Beş Şehir

r Ahmet Haindi Tanpınar

I— ^*"«% L ^ ^ »0^

I— i — I S La^f w9 L - l İli v

D E V L E T KİTAPLARI

MİLLÎ EĞİTİM BASIMEVİ — İSTANBUL 1969

1000 TEMEL ESER

5 K i t a p l a r , i n s a n l a r arasında düşünce v e b i l g i ­ leri, inanç v e d u y g u l a n y a y a n , zekâ v e kültürün, i l i m v e sanatın, değer hükümlerinin d ü n y a öl­ çüsünde paylaşılmasına v e z a m a n içinde d e v a ­ mına yardım e d e n vasıtalardır. K i t a p l a r , b i r m i l ­ l e t i n kültür değerlerini dünden b u g ü n e taşıyan varlıklar o l a r a k millî kültürün t e m e l taşlan v e aynı z a m a n d a insanlığın paylaştığı i l i m v e f i k i r dünyasına açılan kapılardır. B u vasıfîariyle k i t a p l a r , m i l l e t l e r i n v e i n ­ sanlığın zekâsına v e kültürüne b ü y ü k tesirleri bakımından m e d e n i y e t l e r i y a y a n v e tarihi y a p a n k u v v e t l e r i n başında gelir. E s k i çağlardanberi yazılan kitapların değer­ leri ç o k değişik olmuştur. Yazıldıkları yakın ç e v ­ re v e z a m a n içinde b i l e , p e k a z o k u y u c u n u n i l ­ g i s i n i çekebilen k i t a p l a r yanında, u z u n yıllar v e h a t t a asırlar b o y u n c a z e v k v e istifade i l e o k u n a n ve d ü n y a ölçüsünde rağbet gören k i t a p l a r v a r ­ dır. B i r m i l l e t i n v e y a insanlığın f i k i r v e kültür h a z i n e s i n i teşkil edecek k i t a p l a r t e m e l k i t a p de­ ğerini kazanır. r - I R I iQfiQ tarih ve 750 sayılı muciplart. M il İt Eâitim Bakanlığının 16.1.1303 iarm T w ' ,.. , .. £ " J a r ve Basılı Eğitim Malzemeleri Genel M u d ^ u 16 1.1969 tarih ve 01036 sayılı emirleriyle bınncı defa o l a r a , 20,000 adet basılmıştır. =

rini

Kitabın eğitim v e kültür bakımından d e ğ e ­ g ö z ö n ü n d e t u t a n kalkınma plânımız, üstün

vasıfta e s e r l e r i n hazırlanıp yayılmasına d a özel b i r y e r ayırmıştır. E s k i T ü r k Yazarlarının eserleri, y e n i n e s i l ­ l e r i n anlayacağı g i b i sadeleştirilerek basılacak, Batı Kültürünün t e m e l eserleri d i l i m i z e çevrile­ r e k yayınlanacaktır. B u suretle İkinci B e ş Yıllık Kalkınma Plânı D ö n e m i içinde b i n c i l t l i k b i r t e ­ m e l eserler kitaplığı v ü c u d a g e t i r i l m e s i n e çalışı­ lacaktır. B ö y l e b i r t e m e l eserler s e r i s i n i n kültür h a ­ yatımıza yapacağı h i z m e t i n değeri b ü y ü k t ü r . B i r t a r a f t a n alfabe değişikliğinin v e d i l d e özleş­ m e akımının zarurî o l a r a k n e s i l l e r arasında m e y ­ d a n a getirebileceği boşlukları d o l d u r m a k m ü m ­ k ü n o l a c a k v e b ö y l e c e millî kültür mirasımızın y e n i kuşaklara i n t i k a l i sağlanacaktır. D i ğ e r taraf­ tan b ü t ü n insanlığın v e m e d e n i y e t dünyasının müşterek malı h a l i n e gelmiş o l a n i l i m , kültür v e sanat h a z i n e l e r i n d e n yabancı d i l l e r i b i l m e y e n l e r de f a y d a l a n a b i l e c e k l e r d i r . B i l h a s s a b u g ü n ü n dünyasında, çağımızın istediği i n s a n şahsiyetinin teşekkülü bakımından, kitabın değeri d a h a ç o k ö n e m kazanmıştır. İnsa­ nın tabiat karşısındaki g ü c ü n ü n t e m e l i n i teşkil e d e n i l i m v e t e k n o l o j i g i b i , insanın k e n d i k e n d i ­ s i n i tanıması v e geliştirmesi bakımından b ü y ü k b i r k a y n a k o l a n felsefe, e d e b i y a t v e s a n a t eğitimi de b i r seçkinler zümresinin imtiyazı o l m a k t a n çıkmıştır. Millî Eğitim davasını sadece b i r o k u l ­ lar meselesi s a y a n d a r görüşün ötesinde, v a t a n ­ daş eğitimini h e r bakımdan sağlayacak b i r d e v ­

let anlayışını, bütün batılı ülkelerde olduğu g i b i , b i z de benimsemiş b u l u n u y o r u z . B u eğitim, özel yayın e v l e r i n i n k e n d i imkân v e ölçülerine bıra­ kılamayacak b i r şümul v e mâna taşır. Millî Eğitim Bakanlığının' ele aldığı t e m e l k i t a p l a r yayını, millî kültür v e sanatımızın de­ ğerlerini, i l i m v e sanat dünyasının müşterek h a ­ z i n e l e r i n i T ü r k o k u r u n a ulaştırmakla, b u g ü n k ü v e yarınki n e s i l l e r i n düşünce v e z e v k o l g u n l u ­ ğ u n a katkıda b u l u n m u ş olacaktır. H e r bakımdan güzel neticeler v a d e d e n b u teşebbüse f i k i r , s a ­ n a t v e i l i m adamlarımızın yardımcı olacaklarını ümit e d i y o r u m . M e m l e k e t f i k i r hayatına kazandırmak iste­ diğimiz değerler bakımından i y i seçilmesi gere­ k e n t e m e l k i t a p l a r , o k u l öğrenimini d e s t e k l e m e k v e t a m a m l a m a k , T ü r k Gençliğinin k a b i l i y e t l e r i ­ n i n geliştirilmesini v e b ü t ü n vatandaşlarımızın faydalanacağı b i r t e m e l kitaplığın teşkilini hedef almaktadır.

Süleyman Demirel BAŞBAKAN

Bir milleti, millet olarak yaşatan ve şahsiyet sahibi kılan en esaslı unsur, milli kültürdür. Kaynağını o mille­ tin tarihinden, dil, din, ahlâk, san'at ve geleneklerinden alan millî kültür, millî dayanışmanın, birlik ve beraber­ liğin temelidir. Millî kültür, millî şuuru yaratır. Millî şuurunu kay­ beden milletler, teknikte ilerleseler dahi, benliklerini ve istiklâllerini koruyamazlar. Bu

sebeple,

millî

varlık

ve

istiklâlimizin

temeli

olan kültürümüzü yaratan, şekil ve muhtevası ile Türk milletine şahsiyetini kazandırmış olan fikir ve san'at eser­ leriyle, insanlığın müşterek malı sayılan iikir ve san'ut eserlerini çağdaş

ilim ve tekniğin değerli

mahsullerini

aziz milletimize sunmak, millî şuurumuzu

daima canlı

v» uyanık tutmamızın ilk şartıdır. Bin Temel Eser fikri, böyle bir anlayıştan doğmuş­ tur. Bin Temel Eser, konuşulan, yaşayan, canlı Türkçemizle hem millî kültürümüzü yoğuran düşünce ve duygu dünyamızı

aksettirecek, hem de Batı'nın

ilim,

fikir

ve

teknik alanlarındaki görüşlerini yurdumuza getirecektir. Netice olarak. Bin Temel Eser, millî şuuru besleye­ rek, geçmişten kuvvet alıp geleceğe yön verecek iyi va­ tandaş, iyi insan yetiştirmede büyük yardımcı olacaktır. tHıamî ERTEM Millî Eğitim Bakanı

İÇİNDEKİLER Yahya Kemal'e İthaf

Sayfa — önsöz Ankara

"Yahya Kemal'in derslerinden — Fakültede hocamdı— ayrıca eski şiirlerin lezzetini tattım. Gâlib'i, Ne­ dim'i, Bakî'yi, Nâilî'yi ondan öğrendim v© sevdim. Y a h y a Kemal'in üzerimde­ ki asıl tesiri şiirlerindeki mükemmeli­ yet fikri ile dil güzelliğidir. Dilin k a ­ pısını bize o açtı. Millet ve tarih hak­ kındaki fikirlerimde bu büyük adamın mutlak denecek tesiri vardır. Beş Şehir adlı kitabım onun açtığı düşünce y o ­ lundadır, hatta ona ithaf edilmişti. İki defasında d a b u kitap bulunduğum yerde basılmadı ve ben b u ithafı y a ­ pamadım."

Ahmed Hamdı Tanpmar (Bdehjy&t Üzerine Makaleler, s.

w

III - VI 3-20

Erzurum

21-70

Konya

71-108

Bursa'da Zaman

107 -138

İstanbul

139-260

ÖNSÖZ

"Beş Şehir" in asıl konusu hayatımızda kaybo­ lan şeylerin ardından duyulan üzüntü ile yeniye kar­ şı beslenen iştiyaktır. İlk bakışta birbiriyle çatışır, görünen bu iki duyguyu sevgi kelimesinde birleşti­ rebiliriz. Bu sevginin kendisine çerçeve olarak seç­ tiği şehirler, benim hayatımın tesadüfleridir. Bu iti­ barla, onların arkasında kendi insanımızı ve hayatı­ mızı, vatanın manevi çehresi olan kültürümüzü gör­ mek daha doğru olur. Bizden evvelki nesiller gibi bizim neslimiz de, bu değerlere şimdi medeniyet değişmesi dediğimiz, bütün yaşama ümitlerimizin bağlı olduğu uzun ve sarsıcı tecrübenin bizi getirdiği sert dönemeçlerden baktı. Yüzelli senedir hep onun uçurumlarına sark­ tık. Onun dirseklerinden arkada bıraktığımız yolu ve uzakta zahmetimize gülen vaitli manzarayı sey­ rettik. Tenkidin, bir yığın inkârın, tekrar kabul ve reddin, ümit ve hülyanın ve zaman zaman da gerçek he­ sabın ikliminde yaşadığımız bu macera, daha uzun zaman, yani her mânasında verimli bir çalışmanın hayatımızı yeniden şekillendirecĞği güne kadar Türk cemiyetinin hakikî dramı olacaktır. Gideceğimiz yolu hepimiz biliyoruz. Fakat yol uzadıkça ayrıldığımız âlem, bizi her günden biraz

IV

ÖNSÖZ

ÖNSÖZ

daha meşgul ediyor. Şimdi onu, hüviyetimizde git¬ tikçe büyüyen bir boşluk gibi duyuyoruz, biraz son­ ra, bir köşede bırakıvermek için sabırsızlandığımı» ağır bir yük oluyor. İrademizin en sağlam olduğu anlarda bile, içimizde hiç olmazsa bir sızı ve bazen de bir vicdan azabı gibi konuşuyor. Sade millet ve cemiyetlerin değil, şahsiyetin de asıl mâna ve hüviyetini, çekirdeğini tarihîlik denen şeyin yaptığı düşünülürse, bu iç didişme hiç te yadırganmaz. Mazi daima mevcuttur. Kendimiz olarak yaşayabilmek için, onunla her ân hesaplaşmaya ve anlaşmaya mecburuz. "Beş Şehir" işte bu hesaplaşma ihtiyacının do­ ğurduğu bir konuşmadır. Bu çetin konuşmayı, aslı olan meselelere, daha açıkçası, biz neydik, neyiz ve nereye gidiyoruz? Suallerine indirmek ve öyle ce­ vaplandırmak, belki daha vuzuhlu, hattâ daha çok faydalı olurdu. Fakat ben bu meselelere hayatımın arasında rastladım. Onlar bana Anadolu'yu doldu­ ran Selçuk eserlerini dolaşırken, Süleymaniye'nin kubbesi altında küçüldüğümü hissederken, Bursa manzaralarında yalnızlığımı avuturken, divanlarımı­ zı dolduran kervan seslerine karışmış su seslerinin gurbetini, Itrî'nin, Dede efendinin musikisini dinler­ ken geldiler. Hiç unutmam: Uludağ'da bir sabah saatinde, dinlediğim çoban kavalına birbirini çağıran koyun ve kuzu seslerinin sarıldığını gördüğüm ânda, göz­ lerimden sanki bir perde sıyrılmıştır. Türk şiiriiiin ve Türk musikisinin bir gurbet macerası olduğunu bilirdim, fakat bunun hayatımızın bu tarafına sıkt sıkıya bağlı olduğunu bilmezdim. Manzara hakika­ t

\ \ ' \ 1

V

ten güzel ve dokunaklıydı, beş on dakika bir sanat eseri gibi seyrettim. Bir gün Anadolu insanının his tarihi yazılır ve hayatımız bu zaviyeden gerçek bir. sorgunun süzgecinden geçirilirse, moda sandığımız "birçok şeylerin hayatın kendi bünyesinden geldiği anlaşılır. Bir kelime ile benim için bu meselelerin ken­ dileri kadar onların bana gelişleri, ruh hallerimi be­ nimseyen içimdeki yürüyüşleri de mühimdi. Zaten kitap, parça parça yaşanmış şeylerden doğdu. Kitabın ikinci baskısı için, zarurî gördüğüm, ilâve ve değişmelerde bile bu ilk rastlayışın izlerinin olduğu gibi kalmasına çalıştım. Her iki baskıyı birden okuyanlar bu ilâveler, arasında bilhassa Selçuk devrine doğru bir geniş­ leme göreceklerdir. Tarihçilerimiz Selçuk ile Osman­ lı arasındaki farkı, bir hanedan değişmesinde gör­ mekte fazla ısrar eder gibidirler. Biz ise, bu farkın muaşeretten, üslûba, insan ve zevke kadar derin­ leştiğine inanıyoruz. Selçukla Osmanlı, biri öbürün­ de az çok devam eden iki ayrı âlem, yahut daha iyi­ si, büyük mânasında iki ayrı üslûptur. Geniş Rume­ li coğrafyasını ve Akdeniz terbiyesini de içine alan bir terkip olan Osmanlı'yı bizim Rönesansımız saya­ biliriz. Biz bugün Selçuk'u, geçen asrın başlarında Avrupa'nın Gotik veya Romen sanatlarını yeniden keşfetmesi gibi keşfetmiş bulunuyoruz. Onu görebil­ memiz için Osmanlı'nın içinden çıkmamız lâzım ge­ liyordu. Selçuk eserlerinin bugünkü harap durumun­ da, iktisadî buhranlar kadar bu çok mühim zevk ayrılığının, içten kopmanın da bîr payı olsa gerek­ tir.

VT

ÖNSÖZ

Okuyucu, "Beş Şehir" de buna benzer birçok tekliflere veya cesaretlere rastlayacaktır. Her düşünen insanımız gibi, ben de hayatımı­ zın değişmesi için sabırsızım. Daima hayranı oldu­ ğum yabancı bir romancının hemen hemen aynı şart­ lar içinde söylediği gibi "eski bir Garpçıyım". Fa­ kat canlı hayata, yaşayan ve duyan insana, cansız madde karşısındaki bir mühendis gibi değil, bir kalp adamı olarak yaklaşmayı istedim. Zaten başka tür­ lüsü de elimden gelmez. Ancak sevdiğimiz şeyler bi­ zimle beraber değişirler ve değiştikleri için de ha­ yatımızın bir zenginliği olarak bizimle beraber ya­ şarlar. A n k a r a , 25 Eylül 1960

BEŞ

ŞEHİR

ANKARA - I

—

B e l k i millî mücadele yıllarının bıraktığı b i r ' t e ­ s i r d i r , belki doğrudan doğruya çelik zırhlarını g i y ­ miş ortada dolaşan b i r eski zaman silâhşoruna ben­ zeyen kalesinin b i r t e l k i n i d i r ; A n k a r a , bana d a i m a dâsitanî ve muharip göründü. Şurası v a r k i şehrin Vaziyeti de buna müsaittir. D a h a uzaktan gözümüze çarpan şey i k i yassı tepenin arasındaki geçidiyle t a ­ biî b i r istihkâm manzarasıdır. B u his şehrin etrafın­ d a ve ona hâkim tepelerden bakarken pek küçük f a r k l a r l a ancak değişir. Çankaya sırtları, Çiftlik, B a r a j yolları, E t l i k , Keçiören bağları velhasıl nerden bakarsanız bakınız, c a m g i b i k e s k i n b i r ışık altında b u k a l e y i , bütün a r a z i t e r k i p l e r i n i kendisinde topla­ dığı u f k a hep aynı sükûnetle hâkim görürsünüz. B a ­ zen geniş sağrısını rüzgâra vermiş b i r harp gemisi g i b i zaman ve hâdiselerin denizinde çevik ve k u d ­ r e t l i yüzer, bazen b i r iç kale, bütün ümitlerin k e n ­ disinde toplandığı son sığınak olur, bazen b i r k a r ­ t a l yuvası gibi erişilmesi İmkânsız yükselir. Şehrin t a r i h i bu çehreyi yalanlamaz. O bütün O r t a Anadolu'ya b i r iç kale vazifesini görmüş, etek­ lerinde daima t a r i h i n büyük düğümleri çözülüp bağ­ lanmıştır. E t i l e r i n , Firikyalıların, Lidyalıların, R o -

4

BEJ SEHÎR

m a ve Bizans'ın, Selçuk ve Osmanlı Türklerinin z a ­ manında b u , hep böyle olmuştur. R o m a kartalı şar­ k a doğru uçuşu için b u k a l e y i seçmiş, Bizans - Ararı mücadelesinin en kanlı safhaları burada geçmiştir, Selçuk zamanında Bizans'ın A n a d o l u içine son sav­ leti 1197 yılında burada kırılmıştır. Kılıç Arslan'ın ve M e l i k Danişmend'in müşterek zaferi olan bu m u ­ harebeden sonra Bizans kartalı b i r daha Anadolu'da uçamaz. Yıldırım, Timurlenk'le, y a n i talihinin ze­ h i r d e n acı yüzü ile yine A n k a r a ' d a karşılaşır. Kısa­ cası A n a d o l u kıt'asmın kaderinde az çok değişiklik y a p a n v a k ' a l a r m çoğu onun etrafında gelişir. B u hâ­ diselerin en mühimi şüphesiz en sonuncusu olan i s ­ tiklâl Savaşıdır. B u muharebe sadece Türk m i l l e t i ­ n i n kendi hayat haklarını yeni baştan kazanmış o l ­ duğu harp değildir. H a k i k a t t e 26 Ağustos sabahı Dumlupınar'da gürleyen toplar, iktisadî ve siyasî esa­ ret altında yaşayan bütün şark milletleri için y e n i b i r devrin başladığını ilân ediyordu. O n u n içindir k i bundan böyle her zincir kırılışının başında A n k a r a ' ­ nın adı geçecek ve her hürriyet mücadelesi, S a k a r ­ ya'da, inönü'nde, A f y o n ' d a , Kütahya ve B u r s a y o l ­ larında ölenlerin ruhuna kendiliğinden ithaf edilmiş b i r dua olacaktır. Atatürk'ün hemen herkesin gördüğü, mektep kitaplarına kadar geçmiş b i r fotoğrafı vardır. A n a f a r t a l a r ve Dumlupmar'ın kahramanı son muhare­ benin sabahında tek başına, ağzında sigarası, b i r t e ­ peye doğru ağır ağır ve düşünceli çıkar, işte A n k a r a lîalesi muhayyilemde daima ömrünün en güneşli saa­ tine böyle yavaş yavaş çıkan büyük adamla birleş­ miştir. B u şaşırtıcı terkip nasıl oldu? Eğer böyle b i i

ANKARA

f

şey lazımsa vatanın her tepesinde aynı şekilde t a ­ hayyül ve tasavvur etmem icabeden b i r insanla b u kale bende nasıl birleştiler? B u n u hiç b i r zaman izah edemem. B u cins yaklaştırmalar insan m u h a y y i l e s i ­ n i n en sırlı tarafıdır. Bildiğim b i r şey varsa b i r gün, b u fotoğrafa bakarken A n k a r a kalesi kendiliğinden gözlerimin önüne geldi ve ben b i r daha bu i k i h a y a ­ l i birbirinden ayıramadım. 1928 sonbaharında A n k a r a ' y a i l k geldiğim gün­ lerde A n k a r a kalesi benim için âdeta b i r f i k r - i sabit olmuştu. Günün birçok saatlerinde dar sokakların­ d a başıboş dolaşır, eski A n a d o l u evlerini seyreder­ d i m . B u evlerde yaşadığımdan çok başka b i r hayat tahayyül ederdim. Onun içindir k i Y a k u p K a d r i ' n i n Ankara'sının çok sevdiğim ve doğruluğuna h a y r a n olduğum baş taraflarını okurken içim burkulmuştu. Hâlâ bile bu k e s k i n realizmin ötesinde, bütün imkân­ sızlığını bilmeme rağmen b i r anlaşma noktası b u l u ­ nabileceğine inanırım. Samanpazarı'ndan bugünkü eski Dışişleri B a ­ kanlığına inen eski A n k a r a mahalleleri, çarşıya ve kaleye çıkan yollar, Cebeci tarafları gibi üzerimde hep bu tesiri yapardı. O biçare kerpiç evlerin bütün fakirliğini, i y i bilmekle beraber kendimde olmayan b i r şeyi onlarla tasavvur ederdim. Onların arasın­ da, b i r sıtma nöbetine benzeyen ve durmadan b i r şeylere, belki de b u fakirliğin altında tasavvur et­ tiğim r u h bütünlüğüne sarılmak, onunla iyice bü­ rünmek arzusunu veren b i r ürperme ile dolaşırdım. Gerçeği budur k i Anadolu'nun fakirliğinde vaktiyle kendi hastalığı olan ve insanını asırlarca tahrip eden

e

B E J ŞEHİR

sıtmaya benzer b i r gey vardır. Tadanlar b i l i r k i hiç b i r lezzet sıtma üşümesi i l e yanşamaz. Kaç defa Cebeci'de veya kalede b u evlerden b i ­ rinde oturmağı düşündüm. F a k a t evvelâ A n k a r a l i ­ sesinde, sonra G a z i Terbiye Enstitüsünde o k a d a r cemiyetli b i r hayatımız vardı k i , b i r türlü bıraka­ madım. Zaten o seneler A n k a r a memurlarının ç o ­ ğu resmî dairelerde hattâ vekâletlerde kalıyorlardı. H a k i k a t t e gehir b i r taraftan millî mücadeledeki sı­ kışık hayatına devam ediyor, b i r taraftan da y e n i baştan yapılıyordu. H e r tarafta b i r şantiye m a n z a ­ rası vardı. Hiç b i r i n i n üslûbu yanıbaşmdakini t u t ­ m a y a n , çoğu mimarî mecmualarından olduğu g i b i nakledilmiş villâlarıyle, küçük memur mahalleleriyle yeni şehrin kurulduğu devirdi bu. T e k b i r sokakta R i v i e r a , İsviçre, İsveç, B a v i e r a ve Abdülhamid dev­ r i istanbul'u ev ve köşklerini görmek mümkündü. Y e n i yapılmış sefaret binaları da bu çeşidi arttırıy o r d u . Sovyet sefareti modern mimarînin kendisini aradığı b u 1920 yıllarının en atılgan tecrübelerinden b i r i y d i ve daha ziyade büyük b i r vapura benziyordu. İran sefareti eski Sâsânî saraylarının hâtıralarından b i r şark üslûbu aramıştı. B i z birkaç arkadaş B e l ­ çika sefaretinin s a k i n ve gösterişsiz, klâsik yapısını seviyorduk. B u tecrübeler arasında Türk mimarîsi de kendine b i r üslûp yaratmağa çalışıyordu. Türk Ocağı binası, E t n o g r a f y a Müzesi olan bina, G a z i T e r b i y e Enstitüsü, istanbul'da Y e n i Postahane ve Dördüncü Vakıf hanı i l e başlayan tecrübenin devamı idiler. Sonradan Güzel Sanatlar Akademisinde a r k a ­ daşlık ettiğimiz Prof. E g l i Cebeci'deki M u s i k i M u a l ­ l i m M e k t e b i ile çoğu dıştan t a k l i t eden b u tecrübele-

ANKARA

1

r i i l k defa modern malzemenin imkânlarıyle birleş­ tirmeğe muvaffak olmuştu. Şehrin aktüalitesi biraz da b u yeni binalarla M u s t a f a K e m a l ' i n hayatıydı. B u nerde basıldığı b i ­ linmeyen, hattâ hiç elinize geçmeyen, fakat sizden başka herkesin okuduğu ve h e r ağzın beraberce s i ­ ze naklettiği b i r gazeteye benziyordu, ö y l e k i aynı fıkrayı, herkesin âdeta zarurî olarak günde birkaç defa birbirine rastladığı b u şehirde, b i r saat içinde y i r m i kişi birden size anlatabilirdi. B i r tek tefrikası vardı. Şehrin her köşesinin, rast geldiğiniz h e r i n ­ sanın naklettiği çetin savaş ve k a r a r günleri... B u insanların kendileri, yaşadıkları şeyleri anlatmasalar; bile siz o günlerdeki hayatlarını y i n e tasavvur ede­ bilirdiniz. B u n u n l a beraber h e r şeyi o kadar büyük ye cazip gösteren büyü artık gitmişti. Beş sene ev­ v e l i n i n t a r i h i n i yapanlar, onun aydınlığından çık­ mışlar, günlük şeylerin ışığında yaşıyorlardı. Yalnız M u s t a f a K e m a l kendi lejander hayatına devam e d i ­ yordu.

— n A n k a r a , uzun t a r i h i n i n şaşırtıcı terkipleriyle doludur. Asırlar içinde uğradığı istilâlar, üst üste yangınlar ye yağmalar, şehirde geçmiş zamanların pek az eserini bırakmıştır. A c a y i p b i r karışıklık içinde b u t a r i h daima insanın gözü önündedir. Türk kültürünün kendinden evvel gelmiş medeniyetlerden k a l a n şeylerle b u kadar canlı surette rastgele karış­ tığı, haşır neşir olduğu pek az yer vardır. Kalede ve onun eteğine serpilmiş mahallelerde Türk velileri

8

BE$ SEHtR

E o m a ve Bizans taşlariyle sarmaş dolaş yatarlar» Dedelerimizin mezarlarından çıkan yeşillikler h a n ­ g i itikatların etrafında yontuldukları belli olmayan çok eski taşları kendi rahmaniyetleri ile yumuşatır­ l a r ; burada kerpiç b i r duvardan îyonya tarzında b i r sütun başlığı veya a r k i t r a v fırlar, ötede b i r türbe merdiveninin basamağında b i r R o m a konsülünün gelire gelişini kutlayan kadîm b i r taş görünür, daha ötede b i r çeşme yalağında eski b i r lahdin b a k a n t a ları gülümser. A h i Şerafeddin'in türbesini asırlarca Greko-Romen arslanlar b i r nöbetçi sadakatiyle b e k ­ lerler ve b u yüzden Arslanhâne adını alan c a m i i n h a ­ k i k a t e n eşsiz mihrabında, E t i l e r ' i n toprak ve bere­ ket ilâhesinden başka b i r şey olmayan b i r yılan son derece kuvvetli plâstikliliğiyle meyvalar arasında dolaşır ve c a m i i n o kadar şaşırtıcı b i r sâfiyetle bo­ yanmış ağaçtan sütunları Bizans ve R o m a başlıkla­ rını taşır. H i s a r ' d a mihrabı Türk tahta işçiliğinin h a ­ rikalarından b i r i olan Alâeddin c a m i i n i n sekisi, asırlardanberi b i r şahin gibi süzdüğü ovaya, t e r k i b i baş­ t a n aşağı tesadüfi olan b i r sütun dizisinin arasından b a k a r ; şüphesiz bu sütunlar orada bu camiden çok daha evvel mevcuttular. B u terkiplerin en manalısı İmparator A u g u s t u s ' u n şerefine toprağa dikilmiş mermer b i r kaside olan R o m a mabedinin kalıntılarıyle yanıbaşındaki Hacı Bayram-ı V e l i camiinin beraberce teşkil ettikleri zıtl a r mecmuasıdır. Bitmiş veya t a m diyebileceğimiz hiç b i r eser bu toprağın macerasını bu kadar güzel hulâsa edemez. Hacı Bayram'ı R o m a kartalının b u mermer yuvasında çilehanesini seçmeye götüren g i z ­ l i tesadüf nedir? C a m i i n i n altındaki dar çile odasın-

ANKARA

9

d a geçirdiği ibadet ve murakabe saatlerinde, yanıbagında güneş vurdukça yaldızlı akislerle pırıldayan ye üstüne diz çöktüğü toprakta b i r nevi iğva g i b i gizlenmiş duran b u taştan dünya, kendisininkinden büsbütün ayrı zaferleri terennüm eden b u i y i y o n ­ tulmuş mermerler, o sert ve k i b i r l i R o m a hemşerisi çehreleri acaba onu rahatsız etmiyor m u y d u ? B u v e ­ l i n i n r a h m a n i rüyasına komşularının mağrur sükû­ tundan sızan düşünce ve duyguları bilsek ne k a d a r i y i olacaktı. R o m a şan ve şevketinin içinde maddî hazlarla sarhoş, fütuhatlarını yaptı, müesseselerini k u r d u , kanunlarını düzeltti. K a l e , köprü, y o l , su k e m e r i , mâbet, hamam, hipodrom, heykel ve b i n türlü âbi­ deyle yaşadığı zamanı, muharip alnını süsleyen ç e lenklerle beraber taşa toprağa tespit etti. A r a d a n asırlar geçti. B u mağrur m u h a r i p , yorulan s i n i r l e r i ­ n i kanlı ve şehvetli oyunlarla uyuşturmaya çalışır­ k e n cihangir haritası, acemi avcı elinde kalmış b i r kaplan postu gibi parçalanıp yırtıldı. A n k a r a şehri, İmparatorluğun arazisinin yarısından fazlasıyla be­ raber büsbütün başka b i r m i l l e t i n eline geçti. Kadîm medeniyetin eserleriyle örtülü toprakta yeni b i r n i ­ zam çiçek açtı, küçük, mütevazi mâbetlerde başka b i r A l l a h ' a ibadet edilmeye, A n k a r a kalesinin üs­ tünde başka türlü hasretlerin türküleri söylenmeye başlandı. V e günün birinde bu toprağın yeni sahip­ l e r i içinden yetişen saf yürekli b i r köylü çocuğu, Roma'nın zafer mâbedi ve biraz sonra da Bizans bazilikası olan b u âbidenin yanıbaşına muhacir b i r kuş gibi yerleşti ve insanlara kadîm İmparatorluğun a y a k t a durmasını sağlayan hakikatlerinden çok baş-

10

ANKARA

BE? SEHtR

k a b i r h a k i k a t i n sırrını açtı. B u ledünnî hazların, âhiret saadetlerinin, kendisini sevgide t a m a m l a y a n r u h u n , b i r n u r tufanı gibi iştiyakın, kendi d e r i n l i k ­ lerinde Allah'ı bulan b i r murakabenin h a k i k a t i i d i . Hacı B a y r a m , eriştiği bu h a k i k a t i n şevkiyle: Bilmek istersen seni Can içre ara canı, Geç canından bul an% Sen seni bil, sen seni! diye haykırır. F a k a t Hacı B a y r a m sade Hakla Hak olan b i r veli değildir. Türk cemiyetinin bünyesinde gerçekten yapıcı b i r r o l de oynar. Kurduğu B a y r a mîye t a r i k a t i esnaf ve çiftçinin t a r i k a t i d i r . Böylece A n a d o l u ' d a Horasanlı B a b a i l y a s ' l a başlayan geniş köylü hareketiyle a h i l i k teşkilâtı onun etrafında birleşir. D a h a sağlığında hareket o k a d a r genişler k i İkinci M u r a t yanıbaşmda gelişen bu manevî salta­ nattan ürkerek Şeyhi A n k a r a ' d a n E d i r n e ' y e g e t i r t i r . V e ancak niyetlerinden i y i d e n i y i y e emin olduktan sonra onu geriye göndermeğe razı olur. H a k i k a t t e b u telâşa hiç lüzum yoktu. Hacı B a y r a m i m p a r a t o r ­ luğun iç nizamını yapıyordu. Çok defa A n k a r a ovasına bakarken Hacı B a y ­ ramın ömrünün sonuna k a d a r müritleriyle ekip biç­ tiği tarlaları düşünürüm. A c a b a hangi t a r a f a düşü­ y o r d u ? B e l k i de kendi yattığı c a m i i n bulunduğu, yerlere yakındı. Bütün ova onun zamanında emece ile işleniyordu. A n a n e Hacı B a y r a m l a İstanbul fet­ h i n i n manevî ve nuranî yüzü olan A k Şemşeddin'i b u ovada karşılaştırır. A k Şemseddin o zamanlar,

i j j ! j

i

11

devrinin i l m i n i ilâhiyattan tıbba, nahivden m u s i k i ­ ye kadar öğrenmiş, f a k a t b i r türlü r u h u n d a k i s u ­ suzluğu gideremediği için yüzünü tasavvufa çevir­ miş, kendisine mürşit a r a y a n genç b i r âlimdi. N i h a ­ yet dayanamayıp Şeyh Zeyneddin-i Hâfî'nin y a n m a gitmek için Osmancık medresesindeki müderrisliğin i bırakıp yola çıkar; fakat Halep'te b i r gece rüya­ sında b i r ucu boynuna geçmiş b i r z i n c i r i n öbür u c u n u Hacı Bayram'ın elinde tuttuğunu görür ve n a s i b i n i n Hacı B a y r a m ' d a n olduğunu a n l a r ; yoldan d ö ner. A n k a r a ' y a geldiği zaman Hacı Bayram'ı mürit­ leriyle ovada mahsul toplarken görür. Yanına y a k ­ laşır; fakat iltifat görmez. Aldırmayarak işe girişir; yemek zamanına k a d a r Şeyhin müritleriyle beraber; çalışır. Yemek v a k t i olur, Hacı B a y r a m kendi eliyle aş dağıtır. F a k a t A k Şemşeddin'in çanağına ne b u r ­ çak çorbası, ne de yoğurt k o y a r ; artan aşı da k ö ­ peklerin önüne döker. A k Şemşeddin darılıp gidece­ ği yerde şeyhin kapısının köpekleriyle ve onların çanağından karnım doyurur. B u alçak gönüllülük, b u teslim üzerine Hacı B a y r a m onu y a n m a çağırır, müritliğe k a b u l eder. ölünce de kendisine halef o l u r ; y a h u t hiç olmazsa t a r i k a t i n fazlaca şeriatçi k o l u onu şeyh tanır.

F a t i h ' e İstanbul'un fethinde o kadar yardım et­ t i k t e n sonra çekilip köyüne gidecek kadar vekar ve \ haysiyet sahibi olan, mektuplarında ona sahip oldu­ ğu manevî rütbeden b i r a k r a n gibi hitap eden, n a s i ­ hatler veren, "Eğer padişaha huzûr-i sûrîmiz matlup ise biz anda varırız veya padişahla diyar-ı A r a b i be­ raberce feth ederüz" diye ufuk gösteren A k Şemsed-

12

BES ŞEHİR

d i n ' i n şeyhinin köpekleriyle b i r sofraya oturması a n ­ cak on beşinci asır Türkiyesinde görülür. Hacı B a y r a m ' m kâinatı ve insanı beraberce oluş halinde gösteren b i r manzumesi vardır k i , bilhassa b i r beyti bu on beşinci asır Türkiyesinin âdeta m a n ­ zarasını çizer: Nâgehan ol şara vardım, ol şan yapılır gördüm, Ben dahi bile yapıldım, taş ve toprak arasında.

- I I I Selçuk devrinden ve san'at işlerinde onun de­ vamı olan ahilerden A n k a r a ' d a büyük eser k a l m a ­ dı. K o n y a ve Sivas'da, Niğde ve Kayseri'de, A k s a ­ r a y ' d a görüp taş işçiliğine h a y r a n olduğumuz o bü­ yük kapılı binalar, sırlı tuğladan alaca kanatlı b i r kuş gibi sabah ışıklarında uçan minareler A n k a r a ' d a yoktur. O muhteşem minberiyle II. Kılıç A r s l a n ' m oğlu S u l t a n M u h i d d i n Mes'ud'a kadar çıkan ve O r h a n G a z i ile II. M u r a d zamanlarında t a m i r edildiğini, b u ­ lunan kitabelerden bildiğimiz üslûbu alt üst olmuş Alâeddin c a m i i dahi ancak yeriyle o devirdendir ve etrafında bulunması icabeden tesislerden hiç b i r şey kalmamıştır. H a l b u k i Selçuk büyük yapıcı i d i . imaret, c a m i , medrese, türbe b i r yığın eserin bulunması icabediyordu. Vakıa asıl Selçuk macerası K o n y a , K a y s e r i Ve Sivas arasında geçer. A n k a r a A r t u k oğulları, S a l tUKİarj Mengüçler, Danişmendliler g i b i büyük ye i s -

ANKARA

tilâ devirlerinden k a l m a feodalitenin hükmünde de­ ğildi. Asıl sülâleden de orada yalnız yukarıda bahset­ tiğimiz Sultan M u h i d d i n Mes'ud m e l i k l i k yapar. Üs­ telik bu iç kale büyük k e r v a n yolları üzerinde de­ ğildir. A n k a r a kısa b i r müddet Alâeddin Keykubad'ın Şehri oldu. B u kabına sığmayan, f a k a t t a h t a geçer geçmez yaptığı işler saltanat hırsına hiç olmazsa devrin örfi içinde h a k verdiren padişah, babası, I. Gıyaseddin Keyhüsrev i z n i k imparatorluğu hudut­ larında yaptığı muharebede şehit olur olmaz ağabeysi ve gurbet arkadaşı Izzeddin Keykâvus'un elinden tahtı almak için harekete geçer ve muharebeyi k a y ­ bedince A n k a r a kalesine kapanır. Şehir uzun müd­ det Şehzadenin dâvasını tutar. F a k a t zafer ümidi kalmayınca konuşmalar başlar, hayatına d o k u n u l ­ m a m a k şartıyle teslim olur. U z a y a n muhasara esna­ sında Izzeddin'in karargâhında padişah ve m a i y e t i n ­ deki beyler için köşkler, evler yaptırılmıştı. Ayrıca Izzeddin Keykâvus şehrin dışında b i r de medrese yaptırmıştı. Alâeddin K e y k u b a t kendisi kadar büyük b i r hü­ kümdar olan kardeşinin Sivas'da veremden ölümü üzerine kapatıldığı M a l a t y a kalesinden çıkarılıp t a h ­ ta^ geçince b u teslimin hacaletini ve ölüm k o r k u s u ile geçen günleri hatırlatan b u medreseyi yıktırır. K e n d i adı ile tanılan c a m i i bu muhasara günlerinin hâtırası olarak yaptırmış, yahut da o günlerde t a m i r ettirmiş olması çok mümkündür. A n k a r a Alâeddin Keykubad'ın ölümünden son­ r a Selçuk t a r i h i n i n büyük facialarından birine şahit olur. Oğlu n. Giyaseddin Keyhüsrey'in v e z i r i o

14

BEJ SEHtR

çok z a l i m , alabildiğine haris Sadeddin Köpek r a k i p ­ l e r i olan ümerayı padişahın zâtından istifade ederek b i r b i r ortadan kaldırırken emir-ül-ümera Taceddin P e r v a n e y i de v a k t i y l e b i r muganniye ile nikâhsız y a ­ şadığı bahanesiyle K o n y a ulemasından aldığı b i r fet­ v a ile burada recm ettirir. Taceddin Pervane, Saded­ d i n Köpek'in emirler arasında yaptığı temizliğin b a ­ şında onunla berabermiş. F a k a t haris vezirin işi az­ dırdığını görünce sıra kendisine geleceğini anlayarak hükümdar tarafından idaresi ve hâsılatı kendisine yerilen A n k a r a ' y a çekilmiş. Sadeddin bu son r a k i b i ortadan kaldırmak için, elinde fetva i k i günde K o n ­ y a ' d a n A n k a r a ' y a o zamana göre yıldırım süratiyle gelir ve şehrin ayak takımım yarı beline kadar top­ rağa gömülü b u kumandanı öldürmeğe (İbn-i Bîbî'n i n tabiriyle) mecbur eder. G a r i p t i r k i aynı vezir baba k a t i l i Giyaseddin'in elinden saltanatı almak için b i r i n c i Gıyaseddin Keyhüsrev'in Şehnaz adlı Konyalı güzel b i r kadından doğan g a y r i meşru çocuğu oldu­ ğunu etrafa yayıyordu. M a m a f i h îbn-i Bîbî b u mese­ leden b i r h a k i k a t gibi bahseder. Kanlı ölümün o k a ­ d a r sık görüldüğü o devirlerde bile b u v a k ' a tek b a ­ smadır. V e haysiyet kırıcı şekliyle ister istemez ç e kememezliğe büyük b i r hıncın da karıştığını düşün­ dürüyor. Selçuk c a m i l e r i n i n plânında olan a h i eserlerine gelince onlar da ancak m i h r a b ve minberlerindeki işçilikle ve sütunları ile güzeldir. Iç kalenin etekle­ rinde hiç olmazsa bugünkü vaziyetlerinde şehre bü­ yük b i r şey ilâve etmezler. İster Moğollara tâbi o l ­ sun, isterse müstakil olsun A n k a r a ' d a süren yarım asır b i r a h i hâkimiyeti yardır. B u , burjuvazi değilse

ANKARA

15

bile artizananın ye çarşının şehri idaresi demektir k i , şark tarihinde az tesadüf edilir. Osmanlı devri F a t i h ' i n v e z i r i Büyük M a h m u d Paşa tarafından yaptırılmış b i r h a n ve bedestenle başlar. B u n l a r y e n i i m p a r a t o r l u k l a başlayan yeni n i s bet f i k r i n i n eserleridir. F a k a t Osmanlı hiç b i r z a ­ m a n Selçuk gibi yapıcı olmadı. Tamirden sonra on kubbesiyle birdenbire m e y ­ dana çok vazıh b i r cümle gibi çıkan b u bedestende bugün türlü kazılardan gelen H i t i t eserlerinin daima şaşırtıcı plâstikleri, bugünün san'atına o kadar y a ­ kın üslûplarıyle toprak altında asırlarca süren u y k u ­ larından henüz uyanmış gibi bakan gözleriyle sey­ retmek beni daima düşündürmüştür. Yaşanmış h a ­ y a t unutulmuyor, ne de büsbütün kayboluyor, ne y a ­ pıp yapıp bugünün veyahut dünün terkibine g i r i y o r , - I V B i r Türk şehrinden bahsedip de E v l i y a Çelebi'y i hatırlamamak k a b i l değildir. Cetlerimizden i k i kişi vatan haritasını benimsemişlerdir. B u n l a r d a n b i r i n c i s i M i m a r Sinan'dır. X V I . asır Türkiyesini onun eserlerinden bulmak daima mümkündür. İm­ paratorluğun b u dehadan payını almamış pek az büyük şehri vardır. O kadar k i S i n a n denilince g ö ­ zümün önünde son derece nisbetli yontulmuş b i r mü­ cevher dizisine benzeyen i r i l i ufaklı binalar, tâ M a ­ caristan içerisinden başlayarak Akdeniz'e ve B a s r a körfezine kadar iner. İkincisi başlı başına b i r v a t a n aynası olan E v l i y a Çelebi'dir. B u ayna bazen ufak ilâvelerle, fakat daima aslın büyük çizgilerine sadık

18

BE$ ŞEHtR

k a l a r a k , bütün X V I I . asır Türkiyesini v e r i r . E v l i y a Çelebi'nin Ankara'sı, muasırı olan yahut sonradan gelen seyyahlarınkine pek benzemez. D a h a ziyade fantastik b i r sergüzeştin etrafında toplanır. A n k a ­ r a ' y a gelen E v l i y a , vâkıa şehri, kalesi, hisarı, Paşa sarayı, serdarı, hususî kazanç k a y n a k l a n , bahçeleri­ n i n meyvası, mektep ve medrese, c a m i sayıları ve âdetleriyle tasvir etmekten geri kalmaz, fakat asıl orkestrasyonunu bugün, yattığı y e r i n adı bile u n u ­ tulan b i r Türk evliyasında yapar. E v l i y a ' n m Hacı Bayram-ı V e l i için b i r h a t i m başladığı halde kendisi­ n i unutmasına üzülen Erdede Sultan gece onun rü­ yasına girmekle kalmaz, aynı zamanda gaipten gön­ derdiği b i r elçiyle sabahleyin ona kendi m e r k a d i n i gösterir. E v l i y a Çelebi'nin el ele A n k a r a sokakların­ d a yürüdüğü ve sonradan birdenbire fazla tecessüsü yüzünden kaybettiği gaip âlemlerden gelen b u r e h ­ b e r i n elleri kemikmiş ve sesi toprak altından gelir g i b i derin ve boğukmuş. Verdiği izahlara göre, t a ­ savvuf tarihinde mühim y e r i olması lâzım gelen bu Erdede Sultan'ı bu sefer A n k a r a ' d a epeyce aradım. B u vesileyle bilmediğim birçok şeyleri öğrendiğim halde onu b i r türlü bulamadım. Yalnız bu işlerle y a ­ kından ilgili b i r Ankaralıdan Kuşbaba diye anılan b i r eski yatırın bu Erdede S u l t a n olması i h t i m a l i b u ­ lunduğunu ve mezarının da şimdiki H a l civarında y e n i yapılan b i r mektebin altında kaldığını öğren­ d i m . Seyahatlerine doğruluğundan şüphe ettirecek derecede lâtif ve mizahî b i r rüya ile başlayan E v l i ­ y a Çelebi'nin rüyalarına ne k a d a r inanabiliriz? B u ­ n u pek bilemem. Zaten ben E v l i y a Çelebi'yi tenkit etmek için değil, ona inanmak için o k u r u m . V e b u

ANKARA

17

yüzden de daima kârlı çıkarım. Hikâyesini okuduk­ t a n sonra kale ve eski A n k a r a ' d a yaptığım gezinti­ lerden dönerken çok defa bu yollarda b i r sabah v a k ­ t i , E v l i y a Çelebi'nin yanında kayıp âleminden g e l ­ miş rehberiyle konuşa konuşa yürümüş olması i h t i ­ m a l i benim için şehrin mazisiyle yaşadığım saati birleştiren garip b i r zevk oldu.

- V — A n k a r a kalesine çıktım. Gözümün önünde şaşır­ tıcı değişiklikleriyle A n k a r a ovası uzanıyor. A r k a ­ daşımla teker teker etraftaki dağları, küçük tepeleri ve şurada burada birdenbire sıcakta b i r tas serin s u vehmiyle bozkırın ortasında yemyeşil b i r gölge y a ­ pan küçük köyleri sayıyoruz. K e s k i n b i r ışık, e t r a ­ fımda b i r zafer borusu g i b i çınlıyor. Sert rüzgârda, bulunduğumuz tepenin yassı şekli — E v l i y a Çelebi olsa Peşte için yaptığı gibi bademe benzetirdi — t a m b i r gemi küpeştesi h a l i n i aldı. Z a m a n denizlerinde onunla beraber yüzmeğe hazırlanıyorum. B u rüzgâr, b u mucizeli gemi ile insanı nerelere götürmez. B u ­ r a y a çıkarken gördüklerimizle hangi medeniyetlere, h a n g i çağlara gitmeyiz? F a k a t hayır, A n k a r a b u cinsten tarihî b i r hülyaya k o l a y k o l a y imkân v e r m i ­ y o r . B u r a d a tek b i r v a k ' a , tek b i r zaman, tek b i r adam muhayyileye hükmediyor. B u şehir kendisini o k a d a r ona vermiş ve onun olmuş. E t i arslam, R o ­ m a sütunu, Bizans bazilikasından k a l m a taş, T i m u r lenk ve Yıldırım muharebesi, hepsi sizi dönüp dola­ şıp y i r m i yıl evvelin çetin günlerine ve şifalı ağrıla2

18

ANKARA

BE? ÎEHfH

r i n a götürüyor, onun tabiî neticesi olan büyük mese­ lelerle karşılaştırıyor. B u o k a d a r böyle M A n k a r a , istiklâl mücadele­ s i yıllarından bütün mazisini y a k a r a k çıkmış dene­ bilir. O v a y a bakıyorum; o muharebeler buna ben­ zer ovalarda, m o r gölgeli sırtlarıyle u f k u plâstik b i r madde g i b i yuğuran bu dağlara benzeyen dağlarda geçti. İnönü zaferini millete ve tarihe müjdeleyen telgrafı yazarken G a r p Cephesi Kumandanı'nm g ö ­ zü önünde olan manzara, ufak tefek değişikliklerle b u gördüğüm manzaranın devamıydı; galip k u m a n ­ dan bu tepeye, yahut yanıbaşmdakine, biraz ötede, sağda solda görünen tepelere benzer b i r yerden düş­ m a n askerinin kaçtığını, Bozöyüğün yandığını sey­ retmiş, gene böyle b i r yerde asırlara verdiği m ü j ­ deyi yanındakilere dikte ettirmişti. Saat 6,80 dan sonra. Metris Tepe'den gördüğüm vaziyet: Gündüzbey şimalinde sabahtanberi sebat eden ve dümdar olması muhtemel bulunan bir düş­ man müfrezesi sağ cenah grubunun taarruzuyla gay­ ri muntazam çekiliyor. Yakından takip ediliyor. Hamidiye istikametinde temas ve faaliyet yok. Bozöyük yanıyor. Düşman binlerce maktulleriyle doldurduğu muharebe meydanını süahlarımıza terketmiştir. G a r p Cephesi K u m a n d a m İsmet Sade, tok ve son derecede vâzıh belâgatiyle g ö ­ lümüzün önünde b i r harp sahasını, yangım, ölü ve

19

yarakları, karışıklığı, ufukta kaçan ve kovalayan muharipleriyle, kendi panoraması içinde canlandıran b u satırlara benzer b i r edebiyatla i l k defa karşıla­ şıyorduk. İnönü'nde genç k u m a n d a n İsmet Paşa, 1922 y ı ­ lının 26 Ağustos gecesi D u m l u p m a r ' d a Başkuman­ dan Mustafa K e m a l eğer — uyudularsa — nasıl b i r rüya gördüler? Milletlerine hazırladıkları i s t i k b a l kendilerine açıldı mı? B u geceler düşüncemi başka büyük geceye, 1071 senesi Ağustos'unun 26 ncı ge­ cesine götürüyor. Malazgirt'te bileğinin kuvvetiyle, dehâsının zoruyle bize bu aziz vatanın kapılarım açan Alpaslanı, muharebe e m r i n i vermeden evvel h a n g i kuvvetler ziyaret etti ve ona neler gösterdi?, Üç kıtada genişleyecek yeni b i r Roma'yı k u r m a k üzere olduğunu, t a l i h i n i avuçları içinde taşıdığı m i l ­ leti, yeni b i r t a r i h ve coğrafyanın emrine verdiğini, y e n i b i r t e r k i b i n doğmasına b i r çınar gibi yetişip kök salmasına sebep olduğunu acaba hissetmiş m i y ­ d i ? Hiç tanımadığı dehâlı çocuklar müstakbel zafer­ l e r i n kumandanları, henüz söylenmemiş şiirlerin şair­ l e r i , henüz yükselmemiş şaheser yapıların m i m a r l a ­ rı, henüz duyulmamış nağmelerin bestekârları e t ­ rafında henüz açmamış b i r fecrin gülleri gibi dolaş­ mıyorlar mıydı? Gözlerinde Sultan hanından, İnce Minareden b i r h a y a l y o k m u y d u ? Eğer yokduysa, bütün bunlardan habersiz, b u müjdeleri içinde k o ­ nuşur bulmadan o büyük işi nasıl yaptı? Nasıl on se­ nede Malazgirt'ten A k d e n i z kıyılarına bu toprağın tanımadığı ve tatmadığı b i r ideali taşıdı? F a t i h ' i n İstanbul fethinden evvelki uykusuzlukları, Bâkî'nin ye N e d i m ' i n , Neşatî ye Nailî'nin, Sinan'la H a y r e t -

20

BES ŞEHİR

t i n ' i n , Kasım'ın, Itrî ile Dede'nin, Seyit N u h ' l a T a b i M u s t a f a E f e n d i n i n ve daha yüzlerce onlara benze­ y e n l e r i n dehâlarına yüklü b i r kaderi kendisine taşı­ masından gelen b i r sabırsızlıktan başka ne olabilirîi V e eğer o mübarek ağrı olmasaydı bütün b u eserler; nasıl doğarlar, hangi mucizeyle eski hayat ağacı y e ­ n i meyvalarla donanırdı. M u s t a f a K e m a l ve arkadaşlarını A n a d o l u y o l ­ larında dolaştıran, binbir güçlükle güreştiren yapı­ cı ve yaratıcı ağrı, M a l a z g i r t ' i n ve büyük fethin baş­ ladığı işi asırlar boyunca devam ettirecek ve nasıl S i n a n ile N e d i m ' i , Yunus ile Itrî'yi muzaffer rüya­ l a r a borçlu isek, gelecek çağların şerefini yapacak o l a n i s i m ve eserleri de İnönü'nde, S a k a r y a ve D u m lupmar'da h a r i t a başında geçen uykusuz gecelere ve b u gecelerin ağır yükünü kemik ve kanı pahasına taşıyan isimsiz şehit ve gazilere borçlu kalacağız. A n k a r a kalesi bu akşam saatinde bana b i r m i l ­ letin, t a r i h i n i n ne kadar uzun olursa olsun, birkaç ana vak'anın etrafında dönüp dolaştığı, birkaç büyük ye mübarek rüyaya, yaratıcı hamlenin t a kendisi olan b i r imanın devamına bağlı olduğunu b i r kera daha öğretti.

ERZURUM

E r z u r u m ' a üç defa, üçünde de ayrı ayrı yollar­ dan gittim. B u yolculukların birincisinde hemen he­ men çocuk denecek b i r yaştaydım. B a l k a n harbinin sonunda, i k i felâketli muharebe arasındaki o kısa, azaph soluk alma yılının başında, babamın memur bulunduğu b i r şark sancağından dönüyorduk. O n b i r gün, belki daha fazla süren, geceleri çadırda, böcek seslerinin geniş b i r dut yaprağı gibi dört b i r yanın­ dan y i y i p bitiremedikleri sonsuz tabiat içinde, değir­ men veya dere uğultularını dinleyerek, çobanların birbirlerini çağırdıkları seslerle karanlıkta fazla kı­ mıldanan hayvanları azarlayan yahut gecenin top­ ladığı hayaletlerden ürken bekçi köpeklerinin h a v l a malarıyle ürpererek, sabahları' kırıcı b i r soğukta donmuş ellerimin farkında olmadığım hareketlerine şaşarak geçen bu yolculuğu hiç unutmam. Büyük a n ­ neannemin masallarıyle Kerem'den, Yunus'tan o k u ­ duğu beyitlerle, bana öğretmeye çalıştığı yıldız a d larıyle muhayyilemde büyülü hâtırası hâlâ pırıl pı­ rıl tutuşur. Babamın, aşağıdaki dereyi görmek için, sarktı­ ğı mazı ağaçları arasındaki b i r uçurum, Botan S u y u ' n u n dağınık kollarının yer yer güneşe boğduğu

BBS ŞEHİR

yeşil b i r ova, ancak kenarından geçtiğimiz B i t l i s şehri namına b i r b a k k a l dükkânının camlarına d i ­ zilmiş gördüğüm küçük lâmba şişeleri; B a l k a n H a r b i ' n i n k i m b i l i r hangi cefasına katlandıktan sonra memleketine y o r g u n dönen b i r redif taburuyle üstün­ de karşılaştığımız eski, harap M u r a t S u y u köprüsü, nihayet b i r gece, dibinde yattığımız Yıldız Dağı ve b i r gün uzağından geçtiğimiz Suphan Dağı, sonra b u dağların benim çocuk muhayyilemde yaptığı acaip tesir... B u dağlardan sonra Âşık K e r e m benim için bir. hayalet yolcu g i b i kervanımıza takılmıştı. Zaten n i ­ nemin sık sık hatırlayışları yüzünden b u yolculuk biraz da onun namına yapılıyor g i b i y d i . B u T r a b z o n ­ l u kadının bütün coğrafya bilgisi memleketiyle genç­ liğinde gittiği Yemen, M e k k e b i r y a n a bırakılırsa, b u hikâyeden gelirdi. B u , bilgiden ziyade dine ben­ zeyen b i r coğrafya i d i . Bütün akarsulara, dağlara canlı, ebedî varlıklar gibi bakardı. S a n k i şiir, d i n , gurbet duygusu, hayat tecrübesi, b i r b i r i ardınca y a ­ şanmış hayatların rüyalarımızda birbirine karışma­ sına çok benzeyen b i r yığın inanış artığı b u dağları, dereleri onun için ilâhî varlıklar yahut veliler h a l i ­ ne getirmişlerdi. İkide b i r beni mahfesinin y a n m a çağırarak biraz sonra uzağından geçeceğimiz v e y a huzuruna varacağımız ebediyetin adını, varsa hikâ­ yesini söyler, Yunus'tan, Âşık Kerem'den beyitler okurdu. Suphan Dağının yolumuzun hangi tarafına düşeceğini, hangi gece Yıldız Dağı'nın dibinde k o n a k ­ layacağımızı mekkârecilerden daha y o l a çıkmadan sorup öğrenmişti. O n u n için i k i m i z de hazırdık.

ANKARA

B u dağlar sadece adlarıyle memleketin b i r köşe­ sinde b i r nevi "semâvât" rüyası kurmuş gibidirler. Asırlar boyunca b u y a y l a l a r d a sürü otlatan, kışın günlerce süren k u r t avları yapan, masal kızları b a ­ kışlı geyiklerin peşinde yolunu şaşıran, hülâsa h e ­ men bütün seneyi yıldızlarla sarmaş dolaş yaşayan insanların rüyası. B u yüzdendir k i b u dağlarla i l k defa karşılaşan ve tıpkı aydınlattığı s u parçası için­ de çalkalanan b i r ışık g i b i , onların kudret ve nüfuz­ larının muhayyelemizde ayrı b i r şekilde canlandır­ dığı manzara içinde adlarım duyan yolcunun, b i r a n bile olsa, b i r nevi ebediyet vehmiyle dolmaması, hü­ viyetlerini yapanjuztetm b i r kader duygusu halinde kendisinde yerleşmemesi k a b i l değildir. Yıldız Dağının dibinde, gecenin dört b i r yandan getirip çadırımızın üzerine yıktığı b i n türlü ses ve uğultu arasında ben hep bu dağın şöyle b i r gördü­ ğüm mağrur ve dumanlı başını düşünmüştüm. Onda b i r nevi Ecdat-Tanrı çehresi sezer gibiydim. B a n a öyle geliyordu k i kulağımı biraz daha i y i versem, yıl­ dızlarla ne konuştuğunu duyacaktım. K i m b i l i r , bel­ k i de her gece, olduğu yerden ellerini uzatarak, tıp­ kı üç yıl önce Sinop'ta iptidaî mektebine giderken her sabah önünden geçtiğim M u v a k k i t h a n e n i n pen­ ceresinden, şevkle büyük asma saatleri kurduğunu gördüğüm i h t i y a r g i b i , yıldızların saatini k u r u y o r , Kervankıran'la Çobanyıldızı'm, Büyük Ayıyı, Küçük Ayılı, Ağlayan Kadınları, k i m i n i n mesafeler içindeki yalnızlığına hüzün duyduğum, k i m i n i n kadife k a d a r yumuşak ve k o y u karanlığa uzattığı mücevher s a l ­ kımlarına imrendiğim bütün öteki yıldızları b i r b i ­ rine ayarlıyor, güneşin doğacağı dakikayı, ayın s i -

\

24

BRZURUM

BEJ SEHÎR

h i r l i sandalının geçeceği suları t a y i n ediyor, doğan çocukları gök defterine parlak b i r noktayla işaret ediyor, ölenlerin adını b i r başka yıldızın gözlerini yavaşça y u m a r a k siliyor, hülâsa kâinat ve kader de­ diğimiz büyük gidiş-gelişi oradan tek başına ve k e n ­ d i kendine idare ediyordu. O gece Yıldız Dağının eteğinde yatarken benim çocuk h a y a l i m , bugün bile ne olduğunu bilmediğim, fakat hangi derin kaynaklardan geldiğini az çok t a h ­ m i n edebildiğim bu tesirin altında i d i . Çadırın k a r a n ­ lığında, her yanın, her şeyin s i h i r l i b i r k i m y a içinde yüzdüğünü, yıldız parıltılarıyle yıkanıp temizlendi­ ğini, içten büyüdüğünü sanıyordum, ö y l e k i akşam­ l e y i n sürüleriyle dağ yoluna doğru çıktığını gördü­ ğümüz kıl abalı Bingöl çobanlarına ertesi sabah ge­ ne rastgelince, bu kıl abalar üzerimde âdeta yıldız ışıklarından örülmüş bir h a r m a n i tesiri yaptılar ve sürünün koyunları, babamın kitapları arasında sey­ rettiğim kâinat haritasının o muhteşem ve hoyrat bakışlı koçu gibi içimi ürperme ve hayretle doldur­ dular, îşte birkaç gün sonra E r z u r u m ' a bu duygular­ l a , tıpkı koyunlarını bütün b i r yaz boyunca menzil menzil bu otlaklarda otlata otlata güz başında şehre getiren C i z r e ve Bingöl çobanları gibi g i r d i m . O zamanın E r z u r u m ' u , on yıl sonra 1923'te gör­ düğüm E r z u r u m ' d a n çok başkaydı. H e r türlü kıya­ fette b i r kabalığın çarşı pazarını doldurduğu, saraç, k u y u m c u , bakırcı dükkânlarıyle senede o kadar m a ­ lın g i r i p çıktığı hanlarıyle, ambarlarıyle, eşraf ve âyanı, esnafı, otuz sekiz medresesi, elli dört camisiy­ le, îran transitinin beslediği refahlı ve mâmur E r ­ z u r u m ' l a on yıl sonra gördüğüm harap şehir arasın-

15-

d a kölay kolay münasebet tasavvur edilemezdi. S o n ­ radan öğrendiğime göre, muhtelif çarşılarında o n binlerce zenaatçı çalışır, saraçlarının yaptığı eğerler bütün şark vilâyetlerine hattâ Tebriz'e kadar gider­ miş. B e n babamla, annemle gittiğimiz siyah k e h r i ­ barcıları şimdi b i r masal gibi hatırlıyorum. Küçük ye y a n aydınlık dükkânlarda ince, d i k k a t l i işin t e r ­ biyesini almış, âdeta iş terbiyesiyle durulmuş b i r t a ­ kım adamlar, oturdukları yerden konuşuyorlar, p a ­ zarlıklar ediyorlar, ellerindeki k e h r i b a r işlerini h a yı dökülmüş çuha şalvarlarına sürterek cilâlıyorlardı. Sonra k e s k i n b i r meşin kokusu, yumuşak derinin âdeta söndürdüğü, kıvamını bozduğu tokmak sesleri ve b i r yığın uğultu... — II — B u sefer geldiğim E r z u r u m başka b i r E r z u r u m ' ­ du. O n a Doğu A n a d o l u dağlarının eski b i r şarap g i ­ b i zamanla takdis edilmiş, r u h besleyici uzletinden değil, dört C i h a n H a r b i yılının ve İstiklâl Savaşı'nm üstünden aşarak gelmiştim. Vâkıa bu sefer de m u h ­ teşem b i r tabiatın arasından geçmiştik; fakat ona, b i r i n c i seferde olduğu gibi, her şeyini yeni ve hârikulâde bulan b i r r u h l a değil s i h r i n i b i r yığın ıztırap tecrübesinin soldurduğu b i r gözle bakıyordum. N e Z i g a n a l a r ' m her dönemeçte b i r kere daha şaşırtıcı olan güzelliği, ne K o p Dağı'nm ihtişamı beni peşin­ den sürüklemiyordu. Dekordan ziyade bu yerlerde birkaç yıl önce oynanmış kanlı oyunun tesiri altın­ daydım. T i y a t r o d a nasıl boş sahnede dekorun oyala­ dığı seyirci, söz başlar başlamaz bütün o teferruatı

j

2«

BES ŞEHİR

görmez olursa, ben de öylece insan ıztırabı karşı­ sında tabiat güzelliğine kayıtsızdım, yabancıydım. Gümüşhane'den sonra yavaş yavaş a r t a n b u duygu, E r z u r u m ' d a âdeta ezici b i r hale geldi. İkinci defa gördüğüm b u şehir, artık şark vilâyetlerinin i k ­ tisadî merkezi, yaylanın gülü, b u havalide söylenen türkülerin yarısından çoğunun güzelliğini övdüğü es­ k i E r z u r u m değildi. H a r p , hicret, k a t l i a m l a r , tifüs, çeşit çeşit felâket, üzerinden ağır b i r silindir g i b i geçmiş, h e r şeyi ezip devirmişti. Hiç b i r yerde memleketin B i r i n c i C i h a n H a r ­ binde geçirdiği tecrübenin acılığı burada olduğu k a ­ dar vuzuhla görülemezdi. B u , eski ressamların tas­ v i r etmekten hoşlandıkları şekilde, ölümün zaferi i d i . Dört yıl, bu dağlarda k u r t l a r a insan etinden z i ­ yafetler çekilmiş, ölüm her yana dolu dizgin saldır­ mış, seçmeden avlamıştı. Uğursuz tırpan durmadan, b i r saat rakkası gibi işlemiş, rastgeldiği her şeyi biç­ mişti. B u n u n l a beraber, nüfusu altmış binden sekiz bine inen E r z u r u m Millî Mücadele'ye önayak olmuş, E r m e n i s t a n zaferini idrak etmiş, yavaş yavaş sağ k a l a n hemşerilerini toplamaya başlamıştı. Ölümün zaferinin yanıbaşında, imkânsız b i r kı­ ğın kasıp kavurduğu b i r bahçede, buzların k i l i d i ç ö ­ zülür çözülmez başlayan o acaip baharlar g i b i , y a ­ vaş yavaş hayatın türküsü yükseliyordu. Yıkılmış şehirde yeniden gençler evleniyor, ç o ­ c u k l a r doğuyor, yarısı toprak olmuş evlerde baba ocakları tütüyor, akşamın alaca karanlığında kılıç artığı çocuklar türkü söylüyorlar, adlarıyle artık mevcut olmayan şeylere hudut çizen Şehir Kapılan-

ERZURUM

27

nın önündeki meydanlarda davul zurna çalınıyor, c i ­ r i t , bar oynanıyordu. Hülâsa fırtınanın dağıttığı k a r t a l yuvası y e n i ­ den k u r u l u y o r , sağ kalanlar güneşin adına neşide söylüyorlardı. H e r yerde marazî denebilecek b i r b a ­ h a r şenliği vardı. Kıvamını henüz bulmamış olan bu canlılık insanı on yıl önce görmüş olduğum muhte­ şem yazdan daha başka türlü sarıyordu. B u , her şe­ ye rağmen hüküm süren hayatın zaferi i d i . O, geniş akışında kendisiyle b i r l i k t e gelemeyenlerin etrafını zalim bîr yalnızlıkla çevirerek yolunda yürüyordu. F a k a t dört kapılı şehrin kendisi y o k t u . Dene­ b i l i r k i asırlarca g u r u r u n u yapan ve topluluk h a y a ­ tına istikamet veren serhat şehri ruhundan başka ortada pek az şey kalmıştı. B u yıkılış, E r z u r u m ' d a i l k defa mı oluyordu? 1828 mağlûbiyeti, 1876 felâ­ k e t i ve daha önce birçok isyanlar m u h a k k a k k i b u ­ raları gene sarsmıştı. B i r i n c i s i n d e yüz otuz i k i b i n olan nüfus, yüzbine inmişti. İkincisinde şehir kökün­ den sarsılmıştı. F a k a t b u seferki yıkılış çok başka b i r şeydi. B u sefer ölüm, geride kendinden başka hiç b i r canlı şey k o y m a m a k ister g i b i , şehre saldır­ mıştı. Gerçekten kendi malı olan uçsuz bucaksız b i r mezarlığın b i r ucunda küçük b i r şehir iskeleti, a r ­ tık sadece b i r harabeyi çevreleyen birkaç kapı a d i y ­ le birkaç bozuk y o l bırakarak çekilip gitmişti. Hemen herkesin yalnız kendisinin anlatabilece­ ği b i r hikâyesi vardı. H e m e n herkes birkaç kişiye ağlıyor ve akıbetini hâlâ bilmediği b i r sevdiğini bek­ liyordu. B i r i h t i y a r adamdan bahsettiler k i yıllarca pen­ cere önünden ayrılmamıştı. K a f k a s y a ' y a giden to-

28

BEŞ ŞEHÎR

rununun dönmesini istiyordu. î ç mahallelerde her kapı çalmışı hâlâ heyecanla karşılanıyor, işin g a r i ­ bi, aradan beş yıl geçtiği halde, hâlâ tek-tük dönen­ ler oluyordu. S i b i r y a buzlarını çözdükçe, H i n t cen­ gelleri y o l verdikçe hâlâ yaşamakta oluşuna kendisi de şaşıran şaşkın b i r biçare yurduna dönüyor, k u r ­ tulduğu cehennemin hikâyesi, insanüstü k u d r e t i n i , katlanılan ıztırabın büyüklüğünden alan yeni b i r Odise gibi şehre yayılıyordu. Küçük b i r köy kahve­ sinde Kamçatka'nın soğuğunu, Seylân'ın sıcağım, Madagaskar'ın yılanlarını her gün başka başka ağız­ lardan dinlemek kabildi. B i r dostum anlatmıştı: " D a h a şehre girmeden, Aşkale'de yattığım h a ­ nın kahvesinde, esirlikten yeni dönen yanık yüzlü, tek kollu b i r biçare bana, giderken bıraktığı oğlu, karısı ve anasından hiç b i r i n i , hattâ evinin y e r i n i bile bulamadığı için, girdiği günün akşamında şeh­ r i terkettiğini söyledi. — P e k i şimdi nereye gidiyorsun? diye sordum. B i r müddet düşündü. Yüzü alt üst olmuştu. N i ­ hayet: — E f e n d i , dedi; nereye gittiğimi ne sorarsın? Geldiğim y e r i sana söyledim, yetmez m i ? Doğru söylüyordu., Geldiği y e r i öğrenmiştim. ölüm bu k a d a r y a k m d a n kokladığı insanların peşini kolay k o l a y bırakmıyordu. Ergeç b i r t a r a f t a karşılarma çıkıyor, sofrasını açıyor, " b u y u r u n ! " d i ­ yordu. Başka b i r şey yapamadığı için sadece hatır­ latıyordu.

ERZURUM

89

H e r mecliste, y o l üstünde bırakılmış i h t i y a r l a ­ rın, süt emen çocuğunun ayak altında ezilmiş p a r ­ çalarını k u n d a k l a y a r a k n i n n i söyleye söyleye y o l a k o y u l a n annelerin, sahibinin göğsüne başını d a y a ­ yıp ölen cins atların hâtırası d i r i l i y o r ; kaybolan çar­ şı, yıkılan şehir, bozulan ev, birdenbire suyu çekil­ miş b i r nehir g i b i ortadan silinen bütün b i r hayat dinmeyen y a r a l a r gibi kanıyordu. E r z u r u m hatırlıyordu: gömüldüğü toz ve ça­ m u r yığınının içinde canlı dününü, dört kapısından g i r i p çıkan kervanları, çarşı pazarının uğultusunu, çalışan insanlarını, temiz yüzleri ve sağlam ahlâklarıyle şehrin hayatına kutsîlik k a t a n âlimlerini, gü­ zel sesli müezzinlerini, her yıl hayatına yeni b i r m o ­ da temin eden düğünlerini, esnaf toplantılarını, bay­ ramlarını idare eden ve halk hayatını b i r sazı coştu­ r u r g i b i coşturan bıçkın endamlı, yiğit örflü dadaşla­ rını, onların c i r i t oyunlarını, barlarını, bazen b i r a l a ­ yı birden günlerce m i s a f i r eden ve b i r menzillik a r a ­ zisine paytonla gidip gelen eski beylerini, kısacası, bütün hayatını hatırlıyordu. B u n u n l a beraber, yıkılanın, kaybolanın nasıl b i r şey olduğunu, bütün yaraların henüz taptaze oldu­ ğu, kanadığı b u günlerde anlamak güçtü. Bütün ce­ miyet o kadar kat'î b i r t a l i h i n etrafında dolaşmış, o k a d a r dönülmeyecek yerlere k a d a r gitmiş ve gel­ mişti k i , şehir, ölümün mukadder göründüğü k a z a ­ dan nasılsa kurtulmuş b i r insana benziyordu. Tıpkı hikâyede bacağını kaybeden adamın en lüzumsuz eş­ yasını araması g i b i , yeniden canlanan şuur b i r tür­ lü esaslının üzerinde duramıyor, teferruat üzerinde geziniyordu.

20

BES SEHtR

Gerçekte kaybolan şey, bütün b i r hayat tarzı, bütün b i r dünya i d i . 1855'te yüz binden fazla nüfus­ l u b i r şehir olan E r z u r u m , bu gelişmesini b i r i k t i s a ­ dî denklilik üzerine kurmuştu. İran, ithalât ve i h ­ racatının yarıdan fazlasını Trabzon - Tebriz kervan yoluyle yapıyordu. İşte bu k e r v a n yolu, E r z u r u m ' u asırlar içinde eşrafıyle, âyanıyle, ulemasıyle, esnafıy­ la t a m b i r şark ortaçağ şehri olarak kurmuştu. B u transit yolunda her yıl otuz b i n deve ve belki i k i m i s ­ l i katır işliyordu. B u n l a r E r z u r u m ' d a n geçiyor, Teb­ riz'den gelişinde, Trabzon'dan dönüşünde k u m a n y a ­ sını daima E r z u r u m ' d a n tedarik ediyor, hayvanını nallatıyor, at eğeri, yük semeri, n a l , gem, ağızlık, hülâsa her türlü eksiğini orada tamamlıyordu. işin fenası şu i d i : B u hayat b i r daha dönmemek üzere kaybolmuştu. Çünkü Büyük H a r b i n getirdiği felâket olmasa bile, gene bu çarşı sönecek, bu esnaf dağılacak ve şehir kendi bünyesini yeni baştan k u r a ­ cak olan yeni b i r çalışma şeklini bulana kadar gene küçülecek, köyleşecekti. F a k a t bu değişme daha y a ­ vaş olacak, yere atılarak kırılan büyük fanus, yağı tükendiği için, kendi kendine k a r a r a r a k sönecekti. Y a h u t , daha büyük b i r ihtimalle, yeni b i r hayata geç­ menin yolunu bulacak, başka türlü müstahsil olacak­ tı. Şurasını hemen' söyleyeyim k i E r z u r u m ' u n i s t i k ­ b a l i böyle b i r gelişmeye elverişlidir. C i v a r d a b u l u ­ n a n ve eskiden b i r kısmı işletilen üç kömür madeni, modern kâğıtçılığa çok elverişli sazlığı, vadettiği k a ­ dar ise Tercan'daki petrolü ve nihayet A n a d o l u ' y u başka b i r A n a d o l u yapacak olan elektrikleşme işi gerçekleşirse memleket içinde kademe kademe ine­ cek olan bu hayat kaynağının başında gelen T o r t u m

ERZURUM

31

şelâlesi, yeni ve eskisinden çok başka türlü canlı b i r E r z u r u m ' u y a r a t m a y a elverişli olan büyük imkân­ lardır. 1914'de, i k i şey, Umumî H a r p ve yeni zamanlar, b i r arada gelmişti. Cevat Dursunoğlu'na, yeni t r a n ­ sit yolu açıldığı zaman fırıncı H a s a n adında b i r E r ­ z u r u m l u şöyle demiş: — E f e n d i , eskiden k e r v a n gelir, bütün k u m a n ­ yasını burada düzer, şehre para dolardı. Şimdi y i r ­ m i katırın yükünü birden alan k a m y o n , sabahleyin Trabzon'dan kalkıyor, öğleyin buraya geliyor. Şo­ för, İnhisar'dan aldığı kırkdokuzluk b i r rakı şişesi­ n i duvarda kırıp içiyor, yoluna devam ediyor... İşte eski E r z u r u m ' u n , dört yanından refah a k a n b u Şark ticaret şehrinin macerasını kapatan şey. Umumî H a r p , beş on yılda ve en i y i şartlarla deği­ şebilecek bütün b i r hayat çerçevesini b i r hamlede kırıp dağıtmıştı. E s k i E r z u r u m ' d a bu ticaret hayatı ve k e r v a n yolu otuz i k i san'atı beslerdi. Tabaklar, saraçlar, se­ merciler, dikiciler, çarıkçılar, mesçiler, kürkçüler, kevelciler, kunduracılar, kazazlar, arabacılar, keçe­ ciler, çadırcılar, culfalar, ipçiler, demirciler, bakır­ cılar, kılıççılar, bıçakçılar, kuyumcular, zarcılar, s a n ­ dıkçılar, kaşıkçılar, tarakçılar, marancılar, boyacı­ l a r , dülgerler, yapıcılar, sabuncular, mumcular, t a kımcılar. Defterdar Mehmed Paşa ile E r z u r u m ' a gelen ve orada Gümrük kâtipliği yapan E v l i y a Çelebi, şeh­ r i n kapılarından bahsederken, yabancı tüccarların Gürcü kapısında oturduklarını söyler.

82

BEŞ S E H t R

" H a k i r i n kâtibi bulunduğum gümrük bundadır. Dört çevresinde A r a p , A c e m , H i n t , Sint, H a t a y , i l e ­ ten bezirgânlarınm haneleri de vardır. İstanbul v a İzmir gümrüğünden sonra en işlek gümrük bu E r ­ z u r u m gümrüğüdür. Z i r a tüccarına adalet ederler.** B u dört satır eski dünyamızda E r z u r u m ' u n çeh­ resini çizmeye kifayet eder. O, şarkın büyük ticaret ye transit şehirlerindendir. E r z u r u m gümrüğü onyedinci asır sonu t a r i h i ­ ne b i r başka şekilde de geçer, Müverrih Raşid, N e m ­ çe muharebesinden dönen Fazıl A h m e d Paşa'nın Edirne'de I V . Mehmed'e b u münasebetle S a r a y b a h ­ çesinde k u r u l a n otağda bu muharebe, hele bütün i m ­ paratorluğu o kadar sevindiren ve E v l i y a Çelebi'yi Seyahatnamesinin yedinci cildinde o kadar coşturan O y v a r muharebesi hakkında izahat v e r i r k e n m a i y e ­ tinde bulunan E r z u r u m ' l u Abbas adında b i r k a h r a ­ mandan bahseder. Hikâyeyi Raşid'den dinleyelim: "Aleîhusus kulunuz yanında Erzurum'lu Abbas derler bir yiğit vardır. Oyvar muharebesinde bi bâk-ü-pervâ kale bedenine çıkıp küffâr-ı hâkisar her çend ki üzerine tüfenk doneleri yağdırırlar, yerinden ayıramayıp düşmana sebat gösterdikte anı görüp bir yeniçeri dilâveri dahi anın yanına uruc ettiğin sair guzat-t müslimin gördükleri saat lücce-i cemiyetler, "kuruşa gelip zemzeme-i kâfir küş-i tekbir île cümle¬ si yekpare yuriş ettiklerinde düşmen-i din için adem-i mukavemet mukarrer ve bu tarikle ân-ı vahitte ka­ lenin fethi müyesser oldu, deyu takrir eyledi. Şehriyar-ı inayetmedar hazretleri otağdan has odayı teşrif buyurduklarında mezbur Abbas'% huzur-u hü-

ERZURUM

33

mayunlarına getirtip kenduyu vafir istintak buyur­ duklarından sonra avatıf-ı aliyye-i mülûkânelerinden başına çifte çelenk takıp ve kendu talebiyle hatt-ı hümâyun-u şevketmakrunlarıyle Erzurum gümrüğü malından yevmi yetmiş beş akçe tekaüt ulufesi ve dört top kumaş ve dört donluk çuha ve vafir sikke-i hasene ihsan ve karındaşına dahi yine Erzurum güm­ rüğünden elli akçe ulûfe ve mezbur Abbas ile maan balây-% beden-i kaleye uruc eden yeniçeriye dahi oca­ ğından tekaüt ulûfesi verilmesin ferman eylediler." (Raşid Tarihi, ikinci tabı, cilt I, s. 100). İşte imparatorluk bu i d i . E r z u r u m ile O y v a r Bağdat ile G i r i t , Tebriz ile Belgrat, A t i n a ile Ceza­ y i r birbirine karışmış yaşıyordu. E v l i y a Çelebi'yi her satırda mizahtan Şehnameye götüren bu şaşır­ tıcı b i r l i k ve onun günlük hayâta getirdiği zarurî değişikliği ve zarurî tezatları cemiyetin hem g u r u r u , hem ıztırabıydı. E r z u r u m ' l u Abbas, O y v a r fethinde muzaffer dö­ nen veya ölenlerin içinde adını bildiğimiz tek insan­ dır. O y v a r ' m , T u n a ' n m ilerisinde verdiğimiz binler­ ce muharebeden b i r i olduğu gibi. O n u n macerasın­ dan Cevat Dursunoğlu'na bahseden Y a h y a K e m a l , E r z u r u m sokaklarından birine O y v a r e r i Abbas adı­ nın verilmesini tavsiye etmiş. Güzel f i k i r . Temenni ederiz k i E r z u r u m l u l a r Gürcü kapısındaki sokaklar­ dan birine de E v l i y a Çelebi'nin adım verirler. Böy­ lece E r z u r u m gümrüğünden tekaüdiye veya maaş alan b u i k i insan, adını tesadüfün kurtardığı O y v a r kahramanı ile O y v a r şehnamecisi, yaşadıkları şeh­ r i n hâtırasında birleşmiş olurlar.

84

BEŞ ŞEHİR

III — Servetin, çalışmanın bulunduğu yerde içtimaî n i z a m kendiliğinden doğar. E s k i E r z u r u m çok m u n ­ tazam b i r çerçeve içindeydi. E n başta toprak sahip­ leri gelirdi. E s k i devirlerde mahallî ve askerî idare­ ye de iştirak eden, kale dizdarlığı, muhafızlık g i b i vazifeler alan bu beyler, tıpkı Rumeli'de, T u n a ' m n b i z i m tarafa düşen şehit anavatan parçası kısmında olduğu g i b i , t a m b i r toprak aristokrasisi kurmuş­ lardı. Bütün gelenekte olduğu g i b i kadınlar burada da son derece muhafazakâr idiler. Evlenmelerde a k ­ r a n , denk aramada onlar erkeklerden daha mutaas­ sıptılar. Toprak sahiplerinin kızlarından alınan k a ­ dınlara "paşa" denir, esnaf zümresinden seçilenler, yahut dışardan alınanlar veya cariyeliklerden gelen­ ler "hanım" olurdu. B u evlenmeler bazan vilâyetin sınırları dışına çıkar, Gürcü beylerinin kızları E r ­ z u r u m ' a paşa olarak gelirlermiş. Osmanlılardan çok evvel asıl şöhretini K u r t u ba'da yapan büyük A r a p lisancısı A b d u l l a h el-Kalî'yi medreselerinde yetiştiren E r z u r u m ' d a îslâmî i l i m geleneği bu şehri şarkın ön safta merkezlerinden b i ­ r i yapıyordu. Son zamanlarda " U l e m a " sınıfı aç dört büyük aileden ibaretti. Solakzadeler, Kadızadeler, Müftizadeler, Gözübüyükler g i b i . Ulemadan sonra, başlarında D a b a k l a r şeyhi b u ­ lunan ve şehrin asıl belkemiği olan esnaf gelirdi. D a b a k l a r şeyhi, icabında hükümet nüfuzuna bile

ERZURUM

35

karşı koyabilecek b i r şahsiyetti. N e Tanzimat, ne Abdülhamid idaresinin merkezciliği şehrin r u h u olan ye esasını a h i l i k ' t e n alan b u otoriteyi yıkamamıştı. E s k i dünyamızda D a b a k l a r şeyhi, asıl bünyesini es­ nafın teşkil ettiği A n a d o l u şehirlerinde daima bu k u d r e t i taşırdı. Dabaklığm ayakkabıcılık, saraçlık gibi geniş ihtiyaçları karşılayan sanatları beslemesi, belli başlı servet kaynağı olan hayvancılığa dayan­ ması bu sanatı doğrudan doğruya köy ve aşirete bağlıyordu. D a b a k l a r şeyhi'nin arkasında, istanbul'da bile X V I I , X V I I I . asır ihtilâllerinde i k i azgın ocağa k a r ­ gı k u v v e t i n i zaman zaman gösteren çarşısı gelirdi. F a k a t asıl mühim olan b u zümreler z i n c i r i değildi; onun arkasındaki canlı kuruluştu. B u kuruluş, şeh­ r i n hayatını gerçekten kuvvetlendiriyordu. Köylü ile çiftçi sınıfının hakları toprak sahibi beyler tarafın­ dan korunurdu. Köylü ile B e y arasındaki münase­ betler, b i r serhat vilâyeti olduğu için, E r z u r u m ' d a başka yerlerdekinden daha babaca kurulmuştu. Ba­ şımıza Gelenler müellifi Mehmet A r i f B e y i n f i k r i de budur. Çarşı b u kadar kuvvetle kökleşince şehirde tagallüp f i k r i n i n yerleşmesi çok güçtür. B u sebeple her canlı şeyde rastlanan anlaşmamazlıklara rağ­ men, eski E r z u r u m ' d a b i r nevi muvazene teşekkül etmişti. B u h a l , h e r sınıfı kendi hayatında, kendi zevkinde rahat ve müstakil bırakarak, mesut ederek, İkinci Meşrutiyete, hattâ biraz sonrasına kadar sü­ rer. B u n u n l a beraber kaynaşma, anlaşma havasına rağmen camilere, vâizlere kadar bu ayrılık gidiyor­ du. Son devirlerde Caferîye camiinde gençler, açık fi-

J 86

BES $EHIR

k i r l i l e r toplanır, biraz sonra bahsedeceğim Müftizâde E d i p H o c a ' n m vaazını dinlerlermiş. Pervizoğlu, k o y u zahitlerin camii imiş. Orada Abdülkadir H o c a yaaz eder, önünde fermanların okunduğu Devlet c a ­ m i i L a l a Paşa, daha karışık, daha çeşitli halkla dolarmış. B u r a d a Solakzadelerden vâizler varmış. H a l k , tatil günleri, en fakirine varıncaya k a ­ dar, cumalık elbiselerini giyerek yazları mesire y e r ­ lerine, bilhassa varlıklı şehir halkının çadıra çıktı­ ğı Boğaz'a, c i r i t oyunlarına, güreşlere giderler, ayak­ t a zıgva şalvar, belde A c e m şalı, silâhlık, daha üst­ t e gazeki denen çepken ile aba, Kartı denen palto ile başına çok defa İstanbul'un K a n d i l l i yazması saran esnaf, kış gecelerine de benim yetişemediğim A y n a h K a h v e ' d e (Tebriz Kapısı'nda) Âşık K e r e m , B a t t a l G a z i hikâyeleri okuyan, G e y i k Destanı söyleyen, saz çalan, tıpkı K e r e m ' i n zamanında olduğu gibi şiir mü­ sabakası yapan, birbirine tarizli cevaplar veren, ye­ tiştikleri memleketin güzelliğini öven, geçtiği y o l l a ­ rı, gurbet duygusunu anlatan şairlerin, halk h i k a y e ­ c i l e r i n i n etrafında toplanır, yahut da aşağı yukarı on asırlık b i r gelenekle sürüp gelen sıra gezmelerin­ de kendi aralarında eğlenirmiş. E r z u r u m ' u n asıl hayatını bu esnaf yapıyordu. Asıl güzel olan şey de, sağlam b i r sınıf şuuruna e r ­ mesi, yukarıya imrenmeden kendisini aşağıya açık tutmasıydı Esnaf kadını, eşraf kadınının g i y d i k l e r i elbiseleri giymez, y a n i kutnularla, sırmalı elbise­ lerle süslenmezdi. İş terbiyesini almış, eli işlediği y a ­ rattığı için nefsine saygı duygusu yerleşmiş, şahsi­ yetli, kendine güvenir vatandaşlardan teşekkül et­ miş b i r kalabalık... O n üç yaşında henüz çıraklığa g i -

ERZURUM

31

r e n b u çocukta bile az zamanda nefsine güven baş­ l a r , el emeğine dayanan b i r hayatın mesuliyet f i k ­ r i n i n insanoğlunu nasıl yükselttiği görülürmüş. M u s i k i zevki de böyle idi. Bütün Erzurumluların bildiği Bar oyunlarında, ciritte, düğünlerde bizi M a ­ lazgirt'ten V i y a n a ' y a k a d a r götüren davul zurna, o mâşerî bando çalınırmış. H a l k kahvelerinde âşık s a ­ zı, eşrafın gittiği gazinolarda, kıraathanelerde — b i t tabiî Tanzimattan s o n r a — takım musikisi varmış. E n son takım, Köz Vahan'ın santurlu, armonyomlu takımı imiş. B u n l a r d a n başka, b i r de K u r a n o k u y a n büyük hâfızlar vardı. B u n l a r L a l a Paşa'nm h a t i b i Kitapçızade Hâfız Hâmid E f e n d i , Ebulhindîli Ham¬ d i B e y ile Gözübüyükzade i d i . B u çok düzenli hayatta mevsimler kendilerine mahsus b i r teşrifatla gelirlerdi. Çünkü her şey ev­ velden tanzim edilmişti. Binaenaleyh hepsinin h a ­ bercileri ve solakları vardı. Çocuklar yaz geldiğini çadırcı ustasının eve uğradığı zaman öğrenirlermiş. O zaman bahçeye çadırlar yığılır, i h t i y a r , yatkın e l ­ l i ustalar Boğaz'a, Ilıca'ya, açık havaya, eğlenceye kavuşacaklarını anlayıp sevinen küçüklerin çığlık­ ları arasında onları t a m i r eder, söküklerini diker, yır­ tık yerlerini değiştirir, yağmura, rüzgâra dayanacak hale getirirmiş. Kışın geldiğini kürkçü müjdelermiş. D a h a K o p Dağı'nın başı beyazlanmadan, Palandöken sırtları kaşlarını çatmadan önce, E r z i n c a n ' d a n gelen siyah üzümün renginden, yaylanın üstünden cenuba doğ­ r u a k a n kuş sürülerinden v a k t i n yaklaştığını a n l a ­ y a n tecrübeliler, kürkçüyü çağırırlarmış. B u sefer gocuklar, samur, t i l k i , k u r t postundan kürkler, t u -

S8

B E S ŞEHİR

l u m l a r geniş selâmlık sofralarında ortaya konur, gözlüklü i h t i y a r kürk ustaları tığlarıyle onları dü­ zeltir, eksiklerini tamamlarmış. B u , E r z u r u m ' u n i k i n ­ ci hayatının başlangıcı, sıcak sobanın, gümüş ç a y tepsisinde küçük b i r şafak gibi gülen çayların, uzun^ sohbetlerin devridir. Şehir, kapılarını kapatır, kendi âleminde y a ­ ğardı; kızak üstünde siyah yamçılı, uzun konçlu çizmeli, kıvrak bıyıklı postacıların acaip k u r t , tipi h i kâyeleriyle beraber i k i üç haftada b i r getirdikleri gazetelerin havadisleri uzun uzun münakaşa edilir, geçmiş zaman hâtıraları anlatılır, dedikodu yapılır, çok zarif, ustalıklı cümlelerle eşe dosta tariz e d i l i r ­ di. B e l k i de bu kapalı kış aylarının beslediği sohbet yüzünden hemen her E r z u r u m l u nükteci, biraz h i civcidir. F a k a t , her şeyde olduğu gibi, h e r nesilden birkaç kişi bu umumî mazhariyetin üstüne çıkar. B u n l a r konuşma sanatının şöhret kurmuş ustaları­ dır. Mütareke yıllarında E r m e n i meselesi doluyısıyle E r z u r u m ' a gelmiş olan A m e r i k a n Heyetine o z a ­ manın Belediye R e i s i Zâkir B e y ' i n verdiği cevabı k i m hatırlamaz? Tercümana: "— Dilmaç, bana bak, bu beyler uzun boylu anlatıyorlar. B e n kısa b i r misalle E r z u r u m ' d a ekse­ r i y e t kimlerde i d i , Cenerale anlatayım" diyerek H e ­ yeti oturdukları evin penceresine götürmüş, "— Bakın, demiş, şurada bütün şehri saran b i r taşlık v a r . Onun da ortasında yirmide b i r i kadar d u ­ y a r l a çevrilmiş b i r yer var. O büyük taşlık Müslü­ man mezarlığı, o küçüğü de E r m e n i mezarlığıdır; bunlar kendi ölülerini yemediler y a ! "

ERZURUM

39

E r z u r u m ' d a Türklerin daima ezici b i r çokluk halinde yaşadıkları b i n türlü şekilde gösterilebilirdi. Zâkir B e y ' i n hazır cevaplılığı bunların en kısasını, itiraza yer bırakmayanını bulmuştu. E r z u r u m ' d a b u konuşma ustalarının b i r i n i bol bol dinlediğim hikayeleriyle, b i r i n i de şahsen tanı­ dım. K a l e l i B u r h a n B e y 1923'ten çok önce ölmüştü. F a k a t keskin h i c v i ve istihzası, hazırcevaplılığı hâ­ lâ canlı b i r hâtıraydı. E d i p H o c a ise hayattaydı. B a ­ n a üç yüz yılın üzerinden aşarak, X V I . asrın şair İshak Çelebi'sini hatırlatan, onun çok meşhur "Şam'­ dan çıktığım akşama dedim Şâm-ı Şerif" mısraını t e k r a r ederek anlatan b u şaşırtıcı adam, gerçekten hatırlanmağa değer. Gevad'm odasında tanıdığım E d i b Hoca'yı ben çok sevmiştim. B u uyanık adam bana daima eski kültürümüzün b i r incarnaüon'u g i ­ b i görünmüştü. Geniş atlet gövdesiyle her geçtiği yolu kendi etrafında b i r tablo zemini gibi toplayan, karşısına çıkan her şeyi i k i n c i plânda bırakan b u adam, E r z u r u m ' d a , bütün eskiliğe rağmen belki en canlı nokta i d i . E d i p H o c a 1923 E r z u r u m u n d a , X V I . veya X V I I . asırların şark ordularından b i r i y l e gelip orada kalıvermiş b i r mâzi yadigârına, yahut Üsküdar'dan Şam'a, oradan da H i c a z ' a gitmek üzere tehlillerle, tekbirlerle yola çıkarıldıktan sonra yanlışlıkla E r z u ­ r u m ' a gelmiş b i r sürre alayına benzerdi. Neşesi, per­ vasızlığı, mücadeledeki -hazırcevaplığı, kafasındaki ölçü duygusuyle, i y i kalbiyle E d i p H o c a bütün b i r âlemdi. B i r gün dostlarından birine uğrayarak çay bar­ dağı istemiş, çok güzel b i r takımı beğenmiş, " H a k -

40

B E S ŞEHİR

kı, bunları ayır, ben birini alıyorum, bu akşam tec­ rübe edeceğim" demiş. F a k a t ertesi gün çay barda­ ğını geri getirmiş. " H o c a , ne diye beğenmedin, b u güzel bardakları?" diye soran dostuna o dik sesiyle: "Hakkı, demiş, bardaklar güzel, a m a bana u y m u ­ yor. Sabahleyin çayla doldurdum, şöyle b i r önüme koydum, b i r kendimi düşündüm, b i r ona baktım: n i s ­ petsiz... Hele, Hakkı can, sen bana biraz daha büyü­ ğünü b u l . " B u küçük fıkra E d i p H o c a ' n m nasıl b i r adam olduğunu, ne kadar t a m b i r âlemden kopup geldiği­ n i gösterir. E d i p H o c a gençliğinde p o l i t i k a y a girmiş­ t i . Hattâ b i r zamanlar îttihad ve T e r a k k i ' n i n faal b i r âzası olarak Meşrutiyetin i l k yıllarında A r n a v u t ­ luğa gönderilen H e y e t - i Nâsıha arasında o da vardı. B u seyahatinde başından geçen b i r hâdiseyi sık sık anlatırdı. M i s a f i r kaldığı b i r A r n a v u t beyinin evinde i k e n günün birinde B e y ' i n dağ kabilelerinden b i r i n i n reisi olan uzak akrabasının bütün maiyetiyle konağa g e l ­ diğini görürler. Mahallî âdete göre m i s a f i r l e r i n be­ raber ağırlanması şartmış. Akrabasını çok i y i tanı­ y a n ev sahibi bu zarureti hocaya anlatır, "Çare yok katlanacağız. D a h a doğrusu siz katlanacaksınız. A k ­ si takdirde kül o l u r u z ! " der. Ayrıca da çok d i k k a t l i olmasını sıkı sıkı anlatır. E d i p H o c a ister istemez razı olur. Gece y a t a k l a r serilir. Y e n i misafir E d i p H o c a ile kendi yatacağı yatağın arasına evvelâ silâh­ larını, dolu tabancalarını, fişenklerini, sonra da e n i y i cinsinden b i r Serfice tütünü paketi koyar. Y a t a ­ ğa girdikten sonra " H o c a , sar b i r cıgara seninle k o ­ nuşacağım." der. E s k i tâbiriyle izbanduta benzeyen

ERZURUM

41

oda arkadaşını ve b u arkadaşlığın verdiği rahatsız­ lığı u y k u n u n âleminde unutmağa hazırlanan H o c a cıgarayı sarar ve bekler. Adamcağızın meselesi g a ­ yet basitmiş. Kardeşinin kızına aşıkmış. Onunla ev­ lenmeğe k a r a r vermiş. F a k a t işe pek aklı ermediği, daha doğrusu sağdan soldan b u işin h a r a m olduğu­ n u söyleyenler bulunduğu için b u hususta İstanbul'­ dan geldiğini bildiği hocanın f i k r i n i almak i s t i y o r ­ muş. Hattâ seyahatinin sebebi de biraz b u imiş. H o c a bittabiî " A m a n , nasıl olur? Kardeşinin kı­ zı senin kızın demektir. Haramdır." cevabını v e r i r . F a k a t âşık A r n a v u t beyi kararım değiştirmek n i y e ­ tinde değil. Zaten f i k i r sormuyor, sade bu işe hoca­ nın razı olmasını, y a n i b i r nevi fetva istiyor. Müna­ kaşa büyür. N i h a y e t karşısındakini kandıramadığım gören âşık misafir bu mâsum arzusuna set çeken H o ca'yı inadmdan dolayı küfürle i t h a m ederek t a b a n ­ caya sarılır. E d i p Hoca, b i r karşısındaki adama, d a ­ h a doğrusu tabancasına b i r de kapıya bakar. Kapı ile aradaki mesafe uzun. Kaldı k i arkasındaki sofa­ da adamın m a i y e t i yatıyor. İster istemez "Hele, B e y , dur, acele etme! der. A n l a t bana. O kızın babası olan kardeşin senden büyük mü küçük m ü ? " Arnavutçağız " B e n i m büyüğümdür." cevabını verince "Mesele değişti. N i y e baştan söylemedin bunu. Küçüğün o l ­ saydı tabiî haramdı. Evlenemezdin. Çünkü senin oğ­ l u n u n kızıyla evlenmen g i b i b i r şey olurdu. A m a bü­ yük olunca... O zaman helâldir. İstediğini yaparsın!" İşlerin aldığı bu son şekil m i s a f i r i memnun eder. "Yaşa bre H o c a , der. Zaten bana söylemişlerdi, bü­ yük âlim olduğunu. Y a k b i r cıgara!" V e böylece-

48

ERZURUM

43

B I S ŞEHİR

E d i p H o c a , o geceyi sabaha k a d a r Serfice tütünü içerek âşık amcayı dinlemekle geçirir. B u hikâye üzerine sonraları çok düşündüm. O n u n kuvvet delili karşısında bu teslimi sinizm ile ıttıham edilebilir. Hattâ böyle görenler bu küçük anekdotta Osmanlı yıkılışının sebeplerinden b i r i n i bulabilirler. Çünkü biz çok defa izzet M o l l a ' n m , Meşhurdur ki zulm ile olmaz cihan harâb Eyler anı müdahane-i âlimân harâb beytini tek başına okuruz. F a k a t birtakım değerlerin ancak müsait o r t a m ­ l a r d a muhafaza edilebileceğini düşünenler hocayı af­ federler. E d i p H o c a kahramanlık iddiası olmayan b i r adamdı. O, düzgün b i r n i z a m içinde f i k i r l e r i n i n mes'uliyetini k a b u l edebilirdi. Osmanlı t a r i h i n d e k i d r a m , E d i p H o c a gibilerin tâvizinden ziyade bu tâ­ v i z i istemenin muayyen b i r devirden sonra âdeta t a ­ biî h a l oluşundandır. E r z u r u m ' d a hikâyelerini dinlediğim insanlardan b i r i de 93'te E r z u r u m mebusu olan A h m e d M u h t a r B e y ' d i r . O n u n hayatını ana tarafından torunu olan Cevad Dursunoğlu'ndan sık sık dinledim. Beğenme­ diği b i r v a l i y i övdüğü için öfkelendiği Envar-ı Şar­ kiye gazetesini, h e r hafta, uşağı Ömer ağaya: " O maşayı a l , o kâğıt parçasını o maşa ile tut, o sobayı aç, şimdi içine at, sen de git, elini yıka" diyerek so­ baya attıran bu adamın yapmacığı fazla hiddetleri, göreneğin güçlükle hapsettiği bütün b i r mizacı gös­ terir. îşte E r z u r u m ' d a benim en sevdiğim şey bu m i ­ zaç oldu.

-

IV

-

E r z u r u m ' a yağmurlu b i r günde Zâkir B e y i n bahsettiği bu bitmez tükenmez mezarlığın arasından geçerek g i r d i m . O n u n zamanla hırpalanmış uzun, kırmızıya çalan taşları, — E r z u r u m ' u n her işçiliğe gelen o çok güzel yumuşak taşı — sert rüzgârın sa­ vurduğu sağanak altında hayâletler gibi etrafımı a l ­ mıştı. Lisede edebiyat hocalığı yapmağa gelmiş İs­ tanbullu genç şairi alt üst etmeğe bu tesadüf kâfi idi. Bereket versin hemen ertesi günü müdür Cevad Dursunoğlu ile karşılattım. B u köklü adam şehrin dehası gibi b i r şeydi. A l m a n y a ' d a k i felsefe tahsili, dört yıl süren ordu tecrübesi, millî mücadelenin baş­ langıcındaki rolü, onu tanıdığım insanlardan ayırı­ yordu. Toplayıcı adamdı. Şehri çok i y i biliyordu. Anlatacağı b i r yığın şey vardı. V e konuşmayı se­ venlerden, onu san'at haline getirenlerdendi. B u sa­ yede haftasını doldurmadan şehrin ve meselelerinin içine g i r d i m . B u n u n l a beraber b u i l k karşılaşmada içime e k i ­ len yıkılış hissi beni tamamıyle bırakmadı. Y a z so­ nunda büyük zelzelede onun en korkunç yüzü ile içimde canlandığını gördüm. A c a i p ve üzüntülü b i r tesadüf istanbul'a gitmeme mâni olmuştu. B i r i k i n ­ d i v a k t i lisede otururken boğuk b i r gürültü ile y e r i ­ mizden fırladık. H e r şey sallanıyordu, ö y l e k i kapı­ y a kadar zor gidebildik. Şehir b u rüzgârsız havada toz içinde i d i . D a h a kapıya varmadan b u b i r i n c i sar­ sıntıyı o t a r i f i güç gürültü ile i k i n c i ve üçüncü s a r -

44

BES ŞEHİR

smtı t a k i p etti. F a k a t bu sefer halkın çığlığını da işitiyorduk. Aramızdaki kısa fasılaları çehre tikleri¬ ne benzeyen hafif sarsıntılar dolduruyordu. Y o l l a r insanla doluydu. İlk önce şehrin yıkıldığını zannet­ tik. F a k a t öyle değildi. Hele hiç nüfus kaybı y o k t u . F a k a t daha o akşam kazalardan fecî haberler gel­ meğe başladı. Birçok yerlerde toprak çatlamış, köy­ ler olduğu g i b i yıkılmıştı. H e m e n her gün yeni nüfus kayıpları öğreniyorduk. Şehir daha o akşam m a n ­ zarasını değiştirdi ve çok eski göç ordularının k a r a r ­ gâhına benzedi. B u zelzele b i r a y kadar sürdü. K a z a l a r d a o k a ­ dar büyük ve devamlı tahribat yapmıştı k i hafif ürpermelerden başka b i r şey kalmamasına rağmen h a l k b i r türlü evlerine girmek istemiyordu. B u k o r k u y a o sıralarda E r z u r u m ' a gelen Atatürk son verdi. K a l ­ ması için vilâyet konağında ve müstahkem m e v k i kumandanlığında i k i yer hazırlanmıştı. F a k a t he­ men herkes ne olur ne olmaz diye çadırda kalmasını tavsiye ediyordu. Atatürk, birkaç yerinden çatlamış hükümet konağında y a t m a k t a ısrar etti. O n u gören halk da evlerine g i r d i . Atatürk'ü i l k defa E r z u r u m ' d a gördüm. O n u n ­ l a tek konuşmam da E r z u r u m Lisesinde oldu. i k i gün evvel K a r s kapısında bütün şehir halkı ile be­ raber karşıladığımız adam, liseye gelir gelmez be­ raberindeki " h u z u r u mutad zevatın" arasından âdeta sıyrılarak aramıza girdi. Sâkin, kibar, daima d i k ­ k a t l i ve her şeye alâkalıydı. O günü, E r z u r u m L i s e sindeki hocalara, talebelere, orada rastlayacaklarına vermişti. N e pahasına olursa olsun sözünü tutacak­ tı. Yemeğe kalmayacaktı, fakat i k i n d i çayı içmeğe

ERZURUM

45

razı oldu. Yarım saatte gidecekti, ü ç buçuk saat b i ­ zimle kaldı. Kendisine söylenenleri son derecede rahat b i r dinleyiş tarzı vardı. B u n u n l a beraber a r a y a garip b i r mesafe koymasını da b i l i y o r d u . B u mesafe, yalnız yaptığı işlerden veya mevkiinden gelmiyordu, M u s ­ t a f a Kemalliğinden geliyordu. Atatürk h e r şart içinde kendisini empoze eden­ lerdendi. Bakışında, jestlerinde, ellerinin h a r e k e t i n ­ de, kımıldanışlarında ve yüzünün çizgilerinde bütün b i r dinamizm vardı. B u dinamizm etrafını b i r çeşit sessiz sarsıntı ile dolduruyordu. Öyle k i birkaç d a ­ kikalık b i r konuşmadan sonra b u mütevazi ve rahat adamın, bu öğreticinin anında b i r uçtan öbür uca geçebileceğini, meselâ en rahat ve kahkahalı b i r soh­ beti keserek en çetin b i r kararı verebileceğini ve deha gücü bu kararı verdikten sonra yine aynı n o k ­ t a y a dönebileceğini düşünebilirsiniz. E n i y i s i i s t i m üzerinde b i r harp gemisi g i b i çevik, harekete hazır b i r dinamizm d i y e l i m . E r z u r u m L i s e s i n i n beyaz badanalı, tek kanepe­ si kırık muallimler odasında bana sorduğu suallere cevap v e r i r k e n z i h n i m şüphesiz onunla çok doluydu. A n a f a r t a l a r d a n D u m l u p m a r ' a , zaferden C u m h u r i y e ­ t i n ilânına k a d a r hayatımız biraz da onun t a h i n i n v e y a iradesinin kendi mahrekinde gelişmesi olmuştu. Bütün bunların o gün onunla konuşurken d u y ­ duklarımda elbette b i r payı vardı. Heine yahut G a u ­ t i e r , genç b i r şairin Goethe'yi z i y a r e t i n i anlatırlar. Zavallı çocuk birdenbire W e i m a r tanrısının karşısın­ da bulunmaktan o kadar şaşırır k i y o l boyunca, hat-

46

B E S ŞEHİR

tâ günlerce evvel hazırladığı sevgi ve hayranlık cüm­ lelerini unutur ve yolda gördüğü e r i k l e r i n güzelli­ ğinden bahseder. Eğer behemehal cevap vermem i c a beden çok sarih sualler karşısında kalmasaydım, şüphesiz ben de o gün bu gence benzerdim. ö n c e k i m olduğumu, ne iş gördüğümü, E r z u ­ rum'da ne vakittenberi bulunduğumu, nerde okudu­ ğumu, hocalarımın k i m l e r olduğunu sordu. Sonra birdenbire o günlerin aktüalitesi olan medreselerin kapanmasına döndü ve bunun halk üzerindeki tesiri hakkında f i k r i m i almak istedi. Ses namına neyim varsa hepsini toplayarak, "Medrese survivance h a ­ linde b i r müessese i d i . H a y a t t a hiç b i r müspet fonk­ siyonu y o k t u . Kapatılmasının herhangi b i r aksülam e l doğuracağını zannetmiyorum" dedim. Atatürk b i r kaşını kaldırarak "evet, survivance halinde i d i , survivance halinde i d i . " diye kendi k e n ­ dine düşünür gibi tekrar etti ye hemen arkasından " A m a bu gibi şeyler belli olmaz... O kadar emin o l ­ mayın!" dedi. Şüphesiz devam edecekti. F a k a t R i z e mebusu R a u f B e y odaya girerek protokolü hatırlattı. B i l m i ­ y o r u m , Atatürk'ün bazı cümleleri üst üste t e k r a r etmek âdeti m i y d i ? ölümünden evvel son radyografisini yapan dok­ tor Tarık Temel, f i l m i n çekilebilmesi için sandalyeye oturmasını r i c a etmiş. Atatürk de bildiğimiz gibi sandalyeye oturmuş. B u n u n üzerine doktor, " O l m a ­ dı Paşam, demiş, r i c a m ata biner gibi oturmanızdı." Atatürk de " A t a biner gibi... A t a biner gibi..." diye kendi kendine mırıldanarak f i l m i n çekilmesine en müsait olan vaziyeti almış. A c a b a A n a f a r t a l a r ve

ERZURUM

47

Dumlupınar kahramanı, bu basit t e k l i f i kendi k e n ­ dine t e k r a r l a r k e n neyi düşünmüştü. Atatürk'ü K o n y a ' d a , A n k a r a ' d a , istanbul'da b i r ­ çok defa gördüm. V e o günkü iltifatının verdiği r a ­ hatlıkla birkaç defa elini de öptüm. F a k a t b i r daha kendileriyle konuşmak fırsatını bulamadım. A b d u l l a h E f e n d i n i n Rüyaları'ndaki E r z u r u m ' l u T a h s i n hikâyesi biraz da b u E r z u r u m zelzelesinin h i ­ kâyesidir. Şehrin o günlerdeki manzarası orada a n ­ lattığımın aynıydı. Zaten b u hikâyede benim t a r a ­ fımdan icat edilmiş hiç b i r şey y o k t u r . Hattâ T a h ­ sin Efendiyle i l k karşılaşmam da orada anlattığım gibi olmuştu. Zelzelenin i k i n c i veya üçüncü gecesi yine hikâyede anlatılan şekilde ona rastlamıştım ve üzerimde bu sarsıntılar içindeki toprağın b i r çeşit dehası tesirini yapmıştı. Benimle de hakikaten öyleymiş gibi konuşmuştu. Böylece hikâyeyi yazmayı düşünmeden çok evvel b u acayip adam, muhayyelemde nizamını ve dostluğunu kaybetmiş tabiatle k e n ­ diliğinden birleşmişti. Yalnız hikâyede unutulan b i r nokta vardır. T a h ­ sin E f e n d i ' y i i l k tesadüfün hemen ertesi günlerinde b i r kere daha gördüm. O günlerde çocukluğumdanber i bildiğim ve sevdiğim E r z u r u m ' d a herkesin tanı­ dığı kıt'alarmı birçok defa dinlediğim G e y i k Destanı'nm tamamını bulurum hülyasına kapılmıştım. H a sankale'den gelen b i r saz şairinin bu destanı bilme­ si ihtimalinden bahsettiler ve çarşının biraz ötesin­ deki b i r köprünün hemen yanında çukur b i r yerde b i r hamk kahvesini sağlık verdiler. E r t e s i gece t a m b i r t i p i içinde — rüzgâr bizi her köşe başında zerre­ lerimize kadar dağıtıyor, sonra olduğumuz yerde

48

BES

$EHfR

döndüre döndüre topluyordu — rahmetli dostum F u a d ' l a gittik. Şair E r z i n c a n ' a gitmişti, gelmeyecek­ t i . O n u n yerine Türkçeyi mevlûd gibi âdeta tecvidle telâffuz eden b i r hoca beş m u m l u k b i r petrol lâmba­ sı ışığında B a t t a l G a z i okuyordu. Yıpranmış k i t a p ve isli lâmba, kahvenin peykesine konmuş üstü m u m lekeleriyle dolu, küçük ve tahtadan b i r iskemlenin üzerindeydi ve adam bu r a h l e n i n önünde i k i diz üs­ tünde durmadan sallana sallana hikâyesini o k u y o r ­ du. İri burnu üstünde nasıl tutturduğuna hâlâ şaşır­ dığım kırık gözlükleri, ince, k i r l i sarı, kır düşmüş hafif s i v r i sakalı, zayıf yüzü ve perişan kıyafetiyle b i r insandan ziyade hiç b i r zaman lâyıkıyle a n l a y a ­ mayacağımız birtakım şartların, içtimaî olarak baş­ lamış, fakat zamanla biyolojik n i z a m emrine girmiş şartların b i r mahsulü gibiydi. Etrafında h e r cinsten bir kalabalık toplanmıştı. Omuz omuza, yüzlerinde, bilhassa gözlerinde acayip b i r parıltı, nadir görülen bir dikkatle onu dinliyorlardı, öyleki b u kahvenin yarı aydınlığında i l k seçilen ve görülen şey bu d i k ­ k a t t i d i y e b i l i r i m . P e k az şey bu k adar acıklı ve gü­ zel olabilirdi. Çünkü h a r b i n , bakımsızlığın, yüklü i r ­ siyetlerin y i y i p tükettiği bu çehrelerde, sonradan tanıdığım ve o kadar sevdiğim Goya'nın o z a l i m frekslerinde eşini görebileceğimiz b i r h a l vardı; b i r hal k i açıktan açığa karikatüre ve hicve gidiyordu. B u n u n l a beraber b u yüzlere biraz d i k k a t edilince z a ­ yıf ışığın sefaletlerini ve gözlerinin sıtmalı parıltı­ sını daha belirli yaptığı b u insanların o r a y a en fazla muhtaç oldukları şeyden, h a y a l ve harikulâdeden n a ­ siplerini almak için geldikleri görülüyordu. V e bu

49

ERZURUM

hârikulâde o küçük tahta iskemlenin üzerinde âdeta etrafı d a l budak kaplayan b i r ağaç gibi büyüyordu. B i z i m düşünmediğimiz şeyi T a h s i n E f e n d i yap­ tı. Birdenbire kapı açıldı, t i p i ve rüzgârla beraber belinden aşağısı ve göğsü çuvalla örtülü yarı çıplak içeriye g i r d i , k i m b i l i r hangi başka kahveden topla­ dığı avucundaki parayı B a t t a l G a z i ' y i kekeleye kekeleye o k u y a n hocanın önüne k o y a r a k çıktı.

-

V

-

B e n i m E r z u r u m ' a gittiğim sene çadırcı yine b a ­ h a r sonunda Boğaz'a, Ilıca'ya, y a y l a y a çıkılacağını çocuklara müjdeliyor, kürkçü yine elinde tığı, ağır tokmaklı kapıları çalarak uzun kış aylarını, y a m a n t i p i l e r i haber vermeye geliyordu. F a k a t bu yerlerde birbirinden o kadar değişik olan b u i k i mevsime h a ­ zırlanan şehir, artık eski şehir değildi. İşin g a r i b i , böyle b i r teşekkülün b i r v a k i t l e r varolduğunu göste­ ren hiç b i r şey ortada kalmamış, canlı hayatın y e r i ­ n i b i r yığın ölüm, hicret hikâyesi almıştı. Gerçi b u şehri o hikâyelerde bulmak mümkün­ dü F a k a t yaşanmış hayatın sıcaklığını o dağınık hâtıralardan çıkarmak çok güçtü. Şehrin belli başlı mimarlık eserleri de buna yardım edemezdi. Birçok­ ları etraflarında uğuldayan hayatla çoktan bağını kesmiş eserlerdi. D a h a I V . M u r a d zamanında E r z u ­ r u m ' d a top imalâthanesi gibi b i r işte kullanılan Çif­ te Minare, sadece kendi kendisi olmakla kalıyordu. Şüphesiz Çifte M i n a r e , Sivas'ta ve daha aşağıdaki kardeşleriyle b i r l i k t e b i r şaheserdir. Üslûp, taş y o n 4

/

50

BEŞ ŞEHİR

tuculuğu, âbidevî duruş bakımından kendi nev'inin en güzel eserlerindendir. Onu E r z u r u m ' u n b i r ucunda, şehrin bütün yarısına hükmeden ihtişamlı kapısıyle, minareleriyle, günün herhangi b i r saatinde b i r kere görüp te h a y r a n olmamak k a b i l değildir. Onun gibi, Y a k u t i y e ' n i n aydınlıkta topraktan henüz çıkarılmış b i r eski zaman süsü gibi pırıl pırıl minaresinin d a i ­ m a muhayyeleyi avlayan b i r çekiciliği vardır. Y a k u t i y e ' n i n içi, plân bakımından doğu A n a ­ dolu'nun en dikkate değer eseridir. D a h a sade b i r plânda yapılmış olan U l u C a m i , beş beşikli içi ile mağrıp camilerini hatırlatır. Dıştan onlar gibi sade­ d i r . E r k e n gelişmiş b i r gotik kemer, U l u Cami'de b i ­ z i gerçekten üzerinde durulacak b i r mimarlık mese­ lesiyle karşılaştırır. F a k a t bunlar, kültürümüzün o k a d a r uzak yerlerinden gelen eserlerdir k i onlarla hemen yanıbaşımızdaki hayat arasında b i r münase­ bet bulmak imkânsızdır. Mimarlık, meselâ musikî­ de, şiirde, resimde olduğu gibi bize derhal hayatı ve­ r e n b i r sanat değildir. B u tecrit, daha yükseklerde dolaşır, hatırlatmadan duyguyu t a t m i n edebilir. Son­ r a bu eserlerin kendilerine mahsus b i r devirleri v a r . B u r s a ' n m , îznik'in, E d i r n e ' n i n , İstanbul'un, yürü­ dükçe değişen yumuşak çizgileriyle toprakta canlı b i r heykel gibi yükselen her asıldıkları tepeden uç­ m a y a hazır büyük kuşlar gibi görünen mimarî eser­ leriyle bunlar arasında bütün b i r kaynaşma, arınma devri geçmiştir. B u eserlerle öbürleri, A l p a r s l a n , Kılıçarslan g i ­ bi yalnız vatan k u r a n savaşlardaki sert yüzleriyle tanıdığımız hükümdarların yanıbaşmda, kemikleri-, ne biraz yağmur, biraz yıldız parıltısı, biraz gün ışı-

ERZURUM

5%

ğı sızsın diye türbesinin üstünü açık bırakan II. M u ¬ rad, yahut kardeşlerini öldürdükten sonra, " b i z i m pe­ rişanlığımız gönülleri toplamak içindir" diye onlara ağlayan Y a v u z gibi dururlar. Birincilerinde sade bü­ yüklük, sade kudret halinde görünen portreye i k i n ­ cilerinde kıvamını bulmuş b i r zevkin beraberinde getirdiği b i n türlü h a l ve mâna kendiliğinden girer. İlk istilâ ordularının üst üste akınlarla doğudan A n a d o l u ' y a g i r d i k l e r i devirde temelleri atılan, bu ordularla birlikte zaferden zafere koştukça yeni v a ­ tanı şehir şehir âdeta atalarımız ve çocuklarımızın adına teslim alan b u i l k Saltuk ve Selçuk eserlerinin medeniyetimizde çok ayrı b i r y e r i vardır. H e r şeyin alt üst olduğu, örf, âdet, akide, efsa­ ne, her şeyin birbirine girdiği b u zengin fakat karı­ şık devirde, çok hususî şartları haiz b i r medeniyetin b i r istilâdan mukadder doğuşu bütün hayatı b i r sıt­ m a gibi sararken, A h l a t ' t a n başlayarak E r z u r u m ' u n , Sivas'ın, K a y s e r i ' n i n , Konya'nın camileri, medrese­ l e r i , kervansarayları, çok usta b i r elin çektiği y a y gibi, bu yeni kuruluşun i l k notasını, bütün b u y e n i ­ y i hazırlamak için dağılmış unsurları içine alacak olan senfoninin ana temini verirler. Onlar, k a r t a l süzülüşlü orduların arkasından g i r d i k l e r i şehirlerin o r ­ tasında, r e n k l i minareleriyle, endamlı kapılarıyle, d i ­ l i m i z ve kılıcımız gibi i l k atalar yurdundan g e t i r d i ­ ğimiz şekilleri, hususîlikleriyle yükseldikçe, etrafla­ rındaki bütün hayat birdenbire değişir, derinden k a v r a y a n b i r arslan pençesi gibi toprak kendisine y e n i b i r r u h , yeni b i r nizam verildiğini duyar. E r z u r u m ' d a k i U l u C a m i ' y i gezerken, o zaman­ l a r askerî ambar olarak kullanılan b u binayı doldu-

BES 5 E H t R

r a n meşin kokusunu bile bana duyurmayan b i r h e ­ yecan içindeydim, üzerine bastığım bu taşlara değen başları onların kaderini, uğrunda yoruldukları şeyin büyüklüğünü düşünüyordum. insan kaderinin büyük taraflarından b i r i de, b u ­ gün attığı adımın kendisini nereye götüreceğini b i l memesidir. Bakî'nin F a t i h Camii'nde f a k i r b i r müez­ z i n olan babası, oğlunun Türkçeyi kendi adına fethe­ deceğini, sözün ebedî saltanatını kuracağını; N e d i m ' ­ i n anası, Türkçenin ikliminde oğlunun b i r bahar rüz­ gârı gibi güleceğini, onun geçtiği yerlerde bülbül şa­ kımasının kesilmeyeceğini, ağzından çıkan her sözün ebedîliğin b i r köşesinde b i r erguvan g i b i kanayacağım b i l i y o r l a r mıydı? B u n u n gibi, M a l a z g i r t O v a sı'nda döğüşen yiğitler, kılıçlarının havada çizdiği kavsin, bütün u f k u dolduran n a l şakırtılarının S i ­ nan'ın, H a y r e d d i n ' i n , Itrî'nin, Dede'nin dünyalarına gebe olduğundan elbette habersizdiler. K a d e r , insan r u h u b i r tarafını tamamlasın, yaratılışın büyük rü­ yalarından b i r i gerçekleşsin diye, onları bu ovaya kader göndermişti. Yaratıcı r u h u n emrinde idiler, onun istediğini yaptılar. Osmanlı devri m i m a r i s i E r z u r u m ' d a L a l a P a ­ şa C a m i i ile yaşar. F a k a t L a l a Paşa, gömüldüğü y e r ­ den şehre hâkim değildir. Hattâ görülmesi için y a ­ nına sokulmak lâzımdır. Sonra küçük nisbetiyle d a ­ h a ziyade büyük b i r heykelin topraktan yapılmış ör­ neğine benzer. Kısacası, Süleymaniye'nin, Y e n i C a m i ' n i n canlılığını, âdeta bakanın derisinden geçen sürükleyici ruhaniliğini, onda bulabilmek için biraz y o r u l m a k , biraz da böyle olmasını istemek lâzımdır. - B u yüzden, küçük b i r pırlantaya benzeyen güzelliği-

58

ERZURUM

n i ben ancak E r z u r u m ' a üçüncü gidişimde d u y a b i l ­ dim. B i r akşamüstü önünden geçerken X V I . asrın mucizesi olan o hârikûlâde nispet beni yakaladı. B u r a d a eski b i r merkez olan E r z u r u m ' d a k i bü­ tün sanatlardan bahsetmek benim için imkânsızdır. F a k a t S a l t u k künbetlerinin ve medreselerinin kitabeleriyle başlayan ve asırlar boyunca devam eden E r z u r u m ' d a k i yazı ocağım i h m a l etmek istemem. E r z u r u m H a l k e v i n i n himmetiyle küçük b i r k o l e k s i ­ yonu artık gözönünde bulunan b u ustaların b i r kıs­ mının adını biliyoruz. Osmanlı devrinden adı bize k a d a r gelen en eski hattat Derviş A l i (1080) d i r . Y u ­ suf F e h m i , Tahtacızade ve damadı Âsim E f e n d i , T o p çuoğîu A h m e t E f e n d i , Nâmık Efendizade, Âsim B e y daha yakın zamanlarda yetişmişlerdir. Bunların yanı başında Kadızade Mehmet Şerif ve şakirdi Kâmil E f e n d i g i b i müzehhip ve mücellitler de vardı.

-

V

-

E r z u r u m ' d a kaldığım müddetçe mahallî d i y e b i ­ leceğimiz m u s i k i y i şahsî b i r macera g i b i yaşamış­ tım. F a k a t ancak yıllardan sonra onunla yemden karşılaşınca, taşıdığı ıztırap yükünü anlayabildim. Tabiî bu havaların hepsinde, olgun b i r sanat k u v v e ­ t i n i aramak, onlardan meselâ b i r Tellâlzade'nin veya tab'î Mustafa E f e n d i ' n i n , Sadullah Ağa'nın, S e y y i d N u h ' u n v e y a millî hayatın h e r yanını yoklamış b i r dehâ olan Dede E f e n d i ' n i n eserlerinden bekledikleri­ m i z i isteyemeyiz. F a k a t bilhassa böyle olduğu için­ d i r k i kendilerini y a r a t a n insanların malıdırlar, b i -

55

ERZURUM

84

BEŞ ŞEHİR

ze toprağı, i k l i m i , hayatı, insanı, onun t a l i h i m ve acılarını verirler. B i r kere zihninize takıldıktan son­ r a onların mucizeli b i r nebat büyüyüşü ile b i r a n ge­ lip dört yanınızı almamaları k a b i l değildir. Tabiatla doğrudan doğruya temas g i b i insanı saran b i r h u m ­ maları vardır. Şüphesiz b u eserler klâsiklerden daha fazla geleneğe tâbidirler. H e r h a n g i b i r makamdan b i r yörük semai, bestekârdan bestekâra geçtikçe ayrı b i r şey olur. F a k a t b i r m a y a ' n m , b i r hoyrat'ın değişmesine imkân yoktur. Asırların hazırladığı bu kadeh, olduğu gibi kalacak, içine dökülen her şeye kendi hususî lezzetini verecektir. B u i t i b a r l a çeşnisi ancak coğrafyaya tâbi olan b i r üslûptur, denebilir. B u türkülerle şarkıların hepsinin E r z u r u m ' u n kendi malı olduğu iddia edilemez. Bazıları E r z u r u m ' ­ da doğmuşlardır. B i r kısmında Azerbaycan ile, K a f ­ k a s y a ile sıkı münasebetin doğurduğu tuhaf b i r çeş­ n i , bütün melez şeylerdeki o marazî hislilik vardır. Birtakım hoyratlar, mayalar bütün Bingöl h a v a l i s i ­ n i n malıdır; Bingöl çobanlarının k o y u n otlatırken çaldıkları k a v a l nağmelerinden izler taşırlar. B u n l a r ­ dan bazıları, b u çobanların ıssız dağların birinden öbürüne ünleyişlerine benzeyen seslerle başlar. B i r kısmı, biraz sonra bahsedeceğim Yemen Türküsü g i ­ b i , H a r p u t ağzıdır. Bazısı İstanbul'da çıkmış, k e r ­ v a n yoluyla Zigana'yı, K o p ' u ; yahut da Samsun, S i ­ vas, E r z i n c a n yoluyla Sansa'yı geçerek uğradığı y e r ­ lerden b i r yığın hususîlik alarak E r z u r u m ' a gelmiş­ t i r . K i m i n i n bestesi yerli, sözü başka yerlerdendir. K i m i n d e dışardan gelen beste, makamın biraz daha üstüne basmak yahut kararını değiştirmek suretiy­ le yerlileşmiş, bu dağların, yaylanın malı olmuştur.

F a k a t hepsi birden bize büyülü b i r ayna gibi E r z u ­ r u m ' u , gurbeti verirler. B u n l a r arasında Yayla Türküsü'nü başta sayabiliriz: Yaz gelende, çıkam yayla başına, Kurban olam toprağına, taşma. Zalim felek ağu kattı aşıma Ağam, nerden aşar yolu yaylanın? diye başlayan bu acaip, kudretli ıztırap, hangi ümit­ siz gurbetten doğmuştur? H a n g i zindanda havasız­ lıktan boğulduktan sonra, r u h birdenbire b u geniş, b u hür havaya kavuşur; b u çimen, taze sağılmış süt, k o y u n sürüsü, kır çiçeği kokusunu, bu dalga dalga büyük dağlar rüzgârını nereden bulmuştur? Sıla has­ reti b u kadar geniş b i r bayrağı pek az açmıştır. Ses b i r k a r t a l gibi süzülüp yükseldikçe ruhumuzu da be­ raberinde sürüklüyor. Y o l d a sevdiklerini eke eke kendini Suşehri'nde veya Sivas'ta bulmuş hangi b i ­ çare, sadece hatırlamanın kuvvetiyle b u yükseklik­ lere erişti? Yemen türküsü'nü okuyalım: Mızıka çalındı, düğün mü sandın, Al beyaz bayrağı gelin mi sandın, Yemen'e gideni gelir mi sandın? Dön gel ağam, dön gel Uyku, gaflet basmış, Ağam öldüğüne

dayanamiram, uyanamiram,

inanamiram...

86

ERZURUM

B E S ŞEHİR

Ağamı yolladım Yemen eline, Çifte tabancalar takmış beline. Ayrılmak olur mu taze geline? (Döşeme) Akşam olur, mumlar yanar karşımda, Bu ayrılık cümle âlem başında Gündüz hayalimde, gece düşümde. (Döşeme) Koyun gelir, kuzusunun adı yok, Sıralanmış küleklerin südü yok; Ağamsız da bu yerlerin tadı yok. (Döşeme) Baştaki üç mısra Ey Gaziler'âe vardır. F a k a t döşemeler mahallîdir. Yemen Türküsü ile ona ben­ zer türküler Anadolu'nun iç romanım yaparlar. B u l g a r komitacıları, ceplerinde Abdülâziz H a n ' a hitap eden istidalarla, B a l k a n dağlarında Türk v a ­ tanının birliğine pusu k u r a r l a r k e n A n a d o l u kadın­ ları redif, ihtiyat, müstahfaz adlarıyle evlerinden alı­ nan, b i r daha memleketlerine dönemeyen e r k e k l e r i ­ ne, ağlıyorlardı. F a k a t bizim acılarımız nedense hap­ sedilmeye mahkûmdur. Onlar, dinlenilmesi sadece tesadüfe bağlı birkaç türküde yaşıyor... Bugünkü ne­ s i l ortadan çekilince'belki onlarda kaybolacak. Y e ­ men, Anadolu'nun çektiği acıların b i r parçası, hattâ en küçüğüdür. D a h a acıklısı v a r : V e r i m s i z b i r top­ rağın getirdiklerine beş on kuruş eklemek için m e m ­ leketinden ayrılıp İstanbul sokaklarında kaybolan

zavallılara arkada kalanların hasreti... "Di gel, di gel, daaş gel.'..." diye atılan çığlıklar b u toprağın üs­ tünde yaşayanların asıl romanını, şartların, z a r u ­ retlerin gerçek yüzünü verirler. Bunların birinden aldığım: Çerden çöpten yuva kurdum, Uçurmadım bala ben... b e y t i n i n bütün b i r hayat destanı olabilmesi için b i r a n gerçek b i r romancı muhayyelesine çarpması y e ­ ter. B u halk havaları içinde beni en çok saran lur Piyâle oldu: Nezaket vaktında serv-i bülendim, Salın, reftâre gel yasemenlikte. Kimseler görmemiş, canım efendim, Sen gibi bir dilber gülbedenlikte. Bezme teşrif eyle, ey çeşm-i âfet! Bu şeb hane halvet, eyle muhabbet Baş üzre yerin var, teklif ne hacet? Sen bir gülsün, gezme her dikenlikte Çağırırım, çağırırım yanıma gelmez, Bülbülden öğrenmiş, dikene konmaz. Yüz bin öğüt versem biri kâr etmez Aslı da beyzadelim, sen safa geldin! Billur piyalelim, bize mi geldin?

Bil­

58

B E $ ŞEHİR

B i n türlü acemiliği, saflığı içinde, b u küçük parça baştan aşağı incelik, zevk, lezzettir. Gerçek­ ten billur b i r kadeh... B e l k i büyük b i r geleneğin son tezgâhında yapıldığı için küçük b i r çatlaklığı, tadını arttıran b i r donukluğu v a r . F a k a t meselâ Behzad'ın elinden çıkmış b i r minyatür kopyası g i b i bütün b i r tarz, bütün b i r edadır... Asıl güzel tarafı, bu küçük billurdan bütün zevki, hayatı, düşünceyi, zaman te­ lâkkisini fışkırtan bestedir. E s n a f sıra gezmelerinde söylendiği t a h m i n edilen b u türküye O r t a A n a d o l u ' ­ da da rastlanıyor. F a k a t E r z u r u m ' d a şimdi artık se­ sini b i r daha duyamayacağım Hâfız F a r u k ' t a n dinle­ diğim şeklinde, o r a y a mahsus b i r çeşni ayrılığı gös­ terdiği, tadının daha keskinleştiği muhakkaktır. Bil­ lur Piyale, bizi "mahallî klâsik" adını verebileceği­ m i z orta sınıf musikisine götürür. B u sınıf m u s i k i s i ­ n i n daha belli hususilikler taşıyan eserlerine geçme­ den önce, i k i türküden bahsetmek istiyorum. B u n ­ lardan b i r i , Billur Piyale gibi oyun havası olan San Gelin'ûir.. "Erzurum çarşı pazar" diye başlayan b u türkünün canlandırma kudretine daima h a y r a n o l ­ dum. İkincisi Yıldız Türküsü diye tanıdığımız p a r ­ çadır. B u türküde insan sesi yıldız parıltılarıyle, o n ­ ların b u iklimde h e r şeye s i n d i r d i k l e r i t a l i h sezişiyle, b i r nevi h u r a f e y i andıran b i r k o r k u y l a dolup bo­ şalır. Sonuna doğru çeşit çeşit renkler her yanınızı esrarlı b i r şafak ışığıyla sararlar. B i r billur p r i z m a ­ da ömrün rüyasını seyredersiniz. Sözlerinde sert, hoyrat Tanrı çehresiyle geçen Kervankıran'a rağ­ men b u türküde hiç b i r büyüklük kaygısı yoktur. D a ­ h a ziyade, penceresinden ay'ı i l k defa gören bir ço­ cuğun mırıldandığı o garip şeyler g i b i , yarı duaya,

ERZURUM

59

y a n türküye benzer. F a k a t belki de bunun için b i z i sırrın tâ ortasına atar. Son zamanlarda ölen Hacı Hâfız Hamıdın latvan bestesi, E r z u r u m ' l u Kâmi adında b i r şairin şöy­ le böyle b i r şiirinden birdenbire altın çizgilerin h e n ­ desesini fışkırtan acaip b i r beste E r z u r u m ' u n m a h a l ­ lî klâsiğine en güzel örnektir. Doğu ve şimaldogu te­ s i r i n i n az çok karıştığı birkaç beste b u sıraya k o n ­ malıdır. Tatyan'dan daha pürüzsüz, daha temizi şeh­ r i n büyük hemşerilerinden b i r i olan, ondan Manfetname'smde "belde-i tayyibemiz Erzurum-ı r i f ' a t l u u m " diye bahseden İbrahim Hakkı'nm Su m a n z u ­ mesinin bestesidir. Z

8u vâdi-i hayrette, Her senk ile cenk eyler. Deryasına vuslatta, Aheng-i pelenk eyler. Su havza kudüm eyler, Şevkiyle hücum eyler. Geh nağme-i Rûm eyler, Geh raks-ı Frenk eyler. feıt'aları b u mutasavvıf âlimin, akike veya yıldıztaşin a kazılmış o eski mühürleri andıran: Hiç ummadığın yerde, Nâgâh açılır perde, Derman erişir derde, Mevlâ göreliyn neyler, Neylerse güzel eyler. . i ş l i ğ i n i aratmayacak kadar kuvvetlidir.

en

BEŞ ŞEHİR

E r z u r u m ' d a öteden beri devam eden bu i k i baş­ lı musiki geleneğinin son vârisi şimdi erken ölümü­ ne o kadar yandığımız F a r u k K a l e l i i d i . B u süzme insan o kadar bu musikiyle hemhâl yaşamıştı k i , h a ­ l i m yüzü Hüseynîden henüz kanatlanmış b i r nağ­ meye benzerdi. Şimdi, a r a sıra radyoda onun reper­ tuarından b i r türküye tesadüf ettiğim zaman 1924 yazında bu havaları dinlediğim günleri büsbütün baş­ k a bir hasretle hatırlıyorum. Y i n e onun söyledikle­ r i arasında Bursa'lı i s m a i l Hakkı'nın b i r Celvetî n e ­ fesi vardı k i , hem güftesi, hem bestesi ile u n u t u l m a ­ ması lâzım gelen eserler arasındadır. Büyük harpten önceki yıllarda E r z u r u m ' d a y a ­ şayan Kolağası A l i Rıza B e y de, gelecek şöhretini eğer bu repertuar tamamıyle diske ye tele alınmışsa F a r u k Kaleli'ye borçlu kalacaktır. Hasankale ılıca­ sında kubbeyi tepesinden atacak kadar gür sesiyle besteler okuyan bu coşkun adamın tekke şiirinin t a ­ rihinde b i r yeri olması lâzımdır. Onun, şair Fâizî'nin: Taam ü emn ü âsâyiş gibi bir nimetim

vardır

mısraını ihtiva eden gazelini tahmis ederek yaptığı beste, Ey gönül, içmek dilersen cam-ı

61

ERZURUM

Cem,

Dem bu demdir, dem bu demdir, dem bu dem. diye başlayan nefes, unutulmaması gereken eserler­ dendir. Şimdi o kadar sene üzerinden bütün bu beste­ leri, mayaları, hoyratları, Zihnî, Sümmânî ağızları-

m

zamanlara bakıyorum; musikînin, nağ­ topluluğun hayatındaki yerini anlıyorum:

dinlediğim

menin

bir

Baki kalan bu kubbede Ur hoş sadâ imiş d i y o r u m . Çünkü nağmenin kadehi kendisine boşal­ tılanı sonuna

kadar

saklıyor. -

VI

-

E r z u r u m ' a ü ç ü n c ü gidişim i k i n c i C i h a n H a r b i ' n i n son yıllarında i d i . Yataklı vagonda yolculuk şüp­ hesiz çok rahat b i r şey. F a k a t insanı garip b i r s u ­ rette etrafından ayırıyor; âdeta eski mânasında y o l ­ culuğu öldürüyor. B i r m e r m i gibi sağla solla temas etmek fırsatını bulmadan, gideceğiniz yere sadece yanınızda götürdüğünüz şeylerle varıyorsunuz. F a ­ lan istasyondan üzülerek veya sevinerek b i n i y o r s u ­ nuz, b i r başkasında esneyerek iniyorsunuz. İkisinin arasına, kitaplarınızın, her günkü endişelerinizin içinden, ancak şöyle b i r göz atılabilen bir i k i m a n ­ z a r a girebiliyor. Asıl yolculuğu galiba üçüncü m e v ­ k i vagonlarda) aramak lâzım. Gerçek hayatı h a l k arasında aramak lâzım geldiği gibi... Çünkü orada insanlarla en geniş mânasında temas var. H e r istas­ yonda inen, binen, gidip gelen, ağlayan, sızlayan h a l ­ kın arasında insan eski yolculuğun mânasını yapan hana, kervana yaklaşmış oluyor. H a n l a r , kervansa­ raylar... İşte eski yolculukların sihrini yapan şeyler... B i r kervana katılmak, bir handa gecelemek... B i r gece için tanışmak, ertesi sabah ayrılmak, hayatına b i r şey katmak şartıyle görmek... Binbirgsce'âen Gü

BEŞ ŞEHİR

Blas'a kadar, eski hikâyeler bu cins tesadüflerle do­ ludur. Onlar yolculuğu zengin b i r tecrübe haline ge­ tirirdi. Bugünkü yolculuk ise, tabiî bu harpte olduğu g i b i fevkalâde haller b i r yana bırakılırsa, sadece ye­ rinde i y i kötü b i r anket olabiliyor. B u üçüncü gidişimde E r z u r u m ' u b i r öncekine nisbetle daha çok toparlanmış, gelişmiş buldum. Y a ­ r a l a r dinmişti. A r a y a zaman dediğimiz büyük yapı­ cı girmişti. İnsan ömrü, unutmanın şerbetine y i y e ­ cek kadar muhtaç. Y e n i hayatın eşiğinde E r z u r u m e s k i y i , b i r başka âlemi hatırlar gibi hatırlıyordu. Y a ­ kıcı yaz güneşinin altında parça parça dökülen, toz haline gelen eski şehirle yeni yapılan beton binalar arasındaki f a r k l a r büyüktü. F a k a t asıl beni sevin­ diren, düşündüren şey, istihsalin zaferini gördüğüm noktalar oldu. Şehir, iktisadî hayatının yeni baştan düzenleneceği günleri bekieyedursun; v e r i m l i , zen­ g i n toprak, köyleri yeniden kurmuştu. E r z u r u m çar­ şısında gezerken rastladığım, k a i m siyah sağlam p a l ­ tolarını giymiş dev yapılı, uzun sakallı, keskin b a ­ kışlı D a p h a n köylülerinin kıyafetinde ve hemen o gece gittiğimiz Cinis'te, asıl y a y l a köylerinde bunu farketmemek imkânsızdı. Cinis'te vaktiyle lâstik tekerlekli paytonla A ş ­ kale'ye gidip gelen B e y l e r i bulamadık. Emekle, zevk­ le yetiştirilmiş gül bahçeleri gibi onlar da k a y b o l ­ muştu. Şimdi onların çocukları, köylülerle aynı r e ­ fah seviyesinde değilse bile, aynı çalışma şartlan içinde yaşıyorlardı. Hepsi de toprağının başında d u ­ ruyor, gündelik çalışmaya katılıyor, çuval kaldırıp

ERZURUM

yüklüyor, arabasına at koşuyor, değirmenin suyu­ nu, patatesin ekilme v a k t i n i düşünüyor, h a r m a n m a ­ kinesinin yokluğundan, Z i r a a t Bankası'nm ticarî kre¬ d i şeklinden şikâyet ediyorlardı. B a n a asıl ehemmi­ yetli gelen şey, kendisiyle uğraşana toprağın gülmesiydi. E s k i C i n i s B e y l e r i n i n torunları, m u h a c i r l i k t e n sonra baba yurtlarına döndükleri zaman yemek için b i r çuval bulgurla, K a r s ' t a n tedarik ettikleri b i r çift öküzle işe başlamışlardı. F a k a t toprak onlara gül­ müştü. O n yıl sonra köy, ekinleriyle hayvanlarıyle yeniden kurulmuştu. Köyün " e m v a l i m e t r u k e " s i n i topraksızlara dağıtan M u t a h h a r B e y ' i n bu başarıda­ k i payına işaret etmek isterim. Cinis'te onun m i s a f i ­ r i idim. Dünyada bundan sevimli insan bulamazsı­ nız. Çiftçiliği b i r macera gibi yaşıyordu. Y o r u l m a k nedir bilmiyordu. N i t e k i m o kadar güçlükle C i n i s ' i k u r d u k t a n on dört yıl kadar sonra b i r eşkiya baskı­ nına uğramış, gene tohumdan hayvana, halıdan e l ­ biseye kadar ne varsa elden gitmişti. Şu halde be­ n i m gördüğüm, beş evinde radyo çalman köyün h a ­ kikî geçmişi on yıllıktı. Gene aynı aileden N a c i B e y ' ­ i n evinde bize şerbet i k r a m ettikleri gümüş takım b i r yana bırakılırsa, geçmiş zamanın servetinden yaşlılann hâtırasında kalanlardan başka hiç b i r m i ­ ras y o k gibiydi. B u n u n l a beraber köy mesuttu, r e ­ fahlıydı. B i r öğle yemeğini yediğimiz Germeşevi sırtla­ rında i k i b i n hayvan otluyordu. Küçük b i r k a y n a k başında halkalanarak geviş getiren onbeş kadar ökü­ ze baktım: ebediyetlerinde vekarlı, ârızasız sessizlik­ leri içinde dalgın duran Olimposlulara benziyorlardı.

€4

BES

ŞEHİR

Geniş gövdeleri a r a sıra b i r sarsıntı geçiriyor, ada­ leli boyunları geriliyor, şöyle b i r gerdan kırışla b i r sineği kovalıyorlar, sonra siyah, ıslak çeneleri gene eski yerine dönüyor, gene aynı rüya b i r iplik h a l i n ­ de ağızlarında sarkıyordu. K ö y toplanınca yeniden geleneklerini, türküle­ r i n i bulmuştu. Aynı akşam, gece yarısına doğru, Germeşevi'den lüks lâmbalarıyle inerken gözlerimin önünde o eski âlem canlandı. Anadolu, geçirdiği tec­ rübelerle yıkılmamış; sadece ders almıştı. Dört gün süren bu m i s a f i r l i k bana b i r kütüphane kadar f a y ­ dalı oldu. îki Cinis'liden bahsedeyim: bunlardan b i r i , d ö ­ veninde arsianîarınm çektiği arabasında b i r S e m i r a mis gibi kurulmuş o n i k i , onüç yaşlarında küçük b i r kızdır. Etrafında parlayan, uçuşan, yüzünü okşayan samanın altın parıltısı içinde k u m r a l saçları daha k o y u görünüyordu. Küçücük esmer yüzü, sanki top­ r a k t a n yeni çıkarılmış b i r eski madalyondu. Çok te­ miz, düzgün profili, vekarın, güzellik şuurunun y a ­ rattığı b i r hava içinde yüzüyor gibiydi. Düveninin üstünde hiç kimseye bakmadan, dimdik duruyor, rüzgâr çarptıkça vücuduna daha sıkı sarılan yırtık entarisinin içinde küçük, ölçülü vücudu, b i r midye kabuğunun düzgün inhinasıyle, birkaç sene sonra gelişecek kadınlığın bütün güzelliklerini müjdeliyor­ du. E r t e s i gün ona yolda rastgeldik. Düveninden i n ­ miş olması kendisini küçültmemişti. K a r p u z t a r l a l a ­ rı arasındaki küçük yolda aynı sade vekarla yanı­ mızdan geçip gitti. i k i n c i s i , Mutahhar'ın bahçesinin duvarından k o ­ nuştuğumuz i h t i y a r çiftçi i d i . Dinç, kır sakallı, güt

ERZURUM

65

fcışlı, uzun boylu b i r i h t i y a r . Seksen yaşında imiş. Hâlâ b i r toprak Tanrısı gibi sağlamdı. E l i n d e k i değ­ neğe dayanarak bizimle vekarlı, saygılı konuştu. Y a ­ nında ortakçı olarak çalıştığı M u t a h h a r ' a , onun dost­ ları bildiği bizlere gösterdiği saygı içinde, toprağa, yakın olduğu için kendini Tanrı'ya daha yakın b u l ­ manın şuurunu, gururunu duymamak k a b i l değildi. B u b i r insan değil, âdeta, yaşlı b i r çınardı. B i r a r a y e r d e n b i r avuç saman aldı, ellerinin arasında b i r n e z r i yerine getirir gibi oğuşturup havaya üfledi. Bütün hareketlerine baktım: tabiatın yetiştirici k u v ­ vetlerine b i r ibadet gibiydi. Geleceğimiz gün onu o ğ luyle, torunlarıyle gene aynı yerde çalışırken gör­ dük. Soyunun sopunun içinde mesut b i r Kitabı M u ­ kaddes ihtiyarı sandık. B u i k i C i n i s ' l i bana insanoğ­ l u n u n sadece toprakla temas ederek yaptığı b i r arın­ manın muzaffer, ilâhî mahsulleri gibi geldi. Cinis'ten içimde, b i r i ölümün eşiğinde bekle­ y e n , öbürü hayatın kapısından henüz girmiş bu i k i insanın bende uyandırdığı b i r yığın düşünce ile a y ­ rıldım. H a r p yıllarının iskelet takırtılarıyle dolu dün­ yası içinde, dört b i r yanı k a v r a y a n yangın ortasın­ da, onlar benim için yeni b i r âlemin, asıl insanlığın dersini verir gibiydiler, insanlar çalışırken ne kadar mesut oluyorlar! Yaratmanın hızı, onları içlerinden kavrayıp kurduğu zaman b u ölüm makinesi n e . g ü ­ z e l ne temiz b i r âhenkle işliyor! Sonra insanoğlu mesut olunca bütün varlık nasıl değişiyor, ölüme k a ­ dar her şey nasıl sevimli, cana yakın oluyor, hiç b i r şey kendi alın t e r i kadar b i r insanı t a t m i n edemez,, Çalışan insan, kendi varlığında hüküm süren b i r a h e n g i bütün kâinata nakleder. Hayatın biricik m -

66

BEŞ

zamı bu âhengin kendisi olmalıdır. Böyle olunca her; şey değişir, peşinde koştuğumuz muvazeneyi bulu¬ ruz. Şüphesiz bugünün büyük meseleleri var. F a k a t hiç biri k a n l a halledilemeyecek, insan r u h u kendi gerçeklerine erişene kadar bu acıyı çekecek. E r z i n c a n ile E r z u r u m arasında her gün işleyen küçük trende - sadece bu trenin varlığını düşün¬ mek aradaki bu y i r m i yılın nasıl geçtiğini gösterir — i z i n l i asker, tedaviye giden çocuk, iş adamı, düğün davetlisi, hepsi ayrı ayrı sebeplerle bu trene binmiş b i r yığın kadın, erkek, köylü, kasabalı halk arasın­ da z i h n i m hep bu düşüncelerle doluydu. A y a k t a zen­ gin ovayı seyrediyorduk, i k i d e bir, K a r a s u ' n u n b i r yanından bîr pelikan kalkıyor, havada geniş b i r k a ­ visle etrafı şöyle b i r kolaçan ettikten sonra ovanın içinde süzülüp gidiyordu. C i n i s ' l i i h t i y a r l a küçük kızın bende uyandırdı­ ğı hayallerden kurtulamıyorum. K e n d i kendime: " i s ­ tinat noktasını bulmadıktan sonra, kuvvet, hattâ manivelâ neye y a r a r ? " diyorum. B u nokta insanoğ­ lunun iyiye, güzele olan kabiliyetlerinden başka neolabilir? B u kabiliyetleri hayatta üstün kılacak b i r dünyayı aramalıyız. Türkiye bunu en i y i şekilde b a ­ şarabilecek b i r mevkide. Henüz yolun başındayız. Geniş ve hür b i r vatanımız var. M i l l e t i m i z de ç o k kabiliyetli. O n a , içinde kendisini gerçekleştirecek büyük, plânlı b i r iş hayatını açmak lâzım. C u m h u ­ riyet, y i r m i yıldanberi birçok şeyler yaptı. Şartlar düşünülürse bundan daha büyük başarı olamaz. Y e ­ d i cephe artığı b i r avuç okur-yazarla işe başladı. Şimdi yurdun istediği yerine bilgili adam, teknik ada¬ mı yığabiliyor. Şimdi hayatı daha vuzuhla fethede-

67

KRZURUM

ŞEHİR

bilecek durumdayız. R e a l i t e y i daha yakından, daha iyi.görüyoruz. B u görüşü plânlamak lâzım." B u düşünceler arasında Ilıca'ya geldik. O k a d a r t a r i h hâtırasını toplayan bu ılıcayı akşam, bizden önce zaptetmiş, ne I V . Murad'ı, ne E v l i y a Çelebi'nm anlattığı Zurnazen Mustafa Paşa'yı düşünebildim. Hattâ hamamdan yeni çıkmış, havlular içinde, e l i n ­ de büyük t i r y a k i fincanı kahve, etrafındakilerle şa­ kalaşarak keyif çatan b i r E v l i y a Çelebi h a y a l i bile beni sarmadı. Trene b i r yığın insan bindi. Hepsinin yüzünde açık havanın, sıcak suyun izleri var. Çocukların yüz­ l e r i b i r meyva gibi taze. T r e n yavaş yavaş şehre g i ­ r i y o r . Y a y l a gecesi avının üstüne sıçramış büyük b i r kuş gibi her yanı sarıyor. Dört yanımı alan bü­ yük insan kalabalığına rağmen derin b i r gurbetle mumyalaşmış, küçük, çok küçük b i r şey o l u y o r u m . B i r yığın sezişler arasında, geniş, karanlık b i r suda imişim gibi, bu su ile beraber akıyorum. &

-

VII

-

E r z u r u m Türk tarihine, Türk coğrafyasına 1945 metreden bakar. Şehrin macerası düşünülürse, b u vükseklik daima göz önünde tutulması gereken bir, sey olur. Malazgirt Zaferinin açtığı gedikten y e m v a ­ tana giren cetlerimizin i l k fethettikleri büyük, m e r ­ kezî şehirlerden b i r i d i r . T a r i h i m i z i n i k i n c i dönüm yerinde, Millî M u c a deîe'nin i l k temeli gene E r z u r u m ' d a atılır. H e r şeye rağmen hür, müstakil yaşamak iradesi, i l k i n bu k a r -

68

BEŞ

ŞEHİR

tal yuvasında kanatlanır. Atatürk, E r z u r u m ' d a n işe başlar. Tıpkı i l k fatihler gibi oradan Anadolu'nun içme doğru yürür; oradan başlayarak yurdumuzu, milletimizin tarihî h a k l a n adına yeni bastan fethe­ deriz. B u i k i hâdise arasında i k i imparatorluk t a r i h i , bu t a r i h i n acı, tatlı bir yığın tecrübesi içinde mey­ dana gelmiş b i r cemiyet r u h u , b i r millet terbiyesi b i r hayat görüşü, b i r zevk, sanat anlayışı kısacası! dunku, bugünkü çehrelerimizle biz varız. Onun için­ d i r k i E r z u r u m K a l e s i ' n i gezerken gözümün önünde olan şeylerden çok başkalarını görür gibiydim. S a n ­ k i vatana çatısından bakıyordum. B u çok güzel b i r gündü. İlk önce camileri, başı­ boş dolaşmıştık. Y o l d a karşılaştığımız tanıdıklarla durup konuşuyor, her açık dükkâna b i r kere uğruyorduk. K e n d i m i y i r m i yıl önce, E r z u r u m ' d a , lise­ de edebiyat m u a l l i m i olduğum zamana dönmüş san­ dım. N i h a y e t Kale'ye çıktık. Tepesi uçtuğu için Tep­ si M i n a r e denen eski Selçuk Kulesi'nden 1916 Şuba­ tında ordusunun ricatini temin için çocuğu, kadını sipere koşan destimi şehri seyre başladık. Önümüzde henüz sararmaya yüz tutmuş ekinleriyle emsalsiz b i r panorama dalgalanıyordu. Doğu, cenup-doğu t a r a ­ fında çıplak dağlar biter bitmez, küçük köyleriyle, ağaçlık su başlarıyle, enginliğiyle ova başlıyordu. D a ­ h a uzakta, Anadolu'nun şiir, gurbet kaynağı olan, halkımızın duyuşundaki o keskin hüznün belki de sırrını veren dağlar vardı. Günün büyük b i r kısmını orada geçirdik. Sonra şehrin ovaya karıştığı yerde, Belediye Bahçesi'nin biraz ötesindeki yeni bir îlk-

ÎRZURUM

69

o k u l binasına girdik. E r z u r u m taşı dururken çimen­ t o n u n kullanılmasını b i r türlü aklım almaz, Betonun getirdiği b i r yığın kolaylık meydanda. F a k a t bu k o ­ laylıklar bazan da mimarînin aleyhinde oluyor. H e ­ le mahallî rengi bozuyor. E r z u r u m taşı, A n k a r a taşı gibi, çok kullanışlı. H e r girdiği yere âbide asilliği ve­ r e n b i r mimarî malzemesidir. İlkokul şirin, konforlu. Y i r m i yıl önce gördü­ ğüm yapıların hiçbirine benzemiyor. Bütün ovayı ayağımızın altına seren taraçasmda, emsalsiz b i r gurup karşısında çaylarımızı içtik. Güneş bulutsuz, dümdüz b i r gökte, olduğumuz yerden daha yassılaş­ mış, ovaya karışmış görünen K o p Dağı ile B a l k a y a ' nın arasına inmeye hazırlanıyordu. N e gökyüzü kı­ zarmış, ne güneşin rengi değişmişti; hafif b i r sarı­ lıktan başka hiç b i r batı alâmeti yoktu. Bütün deği­ şiklik ovada i d i . İlkin dağların etekleri gümüş b i r zırha benze­ yen b i r çizgiyle ovadan ayrıldı. Sonra düştüğü yerde sanki külçelenen bir aydınlık, bendi yıkılmış b i r su gibi, bütün ovayı kapladı, toprağın, e k i n i n rengim sildi. Gözümüzün önünde sadece ışıktan b i r gol mey­ dana gelmişti. Bütün ova billûr döşenmiş g i b i parlı­ yordu. Dağlar b u cilalı satıh üzerinde yüzer g i b i y ­ diler. Güneş batacağı yere iyice yaklaşınca, ovanın şurasından burasından k a l k a n tozlar, bu gölün üs­ tünde altın yelkenler g i b i sallanmağa başladılar. B u b i r akşam saati değil, tek b i r rengin türlü perdelen üzerinde toplanan b i r masal musikisiydı. Zaten gü­ neş o kadar sakin, o kadar hareketsiz b i r halde a l çalıyordu k i d i k k a t i m i z ister istemez gözlerimizden ziyade kulaklarımızda toplanmıştı. Hepimizde çok

70

BEŞ

ŞEHİR

derin çok esrarlı b i r şeyi, eşyanın kendi diliyle yan ügı buyuk b i r duayı dinler gibi b i r h a l v a r ^ S o n t bu billur aynanın üstünde, kendi parıltısından daha k o y u ışık nehirleri tasmaya başladı. Nihayet gÎne* ıkı dagm arasında kaybolacağı zaman, son b i r ^

ssnjr

"engLe rengine, O

-

kadar uzandı Toprak

ondan ondan

gece E r z u r u m ' d a n

S nTetto\ - \ u n şehri 30 Ağustos y

O İ

*s

? * ? * ^ ^ ^ da akşam saatlerinin esmerliğine ayrılıyorduk. B i z trene

' t e m m u z 1919 zaferini kutluyordu.

5 l k t l ğ i m i Z

S a a t t 6

3

KONYA - I K o n y a , bozkırın tam çocuğudur. Onun gibi k e n ­ d i n i gizleyen esrarlı b i r güzelliği vardır. Bozkır k e n ­ dine b i r serap çeşnisi vermekten hoşlanır. K o n y a ' y a h a n g i yoldan girerseniz g i r i n sizi bu serap vehmi karşılar. Çok arızalı b i r arazinin arasından ufka d a i ­ m a b i r ışık oyunu, b i r rüya gibi takılır. Serin gölge­ l e r i ve çeşmeleri susuzluğumuza uzaktan gülen bu rüya, yolun her dirseğinde siline kaybola büyür, ge­ nişler ve sonunda kendinizi Selçuk Sultanlarının şeh­ rinde bulursunuz. Dışardan bu kadar gizlenen K o n y a içinden de böyle kıskançtır. Sağlam ruhlu kendi başına yaşa­ m a k t a n hoşlanan, dışardan gösterişsiz, içten zengin O r t a Anadolu insanına benzer. O n u yakalayabilmek için saat ve mevsimlerine iyice karışmanız lâzımdır. A n c a k o zaman çeşmelerinden akan Çarbağ suları­ nın teganni ettiği sırrı, zengin işlenmiş kapıların a r ­ dında sırmalı çarşafı içinde çömelmiş eski zaman kadınlarını andıran Selçuk âbidelerinin büyüklük rü­ yasını, türkü ve oyun havalarının hüznünü ve b u oyunların ten yorgunluğunu duyabilirsiniz. K o n y a insanı y a b i r sıtma gibi yakalar, kendi âlemine taşır, yahut da ona sonuna kadar yabancı

72

BES

ŞEHİR

kalırsınız. M e r a m bağlarının tadını alabilmek içim o n a yerli hayatın içinden gitmek lâzımdır. K o n y a tıpkı mevlevîlik gibi bir nevi initiation ister. B u alışma bittikten sonra şehir yavaş yavaş s i ­ ze, tıpkı bugün için verebileceği her şeyi verdikten sonra, sizden uzakta geçmiş çocukluğunu ve., genç­ liğini de hediye etmek isteyen, kesik, başıboş hatır­ lamalarla onları anlatan, güzel ve sevmesini bilen bir kadın gibi mâzisini açar. V e siz dinlediğiniz bu hikâyelerin arasından sevdiğiniz, güzelliğine ve o l ­ gunluğuna h a y r a n olduğunuz kadını nasıl şimdi kü­ çük ve nazlı b i r çocuk, biraz sonra ürkek b i r genç kız veya i l k aşkların heyecanların içinde henüz çok tecrübesiz b i r kadın olarak görür ve hiç tanımadığı­ nız o günlere ait b i n türlü sevimliliğin, cazibenin, t u ­ haflığın, k o r k u ve telâşın, azabın arasından onu baş­ k a b i r mahlûk gibi sevmeye başlarsanız, Konya'yı da bu yeni tanıdığınız hüviyetiyle öyle yeni baştan, onunla beraber bu geçmiş zamanına eğilerek ve âde­ t a ona hasret çekerek ve artık bu mâziyi ve onun kudretini iyice tanıdığınız için onun arasından bü­ tün bütün sizin olacağına b i r türlü inanmayarak se­ ver ve tanırsınız.

O zaman mektep kitaplarında okuduğunuz, f a ­ kat sergüzeştlerini b i r türlü b i r çevçeveye sıkıştıramadığımz için muhayyilenizin boşluğunda silâhlan, muzaffer orduları veya hazin talihieriyle yersiz y u r t ­ suz gölgeler gibi dolaşan b i r yığın insan sizin için başka türlü canlanır. Etrafınızı kınlan ve altın k a b ­ zaları mücevherlerle süslü, çeliklerinde âyetler v e Şehname beyitleri yazılı, ağır, eski zaman kılıçlarına benzeyen bir yığm hükümdar ve vezir ismi alır. K u r ' -

KONYA

73

andan, Sehnâme'den ve Oğuz Destanından beraber­ ce koparılmış mücevherlere benzeyen bu Selçuk a d ­ ları... Müslüman Asya'nın büyüklük ve debdebe nâ­ mına tanıdığı şeylerin hepsi bu adlara ve onları s a n ­ k i ağır sırmalı kaftanlarla, ince örgülü, gümüş ve altını bol zırhlarla giydiren, başlarına taçlar gibi oturan, yahut da bu isimlerin etrafında doğdukları memleketten, kazandıkları muharebeden o kadar h a tırlatıcı zeminler yapan, çoğu halife menşurlarıyla gelmiş lâkap ve unvanlardadır. K e n d i kendimize, "Demek bu vatanı, i k i asır içinde ve o kadar meş'um hâdiseler arasında, bazan da t a m tersine işleyen b i r t a l i h i n cilvelerine, her t a ­ r i h i b i r kör döğüşü yapan ihtiraslara, kinlere, felâ­ ketlere rağmen, fetheden ve o arada yeni b i r m i l ­ letin, yeni b i r d i l i n doğmasını sağlayan adamlar b u ­ rada, bu şehirde yaşadılar. "Haçlı seferlerinin ve Bizans saldırışlarının her şeyi yıkacak gibi göründüğü o felâketli yıllarda A n a ­ dolu'nun içinde b i r şimşek gibi dolaşan I. Kılıç A r s lan Konya'yı payitaht yaptığı günlerde, belki de be­ n i m şu anda bulunduğum yerlerde dolaştı, durdu, düşündü, çetin k a r a r l a r verdi. Mesut âkıbeti o k a d a r meçhul Eskişehir muharebesini kazandıktan sonra bu şehre döndü. " I I . Kılıç A r s l a n payitahtım zapteden üçüncü Haçlı Ordusu ile, onun masal yüzlü kumandanı Fre¬ derik Barborosa ile şimdi Alâeddin Tepesi dediğimiz bu iç kalede sulh müzakereleri yaptı ve oğulları ile arasındaki anlaşmazlık yüzünden verdiği sözü t u t a ­ madığı için açlıktan ve emniyetsizlikten yarıya inen bu yüzbin kişilik ordunun Toros eteklerinde büsbü-

74

BEŞ

ŞEHİR

KONYA

tün ufalıp kaybolması için şehri ateşe v e r i p çıkıp gidişini, yine bu tepeden, şimdi harabesi bile k a l m a ­ mış köşkünde seyretti. Gıyaseddin Keyhüsrev ağabeysi Rükneddin Sü­ leyman'ın kuvvetlerine dayanamayacağını anlayınca i k i oğlunu Konyalılara emanet ederek bu şehirden kaçtı. Sonra onun ölümünü haber alınca yine b u r a ­ y a geldi. B u r a d a kendisine biat ettiler. Hemen he­ men kendisi kadar büyük bir asker olan ağabeysi, z a l i m ve hastalıklı izzeddin Keykâvus veremden ölmeseydi ömrü boyunca M a l a t y a etrafındaki kale­ lerde çürüyecek olan Alâeddin Keykubad'ı, şehir şu gördüğüm ovada, beşyüz çadırı birden taşıyan a r a ­ balarla, yere serilen halılar ve kumaşlarla ve pence­ relerden uzanmış kadın başlarıyle o kadar parlak şekilde karşılayamazdı. " B u büyük padişah her b i r i b i r ihtiyacı karşıla­ y a n o mühim seferlerini, çok hesaplı ve daima sağ­ l a m politikasını, hep buralarda hazırladı. Celâleddin Harezmşah'ın elçilerini burada kabul etti, Hülâgû'n u n tâbiiyet tekliflerini o kadar gururla, telâşsız ve v e k a r l a reddetti. Oğlu akılsız, iradesiz II. Keyhüsr e v ' i n kandırdığı ümera tarafından zehirlenince ce­ nazesi yine buraya, bu şehre g e t i r i l d i " ve bu konuş­ m a sonuna kadar böyle devam eder. Selçuk t a r i h i denen o büyük portreler galerisi artık sizin için açılmıştır. Padişahların yambaşmda b i r yığın vezir, teşrifatçı, çaşnigir başı, emirülümer a , candar gelir. Sadeddin Köpek, Seyfeddin A y b a , Emîr Mübarizeddin, azadlı ve yeni Müslüman olmuş b i r köle iken vezirliğe kadar yükselen ve efendileri padişahların bile kendisine "Allanın yeryüzündeki

75

evliyası" diye mektup ve ferman yazdıkları Celâled­ din K a r a t a y , tıpkı onun gibi A n a d o l u ' y u Sivas'a k a ­ dar b i r yığın âbide ile donatan ve şimdi K o n y a ' d a kendi camiinde y a t a n sabırlı, h a k i m , nikbet anları­ n a tahammüllü, hâdiselerin azdığı zamanlarda k e n ­ disini korumayı bilen Sahip Atâ, vezirliği i l k teklif­ lerde daima reddeden, sonra da hiç istemeden, hep başkalarının teklifiyle ve hattâ onların tertip ettiği komplolarla birkaç defa r a k i p l e r i n i ortadan kaldıran, hattâ yine başkalarının teklif ve ısrarı ile îzzeddin Keykâvus'un karısı ile evlenerek t a m A t a b e k olan, daima riyakâr, b i r gözü daima yaşlı, şair, hattat, musikişinas, büyük âlim, münşi, zevk adamı, Sahip Şemseddin Isfahanı, Moğol, Mısır politikası ve d a h i ­ lî karışıklıklar arasmda bazen üç dört kozu birden oynamaktan çekinmeyen, taht'a padişahlar çıkartıp indiren kafasında tirkeşindeki oktan ziyade hile ve tedbir bulunan o son derece zeki, ince hesaplı, b i r i n ­ kıraz devrinin bütün meziyet ve reziletleriyle r a h a t ­ ça giyinmiş, büyük âlim, kudretli cenk adamı M u i nüddin Pervâne... Alâeddin Keykubâd'ın çehresi, bu kalabalığın ortasında Selçuk t a r i h i n i n ve zevkinin bütün çizgi­ l e r i n i toplayan b i r hatt-ı bâlâ gibi yükselir. Çünkü i k i asır evvelinden F a t i h ' i hattâ Sultan C e m ' i müj­ deleyen bu levent, cengâver, ince hesaplı politikacı, zaman zaman şair, belki de m i m a r — K o n y a k a l e s i ­ n i n , Kubâdâbâd'm ve Kubâdiye'nin plânlarını k e n ­ disinin yaptığı söylenir — dindar, sırasında z a l i m , alabildiğine sabırsız fakat daima zevkli, daima ileri görüşlü hükümdar, b i r medeniyetin klâsik enmuzeci olarak yaratılmış insanlardandır. Altı yaşında t a h -

TC

BEŞ ŞEHÎR

t a çıkmağa h a k kazanan, mahpus b i r misafir g i b i yaşadığı Sultan Sencer'in sarayından kaçarak, daha ziyade gailesi b i r ömrü dolduracak b i r mirasa ben¬ zeyen yeni devletinin başına geçen, henüz âkıbeti meçhul b i r istilâyı Haçlı seferlerinin fırtınası a r a ­ sında t a m b i r kurtuluş halinde getiren I. Kılıç A r s îan'da başlayan çizgiler, onda yerine oturmuş zevk­ le, şiirle ve b i n türlü incelikle tamamlanmıştır. Alâeddin K e y k u b a d , o kadar mensup olduğu mede­ n i y e t t i r k i , Selçuk t a r i h i âdeta onu evvelâ babası Gıyaseddin Keyhüsrev'de, sonra ağabeysinde çizgi çizgi aramış gibidir. V e sanki aradığı şeyin onda tamamlandığını görmüş gibi silik b i r gölgesi olan oğlundan sonra vezirlere geçer.

- II

-

A n a d o l u Türklerinin t a r i h i i k i korkunç hâdise arasında sıkışmış gibidir. B u n l a r d a n birincisi A n a ­ dolu f a t i h i Kutulmuşoğlu Sultan Süleyman'dan b i ­ raz sonra, 1097'de, biraz da bu fethin Hıristiyan âle­ minde tepkisi olarak başlayan Haçlılar seferidir. B u seferlerin en tehlikelisi olan bu i l k seferde yeni bey­ l i k sadece i l k payitahtı olan İznik'i kaybetmez, fet­ hedilen arazinin b i r kısmı da elden çıkar. Hattâ baş­ langıcında Bizans imparatorluğu b i r çeşit satvet b i ­ le kazanır ve yeniden A n a d o l u içerisine sarkar. A y ­ rıca büyük merkezler etrafında başladığını t a h m i n ettiğimiz yerleşme hareketi de tabiatiyle durur. A n a ­ dolu'nun politika ve kültür tarihinde daima mühim r o l oynayan göçeoeiiğin, o kadar uzun sürmesinde

KONYA

71

Moğol istilâsı kadar olmamakla beraber b u i l k Haç­ lılar seferinin ye onun serpintilerinin ve 1176 t a r i ­ hindeki üçüncü Haçlı seferinin de b i r payı olsa geB u n u n l a beraber S u r i y e limanlarını i k i asır için devamlı b i r harp sahası yapması yüzünden k e r v a n yollarının değişmesine sebep olan b u Haçlı seferle­ r i n i n yeni teşekkülün iktisadî hayatında büyük te­ s i r i de olmuştur. A n t a l y a ve Alâiye limanlarının fethiyle Akdeniz'e, Sinop ve Samsun fethiyle K a r a d e ­ niz'e açılan Selçuk beyliği, b u Haçlı seferlerinin de­ vamı boyunca bütün şark ticaretini elde etti. İpek ve baharat yolları hemen hemen ellerinde gibiydi. Bugün Anadolu'da büyük ve eski yollar boyunca adım bağında rastlanan kale gibi kervansaraylar bu ticaretin korunması için yapılmıştı. A n a d o l u hiç b i r zaman bu asırda olduğu kadar zengin ve müreffeh o l ­ madı. Bütün b i r feodaliteyi ve memur a r i s t o k r a s i ­ s i n i bütün b i r zanaatle beraber bu refah besledi, ö b ü r taraftan Bizans imparatorluğunun R u m e l i ' d e k i a r a ­ zisini çiğneyerek gelen, sonunda b u imparatorluğu da b i r müddet ortadan kaldıran bu Haçlı orduları, i l k önce düşünüdüğü gibi Şarkî R o m a ' y a eski satvetin i iade etmesi şöyle dursun, onun yıkılmasını âdeta çabuklaştırdığı için, i l k A n a d o l u Türk Devletinin ve onu takip eden i k i n c i imparatorluğun gelişmelerini kolaylaştırdı. Moğol istilâsı büsbütün başka türlü oldu. Asya^m n dört bucağında yerinden yurdundan ettiği k a b i ­ le ve k a v i m l e r i önüne k a t a r a k gelen bu sel gerçek­ ten zâlim b i r k u v v e t t i . Alabildiğini aldıktan, yıka­ cağını yıktıktan sonra dahi b u istilâ cihazı büyük

ıs

B E $ ŞEHİR

okyanus fırtınaları g i b i bir asırdan fazla kendi üs­ tünde çalkalanır durur. Alâeddin Keykubad'ın çok akıllı siyasetiyle M o ­ ğol tehlikesi b i r müddet için önlenir. Zaten arada Celâleddin Harezmşah'm kurduğu çok kısa ömürlü devlet vardı. F a k a t ne bizzat Celâleddin Harezmşah'i n , ne de onun kuvvetini teşkil eden o sert, alabildi­ ğine cengâver kabilelerin idaresi kolay değildi. H a rezmşah devleti Celâleddin'in ölümü ile ortadan k a l ­ kınca bu başıboş kabilelerin çıkardıkları karışıklık­ l a r başlar. 1241 de çıkan ve devletin istiklâlini h a k i k a t e n tehlikeye atan Babâîler isyanını besleyen asıl k u v ­ vet de bu son derecede cengâver, mevcut otoriteyi tanımaya hiç de razı olmayan, sürülerine serbest ot­ lak, kendilerine beylik arayan H a r e z m kabileleridir. B a b a İshak isyanı devletin büyümesini iyiden i y i y e sarsan b i r güçlükle bastırılır. V e hemen a r k a ­ sından, beceriksiz, zayıf II. Keyhüsrev'in b i r türlü sakınmasını bilmediği ve çok kötü idare ettiği K ö sedağ muharebesiyle (1243) Anadolu'da Moğol hâ­ k i m i y e t i başlar. Seneden seneye a r t a n vergilerin, müdahalelerin devri açılır ve nihayet, Mevlânâ'nm ölümünden b i r sene sonra 1274 de asıl istilâ v u k u a gelir. Görülüyor k i yeni imparatorluğa bu i k i mühim hâdise arasında işlerini tanzim etmek, siyasî birliği­ n i k u r m a k ve hakikaten toprağa sahip olmak için b i r buçuk asırlık b i r zaman kalır. Selçuk devleti bün­ yesinin sebep olduğu güçlüklere rağmen bu kısa z a ­ manda b u işi başarır.

KONYA

79

F i l h a k i k a mevcut Türk nüfusunun büyük b i r kısmı, henüz aşiret halindedir. V e b u aşiretlerin h u ­ dutlarda olan kısmı âdeta müstakildirler ve devletin işine müdahaleye yahut onu güçleştirmeğe d a i m a hazırdırlar, ö b ü r yandan i l k fetih devirlerinin m i ­ rası olan büyük feodalite saltanata her vesile ile o r ­ t a k olmağa çalışır. B u i l k feodalite ortadan kalkınca memleketi sülâle efradına dağıtan Selçuk veraset sisteminde b i r defa için konulmuş ve herkesçe k a ­ b u l edilmiş b i r saltanat kanununun bulunmaması memleketi sülâle efradına dağıtan, yahut sülâle ef­ radından b i r i n i k u r u l t a y l a seçen Selçuk örfü yüzün­ den doğan mücadelelerin devri açılır. Saltanat k a v ­ galarının b i r i öbürünü takip eder. I I . Kılıç A r s l a n gibi büyük gazi b i r hükümdar bile ömrünün sonuna doğru evvelâ büyük oğlunun elinde esir muamelesi görür, sonra küçük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev'in yanına sığınır ve onunla saltanatını paylaşır. B u çe­ t i n örf, devletin en k u v v e t l i devri olan Alâeddin K e y kubad devrine k a d a r böylece gider. D e v r i n i büyük­ lüğü ile dolduran b u hükümdarın, oğlu tarafından umumî b i r ziyafette zehirlendiği ve bu akıl a l m a y a ­ cak cinayete onsekiz sene onunla gazâ arkadaşlığı etmiş, kendi yetiştirmesi emirlerin ve vezirlerin y a r ­ dım ettiği düşünülürse Selçuk epopesinin öbür yüzü hakkında b i r f i k i r edinilir. H a k i k a t t e bu ordu kumandanları, emirler, ve­ z i r l e r saltanata iştirak etmek için hiç b i r vesileyi kaçırmayan insanlardı. V e ancak çakırpençe b i r hü­ kümdar saltanata geçince biraz da ölüm k o r k u s u ile veya şahsî menfaat yüzünden gem k a b u l ediyorlardı.

B E S ŞEHİR

Kösedağ muharebesinden s o m a genç hattâ ç o ­ cuk yaşta tahta çıkan ve b i r türlü rüşt sahibi ola­ m a y a n gölge hükümdarların, İlhanî'ler tarafından yarlıkla nasbedilmiş veya nüfuzları teyit edilmiş sö­ zü padişahtan bile üstün vezirlerin, emirlerin, n a i b l e r i n , pervanelerin devri başlar. İki merkeze birden bağlı olmanın sebep olduğu entrikalar, iç h a r p l e r i , aşiret hoşnutsuzluk ve isyanları b i r b i r i n i k o v a l a r . Muhteris, maceraperest şehzadeler, her a n dışarının müdahalesini memleket üzerine çekerdi. K i m i Moğol saraylarından hükümdarlık dilenir, k i m i Bizans'dan aldığı yardımla tahta geçer. O r t a çağın efendi ve tâ­ b i prens münasebeti, hükümdar ailelerinin arasın­ d a k i akrabalıklar bu işleri âdeta tabiî gösterir. B i t m e z tükenmez entrikaları, isyanları, ihanetîeriyle, zehir, hançer ve y a y kirişleriyle ölümleri — zamanın örfüne göre sülâleden prensler kendi y a y ­ larının kirişiyle boğulurdu — b i r i sönünce öbürü k u ­ r u l a n aristokrat ve çoğu büyük âlim, vezir a i l e l e r i ­ n i n hususî politikalarıyle A n a d o l u t a m b i r ortaçağ sonu yaşar. H o y r a t ve şehevî II. K e y k u b a t b i r z i y a ­ fet sofrasında lalası tarafından Altınordu yolunda zehirlenir. I V . Kılıç A r s l a n kendisini tahta çıkaran Muinüddin Pervane tarafından b i r ziyafet sofrasın­ da — şüphesiz Moğolların tasvibiyle — boğulur. H a l ­ b u k i b u ihaneti yapan Muinüddin Pervane, Sinop g i ­ b i b i r kalenin i k i n c i f a t i h i d i r . V e Moğol istilâsının neticelerini önlemek için ne gayretler sarfetmiştir. B u prens ile Anadolu'nun b i r zaman hakikî hâkimi g i b i görünen ve 1279 da Moğollar tarafından öldürü­ len bu v e z i r i n son konuşmaları müverrih Aksarayî'n i n en korkunç sahifelerinden b i r i d i r .

KONYA

Gerçekte Moğol sarayına en son giden, yahut b u saraydan en son dönen daima biraz daha k u v ­ vetlidir ve birkaç senelik, hiç olmazsa birkaç aylık b i r tahakküm hakkına sahiptir. B u n a m u k a b i l B i ­ zans h e m kendi politikası h e m de asrın örfü icabı kendine başvuranların hiçbirini geri çevirmiyordu. Haklı haksız her kımıldanışın, hattâ en i y i n i ­ y e t l i hareketlerin bile en korkunç neticeleri doğur­ duğu b i r devirdir bu. A n a d o l u ahalisinin, bilhassa yerleşmiş toprak sahibi halkın sırtına vergi v e r g i üzerine biner. Yağma ise tabiî ve gündelik hallerden­ d i r . Hükümdarlık veya vezirlik koparmak için M o ­ ğol karargâhlarına giden vezir ve prenslerin bu s a ­ r a y l a r d a yaptıkları borçlar, muahedelerle A n a d o l u ' ­ nun ödemeğe mecbur olduğu kesimleri birkaç k a t daha arttırır. B u karışıklık içinde anarşinin tâ kendisi olan b i r mistisizm alır yürür. Başlangıcından itibaren daima tasavvufa meyli olan, devletin resmî dinine rağmen b i r türlü t a m mânasıyle sünnî Müslümanlık­ l a yetinemeyen ve Şamanizm kalıntısı akideleri Müs­ lüman dini ile ancak bu çerçeveler içinde birleştiren Anadolu'da Alevî akidelerle beraber hayderîlik, k a lenderîlik gibi melâmî t a r i k a t l e r i çoğalır. İslâm âle­ m i için o kadar tehlikeli olan ve siyasî i s t i k r a r a tesir eden Mehdî inancı kökleşir. B u r u h h a l i Anadolu'da gizli veya aşikâr bu güne kadar gelen ve millî hayatta sırasına göre m e n ­ f i veya müspet roller oynayan b i r ikiliği doğuracak­ tır. F a k a t daha i y i s i o zamanki Anadolu'nun v a z i ­ y e t i n i îbn-i Bîbî'nin ağzından dinlemektir: " R u m

82

BEŞ ŞEHİR

memleketi ahvali karışıklık içinde kaldı. Garipler yuvası ve yoksullar sığmağı olan bu güzel y u r t t a bin türlü dertler ve mihnetler içinde tatlı b i r nefes almak nasip olmadı." Ibn-i B i b i bu cümleyi Alâeddin K e y k u b a d ' m ölü­ münü anlatırken söyler. B u n u n l a beraber kuvvetli b i r devlet f i k r i ve h a ­ nedan bağlılığı taazzuv etmişti. B i r kısmı y e r l i hane­ danlardan ve ulemadan olan, b i r kısmı A r a b i s t a n d a h i l bütün Müslüman memleketlerden ve bilhassa Suriye'den gelen, bazıları Harezmlilerle gelmiş ve­ y a tek başına Moğollardan kaçarak sığınmış veya d a ­ h a sonraları Moğollar tarafından kendilerine sadık unsur sıfatı ile iş başına getirilmiş bu son derecede ince, soyun malı, gazâ ganimeti altın ve mücevher içinde yüzen, kendi felâketlerine hattâ umumî felâ­ ketlere yazdıkları Acemce şiirlerle ağlayan büyük îran şairleri ve mutasavvıfları ile karşılıklı rübâiler ve şiirlerle konuşan dört bucaktan toplanmış vezir­ ler, onlardan aşiretlerle olan münasebetleri derece­ sinde örf ve davranışta ayrılan kumandanlar ve emirler, kadılar, büyük âlimler, devlet nüfuzunun tutunmasına, ecnebî müdahalesinin fazla ilerleme­ mesine ellerinden geldiği kadar çalışıyorlardı.

-

m

-

Y e n i b i r vatanda yeni b i r milletin o kadar çetin Şartlarla kurulduğu bu asırlarda K o n y a ne halde i d i ve başkent sıfatıyle nasıl yaşıyor ve ne düşünü­ yordu? B u n u bilmiyoruz. Başlangıçta mutlak hü-

KONYA

83

kümdarlık sisteminin, feodalitenin ve vezir aristok­ rasisinin nüfuzu, X I I I . asrın ortasından (1243) son­ r a seneden seneye b u cihazı biraz daha benimseyen Moğol müdahalesi şehre kendi sesini duyurmak fır­ satını şüphesiz pek az veriyordu. Şehrin etnik çeh­ resi de bizim için az çok meçhuldür. A s l e n Türk olan büyük halk kitlesinin yanı başında henüz Hıristiyan kalmış R u m ve E r m e n i g i b i y e r l i kavimlere mensup b i r kalabalığın, Gürcü, Bizanslı, S u r i y e l i , Mısırlı, Elcezire ve Iraklı, Lâtin tüccarların, H a r e z m l i l e r i n , Bizans'dan gelen askerlerin, Haçlı döküntülerinin, O r t a Çağın bazı A n a d o l u şehirleri g i b i K o n y a ' d a da büyük b i r yekûn tuttuğunu t a h m i n edebiliriz. U l e m a ve şeyh sınıfı da bu şekilde karışıktı. İbn-i Bîbî'de, Aksarâyî'de, Eflâkî'de adları bize kadar gelenlerin künyelerine d i k k a t edilirse gerçekten acaip b i r m o ­ zaik elde edilir. B u bütün O r t a A s y a , biraz da A k denizdi. B u değişiklik şüphesiz örfe, âdete ve kıyafete de tesir ediyordu. Yukarıda sünnî akideye fazla u y ­ m a y a n yahut onunla ancak dıştan anlaşan b i r yığın t a r i k a t i n bütün imparatorluğa yayılmış olduğunu söylemiştik. Şüphesiz b u K o n y a ' d a k i hayata çok de­ ğişik b i r manzara veriyordu. Müslüman O r t a Çağ saç, sakal, bıyık ve kaşın uzatılması veya büsbütün kesilmesi ile insan çehresi üzerinde âdeta oynar, onu mesleğe veya tarikate a i t b i r çeşit maske yapmağa çalışır. Elbise veya başa giyilen şeyler de böyle de­ ğişirdi. Müslüman olmayanlar ise kavimlerine m a h ­ sus kıyafetleri taşıyordu. B u i t i b a r l a eski Konya'nın çarşı ve pazarım, dar sokaklarını, çok r e n k l i ve de­ ğişik b i r kalabalık dolduruyordu. F a k a t yüksek t a -

S4

BEŞ SEHÎR

bakanın dışında hâkim notu daha Alâeddin K e y k u bad'ın zamanından itibaren a h i kıyafeti veriyordu. B i r bakıma hayat, ufak tefek tepkilere rağmen hiç olmazsa münakaşa kabul edecek derecede müsama­ halı i d i . Tasavvuf çeşnisine bürünmek şartıyle h e r aşırı hareket mazur görülürdü. S a r a y a gelince İstanbul'la, cenup ve A k d e n i z ' ­ deki Lâtin'lerle, İznik hanedanı ile devamlı münase¬ bette i d i . Bizans sarayından kız alan, felâket a n l a ­ rında bu saraylarda misafir edilen Selçuk Sultanları birçok meselelerde geniş düşünceli idiler. B u p r e n ­ seslerden bazıları için sarayda küçük kiliseler bile bulunduğu söylenir. B u n u n l a beraber bu islâm merkezinde içten içe b i r yığın mücadele vardı. Sünnî akîde, Şiî ve Bâtınî inançlar ve tasavvufla, Müslümanlık Hıristiyanlıkla, ırktan gelen kültür Islâmî kültürle, Türkçe, Acemce ile mücadele halindeydi. Sünnî ulema gerek sarayı gerekse aykırı meslek ve t a r i k a t adamlarını şüphe­ siz şiddetle k o n t r o l ediyordu. Saray ve yüksek tabaka, hinterlantla ve bilhas­ sa aşiretlerle münasebeti zorlaştıracak derecede kül­ tür ve zevkte Iranîleşmişti. Moğol istilâsından d a ­ h a ileriye, Mısır ve Suriye yahut garp memleketle­ rine kaçamayan veya kültür ve m u h i t yüzünden b u ­ n u istemeyen bütün seçkin A s y a bu X I H . asırda A n a ­ dolu'da toplanmıştı. Resmî d i l ve şiir dili Acemce idi. Z e v k i ve h i k m e t i , büyük İran şairleri idare edi­ yordu. N i t e k i m biraz sonra A n a d o l u Mevlânâ'da bu kültürün zirve çizgisine erecekti. Bütün vesikalar b u Ortaçağ şehrinin Moğol i s ­ tilâsına ve hattâ X I I I . asrın sonuna kadar büyük b i r

KONYA

r e f a h içinde olduğunu gösteriyor. B u servet yalnız ticaretten gelmiyor, büyük b i r zanaat da onu besli­ yordu. Yazık k i K o n y a çarşısı hakkında ancak delâ­ letlerle f i k i r sahibiyiz. E s k i K o n y a çarşısı b u devir­ de bütün A n a d o l u çarşıları gibi ahî i d i . H a l i f e Nâsır'ın Abbasî nüfuzunu b i r nevi teşkilâtla kuvvet­ lendirmek için belki öteden beri mevcut b i r tasavyufî cereyanı benimsemesinden doğan, yahut kuvvet alan ve Kanunî devrinde, bile İstanbul çarşısına hâ­ k i m olan ahiliğin bizzat b u halife tarafından Selçuk sarayına sokulduğunu biliyoruz. îbn-i Bîbî, Alâeddin K e y k u b a d ' m , kendisine saltanatı fütüvvetle çok alâ­ kalı olan büyük âlim ve Şeyh Şehabeddini-i Sühreverdî'nin bahşettiğine inandığını söyler ve K e z i r p e r t kalesinde kardeşinin ölüm haberini Emîr Seyfeddin A y b a ' m n kendisine getirdiği günün gecesinde gör­ düğü rüyayı anlatır. Cülûsundan sonra Alâeddin'e b u şeyh, halife tarafından fütüvvet şalvarı ve kuşa­ ğını getirmişti. Çarşı ve zanaat atölyeleri de saray g i b i ahî i d i . İL Gıyaseddin Keyhüsrev'in ölümünden sonra­ k i karışık devirde hemen her büyük meselede K o n ­ y a ahilerinin ve hükümet teşkilâtına mensup gençfer*in yardımı istenir. Sahip Şemseddin îsfahanî, b a ­ zı r a k i p l e r i m ortadan kaldırmak için ahîlere müra­ caat eder. 1291'de Moğol ordusu Konya'yı muhasara ettiği zaman şehrin hâkiminin A h m e d Şah K a z z a z adında b i r ahî olduğunu biliyoruz. İster y e r l i Müslüman ve Türk, ister m u h a c i r v e ­ y a misafir, b u devirde K o n y a halkının, bütün O r t a ­ çağ şehirlerinde olduğu gibi yüksek sınıfın dâvaları ile ayrılmış olmaları, onların maceralarım kendi a r a -

BEŞ ŞEHİR

larında yaşadıkları tahmin edilebilir. F a k a t yavaş yavaş hâdiselerin t a z y i k i ile b i r çeşit efkârı u m u m i y e n i n teşekkül ettiği de t a h m i n edilebilir. B e l k i bu yüzden ve biraz da feodalitenin icabı olan taraf­ tarların korkusundan Selçuk hükümdarları bazı v a ­ h i m iç meselelerini K a y s e r i veya Sivas'ta halletme­ y i t e r c i h ediyorlardı. Alâeddin K e y k u b a d gibi t u t t u ­ ğunu koparan b i r hükümdar bile, tahta çıkmasını sağladıkları için âdeta saltanata iştirak hakkını k a ­ zandıklarını zanneden ve nüfuzlarını suiistimal eden eski emirleri Kayseri'de izale etmeyi tercih etmişti. B i r başkent daima başkenttir. N e k adar susturulursa susturulsun yine konuşur. K o n y a elbette o k a d a r gazasına şahit olduğu I I . Kılıç A r s l a n ' m ölü­ münden sonra, saltanat ağacının on b i r dalı gibi gör­ düğü ve benimsediği on b i r çocuğunun arasında baş­ l a y a n kanlı mücadeleye kayıtsız kalmamıştı ve bu prenslerin talihlerine b i r ana gibi k a l b i sızlamıştı. O kadar tuttuğu ve uğrunda aylarca muhasaraya katlandığı Gıyaseddin K e y h u s r e v ' i n ağabeysi Rükneddin'in kuvvetlerine dayanamayarak i k i oğlu ile gurbete çıkmasını elbette serin k a n l a seyretmemiş ve bu prenslerin Bizans sarayındaki macerası, K o n ­ y a için uzun zamanlar, âğabeysinin fütuhatının yanıbaşında merakla t a k i p ettiği b i r r o m a n olmuştu. S o n ­ r a bu Gıyaseddin'in i k i oğluyla beraber döndüğünü ve babasının yerine geçirilen o küçük Kılıç Arslan'ı ölümü beklemeğe b i r kaleye gönderdiklerini görmüş ve üzülmüştü. F a k a t ordular hazırlanıp b a y r a k l a r uçuşmağa başlayınca iş değişmişti. Antalya'nın, S i nop'un fetih günlerinde Konya'nın nasıl sevindiğini, Alâeddin Keykubad'ın o muhteşem saltanat alayı

81

KONYA

gehre girdiği gün bu şehrin bayram manzarasını h a ­ k i k a t e n bilmek isterdim. K e n d i yetiştirdiği maiyeti veya oğlu tarafından zehirlenen bu padişahın cesetini getirdikleri zaman şehir k i m b i l i r nasıl mâtem içinde i d i . Hayatında çok mühim b i r şeyin değiştiğini, artık eski günleri b i r daha göremeyeceğini, b u kadar korkunç cinayete cesaret eden b i r m a k i n e n i n b i r gün kendisini de fe­ lâkete sürükleyeceğini, imparatorluğunu yıkacağını, çarşı pazarını dağıtıp kurutacağım nasıl derinden sezmişti? E v e t K o n y a her şark payitahtı gibi bazan m u ­ kadderatının sadece uzak seyircisi sıfatı ile bütün b u hâdiseleri, daha sonra gelen çok fecilerini gör­ müş ve b i r trajedi korosu gibi onlara ağlamış veya sevinmiş, zaman zaman da iş kendisine düşünce s i ­ lâha sarılmıştı. İbn-i Bîbî'de, Aksarâyî'de rastladı­ ğımız, K o n y a halkı filân prensi severdi, gibi cümle­ l e r i n mânası şüphesiz budur. -

IV

-

G a r i p t i r k i bu istilâlar, harpler, karışıklıklar içinde bile Selçuk bünyesi muazzam şekilde yapıcı­ dır. O n b i r i n c i asrın başından on üçüncü asrın, üs­ lûp düşünülürse on dördüncü asrın sonuna kadar, şüphesiz biraz da yukarıda bahsettiğimiz feodalite­ n i n ve vezir aristokrasisinin servet toplanmasına ver­ diği imkânlar ve b i r buçuk asırlık iktisadî inkişafın sayesinde cami, türbe, medrese, hastahane, imaret, h a n , kervansaray yüzlerce eser yapılır.

88

BEŞ ŞEHİR

Bugün Konya'yı, Aksaray'ı, E r m e n a k ve Niğ­ de'yi, D i v r i k ' i , K a y s e r i ve Ürküp'ü, Sivas'ı, H a r e z m istilâsının kurbanı Ahlat'ı ve E r z u r u m ' u , Sinop'u o k a da r değişik şekilde süsleyen, bozkırın yalnızlığın­ da karşınıza birdenbire binbir gece büyüsüyle çıkan o koskoca kervansaraylar, A n t a l y a , Alâiye ve garkı A n a d o l u şehirlerinin kaleleri hep karışık hikâyesini tarihlerde o k u r k e n insanın başı dönen bu üç asır­ dandır. i k l i m d e n i k l i m e , beylikten beyliğe, hattâ şehir­ den şehire y e r l i geleneklerden kalan unsurlar, k a v ­ m i n ve kabilenin beraberinde getirdikleri şeyler, malzemenin hususiyetleri — taşın bolluğu veya y o k ­ luğu, tuğla tekniği — ile, bazan ustasının veya h a ­ yır sahibinin fantezisiyle değişen, yeni hususiyetler kazanan bu mimarînin bütün vasıflarını, ne de sanat ocaklarını burada saymamıza imkân yoktur. İsteyen­ ler A n a d o l u âbidelerinin yorulmaz araştırıcısı M , Gabriel'in büyük eserine baksınlar. Asıl Selçuk idaresinde Alâeddin devri bu m i m a ­ rînin en parlak devri i d i . K a y s e r i ' d e k i K e y k u b a d s a ­ rayı, Beyşehir civarında yaptırdığı Kubadâbâd, Alâiye'de yaptırdığı köşklerden başka, K o n y a iç k a ­ lesini de yeniden yaptırmıştı. Bugün o tepeye Alâed­ din Tepesi diyoruz. Yazık k i kendisi de m i m a r olan bu hükümdarın yaptırdığı şeylerin yalnız adı ve b a ­ zı harabeleri kaldı. T a m b i r t a m i r i n i o kadar iste­ diğim Büyük Sultan Hanı onun eseridir. Çatı sisteminde henüz kubbe ile tonoz kemerin arasında kararsız olan, binanın içinde zaman zaman fiok basit düzenlerle yetinen bu mimarîye, kendi şe-

KONYA

8»

k i l l e r i ile beraber doğmuş sanılacak kadar mükem­ m e l birkaç eserin dışında, elbette bütün meselelerini halletmiş bir üslûp gözüyle bakamayız. F a k a t E n ­ dülüs'ten Gotik'e kadar giden ve A h l a t k o l u ile eski îran ye K a f k a s üslûplarına kadar çıkan araştırma­ nın zenginliği de hiç b i r surette inkâr edilemez. B i r a z da Ortaçağ şehirlerinin darlığı yüzünden Selçuk mimarîsinin en zengin noktası binaların cep­ hesidir. Henüz y e r l i hayatta çok mühim b i r y e r i olan çadırı örnek alan b u mimarî, ihtirasları büyüdükçe b u cephelerde taş işçiliğinin bütün imkânlarını de­ ner. R i t i m araştırması ve onun i k i yanındaki duvar­ larda veya çeşmelerde az çok t e k r a r eden büyük k a ­ pı bütünleri Selçuk ustalarındaki kitle f i k r i ile tefer­ r u a t zevkinin b i r b i r i y l e nasıl b i r yarışa girdiğini g ö s ­ terir. H a k i k a t t e Selçuk mimarîsi çok defa dince y a ­ sak olan heykelin peşinde gibidir. B u binaların cep­ helerinde durmadan onun tesirlerini arar. M e k t e p ­ ten mektebe küçük madalyonlar, şemseler, yıldız­ l a r , kornişler, su yolları ve asıl kapı üstünde ışık ve gölge oyununu sağlayan istalaktitler, i k i yana fener gibi asılmış oymalı çıkıntılar, çiçek demetleri, t i r i z ­ ler ve kordonlar, arabesk levhalar bu cephelerde b a ­ zan yazıya pek az y e r bırakır, bazan da onu ancak seçilebilecek b i r oyun haline getirir. Selçuk kûfîsi denen o çok sanatkâr yazı şekli, h i y e r a l t i k çizgi ile — ve hattâ tâbir caizse şekilleriyle — bu oyunu b i r taraftan aşiret işi k i l i m ve dokumaların süsüne y a k ­ laştırıyor, bazan da nisbetler büyüdü mü bütün b i r k a b a r t m a oluyordu. B u emsalsiz taş işçiliği bazan da heykel zevkinin yerine k i t a p sahifesini, yahut k i ­ tap gibi dokunmuş k i l i m veya şalı koyuyordu.

80

91

KONYA BE5 ŞEHİR

Sahip Ata'nın yaptırdığı ince M i n a r e l i ' n i n cep­ hesi tiftikten dokunmuş büyük b i r . sultan çadırına benzer. Süs olarak sadece i k i K u r ' a n suresini ( Y a s i n ile Sûre-i feth) taşıyan ve onların, kapının tam üstün­ de çok ustalıklı b i r düğümle b i r b i r i n i n arasından ge­ çerek yaptıkları düz pervazla, A l l a h kelâmının bü­ yüklüğü önünde insan talihinin biçareliğini anlat­ m a k ister g i b i mütevazı açılan asıl giriş y e r i n i çer­ çeveleyen bu kapı bütünü, nev'inin hemen hemen yegânesidir. Sultan Hanı, Sırçalı Medrese (Karatay, Medresesi) ve asıl büyük Sultan Hanı kervansarayı­ nın yapıldığı devirde birdenbire şahit olduğumuz bu değişiklik, E r z u r u m ' d a Çifte M i n a r e ve Sivas Darüşşifasımn cephelerinin daha bütün görünüşleri yanın­ d a belki yeni b i r dinî h a s s p i y e l L i f a d e eder. B u b i ­ naların duvarlarını, geniş Ayvanlarını)içerden sırlı tuğlalar veya çiniler süslerdi. Tuğla inşaatta, tıpkı minarelerde olduğu gibi, bu renk dışarıyı da süsler­ d i . Selçuk çinisi dediğimiz mücevherciliğe k o y u züm­ rüt yeşili, çok k o y u lâciverdi ile asıl tonunu v e r i r d i . Y e k p a r e taştan kafes gibi işlenmiş pencerelerden bel­ k i de r e n k l i camlar arasından süzülerek gelen çok i y i idare edilmiş b i r ışık, bu renk cümbüşünün üze­ rine düşerdi. B u binaları yaptıran, k a n içinde yüzen, haris, mağrur ve dindar vezirler etraflarında her şe­ y i n en güzelini, en sanatkârcasını istiyorlardı. Hiç b i r nümunesini t a m olarak göremediğimiz padişah ve vezir sarayları, mevcudiyetlerini, Aksarâyî'nin anlattığı, Moğolların zulüm ve tekâlif hikâyelerinden öğrendiğimiz zengin tüccar ve arazi sahiplerinin k o ­ nakları da elbette bu medreseler ye camiler g i b i a y -

m titiz zanaatkârlarm eliyle ve aynı zevkle yapılı­ yordu. Sırçalı Medrese'nin (1242) sırlı tuğladan o z a ­ r i f sekiz köşeli hasır örgüsü süsleri, K a r a t a y M e d ­ resesinin (1245) yüzlerce güneşi ve yıldızları ile kü­ çük b i r kehkeşan gibi parlayan çini tavanı bu zev­ k i n elimizde k a l a n yetim ve parça parça şahitleridir. B i z bir arkeolog gibi b u yarım izlerden yürüyerek, eski Konya'yı, hiç b i r zaman tanıyamayacağımız Konya'yı ancak tahayyül edebiliriz. Alâeddin Tepesi'ndeki köşklerin yüz elli sene evvel nispeten t a m olduğunu düşünürsek b i r imparatorluğun, dayandı­ ğı medeniyetle beraber inkırazının ne demek o l d u ­ ğunu anlarız.

_

v

-

Mevlânâ ile babası K o n y a ' y a 1228 yılında K e y kubad tahtta i k e n gelirler. B u K o n y a civarında S u l ­ t a n Hanı'nm yapıldığı yıldır. B u eseri biraz sonra serhat şehirlerinin kaleleri ile K o n y a kalesinin t a ­ m i r i , K a y s e r i ' d e k i Kubadiye ve Beyşehir'deki Kubâdâbâd köşkleri takip edecektir. Alâeddin Tepesi'nde son harabesi gözümüzün önünde ortadan k a l k a n köşk, daha evvele a i t olan ve Alâeddin tarafından tamir- edilen, belki de değiştirilen cami (1227) ve Selçuk sultanlarının türbesi b i r tarafa bırakılırsa bugün K o n y a ' d a Selçuk eseri olarak beğendiğimiz Sırçalı Mescit, K a r a t a y Medresesi, İnce M i n a r e l i g i ­ b i büyük eserler onun hayatında Moğol istilâsının o kadar hazin şekilde emrivâki olduğu ve II. Gıyased-

BES

SEHtR

d m Keyhüsrev'den sonra hep çocuk hükümdarların tahta çıkması yüzünden o meş'um A t a b e y - vezirler devrinin açıldığı yıllarda Divan-ı Kebîr'deki gürler Ve Mesnevi ile beraber doğarlar. B u beraberlik, üzerinde fazla d u r m a k t a n ne k a ­ dar çekinirsek çekmelim, Konya'nın, mimarı ve r u h kendisim araması demektir. H a k i k a t t e Selçuk rönesansı, vakitsiz bastıran k a r fırtınaları altında y e ­ şeren baharlara benzer. Eflâkî'ye göre K a r a t a y Medresesi'nin inşası b i t ­ tiği zaman bu medresede yapılan b i r ulema toplan­ tısında Mevlânâ, Şems-i Tebrîzî ile beraber bulun¬ muş. Hattâ orada o çok saf Ortaçağ münakaşaların­ dan birine bile girmiş. Kendisine "Baş köşe neresi­ dir?» diye sormuşlar, Mevlânâ da "Aşk adamı için baş köşe sevgilisinin kucağıdır" diyerek bulunduğu yerden kalkmış ve Şems'in girer girmez çömeldfği kapı dibine geçip y a n m a oturmuş. Şems, kalabalık­ tan, on safta görünmekten fazla hoşlanmazmiş E f ­ l a k i , Şems'in şöhretinin o gün başladığını söyler. K a r a t a y Medresesi'nin 1245 de bittiği düşünülürse bu rivayetin doğru olduğundan şüphe edilebilir- y a ­ hut da mevzuu bahsolan şahıs, Mevlânâ'nin Şems'ten sonra dostluğa seçtiği Salâhaddin Çelebi'dir. 1237'de Alâeddin'in cenazesi gebre getirildiği z a ­ m a n Mevlânâ y i r m i dokuz, dostum Abdülbâki Gölpınarlı'nın çok yerinde tahmini kabul edilirse otuz üç otuz dört yağlarında, B a b a îshak isyanında otuz se­ k i z , Kosedağ muharebesinde kırk, kırk b i r yaşların­ da ıdı. Şems'in K o n y a ' y a i l k gelişi bu i k i felâketli hadise arasındadır.

KONYA

98

Şems K o n y a ' d a bu i l k ikametinden sonra Şam'a kaçüğı zaman Mevlânâ oğlu Sultan Veled'e " B a h a e d d i n ne uyuyorsun? K a l k , şeyhini a r a ! " der B u soz karanlık gecede çakan şimşeğe benzer. K a l k şeyhi­ n i a r a , y a n i h a k i k a t l e r i n i b u l ve kendini y a p ! A c a b a bunu söylerken Mevlânâ Şems'in dönmesine böyle ısrar etmesinin ölümüne sebep olacağım b i l i y o r m u y ­ du? istiareli şark konuşma tarzının bozduğu şayanı d i k k a t dostluk ve korkunç dram... K i m d i r bu Şems? Nasıl adamdı? H a n g i h i k m e t ­ lerle konuşuyordu? Mevlânâ'ya bütün devrinde o k a ­ dar yayılmış olan vahdet-i vücut felsefesi dışında ne öğretmişti? Bütün vesikalar her şeyin onun K o n y a ' ­ y a gelişi ile başladığında birleşir. O zamana k a d a r devri için çok tabiî olan tasavvuf neşvesine rağmen az çok şekilci yaşayan, büyük b i r âlim, b i r müderris gibi tanınan Mevlânâ, o geldikten sonra sadece b i r cezbe adamı olur, sema' eder, şiir söyler, şekillerin ve kalıpların dışında yaşar. Konya'yı devrinin y a l ­ nız coşkunluklarıyle doldurmaz, onu içten değiştirir. Bütün b u işlere tek sebep gibi gösterilen adam hakkında, tek eseri olan Makalât'dakilerden başka geyler b i l m e y i ne kadar isterdim. Yazık k i asrının karanlığından birdenbire çıkan b u f a k i r , dünyayı b i r kalemde reddetmiş, münakaşayı bile k a b u l etmeyen, M u h i d d i n - i Arabî gibi - ufak tefek f a r k l a r l a - k e n ­ d i sisteminin başı sanılan adamla bile çatışma h a l i n ­ de olan bu seyyah dervişi sadece menâkıp kitapları­ n a veya Divân-ı Kebîr'in aydınlığında görmeğe ve tanımağa mahkûmuz. H a l b u k i menâkıp kitapları mürit safiyetleri içinde, yaşadıkları zamanın meseleleri ve modaları

94

B E 8 ŞEHİR KONYA

arasında hiç olmazsa bugün bize hiç b i r şey söyle­ mezler. B i z , i k i medeniyetin yorgun çocukları, o n l a ­ rın m i h v e r kelimelerini ve meselelerini âdeta a t l a y a ­ r a k geçeriz. Divan-ı Kebîr'e gelince onun kamaştı­ rıcı aydınlığında hiç b i r §eyi olduğu g i b i görmek mümkün değildir. Zaten Mevlânâ Şems'ten değil, aşktan bahseder. K o n y a ' d a K u b b e - i Hadra'nın avlusunda veya içinde, Sadreddin-i Konevî'nin dergâhında geçirdi­ ğim başı boş hülya ve düşünce saatlerinde kaç de­ f a onu düşündüm ve kendi kendime bu işde masa­ lın ve h a k i k a t i n payı nedir diye sordum. Gerçekten b u adam b u kadar tesirli m i y d i ? Şarkın en büyük şairlerinden b i r i olan Mevîânâ'ya h e r şey ondan mı gelmişti? Mevlânâ ona rastladıktan sonra b i r şa­ m a n g i b i yanında rübabı ile gezen, her coştuğu y e r ­ de sema' eden b i r adam mı olmuştu? Sonra ölümü için söylenenler?... Gerçekten Mevlânâ ile küçük oğ­ l u n u n veya hemşehrilerinin, yahut bazı müritlerinin arasına b u k a d a r sevdiği mürşidinin kanı mı g i r ­ mişti? Şüphesiz mıknatıs gibi çekici b i r şahsiyeti v a r ­ dı. Mevlânâ ile başbaşa sohbetlerinde ona, menâkıp kitaplarında nakledilenlerden çok başka şeyler söy­ lemişti. B e l k i de hiç konuşmuyordu (Eflâkî, b i r fık­ rasında Şems'in herkes içinde söze karışmak âdeti olmadığını kendi ağzından söyler). Sadece mevcu­ diyeti ile, bakışları ile ve sükûtu ile etrafını doldur u y o r d u . Şems-i Tebrizî'de adından başlayarak — çün­ kü b u adamda o devirde b i r moda olan Şems adı bile mânalaşır. — ölümüne varıncaya k a d a r her şey m u -

95

a m m a ve sırdır. H e r şey bizim için onun çehresini karanlığın tâ kendisi olan sırlı b i r aydınlık yapar. Menakıb kitapları Şems'in ölümünden sonra Mevlânâ'nın üzerinde hemen hemen aynı tesiri gös­ teren Çelebi Salâhaddin'in b i r cümlesini nakleder­ ler. " B e n Mevlânâ hazretlerinin aynasıyım. O benim şahsımda kendi büyüklüğünü seyrediyor." B e l k i de Şems-Mevlânâ münasebetlerinin en i y i izahını b u cümle verir. Mevlânâ şairdir. Şiiri inkâr etmesine, küçük görmesine rağmen Şark'm en büyük şairlerinden b i ­ r i d i r . Nasıl G a r p Ortaçağı, bütün azap korkusu, iç­ timaî düzen veya düzensizliği ile, rahmaniyet iştiya­ kı ve adalet susuzluğu ile D a n t e ' n i n eserinde topla­ nırsa, Müslüman Şark'ta bütün varlık h i k m e t i , H a k ­ l a H a k olmak ihtirası ve cezbesiyle Divan-ı Kebîr'dedir. Divan-ı Kebîr, insan t a l i h i n i n şartlarını b i r tür­ lü k a b u l edemeyen i h t i y a r Asya'nın ebedîlik iştiya­ kıdır. F a k a t birçoklarında — hattâ en büyüklerin­ de — olduğu gibi b i r l i k felsefesi onda hayattan b i r kaçış olmaz, belki ilâhî aşkta kendini kaybettikçe hayatı ve insanı bulur. O n u n dünyası hareket halinde b i r dünyadır. B u ­ rada her şey yaratıcı aydınlığın ve aşkın kendisi olan Allanın etrafında döner, ona doğru yükselir, onda kaybolur, ondan doğar ve ayrılır, t e k r a r onunla ve b i r b i r i y l e birleşir. H e r şey burada b i r b i r i n i özler, b i r b i r i n i n aynıdır, birbirine cevap v e r i r . B u mahşer­ de ne öldüren, ne öldürülen, ne seven, ne sevilen birbirinden fark edilir. Şüphesiz bütün bunlar islâm dünyası için yeni şeyler değildi. Hallaç'tan beri tasavvuf, islâm şiiri-

KONYA £8

BEŞ ŞEHİR

n i n ve hayatının bütün bir tarafı olmuştu. F a k a t Mevlânâ'nın konuşma şekli başka i d i . Aşkın ayrı b i r tanrının d i n i olduğu eski çağ­ l a r d a bile hiç kimse ondan Mevlânâ gibi bahsetme­ miştir. S a n k i alevden b i r dille konuşuyordu. Divan-ı Kebîr, i b r a h i m ' i n atıldığı ocağa benzer, dışarıdan k a v u r u c u g i b i görünen ateş içeride b i r gül bahçesi olur. B u şiirler yazıldığı devirle beraber düşünülür­ se, b a t m a k t a olan b i r gemiden yükselen son dua g i ­ bidir. Bütün varlık orada, A l l a h ' a doğru giden bu geniş hıçkırıktadır. K a y b o l a n h e r şeyin aksi seda­ sından doğacağı b u duaya veya davete yanmış ve yıkılmış Anadolu, o kadar akide ve görenek ayrılığı­ nın, k i n ve kanın arasından yaralı b i r hayvan gibi sürüne sürüne koşar ve b u pınardan içtikçe d i r i l i r . Çünkü bu ses ümidin ve a f v m sesiydi. B i l m e m b u r a ­ d a afv kelimesi yerinde m i ? O fenalığı y o k farzediyordu. V e bütün dramı insanın içine ve kaderine n a k letmişti. O r t a d a yalnız iyiliğin ve sevginin kendisi olan sevgi ve imkânlarını bırakıyordu. Gel gel kim olursan gel Kâfir de olsan Yahudi veya putperest de olsan gel Dergâhımız ümitsizliğin dergâhı değildir Yüz defa tövbeni bozmuş olsan yine gel. Moğol tahsildarlarının k o r k u s u ile kovuklarda, mağaralarda yaşayan, o müthiş 699 yılı kıtlığında kemirecek ot bulamayan, zulmün, vebanın, her tür­ lü felâketin harap ettiği A n a d o l u üzerinde b u ses b i r bahar rüzgârı gibi dalgalanır. Dışarıdan o kadar çok

şeyin yıktığı insan onu dinledikçe kendi içinden ye¬ niden doğar. v,™iarınîlk cevap, Sakarya'nın sarı çamurlu kıyılarm dan geld Y ^ u s ' u n sesi büyük orkestra eserlerinde ZSL uyanan k u r u , fakat tek başma * * * * * * a h a r ve puslu ^ ^ ^ ^ W ne benzer. Şüphesiz o da mevıaı teri söylüyordu. O da aşk ^ ^ ^ f e sank^otif h a ziyade ondan almıştı. F a k a t aletle sar A Türkcenin solosu devam ettikçe F a r s şu g " ^ m orkestrası, sanki b i r çeşit e t o S için yavaş yavaş gerilere çekilir

ğ i

b

TmlS^

lerinden birkaç not bırakarak kaybolur,

teri sert b i r ağaca oyar Böyle o l d u g u ™ »

A l a r m d a k i b u y * f a r k i a r d a r . b i r i de o u m u n b

„

ikincisinde fazla y e r

t

R u m i ' n i n ••Bizden sonra ye kaderini anlattıgr " M o 8 „ , istilâsını azd p

-

^ °

e

s

' * ™ ' ^

O

™ d

ü

* ^

c c e k

* ..

, d l

.

. o n d a ve h i s , . Ş e y J

a c l

m

m

1

98

B E S SEHÎR

asır şimal resmini siyah b i r dalga g i b i saran m i s t i ­ sizme kadar çıkmak gerekir. B u n u n l a beraber: ölümden ne korkarsın Korkma ebedî varsın. Her dem yeni doğarız Bizden kim usanası. diyen Y u n u s , ölüme yenilmiş değildir. B e l k i realite­ sini sonunda inkâr etmek için onu teker teker sayar. H a k i k a t t e ölüm ağacı Yunus'da sonsuz oluşun çık­ rığıdır. O da Mevlânâ gibi insanı içinden görür. Sevdiğimi demez isem Sevmek derdi beni boğar. Seni deli eden şey Yine sendedir sende. Divanına bakılırsa Y u n u s , Mevlânâ ile buluş¬ muş, meclisine ve semama girmiş. Hattâ b i r r i v a y e ­ te göre Mevlânâ, Sakaryalı dervişe Mesnevisini o k u ­ muş, o da hürmetle dinlemiş, fakat kitap bitince, " H a z r e t , güzel, çok güzel söylemişsin ama, sözü b i ­ raz uzatmışsın! B e n olsam: Ete kemiğe Yunus diye der, keserdim." demiş.

büründüm göründüm.

KONYA

B e y i t b e l k i Yunus'undur, belki değildir ve ger­ çekten güzeldir. F a k a t hikâye basitleştirmekten hoş­ lanan bektâşî zihniyetinindir. Mevlânâ'nm vahdet-i vücut felsefesi b u kadar kısa değildir. Sonra Mesne­ v i , uzunluğuna ve öğreticiliğine rağmen çok güzel tarafları olan b i r kitaptır. Şarkın en tatlı tarafların­ dan b i r i , h a y v a n , kuş, vezir, köylü, bezirgân, halk hikâyeleriyle b u kitaptadır. V e Mevlânâ dünyanın en tatlı hikâye anlatanlarından b i r i d i r , ö y l e k i M e s nevî'yi düşündüğüm zaman çok defa gözümün önü­ ne kitaptan ziyade tıpkı Saint Chapelle g i b i çatısın­ dan, kemerlerinden ve kafesinden g a y r i s i , çok r e n k ­ l i , b i r kısmı hayalî, b i r kısmı karikatüre kaçan, b i r kısmı " n e h y - i an'il-münker" i n tâ kendisi olan b i r realizmde h a y v a n , insan karmakarışık resimlerle ö r ­ tülü r e n k l i camdan b i r bina gelir. Baş tarafındaki o n sekiz beyitle onun y e r y e r esere serpilmiş a k i s l e r i b u r e n k l i dünyayı, daha doğrusu b u çok süzme Şark'ı ve onun derin h i k m e t i n i ve hayalî denecek kadar i s ­ tiaren' realizmini bütün b i r vahdet ve hasret ışığı ile aydınlatır. Mevlânâ'nm hasret ve sevgi felsefesi, bütün mev¬ levîlikle beraber öz halinde b u on sekiz beyittedir. B u beyitler kadar geleceği yüklü, onu kendisinde toplayan eser azdır. Z e v k i m i z i n en halis tarafı olan mevlevî musikîsi, dört âyini kadîmden, Itrî'nin, Se­ gah âyinine ve R a s t na'tına, I H . S e l i m ' i n S u z i dilârc.'sma ve Dede'nin Ferahfeza peşrevine ve âyinine k a d a r hepsi henüz k e n d i n i denememiş f i k i r olarak bu on sekiz beytin ezelî hasret sembolü olan n e y ' i n dedir. öyle k i Mevlânâ b u on sekiz beyti yazıp dost­ larına göstermek için sarığının arasına soktuğu z a -

100

BEŞ ŞEHİR

m a n — ne k a d a r büyük, mânevi mertebesi ne kadar, yüksek olursa olsun şair şairdir — bütün o musikişi­ naslar, Galib'e kadar gelen şairler kafilesi doğmug sanılabilir. O n u n için Y a h y a K e m a l : Şeb-i îâhûtda manzûme-i ecrâm gibi Lâfz-ı bişnevle doğan debdebeli mânayız. derken âdeta b i r borcu öder. T a r i k a t olarak mevlevîliği esas çizgileriyle S u l ­ tan Veled k u r a r . F a k a t teşrifatı, nezaketi, terbiyesi, sülûkûn ve âyinin erkânı tıpkı m u s i k i s i gibi daha s o n r a k i zamanın, Osmanlı devrinin ve biraz da İs­ tanbul'undur. V e şüphesiz k i kültürümüzün en yük­ sek tarafıdır. B i r medeniyetin çiçeği olan ve ona hiç belli etmeden şekil veren terbiye ve nezaketten, duy­ m a şekline k a da r hüviyetimizin birçok taraflarını o idare etmiştir. Mevlevîlik ne tevazu ve mahviyeti, ne de hangi mertebede olursa olsun itibarı k a b u l eder. Eşitler arasında geçen b i r maceradır. V e bu eşitlik sade t a ­ rikatın içinde değil, dışında da hükmünü sürer. Çün­ kü esası, b u günün felsefesinin çok sevdiği tâbirle insanın kâinattaki yeridir. Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen O kâdar mânalı olan Mevlevi selâmı G a l i b ' i n bu beytindedir. İnsan insanda — daha doğrusu i k i k a ­ şının arasında; çünkü oraya bakılır — Allah'ı görür ve onu tebcil eder. Şems - Mevlânâ münasebetini hiç b i r şey bu selâm kadar i y i izah edemez.

KONYA

101

Mevlevi âyinini son defa dergâhların kapanma­ sından biraz evvel, b i r k a d i r gecesi, K o n y a ' d a gör­ müştüm. B u kadar sembollerle konuşan b i r terkip az­ dır. H e r duruşun, tavrın, kımıldanışın ve adımın mâ­ nası vardır. O hırkaya bürünüşler, i l k ney sesinde uyanışlar (ölüm ve haşir), k o l açışlar ve ayak k i l i t leyişler (Mevlevi âyininde her mevlevî A l i ' n i n zülfikarı olur) b i r k i t a p gibi derin derin anlatan şeyler­ d i r . Asıl sema'a gelince, şüphesiz dünyanın en güzel rakslarından b i r i d i r . Mukaddesin i k l i m i n i zaptetmiş, orada h i l k a t i n sırrını t e k r a r l a y a n b i r bale. Yazık k i Degas cinsinden b i r ressamı çıkmadı. Karşımda kandillerin titrek ışığında dönen, de­ ğişen, süzülen, âdeta maddî varlıklarından ayrılan b u insanlar gerçekten aşk şehitleri olmuşlardı ve gerçekten musaffa r u h halinde i k i y a n a açık kolları ve rıza ile bükülmüş boyunları ile döne döne semâvâta çıkıyorlardı. O akşam sema'da gördüğüm insanları ertesi s a ­ bah çarşıda, pazarda işlerinin başında ve b i r tale­ bemi lisede karşımda görünce hakikaten şaşırmış­ tım. Onları ben arkalarında esen R a s t ' m sert rüzgâ­ rında uçup gitmiş sanıyordum. B u ölen ve ertesi s a ­ bah dirilmenin sırrını bilen insanların arasına katı­ lamadığıma, o neşveyi bulamadığıma şimdi bile içim­ de üzülen b i r taraf vardır. K o n y a ' d a bulunduğum yıllarda beni sık sık meş­ g u l edenlerden b i r i de Şeyh G a l i p ' t i . Mevlevî çilesi­ n i n b i r yılını dergâhta geçirdi. Sanatına t a m sahip olduğu devirlerde yazdığını t a h m i n ettiğim b i r mü­ seddesi vardır k i mevlevî âyininin bütün sembolle­ r i n i , mevlevî macerasının kendisiyle beraber verir.

KONYA

108

10S

B E ? SEHÎR

Kimi mest-i muhabbet hâne-i hummârdan gelmiş Kimi medhuş-i hayret şu'le-i dMârdan gelmiş Kimi hurşîde benzer âlem-i envârdan gelmiş Kimi varmış diyâr-ı vahdete tekrardan gelmiş Gözüm düş oldu gördüm bir gürûhî hep külâhîler Aceb heybet aceb şevket aceb tarz-ı ilâhîler Kelâm-ı samtı deryalar gibi pür cûş söylerler Muhabbet râzınî birbirine hâmüş söylerler Beherdem hûş-i derdim sırrını bîhuş söylerler Rümûz-i aşkı cümle bî-zebân-ü gûş söylerler Gözüm düş oldu gördüm bir gürûhi hep külâhîler Aceb heybet aceb şevket aceb tarz-ı ilâhîler

Melekler reşk ider bir tavru âdâbu rüsûmî var Melekler mâlik olmaz def ü ney tabl-u kudûmî var Sema' meydânının hem mihr ü meh çarh-ı nücûmî var Husûsâ içlerinde zât-ı Mevlânâ-yı Rûmî var Gözüm dûş oldu gördüm bir gürûhî hep külâhîler. Aceb heybet aceb şevket aceb tarz-ı ilâhîler Vücûd-i mutlak üzre devr ederler ayn-i vahdetde Kamu hurşîd-veş tenhâ gezer kesretde halvetde Medar-î pây-ı seyri nokta-i gayb-ı hüviyyetde Visâl-i sırf bulmuşlar bidâyetde nihâyetde Gözüm dûş oldu gördüm bir gürûhî hep külâhîler Aceb heybet aceb şevket aceb tarz-ı ilâhîler K o n y a ' d a Mevlânâ kadar yükseklerde uçmasa bile varlığını bize onun kadar kuvvetle k a b u l ettiren

i k i n c i — Selçuk epopesi de düşünülürse — üçüncü b i r varlık daha vardır, folklor. B e n O r t a A n a d o l u türkülerini o gurbet, keder, türlü t e n yorgunluğu ve iç darlığı dolu acı dert kervanlarını b u şehirde tanı­ dım. E s k i K o n y a L i s e s i n i n üst katında küçük b i r oda­ da yatardım. Binanın yambaşındaki hapishaneden bazen de öbür yanındaki kötü evlerden günün h e r saatinde bahçedeki çocuk seslerine ve kendi çalış­ malarıma mahpusların söyledikleri türkülerin hüz­ nü karışırdı. F a k a t ben onları asıl T a k y e dağlarım akşamın kızarttığı saatlerde dinlemeyi severdim. B i r de sabaha doğru şehre sebze ve meyva getiren a r a ­ baların sökünü beni uyandırdıkları zaman. Kurşun rengi soğuk sonbahar sabahlarında henüz ayrıldı­ ğım rüyaların arasına onlar, çok beğenilmiş, çok se­ vilmiş, böyle olduğu için çok eziyet ve cefa görmüş kadın yüzleri ve vücutları gibi ezik, biçare ve imkân­ sız derecede çekici girerlerdi. B u İç A n a d o l u türküleriyle ben i l k defa, yine K o n y a ' d a seferberlik içinde karşılaşmıştım. 1916 y a z sonu i d i . Hükümet meydanının arkasında o küçük, kerpiç duvarları beyaz kireçle badanalanmış, genişçe eyvanı bütün sonbahar güneşini alan evlerden b i r i n ­ de oturuyorduk. Şehirde genç ve orta yaşta pek az erkek kalmıştı. B i r akşam bilmem niçin gittiğim — bilhassa niçin geciktiğim— istasyonda, k i m b i l i r hangi cepheden öbürüne asker nakleden katarlardan birine rastladım. Yük vagonlarında isli lâmbaların altında b i r yığın soluk ve yorgun benizli çocuklar birbirine yaslanmışlar b u ezik, eritilmiş kurşun gibi yakıcı ve yaktığı yerde öyle külçelenen türkülerden

1"

104

B E ? $EHIR

b i r i n i söylüyorlardı. Hiç bir şikâyet bu kadar k o r ­ kunç olamazdı. Vakıa Kerkük'den K o n y a ' y a k a d a r gelişimizde o harbe ait, on dört, on beş yaşlarındaki b i r çocuğun cephe gerisinden görebileceği b i r yığın faciayı görmüştüm. F a k a t gördüklerimin hiçbiri ölü­ me ve her türlü acıya ve bakımsızlığa bile bile giden ve yaşanmamış, hiç yaşanmayacak b i r yığın a r z u ye sevgiyi kanlı b i r köpük g i b i b u istasyonun gece­ sine fırlatan b u biçarelere rastlayana k a d a r etrafım­ da olup biten şeylerin mânasını anlamamıştım. A n ­ cak onları dinledikten sonra komşu evlerin sessizli­ ğini, adım başında karşılaştığım çocukların ve k a ­ dınların, yalnızlıkları içinde daha güzel kadınların yüzlerindeki çizgilerin mânasını anladım. E v e t a n ­ cak onlara rastladıktan sonra her akşam gezinti y e ­ r i m olan Alâaddin Tepe'sinden inerken alaca k a r a n ­ lıkta acı acı uluyan köpeklerin bütün şehri b i r anda niçin susturduğunu hissettim. K o n y a hapishanesinin kadınlar kısmında yüzü­ nü görmediğim fakat sesini çok i y i tanıdığım b i r k a ­ dın vardı. Akşam saatlerinde onun türkü söylemesini âdeta beklerdim. V e bilhassa isterdim k i " G e z i bağ­ larında b i r top gülüm v a r " türküsünü söylesin. B u acayip türkü hiç fark edilmeden yutulan b i r avuç zehire benzer. Bazen de "Odasına varılmıyor köpekten" mısraıyle başlayan çok hâyâsız oyun havasını söylerdi. B u sonuncusunun havası ve r i t m i kadar ten hazlarını zalimce tefsir eden başka eserimizi tanımadım. S a n k i bütün ömrünü en temiz ve saf dualarla hep başı secdede geçirdikten sonra nasılsa b i r kere gü­ nah işleyen ve artık b i r daha onu unutup hidayet y o -

KONYA

103

l u n u bulamayan ve en k e s k i n peşimanlıklar içinde hep onu düşünen ve hatırlayan b i r lânetli veli tarafın­ dan uydurulmuştur. O kadar ten k o k a r ve yıkıcı gü­ nahın arasından o kadar büsbütün başka şeylere, a r ­ tık hiç erişemeyeceği şeylere, kanat açar. B u türküleri dinlerken ben daima M a u r i c e B a r res'in İspanya için yazdığı o güzel kitabın adını h a ­ tırladım: " K a n d a n , şehvetten ve ölümden". Yazık k i b i r i k i defa gittiğim eğlence âlemlerinde b u büyü y o k t u . B i r nağmenin t e r k i b i hangi şartlarla hazır­ lanır? B u n u bilmek daima imkânsız b i r şey. Hayır, A n a d o l u ' n u n romanını yazmak isteyen­ ler ona m u t l a k a bu türkülerden gitmelidirler. K o n y a ' d a dinlediğim türkülerin hepsi şüphesiz oranın değildi. M e r a m ' d a k i bağ evlerinde veya şehir içindeki topluluklarda seyrettiğim oyunların hepsi­ n i n de Konya'nın olmadığı g i b i . Kaldı k i G a r b i A n a ­ dolu halk m u s i k i s i n i n asıl merkezi olmasına rağmen K o n y a ağzını ayırmak bugünkü vaziyette epeyce güçtür. B e n i m g i b i b i r amatör içinse imkânsızdır. F a k a t ben onları Alâaddin Tepesi'nde M e r a m y o l l a ­ rında ve K o n y a akşamlarında duydum. İnce M i n a r e l i ' n i n kapısı önünde K u r ' a n ' m i k i süresini o k a d a r san'atlı b i r gerdanlık yapan taş işçiliğine şaşırırken, yanıbaşımdan geçen çıplak ayaklı çocuklar, onları ıslıkla çaldılar. O n u n içindir k i şimdi bu türküleri radyoda dinlerken veya v a k i t v a k i t hâfızanm sırrına erilmez dönüşüyle hiç farkında olmadan kendi k e n ­ dime mırıldanırken içimde K o n y a birdenbire canla­ nır, kendimi o yollarda, o alçak tavanlı bağ evlerin­ de, o cami veya medreselerin kapısı önünde veya içinde bulurum, gece ise başımın üstündeki yıldızlı

106

BES SEHfR

gökyüzü birdenbire değişir. I. Alâeddin'in altın k a k ­ malı, sırma işlemeli, siyah saltanat çadırı olur ve ben Selçuk destanının ve Selçuk dramının sahnesi olan, Mesnevi ve Divan-ı Kebîr'in doğmasını, ince, k i b a r , musikî ve r a k s a düşkün hayatının kolaylaştırdığı şe­ hirde geçen günlerime bu şehrin insanlarının saat­ leriyle, bu saatleri dolduran sevinç ve acılarla bera­ ber kavuşurum.

BURSA'DA — I

ZAMAN -

Şimdiye kadar gördüğüm şehirler içinde B u r s a kadar muayyen b i r devrin malı olan b i r başkasını hatırlamıyorum. Fetihten 1453 senesine kadar geçen 130 sene, sade baştanbaşa ve iliklerine kadar b i r Türk şehri olmasına yetmemiş, aynı zamanda onun manevî çehresini gelecek zaman için hiç değişmeye­ cek şekilde tespit etmiştir. Uğradığı değişiklikler, felâketler ve ihmaller, kaydettiği ileri ve mesut mer­ haleler ne olursa olsun o, hep bu i l k kuruluş çağının havasını saklar, onun arasından bizimle konuşur, onun şiirini teneffüs eder. B u devir haddi zatında b i r mucize, b i r kahramanlık ve ruhaniyet devri o l ­ duğu için, B u r s a , Türk ruhunun en halis ölçülerine kendiliğinden sahiptir, denebilir. B u h a k i k a t i gayet i y i gören ve anlayan E v l i y a Çelebi, Bursa'dan b a h ­ sederken " r u h a n i y e t l i b i r şehirdir" der. t

B e l l i k i E v l i y a Çelebi bu şehri sadece görmek­ le kalmamış, onun hakikî benliğini kavramıştır; z a ­ ten B u r s a için yazdıklarında yer yer b i r aşk neşidesinin coşkunluğu hissedilir. Buluşlarında hemen hiç yanılmayan Sadrazam Keçeci F u a d Paşa ise "Osmanlı t a r i h i n i n dibacesi" diyerek bu mazi damgasını başka şekilde belirtir.

108

BEŞ

ŞEHİR

B u r s a ' y a birkaç defa g i t t i m ve her defasında kendimi daha i l k adımda b i r efsaneye çok benzeyen b u t a r i h i n içinde buldum, zaman mefhumunu âdeta kaybettim ve daima, bu şehre i l k defa giren ve onu yeni baştan b i r Türk şehri olarak k u r a n dedelerimi­ z i n yaşayışlarındaki halis tarafa h a y r a n oldum. O n i a r zaferin kendilerine i l k gülüşü saydıkları bu şeh­ r i o kadar sevmişler, o kadar candan kucaklamışlar k i hâlâ taşı, toprağı b u yükseltici ve şekil verici i h ­ tirasın nurdan izleriyle doludur. B u şehirde m u a y ­ yen b i r çağa ait olmak keyfiyeti o k a d a r k u v v e t l i d i r k i insan " B u r s a ' d a i k i n c i b i r zaman daha vardır" diye düşünebilir. Yaşadığımız, gülüp eğlendiğimiz, çalıştığımız, seviştiğimiz zamanın yanıbaşında, o n ­ dan daha çok başka, çok daha derin, takvimle, saat­ le alâkası olmayan; sanatın, ihtirasla, imanla yaşan­ mış hayatın ve t a r i h i n bu şehrin havasında ebedî b i r mevsim gibi ayarladığı velût ve yekpare bir z a ­ man... Dışarıdan bakılınca çok defa modası geçmiş gibi görünen şeylerin, bugünkü hayatımızda artık lüzumsuz zannedebileceğimiz duyguların ve güzellik­ l e r i n malı olan bu zamanı bildiğimiz saatler saymaz, o sadece mazisinde yaşayan b i r geçmiş zaman güzeli gibi hâtıralarına kapanmış olan şehrin nabzında k e n ­ diliğinden atar. Kaç defa uzun ve başıboş b i r gezintiden sonra otelime dönerken bilmediğim b i r tarafta ince b i r zarın, sırçadan b i r kubbenin birdenbire çatlayacağı­ nı ve bu altta birikmiş duran zamanın, etrafımdaki manzaraya, zihnimdeki hâtıralara a i t zamanın, b u ­ güne yabancı binbir hususiyetle, bendini yıkmış bü­ yük sular gibi dört yanı kasıp kavuracağını sanarak

BURSA'DA

ZAMAN

109

k o r k t u m . Bursa'yı lâyıkıyle tanıyan herkes b u v e h ­ m i benimle paylaşır sanıyorum; b u şehre t a r i h , d a m ­ gasını o kadar derin ve kuvvetle basmıştır. O h e r yerde kendi r i t m i , kendi hususî zevkiyle vardır, h e r adımda önümüze çıkar. Kâh b i r türbe, b i r cami, b i r h a n , b i r mezar taşı, burada eski b i r çınar, ötede b i r çeşme olur ve geçmiş zamanı hayâl ettiren m a n ­ zara ve isimle, üstünde sallanan ve bütün çizgilerine b i r hasret sindiren geçmiş zamanlardan k a l m a a y dınlığıyle sizi y a k a l a r . Sohbetinize ve işinizin arası­ n a girer, hülyalarınıza istikamet v e r i r . B u cins tesadüflerin en şaşırtıcısını isimler y a ­ p a r ; d i l dediğimiz asıl manevî insanı vücuda getiren büyük k a y n a k t a n geldikleri için m i nedir, onlar b i ­ ze etrafımızı alan tılsımın bütün sırrıyle zengindir­ ler. B u adları b i r kere öğrendiniz m i artık unutamaz­ sınız, tenha saatlerinize küçük ve munis rüyalar g i ­ b i sokulurlar, sizi kendileriyle ülfete, esrarlı m a h ­ fazalarını zorlamağa, gizledikleri sırları tanımağa ve tatmağa mecbur ederler. İster istemez sayarsınız: Gümüşlü, M u r a d i y e , Yeşil, Nilüfer H a t u n , G e y i k l i B a b a , Emîr Sultan, Konuralp... B u n l a r h a k i k a t e n b i r şehrin semt ve mahalle adları, yahut tıpkı b i z i m g i b i muayyen b i r zaman içinde yaşamış birtakım i n ­ sanların anıldıkları isimler m i d i r ? H e p s i n i n mazi de­ diğimiz o uzak masal ülkesinden toplanmış hususî renkleri, çok hususî aydınlıkları ve geçmiş zamana ait bütün duygularda olduğu g i b i çok hasretli lez­ zetleri vardır. Hepsi, insanı hayat ve zaman üzerin­ de uzun murakabelere çeker, hepsi z i h n i n içinde kü­ çük b i r yıldız gibi yuvarlanırlar ve hafızanın suların-

110

BEŞ ŞEHİR

da mucizeli t e r k i p l e r i n i n mimarîsini altın akislerle uzaltıp kısaltarak çalkanırlar. Gümüşlü, bu, Osman B e y ' i n gömüldüğü eski Bizans manastırının adıdır. B u tarihî vâkıayı b i l ­ diğim için m i bu üç heceyi her işitişimde gözlerimin önünde, fecre tutulmuş s i h i r l i b i r ayna parlıyor. Y o k s a bu parıltı sadece bu hecelerin yaptığı t e r k i p ­ ten m i geliyor? B u r a d a gizlenen, Türkçenin hangi sırrıdır? Gümüş kelimesinin m a v i m t r a k beyazlığını b u şafak renkleri nerden bulandırdılar? B u r s a f a t i h ­ l e r i yarım asra yakın b i r zaman imanlı ve coşkun akışlarına y o l gösteren bu adamın hâtırasını elbet­ te ancak böyle b i r kelimeye, b i r istikbal rüyasına benzeyen bu üç heceye emanet edebilirlerdi. Türkçede Ş ve L harfleri daima en güzel terkipler yapar. Yeşil dediğimiz zaman, âdeta b i r çimen tazeliğini, b i r palet üzerinde ezilmiş b i r renk g i b i , günün ve saatin b i r tarafında b i r bahar müjdesiyle toplanmış buluruz. B u kelimenin i l k cetlerle beraber O r t a A s ­ y a yaylalarının baharından geldiği o kadar belli k i . . . F a k a t Bursa'da yeşilin mânası çok başkadır; o ebe­ diyetin r a h m a n i yüzü, b i r mükâfata çok benzeyen b i r sükûnun fânî b i r saate sinmiş mânâsıdır. Yeşil Tür­ be, Yeşil C a m i der demez, ölüm muhayyilemizdeki çehresini değiştirir, "ben hayatın susan ve değiş­ meyen kardeşiyim. Vazifesini hakkıyle yapan fâni­ n i n alnına b i r sükûn ve sükûnet çelengi gibi uzanı­ rım..." diye konuşur. D a h a küçük b i r i l k o k u l talebesiyken, Bursa'yı çok seven babamın anlattığı şeyleri dinler ve m u ­ hayyilemde onları t a r i h kitabımda rastladığım i s i m ­ lerle birleştirirdim. Böylece birdenbire sayfa, gözü-

BURSA'DA

ZAMAN

111

mün önünde canlanır, derinleşir, renk ve ışık dolar­ dı. K o n u r a l p ile G e y i k l i B a b a b u i s i m l e r i n başında gelirdi. B i r i n i mektepte öğrenmiş, öbürünü yattığı y e r i ziyaret eden babamdan dinlemiştim. K o n u r a l p benim için daima büyük b i r cenk kargaşalığının o r ­ tasında sert, yanık yüzü manzaraya ve kalabalığa hâkim b i r kahramandı. Uçar gibi koşan yağız atının üstünde onu hep gazâ ve ganimet peşinde görürdüm. O benim için gece içinde sel gibi a k a n n a l seslerinin, yaralı ve ölüm çığlıklarının üstünde dalgalanan z a ­ fer nâmlarının büründüğü masal kahramanıydı. G e y i k l i B a b a ' y a gelince o B u r s a fethini o k a ­ dar masallaştıran ve yeni Türk Devletinin k u r u l u ­ şunu yeni b i r dinin doğuşuna benzeten Horasan E r leri'ndendir. i n c i l ' d e k i çocuk İsa'yı beşiğinde z i y a ­ rete gelen ve ayaklarının ucuna hazineler dolusu he­ diyeler yığan çobanlar g i b i ; fakat yıldız yerine şeyh­ l e r i n işaretiyle, Asya'nın içinden k i m i sadece v a t a ­ nını, k i m i s i de eşiğinde doğduğu taç ve tahtı bıra­ kıp gelirler. Henüz T e k f u r şehri olan B u r s a ' n m et­ rafında zaviyelerini k u r a r l a r , r u h kudretleri ve k e rametleriyle bu şehri muhasara ederler, sonra da genç Orhan'ın ordusuna hiç kimsenin k u l l a n a m a y a ­ cağı kadar ağır silâhlarla katılırlar. Bunların arasında Hacı Bektaş gibi A n a d o l u ve R u m e l i ' y i ilhamıyle dolduranlar, K a r a c a A h m e t g i ­ b i Üsküdar'ın bütün b i r semtini adıyla zaptedenler vardır. F a k a t ben bütün bunları o zaman bilmezdim. Onun için G e y i k l i Baha'nın üstünde yalnız b i r post ve elinde seksen okkalık taşla B u r s a kapılarını zor­ ladığı aklıma gelmezdi. Sadece adı söylenir söylen­ mez gözümün önüne acayip nakışlı b i r seccade s e r i -

BEŞ ŞEHtR

l i r ve ben k e n d i m i , dinlemediğim b i r masalın kapı­ sında görürdüm. Arkasında ne vardı, hangi meçhul çözülür, hangi sır onun eşiğini atlayana b i r altın e l ­ m a gibi uzanırdı? B u n u bilmezdim. Çocukluğumda olduğu gibi, şimdi de Muradiye'den Çekirge'ye giden y o l u n b i r tarafında, sadece su seslerinin aydınlattığı b u ıssız gece saatinde gene onları düşünüyorum; k i m d i bu G e y i k l i Baba? Nasıldı? Etrafında topla­ n a n saf imanlı insanlara neler öğretirdi? ömrün h a n ­ g i meçhulünü, r u h u n hangi düğümünü onlara çöz­ müştü? B u hizmetten bize neler kaldı? Sonra bu K o n u r a l p k i m d i r ? Hiç sevmiş m i y d i ? Nelerden hoş­ lanırdı? B u r s a ovasında her bahar açan nerkislere b a k a r k e n ve her akşam uzak dağların üstünde batan güneşi seyrederken neler düşünürdü? Hülâsa, bu y e ­ n i fethedilmiş şehirde i l k attığı adımların aksini a d ­ larından dinlediğimiz bütün b u kahramanlar nasıl insanlardı? Adların şiir ve cazibesi... h a y a l i n i z i peşisıra sü­ rükleyip götüren, acaip ve esrarlı mevcutlar; birden­ bire zihnimizde "rüya ile hareketin el ele yürüdüğü" çağların hikâyesini terennüm eden çeşmeler... S i z , m a z i dediğimiz ıtri bize zaman içinde uzatan altın, gümüş, billûr mahfazalarsınız. R u h u m u z u n en sanat­ kâr tarafı m u h a k k a k k i sizin hülyanızla beslenen t a ­ raftır. B u isimlerin içinde b i r tanesi vardır k i B u r sa'yı tek başına bütün b i r bahar güzelliğiyle doldu­ r u r : B u beyaz zafer ve ganimet çiçeği Nilüfer'dir. Genç Orhan'ın kolları arasına günün birinde güzel­ liğin kahramanlığa, hayatı i s t i h k a r a b i r mükâfatı g i b i düşen bu kadınla beraber kuruluş devrinin sert simasına aşkın tebessümü gelir. Yazık k i hayatı ve

BURSA'DA

ZAMAN

US

şahsı hakkında pek az şey biliyoruz. Kendisiyle g ö ­ rüştüğünü söyleyen A r a p seyyahı îbn-i B a t t u t a bile bize ondan sadece b i r i s i m olarak bahseder. F a k a t bizzat kendisi de b i r ganimet çiçeği olan b u i s i m her güzel saadet ve aşk hülyasının içine dolabileceği b i r çerçeveye benziyor. Nilüfer H a t u n , bu yeni teşekkülün kargaşalı­ ğında görünen i l k kadın çehresi değildir. Ondan ev­ vel Osman B e y ' i n , Şeyh E d e b a l i ' n i n kızı M a l H a t u n ' a olan aşkı vardır. H a k i k a t e n Osmanlı macerası b i r aşk romanıyle başlar. Şeyh Edebali Karamanlı b i r f a k i h t i . Gelenek, onun, kızını Osman Bey'e vermek için epeyce tered­ düt ettiğini ve nihayet evinde misafir kaldığı ve b i r odada yanyana y e r yataklarında yattıkları b i r gece gördüğü o meşhur rüyayı dinledikten sonra damat­ lığa kabul ettiğini söyler. Rüya şudur: Şeyh E d e b a ­ l i ' n i n göğsünden hilâl şeklinde b i r a y çıkar ve büyü­ yerek t a m bedir halinde Osman'ın koynuna girer. O zaman Osman'ın kendi karnından — bazı t a r i h l e ­ re göre de i k i s i n i n arasından — üç kıt'ayı dallarının altına alan, köklerinden büyük nehirlerin — Dicle, Fırat, N i l ve T u n a — fışkırdığı büyük b i r ağaç bü­ yür. V e böylece Osman, imparatorluğunun bütün z a ­ fer tarihini rüyasında görmüş olur. B u rüyanın i l k defa H a m m e r ' i n d i k k a t ettiği gibi, T e v r a t ' t a k i Y a k u b ' u n rüyasına göre u y d u r u l ­ muş eski hükümdar sülâlesi rüyalarına tıpkı tıpkısı­ na benzediği aşikârdır. B u n u n l a beraber b u evlen­ menin Osman'ın gittikçe artan silâh kuvvetine m a ­ nevî b i r nüfuz ilâve ettiği inkâr edilemez. 81

114

BIS

SEHtR

B e l k i de bu yeni B e y l i k bu izdivaçla o zaman Anadolu'da ve Suriye taraflarında çok yaygın olan fütüvvet teşkilâtıyle birleşiyordu. F i l h a k i k a m a l ve menal sahibi olan Şeyh Edebali'nin geleni ve geçeni misafir ettiği b i r misafirhanesi bulunduğu ve bazı akrabasının isimleri düşünülürse a h i teşkilâtından olduğu t a h m i n edilebilir. îbni-i B a t t u t a , Anadolu'da uğradığı yerlerde hemen daima b i r ahî'ye rastlar, ahi evlerinde kalır. İznik'teki o güzel imaret beş kapılı revakı ve çok rahat kubbesiyle Nilüfer H a t u n ' a izafe edilir. Selçuk m i m a r i s i n i n renkli, teferruat üzerinde fazla duran itikâfmdan, bu imaretle ve Murad-ı Hüdavendigâr'ın, Çekirge'deki camiiyle çıkarız. B u i k i n c i s i ­ n i n kapısının üstündeki galeriler ve tek sütunla a y ­ rılmış i k i z pencereler, imaretin revakı ve kubbe sis­ temi gibi yeni m i m a r i n i n i l k r i t m araştırmalarıdır. Orhan'ın karısına olan sevgisi veya I. Murad'ın evlât muhabbeti bu kadının adını Bursa'nın ve Izn i k ' i n tarihine ayrılmaz bir şekilde bağlamıştır. F a k a t bu destan devresinde aşk hikâyesi bir değildir. Aydos kalesinin kapılarını Türklere O r h a n ' ­ ın akrabasından A b d u r r a h m a n Gazi'ye âşık olan bir tekfur kızı açar. H a k i k a t e n bu devir geleceği müj­ deleyen rüyalarıyle, aşklarıyle, kahramanlıkları ve ermiş hikâyeleriyle t a m b i r destandır. V e bizim i l k büyük şairlerimiz de bu destanı o kadar saf b i r dille parça parça veren Âşık Paşazade, Neşri, Lütfi Paşa gibi müverrihlerimizdir. Yaptırdığı camilerin kandillerini kendi elleriy­ le y a k a n , imaretlerinde pişirttiği i l k yemeği kendi

BURSA'DA

ZAMAN

115

eliyle fakirlere ve gariplere dağıtan O r h a n G a z i ' n i n yarı evliya çehresi bu destanın asıl merkezidir. Bü­ tün b u r u h k u v v e t i ve mânevîlik hep ondan taşar. O b i r başlangıç noktasını b i r imparatorluk y a p m a k l a kalmaz, ona r a h m ve şefkatin derinliğini de katar. üstüne aldığı imparatorluğun tarihçisi vazife­ sini zaman zaman unutan ve bilhassa bu i l l i devirde G a r p âleminin ve Bizans'ın ufak b i r himmetle v a z i ­ y e t i kurtarabileceklerinde ısrar eden V o n H a m m e r ' i n kalemi ondan bahsederken birdenbire yumuşar, b i r azizden bahseder gibi b i r h a l alır. O r h a n h a k i ­ katte Horasan erlerinin silâh ve keramet arkadaşı­ dır. D a h a doğrusu o devirden k a l a n birçok şey gibi onlar Orhan'ın devamıdırlar. F a k a t ben onu daha ziyade Bursa'da kendi kü­ çük imaretinde ve çarşı içindeki harap camiinde t a ­ savvur etmekten hoşlanırdım. Bazı akşam saatlerin­ de bu küçük c a m i i n önünden geçer veya kapısın­ dan bakarken o kadar kalenin kapısını zorlamış e l ­ l e r i n i , kendi yaktığı kandillere uzanmış zannederim ve içim saadetle dolar. I. M u r a d , ufak tefek çizgi değişiklikleriyle Yıl­ dırım Bayezid, 1402 felâketinden sonra imparator­ luğu derleyip toparlayan o kadar akıllı ve iradeli I. Mehmed, büyüklükle sadeliği birleştiren devrinin b i ­ r i n c i sınıf devlet ve harp adamı, sırasına göre şair ve estet II. M u r a d az çok onun i l e r i zamana vurmuş akisleri gibidirler. F a k a t niçin bu devamı sade prens­ lerde arıyoruz? B i r buçuk asır bütün imparatorluk için model Orhan'dı. B u kuruluş asrından sonra B u r s a , sevdiği ve bü­ yük işlerinde o kadar yardım ettiği erkeği tarafın-

1

116

BEŞ ŞEHİR

dan unutulmuş, boş sarayının odalarında tek başına dolaşıp içlenen, gümüş kaplı küçük el aynalarında saçlarına düşmeye başlayan akları seyrede ede i h ­ t i y a r l a y a n eski masal sultanlarına benzer. îlk önce E d i r n e ' n i n kendisine ortak olmasına, sonra İstanbul'­ u n tercih edilmesine k i m b i l i r ne kadar üzülmüş ve nasıl için için ağlamıştır!. H e r ölen padişahın ve C e m v a k ' a s m a kadar her öldürülen şehzadenin cenazesi şehre getirildikçe bu geçmiş zaman güzelinin k a l b i şüphesiz b i r kere daha burkuluyor, "Benden uzak yaşıyorlar, ancak öldükleri zaman bana dönüyorlar. B a n a bundan sonra sadece onların ölümlerine ağla­ m a k düşüyor!" diyordu. E v e t , M u r a d i y e küçük türbeleriyle genişledikçe B u r s a hangi vesilelerle ancak hatırlandığını anlar. B u güzel devirden ve onu takip eden asırlarda­ k i B u r s a ' d a birkaç büyük mimarî eserinden, türbe ve camiler ve b i r de içinde F a t i h ' i n doğduğu söyle­ nen, fakat bütün bilenlerin X V I I I . asırdan daha ge­ risine götürmekte tereddüt e t t i k l e r i evin b i r kısmın­ dan başka hemen hiç b i r şey kalmadı. Keçeci F u a d Paşa'mn "Osmanlı t a r i h i n i n dibacesi yandı!" diye ağladığı 1271 yangını Sarayiçi'ni ve bütün Bursa'yı âdeta süpürdü. Bütün o eşraf ve âyan konakları, beş asırlık t a r i h i n yığdığı hazineler, hepsi kayboldu. B u r ­ sa sarayının kendisine gelince, daha geçen asrın başında bakımsızlıktan haraptı. Müverrih H a m m e r , B u r s a için olan eserinde: " B a k i y e l e r d e n kolaylıkla plânı yapılabilecek" hükmünü çıkartır. Gümüşlü adı, bugün sadece t a r i h bilenler için b i r hâtıradır ve Os­ m a n Gazi ile O r h a n Gazi, Tanzimat devrinin o gü­ lünç şekilde resmî üslûbuyle yapılmış, hiç bir r u h a -

BURSA'DA

ZAMAN

H7

niyeti olmayan binalarda, başlarının ucunda — t a l i ­ h i n korkunç istihzası — Sultan A z i z ' i n ihdas ettiği birer Osmanlı nişanı, âdeta gurbette g i b i yatıyorlar. F a k a t B u r s a ışığı olduğu g i b i yine dört yanda çınlıyor, su sesleri ledünnî b i r rüya gibi etrafı doldu­ r u y o r ve yıkılmış imparatorluğun dört yanından gel­ miş muhacir çocukları bu ışığın altında ve bu su ses­ leri içinde tıpkı kuruluş asrının çocukları gibi o y n u ­ yorlar. B e l k i de küçük kızlar o devirlerden k a l m a havalara uydurulmuş türküleri söylüyorlar, Y e ş i l ­ i n çinileri X V . asrın bahçesinden toplanmış renkler­ le gülüyorlar.

- m E v l i y a Çelebi B u r s a çeşmelerinden uzun u z a dıya bahsettikten sonra sözü "Velhasıl B u r s a sudan i b a r e t t i r " diyerek b i t i r i r . Canım E v l i y a ! Sade bu i k i cümlen için benim hâfızamda adın B u r s a ile birleşi­ yor. Sen Bursa'nın şiirini tadanların başında gelir­ sin ve b i r gün senin r u h u n u şad etmek istersek B u r ­ sa çeşmelerinden birine senin adını v e r i r i z ve sen onun ağzından bu güzel şehrin zaman içinde geçir­ diği macerayı bize b i r su damlası kadar saf r u h u n l a nakledersin. E v e t , B u r s a b i r su şehridir ve bu i t i b a r ­ l a bize hiç beklenmedik b i r adamı hatırlatır. B u , Şeyhülislâm Karaçelebizade A z i z E f e n d i ' d i r . D e l i İb­ r a h i m ' i n hal'i ve k a t l i esnasında o kadar zalim dav­ ranan ve saltanatın i l k yıllarında I V . Mehmed'i bü­ tün vezirleri arasında azarlamaktan çekinmeyen bu acaip ruhlu âlim, ikbali seven, fakat onu haşin m i -

118

BEŞ ŞEHİR

zaçı yüzünden b i r türlü elinde tutamayan bu zeki, z a ­ r i f , k i b a r fakat geçimsiz adam B u r s a ' n m hayatına oldukça garip b i r şekilde girer. Menfasını değiştirt­ tiği bu su şehrinde çeşme yaptırmayı kendine b i r i ­ c i k eğlence edinir ye servetinin mühim b i r kısmını bunun için harcar. Böyle b i r h a y r a t a ihtiyaç o l m a ­ dığını aklına bile getirmeden yaptırdığı çeşmelere Bursalılar hâlâ Müftü Çeşmeleri diyorlar. B u hikâ­ y e y i kitaplarda okuduğum zaman biraz şaşırmış ve hattâ gülmüştüm. F a k a t B u r s a ' y a gidip de bu şeh­ r i n üstünde, günün her ânına tılsımlı aynasını tutan su seslerini dinleyince yavaş yavaş Karaçelebizade'ye hak verdim. Şimdi onu daha başka türlü tanıyor ve seviyorum. O benim için artık, şiiri hayatına sindir­ miş ince ve zarif r u h l u rüya adamlarının ön safında geliyor. Sevdiği kadını, güzelliğini b i r k a t daha aça­ cak mücevherler ve pırlantalara garkeden çılgın ve müsrif, fakat zevk sahibi b i r âşık gibi o da güzel­ liğinin şuuruna erdiği bu şehre su seslesindeh çelenkler, âvizeler, sabahların uyanışına i n c i dizileri gibi dökülen ve akşamların gurbetinde büyük mücevher­ l e r i n parıltısıyle tutuşan gerdanlıklar hediye etmiş. İstemiş k i günün her saatinde bu çeşmeler, kendi ikbalperest ve muztarip ruhunun, doğduğu ve büyü­ düğü şehirden uzak, hayat ve harekete yabancı b i r menfada tükenmeğe mahkûm r u h u n u n feryatlarını gelen geçen anlasın. B u ses onlara ömrün büyük dö­ nüm noktalarını, mevsimlerin güzelliğini ve hayatın fâniliğini söylesin. Büyülü bakışlı arzudan, zalim ölümden bahsetsin, tenha gece saatlerinde acı nefis muhasebelerine dalsın, aldatıcı ikbali, haşin bilekli t a l i h i terennüm etsin. K i m b i l i r belki de bizzat k e n -

BURSA'DA

ZAMAN

119

disi her şeye ve herkese küskün geçirdiği acı ve uzun uzlet saatlerinde bu ikiyüz çeşmenin sesini m u h a y yelesinde b i r kanunun telleri gibi ayarlamağa çalı­ şır ve bu hayâli musikiden kâh mehtaplı Boğaz ge­ celerini canlandıran altın hışırtılı nağmeler çıkartır, kâh onda İstanbul sabahlarını o kadar nuranî yapan ezan sselerinin b i r a k s i n i arar, ona ömrünün mace­ rasını nakledecek feryatları, huzursuz ruhunda k o ­ pan fırtınaların çığlıklarını emanet eder ve sonra hepsini birden, b i r daha göremeyeceğini çok i y i b i l ­ diği ve hasretini çektiği İstanbul'a bu güzeller gü­ zeli şehre ithaf ederdi. Zavallı A z i z E f e n d i ! Şimdi onu B u r s a sokakla­ rında, arkasında B u r s a vakıflarında çalışan m i m a r , k a l f a ve su yolcularının teşkil ettiği küçük b i r k a l a ­ balıkla dolaşır ve b u ikiyüz çeşmenin yerlerini b i r b i r işaret ederken görüyor g i b i y i m . Şüphesiz arasıra başını kaldırıyor, açık B u r s a havasından billûr r e n k ­ l i kavislerin b i r b i r i n i katedeceğini büyük toplanış noktalarını ve hepsinin birden bu şehrin semasında yapacağı âhenkli âlemi düşünerek b i r orkestra şefi­ n i n ve b i r iç âlem mimarının gururuyle gülümsüyordu. B u r s a ' y a her gidişimde onu düşünür ve bazen b i r ömrün ne kadar garip tesadüflerde mânasını t a ­ mamlayabildiğine şaşarım. B u X V I I . asırda B u r s a ' y a gelip yerleşmiş olan­ lardan b i r i de o çok çalışkan ve i y i niyet sahibi celvetî şeyhi İsmail Hakkı Efendi'dir. Celvetîliğin i k i n ­ c i devresi bilindiği gibi Bursa'da M u a k k a d Dede ve onun müridi Üftade ile başlar. F a k a t bütün Türkiye'-

130

BEŞ ŞEHİR

de asıl şöhreti I. A h m e d devrinin en nüfuzlu şeyhi olan A z i z M a h m u d Hüdayî E f e n d i iledir, i s m a i l H a k ­ kı E f e n d i , V i y a n a bozgunundan sonraki hâdiselerde ye bilhassa Siyavuş Paşanın zorbalar tarafından öl­ dürülmesiyle neticelenen büyük isyanda (IV. M e h med'in haPi ile neticelenen ve H . Süleyman devrin­ de devam eden isyanda çarşının ve halkın yaptığı aksülamelde o kadar büyük r o l oynayan Atpazarı şeyhi Osman Fazlı E f e n d i ' n i n müridiydi). Osman E f e n d i devrin en cezbeli, namuslu ve cesaretli adamlarındandı. Padişahları en sert dille azarlamaktan, camilerde çok defa tenkit ölçüsünü kaçıran vaızlar vermekten çekinmezdi. I V . Mehmed'in hal'inde bu vaızların uyandırdığı hoşnutsuzluğun elbette hissesi vardır. Siyavuş Paşa vak'asmdan sonra ise bayağı müsteşârân-ı devlet arasına girer. İslâm ulemasının ve şeyhlerinin t a r i h t e k i rolü k a d a r tezatlı hiç b i r şey y o k t u r . B i r taraftan fitneyi ortadan kaldırmak veya ona y o l vermemek için en çetin istibdatlara razı olurlar. Diğer taraftan da cezbeleri tutunca en olmayacak zamanda h a k i k a t ­ l e r i söyleyerek sözün ayağa düşmesine ve fitne k a ­ pılarının ardına kadar açılmasına sebep olurlar. A h ­ lâkından, faziletinden hiç şüphe edilemeyecek cins­ ten olan b u Osman Fazlı E f e n d i ' n i n Siyavuş Paşa'nın k a t l i hâdisesinden sonra devlet işlerine müdahalesi ne dereceye kadar isabetli oldu, hele b i r çeşit eşkiya reisi olan Yeğen Osman Paşa'nın serdarlığında onun hissesi nedir? Burasını t a y i n güçtür. F a k a t devletin tek ümidi olan ve kısa sadaretinde işleri az çok dü­ zelten, Niş'i, Belgrad'ı, hattâ bütün R u m e l i ' y i geriye alan Fazıl Mustafa Paşa'yı zarurî olan malî tedbir-

BURSA'DA

ZAMAN

121

ler yüzünden acı acı tenkit etmesi affedilecek şeyler­ den değildir. B u da yetmezmiş gibi müritleriyle c i ­ hada iştirake k a l k a r ve orduya doğru yollanır. H e ­ men hemen herkesin Mehdî beklediği ve anarşinin d a i m a hazır olduğu, ordunun güç zaptedildiği öyle b i r devirde b u kadar cezbeli b i r adamın orduda b u ­ lunmasına müsaade etmek ateşle oynamanın tâ k e n ­ disiydi. Mustafa Fazıl Paşa ister istemez namusuna inandığı ve tenkitlerine h a k verdiği — çünkü k e n d i ­ si de konulan vergilerden şikâyetçidir —- bu adamı Magosa'ya nefye mecbur olur. Bursa'dan Kıbrıs'a geyhini ziyarete giden i s m a i l Hakkı E f e n d i , S a l a n k a min'de şehit olan Mustafa Fazıl Paşa'nın r u h u n u şey­ h i n çağırdığını ve iyice azarladığını Silsilenamesinde anlatır. B i r insana i n a n m a k t a k i bu saflığın — yalana kadar gitme demektir — şüphesiz güzel b i r tarafı var. Yazık k i b i r imparatorluğun hayatı büsbütün başka b i r şeydir ve her şeyden evvel soğukkanlı he­ sap ister. Asıl garibi şeyhi gibi kendisi de hâdiseler içinde yaşayan Hakkı E f e n d i ' n i n Fâzıl Paşa'nın ölü­ münü Silsilenâme'de değiştirmesi, etbâı elinde öldü demesidir. Şüphesiz şehitliğini elinden almak için. A h bu X V I I . asır, evliyasıyle, ulemasıyle, vezir vüzerasıyle, eşkiyası ile nasıl birbirine benzer, i s m a i l E f e n d i ' n i n eserlerinde devrin zihniyetinin bu tarafı­ nı anlatan b i r yığın safça uydurma daha vardır. Meş­ h u r tefsirine çalışırken sabahlara kadar uyanık k a ­ lırmış. O esnada da bahçedeki horozu ona " i s m a i l E f e n d i h u ! " diye seslenirmiş.. Hacı B a y r a m ' d a n b a h ­ sederken onun müritlerinden olduğunu söylediği Husrev ü Şirin şairi Şeyhî'nin bazı beyitlerini gökte

Î22

BE$ SEHftt

BURSA'DA

meleklerin " v i r d ü teşbih eylediğini" söylemesi de b u cinstendir. Hayır, E v l i y a Çelebi hiç de yalnız k a l ­ maz. İsmail H a k i E f e n d i kendisi de E l m a s Mehmed Paşa zamanında orduya iltihak eder, hattâ b i r m u ­ harebede yaralanır. B i y o g r a f i Mehmed A l i Avnî B e y , b u vak'adan sonra Silsilenâme m u h a r r i r i n i n mek­ tep çocukları için millî b i r ilâhî yazdığını söyler k i divanında vardır.

-

IV

-

Şark için "ölümün sırrına s a h i p t i r " derler. F a ­ k a t şark milletleri içinde dahi ona b i z i m kadar h u ­ susî b i r çehre veren, her türlü lâubalilikten sakın­ m a k l a beraber, onu ehlileştiren, başka millet pek y o k t u r . V e bunu ne kadar basit unsurlarla yaparız: sade mimarîli b i r türbe çok defa tahtadan, sırasına göre oymalı ve zarif, bazen de düz ve basit b i r san­ d u k a , birkaç işlenmiş örtü veya düz yeşil çuha, b i r k a v u k , b i r tuğ... İşte cedlerimize ebedî hayatı tecessüm ettirmeğe yeten malzeme bundan ibarettir. B u k a d a r f a k i r unsurlarla hazırlanan âbidede ferdî h a ­ yatı hatırlatan tek çizgi, isimden ibarettir. Evet, tek b i r isim, ancak milyonlarla ölçülen b i r mesafeden bize ışıklarını göndermekte devam eden sönmüş b i r yıldız gibi, ölümün uzaklığından, b i r ömrün hâtıra­ sını tazeler, içindeki ölüden ziyade ölüm için yapıl­ mış olan bu küçük fakat muhayyeliye hitap etmesi­ n i bilen âbide, eski Türk şehirlerinin ortasında y a ganan zamanla ebediyet arasında, aşılması çok ko-

ZAMAN

183

l a y b i r köprü g i b i âdeta üçüncü b i r zaman teşkil ederdi, ölüler b u basit ikametgâhlarından sokağın bütün hayatına şahit olurlardı. Zaten ramazan, bay­ r a m , kandil, büyük zaferler, sevinç ve kederlerimiz hepsini onlarla paylaşırdık. Başka milletler içinde, onu bizden daha çok m u h ­ teşem şekilde tasavvur edenler, mezarı terkedilen dünya nimetlerinin küçük b i r sergisi, yahut da v e h ­ medilen şekilde b i r uhrevî hayat müzesi haline ge­ tirenler, sanatlarının ve icat kabiliyetlerinin bütün kaynaklarını içlerindeki fânilik k o r k u s u n u yenmek uğrunda tüketenler çok olmuştur; fakat hiçbiri ona bizde aldığı ehli yüzü vermemiş, onun korkunç r e a ­ litesini, b i z i m kadar yumuşatamamıştıı. Çelebi Mehmed'in "çoluk çocuğuyla beraber y a t ­ tığı türbede" hepimize mukadder olan korkunç âkibet, güzel b i r günün sonunda b i r akşam bahçesinde koklanan güller g i b i hüzünlü b i r hasret arasından duyulur; o, burada çinilerin solmaz mevsimi içinde o kadar kaybolmuş, erimiş, havadaki sükûnetle, c a m ­ lardan dökülen mehtap gölgeli ışığa inkılâp etmiştir, hayat aşkı ve sanat onu o kadar benimsemiştir. B u türbe ve buna benzer yerlerde yatanlar için perdenin a r k a tarafı, şüphesiz k i sadece tatlı b i r uyuşukluk içinde, kaybedilmiş nimetlerin hasreti d u ­ y u l a n b i r rüyadan ibarettir. Onlar, velveleli b i r h a ­ yatın sonunda dinlendirici hassaları olan b i r suda yıkanır gibi b u mezarlarda u y u y o r l a r ve şimdi biz, onların mezarlarını gezerken hayatlarında b i r a n bile yanlarına uğramamış olan bu sükûnun, büyük b i r deniz gibi etrafımızda dalga dalga yükseldiğini hissediyoruz. B i z e bu sükûn vehmini veren şey, şüp-

124

BE5

ŞEHİR

hesiz k i sanattır. Bütün ömrü boyunca didişen, y a ­ bancı şöyle dursun oğul - kardeş kanı dökmekten çe­ kinmeyen insanlar, usta mimarların ve sanatkârla­ rın ellerinden sızan hüner ve rahmaniyet sayesinde b i r evliya talihini paylaşıyorlar. Türbeden çıkınca Yeşilcami'ye g i r d i m . André Gide bu c a m i için "zekânın kemal halinde sıhhati" der. G i d e ' i istanbul'da gördüğü her şeye âdeta düş­ m a n gözüyle bakmaya sevkeden i y i niyetsizlik B u r sa'da çok yumuşar. B u haşin vaziyeti, bu düşmanlığı hiç b i r zaman anlayamadım. H e r şeyden vazgeçsek ye bütün güzellik bahislerini b i r y a n a bıraksak bile, arasında b i r misafir veya seyyah sıfatıyle dolaştığı insanların ıztırabına, bu ıztırabı ve bahsettiği sefa­ leti taşırken gösterdikleri sabır ve tahammüle, asil sükûnete d i k k a t etmiş olsaydı, yine sonsuz b i r şiir haznesi bulurdu. F a k a t belli k i Gide, kendi gözüyle rahatça bakmaktansa, Barrés'in veya L o t i ' n i n be­ ğendiği şeyleri beğenmemek için memleketimize gel­ miştir; B a l k a n felâketinin o hazin arifesinde bu m e m ­ lekette d i k k a t edilecek, sevilecek acınacak ne k a d a r çok şey vardı! Büyük b i r millet, gururunda, h a k l a ­ rında, tarihinde mağdur ve muztaripti. André Gide böyle b i r zamanda peyzajlarımızı f a k i r ve neşesiz, sanatımızı derme çatma, insanımızı çirkin buldu. T a k m a b i r "insanüstü" gözüyle etraftaki ıztıraba tiksine tiksine bakarak geçti. Bugünkü büyük felâ­ keti idrâk eden Fransa'nın yarınki çocukları "La Marche Turque" ü okurken bu davranıştaki huşu­ netin ne kadar mânâsız olduğunu çok i y i anlayacak­ lardır. N e yazık k i fertler gibi milletler için de t a l i ­ h i n bazı cilveleri ancak nefsinde tecrübe ile anlaşı-

BURSA'DA

ZAMAN

125

labiliyor. B u n u n l a beraber G i d e ' i B u r s a için yazdık­ larından dolayı yine seviyorum. Yeşil'i en i y i anlayan m u h a r r i r o olmuştur. C a m i i aydınlığın ortasında, ayak ucunda kendisini tamamlayıcı b i r şey gibi u z a ­ nan manzara ile beraber çok güzel yakalar. Süleymaniye'de ve istanbul camilerinde duymadığı ürpermeyi burada duyar, satırların arasına b i r n e v i huşû hissi girer. Ondan âdeta Partenon'dan bahse­ dilen lisanla bahseder. Yeşilcami b u hayranlığa h e m de fazlasıyle lâyıktır. O n u n için mimarîmizin en mü­ kemmel eseridir demek şüphesiz mübalâğa olur. F a ­ kat Bayezid ve Süleymaniye'nin mükemmeliyetine ve ihtişamına doğru y o l alan oluş halinde b i r tekniğin b u camide en güzel ve en fazla t e l k i n edici tereddüt­ lerinden b i r i n i geçirdiği de muhakkaktır. O i k i ayrı anlayış ve zevkin sadece tebessümden ibaret olan b i r mücadelecisidir. V e daha ziyade ileriye doğru y ü ­ rürken geriye atılan son b i r bakışa benzer. F a k a t b u bakış ne kadar hesaplı b i r tecrübe ile doludur! Gelenek ona erişmek için ne kadar zenginleşmiş, ne karışık merhalelerden geçmiştir. B u hendesenin gü­ nün birinde b u vuzuh ve nispet içinde bu kadar s a ­ de b i r oyunda kendini göstermesi için, i h t i y a r A s y a yerinden oynamış, medeniyetler birbirine girmiş, i n ­ san cemaatleri en geniş mânada değişikliklere uğra­ mıştır. Kapıdan girer girmez dört yanımızı k a p l a ­ y a n yeşil hava içinde Neşatî'nin turfa muamma d i ­ ye adlandırdığı insan r u h u , en tabiî iklimlerinden b i r i n i bulur. B u r a d a her şey size Bursa'yı otuz sene içinde Türk yapan ve daha dün alman b u şehirden Süleyman Dede'nin dehasını fışkırtan kudretin sır­ rını anlatır. İnsan ancak Yeşil'i ye muasırı eserleri

T

I

S2G

BES ŞEHİR

gezerken III. Selim tarafından yaptırılmış olan Emir Sultan türbesinde — ve ona benzer diğer bazı b i ­ nalarda — kaybedilen şeyin ne olduğunu daha i y i anlıyor. Zengin malzeme ile hamlesiz b i r nizamın mahsulü olan b u binalar sadece b i r kalıp, boş, mânâ­ sız b i r cümle gibi zekâyı b i r müddet y o r d u k t a n son­ r a "ben b i r hiçim!" diye zaafını itiraf ediveriyor. B u yaldızlı, helezonî çizgili emperyal üslûp için­ de E m i r Sultan, âdeta dondurulmuş gibi yatar. D i ­ ğer mimarî eserlerinde taşı canlı mahlûk yapan ve göze b i r kalp penceresi g i b i açılan o ledünnî halden burada eser yoktur. Hiç de i y i idare edilmemiş b i r aydınlık, taş döşeme ve duvarlarda ölü b i r şey g i b i sürünür. Burası artık şair Y u n u s ' u n (bu i s i m d e k i l e r i n en sonuncusu olacak) Türkçenin incilerinden b i r i olan o güzel şiirinde: Emîr Sultan dervişleri, Teşbih ü sena işleri, Dizilmiş hümâ kuşları, Emir Sultan türbesinde. diye bahsettiği, büyük r u h rüzgârlarının estiği, kalb¬ l e r mihrakı y e r değildir. E s k i Emîr Sultan türbesi ve mescidi B u r s a ' n m hayatını zaman zaman etrafın­ da toplayan merkezlerden b i r i y d i . E v l i y a Çelebi bu türbenin ihtişamını anlata anlata bitiremez. Türbe kapısı baştan aşağı gümüş pullar, gümüş halkalar, gümüş kulplarla süslü imiş; gümüş eşikler, ibrişim halılar varmış. Tavanında mücevher, mürassa eşya asılı imiş ve yüzlerce altın, gümüş çırağ ve k a n d i l i y le bu evliya b i r binbir gece zenginliği içinde y a t a r -

BURSA'DA Z A M A N

\Z1

mış. H e r sene bahar mevsiminde bu türbede büyük b i r halk kütlesi toplanır, E r g u v a n Bayramı y a p a r larmış. B u erguvan sohbeti beni çok düşündürdü. A c a b a eski dinlerden, bugün B u r s a müzesinde kü­ çük mezar heykellerini, yüzlerce kırık âbidesini g ö r ­ düğümüz akidelerden k a l m a b i r şey m i ? Y o k s a s a ­ dece yeni fethedilmiş b i r toprağı takdis için fâtih cedlerin icat ettikleri b i r b a y r a m mı? Nereden ge­ lirse gelsin, bu Türk velisinin adı B u r s a ' d a t a r i h boyunca devam eden ve " n a t u r i s t e " b i r ibadete çok benzeyen b i r geleneğe karışıyor. B e n , Emîr Sultan'ın bu rolünü çok seviyorum, çünkü b i z i m i k l i m d e gül­ den sonra bayramı yapılacak b i r çiçek varsa o da erguvandır. O, şehirlerimizin ufkunda her bahar b i r Diyonizos rüyası g i b i sarhoş ve renkli doğar. Dün­ yanın tekrar değiştiğini, tabiatın ağır uykusundan uyandığını haber vermek ister g i b i zengin, cümbüş­ lü israfıyle her tarafı donatır, bahar şarkısını söy­ ler. İstanbul surlarının üstünde çok eski b i r sabah ezanının oracığa takılmış kırık parçasına benzeyen küçük b i r camiin, Manavkadı c a m i i n i n yıkık d u v a r ­ ları arasında tek başına fırlamış b i r erguvan ağacı vardır k i bana gösterdikleri günden beri her bahar b i r kerecik olsun ziyaretine gider, bu şehrin sabah­ larından toplanmış hissini veren m a h m u r bakışlı kandillerini seyrederdim. H a r a p ve bakımsız m a z i yadigârları ve etrafında u y u y a n ölüler arasında, bu erguvan ağacı benim için ezelî ve ebedî arzunun, d a i ­ m a yenileşen hayat aşkının b i r timsalidir ve m a n ­ zaraya hâkim yumuşak duruşunda bu fazlasıyla h i s ­ sedilir.

128

BEŞ

ŞEHfR

BURSA'DA

ZAMAN

129

Emîr S u l t a n türbesinin etrafında yatan ölüleri her bahar kendiliğinden açılan bu hayat ve a r z u sofrası, cömertçe kandırır. E s k i d e n b u türbede a y ­ rıca b i r köylü ve hasta topluluğu yapıldığını, c i v a r ­ d a k i ahî'lerin b u r a y a toplandığım da söylüyorlar, Yıldırım'ın âşık olduğu kızını onun elinden zorla, h a t ­ tâ bizim için biraz da kanlı b i r şekilde alan — kızım geriye almak isteyen Yıldırım'ın gönderdiği asker­ l e r i hep öldürür — Emîr Sultan, Bursa'nın büyük aşk maceralarından b i r i n i n kahramanı sıfatıyle âşık­ l a r a mâneviyetiyle yardım eder, evlenmelerini k o laylaştırırmış.

— sonra türbeyi de içine alan — zaviyeyi bu paray­ l a yaptırır. Üçüncü hikâye başka türlü güzeldir. 1032 seaesinde — y a n i Emîr S u l t a n ' m ölümünden aşağı yukarı i k i yüz yıl sonra — b i r gün B u r s a ' y a büyük b i r arslanla dolaşmaktan hoşlanan b i r adamcağız ge­ l i r . V e yine günün birinde Emîr Sultan'm türbesini ziyaret etmek ister. B i r direğe arslanı iyice z i n c i r ­ ledikten sonra içeriye girer. B i r a z sonra arslan z i n ­ c i r i n i kırar, z i n c i r i n i sürükleyen deli âşık gibi tür­ benin kapısına gelir ve gözlerinden yaş a k a a k a Emır'i ziyaret eder. Sonra olduğu yere dönerek sa­ h i b i n i bekler.

Emîr Sultan belki de bu X V . asır Türkiyesinin h a l k muhayyilesine en fazla malolmuş çehresidir. H o c a Sadeddin tarihinde, Taşköprülü Şakayık-ı O s ­ maniye'de, Beliğ Güldeste'sinde onun b i r yığın men­ kıbesini anlatırlar. Beliğ'in anlattıkları arasında üç menkıbe vardır k i bunlardan b i r i , Emîr S u l t a n ' m müritlerinden b i r i n i n keramet göstermesini isteme­ si üzerine değneğiyle yere v u r a r a k b i r su taşırmasıdır. İkincisi Emîr Sultan'm türbesinin yapılmasına a i t t i r . Beliğ'in anlattığına göre H o c a Kasım i s m i n ­ de Bursalı b i r zengin b i r gün Emîr Sultan'a a r a k i y e (bir nevi serpuş) hediye eder, o da kendisine b i r s i k ­ ke v e r i r . O gün H o c a Kasım çarşıda gezerken otuz b i n dirheme satılan b i r büyük elmas görür. Parası­ nın yetmeyeceğini bildiği için üzülür. F a k a t kesesindeki parayı sayınca otuz b i n dirhemden fazla p a r a ­ sı olduğunu görür ve taşı alır ve hemen o gün k e n ­ disine yüz otuz b i n dirhem teklif eden mücevherden anlar b i r Y a h u d i ' y e satar. Bütün bunların şeyhin kerametiyle olduğunu bildiği için şimdiki yerindeki

Emîr Sultan hemen herkesle " B a b a m " diye k o nuşurmuş. Peygamberin neslinden olan Emîr Buharı gele­ neğe göre bu yeni imparatorluğun merkezine gitmek için Medine'de doğrudan doğruya H a z r e t - i M u h a m med'den i z i n alır. Hattâ bütün yolculuk boyunca b a ­ şının üstünde b i r k a n d i l ona B u r s a ' y a kadar yoldaş­ lık eder ve B u r s a ' y a geldikten sonra da üç gün üç gece üst üste bu k a n d i l görülür. , Emîr S u l t a n ' m Yeşü'e bakan kapısında, baş­ larının ucunda son Bursalı hattatların tâlik yazıla­ rı, talihsiz padişah V . Murad'ın saray kadınları y a ­ tarlar. Bugünkü Bursa'da Emîr Sultan, altında yattı­ ğı mimarî eserinin hak ettirdiği b i r bakımsızlık için­ dedir; bununla beraber etrafındaki peyzaj nâdir b u ­ l u n u r b i r güzelliktedir. İçinin garip tarafı bu cansız m i m a r i n i n , Türk musikisinin yeni b i r Rönesans y a p ­ tığı b i r devirde vücuda getirilmiş olmasıdır. E m i r 9

130

BES ŞEHİR

gân c a m i i n i n kışla m i m a r i s i n i n , Topkapı'daki T a n ­ zimat Köşkü'nün, Dede'nin dehasının Ferahfeza b u r ­ cundan işitildiği b i r zamanda inşa edilmiş olmaları ye Beyatî âyini, A c e m aşiran ağır semaisi gibi tek­ sif edilmiş r u h aydınlıklarıyle muasır olmaları a k i m güç kabul edebileceği şeylerdir. Türk m i m a r i s i n i n hamlesini tükettiği senelerde, musikî yeni b i r feyiz­ le canlanıyordu. O da belki, son ışıklarını dağıtıyor­ du. F a k a t kendi cömert kanında yıkanan zengin ve muhteşem b i r akşam gibi... Tanzimat ve ona yaklaşan zaman şüphesiz k i geniş mânasında yapıcı b i r devir olmuştur. F a k a t sadece y a p m a k l a kalmış, asıl yaratmağa gidememiş­ t i r . B u i k i s i n i n arasındaki farkı o zamanlardan k a l ­ m a eserlerin hepsinde görmek mümkündür. Şehirle­ r i m i z i n umumî çerçevesi içinde derhal yadırganan b i r yığın eser, mimarînin sadece muayyen b i r m a l ­ zemeyi, muayyen b i r gaye uğrunda k u l l a n m a k t a n ibaret olmadığını gösterirler. Cedlerimiz inşa etmiyorlar, ibadet ediyorlardı. Maddeye geçmesini ısrarla istedikleri b i r r u h ve imanları vardı. Taş, ellerinde canlanıyor, b i r r u h parçası kesiliyordu. D u v a r , kubbe, kemer, m i h r a p , çini, hepsi Yeşil'de dua eder, Muradiye'de düşünür ve Yıldırım'da harekete hazır, göklerin derinliğine susamış b i r k a r t a l hamlesiyle ovanın üstünde bekler. Hepsinde tek b i r r u h terennüm eder. A h , bu eski sanatkârlar ve onların her dokun­ dukları şeyi değiştiren, en eski b i r unsurdan yepye­ n i b i r âlem yapan sanat mucizeleri! Dedelerimiz b u mucize ile ve onun etrafına taşırdığı imanla B u r s a ' nın ve istanbul'un çehresini değiştirdiler, onları y a -

BURSA'DA

ZAMAN

131

rım asır içinde halis Türk ve Müslüman yaptılar. Y i r ­ m i otuz senelik b i r zaman içinde Bursa'nın ve İstan­ bul'un yıkılmış Şarkî R o m a manzarası ortadan s i l i n ­ di ve y e r i n i , camileri, medreseleri, hanlarıyle, y u m u ­ şak çizgili, elâstikî hamleli, kullandığı malzemenin güzellik şuurunda kıskanç, yapıldığı şehrin i k l i m i n e aynı unsurdan denecek kadar uygun b i r mimarî aldı.. B u sanat böylece büyük çerçevesinde bu şehirlerin tepelerini ve umumî manzarasını birden değiştirir­ k e n şehirlerin içinde sokak sokak i k i n c i b i r fetih yapılıyor, yeşil pencerelerinde uhrevî vaitler gülen türbecikler, çeşmeler, istanbul ve Bursa'yı adım adım zaptediyordu. B u r s a fethedildiğinden elli sene sonra Bursa'lı Türk çocukları arasında şairler y e t i ­ şir ve istanbul'u saltanatının başlangıcında alan F a ­ t i h ' i n nâşı bu şehre getirildiği zaman İstanbul, a n a nesiyle, semt adlarıyla, evliya türbeleriyle, şiir ve sanat hayatiyle halis Türk'tür. Bursa'da ve İstanbul'­ da Türk ana - babadan doğan i l k çocuk nesli büyü­ dükçe, kendileriyle beraber büyüyen bu geniş h a m ­ lenin etrafa dalbudak saldığını gördüler. B u i l k ça­ ğın Bursa'lı anneleri şüphesiz müstakbel gazâ erle­ r i n i n yaşından bahsederken: "Oğlum, Orhaniye v e ­ y a M u r a d i y e ' n i n yapıldığı sene doğdu" derlerdi. V e onların uzun, yorucu seferlerden sağ salim dönme­ leri için yaşıtları olan camilere adaklar adarlardı. _

V

-

O gün bütün sabah saatlerini şehir içinde âbi­ de âbide dolaşmakla geçirmiştim. H e r zaman oldu­ ğu g i b i çok güzel şeyler görmüş, çok lezzetler t a t -

132

BES

ŞEHİR

mıştım. B u n u n l a beraber r u h u t a m doyuran o kesif ürpermeden, eşya ile aramızdaki perdeleri kaldıran ve b i z i m için dışımızda yabancı b i r şey bırakmayan o büyük dolgunluktan mahrumdum. H a l b u k i bu son seyahati, B u r s a peyizajının sırrım yoklamak, müm­ künse ondan b i r ders almak için yapmıştım. F a k a t ben zorladıkça o benden kaçıyor gibiydi. Taş, ağaç, sanat eseri ve an, hepsi bana kendilerini kapatıyor­ l a r , beni mahremiyetlerinden kovuyorlardı. Yavaş yavaş etrafımda sadece ölümü görmeğe başlamıştım» K e n d i kendime: Ondan başka ne olabilir k i . , dedim, meğer k i can sıkıntısı ola. Gerçekten de onun dışın­ d a k a l a n her şey o anda bana sadece can sıkıntısın­ dan k u r t u l m a k için aranılmış çocukça çareler g i b i görünüyordu. Aşk, sanat, arzu, zafer hepsi hasta n a h v e t i m i z i n oyuncaklarından, başka b i r şey değil­ d i ve hepsinin arkasında kaderin büyük çarkı işli­ y o r d u . H e r şeyin, hattâ b u şehrin en güzel ifadesi olan su seslerinin bile hülyama boş kadehler uzat­ tığı böyle b i r günde başka nasıl düşünebilirdim? B i r a n bu çok sevdiğim şehirde kendi hâtırala­ rımı aramak hülyasına düştüm. " A c a b a Hüdavendigâr C a m i i n e gitsem, onun akşam rengi loşluğu için­ de beş yıl önce b u c a m i i beraberce gezdiğimiz gü2el çocuğun tebessümünü bulabilir m i y i m ? " diye k e n ­ dime soruyordum. B u ince tebessüm, bu eski mâbed i n içinde b i r akşamüstü taze b i r gül gibi parıldamıştı ye ben onu seyrederken etrafımdaki havanın, birdenbire b i r yıldız doğmuş g i b i altın akislerle per­ de perde aydınlandığını, b i r f i k r e çok benzeyen b i r musikî ile dolduğunu hissetmiştim. B u gülüş, bütün o .aşlarda dinlenen ve geçmiş zamanı tahayyül eden

BURSA'DA

ZAMAN

133

Ölüm'e güneşten, aydınlıktan, çok sevdikten sonra açık gözlerle bırakılıp gidilen her şeyden toplanmış b i r ithaftı. E m i n d i m k i orada, o sessiz taşlara s i n ­ miş ruhlar, kendilerini b u gülüşle b i r a n , yeni açmış b i r gül fidanı gibi taze, ıtırlı ve mesut buldular. B u ­ nunla beraber şimdi o r a y a gitsem bu gülüşten hiç b i r şey bulamayacağım ve ben öldüğüm zaman da bu hâtıranın b i r i c i k şahiti kaybolacak.. B u düşünceyle harap ve her şeye küskün yürür­ k e n birdenbire önüme çıkan tanıdık b i r arabacı be­ n i âdeta zorla arabasına aldı. Ayaklarımın ucunda b i r süs olarak konmuş küçük dar aynada biçare y a l ­ nızlığımı seyrede seyrede b i r müddet daha dolaştım. Artık etrafıma bakmıyordum; kendimi, içimde uğur­ suz b i r musikî gibi yükseldiğini hissettiğim düşün­ celere bırakmıştım: " N e diye bunun böyle olmasın­ dan muztaribim? diyordum. Niçin m u t l a k a hayatta b i r devam istemeli ve neden b i r ihtiras sahibi o l m a ­ lı? Bütün bunların lüzumu ne? Bütün pınarlardan içmiş olsam bile ne çıkar? Lezzetle bitirdiğimiz h e r kadehin dibinde hep aynı ifrit, kül rengi hadekalarında hiç b i r aydınlığın gülmediği kayıtsız, sabit göz­ lerle sarhoşluğumuza gülecek olduktan sonra... Öm­ rümüzü idare eden kudretler arzularımıza ne kadar; u y g u n olurlarsa olsunlar, bizi ondan k u r t a r a m a z l a r . Bütün hilkat, geniş ve eşsiz kudretinde canı sıkılan b i r tanrının kendi kendini eğlendirmek için icat et­ tiği b i r oyundur. H a y a t nimetlerinin değişikliği için­ de bize, yaratıcı işaretten kalan en büyük miras bu can sıkıntısıdır. D i y a r l a r fethedelim, mucizesine e r i l mez eserler verelim, h e r ânımıza b i r ebediyet d e r i n ­ liği veren ihsasların birinden öbürüne atlayalım, a r a -

134

BES SEHfR

d a k i en kısa fasıllarda onun zalim alayı ile karşıla­ şırız. Hiç ummadığımız zamanda o gelir, karşımıza oturur, gözlerini gözlerimize diker... Kaç defa o n ­ dan en uzak bulunduğumu sandığım b i r anda bula­ nık, ıslak nefesini alnımda duydum. Okşadığım ten­ de, kokladığım gülde, içtiğim içkide hep o zehir v a r ­ dı. E n hazlı, en mesut uykudan uyanır uyanmaz b u acayip i f r i t i siyah meşinden b i r mahlûk gibi k o l l a ­ rımın arasında bulmadın mı? K i m b i l i r belki de b i ­ z i m için zamanın hakikî r i t m i n i o yapıyor. D a k i k a ­ larımızı kendi arzusuyle uzatıp kısaltan ve bizi kü­ çük uyanışlara benzeyen itişlerle ölümün uçurum ağ­ zına atan odur. E n sonunda şeytanî kahkahasını a t a ­ r a k üstümüze zamanın sürgüsünü çeker, fırının k a ­ pağını kapatır..." B e l k i bu karanlık düşünceler oturduğum kır kahvesinde de devam edecekti. F a k a t i h t i y a r kahve­ c i n i n çok zarif b i r hareketi onları olduğu yerde kes­ t i . B i r eliyle bana oturacağım iskemleyi düzelten adam öbürüyle kırmızı ve muhteşem b i r gülü önüm­ deki şadırvanın küçük kurnasına fırlatıvermişti. Göz­ l e r i m i n önünde saat, manzara hepsi b i r anda b i r b a ­ h a r tazeliğine boyandı. B u i h t i y a r ve biçare adam b u sanatkâr hareketi nereden öğrenmişti? K e n d i t a ­ lihine bırakılmış bu biçare adamda hangi asil ter­ biye, hangi güzellik ananesi devam ediyordu? O n u n b u hediyesiyle ben birdenbire yeniden kıymetlerin dünyasına doğmuştum. Bulunduğum yerden ova bütün büyüklüğüyle görünüyordu. B u r s a ovasının en sevdiğim tarafı, Muş veya E r z u r u m ovası gibi sonsuz uzamamasıdır. Gö­ zün lezzet alabilmesi için yetecek derecede büyük ye

BURSA'DA

ZAMAN

133

geniş, o kadarla kalıyor. Onun için daha ziyade b i r sanat eserine benzer. H e r taraf feyz içindeydi. T a ­ biat, bereketiyle sanki bütün etrafı ezmek i s t i y o r ­ muş da sonra t a m zamanında yetişen b i r ölçü hissiy­ le bundan vazgeçmiş gibi. U z a k t a dağlar, daima es­ k i şeyleri düşündüren, bizi b i r ecdat rüyası gibi sa­ r a n acaip şekilli kitleleri, dar, gölgeli boğazları, kü­ çük düzlükleriyle muhayyel b i r saadet hissini bıra­ k a n küçük ve mesut manzaralı köylerini bağrına basmış uzanıyor, u f k u çerçeveliyordu. D a h a ilerde, son plânda, k o y u eflâtunî heyulâlar bu yumuşak çembere kendi sınırlarını katıyorlardı. Bazı yerler­ de güneş buğulanmış gibi b i r kesafet kazanıyor, y e r yer billûr b i r avize gibi çınlayarak kırılıyordu. K e n d i kendime, ovanın ve etraftaki dağların ne­ resine düştüklerini hiç aramadan, Lâmiî'nin meşhur manzumesinde, her yıl kışı kovmak için bahar o r d u ­ sunu üç koldan yürüttüğü yerlerin adlarını s a y m a ­ ğa çalışıyorum: Abıhayat Yaylağı, M o l l a Alanı, S a r u A l a n , K u r t Bılanı, Doğlu Baba, Şakım Efendi Pı­ narı, Kırkpınar, B i n y a y l a k , Karagöl, Hızırbey y u r ­ du, Kuş Oynağı... Hayır, hepsini hatırlayamayacağım, zaten sıralarını da unutmuşum. F a k a t belli k i masal yahut halk r i v a y e t i bahar rüzgârlarını ovaya üç koldan getiriyor. V a t a n dağlarının saate, aydınlığa göre değişen r e n k l e r i ! Ruhumuzun hakikî bahçesi sizdendir! V e ben bu üzüntülü günümde size bakarken sükûneti­ nizden b i r şeyin içime kaydığını hissediyordum. B i r arı, etrafımda görülmeyen b i r i z i kovalayarak uçu­ yor. Birdenbire Eşrefoğlu'nu hatırlıyorum. Kendisi

136

K F S ŞEHİR

için değil, ölümünden i k i yüz elli yıl sonra K u l H a s a n ' m ona verdiği cevap dolayısıyle: Arı vardır uçup gezer, Teni tenden seçip gezer, Canan bizden kaçıp gezer, Arı biziz bal bizdedir. B u manzumenin b i r yerinde K u l H a s a n : Bahçe biziz gül bizdedir. diyor. V i y a n a hezimetinden sonra b u dille konuşa­ bilmek epeyce b i r mesele. F a k a t beni asıl saran şey K u l H a s a n ' m , ölümünden i k i yüz elli sene s o m a E ş refoğlu ile kavga etmesidir. Demek k i ölüm'ün s a l ­ tanatı o kadar m u t l a k değil. Hacıbayram'm damadı olan Eşrefoğlu B u r s a ' d a yatıyor; acaba nerede? B e l ­ k i y e r i n i göstermişlerdir de benim aklıma gelmiyor. I V . Mehmed'in Şeyh Vanî Efendi'ye verdiği K e s t e l köyüne de gidemedim. Vanî E f e n d i V i y a n a bozgu­ nundan sonra Bursa'da menfi olarak yaşar. A c a b a o kadar t a z y i k ettiği Mevlevi'lere ve b i r zaman t e k ­ kelerini kapattığı Bektaşî'lere rastgelir m i y d i ? F e y zullah E f e n d i vak'asından sonra ailesinden, hattâ kedilere varıncaya kadar alınan kanlı i n t i k a m d a e l ­ bet bunun da b i r payı vardır. Geç ve lüzumsuz b i r zulüm. F a k a t b u aydınlıkta, b u güzel ovanın karşı­ sında Vanî E f e n d i ' y i düşünmektense havada esrar­ lı şekiller, remizler çizen kuşlara bakmak daha i y i değil m i ? İki güvercin, şadırvanın yalağının k e n a ­ rında sanki b u kaideyi b i r aşk istiaresiyle t a m a m l a -

BURSA'DA Z A M A N

13?

m a k ister g i b i boyun boyuna duruyorlar. B e l k i o n ­ ları buraya kahvecinin ben gelir gelmez attığı gül Çekti. Suyun hareketiyle o gül sallandıkça onlar d a aşk türkülerini söyleyecekler. Hiç b i r şey düşünmek istemiyorum. Sadece b u anı ve b u aydınlığı B u r s a ovası denen büyük ve zümrütten yontulmuş k a d e h ­ ten içmekle kalacağım, " E n i y i s i budur, d i y o r u m ; eşyayı bırakmalı güzelliğinin saltanatını içimizde kursun." Yavaş yavaş dinlendikçe manzara ve etrafımı dolduran şeyler benden uzaklaşıyor. Küçük şadırvan­ da suyun hareketine u y a r a k gidip gelen taze gül ve dört yanımı birdenbire alan su sesleriyle başbaşa kalıyorum. Hissediyorum k i b u su sesi, şehrin üstün­ de görülmeyen başka b i r şehir yapıyor. Çok daha seyyal, çok hayalî, bununla beraber gördüğümüz şey­ ler kadar mevcut mimarîsi h e r tarafı kaplamış. E l e ğimsağma renklerinde bütün hayatı, daha temiz, d a ­ h a berrak tekrarlıyor. B e l k i asıl zaman, m u t l a k m â ­ nasında zaman odur ve ben şimdi onun mücerret âle­ minde yaşıyorum. Şimdi iyice anlıyorum k i demin etrafımda do­ laşan ve uçuşlarının fantazisine h a y r a n olduğum g ü ­ vercinler aslında b u şeffaf âleme ait, ondan b i z i m dünyamıza açılmış rüyalardan başka b i r şey değil­ d i r . B u âlemde h e r şey v a r . Geçmiş günlerimiz, has­ retlerimiz, ıstıraplarımız, sevinçlerimiz, ümitlerimiz, hepsi orada kendi hususiyetlerini yapan renklerle mevcut. Önümde biraz evvel h a y r a n olduğum manzara, insana b i r kaçış veya kurtuluş arzusunu veren uzak köyler, Yeşü'in kapısında nöbet bekleyen taze s e r v i -

138

BEŞ ŞEHİR

ler, küçük gösterişsiz kabirlerinde u y u y a n ölüler, hâfızamda her b i r i n i n ayrı saati, mevsimi olan bütün o isimler, kendi çocukluğunu ve geçmiş günlerim, Hüdavendigâr Camii'nde t e k r a r bulacağımı bildiğim ye küçük m u h a c i r arabasının aynasında beyhude y e ­ re aradığım o tebessüm ve onu ömrünün ve neşesi­ n i n baharlarından, her a n yeni b i r i l h a m l a toplayan kadın, hepsi orada b u su seslerinin ördüğü âlemde el - ele, yan-yana, tıpkı hayalimde yaşadıkları g i b i yaşıyorlar. Şimdi Bursa'da asıl zamanın yanıbaşmda, b i ­ z i m için ondan daha başka ve daha derin olarak mev­ cut olan i k i n c i zamanı yapan şeyin ne olduğunu ö ğ ­ renmiş g i b i y i m . B u ses ve onun etrafı k u c a k l a y a n , her dokunduğu şeyin özünü b i r ebediyette t e k r a r l a ­ y a n akisleri, bu mevsimlerin ve düşüncelerin ezelî aynası, zamanın üç çizgisini birden veren tılsımlı b i r aynadır. Sanatın aynası da bundan başka b i r şey, değildir.

İSTANBUL

-

I

-

Çocukluğumda, b i r A r a b i s t a n şehrinde i h t i y a r b i r kadın tanımıştık. Sık sık hastalanır, humma baş­ l a r başlamaz istanbul sularını sayıklardı: — Çırçır, K a r a k u l a k , Şifa suyu, Hünkâr suyu, Taşdelen, Sırmakeş... Âdeta b i r kurşun peltesi gibi ağırlaşan d i l i n i n altında ve gergin, k u r u dudaklarının arasında bu k e ­ limeler ezildikçe fersiz gözleri canlanır, bütün yüzü­ ne bizim duymadığımız b i r şeyler dinliyormuş g i b i b i r d i k k a t gelir, yanaklarının çukuru sanki bu d i k ­ katle dolardı. B i r gün damadı babama: — B u onun ilâcı, tılsımı gibi b i r şey... Onları sayıklayınca iyileşiyor, demişti. Kaç defa komşuluk ziyaretlerimizde, döşeğinin yanıbaşmda, onun sırf bu büyülü adları saymak için, b i r mahzenin taş kapağını kaldırır gibi güçlükle en dalgın uykulardan sıyrıldığını görmüştüm. Sıcaktan ye sam yelinden korunmak için pencereleri k o y u y e ­ şil dallarla iyiden i y i y e örtülmüş odanın, berrak s u ile doldurulmuş havuz dibi loşluğuna bu isimler te­ k e r teker düştükçe ben kendimi b i r büyüde k a y b o l ­ muş sanırdım. B u mücevher parıltılı adlar benim ç o -

140

BES

ŞEHIR

cukluk muhayyelemde b i n çeşit hayâl uyandırırdı. Dört yanımı su sesleriyle, gümüş tas ve billûr kadeh şıkırtılarıyle, güvercin uçuşlarıyle dolu sanır­ dım. B a z a n h a y a l i m daha müşahhas olur, bu sayık­ lamanın tenime geçirdiği ürperişler arasında, tanı­ dığım İstanbul sebillerini, siyah, ıslak tulumlarından yağlı b i r serinlik vehmi sızan sakaları, üstündeki s a l ­ kım ağacı yüzünden her bahar b i r taze gelin edası kazanan mahallemizin küçük ve f a k i r süslü çeşme­ sini görür g i b i olurdum. B a z a n da yalnız b i r defa gittiğimiz B e n t l e r ' i n yeşillik tufanı gözümün önünde canlanır, o zaman biraz da kendi kendime yaptığım gayretle, b u loş ve yeşil aydınlıklı oda gözümde, içinde hastanın, benim, etrafımızdakilerin acayip b a ­ lıklar gibi yüzdüğümüz gerçekten b i r havuz haline gelirdi. B u kadın sonra ne oldu, b i l m i y o r u m . F a k a t içim­ de b i r taraf, ölümünden sonra b i r pınar perisi oldu­ ğuna hâlâ inanıyor. H e r su başını b i r hasret masalı yapan bu m e r a ­ k a senelerden sonra ancak b i r mâna verebildim. İstanbul bu kadın için serin, berrak, şifalı sula­ rın şehriydi. Tıpkı babam için, hiç b i r yerd? eşi b u ­ l u n m a y a n büyük camilerin, güzel sesli müezzinlerin ve hafızların şehri olduğu gibi. B u Müslüman adam, kadere yalnız İstanbul'dan uzakta ölmek endişesiyle isyan ederdi. Böyle b i r ahret uykusunda yabancı m a ­ k a m l a r l a okunan K u r ' a n seslerine varıncaya k a d a r b i r yığın hoşlanmadığı, hattâ haksız bulduğu şey k a ­ rışırdı. B i r şehrin hayalimizde aldığı bu cins çehreler üzerinde düşünülecek şeydir. B u insandan insana de-

Î S T A N B U L

141

ğiştiği gibi nesilden nesile de değişir. Elbette k i X V . asır başlarında Üsküdar'da, Anadoluhisarı'nda o t u ­ r a n dedelerimiz İstanbul'a sadece fethedilecek b i r ülke gibi bakıyorlar ve Sultantepesi'nden, Çamlıca'dan seyrettikleri İstanbul akşamlarında Şark K a y ­ serlerinin ergeç b i r ganimet gibi paylaşacakları h a ­ zinelerini seyrediyorlardı. B u n a m u k a b i l fetihten sonrakiler için İstanbul bütün imparatorluğun ve Müslüman dünyasının g u r u r u i d i . Onunla övünüyor­ l a r , güzelliklerini övüyorlar, her gün yeni b i r âbide ile süslüyorlardı. O güzelleştikçe, kendilerini s i h i r l i b i r aynadan seyreder gibi güzel ve asil buluyorlardı. Tanzimat İstanbul'a büsbütün başka b i r gözle baktı. O, bu şehirde, i k i medeniyeti birleştirerek e l ­ de edilecek yeni b i r t e r k i b i n potasını görüyordu. B i z i m nesil için İstanbul dedelerimiz, hattâ b a ­ balarımız için olduğundan çok ayrı b i r şeydir. O m u ­ hayyilemize sırmalı, altın işlemeli hil'atlere bürü­ nerek gelmiyor, ne de d i n çerçevesinden onu görü­ yoruz. B u kelimeden taşan aydınlık b i z i m için daha ziyade, kendi r u h hâletlerimize göre seçtiğimiz, m a z i hâtıralarının, hasretlerin aydınlığıdır. F a k a t bu hasret sade geçmiş zamana ait olan ve bugünkü hayatımızla, mantığımızla zarurî olarak çatışan b i r duygu değildir. B u çok karışık duygunun b i r k o l u gündelik hayatımıza, saadet hülyalarımıza k a d a r uzanır. O kadar k i istanbul'un bugün bizde yaşayan asıl çehresini bu dâüssıla verir, diyebiliriz. O n u bizde, en basit hususiyetleriyle şehrin kendisi besler. Asıl İstanbul, y a n i surlardan beride olan minare ve camilerin şehri, Beyoğlu, Boğaziçi, Üsküdar, E r e n -

142

BEŞ ŞEHİR tSTANBUl

köy tarafları, Çekmeceler, Bentler, A d a l a r , b i r şeh­ r i n içinde âdeta başka başka coğrafyalar gibi kendi güzellikleriyle bizde ayrı ayrı duygular uyandıran hayalimize başka türlü yaşama şekilleri i l h a m eden peyzajlardır. Onun için b i r i s t a n b u l l u n u n gündelik hayatın­ da bulunduğu yerden başka tarafı özlemesi çok tabiî­ dir. Göztepe'de, hışırtılı b i r ağaç altında b i r yaz s a ­ bahını tadarken küçük b i r ihsas, teninizde gezinen hiçten b i r ürperme veya gözünüze takılan b i r h a y a l , hattâ birdenbire duyduğunuz b i r çocuk şarkısı sizi daha dün ayrıldığınız b i r Boğaz köyüne, çok uzak ve değişik b i r dünya imiş g i b i çağırır, rahatınızı bo­ zar. İstanbul'da, işinizin gücünüzün arasında i k e n b i r ­ denbire Nişantaşı'nda olmak istersiniz ve Nişanta­ şı'nda i k e n Eyüp ve Üsküdar behemahal görmeniz lâzımgelen yerler olur. B a z a n da hepsini birden h a ­ tırladığınız ve istediğiniz için sadece bulunduğunuz yerde kalırsınız. B u âni özleyiş ve firarların arkasında tabiat gü­ zelliği, sanat eseri, hayat şekilleri ve b i r yığın hâtıra çalışır. H e r İstanbullu Boğaziçi'nde sabahın başka semtlerinden büsbütün ayrı b i r lezzet olduğunu, Çam­ lıca tepelerinden akşam saatlerinde İstanbul'da ışık­ ların yanmasını seyretmenin insanın içini başka tür­ lü b i r hüzünle doldurduğunu bilir. Mehtaplı geceler­ de Boğazla M a r m a r a açıkları ne kadar birbirinden ayrı ise, Büyükdere körfezinden yüz kulaç ilerisi, S a ­ rıyer uzakları da öyle ayrıdır. İnsan birkaç kürek darbesiyle şiiri gündelik ekmek yapan çok munis b i r hayâl dünyasından hiç tanımadığı haşin ve efsa­ nevî b i r A r g o n o t l a r gecesine girer. Çekmecelerde gü-

143

nün herhangi b i r saati biraz ilerdeki deniz kenarın­ dan çok başka şekilde güzeldir. Geniş denizin yanıbaşında bu göller, b i r Beste veya Kâr'ın yanında, aynı makamdan küçük b i r şar­ kıya ne kadar benzerler; sonra nispet ölçüsü değişir değişmez hüviyet nasıl değişir! Güneş, eski el aynalarını andıran bu göllerde de­ hâsını sadece peyzaj kabartmasına sarfetmekten hoş­ lanan b i r eski zaman ustasına benzer; her saz, h e r ot, her kanat çırpınışı, bütün kenarlar ve renkler g i ­ bi gümüş b i r parıltı içinde erir. F a k a t bu değişiklik daha derinlere gider; saat­ l e r i n manzarası g i b i insanların çalışma şekli ve t e m ­ bellikleri, düşünce ve yeisleri de bu yerlerde b i r b i ­ rinden başkadır. Beyoğlu, hamlesi yarı yolda kalmış P a r i s taklidiyle hayatımızın yoksulluğunu hatırlatır­ k e n ; İstanbul, Üsküdar semtleri kendisine yetebilen b i r değerler dünyasının son miraslarıyle, biz farkın­ da olmadan içimizde b i r r u h bütünlüğü k u r a r , hülya­ larımız, isteklerimiz değişir. Boğaziçi'nde, Üsküdar'­ da İstanbul'da, Süleymaniye veya Hisarların karşı­ sında, Vaniköy iskelesinde veya Emirgân kahvesin­ de sık sık başka insanlar oluruz. H a n g i İstanbullu, B e y k o z korusunda veya Bebek sırtlarında dolaşır­ ken kendisini dış âlemin o k a v u r u c u zaruretlerine karşı müdafaa edecek zengin ve çalışkan b i r uzleti özlememiş, kısa b i r ân için olsa bile onun çelik zırh­ larını giyinmemiştir? Bayezid veya Beylerbeyi c a m i i n i n duvarlarına yaslanarak düşünülen şeylerle, Tarabya'nın içimiz­ deki b i r tarafa hâlâ yabancı rıhtımında akşamın b i r ten cümbüşünü hatırlatan ışıkları içinde düşünüle-

144

BEŞ

ŞEHİR

cek geyler elbette birbirine benzemez. B i r i n c i l e r i n ­ de her şey içimize doğru k a y a r ve besleyici b i r hü­ zün halinde bizde külçelenir. İkincisinde b u köklü hasretten m a h r u m kalırız. Çünkü, bu küçük ve m i m a r i s i n i n zevki hakkında o l ­ dukça şüpheli olduğumuz c a m i i n etrafında bütün bir* eski ve y e r l i İstanbul'u buluruz, ö y l e k i , konuştuğu­ muz zaman şüphesiz Tarabya'dakinden pek de f a r k ­ lı bulmayacağımız buradaki insanlar bize kendi iç­ lerine çekilmiş, b i r mazi daüssılasında yaşıyormuş gibi gelirler. Şüphesiz tıpkı oradaki gibi alelâde g a ­ zete tefrikalarından duygu hayatını t a t m i n eden, a y ­ nı sinema yıldızlarını seven ve h a y r a n olan ve h a y a ­ tının fakirliği içinde aynı şekilde canı sıkılan b u genç kız II. M a h m u d ' u n debdebeli binişlerine şahit olduğunu bildiğimiz ve bütün o küçük saraylarda, yalı ve köşklerde yapılan m u s i k i fasıllarından b i r şeyler sakladığım zannettiğimiz b u sokaklarda ve meydanlarda yaşadığı için bize daha başka ve zen­ g i n b i r âlemden geliyor hissini v e r i r , onu daha gü­ zel değilse bile bize daha yakın buluruz. Ölüm bile b u köşelerde başka çehreler takınır. B u değişiklikler hep birden düşünülünce muhayyelemizde tıpkı b i r gül gibi yaprak yaprak açılan b i r İstanbul doğar. Şüphesiz her büyük şehir az çok böyledir. F a k a t istanbul'un i k l i m hususîliği, lodos poyraz mücadelesi, değişik toprak vaziyetleri bu semt farklarını başka yerlerde pek az görülecek şe­ kilde derinleştirir. İşte İstanbul b u devamlı şekilde muhayyilemizi işletme sihriyle bize tesir eder. Doğduğu, yaşadığı

14S

İSTANBUL

şehri i y i kötü bilmek gibi tabiî b i r iş, istanbul'da bir, nevi zevk inceliği, b i r nevi sanatkârca yaşayış tarzı, hattâ kendi nev'inde sağlam b i r kültür olur. H e r i s ­ t a n b u l l u az çok şairdir, çünkü irade ve zekâsıyla y e ­ n i şekiller yaratmasa bile, büyüye çok benzeyen b i r muhayyele oyunu içinde yaşar. V e bu, tarihten gün­ delik hayata, aşktan sofraya kadar genişler. "Teşrinler geldi, lüfer mevsimi başlayacak" y a ­ h u t "Nisandayız, Boğaz sırtlarında erguvanlar aç­ mıştır" diye düşünmek, yaşadığımız ânı efsaneleş­ tirmeğe yetişir. E s k i İstanbullular bu masalın içinde ve sadece onunla yaşarlardı. T a k v i m onlar için H e ziod'un Tanrılar Kitabı gibi b i r şeydi. M e v s i m l e r i ve günleri, renk ve kokusunu yaşadığı şehrin semt­ lerinden alan b i r yığın hayâl halinde görürdü. Yazık k i b u şiir dünyası artık hayatımızda es­ k i s i gibi hâkim değildir. O n u şimdi daha ziyade y a ­ bancı daüssılalar idare ediyor. P a r i s , H o l i v u d , — hat­ tâ dünkü Peşte ve Bükreş — istanbul'un ışıklarını içimizde her gün biraz daha kıstılar. N e çıkar i s ­ tanbul semtleri bütün vatan gibi orada duruyor; bü­ yük mazi gülü b i r gün bizi elbette çağıracak. -

II

-

H e r büyük şehir nesilden nesile değişir. F a k a t İstanbul başka türlü değişti. H e r nesilden b i r P a r i s l i , b i r Londralı, doğduğu yaşadığı şehrin otuz kırk yıl önceki halini, yadırgadığı b i r yığın yeni âdet, eğlen­ ce tarzı, mimarî üslûbu yüzünden hüzün duyarak h a ­ tırlar. 10

146

BES ŞEHİR

Baudelaire en güzel şiirlerinden birinde " E s k i P a r i s artık yok, ne yazık, b i r şehrin şekli b i r fâni­ n i n kalbinden daha çabuk değişiyor" diyerek, galiba bütün Fransız şiiri boyunca b i r i k i şairinden b i r i o l ­ duğu P a r i s ' i n değişmesine döğünür. B i r i n c i Dünya Harbi'nden sonraki Fransız nes­ rinde hemen on yıl önceki P a r i s ' i n hasreti belli başlı b i r temadır. istanbul böyle değişmedi. 1908 ile 1923 arasın­ d a k i onbeş yılda o eski hüviyetinden tamamıyle çık­ tı. Meşrutiyet inkılâbı, üç büyük muharebe, b i r b i r i üstüne b i r yığm küçük, büyük yangın, malî b u h r a n ­ lar, imparatorluğun tasfiyesi, yüzyıldır eşiğinde b a ­ şımızı kaşıyarak durduğumuz b i r medeniyeti n i h a ­ yet 1923'de olduğu gibi kabullenmemiz onun eski hü­ v i y e t i n i tamamıyle giderdi. 1908'den önce bütün cenup A k d e n i z ' i n b i r islâm çevresinde zevk, sanat içinde yaşamak isteyen zen­ ginleri istanbul'a gelirlerdi. R u m e l i ve A r a b i s t a n v i ­ lâyetlerinin zengin çiftlikleri, büyük, v e r i m l i toprak­ ları, Çamlıca'nın, Boğaziçi'nin sonraları Kadıköy ve daha ileri taraflarının köşklerini, yalılarını besler­ di. Büyük bahçe ve korularını yeşertirdi. Yangınlar yüzünden otuz kırk senede b i r şehrin yeni baştan yapılmasını temin eden şey bu servetti. B i l h a s s a Tanzimat'tan sonraki devirde bu akın daha artmış­ tı. Hele nispeten A v r u p a usulleri ile istismar edilen Mısır'ın servetinin mühim b i r kısmı Abdülmecid, A b dülaziz ve Abdülhamid devirlerinde İstanbul'a akı­ y o r d u ve bu yalılar, bu köşkler, şehir içindeki k o ­ n a k l a r l a beraber, henüz çok y e r l i b i r zevk, hattâ

lSTANBUt

147

müstebit denebilecek b i r örfle çarşıya, asıl şehrin temelini k u r a n y e r l i esnafa bağlıydı. Bugün Saraçhane, Okçular, Sedefçiler, Çadırcı­ l a r gibi sadece b i r semti gösteren adlar bundan yet­ miş seksen yıl önce bile arı kovanı gibi intizamla iş­ leyen, şehrin hayatında, refahında mühim b i r y e r tutan, titiz el işleriyle gündelik eşyaya b i r sanat çeş­ nisi veren b i r yığın küçük sanatın hususî çarşı ve atelyeleriydi. Çoğu kendimize mahsus yaşama şekil­ lerine bütün b i r cevap veren bu çarşılar şehrin asıl belkemiği i d i . istanbul'u onlar besliyor ve yine onlar şehrin iç çehresini yapıyorlardı. Kapitülâsyonların ardına kadar açtığı gümrük­ lere rağmen imparatorluk b u çarşıların sayesinde a y a k t a duruyordu. Büyük Çarşı ve Bedesten bu f a a ­ l i y e t i n toplandığı hazne i d i . A v r u p a X V I I . asırda Galland'm dilinden Binbirgece'yi tatmadan önce bu Çarşı ve Bedesten'de onun havasını, hayata s i n d i r i l ­ miş, gündeliğe indirilmiş rüyasını yaşıyordu. B u çarşılarda çok değişik kıyafetlerinin a r a l a ­ rındaki mezhep, d i l , ırk, hattâ kıt'a ayrılıklarını i l k bakışta kavranacak hale getirdiği rengârenk b i r i n ­ san kalabalığı akardı. Bütün eski şark bu sokaklar­ da i d i . Seyrek, çember sakallı, çıkık elmacık k e m i k ­ l i , yüzleri riyazet ve takvâ ile süzülmüş, elleri uzun k o l l u şal hırkalarında k i l i t l i Türkistanlılar, k i m b i l i r kaç senesinin H a c kervanından — tıpkı sürüsünden ayrılmış hasta b i r leylek gibi — b u şehrin b i r köşe­ sinde kalıvermiş. A y v a n s a r a y ' d a veya Hırkaişerif'te evlenmiş, çoluk çocuk sahibi olmuş, bizim kıyafeti­ mizi uzviyetlerinin itiyadı hâlâ yadırgayan Çin müs¬ lümanları, s i y a h kalpaklı, belleri gümüş tokalı k e -

148

BES SEHÎR

inerlerle sıkılı Kafkaslılar, beyaz harmanilerine bü­ rünmüş endamlarıyle eski hacılara Arafat'ı hatırla­ tan Yemenliler, nihayet biz yaştakilerin çoğunun h a ­ yatına b i r i k i s i n i n şefkati ve esirliğinin acıklı masalı behemahal girmiş b i r yığın zenci... Çocukların "Gün­ düz f e n e r i " diye uzaktan alay ettikleri, fakat garip b i r tezatla evlerde en fazla bağlandıkları kalfalar, h a ­ r e m ağaları, lalalar, hülâsa, k i m i Türkçeyi b i r h i n ­ d i edasıyle gırtlaktan y u m u r t l a y a n , k i m i yarım y a ­ malak öğrendiği her kelimeyi genzinin mengenesin­ de ezip büzdükten sonra iplik iplik ortaya atan, k i ­ m i s i memleketinin dilinden başka hiç b i r d i l bilme­ den sadece büyük şehirlerin verdiği o acayip imkân­ l a aramızda geçinip giden, çoğunun hakikî hemşerisine ancak pazarlarımızda yahut o zamanın zengin kuşçu dükkânlarında tesadüf edilen b i r kalabalık. E s k i d e n İstanbul'da orta sınıf evlere varıncaya kadar hemen her yerde tesadüf edilen zenciyi şimdi garp hayatının b i r icabı g i b i büyük otel kapılarında, cazlarda görüyoruz; hayatımıza yabancı modalarla beraber ve yeni baştan girdiği için üzerimizde çok lüks b i r ithalât malı tesiri yapıyor. D a h a g a r i b i her büyükçe evde hanımları ve ç o ­ cukları eğlendirmek için sık sık oynanan ve o y n a ­ yanların ırktan gelen o korkunç, insana hurafevî k o r k u l a r veren, cezbesi tutmasın diye çok defa y a ­ rıda bırakılan oyunlarına benzeyen raksları şimdi p a r a ile dans hocalarından öğreniyoruz. Hayır! E s k i hayatımıza A f r i k a bugünden çok başka şekilde e k l i y d i . B a y e z i d sergisi bu kalabalığın senede b i r ay en f e y i z l i şekilde birleştiği yerdi. Sarığın, kalpağın, fe-

tSTANBUt

149

sin her çeşiti, en yenisi Sargon kabartmalarıyle y a ­ şıt b i r yığın kıyafet ve her dilde şakıyan bütün b i r şark B a b i l ' i burada, birbirine karışan b i n türlü b a ­ h a r kokusunun kurduğu âdeta metafizik b i r Şark ve A s y a havası içinde birbirine kenetlenmiş çalkalanır­ dı. B u alaca kalabalığı sadece "pittoresque" b i r u n ­ sur diye kabul etmemelidir. O, şehrin iktisadî imkân­ larına dayanıyordu. Arkasında dünya ticaretinin bü­ yük b i r parçası vardı. Bütün A k d e n i z , Karadeniz k a ­ b a r a k a b a r a İstanbul'a geliyordu. Hattâ 1900 yılına doğru bile İstanbul dünyanın b i r i n c i sınıf limanların­ dan b i r i olarak tandırdı. Bütün Boğaz, M a r m a r a açıklarına k a d a r her cinsten ve her bayraktan gemi ile dolu i d i . D e v r i n bütün seyyahları İstanbul l i m a ­ nından bahsederken Londra'yı hatırlarlar, onunla ölçerlerdi. L a m a r t i n e 1833'de, İngiliz seyyahı D e l a hey 1850'de b u benzetişte ısrar ederler. Bütün bunlar, arkalarındaki hususî medeniyet­ le birlikte çekilince, istanbul gerektiği g i b i düzen­ lenmesi zaman isteyen b i r istihsal hayatiyle geçin­ meye başladı. Kısacası, büyük müstehliklerin şehri, küçük müstahsilin şehri oldu. Yarınki İstanbul b u istihsalin şartlarına, şekillerine bağlıdır. Y u r t t a k i gelişmelerin, kendi toprak ve imkân zenginliğinin, coğrafya vaziyetinin bu şehre yepyeni b i r hayat, hür çalışma zevkini almış insanların hayatını vereceği muhakkaktır. Bugünün istanbul'u oldukça uzun sü­ r e n b i r geçiş devresinden sonra b u hayata adımını atmış sayılabilir. A m a istediğimiz g i b i geniş, v e r i m ­ l i çağını idrâk ettiği zamanda da eskiyi tamamıyle

ÎSTANBUL

150

BEŞ ŞEHİR

unutmuş olmayacağız. Çünkü o bizim r u h macerala­ rımızdan biridir. -

III —

E s k i İstanbul b i r terkipti. B u terkip küçük bü­ yük, manalı mânâsız, eski yeni, y e r l i yabancı, güzel çirkin — hattâ bugün için bayağı — b i r yığın unsu­ r u n b i r b i r i y l e kaynaşmasından doğmuştu. B u ter­ k i b i n arkasında Müslümanlık ve imparatorluk mües­ sesesi, bu i k i m i h v e r i de kendi zaruretlerinin çar­ kında döndüren b i r iktisadî şartlar bütünü vardı. B u terkip i k i asırdanberi büyük mânasında, hemen h e r sahada müstahsil olmaktan çıkmış b i r içtimaî m a n ­ zumenin malıydı. B u itibarla gerçekte f a k i r , fakat zevkle değilse bile inanılarak yaşandığı için halis ve ayrı; büyük b i r mazi mirasının son parçalarını d a ­ ğıtarak geçindiği için dışarıdan gösterişli, bütün b i r görenekler zincirine dayandığı için de zengindi. H u ­ susî b i r yaşayış şekli, bütün hayata istikamet veren ve her dokunduğunu rahmanîleştiren dinî b i r kisve b u t e r k i b i n mucizesini yapıyordu. Gümrükten geçen her şey Müslümanlaşıyordu. K a z a s k e r i n sırtında İn­ giliz sofu, hanımının sırtında L y o n kumaşından çar­ şaf, üst tarafına asılmış Yesarîzâde yazması yüzünden Fransız üslûbu konsol, Bohemya işi lâmba hep Müslümandı. ingiltere'den dün gelmiş rokoko saat, me­ lez döşenmiş aynalı, saksılı, L o u i s X V . üslûplu oto­ man ve markizetti yahut patiska minderli odaya g i ­ r e r girmez çok Müslüman b i r zamanı saymağa baş­ ladığı için derhal Müslümanlaşır, kuvvetli ilâhiyat tahsili yüzünden az zamanda ulema kisvesini taşı-

151

mağa hak kazanan bir mühtedi yahut hiç olmazsa Keçecizade İzzet Molla'nın meclisinde K u r ' a n ve H a ­ dîs bilgisiyle asıl Müslümanları susturan Hançerli B e y gibi birşey olurdu. Zaten b u yerliliğin birçok unsurları dışarda imâl edilmeye başlanmıştı. Çocukluğumda, istanbul'un hemen her evinde, saat başlarında, " E n t a r i s i ala benziyor" u , yahut "Üsküdar'dan geçer i k e n " i çalan masa saatleri v a r ­ dı. B u n l a r o devrin işporta mallarıydı. Sonra üstü a l bayraklı, "Hatıra-i i s t a n b u l " l u , veya "Hürriyet, Adalet, Müsavat" yazılı kahve fincanları peydahlanmıştı. Evet, bizim küçüklüğümüzün şarkı biraz da dışarıda, y e r l i simsarların işaretiyle toptan yapılır­ dı. B i z i m çocukluğumuzdan çok evvel de bu böyle i d i . F a k a t böyle de olsa, içine girdiği terkip o kadar enfüsî b i r âlemdi k i , farkedilmezdi. Büyük orkestra­ nın içinde münferit sazlar kendiliklerinden kaybolur­ du. Çünkü asıl yayı çeken ve âhengi gösteren şeyler bizimdi. B u n l a r şehrin kendisi, bizim olan mimarlık, b i z i m olan m u s i k i ve hayat, nihayet hepsinin üze­ rinde dalgalanan, hepsini kendi içine alan, k e n d i m i ­ ze mahsus duygulanmaları, hüzünleri, neşeleriyle, hayalleriyle sadece b i z i m olan zaman ile takvim'di. E s k i istanbul mahallelerinde dolaşıp t a bu z a ­ manı duymamak, onun tılsımlı kuyusuna düşmemek imkânsızdı. B u elle dokunulacak kadar kesif, r u h a ­ nî renklere bürünmüş, her karşılaştığını b i r r a h m a niliğin sınırlarına kadar götüren, en basit şeylere b i r içlenme, b i r "mağfiret" edâsı veren, dua ve te­ vekkül yüklü, dünya ile ahretin arasında aralık b i r kapı gibi duran garip b i r zamandı. E s k i i s t a n b u l l u , yüzünü bu zamanın aynasında çok uzak, âdeta e r i -

152

BEŞ ŞEHİR

şilmez ötelerden gelmiş bir şey, bütün b i r ahret k o ­ kusuyla tütsülü b i r gölge gibi seyrederdi. Yanıbaşîarındaki küçük c a m i ve medrese mezarlıklarındaki ölüleriyle yanyana yaşayan, sevinçlerini, hüzünleri­ n i onlarla paylaşan eski istanbul mahalleleri, bu z a ­ manın içinde, gövdesine ağır boğumlu sarmaşık h a l ­ kaları kenetlenmiş yaşlı b i r ağaç gibi, güçlükle ne­ fes alarak yaşarlardı. B u mahallelerde gün, beş eza­ nın beş tonuzundan geçerek ilerleyen, sırasına göre r e n k l i , heybetli, zaman zaman eğlenceli b i r a l a y a benzerdi. Onun, hiç b i r törenin kaydetmediği, buna rağmen hiç değişmeyen b i r sürü merasimi, âdabı vardı. ^ Satıcı sesleri bunlardan b i r i y d i . E s k i İstanbul mahallelerinde bu sesler bütün b i r günü baştanbaşa idare eder, saatlerin rengini v e r i r d i . Tıpkı ucuz b i r aynada saçlarını düzelten güzel b i r kadın gibi İstan­ bul mahalleleri bu seslere eğilir, onların yer y e r ge­ nişleyişinde günün değişmez merhalelerini kabule hazırlanırdı. K u v v e t l i yaz öğlesini bile içeriye damla damla sızdıran kafeslerin arkasında birdenbire sesten b i r ağaç dallanır, budaklanır, satılan şeyle hiç alâkası olmayan nağmeden meyvalar, üzeri işlemeli yağlık­ l a r l a örtülmüş aynalara, tozlu camının altında kâğı­ dın renkli ebrusu, tezhibiyle karışan yazı levhaları­ na, m u t f a k t a i y i kalaylanmış bakır kapların d i z i l i durduğu raflara, merdiven başlarında geceye hazır­ lanmış lâmbalara salkım salkım asılır, sonra uzak sokaklara yaprak yaprak dağılırdı. Bazen i k i üç sa­ tıcı birden karşılaşır, küçük b i r ses ormanı teşekkül ederdi.

İSTANBUL

153

Artık ne lâmba ve lâmba şişesi satan i h t i y a r , ne simitçi, ne de sürahi, bardak, tabak satanlar k a l m a ­ dı. Simitçi geceleri fener taşımıyor, hele mâni düz­ mesini hiç b i l m i y o r ; macuncunun y e r i n i karamelâ satan çocukların k i r l i çekirge sürüsü aldı. Yalnız y o ­ ğurtçu, bazı eski köşk bahçelerini tek başına b e k l i yen i h t i y a r çınarlar ye çamlar gibi duruyor. F a k a t bilmem, çocukluğumuzda olduğu gibi, sesi gene b i r mevsim f i k r i y l e beraber yürüyor m u ? E s k i İstanbullu için S i l i v r i yoğurdu kışın sonu i d i . Değneğe sarılmış k i r a z ile yazın, salepçi ve bozacının adımlarıyle kı­ şın başlaması gibi. B u ses, sokak aralarında, peşinde sürüklediği taze çimen kokusu, k u z u meleyişi h a y a ­ liyle mayalanır mayalanmaz şehir hayatında o z a ­ manlar büyük b i r y e r i olan uçurtma mevsimi baş*<Bu satıcıların içinde benim en çok hoşlandığım lâmbacı i d i . H e r gün, ikindiden sonra, sırtında çok havaleli b i r sepetle geçerdi. G a r i p b i r seslenişi v a r ­ dı. "Lâmba" kelimesini i l k hecesinin üzerine basa­ r a k b i r balon gibi ağzında şişirdikten sonra, " c i " e k i ­ n i kendini b i r hamlede ortadan silmek ister gibi y u ­ tar, şişeleri, "i" n i n üzerine iyice basarak parlatır ve " l e r " i sanki dünyanın bütün camdan eşyasını ağzın­ da toz haline getirmiş gibi uzun uzun dört yana l i f ­ lerdi. B u camcı, mahallemizin aydınlık satan ada­ mıydı. Y a z gecelerinde etrafında pervaneler uçuşan, kış gecelerinde altında masal dinlediğim, kitap o k u ­ duğum lâmbaları; merdiven başında, sofalarda, taş­ lıklarda evin bütün yalnızlığını bekleyen, el ayak k e ­ silir kesilmez tahta gıcırtılarını dinleyen idare lâm­ balarım ondan alırdık.

154

BBS SEHÎR

B u sesler, f a k i r , eğlencesi kıt semt gecelerinin belli başlı zevklerinden, renklerinden b i r i i d i . Gerçi getirdikleri değişiklik sadece zamanı bölen iptidaî b i r nağme fasılasından ibaretti. F a k a t k o r k u ve v e ­ himle yüklü gecenin sessizliğini süslerlerdi. Geceleyin geçen b i r satıcı sesi bugünün çocuğu­ n a hangi ürpermeyi verebilir? Üst k a t t a k i gramo¬ fonla y a n t a r a f t a k i radyo arasında b i r uğultu değir­ menine dönen bugünün kafası için b i r satıcı sesinin değeri ancak satılan şeyle ölçülebilir. Kaldı k i , o ür­ permeyi duymak için eski İstanbul gecelerine dön­ mek, yangının, her türlü emniyetsizliğin, evindeki Şehirliyi b i r dağ yolcusu uyanıklığı içinde yaşattığı zamanı bulmak lâzımdır. Tanbûrî C e m i l ' i n N i n n i ' s i n i b i r musikî şaheseri saymak epeyce güçtür. F a k a t o plâğı bulursanız i y i dinleyin. İktisadî denkliliği bozulmuş, mihrabı çök­ meğe yüz tutmuş, gururunu yapan geleneklerin d u ­ yarı çatlamış b i r topluluğun iç benliğini en canlı y e ­ rinde v e r i r . Tanbur, san'atm hududuna girmeyen b i r taklitle de olsa bütün havayı nakleder. Şüphesiz eski İstanbul sadece b u hüzün, bu hislilik değildi, sanıl­ dığından çok fazla eğleniyordu. B e l k i de bu n i n n i , Hüseyin R a h m i ' n i n hayatımızın her safhasını alaya alan romanları g i b i biraz da eğlenmek için yapıl­ mıştı. B u n u n l a beraber, bu f a k i r l e r cemiyetinde, saa­ deti b i r r u h muvazenesinde a r a y a n saf ve ahenkli insanların hayatında, her şeyin peşine bu gölge i y i ­ den i y i y e takılmaya başlamıştı. Doğrusu istenirse b u hüzün biraz da kendiliğinden gelen b i r şeydi. Tıp­ kı boş b i r t i y a t r o sahnesinde seyredilen b i r akşam saati g i b i hayatın bazı unsurlarından doğuyordu. P e t -

ISTANBUL

155

r o l lâmbası, h a v a gazı ile yarı aydınlanan sokak, d i ­ lenci sesleri, bekçi sopası, yangın k o r k u s u , acı v a ­ p u r düdükleri, fazla dindar hayatın verdiği o garip psikozlar âdeta matematik şekilde onu hazırlayıp besliyordu. F a k a t ne de olsa vardı ve etrafımızdaki havayı elle dokunulacak şekilde kesifleştiriyordu. O n u kaybettiğimiz zaman kendimizi çıplak b u l m a ­ mız, sarsılmamız da hayatımızda büyük b i r y e r i o l ­ duğunu gösterir. A h m e d R - s i m ' i n 1913 yılı N e v s a l - i Millî'sinde çıkan Sokaklarda Geceler adlı küçük yazısını hatır­ l a r mısınız? İstanbul gecelerinin bütün büyüsü, y e r ­ l i hayatın biçareliği ile beraber bu yazıdadır. Artık kaybolan yahut kalıntı hayatını yaşayan eski İstan­ b u l mahallesi orada sanki kendi uykusunda sayıklar. P e k az adam onun gibi yaşadığı şehrin üstüne eğilmiş ve b i r ses makinesi gibi her duyduğunu k a y ­ detmiştir. A h m e d Rasim'le b i r defa karşılaştım. H e y b e l i adada deniz kıyısında b i r meyhanede sabah rakısını içiyordu. Senelerden beri içimde birikmiş duyguları söylemek istedim. Kızarmış ve bulanık gözlerle b a ­ n a baktı. V e büsbütün başka şeylerden bahsetti. Y a l ­ nız b i r a r a beni dinler gibi oldu ve hemen arkasın­ d a n : "Bestenigârımı sever m i s i n i z ? " diye sordu. B i r a z şaşırmakla beraber " h e m de çok..." dedim. B i l m e m şaşırmağa hakkım v a r mıydı? B e n m u h a r r i r i a r a ­ mıştım karşıma musikişinas çıkmıştı. Müverrih de çıkabilirdi. Bestenigâr'm hikâyesi eski hayatımızın bütün bir tarafıdır. A h m e d R a s i m Abdülhamid dev­ r i n i n meşhur merkez kumandam Sadullah Paşa'nın Çemberlitaş'ta şimdi E v k a f müdürlüğü olan k o n a -

156

ÎSTANBUt

BEŞ ŞEHİR

ğmda cariyelere gençliğinde musikî dersi v e r i y o r d u . B u cariyeler arasında şairin çok beğendiği, güzelliği k a d a r istidadına da h a y r a n olduğu Nigâr isminde Çok güzel b i r genç kız veremden ölür, İşte: Ben böyle gönüller

yakıcı

bestenigârım

diye başlayan b u manzume, bestesi ile beraber b u genç kıza mersiyedir. Dedenin hissî hayatımızda b i r dönüm y e r i olan, kızının ölümü için yazdığı çok meşhur mersiye bestesinden sonra başlayan modada i)i. küçük beste en güzellerinden b i r i d i r . E s k i İstanbul'da kaybolan şey sade b u nağme değildir. M a h a l l e n i n kendisi de kayboldu. E s k i m a ­ h a l l e y i Neşet H a l i l ' d e n okuyunuz. Bütün İstanbul semtlerinin sırrını acı b i r hasretle yeni hayat aşkı­ nın birbirine kenetlendiği bu güzel ve derin yazılar­ da, bulursunuz. Bugün mahalle kalmadı. Yalnız şeh­ r i n şurasına burasına dağılmış eski, f a k i r mahalle­ l i l e r v a r . B i r b i r l e r i n i n hatırım sormak, b i r kahvele­ r i n i içmek, geçmiş zamanı beraberce anmak için z a ­ m a n zaman gömüldükleri köşeden çıkan, b i n türlü zahmete k a t l a n a r a k semt semt dolaşan i h t i y a r m a ­ halleliler... Bence İstanbul'un asıl şairleri onlar; adım başında, titrek ayaklarıyle geçmiş zamanlarının pe­ şinde dolaşan, onu üslûpsuz apartman köşelerinde, i k i yanı henüz boş asfalt üzerinde, eski ahbap ç o ­ cuklarının çehresinde beyhude yere a r a y a n ve b u l a ­ madıkları için şaşkın şaşkın dört y a n a b a k m a n b u k e r v a n artığı biçarelerdir. Bugünün mahallesi artık eskiden olduğu gibi her u z v u birbirine bağlı yaşa­ man topluluk değildir; sadece belediye teşkilâtının

157

b i r cüzü olarak mevcuttur. Zaten mahallenin y e r i n i yavaş yavaş alt k a t t a k i üsttekinden habersiz, ölümü­ ne, dirimine kayıtsız, küçük b i r B a b i l gibi, her pen­ ceresinden ayrı b i r radyo m e r k e z i n i n nağmesi taşan apartman aldı. Şehirde y e n i çıkan türküleri çocukların m a c u n ­ culardan Öğrendiği, aşmalı, tozlu sokaklarında, kıy­ metler dünyasının her gün b i r parçası kaybolan b i r insanlığın tehlike sezmiş b i r sürü insiyâkıyle b i r b i ­ r i n e sokulup yaşadıkları, eski İstanbul mahalleleri artık sadece b i r hâtıradır. İşin g a r i b i , onlarla bera­ ber toplu yaşamayı, toplu eğlenmeyi de kaybettik. E s k i İstanbul'da, hattâ benim çocukluğumda b i ­ le zengin, f a k i r her sınıf beraberce eğlenirdi. Mehtap sefaları, Kâğıthane âlemleri, Çamlıca gezintileri, B o ­ ğaz mesireleri şehrin âdeta beraberce yaşamasını t e m i n ederdi. B u , eğlencesi kıt Ortaçağdan k a l m a b i r itiyattı. B u n u n l a beraber son zamana kadar müş­ terek zevkin yardımıyle sürüp gelmişti. B i r yandan iktisadî şartların değişmesi, öbür yandan b u z e v k i n kalmaması, dışarıdan gelen b i r yığın yeni modanın ye hasretin her gün bizi birbirimizden biraz daha ayırması, eskiye karşı duyulan haklı haksız b i r yı­ ğın tepki, İstanbul'u bütün halkının beraberce eğ­ lendiği b i r şehir o l m a k t a n çıkardı. Mehtap âlemle­ r i n i yapacak eski servetler kalmadı, Kâğıthane'yi çoktan bayağı bulmağa başlamıştık, Çamlıca'nm ye­ r i n i Büyükada aldı ve pazar günlerine ait p i k n i k l e r de, şehre ve eğlenme tarzına herkesin malı olan pek az şey ilâve ediyor. Sinemanın z e v k i m i z i dışarıdan idare ettiği devirde yaşıyoruz. Karanlıkta toplanı­ yoruz. Honolulu'da, mehtaplı gecede güzel çamaşır-

158

BEŞ ŞEHİR

cı kızına fevkalâde z e k i , cüretli ve fedakâr d e m i r kralının oğlunun söylediği gitaralı şarkıları, ertesi sabah Boğaz kıyılarında mağaza çıraklarının ıslığın­ dan dinleyeceğimiz gülünç ulumaları dinliyor, kadı­ nın tuvaletine, erkeğin perendelerine, hülâsa b i r yı­ ğın ahmaklığa h a y r a n oluyoruz. Şurası m u h a k k a k k i yeni, v e r i m l i b i r iş hayatı şehre hususî çehresini iade edinceye kadar hayatı­ mızda yaratıcı olacağımız güne kadar, İstanbul h a l ­ kı tek başına eğlenecektir.

-

V —

Bugün hayatımızın b i r tarafı t i y a t r o gardroplarına benziyor. H a m l e t ' i n s i y a h elbisesini, O p h e l i a ' n m süslerini, K r a l L i r ' i n sakalını tek başına gör­ mekten daha h a z i n pek az şey vardır. Böylesi b i r tecrübeye ancak bütünlüğü sayesinde bu t e r k i b i n yokluğunu a r a t m a y a n büyük eserler dayanabilir. B u ziyafet artıklarından belki en hazinine ge­ çen b a y r a m rastladım. F a t i h ' t e n Beyoğlu'na acele b i r iş için geçiyordum. Y e n i açılan caddede, Bozdo­ ğan k e m e r i n i n altında otomobil birden durakladı. Meğer b i r b a y r a m arabasına rastlamışız, i l k önce tanıyamadım. S o n derecede zayıf, bütün anatomisi meydanda, böyle olduğu için belki de bana bitmez tükenmez denecek kadar uzun görünen b i r atın güç­ lükle çektiği tahta b i r yük arabasında, kırmızı, y e ­ şil, pembe, turuncu, gökmavisi entariler giymiş sekiz on kız çocuğu acaip b i r tango havası tutturmuşlar, kınalı ellerini çırparak b a y r a m yapıyorlardı. Süm-

ISTANBUt

159

bülî havada daha çiy görünen alaca kıyafetleri, a r a ­ balarının cilâsız tahtası, atlarının bitmez tükenmez b i r uzunlukta b i r lokomotif karikatürüne benzeyen ye bütün adaleleri meydanda çalışan yapısıyle kı­ vamsız şarkıları, isteksiz neşeleriyle daha ziyade bir, h o r t l a k hikâyesinden çıkmışa benziyordu. İçime, b i ­ r a z dikkatle bakarsam dağılıp toz olacak k a d a r e s k i , Ölü b i r şeyle karşılaştım zannı çöktü. Y o l boyunca b u arabalardan birkaçına daha rastladım. F a k a t tec­ rübenin tekrarlanması beni onlara b i r türlü alıştiramadı. Hattâ bayramın cemiyetimiz içinde gerçek bir, y e r i kalmamış olması da beni avutamadı. ^ | | r E s k i istanbul bayramları çok başka türlü i d i . B a y r a m sabahı güneş bile başka türlü, âdeta r u h a ­ nî doğardı. Çünkü eski hayatımızda t a k v i m semavî b i r şeydi. Şehir, daha birkaç gün önceden b a y r a m a hazırlanırdı. Eğer gelen şeker bayramı ise b u , sade­ ce b a y r a m y e r l e r i n i n hazırlanmasından ibaret k a ­ lır, ramazanın hususî hayatı, şenlikleri birdenbire b a y r a m a çevrilirdi. Dolaplarıyle, atlı karıncalarıyle gümüş kırbaçlı çerkes eğerli pırıl pırıl atlarıyle, b i n türlü sürprizleriyle b a y r a m y e r l e r i şehre gündelik hayatından çok başka, çok r e n k l i b i r görünüş v e ­ r i r d i . Çocuk b u günlerin tek hâkimiydi. B u gördü­ ğüm b a y r a m l a eski bayramların hiç alâkası y o k t u . Son atlı karıncayı Kadırga meydanında birkaç yıl evvel görmüştüm. Çocukluğumuzun b u eski dost­ ları ne kadar yıpranmış, nasıl biçare şeyler olmuş­ t u ! Atın kulakları düşmüş, i k i ayağı kırılmıştı. Zür a f a bütün zarifliğini kaybetmiş, uzun boynu âdeta ip g i b i incelmişti. H e p s i de zaman mahzeninde biç

160

BEŞ SEHÎR

İSTANBUJL

Y a , işte böyleyiz, b i r rüyadan a r t a kalma

eZZLaT -]' 1 ~ k

r

h

gibi

etraflarındaki kalabalığa çevirdim: Onlar da b i r rti yadan a r t a kalmış parçalara b e n z i y o r l a r *

e ğ l e ^ e m ^ ' * ^

^

y e n İ

b

a

^

^nl

daVMvf ' bun. dan b ekmeğini çalışarak kazanan b i r şehirdir H e r şeyi ona göre düzenlenmelidir yenirdir. y

Z

a

m

a

n

l â Z l m

î

s

t

a

n

b

u

l

0 y l e

~

VI

-

İstanbul'un mazisi insana yalnız b u cinsten î lenmeler vermez. Dadaloğlu: eınsten i ^ ölen ölür kalan sağlar diyor. B i r medeniyetten

it,

^

bizimdir

öbürüne geçerken

,

t

e

* ™

1

" " '

-iman

yahut

S

161

dan biraz üstün tarafı da vardır. Çünkü, îstanbul s a ­ dece âbide ve âbidemsi eserlerin bol olduğu şehir de­ ğildir. Şehrin tabiatı bu eserlerin görünmesine ayrı­ c a yardım eder. İstanbul h e r süsün, h e r kumaşın k e n ­ disine yaraştığı, ayrı ayrı hususiyetlerini açtığı o cömert yaratılışh güzellere benzer. Y e d i tepe, i k i , hattâ Haliç'le üç deniz, b i r yığın perspektiv imkânı ye nihayet d a i m a lodosla poyraz arasında kalmasın­ dan gelen b i r yığın ışık oyunu bu eserleri h e r a n b i r ­ birinden çok başka, çok değişik şekillerde karşımıza çıkartır. Yukarıda ayrı ayrı İstanbul'lardan bahsettim. M i m a r i ile perspektiv imkânları da birbirinden ayrı b i r yığın İstanbul yapar. Topkapı'daki A h m e d i y e c a ­ m i m i n caddeye yakın kapısından veya bu caddenin herhangi b i r boş arsasından, b i r yığın yangın y e r i ­ n i n üstünden a t l a y a r a k gördüğümüz âbideler şehriyle, Yedikule kahvelerinden baktığımız zaman deniz kenarındaki sur parçalarıyle büyük camilerin b i r ­ birine karıştığı mehabetli manzara arasında ne k a ­ dar f a r k vardır. M a r m a r a d a n gelen y o l c u y u tâ u z a k ­ t a n avlayan beyaz kubbeler ve minareler memleketi, Yeşilköy üstlerinden baktığımız zaman süzgün ve sümbülî b i r serap olur. Süleymaniye'nin dış avlusun­ dan görülen ve insana c a m i i n b i r parçası, çok ustaca düzenlenmiş, geniş plânlı, ağaçlı, büyük suları olan b i r üçüncü avlusu duygusunu bırakan Boğaz, v a p u r ­ l a geçerken gördüğümüz başka b i r tepeden seyretti­ ğimiz Boğaz'dan çok farklıdır. Böylece, Çamlıca ile Üsküdar tepeleri, Küçük Çamlıca'nın geniş, rüzgârlı balkonu, Eyüp sırtları gözümüzün önüne gündelik ekmeğimiz olan b i r m a n ­ ii

162

BES SEHÎR

ÎSTANBUt

zarayı başka kıyafetlerde y a y a r l a r , i s t a n b u l , Y a h y a Kemal'in: Baktım, konuşurken, daha tir kerre

güzeldin

mısraıyle övdüğü güzele benzer. Doğrusu da budur. İstanbul, y a hiç sevilmez; y a h u t çok sevilmiş b i r kadın g i b i s e v i l i r ; y a n i her; haline, her hususiyetine ayrı b i r dikkatle çıldırarak. B u güzelliklerde peyzajın kendisinden sonra, y a h u t onunla beraber en büyük pay, şüphesiz m i ­ marînindir. B u üst üste h a y a l mevsimleri hep onun beyaz çiçeği etrafında, bu sessiz orkestranın nağme­ l e r i n i biraz daha derinleştirmek, daha r e n k l i , daha içten yapmak için açarlar. Lodos poyrazla, akşam sabahla, mevsimler b i r b i r l e r i y l e âdeta bunun için yarış ederler. O, aydınlığın daima zengin rüyası, saatlerin s a ­ zıdır. E s k i ustalarımızın asıl başarısı tabiatla bu iş­ birliğini sağlamalarındadır. P e k az mimarîde taş m e k a n i k rolünü, şekiller sabit hüviyetlerini i s t a n b u l c a m i l e r i kadar unutur, pek az mimarî kendisini ışı­ ğın cilvelerine i s t a n b u l mimarîsinde olduğu kadar; hazla, onun tarafından her a n yeni baştan yaratıl­ m a k için teslim eder. B i r katedralin heykel kalabalığım mimarî t e s i r ­ le karıştıranlar, istedikleri k a d a r başka sanatları ö v ­ sünler; benim hayranlığım, çıplak b i r insan vücudu g i b i yalnız kendisi olmakla k a l a n âbidelerin yapıcı­ larına, ruhlarındaki ilâhî nispet sezişiyle duayı ze­ kânın b i r tebessümü haline getiren, duygusuz m a d ­ deyi güneşin adına söylenmiş b i r kaside yapan m i -

marlarımıza, çoğunun adım unuttuğumuz ve h a y a ­ tımızda hüküm süren gömlek değiştirme telâşı için­ de eserlerine b i r kere olsun dönüp bakmadığımız, hattâ sabırla, imanla, karış karış işledikleri şehrin h a n g i köşesinde, hangi devrilmiş servinin altında yattıklarını bilmediğimiz o derviş feragatli ustalara gider. O n l a r istanbul'u i y i b i r elmas yontucusunun e l i ­ ne geçmiş b i r mücevher g i b i işlediler. Niçin övün­ meyelim? Dışından ve içinden camilerimiz kadar g ü ­ zel mimarî eseri azdır. Şüphesiz bu b i r günde olmadı. B u i n c i n i n böyle sade kendi ışık külçesi olarak teşekkül edebilmesi için i l k i n Selçuk sedefinin yüzyıllarca b i r yığın m a z i mirası ve y e r l i anane üzerine kapanması, sonra İz­ n i k ' l e B u r s a ' n m imbiklerinden geçmesi, kabuklarını yavaş yavaş atması; Nilüfer imaretinde, Yıldırım'da, Yeşil'de, E d i r n e ' d e k i Üç Şerefeli'de sağlamlığını de­ nemesi lâzım geldi. i m p a r a t o r l u k mimarîsi imparatorluğun k e n d i s i ­ ne benzer: K a y s e r l e r i n tahtına yerleşmek için k a r a r ­ gâh payitahtlarda, yeni fethedilmiş şehirlerde b i r yığın mirası, geleneği ayıkladı, birçok incelikleri de­ nedi, sonunda F a t i h ' i n pazısı büyük şehrin kapıları­ nı kendisine açtığı zaman, kudretinden emin A y a s o f ' y a ' n m yanıbaşma geçip oturdu. Gerçek Bizans saltanatı F a t i h ile B a y e z i d külli­ yelerinin, İstanbul'un i k i tepesine b i r fecirden ardı ardına boşanmış güvercin sürüleri gibi beyaz ve y u ­ muşak kondukları zaman yıkılır. Üçüncü tepeyi o n ­ l a r d a n hemen biraz sonra gelen Sultan S e l i m ' i n çok Vsta ye rahat plâstiği fetheder.

164

BE5

SEHÎR

B a y e z i d c a m i i , İstanbul'un toprağına atılmış bir, çekirdek gibidir. Bütün ilerideki gelişmeler, çiçek aç­ malar, bütün feyizli mevsimler onda vardır. Gelenek, c a m i i n bittiği sıralarda, n. Bayezid'irt f a k i r b i r kadından aldığı b i r çift güvercini b u r a y a hediye ettiğini söyler. B u rivayet benim hoşuma g i ­ diyor. E v l i y a Çelebi, Bayezid c a m i i için tükenmez h a ­ zinedir. C a m i i n kıble y e r i n i t a y i n edemeyen m i m a r , Sultan Bayezid'e, mihrabı ne t a r a f a koyalım, diye sorar. O da "Şu ayağıma bas!" der. M i m a r basınca K a b e ' y i görür.

İSTANBUL

x — * 4 ş t e S i n a n bunu yapar. Yaratıcı, n i z a m v e r i c i hamleleriyle İstanbul ufkunu, m e r m e r i , k a l k e r i , p o r - f i r i , kubbeyi, kemeri, istalâktiti, asırlık şekilleri bir¬ i , b i r i n e karıştırır; nisbetleri değiştirir, tenazurları kı•1" r a r , sanki dehasıyle kendisinden öncekilerin tecrü, ^ belerini, buluşlarım b i r sonsuzluğa taşımak i s t i y o r - muş g i b i , her şeyi genişletir, büyütür, sayıları çoğal­ tır, h e r motiften ayrı ayrı şekiller ve terkipler çıi kartır. A

Camide i l k cuma namazını kıldıran da, akşam, i k i n d i namazlarının sünnetini b i r kere olsun bırak­ mamış olan Sultan Bayezid'dir. Y i n e ona göre camiin nâzın "Şeyh-ül-islâmlar, •olmak haysiyetiyle ders-i âmı Şeyh-ül-islâmlardır, Haftada b i r kere ders t a k r i r ederler." Evliya'nın z a ­ manında camiin dışı baştan aşağı ağaçlıkmış. B a y e z i d c a m i i , karşısındaki imaret, meydanın öbür ucundaki medrese ve hamamıyle bütün b i r kül­ l i y e i d i . I I . B a y e z i d b u külliyeyi eski Bizans H e r a k lius camiasının t a m bulunduğu yerde yapmakla şeh­ r i n manzarasını değiştirmişti. Kanunî'nin tahta çıktığı senelerde ise İstanbul cami, h a n , hamam, medrese, büyük saray, evliya türbeleri ve çeşmeleriyle t a m b i r Türk şehriydi. "~

Yalnız bize a i t olan b u manzaranın şimdi deha ile tamamlanması, b u gelişmeyi b i r infilâk haline getirmesi lâzımdı.

J6J

•

H e r mimarî üslûbu bellibaşlı birkaç mesele et­ rafında toplanır. S i n a n geldiği zaman imparatorluk mimarlığının başlıca i k i meselesi vardı. B u n l a r d a n b i r i yapıya şeklini hüviyetini veren kubbe i d i . öteki de y a n cephelerin düz duvar biteviyeliği i d i . S i n a n , i k i s i y l e de âdeta oynar. K u b b e y i içerden mâbedin üstüne, mesnetleriyle alâkası görünmeyecek şekilde asar. Dışardan ise yarım kubbe, küçük gerdanlık kubbeler ile, oyunlarla onu bütün büyük nisbetlerine rağmen âdeta tabiî b i r teşekkül haline k o y a r . Y a n cephe meselesini ise daha Şehzade c a m i i n ­ de halleder. O n u n kemer, sütun, galeri ve pencere­ lerle yapüğı terkipler variyasyonu gerçekten şaşı­ lacak şeydir. Zaten büyük ile z a r i f i , organik ile süsü b u kadar birbirinde bulan deha azdır. R i t m i nasıl kırar, nasıl yeniden ona döner? F a k a t asıl şaşırtıcı tarafı yaratıcılığındaki geniştiktir. H e r k e s Şehzadenin kubbelerine h a y r a n i k e n , o kendisini Süleymaniye'nin aydınlık boşluğu­ n a bırakır ve k a r t a l kanatlarının tek b i r süzülüşü ile İstanbul'un b i r tarafını Boğaz'ın yarısına kadar doldurur. Oradan velveleli b i r uçuşla eski payitahta, E d i r n e ' y e geçer, S e l i m i y e ' n i n mücevher çağlayan-

166

BES SEHlR

larını k u r a r . A r a d a çifte Mihrimahları, Rüstem P a ­ şaları, P i y a l e ' l e r i , Kılıç A l i ' l e r i ; SokuUu c a m i l e r i y le, medreseleriyle, s u kemerleriyle, türbeleri, çeşmeleriyle, sarayları ve köşkleriyle, küçük mescitleriyle i s t a n b u l ' u baştanbaşa fethetmişti. K i m b i l i r , bı­ raksalardı, imparatorluğun kendisi k a d a r geniş ve zengin sanatı belki de bütün İstanbul'u yedi tepesin­ de yedi kubbeyle tek b i r bina halinde işler, b u k u b ­ beleri vadilerin üstünden aşan ve sırrı yalnız k e n ­ disinde olan kemer galerilerle b i r b i r i n e bağlar; a r a ­ larından büyük ağaçların yeşilliğini b i r mükâfat g i b i fışkırtır; tatlı meyillere medreselerini, şifahanelerini o t u r t u r ; taştan ebediyet rüyasını kademe kademe üç kıyıya k a d a r i n d i r i r d i . B u n u yapamadıysa bile, hemen benzerini y a p ­ tı. B u rüyayı b i r yıldız dizisi g i b i kırdı ve benimse­ diği şehirden başlayarak geniş imparatorluğun dört bucağına dağıttı. Çekiç seslerinin gazâ t e k b i r l e r i ve zafer nâralarıyle, kılıç, n a l şakırtılarıyle yarıştığı muzaffer, mesut devir! K o c a imparatorluğun her tarafında be­ y a z taş yontuluyor, büyük kazanlarda kubbeler için kurşun e r i t i l i y o r , yarı simyager, yarı e v l i y a kılıklı ustaların, başında bekledikleri çini fırınlarında n a r çiçeklerinin, k a r a n f i l l e r i n , badem, e r i k çiçeklerinin b i r daha solmayacak baharları; tevhitlerin inancı, f e t i h âyetlerinin müjdesiyle beraber ağır ağır pişi­ y o r ; küçük, izbe dükkânlarda, yassı tunç t o k m a k l a ­ rın altında medreselerin, şifahanelerin, kervansaray­ ların, hanların, büyük sarayların, sebil ve çeşmele­ r i n saçakları, kitabeleri, yaldız süsleri için altın, döyüle dövüle kelebek kanatları k a d a r ince, menevişli

İSTANBUL

161

y a p r a k l a r haline g e t i r i l i y o r d u . Süleymaniye'nin a v ­ lusunda, henüz bitmiş c a m i için, hattatın elinden y e ­ n i çıkmış b i r âyeti taşa geçirmeye çalışan işçi, b a ­ şını kaldırıp baktığı zaman Üsküdar'da yeni başla­ n a n b i r c a m i için M a r m a r a ' d a n , A k d e n i z adaların­ dan i r i mermer kütleleri taşıyan yelkenlilerin büyük martılar g i b i iskeleye yaklaştığım görüyor; K a s t a ­ m o n u ormanlarından y e n i getirilmiş keresteleri t a ­ şıyan hamalların gürültüsü kendisine k a d a r yükse­ len taze çam ve ardıç kokuları arasında kulakların­ d a uğulduyordu. Çok defa düşünürüm: Bakî ile S i n a n acaba dost oldular , mı? Süleymaniye'nin yapıldığı yıllarda B a ­ kî y i r m i beşle otuz arasında genç b i r molla i d i . B i r yıl kadar da Süleymaniye binalarının inşasına neza­ ret etmişti. K i m b i l i r , belki de Türkçeyi o kadar k u d ­ retle bükmesini burada, nizamını yakından b i l m e d i ­ ği bu sanatın göz önünde, çıldırtıcı b i r sağlamlıkla yükselişini göre göre öğrenmiştir. 1572 de, hocası ye hâmisi Kadızade ile Halep'ten döndüğü zaman elbetteki i l k cuma namazını, b i r v a k i t l e r temelleri arasında dolaştığı b u camide kılmış, onun bitmiş kemerlerine, sütunlarına, şaşırtıcı mihrabına, E v l i ­ y a Çelebi'nin kendisine has buluşu ile genişliğini," mermer döşemelerinin beyazlığını, " h a r e m - i beyaz", " a k y a y l a " diye anlatmağa çalıştığı ve billûra ben­ zettiği avlusuna, zafer kasidesi kapılarına uzun uzun bakmıştı. B e l k i de bütün imparatorluğun g u r u r u olan m i m a r a koşmuş, ellerine sarılmış: " — İlâhî S i n a n ! E y susan taşın ve konuşan h a ­ c i m l e r i n şairi; ey maddenin uykusuna kendi nabzı­ nın âhengini hepimizin i m a m y l e beraber geçireni

168

BES SEHÎR

Aydınlığı en b i l g i l i terkiplerde eritilmiş madenler* g i b i yumuşatıp ondan zaferlerimize hil'atler biçen! S e n b u şehre bütün dünyanın kıskanacağı b i r c a m i y a p m a k l a kalmadın; insan düşüncesinin erişilmesi güç hadlerinden b i r i n i tespit e t t i n . " demiştir. Hayır, elbette k i Bakî böyle şişkin, böyle t a k l i t dille konuş­ mazdı; ona daha basit, çok basit ye çok güzel, biç duaya benzer şeyler söylemiştir. Kanunî Boğaz'da veya Haliç'te sık sık yaptığı gezintilere Bakî'yi beraber götürürmüş. E f e n d i s i için o muhteşem m e r s i y e y i yazarken, belki de b u gezin­ tilerden dönüşlerinde, Hisar'ların k i l i d i n i aştıktan b i ­ r a z sonra, yahut Sütlüce'den uzaklaşır uzaklaşmaz karşılarına çıkan ve b i r daha u f u k t a n ayrılmayan Süleymaniye'yi düşünmüş, onun uçmağa hazır, ger­ g i n kütlesini b i r örnek g i b i almıştı. Şiirimizde ger­ çekten mimarî konstrüksiyon b u manzume ile baş­ lar. Üsküdar'da, güzelliğini Y a h y a K e m a l ' d e n tanı­ dığımız E s k i V a l d e c a m i i Sinan'ın son eserlerinden­ d i r . Y a h u t hiç olmazsa plân ve i l k inşaat onundur. B u c a m i ve etrafı, h a y r a t a yapılan ve manzarayı b i r tarafından kapıyan ilâvelere rağmen hâlâ Türk İ s ­ tanbul'un en güzel köşelerinden b i r i d i r . B u camide semt ile çok i y i anlaşan b i r kendi içine çekiliş v a r ­ dır. C a m i , II. S e l i m ' i n çok sevdiği karısına b i r h e d i ­ yesidir. F a k a t saltanat âdabı karısının adını söyle­ meğe mâni olduğu için, ondan " F e r z e n d - i ercümend oğlum M u r a d tâle bekauhu validesi seyyidetülmühaddarat ilâ a h i r i h i damet ismetühâ canibinden Üs­ küdar'da bina olunacak" diye bahseder. B u hicabı beğenmemek k a b i l değil. I I . S e l i m , "Kıdvetül-emacit

İSTANBUL

Vel-ekârim S i n a n zîde m e c d u h u " diye onu över. Bakî, Sokullu, Sinan, P i y a l e Paşa, Kılıç A l i Paşa, Hüsrev Paşa: İşte b u fâni dünyada babasından n. Selim'e k a l a n miraslar. Sinan b i r ananeyi tek başına tüketen, kendinden sonra gelenlere pek az b i r şey bırakan sanatkârlar­ dandır. Y u n a n heykelinde F i d i a s , Rönesans'ta M i kelanj ve Palladio, birkaç neslin b i r b i r i ardınca s a r îedeceği gayretlerle ve arada sanat hamlelerinin ger­ çekten kendileri olabilmek, bütün kazançları lâyıkıyle benimseyebilmek için muhtaç oldukları o z a ­ m a n fasılasıyle elde edilmesi gereken şeyleri nasıl tek başlarına tüketmişlerse, o da mimarîmizin bü­ yük imkânlarını kendi ömründe öyle harcar. O n u n içindir k i çırakları arasında en mesutları H i n d i s ­ tan'a çağrılanlar oldu. A n c a k onlar yeni b i r i k l i m d e ye bizimkinden ayrı geleneklerin arasında kudretle­ r i n i n t a m ölçüsünü verdiler. Hattâ bu y e r değiştir­ me sayesinde Sinan'dan önceki mimarlığımızı daha r a h a t hatırladıkları da söylenebilir. İstanbul'da kalanların işi daha güçtü. H e r n i s beti ayrı ayrı deneyen ve en müşkül t e r k i p l e r i ez­ berlenmiş b i r şey g i b i icat eden, aradığını k e n d i n ­ de bulan bu devden sonra şahsî olabilmek için y a geleneği kırıp yeni yollar aramak yahut da çok s a ­ bırla çalışmak lâzımdı. Millî hayatın kıvamını b u l ­ duğu, hudutlara varıncaya kadar h e r şeyin y e r l i y e ­ r i n e oturduğu X V I I . asırda birincisine, hele c a m i g i ­ b i dinî eserlerde imkân y o k t u . T e k kubbeli c a m i i biz Hıristiyanlığın katedral üslûbu gibi bulmuştuk. K o ­ l a y kolay vazgeçilemezdi. O devirde Türkiye kendi kendine yetiyordu. Bütün şarkın gözü, millî h a y a -

170

BEŞ ŞEHİR

tın en küçük pas lekesi değmemiş aynası olan vej zevkinde tamamiyle millî olan İstanbul'da i d i . Bü­ tün modalar, zarafetler, ferdî ve içtimaî hayatta her; türlü yaratıcı hamle etrafa oradan gidiyordu. O k a ­ dar h e r cüzü b i r b i r i n i tutan hayatımız vardı; b u h a ­ yatın arkasında öyle b i r şuurlu r u h yaşıyordu k i b u terkipte en küçük b i r çatlağa hiç kimse razı olamaz­ dı. Dışardan gelecek b i r tesire sade garp için değil, §ark için de kapalıydık. Iskolâstik tahsile, dinî t e s i r ­ lere rağmen A r a p zevki imparatorluğa girememişti. Kaldı k i edebiyatımıza üç asır örnek olan İran bile bizden ayrı ve uzak telâkki edilmeğe başlanmıştı. İmparatorluk Iklîm-i Rûm i d i . Millî olmadığı yerde m a h a l l i k a l m a k b i r i c i k düsturu i d i . B u n u n l a övünürdü. B u i t i b a r l a mimarlarımız gelenekten ayrılmaz­ lardı. Zaten yaptıkları şeyin güzelliğini, asilliğini b i ­ liyorlardı. O n u n için daha gerilere zaman zaman dönmek şartıyle Sinan'ın bıraktıkları içinde dolaş­ tılar. H e m merkez kubbe ile y a n kubbelerin teşkil ettiği bütün, son sözünü söylememişti. B u tanburda, icat veya hüner, aranacak ve bulunacak b i r yığın nağme vardı. X V I I . asır mimarları ve daha ince b i r zevkle onları devam ettiren X V I I I . asrın i l k yarımı b u nağmelerden hiç b i r i n i kaçirmaz. Sinan'dan sonra Türk mimarlığının meşalesini eline alan Sadefkâr Mehmet U s t a ' n m bazı nisbet de¬ ğişikliklerine bakarak ondan tamamiyle ayrıldığını i d d i a edemeyiz. Çünkü Sultan A h m e d ' i n hususiyeti­ n i veren dört yarım kubbe üstünde yükselen o r t a kubbe f i k r i , Şehzade c a m i i ile Sinan'ındır. H e r ese­ rinde yeni şekiller aramaktan hoşlanan ve bazan bulduklarım âdeta kaydetmekle i k t i f a eden S i n a n ,

İSTANBUL

171

b i r daha ona dönmemişti. Sadefkâr Mehmet, ustası­ nın buluşunu çok değiştirmiştir. B u değişikliklerin başında dışardan binaya kademe kademe yontulmuş b i r dağ manzarası veren küçük yarım kubbeler m a n ­ zumesi vardır. Şehzadede görülen ayna duvarlarının çoğu b u ­ rada ehramı r i t m i k bir şekilde tamamlayan kasnak­ l a r olur. B u itibarla Sadefkâr Mehmed mimarlığımı­ zın en büyük virtüözüdür, denilebilir. C a m i i n içinde de aynı şey vardır. İstediği genişliği elde edebilmek için m i m a r âdeta binayı içten boşaltır! Sultan A h m e d ' i n içi bütün bir m a v i bahar rüyasıdır. P e k az mimarî, ışığı bu kadar lezzetle dokur. Şüphesiz mimarîden fazla çininin tesiri, fakat ne olsa yine mimarînin idaresi altında. Suya biçim veren o sun'î çağlayanlar gibi, ışığa o hükmediyor, onun imbiklerinde süzülüyor, onun duvar ve kemer­ lerine çarpa çarpa kıvamını buluyor. C a m i y e g i r e r girmez b i r menşura hapsedilmiş gibi bir rüya h a ­ vası başlıyor. R e n k l i cam sanatının başka yerlerde bizden d a ­ h a i y i , daha mükemmel eserler verdiğini, büyük r e ­ simle el ele yürüdüğünü hiç düşünmüyorum. Çocuk­ luğumun biricik sarhoşluğu olan bu bal ve a k i k s a ­ rısı ışığı, onun yanındaki aydınlık yeşili, bütün o kırmızı lâleleri yerinde bulmam bana yeter. Onların rengi zihnimde eski hafızların sesiyle taganni e d i ­ yor. Başımı onlardan çevirdiğim zaman yıldız hârel i bir m a v i l i k başlıyor. Sultan Ahmed'den bahseder­ ken çinilerin güzelliğini överler. B e n onlara ayrı a y ­ rı d i k k a t edilmesi taraftarı değilim. Bütünün m e k a -

172

BES ŞEHİR

n i k tarafı, süsün iptidailiği ile beraber derhal m e y ­ dana çıkıyor. B u çinilerin, nevinin en güzeli olduğu muhakkaktır. F a k a t çininin kendisi, mimarî gibi üs­ tün sanatın yanıbaşında övülecek §ey değildir. E s ­ k i yazıları çiniye daima tercih etmişimdir. B a n a d a ­ h a ferdî, daha değişik ve daha yapı edalı gelirler. Bence Sultan Ahmed'de, meselâ b i r yaz öğlesinde Kozyatağı'nda veya Eyüp S u l t a n üstlerinde, bostan dolaplarının, kır böceklerinin sesleri arasında yeşil renkten ve aydınlıktan yarı sarhoş dinlenir g i b i , y a ­ h u t Boğaz körfezlerinde mehtap seyreder gibi gez i n m e l i . B u m a v i aydınlığın etrafımızda kurduğu sır­ ça sarayı, fazla b i r dikkatle kırmârnalı. E v e t bu çiniler çok güzeldir. B u n a r çiçeği kır­ mızıları, b u menevişli beyazlar, b u çimen yeşilleri gerçekten bulunmaz şeylerdir. N e olurdu, ayrı ayrı panolar halinde yapılmasalardı da b i r duvar b i r tek desen devamı olsaydı. B i r panodan öbürüne geçer­ k e n hiç b i r boşluk bulunmaması gözü yoruyor. S o n ira b i r i n i n kırdığı r i t m i öbürü tekraı ele alamıyor; o n u n , için insanda aynı renkten, fakat başka kumaş­ l a r d a n dikilmiş b i r elbise tesiri yapıyor. B u i t i b a r l a Yeşil'in düz giyinişini tercih ediyorum. A m a onda da Sultan A h m e d ' i n ışık sebili yok. Gerçekte S u l t a n A h m e d c a m i i n i n içi — tıpkı çocukluğumda düşündü­ ğüm gibi — b i r cennet bahçesidir. E v l i y a Çelebi'ye göre c a m i i n temel imamı, p a ­ dişahın imamı olan ve kendisine de hocalık eden E v ­ l i y a E f e n d i , temel şeyhi Üsküdar'lı Celvetî Şeyhi A z i z M a h m u d Hüdayî E f e n d i , temel kadısı Karasünbül A l i E f e n d i , mutemedi Kalender Paşa, temel n a ­ zırı Kemankeş A l i Paşa'dır.

I S T A N B U L

178

Bizzat Sultan A h m e d temelden çıkan toprağı eteğine doldurup taşımıştır. E v l i y a , c a m i i n yıktırılan başvezir sarayının y e ­ r i n e yapıldığını ve kubbeye üç sene sonra başlandı­ ğını söyler ve c a m i i delinmemiş büyük b i r inciye benzetir. Camide asılı eşyayı (avize kelimesi o z a ­ m a n lûgattaki mânasında kullanılıyordu) anlatırken de bunların yüz Mısır hazinesi değdiğini söyler ve bilhassa Habeş v e z i r i Cafer Paşa'nm hediye ettiği altı zümrüt k a n d i l i zikreder. B u n l a r altı köşeli a v i ­ zelerle, altın zincirlerle asılıymışlar ve h e r b i r i elli¬ ger o k k a ağırlığında imiş. E v l i y a , b u kandiller için " h u r d a daneleri (küçük zümrüt parçaları) b i r R u m haracı değer" der. F a k a t asıl güzel tarafı E v l i y a ' n m b u c a m i i yaptıran Sultan A h m e d ' i "Çelebi ve sahib-i t a b " b i r padişah olarak anlatışıdır. H a k i k a t e n bu X V I I . asır sanat z e v k i olan b i r asırdır. E v l i y a ' n m b u camiye saray k u y u m c u başısı olan kendi babası tarafından yapılan kapı için yazdığı şeyler de çok mühimdir. "Pirinç, maadin, tahtalar üzerine hurda nakşı bukalemun kalemkârî zerker nakışları ile içine gö­ mülü gümüş h a l k a , gümüş k i l i t ve menteşeler ile müzeyyen b i r bâb-ı bî nazirdir. Bazı kimseler bu k a ­ pı Estergon'daki Kızılelma kilisesinden gelmiştir der­ ler, amma galattır. O l k a p u hatırı için Nemçe küffarı Estergon'u 1013 tarihinde alıp mezkûr kapıyı yerinden çıkararak hâlâ Beç (Viyana) kalesi içre Istefânî deyrine (Saint-Etienne katedrali) Bâb-ı M e r y e m ittihaz etmişlerdir. A m a bu Sultan A h m e d H a n c a m i i n i n mezkûr harem kapısı merhum ve mağfurunleh pederimiz Derviş Mehmed Zıllî ser-zergeran

174

BES SEHIR

'(kuyumcubaşı) i k e n inşa olunup merhumun ismi bâîâsmdaki i k i kitabeler içre t a h r i r olunan hatlarda künyesi ile m a s t u r d u r . " N e yazık k i içinden sükûnet ve huzurun ve m u ­ rakabenin tâ kendisi olan zamanı bize b i r ney faslı g i b i sunan bu şaheser bittiği tarihten (I. M u s t a f a zamanı) 1826'ya kadar ardı arası kesilmeyen ihtilâl­ lere şahit oldu. K i n l e , ihtirasla kudurmuş kitleler y e ­ d i başlı ejderhalar g i b i kapısını dövdüler, avlusunun ravakları altında kanlı müşavereler yaptılar. M i n ­ berlerinde en kanlı fetvalar okundu. Osmanlı t a r i h i ­ n i n 1826 tenkiline k a d a r bütün mide, bünye fesadı ona doğru aktı. Y e n i c a m i i n kubbe sistemi Sultan Ahmed'e y a ­ kındır. F a k a t onun güzelliğini plânından ziyade t e ferruatındaki mükemmellikte, şehrin b i r sahilinde henüz k a r a y a yaklaşmış masal gemisi duruşunda aramalıdır. Bütün X V I I . asır Türkiyesi, burada y a ­ zının, tezhibin, ciltçilik sanatının mimarîyi âdeta g i y ­ dirdiği bû âhenk mucizesinde aranmalıdır. Şüphesiz burada da S i n a n vardır; hattâ y a n cephe hemen h e ­ men Süleymaniye'yi t e k r a r l a r ; fakat daha oynak, daha duygulu, hayatla birtakım münasebetler arı­ y o r gibi. Y i n e onun mirası içinde olduğumuzu b i l ­ mekle beraber, başka b i r i k l i m e girdiğimiz i l k b a ­ kışta görülür. B u musikîyi, bu dinamik raksı X V L asır veremezdi. însan bu cepheyi seyrederken büyük muasırları, meselâ Itrî, Hafız Post veya Seyid N u h ' ­ t a n birer beste dinliyor hissine düşer. B u pencereler ve kapı, bu kemerler bize Neşatî'den veya Nailî'den birer gazel gibi gelirler.

İSTANBUL

175

Y e n i c a m i i n bütün b i r romanı vardır. Zaten X V I I . asırda her şeyin b i r geçmişi, b i r psikolojik m a ­ cerası, tesadüflere bağlı b i r t a l i h i yardır. Zayıfla­ y a n cemiyette müesseseler de fertler g i b i b i r nevi istiklâl kazanır. Y e n i c a m i i , vezir değişmesi, yangın ye birçok ârıza asrıyla b i r arada birleştirir. C u l t a n A h m e d camiinden evvel başlandığı halde, I V . M e h med devrinde biter. H I . A h m e d ' i n annesi H a t i c e Gülnüş Emetul'lah Sultan için yaptırdığı Üsküdar'da çarşı içindeki c a ­ m i — deniz tarafından gelirken görülen kısmı b i r t a r a f a bırakılırsa — bulunduğu yerden şehre b i r şey ilâve etmez, onu sevmek için yakından, olduğu y e r ­ de, yapıldığı sarsıntılı devrin hususî güzelliği ile, d a ­ lında b i r gül g i b i parıldar görmek lâzımdır. III. A h ­ med devrinin en güzel eseri odur. N e Sultan A h m e d çeşmesi, ne Lâle devrini, devamı olan I. M a h m u d z a ­ manına bağlayan Tophane ve Azapkapı çeşmeleri hattâ o kadar z a r i f olan, o k a d a r b i z i m İstanbul'umu­ z u veren İbrahim Paşa i m a r e t l e r i onunla yanşamaz­ l a r . Felâketlerinde bile o k a d a r zengin olan X V I I . asrı o kapatır — çünkü Hekimoğlu A l i Paşa c a m i i birçok tecrübenin üstünden S i n a n ' a b i r dönüştür —« V a l i d e - i cedidin ısıtmaktan ziyade eşyayı süsleyen, dokunduğu h e r şeyi altın gurbet renkleriyle g i y d i r i p m a h z u n b i r saltanat yapan b i r akşam güneşi g i b i zarif ve zengin b i r hissîliği vardır. B u hissîlik b i l ­ hassa, — bazı k a b u k l u meyvalar g i b i — çok i y i d ö ­ şenmiş, içinde ve dış avludan g i r e r girmez insanı y a k a l a y a n dağılmış gül bahçesi havasında elle t u t u ­ lacak kadar açıktır.

176

BEŞ ŞEHİR

B e n b u c a m i i n akşam saatlerini severim. B u saatlerde bu z a r i f bina b i r sükût musikîsi o l u r ; çar­ şının uğultusundan onun havasına geçer geçmez baş­ k a b i r dünya başlar. , B u sonbahar yine g i t t i m . C a m i tenha i d i . B i r ­ kaç lâmbanın binayı doldurmayan, f a k a t gölgeleri iyice besleyen ışığı altında, bütün yaldızlar ve m e r ­ merler, yabancı remizler, uzak dünyalarından sade­ ce k o r k u getiren esrarlı işaretler g i b i parlıyorlardı. D a h a evvel Selimiye'de çalışmış i k i gözü kör bir; müezzin b u gölgeler ve esrarlı remizler diyarında hiç b i r çizgisi kımıldamayan yüzüyle, benim farkına yarmadığım birtakım h a k i k a t l e r i y o k l a y a y o k l a y a dolaşıyordu. H a y a t , şüphesiz sadece gözlerimizde de­ ğildir. F a k a t , belki aydınlığın adaleler üzerindeki t e ­ sirinden m a h r u m olduğu için, belki insan yüzü k e n ­ d i ışığıyle aydınlanmadığı için, körlerde ağzın h a ­ reketlerine varıncaya k a d a r h e r şey değişiyor, a n ­ c a k cansız maddelerde görülen b i r gerginlik, hiç biç sesin kıramadığı b i r nevi sessizlik siniyor. O akşam, b u görmediği için sessiz b i r m u a m m a olan ve benimle b i r yığın perdenin arkasından k o n u ­ şan adamın kendi adımlarının peşinde gezinmesi, et­ rafındaki sırrı büsbütün arttırıyordu. İşte böyle boş­ luğa suallerini sora sora bana iç avlunun kapısını açtı. F a k a t çıktığım aydınlık artık demin geldiğim aydınlık değildi. Mekândan ziyade zamana ait, o n u n ­ l a konuşan ellerle açıldığı için çok ayrı b i r dünyaya çıkmış g i b i oldum. B e l k i de sırf b u yüzden c a m i i n hakikî muasırları âdeta etrafımda i d i l e r .

İSTANBUL

177

V a l i d e - i C e d i d ' i n mimarı k i m d i r ? B i l m i y o r u z , B i r gün adını öğrenirsek elbette k i N e d i m ' i n , o z a r i f A l i İzzet Paşa'nm, Tâib'in, Tab'î M u s t a f a E f e n d i ' n i n . ye E b u b e k i r Ağa'nm yanında onu da saymağa alı­ şacağız. F a k a t o akşam saatinde b u muasırlardan en fazla düşündüğüm Bayatî A k s a k Semai'siyle Tab'î M u s t a f a E f e n d i oldu. V a l i d e - i Cedid'e b i r aşk nezri h a l i n i veren lez­ zetlerin hepsi b u küçük parçada vardır. B e l k i de Tab'î M u s t a f a E f e n d i ' n i n ve b u bestenin muasırı' o l ­ duğunu bildiğim için b u c a m i i o k a d a r seviyorum. Çünkü bu küçük parça musikîmizin d e v r i n i aşan b i r ­ kaç şaheserinden b i r i d i r . B u c a m i i n yanında, çarşı içindeki H a t i c e E m e t u l l a h Sultan'ın türbesinde insan devir denen şeyi çok i y i anlıyor. N e on beşinci, ne de on altıncı asır­ l a r d a böyle b i r türbe yapılamazdı. B u h i s l i l i k , ölüme sindirilen b u kadınlık ancak geleneklerin çözülmeğe başladığı b i r zamanda o l a b i l i r d i . U z a k t a n büyük bir; kuş kafesini andıran şekli de ancak X V I I . asır so­ nunda yavaş yavaş başlayan ve İbrahim Paşa z a m a ­ nında t a m kıvamını bulan o çocukça natüralizmden doğabilirdi. H a k i k a t t e , I V . Mehmed'e, i k i s i de ardı ardına hükümdar olan i k i erkek çocuk veren, seferlerine bile beraber götürdüğü — III. A h m e d , L e h seferi es­ nasında ve yolda doğmuştu — kafes hayatında A f i f e kadınla beraber yalnızlığını paylaşan H a t i c e E m e t u l l a h Sultan, mimarînin ve z e v k i n b i r fantazisi i l e bugün mezardan ziyade, etrafındaki yumuşak çime­ ni ve mevsim çiçekleri ile b i r gelin yatağında, eşsiz b i r zifaf odasında yatıyor. 13

178

BES ŞEHİR

— VI İstanbul, büyük mimarî eserlerinin olduğu k a ­ dar küçük köşelerin, sürpriz peyzajların da şehridir. Hattâ iç İstanbul'u onlarda aramalıdır. Büyük eser­ ler ona uzaktan görülen yüzünü v e r i r l e r ; ikinciler; ise onu çizgi çizgi işleyerek portrenin içini dolduran, büyük tecridin kurduğu çerçeveyi b i n türlü psiko­ lojik h a l ile, yaşanmış hayat izleriyle tamamlayan eserlerdir. Şüphesiz bunlarda da asıl söz gene m i ­ marlığındır. F a k a t bu mimarlık Bayezid, Süleymaniye, Ayasofya, Sultan A h m e d , Sultan Selim yahut Y e n i c a m i gibi etrafındaki her şeye kendi nizamını k a b u l ettiren b i r saltanat değildir. B u n l a r şehrin mahremiyetinde âdeta eriyip ona karışmış hissini yeren küçük camiler, medreseler, büyüklerin yanın­ da en mütevazi nispetlerine indirilmiş çeşmelerdir; ye zaten kendileriyle değil içlerine g i r d i k l e r i t e r k i p ­ le güzeldirler. Birdenbire hiç beklemediğiniz b i r y e r ­ de mermer b i r çeşme aynası veya kapı çerçevesi, i y i yontulmuş taştan beyaz bir duvar size gülümser. İki servi, b i r akasya veya asma, küçük ve üslûpsuz b i r türbe, yahut küçük b i r bahçe sanacağınız b i r me­ zarlık orada tatlı b i r köşe yapar. İlk bakışta t a n z i ­ m i büyük b i r gayrete muhtaç olmayan b i r tiyatro yeya opera dekoruna benzeteceğiniz bu köşe, biraz derinleştirilse şehrin tarihinden b i r parçadır. Tür­ bede fetih günü şehit düşen bir veli yatar. C a m i i III. Mehmed zamanının b i r defterdarı yaptırmıştır, çeş­ me I. Ab'dülhamid sarayının kadınlarından b i r i n i n hayratıdır. Yanıbaşındaki mezarlıkta, herkesin malı

İSTANBUL

179

olan b i r HüvelbâM'nin altında büyük b i r hattat ve­ y a musikî ustası gömülüdür. Bujriieük köş^ejc-kadar çekici ve-zevkli şey pek azdır. B u n l a r b i r yığın inanç, gelenek, sevkitabiî h a ­ line gelmiş zevk ve birçok tesadüf ve hattâ asırların ihmaliyle olmuş terkiplerdir. Gülü, se rviyi, yahut çı­ narı yetiştiren, her mevsim erguvanı kızartan, s a l ­ kımların k a n d i l l e r i n i asan, tabiatın cömertliğinden başka hiç b i r israf ve debdebeleri yoktur. Onlar z a ­ m a n içinde damla damla teşekkül etmiştir. İstanbul'un Üsküdar ve Boğaziçi'nin hemen her, tarafında bu cinsten köşelere sık sık rastlanır. Bazı­ ları ayaklarının ucuna takılmış deniz parçasıyle b u ­ lundukları yokuştan uçmağa hemen hazır görünürler. B i r kısmı fetih yıllarından b i r parça gibi asil b i r es­ k i l i k havasında yaşarlar. Hepsinde ağaç, su, taş i n ­ sanla geniş ilhamlı b i r r u h gibi konuşur. B i z i m asıl peyzajlarımız b u köşelerdir. İstanbul halkı onları y a ­ şarken yapmıştır. Kâinata ruhlarındaki b i r l i k çerçe­ vesinden bakan insanların eseridir. P e k az yerde s a ­ nat ve mimarî gündelik hayata bu kadar yakından karışır. İşte, İstanbul mahallelerinin asıl çekirdeğini bu peyzajlar yapar. Bunların içinde b i r b i r i peşinden geldikleri için kendilerine mahsus zamanlarıyle hakikî b i r âbide h a ­ l i n i alanlar vardır. B a z a n bu ısrar şehrin b i r ucunu baştanbaşa kaplar. E s k i damat vezirlerin oturdukları A y v a n s a r a y ve bilhassa Eyüp taraflarında asıl güzel­ l i k l e r i n i yapan saraylar kaybolduktan sonra bu kü­ çük eserler kalmıştır. Bütün bu mezarlar, türbeler, çeşmeler; p a r m a k ­ lıkları, kitabeleri, mezar taşlarının yontuluşları ile

18!)

BES SEHIR

sanatı, cins malzemeyi b i r mevsim gibi cömertçe o r ­ t a y a atarlar. Küçük Mustafa Paşa, H a s e k i , C e r r a h p a ­ şa tarafları, Topkapı, Silivrikapı; bütün sur boyunca Haliç'i M a r m a r a ' y a kademe kademe bağlayan b u cins eserlerle doludur. Üsküdar'da Şeyh yokuşundan b i r akşam saatin­ de inen adam, yalnız A y a z m a c a m i i n i uzak ışıkta gör­ mekle başka b i r zaman çerçevesine girebilir. S u l t a n tepe'deki Abdülbaki c a m i i b u cazip köşelerdendir. Kitabesinden ve eski i k i mezarından başka anılacak hiç b i r şeyi olmayan b u küçük cami, sadece o tepede bulunduğu, K a r a c a Ahmed'e k a d a r bütün m a n z a r a kendisine bağlandığı için güzeldir. Serviler caddesi­ n i n çok eski İstanbul sokağından geçerek b u c a m i i n küçük bahçesine çıkan insanîn kendisini b i r keşifle dolmuş bulmaması k a b i l değildir. K i m d i r b u Abdül­ b a k i E f e n d i ? Semt halkı onu, A z i z M a h m u d Hüdai E f e n d i ' n i n damadı olarak tanıyorlar. F a k a t hiç bir, yerde i z i n i bulmak mümkün değil. N e çıkar, ibade­ tine seçtiği y e r ve adı duruyor. B e n i m g i b i geçmiş §eyleri sevenler a r a sıra o r a y a gidecekler ve b a h ­ çesinde açan yediveren gülünü k o k l a y a c a k l a r , k o m ­ şusu büyük ceviz ağacının altında oynayan kızların tatlı şamatasını dinliyecekler... E s k i medeniyetimiz dinî b i r medeniyetti. B e ­ ğendiği, benimsediği adama ölümünden sonra v e r i ­ lecek b i r tek rütbesi vardı: evliyalık. Halkın sevgi­ s i n i kazanmış adam mübarek tanınır, ölünce velî o l u r d u . O n u n içindir k i İstanbul evliya ile doludur. Bunların başında fetih ordusunun şehitleri gelir. O n ­ ların m a z h a r i y e t i h a k ve millet uğruna kazanılan rütbeden de üstündü. Çünkü b u ordu, genç hüküm-

lSTANBUt

181

darından en son neferine k a d a r mübarek b i r ordu i d i , tuğlarını İstanbul surlarının karşısına dikmeden asırlarca evvel övülmüştü. H e p s i velî idiler. B i z şim­ d i fetih t a r i h i n i garplılardan okuyor, F a t i h ' i n h a y a ­ tındaki aksaklıkları tenkit ediyor; i l i m , sosyoloji f i ­ lân yapıyoruz. E s k i l e r işi büsbütün başka türlü g ö ­ rüyorlar, İstanbul'u fetheden millî hamleye ilâhî biç mahiyet v e r i y o r l a r , b u işte hiç b i r izafîliğe yanaş­ mıyorlardı. H e m e n her yerde, çoğu surların etrafın­ da olmak üzere, f e t i h şehitlerinin mezarları vardır. B u n l a r Türk İstanbul'un tapu senetleridir. İstanbul'­ da b i z i m hayatımız b u şehit türbelerinin etrafında­ k i hürmetle başladı. Bizans'ın asırlarca işlenmiş, b i n türlü külfet, merasim ve âdapla dolu, altına ve sır­ m a y a garkolunmuş derin ilâhili ruhaniliğini dedele­ r i m i z bu şehit türbelerinin başında yaktıkları i l k m u m l a yendiler. B u suretle semt semt halkça k u t l u y e r l e r o r t a y a çıktı. S o n r a mimarî geldi, bu k u t l u ­ luğu küçük b i r mesçitle, biraz yaldız ve yeşil renkle giydirdi. F e t i h şehitlerinden sonra şehrin ve cemiyetin hayatına kuvvetle karışan, devrine temiz ahlâkın n e ­ fisle devamlı b i r mücahede — k i ermişler dilinde b u ­ n a Cihad-ı Âzam denirdi — ve mürakabeden doğan h i k m e t i n , sevginin i z l e r i n i geçiren, hülâsa kendi tec­ rübesini başkaları için faydalı b i r şey yapan büyük adam velî olurdu. Kanunî'nin süt kardeşi Y a h y a E f e n d i , ondan biraz evvelkilerden, Sümbül S i n a n , onun halifesi M e r k e z E f e n d i , X V I I . asrın başında bütün İstanbul'a hükmeden Celvetî t a r i k a t i n i n k u r u ­ cusu A z i z M a h m u d Hüdâî E f e n d i g i b i .

182

BEŞ ŞEHİR

Y a h y a E f e n d i , Kanunî'nin hususî hayatına k a ­ rışacak k a da r cesur ve kendisini saydırmış b i r a d a m ­ dı. D e v r i n i n bütün i l i m adamları gibi azil, t a y i n ve terakkilerle geçen hayatında, padişaha darılmak ve senelerce saraya uğramamak gibi şeyler de vardır. Y a h y a E f e n d i , Beşiktaş ile Ortaköy arasında, çok saffetti b i r şiirde övdüğü bahçesinde yatar. Zaten b u velîlerin çoğu hayatlarında ev, dergâh, bahçe olarak mezarlarını hazırlarlar. Yaşadıkları ve ibadet e t t i k l e r i yerler, onlar için b i r çeşit koza g i b i ­ d i r . Oraların mezarlık haline gelmesi daha sonra ruhaniyetlerinden feyz almak isteyenlerin de o n l a ­ r a komşu olmayı t e r c i h etmelerindendir. İlâhî mağ­ firet Y a h y a E f e n d i dergâhında âdeta güzel b i r i n ­ san yüzü takınır, ö l ü m burada, hemen i k i üç basa­ m a k merdiven ve b i r i k i sedle çıkılıveren bu bahçe­ de hayatla o k a dar kardeştir k i b i r nevi erme y o l u , yahut aşk bahçesi sanılabilir. Y a h y a E f e n d i dergâ­ hının kendisine mahsus zâmını olan ilhamlı yerle­ r i n başında saymalıdır. Bahçe z e v k i bu devrin büyük merakıdır. D e v ­ rinde çok meşhur b i r beyit yüzünden ve biraz da hayatının tesadüfleriyle D e l i B i r a d e r adı verilen şair Gazâlî de Beşiktaş'ta b i r c a m i , b i r h a m a m ve b i r bahçe yaptırmıştı. B u bahçe ve ağaç meraklıları içinde en z a r i f i , istanbul'un i k l i m i n i en i y i duyan ve seveni Kanunî'nin v e z i r i Siyavuş Paşa'dır. Çatalca civarında yaptırdığı köşkün etrafını b i r erguvan k o ­ r u s u ile çevirmişti. Sümbül S i n a n , II. B a y e z i d ' i n v e z i r i K o c a M u s ­ tafa Paşa'nın c a m i i n i zaptetmiştir.

İSTANBUL

183

D a h a i y i s i bu semti İstanbul peyzajının şairin­ den d i n l i y e l i m : Ahiret öyle yakın seyredilen manzarada, O kadar komşu ki dünyaya duvar yok arada, Geçer insan bir adım atsa birinden birine Kavuşur karşıda kaybettiği bir sevdiğine. Ne ledünnı gecedir] Tâ ağaran vakte kadar, ' Bir mücevher gibi Sünbül Sinan'ın ruhu yanar. F a k a t bu c a m i i n bahçesi küçük b i r Panteon'dur: Sarmaşıklar, yazılar, taşlar, ağaçlar karışık, Hâfız Osman gibi hattatla gömülmüş bir ışık, Bu mezarlıkta siyah toprağı aydınlatıyor, BeUi, kabrinde O, bir nuûra sarılmış yatıyor. B u camiin bahçesine girenler, onun havasında dolaşanlar bu K o c a Mustafa Paşa'nın, II. B a y e z i d ' i n berberi olduğunu ve kapıcıbaşısı iken sureti h u s u siyede gönderildiği i t a l y a ' d a C e m Sultan'ı zehirle­ meye muvaffak olduğu için vezirliğe erdiğini ve bel­ k i de Gedik A h m e d Paşa gibi büyük bir gazinin öl­ dürülmesinde r o l oynadığını bilmem hatırlarlar m ı ? F a k a t kiliseden değiştirilmiş cami, o küçük k a b r i s ­ tan, Sünbül Sinan'ın kendisi, yambaşında etrafı Y e sarî yazısıyla çevrilmiş, yıldırım vurmuş çınar o r a ­ d a İstanbul'un en güzel manzaralarından b i r i n i y a ­ par. Şüphesiz yarın b u peyzaj da değişecek. Şimdi çorap atelyesi filân gibi şeyler olan o eski harap k o -

184

BEŞ ŞEHİR

n a k l a r ortadan kalkacak, y e r l e r i n i modern atelyeler alacak, iş şartları değişmiş, dünyaya başka göz­ le bakan insanlar Sünbül Sinan'ın etrafında yaşama­ ğa başlayacaklar; fakat Y a h y a K e m a l ' i n merhamet ye sevgi şiiri asırların yığdığı b u havayı bize m u h a ­ faza edecek. Sünbül Sinan'ın halifesi M e r k e z E f e n d i , s u r l a ­ rın dışında kendi yaptırdığı c a m i i n ve kendi b u l d u ­ ğu b i r ayazmanın yanında yatar. Yazık k i çocuklu­ ğumun hâtıraları arasında k u y t u ve haşyetli r a h m a n i y e t i n i güçlükle yaklaşılan b i r kürsü gibi parıldıyan b u Müslüman asklepion'u artık kaybolmuş­ t u r . Z i y a r e t i o kadar karanlık yapan ağaçlar k e s i l ­ miş, a v l u d a k i dergâh hücreleri yıkılmış, k u y u k a p a ­ tılmış, hülâsa sırrın kendisini yapan unsurlar o r t a ­ dan kalkmıştır. M i m a r i s i z , düz b i r kışla odasında y a ­ t a n birkaç ölü ile ayazmanın derindeki havuzuna b a ­ k a n silik yaldızlı kafesi ancak görülen çile odası d u ­ ruyor. M e r k e z E f e n d i b u kafesin arkasında, b u y e r a l ­ tı havuzunun gümüş parıltılarla yer yer bulanan ve b i r kurbağa gözü gibi aydınlık menevişlerle dolu def­ ne yeşilini ve belki de benim çocukluğumda, öğret­ t i k l e r i şekilde yiyecek şeyler attığım balıkların g i ­ diş gelişini seyrede seyrede büyük h i k m e t m u r a k a ­ belerine dalar, h a t i m l e r i n i i n d i r i r , uzun ve ıssız kış gecelerini bitmez tükenmez duaların z i n c i r i y l e s a ­ baha ve güneşe doğru çekerdi. Üstüne eğildikleri K u r ' a n sayfalarının aydınlı­ ğını benimseyen ve ferdî çizgilerini böylece onda e r i t ­ t i k l e r i yüzleri, bize artık b i r insan yerine i y i tezhip edilmiş b i r f a t i h a gibi ilhamlı ve r a h m a n i görünen

İSTANBUL

ısrr

b u insanlar eski medeniyetimizin belki en güzel ve en i y i taraflarıydı. Onların sayesinde devirlerin sert hayatı y u m u fiuyordu. Zaten devirlerinin asık yüzünde b i r sevgi Ve şefkat tebessümüne benzerlerdi. B a z a n abese k a ­ dar giden Müslüman merhametinin ve müsamaha­ sının en güzel misaliydiler. Merkez Efendi'ye zamanın yaptığı azizliği I. A h ¬ med devrinin belki hükümdar kadar nüfuzlu olan mânevî saltanatı A z i z M a h m u d Hüdaî Efendi'ye I I . Mahmud'dan başlayan devrin hürmeti yapar. Üskü­ dar'da Doğancıların biraz altındaki A z i z M a h m u d Hüdaî külliyesi Tanzimat mimarîsinin zevksizliğine en büyük misaldir. Kış bahçesi kılıklı camekânlarıyle, karşısındaki kadîm eserler müzesi taklidi bina ile Bursa'lı Üftade'nin müridi, A z i z M a h m u d E f e n d i ' n i n ne münasebeti vardır? B u binalar i k i n c i imparator­ l u k devrinin o meşhur arması gibi her r u h ve mâna­ y a yabancı kalıplardır. B e n A z i z M a h m u d Hüdaî E f e n d i ' y i , Sultan A h m e d c a m i i n i n temelleri arasın­ d a tahayyül ediyorum. Z a m a n zaman benim için o r a ­ dan çıkar ve hiç b i r h i k m e t i n teselli edemeyeceği biç hüzünle o çok sevdiğim beytini t e k r a r l a r : Günler gelip geçmekteler Kuşlar gibi uçmaktalar. E v e t , günler gelip geçtiler. F a k a t zamana sevgî ye inançlarının i z i n i geçirenler hâlâ aramızdalar; adları ve hayatları bize mânevî ufuk oluyor. Artık Sümbül Sinan'dan dünya işlerimiz için medet u m m u -

İSTANBUL BES ŞEHİR

186

y o r u z ; fakat onu ve benzerlerini hayat karşısındaki durumlarıyle seviyor ve övüyoruz. Zaten devirlerinde bile bu ermişlerin mânası biraz da millet hayatımızı tebcil değil m i y d i ? K e n ­ disinin ebedî olduğuna inanan b i r topluluk, bu m u ­ kaddes ölülerle ahret ülkesini fethediyor, geniş i m ­ paratorluğunu onlarla ebediyette parça parça k u r u ­ yordu. Unutmayalım k i B u r s a ve istanbul, eskiler; için M e k k e ile Medine kadar mübarek şehirlerdi. -

VII

-

Resmî hayatın da kabul ettiği ve yükselttiği, padişahlardan hürmet gören, kendilerine hususî tek­ keler yaptırılan büyük salâtîn camilerinde vaızlar veren bu velîlerin yanıbaşında b i r de cezbeleriyle cemiyet hayatını alt üst eden, ikide b i r sünnî ulemâ­ nın aleyhlerinde verdiği fetvalarla, bazan kalabalık mürit kafileleriyle beraber idam edilen az çok ayırı­ cı t a r i k a t l e r i n şeyhleri olan velîler vardır. D i n i n her; şey olduğu bu gecikmiş Ortaçağ'da bütün aksülamell e r onun bünyesinde oluyordu. Çoğu Müslümanlığı y e ­ n i k a b u l eden ve halkının büyük b i r kısmı hâlâ m u h ­ telif dinlerde olan R u m e l i vilâyetlerinde, daima d i n ­ ler ve t a r i k a t l e r anası olan ve Babâî hareketinden son­ r a Alevî temayülleri b i r daha söndürülemeyen A n a ­ dolu'nun bu cezbeli hareketlerin tesiri derhal görülü­ yordu. Asıl garibi bazen padişahlardan başlayarak — F a t i h ' i n hurûfîliğe olan temayülü gibi — büyük devlet adamlarının da bu tarikatlere besledikleri sev­ giydi. H a k i k a t şu k i sünnî akide hayata kâfi gelmi­ y o r d u ve İslâmlığın tek ve esaslı şart olarak yalnız

187

Allah'ın birliğini k a b u l etmesi b i r yığın karışık i t i ­ kadın ve tefsirin bünyesine girmesini kolaylaştırı­ yordu. Şüphesiz burada iktisadî şartların, h a y a t t a ­ k i emniyetsizliğin de tesiri vardı. Alelâde fertler g i ­ b i her büyük devlet adamı da b i r t a r i k a t a mensup­ t u ve orduda, divanda, halk arasında bunlar kendi başlarına b i r confrérie yapıyordu. B u confrérie h a ­ y a t a b i r çeşit muvazene bile getiriyordu. F a k a t a h ­ lâkiyle, ibâdetiyle, ölçülü mistisizmi ile böyle k e n ­ d i n i kabul ettiren şeyhin halifesi veya oğlu birden­ bire cezbeyi arttırıyor, o zaman işler sarpa sarıyor­ du. E n tehlikelisi b u tesirlerin, efradının çoğu dev­ şirme, binaenaleyh yeni Müslüman olan ordu içine girmesiydi. O zaman zarurî olarak şiddetli tedbirler başlıyordu. F a k a t bugün öldürülene ertesi günü türbe y a ­ pılıyor, öldürüldüğü yere daha o gece m u m yakılı­ yordu. D a h a ziyade Bayramîye tarikatının Melâmîye kolundan gelen bu cins şeyhlerin arasında en meş­ h u r u Aksaray'lı Pîr A l i ' n i n oğlu olan, güzelliği dolayısiyle Oğlan Şeyh denen İsmail Mâşukî i d i . Büyük b i r cezbe sahibi olan İsmail Mâşukî A t Meydanı'nda (şimdiki Defterhane'nin hemen yanında) başı k e s i ­ lerek öldürülmüş ve cesedi denize atılmıştı. B u r a y a sonradan b i r merkat yapıldı. Dalgaların R u m e l i H i sarı'na götürdüğü iddia edilen ceset de Küçük B e ­ bek'le R u m e l i Hisarı arasına gömüldü. X V I I . asırda Melâmîlik İstanbul'un içinde almış yürümüştü. Y a h y a K e m a l ' i n : Uzlette bir^ muhavere geçmiş de gayet hafi GaybVye söylemiş bunu İdris Muhtefî

188

BEŞ

ŞEHİR

beytinde o kadar güzel şekilde birleştirdiği şair G a y bî ile şöhreti bütün İstanbul'u tuttuğu ve devrini ger­ çekten telâşa verdiği halde kendisini Sultan S e l i m ' deki konağında dindar, sakin ye çok zengin b i r tüc­ car hayatında gizleyen İdris-i Muhtefî, gavs olduk­ larına bütün müritlerinin inandığı b u melâmî şeyhlerindendir, Atâyî'nin isim zikrederek anlattığı b i r fıkraya daha i y i s i şahadete göre b u Idris-i Muhtefî hadsiz hesapsız b i r servet sahibi imiş. ö y l e k i ölü­ münden sonra terekesini yazmaya giden b i r hafta Uğraştıktan sonra bütün b u serveti teker teker yaza­ mayacağını anlayınca cinsine göre tespit etmiş. Mesnevi şârihi Sarı A b d u l l a h E f e n d i , N e d i m ' i n i l k büyük ve güzel kasidesini yazdığı Şehit A l i Paşa — M o r a ' n m i k i n c i fâtihi — hep melâmî gavsi idiler.

- vm E s k i İstanbul'da mimarînin saltanatına rekabet eden başka güzellik varsa o da ağaçlardı. F a k a t b u ­ n a rekabet denebilir m i ? Doğrusu istenirse, ağaç, m i ­ marîmizin ve bütün hayatımızın en lûtufkâr yardımcısıdır. Beyaz mermerle, yontulmuş taşla uyuştuğu kadar, harap çatı ile, süsleri bakımsızlıktan k a y b o l ­ muş, yalağı kırılmış çeşme ile de Uyuşmasını b i l i r , O güneşin adına söylenmiş b i r kasideye benzer. İstanbul'a gelen seyyahların hepsi ağaçlarımı­ zın güzelliğinden bahseder. L a m a r t i n e ' i n , Théophile G a u t i e r ' n i n İstanbul'u, L a d y C r a v e n ' i n Istanbulları ağaçla, yeşillikle doludur. Şark'ta Seyahafi o k u r k e n

I S T A N B U L

insana çok defa L a m a r t i n e ' i n b i r bahçeden bahset­ tiği duygusu gelir. E s k i gravürlerde, estamplarda g ö ­ rüldüğü gibi bazan bütün b i r mahalle b i r tek ağacı açmak, yahut b i r korunun yeşili arasında kırmızı çatının, hendesî şeklin farkını k o y m a k için yapılmış zannım v e r i r d i . Büyük mimarlarımız ise, daima eserlerinin y a nıbaşında birkaç çınar veya s e r v i y i eksik etmezler­ d i ; gür yaprağın tezadı onların en güzel t e r k i p l e r i n ­ den b i r i y d i . Bazıları daha ileriye gider; cami veya medrese avlusunun hendesî cenneti ortasında, çına­ rın, servinin yetişmesi, gülün açması, sarmaşığın halkalanması için y e r ayırırdı. Zaten eski Türk b a h ­ çesi üslûp - bahçe bu i d i . Mimarlık ile ağacın bu iş­ birliğinin, şimdi İstanbul'da en i y i , galiba b i r i c i k ö r ­ neği, eski saray köşklerinin aralarına sıkışmış o l a n ­ l a r b i r yana, Süleymaniye müzesinin avlusudur. Küçük, büyük her çeşmeyi i r i gövdeli b i r çınar yahut da servi beklerdi. İşlenmiş m e r m e r i n üstüne aydınlığın nimeti onun fırınında pişmiş taze b i r e k ­ mek gibi düştüğü gün, mimarî kendisini bulmuş s a ­ nılır. Mimarın veya h a y r a t sahibinin diktiği ağacın büyüdüğünü görüp görmemesinin ehemmiyeti y o k ­ t u . Dikilmiş olduğunu bilmesi yeterdi. B i l i r d i k i top­ rağa emanet edilmiş b i r ağaç, mahalleye, semte, şeh­ re, hattâ cemiyete ve bütün b i r imana emanet e d i l ­ miş b i r değerdir. Bazen bu çeşmenin haznesi küçük b i r set olur, namazgah teşekkül ederdi. Balıklı'ya giden yolda küçük mezarlığıyle bunlardan b i r i vardır. F a k a t be­ n i m en sevdiğim, Küçük Çamlıca'da, altından A v a

Î90

BE$ SEHÎR

Mehmed devrinin b i r çeşmesi a k a n settir. B u i l h a m lı taraçanın M a r m a r a ' y a bakan tarafında, güneşin altında benekli b i r hayvan sırtı gibi k a b a r a n Çifte K a r t a l sokağı vardır. B u adı nereden vermişler? A c a ­ ba I V . Mehmed'in av merakının b i r yadigârı mı? Y o k s a aynı hastalığa tutulmuş b i r başkasından mı geliyor? Y a h u t sadece tesadüfün b i r cilvesiyle m i b u çeşme ile sokak birleşiyorlar? Şurası v a r k i , I V . M e h ­ med Çamlıca'yı seviyordu ve b u namazgâhın civarın­ d a köşk, hattâ b i r de cami yaptırmıştı. H a l ' i n d e n ev­ v e l k i sıkışık günlerde bu tarafta avlanmıştı. Ağaç sade mimarlık zevkimize ve şehirciliğimi­ ze girmez. E s k i şiirin mücerret dünyası b i r halı de­ senine benzeyen servi, çınar, k a v a k l a r l a doludur. F a ­ k a t asıl büyü masallarda geçer. Çocukluğumda d i n ­ lediğim b i r masalın şehzadesi, k u l a k t a n âşık olduğu p e r i kızına, altında akan b i r çeşme ve yanıbaşmda Bakî'nin boyunu boşunu o kadar hayranlıkla övdüğü cinsten b i r servi bulunan, yukarıda anlattığımız cins­ ten b i r namazgâhta kavuşur. Öğrettikleri gibi çeş­ meden abdest alır, ağacın dibinde namaz kılar ve dua ederken, üç defa üst üste: " M e r s i n a , uzat saçının b i r telini, a l Mustafa'yı yanına..." diye b i r ses işitir. S e r ­ v i n i n derinliklerinden üç defa: " A l a m a m , dayıcığım, insan oğludur, çiğ süt emmiştir" cevabı gelir. F a k a t dördüncüsünde serviden b i r saç teli uzanır. M a s a ­ lın sonunda M e r s i n a çiğ sütle beslendiği için unut­ k a n olan âşığına kendisini hatırlatmak için, üzerine aynı çeşme ile servinin t a s v i r i n i — tabiî gözyaşlar i y l e — dokuduğu b i r seccade gönderir, o da başım b u seccadeye k o r koymaz aynı sesi işiterek M e r s i n a ' yı hatırlar ve ona döner.

İSTANBUL

191

İki ağaç Türk muhayyelesinde ve hayatında i z i ­ ni bırakmıştır: servi ve çınar. Şehrin bilhassa dışar­ dan görünen umumî manzarasını daha ziyade K a r a ­ ca A h m e d , E d i r n e Kapısı, eski A y a z Paşa ve Tepe Başı gibi servilikler yapardı. Boğaziçi'ndeki o çok uhrevî köşelerle, bazı peyzajlar da çınarların etrafın­ da toplanırdı. Eyüp servilikleri bütün Haliç manza^. rasına üslûbunu_yerirdi. İstanbul peyzajındaki asil hüznüJnz bu iki ağaçla çam ye fıstık çamlarına borç-" luyuz. Hissî terbiyemizde onların büyük payı yanürT ( E n çok sevdiğim ağaç çınardır. G e n i ş , j e n ç e pençej^^

^ Peçenin

anlattığı ö sefer me^şy^retlermde söz alam .kumandanlara y o l g ö s t e r e n ^ k ı i öğreten serhat g a ( z i l e r i n i hatırlatırlar. Gerçeği_de.bu ki her çınarda bir...dede edası-var— dır. Onlar toprağımızın hakikî g u r u r u d u r ; belki de­ delerimiz o heybetli vekarı, o dağ sükûnetini onlar­ dan öğrendiler. O n u n için Y a h y a K e m a l ' i n Itrî'yi es­ ki çınarların mektebinden yetiştirmesini çok i y i a n ­ lıyorum. O dehâ öyle toplamış ki bizi Yedi yüzyıl süren hikâyemizi Dinlemiş ihtiyar çınarlardan... İstanbul gittikçe ağaçsız kalıyor. B u h a l , a r a ­ mızdan şu veya b u âdetin, geleneğin kaybolmasına benzemez. Gelenekler, arkasından başkaları geldiği için veya kendilerine ihtiyaç kalmadığı için gider­ ler. F a k a t asırlık b i r ağacın gitmesi başka şeydir. Y e r i n e b i r başkası dikilse bile o manzarayı a l a b i l -

Î92

BFS SEHÎK

mesi için zaman ister. A l s a da evvelkisi, babalarımızm altında oturdukları, zamanın kutladığı ağaç olamaz... B i r ağacın ölümü, büyük b i r mimarî eserinin kaybı g i b i b i r şeydir. N e çare k i biz b i r asırdanberi, hattâ biraz daha fazla, ikisine de alıştık. Gözümüzün önünde şaheserler b i r b i r i ardınca suya düşmüş k a ­ y a tuzu gibi eriyor, kül, toprak yığını oluyor, İstan­ bul'un her semtinde sütunları devrilmiş, çatısı harap, içi süprüntü dolu medreseler, şirin, küçük semt c a ­ m i l e r i , yıkık çeşmeler v a r . U f a k b i r himmetle günün emrine verilecek halde olan bu eserler her gün biraz daha bozuluyor. Âdeta b i r salgının, artık kaldırma­ y a yaşayanların gücü yetmeyen ölüleri g i b i olduk­ ları yerde uzanmış yatıyorlar. Gerçek yapıcılığın, mevcudu muhafaza ile başladığım öğrendiğimiz gün mesut olacağız. N e olurdu, çocukluğumda tanıdığım o her şeyi bilen, b i r kere öğrendiğini b i r daha unutmayan me­ raklı i h t i y a r l a r a benzeseydim! B u r a d a İstanbul'un ağaçlarından sadece şikâyetle bahsetmez, onları t a ­ nıtır, Bentler'den, hattâ Belgrat ormanından Çamlıca'ya, İç Erenköy'ünden Çekmecelere kadar bütün bahçeleri, koruları, b i r uzleti tek başına bekleyen u l u ağaçları, Çamlıca köşklerinin debdebesinden son k a l a n ve çok yüksekten açılmış şemsiyeleriyle yaz gecelerimizi dolduran o geniş nefesli gazellere ben­ zeyen fıstık ağaçlarını, yumuşak k o k u l u ıhlamurla­ rı, sararmış endamları İstanbul sonbaharlarına sarı kehribardan aynalar biçen kavakları, sade i s i m l e r i y ­ le İstanbul semtlerine şahsiyet ve hâtıra yeren sakız

193

İSTANBUL

ağaçlarını, küçük taş basamaklı sur kahvelerinin sü­ sü asmaları teker teker sayardım. -

IX

-

İstanbul'un asıl iç manzarasını şehnişinleri, c u m ­ b a ve çıkmalarıyle, saçak ve sayvanlarıyle, b i r k a ­ dife gibi yumuşak çizgileri ve süsleriyle çok r e n k l i olan b u sivil mimarî yapardı. Yazık k i bu mimarîden pek az şey kaldı. F e ­ tihten sonra i l k yerleşmelerin zarurî acelesi ile y e n i mahalleler ahşap yapılmıştı. I I . B a y e z i d ' i n i l k s a l ­ tanat yılındaki büyük zelzelenin ve onu takip eden­ l e r i n verdiği k o r k u , iktisadî buhranlar, bu tarzın so­ nuna kadar devamına sebep oldu — İstanbul daima f a k i r i bol memleketti —. G a r i p t i r k i biz İstanbul'u t a h t a binalarla doldurduğumuz ve bunu şehre y e r ­ leşmek sandığımız devirden b i r i k i asır evvel garp şehirleri işi kârgir binaya dökmüşlerdi. B u n a rağ­ m e n i l k vezir ve Sultan sarayları, zengin konakları taştandı. F a k a t yapmasını çok i y i bilen ve seven şark muhafaza etmesini bilmez. Sultan A h m e d c a ­ m i m i n yapılması için beş vezir sarayı birden yıkı­ lır. Şüphesiz k i bu c a m i ile hakikî b i r şaheser k a z a n ­ dık. F a k a t Kanunî devri gibi en parlak devrimizde yapılan b u sarayların ne olduğunu bilmiyoruz. İbra­ h i m Paşa Sarayının bize kadar gelen kısımlarından b u binaların ne k a d a r muhteşem eserler olduğunu t a h m i n edebiliriz. B u gibi meselelerde verdiği malû­ mat, mübalâğasına rağmen, çağdaşlarınınki ile k a r ­ şılaştırılınca doğru söylediği anlaşılan E v l i y a Çele13

194

BEŞ ŞEHİR

b i kendi zamanında İstanbul'da otuz dokuz vezir konağı sayar. V e bunlardan on b i r i n i n S i n a n yapısı olduğunu söyler. B u sultan sarayları, konaklar, zen­ g i n evleri Divanyolu'ndan Sultanahmed ve Akbıyık'a ye bugünkü Sirkeci'ye, Kumkapı ve Kadırga'ya, Süleymaniye ve Şehzadebaşı'na, oradan F a t i h ve E d i r nekapı'ya, A k s a r a y kolunda K o c a Mustafa Paşa ve Yedikule'ye kadar iniyordu. A y v a n s a r a y ve Eyüp t a ­ rafları da böyle konak ve bilhassa yalılarla dolu i d i . Bugünkü Atatürk Bulvarının Unkapanı'ndan Z e y rek'e kadar uzanan tarafında gördüğümüz setler bu sultan ve vezir konaklarının arsa ve bahçeleridir. O zaman saray adı verilen b u konaklarda s a h i ­ b i n i n zenginliğine göre altmış, yetmiş, bazan yüz cariye ve köle ve b i r o kadar kapı halkı besleniyor­ du. Defterdarlar, Reisülküttaplar, Kazaskerler, K a ­ dılar da, zengin h a l k l a beraber aynı şekilde ve o bü­ yüklükte evlerde yaşıyorlardı. Bunların bazılarının daha X V I . asırdan itibaren Haliç'in i k i yakasında, Kadırga'da ve X V I I . asırda Boğaz sahillerinde yalı­ l a r , Boğaz tepelerinde ve Kadıköy taraflarında b u ­ günkü Moda'ya, Fenerbahçe'ye kadar uzanan yerler­ de bağ ve bahçeler içinde köşkleri vardı. Atâyî, y u ­ karıda adı geçen i d r i s - i Muhtefî'nin Sultan S e l i m ' deki konağının b i r mahalle kadar büyük olduğunu ve içinde b i r mahallelik insan yaşadığını söyler. F m dıklılı Mehmed Ağa I V . Mehmed'in hal'inden sonra çıkan ve Siyavuş Paşa'nın katliyle neticelenen ocak­ lı azgınlığım anlatırken bu vak'ada iyice zedelenen bu sarayın güzelliğini, sedef kakmalı ve işlemeli k a ­ pı ve dolap kapılarının işçiliğini öve öve bitiremez.

ÎSTANBUl

195

Bütün b u saray ve k o n a k l a r beş altı yıl aralık­ l a r l a çıkan, bazısına da ocak isyanlarının sebep o l ­ dukları yangınlarda yanar. Yangından k u r t u l a n l a r da malzemenin kendisi yüzünden harap olur. Y e n i ­ çerilerin arasında kul kırma tâbiri yayıldığı devirler­ de ise — bilhassa n. Osman ve A b a z a vak'asmdan sonra, bütün X V I I . asır boyunca ocaklıda bu kuşku­ l a n m a vardır — o zamanlar şehirde itfaiye vazife­ sini de gören ocak bazan yangınlara tamamıyle lâk a y t kalıyor, şehrin yanmasını rahatça seyrediyor­ du. Zaten çok defa çapul yüzünden yangın u n u t u l u ­ yordu. B a z a n da ocaklı yangın çıkarıyordu. 1826 t e n k i l i n i takip eden b i r i k i yangın böyle i d i . 1650 t a ­ r i h i n d e k i isyanda Samsoncu Ömer şehrin yakılma­ sını ocak elebaşılarına açıkça teklif etmişti. B u y a n ­ gınlar yüzünden şehir hemen otuz senede b i r yeni baştan yapılıyordu. F a k a t , halı, kumaş, kürk, san'at eşyası, yazma kitap, mücevher h e r yangında bütün b i r servet kendiliğinden kayboluyordu. Bütün b u n ­ l a r a rağmen ne kârgir binanın zarureti k a b u l e d i l i r ne de sokakların araları açılır. Hattâ ele fırsat geçmişken dahi şehrin boğun­ tudan kurtarılması düşünülmez. Raşid, T U . A h m e d ' i n zamanındaki b i r sultan düğününde çeyiz arasında bulunan n u k u l dedikleri gümüşten ağacın, E d i r n e kapı'daki saraya götürülmesi için yıktırılan evlerin sonra padişahın merhamet ve adaletinden dolayı a y ­ nı şekilde yaptırıldığını büyük b i r ehemmiyet vere­ rek söyler. Kaldı k i , işlerin bozulduğu X V I I . asırdan i t i b a ­ r e n bilhassa devlet adamları arasında büyük bina

BES ŞEHİR

196

yaptıranlar hoş görülmüyordu. Taştan binaya is® gark hasedi "şeddadî b i n a " adını vermişti. Ölen veya öldürülen devlet adamlarının m a l l a ­ rına el k o y m a usulü yüzünden servet b i r türlü top­ lanmıyordu. Devletin sıkıntılı zamanlarında b u cins büyük binalar zarurî olarak i h m a l ediliyordu. Bü­ tün b u sebeplerle asırlarca hayatımıza şekil veren, z e v k i m i z i idare eden insanları kendi çerçeveleri için­ de görmemizin imkânı yoktur. N e Bakî'nin, ne N e f i " n i n oturduğu e v i biliyoruz. N e d i m ' i n : Münasibdir sana ey serv-i nâzım hüccetin algel Beşiktâşa yakın bir hâne-i viranımız vardır diye yarı şaka, sevgilisine hediye etmek istediği e v i , Nailî'nin: Kadem kadem gece teşrifi Nâilî o mehin Cihan cihan elem-i intizara değmez mi? beytini tatlı üzüntüsüyle yine sevgilisini beklediği -ev veya konağı bugüne kadar gelselerdi, elbette b u şairleri başka türlü tanırdık. Sinan, Itrî, Sedefkâr M e h m d U s t a , Seyid N u h , Hâfız Post, bugün şehrin içinde sadece birer i s i m , yahut kalmışsa mezarlarıyl e mevcutturlar. H e r şehir üç, dört yüz senede b i r değişir. Eğer medeniyet dönümleri için ortaya atılan nazariye doğ­ r u ise bu değişiklik beş asır içinde t a m b i r devir y a ­ p a r ve eskiden pek az şey kalır. B u i t i b a r l a bütün hâtıraların t a m muhafazası imkânsızdır. F a k a t biz . yakın zamanları da aynı şekilde kaybettik. I H . See n

ÎSTANBUL

197

l i m ' i n silâhtarlarına yazdırdığı Sahilname'lerdeki yalılar, ne de I I . M a h m u d ' u n A n a d o l u kıyısında y a p ­ tığı binişlerde uğradığı Üsküdar semtlerindeki yalı ve konaklar kaldı. B u X I X . asır Üsküdar'ı b u yalı ve k o n a k l a r l a e l ­ bette, Hayâl Şehir'in: Az sürer gerçi fakir

Üsküdar'ın

saltanatı

mısraında anlatılan Üsküdar değildi. Y e n i b i r zevk­ le yapılmış ve döşenmiş, eskilerden çok başka şekil­ de k i b a r hayatlarını, bütün b i r hâtıralar silsilesinden bildiğimiz Tanzimat yılları, köşkleri ve konakları da aynı şekilde g i t t i . Sahip M o l l a ' n m gençliğinde z i y a ­ rete gittiği Reşid Paşa'yı b i r sabah sarı şellâkî e n ­ t a r i , sarı şam hırkası, parmağında da sarı y a k u t yüzükle gördüğü ve yıllardan sonra Boğaz vapuru ile önünden geçerken, oturduğu odayı etrafındakilere gösterdiği i l k yalı, borçlanıp hazineye elli b i n altına sattığı i k i n c i yalısı, F u a d Paşa'nm, A l i Paşa'mn y a ­ lıları, ne de M i t h a d Paşa'nm arsası bütün b i r m a h a l ­ le olan Şehzadebaşı'ndaki konağı kaldı. Şirvânî zâde Rüştü Paşa'nm konağı Ağa yokuşunda, Ekşi K a r a dut'ta imiş. Devrinde b i r yığın para dedikodusuna sebep olan oğlunu ziyarete giden E b u z z i y a , i n g i l i z usulü döşemelerini ve kütüphanesini uzun uzadıya Genç Osmanlılar'da anlatır. V . M u r a d , Abdülâziz'in son yıllarında b i r hastalık yüzünden hava tebdili için, Üsküdar'daki M e r m e r l i Yalı'da misafir kalmış ve oradan M i t h a d Paşa'ya, E b u z z i y a ' n m hikâyesini a n ­ lattığı mektubu yazmıştı.. Abdülhak Hâmid'in hâtı­ ralarında bahsettiği Küçük Bebek'teki ailesine a i t

198

BES SEHIR

olan üç yalı, I I . M a h m u d ' u n son hastalığında u z u n müddet kaldığı Bağlarbaşı ile Çamlıca arasındaki büyük saray, Fâzıl Mustafa Paşa'nın yine Çamlıca'd a k i köşkü, Abdülhak M o l l a ' n m , S a m i Paşa'mn köşk­ l e r i , b i r imparatorluğun yıkılışı pahasına Boğaz'ı süs­ leyen Mısır'lı malikâneleri hep yangında, ona benzer kazalarla, bazan da parasızlık ve i h m a l yüzünden kayboldular. Öyle k i bugün dışarıdan görünen m a n zarasıyle hasta b i r İstakoza benzeyen Meşruta yalı ile, Kanlıcada bulunan ve Lâle devrine kadar çıktığı söylenen K a d r i Cennaî B e y yalısı ve Emirgân'daki Mirgün yalısının parçası, Akbıyık'ta şimdi polis k a ­ r a k o l u olan Hamamı İsmail Dede'nin evinin harem kısım, Sütlüce'nin üstünde Şeyh G a l i b ' i n e v i olduğu söylenen büyük ve harap konak g i b i birkaç eser i s ­ tisna edilirse eski devirlere a i t hemen hemen pek az şey bulabiliriz. B u n u n l a beraber İstanbul'da hâlâ geçmiş z a m a ­ nı ve hayatı veren birkaç köşeye insanıyla beraber rastlanır. B i r gün adı n. M a h m u d devrine karışan b i r şeyhin hayatına dair b i r şeyler a r a r k e n Abdülh a m i d - i evvelin m a k t u l veziri H a l i l Hâmid Paşa'mn torunlarından H a y r u l l a h B e y isminde b i r zatta bu adamın bazı hâtıraları bulunduğunu söylediler ve evvelce Şâzilî tekkesi olan Hırka-i Şerifteki evinin adresini verdiler. E v oldukça haraptı, fakat üslûp b i r asır evvelini muhafaza ediyordu. İçindeki h a v a ­ nın daha evvellere çıktığım kapıdan girince anladım. E s k i âyin y e r i olan asma katın trabzanlı sofası o k a d a r eski ve h e r şey âdeta öyle y e r l i yerinde i d i k i insanın her merdiven gıcırtısında büyük ve üst üste gelen dalgaların uğultusunu andıran eski z i k i r l e r i

İSTANBUL

199

hatırlamaması k a b i l değildi, üst katın sofasında ise b i r h a y l i kuş kafesi vardı. H a y r u l l a h Beyle çabuk dost olduk. Alnındaki u r l a , beyaz, geniş sakalıyla M i c h e l Ange'ın Musa'sından değişerek gelmiş h i s s i ­ n i veriyordu. Hayatımda b u kadar temiz ve saf i n ­ san görmedim. B i r gün bana sabahlan z i k i r ve semâ ederken kuşlarının da beraberce z i k i r ve tehlîl e t t i k ­ l e r i n i söyledi. Hattâ r i c a m üzerine bunu bana göster­ d i de. O karşımda döner dönmez b i r lâhzada geniş sofa sanki b i r gül fırtınasına tutuldu. O gün gördü­ ğüm şey eski hayatımızla en mesut tesadüflerimden b i r i oldu. H a y r u l l a h B e y ' i n bende eski üslûpla seci'li ye kendisinden aldığım şeyh mektuplarının neş'e ve hafif alayı ile yazılmış son derecede safdil b i r mek­ t u b u vardır. N e zaman kâğıtlarımın arasında rast­ lasam semâm ve z i k i r l e r i n r i t m i n i tutan bu kuş ses­ l e r i n i duyar g i b i oluyorum.

- X

-

N e gariptir k i hayatımızı o kadar çıplak bıra­ k a n yangın Tanzimat'tan sonra İstanbul'da şehirli arasında bayağı b i r çeşit zevk yarattı. Kırmızı ce­ k e t l i , yarı çıplak, ellerindeki kargı kadar ince köşk­ lüler koşarak bağırdıkları o korkunç "yangın v a r ! " sesi duyulur duyulmaz bu işin amatörü olan insan­ l a r , tanınmış beyler ve paşalar yangın seyrine çıkar­ lardı. İçlerinde arabasını koşturarak gidenler, y a n ­ larına üşümemek için mevsimine göre sırtlarındaki kürkten başka battaniye götürenler, kaminota de­ nen ispiroto lâmbaları ile kendilerine seyir esnasın-

ÎSTANBUL

BEŞ ŞEHÎB

too

da kahve hazırlatanlar bile vardı. B e n i m çocuklu­ ğumda Şehzadebaşı'nda epeyce itibarlı b i r paşa böy­ le atı ve arabasıyle yangına gidenlerdendi. Yalnız paşa, kahve değil çay meraklısı olduğu için araba­ sında semaver bulunurmuş. Eyledim

icâd bin yangın bir

âteşpâreden

mısraının sahibi N a c i kitaplarının Ateşpâre, Şerare g i b i isimlerine ve şiirlerinde yangın, ateş kelimesine yerdiği yere bakılırsa belki de bu amatörlerdendi. Z e h r a ve K a r a B i b i k sahibi Nâbizâde Nâzım'ın, F i k ­ ret'ten evvel aruzun büyük virtiözü olan İsmail S a f a B e y ' i n Abdülhamid devrinde b u amatörlerin en faz­ l a tanınanları arasında oldukları söylenir. İsmail S a ­ f a B e y ' i n , Recaizâde E k r e m B e y ' i n yakınlarda yıkı­ l a n Istinye'deki yalısında m i s a f i r olduğu b i r gece yarısı böyle yangına gitmek için ev sahibini epeyce zorladığını bana birkaç kişi birden nakletti. N e y a ­ zık k i onun b u zevkinden Türkçede yalnız: Karşımda yangın olsa ısıtsam

vücudumu

mısraından başka b i r şey kalmadı. Zaten Namık K e m a l ' i n Cezmi'sindeki, şahsî müşahedenin hissesi bilinmeyen tasvir istisna edilirse bütün edebiyatımız­ da yangın y o k gibidir. Bazı ecnebi seyyahlar da y a n ­ gın meraklısı idiler. Hattâ m. S e l i m zamanlarında İstanbul'a gelen Delleway bunu açıkça i t i r a f eder­ ken pek az şeyin bu kadar güzel olduğunu söyler. B i r i kendi mahallemde olmak üzere ben de b i r ­ kaç yangın gördüm. İşin içindeki t r a j i k tarafı dü-

201.

fünmeden konuşmak imkâm varsa başta N e r o n o l ­ m a k üzere bütün bu acaip z e v k i n amatörlerini pek de haksız bulmadım d i y e b i l i r i m . Sonuncusu en h a ­ z i n i oldu. B i r gece C i h a n g i r sırtlarından eski S a b i h a Sultan yalısı ve M e c l i s - i Mebusan olan Güzel Sanat­ l a r A k a d e m i s i ' n i n yandığını gördüm. B i r saatten f a z ­ l a süren ve b i r yığın infilâkle etrafını kıvılcım yağ­ m u r u n a boğan b u acaip mahşerde h a v a y a doğru b i r lâhzada yükselen ve devrilen alev ve duman sütun­ ları arasında H . M a h m u d devrinin en güzel b i n a l a ­ rından b i r i , b i r yığın hâtıra çalışma eseri ve kolek­ siyonla, bilhassa b i r daha elimize geçeceğini hiç s a n ­ madığım ve her gün d a k i k a l a r c a karşısında h a y r a n h a y r a n durup seyrettiğim emsalsiz derecede güzel b i r Velasquez ve b i r G o y a kopyasıyle beraber kül oldular. B u i k i kopyaya ve bilhassa yalının geniş y a y ­ v a n sofasına hâlâ yanarım. Böyle yananlar arasın­ da b i r de o kadar çok şey vaat eden Mithad'ın en g ü ­ zel eserlerinden b i r i olan Ingres'in Pınar kopyası v a r ­ dı. Yangının devamı boyunca hep, kendi gençlik gün­ l e r i m i n böyle yanışını seyretmiş olmanın şaşkınlığı içindeydim. Tulumbacı dediğimiz ve şimdi bize b i r daha dön­ meyecek şeylerin büyüsü ve rengi ile beraber geldi­ ği için biraz da yokluğunu yadırgadığımız, yalnız İstanbul'a mahsus o çok acaip ve süzme külhanbeyi t i p i n i de bu korkunç âfet doğurmuştu. E s k i İstanbul nasıl b i r tarafı ile yeniçeri ise Tanzimat'tan sonra­ k i İstanbul'un bütün b i r tarafı da az çok külhanbey i d i . Bazı küçük esnafın, sokak satıcılarının mânile­ r i n i ve destanlarını o kadar ince ve zarif yapan, o n ­ ların ağzına kendine mahsus b i r konuşma ve yaşama.

202

BEŞ ŞEHİK

üslûbu veren, yatağana m u k a b i l saldırmalı ve bıçak­ lı, sırasına göre uysal, vefalı, kendi aralarında çok disiplinli ve haddinden fazla z a l i m , namuslu kadına hürmetkâr, b i r kere büyük tanıdığının kargısında d a i m a boynu bükük, alabildiğine heccav ve k o m i k , bayağı teşkilât sahibi bu külhanbeylerinden başta Ebuzziya'nın Y e n i Osmanlılar'ı bulunmak üzere İs­ tanbul'a dair yazılmış her hâtıra eseri bahseder. B u ­ gün A m e r i k a n filimlerinde seyrettiğimiz gangster­ l e r i n b i r başka şekli ve şüphesiz çok daha yumuşağı, hattâ medenîsi ve zararsızı olan b u külhanbeylerin hayatını mensup oldukları nüfuzlu insanlar ve ufak tefek şahsî teşebbüsleri temin ediyordu. B i r kısmı es­ naflık ve satıcılık yapardı. Çoğu balıkçı ve kahveci, hattâ meyhaneciydi. Dediğim g i b i b i r kısım esnafa üslûplarını ve konuşma tarzlarını k a b u l e t t i r d i k l e r i için külhanbey olmayanlar da böyle sanılırdı. T u l u m ­ bacı koğuşları için b u sınıfın daha k i b a r ve daha sü­ zülmüşü diyemezsek bile aralarına katılan zengin m i ­ rasyediler,'hattâ paşa çocukları yüzünden daha k a ­ rışığı i d i . Bunların içinde devlet dairelerinde memur olanlar bile vardı. Tulumbacılık b i r bakıma sporsuz İstanbul'un tek sporuydu. D a i m a harekete hazır cıva g i b i insanlardı ve bilhassa birbirlerine karşı son de­ recede vefalıydılar. R a h m e t l i Osman C e m a l Kaygılı'mn Semâi K a h v e l e r i adlı kitabında 1308 seneleri­ n i n meşhur meydan şairleri ve âşıklarından olan Çi­ roz A l i ' n i n ölümüne dair anlattığı hikâye b u t i p i b i ­ ze bütün hususiyetleriyle verebilir. Çiroz A l i verem imiş. Hastalık ağırlaşınca B a ­ kırköy'deki dayısının evine tebdili havaya gönderil­ miş. Bittabiî bütün tulumbacı koğuşları b u meşhur

İSTANBUL

203

arkadaşın sıhhatiyle meşgulmüş. öleceği günün ge­ cesi Defterdar b u r n u tulumbacı koğuşu reisi İsmail Kâhya, b i r şey olursa haber versin diye Bakırköy'e b i r adam gönderir. Çiroz A l i sabaha karşı ölür. H a ­ berci de b i r k i r a beygirine atlayarak Defterdar b u r ­ nuna gelir ve Kâhya İsmail'e "Sizlere ömür!" der. O zaman Defterdar burnu'ndan i k i yüze yakın t u ­ lumbacı Bakırköy'e hareket eder ve orada da b i r o kadar meslektaşları ile birleşirler. Aralarında Hı­ r i s t i y a n ve Y a h u d i l e r i de bulunan bu tulumbacılar cenazeyi, b i r saat on d a k i k a gibi imkânsız b i r z a ­ manda açık ayak denen koşu şekliyle Bakırköy'den Eyüp camiine indirirler. B u hikâyeyi okuduğum gündenberi Çiroz A l i ' n i n bütün şehri şaşırtan b i r sürat­ le arkadaş omuzlarında uçan tabutu, benim için, B a yezid yangın kulesinde her gece İstanbul'a uğradığı felâketleri haber veren o renkli fenerler ve köşklü sesleri gibi b i r çeşit sembol oldu. Gerçekte tulumba­ cı mitolojinin ateşten doğan ve ateşte yaşayan se­ menderine benzeyen b i r mahlûktu.

-

XI

-

E s k i seyyahların tavan ve duvarlarının, kepenk ve sayvanlarının nakşını övdükleri, bazısının geniş pencerelerine şehrin en güzel manzaraları asılmış havuzlu, fıskiyeli, peykeli duvarlarına kehribar ağız­ lı çubuklar dizilmiş eski Türk kahvesi, İstanbul'un büyük hususiyetlerinden b i r i y d i . Semtine göre orta sınıf halkla esnaf ve yeniçerilerin deniz kenarındakilere kayıkçı ve balıkçıların devam ettiği bu kâh-

204

B E 5 ŞEHİR

yelerde meddahlar hikâyeler anlatırlar, saz şairleri gür müsabakası yaparlar ve ramazan gecelerinde de bazılarında Karagöz oynatılırdı. D a h a X V I . asır so­ nunda semt kahvelerine çok yüksek rütbeli m e m u r ­ ların dışında münevver halkın da toplandığım b i ­ liyoruz. Birçok halk masalında kahve mühim b i r y e r tutar. Gerçekte b u kahveler, 1826 da çok sıkı şekilde k o n t r o l edilen ve b i r a r a kapatılan berber dükânlarıyle beraber şehir halkının mühim toplantı y e r i y ­ d i . İş adamları b u kahvelerde birleşiyor, safdil ve meraklı şehirliler uzak memleketlerden dönen y o l ­ cuların garip sergüzeştlerle dolu hikâyelerini, sefer­ den yeni dönmüş yeniçeri ve sipahilerin K a n i c e v e y a O y v a r muharebelerinin bizzat şahit oldukları safha­ larını burada dinliyorlar, çetin anlarda efkârı u m u ­ m i y e denen şey bu kahvelerde hazırlanıyordu. E v l i ­ y a Çelebi, B u r s a kahvelerinde r a k k a s ve musikişinas­ lardan bahsettiğine göre, yeniçerilerin kalabalık o l ­ duğu yerlerdeki kahvelerde b u gibi eğlenceler elbet­ te eksik değildi. Bazı kahveler de doğrudan doğruya esrar ve af­ y o n kullananlara mahsustu. B i r kısmında da m u a y ­ yen, hattâ şimdi bizi şaşırtacak birtakım meslek e r ­ babı toplanırdı. B i r halk fıkrası, 1826'dan sonra şey­ hülislâmlık dairesi olan Ağakapısının — Süleymaniy e ' n i n arkasmdaydı — etrafındaki kahvelerde ufak b i r para mukabilinde hizmete hazır olan yalancı şa­ h i t l e r i n toplandığını ve bu gözleri sürmeli, sarıkları ye üst-başları temiz, son derece haysiyetli vatandaş­ ların i l k bakışta tanınabilmeleri için büyük t i r y a k i fincanlarının altına iplik yapıştırıldığını söyler»

İSTANBUL

205

N e r v a l şark seyahatinin en güzel ve iç âlemini en i y i anlatan parçalarından b i r i olan Belkıs ve Sü­ leyman hikâyesini (kitaptaki adı, Süleymanla S a b a Kraliçesi) B a y e z i d c a m i i n i n arkasında, tarifine b a ­ kılırsa daha ziyade Bakırcılarda veya daha aşağı­ l a r d a bir kahvede dinlediğini yazar. Anlattığı hikâ­ ye bizdeki Süleyman ve Belkıs hikâyesinden çok baş­ kadır ve doğrudan doğruya Cabale geleceğine bağlı­ dır, fakat dinleyiciler için yaptığı tasvir doğrudur. Y i n e N e r v a l ve bilhassa Gautier, Tophane k a h v e s i n ­ den bahsederler. Deniz kenarında bulunan bu T o p ­ hane kahvesinin şimdiki Tepebaşı'nda ve belki de Altıncı D a i r e n i n karşısında bulunan kahve g i b i ec­ nebiler tarafından yapılmış birçok gravürleri vardır. Bazan bu eski İstanbul kahvelerinde N e r v a l y a ­ hut Gautier ile şimdi o kadar sevdiğimiz Seyranî'nin birbirlerine tabiî tanımadan rastlamış olmaları i h t i ­ m a l i n i düşünürüm ve t a l i h i n cilvesine şaşarım. S e y ranî, Abdülmecid Han'ın i l k saltanat yıllarında İs­ tanbul'da i d i . B u şairde N e r v a l ' i n sevebileceği b i r yığın taraf vardır. Tanzimat'tan sonra insanla beraber kahve zev­ k i de değişti. V i y a n a ve P a r i s usulü, duvarları a y n a ­ l a r l a süslü, sandalye ve masalı kahveler açıldı ve b u ­ gün o kadar zevkle dinlediğimiz Kâtibim türküsün­ de kolalı gömleği ve setresiyle alay edilen İstanbul beyleri bu kahvelerde toplanmağa başladılar. A z i z devrinde birdenbire yayılan gazete zevki yüzünden bu kahvelerin b i r kısmı kıraathane adını aldılar. B e yoğlu'ndan Galata ve Divanyolu'na, Bayezid'e k a d a r b u kıraathaneler vardı. Abdülhamid devrinde D i vanyolu'nda A r i f i n kıraathanesi b i r zaman büyük

sos

BEŞ ŞEHİR fSTANBUL

şöhret kazanmıştı. O n u n karşısında B e k i r isminde b i r zat b i r kıraathane açmıştı. O devirden k a l m a b i r kıt'a b u i k i patronun arasında meslek rekabeti yü­ zünden çıkan b i r kavgayı nakleder:

.

Dün gice iki kırâathâneci Birbiriyle eylemişler arbede Vak'ayı seyreyleyenler didiler Arifi yıktı Bekir bir darbede

Parmakkapı'daki büyük kahvede Meddah AşkI dinleniyor, Hayalî S a l i m ' i n oynattığı Karagözler sey­ rediliyordu. B u Hayalî S a l i m son büyük Karagözcü­ lerdendir. Hattâ b i r aralık Karagöz oyununa tıpkı t i y a t r o perdesi g i b i b i r perde ilâve ederek oyunu y e ­ nileştirmeğe çalışmıştı. Bütün b u kahvelere samur kürkler giyinmiş k i ­ bar smıf h a l k gelirmiş. Zaten daha Tanzimat baş­ langıcında B a y e z i d tarafları Karagöz ve O r t a o y u ­ nunun merkezi olmuştur. N e r v a l 1840'da Bayezid'de Bab-ı Seraskerî'nin yakınında seyrettiği b i r K a r a ­ göz oyununun senaryosunu bize v e r i r . Gautier ise 1852'de b i r gecede i k i Karagöz oyunu birden görür. B u kıraathanelerde daha sonra yine ramazan ve c u ­ m a geceleri için m u s i k i fasılları konmuştu. Böylece İstanbul, Cumhuriyete kadar olan devirde elinden geldiği kadar Beyoğlu'na rekabet ediyordu. V i y a n a ' d a i l k geçirdiğim gecenin sabahında kahvaltı için biraz da adının sihrine kapılarak M o ­ zart kahvesine girdiğim zaman garson tıpkı gençli­ ğimde İstanbul kıraathanelerinde olduğu gibi b i r yı­ ğın gazeteyi önüme koyunca epeyce şaşırmıştım. V i -

207

yana, b i z i m kendisinden aldığımız b i r modada hâlâ ısrar ediyordu. Y e n i açılan kahveler eski kahveleri hiç olmazsa onların saz şiiri z e v k i n i birdenbire k a l ­ dırmadı. Sadece masa ve iskemlenin girişiyle m a n ­ zarasını değiştirdi. B u kahveler öbürlerinin yanıbaşında Semâî K a h v e l e r i adiyle uzun zaman devam etti. Çayhaneler üçüncü b i r sınıf teşkil ediyorlardı. V e bilhassa Şehzadebaşı'nda idiler. B u r a l a r d a çayı hususî b i r zevk haline getiren t i r y a k i l e r toplanıyor­ du. B u n l a r bugün İtalya'da ve İspanya'da gördüğü­ müz küçük kahvelere çok benzerdi. B u r a d a topla­ nan İstanbul beyleri bilhassa ramazan akşamları ge­ zintiye çıkan semt hanımlarını tıpkı şimdi Madrit veya Sevilla kahvelerinin taraçalarında olduğu gibi, fakat cam arkasından seyrederlerdi. F i l h a k i k a Tanzimat'tan sonra İstanbul semtini canlandıran modalardan b i r i de şehirlinin İtalyanca'­ dan alarak piyasa dediği b u akşam gezintileriydi. B u gezintiler evvelâ Beyoğlu'nda, bilhassa H I . Selim ve II. M a h m u d devirlerinde başlar. Şimdiki Tepebaşı'mn bulunduğu yerden — o za­ m a n k i hududu Aşmalı Mescit'ti — tersanenin üstü­ ne doğru s a r k a n küçük mezarlıkla, A y a z Paşa taraf­ larını kaplayan büyük mezarlığın etrafındaki yollar­ da ecnebiler atlı arabalı, y a y a , kadınların da katıl­ dığı akşam gezintileri yapıyorlardı. Üçüncü bir ge­ zinti y e r i de o zaman Büyük Dere Y o l u denen — b i l ­ hassa seyahatnamelerde ve gravür albümlerinde — Taksim'den Şişli'ye doğru giden ve b i r kolu K u r t u luş'a uzanan — Kurtuluş'un adı F r e n k seyahatna­ melerinde S a n D i m i t r i ' d i r — büyük yoldu. Abdül-

208

BE$ ŞEHİR

m e c i d ' i n i l k saltanat senelerinde bazı Müslümanlar d a bu gezintilere karışmağa başlamıştı. Kaldı k i Hı­ r i s t i y a n h a l k gibi Müslüman h a l k da, bilhassa kadın­ l a r , b u gezinti yollarının biraz ötesinde şehrin b a h ­ çeleri gibi telâkki edilen bu mezarlıklara sık sık g i ­ diyorlardı. H e r i k i mezarlığın etrafında kahveler v a r ­ dı. N e r v a l ' i n şark seyahatinde bahsettiği kahve v e R u m e n müziği dinlediği salaş ve eğlence y e r i Aşmalı Mescit tarafmdaydı — belki de Melling'de veya A l l o m albümünde gördüğümüz kahvedir —. Y e m e k y e ­ diğini ve şarap içtiğini söylediği salaş ise A y a z Paşa'da i d i . Théophile Gautier'den B a y e z i d ve Şehzadebaşı taraflarında bu gezintilerin Müslüman halk a r a ­ sında başladığım öğreniyoruz. Gautier Türk kadın­ larından bahsederken zannedildiği kadar hürriyetsiz olmadıklarını, yanlarında harem ağalan bulunmak şartıyle gezmekte serbest olduklarım ve bilhassa zengin şehirli ve yüksek rütbeli memur hanımlarının akşamları B a y e z i d taraflarında araba ile gezdikleri­ n i söyler. Namık K e m a l ' i n Intibah'mda, E k r e m B e y ­ i n A r a b a Sevdası'nda bahsettikleri Çamlıca gezinti­ l e r i g i b i bazı Boğaziçi mesirelerindeki gezintiler de b u devirde başlamıştı. Tanzimat Türk kadınının da h a y a t şartını değiştirmîştT. I l k Türk românlariTidan Beyogıu cuşınaakı atlı gezintilerin AbduTazlz" devri sonunda devam _ettiğir>r 'EfliyjaruZj. Şüphesiz bu de­ v i r d e Bayezid'den i k i yana doğru da bu atlı gezinti­ ler vardı. F a k a t b u i l k piyasaların asıl revnakım v e ­ r e n saraydan başlayarak yavaş yavaş moda olan a r a ­ b a i d i . Y a y a halk bu gezintilere gerek Beyoğlu'nda, gerek İstanbul tarafında iştirak ediyordu. B a y e z i d camiinde ramazanları açılan sergiler k i b a r halkın

İSTANBUL

309

toplantı y e r l e r i y d i . B a y e z i d ile Şehzadebaşı arasın­ d a k i akşam gezintisinin asıl mevsimi ramazandı. İkindi ile iftar arasındaki boş zamanda vaiz dinleme­ ğe gelen şık hanımlar ye beyler y i r m i otuz yıl evvel yeniçerilerin kuş uçurtmadıkları b u yolda şüphesiz Çamlıca'dan ve Boğaz mesirelerinden biraz daha ç e ­ kingen ve ihtiyatlı dolaşıyorlardı. H a k i k a t t e b u p i y a ­ salar 1848 ihtilâlinden evvel K r a l L u i F i l i p i n de iş­ t i r a k ettiği Boulevard Italienne ye G r a n d B o u l e v a r d ' d a k i arabalı gezintilerin bize kadar gelmiş uzak ser­ pintileri i d i . R a m a z a n geceleri, itibarım soranları İstanbul t a ­ rafında da t i y a t r o ile paylaşacak olan Karagöz'ün­ dü. Karagöz o kadar ramazana mahsus b i r şeydi k i repertuvarı bile y i r m i sekiz — K a d i r gecesi ve i l k gece tabiatiyle çıkıyordu — oyun üzerine i d i . Şehzadebaşının asıl rağbet devri tiyatro z e v k i ­ n i n başlamasından ve bilhassa İstanbul tiyatroları­ nın Gedik Pâşa'dan Şehzadebaşına geçmesinden son­ radır. M u a l l i m N a c i , Fazlı Necip'e yazdığı tiyatro m e k ­ tuplarını, o A v r u p a hasreti ve muasır hayat i m r e nişiyle dolu acemilikleri şimdi yavaş yavaş eskici dükkânı, hırdavatçı, otomobil t a m i r c i s i , kolacı g i b i şeyler olan ve bütün cadde gibi her gün biraz daha yıpranan manzarası şehrin bugünkü iktisadî vaziye­ t i n i en sahih istatistiklerden daha sıhhatle veren bu çaycı dükkânlarında — bilhassa Reşid E f e n d i ' n i n kinde — düşünmüş, R e c a i zade'nin d i l düşüklükleri­ ne ve yukarıdan bakışma biraz da bu çayhaneden hiddet etmişti. 14

210

BEŞ ŞEHİR

E s k i istanbul'da ulema smıfı denen şeyin ne o l ­ duğunu F a t i h avlusunun yukarı tarafındaki m e y ­ dan kahvesini benim g i b i çocukluğunda b i r r a m a ­ z a n gecesi görmüg olanlar bilirler. 3ütün meydan baştan aşağı sarıkla dolardı. Lütfî Tarihinde, Tezak i r - i Cevdet'te Kırım muharebesinden evvelki gün­ lerde veya Abdülâziz'in son yıllarındaki sarıklı h a ­ reketlerini okuduğum zaman hatırıma hep o k a h v e ­ n i n şaşırtıcı kalabalığı gelir. Mütareke yıllarında Şehzadebaşı çaycıları d u ­ ruyorlardı. F a k a t biz daha ziyade Sultan A h m e d kahvelerinde ve Nuruosmaniye'deki İkbal'de topla­ nıyorduk. İkbal'i evvelâ içtihat matbaası karşısında b i r v a k i t l e r Güzel Sanatlar A k a d e m i s i olan binada bulunan, sonra da B e z m - i Âlem V a l i d e Sultan konar ğma — şimdiki istanbul Kız L i s e s i — taşman Yük­ sek M u a l l i m M e k t e b i ' n i n felsefe talebeleri, bilhassa H a s a n - Â l i Yücel'le H i k m e t keşfetmişlerdi. B i z devama başladıktan sonra Y a h y a K e m a l de beğendi. Y a h y a K e m a l ' i n etrafında toplandığımız Dergâh mecmuasının idarehanesi t a m mektebin k a r ­ şısında bulunan eski T a n i n matbaasında — daha evy e l ve daha sonra Servet-i Fünun — olduğu için mer­ kezliği b i z i m için b i r k a t daha artmıştı. Hâşim de memur olduğu Düyun-u Umumiye'ye çok yakın b u l ­ duğu b u kahveye bazı saatlerinde veya akşam üzeri uğrardı, i k b a l ' e arasıra mecmuanın tertip hataların­ dan o k a d a r meyus olan Abdülhak Şinasi H i s a r da gelirdi. Dergâh'a yazdığı makalelerle mecmuanın millî havasına Bergson'dan gelen çok özlü b i r derunîlik k a t a n Mustafa Şekip Tunç, H a s a n - Âli Yücel, Necmeddin H a l i l Onan, " B i r G e m i Y e l k e n A ç t ı " a d -

Î S T A N B U L

Zil

lı çok güzel b i r şiir kitabı yazdıktan sonra birdenbi­ re şiirden vaz geçen A l i Mümtaz A r o l a t , mecmuayı, idare eden o çok tatlı şekilde somurtgan, f a k a t e m ­ salsiz dost M u s t a f a N i h a t Özön, b u satırları y a z a r ­ k e n vakitsiz ölümlerine o kadar hüzün duyduğum N u r u l l a h Ataç, Y u n u s Kâzım Köni, Zekâi, hepimiz b u kahvede buluşur, bazan yemek saatlerinin dışın­ da bütün günü ve gecenin büyük b i r kısmını burada geçirirdik. Mükrim'in H a l i l ' l e başka mecmualarda ve bilhassa Aydede'de çalışan f a k a t gönlü bizde olan Osman C e m a l Kaygılı da zaman zaman i k b a l ' e v e y a Sultan A h m e d kahvelerine yahut Türbedeki Y e n i Şark kahvesine gelirlerdi. Kaç nesil ve kaç terbiye burada birleşirdi. B i r ­ kaç cephenin hâtırasını vücutlarında, hattâ yüzle­ rinde taşıyan çoğu malûl i h t i y a t zabitleri, ordudan yaralı ve sakat ayrılmış muvazzaf zabitler, henüz A n a d o l u ' y a geçememiş yüksek rütbeli askerler, yarı mutasavvıf, yarı pederast son derecede k i b a r , k i m i satranç, k i m i dama meraklısı ve hemen hepsi müf­ lis birkaç Abdülhamid devri kazaskeri, k i m b i l i r h a n ­ g i devrin i k i n c i , üçüncü derecede, halîm çehreli ve mütereddit r i c a l i , aşırı milliyetçi ve F e r i d Paşa c a ­ susu burada, Baudelaire'in, V e r l a i n e ' i n , Y a h y a K e ­ m a l ' i n , Hâşim'in, N e d i m ve Şeyh G a l i p ' i n hayranı genç Dergâhçılarla beraberdiler. B i z i m masamız k a ­ pıdan girince sol taraftaydı. F a k a t Y a h y a K e m a l ' i n konuşması ve kahkahalarımız kızışınca h a l k a geniş­ ler, bütün b i r yanı alırdık. Bilârdo ıstakalarınm gü­ rültüsü, tavla şakırtıları, garson çığlıkları arasında, Anadolu'da olup bitenlerin verdiği hava içinde şiir­ den bahseder, projeler k u r a r , gazetelerden geç v a k i t

tiz

BEŞ ŞEHÎR

dönen arkadaşlarımızdan İnönü ve S a k a r y a muhare­ belerinin en son havadislerini alırdık. Sultan Ahmet'te t a m köşedeki i l k k a h v e y i b u ­ l a n yine bizden evvelki felsefe talebeleriydi. Adım Hasan-Âli Yücel A k a d e m i koymuştu. B u kahve ve yanındakiler de İkbal gibi hâlâ duruyor. F a k a t müş­ terisi değişmiş, etrafı fakirleşmiş bugününde eski A k a d e m i ' y i tahayyüle imkân y o k t u r . Umumî hapis­ haneye ve A d l i y e ' y e yakınlığı dolayısıyle millî mü­ cadele senelerinin, mühim dâvaları b u kahvelerde h e r yerden fazla konuşulurdu. Ressam Z e k i F a i k ' i , E l i f N a c i ' y i bu kahvede tamdım. B i r ramazan gecesi Rıza Tevfik b u kahvede çoğu talebesi olan b i r k a l a ­ balık önünde zeybek oynamış ve satıcı ve bilhassa Y a h u d i t a k l i t l e r i yapmıştır. Rıza Tevfik sözü kesilmemek şartıyle b i r o t u ­ ruşta farkında olmadan bütün marifetlerini göste­ renlerdendi. H a k i k a t e n güzel konuşurdu. F a k a t söz uzadıkça mecrası değişir ve şaşırtıcı tezatlar başlar­ dı. Y a h y a K e m a l ' i n , onun meşhur L o n d r a seyahati dönüşünde b u h a l i n i anlatan çok lâtif b i r hikâyesi yardır. B i r gün koltuğu altında büyükçe b i r paket taşıyan S E S şairi yolda Rıza Tevfik'e rastlar. " N e o K e m a l ? " diye sorunca, Y a h y a K e m a l mahcup: " E s ­ k i elbiselerimi çevirtmeğe vermiştim. Terziden o n ­ ları aldım." cevabım verir. Rıza Tevfik, içini çeke­ r e k : " N e mes'ut insansın K e m a l , der, hiç olmazsa es­ k i elbiselerin v a r , benim o da y o k y a ! " F a k a t ayak üstündeki konuşma birkaç d a k i k a uzayınca devrin Âyan reisi biraz evvelki iç çekişlerini unutur, L o n ­ c a d a n bahse başlar ve orada yaptırdığı elbiselerin rahatlığını anlatır. "Monşer, İngiliz terzisinden şaş-

ÎSTANBUL

213

m a , onun üstüne y o k t u r . " B i r i k i defa gittiğim der­ sinde onu bu yeni kostümler içinde gördüm. H a k i k a ­ ten yakışmıştılar. B u derslerin birinde Rıza Tevfik bize o günlerde düşünülmesi bile yersiz olan konfor­ dan bahsetmişti. Rıza T e v f i k ' i n dersleri şahsî buluşlarıyle çok çekiciydi. Şark şiiri felsefenin yanıbaşında b i r iç sokaktan geçilen çok zengin b i r bahçe g i ­ b i y d i , oraya saptı mı büsbütün cezbelenirdi. Rıza Tevfiği hoşmeşrepliği ve birkaç şiiri için çok severdim. F a k a t b i r b i r gün beraberce köprüden geçerken millî hareket üzerinde b i r münakaşadan sonra soğudum. Söz epeyce uzamıştı. T a m köprünün üstünde durarak bana l i m a n d a k i müttefik zırhlıları­ nı gösterdi ve " b u n l a r buradayken hiç b i r şey y a p a ­ mazsınız!" dedi. B u kahveye a i t hâtıralarımdan b i r i de millî cep­ heye ihanet eden hocalar aleyhindeki talebe h a r e ­ ketinde, bilmem nasılsa Y a h y a K e m a l ' i n aleyhinde bulunan dev g i b i b i r tıbbiyeli ile Nurullaç Ataç'ın yaptığı kavgadır. N u r u l l a h üzerine yürüyen düşma­ nına kekeliye kekeliye: " B a n a istediğini yaparsın a m a , gençliğin b u kadar sevdiği b i r adam hakkında karşımda lâf söyleyemezsin!" diye âdeta tepiniyordu. Türbe'deki Y e n i Şark kahvesinde Y a h y a K e m a l ' ­ i n masasına rahmetli Süleyman N a z i f de sık sık ge­ l i r d i . O civarda gazetesini çıkaran R a u f A h m e d H o t i n l i ' y i de i l k defa orada tanıdık. B u kahveye daha ziyade H i l m i Z i y a ile beraber giderdik. Süleyman N a ­ z i f ' i daha evvel Darülfunun'da verdiği P i y e r L o t i konferansında, b i r de Yüksek M u a l l i m ' d e k i konuş­ masında tanımıştım. B i r ramazan gecesi, Bayezid'de

İSTANBUL

21*

215

BEŞ SEHÎR

Zeynep Hanım konağına yakın b i r kebapçıda Y a h y a K e m a l ile iftar ederken gördüm. Abdülhak Şinasi'nin titizliği için söylediği "garson lütfen s u y u da yıka­ yınız!" sözü b u kebapçıda geçer. Bayezid'deki setli kahveler, c a m i i n bahçesindeki küllük o devirde bizi pek çekmezdi. Zaten b u sonuncusunun müşterileri o günlerde çok karışıktı. V e henüz o lâtif adı a l m a ­ mıştı. B u n a m u k a b i l bazı ramazan ve kış m e v s i m i n ­ de cuma geceleri fasıl m u s i k i s i yapılan B a y e z i d - A k ­ saray yolunun başında b i r zaman bakkaliye olan o l ­ dukça güzel b i r kahveye sık sık giderdik. B u k a h v e ­ y i bize Y a h y a K e m a l tanıtmıştı. Y a z günleri Çubuk­ l u ve İstanbul'un diğer mesire yerlerinde dinlediğimiz eserlerle burada hasretini çektiğimiz âşinâlar g i b i karşılaşırdık. O n l a r bize o bahçelerde hanımlarla erkekleri ayıran kafeslerin arkasından veya yolda, vapurda görüp beğendiğimiz ve zaman zaman hatır­ ladığımız şuh ve güzel kadınlardan b i r e r tebessüm ve tatlı bakış g i b i gelirdi. B u fasılları son ustalar­ dan İsmail Hakkı B e y idare ederdi. Beyaz çember sakak ile daha ziyade ahbaplarımızdan fazla vekarı zıddıma giden b i r Şûrayı Devlet âzasma benzettiğim İsmail Hakkı B e y ' i n elindeki defe — eski musikîyi kudüm v e y a def idare eder — v u r a r a k şarkı ve bes­ teleri okuması pek hoşuma giderdi. Sesi d i k ve gür­ dü, selikası İstanbulluydu. D i v a n y o l u ' n d a k i Şark mahfelinin hemen altın­ da açılan Yıldız kahvesi de gündüzleri uğradığımız yerlerdendi. Geceleri rakımızı içmek için karşımız­ d a k i Şule'ye geçivermek gibi b i r kolaylığı da vardı. M a m a f i h biz o zamanlar daha ziyade Sirkeci'de postahane binasına çok yakın İsmail E f e n d i adında b i r

zatın işlettiği b i r tezgâh meyhanesini severdik. B u ­ r a y a tanınmış m u h a r r i r l e r i y l e , mürettipleriyle bü­ tün Babıâli gelirdi. B a z a n da Y u n u s Kâzım ve Kutsî ile ben karşıya geçip T a k s i m bahçesi civarında L i b a n adlı b i r lokantaya giderdik. B u n u n l a beraber bu B e ­ yoğlu çıkışlarımızda daha ziyade yeni açılan R u s l o ­ kantaları bizi çekerdi. Nedense bu beyaz R u s m u h a c i r l e r i n i n İstanbul hayatındaki tesirinden hiç bahsedilmedi. H a l b u k i Tanzimat'ın başında Fransız ve bilhassa İtalyan t e ­ s i r i ne ise — Fransız tesiri Büyük İhtilâlin neticesi olan a k m d a başlar — b u beyaz Rusların tesiri de odur. Kadın kıyafetinden, lokanta ve bardan plâjlara k a d a r birçok modayı onlar getirdiler. B u R u s m u h a c i r l e r i Beyoğlu'nu iyice zaptettik­ ten sonra yavaş yavaş İstanbul semtine ve bizim çık­ tığımız kahvelere kadar yayıldı. Kürklü, çizmeli, saç­ ları çok düz taranmış, hafif tombul yanaklı, beyaz yüzleri bol düzgünlü, bol mücevherli, b i r yığın k o n ­ tes ve prenses, parasını güçlükle ödediğimiz kahve ve çaylarımızı, lokantalarda rakı ve yemeklerimizi getirmeğe, vestiyerlerde yırtık ve eski pardesü ve paltolarımızı göğsüne kadar sakallı sabık generaller y e y a m i r a l a y l a r tutmağa başladılar. Çar yaveri, es­ k i m i r a l a y veya asilzade delikanlılar karşımızda çey i k K a f k a s oyunları oynadılar. Hiç b i r zaman İstan­ b u l b u kadar bahtsız, sınıflar muvazenesini alt üst edecek derecede paralı ve eğlenceli olmamıştı. H e ­ men her köşeden B a l a l a y k a sesleri geliyordu. 1920'den sonra Fransız ve A v r u p a tiyatro ve balelerinde başka b i r mevsim denecek kadar değişikliğe sebep olan Çar'ın bale takımı kısa b i r zaman için İstan-

216

BE? SEHÎB

bul'da i d i ve parası olan istanbullu devrin en modern balesini görebilirdi. R i m s k i K o r s a k o f ' u n Şehrazad'ı günlerce Beyoğlunda oynandı. Millî zaferden sonra i k b a l ve Sultanahmet k a h ­ veleri âdeta bırakıldı. D a h a ziyade B a y e z i d t a r a f l a ­ rında toplanmağa başladık, fakat yavaş yavaş sine­ m a zevki ve Beyoğlu istanbulluyu çekiyordu. B u göçten Şehzadebaşı'nı uzun müddet tek b a ­ şına Naşit a y a k t a tuttu. O da ölünce İstanbul h a y a ­ tının b u tarafı kapandı. Radyonun yayılması, m u s i ­ kî takımlarını kahvelerden kovdu. Üniversitelilerin ve okur-yazarların toplandığı B a y e z i d kahveleri ve Küllük, B a y e z i d ' i b i r müddet daha yaşattı.

-

xn -

Beyoğlu'ndaki gece hayatı, Abdülmecid d e v r i n ­ de b i r i k i ürkek hareket ve teşebbüsle başlar ve y a ­ vaş yavaş tiyatrodan kafeşantana, otele ve A v r u ­ palı lokantaya, birahanelere doğru genişler. Gérard de N e r v a l ' i n , hattâ Théophile G a u t i e r ' n i n , Misemer'in bahsettikleri Beyoğlu gece hayatı daha ziyade ecnebi ve y e r l i azınlıkların hayatıydı. İstanbul'a i l k defa 1833'de gelen L a m a r t i n e ise ek­ seri hatırlı seyyahlar gibi şehirde ecnebi kolonisi, Tarabya'da sefarethaneler tarafından misafir e d i l ­ mişti. Geniş selâmlığında dostları, m i s a f i r l e r i , ziyaret­ çileri, dalkavukları, ricacıları arasında çubuk ve k a h ­ velerini içerek, saz yaptırarak, şiirden politikadan bahsederek yaşamağa alışmış I I . M a h m u d devrinden

İSTANBUL

k a l m a r i c a l i n yambaşmda, i y i kötü tahsillerini A v ­ rupa'da yapmış veyahut oralarda memuriyet ve staj senelerinde alafrangaya alışmış nesilleri yetiştikçe bu hayat benimsenir. V e Beyoğlu, şehrin hayatına yapıcı ve yıkıcı çehreleriyle girer. T i y a t r o s u ile b i r ­ denbire parlayan semt, Abdülâziz devrinde büyük otellerin, mağazaların, zenginler için k i b a r A v r u p a terzilerinin, f a k i r l e r için hazır elbise mağazalarının ve her sınıf h a l k için P a r i s ye A v r u p a ithalâtı b i r yığın eğlencenin, alafranga konserlerin, şöhretsiz muganniye ve rakkaselerin göz alıcı köşesi olur. Y e ­ n i teşkil edilen Altıncı D a i r e - i Belediye, etrafında toplanan eğlence hayatının değişik hadiseleriyle g a ­ zete dedikodularının baş mevzuu olur. O kadar Türk olan Mesnevi şarihi Ankaralı İsmail Efendi'den G a l i b Dede'ye kadar bize ait en güzel hâtıraları toplayan Galata Mevlevihanesi ile yapıldığı M e c i d devrinden pek az şey saklayan Nişantaşı ve hâlâ Güzelce K a ­ sım Paşa zamanını yaşayan Kasımpaşa semtlerinin arasında birdenbire fışkıran b u y e n i muhit asıl i s ­ tanbulluyu da çekmeye başladı. Vâkıa istanbul'da y e r l i yaşayış yine devam etmekte i d i . Çaylak T e v f i k B e y i n ve o k a d a r hâtıranın tespit ettiği o alçak se­ dirlerle veya kırmızı kadife örtülü, etrafı püsküllü saçaklı koltuk ve kanepelerle döşeli salon ve o d a ­ larda, çubuk ve kahve içilerek, nükteler yapılarak, mısralar söylenerek geceler geçiriliyor, iş ve p o l i t i ­ kadan bahsediliyor, konak veya evlerde düğünler, sünnet düğünleri yapılıyor, hokkabazlar oynatılıyor, saz tertip ediliyor, ramazanlarda cemaatle t e r a v i h namazları kılmıyor, tekkelerde âyinler yapılıyordu. F a k a t bu dışarıya kapalı geceleri, artık bozuk k a l -

218

BEŞ ŞEHİR

dırımlarda lâstik tekerlekleri çarpa çarpa yürüyen büyük, mükellef faytonların geçişi sabaha doğru bo­ zuyordu. B u n l a r aile servetini Beyoğlu eğlencelerin­ de dağıtan mirasyediler, başka geleneklerle yetişmiş ortaklarının hayat tarzlarına alışmağa başlayan genç tüccarlar, İstanbul'un dar hayatında sıkılanlardı. İç­ timaî m e v k i l e r i , servet dereceleri, ne olursa olsun şehir onları sıkı sıkıya takip ederdi. H e r mahallenin ayıpladığı böyle birkaç mirasyedi vardı. K u m a r k a ­ yıplarından çeşitli metreslerine k adar herkes onla­ rın üzerinde dururdu. B a z a n içlerinden b i r i s i hepsi­ n i unutturur, o senenin kahramanı olur, şurada b u ­ rada dağıttığı avuç dolusu altınların cüzdan dolusu eshamın hikâyesi günün birinde y a b i r intiharın, y a ­ h u t da ânî b i r kazanın son vermesine kadar dillerde dolaşır, genç mekteplilerin ve evlenmemiş kızların rüyalarını bozardı. B a z a n da i k i s i de olmaz ve genç mirasyedi dalkavuklarıyle, metresleriyle baba serve­ t i n i tükettikten sonra semtin tulumbacı ocağına y a ­ zılır, yahut da "avatıf-ı şahaneden" b i r memuriyetle İstanbul'dan uzaklaşırdı. Onların hikâyesi eski İstan­ b u l ' u n gündelik romanıydı. Yakın b i r iflâsın k o r k u ­ su içinde bütün şehir b u israfların üzerinde düşünür, herkes onu kendi anlayışına göre t a h l i l ve tefsir ederdi. Abdülâziz devrinden itibaren İstanbul hayatın­ d a hiç b i r i s t i k r a r kalmamıştı. Saraydan başlayarak göze görünen her İstanbullu, arasına kırk elli ev birden sığan konakların sahibi vezirler, ramazan ge­ celerinde selâmlığında davetsiz yüz misafir birden sofraya oturan eski ocakların hepsi, biraz borçlu ve biraz cemiyete ve kendisine karşı suçlu yaşıyordu.

İSTANBUL

219

T r a n s i t i n i ve istihsalini kaybetmiş İstanbul, dünya piyasasını avucuna geçirmiş P a r i s ' i t a k l i t ettikçe i s ­ t i k b a l i n i tehlikeye atıyordu. V e Bender fabrikaları­ nın lâstik tekerlekli arabaları her dönüşünde asırlar, görmüş imparatorluk mukadder âkıbetine biraz d a ­ h a yaklaşıyordu. -

XIII

-

Boğaz bana daima zevkimizin, duygumuzun bü­ yük düğümlerinden b i r i g i b i gelmiştir, ö y l e k i , onun bizde külçelenmiş mânasını çözdüğümüz zaman bü­ yük hakikatlerimizden b i r i n i bulacağız sanmışımdır. B u b i r hayal olabilir. Birçok güzellikler insana kâi­ natın eşi veya eşiti oldukları vehmini verirler. O n ­ l a r l a karşılaştığımız zaman bizde büyük, kendi k e n ­ dine yetebilecek b i r h a k i k a t karşısında imişiz hissi uyanır. Bazı t a r i k a t l e r i n güzel insan yüzünde, g ü ­ zel insan vücudunda Tanrı'yı aramalarının sırrı b u değil m i d i r ? Güzelin e n , büyük hususiyeti her a n yeni g i b i görünmesinde, her a n bizi kendisine ve kendisinde uyanmağa zorlamasındadır. Sanat için, insan için az çok doğru olan b i r şey, niçin birkaç asrın yaşama üslûbuna, zevkine, sevme, d u y m a tarzlarına şahit olmuş, onları kendi imkânlarıyle beslemiş, hattâ idare etmiş b i r manzara için düşünülmesin? Kaldı k i , Boğaz'm kendisi de sanatkârane, h a t ­ tâ müzikaldir. A m i e l "manzara b i r r u h h a l i d i r " der. F a k a t bazı manzaralar vardır k i bizi A m i e l ' i n iddia

Z20

BEŞ ŞEHÎB

ettiği kadar serbest bırakmaz. Hülya ve düşüncele­ r i m i z e kendiliğinden b i r istikamet verirler. B u es­ rarlı dehliz öyle teşekkül etmiştir k i , b i r tarafında yaşanan şey, öbür tarafında b i r hâtıra gibi tadılır. Çünkü güneş, Boğaziçi'nde doğup batmaz. Tıpkı h o ­ parlörle dışarıdan dinlenen b i r opera gifcü, bütün h a ­ reket adesenizin dışında kalır: Siz yalnız musikîyi duyarsınız. H e r i k i kıyı birbirine saatlerin aynasını tutar. Beylerbeyi'nde, Emirgânda, K a n d i l l i veya İstinye'de günün her saati birbirinden ayrı şeylerdir. B e y k o z , Çubuklu, ağaçlarının serin gölgesinde henüz son rüyalarını üstlerinden atmağa çalışırken Y e n i köy veya Büyükdere gözlerinin tâ içine batan gü­ neşle erkenden uyanırlar. K u z g u n c u k ' t a sular, s a h i l boyunca, arasına tek-tük sümbül karışmış b i r m e ­ nekşe tarlası gibi m a h m u r külçelenirken, ince bip sis tabakasının büyük zambaklar g i b i kestiği İstan­ b u l minareleri kendi hayallerinden daha beyaz b i r aydınlıkta erirler. Bilhassa akşamlar böyledir. R u m e l i kıyısında akşam, daima uzakta, daima eşyaya sinmiş b i r h a l olarak tadılır. Meğer k i karşı kıyıdaki yalıların çam­ larını kanlı b i r hasretle tutuşturmasın; önünüzde kıpırdayan denizde yer yer alev parçalarını, s a n k i b i r tarafta b i r gül bahçesi yıkılmış, her türlü r e n k l i taştan b i r bahar çökmüş g i b i yüzdürmesin. F a k a t ben daha ziyade onu ağaçların tepelerinde peydah­ lanan yumuşak ve yaldızlı aydınlıkta; birden karşı sahil boyunca uzanan o dar, çok beyaz âdeta gümüş­ ten çizgide seyretmekten hoşlanırım. B u beyaz zır­ hın üzerinde görüldüğü için karşı kıyı hiç tanıma-

İSTANBUL

221

dığınız b i r y e r gibi sizi birdenbire çeker. Gömüldü­ ğü altın sarısı aydınlıkta yıkanan o h a y a l dünyayı, sabahleyin bol güneşte R u m e l i tarafını nasıl özlerseniz, biraz evvel ayrıldığınız Beykoz, Paşabahçe v e ­ y a Çubuklu olduğunu bile bile, öyle özlersiniz. S o n ­ r a bütün bu aydınlık, bu renkler kendisini besleye­ cek madde kalmamış b i r yangının akisleri gibi söner­ ler. Ağaçlar, evler, mukaddes b i r ziyaretten a r t a k a l ­ mış mahlûklar gibi biçare ve mahzun, geceye g i r e r ­ ler. Onun kendisine seçtiği elbiseye bürünürler. B u bazen b i r m u s i k i n i n sırmadan hil'atı olur, bazen s a ­ dece mehtabın sarı gülleridir, bazen yaşayan günün dilde ve damakta dolaşan lezzeti veya dört b i r t a r a f ­ t a n semt ve mahalle adlarının hayalimize b i r b i r i a r ­ dınca sunduğu hâtıralardır. F a k a t hangi kılıkta ge­ lirse gelsin, hangi kadehte uzanırsa uzansın daima b i r yalnızlık hissi ile beraber yürür. X V I . asrın ortasına kadar Boğaziçi istanbul'un hayatına hemen hemen uzaktan karışır. Vâkıa h e r hükümdar şu veya bu köyü tercih ederek b i r bahçe veya köşk yaptırır. Büyük vezirler ve devlet a d a m ­ ları bazan siyasî icaplarla, bazan da zevkleri için bazı köylerin imarına çalışırlar. Diğer taraftan B o ­ ğaziçi İstanbul'un her tarafı gibi ve hattâ biraz faz­ l a müstahsildir, b u yüzden kendiliğinden teşekkül­ ler olur. istinye ve Bebek Karadeniz'e gidip gelen gemicilerin toplandıkları y e r l e r d i ; Beykoz d a l y a n ­ ları X V I . asırdanberi mevcuttu. F a k a t şehrin eğlen­ ce ve zevk hayatı daha ziyade Haliç ve Kâğıthane taraflarında i d i . Tophane, Fındıklı, Beşiktaş gibi i s ­ tanbul'a çok yakın köyler hariç, Boğaz köyleri i s -

222

BES SEHÎR

tanbul için — bilhassa o zamanın vasıtalarıyle — a n ­ cak komşu semtlerdi. F a t i h , Tokat bahçesini kurdurmuştu. I I . B a y e z i d sık sık bazı Boğaz köylerine gitmekten hoşla­ nırdı. Y a v u z , Bebek'te Bebek köşkünü yaptırmıştı. Kanunî, Istinye'yi sever, II. Selim, Beşiktaş köşkü­ nü, III. M u r a d Fındıklı sarayını yaptırırlar. Beşik­ taş köşkünü sahili doldurarak genişleten I. A h m e d ' d i r . Dolmabahçe adı b u devirden kaldı. F a k a t saray u z u n zaman Beşiktaş sarayı adını kaybetmez. I. A h ¬ med, sık sık b u saraya gelirdi. B u devirden itibaren Boğaz, istanbul zevkine girmiş denebilir. Şiirde y a ­ vaş yavaş onun sesi işitilmeğe başlar. İlk sesleniş I V . Murad'ın Şeyhülislâm'ı Yahyâ Efendi'den gelir. Yahyâ E f e n d i Istinye'de bülbül d i n ­ lemesini seviyordu. Ko kafes nağmesini nağme-î peyderpeye gel, Râyegân dinleyelim bülbülü Istinye'ye gel. b e y t i onundur. V e Nâilî'nin i k i h a y a l i , ney ve bülbül sesini b i r b i r i n e karıştıran meşhur: Nâyin ki çıkar zemzeme sûrâhlarından Bülbüller öter sanki gülün şahlarından beyti k a da r güzeldir. Y a h y a E f e n d i I V . M u r a d ' l a u y u şabilen nadir insanlardandır. K i b a r , zarif, sabırlı, d a i m a otoriter, elinde imkân oldukça müsamahalı ve anlayışlı, b i r i n c i sınıf saray adamı olarak daima göz­ de yaşadı. D e v r i n i avucunun içi gibi bilen insanlar­ dandı. I V . M u r a d ocaklının i k i defa yerinden ettiği

İSTANBUL

223

b u suyuna gitmesini bilen şair Şeyhülislâmına k a ­ vuşmak için 1041 ile 1043 arasında bayağı sabır­ sızdır. Y a h y a E f e n d i ' n i n zamanında İstanbul şivesi kendisini bulmuştu. Vâkıa şehirde i k i asra yakın b i r hayatımız vardı. F e t i h t e n beri yerleşmiş vezir ve ule­ m a hanedanları, zengin tüccar aileleriyle bütün b i r gelenek ve terbiye kurulmuştu. Yeniçeri bile İstan­ b u l külhanbeyisi olmağa başlamış, y a n i hususî b i r not kazanmıştı. İmparatorluğun dört tarafından ge­ len insanlara şehir pota vazifesini görüyor, süzüyor, değiştiriyor ye bilhassa dili ile zaptediyordu. Türkçeyle aruzun o kadar rahatça kaynaştığı, Y a h y a K e ­ m a l ' i n çok sevdiği: Neler çeker bu gönül söylesem

şikâyet

olur

mısraı onundur. Nâimâ Y a h y a Efendi'ye dair b i r yığın fıkra a n ­ latır. E n güzel ve devri için mânalı olanlardan b i r i de şeyhülislâmlığından sonra yakın dostlarına söy­ lediği "riyakâr insanların bazı i y i l i k l e r i bulunduğu­ n u şimdi anladım" sözüdür. " H a l k riyayı seviyor, mürâî olmayandan ne k o r k u y o r , ne de utanıyor. O n u n için başlangıçta yüz vermediğimiz bazı mürâîl e r i sonunda yüksek vazifelere getirmeğe mecbur kaldık!" diyen hakîm şeyhülislâm riyâyı "şerrin g i z ­ l i m e n z i l i d i r " diye t a r i f eder. Moliere'den çok ayrı b i r davranış! B u satırları ve benzerlerini o k u r k e n insanın Osmanlı t a r i h i için gizli d i n ve gizli ahlâk diyeceği geliyor. Şurası v a r k i Y a h y a Efendi'den çok evvel riyâ, cemiyet hayatında asıl rolü olan i t h a m a başlamıştı.

224

BEŞ ŞEHlR

, Y a h y a E f e n d i ' n i n istinye'de yalısı v a r mıydı? Burasını b i r kere bile düşünmedim. San'atın yalanı d a i m a h a k i k a t l e r i n h a k i k a t i d i r ; îstinye b i z i m için i l k defa onun b u beytinde parıldar ve bunun için m u ­ hayyilemde onu benimsemiştir. I V . M u r a d ' m kendisi de Boğaz'ı seviyordu. Fın­ dıklı köşkünü genişletmişti. Beşiktaş sarayını da asıl k u r a n odur. Emirgân'daki büyük yalıyı kendisi y a p ­ tırmış ve musahibi Mirgûne oğluna hediye etmişti. I V . M u r a d , hâkim notunu yeniçerinin verdiği d e v r i n i n t a m adamıdır. Ocak tıpkı benzeri olan bu padişahla birkaç sene göz göze bakışır. Sonunda y e ­ nemeyeceğini anlayınca pençelerini gizler ve başını eğer. V e genç padişah, manyetik kuvvetleri karşı­ sındakini büyüleyen b i r yırtıcı gibi istanbul'da ve bütün i m p a r a t o r l u k t a dolaşır, azmış b i r temizleme iştihası içinde rastgeldiğini tepeler. Yazık k i bu i r a ­ de ve b u k a d a r k a n boş yere gider. N e kendisi, ne etrafındakiler sindirmekten başka esaslı b i r tedbir düşünemezler. B u n u n l a beraber Koçi B e y ' i n risalesi, Kâtip Çelebi'nin, Düstur-ül-amel'i kendisine v e r i l d i ­ ği düşünülürse, b i r zaman için olsa bile cihazın bo­ z u k y e r i n i aradığı tasavvur edilebilir. F a k a t insan tutmasını, hattâ biraz da yetiştirmesini bilen p a d i ­ şahın büyük b i r k u s u r u vardı. E k i p f i k r i n d e n m a h ­ r u m d u . Osmanlı t a r i h i , O r h a n Gazi'den İTİ. M u r a d ' a k a d a r ekiple gelir. B u devirden sonra ekip f i k r i k a y ­ bolur. Halkın o kadar beğendiği ve benimsediği I V . M u r a d , bu yüzden sadece, K u y u c u M u r a d Paşa'mn k a n tutmuş b i r çırağı olmakla kalır.

I S T A N B U L

225

F a k a t müesseselerin ve seviye meselesinin bü­ tün imparatorlukta o kadar ağır bastığı bu X V I I , asırda fertleri i t h a m etmek neye y a r a r ? I V . Mehmed devrinin k i b a r , açık sözlü, deryadil, t i r y a k i , keyif v e r i c i maddelere düşkün, müsamahalı ve akıllı Şeyhülislâmı Bahâî Efendi'de Y a h y a E f e n di'ye benzeyen birçok çizgiyi bulmak mümkündür, Abdülhamid devrinde b i r evkaf memuru, b i r vesile ile Kanlıca körfezinde I V . Mehmed'in Y a h y a E f e n di'ye b i r yalı hediye ettiğini hatırlar ve devrinin h a ­ yatını müsamahası ile biraz o l s u n . yumuşatan b u şairin ve d i n adamının adı şehrin hayatına i k i asır sonra yeniden karışır. G a r i p t i r k i onun t a m zıddı olan o mutaassıp, z a l i m , hayatı darlaştırmaktan hoş­ lanan Beyazî E f e n d i de Kanlıca'nm öbür ucunda o t u ­ r u y o r d u . Beyazî E f e n d i b i r Y a h u d i ile yattığı söyle­ nen b i r Müslüman kadının A t Meydanı'nda bütün şehrin karşısında recmedilmesi için ısrar eden a d a m ­ dır. Padişah bile b u eğlenceyi görmeğe gider. F a ­ k a t her şey olup b i t t i k t e n sonra şehirde aksülâmel başlar, taassup adamları b i r daha kolay kolay iste­ d i k l e r i n i yapamazlar. I V . Mehmed devrinin başlangıcında i y i veya k ö ­ tü o kadar r o l oynayan K a r a Çelebi zâde Abdülâziz E f e n d i , Boğaz'daki yalısında r a k i b i Bahaî E f e n d i ' ye fazla komşuluk edemedi. B u r s a ' y a nefyinden son­ r a onu b i r daha İstanbul'a uğratmadılar. O da z a ­ maneden Nâimâ'nın o kadar istifade ettiği t a r i h i n i yazarak intikamını aldı. G a r i p t i r k i resmî h a y a t t a b u kadar muvazenesiz yaşayan ve konuşan adam, tarihinde çoğu zamanlar en tarafsız hükümler v e r i r . 15

226

BEŞ ŞEHlR

Vaniköy adını, Fazıl A h m e d Paşa'mn E r z u r u m ' ­ dan bulup getirdiği ve saraya t a k d i m ettiği Vanî Mehmed E f e n d i ' n i n yalısından alır. Âsım'm " F e n n - i intisapta bînazîr" diye vasıflandırdığı Vanî E f e n d i cerbezeli, mutaassıp, tefsiri çok i y i bilen b i r âlimdi. F a k a t fırsatım bulunca padişaha hâmisinin a l e y h i n ­ de bulunacak k a d a r haristi. Zaten e n t r i k a ve ihanet b u devirde tabiî işler arasındadır. B u devirde Boğaz, hiç olmazsa R u m e l i Hisarı ye Kanlıca'ya kadar olan kısmında i y i d e n i y i y e m o ­ da i d i . Nâimâ tarihinde, Fındıklı'da maceralarını okuduğumuz, ihtiraslarına ve e n t r i k a k a b i l i y e t l e r i ­ ne şaşırdığımız, yahut hüsnüniyetlerini beğendiği­ m i z gözü pek vezirlerin, haris, devletin ihtiyacı olan parayı bulmak için daima azapta defterdarların, n a ­ z i k ve çelebi reisülküttapların, çoğu ocak kapısın­ dan ayrılmayan ulemanın e k s e r i s i n i n Boğaz'da y a ­ lıları vardı ve İstanbul baharı başlar başlamaz bu yalılara taşmıyorlar, sisli lodos sabahlarını, ışığın kanlı cümbüşü akşamları karşı sahillerde b i r ağaç kümesinin v e y a biraz fazla çıkıntılı kayaların vücu­ da getirdikleri kararmış gümüşten yalnızlıkları pen­ cerelerinden çubuklarını ve kahvelerini içerek, af­ yonlarını y u t a r a k seyrediyorlar, geceleri mehtabın kabarttığı suları b i r kere daha görmek için elbette yataklarından fırlıyorlar, fırtınalı gecelerde şimşek ışıklarının akıntılı sularda eski minyatürlerde g ö r ­ dükleri Çin ejderhaları g i b i r e n k l i ve korkunç akışı­ nı seyrediyorlardı. Hülâsa b i z i m bugün Monet'de, Bonnard'da, Marquet'de, Turner'de, Canaletto'da g ö ­ rüp kendi hâtıralarımızdaki anlara yerleştirdiğimiz

227

İSTANBUL

güzellikler onlar için günlük şeylerdi ve şüphesiz o n ­ l a r l a karşılaşmaktan haz alıyorlardı. Yazık k i Venedik ve Napoli'den başka hiç b i r memlekette rastlanmayan şekilde denizle böyle başbaşa yaşamak imkânını veren Boğaziçi'nin açık b i r tesirini edebiyatımızda görmek imkânsızdır. N e s r i n ye resmin yokluğu, şiirin b i r san'at oyunu oluşu y a ­ şanmışı çok gerilere atar. O n u n için Boğaz t e s i r i n i sanatkârlarımızda ancak karışık b i r rüyanın tesa­ düfleri içinde seçilen günlük hâtıralar g i b i en tanın­ mayacak terkipler içinde ararsak bulabiliriz. I V . Mehmed de Boğaz'ı severdi. Şüphesiz daha ziyade b i r oyun olan: Gönül ne Göksu'ya mâil ne Sânyâra Sipâh-ı gamdan emin olmağa Hisara

gider gider

beyti onundur. V e belki de çocukluğunu o kadar fır­ tınalı yapan isyanların birinde, yahut onların hâtı­ rası ile söylenmiştir. B i n b i r Gece'ye sonradan ilâve edilmiş bir sahife g i b i pırıl pırıl saltanat kayığı B o ­ ğaz sularında sık sık süzülürdü. F a k a t bu padişah daha ziyade av ve çok gösterişli büyük alayların meraklısı i d i . İlk ava, cülusundan i k i sene sonra do­ k u z yaşında i k e n çıkar. Köprülü Mehmed Paşa'mn vezirliğine kadar olan zamanda yazları Üsküdar s a ­ rayında geçirmekten hoşlanıyor, a r a sıra da Çatalca taraflarında avlanıyordu. Köprülü'nün getirdiği n i s bî sükûndan sonra — hiç b i r büyük mesele kökün­ den halledilmemiş olmakla beraber, ortalık d u r u l u r ve devlet eski kudretini iade etmişe benzer — ve b i l ­ hassa Fazıl A h m e d Paşa ve K a r a Mustafa Paşa z a -

228

BEŞ

5EHİR

m a n l a r m d a t a m hareket halindedir. Doğrudan doğ­ r u y a sefere iştirak etmese bile E d i r n e sarayında k a l ­ mayı t e r c i h eder. Şurası v a r k i bu h e m v e z i r l e r i n , h e m de kendisinin işine geliyordu. İstanbul sarayın­ d a fazla e n t r i k a vardı. V e b u acayip X V I I . asırda padişahlar ne şehirde, ne kendi saraylarında hiç de hür değildiler. Y e d i yaşında dünyanın en büyük i m p a r a t o r l u k ­ larından b i r i n i n başına geçen b u adamın talihi k a ­ dar garip ve acı t a l i h azdır. Gençliği b i r b i r i n i k o v a ­ l a y a n felâketler ve ıstıraplar içinde geçer. T a h t a çıktığından birkaç gün sonra babasını âdeta gözü­ nün önünde öldürürler. Sultan İbrahim'in, elinde K u r ' a n , o mürâî ve budala sofu Mehmed Paşa'ya, Şeyhülislâm Abdürrahim Efendi'ye y a l v a r a y a l v a r a boğdurulmasının hikâyesini k i m b i l i r sonradan kaç defa etrafından dinledi. Sultan Osman'ın ölümü Ocaklı'nın çılgınlığı, b i r çeşit isteri i d i . Sultan İbra­ h i m ise devleti idare ile mükellef vüzeramn ve g a y ­ r i resmî şekilde de olsa b i r çeşit naib-i saltanat olan büyük V a l i d e Sultan'ın tedbiriyle boğulmuştu. Hâ­ dise o k a d a r acıklı, z a l i m ve skandalin kendisidir k i , y a k ' a d a hazır bulunan K a r a Çelebizâde A z i z E f e n d i dayanamaz ve büyük Valide Sultanla vezirlere " S u l ­ tanım, b a r i zehirleme yoluna gidilseydi!" demeye mecbur kalır. O n b i r on i k i yaşlarında i k e n şefkatin tâ kendisi olması lâzım gelen b u büyük anne onu d a zehirlemeye k a l k a r . V e sonunda T u r h a n Valide t a ­ kımının elinde k e n d i yattığı yerden b i r i k i k o r i d o r v e y a sofa ile ayrılan odasında b i r gece yarısı boğu­ l u r . K i m b i l i r belki de b u m u k a b i l suikast için onun d a rızasını almışlardı. Ondan sonra Ocaklı'nın, o r t a -

ÎSTANBUl

229

lığı karıştırmak isteyenlerin kardeşlerini öldürmek tasavvurundan bahseden ithamları ve tahttan i n d i r ­ me tehditleri başlar. Hiç b i r devirde b u padişahın çocukluk devri kadar Osmanlı imparatorluğu herkes tarafından, yahut da hiç kimse tarafından idare e d i l ­ memiştir. Birçok defalar vezir t a y i n i bile divana, ulemaya ve Ocağın kendisine bırakılır. D e v r i n b a ­ şında ve sonunda, b i r i 1650'de, öbürü A v u s t u r y a m u ­ harebesinin en korkunç zamanında, 1688'de i k i i s ­ y a n doğrudan doğruya halkın yardımı ile bastırılır. Efkârı umumiye biraz hazır olsa, b i r f i k i r kıvılcımı bulunsa bunun ötesi şüphesiz meşrutiyet veya ona gidecek b i r uyanmaydı. F a k a t o zaman şehir y o k t u . U l e m a , divan, askerî takım ve çarşı ve bunların et­ rafında toplananlar vardı. B u n u n l a beraber, bu i k i te'dip hareketine şeh­ r i n iştiraki, hükümdarların E d i r n e sarayını İstan­ bul'a tercih etmeleri ve şehirlinin b u meselede F e y zullah E f e n d i vak'asma kadar giden asabiyeti p a y i ­ taht psikolojisinin doğması addedilebilir. I V . Mehmed ne b i r çocuk gibi terbiye edilir, ne de b i r hükümdar muamelesi görür. Tacı altında ezi­ len bu zavallı çocuğu ulema, vezirler, her rastgeldiği azarlar ve şımartır. H a k i k a t t e salâhiyetti b i r n i ­ yabet meclisinin bulunmaması, imparatorlukta olup biten her şeyin hiç b i r şeye aklı ermeyecek yaşta b i r çocuğun omuzuna kendiliğinden çökmesi, onun kaderinin en kötü tarafıdır. Gözdesi A f i f e Kadın'm: Benim şevketli hünkârım heman deryâya

benzersin

diye övdüğü I V . Mehmed bu ağırlık altında büyür.

230

BEŞ ŞEHİR

Hâdiselerin hiçbirinden ders alamaz. Saltanatı san­ k i büyük ve azaplı uyanışlarla dolu çok debdebeli b i r kaçıştır. Şurası v a r k i , Köprülüler'e verdiği sözü tutar. F a k a t Köprülüler de ekip adamı değildir. İnsan y e ­ tiştirmekten ziyade r a k i p l e r i n i ortadan kaldırmayı düşünürler. B u n u n l a beraber V i y a n a muhasarasına k a d a r devam eden devirlerinde imparatorluk dışarı­ dan hakikaten büyük ve azametlidir. Fâzıl M u s t a f a Paşa'nm açtığı 1673 seferinde o r ­ dunun çıkışım Edirne'de seyreden Galland, I V . M e h med'in nasıl b i r debdebe içinde yaşadığını bize an% latır. '"Padişahın camiye gidiş ve dönüşlerinde k u r ­ ban ve şeker bayramlarında, sefir hazretlerinin h u ­ z u r a kabulünde donanmanın K a n d i y e fethinden son­ r a k i muzaffer dönüşünde Osmanlı İmparatorluğu­ n u n ihtişamından bazı örnekler görmüştüm. F a k a t hiçbiri padişahın sefere çıkmak üzere E d i r n e ' y i t e r kettiği gün gördüğüm o emsalsiz debdebe ve ihtişa­ mın güzelliğiyle boy ölçüşemez. Okumuş olduğum romanlardan hatırımda kalan savaş dönüşlerine, z a ­ fer alaylarına, turnuvalara , karuzel'lere, m a s k a r a d ' l a r a dair yapılan tasvirlerin hiçbiri o gün gördüğüm gerçek ihtişamla mukayese edilemez." diye söze baş­ l a y a n Galland, bu ihtişamın ancak resimle verilebi­ leceğini söyledikten sonra padişahın av m a i y e t i n i şöyle anlatır: 1

Turnuva bir çeşit Ortaçağ cirididir, karuzel bu ci­ ridin XVII. asırda aldığı şekildir. Maskarad ise kıyafet de­ ğiştirilerek yapılan bir Rönesans eğlencesidir. 1

İSTANBUL

231

"Öndeki otuz kadar atlı bileğinin üzerinde b i r şahin taşıyordu. Bunların arkasında sağrılarında p a ­ dişahın bazan tavşan avında kullandığı b i r nevi ter­ biyeli kaplan (pars, filân g i b i b i r h a y v a n olmalı) t a ­ şıyan yedi atlı geliyordu... B u kaplanların sırtında da birer işlemeli şal vardı. Vahşî ve yırtıcı bakışlarıyle tezat teşkil eden sakin duruşları, seyredenlerde hayretle karışık b i r k o r k u uyandırıyordu. Bunların ardından elli k a d a r tazıyı götüren yeniçeriler geli­ yordu. B u tazılar şüphesiz dünyanın en güzel tazı­ larıydı. V e güzelliklerini sırtlarındaki çok zengin sır­ m a ve simle işlenmiş örtüler, boyunlarındaki süslü tasmalar b i r k a t daha arttırıyordu. Bunların ardın­ dan sarkık dudakları, çenelerini örten beş altı i r i kobay geliyordu. İri gövdeleri ve derilerini güzelleş­ t i r e n alacalı beneklerin daha i y i görünmesi için bun­ l a r örtüsüzdü. Arkalarında, her b i r i b i r adamın ye­ değinde, sırtları beyaz, kırmızı ve siyah renklerle tıpkı kaplan gibi zebralı ve benekli on i k i zağar ge­ l i y o r d u . Yeryüzünde rastlanabilecek en güzel cinsten olduklarını zannettiğim bu köpeklerin böyle en sona bırakılışı şüphesiz güzelliklerinin daha i y i tadılması içindi. B u av kafilesinden sonra yedeklerinde b i ­ r e r at bulunan y i r m i atlı çavuş tek sıra halinde g i d i ­ yordu. Padişaha mahsus olan bu atların azametin­ den işlemeli eğer takımlarından, dizginlerindeki m i ­ ne ve sırmalardan, ağır sırma işlemeli, yer yer inci ye kıymetli taşlarla süslenmiş hâşelerinin, zenginli­ ğinden, ne de taşıdıkları kılıçların, sadakların, y a y ve kalkanların mükemmelliğinden ve kıymetlerinden bahsedeceğim. Böyle b i r şey yapabilmek için h e r b i r i n i ayrı ayrı çok yakından görmek lâzım g e l i r . "

233

BEŞ ŞEHÎR

B u muhteşem alayın ortasında I V . Mehmed, mücevher ve i n c i kakmalı zırhları, sol omuzuna a t ­ tığı murassa cepkeni, atının bütün b i r hazine değeri olan mücevherleri içinde hakikî b i r sanem g i b i d i r . H a k i k a t e n bu azamet, edebiyatı ve masalı asırlarca beslemiş olan bütün şark'tı. — I V . Mehmed, o kadar korkunç felâketin kapısı olan V i y a n a seferine işte bu debdebe ile çıktı. O boz­ gunun tafsilâtını Fındıklık T a r i h i n d e n günü gününe okuyanlar, bu debdebe ve ihtişamı ister istemez b i r akşam güneşinin son ışıklarına benzetirler. __, Hiç b i r şey Osmanlı İmparatorluğuna M e r z i fonlu K a r a Mustafa Paşa'nın hırsı kadar zararlı o l ­ mamıştır. Mustafa Paşa Belgrat'a k adar aynı deb­ debe ile sürüklediği padişaha bile Viyana'yı zaptet­ mek niyetinden bahsetmez. Hattâ asıl kararını bü­ tün serhat paşaları ve tecrübeli harp adamlarının itirazlarına rağmen yolda verir. İşsizliğin ve i k t i s a ­ dî buhranın en son haddini bulduğu, her sene A n a ­ dolu'da devleti tehlikeye düşürecek birkaç isyanı bes­ lediği, emniyetsizliğin ve ihanetin devlet adamlarını k u r t yaptığı b i r devirde Kanunî'yi yenmek, onun b a ­ şaramadığını başarmak istiyordu. B u n u n l a beraber başlangıçta V i y a n a bozgunu devletin kaybettiği muharebelerden b i r i y d i . I V . M e h ­ med şaşırmasaydı felâket çabuk t a m i r edilir ve u f a k b i r hudut tashihi ile iş kapanırdı. F a k a t padişah v a ­ ziyetin adamı değildi. K a r a Mustafa Paşa ise büyük kumandanlardan çoğunu ortadan kaldırmıştı. I V . Mehmed bu bozgundan sonra b i r müddet Belgrat'ta çırpımr durur, sonra E d i r n e ' y e gelir. F a -

İSTANBUL

233

k a t b i r zamanlar o kadar canı sıkıldığı, kaçtığı İs­ tanbul'a b i r türlü dönemez. Fındıklık'nm naklettiği: " H a n g i yüzle İstanbul'a dönerim!" sözü b u gölge p a ­ dişahta bütün b i r psikolojinin uyanışıdır. G a r i p t i r k i serhat k a n ve ateş içinde iken yine av peşindedir. İstanbul'a zarurî olarak dönüşünden sonra bile av yüzünden Üsküdar sarayında kalmayı t e r c i h eder. Fmdıklılı'ya göre ava gece gidip dön­ meğe başlar. B u sırada İstanbul kıtlığın mutlak teh­ d i d i altında günlük tedbirlerle yaşıyordu. V e b i t t a biî şehir halkı homurdanmağa başlamıştı. Padişa­ hın kendi bulunduğu camilerde bile aleyhinde vaızlar veriliyor, yaşayış şekli tenkit ediliyordu. B u ısrar üzerine padişah avdan vazgeçmeyi vaadeder. Hattâ av köpeklerinin ve kuşlarının b i r kısmım sattırır. F a k a t I V . Mehmed'de bu av merakı sonuna doğru marazî b i r şekil almıştı. H a l ' i n d e n evvelki günlerde geceleri uyuyamadığını, avsız duramayacağını söy­ ler ve etrafından Davut Paşa'yı geçmemek şartıyle ava çıkma izni alır. Böylece saltanat hayatının başı ile sonu birleşir. Fındıklılı'nm, onun h a l ' i n i anlatan sahifeleri Galland'ın ve o kadar ecnebi'nin gözleri­ n i kamaştıran debdebe ve saltanatın t a m öbür yüzü­ dür. Y i n e aynı müverrih, saltanata çıkacak olan I I . Süleyman'ı hapsolduğu köşede sırtında b i r atlas en­ tariyle " s e r i l s e f i l " bulduğunu ve maiyetinden b i r i ­ n i n verdiği kürkü giyerek bi'atın yapıldığım söyler. B u devrin asıl eseri nedir? Yıkılan ve Üsküp'ev kadar k a n ve ateş içinde k a l a n Rumeli'de B u d i n için. söylenen:

BES ŞEHİR

234

İSTANBUL

Bir yana dizildi on İM bin kız Aman padişahım biz de islâmız Aldı Nemçe bizim güzel Budin'i kıt'asmm bulunduğu o acıklı h a l k türküsü mü, y o k ­ sa Neşatî'nin ve Nailî'nin şiirleri veya Y e n i c a m i i n deniz senfonisi, yahut Seyid N u h ' u n , Itrî'nin, Hafız P o s t ' u n besteleri m i ? O k a d a r i y i niyetli fakat beceriksiz II. Süley­ man'ın esaret hacaletine uğramaması için vezirle­ r i n i n ısrarı ile İstanbul'a dönerken her geçtiği yerde bütün R u m e l i halkının "Padişahım bizi bırakıp n e ­ reye g i d i y o r s u n ? " diye atının boynuna sarıldığı gün­ lerde kılıç artığı yeniçeriler ve A n a d o l u askerleri muhasara altındaki şehirlerde, b i r avuç insanın ümit­ siz dövüştükleri palangalarda, akşam garipliğinde hep bu türkü söyleniyordu.

-

XIV

-

B u n u n l a beraber, b u kadar felâketle biten X V I I , asır z e v k i m i z i n t a m teessüs ettiği asırdır. İki asırlık tereddüt ve düşünceden sonra s i v i l mimarîmiz Boğaz'a yaraşacak b i r üslûp bulmuş, üs­ telik hayatımızda bu inceliği ve onun külfetlerini k a ­ b u l edebilecek hale gelmiştir. B u devirde Boğaziçi'­ n i n i k i sahili vezirlerin, i l m i y e ricalinin, defterdar­ ların, zengin halkın yalıları ile örtülü i d i . A z l e d i l e n şeyhülislâmların X V I I I . asırdan sonra taşraya nefyedilmeyip nispeten şehirden uzak yerlerde yeya çift-

235

liklerde kalması âdeti başlayınca Boğaz biraz daha şenlenir. Yukarıda bahsettiğimiz Bahaî E f e n d i yalısı ve Amcazade Hüseyin Paşa yalısı b u X V I I . asır sonun­ da en beğenilen yalılardır. H e r ikisinde de A v u s t u r ­ y a sefirlerine b i r e r ziyafet verilmişti. Hüseyin P a ­ şa yalısındaki ziyafet 1700'dedir. Dört yüz kadar; davetli büyük b i r kadırgaya bindirilerek A n a d o l u Hisarı'na kadar getirilir. Bugün Meşruta Yalı adı i l e tanıdığımız b u yalının elde kalan büyük merasim s a ­ lonu ve selâmlık kısmı, başında P i e r r e L o t i ' n i n gü­ zel b i r mukaddemesi bulunan i y i b i r eserle tanıtıl­ mıştır. III. A h m e d devrinde sadrazam Teberdar M e h med Paşa, A c e m elçisine burada ziyafet v e r i r . V e k o ­ nuşma esnasında " S i z i n Çarbağınız varsa, b i z i m de Anadoluhisar'ımız v a r " diye övünür. H a k i k a t t e b u on sekizinci asır başında Boğaziçi, imparatorluğun büyük gururlarından b i r i d i r . Teberdar Mehmed P a şa'nm halefi Çorlu'lu A l i Paşa'nın yalısı Ortaköy'de i d i . B i r gece Sultan A h m e d ' i b u yalıya davet etmiş, a l a t u r k a saat beşe kadar m u m donanması yapılmıştı, III. A h m e d saltanatının i l k devirlerinde Haliç'­ t e k i Karaağaç sarayından hoşlanır. D a h a sonra 1717 de Hasköy'deki Aynalıkavak sarayını yaptırır. B u saraya adını veren aynalar Venedik'ten gönderilmiş­ t i . Padişah çiçek hastalığına tutulduğu bu Haliç y a ­ lısında ancak b i r y a z kalır. V e ondan sonra Beşiktaş sarayını tercih eder. D e v r i n edebiyatında o kadar, y e r alan Sâdâbâd'ın yanıbaşında Boğaziçi hiç de sö­ nük değildi. Yalnız eğlenceler daha çok Sâdâbâd'da yapılıyordu. B u Sâdâbâd zevkini anlamak için Haliç'-

BEŞ ŞEHİR

236

İSTANBUL

i n o zamanlar henüz bugünkü gibi sanayie terkedil» mediğini ve i k i köprünün onu İstanbul'un umumî manzarasından ayrımadığmı düşünmek lâzımdır. İbrahim Paşa imardan hoşlanıyordu. Yontulmuş mermer, yaldızlı kitabe, nakışli saçak, güzel yazı ho­ şuna gidiyordu. Sonra İstanbul'u seviyordu. Güzel ye sanatkârca yaşamaktan hoşlanıyordu. Hattâ bu yolda icat sahibiydi. Efendisinin sade veziri değil, b i r nevi eğlence nazırıydı da. I V . Mehmed'in oğlunu eğlendirmek için her gün yeni b i r şey icat ediyordu. N e d i m dehasını onun zamanında bulur ve hepi­ m i z biliyoruz k i , N e d i m ' i n dehası biraz da İstanbul'­ u n ve Türkçenin dehasıdır. Küçük, Fransız t a k l i d i birkaç havuz ve şelâle ile buluştan öteye geçmeyen, b i r eğlence ve israftan başka b i r şey olmayan Lâle D e v r i , onun şiirinde gerçekten büyük b i r devir m a n ­ zarası alır; onun: Hemati alkış sedasın andırırmış çağlayan sular mısraı 1 7 2 0 - 1 7 3 0 arasını bize olduğundan da çok başka gösterir. N e d i m , İstanbul'u nasıl sever, yaşa­ dığı zamandan ne kadar memnundur? H e r modaya her tarza nasıl bağlıdır, sonra onları bütün lezzetle­ r i n i tadarak nasıl anlatır? Şurası v a r k i ailesi F a t i h devrine kadar çıkan bu şair t a m şehir çocuğuydu. İs­ tanbul'u dilinin ucunda b i r tad, gözlerinde b i r k a ­ maşma gibi kendi bünyesinde taşıyordu. m. A h m e d ' i n b i r hastalığı üzerine geçmiş olsun demek için yazdığı b i r manzumede, artık padişahın ilâç yerine: Murabbalar

muattar kahveler pâkize

şerbetler.

237

içeceğini söylerken, âdeta kahve tepsisini sallaya s a l ­ l a y a getiren b i r İstanbul külhanbeyine benzer; der­ k e n b i r kanatlanır, bütün b i r yıldız cümbüşü olur. B i r rubaisindeki: Sanmam ki ra'd ü berkdir etti gulû Top şenliğidir ey sâkî hisarın bu beyti o zamanki Boğaz eğlencelerinin b i r a k s i d i r . F a k a t Lâle D e v r i yalnız N e d i m değildir. Y a m başında Itrî'den sonra gelişen musikî de vardır. O zamanlar N e d i m ' i yetiştiren şiirimiz ve biraz sonra Hekimoğlu A l i Paşa c a m i i n i verecek mimarîmiz k a ­ dar, musikîmiz de yaratıcıdır. Hattâ meşale biraz da onun eline geçmiş gibidir. Hafız Post 1689'da, Itrî 1712'de ölür. İbrahim Paşa zamanında i k i s i n i n de eseri yavaş yavaş o r t a sınıfa yayılmakta i d i . O n l a r ­ dan biraz sonra Seyyid N u h ' l a Nühüft makamının kendine mahsus Şark'ı başlar. Onun yambaşında dehasiyle Itrî'den İsmail Dede'ye geçmeyi o kadar t a ­ biî yapan Ebûbekir Ağa ile K a r a İsmail Ağa ve Tab'î Mustafa Efendi yer alırlar. B u t a m mânasıyle b i r yıldız manzumesidir. Türk musikîsinin hâlâ t a m biç diskoteği yapılamamış olması ne kadar hazindir. İbrahim Paşa, Fmdıklı'daki Emnâbâd yalısını kendi karısı için genişleterek t a m i r ettirir. Kuruçeş­ me'de Kasr-ı Süreyya'yı, Bebek'te I. Abdülhamid dev­ r i zamanında Reis E f e n d i ile ecnebiler arasındaki bitmez tükenmez konuşmalar yüzünden ecnebilerin Konferans Köşkü adını taktıkları Humâyûnâbâd'ı, O r taköy'de bilâhare yerine Hatice Sultan yalısı yapı­ lacak olan Nişatâbâd'ı yaptırır. Devlet erkânının he-

138

İSTANBUL

BES SEHÎR

men hepsinin s a h i l boyunca yalıları, büyük tepeler­ de veya vadilerde eğlence köşkleri vardı. Boğaz tek­ r a r 1683'den evvelki manzarasını almıştı. Çoğu yeni baştan yapılan ve t a m i r edilen y a ­ lılar arasında eski K a n d i l l i sarayı da vardı. B u s a ­ r a y d a n bugün, tıpkı öbürleri gibi ortada hiç b i r şey kalmamıştır. Hattâ onun y e r i n i alan, zaman ve m e ­ kân içinde ona komşuluk yapan yalılardan da pek az şey kalmıştır. Yalnız tek b i r mısra, şair Vecdî'nin b u yalının esaslı tamirine söylediği manzumenin t a ­ r i h mısraı ara-sıra kitap sayfalarından uçan b i r yıl­ dız gibi fırlıyor, b i z i kendi parıltısı ile doldurup ge­ çiyor: Yeniden şû'lebar-i sahil oldu köhne

Kandilli

Sözün mucizesine bakın k i b i r tek mısra bütün b i r geçmiş debdebeyi zamanla beraber bizde yaşat­ mağa kâfi geliyor. İkinci Dünya H a r b i ' n d e k i k a r a r t ­ m a günlerinde K u z g u n c u k ' t a b i r gece bu mısra beni b i r büyü g i b i yakalamıştı. Şüphesiz onu üst üste sof­ r a başında, sonra yatağımda t e k r a r l a r k e n Boğaz ge­ cesinin k o y u m a v i ipeği altında İstanbul yazlarının öğle v a k t i cümbüşü olan çiçek bahçeleriyle beraber; gömülmüş uyuduğunu bildiğim komşumuz K a n d i l l i ­ y i pek düşünmüyordum. O, hâfizama bütün d i r e k l e r i ve küpeştesi r e n k l i fenerlerle süslü b i r eski zaman gemisi gibi, dört b i r yanı yontulmamış mücevherle­ r i n parıltısına gark ede ede geliyordu. N i h a y e t dayanamadım, ertesi sabah birkaç dos­ t u m l a K a n d i l l i ' y e gittik. B i r gece evvel hülyamı zor­ layan, düşüncemi b i r türlü susturamadığım billûr şa-

239

kırtılar içinde boğan hayallerden hiç b i r eser y o k t u . Birkaç bahçe ve beş on kayıkçı, b i r de kıyı boyunca kırılmış b i r o r g u andıran harap rıhtımlar. Dönüşte b u rıhtımlardan birinde b i z i m hasta b i r kunduz y a v ­ rusu olduğunu t a h m i n ettiğimiz b i r h a y v a n güneşe serilmiş yatıyordu. Hayır, eski K a n d i l l i ' y i Vecdî'nin mısraında ve şurada burada dağınık bazı hâtıralar­ dan aramak lâzımdı. İbrahim Paşa'nın başladığı her şey I. M a h m u d zamanında devam eder; fakat b i r çekingenlik per­ desi altında. Bizzat padişahın o kadar sevdiği m u s i k i , mimarî, gölgede homurdanan azgın devi, yeniçerinin istismar etmesini o kadar i y i bildiği taassubu ürkütmeksizin zaferlerini toplarlar. Sahillerdeki saraylar t a m i r , vakıfları t e k r a r tanzim edilir, bahçeleri düzel­ t i l i r . F a k a t devrin dışarıdan görülen manzarası hiç işitilmemiş b i r ihtişamla tertip edilen mevlûd âyin­ leri ve Hırka-i şerif ziyaretleridir. I. M a h m u d , B a r r e s ' i n anlattığı i t a l y a n K a r d i ­ n a l i n e benzer; sevgilisi ile gezdiği bahçede b i r b a h ­ çıvan arkalarından yürür ve tırmıkla ayak izlerini silermiş. O n u n bahçıvanı dârüssaade ağası Beşir — Birincisinden bahsediyorum — Ağa'dır. III. Mustafa devrinde istanbul'da bulunan B a ­ r o n de Tott hâtıralarında, Büyükdere'de Fransız se­ farethanesinde yapılan b i r m u s i k i âlemini kıskanan semtin R u m ahalisinin hemen o gece saz takımları ile sandallara atlayıp sefarethanenin karşısına gel­ d i k l e r i n i anlatır. B u rekabet Tanzimatın Boğaz'daki mehtap eğlencelerinin başlangıcı sayılabilir. Müslü­ m a n halkın ve bilhassa r i c a l i n açıktan açığa m u s i k i âlemleri yapmalarına devir pek müsait değildi. B u

840

BEŞ ŞEHİR

gibi şeyler, daha ziyade y a saraylarda, köşklerde, hususî ikametgâhlarda yapılıyor, yahut da tekkelerde oluyordu. Binaenaleyh Tanzimat'tan evveline ait saz­ lı sandal âlemleri tablolarını u y d u r m a şeyler gibi k a ­ b u l etmek daha doğrudur. X V I I I . asırda Boğaziçi'nde, tıpkı Beyoğlu'nda da olduğu gibi ve şüphesiz biraz daha hür şekilde ecnebilerin hayatı başlar. D a h a I V . Mehmed d e v r i n ­ den itibaren sefaretler sık sık Bentler'e, Belgrat o r ­ manına gidiyordu. İbrahim Paşa zamanında ve onu t a k i p eden zamanlarda Büyükdere, biraz sonra I I I , S e l i m ' i n Fransız sefaretine b i r yalı hediye etmesiy­ le T a r a b y a ecnebi kolonisinin yazlığı olurlar. B u r a ­ l a r d a kendi aralarında bazen zengin azınlık aileleri­ n i n katıldığı eğlenceler tertip ederler, hattâ Bentler'de büyük gece eğlenceleri yaparlardı. Lâle D e v r i ve onun devamı olan yıllarda İstan­ bul'da b u sefaretlerin m i s a f i r i ve mensubu olan b i r yığın ressam vardı. N e gariptir k i bütün şöhretleri­ n i aramızda ve bize ait dekorlar içinde yaptıkları eserlerle t e m i n eden b u İstanbul ressamlarının b i r tek tablosu elimizde yoktur. V a n M o o r bunların arasın­ da en kuvvetlisiydi. O devirde Fransa'da ve A v r u p a ' ­ da başlayan " t u r q u e r i e " modasında onun resimleri­ n i n büyük payı vardır. Boğaziçi'nde ve Bentler'deki bu ecnebi hayatı III. Mustafa ve I. Abdülhamid devirlerinde biraz d a ­ h a gelişir. Zaten artık İstanbul'da a n t i k a meraklısı âlimler, arkeologlar, sefaretlerin hususî mimarları çoğalmıştı. III. Selim, devrinin yeni mimarî ve bahçe zev­ k i n i açacak olan M c l l i n g ' i onların arasından seçmig-

İSTANBUL

241

t i . M e l l i n g ' i n yaptığı eserlerin çoğu kalmadı. F a k a t albümü duruyor; b u albüm Şeyh Galib divanı ile be­ raber, devrin en güzel konuşan müşahididir. Zaten albümün mühim b i r kısmı III. S e l i m ' i n ve kardeşi H a t i c e Sultan'ın teşvikiyle hazırlanmıştı. Padişah bü­ tün A v r u p a d a n gelen şeyler gibi resmi de seviyordu. Melling b u zamanın İstanbul'da yaşayan tek A v ­ rupalı ressamı değildi. O n u n eseriyle beraber birçok albüm ve kitap çıktı. Ondan evvel ve sonra hayatı­ mızı az çok gösteren b i r yığın tablo yapıldığı gibi. D e v i r büyük in-folio'larm, geniş aralıklı dizisi eski konakların taşlıklarını hatırlatan itinalı baskıların devridir. Bunların içinde d'Ohsson gibi bizi anlama­ ğa çalışanlar, aramızda hürmetle dolaşanlar, hattâ bizi sevenler vardı; Choiseul Gouffier gibi kendisine verilen vazifeye ihanet ederek açıktan açığa düşman­ lık edenler, tedavi için sefarethaneye aldığı esir z a ­ bitleri iyileştikten sonra t e k r a r bize karşı dövüşsün diye düşman ordusuna gönderenler de bulunduğu gibi. Melling'in onlardan ayrılan tarafı bizimle yaşa­ masıdır. N e Kadîm Y u n a n ' m , ne de Şarkî Roma'nm peşindedir. Hatice Sultan'ın saray ve bahçe mimarı b i r îstanbul'lu gibi şehri kendisi için sever. Beyaz, kurşundan büyük kubbelerde sert yaz aydınlığının eriyişini, dumanlı b i r şey oluşunu, Boğaz bahçelerin­ de ve Haliç sırtlarında yükselen çınar ve servilerin güzelliğini tatmıştır. Üsküdar'ı ve İstanbul'u, K a n ­ d i l l i ve Ortaköy'ü, B e n t l e r ' i onun desenlerinde b i r eski şarkıda tadar gibi duymak mümkündür. Mimarî ve bahçe zevkimiz I H . Selim tahta çık­ madan çok evvel halledilmişti. U f a k tefek geriye dö16

BES SEHtR

nüşlere, klâsik devri hatırlamalara rağmen Türk r o ­ kokosu başlamıştı. M e l l i n g , Nuruosmaniye ile baş­ l a y a n zevki ehli hayata doğru genişletecekti. Plânı itibariyle o kadar sade olan küçük köşklerde — me­ selâ Emirgân köşküne kıyas edilerek, Aynalı K a v a k ' ­ t a — bile hiç olmazsa duvar süslerinde b u y e n i zevk bulunacaktı. E s k i l e r yabancı motifleri almaktan korkmazlardı; güzel b i r yazı bütün dışarıdan g i r e n i n üzerine damgasını vurunca her dâvanın az çok h a l ­ ledileceğini b i l i r l e r d i . Aynalı Kavak'ın i k i katlı pen­ cerelerini ve X V I I I . asır Fransız süslerinin, bozul­ muş rokokosunu G a l i p ' i n şiiri ile birleşen Yesârîzâde t a ' l i k i o kadar görünmez hale sokarlar k i . . . tşte M e l ­ l i n g , bu karışık zevkin yaratılmasında hükümdarın en büyük yardımcısı oldu. Melling'e istanbul'da emanet edilmiş bellibaşlı eserler Defterdar B u r n u ' n d a k i Hatice Sultan yalısı (eski Neşâtâbâd) ile eski Beşiktaş sarayının divan­ hanesi ve Valide Sultan daireleriydi. B u üç eserde de M e l l i n g , y e r l i zevki hiç rahatsız etmeden garplı­ dır. Onun için divanhanenin l y o n y a sütun dizisini bugün kendi deseninde seyrederken hiç de yadırga­ mıyoruz. Bugün ne bu köşkler ne de bahçeleri v a r . III. S e l i m ' i n Topkapı sarayının içinde yaptırmak i s ­ tediği, fakat M e l l i n g cesaret edemediği için D a n i ­ m a r k a sefiri B a r o n de Hubsch'un maiyetindeki m i ­ m a r tarafından yapılmasına k a r a r verilen saray pro­ jesinden de Mısır'ın Fransızlar tarafından işgali üze­ rine vazgeçilir, ö y l e k i bütün bu gayretlerden ve ça­ lışmalardan yalnız Paşa L i m a m ' n d a k i askeri ambar­ l a r l a , Üsküdar'daki Selimiye camii ve şurada b u r a ­ d a rastladığımız birkaç askerî tesis kaldı denebilir.

İSTANBUL

Yukarıda i n g i l i z seyyahı Dellevvay'in Hatice Sultan yalısı ve belki de M e l l i n g albümünde bahse­ dilen saray projesi için Üsküdar sarayının yıkılma­ sına üzüldüğünü söylemiştik. F i l h a k i k a b i z i m t a b i a ­ tı serbest bırakan, süs ağaçlarıyle meyva ağaçları­ nı beraberce bulundurmaktan hoşlanan bahçe z e v k i ­ miz, Versailles t a k l i d i labirentti muayyen desene g ö ­ re tanzim edilmiş bahçelerden çok ayrıydı ve i n g i l i z bahçesine biraz daha yakındı. G a r i p t i r k i Üsküdar sarayının, emriyle yıkılma­ sına rağmen Üsküdar peyzajı, Selimiye kışlası ve c a m i i ve bilhassa etrafındaki o geniş ve s a k i n sokak­ l a r yüzünden daha ziyade ona bağlıdır. Vâkıa bu sokaklar ve civarı bugünkü manzarasında hiç de açıldıkları devri vermezler. F a k a t peyzajın garip b i r hususiyeti vardır. B i r kere b i r isimle birleşti m i b i r daha muhayyilemiz de ondan ayrılmaz. III. Selim Boğaz'ı seviyordu. Adının Kırlangıç olduğunu yine M e l l i n g albümünden öğrendiğimiz — çok uzun mahmuzunda altından b i r deniz kırlan­ gıcı heykeli vardı — saltanat kayığı ile sık sık B o gaz'da dolaşıyor ve Boğaz köşklerinde mehtap safası yapıyordu. Galip divanını dolduran mehtap ışığı ve mücevher parıltısı bu zevkin yalnız padişahta k a l ­ madığını, etrafına da geçtiğini gösterir. Zaten i l k mehtap kasidesi yazan odur. Hatice Sultan Yalısı için Şeyh Galib divanında yalının bahçelerini, h a v u ­ zunu, mehtabiyesini ve gül bahçesini metheden b i r t a r i h kasidesi vardır. Zaten bu devirden k a l a n eserlerin çoğu kapısı­ nın üstünde, çeşmeler ayna taşlarında Şeyh G a l i b ' i n tarihlerini taşırlar. B u talihsiz hükümdar saltanatı-

BEŞ ŞEHİR

İSTANBUL

nı gürle, zevkini t a m bulamadığı mimarî ve bizzat kendisinin ön safında geldiği m u s i k i arasında p a y ­ laşmış gibiydi. D e v r i n bizdeki çehresi biraz da sana­ t a verdiği üstün yerden gelir. Sanatın b i r adım öte­ sinde ufuk tahammül edilmeyecek kadar boğucudur, ö y l e k i insan devrin şurada burada tek-tük r a s t l a ­ n a n hâtıraları ile karşılaşınca ister istemez Şeyh G a ­ lib'in: Perîşânî-i gam menşuruna tuğra mıyım

bilmem

mısraını hatırlıyor. Hayır bu altın, b i r yıkılışın üs­ tünde parlıyordu. B u mısraın bulunduğu müseddesin hâne beyiti ise Şeyh Galib'in bence tek kehanetidir: Belâ mevcâver-i girdâb-ı hayret nohuda nâbud Adem sahillerin tuttu derîga bang-i nâmevcud! Şüphesiz bunda en büyük mesuliyet padişahın­ dı. B u hükümdar giriştiği işi tutacak kudrette değil­ d i . N e de b u cinsten büyük b i r değişiklik için zarurî olan bilgiye ve şahsiyete sahipti. D e v r i çakırpençe insan istiyordu. Üçüncü Selim'de ise bu yoktu. O n u n için diktiği yenilik ağacı ancak kanıyle sulandıktan sonra tutunabildi ve çiçek açtı. H I . S e l i m ' i n beste ve âyinlerini şimdi b i z i m için o kadar derin ve mânalı yapan şey, i y i n i y e t i , y e n i ­ l i k aşkı gibi faziletlerini karşılayan cihangirlik hül­ yası, tereddütleri, yeis ve füturu, hülâsa bütün biri kompleks psikoloji yüzünden milletçe yaşadığımız kanlı ve h a z i n macera mıdır? Hayatını ve yarıda bı­ raktığı işleri, imparatorluğun yelken ye dümenine

24S

kadar suya batmış b i r gemiye benzeyen o felâketli manzarasını bilen bizler, bugüne a i t his ve düşünce­ lerimizi teşmil ederek m i b u eserlerle karşılaşıyo­ ruz? Y o k s a onlar gerçekten, şimdi duyduğumuz şe­ kilde, bütün b i r inkıraz korkusu, inkıraz zevki, azap­ l a r , tehlikeli sezişler, nefis i t h a m l a n ve kaçışlarla zengin olarak mı bize geliyorlar? B u n l a r ancak m u s i k i m i z i bütün t a r i h i y l e gözü önünde b i r obje gibi görebilecek şekilde bilen ve üs­ tünde duran münekkitlerin cevap verebileceği sual­ lerdir. Şurası v a r k i tıpkı kendimiz gibi geçmiş z a ­ m a n da, bizdeki aksiyle tekevvün halindedir. Kâina­ tımızı nasıl kendi akislerimizle yaratırsak; m a z i y i de, düşüncelerimize, duygularımıza ve değer hüküm­ lerimize göre yaratır, değiştiririz. Kaldı k i talih, bu hâlis İstanbullu bestekârı, doğusu ve mukadderatı­ n a sahip olduğu imparatorlukla devrinin öbür insan­ larından çok ayırmıştı. İster istemez her hareketin­ de öbürlerinden başka şeyler aramamız zarurî o l u ­ yor. B e l k i de b u yüzden Topkapı sarayındaki i k i odalı köşkünde, bugün pas vurmuş billûruna G a l i b ' i n beyti oyulmuş aynalar, çiniler, âyetler arasında, A y ­ nalı K a v a k sarayının t a ' l i k l e r i altında, Beşiktaş s a ­ rayında ve Boğaz köşklerinde, kız kardeşlerinin y a ­ lılarında, yeni kurduğu orduyu bütün b i r gözde m a i ­ yet ile teftişe gittiği Levent yollarında, her önünden geçtiği iskelede top sesleriyle selâmlandığı deniz b i ­ nişlerinde hemen herkese güvenerek, herkesten şüp­ he ederek, en küçük ümitlere yapışarak, en ufak fısıltılaramâna vererek, d i k k a t i ve düşüncesi o kadar acıklı, maceraların geçtiği hudutlarda, dostu sandığı Napoleon'un ve İstanbul'u tehdit eden İngiliz donan-

246

BEŞ ŞEHİR

masının tasavvurlarında parçalanmış, geçirdiği saat­ l e r i n bu bestelerde ve âyinlerde m u t l a k a b i r i z i b u ­ lunmasını istiyor ve bunu vehmediyoruz. Böyle olduğunu bilmekle beraber, gene de b u eserde b i r yığın şeyin devrini, en içli ve mânalı t a ­ rafından bize verdiğini zannediyorum. Sanatın tec­ r i d i , hele musikîde zannedildiğinden çok fazla şey yüklenir. B u n u n dışında, III. Selim'de, bestenin şalı, d a i ­ m a zarif, k i b a r , acayip şekilde dokunaklı ve hafiftir. Sanat gelenekleri çok defa y e n i y i kendilerini süze süze bulurlar. III. S e l i m ' i n Suzidilâra ile yaptığı eser­ ler, eski m u s i k i m i z i n en hafifletilmiş eserlerinden b i r i d i r ve m u h a k k a k k i Dede'yi bazı noktalarında bize müjdeler. 1807 isyanı Boğaz içinde başlayan hayatı sön­ dürmedi; belki sadece sahiplerini değiştirdi. Y e n i devrin r i c a l i Selim zamanmkiler k adar k i b a r ve z a ­ r i f değildirler, üst üste b i r senede i k i ihtilâl İstan­ bul'un kalburüstü halkını çok değiştirmişti. Z e v k i n yeniden çiçek açabilmesi için epeyce beklemek lâzım­ dı. F a k a t I I . M a h m u d da m u s i k i y i seviyor, Boğaz'dan hoşlanıyor, sık sık binişler tertip ediyordu. E n ­ derim âdeta b i r m u s i k i mektebi haline gelmişti. B i r yığın muharebe, isyan ve millî felâkete rağmen İs­ tanbul eğleniyordu. B u , Vâsıf'm "eğlencenin b i r i b i t ­ meden öbürünü peylerdik" dediği devirdi. B u n u n l a beraber hayat bu nisbî hürriyete rağ­ m e n dardı. Şiir hiç b i r şey söylemiyordu. Mimarî zev­ k i soysuzlaşmıştı; saraylar ve k o n a k l a r küçük A v ­ r u p a burjuvasının evleri gibi döşeniyordu. V o n M o l t -

ÎSTANBUL

247

ke Beylerbeyi sarayında II. M a h m u d ' u n huzuruna k a b u l edildiği zaman isteye isteye düşünülen bu f a ­ k i r l i k t e n şaşırır. Yalnız b i r adam, b u boşlukları dol­ durur. Dede'nin kendisine has b i r melânkolisi vardır k i ne yaşadığı devirle, ne de hayatının ârızaları ile, hattâ ne de mevlevîlikle tamamıyle izah edilemez. B u n u n l a beraber hepsini, onunla temasa gelir g e l ­ mez bizde uyanan değişik r u h haletlerimizle bera­ ber içine alır. B u melânkoli belki r u h u n d a k i kesif kader duygusundan geliyordu; k i m b i l i r , b e l k i de b u eserin zamanla birleştiği tek nokta olan b i r sezişti. Çünkü b u altın kasırgası devrin içinde biraz da tek başmadır. O n u n estiği r u h l a etrafında çalkalanan hayat arasında b i r münasebet bulmak epeyce zor­ dur. N e saray, ne şehir, ne tekke, ne de diğer sanat­ l a r — ona bazı unsurlar, meselâ büyük b i r tekâmül mirası ve çalışma imkânları hazırlamış — olmakla beraber böyle b i r yüksekliği tabiî gösterecek seviye­ de değildirler. D e v r i n i n insanlarına gelince, biz L e t a i f - i Rivâyât-ı Enderun'da, Vâsıf ve Keçecizâde d i ­ vanlarında, Şânîzâde'de ve E s a d Efendi'de, Takvîm-i Vekayî koleksiyonlarında onları görüyoruz. T a r i h i ­ m i z i n hiç b i r devri b u kadar canlı konuşan vesika bırakmamıştır. Hattâ Dede'ye o kadar bağlı olan ve aşağı yukarı ölüm döşeğinden kalkıp ona ısmarladı­ ğı Ferâhfezâ Âyini'ni dinlemek için Topkapı Mevlevîhanesine gidecek kadar seven ve beğenen II. M a h ­ m u d için bile yaşayış şekli düşünülürse, ona yaban­ cıydı, denebilir. V e şüphesiz i l k hâmisi III. Selim'le aralarındaki, aynı h a m u r l a yoğrulmuş olmaktan ge­ len o yakınlık y o k t u r . O Şakir Ağalar, Mehmed

248

BES ŞEHİR

Ağa'lar, her gün onun sıcağında v e r i m l i b i r sonbahar gibi kızaran ve olgunlaşan istidatlar da, üslûp ve tekniğinin akislerini taşımakla kalırlar; hiç b i r i n i n tırnak ve dişleri, o kadar derine geçmez. Hattâ ef­ sanevî avın farkında bile değildirler: O n l a r öğren­ dikleri b i r hüneri, şurası m u h a k k a k k i büyük b i r muvaffakiyetle, tekrarlayan insanlardır. Dede hatırlar. Onun kâinatı, hatırlamanın ve hasretin kâinatıdır. B u şüphesiz Mevlevi terbiyesin­ den geliyordu. F a k a t bu yumuşak r u h l u derviş de hayatta ağır basar, i s m a i l Dede, pagan zevkle imâ­ nın birbirine karıştığı X V . asır i t a l y a n ressamlarına benzer. Bütün şark, en hâlis mücevher ve madenlerden sızdırılmış b i r i k s i r gibi orada, vahdet neşvesinin, ilâhî hasretin, gurbetin, affetmeyen sevgi ve azabın k o z m i k ışıklar gibi dört b i r tarafını yaladığı, şaşır­ tıcı terkiplerle her a n yeni baştan b i r şehrâyin k u r ­ duğu bu eserin gecesindedir. Dede'yi sevmek için — her eser için olduğu gibi — tanımak şarttır. F a ­ k a t bu m u s i k i n i n bütün kapılarım bize açabilmesi, sırrın b i r alev parçası gibi etimize yapışması, b i r f i k r - i sabit, kendimize ait b i r azap gibi peşimize t a ­ kılması için onunla hiç beklenmeden karşılaşmamız, b i r kerecik dahi olsa onun bizi gafil avlaması, hülâ­ sa onunla uyanmamız lâzımdır. O zaman, önümüzü ve etrafımızı Ferâhfeza veya Acemaşiran burçların­ dan, göklerinden seyretmenin ne demek olduğu a n ­ laşılır. Dede ile ölümün ebedî b i r visal olarak adlandırıldığı o m i s t i k iştiyaklar ülkesinden çıkarız. O n u n

I S T A N B U L

249'

ölüm ağacı daha gerçek b i r dünyada yetişir. Tıpkı eski Boğaz bahçelerinde, Üsküdar tepelerinde, i s t a n ­ bul'un şurasında burasında tek başlarına yükselen o i h t i y a r ve yüksek ağaçlar gibi!.. Dede'nin musikisinde istanbul peyzajının ve B o ­ ğaziçi'nin daima hissesi vardır. Hattâ diyebiliriz k i b i r evvelki devirden itibaren dış âleme açılan m u s i ­ k i m i z asıl zaferi onunla idrak eder. F a k a t yanılmamalı, G a r p ' t a yetişen eşitleri gibi o peyzajı ve hemen her söylemek istediğini, istediği gibi veremez. E s k i m u s i k i m i z insan sesinin tabiî işaretiyle konuşur. N e hususî lügati, ne de t a m b i r sentaksı vardır. K u d r e ­ t i de, zaafı da buradadır. Hiç b i r zaman kendi başı­ n a b i r semboller dünyası olamamıştır. Üstün neşesi ye zaman zaman ıştırabındaki parçalayıcı kudret, çığlığa bu kadar yakın bulunmasında, hattâ onun h u ­ dutları içinde kalmasmdadır. Söyleyeceğini, insan s e ­ sinin billûruna geçirebildiği hallerde söyler. Dede işte yukarıda bahsettiğim ve b i r türlü anlatamadı­ ğım kederi ile, b u peyzajı bizde, dışarı dünyadan sız­ mış b i r şey gibi külçelendirir. Onda müşahhas âlemden hiç b i r şeyi tanıyamayız. F a k a t onun Mâhur'larını, Acemaşîran'larını, Rastlarını, Sultanî Yegâhlarını, Ferahfezalarını d i n ­ lerken kendimizi birdenbire b i r uçta — çünkü nağ­ mesinin kartalı daima bizi b i r yere taşır — f a k a t dünyamızla zenginleşmiş buluruz. Itrî'nin Na't-ı M e v lâııâsı ile Dede'nin herhangi b i r âyinini beraberce dinleyiniz, celî yazıdan büyük resme ve peyzaja geç­ tiğinizi hissedersiniz. Dede'nin bazı bestelerinde Boğaz ve istanbul peyzajı bazı büyük mücevherlerde ye kıymetli taş-

250

BEŞ ŞEHİR

l a r d a yüzbinlerce sene evvelki oluş devrinden kalmış filigranlar gibi parlar. Dede istemeden b i r masal sahibi olmuştur. A b dülmecid devrinin yeni ve alafranga hayatı başlar, başlamaz İstanbul'dan kaçmış ve H i c a z ' d a ölmüştür. T e m s i l ettiği âlem düşünülürse bu ölüm hikâyesi i n ­ sana sembolik b i r şey g i b i görünebilir. H a l b u k i asıl eserini verdiği zamanların İstan­ bul'u, Tanzimat'tan sonraki İstanbul'dan daha az alafranga değildir. Yüz elli seneden fazla süren bir* yığın tecrübe bizi G a r b a o kadar alıştırmıştı k i Y e ­ niçeri ocağı ortadan k a l k a r k a l k m a z b i r yığın y e n i ­ l i k modası şehrin hayatına birdenbire girmiştir. Zaten İsmail Dede'den sonra Türk m u s i k i s i n i n gelişmesini insan sesine getirdiği o zengin, içli, t a ­ r i f i güç kıvrılışlarda, bu aslî vasıtayı en geniş, en mânalı iç âlem d i l i yapan hallerde aramalıdır. D e ­ nebilir k i bu m u s i k i başlıca vasıtasını son devirde tekemmül ettirmiştir. Hiç b i r zaman İstanbul'da hâfız ve muganni saltanatı Tanzimat senelerinde \te daha sonraki devirlerde olduğu kadar mutlak değil­ d i r . Hançere bütün hürriyetini kazanır. M a n z a r a ve u f u k l a r ona bağlanır, her tepeden her açık yalı v@ köşk penceresinden, her bahçeden o yükselir. Vâsıf b i r şiirinde: Vâ'diniz bûse mi vuslat mı unuttum ne idi! diyerek şüphesiz Hıristiyan hanımlara — çünkü Müs­ lüman kadınları bu devirde yalnız başlarına eğlen­ mek için sandala binemezlerdi — belki de L a m a r t i -

İSTANBÜİ

251

n e ' i n o k a d a r beğendiği ve d u r m a d a n başka m e m l e ­ k e t l e r i n güzelleri i l e mukayese ettiği E r m e n i kadın­ l a r a takılır. F i l h a k i k a L a m a r t i n e İstanbul'da geçir­ diği b u 1833 baharında Hıristiyan teb'adan hanım­ ların sandallarının arkasına koydukları çiçek sepetleriyle, tıpkı bugün Boğaz ve A d a vapurlarında o l ­ duğu g i b i s a y f i y e y e r l e r i n d e n dönüşlerini anlatır. L a m a r t i n e Boğaz'm güzelliğinden bize çok c o ş ­ k u n sahifelerle bahseder, bilhassa e s k i B e y l e r b e y i sarayına hayrandır. Şurası v a r k i , d a h a sonra " B e n b u m e m l e k e t i n ışığını s e v i y o r u m " d i y e n ve Abdülm e c i d Han'ın kendisine İzmir'de hediye ettiği çift­ l i k t e ömrünü bitirmeği bile düşünen görmüş geçir­ miş r o m a n t i k şairi İstanbul'u sevmiş olanların b a ­ şında s a y m a k icabeder. L a m a r t i n e ' i n sandalı geçerken H . M a h m u d B e y ­ l e r b e y i sarayının köşklerinden b i r i n d e A h m e d P a ­ şa — b e l k i de f i r a r i A h m e d Paşa — i l e berabermiş ve açık pencereden b u ecnebiyi m e r a k etmiş g i b i eliyle k e n d i s i n i göstermiş. L a m a r t i n e de Yeniçeri­ l e r i n ilgası i l e başladığı işi sonuna götürüp götüremeyeceğini kestiremediği, f a k a t cesaretine h a y r a n olduğu hükümdarın b u alâkasına hürmetkâr b i r se­ lâmla mukabele etmiş ve hattâ b u selâma cevap da almış. L a m a r t i n e b u sarayın önünde saltanat kayıkla­ rım da görür. B i r i n c i kayığın yirmibeş k a d e m k a ­ d a r u z a n a n baş tarafındaki m a h m u z u , kanatlarını açmış altın b i r kuğu bitiriyormuş; i k i n c i s i n i ise y a ­ yından fırlamış b i r altın o k a benzetir. Emirgân'da rastladığı c u m a selâmlığında L a m a r t i n e b u kayık­ ları y i n e görür. V e G a r p ' t a , at, a r a b a , hiç b i r şeyin

BEŞ SEHİK İSTANBUL

b u k a d a r debdebeli ve haşmetli olmadığım söyler. B u c u m a selâmlığında L a m a r t i n e ' i n M a h m u d I I . den çiz­ diği p o r t r e de çok güzel ve s a h i h d i r . Hükümdar k a ­ yıktan a t l a r a t l a m a z Namık ve A h m e d Paşa'larm arasında v e o n l a r l a konuşarak camie g i r e r . Geldiği z a m a n çok endişeli imiş. Y i r m i d a k i k a s o n r a çıkınca yüzünün d a h a r a h a t olduğunu söyler. Bütün b u m e ­ r a s i m ve n a m a z esnasında askerî mızıka M o z a r t ve R o s s i n i ' d e n parçalar çahyormuş. F a k a t o n u n asıl beğendiği ve sevdiği Abdülmec i d Han'dır. B e l k i de ısmarlama b i r eser olan Tür­ k i y e t a r i h i n i n başında milletine hürriyet ve şahsî emniyet bahşeden T a n z i m a t padişahı ile b i r konuş­ masını anlatır ve çok itinalı b i r p o r t r e s i n i çizer. Abdülmecid Han'ın b i r i N e r v a l ' d e , öbürü G a u tier'de i k i p o r t r e s i daha vardır. B u i k i şair L a m a r t i ¬ ne g i b i görmüş ve geçirmiş, birkaç sene olsa bile p o l i t i k a hayatının en yüksek kademesine çıkmış i n ­ sanlar değildi. O n l a r gazetecilikle yaşıyorlardı. A r ­ kalarında az çok eğlendirmeğe, tecessüsleri k a d a r evvelinden verilmiş hükümlerini de t a t m i n e m e c b u r oldukları b i r o k u y u c u k i t l e s i vardı. B u n u n l a b e r a ­ ber n. M a h m u d ' u n oğlu, i k i s i n i de t e s i r i altında bı­ rakır. N e r v a l , S u l t a n M e c i d ' i n saltanat arabasına İs­ t a n b u l ' d a r a s t l a r ve Unkapanı köprüsüne, o r a d a n G a ­ l a t a Mevlevîhanesine k a d a r b i r dostu i l e beraber pe­ şi sıra yürür. Eîdesdichaido şairinin anlattığı i k i te­ k e r l e k l i v e b i r b i r i ardına koşulmuş i k i a t l a çekilen saltanat arabası b i z i m tanıdığımız saltanat a r a b a l a ­ rına benzemez. Hükümdarın kıyafeti çok basitmiş. Sırtında, yakası b o y n u n a k a d a r i l i k l i b i r redingot

253

— İstanbulin — varmış ve fesi elmaslı b i r sorguçla süslüymüş. O z a m a n k i köprüden a r a b a geçemediği için şimdiki Unkapanı'nda arabadan inmiş ve a t a b i ­ nerek G a l a t a surlarının etrafındaki p a t i k a l a r d a n B e ­ yoğlu mahallelerine girmiş. N e r v a l , Abdülmecid'in d u r g u n yüzünü ve bakışlarını çok beğenir. G a u t i e r T a n z i m a t padişahım k e n d i yaptırdığı Ortaköy c a m i i n d e k i selâmlıkta görür, h a r e m i n d e k i kadınları düşünerek kıskanır ve yanındaki İtalyan hanımına d i k k a t ettiği için de öğünür. Théophile G a u t i e r ' y e , b u hafifmeşrepliği için kız­ mayalım. H a r e m m e v c u t t u ve A v r u p a , Şarkı hemen d a i m a onun kafesleri arkasındaki hayatı tahayyül ederek düşünmüştür. Kaldı k i Théophile G a u t i e r , o k a d a r kanlı şekilde i l g a edilmiş Yeniçeriler için b i z ­ den ve G a r p ' t a n i l k gözyaşı döken şairdir. S u l t a n a h m e d ' d e k i kıyafethane-i atîki (şimdiki askerî müze­ n i n başlangıcı) gezerken gerçekten içimizden b i r i y ­ miş g i b i b i r m a z i h a s r e t i d u y a r , içlenir ve üzülür. Z a ­ ten aynı sahifede, at üzerindeki M e c i d H a n için çiz­ diği portre güzeldir ve şimdi Topkapı sarayında g ö s ­ terilen büyük resimlerine benzer. O n dokuz yaşında çok ağır şartlarla t a h t a ge­ çen, o k a d a r t e h l i k e l i hâdiseyi a t l a t a n ve yarı A n a ­ d o l u ' y u ele geçiren M e h m e d A l i Paşa'ya diz öptüren b u hükümdardan bahsedenlerin hemen hepsi çehres i n d e k i d u r g u n l u k t a ve hüzünlü bakışında müttefik­ t i r l e r . S u l t a n M e c i d ' i n büyük m e z i y e t i d e v r i n i n i s ­ tediği a d a m olması ve iktidarı elinde t u t m a k a z m i ­ ne rağmen Reşid Paşa ekibine çalışma imkânı v e r ­ m e s i d i r . Şurası v a r k i h e r şey onunla yeniden baş­ lar.

254

BEŞ ŞEHİR

Hâtırası, debdebesi ve sanatkâr z e v k l e r i bize k a ­ d a r gelen, hayatımızla hâlâ mevcut izlerinden yürü­ y e r e k yakalayabildiğimizden dolayı b i z i m için asıl geçmiş z a m a n ülkesi olan Boğaziçi ve Çamlıca b u d e v r i n Boğaziçi ve Çamlıca'sıdır. F i l h a k i k a T a n z i ­ mat'ın getirdiği şahsî emniyet ve müsavat f i k r i , sultan hanımların ve v e z i r l e r i n genişleyen hayatları, bilhassa Kırım muharebesinden s o n r a Mısır hânedanınm i s t a n b u l ' a y a z için gelişleri, yalı, köşk yaptır­ maları, koruları t a n z i m e t t i r m e l e r i Boğazı ve Çamlıca'yı değiştirir. Boğaz vapurlarının başlaması, h e m Boğaz k ö y ­ l e r i n i n nüfusunu, h e m de b u r a l a r d a k i mesirelere h a l ­ kın rağbetini arttırır. Kadın kıyafeti müreffeh, z e n ­ g i n sınıfın toplandığı sayfiye yerlerinde m u a y y e n b i r hadden fazla münakaşa edilmez. V e aşk maceraları b i r çeşit müsamaha ile görülmeğe başlar. Cevdet P a ­ şa, bazı parçaları b i r çeşit hâtırat g i b i k a b u l edilme­ s i lâzım gelen Tezâkîr-i Cevdet'de, b u devirde tanın­ mış i n s a n l a r ve yüksek m e m u r l a r için bilhassa B o ğaz'da yazlığa g i t m e n i n nasıl zarurî b i r m o d a o l d u ­ ğunu ve umumî z e v k i n tabiat güzelliğine nasıl açıl­ dığını anlatır. Şehrin yarısı mehtaplı gecelerde suda "gümüş s e r v i " seyrine çıkıyordu. Akşamları ise serinlemek için yavaş yavaş kadınların da katıldığı — tabiî h a ­ r e m ağaları ile v e e r k e k l e r i yanlarında o l m a d a n — deniz g e z i n t i l e r i vardı. M u s i k i b u devirde peyzajın çok tabiî b i r tamamlayıcısı olur. V e o n u n l a Kanlı­ ca, Bebek, Mihrâbâd g i b i aksisadalı Boğaz koyları ve Çamlıca tepelerinin modası başlar. Şehirli m u s i ­ k i s i n i n asıl z a f e r i b u devirdedir.

İSTANBUL

255

Hiç b i r devirde kayık z e v k i Abdülâziz'in s a l t a ­ natından i t i b a r e n başlayan devirde olduğu k a d a r h u ­ susî b i r zevk olmamıştı. H e r b i r i y i r m i , otuz altına g i y d i r i l e n genç ve e r k e k güzeli kayıkçıların çektiği m a s a l kuşu biçimli z a r i f piyadelerde şemsiye, yaş­ m a k ve mücevher parıltısı içinde şehir, kadın güzel­ liği denen şeyi tadıyordu. B u d a h a s o n r a k i z a m a n ­ l a r d a H a m d i B e y ' i n tablolarından Aşk-ı Memnû'un bazı sahifelerine k a d a r i z l e r i n i resimde ve edebiyat­ t a t a k i p edebileceğimiz çok ince b i r yaşama ve d u y ­ m a tarzı i d i . İşte t a b i a t a v e beraber yaşamağa b u açılıştır k i sonunda zevk t a r i h i m i z i n en d i k k a t e değer icadı olan mehtap âlemlerinin doğmasını sağlar. Bütün b i r âdâb ve teşrifatı b u l u n a n ve h e r mehtap gecesi b i r yalı tarafından yaptırılan b u âlemler maşerî b i r opera, b i r n e v i a y ışığı ibadeti g i b i b i r şeydi ve şe­ h i r onunla, V e n e d i k dojlarının denizle evlenme m e ­ r a s i m i g i b i k e n d i güzelliğini, yaşama tarzını, k e n d i sanatını, bütün h u s u s i y e t i n i aldığı denizle tebcil e d i ­ y o r d u . Hissî hayatımızda o k a d a r y e r i olan ve bize b i r yığın asîl içlenmeyi t e l k i n eden Boğaz burada en yüksek sanatlarımızdan b i r i olan m u s i k i i l e birleşi­ yordu. Başta saz ve hanendenin bulunduğu sandal, a r k a ­ sında hatırlı d a v e t l i l e r i n b i n d i k l e r i sandallar b i r yı­ ğın kayık hattâ pazar kayığı ve m a v n a a y ışığının açtığı y o l d a b i r k o y d a n b i r k o y a g i d i y o r l a r ve s o n r a geç v a k i t o geceyi t e m i n eden yalının önünde dağılıyorlardı. Gerçekte b u i s t a n b u l ' u n V e n e d i k ve N a p o ­ l i g i b i kendi dehasını i d r a k i y d i .

İSTANBUL

256

BIS

ŞEHİR

Kanunî'nin hiç b i r yerde t a s v i r i n e rastlamadı­ ğımız saltanat kayığı i l e I V . M e h m e d ' i n , şimdi e n ­ kazı D e n i z Müzesinin loşluğunda kırık b i r i s t i r i d y e kabuğu g i b i p a r l a y a n ve bulunduğu y e r i dalga şıpırtısma ve y o s u n k o k u s u n a boğan saltanat kayığı ile III. S e l i m ' i n Kırlangıç'ı, I I . M a h r n u d ' u n K a n c a başı ile, Abdülâziz'le annesinin b i r a z d a h a herkesle ve şehirliyle birleşmek ister g i b i küçülmüş altın ve g ü ­ müş yaldızlı kayıkları i l e başlayan ve devam eden b i r zevk böylece bütün hayatı içine a l a n b i r sanat t e r k i b i olmuştu. Çok defa Osmanlı inkırazını düşü­ nürken hatırıma 1914 yazında son mehtap âlemleri­ n i n başkalarından dinlediğim hikâyesi g el i r. V e yı­ kılan imparatorluğu, a y ışığının altın b i r uçurum yaptığı s u l a r d a saz sesleri arasında batan b i r masal gemisine b e n z e t i r i m .

-

XV

-

N e k a d a r çok hâtıra ve insan... Niçin Boğaz'dan ve İstanbul'dan bahsederken bütün b u d i r i l m e s i i m ­ kânsız şeylerden bahsettim. Niçin geçmiş z a m a n b i ­ z i b i r k u y u g i b i çekiyor? İyi b i l i y o r u m k i aradığım şey b u insanların k e n d i l e r i değildir; ne de yaşadık­ ları devre hasret çekiyorum. I V . M e h m e d ' i n s a l t a ­ n a t kayığının b i r m a s a l kuşu g i b i altın ve mücev­ herden pırıl pırıl, lâcivert suları yırta yırta K a n d i l l i ' y e yanaştığını görmek y a h u t doğduğum yılların İstanbul'unda b i r r a m a z a n sergisinde — başımda fes, sırtımda pardesü, b i r elimde k u k a teşbih, öbüründe u c u altın saplı baston, ebediyete A h m e d Rıza B e y ' i n

25Ï

tasvirlerinden yadigâr k a l a n çok düzgün kesilmiş b i r s a k a l l a — b i r b i r i n e karışmış gül yağı, tarçın y a ­ ğı, h e r türlü b a h a r a t k o k u s u içinde dolaşmak, beni ne dereceye k a d a r t a t m i n edebilir? Hattâ Kanunî'­ n i n , S o k u l l u ' n u n İstanbul'unda bile o n d a k i k a d a n faz­ l a yaşayamam. Böyle b i r şey için ne k a d a r kazanca göz y u m m a k , benliğimden ne mühim parçalan k e ­ sip a t m a k lâzım. Süleymaniye'yi y e n i yapılmış b i r c a m i o l a r a k görmek, b i z i m tanıdığımız ve sevdiği­ m i z Süleymaniye'yi tıpkı geceleyin Boğaz koyların­ d a uzanan ışıkların suda o altın s a r a y l a r g i b i , z a ­ m a n içinde bize k a d a r u z a n a n bütün b i r saltanattan m a h r u m bırakmaktır. B i z o n u n güzelliğini dört as­ rın tecrübesiyle ve i k i ayrı kıymetler dünyası arasın­ da h e r gün b i r a z d a h a keskinleşen benliğimizle baş­ k a türlü zenginleşmiş o l a r a k tadıyoruz. Y a h y a K e m a l ' s i z , Mallarmé'siz, Debussy ve Prouste'suz b i r Sül e y m a n i y e v e y a Kanunî M e r s i y e s i , hattâ onlara o k a d a r yakın o l a n Neşâtî ve N e d i m ' i n , Hâfız Post ile D e d e ' n i n arasından geçerek kendilerine varamayaca­ ğımız b i r S i n a n v e Bakî t a h m i n edebileceğimizden daha çok çıplaktır. Hayır, aradığım şey ne onlar, ne de zamanla­ rıdır. Boğaz'ın m a z i s i b e l k i de aradıklarımızı yerle­ rinde bulamadığımız için b i z i öbürlerinden daha faz­ l a çekiyor. O n l a r , bütün o Neşatâbâtlar, Hümayunâbâtlar, Ferahâbâtlar, K a n d i l l i sarayları, on yedinci asırdan b e r i i k i s a h i l b o y u n c a açık kalmış b i r mü­ cevher k u t u s u g i b i parıldadığını tahayyül ettiğimiz ve b i z i m ancak b a t m a k t a o l a n b i r güneşin son ışığı­ n a şahit olabildiğimiz yalılar, bugün ortada olsa i d i 17

BES SEHÎK

ler, b e l k i k e n d i m i z i d a h a başka türlü zengin b u l a c a k ­ tık; f a k a t hiç b i r z a m a n yokluklarının bizde u y a n ­ dırdığı d u y g u y u tatmayacaktık; nesil v e z i h n i y e t a y ­ rılıkları yüzünden ancak b a y r a m d a n b a y r a m a yüz­ l e r i n i görmeğe razı olduğumuz i h t i y a r a k r a b a l a r g i ­ b i z a m a n z a m a n yanlarına uğramakla kalacaktık. H e y h a t k i yaldızlı tavandan, gümüş eşyadan ve g e ç ­ miş z a m a n hâtırasından çok çabuk bıkılıyor. Hayır m u h a k k a k k i b u eski şeyleri k e n d i l e r i için s e v m i y o r u z . B i z i o n l a r a doğru çeken bıraktıkları boşluğun k e n d i ­ s i d i r . O r t a d a i z i bulunsun v e y a bulunmasın, içimizde­ k i didişmede kayıp olduğunu sandığımız b i r tarafı­ mızı o n l a r d a arıyoruz. M e r k e z E f e n d i h a y a t t a i k e n olsa olsa onun b i r dervişi o l a b i l i r d i m . Y a h u t d a o n l a r ­ dan y o l u m ayrılır, mücadele eder, v e y a sadece lâkayt kalırdım. Şimdi ise o n u v e e m s a l i n i başka b i r gözle görüyorum. H e p s i i d e a l i n serhaddinde susmuş b u i n ­ sanların h i k m e t i n d e kaybolmuş b i r dünyayı arıyorum. İstediğime o n l a r l a erişemeyince şiire, yazıya dönüyo­ r u m . O n u m u s i k i n i n kadehinden i s t i y o r u m ; k a d e h bo­ şanıyor, susuzluğum olduğu g i b i kalıyor; çünkü s a ­ n a t d a , aşk g i b i d i r , kandırmaz, susatır. B e n seraptan seraba koşuyorum. H e r başına koştuğum pınarda muammalı çehreler bana uzanıyor; bilmediğim, ses­ l e r i n i tanımadığım d u d a k l a r benimle bitmez tüken­ mez işaretlerle konuşuyorlar, f a k a t hiçbirinin d e d i ­ ğini anlamıyorum; r u h u m dudaklarından ayrılır a y ­ rılmaz hiç b i r şeyin değişmediğini görüyorum. B e l k i o n l a r d a bana k e n d i tecrübelerinden, h e r adımda karşılarina çıkan sert d u v a r l a r d a n b a h s e d i y o r l a r ; " B i z de senin g i b i y d i k , d i y o r l a r ; hiç b i r suale cevap alamazsın. Asıl olan içindeki h a s r e t t i r ; o n u söndür-

ISTANBUL

259

m e m e y e çalış." V e o n u n e s k i b i r ocak g i b i d a i m a uyanık bulunması için kâh F e r a h f e z a Peşrevini v e ­ y a Acemaşiran Yürük S e m a i s i n i , kâh Süleymaniye*n i n beyaz f e c i r g e m i s i n i , kâh K a r a c a a h m e d ' i n s e r v i ­ l i k l e r i n i karşıma çıkarıyorlar; Şerefâbâd'ın kırık m e r m e r havuzlarına benzeyen b i r yığın adı, b u h a ­ zır kalıpları içimdeki hasretle doldurayım diye bana uzatıyorlar. E n büyük meselemiz b u d u r ; m a z i i l e nerede v e nasıl bağlanacağız; h e p i m i z b i r şuur ve b e n l i k b u h ­ ranının çocuklarıyız; h e p i m i z H a m l e t ' t e n d a h a k e s ­ k i n b i r " o l m a k v e y a o l m a m a k " dâvası içinde yaşıyo­ r u z . O n u benimsedikçe hayatımıza v e eserimize d a ­ h a yakından sahip olacağız. B e l k i de sadece a r a m a k v e bütün kapıları çalmak kâfidir. Çünkü b u dâussıla'mn k e n d i s i başlıbaşına b i r âlemdir. O n u n l a geçmiş hayatın en i y i izahını y a p a ­ b i l i r i z ; b u sessiz n e y nağmesinde ölülerimiz en f a z l a bağlı olduğumuz yüzleriyle canlanırlar ve b i r a z da böyle olduğu için, o n u n ışığında d a h a içli, d a h a k e n ­ d i m i z olan b i r bugünü yaşamamız k a b i l d i r . T a b i a t b i r çerçeve, b i r sahnedir. B u hasret o n u k e n d i aktörlerimizle ve havamızla doldurmamızı mümkün kılar. F a k a t b u içki ne k a d a r lezzetli, t e s i r ­ l e r i ne k a d a r d e r i n o l u r s a olsun Türk c e m i y e t i n i n y e n i b i r hayatın eşiğinde olduğunu u n u t t u r a m a z . B i z z a t İstanbul'un k e n d i s i de b u hayatın ve k e n d i s i ­ ne y e n i kıymetler y a r a t a c a k y e n i zamanın peşinde sabırsızlanıyor. E n i y i s i , bırakalım hâtıralar içimizde konuşa­ cakları saati k e n d i l i k l e r i n d e n seçsinler. A n c a k b u

260

BEŞ ŞEHİR

cins uyanış anlarında geçmiş z a m a m n sesi b i r keşif, b i r ders, hülâsa günümüze eklenen b i r şey olur. B i ­ z i m yapacağımız y e n i , müstahsil v e camı bugünün rüzgârına k e n d i m i z i t e s l i m e t m e k t i r . O b i z i güzelle i y i n i n , şuurla hülyanın e l ele vereceği çalışkan v e mesut b i r dünyaya götürecektir.

T D V İslam Araşürmaîart M e r k e z i kütfifhanesi'ne Orhan Saik GÖKYAY'ın VAKFIDIR.

BUDAMi