok Jziyet ederdi. Mirza onun ters tabiatlllrndan bfttr. Nihayet brraktr ve ondan kurtutdu. Ne (169 a) yaP srn, hak Mirza tarafrnda idi. lyi bir erkcfin cvinde.ktitii bir karlgr olurea' o erkclin cehcnnemi bu diinYada dcmektir' 260
t5o5
-
24 IltAYlS t506)
Tanrr hig bir miisltimanr bu belAya atmasrn. Yd rabbi, ktitti huylu ve ters tabiath kadrn yer yirziinde kalmasrn. Q it I
i
Begi
m,
Azak beylerinin krzr
idi.
Sul-
tamm Begim ondan olmugtu.
$ehrbin0 Begim. Sultan Eb0 Said (211) Mirza'nrn krzr idi. Tahta grktrktan sonra almrgtr.
Qikmen muharebesinde, Mirza'nrn btitiix karrlan mahfeden grkrp atd bindikleri zaman, o, kiigiik karde$ine itimad ettiEi igin, mahfeden grkmaz ve ata binmez. Bunu Mirza'ya yetiStirirler. Bu ytizden Mirza, $ehrbin0 Begim'i brrakfi ve kiieiik kardegi.
Pdyende Sultan Begim'i aldr Ozbekler
Horasan'r aldtktan 'sonra, PAyende Sultan Begim frak'a gitti ve orada vefat etti. Hatice Begim. Sultan EbCr Said Mirza'run cAriyesi idi. Mirza'dan Ak Begim adh 6ir krzr var'. dr. Irak'ta Sultan Eb0 Said Mirza'run mafl0biyetinden sonra, Herat'a geldi. Orada Sultan Hiiseyin Mirza aldr ve gok sevdifi iein, onu cdriyelik derecesinden begimlik derecesine yiikseltti. Sonralan fevkal6de niifuz sAhibi clmugtu. Muhammed Mii'min Mirza'yr onun tahriki ile rildtirdiiler. Sultan Hi.iseyin Mirza'nrn kendi ofullart ile diigman olmastrun en btiyiik sebebi de, onun yiiziinden idi. Kendini gok akrlh bilirdi, fakat aktlstz ve gok konugur bir kadrndr. Ayni zamanda rAfizi imis. Sah Garib Mirza ile Muzaffer Htiseyin Mirza (169 b) bundan doEmuglardr.
Apak
Be gi m. Ondan hig gocuk olmadt. Mirza'nln en gok sevdiEi kartsr Papa ABaga, Apak Begim'in siit kardegi idi. Kendi gocuBu olmadtfit igin, 26t
KABI
Papa Afaga'nrn oiullarrna, kendi Socufu gibi, bakardr. Mina hasta oldufu zamanlarda, ona fevkalide iyi hizmet ederdi ve kanlarmdan hiq kimse o kadar hizmet edemezdi. Hindistan'a gittiBim sene Herat'tan geldi. Ben de, elden geldifi kadar, t6zim ve htirrnet gdsterdim. Qendiri'yi muhasara ettiEim zaman, KAbil'de vefat ettiEi haberi geldi.
Odalr klarrndan biri - Qarganbaltlardan, Latif Sultan AEae a idi. Ebillmuhsin Miua
lle Kipek Mirza ondan olmugtu. Biri - iizbeklerden
Mingl i
B
i +g a ga idi; $ehrbdn0 Begim'in adamMina, Muhammed HiiEbt
TUreb seyin Miru,a ve Feridun Htiseyin (2I2) Mina'ntn an' nesi idi. Bir de iki krzr vardt. Biri - Apak Begim'in siit karde$i olan Papa AEaga idi. Mirza onu giiriip, severek, almtstt. Zikredildifi gibi, bes oBlu ile d6rt krantn annesi idi. Biri:Begi Sultan AEa' g a idi. Ondan gocufu olmadt. Bunlardan baSka da a5a[r ve asil, cdriyeleri gok' tu. Kadrn ve cdriyelerinden m0teber olanlan, yukanda zikredilenlerdir. Sultan Htiseyin Mi'rza gibi btiyiik bir padisah ve Herat gibi islAm Sehrinin padiSahr olduBu hilde' gariptir ki, bu on diirt oElundan ancak iiCii piq de' Blldi. Sefahat kendisinde, (170 a) o[ullarrnda Ve ahalide fevkalAde yayrlmrgtr. Biiyle btiyiik 8ileden yedi - sekiz sene iginde yalruz Muharnmed Zaman Mlrza'dan ba$ka, hiC bir eser ve nisan kalmamasr da, onlartn bu ufursuzlufundan ileri gelmistir.
larrndan olup,
Omeras l. Emirlerinden biri'Cak0 Barlas neslinden olan Muhammed Burunduk BarI a s idi. Muhammed Burunduk b. Ati b. Burunduk
262
9t
L
r (4 HAZ.
t505
-:
24 rilAYlS t506)
b. Cihangah b. 8ak0 Barlas. Babur Mirza,run yarunda bey idi. Ondan sonra, Sultan Ebfi Said Mirza da riayet edip, ona, Cihangir Barlas ile birlikte, Kabil'i vererek, UluE Bey Mirza'ya ateke tAyin etti. Sultan Eb0 Said Miua'dan sonra, Ulu[ Bey Mirza, Barlas'lara kast tegebbiistinde bulundu. Bunlar igi duyunca, Mirza'yr ele gegirip, il ve uluslarmr birlikte alarak, Kunduz tarafina giie ettiler. Hinduk0S iizerinden, Mirza'yr, hig incitmeden, KAbil tarafina gdnderip, kendileri Horasan'a Sultan Hiiseyin Mirza'ya gittiler, Mina da iyi kab0l et:ti. Muhamrned Burunduk, fevkaldde mdl0math bir adam ve gok iyi bir serdardr. Kuga gok meralo vardr. O kadar ki, efer bir ku5u tilse veya kaybolsa, ofullannrn adrnr zikrederek: - "Bu ku5 iileceii veya kaybolacafl yerde filnn iilse idi veya filArun boynu krnlsa idi, ne
olurdd"
-
dermig.
Muzaf f er Barlas Mirza'mn kazakltklannda yarunda idi. Bilmiyorum, Mirza'ya bunun hangi tavn hoS gdriinmiiq dq ona bu kadar gok riayet gtistermigti. (21.3) ltiban o derecede idi ki, Sultan Hiiseyin Mirza kazakhfrnda onunla Stiyle Sart kosmu5tu: efer her hangi bir vildyet zaptedilirse; iigte ikisi Miua'run (170 b) ve i.icte biri de onun olacaktr. Bu tuhaf bir garttrr. Bir ugaft kendisi ile gerik yapmak, padisahhkta nerede tesadiif edilir? KiiCtik karde$ ve ofulla nile bdyle bir gart yaprlmaz; nerede kal& ki, bir bey bir adamla biiyle bir $ey yapsul Tahta grktrktan sonra, kendisi de bu Sartr yapttfima pigman oldu, fakat fayda etmedi. Bu kadar itibar giirdiiEi.i hdlde, bu dar kafah adam, Mirzd.'ya karsr gok terbiyesizlik ederdi. Mirza'nrn fikri ile hareket 263
KAII I t
etmezdi. Nihayet, dediklerine gcire, zehirlenmis. DoErusunu Allah bilir.
Ali Sir Bey NevAi. Mirza'ntn beyi defil' belki musahibi idi. Qocuk iken, bir mektepte imiSler. Hususiyetleri gokmu$. Bilmiyorum, hangi kabahatinden dolayr, Sultan Eb0 Said Mina onu He' rat'tan ihrag etmig. Semerkand'a gitti ve orada bulundufu birkag sene iginde Ahmed Hact Bey onun mi.irebbi ve himisi idi. Ali $ir Bey tabiatinin nezaketi ile meghurdur. Halk onun nezaketinin devletinin gururundan iler:i geldifini zannederdi; fakat iiyle deEilmis ve bu stfat onda frtri imis. Semerkand'da iken de boyle ndzik tabiatli imiS. Ali $ir Bey emsAl' siz bir adamdr. Tiirk dili ile o kadar Siir siiylemi5tir ki, kimse o kadar gok ve giieel sbylememiStir. AItr mesnevi kitabr nazmetmiStir. BeSi Hamse')€ tanziren, biri de Manttkuttavxr vezninde LisaniittaErr adrndadtr. Gard.ibiis.stgcr, Neoddirt)'Sgebdb, Be'
dili'iiluasat ve Feul.id,illkiber adtnda diirt gazel divaru tertip etmistir. Rubaileri de vardtr. Bunlardan baska bizt eserleri de vardtr; fakat bu zikredilenlere (1?1 a) nisbetle daha agafir ve daha zaytfttr. lnsa' lannt, MevlAna Abdurrahman Cdmi'yi taklit ederek, toplamrstrr. Velhdsrl herkes ve her iS iein bir ma'kale yazmrg ve onlart toplamrqtrr. Bir de Miaaniileu' zdn adlr bir ar0z risdlesi yazml$sa da, tenkit edilecek tarafr qoktur. Yirmi diirt rubai (214) vezninden ddrt t6nesinde yarulmtgttr. ffizr bahirlerin vezinlerinde de yanrlmtgttr ve bunlar ar0z ile uEra5anlarca m6' l0mdur. Farsga bir divan da tertip etmistir. Farsga nazrmda Fdni mahlasrnr kullanmlgttr. Bda beyit' leri fena defildi4 fakat ekserisi zayfi' ve deSersiz'
2U
9ll ({ HAZ.
l5o5
-
24 MAYIS 1506)
dir. Musikide de iyi geyler bestelemistir. Gijzel nakrslarr ve gtizel pegrevleri vardtr. Fazrl ve hiiner ehilleri iqin, Ali $ir Bey kadar miirebbi ve himi olan bir adamrn hig bir zaman zuhfir ettifi mdl0m de fiildir. Sazda ileri gelenlerden Ustad Kul Muhammed, $eyhi ve Hiseyin CIdi, All $ir Bey'in terbiye
ve himdyesi ile bu derece terakki ve Sdhret bulmus' lardrr. Ust0d Behzad ve $ah Muzaffer resimde Ali $ir Bey'in gayret ve ihtimamr ile bu derece me5' hur ve mdruf oldular. Bu kadar haytrh i$lerde pek az kimse bu derece muvaffak olabilir. Ofulsuz'ktz' stz ve kartsz - Ailesiz olarak, di.inyada tek bastna ve bekAr yagadr. Onceleri mtihiirdardr. Orta yaglarmda bey olup, bir miiddet Esterdbdd'da hiik0met siirdii. Sonralart sipahiliEi terketti. Mirza/dan hig bir Sey almazdr. Billkis trendisi her sene Mirza'ya miihim mikdarda hediye verirdi. (171b) Sultan Hiiseyin Mirza EsterAb6d seferinden dtindti$ii zaman' is' tikbdle geldi. Mirza ile goriisi.ip, kalkrnak istediEi zaman, kendisine bir h6l oldu; kalkamadr. Kaldrrtp elde giittrdiiler. Hekimler hig bir teshis koyamadt' lar. Ertesi gun Tann rahmetine karm$tu. $u beyiti h0line uygun diiser: ZAhir olmayan bu dert ile iilUp gidiyorum; tabiblor bu belAya nc aSrc bulabilirlot.
Ahmet Tevekkiil BarIas.
Oncebir
mtiddet Kandahar hiik0meti bunun elinde idi. Ve I i B e y. Hact Seyfeddin Bey'in neslindert
tdi. Niikerdi ve Mitza'ntn biiyiik beyi idi.
Sultan Hiiseyin Mirza tahta gegtikten sonra' gok yasamadt; 265
KAB IL
,, | ({ HAZ. tt05
hennen dldii. Miisliiman, namazlnda, s8de ve s6drk bir adarndt.
Hasan $eyh Timur.
Buna Babur Mir-
za itibar gdsterip, beylik derecesine yiikseltmiSti. Noyan Bey. Babasr Termiz seyrdlerinden ve annesi tarafindan, hem Sultan (215) EbO Said Mirza'ya hem de Sultari Hiiseyin Mirza'ya akraba oluyor. Sultan Eb0 Said Mirza da ona itibar etmig' fi. Sultan Ahmed Mirza nezdinde de m0teber bir befi idl. Sultan Hiiseyin Mirza nezdinde de cok iti' bar giirdii.,sefih, zevk ve sarap dti,:ktinii bir adamdr. Hasan Ydkub onun hizmetinde bulunduEu igin' ona Hasan Noyan da derlerdi. Cihangir Barlas. K6bil'de bir mtiddet muhammed Burunduk ile birlikte, mi.isterek hiik0met siirmiislerdir. (172 a) Sonralart Sultan H0seyin Mirza'ntn yanrna gitti've iyi kabfil giirdi.i. Hdl ve h4rek6tr zarif ve hoS idi. Eflenmesini bilir bir adamdr. Av ve kusun us0l ve AdAbrnr iyi bildiEi icin, Sul' tan Hiiselin nnirza biiyle isleri ekseriya ona brraktrdr. Beditinaman Mirza'nln musahibi idi. Mirua'' run musahibliEini yddedip, hep ondan bahsederdi'
Mirzt Ahmed Ali Farisi Barlas. VS-
lna giir siiylemezdi; fakat zevk sihibi ve siirden anlar, zarif ve garip bir adamdr. Abdiilhelik Bey. $ahruh Mirza'nrn gok ttibar ettifii beylerinden olan Fir0eSah Bey, bunun biiyuk babastdrr. Onun iein buna A.bdiilha[k FirfizSah derler. Bir rni.iddet Harzem bunun elinde idi' lbrahim Dulday. ldare isini ve'hiik0met uscrliinii iyi bilirdi. Muhammed Burunduk'un bir esi tdi.
26
^
-
24 MAYIS t506)
Zijn n 0 n A r g.u n. Cesur bir
adamdr. Sultan gengliEinde EbO Said Mirza huzurunda, iyi krhg kul-, lanmtgtrr. Ondan sonra da her yerde eli iSe dokunmugtur. Cesaretine s
Ian zaman, Bediiinaman Mirza'nm kapnmda bu sahib-i ihtiyar idi. Muzaffer Mirza'nm kapxrnda ise, Muhammed Burunduk sahib-l ihtiyar idi. Vdliua cesareti vardr, fakat bir az delice ve anlayr5srz bir adamdr. EEer bdyle olmasa idi, biiyle Vupe SfiLlmeEe kanarak, kendini zelil eder mi idi. Tafsilfltt gudqr: Herat'ta bbyle ltibar ve iktidarda iken, bir-
w
9ll ({ l1Az.
KABI
mt- "Kutup bizimle ("Allahtn nasebettedir. Sana }lizebrullah arslanr") l&kabr verildi. Sen
derler. O, bu yiize giiliicii. sdzlere kaptlarak, bolmu' na futa takrp, Allaha siikiirler etmi5tir. Bddgis civarrnda, (1?3 a) $rbani Han, mirzalar tizerine ge' lip, kuwetlerinin birle$melerine irnkAn vermeden, onlan maEl0p ettiEi zaman, Ziinn0n, Vrn-ytia elli kadar adamla Kara-Ribat'ta, bu sdze inanrp, $rbani Han'a karst durdu. Kalabahk kuwetler gelince, bun' larr ahp gcitiirdiiler ve Zi.inn0n'u iildiirdiiler. Pak mezhepli bir adamdr. Namazt terk etmez, stk stk da nAfile namazlan krlardr. Satranca gok meraklt idi. BaSkalart bir elle oynadtklart hilde, o iki elle ve canl nastl isterse, iiyle oynardr. Tabiatinde imsAk ve hasislik gAliP idi.
Dervig Ali Bey. Ali $ir Bey'indz kiigiik idi. Bir
mi.iddet Belh'in idaresi QL1, onda idi ve iyi idare etti. Beceriksiz ve kabiliyetsiz bir adamdr. Sultan Htiseyin Mina ilk defa Kunduz ve Hisar iizerine eeldiEi zaman, onun beceriksizligi yii' ziinden, muvaffak olamadr. Belh hi.ik0metinden azlettiler. 916 (1510) tarihinde, ben Kunduz'a geldigim zaman, yanlma gelmiSti; ga$lrmls ve bitkin bir hil' de idi. Beylik kabiliyetinden ve elgilik salAhiyetinden uzaktr. Her hAlde Ali $ir Bey sflyesinde biiyle
kardeSi
itibar giirmiiStiir.
MoBul Bey. Bir miiddet Herat
idaresi on-
da idi. Sonra EsteribAd'r verdiler. Ester6bAd'dan Irak'a, Ydkub Bey huzuruna kaqtp gitti. Garip bir adamdr. Diimd kumar oYnardt. 268
1505
-
24 MAYIS
1506)
Seyid Beclir.
Fevl
n6.zik tavrrlt bir hibi idi. Qok giizel raksedercli. Hie kimse onun gibi yarpamazdt. Her halde bu raks onun kendi icadt idi' DAimA Mit'za'ntn rniilAzemetinde bulunur ve onun cliimA arkadast ve hemsohbeti olurdu. tslim Barlas. Sdde bir adamdr. Kuseulu' Eu iyi bilirdi. BAzr igleri giizel yapardr. Otuz - ktrk batmanhk kuvvet isteyen yayr gekip, oku tahtadan gegilirdi. Nisan (kabak) meyd'anrnda, bir bagtndan 4t kogturarak girer, yayr eline altp gerer ve atrp hedefe isabet ettirirdi. Bir halkayr bir - bir buguk karr uzunlufunda bir ipe ve ipin bir ueunu bir afaca baplayrp, halka dcinerken, oku attp, halkanrn iginden gegirirdi. Bijyle garip iSleri eoktu. Daimi miila,*-.i eder ve her sohbete istirAk edercli. Sultan Ciineyd Barlas. Sonralart SuItan Ahmed Mirza yanlna gelmigti.. $imdi C0nepfir idaresini, babasr ile birlikte, elinde bulundurmakta' dtr.
Bir $eyh Eb0 Said Han DermeYan' muharebede Mirza'ya at getirdifi igin mi, yoksa Mir'
za'nln canrna kasteden bir diismant defettifii iqin mi, kendisine bu ldkap verilmi$tir, bilmiyorutn'
Bihb0d Bey. Onceleri gehre strastnda hizmet
(218) ederdi. Mirza'ntn kazakhklartnda o74 a) hiz' meti takdir edilip, ona bir l0tuf olarak, damga ve pa' ralarda adtmn zikledilmesine miisaade edilmisti' $eyhim Bey.MahlAsr Siiheyli oldufu igin' $eyhim Siiheyli derlerdi. 6yle giir siiylerdi ki, kot'ku uyandtran siiz ve tAbirler kullantrdr. Beyitlerinden
biri
Sudur: 269
'
9l I (4 HAz. l5o9
KABIL Gam gecesinde ahlarrmrn girdibadr gi;kii yerinden oynattr; giiz yaglarrmrn eeli ejderhasr, rub-r mesk0nu (diinyanrn insanlarla mesk0n olan krsmrnr) yuttu.
Bu beyti bir defa Mevlind Abclumahman Cdmi'nin huzururrda okumu$ oldufu ve MevldnA'nrn: - "Mirza, siz Siir mi siiylilyorsunuz, yeksa adam ml korkutuyorsunuz?" - dedifi meshurdur. Bir divan tertip etmiSti. Mesnevileri de vardrr.
Muhammed Veli Bey. Zikri
gegen Veli fley'in oflu idi. Sonralan Mirza'nrn yanrnda btiyiik bey olmustu. Biiyiik bey olduEu h6lde, hizmetini hig bir zaman terk etmezdi ve gece - gi.indfiz saraydan ayrilmazdr. O derece ki, aq ve ziyafeti diim& saray' da hazrrlanrrdr. Tabi'idir ki, biiyle mtilhzemet eden adam briyle itibar gori.ir. $imdi birisi bey olup da arkaslnda be$ - altr adamr giirdii ffiil, onu kaprya merasirnle getirmek lAzrm geliyor. Bu ne aylp qeydir. O nevi miilAzemetler ise, belki onlartn devlete I6yrk olmadrklarrndandrr. Muhammed Veli Bey'in aS ve ziyaf.eti iyi idi. Adamlartnt, hig bir fark gqzetmeden, iyi beslerdi. Fakir ve miskinlere (1?4 b) kendl eli ile gok hayrr yapardr. Kiitii siizlti ve kiitii dilli blr adamdt. 91? (1511) senesinde Semerkand't'aldtBrm zalnan, Muhammed Veli Bey ile Deruis Ali Kltabdar benim yanrmda idiler. O zaman felce uiram$tl; ne s
Baba Ali Esik-AIa.6nee Ali $ir,Bey ona
derecesine yi,ikseltmisti. $imdi benim yanrmda bey, (21"9) mukarrep ve igkilerden
Itlbar edip, beylik
270
-
24 MAYIS 1906)
olup, ileride zikri gegecek olan Yunus Aii, bunun o$ludur.
Bedreddin.
Onceleri, Ebu Said Mirza'nrn sarlrr olan Mirek Abdurrahim'in yantnda idi' Fev' kal&de gevik ve atik imis; yedi at tizerinden birden atlamrg. O ve Baba Ali iyi arkada$ idiler. Hasan Ali Celdyrr. Asrl adr Htiseyin Celdytr'drr; fakat Hasan Ali adr ile me5hurdur. Ba' basr Ali Celdytr't Babur Mina itibar edip, bey yapmrgtrr. Sonra, Yddigdr Mirza Herat'r aldtpt zaman, onun en biiyi.ik' adamr Ali CelAyr idi. Hasan AIi CelAyrr, Sultan Hiiseyin Mirza yantnda kW - beyi idi'
$dirdi; mahldsr Tuf eyli idi. eok giizel kaside stiylerdi. Kendi zamantnda kasidede ileri gelenlerdendi. 91? senesinde Semepkand'r aldrfirm zaman, benim yanrma geldi ve bes - altt sene kaldr. Benim adt-
ma
gizel
(1?5
a)
kasideler stiyledi. Korkusuz ve miisrif bir adamdr. Qehre tutardr. Tavlaya ve ku'
mara Cok d0gkiindii.
Hoca Abdullah Merv6rid. 6nce sadrr'
dr; sonralart igki, mukarrep ve bey olmustu.
iyi
Qok galan
faziletli bir adamdt. Kanunu onun kadar adam yoktu; kanunda girift yapmak onun icadtdtr. Muhtelif -yazr Sekillerini iyi yazardr. Bilhassa tAlikt giizel yazardr. tngasi da iyi idi. Hos sohbet bir adamdr. $iir stiylerdi. Mahlisr Bey&ni idi. $iiri' difer meziyetlerine nisbetle, daha a5aEr idi; fakat Siir-
iyi anlardl. Sefih ve korkusuzdu. Sefahat yiiztinden, ziihrevi hastahEa diiCar olarak, eli aya$ tutmaz oldu. Birkag sene bin tiirlii azap ve eziyet gek-
den
tikten sonra, bu felaket yiiziinden, diinyayt terk etti.
271
KABIT
Muhammed Seyid Urus. Sultan Eb0
Said Mirza tahta grktrfr zanran, onun biiyiik ve mfiteber beyi olan Urus Argun, bunun babasrdrr. O zaman iyi ok atan yiEitler vardr. Bunlann ileri gelenlerinden biri bu idi. Yayr sert imig ve oku kuvvetli, uzak (220) ve iyi atanlardan imig. Endeh0d hiik0meti bir miiddet onun elinde idi. Mir Ali Mirdhur. y6digdrMuhammed Mirza'nrn gafil bulundu$u bir zamanda, onun i.izerine getiren adamdrr. Seyid I-Iasan Oglakgr. Seyid OBIakCr'nrn oflu ve Seyid Yusuf Bey'in kiiqiik karcleqi idi. Mirza Ferruh adh, meziyetli ve kabiliyeili bir oflu (175 b) vardr. 917 (1511) senesinde Semerkand'r aldrirm zaman, yanlma gelmigti. $iiri az, fakat giizel stiylerdi. Usturl6.p.ve hey'eti iyi bilirdi. Sohbeti ve muamelesi de iyi idi. Sarhoglufu bir az fena idi. GacdevAn muharebesinde cildti.
Tenri-Birdi
Samangl. SAde, ces0r ve krhg kullarunasrnr bilen bir bey idi. Yukanda zikredildigi gibi, Belh kaprsrnda, Husrev gah'rn Nazar Bahadrr adh biiyi.ik adamrnr, iyi krhg kullanrp, maflfip etti. Bunlardan bagka Mirza'nrn yanlna gelip, itibar ,bulan birkag tiirkmen beyi vardr. Ilk gelenlerden
biri-Ali Han Bayrndrr idi. Sonra-Esad
Bey
idi; bunlar kardegtiler.
Tehemten Bey'in krzrnt Bediiizzaman Mirza almrgtr. Bundan Muhammed Zaman Mirza diinyaya geldi. Biri-tbrahim eaEatay idi. Biri-Emir omer Bey idi; sonralan Beditizzaman Mirza yanrnda bulunuyordu. Cesur, s6de ve iyi bir adamdr. Ebiilfeth adh bir oflu 272
9l
l (4 HAZ. 1505 -
24 NIAYIS 1506)
Irak'tan benim yanlma geldi; hdld yantmda bulunmaktadrr ve fevkallde gev$ek, cesAretsiz ve idraksizdir. Biiylb bir adamdan biiyle bir o[ul! Sonradan gelenler, $ah lsmail Irak ve Azerbaycan'a sdhip olduiu zaman, oradan Horasan'a gehniglerdi. Bunlardan biri-Abdiilbaki Mirza idi. Timur Bey neslinden ve Mirangdhi'lerdendir. onceleri bunun nesli o vildyetlere gidip, saltanat ddvasmr brrakarak, (176 a) o padisahlara mtilAzemet edip, d&imd itibar g
Kemdleddin |Iii.eyin
Gdzi.irgehi.
Gergi s0fi deEildi, fakat mutasawrf idi. Ali gir Bey yanrnda biiyle mutasawrflar toplanrp, vecde gelir ve semd ederlermig. Bunun usirlil'hepsinden daha iyi imig. Her hdlde itibar gormesinin sebebi de bu us0lii olmugtur. Bundan bagka zikredilecek bir rneziyeti yoktu. Meclisul'ug$ak adh ve Sultan Hi.iseyin Mirza 273
KABIT
adrna yaztlmtg bir eseri vardrr. Fevkaldde zayfi, gopu uydurma, hem de tatsrz uypurma (176 b) ve edepsizce sdzler yazmrgtrr. O derecede ki, bAzrlarr kiifiirle itham edilebilir. MeselA birgok enbiya ve evliyaya mecizi dgrkhk isnad edip, her birine bir mdguk ve mahbOp atfetmigtir. Mukaddimede Sultan Hiiseyin Mirza'ntn kendi tahrir ve tasnifi olduiu yaztlmtghr kt, bu' da garip ve ahmakga bir seydir. Zikredilen Kemdleddin Htiseyin'in giir ve gazellerinin bagtnda, hepsinde li m uharri rihi ("muharriri tarafindan") yaztlmrstrr. Aynr Kemdleddin Hiiseyin'in yi.ize giilmesi yiiziinden de Ziinn0n Argun hiz e b r u I I a h ("Allahtn arslant") ldkabtnt almtghr.
Y ezirleri.'Mecdeddin Muhammed. $ahruh Mirza'ntn divan reisi (v6.ridat idaresi miidiirii) olan Hoca Pir Ahmed Hini'nin oElu idi. Onceleri Sultan Hiiseyin Mirza'ntn divanrnda arzu edilen bir tertip ve nizam yoktu. Israf ve itldf fevkaldde gok olurdu. Ne halk refahta idi, ne de ordu memnun idi. O zamanlarda Mecdeddin (222') Muhammed pervancr idi ve "mirek" derlerdi. Mirza'ya bir mikdar para IAzrm olup da, divandakilerden istediBi zaman, divandiye ce' dakiler: 'tp61s yoktur; hAsrllt yoktur" hdzu de orada vap verirler. Mecdeddin Muhammed bulunuyormus; tebessiim eder. Mirza sebebini sorunea, Mirza'yt bir kenara gekip, giinli.indeki diisiincesinl aueder ve: "E[er Mirza bana salAhiyet verip, memurlartn benim sdzi.imden Ctkmamalarrnr Sart koyarsa, az bir zaman iginde, vildyetin (L77 a) mimur, halkrn memnun, hazinenin zengin ve ordunun gok older. Mirza da, onun istedimasmr temin ederim." Et gibi, ahd ve Sart yaprp, biittin Horasan memleke274
9r
I (4 HAZ.
r5o5
-
24 MAYIS
lt06)
:
tinde ona salAhiyet vererek, biitiin mthim igleri onun uhdesine verdi. Bu da, mi.irnkiin oldufu kadar, gayret ve ihtimam edip, az bir zamanda, ordu ve'halkr rizt ve memnun etti, hazineye de eok para topladt ve vilAyetleri de mAmur ve Sen etti. Fakat A,li $ir Bey etrafrndaki btitiin beyler ve manslp sdhipleri ile uyugamadr ve bu yiizden bunlarrn hepsi ona diigman kesildiler ve ifvadtta bulunarak, nihayet Mecdeddin Muhammed'i yakalatrp, azlettirdiler. Onun yerine Nizdmtilmtilk divan oldu. Bir mtiddet sonra Nizdmiilmiilk'ii de yakalatrp,, iildiirdiiler ve yerine Irak'tan Hoca Efdal'r getirtip, divan yaptrlar. Ben Kdbil'e geldi[im zaman da, Hoca Efdal'r bey yapm6lardt; fakat divanda da miihiir basardr. H o c a A t A. VAkra yukarrdakiler kadar mansrp sfltribi ve divan deEild'i; fakat biitiin Horasan'da, Hoca AtA'ntn fikri ahnmadan, hig bir miihim karar verilmezdi. Namazrnda ve dindar bir adamdt; devlet igleri ile de meggfil olurdu.
Yukartda zikredildifi gibi, Su]tan Hilseyin Mirza'nln tabii ve maiyeti bunlardt. Sultan Hiiseyin (777 b) Mirza'nm zamanl, garip bir zamandt. Horasan ve bilhassa Herat $ehri, fazilet ehli ve egsiz adamlarla dolu idi. Bir ig i.izerinde ufiragan herkes, o igi en yiiksek dereceye grkarmak gayreti ve arzusu ile galrgryordu. Bunlardan biri, zdhir ve bdfin ilimlerinde devrin en ileri gelenlerinden olan, Mevl6nd Abdurrahman Cimi idi. $iirleri ise, mdl0mdur. Mollantn zdtr, (223) tdrife muhtag olmayacak sekilde, yiiksektir. Bu nAgiz sahifeler de yalntz, teberriiken, onlartn adlanntn zik275
KABIL redilnresi ve vasrflal'rntn bir parqasrrun yazrlmasr ha-
trra geldi
Seyfcdclin Ahmed. Mcvlini SAdeddin Teftizdni neslinclendir ve o za$eyhulislinr
mandan beri Florasan memleketinde qeyhulislam olagelmiglerdir. Fevkaldde dlim bir adamdr. Arabiyit ve nakliydt ilimlerini iyi bilirdi. FevkalAde takva sihibi ve dindar bir adamdr. VAkra gdfi'i mezhebinde idi; fakat diler mezheblere de riayet ederdi. Siiylediklerine gtire, yetmiS yrla yakrn cemaatle namazl terk etmemig. $ah Ismail, Herat'r aldrlr zaman,,onu gehid etti ve onlarrn neslinden kimse kalmadr.
Mevldnd $eyh Hiiseyin.
V6kraMolla ytikselmesi Hiiseyin'in zuh0ru ve Sultan EbO $eyh Said Mirza zamanlnda olmug, fakat Sultan Hi.iseyin Mirz,a zamanrnda da yagadrfr igin, (178 a) burada zikredildi. Hikemiyit, akliydt ve kelim ilmini iyi bilirdi. Az srizde gok mdna bulup, scizi.i yerinde kullanmak onun icadrdrr. Sultan EbO Said Mirza zamanlnda, ona gok yakrn ve iktidarda idi. Devletin bi.iti.in miihim iglerinde onun dahli vardr. lhtisabr ise, ondan daha iyi yapan adam yoktu. Sultan Eb0 Said Mirza'ntn mukarreblerinden oldufu igin, Sultan Hiiseyin Mirza zamanrnda, bdyle e5siz bir adama haksz-
hk ettiler.
Molla-zAde Molla Osman. Kabiltfimenlerinden olan Liihfrger tiimeninin Qarh adlt kiiyiindendir. Ului Rey Mirza zamanrnda, on diirt yagrnda ders verdifii igin, molla mAder 26,d. ("anadan dofma 6lim") derlermig. Semerkand'dan gidip, Kdbe'yi t.avaf ettikten sonra, Herat'a geldifi 276
9il (4 HAZ. 1505
-
24 MAYIS t506)
zaman, Sultan Hiiseyin Mima brrakmadan, onu yanrnda ahkoydu. Fevkaldde 6lim bir adamdr. O zamanda.onun kadar ilim bir adam yoktu. Dediklerine giire, o igtihad mertebesine varml$. Fakat ietihad etmiyordu. Onun: "S,i1 adam bir'gey isitti ise, onu nasd unutur" - dedifini sciylerler. HAfizasr gok kuv. vetli imis. Q24) Mi r M u r taz. Hikemiydt ve mdkulAtr iyi bilirdi. Fevkaldde gok orug tuttufiu iqin, bu ldkabr almtgttr. (178 b) Satranca gok merakr varmrg. O derece ki, efer iki kigiye birden tesadiif ederse, biri ile satrang oynar ve difierinin, gitmesin diye, etelini tutup dururmug.
Molla Mes'ud $irvdni. Abdiilgaf 0 r LA r. Mevldnd Abdurrahman Cdmi'nin hem miiridi, hern de gdkirdi idi. Mollanrn eserlerinin gofiunu onun yanrnda okumugtu. Nefahdf,a gerh gibi bir gey yazmrgtrr. UlCrm-i zdhiriye'ye fevkaldde v0krf idi. Ul0m-i zahiri ve ulOm-i bdtmide derin m6.l0matr olduiu hd.lde, iddiasrz ve teklifsiz bir adamdt. Molla ismini tagryan herkesin oniinde bir ilmi miinakaga agmaktan gekinmezdi. Herhangi bir yerde.bir derviqin bulundufiunu sciylerlerse, onun huzuruna gitmeden, rahat etmezdi. Ben Horasan'a gittifim zaman, Molla Abdiilgaf0r hasta idi. Mollamn mezarrnl ziyaret ettiiim zaman, Abdiilgaf0r'u da ziyaret etmiStim. Mollanrn medresesinde idi. Birkag giin sonra, bu hastahktan vefat etti.
Mir Cemdleddin Muhaddis.
Hadls
ilmini Horasan'da onun kadar bilen adam yoktu. Hala hayatta idi, fakat gok yagh idi. 277
9il (4 HAZ..1505
KABIL
Mir Ataullah Meshedi..
Arabiydt ilmini iyi bilirdi. Kafiye hakkrnda farsga ginel bir ris6le yazmrqtrr. I(usuru, misil olarak, hep kendi beyitlerini (1?9 a) vermig olmast ve her beyitten iince, ("bendenizin bu beytinde oldufu gibi") ctimlesini yazmafa liizum giirmesidir. Kafiye ristlesi hakkrnda b&zt muanzlarr, eok yerinde, b6zr miildhazalar ileri siirmi.islerdir. Bir de giir san'atlan hakkrnda, Baddi,'ussandi" adh, bir risdle yazmrgtr.
Kadt thtiyar.
Kadtlt[t iyi yaph. Ftkth hakkrnda giizel bir farsga .risAle yazm6br. Bir de iktibas igin, kel6m dyeilerini, nazrmlara gcire, bir araya toplamrgtrr. MurgAb'da mirzalarla mii{Akat yaptrfrm zaman, (22il Kadr thtiyar, Muhammed Mir Yusuf ile birlikte gelip, beni giirdii. Konugurken, baburi hattrndan bahsedildi. Harflerin ayn ayrl gekillerini istedi; yazdtm. O mecliste bunlart okuyup, kaidelerini tesbit ederek, bdzr Seyler yazdr.
Mir Muhammed Yusuf .
$eyhulisldm'-
m S0kirdi idi. Sonra $eyhulislAm kendi yerine onu tdyin etti. Bizr mecliste $eyhulisldm Kadr lhtiyar ve bfizt mecliste de bu iine gegerdi. Sonralarr, sipahilik ve serdarhk igine gok merak etti. Bu iki isten ba$ka, onun sdzlerinden ne ilim ve ne de keld,mrndan bir mdna grkardr. Vdkra. her ikisinden de nasibi ve behresi yoktu. Neticede bu g6ile yiizirnden, mal ve canrnr, ev ve barkrnr berbad etti. Kendisi gi'i imig. S6irIe
r
yugu (179b) m
i
278
idi.
arasrnda da en ileri geleni ve en bii-
Mevldnd Abdurrahman
C6-
-
24 tvlAyts t506)
Ad ve srfatlarr Sultan Hiiseyin Mirza'nrn beyleri ve igkileri srrasrnda zikredilmis ve yazrlmrg olan
$eyhim Siiheyli vedi[eri Hiiseyin Ali Ce Ii yi r'lerdi. .6,saf i. Vezir-zdde oldufu igin, Asafi'yi mah-
Tuf eyli
lAs olarak kullanmrgtrr. Agk ve vecdden mahrum olmaslna rafmen, giiri renksiz ve mdnasrz degildi. Kendisi, hig bir zaman gazelini toplamak arzusunda oImadr[rnr iddia etmektedir. Her hilde bu tekelliif ola-
cakbr. Gazellerini ya kiiCiik kardegi veyahut yakrnlanndan biri toplamrgtr. Gazelden baqka nevilerde de giir sdylemigtir. Horasan'a gittiiim zaman, mtili-
zemet etmigti. B e n n A i. Herat'tandrr. Babasr, Ustad Muhammed, bag - mimar (ser-benni) olduBu icin, bciyle bir mahlas kullanmrgtrr. Gazelinde renk ve hdl vardrr. Bir divan tertip etmigtir. Mesnevileri de vardrr. Meyveler haklunda ve miitekarip vezninde bir mesnevisi vardrr; defersizdir ve boguna ufragmrgtrr. Hafif vezninde bir muhtasar mesnevisi vardr. Bir de, bir az daha biiyiik ve o da hafif vezninde yazrlmrg bir mesnevisi vardrr. Sonralan bu mesnevisini tamamlamrgtr. Onceleri musikiden bihabermig ve bu ytizden Ali $ir Bey ta'nedermig. (226) Bir sene Mirza, krqr gegirmek igin, Merv'e gittili zaman, Ali gir Bey de beraber gider. Benn6.i Herat'ta kahr. O krgrn musiki ile megg0l olur. Yaza kadar beste yazacak bir h6le gelir. Miua Herat'a (180 a) d
KABIT den gok cefa gekti. Nihayet orada kalamayarak,
9I
Irak
ve Azerbaycan'a, Ydkub, Bey'in yanlna, gitti. yakub Bey'in yanrnda vaziyeti fena defildi ve onun meclis arkadagr olmugtu. YAkub Bey'in riliimiinden sonra, o vildyetlerde durantayarak, Herat'a gelcli. HAIA niikte ve tdriz yapardr. Bunlardan biri Sudur: bir giin 'satrang meclisinde, Ali gir Bey ayafilnl uzatrr ve ayafir Benndi'nin arkasrna dokunur. Ali gir Bey, gaka olarak: - ("olur belAlardan deiildir; Herat'ta ayafirnr uzatsan, mutlaka bir g0irin arkasrna ulaglr" - der. BennAi - : (" eier geri gekersen, yi-
ne bir SAirin arkasrna'ulagrr") - der. Nihayet bu ntikteleri yiizi.inden de Herat'tan yine Semerkand'a gitti. AIi $ir Bey birgok geyler icat etrnigti ve iyi geyler icat etmi$ti. Bir kimse her hangi bir iqte bir Sey viicuda getirirse, onun rapbet gdrmesi ve meghur olmasr igin, ona "AIi $iri" derdi ve bAzrlail zarafeUe onu Ali $ir Bey'e isnad ederlerdi. Ali $ir Bey, bir defa kulak airrsr igin, bag ortiisii baflamrgil. Kadrhlar gibi, bag iirttisi.rnti biiyle efri baflama!a; "ndz-r Ali $iri" adrnr verdiler. Bu ci.imleden olarak, Benndi Herat'tan gittiBi (180 b) vakit, palanclya, egeii igin, giiriilmemig bir palan yaptrnr ve ona "Ali $iri" adrnr verir. Sonra bu, ',Ali $ir palant" diye, meghur oldu.
Seyf i Buhari. Bft az mollahfr vardr. Okudufu kitaplarrn mufassa] bir listesini giistererek" mollahirnr isbat ederdi. Bir divan tertip etmi$tir. Biitiin san'at erbabr igin tertip ettiii, ba5ka bir divanr da vardrr. Meseli qok siiylemigtir; mesnevisi yoktur. (227) Nitekim bu krt'asr buna delildir: 280
I (4 HAZ. l50t
-
24 lvtAYIS t 506)
Vikra mesnevi giirin siinnetidir, ben gazeti Iatz-t ayrn biliyorum; giinlii teshir eden be9 beyit, bence iki hamseden daha iyidir.
Bir de farsga bir aruz risAlesi vardrr ki, .bir cihetten gok krsa ve difer cihetten de eok uzundur. Kr-
olan geyler yazrlmamls; uzun - giinki.i mdl0m ve belli olan sdzler, nokta ve i'rabrna kadar yazrlmrgtrr. $alabr gok igermig ve sarhogluiu fena imis. eok kuwetli rumruEu varmr$. sa - giin|
Abdullah MesneviS0y. Cam'dandlr ve Molla'ntn hemsirezAdesidir. MahlAsr Hatif i idi.
Hamse'ye kargrhk olarak, mesnevildr te'lif etmiqtir. Helt peylwy'e kargthk olarak te'lif ettiii mesnevisine Helt manzar adlnl vermlgtir. Iskend,ernfrmn'ye kargrlrk olarak, Timur - ndme te'lif etmigtir. Mesneviierinin en meghuru Le11ld ue Mecn&,rz'dur; fakat letafeti, Siihreti kadar yoktur.
Mir Hiiseyin Mu'ammdi. Her hAlde hig kimse onun kadar muammd siiylememigtir. Bilttin vaktini muamma iein sarfetmigtir. GAyet mtitevdzi, iddiasrz ve zararstz adammtg. (181 a).
Molla Muhammed BedahSi.
Igkemig'tendir. l5kernis,'Bedahsan'a ddhil defildir. Onun igin BedaSi mahlAst kullanmasr gariptir. $iiri, bu zikredilen SAirlerin giirleri kadar deE'ildir. Muammd hakkrnda bir risdle yazmrgttr. Muammdsr da o kadar iyi deEildir. Hog sohbet bir adamdr. Senrerkand'da bana m0lAzemet etmigti.
Yusuf Bedii.
Fergana viliygtindendir. Ka-
sideyi fena siiylemezmig. 281
KABIL
A h i. Gazeli giizel siiylerdi. Sonralan'tbn Hiiseyin Mirza yanrnda bulunuyordu. Bir divan sAhibidir. Muhammed Salih. Latif gazelleri vardrr; fakat diizgiinlii[i.i, letafeti kadar yoktur. Ti.irkge Siirleri de var ve' fena siiylemiyor. Sonralart $rbani Han'rn yaruna gitmiSti. O da kendisine itibar etmigti. $rbani Han'rn adrna bir tiirkge mesnevi yazmlgtrr. Mahb0n vezninde ki, Siibha vezninde olah remel-i miiseddes veznindedft (228) ve yavan bir eserdir. Okuyan adam Muhammed Sf,lih'in gdirlifine inanmaz olur. lyi bir beyti sudur: Fergana Tembel'e vatan oldu ve fcrgana'yr tenbelhine yaptr.
Endican vild.yetine Tenbelhdne de derler. Fakat o mesnevide biiyle bir beyit bulundu[u m&l0m defildir. $erir, zdlim ve merhametsiz bir adamdr. $ah Hiiseyin Kimi. Bunun siirleri de fena deEildir. Gazel siiylerdi ve gdlibi bir divant vardrr. H i ! a I i.
Hele hayattadrr. Gazelleri diiagiin, renkli, fakat az tesirlidir. Bir divanr vardrr. Hafif vezninde (L81 b) ve $ala aa dnrui4 adrnda bir mesne-
visi de vardrr. Vdkra bdzr beyitleri giizeldir, fakat bu mesnevinin mevzuu ve tertibi fevkalide bog ve hatahdr. Ondan tince, agk ve dsrkhk hakkrnda mesnevi sdyleyen g6irler, ds*hEr erkele ve mdsukluBu da kadrna nisbet etmislerdir; fakat Hilan, dervisi furk ve gahr da onun mdsuku yapmtgtrr. $ahm ef'al ve ahvili hakkrnda siiylediEi beyiflerinde, gaht sokak kadrnt ve fdhisb yapmtstrr. Kendi mesnevisinin ica'
9l
I (4 l{AZ.
t505
_
24 MAYTS t506)
br olarak, bir yifiti ve gah olan bir yigiti, sokak kadtnlarr ve fihigeler gibi tdrif etmesi, hig tavsif eclilmez bir Seydir. Hd.frzasr fevkaldde imis. Ezberden otuz - krrk bin beyit bilirmiS. Dediklerine gdre, Hamseteyn beyitlerinin ekserisini ezberden bilirmig. Ar0z, kafiye ve giir ilmine vd.krftrr. E h I i. Avamdadrr.
divanr da vardrr.
giirleri fena d€ildir. Bir
Hattatlardan
Qok adam vardr. Fakat bungeleni lann en ileri nesih ve tdlikta SuItan Ali M e S h e d i idi. Mirza ve Ali gir Bey iqin birgok
kitap istinsah etti. Her giin Mirza igin otuz ve Ali $ir Bey igin de yirmi beyit yazardr.
Ressamlardan biri Behzad icli. Res-
samhk isini fevkalade inceltti. Fakat sakalsrzlann yi.iziin0 fena yapryor, geneyi f.azla btiytik giziyordu. (229) sakalh adamlan iyi ve yiizlerini gtizel yapryordu.
$ah Muzaffer.
eokince (1g2a) resimyapardr; bilhassa sag resimlerini gok ince bir san'aila resmederdi. eok yagamadr; terakki etmefe bagladrfrr zarnan, vefat etti.
Musi k i gi n a sl a rd a n,
kanunu, evvelcezik-
redildifi gibi, Hoca Abdullah kadar hig kimse galmazdr.
Mervirid
Kul Muhammed 0di. Kitareyi de gu-
zel galardr. O kitaraya daha iig tel ildve etti. tVtusikiginas ve saz ehlinden hig kimse onun kadar gok ve giizel pesrev bestelememigtir. pe5revden baSka havalarr o kadar iyi deEildir.
282 283
9ll (4 tlAZ.
KABIT
oSeyhi Ndyi. Odu ve kitareyi iyi
galarmrg.
On iki - on i.ig yagrndan beri neyi iyi galarmrs. Bir defa Bedii.izzaman Mirza'nrn' sohbetinde bir havayr neyden giizel grkarrr. Kul Muhammed kitarada o havayr grkaramae ve: - "Kitara noksan bir sazdrr" der. $eyhi derhAl Kul Muhamrned'in elinden kitarayr
ahp, o havayt kitarada giizel ve tam galar. geyhi hakkrnda dedikledine gcire. o nafmeye o kadar v6.krfmr9 ki, hangi nafmeyi duysa: "Fildn neyin filAn perdesi bu Ahenktedir" dermiq. Fakat kendisi Cok hava bestelememigtir. -Ancak bir - iki nakgrn onun olduEu. nu sdylerler.
$ah Kult Glceki.
Irak'tandrr. Horasan'a gelip, saz megkederek, giihret kazandr. Birgok nakrg, pesrev ve hava bestelemigtir. H ii s e.y i n O d i. Odu zevkle galar ve zevkli Seyler sriylerdi. udun tellerinden bir mrzrapta tek nafme grkaran bu olmustur. Yegdne kusuru fevkaldde nazla galmasr idi. (182 b) $rbani Han bir defa saz emreder. lstemeyerek, hem fena galar, hem de kendi sazlnl getirmeyerek, fena bir saz getirir. $rbani Han farkrna vartr ve aynl sohbette birgok sopa atrlmaslnl emreder. $rbani Han'm diinyada yapttft birieik iyi iSi bu olmugtur. Hakikaten iyi bir iS gtirmtiStiir. Biiyle herifler bundan daha fazlasrna miistahakhr. (230).
Bestekdrlardan biri Guldm Sadi
olup, $Adi Hdnende'nin oElu idi. Vdkra saz qalardl, fakat sdzendeler srrasrnda galmazdr. lyi sartlarr ve gwel nakrslan vardrr. O zamanda o kadar nakr$ ve savt besteleyen adam yoktu. Nihayet $rbani Han 284
1505
-
2.1
jvlAYlS
1506)
onu. Kazan hant Muhammed Emin Han'a gcinderdi ve sonm bir haber altnarnadt. M i r Aztr. Saz galmazdr; yalnrz bestckardr. Az hava bestelemigtir, fakat zevkli havalarr vardrr. Benn8i. Bestek&r idi; iyi savt vc rtahr5lart
vardr.
BestekArlardan biri, misline tesadiif edilmeyen adamlardan, pehlivan Muham med B0-Said idi. Pehlivanhkta ileri gelenlerdendi. $iir de sriylerdi; savt ve naktglar da bestelerdi. QArgdhtan iyi bir nakgr vardrr. HoS sohbet bir adamdr. Pehlivanltk ile kiyle bir meziyeti bir araya toplamast gariptir.
Sultan Hiiseyin Mirza vef at ettigi zaman, mirzalardan Bediiizzaman Mirza ile Muzaffer Fliiseyin Mirza hazrr bulunuyorlardt. Muzaffer Hi.iscyin Mirza, Mirza'nrn en sevdifii oflu, Muhammed Burunduk Barlas da ihtiyar sAhibi bey ve onun atekesi, annesi Hatice Begirn de (183 a) Mitza'ntn itibarlt karrsr oldufu ve Mirza'ntn adamlart da daha ziydde Muzaffdr Mirza'ya temayiil gosterdikleri igin, B€diizzaman Mima, tereddiit ederek, oraya gelmez zannr vardt. Muzaffer Mirza ile Muhammed Bey bizzat gidip, tereddtidii gdnliinden izdle edip, Bediiizzaman Mirza'yr getirdiler. Sultan Htiseyin Mirza'yr Herat'a getirip, sahdne bir merasim ve iyin ile kaldtrarak, kendi medresesine defnettiler. O zaman Ziinn0n Bey de hazrr bulundu. Muhammed Burunduk Bey, Ziinnfin Bey, Sultan Hiiseyin Mirza'dan kalan ve bu mirzalarla birlikte bulunan beyler toplanarak, mi.ittefikan Bedilizzaman Mirua ile Muzaffer Hiiseyin Mirua'yr Herat tahtlna mii$tereken grkardrlar. Bediijzzaman Mirza'nrn kaprstnda ihtiyar sahibi -Zi;.;l'285
KABIL
nOn Rey ve l\{uzaffer Hiiseyin Mirza'nrn kaprsrnda ihtiyar sAhibi - Muhammed Bumnduk Bey idi. gehrin vAlisi olarak', Beditizzaman Mirza tarafrndan, (231) $eyh Ali Tagayi ve Muzaffer Mirza tarafrnclan da, Yusuf Ali KiikeltaS tAyin edildiler. Bu, garip bir iSti. Hig bir zaman padigahhkta miigareket duyulmamrgtr. $eyh S6di'nin Giilistan'rndaki Su sciziintin aksi oldu: On dervig bir kilinide uyur, hilbut
DOKUZ YUZ ON
IKI
SENEST VEKAYTT
Muharrem ayrnda, iizbekleri def'etmek iginn (183 b) Horasan'a yiiriirneEe karar vererek, G0r' bend ve $ibert0 yolu ile hareket ettik. Cihangir Mirza, o vildyetten memnun olmayarak grkmts ol-
duEu igin, aymaklarr kendine katarsa, b6'zt Serir ve fitneciterin birgok karr5rkhklar yapabileceklerini diiSi.inerek, bunlart hemen ele gegirmek igin, UStiir $eher'de saray aErhklarlnl ve onun muhafazast igin de Veli HAzin ile Devlet - Kadem Karavul'u brraktp, oradan hafif teChizatla ve stir'atle hareket ettik. O' giin Zahhik kalesine geldik. Oradan Kiinbezek ge' Sidini a$arak, Saykan iizerinden DendAn - $iken gegidinden EeCiP, Kihmerd gayrrrna inildi. Seyid Efdal' HAbbin, Sultan Muhammed Dulday ile birlikte, Kdbil'den hareket etmemizin keyfiyetini bildirmek i.ize' r€, Sultan Hiiseyin Mirza'ya g
$rbani Han Belh'i muhasara etrnisti- Belh'te o zaman Sultan Kulrgak bulunuyordu- Stbani IIan, iie - diirt bin adamla birlikte, iki 'iic sultanr Bedah-'
286
287
KABIT
gtl San'a akrn icin gdnderdi. O esnada Mi.ibar.ek gah ile Zibeyr gelip, NAsrr Mirza'ya iltihak etmislerdi. (184 a) Gergi evvelce aralarunda anlagamamazhk ve dargrnhk vardr. (232) Kigm"in agairsrnda bulunan $ahdAn'da ve Kiqm surunun gark tarafrnda askeri ile mevzi ahp oturnruglardr. Bu iizbekler sabaha kargr baskrna gelip, KiSm suyunu gegerek, NAsir Mirza'nrn i.izerine yiirtidiiler. NAsrr Mirza kendisi
derh1l tepeye gekildi ve adamlarrnr toplayrp, nefir galdrrarak, tepeden yi.irtirnesi ve dzbeklerle garplgmasr iizerine. bunlar bozuldular. Kigm suyu yiikselrnigti. Onlar bu suyu gegerek gelmiglerdi. Adamrnrn goiu ok ve krhgla vurulduktan bagka, birgok adamr da ele gegirildi. Suda da eok adamr oldii. IVliibarek $ah ile Ziibeyr, Mirza'dan bir az yukarrcla, Kigm tarafrnda idiler. Onlann iizerine gonderilen ijzbekler onlan tepel'e doEru kagrrdrlar. NAsrr Mirza dtigmanrnr kaqrrdrfr zaman, bunu haber alarak, bunlann iizerine yiirtidii. Yukarrdan K0histan beyleri de atlr ve yaya adamlannr toplayrp yiirtimeleri iizerine, rizbekler nruharebe edemeyerek, kagtrlar. Bunlardan da birgok adam ok ve krhela iildtiriildii yahut suda boluldu. Belki bin - bin beS ytiz kadar ijzbek cilmiiqtiir. Bu Ndsrr Mirza'nrn iyi bir fethi idi. Bu haberi bize, KAhmerd ovastnda iken, NAsrr Mirza'ntn adamr getirdi. Bu civarda iken, askerlerinriz G0ri ve Deh6.ne taraflarrna gidip, enak getirdiler. (L84 b). Burada bulundufumuz zaman, Horasan'a giinderilmiS olan Seyid Efdal ile Sultan Muhammed Dulday'dan mektuplar geldi. Bu mektuplarda Sultan Hiiseyin Mirza'nrn iiliimi.i haber veriliyordu. Bu dilenin namu-
124 I!'tAYlS
lt06
-
ll ilAYIS
150?)
sunu lekelediiimiz'hAlde, Horasan tarafrna ytirti' mekte devarn ettik. Gergi bu yiirtytiste diEer sebep' ler de yok defildi. Ecer deresinin iginden gegiP, T0Pr Mendagan ve Belhib yolu ile inip, K0h-i Sdf'a grkildr. Ozbeklerin SAn ve Qehdr - Yek'e akrn ettifi ha' berini altp, Kastm Bey'i, askerle birlikte, bu akm' cilarrn i.izerine giinderdik. Bunlar da iizbeklere tesadiif edip, onlarr maEl0p ederek, birgok bas kesip getirdiler. Cihangir Mirza'ya ve aymaklara adamlar gdnderdik. Onlardan haber altncaya kadar, birkac gfin (233) KOh-i SAf yaylasrnda oturduk. Bu civartn geyifi fevkalAde qoktur. Bir defa ava grktrk. I]ir - iki giin sonra, bi.itiln aymaklar gelip, miilAzemet ettiler. Cihangir Mirza aymaklara birgok defa adamlar giinderdi. Bir defa da lrnadeddin Mes'0d'u giinderdi; aymaklar gitmediler ve benim yanlma geldiler. Nihayet Mirza mecbur olarak, K0h-i Sdf'tan Dere-i Bay'a indiiirniz zaman, gelip, beni giirdti. Biz Horasan gdilesinde oldufumuz igin, Mirza'ya bakmadan ve aymaklardan da gekinmeden, Giirzvin, Elmar, Kaysar ve Qigekt0 tizerinden yiiriiyerek, Fahreddin - Oliimi'nden ge{ip, BAdgis tevabiinden Dere-i Bdm denilen yere geldik. (185 a) Her taraf karrsrk olduEu ve herkes el uzatrp, vilAyetten ve halktan bir Seyler aldrEr igin, biz de bu taraftan o civardaki aymak ve tiirklere vergi kesip, bir seyler almaia basladtk. Bu bir - iki ay iginde belki iiq yuz tilinen kipeki altn-
m6ttr. Bizden birkag giin 6nce, Horasan rlgart ve Ziin'
n0n Bey'in adamlarr
Pend - Dih
ve Mervgak'ta iiz'
bek akrnctlartm iyice maEl0p edip, bircok iizbeEi
iil'
288
289
9t2 (24 IvlAYtS t506 * r3
KABIL diirmi.isler. Bedii.izzaman Mirza, Muzaffer Mirza, Muhammed Burunduk. Barlas ve Zi,innCrn Argun'un oflu $ah Bey'ler; Belh'te Sultan l(uhgak'i muhasara etmekte olan $rbani llan'tn iizerine ytirtimefe karar vererek, Sultan Hiiseyin Mirza'nrn biitiin ofiullartna adamlar giinderip, gafirrdrlar ve bu niyetle Herat'tan hareket ettiler. BAdgis'e geldikleri zaman' qihil-Duhter6n'da Ebu'l-Muhsin Mirza, Merv'den gelip, iltihak etti. Ondan sonra, thn Hiiseyin Mirza'da TOn ve Kayrn'dan geldi. Kipek Mima Meshed'de idi. Ona da bir-
kag defa adam giinderdiler. Fakat o gayr-l mik0l sdzler siiyleyerek, ndmerdlik edip, gelmedi. Onun kini Muzaffer Mirza'ya idi ve: - "O padiSah olsun da, ben nastl onun yanlna giderim" - diyordu. Biiyle bir zamanda ve biiti,in bi.iyiik ve kiiCiik kardegler bir araya toplantp, (185 b) ittifak ederek, $tbani Han gibi bir diismanrn i.izerine azimle yiiriimekte lken, biiyle tatstz bir gur0r (234) gdsterip, gelmedi. Gelmeyisinin sebebini gurCrra atfediyorsa da, bunu herkes onun nAmerdlifine hamledecektir. E[er bu diinyada gdye, insantn yaptrfr islerinin kalma-st ise, akth olan bir adam, kendisinden sonra kiitil diyecek' leri btiyle bir hareketi nigin yapsln; Suuru olan bir adam, yaptrktan sonra iyi diyecekleri bbyle bir ise nigin ihtimam etmesin. ("ismin zikredilmesine, hakimler ikinci bir 6miir admt vermislerdir"). Bana da elgiler geldi.. Sonra Muhammed Burunduk Barlas bizzat geldi. Ben ise, niye gitmeyeyim; yi.iz - yiiz yirmi yrEag yolu bu maksatla yiirtidiim. Muhamrned Bey ile birlikte hareket ettim. O esnada mirzalar Murg6.b'a gelmiglerdi. Pazartesi giinii, Cemaziyeldhlr aylnrn sekizinde (26 Ekim 1506) mir290
t I I
{,
l:
t,i
i;1
*"
f.
,ii 'irt
j; jil
tVtAYlS r50?)
zalarla edriistildii. Ebiilmuhsin Mirza yanm ki.iruh mesafeden istikbale gelmigti. Yaklasrnca, ben bu taraftan attan indim; Ebtilmuhsin o taraftan attan indi ve yiiriiyerek gelip, gdriigtii; tekrar atlara binildi. Bir az ilerledikten sonra, ordugAhrn yakrntnda Muzaffer Mirza ile tbn Hiiseyin l\llirza karst geldiler. Bunlar, yas itibariyle Ebtilmuhsin Mirza'dan kiisi.ik idiler. Onun iein ondan daha iince istikbAle gelmeleri lAzrmdr. Her hA]de bu gecikme (L86 a) ve kusur, kibirden veya beni darrltmak igin olmayrp, sarhogluk ve sefahat yiiziinden olmugtur. Mwaffer Mirza israr ettili igin, at lizerinde gori.istiik. tbn Hiiseyin Mirza ile de bu gekilde gtirtiSiildii. Sonra gelip, Bediizzaman Mirza'ntn kaptstna indik. Biiyiik bir kalabahk toplanmrstr. Kalabahk o kadar gok idi ki, btt izdihamda bdzrlart, ayaklart yere deimeden, i.is - diirt adrm gidiyordu. tgi gi.icti iein gitmek isteyen, gayr-i ihtiyari, iie - dcirt adtm geriye siiriikleniyordu. Bedi' izzaman Mirza'ntn divan gadtrtna vistl olduk. KararlastrnldrErna gdre, ben gadrra girince tdzimle eEilecektim ve Beriiiezaman Mirza da yerinden kalktp, rrka gelecek ve sonra giiriisiilecekti. Ben gadtra girince, bir, defa (235) eEildim ve durmadan ytiriidiim. Bediiizzaman Mirza bir az yavasca yerinden kalkrp, bir az gevgek yiiriidti. Kastm Bey, bana sddrk adamlardandr ve benim namusum onun namusu,idi; kusaErmdan gekti. Far"ktna vardrm. YavaSga yririiyerek, kararlagtrrtlmtg olan yerde gtiriisiildii. Bu biiyi.ik ak cadrrda diirt tAne d6$ek koymug' lardr. Bediiizzaman Mirza'nm ak cadrrlart muhakkak yan kaprh olurdu ve Mirza ddimi bu kaptnrn yanrnda otunrdu. Bir diiSeBi bu kaprntn yamna koyrnu5lar-
nl
KABIT
dr
Bediiizzaman illirza ile (186 b) Muzaffer Mirza bu diigekte oturdular. Bir dijSek de sai tarafa, yukarrya koymuglirdr; Ebiilmuhsin Mirza ile ben bu diisekte oturduk.. Bediiizzarrran Mirza'nln diigefiinden agafrya ve sol tarafa da bir ddgek koymuglardr; bu diigekte iizbek $rban sultanlarrndan, Mirza'nrn adamr ve Kasm Hiiseyin Sultan'rn babasr olan Kasrm Suttan ile lbn Hiiseyin Mirza oturdular. Bana koyduklarr do5ekten agafr, safi tarafrma bir diiSek daha koymuSlardr. Cihangir Mirza ile Abdiirrezzak Mirza o diigekte oturdular. Muhammed Burunduk Bey, Ziinn0n Bey ve Kasrm Bey saf tarafimda, Kasrm Sultan ile lbn Hiiseyin Mirza'dan epeyce agafrda oturdular. Yemek verildi. Sohbet olmadrfr hAlde, yemek verilen yerde masa koyup, altrn ve giimtig siirahileri masa iizerine srraladrlar. onceleri bizim baba ve a[alartmrz Cengiz t
makta bu tiireye kargr hareket etmezlerdi. Cengiz Han'rn tiiresi, muhakkak onunla amel edilmesi ldzrm gelen kat'i bir kanun defildir. Fakat bir kimseden iyi bir nizam kalmrgsa, onunla amel etmek ldztmdrr; efer babalar ktitii bir iS yapmrglarsa, onu iyi bir igle deiigtirmek ld.zrmdrr. Yemekten sonra atlara binip, indiSimiz yere geldim. Bizim ordugdh ile (187 a) mirzalann ordugAhrmn (236) arasrnda bir ger'i mesafe vardr. Ikinci defa geldilim zaman, Bediilzzaman Mirza, ilkinde oldufiu gibi, hiirmet g
9t2
124 MAYIS t506
_ t3 MAYTS
l5O?)
olan Semerkand'r iki defa muharebe ile ahp, orada oturmugumdur. Bu dile igin, yabancr d0gmanla benim kadar kim mticadele etmistir. Bana kargr tAzimde teahhur yakrgnraz" - diye sriylettirdim. Bu m&kOl olan silzler siiylenince, itiraf edip, tdzimi yerine getirdiler. Bir defa da Bediiizzaman Mirza'nrn yanrna gittiEim zaman, cifleden sonra, igki meclisi oldu. Ben o zamanlar igki kullanmryordum. Gtizel ve siislii bir meclis idi. Sofrada her tiirlii meze yapmrglardr. Tavuk ve kaz kebaplarr ve her ge5it taamdan ikram ettiler. Bediiizzaman Mirca'nrn meclisini Cok medhederlerdi. Hakikaten endigesiz ve rahat bir meclisti. Murgdb sAhilinde bulunduiumuz zaman, iki - tig ,defa Mirza'nln igki meclisinde bulundum. tCki kulIanmadrfrmr bildikleri igin teklif etmediler. Muzaffer Mirza'nrn meclisine de bir defa gittim. Hiiseyin Ali Celdyir ve Mir Bedir, Muzaffer Mirza'nrn yantn,da (187 b) idiler ve o mecliste de hazrrdrlar. Keyfi gelince, Mir Bedir raksetti ve gtizel raksetti. Bu raks her hdlde Mir Bedir'in kendi icadr olmuqtur. Mirzalar Herat'tan hareket edip, ittifak ederek toplamp, Murgib'a gelinceye kadar, iig - dort ay vakit geqti. Sultan Kuhgak, srkrgarak, Belh kalesini ,
KABIL
duklan hdlde, ne yaplp yaplp, bu yafnracrlarrn (237t. iizerine rlgar gonderemediler, I{Albuki MurgAb ile eiqektO a)'asl on ylgaq mesafededir. Bu igi ben kendi fizerine almak istedim. Bunu nanlus nres'elesi yaparak, bana rla miisaade etmediler. $aybak Han geri dilnmiis oldufiu ve sene de arhk gecikmig bulundufu igin, mimalartn bu kr$r mtinasip bir yet'de geqirerek, dligrnantn def i igin, ilkbaharda birlikte harekete gegilmesine karar verildi. Bana da Horasari civannda krglanrair teklif ettiler. K6bil ve Gazne kangrkhkla dolu yerler olduEu igin, ttirk ve mo[ul, aymak ve ahgam, afgan ve hezdrelerden rnuhtelif halk ve kabile (188 a) orada toplanmtglardr. Sonra Horasan ile KAbil arasl, en krsa olan' da! yolu tfrkip edildifi zatnan, efer kar ve buz mfini olmazsa, bir ay kadar sirebilecek bir yoldu. Ova tizerinden ise, krrk - elli giinliik yoldu. Viliyet de daha heniiz iyice giiniil baflamamtgtr ve tarafdarlartmtzdan da hig kimse bizirn burada krglamamrzr dofiru bulmadr. Mirzalara iizriimiizii stiyledik, fakat kab0l ,;etmediler. Daha f.azla israr ettiler. Ne kadar mdzut' 36rmelerini siiyledikse, o kadar da tekliflerinde israr .€ttiler. Nihayet Beditizzaman Mirza, Ebiilmuhsin Mirza ve Muzaffer Mirza'lar gadtrtma kadar gelip, ktsrn burada kalmafr teklif ettiler. Mirzalann ytiziih€ hayrr diyemedik. B
9t2 (24 l\,tAYtS t506
-
t'
NtAyt.s t507)
Miza kendi vildyetine, l\Ierv'e gitti. Ibn Htiseyin
Mirza da Tfin ve Kayrn'a gitti. Bedii,izzaman Mirza ile Muzaffer Mirza'lar da Herat'a hareket ettiler. Iki - tig giin sonra, arkalanndan ben de qihil - DuhterAn ve Tag - Rrbat yolu ile, Herat'a dofiru Wriidiim.
Btitiin begimler, PAyende Sultan Begim, benim halam Hatice Begim, Apa\ Begim, Sultan EbO Said Miua'ntn kularr hala begimler, hepai Sultan (238) Hi.iseyin Mirza'nrn medresesinde toplandrlar. Biitiin begimler (188 b) Mirua'nrn makberinde idiler; gidip gtirdiim. 6nce Pdyende Sultan Begim ile, thzimle efilerek, gdrirgtiim. Ondan sonra Apak Begim'ile, eiilmeden gbriigtiim. Sonra Hatice Begim ile, tAzimle e$ilerek, giiriiStiim. Bir miiddet burada oturup, h8frzlar Kur'an okuduktan sonra, Hatice Begim'in gadrrrnr kurduklarl cenup tarafrnda olan medreseye gittik. Hatice Begim tarafrndan yemek verildi. Yemekten sonra Pdyende Sultan Begim'in evine gittim. O gece orada kaldrm. Ewelce bana Bai-r Nev'de bir yer t&yin etmiglerdi. Ertesi gtin gelip, BaE-r Nev'e indim. Ba[-r Nev'de bir gece kaldrm. Sonra onu miinasip grirmeyerek, Ali $ir Bey'in .evlerini tdyin ettiler. Herat'tan aynhncaya kadar Ali $ir Bey'in evlerinde kaldrm. Her iki - iig giinde bir defa gidip, Ba[-r Cihan - Ar6.'da Bedii-izzaman Mirza'nrn huzuruna grkardrm. Birkag gtin sonra, Muzaffer Mirza evine divet etti. Muzaffer Mirza Bai-r Sefid'de oturuyordu. Hatice Begim orada idi. Cihangir Mirua benimle beraber geldi. Hatice Begim huzurunda yemek verildikten sonra, Muzaffer Mirza bizi, Babur Mirza'nrn 295
9t
KABIL
yaptllmls oldufu Tarabhflne adh imarete gd,tiirdii. Tarabhdne'de igki meclisi oldu. Tarabhdne bahge_ nin ortasrnda bulunmaktadrr. lki kath, bir az ki.ieiik, fakat oldukca girin bir imarettir. Ust katrnda bir az fazla slis yapmr5lar. D
yaprlmrgtrr ve onun meyclan muharebelerini ve Carprgmalarrnr tasvir etmiqlerdir. gimil taraflndaki gehniqine, birbirine kargr, iki rtciSek koydular; ditgeklerin yanlan Simdle doiru idi. Bir drigekr.e (239) Muzaffer Mirua ile ben oturdum. difer ddsekte de Sultan Mes'ud Mirza ile Cihangir Mirza oturdular. Muzaffer Mirza'nrn evincle misafir oldu.fumuz igin, Muzaffer Mina beni kendinden yukan oiurttu. Sakiler garap lnrdaklarrnr doldurup, dolagarak, meclistekilere,sunmaia ve meclistekiler de bu saf garaplan db-r hayat gibi icmefe bagladrlar. Meclis krzrgtr; garaplar ba5a vurdu. Bana da igirmek ve beni de bu dAireye sokmak ni;retinde idiler. Ben gergi bu vakte kadar bagrma vuracak derecede Sarap igmiyordum ve sarhogluk hilini hakkr ile bilmiyprdum; fakat garap igmefe arzurn vardr ve bu vhdiden gegmeii giinli.im istiyordu. Kiieiikliikte iekiye meylim yoktu ve garabrn keyfiyetini bilmezdim. BAzan babam garap teklif etse, itizar eder (189 b) ve kabul etmezdim. Babamdan sonra, Hoca Kadr'nrn uiurlu tesiri ile, zdhicl ve miittaki idim. garap igmek Edyle 296
2 ( 2+ MAYTS I t06
-
tl MAYTS
t50? )
dursun, Siipheli taamlardan bile ictinap ederdim. Sonralan genglik hevesi ile ve nefse mall0p olarak, garaba meyil hdsrl oldu; fakat teklif edecek bir adam yoktu; hatt6 garaba meylimin oldufiunu bilen adam da yoktu. Vdkra meylim vardr, fakat btiyle yapmadr-
Erm
bir iSi kendiliiimden yapmak miiSkiildii. -
"Mddemki bu kadar teklif ediyorlar ve biitiin sefahatrn sebep ve vdsrtalarr miikemmel ve hazrr ve biittin tekelliif ve tene'um esya ve edevab Amide olan Herat gibi mAmur bir gehire gelmigiz; Simdi igmezsem, ne zaman igerim" - diye dtiSiindUm ve igme[e karar vererek, bu vddiden gegmeie azmettim. Fakat: "Bediiizzaman Mirza biiyi.ik kardegidir. Onun elinden ve onun evinde igmeyip, ktiSiik kardeSinin elinden ve kiieiik kardeginin evinde igersem, hatrrrna bir qey gelir" - diye diiStindtim ve bu tereddiidiimii siiyledim. Bu sijztimii mdk0l gor0p, mecliste bir daha . Sarap teklif etmediler. Bediiizzaman Mirza ile Muzaffer Mirza birlikte bulunduklarr zaman, her iki (240) Mirza'nrn teklifi ile, igilmesine karar verildi. Mecliste hdnendelerden (190 a) tlilf.rz Hacr ile Cel6leddin Mahmud Ndyi vardr. GulAm $ddi'nin kiigiik kardegi $6di Bege, Q€nB galardr. HAfiz Hacr giizel okurdu. Herathlar hafif, nazik ve dtiz okur. Mirza'nln Mircan adh, Semerkand'h bir hdnendmi vardr; yiiksek, sert ve usfilsiiz ol
KABIL
912
fer Mirza'nrn yaphrmrg oldufu yeni krg evine geldik. Bu eve geldifilmiz zaman, gok sarhog olan Yusuf Ali Krikeltas, kalkrp raksetti. Us0l sahibi bir adanrdr;
i)'i raksetti. IJu eve gelcliiimiz
zanran soh-
bet iyice krzrgtr. Muzaffer Mirza bana kemeri ile bir krhg, kuzu derisi bir zrrhh elbise ve cins boz at vercli. Bu evde Canik bir t0r'kii sciyledi. Muzaffer l\llirza'nrn Kette-Mah ve Kigik-Mah adlr oiullan vardt. Sarho5 olunca, biraz zevksiz maskarahklar yapttlar; ctinbiig akgama kadar devam etti. Meclis dafrldr. Ben bu gece bu evde kaldrm. Kasrm Bey bana Sarap teklif ettikleri haberini duyup, Ztinn0n Bey'e adam gdndermi5 ve Zi.inn0n Bey, mirzalara nasihat eder gibi, sert sert sdyleyip, onlar da garap teklifinden tamamen vazgegmigler. (190). Bedifizzaman Mirza, Muzaffer Mirza'nrn mih. tnandarhprnr i5itip, BaE-r Cihan-Ard'daki Mukavvihdne'de bir meelis tertip edip, beni davet etti. Bizim bazr igkileri ve yifiifleri de davet ettiler. Benim yantmdakiler, benim ytiztmden, igmezlerdi. tgtikleri zamanda da; bir ay veya krrk giinde bir defa, kaptlanm kapayrp, bin gAile ile igerlerdi. Btiyle adamlan davet ettiler. Buraya (241) geldikleri zaman da, ya beni gafil avlayrp yahut elleri ile gizIeyerek, bin tiirlti srltrntr ile igerlerdi. Gergi benim taraftmdan sohbette bulunanlara umumi miisaade verilmisti. Qtink0 bu sohbet babp veya btiytik kardegimiz gibi bir adamrn sohbeti idi. M0lalar getirdiler. Tabii veya sun'i oldufunu bilemedilim saglartnln araslna kimsenin uzunlufuna ince ince kesip koymu5lardr. Giizel gdrtini.iyordu. Bu sohbette be298
(
2.1
f\lAYlS
1506
-
I
] IUAYIS
150?
)
nim iiniime kaz kebabr koydular. Kus pargalamastnt ve doiramasrnt hig yapmamt5 oldufum igin, elirni siirmedim. Bediiizzaman Mirza: - "Nigitt buyur dedi. Ilenl "psframaktan AcimuyorsunsTt' dedim. Bedii,izzaman Mirua derhal benim zim" iiniimdeki kazt ahp, pargalayrp doBrayarak, tekiar 6niime koydu. Bd,yle (191 a) i$lerde Bediiizzaman Mirza emsalsiz bir adamdt. Sohbet nihayetinde bana murassa kemerli bir hanger, bir ki.irk ve bir cins at verdi. Herat'ta kaldrfrm yirmi giin iginde, her giin ata binip, giirmediEim yerleri gezerdim. Bu gezme' lerde rehberimiz Yusuf Ali KokeltaS idi. Yusuf Ali Kiikeltag, her seyir yerine inildifii zaman, baSka bir nevi yemek ikram ederdi. Bu yirmi gtin icinde me$hur seyir yerlerinden, Sultan Hiiseyin Mirua'ntn tekkesinden bagka, giiriilnrerniq yet' belki kalmamtgttr. Gaziirghh, Ali $ir Bey'in bahqesi,. Cevaz-Kaaz, Taht-r AstAne, PtiligAh, Kehdistan, Ba[-t Nazargih; NimetibAd, Gdzi.irgdh'tn hiyabant, Sultan Ahmed Mirza'ntn haziresi, Taht-r Sc'fer, Tatrt-r Nev&i, Taht+ Berker, Taht-r Hacr Bey, $eyh Bahieddip 6mer, $eyh tzzeddin v€ MevlAnd Abdurrahman CAmi'nin mezar. ve makberleri, Namazg0.h-t Muhtar, Havz-t Mahiydn, Sdk-r Selm6.n, evvelce Ebiilvelid olan Beli0ri, lmam Fahr, Ba[+ Htyabdn, Mirza'ntn medre-
seleri ve makberleri, Gi.iherSad Begim'in medrese, makbere ve mescid camii, Ba[-t Zilgdn, BaE-r Nev, Ba[-r Ziibeyde, Sultan Ebu Said Mirza'ntn yaptrrdtft ve frak kaptsrnrn drgtnda bulunan Aksaray, (191 b) Ptrdn, Suffa-i TirenddzAn, Qergalang, (242) Emir Vahid, Pirl-i Mdl&n, Hoca Tak, BaE-t Sefid, Tarab299
KABIT
hAne, Ba[-r Cihan-Ard, Ko$l<, Mukavvinine S0senihane, DiivAzde. Burc, Cihan Ar0.'nrn Sinr&l taraftndaki bfiytik havuz ve dcirt tarafrndaki dcjrt imat'et, kalenin rin kaptst, Dervize-i Melik, DervAze-i lrak, DervAze-i Fir0zdbAd, Dervdze-i FIoq, Dervdze-i Krpgak, Melik-Pazart, QArsO, $eyhulisli.m medresesi, Meliklerin mescid c6.mii, Bai-t Seher, Bediiizza-
man Mirza'ntn Ciiy-r Encil sahilindeki medresesi, Ali $ir Bey'in oturdufu ve Unsiye dedikleri evleri,
makbere-si ve Kudsiye dedikleri mescid camii, medresesi, HalAsiye ve lhl&siye dedikleri hankast, hamam, Safaiye ve $ifaiye dedikleri dari.issifast bunlarrn.hepsini bu krsa zaman iginde gezdim.
Sultan Ahmed Mirza'ntn ktzt Mdsume Sultan Begim'i, annesi Habibe Sultan Begim, bu fetretler' den biraz tince, kendisi ile birlikte, I{orasan'a getirmismis. Bir giin ben ekemi giirmeye geldiEim za' man, annesi ile gelip, beni giirdii. Onu gdriince, bende ona karlr biiyiik bir arzu uyandr. Gizlice adamPiyende Sultan Iar gcinderip, ekem ve yengemle (192 Begime a) e k e ve Habibe Sultan Begim'e
yenge
konuqarak, yengemin ktztnt birderdim Iikte altp, benim arkamdan, Kibilte gelmesini kararlastlrdtk. Muhammed Burunduk Bey ile Zi.inn0n Bey, benim burada krslamam igin, gok gayret ediyorlardr. Fakat krglamak igin bir yer gdstermedikleri gibi' bunun igin lAzrm olan esbabr da temin etmiyorIardr. Krg geldi ve aradaki daflara kar yaE&. Kabil taraftndan da gailemiz hAlA goktu. Bunlar ise, ne krsr gegirebiiecek bir yer veriyorlar ve ne de krylaBa miisait bir yer gdsteriyorlardr. Nihayet mecbur ol300
gtz
121 MAYIS 1506
-
13 MAYIS 1507)
duk; sebebini aerkea da sbyleyemedik ve ktSlamak bahanesi ile, $iban aylnrn yedisinde (24 Kan. I, 1506) Herat'tan gtktp, Bddgis civartnda, indi[imiz her yerde, vilAyetJere tahsil ve i5 gtg iqin gidenle' rin gelip katrlmalartnt bekleyerek, birer-iki5er giin
tevakkuf ede ede, giig ediyorduk. O kadar yava$ git' tik (243) ki, I-enger-i Mir Gry6.s'tan iki - iiC konak gegtikten soma, nihayet ramazan ayr gdriind0. Vil6yetlere iS giig igin giden yifitlerin baalan gelip iltihak etti; bazrlan yirmi giin ve bir ay sonra, Kibil'de iken, geldiler. Baztlart da orada kaltp, mirzalartn hizmetine girdiler. Bunlardan biri, Seydim Ali DerbAn icli. Orada kaltp, Bediiizzaman Mirza'nln hizmetine girdi. Husrev $ah'tn adamlartndan hig kimseye onun kadar itibar etmiyordum. Cihangir Mi.rza Gazne'yi brrakrp grktrfr zeman' Gazne, Seydim'e verilmisti. O da kendisinin kayrn biraderi Dost (192 b) Engu $eyh'i Gazne'de btral<tp, ken' disi orduya gelmigti. Hakikaten Husrev $ah'tn aSeydim Ali Derdamlart arastnda bu ikisinden daha iyi adam yoktu. bd.n.ve Muhib Ali Kurqr Seydim iyi ahldk ve etvarlt bir adamdt. l(tltct cesaretle kullantrdr. Evinde de meclis ve sohbeti eksik defiildi. Oldukga ciimertti. Qok idareli ve iilqiili.i bir adamdr. Qok zarif, muamele ve sohbeti hog, iyi tabiath ve Sakaln sever bir adamdt. Kusuru, ftska ve geng gocuklara fevkalAde diiSkiin olmast idi. Mez' hebinde pek doEru deEilmig. Biraz miinafrk tabiatlt bir adamdt. Baztlan nifaktnt alaycrhErna hamlederlerdi; fakat bu ittiham astlstz defilmiS. Beditizzaman Mirza, Herat $aybak taraftndan zaptedildikten son' ra, $ah Bey'e geldiei zaman, Mirza ile $ah Bey ara' 301
KABIL
slna nifak sokacak stjzler stiyledifi igin, Mirza onu cildtirtelek, llermend suyuna attrrdr. Muhib Ali'nirl hikayesi ise, vekdyiin sonunda gelecektir. Lenger-i Mir Giyas'tan gegip, Garcistan'tn kenar kdyleri iizerinden, QahgcrAn'a gelindi. [,enger'den gegip, Garcistan'a geldifimiz zaman, hep kardr. Gittikee kar daha fazla gofahyordu. QahserAn, Ziinn0n Bey'e ait idi ve orada onun Mirek Can lrdi adh adamt bulunuyordu. Zi.inn0n Bey'in zahiresini tam fiyatla sattn aldrl.. QahgerAn'dan iki-tig konak (2M) gidince, kar fevkaldde goEaldt; iizengiden daha Srukartya (193 a) qrkryordu ve birqok yerde atrn ayafl yere dokunmazdr. Kar durmadan yafryordu. Qeraf'dan gegtikten sonra da kar goktu. Yol da bize yabanct idi. Lenger-i Mir Giyas civartnda, K6rbil'e hangi yoldan gidecefimiz hakktnda, i.stisire ettik. Ben ve haztr bulunanlartn go[u: "Ktsttr ve daB yolu tehlikelidir; I(andahar yolu -vakra biraz uzakttr, fakat tehlikesiz yiiri.intir" fikrinde idik. Fakat Kasrm Bey: "O yol uzakfir, diye, Sok biiyiik tecriibesizbu 'yoldan gideriz" llk giisterdi ve bu yoldan gittik. PeEdilerden Pir Sultan adr biri rehber idi. thtiyarhftndan mt, teliStndan mt yahut kann coklufundan ml, yolu kaybetti ve giiti.iremedi. Kastm Bey'in isran ile bu yoldan gltmiS oldufumuz iqin, Kastm Bey bunu namus igi yaprp, kendisi ve oiullart kart tepip yol aearak, ileilde gidiyorlardt. Bir giin kar fevkalAde eoEaldr. Yol da tamnmryordu. Birkag defa gayret ettik, takat y0riiyemedik. Bir Care bulamadan, tekrar diintp, alagh bir yere indik. Yetmis-seksen iyi yifiiti, izimlzi takiben gerl ddnerek, derenin agaftsrnda kt5-
gt2 (24 MAYIS lt06
-
13 MAYIS
150?)
yapl,amakta olan hezareden birini alrp, rehberlik de Gidenler mak.iizere, iic-d6rt gifur burada kalrndt. iyi bir rehber olabilecek adam getirmediler. (193 b) ievekkiil edip, Sultan Pegdi'yi tiniimirze koyup, yolu bulamayarak dtincltifiimiiz aynr yola tekrar girdik' O birkag giin esnasmda fevkaldde uttrap ve megakkat Sekildi. Hayat miiddetince o kadar mqfiakkat az C€kilrnistir. Bu mattl o zaman siiylenrti: Diinyanra bcnim giirmedifiim bir cevr vc cefasr kaldr mr; hasta giinliimtn gekmedili bir dert vc belder kaldr mr)
Btr haftaya yakm, kan teperek, yiiriidiik; gtinde bir ve bir buguk 5er'iden f.azla gidilemezdi' Kan tepen adamlar: beD, on'on bes igki, Kasrm- .Bey' de ti+Sl oBullan Tengri - Birdi, Kanber Ali ve bir onun iki - iic adamr idik. Bu zikredilenler ile, yaya yiiniiyerek, kan teperdik. Her adam yedi-sekiz veya on kan ileri yiiriiyerek ve her adtm attrfr zaman belinevegtiBstinekadarbatabatakanteperdi.Bir. kag adrm gittlkten sonra' iindeki adamrn tahammiilii kalmaJnp, dunrr ve ba$kast 6ne gegerdi' Bu on-on bes veya yirmi kisi, yaya olarak, kan teptik' ten sonra, o yoldan bir yiiksiiz at gegebilirdi ve yiiksizatcekilirdi.Buyiiksiizatdaiizengisineveeye.
bes adrm kadar mesafe yiirdtikten sonra, kesilirdi. Bu att bir kenara
rin arkasrna kadar bata bata on-on
lekip,tekrarbaskabiryiiksijzatiines[riili.itdii.Bu (194 a) adam kart Sekilde biz on-onbes veya yirmi teptik ve aynl adamlartn atlart ileri eekildi' DiBer ruttiniyiyiEitlervebeyadtverilenler,atlanndan 303
302
KABII
bile inmeyerek, hazr tepilmig ve .yaprlmrg yola giagaSrya efilmig olarak, gelirlerdi. Bagkasrna teklif edecek ve zorlayacak bir zaman de$ildi. Himmet ve ci,ir'ed olan herkes btiyle igleri kendisi isteyerek yapar. Bu Sekilde kan tepip yol agarak, indifiimiz yerden iiC-ddrt giinde Zirrin geCidinin dibine, HavAl-Kuti denilen mafiaraya geldik. O gi.in siddetli bir tipi oldu. Herkes iiliim korkusu iqinde idi. O tara-frn ahahsi dafdaki ma[ara ve yanklara h a v fr I der. Bu mafaraya geldiEimiz zaman tipi fevkal'dde kuwetli idi. Ma$aranln iiniine inildi. Kar gok, yol dar, tepilmig ve yaprlmrg olan yoldan atlar zahmetle yiirtiyordu. Giinler gok krsa oldufu icin,
rip, baglarr
tindeki adamlar aydrnhkken maSaranrn riniine geldiler; kalanlar akgam ve yatsrya kadar gelmekte devam ettiler. Sonra herkes hulundufu yerde indi. Bir goklan sabaha kadar at tizerinde kaldrlar. Mafiara bir az dar gibi gdriindii. Ben maiararun dniinde, ki.irekle karr kiireyip, kendime dayanacak (248) bir yer yaptrm. Karr giifstime kadar kazdrm; daha (194 b) yere yetigmiyordu. RiizgAra kar$r bir az melee oldu ve orada oturdum. Mafaraya gitmemi sdyIedilerse de, gitmedim. - "Biitiin halk karda ve Upide iken, b€n srcak yerde ve isti.rahatta ve biitiin halk burada rztrrap ve megakkatte iken, ben orada uykuda ve refahta bulunursam, bu insaniyetten uzak bir hareket ve halka kar5r lAkayrthk olur; ne gibi rtrrap ve megakkat olursa, ben de giireyim ve halk nasrl tahammi.il edip dumyorsa, ben de durayrm', diye diiSiindiim. Farsga bir mesel vardrr: ("dostlarla beraber 6ltim, dtiEtrndi.ir"). Biiyle tipide kazrp yaptl$rn gukurda oturdum. YaGrya kadar kar 6yle bir 304
9t2
121 MAYIS 1906
-
ll MAYTS t50?)
tipi ile )'aEdt ki, ben biiziitijp oturmugtum,
arkama,
bagtma jre kulaldanmln iisti,ine cliirt parmak'kahnhfrnda kar yrErlmrstr. Q gece kulakianm dondu. Yatsr vaktinde maiarayr iyice tetkik edenler: :."Qok genistir, herkese yer var" - diye baingtrlar. tsunu i5idince, tizerimdeki kan silkip, maparaya geldim. Mafara etrafrndaki beyleri de Cafrdrm. Krrkelli adama rahatga bannacak kadar yer vardr. Azrk, yahni, kavurma ve bagka kimin nesi varsa, getirdi-
ler. Bdyle soEuk ve tipiden qok srcak, emniyetli ve rahat bir yere kartr5tuk.
Ertesi giin kar ve tipi durdu. Erkenden kalkrp, ayru Sekiide kan teperek, yol yaprp, (195 a) tepe iizerine grktrk. Yol ise, dair dolana dolana yukan grktyormug ve gegidine Kiitel-i Zirrin derlermig. Bn yukarr grkmadan, dere yolu ile indik. Tepesinden dibine varrncaya kadar vakit geg oldu. Dere aprnda konakladrk. O gece fevkalAde soiuktu ve geceyi gok megakkat ve mtigklilAtla gegirdik. Birgok adam sofuktan elini ayairru kaybetti. Kepe'nin aya$, Siiytindtik Ttirkmen'in eli, bir de Ahi'nin ayaEr o gece sofuktan dondu. Ertesi giin dereden agafrya do[ru yiiriidi.ik. Yolun bu olrnadr!'rru bildi[imiz ve giirdiifiimiiz htlde, tevekkiil edip, (247) dereden agaEtya yi.iriindii. Qok ugummlu ve dik yerlerden inildi. Gece, akSam vaktinde derenin aizrna grktrk. lhtiyarlardan hig kimse, bu gegidin bu kadar gok karh olduiu zaman, bir ddamrn geqrnig olduiunu hatrrlamryor. Hatt6 bu mevsimde bu gegitten gegmek fikri hig kimsenin habnna bile gelmemi5tir. Vdkra kann Soklufundan gok rztrrap gektik; fakat kann goklufundan da nihayet kendimizi bir menzile gii305
KABIL
tihebildik. eiinkii, efer bu kadar kar olmamrg olsa idi, triiyle yolsuz, ueununlu ve dik yerlerden kim g* Cebilirdi. (195 b) Kar Cok olmamrg olsa idi, belki de llk g€gtifimiz ugurumda halkrn, at ve devenin hepst kalmrS olurdu. Golec.ak
olan hor iyilik vo kittulul$ dikkat ettilgo, iein iyililtncdir.
Yeke gaylnna gelip indifiimiz zaman, artrk yatsl vahti olrnugtu" Yeke Caylrmtn halkr, biz gelip iner
lnmez, bundan haberdar oldular. Srcak evler, semiz kopnlar; atJar igin ot ve kuru of bol; ya,krnak igin odwt ve tezek gok ve dolu idi. Eliiyle sofuk ve kardan kurtularak, kdy ve srcak evler bulmak, Lrtiyle me5akkat ve belddan kurtulup, biiyle bol ekmek ve remiz kontnlar bulmak 6yle bir huzurdur ki, bunu tncak bu mesakkafleri gdrenler bilir; bu 6yle blr ratrattrr ki, bunu aneak btiyle beldlan gegircnler blllr. Kalbimiz memnun ve giinltimiiz rahat olarak, blr giin Yeke galnnnda kaldrktan sonra, oradan kal. Ittp, lki )agag yol gelip, tekrar indik. Ertest gi.in ramazan bayramt oldu. Sonra, Bamyan iizeririden yii. r'lltnip, Sibertfi geqidinden gegilerek, Cenglik'e var.hadan, inildi. fiirkmen hez6.resi, giig ve mallan ile blrlikte, bizim yolumuzuh iizerinde kr5lamr$rmg. Bizden hic haberleri yoktu. Ertesi giln katkrp, geldiEilntz zaman, bunlann afirl ve kul0belerinin arasma lnlverdik. tki-tig parga ahl yaEma ediiAi; diferlerl tv ve "mallannr brrakarak, qoluk gocuklannr (196 a) ahp, daBa gekildiler. lleriden, blrkag hezirenin, asItorin (24ttl) iiniinii tutup, ok atarak, adamlan gegr06
slz
(24 MA't'ls tt06
* ll
MAYIS
1507)
meEe brrakmadrklan haberi geldi. Bu'haberi altnca, hemen oraya gittim. Bakttm, bu bir boiaz da deEil' dl; birkaC hezdre, bir Crkrntrdan ok atryordu. Hgr Sey oraya yr[rhp kalmrStr. Koca koca yifitler, Diigmanrn karaltrornr giirerek, talkrn ve hayran bir hilde duruyorlardr. Ben yetigeret<, giir'atle o tsrafa yiir0diim ve: ytriiyiinl"diye, ileri atrldrm; nivctim halkr -"Yur0yunl aiir'atte har:kete getirmek ve diign.anla garprgnaktr. Halkr tepvikle 6ne geqtim, fakat hig kimso giiztime aldrrmadr' Na bende zrrh ve ailAh ve no de atta zrrh yoktu; yanrmda yalnrz ok vi yay vardr. Ben yiiriidiim, diderleri yerlerinden krprr' &madr:. eanki dtitman bunlan iildormiigtii. Sen adamlan tehlike anrnda cantnr korumasl igin beslercin, yokra adam' larrnrn durup, beyinin yiiri.imeai ve onlarrn As0de kahp, beyi' nin eziyetlere katlanmagr igin de$il. BOyle bir hizmetkinn ne faydasr vardtr; o ne i9e yarar ve ne de a9a katrlc olur' Nihay.t at saldrrdrm ve ileri yiiriidiim: atr siirerek' tepeye trrmandlm. ( 196 b) Beni gtiriip, di[erleri de yiiriidiilcri yatnrz korlcaklar geride katdr. Yetiterek' dafa trrmandrk; d{ilmanrn okuna bakmadan, tePeye grktrk. Bizan yaya. bAzan ath otarak, ciir'ette ileri yiiriidiik. D09man da tepedcn ok atryordui zot giiriince, brralcrp Lagrverdl' Hezireyi lcova' layarak, dala grktrk; krr ve dercde onlarr, Seyik .gibi. av' ladrk. Oniimiizc arkanlarr gcyik gibi vurduk; mdl vc koyunl..nnr yalma edip' paylagtrt<. Tiirkmen hezAresini krrarak' adamlannr bendettik; erkekterini cle geqirdik, kadrn vG eQ' cuklannr eair ettik.
HezArenin mabndan ben de bir mikdar koyun topladrm. Onlarr Ydrek Tagayi'ye teslim edip' (249) kendim ileriye geetim. Krrlar ve derelerden yiirtiye-
rek, hezirelerin at ve koyunlartnt siiriip, Timur Bey'in lengerine , indik. Tiirkmen hez6'resinin dsilerinderi on diirt-on beq kiSi ve egkiya biiyi.iklerinin bir kagr ele gegmiSti. IndiEimiz yurtta, biiti.rn eSkiya 307
KiBTt,
ve dsilere ibret ormak tizere, txrnlar:n tiirrii ti.irrti €rzap ve igkence ile, iildi.irtitmererini diiSi.inmtiStiim.
Fakat yolda Kasrm Bey,e (19? a) tesadiif etmigler ve o da, yersiz merhamet giisterip, onlan serbest
brrakmrg.
Qorak toprak eiimbiil yetigtirmcz; igini vc tohumunu bu toprakta ziyan etme. Fona inaanlara iyililr etmek, iyilik edenlcre karsr fcnalrk otmek gibidir.
Esirler de, merhamet gristerilerek, serhst brrakrldrlar.
Bu tiirkmen hezdresini yafma ettifimiz zaman, Muhammed Hi.iseyin Mirza ile Sultan Sencer Barlas'rn, Kdbil'de kalan btitiin mopullan kendi taraflarma gekerek, Mirza Han'r padigah, ilAn edip, I(d._ bil'i muhasara ettikleri duyuldu. Halk araslna da, Bediiizzaman ile Muzaffer Mirza'nrn, padigahr tevkif edip, kendisini Herat'rn bugiin Ala-Kurgan diye me5hur olan lhtiyareddin kalesine grkarmrg oldukIan haberini sahnrglar. KAbil kurgantnda kumandanlartlan Molla Baba pegdgari, Halife, Muhib Ali Kur_ gt, Ahmed Yusuf ve Ahmed Kasrm bulunuyorlardr. Bunlar iyi hareket ettiler ve kurgaru mazbut ve mfistahkem bir hAle getirip, muhafaza ettiler. Timur Bey lengerinden, Kasrm Bey'in adamlarrntlan Muhammed Endicdni adh bir bayrakdar vasrtasr ile, KAbil'de bulunan beylere, bu yere geldjfimizi yazrp giinderdik. gu Sekilde karar verildi: ,,Biz G0rbend bofaandan grkrp, onlarrn iizerine hiicum edecefiz. NiSdne olarak, Menar dairndan gegince, biiyiik bir ateg yakaca{v. Siz de geldipimizden haberdar olduEunuzu bildirmek igin, bugiin hazine olan, eski k
9t2 (24 MAYIS t506
-
l]
MAYIS
1507)
ki.rn iizerinde bi.iyiik ateg yakrruz. (197 b) Biz bu taraftan yetigince, siz de igeriden grkrp, elinizden gelen i5i yapmakta kusur giistemneyin". - Bu sozler yazdrnlarak, Muhammed Endicdni giinderildi. (250) Ertesi gtn lengerden hareket edilip, tlsttir-$eher kargnrna inildr. Oradan da erkenden hareket edip,
Ern etefine indik. Soiuktan takatsrz olup, ate5len yakarak, tsrndtk. VAkra burasr ate5 yakrlaeak zaman'r, de$ildi, fakat soEufun dehSetinden takatrmtz kalmadtEr igin, ates yakrldt. Tan afarma vakti yaklaqtrfr za{i man, Menar dairntn etefinden hareket ettik. Menar ildT Kabil arastnda, kar atrn dizine kadar yi.ikseliyordu$li ,eok sertlegmiqti, yoldan gtkan adam miiski.illtla yiirii&': yordu. Bu yolda hep birbirimiz arkasrndan ilerledik vs bu yiizden KAbil'e ancak farz vaktinde (198 a) yeti# qebildik. Bibi-Mahr0y'a gelmeden bir az 6nce, erk-f ten biiyiik bir ate$ yiikseldi ve onlartn bizim gelmemizi iiprendiklerini anladtk. Seyid-Kasrm kiiprilsi.ine yaklaslnca, $irim Tagayi ile sap kol adamlan Molla-Baba kiipriisii tarafma giinderildi. Sol kol ve merkez de Baba-L0li yolundan ilerledi. O zaman Halife bahgesinin yerinde, UluE l
309
KAEIt
Bey'in yaptrrmtg oldu$u, lenger bieiminde, ktigiikbir bahee vardr. Artrk afaglarr kalmanu5tr; fakat
ge
duvan duruyordu. Mirza Han oraya yerlegmigti. Muhammed Htiseyin Mirza, UluE Bey Mirza'nrn yaptlrfuEt BaE-r Behigt'te idi. Ben Molla-Baba bahqesinin yol tarafindaki mezarhfa gelmigtim; acele edip ileri gitmig olanlar, pi.iskiirti.ilerek, geri atrldrlar. ilerleyip Mirza ifan'rn bulundu$u yere girenler, diirt adamdr: Seyid Kasrm (2571 ESik-Aga, Kanber Ali Kastrn Bey, $ir Kuh l(aravul Moful ve .Sir Kulr cemaatinden olan Sultan Ahmed Mopul. Bu dort adam gider' gitmez, hig gekinmeksizin, derhfrl Mirza Han'rn bulundu$u yere girerler. Giiriiltti qrkar. i\lirza Han ata binip, kagar gider. O zaman Ebiilhasan Kurbefi'nin kiigrik karde5i Muhammed Hi.iseyin de Mina Han'rn (198 b) hizrnetine girmigti. O, bu diirt adamdan $ir Kuh'yt kilrela vurup, attan dtiStiri.ir; bagrnr kesmek lsterken, o tekrar kurtulur. Bu diirt adam krhg ve ok darbesi yiyerek, yarah'olduklan h6,lde, zikri gegen yerde bize gehp katrldrlar. Bu dar yolda athlar hkanrp kaldrlar. Ne ileri yi.irtiyebildiler ve ne de gerlye gidebildiler. Ben yakrrumdaki yiiitlere: - "Atlardan inip saldtrln" - dedim. Dost Nisr, Hoca Muhammed Ali Kitabdar, Baba Sirziid, $ah Mahmud ve diper birkag yifit atlarmdan inip, yaya olarak, .ok attilar. Du$man kagrverdi. Kurgandakileri g
9t2 (24 MAYTS 1t06
-
t3 IrtAytS tj0?)
Han yok ve kagrp gitmiS; derhAl geri d6ndiirn. Ahmed Yusuf benim arkamda idi. Kabil,de iken ces0rlu[u yiiztinden itibar g
Ben Su du'ayr okumwtum; yiice Tarurmn bu zaran def ve gelen beldn ref'etmesi, onun tesiri idt. O dua Sudur: Ey Tann. s€n benim rabbimrin. Scndcn balka il6h yoktur. Sana tevekkiil cttim. Sen biiyiik argrn rabbiein. Tann nc irtp;rccr olur ve ne iatemezrc,olmaz; higbir kudret ve kuyrcl mevcut de[ildir ve bunlann 'hepai biiytk ve yiicc Tannnrn clindcdir. Bil ki, Tann her geye kadirdir; Tanrr her peyi ilnl ilc ibata ctmig vo her leyi adedi ilc raymrttrr. Ey Tann. boa kendimin katuliifunden, bendcn bagkalann ktttiiliiEundon eo pengcmin yakaladriir bUt0n hayvanlarrn katuluEurulc'n lotra ugrnryorum. Sen bUyUk argrn rabbirin.
Oradan grkrp, Muhammed Hi.iseyin Miua'nrn oturduiu BaE-r Behi5t'e geldim. Muhammed Hfiseyin Mirza ordan kaqrp, gizlenmig. Muhammed Hiiseyln 311
9t2 (2,t f{AYts tt06
XABIL
Mirza'run oturdufu bahS€ duvanrun yrkrfrnda yedisekiz ok ve yayh adam duruyordu; atrmr bu adamlarrn iizerine siirdiim. (199 b) Mukavemet gcistermeden, kagrverdiler. Arkalanndan yetigerek, birine krhgla wrdum. oyle bir yuvarlandr ki, ba5rnrn ugtulunu zannettim. Gegiverdirn. Bu krhgla vurdufum adam, mefer Mirza Han'ln siit-kardegi Ttilek Krikelta5 imig; krhg omuzuna isabet etmiS. Muhammed Htiseyin Mirza'nrn oturdufiu evlerin kaprsrna geldigim zaman, dam dzerinden bir moful, gok yakrn bir" mesafeden, yiiziime do$ru yay gekti. Bu benim adamlanmdan idi ve ben onu tanlyordum. SaEdan soldan: "Hey, hey, padigahtrr" diye bafrdrlar. Okr.r grkanp, kaqtr. Artrk ok atrnanrn zamanl geCmisti. Mirzasr ve kumandanlan kagmrg veya ele gegirilmigti; kimin iqin ok atacakh. Biz orada iken, Su.ltan Sencer Barlas'r tutup, boynu bagh olarak, getirdiler. Ben ona, itibar edip, Nigenhir tiimenini ihsan etmigtim. O da bu fitnede bunlarla ortak idi. TelAsla: - "IIey, benim ne giinahrm var" - diye bairnyordu. - "Bu cemaatle (253) bir olup, onu hazrrlayanlarrn btyi.iklerinden biri sensin; bundan daha btiyiik bir giinah olurmu". Han dayrmrn annesi $ah Begim'in hemgire-zAdesi olduiu igin: - "Biiyle $erefsizce gezdirmeyin, oliim yoktur" - dedim. Kurgandaki beylerden biri olan Ahmed Kasrm K0hber'i, (200 a) bir mikdar yi$itle birlikte, Mirza Han'rn arkastndan grinderdim.
Bu Ba[-r Elehist'in yanrnda $ah Begim ile
Ha-
nrm, qadrrlar kurup, oturrnu5lardr. Bahgeden grkrp, $ah Begim ile Hanrm'r gcirmeEe gittim. $ehir halkr ve ayak takrmr hi.ieum etmig, kiige ve kenarda adam3t2
-
t3 MAYIS
t50?)
Iart yakalanrak ve mallanru yaima etrnekle nregg0lciiiler. Adamlar konularak, biitiin bunlar kormlup grkarrldr. $ah Begim ile Harum bir evde oturuyorlardr. Eskisi gibi, attan inerek, yaya gelip, hiirmet ve tezimle gdrtigttm. $ah Begim ile Hamm fevkalAde srkrntrh, rniiteessir, ba$ efik ve mahc0p bir vaziyette rdiler. Ne m&lrfil bir ciztir sdyleyebiliyorlar ve ne de mtigfikdne hatrr sormak yolunu ihtiyar ediyorlardr. Onlann txiyle bir cemaatla iSbirliBi yapmrs olrnalannr dtiSiinmek istemiyordurn. Fakat 5tekiler de Begim ile Harum'rn siiziinden grkacak adamlar de€illerdi. Mitza Han ise, $ab Begim'rn iiz torunu idi ve gece SUndiiz onun yamnda buhuruyordu. Onlann fikrine istirak etmek istemese idi, Mirza Han'r brrakmaytp, kendilerinin yantnda ahkoyabilirlerdi. Kag defa, zamanln uygunsuzluiu ve devrin aksiliEi ytiziinden, taht.ve miilk, asker ve adantlardan ayrnhp, onlara '(200 b) iltica etmi$tim. Annem'de onlara gitmigti. Fakat hig bir itibar ve gefkat giirmedik. Benim ktieiik kardesim Mina Han'rn ve annesi Sultan Nigdr Hamm'rn zengin ve mdmur vil6yetleri vardr. Ben ve annem ise, vildyet bir tarafta durzun, bir kiiy ve birkag koS (koFrS?) sihibi bile olamadrk. Annem Yunus Han'rn krzr ve ben de onun torunu deEil mi idim. O dileden bana iltica eden her kese, elimden geldiEi kadar, kardeglik ve insanhk vazifesini yerine getidim. Nitekim $ah Begim geldifi zaman, Klbil'in en iyi yerlerinden olan Pamgan'r (2:54) ona verdim ve her tiirli.i ofulluk ve hizmette kusur gdstermedim. Kdggar haru Sultan Said Han, beg-altr yaya ve grplak adam ile, geldi. Ona da kiigi.ilr kardeslerim gibi bakrp, Lemgan tiimenlerinden Mendriver 3r3
KABIL
ttimeni verdim. $ah lsmail Menr'de grbani Han'r ele gegirdi$i zarnan, Kunduz'a gegmigtim. O vakit Endican vildyeti benim tarafrmr tutup, bAzrlan vAlilerini kovarak, bir krsmr da bulunduklarr yerlere kapanarak, bana adam gdnderdiler. Ben biitiin adamlanmt, yardrmcr krt'alarla birlikte, Sultan Said Han'rn emrine verip, asil vatanrm olan Endican viliyetini ona baENlayarak, onu oraya han yaprp gdnderdim. Ondan sonra da bugi.ine kadar o Aileden ge.len herkese kendi iiz kardeglerimden farksp muameb ettim. Nitekim Qrn - Timur Sultan, tsen - Timur Sultan, Tohta - Buga (201 a) Sultan ve Baba Sultan bugiin de benim yantmda bulunuyorlar. Hepsine, kendl tiz kardeslerimden daha iyi muamele edip, itibar ve Sefkat giisterntekteyim. Bunlarr yazmaktan g6ye SikAyet deEil, hakika0 sdylemektir; bu sdylenenlerdex maksad - kendimi t6rlf de[il, v6.ki olant beyan etrnektlr. Burada btiylece her siiziin hakikati ve her igin olduEu gibi yaztlmast iltizam edildiBi lgin, giiphesiz baba ve biiyi.ik kardegten iyi ve kiitil ne siyi olmu$sa onlarr siiyledim ve akraba ve yabancrdan ne gibi kusur veya meziyet giir0lmii$se. onlan yazdrm. Okuyan m&zur giirs0n ve isitenler de
ttrizde bulunmasmlar. Oradan kalkrp, Miua Han'm oturduBu garba!a gelerek, vilAyetlere, aymak ve kabilelere fetihndmeler giinderildi. Ondan sonra, ata binerek, erke gBldim.
Muhammed Hiiseyin Mirza, korkusundan kagaoclasrna girmis ve kendisini yatak ,egyalart araslna bailatmrg. Bu el'Ieri arayat&k, Muhammed Hiiseyin Mirza'yr bulup getirme-
Dtk, Hanrm'tn sandtk
3t4
9t2 (24 fltAYtS
1506
_ t3 MAYIS
150?)
leri igin, kurgandakilerden Mirim Divan ile difer bAzrlarrnr tAyin ettik. Bunlar Hantm'ln kaprsrna gidip, trir az kaba ve terbiyesizce (201 b) scizler soyIemigler. Nihayet Muhammed Hiiseyin Mirza,yr Ha-. nlrn'ln sandrk odasrnda 1255) bularak, erke, benim huzuruma, getirdiler. Ben, eskisi gibi, hi.irmet gristerip, yerimden kalktrm ve o kadar da sert kargrlamadrm. Bdyle menfOr ve geni harekete gayret ve bu nevi fitne ve fesada ihtimam etmig olan Muhammed Htiseyin Mirza'yr pargalatilrmtg olsam, yeri idi ve tiirlii ti.irlti azap ve igkence ile cildiiriilmege deierdi. Fakat arada b6yle akrabahk oldulu ve benim oz teyzem olan H0bnigdr Hanrm'dan gocuklarr oldufiu igin, bu akrabahk hakkrnr hailrlayarak, Muhammed Hi.i. seyin Mina'5n serbest braktrm; Horasan tarafina gitmesine ntiisaade edildi. Bu miir0wetsiz ve nankcir adam, benim bciyle canlru bafrglamak gibi, yaptrfirm iyiliEi tamamen unutarak, gaybak Han yarun-
.da benim hakkrmda
iftira
ve Sikdyetlerde bulunmuS.
Krsa bir miiddet sonra, biz.zat $aybak Han, onu dldtirerek, cezaslnr verdi. Sana k6tuluk yapanr kadere brrat<, zira kadcr renin intikam ahcr hizmetkirrndrr.
Mirza Han'rn arkasrndan gdnderilen Ahmed Kasrm K0hber ve difer birkag yifit, Karga-Bulak tepelerinde Mina Han'a yetisirler. Kagrp kurtulamadrfr gibi, elini kaldrracak kuwet ve ctir'eti de yok. tu; ele gegirip getirdiler. (202 a) Ben eski divanhAnenin Sim&l tbrafindaki eJruanrnda oturuyordum: - "Gel, giirilgelim" - dedim. Teldgrndan ml olacak, 315
f,ABIL tazimle efilerek gelinceye kadar, iki defa dtstii. cdriisti.ikten sonra, yaruma oturbarak, teselli ettim$erbet getirdiler. Mirza Han'ln vehmini gidermek igin, serbeti tarafina gitmesine miisaade edildi. Bunlara mi.isaade verildikten sonra, Bfrrdn, eag_ t0be ve Giitbahar eteEi etraflanna, gezmde giitit<_ Baharlan BArdn yaylasr, eeSt0be gdli.i ve Giilbahar eteEi fevkaldde giizel olur. yegiiligi, Kabil vilAyetinin difer yerlerine nisbetle, daha iyi olur. eegit geqit ltleler agar. Bir defa ldte Eesidini saymalannr emrettim; otuz ddrt geSit lirle grktr. Bu yerlerin tasvirinde bir beyit sdylenmi$ti: Kabil. bilhaasa Biran yaytau ve Ciilbahar. bahar mevsiminde yegillik ve gigcklcrle cennet otur. Gezmeie geldifimiz zaman, bu gazeli tarnamladrm: Giinliim, g0liin goncaer gibi, (202 b) tabaka tabaka handrr;.yiie oin bahar olea bite, agrlmaar imkinsrzdrr.
Hakikaten de baharlarl gezmek, kug salmak ve,kug avlamak igin Kdbil ve Gazne vilAyetinin tArif ve tav-. sifinde krsaca stiylendiEi ve yazrldrg gibi, bu yerler kadar iyi yer az bulunur. 316
912 Q1 MAYIS 1506
-
11 MAYIS 150?)
Bu sene, NAsrr Miua ve adamlannln muame le ve haneketlerinden dolayr, Bedahgan beylerinden Muhammed Kurgt, Miibarekgah, Ztibeyr ve Cihan' gir rencide ve hatti ona diisman oldular' Hepsi ittifak edip, asker sevk ederek, Kokge suyunun Yeftel ve RAg taraftndaki ovasrnda, atlt ve yayalan top layrp, tanzim ederek, tepeler ijzerinden Hamgan'tn yakrnlanna geldiler. Ndsrr Mirza ve yantndaki tecr0besiz yifiiuer, iyice diiSiiniip aragilrmadan, bun' larla muharebe etmek iizere, tepelere gelip vuru5ur' lar. Bu arualt arazide, kalabahk yayalar iizerine bir iki defa at saldrtrlarsa da, berikiler kagmaytp, on' larr pi.iskiirti.irler. Nihayet bunlar hig bir $ey yapa' madan, kagarlar. Bedahsanltlar NAstr Mirua'yr maf' lirp edip, biitiin tdbi ve mensuplarrnt yafirna ederler. N0sr Mirza, yanrndakiler ile birlikte, yenilmi5 ve
bir hdlde, lgkemiS ve NArin iizerinden KilAgdhi'ye gelip, Krzrl-Su sihilinden yukarrya doEru y0riimek suretiyle, Ab-Dere yoluna giderek, $i' bert0 gegidinden aqrp, (257\ yetmis-seksen yapma cdilmis ve soyulmu$, oQ ve crplak adamt ile Kdbil'e geldi. lanrrrun garip bir kudretidir ki, iki-0c sene bundan dnce, Ndsrr Mirua bi.ittin il ve ulusu gdciir' tiip siirerek, dtigrnan vaziyetinde, KAbil'den gtktp' (203 a) Bedahsan'a giderek, ders ve kurganlanru kapatmak sureti ile, birgok maksatlar gtitmiistti. $imdi ewelce yaptrklanndan baS elik ve maheFp yaBma edilmig
317
KABTT
ve o Sekilde aynldrfirndan Sa$krn ve miiteessir idi. Ben de hig bir suretle sert dawanmadrm ve tathca sorup sorusturarak, onu stkrntrdan kurtardrnr. DOKUZ YUZ ON Ug SENEST VEKAYII Grlcilere akrn etmek maksadt ile, Kdbil'den harcll<et edildi. Serdih'e indifimiz zaman, Serdih'ten blr yrgag mesafede olan Me$t ve Sihkine'de kalabahk mehmendlerin gAfil oturduklart haberini getirdihr. Biitiin bey ve yiBitler mehmendlere aktn edilmesine tarafdardrlar. Ben: - "Bu do[ru olur mu; asil hareketimizin maksadtna ermeden, kendi halktmpa kendimiz akrn edip, diinmek istiyoruz; bu imkirutzdlr" - dedim. Serdih'ten hareket edip, KettevAz ova' srnr geceleyin karanhkta gegtik. Gece kapkaranhk, yer diim-dttz; ne da! ve ne de tepe g
319
KABIL
- "Biiyle dolu dizgin beq-altr bin akrn eden askerin durrlunrlrqast gok gtig olacaktrr" -diye Ciisilndfim. Tann rastgetirdi, asker yatrqtr. Bir ger'iye yakrn ilerle
9t,
(13 MAYTS t50?
: 2 MAytS
tto8)
kftgla vurdurn. Grrtlafir asrh kaldr; srgradr gitti. Az kalsrn art ayafr lizengime siiri.inecekti. Kr-
ensesine
hcrm gok iyi (259) kesti. Qok semiz bir kulan idi. Kaztsr insanrn bir karrgrndan bir az eksikti. $irim Tagayi ve bdzr difer Moiulistan geyiEi giirmiig olanlar, hayreile: - "Biz Moiulistan'da bu kadar semiz geyik az gbrmtigiiediir" - dediler. O gun bir kulan daha vurdum. Bu avda ele gegen kulan ve geyifiin ekserisi semiz idi; fakat hie biri benim vurduium kulan kadar semiz defildi. Bu akrndan doniip, Kabil'e geldik. Gegen senenin sonlannda, $aybak llan, Horasan'r ele gegirmek niyeti ile, Semerkand'dan asker (204 b) sevketti. Endeh0d, namussuz ve nankdr $ah Mansur Bahqr'mn elinde bulunuyordu. gaybak Han'a adamlar g
Ziinn0n Bey Herat'ln etraf ve civanndaki da$ari 32t
KABII
gidip, Sistan'dan Sultan Ali Argun'u' Kandahar ve Zemind0ver'clen $ah Bey ile Mukim'i, askerleri ile birlikte, kendilerine katsrnlar. Biitiin hez6re ve nekdcri a.skerlerini de toplayrp, hazrrhkL yiiriisiitrler. Diismanrn daflara gitrnesi miiskiil oldugu gibi' d6a' rrdaki askerin gdilesinden, kurgan izerine de gele' mez" - (260) demis ve gok iyi siiylemiq. Cok ye rinde (205 a) btr fikir hatrrma gelmistir. Ztinnfin Ar' gur v&kra ces0r bir adamdr; fakat hasis ve tamahkir, fikir ve tedbirden uzak, budala ve delice bir adamdr. O esnada biiyiik ve ki.igiik kardesler Herat'ta mii$tereken padisah idiler ve o, zikredildiEi gibi' Be ditizzaman Mirza'ntn yantnda ihtiyar sahibi idi' TamahkdrhBr yiizi.inden, Muhammed Burunduk'un Sehirde kalmastna rAzt olmadt ve kendisinin $ehirde kalmastnt d0siindii. Fakat bunu da yaktgtrramadr' Onun budalahfirna ve delilifiine hig daha tyi delil ola' bilir mi ki, birtakrm sahtekdr ve hiylekdrlarrn yalan ve medihlerine inantp, kendini rezil ve riisv& etti' 'IafsilAtr sudur: Herat'ta bu kadar itibar ve iktidar bulunca, birkag seyh ve molla ona gelip: - "Kuhrp bizimle miinasebette bulwruyor; sana h i z e b r u I I a h ("Tanrtmn arslam") Ekabr verildi. Sen 6zbefi yeneceksin" - derler. O bu siize inanarak, boy' nuna kemer bafilayrp, Tarurya Strki'irler etmig' Brt ytizden Muhammed Burunduk'tur mdk0l fikri ih ha' reket etmeyip, ne kurgan isine ve ne de muharebe levaztmtna bakmr$; ne dii$marun yaklastrBrnr haber verecek oncu ve gdzcii ve ne de diisman gelirse, mu' habere etmek igin, saflarda tertip ve tensikta bulunrnu$tur. 322
9r, (tt illAYlS I'OT
-
2 IltAYtS t5o8)
$aybak Han, Muhamem ayrnda MurgAb'dan gegip, Sir-Kiy civarma (205 b) yaklagtrfr zarnan ancak mirzalar bundan haberdar olurlar. Sersemlegip, hiq bir i$ yaparnazlar. Ne asl
KABIL
Mirek K0r - Divan bulunuyorlardr. gaybak Han geldikten iig grin sonra, geyhulisldm ve bi.iytikler, ahd ve Sart Vaplp, dtg kurgarun anahtarlannr alarak, 'onun huzuruna gittiler. Bu Agrk Muhammed, kurgam onaltron yedi giin mtidafaa etti. Drgartdan, AtPazan tarafrndan, delik agtp, kurganrn bir burcunu havaya ugdrdular. Kurgan halkr Sa5lrrp, kurgant miidafaa edemeyerek,' teslim ettiler. $aybak Han, Herat'r ahnca, bu padisahlann Ailelerine kargr kotii muamele etmefie bagladt. Yalnu onlara kargr defil, biitiin halka da aynt gekilde muamele etti. Kaba ve hig bir Sey gtirmemig olan bu adam, beg gtinliik gegici diinyada, biiyle kdtli nam kazandr. $aybak Han'rn Herat'ta yaptrEt miinasebetsiz hareket ve iqlerinden bdztlarr Su olmu$tur: Bu pis diinya igin, Hatice Begim'i $ah Mansur Bahgr nilnussuzuna tevdi ederek, tiirli.i tiirli.i azap gektirdi. $eyh P0rAn gibi veli ve aziz bir adamt Moful Abdiilvehhab'a ve oiullanntn her birini ayn ayn kimselere verdi. Biitiin siir erbabr ve zevk sahiplerini Molla Benndi'nin eline brrakh. Horasan niikte danlanndan [una diir su krt'a Siihret buldu: (262') Bugiin Abdullah Kirhar'dan bagka, higbir gAir altrn yiizii giirmemigtir: Berrn6i, 96irden altrn umuyor, fakat kirhardan baglca bir 9ey tutamayacalctrr. (206 b)
Muzaffer Mirza'ntn Hanzdde Hanrm adlr kartstru, Herat'r alrr almaz, iddet miiddetinin dolmastna bakmadan, nikAhlanp aldr. Herat'tn meshur ve zevk sehibi mollalartndan olan Kadr lhtiyar ile Muhammed Mir Yusuf'a, cahil olmasrna ra[men, tefsir dersi verdi. Molla Sultan Ali Meshedi ile Behzad Mansur'324
913
(t3
MAYTS t5o7
-,2
MAYIS t5o8)
un yut ve resimleri iizerine tashihlerde bulundu. Birkag gi.inde bir zevksiz bir beyit s
KABTL
om-l helinde, agtkga beni qairrmrgtr. Ozbeklerin bu gekilde eyiletleri ele gegirdikleli bir zamanda, bizim bakrp durmamtz doiru giiriilmedi. Bu kadar elgiler ve arz-r hiller gonderip, bizi istedikleri igin, onlarln miild.zemet edeceklerine hie siiphe edilemezdi. Biitiin beyler ve rey s&hipleri ile istisAre edip, yola grkntafa ve Argun beyleri bize kattldtktan sonra, Horasan iizerine veyahut onlartn da fikir ve tasvibi ile hareket etmefie karar verdik. Bu niyetle Kandahar tarafina hareket ettik. Once zikledildiEi vecihle, "yenge" diye hitap et-
tiEim HAbibe Sultan Begim, Herat'ta kararlaqbrdtfrmrz gibi, krzr Ma'sume Sultan Begim ile bit{ikte' geldi; (207 bl Gazne'de bulu$tuk. Husrev Kdkeltag, Sultan Kuh Qanak ve Gedayi Bihl' Herat'tan kagrp, lbn Hiiseyin Mirza'nrn yaruna gitmislerdi. Oradan Ebiilmuhsin Mirza'ya giderler. Fakat orada da kalamayarak, tekrar bize gelmek igin, yola gtkmt$lar. Bunlarla birlikte Ktlat'a geldiEimiz zaman, Ktlat'a ticaret igin gelmis olan birgok Hindistan tiiccan vardr. Asker anslzln oraya yetistiBi igin, kagamadrlar. Yantmdakilerin goBu: "Biiyle hatp zamantnda diisman vildyetine gitmekte olanlan yagma etmek liztmdrr" dediler. Ben 16zr olmadtm ve: - "T\iccarlann ne giinahr var; biiyle rrfak tefek kazanca bakmadan, Tanrt rzaslnl gdzeterek, bunlara dokunmazsak, Tann bunun mukabilinde bize daha fazla nasip edecektir. Nitekim bir kere daha gd* cilere aktn ietn harekete geetiEimiz zaman' Mehmend afganlan, korun ve mallan, dile ve goeuklan lle askerden bir ytgag mesafede iken, goiunuz onlara (264) akrn etmek fikrinde idiniz. Deminki miit26
9t3 (t3 NtAYtS t50?
-
2 MAYIS l5o8)
lAhaza ile, ben buna rlzr olmadrm ve ertesi giin y0ce Tann derhAl diismanlanmlz grlci afganlanrun malmdan askere o kadar gok lcsmet etti ki, o zanlana kadar hig bir akrnda bu kadar gok koyun ele gegmemigti" - dedim. Kilat'tan gegip indik ve tiiccarlardan, hediye suretiyle, bir mikdar mal ahndr.
Kabil'i aldrktan sonra, Horasan tarafrna gitnesine izin verilen Mi^za Han ile, Horasan'dan (208 a) ayrrldrfrrm zaman orada kalmrS olan Abdtirrezzak Mirza, Kandahar'dan kagrp, biz Kilat'tan gegerken, geldiler. Bahar Mirza'run torunu ve Cihangir Mirza'nln o$lu Pir Muhammed Mirza ve onun annesi, min zalar ile birlikte gelip, mtildzemet ettiler. $ah Bey ile Mukim'e: - "Sizin soziiniiz iizerine buraya geldik. Ozbek gibi yabancr bir di.igman Horasan'l . zaptetti. Geliniz, devletin saldhr iqin. ne Sekilde hareket etmek lAzrmsa, sizin ittifak ve tasvibiniz ile bir karar verelim" - diye, mektuplar gcinderildi. Onlar ise, mektup yazdrklanm ve bizi istediklerini inkdr ederek, kaba ve sert cevaplar gdnderdiler. Kabahklanndan biri Su idi: Sah Bey bana yazdrfir mektubunda mi.ihrtinii, bir beyin difer bir beye, hatt6 daha biiyuk derecede olan blr beyin daha ktiCiik riitbeli bir beye yazdr$r mektup. ta oldufu gibi, mektubr.ur arkasma ve kdfrdrn on tasrna basrp grindermig. Eier biiyle kaba hareket etmemig ve bu tiirlfi kaba cevaplar giindermemig olsa idi, iS bu dereceye gelmemig olurdu. Nitekim:
Nizi, eiiaii 6ylq bir mecraya ddkcr ki, erki bir hanedanr mahvedcr. 327
KABIT
sozli cok doirudur. Bu anlasarnamazhk ve kabahklarr yiiztinden, ocaklannr ve otuz-krrk sene iginde elde ettil
9tJ (t3 NIAY|S t50? _ 2 MAYIS
l50E)
getirdi. Bunu hayrrh fal saydrk. Arazi rnahallelik ve afiaghl< oldugu igirr. bd1'le bir yerde muharebe etmefii dogru bulmayarak, daf etefinden gegip, Hali:iek oniindeki gayrn Kandahar tarafrndal
I(rlat'tan gegildikten beri asker qok achk ve slkrntr gekmigti. Haligek civanna gelince ,askerin btiyiik bir krsmr, koyun, srfrr, zahire ve sa]nan yirztinden, Haligek'in yukan vAdisi tarafrna dairlmr5tr. Askerin toplanmasrna bakmadan, harekete gegildi. Bizim bi.ittin adamrmrz iki bine yakrn idi. Buraya indi$imiz zaman, zikredildiii gibi, askerin bir eogu yukan v0diye gitmiqti; muharebc (266) vaktinde yetiqemediler. Muharebede hazrr bulunanlar bin kadardrlar. Vikla adamlanmrz az idi, fakat gok iyi muntazam ve mazbut saflar, tAbiye ve tanzim etmigtim. $imdiye kadar hig bir zaman bu kadar muntazam bir tertip ve tensik yapmamlgtrm. Hassa alafana biittin elinden ig gelir yifitler aynlmrgtr. Hepsini onar-onar ve eUiger-elliqer tesbit edip, on bagr ve . elli baqrlan tiyin etmistim. Her on ve her elli kigilik biiliik, sa$ ve sol kolda duracafir yeri ve muharebe vaktinde yapacafir iqi bilerek, hAzrr ve nizrr
idi. SaE kol (barangar) ve sol kol (cavangar), saE kol (ong kol) ve sol kol (sol kol), s a E yan (ong yan) ve sol yan (sol yan), saE (ong; ve sol (sol)hareketegegince, miigkildtsrz ve habercllere liizum kalmadan, inti-
329
KABIL
temin edebileceklerdi. Askerin her ciiz'i'i bulundugu yerden harekete (209 b) gegti. Vdkra s a g
?;"imr
f.oU, saB y-"n (o ng yan) ve s a [ (o ng) aynr mAnaya gelir; fakat alnrt etmek igin, sdzleri deEistirerek, bunlan ayn ayrr mhnalara kullandrm. Meymene ve meysereye' barangar ve cavangar derlervesafta (ya: sal) burrlar g o I denilen merkeze (kalb) dAltil deg ve Eildirler. Bu geSit safa bu Sekilde b a r a n a r denildi. Merkez lgol) ise, baska bir ""u"ngar saffir (yasal). Bunun saB ve soluna, alart etmek lgin, sag kol (ong kol) ve sol kol (solkol) denikli. Bir de merkezde lgol) hassa alayt (hassa tabrn) vardtr. Bunun sa$ ve soluna, s a E
kol
(barangar), saE
kol (oQ
yan (ong yan) ve sol yan (solyan) denildi' ttu*t" alayrnda bir de b o y vardtr' Ttirkgede miieerledede boy derler.Buradaise,murat o boy defildir; yakrn muratttr. Bunun sa! ve soluna' o ng ve s o I adr verildi. Sag kolda'Mirza Han, $irim Tagayi, Ydrek biitiin kardesleri ile, Qelme MoBul, Eyyub fagayi, ney, munammed Bey, dbrahim Bey ve Ali Seyid M;gul, Sultan Kulr Qehre, Huda-Bahs ve karde$hri tte birlikte Ebiilhasan; sol kolda - Abdiirrezzak Mirza, Kastm Bey, Tengri-Birdi, Kanber Ali' Ah' Seyi{ .Iliiseyin Iffber med tlgi-Buga, G0ri Barlas, .bijliiE'iinde - Nasrr Mirza' rle Mir $ah Kosrn; 6ncti S€yid Kastm Egik'Afa, Muhib Ali Kurgr, Papa oElu Hi"h-eitdi Tiirkmen, kardesleri ile birlikte $ir Kult Karavr.rl Moful (26?) ve Muhammed Ali: merkezde'
benim saE kolumda, Kasrm Kdkaltas, Husrev Kdkel' 330
9tl (ll [lAYls
150?
-
2lviAYIS
l50O)
tag, Sultan Muhammed Dulday, $ah Mahrnud Pervanel, Kul Bayezid Bekdvul (210 a) ve KemdJ gerbetgi; sol kolumda, Hoca Muhammed Ali, Dost NA. srr, Mirim Nisrr, Baba $irzad, Han Kuh, Veli Hazanql, Kutluk-Kadem Karavul, Maksud Sugr ve Baba $eyh bulunuyorlardr. tgkilerin hepsi merkezde bulunuyorlardr. Biiyiik beylerden kimse yoktu. Bu zikredilenlerden hig biri beylik riitbesine ermemiqti. Boyda - $ir Bey, Hdtem Kur-Begi, Kepek, KuI. Baba, Ebiilhasan Kurgr; moiullai'dan: Urus Ali Seyid, DerviS Ali Seyid, Ho$ - Keldi, Qelme, Dost-Keldi, Qelme Tafiqr, Damagr, Mendi ve tiirkmenlerden:' Mansur, Riistem Ali, biiltk ve kiigiik kardesleri ile birlikte ve $ahnazar Silyiindtik bulunuyordu. Dii$manrn adamlan iki krsma aynldr. Bir krs. mr, ilei'ide $ah Bey diye zikredilecek olan gah gii. cd Argun ve ikinci krsmr kiigiik kardegi Mukim kumandasrnda idi. Bu Argunlann karalilsrnr altr-yedi bin kadar tahmin ediyorlardr. Hie deEilse, ddrt-be$ bin silAhh adamr olduSuna hig Si.iphe yokt0r. Merkez ve safi kolla kendisi kar5rla5tr; Mul
KABII.
9lt (lt t\-lnYls 1507 - 2 [,iAYlS tr08)
det onlar da, ok atmayarak, dumr gibi oldular. Kargrmdan bir adam askerine bafirrarak, attan inip, ok atnrak istcdi. Biz durnradan ilerlemckte olduflumuz igin, bir $ey yapanradan, tekrar ata binip ytiriidi.i. Bu adarn $ah Bey'in kendisi imi$. Muharebe esnaslnda Piri Bey (268) Ttirkrnen, drirt-beS kardegi ile birliktc, sanklannr ellerine alarak, diismandan yiiz gevirip, bize gegtiler. Bu Piri Bey, $ah isnrail Bayrndrr sultanlarrna musallat olup, Irak vildyetini ele gegirdigi zaman, Abdiilbaki Mirza ve Murad Bey Baytndrr kumandasrnda bulunan tiirkmen beyleri ile birlikte gelmi$ olan tiirkmenlerden idi.
Onu gah Bey'e benzettim. Her hilde $ah Bey idi. Dtigmanr magl0p edince, btitiin asker, adamlarr ele geeirmefie ve diigrnanr tAlcip ctmefie koyuldular. Yanrmda on bir kadar adam kalmr5tr. Bunlardan biri Abdullah l{itabdar idi. Mukim hala mukavemet ederek, vuruguyordu. Adamlarrmran azhfrna bakmayarak, Tannya tevekkiil edip, davul galarak, diiSman fizerine yiiriidiik. (269)
Sai kolumuz,
diigmanr daha ewel mafrl0p ederek, ilerledi ve ucu benim yaptrrdrfirm bahgeye vardt. Sol kolumuz, Baba Hasan BbdAl'den epeyce a.5aftda, b0yiik anklara vardt. Bizim sol kolun kargtstnda, nraiyeti ile birlikte, Mukirn bulunuyordu. Sol kolun adamlan kargrsrndaki diisman; Mukim'inkine nisbetle, gok azdr. Tann rastgetirdi, I(andahar ve k6ylerine giden iiq-diirt biiyiik ank, bizim sol kolla diiSman arasrnda idi. Gegidin ba$rnt tutarak, gegirmediler. Sol kol adamlart, az olmalartna rafimen, gegidi gok iyi mtiddfaa edip, ayak (211 a) dirediler. Argtrnlar tnlafrndnn Flalvaqrr Tarhan, su iqinde Kanber Ali ve I'cngri-l3irdi ile vurugtu. I(anber Ali yaralandr. Kasrm Bey'in alntna ok isabet etti. G0ri Barlas'tn kagrnrn iistiine bir ok isabet etti ve yanafrnrn ijsttinden grktr. Bu esnirda dtiqmanr kaqrrarak, bu artklardan, Murgan dafrntn gtktnttst taraftna gegtik. Artklardan gegtiEimiz zalnan, bir boz cins ath adam, daf
etefinde, hangi tarafa gideceiinde mi.itereddit bir hdlde, duruyordu. Nihayet bir tarafa dofru gitti. 332
Qolu vc azt veren Tanrrdrr, bu cihanda insanrn lrudreti yokrur. Qok dcfa az bir kuvvet, Allahrn izini ile, kalabalrk bir orduyu yenmigtir.
Nafra sesini duyunca, bizim harekete gegtifiimizi anlayarak, mukavelnetten vaz gegip, kagmak yolunu tuttu. Dii5manr kagrrdrktan sonra, Kandahar tarafrna hareket edip, gimdi eseri kalmamrg olan Ferruhzad Bey'in qarbafrna €17 b) indik. gah Bey jle Mukim kagtrlar ve Kandahar kalesine giremediler. $ah Bey, $ril ve lUestung tarafrna grktr. I\Iukim ise, ZemincJdver tarafrna gitti. Kurganr kapatacak adam brrakmamrSlardr. Bana kargr sadakat ve ba$hhklarl malOm olan Kuh Bey Argun'un kardeglerinden Ahmed Ali Tarhan ve diier lrazrlarr kurganda bulunuyorlardr. Mtiracaat ederek, karde$leri igin aman dilediler. Bu zilccdilenlere inayet edilerek, istedil
KABIT
halkrn iizerine yiiriiyerek, ibret igin, bir iki adamln tjldi.iriihnesini ernrettim. Ilk 6nce drq kurgan' da bulunan Mukim'in hazinesine gittim. Kurganm ortastncla ta5 bir ev vardt. Abdiirrezzak Mirza ben.den daha ouce oraya gelip inmisti. Abdiirrezzak Mir' za'ya hazineden bir mikdar ihsan edip, bu hazinenin muhafrzhptna Dost NAstr Bey, Kul Bayezid Bekavul ve bahgrlardan Muhammed Bahgt tdyin edildi' Oradan erl<e gittim. Hazine muhaftzhfrna $ah Bey' Hoca Muhamrned Ali, $ah Mahmud ve bahgtlardan
Tagayi $ah Bahsr tiyin edildi. Ziinn0n'un divant olan Mir FIan (Can) clenilen birinin evine Mirim Nistr ile Maksutl Suer gtinderildi ve Ndsrr Mirza'ya verildi. $ey Eb0 Said Tarhan, Mirza Han'a ve "' Ab'
diirrenak'a (212 a) verildi. O viltyetlerde bu ka' dar gok ak akge hie bir zaman gdri.ilmernigti; hat' td bu kadar (270) akee gdrmiis adamlar da duyul' mamtgtr. O geceyi erkte gecirdim. $ah Bey'in Sibr' biil adh kulunu tutup getirdiler. Gerqi o zamanlar' da o, kendisinin yakrn bir dostu oldufiu hAlde, o kadar itibar gdrmemiSti. Birine teslim ettim' Iyice ihtiyat etmeYerek, kagrrmtg. Ertesi giin ordugAhrn bulundufu Fernrhzad'rn garbaglna gittim. I(andahar viliyetini Nflsrr Mir-
za'ya verclitn. Hazineleri zapteclip yiikleyerek, $ehirden grktrklarr zaman, Ndsrr Mirza, erkte bulunan hazineden, bir katar deve yukii kadar, ak akce almry. Onu da. geri istemeyerek, Ndstr Mirza'ya ih'
san ettim. Oradan kalkrp, Kughdne gaylrma inildi' Ordugdhr naklettirip, kendim etraft gezdikten sonra' bir az geg ordugAha dondiim. Ordugdh iincekisine
913 ( l3 ['lAYlS l5O1 -
2 t\'lAYlS 1508)
trenzemiyor; tantnmayacak gekilde desigmiqti. Cins atlar, kuma5, ata ve heybeye dit egya, iskarlat ve kadife gadrr ve ota$ar, her gadrrda ytftn yt$tn sandrklar. Bu iki kardegin krymetli esyasr ayrl ayn hazinelere ayrtlmtgtt. Her hazinede sandrk-sandtk ve denk-denk kumaglar, ytik-ytik ve kap-t
tirdi. ZikredildiEi gibi, Kandahar NAsrr Miua'ya
baftqlarup, izin verildikten sonra, Kdbil'e hareket edildi. Kandahar civarrnda hazineyi taksim edecek vakit kalmadrgr iqin, Kara-Bai'da dilrt-bes giin kahp, hazine taksim edildi. Paralarr saymak gristii; terazi ile eekilerek. taksim edildi. Beyler ve. nd,kerler yiik-yiik ve kap-kap gumtiq parayr bineklerine yiikleyerek, tagryor{ardr. Bol ganimet ve biiyiik bir serefle Kdbil'e gelindi. Sultan Ahmed Mirza'nrn krzr Ma'sume Sultan Begim'i Horasan'dan istenip getirtmigtim. Bu defa KAbil'e diindiiEiimiiz zaman nikAh ktydtm. Altt-yedi giin (2711 sonra, NAstr Mirza'run adamlartndan biri $aybak Han'rn Kandahar't muhasara ettiEi haberini getirdi. Mukim'in Zeminddver taraftna kaqmr$ olduEu ewelce zikredilmigti. O gidip, $aybak llan'r gdriir. $ah Bey'den de durmadan 335
334
KAT}IL
adan"rlar gider. Bunlalrn hiyle ve dtizeni yi.iziinden, (213 a) $aybak Han, benirn I{andahar'da oldufumu zannederek, Herat'tan, da$ yolu ile Itandahar tizet'ine stir'atle yiirtir. Tecrtibeli bir adam alan Kasrm Bey, bunu diigtitrerek, tahsildarlarla Kandahar'dan bizi gciCtiirttii. Gencin aynada gdrdudunii, ihtiyar pigmig tu!lada gii rii r.
$aybal< Han gelip, Ndsrr Mirza'yr Kandahar'da muhasara eder. Bu haber gelince, beyler Caglrtllarak, istigdre edildi. $u fikirler ortaya konuldu: iizbek ve $aybak Han gibi, yabancr bir hafk ve eski bir diigman, Timur Bey ofullarlnln elinde bulu-
nan biitiin eyiletleri ellerine geqirdiler. Ttirk ve gaiataydan bAzr koge ve bucitkta l
glt (1,
fUAYlS t501
-
2 tvtAYlS l50B)
lardr. Ben ve bdz.r icki beyler Hindistan tarafina gitmesi tercih ettik ve Lemgan'a harel<et ettik. Kandahar'tn zapttndan sonra, I(tlat ve Tcrn0k vilAyetleri Abdtiruezzak Mirza'ya verilmig ve Abdiirrezzak Mirza Ktlat'ta brrakrlmt5tr. (2721 6zbehler Kandahar'r muhasara edince, Abdiirrezzak Mirza Krlat'ta l
336 337
913 (t3 IUAYIS 1507
KABIT binmez' meydan okumafia bagladrlar' Atlar:a biner *rX".., buluncluklart yerden, claflala yiiriirnelerini Her hol bulunclufu yerden harekete gec' "rnrutti"t. ;i. Afganlar bir an bile miidafaada kalanrayarak' Afganlan frir oil aani atamathlar ve kagrverdiler'benden bir lou"iovuruX, dafla grktrm' Bir afgan ok atttm' usugtAa, kenardan kagryordu' Koluna afganr ele "r ;;;k"isabet eden afgan ile difler birkackazrfia vttgetirdiler. tbret igin, binlart
*"tirip ruldu.
Nigenhar Q73) tiimeninde, Adinap0r kurgadilsiinmeyenrn tin[n" inildi' Onceleri, ilerisini hiS Ne gitmek ;;, yurt fikri iizerinde durmuyorcluk' cle durmak igin i;; ;.t"r verilmig bir yer ve nebir haber altntnriuayyen bir yurt vardt; etlaftan idi' Ova.o, i"tftal gds editildi. Sonhabartn sonlart Civart tlnt' iutOun pirinci ekseriya kaldrrmrglardr' vunr". Alisek tiimeninin savrnrn. rykil zahlresr' ktgltk J;t;lt]L ia cok pirinq ektilderini ve askerin arzettiii oruaun temin etmek imkinr oldufiunu ilerleye' ler. Nigenh6Lr v6,disinden kalkrp' siir'atle (214 b) ;;, Saygil'den gegip, Piir-Emin deresine Asker iok pirins aldr' Piring tarlalart tuou, gittil.. "eteiincle icli. Ahalisi kagrp, dafilara qtktt' ffi;; gi-k"s k^lir dldiirijldii. piir-Emin deresinin crktnserk0p iqin qrkartlnrrstt' Dtin' trstnda birkaq yiBit -tatirler gelip' eatucak- daf iizerine diikleri zaman' damadr.. P0' ok atmafa basladrlar. Kastm Bey'in geqirdikleri r'an'o yet]sip, balta ile yaralayarak ele kagtrarak' P0' anda, yifitler tekrar dilniip. onlart bir Oarr', Xui'tarrrlar' I(dfirlerin piring tarlastnda gelindi' gece kahntp, gok zahire ahnarak' ordugdha
-
2lvlAYlS
1508)
Bu
MendrAver tiimeni civannda bulundufumuz zaman, gimcli $ah I{asan'rn nikAhrnda bulunan, Mukirn'in Malt-Qiictil< adh krzr Kasrm l(
pa baglanildr.
O gtinlerde Molla Mirek Ferketi, NAsrr Mirza'nrn yanrndan gelip, $aybak Han'rn, Kandahar'rn drq kurganrnr zapteclerek, (274) erl
Nireht0'ye grindermig; Nirehtu'dekiler, ona
kargt 339
338
91, ( l3 IvtAYlS I t07
-
2 rllAYls
1508)
isyan edip, kurgant ele gegirmigler. Bu yiizden sulha benzer bir Sey yaptp, geri dciner. Krg ortasr olmasrna rafnren, birkag giin sonra, Bddic yolu ile I{ibil'e geldik. Birdic'in irst taraftnda bir taqa, buradan gelip geetigimizin tarihinin kazrlmasrru emrettim. H,df.rz Mirek yazdt ve irstad Sah Muhammed ta$l oydu; acele olduiu igin, iyi oyamadr. Gazne'yi Ndsrr Mirza'ya ihsan ettim. Abdi.imezzak Mirza'ya NigenhAr tilmeni, Mendr6'' ver, Dere-i N0r, Kiiner ve N0rgil verildi. Bu gti' ne kadar Timur Bey'in evlAdlarrna, saltanata ragmen, mirza derlerdi. Bu defa bana padiSah demelerini emrettim. Bu senenin sonlartnda, Salt gecesi, Zilkide ayrnln (215 b) diirdiinde, g0ne$ Hfit burcunda iken' Kibil'in erkinde Humayun diinyaya geldi. Do$um tarihini, S&ir MevlinA Seydi (Sultan tlumayun I{an) ve KAbil'in kiiqiik gAirlerinden biri (Sah-i fir0z kadr) geklinde, tesbit etmiglerdir. UC - ddrt giin sonra, Humayun adt verildi. Humayun dofduktan sonra carbaEa gtktlarak, Q75, doium dii' Eiinii yaprldr. Bey ve emirler, biiyiikler ve kiigiik' ler dtiftin hediyeleri getirdiler. Pek eok ak akee toplandr. Ondan ewel bu kadar gok ak akee bir arada giiriilmemigtir. Qok gqel bir diiEtin oldu'
340
DOKUZ YUZ ON DORT SE]\IEST VEKAYTT
Bu bahar Mukur civannda bulunan Mehmend afganlannrn bir klsmt iizerine akrn edildi. Akrndan dtjndtikten birkae gtin sonra, Kog Bey, Fakir Ali, Kerimdid ve Baba Qehre kagmaya teqebbiis etmigler. Bundan haber ahnarak, adam grinderildi ve lstergaq agafrsrnda yakalanrp getirildiler. Cihanglr Mirza'nrn hayatrnda da, bunlarrn sdyledifii bazr fena sdzleri bana arzetmiglerdi. Hepsinin pazarda idam edilmelerini emrettim. Kaprya getirip, ip gekip tam asmaya hazrrlandrklan zaman, Kasrm Bey, Halife'yi gdndererek, rsrarlarla giinahlarrnrn affedilmesini diledi. Beyin hatrn igin, kanlannr bafr5ladrm ve hapse atrlmalannr emrettim. Bu esnada Hu.qrev $ah'rn hisarh ve kunduzlu (216 a) niikerlerinden ve mofullarrn biiytiklerinden Qelme, Ali Seyid, Semke, $ir Kuh tkii Sdlim; Hus. rev $ah'rn ga[ataylardan itibar ettiii ncikerlerinden; Sultan Ali Qehre ve Huda-BahS ve tiirkmenierden Siiyi.indijk ve $ah Nazar kumandasrnda bulunanlhr, iki-0S bin iyi yifit, aralarrnda gizlice konusup anlagarak, kdtiili.ik yapmaya karar vermigler. Bu zikredilenler, Hoca-RivAc dni.inde, Song-Kurgan gaytrtndan QAlak ea}'lrlna kadar olan yerlerde oturrnuglardr. Abdlirrezzak Mirza, Nigenh6.r'dan gelip, 34t
KABIT
Dih.Afgan'cla oturmustu. Muhib AIi Kttrqt, bir-iki Flalife ile Molla 6u1u bunlarrn bdyle toplancltklartnt Baba')'a sdyler. Bu iqi bana cla irrra ettiler. Inatrtlacak bir s)z ohnadrfir igin, pervd edilnledi' Bir gece qarbagdrt clivanharrede oturuyordum; yatst vaktinde, bir taraftan Q76\ Musa Hoca tekrar bir adamla acele gelip, mo[ullann muhakkak diisman ohnak niyetincle oldul
DOKUZ YtrZ YIRMI BES SENEST VEKAYII
Muharrem ayrnln ilk Pazartesi giinii Qenddvel v6disinin aqaEr krsmrnda Siddetli bfu zehele oldu ve niicumi yarlm saat kadar devarn etti. Frtesi sabah oradan kalkrp, Bec0r kurganrnr zorlamak niyeti ile, kurganrn yakrmna indik. DilezAk afganlanndan bir muteber adamr, Bectir sultanr ve halktna, kulluk gdstererek, kaleyi teslim etmeleri hususunda nasihatlarda bulunmast igin, grinderdik. Bu talisiz ve cahil halk nasihab kabul etmeyerek, mdnasu cevaplar verdiler. Askere kalkan, merdiven ve kurgan zaph igin l6zrm olan difer hazrrltklart yapmalarr emredildi. Bu ig igin, bir giin bu yurtta oturuldu.
Muharremin ddrdi.incii Pergembe Bunti, askerin, arhlar giyip sil8hlanarak, atlara binmeleri; sol kolun ilerleyerek, Bec0r kurganrrun yukarl tarafinda
suyun stf yerinden gegip, kurgarun Simdl tarafina inmesi, merkezin (2I7 a) kurgantn simdl-i garbisinde, suyu gegmeden, arlzah ytikseklige ve tepeli yere inmesi ve sa$ kolun agafrdaki kaprntn garbtna (277) inmesi en'rredildi. Dost Bey kumandastnda olan sol kol beyleri, suyu geqip indikleri zaman, kurgandan yuz-ytjrz elli kadar yaya grktp, ok atmaya bagladrlar. Bu beyler de onlartn i.izerine yiiriiyerek, ok atrp, yayalarr duvann dibine kadar takip ede343
342
KAI}IL
925
rek, kurgnna soktular. IVIblla Abdiilrnelik Hasti, adamlarr ile birlikte, duvann dibine kadar ytiriimibti.i. EEcr nrerdiven' vc l<:rlkan hazrr olsa ve giin de geg olmasa icli, o saat kurgan zaptedilirdi. Molla Tfirk
.frli ve Tengri-Birdi'nin nijlcerleri diisntanla
ktltqla
vurugarak, onlarr ma$0p edip, baglannt kesip getirdiler. Her birine mtikAfat vaad edildi. Bec0r halkt tiilenk sesinden hig korkrnuyor ve bilaliis ttifenk sesini duyunca, alay ederel(, tahl
('
OCAK r5t9
* Zt AI{ALIK l5l9)
merdivenden. daha evvel grktp, bir miiddettten beri harp ve dalpla me.sguldii. I\Ierkezin bulunduEu yerden Muhammed Ali Ceng-Ceng ve ki.igiik kardegi Nevr0z,
her biri birer merdivene gtktp, mrzrakla ve ktltgla vurugtular. Bir merdivene de Baba Yasavul gtktp, balta ile kurganrn duvartnt yr.kmak ve bozmakla nresgfrldii. Birqok yigitler orada iyi hareket edip, gok ok (218 a) yaidrrarak, dtismantn bas kaldtrmaslna inrkdn btral<ma.drlar. Bazt yifiitler de, diigrrlanln harp ve darbrna hig aldtrnradan, ok ve yaylna bakrnadan, kurgant delnrek ve bozmakla mesgul idiler. Ku$luk vakti gelmisti, Dost Bey'in adamlarlnln kazmakta olduklarr qimdl-i $arki burcu delinerek, Dost Bey'in adamlan diigmant kagtnp, burc iizerine Srktrlar. O anda merkez adamlart da nrerdivenlerden kalet'e grktrlar. Ytice Tannnln l0tfu ve inayeti ile, bu kadar mazbut ve miistahkern bir kurgan ni.icOmi iki - tig saat iginde zaptedildi. YiEitler ellerinde olan biitiin gayret ve ihtimamr gosterdiler; kahramanltli Serefi ve iyi ad kazandrlar.
Bec0r halkr dlismandt ve hududu agan diiqmanhktdn ba5ka, bu halk arasrnda kAfirlerin 6deti yayrlmrg ve islim ideti o siirli arasrnda zayi olduSu igirr, katliam yaprlarak, kadrn ye gocuklannln hepsi esir edildi. Kurganrn gark tarafrnda muharebe olmadtfr iein, bir mikdar adam kaqrp kurtuldu. Tahrninen tiq blnden fazla adam kesilmigtir. Kurgan zaptedildikten sonra, girip kurganr seyrettik. Duvarlarda, evlerde, sokal< ve civarda saylslz 6li.i y611yordu. Gelip gegenler, rili.iler lizerinden yiiriiyorlardt. Seyirderr diiniip, sultanlannrn (218 b) evine indik. Bec0r vilayctini Hoca Kel.rn'a ihsan ettik. Ona yar345
929
KABIL
drm olarak birqok iyi yiEitler tAyin (279)'edildikten sonra, ak6am vaktinde. ordugAha gelindi. Brtesi sabah kalktp, Bec0r vAdisindeki Baba Kara Cesnresine inildi. Geri kalan birl
(t
OCAK t5t9
-
23 ARALTK t5t9)
Sevgili ile ahd ve karanmrz boylc de6ildi; hicrin beni nihayet soktu ve sabrrsrz etti. lnsan za-anrrr igvelerine kargr ne qAre bulabilir ki, sonunda cevr ile yin yirdan ayrrdr.
Muharrem aylnrn on yedinci Qargamba giinii, Sultan Veys Sevd.di'nin muanzl, Sultan AlAeddin Sevddi (280) gelip mi.ilAzemet etti. Pergembe gtinii Bec0r ile Qenddvel arasrndaici dafda avlandrk. Bu daEm geyifi kap-karadrr; kuyrufu bagka bir renktedir. Galiba bunCan agafrdaki Hindistan geyifi hep kap-karadrr. O giin bir san kuq ele geeti. O da kara idi; gcizleri de kara idi. O giirr kartal bir geyik kakaladr.
Askerin zahiresi azalmrgtr. Kehrac
b)
deresine
gidip,, zahire aldrl
347
346
925
KABIL
Sultan Veys SevAdi'nin ittifakr ile, asker ihtiyacr igin, Kehr6c ahalisine ddrt bin bSek yiikii zahire vergi konuldu. Bu zahirenin tahsili igin, Sul' tan Veys giinderildi. Kaba dai ahalisi' hig bir zaman' briyle vergi vermemi$ olduklan igin, zahireyi vere* meyerek, stktnttYa diiSti.iler. Muharrem aylnrn yirmi iigiincii Sah giinii asker' Hindu Bey kumandaslnda, Penc-K0re'ye akrna gdnderildi. (220 a) Penc-K0re, dafrtn ortastndan biraz yukanda bulunmaktddrr. Penc-Kore kiiylerine varabilmek igin, bir kiir0he yaktn yamac, brmanmak lAam* dr. Ahalisi kagrp gitmiSti. (2S1) Bir mikdar davar,' iikiiz ve birgok zahire getirdilei. Ertesi sabah asker, Kog Bey kumandastna, tekrar aktna g
(Bu sdziin tafsildtr Sudur: onun iiz kardeqlerin' den o zamana kaclar, ondan kugiik ve difierlerinin" hepsrnden biiyi.ik bir oflan ve iie krz kardegi vardr' Mihr.iCan'danbaskalarrkiigiikkeniildiiler.Bir6z
It
OCAK r5re
* 2l
ARALTK t519)
kardeg eok istiyordu. O giinlerde Dildar Afaga gebe idi. Ben: "Onun bir tiz kardesi olsa idi, ne olur-
dedim. Valide hazretleri: "E[er Dildar ASaga bir oflan dofurur.sa ve onu alrp biiyiitsem, flq"
Ben: de"eok iyi olur" - ded.iler. - krz - ml arastnda o$an dim. Kadtnlar olacak, yoksa mr olacak, diye, bir fala bakmak Adeti vardrr. lki kA$rttan birine Ali veya Hasan ve di$erine Fatma yazrp, bu iki kdErdt gamurla yufurup, bunlarr bir testi su iqine koyarlar. Hangisi 6nce agrhrsa, ona gdre hiikmederler. Erkek grkarsa erl<ek, krz gr-. olacak derler. Fala baktrlar; erkek erkkarsa - krz tr. Mtjde oldufu iqin, (282) hemen bil rnektup yazrp giinderdik. Birkag giin sonra, Tann bir erkek qocuk ihsan etti. Mektup almadan i.ig giin evvel, gocuk di.inyaya gelir gelmeZ, oDU zorla annesinin yanrndan alarak, evimize getirip, muhafaza etmi5ler. Dofiurn haberini grinderdiler. Bn haber Bihre ahndr$r zaman geldi ve brrnu u$ur saydrk. Adrnr Hindal koydular. Bu suretle o benim hem kiiqiik kardegim, hem de oflum oluyor). Bu yurtta bulundufumuz zaman, Mindig vil6, yetinde, derenin ortasrnda, bir ytiksek yerin ilzerinde taglardan biiyi.ik bir suffa yaprldr. Oraya ak eadtr, methali ile birlikte, srfdr. Bu suffanrn tagrnt hep nasrl olur"
iCki ve sipAhiler taqrdrlar. Yusuf-Zeyi afganlanndan Melik Si.ileyman $ah'rn oilu Melik gah Mansur gelmigti ve sadakat (220 b) g
un krzr ile birlikte, Yusuf-Zeyi'nin vergisinin gel-
349 348
KABIL
mekte olcluiu haberi geldi. AkSam iistii Sarap sohbeti yaprldr. Sohbete Sultan AlAeddin de davet edilerek, has hil'at ihsan edildi. Pazar giini.i, aytn yirmi sekizinde kalkrp, Keh'
r6.cderesindengrkrpindik.$ahMansur'unktieiik
karde$i Tavus Han, zikri geQen yeSenini, bu yurtta
iken,getirdi.Bis0thalkrnrnBecfirkurgantilemti' nasebeti olduEundan, onlart giiq ettirip, Becfir kur' ganrna getirrrresi igirt, Yusuf Ali Bekdvul oiaya giinderildi. Kdbil'cle kalan askerlere de, gelmeleri igin' fermanlar giinderildi.
Cuma giinii, Safer cylnln iieiinde, Penc-K0re suyu ile Bec0r suyunun birlestiEi yere inildi' Pazar giinii, ayrn beginde Bec0r'a gidilip, Hoea KelAn'tn evincle iCki sohbeti yaprldr. Sah gi.inii' ayln yedisinde beyleri ve Diiezik afganlarlnln biiyiiklerini ga[trrp, istigdre ederek, $una karar verildi: Senenin sonu'gelrnis ve giinegin HOt burcuna girmesine bir-iki giin kalmtgttr; ovalardaki ekini de tamamen kaldtrmtglar. Bu zamanda Sev6'd'a gidersek, asker, zahire bulamayarak, miiskilit Cekecektir. (22L a) Onun iCin Enbdher ve Pdni'Yili yolu ile yiirtyerek, Hesnagar'tn yrrkan tarafindan SevAd suyunu gegip' Yu' sui-Zefi'ye ait Sengiir'MAh0ra karststnclaki ovada oturan (2S3) Yusuf'Zeyi ile Muhammed-Zeyi afganlartna aktn etmek lAzrmdrr. Gelecek sene biraz er' ken, ekin zamantnda gelip, bu afganlarrn isini kiikiinden halletmek lizrrn. - Buna karar verip' ertesi Alieddin'e Qar5amba gunii Sultan Veys ile Sultan vemiisaade vaatlerle ve hil'atlar ihsan edip, "ttut rerek, oradan kalktp, Becfir kargtsrna indik' $ah 350
925
(t
OCAK l5t9
*
23 ARALIK r5l9)
Mansur'un ktzt, seferden diiniinceye kadar, Becirr kurganrnda btraktldt. Ertesi giin l
KABIT.
di.HusrevK6keltpsileAlrmediPervancrbirrntkdar adarnla, afrrlrklara kargt giinderildi; SaIt g0nii' aytn on cldritinle, Makam'a indisirniz zaman' gelip bize iltlhak ettiler. adlr $u otuz-ktrk sene iqinde, $ehbdz Kalender
lirmtutridgrkmrsveYusuf-Zeyi'ninbir.klsmtile Dilezdklann bir kisrnrnr dinden grkaran bu kalender Q22 i-it. Makam daErnrn iiniinde.atgakga birvedaB gtigok i)'iotutt*aktadrr. Biitiin ovalat'a nizrr ".rui'tepedir.$ehbAzKalender'inkabriorada..idj. Gezerken' oraya gelclinr' Tetkik edildi' - "Biiyle
havadarbiryerdemiilhidbirkalenderinkabrlne miinasebetle bulunuyof' .-
diye hattra geldi' Emrettim; bozup, orasrru diim-diiz ettiler' Qok giizel ve ve hayadar bir yer. oldu$u igln, mdcun yiyerek, bir miiddet orada oturduk.
Bcc0r'dan,Bihre'yeyiiriimekniyetiile-'cl6niilmiistti. Kibil'e geldiBlmizden berl hep Hindistan seferi nivetinde idik; bizt miniler yiiziinden' nasip-ol' *uyo"io. uC-diirt ay devam eden Bectr seferinden de askerin eline mi.ihim bir gey gegmedi' Hindistan'ln hududt[nda olan Bihre yakrrr oldu$u igin'
-"Derhalvea[trhksrzgirsekde,askertnelinebir geyler gecse" -- diye hattrdan gegti' Bu niyetfe dii-
indifimlz zaa"rr,'Uunusadrkolanbazrlarl:-"Hindistan'a.$irileeek olursa, esaslt girilmelidir' Askerin bir. knyt
neret<, afganlara akrn edip, Makam'a
Kabil'dekatdr;birmikdarlylyiEitdeBec0r'dabt. rakrldr.Atlannzayrflrfiryiiziinden,birgoklartdaLetngan'adiindiiler.Rurayagelenlerindeatlarr-ijVlebit: kosamaz[in vaziyettedlr ki, bir giin bilc stkrmakul idl; iiy. urz*ttiler- Vikra bu siizlcr i;' 332
-
925
('
OCAK
|ttg - 2t
ARALIK r5r9)
fakat artrk karar verilmigti ve bu hesaplara bakmddan, sabahleyin (222b1 kalkrp, Sind (285) suyunun gcgidine do$ru hareket ettik. Sind nehrinin gegidini aramak igin, Mir Muhammed CAlebAn, biiyiik ve kiigiik kardesleri, yanlanna birkag yiBit verilerek, nehrin yukarr ve agait taraflartna giinderildiler. Askeri nehir tarafina giinderip, kendim gergedan avlamak igin, Glirkhine dedikleri Seviti tarafina gittim. Birkag gergedan peyda oldu. Fakat cengel gok srkil; gengelden Crkmadt. Bir yavrulu gergedan diizli.iEe grkrp, kagmaya bagladl Birgok ok ahldt. Kendini
yakrndaki cengele atfi. Cengele ates verdiler, fakat o gergedan bulunamadr. Di[er bir gergedan yavrusu ateste yanrn6, ktvrantyordu; bofazladtlar ve herkes bir parqa aldr. Sevdti'den dbniip etraft iyice dolagtrktrin sonra, yatsr vaktinde ordugiha geldik Gegit aramaya gidenler, bir gegit bulup gelmiglerdi. Ertesi sabah Pergembe giinii, ayrn on alUstnda, at, deve ve yiiklerle gegitten gegildi. OrdugAh pazarlru, yayalart ve egekleri salla gegirdiler. O giin geqit bagrnda iken, Nil6bldar zrrhlt bir at ve iig yiiz gahruhi ile gelip giirdiiler. Halkm hepsi gegince, aynr eiin ttBle vaktinde hareket edilip, gecenin bir pasna kadar yiiriiyerek, Kegek0t suyunun yakmma inildi. Oradan sabah hareketle, Kegek0t suyu gegilip, d,$leye yaktn Sengd6ki gegidi aglarak, (223 a) inildi. Seyid Kasrm ESik-AEa artgr (gagdavul) idi. Arkadan, aprl*lar arkasmda gelmekte olan giicOrlart ele gegirerek, birkeg ba5 kesip getirdi. SengdAki'den seher vaktinde hareket edilip, tiBle vaktinden az sonra, S0hin suru geqilerelt, inildi. Askerin ark'asr gece yarrcrna kadar gelmekte devam etti. Qok uzun 353
KABIT
giiC idi; atlann kuwetsizlifii ve zayrfltBt yiizi.inden, fevkaldde giig oldu. Birgok at geri kaldt.
bir
Bihre'den gimflle doErlr yedi kiirOh mesafede bir da$ vardrr. Bu da[,, ZalemA.me ve difer baa kitap' larda K0h-i COd adr ile anrlrr. Bu adrn verilmesinin sebebi mal0m d€ildi; sonralarr mal0m oldu: Bu daBda, bir baba neslinden, iki krsrm halk vardtr; birine C0d, diEerine (286) Cenc0he derler. Bu daE' daki ve Nilab ile Bihre arasmdaki kabilelere, bunlar eskiden beri hiikiim ve ferman yiiriitegelmisler. L&' kin ahbapga ve kardesge bir hiikfimet. Halktan her tstediklerini alamazlar. Eskiden beri vergi gibi bir gey tesbit etmigler; bunlann ahgr ve onlarrn veri5i bu tesbit edilenden fazla veya. eksik olamaz. Tesbit ettikleri Sudur; ev bagtna bir sahruhi verirler; her aile de yedi Sahruhi verir ve askere de giderle.. C.Od ve Cenc0he'nin her ikisi birkag Subeye aynlrr. Bihre'nin yedi kiirirh mesafesinde bulunan bu daB Kigmir daBlarrndan olan Hindikus dafr bu (223b) ayrtlarak, cenub-t garbiye uzsrl' daElara bitisiktir mak suretiyle, Dink0t'un ayafrnda Sind nehrine miintehi olur. Bu dalrn yansrnda C0d ve yarstnda da Cencfihe oturur. Bu da[a, Cfid'a nisbetle, Kuh'i C{id demislerdir. Bunlartn itibarh olan biiyiiEiine rey diye hitap ederler; diEer kiiciik kardeSi ve oEluna m e I i k derler. Cenc0heler Lenger' Han'rn dayrlarr olur. S0hin suyunun civprrndaki kabilelerin hAkiminin adr Melik Hest idi. Afil a& Esed'dir. Hin' distanhlar triiyle hareketleri bazan sakin okurlar; habefe hebr dedikleri gibi, esed:e de esd demigler ve git-gide hest olmugtur.
925
(t ocAK
15t9
* 2t ARALIK l5l9)
Lenger Han, iner inmez, Melik Hest CencOhe" ye gijnderildi. Acele gidip, inayet ve $efkatimizden iimitlendirerek, yatst vaktinde kendisini altp getir' .di. Bir zrrhh at getirip. mi.ildzemet etti. Kendisi yirmi iki-yirmi tiC yaglannda vardt. Bunlarm ha1ruan siiriileri ordug6hrn etraf ve civannda pek goktu. Hil6 Hindistan'r ele geqirmek niyetinde idik. Bihre' Hosflb, eanab ve Ceny0t gibi, bu birkag viliyet, kag zamandtr tiirk tasarrufunda idi ve bunlarr kendi. mi.ilkiimi,iz gibi tasavrmr ederdik; zorla veya sulhle kendimizin mutasamf olacafrmna emindik. Bu se' beple bu daE halkr ile iyi miinasebette bulunmak vflcip ve lAzrmdr. (224a) Onrln igin: "Hig kimse - ucu (287) bunlarm hayvan strillerine, ip ve i[rte dikrrrklanna dahi zatar ve ziyan yapmaslnlar" ye ferman oldu. Oradan sabah kalkrp, iiEle'vaktinde KeJde-Kehdr'a gelip indik. Etraf ve civan bol otluk idi. Bu Kelde-Kehdr gok gi.izel bir yerdedir. Bihre'nin on kiir0h mesafesinde, COd daErnrn arastnda, di.izlfik ve bu dtizli.iE'i,in ortasrnda bi.iyiik bir giil bulunur. Bu giil, etrafrndaki dailardan toplanan yafmur sularrndan h&srl olmugtur. Mesahast tiC k0nihe yaktndtr. $imdl tarafinda giizel bir gayrr vardr. Garbtnda, daErn tepesinde, bir ge$me vardtr. Bu su, giile bakan tepelerde oturmak imkimnr verdiEi igin, bura' da Ba[a Safa adrnda bir bahge yaptrrdtm. qok giizel' havah ve safah bir yerdedir. Niiekim izalu gelecektir. Kelde-Kehflr'dan seher vaktinde hareket edildi. Hemt6t0 (Hembdt0) gegidinin ba$rnda, yerlilerden birkag kifi, az bir hediye ile gelip, mtlizemet etti. Abd0rrahim $rgavul, bu gelen adamlarla birlikte, Bih355
354
KABIT
re halklnl kazanmaya gahsip: - "S'p vilayetler eskiden beri tiirkiin olagelmigtir; sakrn, korku ve teliga yol verip, halkr bozulmaya btrakmastnlar; bu viiay.t halkr ile samimiyetimiz vardtr ve yafma edilrliye siiylemesi igin, Bihrc'ye giinmeyecektil" delildi. KuSluk vakti gegidin dibine inip' Q24b\
KurbanQarhiveAbdiilmiil0kHesti(Kasti)idare. ri"a. r'edi-sekiz kisi, haber almak iein' ileri giinderildi. Ileri gidenlerden Mir Muhammed Mehdi Hoca biradanrgetirdi.Bttesnadaafganlarrnbtiyi'iklerinden birkagr hediyelerle gelip, mi'ildzemet ettiler' g.rrrl*"'t enger Han ile. birlikie, halkr kazanmak igin' Bihre halktna giinderildi' Gegidi oSlP' cengelden tanzim ctkarak, sa$, sol kollar ve merkez saflart ettik' uiiUnis'olOugu halde, Bihre'ye dofru hareket pevlet YusUf Han Bihre'ye yaklagtr[,rmlz zaman, Hayl'in ogtu ati Han'tn adamlartnclan Dive Hindu geile Sikttr'nun o[lu, Rihre'nin reisleri ile birlikte lerek, bir at hediye edip, rniilAzemet ettiler' O$leye vermeden' l;;;, izssl Bihre halkrna zarar ve ziyan 'kenarmda bir Bihre'nin Sarkrnda, Behet su]runun otlufa inildi. Timur Bey'in Hindistan seferinden beri' Bihre' vilAyet' TiHo$Frb, Qnndb ve Ceny0t gibi, birkag *ut n.y;in evldtlarmrn ve onlartn tdbi ve mensuplanntn tasarrufunda bulunuyordu' $ahruh Mirza'nrn torunu olan Suyurgatmtg Mirua'nrn oflu Sultan'
Mes'uclMirzalnrnki,KabilveT'dbilviliyetinin ona idaresi o zaman onun elinde bulunduffu igin'
yetiStirdiklerinden Sultan Mes'ud Kabifi derlerdi Han Mir Ali Bey'in ofullarr Baba Kabili' Derya IIan' Apak (225 al ve sonralan Gazi Han dedikleri 356
925
It OCAK.l5t9 -
13 ARALIK It19)
Sultan Mes'ud Mirza'ntn oElu Ali Asgar Mirzaldan sonra, Kabil, Zebil ve bu zikredilen Hindistan vilayet ve pergenelerine zorla sahip olmuglardr. Sultan EbO Said Mirza zamanlnda Kdbil ile Gazne bunlartn elin-r den grktr; Hindistan'daki viliyetler ise, bunlartn elincle kaldr. 'Dokuz yiiz on senesinde (1504), Kibil'e ilk geldiEim sene, Hindlstan'a girmek niyeti ile, Hayber'den gegerek, PeriAd0r'a geldiiim zaman, Baki Qaganyini'nin gayreti ile, agaft Benge$, taraftnda bulunatt Kiihet'e ytirlinerek, Afganistan'tn birgok yerlerine akrn edilip, Benn0 ve Degt yaprna edildikten sonra, Diiki yolu ile grktldr. Bihre, Hoseb ve eanib idaresi Mir Ali'nin torunu Gazi Han'tn oplu Seyid Ali Han'a aitti. O tskender Behl0l adrna hutbe okur ve ona tdbi idi. Bu seferrlen ku5kulanrp, Eihre'yi btrakarak, Behet suyundan gegip, Bihre kdylerinden $irk0t'e yerle$misti. Bir-iki sene sonra, bizim yiiai.imiizden, Seyid Ali Han ile afganlar bozu$tular. O da bu yiizden korku ve tel6$a kaptlarak, bu vilAyetleri, o zamanlarda Lihur hdkimi olan Devlet Han Tatar Han Yusuf-Hayl'e (225 b) teslim etti. Devlet Han Bihre'yi btiyiik oilu Ali Han'a vermigti. O vakit (289) Bihre Ali Han'rn tasarmfunda idi. Devlet Han'rn babasr Tatar Han, gtktp Hindistan'a mutasarrrf olduktan sonra, Behl0l'0 padisah yapan alil-yedi serdardan biri idi ve Setliic nehrinin gimdl tarafindaki viliyetlerin hepsi bu Tatar Han'da idi. Bu vildyetlerin hdsrlatr iiq ktirurdan biraz fazladtr. Tatar Han'rn vetatrndan sonra, Sultan l.skender, padisahhSt zamanrnda, bu vildyeti Tatar Han'fn evlidrndan almrgtr. Benim Kabil vildyetine geldiBimden bir-ikl sene ewel, yalnz Lih0r'u Devlet Han'a vermisti, 357
KABIT
Ertesi giin baa miinasip yerlere akrnerlar giinderildi. O gtin Bihre'yi gezdim. Sengiir FIan Cenc0he o giin gelerek, at hediye edip, mi,ildzemet etti. Qargamba gtinii, ayrn yirmi ikisinde, Bihre'nin btiyiikleri ile tticearlannr qagrnp, diirt yiiz bin gahmhi fidye-i necat almmasrna karar verilerek, tahsildarlar tayin edildi. Tekrar hareket edip, etrafr seyrettik ve bir gemiye binerek, mAcun yedik. Bihre ve Hogdb'da oturan bel0clere Haydar Alemdar giinderilmigti. Pergembe sabahr, b6dem gigeEi renginde cins bir at hediye edip, mtl&zemet ettiler. A.skerin Bihre'halkrna kargr yolsuz hareket ederek, soyduklartnr arzettiler. (2?.6 al Adamlar giinderip, yolsuz hareket edenlerin bazrlannr idam ettirerck, bazrlarulrn da burunlarrnr delip, ordugfihta gezdirttim. Cuma gi.inii hogdblrlann arz-r hili geldi. Hogib'a gitmeye, $ah $iicfl Argun'un oflu Sah Hasan memur edildi. Cumartesi giinli, ayrn yirmi besinde, $ah Hasan Ho$&b'a giinderildi. Pazar gunii 6yle yafmur yafdt'ki, biiti.in dtiz yerler su oldu. Bihre ile ordugihm bulundu$u baheeler arasrnda kiiqiik bir su vardt; 6[le vaktine kadar bunun geniSliEi bi.iyiik bir nehir kadar oldu. Bihre'nin yakrnrnda, bir ok attmrndan fazla yerden gegit yoktui at yi.zdiirerek gegerlerdi. Of,Ieden sonra, yiikselen suyu giirmek igin, hareket ettim. Yafimur ve futma o kadar artil ki, d6ntip ordugdha gelmek bile tehlikeli oldu. (290) Ogleden sonra, bu ylikselmig olan sudan, at yiizdiirer€k, gegtim. Askerde fevkaldde korku uyandl. QoEu gadrr ve aSrr ytklerini brrakrp, arh ve silihlarml omuzlanna ahp, gtplak atlarrnr ytizdtirerek, gegtiler. DiD yerlerin hepsi su alfinda kalmrstr. Sabahleyin gemi358
92' (, ocAK trtg _ 2'
ARALTK t5t9)
ler getirip, askerin gogu gadrr ve esyalarlnl gemi ile gegirdiler. oEleye yakrn KoC Bey,in adamlig, bir ger'i kadar suyun yukan tarafina gidip, gegit bir buldular. Geride kalanlar, gegitten gegtiler. Cihan-Numd dedikleri Bihre kurganrnrn iginde (226b) bir giin kahnarak, sah sabah hareket edilip, yaEmur ve sel korkusundan, Bihre'nin rafinda bulunan tepelerin iizerine inildi. simar taTesbit edilen paraJn vermekte ihm.ll gdsteriyorlardr. Viltyeti d6rt krsma aynp, beylere b*,, iit katle tamamlamalarrnr u-"uitirn. Bir krsma _ life, bir krsma Kog, bir krsma _ NAsrr veHabir da Seyid Kasrm ile Muhib Ali r6yin !f"t" diler. Tiirklerin oturdukra' viliiyeileri kendimizin "Al saymrytrk. Onun igin onlar yafma edilmedi. Halk arasrnda, efer sulh igin elgi giderse, tiirke ait olan vilAyeilerin mi.iskil0t glkarmayacaklan sdyleniyordu. Bdyrece Rebii,ilew.r ilk pergembe gi'ini.i, babasr surtan lskender'in "yrnrn son bes-Jtr ay iginde iilmesi lizerine, Hindistan su saltanatrnr eline almry olan Sultan tbrahim'e, elci olarak, Molla Miirgid'i tAyin ettik ve bir doian giinderip, eskiden tiirke ait olan vild,yeileri istedik. Devlet Han,a ve Sultan lbrahim'e yazrlmrg mektuplan teslim edip, a*rzdan sdylenecek siizleri de sriyleyerek, nnoil'a Miirsid'e izin verildi. , Bu Hindistan ahalisi ve bilhassa afganlar gok ahmak, rey ve tedbircten mahrum insanlarmrS. Ne dti$manhk ile yiirtime ve l<arsr koymastnt ve ne de dostluk yol e2T al ve tarzrni tutabildiler. Gtinder_ diEimiz adamr Devlet lfan, (2gl) kag giin Lihgr,da ahkoyarak, ne kendisr g
KABIT
gtinderdi. BirkaC ay scnra, gdnderdisimiz adam, hig bir cevap almadan, Kdbil'e geldi. Cuma giinii, ayrn sekizinde Simdi tiifenk-enddz olan $aybak Piydde ile DerviS Ali PiyA{e, Kebil,den arz-r hallerle, Hindal'rn dofidufu haberini getirdiler. Bu haber Hind'in teshiri zamanrncla geldipi igin, bunu ufur sayarak, ona Hindal adrnr verdim. lianber Bey de Belh'ten Muhanrnied-Zaman Mirza'run arz-l hallerini getirdi. Ertesi gtin, divan dafrldrktan sonra, gezmeye grkarak, bir gemide rakr igildi. Meclis ehli, Hoca Dost H6vend, Husrev, Mirirri, Mirza Kuh, t\Iuhammedi, Ahmedi, Gedayi, N0man, Lenger Han, Rfih Dem, Kasrm Ali Tirydl
92t It ocAK t5t9
-
2t
ARALTK t5l9)
sohbeti ile iCki sohbeti hig bir zaman birbirine uymadrii igin, fevkalAde miiteessir oldular. Ben: "Sohbeti boznrayrn, rakl igmek (292) isteyen adam, rakr igsin; mAcun isteyen adam, mdcun yesin ve hig kimse birbirine taarruz ile dil uzatmasrn" dedim. yediler. Baalan rakr igtiler ve bazrlan da micun Bir mtiddet sbhbet tekelliifle devam etti. Baba Can Kanbuzi sohbette yoktu; ak gadrra geldipimiz zarnan, onu da gafrrthk. Rakr igmek arzu etti. Terdi I\luhammed Krpqirk'r da gairrtarak, sarhoglarla hemsohbet yaptlk. I\{ieun sohbeti ile rakr ve Sarap sohbeti hig bir zarnan birbirine uymaz. Sarho$lar her l.araftan kiitii sozler sdyleme.ve ba$ladrlar. Taarruzlanrun gogu mdcuna ve m6.cun kullananlara kargr idi. Baba Can da sarho,s olup, gok fena sdzler sriyledi. Terdi Muhammed'i de sarhoglar. dolu dolu kadehleri arka arkaya sunarak, M bir zamanda ta. mamen sarhog etr.iler. Her ne kadar islAha gayret (228 al ettik ise de, fayda etmedi. Qok rezalet oldu. .Sohbetin tadr kagtr ve nihayet her turafa daErldrlar. Pazar ertesi gtinii, alnn beginde, Bihre Hindu Bey'e verildi. Sah gi.inii, CAnAb vildyetini I{iiseyin lkrAk'e ihsan edip, onun oraya gitmesine mtisaade ettik. Bu esnada Seyid Ali Flan'rn Minirqihr Han adIt ollu gelip, mtildzemet etti. O, Hindistan'dan 5rukanl
KABIT tepede kdyler yaplp oturmuglardrr. Bunlarrn hdkim ve btiyiikleri Keker kabilesidir. Bunlann hdkimiyeti de COd ve Cenc0' he'nin hikimiyetine benzer. Bu daBrn eteEindeki kabilelerin h0kimiyeti, o zamanlarda, aynl babanrn ofullan olan Tatar Keker ile Hiti Keker elinde idi. Bunlar kardeg Cocuklart idiler. Bunlarm m0stahkem yerleri yar ve kayahklardtr. Tatar'tn bulunduEu yerin adr Pir&le idi. Karh dafdan oldukga aga[tda bulunuyordu.. H&ti'nin vilAyeti (293) ise, dapa bitisiktir. Kdlencer, Beb0 Han (228 b) Bis0t'a ait idi. Hiti onu da kendirre t6bi etmiSti. Tatar Keker, Devlet Han'r gtirmiistii ve ona itaat eder eibi idi. Hiti lse, gitmiyordu; fitne ve fesatla mesgfildii. Tatar, Hindistan beylerinin siizii ve ittifakr ile, gelip biraz uzaktan Hdti'yi muhasara eder gibi vaziyet almtgtt. Bizim Bihre'de bulundufiumuz zaman, Hati, av bahanesi ile, gizlice Tatar'tn iizerine yi.irtyerek' onu iildiiriip, vil&yetini, kanlannr ve nesi varsa hepsini ele gegirdi. OEle vaktinde, gegmek iein, hareket edilerek, gemiye girip rakr igildi. Mecliste Dost Bey, Mirza Kult, Ahmedi, Gedayi, Muhammed Ali Ceng-Ceng. Ases, Ugan-Berdi l\{oEul ve Calgtctlardan Ruh-Dem ve Elaba Can, Kastm Ali, Yusuf Ali, Tengri-Kult' Ebtilkasrm ve Ramazan L0Ii vardr. Yatsrya kadar gemide icip, yatsr vaktinde tamamen sarhog bir hal' de gkrp, ata binip, meg'aleyi elime alarak, nehir sahilinden ordugiha kadar, kah atln bir taraftna, kAh ikinci tarafina efilerek ve gtlgtnca at kosturarak gelmisim. Qok sarhog imigim. Ertesi giin biiylece elime mes'ale ahp karargf,'ha geliSimi an-
ler vardtr ve onlar derede her
362
92t (t ocAK rtt9
- 2, ARALIK r5r9) lattrlar. Hig hailrlayamadtm. Eve geldikten sonra, €peyce kusmugum.
Cuma Bun0, gezmek igin hareket edip, gemi ile suyu geqtik. O taraftaki bahgeleri, gieekleri ve 'geker kamtgt ekilen yerleri dolagtp, kova ve garhlara baktp, su gekme us0liinii sorup, (229 al birkag defa su bile gektik. Gezinti esnastnda mdcun yenilirdi. Oradant diiniiste tekrar gemiye bindik. MinO.cihr Han'a da m6cun verilmisti; o kadar micun te' siri altrnda kaldr ki, iki koltufuna girip kaldtrdtlar. Bir miiddet, su ortastnda demir afip, duruldu. Ondan sonra supn agafrsrna do!ru epeyce gidildi. Bir miiddet sonra, gemiyi rukanya Cektirdik. O gece gemide uyuyup, sehere doBru ordugdha geldik.
Cuma ertesi BUn0, Rebiiilewel ayrnrn onunda, .guneg Hamel burcuna girdi. O Siin iiBle vaktinde, gezmek igin, hareket ederek, gemiye girip, rakr 'icildi. (294't Mecliste Hoca Dost Hdvend, Dost Bey, Mirim, Mirza-Kuh, Muhammedi, Ahmedi, Yunus Ali, Muhammed Ali Ceng-Ceng, Gedayi Tagayi, Mir Hurd, Ases ve galgrcrlardan Ruh-Dem, Baba-Can, Kasrm, Yusuf Ali, Tengri-Kuh ve Ramazan vardr. Nehrin kollanndan birine girip bir miiddet suyun a$a' ,firsrna doEru gidildi. Bihre'nin biraz asaBrsrndan gtktp' :Beg vakit ordugtha geldik. O gun $ah Hasan (Hilsegin) Hogab'dan geldi. Ilqi giinderip, eskiden tiirke .dit blan viliyetleri isteyerek, uzlagma isi ortaya konulduBu igin, tesbit edilen akge de ele gegti. Srcaklar da
bir az yakla$tt. Hindu Bey'e yar-
,dtmct olarah, $ah Muhammed Miihi.irdar, onun kti363
KABIL
giik kardegi Dost Miihiirdar ve difier b6.zt mi.inasip yi{itler ayrrlarak, her birine vaziyetlerine gcire, (229 b') yerler tesbit ve tAyin edildi. Bu yirrtiyiislere gayret eden ve sebep olan Lenger Han'a Ho-
gdb'r ihsan edip, tuf vererek, onu da Hindu Bey'e yardtmct t&yin ettik. Bihre'de bulunan ti.irk ve yerU sipahileri de, yer ve ul0felerini artttrtp, Hindu Bey'e yardtmct olarak brraktrk. Bunlardan biri adr zikredilmis olan Min0Cihr Han idi; biri Nazar Ali Ttirl< idi ve Min0gihr Han'tn akrabast oluyordu; biri Senger I-Ian Cencirhe ve biri de Melik Hest -Cenc0de idi.
Vilflyet isini sulha bailamak iimidi ile, bu gekilde karar verip, Pazar 'gunii, Rebiiilewel aylnln on birinde, Bihre'den kalkrp, I(Abil'e doiru hareket ettik. Kelde-KehAr'a gelip, indik. O giin de qok fazla yaimur yaEdr. YaEmurluklu adamla yaEmurluksuz adam arastnda fark kalmadt. Asket'in arkast gece yatsrya kadar gelmekte devam etti. Bu yer ve memleketin havastm ve suJrunu bilen adamlar, bilhassa Keker'in eski bir diigmant olan Cen' c0he: "Buralarda kcitii adamlardan biri Hati Keker'dir; yolu kesen ve hall
925
('
OCAK
|ttg _ 2'
ARALTK t5t9)
tinde oradan (295) tekrar hareket ettik. Rehber, Melik Hest'in Si.irpa adh gtic0rlu ncikeri idi. Geco yolu kaybedip, sehere yakrn indik. Beg Muham. med Moiul ordugiha geri giinderildi. Sabah erken. den harekete gegildi. KuSluk vaktinde, arhlar gl. yip, stir'atle yiirtidiik. Bir ger'i mesafe kaldrgt za. manr Pirile'nin traraltrsl gdrtindii. Akrncrlar ilerl gdnderildi. SaB kol alayrnda olan Koe Bey pirAle,nln 5ark tarafina vardr. Sa[ kolun arkasrna yardunct giinderildi. Sol kol ile merkez adamlan pirAle,nin tam iizerine sokuldular'. Dost Bey, yarchm igin, Pirdle'nln iizerine yi.iriiyen sol kolun arkasrna gdnderildi.
Pirdle ugurumlarm iizerinde bulunmaktadrr vE
tki yolu vardrr. Biri
bizim geldigimiz cenub-i gar.
ki cihetindedir ki, -ugurumlann lizerinden geger.. Yolun her iki tarafrnda yar ve ugurumlar bulun. maktadrr. Pir0le'ye yanm ktirfih kala, kaprsrna vA. rrncaya kadar, diirt-beg yerde yolun her iki tarafl. na ugurumlar yaprp, .volu bir tek adam gegebilecek kadar daraltmrglar. Eir ok atrmr kadar mesafeyl teker teker ve arka arkaya ytirtimek l&zrmdrr. lkin. ci yolu Simtl-i garbisindedir ve genig bir der.e icinden gelip, Pildle'ye grkar, Bu yol da, bir telr adam gegebilecek kadar, dardrr. Bunlardan bagka hig bir taraftan yol yoktur. Vdkla duvar V€ nl&zgo. h yok, fakat zorlanacak yeri de yoktur. Etrafi, yedi. sekiz veya on kan derinli$inde, (230 b) sarp kayadrn Onee sol kol adamlan bofazlardan gegip, ka. ptya sokuldular. tlati, otuz-krrk kadar kendileri ve atlart ztrhh athlan ve kalabahk yaya adamtan ile, aluncilarr geri piiski.irtti.i. Akrncrlann arka$n& $8r. 365
KABIT
drmcr olarak gcinderilen Dost Bey yetigerek, iyice zorlayrp, diigmanrn birgok adamrru diigiiriip, maglOp etti. Hiti Keker, o taraflarda cesareti ile me$hurdur; fakat ne kadar mticadele etti ise de, bir $ey yapamadt ve kagu. Bu bofazlarda mukavemet edemediEi igin, kurgantna gidince, onu da kapatamadt. Aktnctlar, arkastndan hemen kurgana girdi-
ler ve Pirdle kurgantntn bofaz ve
ugurumundan Simil-i garbi taraftna ko$tular. HAti tek bastna kagrp (296) grktr. Dost Bey burada da gok iyi hareket etti ve kahramanhk pAyesi Dost Bey'e verildi.
Ben derhdl Pirtle kurgaruna girip, Tatdr'tn evleri' ne indim. Aktncrlar harekete gegtifi zaman, benim yarumda bulunmak iizere tAyin edilen adamlann bAzrlarr da aktna gitmiglerdi. Bunlar iginden Emin Muhammed Tarhan Argun ile Karaga, bu yiizden, Si.irpa adlr giic0rluyu rehber olarak verip, askerin kargstna, qrr-grplak h&lde, giile giinderildi. Ertesi giin, gimdl-i garbi tarafrndaki uiurumdan gegip, otlufa indik. Veli Hazanegi, birkag iyi yiBitle birlikte, ordu yanrna gdnderildi. Per$embe gi.inii, ayln on beginde, oradan hareket ederek, S0hfrn suyunun sdhilinde bulunan EnderAbe'ye inildi. (231 a) Bu EnderAbe kurganr eskiden beri Melik Hest'in babastna 0it imig; HAti Keker, Hest'in babasrnt iildiirdiikten sonra, harap olmus. O 7.a' man da harap idi. O giin yatsl vaktinde, Kelde kehir'da kalan ordu gelip, iltihak etti. Hati, Tatar'l aldrfrmrz vakit, Perpet adlt bir akrabasmr, zrrhtr bir at ve difer hediyeler ile, bana gdndermig. Bize tesadiif etmeden, geride kalan orduya rastgelerek, alrrlrklarla birlikte gelip, hediyelerini suna366
925
('
OCAK
Ittg
-
2r ARALTK t5t9)
rak, mti{6,zemet etti. Lenger Han da Bihre'den, b0zr igleri halletmek igin, geride kalan aftrltklarla birlikte, gelmiSti. tgini halettikten sonra, bda yerli adamlarla birlikte, Bihre'ye gitmesine miisaade ettik. Oradan tekrar hareket ederek, S0hin sulnrnu gegip, bir tepe tiaerine indik. Hdti'nin akrabasr Perpet'e hil'at giydirilerek, cdzip fermanlarla, Mu-
hammed Ali Ceng-Ceng'in bir adamr ile nirlikte, Hdti'ye giinderildi. Baba Dost ile HelAhil riyasetinde, Huma5run'birkag niikeri, HumaSrun'a verilmig olan Nilib un ve Karluk heziresine vililiEe gelmislerdi. Senger Karluk ile Mirza Melvi Karluk riyasetinde, otttzkrrk kadar Karluk biiyiiklerini birlikte getirdiler. Zlr}.b bir at hediye edip, miildzemet ettiler. Dilezik afganlannrn da askeri geldi. Ertesi gi,in oradan kalkrp, iki (297) qer'i yiiriiyerek, indik.. Bir yiiksekli$e grkrp, ordulm teftig ettim. (231b) Odudaki develeri saymalannr emrettim; beS-ytz yetmis deve vardr. Siinbiil nebatrntn tirifi isitilmisti. Bu yurtta iken, gdrdiik. Bu dafi etefinde Siinbiil nebab qok deEildir; tek-ttik olur. Bir az ileride, Hindistan dafi etefiinde, SiinbiiLl pek Cok olur; Hindistan'tn ha1ruan ve nebatlan zikredilirken, sd,ylenecektir. Buradan nakkare vaktinde kalktp, kuslufa doEru Sengdiki gegidinin dibine indikten sonra, ti4e iistii tekrar hareket edip, gegit ve gaydan .gegerek, bir yiikseklikte konaldadtk. Oradan gece yanst kalkrp, Bihre'ye giderken gegti[imiz eegidi seyretmek igin, hareket etmigtik. O gegitte bir biiy0k zahire sah gamura batrp kalmrg; sAhipleri uErastrklan hdl. de, sah harekete getiremiyorlardr. Bu zahire alrnrp, 367
rAsl t
92J
(t oCAK rtl9
- 2, ARALIK titg)
bizimkilere taksim edildi. Bu tam zamarunda iinijmiize grkan bir zahire idi. OBleye yakrn gelip, I{Abil sunr ile Sind suyunur birlegtili yerden biraz agafrya ve eski Nilib'dan biraz ;rukanda, lki suyun araslna indik. NilAb'dan alh gemi getirilip, saE ve sol kollar ile merkez arasmda taksim edildi ve hemen suyu gegme$e basladrlar. Bizim geldi$irniz Fazartesi, Sab gecesi, Salr giinti ve Carsarnba gu' ni.lne kadar suyu gegmekte devam ettiler. Pcrgembe gtinti de bir mikdar adam suyu gegti.
giinii, giineg dofiarken, suyun sihilinden hartket edildi. O giiln micun yiyerek, nefls giilzirr seyrettik. Ayrt ayrt yerlerde tOplu erguvA-
EnderAbe civannda, Muhammed Ali (232 al Ceng-Ceng'in adamr ile birlikte Hiti'ye gdnderil' rnis olan, Hiti'nin Perpet adh akrabast, suyun s&' hilinde iken, HAti'den arhh bir at hediye iletirdi. Nilab ahalisi de ztrhh bir at hediye getirip, miiLl6' zemet etti. Muhammed Ali Ceng-Ceng'in Bihre'de kalmak . arzusu vardt. Bihre, Hindu Bey'e ihsan edilmis oldufu igin, Bihre ile Sind nehri arasmdalti vilAyetler ile Karluk hezAresi, Hati' Gtyis, Al ve Kib (Kitib) gibi halklar Muhammed Ati Ceng' Ceng'e ihsan edildi; raiyetlifii kab0l eden, ralyet' Iik etsin; efer her hangi bir viltyet boWn e$mezse'
mevsiminde
Bir kimee boyun cEmezre, ona yctigrin, alcrn ctrin, yafmn ctrin vo onlan kendine muti YG miinlcad lcrlun.
Bu ihsanlardan sonra, Muhammed AIi Cenp
Ceng'e hassa siyah kadifeden bir has bashk ve bir zrrhlr elbise verdim. TuE (298) da ihsan edildl. Iliti'nin akrabasrna miisaade edip, Hdti'ye bir ktltg bir takrm elbise ve istim6let fermanlart giinderildi. 368
Pergembe
ni gi.iller agrlnug; bdzr yerlerde de, karma-karrytk
serpilmigti. Ordugdhtn yanmda bir tepenin iizerintle
oturup, giiLlzfrn se)'rettik. (232b, Taksim edilmig gibi, tepenin alt tarafmda, bir sarr bir de erguvini giiller, sra-slra ve miiseddes geklinde, agrlmrttL lki tarafta giil o kadar eok deEildi. Giiz alabildiBl kadar biiyle giilzar idi. Pergiver civannda, bahar
iyi
gtilz&rlar olur.
Seher vaktinde o ;rurttan kalkttk. Gelirken' nehir sihilinden bir pars kenara doBru gtktr. Atlar, parcln sesini duyunca, iirktiiLler ve s0varilerini alarak, etrafa saldrnp, kendilerini kaya ve Cukurlatu attrlar. Pars d
KABII.
re-Ketri'nin etrafinda, medrese ve kervansaray hi.lcreleri gibi, birgok hi.icre vardt. KAbil'e ilk geldi'Eim sene, (299) Ktihet, Benn0 ve DeDt'e akm edildiii zaman, BigrAm'l ve btiyUk bir afact seyrettiEim vakit, K0re-Ketri'yi giiremedilime esef etmiS' tim. O kadar esef edilecek bir yer defilmiS. O giin benim, $eyhim Mirsikir'rn yetistirdiEi' lyi bir gAhinim kayboldu. T\rma ve kekliBi fevka' l6de iyi tutardr. Iki-tig defa ti.iy deBigtirmisti. Oy' le giizel tutardt ki, benim gibi hevessiz birini de ku5gu yaprru5il. Melik BO Han ild Melik Musa riyasetinde, Dile' zak afganlanrun biiyiiklerinden altr adama, Hindistan ihsanr olarak, ytizer miskal g0miis, birer el' bise, iiCer iikiiz ve birer manda verilip, diferlerine de, vaziyetlerine giire, ak akge, kumag, iikiiz ve mandalar ihsan edildi. Ali-Mescid'e indi[imiz z;rman, DilezAk Y0kub-Hayl'den, Mar0f adtnda biri, on koyun, iki esek yukii pirinC ve sekiz btiytik parga peynir hediye getirdi. Ali-Mescid'den sonra, Yede-Bir'e inildi; oradan, ti$e vaktinde, C0y-i $dhi'ye geldik. O giin Dost Bey'i srtma tuttu. COyl $6hi'den seher vaktinde kalkrp, Ba[-r Vefa'da yemek yedik ve iifle vaktinde oradan hareket ettik. Gendemek'in $iyah'Ab'rn' dan gegip, akgamdan sonra' bir otlukta atlan do' Vurup, bir - iki geri sonra hareket ettik. Surh'Ab'dan gegerek, (233 b) Kerk'e inip, uyrduk. Tan aEarmadan iince, Kerk'ten hareket edip, Karatu
yolunun ayrrldrfir yerde ben, be5 altr adamla grtbirlikte, Kart0'da yaprlan bahgeyi seyretmefie ttm. Halife, $ah Hasan Bey ve difier adamlar, Ku370
925
(t
OCAK
|ttg
- 2'
ARALTK I5t9)
nrk-Say'da beni beklemek iizere, dofiru yoldan giinderildiler. KaratO'ya geldifimiz zaman, $ah Bey Argun'un Kral adh habercisi $atr Bey'in I(AhAn'r ahp, yafma ederek, geri diindiiEii haberini getirdi.
Hig kimsenin ileriye haber gdtiirmemesi emri veiilmigti. O$eye dofiru Kdbil'e vardrk. KutlukKadem kriprtistine varmcaya kadar, hig kimse haberdar olmadr. Ondan sonra, Huma5run ile K6.mran haber almrqlar; fakat ata bininceye kadar vakit
kalmadt; gehreleri (300) tarafindan elde ta$rnarak, gehir kaprsr ile erk kapnrmn arasrna gelip, miil6zemet ettiler. tkindi vaktinde, Kasrm Bey, gehrin kadst ve Kdbil'de kalmrg olan nedim ve erbablar gelerek, miilizemet ettiler. Cuma BUDfr, Rebitilevvel ayrnrn ilk giiniinde, ikindi vaktinde iSki meclisi yaprldr. Sah Hasan'a birtakm kendi elbisemi ihsan ettim. Cuma ertesi, seher vakti gemiye binip, sabuhi yaptrk. N0r Bey bu sohbette fit galdt. O vakit daha ttivbeli depildi. Olleyin gemiden grlop, Ki.itkine ile da$ arasmdaki bahgeyi seyredip, ikindi vakti Ba[+ Benefge'ye gelip iCtik. Akgam [isti.i, Kiilkine tarafrndan duvardan grkrp, erke geldim. Sah gi.inii, ayrn besinde, yolda (234 a) siddetli bir srtmaya tutulmu5 olan Dost Bey, Tanrt rahmetine kavugtu. Buna gok miiteessir oldum. Dost Bey'in ndgini Gazne'ye gtitiiriip, Sultan-Ra\zasr'nln kaptsr iintine gomdti{er. Dost Bey gok iyi bir yifitti. BeyliBi de heni,iz yiikselmekte idi. BeyliEinden iince, ickiliklerinde de birkae defa biiyiik yararhklar' giistermisti. Bunlardan biri sudur: Bir defa Endi371
KABIT
can'rn bir yrgag mcsafesinde bulunan Riba.t-t Zcv' rak'a Sultart Ahmed Tenbel bir gece basktn yapttfrt zeman, beh on-on beg adamla oua kargt yiirtiyiip' al
925
(t ocAK t5t9 _ z, ARALTK Irtg)
\rnan' Gazne'den iki-iig yiiz adarnra siir'atle gelirlcen, bu nroSullar iir,rdrirt )4iz iyi yigiti ona karqr gr)n'derdiler. $ir0!
Cuma giinti, Rebiiilirhrr ayrnln sckizinrlc, kur. gandan garbaia grkrklr. Sah giinii, ayln on ikisjn. de, Sultan lli.iseyin Mirze''rn bi.iyliir l'zr -.l,Iuhanrmecl Sultan Mirza'nrn anncsi olup, I<argag.alrl
.ederlerdi.
Pazar giinii, ayln on yeclisinde, uzun bir. miicl,dettcn beri hapiste bulunan nani.lijr Raba *ecltr'irr 'gi.inalunr ba$rglayaral<, hapisten qrlianp. hil'at ih-
san ettim. Salr gtinii, a)'ln on cloi;trzunrla. ofilcye dofiru (302) Hoea-SeydrAn tarafrna halel<et edil'di. O giin oruqlu idim. Yunus Ali vu. cliferlcri taae. ctip edip: - "Sah giinii gezrnefie crlcnrlr ve cruqlu
olrriak, bu gariptil"
-
dediler. BihzAd'a gelip, kadr373
KABTT
slnrn evine inildi. Geceleyin bir sohbet yaprldr' Kadt: "Benim evimde biiyle geyler olmamtgtrr; fakat pacliSah hdkimdir" - diye arzetti' Meclis esbabr hazrrlanmrg oldufiu hdlcle, kadtntn hattrt igin' lgki kaldrnldr. Qar5amba giinii, Hoca'Sey6rdn'a giAUAi. Pergembe giinii, ayln yirmi birinde, bahge yaptrrmrs oldufium tlafirn grktntrstnda, biiyiik bir ytrvarlak sofa yapttrdtm. CY** giinii, kiipriiden sat bindik. Avcilann evlerinin kargtstna geldifimiz zaman, avctlar d i n g clenilen bir kug tutmuSlar' getirdiler. Bundan iince ding giiri.ilmiiS (235 b) deEifai. Giiriiniisii garip bir kustur. tzahr, Hindistan f,alruanlanm zikrederken, gelecektir' Cumartesi gunti, ayrn yirmi iiqiinde, bu yuvarlak sofarun iisttine' grnar dah ile soEiit dikildi. 6[le vaktinde, igki sohbeti yaprldr.Sehervektinde,buyenisofaruni'izerindesaLutti yaptrk. OBleden sonra' atlara binip, Kdbil'e hareket ettik. Hoca-Hasan'a geldifimiz zaman' sar' hos yatrp, bir miiddet uyuklachk' Hoca-Hasan'dan hareket edip, gece yarrsl garbaEa geldik' Hoca-Hasan'da iken, Abdullah sarhog vaziyette, elbiseleri ile birlikte, kendisini suya attr' Gece biraz geQ hare' ket ettiEi igin, soEuktan iigiiyetek, geceyi Kutluk Hoea'nln milikinesinde gegirip, sabah, geeen giiniin itirltlsizlifinden clers alarak, tdvbe edip, geldi'' Ben: bu tiivbede ya sebat edersin veya et- "$imdilik bagka bir yerde -urrirr; bdri benim sohbetimden iqmemefe tiivbe et" dedim. Kab0l etti ve birkag ay buna riaYet etti, sonra YaPamadt' Pazartesi, ayrn yirmi besinde, Bihre ve o vili-
yetlerrlesulhteminetmektimidiile,istidadstzltftna bakmayarak, orada brraktlmtg olan Hindu Bey
925
(t OCAK t5t9
- 2' ARALTK |tt9)
geldi. (303) Biz diiner dtinmez, birlok afgan ve hindistanh toplantp, sulh ve salAh sdzirne kulak asmayarak, bize ve sdderimize aldrrmadan, Hindu Bey'in iizerine, Bihre'ye yiiri.idiiler. Yerli ahali de afganlar tarafrna gecti. Hindu Bey, Bihre'de kalamayarak, Hosib'a gelip, DinkOt vil&yeti icerisi ile Nildb'a ve oradan da (236 a) I(ibil'e geldi. Sikt&'nun o$lu Dive Hindu ve diper bir hindu Bihre'den, V&kalanarakr getirilmisti. Her birine bir sey verilerek, serbest brra}irldtlar. Bu hindulara atlar ve birer elbise ihsan edilerek, 'miisaade verildi.
Cuma gtinii, ayln yirmi dokuzunda' beni srt' ma tuttu. Kan aldrrdrm. Giin a5rrr, b6zan iki, bazan da iig giinde bir hariret geliyordu. Her har6' ret gelisinde, terliyordum. On-on iki $in sonra, Molla Haceke, nerkis ile birlikte kan5tk Sarap verdi. Bir-iki defa iCtim; bir faydas dokunmadt. Pazar giinii, Cemaziyelewel ayrrun on beginde, Hoed Muhammed Ali Hast'tan geldi. Bir eferli at hediye edip, cizye olarak, ak akge de getirdi. Mtrhammed $erif Mi.ineccim ve Hast mirzideleri de, Hoca Muhammed Ali ile birli,lrte, miilAzemet ettiler; Ertesi Pazartesi giinii, Molla Kebir Kdsgar'dan geldi. Melik $ah Mansur Yusuf-Zeyi, YusufZeyi'nin btiyedi adamla birlikte, Sevdd'dan yiiklerinden altr gelip, miildzemet etti. Pazartesi gtinii, Cemaziyelihrrln ilk giintinde, $ah Mansur riyasetinde gelen Yrxuf-Zeyi afganlarrnrn bi,iytiklerine hil'atlar giydirildi. $ah Mansur'a, ztrh ve diiEmesi ile bir kumag elbise, birine, yelekli kumag bir elbise ve di[er altr adama da kumas elbiseler giydirip, miisaade ver' 375
374
K,1B I t
92' It OCAK Ittg _ 2t ARALTK |ttg)
dik, Eb0de (En0he)'den yukan Sevid viliyetlne m0dahale etmemeleri, biitiin ra'iyetleri (236 b) aralartndan grkarmalan, Bec0r ve Sevid'da ziraatle mesgOl olan afganlann divana altr bin eSek yiikh
cOnun mectirindcki dortlar, giizelliL bahqeridir; hayrr.
zahire\ vermeleri kararlastmldr.
Qargamba giinii, atnn iigtinde,. mtishil igtlm. Sonra telffar iki giin mi.ishil igtim. Cumartesi gUnii, ayrn (304) alhsmda, kabtz il6ct igtim. Pazartesi giinii, ayrn sekizinde, Halife'nin bU-
yuk kurna .Kasrm Bey'in kiisi,ik oplu Hamza'nrn diigiinx hediyesl girdi; bin gahruhi idi. Bir eEerli at da hediye etti. Sah gi.inti, $ah Hasan Bey, garap sohbetinc mtisaade isteyip, bagta Hoca Muhammed, Ali olmak iizere, bAa beyler ile igkileri evine gii; tiirdii. Yunus Ali ve Gedayi, benim yanrmdalardr. Ben hAIA garaba perhizli idirn. Benim akhm bagrmda iken, ba$kalarmm lgtiklerini ve ben ayrk olduEum hilde, bir krsmrn sarhog oldu$unu hig giirmemistim. "Gelin, benim yarumda igin; bir az bakalnm. l{,kh bagnda olanlarla sarhoglarm birbirine muamelesi nasil oldufunu dfireneylm" dedim. Qarba$rn kaprsmda yaptrrdrfrm resim salonunun cenub-i 'garki cihetinde, bir az kticiik, bern-beyaz' bir Cadrr kurulmustu; b6zen orada otururdum. Mee: lis orada kuruldu. Sonra maskara Gryas da geldl. Birkac defa, Saka tarikiyle, meclisten grkanlmasl €ftredildi, Nihayet maskara olup, maskarahkla ffi€clislere dehil oldu. Terdi Muhammed Ktpcak ile Molla KitabdaCt da meclise ga$rdrk. Sah. Hasan tle (23? a) enun evindekl meeliste bulunanlala,. lrtlcf,len siiylenen su ruba'i yaztltp giinderildi: 376
doha do&rusu.
Vikra o toplulukta huzur vari yiir q0k0r otrun, bu topluluk da huzunuz delildir.
lBu mba'i tbrahirn Qehre vasrtasr ile giincterildi. OEledcn sonra, bu meclistekiler sarhog olup, cla$rldrilar.
Bu hastahk esnasrnda beni tahtrrevan ilc, elde ta5tyarak, gdti.iriirlerdi. Birkag gi.in tince, kangrk
qaiap'iqilmigti; faydasr dolcumnadrfir igin, igilmiyordu. Nekahat gi,rnlerinin sonlanna do$lu. ktiqlclii bah. garin cenubi garbi cihetinde elma afacr Cibinde, :bir rneclis tertip edip, kangrk garap iqtim. Cuma gun0, aytn on ikisinde, Bec0r'da yardrmcr olarak brakrlmrg olan Ahmed Bet ile Sultan Muhammed Dulday (305) geldiler. Qarganrba giinii, ayrn on yedisinde, Haydar Taki'nin bahgesinde, Teng. ri-Birdi bia bey ve yipitlere sohbet veriyordu. Ben de o sohbete gidip, igtim. Gece, latsr .vaktinde ora.dan kalkrp, gelip biiyiik ak gadrrda da igtik. Pergepbe giinii, ayrn yirml beginde, L{oUa Mahmud'un yanrnda fikrh dersi okunmasl tesbit edildi. Sah gtnii, ay-ln sonuncu gtniinde, BbO Mi.islim Krikeltag, $ah giic0 Argun huzurundan, elqi ola. rak geldi; hediye olarak, bir cins at getirdi. O gtn 'Yusuf Ali RikAbdar, Qrnar-Baf'daki havuzda yuzerek, kulag atrp, yiiz defa dolaqU. Birtakrm elbise, bir eferli at ve ak akqe ihsan edildi. Qarqamba giinii, Receb aymrn sekizinde, $ah Flasan'rn evirie (23? b) gidip, igtim. Beylerin ve igkilerin ekserisl orada ldi. Cumartesi giinii, oyltr on birinde, meclis 377
r,lBtL
92t (t ocAK t5t9 * 2'
vardl. tkindi ile aksam araslnda, biiyiik gilvercin-
h6.nenin damrnrn iizerine grkarak, ieilcli. Bir az vakitte birkag pth, Dih'Afgan yolundan sehle dog' ru gegiyordu. Tahkik edildi; Dervig l\{uhammed Sdrbdn imig ve Mirza Han'tn huzurundan, elgi olarak, geliyormug. Dam iizerinden gafrrcltk ve: ,'Merasimle elgilik yapmaEr brrak ve tekcltiifsiiz gel" denildi. Dervig Muharnmed gelip, sohbette otur-du. O zaman tdvbeli oldulu igin, icmiyordu' Gecenln sonuna kadar burada igildi. Ertesi gi'in divanda oturdu$.rm zatnan, merasim ve kaide ile gelip' Mirza Han'tn giindermis oldufu hediyeleri takdim geg
etti.
bin tiirlii miiSkilitla ve gok gdile ile, o taraftaki biittin aymaklart kaldtrarak, Kibil'e getirtmiStik. Kebil dar bir verdir. Aymak ve ttirkIerin hayvanlartna kolay kolay krgla ve yayla bulunmaz. GiiCebe halk, kendi reyine brraktltrsa, hig bir zaman l(ebil'i istemez. Onlar, Kastm Bey'e miiGecen sene,
racaat ederek, o tarafa gegmek igin, onu araya koydtrlar. Kastm Bey gok rsrar etti ve nihayet aymaklara, Kunduz ve Bafilan (306) taraftna gecmek igin' miisaade aldt. HAfiz Mir Kiltib'in biiyiik kardcgi Semerkand'dan getmisti. Semerkand'a gitmesine miisaade verip, Pulad Sultan'a Diuon'tmt giinderdim. Diuan'rn ar' kastna yalmz Su krt'ala yazdrm: (238 a) Ey rabl, ofer o rcrvin harimine dihil olurran.
bu
hicran hattbrnr ona hatrrtat3 marhamet cdip. Babur'u
dilrtlnmedi; fakat llsrid cdcrim li Tanrr onun gelih g6nlilnc mcrhamet koYar'
378
ARALTK l5l9)
Cuma giinii, ayln on yedisinde, Sah Mezid Kdkeltag, Muhammed-7.aman Mirza huzurundan, cizye ve hediye olarak, bir at gelirip, miilAzemet etti. O giin $ah Bey'in elgisi Bb0 Milslim Kiikaltas'a hil'at giydirilerek, ihsanlarla miisaade verildi. Hoca Muhammed Ali ile Tengri-Birdi'ye ve viliryetleri olan Hdst ile Enderdb'a gitmelerine o giin mtisaade edildi. Pergembe giinii, ayrn yirmi iigtinde, Kece-K0t ve Karluk civarrnda brrakrlarak, o viliyetler uhdesine verilmig olan Muharnmed Ali CengCeng, Miua-i Melvi Karluk'un oElu $ah Hasan ve HAti'nin bir adanrt ile birlikte, geldi. O gun, 0ilesini getirmek igin, Semerkand'a gitmig olan Molla Ali-Han (Can) gelip, miilizemet etti.
Abdurrahman afganlan Gerdiz. hududunda otururlardt. Vergi vermekten ve htisn-i muameleden uzakillar. Giden ve gelen kervanlar da onlardan zarar gririirdii. Qargamba' biint, Receb aylnrn yirmi dokuzunda, bu afganlara akrn etmek igin, harekete gegildi. Teng-i VagqAn civartnda inip, yemek yedik ve cifleden bir az sonra, oradan hareket ettik. Gece, yolu kaybederek, PAncib-$ahne'nin cenub-i sarkisindeki tepe ve ovalarda gok avArelik (238 b) qektik. Bir miiddet sonra, tekrar yolu bularak. CeSme-Pere gegidinden a$lp, Gediz taraftna bakan dereden sabah vaktinde di.izliiEe grkrp aktncrlar giinderdik. Askerin bir krsmt, Gerdiz'in cenub-i qarkisinde bulunan Kerm6$ daft tarafma aktn etti. Aktnctlann arkasma Husrev, Mirza-Kuh ve Seyid Ali ku'mandasrnda olan, merkezin (307) saB kolu giinderildi. Askerin goEu Gerdiz'in gark tarafina, derenin yukarrsrna dofru akrn etti. Bu aktncrlarrn arkasrn379
92t (t ocAK |tt9
KABIt.
dan Seyid Kastm ESik-AEa, Mir'qah I(oqrn, Kayyant, I{inrlu Bey, Kutluk Kadern ve Hiiseyin kumandasrnda olanlar grinderildi.
Askcrin gogu dcrcnin yullarrsrna dofr'u
al
ettifii igin, gcri kalanlarr grjnderdikten sonra,
kendim de onlartn at'kastndan gittim. Bu derenin yuliarr tarafrndaki ahali uzallta inrig. Oraya giden askerin atlan kuwetten kesilcli. Askerin eline de o kadar fazla bir \qey gegmedi. IOrl< elli kadar afgan yayast diizliikte gi.iri,itrtir. Bu askerin at'kastndan gidenler, onlara dogru yiirtiyerek, bana adam kogturdular. Ben de dirha siir'at.le ytiriidtint. Ben varlnca.va kadar l-Iiiseyin Hasan, hiC bir 5eyi he-
saplamarlan, tek bagrt:a at ko=sts1p,r'tut. Afgattlartn igerisine girip, ktltctnr Cektili zaman, attnt okla devirnritler; kalktnca ayetftnt keserel<, ytl.lmtglar. Her .taraftan brgal
-
23 ARr\LtK
Iil9)
tazla gdsterdiler. Bu krrk elli afgarun hepsi ok ve krlrqla palgalandrlar. Bunlar kelildil
tik.
381
KABI t
vardlr. Fakat aEaglart bir az daha kiiCiiktiir. Vdkta deresi bir az dardtr, fakat bu aBaClartn dibi yemyegil ve giizel gayrrlardr ve oldukga safalr bir dercclir. Meydan-r lliistem'in cenup tarafrndaki dafa grktrk; Kermig ve Bengcq daflarr ayak altrnda gibi giiri.ini.iyordu. Ket'mag dafilartnrn dtesindeki mevsim ya$rnunr bulutlan tek-tiik giiriiniiyor, (240 a) mevsirn ya$muru olmayan bu vil8yetlerde ise, bulut hie giiriinrniiyordu. ofle vaktinde H0ni (H0li) ye gelip indik. Ertesi giin, Muhammed-Afia kiiyiiniin civartna inip, mflcun yedik ve suya baltk otu attp' bir mikdar bahk tuttuk. Pazar giinii, (309) $Xban ayrnln iigiinde, Kdbil'e geldik. Sah giinii, aym beginde, Dervig Mu-
harnmed Fazli ile Husrev'in rtiikerini qafrtrat'ak, Hiiseyin tutuldufu zaman, algakhklarlnln sebebini sorup, riitbe ve imtiyazlarlnt ellerinden aldrk' oBle iistii, Clnar dibinde ieki meclisi yaprldr' Baba KaSka Mo[ul'a hil'at ihsan edildi. Cuma gtnii, aytn sekizinde, Mirza Han yantna gitmig olan Kepe (Kepek) geldi. Pergembe gunii, ikindi vaktinde, Hoca-Seydrdn, Birdn ve DdmenKOh taraflartnt se'yretmek igin gittim' Yatst vaktinde Mama-Hatun'a inildi. Ertesi gtin, lstalif'e gelip indik. O gun mdcun yenildi. Cumartesi giinii' tstalif'te igki sohbeti yaprldr. sabah tstalif'ten hare' ket edip, Sincid-Dere'nin arasrndan gegip, Hoca-SeyArin'rn yakrruna geldifiimiz vakit, kahnhfr bilek tadar ve uzunluE'u bir kulag olan bi.iytik bir ,nlan itldiiriildii. Btt ytlantn iginden, ondan biraz ince, bagka biryrlan grktl. Her h6lde Su ktsa bir zamanda nrtmuS olmah; biitiin dzast tamamdr' lncre ytlan
92t (t ocAK Itlg
-
23 ARALIK
Itl9)
o biiyiik yrlandan bir az ktsa (240 b) idi. Bu ince yrlanrn iginden de biiyiik bir srgan grktt; o da tamamdt ve hig bir yerine halel gelmemigti. I{oca-SeydrAn'a gelip, igki meclisi yaptldt. O Biih, KiCkine Tunkatar vasttasr ile, tite taraftaki
beylere, askerin toplanacalt yer tesbit edilerek, ordunun harekete gegecefi bildirildi ve tesbit edllen yere ihtimamla gelip yeti$meleri emredilerek, fermanlar gonderildi. Sabah harekete BegiP, micun yedik ve Pervdn suyunun katildtft yere gelip, o civardaki ahalinin us0li.i ile, PervAn suyuna baltk otu atarak, birgok bahk tuttuk. Mirgah Bey bizi yedirip icirdi. Buradan hareket edilerek, Giilbaharfa gidildi. Aksamdan sonra igki sohbeti yaprldr. Bu sohbetlerde Dervig Muhammed SArbdn da bulunuyordu. VAI
Eu hilde, hep igki iger. Sen ise, sipahi, yiBit ve sim-siyah sakalh oldufun h6,lde, hie bir zaman igmezsin. Bunun sebebi nedir?" dedim. tgmeyen adama ieki teklif etmek, benim 6det ve usfiliim deEildi. Bdylece gaka ile gegildi ve igki teklif edilmedi. Sabah sabuhi yapttk. Qargamba (24I a) giinii, Giilhabar'dan hareket ettik. Eb0n kiiyiine inip, yemel< yedikten sonra, tekrar hareket ederek, Big6t-Humm'a hareket edergk, Hoca Hand Said'in mezannl seyredip geliR 383
382
KIBIL
Qine l:urganr yanurdan sala bindik. Penchir suJ tnun katildr[r yerde, sal da$rn grkmtrsrna Carparak, az kaldr batryordu. Ruh-Dem, Tengri-Kulr ve Mir lVluhammed Cilcl:An, salrn kaSaya Carpmasr
iizerine, suya diiStiiler. Ruh-Dem ile Tengli-Kuhl mtigkildtla gekip, tekrar sala grkardrlar. Qini kadah ile kagk ve galgt'da suya diigtii. OraCan gegip, Seng-i Peride dolrusuna geldi$imiz zaman, sal su)nrn ortas:nda bir dala mr veya bend igin kakt*larr bir kaztpa mr garptr; Sah Hasan $ah Bey arka iistii diistii ve Mina-Kuh Krikeltag'r da birllkte gdtiirdii. Deruig L{uhamnred .SArb6.n da suya dii5tii. I\Iitza-I(ttlt iyi hareket etti. Dtrstii$ii zaman, elinde kartur kesmel
yl
384
925
(t ocAK tttg _ 2' ARALIK Itle)
dim. O gi.in ighi sohbeti yaprtdr. Cuma giinii, ayrn yirmi dol
bir
baq getirdi. Cumartesi aliosamr, ayrn sekizinde, Kasrm Bey',in evine gidip, iftar ettilr; ege'r'li bir at hediye ettl, Pazaf akqanu, I{alifc'nin evlncle iftar erlilcli; o cla, eSerli bir at hedii'e etti. Ertesi gUn, aslieri igler igin cafrnhnrg olan l-Ioca l,,Iuhanrnrcd Ali ile Can, Naslr vilfiyetlerindon geldiler. earsanrLra gtinti, aytrr on ikisinde, (242 al zil
92' (' OCAK t5t9
KABIT
Qargamba gunti, ayln on dokuzunda, kalkrp, Ptt-H6k'ten geeerek, bu Piit,Hak rrmafrrun sahilinde, her sefer indifiimiz yere indik, Barnyan, Kahmerd ve Gfiri gibi, Kog Bey'e ait vildyetler, dzbe$e ]'aktn olduklan icin, Kog Bey'i bu seferden muaf
tutup, kcndi sardrfrm mendil ile bir takrm
elbise
ihsan edildikten sonra, buradan kendi vildyetine gitmesine mtisaade eclildi. Cuma giinti, ayrn yirmi birinde, BAdem-Qegme'ye indik. (242b, Ertesi gtin Birik-Ab'a inildi. Kendim Karat0'yu gezip geldim. Bu yurtta bir apagta bal bulundu. Konaktan konafia hareket ettik ve Qargamba gi.inii, aytn yirmi altlstnda, BaS-r Vefa'ya indik. Pergembe g0nii, aynr baheede kaldrm. Cuma gtinii kalkrp, Sultanp0r'dan gegip indik. O gtin $ah Mir Hiiseyin, vildyetinden geldi. Baglannda B0-Han ve Musa olmak iizere, DilezAk'm biiyi.ikleri de o giin geldiler. Yusuf-Zeyi'nin def i iein, Sevdd iizedne yiiriimek niyeti ile. grkrlmrgtt. Fakat Dilezdk melikleri: "Flegnegar'da ahagok Ii kalabahktrr; zahire de bulunur" diye alr.e- ettiler. derek, Hegnegar'a yi.iriimesi icin gayret lstlgireden sonra, Ilegnegar'da zahire gok olduEu igin, oradaki afganlara akrn edilmesine ve Hegnegar veyahut Per$6ver kurganlarrndan birini miidafaa vaziyetine sokarak, bu zahireden erzak haarlayrp, $ah Mir Hi.iseyin'in, bir mikdar yifiitle, orada brrakrlmaslna karar verildi. Bu ig. igin, $ah Mir Hiiseyin'e, vil&yetine gidip, hazrrhfrnt gdriip gelmek i.izere, on bes gi.iiliik miihletle, miisaade verildi.
Ertesi giin kalkrp, C0y-i $Ahi'ye gelip indik. Tengri-Birdi ile Sultan Muhammed Dulday, sonradan, bu yurtta bulunduiumuz zaman, gelip yetigti386
- 2'
ARALTK t5t9)
Ier. Hamza da Kunduz'dan o gi.in geldi. pazar giinti, aJnn sonuncu glinii, C0y-i gihi'den hareket edilerek, Krrrk-Ank'a (243 a) inildi. Ben, birkag yakln dostla, (313) salla geldim. Bu yurtta'iken, bayram hilafi gririindii. Dere-i NCrr'dan birkag hayvan ytiki.i Sarap getirmiglerdi; akgamdan sonra igki meclisi yaprlch. Mecliste Muhib Ali Kurgr, Hoca Muhammed AIi Kitabdar, $ah Hasan, gah Bey, Sultan Muhammed Dulday ve Dervi5 Muhammed Sdrbdn vardr. Dervig Muhammed tiivbeli .idi. Kiigiildiikten beri benim ddetim 6yle idi ki, igmeyen adamr zorlamazdrm. Dervig Muhammed, sohbetlerde daima bulunurdu ve kendisine hig bir gekilde israr edilmezdi. Hoca Mu. hammed Ali, ihtiyanna brakmadan, zorlayarak, ona Sarap iCirdi.
Pazartesi, bayram giinii, hareket ettik. yolda, bag afnsrnr gidermek igin, m6cun yedik. M6.cunun tesiri altmda iken, hanzal (yabani kabak) getirdiler. Dervig l\{uhammed, hanzah hig giSrmemigti. Ben bunun Hindistan kavunu olduiunu sdyledim ve bir dilim kesip verdim. tStiha ile srrdr ve akgama kadar acni a$zrndan gitmedi. Germ{egme'nin tepesine inip, yahni verildifi zaman, bir miiddetten beri kendi vilAyetinde bulunan Lenger Han, at ve bir mikdar micun hediye ile gelip, miildzemet etti. Oradan kalkrp, Yede-Bir'e indik. tkindi vaktinde, birkag yakm dost ile, sala binerek, bir kiir0h kadar a5a$l gidip, Crktrk. Ertesi girn oradan kalkrp, Hay, ber gegidinin dibine (243 b) indik. O gun Sultan Bayezid, Nil6.b'dan Bdre yolu ile gegerek, bizim haberimizi nhrtg4, arkamudan gelip: '.Afridi afgan-
-
387
KAEI
92' (' OCAK |tt9 _ 2'
1
ilan, aile ve mallan ile, Bire'de otunrlorlar. Pirind Cok eknrigler; Pirinq olmuStrrr ve toplannlaml$Ur" 'diye arzettl. Ilegnega.r'dalci Yusuf-Zeyi afganlan {lzerine yiir0mek niyeti ile grktrErmtz icin, ona ehemmiyet vermedik. OBleyin lloca Muhammed Ali'nin garbrtnda Sarap meclisi oldu' Tam bu mecliste lken, Strltan Ter&hi vasttast ile, bu taraftan gelmemizin scbebini izarh ederek, Becfir'a, Hoea Kelin'a mektup gdnderdik. Fermantn hitiyesine 5u beyiti yazdtm: Ey tabA' o gozele lfitfon riiylel bizi dailara
vc
g6llcro atan rcorin (311)'
Oradan sabahleyin hareket erlip, gegitten indik ve Hayber bo$azrndan geqerek, Ali-Meseid'e geldik. Oradan iiBle iizeri hareket edip, a$rllrldardan ayrtla' rak, lki pas geqti$i vakit, Kabil suyunun sahiline ge' llp, biraz uyudttk. Seher vaktinde, bir geqit bularak, sudan gegtik. Oncii, afganlarrn heber alarak kaqilklarrnt bildtrdi. Yilrtiyitp, Ser€d suyundan geqip, af' ganlarrn eliinlerl arasma indik' TArif edilenin yarrcr 've hatt6 ddrtte biri kaclar a'rhire bulunmndt. [IeSne' gar't bu zahire 0rnidi l214al ile tahkb.' etmek hesaba uymadr. Bu sefere gayret etmifl olan Dilezhk meliklerinin, bu yiizden, canlart srkrldr. tkindi vak' tinde Sevid suwnun Kabil tarafing gecip, indik- Er' test giin SevAd suyunclan kalklp, KAbil suytmda'l gegerek, indiir. lstigireye iltirak edebilccek beyler {a*rthp, isti$f,re edildi ve Sultan Bayezid'in ttediBl Afridi afganlanna al
ARALTK I5l9)
O gun mdcun yenildi. Mecliste Dervig Muhammed Sirrb?,n, IVluhammedi Kiikelta,S, Gedayi Tagayi W
Ases vardr. Sonra $ah Hasan'r da dAvet etfik. yemeh. ten sonra, ikindi vaktinde sala bindik. Lenger l{an Nl. yazi'yl de sala gafrrdrk. AkSam vaktinde saldan gh ktp, ordug6ha geldik.
Verdrfiimiz karar iizerlne, su sahilinden sehef vaktinde kalkrp, Cim'dan gegerek, Ali-Mcscid sul4& nun gktrfl yere inrlik. Arkamrzdan gelmig olan Ebill.' hlsim Sultan Ali: "Arife gecesi C0y-i gAhi'den, Bedahgan'dan gelen- bir adamla C6m gayrndan ge6'., migtim. O, Sultan Said Han'rn Bedahgan iizerine gel. di$ini ve l<endisinin padi;aha haber vermek igin gel. rnekte oldu[unu s
925
h n"*, vermereri ", *u;r;:;"" S S $
S)
F
da herhangi bir ha' U"r gelirse, izah edip, bir adam vasrtast ile, derhal giindernreleri igin, Muhammed Hiiseyin Kurgr Kdbil'e kogtunrldu. O gece ikinci pasa kadar yiiri.iytip, Sultanp0r'dan biraz ileride indik. Orada biraz uyuduktan sonra, tekrar hareket ettik. Hrzrr-Hayller, Behar ve
F:' MihgrAm'dan lfirA-Su'ya kadar olan yerlerde oturF. muglarmtg. Sabaha dofru gidip, akmcrlar giinderdik. ' Mallarlnln ve goluk gocuklarmrn btiytik bir ktsmt askerin eline diistti. Az bir krsmr, dafa yakrn olduBu lgin, oraya kagarali, kurtuldu. Sabahleyin Krlagu'ya (245 a) inildi. Bu yurtta siiliin ahndr. Geride kalmr$ olan afrrhklar da o giin gelip katrldr. Veziri afganlan vergilerini her zaman muntazam vermezlerdi. Korkulartndan yuz (iig yiiz) koyun hediye getirdiler. Parmafirm gtkah, hic bir sey yazamlyordum. Bu yurtta, Pazar giinii, aym on dijrdiinde, az bir $ey yazdrm. Ertesi giin, Hrrtlci ve Sem0Hayl afganlannrn bi.iyiikleri geldiler. Dilezdk'in b0yiikleri de bu cemaatin giinahlarrnrn affedilmesini israrla istediler. Gi.inahlannr bafrglaytp, esirleri serbest brraktrk. Vergilerini ditrt bin koyun tesbit edip' bti' yiiklerine elbiseler giydirerek, tahsildarlar tiyin edip, giinderdik. Bu isi bitirdikten sonra, Pergembe giinii, ayln on sekizinde,.oradan kalkrp, Elehar'a. ve Mihgrdm'a inerek, ertesi gi.in Ba[-r Vefa'ya geldim. Ba[-t Vefa'run (316) gok giizel zamanl idi. Meydanlar tamamen yoncahktr; nar afaglarl sararml$tr. Sonbahar giizel ren' gini almrstr. Afaglarda narlar krp-ktrmnt olmugtu. Portakal afaglarr yegil ve aEaclarda giizel portakal' lar heni.iz tamamiyle sararmamrslardr. Narlan, bizim 390
('
OCAK I5t9
* 2'
ARALTK
|ttg)
vil&yetin iyi narlarr kadar olmamasrna rafmen, iyi idi. BaE-r Vefa'dan ilk defa bdyle bir haz aldrk. Burada bulundulumuz bu i.iC-diirt giim iqinde (245b, b{itiin asker pek Cok nar yedi. Pazar gunii, oradan harek€t ettik. Ben bir pehere kadar bazr portakallarr da$rtfim. $ah Hasan'a iki aSaern portakah ihsan edildi; baa yiiitlere bir alacm portakah,. bazrlanna ikf adama bir afacrn portakah ihsan edildi. KNrn Lemgan't seyretmek niyetinde oldufum igin, havuz kenannda yirmi kadar portakal aSactrun btrakrlmasmr emrettim. O giin Gendemek'e ve ertesi gi.in Cigdelik'e inildi.AkSamayakm $arap meclisi kuruldu. Igkilerin ekserisi vardr. Sohbetin nihayetinde, Kasrm Bey'in hemsirezddesi Gidayi Behcet epeyce maskarahk yaptr. Sarhog olunca, benim yanrmdaki yasttfa dayandt. Gedayi Tagayi onu meclisten, elde kaldtnp, grkardr.
Sabahleyin o yurttan katktrk. Kurut<-Say tarafrndaki Bdrik-A,b't bir agafr bir yukarr dolagmaya gittim. Birkag turak aEact fevkal8de gi;.z,el sararmtgtt. Orada inip, yrlkrran yemeli hazrrlandr. Sonbahann gen'efine $arap iCildi. Yoldan koyun getirtilerek, kebap yaprlmasr emredildi. Mege dallarmtna ateg verip, seyrettik. Molla Abdi.ilmelik DivAne, benim gelmekte oldu8um haberini Kdbil'e giitiirmek igin, miisaade istedi. Molla Abdiilmelik Kdbil'e gdnderildi. Mirza Han yanrndan, Hasan Nebire, benigiirmek igin, gelmig; burada gelip, (246a) miildzirmet etti. OEleye kadar burada igildi; sonra hareket edildi. Mecliste bulunanlar gok sarhog olmuglardr. (317) Seyid Kastm 6yle sarhog olmustu ki, iki niikeri onu at iizerine koyarak, 391
KABIT
miiskilAtta ordugiha gdtiirdiiler. Dost Itluhammed Bakrr da iiyle sarho5 olmustu ki, Emin Muhammed Tarhan ile Mestii Qehre, her ne kadar gayret ederlelse du, onu ata bindiremezler. Bagrna su diikerler' olmaz. Bu esnada bir mikdar afgan peyda olur. Emin Muhammerl Tarhan, Sarabtn tesiri ile:-- "Onu bu suretlc diigmantn eline vermektense, kesip ba5tnt gbtiireyim" diye diisiiniir ve bin miigkilitla at tizerine lioyuP getirirler. Gece yarlsr Kibil'e geldik. KASgar'a, Sultan Sait Flan'ln yanlna, elci olarak gitmig olan Kulr Bey geri cliinnri.istii; sabah divana gelip, mtil&zemet etti. Kulr Bey ile birlikte, Bi$ke l\{irza lterci'yi elqiliEe gbndOrmisti; o, viliyetin mahsultinden bir mikdar hedi)'e getirdi. Qarqamba giinii, Zillride a.vlnln ilk gtinii, I(0'bil'in mezarl karStstna gidip' tek bagtma sabuhi yaptrm. Meclis ehli sonra birer-ikiser geldilen Giineg dofrrnca, BaE-r Benefse'ye gidip, havrrz kenannda ietik. OEIeye dofru uyuyarak, iifleyin tek' rar igtik. Bu iiBle sohbetinde, bundan ewell
glinii, baglannda Xahya N0hAni olmak iizere, Hindistan tticcarlartna hil'atlar lhsan Pergembe
edilerek, mii-saade verildi. Cumartesi giinti, aytn diirdiinde, K6rsgar'dan gelen Biske Mirza'ya hil'at giydirilerek, ihsanlarla mtisaade verildi.
Pazar giinii, kapt iizerindeki kiigiik resim salonunda sohbet yaprtdr. Dar bir hticre olmastna raE' men, meeliste on altr adam vardt. Sah gtinii hazdn 392
(' ocAK |tl9 2t ARALIK I5l9) seyretmek igin, lstalif'e gidildi. O giin mdcun yenilrni$ti. Gece gok yaBmur yaBdr. Benim ile birlikte gelmig olan bey ve igkilerin gogu, benim Ba[-r K+ l6n iginde kurulmuS olan gadrnma girdiler. Ertesl giin bu bahcede (318) Sarap meclisi yaptldr ve ak5a. ma kadar igildi. Sabah sabuhi yaptrk. Sarhoq ola. rak, u]ruyup, ii$le vaktinde tstalif'ten hareket ettik; yolda micun yenildi. tkindi vaktlne yakrn Bihz1di'ye geldik. Hazin fevkalAde gtizel olmugtu. Hazdnr seyir esnasrnda garaba mdil kimseler, igki istemeye ba$la. drlar. Micun almrS olmamtza rafimen, hzan fevkatide giizel oldu$u igin, haz8n'a u$rayan afiailarut altmda oturarak, garap igildi. Yatsr vaktine kadar, aynr yerde sohbet ettik. Molla Ivlahmud Halife gel. di. Onu da sohbete davet ettik. Abdtillah €pelc€ sor. hogtu. Halife'nin a$ztndan bir sdz gtktt; (247 a) Ab92t
dullah, Molla Mahmud'dan gAfilen, $u mrsraBt okudu: Kime bahnn, bu dcrde miiptctidrr.
Molla Mahmud a5rktr; Abdullah'a bu mrsraS okudu$u igin, gaka ile tirizlerde bulundu. Abdullah vAkrf olunca, telAg ederek, yatrgtrrmak igin, birgok tath sdz siiyledi. Pergembe giinii hazAn'r seyir edip, aksamdan sonra, garbaSa gelip lndim. Cuma giinti, ayrn on alusrnda, BaB+ Benef5e'de mdcun Viyip, bazt yakm dostlarla gemiye bindik. Humayun ile I'€mran da biraz sonra geldiler. Humayun meharetle bir Ordek vurdu. Cumartesi giinii, ayrn on sekizinde, garba$dan gece yansr hareket ettinr. Muhafzlar ile seyislerl geri gdnderdim. Molla.Baba kdpriisiinden Begip, Divrin boEaa ile grkarak, Kug-NAdur ve pazarlan393
925 (3 OCAK l5t9 _ 2t ARALIK Itlg)
.KABIL
nrn kanah ile HtrshAne arkastndan diinerek,
sabah
vaktinde, Terdi Bey HaksAr'tn kArizine geldim. Terdi Bey haber altp, telAgla kogarak, kar,srma geldi. Terdi Bey'in kallesliEi mal0mdu. Beraberinde yiiz Sahruhi giit0rmiigtiim; Terdi Bey'e verdim ve: "$arap ve yalntz ve levendtne sohbet yapesbabrnt hazrrla; dedim. Terdi Bey qarap isin Bihmak istiyorum" zidi taraftna gitti. Atrmr Terdi Bey'in adamlartndan (3191 birine verdim ve kendim kArizin arkasrnda, bir tepede oturdum. Bir pas gegmigti: (247 bl Terdi Bey bir testi garap getirdi. KarEr kargtya icmeye basladrk. Terdi Bey Sarap getirdiEi vakit, Muhammed Kasrm Barlas ile $ahzAde bunu duymuglar. Benden haberleri olmadan, yaya olarak, Terdi Bey'in arkastndan geldiler. Sohbete davet ettik. Terdi Bey: "Hiilhiil tneke sizinle Sarap iemek Ben; dedi. arzu ediyor"'"Rep de bir kadlnm dedim. Sahi denilen iqtilini giirmedim, gaftrrn" bir kalender ile k6rizli bir rebab galant da sohbete davet ettik. Akqanra kadar kdrizin arkasrndaki tepede oturup iStik. Ondan sonra, Terdi Eley'in evine geIip, mum rgtfrnda, yatsr vaktine kadar igtim. Giiael ve dedi-kodusuz bir sohbet oldu. Ben yatilm. Meclistekiler tekrar bir eve gidip, nekkare vaktine kadar igtiler. Iliilhiil lneke gelip, bana gok cilveler yaph. Nihayet kendimi sarhoglufa vererek, kurtuldum.
Otekiler farktna varmadan, tek bagtma tstergag'a gitmeyi dilsiiniiyordum; onlar haber altnca, yapamadtm. Nihayet nakkare vaktinde hareket ettim. Terdi Bey ile $ahzAde'ye haber gbnderip, 0g0miiz atlara binerek, lstergeg tarafina hareket ettik. Farz vaktinde, lstalif in altmda bulunan Hoca-Hasan'a var394
drk. Bir mtiddet atlardan inerek, mAcun yiyip, hazAn seyrettik. G0ne9 doBarken, lstalif (248 a) baprna inip, iiziim yedik ve oradan lstergag tevabiinden olan Hoca-$ehdb'a inip, uyuduk. Ata MirAh0r'un evi oralarda imig. tlykudan kalkrncaya kadar, yemek ve bir testi $arap hazrlamrg. HazAn gok giizeldi. Birkag kadeh iqip, hareket ettik. 6!le vaktinde, istergag'ta hazinln, en giizel oldufu bir bahgeye inip, sohbet yaprldr. Krsa bir miiddet sonra, Hoca Muhammed Emin geldi. Yatsr vaktine kadar igildi. O giin ve Aece Kdbil'den Abdullah, Ases, Nur Bey ve Yusuf Ali (320) geldiler. Sabahyelin yemek yenilip, hareket edilerek, lstergag'rn altrndaki PadiSdhi bahgesi seyredikli. Bir elma fidanr giizel hazan olmugtu. Her bir dahnda beg-altr yaprak muntazam bir gekilde kalmrgtr. oyle giizcldi ki, efer ressamlar uiragarak gizseler, tiyle resmedemezlerdi. tstergag'tan hareket edip,' Hoca-Hasan'da yernek yedikten -sonra, akgam iistii BihzAdi'ye gelip, Hoca IVluhammed Emin'in lmam Muhamrned adlr niikerinin evinde Sarap igtik. Ertesi Salr giinii, Kabil carbaiima gelindi. Pergembe Bunii, ayrn yirmi iiqiinde, oradan kalkrp, kaleye girdik. Cuma gtinli, Muhnmrned Ali Haydar Rik&bclar bir beyaz dofian (tuygun) yakalayrp, hediye etti. Cumartesi giinti, ayln yinni beginde, Qrnar bafrnda sohbet yaprldr. Yatsr vaktinde hareket edildi. Seyid Kasrm'tn, geq€n vak'adan dola5l, infiali vardr; geiirken, onrul evine inip, birkag kadeh igttk. Pergembe gtinii, Zilhicce (248 b) ayrrun ilk giinii,
Kandaharrdan Tdceddin Mahmud gelip, miiLl6zemet etti. Pazartesi giini.i, ayln on dokuzunda, Muham395
KABIT Ceng-Ceng Nilib'dan geldi' Sah giinfi' ayltr (yirmisinde), Senger Han Cettcuhe, Bihre'den gemtlizemet etti. Cuma gtinil, ayrn yirnri iiqiinde'
mect
Ali
lip,
Bey'in, bahir ve vezinlerine giire' intihap edilmekte olan gazel ve beyitleri tamamlandr' Salr yapilgunfu, ayrn yirmi yedisinde, erkte bir sohbet I, uu bu sohbette herkesin sarhog olunca ayrllma'st vebirdahasohbeteistirAketmeme-qiemredildi' g0n0' Cuma giinii, Zilhiece aylnrn sonuncu Lemgan'r seyretmek igin hareket edildi'
Aii $ir
DOI{UZ YUZ YTRMT ALTI SEI\IEST VEKAYU
Cumartesi giinU, Muharrem aJarun Hoca-Sey6r6,n'a geldik. Tepe lizerinde,
ilk
yeni
gtinfi,
agrlmrg
artk kenarmda, $arap meclisi yaprldr. Sabah kal.
kU), (321) ReA-i Revd,n't seyredetek, Seyid.Kasrm'tn BUlbril kiigkiine inip, sohbet yaptrk. Sabah oradan
kalktp, rnicun yiyerek, gidip Bilker'e indik. Gece igtikten bagka, bir de sabuhi yaptrk, iilleyin gidip Diirniune'ye indik. $arap meclisi yaprlil. Sabah sabuhi yaphk. Diirndme'nin btiyiigii olan Hakdid, bahqesini hediye etti. Pergembe giinii kalkrp, Nicrav'da l.acikler kiiyiine indik. Cuma gunii, Cihil-Kulbe ile B6rin suJru arasrndaki daEda avlandrk. Epeyce geyik ele geqti. Elimin incildifiinden (249 a) berl ok acrnryordurn. Pek sert olrnayan bir yay ile bir geyifin koltufuna attrm, ok tiiylii krsmrnrn yarlsrna kadar battr. tkindi 0stii doniip, Nicrav'a geldik. Ertesi giin, Nicrav ahalisinin cizyesi (peSkeSi), altmtg mrskal alttn olarak, tesbit edildi. Pazartesi grinii, Lemgan'r seyretmek niyeti ile, harekel. ettik. Bu gezintide Humayun'un da bizimle beraber olmasrru di,igiinmiigtum. Kalmak arzusu.nu izhar etti ve K0re geqidinden mbsaade verildi. Gelip Bedrav'a indik. Oradan Ulu[b0'ya geldik. B1r8n suyrutda avcrlar bir mikdar babk tuttular. Ikindi 397
396
KABI
T
tistti bir sala binerek, igildi. Aksam vaktinden biraz sonra satdan grkrp, ak gadrda da iCildi. Haydar Alemdar, D€rvertin kd.firlerine gtinderilmisti; Bidie dibrnde, kflfirlerin bi.iyiikleri, birkag tulum Sarap getirip, m{ildzemet etUler. Gegitten indiBimiz 7-a' man, pek gok'mikdarda gekirge grirtildii. Ertesi gtin, sala binip, m6cun yedik ve Bulan'dan biraz agafitda saltlan gtkarak, ordugAha geldik. tki salda geldik. Cuma giinii katk:rp, Mendr&ver'den biraz asa' [tda, bir dap eteSine indik. Akgam Sarap meclisi yaprtdr. Cumartesi giin0 sala binip, Der0te bofiaztndan gegerek, Cihan.Niimd'dan biraz yukartda, saldan grkrp, Adinapfir iintindeki BaE-r Vefa'ya geldik. NigenhAr t0meninin hAkimi Kayyam Ordugah, sal' dan qrktr$tmn vakit, gelip miilAzemet etti. Bir miid-
tletten beri Nilib'da bulunan Lenger Han (249 b) Niyazi, (322, yolda gelip m0l6zenret etti. BaE't Ve[a'ya indik. Portakallart giizel sararmlg' sebzeleri gi.izei yetismi.S ve fevkalide giieeldi. Be$-alh gurt
EaE-r Vefa'da kaldrk. Krk ya$tmda igkiyi brrakmak niyetinde oldu' frum ve buna da bir seneden az bir miiddet kaldtfit igin, ilratla lgiyordum. Pazar giinii, aym on alttstnda, sabuhi yaptp, ayllarak, mictn aldtftmtz za' man, iltolla Yirek, muhammes devrinde pencgAhtan bestelediBt nakgt qaldr. Giizel bir nakrg bestelemisti' Kaq zamandtr, bdyle igterle me$gul olmuyqrdttm. Bana da bir sey bestelemek arzuslr geldi. Strasnda zikredileceSi iizere, bu mi.inasebetle gargdh savtini besteledim. Qargamba gtinil, sabuhi yaptrprmrz za' man, tAtife olarak: - "snrtga okuyan herkes bir kadeh igsin" "- denildi. Bu suretle pek Cok kimse 398
926
(2' ARALTK Ittg
-
t2 AR.A,LIK tt20)
kadeh kaldrrdr. Slinnet vaktinde, qemen ortasrndaki dallar arasrnda oturuldu ve: "Tlirkge okuyan - Bu defa da pek herkes bir kadeh igsin" denildi. gok adam kadeh kaldrrdr.- G0neS dopunca, portakalIann dibine, havuz kenanna gidip igtik. Ertesi gi,in, Dfite'den sala binip, C0y-i $thi'den geeip, Eter'e
vardrk. Eter'den kalkrp, Dere-i N0r'u seyrederek, Stsin kiiytine kadar gittikten sonra, geri diiniip, Amle'ye indik.
Hoca Kelin, Bec0r'u (250 a) Iyi zaptetmistl. Musahip oldufu igin, onu 'gerl gaprrarak, Bec0r'u
$ah Hiiseyin uhdesine verdik. Cumartesl gi.inii, ayrn miisaade verildi. O gun de Amle'de ieildi. Erttesi g0n, ya$mur altrnda, I(tiner'de, Melik-Kuh'run evinin bulunduEu Kiilegr6m'a gelip, ortanca oflunun portakalh$a bakan evine indik. Yafmur ytiziinden, portakalhfa gitrneden, o evde igildi. Yapmur fevkalide eok yaEdr. Bir fllistm biliyordum; Molla Ali Han'a dErettim. Diirt kiSrda V&tp, ddrt tarafa ash. Hemen yafmur dinlp, hava (323) aqrlmaEa baqladr. Sabah bir sala,bindik; bir sala da baska yilitler blndiler. Bec0r, Sevtd, Kiiner ve o ci'rarda bir nevi boza yaparlar. K i m denilen bir gey vardr ki, otlann kiiklerinden ve b6zr eczadan yaparlar. Ekmek gibi yuvarlak yaprp, ku. rutarak, muhafaza ederler. Bozarun mdyesr, bu kim maddesidir. 86zr bozalar Cok keyif verir; fakat gok tuzlu ve tatsrz olur. Bu bozadan igmek istedik. Fakat tuzlulufru yiiziinden, iqemeyerck, mAcunu tercih ettik. Oteki sala binmis olan Ases, Hasan.tkrek ve Mesti']re bu bozadan igmeleri emredildi. Hasan lkrek lgip, sarhog olarak, tatsrz gtri.iltii etmefe ba5ladr.
yirmi ikisinde, $dh Mir Htiseyin'e
399
K.1
BIL
b) Ases de cok sarhos olmu$tu. Birqok
girkin hareketler yaptr. O kadar rahatsz olduk ki, onu sal' dan qrkanp, suwn o bir tarafina gegmeBi diisiindiim. Bi.zrlarr rica ederck; arslo girdiler. O zaman Bec0r, Sah Mir Hiiseyin'e ihsan edile. rek, Hoea Keldn't, musahip oldufu igin, yantmtza 9a[rrmrgtrk. Onun Bec0r'da kalmasr qok uzadr. Beeitr isi de biraz kolay tasawur edildi. $ah Mir Hiiseyitt, Bec0r'a giderken, Kiiner suyunun gegidine geldigi zaman, bize rast geldi. Qafrnp, afitzdan b6zt emirler verdikten sonra, bir hassa ztrh ihsan edilerek, mii' saade verildi. N0rgil kar5tsna geldiEimlz zaman' bir ihtiyar gelip, sadaka istedi. Salda bulunanlann her biri, el' bise, sank ve futa gibi geyler verdi; ihtiyar epeyce egya topladr. Yart yolda, bir fena yerde, sal tehlikeli bir yere garptr. Cok korktuk. Vdkra sal batmadt; fa' kat Mir Muhammed Cilebdn suya dtistii. Geceyi Eter'in yakrntnda gegirdik. Sah giinii, MendrAver'e geldik. Kutluk-Kadem ile babasr Devlet-Kadem ka' lenin iqinde bir sohbet tertip etmislerdi. V6kta safasrz bir yerdi; fakat onlartn hattrt igin, birkag kadeh igip, ikindi iistU ordugiha geldik. Qarqamba gunii l(endger kaynafrna gidip, sey' rettik. Kendger, Mendriver'tiimenine tAbi, bir kdy' diir. (324) Biltiin Lemganat'ta yalnn bu kiiyde hur' ma vardtr. Bu ktiy dafi etefiinden biraz yukanda (251 a) bulunmaktadrr. Hurmahfr gark tarafrndadtr. Bu kaynak, hurmabErn ]arunda ve meyilli bir yerdedir. Qegme basrndan altr-yedi kan$ asa&da, ta$lan toplayrp, gustil yapmak icln, bir slfrnak yapmtglar. Bu sprnafa gelen suyu o sekilde yiikseltml$ler kl, (250
400
926
(t
ARALTK t5t9
-
t2 ARALTK tt20)
su gus0l yapan adamm ba$rna diikiiliir. Qegmenln suyu gok miildyimdir. Ktg giinleri suyu insan iince biraz so$uk gibi his eder; fakat suda kaldrkga in. sana hog gelir. Pergembe gtinii, $ir Han TerkelAni, evine lndl. rip, ziyafet verdi. Oile vaktinde oradan kalkrp, mah. sus yaprlmt5 olan bahkhinelerde bahk tuttular. Ba. l*hflnenin vaziyeti biraz iince zikredilmiqti. Cuma giinii, Hoca-Mirmiran kiiyiin0n yakrnrna indik. Ak. Sarn fistii meclis yapildr. Cumartesi giinii, Aliseng ile Eling6r arasrndaki dafda avlandrk. Bir taraf. tan elingirhlar ve bir taraftan da aliqengliler halka yaparak, geyikleri da$dan indirdiler. Qok geyik w. tuldu. Avdan driniip, Elingnr'da meliklerin bahgesi. ne inip, sohbet yaprldr. On disimin yansr krnhp, yansr kalmrstr: o giin yemek esnasrnda, bu kalan yartsr da hnldr. Ertesi gi.in kalkrp, bahklara a[ attrr. drk. Olleye yal
401
IfI.
HTNDISTAN DOKUZ YUZ OTUZ Ir*T SENEST VEKAYfi
Safer aylnln birinci Cuma giinii, 932 senesinde, gtine$ (325) Kavs burcunda iken, Hindistan iizerine yiiri.imek niyetiyle, hareket edip, Yek-Lenge tepesmi agarak, Dih-YAkub suyunun garp tarafindaki eayrra indik. Bu yurtda iken, yedi-sekiz ay iince Sultan Said Han'tn huzuruna ilgi olarak gitmiS olan Abdiilmiil0k Kurgt, Han'tn Yangr-Beg KtikeltaS adh bir adamr ile birlikte, geldi; hanrmlardan ve handan nrektuplar ve bir parqa hediye getirdi. Askerin hazrrhk yapmasl icin, bu yurtta iki giin kaldrktan sonra, hareket edip, bir defa konaklayarak, BAdem-Qe$me'ye indik. Burada mdcun yedik. Qar'
samba giinii, Bdrik-Ab'a indiEimiz zaman, Hoca Hiiseyin Divan'tn [dh0r irilisasrndan giindermiS oldufiu yirnri bin gahruhi kryrnetinde alttn, egrefi ve tenkeleri, l{indistan'da kalan Nur Bey'in kiigiik kardeglerinden biri getirdi. Bunun biiytik bir ktsmt, Belh iSi igin, Belh erbabrndan olan Molla Ahmed'i
giinderildi.
403
IIINDl'SIAN
Cuma giinii, ayrn sekizinde, (252 a\ Gendemek'e indifimiz zaman, giddetli nezleye tutuldurn. Hamd olsun, kolay gegti.. Cumartesi gilnii Ba[-r Vefa'ya inildi, Birkag glin, Humawn Mitza ve o tarafrn askeri ytiztinden, Ba[-r Vefa'da kalrndt. Ba!-r Vefa'nm biiyiikliigii, safa ve letdfeti bu eserde birkag defa zikredilmiStir. Fevkaldde safah bir baheedir. Ahct giizir ile bakan herkes, onun nasrl bir yer olduEunu anlar. Orada bulundufumuz bu birkag giinde, ekseriya igildi ve sabuhi yaprldr. lgilmeyen gtrnlerde de macun sohbeti yaprldr. Humayun'a, miihleti gok geqirdifi igin, sert mektuplar ve giddetli hitaplar giinderildi.
Pazar giinii, Safer a]nntn on yedisinde, sabuhi yapmt5trk; Humayun geldi. Qok kaldrfir igin, bir parga sert sijyledim, Hoca KelAn da Gazne'den o gi.in geldi. O Pazartesi akgamr kalkarak, Sultanp0r ile Hoca-Riistern ara,stnda yaptlan Yangr-Bap ("yeni bahge")'a inildi. Qargamba gi.inii oradan kalkrp, sala binerek, Kug-Kiinbed'e kadar, Sarap igerek, gidip, Kug-Ki.inbed'de saldan grkrp, ordug6ha geldik. (326) Ertesi giin de, ordu1ru giig ettirip, sala binerek, mdcun yenildi. Her vakit indiEimiz yer Krnk-Arrk idi. Knk-Ank kargrsrna gelince, her ne kadar etrafa bakrldr ise de, ordudan (252b) bir eser g
ejz (g r,yl0r- t52, _ I EyLOL tj26) bagladr. Ordu Krnk-Arrk civanna inmig, fakat biz gdrememigiz. Salda $eyh Ebtilvecd, b"Vf, Zeyn, IVIolla Ali-Han, Terdi Bey HAksAr ve diferleri gibi, giir okuyan gok adarn vardr. Sohbette fr,fufru_ileO SArlih'in gu beyiti zikredildi: Her iqve yapanrn mahbuplufunu insan ne yapsrni rcnin bulundulun yerde bagka birisirr" irr"ur,r., liizumu var.
,r"
Bu drneie gore, sciylemelerini emrettim.
$iir oranlar siiylemeye bagtadrlar. Molla Ali_Han iie ntife edilirdi. Hezir kabirinden gu beyit hemenCothatrra
geldi:
Scnin gibi akrlorz bir bekriyi inoan ne yapun; hcr d,kiiz do$uran digi caefi inran nc yapun.
Bu zamana kadar, iyi ve ve li6,ti.i, ciddi ve gaka, hat*a ne gelirse, lAtife tarikr ile, bazan ,u*,n olurdu; her ne gibi kabih ve kaba nazlm olsa bile, zikredilirdi. o zaman Miibin'i nazma gevirryordum; h6trra hut0r ve hazin idi. (253 a) ,,tsiiyle - diie siizleri derceden ve fikri kdtii sdzrere kuilanan le manalafi izhar eden ve girkin hayaller";=b6yhatria getiren gbniile yazrk" _ diye driSiindiim. O zaman_ dan beri hiciv ve hezil vddisinde Siir. u. n*rrrn ,tiylemekten vazgegmiglim (g2?) r,e tcivbeli idirn. Onun igin, bu beyiti sriylemek zamanl hig hatrra guf.uOi ve bu mAna hig bir vakit giini.ile do[ma&. Bir-iki glin sonra, BigrAm,a indiiimiz vakit, nezleye tutularak, atesim yi.ikseldi. gu;;rl" il;'ii_ rd[e gevirdi. Her ciksiiriigte kan ti.ikiirtiyordum. 405
HINDISTAN
Atesim hig dlismiiyordu. Bunun nereden geldiBini ve iztirabtn neden oldu*unu anladtm. Siiziinda durmayan kirnte, bunu kendi zararrha yap' mrp olur vc Allaha kargr yaptrfr teahhudlere a6rdrk kalan himreyc, Allah qok biiyiik mdkafat verecektir.
Ey dil, lana ne yaPayrm; senin yilziinden benim igim kandrr. Ne kadar iyi dcsen de' hczil vAdisinde yaz' drf,rn giir yE edebe mugayir yahut da yalandrr' dizginini bu Eier bu giinahra
::i::l"rrI,,:u,".n, Ey Tanrrm, kendimize kargr giinah igledik; eler bize rahmetmezsen, biz de mutlaka ziyan edenlerden olaca!rz.
Tekrar bastan istiEfar ve itirazda bulunarak, bu nevi bdtrl fikirlerden ve biiyle ldyrk olmayan ltiyatlardan giinltimii gevirip, kalemimi krrdrm. O dergihtan 6si bendelere bu nevi ikazlar biiyiik bir devlettir ve bunlardan miintenebbih olan her bendeye de biiytik
bir saadettir. Oradan hareket edip, Ali-Mescid'e indik. Bu yurt (253 b) dar oldufu igin, ben daima bir tepe lizerine inerdim; askerin hepsi, benim indiEim tepenin yar taraftna bakah bir dereye inerdi. C'ece, askerin atesinden gok giizel bir manzara gdriintirdii. Bu yiizclen, buraya indifiimiz zaman, muhakkak lgerdik. Bu defa da, buraya indipimiz zaman, iSildi. Sabahtan irnce, macun yiyerek, hareket ettim. O giin orug da tuttum. Gelip, Bigr0m'rn yanlna indik. Ertesi giin o yurtta kalarak, kergedan avl yaptlk. Bigrdm'tn iiniindeki Siyah-Ab'dan gegip, suyun a$a406
9t2 (16 EY!-0L t5z5
- I EYLOL
1126)
frsrna doEru, halka kurduk.' Bir mtiddet gittikten sonra, arkadan bir adam gelerek, Bigrdm'rn tam yaklnlnda, ktigi.ik bir cengele bir kergedantn girdifinl ve etraflnr tuttuklartnr sdyledi. Hemen dort nala oraya gittik. Cengele halka kurup, giiriiltii yaprnca, kergedan (328) grkrp, ovaya do$ru kag0. Humayun ve o taraftan gelenlerden hig kimse kergedan giirmemiglerdi Hepsi bol bol seyrettilef. Bir kiiruhe yakm kovalaytp, birgok oklarla vurarak, yere serdiler. Bu kergedan hig kimseye ve ala hiicum etmedi. Daha iki kergedan vurdular. "Eier fil ile yaparlar" diirergedan kar5rlagtrrrhrsa, aceba ne ye, daima hatrra gelirdi. Bu defa filciler filleri- getiriyorlarmE; bir kergedan (254a) tam onlartn karSlsrna grkar. Filciler biraz ilerleyince, kergedan kargr gelmez ve bagka bir tarafa kagar. Bigrd,m'da iken, bazr bey ve igkiler, bahgt ve divanlar ile birlikte, alb-yedi krcma ayrllarak, biitiin askerin isimlerini birer-birer yazrp, salalanru tesbit etnrek igin, Nilab gegidinde gemilere t6yin edildiler. Akgam nezleye tutuldum ve tekrar ateS geldi. Bu nezle dksiiriiBe gevirtli. Her iikstriigte kan ttktiriiyordum. eok tehlike gegirdim; iki-iig giin sonra, gegti. Bigrdm'dan kalktp, yagmur altrnda, I€bil suyunun sahiline indik. Hindistan'dan Devlet Han ile Gazi Han'tn yirmi-otuz bin asker toplaytp, Keldn0r'u aldtklan ve L6h0r iizerine yiiriimek istedikleri haberi geldi. Oradakilere: "Konak, konak ilerlemekteyiz; biz varmcaya kadar, muharebe yapmadiyerek, Mii'min Ali Tavagt siir'atle kogsrnlar" turuldu. 407
HTNDISTAN
tki
konaktan-sonra, Pergembe giinii, ay'rn yirmi
sekizinde,sindsahilineindik.Cumartesigiinii,Re' biiilevvel aylnln ilk giinii, Sind ve Kege-K0t sulannclan gecipl nehrin sahiline indik. Genrilere konulanbeyler,bahStvedivanlarsefereigtirakedenas. kerin sayrsrnl arzettiler. ISiiyiik ve kiieiik, iyi ve kotti, niiker ve niiker olmayan, hepsi on iki I'in adam kaydedilmisti.
Bu sene burala.rda met'sim yafmunr az olmug; daE eteEindeki vildyetlerde ise, (254b) iyi olntus' Zuttit'" iii icin, da! etefinden, Siydl-Kirt yolu ile, hareket ettik. Hati Keker'in vitdyeti karSrsrna geldi[i' mn z.aman, bir gayda yer yer gok su (329) toplan' lnr5 ve bu sularrn hepsi donmugtu' Buz o kadar kalrn defildi. Hindistan vitdyeti igin biiyle buz gariptir' Buzyalnrzburadagijriildii;Hindistan'dabulunduhic bir lum.rz bu birkag sene iginde, kar ve buzdan yii' konak o"" uu alimet giiriilmedi. Sind'den beS riid[kten sonra' alttncr konakta, COd dalrna biti' yurdu Sik, Bdlndt{0gi dafrnrn clibine, Biigiydllerin il"n c"y" gelip, indik. Ertesi giin, askerin zahire alma isi igin, o yurtta kaldrk. O gun rakr ieildi' Molla Muhammed Pergari Cok hikdye anlattr; o kadar gok konustuBu yot tu. Molla $ems ise, eskiden beri maskarahfr ile tarunmrgtr; bir maskaraltfa baglarsa, aksama kadar bitiremezdi' Zahite iein giden kul, hizmetkdr ve iyi-kdtii difier adamlar, zahireden fazlasnr arayarak' cengJ, d"g ve sarp yerlere ve bozuk yollara' daftruk ie hesapsrz olarak, gidip, adamlardan bir kagtnt kaybettiler. Kiekine Tlrnkatar da orada iild0' 408
9r2 (lg EYLOL ttl,
-
I EYLOL
t526)
Oradan kalkrp, Bihet su]runu, Cilem'den bir az aqafrda, gegit irzerinden gegerek, indik. Pergenesl Bimr0giri ve Ekriydde olup, Siyil-K0t'e yardtmcl olarak t&yin edilmiS olan Veli Ktztl, burada iken' gelip beni gcirdii. Siyil-K0t'ii muhafaza etmedi[l (255 a) igin, itapta bulunduk. "Ben pergeneye gelmigtim. Husrev K
HTNDISTAN
ietiler ve bdztlarr da mdcun yediler. Yatst vaktinden bil az gee gemiden qtktp, otakta da bir az i;ildi. Atlar iein, bu su sihilinde bir giin l
9tz (tB EYLOL
t525
1526) - I EyLOL
likte hareket edin. Gazi Han'l kendimize
katrp,
Dehli ve Agra iizerine yiiriiyelim" ds1. Bunlar: "Gazi Han'a nastl itimat ederek, kahlahm. Padi$ahtn emrinde de, Gazi Han, ktigi.ik kardesi Flacr Han'r oflu ile birlikte, ya saraya giinderir yahut onlart L6h0r'a gonderip, rehin olarak brraktrsa, o zaman katrhn; yoksa, ona iltihak etmeyin rlenilmektedir. Siz daha dtin onunla vurugarak, ma[lfip olmuEsunuz; tekrar nasrl itimat ederek, onunla birleqeceksiniz. Sizin birlegmeniz de muvaftk defil-
dir"
-
derler.
Her ne kadar biiyle s
HlNDlSran Sultan lbrahim, bundan haber ahnca, onlarrn i.izerine hareket eder. O yaklagrnca, bunlar haber ahp, kurgan iizerindcn kalkarak, ona kargr mukabelede bulunurlar ve: "E[er giindtiz muharebe edersek, afganlar, biri birinden utandrklarr igin, kaqmazlar, Eger gece baskrnr yaparsak, karanhk gecede adam adamr g
e32
(l8 EYLOL
1525
_ I
EYLOL t926)
askerin, Seyif Han Derya Han, Mahmud Han Hanq Cihan, $eyh CemAl Fermiili ve diser bdzrlardan mtirekkep olan bir krsmr, muharebeden bir az iin. ce kagrp, lbrahirn'e gider. .6,lem Han, DilAver Han ve Hacr Han Sihrind,den gegince, bizim gelip Mil. vet'i aldrflmlzl rifrenirler. Dil6ver Han, bizim igin iie-dcirt ay hapiste kalmrg dtOuiu ve hdld bize sA. drk kaldrfr igin, onlardan aynlarak, gogii yanlnar Sultanp0r'a gelip, biz Milvet,i aldrktan iiq-ddft giin sonra, Milvet civarlnda bize gelip, mtildzemet etfi. alem Han ile Flacr FIan, geili.it suyunu gegerek, DOn ile De5t arasrndaki dafda Gine0te adh bir mi,is. tahkem kurgana gelip girerler. Bizim akrncrlar, afgan ve hez6relerden (333, ZS7 b) gelerek, bunlarr muhasara ederler. Biiyle bir nri.istahkem kurganr tam ele gegirmeleri yaklagtrfr zaman, akqam. olur. Kurgandan grkmak isteyenler d€, ailarrn kaprya toplanmasr yiiztinden, grkamazlar. Filleri varmrg; on_ lan cinlerine katarlar. Filler ailarrn golunu ezip, dldiirtirler. Atla grkamadrklan igin, karanhkta yaya grkrp, I\{ilvet'e girmeyerek, daf tarafrna kagmrg olan Gazi Han'a bin mi.igkiliUa iltihak ederler. Gazi Han da onlan o kadar iyi kab0l etmez. Nihayet mecbur olup, derenin sonuncla pehl0r civannda, Alem Han gelip, mtildzemet etti. SiyAl-K0t'te iken, Ldh0r'dakilerden bir adam gelip, ertesi giin hepsinin rni.ildzemet edeceklerini bildirdi. Ertesi giin kall
IIINDISTAN
932 (rB EYLOL t525
iilrenmck igin, oraya gdndcrtlik. Gecenin iie peheri yaldaqtrfr vakit, diigman bizim haberimizi altnca. biri birine bakmadan, bozulup kaetrklarr haberini getircliler. Ertesi giin kalhrp, $ah Mir Fltiseyin ile Can Bey'i yiik ve aitrhklar yanrnda brrakarak, l<en' dimiz siir'atle hareket ettik. lki namaz arastnda, KelAn0r'a gelip indik. Muhammed Sultan Mirza, A,ait Suttan ve diier beyler burada (258 a) gelip, mlilAzemet ettiler. Sabah kalkrp, yolda giderken, Gazi Han'ile diEer kaganlarrn haberini getirdiler'
Muhammedi, Ahmedi, Kutluk-Kadem ve Veli Hazin kdmandastnda olanlart ve bu defa Kdbil'de bey' liBe yiiktindiiriilmiig olan beylerin biiytik bir ktsmtnr, bu kacanlartn arkaslndan t6kip etmek icin, aytrdrk. Karara giire bunlar, eier di.iSmana yetiSebilirlerse, yetisecekler; yetigernezlerse, kurgandakilerin kagrp gitmemeleri iqin, Milvet kurgantn etrafrnt iyi'
ee kollayacaklardr. Bu ihtiyattan maksat,
Gazi
Han idi.
Bu beyleri ileri giinderdikten sonra,
KAnvehin
karStstndan BiyAh suyunu BeCiP, indik. Oradan kalktp, arada iki defa konakladrktan sonra' (334) Milvet kurgaruntn bulundufu derenin aizrna indik. Ewelce gelmig olan beyler ile Hindistan'daki beylere'kurgant yaktndan muhasara etmeleri emri verildi. Devlet Han'tn torunu, biiyuk oEIu Ali Han'tn lsmail Han adh o[lu, burada yanlrnlza geldi. Bir takrm vaad ve tehdidlerle onu da kurgana giinder' dikten sonra, Cuma gtinti orduyu ileri g
-
E EYLOL
1126)
Devlet Han, adam giinderip (258 b): "Gazi Han kagtp dafia gitti; benim giinahtmr -rffederlerse, kulluia Belip, kurganr teslim edeyim diye" arzetti. Hoca Mir MirAn oraya gdnderilclii kor-kusunu bertaraf edip, onu getirdi. Devlet Han ile oflu Ali Han da birlikte geldi. Bizimle vuruqnral< igin, beline balladrfir iki krhcrnr boynuna asrnalannt emrettim. lSi bu dereceye geldifii hAlde, hAlA bahdne arayacak kadar kaba ve apdal adam olur mu. Bir az ileri getirdiler. Ktltglart boynundan almalarlnr emrettim. Gcjriistfifi.i vakit tAzimle eiilmekte gecikmigti. AyaEtnt gekip, tdzimle efidirilmesini enrrettim. Kargtma oturtup, Hind dilini bilen bir adama buyurdum: "$u sdzleri ona birer birer, zihnine nakqederek, sciyle ve gciyle de: ben sana baba dedim; tdzim ve hiirmetini senin gonltin istedifinden daha f.azla yaptrm. Kendini ve oSlunu bel0clarrn derberderliklerinddn kurtardrm. Qoluk ve qocuiunuzu ve kanlarrnrzr tbrahim'in koleliSinden halas ettim. Tatar Han'tn 0g ki.ir0r vildyetini sana ihsan ettim. Sana ne fenahk ettim ki, biiyle beline iki krhs baflayrp, asker sevkederek, bizim vilayetlerin lizerine yi.iri.iyiip, biiyle fitne ve fesat etkartrsln" dedim. Budala ihtiyar afiztnda bir - iki $oz (259 a) geveledi; mukabele de edemedi. Bdyle iskat edici siizlere ne diyebilirdi. (335) Qoluk Cocu[u ile karrlannr kendilerine btraktp, diEer biiti.in emldkinin zaptedilmesine karar verildi. Kendisinin Hoca Mirdn yantnda kalmasr emredildi. Cumartesi giinii, Rebii.ilewel ayrnln yirmi ikisinde, bunlarrn goluk gocu$u ve haremlerini sa$ sdlim olarak grkarmak igin, kendim gelip, Milvet 415
rrlNDlsr,rN kurganrrun kaplsmtn kar5rsrndaki tepeye indim. Ali Han qrktp, bir mikdar egrefi hediye etti. lkindi.ve doiru goluk CocnBu ve haremlerini grkarmaEa basladrlar. Vikra Gazi Han'm kurgandan qrkrp gitmiS olduEunu sdyltiyorlardt; fakat biztlart da onun kurganda bulturduEunu ve orada gcirdiiklerini stiylediler. Onun igin, btzr igki ve gehreler, Gazi Han'm hiyle ile grkmamasr igin, S{ipheli adamlan aragtrmak iizere, kaptya konuldu. Biitiin maksat bu idi. Bundan baska bdzr cevAhir ve ktymetli taglart gizlice grkarmak isterlerse, onlan da zapt edcnceklerdi. Kaprrun iintindeki tepede gadr diktirerek, BF ceyi orada gecirdim. Sabah Muhammedi, Ahnredi, Sultan C0neyd, Abdi.ilaziz, Muhammed Ali CengCeng, Kutluk-Kadem ve birkag igki beylere, igeri girip, hazineleri ve bi.itiin 'emldki zaptetmelerini emrettim. Halk kurgan (259 b) kaptsmda gok gi.iriiltii e$iyordu. Korkutmak igin, birkag ok atbm. Bir kaza oku tesadi.ifen Humayun'un hik0yecisine isabet edip, hemen onu tildiirdii. Bu tepede iki gece konakladtktan sonra, Pazartesi'giinii kurgana girip, seyrederek, Gazi Han'rn kiittiph6,nesine geldim. Birkag nefis kitap qtktt. Bir kagrnt Humayun'a verdim ve bir kagtnt da Kdmrdn'a giinderdim. Mollayine kitaplar da pek goktu; fakat o kadar giizii celbedecek nefis kitap yoktu. Gece orada konaklayrp sabah ordugdha geldim. Gazi Han'tn kurganda bulunduiunu zannediyorduk; fakat o hamiyetsiz adam, babastnr, biiyiik ve kiigiik kardeslerini, annesini, abla ve kiiqiik ktzkardesini Milvet'te brrakarak, bir mikdar adamla, daf tarafrna kagmtg. (336) 4t6
932 (16 EYLOL
t'zt
-
I EYLOL rt26)
Taliin yiiziinii arlS gdrmcyccek olan hamiyetrizo bakmo; kendiri igin rahatr rcaer, kanarnr vc !ocrfunu ulontrya terkcdcr.
o yurttan kalkrp, Gazi Han'm kagtr$ dafa do!ru hareket ettik. Milvet'in oian. daki yrrttan bir kiir0h yol giderek, bir derdye in. dik. Diliver Han burada gelip, miilAzemet ettl. Devlet Han, Ali Han ve lsmail Han ile daha bip $argamba giinti
kag biiyiigii baElapp, Bihre'deki Milvet kurgaruna (260 a) giitiircrek, muhafaza etmesi igin, Kette']rc teslim ettik. Muhtelif kimselere verilmig olan dI. ferleri igin, Diliver Han'rn tensibi ile, fidye-i necat tesbit edildi. B6,alannt kefdlet ile serbest btraktp, bizrlannt da zencire tntrarak, muhafaza ettiler. Kette esirleri giitiirdii. Devlet Han, Sultanp0r'a yaklagtrklarr zaman, iildii. Milvet kurgaru Muhammed Ali Ceng-Ceng'in uhdesine verildi. O kendi tarafindan bi.iyiik karde$i Argun'u, bir mikdar yifitle, orada btrakh. HezAre ve afganlardan iki yiiz kadar adam kurgana yar. drmcr tdyin edildi. Hoca Kel6n, Gazne garaplarrndan birkag deve yi.ikletrnisti. Hoca I{elAn'rn yurdu, kurgana ve ordugiha ndztr bir tepede bulunuyon du. Orada sohbet yaprhp, bAztlart Sarap, bAzlan da rakt ictiler. Gtizel bir sohbet oldu. Oradan kalkrp, Milvet'in gegitlerle dolu ktiq0k daSlarmdan agarak, D0n'a geldik. Hindistan dilinde dereye d 0 n derlermlg. Hindistan'da bir akar su bu D0n'dadtr. ve D0n'un etrafmda birgok k6yler bulunmaktadrr. Burasr, Civdl'in pergenesi imiS. Dildver Han onlann dayrlarr oluyor. D0n giiael bir vAdidir. Irmafitn etrafi gayrrdtr. Baa yerlerindc piring ekilmigtir. 4t7
HINDISTAN
Ortasmdan, iigddrt defirmen isletebilecek kadar, su akmaktadir. VAdinin genisliEi bir-iki kiir0h ve bdzr yerlerinde de (260 b) iig kiir0h kadar vardrr. Daflart, kiigiik-kiigiik teepler gibi daflardr. Kiiyleri bu da4ann eteklerinde bulunmaktadtr. (337) K6y olmayan yerlerde tavus ve maymun guktur. Ev tavufruna benzer bir nevi tarnrk da Cok bulunur ve trpkr tavuk gibidir; fakat ekserisi diiz renktedir. Gazi flan'tn nerede bulunduBu, kat'i olarak, bilinemedifi igin, nerede bulunursa, oraya gidip, her hangi bir $ekilde, ele gegirmek iizere, Terdike'yi, Birim-Div Melinh6s ile birlikte, tAyin ettik. Bu Dfin etrafindaki kiiciik dallarda gok mazbut kaleler bulunmaktadrn $imil-i sarki cihetinde,
K0tile adlt, bir kale vardtr. Etrafi yetmis - seksen kan viiksekliginde kayalarla cevrilmistir. Biiyiik kaprsrrun bulunduEu taraf ydi - sekiz kan kadardrr. Asma kiipr0 konulan yerinin genisliBi
iki ltan kadardrr. tki uzun a$ao kdprii yapmr$lar; at ve hayvanlan oradan gecirirler. Bu daShkta Gazi Han'm tahkim ettigi kurganlardan biri, budur. Orada adamlan varrnE. Akmctlar gidip, muharebe ederler. Almak tizerc iken, aksam olunca, kurgarun igindekiler, biiyle mtistahkem kurganr brrakrp, kagarlar. Bu D0n civannda diBer miistahkem bir kurgan da Gingfite kurgantdtr. Onun da etrafi ugunrmdur; fakat bu o kadar miistahkem on - on
de$ildir. Alem Han, ewelce zikredildipi gibi, bu Ging0te kurganrna girmisti. (261a) Gazi Han'tn trzerine rlgar ayrrdrktan sonra, himmet iizengisine bastp, tevekkiil dizginini ele ala4lE
9t2 (t8 EYLOL tr2,
_ s EYL0L tr26)
rak, o zamanlarda Dehli payitahtr ile
Hindistan
memdlikini tqsarrufunda bulunduran sultan tbra. him b. Sultan Sikender b. Sultan Behl0l L0di Af. gan'm tizerine hareket ettik. Mevcut askerinin bin lek oldufrunu siiylerler ve kendisi ile beyrerinde bine yakrn fil olduEunu tahmin ederlerdi. Bir konaktan sonra, Baki grgavul'a Dib6lp0r ihsan edilip, Belh'e, yardrmcr olarak, gtinderildi. Belh iSi yi.iaiinden, birCok ak-akCe ve lGbil,deki akraba u" Ap_ cuklara, Milvet fethinde ele gegen egyadan, hediye.
ler gdnderildi.
Dirn'dan agafrya doEru bir - iki konaktan son_ r:a, $ah trn6d girAzi, AriyiS Han ite MoUa Muhammed Mezheb'in mektuplannr getirdi. Bir (Agg) parga sadakat izhar edip. bu sefere Bayret ve ih. timam etmiqler. Biz de, bir yaya vasrtasr ile, iniyet fermanla' gtinderdikten sonra. ileri hareket etiit<. Milvet'ten giden akmcrlar, H0rur. Kehl0r ve o civarda bulunan ve muhkemliBi ytietinden, uzun bir. zamandan beri hig kimsenin gidemediSi daf kur. ganlanrun hepsini zapt ve ahalisini yagma ederek, bize gelip iltihak ettiler. Alem Han d; harap bir vaziyette, yaya ve grplak geldi. Bey ve tgkilerden bazrlarrnr, atlarla birlikte, kargrlama[a giinderdim. Bu civarda iken, (261 b) gelip miirldzemer etti. Bu civann da! ve derelerine de akrncrlar gidip, bir - iki giin sonra geldiler. Mtihim bir SeV ele gegmedi. gab Mir Htiseyin, C,6n Bey ve diler bdzr yiiftler de, miisaade ahp, akrna gittiler.. D0;,da bulundufumu vakit, iki defa tsrnair cirvini ile Biben'in arz+ hAilleri geldi. Buradan da, onlarrn arzu ettiklerl gibi, fe.rmanlar gdrderildi. D0n'dan kal4t9
HINDISTAN
etz 0g EyLoL trzs _ I EYLOL 1526)
krp R0per'e geldik. Burada iken, gok yafmur yai-
keri ile, hisardan on-on bes kiir0h daha bu tarafa dogru gelmig. Kette Bey, haber almak igin, lbra. him'in ordugdhrna gdnderildi. Mii'min Atelce de,
dt ve umumiyetle soiuk oldu. Ae ve grplak
hindis-
tanhlar gok krrrldr. R0per'den kalkrp, Sihrind kargtsmda bulunan Kerel (Kermdl)'e inmigtik; "Sultan tbrahim'in elgisiyim" diye, bir hindistanh geldi. Gergi mektup ve yazlsl yoktu. Bizden elCiliEe
bir adam istemiq. Onun mukabilinde bir
se-
vddh muhafizt giinderdik. Bu zavalhlar gidince, lbrahim her ikisini de hapse attrrmrg. tbrahim'i mapltp ettifiimiz giin, sevddh kurtularak,. geldi. Arada bir konakladrktan sonra, Ben0r (TenOr) ve Sen0r gaylnln sihiline indik. Hindistan'da, biiruk nehirlerden bagka, 'akar sulardan biri de budur. Buna Geger suyu derler. Qiter de bu suyun kenarrndadr. Suyun yukarr tarafrnt seyretmek iqin, gittik. Bu su, Qiter'den i.iC-dtirt ktir0h yukartda, qayrn kaynaErndan sulyor. Bu seyretmek' lcin gittifimiz eayrn yukarr tarafrnda bir genig dereden, dtirt-bes (362 al defirmen igletebilecek kadar. su grkryor. Bft az daha yukartda, gok litif, hoS (3391 havah ve miinasip yerler vardrr. Bu suyun gktt!r yede bir garbai yaprlmasrnr emrettim. Bu su, diizliife inip, bir - iki kiirth mesafe gittikten sonro, gaya diikiiliir. Geger suyu kaynaktan slzar. Bu surun ditkiildiiEii yerden iie-dtirt kiir0h asa$da, yaimur mevsiminde bu Calnn suyu gofalarak, Geger suyu ile birlegtikten sonra, SimAne ve Siinnd.m'a gider.
Bu yurtta iken, Dehli'nin bu tarafinda bulunan Suttan lbrahim'in oradan ileriye dopru yiiriidtigii haberini aldrk. Hisar-t FirCrze'nin gkdart Hamid Han Hassa-Hayl de, Hisar-l Fir0ze ve o civarm as420
Hisar-r Fir0ze askeri hakkrnda m6l0mat almak iginn
grinderildi.
Pazar gtinti, Cemaziyelewel aylnln on iigi.inde, Embile'den kalkrp, bir gol kenanna inmiqtik; Mii'. min Ateke ile Kette Bey geldiler. Hoca Kel6.n, Sul. tan Muhammed Dulday ve Veli HAzin'lerden miirelrkep, btitiin sag kol adamr; llindistan'da kalan beylerden Husrev, Hindu Bey, Abdiilaziz ve Mu. hammed AIi Ceng-Ceng ve merkezden de, igki ve yigitlerden gah Mansur Barlas, Kette Bey, Muhib Ali ve difer' bir mikdar adamla birlikte, Huma;r'un'u (262b) Hamid Han iizerine tdyin ettik. Biben de, bu yurtta gelip, mi.ilAzemet etti. Afganlar Cok kaba ve ahmak oluyorlar. DilAver Han, hem ndker, hem derecesi itiban ile ondan daha ytiksek oldufu h6,lde, oturmaz; Alem Han'ln ofullan da, padigahzAde olduklan hdlde, oturmazlar. Bu ise, oturmak istedi. Onun bu mdk0l olmayan ar-
kim kulak asar. Pazartesi giinii sabah, ayrn on dordirnde, Humapn, Hamid Han iizerine hareket etti. Humayun zusuna
siir'atle hareket eder ve kendisinden iince, yuz-Viiz elli iyi yifiiti, iincti olarak, gcinderir. Bunlar yakla$lp, muharebeye tutugarak, bir - iki el atrgtrktan sonra, arkadan Humayun'un karaltur giirilniince, diigman hemen kagar. (340) Ytiz - iki yiiz adamrm ele gegirerekt yarlslnln bagnr kesip, yarlsrnr, yedi - sekiz
fil ile
birlikte,, getirdi. Huma5run'un bu zafernin haberini, Beg Mirek-Moiul, Cuma gti42t
HINDIS,rAN
n0, ayrn on sekizirden, bu" rurtta iken. getirdi. Derhel bir tahm has elbise ve alurdaki has atlardan bir at lh$an edilerek, miiki,fat da vaadedlldi. Pazar giin0, ayrtr yirmi birinde, bu yurtta iken, Humalun yilz kadar esir ve yedl - sekiz fll ile gelip, miilf,zemet etti. OstAd Ali-Kuh v€ tiifenkendff"Jara (263 a) emredildi; eslrleri, siyaset igln, b6zi ttifenkle lsrdrlar Bu Humayun'rur ilk seferi ve ilk defa yapbBr igi ldi. Bu" ilerisl tCur, bir ftl,1. hanrdr. Kacanlan tikip edenler, onlan kovalayarak, Hisar-r Flr0ze'ye kadar gldlp ve onu hemen alarak,. yaBma edip, geldiler. lluma]nrn'a blr kiir0rluk vilAyet otan Hisar-t F"ir0ze, tevabii ile ve bir kiir0r ak-akCe milkf,fat verildi. O yurttan kallap, $ahebfla'a getdtk. Dil yaka-
lamak igln, Sultsn tbrahim'ln ordugihma adam gtlnderip, birkag giin burada kaldrk. Rahmet Plyede, fetihnAmeler lle, I(.ibll'e gdnderildi. &r yttrtta lken, Pazartesi giinU, Cemaziyelewel a)nnrn nrml' sekizinde, Brineg tlarnel burcuna diindil tbrahim'in ordusunun, blr - iki ktirfih yilri.iyiip, her konakta tkl - iiq grin durarak, gelmelrte olduEu bakkurda da arka arkaya haberler gnlme€e baslail. Biz de hareket edlp, SahAbed'dan sonra, .arada iki defa konalclayarak, CAn nehrinln sthilinde Sersive karltslna gelip, tndik. Hoca Kelin'rn niikeri Haydar-
KS, dil yakalamak
lCln, gEnderildi. Ebn, COn nehr'lni geqlt iizerinden gegerek. gldip Sensf,ve'yl seytuttirn O gnn m6cun yemistik. Sersive'nin bir qetmesi vardr. Bir mikdar su bu eeqmeden akmaktadrr. Fena bir yer'degildtr. Terdl Bey HdksEr tArtf 422
,t7 ltE EYLoL Ittt _ , tn-ol.
"16) i.Sienir olsun'l (263 b) etti. Ben: dedim ve bu miinasebetle Sers&ve Terdl Befre verildl. Bir gemide -yapar_ talar yaphnp, bfizan geml gezlntt
-
-
(B4I) ile &nr" BOa seferlerde de gpml ile geltrdim. - .O yrlrltan, nehir sshilini tAklben, agafrya ru iki - iiC konak giditmjsU. Dit yalratamak dogigin gidenlerden HaydarrKuh, Darrud Han lte Heytem Ifan'rn, E-altl bin adarnla birlikte, Miyan-DiAU taratrna gpgirdiBi ve bunlann lbrahtm'in ordu_ gElundan iig - ddrt kiirth ileride, halka kump ohrrduklan haberint geildl. Bu krt'a i.izerlne Vuriimek lCtn, Fazar giinii, Cemaztyehhr aylrun se_ kidnde, Qln-Timur Suttan, Mehdi Hoca, Muhammed Sultan l[irza ile Adil Sultan,r ve Sultarr Ciineyd, $ah IVfir Hiiseyin ve Kufluk-IGdem'den tbaret btitiin sol kol adarrilaruu ve merkezden yunus Ali, Abdulls.h, Ahrnedi ve Kette Befleri rlgana ayrrdrlc Of,le iistii hradan sup geqip, ikindi ile "tgn* ar?stnda, o taraftan bar,ekete gegtiler. Biben. bu tlgar bahEnest ile, suytr gegip, kaCfr. Bunlar farz. vaktinde diismamn iizerine yetigirler; onlar da bir az kendilerini tanzim edip, karE grkar gibi gttrunlirler; fakat bizim adarnlann yetignesi ile; hemen kagarlar. Onlan, lbrahim'irr ordugBlunrn karysrna kadar, vura-\nrra tAkip ederler. Darmd Han'rn btilnlk karde$i ve serdarlanndan biri olan Heytem Ilan'l ele gegirip, yetmis - sekserr esir ve altr -yedt lil ile birlikte, gelip grirdiiler. Ibret tgin, (2&l a) estr-
lerin ehserfsl hlrgtrn gegiritdi. Oradan kalkrlrp, sap ve sol kollar ile merkez saflen taruim edilerek, teftIs edildt. Asker tahmin
etti$imii kadar Crkmadr. hrada biitiin
askerin, 423
I{INDISTAN
err ilE svtol ti2t - s EYLOL tt26)
kendi vaziyetlerine grire, arabalar getirmelerl emredildi. Yedi W araba oldu. Ust6d Ali-Krrh'ya, R0m usCIliine giire, arabalarrn arasrndaki zencirler yerine, tikiiz derisinden halatlar biikiip, arabalarr birbirine baflamasr emredildi. Her iki araba araslnda altr - yedi Cit (tura) olacak; ttifekendizlar bu araba ve gitlerin arkasmda durup, tiifenk atacaklardr. Bu hazrrlfir tamamlamak igin, burada beS -
Diismanrn mevcut askerini bir lek tahmin ederIer ve kendisinin ve emirlerinin bine yaktn fili oldufunu siiylerlerdi. lki babasrndan kalan hazine de nakden elinde idi. I{indistan'da bir ddet vardr. B
alil giin kaldrk.
Hazrrlrklar tamamlandrktan sonra, bi.itiin beyler ve siiz anlar iyi yifitlef de ddvet ederek, umumi bir istisdre (342\ yapilfu ve guna karar verildi: Pinipet bir gehirdir, mahalle ve evleri goktur ve her tarafi mahalle ve evlerdir. Etrafinr araba ve giuerle gevirip, tiifenkenddz ve yayalan arabalarla Ciilerin arkasrna koymak lhzrmdrr. Bu kararla kalkrp, arada bir defa konakladrktan sonra, Pergembe giinii, Cemaziyeldhrr ay-lrun sonuncu giinii, Pdnipet'e geldik. SaE tarafrmuda gehir ve mahalleler, iiniimiizde tertip edilen gitler, sol tarafta (264 b) ve bdzt yerlerde hendek ve aEag mdnialar vardr. Her ok atrmr mesafede Vr;a-yiiz elli kadar athrun gtkabilece$i yerler brrakrldr. Askerin bir krcmr epeyce tereddiit ve korkuda tdi. Fakat teredd0t ve korku yersizdi. Qiinkii Tanrlnrn .ezelde takdir ettifiinden bagka olamazdr. Fakat onlan da ayrplamak olmaz; onlar da hakh ldi. Qiinkti vatandan iki - iiC ay kadar yol yiirtinerek gelinmigti ve igleri de garip bir kavim ile idi. Ne biz onlann dilini biliyorduk, ne de onlar bizim di. Iimizi biliyorlar&. Porigan
424
bir topluluk ilc yine periran bir kiitle: tutkun bir Lavimlo aciyip bir kavim.
diye arzetti. Ben: sine imkdn yoktur" "Sen, bunlan iizbek han ve sultanlart ile mi mukayese ediyorsun. O sene Semerkand'dan gtktp, Hisar'a geldifimiz zaman, iizbefiin bi,itiin han ve sttltanlarr toplanarak, birlikte bizim iizerimize gelmek niyeti ile, Derbend'den gcetiler. Biz biltiin sipahi ve mofiulun dile ve mallannr mahallelere sokup, mahalleleri siperler ile tahkim ettik. O han ve sultanlar Vuriiyus ve muharebenin hesap ve usli.inii bildikleri igin, bizim, itlii ve dirirnizi Hisar'da girrerek, Hisar'l tahkim ettifiimizi anlaytnca, [Iisar iizerine yiiriirnenin yolunu bulamadan, te Qaganyan civarrnda NevendAk'ten geri dtindiiler. Sen bunlarl oDlara benzetme; ig hesabtnt ve yfiri.iyiig us0ltinii ne425
HINDTSTAN
reden bilecekler" - dedim. Tanlr rast getirdi ve tam benim dedi[im gibi oldu. Yedi - sekiz gi.indiir, P6.nipet'te bulunuyorduii. Adarnlanmrz, kilCiik krt'alar tri"linde, oldug6hma kadar gidip, kalabahk adamlanna ok atryorlar vc baS kesip getiriyorlardl Onlar hiC bir harekette bulunmazlardt. Nihayet bdzr (265 b) bize sidrk olan Hindistan beylerinin fikrine giire hareket edip, Mehdi Hocq Muhammed Sultan Mirza, Adil Sultan, Husrcv, $ah Mir Hiiseyin, Sultan Ciineyd'Barlas, Abdiilaziz, Mirihfir, Muhammed Ali CengCeng, Kutluk-Kadem, Veli Hdzin, Muhib Ali Halife, Muhammed Elahsr, Can Bey ve Kara-Kuzt kumandasrnda, diirt - beS bin adamr' gece bashntna giinderdik. Bunlar geceleyin irtibat temin edenreyerek, dafimrk bir hilde giderler. Bir is yapamadilan Tan afanp aydtnhk oluncaya kadar,'diigman ordugihrrun yakrnmda kaldilar. Dtigman ktt'alan nekktreler gahp, filleri ile birlikte,. nizama girmit bir hilde, kargr grktrlar. VAkta bir is yaparnadtlar; fakat. iiyle kalabaltk insanla garptgarak, bir zaytata uframadan, sE ve sAlim grktrlar. Muhammed Ali Ceng-Ceng'in aya[ma bir ok isabet etti; vdkra tehIikeli defildi, fakat muharebe giinii ige yaramadt. Bu haberi almca, Humayun'u askeri ile, bir bir bucuk kiir0h kadar, onlann. kargtsma gdnderip, kendim de, kalan (344) askerle beraber, nizama girmis hilde grktrm. Gece basktruna gidenler, Huma. !run'a gelip katrldrlar. Dii5man fazla ilerilemedi ve biz de yerimize diindiik. O gece ordugAhta yersiz bit' karrsrkhk grktr. Bir geriye yakrn, harp na'rasl ve grlriil i'i ,levam etti. Biiyle giiriiltiilere ah$rk olma426
9r2 (r8 EYLOL tizs
- s Eyt0u riro) yan asker gok tercddtit ve korku gegirdi. Bir miiddet sonra, (266 a) giirtiltii yatr$tr. Cuma Bulii, Rcceb aylnln sekizinde, farz vaktinde iinctden dlismanrn saf hilinde ilerilemel
rrlNDlSrar.r
him'in karaltrsr uzaktan gitriindiifii andan beri, hig .bir yerde tevakkuf etmeden, siir'atle gelmel
darbzen toplan ile, iyi giille attr. Sa[ ve sol kol alaylarr, merkez ve pusudakiler di.iqmanm etrafint Cevirip, ok yafimuruna tutarak, Siddetli muharebe ettiler. Diigman bizim sai ve sol kol alaylarrmu taraftna, bir iki defa, krsa-kna hi.icumlar yapfl. Bizim adamlartmu ok ailp, ok yafmuru ile, onlarr tekrar merkezlerine soktular. Dii5mamn sai ve sol kol alaylarr hepsi bir yerde toplanarak, iiyle bir 428
ei2 (tB EYLOL ti2t
- s EYLOL t526) gekilde trkandilar ki, ne ileri gelebildiler ve ne do kagmak igin yol bulabildiler. Muharebe bagladrlr zaman, gtines bir mrzrak boru kadar yiikselmigtl; iipleye kadar giddetli muharebe devam etti. O!le. yln diisrnanlar kahr ve mall0p edildiler ve dostlar da sevindiler. Yiice Tanrt, kendi fazrl ve keremi ile, bu ka. dar zor bir iSi kolaylagttrdr. Kalabahk olan bir orduyu yanm giinde yer ile bir etti. BeS - alb bin adam, lbrahim'in tam yakrnrnda bir yerde vurul. mugtu. Bu muharebede biitiin cephede dlenlerin sayrslnr on be5 - on altr bin kadar tahmin ediyorduk. Sonra, Agra'ya geldi$imiz zanxan, Hindistan halliir. ntn siiylediklerinden, bu muharebe meydamnda kr - elli bin adamtn (346) iilmiis olduBu anlasrldr. Diigman mafl0p edildikten sonra, vura-wra tAkip edildi. Kar5rdan ele gegirilen emir ve beylerl getirmefe ba5ladrlar. Filciler slirii-siirii filleri ge. tirip, hediye ettiler. Di.igmanr (267 b) ttkip edip, hassa alayrndan, Krsrmtay Mirza, Baba Qehre ve Biigke kumandasrnda olanlan, lbrahim'i grkmrs zannederek, o Agra'ya varmadan, stir'atle yiiriiyiip, ele geqirmeleri igin, tAkipgi tdyin ettik. lbrahim'in ordugfihrnrn igerisindcn gegerek, ota$ ve gadrrlarrnr seyredip, Kara-Su'5run kenanna indik. tkindiye yakrn, Halife'nin kiiCiik kayrn biraderi Tdhir Teberi, Sultan lbrahim'in cesedini kalabahk iili.ilerin ig€risinden tamyrp, bagrnr kesip getirdi. O giin hemen, Humayun Mirza, Hoca Keldn, Muhammedi, $ah Mansur Barlas, Yunus AIi,. Abdullah ve Veli Hflzin'i, yiiksiiz olarak, si.ir'atle ytriiytip, Agra')a ele gegirerek, hazineleri zabdetmek igin, tA429
illi\iDlsrax
yin ettik. Mehdi Hoea, Muhamrned Sull.an
Mirza, Adil Sultan, Sultan Ci.incyd Barla.s ve Kutlrrk-Karlcm'i de, ytik.siiz hilde, si.ir'atle hareket edip, Dch-
Ii
kurganrna girerek, hazineleri muhafaza ctntet< iqin, tAyin ettik. Ertesi eiin kalktp, bir kiir'Crh mesafe geldikten sonra, atlar igin, C0n sahiline indik. Arada iki defa konaklayrp, Sah gtinii, $eyh Nizam Evliya'nrn mezannl ziyaret ederek, Dehli kargrsmda, C0n sAhiline indik. Qargamba gi.inii hemen, Dchli kurganlnl seyredip, geceyi orada gegirdikten sonra, ertesi Pergembe gtinii, Hoca Kutbeddin'in mezannr ziyaret edip, Sultan Gryaseddin Balban ve Sultan Atieddin Halci'nin kabirleri ve imaretleri, (268 a) minir, havz-r gbms, havz+ hAs ve Sultan Behlfrl ile Sultan lskender'in kabir ve bahgelerini seyrettikten sonra, ordugiha gelerek, gemiye binip, r'akt igtik. Dehli'nin gtkdarhfrnr Veli Krzrl'a ihsau edip,
Dost'u Dehli viliyetine divan t6yin ettik. Meveut hazineleri mi.ihiirleyip, bunlann uhdesine verdik. Pergenrbe gunii oradan kalkrp, Tofiluk&bid kar'gtstnda, Cirn sAhiline indik. Cuma giiniinii olada gegirdik. Mevlind Mahmud ile $eyh Zeyn gidip, Dehli'de Cuma namazlnl lcrhp, benim adtrna hutbe okuttular; fakir ve miskinlere bir mikdar ak-akce dafttarak, orduya geldiler. Cumaltesi oradan kalkrp, (347) konak-konak Agra'ya do[ru hareket ettik. Ben, gidip Tofirukibird'r seyrettil
etl ilE EYLOL tSzt _
o EYLOL trz6)
Celil Han Cighet'in imaretine indik. Humayun bir az iince gelmigti. Kurgandakiler m0zeret ileri stirerek, hiyle yapmrglar. Bunlar da ahalinin bagsrzhfr,,Hazinelere ru diigiinerek, : el rrzatrrlar,, _ diV€, biz gelinceye kadar, grkacak yollan muhafaza altma almrglardr. Bikermicit Hindu, Giivily6r r6,casr idi ve babalan, yriz seneden tazla, Giiv6lldr vildyetinde (268 b) saltanat siirmiiglerdi. lskender, Giivityar,l almak igin, birkag sene Agra'da ofurdu. orr", lb. rahim zamanrnda da, Azam Humayun Serv6,ni birkac defa giddetli muharebe etti. Nihayet onu, sulh yolu ile, ele gegirip, yerine gemsib&d'r verdi. BikertnAcit, Sultan tbrahim'i maEl0p ettilimiz zaman, cehenneme gitti. Sv halkr ve gocuklarr Agra'da idi. Hurnayun Agra'ya geldiEi vakit, Bikermicit'in ev halkrnrn kagmak niyeti varrnr$. Humayrn da gitmefe brakmam6. Kendi aranlan ile, bircok cevihir ve krymeili tasr Humayun'a hedlye eder_ ler. Bunlar arasmda Sultan Alieddin'in getirmig olduEu meghur bir elmas vardr. Oyle me$hurdu ki, bir ehli bunun krymeti hakkrnda: _ ,.Biittin dtinyarun iki buCuk giinltik masrafl,' demigtir. Gfllibd - Humayun sekiz miskaldr. Ben geldifim vakit onu bana hediye etti. Ben de Humayun'a bafirqladrm. Kurgan iCindeki sipahiler arasrnda, belli adamlardan Melikddd Ker6ni, Milli (Melik) SOrOk (Siir_ dek) r'e Fir0z Han Miveti vardr. Bunlann bir par_ ca hiyleleri g6rtndi.i ve cezalarr ne ise, verildi. MeUkdad Ker6ni'yi gdndererek, b6zr isteklerde bu_ hurdular. Gide gele, bir karara baflanlncaya kadar, ddrt - beS gun vakit gegti. Onlara istedikleri gi_ 431
HINDISTAN
bi, indyet ve 5efkat gdsterip, biitiin ernliklerini kendilerine verdik. lbrahim'in (348) annesini, eski emekdarlarr ile birlikte, grkarrp, ona Agra'dan bir kiir0h mesafede ve surun agafrsrnda yedi leklik bir rurt (269 a) verdik. Difer beylere de aynca pergeneler verildi. Pergembe BUnt, Receb aylnm yirmi sekizinde, ikindi vakti Agra'ya girerek, Sultan tbrahim'in konairna indik. Dokuz yirz on senesinde Kabil vildyeti zaptedildi. 0 zamandan beri hep Hindistan'a yiiriirnek aransunda idik. Bazan beylerin gevgek fikirlilifinden, bdzan kardeglerimin muhalefetinden, Hindistan seferi mtiyesser ve memleketleri musahhar olmuyordu" Nihayet mdniler ortadan kalktr. Bi.iyiik ve ktiqiik beylerden hig bir kimse maksada aykrn siiz stiylemedi. Dokuz ytiz yirmi bes senesinde, asker sevki ile Bec0r'u zorlayarak, iki - iig geride zaptedip, ahalisini krhgtan gegirdikten sonra, Bih. re'ye geldik. Burasrnr yafma etmeksizin, ahalisine fidye-i necat tAyin ederek, nakid veya mal olarak, ddrt lek Sahruhi ahp, asker sayl$na gtire, taksim ettikten sonra, Kibil'e geri ddndiik. O tarihten dokuz yiiz ottz iki senesine kadar, Hindistan'a asker sevkettik. Besinci defasrnda yiice Tanrr, kendi fazrl ve keremi ile, Sultan lbrahim gibi dtismanr kahr ve peri5an edip, Hindistan gibi memleketi bize miiyesser ve musahhar etti. Hazret-i Peygamber zamanlndan bu tarihe kadar, drgan padigahlardan iig kigi, Hindistan vildyetlerini ele gegirerek, orada saltanat siirmiiqtiir. Biri Sultan Mahmud Gazi ve evltdrdrr; Hindistan memleketinde uzun miiddet hiikiimdarlrk tahtrnda 432
er2 ilo EYLOL
t'z,
t jz6) - s EYLoL
oturmuglardrr. lkincisi-Su]tan $Ahabeddin (269 b) GOri, kullan ve tevibiidir; gok seneler bu memleket benim; lerde padiSahhk siirmiiqlerdir. Oqiinctisii fakat benim isim o padiSahlannkine benzemez. Cfin. kti Sultan' Mahmud Hindistan'r zapdettiBi zaman' Horasan tahtr onda idi ve Harezm ve Diriilmilz sultanlarr ona itaatle bonrn eEmislerdi. Semerkand padisahr da onun him6yesinde idi. Askeri iki lelc defilse bile, (349) bir lekten hig az de$ildi. DtiS' manlan da rdcalar idi ve bi.itiin Hindistan bir padisahrn idaresinde deEildi. Herbir r6ca bir vilAyette, kendi basrna padisahlk ederdi. Sultan Sahdbed' din G0ri'ye gelince, Horasan saltanab kendisinde olmamakla beraber, btiyi.ik karde5i GtyAseddin GO' ri'de bulunuyordu. Tahakdt-t Nrislrflde siiylendiEine gcire, Hindistan'a bir defa bir lek ve yirmi bin zrhlr sipahi sevketmigtir. Bunun diigmanlan da rdy ve riealardr. Bi.itih Hindistan bir adamrn elin' de deEildi. Bihre'ye geldiEimizde benim bin beg ytiz' nihAyet iki bin adamtm vardt. Beginci defasrnda ise, gelip Sultan lbrahim'i maEt0p ederek, Hindis. tan'r fethettim. Hig bir zaman Hindistan'a bu kadarerk asker ile gelinmemigtir. Asker, tiicear ve usaklar dahil olmak tizere, ordu ile birlikte bulu' nanliann hepsi on iki bin adam kaydedildi. Bana bagh viliyetler (270 a) Bedahsan, Kunduz, Kabil ve Kandahar'dan ibaretti. Fakat bu vildyetlerden de miihim bir yardrm g
I{INDISTAN
ri vardl ve eski bir diigmandr. Hindistari memle-
keti ise, Bihre'den Beh&r'a kadar, afgan tasarrufunda idi. PadiSaht Sultan tbrahim idi. Vil8yet hesabr ile, beS lek askerl olmasr lizrmgelir. O zamanda, emirleri muhalefet ettikleri igin, mevcut askerini bir lek tahmin ederlerdi. Kendisinin ve emirlerinin bine yaktn fili olduEu siiylenirdi. Bu vaziyette ve bu kadarcrk kuwetle tevekkiil edip, yiiz binlik bir kuvvete sihip olan, iizbek gihi,
bir di.ismanr arkada brrakarak, Sultan lbrahint C-ok askerli ve genig memleketli bir padi$ah ile kargrlagtrk. Bu tevekkliliimiiz nisbetinde yiice
eiski
gibi,
Tanrr eziyet ve zahmetimizi boqa grkartmayrp, biiy' le gi.iqlti bir dii$manr mafl0p ederek, Hindistan gi' bi, geni$ bir memleketi fethettirdi. Bu devleti' kendi guq (350) ve kuvvetimizden defil, strf Tanrtntn l0tuf ve sefkatinden ve bu saadeti de, kendi gayret ve himmetimizden defil, Tanrtntn aynt kerem ve ina' yetinden diye biliYoruz. Llindistan, memleketleri geni6, ahalisi ve mahs0l0 cok olan bir iitkedir. (.2?Obl. $arkt, cenubu ve hatt.0 garbr da llind denizine kadar uzanlr. $imdli daflrl< olup, Hinduk0c, KAfiristan ve Kesmir duglart ile bitiriiktir. $imilinde Kdbil, Gazne ve Kandahar bulunmaktachr. Blitiin Hindistan viliyetlet'inin payitahtr Dehli imiE. Sultan $ahibeddin G0ri'den sonra, Sultan Fir0z $ah'tn son giinlerine ka' clar, Hindlstan'rn btiyiik bir ktsmt Dehli sultanlantnln idaresi alttncla imiq. Bcn Hindistan't tethetti'
912 (lB EYLOL tszt
- I EYLOL 1526)
ri5' ve r8ca dai ve cengellerde bulunuyor"du; fakat muteber ve mi.istakil olanlan bunlardr.
Bunlardan biri-A fganlar olup, Dehli payitahh onlarda idi. Bihre'den Bchir'a kadar olan yerler, onlarrn idaresinde idi. Afganlardan iince, Cfinur Sultan Hiiseyin $arki'nin idaresinde idi. Bu s0l6leye P0rebi derler. Bunlann babalan, Sultan Fir0z $ah ve soyunun yanrnda saka imisler; Firiiz $ah'tan sonra, Cunp0r memleketini ellerine gegirmisler. Dehli, Sultan Aldeddin'in elinde idi. Bu siilile seyidlerdendir. Timur Eley, Dehli'yi aldrfi zaman, Dehli idaresini bunlann babalarrna vermigti. Sultan Behl0l L0di Afgan ve oflu Sultan Iskender, Dehli payitahtr ile C0npfrr payitahtrnr ellerine gegirdiler ve her il
lkincisi Sultan Muzaf f er - Giicerdt'ta idi. Sultan lbrahim'in fethinden birkac giin tince. diinyadan (27L a) giigtii. $eriata fevkalAde vdkrf bir padigah idi. llim ile megg0l olur, hadis mutalia eder ve durmadan Kut'an istinsah ederdi, Bunlarrn siililesine T 6 n k derler. Bunlarrn babalarr da Sultan Firuz ve soyunun sarabdArlan imig; Fir0z $ah'tan sonra, GiicerAt vilAyetini ellerine gecirmigler. UCtinciisii Deken'de, Beh menile r idi. Fakat bu devirde Deken sultanlaunrn ihtiyar ve iktidarlarr kalmamrstr; (351) biiti.in vilAyetleri bi.iyiik beyler ellerine almrglardr. Bir geye muhtag olunca,. beylerinden dilerlerdi. Dcirdi.inciisi.i - MendAv da dedikleri, MAlve vilA-
fim
yetinde, Sultan Mahmud idi. Bu siilAleye H a I c i derler. Bunu Rand Sengia kafir mafil0p
434
435
zaman, beq miisltiman ve iki kifir Hindistan'da salt.anat si.iri.iyordu. Vakra cpeyce biiyiik ve kiieiik
932 (tS EYL0L t525
}IINDISTAN
edip, vildyetinin biiyiik bir krsmrnr eline gegirmisti. Bu da zaytf dtismiistii. Bunlarm babalarr da Finiz $ah'tn yetigtirdifi adamlardanmrs. Ondan sonra, Mdlve viliyetini ellerine gegirmi5lerdir Begincisi - Bengdle vildyetinden, N u s r e t S a h idi. Babau Bengdle vilAyetinde padisah olmugtu ve seyidlerdendi. Sultan Al6eddin l6.kabrnt tagrrdr. Saltanat buna tevartisle gecmiSti. Garip bir ddettir ki, Bengdle'de tevariisle saltanat gok az olur. Padisahm rhuayyen bir tahtt, ernir, vezir ve difer m€mslp sAhiplerinin her birinin mualnyen yerleri vardrr. Bengdle ahalisi nezdinde mirteber olan, tahthr. Her birine tdbi ve muti asker ve u5aklarm hepsi muayyen ve mukan'erdir. Padisah birini nasp veya azletmek (27t b) ister ve her hangi bir kimseyi o yere tdyin ederse, o yere t&bi ve muti olan asker ve ugaklann hepsi bu adamrn olur. I{attA padisahltkta da biiyledir. Kim padisah iildtirerek, tahta gegmek imkdntnt bulursa, o padigah olur. Emir ve vezirlerin, sipahi ve reayamn hepsi, ona itaatle boyun e[er. Onu, eski padiSahlarr gibi, padigah tamrlar ve emirlerine itaat tahederler. Bengdle ahalisinin siizii gudur: - "Biz ederiz", trn kiileleriyiz, tahta gegen her kese itaat Nusret $ah'rn babast Sultan Al6eddin'-denNitekim iince, bir habeSli, padisaht iildiirerek, tahta gegti ve bir miiddet saltanat siirdii. Sultan Aldeddin de, habe$liyi iildiirmek sureti ile tahta gegti. Sultan AlAeddin'den sonra, tevariis yolu ile, simdi o4u padisah olmughr. Elengdle'de bir de gu 6det vardtr: bir kimse padisah oldu mu, onun ewelki padisahlann hazinelerini sarf ve harg etmesi gok aytp ve 436
-
S EYLOL tt26)
utanilacak bir ggydir. Padigah olan herkesin yenl. den hazine toplamasr lizrmdrr. Hazine toplamak, o ahalinin nazarrnda iftihar ve seving vesilesid,ir.' Adetlerinden biri de gudur: hazine, (952) ahrr vs.': hattA sultanlannrn bi.itiin binalannrn eskiden berl takarriir ve taayyiin etmig hdsrlat ve. pergenelerl' vardrr ve bunlar bagka yerlere hig bir gekilde sarfedilemez.
Miisliimanlardan, biiyiik ve m0tebeg gok askeri ve Cok vilAyeti olan padigahlar, bu zikredilenlerdir. Kaf irler den, viliyet ve asker ba(272 a) B i c Akrmmdan, bfiyiik olanlardan biri yakrnlarda n e g e r r6.casrdrr. Bir de bu - olan, R 6' n i kendinin ci.ir'et ve kilrcr ile biiyiirniig S e ng 6. vardrr. Asrl vilAyeti Qit0r idi. Menddv sultanlarlrun saltanatr yrkrldrfr zaman Mend6,v'a baih olan Retenb0r (Renteb0r), Sirengpfir, BhilsA4 ve Qendiri gibi, birgok vilayeti ele gegirdi. Dokrn ytiz on dcirt senesinde, Tanrr inayeti ile, kag senedir harp s6,hasr olan Qendiri'yi Sengd'nrn Midni RAv - Rena adh biiyiik ve m0teber bir adamr, diirt - beS bin kdfirle orada bulunuyordu - bir - iki geride zorlayarak, aldrm ve kifirleri krhgtan gegirerek, orasuu islAm yurdu yaptrm. Tafsildtr ileride siiylenecektir. Ilindistan'rn etraf ve civarmda birgok rAy ve rden vardr. Bunlann bizrlarr islAma itaat etmigti ve bAzrlan da, uzakta bulunduklanndan veyahut yerlerinin miistahkemlifinden, miisliiman padigahlara itaat etmiyorlardr. Hindistan birinei, ikinci ve ligiincii iklimden, d i r. Diirdifurcii iklim, Hindistan'da yoktur. Garip bir memlekettir. Bizim vildyetlere nisbetle, bagka 437
ITINDISTAN
9r2 ilE EvL0L t5z5 * I EyLOL li2oi
bir 6lemdir. Dap ve su)ru, cengel ve ovasl, toprair
adt ile anilr ve Kdbil'den bir parga cenuba nreylederek, garka do$ru uzarur. Cenup tarafr, tamarnen Hinclistan'dtr. Bu dafim (273 al ve Kes dedikleri, bu mech0l kabilelerin gimdli, Tibet vildyetidir. Bu dafdan birgok nehir grkarak, Hindistan'rn icerisinden geger. Sihrind'den SimAle do[ru, Sind, Behet, Qanab Rivi, Biyih ve Setltic'lerden ibaret olan altr nehir, bu dafdan qtkarak, Miiltan civarrnda bir yerde birlegirler. Hepsi bir yerde birleStifi vakit, buna Sind derler. Garba dofiru akan bu nehir, Tette vilAyetinin icinden gegtikten sonra, Ummin ile birlegir. Bu altr nehirden bagka, Cun, Geng. Reheb, G0mti, Geger, Sedr ve Gendek gibi, brtgok difier nehirler de vardr. Bunlartn hepsi Geng nehri ile birlegir ve Gepg adr ile sarka dofiru akaral<, Beng6le viliyetinin iqinden gegmek sureti ile, denize ddkiiliir. Hepsinin rnenbar, bu sevA-lek-perpet'tir. Bdzr nehirler de, Hindistan'tn Qenbel, Benis. Bitvi ve S0n gibi daBlanndan grkar. Bu dailarda kar hig bulunnraz. Bu nehirler de Geng nehri ile bir.
ve viliyeti, ha5rvan vc nebatlart, ahalisi ve dili, yaE' muru ve riiegirt, hepsi tamamen baskadtr. Kdbil'e tibi srcak iilkeler, bizr hususlarda Hindistan'a tren. zerler; bdzr hu.srslarda da benzemeder. Sind suyunu gegince, yer ve su, a$ag ve tas, il ve ulus, 6det ve iirf (272b) tamamen Hindistan'daki gibidir. Zikredildiii gibi, gim6l cihetindeki daflar ve bu da[larrn Sind suyunun o bir tarafinda bulunan viliyetleri Kesmir'e tAbidir. Her ne kadar gimdi Pekli ve $ehmeng gibi, bu dafdaki viliyetlerin Cogu Kegmir'e itaat etmezlerse, de, eskiden Keqmir'e dAhilmis.
Kegmir'den gegince, bu dafda sonsuz il ve trlus, pergene ve vildyetler vardrn Bengile ve hattA (353) Hind denizi s&hiline kadar, bu dapda kesif halk kiitlesi oturur. Hindistan ahalisi, btitiin tahkik ve tetkike rafmen, bu kabileler hakktnda kat'i mAl0rnat veremediler. Yalnu bu dafi halkma.Kes dedikIerini sriylediler. Hindistanhlirr $'yi s teliffuz ettiklerinden, da[da da en biiyi.ik gehir Kegmir olduEu ve Kegmir'den baska bu daBda diEer bir gehir de bilinrnediEi igin, belki bu yiizden Keqmir demig olabilirler, diye hatrra geldi. Bu daf ahalisinin ticaret mah; misk, kutAs+ bahri (deniz 6ktizii), z€rfran, kurgrm ve bakrrdrr. Hindistan ahalisi bu da[a, Sev6-lek-perpet der. Hind dilinde seud "ddrtte bir", lek "yiz bin" ve prpet "dap" demektir; y6ni ddrtte bir ve'yiiz bin daB ki, yi.iz yirmi beS bin daB eder. Bu daElarda kar hiC eksik olmaz. Hindistan'tn Lihtrr, Sihrind ve Senbel gibi, blzt vilAyetlerinden beyaz kar giirtiniir. Bu dap, Kibil'de, Hinduk0$ 43S
leqirler.
Hindistan'da da da$lar vardrr'. Bunlaldan bit'i, gimilden eenuba dofru giden bir ctafchr. Brt daB, (35a) Dehli viliyetinde ve Firfrz $ah'tn Cihanntima adh, kiiqiik vr' kayal* bir daSrn iizerindt'bulunan imaretinden ba$lar. Bulatlan gc'gince. Dehli civarrnda pal'qa-parga, ufak- ufak ve ara-sn'a kaf lhkh, kiiciik daplar peyda olur'. Mivit vilAyetine vannca, bu daflar bir az daha btil'iirler vt' l\{itAt'lan geqip. (273 b) Biyine vildyetine uzantt'lat'. Sikri, IlAri ve D0lp0r'un tlaflau da, bitisik olnrarnalarrna ra.{nren. bu cltf silsilesindendir'. Kilpfir dt'tlihlet'i, -t39
9r2 ilE EYLOL t52t _ I EyLoL t jz6)
HINDISTAN
Giivilydrln daflarr da, bu, dafrn
sObelerindendir.
Bundan bagka, Retenb0r, Qitfir, Mend6v ve.Qendiri daflan da, bu dafrn kollarmdandr. PJAEI yerlerde
aralart, yedi sekiz kiir0h kadar, kesiktir. Bu daflar algak, -sarp, kayah ve cengelli daflardtr' Bu daflara kar hig yafmaz. Hindistan'da bda nehirlerin kaynaEr bu daflardadrr. Hindistan viliyetle' rinin Cogu diiz yerdir. Bu kadar gehir ve vildyeUerin hiq birinde a k a r su yoktur. Akar su)ru, nehirlerdir. BAzr yerlerde birikmis sular vardtr. Bdzr gehirlerde, ank abarak, su grkarmak imk6ru olduEu h6lde, bunu yapmazIar. Bunun igin birkag sebep olabilir. Biri ziraat ve bahgeleri igin, suya hig ihtiyaglan yoktur. Sonbahar mahs0l[ de ntevsim yaEmuru ile yetigir. $u gariptir ki, ilkbahar mahs0lii, yafimur olmasa da olur. Afiaglartn fidanrna bir iki sene su taqtrlar ve yahut garh ve kova ile su verirler. Ondan sonra su vermefie li.izum kalmaz. Bdzr sebzelere su verirler. I€h0r, DibAlp0r, Sihrind ve o civarlarda su garh ile verilir. KuW derinliSinde iki ipin uqlannt ba[Iayarak, halka yapmtslar; bu iki ipin arasrna a[ag' Iar ve bu afaglara da testileri baflamglar. Bu testilerin baElandrEt (274 a) ipi, kuyunun iistibrdeki garha koymu5lar ve onun yanmda da tekrar, mili am0d duran, ikinci bir garh yapmr$lar. OkiD bu ikinci carhr gevirince, (355) onun disleri, testilenin merbut olduBu birinci garhm diSlerine girip, onu diindiiriir. Suyun ditktildiiEii yere oluk koymuglar. Oluktan suw her tarafa giitiiriirler. Agra, Qendvdr Biydne ve o civarlarda suyu kova ile verirler. Bu megakkatlidir ve pisliEi de var. Kunrnuh keninna
u0
bir qatal afaq dikmiEler. eatal ai.asrnda ma!<ara yer. lcgtirmiEler. Uzun bir ipe kovayr ba.{layrp, bu mo. kara tizerine koymrqlar. lpin ueunu cla cikiize bag. lamtglar. Bir adarnrn okiizij yririitmesi ve biiinln de krtvadaki suru boqaltmasr li.zrnrdrr. Bu ciki.iz ip!,; qelcip, tekrar dcindtilii zcrniln, her rlcfasrnda bu ip, . iikliziJn pislifi ile kirlenmiq olan yolun iizcline sil. rfintip," tcl
llntn
olursa, erkeli ve kadrn, su taqryrp, sularlar.
Sehir ve vilAyetieri fevkalAde .safastzdtr. Biiti.in tehir ve arazi birtrirln':lcn farksizdrr. Bahgelerinde duvar bulunrnaz. Arazi ekIlindistan'rn
seril,a diim-diizdiir. Birzt nehir ve gayrrlannin sihilleli, ;nevsim yafmullarr l,t2tinden, su alt:ncla kalmalliadrr (274 b) ve hcr. 5,er.clcn geqn,ek inrl
9t2 (tB tiyu0t- tj2t
HINDISTAN
Hindistrtn'a mafisus vahsi hayvanlar. F i l; hindistanhlar ona h a t i derler ve Kilpi vi' l,iyetinin serhadlarmda bulunur. Ondan ]nrkan ve $rrka do$ru gidilince, daha ziyide yabani fillere tesadiif edilir. O taraflardan fil yakalaytp getirirler. Kerre ve lvtAnikp0r'da otuz - ktrk kitytin iqi (275 a) fil yakalamakbr. Vergilerini de fil ile tiderler. Fil gok biiyiik ciisseli ve akrlh bir hayvandtr. Ne siiylense, anlar ve ne emredilirse, YaPBr. Fiyatt. btiytildiigii ile mi,itenasiptir ve 6lgu ile satarlar. Ne kadgr btiyiik olutsa, o nisbette fiyatr da fazla olur. Sitylediklerine B0re, bdzr adalarda on kan biiyiikliiff.inde fil bulunurmug. Buralarda ise, diirt'bes kandan daha yiiksek olanlara tesadiif editmedi. Fi' lin yemesi ve igmesi hep hortumu iledir. Hortumu olmasa, ya$ayama:z. Hortumun iki taraftnda, iist Cenesinde, iki btiyiik di$i vardtr; duvara ve aEaS' lara bu dislerini dayayarak, bunlarr zorlar ve nkar.. Vurugma veya her hangi zor bir iSi bu disleri ile yapr' Bu dtslere g$e derler. Bu disler' Hindis' tan ahalisi nezdinde, gpk krymetlidir. Filin tiint yokhrr. Hindistan'da filin itibarr gok biiyiiktiir. Askerlerinin her lnt'astnda, muhakkak birkag fil bulunur. Filln bf,zr lyi meziyetleri vardrn Eliiyiik' derin.ve hnh srlardan, cok yiikle kolayca gecer ve bir de dtirt'beg ]'iiz adamm eektiBi top arabasmt iig - ddrt fil kolayca C€kip gider. Fakat boEaa da cok fazladrr; iki katar devenin yemini bir tek fil yer.
Giirk); budabiiytik bir hav$ergedan (775 mandq kadar vardtr'
b) Biiyiikliigt, iig vandrr. O taraflarda meshur olan siiz vardrr ki, kergedan M2
* s EyLoL
t5t6)
fili
boynuzu ile kaldrnrmq. Bu hcr h&lde yanhg olacaktrr. Burnu iizerinde tek bir boynuzu vardrr; uzunluSu bir karr;tan bir az fazladrr. lki kang uzunlufiunda olanr hiC grirtlmemigtir. Biiyiik (35?) bir boynuzdan bir kadeh ve bir tdne de zar kutusu yapddr. Bundan bagka belki de iiq - ddrt diifme kadar artb. Derisi fevkaldde kahndrr. Scrt bir yay, koltufa kadar gekilerek, atrldrfir takdirde, iyi saplandfr zaman, dtirt parmak kadar girdi[ini stiylediler. Derisinin bdzr yerlerinden ok daha gok gegermis. tki omuzu ve iki butunun iistiinde bol bir deri sarkar. Uzaktan bir iirtii drtiilmi.is gibi gtirtin0r. Difer hayranlardan en cok ata berzer. Atrn karnr biiytik olmadr$ gibi, bunun da karnr biiyi,ik defil. dir. Atm agk yerinde nasrl bir kemik varsa, bunun da agtk yerinde iiyle bir kemik vardrr. Bunun iin ayaklartndaki kemik de, atrn iin ayaklanndaki kemife beruer. Bu hayvan filden daha vatrgidir. Onun kadar itaatli ve uysal olamaz. Pergd,ver ve Hpgnegar cengellelinde gok bulunur. Bir de, Sind suyu ile tsihre viliyetinin arasrndaki cengellerde bulunur. Hindistan'da SerO nehrinin sAhilinde de Coktur. Hindistan (276 al seferlerinin gofunda, Perq6ver ve flegnegar cengellerinde kergedan avlandr. Giizel boynuz vururur. Bu avlarda birgok adam ve atr boynuzu ile vurmugtur. Bir avda Maksud adh Cehrenin atrru boynuzu ile bir mrzrak boru kadar attr. Bu yiizden l\laksud'a G ii r k ldkabr verildi. Sahrdi gavmi$ (yaban mandasr); bu hayvan mandadan epeyce biiyiiktiir. Eb5rnuzu, mandanm boynuzu gibi, arkaya biiki.ik defildir. Cok muar ve 5nrtrcr bir hawandrr.
43
Nilegav
(nr&vi ciktiz); ytiksekliEi
at katlar-
drr ve attan bir az incedir. Erkefi, mavidir. I-Ier hAlde bu y'iizden, nilcfiAv di5'orlar. Bir az kiiqiik,
iki
boynuzu vardrr. Rofazrnda bir karrgtan bir az tuun, ltiyti vardrr'. Deniz riliiiztine bcnzer. Trrnafir, iikliz trrnafr gibi, ayndrr. Disisinin rengi, bu[u-merAI rcngindedir. Boynuzu ve bofazrnda tiiyii de yoklur. Erkefine nisbetlc, cins bir at gibidir. K 0 t e h p i y; liiyiikliigii alc-geyik liadardrr, Ilutrun (358) tin vu' arka ayal
It
l'e;
eirirnrn erl,;epi h0neye benzel bir geyikt.ir. Arkasr. I
cIhe
ttlt - 8 EYL0L 1526) ni oluyor. Bu us0l ile gok geyik avlarlar' Avladtk' tan sonra, onlan da ehlilegtirirler ve tekrar, geyik avlamak igin, kullantrlar. Bu ehli geyikleli evde dtiviistiirtirler. tyi diiviisilrler. Hindistan'rn daE eteklerinde, bir de daha kii' qiik bir geyik bulunur. Biiytikliigu, arkargulcann 9r2 (18 EYL0L
IIINDISTAN
bir ya$rndaki
Yavnrsu kadardtr. G i n i ii k ii z; kiiciik bir iikiizdiir' Bizim taraflarda kiigiik kogu kadar olur. Eti fevkaldde 3nr' musak ve lezzetlidir.
Maymun;
hindistanhlar
buna bdnder
derler. Bunlar da gok gesitlidir. Bwrlardan biri' bi' zim taraflara giitiirdiikleri nevidir. canbaz]ar ona oyun (277 a) ii[retirler. Dere-i NOr daflannda' K0h-i Sefid'in Hayber civanndaki eteklerinde ve ondan a$agl, Hindistan'tn her yerinde bulunur; da' ha yukanda bulunmaz. Tliyu sarl ve yiizii akilr' Kuyrufiu o kadar uzun deEildir. Bir nevi maymun daha vardrr ki, (359) Bec0r, Sevdd ve o civarlarda buna tesadiif edilmez. Bizim taraflara gtitiiriilen nraymunlardan epeyce bi.iytiktiir; kuymBu tla gok wundur. ftyu bir az ak; yiiz ktsmrnda ise, kaP karadrr. Bu nevi maymun Hindistan'rn daflannda vo cengellerlnde bulunur. Bizim taraflarda bulun. maz. Bir nevi maymun daha vardlr ki, yiizii, tiiyti ve biitiin 6zasr kap'karadtrN O l; sincaptan bir parga datra kiiciiktiir' AEa' ca grkar, B8zrlan buna m0S-i hurma derler ve mii' birek sayarlar. Gelihri; bir nevi srgandrr. Bu diim6 aEag' larda ya$ar. AEaglann iizerinde, a$a$ ve 1rukarr, biiyiik bir geviklikle koPr. M5
filNtrlsl'AN
I(uglar.-Tavus;
gok r.enkli ve siislii bir kuqtur. Vi.icudu renk ve siisce defilse de, ctisse itibarr ile, l.urna kadardlr; fakat tulrra kadar boylu defiildir. Brlcek ve digisinin baqrnda yimni - otuz tiiy vardr; uzunlufu iki - iiq parmak kadardrr. Disisinin bagka bir stisii ve rengi yoktur. Erkefinin bagtnda siislii bir mivi halka vardrr. Boynu par.lal< m6vi renktedir. (277 b) Boynundan agafr, arkasr sart, yegil, mAvi ve mor renklerle nakrghdrr. Srrlr
kiiqtik beneklerle bezenmigtir. Arkasrndan bir az aqairda, aynl renklerle nakrgh, iri benekler, kuytufunun ucuna kadar gider. BAzr tavuslarrn kuyrufu birer kulag olur. Bu benekli tiiylerinin albnda, bir az krsa.ve diser kuqlarrn kuympu gibi, bir kuyrupu daha vardrr. Bu kuyruEu ve kanatlarr krrmtadrr. 'favus Bec0r, Sevid ve daha aqafirda bulunur. Ondan yukarr Kiiner ve Lemganat'ta hic bir yerde bulunmaz. Ugugta siiliinden daha iciztlir; bir iki defadan fazla uqamaz ve bu yiizden ya da$da ve yahut cengelde bulunur. $urasr gariptir ki, raru.sun bulundufu eengellerde Cakal gok olur. Bir kulaq kuyruiu ile, cengelden cengele ve gakaldan zarar giirmeksizin, nasrl gezebiliyor. Hindistanhlar ona rn o r derler. Bti lmdm EbO Hanife mezhebinde heldldtr. Eti tatsrz deEildir ve diirric etine benzel.. Fakat, deve eti gibi, (360) tiksinti ile yenir. PapaEa
n (t0ti); bu da Mec0r ve daha aga-
[t vilAyetlerde bulunur. llkbaharda, dut yetigtiEi
zarnan, Nigenhdr ve Lemganat'a gelir. Difer zamanlarda bulunmaz. Papafan, qe$it-Cesit olur. Biri, bizim taraflara gritiirdiikleri nevidir. Konusma iipretirler. Biri, bu papafandan bir az kiiciik (2?8 a) 446
gti ilE EYLUL t52t 8 EYL0L lt26) -
olur. Buna da konu$ma iiEretirler. Bu cinse, c e n g e I i derler. Bu cins, Bec0r, Sevid ve o civarda fevkalAde qoktur. O derecedeki, bes - altt bittlik s0' rii hdlinde uqar. Bu iki cins papafan, ciissece biri' birinden farkhdrr; renkleri ise, ayrudrr. Bir nevi papalan vardtr ki, cengeli papafandan bir az kiiCiiktiir; ba$r krp-ktrmrzl ve 'kanatlartrun i,istii de krrmrztdtr. KuyruEunun ucunda, iki parmak kadar yeri aktrr. Bu cinsin bdzrlarmrn ba5r mdvi olur. Bu cinse konugma iifretilemez. Buna Kesmir tu' t r s r derler. Cengeli papalan gibi, ufak bir nevi daha vardrr; gaga$ kara ve boynunda biiyiik bir kara halkasr vardtr. Kanatlanntn altr krrmtztdr. lyi konusma iifrenir. - "Papafan ve 56rek, ne iiEretilirse, siiyler; fakat kendiliEinden, bir Sey dtisiidiye zannediyorduk. O zaman' niip siiyleyemez" lar yakrn miildzimlerimden olan Ebii{kastm Celi' yrr, garip bir sey siiyledi. Bu cins bir papafarun ka("ltiziimii ag, bo$ulu' fesi kapalr imiq; papa[an: yorum") demiqtir. Ba$ka bir defa da, onu taqt' yanlar, istirahat iqin oturduklart zaman, yolcular gecip gidiyormug; papapan: ("herkes yiiriiyor' demigtir. Giinahr, siz nigin yi.iriimiiyorsunuz") riv6,yet edenin bolnuna. lnsan, kendi kulapt ile igitmedihF, inanamaz. Bir nevi papapan vardtr ki, rengi parlak ve krp-kumrztdr. Diier bAa renk' leri de (2?8 b) iyice hatrrda kalmadrft icin' tafsi' t6th yazrlamadr. Ktrmur ve fevkal6rde giisterilli bir papafandrr. Konu5ma da iilretiyorlarrnr$. Kusuru, sesinin, bir krnk gininin bir bakrr tabafa siirtiildii' fii zaman grkardrfr ses gibi, fena ve keskin (361) olmasdtr.
Mi
.
I{INDISTAN $ ir r e li; Lemgattat'ta
ve daha asat{l biitiin Hindistiut'clit pek q:ok bulunur. Bu dtl, gelit-geSit olur'. Leurgitnat'ta gok Lrulunan bir nevinin bagt kalianallitt't alaca, r'iicudu srfitt'ctktan bir [.r0rrQa btiltilt ve ondatt daha liabadrt'- Iiortuslna tiiretirler. Slrekin bir ncvine pindvay (nrinf,') derler. Ben' girle'cle'tt gctilirlcr. Tanratneu kat'adtr. Viicucitt, bu
ril,
5urcliten epel'ce biiytil< ve a1'a[r sat'rdrr. Iiulal
daBlarrn tepesindc 1'aqachsr gibi, bu da da$n tepesirtile J'agar. Kabil vildy-i:tlelinden Nicrav'da ve da' ha agafr dailalda bulunut'; ondan lukartda bulun' maz. Ora halkr garip bir sey sciyledi. Kts gelince' dafrn eteklerine ineunig. Efer ugururlarsa, 0ziim bafrndan gegse bile, daha iiteye hie ucamazmlq ve hernen yakalantrmrs. Eti yenir ve fevkal6cle lezzet' lidir. 448
9t2 (lB EYLOL tjz, _ I EYLOL tiz6) D ti r r 6 c; bu Hindistan'a mahsus bir kug olrnaVrp, srcak iklime dahil vildyetlerde bulunur. Fakat bdzr cinsi Hindistan'dan bagka yerde bulunma-
drfr igin, bunu da zikretmefi muvafik gtirdiim. DiirrAcrn ctissesi keklik kadardrr. Erkefinin arkasr, digi siili.intin rengi gibidir. Boynu ve gci{sii karadrr. Bem-beyaz ttiyleri vardrr. Griziiniin iki (962) tarafrnda krrmlzr gizgi bulunmaktadrr. .Sesi g0zel-
dir ve baftrtrken, ("stittim var, bir az
gekerim
var") der gibi, iSitilir. Esterabid dtirrdclarr, (.,gabuk, beni yakaladrlar") diye baSrrrrmr$. Arabistan ve o civarm dtrrAelarl ("nirnetler, geker{e uzun siirer',) diye ba$rrrlmrg. Digisi, stiltin gibi, renklidir. Bu, Nicrav'dan agafrda bulunur. K e n c e l; diirrdc cinsinden olan bir ku5tur. Vficudu di.irrAc kadardrr. Sesi keklik sesine benzer. Fakat bunun sesi (279 b) gok keskindir. ErkeSi ile digisi arasrnda far* azdrr. Pergdver, Hegnegar ve daha agafr vil&yetlerde bulunur ve ondan ruka-
nda bulunmaz.
Piil-peyk6r:
biiyiikliiEii kebk-i deri kadar
vardr. Viicudu ev taWpuna benzer. Rengi de tavuk rengindedir. Bo[aapdan giifsiine kadar krsmr parlak ve krp-krrmrzrdrr. Pi.ilpeyk0r Hindistan daEla-
nnda bulunur.
Yabani tavuk; ev tavu$undan farkr, bunun slilf.rn gibi ugmasrndadrr ve ev tavufu gibi, her yeri aym renkte defildir. Bu tavuk Bec0r daflannda ve daha a5a$ da$arda bulunur, Ilecfir'dan yukarr bulunmaz, M9
IllNDlS'ran
tJ2 ( lg r.yt-ut. t5z5 * 8 I.\-LOL I i26)
vlicudca piil-peykAr gibidir; fakat piilpeykArrn rengi daha hogtur. BecCrr dafilannda bu. lunur'. $am; biiyiikli.ifii ev tavufu kadardrr. Gtirtilmemig renkl.eri vardrr. Bu da Becfir claflarrnda bulunur. B r I d I I'c I n; vikra brldrrcrn Hindistan'a mahsus defildir; fakat Hindistan'a mahsus olan d
(yahui pir'-i cling)'clir'. Birylil< ctis:reli bir l
CeIs
i;
lidir. Qerz
;
ciissece tofidAriden
bir parga kiiCiik-
tfir. Erkepinin srrrr tolddrininki gibidir; giiEsii kat'adlr. Disisi tek renktedir. Qerzin eti de fevkalAde
lezzetlidir. Hargel nasrl tofdaEa benzerse, gerz de to$ddriye benzer. B a E r r - k a r a; Hindistan bafn-karasr, baErt-karadan bir az kiiCiik ve daha incedir. Bafrrmn karasr da azdrr. Sesi de ondan daha incedir. Bir de suda ve su kendrlarrnda bulunan kuqlar vardrr. Bunlardan biri, ding 4s0
I'tiksektir. Bagr ktp-krrmrztdtr. Bunu evde beslerler
ve iyice ehlileqir. Meni
k;
boynu sAresinki kaclardrr.
Ctisse.si
epeyee btiytiktiir. Ley' leSe benzer. Gagast leyleginkittden bil az uzundur' ve karadtr'. Ba6r mdvi, boynu ak t'e kanatlart alacadrr. Kanatlartntn uqlart l'e diltlet'i akbr; ortasl ise, karadtr. L e y I e k; boyntt ak, ba;r ve bi.ttiin 6.zast (364) karadrt'. Bizim o taraflara giden leylekten bir az kiieiiktiir. Bu leyleEe hindistanltlar y e k r e n g derler. Bir ecEidi vardtt' ki, rengi ve Eekli ilizim taraflara giden leylel
trir az kiisiiktiir. Leylekten
ce kiiqiiktiir. Ukar (bahkqrl) ile leylefe benzeyen bir kul claha vardrr. Gagast ul
ltlNDlsl'AN
A k b ii z e k;. bagr ve gagasr karadrr. tsizirn tarafa' giden btizekten epeyce biiyiil< ve Hindistan biizeEinden bir az kiigiikttir. (281b) G a r m p a y; bir nevi rirdek olup, suna-burgrndan daha biiyiiktiir. Erkefi ve digisi aynr renktedir. HeEnegar'da daimi bulunur. Bizan Lemganat'a gider. Eti oldukga lezzetlidir. $ e h m u r g; bir nevi iirdek olup, kazdan bir parga kiigiiktiir. Gagasrrun iizerinde bir crkrntt vardu'. G
452
el2 (tB EyLOL
tszS
-
e eyt0r. tszot
bir kug daha vardrr ki; (281 b) rengi parlak krrmrzrdr; (365) kanatlarrnda az bir rnikdar karasr vardrr. Sanduvag biiyiikltig'iinde, kiigticiik
Kerce;
krrlangrca benzer
ve ondan
epeyce
biiyiiktiir. Her tarafi kap-karadrr. K 0 y e l; boyu ktietik karga kadar vardrr ve ondan epeyce incedir. Giizel
Su hayvanlarl. $ir-ibi ("su arslanr") i btrikmiq sularda bulunur. Timsaha' berzer.
Dediklerine gcire, insanr ve hattd mandayr kapar. S i s A r; bu da timsah geklindedir. Hindistan'rn btittin nehirlerinde bulunur. Bir defa yakalayrp getirmiglerdi; uzunlufu, diirt - beS kanya yakrndr. Kahnhfr, ko5un kadardr. Bundan daha biiyiikleri de varmrg. APzr, yartm karrdan daha uzundur. Ust ve alt genelerinde slra-slra ince di5leri vardrr. Su kenarlarrna grkrp yatar.
H0k-abi "(su domuzu"); bu da biittin
Hin distan nehirlerinCe bulunur. Sudan birdenbire glkar; bagr gdriintir-gdriinmez, tekrar suya dalar ve yalruz kuyruEu giize iligir. Bunun afzr da, (282 a) sisd.r afzr gibi, uzundur. Dizi-dizi kiigtik digleri vardrr. Bagrnrn difer krsmr ve giivdesi balrk gibidir. Suda oynadrfr zaman, tulum gibi giir0niir. Ser0 suyundaki h0k-dbiler, oynadrklarr zarnan, suyrri iistiine grkarlar. Bu, bahk gibi, hig bir zamar su-
dan drgarr grkmaz.
453
IIINDISTAN
9tz 0d Evt9t tszi _ t [yt.ut- ti.l6]
r y a l; bu, biiytik olurmug. Ser0 nehrinde askerin bir go$u gcirdii. Bu, insana saldtnrmtg. Serfr sahilinde bulundufiurnuz zanran, bir iki kiileyi lulmtq. Gdzip0t' ilc lSenires arasrnda, ordudan i.ig drirt adamr aldr. Bu civarda garydli ben de bir az uzaktan gcirdiim; fakat iyice teferruath gciriilemedi. Gele (keke) balrk; iki kula[tnrn iiniinde iki kemik (366) grknuqtrr; uzunlufiu iic parmak kadarcltr. Yakalanchfr zaman, bu kemilcleri oynatlr ve bundan gilzel bir ses qrkari. Her hilde ona, bu sesi yiiziinden, g e I e demiqlerdir. Hindist;rn bahklanntn eti lezzetlidir; kilgtfit yoktur. eok Cevik bahklardrr. Bir defa adamlarrmrz bil suyun iki tarafmdan a[ ailp geldiler. A$n her tarafr, yarun kandan f.azla, suyun [stiinde idi. Bahklann bir goEu aidan, bir kart daha yokan srqrayarak, gegtiler. Hindistan'tn bdz.r sulartnda ufak bahklar vardrr lri, bunlar kuwetli bir ses veya giiriiltti olunca, (282 b) birdenbire stgrayarak, sudan bir veya bir buguk kart yiikselirler.
Hamt, gtizel as katrEr oltrr. Harnrndan regel de giizel olur. Filvdki Hinclistan'rn en iyi .reyresi budirr.. Afacr cok yiiksek olur,. Bdzrlarr anbel,i _ ,.I{p111pdan bagka, biitiin me.yvelere ter.cih eclilebilir,, ctiye tArif etmiglerdi. Fakat halkrn tar.if elri8ii kadar depildir. Kdrdi-gefldliye benzer. yairnur lne\,.siminde olgunlagrr. lki tiirlii yenir; biri srkrlr yumuSatarak, her tarafrnr delip ezmek sureti.vle, su.l4rnu igerler. Bir de - ka'di-geftdri gibi, tabu-
Ci e
Hindistan kurbaf alart, bildifiimiz kurb;,t$alar gibi olmakla beraber, suyun iizerinde yedi sekiz kart koqarlar. Anbe; Hindistan'a nrahsus nebatlar. Hindistan halkr b'yi hareketsiz telAffuz edcr ve bu sciylenls fena olclu[u igin, bAzrlalr ona n a g z e k deminlerdir. Nitekim Hoca Husrev demi,5tir. Ey bizim nagzclimiz, gen bizim bahgelcrimizi siirlersirr; sen l{indietan'tn en giizel meyvelerindensin.
lyisi giizel olur ve f.azla yenilebilit'; fakat iyisi az olur. Ekseriya hatn toplarlar ve evde olgunlagtr. 454
gynu soyarak, yerler. yaprafr, geftAli y,apra$rna bir az benzer. Gcivdesi qirkin ve bigimsizdir., gen-
gAle ve Gi.icerdt'ta
iyi
olurmus.
K i l; ar.aplar buna m u z derler, Afacr o kadirr yiiksek defiildir; (288 a) hatti buna agag (36?) da denilenrez. Ot ile aiag araslnda bir geydir.. yapraEl, aman-kara yaprafrna benzer; ancak lnuzun yapralrnrn uzunlulu iki karrdrr; genislifi ise, bir kanya yakrndrr. Or.tasrndan, yi.irek gibi, bir filiz qrkar. Goncasr bu filizdedir. Btiyi.ik goncasr, kol,urr yi.irefi geklindedir.. Goncasrnrn her yaprair aqllcilke&, yapla$rnrn dibinde, slra hilinde, altr-yedi Ci. gek grkar. Bu srra gigekler sonra muz olurlar.. Bu, yiirek gibi, filiz uzadrkga, o btiruk goncanln yapraklarr agrhp, srra hAlinde olan rnuz eice.kleri g
HINDISTAN E n b I i; hind hurmaslna bu adr verir-kr. Kiig0ciik yaplafr var; umumiyetle hind cevizi (buya) yaprafrna benzer. Fakat bunun yaprafir hind cevizi yaprafrrndan dalra ufal
Yabanisi de Colitur IlI e h v e; g0l-gigAn da derler. Bunun aiacr da oldukga yiiksektir. HinC!stan ahalisinin yaprlan (283 b) ekseliya mehve aiacrndandrr. Mehvenin gigefinden rakr yaparlar. QiCegini kurutarak, kuru iiztim gibi, yerler. Rakr da yaparlar. UmumiyetJe kigmige benzer. I{iitii bil tadr vardrr.'Qigefiinin tezesi fena degildir. O da yenilebilir. Bunun da yabanisi vardrr. Meyvesi tasudrr. Tdnesi bir az biiI'iili, liabtr$u inccdlr. Iginden yaf da grkanrlar. I( i r n i; agacr, eok yi.iksek olmanrakla beraber', ki,igtik de degildir. Meyvesinin rengi sandrr. (ei$de) bir az incedir. Tadr umumiyeile . Unnd.bdan iiziirne benzer. Sonunda bir parca tatsrzhsr olmakIa.beraber, fena deSildir. FevkalAde goh olur. Tdnesinin kabuEu (368) incedir. C i rn e n; yaprafr, unrumiyetle sijftit yaprafr. na benzer; ondan claha defirmi ve daha yegildir'. Afacuun gdrtiniisti fena degildir. lVleyvesi kara-i.iz0me benzer; bir az ekgi tadr vardrr. O kadar iyi deEildir. K em r e k; beg taraflrdrr. Biiyi.ikliigii geftdli kadardrr. Uzunlu$u dcirt parmak kadar olur. Olgunlagttft zarnan, saranr. Bunun da gekirdefi yok'tur. Olmadan koparilanr gok ekgidir. Olgununun ekSili$i mayhogtur. Fena defildir. LetAfetten hafi de[ildir. 456
9r2
(rt syl0r. tt2i
-
e eyuOu rtzc)
K e d h i; gdriiniisii ve tadt gok fena bir mey. vedir. fipkt (284a1 kolun karnt gibtdir; dolma gl. bi, tgi d$rna gevrilmigtir. tg bulandrran bir tattadrr. tginde, findrk gibi, gekirdeklerl vardln Umumlyetle hurmaya benzer. Bwtun Fkirdekleri 5ruvarlaktr; uzun deBildir. Bu Cekirdeklerin hurmadan bir az daha yumugak eti vardrr ve onu yerlen Qok yaprgkan oldufundan, bAztlan onu, el ve alldarmt
yaflayarak, yerlermig. Bu, afacrn hem
dabnda, gdvdesinde, hem de ktikiinde olurmug. AEaca hem sanlri dolmalar asm6lar.
Bedhel;
biiyiikliigti elma kadar vardr I(odefildir. HamhErhda gok ekgi ve tat$z lrusu fena bir geydir. Olgnnu fena defildir; nrmrlSaktrr. Her hangi bir yerini elle .kopanp, yemek miimkiindiir. Tadr, awamn ttiyl0 hdlindeki tadma gok benzen Ekgimtrak ve oldukga gtizel bir tadr vardtr. B i r; farsga k ii n 6 r derlerrnig. Bunun birkag gesidl vardrr. Erikten bir parga biiytiktfir. Hii-
bir gesidi vardrr. Ekseriya o kadar iyi olmaz. Bdndir'de cuk giizel bir bir giirdiik. Bunun afacr grines Sevr ve &rrza burctrnda lken, yapraklannr diiker; Seret6,n ve Esed'de,, ldseyni-i.iziim biCiminde,
nl yafmur
mevsiminde, tekrar, yaprak agtp, yegillenir. Melnresi Delv ve H0t'ta olgunlagr. K e r 0 n d e; bizim vildyetin Cikesl (284 b) gibi, kiime k0medir. Qike da$arda, bu ise, ovalarda bulunur. Tadr mermihdna benzer: ondan bir az daha tath ve daha az suludur. (369) Bundan kalyah ag yaparlar; giizel olur. P e n y 6l e : erikten blr az btiyiiktiin Ktztl elmarun hanuna benzer. Ek$imbrak bir tadr vardrr, 457
9rz (t.8 EYL0L
I{INDISTAN AEacr, nar afiactndan bir az bWiikti.ir. YapraEt' b6' dern yaprapma berzer. G ii I e r; meSt'esi aEacrn giivdesinden gtkar. lncire berzer ve Cok tatstz bir meyvedir. A m le ; bu da bes tarafltdtr. Pamuk gonca$' na benzer. Katr ve tatsp bir geydir. Regeli fena de' fildir. Qok faydah bir meyvedir' Afacrmn giizel giiriini,isii vardlr. eok kiieiik yaprakltdtr.
QtrunCi; afact daEda yetisirmi$.
Bizim
bahEelerde iig - dort t6.ne varmrg; sonradan iiBren' dim. Mehve'ye gok benzer. tgi fena defildir; ceviz
igi arasrnda bir Seydir. Fena deEildir. lgi frstrk iginden bir az kiigiiktiir. eir0ncinin igl ;nrvarlaktrr, Pel0ze ve helvaya koyat'lar. H u r m a; vdkta hurma Hindistan'a mahsus de!'itdir; fakat bizim taraflarda bulunma&ft igin" zikredildi. Hunrra aftacr Lemganat'ta da vardtr. Dallan afacm ucunda bir yerde bulunur. Yaprakla-
igi ile
bddem
dibinden ucuna kadar, iki tarafinda' drr, Giivdesi, bumsuk ve girkindir. Meyvesi, iizifun (285 a) salkrmt gibidir; fakat tizifun salktmtndan epeyce biiytikti.ir. Dediklerine giire, nebatlar &r&srnda, hurma afiact iki huswta halruanlara benzer. Biri halryanlann ba5r kesilince, nasrl hayatlan - ufrarsa, hunua apact da, bast kesilinee. ku' lnkrtaa hayvanlarda erkeksiz nastl bir ne' nrr. Biri de tice hisrl olmazsa, htuma aEacrnda da erkek hur' manln dah getirilip dokundurrrlmadan, iyi me) re vernrez. Bu sdz0n dogru olup-olmadtft belli de$il' dir. Bu zikredilen hurmantn ba$t bir peynirden iba' rettir. Hurma peyniri goyledir: dal ve yaprafimn
n, dallanrun
grktrfr yer, peynir gibi, aktrr. Bu ak peynir
458
- S EYL0L t526) $eyden,l dal ve yaprak grkar. Dal ve yaprak (3?0) b0yiidiikCe yegillenir. Bu ak Seye hurma peyniri derler. Giizeldir, fena defiildir. Ceviz igine gok benzer. Bu peynirin' bulunduflu yeri delerler ve bu deli[e, oradan gtkan suyun tzerinden akabileceEi Sekilde, hurma yaprafr koyarlar. YapraEr bir testinin aflzma sokup, testiyi afaca baflarlar. Delikten grkan su testide toplanrr. E[er bu zu derhdl igilirse, tailrca bir sudur. Ug - d
Sibi 459
IIIND ISTAN
lar. Tadr fena d€ildir; hunna peyntrlnl zuda ez, mlgler gibi.. T&r; bunun dallan da tepesinde (286a) olur. (3?1) , era da, hurma gibl, testl bafitayarak, su[rnu ahp, lgerler. Bu suya ttrl dllorlar; Eunun keyfi, hurma supnunklnden datra kuwetll olurm,ug. Tar dallannrn, bii-birbugrrk' kanya kadar, htg yapraEr yokfir. Ondan sonra, dalm ucunda otrrz - lcrk yaprak . hep birden grkar.' Bu yaprakla,nn uiuhluE'u bir kan kadardrr. Hlndlileq gok defa yazrlarrru, defter gibi, bu yapraklara yazarlar. Hindistanhlar genis deliHl kulaklarrna. takacak halka buIamadrklan zaman, bu tAr yaprafindan halka Vaplpr asarlar. I(ulak dbltfine komak igin, tAr yapraprndan yaprlan halkalar, pazarlarda satrl#. Gdvdest hurmr afacinm gdvdesinden daha giizel 'rc rlaha diizdiir. Portakal (ri6reng) ve benzerleri: Portalial Lemganat, Elec0r ve Sevid'da gok giizel olur. Lemganat'ta bir az kticiik ve oyukludur. Fevkaldde t0tif, ince kabuklu ve suludur. I-Iorasan ci're.nnln Fcrtakalura benzemez. Irrcelifinden,' Lemganat'tan on iig - on diirt ngaq mesafede olan I(Abil'e getirilinceye kadar, bfrzr portakallat harap oh,rr. Esterdbid portakalrru, iki W yetmis - iki yiiz seksen ylgag mesafede olan Semerkand'a gdtiiriirler; kabufu kahn ve suyu az oldufiu lcln, (286 b) o kadar harap olmaz. Bec0r portakatlanmn btyiikltigii alta kadardr; 'suyu Coktur ve diEer portakallafm: su]'tln:dan daha etrsidir. Hoca Kelfui 'banq Meefu{da bu clns portakah blr aEagtan toplanp saldrklannda, yedl bln tAne olduEpnu siiyledl. Nf,reng stlztiniin arapgalasmrsa benzedifinl deirne diisiiniirdtim ve 460
9t2 lts EYLOL tt2,
- c EYLOL |tr6l
6yle lmiq de. Bec0r ve SevAd ahalisi n&rence hep
ntreng der. Limon (lim0); fevkaldde Coktur. BtlrrikliigU
ve gekli yumurta gibidir. Ktikiinii zehirlenen blrl kaynabp igse, zehrin zararuu defedermls. T u r u n g; portakala benzer btr melruedln Iteq0r ve Sev0d ahalist bil e n g den Bu fiiizden ttrnurC kabuEunrur regeline mtirabb0-l btleng den Iermig. (G72l Hindistan'da turtrnea bec0ri derr ler. Tr,uung iki nevidir. BirI....- taflr, fakat zevkslz ve !g bulandrran bir tattadtr; yemefe yaram?z3 Fa. ' kat kabuBu'.recele yarar. Lemganat'rn turuncu, biiy.' Becfu ve Hinr le ig bulandrran bir tattadrr. Biri distdnturunqlarrdtr ki, ekgi, fakat ekqiliEi hog'olur. $erbeti'fevkal0de iyi zevkli ve lezzetlidir. Turuncuir biiyiiktiigU hu,srevi-kawn kadardrr. KabuBu buru: gulr ve intizamsrzcilr. Uctt ince ve grkrntrhdrr. Turuncun rehgi, portakahnkinclen bir az daha sandr. Aiacr, gdvdeli .aEag deEildir;, bir dz kiietikttir ve kiime-kiime (287 a) olur. YapraBr portakahnkin: den daha btiyiiktiir. S e n g i i r e; portaliala. bc::zcr bir nrelr'eclin Rengi ve sekli turunc gibidir. Yalruz bunun kabufu buruEuk olmayrp, 'diizdi.ir ve tuntnedan bir patTa kiigiiktilr. A[acr btiyiil
HlNDlsreAt sine olarak, iki ucu tiyle sivri deiildir. Bunuo kabuEu da sengtireninki gibi, diizd0r. eok sulu olur. Aenbiri; portakala benzer bir me1ruedir. $ekli, portakal gibidir; fakat rengi sandr; portakal renginde degildir. Kokusu tunrng kokusuna benzer. Bunun da ekgilifi giizeldir. SedAf el; portakala beruer bir meyvedir. Armud bigimindedir. Rengi, arya rengi gibidir. Fazla tat}dr; fakat tailr portakal kadar, ig bulan-
drncr de$ildir.
Emredpel; portakala benzer bir melruedin Kerne; bunun biiyi.ikliigii kelkel-lim0
kadardrr. Bu da ekSidir. Emelbid; portakala benzer bir me1ruedir. tlg senedenberi Simdi g6riildii. Dediklerine gdre, igine bir iine (2ff b) saplanacak olursa, ekSilifinden mi yoksa bir hususiyetinden mi, i$neyi eritirmig. EkqiliEl portakal ve limon kadardrr. (373) Hindistan'da gtizel g i g e k I e r . vardtr. Eunlarda biri, cds0ndur Bldzr hindistanhlar ona kedh i I diyorlar. Bu, ot deEildir. Nebatr sdkhdrr. Giil fidarundan bir parga yi.iksektir. Rengi, ndr CigeEinden daha agtk yegildir. Biiyiikliigti, kltzrl-gill kadar&r. Fakat kurl-giil, gonca olduktan sonra, birden agilr; bu cAs0n ise, agrldrktan sonra, ortasrndan agtlan yapraktan, ince ve sdk gibi bir filiz Srlop, bir parmak boyu uz-adrktan sonra, tekrar cds0n yapraklan acrhr. Nihayet, ilst-iiste konmug katmerli bir Cigek olur. Garabetten h6li defildir. AEae iizerinde fevkalide muhtegem ve giizel giiriintir. Qok dayanmaz. Bir eiin ieinde solar. Diirt ay siiren yafimur mevsiminde fevkalide giizel ve Cok agrhr. Gafibe 462
932 (ro EYL0L ttzs
- I
EYLOL rj26)
senenin gofiunda agrltr. Qok olmasrna ia$nen, koku.su yoktur. K e n i r; akr ve krrmrztst da olqr. $eftAli Cic€Ei seklinCe, beg yaprakhdrr. Krrmrzr kenirin geftali Cieefine berzerli[i vardrr. Kenir gigepinin on diirt - on besi bir yerde agiltr; uzaktan biiyiik bir ciCek gibi giir0ntir. Bunun kiirnesi giil fidamndan bir az biiyiiktiir. Krrmrzr kenirin oldukga hog bir kokusu vardrr ve ldtiftir. Bu da yafmur mevsiminde gok ve giizel agilr ve (288 a) senenin ekseri zamamnda bulunur. K i y 0 r d; fevkalide l0tif bir kokusu vardtr. Miskin kus0ru, kuru olmasmdadtr. Buna t6ze misk denilebilir. Fevkalide l6tif bir kokusu vardtr. Gergi kendisinin garip bir g
i)
YAsemen; aktrr. Buna genpd (genbe-
derler. Bizim tarafin ydsemenlerinden daha bii$ik ve kokusu daha fazladtr. Bizim taraflarda diirt mevsim, Hindistan'da ise, iig mevsim vardtr. Ddrt ay-Y&zt yapmur mevsimi ve diirt aY diirt ay k r g t r r. Aylarrrun baglangrctru, hil&l aylannrn I
463
t_,
e32 (r8 EYL0L
HINDISTAN ba5langrcr
ile hesaplarlar. Her iig yrlda bir
ayr
yafmur mevsimi aylanna eklerler; tiC ntda bir-krg aylarrna ve iig yrlda bir de-yaz
aylanna eklerler. Bunlann kebisesi (288 b) gudur: y a z olup, H0t, HBQitAr, Beysik, Cit ve EsAr - ederler; mel, Sevr ve Cerui'ya tekabiil SAven, Bi-
d0n, Kiivdr ve Katik-yaEmur mevsiml olup, SeretAn, Esed, Siinbiil ve Mizin'a tekabi.il ederler; Eghen, P0s, Mah ve Pagiin k t g olup,
HindAkreb, Kavs, Cedi ve Delv'e tekabi.iLl ederler. liler, diirdef ay olarak, tesbit ettikleri mevsimlerin her birinde ikiser ay:, steairn ,yaEmurun veyasoEuEun zoru alttnda saym$lardrr. Yaz aylanrun son iki aln Cit ile Esir'drr; slcaf rn zoru bu iki aydadtr.- Yafirnur mevsiminin ilk iki ayr S6ven ile B&dfin'dur; y a ! m ur u n zoru bu iki aydadrr. Krg aylannrn ortadaki iki ayr-P0s ile M6.h'trr, soEuEun zoru bu iki aydadrr. Bu itibarla bunlarrn mevsimi a I t t oluyor. Giinlere de ad koymuglardtr. Cumartesi Somvir, SAniqer, Pazar Eytvdr, Pazartesi -Sah B0dv6r, PeryemMengelvAr', Qargamba ve Silkrvdr. be PrispatvAr Cuma -Bizim.villyetlerde, gece- ve giindiizii yirm i diirde taksim edip, her birine-saat; her saati de altmrsa taksim edip, her birine- dakidiirt yiiz k a demislerdir. Her gece ve giindtia -bin krrk dakika oluyor. Dakikanrn uzunluiu takriben altr (289 a) def,a F1,ttha s0resini, BtsmiZldla ile birlikte, okuyuncaya kadardtr ki, bir gece ve gfindi.izde sekiz bin alti yiiz krrk def.a Fd,ti,hc sftresi, Brsm,inilt ile birlikte, okunabilir. Hindliler ise, gece ve giin464
ti2t
-
o EYL0L t526)
diizti altmrsa taksim edip, (375) her birine g e r i; gece ve giindiizi.i ayrl-ayn d
sr pfls oluyor. O taraflarda pAs ve pdsb6n stizleri duyg.l luyordu, fakat biiyle bir hususiyeti olduiu mil0n de[ildi. Bu iS igin, Hindistan'rn bi.ltiin m0teber ge.l hirlerinde, g6riy6li dedikleri, mukarrer vs muayyen bir cemdat bulunur. Piringten kap gibl' bir Sey koymuglar; biiytikli.iEii tepsi ve kalmhft ikl parmak kadar olur. Bu pirince, g e r i y 6l derler. Bu geriytli yi.iksek bir yere asmrglar. Bir de bir'tas. ldrr vardtr: cam saat. Btutun altt deliktir; her ge' r i d e bir dolar. GeriyAliler niivbetle bu tasr suya koyup, beklerler. Meseli giin doEarken tasr koyar' larsa, tas bir defa dolarsa, tokmaklarr ile geriyile' bir kerre vururlar'. lki defa dolarsa, iki kerre; peher bitinceye kadar biiyle yaparlar. Her peherin bitmesine alAmet olarak, tokmaEr geriyile stk-stk ve kuwetli vururlar. Eier giindiiziin ilk peheri ol-
b) sonra' bir parga durarak, bir defa daha rnrrurlar; ikinci peher olmug ise, srk-stk rnrrduktan (289
mu5sa, srk-srk vurduktan sonra, iki defa vunrrlar; dtirt. Giiniig ve diirdtinciisiinde iigiinciistinde diiziin diirt peheri tamamlantnca, gece peherinden baglayarak, bu gekilde gecenin diirt peherini ta' mamlarlar. Ewelce geriydliler, gece ve g0ndiiz peher tamamladrfr zaman, peher alimetini vururlardr. Geceleyin uykudan uyananlarca iiq veya dijrt geri igin vurulan ses igitilince, ikinci veya iigiincii peherden hangisi olduiu anlastlmazdt. Onun iCin ben, geceleri ve kapalr giindiizleri, gerileri vurduk465
932
HINDISTAN
tan sonra, peherih alAmetini de rmrmalarlru emrettim. Meseld gecenin ilk pehbrinden iig geriyi vurduktan sonra, bir parga durup, tekrar peherin aldmetini de vuracaklardr ki, bu iig gerinin ilk peherden oldufiu belli olsun. Gecenin iigiincii peherinden d6rt (3?6) geri vurduktan sonra, bir parga durup" peherin alAmeti olan [gii vuracaklardr ki, bu ddrt gerinin tigi.incii peherden oldu$u belli olsun. Cok lyi oldu. Geceleri uyanlnea, ne zaman geriyAl sesi gelse, bunun hangi peherden ve kag geri oldufu" bd'ylece, belli oluyordu.
Bir de her geriyi altmrga taksim edip, her birine p e I demiglerdir; her gece (290 a) ve giin-
dtiz iie bin alb yiiz peldir. Her pelin miiddetini altmE defa gozi agrp-kapaymcaya kadar gegen bir zamanla tesbit etmiglerdir ki, gece ve giindiiz iki yfiz on alh bin defa giizii agrp-kapayrncaya kadar si.irer. Tecriibe edildi ve bir pelde sekiz defa Kuh huuattdtt, s0resi, Bismilldtt, ile birlikte, okunabildi ki, gece ve giindi.iz yirmi sekiz bin sekiz yiiz defa KulhrwalldJa s0resi, Bisnlilldh, ile birlikte, okuna-
bilir.
Bir de hindliler dle iileri grizel tesbit etmi$lerdir: sekiz reti-bir mAse; diirt mdge
tdnk, ydni otuz iki reti; beg mdse-bir bir miskal, yAni ktrk reti, on iki misebir t0le, ydni doksan altr r e t i; on ddrt t it I e bir ser. Her yerde krrk ser.-bir bAnmin bir olarak tespit edilmigtir. On iki b A n m 6n m6ni; yU mdni-bir minise'dir. Cevher veineileri tAnk ile tartarlar. 466
(l8 EYL0L |tz' -
S EYL0L 1526)
Bir de hindliler adedleri eqel tAyin et'
yiizbin-bir lek; yiiz lek-bir kii' rOr; Vriz kiir0r-bir erb; W erk-bir kerb; W kerb-bir nil;Ytiz nil-bir pedem ve yiiz pedem - bir sdng'dtr. Bu adedlerin tAyini, Hindistan mahs0liiniin goklu$una rniglerdir:
bir deiildir.
Hindistan ahalisinin Sogu kafirdir. Hind halkr kifire hindu der. Hindularm goEu tenasii' ha inarur. lsgiler, ticreUiler ve hizmetk&rlar hep hindudur. Bizim vildyetlerde giigebe halkm, kabilelerine gOre, hususi adlarr vardrr. Burada da vil6yet ve kiiylerde oturan (290 b) halkm, kabilelerine gdre, adlan vardtr. Her san'at sdhibi o san'atr ba' balartndan ber{ yapmaktadr. Hindistan, (3??) letAfeti az olan bir yerdir.
Halktnda gtizellik, iyi muamele ve terbiye, aralarmda mi,inasebet, zevk ve idrik, edeb, kerem ve miiriiwet, hiiner ve iglerinde us0l ve intizam, kaide ve diizen, iyi ad ve iyi €t, iiziim, kavun ve iyi rneyveler, buz, so[uk su, pazarlartnda iyi yemek ve iyi ekmek, hamam, medrese, mum' me6'ale ve gamdan, bunlardan hig biri yoktur. Diveti dedikleri, kalabalrk ve kirli bir zi.imre bulunur ki, bunlar sol ellerinde, mum ve me$'ale yerine, kii: CiikCe bir tig-ayak tutarlar. Bu iig-ayaEtn bir ayaSrnrn ucunda, gamdan bagr gibi, bir demiri fig-aya' €rn afactna tuttururlar; bag parmak kahnltEtnda bir fitili, iie-ayaErn aEaca saplr olan demir ayafima baflarlar. SaE ellerinde, deliEi bir az dar agrlmry olan bir ganak bulunur. YaE oradan suar. Fitile ne zaman yafi Ham olursa, bu ganaktan koyarlar. 467
HI NDI ST AN
Mum ve meg'ale yerine bunu kullantrlar. Biiyiiklerin bu gibi ytiz - tki yriz divetileri vardrr. Padisah ve beylerinin geceleyin muma ihtiyaglart olan bir lS olursa, bu glrkin divetiler (291a) bu limbayt getirip, yanlarmda dururlar. Nehir ve yer altr sulan ile gtrkurlarda olan sulardan baska, bahge ve bindlartnda akar su yokttu. Yaptlarrnda safa, hava, usOl ve intizam yoktur. Raiyet ve aSaEr tabaka halkt tamamen gtplak gez.eL L ii fi g 0 t e denilen bir seyi baflarlar ve giibekten aSaEr iki kans bir bez pargasr asarlar. Bu asrlan bez pargasr iistirnde bir bez pargasr daha vardrr. Bunun bir ucunu Lting0te'nin ipine baflarlar ve iiteki ucunu da iki butun arasmdan eegireiek, I ii n g O t e'n i n .arka bafrndan gegirip, tuttuntrlar. Kadrnlan ise, uzun bir l0 n g baBlarlar. Yarrstnr bellerine baflarlar, yar$uu da ba$' l,arrna iirterler. Hindistan'rn iyilifi, biiyiik bir, vildyet olmasdrr. Alttn (378) vp akge gok bulunur. Ya$mur mevsimi havalan fevkaldde giizeldir. 86zr giilrlerde on' on beg defa yafar. Ya$mur.zamanlannda seller tesekkiil eder. Hig su bulunmayan yerlerde nehirler akar. YaEdrEr zaman, hava Sok giiuel olur. O derecede ki, itidal ve letAfetinin egi yoktur. Kustu, havanln gok rut0betli olmastdrr. Yalmur mevsimin' de btzim taraflarm yaylart ile ok hig atrlamaz, bozulur. (291b) Yatnrz yaya de[il, ztrh, kitap, kuma$ ve mala da te'sir eder. Yapt da gok dayanmaz. YaEmur mevslminden baska, krsrn ve yazln da hava lyidir; fakat hep gimdl riizgdrr eser ve toz Cok olur' Yazlart, yafmur mevsimine yakrn, Sevr ve Cerzi'468
e32 (rE EYL0L
ttz' -
C
EYL0L t526)
da, bu rilzgdr yrlda diirt - bes defa fevkalAde Siddet Ii eser ve toz o derece olur ki, birbirtni gdrmek Imkdnr kalmaz, Ceuz.A steak olur; fakat o kadar itlddlsiz bir srcak defiildir; Belh ve Kandahar srcaptnrn yarlsr kadar yoktur ve devamt da o yerlerin st. cafirnm yanst kadardr. tyiliklerinden biri de, her srnf ve her san'at <erbabtnm pek gok olmasrdrr. Her ig ve her sey igin .mukarrer ve muayyen insanlar vardr; bunlar dedelerinden beri bu isi yapagelmiglerdir. Nitekim, Za. femdms'de Molla $eref, Timur Bey'in ta5 mescidl yaprhrken, Azerbeycan, Fars, Hindistan ve diler rnemleketlerin tasgrlarmdan her giin iki ytiz kiginin rnescidde ialrgtrfrm ehemmiyetle kaydetmiStir. Be. nim yaprlartmda ise, yaltruz Agra'da, yerli taggtlardan her giin altt ytiz seksen kiSi gal$tyordu. Bir de Agra, Sikri, Biydne, D0lptrr' Giivdlydr ve K0l'de ,bin ddrt yiiz doksan bir tas$ her gtin benim ya' pilanmda galgryordu. Buna ktyasla, her san'at (292a1 ve her meslek mens0bu Hindistan'da (379) sa$srzdtr. Benim tasarnrfumda bulunan Bihre'den Beh6,r'a kadar olan viliyetlerin.geliri elli iki ktir&rdur. Nitekim Su mufassal cedvelden anla5ilacakilr. pun' lardan sekiz - dokuz kiir0r rAy ve r6calartn pergeneleridir ki, itaat edip, eskiden beri bu pergenelere, doBruluk yolu ile, sdhip olmuglardr. Aga[t'yukart biitiin Hindistan bdylece bilfiil teshir bayraklannin altma girdi.
469
932 (16 EYLoL
HI N DI STAN
ttz' -
S EYL0L lt26)
Hindistan vildyetlerinin yeri ve halkrn hususi-
SorkAr
Tenko
Sctluc iiteri Bihrc. Lih0r, v. & Siynl-kfrt, Dibnlp0r
,
13
t
5.989
Sihrind
29 30
t
1.985
Hirar-r Fir0ze
I I
Payitaht Dehli vo Miyin-D0-Ab
3
MivAt (lrkcnder zamanrnda dihil de6ildi) Biyinc Agra
I
69 69
I
44 29
5.t7 4 50.254 81.000 7
14.9t0 6.9t9 t9 57.450 55.e50 7
2 2
9l 2t
Kelpi, Schitndc (Senohde) v. r. Kan0c
4
28
I
,6
6r.t58
Senbel
I
38
44.000
Leknor (Lekn0) vc Bekror Hayribid Od uo Bchric
I
,9
g2.4tt
65.000
I
t2 t7
C0np0r
4
Kcrre ve Minikpfir Bohir
I
Miyin'viliyct (ruvalYAr
Scn
ir
(Sirohi)
SAren
Qcpircn Kcndlc RAca R0p-Nerin, itlenmcmig giimiig ve riyah Rctenb0r (Bnli, QAtd, Mclirnc) Nag0r RAca Bikcrmicit, Rcntcnb0r'dan Rica Kclenceri RAca Sing-Div Rdca Bikem-Div
Rlca 470
Bikem-Qcnd
t.3 69
63
88.33t 27.28'
4
5
60.000
I I I
55
t 7.506
t0
18.37t
90
86.060
4'
t0.r00
2
55.000 50.000
27
20
yet ve keyfiyetlerinin iince bilinen ve tanuranlan .zikredil.di ve yazlldl. Bundan sonra da, eEer yazlla' cak bir $ey giize iligirse, yazacak ve iSitecek bir Sey duyulrusa, bildereceSim. Pazartesi giinii, Receb aylnln yirmi doklun' da, hazineyi giirmek ve taksim etmek iSi ile me$gfil olduk. Humayun'a hazineden yetmis lek verildi; bir .de bilinmeyen ve tahkik edilmemiS olan bir hazine evini, oldu[u gibi, ona ihsan ettim. BAa beylere yirmi, yedi ve altr lek verildi. on lek, b6zrlartna Askerde bulunan biitiin afgan, hezdne, arap ve be' lficlara, her cemaate, vaziyetlerine uygun Sekilde' para ihsanlart verildi. Bu asker ile birlikte bulunan her tiiccar, ilim ehli ve herkes ihsan ve bahsi$ten bol krsmet, ve tanr nasib aldtlar. Askerde bulunma'
yanlara da bu hazineden bireok ihsan ve bahSiS giinderildi. Meseli Kimrah'a on yedi lek, Muhammed Zaman Mirza'ya on be5 lek, Askeri'ye, Hindal'a ve hatta biitiin akrabalara altrndan, giimtigten, ku' mastan, cevherden ve kiileden birlok Seyler gtinde' rildi. O taraftaki beylere ve sipahilere gok hediye' ler gdnderildi. Semerkand, Horasan, (294 a) Ifuq' gar ve frak'a, akrabalar igin, hediyeler giinderildi' Semerkand ve Horasan'daki mesayiha l'e Mekke lle Medine'ye de nezirler (3S1) g
TIINDISTAN
dr. Delrti ile Arga'dan bagka' biitiin kurganh yerler, kurganlarmt tahkim ederek, itaat ve inkiyat Kasm Senbeli, Biydne'de etmediler. Senbel'de Nizdm Han ve Mivdt'ta ise Hasan Han Miv6ti
kendisi bulunuyordu ve bu karrgrkh[a
Kutub -Han ve Kdlpi'de Alem Han bulunuyorduKan0c ve Geng'in o tarafi ise, N6'srr Han N0hani,. Mar0f Fermiili ve diEer birCok emirler gibi' tamamen muhalif afganlann elinde idi. Bunlar, tbra' him'i maEl0p etti$imiz zarnan, Kan0c ve 6tesinde-' ki biitiin vilAyetleri ellerine gegirerek, Kan0c'dan, bir - ikl konak bu tarafa gelip, konaklamrglardt" Derya Han'rn ollu Behfu Han'r (294 b) padisah
Vaplp, ona Sultan Muhammed li'kabrru vermislerdi. MehAvin'de Merg0b ktile bulunuyordu. Brr kadar' yakrn olduflnr h6lde, uzun zaman gelmedi. Biz Agra'ya gelcli[imiz zaman, srcak mevsimdi' Ahali korkudan tamamen kagmrgtr. Kendimize ve atlara zahire ve yem bulunmuyordu. Kiiyler, aynhk ve miinaferet yiiziinden, dtismanlEa, hrsultla ve yol kesmele baglamrSlardt. Yollardan gegilemi' yordu. Biz de, hazineyi taksim ile mesgfil olduEu' mrzdan, ayrl ayrr pergene ve difer yerlere mazbut adamlar tAyin etmepe, hentia firsat bulamamqttk' O sene Cok srcak idi. Birgok adam, sem0m riizginnrn te'siri ile, birden bire dtisiip, dlmefie ba'5ladilar' Bu yiizden, beylerin ve iyi yifiitlerin bir goEu (382] sofumuglardr. Hindistan'da kalmala r0zr defillerdl ve hattA gitmefe bile ytiz tutmuslardr. Etiiyle siizle472
9rz (t! EYLOL .12,
-
a EYLOL t526,
ri yagh ve tecriibeli beyler sdyleseler idi, alnp de. gildi. Bunlar bu nevi srizleri az sdylediler. Bir kim. sede bir az akrl ve mantrk varsa, kendisine izah edildikten.sonra, dofru ve efiriyi seger, iyi ve kiit0. yu alart eder. Fakat bir adam, kendine g6re, verdifit .bir karar iiierine hareket ederken, siiylenmig olan siizlerin tekrarlanmasrnda ne zevk var. Geng ve kiigiiklerin ise, bdyle siider ve tiiyle (29b a)
tatsu fiklrleri serdehnelerinin ne miinasebeti var. $uas gariptir ki, bu defa Kibil'den hareket etti-
Eimiz z,rrman, bunlann birkagr yeni bey olmuglardr. Ban onlanlan, atege veya suya gifsem ve grksam, bunlann da, gekinmeksizin, benimle girip grkacctklanru ve hangi tarafa diinerserl, onlann da beniru tarafimdan olacaklannr iiryrid ediyordum; yoksa Omidim, benim tstediklerimin hilifrna konugmalan ve hepslnin istlgdre ve ittifa}u ile karar verilen bir. lq hakktnda, datra istigdreden kalkmadan, diinmelerl defildi. V6kta bunlar fena hareket ettiler, fakat Ahmedi Pervangr ile Veli Hdzin bunlardan da fena hareket ettllqr. I(Abil'den grlilp, lbratrim'i mapl0p ederek, Agra'yr zaptedinceye kadar, Hoca Kelin iyi hareket etti. Ces0r siider s6yledi ve faydalr fiikrler ileri siirdi.i. Fakat Agra'yr aldlktan birkag giin sonra, biittin fikrl deEisti ve gltn€e gal$anlardan biri de, Ifoca KelAn oldn Halkrn bu tercddtidiinii dgrenince, biitiin beylert qa$mmk, lstisere ettik. Ben: ve - "saltanat clhangirlik vasrtasu olmaz; padisahhk ve emirllk, ndkerslz ve vilAyetsiz lmkercuftn Kag senedir gayret edip, mesal*ader iCinde trzak yerler kat'crilerek, 473
HI N DI STAN
askerle yUriiyrip, trendirnizi ve askerl rnuharebe ve itliim tehlikelerlne (29b b) konryoruz. Biz, Tann ln8yeti ile, bu kadar kalabahk d0gmanlan mafl0p €dip, biiyle genig memleketleri aldrk. glmdl ise, hangi zorluh (383) ve hangl zar0ret yiiziinden, bilyle zahmetle zapdettifimiz viliyetleri sebepslz brakaca$u. Kibil'e diinersek, tekrar srkrntrya mAr0z kalacafita lyi niyeti olan hig kimse, bundan sonra, biiyle siizler sdylemesin. Dayanamayrp, gitmek isteyen de gitsin ve bir daha geri diinmesin" dedim. Etiiyle mtkOl ve uygun siizleri habrlatarak, ister-istemez bu gailelerden uzaklagtrrdrk. Hoca KelAn'rn kalmak niyett olmadrfr igin: "Hoea KelAn'rn askeri goktur; hediyeleri o grittirsiin. Kabil ve Gazne'de de adam azdrr; onlan zapt ve.rapta alsrn" ka- diyehezArar verdik. Gazne, Gerdiz ve Sultan Mes'0di resini Hoca Kelln'a ihsan ettim. Hindistan'dan da iig - d6rt leklik Kiihrdm pergenesi verildi. Hoca Mir Mirdn'rn da Kibil'e gttmesl tekarriir etti. 'Hediyeler de uhdesine verildi; emanetgi olarak, Molla Hasan SarrAf ve firke (N0ke) Hindu tAyin edildiler. Hoca Kel6n, Hindistan'r sevmedifii igin, giderken, evinin duvanna Su beyiti yazdrrm6: (296 a) gcacrrcm yc bir daha Hindictan arzuruna diiEerrem, yiiz,im k,ara olrun.
Elcr ra! vc tchmet Sind'i
Biz Hindistan'da iken, bciyle alaylr bir
beytt siiylemek ve yazmak yakrSrkspdrr. Gitmesinden bir kedOret oldu ise, bu ldtife bunu bir kat daha arttrrdt. Ben de irticAlen gu nrbaiyi yazrp, gdnderdim: 474
9r2 (tE EYLSL tt25
- I Eyuou
llzer
Bqbur, g0l,rat ki, kcrim g'affir rana Sind, Hind vc 9ok m0llc vordi; elor lcakhlrna dayanamryor yo rofulun yiiziinii g6rmok ietiyorran Gazno vaa
Bu esnada, eskiden riitbesi eok ktisiik olan ve iki - iic seneden beri htiytik ve kiiCtik kardeglerini toplayrp, bir krt'a tegkil etmig ol,an Molla Apak, Or0k-Zeyi ve Sind seiilindeki bdzr afganlar idaresine verilerek, K0l'e giinderildi. (384) O civarda bulunan okgu ve sipahilere istimdlet fermanlart gdnderildi. $eyh G0reh, itikat ve imanla gelip, mtilffzemet etti ve MiyAn-D0-Ab okCulanndan da iki tiC bin sipahi getirdi, Yunus Ali, DeNi ile Agra arasrnda,.yolu saSrrrp, Humayuq'dan ayrrldrfr zaman, Ali Han Ferm0ii'nin ofiullan ve fiilesine tesadiif eder. Bir az muharebeden sonra, onlart maEl0p edip, Ali Han'tn ofullanm esir alarak, getirmi$ti. Bu firsatla, DevletKadem Tiirk'iin oBlu Mirza MoEul vasrtasr ile, (296 b) Ali Han'rn esaretteki oEullarrndan biri ile birlikte, bu bozgunlukta MivAt'a grtrnis olan Ali Ifan'a istimdlet fermanlart gdnderildi. Mima Moful. Ali Han ile beraber, dcindii. Ali Han'a hiirmet g6sterip, lcendi pergenelerinden yirmi beg lek verildi. Sultan lbrahim, Mustafa Fermirli ile Fir0z Han SArenghdni idaresinde, birkag emiri P0reb'deki asi emirler iizerine giindermisti. Mustafa bu 6si emirIerle iyi muharebe ederek, onlan birkaC defa iyice mafl0p ettl. Mustafa, lbrahim'in ma$l0biyetinden bir az 6nce, itldii. $eyh Bayezid, onun kiiCiik kardesi idi. tbrahim ig iizerinde bulunduEu iein, biiyiik kardeginin idaresinde bulunan vilAyet ve ahaliyi derhdl o eline aldl. FIr0z Han, $eyh Bayezid, I\{ah475
TTINDISTAN
mud Han N0hani ve Kadr Ciyd kullu[a geldiler. Bunlara da 'umduklarmdan daha fazla itibar ve
C0np0r'dan bir kiiSefkat gtisterip, F'ir0z Elan'a rfir, krrk alh lek ve bes bin tenke' Seyh Bayezld'e bir kiir0r, lnrk sekiz lek ve elll bin ten-ke,Od'dan Mahmud Han'a Gdzipilr'dan doksan lek ve ottrz beS bin tenke ve l(adr Ciyi'ya-C0npfu'dan yirmi lek ihsan edildi. Sewal (seker) bayramtndan birkag giin gec' misti; Sultan lbrahim'in harem saraJarun ortasmdaki tas siit0nlu eyvan kiinbedde sohbet yaprldr. Huma5run'a iglemeli bir giimlek (Cdrkap), kemerli bir krhg ve alttn eferli bir cins at; Qm-Timur Sul' tan, Mehdt Hoca ve Muhammed (29? a) Sultan Mirza'ya tslemeli. giimlek, kemerli. ktttC (385) ve kemerli hangerler lhsan edildi. Beylere ve yifitlere de, vaziyetlerine giire, kemerli krhg, kemerll han' ger ve hil'atlar bdET slandr. Nitekim listesi burada yazrhdrr. EBerli lki cins at, yirmi bes aded murassa kabzalt hanger, iki murass6 ktltC kemerl, sekiz rskarlat Cekmen, on altr. aded murasst kama (ki' tAre), albn kabzah hind brgaF, iki aded murasSA geniS afizjrr hangpr (cemdber) ve elli bir parga is' karlat. sohbet giiniinde fevkal6de cpk raBmur ya$dr' On iiq defa yaEdr. Bdzilanna dr$anda yer isabet etmlstl. Tamamen rslandrlar. Muhammedi KbkeltaS'a S&m8ne vilAyetlni ftrsan'edip, Sentel'e ilgar tAyln ettik. Hisar-t Flttze, mlik6fat olarak, Humayun'a Verilmigtt. Senbel'i de Huma5run'a lhsan ettim' Hin' du Bey, Humaytrn'tut yahrna verilmlSti; !t yiizden' Muhammedi yertne, Hindu Bey, Idette Bey, Melik 476
- t EYL0L rt26) Kasrm Baba-Kaska, biiyiik ve ki.igiik karde.5leri ile birllkte Molla Apak ve Miy&n-D0-Ab okculan ile birlikte Seyh Girren, ilgar olarak, Senbel'e Bdndet3t
(rE EYLoL
tt2t
iig - ddrt defa: (29? b) "Algak Biben Senbel'i muhaSara dip, ttciz edl. yor; rlgar gesin" diye adam gelmiSti. Biben, plz. den kagtrktan sonra, hig vakit kaybetmeksizin, daE etepinden yiiriiyerek, kagmtg ve dafilmrg olan .6f.
rildiler. Ka.srm Senbeli'den
-
-
gan ve hindistanhlan toplaylp, bu fetrette yeri bog bularak, gelip Senbel'i'muhasara etmi5ti. Ehar ge. gidine varnus olan Hindu Bey, Kette Bey ve tiyin edilen rlgar suyu gegerlerken, Melik Kasrm Baba. Kagka'yr,. biiyiik ve kiigiik kardeslerl ile birlikte' ileriye gtinderirler. Mellk Ka.srm sulu gegince, kardegleri ve yiiz -VtE elli adamla birlikte, siir'atle y[lriiyiip, iiEle vaktinde Senbel'e vartr. Biben de adamu lanm tarzim edip, ordugdhmdan hareket eder. Melik Kasrm, stir'tle yiiriiyerek, kurganr arkaya altp, hiicum eder. Biben, kargr koyamayarak, kagar. Melik Kasrm, onun bir mikdar adamrnm basrru kesip, birkag fil, birgok at ve ganimet alrr. Ertesl Aiin, diBer rlgar beyleri yetisirler. Kasrm Senbeli gelip' onlan gd,riir; fakat: "Kurgant (386) bunlara tesdiye diisiiniir. Bir giin $eyh Iim etmek iyi olmaz" G0ren, Hindu Ehy ve difierleri ile konusup, kararlastrrarak, bir bah6ne ile Kastm Senbeli'yi bu beylerin yanrna getirir ve bizim adamlan Senbel kurgaruna sokar. I(asrm Senbeli'nin dile ve mensuplanru'saf selimet grkanp, yolla&lar. Kalender Piy6de vastasr ile, Biyine'de bulunan Nizam llan'a vaad ve tehdit fermanlan ve 477
HINDISTAN (298
a) bir de irticdlen
siiylenen gu lut'a yaahp,
g6nderildi: Ey Biyine emirl t0rkler ilo kavgaya girmo; ttlttclerln goviklifi vo lcahramrnh[r mil0mdur. Efer gabulc Belmcz vo 6!6t dinlomczcen, mil0m olanr beyana nc liieum vardrr.
Biytne kurgaru Hindistan'rn meghur kalelerindendir. Ahmak herif kalesinin miikemmelliEine giiVenip, iktidaruun iistifunde iddialarda bulunarak'
adam gdndermig. Giinderdifii adama iyi bir cevap vermeden, kale zap|; igin l6ztm olan Seylerin haarlanmasr ile me$gfil olundu. Baba-Kuh Bey, vaad ve tehdit fermanlan ile, Muharrmred Zeyt0n'a gdnderildi. O da birtaktm ba' h6neler giistererek, hiyle yolqna sapmls. RAna Seng6 gerqi, biz K&bil'de iken, ilCisini gdnderip, sadakatini izhar etmig ve: "E[er padisah o taraftan Dehli civarrna gelirlerse, ben bu diye karar vertaraftan Agra iizerine yiiri.iriirn" miSti. Ben lbrahim'i maEl0p ettim; Dehli ve Ag' ra'yt aldtm. Bugiine kadar bu }Afirden hie bir hareket gdriilmedi. Bir miiddet sonra' Meken'in Hasan adh oE'lunun bulundu$u KendAr denilen kurga' nr muhasara etti. Hasan Meken'den birkag defa adamlar geldi. Meken daha gelip giiri,inmemisti. O civardat
s32 U8 EYL0L t525
-
E EYL0L
1526)
6onra, Hasan Chresiz kahp, Sartla KendAr kurgant' nr teslim etti, (387). R6biri'deki Hiiseyin Han, korlrusundan, nAbiri'yi brrakrp grktt. Rebiri Muhammed Ali Ceng' Ceng'e verildi. Kutub Han Et6ve'de bulunuyordu. Kag dgfa vaad ve tehdidle fermanlar gtinderildi; ne gelip bi' zt giirdii ve ne de Etive'yi brrakrp grktr. Et6ve'yi Mehdi Hoca'ya ihsan edip, Muhammed Sultan Mir' z.a, Sultan Muhammed Dulday, Muhammed Ali Ceng-Ceng ve Abdi,ilaziz Mir6h0r idaresinde olan beylerden ve lekilerden bir mikdar adamr yardtma verip, EtAve ti2erine giinderdik. Kan0c, Sultan Muhammed Dulday'a verildi. Fir0z Han, Mahmud Han, $eyh Bayezid ve Kadt Ciy6'ya da fevkaldde itibar giisterilip, P0reb taraftndan pergeneler verilmigti; onlar da Etdve'ye tiyin edildilcr. Muhammed Zeyt0n (299 a) D0lp0r'da bulunuyor ve hiyle yoluna saplp' gelmiyordu. Dfilp0r'u Sultan Ciineyd Barlas'a ihsan edip, Adil Sultan Mu' hammedi Kiikeltas, $ah Mansur Barlas, Kutluk'Ka' dem, Abdullah, Veli HAzin, Can Bey, Pir-Kuh ve $ah Hiiseyin Ydregi idaresinde olanlan, D0lp0r'u zot' layarak ahp, Sultan Ciineyd'e teslim ettikten sonrs' Biyine iizerine yiiriimek igin, t6yin ettikBu askerleri t8yin ettikten sonra' tiirk ve hind
emirlerini istigireye gafrrrp, su sdzii teklif ettik: Nisrr Han, N0hdni ve "Pirreb'deki 6si emirler
krrk - elli-bin adamla Gqng'den ge. gerek, Kan0c'u -ele gegirmiSler ve ondan iki iig ko' nak bu tarafa gelip, konaklamtglardtr. KAfir Rini Sengd da IGndAr't ahp, fitne ve fesadla mesgOldiir.
-IVIar0f Fermiili
479
& 9r2 (t8 EYLqL t52t
HINDISTAN
YaEmur mevsimi de sona yaklagtr. Ya 6si iizerine ve yahut kifir i.izerine hareket etmemiz vdcip ve ldam gdrihiiyor. Bu civar ve etraftaki kurganlann isi kolaydrr. Bu btiyiik diigmanlar def'edildikten sonra, bunlar ne yapabilirler. RAna Sengi'nur biiyle yapacaSt dii6tiniilmiiyordu", Hepsi de miittefikan: yaklaSabilecepi de Sengd az uzaktadrr; bir "Rind -mAl0m de$ildir. MAdemki bu diismanlar bu kadar yakm gelmigler, bunlann (3841 def i miihim ve ?.angddirr' diye an'ettiler. Bu diismanlann iizerine hareket etme[e karar verince, (299 b) Humayun: "Padigahm sefere grkmasrna liizum yoktur; bu -hianeti diyc arzetti. Bu, hepsinin ben yaparlm" gitti; de hoguna tiirk ve hind emirleri bu fikri beHumayrn fendiler. .P0reb'e tAyin edildi; DOlp0Ca tiyin edilmis olan askerlere, Kabif Ahmed Kasrm kogturularak, onlann Qendvir'da Humalrun'a gelip iltihak etmeleri emredildi. Mehdi Hoca ile Muhammed Sultan Mirza idaresinde Etive iizerine tiyin edilen askerlere de, Hrrmayun'a ililhak etmeIeri igin, ferman gdnderildi. Pergembe giinii, Zilk6de ayrnm on figiinde, Humayun sefere gll.op, Agra'dan iig kiirth mesafede bulunan, Celisir adlt, ki.igtik bir kiiye indi. Orada bir gtin kald*tan sonra, kalktp, konaklaya-konakIaya ileriledi. PerSembe giinti, ayrn yirmisinde, Hoca Kel6n'a, K8bilte gitmesine mi.isaade edildi. Hindistan'm biiyiik bir kusunr, akar sulannm bulunmamasr oldu$rna giirg, otunrlacak her yerde garhlar ile akar sular te'min ederek, pHnh ve muntazam yerler yaprlabilecefini d6imi diisiiniiyorduk. Agra'ya getdiEimizden birkac giin sonra, bu mak480
-
E
EYL0L tr26)
satla COn suyundan Begip, bahge yaptlabilecek yer. leri arastrrdtk. Oyle safasrz. ve harap yerlerdi ki,.iEnenme ve tiksinme ile oralardan gectik. Bu yerln (300 a) ,iFencliBi ve pislisinden, garbai hayili hatrrdan grktt. Bundan bagka da Agra'ya briyle yakrn olan bir yer pek yoktu. Birkag gtin sonra, ister-is" temez, ayff yer ele ahndr. Hamamln su1runu te'mln eden o biiytik kuyu kazildr; enbeli apaglart ile se. kiA kiiseli harnrzun bulundup'u bir parga Y€r v€ on. lardan sonra biiytik havuz ve sahant yaprldt. Daha sonra, taS binanm iinifurdeki havuz ve kiiEk yapildt. Sonra, halvethdne bahqesi ile evleri yaprldr. Qndart sonra, hamam yaprldr. Biiyle safasrz ve intizamsui Hind'de giizel, plinl ve muntazam bahgeler viicuda geldi. Her kiige makb0l (389) cemenler ve her gemen de mtinasip giil ve nergisler ile bezendi.
Hindistan'rn iiC geyinden mutazarrtr idik; slca$r, riizgdrr ve tozu. Hamam her iigiiniin de d&fi'i imig. Toz ve riizgdr ise, hamamda ne arar; hamam, srcak havalarda tiyle serin oluyor ki, adam soSuktan ilsiiyecek dereceye geliyor. Hamamtn stcak ha' yuzuntrn bulundu$u odayt tamamen ta5tan yaptrlar. Ak taStan yaprlrnrg olan frskryeden baska, biitiin dii' Seme ve tavanr Biydne taSr olan ktrmrzt tastandtrHalife, $eyh Zeyn, Yunus .A'li ve nehir sthilinde yerlesmis olan herkes, (300 b) muntazam ve giizel pldnb bahgeler ve harnrdar yaptrlar. Lih0r ve Dibdlp0r us0lii ile garh YaPlP, sular akrttrlar. Hindliler biiyle plinh ve diizgiin yer giirmedikleri igin, C0n'un bu tarafrndaki g.iizel binah yerlere Kabil adtru vermigler. 481
.. :
l I
*
1
1
.rw5qr ryul.c, ruraatulll tlt ulltuEu ue uuvaf arasmda, btr bog yer vardr; ora.da da bi.iyiik bir vaJrn, harrz-r kebir, yaprlmasrnr emrettim. Elasamakve bi.iyiik kuyuya, hindliler v a y derter. Bu
Il
n
vayn garbafdan 6nce yapilmrgtr. Aynr yafmur
mevsiminde kazmakla meSgul oldular. Birkag defa gdktii ve iggiler altrnda kaldl. Rana Sengd muharebesinden sonra tamamlandr. Nitekim tarihinin yaaldrlr taSta da, bunun tamamlanmastrun muharebeden sonra oldufuna igdret edilmistir. Giizel bir vayn oldu. Bu vayn iCinde iig kath bir bina bulunrnaktadrr. En agaf-r katmda i,ig e1ruan vardr. Yolu, kuyuya inen basamak vasrtasr iledir. Her iig ewana aynt yoldan gidilir. Her e5ryan, birbirinden iiqer basamak yiiksektir. En asaBrdaki eyvandan, zu qekildiSi zaman, su bir basamak algahr. Yafmur mevsiminde zu yUkseldifii zannan, en yukan ewana b8zan su gtkar. Orta katta oymah blr ejryan bulunmaktadrr. Bu eyranrn yakmrnda, su garhrnr geviren itkiiziim bulunduiu (390) bir kiinbed vardrr; (301 a) iist katr bir eyvandrr. Kuyu tizerindeki drg sahanhktan begalh basamak daha aqafrda, her iki taraftan, basamakla bu eyvana yol gider. SaE tarafina giden yolun kar5rsrnda tarih tagr vardrr. Elu kuyrnun yanmda tekrar bir kuyu yaprlmrgtrn Bunun dibi ewelkisinln ortastndan bir parga daha y.ukandadrr. Zikrl gegen kiinbeddekl ttkiiziin gevirdi$ Carh vasrtasr ile, zu o kuyudan bu kupya geg€r. Bu kuyuya da bir garh konmqtur; zu bu garhla sed iisti.ine grkar ve oradan yukanda bulunan bahgeye grder. Kuyu merdiveninln kar5tsmda tagtan bir btna yaptlmrstr. Kuyunun etrafindaki duvar drgrnda
#2
orr ras IIIgil;rL vaar'(ur ldjl4L E,r*osr us6'rrw Yv "rr's
!{-
anda yaPrlmrgtr. Humayun harekqt ettiEi. zalnan' NAsir Han N0hani ile Mir0f Fermttli kumandasrndaki Asi ernir'
C8cm6vu'da, toplu bir h61de, bulunuyorl'ardl Huma5run on - on bes kiir0h mesifeden, haber al' mak iizere, Mii'min Ateke'yi giinderir. O mala alun etrnek ister ve iyice bir haber de getiremez. Mi'i'min Ateke'nin geldifini haber alan 6siler, karSilrk ver' meden, kagrp giderler. Mii'min Ateke'den sonra' Krsrmtay, Baba Qehre ve Biigke'yi, haber almak icin, gdnderir. Bunlar diismanrn, bozularak, kagu$ haberini getirirler.. Humayun hareke0e, Cdcm6'rnt'yu aldrktan sonra, oradan gegiP, Dilmivu (301b) civanna geldiBi zalnan, Fetih Han Servdni kendisini gttriir. Fetih Han Serv6ni'yi, Mehdi Hoca re Muhammed Sultan Mirza ile birlikte, bize gdnderdl Bu sene Ubeyd Han, Buhara'dan asker sevke'
ler
dip, Merv izerine geldi. Merv'in erkinde
on - oD bendint
bes raiyet varmrg; onlarr iildi.ir0p, Merv'in krrk - elli gibrde baEladrktan sonra, serahs iiaerine yiiriidii. Serahs'ta otuz - krrk krzrl-bas varmD; ka' pryr kapatrp, kurgaru teslim etmezler' Raiyetleri isy"t, kapryr agarla,r. (391) Ozbekler girip' bu "dip, kral-baslan da keserler. Serahs'r aldlktan sonra, Tils ve Meshed iiaerine yiiriirler. Meshed ahalisi' gef€' siz kahp, Sehri teslim .eder. fits'u sekiz ay mubasara ettikteli,sonra, suttr yolu ile, alrr. Fakat s6ziin' de durmayarak, biittin erkekleri keser ve kadmlan' nr esir eder. Bu sene Sultan Muzaffer GiicerAti'nin Bahadr Han adh oElu - Simdt babasrnrn yerine Giicer&t'ta pa' 483
TIINDISTAN
disah olmugtur - babasurdan Sik6yet edip, Sultan Ibrahim'in huz0runa gitmig, fakat umdu!;u itiban giirmemigti. Pinipet civarmda bulunduflumuz zaman, bana arz-r hdlleri geldi. Ben de in0yet ve gef-
kat fermanlan giinderip, ga[rrdrm. Gelmek niyetinde idi; fakat sonra fikrini defistirip, lbrahim'in askerinden aynlarak, Gilcerdt tarafina hareket etti. Bu esnada babasr Sultan Muzaffer vefat ederek, b[iyfik kadesi (302 a) Sikender $ah ki, Sultan Mu- yerine, GiicezaffeCin biiytik oiludur babasmm " r€t'ta padigah oldu. Ktitti - mud.melesinden dolayr, tmediilmiilk adh bir kulu, bagkalan ile birlikte, Sikender $ah'r bofarak, daha henliz yolda olan Bahadtr Han'l divet ederek, onu, Bahadrr $ah likabr ile, babasrnrn yerine oturttu. Bu da iyi hareket etti ve biiyle nankiirliik eden tmddiilmiilk'ii d,ldiirerek, cezaslnl verdi. Ondan baska babasrndan kalan birgok beyleri de dldiirdii. Qok kan diikiicii ve korkusuz bir
yilit
olduBunu siiylerler.
DOKUZ yUZ OTI]Z Ug SEr{ESl
VH{AYtt
Muharrem ayrnda, Beg-Veys, F6nrk'un dofidu. €u haberini getirdi. V6kra ondan iince bu haberl bir piydde getirmigti. Fakat Beg-Veys miijdeye bu ayda geldi. Cumartesi gtini.i, gew6l a5nnm yirmi iigiinde, dofmugtur. F6ruk adr verildi. BiyAne ve di$er baa tebi olmayan kurganlar igin, (392) UstAd Ali-Kuh'ya biiyiik bir topun diiki.iLlmesi emrcdilmigti. Ocak ve difer biiti.in ldzrm olan geyleri hazrladrktan sonra, bana adam gdnderdi. Pazartesi giinlr, Muharrem ayrnrn on besinde, Ustid Ali-Kuh'nm top diikmesini giirmeEe gittik. Topun ditkiildi.ifii yerin etrafiirda sekiz ocah yaplpr mAlzemeyi eritmigti. Her ocafm (302 b) dibinden bii ank bu topun kahbrna gidiyordu. Btz gelince, ocaklann deliklerini agtl. Her arrktan erimig ollrn mAlzeme, su gibi.garrlh ile, kahba gidiyordu. Bir miiddet sonra, daha kahp dolmam6tr ki, bu ocaklardan gelmekte olan erimig mAlzemenin gBlmesi birer birer kesildi. Ya ocakta veyahut m6lzemede bir eksiklik varmrg. UstAd Ali-Kulr fevkalide fena bozuldu. Hemen hemen kendisinl kahp igindeki erimig balsra atacaktr. OstAd Ali-Kuh'urn giinliinii ahp, hil'at giydireiek, bu iizi.intiiden kurtardrk. Bir - ikl giin kahp soluduktan sonra, ag-trlar. Usted Ali-Kult fevkalide sevingle: "Topun dr5
-
4U
48s
HIN DISTAN
katrbr kusrrsuzdur; baruth6nesini ddlonek kolaydrf' - diye adam gdndermis. Topun drS kahbuu grkanp, adarnlannr onun tAmirine tAytn ettt; kendlsl bantthAnesini diikmekle mesg0l oldu. Mehdi Hoca, Fetih Han Serv&ni'yi HumaJnut'' un yanndan getirdi. Onlar Humayun'dan DilmArnr" da ayrrlmrglar. Fetih Han't iyi kab0l ile, kendisine baba$ Azam Humayun'un pergeneleri ve ll0veten de baSka vilnyetler ihsan edildi. Bir ktirOr ve alt' mrg leklik pergene verildi. Hindistan'da gok itibar giiren emirlere, Azam Humayun,'Ilan-t Cihan (303 a) ve Han-t Hanfui gibi, mua]ryen unvanlar verirler. Burun babasrrun unvaru Azam Humayrn ldi. Humayun yi.iziinden, bu unvanr bir ba5kastna venneK yalssmayacakb. Onun igin, bu unvant kal' drrdrm ve Fetih IIan Servdni'ye Han-r Cihan urva' m verildi. Carsamba gtinii, Safer ayrrun sekizinde, (393) enbeli aEaglannrn iist tarafindaki harnrzun kenann' da, otaklar kurup, meclis tertip edildi. Fetih'Han Serv6ni'yi iCki meciisine dAvetle, kendisine Sarap ilffem edip, iizerimdekt sank ve elbiseleriml thsan ettim. Bu thsan ve iltifatlarla, vilAyetine gthnesine mtisaade verlldi. OElu lvlahmud Han'rn ddtni mtilil' zemette bulunmast kararla6trn$t. Qalgamba giinti, Muharrem ayrun ylrml ddr. dtlnde, Muhammed All tlaydar RlkAMar: - 'Tlamd otsr.1yr, P0reb Esileri kaEmS; bu giden adam vsrlr -
varmaz, Ctnp0r'a miinaslp birkag beyl t6t1n lla hendin askerini alarak, gabnrk bVE yetlsrnellsln; ttflr Rene SenB& yalandadrr ve kaprya gelmigttn diye, Humnyn'a koShtnilOnun l$id belhdellm"
-
486
#
ert (t
t'27'
- zr SYIOL Btyf,ne cl' du. Asker P0reb tarafina gtttikten sonra' (303 b) vanna akrn etmek ve, efer kurgandakileri giir.uilr. bize tebl edebilirlerse, yapmalan; vofl' igin' akrn ve ya$ma etmek sureti ile, diisrnanr tAclz Efken' Terdi BeV, Kog Bey ve kiigiik kardegi; $ir ktiEiik kar' muh"-r"uo Halil Ahta-BeEi ve biiyiik a;I""i ve ahtacrlan Riistem fiirtsnen ile "biiyiik u" f.UsU!, kardesleri ve hindistanhlardan nev&y EKIM lt26
SenrAni tAyin edildiler. Bu Biyine'deki Nizam llan'rn biiyiik kardeSle' rinden Atem Han adlr biri, Tehenger kurganmda ge' Uuf*"Vo"du. Bunun adamlan miiteaddit defalar Han: Up, kulluk ve sadakat arzettiler' bu Alem fiaaifah bir bdliik tdyin ederse, btiti'in Bivine ok' gulatnt giizelltkle getirmek ve Biy8ne kurgarunr Bu iapdetmek bana eiftif' - diye, igi irzerine aldt'teyin edilmiS olan Terdi Befin kumandasrndaki rlgar yiEitlerine: - "Alem Han miittefikimiz oldu' gu fCfn, bu nevi kulluk ve hizmeti tizerine abyor' edln' Ffvan" iSinde onun fiklr ve tas\dbi ile hareket kr' vAkra aiy", emredildi. Hindistanltlann bizrsr -hg }nrllanmasrnr bilir, fakat gofiu askerlikten ve ku' Bl mandanhlrtan (394) bthaber ve nasipsizdirler' hlE A.lem Han'a bizim rlgar iltihak edince' bagka klmsenin siiziine bakmadan ve t$tn tyl ve kittqil' nii diisiinmeden, rlgan Biy&ne yakrnrna S-titiili.ir'
Bizim or"y" giien-rlgarda tiirklerden tkl ytiz ellliiC'yiiu t'e ttitAftanhlar ile civardan ahnan asker'
den-detklbindenbirazfazlaadamvardr.Nizam Han ve Bty6ne'deki afgan ve sipatrl kuwetl' ddrt btnden fazla atlr ve ott bittdtn tsxJs' yayadan mil' rekkep ldl; 4W
TIINDISTAN
Nizam Han bizim rlgan edriip (3M a) tifrenince, bu zikredilen atlr ve yaya askeri ile, hemen derhAI bunlara kargr grkar. Siir'atle at saldrran bu kalabahk, rlgar adamlarrnr kagrrrr. Btiyiik kardegi Alem Han Tehengeri'yi ele gegirirler. Ondan baska beS - alh adamla bir mikdar levaamr da ele gegirirler. Bu hareketine rafmen, Nizam Han'a vaadlerde bulunarak, .bundan dnceki giinahlannr La[r5laytp, fermanlar gdnderdik. Kdfir RAni Seng&'mn yakla$tr$r haberini ahnca, gdresiz kahp, Seyid Refi'i isteyerek, onun tavassutu ile kurganr bizim adamlara teslim ettikten sonra, Seyid Refi ile birlikte gelip, miil8zemet Serefine ndil oldu. Ona Miyfur-D0.Ab'da yirmi leklik pergene ihsan ettim. Dost ESik-AEa, muvakkaten, Biydne'ye gd,nderildi. Birkag giin sonra, Biydne'yi Mehdi Hoca'ya ihsan edip, tahsisatrnr yetmig leke grkararak, oraya gitmesine izin verdik. Giivdlydr'da btrlunan Tatar Han Sdrenghdni'nin adamr gelip, kulluk ve sadakatini arzetmekte idi. 4flfir (R^ind Sengi) Kenddr'r drp, Biydne'ye yaklaStrfr zaman, Gi,ivilydr ricalarrndan Dermenket ile Han-r Cihan adh k6,firler Gi.ivilydr eivarrna gelip, kaleyi ele gegirmek iimidi ile, kangrkhk grkirmafa bagladrlar. Tatar Han'rn adamr gelip, G0vilyir'r teslim edecek oldu. Beyler, igkiler ve iyi yilitlerin biiyUk bir krsmr seferde ve her tarafa rlgara gitmiglerdi. Rahimddd, (304 b) birkag bihrell ve l0hOrlu adamla Hestigi Tunkatar, biiyiik ve kiigiik kardegleri ile blrlikte, (395) pergeneleri GiivAly6r'da olmak 0zere, oraya gdnderildi. Rahimddd'r GiivAlyifda yerlegtirip ddnmek iizere, Molla Apak ile geyh G0ren de 488
9tt (t
EKIM lt26
-
2? EYLOL tr21,
gdnderlldi. Bunlar GiivAlydr'a yaklagrnca, Tatar Han'. rn fikri de!'igerek, bunlan kurgana sokmaz. O esnada rtldzau ile tarunmrg, miirid ve eshAbr da gok bir der. vig olan $eyh Muhammed (Mahmud) Gavs, GiivflI. .'\fs yaplp yAr kurganrnrn iginden RahinrdAd'a: yaprp kurgana giriniz; eiinkii bu adamrn fikri de. diye. adam Ei.rmtStir. Fasid maksadlan vardry'' gdnderir, Rahirnddd' bu haberl alrnca:'- .,Drgann k&firler y,iiziilrden tehlikelidir; ben birkag adamta kurgana gireyim; difierleri drganda kalsrn" dlye haber gtinderir ve israr edince, Tatar Han buna rda olur. Bir az adamr ile iCeriye girince: diye, Heti"Ru kaprda bizim adamlar dursun" P0l'e kendi adamlannt koyar. O gece bu Hdti-ttrirl'r den btitfin adamlarrnr igeri sokar. Ertesi giin Tatar" Han, gf,resiz kalarak, kurganr ister-istemez teslim eder. Kendisl gelip, Agra'da miildzemet etti. Onun tahsisail, BiyAne pergenesinden yinni lek olarak t0yin edildi. Muhammed Zeyt0n, Ctreslnl bulama-" dan, D0lp0r'u (305 a) teslim ederek, gelip miillzemet etti. Ona birkaq leklik pergene lhsan edildi. D0lpiir, hassa emldke idhil edildl ve grkdarhfrt Ebtilfeth fiirkmen'e ihsan edilerek, .oraya gdnderildi.
-
-
-
-
Hisar-t Firrize elvarmda Hamid Han Sireng. hani, Pini afganlanrun bir mikdan ile o taraftakl afganlardan tig - diirt bin adam topiayrp, fitne ve fes6d yapmakla mesg0l ldi. earsamba giinti, Safer ayrnn on be;inde, Qrn-Timur Sultan'r, Ahmedi Per)unngrr Ebiilfeth fiirlamen, Melikddd Ke€ni (Kerer6nl) ve Miieihid Han Miilteni ldarcslnde olanlar. la blrllkte, bu afganlar iizerine tAyin ettlk. Bunlar gidlp, uzaktan siir'atle yiiriiyerck, bu afganlarr lld489
HIN
DI
93t (s EKIM t526 -
sTAN
c€ magl0p ettlkten sonra, adamlanndan CpEunu diiriip, blrCok bag kesip getlrdiler.
61.
Safer ayrun sonlannda, (396; Irak'a, $Ohz&de TahmAsp? tlgiliBe gitrnis olan Hdcegi Esed, Stileyrnan aclrnda bir ttirkmen ile birlikte, gelip, hediye getirdi. Burilar arasmda itrl gerkes kur vardr. Cuma giinii, Rebiiilewel ayuun on altrnsrnda garip bir vak'a zuh0r etti. Niteklm K6bil'e gdnderilmis olan mekt0pta etrafhca anlatdrustl; ne fazla ne de noksan, aynen burada zikredildi. O mektup gudur: "Curna giinq Rebitilewel aytnm on altunda, doknz ytz ofirz i.ig senesinde, zuhtr eden biiyiik vak'anrn tafsilAtr Sudur: lbrahim'in zutnesi, bu bedbaht kadrn, benim (305 b) hindlilerin eli ile yaptlan yemekleri yedifimi duyar. Bu hik&ye Sundan lbarettir. Bundan iiC - ddrt ay iince, Hind.istan yemeklerinl giirmemig olduEUm igin, tbrahim'in a99t. lannr (barnrCr) getirmelerini viyledim. Elli - altmrg kadar asgrdan diirdtinii yarumda altkoydum. O, bu keyfiyeti duyarak, Ahmed Qdgnigir'e hindliler bekAvula cAgnigir derler-Etdve'ye adam gdnderip, onu getirterek, bir cdriye eline, diirde kat' lanmrg bir k&Ert iginde, bir az tince zikredilen Ahmed Qagnigir'e vermesl igin, bir t0le zehir verir; t 0l e, ild miskalden bir az tazladw. Atrmed, bizim aghinedeki hind.istanl a$glya diirt pergene vet'ecs $ni vaad edip, her hangi bir sekilde benim yeme' Eime kaunast igin, zehiri verir. Zehlrl Ahmed Ce$. nigir'e gtitiiren eiriyentn arkasmdan, diper bir cA' rtyeyi de, bunu veripvermediBine bakmak igin, gdn' derir. 490
2? EYL0L 1121,
Bereket versin, o zehirini kazana defiil, tabaBa koyar. Kazana koymamasrnrn sebebi, hindliler ye' bekA' *ut yapuklan zam&n haar bulunmalannr, pisiril' yemek vullua srlllca emretmistim ve onl,ar,
diEizaman,onlaratattrnyorlarmrg.Yemefitatttlt. lan vakit, bizim tdlihsiz bekflnrllar gaflet ederler' A5. gr, ginl tabak iieerine ekrrek dilimi koyduBu vakit'
tirurin* o kiErttaki zehirin yansmdan bir az daha aztru seq)er. Zehirin iizerine 1ra[h kalyan koyar' (306 ai T.ehri kalya iizerine se{pse (397) yahut ka' zanakoysaidi,fenaolurdu.Saskrrrlr}rlazehirinya. rsrndan fadasrnr ocala atar. Cuma giinii, aksam iistti, lkindl vaktjnde ye' mek verdiler. Tavgan yemeBinden epeyce yedim' Harnrg kalyesl de yedim. Bu zehirli hind yemefinin ye' iizerinden btr - iki lokma aldrm, tralya.srndan da dim. Tadrndan hig bir sey be[i d€ildi' Kuruttilmug
ettenbir.lkllokmaaldrm.Mldembulandt.Gecen giin kurutulmtrg et yediBim vakit tadr fena ldi' Mi' de bulantrsuun ondan oldufiunu zannettim, Tekrar mirlem bulandr. sofrada lki - iic defa midem bulandr. Az kaldr, kuzuyordum. NihAyet gdrdtiun kl' olmu' yot; y"timden katktrm. Ayak yoluna gidinceye ka' iar, vona da az kaldt, kuzuyordum' Ayak yolu
itntine gldip, gok trustum' Yemekten sonra hiq kus" tugum Voktul hattA igtlgirn zaman da kuslazdrm' - tche suphe eirdi. ASEyt mutrafaza altrna-ala' mk, ; kusmuBu kiip€e verlP' kitpeEi nezaret alona y8' almala.nnr emrettim. Ertesl giin, bir pehere !nn, kiifrek bir az hastalarup, karnr Siser gibi oldu' Na kadar tagla nrnrp, etrafiru at&larsa da' lrrmtl' damad. Bu hilt dElefm kadar devam ettl' Ondan 49r
HINDIST.AN
sonra k&lldr. Olmedl. Bir - iki gehre de bu Vemek' ten yemiS. Ertesl giin onlar da Eok kustular. (306 b) Birlstnln lse. h&ll haraptr. Nihdyet hepsi kurtuldu ("blr beli ertsmisti; fakat haytrla gegtt"). Tann bana. tekrar can verdl. Bcn o ult dtinyadan Scliyorumt rnncmdcn fmdi dofdum. Harta olmuitum. dirildim; Gln hedrinl vallahi limdi bildim.
ASCrn nezaret altma alrnasnr Sultan Muharn' med Bahsl'ya emrettim. Aggr, lqkenee iizerlne. an' labl&Er Brbi, teker-teker mufassalan anlatlr. Pa' zar giinU dlvan giinii tdt; ekiblr, €$naf, emir ve vezlrlertn divanda haztr bulunmalanru ve lkl erkek tle iki kadtru getlrlp, sorguya qekmelerlni emrettlm. Vak'anm nasrl olduEunu, biitiin tafsllAb ile, (398) atrlattrlar. O cisnigiri parcalathrdrm. Asgrntn dlrl' dirl derisinl yiizdiirdiim. Kadrnlardan birini fil al' trna attrrdrm; btrinl kursuna dizdirdtm. Birlni mu' hafaza altrna aldrrdrm. O da kendi yaptrfma girif' tar olup, eezasrnl gtirecektir. Ctrmartesi giinii, bir bardalc siit tctim, Pazar giinii de blr bardak siit lctlm. Giil'l maht0m lle tir' yak-r fhritku eztp, tqtim. Siit, lgiml tyl boqalttt. Ctt' martesl llk,gtlnti, safia gibl kara-kara Seyler gtktr. $iiktir, gtmdi hlg bir gailem yoktun Can biivle aziz bir sey lmtg; Myle olduBunu bilmezdlm. Bir mts' 16 vardrr: (r'cantn kadrinl, tilmek iizere olan kimse bllif'). Ne zaman bu korkung vak'a habnma gellr' sc, lstemeyerek, aklrm baqrnrdan (307 a) glder. Yti' ee Tanrl, tndyetl ile, bana yeniden can baFsladr. Bunun gfilcriinil hangl dille bdeyeyim. Hattrlarda 492
9rt (s EKIM lt26 -
2? EYL0L t521'
diye, vdki orarr ner 5eyl, b0. tereddtit kalmasrn yuzdrm. Gergi dile ve aErza st[m8' tiin tafsiliil ile, yacak korkung bir vak'a idi. Tannya Stkiir, ecellm gelmemis; iyi gegti. Hig bir gaile ve tercddi.it ha0. rlnrza getirmeyin diye, SaX gittii, Rebitilewd aylrun yirmisinde, garbaEda iken, yaztldt". Bunlardan kurtulunca, bu yazrlan mekt0p Kt. bil'e giinderildi. Bu bedbahttan btiyle biiWk bir gil' nah zuh0r ettisi lcin, emldki Yunus Ali ile He. cegi Esed'e yafima ettirildi. Nakid, €SYa, kul ve ct riyesi ahndrktan soru?, kendisi, nezaret altrnda bu. lunduruhnak iizere, AMiirrahim $rgavul'a teslim eclildi. Onun torunu, tbrahim'in oBluna Cok tazim ve htirmetle muamele edilmekte idt. Fakat biiylo bir kast bu iileden sAdir oldufru igin, onun burada ahkonulmas muvaftk giiriilmeyerek, Per$embe gii' nii, Rebiiilewel aytrun yirmi dokuzunda, Kdmran yanrndan biz.r (399) is guc igin gelmiS olan Molla Sersin ile birlikte, Kimran'a giinderildi. Huriralnrn PCrreb'deki dsiler iizerine gihniStl. Cirnp0r (C0nepur)'u (307 b) fethettikten sonra' GAzip0r'a, Nisrr Han iizerine, stirratle yiiriidii. Ne, $r Han, bundan haber alarak, C'eng nehrinl geg. mi$. Onun lgin, Humayun GAzip0r'dan llarid {ize' rine ytiriidii. Oradaki afganlar haber alp, Ser0 su. Wnu gegmigler, Asker Harid'l yagma ettikten sonra, oradan geri ddndii. Tesbit ettiftm sekilde, $ah Mir Hiiseyin ile Sultan Ciineyd bir mlkdar lyl yl. fiitle, C0np0r'da brakrldr. Kadr Ciy0 da onlarm ya. nrna tiiyin edildi. Od'a $eyh Bayezid tAnn edildl. Bu tglerl tarrzim edip, tamamladtktan sonra, Huma]run, Kerre-Mhnikpfir dvanndan Geng'i gegerek, 493
Itr (r
IIINDI$TAN
K0lpi yolu ile hareket eder. A.lem Han CelAl HaD Cighet, Kdlpi'de bulunuyordu. Arzt hali geliyor, fakat kendisi gelmiyordu. Humayun, Kilpi karyrsr. na gidince, korkusunu giinliilrden grkanpr onu kendisi ile birlikte getirdi. Pazar giinti, RebiiilAhrr alnmn iigiinde, HegtBehiSt bahCesinde, Ifumayun Belip, miildzemet ettI. O giin Hoca Dost llivend de KAbil'den geldi. O giinlede "Ranii Sengt'run harekete geqeceEi ta. hakkuk etti. Hasan Han MivAti de R6rn&'ya iltihak etmek iikrinAe imiS" Bunlann iginl hdlletmek Hamdrr. Askerden bir az 6nce, bir mlkdar yardrm Biyine'ye gelirse, daha (308 a) iyi olur', diye, arka arkaya Mehdi Hoca'run adamlan -gelmefie bagla&. Asher sevketmefe karar verip, kendimizden bir hz iince, Muhammed Sultan Mirza, Yunus Ali, $ah Maruur Barlas, Kette [!eV, Knmtay ve Bciqke idaresinde butunanlar Biydne,ye rlgar giinderildi. Hasan Han Miv6ti'nin N6her Han adlr o!lu, tbrahim muharebesinde esir edilmigti; rehin olarak ahkoymuStum. Bu ytlzden babasr, Flasan Han, zAhiren rniinasebette bulunurdu ve o[lunu da dAima isterdi. Bdzrlan3
gek-
"f{s5an Han'r bu tarafa - oflu mek (400) igin, efer gtinderilirse, daha gok
te'sir ederek, vazifesini daha iyi yapar" - fikrinl lleri silrdi.i{er. Hasan Han'rn oglu Ndher llan'a hil'-
at giydirilip,
babasrna vaadlerde bulunarak, gitmeslne izin verlldl. Bu miindfik herif lse, oElunun izln alabilmesi iqin, hareketsiz dumyormuq; ogluna miisaade edildigini haber alrr-almaz, oglu daha oraya varmadan, Hv6r'dan grkrp, T0de'de Rena Sengf,,'ya 494
EKIM
1516
-
Z?
EYL0L I5l?)
gelip, iltthak ettJ. Onun oflun o srralarda izin ver. mek hesapsz bir ig olnrug O srralarda gok ya$mur ya$yordu. DiinrA soh. bet tutulur ve Hurnayur da bu sohbetlerde bulunur. du. V6uua igkiden ictinap ederdi, fakat bu birkag giin igti. O gtinlerde gegen garip vak'aliann biri Sudur: Huna)run, Kal'a-i Zafer'den Hindlstan seferine geldiii vakit, (308 bl yolda Molla Baba Peragari ve onun kiiCiik kardegi Baba $eyh kagtp, Kitin-Ibm Sultan'a gittiler. Belh'tekiler 6,cD kaldilar ve Belh, Kitin-kara Sultan'rn eline geCU. Bu bog adam, kiiCiiir kardesleri ile birlikte, bu civat:n ig ve giic0nti iizerine alarak, Aybek, Hurrem ve Sdrbafi civarma gelir. $ah lskender, Belh'in zapundan korkup, Gfifi kalesini iizbege tesUm eder. I\lolla Baba ile $eyh, birkag iizbekle birlikte, Gtri kurgatuna gelip girerlen
Mir Heme, kurgaru yakrn oldufiu igin, qa-ne-
sini bulamayarak, o da iizbege tebi olur. Birkag girn sonra, Illir Heme'yi, adanrlart ile birlikte, g& giirtUp, Belh tarafina giitiil'mek isini hillebtrek igin, Baba $eyh, birkag iizbek ile birlikte, Mir Henre'nin kurganrna gelir, Mir Heme, flaba $eyh'i kurganda tndirir ve diferlerine ayn ayn yerlerde otah verlr; Baba $eyh lle grprglp, onu, birkag adamr ile blr. likte, tevkif ederek, Tengri-Birdi'yg Kunduz'a adam ko$tunrr. Tengri-Birdi, Yar Ali ile AMi,ilatif i, birkag lyl adamla, oraya giinderir. Bunlar yetigince. ye kadar, Molla Baba dzbeklerle birlilrtq Mir He. me'nln kurgaruna gelip, mtrharebe etrnek ister; fakat hig btr sey yapamaz. Tengri-Birdi'nln adamlan lle birlikte, (401) Kundrrz'a gelirler. Baba $eyh'tn 495
9tt
HINDISTAN
(8 EKIM
|tl6 -
2? EYLoL lt2?)
liik
Senbeli, Hamid biiytik ve ki.iCtrk kardeglerl ile ve Iltuhammed Zeyt0n, Senbel'e dgar: t6yin edildiler. Bu nrrtta alman haberlere giire, Rana Seng&' bfittin askeri ile, Biydne'nin yakrnrna kadar akrn eder. Onci.ili.iBe gidenler haber verememiS ve hatti lcurgana bile girememiqler. Kurgandaliiler de kur' gt' €andan bir az rtzapa ve bir'az us0lsiizce kargr illarlar. Diisman daha kuwetli geldiEi igin, bunlart maEl0p ederek, kagtrrr. Senger Han Cenc0he orada setrir oldu. Kargasalrkta Kette Bey, ztrhsrz olduEu *ratO., (402, kosarak grkar. Bir k&firi atrndan dil' Stiriip, ele gecirdlfii srrada, o, Ketle Bey'in bir ada' mlnrn kihcrnr ahp, Kette Bey'in tam omuzuoo vtl'
tirdi.
kat bir
yanasr a$rmrg; onun lgin, Mir Heme o giinlerde onun ba$tnt kesip getirdi. (309 a) lhsan ve gefkat
lerle, onun mevkiini ytkseltereh, akrAn ve emsAll arastnda miimtaz krldtm. Baki $rgavul gittifl zaman, bu lki eskl bed' bahtrn baSr lgin birer ser alttn vaad etmiStim. Bu ihsanlardan baska, bu vaad iizerine, bu bir ser altur da Mir Heme'ye verildi. Bu stralrrda Biyine'ye tlgar gltmig olan Kt' srmtay ile Biigke, birkag kazak yiEitle birlikte, dil yal
akrnctstru maflOp edip, yetnris'seksen adamrnr ele gegirirlen Hasan Han MivAti'nln, muhakkak olarak, gelip iltlhak etti$ haberini Krstmtay ge'
Pazar gtinii, ayrn sekizinde, Ust6d Ali-Kuh'run toBla ta$ atrgrnl seyre Sittim. Ewelce dOktiigd bii'" ytk topun namluswtda bir noksan yoktu ve barut' h&nesini de, sonradan diikerek tamamlamtgtr, tkin' di vaktinde tas attr; bin altr yiD kadem mesafeye gitti. Ostida bir kemerli hanger, hil'at ve cins bir at ihsan edildl. Pazartesi glinii, Cemaziyelewel aylnln dolnt' zunda, muharebe igin, yola Ctkilarak, mah6lle' lerin hf,ricinde ovaya inildi. Asker toplamak ve asherin techizatrnl tamamlamak iqin, burada iiq' ddrt giin kaldrk. Hindlilere pck itimad etmedi[imiz lcin, hindli emirleri muhtelif yere tlgar tdyin ettik' Alem [Ian, (309 b) Rahimdld'a yardtmct olarak, Giivdtyi':h ilgar gdnclerildi. Meken, I(istm Bey 496
nur. Cok iztirap gekti ve Rind Sengi rnuharebe' sine gelemedi. Blr m0ddet sonra bir az iyilesti' fa' Parga sakatlanmtstt" Ktstmtay, $ah Mansur Barlas ve
difer BiyA' ne'den gelen herkes, korktuklartndan tnl, yoksa
halkl korkutrnak istediklerinden nri, bilmenr, kefi' rin askerini, cur'et ve cesiret hususunda fevkat&.
Sefere grktrlrmrz Jrurtt'an, Medhi' k0r pergenesinde, ordunun inecefi yerde, birgok kuyularrn kazrlmas iqin, istihkdmctlarla birlikte' Ka.stm lllirih0r giinderildi. Cumartesi giinti' Cema' ziyelewel aymm on diirdiinde, Agra civartndan kal' krp, kuyulartn kazrldrSr yurda gelip, indik' (310 a) Ertesi giin oraclan kalkrp, bu civarda sunt bol ve orduya k&fi gelen yerin Sikri oldufiunu, faltat bu' nun da k&fir tarafrndan zapl.edilmiS bulunabilece' $ni diiqiinerek. saE ve sol kollar ve merkez saf'
de methettiler.
tanzim edilmis hilde. hareket ettik. Dervig Muhammed S&rb&n lle Krsrmtay, Biyine'ye gidip'
t".t
497
IITNDISTAN
gelmig olduklan lgin, arazlyl gdriip iifirenmlglerdi. Onlar, Sikri giiltiniin sAhilinde lnilecek yeri tetkik etmek igin, lleri gdnderildiler. Gelip yurtta lner-irunez, Mehdi Hoca'ya ve Biydne'dekilere, derhal gelip iltihak etmeleri igin, adam kogtumldu, Humayun'un niikeri Beg-Mirek MoEuI, birkag yiEitle, k6.firden haber aLnak igin, g
9rr (o erlM
- t? EYLOL ttz1, dan girerck, Muhib Ali'yi kurtartr. Bir kiirth rrzo
mesafeye kadar bunlan tnkip ederler ve Muhamrned All Ceng€eng'in karaltrsr gdrtinlince, dururlar. Bize arka arkaya di.iqnrarun yaklagtrft haberl
geldi. Zrrh giyip, atlara da zrrh takrp, silihlanarak, strt'atle hareket ettik. Arabalart Cekip getirmelerini emrettim. Bir kiir0h kadar geldik. Diigmarun adamlart geri donmiismiis. Yakrntmuda biiyiik bir giil vardr. Su lgin, oraya indik. Arabalart iin taraftan mazbut bir hile getirip, onlart zencirlerle birbirlne ba$lad*. Her iki arabarun arasl yedi - sekiz karr kadardr ve buraya zencir geldlirdi. Mustafa R0nri, r0m (311 a) tarzrnda arabalar yapmlstt. Qok hafif, kullarutb ve giizel arabalardr OstAd Ali-I{ult aksilik ettisi igin, Mustafa saE kolda, Humayun'un yaruna tiyin edildi. Araba yetigmeyen yerlete ho'rasanh ve hindistanh lstihk6tncilara hendekler kaz. drnldr. Bu kfrfirin bu kadar Cabuk gelmesi, Riyine'dekl muharebe ve $ah Mansur, Krstmtay ve dl. €er Biyine'den gelenlerin tArif ve medihlerinden dotayt, askerlerin cesdreti ktrtlmtstr. Abdiilaziz'in anaEl0biyeti ise. bunu biisb0tiin artttrdr. Halhn (404) endigesini gidermek ve askerin istihkdm ha' zrrltfl iein, arabalartn yetigrrredifi yerlere, aBagtan sehpd gibi Seyler yaptp, ycdi - sekiz kan olan her sehpi arasl, ttktlz derisinden yaprlm6 halatlarlia' birbirine , srhtca baflandt. Bu hazrrltk tamatnlantncaya kadar, yirmi'Vir' mi beg gtn geCti. O esnada l(f,bil'de'n, Sultan tltlseyin Mirza'nrn krz torunu Kastm Hiiseyin Sultan, Ahmed Yusuf Seyid Yusuf. Ktvam OrduSah ve di[er bdzr oradan-buradan toplanmrS beS yiiz kadar adam 499
9'' (t
TIINDISTAN
geldi. Muhammed Serif Miineccim u$rrsuzu da brurlarle birlikte geldi. $arap getirmek tizete, I(Abil'e gitmis olan Baba Dost Sugr da" Gazne'nin makb0l Faraplanndan tig katar (311b) deve yiikii ile, bun-
,larla birlikte geldi. Zikredildifi gibi, gegen vak'a ve hdllerden'
sag-
ma sdz ve konugrnalardan, askerin tela$ ve korkusu arttrEr bir zanranda, Muhanrmed $erif Mlineccinr ufiursuzu, vAkta bana sdyleyecelr faydalr bir sd'ziir yoktu, fakat tesadi.if ettiEl herkese dAimi, bu giin' lerde Merih'in garp tarafinda oldufiunu ve bu tarafta muharebe eden herkesin maElirp olacafirnr sdyliiyordu. Bunu biiyle bir ufiursuza kim sorrnug' Cesiretsiz halkrn gdnliinii bu daha f'azla ktrth. Onun bu sagma siizlerine kulak vetmeden, yapaeaftmtz Igleri durdurnrayarak, mulrarebe hazrrlrfirna hinr' met ve saflan tanzime gayret ettik. Pazar gtnii, ayrn yirmi ikisinde, $eyh Cem[li'yt, Miydn-D0-Ab okgularmdan ve Dehli'den toplayabildiBi kadar asher toplaytp, bunlann o taraftrn it'u" etmek tizere, Miv6t kiiylerine akrn ederek' elinden gelen her geyi yapmasl igin' giinderdik' Kdbil'den gelmekte olan Molla Tiirk Ali'ye de. Seytl Cemflli'ye iltihak edip, Mivflt'a akrn etmesi ve dibmaht bozmakta kusur gdstermemesl emredildi' MaBf0r Divan'a dri aynr emir verildi' Bunlar gidip' Mivat'rn birkac kenar kiiylerine alsn ederek, yag-
maetmiglerveesirleralmrglar.Fakatbusuretle (405) diigman o kadar lz'ac edilemedl' Pazartesi gihii' Cemaziyelewel aylnm ylrml 0c'iinde, (312 a) gezmek lgin Crktrm' Gezinti esna' srnda-tdvhe.gailesi hatrrtmda tdi ve megnl olma' s00
EKIM rt26
-
2? EYL0L t5271
yan lgl yapmakta devam etti$mden, diimA vlcdan azabr duyuyordum - dedim;
-
"By
nsfs,
Nc zamana lcrdar gilnahlardan zcvlc alacahun: tdvbo tatrz delildir: onrr dl tat. Nc zamana kadar byanda bulunacaLun vc nc :rmtna kadar mahrumiyctler
leindc tahat edecckrin, nc zamana lcadar nefrino tibi olacalcrln vc nc tarhana kadar iimrlin0 ziyi edccckein. Gazl niycti ile yiir0yorrun. iiliimii giiziino ahyorrun; alUmU giize alan lsimccnin nc yacacafrnr biliron; ,kcndini b0tiin haramdan uzak tutar, lcendini biitOn giinahlanndan tamizler. Bu gegici hayata vedi edrp, larap igmekten tiivbe cttim. Altrr. vc giimiig riirahi vc lcadehlcri, biitun rncclir takrmlannt o. zamln toplayrp, bcprini Lrrdrm; ickiyi terkcdip. g6nltmll rahatlandrrdrm.
Bu krnlmrg altrn ve gi.irnUS siirahi ve talnm.
'liar, liytk olanlara ve derviglere taksim edildi. Bu tiivbede beni tAkip eden ilk adam Ases oldu. Sakal brrakmafa da muvafakat etmisti. O gece ve ertesl sabah, bey, igki, sipahi ve sipahi olmayanlardan fig ytize (312 b) yakrn adam tiivbe etti. Mevcut garap. lan ddktiirerek, Baba Dost'un getirdiBi Sdraplara da tuz koyup, sirke yaprlmasrnl emrettim. $arapla. nn d0kiildiiBi.i yerde biiyi.ik bir vayn kazdrrildr. Bu vaynt tasla tirdiirerek, onun yanrnda imaret ya,pthnasma karar verdim. Doktz yiiz otuz beg senesinde, Muharrem ayrnda, gidip Gtivilyir't seyrede. rek, diindiigiim zarnan, D0lp0r'dan Sikri'ye geldim: bu vayn tamam olrnuqtu. Daha dnce, kifir Sengi'ya muzaffer olutsam, tamgayt (giimri.ik) miislfiman-
,lara baErslamaBa karar vermigtim. Tiivbe (406) rsnasrnda Dervig Muhammed Sdrbln ile $eyh ZeW rtamgayr baErSlama vaadini hatrrlattrlar. "Iyt 501
HINDISTAN dedim ve elimizde bulunan viltryethatrrlattrn 1s" lerde miisliimanlarrn tamgast baErslandr. MiirUileri gafrnp, v8.ki olan bu iki biiyiik vak'antn bildirilmesi lqin, fermanlar yaalmastnt emrettim. $eyh Zeym" ln insasr ile fermanlar yazrlarak, biitirn memlekete gdnderildi. Bu in5a gudur:
Zahireddin Muhammed Babur'un f e r m a n r. ("Tbvbe edenlert ve temizleri seven tiiv'
be kab0l ediciye hamdederiz. Giinahl
brna Allalttan rahmet dileriz"). Akrl erbdbmm, esbflbrn suretlerinln ma'kesl ve saclikat ile dofiruluk incilerinin mahzeni olan, fikir aynalan su fikrin pailak cevherlerinln (313 a) s0siinii kab0l edecektir: insantn tabiati, yaradtltg ieabt, nefsini lezzetlere m6rildir. $iipheli $eylere kargl olan istefii terk etmek, Alahrn tevfikine ve sentfi'vi bir yardrma bafihdrr. Beser seme meyletmekten trzak de8ildir. ("Nefsiml terbiye etmiyorunr; zira nefs hiitii geyleri emreder") ve ondan saktnmals ancak yarhfiayrcr pacliSahrn iniyeti ile otur. ("Ve bu Allahrn kerernidir, cliledifine verir; Allah b0yiik kercm sdhibidir"). Bu yazryt yazmaktan ve bu sdzlerl sdylemekten maksat gudur: Be$eriyet lcabl, pattlsatrtrk meraslnt ve levaztmr lktiza^st, sah ve sipahilerden mevki s6hiplerinln 6detleri dolayrn lle, genglik anlannda b0zr giinahlar lslenlyor ve bir az hav6lyAt lle mesgul olunu542
9tt (t
EKIM
Itl6 -
2? EYLOL lt2?)
yordu. Btrkag giin sonra tamamen hasret ve nedicnet gelince, biittin bu islenen eiinattlar birer-birer terk ediliyor ve trAlis blr ttivbe tle dijniis kaprsr flr' rtiiliiyordu Fakat bu maksatla lstenilenlerin en mi,l. htmi ve hissedilen lhtiyaglarln en Siddetllsi olan $a' rap t6vbesl, ("isler vakitlerine baEhdtr") perdesl Ae OrttitU kalmrgtr. Tarn bir cehd ile cihad ehrimt' .nr baBladrBrmtz ve lsldm gi'arh asker ile birlikte' lrdfirlere karst harbe giri$iBimiz bu uSrlu anlar' da, gayib miilhimi lle siipheden iri hdtiften ("iman edcnlerin kalplerinin Allahrn zikri ile hug0 igincle
bulunacaklarl &lman gelmedi mi") mazm0ttunu igt' terek, giinah sebeplerini ktikiinden atmak lgin' tam bir gayretle, td,vbe kaptlannt qaldlk. Teviik rehbe' rl, ("bir kapryr gahnakta inad eden iceri giner") (313 b) mazm0nu iktizastnca' ikbal kaputnt aqil ve bu cihada baqlarnakla nefse muhalefetten ibdret olan btiyiik cihadr (40?) emretti. tlulisa ("ya tab' bi, biz kendimize zulmettilt") dyetini ihl€ts diline getirerek, ("sana doEnu dtindiim ve ben mi'lsliiman' ilann ilkiyim") ile gtiniil levhasml siisledilc Gtiniilde gizli bir lstek olan Sarap ttjvbesini kuv' veden fi'le grkardrk. zafer ihtisamb hadenreler' €onu ulurlu olan hiikiim m0cibince, Cokluk ve ziy' netge yuksek sem6ntn yrlchzlan gibi, ginel meclisin siisii olan siirahi, kacleh ve siir alttn ve giimfig .61&t ve edevit geri'atin izzntl icin, alqakhk ve zil' let toprafrna garparak, ingailah krrnta$a muvaf' .fak olaea8tmz putlar gibi, parga parga ettiler ve
herpargasrntbirfakirevebirblcireyeverdiler. Au kabolii yaktn tiivbenin ug'uru ile, mukarreplerin €oEitl, ("halk, padisatrrnrn dinindedir") mttktszastn' 503
HINDI3TAN
ca, aynt mecliste tiivbe serbflne mazhar oldular ve barap icme hevesinden tamamen vaz gegtiler. Bdylece saatten saate emir ve nehiye bag efienler biiliik bttliik bu saadete ulagryorlar. ("hayra yol gtistercn, hayrr isleyen gibidir") muktezistnca, bu itlerin sevabtrun, falt ugurlu olan newAbtmtztn padi* Sahltlr zamanlna 6it olmast ve bu saadetln uEurluluEu ile fetih ve nusretin giinden giine artmast lirnit edilir.
tin
Bu niyetin tamamlanmastndan ve bu emniye-
ahnmastnden sonra, muhafazamudaki memleAllah buralan feldket (314 a) ve belalarketlerde hig bir canlr ferdin garap iememesi dan korusun ve onu elde etmefe Calqmalnasl, ,Frap yaptp satmamasr ve satrn dahi almamasl, gdti.irtip getirrnemesi, hattfr evinde bile bulundurmamaslru ve ("bundan cekininiz, belki ifl0h olutsunuz") tnAnastnt mutazammin, dlemin bown eBdiBi ferman s6dir oldu.
Bu fetihlere teqekkiir ve ou has tiivbenin kab0liine tasadduk olmak iizere, padi$alun cdmettlik denizi harekete gelerek, cihantn mim0rluBuna sebep olan ve Adem ofullanntn yiziinii afartan kerem dalgalarr ba$ gdsterdi. Biittin memlekellerin, ern'elki padi5ahlann almakta bir an bile geqikmedikleri, hadrlen ve hesaptan asrn vergllerini, r'esftllerin efendisinin geri'atine aykrn olduBu igin, mtisliimanlardan kaldrrdt ve hig bir gehir, kasaba, yol, gegit, ufrrak ve llmandan vergl altnmamast ve bu emrin kaidelerini degigtirmek ve baskalasttrmak gibi, yolstuluklara yol rerilmemesi hususunda, ("ve her kim onu igittilrten sonra defigtirirse, giinaht 504
9tt (s EKIM |tt6 - 2l EYL0L
152?)
d€istirenin iizerfunedir") mAnasuu mutazarnmlm ferman 9*u. fiirk, (408) ticik, tatar, arap, acem' hindlL farslr, sipahi, re'aya ve biitiin milletler ile Adern
oSullanndan, padigahrn kereminin g6lgeslnde ernln olarak yasamak isteyenler, bu ebedi iimide bel ve timid ba€layarak, ebedi devletin duasr ile mctgCIl olsunlar ve'bu hiikiiurlerin icap ettirdi[i 5eylerden ayrrbnayrp, bagka tarafa sapmastnlar. Bu fermanrn icabrna giire hareket edip, hiiktimlerini yerine gc" tircrck, yiiksek ve gerefli mi.ihr0 hivi olduBunu gti' riince, mutlaka itimad etsinler. Dokuz ytiz otuz iig senesl Cernaziyelewel (314 b) annln yirmi diirdirnde, ulu emir irzerine' yazrldr. Yiice Tanrl onu yiiksel[5in ve nuf0zunu ebe' di ktlstn". O giinlerde, zikredilcli[i gibi' gecen vak'alitr' dan dolayr, biiyiik ve kiigiikte gaile ve tel6$ Col
NihAyet, halkrn triiyle cesiretslzlifini 6frendl' $m ve bu nevi gevgektiiini S6rdiigi.im zaman, bir tedbir hatrnma geldt. Biitiin beyler ve yi[itlerl (a"Ey beyler ve yiSitler. Srrarak, onlara:
-
D8nyrtr galcn hrrlcr aloc"tttitl kataa vo cbcdi olea Trnn&r, 505
9''
TII.ND TSTAN
2? EYL0L ltzt).
Senbel'e
Kiitil Bdla ya$maktansa, lyl adla tilmek deha
anabalar ve tckerlekll sehpAlar ve difier hazrrlanmrg olian vasrtalarlia, SBb giinU,' (315 b) CemaziyetAtur ayuun dolruzunda, nevniz giinii, harekete gegtik, S€ kol, sol kol ve rnerkez saflannr tanzim edip, iiniirniize araba ve tekerlekli sehpalart alarak, bun. lann arkastna, biitiin tiifenkendAzlarla birlikte, Usted Ali-Kult tAyin edildi. Yayalar aynlmadan, &robalann arkasrndan, saf hafinde, yiirtiyeceklerdi. Saflar yerlerine geldikten sonra, biitih saflara siidatle at kostrrrup, saB ve sol kollarla merkezdeki bey yi-
lyl "dh
6liirram, nc
lli:.
bane afun l8-m, gitnlit
vtcud iilcccktir.
Yiice Tann blze 6yle bir saadet nasip ehni$ ve 6yle btr devlet vermi5dr kl, tilen Sehid ve iildihen gezf'dir. Hepimizin" Tannnrn kelflmr ile, (3L5 a) ind iq. ,tnemiZ lilam ki, hig kimse bu muharebeden yiiz gevirm€i dtisiinmesin ve viicudundan catu aynltncaya kadar, bu dii$iismeden aynlmasln" dedirn.
Bey ve ndker, biiyiik ve kiiqiik, hepsi itibar
gihterip, Kr'/arft elerine alarak, bu gekilde ahd ve 6ert ettiler. (409) Gtlzel blr tedbir idi. Yahndan ve
uzaktan dost ve dtismann gtirmesi ve lsitmesi iCirl oldu.
O giinlerde, her tarafta fitne ve fesad hekbn
tdl. Htlseyin Han N0heni, RAbiri'yi gelip
zapdettl.
.Kutub }Ian'rn adamr ftndvdr'r aldr, Rtistem tlan denilen bir herif, Mlydn-D0-Ab'daki okgulan top. layarak, Belip, K0l'ii aldr ve Kiiqiik Ali'yi eslr ettl. Zahid, Senbel'i braktp g*tr. Sultan Muhammed Dtrlday, I(an0e'u brrakrp, ddndii. Giiv0lyflrb kAflrler gelip, Giirdt}'er'r mtrhasara ettilen Giivilyfuta yardtma gUnderilmig o}an Alem IIa& oraya gttmeden, kendi vitAyetlne gittl. Her giin" her taraftan fena bir haber gelirdl. B6a htndistanhlar askelden kagmaEa basladrlar. Heybet Han Gurkendf,z kagtp 506
-
Fl'ayrt uoclirina. glrcl borlcc+ nif,lyot ccat LadoLln" dcn igoccktirt drilth lonafror gclcn horhor nihiyct duoya donilcn bn 3ua cviodcn jogccoltir.
tyldln
lyi
(E EKIM 1126
gitti, Hasan Han Birivdl kagrp, kafir tarafina gegtl Bunlara bakmadan, llerl harekete devam. ettik;
Elt ye sipahilere yetigerek, onlara cesAret verip,
hen btiliiBiin nerde duaca$mr ve ne gekilde yfiriifaeceEini tesbit ve tAyln ederek, bu tertip ve tenslk 0e bir kiir0h kadar mesafe niriiyiip, indik Kefinler de, bundan haberdar olarak, kargtdan tbliik bdliik tenzim edilmis olduklan hf,,lde, geldiler. indilirten Fonra, ordugdh ve ordugAhrn iinii araba ve hendeklerle rnazbut ve miistatrkem blr MIe konuldu O giin muharebe ehnek niyetl olmadt$ igin, az blr mlkdar yrEit tlerl gldip, diismanla garp$& rak, telih dehediler. Blr (410) 'kac lrflfir{ ele gecirip, baSlanm kesip getlrdiler. Melik l(astm da bir lrag bas kesip ge0rdi. Melik IGsm tyl hareket ettl' Bbylece askerln c€seretl Cok yiikseldl ve kendine Itlmad geldl. Halkta balka blr te'slr hus0le geldi. Ehesl sabah kallcp, muharebe eunek tasawruttda ldlk Fakat tlallfe rre dlfer b6zt sidrk dostlar' (316 a) gldilecek olan lurt yakm oldttEu igin' iince Etrinc.l Basrhg ;- F, 37 l9t0
-
507
HIND.ISTAN
6rasmr hendeklerle mazbut btr hile getirdikten sonra gtdiiirse, daha muvafik olaca[rru arzettller'
Hendek tsi tCin Halife oraya gidip, hendek yerlerlnl lstihklmcrlara gdstererek, ganrslar tAyln edip geldl. Clmartesi giinU, CemaziyelAhrr alnnry on Ogtlnde, arabalan iiriiimtizden gekttrerek, saE ve sol kollar ve merkez, saf hennde, bir ktir0he yakm mesafe yiirtiyup, tAyin edilmis oJan Wrda tndilr' Bizr gchrlar kurulmu5 ve bdzrlan da kurulmakta lken, dtisman saflannrn peyda oldulu haberini ge' tlrdiler. Ilemen atlara binip, sa! ve sol kollann kendi yerlerine giderek, arabalarla saflan zapt ve tertip etmelerl emredildl. tsldm askerinin keyfiyett ve kafirler siiriistiniin kemiyeti, saflartn vaziyeti ve lslamlarla kifirlerln muharebeleri tamamen mAl0m olaca$ iqin, $eyh Z,eyn tarafindan kaleme alnan su fetihnime aynen
buraya ahndt.
Zahireddin Muhammed Babur G6'zi'nin f ernrant
("Her tiirtii hamd, vaadinde sidrk, kuluna. yan' drmct ve askerine zihlr olup, tek bagrna diifmanla' nnt zelil eden ve her sey kendisi ile kalm olan Al' laha mahsustur. Dofru yola s6tik velilerinin yar' drmt lle, islflmrn siit0nlannr ytikselten ve putlarm ayaklannt, 6si (316 b) diisrnanlannrn kahrt ile' alg"lt* ve anlm edenlerln kitkiinli krran Alahtm lyardrm sendendir). Her tiirl0 hamd, 6lemlerin oUUf olan Allaha mahsust'ur, Allahm sal6t ve .se' lemr, kryamete kadar yarattlldannln en hayrrlrsl, 508
ert (s EKIM
tt26
-
2? EYLSL lt2?'
ghzilerin ve miicdhidlerin efendisl Muhammed'irl Ali'ni.n ve yol giisteriei eshibrntn lizerine otsun"). Allahrn nimetlerinin tevatiinii, giikiir ve sen0.' $run go$altrlmasrna biistir. $i,ikiir ve sendstnm 9o' $altilmasr, nimetlerinin tevatiiriinii iras eder. Hen bir nirnet, bir giikrti miistelzim ve her bir g0ki'ir' den sonra da bir nimet mukarrerdir. Fakat Siikriim icap ettirdiEi Seyleri edA etmek, irnamn lrudreti hi' ricindedir. tktidar sihipleri onun merasinrini' ifa' dan (411) icizdirler. Bilhassa bir nimete mukabll edilmesi lhzrm gelen EiikiinCen biiyiik, ne diinyada bir devlet bulunur ve ne de 6hirette ondan biiyUk' bir saadet giiriintir. tgte bu nimet, ("onlar kdfir f6cirlerin tA kendileridir") 6yeti, ems6lleri hal*tnda n0zil olan kifirlerin lruwetlileri 0zerine nusret bul' malr ve fdcir zenginleri tstilA etmekten baska bitt Sey deSildir. Akll sdhiplerinin nifiz nazarlanna' bundan daha giiael bir saadet giirtinmez. Minnet Allaha ki, bu biiyiik saadet ve ulu mevhibe, besikten bu vakite kadar, hayrr dtisi.inen kalp ve d€ru hiikmeden akhn asil istegi ve bir tek maksadt idi. Bu miibirek giinlerde her Seyi bilen padisahm itrfeti yi.iz gtisterdi. Minnetslz nimet kaptlarmt aglcL ve illetsiz feyz bahsedici otan Allah, feyz kaptlan. nrn fethinin anahtan ile bilyiikliiEii, nusretin st[m'' drfir newflbttnutn emellerine agtl. Behcet sahibt kavmimizin meshur isimlerlni kerem sahibl gizile" rin defterine gegirdi. tslimrn bayrafir, zafer sehibt askerlerlmizin imdadt ile, (31? a) yii'ksekligin zirye' stne ulestr, Bu devletin ztrh0runun ve bu saadetin sud0runun keyfiyeti gudur: lslAmiyeti komyan as' kerlerimizin krhglanntn rgrklan Hindistan memle' 509
e''
HINDI$TAN
&dtlerint fetlh ve z,afer nurlanrun rgrklan lle, evvelkl fetlhn6melerde yazrldrlt gtbl, mtlnewer lchnca, tevfik-l ilehi zater dsanesl olan bayraklanrua Dehli, Agra, C0np0r, llarid, Aehar v. s. nremleketlerde dalgalan&rdl Miisliiman ve kifir olan kavim. lerin ekserisl, .mes'ud gkibeili newflbrmrza itaat ve lnkryadr ihtlyar ederek, srdk ve ihl6s adrmlan ile' kulluk yolunu tutular. Fakat ewelce eHbetl uEurlu newAbtmrza ltaatten dem vuran (Rene Sengi) kefirl $imdl, ("Ctftlndi, kibirlendi ve ttiylece kdfirlerden oldu") ma:b m0nunca iS isleyip, Seytan gibl, baS kaldirdr. Za. m&ne askerinln kaidi ve mehcOr ordulann rehbed oliarak, bdzrlannfn gerdanlannda lfuiet toku zerutAn ve bdzrlannrn da eteklerinde'lrtidat mihneti dl*enl bulunan tAifelerin toplanmasrrn biis oldu. O arel'0n lcAfirin - lcyamet gtiniinde rezil olsun - Hindlstap viliyettndekl lstililsr o dereceye vardl kl. P8dlsahhk devleti giineSlnin dofr$undan ve sahlar €alu hatifelifil nurunun parlaytgtndan ewel, bu mulratetede fermanrna bonrn eSen asil rtca ve r0ylar ve bu muharebede hiikmii altrnda bulunup, lrtidat dle muttasrf (4121 olan hikim, (317 b) rehber ve 'b0yiiklerint gdz tini.inde hrtup, hig bir muharebede ona mutavaat, belki muvafakat blle etmemlSler ve trlg bir seferde onun sohbet ve arkadashE yolunu tutmamtglhldr, Bu genlg diyann, Dehlt sultanr, Giiccrflt sulta' ve Mend0 sultaru ve siir gibl, biltiin sultanlan' 'nr diler kiftrterin muvafakatl olmadt[rndatu o kiittl gldislt adama mukavemet etnekten flclz kalmrglar rye tiirlii-tiirl0 hlylelerl lle miidirA ve muvdsf, edl-
sI0
G EKIM rrt6
-
r? EYL0L ttzr,
yorlardr. Kiifiir bayra& tatrrtben lki ytiz kadar ls. Hm 5ehrtnde dalgalanmrStl. Mabed ve mescidlerl. tahrip ederek, o Sehir ve memleket mi.isltimanlan.. nur evlAt ve aydlini esir etrnlstl. Kudret ve liuwetl, o dereceye varmrgfl kl, Hind'tn devam edip gelmekte otan ve bir lek viliyeti ytiz atb ve blr kiir0ru dar on bln atD addetmekten ibaret olan kaidesine D&:ZB-ran, bu kifir basbu$r herifin musahhar memleketl on kiirtra befig olmugtu; bu blr lek slivarilik yer eden Bu zamanlarda, hiE btr muharebede kendisinq yardrm etmeyen mc5h0r kdfirlerin go&, lsl6,m asr kerine olan dligmanl*lan hasebl lle, bu kdfirinr. lgleri giigtert gekavet olan, askerine lltihak ettilen ls o dereceye vardr ki, on miistakil hikim' her blri duman gibi ser5eklik divasrnda bulwtduLar ver^ her biri bir ktt'ada, kifir kiitlelerinden birine kaid' olarak, hahel ve zencir gibt, o f6.cir kdfire yap$-
blan
a)
Agere-i miibesserenin aksine, gekavef onlala, elim bir azaba d0gar ohcakIannt siiyle") bayraBrnr geken bu on kifir, fazlar tab'a lle askerlene ve genis pergenelere sihlp idlotttz bin stivarinin ba5len Bunlardan SelAhaddin bruEu idl, RAvel Odi Sing B0geri * on iki bin at[, on ikl on lki bin, Ilasan Han Miv6ti, Midni RAv yedi bin, diift bin, Neryet Here bln, Birmelttleri - bin, Dirim:Div ddrt -bin ve BIralh Setervi Kegi - bin aflrya milik idiler. - Sultan Siken-' d6rt sing-Dlv - Mattmud Han da, viliyet ve pergenesl der'in oBlu olmamasna raEmen, serdarhk iirnidt lle, tahmlnen, on bln atlt toplam6b. Bu seliimet ve emnlyet n8ilislnden mehc0r olanlann mem0u, HInd viliiyet ver pergene kaldesirp B0De, tkl lek ve bln atJr ldl. Ililsilt! (318
arthran, ("
511
9t, (s ErtM rszo -
HlNDlSrAnt
bf,finan ma$rtrr ve zdhiren kdr olan o kifir, giinleri kara k&firlerin kawetli gdni,illerini, ("birbirinin {lstiine gelen karanbklar gibi") (413) birbirine bap. Allayrp, nruhilefet ederek, insanlann efendisinin lahm salit ve sel6m iizerine olsun 5eri'atinln esayrkmak kasdr ile, miisliirnanlarla muharebeye srru geldi. Padisahrn miicihidleri' Allahm kazast gibi, o tek gdzlii deccalm bagma i.istiterek, ("kaza gelince' giiz kdr olutr') kaziyesini, basiret s6hiplerlnin nazarlarrna arz ettiler ve ("her Calt$an, nefsi igin 9aItqrr") (318 b) Ayetint giiz dniinde tutarak' ltaatl v6cip olan ("k8firlere ve tniinafiklara karlr cihad ediniz") hiil<miinti tatbik ettiler. Dokuz ytia otuz iig senesi, CemaziyelAlur aylnln on iiqilncii Cumartesl giinii ki, ("Allah Cumartesi gtinlerinizi miibirek - o gtiniin miibfirpktiBinin bil nlsdnesidir etrni$tir"), Biyine miizafdtrndan, Kdnvd mevkii civanndalri ikl tarafi din dlismanlart ile dolu olan da$ltlr arazl, encamlart nust'et olan islim askerlerinin gadtr kur' duklarr yer oldu. lslirn askerinin debdebe ve ihtl' gamr din dtiqrnanlannln ve mel'ftn kifirlerin kula' irna erigince, eshib-r fil gibi, ehl-i isldmrn kibesinl yrkmak isteyen, Muhammed iimmetinin muhaliflerl' daf surath ve ifrit ytizlii filleri kendilerine siper yaptrlar. Hepsi m0ttefilr ve bir gdniillti olarak, 15' 0eri Sekavet olan askerlerini biiliik'biiliik aytrdtlan Erhib-r fil eibi eclil hindular. fillcre malrir oldplar. Hcpu de, ecel geccri gibi. mekrirh vc ufureuz. gccc' den daha riyah vc yrldrzdan doha goktular. Hepd ater gibi idilcr; lakat kinlerinden. duman gibi. bal' lannt mivi remtya lcaldrrmrltardr. Safdan v; roldan, atlr vo piyidc, binlcrce karrnca gibi, raldrrdrlar.
512
2? EYLOL ttz?)
Yiiderini, vurugmak ve harp ebnek niyetl tle, gl&n nusret olan orduya gevirdiler. gecaat bafrrun afaglan olian lsl6m gdzileri, sanevber gibl, saflsf
baBlayarak, (319 a) giineS gibi parlayan, sanevber heybetli inuraklanru, Allah yolwra cihad edenlerln kalpleri gibi, ytikseldifiin zirvmine grkardrlar. ts. kender'in seddi gibi, demir renkli saf ve Peygambe' rin geri'atinin yolu gibi, dofirult& ve muhkemlik balumrndan, metin bir melce meydana getirdilen ("sanki, onlar muhkem binalardrr"), bunun trt€ti. rtetine bir iSArct, felAh ve zafer, ("onlar rablannm lnAyetl ile, hid0yet iizere olup, felAh bulmuglann t0 kendileridirr') muktez6srnca, o ahaliye has bif
sfattrr.
(4L41
Bu cafto vehim tabiattordcn. bir dctilc bito yoLtur3 lahlar gahrnrn reyi vG din gibi kavidir. SomAyr riipiircn atemleri. . cliflcridir.
Nih0yet ihtiyail giiz iiniine alarak, Rtm ge. zileri gibi, askerin tiniinde bulunan t0fenkqi ve rA. dend6zlan muhafaza iQin, arabalardan bir srra tertip edilerck, birbirine zencir ile ba$andt. Hfsrlr is. lAm askerleri tiyte bir lntizam ve istihkim meydana getirdiler kl, koca akil ve garh-r esir. bunun miidebbir ve miirettibine Aferin okudu. Bu tertip, istihkim, tesyid ve intizam hususunda, o sultanrn mukarreplerlnden devlet.l halcaniyenin m0temedl nizimeddln Ali Halife hayli sa'i ve ictihad giisterdl. Biitiin tedbirleri takdire muvafrl<, reislik ve ba. 6anl*lan parlak akhn tahsinine uygun'geldl. Padlsahm lzz;et mahalli merkezde te'sis edilml$tl. (319 b) Merkeain saglnda lzzetli, olgue b&tr. 5r3
HTNdIsTAN
tr yiver birader ve herkesin fiardrmrru tstediEi padtgahm 6tfeti ile m0temiylz Crn.Timur Sultan; V.&fl[, resld, Allahii taaldrun tevecciih nazarrna rrralz. har olan mahdum Si.ileyman gah; hiddyetin melcel ve velilipin miintesebl hoea kemAleddin Dost IIiI. vend; siltanat-r dliyenin m0temedi ve atebe-l senlyenin emini, lhtisas sitriplerinin ziibdesi ve has mukaffep cemdleddin Yunus Ali; haslann destefil rrc ihtisasl tam eeliileddin $ah Mansur Barlas, hsslrarrn destefi ve ihtisas sdhiplerinin ziibdesi rilzameddin DerviS Muhammed SArbAn; hasl,arm desteEl ve ihlisr hakiki Sahibeddin Abdullah KiteHer ve nizimeddin Dost ESik-AEa yerlerlni tesbit etmis
bulunuyorlardr. Merkezin solunda ise, saltanatrn meleei, hilAfetin miintesebi ve herkesin yardrmml istedifi padlgahrn dtrfeti ile miitemiyiz Sultan Aldeddin Alem
IIan b. Suttan Behl0l L0di; miisariiniteyh sultan hazretlertnin mukarrebi, lruanlar arasrndaki vezirlerin en bii)nigil, hallun s[ma$ ve lslimlyetin mileyyidi $eyh 7*'m Hifi; miisariinileyh sultan hazreflerlnin mukarrebinin o$lu, haslann destefil ve lhlfrst tim kem0leddin Muhib AIi; merhurn Kog Ahmed'in kardesl ve haslarm destefii nizdmeddin Terdl Bey; (320 al btiyiiklerin ve lleri gelenlerin desteEl ve merhum Kog Bey'tn oflu ArnnS Han; milletler anasmdakl vezlrlerin bilyiiEii ve arslan lnran koca kemebddln Hiiseytn ve (415) divan memurlannn blr losm mukarrer yerlerlne yerle$ntslerdl" SaB cenahta, bahb Vtver, saadet sehibl, kAtnkf,r, yaradto Allahrn in$yet nazanna mazlur, salr tanat ve kAm burrcunuh Jnldn, hiikiltndsrbk ve hl514
9rt
(8 EKIM rt26
- 2? EYL0L tt27' lilfet sem8snm giine5i, kiile ve htirlerin lisanr ile methedilmis, saltanat ve hilAfetin izez ettiEi ve olgun mahdum Muhammed Humayun Bahadr yer aLntStt.
Saadetg yakm olan safmda, saltanat melcal hazre0erinin mahdumu ve mii{€fat bahsediei padlgahm dtfeti ile miitemAyiz Kasun Htiseyin Sultan; haslann deste$ nizimeddin Ahmed Yusuf OEtakCr; miilkiin m0temedi, ihl6st ttim celAleddin Hindu Bey Kugtn; mtilkiin m0temedl,-ihlAsrnda sidtk celiled. din Husrev KdkeltaS; mtilkiin m0temedi Kl.am Bey OrduSatr; hailann urndesi, akide ve ihl6sr kamn Veli Hdzln Kara-Kuzr; haslann desteEl nizimeddln Pir-Kulr SistAni; millefler arasrndat
HINDISTAN
efendisinin ofullanrun niim0nesl Seyid Mehdi Ho' ca; k0m sdhibi, aziz, olgun ve hilik hazretlerlnin lnAyet nazarlartna mazhar olmug birader Muham' med Sultan Mina; saltanatrn melcei, hilAfete mtintesip ve kendlsinden yardrm istenilen padisahn 6tt' fetine mazhar Adil Sultan b. Mehdi Sultan; miil' ktln m0temedi ve thldsr kdmil muizzeddin Abdiilaziz Mir€h0r; miilkiin m0temedi Semseddin Muham' med Ali Ceng-Ceng; haslarrn umdesi ve ihlisr kdmll celAleddin Kutluk-Kadem Kararnrl; haslarm umdesl ve ihl8sr kdmil celdleddin $alr Htiseyin Ydregi MoEul Gancr (416) ve nizimeddin Can Muhammed Beg-Ateke saf bafilanm$lardt.
Bu tarafa lse, Flind emirlerinden, sultanlann netlcesl ve mezk0r Sultan Al$eddin opullanndan Kem8l Han ve Cel6l Han (321 a) ile &y6mn umdesl Ali Han $eyhzdde Fermiili; 6y6run umdesl Nizam IIan Biydne tAyin edilmi5lerdi. thtiyat olarak, has' larm m0temedi ve ihldsr kamil Terdike ve Ehba' Kaska'nm kardegl Melik Kaslm blr mikdar mofiul lle sa[ eenaha ve haslartn m0temedi, ihldsr hakikl Mti'min Ateke ile haslarm m0ternedi Rtistem Tiirk' men bir mikdar has bendegin ile birlikter sol cenatra gdnderlldilen
thtlsas sAhtplerinln ziibdesl, haslann destdl ve lhttsasr k&mil nlzf,meddin Sultan Muhammed Bah' gr lsl0m gdzilerinln SySn ve erkArunr mukarrer mah&l ve merzilere yerlestirmlg ve'kendisl de verilecek emlrlerimlzl lstim0a haar bulunuyo& tavag ve yasa' rnrllan etraf ve ekntfa gdndererek; piyide ve stiva. rlnln zabt ve rabt huswundakl itaatl kat'i emlr. 5t6
9rr
(E EKIM 1126
- 2? EYL0L tt21' lerimlzi biiyiik sultanlara, kerlm emirlere ve s6ir Ihtiram sahibi gdzilere ulagtrrryordu Askerln r{ikiinlerl dikilip, herkes kendl yerlne kogunca, hig bir klmsenin bulundulu yerden lumrt. danmamasr ve izinsiz muharebeye baglamamasr hususunda, lmdsafi hztm ve lz'Anr v6cip olan fer. man sidlr oldu. Mezkfir gtinden bir pas geqmisd kl, mtitekabil ikl ftrka kargr kargtya gelerek, mu. harebe ve mukateleye bagladilar. tkl taraf asker. lerinin merkederi (321 b) nur ve zulmet gibl, ka6r karSrya gelmig bir vaziyette, sa! ve sol cenahlarda Syle azim btr bollr5ma bagladr ki, yeri zelzele ve yiiksek gitgu de velvele kapladr.
Eserleri Sekavet olan kifirlerln sol cenalu, gi'an tslimiyet olan askerlerin meymenet iirtiilii sap cenahlart iizerine yiiriiyibrce, baqta Htrsrev Kilkeltag ve Baba-Kagka'mn kardegl .Melik Kasrm olmak tizere, hamle ettiler. Aziz kardeg Qm-Timur Sultan, ferman m0cibince, onlara yardrma kosarak, cesfrr6ne diiBiismeBe basladr. KSfirlerl yerlerlnden kopanp, merkezlerine kadar siirdii. Bu aziz biradere gereken miiktfat verildi.
Asnmum blriciEt Mustafa R0mi, emir ve nehycden padigahrn lnlyet nazarlanna mazhar aziz ve klm sehibt inahdum Muhammed Humayun Bahadr'rn merkezinden, arabalan tlerl siirerek, kdflr
askerinin saflannr tiifenk (41?) ve 'darbzenlerle' kendi kalpleri gibi, ktrmrstr. Muharebe esnasmda
azlz ve resld birader Kastm Hilseyin.Sultan ve has. lann desteEi nizAmeddin Ahmed Yusuf ve Ktvam Ben emlr alarak, onlann tm$dna kogtular. 517
er, (t
IIINDISTAN
b6li,ilderi zaman-zaman ve arka-arkaya kendi adamlannrn lmdadrna geliyorliardr. Biz de mriUdin m0temedl celileddin Hindu Beyt ve onun arkasrndan haslann destepi Muhammedi l(6keltag'1, Hicegi Esed CAndAr'l ve ondan sonra da G22 al Jnice. sultarunm m0temedi yiiksek eSiEin m0'temenl ve has mukanep cemdleddln Yunus Ali'yi, haslann umdesi ve ihlf,st tAm celileddin $ah Mansur BarI'rs'I, haslrrrn desteEl sahAbeddin Abdu$ah Kitabdir'r ve onlann arkastndan da haslann destefii Dost Esik-Aga ve $emseddin Muhammed HalU Ahta-ne"
IGflr
Ei'yl yardrma gdnderdik I(Afirlerin sap cenahrndakiler, lstflm askerintr sol eenahr tizerine, miikemeren hticum ettiler vc kendllbrini necit bulmus g$zilere ulaS0rdlar. Fakat her sal&nslanndan biiyilk g6ziler, Skitretl za. fer olan oldanrun yat?st lle, onliann blr losmrnt ("oraya girerler; ne k6til fierdfr orasl") husr0n evine giinder{p, bfr krsmnr da kagrrdrlar. Bunun llzerine haslann m0temedi Mti'mln Ateke ve Rilstem Trirkmen, gekavetln melcel olan lcifirlerln desteg&h-r
zulmet olan askerlerlnin arkalanndan salfir&lan I{aslann m0ternedi, lhhsr hakiki ve ndkerlerin baslrtst Hoca Mahmud All Ateke ve strltan hazretlerlnln mukarrebt, devletln m0temedi nizerieddin llalife'yi on lrann yadrmna gdnderdlk Artz ve rcgid ltardeg Muhammed Sultan Mkza, saltanatm melcel AdII St[tan, mlilkiin m0temedl mu'Izzeddin AMillaziz Mirlh0r, celtleddln Kutluk-I(adem ttararnrl; gemseddin Multamnted Att Ceng€eng rre haslann destefi $ah Ililseyln Yared Mogul Gangl rnuharebeye tnglayaralq alrr busblrr, Milletler arasmdaki vezirlerin en 518
EKttrt tr26
-
21 EYL0L
Ittl)
bO$gu hoca kemAleddin Hiis6yin't, divinilerden (322 b) bir miifreze ile, onliara yardrma giinderdik Biitiin clhad ehli, 0zami cehd ve gayretle, mukatele. ye raEbet giisterip, ("onlara siiyle, bizim tgtn tlt giizel geyln birinden bagka blr Sey mi beldiyorsu. nuz") {yet-i kerime$ni gtiz iiniinde tutfirlar. Carrlanru feda etmeEi giize alarat$ can drna bayra$ru
yiikselttiler. Muharebe ve mukatele uzajnnca, arabalarrn arkasmda, zencirdeki arslanlar gibi duran, padigahm hussa askerlerinden (418) mutrarip yi$it re $lrlik ormanr anslanlannrn, merkezin saE rrc solunr dan d6arr grkmalanna ve tiifenkgilerl ortaya alarak, muharebeye baglamalarrna dAir, iz'dm v6clp ferman sidir oldu Subh-r sddrltn ufukta yuz gtis, terigl gibi, arabalann arkasmdan drgan firladrlan Meymenetsiz l€firlerin Safak renkli kanlarmr, diinen felefre benzeyen muharebe meydaruna ddkerek, rbirgok serkeglerin ba5liannr, 1nldrz gibi, viicut fete€inden alnrdrliar. Adamlan lle birlikte, merkezin tiniinde duran a.snn nddir gahsiyeti OstAd AIi-Kulr, yiEitlikter giis. tererek, kefirlerin demir kaph hisar gibl olan saflanna 6yle aErr taglar atryordu ki, efier o taglann birini ameller terazisinin bir kefesine koysalar, sflhibl 1'tl"razisl a$r basan kimse, hog bir hayat iginr dedir") srrrlna mazhar olurdu veya metinetlt ve yilce bir da$a rlurulsa, ("atlmrs }rtin gibi"), onu tarnrrurdu, Tag, tlifenk ve darbzen atarak, kAfir ct. *edlerlnln birmlanndan goEunu lnktt. (323 a) Mep
*a
tiifenkqitert, ferman m0ciblncr, arabatandan birt bkpok kA.O-
rrruharebe ,rneydtanma gelerek, her
519
HINDISTAN
re itliim zehiri tattrrdr. Yaya olarak, bilyiik tehlike
mahilline gelip, adliannt kahramanlrk ormanl arslanlarr ve yi$itlik ma'rekesi kahramanlan arastnda giisterdiler.
Bu esnada hakan hazretlerinin, merkezdekl arabalann ileri siiriilmesini emreden fermant sidlr oldu. Bizzat padisah, saftnda fetih ve devlet, solun' da ikbdl ve nusr€t olduflu h8lde, kAfir askerine do[' ru ilerledi. Zaf,er menkrbeli asker bunu gdriince' gi'6u nusret olan askerin cogkun denizi b0yiik ttlr dalgalanma gdstererek, bu denizin timsahlarlnln gecaatini kuvveden fi'le grkardr. Toz karanlt[t sls hdlinde, kara bulut gibi, biiti.in muharebe meydatrr' nr kapladr. Kesiel krhglann partlttstntn gimgefii ytldrnm lem'alatlnr gegti. Kalkan toz gtinesin yiiziilrii' aynanln srrtr gibi, nurdan dri brraktr. Galip ve r-na['
l0p, ltran ve vumlan birbirine [
-
-
Bag ve cEIn oynatmakta olah gilzi miieihltler,
h&tiften ("korkak ve malu,-rin olmaytn; sizler pek yiiksek klmselersinlz"l begrretini lgitip, gayif, muhbirinden ("Allahtan bir fetih vardrr ve yardtm yakmdrr; mti'minlere bildir") mWdeslnl dittliyorlatdu O derece gevkle muharebe ediyorlardr kl' ytiksek 52A
93' (S EKIM
1526
-
2t ETLVL tr27r.
ruhlarrn kutsilerinden kulaklarrna tahsin sed.a^sr geliyor ve mukarrep melekler baglartrun tirstiinde, pervAne gibi, diintiyorlardr.,lki namaz arasmda harp ,ategi o. derece tutugtu ki, meg'aleleri feleklere alem Sekiyordu. blam askerinin sap ve sol cenahlan, sonlarr berbat kifirlerin saf ve sol cenahlainru merkezleri ile bir yerde topladr. MeShOr miicihidlerin gdlibfuet eserleri ve isl6m baSna$rntn yiikselisi zthir olmapa baglayrnca, o kdfir la'inler ve o gerir dinsizler, bir saat kadar $a5krn bir vaziyette kaldtktan sonra, canlarmdan gegerek, merkezirt sap ve soluna'hiicum ettiler. SoI' tarafa f,azla yiiklenerek, yakmlara geldiler. Fakat gecaat al6.metU gdziler, sevap melruesini goz iiniinde
tutarak, her birinin gitgiis topra&na ok fidanrn diktiler ve hepsini, kara bahtlart gibi, piiskiirttiiler. Bu esnada ikbdl ve nusret. ri.izgirlarr newlbrmrzrn devlet gemeninde esti. (324a) ("sana dgikir bir fetih bahSettik") miijdesini getirdiler. Fetih dilberi, dlemi silsleyen ("Allah sana aziz bir yardrmda bulunacak") pergemi ile siislenmig ve gidilik perdesi arkasmda bulunan ikbal ve saadet kendisine yAr olmuS bir vaziyette, ortaya grkrnca, bdttl hindular vaziyetlerinin giiCliiEiinii anlayrp, ("atrlmrg
yiin gibi") dafirlarak, ("daptruk pervineler gibi")
mi.itelAsi oldular. Qogu muharebe meydanmda iildii. Bir knmr da, baslanndan gegerek, serserilik Ciiliine bas vurdular ve karga ve gaylaldara yem oldular. Oli.ilerden tepeler yiikseldi ve baglardan min8-
reler dikildi.
Miviti, bir tiifenk darbesi ile, tiliirn yoluna girmig ve kavmin ileri gelenleri olan daHasan Han
521
HINDISTAN
lAlet alAmetti o serkeglerden CoEunun kiiylece, ok ve tiifenk darbesi ile, hayat gilnleri sona ermigti.
Ezciirnle Odeypfir vtlAyeti vilisi (42O1 ve on iki bin atll sdhibl R&veI Odi Sing Bdgeri; dcirt bln ath s[hibi RAy Qenderb6n eOhan; adh bin atlt sAhibi mezkOr Saliihaddin'in oElu Qendiri hekimi P0pet RAv; Minikgend Ethen ve dtirt bin atlt sehibt Dilpet Rdv; C'enS0 ve Kerm.Stng; iig bi:n atlr sahibl RAv DsrkOsi ve her biri bir (324 b) cemiatin biiyiiEr4 Sevket ve saltanat sehibi bir tAifenin baSbu$r olan diler bir gurup cehennem yolunu tuthrlar. Bu gamur di.inyasmdan derk-i esfele giigttiler. Muharebe ye rintn yolu, yolda dlmti5 yarahlardan, cehennem gibi doldu. Derk-l esfel, cehennem mdlikine ean vermi5 miinafiklarl,a meml0 oldu. lsl6'm askeri hangl tarafa sefirGe, her adrmda bir hodkAmt itlii bulurdu- $iihretli ordu bunun akabinde her ne kadar giiC ederse, muhte$em bir Sahsm ylpranmrs viiordundan hAli bir yer bul,amazth. Butita hindular, eahib-r fil gibl tiifcnk tapr itc zir vo eclil olmullardr. Ccrcdlcrden, hor birinden. kan gcpmcci aLEn deflar zuh0ra gcldi. $cvlcctli rahn oklannrn korkurundan rahra vc dallarda domuzlor . (voya bahadrdar) kagrgryorlar&.
("Arkalannr diinerek, firar ettiler rre AllAIun emti, takdir edildipi gibi, zuhilr etti"). Bilen ve isiten Allaha hamdederiz. Yardrm ancak aziz ve lwkim olan Allahtandrr. Doknz yiiz ofirz iig senesi Cemaziyel6hrr alnnrn
yirmi
besinde yazildr".
Bu fetihten sonra ftEracla Gdzi yaal&. Fetihnimede hr[ramn altrna su ruba'yi yazdrm: 522
gyl0u rrzr) - tz LIim ulnrnda 961& av6rc oldum, hifirlcr ilc e3t
(E
EKhr tt26
hcp
garprttrmi kcndimi gehit .ctmcfc azmormigtim; (125 a) Tannya gtkiir lci, gezi oldum-
$eyh Zeyn, bru fethe, (9&3) tarihini diiEiirms. di Kebil'den gelen adamlar vasrtasr ile, Mir Gis0 da bu sitzfi tarih diigiirerek, nir ruba'i yaap giindermigti. Tevartit vdki olmugtur. tster $eyh Trryn ve hter Mir Gis0'nun ruba'ilerinden olsun, bulduklan taf,ih Cok iyi olduEu lgin, aym sdz alurdr. Yine bir defa DibdtpOr fethinde $eyh 7*yn tarih diisi,irmiistii. Mir Gis0 da aym siiuU diigiirmiigti,i.
Dtisman ma$l0p ettikten sonra, vura-vura (42L1 tAkip ettik. IG:firin dAiresinden bizim ordugdha iki kib0h kadar vardr. Ordugihrna gittik v9 lduhammedi, Abdtilaziz, Ali Han ve difer bdzrlan kAfiri arkasrndan tAkip lgin, gdnderildi. Fakat bir perga ihmfilkflrhk giisterildi. Bu igi bagkasma brrakmayarak, kendim gitnem l6zrmdr. KAfirlerin ddireslnden bir kttu{rh kadar ilerilemigtim; fakat vakit geS olduEu igin, diiniip, VaH zamaru ordugdha geldim. O kadar Wursuzluk ehnig olan Muhammed $erif Miineceim derhfll tebrik iCin geldi. Afzrma geleni s68up saylp, iClmi bogalttrm. Vdkra kdfir ufrursuz, kendinl fevkalAde befenir ve gok serkeg bir adamdr; fakat eski hianetleri vardr. Bir tek thsan edip, benim (325 b) memleketimi terkedip gitmesine izin verildi. Ertesi giin de ayru yerde kaldft. Muhammed AII Ceng€eng, $eyh G0ren ve Abdiilmelik Kurgr, biiyiik bir ktrvrret ile, MiyAn-D0-.4.b'da isyan dip, 523
HINDISTAN
K0l'ii alatak, KiCik Ali'yt esir etmig olan llyas
Han'rn iizerine giinderildi. 'Bunlar gidince, dtgman rnrrugmadan, her tarafa dafirhr. Ben Agra'ya geldikten birkag gtin sonra, kendisini ele gegirip' g'etirdiler. Diridiri derisini ytizdiirdi'irn. OrdugAhm iiniinde bir tepe vardr ve muharebe bu tepenirt riniinde cereyan etti. Bu tepenin iizerinde, kifirle-
rin
basrndan
bir minire yapilmastnt emrettim.
Bu yurttan kalkrp, iki defa konakladtktan son' ra, Biydne'ye geldik. Biy6ne'ye, hatti Elvdr ve Mivdt'a kadar, yerde yatan kAfir ve miirtedlerin cesedleri sayrsrzdt. Gidip, BiyAne'yi gezdim. OrdugAha gelip, tiirk ve hind emirlerini gafrrarak, bu kifirin vildyeti iizerine yiiriiirnek hususunda, istiS6re edildi. Fakat yollarda suyun adrlr ve srcakltftn goktu[u yiiziinden, bu seferden vaz geSildi.
Miv0t vildyeti Dehli'nin yaktnrndadrr ve tak' riben iig - diirt ki.ir0r kadar hAsrlitr vardtr. Hasan Han Mivdti'nin babalarr, yi.iz - iki yiiz seneye yakrn bir miiddetten beri, Miv0t'r miistakillen idare
edegelmiglerdir; Dehli sultanlartna (326 a) bir par' ga itaat (422) ederlermis. Hind sultanlart, ya kendi vilAyetlerinin genislifiinden, ya imkdnlartntn darIt[rndan ve yahut Mivdt vil0yetinin daEltk. olmasrndan, bu vildyetin zaptr pesine diiSmeden, bu kadar itaati kafi gd,rerek, viliiyeti onlarm elinde btrakmrslar. Biz de, Hindistan'rn fethinden sonra, eski sultanlartn diist0ru ile, Hasan Han'rn itibannt saymakta devam ettik. Fakat o, hak tantmaz kAfir ve miilhid, bizim liituf ve in6yetimize bakmayarak, terbiye ve itibar giistermemize giikretmeden, zikre524
e3t
(B EKIM tt26
* z7 EYLOL
t527)
dildigi gibi, bi.itiin fitnelerin bagr ve biitiin kdtiili.ik-
lerin sebebi idi. Bu sefer tamamlanrnca, Mivit'r zaptetmek iqin, hareket ettik. Diirt defa konakladrktan sonra, Mivit'rn merkezi olan Elvdr kurganrndan alb ktir0h mesafede bulunan MAnesni suyunun sdhiline indik. Hasan Han'dan iincr, onun babalarr Tictre'de otururlarmrg. Ben Hindistan'a yuriiyrip, Peh6r Han'r ma$l0p ederek, Ldhfir ve Dibdlp0r'u aldrfrm sene, benden korkusundan, ilerisini dtigi.inerek, bu kurganrn'tahkimi ile mesg0l olmus. Hasan Han'rn Kerm' gend adh m0teber bir adamr, o[lu Agra'da iken de gelmigti. Ollunun yanrndan Elvdr'dan (326 b) geIip, aman diledi. Abdiirrahman $rgavul, vaad fermanlarr ile, onunla birlikte, giinderildi. O gidip. Hasan Han'tn oElu NAher Han'r ahp geldi. Tekrar indyet gdsterilerek, birkag leklik pergene, tahsisat olarak, verildi. ' Husrev'in, muharebede iyi igler giirmtis olduEunu zannederek, tahsisabnr elli lek yaprp, Elvdr'a tdyin ettik. Tilihsizlifi yiiziinden, nazlanarak, kab0l etmedi. Sonra mdl0m oldu ki, iSi Qrn-Timur Sultan yapmtg imig. Miikdfat Sultan'a verilip, Miv6.t'rn fiayitahil olan Ticdrc Sehri ihsan edildi ve tahsisail elll leke grkanldr. Sengi muharebesinde sai kol pusucusu olan Terdike, diferlerine nisbetle, daha iyi idi; tahsisail on beg leke grkanlarak, kendisine Elvdr kurgant ihsan edildi. ElvAr kurgamnrn (423) hazineleri, igindekiler ile birlikte, Humayun'a verildi. O yurttan Receb ayrrun birinci Qarqamba gtinfi kalkrp, ElvAr'rn iki kiir0h mesafesine geldik. 525
TIINDISTAN 9lt
Gidip EIvfu kurgamnr gezdlm ve o gecela orada geglrerek, ertesl gtin ordugeha geldim. KAfir muharebesinden .bft az.6nce, zikri gegen btiytik ve kiiciik and verildipl zarnan, (327 a) bu fetihten 6onra teklif yaprlmayaca[n ve gitmek isteyen herkese miisaade verilece$l de siiylenmisti. Huma5run'un niikerlerinin ekserisi Bedahsan civanndakt halktan ldi. HiC biri$i bir yahut iki ay kadar si,lren bir sefere igtirdk etmig defildi. Mrrharebeden iirrce de takatsiz idiler. Eliiyle bir vaad yaprlmrg oldu$u ve l(Abil de boS kaldfit igin, Humayun'un I(ibil'e gitmesine mi,isaadeye karar verildi. Bu kararta Elvir'dan Per5embe gi.inii, Receb aylrun do}uzunda, hareket .edip, ddrt - beS kiir0h giderek, IWAnesni supnun sdhiline indik. , Mehdi Hoca'run da gok iztirabt vardr. Onun da Kabil'e gihnesine izin verildi. Biyine'nin grkdarhfir Dost ESik.ABa'ya verildi. Once Mehdi Hoca'ya EtAve verilmisti. Kutub Han EtAve'yi brrakrp kagrnca, Mehdi Hoca'run yerine, oraya oflu Cifer Hoca gdnderildi. Humaym'a izin verme yi,iziinden, iki - Uq giin bu nrrtta kalm&. Mi.i'min Ali Tavagr bu yrrttan, fetihnime ib, Kabil'e giinderildi. Fir0zp0r kayna$ ile K0tile'nin biiyiik giiliiniin t0rifi igitilmigti. Hem tlumaytrn'u tegJn, hem de bu yerleri gezmek igin, ordugilu burada btraktp, kzar giinii (327 b) hareket ettim. O giin. F.ir0zptr ile sryunun kaynaEmt seyredlp, mdcun yedik. Kay: na[rn sunrnun geldifi derede kenir gigekleri tamamen agrlmrgtr. Tdrif edildiEi kadar olmasa bile, hos bir yerdi. Bu derenin iQinde, suwn bir aa Benigge olan her yerinde, taSlan yontup, hatvz-r kebir 526
(E EKIM 1526
-
2? EYLUL
1521',
yapmalannr emrettim. (424) Geceyi o derede geii"ip, ertesi gi.in K0tite gtiliinii gezdim'- C
527
TTINDISTAN
rak glkmaktadrr. Etrafi tamarnen gayrrdr. Qok hoSx.rma gitti. Kaynafm iisttinde, yontulmug taglardan, sekiz krigeli bir hanu yapllmaslm emrettim. Kaynak yakasmda mdcun tesiri altrnda, Terdi Bey ii[ti("mAdemki bir yeri giizelle5nerek, durrnadan: tirdim, bir isim verilmesi lhzrmdrr") diye tek- Bey (425) ("Terdi rar ediyordu. Abdnllah: tarafrndan giizelleStirilen padigah kaynafr") demek li-
zlmdlr" dedi. Onun bu siizii gok giilmefe ve gakaya sebep oldu. Dost ESik-AEa, Biyflne'den gelip, bu kaynak bagrnda ntiildzrmet etti.
Buradan (928 b) tekrar gidip, Biy6.ne'yi gezdim. Oradan Sirki'ye gelerek, yapilmasr emredilen bahgenin yanmda iki giin kaldrm. Bahgeye itind ettikten sonra, Pergembe gtinii, seher vaktincle, Receb ayrnrn yirrni i.igiinde, Agra'ya geldim.
Zikredildifi gibi, diigmanlar bu kangrkhklarda Qendv6r ile Rdbiri'ye mutasarnf olmuglardr. Mu_ hammed Ali Ceng-Ceng, Terdi Bey Kog Bey, Abdiilmelik Kurgr ve Hiiseyin Han, deryahdniler ile birlikte, Qendvdr ile Rdbiri i.izerine gcinderildiler. Qendvdr'a yaklagmca, igerisinde bulunan Kutub
I{an'rn adamr, bunu haber alarak, kagrp gider; bunlar Qendv0r'r zaptettikten sonra, RAbiri,ye geg€r_ ler. Iliiseyin Han N0hini'nin atlamlarr kacebendde, bir az muharebe etmek niyeti ile, kargr gelirler. Bunlar: zorlayarak yetigince, kargr duramayarak, kagarlar. Htiseyin Han file binerek, birkag adamr ile birlikte, nehre girer ve Crin,da boBulur. Bu haberi duyunca, Kutub Han da Etdve'yi brrakrp, bir mikdar adamr ile, kagtr. EtAve ewelce Mehdi Hoca,ya vaad 528
gtt
(E EKIM t5z6
-
2? E','LuL t527,
edilmig oldufu igin, onun yerine EtAve'ye oilu C6fer Hoca grinderildi KAfir Seng0'nrn isyanmda, zikredildifi gibi, hindistanhlar ile afganlann CoEu bizden yiiz gevirerek, bttiin pergene ve vildyetlere mutasarnf oldular. Sultan Muhamme{ Dulday, Kan0e'u brrakrp gelmiS oldufu igin, (329 a) korku veya hicabrndan, Kan0c'a gitmepi kabul etmedi ve Kan0c'un 'otuz lekini Sihrind'in beg leki ile miib6dele etti. Kan0c Muhamrned Sultan Mirza'ya ihsan edilip, tah. sisatt otuz lek yapildt. Beddun'u Kastm Htseyin Sultan'a verip, Muhamrned Sultan Mirza ile birlikte, tilrk emillerinden Melik Kasrm Baba-Kaska, biiyiik ve kqgiik kardegleri ve mofullan ile birlikte, Ebiilmuhammed Neyzebfiz, Mlieyyed, babasr ile, Hii'scyin Han, deryahaniler ile brilikte ve Sultan Muhammed Dulday'rn nilkerleri ile; hind emirlerinden Ali Han Fermi.ili, Melikdld Kerer6.ni, (426) $eyh Muhammed $eyh Nikdri, Tatar Han Han-t Cihan-t da Muhammed Sultan Mirza'ya katrp, kdfir Seng6 karrgrkhirnda gelip, Lekn0r'u muhasara ederek zaptetmig olan Biben i2erine gonderildi. Bu ordu Ceng nehrinden gegtipi esnada, Biben bunu haber alarak, e$yasrnr brrakrp, kaqmrs. Asker arkastndan HayrAbid'a gidip, birkag giin kaldtktan sonra, ora'dan geri ddndfi.
Hazineler taksim edilmisti. Viliyetler ile pergeneleri taksim edinceye kadar, bu kAfir igi araya girdi. Kdfir muharebesinden kurtulunca, vildyet ve pergeneler taksim ,(329 b) edildi. YaEmur mevsimi yaklagtrfi igin, herkesin kendi pergenesine gidip, haarhk yaparak, yaimur mevsimi geqer-ge{mez 529
HINDISTAN
harckete haar olmalanna karar verildi. Bu esnada Humayun'un Dehli'ye gidip, orada hazinelerin bir kagrru h[kiimsiiz zaptettigi haberi geldi. Ondan hig bir zunan trbyle bir hareket beklemezdim. Bu bana gok altr geldi. A[r ihtarlar yazrp giinderdim. Pe$embe giinii, $6ban ayrmn on be$inde, Irak'a ilgi olarak gidip, oradan, Siileyman fiirkmen ila birlikte, geri ddnmtig olan Hdcegi Esed, Siileyman ile birlikte ve miinasip hediyeler ile $6hzAde Tahmasp'a ilgi gdnderildi. Terdi Bey H6ksir'r dervi5likten grkanp, sipahi yapmrgbm. Birkag sene mi,ildzemetten sonra, dendglik derdi tekrar uyanarak, miisaade istedi. Mtisaade verilip, ilgi olarak IGmran'a gdnderifdi. Gecen sene gidenler hakkmda bir tek krt'a siiylenmisti. Molla Ali Han'a hitaben yaalmrg bu krt'a kendisine, Terdi Bey vasrtasr ile, giinderildi. O krfa sudur: ' Ey, bu Hind diyanndan, onun eziyct ve clemini anlayrp, gidcnler; (330 a) Kebil'i vo onua hol havacrnr 6zlcyip, o andc ercalc Hind'dcn gittiniz. Hie olmazra, orada zcvk vc rafa, naz vc nimct girdiin0z vc bul. dunuz mu- Elhamdulilllah, biz hcniiz iilmcdik; vikra gok eziyot vc rontuz gam gcktilc3 (27) nelr tchliLod vc viicut eziycti aizden gecti*i gibl bizdcn de gegti.
Bu ramazam Hest-Behi$t bahgesinde geCirdik. Hcr teravih gusiil ile lrdrndr. On bir ya5lmdan beri iki ramazan bayramuu arka-arkaya btr yerde yapmamrgtrm. Gegen narnazan bayramr Agra'da bulundugum zamana tesadiif etmigti. Bu kaideye halet getirmemek igin, al/rn sonuncu Pazar giinii akqamr, bayram yapmak tlzere, Sikri'ye gidildi. Sikri'de ya530
etl
(E FXIM t516
- 2? EYL0L t527!pilan BaE-t Feth'in girn6l-i garbi tarafmdakl tag soffa haar olmugtu. O soffarun tieerinde ak gadrr lnrnrlup, orada bayram yapildr. Agra'dan trarcket etti[imiz .akgam, Mir Ali Kurgr, $ah Hasan'a, Tette'ye gdnderildi. tskanbile gok meyli vardr ve iste.. migti; iskambil gtinderildi. Paz,ar giini.i, Zilkdde aylrun beginde, hastalandrm; on yedi gtin siirdii. Cuma gtinti, aynt ayrn yirmi d
bir havuz kazmalarrnr emfettirn
D0lp0r'dan Bfui tarafina gidildi. Ertesi giin El6.ri'den hareket edip, Bdri ile Qenbel arasrndaki da$ gecerck, eenbel nehrini seyrettikten sonra, geri diindiik. Bu aradaki dafda abanoz afacr gtirdiik. Abanoz aiacrnrn beyaa da olurmus. Bu daEdakilerin ekserisi ak abanoz afaer idi. Btri'den grdip, Sikri'yi gezdikten sonra, Qargamba giinii, aytn yirmi dokuzunda, Agra'ya geldik. O giinlerde, $eyh Bayezid hal
HINDISTAN
beytimi beS yiiz ddrt vezinde takti ettim. Bu hususta bir risile tertip edildi. O gtin tekrar (331 a) hastalandrm ve bu dokuz giin devam etti. Pergembe gi.inii, Zilhicce aylnln yirmi dokuzunda, geanek igin, I(01 ve Senbel'e hareket eOitdi.
DOKUZ YUZ OI\JZ DORT SENEST VEKAYTI Muharrem ayrnrn birinci Cumartesi gilnii, K0l'e indik. Humayun, Dervig Ali ile Yusuf'u Senbel'de brrakmrstr. Nehirleri geqerek, Kutub SirvAni ile bir mikdar rdcalarr iyice maEl0p etmiSler. Birgok ada' mr iildiiriip, bir mikdar bag ve bir fil giindermis; Kfil'de iken, getirdiler. tki giin K0l'ii seyredip, $eyh Gfrren'in ricast iizerine, onun evine indik. Ziyaf'et eekip, hediyeler takdim etti. Oradan hareketle Ot-ruli (Etr0li)'ye indik. Qargamba gtinU, Ceng neh' rinden geqip, Senbet kiiylerinde konakladtk ve Per' gembe giinii Senbel'e indik. Senbel'de iki gijn gezdikten sonra, Cumartesi giini.i, seher vaktincle, geri
532
533
9r4 (27 EYL0L t57'7 -- I5 EYL0L
HINDISTAN V0cudumda utma gundon giinc kuwctlcrdyor; aktarq olunca. gliziimden uyku kairyor. Hcr ilciri da dcrdim ilc rabnrn gibidir: biri gittikcc aolahyor, diled azahyor. (429)
Ormartesi gii4ii, Safer ayuun yirmi sekizinde, hatalanm Fahr-i ,Cihan Begim ile Hatice Sultan Begtm geldiler. C'emi ile gidip, Sikenderibid'dan blr az yukanda miilezemet ettim. Paz.at giinii' UstAd Ali-Kuh biiyiik topla bir taS attt. V6kta tagt rzak gitti, fakat top parga parga oldu Bir pargasl halhn iizefine diistii ve bu ytizden, sekiz kisi iildt. Pazartesi gi.irnii, Rebii.ilernrel aytrun yedisinde, Sikri'ye gezrnek igin, gittim. Gijliin iginde yapilmaslru emrettifim sekiz kiiseli soffa tamamlanmt5tt. Ggmi ile crraya gidip, otak kurdurarak, m8cun yedik. Sikri gezintisinden sonra, Pazar gunii aksaml, Rebiiiiewel aytrun on diirdiinde' muharebe niyeti ite, Qendiri tarafina hareket edip, tig kiir0h kadar gittikten sonra, Celisir'e indik. Orada, askerin haarhklanru tamamlamast igin, iki giin kaldrktan sonra, Per5embe giinii hareket ederek, Envdr'a vard*. Envflr'dan gemiye binerek, QendvirJa g*ttk. Ora' dan konak konak ilerileyerek, Pazartesi giilrii, alnn yirmi sekizinde, Kenfu geqidine indik. Pergembe gunu, Rebiiilewel a]nmn ikisinde, nehirden ge{' tlm. Asker suyu geginceye kadar, diirt. beg gun (332 a) orada kaldrk. Bu birkag gtin, arka arkaya gerride mAcun yenildi. eenbel nehrinin bu nehre katlldrEt yer, Kendr gegidinden bir - iki ktir0h daha yuhandadrr. Cuma giinti, Cenbel nehrinde ge' mtye binlp, iki nehrin birlegtiEi yerden ge.gerek, or' dugf,ha geldilc
5v
1528)
V&lua $eyh Bayezld'den agrk bir muhdlefet giiriilmi.iyordu; fakat hareket ve ta\nrrlarlndan' mu' iat.t"t niyetinde oldu[u belli idi' Bu i9 icin' Mu' hammed Ali Ceng-Ceng'i askerden aytrarak' Ka' nOc'dan Muhammed Sultan Miua ve o civannda' ki; Kasrm Hiiseyin Sultan, Bih0b (Nih0b)- Sultan' Melik Kastm, Kirki (K0li), Ebiilmuhammed Neyze' baz, biiyi.ik ve ktigtik kardegleri ve defyahiniler ile
ni'ut.tu-veMinogihrHangibi,srrltanveemirleri
toplayrp, Servdr'daki muarrz afganlar iizerine hare ket etmek igin, giinderdik. Bunlar $eyh Bayezid'l .Ae saEuacat
n-tilric,eindik.CumartesigiiniiBazeyid,einildi. bin adam' Pazar giinii, ayrn cin dokuzunda, alb'yedi qrn-fimur Sultan lrrmandasrnda, kendimizden bir 535
HINDISTAT.I
az ileriye, Qencliri iZerine gonderilcli. Giden tlgar
beyleri - Baki Ming-Befii, Terdi Bey, Kog. Bey' a$tk Bekdrml, Molla Apak, Muhsin Dulday ve Hittdistan beylerinden - $eyh GCrren idi. Cuma giinii, aytn yirmi rliirdiinde, Kegve sihiline inildi. Kegve halktna vaadlerde bulunularak, Kegve Bedreddin'in ofluna verildi. Kegve oldukga giizel bir yerdir. Etrafrnda ki.iciik-ki.igiik tepeler vardr. Keeve'nin cenub-i Sarki cihetindeki daE arasrna bir bend yapmrSlar; bi.iyiik bir gitl olmus. Etrafr bes - altr kiir0h vardtr. Bu giil Kegve'nin i.ig taraftru kugatrr. $imdl-i garbi tarafinda kiiCiik bir gayrr vat'dtr ve 5ehrin kaptst bu taraftadrr. Gdliin iqinde iig - dtirt adam alabilecek kadar, kiigiik kaylklar vardtr. Halk, kagmak mecburiyctinde kaltrsa, bu kayrklara binip, (333 a) suyun igerisine agtlttrtrt6. Kegve'yc l
et4 (27 EYLOL t5z1 --
rt
EYLOL rtzo)
gann etraft yer yer, merkez, sai ve sol koUar arasrnda, taksim edildi. Ustid Ali-Kult ta$ atmak icin'
bahgede di.iz bir yeri segti. Top yerlegtirmek iqin, yer hazrrlamak iizere, gavuslar ile istihkdmq. lar tAyin edildi. Biitiin askere, kale zaptt igin, el. zem olan kalkan, merdiven ve niikeri kalkanlar hazrrlamalart emredildi. Qendiri' tince (333 b) Menddv padi$ahlanna iitmis. Sultan Nasreddin'in iiliimiinden sonra' hele Mendiv'da bulunan ofullarrndan Sultan Mahmtrd, Menddv'a ve o civara sAhip olur. Mutrammed $alt adh bir oflu da, eendiri'yi eline gegirerek, yardtm igint Sultan lskender'e miiracaat eder. Sultan tskender de, gok asker g
bir
oliir ve Ahmecl $ah adh kiiqiik bir oflu kahr. Sultan lbrahim, Ahmed $ah't uzaklaqttrtp, oraya kendi adamlartru koyar. RAnA hrnda, Muhammed $ah
Sengd, Ibrahim iizerine asker sevkederek, DCrlp0r'a geldi$i zaman, beyleri muhalefet ederler. O zaman Qendiri, Seng&'nrn eline gecer ve bu da onu Medini (I\[indni) RAv adh cok itibarh bir kifire verir. l$te o zaman Medini RAv, ddrt - beS bin kAfir ile birlikte, Qendiri kurganrnda (432) bulunuyordu. A'rAyiq Han'tn onun ile tanrqrkhir varmrs. Ardyis Han ile Seyh G0ren oraya gtinderilerek, in6.yet ve Sefkat siizleri siiylendi ve Qendiri yerine ona $ems6btd vaadedildi. Bir - iki itibarh adamr grktt. ltimat mt etmedi, yoksa kurganma mr gi.ivendi, bilmiyorum; sulh igi netice vermedi. Qendiri kurgarunt zorlamak niyeti ile, Sah giinii sabah, Cemaziyelewel ajrrnln alfisrnda, Behcet 537
HINDISTAN
Han harnrzundan hareket edip, kurgarun ya}uunda bulunan (334 a) ortadaki havuzun kenirma indik" O sabatr; yolda gelirken, Halife bir - iki mekhrp gBtirdi. Mektupta P0reb'e tAyin edllen askerin, hesaF srz hareket edip, muharebede maEl0p ol,arak, Lekn0'nr brralop, Kan0c'a gelmig olduklan yaahyordu. Halife'nin, bu yiizden fevkaltde mi.itereddit ve gok teldsh olduE'unu gdrdiirn ve: "Tereddtit rre yersizdir; Tannnm takdirinden baslra, bir telAs gey olamqf. Midemki bu i9 iiniirniizdedir, baska bir sey diisiirimemek ldzrmdrr; yann kaleye hticum edece$iz ve ondan sonra ne zuhfir edecefini giir0riiz" dedim. Di.iSman lse, erki tahkim etmig; fakat drs kurganda thtiyaten bir - iki kisi bulunuyormus. O ak$am bizim asker her taraftan d6 kurgana gfttr. Diigmarun orada bir az adamr vardt; hakiki bir muharebe bile yapmadal, kagrp erke gekildiler. Qargamba Bunii, Cemdziyelewel ayrrun yedisinde, askerin silihlanarak, yerlerine gidip, muharebe haztrhklan yapmast ve ben nakkAre ve bay' rak ile harekete gegince, herkesin bulundufu yer' den taarruza geemesi emredildi. Muharebe lozrgm' ea, nakktre ve bayrafr brraktp, kendim Usted AU' Kuh'nrn tas atmasrnr giirmefie gittim. Ug - ditrt tag attr. BulunduBu yer yamagsu ve kale bendi (334 b) gok miistahkem ve tamamen ta$tan oldufiu igin, te'sir etmedi. Zikredildifii gibi, Qendiri'nin erki daf, iizerinde bulunmaktadrr. Bir tarafinda, su te'mlni igin, iki yanr duvarh bir yol yapm$lar; bunun duvarlan dafdan asaErdrr. Bizim zorlayacafirmu (433] yer burasr idi. Merkezin saf vc sol kollan ile hassa alayrna burasr isabet etmistl. Daha ztrdde buradan 538
gta
- 15 EYLoL zorladrlar. Kdfirlerin yukandan attrklan tag ve ate' se aldrrmadrlar. Nihiyet Sdhun Yiiz-B€Ei dtg kurgarun duvarr ile su yolu duvarlanrun birleStiEi yerden brmandr. Daha iki - iig yerden yifitler trrmanarak, grktrlar. Su yolundaki kifiltsl kqgtverdiler' Fura$ zaptedildi. Yukandaki kurganda bu kadar hile rrunrsmadrlar; gabucak kagtrlar. Birgok adam hrmanarak, Wkandaki kurgana grktr. Krsa bir miiddet sonra' kifirlep, tamamen grplak bir hAlde' gelip rnrrusrnaEa basladrlar. Birgok askeri kovala' yarak, duvardan asa& uEurdular' Birkag adamr vunrp, Oldiirdiiier. Duvar iizerinden aceh uzaklasmalarrrun sebebi $u imis: rnaEl0p olacaklartnt kestirerek, kadtnlanm tamamen kesip, kendileri, iCin iiliimi.i gdze alarak, grptak hfllde, vuruSmaEa gelmigler. Nih6yet bizimkileri her taraftan zorlayarak, (335 a) duvar tizerinden kagrrdrlar. tkl - iig yiiz kdfir Medini Rdv'rn bulundufu yere gidi. Orada ekserisi blrbirini 6ldiirmiisler. $iiyle ki, birisi bir krhg almt5, diferleri, birer-bircr ve kendileri lsteyerek, boprnlannr vzat' mrslar. Ekserisi bu Sekilde cehenneme gitti. Tann' nrn inf,yeti ile. biiyle meshur bir kurgan, ba)ryak've nakkdre getirmeden ve ciddi muharebe bile etmeden, iki - US geride fethedildi. Qendiri'nln sim6l'l garbi tarafindaki daET run iistiinde, kdfirlerln ba$m' dan bir minAre yaprldr. Bu fetih lgln tarih dtistr' mtislerdi. Ben bunu siiyle baEladm: 127
EYL0L lt27
1528)
Bir m$ddct Qcndirl'nln bulundu[u ycr kifirlcr ilc &ldu vc harb.u derp rthen oldu. Oranrn Lalcrini barplc fct[ ettimi bunun tarihi oldu. 539
I.IINDISTAN
Qdndiri eiizel bir vildyettir. Etraf ve civarrnda epeyc.e akar suyu vardrr. Erki (434) daltn iizerindedir. tserisinde taStan iig biiytik havuz kazmrslab. Bir biiyiik havuz da, kurgantn zorlanarak altndtft su yolunda idi. ASaEt ve ytksek tabakarun evleri tarrnmen ta$tandrr. Biiyiiklerinin evlerini ihtimam ile yontulmw taStan yapmrglar; halkm evleri de tastan yaprlmrg, fakat hig yontulmuS deBildir. Qatt iirtiisii yerine, (335 b) diiz ve yassr taglar koymuS' lar. Kurgarunrn dniinde iiC btiyiik havuz vardlr. Etraf ve civartnda eski hdkimler bendler yaplp, havwlar meydana getirmislerdir. Yeri ytiksekte bulunup, BiWi denilen 've Qendiri'den iig ki.irOh mesafede olan ki.igiik bir nehri vardrr. Bitvi suJru, iyiliBi ve lwnti ile me5hurdur; gilzel bir nehirdir. Ortasrnda parga-parga kayalar bulunmaktadrr. Bunlar bina igin miisaittir. Qendiri, Agta'dan cenuba dofru' doksan kiirOh mesafededir. Qendiri'de Cediy (Cii'
dey)'in irtifdr yirmi beg derecededir. Ertesi Pergembe giinii, kurgantn yantndan kalkrp, Mell0 Han havuzunun kendrtna indik. Qendiri'nin fethinden sonra, kdfirlerin viliyeti olup, kifir
Saldhaddin'e 6it olan Ray-Sing, Bhilsan ve Sdrengp0r i.izerine yiiriimek niyeti ile, buraya gelmistik. Buralan zaptettikten sonra, Sengi iizerine, Qit0r'a yiiniinetekti. Etiiyle kangrk haberler altntnca, beyleri gafitrtp, istis6re ettikten sonra, bu fitneci ve Asilerin fitne ve fesadrru def'etrrrek igin, harekete gegmek daha m0nasip ve evli gtirtildii. Qendiri' Sultan N&sireddin'in torunu olup, zikri gegen Ahmed $ah'a verildi. Qendiri'den elli lek hassa miilkir aynhp, grkdarhfir Molla Apak'tn uhdesine verilerek, s40
st4
121
EYL0L
1527
-
15
EYL0L lt28)
o, iig bin tiirk ve hindistanlt ile, Ahmed $ah'a yar' drmct olarak, btraklldt. Ilu igleri h0llettilrten sonra' (336 a) Pazar gilnli' Cemaziyelewel aylnln on birinde, geri diinmek ni' ygti ile, Mell0 Han havuzundan kalkrp, Burhanp0r S,ry,rtt"tt sihiline irdik. Yeke Hoca ile Cafer Hoca, Kdlpi gemilerini Ken6'r gegidine. letirmeleri igin' ganOir den Yekgenbehi'y'e giinderildiler' (435) Cu' martesi gi.ini.i, ayrn yirmi diirdtinde, Ken&r geCidi' ne inilerek, askerin suyu gegmefe baglamalan en' redildi. O giinlerde tlgar gidenlerin, Kan0c'u da bt' rakarak, Rdbiri'ye geldikleri haberi ahndr' Sems6' bdd kurganrnl EbiiLlmuhammed Nepebdz kapatmrg; fakat kalabahk kuvvetler 89liP, kurgaru zorlayarak' zaptetmi$ler. Asker nehirden geginceye kadar, iig diirt giin, nehrin her iki taraftnda kalrndr. Nehirden gegtikten sonra' konaktan konafa KanCrc tarafina yiirilyilp, di.i5mandan haber almak igin, ka' zak yiEitleri ileriye giinderdik.Bunlar Kan0c'a iki tig konak kaldrfir zaman) Mir0f'un oflunun, dil yakalamak iein gidenlerin karaltrsrru giirerek, KanOc-' dan grktr$ haberini getirdiler. Bayezid ile Marfif, bizim haberimizi alarak, Geng'den gegip, I{anfic kargnrnda, Geng'in Sark taraftnda, gegidi tutmak
niyeti ile, oturmuglar. Pergembe
gtint, Cemaziyelihrr ayrnln
altrsrn-'
da, I(anfic'dan gegerek, Geng'in garp sdhiline inildi' Biziin yiEitler gidip, d0gmanrn (336 b) birkag ge' misini zorlayarak, ele gegirdiler. Yukandan ve agabiiyiik ve kiigulc otuz - ktrk gemi getirdiler'
ftdan,
541
HIN DISTAN
Mir
Muhamrned Cdlebdn, kiipr{i kurmak igln, milnasip bir yer segip, kiiprii levazrmrru hazrlamak
tizete, giinderildi. Ordunun indigi yerden blr kiirOh kadar aqafrda, bir yer segip geldi. lyi Cavqlar tAyin edildi. Kiipriintin yaprlaca$r yere yakm Or tgd AIi-Kult topu yerlegtirip, tas atmak iizere yer segerek, tag atmakla mesgtl oldu. Kbpriiniin baElanacapr yerden blr az agafirda, Mustafa R0mi darb' zenli arabalanru bir adaya gegirerek, adadan darh zen atrnaEa baqladt. Kdpriinifur yukan taraftnda siper yaptlmrgh; tiifenkenddzlar siper iizerinden isabetli afiSlar yapblar.
'
9t.
(2? EYL0L tt21
- tr EYIOL tlze)
tu; o ytizden ona Gazi ismi verilmisti. Bundan baska Ost$d Ali.Kuh btiyiikge bir top daha kurmustu. Bu top yalnrz bir tag attr; sonra hnldr. fiifenkend6zlar da btrgok adam ve ah ti.ifenkle vurdular. Kagan lsci ve yolculardan da birkag adamr ve birgok ab yere serdiler. Kitpriiyii kurma iSi tamamlanmaEa yakla' Stnca, Qargamba giinii, Cemaziyel8hrr ayrnrn on dolnrzunda, hareket edip, kiiprii iizerine geldik.
Afganlar, kiipriiniin kurulabilecefine ihtimdt
de iildii.
vermeyerek, alay ediyorlarmrs. Persembe giinfi k6p' rii hazrr oldu Yaya ve ldlr0rlulardan miirekkep kiiSiik bir takrmrn kargrya gegmesi iieerine, ehemmi' yetstz bir muharebe oldu. Cuma gunii merkezden hassa alaln ve merkezin sa$ kol ve dol kol yifitteri ve tiifenkenddzlan, yaya olarak, gegtiler. Afgan' Iann hepsi sild.hlanarak, filleri ile gelip, onlan zorladrlar ve bir mikdar sol kol adamtnr kaetrdilar. Merkez ve saf kol adamlart yerlerinde kahp, vurarak, (337 b) dtsmanr geri qevirdiler. Diisman adamlanndan ikisi, kalabahktan ayrilarak, hiicum etti. Birisini derhdl \mrup, ete gegirdiler; difierini, kendisi ve atr ile beraber, o kadar gok yerinden rnrdular ki' atr, gemi azrya alarak, geri ddnd[ ve kendi tAifesi arasrnda yere diiSti.i. O gun ydi - sekiz bag getirdilen Blr gok adarnlan ok ve tirfenk yarasr aldr. lkindi vaktt. geginceye kadar muharebe devam etti..
Kdprii ballamncaya kadar gegen bu birkaC giin iginde, OsGd AIi-Kuh Cok isabetli atrglar yaptr. tlk giint sektz taS, lkirici giinii on altr taS attr. UC - ddrt grrn bu gekilde tag ath. Bu taSlan Gazi topu lle abyordu. Bu, kOfir Seng& muharebesinde tag atan top-
Atrsam kdpriiyii gegenlerin hepsi (437) geri almdl Halbuki, adamlann hepsi o Cumartesi akSamr geCirilmis olsa idi, diismanrn ekserisinin ele ge' girilmesi ihtim8li vardr. Fakat hatra gu geldi: geC€n sene Sah giinii, nevr0z giinii, Senga lle muln-
Bir - lki defa Melik Kasrm Molul ve difier yiEitler, gemi ite nehri gegerek, pel( az olan adanilan ile iyi vurustular. Baba Sultan ve Dervig bir ak'sarn, on-on bes kadar adamla birlikte, cesiretle ve iyica hesap etmeyerek, nehri gemi ile (436) geStiler; fakat muharebe etmeden ve hig bir Sey yaf madan geri diintip, geldiler. Bu gegisleri igin, Cok azarlandrlar. Nihiyet Melik Kasrm galeydru gelerck, az adarnla di,igmanr vurup, onlan dAirelerine siirdii; fakat diismanlar .birgok adam ve bir fil ile harekete gecip, bunlan zorlayarak, kagrdilar. Cremiye binip, hareket edinceye kadar, (33? a) fil yetigerek, gemiyt batrrdr. Melik Kasrm bu muharebe-
542
543
-fifr
HINDISTAN
rebe etmek niyeti ile, Sikri'den hareket edip, Cumartesi gunii dtigmanr mafl0p etmiqtik. Bu sene Qargamba giinii, nevrfiz BUDt, bu di.igmanlara kargt rnuharebe etmek niyeti ile, hareket etmig bulunuyorduk. Pazar gunti diiqmana gdlip gelirsek, bu, garip vak'alartlan biri olacaktr. Bu yilzden adattrlar geeirilmedi. Onlar Cumartesi giinii muharebeye gelmediler ve uzakta, hazrbklt olarak, durdular. O giin arabalar geCirildi ve seher vaktinde askerin gegmesi emri verildi. Nakkire vaktinde, ileri karakoldan, diigmanrn kagrp gitmig olduffu haberi geldi. Qrn-Timur Sultan'a, askeri a-larak, dtigmanr tikip etmesi emri verildi. Muhammed Ali Ceng-Ceng, Hii-
Ali Halife, Muhib Ali Halife, K0ki Baba-Kagka, (338 a) Dost Muhammed Baba-Ka5ka,
samedclin
BAki Tasl<endi ve Veli Krzrl idaresinde olanlar thkipqi tiyin eclilcliler. Bunlar Sultan ile birlikte bulunup, onun entirlerine itaat edecelderdi- Siinnet vaktinrle ben de kiipriiyti gegtim. Develerin, bir az aqafirda bulunan gecitl.en gegirilmeleri' emredildi. O giin, Pazar giinti, Bengermdvu'dan bir kiiruh mesafede bulunan durgun su sAhiline inildi. Tnkip iein thyin edilmiS olanlar iyi yiiriimemisler; Bengermivu'ya inmiSler ve o giin ii$le vaktinde oradan hareket etmisler. Ertesi gtin, Bengerm0vu'nun
9t4 (27 EYL0L
1527
-
t5 EYLOL l52E)
aldtm, bilmiyorum, saf kulaSrm igitmez oldu; fakat birkag giln afrnr yoktu. Od'a bir - iki konak kala Qm-Timur Sultan'dan bir adam gelip, diigmanrn Se. rCr nehrinin ii'te tarafinda oturmakta oldufiunu bll. clirerek, yardrm istedi. Karaga kumandasrnda, mer. kezden bine yakrn yifiti yardrma ayrrdrk. Cumartesi gti.nii., Receb ayrnln (438) yedisinde. Od'dan iki - iig kiirOh daha yukarrda bulunan Geger ile Ser0'nun (338 b) birleStifi yere inildi. O giine kadar, tld kargtsrnda ve Ser&'nun citeki tarafinda, $eyh Bayezid bulunuyormug ve Sultan'a mektup gtindererek, miizakere etmekte imig. Sultan, onun
hiylesini bildirip, ri$e vaktinde Karaga'ya adam gtindererek, nehri gegmefe kar;ar verirler ve l(araS&, Sultan'a iltihak edince, derhdl sudan gegerler. Diigmantn elliye yakrn athsr ve iiq - dort fili varmrg; muharebe edemeden, kagarlar. Birkag adamrnr ele gegirerek, baglarrnr l<esip gonderdiler. Bihirb Sultan, Terdi Bey, Baba Qehre, Kog Bey ve Bdl
muglar. Oradan her tarafa akrncilar giinderilir.
Bdki $rgavul, birkag yifit ile, di,igmanrn arkasrndan gidip, dile ve halayrklarrna yetigerek, afganlarrn bir mikdarrnr getirdi. 545
IIINDISTAN
Ud ve civarrrun zapt ve raptl igin, orada birkag gtin kaLrndr. Od'dan yedi - sekiz kiit{lh yukan-' da olan Ser0 nehrinin sihili, avlanacak yer diye tArif edildiEi igin, Mir Muhammed C0lebdn oraya gilnderildi. O Geger suyu ile Ser0 sulunun geCidini (339 a) tetkik edip eeldi. Per$embe giinil, aytn on ikisinde, avlanmak niyeti ile, oraya hareket ettim.
DOKUZ YUZ OTIJZ BE$ SENEST
\IEr(An
Cuma giinii, Mulurrem ayrrun iigi.inde, (lendtri seferinden bir az ewel ve MiiltAn iSi igin Ca$rtmrg oldufium Askeri gelip, halvethinede miildzemet etti. Ertesi giin, Yunus Ali'nln yalonlanndan olan
mtiverrih Hand-Emir, Mevldni $ahnb Muamm6,l ve Mir tbrahim Ifununi (€9) bunlar uann bir - ile Herat'tan grkmiiddetten beri miilAzemet niyeti gelip, miil^dzemet ettiler. mr$ bulunuyorlardr Pazar gtinfi, ikindi vaktinde, ann beSinde, kitaplarda Gily0r geklinde yazrlmakta olan Gtiv&lyir'r gezrnek igin, C0n'dan. Begip, Agra kalesine gi, rerek, o iki - tiC giin zarfinda Kdbil'e gitmek isteyen Fahr-i Cihan Begim ile Hatice Sultan Begim'e iyl seyahat diledikten sonra, hareket ettim. Muhammed 7.aman lllirza, mtisaade isteyerek, Agra'da kaldl. O gece iig - ddrt kiir0h yol ytiriiyerek, bir eitl sahiline inip, uyuduk Namazt bir az erkence liilhp, hareket ettik. Gembir suyunun sthilinde yemek yedlt
v7
I{INDISTAN
glklntlsrnln ucu yekpare ktrmrzt yapl ta5t oldufiu igin, bu dapr dibine kadar kazmalannl ve eler bina yaprlabilecek kadar biiyiik ve yekpAre. bir tag gtkarsA, o ta$tan bir bina yapmalarlnr ve efier o kadar biivtik bir tas gtkmazsa, bundatr di.iz kalan meydanda yekp6re ta$tan bir havuz kaztlmastnt emretmigtim' Fakat bir bina yapabilecek kadar biiyiik bir tag gtkmamls. Emrim iizerine, taser Ust6d $ah Muhammed, yekpdre bir meydan olan bu taqrn iieerine, iistii kapah sekiz kdseli bir havuzun pldntnr haztrladt. Taggilarm sijr'atle bununla meqgul olmalarr emredildi. Bu havuzun yaprlmast emredilen yerih gimil tarafrnda, iginde hind kirazl, anbe, cimen ve di$er her qe$it aBag bulunan, bilyiik bir aEaghk vardr. Bu afaqlann arastnda bir havz-r kebir yaprlmas4l emretmiqtim. Bu tamamlanmak iizere idi. Bunun suyu o havuza gider. Bu havuzun gimdi-i garbi cihetinde, Sultan Iskender bir bend ve bendin lizerinde binalar yaptlrml$tlr. (440) Bendin yukart taraftnda yafmur mevsiminde su]ar toplanarak, biiyiik bir giil olur. Bu gijliin qark taraflart bahgeliktir. Gijliin bu (340 a) taraftnda da yekpAre ta$tan soffalar olrulmastnl ve garp taraftnda bir mescid yapllmastnr emrettim. Sah ve Qargamba giinleri, bu iSler yiiziinden. D0lp0r'da kahndr. Pergembe gunii hareketle, Qenbel nehrinden gegerek, oEle namazlnl nehir sehitinde krldrktan sonra, iki namaz arasnda Qenbet s6hilinden tekrar hareket edip, aksamla yats arasrnda KevAri gayrndan BeCiP, konakladtk. Ya[murlardan su yiikselmisti; atlar yiizdiiriildti ve kendlmiz gemi ile geCtik. Ertesi Cuma gnnii a$0re idi548
elr (ri EYL0L
t52E
t529) - 5 EYLOL
Oradan hareket edip, yolda bir kiiyde yemek yedik' ten sonra, yatsl vaktinde, Giiv1lyir'dan gimtle dopru bir kiir0h mesafede, gegen sene yapllrnasmt em' lettifiim garbafia gelip, indim. Ertesi giin, tjfleden sonra hareketle, Glivilydr'rn gim&l tepelerini gez' dikten sonra, gelip Giivdly6.r'rn RAca Mtn'Sing'in saraylnrn bitisik oldufu Hati-POl adh kaptstndan girerek, ikindi vaktinde, Rahimddd'rn ikamet ettiBi R6.ca Bikermdcit'in sarayrna gelip, indim. O gece, mehtip da bukulairrndan muztarip oldufum igin afyon aldrm. Ertesi giin afyon huna sebep oldu rnan gok iztirap verdi. Qok kustum. Humara bakmadan, MAn-Sing ile Bikermicit'in evlelinin hepsini gezip, seyrettim. (340 b) Pargaparca ve ahenksiz olmalarrna rafmen, garip binalardrr. Bu binalartn hepsi yontulmug tagtandtr, Bi.itiin rica binalanndarr Mdn-Sing'in binalarr daha iyi ve daha yi.iksektir. Min'Sing binastntn duvarrnrn
bir yant $ark taraftndadrr. Bu yantna, diierlerine
nisbetle, daha qok ihtimam gdstermiSler. Ytiksekli$i tahminen ktrk - elli kart ve hep yontulmos ta$tandlr. Yiizti kireg ile aEartrlmtgttr. Bdzr yerleri d6rt katbdrr. ASaEr iki katr gok karanhktrr; bir az @41\ aydrnltsr, bir miiddet oturduktan sonra, hliriyor. Bunlan mumla gezdik. Bu binanrn her yanrnda beS kiinbed ve kiinbedlerin aralartnda da, Hindistan tarztnda, diirder tarafh ktgiik kiinbedler vardrr. Bu biiyiik bes ktinbedi alttn kaplamalt bakr tabakalar ile tirtmiisler. Duvarlartn dlg ktsmt yesil giniler ile kaplan' m6ttr. YeSil gini ile etrafrna tamamen mw aEaC' lan resmetmi$ler. $ark tarafrndaki yanmm bur.. 549
HIN
DT
cunda Hafi-P0l vardrr. File h e t i, kaprya da p 0l derlen Bu kaprrun srlu$nda bir iit, iioe"tne de iki filet yapmrs,lar, tamamen fil gibidir; gok benzetmis' br. Bu yiizden Hafi-P0l derler (341a). Diirt kattt binamn, en agafr katrrun bu miicessem fil taraftna bakan bir penceresi vardtr. Buradan fil yaliundan giiriiniir. ust katr ise, zikredilen kiinbedlerdir. lkinci
katrnda oturma d6ireleri btrlunur. Bu dflireler de Sukurlardadrr. Bunlar, Hindistan tarztnda mi'ikellef ]rapilm$ olmakla beraber, bir az havastz yerlerdir. Mfln$ing'in oSlu Bikermd,cit'in binalart, kurganrn girnal tarafinda, ortada butunmaktadrr. Oghrnun binalan babasmrnkiler liadar deEildir. YapbEr bUyiik kiinbed gok karanltktrr ve ancak bir miiddet kaldrktan sonra, aydtnlrklagrr. Bu btiyiik kiinbed altrnda, ondan'bir az daha kiiciik, bir bina var' drr; buna lse, hig bir taraftan tgtk girmez. Bu biiyiik kiinbed tistiinde RahimdAd, bir az kiigtik bir ktiSk yapttrmtg ve kendisi Bikermdcit'in evlerinde yerlesmistir. Bu BikermAcit'in binalartndan, babasrmn binalanna giden bir yol yapmtglar; dt5artdan hiC bellt defildir ve igeriden de hic bir yer giiriinmez. Bezl yerlerinden aydrnlk girer; garip bir yoldur. Bu binalan gezdikten sonra' (M2l Rahimddd'rn yaptrdrBn medrese ile kurganrn c€nup tarafinda, biiyiik bir havwun kenannda, yine RahimdAd'm fptlrdl[{ bahEeyi gezdik ve geg vakit (341 b) ordu' nun indiEi cdrbaEa geldik. bu bahs€ye birgok cigek dikilrnisti. Parlak krrmra kenir bu bahgede pek Suktlt n ttt"nann keniri geftAli SiCeEi rengindedir; Giiv8lygt'm keniri ise, lop-lirrmul parlak renk550
9,9 (t5 eyloL ti28 -. j EYLOL t9z9)
STAN
tedir. Giiv6.lyAr'dan bir mikdar lsrmrzr kenir getirterek, Agra bahgelerinde diktirdim. Bu balrgenin .eenubunda biiyi.ik bir gdl vardrr. Yafimur mevsimi .sulan burada toplanrr. Bu giiliin garbrnda yiiksek bir puth6.ne vardrr. Sultan gemseddin lltubrug, bu puth0nenin yarunda, biiyiik bir cAmi yaptrrmrgtrr. Rrthdne Cok yiiksektir; kurganda bundan daha yiiksek bir bina yoktur. D0tp0r da$rndan, Giivilydr kurgam ile bu puthdne gtyet iyi gciri.iniir. Bu puthdne taglanrun hepsini bu biiyiik giilden kazrp getirdiklerini sdylerler. Bu bahCede afagtan bir k
Ertesi giin iifileyin, G0vdlydr'rn daha g6ri.ilmernig olan yerlerini gezmek nifeti ile, grkarak, MdnSing'in kurgan hdricindeki Bddelger adh binasnr gezip, Hati-Pfil kapnrndan girip, Urv6, denilen yere gittik. Bu Urvd denilen yer, kurgarun garp tarafinda bulunan bir v&didir. Her ne kadar bu ova, dafi ,iizerinde yaprlan duvar bendinin drgrnda ise de,. bunun methalinde de iki sra yiiksek duvarlar yapmrsIar. Duvarlann yiiksekliEi otuz - liurk kan kadar vardrr. lg duvar bir az daha uzundur. (3€ a) Er .duvar, ovatun her iki tarafindaki kurgan duvan ile birlegttrilmigtir. Bu duvann ortasrnda ve kendinden bir parga algak bir duvar daha gevirmigler. Bu duvar bagtan baga yaprlmrg defildir. Bunu, zuya istlkamet vermek igin yapmrglar. Bu duvarrn iginde, sr (443) almak igin, vayn yapmrslar; on.-on bes basamak ile zuya vanhr. Bu biiyiik duvann vayn[ duvara g*an kaprsrrun tistiinde, Sultan $emseddin 55r
e3, (t5 EYLOL l52o _ j EYLOL ti29)
HINDISTAN
lltutmrg'tn adtru bir taga kazmrglar. Tarihi
63O
(1232/1233) dur. Bu dr$ duvartn alttnda, kurgan drgmda, biiyiik bir giil vardtr. Anlastlan suyu eksilir bir gitl deiildir. Bunun sup mecrdya akar. Bu Urv6'nrn iqinde daha iki biiyiik giil vardtr. Kurgan halkr bu gtillerin suyunu difer sulara tercih eder. Urv6'run tie tarafi yekpAre bir dafdtr. Tagrmn rengi Biydne taglart kadar ktrmtzr olmayrp, onlar' dan bir az daha renksizdir. Etrafindaki yekpdre kayalan kazrp, btiytik ve kiigiik putlar oymuglardtr. Cenup tarafrnda biiyiik bir put vardtr ki, yiiksekli[i tahminen yirmi karr kadardrr. Bu putlann hepsi
grplaktrr, avret yerleri dahi iirtiisiizd0r; giiriiniir. Urv6'ntn iqindeki (342b) iki biiyiik gtiliin etrafinda yirmi - yirmi beg kuyu kazmtglar; bu kuyulardan su gekip, bahgrvanltk yaparak, 9i9ek ve afaglar yetistirmisler. Urvd fena defiil, giizel bir yerdir. Kusuru, etrafindaki putlardrr. Putlann tahribini emrettim. Urvi'dan tekrar kurgana gtktp, kdfirler zamarundan beri kapah duran Sultan-Pfrl'u gezdikten sonra, akgam Rahimdid'tn yapttrdt$ baheeye gel' dim ve geceyi o bahgede gecirdim. Sah giinii, ayln on dcirdiinde, Rdnd Sengd'ntn, annesi Pedmdveti ile birlikte, Retenb0r kalesinde bulunan Bikermdcit adh ikinci oflundan adamlar geldi. Gtivdlydr't gezmele gitmeden iince, Bikermi' cit'in Es0k adh gok itibarh hindusu tarafindan adamlar gelip, kulluk ve hianetlerini takdim ederek, yetmiS leklik tahsisat verilmek 5artr ile, Retenbfir'u teslim etmefe haar oldufiunu bildirmisti. Arza (444) ettifi gibi p""g"neler ihsah edip, adamlanna izin verdik. Gtivdlyfu'a gezmeBe gidildifl igin' 552
adamlanna, GtivAlydr'da gdriigmek i.izere, zaman
tt.
yin ettik. TAyin edilen vakitten birkag gtin gecik. tiler.
Bu EsOk Hindu, BikermAcit'in annesi pedm&. veti'nin yalqn akrabas (343 a) oluyormug. O, bu
keyfiyeti anne ile oiula da aEmrg; onlar da bu Es0k ile birlikte, sadakat ve hizmetkArh[r kab0l €tmigler. Sengd, Sultan Mahmud'u maEl0'p edip, eline geSirdifi zaman, tdc-r kiildh ile altrn kemerini ahp, Sultan Mahmud'u serbest buakmrgtr. O tAc-r ktildtr ile alhn kemer Bikermd.cit'te imig. Babasr yerine rdnd olarak, hala qit0r'u elinde tutan biiyiik kardegi Retensi, €c-r kiilah ile altrn kemeri kiieiik kardeginden istedifi halde, bu vermiyonnu$. Bu gelen adarnlar vasrtasr ile tAc-r kirlah ile altrn kemeri bana verecefine siiz vermig ve Retenb0r'a kargrhk olarak, Biy6ne'yi istemig. Onlarr Biyine sciztinden vazgegirerek, Retenb0r'a kargrhk olarak, $emsibdd't vaadettik. Aynr giin bu gelen adamlara, hilaUar giydirilerek, dokuz etin zarfrnda BiyAne'ye gelmek iizere, izin verildi. Bu bahgeden hareket edip, Glivdlydr'rn puthAnelerini gezdik. PuthAnelerin bdzrlan iki ve baaIarr da iiC kath idi. Katlan bir az algak ve eski tarz. da; etrafrnda tagtan heykeller kazmrglardr. BAa puthdnelerde, medreselerde oldufiu gibi, sofasrnda biiviik ve ytiksek kiinbedler ve medrese hiicrelerine benzer, hiicreler vardr. Her hiicrenin iistiinde, yontulmug taqtan, pek gok kiinbedler yapmrglar. Agafr (343 b) hiicrelerinde tagtan heykeller yontmuglar. Bu binalan gezdikten ve GiivAly6.r'tn garp tarafindaki kaprsrndan grklp, kurgantn cenup tarafindan s53
TIINDISTAN
diinerek, orastnr da gcirdiikten sonra, Hati-ml'Un riniinde Rahimdid'rn yaptrrdrf,r garba[a geldim. RAhimdid ziyafetini bu garbaida hazrrlamtstt. Gtizel yemelderi ikrd.mrndan sonl'a, cok hediyeler takdim etti. Maldan ve nakidden diirt lek (445\ hediye verdi. Bu garbagdan hareketle, Beg vakit kendi bahgeme geldim. Qarpamba gi,int, ayln on besinde, Gtvdly6Cm cen0b-i garki tarafinda ve ondan altl kiir0h mesafede bulunan gaElayant gdrmele gittim. Biz bir az geg hareket etmigiz; gaElayana tiEle vaktinden az sonra vardrk. On beS-on alh kadem (urgam$) kadar yi,iksek bir kayadan, bir deEirmen lgletebilecek kadar su, gariltrst ile diiger. Bu su, diisttigii yerden bir az aqafirda, biiyiik bir 96l viicuda getirmig. eaglayana gelmeden iince, bu su yekpflre bir kayanrn
iizerinden akmaktadrr. Sunrn yataEt, yekpire bir tagtrr. Muhtelif yerlerden diikiiLlerek, giil olmughr. Bu su]qln kendrlarma, oturulacak kadar, yekpdre parca-parea taslar diismiig. Fakat bu su ddimi de' Eilmis. Qaflayanrn yukanstna oturarak, mdcun ye' dik. Suyun bagladrfr noktaya kadar yukanstna gi' dip, bunlan gezdikten sonra, ddniip bir tepe iizerinde, bir miiddet oturduk; sdzendeler saz galdilar ve hdnendeler (344 a) bir geyler okudular. Hindlilerin t i n d 0 dedikleri abanoz aiact giirmeyenlere gOs' terildi. Oradan diiniip, daBdan inerek, akgamla yats arasmda hareket ettik. tkinci pasa doBru, bir yere gelip, uyuduk. Giiniin ilk peheri oldufu zaman, Car' baEa geldik.
Cuma gtinti, aJnn on yedisinde, SalAhaddin'in k6ru ve kiiyiin yukan
doBduE'u S0hcene denilen 554
9Jt il' EYL0L
t528
- 5 EYL0L
r52e)
tarafrnda daf arastndaki vidideki limon ve seddfel bahgelerini gezdikten sonra, ilk peherde gelip, sarbaEa indim.
Pazar gfinii, ann on dokuzunda, tan afiarmadan bir az iince, garbaEdan hareket edip, KevAri suyunu gegerek, yemek yedik ve ii$leyin oradan kalhp, giine$ batarken, Qenbel suyundan gegmek sureti ile, ak5am ile yatsr arastnda, D0lp0r kurgantna girdik. Ebiirlfeth'in yaptrrmrg oldufu hamamt meg'ale ile gezdikten sonra, oradan hareket edip, yeni earbaftn yaptldtEt yere, bend bastna gelip indik. Ertesi giin, yaprlmasrnt emrettifim yerleri dolagtrm. Yekp&re taStan yaptlmast emredilen iistii kapah havuzun igini bir defa bile tamamen almamrslardr. Taggrlart go[altarak, (446) su doldurup ufkiligi tayin edebilmek igin, bir defa havwun igini tamamen oymalanru emrettim. Ikindiden sonra, harnrzun igini bir defa tamamen aldrlar. Su doldurmalannr emrettim; (344 b) etrafint su ile cileerek, di.izeltmekle mesgfil oldular. Bir de bir abdesthine yaprlmasrm ve diigemesinin ve igindeki kiigtik havuzunun da yekp6,re tagtan kaztlmastnt emrettim. Pazartesi giimii mAcun sohbeti yaprldr. Salt gtinii de orada kaldrm. Qargamba gecesi, iftar yaprlarak, bir $eyler yedikten sonra, Srkri'ye gitmek niyeti lle, hareket edildi. lkinci peherc doEru bir yere inip, uyuduk. Kulafrm, gdlibd sofufiun tesiri ile, o gece fevkalAde qok afndr; uJnryamadtm. Tan aiarrrken, oradan hareketle, ilk peherde, Sikri'de yaprlan bahgeye inildi. Bahgenin duvart ve kuyrnun yaprlan arzu edildiEi gibi olmadt$ndan, galtsanlar tehdit edildi ve cezalandrnldrlar. Sikri'den ikindt ile aksam ara$ irareket edip, Medhdk0r'den gege555
TIINDISTAN'
nek,
bir yere inip, uy-rrduk. Oradan ilk
pehere doio ru Agra'ya'gelip, bAzr igleri yiiztinden, Fahr-i Cihan Begim ile birlikte gidememig olan Hatice Sul. tan Eleginr'i kalede ziyaret ettikten sonra, C0n'u gegip, Hegt-Behigt bahgesine geldim.
Cumartesi giinti, Safer alnrun tigiinde, T0te'den gegip, mahallelerin kenarmda, nehir sdhiline inmig olan biiyiik halalanmdan tig begimi: Giiher$ad Begim, Beditilcemdl Begim, Ak Begim ve kii. giik begimlerden: Haru8de Begim; Sultan Mes,ud Mirza'mn kur Sultan-Baht Begim'in krzr ve yenge Qiqem'in, ydni Zeyneb Sultan Begim'in torununu, (345 a) ikindi ile akgam arasrnda gidip, gdrdiim. Oradan gemi ile diindiim. Pazartesi giinti, Safer aylrun beginde, Bikerm6cit'in ilk ve sonraki ilqileri ile bihreli hindulardan eski emekdir Dive (Dirure) oflu H&.m0si, (M0si), Retenb0r'u (4471 teslim ve t6bilifi kabCrl ve kendi us0l ve tarzrnca ahd ve gart yapmasr igin, oraya gcinderildi. Bizim bu giden adamrmrz bunlan kendi gtizii ile gtiri.ip, kanaat getirdikten sonra, drinecekti. E[er o verdifi srizti tuttufiu ve Tann rast getirclifii takdirde, ben de onu babasrrun yerine r A n i tdnn edip, eit0r tahtrna oturtacaErmr vaadettim. O giinlerde, tskender ile lbrahim'in Dehli ile Agra'daki hazineleri tiikendi. Askerin teslihdtr, top ve tiifenkgilerin barut ve ul0feleri igin, pergembe gi.ini.i, Safer alnrun sekizinde, btitiin tahsisatr olanlardan yiizde otuzunun divana verilerek, bunun bu yolda sarf ve harcedilmesi emredildi. Cumaqtesi giinii, alnn onunda, Sultan Muhammed BahSl'nln, bir defa Horasan ahalisine vaad 556
93i
(
15 EYLOL 1528
-
fl
s EI'L0L rszgt
fermanlan gtitiirmiig olan, $ah Kastm ardh piyddesi tekrar Herat'a giinderildi. Giitiirdtifii fermanlar gu ma'alde idi: Hindistan'tn gark ve garp (345 b) tarafrndaki diigman ve kdfirler, Tanrr indyeti ile, bertaraf edildi. Bu yaz, Tann nasip ederse, ne ya. prp muhakkak oraya gelecepiz. Ahmed Afgdr'a - kenanna kenda bir ferman grinderildi. Fermantn di elimle yazarak; Ferid0n Kobuzi'yi istedim. O giin iifleyin civa yemefe bagladrm. Qar5a.mba giinii, ayrn yirmi birinde, hindistanh bir yaya Kdmran ile Ho. ca Dost Hivend'in arz-t hd,llerini getirdi. Hoca Dost H3,verid, Zilhicce ayrnln onunda Kdbil'e gelip, Humayun'un yanina gitmek iizere, yola grkmrgmrg. H0biydn'da K6.mran'rn adamr gelip: "Hoca gelsinler ve ne gibi ferman varsa, bildirsinler; sdylenecek srizleri giiriiSt0kten sonra, gitsinler" der. K6mran Zilhicce ayrnrn on yedisinde, Kdbil'e gelrnig. Hoca ile konugtuktan sonra, aynr a)nn yirmi sekizinde, onu Kal'q-i 7.af.er'e gdnderir.
Bu gelen arz-r hallerde iyi habirler vardr. gahzdde Tahm6sp, ozbeklerin def i igin, hareket edip, ozbek, Renig'i (448) Damgan'da mafl0p ederek, adamlarrnr krhgtan gegirir. Ubeyd Han, kzrlbaglhrtn hareketini kat'i surette iifrenince, Herat civanndan kalkrp, Merv'e giderek, Semerkand ve o civardaki sultanlarr Menr'e d0vet eder. Maveratinnehir'deki sultanlarrn hepsi Mery'e yardrma (346 a) giderler. Humapn'un, Yddigdr Tagayi'nin krzrndan bir oflu olmug; Ktmran da Kdbilde evleniyormu$; amcasl Sultan Ali Mirza'run krzrnr ahyormug. Bu haberleri de bu yaya getirdi. 557
TIINDISTAN
O gtin Seyid Dekni $irdzi Cibeger'e hil'at giydirilerek, ihsaniarda bulunulup, igme suyu kuntsu' nu, bildi[i gibi, tamamlamast emredildi. Cuma glinii, ayrn yirmi i.ic0nde, viicudumda bir hardret pey' dA oldu. O dcrecede ltl, cuma narnazlnl mescidde iztirapla ddeyebildinr. O[le namazl ihtiyattnt kiitfiphdnemde, bir miiddet sonra, zahmetle ktlabildim. Hardret di.istii. Pazar gunii yeniden ates geldi ve bir az titredim. Sah gi.inii gecesi, Safer aylnln yirmi yedisinde, Hoca Ubeydtrllah hazretlerinin Vdkdr'ye ris0lesini nazma gevirmek hattrtma getdi. Hazretin mhuna iltica edip, grjnliirnden: "E[er bu mannitekim Kastd'e'i z0me, o harzetin makbOlii olur kendisi felc olup, Uiirde sdhibinin kasidesi makb0l ve ben de bu hastahastahfrndan kurtulmu5tu hktan kurtulursatn, bu, naanlmln kab0l olundufrr' cliyc diisiindiim. Bu niyetle, na bir delil olur" remel-i rniiseddesin darb ve ar0zu mahbfin, bdzan ebter ve bAzan mahb0n ve mahz0f olan (346 b) vez' ki, Mevldna Abdurrahman Cimi'nin Stfib' ninde ho'sl da bu vezincledir risilenin nazmrna ba5la- tertip ettim. Bililtizam her rhm ve o ge€e on i.ig beyit gtin on beyitten daha az tertip edilmezdi. Gdlibd bir giin ara verildi. Gegen sene de bir defa kiyle bir hastahk gelmis ve en az bir ay veya krrk giin de' vam etmisti. Tann in6yeti ve hazretin himmeti ile' Pergembe giinii, aytn yirml dokuzunda, bir az hafiflecli; sonm bu hastahktan kurtuldum. Cumartesi gihi.i, Rebiiilewel (449, a]nnrn sekizinde, rlsAlenin nazmr tamamlandr. Rir giin elli iki beyit yaztldt. Qar.samba giinii, ayrn yirmi sekizinde' etraf ve "Tanrl nasip ederSe, yaktn civardaki askerlet'e:
-
s58
s35
(t' EYL0L
t528
-
t EYL0L
l52e)
bir zamanda sefere grkacafu; asker, haztrlanarak,
diye fermanlar giinderildi' Pazat' gabuk gelsin" giinii, Rebii.ilewel ayrnrn doktzunda, Beg Muhammed Talikgr geldi. Gecen sene' Muharrnm aylnln sonunda, Humahun'a hil'at ve at giit0tmiistii' Pazartesi giinti, ayrn onunda, Bikkine Veys l-Agari ve Humalrun'un Beyan $eyh adh bir niikeri Huma1run'un yanmdan geldiler. Bikkine, Humayun'urt oBlunun mtijdesine gelmig; adrm El-Aman koymuslar. $eyh Ebtilvecd, doE'umuna (347 a) tarihini siiylemig. Beyan Seyh, Bikkine'den epeyce sonra, yola grkmtg, Cuma gunil Safer ayinrn dokuzunda, Kigm'= in dibinde, Dfigenbe (Sah) denilen yerde Humalrun'dan ayrilmrs; Salr (D0senbe) giinii, Rebiiilerrvel aytnrn onunda, Agra'ya geldi. Qabuk geldi' Gene bir defa bu Beyan $eyh, Kal'a-i Zafer'den Kandahar'a on bir girnde varmr5il. $6hzide'nin geldifi ve iizbeklerin maEl0p oldul lan haberini bu Beyan seyh getirdi. Tafsildtt $udur: $6hzdde Tahmdsp lrak'tan, krrk bin adam ile, r0m us0lii tiifenk ve arabalar tanzim edip, si.it"atle gelir. Bistam ve Damgan'da Ozbek ReniS'i maElfip edip, adamlartru keser ve sirr'atle geqer' Kepek-
Binin ofilu Kanber Ali'yi de kurlbaglar maEl0p eder. Az bir kuwetle Ubeyd Han'tn yiuuna gelir'
Ubeyd Han, Herat civartnda kalmak imkdnrnt bulamalzarak, btiti.ln Belh, Hisar, Semerkand ve Taskend'deki han ve sultanlara acele adam yollaytp' kendisi merv'e gelir. Derhdl toplantrlar' Ta$kend'Siiytfureiik H4n'tn ikinci oflu Barak (Bat'an) den Semerkand ve MeyAn-K6l'den - Kiictim Sultan: Han, Eb0 Sait Sultan, Pulad Sultan, (347 b) Cini559
..
err (ri EYL0L 1528 - 5 EYLSL
rIlNDlSr.rrr
Beg Sultan, oiullarr (450) ile birlikte; Hisar'dan Hamza Sultan ile Mehdi Sultan ve btitfin sultan-lar derh6.l gelip, Merv'de Ubeyd Han'a iltihak ederler; yin beg bin adam toplantr. Bunlarm casusu
(tilcisi), $filuAde'nin Ubeyd Han'tn Herat civartnda az bir askerle oturmakta olduiunu diigfinerek, krrk bin adamla siir'atle gelmig ve bu toplulupun habe-
rini
ahnca, hdlen, RAdegdn gaytnnda hendekler kazrp, yerlegmi5 bulundufu haberini getirir. . ozbekler bu -- ltaberi almakla beraber -- diigmant hige sayarak
istisdrede; "biiti.in han ve sultanlar Meshed'de otururuz; liuzrlbag ordug6hrrun civarrnda bulunarak, diigmarun bag kaldrrmasrna imkdn btrakmamak igin, birkag sultant yirmi bin asker ile oraya tAyin ederiz. Girneg Akreb burcuna girince, yadacilara yada yapmalarrnr emrederiz ve bdylece onu tAcizle ma[' diye karar verirler ve Merv'den kall0p ederiz" giderler. krp $Ahzdde Merv'den Ektp, CArn ve Htrgird civarmda onlara kargr mukabelede bulunur ve ijzbekler maEl0p olurlar. Birgok sultan ele gegiri: lip, rildi.irirliir. Bu mektupta, Kijgiim Han'dan ba5ha, (348 a) hie bir sultantn kurtulduiunun, kat'i olarak, belli olmadrfrm da yazmlglardr. Asker arasrncia br-rlunan aclamlartlan hili hig kimse gelmernigti. Hisar'daki sultanlar Hisar'r btraktp Ctkarlar. tbrahim Han'tn oElu Qelme ki, asrl adt lsmail'dir -- Hisar kurganrnda bulunuyormu5. Yine bu Beyan $eyh, Humayun ile Kdmran'a yazrlan mektuplar ile birlikte, acele geri g6nderil.di. Cuma giinii, ayrn on ddrdiinde, mektup ve yazr' lar haztrlantp, Beyan $eyh'e teslim edilerek, izin verildi. Cumartesi giinii, alnn on besinde, Agra'dan 560
1529)
ayrildr. Humayun'a yaztlan mektubun sureti gudurl "HumaSrun'a, hasretle iizleyerek, selimdan son ra, sdz Sudur ki, Pazartesi girnii, Rebiiilewel aytrun onunda, Bikkine ile Beyan $eyh geldiler. Mektup \te ay?.-t hdllerden, oradaki vaziyet agrkga.anlaEldt. (451) $iikrolsun, Tanrt sana bir ofiul vermig. O sane
oiul ve bana da sevgili bir gocuktur.
Ytice Tann biiyle sevingleri bana ve sana diimd nasip etsin; dmin, yd rabbilAlemin. Adtnt El-Aman koymugsun. Tann miibArek etsin. Fakat kendin yazdtftn hAlde,' di.ig0nmemigsin. ki, gok kullanrlmasr yiieiinden, halk buna Alama veyahut ll-Aman (348 b) der. Yoksa, biiyle elifJdm adda az bulunur. Tanrt adtnt ve zAtlru takdis ve miib6rek etsin. Bana ve sana Cok seneler ve gok zamanlar El-Aman't devlet v€ s88detle muhafaza etsin. Yiice Tanrt, kendi fazl ve keremi ile, bizim isimizi tarc,irm ediyor. O kadar ki, hig bir devirde btiyle olmamtgtlr. Sonra, Sah giinii, ayln on birinde, bu esnada Belh ahalisinin Kurban't dAvet edip, iqeriye aldrklarr haberi geldi. I{Amran'a ve I(Abil'deki beylere, gidip sana iltihak etmeleri emredildi. Icap ederse, Hisar veyahut Semerkand tarafina yiiriir ve Tanrtntn iniyeti ile, dligrnanlan mafl0p cdip, vlldyetleri alarak, dostlarr memnfin ve diismanlart mahcOp edersiniz. lnsallhhu tadld. Sizlerin en gok krlre kullanacak zamanrnndrr. Kaprya gelen igte kusur etmeyiniz. Tenbellik ve ihmalkdrhk, padiSahltk
ile tel'if
edilemez.
Cihangirlik, durmakla tel'if edilmez; diinya acele etmerini bilenindir. Her igte efendinin siik0nu yaratrr; padigahhk miistesni, 561
TIINDISTAN
er5 il5 EYLOL 1528 -
E[er, Tanrr indyett ile, Belh ve l{isar'viliyeti mtiyesser ve mi.isahhar olursa, Hisar'da senin adamrn bulunsun; Belh'te Kdmran'rn adamt. E[er, Tann infiyeti ile, Semerkand da m0sahhar olursa, Semerkand'da sen otur. Hisar vildyetini, (3aO a) ingallah, hassa rniilk yapacafrm. Eper K6.mran Belh'i
az giiri.irse, bildirin; ingallah onun eksifini bu viItyetlerden tamamlanz. Sonra, ddimA riayet edilen gu kaideyi sen de biliyorsun: altr hisse senin olursa, beq hisse Kimran'rn idi. Bu kaideye diimi riayetle btrnun d6rna grlcnaytn. (452) Sonra, ona iyi muamele et. Biiytikler saburlu olmah;'umarrm ki, sen de iyi muamele edeceksin. O da geriate htrmetk8r iyi bir yiEittlr. O da mtilAzemet ve sadakatta kusur etmez. Sonra, sana bir .az krrgrnhptm var; btt iki - iig seneden beri hig bir adarrun gelmedi ve benim giinderdifiim adam da tam bir sene sonra geldi. Biiyle olur rnu. Sonra mekt0plartnda yalruzhk, yalnrzhk diyorsun. Yalnrzhk padigahltkta aytpilr. Nitekim demiqlerdir: Ef
er
ayaij',rrr
ballr ise, rizr ol; e!er tek atlr bildigin gibi hareket et.
igerr,
IIiq bir l
r
EYLOL
r52e)
ml$sln. Mekt0bun ise, giiyle biiyle okunabilir; fakat bu mupldk sbzlerinden maksat tamamen anlagrlmtyor. Her h6lde mekt0p yazmaktaki tenbelli$in de bu yiizdendir. Tekelltif yapmak istiyorsun ve o yiizden mufldk oluyor. Bundan sonrA tekellttfsiiz, aglk ve basit siizlerle yaz; sana da zahmet daha az olur, okuyana da. Sonra biiviik bir is iein gidiyorsun; iq g
}IIIJDI6TAN
9t5 (15 EYLoL lt28 - 5 EYLCTL lt29)
lerini gaEtrtp, istisdre edilerek, Suna karar verildi: Bu sene de bir tarafa muhakkak sefer etmek
set, etmesine karar verildi. Mollasr ile iki atekeslne diiEmeli yelekler; di[er adamlarrna tig kene dokuz elbise ihsan edildi. Pazar gi.inii, ayrn sonuncu gi.ini.inde, Sultan Mu' hammed Bahgr'run evine gittim' Hah serip, hediye getirdi. Nakid ve mal olarak, iki lekten bir az fazlu hediye verdi. Hediye takdiminden sonra' bagka bir odasrna gidip, mdcun yedik. Oradan iigiincii peherde grkrp, suyu gegerek, hustusi ddireye (halvethtneye) geldim. Pergembe giinii, Rebiiilewel aylrun diirdtinde, (.lkmak Bey, k8tiplik vazi,gdyle karar verildi: yapaeak olan $Ahi Tamgacr ile birlikte, ABfesini ra'dan Kdbil'e kadar olan. mestfeyi iilgerek, her
-lAzrrndtr. Askeri, bizden bir az iince, P0reb'e hare-
ket etsin; Geng nehrinin iite yakastndaki sultanlar' ve emirler, askerleri ile birlikte, Askeri'ye iltihak etsinler. Hangi tarafa yiiriimek mtinasip gciriirlfirse; Bunlan yazrp, Cumartesi gi.inii, olaya gitsinler. ayln (350 b) yirmi ikisinde, on altr giinliik mi.ih-
letle, Gry0seddin Kurgr, bagta Sultan Ciineyd Bar' las olmak iizere, PCrreb emirlerine koSturuldu. Aptzdan siiylenenler gunlardr: darbzen, araba, tiifenk rte difer harp levaztmt hazrlanlncaya kadai, kendimizden iince, Askeri gdnderildi. Ceng'in iite yakasrndaki biitiin sultan ve emirlere de, hazrrlantr-haztrlan' maz) Askeri'nin yarunda toplanmalan emredildi: "Hangi tarafa yiiriimek miinasip giiriiliirse, Tanrt -in6yeti ile, o tarafa hareket edilecektir. Oradaki dostlar ile istigdre edin; (45+) eEer benim haztr bulunmama ihtiyag gosteren bir gey olursa, bu miihletle giinderilen adam gelir-gelrnez, insaallahu taild, derhil hareket edeceEim. E[er bengdleliler'taraftmtzt tutar ve tAbi olurlarsa ve orada benim haztr bulunmama ihtiyaq gi5sterecek bir i5 olmazsa, bunu rla acrkga atzedin. Bos durmak olmaz; baqka tarafa yiiriiyeceEim. Sizler dostlarla istigAre edip, Askeri ile birlikte nirtirup, oradaki iglere, Tanrr indyeti ile, bir netice verin". Cumartesi giinii, Rebiiilewel aytnrn yirmi do' kuzunda, Askerl'ye murassA kemerli bir hangerle padisah0ne hil'at giydirilerek, bayrak, tuE, nakkAre. cins. atlar, on tane fil, bir katar deve (351 a) ve diier padigahine levaam ihsan edilerek, divana riya564
dokuz kiir0hte on iki kart yiiksekliEinde kule ve iistiinde bir oda yapacaklar; her on sekiz kiitthte altr posta atr baflayacaklar; postact ve seyise maa$ ve atlara yem tAyin edilecek. 6yle buyuruldu ki' eier bu posta atr baplanan yer bir hassa miilkiine yaktn ise, bu zikredilenleri oradan te'min etsinler; yoksa her hangi bir beyin pergenesine yakmsa' onu o beyin uhdesine versinler. - O giin Qrkmak ile $ahi Agra'dan ayrtldrlar. Bu kiir0hler mile giire tesbit (455) edildiler: Nitekim Miibin'de stiyle de' nilmektedir: (351b) Bir m i I , kadcmtc diirt bindir; bil ki. ona Hind hallcr bir kur0h der. Bir lcadcme bir buguk karr
dedilerr bil .ki, her karr attr tutamdrr. Her tutam, dtirt parmak (ilig) vc her parmak altr arpa (ccv) genigli$indedir; bunu bil. Olgii ipi, burada zikredildifi gibi, bir k a d e m= tlokuz tutaln : bir buguk kart hesabt ile, ktrk 565
er, tt5 EYL0L 1528 * ,
HINDISTAN k a d e m uzunlufiunda tesbit edildi ki, briyle Viiz ip --.
bir kiir0h eder.
.
Cumartesi .giinfi, aJrln albsrnda, bir ziyafet (toy) yaprldr. Krzrlbaq, 6zbek ve hindulann ilgileri bu ziyafette hazrrdrlar. KrzrlbaS ilCileri, safda yetmiS - seksen karr uzakhkta, otak kurdural'ak, oraya oturtuldular. Beylerden Yunus Ali'nin liuzrlbaglar ile birlikte oturmasr ernredildi. Solda da aynr sekilde iizbek elgilerini oturtup, beylerden Abdullah'rn bunlar ile birlikte oturmasr emredildi. Kendim yeni yaptlan sekiz trraflr ve tAee otla iirtiirlii kijSkirn limel cihetinde oturdum. Safrnrda, be$:. altr kan trzakta, Tohta-Bufia Sultan, Askeri, Hoca hazretlerinin evdlAdt Hgca Abdiiggehid, Hoca Kel6n, Hoca Huseyni, Halife ve Semerkand'dan gelen hocalann tevdbi'inden olan hdftz ve rnollalar oturdular. Solumda, beg-altr (352a) karr uzakta Muhammed Zaman Mirza, Tang-Atmrg Sultan, Seyid Refi, Seyid R0mi, $eyh Ebiilfeth, $eyh CemAli, $eyh $ahdbeddin Arab ve Seyid Dekni oturdular. Biitiin sultanlar, hanlai", ekdbir ve emirler, yemekten iince, altrn, gumiis ve bakrr akge, kuma$ ve difier egyadan hediyeler (sagrk) getirdiler. Ontime bir hah sennelerini emrettim. Aliln ve gumuSii bu hah tizerine ddktiiler. Kumag, bez ve akge torbalartnr da alhn ve giimiigiin yantna fEdilar. Yemekten bir az cince, hediyeler takdim edilirken, azgm develer ile filleri kargrdaki adada vuru$maEa saldilar. Birkag kog da vurugturdular. Ondan sonra, pehlivanlar giiregti. (456) Btiyi.ik yemekten sonra, Hoca Abdiissehid ile Hoca Keldn'a ince kumagtan elbiseler ve miinasip hil'atlar giydi566
EYLQL ,529)
rildi. Molla Fernrh ile Hdfrz riyisetinde gelenlere yelekier giydirildi. Kiiciim Han'rn ilgisi ile Hasan Qelebi'nin kiictik kardegine de kurnas uastr-t r, vu dtiimeli zrhh samur elbiseler ve vaziyefleri ile mttenasip hil'auar ihsan edirdi. Ebg said surta', Mihrbtn Hanrn ve ofrlu pulad Suttan,rn utsi;rirru ve Sah Hasan'rn _elgisine dtiEmeli yelekler, kumag $52b) elbiserer ihsan eairdi. rki hocayu ytik elgiye ki, kiigiik hanrn adamr iie u. iki b0Hasan e+ - kardegidirler -(tasrl lebi'nin kiieiik t'ciisii -eumri$ ile aliln ve altrn rjlgiisii (taSr) ifu gU_iiS tartrlarak,
ihsan edildi. Albn t a g r beS yi.iz miskaldrr ve Kahil tasl ile bir s i r eder.- Giimiiq tagr _ iki yi.iz elli miskal,drr ve Kabil
IIINDISTAN
Ziyafetten sonra, hindli hokkabazl,ann (457) gellp oyltlartnr giistermelerini emrettiin. Bunlar gelip, hiinerlerini giisterdiler. Hindistan hokkabazlan bizim taraflartn hokkabazlannda gdrii{meyen b&zr hiinerleri de giisteriyorlar. Bnnlartn birkagr gudur: yedi halkadan birini alntna, ikisini dizlerine yerlestirlp, ikisini el parmaklan ile ve ikisini de ayak parmaklan ile, hrzh ve durmadan, diindtiriiyorlar. Bir de tavus Viiriiyiisii gibi, bir elini yere daya)np, diBer-eli ve iki ayair ile 0g halkayt huh ve durmadan diindiiriiyorlar. Bir de - bizim taraflann hokkabazlan iki alacr ayaklanna baBlayarak, canbaz ayakhfr VaFtP, gezerler; Hindistan hokkabazlarr ise, bir aEagta ayakhk yaplp ve bunu ayakIarrna ba$amadan yiiri.iyorlan Bir de bizim taraflarda iki canbaz birbirine tutunarak, iki ttirlii' asrh giderler; Hindistan canbazlari ise, birbirine tutunarak, tig tiirlti asrh gidiyorlar. Bir de - bir canbaz altr - yedi kart uzunlufunda strtfm bir, ucunu beline clalnyor; difer biri ise, srrtfa gkrp, (353 b) bir ki.ieiik srrtk iizerinde oyunlar yapryor. Bir de canbaz bir biiyiik canbaztn bagtna grktp, hareket etmeden, duruyor. Agafirdaki canbaz acele saia-sol:r yiirtiyiip, hiinerlerini gilsterdifi vakit, bu kiiqiik o canbaztn ba$tnda, dimdik ve hareket etmeden durarak, o da htnerler gdsteriyor. Birgok rakkaseler de gelip, raksettiler. Akgama dofru, alfin, gumii$ ve bakrrdan birgok para sagrldr. Biiyiik bir guriiltii ve izdiham oldu. Aksam ile yatsr arasrnda, besaltr yakrn clostlan yanlma ahp, oturttum. Bir peherden fazla oturuldu. Ertesi grin, ikinci peherde' gemiye binip, HeSt-Behigt'e geldik. 568
etr ilr EYL0L
1528
- r
EYL0L
1529)
Pazartesi'giinil, hareket etrnig olan Askeri gelip, hamamda izin alarak, garka doSru harcket ettl. SaL giinti, DCrlp0r'da yapilmastru emrettiEim harruz ve kuyu yaptlanru gdrmefie (4158) gittim. Bir peher ve bir geride bahgeden hareket edilerek, gese. nin ilk pasrridan beg geri oldufiu vakit, D0lp0r bah. gesine vanldt. Pergembe giinii, ayrn on birinde, tag hyu, yirmi altr tag arrk, tag stittin ve yekpdre ka'. yadan kazrlan artklar tamamlanarak, o gtini.in iigqnci.i peherinden itibaren, kuyudan su. gekilmele baslandr. D0lpirr'da gahgmakta (354 a) olan taggr, diilger ve iggilere, Agra'daki ustalar ve iggilere. oldufiu gibi, ihsanlar verildi. Kqnl suyunun kokusunun iiniine gegmek igin, ihtiyaten on beg giin, gece-giindtiz durmadan, garhr diindiirtip, su gekmeleri emrcdildi, cuma gtinfi ilk pehere bir geri kaldrS za: man, D0lpfir'dan hareket edifdi. Gi.ineg heniie batmamtgkep, nehirden gegildi. Salt gtinii, ayln on alhsrnda, krzrlbag ile ilzbek muharebesinde bulunan Div Sultan'rn adamr geldi ve Su md.ltrmatt verdi: Cdm ve l{rrgird civarrnda, agfire giinii, tiirlnnenler ile iizbekler arasrnda saf harbi olur. Sabahtan ilfleye kadar vurugurlar. ozbeklerin iig yiiz bin oldufunu s
iyi yifitle, arabalann
tegkil
ettifi
siperin iqinde duru; difier beyleri, arabalann drgtnda, saf ve sol 569
HTNDISTAN
kollan (354 b) tanzim ederler. Ozbekler, gellnce, drgandaki adamlarr maElCrp edip, \ lra-vura siirerler; arkadan gevirip, deve ve afrrhklan ele geeirirler. Nihiyet arabanm igindekiler zenciri agtp, karEt g*arlar. Burada mtithiS bir muharebe olur. Ozbekler tic defa ddnerek hiicum ederler. Yiice Tanrtrun inAyeti ile, iizbekleri mapl0p ederler. Kiigiun Han, Ubeyd Han ve Eb0 Said Sultan (459) baqta olmak lizere, dokr.rz sultan esir diiser. Eb0 Said Sultan hayatta imig; difer sekiz sultan iili.ir. Ubeyd Sultan'tn basrnr bulamazlar, viicudunu bulurlar. Ozbekten elli bin ve tiirkmenden yirmi bin ki$i telef olur.
Aym giinde, on altr giinttit miiddetle Ciurep0r (C0np0r)'a gitmiS olan Grydseddin Kurgt geldi. Sultan Ciineyd ve adamlart Harid'e asker sevketmi$ler; bu yiizden anmarunda yetisemez. Sultan Ci.ineyd a[rzdan gunlan siiylemigtir: qiikiir, Tanrt in6.: yetinden, bu taraflarda padigahm hareket etmesini Icap ettiren bir iS gririinmiiyor; mirza gelirse ve bu civardaki sultan, han ve emirlere mirza ile hareket etmelerine ferman olursa, iimid edilir ki, biit0n iSler kolayhkla miiyesser olur. (355 a) Vikta Sultan Ciineyd'den biiyle bir cevap geldi; fakat kAfir Sengi muharebesinden sonra, Molla Muhammed Mezheb de BengAle'ye elCilikle giinderilmisti; bugiilryann gelecefini siiyliiyorlardr. Onun haberi de bek. lendi. Cuma gilnii, alan on dokuzunda, mAcun yeyip, birkag yakrn dostla hususi dAiremde otunryordum, Molla Muhammed Mezheb, akgamt, ki cumartesi gecesidir; gelip mirl6zemet etti. O taraftaki 570
e35
(t5 EyLOL tSzB
-
5 EyLOL l52e)
keyfiyeti birer-birer sorup, iifrendik ki, beng6leliler. muti ve tarafdar imigler. Pazar gi.inii, tiirk ve hind emirlerini husr.rsi diireye galtrrp, istisare ettik. $u sdzler ortaya atrldr: bengdlelilere elgi giindererek, muti ve tarafdar olduldarmr cifrendik. Beng6le'ye gitmek de faydaspdrr. O civarda askerin igine yarayacak hazine de yoktur. Garp tarafinda ise, bdzr yerler vardrr ki, hem yaktn, hem de hazineleri vardtr Malr bol, ahaliri kifir, yolu yalrn eier gark uzak ise. buraq yakrndrr.
NihAyet guna karar verildi: garp tarafrna gidecek yolumuz yaliun olduSu igin, birkag giin burada kahp, gark tarafindan miisterih olduktan sonIB, (355 b) oraya gidilse de (460) olur. GryAseddin Kurgr, yirmi giin mi.ihletle, Geng nehrinin dte tarafrnda bulunan bfiti.in sultan, haq ve emirlerin, Askeri etrafrnda toplanarak, bu dsilerin tiaerine yiiriiryrelerini bildiren fermanlarla, tekrar P0reb emirlerine kogturuldu. Bu fermanlan oraya giitiirdi.ikten sonra, oradan haber ahp, vaktinde gelip yetigecekti. O giinlerde Muhammedi Kiikeltag'tan, bel0clann gelip, bdzt yerleri yaSma ettikleri hakkrnda, arz-t hdl geldi. Bu iS igin, Qm-Timur Sultan tAyin edilerek, Sihrind ve S6.m6ne'den dtesinde bulunan, AAit Sultan, Sultan Muhammed Dulday, Husrev' Kiikeltag, Muhammed Ali Ceng-Ceng, Abdi,itaziz MirAh0r, Seyid Ali, Veli Krztl, Karaga,'Heldhil, Agrk Beka\d, Seyh Ali, Kette, Gi.ic0r Han; Hasan Ali Sev6di gibi, kumandanlann Qtn-Timur Sultan etm' 571
ITINDISTAN
frnda toplanarak, altt ayhk mdlzeme ile, beluclar tizerine ytiriimeleri ve. Qrn'Timur Sultan'rn btittin emirlerine hazr bulunup, nizam ve intizam sitziin-
gtitiirmeEe de Abdii{eaffdr Tavaqt tAyrn edildi. Karara giine, o, bu fermanlarr tince Qrn-Timur Sultan'a gtit0' recek ve ondan sonra, zikni gegen beylere bu fermaru (356 a) gdsterip, Qrn-Timur Sultan toplanma yerini nerede tAyin ederse, bunlann hepsini, askerleri ile birlikte, orada haztr bulunfluracaktt. Abdiilgaffdr kendisl de' seferde' beraber btrlunacak ve her hangi bir kimsede gevseklik v.e ihmdl gijriiLltir' se, bildirilecekti; kusur gOsterenlerin derece ve riitbeleri ahnarak, kendileri vil,iyet ve peregenelerinden tzaklagtrnlacaklardr. Bu fermanlarr verip, a\v' dan siiylenecek siizleri de siiyleyerek, Abdtilgaffdr'a izin verildi. Pazar gecesi, ayln yirmi sekizinde, iic pe' her ve altr geride C0n'dan gegerek, D0lp0r'daki Niltifer baheesine hareket ettik. Pazar gtinii, tiqiincii pehere doEru, bahgeye geldik. Bahgenin etraf ve civartnda .bey ve ilcilere, kendilerine bina ve bahceler yaptrrmalan igin, yer ve yurt tiyin edildi. Pergembe giinii, (461) Cemdziyelewel alanrn iigiinde, bahcenin cen0bt Sarki tarafinda, ha' mam igin 'bir yer tAlnn ettik. Harnam yaplacak yeri dtizelttiler. Bu diizeltilmis yerde hamamrn temelini attrlrtan sonra, hamamtn tnsa edilmesini ve bir odasrnda bir haVrz'r kebir yaprlmastm emret' tlm. .O gtin Halife, Agrb'dirn Kadr CiyA ile Bir€ing Div'in anz-r hAllerini (356 b) ,giindermi$; Elehir'r lskender'in o[lu Muhammed Mahm0d zaptetmigmiS. den grkmamalartna
s72
diir yazrlan fermanlart
935 ( t5 EyLOL I5z8
_ r EyLOL
t529)
Bu haber gelince, asker ser ;etmek niyeti ile, ertesi Cuma giinti, altrncr geride Nil0fer bahgesinden hare. ketle, ak$am iistti Agra'ya geldik. Muhammed Za. man Mirza D0lp0r'a gidiyormug; yolda bize tesa. diif etti. Qm-Timur Sultan, o grin Agra'ya gelmis. Ertesi Cumartesi giinii, istig6re beyleri ddvet edilerek; Pergembe giinti, ayln onunda, P0reb'e do!ru harekete karar verildi. Aynr Cumartesi gtinii, K6bil'den mektup ve hageldi: Humayun o taraftaki askeri toplayrp, Sulber tan Veys'i de yanrna alarak, krrk - elli bin kadar adamla, Semerkand tizerine harekete gegmi$. firmiz'den yurtiyiip, Kabadiyan'r almrg olan Tunsun IVluhammed Sultan yardrm istemig. Humayun, Tlilek Kiikeltag ile lltir-Hurd'u, kalabalrk bir kuwet ve mevcut moiullar ile birlikte, T\rrsun Sultan,a
yardrmer gdnderdikten sonra, kbndisi.de arkasrndan hareket etmig. Pqrgernbe giinii, Cemaziyelewel aylnrn onunda, tisiincii geriden sonra, P0reb'e gitmek iizere, yola grkrp, Celisir kOyi.inden bir az lrukarrda (35I a) Cfin'dan gerni jlq geqerek; Zerefgan bahgesine geldim. T\ri, nakktire, ahrr'v.e biitiin, pstrerin. bangenin kargr$na, su;run,o .bir tarafina .inmeleri V€ nu. z0ra Crkacaklann (giiri.ini.ise geleceklerin) suyu gemi ile gegerek, getmeleri emredildi. Cumartesi gitnii, Bengdle ilgisi lsmail MetA, bengilelilerin hediyelerini getirip, Hindistan tarzrnda mii{Ozemet etti. Bir ok atrmr yere kadar gelip, t6zimlerini arzettikten sonrd, geri ddndii. Sir-mtyrne (462) dedikleri mfitat hil'a0 giydirip, getirdiler. Bizim. tarzda iig defa tAzimle e[ilerek gelip, Nusret gah'rn am-r hi; 573
TIINDISTAN
lini verdi ve getirdifi hediyeleri takdim edip, geri diiqdti. Pazartesi giinii, Hoca Abdiilhak geldiler; gemi ile sudan gegerek, Hoca'ntn gadtnna gidip, miildzemet ettim. Sah gtinti Hasan Qelebi gelip, miildzemet etti.
Askerin hazrhklannr tamamlamak iizere, birkag gi.in garbaEda kahndr. Pergembe giini.i' ayln on yedisinde, i.igtincii geriden sonra oradan hareket edildi. Ben gemi ile hareket ettim. Agra'dan yedi ktr0h mesafede bulunan rtnvdr kiiytine inildi. Pa' zat gtklii, tizbek ilgilerine izin verildi. Kiigiim Ifan'rn ilgisi Emin (35? b) Mina'ya kemerli bir hanger, altrn dibah bir yelek ve yetmig bin tenke ihsan editdi. Eb0 Said Han'tn adamt Molla Tagayi'ye ve Mihri Hanttn ile oBlu Pulad Sultan'rn adam' larma tliifmeli yelekler ile kumag hil'atlar giydiril' dl. Bunlara da,. vaziyetlerine giire, nakid ihsandii bulunuldu. Ertesi gi.in, Hoca Abdtilhak'tn Agra'da kalmaslna ve 6zbek han ve sultanlartndan giinderilmiO olan Hoca Yahya'run torunu Hoca Keldn'a, Semer' kand'a gitmesine miisaade edildi. Humayun'un oflu ve KAmran'tn evlenmesini kutlulamak icin, on bin sahruhi. hediye ile, Mirza-i Tebrizi ve Mirza'Beg Tagayi giinderildi. Her iki mirzaya kendi giydi8im elbise ile bafiladrfirm kemer giinderildi. Hindli Molla Behisti vasttast ile, murassi kemerli bir hanger' murass6 divat, sedefle islenmis bir sandalye, kendi giydifiim krsa bir elblse, kuSak, baburi hatttmn miifreddtr ve bu yazl ile yazrlmrg olan krt'alar gdn' derildi. Humaytrn'a, geleliden beri sdylenmig Siir' br ve terciimeler giinderildi. Hindal ile Hoca Ke' s74
9r, tt5 EYL0L rt28 - t EYL0L
r52e)
l,in'a da terciirne ve giirler giinderildi. Kimran'a da, Mirza-Beg Tagayi vasrtasr ile, terciime, Hindistan'a geleliden beri siiylenen giirler ve babut'i hattt
ile ]razrlan mektup drnekleri giinderildi. Sah (463) Bunii, Kibil'e gidecek
adamlara, mektuplar yazrliarak, izin verildikten sonra, Molla Kasm, UstAd $ah Muhammed Senhtrds, Mirek, Mir Gry6s, (358 a) Mir SengtrdS ve $ah Baba-i Bilddr'a'
Agra ve Dfilptr'da yaprlacak olan binalara diir, izahat verilerek, bu is bunlarm uhdesine tevdi edil' di ve izin verildi. llk peher yaklagmtqb; Env6r'dan hareket edildi. Ofle sonuna dofru Qendvir'tn bit' kiir0htinde olan EbAp0r adh kiiye inildi. PerSembe akgamr Abdtfmiil0k Kurgr, Hasan eelebi ile birlikte, $ah'a; Capuk da, 6zbek ilgileri ile blrlikte, hanlar ile sultanlara giinderildi. Gecenin bitmesine diirt geri kala, Ebip0r'dan kalkrp, tan afiartrken, gelip Qendv6r karErsrndan gemiye bindim. Akgam iistti, Ribiri iiniinde gemiden gtktp, ordugdha geldim. Ordu Fethp0r'a inmigti. Fethp0r'da bir giin kahp, Cumartesi giinii, seher vaktinde abdest ahp,
hareket ederek, sabah namazlnl, RAbiri'nin yakt' ntnda, cemaatle krldrk. Mevldnd Mahmud FArdbi imam.idiler. Giineg doiarken, R8biri'nin biiytik dirseBinin asaEnmdan, gemiye binildi. O giin, terkip hattr ile yazrnak istediBim ter' ciime igin, on bir satrrhk bir mistar gizdim. O giin' velilerin stizlerinden giinliime bir tenbih oldu. RAbiri pergenelerinden qlan Cdkin adh pergene kar' stsrnda gemileri sitrlle gekiP, o aksam gemide kal' dlr. Oradan, sabahtan bir az iince, (358 b) gemileri hareket ettlrip, bu arada sabah namazlru ktldtk. 575
{61i
HINDISTAN
Gemide iken Sultan Muhammed. Bahgr, floca KeIdn'ur adamr $emseddin Muhammed'i getirdi. Mek ttp ve stizlerinden Kdbil'deki keyfiyet ve h6"ller tamarnen tiErenildi. Mehdi Hoca da, gemide iken, gelYt diler. Ofleden bft az iince, Et6,ve'nin iini.indeki suyun iiteki tarafinda bulunan bahgeye gtkarak, q0n'da grsi.ii yaplp, 6,[le namazmt kildrm. Namaz kthnan ybrden bir az-ntAve tarafina'gelerek, aynr bahgenin afaglarrrun giilgesinde, suya nlztr bir tepe iizerinde oturup, yiEitleri eflenceye sald*. Mehdi Hoca'ruh ikrdm ettiEi yemek (464) burada takdim edildi. Akgam iistii suyu gegip, yatsr vaktinde ordugdha geldim.'Askerin toplanmasr ve $emseddin Muhammed vasrtasr ile, Kibil'dekilere mektuplar yazrlmasr igin, o y,urtta iki - iiC giin kald*. Qargamba giinii,.Cemaziyelewel ayrnrn sonun-' cu gi.ini.i, EtAve'den hareket edip, sekiz kiir0h gittikten sonra, M0ri ve Ed0se'ye ihdik. K6bil'e gidecek mektuplarm kalanlartndan bAztlarr burada yazrldr. Humayun'a giinderilen mektubun me'Ali Stl idi: EEer Simdilik ufragacak is yok ise, htrsrzltk ile gapulculufiun iiniine , gegmesi ve hig kimsenin dsdyisi bozmasma mtisaade etmemesi; (359 a) Kabil vilAyetini hassa miilkii yaptrfrm ve gocuklardan hig kimsenin ona tema' etmemesi; sonra Hindal'r istememistim. Sonra Kdrnrair'rn $6hzdde ile iyi miinasebette bulunmafa ihtimam etmesi ve Miiltan viliyetinin kendisine ihsan edildifi; Kabil vildyeti' nin hassr, miilkii oldufp ve 6ile ile saray a$rlftIannrn gelmesi yazrlmrstr. Bda keyfiyetler Hoca Kelfin'a yhzrlan mektuptan belli olacafl'r cihetle, o mektubun kopyesi buraya, oldufu glbi, ahndrl s76
9rt (l5 EYLOu ttzs -
t, EYL0L t529)
"Hoca KelAn'a se6rn dedikten sonra, sdz Sudur: $emseodin Muhammed, Etiive'de iken, geldi. Keyfiyet len mil0m oldu. O taraflara gitmek aransu sonsuzdur. Hindistan isleri de olduksa yoluna girmektedir. Yii' ce Tanndan umuyonrm ki, burastrurt isi yfice Tan' rrRln iniyeti ile, Cabuk sona ereqektir. Bu is bittikten sonra, Tann nasip ederse, hemen hareket' edeceiim. O vilfiyetlerin letdfetini insan nastl unutur. Bilhassa biiyle tiivbeli olunca, kavun ve i.iziim gibi, me$r0 zevki insan nasil hailrlndan gtkarrr. Bu gtinlerde bir kavun getirmiSlerdi: kesip yiyince, gok te'sir etti. Hemen hemen aBlayacak0m. K6bif in zapfi ve raptr olmadrfr (359 b) yazilmrgtr. Nihdyet gtintil Sunda karar buldu: efer bir' uiliyette yedi - sekiz hdkim bulunursa nasil merb0t ve mazb0t olur. Bu ytzden ablam ile haremleri (465) Hindistan'a gafrrdtm. K6bil'in biitiin vilayet ve kariyelerini hassa miilkii yaptrm. Humayun ile Kdmran'a da, bu hususu izah ederek, yazdtm. tyi bir adam o mektuplar'r miualara gotiirsiin. Bun' dan once de, bu hususa ddir, mirzalara yaztp, giindermistim. Her hailde m&l0m olmugtur. $imdi o vildyetin idare ve imartnda hig siiz ve mini kalmadt. Bundan sonra, efer kurgan mazbfit ve halk memn0tn olmazsa, zahire bulunmaz veyahut h4zine dolmaz*sa, bu idare edenin iktidarslzhfma hamledi' leeektir. Tanim ohn bdzr iSler yazrlacaktrr. Bdztst icin ferman da' gitmistir. Bu islerden artan para' hazineye yatrilstn. Zantri olan iSler gunlardrr: iince kurgantn t6' miri; zahire; gelen-giden elgilerin masraflart; c0miin yaprlmasr, para$nr maldan alarak, ser'i yaptp' sar577
IIINDISTAN
fetsinler; kervansaray ve hamamlann tAmiri; erkte Ost6d Hasan Ali'nin, yanm6 tuEla ile, yapma[a baslalnp, yanda kalan binanrn tamamlanmas; bu, (360 a) UstAd Sultan Muhammed lle istisire ediIerek, mtinasip bir plin ddhilinde yaprlsrn.. Eper Usted Hasan Ali'nin gizdiEi eski plAn miilrasip ise, o Sekilde tamamlansrn; yoksa, lttifalda giizel bir pl6n tizerine yapsur. Oyle ki, saharu divanhine sahanr ile beraber olsun. Hurd-Kebil bendi, boBazur' Hurd-Kabil tarafina grktrfr yerde, Btiftak suyuna" baflanmalrdrr., Gazne bendinin t6miri; BaE-t Htyibf,n'a geUnce, bu bahgenin su]41 azdrrl buna bir' defirrnen isletebilecek kadar, su tedarik edip getirtmek lAzrmdrr. Hoca-Eleste'nin cen0b-i garbi taraftnda, T\rtum-
Dere suyunu bir tepe iizerine getirterek, oraya ha' rnrz yaprp, fidanlar diktirmiqtin. Giizerghturi karstsnda bulundufiu, gitzel ve genis nezareti oldu$u igin' Nazargdh adr verilmisti; oraya da. giizel fidanlar dikrnek ve plAn dihilinde gemenlikler vilcuda geti' rip, etrafinda giizel renkli ve gi,zel kokulu Cigek ve giizel kokulu nebatlar dikmek ldzrmdtr. 'Seyid Kasnm da yarcltmct tAJan edildi. (466) fiifenkendii' Iarla UstAd Muhammed Emin Cibegi'nin ahvdlinden'
gflfil
bulunmalnn.
Bu mektup vannca, hemen ablam ile harcmleri yola qrkanp, Nil6b'a kadar (360 b) kilavtzluk: edin. Bu mektup varlnea, en geg bir hafta sonra' nruhakkak grksrnlar. Yoksa, Hindistan'dan giden a.sker de dar yerde stkmtr geker ve vildyet de harap
olur. Sonra, Abdullah'a yazilan mektupta, tdvbe
578
et' ilr
EYLOL lt2s
_ r eyr-0t Dzs)
iginde muvaffakiyet hakkrnda gok miibal8ga edilrniEti. Bu nrba'i buna bir az mtni oldu. lgtciyi tork edeli peripanrm; nc yapacalrm bilmi:rorum, hayrcttoyim. Bagkalan pcgiman olup, tiivbe odcrlor; bcn, titvbe cttisim hnldq pcEimanrra.
Benn6i'nin bir niiktesi hatinma geldi. Bir giin Ali gir Eley'in huzOrunda bir niikte Vapar. Ali $ir Bey dtiEmell blr yelek giymis. O: (..Giizel bir niikte yaptm. Ben sana yelefimi verirdlm; fakat diifmeleri brrakmryor ve mdni oluyor") der. - mi("DiiEmeler nasrl mdni olur, ilikler Benndi: nidir") - der. Gtinahr siiyleyenin boynuna. &iyte zerd.feti-m6zur gdrtin ve Allah agklna almmayrn. Sonra, ruba'i. gegen sene stiylenmigti. Hakikaten bu gegen iki nl zarfinda, Sarap meclisi arzu ve igtiyakt sonsuzdu. O derece ki, garap istiyakrndan bdzan aflayacak dereceye gelirdim. Bu sene hamdolsun, o srkmb gonli.imden tamamiyle silindi. Her hAlde terctimeyi nazma gevirmenin (361a) isabet ve bereketindendir. Siz de ttivbe edin. Sohbet ve Sarap, birlikte bulunduiunuz ve igtiEiniz sohbet ve kadeh arkadaglan ile hogtur. Eper sohbet ve kadeh arkadaglannrz $ir Ahmed ve Haydar.Kulr ise, bu triv'be o. kadar alrr olmayacaktrr. Ozleyerek, selim. Pe6embe giinii, Cemaziyeldhlr aylnln ilk gtintinde, yaaldr". Bu nasihat€miz sdzler; yazdrfim zamanr bana fevkaldde te'sir etti. Bu mektuplan Semseddin Muhammed'e teslim edip, a[rzdan sdylenecek (46?) sihlert de sii,yledlkten sonra, Cuma gcresi izin veElenn&i,
rildi.
579
HINDISTAN
Cuma giinii, sekiz kiiruh.kadar gidip, Cfrmendni'ya indik; Kitin - Kara Sultan, bir adamrru, ilgi oldrak gelmig olan Kem6leddin Kanak (Kabak) adh niikerine giindernrig ve serhad beylerinin nasl yagadrklan ve ne yaptrklart hakkrnda ve gaptrlcu hrrsrzlardan Sikdyet'eden bdzr. geyler yazmrgtr. Kanak, o gelen adamt buraya gijndermi$ti. Kanak'a izin verip, serhad beylerine, gapulcu hrrsrzlan men'edip, iyi yagamalarr ve hareket etmeleri hakkmda'
ferman giinderildi. Bu fermanlart Kitin-Kara Sultan'dan gelen adama teslim ettikten sonra' ona, bu yrrtta iken, izin verdik. Hasan Qelebi'den $ah-Kult adrnda bir adam gelip, muharebe keyfiyetini arrtmisti. (361 b) $ah'Kulr vasrtasr ile $ah'a mektup
yaz,arak, Hasan Qelebi'nin gegikme 'mdzeretini kab0l edip, Cuma giinii, ayrn ikisinde, Din verildi' Cumartesi gtinii, sekiz kiir0h yiirtiy0p, yine Kdlpi pergenelerinden olan KekOrA ve Cegdveli (Hemiveli)'ye indik. Pazar giinii, alnn ddrdiinde' dokrrz kiirOh gidip, KASpi pergenelerinden olan Didep0r adh pergenede sagtml kestim. lki aydan beri sagrmr kesmemigtim. Senger suyunda gusiil V.agtm' Pazartesi Biinii; alnn (beginde), on 46rt kiir0h .gi-' dip, KAlpi pergenelerinden Qerkede'ye indik' Erte' si Sah giinii, aytn altisrnda, Karaga'nln hindistanlt kdlesi, MAhim'in Karaga'ya yazdrEr fermani'getirdi; Mahim geliyormug. Benim ewelce kendi elimle yazdr[rm iisl0pta pervine YdzrP,I3h0r, Bihre ve o ciua"a"nit"ri, ktlavtz olarak, istemig. Bu ferrnanr Cemaziyelewel aymrn yedisinde, KAbil'den yazmt$ttr' gidllerek, Ademp0r Qargamba gtinii, yedi ktir0h pergenesine inildi. O gun, tan afiarmaclan, tek bay. 580
gti (t5 -YLOL tizg i EYLOL -
L29)
ma harekefle, d$e i.isti.i C0n nehrine vardrm. COn sS. hllindea aSa&ya dopru gittim. Ademp0r kargrsrna geldipim zaman, bir adada ordugfi,hm yaliirnrnda, otaklar kurdurarak, mdcun, yenildi. O gii& (362 a) Sadrk ile Kel6l'i giirestirdik. Kelil iddia ile gelmigtl. Agra'da giiregmek igin, yol yorguntuE;unu ileri s{1.
rerek, yirmi (468) giin m0trlet istemiSti. Bu miih' letten krrk - elli giin gegmig oldultt igin, giiregmepe mecb0r oldu. S6drk iyi gtiresti ve onu gok kolay ye' re serdi. Sddrk'a on''bin tenke, eierli bir'at, birta' krm elbise ve diilmeli bir yelek ihsan edildi. Kildl'r, mapl0p olmasrna rafimen, me'y0s etineyip, ona da birtalium elbise ,ile iig bin tenke ihsan edildi. Arabalar ile toplarr gemilerden gtkarmalan emredildi. Yeri diizelterek yol yaptp, arabalar ile toplan grkanncaya kadar, bu yurtta otttz ddrt giin kahndr. Pazartesi Bunii,'alan on ikisinde, on iki ki,ir0h.gidip, K0rretye indik. O giin tahtrrevan ile geldim. K0rre'den on iki kiir0h gidip, Kerre perg€t nelerinden Kiirye'ye indik. Kiirye'den sekiz kiir0h yiirtiyerek, Saray-Mendilya inildi. Buraya indifi' miz yatsr vaktinde, Sultan Celdleddin'gelip, miilAze' met etti. Iki kiigi.iciik oflunu cla, kendisi ile birlikte, getirmigti, Ertesi Cumartesi'giinli, ayrn on ikislnde, sekiz kiir0h gidip, Kerre pergenesinden Gfng sdhilin{e Dtigdiigi'ye indik. Muhammed Sultan (362 b) Mirza, Kasrm Hiiseyin Sultan, Bih0b Sul' tan ve Terdike,' burada iken, geldiler. Pazartesi giinii, Askeri de bu Wrtta gelip, miil0zemel ettl. Bu gelerilerin hepsi Geng'in'Sark tarafindan gel' mislerdi. Askeri'nin, adanilan ile'birlikte, Gengf' in kar5r sihilinden ilerilemesi ve ordu nerede ko' 581
9rt (lt EYL0L ItZS - 5 EYLoL
HINDISTAN
naklama, onlann da kar$rda orada konaklamalarr emredildl.
Bu civarda iken, ileriilen birbirini
mi.iteakip
haberler geliyordu: Sultan. Mahmud'un' yarunda yiz bin afgan toplanmrgil,$eyh Bayezid ile Biben'i, birgok askerle, Servir tarafina gdnderip, kendisi ve Fetih Han' Servdni, Geng sdhilini tAkiben, Qiinir iizerine geliyor. Gegen sene kendisine bircok pergene verilerek, bu civarda brrakrlmrg olan $ir Han S0r, afganlara iltihak etmig. $ir Han ile.diler birkag (469) emiri suwn kargr tarafina gegmisler. Sultan CeHeddin'ln adamlan BenAres'i m0dafaa ede' meyerek, kagrp grkmrslar; Bendres t
Diigdiigi'den kalkrp, altr ki.idlh ileriledikten sonra, Kerde'den iig - d
lt29)
Ert€si Cumartesl giinii kallcp, ditrt kiiruh giderek, konakladrk. Kendim tekrar gemi ile gittim' lnecek yer yakrnmrg; erken gelindi' Bir miidd-e!-*g^a' gr-i iCinde mdcun yedik. Hoca Abdiissehid' N0r Eey'in Cadrnnda imiS; d&vet ettik' Molla Mahmud'tl
tvtouaAliHun''ngadrnndanga$rdrk.Birmiiddet gtloturduktan sonra, gemi ile iiteki tarafa 8e9iP' pehlivan rescileri giirestirdik. Dost Yasinhayr'a, (363 b) S&drk ile giireSmeyip, difierleri ile giireS et-' mesi emredildi. thide hildfina, onun daha kuwetlilerle gtiregmesi emredildi. Sekiz adamla eyi gti' regti.
lkindi tistti, sultan Mulrammed Bahgt, kaytkla'
o taraftan geldi ve 6silerin Sultan Mahmud dedikleri, Suttan tskender'in oilu Mahmud Han'tn tiozUauburadan giden Eu nun"tini (4?0) getirdi. 0[le iistii Iur* da Asilerin bozulduiu haberini getirdi. OEle ile ikindi arasrnda gelen Tdc Han Sirenghdni'nin au-r h6li de casusun haberine uygundu' Bu keyfiyetleri Sultan Muhammed gelip arzetti' Diigman getip, Qirndr'r muhasara etmiS' Bft az muharebe eti.is.'fuk"t bizim geldiEimizden kat'i haber altnca' ge' bozulmui gibi, oradan kalkrp gider' BenAres'e geri diiniiP, suyu geetikleri Cen afganlar da telisla vakit, itri gemi batarak, bir mikdar adamlan bo' Eulun
perye' Ertesi giin, altl ktircrh yiiriiyerek, Piy6g gel' nelerinden Sirflveli'ye geldik' Kendim gemi ile dim, Qrn-Timur Sultan ile Tohta-BuBa Suljal' 1s sultanlarr Jord.,- huzirra kabol icin, beklemislerdi. divet ettim. Tohta-BuBa Sultan yada i" gemiye -$iaA"Ui riizsar kopup, yag'mur yagTnaga J"pilts. 583
582
9t5 (1, EYLOL lt28
HINDISTAN
ba5ladu Giizel bin hava oldu. Bu hava mAcun yemele sebep oldu. Gegen gtin m&cun yemig ohnarnrza ra[men, bu giin de mdcun yedik. Yurda gelip, ertesi giin'orada kaldrk. Sah giinii, tekrar hareket ettik. Ordugdhrn kargntnda yegil ve biiyiik bir ada varmr$. Gemi ile oraya gegip, adaln gezdikten sonra, ilk peherde tekrar gemiye girdim. At iizerinde, nehir kenartnda giderken, bir ka-
ya iizerinden gegtim. At gatlak kayanm
i.izerine
grkrnca, kaya ugtu. Ben hemen slgrayarak, kendimi kenara attrm. At da ucmadt. Atm tizerinde kalmrg olsa idim, gok muhtemeldi ki, aila birlikte yuvarlanacaktrk. Q gun Geng nehrini, ktrlag atarak, gegtim. Her kulacr saydrm; otuz iig kulag ile gegtim ve orada dinleruneden, yiizerek, tekrar bu tarafa gegtim. Biitiin nehirleri ytizerek gegmistim; yalruz Geng nehri kalmtgtt. Aksam 0stti, Geng suyunun Cfin suyu ile birleStiEi yere kadar gidip, Piydg tarafindan gemiyi eektirerek, bir peher ve d
dii,geride ordugiha geldim. Qargamba giinii, ikinci peherden itibaren, asker C0n nehrinden gegmepe (47I) bagladt. Dcirt yiiz yir^ mi gemi vardr. Cuma giinii, Receb aylrun ilk eilDii, su)u gegtim. Pazartesi giinii, a)an ddrdiinde, COn s6hilinden Behdr'a gitmek niyeti ile, hareket ettik ve beg kiir0h yurtiyup, Levdyin'e indik. Kendim gemi ile geldim. .Bu giine kadar asker sudan gegiyordu. Ademp0r'da gemilerden g*anlmrg olan darbzenli arabalart Piydg'da tekrar gemilere koyrrp, Bemi ile getirmeleri emredildi. tndigimiz yurtta giirescileri giirestirdik. Pehlivan Leh0ri Kestiban ile Dost Yasinhdyr giiregtiler. Qok miicadelede4 584
-
t EYLOL
1529)
sonra, Dost miiskildtla yendi. Her ikisine de taktm elbise ihsan edildi.
birer
,
'
lleride batakhk ve eamurluk kcitii bir su var' mrs; ona Ttrs suyu derlernds. Gegit aramak ve yo|,''" yaqmak igin, burada iki giin kahndr. At ve develeri 'l
'
yukarrda bir gegit bulundu. Yiiklii arabalar, gayr-l .mtisait taglart ytiai.ihden, $€$€ffi€z'. gegidin o mis. Yiiklii arabalarr da (364 a) oradan geqirme' leri emredildi. Persembe giinti oradan hareket ede:
ii"'"r
r€k, Ttrs suyunun'birleSti[i yere kadar, $emi ile geldim. Suyun birleStiEi yerde gemiden grkrp, TOs' suyundan yukanya dofru yiiriiyerek, ikindi i.istti, suyu gegip inmig olan ordugiha geldim. O giin altr kiiruh ytiriindt. Ertesi gtin orada kaldrk. Cumartesi kall
Piyfig'dan hareket' cttifimiz giinlerde kan Clbanr peycta oimu$tu. Bu yurtta Rirtn'dan gelen bir seyyah, yerri keqfedilen (472) bir tedavide bulundu' Karabiberi toprak bir kuzanda kaynatb; yara!'l onun stcak buharrna tuttum. ISuhart azaltnca, stcak siuyu ile yrkachm. Niic0mi iki saata kadar siirdii. Bu .y*urtta iken biri, ordugirhtn :ranrndaki adada arslan ile kergeclan gortlti$imii siiyledi. Sabah (364 b) o 585
l
l
l
I{INDIST^N
adayr gevirdik. Filler de getirilmisti. Arslan ile kergedan grkmadr. Halka ucundan bir yabani manda grkmrg. O gun giddetli riizgir koptu ve toz toprak gok iztirap verdi. Gemiye binerel<, ordugAha geldim. Ordu Ben6res'ten iki kiirfih daha yukartya in' miSti. ei.indr civartndaki cengellerde gok fil varmry. Oraya gidip, fil avlamak niyetinde idim; TAc Han, Mahmud Han'tn SOn nehrinin yantnda bulundupu haberini getirdi. Beyler divet edilerek, dtsman iizerine slir'atle yiiriimek hususunda, isti5Are edildi. Nihdyet uzun menzille ve tevekkufsuz yiiriimeye karar verildi. Oradan kalkrp, dokuz kiir0h giderek, Belve geqidine indik. Buradan, Pazartesi giinii akgam, ayln on sekizinde, Tdhir Agra'ya gdnderildi ve K6bil'' den gelmekte olanlara, harc-t rdh olarak, ihsan edi' len paralartn berahnr giitiird0. O giin gemi ile gel' dim. Sabahtan bir az iince gcmiye binilmisti. G0y suyunun birleStiEi C0np0r'suyuna kadar ve oradan da G0y surunun bir az yukarrstna giderek, tekrar diindiim. Daractk bir su olmasrna rafimen, (365 a) gegidi yoktu. O taraftaki asker, gemi, sal ve at yiiz-
diirerek, gegiyordu. C0np0r suyunun birleStifi yerden bir kiir0h daha asaErya gidip, gegen sene C0npftr'a gittiEimiz zaman kaldrfrmrz yurdu gezdim. Suyun yukansrndan uygun riizgAr peyda oldu; bengili gemisinin yelkenini agrp, b0yiik gemiyi ona bafladtlar; epeyce stir'atle geldi. Meden-Bendres'ten bir kiirOh daha 3t' karrya inmig olan ordugihtan buraya, giiniin iki gerisi kaldrft vakit, (473't geldik. Hig bir yerde durmadan, arkamtzdan gelen gemilerin en hrzltst yatsr vaktinde geldi. Mofiul Bey'e, Qiin6r'dan ba5layarak' 586
her yiiriiyiigte, iilgi.i ipi ile, dofiru yolu dlcmesi, Lutfi Bey'e de, gemiye bindiEim vakit, nehir sihilini iilgmesi emredilmisti. Dofinr, yol on bir ve su sAhill de, on sekiz kiir0h imis.
Ertesi gun o yurtta kaldrk. Qargamba gtiltii de gemi ile Gdzip0r'dan bir kiir0h daha agaftya indik. PerEembe gtinii, o yurtta iken, Mahmud Han N0hani gelip., miildzemet etti. O giin, CelAl Han Behdr Han BehAri, Ferid Han, Ndsrr Han, $ir Han SCrr, Adil Han S0r ve difer birkag afgan emirinin arz-r hdlleri (365 b) geldi. Ayru giin Abdiilaeiz Mi' rdh0r'un arz-r htli geldi; LAh0r'dan, Cemaziyelevvel alnntn yirmisinde, yazrlmrgtr. Bu arz-r h6] yaztldrfir gtin, Kdlpi civartndan Karaga'nrn giinderdiEi hindistanh bir ugapr oraya varlr. Abdirlaziz'in arz-l hdlinde gunlar yazrh idi: Abdiilaziz ve di[er tAyin edilenler, Cemaziyelihr aylnln dokuzunda, Nilab'da dileyi kargrlamaia giderler. Abdiilaziz, QAnAb'a kadar bdraber gelip, oradan ayrtlarak, bir az 6nce IAh0r'a gidip, bu arz-r hdli gijndermiS. Cuma giinii hareket edildi. Ben gemi ile gidip Q0se kargtsrndaki gegen sene giinesin tutulduEu ve oruglu bulundufumuz yurdu gezdikten sonra' tekrar gemiye bindim. Muhammed Zaman Mirza da gemi ile geldi. Mitza'nm tegviki ile, micun yenildl. Ordu Kermn6.s suyunun sAhiline inmisti. Hin: dular bu Kermnds suyundan Cok gekinirlermiS; bunlar bu sudan gegmeyerek, gemiye binip, bu suyun karstsmdaki Geng zuyundan gegtiler. ttikatlanna giire, bu su insana dokunursa, onun ibideti ziyan olurmus. Bu d.drn verilmesinin sebebinl de, buna uy587
HINDISTAN
gun sekilde izah ettiler- KermnAs suyunun bjr az diindiikten sonn f."tt tarafina gidip, (474) tekrar gectik ve su]&tn ra, Geng'in (366 a) sim6l taraftna ,airni"a" gemileri durclurduk. Yisitler bir parga egfenaifer've gtireS yaptrlar' S0ki Muhsin d6rt'bes giia"aamla giireqebileceEini iddia etti' Bir adamla regti; ,, kul.tn yrkrlryordu' lkincisi Sddiynn idi; ivrutrsin'iyrktr.n,tatrcopvetniiteessiroldu.Pehlivaf. lar geliP, giiregtiler. Ertesi Cumartesi giini'i, Kermnis suyunun gegidini aramak iizere adam gdnderildifi igin, ilk pe' here dofr'u hareket edildi. Ben ata binip' g"qi|: gitdoEru bir k0r0h kadar, suyun yukart tarafina U;. Gegit uzak oldufu igin, tekrar geri diinerek' gemi ne, inAigiffiiz 1'913 geldim' Ordu Q0se'den bir kttt tirott daha ileride konaklamrgtr. o giin tekrar ra-biber iltcr yaptrm. Bir parga stcak olmuS' d!udum kabarclr; g;k iztimp gektim' lleride bat-akltk giin kiieiik bir su varm$; yol yaprnak igin' ertesi orada kahndt. gelen Pazartesi akgatnt, Abdiiiaziz taraftndan yev lrindistanh yayanln getirclifi mektuba cevap hp gdnderildi. Pazattesi sabahr ' gemi ile geldim' niitga. yiiziinden,. gemileri cekerek getirdilen' G€genseneuzunnrtiddetkalclrirmrzBekseteiintindeki yurdun kargtstna gelip, (366 b) suyu gegerek' bu,"rrn, gezdim. Nehir sAhiline inmek igin' basamaklar yaprhnrgtr; galibi ktrktati fazla ve elliden azdt' basaYatnrz iki iist.basamak kalmtg, di[er biitiin yedik' maklart su giitiirmiis. Gcmiye binip' mhctrn durgemiyi OrdugAhtan Lir az lrukarrda bir adada durarak, pehlivanlarr giiregtirdik' Yatsr vakti ordu' .
588
gti (r5 F.YL.OL tt28 -- t EyLOt.
t5z9',
gAha geldik. Gegen sene bu ordunun indifi 3rurtta, Geng supnu kendim yirzerek gegip, bdzrlart at Malan da deve iistiinde olduldart hdlde, buraya gelerek, gezrnigtik. O gtin afyon yemi5tim. Ertesi Sah gtinii, Kerim-Birdi, Muhammed AIi
Haydar-Rikibdar ve Baba $eyh, iki yiiz kadar iyi yiEitle, diigmanlardan (475) haber almak igin, giinderildiler. Buradan Bengdle 'ilgisine, mezkOr ii.C rnaddeyi arzetmesi emredildi. Qargamba giint, Yunus Ali, BehAr'a ddir miisbet bdzr Seyler d[renmek iqin, Mutrammed Zaman Mirza'ya giinderildi.. Bir az gev5ek cevap getirdi. Behdr geyhzidelerinin adarnr, av'r hdlle birlikte, Beh6.r'r btraktp Ctktrklart haberini getirmigti. Pergembe giinii, Terdi Muhammed ile Muhammed Ali Ceng-Ceng'e, ttirk ve hind emir ve okgulanndan iki bine yakrn adam vererek, BehAr ahalisine (367 a) vaad fer:rnanlan yaztltp, mtisaade vbrildi. Hoca Miirsid Iraki'yi Beh6,r serkd,nrla divan tAyin edip, Terdi Muhammed ile birlikte, gdnderdik. Ertesi gfu, Muhammed Zaman Mirza Behdr'a gitmeyi kab0l ederek, $eyh Zeyn ve Yunus Ali .vasttast ile, bdzr Seyler azedip, yardtmct olarak, bir mikdar adam istemig. Bdzt yifitleri Muhammed Zannan Mirza'ya yardtmct tdyin edip, bAzrlannt da hizmetine verdik. $Aban aymln birinci Cumartesi giinii, bu iisdiirt gtin oturdu$umuz yurttan hareket ettik. Ben o giin ata binip, B0cp0r ile Bihiye'yi gezdikten son' ra, ordugiha diindiim. Muliammed AIi kumandastnda, haber almak igin, gilnderilenler bir mikdar k6firi mailtrp edip, Sultan Mahmud'un oturdufu yere varrrlar. Sultan Mahmud'un iki bine yakm adas89
HINDISTAN
mr varmls; ileri karakol haberini abnca, bozularak, iki filini iildiirtip gider. Bir filini tincii olarak koy' mugtum. Bu yiEitlerden yirmiye yakm adam ona yetiSirler; kargt koyamadan, kagar. Birkag adamr iildiirdiikten sonra, birinin bagtnt kesip, bir iki ada' mrnr da diri olarak, getirdiler. Ertesi giin hareket edip gemi ile gittirn. Orada Muhammed Zaman Mirza nehirden gegti. Mirza'nrn gegmesi ve gitmesi igin' iki - iic giin (36? b) orada kaldtk. Sab gunii, oYrr diirdiinde, Muhammed Zaman Mirza'ya birtakm has elbise, kemerli bir krhg, cins at ve $'emsiye (Cetr) indyet ederek. BehAr viliyeti ihsan edildi. Behdr serkdrtndan bir kiir0r yirmi bes lek (476) hassa miilkii yaprlarak, divanhfir Miirgid Iraki'nin uhdesine verildi.
giinii o Wrttan gemi ile hareket et' tirn. Ben gelince, biitiin gemileri durdurttum. Sonra onlarr yiiri.iterek, saf hilinde, birbirine ballamalarrnr emrettim. Biitiin gemiler toplanmamtg oldu[u hAlde, nehrin geniglifiinden eok f.azla idi. Bdzt yerin st[, bizrstntn derin, bdzt yerin akmtth ve b6zr yerin de sdkin olmast yiiziinden, bu Sekilde gok yiiri.inemedi. Gemilerin saftnda bir timsah giirtiniir; bir bahk tinrsahtan korkarak, iiyle y0ksek slQrar Pergembe
ki, bir
geminin igine di.iSer; yakalayrp, getirdiler.
Yurda seldiEim zaman, gemilere ad konuldu. Agt'a'da Sengi muharebesinden bir az ewel tamamlanmrg olan eski emekdar btiytik gemiye As0yiS adt ve.rildi. Bu sene, sefere grkmadan bir az 6nce, (368 a) AldyiS Han bir gemi yaptlrlp' hediye etmiS' ti. Bu defa ona da bir tdldr yaptrrdrm. Bu gemiye 590
9tt (ti EYL0L r52g - 5 EYL0L
r5z9)
ArdyiS adr verildi. Sultan CelAteddin, hediye ettifi gemiye bir az biiyiik bir tildr yaptrrmrgtt. Bupun tiaerine bir tdlir daha yaprlmasr emredildi. Buna Giincdyis adt verildi. Bir de iin ktsml ktvrrk, kiiCiik bir kayrk vardt;- her tiirlii iS iein o giinderiliyordu. Bu kaytfa FermAyig adt verildi. Ertesi Cuma giinii hareket edilmedi. Muhammed Zaman Mirza, hazrrltfrm bitirerek, Behdr'a gitmek niyeti ile, bir - iki kiir0h ordudan ayrt konak' lamrgb. O giin gelip, miisaade aldr. Bengdle askerinden iki casus gelip, beng6lelilerin Mahdum Alem ku' mandasmda, Geng suwnun sAhitini yirmi diirde talisim ederek, siper yapmakta olduklannt; Sultan Mu' hammed kumandasrnda bulunan ve dileleri ile a[tr' Itklarmt gegirmek isteyen afganlarr gegmeEe btrakmayarak, kendilerine ilhak ettiklerini siiylediler. Bu haberi altnca, muharebe ihtimdli oldufu igin, Muhammed Zaman Mirza'ntn gitrnesine m6.ni olduk. Sah lskender, iiq - dtirt yiiz adamla, BehAr'a, gdn' derildi. Cumartesi giinti, D0cl0 ile oElu (368 b) Cclal Han Behir Han'ln (477) adamr geldi. Bengdleliler bunlarr, gdz bebekleri gibi, muhafaza ediyor{armts. Bana iltihak etmek igin, Bengdle'den vtrru$up, zorla ayrrlarak, suylr gegip, Behdr civartna gelmi"qlerdir. Miildzemet igin geliyorlarmrs. Aynr giin BengAle ilCisi tsmail Mit6'ya, ewelce giinderdifimiz iig maddenin cevabr geciktiEi ve e[er samimi anlagmaEa mtitemAil iseler, biraz gabuk cevap verilmesi lizrm geldifii hak' lirnda, bir mektup gdndermesi emredildi. Pazar Bunil, aksam iistii, Terdi Muhammed ile Ceng -Ceng'in adamr geldi. QarSamba Eiinii, sabahleyin; $Aban aylnln 59r
:l l
I
HINDISTAN
d
I
{
besinde, bu taraftan bunlann iinciisii yaklagrnca, Be hir srkdan iiteki kaprdan gtktp, kagar. Pazar giinii o yurttan kalktp, Ari pergenesine in' dik. Burada iken, Harid askerinin, ydz - Vtiz elli ge' mi ile, Ser0 ile Geng'in birlegifii yerde, Ser0 zunrnun iiteki sihitinde yerlestiEi haberi geldi. BengAleliler ile sulha benzer bir Sey yaprlmr$ olduEu igin, biiyle isler' de ddimi, teyemmiin yiiziinden, sulh yolu tercih editmistir. Edebsizlik yaparak, gelip yolumun iizerinde
yerle$mis olmalanna rafmen, eski kaideye riiyet edip, ewelki tie stizii stiyleyerek, Molla Muhammed Mezheb ile birlikte, BengAle ilgisi Ismail Miti'run (369 a) gitmesine miisaade verilmesi kararlasttnldr-, Pazartesi gunti Beng&le ilgisi mi.rlizemete gelmiSti; miisaade edildiEi siiylettirildi ve denildi ki, di'isnram defetmek [2ere, oraya - buraya hareket etmekteyiz. Sizlere Ait yer ve suya zata:^ ve ziyan gelmeyecektir; nitekim tig sartrn biri de bu idi. Harid askerine sdyle: yolu serbest btraktp, Harid'e gelsin. Tiirkten birkac adaml ona verelim. Harid ahalisine vaadlerde bulunarak, onlan yerlerine gcitiirsiinler. E[er gegit iizerinden gitmez ve bu garip iddiadan vazgegmezler' se, baslarrna gelecek her kittiiliigti ve ijnlerine 9*acak her aksitiEi kendilerinden ve sdzlerinden bilsinler. QarSamba gUtril, Bengdle ilgisi tsmail Mit6'ya mfitai iizere, bir hil'at giydirilerek, ihsanlarla miisaade (4?8) verildi. Pergembe giinii $eyh Cemdl, vaad fermanlart ve in6yet siizleri ile, D0d0 ile oElu Celil Ilal'a gOnderildi. O g0n Mihim'in adamr geldi; Ba!-t safa'nrn iite tarafrnriaki srttan ayrrlmrs. Mektuplar getirdi. Cumartesi giinii, Irak ilgisi Murad Kurll Kacadt kab0l ettir& Pazat gtitnii, Molla Muttammed
I i
err ili EYLOL l52E
-
5 EYLOL li29)
Mezheb'e, m0tat hediyeler teslim edilerek, izin verildi. Pazartesi gtrnii, Halife (369 b) ile bdzr beyler nehrin gegilebilecek yerini tetkik etrneie gonderildiIer. Qargarnba giinti, Halife, iki suyun aralrfrru tetkik iqin, tekrar gtinderildi Cenup tarafinda, Ari pergenesinin yakrnrnda bulunan niliifer giCekliBini gezmefe gittim. Gezinti esnasrnda $eyh G0ren niliiferin tAze tohumlarmdan getirdi. Frstria gok benzer ve oldukga gtizel bir geydir. Onun CigeEine, I'dni niltifere, Hindistanhlar kevelkekri ve tohumuna da dfide derler. S0n'un oradan yakrn olduBunu soylediler; gidip, seyrettik. SOn suyunun asa& tarafrnda birgok a$aglar g
s92
HINDISTAN
rek Sidildifii iCin, on
be5 - on altr kiirfih kadar olmtr5tur. Bu suretle o gtin otuz kiirfihe yakrn gezildi. Gecenin ilk peherinden altr geri gegtifii vakit, ordugaha geldik. Ertesi Per$embe giinii, C0np0r'dan, Sultan Ctineyd Barlas ile C0np0r'daki yi$itler geldiler. GeC kaldtklan igin, itapta bulunarak, g
594
9t5 (t5 EYL0L t528
-
5 EYLOL l52e)
efer gegit bulunursa, o gegitten gegmeleri emredildi. Halk arasmda, bengdlelilerin Heldi gegidine de adam tdyin etmefi diigiindiikleri sdyleniyordu. Mahmud Han'rn Sikenderpirr'daki grkdannm arz-r hdli geldi: Heldi gegidinde elli kadar gemi (480) toplayrp, gemiciler tuttufunu, fakat gemiciler bengilelilerin gelec€i haberinden fevkalAde korktuklanru bildiriyordu. Sertr zuyundan gegit aramak iCin vakit kalmadrfirndan, gegit arama[a giden adamlan beklemeden, Cumartesi giinii, beyleri isti56reye ga[rnp: - "SikenderpOr Qettirm0k'ten Od ve Behrdyic'e kadar, Ser{r
nehrinin gegitleri her yerde vardrr. &iylece oturmaktansa, kalabal* bir krt'a tAyin ederiz ve bunlar (371a) Heldi gegidinden gemilerle gegerek, dii$man iiz. erine yiiri.irler. Bunlar yetiginceye kadar UstAd Ali Kuh ile Mustafa, top ,ti.ifek, darbzen ve frengi ile muharebe edip, dii5maru oyalarlar. Biz de Geng nehrini gegerek, UstAd Ali - Kuh'ya yardrmcrlar tdyin edip, hazrrhkh bulunahm; gegitten gegen krt'a yaklaglnca, biz de buradan muharebe ederek, zorlayrp gegelim. Muhammed Zaman Mirza ve o tarafa tiyin edilenler Geng nehrinin Behdr tarafinda, Mustafa yantnda muharebe ile megg0l olsunlar" - dedim. Buna karar verip, Geng'in qimdlindeki asker dcirt krt'aya aynlarak, Askeri kumandasrnda, Heldi gegidine gtinderildi. Bir ktt'a Askeri kumandasmda olup; onun kendi niikerlerinden ibaretti; bir krt'a 6zbek sultanlaSultan Celdleddin $arki; bir krt'a rmdan Kasrm Hiiseyin Sultan, Bin0b Sultan, Tang Atmr5 Sultan, Mahmud Han Nfihdni GAzip&ri, KOki Baba - Kagka, Tolmrg dzbek, Kurban Qarhi ve Hiiseyin flan idaresinde bulunan deryahaniler ve bir krt'a 595
i4e4
HINDISTAN
93t (r5 EYLOL rtz8
yirmi
Musa Sultan, Sultan CiiLneyd ve tahnrinen bin kaclar Cunptr adamrndan mi,irekkep bulunuyor-
da
clu. Ayttr Pazar gecesi, (371b) askeri sevk ettnek iein, eavuslar tiyin edildi. Pazar gi.ini.i Sabah, asket' Geng'den gegmeSe ba$ladr. Ben, ilk posta, gemi ile nehri gegtinr .Ug peher olduEu zalnan' gegit aramafa giden adamlar geri dtindiiler; geCit bulamamrglardt' Gemilere ve tiyin edilen krt'alara yolda tesadtif et-
tiklerini stiyledi ler. Sah giinii, suyu gegtiEimiz yerden kallap, muharebe yeri olan, sulann birlestiEi yere (481) bir ki.ir0h kala konakladrk. Kendim gidip, UstAd Ali Kuh'ntn frengi ve darbzen atmasmr seyrettim' O gun Usted Ali - Kuh frengi tagr ile iki gemiyi vump, lardr ve batrrdr. o taraftan Mustafa da, frengi tast ile' iki gemiyi vurup, batrrdr. Biiyiik topu nruharebe safina gavuuS' itittirtip, yerini'yaprnak igin, Molla Gulam ile yasarnrl ve segme yifitlerden bir mikdar 'adamr onir yardrmcrteyinettiktensonra'diiniipordugdhrnkaryedik. IVIAcun yedikten sonSrsrnda bir aclada m6eun ra, genriyi otaia yaklastrrarak' gentide uyudum' O ak$am bir hidise oldu. Gecenin i'igiincii pasma yaktn, genride harp na'rasl ve giiriiltii grktr' Qehre*
lerdenherkcsgenininbirafacrrualrp:-.,.Vur!l'ur!'' --' diye btiErr$ryorlardr. FermiyiS gemisi, benim u!'tlduEum Asdyis gemisinin yantnda (372 al idi' Muhafrzlardanbirioradabulrtnuyclrdu.Uykudangiiziitto ttragrp bakttfir ziunan, bir adanrtn Asiyiq gemisine nranarak, crknraBa tesebbiis ettifiini giiliir' Kendinl grktrklart zaonun i.izet'ine atar. Suya daltp' tekt'ar agtlman, muhafrzttr baqtna krhgla vulur' Bii'az 'vata rnrqti. Sonta liencli suya dofiru kagar' Giirtiltii bu 596
-
5 EYLoL r5z9)
yuzclen olnrug. Mtinir den getdigimiz gece de geminin yalarunda bir - iki muhafrz birkag Hindliyi kovalayarak, bir - iki kilre ve bir hangerlerini getirnrislerdi. 'Ytice Tam korudu.
E[er bUtiin diinyanrn krlrcr yorinden oynaaa, Tanrr istemedikge, bir damara bile dokunmaz.
Ertesi Qargamba gunii, Giincflyis gemisine binip, tag atrlan yerin biraz yalonrna gittinr ve her. genriye ayn - ayn vazife t6yin ettim. UEan - Binli Mo$ul kumandasrnda binc yalon yi$it, herhangi bir gekilde suyu gegmeleri igin, iki - i.ig ktirfih daha yukarrya grinderilmisti. Bunlar giderken, Aske'ri'nin ordugihr karsrsrndan, bengileliler yirnri . .otuz kadar gemi ile suyu gegerek, kalabalft yaya grktp, hiicum etmek istiyorlarmts. Bunlar, onlartn i'serine at saldrtp, kagrrrrlar; birkacrnl (482) yakalayrp, baglannr keserler ve bir goklannr okla vurarak, yedi - sekiz gemiyi ele gegirirler. Aynr gtinde, Muhamrned Zanran Mirza tarafrndan da bcngtleliler birkag genri ile suyu gegerek, (372b) muharebe yapmak ister'ler. O, o taraftan. zollayarak, bengi,lelileri liaqrnr ve ilQ gerninin adamlart suda bofulur. Bir gerniyi ele gegirip, benim htsuruma getirdiler. Orada Baba Qehre iyi hareket edip, diisrnanr zorlar. Onlanrt ele gegirdilderi yedi - sekiz gemiyi gece karamlrkla yukan gckip, daha
HINDISTAN
Srinii oluyor, di,isman iizerine gideceklerini bildirdi.
Bu gegenlerin de Askeri'ye iltihak ederek, dtigman
iizerine yiiriimeleri emredildi. 6Ble iistii, OstAd (Ali Kuh) yanmdan bir adam gelip, tagm hazrr oldufipnu bildirdi. O taSr atmasmr ve ben gidinceye kadar tekrar bir tagr hazrrlamasrnl emrettim. tkindi tistii, kiiCiik bene&li kayrfirna binip, toplann yerlestirildifii yere gittim. UstAd All - Kulr bir defa biiyiik bir ta5 ve birkag frengi atb. Bengdleliler ates atmakla meghurdu. Bu defa iyi tecriibe ettik; bir yere nisan ahp ahnryorlar, rasgele abyorlardl tkindi iistti, SerO nehrl ile ,onlann kargilanndan birkag gemiyi gekip gegirmelerini emrettim. Gemiyi geken adamlar, hig Eekinmedem (373 a) ve saklanmadan birkag gemiyi eekip, gegirdiler. lsen - Timur Sultan, Tohta - Bu[a Sultan, Baba Sultan, Ar0yiS Han ve $eyh G0ren'e, gemilerin gegtifi yerde kalarak, gemiyi muhafaza etmeleri emredildi. Oradan diintip, ilk posta ordugAha geldim. Gece yarlslna 3rakm, yukarrya gekilen gemilerden: - "Tdyin edilen krt'alar daha ileriye gittiler. Gemiyi EPkiyorduk, bengdleliler, gemilerin bizim taraftmrzdan Cekildifini duyarak, muharebeye girigtiler. Bir gemicinin (483) ayaErna tas isabet ederek, aya$ ktnldt; gsgemedik" - haberi geldi. Pergern'be sabaht siperdekilerden: "Yukandakilerin hepsi geldi. Dtigmantn athlan atlara binerek, bizim'gelmekte olan ktt'alanhaberi geldi. Derhdl mua karsr harekete gegtiler" ata binerek, aksamlalnn suyun bu tarafina gecirdiBi' mlz gemilere geldim. Muhammed Sultan Mirza ku' mandastnda suyu gegmeleri takarriir edenlere, derhdl sutm Begip, Askeri'ye iltihak etmeleri lgln, adam 598
9rt (lr EyLOL
tSzg
_ i EyLoL
1529)
koSturuldu. tsen - Timur Sultan ile Tohta - Buia Sultan bu gemilerde bulunuyorlardr; gegmefe baglamalarrru emrettim. Baba Sultan, teyin edilen yere hili gelmemigti. Isen - Timur Sultan hemen bir gemiye binip, otuz - krrk kadar adamr ile birlikte, ailarrnl (B?g b) geminin .yarunda yedekte tutarak, gegtiler. Bunlann arkasrndan tekrar bii gemi yola Crktr. Bunlarrn gegtiklerini giircn bengdlelilerden kalabahk bir yaya taktmr bunlann i.izerine yiir0dii. lsen - Timur Sultan'rn ydi - sekiz adamr, atlara binerek, bu yayalann karSrsrna gidip, Sultan ata binineeye kadar, krhg krhca gelerek, yayalan bagka tarafa Eektiler. tsen - Timur Sultan da ata bindi. tkinci gemi de gegti. Otuz - otuz beS ath adamla kalabahk yayalara kargr miicadele ederek, onlarr tamamen bozguna ufratb. eok iyi iS gtirdti. Eweld gevik ve hie gekinmeksizin, herkesten iince gegti; sonl'a, kalabahk yayanrn iizerine az adamla iyi yuriirup, onlan bozguna uirattr. Tohta - Bu[a Sultan da gegti ve diierleri de arka - arkaya gegmeEe baSladtlar. Ldh0rlu ve Hindistanhlar, kendi us0llerine gdre, kimisi destekle, kimisi kamrs demeti ile gegmefe basladrlar. Bu haU giirerek, siper kargsrndaki kalabaltk bengAli gemileri, suyun agafirsrna doint; kagmaia basladrlar. Dervis Muhammed Sd,rbdn, Dost ESik A[a ve diper bdzr yiEitler, siper kar5rstndan gegtiler. Sultanlara adam kogturarak, gegenleri iyice toplayrp, o taraftaki krt'aya yaklagrnea, yandan Vtirti-
nip,
diismana (374
a) hiicum etmelerini
s
ledlm. Sultanlar gegenleri kendilerine katarak, iig (484) diirt k0me hilinde, dii$man tarafiria hareket 599
9t5
HTTiDT!TAN
attiler. Einlar yakla,grnca, dii$man, yafalan iine kaup. safmr boarnndan yiiniiytiverlr. Askeri ile blrllkte yi.irtfuneler{ kararlagurrLrn lst'adan K0ki, adamlan lle birlikte, ge[p yetlgir. O taraftan K0ki; h't tanftan sultantar yetifrek, hiicum ederler vc diigrnaru nr rarak, bozarbn Besent Riiv adb mOteber blr killrl, Kriki'nln aclinmlan ele geqirip, bagnt keserler. Besent RAv'tn on - on hn adarnt bunlarrn iizerlne atrhrtar; onlan da keserler. Tohta - BuEa Sultan, di.ismann 6n tarafrndan gitllp, lylce ktltg kulanarakr lnln$iur. Iflogul AMiilvetrhab tle kiigiik kardeti de dbmanla krbg kthca gellrlen Modul suw bllntedifl hAlde, kendtsi arhh ve ab yedekte olintalq BeQen Boninr genrllertm gertde ldi; gemilere adarn giinderdlm. Ferm0yis Spmlsl blraz llert geldl. Fenttdyh genrisine blnip, suyu gegerek' bengilelllerln Wrtla' nru gczdlkten sonra, Gtinc6yls gsmlsine blnip, nehrin .rnrl<art ktsrnt hakkrnch mAl0mat aldun Mir Mu' hnnr::rcd CAlebln, Ser0 nehrlnln blraz lnrkanstrun'
iyi olduBunu arzettt, Onun ded8t yerden askerin gctm€e baslamasl emredildl. Mu' hgnrn:ed Sultan Mirza kumandastnda btrlunanlara
geqrnek lqin, daha
geTme (3?{ b) emrl verllmlstl. Sunt geierken, Yeke Hoca'nrn gemlsl bnttt ve kendisl Tanrtrun rahnletlne kavuugru. Adaml,annr ve vilAyetlnl ktigilk kardegl Kanm Hoca'ya lhsan ettim. ilstll, gustil c'sttssmda, zultanlar geldllerKendilerine hllsn-i tn:lb0l gibterlp, tct'ecsiih0m hu' srrsunda iirnit vertllrn. Askeri de o esnada geldl. Askeri'nin muharebede yaptrtr bu llk lsi idl' Ugurlu gel' di. O aksam, ordug&h henilz nakledilmemh oldu8u lgln, blr adada, Gtincayh gdmlslnde uludurn
€le
600
ilt EyLoL ttzo -- I evt0l
trzg)
giinii, Ser0 nehrinin gimAlinde, Harid'e tApergenesinin bi Nirhtin K0ndbe (K0ndih) adh kittmne inildi. Pazar giinii, K0ki, adamlan ile birlilrte, haber almak igin, Fld.cip0r'a g
O esnada Senbel'den garip bir haber geldi. Ali Yusuf, Senbel'de kalmrg ve onu iyice zapt ve r:apt etmiSti. Kendisi ve bir de mi,isahibi olan bir tabibi, aynr gtinde Tann rahrnetine kavursmuglar. Senbel'in zapt ve rapfi icin, Abdullah'rn oraya gitmesine karar verildi. Cuma giinii, Ramazan ayrnln beginde, Abdullah'a, Senbel'e gitmek iizere, miisaade verildi. O gtinlerde Qrn - Timur Sultan'rn aru-r hAli gelmisti. Kibil'den gelmekte olan 6ile ytiziinden, t6yin edilen beyler ona iltihak edememi$ler. Muhammedi ve di[er b6zrlan, onunla birlikte, yiiz kiir0h kadar mesafeyi agrp, bel0clan tamamen maEl0p etmi$ler. Abdullah vasrtasr ile, Crn - Timur Sultan, Sultan Muhammed Dulday, Muhammedi ve orada bulunan di[er beylere 601
HINDISTAN
fermanlar giinderilerek; onlarrn ein - Timur Sultan ile birlikte, Agra'da toplanarak, hazrrlrkh bulunmalan ve dti$manlar hangi tarafa ltrtirlerse, oraya hareket etmeleri emredildi. Pazartesi giinii, ayrn sef,izinde, $eyh gsrnflli'yi giinderdifimiz Derya Han'rn (B?b b) torunu Cbldl Han, biitiin m0teber emirleri ile birlikte, gelip miil6zemet etti. Bir miiddet iince, kulluk izhar etmek irzere, Yahya N0hani kiigiik kardegini giindermiS ve siyaset fermanr almrgtr; o da aynr giinde gelip, miildzemet etti. Yedi - sekiz bin n0hini ve afgan bilzr iimitlerle gelmig olduklarr igin, onlann iimiilerini krmayarak, Behdr'dan bir ktis0r hassa miilkii yaprp, bundan elli lek Mahmud Han (486) N0hdni'ye ihsan edildi. Kalan krsmr Celdl Han'a teslim edildi ve t6bilik aldmeti olmak i.izere, bir kiir0r vermefi de kab0l etti. Bu paranln tahsili igin, Molla GulAm Yasavul giinderildi. Muhammed Zaman Mirza'ya C0nep0r vildyeti verildi. i"er-sembe giinli, Halife'nin Guldm Ali adh adamr geldi. O, lsmail Miti'dan biraz iince, gdhzide Mi.ingir'in Ebiilfeth adlr adamr ile birlikte, zikri ge. Cen tie garh giitiirmiistii. Guldm Ali, bu EbiiLlfeth ile birlikte, $dhz6de Mtingir ile vezir Hasan Han Lenger'in Halife'ye yazmg olduklan mektuplan getirdi. O, tig Sartt kab0l bdip, Nusret $ah lsint iizerine alarak, sulh teklifinde bulunmqg. Bu sefer Asi afgan'lann def i igin yaprlmrgtl. Bu dsilerin bdalan baglanm ahp gittiler ve bdzrlan gelip, hiametk6rltk ve lulluEu (3?6 a) kabOl ettiler. Kalan ehemmiyetsiz bir lusmr da Bengdle'nin yardtmcilan idi. Onlan da .beng6leliler iizerlerine al&lar. 602
9t, 05 EYL0L lr28 5 EYLOL t52e) Yafimur mevsimi de yakla.5mrgtr. Onun igin, biz de onun mukabelesinde, zikredilen gartlar ddhilinde, sulhu kab0l ettipimizi bildirdik. Cumartesi gtinii, lsmail Cilveni, Ah'til Han N0hAni ve Evliya Han lgr&ki (Usterdni), bes - altr emirle birlikte, gelip miildzemet ettiler. Aynr gi.inde, lsen - Timur Sultan ile Tohta - Bu[a Sultan'a, miikAfat olarak, kemerli krhg, kemerli hanger, zrrhh elbise, hil'at ve cins atlar, tsen - Tinrur Sultan'a Nirn0l pergenesinden otw altr lek ve Tohta - Bu[a Sultan'a da gemsdb0d pergenesinden otuz lek ihsan edilerek, yiikiindiiriildtiler. Pazartesi giinii, ayln on besinde, Rehdr ve Bengdle tarafinr teskin ettikten sonra, Ser0 nehrinin sdhilinde bulunan K0ndbe civarrndaki yurttan, Biben ile $eyh Bayezid ki.istahlarrnr tenkil etmek niyeti ile, hareket ettik. Arada iki defa konakladrktan sonra, Qargamba glinii, Qeti.irm0k Sikenderp0r'un QfipAre adh gegidi tizerine inildi. Asker, o gi.inden itibAren, gegmefle bagladr. Bu kiistahlann SerO ile Geger'den gegip, Lekn0 taraflna doiru hareket ettikleli hakkrnda, arka - arkaya haberler gelmefe ba5ladr. Bunlann ilerlemelerine m6.ni olmak igin, (487) fiirk ve Hind emirlerinden Sultan Celtleddin $arki, Ali Han Fermiili, Terdike ve Nizdm Han Biydni, Tolmrs Ozbek, Kurban Qarhi ve Hiiseyin Han (3?6 b) Deryahani kumandasrnda olan kuwetler tAyin edilerek, Per$embe akgamr kendilerine miisaade verildi. O akgam teravihten sonra, bir pas ve bes.geri olmugtu; mevsim yafmuru bulutlan bogamp, bir anda iiyle tufan oldu ve Oyle mtthis bir frrtrna koptu kt, yrkilmamrg hemen hig bir tadrr kalmadt. Ben ota,k iginde yur yazryordum; ka$t ve kitaplarlml toplayacak 1970
-
Birinci
Basrlrg
-
F.
39
603
9rt lts EYLOL tizo --- t
HINDISTAN
vakit kalmadt, otait, i.ist klsrnt ile birlikte,
ba5tma
yrktr. Otagrn penceresi parqa - parga oldu; hie bir za' ran dokunmadt. Yaa ve kitaplar tslandt ve mtiskiilAt' la toplanabildi. Bunlart tskarlat sediye kilimine sanp, sediye alilna koyarak, tizerini kilimle iirttiik' lki geri sonra, yapmur dindi. Yatak (tiisekhdne) gadtnnr kurdurup,'mum getirtip ve mii$kiilitla ateg yaka' rak, sabaha kadar uyumadan, kdBrtlan ve kitaplart lcumtmakla mesgul oldum. Per$embe Sunti nehri geqtim. Cuma girnii, ata binerek, Harid ve Sikenderp0r'u gezdik' O giin Ab' dullah ile Biki, Lekn0r'un dii$man tarafindan zaptndildiEini yaanr5lardl. Cumartesi giinii, gidip BAki'ye iltihak etmek iizbre, K0ki, cernaati ile birlikte, daha 6nce gdnderildi. Paz.ar giinii, Iiaki'ye iltihak edip' ben yetisinceye kadar, ellerinden gelende kts0r etmemeleri igin, Sultan Ciineyd Barlas ile Ilasan Halife'ye ve (3?? a) MoUa Apak'tn cemaatl ile l\{ii'min Ateke'nin bijy'jk l,'e kiiqi'ik kardeslerine nttjs,aade verildi. o giin lkindi i.isti.i, $ah Muhammed 'llir0f'a hassa hil'at ve cins bir at ihsan edilip, miisaade verildiona,gecensenekiustlle,sAren'itahsisatveKirndle'.' yi oliculara maas olarak, ihsan ettik' O giin lsmail
Cilvini'yeServir'danyetmi;ikilektahsisat,hassa hil'at ve cins bir at ihsan edilerek, miisaade verildi. Aleiif Han N0hdni bagta olmalc iizere, onunla birukte gelenlere de servir'dan tahsisatlar tann edilip,
mosaade verildi. Hg1 (488) birinin,birer kiigiik kar. des veya o[lunun Agra'da ddimi miilAzemette bulun' masrna karar v'erildi. 604
EYLOL ttzg)
GilncdyiS ve .A.rdyi5 gemileri ile, bu defa ele ge. Cen bengAli gemilerinden segilmis olan iki gemiyi, Tirmiihdni yolu ile Gdzip0r'a, AsAyig ile FermAyig gemilerini de Seru'nun 5rukarlslna do[r'r.r, ordu ile birlikte gritiirmeleri, bengilelilelin uhdesine verildi. Behhr ile Servdr tarafrnr teskin ettikten sonra, Pazartesi gtinii, QetiirmOk'tin QfipAre geeidinden, Sertr sdhilini tAkiben, Od tarafrna dofru hareket edildi. On kiidh mesafe gidip, Fethp0r'un tevabiinden Ktlire (I(elpehre) denilen (337 b) koyiin yarunda, Ser0 sihiline indik. Erken hareket edenler, yolu gi6uarak Fethp0r'un biiyiik gdli.ine varmtglar. Yakrndaki askerleri geri ddndiirmek igin, trirkag adam lcogturr.rldu. Giil sahilinde konakladrktan soru'a, oraya inmig olan askeri ertesi giin ordugA.ha getirmesi igin, KiSik Floca'ya mektup gdnderildi.
Ertesi giin oradan kalkrg), yan yoldan ^A,sirvi5 gemisine bindim ve yukandalii yurcla kadar gemiyi Cektirreerk, geldim. Yolda Halife, Bi.ki'nin yarundan gelen $ah Muhammed Divdne'nin ofilunu getirdi. Lekn0 haberi tetkik edildi. cumartesi giinti, Ramazan alnnln on (igtinde, dii.sman muharebe eder; fakat higbir ig yapamaz. Muharebe esnastnda, biraraya yrlrlm$ olan kuru ot ile kamrg barakalar ateg ahr. Kurganm igi, tandrr gibi, krzar. Duvar iizerinde yiiriiyemezler ve biiylece di.isman kurgaru ele geEirir. tki iig gun sonra, bizim geri diindiiEiimi.uii haber altnca, Delmfid tarafma hareket ederler. O gun de on kiidth kaclar yol altp, Sikri pergenesinin Celisir adh kiiyii' niin yantnda, Ser0 sihiline indik. 605
HINDISTAN Qargamba giinii, halruanlarrn dinlenmesi igin, o nutta kal&k. Bdzrlan $eyh Bayezid ile Biben'in Geng'den gegerek, (378 a) eiinAr ve Cfin civanndan, kendilerini sipahilerine dofru gekmek niyetinde olduklannr sciylediler. Beyleri qaprrarak, istig6re edip, COnepOr (4891 vildyeti mukabilinde Q0ndr ve difer bdzt pergeneleri almrg olan Muhammed Zaman Mirz,a ile Sultan Ciineyd Barlas'rn, Mahm0d Han N0hini. Kadt Ciyd ve TAc Han Sirenghdni ile birlikte, gidip Qtin6,r'da diismanlann yolunu kesmelerine karar ve-
rildi.
Ertesi Per5embe giinii erkenden kalkrp, Ser0 nehrinden aynlarak, on bir kiir0h ilerleyip, Perserfi'dan gegip, aynt nehrin sdhilinde konakladrk. Beyleri divetle istiqdre ettikten sdnra, tsen - Timur Sultan, Muhammed Sultan Mirza, Tohta - Bu[a Sultan, Kastm H0seyin Sultan, Bih0b Sultan, Muzaffer Hiiseyin Sultan, Kasrm Hoca, C&fer Hoca, Zehid Hoca, CAn Bey, Askeri'nin adamlan ile birlikte, Kiqik Floca, Hind emirlerinden Alem Han IGrlpi, I\{elikdid Kerrdni ve Rdvuy (RAndi) ServAni kumandastndakiler, askerden aynlarak,.Bayezid ile Biben'in arkastndan Delm0t tarafina stir'atle yiirtimek iein, tdyin edildiler. Bu Per.ser{r'da abdest ahyordum; mumum l$lErna birgok bahk toplanarak, su iizerine gtktt. Ben ve yanrmdakiler elle birgok bal.rk yakalad*. Cuma giinti, Perser0 kollanndan birinin basma inildi. Qok kiigiik bir su idi. Askerin gidip gelmesin. den bulanmarnasl igin, iist tarafint (378 b) sed ederek, harz-l kebirlik bir yerini abdest iqin yaptrrdtm. Ayrn yirmi yedinci geeesi bu yurtta gegtrildi. Ertesi 606
giin bu sudan kalkrp, T0s suyunu geqerek, indik. pazar glinii de bu surun s6hiline indik. pazar gtinii, ayrn yirmi dokuzunda da, bu T0s suyunun sihilinde konakladrk. O akgarn, havanrn o kadar agrk olmamasrna ra$men, birkag adam ay giirdtiler ve kadr rintinde gahAdet ettiler. Ay basr sabit oldu. Sah giinii sabahr, bayram namazlnr krhp, hareket ettik. On kijr0h gidip, Tayik'ten bir ktirtrh uzakhkta G0y surunun sAhiline indik. O$leye yakrn, mAcun yenildi. $eyh Zeyn, Molla $ahdb ve Hdnd - Emir'e yalnrz Su beyti gcinderip, gafirrdrk: $cyh, Molla $ahib ve Hind-Emir,. gelin iig iig, iki iki vcya tck tek. (490)
Dervig Muhammed, Yunus Ali ve Abdullah da bulunuyorlardr. tkindi iisti.i Brire$ciler giiregtiler. Qargamba giinii de o yurtta kalrndr. I(uqlufia yakrn, m6cun yenildi. TAc Han'r Qlin0r'dan qrlcarmak igin, gitmig olan Melik $ark o giin geldi. O gun de pehlivanlar giire5tiler. Daha evvel gelmig olan Odi Pehlivan, o gi.inlerde gelen (379 a) bir Hindli pehlivanla giire$erek, onu yendi. Yahya N0h6.ni'ye, ServAr'dan tahsisat olarak'on beg leklik yer verilip, bir takrrn elbise giydirilerek, miisaade verildi. Ertesi giin on bir kiir0h gidip, GOy sulmnu gege. rek, o suytrn sdhiline indik. Ilgar giden sultan ve beylerin Delm0d'a vardrklarr, fakat Geng nehrini hdlA gegmemig oldukarr haberi ahndt. Hiddetlenerek,
Genk nehrini derh0l Begip, diignranr tAkip ve Cfin'dan da gegerek, Alem Han't kendilerine katrp, siir'atle Asilere hficiim etmeleri igin, fer6W
9r5
TIINDISTAN
manlar g
bir
defa konakladrktan sonra, DelmOd'a gelindi. Geng iize. rindeki gegitten, aynr giin askerin btiyiik bir krsmr gegti. Ordu gegtikten sonra, geqitten aga$rda bulunan adada mAcun yenildi. Suru geqerek, indifimiz Jrurtta, askerin gecikenleri yi.iztinden, bir gi.in kaldrk. O giin, Od askeri ile birlikte, Bdki Tagkendi gelip, mtildze.met etti. Geng suyundan hareketle, arada bir kere konaklad*tan sonra, Giiv6re"nin yarunda Erind suyunun sdhiline indik. Delm0t'tan GiivAre'ye kadar Jnrmi iki ktir0h tuttu. Per$embe giinii o yurttan kalkrp, .A,demp0r pergenesinin iintine indik.
Muh&lifleri tdkip maksadr ile, nehri geqebihnek igin, (379 b) mevcut gemileri getirmek izere, gemicilerden bir - ikisi daha onceden lCrlpi'ye gonderilmigti. Orada konakladrprmn akEam bir miktar gemi geldi. Nehirde geqit de bulundu. Yurt tozlu oldu$undan, ben adada oturdum. Orada bulunduSumuz birkag gtin cldimi adada kaldrm. Muhalifler halckrnda kat'i bir mAl0mat altnamadr$r iein, Od'dal
tt,
bulunan ba:ka oturdum.
EYLOL
tSzE
--: r Eyr-oL rrzcl
bir adaya giderek, gadrr kurdurup
Pazartesi guot, Celil Tagkendi rlgar giden sultan ve beyler yanrndan geldi. trgar haberini almca, $eyh Bayezid ile Biben, Meh0be pergenesinden kagmtslar. (380 a) YaEmur mevsimi yaklagmrgtr. Beg altr ay dAimi seferde bulunan asker ve halruanlar da harap olrnu5lardr. Onun igin rlgar giden sultan ve beylere, Agra ve civanndan t6ze ve kuwetli ilgar gelinceye kadar, bulunduklan yerde kalmalan emreditdi. O giin ikindi iistii, Bdki $rgavul ile Od askerine miisaade verildi. Askerin diiniip Sertr nehrinden gegtiEi zaman gelmig olan Musa Mir0f irermiili'ye, tahsisat igin, Emerh0r'dan otuz leklik pergene tAyin edilip, bir takrm hassa elbise, eyerli bir at ihsan edilerek, Emerhdr'a gitmesine miisaade edildi.
Bu taraflardan
endise kalkrnca, Sah gecesi iig
pas bir geri sonra, siir'atle Agra'ya hareket
ettik. Ertesi giin, on altt ki.ir0h yol gelip,
kusluEa yakur, K&lpi tevAbiinden Belirder denilen pergenede yemek yiyip, atlara arpa verdikten sonra, akgam iistii oradan hareket. ettik. O gece on iiq kiir0h yol yiirtiyup, i.iqiincii pasta, Kdlpi pergenelerinderi SiigendpOr'da, Bahadrr Han Servdni'nin mezartnda, konaklalnp uyuduktan sonra, sabah namazlnr hltp, oradan tekrar hareket ettik. On altr kilr0h gidip, iiBleye do$ru EtAve'ye geldik. Mehdi Hoca ka$rlamaEa (492) geldi. Gecenin ilk pasrnda oradan hareket ederek, yolda biraz uyuduktan sonra, on att kiidh (380 b) yol ahp, RAbiri'nin Fethp0r'una inildi. Olle namazrndan bir az ewel, Fethp0r'dan hareket ederek, 609
ITINDISIAN
on yedi kiir0h yol ahp gecenin ikinci pastnda Agra'-. nrn Hegt - Behigt bahgesine indik. Ertesi Cuma giinti, Muhammed Bahgr ile diler bdzrlart gelip, miildzemet ettiler. OEleye yakrn C0n'dan gegip, Hoca Abdiilhak'a mi.ildzernet ettikten sonra, kaleye gidip, halalarrmr gcirdiim. Belhli bir bostancr, kavun ekmek igin, burada brraktlmrgtr. Birkag kavun muhafaza etmis; getirdi. Oldukga iyi kavunlardr. Hegt BehiSt bahgesinde bir iki iiziim kiittigii diktirmigtim.. Ohun da gi.izel i.iziimleri olmugtu. $eyh G0ren de bir sepet iiztim giindermigti; fena degildi. Hindistan'da kavun ve iiziirniin bu kadar yetigmesi gok sevindirdi. Paear gecesi, iki pas olmugtu; Mdhim geldi. Biz, Cemaziyelevvel ayrnrn onunda sefere gtkmrgtrk. Garip bir tesadiif eseri ile, o da aynt giinde Kdbil'den hareket etmis. Per$embe g0nii, Zill
mayun ile Mdhim'in hediyelerini getirdiler. O giin Maffur Divan'rn bir adamt, kendisine bu maksat igin tutulmus yiiz elli adam verilerek, kavun, iiziinr (381 a) ve meyve getirnrek i.izet'e, KAbil'e gonderil.di. Cumartesi gilnii, ayln iiqiinde, muhafrz olarak I(Abil'den gelen ve Ali Yusuf'un itliimii dolaytsr ile Senbel'e gdnderihnig olan Flindu Bey gehp, miilAzemet etti. Hiisameddin Ali Halife de o giint ElvAr'dan gelip, miildzemet etti. Ertesi giin, Ali Yusuf'un iili,imti' dolayrsr ile Senbel'e giinderilmig olan Abdullah,. Tirmiihdni'den geldi.
$eyh $erif Karabapi'nin, Abdiilaziz'in tesviki ile veya ona baBhltfitndan, yaprlmayan zultm ve ol610
935
(lt EYL0L t518
-
5 EYL0L t529)
mayan bid'atleri bize isnat ederek, (493) mazbatalar taruim edip, Ldh0r imamlanmn adlanru zorla yazdrnp, kopyelenini diper gehirlere giindererek, oralarda da hareket uyandrrmak niyetinde olduEu
ve Abdiilaziz'in de bir kag emre itaat
etmeyerek, her tiirli.i mtinasebetsiz stiz ve hareketlerde bulundu€u Kabil'den gelenlerden dufulmuStu. Bu yiizden,
Pazar gtinii, ayrn on birinde, $eyh $erif ile Abdiilaziz'i ve Lih0r imamlan ile ileri gelenlerini huz0ra getirmesi igin, Kanber Ali Ldh0r'a gcinderildi. Per.sembe giinti, ayrn on besinde, Ticdre'den Qrn-Timur Sultan gelip, miildzemet etti. O giin pehlivan Sedlk ile btiyiik Odi Pehlivan (381 b) giirestiler; Sidrk Odi'yi-yan-yarlya yrktr ve gok zahmet gekti. Pazartesi gtinti, ayln on dokuzunda, krzrlba5 ilCisi Murad l(urgt'ya murassA kemerli bir hanger ve milnasip hil'at giydirilerek, iki lek tenke ihsan edilip, mi.isaade verildi. O giinlerde Gi.ivdly6.r'dan Seyid MeShedi gelip, RahimdAd'rn di.igmanhk fitnesini arzetti. Halife'nin niikeri $ah Muhamnred M0hiirclAr, bir gok nasihatli scizler yazrlarak, grinderildi. Gidip, bir kag gtin sonra, oflunu beraberinde getirdi. VAkta oflu geldi, fakat kendisinin gelm€e niyeti yoktu. Onun korkusunu gidermek igin, Sah Biinii, Zilhicce .ayrnln beginde, N0r Bey GiivAlydr'a gOnderildi. Birkag ay sonra NOr Bey gelip, Rahimddd'rn isteklerini aruetti. IstediBi tauda fermanlar hazrrlayrp, gtindermek iizere iken, bir adamr gelip: * "Ileni ollunu kagrrmak'igin gtinderdi; gelmek niyetinde defildir" diye arzetti. Bu haber gelince, derhAl Giivilydr iize-
rine hareket etmek istedik. Halife:
-
"Ben de bir 611
HINDISlAN
defa nasihatE.miz bir mektup yazlp gondereyim, belki yola gelir" diye arzetti. Bu igi iCin $ahibeddin Hu.srev grinderildi Persembe giinii, ayln on yedisinde, (382 a) EtAve'den Mehdi Hoca geldi. Bayram giinii, Hindu Bey'e bir takrm hassa elbisse, murassi kemerli bir ktltg ve cins bir at ihsan edildi. TUrkmenler arasu-rda CaEatay diye me$hur olan Hasan Ali'ye (494) bir taklm elbise, murassi kemerli bir hancer ve yedi leklik pergene ihsan edildi.
D{>KUZ YI.'Z OTUZ ALTT SENESI VEKAYII Sah giinii, Muharrem ayrnln tigiinde, gahAbeddin Husrev ile birlikte, $eyh Muhammed Gaus, Rahim.did'a gefaat dilefi ile, Giiv6.ly&r'dan geldi. Dervig ve aziz bir adam olduiundan, RahimdAd'rn gi.inahrnr ha-
trrlian igin baf$layrp, $eyh Giiren ile N0r Bey, Giivdlydr't bunlara teslim ile,.... iqin, oraya gcinderildiler.
SON
6t2
6t3
TLAVET ER Bedah5an'da bulunan Muhammed Huma5run'u bir seneden beri g
li.lvrrrn
II"A'VELER
dahgan'r aldrklarr seklinde haber geldi. Biz Hoca (503) Halife'ye, Bedahgan'a gidip, ne yaprlmasr l6zrmsa,'6yle yapmasmr emrettik. O, diigifuncesizlifiinden, bunu kabOl etmedi. Muhammed Humayun'4; "Senin gitmen gdre yoktur; fakat olur" dedik. nasrl O: "Emre kendi arzumla huz0rdan ayrtlmamafa stiz verdim" diye cevap verdi. Onun igin Mima Sii{eyman'tn Eledahgan'a gitmesine izin verildi. Sultan Said'e: - "Bizim sizde bu kadar hakkrmrz olmasrna raimen, sizin biiyle yapmanrz garip geldi. $imdilik Mirza Hindal'r yanrmrza gafirrarak, Mirza Siileyman't gdnderdilc EEer hakkrma riAyetle Bedahgan'r bizim oflumuz olan Mirza'ya teslim ederseniz, iyi; yoksa bizim, giinahr tizerimizden attp, mirast vArisine teslim edeceBimizi bilsinler" - diye yazdrk. Mirza Stileyman daha Kibil'e varmadan, clii5man Bedah$an'dan el geiiip, siik0net te'sis etmis. Mirea Siileyman Bedahgan'a vardrktan sonra, Mirza Hindal, sehri Mirza'ya teslim
edip, Hindistan'a hareket etti. Muhammed Humayun'a makarrt olan Senbel'e gitmesine m[isaade edildi. Altr ay l
de nehir tarikr ile getirdiler. Tabiplerin biitiin tedivile,rine raimen, iyileSmedi. Biiytk bir adam olan Mir Ebtilkaslm: -. "Btiyle hastahklann ilicr gudur: yiice Tannnrn srhhat vermesi igin, iyi Seylerden birini nezretmek liztmdtr" - diye arzetti. - "Muhammed Humayun'un benden baSka daha iyi bir geyi yok616
ben kendimi nezredeyim. Tanrt kab0l etsin" diye haunma geldi. Hoca Halife ve difer yaktnlar: Humayun nastl olsa iyile.sir; siz bu - "Muhantmed stizii (504) nicin a$zrntza ahyorsunuz. Bundan maksat, diinya maltndan iyi bir Sey nezretmektir. MeselA Ibrahim muharebesinde ele gegen ve Muhammed Hu' ma1run'a ihsan ettifriniz elmast nezretmek l6ztmdr" mukabil diinya mah nasrl - "Ona - diye arzettiler. olur. Onun naU mtiSt
tur;
Devlet Aydnrnr ve memleket erkdntnt gaf;rl'tp, bi'at ellerini Humayun'un ellerine verip, onu yerinle ve veliahdlile tiyin ettim ve tahtr ona teslim ettim' Ho' ca Halife, Kanber Ali Bey, Terdi Bey, Hindu Bey ve bu kararda hizrr bulunan difer kimselerin hepsi ka' b0l edip, ba[landdar'.
Dokuz yiiz otuz yedi senesinde, Cemdziyelewel ayrnrnaltrctnda,padisah,kendieliileirnaretti$igarUagOa, bu vefasrz Aleme veddla$tr' Tarih, mersiye, kaside ve terkipler siiyleyen biiyiik muastrlar arasln' dan Mevl6n& $ahdb Muammii su mrsral tarih diisiirdii: ("Hiimayun, memleketinin v0risi oldu")' O ka' biliyetli padigahrn iyiliklerini siiylemek ve yazmakla bitirmek imk6,nsrzdr. Fakat krsaca gudur' Asl sekiz srfat onun gahsma has idi: 1. ytiksek muhtkeme, 2'
milstesnlhimmetlS.vilAyetalmak,4.idareetmek' 617
It-lvsLB,
5. lmar, 6. yiice Tannnrn
bendelerine refah iste[t, ?. askerin g6nliinii kazanmak ve 8. (505) adilet yapmak. Fazilet babrnda eksifii yol
Farsga gu matla'r sd,ylemigler: Biliyorum, ccnden aynlmak beni helik cder; iiylc olmara .idi, bu gehriden eidebilirdim.
$u matli da onlanndrr: Senin kara ziilfiine gdniil balladrfrmdan beri, cihanm pcripanlrlrndan Lqrtuldum.
O padisahm ar0z ve kafiye ibin de risdleleri vardir. Bunlardan biri, Mutassal adrnda, bu fennin gerhi hakkrndadrr ve fevkal&dO iyl tasnif etmlglerdir. Yfi618
TI.A'VELEN
ce Tann o padiSaha ddrt o['ul ve iig krz ihsan etmigti. O$ullan lVluhammed Humayun Padiqah, Kimran Mirza, Mirza Askeri ve Mirza Hindal'drr; krzlan Gi.ilrenk Begim, Giilgehre Begim ve Gi.ilbeden Begim'dir. Bu 0g krz bir annedendir. Bu padiqahm hig bir sohbetinden h6ric brrak-
madr[r birkaq tabiat ehli $unlardrr: Ebiilbeka, ilm-i hikmet babrnda emsAlsizdi. Seyh Zeyn Sadr, Ze6eddin Hdfiinin torunu idi; nAfiz zek6.sr vardr; nazrm ve ingada selikah olup, Humawn Padisah zamanrnda emirlik de bulmustu. $eyh (506) Ebiilvahid FArigi, $eyh ZeW Hd.fi'nin amcasrdrr; zevk s6hibi olup, giir de siiylerdi. Sultan Muhammed Kdse, Mir Ali $i/in miisahiplerinden idi ve padisah sohbetinde itibar bularak, yiikselmigti. Mevldna $ahdb Muamm6i, Fakiri mahldsr kullanrrdr: fazil ve Siirden nasibi vardr. Mer'ldnA Yusuf, tabip idi ve Horasan'dan qafirrmrqlardr; nabza bakmak ve teshis koymak ongn iqi idi. Surh Vidai, tiirkqe ve farSca nazlm, sd,ylerdi. Molla Bekai, bu da gok kabiliyetli idi; Mah,zenii,lesrdr vezinlnde, pa. diqah adrna bir mesnevi silylemigti. Hoca Niz0rneddin Ali Halife, hizmet, samimiyet ve vezarette akil ve tedbiri vardri padi,sah ijniinde hiirmet ve itiban o kadar biiyiik idi ki, ekseri sdzii kabOl edilirdi: trptan da anlardr. Mir Derviq Muhammed SdrbAn, Hoca Ahr6,r'rn iyi miiridlerinden idi: hos sohbet bir adamdt ve faziletinden dolayr, huz0rda yakrnltk ve itibar bulmugtu. Hand Emir, miivemih ve miimtaz bir adamdr; eserleri halk arasrnda meshurdur. HabiHissiger, Hilrtsafiilahbdr, Dilstfi,riilenuLr ve diBer eserleri de vardrr. Hoca KelAn Bey, emirlerinden idi ve padisahrn husr.usi hianetinde bulunurdu; fazileti ve yiiksek 6t9
ILAVETER
e Sulrrr, $. = grh. t vc I Tullut Tiaur (Hrit6odrt,i, ?{&t6q S.
kabiliyeti ile tanrnmrgtt. Onun kiisiik kardesi KiCik Hoca, miihiirdar ve yaktn adamlartndan idi: o da
r3{?.1361t. oflu
Hocr {791'E0l; t389- l.ltt) vr Jr/r bgluorr Krorr,iddrn l,riTiil Tinur reoaorldr yltrmrllrrdr.
padigahrn hususi hizmetinde bulunurdu. Sultan Muhammed Dulday, btiyuk emirlerinden idi; hos tabiatJt bir adamdr. Vallahii bi - kiilli 5ey'in alim.
lrl
r Voyr'in kiijiik o3lodur, rrcrk rgrbryi Yunurtrn iincs hilir
I Sultrr Ahnct Mirrr'nrn krrr:r. ! Cncr $ryh Mirrr'o,r t
I
(rrrut I
ll6rit.c Yirl.
XulroorC Hrydrr Oullrtra rorrr.
I rr I L." B"i. I Do
ri
Gcilhcdenin locrt. tl Brbor'oo .Vcletr rndc ( Jp., I lr.n, Trrrhi Rrlidi dc { I yi diJc rdr 1c1cr. Gilb.d.^io rnr.brbr bir lrr ttrdqli Ciilrco3ls"-1 1s..r, t, Giilbrla.ii eor.brbr bir trr l..dcai 6€llclrcnin lorrlr. . It Kanrlitn lrtt Hrbrhc'nir locrrr
fDrr !
, ll.rrr Xa , I M.hdat
ti,
I
Alr Oal.i
I Vrtr I
Lo
I
6"1. I I
Oorr
l|l'lnd
I
(rllt
3
6€ lt
,E
2E
2a l"t
:=
tI
'it
).
I
t!Srirt-=
rii j
€: if
2
,.F
M.lrrr
1
t.l Srbur'uo drt rl:rr. Onuo acarlrrt olrl Sultrr A\mct Mrlrocl Mrrrrhrb l.aftral6.o.lr. I Sultro Mrtmrt Mrrreorn llrrlr. Hra (rcyr Vryr) Mrrrrta tr F Trrrli-Rclidi oo. rttrrt tdiloiltir.
tavc
I
!.rrl
Itttel
I
Doilillrrl
ctni5tir.
caHolz
I
f
s 2;
n
io
t
r ct i t'eo 4 !
! a
}' a
620
62t
Orrr gyl
jj3;
IJiJI
uli
d;
i
? 3
rtt l$l nrn
d
,l
,r
!h t d
F
-Bji! Iiili -tq,
A
Jo
>rG?i ti'zEd
J9 ,t!.! ,t
rhrh;:r\
iiiii'i:* !.i ii?
r\ ri t{ li 'i
i
a
khrt3
',q; -i; ri r!
'f:
3
{@
!
r-J-l S.l
o
Uh1
r-J-llrlrrr !i
lirlrr Uhtl
l$r)
jii I : 9il$ii;iji;ii '.i; ; I rrl-rr A ! i;; i : r: j;!;tii
rd- ;;
vlv;vi>
'33'gi
;3
3!e!tr: lrSdbr rf lrrllt talh{tr. ll !r fror n lrlc rar tt.r ltlJldr
So{"1
l0yNl rd tnnlo4 obr
llirolrnr rdl.n .ltrl brnqL
2000-06-Y 0001 -602
tod .lol iddlrrrrdr dc1fldn. Trdlrr rd bntnrl tr V.fltl. i ib Gllbdcrir . HNrrFralac . rlodc lliruhrrr go3rlrt edr .h.tdrr. 8r$ lli[rlrar yq trr.ddgt trdtr.
:l
ll
N9 000911
