Benewent 275 P N E

1

2

3

WSTĘP „Pyrrusowy sukces prezydenta Clintona”, „szwedzcy socjaldemokraci wygrali w stylu Pyrrusa”, „Teatr - posmak pyrrusowego zwycięstwa”. Takie i podobne określenia co kilka dni padają na łamach światowej prasy, na stronicach ksiąŜek, w przemówieniach polityków1. Pyrrus, władca Epiru (319-272 p.n.e.), jest najczęściej chyba wymienianym obecnie wodzem czasów staroŜytnych. Zwrot „pyrrusowe zwycięstwo” trwale wzbogacił języki wielu narodów. Nie jest on oczywiście pochlebny dla epirockiego monarchy. Jak wiadomo, „pyrrusowe zwycięstwo” to takie, które osiągnięte za cenę zbyt duŜych strat, prowadzi do ostatecznej klęski. W świadomości osób nawet z wykształceniem historycznym Pyrrus funkcjonuje najwyŜej jako lekkomyślny łowca przygód, który, wmieszawszy się w wojnę z Rzymem, odniósł kilka krwawo okupionych sukcesów, wytracił wojsko i jak niepyszny wrócił do Epiru, aby marnie zginąć w niepotrzebnej, chaotycznej bijatyce, od dachówki rzuconej przez starą babę. Historycy przez dziesięciolecia z lekcewaŜeniem odnosili się do epirockiego władcy, określając go mianem „awanturnika”, „kondotiera”, „wartogłowa” i „człowieka z ptasim mózgiem”, w najlepszym razie „błędnego rycerza” lub efemerycznego „herosa-meteora”. który zagraŜał porządkowi światowemu i którego nagła śmierć przyjęta została z powszechną ulgą, oznaczała bowiem upragnioną stabilizację. Dopiero Pierre Leveque w swej obszernej monografii udowodnił, Ŝe przedsięwzięcia Pyrrusa wcale nie byty tak absurdalne, jak przez długi czas to przedstawiano (chociaŜ wielu historyków nie przekonał). Przypomnieć wypada, Ŝe pojęcie „pyrrusowe zwycięstwo” obce było staroŜytnym. Zamiast tego mówili o zwycięstwie „kadmosowym” czy „kadmejskim” (Kadmos to mityczny syn Agenora, brat Europy, załoŜyciel Teb, Kadmeją zwał się tebański akropol. Określenie „kadmejskie zwycięstwo”, odnosi się 1

Np. „Rzeczpospolita”, nr 2/1999, s. 26; „Time”, 28.09.1998, s. 104.

4

prawdopodobnie do wyprawy siedmiu herosów z Polinejkosem na czele przeciw Tebom, podczas której wykrwawili się i zwycięzcy, i pokonani). Pyrrus cieszył się natomiast sławą największego wodza swoich czasów, według opinii samego Hannibala tylko Wielkiemu Aleksandrowi, notabene swemu krewnemu, ustępował w wojennym kunszcie. JuŜ w staroŜytności zdawano sobie sprawę, Ŝe Aleksander Macedoński odniósł bajeczny wprost sukces w starciu ze zmurszałym imperium perskim, Pyrrusowi natomiast się nie powiodło, poniewaŜ wydał wojnę dynamicznej, niezwykle agresywnej Republice Rzymskiej, dysponującej ogromnymi rezerwami. Dziś wyprawa Pyrrusa do Italii i na Sycylię coraz częściej widziana jest w innym świetle - jako ostatnia powaŜna próba uratowania zachodniego hellenizmu od zniszczenia przez dwa potęŜne mocarstwa, dojrzewające do walki o basen Morza Śródziemnego - Rzym i Kartaginę. Monarcha Epiru postrzegany jest ponadto jako wódz, który walczył nie tylko za sprawę Greków, lecz takŜe ludów południowej Italii, broniących się rozpaczliwie przed popadnięciem w rzymskie jarzmo. Coraz częściej akcentowana jest rola „wojny Pyrrusa” jako pośredniej fazy między podbojem Italii przez Rzym, a długoletnim pasmem wojen punickich. Konflikt między Rzymem i Kartaginą o mało nie rozpalił się przecieŜ, gdy w 272 roku p.n.e. punicka flota podeszła pod Tarent, w którym trzymał się jeszcze garnizon władcy Epiru. Konfrontacja Pyrrusa z Republiką znad Tybru ma jeszcze jeden interesujący aspekt. Oto legiony po raz pierwszy zmierzyły się na polach bitew z nieprzyjacielem spoza Italii, po raz pierwszy wojska Romy, złoŜone przede wszystkim z doskonałej cięŜkiej piechoty legionowej, musiały stawić czoła nowoczesnej armii hellenistycznej, składającej się z róŜnych rodzajów broni, od falangi epirockiej i macedońskiej, po łuczników, procarzy, konnicę tesalską i słonie bojowe, „czołgi” antycznego świata. Armii dowodzonej przez najwybitniejszego stratega epoki, stosującej taktykę według najlepszych wzorów Aleksandra. Zderzenie obu jakŜe róŜnych przecieŜ, ale wyborowych wojsk, warte jest wnikliwego opisu. Celem niniejszej pracy jest m.in.

5

znalezienie odpowiedzi na pytanie: Czy władca Epiru rzeczywiście zasługuje na to, aby w prawie dwadzieścia trzy wieki po jego zgonie wciąŜ mówiono o „pyrrusowych zwycięstwach”, prowadzących prosto do przegranej?2

2

P. Leveque, Pyrrhos, Paris 1957, “awanturnik”. por. J. Carcopino, Pyrrus, conquerant au aventurier? (w:) Profils des conquerants, Paris 1961, s. 9 n.; “kondotier” - S. Lancel, Hannibal, Dusseldorf-Zurych 1998, s. 185; H. Heftner, Der Aufstieg Roms von Pyrrhoskrieg bis zum Fall von Karthago, Regensburg 1997, s. 26; “wartogłów” i “człowiek z ptasim mózgiem” - S. Łoś, Rzym na rozdroŜu. Warszawa 1960, s. 60 i 52; „błędny rycerz” - M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu, Warszawa 1992, s. 195; „meteor” - J. Heurgon, Rzym i świat śródziemnomorski do wojen punickich, Warszawa 1973, s. 216.

6

KŁOPOTY ZE ŹRÓDŁAMI Potomni oglądają historię Pyrrusa przede wszystkim oczyma Plutarcha (około 46-27 n.e.). Ten moralista z beockiej Cheronei poświęcił władcy Epiru jeden ze swych śywotów sławnych męŜów. Dzieło to, barwne, niekiedy porywające, pełne anegdot, chętnie czytano w staroŜytności i w późniejszych wiekach, a więc przetrwało do dziś. Lecz Plutarch nie rozwiązał zagadki Ŝycia Pyrrusa, nie zdołał wyjaśnić, jakie były zamiary „Orła z Epiru", do jakich celów Pyrrus zmierzał i dlaczego ich nie osiągnął. Jak się zdaje, Plutarch nawet nie próbował rozwikłać tej tajemnicy. Nie był bowiem historykiem lecz biografem i moralistą. Spisywał Ŝywoty równoległe wielkich wodzów, królów czy reformatorów bynajmniej nie po to, by odtwarzać procesy dziejowe. Celem Plutarcha było pokazywanie pozytywnych przykładów - cnoty, poboŜności lub odwagi, ale takŜe mrocznych stron ludzkiej natury - zła, chciwości i okrucieństwa. Wszystko to w celu odpowiedniego kształtowania charakterów. „Staram się... aby Ŝycie ludzkie mogło się w tych opowiadaniach historycznych jak w zwierciadle przeglądać i niejako uporządkować na podstawie cnót i przymiotów opisywanych wielkich ludzi”, wyznawał biograf z Cheronei we wstępie do Ŝywotów Timoleona i Emiliusza Paulusa. W następstwie stosował więc specyficzną metodę. Wiele istotnych wydarzeń pomijał, albowiem, jak stwierdził we wstępie do biografii pary Aleksander Wielki Cezar: „Niekoniecznie takŜe w najsławniejszych czynach ludzi objawiają się najlepiej cnoty i wady ich charakterów. Przeciwnie, nieraz jakiś prosty czyn, jakieś krótkie powiedzenie czy nawet Ŝart lepiej naświetlają wrodzone cechy ludzkiej natury, niŜ bitwy, w których padły tysiące poległych”. Pyrrusa zestawił beocki moralista z Gajuszem Mariuszem, siedmiokrotnym konsulem rzymskim, splamionym krwią swych przeciwników, widząc w obydwu wodzach świetne przykłady zmienności kapryśnego losu. W konsekwencji to Plutarchowi potomni zawdzięczają wizerunek Pyrrusa awanturnika. Biograf z Cheronei, pisząc Ŝywot

7

epirockiego monarchy, zebrał wiele dobrego materiału źródłowego, który wszakŜe pomieszał z mniej wiarygodnymi przekazami, a wyszukując fakty i anegdoty zgodnie z przyjętym załoŜeniem szalenie wszystko pogmatwał. Badacz zajmujący się dziejami Pyrrusa ma twardy orzech do zgryzienia. Wszystkie miarodajne źródła, pochodzące z czasów wojny króla w Italii, przepadły. Nie zachowały się Pamiętniki (Hypomnemata) Pyrrusa, jak się wydaje, obszerniejsze niŜ urzędowy dziennik wyprawy Aleksandra Macedońskiego. Prawie nic nie zostało z dzieła Epeirotika, pióra Proksenosa, uwaŜanego za nadwornego historyka władcy Epiru, wysławiającego Pyrrusa jako nowego Achillesa. Z Historii następców Aleksandra, dzieła Hieronima z Kardii (ok. 360-ok. 260 p.n.e.), dziejopisa związanego z Antygonidami, dotrwało do nas zaledwie 13 fragmentów. Na szczęście praca ta stała się źródłem dla historyków późniejszych. Korzystali z niej Plutarch (17,7 —bitwa pod Herakleją, 21,12 - bitwa pod Ausculum), a chyba w mniejszym stopniu Diodor Sycylijski, Dionizjos z Halikarnasu i Pompejusz Trogus. Hieronim z Kardii czerpał ze źródeł pierwszej klasy, m.in. z Pamiętników Pyrrusa, zbierał teŜ relacje uczestników wydarzeń i naocznych świadków, toteŜ pochodzące od niego szczegóły zasługują na zaufanie. Z zachowanych fragmentów dzieła Hieronima badacze wyciągnęli wniosek, Ŝe dziejopisa tego cechowały „miłość prawdy, kompetencja w sprawach wojskowych i bezstronność”, historyka z Kardii porównywano do Polybiosa i Tukidydesa. Tyle tylko, Ŝe Hieronim związany był z Antygonidami, Demetriosem Poliorketesem i Antygonosem Gonatasem, a więc do ich śmiertelnego wroga Pyrrusa raczej nie był nastawiony Ŝyczliwie. Mamy teŜ świadectwo Pauzaniasza (Wędrówki po Helladzie I 13,9), przypisującego Hieronimowi niechęć do wszystkich królów z wyjątkiem Antygonidów. „Orła z Epiru” nie cierpiał równieŜ inny współczesny mu historyk, Timajos z Tauromenion (ok. 355-ok. 250 p.n.e.). Timajos przepędzony został ze swej sycylijskiej ojczyzny przez Agatoklesa, władcę Syrakuz, i tworzył na

8

wygnaniu w Atenach. Pod wraŜeniem niepowodzenia monarchy z Epiru w wojnie z Rzymem, Timajos napisał w podeszłym juŜ wieku Historię Pyrrusa, z której przetrwało zaledwie kilka bardzo krótkich fragmentów. Timajos, jak się zdaje, bawił w Italii w czasie, gdy „Pyrrus" zmagał się z wojskami Rzymu, był więc naocznym świadkiem opisywanych wydarzeń. Od Diodora Sycylijskiego (XXI 17) wiemy, Ŝe Timajos na ogół przedstawiał rzetelnie bieg dziejów, zawsze odsądzał jednak od czci i wiary Agatoklesa, który go skrzywdził. Pyrrus, zięć Agatoklesa, kontynuujący jego politykę, nie został bynajmniej potraktowany lepiej. Dziejopis z Tauromenion systematycznie oczerniał Pyrrusa jako władcę i jako człowieka. Informacje czerpał między innymi od prorzymsko nastawionych arystokratów z Tarentu, Rhegion i innych miast Wielkiej Grecji, jak równieŜ od wrogich wobec Pyrrusa przywódców sycylijskich poleis. Prawdopodobnie to od Timajosa pochodzi przekazany przez Diodora passus (XXI 21,12), w którym Pyrrus, potomek Achillesa, został porównany do szpetnego i bezczelnego Tersytesa, antybohatera Iliady. Z dzieła Timajosa korzystał nie tylko Diodor, ale takŜe Plutarch i Dionizjos z Halikarnasu. Na tym kończą się źródła współczesne wojnie Pyrrusa w Italii. Wiele uwagi poświęcili jej historycy rzymscy. Macedończycy i Grecy uchodzili w początkach III wieku p.n.e. za najlepszych Ŝołnierzy na świecie, a Pyrrus miał opinię błyskotliwego stratega, Rzymianie przechowali więc w pamięci swe zwycięstwo nad Epirotą ze szczególną dumą. Tyle tylko, Ŝe czynili wszystko, aby sukces ten wyolbrzymić, czy moŜe nawet go „stworzyć”. Przemilczali niekorzystne dla Republiki fakty, pomniejszali jej kieski, nie cofali się przed pospolitym fałszowaniem historii - ad maiorem Romae gloriam - ku większej chwale swej ojczyzny. Pierwsi o wyprawie Pyrrusa pisali tzw. annaliści młodsi, Valerius Antias, Claudius Quadrigarius, Licynius Macer (wszyscy I wiek p.n.e.). Dziejopisowie ci przedstawili epirockiego króla jako rycerskiego przeciwnika, podczas gdy na innych hellenistycznych monarchach, np. na władcy Macedonii Filipie V, historiografia rzymska nie pozostawiła

9

suchej nitki. Takie ujęcie nie dziwi - gdyby Pyrrus był miernotą, nie mógłby zadać klęsk legionom. Annaliści pokryli jednak przebieg wojny z epirockim królem „tak grubą warstwą patriotycznych zmyśleń", Ŝe trudno jest odtworzyć prawdziwy bieg wydarzeń3. To annaliści zdołali tak skutecznie zniekształcić przebieg rokowań Pyrrusa z Rzymem, Ŝe do dziś historycy głowią się, o co w nich naprawdę chodziło. To oni wykoncypowali epizod z perfidnym lekarzem, który zaproponował Rzymianom otrucie epirockiego monarchy, został jednak z pogardą zdemaskowany przez surową starorzymską cnotę, wcieloną w Fabrycjusza Luscinusa. Nie przypadkiem to właśnie z czasów Pyrrusowej wojny pochodzi tak wiele budujących przykładów dawnej rzymskiej virtus. Annaliści konsekwentnie przeinaczali (oczywiście na korzyść Rzymian) straty, jakie w bitwach poniosły obie armie, na nadmiar zaś złego z zamiłowaniem, kopiowali epizody z dzieła Herodota tego ojca historiografii (np. casus szpiega, wysłanego jakoby przez Pyrrusa do obozu Rzymian przed bitwą pod Herakleją). Dzieła tych historyków – patriotów zaginęły, stały się jednak źródłem dla Tytusa Liwiusza, jak równieŜ dla Dionizjosa z Halikarnasu, Diodora i Plutarcha. Annaliści zdołali więc zamącić historię gruntownie i skutecznie. Wspomniany powyŜej Diodor Sycylijski stworzył w czasach Cezara i Augusta (I wiek p.n.e.) niezbyt wysokiego lotu historię powszechną - Biblioteką Historyczną (Bibliotheca Historica). Fragmenty ksiąg XXI i XXII, dotyczących wojny Pyrrusa z Rzymianami, zachowały się. Oprócz annalistów wykorzystuje Diodor równieŜ Timajosa i Hieronima z Kardii. Tradycja rzymska wydaje się jednak przewaŜać; to z niej zaczerpnął Diodor wzmiankę o „kadmejskim zwycięstwie” Pyrrusa (XXII 6). Piszący za czasów panowania w Rzymie Augusta Dionizjos z Halikarnasu (około 60-po 7 roku p.n.e.) jest autorem Dawnych dziejów Rzymu (Antiquitates Romanae). 3

M. Cary, H. H. Scullard, op. cit., s. 195.

10

Z ksiąg XIX i XX, dotyczących Pyrrusowej wojny, zachowały się do naszych czasów tylko fragmenty. Dionizjos wykorzystał dobre źródła, np. Proksenosa, którego cytuje (XX 10,2) i Timajosa, od którego przejął relację o poprzedzających przybycie Pyrrusa wydarzeniach w Tarencie. Najobficiej czerpie jednak z wątpliwej wartości annalistyki rzymskiej. Z tego źródła pochodzą anegdoty wokół bitwy pod Herakleją (XIX 11), opowieści o cnotliwym Fabrycjuszu (XIX 13) czy przebieg batalii pod Ausculum, którą Dionizjos przedstawia jako właściwie zwycięską dla Rzymian. Nie moŜna zbytnio ufać informacjom historyka z Halikarnasu, nie tylko z tego powodu, Ŝe pisał on w prorzymskim duchu. Dionizjos był bowiem retorem i jeśli wygrzebał w archiwach jakieś autentyczne listy i mowy, przerabiał je i stylizował tak, Ŝe stawały się wzniosłe i napuszone, zarazem jednak zniekształcone w sposób beznadziejny. Współczesny Dionizjosowi i Diodorowi był Pompejusz Trogus. W swym obszernym dziele Historiae Philippicae zawarł teŜ dzieje Pyrrusa, Niestety, praca ta prawie w całości zaginęła, zachowało się natomiast jej streszczenie, dokonane raczej nieudolnie przez Justinusa, autora znacznie późniejszego. Ten ostatni wielu rzeczy nie mógł juŜ zrozumieć, popełnił więc mnóstwo nonsensów. Trogus wykorzystał wartościowe źródła greckie, Hieronima i Timajosa, poniewaŜ bitwę pod Ausculum przedstawił, w odróŜnieniu od Dionizjosa i tradycji annalistycznej, jako zwycięstwo Pyrrusa (Iustin. XVIII 1,11). Dla wyprawy sycylijskiej króla źródłem tu jest zapewne Proksenos, a przedstawienie układów epirockiego władcy z Rzymem zdradza wpływy annalistów. Opisujące wojnę z Pyrrusem księgi XI-XIV monumentalnych Dziejów Rzymu od załoŜenia miasta (Ab urbe condita libri) „narodowego” historyka rzymskiego Tytusa Liwiusza, piszącego w czasach Augusta, zaginęły w zawierusze dziejów. Przetrwały tylko ich periochy (skróty) oraz streszczenia pióra Florusa, Eutropiusza i Orozjusza. Jak wiadomo, Liwiusz nastawiony był moralizatorsko i „superpatriotycznie”, a korzystał przede wszystkim z

11

annalistów młodszych. Stąd teŜ do jego opisu wojny z Pyrrusem naleŜy podchodzić ostroŜnie. W II wieku n.e. Historię rzymską (Historia Romana) napisał Appian z Aleksandrii (po 80-przed 165 n.e.). Wyprawa Pyrrusa do Italii znalazła tu miejsce w księdze poświęconej wojnom samnickim, z której zachowało się kilka interesujących nas opowieści (Appian, Samn. frg. 7-11), m.in. o twardych rządach Pyrrusa w Tarencie i o obrabowaniu przez Epirotę świątyni Persefony w Lokroi. Jako dziejopis Appian nie cieszy się dobrą opinią z uwagi na pasywny stosunek do źródeł i kompletną ignorancję w sprawach militarnych. Opisując italską wyprawę Pyrrusa czerpał z Liwiusza i z Dionizjosa, być moŜe równieŜ z Plutarcha i z annalistów rzymskich. We fragmentach tylko zachowały się opisujące m.in. dzieje Pyrrusa księgi IX i X Historii rzymskiej (Historiae Romanae) Kasjusza Diona Kokcejanusa (Cassius Dio Coccejanus), wywodzącego się z Bitynii senatora, Ŝyjącego na przełomie II i III wieku n.e. Zachowały się natomiast wyciągi z tego dzieła pióra mnicha bizantyjskiego Zonarasa (XII wiek). Cassius Dio wykorzystywał annalistów (bitwa pod Ausculum, klęską Pyrrusa), Dionizjosa z Halikarnasu, wzbogaconego o szczegóły Liwiusza, jak równieŜ śywot pióra Plutarcha (Cassius Dio frg. 40,5 — rozmowa Pyrrusa z Kineasem). Za wiarygodne źródło do wyjątkowo zawikłanych pertraktacji epirockiego władcy z Rzymianami uchodzi tzw. Ineditom Vaticanum, zbiór opowieści z historii rzymskiej, zebranych m.in. z dziel annalistów i Diodora. Wymienić wypada jeszcze krótką prace Podstępy wojenne (Strategemata) autorstwa Frontinusa (I wiek n.e.), dzieło pod tym samym tytułem pióra Polyainosa (II wiek n.e.), dziewięć ksiąg Factorum et dictorum memorabilium (Godne pamięci czyny i słowa) Waleriusza Maksimusa (I wiek n.e.), a takŜe kompedium O sławnych męŜach miasta Rzymu (De viris iliustribus Urbis Romae), niesłusznie przypisywane Aureliusowi Victorowi. W tekstach tych zawarte są równieŜ wzmianki o wojnach Pyrrusa. Źródłem Frontinusa był Liwiusz, Polyainosa, co do fragmentu o władcy Epiru - annaliści,

12

natomiast pseudo-Aurelius Victor czerpie przede wszystkim z annalistycznej tradycji. Niestety, tylko kilka szczupłych, ale bardzo waŜnych fragmentów, dotyczących Pyrrusa zawierają mające opinię dzieła bardzo rzetelnego Dzieje achajskiego historyka Polybiosa z Megalopolis (ok. 200-ok. 118 p.n.e.). Jak widać, źródła wyprawy króla Pyrrusa na zachód są skromne i niepewne - juŜ wielu nowoŜytnych naukowców rozdzierało z tego powodu szaty. Dobre teksty zaginęły, zachowały się niemal wyłącznie przekazy z drugiej i trzeciej ręki, a to, co przetrwało z prac godnych zaufania historyków, zostało przemieszane z mało wartościowym materiałem późniejszym. Dzieje wyprawy „Orła z Epiru” wspólnym wysiłkiem zniekształcili greccy moraliści i rzymscy patrioci. Bitwy stoczone przez Pyrrusa ubogo pokazane zostały przez źródła, zamiast rzeczowych opisów działań wojennych otrzymaliśmy barwne historyjki. Trudno jest więc zrekonstruować przebieg tych batalii, a o sporządzeniu w miarę dokładnych map czy schematów, w odróŜnieniu od np. bitew Hannibala, mowy być nie moŜe. Zalecane jest więc wnikliwe spojrzenie na Pyrrusową wojnę z pominięciem pryzmatu annalistów i Plutarcha, wysublimowanie z przekazów najstarszego, najbardziej wiarygodnego materiału. Z drugiej strony istnieje powaŜne niebezpieczeństwo popadnięcia w hiperkrytycyzm i „pyrrusolatrię”, czyli nadmierny podziw dla króla. Niestety, z braku źródeł niektóre waŜne kwestie na zawsze pozostaną w sferze hipotez i przypuszczeń - ignoramm et ignorabimus.

13

„ORZEŁ Z EPIRU” W dorzeczu rzek Aoos (obecnie Viosa) i Aratchos, których źródła biją w centralnym masywie Pindus pod górą Lakmon, rozciąga się Epir. Kraina ta zamieszkana była w staroŜytności przez krzepkich chłopów i pasterzy, nawykłych do walki z wilkami i niedźwiedziami, a takŜe górskimi lwami, w obronie swych wielkich stad owiec, rumaków i bydła. Kraj to górzysty, bezpośredni dostęp do morza mają tylko urodzajne równiny otaczające miasto Buthrotron i dolny bieg Acheronu. Epir ma dogodne połoŜenie między Grecją Środkową, Ilirią i Macedonią, jednak komunikację z tymi regionami utrudniają wysokie pasma wapiennych gór, w sposób naturalny blokujące kraj zwłaszcza od wschodu. Między innymi z tego powodu Epir odgrywał w dziejach klasycznej Hellady mało znaczącą rolę. Wyspy u wybrzeŜy Epiru, a zwłaszcza Korkyra (obecnie Korfu), tworzyły natomiast naturalny pomost ku Italii. Właśnie mieszkańcy tej wyspy nadali Epirowi nazwę (Epeiros to znaczy ląd stały). StaroŜytni Ŝeglarze przeprawiali się na piętę półwyspu italskiego najchętniej właśnie z korkyrejskiego portu. Na wybrzeŜach Epiru i na terenach przyległych Grecy załoŜyli kilka miast juŜ w okresie Wielkiej Kolonizacji. Były to Korkyra, Apollonia, Epidamnos i Ambrakia. Poleis te usilnie starały się zachować niezaleŜność od miejscowych wodzów plemiennych, promieniowała z nich natomiast kultura helleńska, przyjmowana zwłaszcza przez epirocką starszyznę, jak dowodzą tego spisywane przez nią po grecku inskrypcje. We właściwym Epirze miast było mało. Nawet te najbardziej znaczące, Passaron i Dodona, leŜące na płaskowyŜu w centrum kraju, pozostały niewielkimi osadami; Dodona cieszyła się sławą wyroczni, najstarszej w Helladzie. Znajdowała się tu wyrocznia Zeusa i Dione, czyli Ziemi. Bóstwa przemawiały do swych wyznawców w szumie liści dębów, na drzewach tych zawieszano równieŜ brązowe naczynia, które uderzały o siebie na wietrze. Stąd teŜ dąb był świętym drzewem Epiru, liśćmi dębu zdobił swój hełm Pyrrus

14

i jego wojownicy. Ludność Epiru, wywodząca się z helleńskiego pnia, miała jednak silne związki z Macedończykami, a takŜe z Ilirami. Niektórzy naukowcy widzieli nawet w Epirotach lud pochodzenia iliryjskiego. Kraj był odmienny kulturalnie od reszty Hellady, a mówiąc wprost - zacofany. „Klasyczni” Grecy uwaŜali Epirotów, podobnie jak mieszkańców Macedonii, za nieokrzesanych barbarzyńców. Tak teŜ bez ceregieli określa ich Tukidydes (Wojna peloponeska II 80). Mieszkańcy Epiru dzielili się na liczne spokrewnione ze sobą plemiona (znamy ich aŜ 14), z których najwaŜniejsi byli Chaonowie, Thesprotowie i Molossowie. Ci ostatni zasłynęli z hodowli wielkich psów pasterskich, molossów, które niekiedy podczas bitew szczuto na szeregi nieprzyjaciół. Tylko wśród Molossów, w Epirze najbogatszych i najpotęŜniejszych, zachowała się władza królewska. Pyrrus występuje w niektórych, zwłaszcza rzymskich, źródłach jako król Epiru, trzeba jednak pamiętać, Ŝe był on królem jedynie Molossów i hegemonem Związku Epirockiego, załoŜonego około 330 roku (wszystkie daty, o ile nie zostanie zaznaczone inaczej, będą oznaczać lata przed naszą erą). Epir jako państwo miał więc luźną, specyficzną strukturę; składał się z królestwa Molossów i Symmachii Panepirockiej (Przymierza Epirockiego), uzaleŜnionej jedynie od osoby władcy, nic włączonej w system państwa Molossów. Uprawnienia króla były skromne. W swym traktacie Polityka Arystoteles pisze, Ŝe monarchia przetrwała wśród Molossów tylko dlatego, Ŝe ograniczono władzę królewską, a władca zaczął Ŝyć w podobny sposób co jego poddani. Zgromadzenie (koinon) Molossów miało szerokie kompetencje. Przyznawało obywatelstwo i proksenię (czyli prawo danego obywatela do reprezentowania interesów innego państwa), być moŜe takŜe sądziło winnych zbrodni przeciwko państwu i przestępstw popełnionych na wojnie. Decydowało o biciu monet, zwalnianiu od podatków, nadawało prawo do azylu i inne przywileje. Na czele Zgromadzenia stał prostates (straŜnik), którego kompetencje porównywano do uprawnień eforów kontrolujących królów spartańskich. Monarcha byt przede

15

wszystkim dowódcą armii, jednak, jak się zdaje, wojnę mógł wypowiadać tylko za zgodą Zgromadzenia. Zawierał za to traktaty z innymi państwami i na swoje imię zaciągał najemników. Jak pisze Plutarch, co roku w Passaronie w kraju Molosów królowie składali starym zwyczajem ofiary Zeusowi jako bogu wojny. „Przy tej ofierze władcy ci wypowiadali wobec Epirotów słowa przysięgi, Ŝe będą rządzić według praw, a potem znów od nich odbierali przysięgę, Ŝe będą zgodnie z prawami władzę królewską szanować” (śywot Pyrrusa, 5). Obie strony miały więc określone zobowiązania. Niektórzy historycy w sposób raczej niewłaściwy porównują Epir do monarchii konstytucyjnej, chociaŜ pastuchom z gór Pindus czy chłopom z Thesprotii spisywanie jakiejś „konstytucji” nie przyszłoby nigdy do głowy. Władcy energiczni potrafili lekcewaŜyć te tradycyjne uprawnienia plemion i decydować w wielu sprawach samodzielnie, niemniej jednak rządzenie Epirotami było niewdzięcznym zadaniem. Molossowie zwykli wzniecać rebelię, gdy monarcha czymś im się naraził, i gdy tylko mogli, wyprawiali pechowego króla na tamten świat - zazwyczaj z całą rodziną. Władca Molossów nie był bogaty, a jego królestwo miało wyraźne cechy archaiczne, stanowiło jakby relikt świata opisanego przez Homera. Pamiętać naleŜy, Ŝe dwie pary wotów z pługiem były dla Pyrrusa godnym podarunkiem, a „główny zarządca bydła i trzód” zajmował na dworze uprzywilejowaną pozycję.

16

17

Władza królewska Molossów naleŜała do starodawnej dynastii Ajakidów, wywodzącej się od Achillesa, najdzielniejszego z herosów Hellady (Ajakes był dziadkiem Achillesa). StaroŜytni traktowali takie mityczne koneksje bardzo powaŜnie. Achillesowa tradycja była wśród Ajakidów bardzo Ŝywa, to jej Pyrrus zawdzięcza swe imię. Przezwisko Pyrrus (dosłownie znaczy to: Rudy) nosił Neoptolemos, syn Achillesa. Poprzez Ŝonę tego Neoplolemosa, Lanassę, Ajakidzi wywodzili się takŜe od Heraklesa. Prawdziwie wymarzone to pochodzenie dla hellenistycznego władcy! Monarchia Molossów była podwójna - często panowało tu dwóch królów, podobnie jak w Sparcie, z tym Ŝe królowie spartańscy pochodzili z dwóch rodów - Agiadów i Eurypontydów, w Epirze rządzili tylko Ajakidzi4. Jako pierwszy na arenę dziejową wkroczył Tharypas, który w końcu V wieku zawarł sojusz z Atenami i z zapałem szerzył wśród Molossów helleńskie obyczaje. Filip II Macedoński, którego synem i następcą był Aleksander Wielki, wziął Epir pod swoją kontrolę. Z dynastii Ajakidów Filip wziął sobie teŜ Ŝonę, Olimpias, matkę Aleksandra. Ojcem Pyrrusa był król Ajakides, matką Ftyja z dobrego rodu z Tesalii, córka Menona, który dowodził tesalskimi hufcami w wojnie lamijskiej (po śmierci Aleksandra Wielkiego Grecy stoczyli ją i przegrali z wojskami zarządcy Macedonii, Antypatra). Stąd teŜ Pyrrus miał zawsze z Tesalią dobre stosunki i zaciągał w tej krainie znakomitych kawalerzystów. Przyszły zwycięzca Rzymian przyszedł na świat, gdy rozpalała się walka wodzów Aleksandra, diadochów czyli „następców”, o bajeczne dziedzictwo po wielkim Macedończyku. Byty to czasy burzliwe, królestwa powstawały tylko po to, aby w kilka lat później runąć z trzaskiem, w jednej bitwie moŜna byto zdobyć panowanie nad rozległymi krainami, albo utracić i państwo, i Ŝycie. W zmaganiach tych uczestniczył takŜe Ajakides. W 317 roku wsparł zbrojnie Olimpias, swoją krewną, i jej wnuka, Aleksandra IV, syna 4 Na temat Epiru G. N. Cross, Epirus. A study of constitutional development. Cambridge 1932; N. G. L. Hammond, Epirus, Oxford 1967.

18

Aleksandra Wielkiego. Początkowo Ajakidesowi sprzyjało szczęście. W walce z Kassandrem, synem wspomnianego juŜ Antypatra, zdołał przywrócić Olimpias tron Macedonii. Planowano wzmocnienie sojuszu między dwoma królestwami poprzez małŜeństwo Dejdamei, siostry Pyrrusa, z Aleksandrem IV. Kassander zdołał jednak zebrać siły, pokonał armię Olimpias i obległ ją w Pydnie. Ajakides ruszył na odsiecz, lecz Molossowie, zmęczeni nieustannymi wyprawami poza granice kraju, a pewnie równieŜ podjudzeni przez Kassandra, wzniecili bunt. Pozbawiony władzy Ajakides zbiegł do Etolii. Kassander zdobył Pydnę i tron Macedonii. Natychmiast kazał stracić Olimpias, a potem takŜe jej wnuka, prawowitego dziedzica imperium Aleksandra. W 313 roku Ajakides zdołał wrócić do Epiru. lecz wkrótce potem zginął w bitwie z bratem Kassandra, Filipem. Wtedy Pyrrus przebywał juŜ w Ilirii, pod opieką króla Taulantiów, Glaukiasa. W 317 roku opiekunowie 2-letniego wówczas królewicza z najwyŜszym trudem ocalili go przed pościgiem siepaczy Kassandra. Szczegóły tej dramatycznej ucieczki malowniczo opisuje Plutarch. Glaukias, który walczył uprzednio z samym Aleksandrem Macedońskim i dostał odeń srogie cięgi, Ŝonaty był z Beroe, epirocką księŜniczką, ale przybycie zbiegów wprawiło go w zakłopotanie. Iliryjski władca bał się odwetu Kassandra. Wtedy podobno mały Pyrrus „przyczołgał się o własnych siłach do króla, chwycił się rączkami jego szaty, wstał na nogi u jego kolan, co u Glaukiasa wywołało najpierw uśmiech, a potem litość, jakby to był jakiś modlący się ze łzami błagalnik”. Władca Ilirów przyjął więc małego królewicza i polecił Ŝonie, aby wychowywała go na równi z własnymi dziećmi. Decydującą rolę odegrało tu raczej nie wzruszenie Glaukiasa, ile jego przekonanie, Ŝe osoba małego Ajakidy pozwoli mu wmieszać się w sprawy Epiru. Kassander dawał królowi Ilirów 200 talentów za wydanie Pyrrusa, którego z całą pewnością zamierzał zgładzić. W 314 roku wyprawił się nawet na Glaukiasa zbrojnie, ale nic nie wskórał. Kiedy Pyrrus skończył 12 lat, król Ilirów postanowił przywrócić mu ojcowski tron. Sytuacja sprzyjała tym zamiarom. Kassander musiał

19

stawić czoło innemu diadochowi, Demetriosowi Poliorketesowi, synowi Antygonosa Jednookiego, który zdobył znaczną część środkowej Grecji. Glaukias, a zapewne takŜe i Demetrios, skutecznie podburzyli Molossów, którzy wszczęli rebelię i zamordowali swego króla Aiketasa, wuja Pyrrusa, rządzącego Epirem z laski Kassandra, a takŜe dwóch jego synów. Glaukias odesłał wtedy swego podopiecznego z orszakiem zbrojnych do Epiru i osadził na tronie ojca. Przez kilka lat rzeczywistą władzę sprawowała „rada regencyjna”, złoŜona z zaprzyjaźnionych z domem Ajakidesa molossyjskich moŜnych. Opiekunowie Pyrrusa zdawali sobie sprawę, Ŝe chłopak panuje przede wszystkim dzięki poparciu Demetriosa Poliorketesa, wroga Kassandra. Umocniono więc związki Ajakidów i Antygonidów. Dejdameja, siostra Pyrrusa, została Ŝoną Demetriosa. Kassander jednak nie zasypiał gruszek w popiele, W 302 roku wykorzystał moment, gdy 17-letni wówczas Pyrrus bawił w Ilirii na hucznym weselu jednego z synów Glaukiasa i doprowadził do kolejnego przewrotu wśród Molossów, Obalili oni Pyrrusa, „wypędzili jego przyjaciół, rozgrabili ich majątki i oddali się pod rozkazy Neoptolemosa” (Plut. 4), innego członka dynastii Ajakidów. Pyrrus nie próbował walczyć o królewski diadem. Miał nadzieję, Ŝe jego losy rozstrzygną się w gigantycznych zmaganiach Antygona Jednookiego i Demetriosa Poliorketesa z wielką koalicją diadochów - Kassandra z Macedonii, Lizymacha z Tracji, Seleukosa z Syrii i Ptolemajosa z Egiptu. Ajakidy pociągnął więc z hufcami Demetriosa do Azji. Mordercza bitwa królów rozegrała się w 301 roku we Frygii pod Ipsos. Pyrrus sprawił się znakomicie, pokonał zastępy nieprzyjaciół na swoim odcinku, cóŜ, kiedy armia Antygonidów została pobita na głowę. Antygonos zginął, Demetrios Poliorketes ratował się ucieczką. Wygnaniec z Epiru nie miał po stronie zwycięskiej koalicji czego szukać, pozostał więc wiemy Demetriosowi i w jego imieniu sprawował pieczę nad miastami, które Antygonida zdołał po klęsce utrzymać w Grecji. Pyrrus czynił to w charakterze „stratega Hellady”. W 298 roku stanął, krótkotrwały zresztą, pokój między diadochami i Demetrios

20

wysłał swego szwagra jako zakładnika na aleksandryjski dwór Ptolemajosa I Sotera, załoŜyciela macedońskiej dynastii Lagidów, która przez prawie trzy wieki będzie rządziła nad Nilem. Bystry syn Ajakidesa rychło zauwaŜył, Ŝe z pomocą potęŜnego egipskiego monarchy szybciej odzyska tron, niŜ dzięki wsparciu Poliorketesa. Umiejętnie więc zyskał względy Bereniki, Ŝony Ptolemajosa. Ta dała więc Pyrrusowi za małŜonkę Antygonę, swą córkę z pierwszego małŜeństwa ze znakomitym Macedończykiem imieniem Filip. TakŜe Ptolemajos dostrzegł, Ŝe energiczny młodzieniec z Epiru moŜe stać się waŜnym jego sojusznikiem w północno-zachodniej Grecji. W początku 297 roku, zaopatrzywszy więc Pyrrusa w pieniądze, okręty i Ŝołnierzy, wyprawił go do ojczyzny. W Epirze na tronie zasiadał wówczas Neoptolemos, sprzymierzeniec Kassandra, który poddanych zraził swą srogością. Wielu Epirotów przyjęło więc z radością powrót wygnańca. Kassander niewiele mógł pomóc Neoptolemosowi, dwa lata wcześniej poniósł bowiem druzgocącą klęskę pod Korkyrą w starciu z Agatoklesem, panem Syrakuz, i odtąd jego wpływy w zachodniej części Grecji osłabły. Obaj Ajakidzi zawarli więc układ, Ŝe zgodnie z tradycją wspólnie będą sprawować rządy. Lecz Pyrrus nie zamierzał z nikim dzielić się władzą. Zaraz po śmierci Kassandra, którego wciąŜ się bał, kazał wyprawić Neoptolemosa na tamten świat. Uczynił to rzekomo w samoobronie, poniewaŜ podstępny koregent jako pierwszy uknuł spisek na Ŝycie Pyrrusa. Nie bardzo w to wierzymy. Monarchowie, którzy utrzymali się przy władzy, zawsze kazali mordować z usprawiedliwionych przyczyn – juŜ historycy się o to postarają (w przypadku Pyrrusa postarał się zapewne Proksenos). Odtąd syn Ajakides aŜ do śmierci samodzielnie i nieprzerwanie panował w Epirze. Energia aŜ go rozpierała natychmiast podjął wysiłki na rzecz rozszerzenia swego kraju. DąŜył zapewne do utworzenia państwa terytorialnego na wzór innych monarchów hellenistycznych, w którym mógłby rządzić bez oglądania się na tradycyjne prawa krnąbrnych Molossów i innych plemion. Pierwszy sukces przyszedł około 295 roku. Być moŜe za pośrednictwem swego protektora, Ptolemajosa,

21

monarchy Egiptu, Pyrrus poślubił Lanassę, córkę Agatoklesa, znakomitego wodza i władcy Syrakuz (pierwsza małŜonka Pyrrusa, Antygona, zmarła nieco wcześniej). Lanassa wniosła męŜowi w posagu bogatą wyspę Korkyrę, dzięki której król Molossów mógł kontrolować cala Ŝeglugę z Grecji do Italii. Wtedy to zapewne dostała się pod panowanie Ajakidy równieŜ wyspa Leukas. W ten sposób zachodnie wybrzeŜa Epiru stały się bezpieczne i Pyrrus nie musiał obawiać się z tej strony ataku. Rozpoczął więc zmagania o tron Macedonii, uwaŜał, Ŝe ma do niego największe prawo - wszak Ajakidzi spokrewnieni byli z Argeadami, dynastią Filipa II i Aleksandra Wielkiego. W Macedonii po śmierci Kassandra jego synowie, Aleksander i Antypater, szybko się powaśnili. Pierwszy zwrócił się o pomoc do Pyrrusa, drugi do Lizymacha, władcy Tracji i rozległych terenów Azji Mniejszej. Ajakida na czele Epirotów zjawił się wcześniej, przegnał Antypatra, a za przysługę kazał Aleksandrowi zapłacić sobie rozległymi terenami pogranicznymi, Pyrrus uzyskał w ten sposób Tymfaję, Parauaję, Akarnanię, Amfilochię i Ambrakię, a być moŜe takŜe Atintanię. Tym samym zyskał niezaleŜność gospodarczą dla Epiru. Tymfaja i Parauaja, które zdobył dla Macedonii jeszcze Filip II miały najlepsze pastwiska letnie dla owiec. Do tej pory epiroccy pasterze korzystali z nich tylko za zgodą macedońskiego monarchy. Podobnie jak Korkyrą, Pyrrus władał zdobytymi krainami osobiście, nie włączył ich do Panepirockiej Symmachii. Nowych poddanych obłoŜył podatkami, co pozwoliło na zaciągnięcie najemników i wzmocnienie armii. Ale to nie Pyrrus, lecz jego dawny sprzymierzeniec Demetrios Poliorketes zdobył tron Macedonii, zgładziwszy podstępnie Aleksandra, syna Kassandra. Dla Ajakidy musiał to być bolesny cios, nie podjął wszakŜe interwencji, uwikłany w walki z Ilirami. Zakończył je zwycięsko opanowaniem południowych krańców Ilirii. Dla przypieczętowania układów poślubił Birkennę, córkę iliryjskiego władcy Bardylisa, a następnie nieznaną z imienia córkę króla Pajonów Autoleonta, którego z pewnością pozyskać chciał jako sprzymierzeńca przeciw Demetriosowi Poliorketesowi.

22

W 290 roku wciąŜ Ŝyjąca małŜonka Pyrrusa, Lanassa, oburzona sprowadzaniem przez męŜa „barbarzyńskich” dziewczyn, nieoczekiwanie oddała swą rękę, a wraz z nią Korkyrę, właśnie Demetriosowi (jego Ŝona, siostra Pyrrusa, Dejdameja juŜ nie Ŝyła). Ta romantyczna opowieść (Plut. 10.7) uznana została przez niektórych współczesnych historyków za piękny wymysł, wydaje się jednak, Ŝe rozsierdzona kolejnymi mariaŜami swego małŜonka Lanassa z chęcią porzuciła Ajakidę na polecenie swego ojca, Agatoklesa, który obawiał się, Ŝe wzrost Pyrrusowej potęgi moŜe zagrozić jego zdobyczom w południowej Italii. Król Molossów, nie dysponując silną flotą, nie byt w stanie odwojować wyspy, postanowił jednak mieczem pomścić tę zniewagę. W 289 roku wyruszył na odsiecz zaatakowanej przez Demetriosa Etolii i zderzył się z hufcami jednego z najlepszych wodzów Poliorketesa imieniem Pantauchos. Ten ostatni „...odwaŜny, dumny i ambitny, wyzwał Pyrrusa na pojedynek. Pyrrus takŜe, nie ustępując Ŝadnemu z królów w sile i odwadze i chcąc raczej przez męstwo niŜ przez urodzenie okazać się godnym stawy Achillesa, przedarł się przez pierwszą linię bojową na front i stanął naprzeciw Pantauchosa. Walczyli najpierw na włócznie, potem przeszli do błyskawicznej i zaciętej walki na miecze. Pyrrus, raniony raz, zadał przeciwnikowi dwa ciosy, jeden w udo, drugi w kark. Zmusił go do ucieczki i przewrócił, ale nie zabił, bo uratowali go przyjaciele. Zagrzani do walki zwycięstwem swego króla i podziwem dla jego męstwa Epiroci z tym większą silą przełamali falangę macedońską, po czym w pościgu za uciekającymi wielu ludzi zabili, a do niewoli wzięli pięć tysięcy” (Plut. 7). To zwycięstwo przyniosło Pyrrusowi wielką sławę, a Epiroci nadali mu przydomek „Orzeł”. Przyszły zwycięzca Rzymian natychmiast skorzystał z okazji, aby jeszcze bardziej pozyskać serca swego ludu. Rzekł na wiecu Ŝołnierskim: „JeŜeli jestem orłem, to jestem nim dzięki wam. Bo jakŜe nie mam nim być, skoro na waszej zbroi wznoszę się w górę jakby na skrzydłach”. Zwycięstwo to świadczy nie tylko o kunszcie dowódczym i dzielności Pyrrusa.

23

Bitwa z Pentauchosem mogła zostać wygrana tylko dlatego, Ŝe Epiroci znakomicie opanowali macedoński sposób walki i stali się mistrzami we władaniu bardzo długą włócznią falangitów - sarissą. W końcu tego samego roku Demetrios Poliorketes cięŜko zachorował. Pyrrus natychmiast najechał Macedonię i dotarł aŜ do Edessy. Wielu Macedończyków przyłączyło się do Ajakidy, widząc w nim nowego Aleksandra, lecz ostatecznie atak władcy Epiru został odparty. Pyrrus zgodził się więc na zawarcie pokoju. Zabezpieczywszy w ten sposób tyły Demetrios zaczął przygotowywać wielką wyprawę w celu odzyskania azjatyckich posiadłości swego ojca, Antygonosa Jednookiego. Wtedy inni diadochowie, Lizymach z Tracji, Ptolemajos z Egiptu i Seleukos z Syrii zaczęli zagrzewać Pyrrusa do boju. PrzecieŜ gdy Demetrios zwycięŜy i pomnoŜy swe siły, Ajakida nigdy nie wypędzi go z Macedonii, „lecz wtedy za późno juŜ będzie zmagać się z nim i walczyć w obronie świątyń Molossów” (Plut. 10). Pyrrus dał się przekonać, bez skrupułów zapomniał o układzie i w 287 roku wtargnął do Dolnej Macedonii, idąc na Berroję, skąd wywodził się ród Demetriosa - Antygonidzi. Jednocześnie Lizymach wpadł ze swymi hufcami do Macedonii Górnej. Ajakida walczył nie tylko mieczem, lecz umiejętnie posługiwał się propagandą - głosił, Ŝe we śnie ukazał mu się Aleksander Wielki, obiecywał pomoc i wsparcie, a na koniec wsiadł na nisajskiego rumaka i sam popędził przed Pyrrusem naprzód”. Zabiegi te odniosły skutek - w decydującym momencie macedońscy wojacy opuścili Demetriosa i hurmem przeszli pod sztandary władcy Epiru. Poliorketes, przebrany w skromny płaszcz i zwykły kapelusz od słońca (kauzję), ledwie zdołał umknąć. Marzenie Pyrrusa zostało spełnione był królem Macedonii. Lecz wkrótce nadciągnął na czele swych zastępów Lizymach i zaŜądał udziału w łupach, „skoro likwidacja Demetriosa jest wspólnym dziełem ich obu” (Plut. 12). Lizymach był towarzyszem bojów Aleksandra Wielkiego, Pyrrus bał się więc, Ŝe gdy podejmie z nim walkę, Macedończycy nie dochowają mu wierności. Nolens volens zgodził się więc na Ŝądania króla Tracji i Macedonię

24

podzielono. Lizymach zagarnął wschodnią i dolną Macedonię, władca Molossów musiał zadowolić się krainami sąsiadującymi z Epirem, których mieszkańcy mówili zapewne nie dialektem macedońskim, lecz epirockim - Elimeją, Orestis, Linkos, zachodnią Eordają i Pelagonią5. Jako władca okrojonego królestwa Macedonii Pyrrus musiał zmagać się z Demetriosem, zbierającym po klęsce siły w Grecji, i jego synem Antygonosem Gonatasem, wciąŜ trzymającym się w Tesalii. Uwolnił Ateny, duchową stolicę Hellady, od oblęŜenia Poliorketesa. Wdzięczni Ateńczycy wpuścili go na Akropol, gdzie Pyrrus złoŜył ofiarę dziewiczej córce Zeusa - patronce miasta. Ajakida przestrzegł jednak obywateli Aten - „...jeśli chcą postępować rozsądnie, najlepiej zrobią, nie wpuszczając do swego miasta Ŝadnego z królów więcej” (Plut. 12, 6-7). Łatwiej poradzić - trudniej wykonać. Ateny były juŜ tylko cieniem dawnej świetności i ze swym pospolitym ruszeniem odwykłych od wojaczki mieszczuchów nie mogły stawić czoła monarchom hellenistycznym z ich ogromnymi armiami. Sytuacja radykalnie zmieniła się w 285 roku, gdy Demetrios Poliorketes, który wyruszył wreszcie na swą upragnioną azjatycką wyprawę, został pobiły przez Seleukosa i wzięty do niewoli, z której juŜ nigdy nie wrócił. Pyrrus natychmiast przerwał walki z Antygonosem Gonatasem, któremu zdąŜył odebrać większą część Tesalii, i zawarł z nim przymierze, skierowane naturalnie przeciw Lizymachowi, władca Tracji za bardzo bowiem wzrósł w potęgę. Było juŜ jednak za późno - w 284 roku Lizymach wtargnął w dzierŜawy Pyrrusa, okrąŜył obóz Ajakidy pod Edessą i odciął mu dostawy zaopatrzenia. Jednocześnie podŜegał najznakomitszych Macedończyków do rebelii „wyrzucając im, Ŝe obcokrajowca, pochodzącego z odwiecznych niewolników Macedonii, wybrali na pana i władcę, a wypędzili z Macedonii przyjaciół i zaufanych samego Aleksandra!”. Wkrótce potem Pyrrus musiał zmykać do Epiru, prowadząc ze sobą juŜ tylko wojska Molossów i innych epirockich plemion. Utracił teŜ wszystkie 5

N. G. L. Hammond, StaroŜytna Macedonia, Warszawa 1999. s. 269.

25

krainy zdobyte po 288 roku. Pokonany król siedział w ojczyźnie, korzystając z nagromadzonych łupów i bogactw. „Ale Ŝycie, bez zadawania klęsk drugim i bez własnego niebezpieczeństwa ze strony innych wydawało mu się nudne jak morska choroba” (Plut. 13). Pyrrus, jak jego mityczny przodek Achilles, nie znosił zbyt długiego okresu spokoju, ...ale gryzło się w nim serce w tej bezczynności i tęsknił za wrzawą wojenną i bitwą (Iliada, I 491 i n.). Król Molossów zabijał więc czas, prowadząc boje z Ilirami (Frontin. III 6,3; Cass. Dio frg. 40, 3). Być moŜe wtedy podporządkował sobie pewne terytoria iliryjskie, a takŜe waŜne greckie miasto Apollonię, kolonię Korkyry, leŜącą na wybrzeŜu adriatyckim. Okazja do ponownego wstąpienia na scenę wielkiej polityki pojawiła się w 281 roku. Wtedy Lizymach poniósł w bitwie z Seleukosem syryjskim druzgocącą klęskę pod Kuropedion w Azji Mniejszej i sam legł na placu boju. Wydawało się, Ŝe sędziwy Seleukos, ostatni pozostały przy Ŝyciu wódz Aleksandra Wielkiego, sięgnie po diadem królów Macedonii. JuŜ przeprawił się przez Hellespont, kiedy niespodziewanie został zabity przez Ptolemajosa Keraunosa, swego „przyjaciela i gościa”. Ten Keraunos, czyli „Piorun”, był pierworodnym synem Ptolemajosa I, władcy Egiptu, którego ojciec pozbawił sukcesji i który odtąd szukał dla siebie królestwa. Zabójca ogłosił się mścicielem Lizymacha. zyskał więc poparcie wojsk macedońskich i dzięki nim zdobył tron Filipa II i Aleksandra. Pyrrus nie posiadał się z wściekłości - oto egipski przybłęda sprzątnął mu Macedonię sprzed nosa. Bez zwłoki zaczął przygotowywać wyprawę przeciwko Keraunosowi. Lecz oto w Epirze zjawiło się poselstwo z Tarentu z darami i prośbą o pomoc przeciwko Rzymianom. Tarentyni, chcąc pokazać swą dobrą wolę, dostarczyli okrętów, dzięki którym Pyrrus mógł wreszcie odzyskać Korkyrę, znakomitą bazę do przeprawy do Italii i na Sycylię. Być moŜe jednak ponowne zdobycie Korkyry miało miejsce nieco wcześniej. Pauzaniasz (I 12,1) pisze, Ŝe Pyrrus miał dług wdzięczności wobec

26

Tarentynów, którzy pomogli mu zająć wyspę6. To właśnie z Korkyry wyruszyli ongiś Ateńczycy na słynną wyprawę sycylijską, która zakończyła się dla nich tak nieszczęśliwie. Podczas walk odznaczył się młodziutki Ptolemajos, syn Pyrrusa i Antygony, „do tego stopnia męŜny i dzielny, Ŝe zdobył Korkyrę, dysponując sześćdziesięcioma ludźmi” (Iustin. XXV 4,8. Oj, czy nie było tych Ŝołnierzy troszeczkę więcej?). Kiedy Pyrrus postanowił wyprawić się do Italii, był juŜ człowiekiem dojrzałym, prawie 40-letnim. władającym państwem dwa razy większym niŜ kraina, nad którą obejmował rządy. Molossis, Chaonia, Thesprotia liczyły razem 7950 km2, tereny zdobyte przez Ajakidę - 12 605 km2. Ogółem terytoria tego Wielkiego Epiru zamieszkiwało około 456 tysięcy ludzi. Epir z podrzędnej, słabej, zacofanej konfederacji plemiennej stał się na Półwyspie Bałkańskim potęgą ustępującą tylko Macedonii. Pyrrus okazał się zdolnym administratorem. Doświadczenia na tym polu zbierał w Egipcie, gdzie zapoznał się ze strukturami wielkiej monarchii hellenistycznej, potem zaś zarządzając dla Demetriosa Poliorketesa greckimi miastami, a wreszcie jako macedoński monarcha. W ojczyźnie starał się o wzmocnienie Symmachii Panepirockiej. Znamienne, Ŝe za panowania Pyrrusa nie dochodziło do buntów i zamieszek, które ostatecznie w 232 roku doprowadziły do obalenia monarchii Molossów7. Przyszły zwycięzca Rzymian zakładał nowe miasta np. Berenikidę na półwyspie Kassopaja (obecnie półwysep Preveza), lecz stolicę ustanowił w starym helleńskim polis, Ambrakii (potrzeba posiadania greckiej stolicy jest charakterystyczna dla wszystkich „półbarbarzyńskich” państw powstających na obrzeŜach helleńskiego świata)8. Mieszkańcy Ambrakii. przyzwyczajeni do wolności swego miasta, 6

D. Kienast, Pyrrus 13, „Paulys Realencyclopǎdie der Classischen Altertumswissenschaft”, t. XXIV. Berlin 1963, kol. 130 7 Proces słabnięcia monarchii musiał rozpocząć się znacznie wcześniej, por. K. Beloch, Griechische Geschichte, Berlin-Leipzig 1927 (przedruk 1967), t. IV, cz. 1. s. 52. 8 E. Wipszycka, Historia staroŜytnych Greków, t. III. Warszawa 1992, s. 33.

27

zapewne kwaśno przyjęli obecność epirockiego monarchy. Zachowała się anegdota o pewnym człowieku, który w Ambrakii na cały głos Pyrrusowi złorzeczył. Przyjaciele nalegali, by król kazał go usunąć, ten jednak rzekł wspaniałomyślnie: „Niech raczej pozostanie tutaj, w małej grupie, niŜby miał odejść i robić to wobec całej publiczności” (Plut. 8,11). Ajakida nie przejmował się oczywiście nastrojami wśród Greków. Mimo toczonych nieustannie wojen ozdobił swą stolicę pięknymi budowlami, pełnymi drogocennych posągów, przepysznych rzeźb i malowideł. Pyrrus nie przeczuwał, Ŝe wszystkie te wspaniałości zagarną Rzymianie, gdy w 189 roku zdobędą zaciekle bronioną przez Etolów Ambrakię. Najbardziej znanym wizerunkiem Pyrrusa. który przetrwał do naszych czasów, jest marmurowe popiersie, znajdujące się obecnie w muzeum w Neapolu. Z oblicza władcy, przybranego w płytki hełm z napolicznikami zdobiony liśćmi dębu, bije energia, odwaga i Ŝądza czynu, moŜe nawet pewne okrucieństwo. Rzeczywiście, jak pisze Plutarch „Pyrrus miał w wyrazie twarzy coś królewskiego, co jednak u ludzi budziło raczej strach, niŜ cześć”. Otaczała go charyzma władcy-uzdrowiciela, nieco podobna do tej, jaką później mieli królowie średniowiecznej Francji. „Chorym na śledzionę przynosił ulgę, jak wierzono, przez to, Ŝe w czasie składania ofiary z białego koguta lekko naciskał prawą stopą wątrobę leŜących na wznak. I nie było człowieka, choćby to był biedak i niskiego pochodzenia, Ŝeby nie dostąpił tego leczenia, jeŜeli o nie poprosił” (Plut. 3, 7-9). Epiroci wierzyli równieŜ, Ŝe wielki palec prawej nogi Pyrrusa ma moc cudotwórczą. Podobno kiedy ciało poległego „Orła z Epiru” spalono na stosie, płomienie palca tego nie tknęły, w kaŜdym razie przechowywano go później w Ambrakii jako swego rodzaju relikwię. Lecz władca-uzdrowiciel był przede wszystkim opromienionym blaskiem licznych zwycięstw królemwojownikiem. Pyrrusa tak naprawdę niezbyt interesowało zarządzanie swym królestwem - Ŝył przede wszystkim sprawami Aresa i im poświęcał większość swego czasu. Nie

28

czytał innych ksiąŜek oprócz poświęconych sztuce wojennej. Łączył doświadczenie wodza z rozległą wiedzą teoretyczną sam był autorem cenionego przez staroŜytnych traktatu o taktyce, który, niestety, zaginął. Wiadomo, Ŝe Pyrrus zalecał w tym dziele, by zawsze pozostawić nieprzyjacielowi drogę do ucieczki, tak aby okrąŜony, nie stawiał rozpaczliwego oporu (Frontin. II 6,9 i n.). Bardzo powaŜnie traktował swoiste gry wojenne. „Zapytany... na jakimś przyjęciu, kogo uwaŜa za zdolniejszego mistrza w aulosie, Pytona czy Kafisjasa, miał odpowiedzieć, Ŝe w dowództwie - Poliperchonta” (Plut. 8). W ten sposób dał do zrozumienia, Ŝe jedynie wojna jest zajęciem królewskim. Pyrrus od dzieciństwa przywykł do szczęku broni. Wyruszał na wyprawy u boku znakomitych wodzów – Antygonosa Jednookiego i Demetriosa Poliorketesa, potem walczył z tym ostatnim, zmagał się z Kassandrem, stawił czoło Lizymachowi, dawnemu towarzyszowi bojów Aleksandra, potrafił rozgromić cięŜkozbrojną falangę macedońską i lotne watahy Ilirów. Był więc dla kaŜdego bardzo niebezpiecznym przeciwnikiem. Swemu kuzynowi, Aleksandrowi Macedońskiemu, starał się dorównać pod kaŜdym względem. Podobnie jak wielki Macedończyk, Pyrrus osobiście prowadził swych ludzi w najgorętszy bój, przybrany we wspaniały hełm z koźlimi rogami i wielką kitą, zdobiony dębowymi liśćmi. Król Molossów potrafił przy tym wszakŜe znakomicie dowodzić i koordynować działania róŜnych rodzajów swych wojsk. Jak pisze Plutarch (8), inni diadochowie „upodabniali się do Aleksandra przez purpury, świty przyboczne, zgięcie szyi i wyniosły ton głosu. Tylko Pyrrus dorównywał mu w sprawności ręki i władaniu mieczem”. Oczywiście, taka brawura naraŜała monarchę na liczne niebezpieczeństwa i w końcu Pyrrus przypłacił ją Ŝyciem. Widząc odwagę swego władcy, Epiroci byli jednak gotowi pójść za nim w ogień. Ajakida był wszakŜe nie tylko spragnionym boju i przelewu krwi wojownikiem. W traktacie o taktyce jak roztropny mąŜ stanu zalecał, aby przed wszczęciem wojny wyczerpać wszystkie dyplomatyczne moŜliwości rozwiązania sporu (Polyain. VI 6,3). Niewiarygodne przemiany losu, które znosił od

29

najwcześniejszego dzieciństwa, nauczyły Pyrrusa nie dowierzać klęskom, nie przeceniać zwycięstw. Przywykł elastycznie zmieniać małŜeństwa, sojusze i teatry wojny, gdy tylko widział w tym korzyść dla siebie. Widział wiele przewrotów, spisków i morderstw, walących się tronów i ginących królestw, doszedł więc do wniosku, Ŝe w zmaganiach o potęgę liczy się tylko siła. Taki teŜ pogląd starał się przekazać synom. Miał ich trzech - z Antygoną, córką władcy Egiptu - Ptolemajosa, z Lanassą - córką Agatoklesa Aleksandra, z Birkenną, iliryjską księŜniczką - Helenosa. Wszystkich wychował na tęgich Ŝołnierzy. Zapytany przez któregoś z synów, kto zostanie jego następcą, Pyrrus odrzekł: „Ten, który z was będzie miał najostrzejszy miecz”. Moralista Plutarch skomentował to cierpko: „Tak to dalekie od zgody i wprost zwierzęce są załoŜenia władzy” (Plut. 10). Dla znakomitego wodza jak Pyrrus, ubogi, zamieszkany przez hardych górali Epir był od początku za ciasny. Ajakida próbował więc, wzorem Aleksandra Wielkiego i innych diadochów, wywalczyć dla siebie nowe, rozległe królestwo, doriktetos - kraj włócznią zdobyty. Mimo wielu sukcesów ostatecznie utracił jednak upragnioną Macedonię. Pyrrus był wybornym strategiem, ale, co naleŜy podkreślić i co kilkakrotnie jeszcze będziemy musieli przypomnieć, jego dramat wynikał z braku środków i rezerw. Epir, nawet znacznie powiększony, nie mógł równać się z Macedonią pod względem demograficznym i gospodarczym. Opierając się na lokalnych zasobach nie moŜna było wystawić armii znaczącej w hellenistycznym świecie. MoŜliwości mobilizacyjne Epiru wynosiły nie więcej niŜ 18, moŜe 20 tysięcy ludzi9. W porównaniu z wojskami innych diadochów, liczącymi po kilkadziesiąt tysięcy wojowników, było to doprawdy niewiele. Taki np. Demetrios Poliorketes organizował armię złoŜoną z 12 tysięcy jazdy i 98 tysięcy piechurów (Plut. Demet 43,2). Nic dziwnego, Ŝe Pyrrus został najpierw przepędzony z Macedonii przez Demetriosa, a potem nie zdołał dotrzymać pola Lizymachowi, panującemu przecieŜ 9

W. Tarn, Antigonos Gonatas, Oxford 1919 (przedruk 1967), s. 64-65.

30

w Tracji i w znacznej części Azji Mniejszej. Zapewne Ajakida nie podjął walki o tron Macedonii z Ptolemajosem Keraunosem, zdając sobie sprawę, Ŝe ze swymi mizernymi siłami znowu nic nie wskóra. Zdecydował się więc wyruszyć do Italii na pomoc Tarentowi.

31

SEN O ZACHODNIM IMPERIUM Posłowie z Tarentu, tego najświetniejszego z helleńskich miast Italii, roztoczyli przed Epirotą fascynujące perspektywy. Do walki z Rzymianami potrzeba im tylko doświadczonego wojownika i wodza, na którego czeka fantastyczna armia około 20 tysięcy konnych Ŝołnierzy i 350 tysięcy piechoty z Lukanii, Messapii, Samnium i Tarentu (Plut. 13). Oczywiście była to gruba przesada. Gdyby antyrzymska koalicja ludów południowej Italii rzeczywiście była w stanie wystawić taką masę wojska, obyłaby się bez pomocy zza Adriatyku. Niemniej jednak Pyrrusa bardzo ucieszyły te wieści, a i Epirotów natchnęły zapałem do wyprawy. Niewątpliwie zgodę na podjęcie ekspedycji do Italii musiało wyrazić epirockie Zgromadzenie. Aby podtrzymać animusz króla, Tarentyni przysłali jeszcze drugie poselstwo, „do którego przyłączyli się Samnici i Lukanowie, prosząc równieŜ o pomoc przeciw Rzymianom” (Iustin. XVIII 1). W poselstwie uczestniczyli teŜ reprezentanci innych poleis Wielkiej Grecji. Niektórzy historycy kwestionują autentyczność tej drugiej legacji, uwaŜając, Ŝe Iustinus pomylił ją z poselstwem Samnitów z 276 roku, proszących Pyrrusa, by powrócił do Italii z Sycylii i obronił ich przed Rzymianami10. ChociaŜ wysłanie przez Tarent drugiego poselstwa, do którego przyłączyli się wysłannicy ludów południowej Italii, wydaje się prawdopodobne - posłowie Lukanów i Bruttiów dotarli przecieŜ nawet do Azji, na dwór Aleksandra Wielkiego. Jakie cele stawiał sobie Pyrrus, decydując się wyruszyć Tarentowi na odsiecz? Najobszerniejszym świadectwem na ten temat jest przytoczona przez Plutarcha (14) słynna rozmowa władcy Molossów z Kineasem z Tesalii. Kineas był historykiem (napisał dzieje swej ojczyzny), filozofem-epikurejczykiem, a takŜe znakomitym mówca. Kunsztu wymowy uczył się od samego Demostenesa i ze wszystkich oratorów swoich czasów to właśnie Kineas „przypominał go słuchaczom, jakby odbicie jego siły i potęgi 10

E.T. Salmon, Samnium and the Samnites, Cambridge 1967, s. 286.

32

słowa”. W 281 roku filozof z Tesalii musiał być sędziwym człowiekiem - słynny ateński mówca Demostenes bowiem od czterdziestu juŜ lat spoczywał w grobie. Kineas słusznie teŜ cieszył się stawą najlepszego dyplomaty władcy Epiru11. Sam Pyrrus przyznawał, Ŝe Kineas zdobył dlań więcej miast „swoimi mowami niŜ on siłami zbrojnymi". Pewnego dnia, kiedy przygotowania do italskiej wyprawy były juŜ na ukończeniu, filozof-dyplomata zagadnął swego monarchę: „Podobno Rzymianie to dzielni ludzie, Pyrrusie, i wiele bitnych plemion podlega ich rozkazom. JeŜeli bóg pozwoli nam ich pokonać, to jaki będziemy mieli z tego poŜytek?” - Na to Pyrrus: „Pytasz, Kineasie, o rzecz zupełnie jasną. Nie ma takiego miasta helleńskiego czy poza Helladą, które by nam sprostało w walce, gdy pokonamy Rzym! Cała Italia znajdzie się natychmiast w naszych rękach, a jej wielkości, korzyści i siły nikt przecieŜ nie powinien znać lepiej niŜ ty”. - Ale Kineas pytał po chwili dalej: „A co będziemy robić, królu, po zdobyciu Italii?” - Pyrrus nie orientując się jeszcze, do czego to prowadzi, odrzekł znowu: „Niedaleko stamtąd wyciąga do nas ręce Sycylia, wyspa Ŝyzna i ludna, a do zdobycia bardzo łatwa. Wszystko tam ogarnęła niezgoda... i anarchia wśród obywateli, i zawziętość przywódców ludowych od chwili śmierci Agatoklesa”. - Na to Kineas: „Ale czy to będzie kresem naszej wyprawy, to zdobycie Sycylii?”. - A Pyrrus odparł: „Niech nam tylko bóg da zwycięstwo i szczęście! Będzie to dla nas tylko próbą do wielkich przedsięwzięć. Bo któŜ zdołałby się powstrzymać od Afryki i Kartaginy, skoro będzie to tak bliskie zajęcia! Nawet taki Agatokles, kiedy musiał potajemnie uciekać z Syrakuz i z jakąś liczbą okrętów zdołał przeprawić się za morze, omal tego nie opanował. A co to mówić o tym, Ŝe gdy to wszystko zdobędziemy, Ŝaden z dumnych dziś naszych wrogów nie ośmieli się stawić nam czoła!”. - Tu Kineas dodał: „Bo rzecz oczywista, Ŝe z takimi siłami i Macedonię odzyskasz, i nad Helladą będziesz mógł zdobyć panowanie na zawsze, Ale gdy tego dokonamy, to co potem będziemy robić?”. - Na to Pyrrus roześmiał się 11 O Kineasie F. Sandberger, Prosopographie zur Geschichte des Pyrrhos, Diss. München 1971, s. 119 i n.

33

mówiąc: „Potem? Będziemy z rozkoszą zaŜywać wypoczynku! Dzień po dniu,... będzie trwać zabawa przy winie, będziemy spędzać czas na rozmowach i wzajemnie się weselić...”. Tu Kineas wpadł Pyrrusowi w słowa i powiedział: „JeŜeli tak, to cóŜ nam przeszkadza juŜ teraz... oddawać się miłemu wypoczynkowi? Bez trudu przecieŜ mamy wszystkiego pod dostatkiem, do czego chcemy dochodzić przez krew, przez gigantyczne wysiłki i niebezpieczeństwa, naraŜając drugich i siebie na tyle nieszczęść i klęsk”. Wywodom filozofa nie moŜna odmówić słuszności, ale spragniony wojny „Orzeł z Epiru” Kineasa nie posłuchał. Niektórzy naukowcy uwaŜają tę rozmowę za niehistoryczną12. Być moŜe w celach moralizatorskich zmyślił ją Plutarch, aby podkreślić kontrast między władcą niesytym sławy i przelewu krwi a mędrcem pełnym roztropności. Być moŜe Plutarch rozbudował tylko przekaz Proksenosa. ZbliŜone motywy moŜna odnaleźć w kulturach innych ludów. Dociekliwi historycy wykryli m.in. w jednym z tekstów buddyjskich, iŜ pogawędkę w podobnym duchu ucięli sobie w dalekich Indiach król Koravyo i Budda Ratthapallo (aczkolwiek między Indiami a kręgiem cywilizacji helleńskiej w III wieku p.n.e. wymiana idei i myśli praktycznie nie istniała)13. Niemniej jednak rozmowa króla i filozofa zawiera jakieś jądro prawdy. Być moŜe Kineas wystąpił w imieniu epirockiej opozycji plemiennej, która usiłowała powstrzymać króla przed wplątaniem się w italską awanturę. Starszyzna Molossów zdawała sobie sprawę, Ŝe jeśli Pyrrus powróci zza Adriatyku w glorii zwycięzcy, ograniczy jej „tradycyjne prawa i wolności”. O planach wielkich podbojów epirockiego monarchy informują takŜe inne źródła (Dion. Hal. XIX 18; Cass. Dio frg. 40,5; Zonar. VIII 2, 7). Według nich, Pyrrus zamierzał podobno zawojować nie tylko Sycylię i Kartaginę, ale nawet podporządkowaną częściowo państwu punickiemu Sardynię. Jest to oczywiście przesada. Po analizie przekazów moŜna 12

Np. H. B en gi s on, Pirr, car Molossow (w:) Prawitiek epocki ellienizma, Moskwa 1982 (tłum. rosyjskie ksiąŜki Herrschergestalten des Hellenismus, München 1975, s. 126). 13 Leveque. op. cit., s. 126.

34

stwierdzić jedynie, Ŝe Pyrrus planował podbić na zachodzie znaczne terytoria, dzięki którym miał nadzieję uzyskać środki na wystawienie silnej armii, niezbędnej do podjęcia walki o hegemonię w centrum hellenistycznego świata14. Innymi słowy, Ŝołnierze i pieniądze zza Adriatyku miały pomóc Ajakidzie przynajmniej w zdobyciu tronu Macedonii i hegemonii w Helladzie. Ale co właściwie zamierzał podbić Pyrrus? Jak się wydaje, pragnął podporządkować sobie miasta Wielkiej Grecji (połoŜone na południu Italii) i wrogo nastawione wobec Rzymu plemiona południa Półwyspu Apenińskiego: Bruttiów, zamieszkałych w „palcu” italskiego buta. Messapiów, osiadłych w buta tego „obcasie”, Lukanów, których terytoria rozciągały się na północ od Bruttium, oraz Samnitów z południowych Apeninów. Wątpliwe natomiast jest, aby pragnął podbić całą Italię. Zdawał sobie zapewne sprawę, Ŝe tamtejsze ludy są bitne i twarde w boju i Ŝe na rzucenie ich wszystkich na kolana sił mu nie wystarczy. Epiroci mieli juŜ doświadczenia z wojen w Italii. Aleksander, stryj Pyrrusa, równieŜ wyprawił się w obronie Tarentu i poległ w bitwie z Lukanami (opowiemy o nim poniŜej). Niektórzy historycy przypuszczają, Ŝe głównym celem wyprawy Pyrrusa na zachód wcale nie była Italia, lecz Sycylia, a moŜe nawet Kartagina. Zgodnie z tą hipotezą, Pyrrus zamierzał jedynie przegonić Rzymian spod murów miast Wielkiej Grecji, a następnie zawojować Sycylię, wyspę ludną, pełną niesłychanych bogactw i zamieszkaną przede wszystkim przez Greków, a więc łatwiejszą do rządzenia niŜ krnąbrne federacje plemienne w Italii. Po wypędzeniu Kartagińczyków z zachodniej Sycylii Ajakida mógł uderzyć później na punicką Afrykę. Król Molossów zwrócić się miał przeciw Kartaginie jako kontynuator antypunickiej polityki swego teścia, Agatoklesa, oraz władających w Egipcie Lagidów”15. Niesłychane sukcesy Agatoklesa, który na czele jedynie niewielkich hufców przemierzył wzdłuŜ i wszerz 14

Wi p s z yc k a , op. cit., s. 34. Z tezą taką wystąpił G. Nenci, Pirro, aspirazioni egemoniche ed equilibrio mediterraneo, Torino 1953, antykartagińska polityka pierwszych Lagidów jest jednak raczej hipotetyczna.

15

35

punicką Afrykę, zadając Kartagińczykom dotkliwe ciosy, musiały rozpalać wyobraźnię Pyrrusa. Ajakida miał teŜ przed oczyma bajeczną karierę swego kuzyna Aleksandra Macedońskiego. Król Molossów „nie chciał..., by się wydawało, Ŝe posiada raniej zapału, niŜ Aleksander Wielki, który podbił Wschód podczas wyprawy wojennej tak dalekiej od ojczyzny” (Iustin. XVIII 1). Dlaczego on, Pyrrus, nie miałby dokonać tego samego na Zachodzie i zawładnąć rozległymi posiadłościami Kartaginy? Teza o antypunickim charakterze wyprawy Pyrrusa wywołała ostrą krytykę innych badaczy. Przypomniano, Ŝe gdy w 280 roku Pyrrus miał rozmawiać z Kineasem, na Sycylii wcale nie panował chaos, lecz władzę twardą ręką sprawował Hiketas, tyran Syrakuz, który zamierzał podbić takŜe zachodnią, punicką część wyspy. Nikt nie mógł wtedy spodziewać się, Ŝe potęga Hiketasa tak szybko rozsypie się w proch16. JednakŜe pewne jest, Ŝe wyprawiając się do Italii, Pyrrus wciąŜ nie wyrzekł się tronu Macedonii. Nie tracił równieŜ z oczu Sycylii ani Kartaginy, dysponującej na lądzie znacznie gorszym wojskiem, niŜ rzymskie legiony, a więc łatwiejszej do pokonania i, co równie waŜne, do złupienia (w końcu Ŝołnierzom trzeba z czegoś płacić). Król Molossów wyruszył przeciw Rzymianom, lecz marzył zapewne takŜe o rozgromieniu Kartagińczyków i utworzeniu państwa z centrum na Sycylii. Znamienne, Ŝe później uporczywie dąŜył do zawarcia pokoju z nadtybrzańską Republiką, odrzucił natomiast ugodowe propozycje przywódców punickich17. Jakie jednak były prawdziwe cele „Orła z Epiru”, co chciał przez swą wyprawę na Zachód osiągnąć, tego z całą pewnością nie wiemy z uwagi na brak wiarygodnych źródeł.

16

Kienats, op. cit., kol. 130. Por. A. Zieliński, Czy naleŜało zburzyć Kartaginę, „Mówią Wieki”, nr 2, 1998, s. 23 i n. 17

36

POTĘGA ZNAD TYBRU Wydaje się, Ŝe Pyrrus nie do końca zdawał sobie sprawę, z jak potęŜnym nieprzyjacielem przyjdzie mu wziąć się za bary. Republika Rzymska była juŜ w tym czasie najludniejszym i najbardziej agresywnym państwem Półwyspu Apenińskiego. Rzymianie prowadzili swe wojny niemal nieustannie, z niewiarygodnym wprost uporem i konsekwencją. Potrafili zebrać siły po najbardziej druzgoczących klęskach i powalić pozornie triumfującego przeciwnika na kolana. Po wypędzeniu królów, do którego według tradycji doszło w 509 roku (chyba jednak później). Rzymianie przyjęli ustrój republikański. NajwyŜszych urzędników kurulnych (tj. takich, którzy po zakończeniu swej kadencji wchodzili do senatu) dwóch konsulów, pretorów i cenzorów, wybierały komicja centurialne (comitia centuriata) czyli zgromadzenia ludu rzymskiego według podziału na klasy majątkowe. W zgromadzeniach tych, decydujących takŜe o wojnie i pokoju, całkowitą przewagę mieli najbogatsi rzymscy cives - tworzyli 98 centurii na 193. Komicja tribusowe (comitia tributa) opierały się na organizacji terytorialnej. Wybierały niŜszych urzędników kurulnych, edylów i kwestorów, w III wieku p.n.e. stały się teŜ najwyŜszym organem ustawodawczym w państwie. Wszelkie zmiany ustroju mogły zostać dokonane tylko przez te gremia. W komicjach tribusowych przewagę miało średniozamoŜne i drobne chłopstwo. Spośród 33 tribus istniejących czasach wojny z Pyrrusem tylko 4 były miejskimi, tj. obejmowały obszar miasta Rzymu. Pozostałe byty okręgami wiejskimi, nic dziwnego, Ŝe rzymscy gospodarze potrafili w polityce przeforsować swoje interesy. Spośród urzędników najwaŜniejsi byli konsulowie, których zadanie polegało przede wszystkim na dowodzeniu armią podczas wojny. Konsulowie wywodzili się z wąskiej grupy nobilitas - około 30 rodów patrycjuszowskich i plebejskich, których przedstawicielu zasiadali w senacie. Dzięki przewadze najbogatszych obywateli w komicjach ceuturialnych nobilitas właściwie zmonopolizowała sprawowanie najwyŜszych urzędów. Tzw. nowi ludzie (homines

37

novi) obejmowali kurulne godności rzadko. Konsulowie zmieniali się co roku, a więc ciągłość polityki rzymskiej zapewniał senat, skupiający byłych i czynnych urzędników. Senat przyjmował obcych posłów, rozdzielał zadania poszczególnym dygnitarzom, decydował o kierunku podbojów, cieszył się w państwie ogromnym autorytetem. Rzymscy notable chętnie powiększali znaczenie swego rodu poprzez sławę wojenną i łupy. Niemal co roku legiony wyruszały więc pod wodzą konsulów na zdobywcze wyprawy. KaŜdej wiosny przeprowadzano zresztą pobór. Do słuŜby wojskowej zobowiązany był kaŜdy męŜczyzna w wieku od 17 do 46 lat, w razie potrzeby powoływano pod broń i starszych. śołnierze otrzymywali niezbyt wysoki Ŝołd, jednak sami musieli sprawić sobie uzbrojenie. Najbogatsi słuŜyli w konnicy, mniej zamoŜni w cięŜkozbrojnej piechocie legionowej. Ci, których nie stać było na duŜe tarcze i zbroje, wyruszali na wyprawy jako lekkozbrojni - z procą i kilkoma oszczepami. Państwo nie potrzebowało swych rekrutów uzbrajać, toteŜ prowadzenie wojen było dla Republiki stosunkowo tanim przedsięwzięciem, inaczej niŜ dla Pyrrusa, który musiał hojnie opłacać swych Ŝołnierzy, zarówno Epirotów, jak najemników z innych krain. Coroczny pobór w Rzymie wprost zachęcał do agresji na sąsiadów. Czym bowiem najlepiej zająć Ŝołnierzy, jeśli nie wojaczką? Silą sprawczą ekspansji rzymskiej było wolne chłopstwo, zawsze skore do zabrania ościennym społecznościom najŜyźniejszych pól i najlepszych pastwisk. Były w Italii ludy równie wojownicze. Galowie nad Padem czy Sabelowie, krzepcy górale z południowych Apeninów, mówiący językiem oskijskim. Ci ostatni podbili początkowo znacznie większe terytoria niŜ rzymskie legiony zajęli Kampanię, usadowili się w Lukanii, później takŜe w Bruttium, dobijali się do bram poleis Wielkiej Grecji. Sabelowie byli jednak tylko chciwymi łupu rabusiami (nie mogli bowiem wyŜywić się w jałowych górach) i nigdy nie stworzyli jedności politycznej. Kampańczycy, Lukanowie, Bruttiowie i Samnici (jak od pierwszej połowy IV wieku zwali się ci Sabelowie, którzy pozostali w Apeninach) byli odrębnymi, często

38

zwaśnionymi ze sobą ludami, zorganizowanymi w luźne federacje plemienne. Na domiar złego podejmując kaŜdej wiosny grabieŜcze wyprawy po złoto i bydło, ludy sabelskie zraziły sobie sąsiadów. Rzymianie, chłopi i pasterze z niewielkiej gminy nad Tybrem, okazali się natomiast nie tylko zdobywcami i rabusiami, ale takŜe genialnymi organizatorami i stworzyli państwo całkowicie nowego typu. Części podbitych terytoriów nadali swe pełne obywatelstwo - rzecz to bardzo rzadka w staroŜytności, kiedy to poszczególne miasta i ludy udzielały obcym swych praw obywatelskich niezwykle skąpo. Inne podporządkowane plemiona i miasta, np. Kampańczycy czy lukumonie (miasta-państwa) etruskie, otrzymały „półobywatelstwo” bez prawa głosowania w rzymskich zgromadzeniach (civitas sine suffragio), ale z pełnią praw prywatnych. Niektórym włączonym w rzymska strefę wpływów społecznościom przyznawano uprzywilejowany status „Latynów” („Latyn”, niekoniecznie z Latium, który przeniósł się do Rzymu, mógł po prostu wpisać się na listę obywateli rzymskich). Inne, zazwyczaj dalej połoŜone od Rzymu ludy zostawały „sprzymierzeńcami” (socii); nie płaciły Romie podatków, zachowały autonomię wewnętrzną i swych urzędników. Oczywiście wolność miała swoje granice. W razie jakichś zaburzeń czy buntów szybko zjawiał się na czele zbrojnych rzymski konsul czy pretor i przywracał porządek, nie przejmując się autonomią. Socii utracili ponadto moŜliwość prowadzenia polityki zagranicznej, to jest przede wszystkim wojowania na własną rękę; musieli za to dostarczać Rzymowi posiłków na kaŜdą wyprawę. Status kaŜdego sprzymierzeńca regulował osobny traktat, takich układów Rzymianie zawarli od 120 do 150. Sojusznicy w zasadzie nie zawierali ze sobą traktatów, mieli tylko jednego alianta - Rzym. Roma natomiast miała w Italii dziesiątki sprzymierzeńców. Rzymska organizacja Italii była dla tych sojuszników w znacznym stopniu korzystna: zapewniała bezpieczeństwo przed najazdami ludów Sabelskich i Galów, sprzymierzeńcy mieli swój udział w obfitych zazwyczaj łupach. Nic więc dziwnego, Ŝe większość z nich dochowywała Rzymowi wierności nawet

39

w najcięŜszych chwilach, Socii zdawali sobie zresztą sprawę, Ŝe Rzymianie zazwyczaj mają szczęście w boju, a „rebeliantów” karzą z nieludzkim wprost okrucieństwem. Traktując ludy podbite w tak odmienny sposób Miasto Wilczycy z powodzeniem urzeczywistniało swą zasadę: dziel i rządź - divide et impera. Republika trzymała w szachu sprzymierzeńców, zakładając na odebranych ujarzmionym ludom ziemiach kolonie rzymskie (stanowiące z formalnego punktu widzenia część terytorium rzymskiego) i latyńskie (których mieszkańcy mieli status prawny „Latynów”). Zazwyczaj na terytorium około 120 km kwadratowych kierowano do 6 tysięcy osadników. Kolonie zaspokajały głód ziemi rzymskich i katyńskich wieśniaków, miały jednak przede wszystkim znaczenie wojskowe, jako fortece połoŜone w węzłowych punktach komunikacyjnych, u wylotów przełęczy, w pobliŜu przepraw przez rzeki. Sprzymierzeńcy dobrze wiedzieli, Ŝe jeśli wzniecą rewoltę, będą mieli do czynienia ze zbrojnymi chłopami z kolonii, zanim jeszcze znad Tybru nadciągną legiony18. Zorganizowana w powyŜszy sposób rzymska Italia okazała się tworem zarazem elastycznym i mocnym. Struktura, która na mapie wygląda jak pstrokata mozaika terytoriów o róŜnym statusie prawnym, miała wytrzymać ciosy Pyrrusa, a później straszliwe klęski, które Romie zadał Hannibal. Był to jedyny w dziejach świata przypadek rozciągnięcia przez miasto-państwo, którym Rzym nie przestał być do końca Republiki, trwalej hegemonii nad tak znacznym obszarem. Dzięki kontyngentom wojskowym sprzymierzeńców Rzymianie dysponowali potencjałem rekrutacyjnym, nie mającym równego nie tylko w Italii. Co więcej, wodzowie znad Tybru chętnie uczyli się sztuki wojennej nawet od nieprzyjaciół. Od Samnitów przejęli prawdopodobnie uzbrojenie (tarcze i oszczepy, słynne pila), a takŜe luźny szyk manipularny, o wiele bardziej elastyczny i skuteczny, zwłaszcza w nierównym terenie, od sztywnej falangi. Wprowadzili teŜ solidne, krótkie miecze 18

O ustroju republiki rzymskiej w czasach Pyrrusa Heftn er, op. cit., s. 49 i n.

40

typu iberyjskiego, słuŜące zarówno do pchnięcia jak do cięcia, o wiele lepsze od dłuŜszych, ale raczej kruchych mieczy galijskich, którymi nie moŜna było uderzać sztychem. Rzymianie dysponowali atutem centralnego połoŜenia geograficznego i mogli rozprawiać się z kaŜdym przeciwnikiem osobno, działając, Ŝeby uŜyć znacznie późniejszej terminologii, po liniach wewnętrznych. Budowali drogi, aby szybko przerzucać legiony w newralgiczne punkty bez względu na porę roku. W czasach Pyrrusa gotowe były juŜ via Latina i via Appia, którymi konsulowie mogli szybko poprowadzić armie do Kapui, stolicy Kampanii, i na pogranicze Samnium. Swoistym „atutem” Republiki był teŜ brak jakichkolwiek skrupułów. Synowie Wilczycy cynicznie łamali zawarte traktaty, jeśli tylko nadarzała się okazja zagarnięcia nowych ziem. W 343 roku wyprowadzili tak w pole swoich aliantów, Samnitów, którym sprzątnęli sprzed nosa bogatą i urodzajną Kampanię. Samnici bardziej uczciwie dotrzymywali swych zobowiązań, co w ostateczności doprowadziło do ich klęski. Te wszystkie czynniki sprawiły, Ŝe Republika zdołała rozprawić się ze wszystkimi nieprzyjaciółmi na Półwyspie Apenińskim, rozgromiła takŜe w trzech wojnach samnickich (343-341, 326-304, 298-290) swych najgroźniejszych rywali w walce o panowanie nad Italią, podczas trzeciej wojny samnickiej rzymskie hufce rozniosły w puch wojska zmontowanej przez Samnitów koalicji róŜnych ludów Italii: Galów, Etrusków i Umbrów. Do decydującej bitwy doszło pod Sentinum w 295 roku. Ta mordercza batalia odbiła się szerokim echem w świecie greckim, według Diodora Sycylijskiego 100 tysięcy trupów pozostało na placu boju. Sentinum otworzyło Rzymianom drogę do podboju całej Italii. Republika utrzymała Kampanię i mocno usadowiła się w Apulii. Samnici, którym legiony pod wodzą konsula Maniusza Kuriusza Dentatusa (spotkamy go później w bitwie pod Benewentem) spustoszyły ojczyznę ogniem i mieczem, złoŜyli broń w 290 roku. Mściwa Republika okroiła im terytorium, omotała je siecią fortec, barier i przymierzy, aby bitni górale nigdy juŜ nie zdołali wyrwać się z tej pułapki.

41

Najsilniejsza ze wszystkich załoŜonych do tej pory kolonii powstała w apulijskiej Wenuzji na granicy z Lukanią (291 rok), skąd Rzymianie przegnali sabelskich mieszkańców i na ich miejsce osiedlili aŜ 20 tysięcy swych obywateli (Dion. Hal. XVII 18, 4, 5). Latyńska Wenuzja szachowała odtąd Samnium, Lukanię i Apulię. Hardzi samniccy górale utracili status rzymskich „przyjaciół”, stali się juŜ tylko podporządkowanymi „sprzymierzeńcami”19. Jeszcze w tym samym roku Kuriusz Dentatus pociągnął na północ i w krótkiej kampanii ujarzmił Sabinów, zapewne karząc ich w ten sposób za pomoc, której udzielili swym krewniakom Sainitom podczas wojny. Sabinowie otrzymali niepełne obywatelstwo rzymskie, civitas sine suffragio, ich kraj wcielono do Ager Romanus, czyli do ziemi rzymskiej. Była to największa bezpośrednia aneksja dokonana przez Republikę od czasów wojny z Latynami (340-338). „Dzięki temu zwycięstwu znalazła się pod naszą władzą tak wielka ilość ludzi i ziemi, Ŝe sam zwycięzca nie mógł oszacować, co z tego jest więcej warte”, cieszył się Florus (I 10). Terytorium Rzymu rozciągało się teraz aŜ po Adriatyk. W ten sposób Republika stworzyła barierę między północną a południową Italią. Dzieło zakończyło załoŜenie kolonii Hadria i zapewne Castrum Novum Picenum. Samnici nigdy nie dokonali juŜ niszczycielskiego rajdu na północ, aby wśród Etrusków i Galów szukać sojuszników. Wydawało się, Ŝe teraz Rzym będzie mógł spokojnie podporządkować sobie krainy oraz poleis greckie, leŜące na południowych krańcach półwyspu. Lecz klęska pod Sentinum nie złamała jeszcze sił dzielnych plemion galijskich. Senonowie, zaniepokojeni wzrostem potęgi Republiki, być moŜe podjudzeni i opłaceni przez tych Etrusków, którym obrzydło rzymskie jarzmo, pociągnęli na południe. W 284 przeszli Apeniny i obiegli etruskie miasto Arretium, sprzymierzone z Rzymem. Na odsiecz wyruszył konsul (być moŜe jednak pretor) Lucjusz Cecyliusz Metellus, lecz atakujący ze straszliwym impetem celtyccy wojownicy zadali 19

Salmon, op. cit., s. 278.

42

miaŜdŜącą klęskę jego armii. 13 tysięcy Rzymian i ich sprzymierzeńców zostało na pobojowisku, zginęła połowa trybunów i centurionów, sam wódz połoŜył głowę. Rzeź pod Arretium była jedną z największych katastrof w dotychczasowych dziejach Republiki20. Państwo rzymskie zadrŜało w posadach. Do walki poderwali się Samnici, spragnieni odwetu za przegraną wojnę, zawsze gotowi do zerwania narzuconego im przez Rzym upokarzającego układu. TakŜe spokrewnieni z nimi Lukanowie ruszyli do boju. Przeciwko Rzymowi wystąpiło równieŜ kilka miast etruskich, z pewnością Volsinii, Tarquini oraz Volci, być moŜe takŜe inne. Błyskawicznie odrodziła się koalicja III wojny samnickiej. Samnici zmagali się ze znienawidzoną Republiką przez 12 lat (284-272), czyli znacznie dłuŜej, niŜ trwała I wojna samnicka. Ruszyli na wojnę, zanim Pyrrus wyprawił się do Italii i walczyli z Rzymianami jeszcze długo potem, gdy król Molossów, znuŜony konfliktem, wrócił do Epiru. Nie ulega wątpliwości, Ŝe Tarent zdecydował się na stawienie oporu Rzymowi tylko dlatego, Ŝe Samnici, jego naturalni sprzymierzeńcy w tym boju, juŜ wyszli w pole. Konflikt ten zasługuje więc w pełni na miano IV wojny samnickiej, jednakŜe przeszedł do historii jako „wojna pyrrusowa”, (ang. Pyrrhic war, niem. Pyrrhoskrieg, pyrrischer Krieg) z uwagi na niezwykłą osobowość i zdolności dowódcze władcy Epiru. Znamienne, Ŝe Rzymianie właśnie w Ajakidzie dostrzegali „głowę wojny” (caput belli), (Liwiusz XXVI 7,3. Florus I 13,1). Ponadto Pyrrus stanął na czele koalicji róŜnych ludów - Samnitów, Lukanów, Bruttiów, Messapiów, plemienia pochodzenia iliryjskiego, oraz poleis Wielkiej Grecji, toteŜ dla Rzymian i dla potomności zmagania lat 284-272 były czymś znacznie waŜniejszym, niŜ IV wojną samnicką. Najpierw Republika rozprawiła się z Celtami. Galijscy wojowie zadali ongiś legionistom miaŜdŜącą klęskę nad Allią (w 386 roku) i odtąd Rzymianie lękali się Galów, zresztą wojny samnickie, aczkolwiek zwycięskie, bardzo osłabiły Romę. Senat 20

K. J. Beloch, Römische Geschichte bis zum Beginn der punischen Kriege, Berlin 1926, s. 454; Salmon, op. cit., s. 284.

43

wystał więc do zwycięskich Senonów posłów, proponując negocjacje. Wódz Galów, Bitomaris, rozkazał jednak podobno poćwiartować nieszczęsnych legatów odzianych w uroczyste szaty, a fragmenty ich ciał rozrzucić na cztery strony świata. Mścił się w ten sposób za ojca, który poległ w walce z Rzymianami. Wtedy Republika wysłała do boju silną armię pod wodzą doświadczonego Maniusza Kuriusza Dentatusa, pogromcy Sabinów i Samnitów. Tym razem Ŝelazna dyscyplina legionistów oparła się furii celtyckich ataków. Dentatus pobił Senonów w polu, a następnie najechał ich kraj. „Pustoszył i palił wszystko, kobiety i dzieci uprowadzał do niewoli, a dorosłych wszystkich zabijał” (App. Samn. 6, Appian błędnie Przypisuje zresztą te wyczyny konsulowi roku następnego, Korneliuszowi Dolabelli). Nie spoczął, dopóki nie zamienił tej ziemi w pustynię. Niedobitki plemienia uszły za Alpy. Odtąd Ager Gallicus, jak Rzymianie nazwali kraj Senonów leŜał odłogiem przez pól wieku z wyjątkiem wąskiego pasa nad morzem, gdzie Rzym załoŜył kolonię Sena Gallica. Ta srogość Dentatusa jednak tylko przedłuŜyła wojnę. Sąsiadujący z Senonami galijscy Bojowie, obawiając się, Ŝe armie mściwej Romy zgotują im taki sam los, powstali i śmiało ruszyli na Rzym, wtaczając po drodze do swych wojsk etruskie hufce. Doszli nad Jezioro Wadymońskie, zaledwie 80 km od Rzymu. Tu natknęli się na armię konsula 283 roku Publiusza Korneliusza Dolabelli. W zaciekłej bitwie wojska gallijskoetruskie zostały całkowicie zniesione (Polyb. II 20,2,; Florus I 8). Bojowie daremnie próbowali wziąć odwet, powoławszy nawet niedojrzałych młodzieńców pod broń. Konsul 282 roku Kwintus Emiliusz Papus zadał im kolejną klęskę. Zniechęceni i wykrwawieni Galowie wystąpili o pokój, a Republika, zajęta na południu wojną z Lukanami i Samnitami, chętnie go zawarła i to na łagodnych warunkach. Miało to kapitalne znaczenie. Kiedy Pyrrus wylądował w Italii, nie mógł juŜ liczyć na wsparcie bitnych celtyckich wojowników z północy, groźnych nieprzyjaciół Rzymu, którzy później tak bardzo przyczynią się do zwycięstw Hannibala. Na północnym froncie walkę z Miastem Wilczycy podtrzymywało juŜ tylko kilka słabych miast etruskich. Ponadto, co podkreśla Polybios,

44

„Rzymianie... z opisanych walk odnieśli dwie znaczne korzyści. Przyzwyczajeni bowiem do cięŜkich klęsk ze strony Galów, nie mogli nic straszniejszego widzieć ani oczekiwać ponad to, co ich juŜ spotkało, dlatego przeciw Pyrrusowi stanęli jako wydoskonaleni w sprawach wojennych zapaśnicy. A kiedy w porę ukrócili zuchwalstwo Galów, mogli bez przeszkody najpierw z Pyrrusem wojować o Italię, a potem z Kartagińczykami zmierzyć się o panowanie nad Sycylią”21.

21 O tych wydarzeniach J.H. Corbett, Rome and the Gauls 285-280 B.C., „Historia” 20, 1971, s. 656-664, który wszakŜe podaje w wątpliwość udział Kuriusza Dentatusa w ujarzmieniu Senonów.

45

ROMA I TARENT Pora przedstawić teraz sytuację na południu. Do końca IV wieku Rzymianie niezbyt interesowali się południowymi krańcami Półwyspu Apenińskiego. Tamtejsze poleis Wielkiej Grecji Ŝyły w atmosferze nieustannego zagroŜenia przed atakami „barbarzyńskich ludów” zaplecza - zwłaszcza watah górskich rabusiów, Lukanów i Bruttiów. „Zdemoralizowani wiekami pomyślności” italscy Hellenowie nie mieli juŜ sił, by skutecznie odpierać te najazdy22. Miasta otaczały się więc solidnymi murami, wznoszonymi ogromnym kosztem. Najsilniejszym spośród poleis w Italii był Tarent (po grecku: Taras, po łacinie Tarentum), połoŜony w pięknej i Ŝyznej okolicy na półwyspie nad Zatoką Tarencką, potęŜna kolonia Sparty, mający w Wielkiej Grecji pozycję niemal hegemona. „Tarent, dzieło Lacedemończyków, główne niegdyś miasto Kalabrii, Apulii, całej Lukanii, było zarówno sławne przez swą wielkość, mury obronne i port, jak teŜ podziwiane ze względu na piękne usytuowanie. LeŜąc bowiem nad samą cieśniną Morza Adriatyckiego wysyła okręty do wszystkich krajów: do Istrii. Ilirykum, Epiru, Achai, Afryki i na Sycylię”, pisze Florus (I 13). Tarent przez dziesięciolecia pławił się w dobrobycie. Na rozległych, wspaniałych pastwiskach hodowano owce o najlepszej wełnie w całej Italii. Wyrabiane z tej wełny tkaniny tarentyjscy rzemieślnicy barwili purpurą, którą otrzymywali ze skorupiaków występujących w wodach portu. Towary tego najświetniejszego z poleis Wielkiej Grecji docierały Adriatykiem do doliny Padu a nawet za Alpy. Miasto liczyło co najmniej 60 tysięcy mieszkańców, wraz z podporządkowanymi terenami przyległymi - znacznie więcej, moŜe nawet 200 tysięcy. Tarent u schyłku IV wieku był w stanie wystawić armię 15-tysieczną, a moŜe nawet 22tysięczną, miał teŜ najsilniejszą flotę w całej Italii. Nie wystarczało to jednak na przepędzenie „barbarzyńców”. Od połowy IV wieku Tarentyni szukali więc pomocy obcych wodzów, dysponujących własnymi armiami awanturników i 22

Leveque, op.cit., s. 538.

46

łowców przygód z Grecji właściwej, których uznać naleŜy za poprzedników Pyrrusa. Współcześni historycy określają niekiedy tych dowódców, walczących za sowitą opłatą i łupy w obronie Tarentu, mianem „kondotierów”, chociaŜ właściwe byłoby określenie „chiliarcha”. Jako pierwszy przybył w 344/343 roku z odsieczą na czele armii złoŜonej głównie z najemników król Sparty Archidamos III. W walkach bywał zwycięski, lecz ostatecznie w 338 roku dał się pobić Lukanom i Messapiom pod Mandurią i sam zginął. W cztery lata później, w tym samym roku, w którym Aleksander Macedoński pociągnął na podbój Azji, stryj Pyrrusa, Aleksander, władca Epiru, poŜeglował po sławę wojenną do Italii. Przepędził z posiadłości helleńskich poleis bandy sabelskich grabieŜców i przygotowując nowe podboje, zawarł układ z Rzymem, w którym nadtybrzańska Republika z właściwą sobie elastycznością zobowiązała się, Ŝe nie udzieli przeciw Grekom pomocy swym ówczesnym aliantom Samnitom. Tarentyni podejrzewali jednak Epirotę o tyrańskie zapędy i wycofali z pola swych hoplitów. ObraŜony Aleksander przeniósł się do Thurioi, greckiego polis znacznie słabszego niŜ Tarent, ale teŜ bardziej uległego. Wkrótce potem poległ pod Pandozją w przegranej bitwie z Lukanami. W 303 roku przybył Tarentowi na odsiecz Kleonymos z królewskiego domu Sparty, którego władze lacedcmońskie odsunęły od sukcesji i wysłały do Italii. Kleonymos pokonał Lukanów, ujarzmił Metapont, ale potem, zamiast walczyć z barbarzyńcami, zaczął zdobywać helleńską przecieŜ Korkyrę, co uraziło Tarentynów. Potem przyszły juŜ same niepowodzenia i Kleonymos musiał wycofać się jak niepyszny. Pojawi się jeszcze w naszej opowieści i odegra w Ŝyciu Pyrrusa fatalną rolę. Dzięki pomocy tych „błędnych rycerzy” Tarent nie zdołał wprawdzie rozprawić się ze swymi sabelskimi wrogami i Messapiami, ludem pochodzenia iliryjskiego, jednak rozciągnął swe panowanie na część równiny apulijskiej. W 300 roku na prośbę Tarentu wylądował w Bruttium tyran Syrakuz i przyszły teść Pyrrusa, Agatokles. Zamierzał zapewne podporządkować sobie poleis Wielkiej Grecji. Wódz z

47

Syrakuz w bardzo cięŜkich walkach pokonał Bruttiów i około roku 296 zdobył helleńskie miasto Kroton. Nie ulega wątpliwości, Ŝe gdyby Agatokles Ŝył dłuŜej, to on, zamiast Pyrrusa, stanąłby do walki z Rzymem w obronie italskiego hellenizmu23. Władca Syrakuz zmarł jednak w 289 roku pozostawiając próŜnię polityczną, w którą rychło zaczęli się wciskać Rzymianie. Za kontynuatora dzieła Agatoklesa uwaŜał się „Orzeł z Epiru”. W Wielkiej Grecji tylko Tarent mógł sobie pozwolić na wynajmowanie obcych wodzów. Inne miasta, znacznie mniejsze, nie miały takich moŜliwości. Sytuacja italskich poleis była trudna - wstrząsały nimi nie tylko wojny z agresywnymi ludami zaplecza, ale takŜe konflikty wewnętrzne. Ambitni politycy rywalizowali ze sobą o władzę, często wykorzystując napięcia między stosunkowo nieliczną warstwą bogaczy a masami biedoty. Te wewnętrzne spory miały wpływ na politykę zewnętrzną. Wielu opływających w dostatki członków elity nie miało ochoty bronić niepodległości do ostatniej kropli krwi i ostatniego obola. Postanowili więc poszukać oparcia przeciw opozycji oraz barbarzyńskim najeźdźcom poza własnym społeczeństwem - w rosnącej w potęgę nadtybrzańskiej Republice. Tych polityków będziemy nazywać umownie prorzymskimi arystokratami, chociaŜ przedstawiciele zamoŜnej arystokratycznej elity przewodzili takŜe drugiemu stronnictwu antyrzymskiemu, określanemu jako demokratyczne. Jego przywódcom nie chodziło bynajmniej o dobro ubogich rybaków czy poprawę bytu klepiących biedę szewców, nie byli teŜ ideowymi szermierzami rządów ludu. Politycy ci chcieli po prostu przy pomocy ludu zdobyć i sprawować władzę. Większość bogaczy sprzyjała jednak Rzymowi, co jest zrozumiałe. Dla warstw posiadających awantury wojenne oznaczały podatki, kontrybucje, konfiskaty majątków i uciąŜliwy kwaterunek wojska. Pospolity motłoch, Ŝywiący się czosnkiem i cebulą, nie miał natomiast w przypadku wojny nic do stracenia. Rzym w tym czasie cieszył się w świecie helleńskim dobrą opinią. Utrzymywał znakomite stosunki z 23

R. Schubert, Geschichte des Pyrrhus, Königsberg 1894, s. 152.

48

Massalią (ob. Marsylia), potęŜnym greckim polis w południowej Galii, a być moŜe takŜe z wyspą Rodos. W 328 roku pod opiekę Republiki oddali się arystokraci z Neapolu, niewielkiego greckiego miasta na wybrzeŜu Kampanii. Neapol uzyskał uprzywilejowany status - nie płacił Rzymowi podatków, dostarczał jedynie okrętów. Jego lojalność wobec Republiki podczas wojny z Pyrrusem i później stała się przysłowiowa24. Liczni politycy z innych helleńskich miast skłonni byli pójść za tym przykładem - Rzym gwarantował bezpieczeństwo przed atakami sabelskich rabusiów i dbał, aby rządy w polis sprawowali jego arystokratyczni przyjaciele, nie zaś nieobliczalny demos. Cena, którą trzeba było zapłacić za to poparcie, faktyczna utrata niepodległości, nie wydawała się wówczas greckim notablom zbyt wysoka. TakŜe w Tarencie nie było zgody. Około 302 roku do władzy doszli tu arystokraci, którzy zawarli traktat z Rzymem, przypuszczalnie takŜe z Kartaginą, skierowany przeciw Agatoklesowi, uwaŜanemu za nadzieję demokratów Wielkiej Grecji25. Politycy ci starali się jeszcze o utrzymanie niezaleŜności. PowyŜszy układ zakazywał rzymskim okrętom wypływania na północ od przylądka Lacynum, czyli do Zatoki Tarenckiej (Appian. Samn. 7). Republika chętnie zgodziła się na tę klauzulę. Nie ukończyła przecieŜ zmagań z Samnitami i jeszcze nie interesowała się sprawami morza. Mniejsze poleis nie stawiały wszakŜe Rzymowi Ŝadnych warunków, wręcz przeciwnie. Atakowane przez Lukanów Thurioi około 285 roku zwróciło się o pomoc do Rzymian. Na wniosek trybuna ludowego Gajusza Eliusza komicja uchwaliły wysłanie legionów w obronie greckiego miasta. Być moŜe juŜ wtedy zaczęła się wojna Republiki z Lukanami. Wdzięczni obywatele (czy raczej prorzymscy arystokraci Thurioi) wystawili Eliuszowi posąg w złotym wieńcu (Pliniusz Starszy, Naturalis Historia XXXIV 32). Na 24 Heurgon, op. cit., s. 208. Neapolitańczycy nawet w 90 roku, w czasie wojny Rzymu z italskimi sprzymierzeńcami byli tak zadowoleni ze swego statusu, iŜ nie kwapili się do przyjecia rzymskiego obywatelstwa. 25 Tak Heurgon, op. cit., s. 215. Data traktatu jest sporna. Cary i Scullard, op. cit., s. 194 są zdania, Ŝe do porozumienia tego doprowadził juŜ Aleksander Epirocki w 334 roku.

49

efektywną pomoc Thuryjczycy musieli jeszcze poczekać. Po klęsce pod Arretium Rzymianie wysłali większość sił na północ, przeciwko Galom. Skorzystali z tego Ŝądni łupów lukańscy wojownicy, którzy dwukrotnie najechali terytorium Thurioi, przy czym do drugiej wyprawy dołączyli się rabusie z Samnium i z Bruttium (Dion. Hal. XIX13). Lukanowie i Bruttiowie oblegli w końcu miasto, otoczyli je palisadą. Sytuacja była dramatyczna. Thuryjczycy nie ufali Tarentowi, zresztą od czasu wyprawy Aleksandra Epirockiego stosunki między tymi poleis były zerwane26. Ponownie wezwali więc Rzymian na odsiecz. Konsul 282 roku Gajusz Fabrycjusz Luscinus poprowadził armię na południe i pokonał połączone siły Samnitów i Bruttiów, a takŜe Lukanów, chociaŜ Sabelowie zajęli doskonałą pozycję w umocnionym obozie. Ich wódz Stenius Statilius trafił do rzymskiej niewoli, podobno wraz z 5 tysiącami swoich wojowników27. Uszczęśliwieni Thuryjczycy tym razem to Fabrycjuszowi wystawili posąg i przyjęli w swe mury rzymski garnizon. Podobnie postąpiły inne poleis, Lokroi, Rhegion, zapewne równieŜ Kroton28. Rzymianie z powodzeniem wystąpili jako obrońcy połoŜonych na nizinach ośrodków cywilizacji przeciwko sabelskim grabieŜcom z gór (podobnie jak wcześniej uczynili to w Kampanii). Nie przejmowali się przy tym, Ŝe Lukanowie byli wcześniej ich sprzymierzeńcami przeciwko Samnitom. Bruttiowie, rozdraŜnieni pojawieniem się legionistów w murach greckich miast, poderwali się do walki z Rzymem. Wydawało się, Ŝe Republika bez trudu rozgromi wykrwawione sabelskich plemiona i połoŜy rękę na całej Wielkiej Grecji. Plany te pokrzyŜowała postawa Tarentu. Bogate miasto z coraz większym niepokojem przyjmowało kolejne, podboje, dokonywane w Italii przez Rzym. Kiedy w czasie II wojny samnickiej legiony 26

Be1och, Griechische..., s. 545. Plinius S ec u ndu s (Pliniusz Starszy). Naturalis Historia XXXIV 32; Valerius Manimus, Factorum et dictorum memorabilium I 8,6. Liczba jeńców wydaje się znacznie przesadzona. 28 K. Lomas, Rome and the Western Greeks 350 BC - AD 200, London 1993, s. 52 i n. 27

50

przemaszerowały przez Apulię, Tarenlyni zaproponowali wojującym stronom mediację, ale Rzymianie szorstko odrzucili tę ofertę. Jeśli wierzyć Liwiuszowi (VIII 27,2; IX 14,1) najpotęŜniejsze polis Wielkiej Grecji wyraźnie sprzyjało Sainitom. ZałoŜenie Wenuzji musiało uświadomić tarentyńskim politykom śmiertelne zagroŜenie ze strony agresywnego państwa znad Tybru. Jak się wydaje, tuŜ po zakończeniu III wojny samnickiej demokraci z Tarentu, licząc na pomoc swego przyjaciela Agatoklesa. wypowiedzieli nawet Rzymowi wojnę (Zonar. VIII 2), ale kiedy wodza z Syrakuz nie stało, natychmiast wycofali się z tej inicjatywy. Prawdopodobnie po tej kompromitacji stronnictwo antyrzymskie utraciło na pewien czas wpływ na rządy. Pojawienie się legionistów w helleńskich miastach musiało jednak doprowadzić większość mieszkańców Tarentu do białej gorączki. Garnizony te stały się solą w oku wszystkich greckich demokratów, a tarentyńskich w szczególności. Oburzenie w mieście było tak wielkie, Ŝe tarentyńscy oligarchowie nie odwaŜyli się otwarcie wezwać Rzymian na pomoc. Postanowili jednak rozprawić się z przeciwnikami politycznymi w inny sposób. Tarentyni, aczkolwiek potomkowie słynących z surowego trybu Ŝycia mieszkańców Sparty, w staroŜytności mieli opinię uwielbiających hulanki i zabawy niefrasobliwych pięknoduchów. Jesienią 282 roku obchodzili właśnie huczne święta ku czci Dionizosa. MoŜemy się domyślać, Ŝe wino lało się strumieniami. Większość obywateli Tarentu zasiadała właśnie w wielkim teatrze zwróconym ku morzu, gdy nagle w błękicie zatoki pokazały się Ŝagle. 10 rzymskich okrętów wojennych, dowodzonych przez Publiusza Korneliusza (Appian, Samn. 7) lub Lucjusza Waleriusza (Dio Cass. frg. 39), płynęło prosto do portu. Rzymianie najwyraźniej nie przejmowali się układem sprzed lat, który zamykał te wody przed ich korabiami. Appian zapewnia, Ŝe Korneliusz jedynie zwiedzał Wielką Grecję. Według Kasjusza Diona i Zonarasa (VIII 2) Waleriusz płynął gdzie indziej (do rzymskich kolonii nad Adriatykiem, Sena Galica, Hadria i Castrum Novum?) i wstąpił do Tarentu niejako „po drodze”, sądząc, Ŝe miasto

51

Rzymianom jest przyjazne. Takie tłumaczenia nawet dziś brzmią niesłychanie naiwnie. Jak się wydaje, arystokraci tarentyńscy zamierzali podczas hulaszczych Dionizjów przejąć władzę w mieście, wykorzystując miecze swych rzymskich druhów oraz fakt, Ŝe większość ludu była kompletnie odurzona winem. Moment przewrotu wybrano więc starannie. Gdyby spisek się udał. Rzymianie zajęliby bez wojny całą Wielką Grecję29. Pod protektoratem nadtybrzańskiej Republiki arystokraci mogliby bezpiecznie sprawować rządy, a przywódców demokratycznych spotkałby los raczej niewesoły. Nic dziwnego, Ŝe ci zareagowali niesłychanie gwałtownie. Na czele antyrzymskiego stronnictwa ludowego stał wówczas niejaki Filocharis (Appian, Samn. 7) lub, jak chce Dionizjos z Halikarnasu (XIX 4), Ainesias. O polityku tym arystokratyczni wrogowie rozpuszczali pogłoski zgoła niepochlebne. Filocharis, urodziwy męŜczyzna, jakoby bez opamiętania nurzał się w rozpuście z powabnymi chłopcami, stąd teŜ przezwano go Thais (tak jak słynną heterę Aleksandra Wielkiego). Nawet jeśli to prawda, Filocharis cieszył się mirem wśród ludu. Kiedy zbliŜyły się rzymskie okręty, natychmiast powstał i ostro przemówił. „Przypomniał on Tarentynom o dawnym układzie, mówiącym, Ŝe Rzymianie nie wypłyną poza przylądek Lacynum, tak Ŝe zachęceni i przekonani przez niego uderzyli na Korneliusza, zatopili cztery jego okręty, a jeden zdobyli z całą załogą” (Appian. Samn. 7). Sam Korneliusz, duovir navalis, a więc jeden z dwóch urzędników rzymskich mających pieczę nad flotą, zginął w boju. Demokraci najwyraźniej pragnęli rozpalić wojnę z Rzymem, zdając sobie sprawę, Ŝe tylko teraz, gdy walczą z nim Galowie i Etruskowie, a takŜe sabelskie ludy południa, Tarent ma jeszcze jakąś szansę. Część jeńców rzymskich, zapewne dowódców i Ŝołnierzy, bez ceregieli stracono, wioślarze trafili do lochów. Następnie armia tarentyńska, wspierana od morza przez flotę, 29

Schubert, op. cit., s. 154, nawet przyjaźni Rzymianom Cary, Scullard, op. cit., t. II. przyp. 33, s. 515, nie wykluczają, Ŝe flota rzymska miała udzielić zbrojnego poparcia arystokratom w Tarencie.

52

pociągnęła pod mury Thurioi. Tam demokraci „zwrócili się z zarzutami do Thuryjczyków, Ŝe choć są Grekami, zamiast do nich uciekli się o pomoc do Rzymian i przez to głównie dali im powód, by tam wystąpili” (Appian, Samn. 7). Zagrzany obecnością zbrojnych z Tarentu lud Thurioi przegnał więc swych „powaŜnych obywateli”, czyli arystokratów, którzy odeszli wraz z Ŝołnierzami z garnizonu rzymskiego. Tym ostatnim pozwolono swobodnie opuścić miasto na podstawie układu. Mienie prorzymskich oligarchów, jak zwykle w takich przypadkach, rozgrabiono i skonfiskowano. Rzymianie, zajęci wojnami na innych frontach, usiłowali dojść do porozumienia z krnąbrnym greckim polis. Nie wysłali do Tarentu legionów, lecz tylko „posłów, domagając się oddania jeńców, których wzięli nie na wyprawie wojennej, lecz gdy ci zwiedzali tamte strony, przywrócenia do Turjów wygnańców, (zwrotu) zagrabionego im mienia lub odszkodowania za straty, a ponadto wydania winnych naruszenia układu” (Appian, Samn. 5). Zapewne w tym momencie Republika zadowoliłaby się rekompensatą pienięŜną i wycofaniem się Tarentynów z Thurioi. Przywódcy demokratyczni wiedzieli jednak, Ŝe gdy Etruskowie i Sabelowie zostaną pobici, wówczas Rzym łatwo połoŜy kres niepodległości Tarentu, a oni sami głową wtedy zapłacą za rzucone Republice wyzwanie. Czynili więc wszystko, aby nic dopuścić legatów do głosu. W końcu poselstwo, prowadzone przez Lucjusza Postumiusza Magellusa, konsula 305 roku zostało wpuszczone na zgromadzenie ludowe. Podjudzony przez demokratów motłoch wrzeszczał, tupał i wył, dworując sobie bezlitośnie z napuszonych dygnitarzy znad Tybru, przybranych w obramowane purpurą togi. Kiedy Postumiusz wreszcie przemówił, rozpętał się kolejny huragan szyderstw: oto poseł nieudolnie wysławiał się po grecku, popełniając liczne pomyłki. Świadczy to o poziomie kulturalnym ówczesnej elity rzymskiej. Republika wysłała z pewnością do Tarentu swych najlepiej wykształconych męŜów. Demokraci postanowili najwidoczniej spalić za sobą mosty i uniemoŜliwić wszelki kompromis. Z pewnością to z ich namowy niejaki „Filonides, człowiek rozmiłowany w błazeństwach i

53

szyderstwach, podszedł do przewodniczącego poselstwa, Postumiusza, odwrócił się, wypiął, po czym podniósł swą suknię i zanieczyścił szatę posła” (Appian, Samn. 7). Czegoś takiego historia jeszcze nie widziała! Oto Grek zbezcześcił moczem togę Rzymianina! PowyŜszego przykładu umiłowania przez Hellenów swej wolności próŜno szukać w podręcznikach szkolnych, do znudzenia opowiadających o męstwie Leonidasa w Termopilach. Dotkliwie spostponowany Postumiusz „podniósłszy w górę skalane okrycie, powiedział: Wypierzecie ją strumieniami krwi, skoro znajdujecie upodobanie w takich błazeństwach” (Appian, Samn. 7), po czym zabrał ze sobą zabrudzoną szatę jako swoisty dowód rzeczowy. Podczas debaty, do której doszło w rzymskim senacie, nie było jednak jednomyślności. Podczas gdy niektórzy patres Ŝądali, aby natychmiast ukarać zuchwałych Greków, inni zwracali uwagę, iŜ nie czas teraz na nową wojnę, skoro Etruskowie nie zostali jeszcze ujarzmieni, pod bronią zaś stoją równieŜ Lukanowie, Bruttiowie, a przede wszystkim, jak pisze Dionizjos z Halikarnasu, „wojowniczy naród Samnitów”. Roztrząsano tę kwestię przez kilka dni od wschodu słońca aŜ do zmierzchu. Współcześni historycy starają się wytropić członków stronnictwa wojennego w senacie, odpowiedzialnego za ekspansję na południe, a w konsekwencji za wojnę z Pyrrusem. Wydaje się wszakŜe, Ŝe wśród rzymskiej elity stronnictwa pokojowego nie było. Z pewnością wszyscy senatorowie uwaŜali, Ŝe Republika powinna nieustannie walczyć o powiększanie swych ziem wszak Rzym wojował z ludami Italii nieprzerwanie od trzech pokoleń. Istniały tylko róŜnice taktyczne. Podczas gdy „jastrzębie” domagali się, by bić bezzwłocznie kaŜdego wroga, który pojawi się na horyzoncie, senatorowie bardziej umiarkowani wskazywali, Ŝe państwu, mocno wykrwawionemu w wojnach samnickich i w najnowszym konflikcie z Galami, naleŜy się chwila wytchnienia, a w kaŜdym razie trzeba postępować roztropnie i rozprawiać się z nieprzyjaciółmi po kolei. Niewątpliwie istniały teŜ róŜnice zdań co do kierunku podbojów. Jedni dowodzili, Ŝe trzeba ujarzmić ludy południowej Italii i poleis Wielkiej Grecji, inni

54

woleli wysłać legiony na północ, ku miastom etruskim, a przede wszystkim ku urodzajnym krainom Galów. Początkowo historycy uwaŜali, Ŝe za ekspansję na południe odpowiedzialni są przywódcy plebejscy, których pozycję na arenie politycznej wzmocniła lex Hortensia z 287 roku. Zakończyła ona walkę stanów w mieście nad Tybrem, zapewniając plebejuszom całkowite równouprawnienie z patrycjuszami. Pokrzepieni tym plebejscy senatorowie pragnęli zdobyć ziemię dla rzymskich chłopów, a sławę dla siebie, ujarzmiając południowe krańce Italii. Do tych piebejskich wodzów naleŜeli: wspomniani juŜ Maniusz Kuriusz Dentatus i Gajusz Fabrycjusz Luscinus, Tytus Coruncanius, konsul 280 roku, Publiusz Decius Mus, który jako konsul 279 roku zmierzy się z Pyrrusem pod Ausculum, Gajusz Juniusz Brutus, konsul 277 roku, Trybun Gajusz Eliusz, na którego wniosek w 285 raku lud postanowił udzielić pomocy Thurioi”30. Niemniej jednak część tych wodzów plebejskich mogła po prostu spełniać swój Ŝołnierski obowiązek. Niewykluczone, Ŝe Kuriusz Dentatus, pogromca Sabinów, wolał zdobywać raczej ziemie na północnym wschodzie. Wiele wskazuje na to, Ŝe za wyprawami na południe opowiadała się, tak jak dawniej, grupa starej patrycjuszowsko-plebejskiej nobilitas, głównymi „jastrzębiami” zaś byli patrycjusze: Appius Claudius Caecus, budowniczy via Appia, który później udaremni zawarcie pokoju z Pyrrusem, Publiusz Waleriusz Lewinus, pobity przez epirockiego monarchę pod Herakleją, Lucjusz Papirius Cursor, którego ojciec dokonywał podbojów w Kampanii, czy przodek dyktatora Sulli Publiusz Korneliusz Rufinus. Tego ostatniego wykluczono zresztą w 275 roku z senatu, rzekomo dlatego, Ŝe miał aŜ 10 funtów srebrnych naczyń (hołdujący mentalności chłopskiej rzymscy notable owych czasów musieli być ostentacyjnie ubodzy). Wydaje się jednak, Ŝe było to tylko pretekstem, a Rufinus usunięty został przez tych, którzy przeciwstawiali się zbyt zuchwałej ekspansji na południe31. Niewykluczone, Ŝe czołową rolę w tym parciu na południe 30

Ekspansję na południe Italii przypisuje wodzom plebejskim m.in. F. Cassola, I gruppi Politici Romani, Triest 1962, s. 159 i n. 31 Salmon, op. cit., s. 282 i n.

55

odgrywał ród Klaudiuszy powiązany z kampańskim radem Atiliuszy, a więc Ŝywo interesujący się południową Italią. W kaŜdym razie po długiej debacie zwycięŜyli kurulni „jastrzębie”. Uchwalono wojnę z Tarentem, a odpowiedni wniosek przyjęły komicja (pohańbiona szata posła musiała być mocnym argumentem). Przeciw najświetniejszemu miastu Wielkiej Grecji ruszyła armia konsula 281 roku Lucjusza Emiliusza Barbuli, który początkowo miał pacyfikować Samnium. Barbula nie zamierzał brać szturmem krnąbrnego polis. Fortyfikacje Tarentu były potęŜne, a jego akropol, wzniesiony na 20metrowej wapiennej skale, praktycznie nie do zdobycia. Podczas II wojny punickiej Hannibal zajął miasto podstępem, nie zdołał jednak usunąć Rzymian z cytadeli, chociaŜ rzucił do ataku swe najlepsze siły. Konsul mógł jednak spustoszyć posiadłości Tarentu i tym samym odebrać ludowi ochotę do wojaczki. Republika liczyła zapewne, Ŝe wystarczy demonstracja zbrojna, a władzę w mieście uchwycą znów prorzymscy arystokraci, którzy zawrą pokój (tj. podobnie jak neapolitańczycy, faktycznie zrezygnują z niezaleŜności swojej polis). Ale i tarentyńscy przywódcy ludu wiedzieli, Ŝe sami nie oprą się potędze Rzymu. Jeden z nich oświadczył, Ŝe trudno prowadzić wojnę małymi sitami, trzeba więc wezwać kogoś na pomoc, na przykład Pyrrusa (Appian, Samn. 7). Sprowadzenie na odsiecz króla Molossów oznaczało walkę z Rzymem aŜ do końca. W Tarencie rozpalił się więc konflikt stronnictw. Arystokraci, drapując się w szaty patriotów, ostrzegali, Ŝe Pyrrus, podobnie jak Aleksander Epirocki i inni wezwani wcześniej na pomoc wodzowie, nie uszanuje wolności miasta. Pierwsze zgromadzenie ludowe, które miało podjąć decyzję, nie zdołało niczego postanowić. Obywatele „starsi i rozumniejsi”, z pewnością, arystokraci opowiadający się za pokojem, musieli ustąpić „przed wrzaskiem i naciskiem stronnictwa wojennego” (Plut. 13). Wysianie poselstwa do Epiru zamierzano uchwalić podczas drugiego zgromadzenia. Lud juŜ zajmował miejsca w teatrze, gdy pewien Meton „włoŜył sobie na głowę wieniec z

56

jakichś zwiędłych kwiatów i z małą pochodnią w ręku, niby pijany prowadzony przez najętą do tego klarnecistkę, przyszedł na zgromadzenie w wesołym nastroju. I jak to w tłumie bywa, gdyŜ w rządach ludowych nie ma ładu, jedni przyjęli ten widok oklaskami, inni śmiechem, ale nikt go nie kazał usunąć. Tej kobiecie kazano nawet grać, a jemu śpiewać i wyjść na środek przed zgromadzonych, i tak Meton udawał, jakoby to wszystko chciał uczynić. Ale gdy nastał moment ciszy, zaczął przemawiać: «Obywatele Tarentu! Dobrze robicie, Ŝe nie bronicie ludziom, mającym po temu ochotę, bawić się i radować, dopóki nam wolno. JeŜeli więc macie rozum w głowie, korzystajcie i wy wszyscy jeszcze z wolności! Bo gdy Pyrrus zjawi się w mieście, inna was czeka dola, inne Ŝycie i inny los»”. (Plut. 13). Pewne jest, Ŝe Meton nie był takim sobie zwykłym miastowym trefnisiem czy helleńską odmianą głupiego Jasia, lecz wysiali go przebiegli arystokraci, aby zmienił nastroje ludu. I rzeczywiście, to osobliwe wystąpienie wielu przekonało. Lecz przywódcy demokratów, bojąc się, Ŝe po zawarciu pokoju zostaną wydani Rzymianom i straceni, hurmem powstali i wyrzucili ze zgromadzenia rzekomego pijaczynę. Wniosek o wysłanie poselstwa do Pyrrusa został przyjęty. W tym czasie legiony konsula Emiliusza Barbuli stały juŜ na ziemiach Tarentu. Gdy Rzymianie dowiedzieli się o uchwale ludu, zaczęli bezlitośnie pustoszyć kraj (Zonar. VIII 2). Wiosną 281 roku Ŝołnierze rzymscy w niszczycielskim pochodzie palili zboŜe na polach, ścinali drzewa cięŜkie od owoców (Dion. Hal. XIX 7). Jak się wydaje, Tarentyni wyszli za bramy miasta, by bronić swego dobytku. Ich słaba armia, być moŜe wspomagana przez italskich sojuszników, została wszakŜe rozbita w puch. W roku następnym Emiliusz Barbula odbył triumf „nad Tarentynami, Samnitami i Sallentynami” (Fasti trumphales 281 roku). Pokonani Grecy schronili się w murach miasta, bezsilnie przypatrując się, jak Rzymianie wznoszą twierdze na ich terytorium. Po tych klęskach lud ogarnęło zwątpienie, strategiem o nieograniczonych pełnomocnictwach (strategos autokrator) wybrany został pewien Agis, niewątpliwie prorzymski arystokrata. W krótkim

57

czasie zdołał doprowadzić do wymiany jeńców, wszystko wskazywało na to, Ŝe oligarchowie rychło zawrą pokój z Republiką. Dni niepodległości Tarentu wydawały się być policzone.

58

PYRRUSOWA ARMIA Zapobiegł temu Pyrrus, który podczas negocjacji z posłami tarentyńskimi dowiedział się o knowaniach arystokratów w mieście i o trudnym połoŜeniu antyrzymskiego stronnictwa. Dopiero co rozpoczął przygotowania wojenne, nie mógł więc jeszcze popłynąć do Italii. Natychmiast wystał jednak do Tarentu 3 tysiące Ŝołnierzy epirockich na czele z Kineasem (Plut. 15,1) lub, jak chce Zonaras (VIII 2), z Milonem. Zapewne to Milon, dobry Ŝołnierz i zaufany przyjaciel Ajakidy, stał na czele tych wojsk, które zjawiły się w Italii jesienią 281 roku. Kineas bowiem był tylko filozofem i mówcą, nie znającym się na rzemiośle wojennym. Nie moŜna teŜ wykluczyć, Ŝe król Molossów aŜ dwukrotnie wysłał Tarentynom posiłki, przy czym na czele pierwszego oddziału stał Milon, a kiedy sytuacja nieco się uspokoiła, przybył Kineas z eskortą zbrojnych, by dyplomatycznie przygotować wyprawę swego monarchy. Gdy w mieście zjawili się krzepcy wojacy z Epiru, obsadzili akropol i zaczęli pełnić straŜ na murach, demokraci nabrali nowego ducha. Prorzymski strateg Agis został natychmiast pozbawiony urzędu, na jego miejsce wybrano jednego z posłów do Pyrrusa, który powrócił wraz z Milonem (Zonar. VIII 2), z pewnością członka wojennego stronnictwa. W tej sytuacji o jakichkolwiek układach z Republiką nie mogło być mowy. Konsul Emiliusz Barbula stał w tym czasie juŜ pod Metapontem. Nie podjął jednak próby zniszczenia 3tysięcznej czołówki wojsk władcy Epiru. Zapewne nie chciał naraŜać swego pewnego juŜ triumfu, a zresztą nadchodziła zima. Zarządził więc odwrót z terytorium Tarentu. Armia konsularna pociągnęła do Apulii. Tarentyni pragnęli wszakŜe pomście spustoszone pola. Silna flota grecka popłynęła wzdłuŜ brzegu, którym maszerowały legiony. Ustawione na pokładach okrętów machiny wojenne zaczęły razić kamieniami i pociskami rzymskich Ŝołnierzy. Barbula nie mógł juŜ poprowadzić swych hufców w głąb lądu, poniewaŜ pasma wzgórz, rozciągające się wzdłuŜ wybrzeŜa, obsadzili tarentyńscy hoplici, a pewnie i

59

Epiroci z oddziału Milona. Wydawało się, Ŝe Rzymianie poniosą dotkliwe straty, konsul wpadł jednak na pomysł, prymitywny moŜe, ale skuteczny - po prostu kazał we wszystkich naraŜonych na ostrzał miejscach rozmieścić jeńców, których wziął na ziemiach Tarentu, w charakterze Ŝywych tarcz, i tak wyprowadził swe hufce bezpiecznie (Frontin. I 4,1). To Pyrrus uzgodnił podczas rokowań z postami z Tarentu, Ŝe jego Ŝołnierze obsadzą akropol, bramy i miejskie mury. Ajakida nie zamierzał stać się najemnikiem zarozumiałego polis. Nie mógł pozwolić, by Tarentyni pozbyli się go według własnego widzimisię, tak jak pogardliwie odprawili jego stryja Aleksandra. A panem miasta był ten, kto miał cytadelę. Z tarenckiego akropolu moŜna było nawet zablokować wejście do portu. Negocjacje Tarentynów z Pyrrusem były trudne. W skład legacji wchodzili z pewnością takŜe arystokraci z prorzymskiego stronnictwa. Przypuszczalnie czynili wszystko, aby zniechęcić władcę Molossów do wyprawy. Oni takŜe domagali się, aby Pyrrus nie pozostawał w Tarencie dłuŜej, niŜ jest to konieczne32. Pyrrus zresztą nie bardziej ufał Grekom italskim, niŜ oni jemu. Tylko część posłów odesłał do Tarentu. Resztę, zapewne niepewnych arystokratów, zatrzymał przy sobie, rzekomo, by pomogli w formowaniu armii. Tarentyni rzeczywiście mogli skusić najemników, roztaczając miraŜ hojnej zapłaty z miejskiego skarbca, ale Ajakida wziął posłów raczej w charakterze zakładników, aby zmienni obywatele Tarentu się nie rozmyślili. Przygotowania wojenne trwały długo. Jeszcze wiosną 280 roku Pyrrus prowadził rokowania z królem Macedonii Ptolemajosem Keraunosem, by w zamian za pokój uzyskać odeń posiłki na wyprawę. Zniecierpliwieni Tarentyni przysłali wtedy wspomniane juŜ drugie poselstwo, w skład którego 32

Zonaras VIII 2.7 podaje, Ŝe ten warunek postawił Pyrrus. Kienast, op. cit.,. kol. 130 uwaŜa więc, Ŝe Ajakida zamierzał wyprawić się do Italii tylko na krótki czas. Wydaje się jednak, Ŝe Zonaras, korzystając ze źródeł przychylnych Pyrrusowi, przekręcił fakty. Z pewnością to Tarentynom zaleŜało, by król Molossów nie usadowił się w ich polis na stałe.

60

weszli równieŜ przedstawiciele sabelskich ludów południowej Italii. Ajakida chciał jednak najpierw wystawić jak najsilniejszą armię. Zwrócił się więc o pomoc do innych hellenistycznych monarchów. ZaŜądał od Antiocha syryjskiego pieniędzy, od Antygonosa Gonatasa, sprawującego kontrolę nad kluczowymi regionami Grecji - okrętów, od Ptolemajosa Keraunosa zaś - posiłków złoŜonych z Macedończyków, i zapewne otrzymał to wszystko (Iustin. XVII 2). „Ptolemeusz jednak ze względu na szczupłość własnych sił nie mógł wypoŜyczyć ich na długo. Jedynie na dwa lata przekazał mu pięć tysięcy piechoty, cztery tysiące konnicy i pięćdziesiąt słoni bojowych” (Iustin. XVII 2,14). Powszechnie przyjmowano, Ŝe tych wojsk dostarczył Ptolemajos Keraunos, pragnąc, aby Pyrrus wyprawił się daleko za morze i nie próbował zrzucić go z macedońskiego tronu. Do oddania „wypoŜyczonych” hufców nigdy nie doszło, gdyŜ Keraunos juŜ w 279 roku poległ w walce z Celtami. Niewykluczone jednak, Ŝe Pyrrus zwrócił się o pomoc do swego szwagra, Ptolemajosa II Filadelfosa, władcy Egiptu, którego ojciec przywrócił mu ongiś królestwo Molossów. Filadelfos, wrogo nastawiony wobec swego przyrodniego brata Keraunosa, i być moŜe chcąc skierować wojenny zapał Pyrrusa przeciw Kartagińczykom, obiecał Ajakidzie 50 słoni bojowych i 9 tysięcy Ŝołnierzy do obrony Epiru. Stał się teŜ pod nieobecność Pyrrusa „protektorem” jego królestwa. Pokrzepiony tym wsparciem Pyrrus skłonił rywalizujących hellenistycznych monarchów do pośredniego udziału w wyprawie, mającej na celu obronę italskich Hellenów przed „barbarzyńcami”. Keraunos, Antygonos Gonatas i Antioch dostarczyli więc odpowiednio Ŝołnierzy macedońskich, okrętów i pieniędzy. Być moŜe złoto przysłał Pyrrusowi równieŜ Ptolemajos Filadelfos. Z pewnością nie przypadkiem na złotych monetach, bitych później przez mennicę Ajakidy w Syrakuzach na Sycylii, widnieje podobizna Ŝony Ptolemajosa, Bereniki, jako bogini łowów Artemidy. „Nigdy w historii świata hellenistycznego pięciu królów nie współdziałało ze sobą tak dalece”, pisze znany brytyjski historyk N. G. L.

61

Hammond33. Nie jest wszakŜe pewne, czy to rzeczywiście Ptolemajos Filadelfos udzielił Pyrrusowi wojskowego poparcia, być moŜe uczynił to jednak Keraunos. W kaŜdym razie monarcha Molossów starał się dobrze zabezpieczyć kraj, zanim wyprawił się na Zachód. „Przed wyprowadzeniem młodzieŜy do Italii wpierw zaprowadził pokój ze wszystkimi sąsiadami, aby jego królestwo nie było wystawione na pastwę wrogów” (Iustin. XVII 2), być moŜe poślubił teŜ córkę Keraunosa, swego świeŜo upieczonego sojusznika. Nie ulega wątpliwości, Ŝe hellenistycznych monarchów tak naprawdę niewiele obchodziła wolność Wielkiej Grecji. Wsparli wyprawę Ajakidy, aby po prostu się go pozbyć. Pyrrus cieszył się juŜ sławą wybitnego wodza, inni władcy woleli więc, aby staczał swe boje za Adriatykiem, zamiast burzyć układ sił w centrum hellenistycznego świata. Król Molossów umiejętnie zdobywał sympatię wśród Greków, przedstawiając swe italskie przedsięwzięcie jako panhelleńską wyprawę, stanowiącą niejako dokończenie wojny trojańskiej. Oto on, potomek Achillesa i Heraklesa, wyprawia się w obronie Hellenów przeciw barbarzyńskim Rzymianom, wywodzącym się przecieŜ od Eneasza, jednego z najdzielniejszych trojańskich herosów. Na srebrnych didrachmach Pyrrusa, wybitych później w Italii, wyraźnie widoczne są elementy tej ideologii - Tetyda, matka Achillesa, niosąca walczącemu pod Troją synowi słynny puklerz i nową zbroję, oraz głowa młodzieńczego Achillesa, w której rozpoznać moŜna wyidealizowane oblicze samego Pyrrusa. Na tetradrachmach, pochodzących z jednej mennicy, prawdopodobnie z Lokroi, znajdujemy podobiznę Zeusa z Dodony i Dione, jego towarzyszki, dwóch głównych bóstw Epiru. Na innych monetach umieszczono, z pewnością na polecenie króla, wizerunki Ateny Promachos i Heraklesa 33

Hammond, StaroŜytna Macedonia, s. 272, to on uwypukla rolę Ptolemajosa Filadelfosa w wyprawie Pyrrusa. Hammond przedstawia swój pogląd w artykule: Which Ptolemy gave troops and stood as protector of Pyrrus' Kingdom, „Historia” 37, 1988, s. 405 i n., gdzie zbyt idealistycznie przyjmuje, Ŝe macedońscy królowie hellenistyczni niemalŜe bezinteresownie wsparli Pyrrusa, poniewaŜ, podobnie jak Aleksander Wielki, wyprawił się w obronie Greków przeciw barbarzyńcom.

62

przybranego w lwią skórę. Mądra bogini wojny, córka Zeusa i największy z greckich herosów, mieli poprowadzić hufce Pyrrusowe do walki z „barbarzyńcami”34. Taka „mitologiczna” wojna miała charakter częściowo bratobójczy: Chaonowie, jedno z epirockich plemion, równieŜ od Trojan wywodzili swój ród, ale Ajakida nie przejmował się taką drobnostką. Pyrrus występował takŜe jako kontynuator dzieła Aleksandra Macedońskiego. Jak wielki Macedończyk zdobył dla Greków wschodnią połowę świata, tak on, Pyrrus, zawojuje połowę zachodnią, a przy tym pomści śmierć w Italii swego stryja, Aleksandra Epirockiego. Król Molossów nakazał bić monety z Nike, boginią zwycięstwa, naśladujące złote statery Aleksandra Wielkiego, będące w obiegu w całym greckim świecie. Nie wiadomo, czy ta propaganda w panhelleńskim duchu pomagała Pyrrusowi w werbowaniu najemników. Zaciągał ich w Akarnanii, Atamanii, Etolii, Tesalii i wszystkich innych greckich krainach (Dion. Hal. XX 1 a). Zapewne zaprawieni w bojach rębajłowie nie przejmowali się wojną trojańską, lecz spieszyli pod wojenne znaki króla Molossów, poniewaŜ ten opromieniony był sławą świetnego stratega - co oznaczało zwycięstwa i łupy. „Niczym były hufce Pyrrusowe przy onych wojskach, całych od złota, klejnotów i strusich piór”, mówił w Ogniem i mieczem Sienkiewiczowski Wierszułł o chorągwiach Rzeczypospolitej, pobitych przez Chmielnickiego pod Piławcami. Prawdziwe „hufce Pyrrusowe” raczej nie miały strusich piór, sformowane zostały jednak według najlepszego modelu hellenistycznego na wzór armii Aleksandra. Sztab króla tworzyli jego „przyjaciele” (philoi), dowodzący poszczególnymi jednostkami, bardzo przypominający hetajrów, słynnych „towarzyszy” wielkiego Macedończyka. Trzon armii stanowiło 20 tysięcy piechurów, częściowo cięŜkozbrojnych falangitów, podobnie jak w wojsku macedońskim podzielonych na oddziały plemienne: Chaonów, Tesprotów, Macedończyków, niewątpliwie takŜe Molossów. Do tego 34

Ki e n a s t , op. cit., kol. 131 i n.; Cambridge Ancient History, t. VII, s. 463 i n.; Heftner, op. cit., s. 26 i n.

63

dochodziło 500 lekkozbrojnych procarzy i 2 tysiące łuczników, jak równieŜ 3 tysiące wybornej tesalskiej kawalerii. PowyŜsze dane podaje Plutarch, który zaczerpnął je zapewne z Pamiętników Pyrrusa. Tę siłę zbrojną uzupełniało 20 słoni bojowych, stanowiących od czasu bitwy Aleksandra z indyjskim księciem Porosem waŜny element kaŜdej armii hellenistycznej35. Zorganizowanie przeprawy tych ogromnych zwierząt przez Adriatyk było niezwykle kosztowne i trudne. Być moŜe Pyrrus snuł początkowo fantastyczne plany zbudowania mostu okrętowego przez Adriatyk od Apolonii na wybrzeŜu iliryjskim do Przylądka Japygijskiego w [talii (obecnie Capo di Santa Maria di Leuca), których oczywiście nie udało się zrealizować (Pliniusz Starszy, Naturalis Historia III 100 i n.). Ostatecznie słonie przewieziono na wielkich okrętach, być moŜe specjalnie w tym celu zbudowanych. Przedsięwzięcie to jednak okazało się opłacalne - ogromne zwierzęta stanowiły znakomitą siłę uderzeniową i były skuteczne zwłaszcza w walce z przeciwnikiem, który nigdy wcześniej nie zetknął się z tymi bestiami. Hufiec słoni mógł szturmować zwarte szeregi nieprzyjacielskiej piechoty i łatwo rozbijał w puch wrogą kawalerię. Konie nie potrafiły bowiem znieść ostrego smrodu tych kolosów i przeraŜone umykały z placu boju, unosząc ze sobą jeźdźców. Ostatni król Macedonii, Perseusz, przygotowując się do walki z Rzymianami, którzy mieli 22 słonie bojowe dostarczone przez sprzymierzonych Numidów, nakazał przyzwyczajać rumaki swej kawalerii do widoku tych zwierząt. Sporządzono więc naturalnej wielkości manekiny słoni, które ustawiono przed końmi, naśladowano ich ryk, ale nikt nie potrafił „odtworzyć” zapachu tych olbrzymów (Zonar. IX 22; Polyan. IV 21). W rezultacie w bitwie pod Pydną (168 rok) rzymskie słonie rozdeptały dziesiątki macedońskich Ŝołnierzy. Do boju malowano słonie jaskrawymi barwami, 35 Dane o liczebności wojska podane przez Plutarcha, nie zgadzają się z informacjami Justinusa. Być moŜe Pyrrus pozostawił „brakujące” 30 słoni i tysiąc jeźdźców do obrony Epiru. Niewykluczone teŜ, Ŝe 50 słoni, 4 tysiące kawalerzystów i 5 tysięcy piechurów Pyrrus rzeczywiście poŜyczył od Ptolemajosa Filadelfosa z Egiptu pod warunkiem, Ŝe ta mała armia pozostanie w granicach Epiru.

64

które miały przerazić przeciwnika, nakładano im pancerze, chroniące boki i głowę, przedłuŜano kły za pomocą metalowych ostrzy, płyty z ostrzami umieszczano teŜ niekiedy na piersi zwierzęcia. Przed bitwą te „czołgi antycznego świata” pojone były winem ryŜowym, by wpadły w szał i bezlitośnie miaŜdŜyły nieprzyjaciół. Słoniem kierował kornak, zazwyczaj długoletni opiekun zwierzęcia, często pochodzący z Indii, gdzie szkoła tresury słoni miała wielowiekową tradycję. Na grzbiecie zwierzęcia umieszczano wieŜyczkę, w której zajmowało miejsce dwóch lub trzech lekkozbrojnych Ŝołnierzy, łuczników, procarzy, oszczepników raŜących z góry nieprzyjaciela pociskami, niekiedy płonącymi falarykami, które wywierały znaczny efekt psychologiczny. Słonie nigdy nie atakowały same – kaŜdemu towarzyszył poczet około 40-50 Ŝołnierzy, chroniących tył i boki zwierzęcia, a przede wszystkim czuwających, by ciosy wroga nie zraniły wraŜliwej trąby. Słoń bowiem cieszył się smutną sławą broni obosiecznej, niełatwo było go ubić, jednak nawet drobna, lecz bolesna rana sprawiała niekiedy, Ŝe zwierzę wpadało we wściekłość i tratowało zarówno wrogów jak i swoich, siejąc popłoch w szeregach własnej armii. W takich ostatecznych sytuacjach kornacy mieli rozkaz uśmiercić bestię. Przykładali wtedy dłuto do głowy nieszczęsnego słonia i waliii w nie wielkim drewnianym młotem. Słonie Pyrrusa pochodziły z Indii, były więc większe od afrykańskich zwierząt tego gatunku uŜywanych np. przez egipskich Ptolemeuszy czy Kartagińczyków36. Zwierzęta te zostały chyba złapane w Indiach, gdyŜ słonie rzadko rozmnaŜają się w niewoli. Prawdopodobnie takŜe komacy Pyrrusa byli Hindusami. Dorosły słoń indyjski osiąga 3 metry wysokości i masę 5 ton. Jak podaje Pauzaniasz (I 12,3), zwierzęta te naleŜały najpierw do Demetriosa Poliorketesa. MoŜna podjąć próbę prześledzenia ich skomplikowanych losów. Pyrrus 36

Puniccy łowcy, a takŜe myśliwcy Lagidów, chwytali słonie leśne loxodonta africana oxyotis i nie docierali do afrykańskich sawann, gdzie Ŝyją największe ze wszystkich słoni. O słoniach w armiach hellenistycznych Wipszycka, op. cit., s. 57 i n., H. Scullard, The Elephant in the Greek and Roman World, London 1974. s. 64 i n.

65

zdobył te bojowe zwierzęta na Demetriosie, lecz utracił na rzecz Lizymacha. Po nim odziedziczył je Ptolemąjos Keraunos, który w ramach traktatu pokojowego oddal część swoich zwierząt Ajakidzie. Słonie Pyrrusa były więc zapewne dobrze wytresowane, wielokrotnie szarŜowały juŜ na hufce nieprzyjaciela. Z drugiej strony mogły doznać w bojach okaleczeń i ran, a czasy młodości miały juŜ za sobą. Kiedy wszystko było gotowe, Pyrrus zasięgnął rady wyroczni w Dodonie (Cass. Dio frg. 40,6; Oros. IV 1,7). Przez szum liści świętych dębów Zeus przepowiedział pomyślny przebieg wyprawy. W staroŜytności wyrocznie zazwyczaj udzielały wróŜb, dających się wyjaśniać dwojako. TakŜe kapłani z Dodony przebiegle oświadczyli Pyrrusowi, Ŝe moŜe pokonać Rzymian. Niejasny tekst przepowiedni moŜna było wszakŜe zrozumieć w sposób dokładnie odwrotny. Wedlug świętego Augustyna (który błędnie uwaŜa, Ŝe król Molossów zasięgał rady Apollona w Delfach), podstępne bóstwo rzekło: „Powiadam ci Pyrrusie, Ŝe wojsko twoje moŜe zwycięŜyć wojsko rzymskie” (Dico, te Pyrrhe, vincere posse Romanos), De civitate Dei (Państwo BoŜe) III 18. Podobnie w VI wieku król Lidii Krezus, pragnący wszcząć wojnę z Persami, zapytał delfickiego Apollona, co przyniesie przyszłość. Bóg odpowiedział, Ŝe Krezus, przekroczywszy graniczną rzekę Halys, zniszczy wielkie państwo. I rzeczywiście zniszczył, tyle, Ŝe swoje... Ale Ajakida nie przejmował się taką „podejrzaną” przepowiednią. Na straŜy Epiru pozostawił swego 15-letniego syna Ptolemajosa. Dwóch młodszych, Aleksandra i Helenosa, zabrał ze sobą do Italii. Wiosną 280 roku „z Tarentu nadeszła znaczna ilość okrętów do przewozu koni. a takŜe okrętów wojennych i wszelkiego rodzaju innych” (Plut. 15). Pyrrus miał takŜe swoje okręty, chyba z Ambrakii i z Korkyry, prawdopodobnie równieŜ dostarczone przez Antygonosa Gonatasa. Zaokrętowano wojska i wielka flota wyszła w morze.

66

PRZEPRAWA DO ITALII StaroŜytni Ŝeglarze bali się przeprawiać z Korkyry na piętę półwyspu italskiego. Północno-wschodnie wiatry etezyjskie pędzą bowiem często wielkie fale w wąski lej Adriatyku. TakŜe armada Pyrrusa popadła w tarapaty. Nagle zerwał się silny wicher z północy, nietypowy dla tej pory roku, i rozpędził płynące okręty. „…rozrzucone okręty straciły kierunek jazdy, i zamiast płynąć do Italii, zostały zepchnięte na wody afrykańskie i sycylijskie, a pozostałą część złapała noc przy Przylądku Japygijskim i juŜ nie zdołano go opłynąć. Wysoka i burzliwa fala rzuciła tutaj okręty na niedostępne brzegi lub mielizny i wszystkie potłukła, z wyjątkiem właśnie okrętu królewskiego. Ten, mimo nieustannie wzburzonej fali bijącej o jego boki, wytrzymał niebezpieczeństwo: dzięki swym rozmiarom i silnej konstrukcji oparł się atakom morskim” (Plut, 15). Pyrrus płynął zapewne na ogromnej, solidnej septiremie, „siódemce”, tj. okręcie, którego wiosła obsługiwało około 350 wioślarzy rozmieszczonych w kilku rzędach. Nagłe wichura zmieniła kierunek i uderzyła od strony lądu. Wydawało się, Ŝe rozhukane bałwany roztrzaskają dziób królewskiej nawy, „A zdać się znowu na igraszkę szalejącego odmętu i wichrów, wiejących z róŜnych kierunków, wydawało się w tym nieszczęściu rzeczą najstraszniejszą. W tej sytuacji Pyrrus, nie namyślając się długo, rzucił się do morza. Natychmiast takŜe jego przyjaciele i straŜ przyboczna... pośpieszyli mu na ratunek. Ale noc i głośny huk fali, i jej gwałtowne uderzenia utrudniały im tę pomoc dla niego, tak Ŝe dopiero z nastaniem dnia, kiedy i wiatr trochę się uspokoił, król dotarł do lądu, zupełnie wyczerpany z sił; tylko niezłomną odwagą i mocą ducha opierał się katastrofie”. Ta opowieść Plutarcha (15) wydaje się mocno podejrzana. Gdyby wichura zmieniła kierunek i natarła od lądu, nawy zostałyby zepchnięte ku brzegom Peloponezu, a nie na wody Sycylii37. Gdyby Ajakida rzeczywiście rzucił się 37

Tak juŜ Schubert, op. cit., s. 169; Bengison, op. cit., s. 127.

67

nocą w spienione przez huragan morskie odmęty, popełniłby samobójstwo. Jak się wydaje, burza rzeczywiście rozproszyła flotę, ale nie doszło do katastrofy. Nie słychać, aby utonął chociaŜby jeden majtek, chociaŜ jeden koń. Wszystkie okręty powoli dotarły do celu. Pyrrus mógł po prostu dotrzeć do brzegu łodzią. Reszty dokonała wyobraźnia przychylnego Ajakidzie dziejopisa Proksenosa. Walka króla z rozhukanym morzem bardzo przypomina zmagania Achillesa z wodami wspomagającej Trojan gniewnej rzeki Skamander (Iliada, XXI 233 i n.). Na brzeg zbiegli się sprzymierzeni z Tarentem Messapiowie, aby udzielić rozbitkom wszelkiej moŜliwej pomocy. Kilka okrętów z wojskiem przybiło do brzegu. Pyrrus zebrał niespełna 2 tysiące piechurów, garść konnicy i 2 słonie. Z tym niewielkim zastępem pomaszerował do Tarentu. Na spotkanie swego władcy wyszedł Kineas z orszakiem zbrojnych (czujny Milon niewątpliwie strzegł akropolu). W Tarencie Pyrrus początkowo niczego nie przedsiębrał wbrew woli mieszkańców, lecz kiedy do miasta wkroczyły wszystkie jego hufce, zaczął rządzić twardą ręką. Na ten temat szeroko rozpisują się źródła (Plut. 16, 3; Zonar. VIII 2; Appian. Samn. 8). Niewątpliwie opowieści o okrucieństwach Ajakidy rozpowszechniali zarówno prorzymscy arystokraci z Tarentu jak sami Rzymianie, pełni złośliwej satysfakcji, Ŝe krnąbrni Grecy z własnej winy popadli pod cięŜkie jarzmo. Liwiusz (XXIII 7,5) opowiada, jak to jeszcze podczas II wojny punickiej Kampańczyk Decjusz Magiusz zaklinał swych rodaków, aby nie wpuszczali do Kapui hufców Hannibala, przypominając im „przykłady upokarzającej tyranii ze strony Pyrrusa i Ŝałosnej pod nim niewoli mieszkańców Tarentu”. CóŜ takiego uczynił Ajakida w najpotęŜniejszym polis Wielkiej Grecji? Zachowywał się jak tyran, zamknął teatr, który przecieŜ wszyscy obywatele tak uwielbiali. (Zonar. VIII 2,11-13). „...widząc, Ŝe bez silniejszego nacisku ludność miejscowa nie da się nakłonić ani do własnej obrony, ani do pomocy drugim w tej obronie, i myśląc sobie, Ŝe kiedy on będzie się bił, mieszczanie będą sobie siedzieli w domu i

68

spędzali czas w łazienkach i na rozmowach towarzyskich, zamknął gimnazjony i miejsca spacerowe, gdzie ludzie, wałkując z nudów wydarzenia polityczne, słowami chcieli uprawiać strategię wojenną. Zakazał pijatyki, zabronił publicznych tańców i zabaw w niewłaściwych porach, a ogłosił mobilizację ludzi pod broń” (Plut. 16). Pobór przeprowadził Pyrrus z niezwykłą surowością. Brał do wojska nawet najpowaŜniejszych obywateli, zapewne arystokratów, którzy przydali mu się nie tyle jako Ŝołnierze, ile jako zakładnicy (Frontin. IV 1,3). Przyzwyczajeni do wygodnego Ŝycia i hulanek młodzieńcy z Tarentu zostali skoszarowani razem z twardymi epirockinii góralami. Niektórzy obywatele usiłowali uciec z miasta, lecz Pyrrus postawił przy wszystkich bramach silną straŜ. Dla tych, którzy sprzeciwiali się jego zarządzeniom, wyznaczył karę śmierci. Na domiar złego cała wielka armia została zakwaterowana w murach polis. „Mieszkańcy... wówczas dopiero odczuli dotkliwie cięŜar załogi królewskiej, poniewaŜ Ŝołnierze siłą wdzierali się do ich domów i otwarcie dopuszczali sic naduŜyć w stosunku do ich Ŝon i dzieci” (Appian, Samn. 8). Mimo to nie naleŜy uwaŜać Ajakidy za bezwzględnego despotę. Kiedy jest wojna, Ŝołdacy zawsze gwałcą dziewice i „dopuszczają się naduŜyć”, lecz musiały to być przypadki incydentalne. Król Molossów znany był z tego, Ŝe potrafił trzymać swoje wojsko w karbach. Pyrrus podjął po prostu środki niezbędne do prowadzenia działań wojennych. Wprowadził w mieście swego rodzaju stan oblęŜenia. Jak się zdaje, uczynił to zgodnie z prawem. Na zgromadzeniu ludowym Tarentyni (fakt, Ŝe zapewne zastraszeni obecnością epirockich włóczników) wybrali go „strategiem o nieograniczonych pełnomocnictwach" (strategos autokrator). Mieszkańcy miasta zapewne wyobraŜali sobie, Ŝe wódz z Epiru będzie za nich prowadził wojnę, dlatego z radością zrzucili pancerze, gdy przybył kontyngent Milona, i chętnie dali pieniądze na jego utrzymanie. Pyrrus nie mógł jednak pozwolić, by ostentacyjne próŜniactwo Tarentynów działało demoralizująco na jego Ŝołnierzy. Ponadto w gimnazjonach i podczas wspólnych biesiad przy winie, sympozjonów i syssytiów, prorzymscy arystokraci mogli

69

starym greckim obyczajem knuć spiski i zakładać heterie (tajne stowarzyszenia), dlatego król Molossów przezornie zakazał wszelkich rozrywek. Posunięcia te okazały się skuteczne, co dowodzi, Ŝe większość obywateli Tarentu uznała je za słuszne38. Beztroskie, kolorowe miasto zmieniło się w obóz wojskowy, pełen szczęku broni. Pyrrus przejął takŜe kontrolę nad mennicami spartańskiej kolonii, które uczciły Ajakidę wybijając statery z wizerunkiem pioruna i orła Zeusa z Dodony, grotu włóczni (było to nawiązanie do „Ajakidów, przesławnych włóczników”, jak sławił ród Pyrrusa znany autor epigramów, Leonidas z Terentu), hełmu króla z koźlimi rogami i, jakŜeby inaczej, słonia. Prorzymscy arystokraci usiłowali podsycać niezadowolenie ludu z twardych rządów Pyrrusa. Król zareagował stanowczo. Prawdopodobnie nakazał dyskretnie wyprawić największych wichrzycieli na tamten świat. Innych mąciwodów ujęto i bez ceregieli deportowano do Epiru. Wśród nich był znany mówca i wpływowy obywatel Aristarchos, który jednakŜe zdołał zbiec, a jakŜe, do Rzymu. Być moŜe to Aristarchos jest źródłem opowieści o gnębiącym bezlitośnie Tarentynów Pyrrusie-tyranie. Monarcha Molossów potrafił wszakŜe niekiedy zdobyć się na wspaniałomyślność. Kiedy dowiedział się, Ŝe jacyś młodzieńcy wygadywali o nim przy kielichu rzeczy zgoła niepochlebne, wezwał zuchwalców przed swoje oblicze. Jeden z chłopaków natychmiast przyznał rezolutnie: „Owszem, królu, powiedzieliśmy to i to i jeszcze więcej byśmy powiedzieli, gdybyśmy mieli więcej wina”. Pyrrus roześmiał się i przebaczył winowajcom, czym pozyskał sobie serca Tarentynów (Plut. 8, 12; Cass. Dio frg. 40; Zonar. VIII 6, 7, Valerius Maximus V 1). Król Molossów, uspokoiwszy bardziej twardą ręką niŜ dobrocią sytuację w Tarencie, mógł wyruszyć na wojnę z Rzymianami bez obawy, Ŝe w jego głównej bazie w Italii dojdzie do zamieszek.

38

Heftner, op. cit., s. 27; Schubert, op. cit., s. 172.

70

BITWA POD HERAKLEJĄ Posłowie wezwali Pyrrusa w imieniu sprzymierzonych ludów południowej Italii. Tarent stał na czele koalicji greckich miast, Thurioi, Metapontu i Heraklei. Były to poleis militarnie słabe nie potrafiły oprzeć się samym Lukanom - miały jednak pieniądze dla najemników króla, a ponadto stanowiły fortece nie do pogardzenia. W pozostałych greckich miastach, w Lokroi, Krotonie i Rhegion, wciąŜ stały rzymskie garnizony. Pyrrus mógł liczyć na wsparcie ludów sabelskich: Sainitów, Lukanów, Bruttiów. Florus (T 13,1) wymienia takŜe Kampańczyków, ale z pewnością się myli39. Po stronie króla Molossów stanęła teŜ większa część iliryjskicli Japygów. Lud ten dzielił się (od północy) na plemiona Dauniów, Peuketiów i Messapiów czy teŜ Sallentynów. Dwa pierwsze Florus (I 13,1) umieszcza pod nazwą Apulów w obozie Pyrrusa, Plutarch dorzuca Messapiów. Appian (Samn. 10,3) wymienia Dauniów jako sprzymierzeńców Ajakidy. Z drugiej strony Dionizjos z Halikarnasu opowiada, Ŝe Dauniowie z miasta Arpi walczyli pod Ausculum po stronie Rzymian. Być moŜe poszczególne miasta Japygów opowiedziały się po przeciwnych stronach, moŜe Messapiowie wspierali Pyrrusa, Dauniowie - Rzymian. Najprawdopodobniej jednak relacja Dionizjosa z Halikarnasu jest po prostu zmyślona. Spośród aliantów króla Molossów najpotęŜniejsi byli Samnici. W latach swej świetności wystawiali armię tak samo dobrą jak rzymska, ale nieco mniejszą40. Lecz ci twardzi pasterze z Apeninów wykrwawili się straszliwie podczas zmagań z Rzymem i utracili znaczną część terytorium. W latach wojny z Pyrrusem nie byli juŜ w stanie samodzielnie obronić swej ziemi i tylko uprawiali partyzantkę w ojczystych górach. Lata okrutnych konfliktów sprawiły, Ŝe Samnici odnosili się juŜ wtedy do Rzymu z gorącą nienawiścią. Później opowiedzą się po stronie Hannibala, przewodzić będą sprzymierzeńcom italskim w wojnie z Republiką (bellum 39

Florus błędnie umieszcza bitwę pod Herakleją nie nad rzeką Siris, lecz nad Liris w Kampanii, por. Leveque, op. cit., s. 299. 40 Salmon, op. cit., s. 101

71

socjale - lata 90-88), a w końcu, walcząc po stronie stronnictwa Mariusza, śmiało uderzą na Wieczne Miasto, by „zniszczyć las, z którego wyszły wilki, które zagarnęły wolność Italii” (Velleius Paterculus, Historiae Romanae II 27,2). Zostaną za to prawie doszczętnie wytępieni przez mściwego Sullę (82 rok). Samnici byli uporczywymi wojownikami. Nawet po druzgocącej klęsce pod Sentinum nie złoŜyli broni, lecz usiłowali skonsolidować armię za pomocą ponurych magicznych obrzędów. W 293 roku wodzowie samniccy zwołali wszystkich zdolnych do noszenia broni męŜów do Akwilonii, groŜąc, Ŝe jeśli kto się nie stawi, jego głowa zostanie poświęcona Jowiszowi. „Wtedy to mniej więcej w środku obozu ogrodzono płotem z plecionki i deskami miejsce długie i szerokie na około dwieście stóp i przykryto je płótnami. Tu złoŜono ofiarę według przepisów starej księgi okrytej płótnem. Kapłanem był... Owiusz Pakcjusz, człowiek bardzo stary, który twierdził, Ŝe wziął ten obrzęd z zamierzchłych zwyczajów religijnych Samnitów... Po złoŜeniu ofiary wódz kazał przez woźnego wywoływać wojowników najznakomitszych co do urodzenia i czynów. Wprowadzano ich do środka pojedynczo. Prócz innych urządzeń ofiarnych, które mogły przejąć człowieka grozą religijną, stały tam w miejscu całkiem osłoniętym dokoła ołtarze ofiarne, a wokół nich zwierzęta zabite na ofiarę i ustawieni wkoło centurionowie z dobytymi mieczami. Wezwanego prowadzono do ołtarza raczej jakby bydlę ofiarne niŜ jako uczestnika ofiary i tam musiał złoŜyć przysięgę, Ŝe nie wyjawi tego, co widział i słyszał na owym miejscu. Potem zmuszano go do wymawiania jakiejś straszliwej formuły przysięgi, zawierającej przekleństwo na jego głowę, na rodzinę i potomstwo, jeŜeli nie pójdzie do bitwy, gdzie go wódz poprowadzi, albo jeŜeli czy to sam z pola walki ucieknie, czy teŜ nie zabije zaraz kaŜdego, którego zobaczy w ucieczce. Początkowo niektórzy odmawiali tej przysięgi. Tych zabito u stóp ołtarza, gdzie leŜąc wśród zabitych zwierząt ofiarnych byli przestrogą dla następnych, by nie odmawiali przysięgi”. (Liv. X 38). Mimo tych mrocznych ceremonii Samnici ulegli

72

rzymskiej przewadze. Przedtem jednak, walcząc z niesłychaną zaciekłością, stoczyli wiele krwawych bitew, zadając Synom Wilczycy powaŜne straty. Pyrrus wiedział więc, Ŝe samniccy górale, skoro raz wzniecili powstanie, nawet bez widoków na sukces, długo stawiać będą twardy opór legionom. Król Molossów nie omieszkał bezwzględnie tego wykorzystać. Bruttiowie, lud wytrwałych pasterzy i węglarzy, „zawsze gotowych wyrządzać krzywdy swym sąsiadom” (Iustin. XXIII 1), brutalni niszczyciele miast greckich, oraz Lukanowie cieszyli się sławą wybornych wojowników. Ci ostatni wychowywali dzieci według spartańskich wzorów. „Od wczesnej młodości… umieszczali je w lasach między pasterzami, bez niewolników do posługi, bez płaszczy, którymi mogliby się przyodziać lub na nich przespać... Pokarm dla nich stanowiła zdobycz łowiecka, napój - mleko lub woda źródlana. W ten sposób zdobywały hart na trudy wojenne” (Iustin. XXIII 1). Lecz te łupieskie ludy poniosły juŜ znaczne straty w walce z Rzymem, gdy ich armia pod wodzą Statiusa Statiliusa została rozbita. Podobno zginęło wtedy aŜ 20 tysięcy Szabelskich wojowników. Italscy sprzymierzeńcy Pyrrusa mogliby wspólnie i na krótki czas wystawić kilkadziesiąt tysięcy dobrego Ŝołnierza. Według Polybiosa (II 24), w 225 roku Samnici, przeprowadziwszy totalną mobilizację, by pomóc Rzymianom odeprzeć najazd Galów, zgromadzili 70 tysięcy piechurów i 7 tysięcy jeźdźców, a Lukanowie — 3 tysiące jeźdźców i 30 tysięcy Ŝołnierzy pieszych. Za czasów Pyrrusa ludy te miały wszakŜe znacznie mniejsze armie, ponadto skoncentrowanie tych sił nie było moŜliwe. PrzewaŜająca część wojsk musiała bronić własnego terytorium, chłopi - uprawiać pola, ponadto na zgromadzenie wielkiej armii niezbędne były pieniądze, których te ubogie górskie plemiona nie miały za wiele. Ajakida nie mógł zresztą rozkazywać Lukanom czy Samnitom, którzy przychodzili i odchodzili, kiedy chcieli, kierując się, co zresztą zrozumiałe, własnym interesem. Tak naprawdę Pyrrus mógł liczyć tylko na swą armię z Epiru - 28 500 wytrawnych wojowników - i na kilka tysięcy Ŝołnierzy z greckich poleis. MoŜliwości

73

mobilizacyjne Epiru zostały jednak wyczerpane i król nie mógł spodziewać się większych posiłków z ojczyzny. Dla Pyrrusa powaŜna klęska w wielkiej bitwie oznaczała przegranie całej wojny. Rzym dysponował nieporównanie większymi rezerwami. Samych męŜczyzn-obywateli miał w 279 roku 287 222 (Liv. Per. 13). Terytorium Republiki liczyło wtedy około miliona mieszkańców, a ziemie jej sprzymierzeńców - 500 tysięcy41. Według Polybiosa (II 24), w 225 roku Rzym mógł, wspólnie z sojusznikami, powołać pod broń 700 tysięcy piechurów i 70 tysięcy kawalerzystów. Polybios przesadził, ale zapewne niewiele. Wydaje się, Ŝe moŜliwości mobilizacyjne Republiki wynosiły wtedy około 532 tysięcy pieszych i ponad 60 tysięcy konnych Ŝołnierzy42. Dla okresu wcześniejszego brak pewnych danych. Obliczono wszakŜe, Ŝe w 304 roku Rzym miał około 115 tysięcy dorosłych męŜczyzn-obywateli, a w 290 roku - 160 tysięcy. Od II wojny samnickiej co roku powoływano pod broń cztery legiony około 18-20 tysięcy ludzi. Oznacza to, Ŝe w czasach podboju Italii w wojsku słuŜyło stale od 9 do 16 procent dorosłej męskiej populacji nadtybrzańskiej Republiki, a więc znacznie więcej, niŜ w jakimkolwiek innym państwie ery przed prze myślowej43. W momentach kryzysu przeprowadzano mobilizację totalna.. W 295 roku w generalnej rozprawie z utworzoną przez Samnitów anty rzymską koalicją uczestniczyło aŜ 6 legionów, czyli do wojska trafił co czwarty dorosły męŜczyzna. Do tego dodać trzeba zastępy italskich sprzymierzeńców, zdyscyplinowanych i wiernych (gdyŜ skutecznie zastraszonych). Zazwyczaj na jeden legion rzymski przypadał oddział (auxilium) sprzymierzeńców o takiej samej liczebności, w cięŜkich chwilach Rzym Ŝądał jednak od sojuszników nadzwyczajnego wysiłku i wtedy na jednego Ŝołnierza rzymskiego przypadało dwóch sprzymierzeńców. 41

Leveque, op. cit., s. 313 i n. Por. Cary, Scullard, op. cit., t. II. przyp. 9. s. 516. 43 A. Afz eli u s , Die römische Eroberung Italiens (340-264 p.n.e.), Kopenhagen 1942, s. 153, 171, 181; Cambridge Ancient History, s. 183. 42

74

Niewątpliwie takŜe Rzymianie doznali powaŜnych strat przez ostatnie lata cięŜkich wojen, ale Republika była juŜ na tyle potęŜna, aby wytrzymać nawet dotkliwe ciosy. Przybycie Pyrrusa wywołało popłoch nad Tybrem. Wszak na północy nie poskromiono jeszcze Etrusków, na południu ludów sabelskich i zuchwałych Greków z Tarentu, a oto zjawia się ze świeŜymi zastępami nowy przeciwnik, kuzyn Aleksandra Wielkiego, opromieniony sławą wybornego wodza. Rzymianie męŜnie przyjęli jednak nowe wyzwanie. Osadzili garnizony w kluczowych miastach sprzymierzeńców, a kilku przywódców z tych miast, których podejrzewali o zdradzieckie knowania, ukarali śmiercią. Republika podjęła teŜ bezprecedensowy wysiłek mobilizacyjny. Przeprowadzono nowy pobór (Zonar. VIII 3). Do wojska powołano nawet proletariuszy, którzy, jako nie posiadający Ŝadnego majątku, dotychczas nie musieli ani płacić podatków, ani słuŜyć w armii. (Oros. IV 1,3; Ennius, annales VI 183 n.; Augustin. De civitate dei III 17,3). Republika wystawiła wiosną 280 roku aŜ 8 legionów, czyli (wraz z sprzymierzeńcami) około 80 tysięcy Ŝołnierzy. Był to największy pokaz siły w dotychczasowych dziejach Rzymu. Tę masę wojsk podzielono na 4 armie, z których jedna, dowodzona przez konsula poprzedniego roku, Emiliusza Barbulę, miała szachować Lukanów i Samnitów. Barbula, wbrew normalnej praktyce, nie odprowadził swych Ŝołnierzy do domu, lecz zatrzymał się wraz z wojskiem w okolicach Wenuzji. Druga armia osłaniała sam Rzym. Trzecią konsul 281 roku Titus Coruncanius powiódł na północ przeciwko Etruskom. Wreszcie czwarta armia pod wodzą drugiego konsula Publiusza Waleriusza Lewinusa pociągnęła na południe, by zmierzyć się z Pyrrusem. Orozjusz (IV 1) daje do zrozumienia, Ŝe Rzymianie popełnili wówczas błąd, rozdzielając swe siły, zamiast wysłać wielką armię przeciwko najgroźniejszemu z wrogów - władcy Epiru. Jest w tym coś z prawdy. Lukumonie etruskie były juŜ wówczas beznadziejnie słabe, a zagroŜenie militarne z ich strony - niewielkie, jednakŜe szczegółów walk z Etruskami nie znamy, być moŜe Rzymianie mieli swoje racje. Zrewoltowane Volci i Volsinii znajdowały się niebezpiecznie blisko miasta.

75

Do wojowania potrzebni są wszakŜe nie tylko Ŝołnierze, lecz takŜe, a moŜe przede wszystkim, pieniądze. Nadtybrzańska Republika wybiła więc w 280 roku swe pierwsze srebrne monety - didrachmy. Były to trzy serie monet: z napisem Roma oraz z głowami Apollina i Marsa. Pozostawała sprawa formalnego wypowiedzenia wojny. Rzymianie wielokrotnie cynicznie łamali zawarte układy, gdy tylko nadarzyła się okazja zagrabienia nowych ziem. Skrupulatnie przestrzegali jednak swoich rytuałów wypowiedzenia wojny, tak aby przynajmniej formalnie wydawała się wojną sprawiedliwą (bellum iustum). Podczas uroczystej ceremonii, sprawowanej przez członków kolegium kapłańskiego fecjałów, rzucano włócznie na terytorium nieprzyjaciela. Takiego rytuału moŜna było przestrzegać wobec sąsiadów w Italii, Pyrrus jednak przybył zza morza. Jak zapewnia Sergiusz, scholiasta do Eneidy, pomysłowi fecjałowie nakazali jeńcowi z Epiru zakup kawałka ziemi poza pomoerium, sakralną granicą miasta, w pobliŜu świątyni Bellony. Działka ta stała się odtąd „terenem nieprzyjacielskim” (ager hosticus) i na nią fecjałowie cisnęli włócznię w symbolicznym geście wypowiedzenia wojny królowi z Epiru. Później na ziemię tę rzucano włócznię, rozpoczynając wojnę z innymi państwami44. Kiedy rytuałom stało się zadość, w początku lata 280 roku legiony Waleriusza Lewinusa pomaszerowały na południe. Konsul gnał swoją armię jak mógł najszybciej ku ziemiom Lukanii. Miał istotne powody do pośpiechu. Zamierzał dopaść Pyrrusa, zanim hufce Ajakidy zostaną wzmocnione przez posiłki sprzymierzeńców, zanim pokrzepieni obecnością króla Molossów na italskiej ziemi sojusznicy rzymscy nie wzniecą rebelii, zanim miasta zachodniej Wielkiej Grecji, Lokroi, Kroton i Rhegion, nie porzucą Republiki. Lewinus wpadł na terytoria Lukanów i zaczął pustoszyć je bezlitośnie. Lukanowie bali się stawić czoła tej wielkiej armii i nie stawiali oporu, kiedy jednak Lewinus pociągnął ku Tarentowi, ci Sabelscy górale 44

M. Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987, s. 48, zwyczaj rzucania włóczni na teren nieprzyjacielski przetrwał aŜ do czasów cesarstwa.

76

poderwali się do walki z Rzymem45. Wtedy Lewinus zawrócił część swych sił, ufortyfikował twierdzę na terytorium lukańskim, w której osadził silny garnizon (Zonar. VIII 3). Nie znamy nazwy tego miasta, być moŜe było to Grumentum nad rzeką Aciris. Przedsięwzięcie to okazało się skuteczne, twierdza szachowała Lukanów, którzy nie mogli wyruszyć Pyrrusowi na pomoc. Bez Lukanów takŜe ich południowi sąsiedzi, Bruttiowie, nie odwaŜyli się wystąpić. Samnici mieli prawdopodobnie pełne ręce roboty, musieli zmagać się z wojskami stojącego na ich ziemi prokonsula Emiliusza Barbuli. Zresztą od czasu straszliwej klęski pod Sentinum nie podejmowali juŜ dalekich wypraw poza ojczyste Apeniny. Opowieści o 350-tysięcznej armii italskich sprzymierzeńców okazały się więc kompletną iluzją. Pyrrus musiał stawić czoła legionom tylko z armią, którą przyprowadził zza morza. Ajakida nie spieszył się do walki. WciąŜ miał nadzieję, Ŝe sojusznicy zdąŜą na czas. Kiedy jednak usłyszał, Ŝe konsul się zbliŜa, uznał, „Ŝe błędem by było ociągać się i czekać, aŜ nieprzyjaciel podejdzie zbyt blisko, i takŜe ruszył ze swymi wojskami na jego spotkanie” (Plut. 16). Król Molossów zdawał sobie sprawę, Ŝe jeśli ukryje się za murami Tarentu, pozwalając Rzymianom bezkarnie pustoszyć ziemie swoich sojuszników, ci ostatni ostatecznie stracą serce do walki. Wtedy sprawa będzie stracona. Ajakida postanowił jednak wykorzystać pośpiech Lewinusa i zwabić go na swe terytorium, na niewielką nadmorską równinę w Lukanii nad rzeką Siris (obecnie Sinni), między Pandozją a Herakleją (Florus i Orozjusz mylą tę grecką Herakleję z kampańskim miastem o tej samej nazwie nad rzeką Liris). Pole bitwy rozciągało się więc między wzgórzami, zwanymi dziś d'Anglona, i Herakleją (obecnie miejscowość Policora). Król znakomicie wybrał dla siebie plac boju. Na równinie mógł swobodnie manewrować cięŜkozbrojną 45

Beloch, Griechische.... IV, 1, s. 548, uwaŜa, Ŝe skoro Lewinus przekroczył rzekę Siris, kierował się nie na Tarent, lecz na Thurioi. Być moŜe pragnął, w porozumieniu z prorzymskimi arystokratami z Thurioi, opanować to miasto, a przez to zyskać dogodną, bazę w Wielkiej Grecji. Wydaje się jednak, Ŝe konsul, chcąc jak najszybciej rozstrzygnąć wojnę, szukał po prostu armii Pyrrusa.

77

falangą, konnicą i słoniami. W terenie górzystym wszystkie te formacje byłyby niemal bezuŜyteczne. Gdyby Lewinus miał odrobinę rozumu, lub teŜ znał taktykę armii hellenistycznych, nigdy nie wydałby bitwy tam, gdzie teren jest prawie tak płaski jak patelnia. Pyrrus zajął dogodną, pozycję na lewym brzegu Siris i tam czekał. Jak informują Plutarch (16, 4-5) i Dionizjos z Halikarnasu (XIX 9,10), przed generalną rozprawą król postanowił spróbować dyplomacji. Wysłał więc do Lewinusa herolda, proponując, Ŝe wystąpi jako sędzia rozjemczy w sporze Republiki z Tarentem i ludami południowej Italii. Obiecał, Ŝe jego sprzymierzeńcy uznają werdykt, który wyda, i wezwał Rzymian, aby uczynili to samo. „JeŜeli tak postąpicie, zapewniam, Ŝe zawrę z wami pokój i zostanę waszym przyjacielem, i będę gorliwie wspomagać was we wszystkich wojnach, do których mnie zawezwiecie. Atoli, jeśli tego nie uczynicie, nie pozwolę, abyście pustoszyli kraje ludów, które są ze mną w przymierzu, abyście grabili miasta Hellenów i sprzedawali wolnych ludzi w niewolę, lecz będę bronić się przed wami siłą oręŜa, Ŝebyście wreszcie przestali pustoszyć całą Italię i butnie gnębić wszystkich ludzi jako niewolników”. Lewinus odpowiedział cierpko, Ŝe nie potrzebuje mediacji, wojny się nie boi, rozsądni ludzie powinni zaś rzucać pogróŜki wyłącznie pokonanym. Te sąŜniste epistoły, przekazane przez Dionizjosa z Halikarnasu, prawie na pewno są nieprawdziwe (zapewne zostały zmyślone przez annalistę Aciliusa). Niektórzy historycy uznali więc, Ŝe mediacyjna oferta Pyrrusa jest czystym wymysłem lub teŜ Ajakida rozpoczął negocjacje, aby zyskać na czasie - przecieŜ kaŜdy dzień zwłoki zwiększał szanse przybycia sprzymierzeńców46. Wydaje się jednak, Ŝe epirocki monarcha wiązał ze swą ofertą większe nadzieje. Proponowanie sądu rozjemczego przed rozpoczęciem wojny było starym helleńskim obyczajem. Ponadto Pyrrus z pewnością wydałby werdykt korzystny dla swych aliantów. Gdyby Rzym zaakceptował jego warunki, Tarent i inne miasta 46 Schubert, op. cit., s. 175, uwaŜa, Ŝe gdyby Pyrrus chciał tylko pośredniczyć, mógłby to równie dobrze uczynić z Epiru; Kienast, op. cit., kol. 136.

78

Wielkiej Grecji, a takŜe plemiona południowej Italii zachowałyby niepodległość. W ten sposób Ajakida zostałby bez wyniszczającej rozprawy zbrojnej hegemonem rozległego „protektoratu” na południu Półwyspu Apenińskiego. Korzystając z jego zasobów, mógłby wylądować na Sycylii i zaatakować tamtejsze posiadłości Kartaginy, mającej znacznie słabszą armię, niŜ wojownicza Republika znad Tybru. Lewinus od razu pojął, Ŝe mediacja Pyrrusa nie oznacza dla Rzymu nic dobrego i szorstko ją odrzucił. Armia rzymska wkroczyła na równinę i rozbiła obóz na prawym brzegu Siris. Bitwa była nieunikniona. Według niektórych źródeł (Dion. Hal. XIX II; Cass. Dio frg. 40, 17; Zonar. VIII 3,6; Eutrop. II 11,2), przed batalią król Molossów wysłał swojego szpiega, lub nawet kilku szpiegów, do rzymskiego obozu. Pechowy wywiadowca został przyłapany. Wspaniałomyślny Lewinus nic ukarał go jednak, lecz kazał wystąpić wojsku w szyku bojowym. „A kiedy pokazał wszystko szpiegowi, rzekł doń: «Opowiedz temu, który cię przysłał, całą prawdę, a oprócz tego, coś widział, takŜe takie słowa: Rzymski konsul wzywa cię, abyś nie wysyłał innych potajemnie na zwiady, lecz sam otwarcie przyszedł i na własne oczy zobaczył i poznał rzymską potęgę wojenną»” (Dionizjos z Halikarnasu). PowyŜsza opowieść jest wszakŜe ewidentnym zmyśleniem annalistów, którzy po prostu skopiowali podobny incydent z czasów wojny Greków z Persami z dzieła „ojca historiografii” Herodota (VII 146). Źródła nie podają liczebności obu wojsk, które w lipcu 280 roku zderzyły się na równinie pod Herakleją. Iustinus (XVIII 1) informuje jedynie, Ŝe „król nie odwlekał bitwy, chociaŜ miał mniejszą liczbę Ŝołnierzy”, czyli siły Pyrrusa ustępowały liczebnością Rzymianom, zapewne jednak niewiele. Ajakida łącznie z korpusem Milona dysponował 28500 ludźmi, jednak znaczny kontyngent musiał zostawić w Tarencie, by zabezpieczyć miasto przed ewentualnym atakiem ze strony operującego w Samnium prokonsula Emiliusza Barbuli. Ubytek ten być moŜe zrównowaŜył ilościowo, ale z pewnością nie jakościowo, surowy pobór przeprowadzony w Tarencie. Jeśli przyjąć informacje Dionizjosa z Halikarnasu o

79

bitwie pod Ausculum, zastępy Pryrrusa pod Herakleją tworzyły: falanga macedońska, Ambrakioci, Tesprotowie, Chaonowie, a z pewnością takŜe, co Dionizjusz przemilcza, Molossowie, wojska z Etolii, Akarnanii i Atamanii, leukaspidzi czyli „białe tarcze”, to jest doborowa formacja piechoty z Tarentu, 3 tysiące tesalskiej konnicy, lekka kawaleria tarentyńska i być moŜe jakieś oddziały z Thurioi, Metapontu i Heraklei, z pewnością bardzo mizerne. „Siłę ogniową” zapewniało 2 tysiące łuczników i 500 procarzy. Do tego dochodziło 20 słoni bojowych z załogami i niewątpliwie jednostką towarzyszącą, liczącą do tysiąca lekkozbrojnych. Ogółem w szeregach Pyrrusa walczyło od 25 do 30 tysięcy ludzi, raczej bliŜej tej ostatniej liczby. Konsularna armia rzymska składała się zasadniczo z 2 legionów. Nie wiadomo, czy Lewinus miał legiony opisane przez Liwiusza dla 340 roku liczące (wraz ze sprzymierzeńcami) po 10 600 Ŝołnierzy, czy teŜ nieco mniej liczne, wspomniane przez Polybiosa dla 263 roku, mające po 9200 wojowników. Wydaje się jednak, Ŝe Republika wysłała przeciw intruzowi z Epiru armię wzmocnioną, znacznie silniejszą, niŜ siły, które miały poskramiać słabiutkich Etrusków czy wykrwawionych Samnitów. JeŜeli Lewinus dostał 3 legiony, po pozostawieniu garnizonu w Lukanii miał armię równie silną jak Pyrrusowa, jeśli jednak dowodził aŜ 4 legionami, wówczas dysponował juŜ niebagatelną przewagą. Być moŜe Republika ściągnęła znacznie więcej niŜ zwykle kawalerii od swych italskich sprzymierzeńców, gdyŜ Pyrrus nie próbował oskrzydlać piechurów Lewinusa swą tesalską konnicą. Flanki legionów były dobrze chronione aŜ do momentu pojawienia się słoni. Wydaje się, Ŝe Rzymianie wystawili pod Herakleją okuło 30 tysięcy Ŝołnierzy i mieli niewielką przewagę nad przeciwnikiem47. 47

Tak Cambridge Ancient History, s. 467. Historycy nie są zgodni co liczebności sił obu stron. W. Judeich, König Pyrrhos' römische Politik, Klio, 1926, s. 4, uwaŜa, Ŝe Lewinus miał 2 legiony liczące razem od 20 do 30 tysięcy Ŝołnierzy, bliŜej tej pierwszej liczby. Kienast, op. cit., kol. 136, przyjmuje, Ŝe Rzymianie wysłali w pole wzmocnioną armię konsularną – 20 do 30 tysięcy Ŝołnierzy. Pyrrus natomiast dysponował niespełna 30 tysiącami wojowników. Cary, Scullard, op. cit., s. 195, sądzą, Ŝe armia rzymska liczyła tylko 20 tysięcy Ŝołnierzy, ale ci brytyjscy historycy są zawsze bardzo

80

Podstawowym źródłem do bitwy pod Herakleją jest przekaz Plutarcha (16 i 17), który połączył inteligentną opowieść Hieronima z Kardii z bałamutnymi anegdotami annalistów, zaczerpniętymi od Dionizjosa z Halikarnasu. Zachowały się równieŜ fragmenty opowieści samego Dionizjosa (XIX 2) oraz Zonarasa (VIII 3). Źródła sprawiają powaŜne trudności interpretacyjne. I tak na krótko przed bitwą Pyrrus wyjechał podobno konno na czele gwardii przybocznej nad Siris, aby przyjrzeć się rozbitemu na drugim brzegu rzeki obozowi Rzymian. „Tam pełen podziwu na widok porządku u nich, straŜy, ładu i rozplanowania obozu powiedział do najbliŜszego z towarzyszy: «Porządek, Megaklesie, u tych barbarzyńców jest wcale nie barbarzyński. A czego potrafią dokonać, zobaczymy»”. Wątpliwe wszakŜe, aby te przekazane przez Plutarcha słowa były prawdziwe. Doświadczony wódz, jakim był Pyrrus, musiał wcześniej dokładnie wypytać Tarentynów, Lukanów i Samnitów na temat ordynku, uzbrojenia i sposobów walki rzymskich legionów. Plutarch powiada, Ŝe Ajakida rozmieścił na brzegu rzeki posterunki, aby przeszkodzić Rzymianom w sforsowaniu rzeki. Nie wydaje się wszakŜe, aby było to prawdziwym celem Epiroty. Gdyby chciał bronić przeprawy, ustawiłby swe główne siły bezpośrednio nad rzeką. Tam jednak słonie i kawaleria nie mogłyby szarŜować. Obrona przeprawy nie rokowała ponadto większych szans; podczas letnich upałów Siris z pewnością nie stanowiła powaŜniejszej przeszkody. Celem Epidoty była zresztą nie Ŝmudna obrona przeprawy, lecz rozgromienie rzymskich sił, tak aby piorunujące zwycięstwo przekonało wreszcie wahających się ciągle aliantów z Italii. Posterunki nad Siris miały zapewne jedynie zameldować o rozpoczęciu forsowania rzeki i ostentacyjnie demonstrować swą obecność. Gdyby na brzegu nie było Ŝadnych wojsk Pyrrusa, Rzymianie mogliby nabrać podejrzeń, Ŝe szykuje się zasadzka, i wycofać się z równiny, stanowiącej przecieŜ idealny teren dla wojskAjakidy. Król Molossów rozbił obóz nad Siris z innych Rzymianom przychylni. Heftner, op. cit., s. 28, słusznie ocenia siły Lewinusa na około 30 tysięcy Ŝołnierzy. Na ten temat Leveque, op. cit., s. 321 i n.

81

względów. Miał nadzieję, Ŝe przeszkoda wodna „rozdrobni” hufce Lewinusa, w których podczas przeprawy zapanuje chaos i nieład. Wtedy uderzy znienacka, zanim legioniści, którzy znajdą się juŜ na drugim brzegu, zdąŜą utworzyć szyk. Ajakida ustawił więc swe główne siły tak daleko od brzegu, aby Rzymianie nie obawiali się ataku, jednocześnie jednak tak blisko, aby w odpowiednim momencie mogły wejść do akcji. Zamierzał osobiście poprowadzić pierwsze uderzenie konnicy, a jednocześnie jak najszybciej podciągnąć najeŜony grotami tysięcy włóczni walec falangi. Słonie byłyby dobre do rozerwania centrum linii rzymskiej, lecz tych zwierząt było w armii Ajakidy zdecydowanie za mało - zaledwie 20. W 256 roku podczas I wojny punickiej spartański wódz w słuŜbie kartagińskiej Ksantippos posłał na legiony konsula Regulusa aŜ 100 tych kolosów, Hannibal pod Zamą miał 80 słoni, a Antioch Wielki pod Magnezją - 54. Słonie, zranione na początku bitwy, mogłyby zresztą wpaść w popłoch i stratować własne szeregi. Pyrrus roztropnie postanowił więc uŜyć tych cennych zwierząt w końcowej fazie bitwy, gdy Ŝołnierze przeciwnika będą juŜ wyczerpani. Podobnie postąpił w rok później pod Ausculum. Zdecydował się teŜ ustawić słonie na skrzydłach, by rozproszyły rzymską konnicę. Lewinus nie zwlekał z rozpoczęciem bitwy. Obawiał się, Ŝe Pyrrus dostanie posiłki, być moŜe miał teŜ trudności z zaopatrzeniem (zapuścił się przecieŜ bardzo daleko od Rzymu, na południowy kraniec Italii). Wódz rzymski nie bawił się w podstępy wojenne, nie dokonał rozpoznania (inaczej wiedziałby, Ŝe Pyrrus dysponuje słoniami, które siłą rzeczy trudno ukryć). Zaatakował bez zastanowienia licząc, Ŝe zdyscyplinowane manipuły rozniosą w puch wojsko Greków. Na rozkaz konsula legioniści z impetem rzucili się w wody Siris. Piechurzy przeprawiali się brodem, konni przepłynęli rzekę w wielu miejscach. Nieliczne oddziały Pyrrusa stojące na brzegu nie stawiały oporu, lecz wycofały się w obawie, Ŝe okrąŜą je rzymscy jeźdźcy. Według Plutarcha, gdy zameldowano o tym Pyrrusowi, „wydał rozkaz dowództwu piechoty, by wojsko ustawić natychmiast do walki i czekać w zbrojnym pogotowiu, a sam popędził naprzód z

82

trzytysięcznym oddziałem konnicy, w nadziei, Ŝe jeszcze w czasie przeprawy zaskoczy Rzymian w rozsypce i nieładzie”. Bardziej prawdopodobne jest jednak, Ŝe piechurzy Ajakidy stali juŜ w bitewnym ordynku, a król kazał im natychmiast ruszać do walki. Nie mógł przecieŜ spodziewać się. Ŝe z 3 tysiącami jeźdźców rozgromi całą armię rzymską, nawet zaskoczoną podczas przeprawy. Legioniści sprawnie forsowali rzekę i Pyrrus ujrzał całą masę nieprzyjacielskich tarcz, błyskających juŜ na jego brzegu (aczkolwiek przeprawa nie została jeszcze zakończona). W kierunku brodu galopowali z prawej i z lewej rzymscy jeźdźcy, pragnący osłonić przeprawiających się piechurów. Pyrrus poprowadził więc swą, zapewne uformowaną w klin, kawalerię do ostrej szarŜy w samo centrum formującego bojowy szyk nieprzyjaciela. Rozpalił się gwałtowny bój. „Orzeł z Epiru”, wzorem Aleksandra, bił się wręcz w pierwszym szeregu, „naraŜając się na wszelkie niebezpieczeństwa walki”. Zarazem jednak nie zapominał, Ŝe jest nie prostym rębajłą, lecz wodzem. „... tak, jakby tylko z boku spokojnie wszystko obserwował, kierował ruchami walki, przebiegał osobiście wszystkie jej odcinki i niósł pomoc wszędzie tam, gdzie widział, Ŝe moŜe dojść do załamania linii” (Plutarch). Jeśli wierzyć źródłom, w pewnej chwili Ŝycie Pyrrusa, wyróŜniającego się wspaniałą zbroją i suto wyszywanym złotem purpurowym płaszczem, zawisło na włosku. Oto na Ajakidę dybał italski jeździec Oblakus (według Florusa I 13,7, śmiałek ten zwał się Obsydius), dowódca oddziału wystawionego przez sprzymierzony z Rzymem lud Frentanów. Dosiadał karego wierzchowca o białych nogach i nieustannie trzymał się naprzeciw króla. Tego junaka dojrzał Macedończyk Leonnatos syn Leofantosa, członek gwardii przybocznej (agemy) Pyrrusa i ostrzegł swego władcę przed niebezpieczeństwem. W chwilę później Oblakus runął na Ajakidę i przeszył włócznią jego konia, lecz jednocześnie jego wierzchowca przebił włócznią Leonnatos. Oba konie padły, lecz Pyrrusa podniosła straŜ przyboczna i posadziła na nowego rumaka, a wódz Frentanów padł w wirze bitwy. Autentyczność tej opowieści była podawana w wątpliwość. Być moŜe historię Oblakusa zmyślili lub

83

wyidealizowali annaliści rzymscy, aby wykazać, Ŝe bitwa nie z braku odwagi czy nawet bohaterstwa została przegrana48. Trudno to rozstrzygnąć, w kaŜdym razie o Pyrrusie wiemy, Ŝe w bitwach swych nieustannie naraŜał się na śmierć lub rany. Z pewnością zmyślona jest natomiast inna anegdota. Oto Ajakida, z lekka przestraszony starciem z dzielnym Italikiem. oddał swą lśniącą królewską zbroję, broń i płaszcz purpurowy wspomnianemu juŜ Megaklesowi, a sam załoŜył zwykły pancerz, szarą szatę i czapkę zasłaniającą twarz. Odtąd wrogowie właśnie Megaklesa brali za króla i na niego kierowali swe ataki, „aŜ go wreszcie niejaki Deksjusz zranił i powalił na ziemię, po czym zdarł z niego hełm i płaszcz, popędził na koniu do Lewinusa i pokazując mu to trofeum krzyczał, Ŝe Pyrrus zabity. Zaraz zaczęto obnosić... tę zdobycz wśród walczących szeregów, po stronie Rzymian rozległy się okrzyki radości, a Greków ogarnął strach i przygnębienie” (Plutarch). Pyrrus musiał pospiesznie odsłonić twarz i pokazać się swoim Ŝołnierzom, by wojsko odzyskało ducha do wałki. Opowieści o zmianie stroju często przewijają się wszakŜe w historiografii greckiej i w annalistyce rzymskiej. Pyrrus nigdy nie stosował takich sztuczek, zresztą w gorączce bitwy nie było czasu na maskarady. Być moŜe Megakles poległ w walce, która rozpaliła się wokół Oblakusa, a Rzymianie wzięli go za króla. Niewykluczone teŜ, Ŝe całe wydarzenie jest od początku do końca wytworem fantazji rzymskich dziejopisów. Natarcie królewskiej jazdy było jednak tylko gwałtowną, lecz krótką potyczką. Pyrrus nie mógł naraŜać swych kawalerzystów na straty w długim boju ze znacznie silniejszym wrogiem. Konnica spełniła swe zadanie, szyk rzymski został rozdrobniony i zmieszany, legioniści dyszeli ze zmęczenia. Pyrrus wycofał wtedy swą kawalerię, która nie poniosła większych strat, bo odegrała jeszcze doniosłą rolę w 48

Schubert, op. cit., s. 181 i n., uwaŜał, iŜ takie szczegóły, jak koń o białych nogach, muszą pochodzić od naocznego świadka bitwy; Be1och, Griechische..., t. IV, cz. 2, s. 475, złośliwie zareplikował, Ŝe annaliści rzymscy obdarzeni byli bujniejszą wyobraźnią niŜ Schubert, por. Leveque, op. cit., s. 326.

84

końcowej fazie bitwy. Lecz oto juŜ nadciągała długa, lśniąca Ŝelazem linia królewskiej piechoty, najeŜona gęstym płotem włóczni. Źródła nie wspominają o lekkozbrojnych Pyrrusa, ale nie ulega wątpliwości, Ŝe 2 tysiące tuczników i 500 procarzy solidnie „pokropiło” rzymskie manipuły. Tę „wymianę ognia” Lewinus niewątpliwie przegrał, w ogóle nie miał łuczników, tylko procarzy i oszczepników, skutecznych jedynie na krótkim dystansie. Lecz najwaŜniejsze były zmagania cięŜkozbrojnych piechurów. Pod Herakleją zderzyli się wytrwali, chłopscy, wyćwiczeni w Ŝelaznej dyscyplinie legioniści rzymscy i doświadczeni w wojennym rzemiośle Ŝołnierze hellenistycznego króla. Była to równieŜ konfrontacja dwóch sposobów walki - rzymskiego i macedońskiego. Falanga Macedończyków i Epirotów ustawionych w 16 szeregach maszerowała powoli, lecz niepowstrzymanie, jak walec, od którego wzięła swoją nazwę. Hufce Pyrrusa nie spieszyły się, by nie złamać zwartego szyku, co mogłoby skończyć się fatalnie. Gdyby piechurzy lub kawalerzyści Lewinusa wtargnęli w lukę w linii, los bitwy byłby zapewne przesądzony. Falangici mieli do obrony własnej tylko sztylety i małe okrągłe tarcze zawieszone na taśmie biegnącej przez barki. Obiema rekami musieli dzierŜyć bowiem swe straszliwe włócznie, sarissy, stanowiące właściwie jedyną ich broń, stąd teŜ Ŝołnierzy tej formacji zwano sarissoforoi, „nosicielami sariss”. Sarissa miała długość od pięciu do siedmiu metrów i masę od sześciu do ośmiu kilogramów. Falangici stali co trzy stopy (około 85 cm), w luki między Ŝołnierzami pierwszej linii wsuwali swe włócznie ich towarzysze z czterech dalszych szeregów. Wróg napotykał więc groźną, pięćiowarstwową zaporę z grotów. Zapewniała ona falandze, wynalezionej jeszcze przez Filipa II i Aleksandra, straszliwą siłę uderzenia, którą zwiększał napór dalszych szeregów, nie biorących bezpośredniego udziału w walce (Ŝołnierze dosłownie napierali na plecy poprzednika, starając się „przepchnąć” wroga). Ta formacja odnosiła piorunujące zwycięstwa zwłaszcza w walce z przeciwnikiem dysponującym innym (krótszym) uzbrojeniem. W bitwach z takim nieprzyjacielem falanga ponosiła zazwyczaj niewielkie straty.

85

86

JednakŜe nosiciele sariss byli skuteczni przede wszystkim na równinie, pagórki czy inne przeszkody terenowe mogły doprowadzić do rozerwania szyku49. Niewątpliwie piechotę Pyrrusa tworzyli nie tylko nosiciele sariss, walczący na sposób macedoński. Z pewnością miał on w swoim wojsku znacznie bardziej elastyczną piechotę liniową czy półcięŜką, zdolną do walki w szyku luźniejszym, niŜ falanga, tzw. nosicieli tarcz, czy teŜ Ŝołnierzy uzbrojonych na sposób tradycyjnych hoplitów, tj. w pancerz, miecz, duŜą okrągłą tarczę zawieszaną na lewym ramieniu i włócznię, na tyle krótką, Ŝe moŜna nią władać jedną, prawą ręką. Inną formacją byli „nosiciele białych tarcz” z Tarentu. Jednostki „nosicieli tarcz” pojawiły się po kampanii Aleksandra Wielkiego w Indiach. Były to ruchliwe, doborowe oddziały, z których monarchowie hellenistyczni tworzyli swą gwardię. Być moŜe Tarentyni utworzyli ten oddział na wzór macedoński za radą Aleksandra Epirockiego, stryja Pyrrusa50. Nosiciele tarcz mieli większe puklerze niŜ falangici i krótsze włócznie. Zapewne ta „piechota półcięŜka”, wszechstronna i zdolna do szybkich manewrów, zabezpieczała wraŜliwe flanki sunącej na Rzymian falangi. Przypuszczalnie na skrzydłach zajęły równieŜ pozycje oddziały lekkozbrojnych peltaslów oraz jazda. Nosiciele sariss maszerowali, wydając przeraźliwy okrzyk wojenny armii macedońskiej: alalalalai! Legioniści nigdy jeszcze nie zmierzyli się z takim przeciwnikiem. śołnierze rzymscy byli, w przeciwieństwie do falangitów, uniwersalni, mogli toczyć zarówno indywidualne pojedynki, jak walczyć w zwartej linii. Do boju szli w elastyczniejszym, luźnym szyku manipularnym, przypominającym szachownicę, (manipuł liczył 120 ludzi w 10 szeregach), zgrupowani w trzy linie. śołnierze drugiej linii (principes),kryli odstępy między manipułami pierwszej linii tworzonymi przez najmłodszych Ŝołnierzy zwanych hastami, i w razie potrzeby mogli wejść do akcji, wypełniając te odstępy i 49

O falandze i jej uzbrojeniu: Wipszycka, op. cit., s. 55, Hammond, StaroŜytna Macedonia, s. 105 n., 128 n., M.M. Markle, The Macedonia Sarisa, Spear and related Armour, „American Journal of Archeology”, 81, 1977, s. 323 i n. 50 P. Wuilleumier, Tarente des Origines à la conquete romaine, Paris 1939, s. 186.

87

tworząc jednolitą linię bojową. śołnierze pierwszych dwóch linii nie mieli włóczni, tylko oszczepy (pila), które ciskali w tarcze przeciwnika, a ponadto krótkie miecze typu hiszpańskiego o mocnej klindze i duŜe, prostokątne, lekko wypukłe tarcze (scuta). Włóczniami walczyli jedynie najbardziej doświadczeni wojownicy trzeciego rzutu (triarii), którzy stali zazwyczaj w jednej linii i wkraczali do boju tylko w sytuacji ostatecznej. Kiedy walec falangi był juŜ blisko, legioniści cisnęli swe oszczepy, najpierw lŜejsze, a potem cięŜsze, śołnierze Pyrrusa, kroczący w pierwszym szeregu, i najbardziej naraŜeni na pociski, byli dobrze chronieni - mieli na sobie pancerze i być moŜe nagolenniki, nosiciele sariss ponieśli jednak jakieś straty. Falangici kroczyli dalej, stąpając po ciałach poległych towarzyszy. Teraz Rzymianie mieli juŜ tylko krótkie miecze przeciwko zaporze z włóczni. Atak sarissoforoi z pewnością był straszliwy. Kiedy w 112 lat później falanga króla macedońskiego Perseusza starła się z Rzymianami pod Pydną, o mało nie zmiotła legionistów z placu boju i zmasakrowała sojusznicze kohorty Pelignów. Ojciec Perseusza, Filip V, rzucił ze wzgórz Kynoskefalaj falangę na rzymskie hufce i w mgnieniu oka jedno skrzydło nieprzyjaciela zostało doszczętnie zniesione. Ale pod Herakleją Ŝołnierze Lewinusa walczyli długo i zaciekle, usiłowali brać groty na swe duŜe tarcze, obcinać ostrza włóczni czy podbijać je, tak aby zbliŜyć się do przeciwnika i znaleźć lukę w jego zwartej linii. Gdyby legionistom udało się dotrzeć do Pyrrusowych Ŝołnierzy na długość miecza, zapewne wygraliby bitwę. Rzymianie w kolczugach i solidnych zbrojach ze swymi mocnymi mieczami posiekaliby błyskawicznie nieprzystosowanych do walki na krótki dystans falangitów. Kiedy w bitwie pod Pydną macedońska falanga rozsypała się, „w indywidualnych pojedynkach i w starciu małych grup Macedończycy, których sztylety natrafiały na potęŜne tarcze chroniące Rzymian aŜ do stóp, nie byli w stanie zasłonić się lekkimi tarczami przed ciosami potęŜnych mieczy, przebijających całe uzbrojenie obronne aŜ do ciała. Rzucili się

88

więc do ucieczki” (Plutarch. śywot Emiliusza Paulusa, XXI 6). Falangici Pyrrusa utrzymali jednak szyk i skutecznie odpierali zaciekłe ataki legionistów, bezpieczni za płotem sariss. Wielu Rzymian z pewnością poległo w tym starciu. Długie ostrza macedońskich włóczni, wykonanych z lekkiego, lecz mocnego drewna dereniowego, przebijały ich tarcze i zbroje. PowyŜszy przebieg zderzenia „szachownicy” manipułów rzymskich z macedońskim „walcem” odtworzyliśmy na podstawie innych dostępnych przekazów staroŜytnych i opinii współczesnych badaczy. Nasze źródła mówią jedynie, Ŝe „losy walki w tym zwarciu długi czas pozostawały nie rozstrzygnięte. Podobno siedem razy to jedni, to drudzy cofali się i znów ścigali przeciwnika” (Plutarch). W tych siedmiu zderzeniach wyróŜniono cztery uderzenia falangi królewskiej i trzy kontrataki Lewinusa. Liczba kontrataków zgadza się z trzema rzutami rzymskiego szyku. Jak się wydaje, konsul kolejno wprowadził do boju drugą, a następnie trzecią linię swej piechoty. Ale nawet zaprawieni w bojach triarii, władający włóczniami (krótszymi wszakŜe, niŜ sarissy) nie zdołali rozbić falangi. Wtedy najeŜony ostrzami pancerny walec Pyrrusa ruszył do natarcia po raz czwarty i pod tym straszliwym naciskiem linia rzymska zaczęta się łamać. Czujny wódz z Epiru natychmiast pojął, Ŝe pora wysłać słonie do boju. Dwadzieścia kolosów w jaskrawym wojennym przybraniu ruszyło cięŜkim kłusem na Ŝołnierzy konsula. Słonie trąbiły dziko, wojownicy miotali z ich grzbietów pocisk za pociskiem. Rzymianie zamarli z przeraŜenia - nigdy przedtem nie widzieli takich potworów. Odtąd nazywali słonie luca bos, czyli wół lukański, jako Ŝe bitwa odbyła się w Lukanii. Słonie szarŜowały na rzymską konnicę, chroniąca flanki legionów. Nawet gdyby kawalerzyści chcieli stawiać opór, z pola bitwy unosiły ich spłoszone rumaki, które przeraził smród bijący od wywijających trąbami bestii i dziki ich wygląd. Niektóre konie zrzucały swych jeźdźców i uciekały w popłochu. Wtedy Pyrrus posłał swą doborową tesalską konnicę na odsłonięte skrzydła chwiejących się juŜ legionów. Tego było dla śmiertelnie

89

zmęczonych wojaków Lewinusa za wiele. W mgnieniu oka linia bojowa Rzymian poszła w rozsypkę. Legioniści rzucili się do panicznej ucieczki za Siris51. Jezdni i słonie Ajakidy gnali w pościgu, czyniąc wielką rzeź wśród pierzchających Rzymian. „Podczas ucieczki wielu połoŜyli trupem dowódcy słoni siedzący w wieŜyczkach, innych uśmierciły same słonie trąbami czy teŜ kłami, albo teŜ nogami zatratowały. I z pewnością nikt nie pozostałby przy Ŝyciu, gdyby pewien zraniony słoń nie zaczął się miotać i nie przeraził innych zwierząt swym trąbieniem”, pisał Zonaras52. Podobno kolosa zranił dzielny Minucius, centurion pierwszej linii czwartego legionu (quartae legionis primus hastatus, Oros. IV 1). Czy jednak ta opowieść nie jest wytworem fantazji annalistów? Historia o zranionym słoniu w nieco innej wersji wraca w opisie bitwy pod Benewentem. Tak naprawdę dopiero noc połoŜyła kres pościgowi. Historycy rzymscy na wszelkie sposoby starali się później upiększyć klęskę swego wojska. „JacyŜ to byli owi męŜowie, których... stratowały słonie podczas pierwszej bitwy! U wszystkich rany na piersiach, śmierć niejednych równoczesna ze śmiercią ich wrogów, w rękach wszystkich miecz, na twarzach zastygłe groźby, a w samej śmierci jeszcze gniew”, zachwycał się Florus (I 13,5), który zresztą nie tyle relacjonował bitwę pod Herakleją, ile bez Ŝenady spisywał ze SprzysięŜenia Katyliny Sallustiusza. Nawet annalistom nie udało się wszakŜe ukryć, Ŝe wielka armia Republiki została rozbita w puch. śołnierze Pyrrusa zdobyli obóz rzymski, co zdarzało się bardzo rzadko. Pobity Lewinus, pozbierawszy rozproszone niedobitki, czmychnął do Wenuzji. Ajakida oddał hołd męstwu 51

Według przekazu Hieronima z Kardii, bitwa składała się z 4 etapów - uderzenie jazdy Pyrrusa, natarcie piechoty, szarŜa słoni i atak kawalerii. Bardziej logiczna wydaje się interpretacja przedstawiona w: H. Delbrück, Geschichte des Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte, Berlin 1920, t. I, s. 307. n., zgodnie z którą król nie naraŜał swej jazdy na niepotrzebne straty, lecz bardzo szybko wprowadził do boju równieŜ piechotę. O bitwie m.in. Leveque, op. cit., s. 324 i n., Heftner, op. cit., s. 28 i n., A.B. Nederlof, Pyrrhus van Epirus, Amsterdam 1978, s. 122 i n. 52 Historyk ten opowiada, Ŝe Lewinus ukrył swą konnicę w zasadzce i Pyrrus uratował się od klęski jedynie dzięki słoniom. Jest to oczywista nieprawda. Cała jazda rzymska wraz z piechotą, przeprawiwszy się przez Siris, od razu weszła do boju. Zresztą jak tu na równinie pod Herakleją urządzić zasadzkę? Por. Schubert, op. cit., s. 182 i n.

90

przeciwnika, rozkazawszy takŜe ciała poległych Rzymian spalić z honorami na stosie, a jeńców traktował po ludzku. Straty obu stron podaje Plutarch, przytaczając informacje Hieronima z Kardii i Dionizjosa z Halikarnasu, przy czym tylko pierwsze dane naleŜy uznać za prawdziwe. Na pobojowisku zostało więc 7 tysięcy rzymskich trupów i prawie 4 tysiące Ŝołnierzy królewskich. Według Dionizjosa, Rzymian padło prawie 15 tysięcy, natomiast Pyrrus utracił 13 tysięcy ludzi. Przypuszczalnie z tego samego źródła co Dionizjos korzystał Orozjusz, autor Ŝyjący w V wieku n.e., który utrzymuje, Ŝe Lewinus stracił 14 880 zabitych piechurów i 242 jeźdźców, do niewoli zaś trafiło 1310 pieszych i 802 kawalerzystów, te „dokładne” informacje są wszakŜe wyssane z palca. Czy jednak pod Herakleją Ajakida odniósł pyrrusowe zwycięstwo? Dziejopisowie rzymscy czynili wszystko, aby tak zinterpretować bitwę. W boju wyginęli podobno najdzielniejsi Ŝołnierze Pyrrusa, jego najbardziej oddani wodzowie i przyjaciele (Plut. 17, 7-8). Tyle, Ŝe podobne stwierdzenie pada równieŜ po bitwie pod Ausculum. CzyŜby król Molossów w kaŜdej batalii wytracał swych najlepszych wojowników? Nie wierzmy równieŜ Iustinusowi (XVIII, 1), zapewniającemu „Sam Pyrrus odniósł cięŜką ranę i poległa wielka część jego Ŝołnierzy”. Informacje o ranach Ajakidy powtarzają się niemal po kaŜdej bitwie. Podobno, gdy przyjaciele gratulowali Pyrrusowi wygranej, ten, wstrząśnięty rzezią w swych szeregach, miał odpowiedzieć: „Jeszcze raz tak zwycięŜymy Rzymian, to zginiemy bez śladu”. Nie wiadomo wszakŜe, czy Ajakida wyrzekł te słowa po Heraklei (Diod. XXII 6, 1-2; Appian, Hann. 112; Cass Dio frg. 40,19; Oros. IV 1,10; Vir. ill. 35,5) czy po Ausculum (Plut. 21,9). Prawdopodobnie nie wypowiedział ich wcale. Te opowieści annaliści skomponowali znacznie później, kiedy wiadomo było, Ŝe wyprawa króla na Zachód zakończyła się niepowodzeniem. MoŜemy teŜ być pewni, Ŝe Pyrrus nie wychwalał pod niebiosy legionistów: „Och, jakŜe łatwo zdobyłbym władzę nad światem, gdybym ja miał rzymskich Ŝołnierzy” (Flor. I 13,17; Cass. Dio. frg. 40,19; Eutrop. II 11,3; Vir. ill. 35,4). Krzepcy górale z

91

Epiru w niczym nie ustępowali bitnym italskim wieśniakom. Ajakida mógłby najwyŜej powiedzieć: „Gdybym miał taką nieprzeliczoną masę wojska, co Rzym...”. Po zwycięstwie Pyrrus poświęcił część łupów Zeusowi w Dodonie, z następującą dedykacją dziękczynną: Król Pyrrus, Epiroci i Tarentyni (za zwycięstwo) nad Rzymianami i ich sprzymierzeńcami Zeusowi Najosowi. Inskrypcja ta na skromnej brązowej tablicy przetrwała do dziś53. Swą broń i bukefala (głowy bydląt ofiarnych) Pyrrus przystał do świątyni Ateny w Lindos na wyspie Rodos. Jak się zdaje, złoŜył z tej okazji dary takŜe w świątyni Zeusa w Tarencie. Orozjusz (IV 1) twierdzi, Ŝe Ajakida kazał sporządzić w tarentyńskiej świątyni następującą inskrypcję: „Tych męŜów dotąd niezwycięŜonych, o ojcze najlepszy Zeusie, jam ich w bitwie rozgromił i przez nich zostałem zwycięŜon”, co jest czystym wymysłem. Tarentyni natomiast przesłali do Aten dary dziękczynne za zwycięstwo nad „barbarzyńcami”. Wybili teŜ monety z wizerunkiem skrzydlatej Nike i małego słonia. NaleŜy przyznać, Ŝe Pyrrus doznał pod Herakleją znacznie dotkliwszych strat, niŜ poniósłby w bitwie z armią hellenistycznego monarchy. śołnierze rzymscy, zastraszeni nieludzką dyscypliną, podobnie jak grenadierzy Fryderyka II bardziej bali się swoich dowódców niŜ nieprzyjaciela, i walczyli zaciekle nawet w sytuacji beznadziejnej. Za utratę broni, tarczy czy bojowego godła groziły im przecieŜ drakońskie kary. Wystarczy przypomnieć kohortę Pelignów, którzy pod Pydną rzucili się wprost na groty sariss, by odzyskać swój sztandar, i prawie wszyscy polegli. Armie hellenistyczne składały się natomiast częściowo z najemników, Ŝołnierzy znakomitych w swym rzemiośle, którzy jednak umykali z placu boju, gdy uznali, Ŝe nie ma szans na wygraną. SłuŜący za pieniądze wojacy nigdy nie pozwolili narzucić sobie takiej dyscypliny, jaką znosili bez szemrania rzymscy chłopi. Pamiętać równieŜ naleŜy, Ŝe Pyrrus prawie nie miał moŜliwości uzupełnienia strat w swym korpusie 53

W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, wyd. 3, Leipzig 1915-1924, 392.

92

ekspedycyjnym, toteŜ dla niego 4 tysiące poległych oznaczało większą stratę, niŜ 7 tysięcy trupów dla Rzymian. Z pewnością jednak pod Herakleją król odniósł pełne zwycięstwo, bynajmniej nie „pyrrusowe”. Rozniósł w puch armię konsularną, zdobył obóz, pełen bogatych łupów. Lewinus, jeśli doliczyć jeńców (1800 według Eutropiusza II 11) i rannych, utracił jedną trzecią swego wojska. RównieŜ oddźwięk bitwy był piorunujący. Sprzymierzeńcy italscy, Samnici, Lukanowie, i Bruttiowie, ośmieleni wiktorią „Orła z Epiru” wreszcie przybyli do niego. Nie przyszli wcześniej, bo przeszkodził im Lewinus, niektórzy czekali zapewne przezornie na wynik rozprawy. Teraz jednak dołączyli swe manipuły do królewskiego wojska. Pyrrus cieszył się, bo jego armia szybko rosła. Czynił wprawdzie aliantom gorzkie wyrzuty, Ŝe zjawili się za późno, ale podzielił się z nimi wziętym na Rzymianach łupem (Plut, 17,10; Cass. Dio frg. 40,21-22; Zonar. VIII 3,12). Te gminy Samnitów i Lukanów, które jeszcze dochowywały Rzymowi wierności, pospiesznie przechodziły na stronę króla. Pozostałe miasta Wielkiej Grecji zagrzane zwycięstwem Ajakidy postanowiły równieŜ zerwać z Republiką. Lokroj przeszło na stronę Pyrrusa, wydając mu rzymską załogę. Po stronie króla opowiedział się równieŜ Kroton. Jak się zdaje, Tarent wysłał okręty, by pomóc antyrzymskim demokratom z obu poleis dokonać przewrotu. RównieŜ mieszkańcy Rhegion. miasta połoŜonego na samym palcu italskiego buta. chcieli przegnać garnizon Romy. W mieście stacjonowało 4 tysiące Ŝołnierzy kampańskich, czyli z formalnego punktu widzenia obywateli rzymskich, pod dowództwem Deciusa Vibeliusa. Ci Kampańczycy rychło weszli z konszachty z Mamertynami, swymi rodakami władającymi Messaną na Sycylii po drugiej stronie Cieśniny Messyńskiej. Mamertynowie byli najemnikami w słuŜbie Agatoklesa. Po śmierci swego władcy zdradziecko opanowali Messanę, zamoŜne helleńskie miasto, mordując lub wypędzając obywateli. „Po tym czynie przywłaszczyli sobie kobiety i dzieci nieszczęśliwych, jak je kaŜdemu przydzielił sam przypadek w chwili popełniania tego bezprawia, a majątek i kraj podzielili między siebie” (Polyb. I 7). TakŜe Ŝołdacy Vibeliusa

93

postanowili się „usamodzielnić”. Uprzedzili chcących ich się pozbyć się Regińczyków i przy pomocy Mamertynów część mieszkańców wyrŜnęli, a resztę wygnali i tak stali się panami polis. Zarówno Mamertynowie (synowie Mamersa, czyli Marsa, jak się z dumą nazywali) jak i Kampańczycy z Rhegion stanowili dobraną zgraję okrutnych rzezimieszków, bandytów, zbójów i gwałcicieli, nieubłaganych wrogów greckiego świata (atmosferę wśród takich najemnych Ŝołnierzy najlepiej oddaje powieść Salambo Gustawa Flauberta). W przyszłości jedni i drudzy, panując nad Cieśniną Messyńską, sprawią Pyrrusowi wiele kłopotów. Na razie Ajakida niezbyt przejął się przewrotem w Rhegion. Był dumny ze zwycięstwa, zyskał sprzymierzeńców, jego armia rosła jak tocząca się kula śniegowa. Nie znał jeszcze w pełni ogromnych rezerw Republiki, był pewien, Ŝe Rzymianie wkrótce poproszą o pokój, jak kaŜdy hellenistyczny monarcha uczyniłby po takiej klęsce. (Po przegranej bitwie nie ma łupów, nie ma więc środków na opłacenie najemników). Aby jeszcze w tym roku zakończyć wojnę, Pyrrus śmiało poprowadził swoje zastępy ku północy na Rzym. Bitwa pod Herakleją była właściwie jedynym zwycięstwem klasycznej armii typu hellenistycznego nad legionami Rzymu (pod Ausculum znaczną część sił Pyrrusa tworzyli italscy sojusznicy z uzbrojeniem podobnym do rzymskiego). W 147 roku pretendent do tronu Macedonii Andriskos zdołał wprawdzie zadać klęskę wojskom znad Tybru, ale jego armia składała się w znacznej części Z lekkozbrojnych Traków. Nie wiadomo, czy Macedończycy potrafili wtedy jeszcze walczyć w falandze54. Dlaczego Ajakida zwycięŜył, podczas gdy inni hellenistyczni monarchowie, mający przecieŜ opinię Ŝołnierzy nie lada, Filip V i Perseusz z Macedonii oraz Seleukida Antioch III Wielki, władca rozległego państwa w Azji, ponieśli w konfrontacji z wojskiem rzymskim sromotne klęski? Wystawili przecieŜ armie nie mniejsze, niŜ pyrrusowa, a w przynajmniej jednym 54

O rebelii Andriskosa Heftner, op. cit., 415 i n.

94

wypadku (Antioch III pod Magnezją w 190 roku) znacznie większe. Grecki historyk Polybios tłumaczy ten fakt wyŜszością, rzymskiego sposobu walki nad macedońską falangą, Zdaniem dzicjopisa z Megalopolis, legioniści rzymscy byli uniwersalni, elastyczni, zwrotni i samodzielni, mogli walczyć w kaŜdych warunkach, pokonywać wzgórza i rzeki, odpierać ataki ze wszystkich stron itp. ,,KaŜdy Ŝołnierz rzymski, jak raz wystąpi w uzbrojeniu do walki, jednako jest przygotowany na kaŜdą ewentualność, na kaŜdy teren i na kaŜde spotkanie z nieprzyjacielem. Gotów jest zawsze i w tym samym stopniu bić się, gdy trzeba, czy to występując wspólnie z całą swą armią, czy z jej częścią, oddziałami czy indywidualnie”. Natomiast zwarta, wyspecjalizowana falanga jest ocięŜała i moŜe walczyć tylko na terenie doskonale płaskim, albowiem „wszystko to, rowy, urwiska, wąwozy, pagórki, czy koryta rzeczne, wystarczy, by stanowić dla takiego szyku przeszkodę i kompletnie go zdezorganizować”, tłumaczy Polybios w typowym dla siebie „łopatologicznym” stylu osłupiałej potomności. Według historyka z Megalopolis nawet na równinie falanga skazana jest na nieuchronną klęskę, gdyŜ „czy posuwa się naprzód, czy ustępuje, odrywa się od reszty swych wojsk, gdy to nastąpi, rezerwa nieprzyjacielska uzyskuje wolną przestrzeń i sposobność, by uderzyć na nią z boku i z tyłu” (Polyb. XVIII 31 i n.). Tak więc, zdaniem Polybiosa, falanga nie jest w stanie dokonać zwrotu w tyl ani odeprzeć ataku z flanki. Opinia ta wszakŜe jest mocno podejrzana. Ze źródeł jednoznacznie wynika, Ŝe dobrze wyszkoleni nosiciele sariss mogli szybko zmienić szyk, dokonać zwrotu i poradzić sobie ze szturmującym np. od tyłu nieprzyjacielem. Pod Magnezją jako ostatni na polu bitwy wytrwali właśnie falangici Antiocha III, którzy sprawnie sformowali czworobok, najeŜony we wszystkie strony grotami włóczni. Czworobok ten rozbiły dopiero znajdujące się w jego środku słonie, które wpadły w popłoch. Wiadomo teŜ, Ŝe doborowe oddziały falangi radziły sobie nieźle takŜe w terenie nierównym, formacja ta nie

95

zawsze atakowała jednolitym frontem, lecz niekiedy była podzielona na oddziały, jak pod Magnezja, gdzie między 10 hufcami falangi ustawiono słonie wraz z lekkozbrojnymi Ŝołnierzami eskorty. Dobrze wyszkoleni falangici potrafili sformować kwadrat, prostokąt lub kolumnę ustawioną frontem lub ukośnie do linii wroga, tworzyli szyk w kształcie klina czy grotu strzały, półokrągły lub ukośny. Ponadto, czego Polybios w ogóle nie dostrzega, armie hellenistyczne składały się z róŜnych rodzajów broni. Falangici tworzyli 50, najwyŜej 70 procent linii piechurów, reszta to bardziej ruchliwa piechota liniowa: nosiciele tarcz, hoplici typu tradycyjnego, lekkozbrojni peltaści, a takŜe najemni Celtowie, Trakowie i Ilirowie, równieŜ z lekkim uzbrojeniem. (Niewykluczone, Ŝe Pyrrus miał w swojej armii lekkozbrojnych Traków i Ilirów, chociaŜ milczą o tym źródła). Do tego dochodzą łucznicy, procarze, którzy w wojsku rzymskim nie odgrywali większej roli, kawaleria lekka i cięŜkozbrojna, słonie. Armia hellenistyczna była wszechstronna, ale jako całość, podczas gdy legioniści byli uniwersalni kaŜdy z osobna. Wojska hellenistycznych monarchów zawdzięczały swą potęŜną siłę uderzeniową (falanga) i ruchliwość (oddziały lŜej uzbrojone, konnica) właśnie kombinacji licznych, róŜnych rodzajów wojska, stosowały więc „taktykę połączonych broni”. Armia rzymska miała znacznie prostszą strukturę. Składała się przede wszystkim z cięŜkozbrojnych piechurów, mających oszczepy lub włócznie, miecze, zbroje i długie prostokątne tarcze (scuta). Tacy właśnie Ŝołnierze rozstrzygali bitwy. Inne oddziały, jak lekkozbrojni, odgrywały w armii Republiki znikomą rolę, kawaleria była nieliczna i raczej pośledniej jakości. Legioniści nie potrafili uderzać z takim impetem, jak sarissoforoi, nie byli równieŜ tak ruchliwi, jak oddziały hellenistycznej piechoty „półcięŜkiej”. Za to ich sposób walki był bardzo skuteczny i prosty, mogli więc staczać bitwy w zasadzie bez dowódcy. Pod Herakleją konsul Lewinus jest prawie niewidoczny. Za to armia hellenistyczna, stworzona przez genialnych strategów macedońskich, Filipa II i Aleksandra Wielkiego, potrzebowała znakomitego wodza. Jak napisał wybitny polski historyk staroŜytności Tadeusz Wałek-

96

Czernecki: „W walce między falangą a legionami zwycięstwo zaleŜało przede wszystkim od dowództwa. Dowiodły tego zwycięstwa Pyrrhosa w przeciwieństwie do klęsk Filipa V i Perseusza”55. Tymczasem wśród następców Aleksandra zdarzali się dobrzy Ŝołnierze, częściej trafiały się militarne miernoty, ale geniusz wojskowy był tylko jeden - Pyrrus. Filip V pod Kynoskefalaj i Perseusz pod Pydną wydali walną bitwę niejako przez przypadek, pierwszy rzucił falangę do boju w rozproszeniu, drugi bezmyślnie zajął odległą pozycję na prawym skrzydle i nie panował nad rozwojem sytuacji. Jazda Perseusza nie udzieliła teŜ naleŜytej pomocy piechocie. Antioch Wielki pod Magnezją osobiście poprowadził szarŜę kawalerii i zapuścił się za daleko, pozostawiając bez wodza resztę swej ponad 70-tysięcznej armii, złoŜonej z wielu róŜnych oddziałów i ludów. Pyrrus tymczasem starannie wybrał plac boju, czuwał nad przebiegiem bitwy, baczył, aby poszczególne rodzaje wojsk harmonijnie ze sobą współpracowały, znakomicie wykorzystał najlepsze momenty do ataku, nie dał przeciwnikowi odetchnąć, uczynił z równiny nad Siris prawdziwą orchestrę Aresa. Dzięki błyskotliwemu talentowi strategicznemu rozgromił uporczywych i nieugiętych rzymskich Ŝołnierzy. śaden z królów hellenistycznych nie odniósł później takiego sukcesu56.

55

T. Wa łek-Czernecki, Dzieje upadku monarchii macedońskiej, Kraków 1924, s. 95. 56 O falandze i wojsku rzymskim Wi p s z yc k a , op. cit., s. 58 i n.; Z. ś yg u l s ki junior, Broń staroŜytna, Warszawa 1998, s. 59 i n., a przede wszystkim błyskotliwe wywody A. Zielińskiego, Falanga, legion i Polybios, „Mówią Wieki”, I. 1998. Na temat elastyczności falangi takŜe I. Warry, Armie świata antycznego, Warszawa 1995, s. 273.

97

MARSZ NA RZYM Pokrzepiony zwycięstwem Ajakida ruszył w kierunku Rzymu, prowadząc hufce Epirotów, Macedończyków, Hellenów z Wielkiej Grecji, greckich najemników, Samnitów, Lukanów i Bruttiów. Być moŜe spodziewał się, Ŝe osłabiona Republika zlęknie się jego pochodu i poprosi o pokój. Niewykluczone teŜ, Ŝe chciał wyrwać z federacji italskiej kolejnych sprzymierzeńców, a zwłaszcza miasta Kampanii. Najprawdopodobniej pragnął przedrzeć się daleko na północ przez ziemie Latium i wesprzeć wciąŜ wojujące z Rzymem etruskie lukumonie, Volsinii i Volci. Wojska etruskie były raczej mizerne, ale Pyrrus mógł liczyć, Ŝe jeśli Etruskowie staną po jego stronie, to być moŜe uzyska takŜe wsparcie wojowniczych Galów z północy, wcześniej aliantów etruskich przeciwko Rzymowi. Volsinii, silnie umocnione, twierdza bardzo trudna do zdobycia, byłyby zresztą znakomitą bazą dla królewskiej armii. Nad Tybrem klęska pod Herakleją wywołała konsternację. W senacie debatowano, czy nie pozbawić niefortunnego konsula dowództwa. Gajusz Fabrycjusz Luscinus głosił, Ŝe „to nie Epiroci pobili Rzymian, lecz tylko Pyrrus Lewinusa, chcąc tym dać do poznania, Ŝe to nie wojsko zawiniło tę klęskę, lecz jego naczelne dowództwo” (Plut. 18,1). Ostatecznie jednak Lewinus zatrzymał komendę - podobnie po straszliwej klęsce pod Kannami Republika nie pozbyła się Terencjusza Warrona, który był jednym z winowajców tej katastrofy. Przedsięwzięto natomiast energiczne środki, zarządzono nowy pobór do wojska. Lewinus, wezwany pospiesznie z Wenuzji do obrony Kampanii, otrzymał podobno aŜ dwa nowe legiony, senatorowie zaś „wydali obwieszczenie, Ŝe kto zgłosić się chce na miejsce poległych (pod Herakleją - K.K.) powinien wstąpić do wojska” (App. Samn, 10). Podobno ochotnicy stawili się tłumnie. Wzmocniono teŜ obronę samego Rzymu, być moŜe do miasta ściągnięto z Samnium armię prokonsula Emiliusza Barbuli. Kiedy więc późnym latem 280 roku Ajakida na czele armii wkroczył do Kampanii, spotkała go przykra

98

niespodzianka. Pod Kapuą stał juŜ pobity przecieŜ niedawno konsul Lewinius z armią uzupełnioną nowymi zaciągami. Nie kwapił się wprawdzie do bitwy, ale Pyrrus musiał odstąpić od miasta. Król rzucił się następnie na Neapol, licząc, Ŝe greccy pobratymcy z tego polis otworzą mu bramy. Neapolitańczycy wszakŜe pozostali wierni Republice (Cass. Dio frg. 40,25-26; Zon. VIII 4,2). TakŜe inni sprzymierzeńcy nie przyłączyli się dobrowolnie do wodza zza Adriatyku, chociaŜ Pyrrus z pewnością zdobył wiele mniejszych miast. Ajakida. ostentacyjnie lekcewaŜąc Lewiniusa, pomaszerował więc dalej na północ, pozostawiając rzymskie hufce na swych tyłach. Prowadził dla postrachu słonie. Wojska króla Molosów gruntownie pustoszyły Kampanię, najpiękniejszą i chyba juŜ wówczas najbogatszą krainę Italii, pełną winnic, sadów i urodzajnych pól. Sabelsey grabieŜcy, Samnici, w przeszłości wielokrotnie najeŜdŜający kampańskie ziemie, a takŜe Lukanowie i Bruttiowie mieli tutaj pole do popisu. Pyrrus szedł przypuszczalnie późniejszą via Latina, nie zaś via Appia. Spustoszył pola Fregellae, zapewne ku wielkiej radości Samnitów, którym ta rzymska kolonia uniemoŜliwiała rajdy na Kampanię, chociaŜ samego miasta chyba nie zdobył. Zniszczył osady i pola w dolinie rzeki Iris i wdarł się aŜ do serca starego kraju Latynów, stanowiącego fundament potęgi rzymskiej. Oczywiście, o zdobywaniu samego Rzymu Pyrrus nie mógł marzyć. Roma była potęŜnie ufortyfikowana i obsadzona bardzo liczną załogą. Ajakida nie zdołałby nawet okrąŜyć solidnych 11-kilometrowych „serwiańskich” murów otaczających miasto. Z tych samych względów takŜe Hannibal nie próbował po bitwie pod Kannami szturmować Rzymu. Z przekazu Zonarasa wynika, Ŝe król zamierzał przedrzeć się do miast etruskich. Jak daleko zaszedł? Florus (I 13.24) twierdzi, Ŝe aŜ do Praeneste, które opanował i skąd mógł juŜ widzieć rzymską stolicę, „...spoglądał z zamku w Praeneste na prawie zdobyte miasto i z odległości dwudziestu mil napełnil dymem i popiołem oczy przeraŜonych mieszkańców”. Nie ma jednak wątpliwości, Ŝe Ajakida zatrzymał się w Anagnium (ob. Anagni, Appian. Samu. 10,20) dwa dni marszu (62 km) od

99

Rzymu. Zgadza się to z przekazem Plutarcha, który napisał, Ŝe król Molossów zbliŜył się na 300 stadiów (52 km) do Rzymu. Być moŜe lotne łupieskie podjazdy posunęły się jeszcze dalej. Pyrrus jednak zawrócił, zrezygnował z marszu do Etrurii. Oto spotkało go koleinę nieprzyjemne zaskoczenie. Z północy nadciągało silne wojsko drugiego konsula Titusa Coruncaniusa. Po klęsce pod Herakleją senat polecił zapewne temu wodzowi zawrzeć jak najszybciej pokój czy rozejm z Etruskami, tak aby armia konsularna mogła wyruszyć na Pyrrusa. Coruncanius szybko sprawił nielicznym oddziałom Volci i Volsinii niezłe cięgi. W kaŜdym razie 1 lutego 279 roku odbył triumf nad ludami obu miast (Fasti Capitolini, triumph de Vulsiniensibus et Vulcientibus). Obie lukumonie skwapliwie zgodziły się więc na pokój, korzystając z tego, Ŝe Rzym, zagroŜony przez najazd króla z Epiru, zaofiarował im stosunkowo łagodne warunki. Stosunkowo, bo przynajmniej nie zrównał obu miast z ziemią. Volci straciły jednak znaczną część swego terytorium, w 273 roku powstała tam rzymska kolonia Cosa. Gdyby Etruskowie wytrwali dłuŜej, mogliby bronić swej niepodległości u boku Pyrrusa. Nie wystarczyło im sił57. Ajakida znalazł się w bardzo trudnej sytuacji. Nie tylko utracił potencjalnych aliantów, ale znalazł się w kleszczach między dwiema armiami konsularnymi. Lewinus, ośmielony pojawieniem się legionów Coruncaniusa. zaktywizował się na tyłach królewskiej armii. Pyrrus miał juŜ zapewne szczuplejsze hufce. Wielu Ŝołnierzy zostawił w zdobytych miastach. Ponadto wojsko „było juŜ obciąŜone zdobyczą i mnóstwem jeńców” (Appian. Samn. 10,10), nie przejawiało więc zbytniego entuzjazmu do bitwy, która przecieŜ mogła zakończyć się utratą łupów. Pyrrus zdecydował się więc na odwrót. Oddziały Ajakidy przemaszerowały do Kampanii. Znamienne, Ŝe Ŝaden z konsulów nie próbował powaŜnie przeszkadzać królowi w 57

Schubert, op. cit., s. 191, uwaŜa, Ŝe miasta etruskie zawarły pokój z obawy przed wzrostem potęgi Sainitów, co jest nonsensem. W tym czasie o odrodzeniu świetności damnickiej nie mogło być mowy. O podboju Etrurii przez Rzym R. Bloch. Etruskowie, Warszawa 1995, s. 37 i n.

100

odwrocie, nie ośmielił się wydać bitwy. Zbyt Ŝywa była pamięć o „przesławnym laniu” pod Herakleją. Prawdopodobne jest, Ŝe Pyrrus, zobaczywszy podczas marszu wypełnione świeŜym Ŝołnierzem zastępy Waleriusza Lewinusa, wypowiedział rozgoryczony swoje słynne słowa: „Czuję się naprawdę potomkiem Herkulesa, któremu jak z hydry Lemejskiej na nowo niby z własnej krwi odrasta tyle głów nieprzyjacielskich, ile ich ścięto” (Flor. I 13,19; Zonar VIII 4,3). Z relacji Appiana zdaje się wynikać, Ŝe Pyrrus zostawił część Ŝołnierzy, by przezimowali w miastach Kampanii. Jeśli to prawda, Ajakida poczynił w tej krainie znaczne zdobycze i nie lękał się ataku Rzymian. Wydaje się jednak, Ŝe większa część armii przezimowała wraz z królem w Tarencie. Reszta Ŝołnierzy mogła otrzymać kwatery w miastach sąsiednich. Senat natomiast ukarał wojaków Lewinusa za klęskę pod Herakleją, rozkazawszy im przezimować pod namiotami i to prawdopodobnie w Saepinum w Samnium, a więc na terytorium nieprzyjacielskim. Jeźdźcy zostali zdegradowani do pozycji legionistów, a legioniści - do procarzy (Frontin. IV 1,24). W zimie staroŜytni wodzowie w zasadzie wojny nie prowadzili, czas ten moŜna więc było poświęcić na dyplomację.

101

WOJNA CZY POKÓJ Rzymscy dziejopisowie przeinaczyli i sfałszowali kwestię rokowań pokojowych Pyrrusa z Republiką w sposób, chciałoby się rzec, wprost bezwstydny. Konsekwentnie raczyli potomność opowieściami, jak to król Molossów czynił wszystko, aby zawrzeć pokój i przyjaźń z Rzymem: wysyłał poselstwa, obiecywał złote góry, usiłował przekupić legatów i senatorów. Niezłomni Synowie Wilczycy stanowczo odrzucali jednak te umizgi, stawiając zawsze jeden tylko warunek: Pyrrus moŜe negocjować o pokój i przymierze tylko wtedy, kiedy opuści italską ziemię, w przeciwnym razie niech będzie gotowy do wojny. W następstwie problem tych rokowań jest niezmiernie zagmatwany. Nie jest do końca pewne, kiedy do rozmów pokojowych doszło, czy po bitwie pod Herakleją, czy teŜ dopiero po następnej batalii pod Ausculum w 279 roku, jak sugerują przekazy Diodora (XXII 6,3) i Justinusa (XVIII 2), a moŜe teŜ paktowano dwukrotnie. Źródła opowiadające się za tą pierwszą wersją równieŜ nie są zgodne. Appian (Samn. 10) twierdzi, Ŝe pertraktacje rozpoczęły się od razu pod bitwie pod Herakleją, jednakŜe według większości przekazów (Plut. 17; Zonar. VIII 4, 4-12; Eutrop. II 12-13; Liv. periocha 13; Flor. I 13,14-21; Cass. Dio frg. 40) - dopiero po marszu na Rzym. Nie wiadomo równieŜ do końca, kto był inicjatorem rozmów, jakie warunki stawiał Ajakida, ile razy jego poseł Kineas udawał się do Rzymu i dlaczego ostatecznie negocjacje spełzły na niczym. Zawiłość tego problemu wybitny biograf Pyrrusa Pierre Leveque starał się przedstawić za pomocą tabelek, poświęcona mu literatura naukowa jest ogromna58. MoŜna wszakŜe odtworzyć bardzo prawdopodobny przebieg wydarzeń. Późną jesienią 280 roku w Rzymie zapanowały posępne nastroje. Wódz zza Adriatyku rozbił w puch armię konsularną, spustoszył Kampanię i dotarł aŜ do Latium, świecąc poŜogą w oczy senatorom. Republika zdołała 58 Leveque, op. cit., s. 348 i n., który przytacza równieŜ opinie innych badaczy, na ten temat, m.in. M.R. Lefkowitz, Pyrrhus Negotiations with the Romans, 280-278 B.C., „Harvard Studies in Classical Philology” 54, 1959, s. 147 i n., Kienast, op. cit., kol. 139 i n.

102

wprawdzie obronić swe najwaŜniejsze terytoria, jednak szanse na pokonanie Pyrrusa były niewielkie. Skoro bowiem król wygrał bitwę tylko ze swą armią, to jak zwycięŜyć go, kiedy zyskał w południowej Italii licznych sprzymierzeńców? TakŜe Ajakida był skłonny do ustępstw. Podczas marszu na Rzym nie zdołał oderwać od Republiki miast środkowej Italii, po raz pierwszy chyba uświadomił sobie teŜ, Ŝe moŜliwości mobilizacyjne przeciwnika są ogromne. Zapowiadała się długotrwała wojna na wyczerpanie, na którą, pozbawiony rezerw, nie mógł sobie pozwolić. Ponadto wciąŜ kusił Pyrrusa miraŜ łatwego łupu - Sycylii. W tej sytuacji późną jesienią 280 roku przybyło do Tarentu poselstwo znad Tybru, złoŜone ze znakomitych męŜów. W skład legacji weszli byli trzej konsulowie, znany nam juŜ Gajusz Fabrycjusz Luscinus, Kwintus Emiliusz Papus, konsul 282 roku i Publiusz Korneliusz Dolabella, konsul 283 roku, zwycięzca znad Jeziora Wadymońskiego. Oficjalnie posłowie prosili tylko o zwolnienie jeńców rzymskich za okupem lub teŜ o zgodę na wymianę jeńców (Dion. Hal. XIX 13). Król odbył więc naradę ze swoimi „przyjaciółmi”, czyli najbliŜszymi współpracownikami i doradcami. Milon, jako Ŝołnierz, opowiadał się podobno za odrzuceniem tej prośby i wzmoŜeniem wojennych wysiłków, wszelako dyplomata Kineas twierdził, Ŝe jeńców naleŜy zwolnić bez okupu i wysłać poselstwo do Rzymu w sprawie zawarcia pokoju, i Ajakida dał posłuch tej ostatniej radzie. Nie ulega jednak wątpliwości, Ŝe wymiana jeńców była dla Rzymian jedynie pretekstem. Republika wysiała do Pyrrusa członków swej ścisłej elity, aby podjąć pokojowe sondaŜe. Rzymska historiografia starała się usilnie ukryć ten fakt, przytaczając niezliczone anegdoty o stojącym na czele legacji cnotliwym Fabrycjuszu, niezłomnie odrzucającym pokusy perfidnego monarchy. Oto np. Pyrrus, dowiedziawszy się, Ŝe Fabrycjusz ,jest w mieście bardzo wpływowy, ale bardzo biedny, starał się zjednać go sobie, mówiąc, Ŝe jeśli doprowadzi do zawarcia układu, to go zabierze ze sobą do Epiru jako swego zastępcę na stanowisku wodza i podzieli się z nim posiadanymi dobrami. Prosił go teŜ, aby zaraz przyjął od

103

niego pieniądze, pod pozorem, Ŝe rozda je tym, którzy doprowadzą do zawarcia pokoju” (Appian, Samn. 10). Fabrycjusz wszakŜe roześmiał się tylko i rzekł: „AleŜ mojej otwartości nie zniesie ani nikt z twoich przyjaciół, ani ty sam, królu, a ubóstwo moje wyŜej sobie cenię niŜ bogactwo tyrana ze złączonym z tym strachem”. Skoro nie udało się przekupić Rzymianina, Ajakida postanowił napędzić mu stracha. Nakazał ukryć za kotarą namiotu największego ze słoni. W odpowiednim momencie podniesiono zasłonę, a zwierzę uniosło trąbę i ryknęło dziko tuŜ nad głową senatora. Fabrycjusz jednak spokojnie odrzekł: „Ani wczoraj nie zrobiło na mnie wraŜenia złoto, ani dzisiaj ten potwór” (Plut. 20). Innym razem Pyrrus wydał dla legatów ucztę, podczas której dyskutowano o filozofii. Kineas wychwalał przy tym nauki Epikura, zgodnie z którymi naleŜy unikać udziału w Ŝyciu politycznym, to bowiem nie przynosi szczęścia. Na to Fabrycjusz przerwał mu okrzykiem: „O Heraklesie! Oby tylko Pyrrus i Samnici, jak długo z nami będą walczyć, chcieli hołdować tym zasadom!” (Plut. 20). Podobno Pyrrus nie gniewał się, lecz podziwiał szlachetną dumę Rzymianina. Nie wiadomo, czy w tych historiach tkwi jakieś prawdziwe jądro. Pewne jest natomiast, Ŝe posłowie prowadzili z królem wstępne rozmowy na temat zakończenia konfliktu. Wypadły one pomyślnie. Pyrrus przekonał się, Ŝe senat skłania się do zawarcia pokoju. Zwolnił więc jeńców bez okupu i wysłał Kineasa w poselstwie nad Tybr. Uwalnianie jeńców bez okupu przed rozpoczęciem negocjacji było starym greckim obyczajem. Zresztą Ajakida nie wypuścił z pewnością wszystkich jeńców, lecz tylko 200 (Iustin, XVIII 1,10), spośród tych, których wzięto w Lokroi. Niewykluczone zresztą, Ŝe Rzymianie ci odzyskali wolność tylko warunkowo, aby mogli wziąć udział w świecie Saturnaliów. Gdyby wszakŜe rokowania zakończyły się fiaskiem, mieli powrócić do Pyrrusa. Dzięki tej informacji Plutarcha i Appiana wiemy, Ŝe Kineas bawił w Rzymie w grudniu 280 roku (wesołe święto Saturnaliów przypadało 17 grudnia). Królewski poseł, zgodnie z najlepszymi regułami hellenistycznej dyplomacji, przywiózł ze sobą szkatułkę pełną klejnotów i kosztowności, które

104

rozdawał wpływowym rzymskim dygnitarzom, ich Ŝonom i dzieciom. Grecy uznaliby takie postępowanie za całkowicie normalne, ba, nawet za godne pochwały! Kineas nie wiedział jednak, Ŝe rzymscy senatorowie wciąŜ wyznają chłopskie wartości, pielęgnują kult ubóstwa i prostoty. Dla tych przybranych w togi przebiegłych wieśniaków, wyznających nawet w stosunku do bogów zasadę do ut des (daję, abyś dał), te kurtuazyjne prezenty były tylko ordynarnym przekupstwem, zobowiązującym do rewanŜu. Nikt więc nie przyjął darów Kineasa. Po tym zgrzycie Tesalczyk wystąpił na forum senatu, przedstawiając propozycje pokojowe swego monarchy. Sławił Pyrrusa jako umiarkowanego władcę, ofiarował uwolnienie wszystkich jeńców bez okupu, pokój, przyjaźń i przymierze, pod warunkiem, Ŝe Rzymianie „obejmą układem równieŜ Tarentynów, uznając wolność i niepodległość innych Greków mieszkających w Italii. Lukanom zaś, Samnitom, Dauniom i Brucjom oddadzą ich ziemie, jakie im w wojnie wydarli”. Z tego przekazu Appiana (Samn. 10), a takŜe innych źródeł niezbicie wynika, Ŝe Pyrrus Ŝądał od Republiki pozostawienia w spokoju poleis Wielkiej Grecji i rezygnacji z całej południowej Italii, czyli wycofania się z Lukanii, Brittium, Apulii i Samnium. „Przyjaźń i przymierze z Rzymem to w istocie elegancka nazwa swego rodzaju paktu o nieagresji”59. Według przekazu uznawanego za miarodajny, zwanego Ineditum Vaticanum, Ajakida domagał się takŜe od Republiki, aby ograniczyła swe panowanie wyłącznie do Latium, co oznaczałoby przede wszystkim oddanie przez Rzym Kampanii. Nie wiadomo, czy król posunął się aŜ tak daleko, ale czyŜ Rzymianie nie wydarli niegdyś Kampanii Samnitom? Pewne jest wszakŜe, Ŝe zwycięski Pyrrus postawił twarde warunki. Ich przyjęcie oznaczałoby dla Rzymian utratę wszystkiego, co wywalczyli w południowej Italii w przeciągu ostatnich dziesięcioleci. Musieliby zrezygnować ze zdobyczy II i III wojny samnickiej, oddać potęŜne kolonie z rozległymi ziemiami, Wenuzję i Lucerię, moŜe teŜ Fregellae. Mimo to 59

Pyrrus Ŝądał wolności dla wszystkich ludów południowej Italii, annaliści przekręcili jednak te słowa, czyniąc z nichofertę króla udzielenia pomocy Rzymianom w podboju Italii, co przekazał Plutarch (18). Por. Schubert, op. cit., s. 186 i n.

105

znaczna część, a moŜe nawet większość senatorów opowiedziała się za zawarciem pokoju. Republika doznała w wyniku długich lat nieustannych wojen wielkiego upustu krwi, większość południowej Italii i tak była zresztą stracona. Koalicja Pyrrusa z poleis Wielkiej Grecji oraz z sabelskimi i iliryjskimi ludami południa półwyspu wydawała się nie do pokonania. Wtedy nastąpił jeden z przełomowych momentów historii rzymskiej. W senacie zjawił się Appiusz Klaudiusz Caecus, starzec juŜ sędziwy, dwukrotny konsul (307 i 296) słynny ze swej cenzury w 312 roku, były dyktator. Na przełomie IV i III wieku Klaudiusz był czołowym rzymskim politykiem i odegrał kluczową rolę w przekształceniu Rzymu z zaściankowej chłopskiej Republiki w pręŜne państwo, sięgające po hegemonię w basenie Morza Śródziemnego. Klaudiusz nakazał w 312 roku zbudowanie słynnej via Appia, łączącej Rzym z Kapuą, przez co skierował ekspansję Republiki na południe. W dwa lata później to zapewne on doprowadził do powołania duoviri navales, czyli instytucji dwóch urzędników, zajmujących się sprawami floty. Klaudiusze związali się ponadto z kampańskim rodem Atiliuszy, równieŜ, prawdopodobnie zainteresowanym podbojami na południu. Lecz teraz wszystkie owoce tej polityki miały zostać zmarnowane. Klaudiusz, wyraźniej niŜ jego koledzy z senatu, zdawał sobie sprawę, Ŝe Rzym po 60 latach nieustannej ekspansji nie moŜe pozwolić sobie na ustąpienie ze zdobytych ziem. Przyjęcie warunków Pyrrusa oznaczałoby z pewnością rezygnację z mocarstwowych ambicji na pewien czas, być moŜe na zawsze. Klaudiusz był juŜ stary i ociemniały (stąd przydomek Caecus - ślepy), nie uczestniczył więc w Ŝyciu politycznym. Teraz jednak nakazał zanieść się w lektyce do senackiej kurii, aby nie dopuścić do zawarcia pokoju z obcym królem. Na widok dostojnego starca, prowadzonego przez synów i zięciów, zgromadzeni patres powstali z szacunkiem, a on bez zwłoki przemówił. Wystąpienie Klaudiusza przeszło do legendy, jego mowę upiększono wieloma retorycznymi ozdobami. Oracja

106

jednak została wygłoszona z całą pewnością, była to pierwsza słynna mowa rzymska, znano ją i czytano jeszcze w czasach Cycerona. Sędziwy konsul powiedział mniej więcej tak: „śałowałem dotąd, Ŝe nie widzę, ale teraz muszę Ŝałować, Ŝe słyszę. Bo takich obrad waszych wolałbym nie tylko nie widzieć, ale i nie słyszeć. To wy skutkiem jednego niepowodzenia tak dalece się zapomnieliście, Ŝe naradzacie się nad tym, by i tego, który wam klęskę zadał, i tych, co go sprowadzili, uznać za przyjaciół zamiast za wrogów, a Lukanom i Bruchom oddać własność naszych przodków. ToŜ to nie jest nic innego, jak podporządkowanie się Rzymian Macedończykom. I jeszcze niektórzy ośmielają się nazwać to pokojem, zamiast niewolą”. Caecus podkreślił, Ŝe przyjęcie takiego układu oznacza nieszczęście dla państwa, a następnie postawił wniosek: „Jeśli Pyrrus pragnie przyjaźni i przymierza Z Rzymianami, winien usunąć się z Italii, a potem przysyłać posłów. Jak długo stoi w Italii, nie moŜe być uznany ani za przyjaciela, ani za sprzymierzeńca, ani za sędziego czy teŜ rozjemcę Rzymian” (Appian. Samn. 10). Było to jasne postawienie sprawy - Rzym świadom swojej potęgi, traktuje całą Italię jako wyłącznie swoją strefę wpływów. Było to coś w rodzaju staroŜytnej doktryny Monroe'go. Słowa wiekowego konsula zrobiły ogromne wraŜenie. Senatorowie z pewnością przypomnieli sobie, Ŝe Republika ponosiła jeszcze straszniejsze klęski niŜ Herakleja. czy to w Wąwozie Kaudyńskim (321 rok), czy to pod Lautulae (315 rok) z rąk Samnitów. albo teŜ niedawno pod Arretium, zawsze jednak wychodziła z wojny zwycięsko. Rezerwy państwa wciąŜ dalekie były od wyczerpania. CzegóŜ Pyrrus mógł zresztą Ŝądać więcej po kolejnej wygranej bitwie? MoŜliwe zresztą, Ŝe patres zdecydowali się kontynuować wojnę, nie tyle zagrzani retorycznym kunsztem Caecusa, ile w nadziei na pomoc Kartaginy. W kaŜdym razie wniosek Klaudiusza przyjęto, Kineasowi zaś nakazano, aby jeszcze tego samego dnia opuścił miasto. Rzymscy dygnitarze zagrozili równieŜ Pyrrusowi: „Jak długo... będzie stał pod bronią (w Italii), tak długo i Rzymianie wszystkimi siłami będą prowadzić z nim wojnę, choćby mu się w poszczególnych

107

bitwach udało pokonać tysiące Lewinusów” (Plut. 19). Ostatecznymi konsekwencjami tej doniosłej decyzji senatu było zajęcie przez Republikę całej Italii, a nieco później wojny punickie o panowanie w basenie Morza Śródziemnego. Podobno honorowi Rzymianie nakazali swym jeńcom, aby natychmiast po zakończeniu Saturnaliów powrócili do Pyrrusa. Tych, którzy pozostaną w mieście, miała spotkać kara śmierci. Ale to prawie na pewno nieprawda. Z pobytem Kineasa nad Tybrem wiąŜe się inna anegdota. Tesalczyk, wypytywany po powrocie przez Ajakidę, jaki jest ten Rzym. miał odpowiedzieć, Ŝe senat przypomina mu zgromadzenie królów (Plut. 19; Flor. 13).Wierzymy, Ŝe 300 napuszonych senatorów, dzierŜących laski z kości słoniowej, przybranych w śnieŜnobiałe togi obramowane purpurą, mogło wywrzeć na pośle Epiroty wielkie wraŜenie. Prawdopodobnie, mimo cierpkiej odprawy, Pyrrus w odruchu szlachetności uwolnił bez okupu przynajmniej część jeńców (alternatywą było sprzedanie ich w niewolę). Być moŜe chciał zachować dobre stosunki z senatorami, licząc, Ŝe po kolejnej klęsce Republika pójdzie w końcu na ustępstwa. Informuje o tym w swych Rocznikach (Annales), rzymski poeta Ennius, Ŝyjący w latach 239-169, dosyć wiarygodny, bo stosunkowo bliski opisywanym wydarzeniom. Według Enniusa, król Molossów z godnością oświadczył rzymskim legatom: Zioła nie Ŝądam; okupu wy nie dawajcie, męŜowie. Toć nie handlem jest wojna - lecz ją bohatersko prowadząc. śycie nawzajem oceniać będziemy Ŝelazem, nie złotem. Nam czyli wam Fortuna zwycięstwo przysądzi: co jutro Da - niechaj miecz to rozstrzygnie. I oto jest moja odpowiedź: Czyją odwagą los wielołzawej wojny oszczędził. Tych ja chcą wolność oszczędzić. Prowadźcie więc bez okupu Jeńców - ja wam ich oddaję - a bogów to niechaj ucieszy! (Ennius, Annales VI, 194-201)60 60

Cyt. za: T. Zi eli ń s k i , Rzeczpospolita rzymska, Katowice 1989, s. 113 i n., nie wiadomo jednak z całą pewnością, kiedy Pyrrus jeńców tych uwolnił.

108

BITWA POD AUSCULUM Zimę Pyrrus spędził na intensywnych przygotowaniach wojennych. Przypuszczalnie, aby zyskać środki na opłacenie Ŝołnierzy, nakazał zmniejszyć zawartość srebra w tarentyńskich staterach z 7,9 do 6,5 gramów. Dzięki temu mógł wybić więcej monet. Król bezwzględnie ściągał teŜ pieniądze z miast Wielkiej Grecji. O tym, jak Ajakida finansował swą wojnę, wiemy dzięki tzw. Archiwum Świątynnemu w Lokroi. W roku 1958/1959 archeologowie znaleźli w ruinach tego miasta kamienne skrzynie, a w nich 38 spiŜowych tablic z inskrypcjami ze świątyni Zeusa Olimpiosa. Siedem z tych inskrypcji pochodzi z czasów Pyrrusa. Powstały one od września 281 do września 275. Na tablicach widnieje napis: „Wypłacić królowi”. Tym monarchą moŜe być tylko Pyrrus. Niektórzy naukowcy sądzili, ze „król” to Agatokles lub teŜ urzędnik miejski o tytule „król” (basileus), ale jest to całkowicie nieprawdopodobne. Jak wynika z inskrypcji, w tym czasie wypłacono Pyrrusowi z funduszy świątynnych w formie poŜyczek czy teŜ raczej „składek na wspólną sprawę" fantastyczną wprost fortunę - 11 240 talentów srebra, przy czym najwięcej po bitwie pod Herakleją - 2685 talentów. Całość tej kontrybucji to 295 ton srebra. Z tak ogromnej ilości kruszcu moŜna było wybić 45,3 miliona ówczesnych srebrnych monet tarentyńskich o masie 6,5 grama lub 53,6 miliona drachm Pyrrusa o masie 5,5 grama. Fakt, Ŝe Ajakida mógł wycisnąć z nieduŜego przecieŜ polis, jakim było Lokroi, aŜ tyle szlachetnego metalu, świadczy jak nieprzebrane bogactwa posiadały miasta Wielkiej Grecji. Świątynia Zeusa Olimpiosa zgromadziła prawdziwą górę srebra z podatków, prezentów i darów wotywnych dla boga, ze sprzedaŜy pszenicy, jęczmienia, wina i oliwy ze świątynnych ziem, ze sprzedaŜy dachówek i cegieł własnej produkcji oraz z prostytucji świątynnej, którą, jak wiemy, uprawiano w Lokroi, zwłaszcza w momentach zagroŜenia polis61. Ze świątyni Pyrrus zabrał fortunę, jednak do 61

Na temat Archiwum Świątynnego w Lokroi A. De Francis, Stato e societa in Locri Epizefiri, Napoli 1972, s. 78 i n.

109

prowadzenia długotrwałej wojny potrzebne były gigantyczne wprost zasoby. 295 ton srebra wystarczyłoby na opłacenie przez 6 lat armii 20-24 tysięcy pieszych najemników, pobierających zwyczajowy Ŝołd w wysokości 1 drachmy dziennie (kawalerzyści otrzymywali po 2-3 drachmy). Ajakida dostał z pewnością srebro i złoto nie tylko od Lokroi, ale takŜe od innych greckich miast, przede wszystkim od słynącego ze swych bogactw Tarentu, a jednak stale brakowało mu pieniędzy, a do Epiru wrócił z, prawie pustą kasą. Wydatki były bowiem ogromne. Król musiał przecieŜ nie tylko płacić Ŝołnierzom, ale utrzymywać swą niewielką flotę, remontować fortyfikacje, przynajmniej częściowo ponosić koszty zakupu Ŝywności, paszy dla zwierząt i broni oraz utrzymania kwater zimowych, musieli teŜ dzielić się pieniędzmi z italskimi sprzymierzeńcami. Pewną część srebra z Lokroi Pyrrus niewątpliwie rozdał swoim „przyjaciołom” i starszyźnie w Epirze, część przeznaczył na wzniesienie wspaniałych budowli w Ambrakii. Hojność naleŜała do obowiązków hellenistycznego monarchy. Skąpy lub ubogi władca uchodził za niegodnego panowania. Dzięki ogromnym środkom z Lokroi i innych poleis Ajakida zdołał w 279 roku wystawić silną armię. Kiedy wszystko było gotowe, hufce królewskie, znacznie wzmocnione przez kontyngenty sprzymierzeńców italskich, wiosną wyruszyły w pole. Poprzedniego roku ani klęska pod Herakleją ani marsz Pyrrusa do Latium nie rzuciły Rzymian na kolana, monarcha z Epiru postanowił więc rozpocząć systematyczny podbój Italii. Uderzył na Apulię i zajmował mniejsze miasta, wciąŜ jeszcze podlegające Republice. Jedne zmusił do uległości oblęŜeniem, inne dobrowolnie otworzyły mu bramy. Wszelako Rzym trzymał w ręku Apulię przede wszystkim dzięki wielkim koloniom - Lucerii i Wenuzji. Przypuszczalnie Pyrrus zagroził Wenuzji lub teŜ obiegł to miasto. Gdyby zdołał oczyścić Apulię ze zbrojnych kolonistów znad Tybru, zapewniłby większe bezpieczeństwo Tarentowi, a Samnitów uwolnił z dławiących kleszczy twierdz i terytoriów rzymskich. Roma nie mogła pozwolić sobie na utratę

110

strategicznej twierdzy jaką była Wenuzja, przysłała więc na odsiecz aŜ 2 połączone armie konsularne. Rzymianie rzucili do boju wszystkie dostępne siły. Mogli sobie na to pozwolić, na północy nie było juŜ bowiem etruskiego frontu. Na czele wojska stali konsulowie 279 roku, Publiusz Decjusz Mus i Publiusz Sulpicjusz Saverrio. Obaj nie mieli powaŜniejszego doświadczenia militarnego, więc senat przydzielił im jako legata znanego nam juŜ Fabrycjusza Luscinusa, który cieszył się sławą wytrawnego wojownika (Oros. IV 1, 20, por. Flor. I 13). Siły obu adwersarzy były znacznie potęŜniejsze niŜ przed rokiem. Według Dionizjosa z Halikarnasu (XX 1), konsulowie mieli ponad 70 tysięcy piechurów, w tym 20 tysięcy Rzymian zgrupowanych w 4 legionach, resztę stanowili sprzymierzeńcy. Do tego dochodziło 8 tysięcy kawalerii. Pyrrus wiódł zaś do boju nieco ponad 8 tysięcy konnicy i 70 tysięcy pieszych wojowników, w tym 16 tysięcy Greków „którzy przepłynęli Zatokę Jońską”, a więc Ŝołnierzy z korpusu ekspedycyjnego króla. Epirota miał teŜ 19 słoni (Dziejopis z Halikarnasu jest więc najwyraźniej przekonany, Ŝe słoń, rzekomo ranny pod Herakleją, wkrótce potem wyzionął ducha). Łatwo obliczyć, skąd Dionizjos wziął te 16 tysięcy. Po prostu od wojsk, które przybyły z Ajakidą do Italii, odjął 13 tysięcy poległych jakoby pod Herakleją. Obliczenia Dionizjosa są jednak błędne, przydał on 4 legionom, tworzącym 2 armie konsularne zbyt wielu sprzymierzeńców. Poprawniejszej kalkulacji dokonuje Frontinus (II 3,21) stwierdzając, Ŝe przeciwnicy mieli po 40 tysięcy Ŝołnierzy. Wydaje się, Ŝe obie armie były nieco silniejsze - znacznie ponad 40 tysięcy. Dwie „zwykłe” armie konsularne to juŜ prawie 40 tysięcy ludzi, a Rzymianie starali się przecieŜ wzmocnić swe siły, przeprowadzając nowy pobór. Niewątpliwie ściągnęli od sprzymierzeńców posiłki większe niŜ zazwyczaj, zwłaszcza w konnicy, która zneutralizować miała kawalerię Pyrrusa. TakŜe król oprócz swoich wojsk miał hufce z miast Wielkiej Grecji, a takŜe kontyngenty Samnitów, Lukanów, Bruttiów i Sallentynów. Była to największa armia, jaką Ajakida dowodził na italskiej ziemi i w całej swojej karierze.

111

Lokalizacja bitwy jest sporna. Wiemy jedynie, Ŝe odbyła się pod Ausculum (ob. Ascoli) w zachodniej Apulii, nad porośniętym krzakami brzegiem rwącej rzeki, na terenie dla słoni i konnicy niedogodnym, a więc zapewne nierównym (Plut. 21). W pobliŜu Ausculum są jednak dwie rzeki, Carapella płynąca na północ i Aufidus (obecnie Ofanto) - na południe. Wśród naukowców toczyła się skomplikowana dyskusja, nad którą z tych rzek Pyrrus zmagał się z Rzymianami. Hipoteza, Ŝe nad Aufidusem ma więcej zwolenników. Rzeka ta jest większa, miejscami rzeczywiście rwąca, równieŜ w czasach staroŜytnych, o czym zaświadcza poeta Horacy (Satires, I 1,58). Stanowi znacznie powaŜniejszą przeszkodę terenową niŜ Carapella, ma teŜ strome brzegi, które prawdopodobnie w staroŜytności porośnięte były krzakami i lasem. Wybitny niemiecki historyk Karl Beloch, który na początku XX wieku zwiedzał Apulię, stwierdził, Ŝe we wrześniu, a więc juŜ po pierwszych jesiennych ulewach, głębokość nurtu Carapelli wynosiła zaledwie kilka centymetrów, Aufidus zresztą znacznie częściej wymieniany jest w staroŜytnych źródłach. W Ascoli wciąŜ Ŝywa jest tradycja, Ŝe bitwa odbyła się niemal w samym mieście, przy Ponte d'Ascoli, czyli przy moście przez Caparellę, w pobliŜu miejsca, gdzie na początku XX wieku stał dworzec kolejowy. Na tym domniemanym polu walki znaleziono jakoby egzemplarz starodawnej broni. Wszystko wskazuje jednak na to, Ŝe mieszkańcy Ascoli rozpowszechniali tę opowieść powodowani lokalnym patriotyzmem. W grę mógłby wchodzić teŜ inny plac boju - na lewym brzegu Aufidusu, na wysokości Lavello, tam, gdzie w wieki później, w 1052 roku, Bizantyńczycy stoczyli wielką bitwę z Normanami. Tyle, Ŝe miejsce to odlegle jest aŜ 27 km od Ausculum i tylko 10 km od Wenuzji. Gdyby wrogie wojska zwarły się w okolicach Lavello, bitwę nazwano by „pod Wenuzją”, a nie „pod Auskulum”. Najprawdopodobniej po zjawieniu się rzymskiej armii Pyrrus wyruszył spod murów Wenuzji. Armia królewska maszerowała waŜnym szlakiem wojskowym, późniejszą przedłuŜoną via Appia, prowadzącym z Wenuzji do

112

Benewentu. Rzymianie rozbili obóz na lewym brzegu górnego biegu Aufidusu, prawdopodobnie tam, gdzie w miejscowości Pons Aufidi (obecnie Ponte. S. Venere) znajdowała się przeprawa. Dzięki temu nie tylko osłaniali całą północną Apulię, ale blokowali takŜe strategiczną drogę z Wenuzji do Benewentu62. Jeśli wierzyć tradycji rzymskiej, przed batalią pod Auskulum doszło do osobliwego epizodu. W krytycznych momentach bitwy Rzymianie niekiedy usiłowali odwrócić klęskę, zgodnie ze starodawnym obyczajem poświęcając jednego z legionistów bogom podziemnym. Częściej jednak poświęcał się sam wódz. Ofiarował przy tym bóstwom umarłych nie tylko swoją osobę, ale cale wojsko nieprzyjaciół. Ceremonia ta odbywała się według ściśle określonego rytuału. Uroczystą formułę wypowiadał przewodniczący kapłańskiego kolegium pontyfików, pontifex maximus. Jej treść podaje Liwiusz (VIII 9,6-8): „Janusie, Jowiszu, ojcze Marsie, Kwirynie, Bellono, Lary, bogowie nowo przyjęci, bogowie opiekunowie ziemi naszej, bogowie, w których mocy jesteśmy my i nieprzyjaciele, boskie cienie zmarłych, do was się modlę, z czcią was błagam, o łaskawość proszę i wołam, byście narodowi rzymskiemu Kwirytów dali moc i zwycięstwo, a nieprzyjaciół narodu rzymskiego Kwirytów dotknęli strachem, przeraŜeniem i śmiercią. Jak to wypowiedziałem słowami, tak za rzeczpospolitą Kwirytów, za wojsko, legiony i posiłki narodu rzymskiego Kwirytów poświęcam legiony i wojsko nieprzyjacielskie razem ze mną bogom podziemnym i ziemi”. Poświęcany wódz słuchał, stojąc oparty na włóczni, odziany w togę obramowaną purpurą (toga praetextata),z zakrytą głową, z ręką schowaną pod togą, trzymający się za brodę. Po zakończeniu obrzędu rzucał się na wrogów, by znaleźć śmierć w walce. Italikowie gorąco wierzyli w skuteczność tego rytuału, toteŜ wojsko „poświęconego” z nowym zapałem ruszało do boju, natomiast nieprzyjaciele tracili ducha i najczęściej podawali tyły. Devotio poddawali się prawie wyłącznie przedstawiciele rodu Decjuszów Musów, 62 Na ten temat Beloch, Griechische…, t. IV, cz. 1, s. 549 i n., t. IV, cz. 2, s. 466 i n.; Leveque, op. cit., s. 380 i n.; Kienast, op. cit., kol. 144 i n.

113

przynajmniej o nich tylko wiemy. Jeśli wierzyć Liwiuszowi, jako pierwszy poświęcił się dla ojczyzny Pubiiusz Deciusz Mus, konsul 340 roku. Uczynił to w bitwie z Latynami stoczonej pod Veseris w Kampanii. Jego syn oddał Ŝycie dla Republiki w słynnej bitwie pod Sentinum w 295 roku (tylko jego devotio uwaŜane jest za prawdziwe), wnuk zaś był jednym z konsulów, którzy w 16 lat później stawili czoła Pyrrusowi pod Ausculum. Jak twierdzi Zonaras, przed walną rozprawą wśród Ŝołnierzy królewskich rozeszła się wieść, Ŝe konsul Decjusz Mus równieŜ zamierza poświęcić się bóstwom podziemnym, a przez to skazać ich na pewną klęskę. Zatroskany ponurymi nastrojami w wojsku Pyrrus zwołał swoje hufce i opisał im, jak będzie ubrany rzymski wódz szukający śmierci. Surowo teŜ nakazał, Ŝeby jeśli napotkają w boju kogoś odzianego w podobny strój, nie zabijali go, lecz wzięli Ŝywcem. Jednocześnie przez posłów oznajmił konsulowi, Ŝe daremne są jego zamysły, bowiem nie polegnie, lecz trafi do niewoli i poniesie zasłuŜoną karę jako parający się magią czarownik. Decjusz zrezygnował więc ze swych zamiarów i odpowiedział Pyrrusowi, Ŝe Rzymianie potrafią zwycięŜyć takŜe bez jego ofiary (Zonar. VIII 5,2-3). Tradycja rzymska przekazana przez Cycerona (De minibus II 61, Tusculanes. I 89)) i poetę Enniusza (Annales VI 208 i n.) utrzymuje, Ŝe konsul rzeczywiście poddał się devotio i połoŜył głowę na polu bitwy. Ale o tym niezwykle przecieŜ efektownym wydarzeniu milczy Liwiusz (a raczej Liwiuszowa tradycja), a takŜe Fasti Capitolini, starodawny rzymski kalendarz urzędowy, którego resztki wyryte na marmurze przetrwały do naszych czasów. Z innego źródła, co prawda późnego i nie do końca wiarygodnego, wynika, iŜ Decjusz Mus przeŜył bitwę pod Ausculum i jako „konsul zastępczy” (consul suffectus) prowadził w 265 roku oblęŜenie etruskiego miasta Volsinii (Vir. ill. 36,2). Zonaras usiłował zapewne dokonać syntezy dwóch wersji losów Decjusza, które znał. Według niego, konsul wprawdzie zamierzał dokonać devotio, ale nie zdołał urzeczywistnić swych zamysłów. Tradycja rzymska na temat devotio pod Auskulum była niekonsekwentna, gdyŜ bitwa zakończyła się przecieŜ klęską legionów. Ofiara konsula

114

byłaby więc daremna. Nie moŜna wykluczyć, Ŝe Decjusz rzeczywiście nosił się z zamiarem poświęcenia Ŝycia dla ojczyzny. Świadczyłoby to, jak bardzo Rzymianie lękali się rozprawy z królem Molossów, takŜe Ŝołnierze Pyrrusa musieli słyszeć o tym obyczaju. Bitwa pod Sentinum, w której devotio poddał się ojciec konsula 279 roku, odbiła się szerokim echem w świecie greckim. Ajakida, usłyszawszy, ze jego wojownicy boją się potęŜnej mocy rzymskiego rytuału, musiał interweniować i ostatecznie wygrał tę nasyconą motywami religijnymi wojnę psychologiczną. Rozstrzygnięcie przynieść miał miecz, a nie magiczne ceremonie. Odtworzenie bitwy pod Ausculum jest niezwykle trudne, Na jej temat mamy dwie sprzeczne tradycje: grecką, czyli przede wszystkim krótki przekaz Hieronima z Kardii, wykorzystany przez Plutarcha, oraz rzymską, zawartą w obszernej opowieści Dionizjosa z Halikarnasu, a takŜe u Kasjusza Diona i Zonarasa. Tradycja rzymska róŜni się od greckiej w istotnych punktach. 1. Bitwa trwała jeden dzień. Według tradycji greckiej - dwa dni. 2. Batalię rozpoczęli Rzymianie, którzy przekroczyli rzekę, by uderzyć na króla. Bitwa odbyła się więc na prawym brzegu. Hieronim twierdzi jednak, Ŝe to Ajakida zaatakował (a więc musiał sforsować rzekę), tak Ŝe walczono na brzegu lewym. 3. Rzymianie przygotowali 300 czterokołowych wozów bojowych, zaopatrzonych w kosy, do walki ze słoniami. Hieronim nic o tym nie wiedział. 4. Obóz Pyrrusa zdobyli i złupili posiłkujący Rzymian Dauniowie z Arpi. Tradycja grecka milczy na ten temat. 5. Bitwa była nierozstrzygnięta lub nawet zakończyła się wygraną Rzymian. Pyrrus został ranny. Według tradycji greckiej zwycięzcą był Ajakida. Próby znalezienia jakiejś syntezy tych dwóch opowieści mają charakter hipotetyczny. W myśl opinii współczesnych historyków, tylko przekaz Hieronima z Kardii jest godny zaufania. Opierając się przede wszystkim na jego relacji, moŜna odtworzyć następujący przebieg bitwy.

115

Rzymianie wyciągnęli lekcje ze srogich cięgów, jakie dostali pod Herakleją. Przyjęli taktykę wybitnie defensywną, zajmując umocnione stanowisko na lewym brzegu rzeki. Nie zamierzali atakować, być moŜe czekali jeszcze na posiłki od swych sojuszników. Przede wszystkim bali się jednak straszliwego natarcia połączonych broni armii Pyrrusa konnicy, falangi, lekkozbrojnych, strzelców i słoni. Konsulowie wybrali więc teren nierówny, zalesiony, chroniony przez strome brzegi Aufidusu. Zamierzali wyniszczyć Ŝołnierzy Epiroty tuŜ nad rzeką, gdy tylko ci wdrapią się na stromy, porośnięty gęstymi krzakami brzeg. Na takim terenie falanga i słonie są bezuŜyteczne. Wodzowie Republiki liczyli, Ŝe legioniści, potrafiący walczyć w trudnych warunkach, zaatakują z furią i w walce z bliski wysieką krótkimi mieczami rozproszonych i pozbawionych wsparcia swych „cięŜkich” jednostek przeciwników. Sulpicjusz i Decjusz Mus niezbyt jednak wierzyli w wygraną, rozbili bowiem potęŜnie umocniony obóz bardzo blisko rzeki tak, aby pobici Rzymianie nie musieli daleko uciekać. Gdy stojący pod Wenuzją Pyrrus dowiedział się, Ŝe na jego tyłach stoi potęŜna armia rzymska, musiał porzucić oblęŜenie miasta, aby stawić czoło konsulom. Wojska królewskie, zbliŜywszy się do rwącego nurtu Aufidusu, spostrzegły legionistów na drugim brzegu. Według Dionizjosa z Halikarnasu, obie armie stały naprzeciwko siebie kilka dni. zanim chwyciły za broń. Wydaje się to mało prawdopodobne, gdyŜ Pyrrus musiał walczyć w terenie dla siebie niedogodnym. Nie czekałby tak długo, aby w końcu wydać bitwę tam, gdzie nie mógł posłuŜyć się swymi najskuteczniejszymi oddziałami. Ajakida uderzył więc niezwłocznie, lecz na drugim brzegu Aufidusu jego oddziały, przede wszystkim piesze, zostały natychmiast uwikłane w cięŜkie walki. Nie do końca wiadomo zresztą, jak Pyrrusowi Ŝołnierze przekroczyli rzekę, Z pewnością przeszli po dnie Aufidus bynajmniej nie jest głęboki. Plutarch pisze jedynie, Ŝe król został wyparty „na teren dla konnicy niedogodny, na porośnięty krzakami brzeg rzeki, gdzie znów słonie nie mogły znaleźć drogi, by połączyć się z piechotą”.

116

117

Karl Beloch uwaŜa, Ŝe król zastosował manewr, dzięki któremu pół wieku wcześniej Aleksander Wielki zdołał wywalczyć przejście przez rzekę Hydaspes, bronioną przez wielką armię indyjskiego księcia Porosa. Pozorowane ataki wojsk epirockich w centrum zaabsorbowały armię konsulów, podczas gdy wybrane oddziały Pyrrusa przekroczyły rzekę powyŜej i poniŜej armii rzymskiej, a następnie zaatakowały nieprzyjaciela od obu skrzydeł. W kaŜdym razie Plutarch pisze, Ŝe pierwszego dnui bitwy Rzymianie zdołali przenieść główny cięŜar walki na skrzydło i dopiero w drugim dniu wrogie armie zderzyły się czoło w czoło. Beloch zwraca równieŜ uwagę, Ŝe gdyby wodzowie rzymscy znali swe rzemiosło, to dysponując tak licznym i dobrym Ŝołnierzem, z łatwością udaremniliby próbę przeprawy. Być moŜe zresztą konsulowie świadomie przepuścili część Pyrrusowych wojaków przez rzekę, aby zniszczyć ich na stromym, krzaczastym brzegu, tam, gdzie król nie mógł rzucić do boju swych najlepszych oddziałów. Legioniści rzeczywiście natarli z impetem. Prawdopodobnie po stronie króla Molossów walczyli pierwszego dnia jedynie piesi Ŝołnierze italskich sprzymierzeńców, mający podobne uzbrojenie co Rzymianie, oraz lekkozbrojni i być moŜe piechota liniowa, w kaŜdym razie nie falangici ze swoimi długimi włóczniami i nie konnica. Rzymianie mieli więc znaczną przewagę liczebną, ale mimo to nie udało im się zgnieść przeciwnika. W tym długim chaotycznym boju, składującym się zapewne z indywidualnych pojedynków, popłynęło mnóstwo krwi, Pyrrus zaś „poniósł wiele strat w rannych i zabitych i na razie wycofał się z walki, trwającej aŜ do północy” (Plutarch). Ofiary te nie były jednak daremne. W zaciekłym boju Ŝołnierze królewscy zdołali wyprzeć legionistów z części niedostępnego terenu, z najbardziej niebezpiecznych punktów. Być moŜe Ajakida nakazał swoim ludziom, aby pod osłoną nocy zajęli teŜ strategiczne miejsca, z których mogli skutecznie zaatakować nieprzyjaciela. W kaŜdym razie, gdy wstał świt, konsulowie musieli wycofać swe wojska na równinę. Tu mogli przeciwstawić kunsztowi dowódczemu Pyrrusa i jego taktyce połączonych broni juŜ tylko rozpaczliwe

118

męstwo, upór i dyscyplinę legionistów. Król ustawił swą armię w zwartym szyku i wydał rozkaz do natarcia. Epiroci i ich sprzymierzeńcy runęli gwałtownie na wroga. Silne oddziały łuczników i procarzy. ustawione między słoniami, zasypały rzymskich Ŝołnierzy gradem pocisków. Rzymianie zdawali sobie sprawę, Ŝe ich jedyną szansą jest zepchnięcie królewskiej falangi na brzeg, zanim do akcji wejdzie konnica, a z nią budzące grozę słonie. Wyrzucili więc swe oszczepy i zderzyli się z nieprzyjacielem, chcąc za wszelką cenę rozbić linię Pyrrusowych włóczników. Podobnie jak pod Herakleją, krótkimi mieczami musieli walczyć przeciwko sarissom. „...przystąpili z mieczami do strasznej bitwy przeciw długim lancom i gardząc Ŝyciem jeden mieli cel: ranić i walić przeciwnika bez względu na niebezpieczeństwo” (Plutarch). Legioniści długo stawiali twardy opór, ale nie udało im się znaleźć luki w linii wroga, czy zaatakować z flanki. Potworny, najeŜony włóczniami walec falangi powoli, lecz nieubłaganie zmiatał ich z pola. Zapewne do boju wkroczyły manipuly drugiej linii rzymskiej - principes, a w końcu ustawieni w jednej linii doświadczeni wojownicy z trzeciego rzutu - triarii. Nie udało im się jednak powstrzymać Pyrrusowej armii. Legiony spływały krwią. Jak wiemy, podczas bitwy pod Pydną „ani tarcza, ani pancerz nie mogły się oprzeć sile pchnięcia sarissy” (Plut., Aemilius Paulus XX 4). W końcu tam, gdzie walczył sam Pyrrus, zapewne na czele najlepszych jednostek, linia rzymska pękła. Wtedy Ajakida, podobnie jak pod Herakleją, rzucił do walki swój „najcięŜszy argument” - słonie. Na widok tych kolosów rozpacz ogarnęła rzymskich Ŝołnierzy. Chyba nie próbowali nawet stawiać oporu, zwłaszcza Ŝe Pyrrusowi strzelcy skutecznie osłaniali zwierzęta, raŜąc z proc i z łuków Rzymianie, zmęczeni juŜ walką, zaczęli uciekać przed słoniami Jak przed powodzią lub trzęsieniem ziemi, uwaŜając, Ŝe nie trzeba czekać, aŜ zginą bezczynnie przez naraŜanie się na najstraszniejsze niebezpieczeństwo w sytuacji bez wyjścia” (Plutarch). Dzięki przezorności konsulów legioniści nie musieli daleko

119

rejterować, naraŜając się na wycięcie przez jazdę królewską, lecz znaleźli schronienie w pobliskim silnie umocnionym obozie, którego juŜ Pyrrus nie próbował zdobywać. Jak podaje Plutarch w swych Pamiętnikach, król przyznał się do utraty 3505 Ŝołnierzy, według Hieronima z Kardii 6 tysięcy rzymskich trupów zostało na placu boju. Taki przebieg bitwy pod Ausculum trzeba uznać za wiarygodny. Szczupły przekaz Plutarcha oczywiście nie wyjaśnia wszystkich wątpliwości. Biograf całkowicie przemilcza na przykład sforsowanie rzeki przez oddziały Epiroty. Zonaras (VIII 5,4) podaje, Ŝe Ajakida uprzejmie przepuścił Rzymian na swój, prawy brzeg rzeki, ale to z cala. pewnością nieprawda. Nie wiadomo równieŜ do końca, w jaki sposób wojska Pyrrusa wydostały się w końcu na równinę ani dlaczego król zdecydował się walczyć na tak niekorzystnym dla siebie placu boju. Tylko tę ostatnią kwestię wyjaśnić moŜna bez większych wątpliwości. To Pyrrus pragnął bitwy, chcąc jak najszybciej rozstrzygnąć wojnę na swą korzyść. Rzymianie najwyraźniej grali na zwłokę. Król musiał więc walczyć na terenie wybranym przez przeciwnika. Co jednak zrobić z tradycją rzymską? Szczegółowy opis zderzenia Pyrrusowych hufców z Rzymianami nad Aufidusem daje Dionizjos z Halikarnasu. Dzięki jego relacji moŜemy sobie wyobrazić „królewskie wojsko”, uszykowane w bojowej linii na równinie tuŜ przed atakiem na wroga. Na skraju prawego skrzydła piechoty stała falanga macedońska, najeŜona setkami sariss. Pięć szeregów trzymało włócznie poziomo, jedenaście pozostałych pionowo, poruszając nimi nieco, tak, by długie drzewca zatrzymywały nieprzyjacielskie pociski. Obok falangitów zajęli miejsce italscy najemnicy Tarentu. Ich sąsiadami w linii były zastępy z Ambrakii, jak się wydaje, w uzbrojeniu tradycyjnych hoplitów, potrząsający wojowniczo grzebieniami na hełmach. Naprzeciw tych oddziałów stał pierwszy legion rzymski. W centrum wojsk pyrrusowych zajęli stanowisko leukaspidzi, elitarna formacja tarentyńskich piechurów noszących okrągłe białe tarcze. Ci nie mieli sariss lecz krótsze włócznie, którymi walczyli jedną ręką, w lewych dzierŜyli

120

bowiem swe białe puklerze. Obok uszykowały się kontyngenty Lukanów i Bruttiów z uzbrojeniem podobnym do rzymskiego, trzymający duŜe prostokątne tarcze i kilka oszczepów, którymi ciskać będą w nieprzyjaciół. Wielu tych sabelskich wojowników przybranych było w skóry niedźwiedzie i wilcze. Lukanowie i Bruttiowie stanęli nie w jednej zwanej linii, lecz, w luźniejszym szyku manipularnym, w szachownicy, podobnie jak rzymscy Ŝołnierze. Te wojska miały stawić czoła trzeciemu legionowi Rzymian. Z Lukanami i Bruttiami sąsiadowała falanga Tesprotów, Chaonów i Molossów uzbrojonych w sarissy, walczących na sposób macedoński. Hufce centrum miały się zmierzyć z legionem drugim. Królewskie lewe skrzydło tworzyli najemnicy z Etolii, Akarnanii i Atamanii, a sam jego kraniec bitne kohorty Samnitów. Ci górale z Apeninów wyróŜniali się szerokimi, bogato zdobionymi brązem pasami, które uchodziły u nich za symbol męskiej krzepy. Mieli okrągłe napierśniki z trzech połączonych Ŝelaznych kręgów. Być moŜe walczył pod Ausculum takŜe „legion lniany” (legio lineata), doborowy hufiec samnicki. Jego wojownicy szli do boju w śnieŜnobiałych lnianych tunikach, suto wyszywanych złotem, i w groźnych hełmach z piórami lub z grzebieniami. Według Liwiusza (IX 40) Samnici mieli zwyczaj stroić się do bitwy. Podczas wojen samnickich, „...ich linia bojowa błyszczała nową ozdobą uzbrojenia. Mieli dwa wojska. Tarcze jednego były okute złotem, drugiego srebrem. Kształt tarczy był taki – brzeg górny, który osłania pierś i barki, był szerszy, bez wycięcia, ku dołowi tarcza zwęŜała się klinowo ku większej poręczności. Na piersiach mieli miękki pancerz, lewą nogę pokrywała nagolennica, na hełmach sterczała kita, aby nadać ciału wygląd wyŜszego wzrostu. Posiadacze tarcz pozłocanych mieli kolorowe tuniki, a ci z tarczami obitymi srebrem białe tuniki lniane”. Z pewnością Liwiusz wiele tu zmyślił. Samnickie tarcze w rzeczywistości były prostokątne, podobne do rzymskich. Ci górale z Apeninów byli oczywiście zbyt ubodzy, aby upiększać swe puklerze zlotem. NajwyŜej starszyzna samnicka i oddziały elitarne - legion lniany mogły mieć trochę ozdób z metali szlachetnych i kunsztownie

121

wykonaną broń. Lewe skrzydło Pyrrusa miało za przeciwnika drugi legion. Kawalerię prawego skrzydła wojsk królewskich tworzyli jeźdźcy samniccy, bruttyjscy i najemnicy tarenlyńscy, lewego zaś - najemnicy z Grecji, Lukanowie i Tarentyni. Ci ostatni wystawili zapewne dobrą, lekką jazdę, kaŜdy Ŝołnierz miał dwa konie, tak aby w razie potrzeby błyskawicznie zmienić wierzchowca podczas bitwy. Jednostki na wzór jazdy tarentyńskiej tworzyły równieŜ inne greckie poleis i władcy hellenistyczni. Za swymi skrzydłami Pyrrus ustawił słonie otoczone rojem lekkozbrojnych. Sam zajął pozycję z tyłu, poza właściwą linią bojową, aby w razie konieczności wesprzeć kaŜdy chwiejący się odcinek swego szyku. Ajakidę otaczała królewska gwardia konna - agema, licząca 2 tysiące doborowych jeźdźców. Rzymianie ustawili między legionami wojska swoich sprzymierzeńców: Latynów, Kampańczyków, Sabinów, Umbrów, Wolsków, Marrucynów, Pelignów, Frentanów i innych, podzielonych na 4 oddziały, konnicę zaś rozmieścili na skrzydłach. Za linią cięŜkiej piechoty stanęło 300 wozów bojowych przeznaczonych do zwalczania słoni. Wozy te miały po cztery koła i belki, do których przymocowane były ruchome Ŝerdzie, które moŜna było zwrócić szybko w kaŜdym kierunku. Na końcu kaŜdej Ŝerdzi wbito trójzęby lub ostrza podobne do klingi miecza albo Ŝelazne kosy. Niektóre wozy zaopatrzono w wysokie Ŝurawie, z których zwisały Ŝelazne haki spowite pakułami nasyconymi płynną smołą. Gdyby słonie podeszły blisko, Ŝołnierze na wozach mieli zapalić smołę, tak aby na głowy i cielska słoni spadał z wysoko zawieszonych haków ognisty deszcz. Na wozach stali teŜ łucznicy i procarze miotający Ŝelazne pociski; te „antysłoniowe rydwany” otaczały liczne zastępy lekkozbrojnych. Ustawienie wojsk obu stron przedstawiliśmy na podstawie Dionizjosa z Halikarnasu, szczegóły uzbrojenia uzupełniliśmy na podstawie innych przekazów. Niektórzy współcześni historycy wzięli ten opis za dobrą monetę, dochodząc do „genialnego” wniosku, Ŝe dziejopis z Halikarnasu opisał po prostu drugi dzień batalii pod

122

Ausculum, bój na równinie63. Tyle tylko, Ŝe ustawienie wrogich wojsk, podane przez historyka z Halikamasu, nie zgadza się z szykiem obu armii, opisanym krótko przez Frontinusa, korzystającego zapewne z zaginionego przekazu Liwiusza (II 3,21). Frontinus twierdzi, Ŝe Pyrrus ustawił w środku swej linii bojowej Tarentynów jako najbardziej poślednich wojowników. Z lewej strony Ŝołnierzy z Tarentu zajęli pozycję Bruttiowie. Lukanowie i Sallentynowie (o tych ostatnich, zamieszkujących sam „obcas” italskiego buta, milczy Dionizjos), z prawej zaś - Samnici i Epiroci. Kawalerzyści królewscy wraz ze słoniami stanęli za piechotą. Pyrrus uczynił tak, idąc rzekomo za radą Homera. Kiedy bowiem pod murami Troi sędziwy Nestor gotował szyk bojowy Achajów: „...słabszych pośrodku wojsk swoich umieścił. Aby tchórzliwych konieczność sama sama zmusiła do wałki”. (Iliada IV w. 299 i n,, tłum. Kazimiera JeŜowska). Annaliści rzymscy z lubością wyśmiewali Greków z Tarentu jako niewieściuchów niesposobnych do oręŜa, lecz była to czysta złośliwość. Tego rodzaju bezmyślnie powtarzanych stwierdzeń nie naleŜy traktować powaŜnie. Ponadto wiarygodność autorów opierających się na tradycji rzymskiej podwaŜa fakt, Ŝe podają dwie róŜne wersje ustawienia wojsk. Próba pogodzenia tych wersji, np. Ŝe Frontinus myli piechotę samnicką z kawalerią tego ludu, i dlatego Samnici znaleźli się u niego na prawym skrzydle, jest nie przekonująca64. Na temat ustawienia linii bojowej Pyrrusa zabrał glos równieŜ Polybios. W swych rozwaŜaniach na temat wyŜszości legionu nad falangą dziejopis z Megalopolis stwierdza: „Co do Pyrrusa - to ten stosował nie tylko uzbrojenie rzymskie, ale korzystał takŜe z wojsk italskich, ustawiając w bitwach na przemian jeden oddział na wzór 63

Tak np. Wuilleumier, op. cit., s. 119 i n., Kienast, op. cit., kol. 144. Podczas pierwszego dnia bitwy, stoczonej w zaroślach nad rzeką, w walce oczywiście nie mogła wziąć udziału kawaleria i falanga, takŜe sformowanie regularnej linii było zapewne niemoŜliwe, o tych kwestiach Leveque, op.,cit., s. 387 i n. 64 Salmon, op. cit., s. 286.

123

rzymski i jeden systemem falangi. Mimo to nie potrafił i tak zwycięŜać, lecz obie strony stale jakoś wychodziły z bitew z wynikiem nie rozstrzygniętym” (XVIII 29). Polybiosowi moŜe chodzić przede wszystkim o bitwę pod Ausculum, gdyŜ pod Herakleją Pyrrus nie miał jednostek italskich sprzymierzeńców, pod Benewentem zaś - tylko bardzo szczupłe ich zastępy. Polybios zapomina jednak, iŜ obok macedońskiej falangi i oddziałów italskich w wojsku Pyrrusa były takŜe jednostki greckie, z pewnością nie walczące sarissami, jak leukaspidzi z Tarentu czy najemnicy z Hellady, które równieŜ mogły wystąpić w nieco luźniejszym szyku. Zresztą wersja Polybiosowa nie zgadza się ani z opowieścią Frontinusa, ani Dionizjosa. Nie wiadomo, skąd Dionizjos czerpał swoje informacje. Czy od Timajosa z Tauromenion, czy teŜ Proksenosa? Bo tylko greccy dziejopisowie mogli znać takie szczegóły na temat Pyrrusowej armii. Historiografia rzymska pojawiła się znacznie później, prawie 100 lat po Ausculum. Podejrzenie budzi fakt, Ŝe historyk z Halikarnasu zna dokładne ustawienie nie tylko jednej, ale drugiej strony, z numerami legionów włącznie. Musiał więc mieć dostęp do źródeł zarówno greckich jak i rzymskich. Bardziej prawdopodobne jest wszakŜe, Ŝe spisywał tylko z annalistów rzymskich, a jego opowieść uznać naleŜy za efektowną lecz bezwartościową historyjkę65. Na wiarę zasługuje być moŜe jedynie podany przez Dionizjosa skład Pyrrusowej armii, informacje na ten temat historyk mógł zaczerpnąć z dobrego źródła greckiego, moŜe z Timajosa. Niewątpliwie wytworem fantazji jakiegoś annalisty są natomiast wozy bojowe do zwalczania słoni. Te pojazdy z urządzeniami do polewania groźnych zwierząt gorącą smołą mogłyby być ozdobą jakiegoś piekła na obrazach Hieronima Boscha66. Wymieniają je równieŜ Zonaras i Orozjusz. W opowieści Dionizjosa wchodzą jednak do akcji tylko raz, na samym początku bitwy, według Zonarasa zaś w ogóle nie zostały uŜyte, poniewaŜ Pyrrus (co za złośliwość) ustawił swe 65 66

Beloch, Griechische..., t. IV, cz. 2. s. 472 i n.; Delbrück, op. cit., s. 308 i n. Leveque, op. cit., s. 389.

124

potwory na innym odcinku bojowego szyku. Prawdopodobne jest natomiast, Ŝe Rzymianie posłuŜyli się płonącymi strzałami i innymi pociskami, by powstrzymać szarŜę słoni. O tym, jak legioniści zwalczali te kolosy, opowiada krótko Florus: „Zniknął juŜ bowiem strach przed zwierzętami, a Gajusz Numicjusz, centurion z pierwszej linii czwartego legionu, odcinając jednemu słoniowi trąbę dowiódł, Ŝe potwory moŜna uśmiercić. Przeto rzucano w nie dzidami, a na wieŜe rzucano Ŝagwie, tak Ŝe wszystkie szyki wrogów pokryły się płonącymi zwaliskami”. Pamiętamy wszakŜe, Ŝe według wiarygodnego przekazu Hieronima z Kardii, to właśnie przed słoniami Rzymianie pierzchali z pola walki. Dzielny centurionsłoniobójca pojawił się juŜ zresztą w bitwie pod Herakleją. Dionizjos opowiada, Ŝe obie armie miały silniejsze prawe skrzydła i tam zaczęły zwycięŜać swych wrogów. Stojący na prawym skrzydle falangici macedońscy odepchnęli pierwszy rzymski legion i hufce sprzymierzonych Latynów, lecz takŜe lewe skrzydło królewskie zaczęło się cofać. Wtedy Pyrrus wysłał do ataku słonie. Przeciwko nim ruszyły wozy zaprzęŜone w woły, których załogi miotały na ogromne zwierzęta płonącą smołę. Dowódcy słoni nie gnali juŜ więc swych kolosów naprzód, lecz ciskali oszczepy z wieŜyczek. Przeciwko wozom wystąpili lekkozbrojni króla, którzy cięli uprząŜ i kaleczyli woły. W chwilę później Ŝołnierze rzymscy uciekli z wozów i szukali schronienia w najbliŜszych szeregach swojej piechoty, powodując w nich chaos i zamieszanie. Wkrótce potem w centrum wojownicy czwartego legionu zmusili do odwroiu Lukanów i Bruttiów, za nimi podali tyły takŜe Tarentyni (tu historyk z Halikarnasu przeczy zresztą sam sobie, poprzednio napisał, Ŝe z Lukanami i Bruttiami walczył legion trzeci, chyba Ŝe szyk rzymski uległ przesunięciu). Pyrrus zamierzał wesprzeć łamiące się centrum kawalerzystami swej agemy oraz jeźdźcami wezwanymi ze skrzydeł. Wtedy jednak po stronie Rzymian interweniowała, jak to mówi dziejopis Dionizjos, „boska potęga”. Do walki wkroczył hufiec Dauniów, sprzymierzonych z Rzymem. „Dauniowie, jak się wydaje, z miasta Argyrippa, które teraz

125

nazywa się Arpi, cztery tysiące piechurów i około czterystu jeźdźców przysłanych na pomoc konsulom, znalazło się w pobliŜu obozu królewskiego. Dauniowie przez przypadek podąŜali drogą prowadzącą w pobliŜu nieprzyjaciela i wtem zobaczyli tłum kłębiący się na równinie. Zatrzymali się więc na krótką chwilę, oddając się wszelkiego rodzaju rozwaŜaniom, a w końcu postanowili, Ŝe nie zejdą ze wzgórz i nie wezmą udziału w bitwie, poniewaŜ nie potrafili odróŜnić swoich od nieprzyjaciół, a takŜe nie wiedzieli, gdzie powinni zająć miejsce w szyku, aby być pomocą dla swych sprzymierzeńców. Uznali natomiast, Ŝe najlepiej zrobią okrąŜając i niszcząc obóz nieprzyjaciela, poniewaŜ wtedy nie tylko zdobędą bogate łupy, jeśli zawładną taborami, ale takŜe wprowadzą przeciwników w wielkie zamieszanie, gdy ci zobaczą, Ŝe ich obóz nagle ogarnął poŜar (pole bitwy było połoŜone od obozu nie dalej niŜ 20 stadiów)67. Podjąwszy tę decyzję, a takŜe dowiedziawszy się od jeńców, których wzięli, gdy ci wyszli zbierać drewno, Ŝe obozu strzeŜe bardzo nieliczna straŜ, zaatakowali go ze wszystkich stron. Pyrrus, dowiedziawszy się o tym od konnego Ŝołnierza, który przedarł się przez linie nieprzyjacielskie, gdy tylko zaczęło się oblęŜenie obozu i, ostro gnając rumaka szybko osiągnął cel, postanowił pozostawić resztę swych sił na równinie i nie odwoływać czy teŜ nie rozbijać falangi. Wysłał natomiast jako posiłki dla obozu słonie i najśmielszych spośród jeźdźców, starannie wybranych. Lecz kiedy ci byli jeszcze w drodze, obóz został nagle wzięty i podpalony. Wojownicy, którzy dokonali tego bohaterskiego czynu, dowiedziawszy się, Ŝe wojska wysłane przez króla schodzą juŜ ze wzgórz przeciwko nim, uciekli na szczyt wzgórza, gdzie ani słonie, ani konie nie mogły łatwo ich dosięgnąć. Wojska królewskie, które przybyły za późno, aby przynieść pomoc, zwróciły się przeciw legionowi trzeciemu i czwartemu, które wysunęły się znacznie przed inne wojska, pobiwszy swoich przeciwników w linii. Atoli Rzymianie, 67

Niespełna cztery kilometry. Beloch, Griechische..., t. IV, 2 s. 474 słusznie uwaŜa jednak, Ŝe obóz Pyrrusa musiał znajdować się znacznie dalej od placu boju drugiego dnia bitwy.

126

dowiedziawszy się, Ŝe te zastępy królewskie nadchodzą, wbiegli na miejsce wysokie i gęsto porośnięte drzewami, tam teŜ uformowali szyk bojowy. Słonie, niezdolne wdrapać się na górę, nie uczyniły im szkody, podobnie jak zastępy jezdnych, ale łucznicy i procarze, miotając pociski ze wszystkich stron, zranili i połoŜyli trupem wielu Rzymian. Gdy zaś dowiedzieli się o tym wodzowie, Pyrrus ze swej linii piechoty wysłał Atamanów i Akarnanów i niektórych Samnitów, podczas gdy rzymski konsul pchnął kilka oddziałów konnicy, albowiem potrzebowała takiego wsparcia piechota. W tym więc czasie nowa bitwa rozpaliła się między piechurami a jezdnymi, zaś wraz z nią coraz większa rzeź. Naśladując rozkaz króla, rzymscy konsulowie takŜe odwołali swe wojska, bo zbliŜał się zachód słońca, i przeprowadzili je przez rzekę z powrotem do obozu, gdy juŜ zapadały ciemności. Oddziały Pyrrusa, utraciwszy swe namioty, zwierzęta juczne i niewolników, i wszystkie swoje tabory, spędziły nadchodzącą noc pod gołym niebem, bez słuŜby i nawet bez zaopatrzenia w niezbędną Ŝywność tak, Ŝe wielu zranionych Ŝołnierzy zmarło, aczkolwiek gdyby otrzymali wsparcie i opiekę, mogliby zostać ocaleni”. Jak widać, relacja Dionizjosa z Halikarnasu znacznie róŜni się od przekazanej przez Piutarcha wersji Hieronima. Według tego ostatniego, dzielność i cały wysiłek bojowy legionistów usiłujących powstrzymać marsz Pyrrusowej falangi, okazały się daremne. Historyk z Halikarnasu opowiada natomiast, Ŝe piechurzy rzymscy przez długi czas mieli przewagę, pobili centrum armii królewskiej i odepchnęli lewe skrzydło. Dionizjos przejawia zresztą prawdziwy kompleks słoni - w jego relacji te wielkie zwierzęta pędzone są po całym polu bitwy tam i z powrotem. Tymczasem manewrowanie słoniami, niewątpliwie rozwścieczonymi po pierwszym starciu, byłoby z pewnością trudne. Nie wydaje się prawdopodobne, aby obóz Pyrrusa został wzięty i spalony. Dionizjos podaje starą grecką nazwę miasta Arpi (Argyrippa), skąd przybyli sprzymierzeni z Rzymem Dauniowie, niektórzy historycy uwaŜają więc, Ŝe jego źródłem był jakiś wiarygodny dziejopis helleński - Timajos czy Proksenos. Bardziej

127

prawdopodobne wydaje się wszakŜe wyjaśnienie, Ŝe Dionizjos podał grecką nazwę miasta, bo sam był Grekiem. W konfabulacje dziejopisa z Halikarnasu uwierzył nawet tak wytrawny badacz jak P. R. Franke, autor poświęconego Pyrrusowej wojnie rozdziału w Cambridge Ancient History68. Franke uwaŜa, Ŝe losy bitwy z najwyŜszym trudem rozstrzygnął sam Pyrrus, atakując na czele konnicy i słoni legiony trzeci i czwarty, które w centrum wysunęły się do przodu. Niemniej jednak wszystko wskazuje na to, Ŝe prawie cała barwna opowieść historyka z Halikarnasu jest wytworem bujnej fantazji któregoś z annalistów. Nie moŜna identyfikować bitwy Dionizjosa z drugim dniem bitwy Hieronima z Kardii. Plutarch, który czytał w całości zarówno historię Hieronima jak i przekaz Dionizjosa z Halikamasu, nie znajduje przecieŜ Ŝadnych punktów wspólnych i głowi się, której z wersji dać wiarę. To właśnie Ausculum uwaŜane jest za najbardziej typowe „pyrrusowe zwycięstwo” i opinię tę reprezentują takŜe niektórzy współcześni badacze69. Jak widać, wpływy annalistów rzymskich nie dały się wykorzenić aŜ do dnia dzisiejszego. Historycy Republiki czynili wszystko, aby ukazać batalię pod Ausculum jako bitwę nie rozstrzygniętą lub nawet sukces rzymskiej strony. Według Dionizjosa z Halikamasu, obie armie straciły po 15 tysięcy ludzi. Próbowano pogodzić powyŜsze dane z informacjami Hieronima, przypuszczając, Ŝe ten ostatni nie uwzględnił rannych, o których zazwyczaj milczą źródła staroŜytne, lub teŜ przemilczał straty wśród italskich sprzymierzeńców Pyrrusa. Nie są to wszakŜe wyjaśnienia przekonujące, tym bardziej Ŝe późniejsza tradycja rzymska usiłuje przekazać potomności, iŜ pod Ausculum poległo aŜ 20 tysięcy Ŝołnierzy Pyrrusa i tylko 5 tysięcy Rzymian (Frontin. II 3; Eutrop. II 13; Oros. IV 1,22)70. TakŜe Pyrrus został jakoby zraniony. „Taki byłby 68

Cambridge Ancient History, Cambridge 1988, t. VII. cz. 2, s. 473. Tak np. Heftner, op. cit., s. 35; B engt s on, op. cit., s. 129. 70 O stratach: Kienast, op. cit., kol. 145; Leveque, op. cit., s. 394 i n.; Sc hu bert , op. cit., s. 197. 69

128

koniec klęski, gdyby nie przeszkodziła noc, a sam król, ostatni spośród uciekających, ranny w ramię, nie został wyniesiony przez straŜ przyboczną na swoim oręŜu”, opowiada Florus (I 13,10, podobnie Zonar. VIII 5,6; Eutrop. II 13, Oros. IV, 1,20, a takŜe Dionizjos z Halikarnasu za pośrednictwem Plutarcha 21,13). Trudno powiedzieć, czy to prawda. Najlepszy biograf Pyrrusa, Pierre Leveque, powątpiewa w ranę króla, przytaczając mocny argument - wiarygodny przekaz Hieronima z Kardii nic na ten temat nie wspomina. Siedząc poszczególne relacje wyraźnie moŜna dostrzec, jak prawda o bitwie pod Ausculum z czasem ulega zafałszowaniu. Dla Hieronima z Kardii, Iustinusa (XVIII 1,11) i annalisty Valeriusa Antiasa (jego relacja przekazana przez Gelliusa Noctes atticae („Noce attyckie”) III 8,1) to jeszcze Pyrrus jest zwycięzcą, podczas gdy Dionizjusz z Halikarnasu mówi o bitwie nie rozstrzygniętej, natomiast Liwiusz, Florus, Orozjusz radują się z rzymskiej wiktorii. „Pyrrus uciekł do Tarentu”, twierdzi Eutropiusz (II 13). Tymczasem rzecz miała się całkowicie inaczej. Z rzeczowego przekazu Hieronima wynika, Ŝe Ajakida zaatakował mającego co najmniej równe siły nieprzyjaciela na niekorzystnym dla siebie terenie, mimo to wypart wrogów z zajmowanych pozycji na równinę, tam pobił ich jeszcze raz i zmusił do pospiesznej ucieczki do obozu. Dla Rzymian „bitwa skończyfa się juŜ nie odwrotem, lecz klęską ich wojska”71. Republika znalazła się w trudnej sytuacji. Wysłała przeciw Pyrrusowi wojska dwóch konsulów, czyli całą swą armię polową, a mimo to została pokonana, tracąc 6 tysięcy ludzi. Jednak równieŜ Ajakida nie mógł spokojnie patrzeć w przyszłość. Twardzi Ŝołnierze rzymscy zabili wielu jego wojowników. Z 3505 poległych pod Ausculum po stronie królewskiej zapewne około połowa przypadała na italskich sprzymierzeńców, lecz król po prostu nie miał skąd uzupełnić poniesionych strat. Jego korpus ekspedycyjny topniał w zastraszającym tempie. Po dwóch bitwach zostało zeń około 23-24 tysięcy ludzi, z których po Ausculum z pewnością wielu 71

Heurogon, op. cit., s. 217

129

było rannych i niezdolnych do walki. Pyrrus „…stracił wielką część tego wojska, które z sobą przywiózł, stracił prawie wszystkich przyjaciół najbliŜszych i dowódców, z małymi wyjątkami. Nowych nie było skąd wziąć, ...gdy tymczasem u Rzymian obficie i szybko, jakby z jakiegoś płynącego z ojczyzny źródła, napełniał się obóz nowymi ludźmi”, napisał Plutarch (21), być moŜe nieco przesadzając, bo o śmierci najlepszych dowódców Pyrrusa informował juŜ po Heraklei. Niemniej jednak król Molossów najpóźniej po Ausculum uświadomił sobie, Ŝe czeka go długa i wyniszczająca wojna, w której powoli wytraci swe siły, Ŝe ze swym szczupłym wojskiem nie jest w stanie rzucić Republiki na kolana.

130

131

132

133

134

135

136

137

138

SOJUSZ DWÓCH MOCARSTW Po Ausculum nie doszło juŜ do działań wojennych. Król nie próbował wykorzystać sukcesu, nie ścigał konsulów, zaniechał oblegania Wenuzji. Dla dziejopisów rzymskich przyczyny tej bezczynności były jasne. Pyrrus, zwycięŜony i ranny, schronił się za murami Tarentu. Rzeczywistość wydaje się inna. Do bitwy pod Ausculum doszło zapewne latem 279 roku. Pyrrus uznał, Ŝe w tym sezonie nie ma juŜ sensu podejmować operacji na większą skalę, które i tak nie przyniosą rozstrzygnięcia, zwłaszcza Ŝe stosunki króla Molossów z italskimi sojusznikami pogarszały się. Według Plutarcha (21), „sprzymierzeńcy italscy juŜ ochłonęli z zapału”. Być moŜe Samnici, Lukanowie i Bruttiowie przekonani, Ŝe pobici w dwóch bitwach Rzymianie nie są juŜ tak groźni, nie chcieli dłuŜej znosić twardych rządów Ajakidy. Jak pisze Kasjusz Dio, Halikowie zjednoczyli się przeciwko Pyrrusowi, poniewaŜ ten nie dotrzymywał swych obietnic, a ponadto pustoszył ziemie swych sprzymierzeńców tak samo jak nieprzyjaciela. Doszło przy tym do znamiennego incydentu. Na skargi italskich sojuszników król odpowiedział, Ŝe kiedy jest na terytorium rzymskim, widzi kwitnące osady i pola. Ziemie jego aliantów są natomiast tak pełne dzikich zarośli i spustoszone, iŜ myślał, Ŝe znajduje się na /Jurni niczyjej. Świadczy to, jak ogromnych zniszczeń dokonali Rzymianie na ziemiach południowej Italii, jakie klęski w walkach z Republiką ponosili Lukanowie czy Samnici. Epiroci równieŜ nie ukrywali niezadowolenia. Zerwali przyjaźń ze swymi italskimi aliantami, poniewaŜ wyruszyli na wojnę pełni wielkich nadziei, tymczasem ich udziałem stały się tylko trudy i znoje (Cass. Dio frg. 40, 26). Niewątpliwie i jedni, i drudzy rozczarowani byli cięŜką wojną, w której łupów było niewiele. Pyrrus wiedział, Ŝe moŜe liczyć tylko na własne siły. Powrócił do Tarentu, by przegrupować armię. Być moŜe wzmocnił ją posiłkami przybyłymi z Epiru (Zonar. VIII 5,7). Nie mogło to być znaczące wsparcie. Ojczyzna Pyrrusa sama znalazła się w niebezpieczeństwie. Oto na początku 279 roku do Macedonii wdarły się hordy bitnych

139

i okrutnych celtyckich wojowników. Król Ptolemajos Keraunos ze zbyt szczupłymi siłami pociągnął na nieprzyjaciela. Nie miał zresztą wiele wojska, gdyŜ część oddziałów oddał Pyrrusowi na italską wyprawę. Celtowie roznieśli w puch niewielką armię macedońską. Ranny Keraunos został wzięty do niewoli i stracony. Najeźdźcy rozlali się po całym kraju, łupiąc i mordując. W Macedonii zapanował chaos. Być moŜe jakiś zagon Celtów dotarł do Epiru, Appian (Samn. 11,1) w kaŜdym razie mówi o zaburzeniach wśród Molossów. Posłowie z ojczyzny wzywali Pyrrusa do powrotu, kreśląc wspaniałe perspektywy - teraz przecieŜ z łatwością sięgnie po tron Macedonii, korzystając z panującego tam bezkrólewia. Jednocześnie do Tarentu przybyli posłowie Greków sycylijskich, obiecując Pyrrusowi wydanie najwaŜniejszych miast wyspy, Agrygentu, Syrakuz i Leontinoj, a pewnie takŜe innych poleis w zamian za uwolnienie Sycylii od Kartaginczyków i tyranów (Plut. 22,2; Diod. XXII 7,3; Dion. Hal. XX 8,1; Appian. Samn. 11,1, Iustin. XVIII 2,11). Po otrzymaniu tych elektryzujących nowin król doszedł do wniosku, Ŝe nie ma dłuŜej sensu uganiać się za wojskiem rzymskim, skoro gdzie indziej czekają łatwiejsze zwycięstwa. Tylko w którym kierunku uderzyć? Ajakida długo „nie mógł się pogodzić z tym zrządzeniem losu, Ŝe tak doniosłe zadania wpadły mu na raz na tę samą chwilę, i zdając sobie sprawę z tego, Ŝe jeśli ma do wyboru dwie moŜliwości, z jednej musi zrezygnować, duŜo czasu stracił na kalkulacji” (Plutarch). Pyrrus rzeczywiście stanął przed powaŜnym dylematem: gdyby powrócił, mógłby łatwo zawładnąć królestwem Macedonii, o którym zawsze marzył. Wystąpiłby równieŜ jako bohater, ratujący Helladę przed barbarzyńskimi Celtami. Powrót za Adriatyk oznaczać wszakŜe mógł zaprzepaszczenie wszystkiego, co Ajakida osiągnął w Italii - król musiałby zapewne zrezygnować z planów zjednoczenia pod swym berłem Greków Zachodu. Być moŜe zdąŜyłby jeszcze wrócić do Italii, aby ponownie uratować przed Rzymianami Tarent, jednak na podporządkowanie Sycylii byłoby zapewne za późno, gdyŜ walczący na tej wyspie z Hellenami

140

Kartagińczycy osiągali coraz większe sukcesy. Król postanowił więc zagrać najpierw sycylijską kartą, zwłaszcza, ze Sycylia leŜy w pobliŜu kartagińskiej Afryki, którą zawsze moŜna, wzorem Agatoklesa, najechać i gruntownie złupić (a łupy oznaczają środki na opłatę najemników). Fakt, Ŝe Pyrrus nie powrócił po diadem władców Macedonii świadczy, Ŝe swą wyprawę na Zachód traktował bardzo powaŜnie i nie zasługuje na miano wartogłowa czy awanturnika. Ajakida zresztą nie popłynął od razu na Sycylię, lecz starał się zabezpieczyć swych sojuszników w Italii, zawierając pokój z Rzymem. Republika równieŜ zdawała się skłaniać ku negocjacjom, aby zyskać przynajmniej chwilę wytchnienia po dwóch upokarzających klęskach. Rzym, mimo swoich ogromnych rezerw, takŜe wyczerpany był wojną. Nie wiadomo, kto wszczął pertraktacje. Iustinus pisze lakonicznie: „…senat rzymski wysłał posła Fabrycjusza Luscinusa, który zawarł z Pyrrusem pokój”, toteŜ być moŜe z inicjatywą rozmów wystąpili Rzymianie. Sprawa ta jest niesłychanie pogmatwana. Być moŜe pretekstem do rozpoczęcia pertraktacji stała się słynna sprawa perfidnego lekarza króla. Oto do Rzymian przybył jakoby posłaniec z listem od lekarza Pyrrusa, w którym medyk proponował, Ŝe zgładzi swego króla za pomocą trucizny i w ten sposób bezkrwawo zakończy wojnę (Plut. 21,1-4; Zonar. VIII 5,8, Florus I 13). Niezłomny Fabrycjusz powiadomił jednak Pyrrusa o wszystkim, stwierdzając jakoby pompatycznie: „Donosimy ci o tym nie przez wzgląd na ciebie samego, lecz Ŝeby los twój nie ściągnął na nas niezasłuŜonej hańby, gdyby miała powstać opinia, jakobyśmy zdradą dokonali wojny, której nie bylibyśmy zdolni rozstrzygnąć własnym męstwem” (Plutarch). Pyrrus surowo ukarał zdrajcę, podobno z jego skóry kazał sporządzić lejce do swego rydwanu. Z wdzięczności zwolnił rzymskich jeńców wojennych i wysłał nad Tybr Kineasa, aby ten doprowadził do zawarcia pokoju. Dzielni senatorowie oświadczyli jednak, iŜ Pyrrus moŜe liczyć na pokój dopiero wtedy, gdy wraz z wojskiem wyniesie się z Italii, Ŝeby zaś nie mieć długu wdzięczności

141

wobec króla, odesłali mu taką samą liczbę jeńców, Samnitów i Tarentynów. Trudno powiedzieć, czy powyŜsza opowieść jest prawdziwa. W jednej z wersji tej historii zdrajcą jest podczaszy Pyrrusa, co podejrzanie przypomina historię o otruciu Aleksandra Wielkiego przez podczaszego Jolaosa, syna Antypatra. Być moŜe wydarzenie to rozegrało się jedynie w bujnej wyobraźni annalistów, pragnących zatrzeć pamięć o negocjacjach i zawartym przez Rzym układzie pokojowym. Nie wiadomo nawet, jak nazywał się perfidny lekarz-zdrajca Nikias czy Timochares z Ambrakii. Z całą pewnością doszło natomiast do wymiany jeńców, która zazwyczaj poprzedza zawarcie pokoju. Prawdopodobnie do Pyrrusa przybył znów w poselstwie cnotliwy Fabrycjusz i w rozmowach z królem ustalił wstępne warunki kompromisu. Negocjacje i debaty w senacie trwały z pewnością długo. W końcu jednak obie strony dobiły targu i stanął rozejm, zapewne w końcu 279 roku lub na początku roku następnego. W celu ratyfikacji traktatu pokojowego Pyrrus znów wysłał Kineasa nad Tyber72. Niejasne są warunki ugody między Republiką a wodzem z Epiru. Być moŜe Pyrrus, niezwycięŜony na polu bitwy, powtórzył swe Ŝądania z roku poprzedniego. Domagał się więc od Rzymian uznania wolności miast Wielkiej Grecji, zwrotu ziem zabranych swym sojusznikom i rezygnacji z całej południowej Italii. Zapewne jednak Ajakida, spieszący się na Sycylię, poszedł na pewne ustępstwa i nie Ŝądał juŜ od Republiki oddania zagarniętych ziem, lecz jedynie uznania niepodległości jego italskich sojuszników na tych terenach, które jeszcze posiadali. Niektórzy badacze, jak H. Heftner, uwaŜają na podstawie krótkich i nie dających się dokładnie datować przekazów Plutarcha (XVIII 6) i Zonarasa (VIII 4,10), Ŝe Pyrrus był aŜ tak skłonny do ustępstw, Ŝe domagał się juŜ tylko wolności dla Tarentu i innych miast Wielkiej Grecji. Nie brzmi to prawdopodobnie. Ajakida musiał zdawać sobie sprawę, Ŝe bez buforu, tworzonego przez terytoria 72

Kwestia rokowań pokojowych jest, jak juŜ wspomnieliśmy, niezwykle skomplikowana, Leveque, op. cit., s. 370. zestawia poglądy poszczególnych badaczy na ten temat w specjalnej tabelce, sam uwaŜa, Ŝe po Ausculum nie było misji Fabrycjusza, tylko Kineas po raz drugi wyprawił się nad Tyber.

142

Bruttiów, Lukanów i Samnitów, poleis Wielkiej Grecji zdane będą na łaskę Rzymu73. Wydawało się, Ŝe Pyrrus przynajmniej częściowo spełni swe zamiary - stanie się hegemonem Wielkiej Grecji i krain ludów sabelskich w południowej Italii. Zabezpieczywszy w ten sposób tyły, wyprawi się na Sycylię, gdzie czeka go znacznie łatwiejsza wojna. Plany te pokrzyŜował jednak nowy aktor, który niespodziewanie pojawił się na scenie. Oto do ujścia Tybru wpłynął kartagiński admirał Magon ze 120 okrętami (Iustin. XVIII 2, według Waleriusza Maksimusa Magon miał okrętów aŜ 130). Kartagiński wódz udał się osobiście do senatu lub teŜ patres wysłali delegację do Ostii. W kaŜdym razie Magon zaproponował Rzymianom wsparcie przeciw Pyrrusowi, jeśli będą kontynuować wojnę w Italii. Motywy lakonicznie, lecz trafnie przedstawia Iustinus: „Kartagińczycy... mieli ten jeden powód wysłania pomocy dla Rzymian, aby Pyrrus uwikłany w wojnę z Rzymianami pozostawał w Italii i nie mógł przeprawić się na Sycylię”. Kartagińczycy wiedzieli juŜ z pewnością o poselstwach sycylijskich Hellenów, proszących Ajakidę o interwencję. Senatorowie podobno podziękowali za ofertę, lecz uprzejmie odmówili (Iustin. XVIII 2; Valerius Maximus III 7,10). CzyŜby nie chcieli wpuścić Punijczyków do Italii, którą uwaŜali za swą wyłączną strefę wpływów, nawet w charakterze przyjaciół i sprzymierzeńców? Bardziej logiczna wydaje się interpretacja, Ŝe Magon wcale nie proponował Republice pomocy wojsk lądowych. Rzym nie potrzebował drogich, niepewnych i uciąŜliwych najemników kartagińskich w środkowej Italii. Punicki admirał urządził jedynie demonstrację siły, by dodać ducha nieprzejednanym „jastrzębiom” w senacie i nie dopuścić do zawarcia przez Republikę pokoju z Pyrrusem. Misja Magona skończyła się pełnym sukcesem. Senatorowie, zagrzani słowami punickiego admirała, być moŜe takŜe wiedzący juŜ o sycylijskich planach króla Molossów, zdecydowali się kontynuować wojnę. Zerwali zawarty juŜ traktat pokojowy z Ajakidą i odprawili Kineasa z 73

Na temat rokowań m.in. Beloch, Griechische..., IV, cz. 1, s. 551, Lefkowitz, op. cit., s. 158 i n.; Cary, Scullard, op. cit., s. 196; Heftn er, op. cit., s. 35.

143

niczym. Wtedy to zawarto kolejny, trzeci juŜ, według Polybiosa, traktat Rzymu z Kartaginą. Skierowany był przeciw Pyrrusowi. Interpretacja i datacja tego układu sprawia badaczom ogromne trudności. Zazwyczaj uwaŜano, Ŝe zawarty został w 279/278 roku, jednak wybitny znawca dziejów hellenizmu E. Will doszedł do wniosku, Ŝe traktat ten obie strony spisały juŜ w roku 280. Na taką datację wskazuje świadectwo Polybiosa, według którego traktat został zawarty „w czasie przeprawy Pyrrusa, zanim Kartagińczycy zaczęli wojnę o Sycylię” (III 25). Według tej interpretacji, oba zachodnie mocarstwa natychmiast zjednoczyły się przeciw Ajakidzie, gdy ten w obronie społeczności greckich wyprawił się do Italii. Kartagińczycy bezzwłocznie rozpoczęli wówczas ofensywę przeciwko helleńskim poleis na Sycylii, być moŜe wspomogli teŜ Rzymian finansowo, co umoŜliwiło Republice wybicie pierwszych srebrnych monet. Tłumaczyłoby to, dlaczego senatorowie ostatecznie odrzucali pokojowe propozycje Pyrrusa - patres byli świadomi nie tylko potęgi swego państwa, ale takŜe mieli nadzieję na pomoc punicką. Datacja 279/278 ma wszakŜe równieŜ wielu zwolenników i wydaje się bardziej prawdopodobna (traktat jako bezpośrednie następstwo misji Magona). Być moŜe teŜ zawarto dwa traktaty - jeden w 280, drugi w 278 roku, z których drugi był uzupełnieniem pierwszego, zawierał bowiem konkretne ustalenia co do pomocy, jakiej sygnatariusze zobowiązani są sobie udzielić. Nie bardzo teŜ wiadomo, co konkretnie w dokumencie tym postanowiono. Oto, według Polybiosa, obie strony, potwierdziwszy klauzule wszystkich innych porozumień, uczyniły następujący dodatek: „JeŜeli Rzymianie albo Kartagińczycy zawrą przymierze z Pyrrusem, muszą jedni i drudzy je podpisać, aŜeby mogli sobie nawzajem pomagać w kraju tych, którzy będą zwalczani. Którakolwiek zaś strona potrzebowałaby pomocy, mają Kartagińczycy dostarczyć statków, zarówno przewozowych jak i wojennych; o Ŝołd zaś dla swych załóg ma się postarać kaŜda strona. Kartaginczycy takŜe na morzu powinni Rzymianom nieść pomoc, gdy zajdzie potrzeba. Ale załóg okrętowych niechaj nikt nie zmusza, aby

144

mimo woli wysiadały na ląd”. MoŜliwe są dwie interpretacje tego dokumentu. Według pierwszej, Rzymianie i Kartaginczycy zawarli tylko swoisty układ reasekuracyjny, w którym zobowiązali się, Ŝe zawrą osobny pokój z Pyrrusem tylko wtedy, jeŜeli zezwoli im on nadal nieść zbrojną pomoc drugiej stronie na jej terytorium. Według drugiej interpretacji, jest to pełny traktat sojuszniczy zobowiązujący sygnatariuszy do wspólnej walki przeciw Pyrrusowi lub teŜ wstęp do takiego układu. W kaŜdym razie Rzymianie i Kartagińczycy bynajmniej sobie nie ufali. Francuski historyk G. CharlesPicard nazwał ten układ porozumieniem dwóch rozbójników, którzy na razie muszą się jeszcze oszczędzać74. Kartagińczycy z coraz większym niepokojem obserwowali rzymską ekspansję na południu Italii, obawiając się o swe posiadłości na Sycylii. Być moŜe w 306 roku, osłabieni krwawą wojną z Agatoklesem, zawarli traktat z Rzymem, w którym podzielono strefy wpływów, przy czym Kartaginie przypadła Sycylia, Rzymowi Italia. O układzie tym mówi prokartagiński historyk grecki, Filinos z Akragas, jego istnieniu gwałtownie zaprzecza prorzymski Polybios (Rzymianie bowiem w 264 roku złamali ten traktat, wyprawiając się na Sycylię). Według jednej z hipotez, w układzie Rzymu i Kartaginy zwróconym przeciw Pyrrusowi chodziło przede wszystkim o potwierdzenie tego tzw. traktatu Filinosa75. Tak czy inaczej, dwa „barbarzyńskie” mocarstwa Zachodu zwarły szeregi przeciw hellenistycznemu królowi. W tym momencie los wyprawy dysponującego jedynie ograniczonymi środkami Pyrrusa był właściwie przesądzony. Klęska Ajakidy w konflikcie z dysponującymi nieprzebranymi zasobami Kartaginą i Rzymem była tylko kwestią czasu. 74

O traktacie Kartaginy i Rzymu przeciw Pyrrusowi E. Will, Historie Politique du monde hellenistique, t. I, Paris 1966, s. 106 i n.; G. Charles-Picard, Hannibal, Warszawa 1973, s. 34; Heftner, op. cit., s. 26; D. Flach, Das römisch-karthagische Bündnisabkommen im Krieg Genge Pyrrhos, „Historia” 27, 1978, s. 615 i n., który uwaŜa, Ŝe układ ten miał charakter wyłącznie reasekuracyjny; W. Huss, Die Karthager, München 1994, s. 148. 75 R. E. M i t c h e l l , Roman-Carthaginian treaties 306 and 279/8 BC, “Historia”, 20, 1971, s. 646 i n.; o traktacie Filinosa Heuss, op. cit., s. 143 i n.; J. F. La zenb y, The First Punic War, London 1996, s. 32 i n.

145

Gdyby król kierował się realistyczną polityką, powinien natychmiast załadować Ŝołnierzy na okręty, odpłynąć do domu i sięgnąć po tron Macedonii. Pyrrus jednak nie zrezygnował z wyprawy na Sycylię, aczkolwiek Rzymianie zerwali zawarty juŜ pokój. Ajakida zdawał sobie sprawę, Ŝe opanowanie wyspy jest jego jedyną szansą, jeśli chce zbudować swe zachodnie imperium. Prowadzenie długiej wojny na wyniszczenie w Italii w końcu zakończyłoby się katastrofą. Armia kartagińska, złoŜona częściowo z najemników, była znacznie łatwiejszym przeciwnikiem, niŜ legiony, Sycylia zaś słynęła ze swego bogactwa, z ogromnych zasobów ludzkich i materiałowych. Pyrrus mógł zdobyć tam znaczne środki na opłacenie swych Ŝołnierzy i zaciągnięcie nowych w miastach greckich oraz wśród ludów „barbarzyńskich”. Mógłby dokonać wyprawy do punickiej Afryki i w zamian za pokój wymusić od Kartaginy wielką kontrybucję. Mógłby przejąć rzesze punickich najemników i powrócić do Italii na czele floty syrakuzańskiej i wielkiej armii złoŜonej z Greków, Celtów, Iberów, Ligurów i Balearów. Z nowymi siłami król po raz drugi stawiłby czoła Rzymianom, moŜe nawet nie bez szans na zwycięstwo. Tak więc decyzja o przeniesieniu wojny na Sycylię wynikała z realizmu politycznego, nie zaś z jakiejś pogoni za stawą czy awanturnictwa. Jeśli wierzyć lustinusowi (XVIII 2), przed wyprawą Pyrrus krótko negocjował takŜe z Kartagińczykami. Oto Magon, powracając z Ostii, „z prawdziwie punicką przebiegłością” zawinął do Tarentu, aby wysondować zamiary króla. Jeśli kartagiński admirał to uczynił, to z pewnością w porozumieniu z Rzymianami. Nie znamy przebiegu pertraktacji. Być moŜe Magon proponował Pyrrusowi uznanie wolności poleis Wielkiej Grecji, jeśli tylko król wycofa się z Italii, nic jednak nie wskórał76. Zapewne jednak spotkanie Magona z Pyrrusem nigdy nie miało miejsca i opowieść tę zmyślili rzymscy historycy, aby wykazać perfidię, słynną punica fides, Kartagińczyków, paktujących potajemnie ze 76

Kienast, op. cit., kol. 148.

146

wspólnym wrogiem. Wkrótce potem Rzymianie i Kartagińczycy podjęli zgodnie z układem współpracę wojskową. Być moŜe jeszcze Magon zabrał na pokłady swych okrętów 500 rzymskich Ŝołnierzy, których wysadził w Rhegion (Diod. XXII 7,5). Według Diodora, oddział ten miał oblegać miasto. Potem jednak 500 Rzymian zrezygnowało z ataków na mury, lecz oddział ten zaczął pełnić straŜ na brzegu, aby przeszkodzić królowi Molossów w przeprawie na Sycylię. Oczywiście ten szczupły hufiec rzymski obległ nie wrogich Pyrrusowi Kampańczyków z Rhegion, jak zdaje się wynikać z zachowanego fragmentu dzieła Diodora, lecz wspólnie z nimi zaatakował któreś z wiernych królowi greckich miast, przypuszczalnie Lokroi, lecz został odparty77. Dopiero po zakończeniu wojny z Pyrrusem Rzymianie obiegli Rhegion, wzięli je szturmem, a Kampańczyków Deciusa Vibeliusa bezlitośnie ukarali zarówno za dezercję, jak wymordowanie greckich obywateli tego polis. Około 300 jeńców kampańskich, bo tylko tylu pozostało po walkach w mieście, sprowadzono do Rzymu, wychłostano do krwi na forum, ścięto, a ciała porzucono bez pogrzebu, tak Ŝe stały się łupem psów i ptaków drapieŜnych. Rhegion wraz z terytorium miejskim Republika oddala natomiast prawowitym greckim mieszkańcom, którzy ocaleli z urządzonej przez Kampańczyków rzezi. Wspaniałomyślność ta miała wykazać, Ŝe Rzymianie zawsze wypełniają swe zobowiązania wobec sprzymierzeńców. W rzeczywistości jednak podczas wojny rebelianci z Rhegion byli cennym aliantem Rzymu przeciw Pyrrusowi. Później dziejopisowie Republiki, wstydząc się tego przymierza z bandą kampańskich zbirów, przemilczali je konsekwentnie. Dziwi nieco, Ŝe Republika wysłała do Rhegion tak niewielki zastęp. Przypuszczano, Ŝe Diodor się pomylił i w rzeczywistości Rzymianie skierowali nad cieśninę aŜ 5 tysięcy ludzi78. Wydaje się jednak, Ŝe Rzymianie nie pragnęli bynajmniej przeszkodzić pymisowi w przeprawie, wręcz przeciwnie, chcieli się pozbyć go z Italii. Tych 500 ludzi miało 77 78

Huss, op. cit., s. 149; Lazenb y, op. cit., s. 33 i n. Beloc h, Griechische..., IV, cz. 2, s. 480.

147

tylko pilnować, aby Ajakida ,,po drodze” nie zawładnął Rhegion.

148

WYPRAWA SYCYLIJSKA Pyrrus przygotowywał swą nową ekspedycję bardzo starannie. Wiosną 278 roku wysłał z misją dyplomatyczną na Sycylię Kineasa (Plut. 22,4), Później nie słyszymy więcej o tym znakomitym tesalskim dyplomacie. Prawdopodobnie sędziwy mówca wkrótce potem zmarł. Przed wypłynięciem Pyrrus zamierzał jeszcze raz dać surową nauczkę Rzymianom, tak aby nie odwaŜyli się atakować jego sprzymierzeńców, przynajmniej nie od razu. Wyruszył wraz z armią przeciwko konsulom 278 roku Fabrycjuszowi Luscinusowi i Kwintusowi Emiliuszowi Papusowi, prawdopodobnie znów do Apulii. Rzymscy wodzowie stosowali jednak taktykę, którą przyjął później Fabiusz Kunktator w wojnie z Hannibalem - unikali walnej bitwy. Do Pyrrusa przybywali zaś wciąŜ nowi posłowie z Syrakuz, przynosząc hiobowe wieści - miasto obiegli Kartagińczycy od lądu i morza, tylko natychmiastowa odsiecz moŜe je ocalić (Diod. XXII 8,2). Ajakida nie miał wyboru. Wiedział, Ŝe jeśli Syrakuzy, największe greckie miasto na Sycylii, wpadną w ręce Punijczyków, wszystkie jego osiągnięcia w Italii zostaną zaprzepaszczone. Co więcej, po wzięciu Syrakuz Kartaginczycy mogą wystać flotę, która zablokuje wojska królewskie w Italii, uniemoŜliwiając im powrót do ojczyzny i sprowadzanie posiłków z Epiru. Pyrrus nolens volens przerwał więc kampanię w Apulii i powrócił do Tarentu. Nie zamierza! zabierać ze sobą na wyspę całej armii. Ponad połowę swych sił pozostawił do obrony Tarentu oraz innych sprzymierzonych poleis Wielkiej Grecji, które obsadził silnymi załogami (Iustin. XVIII 2). Wielu tarentyńskim politykom nie podobało się, Ŝe Pyrrus wyprawia się na Sycylię, lecz Ŝołnierze królewscy pod wodzą wiernego Milona pozostają w mieście. Tarentyni Ŝądali więc od Ajakidy „by się wywiązał z zadań, dla których przybył, i prowadził dalej wojnę z Rzymianami; albo - jeŜeli chce opuścić ich kraj - by miasto pozostawił w takim stanie, w jakim je zastał” (Plut. 22). Być moŜe z pretensjami występowali przede wszystkim arystokraci, wciąŜ w skrytości ducha pielęgnujący myśl o sojuszu z Rzymem. Przywódcy

149

Tarentu nie spodziewali się chyba, Ŝe bez pomocy wojsk z Epiru będą w stanie długo opierać się legionom. Pyrrus twardo odpowiedział miejskim notablom, aby zachowywali się spokojnie i czekali na odpowiedni czas. Oczywiście Ajakida, wypływając na Sycylię, nie wyrzekł się południowej Italii. Dobrze zabezpieczył miasta Wielkiej Grecji, a dopóki te się broniły, pozycje króla na półwyspie nie były zagroŜone. Oddziały, które Pyrrus pozostawił w Italii, były jednak za słabe, by obronić przed Rzymianami jego italskich sprzymierzeńców, Lukanów, Bruttiów, a zwłaszcza Samnitów, których najbardziej na północ wysunięte terytoria szczególnie naraŜone były na ataki Rzymian. Król musiał zdawać sobie z tego sprawę, wiedział jednak zarazem, Ŝe te bitne ludy, a zwłaszcza Samnici, są juŜ tak zwaśnione z Republiką, Ŝe nie poproszą o pokój, lecz będą stawiać opór aŜ do całkowitego wyczerpania. Sabelski bufor skutecznie więc osłoni Tarent i inne helleńskie poleis. Te rachuby Pyrrusa okazały się trafne, później jednak pozostawienie italskich sprzymierzeńców na pastwę Ŝądnych odwetu Rzymian zemściło się srodze. Kiedy wszystko było gotowe, Ajakida załadował na okręty Tarentu 8 tysięcy piechurów, zapewne najlepsze hufce epirockie, oddział jazdy i słonie bojowe (Appian, Samn. 11,6; Plut. 22,5) Flota wypłynęła latem 278 roku. Od czasu przybycia króla do Italii minęły dwa lala i cztery miesiące (Diod. XXII 8,1). Po 10 dniach Ŝeglugi okręty Pyrrusa zawinęły do Lokroi, gdzie pozostał syn króla, Helenos (Diod. XXII 7,4). Jego to zapewne Pyrrus wyznaczył zarządcą terytoriów południowej Italii, nad którymi sprawował kontrolę. Helenos rezydować miał w Lokroi, z dala od krnąbrnego Tarentu. Podobnie Aleksander Epirocki, stryj Pyrrusa, właśnie w Lokroi obrał swą siedzibę. Drugi syn Pyrrusa, Aleksander, popłynął wraz z ojcem, aby, jako wnuk Agatoklesa, objąć swe sycylijskie dziedzictwo. Pyrrus nie mógł przeprawić się przez Cieśninę Messyńską, ta bowiem była w rękach wrogów, Mamertynów z Messany po jednej, a Kampańczyków z Rhegion po drugiej stronie. Na szczęście Ajakidę zgodził się przyjąć Tyndarion, tyran czy teŜ władca Tauromenion. Królewska flota

150

poŜeglowała więc bezpośrednio z Lokroi do Tauromenion, miasta na wschodnim wybrzeŜu Sycylii. Przez wieki krajobraz polityczny tej wielkiej i bogatej wyspy kształtowały dwa najsilniejsze ośrodki: Syrakuzy i Kartagina. Syrakuzy, najpotęŜniejsze z sycylijskich poleis, usiłowały z róŜnym skutkiem rozciągnąć swą hegemonię na inne miasta greckie. Kartagina miała w zachodniej części wyspy niewielką prowincję (epikratię), w skład której wchodziły miasta Panormos, Drepanon, Soloeis i imponująca forteca Lilybaion. Punijczycy w zasadzie nie dąŜyli do rozszerzania swych sycylijskich posiadłości. Nie byli ludem licznym, toteŜ musieli prowadzić wojny przy pomocy najemników, a to kosztowało. Przywódcy puniccy dopiero po długim namyśle decydowali się, i to rzadko, rozstrzygać spory oręŜem. Oczywiście Kartagina wykorzystywała nadarzające się okazję, by podporządkować sobie greckie miasta na Sycylii, ale do podboju całej wyspy powaŜnie nie dąŜyła. Rywalizacja między Syrakuzami i Kartaginą, a takŜe ostre podziały w społecznościach obywatelskich polis, sprzyjały obejmowaniu władzy w greckich miastach przez ambitne jednostki, korzystające z poparcia najemników i części ludu. Z tych jedynowładców czy teŜ tyranów najpotęŜniejszy był Agatokles, teść Pyrrusa, który w 317/316 roku został panem Syrakuz. Przeciwników traktował bezlitośnie, kazał ich mordować i konfiskował ich dobra. Ujarzmił wiele miast greckich, tak Ŝe Kartagina mogła wystąpić w roli wyzwolicielki spod syrakuzańskiego jarzma. Wojska punickie obległy Syrakuzy. W odpowiedzi Agatokles zuchwale wylądował w 310 roku w kartagińskiej Afryce, którą spustoszył, lecz ostatecznie musiał wrócić na Sycylię, gdzie zawarł pokój zwracając Punijczykom wszystkie ich terytoria (306/305 rok). W 304 roku na wzór monarchów hellenistycznych przyjął tytuł króla. Zmarł w piętnaście lat później podczas przygotowań do nowej wojny z Kartaginą. Jako, Ŝe nie miał następcy zdolnego do objęcia tronu, na łoŜu śmierci przywrócił Syrakuzom „wolność”. Oznaczało to jednak ostre konflikty wśród samych obywateli (podobnie jak w Wielkiej Grecji w sycylijskich poleis najbardziej ogólnie

151

wyróŜnić moŜna stronnictwa arystokratów i demokratów), jak równieŜ groźbę pojawienia się kolejnych tyranów. I rzeczywiście w Syrakuzach wkrótce ujął władzę dowódca wojskowy Hiketas, jak się zdaje, wrogi oligarchom, który rządził lat dziewięć, lecz w końcu pokonany został przez Kartagińczyków w bitwie nad rzeką Teria. Wkrótce potem, zapewne wiosną 279 roku, Hiketas, który w wyniku klęski utracił swój autorytet, został obalony przez innego wodza i kandydata na tyrana - Thoinona. Jak się zdaje, pod koniec swego panowania Hiketas prosił Pyrrusa o pomoc przeciwko Kartaginie. Thoinon nie zdołał jednak opanować całych Syrakuz, z silnym wojskiem zjawił się bowiem konkurent do władzy, Sosistratos, tyran Akragas, drugiego po Syrakuzach miasta greckiej Sycylii. Zajął on część Syrakuz połoŜoną na lądzie stałym, natomiast Thoinon trzymał uforytyfikowaną, strategiczną wyspę - Ortygię. Obaj wodzowie juŜ mieli rozpocząć rozstrzygający bój, gdy do wielkiego portu Syrakuz weszła licząca 100 okrętów flota kartagińska. Zarazem od lądu nadciągnęło wojsko punickie, liczące, jak niewątpliwie z przesadą mówią źródła (Diod. XXII 8,1) 50 tysięcy ludzi. Oto Kartagina po raz pierwszy w swych dziejach podjęła powaŜną próbę podboju całej Sycylii. Co spowodowało taki nagły przypływ wojowniczości Punijczyków? Być moŜe Kartagina chciała podporządkować sobie helleńskie poleis, aby nie dopuście do pojawienia się nowego Agatoklesa, który znów spustoszyłby Afrykę. Waśnie Greków syrakuzańskich stwarzały znakomitą okazję ku temu. Niewykluczone teŜ, Ŝe Punijczycy, pewni siebie po zawarciu sojuszu z Rzymianami, chcieli zawładnąć całą Sycylią, zanim zjawi się Pyrrus. MoŜliwe równieŜ, Ŝe dalekowzroczni politycy kartagińscy pragnęli opanować wyspę, przewidując, Ŝe moŜe wylądować tu nie tylko epirocki „Orzeł”, ale, w dalszej perspektywie, równieŜ legiony agresywnej Republiki znad Tybru. W kaŜdym razie sytuacja sprzyjała Ajakidzie. Gdyby przybył wcześniej, zapewne czujnie strzegący swej wolności sycylijscy Grecy walczyliby przeciwko niemu ramię w ramię z Punijczykami. Teraz jednak Pyrrus był dla Hellenów

152

z wyspy upragnionym wyzwolicielem. W obliczu wspólnego wroga Thoinon i Sosistratos roztropnie połączyli swe siły i, być moŜe pod naciskiem obywateli, zwrócili się do Pyrrusa z prośbą o pomoc. Podobnie uczynił Heraklejdes, tyran Leontinoi. Wyprawa króla Molossów zaczynała się więc pod dobrą gwiazdą. Przeciwnikami Ajakidy na Sycylii byli Kartagińczycy i wspomniani juŜ Mamertyni z Messany. Ci ostatni, brutalni Ŝołdacy, grabieŜcy i zbóje siali postrach wśród Hellenów na całej wyspie, Spustoszyli juŜ rozległe połacie Sycylii, zakładali twierdze, nakładali na Greków danin, a nawet zniszczyli dwa stare helleńskie miasta - Gelę i Kamarinę (Diod. XXIII 1,2), Mamertyni stali się swego rodzaju regionalnym mocarstwem na Sycylii, z którym kaŜdy musiał się liczyć. Przed przybyciem Pyrrusa zawarli przeciw niemu sojusz z Kartaginą, do której uprzednio nastawieni byli raczej nieprzyjaźnie. Początkowo wyprawa Ajakidy była jednym wielkim pochodem triumfalnym. Sycylijscy Hellenowie witali królawyzwoliciela z nieopisanym entuzjazmem. Tyndarion, władca Tauromenion, przyjął Pyrrusa Ŝyczliwie, zawarł z nim sojusz i dał mu swe oddziały wojskowe. Z Tauromenion król Molossów poŜeglował do Katany. Tamtejsi obywatele urządzili mu owację i uczcili złotymi wieńcami. W Katanie wojska królewskie zeszły z okrętów i lądem podąŜyły ku Syrakuzom. Flota, około 60 okrętów, popłynęła wzdłuŜ brzegu w szyku bojowym, osłaniając flankę pochodu. Kartagińczycy oblegający Syrakuzy nie podjęli walki. Mieli 100 okrętów, z których 30 odpłynęło wcześniej, by pełnić inne zadania. Lecz oto zbliŜała się flota Pyrrusa, a w porcie Syrakuz stało aŜ 140 galer tego miasta. Grecy mieli więc znaczną przewagę, dlatego punicki admirał przezornie zwinął oblęŜenie. TakŜe lądowe oddziały kartagińskie wycofały się na zachód. Okręty króla bez przeszkód zawinęły do wielkiego portu Syrakuz. Tam Thoinon przekazał królowi Ortygię, a Sosistratos - część miasta na lądzie stałym. Pyrrus szybko doprowadził do zgody między zwaśnionymi wodzami. W Syrakuzach król przejął ogromne zasoby, przede wszystkim flotę Thoinona, składającą się ze 120 okrętów pokładowych i

153

20 bez pokładu. Wraz ze swymi nawami zebrał więc Ajakida potęŜną flotę z około 200 okrętów. Do Syrakuz zewsząd nadciągały poselstwa sycylijskich Greków, witając króla jak zbawcę i przyrzekając pomoc w wyzwoleniu Sycylii. Przybyli m.in. wysłannicy Heraklejdesa, tyrana Leontinoi, którzy w imieniu swego władcy przekazali Pyrrusowi nie tylko miasto z jego fortyfikacjami, ale takŜe 4 tysiące Ŝołnierzy pieszych i 400 kawalerzystów. Ajakida przyjmował te legacje nadzwyczaj Ŝyczliwie, tak Ŝe posłowie bardzo zadowoleni wracali do domów (Diod. XXII 8). Uporządkowawszy sprawy Syrakuz i Leontinoi, na początku 277 roku Pyrrus pociągnął z armią w stronę Akragas. Po drodze napotkał posłów z Henny, którzy, pochwaliwszy się wypędzeniem kartagińskiego garnizonu, przekazali swe miasto Pyrrusowi. Kiedy Ajakida zjawił się pod Akragas, Sosistratos oddał mu nie tylko to świetne polis, ale takŜe 30 innych mniejszych miejscowości, nad którymi sprawował kontrolę. Od Sosistratosa otrzymał Pyrrus równieŜ 800 Ŝołnierzy konnych i 8 tysięcy piechurów, a byli to, jak zapewnia Diodor, wyborowi wojownicy, w niczym nie ustępujący twardym góralom z Epiru (Diod. XXII 10). Wtedy epirocki monarcha zdecydował się najechać kartagińską prowincję na Sycylii. Dzięki wsparciu miast greckich, dysponował juŜ znacznymi siłami - poprowadził na Punijczyków 30 tysięcy piechurów, 2500 jeźdźców i stonie, jak równieŜ liczne machiny oblęŜnicze z syrakuzańskich arsenałów (Diod. XXII 10,2; Plut. 22,6). Działanie wojenne ubezpieczało 200 okrętów króla. Punijczycy mieli armię złoŜoną głównie z Ŝołnierzy libijskich i numidyjskich, a takŜe celtyckich, iberyjskich i balearskich najemników, znacznie ustępujących wiarusom Pyrrusa. Przyjęli więc taktykę, którą później zastosowali z powodzeniem podczas I wojny punickiej, unikali bitew w otwartym polu, za to skoncentrowali swe wojska w licznych miastach i twierdzach, aby zmusić Pyrrusa do prowadzenia długiej i wyniszczającej wojny oblęŜniczej. Ajakida radził sobie jednak znacznie lepiej, niŜ w kilkanaście lat później rzymskie legiony. Szybko zdobył miasto Herakleja Minoa oraz

154

nieznane skądinąd Azonai, połoŜone zapewne na południowym wybrzeŜu Sycylii. Halikyai, Segesta i inne ośrodki połoŜone w głębi wyspy przyłączyły się doń dobrowolnie, aczkolwiek nie były to helleńskie miasta (Diod. XXII 10,2). Następnie obiegł jedną z najwaŜniejszych fortec punickich na Sycylii - Eryks, połoŜoną na trudno dostępnej górze o tej samej nazwie, bronioną przez silną załogę. Gdy katapulty porządnie wyszczerbiły mury twierdzy, Pyrrus nakazał szturm. Przedtem ślubował urządzenie igrzysk na cześć Heraklesa, jeśli tylko bóg da mu zwycięstwo. Herakles był nie tylko mitycznym przodkiem Pyrrusa, ale kiedyś pokonał herosa góry Eryks, a więc jego pomoc wydawała się szczególnie cenna. Jeśli wierzyć Plutarchowi, korzystającemu w tym miejscu na pewno z dzieła Proksenosa (22,7-12). król podczas szturmu dokazywał cudów męstwa: „Na dany znak odezwała się trąbka bojowa i przeciwnika zasypano gradem pocisków, po czym przystawiono do murów drabiny. Pyrrus pierwszy wdarł się na mury, choć napotykał silny opór. W walce obronnej odpierał na prawo i lewo i strącał z murów wielu przeciwników, przewaŜnie jednak zabijał ich mieczem, wznosząc dookoła siebie cały stos trupów. Sam przy tym nie otrzymał Ŝadnej rany. Wzrokiem swoim przeraŜał nieprzyjaciela, potwierdzając tym słuszność słów Homera, Ŝe spośród cnót jedynie męstwo potrafi nas unieść jakby jakimś porywem natchnienia i szaleństwa”. Twierdzę zdobyto, a wdzięczny Pyrrus złoŜył Heraklesowi wspaniale ofiary i urządził wszelkiego rodzaju igrzyska i popisy. Po tym sukcesie Ajakida zwrócił się przeciw Mamertynom z Messany. ZwycięŜył ich w bitwie, zburzył wiele ich warowni, a mamertyńskich poborców, którzy zbierali od społeczności helleńskich daniny, rozkazał bez ceregieli wyprawić na tamten świat (Plut. 22,1), nie zdobył jednak samej Messany79. Następnie przyszła kolej na twierdze na północnym wybrzeŜu Sycylii. PotęŜnie umocniona i połoŜona w obronnym 79 Być moŜe Mamertynów pokonał jednak któryś z dowódców Pyrrusa, bowiem sam król z głównymi siłami operował w zachodniej części Sycylii, niewykluczone teŜ, Ŝe król zwycięŜył Mamertynów później. Kienast, op. cit., kol. 150; o wyprawie sycylijskiej Pyrrusa Leveque, op. cit., s. 451 i n.; Hass, op. cit., s. 146 i n.

155

miejscu Iaitia dobrowolnie otworzyła Pyrrusowi bramy, a kartagińską fortecę na górze Heirakte, jak równieŜ Panormos (obecnie Palermo) Ajakida wziął szturmem. W ten sposób stał się panem całej punickiej Sycylii z wyjątkiem Lilybaion. Był to szczytowy punkt kariery Pyrrusa. Jego marzenia o własnym imperium na Zachodzie, w którym zjednoczyłby tamtejszych Hellenów, wydawały się spełniać. Rozentuzjazmowani Grecy proklamowali go królem Sycylii i Epiru. Według Iustinusa (XXIII 3,2) stało się to juŜ w Syrakuzach, tym samym Pyrrus od razu wystąpił jako prawowity dziedzic monarchii Agatoklesa. Być moŜe jednak Ajakidę obwołali królem jego Ŝołnierze po którymś ze zwycięstw, np. po wzięciu twierdzy Eryks80. Uradowany Pyrrus „przeznaczył dla swego syna Helenosa królestwo Sycylii, jako Ŝe naleŜało ono do jego dziadka (Helenos bowiem urodził się z córki króla Agatoklesa), a dla syna Aleksandra - królestwo Italii” (Iustin. XXIII 3). To „królestwo Italii”, z centrum w Lokroi, to oczywiście tylko swoisty protektorat Pyrrusa na południu Półwyspu Apenińskiego. Epir przypadłby więc najstarszemu synowi Ajakidy - Ptolemajosowi, a Pyrrus zamierzał sprawować kontrole nad całym swoim państwem, zapewne wzmacniając je i podejmując wciąŜ nowe wojenne wyprawy. Pozostała jednak do zdobyciu twierdza Lilybaion (obecnie Marsala). Kartagińczycy chcieli utrzymać ją za wszelką cenę. Zapewne w zimie 278/277 roku przystali do Pyrrusa poselstwo, prosząc o zawarcie pokoju. Obiecywali Zapłacić trybut, a nawet dostarczyć okrętów, jeŜeli Ajakida zrezygnuje ze zdobycia miasta. Innymi słowy, Punijczycy byli gotowi nawet złamać układ z Rzymem i wspomóc Pyrrusa flotą przy przeprawie do Italii. Król początkowo skłaniał się do przyjęcia tych warunków, co więcej, zamierzał nawet zrezygnować z trybutu. Być moŜe do tej ustępliwości skłoniły go złe wieści napływające z Italii. Zanim Pyrrus dał ostateczną odpowiedź, zwołał jednak naradę swych „przyjaciół”, tj. najbliŜszych doradców i towarzyszy, a takŜe 80

Kienast, op. cit., kol. 151; Schubert, op. cit., s. 211, królewski tytuł Pyrrusa zaświadcza takŜe Polybios (VII 4,5).

156

przedstawicieli miast sycylijskich. Ci zgodnie podkreślali, Ŝe nieroztropne jest pozostawianie tak potęŜnej twierdzy w rękach Punijczyka (Diod. XXII 10,4-6). Pyrrus butnie odprawił więc wysłanników Kartaginy mówiąc, Ŝe droga do pokoju jest tylko jedna: „Muszą opuścić całą Sycylię, a morze przy brzegach Afryki uznać za granicę z terenami greckimi” (Plut. XXII 2). Jak się wydaje, Ajakida później gorzko Ŝałował tej decyzji. Stąd teŜ „źli doradcy”, którzy go do niej skłonili, pochodzą zapewne z relacji przychylnego królowi historyka Proksenosa. Ten dworski dziejopis niewątpliwie chciał uwolnić swego władcę od wszelkiej odpowiedzialności i winy w tej sprawie. Z tymi „złymi doradcami” jeszcze się spotkamy. Mało zresztą prawdopodobne, aby to delegaci greckich miast zagrzewali króla do wojny. Nieco później sycylijskie poleis konsekwentnie opowiedzą się za zawarciem pokoju. Wydaje się, Ŝe Pyrrus sam podjął decyzję o kontynuowaniu wojny, która ostatecznie okazała się jego największym błędem. To prawda, Ŝe Kartagińczycy mogliby podjąć z Lilybaion próbę odzyskania utraconych zdobyczy, niemniej jednak wątpliwe jest, aby ruszyli do boju, dopóki tak znakomity wódz jak Ajakida przebywał na wyspie. Politycy puniccy, wielcy posiadcze ziemscy i obrotni kupcy, znani byli ze swej ostroŜności. Pyrrus powinien raczej zawrzeć pokój, umocnić swe panowanie na Sycylii, powiększyć armię i powrócić do Italii, by powstrzymać pochód Rzymian, zanim nie będzie za późno. Dysponował jedynie ograniczonymi siłami i uspokojenie chociaŜby jednego frontu, ułoŜenie dobrych stosunków z Kartaginą byłoby dla króla zbawienne. Nie wiadomo zresztą, jak Ajakida chciał dobywać Lilybaion, mając mniejszą flotę, niŜ Kartagina. Twierdza miała bowiem doskonałe połoŜenie strategiczne. LeŜała na półwyspie, dostępna była więc od strony lądu jedynie na bardzo wąskim odcinku. O tym punickim mieście tak pisze Polybios (I 42): „Było ono wybornie ubezpieczone murami, ponadto szerokim rowem, a od strony morza lagunami, przez które moŜliwy jest dostęp do portów, wymagający jednak w przeforsowaniu go wielkiej biegłości i wprawy”. Podczas I wojny punickiej Rzymianie daremnie szturmowali i oblegali Lilybaion przez

157

długie miesiące, a twierdzę dostali w swoje ręce dopiero w wyniku traktatu pokojowego. Kartagińczycy jeszcze przed wysłaniem postów do Pyrrusa starannie przygotowywali się do obrony swej ostatniej fortecy. Z Afryki sprowadzili do Lilybaion silną armię, nieprzebrane ilości zboŜa i materiału wojennego. W poprzek cypla wykopali głęboki rów, za którym wznieśli solidny mur, umocniony wieŜami. Ajakidy nie przestraszyły przygotowania. W końcu 277 lub na początku 276 roku wierząc swemu szczęściu rozbił obóz w pobliŜu murów i „rozpoczął ostre ataki na umocnienia, zawsze ze świeŜymi wojskami. Kartagińczycy odpierali jednak te szturmy, mieli bowiem mnóstwo wojowników i ogromne zasoby sprzętu wojennego. Kartagińczycy zgromadzili bowiem takie mnóstwo katapult, zarówno miotających strzały jak i kamienie, Ŝe miasto nie mogło ich pomieścić. Miotano więc na oblegających wszelkiego rodzaju pociski, tak Ŝe Pyrrus poniósł znaczne straty, tak w zabitych jak i w rannych” (Diod. XXII 10). Ajakida rozkazał więc sprowadzić z Syrakuz nowe machiny wojenne na miejsce zuŜytych, próbował takŜe podkopem obalić mury. Wszystkie wysiłki królewskich saperów spełzły na niczym, twierdzę wzniesiono bowiem na twardej skale. Po dwóch miesiącach zaciekłych walk Pyrrus zrozumiał, Ŝe nic pod Lilybaion nie wskóra i zwinął oblęŜenie. Nie rezygnował jednak z wojny, wręcz przeciwnie. Postanowił, wzorem Agatoklesa, najechać afrykańskie terytorium Kartaginy. CzyŜby chciał całkowicie unicestwić przeciwnika? „Nie było to a priori niemoŜliwe, przykład Aleksandra, niszczącego potęŜne, zda się, państwo perskie, był zaraźliwy, a Kartagina nie była militarnym gigantem”, pisze Ewa Wipszycka, rozwaŜając motywy afrykańskiej wyprawy Agatoklesa81. Bardziej prawdopodobne jest jednak, Ŝe Pyrrus pragnął tylko spustoszyć terytorium Punijczyków, zaświecić im w oczy poŜogą i wymusić pokój, w zamian za wydanie Lilybaion i oczywiście znaczną kontrybucję. 81

Wipszycka, op. cit., s. 136.

158

Kartagińczycy jednak panowali na morzu, Pyrrus więc musiał wystawić ogromną flotę. Nakazał budować okręty i zaciągać marynarzy. Przygotowania te pochłaniały ogromne środki, toteŜ Ajakida obłoŜył sycylijskie miasta podatkiem. Sycylijscy Grecy zaczęli się burzyć i protestować. Po zaŜegnaniu kartagińskiego niebezpieczeństwa Hellenowie pragnęli przede wszystkim pokoju. Niepowodzenie pod Lilybaion powaŜnie osłabiło zresztą autorytet króla Sycylii. Ajakida popełnił wtedy kolejny błąd. Zamiast spróbować dyplomacji, usiłował rządzić twardą ręką. Pyrrus, jak się zdaje, nigdy nie miał zrozumienia dla wolnościowych aspiracji poleis i uwaŜał, Ŝe miasta-państwa powinny po prostu wypełniać jego rozkazy. Malowniczy opis tyrańskich poczynań wodza z Epiru daje Dionizjos z Halikarnasu: „Skonfiskował majątek byłych zwolenników i przyjaciół Agatoklesa i przekazał je swoim przyjaciołom. Podobnie na najwyŜsze urzędy w poszczególnych miastach mianował swoich dowódców i to bynajmniej nie w zgodzie z istniejącym ustrojem czy po upływie przepisanego czasu, lecz tylko według własnego widzimisię. Procesy i inne spory, jak równieŜ sprawy dotyczące sprawowania władzy, rozstrzygał albo sam, albo przekazywał do rozstrzygnięcia niegodnym dworakom, którzy wydając wyrok nie kierowali się niczym innym, jak swoją korzyścią i zyskiem... Kiedy zobaczył, Ŝe wszystko burzy się przeciwko niemu, osadził w miastach załogi, przy czym musiał podać jako pretekst kartagińskie niebezpieczeństwo. Nakazał uwięzić i stracić najpowaŜniejszych obywateli w mieście pod zarzutem, Ŝe knują spiski i zdrady”. Zarzuty te są z pewnością nieco przesadzone. Nie ulega wszakŜe wątpliwości, Ŝe Pyrrus, uwaŜający się za spadkobiercę Agatoklesa, przejął jego majątki i usiłował bezwzględnymi metodami umocnić swe panowanie. To, co udało się w Tarencie, nie powiodło się jednak na rozległej Sycylii. Szczególne oburzenie wywołał jego rozkaz, aby stracić Thoinona. Sosistratos zdołał uciec i tylko dlatego uniknął podobnego losu. Być moŜe obaj syrakuzańscy wodzowie rzeczywiście zamierzali zdradzić Ajakidę,

159

nawiązując konszachty z Kartaginą, ale ten czyn króla miał znamiona czarnej niewdzięczności. To przecieŜ Thoinon i Sosistratos zaprosili go na Sycylię, przekazali mu Syrakuzy wraz z armią i flotą. Wśród sycylijskich Hellenów zrodziła się więc wielka nienawiść do króla, miasta greckie zrywały z nim stosunki, zawierając sojusze z Mamertynami lub z Kartaginą. Oczywiście potęŜne Akragas rządzone przez Sosistratosa natychmiast odstąpiło od króla. Przeciw Pyrrusowi zaczęły się szerzyć „bunty i groźne sprzysięŜenia” (Plut. 23). W tej sytuacji Punijczycy wysłali na wyspę nową armię, która przystąpiła do odzyskiwania utraconych terenów. Ajakida znalazł się w dramatycznej sytuacji. Własnych Ŝołnierzy, na których bezwarunkowo mógł liczyć, miał na Sycylii tylko 8 tysięcy. Na domiar złego jego sprzymierzeńcy italscy, Tarentyni i Samnici, zaczęli słać rozpaczliwe wezwania o pomoc: oto podczas nieobecności króla Rzymianie odnieśli wiele zwycięstw i „miasta juŜ ledwie się bronią przed nieprzyjacielem” (Plutarch 23). Pyrrus nie wiedział, co począć. „Z jednej bowiem strony napierali Kartagińczycy, z drugiej Rzymianie. Rzeczą niebezpieczną wydawało się nic przerzucić wojska do Italii, jeszcze bardziej niebezpieczną - wyprowadzić je z Sycylii... W wirze niebezpieczeństw najpewniejszym portem wydawała mu się myśl, Ŝeby po całkowitym pobiciu Kartagińczyków przerzucić zwycięskie wojsko do Italii. Stoczył więc bitwę i wygrał, mimo to uznano go za pokonanego, poniewaŜ opuścił Sycylię”. O tej bitwie pisze tylko Justinus (XXIII 3), wydaje się wszakŜe, Ŝe rzeczywiście Pyrrus zadał, niejako „na odchodnym”, klęskę armii punickiej. Podobnie przed wyprawą na Sycylię usiłował rozbić jeszcze hufce rzymskie, ale konsulowie nie zdecydowali się przyjąć wyzwania. Pyrrus nie mógł jednak pozostać na wyspie. Bez współdziałania sycylijskich poleis niewiele mógł zdziałać, ponadto gdyby Rzymianie trwale opanowali Bruttium, odcięliby mu drogę do Tarentu i do epirockiej ojczyzny. Jesienią 276 roku załadował więc swe wojska na

160

okręty i poŜeglował do Italii. Miał 110 okrętów wojennych i liczne transportowce (Appian. Samn. 12,1-2). Podobno stojąc na pokładzie i spoglądając z daleka na wyspę, rzekł do swoich towarzyszy: „Przyjaciele moi! CóŜ to za wspaniały plac boju opuszczamy dzisiaj i zostawiamy go Kartagińczykom i Rzymowi” (Plut. 24,8). Słowa te powszechnie uznawane są za niehistoryczne. Gdyby Pyrrus przewidział I wojnę punicką, przewidziałby takŜe swe niepowodzenie w bitwie pod Benewentem i powrót do Epiru82. Być moŜe Ajakida jednak zrozumiał juŜ wtedy, Ŝe z posiadanymi siłami niczego na Zachodzie nie zdziała i rozwaŜał zagranie macedońską kartą. Musiał przy tym wiedzieć, Ŝe między Rzymem a Kartaginą, aczkolwiek sojusznikami, panowała juŜ wtedy głęboka nieufność. Konflikt między tymi najpotęŜniejszymi państwami Zachodu nietrudno było przewidzieć. Przeprawa do Italii okazała się niebezpiecznym przedsięwzięciem. Na morzu panowali Kartagińczycy. Na wysokości Rhegion eskadry punickie zaatakowały flotę Pyrrusa. Do boju ruszyły okręty wojenne Greków. Prawdopodobnie dowodzili wytrawni dowódcy syrakuzańscy, gdyŜ Ajakida nie miał Ŝadnych doświadczeń w morskich bataliach. Bitwa zakończyła się wszakŜe druzgoczącą klęską floty króla. Jeśli wierzyć Appianowi (Samn. 12,2), Kartagińczycy „zatopili 70 jego okrętów, a resztę uszkodzili, z wyjątkiem tylko 12”. Być moŜe wtedy w ręce Punijczyków wpadł wspaniały siedmiorzędowiec Pyrrusa, który podczas I wojny punickiej był okrętem flagowym kartagińskiego admirała Hannibala (Polyb. I 23,4). Wraz z zatopionymi korabiami poszły podobno na dno wszystkie skarby, które władca Epiru zdobył na Sycylii (Plut. 24,1; Paus. 1 12,5; Iustin. XXV 3,1). Klęska z pewnością nie była wszakŜe całkowita. Ocalała cała armia lądowa króla, czyli okręty transportowe dotarły bezpiecznie do brzegu. Armia Pyrrusa pod Lokroi zeszła z pokładów na ziemię Italii83. 82

S chub ert, op. cit., s. 215 i n.; Ki ena st, op. cit., kol. Nie moŜna teŜ wykluczać, Ŝe kiedy doszło do bitwy, wojska królewskie były juŜ na lądzie i walczyły z Mamertynami z Rhegion. Wtedy okręty punickie zaatakowały osłaniającą je flotę, tak Ŝe doszło do lądowo-morskiej bitwy pod Rhegion, por.

83

161

Wyprawa na Sycylię, wbrew pozorom, nie zakończyła się całkowitą katastrofą. Pyrrus udaremnił jedyną powaŜną próbę Kartagińczyków zawładnięcia wyspą, ocalił sycylijskie poleis przed obcym panowaniem. Niestety, nie na długo, bo juŜ w 12 lat później na Sycylii zjawili się rzymscy zdobywcy. Kiedy Ajakida odpływał, miał jeszcze sojuszników wśród miast sycylijskich. Z pewnością nie wyrzekł się panowania nad wyspą. Być moŜe pozostawił w Syrakuzach swego syna Helenosa, którego później odwołał do Tarentu, aczkolwiek źródła milczą na ten temat84. Syrakuzy w kaŜdym razie pozostały królowi przyjazne, i oddały mu do dyspozycji flotę z załogami. Dzięki wyprawie sycylijskiej Pyrrus powaŜnie wzmocnił swoją armię. Wypłynął, mając niespełna 9 tysięcy Ŝołnierzy, wrócił natomiast do Tarentu, prowadząc 20 tysięcy piechurów i 3 tysiące konnych wojowników (Plut. 24,7), czyli zwiększył swe wojsko o ponad połowę. Gdyby nie fatalny błąd, jakim było odrzucenie propozycji pokojowych Kartaginy, „Orzeł z Epiru” osiągnąłby o wiele więcej. Jeśli jednak Pyrrus rzeczywiście myślał o powrocie na Sycylię, po utracie większości okrętów wojennych musiał zrezygnować z tych zamiarów. W wyniku cięŜkiej kieski w bitwie morskiej Sycylia była stracona.

B eloch, Griechische..., IV t., cz. 1, s. 556; Kienast, op. cit., kol. 153. 84 G. N. Cross, op. cit., s. 82.

162

163

GNIEW PERSEFONY Kiedy Pyrrus wojował na Sycylii, jego italscy sprzymierzeńcy rozpaczliwie starali się powstrzymać pochód Rzymian. Informacje o przebiegu tych walk są skąpe i nie do końca jasne. Zapewne Samnici, Lukanowie i Bruttiowie byli juŜ zbyt słabi, by dotrzymać pola legionom i tylko atakowali z zasadzek pustoszące ich ziemie rzymskie kolumny. Wojska rzymskie przemierzały Samnium wzdłuŜ i wszerz, nie odwaŜając się zapuszczać jedynie w najdziksze okolice Apeninów. Przypuszczalnie juŜ w 280/279 roku pobici pod Herakleją Ŝołnierze Lewinusa mogli bez większego ryzyka przezimować pod Saepinum, w samym sercu kraju Samnitów85. W roku 278 roku fasti notują triumf Fabrycjusza Luscinusa „de Lucaneis, Bruttieis, Tarantin(eis), Samnitibus” (nad Lukanami, Bmttiami, Tarentynami i Samnitami). Triumf odbył się w początkach grudnia 278 roku, czyli cnotliwy Fabrycjusz musiał wycofać się ze środkowej Italii najpóźniej w połowie listopada. Pyrrus wszakŜe operował z wojskiem w Italii aŜ do pełni lata, Fabrycjusz nie miał więc zbyt wiele czasu na odniesienie powaŜniejszych sukcesów, zwłaszcza w walkach z Bruttiami, których ziemie połoŜone są najdalej na południe, i Tarentynami, bronionymi przez silny garnizon epirocki pod wodzą Milona. Wydaje się, Ŝe triumf ten jest tylko duplikatem triumfu Fabrycjusza z 282 roku. Polityk ten cieszył się zresztą wówczas w Rzymie takim autorytetem, Ŝe nie mógł sprawować konsulatu nie uwieńczonego triumfem. Triumf ten przyznano mu niejako „z urzędu”, mimo mizernych osiągnięć na placu boju86. Znamienne, Ŝe drugi konsul i serdeczny przyjaciel Fabrycjusza. Kwintus Fmiliusz Papus, triumfem uhonorowany nie został. Zgodnie ze wzmianką w jednej z mów Cycerona (Pro Balbo 22) konsul Fabrycjusz zawarł sojusz z Herakleją, czyli miasto to podporządkowało się Rzymowi. Jest wszakŜe całkowicie nieprawdopodobne, aby 85

Fromias, IV 1,18, 24; por.: Salmon, op. cit., s. 285, być moŜe jednak Frontinus przekręcił nazwę, i Rzymianie przezimowali gdzie indziej. 86 Beloch, Romische..., s. 465.

164

Herakleją, połoŜona tak blisko Tarentu i ściśle z nim sprzymierzona, juŜ w 278 roku przeszła na stronę Republiki. Przypuszczalnie Cyceron opowiada o wydarzeniach, które nastąpiły w sześć lat później. PowaŜne działania wojenne Rzymianie rozpoczęli w 277 roku. Konsulowie Publiusz Korneliusz Rufinus i Gajusz Juliusz Brutus zamierzali za wszelką cenę zmusić Samnitów do uległości. Połączone armie konsularne wdarły się do Samnium, paląc i gruntownie pustosząc kraj. Mieszkańcy wraz ze stadami bydła uszli w najwyŜsze partie gór. Upojeni sukcesem rzymscy wodzowie lekkomyślnie ścigali ich i tam. Samnici od dawna uchodzili za mistrzów walk partyzanckich w trudnych warunkach terenowych swej ojczyzny. Florus (I 11) z pogardą określa ich mianem ludu przebiegłego, „które zwykle włóczy się po zarośniętych i zdradliwych wąwozach górskich”. W 321 roku wciągnęli legiony w pułapkę bez wyjścia, jaką był Wąwóz Kaudyński, zadając Rzymianom jedną z najbardziej upokarzających klęsk w dziejach Republiki. W 277 roku samniccy wojownicy zaatakowali armię obu konsulów z zasadzki na zboczach Gór Kranickich, o których wiemy jedynie tyle, Ŝe były trudno dostępne i gęsto porośnięte zaroślami. Zaskoczone rzymskie hufce poniosły dotkliwe straty (Zonar. VIII 6). PoraŜka była tak znacząca, Ŝe fasti nie notują w 277 roku triumfu nad Samnitami. Po tym niepowodzeniu obaj konsulowie rozdzielili się, Brutus pozostał w Samnium, niszcząc bardziej dostępne okolice. Podejmował teŜ wypady przeciwko Lukanom i Bruttiom, co przyniosło mu triumf nad tymi ludami. Być moŜe zajął równieŜ miasto Nerulum na granicy Bruttium z Lukanią. Jego kolega Korneliusz Rufinus pociągnął natomiast z wojskiem na południe. Po drodze zadał wiele klęsk Lukanom i Bruttiom i spustoszy! ich terytorium, jednakŜe nie odniósł aŜ takich sukcesów, aby zasłuŜyć na triumf. Jeśli wierzyć Zonarasowi (VIII 6,2-4) głównym celem jego pochodu był Kroton, miasto Wielkiej Grecji. Tam politycy ze stronnictwa pro rzymskiego, a więc arystokraci, zwrócili się do konsula o pomoc. PrzeraŜeni antyrzymscy demokraci pchnęli gońców do Milona, dowódcy Pyrrusa w Tarencie.

165

Milon natychmiast wysłał na odsiecz silny oddział pod wodzą jednego ze swych podkomendnych, Nikomachosa. Ten prowadził, jak się zdaje, nie tylko Epirotów, ale i kontyngent italskich sprzymierzeńców - Lukanów (Frontin. III 6,4). Nikomachos zdąŜył na czas obsadzić mury, tak Ŝe Kroton zdołał odeprzeć pierwszy atak Rzymian. Wtedy konsul uciekł się do podstępu. Wycofał się spod miasta, udając, Ŝe zamierza zaatakować inne polis - Lokroi. Nikomachos nie zwietrzył fortelu. Wyprowadził swe oddziały z Krotonu, by pospieszyć na pomoc Lokroi. Na to tylko czekał Rufinus. Rzucił swe legiony na ogołocony z obrońców Kroton i wziął miasto szturmem, zbliŜywszy się niepostrzeŜenie pod osłoną gęstej mgły. Doszło przy tym zapewne do znacznych zniszczeń. Liwiusz (XXIV 3) opowiada, Ŝe przed przybyciem Pyrrusa do Italii mury Krotonu miały „długość 12 tysięcy kroków w obwodzie”, jednakŜe po spustoszeniach, jakich miasto doznało w wojnie z Ajakidą, zamieszkane było zaledwie w połowie. Kiedy Nikomachos dowiedział się o upadku Krotonu, nie próbował odbijać miasta, lecz spod Lokroi pomaszerował od razu do Tarentu. W drodze legiony Rufinusa zaatakowały jego zastęp, zadając Epiroiom cięŜkie straty. Jakoby wkrótce potem takŜe Lokroi szeroko otworzyło Rzymianom swe bramy. Pyrrus pozostawił wprawdzie w mieście silny garnizon, Lokryjczycy jednak „wymordowali jego załogę wraz z dowódcą z powodu naduŜyć, jakich się wobec nich dopuszczała” (Appian, Samn. 12; Zonar. VIII 6). Być moŜe w tym czasie kampaitscv Ŝołnierze w słuŜbie rzymskiej opanowali takŜe i gruntownie złupili małe greckie miasto - Kaulonię (Pausanias VI 3,12). Wszelako te sukcesy rzymskie wcale nie są pewne. Przejście Krotonu i Lokroi na stronę Republiki wydaje się być tylko „literackim rewanŜem” autorów rzymskich za faktyczne przejście tych poleis na stronę Pyrrusa w 280 roku. W Lokroi stała silna załoga epirocka pod dowództwem królewskiego syna, Helenosa. Wątpliwe, aby mieszczuchom z Lokroi udało się tak łatwo przepędzić tych twardych Ŝołnierzy. Znamienne, Ŝe o domniemanych sukcesach konsula Rufinusa milczą skrupulatnie rejestrujące wszelkie triumfy rzymskich wodzów

166

inskrypcje Fasti Capitolini. A w tym czasie nawet rozpędzenie większej watahy samnickich pastuchów mogło przynieść konsulowi triumfalny pochód Drogą Świętą na Kapitol, cóŜ mówiąc o wzięciu kwitnącego greckiego miasta! ChociaŜ nie moŜna do końca wykluczyć, Ŝe Kroton rzeczywiście dostał się w ręce rzymskie87. Z pewnością natomiast nie wpuściło Rzymian w swoje mury Lokroi, które, jak wynika ze źródeł inskrypcyjnych, aŜ do września 275 roku stało po stronie Pyrrusa. Zapisy na spiŜowych tablicach Archiwum Świątynnego zachowują swą ciągłość88. Wydaje się, Ŝe równieŜ upadek Kaulonii nastąpił później. Akcję wojenną konsula Korneliusza Rufinusa naleŜy ocenić jako „wielką wyprawę łupieską do południowego Bruttium, demonstrację wojskową bez trwałych wyników”89. W 276 roku do boju wyruszyli konsulowie Kwintus Fabiusz Maximus Gurges i Gajusz Genucjusz Clepsina. Ten pierwszy, jeden z najbardziej znaczących polityków swego czasu, cenzor 289 roku, triumfował wprawdzie później „nad Samnitami, Tukanami i Bruttami”. jednakŜe jego kolega nie osiągnął chyba znaczących sukcesów, bowiem pochodem triumfalnym go nie wyróŜniono. Zresztą takŜe triumf Gurgesa wydaje się tylko powtórzeniem jego triumfu z 291 roku. Taki świetny mąŜ jak Gurges musiał przecieŜ triumfować po kaŜdym konsulacie, podobnie jak cnotliwy Fabrycjusz. Zonaras mówi wprawdzie o walkach z Italikami, ale milczy o rzymskich zwycięstwach. Dominującym wydarzeniem tego roku był powrót Pyrrusa na italską ziemię. Rzymianie tak bardzo bali się „Orła z Epiru”, Ŝe nie próbowali zaatakować wojsk królewskich zaraz po wylądowaniu, wyręczając się Mamertynami. Orozjusz (IV 2,2) twierdzi, Ŝe w tym czasie nad Tybrem szalała dŜuma. Być moŜe, obok lęku przed królem Molossów, takŜe zaraza powstrzymała pochód rzymskich wojsk. Nie moŜna zresztą wykluczyć, Ŝe Orozjusz (lub jego 87 Powątpiewa w to Leveque, op. cit., s. 511 i n., a takŜe Cross, op. cit., s. 119; upadek Krotonu uwaŜają natomiast za moŜliwy Ki enast, op. cit., kol. 152, Frank e, Cambridge Ancient Hisiory, t. VII, cz. 2, s. 480 i n., Sandberger, op. cit., s. 171 i n. 88 De Francis, op. cit., s. 82. 89 Heftner, op. cit., s. 37.

167

źródło) opowieści o epidemii po prostu zmyślił, aby usprawiedliwić bezczynność konsulów. Rachuby Pyrrusa ostatecznie sprawdziły się. Lukanowie, Bruttiowie i Samnici zdołali przez prawie trzy lata powstrzymywać ataki Republiki na Wielką Grecję. Rzymianom nie udało się zlikwidować „protektoratu” Ajakidy w Italii. Niemniej jednak sabelscy sojusznicy króla byli juŜ skrajnie wyczerpani i zniechęceni. Wiedzieli, Ŝe bez pomocy króla nie zdołają dłuŜej stawiać oporu wciąŜ nowym armiom znad Tybru. Stąd teŜ słali na Sycylię rozpaczliwe prośby o pomoc, podobnie jak Tarentyni, aczkolwiek ci ostatni nie byli powaŜnie zagroŜeni przez ostatnie dwa lata (wodzowie rzymscy nie odbywali nad nimi triumfów). Sprzymierzeńcy spełnili swe zadanie, lecz po wyczerpujących i długich bojach nie mogli juŜ udzielić Pyrrusowi znaczącej pomocy. Po wylądowaniu Ajakida wkroczył zapewne do Lokroi. Podobno mieszkańcy popadli w przeraŜenie na wieść o nad ciąganiu armii królewskiej, wybili załogę rzymską i otworzyli Pyrrusowi bramy, by uzyskać łaskę. Opowieść ta jest mało prawdopodobna. Wydaje się. Ŝe władca Molossów po prostu wszedł do miasta, które kontrolował jego garnizon. Zaraz potem podjął próbę zaskakującego wypadu na Rhegion. Być moŜe chciał zdobyć znienacka to polis opanowane przez zbuntowanych kampańskich Ŝołnierzy i uzyskać w ten sposób przyczółek, który umoŜliwi mu w przyszłości powrót na Sycylię. Kampańczycy z Rhegion w porę wezwali jednak na pomoc swych serdecznych druhów, Mamertynów z Messany. Ci przeprawili się na palec italskiego „buta”, niewątpliwie na pokładach kartagińskich okrętów, w liczbie nie mniejszej niŜ 10 tysięcy. W tej sytuacji atak Pyrrusa zakończył się niepowodzeniem, Ŝołnierze królewscy zostali odparci ze znacznymi stratami (Zonar VIII 6,5). Ośmieleni zwycięstwem Mamertyni ruszyli w pościg za odchodzącą do Lokroi armią Ajakidy i śmiało natarli na oddziały tworzące tylną straŜ. „Synowie Marsa” byli okrutnymi bandziorami, ale znali się na wojennym rzemiośle. Atakowali z zasadzek, korzystając z dogodnego terenu i połoŜyli trupem wielu Ŝołnierzy Pyrrusa. Udało im się nawet uśmiercić dwa słonie i całą armię wprawić

168

w zamieszanie. Kiedy dowiedział się o tym znajdujący się na czele król, pospieszył z pomocą zagroŜonym hufcom zamykającym kolumnę. Z pogardą śmierci rzucił się w wir walki, lecz zaraz na początku dostał mieczem cios w głowę i, ranny, musiał ustąpić z pola. Rozzuchwaliło to Ŝołdaków z Messany. „Jeden z Mamertynów, człowiek olbrzymiego wzrostu i we wspaniałej zbroi, wybiegł nawet wtedy naprzód przed innych i głosem nad miarę hardym wyzywał Pyrrusa na pojedynek: «JeŜeli jeszcze Ŝyje». Na to Pyrrus doprowadzony do wściekłości odwrócił się, odtrącił przemocą powstrzymujących go przyjaciół, przedarł się przez nich w zapale gniewu, zalany krwią, z twarzą budzącą grozę, i uprzedzając przeciwnika ciął go mieczem w głowę. Ciosem tym, zadanym mu siłą ręki i hartownej stali, przeszył go z góry na dół, tak Ŝe jednocześnie na dwie strony zwaliły się dwie połowy rozplatanego ciała” (Plut. 24,2-6). Opowieść ta, z pewnością upiększona przez Proksenosa, moŜe w ogólnych zarysach być prawdziwa. Oczywiście Pyrrus odparł Mamertynów nie sam, lecz przy pomocy doborowego oddziału gwardii, z którym ruszył na odsiecz tylnej straŜy. Mógł jednak zabić przeciwnika w pojedynku. Zawsze walczył przecieŜ w pierwszym szeregu, wzorem Wielkiego Aleksandra. Zdumieni Mamertyni zaprzestali pościgu. „Patrzyli na Pyrrusa w osłupieniu i podziwiali go jakby jakąś istotę nadludzką” (Plutarch). Armia królewska mogła więc w spokoju wkroczyć do Lokroi. Tradycja rzymska zachowała obszerną opowieść o tyrańskich rządach Pyrrusa w tym mieście. Ajakida mścił się jakoby srodze za zdradę obywateli miasta, którzy przed rokiem otworzyli bramy Ŝołnierzom rzymskiego konsula. To odstępstwo jest, jak juŜ mówiliśmy, ewidentnym zmyśleniem, niemniej król Molossów z pewnością bezwzględnie postępował z Lokryjczykami. Pyrrusowi po prostu brakowało środków na prowadzenie wojny, zwłaszcza, Ŝe większość sycylijskich skarbów poszła na dno razem z flotą. Król musiał juŜ wtedy zdawać sobie sprawę, Ŝe z posiadanymi silami na dłuŜszą metę niczego w Italii nie wskóra. Zaraz po przegranej bitwie morskiej pchnął więc posłów do Antygonosa Gonatasa, który

169

właśnie zawładnął Macedonią, domagając się pomocy wojskowej, Pyrrus otwarcie zagroził wojną, jeśli jego Ŝądania nie zostaną spełnione. „Oznajmił..., Ŝe jeśli pomocy nie otrzyma, będzie musiał powrócić do swego kraju i wzmocnić swą potęgę kosztem Antygonosa, chociaŜ chciał uczynić to kosztem Rzymian” (Iustin. XXV 3,1-2). Antygonos jednak Ŝołnierzy Pyrrusowi nie przysłał. Czy spodziewał się, Ŝe potrafi stawić czoła Ajakidzie? W Lokroi Pyrrus nie znał jeszcze odpowiedzi Antygonosa, ale podjął gorączkowe wysiłki, by zapełnić swą świecącą pustkami wojenną kasę. Jak wynika z Archiwum świątynnego, po powrocie z Sycylii król zabrał z lokryjskiej świątyni Zeusa Olimpiosa aŜ 2452 talenty srebra, czyli niewiele mniej, niŜ w 280 roku. Prawdopodobnie Pyrrus splądrował tym razem świątyny skarbiec aŜ do ostatniego obola. Przyszedł teŜ czas, aby spacyfikować sytuację w mieście. Wśród obywateli Lokroi było wielu arystokratów, którzy być moŜe rzeczywiście uknuli spisek, by wydać polis Rzymianom. Król, podobnie jak na Sycylii, kazał z miejsca stracić podejrzanych i skonfiskował ich dobra. Pozostali obywatele musieli dostarczyć zboŜa i pieniędzy. Tak twierdzi Zonaras (VIII 6), a wtóruje mu Appian (Samn. 12): „W sposób surowy i okrutny mordował i grabił tu Pyrrus, nie oszczędził nawet darów wotywnych w świątyni Persefony Ŝartując, Ŝe poboŜność nie w porę jest zabobonem, a zbieranie bogactwa bez trudu – pomysłowością”. Złupienie świątyni, jako jeden z najbardziej bezecnych uczynków Pyrrusa, wspomina wiele innych źródeł (Dion. Hal. XX 9-10; Diod. XXVII 4,3; Cass. Dio frg. 40,48; Liv. XXIX 8,9.18,3-6, Vir. ill. 35,9). W Lokroi znajdowała się starodawna świątynia Persefony, ponurej bogini krain podziemi, małŜonki Hadesa, panującego nad światem umarłych. Mieszkańcy i pielgrzymi od wieków składali tam skarby i wota, toteŜ w chramie zgromadzone były nieprzebrane bogactwa. Ajakida rozpaczliwie potrzebował zaś pieniędzy na nową kampanię w Italii. Jak chce Dionizjos z Halikarnasu, do ograbienia świątyni znów namówili Pyrrusa źli doradcy. Euagoras, syn Teodorosa, Balakros, syn Nikandra, i

170

Deinarchos, syn Nikiasa, wszyscy członkowie najbliŜszego otoczenia króla. Monarcha dał się przekonać do świętokradztwa, uznając swe potrzeby za pilniejsze od wszelkich skrupułów. Trzej doradcy otrzymali zadanie złupienia skarbca Persefony, które skrupulatnie wykonali. Złoto, srebro i kosztowności załadowano na okręty, które wzięły kurs na Tarent. Początkowo wiała pomyślna, lekka bryza, lecz gdy korabie wyszły juŜ na pełne morze, rozpętała się potworna burza. Część okrętów poszła na dno. inne zostały zapędzone ku brzegom Sycylii, a załogi tych galer, na które załadowano skarby, marnie potonęły w morzu. Same okręty cudownie wyrzucone zostały na brzeg pod Lokroi. Skarby oczywiście były całe i nie uszkodzone. „ToteŜ i Pyrrus, chociaŜ późno, uprzytomnił sobie swą bezboŜność, kazał złoŜyć świętości w świątyni Persefony i starał się przebłagać boginię wielkimi ofiarami. PoniewaŜ ofiary nie wypadły pomyślnie, jeszcze bardziej się rozsroŜył i kazał stracić wszystkich, którzy mu doradzili to świętokradztwo...” (Appian). Przypuszczano, Ŝe opowieść ta zmyślona została przez nieprzychylnego władcy Epiru historyka Timajosa, który skopiował po prostu swą inną opowieść o Agatoklesie, ukaranym straszliwą burzą za zabranie świątynnych skarbów boga Eola90. Niemniej jednak Ajakida rzeczywiście sięgnął po złoto bogini podziemi. Według Dionizjosa z Halikarnasu, pisze o tym przychylny królowi dziejopis Proksenos, który, wprowadzając motyw „złych doradców”, oczywiście stara się uwolnić Pyrrusa od wszelkiej winy. RównieŜ sam król w swoich Pamiętnikach, przyznaje, Ŝe właśnie gniew Persefony spowodował niepowodzenie jego wyprawy do Italii (Dion. Hal. XX 10). Władca Molossów bez wątpienia zdawał sobie sprawę, Ŝe złupienie świątyni wywoła wrogą reakcje Hellenów, jednak nie miał innego wyjścia. Jego kasa wojenna była pusta. Podobnie postąpił Antioch III Wielki, władca imperium Seleukidów, który przed wyprawą do Azji gruntownie splądrował skarbiec bogini Anaitis w Ekbatanie. Być moŜe Pyrrus traktował świątynne kosztowności tylko jako 90

Schubert, op. cit., s. 218 i n.

171

„poŜyczkę”, którą zwróci, rzecz jasna nie on, lecz obywatele Lokroi w ramach wyznaczonej przez króla kontrybucji. Nagłą burzę, która zaskoczyła flotę, uznano jednak za zemstę ponurej Persefony. co znacznie pogorszyło nastroje w wojsku. Były to czasy, w których wróŜby, przepowiednie, wieszcze sny i znaki bogów traktowano niezwykle powaŜnie. Jeśli Ajakida rzeczywiście zwrócił świątynne skarby, nie ma się co dziwić, Ŝe potem niedługo juŜ wojował w Italii. Przerwał kampanię, bo zabrakło mu pieniędzy na opłacenie Ŝołnierzy.

172

BITWA POD BENEWENTEM Pyrrus przezimował wraz z armią najpewniej w Lokroi, być moŜe jednak w Tarencie, dokąd przybył z 20 tysiącami piechurów i 3 tysiącami konnych Ŝołnierzy. Zimą starał się wzmocnić swą armię, wcielając do niej „najdzielniejsze jednostki tarentynskie” (Plut. 24), a skoro tylko nastała wiosna, wyruszył szybkim marszem na północ - przeciwko wojskom Rzymu. Od swych italskich sprzymierzeńców uzyskał jednak tylko niewielkie wsparcie. „Spośród Samnitów niewielu się do niego przyłączyło. Ci bowiem, widząc swą sprawę przegraną, upadli na duchu, wyczerpani wielu poraŜkami w bitwach z Rzymianami, a na Pyrrusa byli oburzeni z powodu... jego wyprawy na Sycylię” (Plut. 25,1). Z pewnością szczupłe tylko oddziały innych ludów, Lukanów i Bruttiów, wzmocniły armię królewską, Italikowie uwaŜali, Ŝe Pyrrus zdradził ich, odpływając na Sycylię. Samnici długo zachowali o władcy Epiru złe wspomnienie. Jeśli wierzyć Liwiuszowi (XXIII 42), jeszcze podczas II wojny punickiej posłowie samniccy Ŝalili się przed obliczem Hannibala: „Pyrrus... raczej naszym Ŝołnierzem wzmocnił swoje siły, niŜ bronił nas siłami swoimi”. Armia Pyrrusa róŜniła się od tej, która zderzyła się z legionami pod Ausculum. Mniej było w niej wojowników italskich, walczących na sposób rzymski, wojsko królewskie uzupełnili za to najemnicy z greckich miast Sycylii. Słoni pozostało najwyŜej 18. Trudno powiedzieć, ilu Ŝołnierzy Pyrrus prowadził do boju. Plutarch milczy na ten temat. Król z pewnością miał ze sobą wojska, z którymi przybył do Tarentu, a więc 20 tysięcy piechoty i 3 tysiące konnych Ŝołnierzy. Do tych sił dołączyły oddziały tarentyńskie, jakaś część garnizonów epirockich z miast Wielkiej Grecji i nieliczne kontyngenty sprzymierzeńców italskich. Wojsko Ajakidy nie mogło więc liczyć więcej, niŜ 28-30 tysięcy Ŝołnierzy91. Informacji przekazanych przez Orozjusza (IV 2,6), iŜ Pyrrus zebrał 80 tysięcy piechoty i 6 tysięcy kawalerzystów, jak równieŜ Dionizjosa z Halikarnasu, według którego wojsko 91

O. Hamburger, Untersuchungen über den pyrrischen Krieg, Würtzburg 1927, s. 41, ocenia liczebność wojsk Pyrrusa w tej kampanii na 25-28 tysięcy ludzi.

173

królewskie było trzy razy liczniejsze od rzymskich zastępów, nie naleŜy traktować powaŜnie. TakŜe Rzymianie mieli trudności z wystawieniem armii. Konsulowie 275 roku, Maniusz Kuriusz Dentatus i Lucjusz Korneliusz Lentulus musieli uŜyć najsurowszych środków, aby przeprowadzić pobór. Dentatus zastraszył wezwanych pod broń obywateli bezprecedensową w dziejach Republiki groźbą, Ŝe ci, którzy nie zgłoszą się do wojska, zostaną sprzedani w niewolę, a ich mienie skonfiskowane. Pierwszego pechowca rzeczywiście sprzedano, mimo Ŝe rozpaczliwie wzywał pomocy trybunów ludowych. Wydarzenia te świadczą nie tylko o wyczerpaniu rezerw, ale takŜe o upadku ducha wśród rekrutów. Według wiarygodnych informacji Liwuisza (periocha XIV), w latach wojny liczba obywateli spadła, niewątpliwie na skutek przegranych bitew i być moŜe zarazy. O ile w 280 roku zarejestrowano 287 222 obywateli rzymskich, to w 275 roku juŜ tylko 271 224. Gdyby Pyrrus zawarł na Sycylii pokój z Kartaginą i sprowadził do Italii liczniejszą armię, mógłby nawet odnieść zwycięstwo, tj. zmusić wreszcie Rzymian do wywiania się z południowej Italii. Ostatecznie Republika zdołała wysłać w pole 2 armie konsularne - co najmniej 40 tysięcy Ŝołnierzy, chyba jednak więcej, bowiem niewątpliwie przed bitwą z tak znakomitym wodzem jak Pyrrus senat nakazał totalną mobilizację. Tym razem Rzymianie mieli więc wyraźną przewagę liczebną nad hufcami Ajakidy. Nieprzypadkowo komicja właśnie Kuriusza Dentatusa wybrały konsulem. Pochodził on z mało znanego rodu plebejskiego, był „człowiekiem nowym” (homo novus), który przybył do Rzymu z daleka. Zrobił jednak znakomitą karierę, głównie dzięki błyskotliwym zdolnościom militarnym. Jako konsul 290 roku łupieskim najazdem na Samnium zmusił tamtejszych górali do złoŜenia broni. Rozgromił Sabinów, rozniósł w puch i wymordował tysiące Galów, odbył triumfy nad tymi ludami. Jak się zdaje, przed 281 rokiem pokonał Lukanów, co przyniosło mu skromniejszą formę triumfu owację. Dentatus był równieŜ sprawnym administratorem. W kraju Sabinów przeprowadził podział ziemi i nakazał osuszenie

174

i meliorację doliny Raete. Zwłaszcza w późniejszych czasach Dentatus uchodził za ideał niezłomnego, skromnego, cnotliwego Rzymianina. Sam surowy Katon Starszy obrał go sobie za wzór. W czasach Katona prowadzono młodzieŜ, by oglądała skromne domostwo Dentatusa, w którym jakoby ten słynny wódz własnoręcznie skrobał sobie na wieczerzę rzepę. Opowiadano o Kuriuszu wiele anegdot. Podobno, gdy usiłowali przekupić go Samnici, wódz rzymski odrzekł, Ŝe nie potrzebuje złota, bo równie dobrze moŜe jeść z glinianych naczyń, woli teŜ panować nad ludźmi, którzy mają złoto, niŜ posiadać je samemu. Poeta Enniusz sławił go jako męŜa, którego: „ani Ŝelazo nie mogło pokonać, ni złoto” (Annales 220 V). Senatorowie dobrze wiedzieli, Ŝe jeśli któryś z wodzów moŜe zwycięŜyć Pyrrusa, to tylko Kuriusz Dentatus. Przed bitwą zatrwoŜył Rzymian złowróŜbny znak - oto huragan obalił posąg Jowisza na Kapitolu. Nie znaleziono głowy boga i rozeszły się wieści, Ŝe oznacza to upadek państwa. Na szczęście kapłani z kolegium haruspików wskazali miejsce, gdzie spoczywała głowa - na dnie Tybru. Takie złowieszcze znaki pojawiały się zazwyczaj w groźnych dla państwa momentach, na przykład, gdy Hannibal wkroczył do Italii. Świadczą one o tym, Ŝe Rzymianie drŜeli o wynik trzeciej bitwy z królem Molossów. Gdyby było inaczej, kapłani swoim zwyczajem „nie zauwaŜyliby” ponurego omenu. A i tak trzeba było autorytetu haruspików by uspokoić lud. Trudno jest odtworzyć przebieg kampanii 275 roku. O kaŜdej bitwie Pyrrusa wiadomo mniej niŜ o poprzedniej. W przypadku ostatniej batalii, stoczonej przez króla na italskiej ziemi, nie jest pewne, gdzie się odbyła, jaki był jej przebieg i kto wyszedł zwycięsko z tego boju. Nie wiadomo teŜ, czy stoczono tylko jedną bitwę, czy teŜ dwie. Głównym źródłem do przebiegu kampanii 275 rokujest Plutarch. Tym razem biograf z Beocji nie podaje jednak, z jakich przekazów korzystał. Być moŜe czerpał z Proksenosa i Timajosa, niewątpliwie jednak sięgnął równieŜ do źródeł rzymskich. Z nich to być moŜe przejął opowieść o spłoszonych słoniach, które wprowadziły zamieszanie w szeregach wojsk królewskich. Najprawdopodobniej Plutarch wykorzystał dwóch swoich

175

stałych informatorów: bałamutnego Dionizjosa z Halikarnasu i wiarygodnego Hieronima z Kardii. Zapewne połączył ich relacje w sposób mający wszelkie cechy sztuczności. Zachowały się równieŜ trzy fragmenty historii Dionizjosa z Halikarnasu, ogólnie zgodne z przekazem Plutarcha (oczywiście wersja Dionizjosa jest znacznie bardziej „upiększona”). Dysponujemy równieŜ szczupłymi przekazami autorów reprezentujących tradycję rzymską, Zonarasa (VIII 6,6), Florusa (I 13,11), Orozjusza (IV 2,3) i Eutropiusza (II 14). Wszyscy podkreślają niszczycielską dla wojsk Pyrrusa rolę przeraŜonych słoni, jednak wiarygodność tych relacji jest niewielka92. Według Plutarcha konsulowie rozdzielili się. Korneliusz Lentulus podąŜył do Lukanii, Kuriusz Dentatus natomiast rozbił obóz w pobliŜu miasta Beneventum, połoŜonego u zbiegu rzek Calore i Sabatus w kraju Hirpinów, jednego z czterech ludów federacji samnickiej. Miasto to w czasach Pyrrusa zwało się Maleventum (Maluentum). Nazwa ta jest sama w sobie niewinna, wywodzi się być moŜe od słowa „malum” (jabłko, pigwa), prawdopodobnie jednak wzięta została z języka iliryjskiego i oznacza po prostu „górskie miasto”. Rzymianom, zawsze przywiązującym wielką wagę do wróŜebnych znaków, „Maluentum” jednak źle się kojarzyło, zanadto przypominało malus eventus czyli „zły wynik”. Kiedy więc w 268 roku Republika załoŜyła tu swą kolonię, mającą trzymać w szachu Samnitów, nadała miastu nową nazwę .,Beneventum” (czyli „dobry wynik”) i tak ta malownicza górska miejscowość zwie się do dziś. Stąd teŜ bitwa, którą w 275 roku Pyrrus stoczył z Rzymianami, przeszła do historii jako bitwa pod Benewentem. Miasto to połoŜone było strategicznie przy skrzyŜowaniu waŜnych szlaków. Później prowadziły stąd drogi do Kapui, Telesii, Saepinum, Aectanum, Abellinum. Stąd teŜ Benewent pozostał w Italii waŜną twierdzą aŜ do czasów wojen, które w VI wieku n.e. armie cesarza Justyniana Wielkiego toczyły z Gotami. Konsul Dentatus, obawiając się straszliwego ataku 92

Delb rü c k , op. cit., s. 310, uznał wszystkie źródła, dotyczące bitwy pod Benewentem, za bezwartościowe.

176

„połączonych broni” Pyrrusa, nie rozbił obozu na równinie, lecz w „bezpiecznym punkcie”, czyli z pewnością na wysokim, stromym wzgórzu, które konnica i słonie jedynie z najwyŜszym trudem mogły atakować. Armia Dentatusa panowała przede wszystkim nad waŜną drogą z Apulii do Kampanii. Drugi konsul, Korneliusz Lentulus, zajął stanowisko w Lukanii, na innym kluczowym szlaku, prowadzącym bezpośrednio do Tarentu. W ten sposób wodzowie Republiki blokowali wszystkie drogi, którymi Pyrrus mógłby pomaszerować do serca państwa rzymskiego, do Kampanii i Latium. Z drugiej jednak strony, rozdzielając swe siły, konsulowie naraŜali się na niebezpieczeństwo, Ŝe król Molossów kolejno pobije ich wojska. Z pewnością więc dwie armie rzymskie nie oddaliły się zbytnio od siebie, aby móc się połączyć w razie niebezpieczeństwa. Pyrrus miał dobre informacje o planach przeciwnika, przypuszczalnie dostarczyli mu ich italscy sprzymierzeńcy. Podzielił więc swe wojsko na dwie części. Jeden hufiec pomaszerował do Lukanii. Jego zadaniem było odwracanie uwagi i powstrzymywanie Lentulusa, tak aby konsul nie zdąŜył przyjść swojemu koledze z odsieczą. Ten oddział wydzielony musiał być bardzo silny, z pewnością liczył kilka tysięcy Ŝołnierzy, gdyŜ nielicznie wojsko nie byłoby w stanie zahamować pochodu armii konsularnej. Sam zaś Pyrrus z głównymi siłami rzucił się szybkim marszem na północ do Samnium, by rozgromić osamotnionego Kuriusza Dentatusa. zanim drugi konsul przybędzie z pomocą. Spragniony bitwy Ajakida maszerował z Tarentu przyszłą przedłuŜoną via Appia, przebył dolinę rzeki Calore, przekroczył Sabatus, rzekę będącą lewym dopływem Calore, i natknął się na obóz konsula. Wódz rzymski roztropnie nie ruszał się ze swego stanowiska, aby nie walczyć ze straszliwymi słoniami i jazdą królewską na równinie, lecz czekał, aŜ drugi konsul nadciągnie z Lukanii. Oficjalnie poboŜny Dentatus kazał rozpowiadać, Ŝe nie moŜe rozpoczynać walki, poniewaŜ wróŜby z lotu ptaków i ofiar nie wypadają pomyślnie. Wodzowie rzymscy nie mogli manipulować wynikami auspicjów (tj. rezultatami wróŜb) w całkowicie dowolny sposób. W czasie I wojny punickiej w

177

249 roku konsul Klaudiusz Pulcher aŜ palił się do zaatakowania floty kartagińskiej pod Drepanum, jednakŜe święte kury jak na złość nie chciały dziobać ziarna, co było wybitnie złym znakiem. Klaudiusz, mąŜ butny o gorącym temperamencie, rozsierdził się i kazał wyrzucić nieszczęsne ptaki za burtę, wrzeszcząc: „Skoro nie chcą jeść, niech piją!”. Nic dziwnego, Ŝe bitwa pod Drepanum zakończyła się sromotną klęska Rzymian. Niemniej jednak Pulcher prowadził do ataku okręty ze zbyt słabymi załogami, ponadto w fatalnym szyku, tak Ŝe z góry moŜna było spodziewać się klęski. Kapłani opiekujący się świętymi kurami widzieli to doskonale, stąd wróŜby wypadły wbrew woli konsula. Kuriusza Dentatus pod Benewentem czynił natomiast rozumnie, tkwiąc w umocnionym obozie na wzgórzu, stąd teŜ decyzję jego w pełni potwierdziły auspicja. Kiedy armia Pyrrusa była juŜ blisko, zwiadowcy donieśli królowi, Ŝe rzymski wódz obozuje w miejscu, które niezwykle trudno jest zaatakować. Ajakida postanowił wiec niespodziewanym atakiem od tylu wyrzucić Dentatusa z jego dogodnej pozycji i zmusić go do przyjęcia bitwy na równinie. W tym celu Pyrrus zebrał hufiec najlepszych Ŝołnierzy, najpotęŜniejsze słonie i po zapadnięciu zmroku pomaszerował trudnymi leśnymi drogami, by okrąŜyć obóz konsula. Wcześniej jednak, jeśli wierzyć Dionizjosowi z Halikarnasu, król przeŜywał chwile rozterki. Oto miał sen, Ŝe wypadło mu wiele zębów, a z ust popłynęło mnóstwo krwi. Ajakida przeŜył juŜ kiedyś taką senną wizję, po której spotkały go srogie nieszczęścia. Zastanawiał się więc, czy aby nie wstrzymać ataku, „nie był jednak dostatecznie potęŜny, by pokonać los”. Przyjaciele zaklinali Pyrrusa, by nie marnował tak znakomitej okazji i król dał się przekonać na swą zgubę. Oczywiście tych „złych doradców” ponownie wprowadził na scenę Proksenos, by uwolnić swego monarchę od wszelkiej winy za nieudane przedsięwzięcie. Epiroci, wyruszywszy w drogę, przedzierali się nocą przez gęsty las. Z pewnością zabrali ze sobą samnickich przewodników, jednak mieli za mało pochodni, toteŜ kilkakrotnie w nieznanym terenie pobłądzili. Trudności

178

nocnego pochodu malowniczo przedstawia Dionizjos z Halikarnasu: „Zdarzyło się, jak moŜna było oczekiwać, Ŝe hoplici obciąŜeni hełmami, napierśnikami i tarczami, podąŜający zaś pod górę po długich ścieŜkach, z których nawet nie korzystali ludzie, lecz byty to po prostu kozie ścieŜki, przedzierający się przez lasy i strome turnie, nie zdołali utrzymać szyku, lecz zanim jeszcze ujrzeli obóz nieprzyjaciela, ciała ich osłabione były przez trud i pragnienie” (XX 11). Podczas uciąŜliwej wędrówki stracono wiele czasu. JuŜ wstawał świt, a Pyrrusowi Ŝołnierze nie osiągnęli celu. W końcu rzymskie straŜe dostrzegły ich z obozu, gdy wspinali się na wierzchołki gór. Niespodziewane pojawienie się nieprzyjaciela zaskoczyło Rzymian. W obozie zapanował chaos przechodzący w panikę. Ale wytrawny wódz Kuriusz Dentatus czuwał. Natychmiast ogłosił, Ŝe wróŜby wypadły pomyślnie i pokrzepionych tym Ŝołnierzy poprowadził za wały do boju. Uderzył z impetem w czoło maszerującego oddziału Pyrrusa, Ŝołnierze królewscy nie zdąŜyli więc uszykować się w bojowej linii. Legioniści mieli znaczną przewagę liczebną, rychło zmusili więc hufiec Ajakidy do odwrotu. Wtedy właśnie w tym wydzielonym zastępie Pyrrusa „wielka ilość ludzi padła na polu walki” (Plutarch). Rzymianom udało się podobno nawet schwytać Ŝywcem kilka słoni, po wybiciu lub przepędzeniu ich eskorty. Lecz oto nadciągały juŜ siły główne królewskiej armii. Ośmielony pierwszym sukcesem konsul zdecydował się wydać walną bitwę na równinie. Zresztą, kto wie, moŜe nie zdąŜył juŜ wycofać się za wały? Na terenie płaskim wszelako jeszcze raz wzięła górę stosowana przez Pyrrusa taktyka połączonych broni. NajeŜona włóczniami falanga, wspomagana przez łuczników, lekkozbrojni, konnica i słonie zepchnęły twardo broniących się legionistów aŜ pod same umocnienia obozu. Wtedy Kuriusz sięgnął po swą ostatnią rezerwę - załogę obozu, którą przezornie pozostawił wyjątkowo liczną. Wojska te ze świeŜymi siłami ruszyły w wir boju, by wesprzeć łamiące się szeregi, jednak decydującą rolę odegrały płonące strzały, którymi legioniści zza obozowych wałów razili

179

szarŜujące słonie93. Ogromne zwierzęta wpadły w popłoch i zaczęły tratować własne szeregi. Podobno początek zamieszaniu dało ranne słoniątko. Tak pisze o tym Florus (I 13,11): „Koniec walki, którą miało uwieńczyć zwycięstwo, zgotował przypadek. Kiedy bowiem słonie wysunęły się znów do pierwszej linii bojowej, silny cios pocisku, wymierzony w głowę jednego słoniątka zawrócił je z drogi; ono zaś biegnąc i wywracając inne, Ŝałośnie trąbiło. Poznała je matka i skoczyła jakby na pomstę, a wtedy wszystko wokół niby szyki wrogów przemieszała swym ogromnym cielskiem”. Opowieść o słoniątku znają równieŜ Dionizjos z Halikarnasu i Zonaras. Tyle tylko, Ŝe domniemane słoniątko byto juŜ chyba młodym, co najmniej 30-letnim słoniem, gdyŜ zwierzęta te niezwykle rzadko rozmnaŜają się w niewoli. Przypuszczano, Ŝe do tego epizodu nawiązuje słynny talerz kampański z wyobraŜeniem bojowej słonicy z wieŜyczką i wojownikami, za którą drepcze małe stoniątko, jest to jednak tylko hipoteza. Być moŜe zresztą Kuriusz Dentatus zawdzięcza swe zwycięstwo nad szarŜującymi słoniami i ograniczony sukces w całej bitwie nie męstwu swych ludzi, lecz zwierzętom. Tym razem nie gęsiom kapitolińskim, które, jak wiadomo, ocaliły Rzym przed Galami, lecz zwykłej, cuchnącej świni. Według później tradycji rzymskiej to maciora swym chrząknięciem i przenikliwym smrodem spłoszyła słonie władcy Epiru. Wydarzenie takie chyba rzeczywiście miało miejsce. Na pochodzących z czasów wojny z Pyrrusem brązowych płytkach, odgrywających rolę monet, tzw. aes signatum, Rzymianie uznali za stosowne umieścić wizerunek indyjskiego słonia na awersie, na rewersie zaś - swojskiej świnki. Historycy rzymscy nie rozpisywali się zbytnio o tym incydencie, bo teŜ nie było się czym chwalić... Oprócz świni skuteczny przeciw stoniom okazał się ogień. UŜycie płonących strzał i innych pocisków przeciw kolosom Ajakidy byto bardzo prawdopodobne. W podobny sposób Rzymianie walczyli ze słoniami pod Ausculum. Kiedy 93

O płonących strzałach wspominają Eutropiusza i Orozjusz. Delbrück, op. cit., 311, słusznie zauwaŜa, Ŝe Ŝołnierze na polu bitwy mieliby trudności z zapaleniem pocisków, a załoga za umocnieniami obozowymi tych trudności nie miała.

180

rozszalałe trąbowce zaczęły rozpraszać i tratować własne szeregi, legioniści odparli przeraŜonych wojaków Pyrrusa. „Rzymianie zabili dwa słonie i zapędziwszy osiem innych w miejsce, z którego nie było wyjścia, wzięli je Ŝywcem, gdy hinduscy kornacy poddali zwierzęta, uczynili teŜ wielką rzeź wśród Ŝołnierzy” (Dion. Hal.). Podobno legioniści zdobyli nawet potęŜnie umocniony obóz Epiroiy, zwycięstwo było więc zdecydowane. PowyŜsze odtworzenie przebiegu bitwy, przede wszystkim na podstawie przekazu Plutarcha i Dionizjosa z Halikarnasu, jest spójne i logiczne, budzi jednak pewne wątpliwości. Jeśli Pyrrus zdecydował się zaskoczyć Rzymian, wysyłając oddział wydzielony trudnymi górskimi ścieŜkami, to z pewnością nie przydzielił do niego doborowego zastępu słoni, do tego jeszcze „najpotęŜniejszych”. Jeśli obóz rzymski połoŜony był na niedostępnym wzgórzu, słonie nie mogły podejść zbyt blisko. Do rozstrzygnięcia pozostają jednak znacznie powaŜniejsze kwestie. Podczas tej kampanii Pyrrus był wyraźnie niecierpliwy, szukał bitwy, dlatego zaatakował przeciwnika na niekorzystnym dla siebie terenie. Wydaje się, Ŝe Ajakida postąpiłby rozsądniej, wyczekując na nieprzyjaciela na równinie, podobnie jak pod Herakleją. Zastanawiające jest, dlaczego Pyrrus aŜ tak daleko zapuścił się na północ, dalej niŜ w 279 roku? Przypuszczano, Ŝe bitwę stoczono wczesną wiosną, tuŜ po rozpoczęciu rzymskiego roku konsularnego, i Kuriusz Dentatus po prostu nie miał czasu, by pomaszerować na południe94. Tyle tylko, Ŝe jego kolega, Korneliusz Lentulus, zdąŜył dotrzeć do Lukanii. Czy zresztą Ajakida rzeczywiście poszedł tak daleko w góry Samnium, zostawiając sobie na tylach całą armię konsularną? Być moŜe bitwę zwaną „pod Benewentem” rozegrano zupełnie gdzie indziej. Według Orozjusza (IV 2,3) i Florusa (I 13) oba wojska zderzyły się na Polach Aruzyńskich (Campi Arusini) w Lukanii. Frontinus (IV 1,14) dodaje, iŜ do bitwy doszło na Polach Aruzyńskich „w pobliŜu miasta Statuentum” lub, jak czytają inni, „Fatuentum”. Być moŜe jest to 94

Kienast, op. cit., s. 158.

181

zniekształcona nazwa Maleventum. bitwa odbyłaby się więc na Polach Aruzyńskich koło Maleventum. Tylko Ŝe miast, których nazwy kończą się na ,,-entum" jest w Lukanii wiele, Buxentum, Forentum, Grumentum, Ursentum, Volcentum, jest takŜe rzeka Casuentum, a więc równieŜ istnienie miasta Statuentum wydaje się prawdopodobne. Być moŜe rzeczywiście w Lukanii pod tym właśnie miastem armia króla Molossów uderzyła na legiony Dentatusa. Plutarch, jak się wydaje, zna tę wersję i stara się ją wykorzystać, wysyłając drugiego konsula, Korneliusza Lentulusa, właśnie do Lukanii. Bitwę natomiast biograf z Beocji przenosi pod Beneventum, poniewaŜ była to miejscowość, w odróŜnieniu od Campi Arusini, szeroko znana. Podobny przypadek nastąpił podczas II wojny punickiej. Jak pisze Liwiusz (XXV 16,17), konsul Tyberiusz Grakchus zginął w walce z Ŝołnierzami Hannibala w Lukanii na Starych Polach, jednak, według innej wersji, połoŜył głowę na ziemi Benewentu w pobliŜu rzeki Calore. Tyberiusz rzeczywiście zginął w Lukanii. jednak później bitwę przeniesiono w pobliŜe miejsca bardziej znanego. Karl Beloch uwaŜa, Ŝe armia Ajakidy zmierzyła się z legionami Dentatusa między Paestum a Eboli, bowiem jest to jedyna większa równina w Lukanii, oprócz tej nad Zatoką Tarencką, wszelako jest to tylko hipoteza95. Podejmowano próby identyfikacji Pól Aruzyńskich z Polami Taurazyńskimi (Campi Taurasini) koło miasta Taurasia w Samnium, czy z Polami Acheruzyńskimi (Campi Acherusini) w pobliŜu miejscowości Acherusia w Lukanii, to wszakŜe tylko przypuszczenia. Według jednej z teorii, Pyrrus stoczył w 275 roku dwie bitwy, najpierw walczył w Samnium z legionami Kuriusza Dentatusa, potem zaś podczas odwrotu zaatakowany został w Lukanii przez drugiego konsula – Korneliusza Lentulusa96. Wydaje się wszakŜe, Ŝe Pyrrus stoczył tylko jedną bitwę, trudno orzec, w Samnium czy w Lukanii, za to 95

Beloch, Römische..., s. 467 i n.; Manius Curius Dentatus (w:) Der Kleine Pauly. Lexicon der Antike, München 1979, t. 1, kol. 1345, uznaje, Ŝe domniemana bitwa pod Benewentem w rzeczywistości odbyła się w Lukanii. 96 Dwie bitwy przyjmuje Wuilleumier, op. cit., s. 134 i n.

182

przypuszczalnie musiał zmierzyć się z połączonymi siłami obydwu konsulów. Plutarch kazał obu rzymskim wodzom rozdzielić się tylko dlatego, aby wykorzystać wersję o bitwie w Lukanii, którą znał. Prawdopodobne jest natomiast, Ŝe senat zlecił walkę z królem Molossów obu konsulom, podobnie, jak w 279 roku, gdy pod Ausculum walczyły dwie armie konsularne, lecz i tak zostały pobite. Po surowej lekcji Ausculum konsulowie raczej nie odwaŜyliby się operować w pojedynkę. Historyk Eutropiusz (II 14,3) stwierdza zresztą wyraźnie, Ŝe przeciwko Pyrrusowi zostali wysłani (adversum Pyrrhum missi sunt) tak Kuriusz Dentatus jak Korneliusz Lentulus. Być moŜe wodzowie rzymscy rzeczywiście rozdzielili swe wojska, lecz obie armie pozostawały blisko siebie. Kiedy więc Pyrrus zaatakował wojsko Dentatusa i hufce królewskie zaczęły juŜ pędzić legionistów z pola bitwy, na horyzoncie pojawiły się zastępy drugiego konsula. Przeciw 20 tysiącom Ŝołnierzy, którzy ze świeŜymi siłami niespodziewanie zjawili się na placu boju, nawet taktyczny geniusz Ajakidy okazał się bezradny, toteŜ król kazał trąbić na odwrót. Plutarch, lub jego źródło, ukrył tę pojawiającą się nagle druga, armię konsularną pod postacią „wyjątkowo licznej” załogi obozu. To raczej nadejście Lentulusa przewaŜyło szalę bitwy, niŜ popłoch wśród słoni. Tych kolosów Pyrrus miał pod Benewentem najwyŜej 18, niepodobna, aby zdołały spowodować chaos w całej jego armii. Linia bojowa armii królewskiej miała nie mniej, niŜ dwa kilometry długości. Rzymscy historycy, jak juŜ wspomnieliśmy, cierpią zresztą na prawdziwy kompleks słoni, kaŜą tym zwierzętom biegać od jednego krańca placu boju po drugi, wspinać się po górach i rozstrzygać losy wszystkich bitew, a do tego jeszcze straszyć cnotliwego Fabrycjusza97. Późniejsi dziejopisowie przypisali wyłączne zwycięstwo Dentatusowi, który był wodzem o wiele sławniejszym od swego kolegi. W inskrypcji Fasti Capitolini jest jednak luka. Według tego urzędowego rzymskiego 97

Fakt przyjścia drugiego konsula na odsiecz Kuriuszowi Dentatusowi uznają m.in. Cary, Scullard, op. cit., s. 196 i n., obecność dwóch konsulów w tej bitwie przyjmuje Beloch, Griechische..., IV, cz. 1, s. 467.

183

kalendarza, w 275 roku zatriumfował Maniusz Kuriusz Dentatus „nad Samnitami i królem Pyrrusem” (de Samnitibus et rege Pyrrho) jego kolega zaś Korneliusz Lentulus odbył triumf de Samnitibus et... i tu następuje owa luka, którą zazwyczaj uzupełnia się Lucaneis czyli „nad Lukanami”, ale równie dobrze moŜna tu wstawić rege Pyrrho - „nad królem Pyrrusem”98. Obie armie konsularne miały nad wojskiem Ajakidy znaczną przewagę i król, nie dysponujący Ŝadnymi rezerwami, nie próbował juŜ stawić im czoła. Źródła rzymskie przedstawiają bitwę pod Benewentem jako druzgoczącą klęskę Ajakidy. Według Zonarasa, Pyrrus zdołał zbiec do Tarentu w otoczeniu zaledwie garstki jeźdźców, Orozjusz utrzymuje, iŜ armia królewska straciła 33 tysiące zabitych i 1300 jeńców, Eutropiusz mówi o 23 tysiącach poległych Ŝołnierzy epirockiego monarchy. Oczywiście te dane są, mówiąc językiem ówczesnej epoki, równie wiarygodne, jak przebieg legendarnej bitwy nad Sagrą, gdzie w 548 roku armia miasta Lokroi licząca 15 tysięcy Ŝołnierzy pokonała przy pomocy boskich bliźniaków Dioskurów wielkie wojsko Krotonu, mające rzekomo 120 tysięcy zbrojnych99. Florus (I 13,11) tak pisze o słoniach Pyrrusa: „...te same zwierzęta, które odebrały nam pierwsze zwycięstwo, a drugie pozostawiły nie rozstrzygnięte, bez wątpienia (sine controversia) zapewniły nam trzecie”. CzyŜby więc jadający na glinie chłopski i, jak podejrzewamy, z lekka jeszcze pachnący obornikiem wódz Kuriusz Dentatus pobił czołowego stratega hellenizmu na głowę? Nie wydaje się to prawdopodobne. Źródła opierające się na bardziej wiarygodnej tradycji greckiej, nic o wielkiej klęsce Epiroty nie wiedzą. Według Justinusa (XXV 5,5), Pyrrus w wojnach z Rzymianami, Sycylijczykami i Kartagińczykami „przewaŜnie odnosił zwycięstwa”. TakŜe Polybios (XVIII 28,10) w omówionym juŜ powyŜej dyskursie o wyŜszości legionu 98

Tak Beloch, Griechische..., t. IV, cz. 1, s. 467, Leveque uwaŜa jednak, Ŝe luka w inskrypcji jest za mała, by mogły zmieścić się słowa „rege Pyrrho”. 99 Bitwa nad Sagrą rzeczywiście się odbyła, jednak przedstawiony powyŜej stosunek sił staroŜytni uznali za symbol niewiarygodności i przesady.

184

rzymskiego nad falangą podkreśla, Ŝe bitwy Pyrrusa były nie rozstrzygnięte, aczkolwiek ustawiał on w linii bojowej na zmianę manipuły italskich sprzymierzeńców i oddziały systemem falangi. Polybios w swym wywodzie wielokrotnie przeinacza fakty, czyni to jednak, by dowieść wyŜszości luźnego szyku bojowego legionów nad sztywną falangą. Do koncepcji pasują mu więc wszystkie klęski armii stosujących ten ostatni sposób walki. Gdyby historyk z Megalopolis miał jakiekolwiek ku temu podstawy, z pewnością nie omieszkałby napisać: „Co do Pyrrusa - to ten stosował nie tylko uzbrojenie rzymskie, ale korzystał takŜe z wojsk italskich, ustawiając w bitwach na przemian jeden oddział na wzór rzymski i jeden systemem falangi, ale mimo to w końcu sromotnie przegrał pod Benewentem”. Polybios, który znał przebieg kampanii italskiej Pyrrusa z dzieł obiektywnych historyków greckich, mimo najszczerszych chęci tak napisać nie mógł. MoŜna spróbować ocenie rozmiary domniemanego zwycięstwa Rzymian na podstawie liczby rzekomo zdobytych przez nich słoni. Według Dionizjusza z Halikarnasu, Ŝołnierze konsula „wzięli do niewoli” aŜ 8 tych ogromnych zwierząt, Eutropiusz (II 14,2) mówi juŜ tylko o 4. Florus (I 13,28) z zachwytem opisuje natomiast triumf Maniusza Kuriusza Dentatusa nad Samnitami i królem Pyrrusem, który odbył się w lutym 274 roku. „Nie ulega wątpliwości, Ŝe Ŝaden z pochodów triumfalnych wkraczających do miasta nie był tak piękny i okazały. Dotąd moŜna było oglądać jedynie bydło Wolsków, trzody Sabinów, wozy Galów i skruszony oręŜ Samnitów. Tym razem, jak popatrzyłeś na jeńców, widziałeś kroczących Molossów, Tesalów, Macedończyków, Bruttiów, Apulów oraz Lukanów; jeśli na rozkosze pochodu - złoto, purpurę, posągi, obrazy, słowem, rozkosze Tarentu. Lecz z największą przyjemnością naród rzymski oglądał owe potwory z wieŜami na grzbieiach. jak zwiesiwszy głowy, kroczyły świadome swej niewoli za zwycięskimi końmi”. Triumf Kuriusza Dentatusa odbył się z pewnością. Dla Rzymian sam fakt, Ŝe Pyrrus nie zadał im decydującej poraŜki, był zwycięstwem. Florus lub raczej będący jego źródłem Liwiusz trafnie teŜ dostrzega, Ŝe tym razem Roma

185

zatriumfowała nad całkowicie innym nieprzyjacielem niŜ chłopskie, w gruncie rzeczy zacofane ludy Italii. Lecz te „rozkosze Tarentu” to czysty wymysł. NajpotęŜniejsze miasto Wielkiej Grecji pozostało nie zdobyte jeszcze przez trzy lata. Wydaje się teŜ, Ŝe przygnębione swą niewolą słonie maszerowały jedynie w bujnej fantazji annalistów. Uczony Pliniusz Starszy wyraźnie pisze w swej Historii Naturalnej (VII 39), Ŝe Lucjusz Metellus, konsul 251 i 247 roku, jako pierwszy poprowadził w triumfie słonie podczas I wojny punickiej. Interpretacja, Ŝe chodzi tu o pierwsze słonie zdobyte podczas pierwszej wojny z Kartagińczykami jest błędna, gdyŜ w wojnie tej więcej słoni nie zdobyto100. Wynika stąd, Ŝe w bitwie pod Benewentem legioniści nie wzięli Ŝywcem ani jednego słonia. Według historiografii rzymskiej, po zwycięstwie Ŝołnierze konsula zdobyli nawet obóz Pyrrusa. Wydaje się to mało prawdopodobne - obóz królewski połoŜony był chyba daleko od pola bitwy101. Rzymianie mogli zająć pusty obóz później, kiedy armia Ajakidy juŜ odeszła na południe. Według Frontinusa (O akweduktach miasta Rzymu, I 6) Maniusz Kuriusz Dentatus jako cenzor 272 roku rozpoczął budowę drugiego akweduktu w Rzymie - Anio Vetu, czerpiąc środki z łupów wziętych na Pyrrusie, zmarł jednak w 270 roku jeszcze przed zakończeniem prac. Na wykorzystanie domniemanych łupów na Pyrrusie zdecydowano się, jak widać, stosunkowo późno. Być moŜe na budowę akweduktu Dentatus przeznaczył dobra zagrabione ludom południowej Italii, czy teŜ raczej łupy wzięte w 272 roku w Tarencie. Wypada równieŜ zwrócić uwagę, Ŝe obaj konsulowie po swym rzekomym zwycięstwie wcale nie kwapią się do pościgu za „pokonanym” królem, wręcz przeciwnie, czują przed nim wyraźny respekt. Jeśli bitwa odbyła się w Lukanli, natychmiast zawracają do Samnium, a jeśli walczyli z Pyrrusem w Samnium, pozostają w tej krainie, nie odwaŜając się zapuścić dalej na południe, do Lukanii czy Bruttium, nie mówiąc juŜ o terytoriach poleis Wielkiej Grecji. Dwie armie 100 101

Beloch, Römische..., s. 469. Heftner, op. cit., s. 40.

186

konsularne przez pozostały „sezon wojenny” 275 roku uganiają się po górach za Samnitami, nie odwaŜając się na drugą próbę sił z „Orłem z Epiru”. O tym, Ŝe takŜe drugi konsul, Korneliusz Lentulus, zmagał się z Samnitami, świadczy jego przydomek Caudinus (Kaudyński), który otrzymał za zwycięstwa nad samnickim ludem Kaudynów. Korneliusz zdobył między innymi Caudium, stolicę Kaudynów, i nagrodził złotym wieńcem swego legata Korneliusza Merendę, który odznaczył się podczas szturmu. Wszystko świadczy więc o tym, Ŝe w 275 roku pod Benewentem, czy teŜ na Polach Aruzyńskich w Lukanii, rozegrała się nie rozstrzygnięta bitwa. Podstęp Pyrrusa zawiódł, król nie zdołał zaskoczyć Rzymian. Na polu bitwy hellenistyczna taktyka kombinowanych broni, po mistrzowsku zastosowana przez wodza z Epiru, okazała swą wyŜszość nad legionami, lecz Ajakida nie zdaŜyl rozbić nieprzyjaciela, zanim przybyła armia Korneliusza Lentulusa. Kiedy hufce obu konsulów połączyły się, Pyrrus nakazał przerwać walkę ze znacznie silniejszym przeciwnikiem, a Rzymianie, najwidoczniej porządnie przestraszeni, nie zdecydowali się na pościg. Straty po obu stronach były chyba niewielkie, bój nie trwał długo. Król Molossów powrócił do Tarentu, uznając, Ŝe w zmaganiach ze skoncentrowanymi wojskami Republiki nie osiągnie niczego. Wojska rzymskie nie zdobyły się na więcej, niŜ pustoszenie Samnium. Oczywiście taki remisowy wynik bitwy oznaczał strategiczny sukces Rzymu, dysponującego ogromnymi moŜliwościami mobilizacyjnymi102. Pyrrus nie miał juŜ Ŝadnych rezerw ani pieniędzy na opłacenie swych wojaków. Jego sytuację w Italii mogło uratować tylko decydujące zwycięstwo, a tego odmówił mu los. Po Benewencie Ajakida utracił moŜliwość prowadzenia działań ofensywnych. Stanowiący trzon Pyrrusowej armii Epiroci i Macedończycy z pewnością byli juŜ znuŜeni 6 latami 102

N. Bagnall, były szef sztabu generalnego armii brytyjskiej, w swej dedykowanej Ŝołnierzom NATO ksiąŜce o wojnach punickich, Rom und Karthago, Der Kampf ums Mittelmeer, Berlin 1995, s. 37, uwaŜa nawet, Ŝe Pyrrus odniósł pod Benewentem okupione znacznymi stratami zwycięstwo. My nie posuwamy się aŜ tak daleko.

187

przewaŜnie cięŜkiej wojny. Przez ten czas król pozostawał z dala od ojczyzny. NaleŜało wrócić i zająć się sprawami Epiru. zwłaszcza, Ŝe w sąsiedniej Macedonii od 276 roku panował Antygonos Gonatas, syn Demetriosa Poliorketesa, starego wroga Ajakidy. Z jego strony Pyrrus mógł spodziewać się nieprzyjaznych wystąpień. Epirocki monarcha nie od razu jednak zdecydował się na powrót. Świadczy to, jak powaŜnie traktował swą italską wyprawę. Jego jedyną szansą było uzyskanie pomocy od władców hellenistycznych, podobnie jak w 281/280 roku. Wysłał więc posłów z prośbą o posiłki do Antygonosa Gonatasa i Antiocha, pana wielkiego państwa Seleukidów w Azji (Paus. I 13,1; Iustin. XXV 4,1-2). Być moŜe jednak Pyrrus zwrócił się takŜe o wsparcie do Ptolemajosa II Filadelfosa, króla Egiptu, Nikomedesa z Bitynii i Filetajrosa, zdobywającego coraz większą samodzielność władcy Pergamonu w Azji Mniejszej103. Wiele miesięcy minęło, zanim posłowie powrócili do Tarentu, lecz, jak się wydaje, wszyscy przynieśli negatywne odpowiedzi. Hellenistyczni monarchowie nie mieli juŜ ochoty tracić ludzi i pieniędzy na przedsięwzięcie, które nic mogło przynieść im Ŝadnych zysków. Nawet Gonatas nie przeląkł się gróźb Pyrrusa, sadząc lekkomyślnie, Ŝe jego pozycja w Macedonii jest dostatecznie silna. W tej sytuacji Ajakida doszedł do wniosku, Ŝe pora wrócić do ojczyzny. W Italii mógł najwyŜej hamować postępy Rzymian, bronić italskich sprzymierzeńców i miast Wielkiej Grecji. Taka wojna byłaby długa i wyczerpująca, podobna do rozpaczliwych zmagań, jakie pod koniec II wojny punickiej prowadził z Rzymianami Hannibal, trzymający się juŜ tylko w Bruttium. Pyrrusowi Ŝołnierze osiwieliby w tych walkach, lecz w ostatecznym rachunku król ze swą topniejącą armią nie miał Ŝadnych szans na zwycięstwo. Ponadto wciąŜ istniała groźba, Ŝe flota wrogiej Kartaginy zablokuje go w Tarencie. Ajakida postanowił więc rozegrać kartę macedońską, podobnie jak wcześniej rozegrał kartę sycylijską. Zamierzał pokonać Antygonosa i w Macedonii zdobyć niezbędne środki na kontynuowanie italskiej wyprawy. 103

Hammond, Which Plolemy..., s. 411.

188

Zabrał ze sobą do Epiru tylko 8 tysięcy piechurów i 500 konnych Ŝołnierzy (Plut. XXVI 2), przypuszczalnie tych samych wytrawnych wojaków, którzy popłynęli z nim z Italii na Sycylię. Ponad połowa Pyrrusowej armii pozostała więc w Italii, aby bronić tamtejszych pozycji króla. Na czele wojsk Ajakida pozostawił wiernego dowódcę Milona oraz syna Helcnosa. Przed odpłynięciem do Epiru Pyrrus nakazał italskim sprzymierzeńcom podjęcie nowych przygotowań wojennych (Iustin. XXV 3). O rezygnacji ze swego italskiego protektoratu epirocki monarcha nigdy nie myślał. Nie wiadomo dokładnie, kiedy Ajakida załadował część swojej armii na okręty i poŜeglował do ojczyzny. Najprawdopodobniej stało się to na jesieni 275 roku, być moŜe jednak dopiero wiosną roku następnego104. Niektóre źródta (Paus. I 13,1; Polyan. VI 6,1) informują, Ŝe Pyrrus posłuŜył się podstępem, aby nikt nie czynił mu przeszkód w powrocie do Epiru. Nakazał więc sporządzić fałszywe listy, w których hellenistyczni królowie obiecywali mu przysłanie posiłków wojskowych. Listy te wręczono Ajakidzie w obecności najznakomitszych Epirotów i Tarentynów. Po całej Italii rozeszła się wieść, Ŝe wkrótce na pomoc Pyrrusowi nadciągnie ze Wschodu ogromna armia. Wtedy król nakazał zaokrętować swe wojska i zanim Tarentyni zorientowali się, co się dzieje, odpłynął ukradkiem do Epiru. Opowieści te nie wydają się wiarygodne. Pyrrus nie musiał lękać się mieszkańców Tarentu, dopóki jego Ŝołnierze trzymali akropol i straŜ na murach. W spokoju załadował wybrane oddziały na okręty i poŜeglował do ojczyzny. Być moŜe wcześniej rzeczywiście kazał rozpuszczać wieści o rychłym nadejściu posiłków, aby powstrzymać ofensywę rzymską, co ostatecznie takŜe jego italskim sprzymierzeńcom wyszło na korzyść. Kiedy Pyrrus powracał, nikt w Helladzie nie uwaŜał jego wyprawy za niepowodzenie. Król zdołał przecieŜ obronić 104

Jesień przyjmuje Leveque, op. cit., s. 535, natomiast za wiosną 274 opowiada się Hammond, StaroŜytna Macedonia, s. 278, który uwaŜa, raczej niesłusznie, Ŝe bitwa pod Benewentem, w której Pyrrus poniósł „niewielką poraŜkę”, stoczona została dopiero jesienią 275 roku.

189

Tarent przed grabieŜczą Republiką znad Tybru. Ajakidę opromieniała chwała wielu zwycięstw nad twardymi przeciwnikami. Wdarł się aŜ do Latium, do serca państwa rzymskiego, zdobył prawie całą Sycylię, przepędzając Kartagińczyków. śaden z greckich wodzów nie osiągnął na Zachodzie aŜ tyle105. Według Plutarcha (26,1), Pyrrus „pod względem wojennego doświadczenia, sprawności fizycznej i odwagi zdobył sobie sławę pierwszego i niezrównanego spośród wszystkich współczesnych mu królów”. Jak pisze Justinus (XXXV 4,5) „cała... Grecja czekała na jego przybycie. Wprawiły ją w podziw nie tylko sława imienia Pyrrusa, lecz takŜe jego sukcesy w wojnie przeciwko Rzymianom i Punijczykom” (Iustin. XXXV 4,5). Poleis Hellady miały z pewnością nadzieję, Ŝe Pyrrus rozprawi się z królem Macedonii, Antygonosem Gonatasem, który podporządkował sobie wiele greckich miast i traktował je jak tyran.

105

Hammond, StaroŜytna Macedonia, s. 278.

190

ŚMIERĆ W ARGOS Po powrocie do ojczyzny Pyrrus bardzo szybko, zapewne wiosną 274 roku, najechał królestwo macedońskie. Być moŜe chodziło mu przede wszystkim o zdobycie łupów, czyli środków na opłacenie nielicznej juŜ armii. Świadczy to, Ŝe kasa wojenna zwycięzcy spod Heraklei była pusta. Pyrrus znalazł jednak jakieś środki na zaciągnięcie oddziału bitnych celtyckich najemników. Antygonos rychło poŜałował, Ŝe nie postał Ajakidzie posiłków do Italii. Jako wódz nie mógł się równać z Pyrrusem i nie miał wielkiego miru wśród poddanych, ponadto Macedonia była bardzo osłabiona po straszliwym ataku Celtów. Król Molossów łatwo zdobył kilka miast, 2 tysiące Ŝołnierzy macedońskich przyłączyło się do niego. Nagle pojawiła się moŜliwość łatwego opanowania całej ojczyzny Aleksandra Wielkiego. Pyrrus ruszył na Antygonosa i zaskoczył jego armię w marszu, rozciągniętą w wąwozach górskich106. Król Molossów spokojnie przepuścił długą kolumnę i zaatakował tylną straŜ złoŜoną z celtyckich wojowników w słuŜbie Gonatasa, stanowiących eskortę słoni bojowych. Celtowie bronili się zaciekle, wybito więc ich niemal do nogi. Osamotnieni dowódcy słoni poddali się ze swymi zwierzętami. Pozostała cięŜkozbrojna falanga - główna siła uderzeniowa macedońskiego króla. Nosiciele sariss stali niewzruszenie, lecz Pyrrus śmiało zbliŜył się i wyciągając w geście powitania prawą dłoń, jął pozdrawiać strategów i taksiarchów, tj. wyŜszych i niŜszych dowódców mecedońskiej piechoty, których wszystkich znał osobiście. Falangici, widząc swego dawnego władcę, przy tym znakomitego wojownika, hurmem przeszli na jego stronę. Antygonos uciekł do Thessaloniki, gdzie stacjonowała silna jego flota. Pyrrus nie mógł tam dosięgnąć nieprzyjaciela, miał bowiem tylko nieliczne okręty. Ajakida kontynuował jednak podbój kraju i zajmował poszczególne punkty oporu. W zdobyciu Ajgaj (Edessy), starej stolicy królów macedońskich, pomógł mu 106

Mógł być to wąwóz Kirli Dirven koło jeziora Bokeritis, Hammond, StaroŜytna Macedonia,. s. 404, przyp. 37.

191

doświadczony spartański wojownik Kleonymos, ten sam, który wcześniej wyprawił się w obronie Tarentu. Kleonymos, dowodzący Pyrrusową falangą, nakazał Ŝołnierzom dwóch pierwszych szeregów odłoŜyć długie włócznie, chwycić oburącz sarisy przeciwnika i skierować ich ostrza ku ziemi. Falangici wypełnili to zadanie, osłaniały ich bowiem włócznie stojących z tyłu kolegów. Ten podstęp przyniósł zwycięstwo, Pyrrus zdobył Ajgaj i ukarał krnąbrne miasto, osadziwszy w nim garnizon srogich Celtów. Ajakida zdołał odebrać Gonatasowi równieŜ Tesalię. Antygonos nadaremnie próbował wziąć odwet, zaciągnąwszy hufiec celtyckich wojów. Syn Pyrrusa, Ptolemajos, zadał mu miaŜdŜącą klęskę. Gonatas umknął z zaledwie siedmioma towarzyszami „i więcej juŜ nie szukał moŜliwości odzyskania królestwa, lecz raczej kryjówek i pustkowi, na które mógłby uciec i uratować swoje Ŝycie” (Iustin. XXV 3,7). Triumfujący „Orzeł z Epiru” złoŜył w świątyni Ateny Itonii, będącej religijnym ośrodkiem Związku Tesalskiego, tarcze zdobyte na Celtach z taką to dumną inskrypcją: Wielkie te tarcze Atenie itońskiej zawiesił tu w darze Pyrrus z Molosów; zdobyte, gdy dzielnych Galatów był zgniótł. Antygosa zniszczywszy huf cały. Nie dziwna zaś ta rzecz: Był bohaterski przed laty i jest Eakidów dziś ród. Tłum. M. BroŜek Puklerze, odebrane Ŝołnierzom macedońskim podczas bitwy W wąwozie, Pyrrus złoŜył natomiast jako wotum Zeusowi w Dodonie z równie chełpliwym napisem: Tarcze te złotem obfitą zdobyły Azji ziemice i na Hellady swobodą pęt gotowały teŜ moc. Teraz zaś w Zeusa świąmicy wiszą bezpańskie wśród kolumn. Na Macedonach to łup pysznych zdobyczny był. Tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska Autorem tych wierszy był prawdopodobnie wybitny autor epigramatów, Leonidas z Tarentu. Nie jest pewne, czy Pyrrus kazał obwołać się królem

192

Macedonii, jako prawowity następca Filipa II i Aleksandra, czy teŜ traktował ten kraj po prostu jako podbity i „wziął Macedonię w swoją władzę” (Iustin. XXV 3,6). Inskrypcja z Dodony świadczy o tym, Ŝe Pyrrus nie dbał zbytnio o uczucia swych nowych poddanych. Kiedy zaś chciwi złota celtyccy Ŝołdacy w poszukiwaniu skarbów rozkopali starodawne groby królów Macedonii w Ajgaj, zabrali klejnoty, a kości zbezcześcili i porozrzucali, Ajakida nie ukarał winowajców surowo, czym oburzył wielu Macedończyków107. Pyrrus wszakŜe nie przejmował się ich gniewem. Władał teraz Epirem i Macedonią, a więc rozległym terytorium sięgającym od Korkyry aŜ do rzeki Nestos i od Lissos aŜ do Akarnanii. Podobno myślał o nowych podbojach w Grecji, a nawet w Azji. Nie mógł jednak podjąć dalekich wypraw ani powrócić do Italii, dopóki nie rozprawi się z Antygonosem. Gonatas wciąŜ dzierŜył nie tylko Thessalonikę, ale takŜe waŜne ośrodki w Grecji: Korynt, Megarę, Pireus. Munichię, Histiaję na Eubei oraz Demetrias. Dysponował teŜ silną flotą i w sprzyjających okolicznościach z pewnością podjąłby próbę odzyskania utraconego królestwa. ZagroŜenie ze strony tego przeciwnika draŜniło Pyrrusa, który drwił sobie, Ŝe Antygonos powinien wreszcie zdjąć płaszcz purpurowy i załoŜyć strój filozofa, jako Ŝe nie jest juŜ królem. Samymi drwinami nie sposób jednak pokonać wroga i Pyrrus zaczął przygotowywać nową kampanię. WciąŜ brakowało mu sił, toteŜ w 273 roku ściągnął z Italii syna Helenosa i znaczą część wojska. W Tarencie wciąŜ jednak pozostał doświadczony strateg Milon z załogą dostatecznie silną, by odpierać ataki Rzymian na to najpotęŜniejsze miasto Wielkiej Grecji - Pyrrus wciąŜ nie wyrzekł się myśli o powrocie do Italii. Ajakida nie miał okrętów, mógł więc pokonać Antygonosa jedynie zajmując jego bazy i porty, podobnie jak Aleksander Wielki zdobył porty perskie, dzięki czemu 107

Te groby królewskie, pochodzące z IV wieku, a ukryte pod wielkim cumulusem, odnalazł w 1977 i 1978 roku w miejscowości Vergina grecki profesor Manolis Andronikos. Celtyccy rabusie zdołali dokopać się tylko do pierwszego grobowca, wiele skarbów ocalało więc do naszych czasów. W Verginie spoczęli m.in. królowie macedońscy Amyntas III, Filip II i małoletni Aleksander IV, zamordowany z rozkazu Kassandra. O tym pisze Ha m m on d , Starozytna Macedonia, s. 42 i n.

193

powstrzymał morską ofensywę wodzów wielkiego króla. Przy tej okazji Pyrrus mógł wystąpić ze swym starym hasłem wyzwolenia helleńskich poleis spod obcego jarzma (w tym przypadku ciemięŜcą był Antygonos). Jako szermierz wolności Greków walczył juŜ przecieŜ w Italii i na Sycylii. Wyprawa miała powaŜne szanse powodzenia, Hellenowie bowiem nienawidzili macedońskiego tyrana, jakim stał się Gonatas. Kampania w Helladzie była wynikiem trzeźwych kalkulacji politycznych króla Molossów, a nie jego rzekomego awanturnictwa. Niestety, złym duchem Pyrrusa okazał się wspomniany juŜ Spartanin Kleonymos, syn króla Kleomenesa i stryj panującego monarchy Areusa. Kleonymos byt dobrym Ŝołnierzem, jednakŜe w ojczyźnie uchodził za nieobliczalnego awanturnika, dlatego teŜ pozbawiono go tronu. Teraz prosił Pyrrusa o przywrócenie mu ojcowskiego królestwa (Paus. I 13,4; III 6,2-3; Plut. 26,16-18). Ajakida dał się przekonać i postanowił wyprawić się na Peloponez. Był to zdecydowanie zły pomysł. Dni świetności Sparta miała juŜ za sobą, jednakŜe lacedemońscy wojownicy wciąŜ słynęli z kunsztu wojennego i męstwa, a ich polis nie udało się do tej pory zdobyć Ŝadnemu najeźdźcy. Pyrrus wszakŜe, nieodrodny potomek Achillesa, nie lękał się Ŝadnych niebezpieczeństw. Zgromadził pokaźną armię - 25 tysięcy piechurów, 2 tysiące kawalerzystów i 24 słonie. Z tymi siłami wyruszył wiosną 272 roku na swą ostatnia wyprawę. Początkowo wszystko układało się jak najlepiej. Etolowie byli nastawieni przyjaźnie i pomogli Epirocie przeprawić wojska przez Zatokę Koryncką. Na Peloponezie przybyły do Pyrrusa poselstwa Messeni, Achai i Aten (Iustin. XXV 4,4), z pewnością, aby poprzeć jego inicjatywę „wyzwolenia miast greckich spod władania Antygona” (Plut. XXVI 20). Nie napotykając oporu armia królewska wkroczyia do Megalopolis w Arkadii. Tam czekało juŜ poselstwo spartańskie. Dumni Lacedemończycy nie mieli jednak zamiaru współdziałać z Pyrrusem. DraŜniło ich, Ŝe w otoczeniu epirockiego monarchy znajduje się zabijaka Kleonymos, pretendent do władzy królewskiej. Ponadto Spartanie zawsze odnosili się nieufnie do obcych królów. Nie

194

ugięli się nawet przed Filipem II, monarchą Macedonii, gdy ten wtargnął na Peloponez. Rozmowy z Lacedemonczykami nie przyniosły rezultatów i Pyrrus, z którym prawdopodobnie zawarło sojusz inne peloponeskie miasto - Elida - wtargnął do Lakonii, chociaŜ powinien był raczej zostawić opornych Spartan w spokoju i uderzyć na któryś z garnizonów Gonatasa, np. w Koryncie. Armia królewska bezlitośnie spustoszyła równinę nad Eurotasem i bez trudu spędziła z placu boju pospiesznie zebrane hufce Spartan oraz sprzymierzonych z nimi Argejczyków i Messeńczyków. Wydawało się, Ŝe Ajakida łatwo zdobędzie samą Spartę, jednak, wbrew mądrym radom Kleonymosa, zwlekał ze szturmem. Myślał pewnie, Ŝe po doznanych klęskach Lacedemończycy nabiorą rozumu i zawrą pokój, przyjmując Kleonymosa jako swego króla. Spartanie, zapatrzeni w swą chwalebną przeszłość, przygotowywali się jednak do rozpaczliwej obrony. Naprawili stare umocnienia, wykopali wokół miasta głęboki rów, na którego końcach ustawili wozy, tkwiące do połowy kół w ziemi, aby „w niej niewzruszenie stały i przeszkadzały słoniom w natarciu” (Plut. 27). TakŜe kobiety z zapałem wykopały swój odcinek rowu i zagrzewały męŜów, braci i synów do nieugiętego oporu. Kiedy o świcie król nakazał trąbić do szturmu, obrońcy czekali juŜ na doskonale przygotowanych pozycjach, osłonięci szczelnym murem tarcz. Rozpaliła się zaciekła walka. Pyrrusowi nie udało się przedrzeć do miasta, chociaŜ na jego odcinku wielu Spartan padło trupem, wśród nich ich dowódca, Fyllios. Wydawało się, Ŝe Ptolemajos, najstarszy i najzdolniejszy syn Ajakidy, sięgnie po zwycięstwo. Obszedł on rów, prowadząc 2 tysiące Galatów i doborowych Chaonów. Na ich czele próbował przedrzeć się obok wozów. Silni jak tury celtyccy wojownicy zaczęli wyciągać koła z ziemi i spychać wozy do Eurotasu. I zdobyłby Ptolemajos Spartę, gdyby nie Akrotatos, syn lacedemońskiego króla Areusa. ZauwaŜywszy co się święci, pognał konia ulicami miasta prowadząc 300 jeźdźców. Osłaniany przez pagórki hufiec Akrotatosa pędził niepostrzeŜenie i z impetem uderzył od tyłu na oddział Ptolemajosa. Wzięci w dwa ognie ludzie

195

epirockiego królewicza poszli w rozsypkę. Wielu wpadło do rowu, inni potykali się o wozy, aŜ wreszcie atakujący podali tyły. Kiedy zapadł zmierzch, bitwa nie była jeszcze rozstrzygnięta. W nocy Pyrrus miał sen - śniło mu się, Ŝe ciska w Spartę piorunami i całe miasto ogarnia poŜar. Cieszył się, bo myślał, Ŝe to wróŜba pewnego zwycięstwa. Jeden tylko z jego towarzyszy, Lizymach, zwrócił uwagę, Ŝe miejsca trafione piorunem zazwyczaj są niedostępne, a więc król nie zdobędzie Sparty. Ajakida nazwał to wytłumaczenie bredniami i tak zachęcał swych ludzi do boju: „Inną tu trzeba podstawić myśl. Wziąć do ręki broń i powiedzieć sobie: «Jedna jest wróŜba najlepsza - bić się u boku Pyrrusa!»”. Był to zmieniony cytat z Iliady (XII 243). Pod Troją podobne zdanie wypowiada Hektor, który zlekcewaŜył złe wróŜby i dlatego wytracił całe wojsko, a w końcu i sam zginął. TakŜe Ajakidzie słowa te nie przyniosły niczego dobrego. Następnego dnia o brzasku Pyrmsowi Ŝołnierze znów ruszyli do szturmu. „Spartanie bronili się z nieludzkim bohaterstwem i wysiłkiem. Nawet ich kobiety stanęły na placu boju, donosząc walczącym posiłki, podając... chleb i napój, odbierając z frontu rannych” (Plut. 29). Macedońskie oddziały króla zaczęły zasypywać rów, spychając doń ziemię, połamaną broń a nawet ciała poległych. Hurmem ruszyli Spartanie, by pokrzyŜować te zamiary, a wtedy Pyrrus na czele swej konnej gwardii uderzył na skrzydło, by obok rowu i wozów przedrzeć się do miasta. „Stojące tam oddziały spartańskie podniosły krzyk, kobiety zaczęły gonić z jękiem i wołaniem, ale Pyrrus przedarł się juŜ przez to miejsce, zmiatał z drogi kaŜdego, kto jeszcze stawał mu na drodze” (Plut. 29). W decydującym momencie królewski rumak trafiony został jednak oszczepem w brzuch i runął na miejsce strome i śliskie. Nim towarzysze podnieśli monarchę, nadbiegli Spartanie i odrzucili atakujących gradem pocisków. Wtedy król kazał przerwać walkę, w nadziei, Ŝe Lacedemończycy, którzy ponieśli bardzo cięŜkie straty, wreszcie złoŜą broń. Rzeczywiście, obrońcy byli zrozpaczeni, wiedzieli, Ŝe nie są juŜ w stanie dłuŜej opierać się królewskiej armii. W

196

ostatniej chwili ocaliło Spartę nadejście posiłków. Z Koryntu nadciągnął jeden z wodzów Antygonosa Gonatasa, Amejnias z Fokidy, prowadząc silne oddziały najemników. Morzem przybył natomiast król Sparty Areus, który wcześniej wojował na Krecie. Miał on 2 tysiące Ŝołnierzy. Wzmocniona załoga Sparty skutecznie odpierała wszelkie szturmy, chociaŜ wojska Pyrrusa atakowały umocnienia miasta długo i zaciekle. Nadeszła jesień i król zrozumiał, Ŝe nie zdobędzie krnąbrnego polis. Mimo to nie zrezygnował z kampanii na Peloponezie. Nakazał Ŝołnierzom spustoszyć Lakonię i zamierzał przezimować w umocnionym obozie na północ od Sparty. Niektórzy uczeni uwaŜali, Ŝe wojna Pyrrusa ze Spartą była tylko częścią wielkich zmagań w basenie Morza Śródziemnego. W 272 roku ukształtowały się jakoby dwie wrogie koalicje, nie związane formalnymi układami, złączone jednak przez wspólne interesy. Jedną z nich stanowili: Antygonos Gonatas, Ptolemajos II Filadelfos, władca Egiptu, Sparta i Rzym. Mieli oni za przeciwników: Pyrrusa, Antiocha I Seleukidę, króla Syrii i rozległych obszarów Azji, toczącego właśnie wojnę z Egiptem, Magasa, skłóconego z Ptolemajosem egipskim władcę Cyreny, Tarentynów i Kartaginczyków. Do tego musimy dodać wciąŜ wojujące z Rzymem ludy południowej Italii. Teza ta oparta jest na dosyć kruchych podstawach. W 273 roku Ptolemajos II Filadelfos wysłał poselstwo do Rzymu, zawierając z nadtybrzańską Republiką układ o przyjaźni. W rok później między Kartaginczykami a Rzymianami doszło do spięcia pod broniącym się ciągle Tarentem. Trudno jest wszakŜe rozstrzygnąć, czy Filadelfos był wrogiem Pyrrusa. Ajakida miał od dawna dobre stosunki z dworem aleksandryjskim, nie brak naukowców uwaŜających, Ŝe to właśnie Ptolemajos II dostarczył Pyrrusowi pieniędzy na wojnę z Gonatasem108. Z pewnością stwierdzić moŜna jedynie, Ŝe przebieg kampanii peloponeskiej uwaŜnie obserwowali wszyscy monarchowie hellenistycznego świata, Tarent i inne miasta Wielkiej Grecji, a takŜe potęgi Zachodu - Rzym i Kartagina, przy czym jedni Ŝyczyli Pyrrusowi zwycięstwa, 108

Tarn, op. cit., s. 263 i 445; Ha mm ond, StaroŜytna Macedonia, s. 278.

197

inni zaś modlili się do bogów, aby zginął marnie. Lecz burzliwa kariera Ajakidy zbliŜała się juŜ ku końcowi. Oto pojawiła się szansa uzyskania lepszych kwater na zimę niŜ obozowe namioty, a mianowicie wygodnych domów w Argos. W tym peloponeskim mieście toczyła się ostra walka stronnictw. Przywódca jednego z nich, Arystyppos, poprosił o pomoc Antygonosa Gonatasa. Oczywiście stojący na czele drugiego stronnictwa Arysteas natychmiast wezwał na odsiecz Pyrrusa. Ajakida bez zwłoki poderwał swą armię i ruszył forsownym marszem w kierunku Argos. Musiał się spieszyć, z północy bowiem nadciągał juŜ Gonatas, który przywiózł swe wojsko na okrętach z Koryntu. Lecz Spartanie dowiedzieli się o odwrocie Pyrrusa i nie wyrzekli się zemsty. Król Areus zabrał swe najlepsze oddziały i szarpał z zasadzek tylną straŜ epirockiej armii, złoŜoną z Celtów i Molossów. W potyczce z doborowym oddziałem Lacedemończyków. dowodzonym przez Eualkosa, zginął wtedy najstarszy syn Pyrrusa, odwaŜny do szaleństwa Ptolemajos, zabity przez kreteńskiego Ŝołnierza. Oddział Ptolemajosa poszedł w rozsypkę, Spartanie w pościgu nieopatrznie wyszli z wąwozów na równinę. Na wieść o tym zrozpaczony Pyrrus powiedział, Ŝe syn jego poległ później, niŜ on, ojciec, się tego spodziewał, i niŜ na to wskazywała jego lekkomyślność. Zaraz potem Ajakida zawrócił, by wziąć odwet na Spartanach i runął na wrogów na czele molossyjskiej konnicy. „Zawsze on w walce był niezwycięŜony, ale tutaj odwaga jego i siła była większa, niŜ w którejkolwiek z poprzednich bitew. Potem zwrócił konia przeciw Eualkosowi. Ten umknął w bok i mało brakowało, a byłby uciął mieczem Pyrrusowi rękę, którą trzymał lejce. Przeciął jednak w zamachu tylko te lejce, ale równocześnie Pyrrus przebił go pchnięciem włóczni. Następnie zeskoczył z konia i w pierwszym natarciu wymordował cały ów doborowy oddział Spartan walczących przy Eualkosie. Przyczyniło to Spartanom wielu niepotrzebnych strat. Bo przecieŜ niebezpieczeństwo wojny juŜ im nie groziło, a tylko dowództwo było jeszcze Ŝądne sławy” (Plut. 30). JednakŜe takŜe Pyrrus stracił wiele cennego czasu, a

198

kiedy przybył pod Argos, był tam juŜ Antygonos ze swą armią. Argejczycy zamknęli bramy swego grodu. Syn Demetriosa Poliorketesa nie kwapił się do walki ze słynnym wodzem z Epiru. Zajął pozycje na trudno dostępnych wzgórzach i czekał. W tej sytuacji Ajakida, który rozbił obóz koło Nauplii, portu Argos, usiłował sprowokować przeciwnika do walki, wysyłając doń obraźliwe poselstwo. OstroŜny Gonatas nie wystąpił jednak na równinę. Odpowiedział cierpko, Ŝe jego strategia polega nie tylko na walce zbrojnej, ale i na korzystaniu z odpowiedniej chwili, a Pyrrusowi, jeśli mu Ŝycie nie jest miłe, dosyć dróg stoi otworem ku śmierci”. Argejczycy, przeraŜeni tym co się dzieje, prosili zwaśnionych monarchów, aby odeszli i zostawili ich w spokoju. Antygonos rzeczywiście to przyrzekł i nawet dał swego syna jako zakładnika. Zdawał sobie najwidoczniej sprawę, Ŝe w walce z Pyrrusem o miasto nie ma większych szans. Ajakida równieŜ zgodził się odejść spod Argos, lecz zakładnika nie dał. Był pewny swego. Stronnictwo Arysteasa obiecało mu otworzyć jedna z bram miasta. Szturm poprzedziły złowrogie znaki wróŜebne. Kiedy król Molossów składał ofiarę, „głowy zabitych juŜ na ofiarę wołów leŜały ucięte z boku, kiedy z pysków ich wysunęły się jeszcze języki i lizały własną krew. A w mieście Argosie kapłanka Apollona Lykejskiego wybiegła na ulicę z krzykiem, Ŝe widzi miasto pełne trupów, mordu i krwi, i Ŝe orzeł leciał do walki, lecz po chwili zniknął bez śladu” (Plut. 31). W nocy Pyrrus niepostrzeŜenie przesunął swe wojska pod bramę Diamperes (Przepust) we wschodniej części murów. Stronnicy Arysteusa otworzyli wrota. Celtyccy Ŝołnierze z armii króla weszli niepostrzeŜenie do miasta i zajęli agorę. Lecz Pyrrus nierozumnie nakazał wprowadzić do Argos słonie. Brama okazała się za niska dla ogromnych zwierząt. Trzeba było zdejmować ze słoni wieŜe bojowe, a potem nakładać je z powrotem. Zabrało to wiele czasu. Obudzeni hałasem Argejczycy obsadzili wzgórze Aspis i inne strategiczne punkty w mieście, przygotowując się do stawienia oporu. Wezwali teŜ na pomoc Gonatasa. Na odsiecz Argejczykom przybył równieŜ Areus, prowadząc

199

najdzielniejszych swoich Spartan i tysiąc Kreteńczyków, którzy uderzyli na Celtów. Rozpalił się szalony, chaotyczny bój na wąskich uliczkach. Trudno tu było dowodzić. Pyrrus wkroczył do miasta od strony gimnazjonu Kilabaris. Jego ludzie wydali gromki okrzyk wojenny, lecz walczący z przewagą nieprzyjaciół Celtowie odpowiedzieli słabo. Król zrozumiał, Ŝe jego galijski zastęp znalazł się w opresji. Pognał na odsiecz swą jazdę, lecz kawalerzyści posuwali się bardzo wolno. Przeszkadzał im mrok, ciasnota i liczne rowy odpływowe, przecinające ulice. Kiedy wreszcie wstat świt, Pyrrus ujrzał masy wrogich wojowników rojące się na wzgórzach Aspis. Król utracił jednak ducha dopiero wtedy, gdy na agorze dostrzegł rzeźbę ze spiŜu, przedstawiającą wilka walczącego z bykiem. Kiedyś bowiem przepowiedziano Ajakidzie, Ŝe umrze w dniu, w którym ujrzy byka i wilka, splecionych w śmiertelnych zmaganiach. Wtedy Pyrrus postanowił wycofać się z Argos. Nakazał swemu najmłodszemu synowi, Helenosowi, który z większą częścią armii wciąŜ stał pod miastem, aby zwalił część murów i w ten sposób otworzył drogę odwrotu. Helenos jednak zrozumiał słowa gońca opatrznie i poprowadził resztę armii do miasta, na odsiecz ojcu. Ranny słoń zatarasował bramę, inny, imieniem Nikon, zgubił swego kornaka i szukał go z wściekłością, trąbiąc dziko i miaŜdŜąc uciekających. Zapanował straszny ścisk i zamęt. Pyrrus usiłował juŜ tylko wycofać się z wiru bitwy. Byt prawie sam, rozproszyli się jego towarzysze. Tym, którzy jeszcze zostali, oddał świetny wieniec ze swego hełmu. Zaraz potem popędził rumaka, ufając w swe szczęście i w silę ręki. Przebijał się przez tłum, obalał jezdnych i pieszych, odpierał ataki wrogów, nacierających z tylu. Wtem na drodze stanął mu pewien zbrojny Argejczyk. Zadał cios i przez pancerz ranił Pyrrusa włócznią. Było to w pobliŜu świątyni Demeter. Ajakida z wściekłością pognał konia na śmiałka. Matka argejskiego młodzieńca patrzyła na wszystko, stojąc na dachu. Struchlała, widząc, Ŝe jej syn mierzy się z Pyrrusem. Bez namysłu wyrwała cięŜką dachówkę i z całej siły cisnęła w króla

200

Molossów. „Dachówka trafiła Pyrrusa w głowę poniŜej hełmu, potłukła mu kręgi stosu pacierzowego u nasady szyi, oczy zaszły mu mgłą, z rąk wysunęły się lejce. Wreszcie stoczył się z konia koło grobowca Likymniosa i padł, nie rozpoznany przez większą część nieprzyjaciół” (Plut. 34). Nikt nie przyszedł królowi z pomocą. Pyrrus odzyskał jeszcze przytomność, lecz rannego władcę spostrzegli najemnicy Antygonosa. Chwycili go i wciągnęli do bramy. śołdak imieniem Zopyros podniósł swój iliryjski miecz do cięcia. Król spiorunował go strasznym wzrokiem. Najemnik zadrŜał, lecz w końcu, przyzwyczajony przecieŜ do mordowania, uderzył. Tak trzęsły mu ręce, Ŝe musiał zadać kilka ciosów, nim odrąbał głowę Ajakidy. Zaraz potem spostrzeŜono, co się stało. śołnierze królewscy, pochodzący z róŜnych ludów: Macedończycy, Celtowie, Epiroci, Grecy, uwielbiali Pyrrusa, tylko dla niego walczyli. Kiedy usłyszeli o śmierci swego władcy, opadły im ręce. Zrezygnowani wojacy rzucali broń jeden po drugim. Nieliczni, którzy jeszcze stawiali opór, zostali pokonani. Ogarnięty rozpaczą Helenos nie próbował wznowić walki, lecz zdał się na łaskę zwycięzcy. Taki opis śmierci Pyrrusa przedstawia Plutarch, według Iustinusa natomiast (XXV 5), epirocki monarcha „...starał się pokonać Antygonosa, który zamknął się w murach miasta (Argos); jednak walcząc męŜnie wśród najgęstszych szeregów, poległ trafiony kamieniem wyrzuconym z murów”. Być moŜe to Iustinus, czy raczej Pompejusz Trogus, ma rację. Przekaz Plutarcha nie do końca jest wiarygodny. Biograf z Cheronei korzystał tu przede wszystkim z relacji Hieronima z Kardii, który, jak zaświadcza Pauzaniasz (I 13,9), przedstawił wydarzenia w taki sposób, aby „przypodobać się Antygonosowi”. JuŜ wybitny XIX-wieczny historyk hellenizmu Johann Gustav Droysen powątpiewał w wersję Plutarcha. Droysen sądził, Ŝe Pyrrus raczej oblegał zamkniętego w Argos Gonatasa i zginął wprawdzie od rzuconego pocisku, ale w bitwie pod murami miasta109. Gonatas podobno zapłakał, gdy jego syn Halkioneus, 109

J. G. Dro ys en , Geschichte des Hellenismus, Darmstad 1998 (wyd. pierwsze 1887/78). t. III, s. 141 i n.

201

przyniósł mu zakrwawioną głowę króla Molossów. Odpędził Halkioneusa i nazwał go barbarzyńcą. Nie do końca w to wierzymy. Antygonos raczej uradował się, Ŝe celny rzut dachówką czy kamieniem zapewnił mu królestwo Macedonii i hegemonię w Helladzie. Gdyby bowiem Ajakida nie zginął i zajął Argos, zyskałby dogodną bazę do dalszych operacji i przypuszczalnie wyzwoliłby spod władzy Gonatasa Ateny i całą Grecję Środkową110. Wtedy być moŜe mógłby nawet wrócić do Italii. Kiedy jednak Pymisa zabrakło, Antygonos zdobył się na wspaniałomyślność. Wcielił najemników Ajakidy do swej armii, a Epirotów wraz z Helenosem odesłał do ojczyzny. Kazał teŜ uroczyście spalić na stosie zwłoki zwycięzcy spod Heraklei, a urnę z jego kośćmi przekazał Helenosowi. Na miejscu, gdzie płonął stos, Argejczycy wznieśli później pomnik ku czci Pyrrusa z wyobraŜeniem królewskiego oręŜa i słoni bojowych. Śmiertelne szczątki króla spoczęły być moŜe w świątyni Demeter w Argos, prawdopodobnie jednak pochowane zostały w Pyrrheum, które w Ambrakii wzniósł „Orzeł z Epiru”. Śmierć Pyrrusa szybko obrosła legendą. Opowiadano później, Ŝe to sama bogini Demeter pod postacią staruszki obaliła zuchwalca, który ośmielił się wtargnąć do Argos.

110

Hammond, StaroŜytna Macedonia, s. 280.

202

TRIUMF RZYMU Kiedy wieść o śmierci Pyrrusa dotarta do Italii, wytrąciła wrogom Rzymu broń z ręki. Wcześniej walki na południu Półwyspu Apenińskiego trwały mimo nieobecności króla. Z punktu widzenia wojskowego opór stawiany wojskom Republiki przez Samnitów, Lukanów, Bruttiów i Sallentynów, Tarent i inne poleis Wielkiej Grecji był juŜ bezsensowny. Ludy te, a takŜe helleńskie miasta, desperacko broniły jednak swej wolności w nadziei, Ŝe Ajakida powróci i jeszcze raz zmieni losy wojny. Zadziwiające, Ŝe w 274 roku Rzymianie w ogóle nie wysłali wojsk w pole. Nie odwaŜyli sie poskromić nawet wysuniętych najbardziej na północ i najbardziej bezbronnych Samnitów. Republika była niewątpliwie skrajnie wyczerpana wojną i potrzebowała chwili oddechu. Senatorowie nie odwaŜyli się na nowe działania wojenne takŜe w obawie, Ŝe Pyrrus nadciągnie zza Adriatyku, prowadząc posiłki od monarchów hellenistycznych, i znów sprawi legionom porządne lanie. W 273 roku Ajakida odwołał jednak większość swej armii z Italii. Milon, który z epirockim garnizonem pozostał w Tarencie, mógł bronić juŜ tylko samego miasta. Wtedy Rzymianie odwaŜyli się wystąpić zbrojnie. Dwie armie konsularne ruszyły na południe. Konsul Gajusz Klaudiusz Canina pobił Samnitów, Lukanów, a pewnie takŜe i Bruttiów, co przyniosło mu triumf nad tymi ludami. Drugi konsul, Gajusz Fabiusz dotarł aŜ pod mury Tarentu, ale nie potrafił zdobyć silnie bronionego miasta. Wtedy Rzymianie pobudzili do czynu swych przyjaciół w mieście. Tarentyńscy arystokraci, na których czele stał niejaki Nikon, uzbroiwszy się, zaatakowali znienacka epirocki garnizon Milona, lecz zostali odparci. Wtedy ufortyfikowali pewną miejscowość na terytorium podległym Tarentowi, która stała się dogodną bazą operacji dla wojsk rzymskich (Zonar. VIII 6). Być moŜe ta miejscowość to Herakleja, gdzie prorzymscy arystokraci zdołali przejąć władzę. Zapewne wdzięczni Rzymianie zawarli wtedy z Herakleją w miarę korzystny dla miasta układ sojuszniczy, o którym wspomina Cycero.

203

Wbrew nadziejom senatorów, kampania 273 nie przyniosła jednak rozstrzygnięcia. Na rok następny konsulami wybrano więc wytrawnych wodzów, Spuriusza Karwiliusza Maksimusa i Lucjusza Papiriusza Kursora, którzy podczas III wojny samnickiej odnieśli walne zwycięstwa pod Akwilonią i Cominium, odbierając Samnitom wolę oporu. Obaj sprawowali juŜ razem konsulat w 293 roku. Karwiliusz pobił nie tylko Samnitów, ale i Etrusków. W 272 roku ci doświadczeni wodzowie Republiki systematycznie pustoszyli ziemie samnickich górali, Lukanów i Bruttiów (Zonar. VIII 6). Papiriusz, który wyprawił się bardziej na południe, podszedł pod Tarent. Być moŜe nadciągnął tam z wojskiem równieŜ jego kolega. Do jesieni 272 roku nie udało im się jednak zdobyć miasta. I nagle zza Adriatyku nadeszła przeraŜająca wieść - Pyrrus, na którego powrót liczyli wszyscy italscy wrogowie Rzymu, zginał w Argos. Dalsza walka była niemoŜliwa. Milon z Epirotami chciał juŜ tylko wrócić do ojczyzny. Nawiązał rokowania z konsulami i oddał pod władzę Romy Tarent, perłę Wielkiej Grecji. W zamian konsulowie pozwolili mu załadować Ŝołnierzy na okręty i odpłynąć do Epiru. Najpóźniej w tym czasie poddały się pozostałe miasta helleńskie w Italii: Herakleja, Lokroi, Kroton, Metapont i Thurioi. TakŜe wykrwawieni Samnici, Lukanowie i Bruttiowie zdali się na łaskę Rzymu, wiedząc, Ŝe „Orzeł z Epiru” juŜ nie powróci, aby ich ocalić. Obaj konsulowie odbyli triumf nad tymi ludami, a takŜe nad Tarentynami. Radość ze zwycięstwa była tak wielka, Ŝe zwycięskim wodzom pozwolono po raz pierwszy w historii Rzymu odbywać triumfalny pochód w togach purpurowych, wyszywanych złotymi palmami (laga picta). Wcześniej prawdopodobnie doszło do spięcia, które o mało nie doprowadziło do wojny z Kartaginą. Oto wkrótce po śmierci Pyrrusa, ale jeszcze przed kapitulacją Tarentu, do tarentyńskiego portu wpłynęła silna flota kartagińska. Jej dowódca zaproponował jakoby Tarentynom pomoc przeciwko Rzymianom. Milon jednak wolał wydać akropol konsulom. Punijczykom nie pozostało nic innego, jak poŜeglować do ojczyzny. Kiedy Rzym poskarŜył się z tego powodu

204

Kartagińczykom, ci wyłączną odpowiedzialnością za konflikt obarczyli swego admirała. Wydarzenie to relacjonują jednak późni autorzy, jako pierwszy Liwiusz (periocha XIV), a następnie Zonaras (VIII 6 i 8) i Orozjusz (IV 3), chrześcijański historyk Ŝyjący 700 lat po Pyrrusie. W streszczeniu XIV księgi Liwiusza jest tylko lakoniczna wzmianka: „Flota kartagińska przybyła na pomoc Tarentynom. I przez to ze strony Kartaginy zostało naruszone przymierze”. Orozjusz, który czytał całego Liwiusza, twierdzi nawet, Ŝe przy tej okazji flota rzymska stoczyła zwycięską bitwę z punicką eskadrą, ale to z całą pewnością nieprawda. O incydencie pod Tarentem milczy jednak Polybios, który wczesne dzieje stosunków rzymsko-kartagińskich opisywał na podstawie relacji Fabiusza Piktora, rzymskiego historyka urodzonego podczas I wojny punickiej, a więc bliskiego tym wydarzeniom. Nie brak badaczy, twierdzących, Ŝe jeśli Polybios nic o Punijczykach pod Tarentem nie wie, to wydarzenia tego nie znał Fabiusz Piktor, a więc cały incydent bezwstydnie zmyślili dziejopisowie rzymscy. Ich celem było obarczenie Kartaginy winą za rozpętanie I wojny punickiej. Jak wiadomo, to nadtybrzańska Republika wojnę tę wywołała, interweniując na Sycylii, naleŜącej do strefy wpływów punickich. Rzymscy historycy chcieli jednak powiedzieć potomności: patrzcie, to Kartagińczycy są winni! Oni pierwsi usiłowali wmieszać się w sprawy naszej Italii, zrywając zawarte układy. ToŜ to przykład perfidnej punica fides! Mieliśmy więc prawo wysłać nasze wojska na Sycylię! Kwestię tę trudno jest rozstrzygnąć, wydaje się jednak, Ŝe w 272 roku do jakiegoś konfliktu pod Tarentem doszło. Punijczycy i Rzymianie, aczkolwiek złączeni przymierzem przeciw Pyrrusowi, traktowali się z wielką nieufnością. Kartagina nawet w czasie największych sukcesów Ajakidy na Sycylii nie zwróciła się o pomoc do Rzymu, nie chcąc mieć na wyspie groźnych legionistów. Politycy puniccy gotowi byli zresztą złamać układ z Romą i dostarczyć Pyrrusowi okrętów, jeśli tylko zostawi im Lilybaion. Kartagina była zainteresowana utrzymaniem niepodległości miast Wielkiej Grecji, tak, aby tworzyły bufor oddzielający

205

agresywną nadtybrzańską Republikę od Sycylii. Być moŜe o pomoc do Kartagińczyków zwrócili się tarentyńscy demokraci, obawiający się zemsty Rzymian. Punicki admirał poŜeglował do Tarentu, aby zorientować się w sytuacji. Nie złamał przez to bynajmniej układu z Rzymem. W myśl drugiego traktatu rzymsko-kartagińskiego, przekazanego przez Polybiosa. Punijczycy mieli prawo zająć i złupić miasto w Italii, nie będące jeszcze pod władzą Romy, o ile później przekaŜą je Rzymianom. Dlatego teŜ Polybios o konfrontacji pod Tarentem nie wspomina. Flota punicka nie podjęła teŜ Ŝadnej wrogiej akcji. Widocznie jej dowódca zrozumiał, Ŝe nie ma Ŝadnych szans na ocalenie Tarentu111. Rzym jednak uznał ten wypad punickich korabiów za akt zdecydowanie nieprzyjacielski, za próbę wmieszania się Kartaginy w sprawy Italii. Zapachniało wojną. Jeśli Pyrrus rzeczywiście powiedział, opuszczając Sycylię, Ŝe dojdzie do zderzenia między obiema potęgami Zachodu, to okazał się dalekowzrocznym politykiem. Na razie Republika znad Tybru nie zdecydowała się na konfrontację ze swym punickim sprzymierzeńcem. Najpierw trzeba było uporządkować sprawy Italii. Tarent otrzymał „pokój i swobodę” (Liv. periocha XV) tj. w praktyce ograniczoną autonomię wewnętrzną. W ten sposób Rzymianie odwdzięczyli się swoim przyjaciołom - arystokratom z Tarentu. Mury miasta zostały wszakŜe zburzone, przynajmniej częściowo, a na akropolu Ŝołnierzy epirockich zastąpiła załoga rzymska, której nawet Hannibalowi nie udało się stamtąd wyrzucić. Miasto z pewnością zapłaciło potęŜną kontrybucję i musiało oddać swe najcenniejsze skarby, które później niesiono w triumfie rzymskich wodzów. NajpotęŜniejsze polis Wielkiej Grecji utraciło swą niepodległość. Nie wiemy, jaki los spotkał tarentyńskich demokratów, a zwłaszcza zuchwalca, który ośmielił się obsikać togę rzymskiego legata. Jeśli nie zdąŜyli uciec, z pewnością ponieśli srogie kary za swe „zbrodnie”. Tarent wydał zwycięzcom zakładników i flotę, zobowiązał się teŜ dostarczać Rzymowi okrętów z załogami 111

Na temat incydentu pod Tarentem Lazenby, op. cit., s. 34 i n.; Heftner, op. cit., s. 109 i n.

206

na kaŜde Ŝądanie (nie zaś Ŝołnierzy, jak italscy sprzymierzeńcy Republiki). Podobnie inne helleńskie miasta w południowej Italii stały się rzymskimi „sprzymierzeńcami okrętowymi” (socii navales). W sensie politycznym Wielka Grecja przestała istnieć. Arystokraci, którzy dzięki Rzymowi przejęli władzę w Lokroi, kazali wybijać monety, przedstawiające siedzącą Romę, wieńczoną przez pistis (zaufanie, wiarę). Świadczy to, jak bardzo zmieniły się czasy. Spośród ludów południowej Italii Rzymianie najsroŜej zemścili się na swych śmiertelnych wrogach Samnitach, których uwaŜali za buntowników. Samnici utracili prawie jedną trzecią swych ziem. Republika skonfiskowała im m.in, rozległy pas terytorium przez całą szerokość Apeninów, od Kampanii po Apulię. W ten sposób plemiona górali zostały od siebie odizolowane, a Związek Damnicki - rozbity. Hirpinom odebrano miasto Maleventum, połoŜone w samym sercu Samnium, które Rzymianie przemianowali na lepiej brzmiące Beneventum, i załoŜyli tu kolonię latyńską. Poszczególne miasta i plemiona samnickie, musiały zawrzeć ze zwycięzcą osobne traktaty, stając się „sprzymierzeńcami” Rzymu. Prawdopodobnie zburzono fortyfikacje najwaŜniejszych ośrodków samnickich, a mieszkańcy innych musieli się przenieść w miejsca z natury mniej obronne. Republika odebrała teŜ Bruttiom poiowę lasu Sila, gdzie znajdowały się dobre pastwiska. Lukanowie z pewnością równieŜ musieli oddać część swoich ziem, ale oba te ludy mogły przynajmniej zachować swe związki plemienne. W celu szachowania Lukanów jeszcze przed zakończeniem wojny Rzymianie załoŜyli w 273 roku kolonię latyńską w Paestum. Nie moŜna wykluczyć, Ŝe jeszcze przed kapitulacją Tarentu nadtybrzańska Republika przygotowywała się do wojny z Kartaginą, zakładając kolonie w Paestum i w Cosa, mające wzmocnić obronę wybrzeŜa. Być moŜe przygotowaniom do wielkiego konfliktu z Punijczykami słuŜyć miało równieŜ odebranie Bruttiom terenów leśnych - Rzymianie chcieli zapewnić sobie zasoby drzewa potrzebnego do budowy okrętów wojennych112. 112

W. V. Ha rri s , War and Imperialism in Republican Rome, Oxford 1979, s. 183 i n., uwaŜa, Ŝe po opuszczeniu przez Pyrrusa Italii wojna Rzymu z Kartaginą była

207

W 270 roku Republika załatwiła wreszcie swe porachunki ze zbuntowanymi kampańskimi Ŝołdakami, wciąŜ trzymającymi się w Rhegion. Dopóki trwała wojna z Pyrrusem, Rzym chętnie korzystał z usług tych okrutnych wojowników. Potem jednak Kampańczycy stali się niepotrzebni. W 270 roku konsul Gajusz Korneliusz Blaesio poprowadził legiony na sam „palec” italskiego buta. Kampańscy zbóje bronili się zaciekle, wiedząc, Ŝe nie mogą liczyć na laskę, w końcu jednak Rhegion padło. Większość obrońców zginęła w walce, tylko 300 udało się wziąć Ŝywcem. Jeńców pognano do Rzymu, tam na mocy wyroku ludu rzymskiego zostali po pięćdziesięciu wyprowadzeni na forum, wychtostani do krwi i ścięci. Herszt Kampańczyków, Decius Vibelius, oślepiony uprzednio podstępnie przez greckiego lekarza, zdąŜył przed tą bolesną egzekucją popełnić samobójstwo. Rhegion senat oddał ocalałym z urządzonej przez Kampańczyków rzezi jego greckim mieszkańcom, aby chociaŜ częściowo odzyskać zaufanie sprzymierzeńców. W mieście stanął wszakŜe rzymski garnizon. Z murów Rhegion legioniści mogli juŜ widzieć brzegi Sycylii, wyspy zamoŜnej i słabo bronionej, której patronką była bogini obfitości Demeter. Na razie Republika nie mogła jeszcze wszcząć konfliktu z Kartaginą, niespodziewanie bowiem wybuchł bunt Samnitów. Niejaki Lolius z plemienia Karacenów, wzięty do Rzymu jako zakładnik, zdołał zbiec i namówić swoich rodaków do rebelii (Dion. Hal. XX, 17; Zonar. VIII 7; Cass. Dio frg. 43), Powstańcy ufortyfikowali pewną miejscowość w górach, z której prowadzili antyrzymską partyzantkę. Senat tak lękał się Sainitów, Ŝe wysłał przeciwko tej garstce desperatów aŜ 2 armie konsularne pod wodzą Kwintusa Ogulniusza Gallusa i Gajusza Fabiusza Piktora. Bunt utopiono we krwi, przywódców stracono, a prostych Ŝołnierzy sprzedano w niewolę. Z Karacenów pozostały Ŝałosne resztki. Być moŜe powstańcy otrzymali jakąś pomoc od Picenów, osiadłych na wybrzeŜu Adriatyku. W kaŜdym razie konsulowie 268 raku szybko ujarzmili Picenów, bardzo prawdopodobna. Interpretację tę odrzuca Lazenby, op. cit., s. 35, który nie przypisuje Rzymowi agresywnych zamiarów.

208

sprzymierzonych z Rzymem od lat trzydziestu, a część ludności przesiedlili na południe - do Samnium. W następnym roku przyszła kolej na Sallentynów, osiadłych w samym „obcasie” italskiego buta, dawnych sprzymierzeńców Tarentu. Nie wydaje się, aby ten nieliczny lud tak długo zachował niepodległość, raczej poddał się w 272 roku razem z Tarentem i innymi miastami Wielkiej Grecji. Republika mimo to wypowiedziała wojnę Sallentynom, przypuszczalnie, by zagarnąć ich znakomity port. Legionami dowodził konsul Marek Atiliusz Regulus, bohater przyszłej wojny z Kartaginą, Jak było do przewidzenia. Sallentynowie zostali pobici i musieli oddać port, gdzie Rzymianie załoŜyli Brundisium, które szybko zepchnęło w cień Tarent. W niespełna 80 lat po wyjściu poza południowe granice Latium Republika podbiła praktycznie catą Italię (z wyjątkiem nadpadańskich obszarów zamieszkanych przez Galów, których podówczas do Italii nie zaliczano). Pyrrus zdolał powstrzymać zwycięski marsz Romy o osiem lat. Rzymianie jeszcze nie skończyli rozprawy ze zrewoltowanym etruskim miastem Volsinii w 264 roku, gdy pod byle pretekstem przerzucili wojska na Sycylię. Głosili, Ŝe muszą nieść pomoc Mamertynom z Messany, zagroŜonym przez Syrakuzy i Kartaginę, a przecieŜ sami wyrŜnęli „swoich” Mamertynów, czyli Kampalczyków z Rhegion. Tego cynizmu grabieŜczej Republiki nie mógł usprawiedliwić nawet Polybios. Rozpoczęły się tytaniczne zmagania, nazwane z rzymskiej perspektywy wojnami punickimi, które miały zdecydować o panowaniu na Morzu Śródziemnym. Właściwie wynik ich był z góry przesądzony. Po odparciu ataków Pyrrusa i podporządkowaniu całej Italii moŜliwości mobilizacyjne Rzymu sięgały 700 tysięcy ludzi, a rezerwy finansowe byty ogromne. śadne państwo ówczesnego świata nie mogło się juŜ wtedy równać z potęgą Rzymu. Fakt, Ŝe o wiele słabsza Kartagina tak długo stawiała opór, a w czasie II wojny punickiej nawet zagroziła Rzymowi, zakrawa na cud. Po italskich takŜe sycylijskie poleis, które przed Kartagińczykami obronił Ajakida, rychło dostały się pod panowanie Rzymu. Konsekwencje italskiej wyprawy Pyrrusa były

209

doniosłe. Ajakida nie załoŜył wprawdzie imperium na Zachodzie - z niewielką armią, jaką dysponował, było to prawie niemoŜliwe. Nie powtórzył sukcesu Aleksandra, ale przecieŜ nie moŜna porównywać chylącego się do upadku państwa perskiego z pręŜnymi potęgami Zachodu - Rzymem i Kartaginą. Zdołał jednak przepędzić Kartagińczyków ze wschodniej Sycylii i opóźnić ekspansję Republiki Rzymskiej. Dzięki temu zapewnił greckim miastom Italii i Sycylii jeszcze kilka lat wolności. Rzymianie stoczyli natomiast swą pierwszą wojnę z państwem hellenistycznym i, mimo klęsk, wyszli z tej rozprawy obronną ręką. Poznali przy tym taktykę nowoczesnej armii hellenistycznej - taktykę połączonych broni, harmonijnego współdziałania w bitwie róŜnych oddziałów. Zwycięstwa Ajakidy uświadomiły teŜ politykom Republiki, jak wielką rolę odgrywa wytrawny wódz, czuwający nad przebiegiem bitwy (rzymscy konsulowie byli raczej urzędnikami, zmieniającymi się co roku). Jak stwierdził pewien współczesny historyk: „to Grek król Pyrrus nauczył Rzymian taktyki, dzięki której pokonali Grecję”113. W bojach z Pyrrusem Rzymianie nauczyli się walczyć ze słoniami, co podczas wojen punickich bardzo im się przydało. Pliniusz Starszy (Historia Naturalis VIII, 19) zaświadcza, iŜ walki z Pyrrusem uświadomiły Rzymianom, Ŝe łatwo jest zabić słonia, odcinając mu trąbę (oj, podejrzewamy, Ŝe wcale nie tak łatwo). Wreszcie legioniści nauczyli się budować swoje znakomite obozy, po prostu kopiując obóz Pyrrusa, który zdobyli pod Benewentem (czy teŜ na polach Anizyńskich) (Frontin. Strateg. II, 2,1). Słynny obóz rzymski, opisany przez Polybiosa, o którym słyszał kaŜdy licealista, to po prostu obóz Pyrrusa. Co więcej, na wzór regularnego obozu króla Molossów zaczęto zakładać i przebudowywać miasta italskie kampania Pyrrusa doprowadziła to przełomu w italskiej architekturze. TakŜe dyplomatycznie Republika wypłynęła na szerokie wody. W czasie wojny poselstwa Pyrrusa i Kartaginy 113

P. Coussin, cyt. za Leveque, op. cit., s. 542.

210

bawiły nad Tybrem. Dzięki dyskusjom z Kineasem rzymscy nobilowie, przywykli tylko do szorstkiego wykłócania się z legatami Galów i Samnitów, poznali kunszt hellenistycznej dyplomacji. Co więcej, w czasie „pyrrusowej wojny” Rzym wkroczył na scenę wielkiej polityki. W 273 roku, a więc w czasie gdy Pyrrus przygotowywał swą wyprawę na Peloponez i wciąŜ bronił się Tarent, do Rzymu przybyło poselstwo Ptolemajosa II Filadelfosa, który pragnął zawrzeć układ o przyjaźni i zapewne takŜe handlowy z Rzymem. Otrzymał odpowiedź pozytywną i senat wysłał do Aleksandrii własną legację z Fabiuszem Maksimusem Gurgesem na czele, którą podejmowano niezwykle gościnnie. Egipski monarcha skierował swych dyplomatów nad Tyber zapewne pod wraŜeniem niepowodzeń Pyrrusa. Pragnął zabezpieczyć swe interesy handlowe w Italii i zapewnić sobie poprawne stosunki z nową potęgą Zachodu114. Skutki tej wymiany poselstw pozostały jednak bardziej doniosłe. Kiedy w czasie I wojny punickiej znajdująca się w opresji Kartagina prosiła Fiiadelfosa o poŜyczkę 2000 talentów, król odmówił, powołując się na przyjaźń z Rzymem. Ptolemejski Egipt był odtąd przez długie dziesięciolecia sprzymierzeńcem Republiki znad Tybru. Co więcej, uczeni i pisarze z Aleksandrii, będącej drugim obok Aten duchowym ośrodkiem helleńskiego świata, doszli do wniosku, Ŝe lud, który przepędził za morze takiego wodza jak Pyrrus, z pewnością nie jest barbarzyński. Przeciwnie, Rzymianie muszą być ściśle spokrewnieni z Grekami. Twórcy aleksandryjscy zaczęli rozpowszechniać więc legendę o trojańskim pochodzeniu Rzymian, będącą pochodzenia etruskiego, lecz chętnie przejętą przez historyków i poetów nadtybrzańskiej Republiki. Trojanie byli przeciwnikami szturmujących Ilion Achajów, lecz bynajmniej nie barbarzyńcami. NaleŜeli do tego samego kręgu „cywilizacji 114

Hammond, Which Ptolemy..., s. 411, uwaŜa jednak, iŜ Ptolemajos II chciał przekonać zwycięskich Rzynian, Ŝe nie jest ich wrogiem, aczkolwiek wcześniej ochraniał Epir podczas nieobecności Pyrrusa i dostarczył mu Ŝołnierzy. Być moŜe jednak Rzymianie wysłali poselstwo, chcąc zawrzeć sojusz z Egiptem przed planowaną juŜ wojną z Kartaginą. Tak uwaŜa Harris, op. cit., s. 183 i n.

211

heroicznej”, powiązani byli na róŜne sposoby ze swymi mykeńskimi wrogami. Wywodzący się od Trojan Rzymianie byli więc dla świata hellenistycznego do zaakceptowania. Próba Pyrrusa, potomka Achillesa, wykorzystania mitu trojańskiego do propagandy anyrzymskiej, w ostatecznym rachunku przyniosła raczej korzyści Miastu Wilczycy115. Wojna Pyrrusowa miała takŜe powaŜne następstwa ekonomiczne. Zmusiła Rzymian do wprowadzenia nowoczesnego systemu monetarnego. Republika wybijała uprzednio jedynie brązowe ptytki i monety do celów płatniczych. Jak juŜ wspomnieliśmy, po wylądowaniu Ajakidy w Italii Roma wypuściła pierwszą serię monet srebrnych, wybitych w którejś z mennic południowej Italii. Był to środek doraźny, na sfinansowanie armii. Prawdziwa rewolucja nastąpiła natomiast w 269 roku. Zapewne dzięki łupom wziętym w Tarencie i innych miastach Wielkiej Grecji mennica rzymska mogła wyemitować długą serię monet srebrnych z napisem ROMA-NO(RUM), głową Herkulesa oraz wilczycą z bliźniętami - Romulusem i Remusem. Po wojnie z królem Molossów nadtybrzańska Republika dysponowała więc zaprawioną w bojach, nowoczesną armią, flotą, którą w razie konieczności mogły wystawić ujarzmione poleis południowej Italii, sprawną dyplomacją i uporządkowanym systemem finansowym. Rzym z zacofanej, chłopskiej republiki, o horyzontach ograniczonych do Italii, stał się pręŜnym, nowoczesnym mocarstwem, gotowym do walki o hegemonię w basenie Morza Śródziemnego. Po przepędzeniu za Adriatyk takiej osobistości, jak Pyrrus, który był przecieŜ przedstawicielem najbardziej rozwiniętej politycznie, militarnie i kulturowo cywilizacji ówczesnego świata, rzymscy nobilowie nabrali pewności siebie. Uwierzyli, Ŝe nie ma takiego przeciwnika, którego Roma nie byłaby w stanie pokonać. Znamienne, Ŝe Ajakida był ostatnim nieprzyjacielem Rzymu, z którym senat był przez jakiś czas skłonny zawrzeć pokój na równych warunkach. Później Republika Ŝądała czy to od Kartaginy, czy od królów 115

Na ten temat H. Sonnabend, Pyrrhos und die „Furcht” der Römer vor dem Osten, „Chiron” 19, 1989, s, 319 i n.

212

Macedonii, czy od Antiochia III Seleukidy, czy od Antiocha IV Epifanesa, juŜ tylko upokarzającej kapitulacji116. Nawet po straszliwej klęsce pod Kannami świadomi potęgi swego państwa patres nie zareagowali na pokojowe sondaŜe Hannibala. Po śmierci Pyrrusa na tronie Molossów zasiadł jego syn Aleksander. W 262 roku usiłował pomścić śmierć ojca, najeŜdŜając Macedonie i łatwo przepędził Antygonosa Gonatasa. Wkrótce potem został jednak pokonany przez wodzów małoletniego Demetriosa, syna Gonatasa i musiał nawet uciekać z ojczyzny. Wrócił przy pomocy Akarnanów i potrafił utrzymać potęgę Epirockiej Symmachii. Po zgonie Aleksandra jego synowie zmarli młodo. Monarchia Ajakidów słabła, przypuszczalnie plemiona epirockie nie chciały znosić hegemonii Molossów. W 232 roku Dejdameja, wnuczka Pyrrusa, została zamordowana w Ambrakii, prochy zwycięzcy spod Heraklei buntownicy rozrzucili podobno na cztery wiatry. Epiroci organizują swój związek juŜ bez królów, jednak Epir jest juŜ tylko cieniem dawnej świetności i dostaje się pod wpływy Macedonii. Kiedy Pyrrusowi nie powiodło się w Italii, Macedończycy i Grecy z Hellady uznali, Ŝe nie mają juŜ czego szukać za Adriatykiem. Królowie macedońscy krótkowzrocznie marnotrawili swe siły w niewiele znaczących wojnach lokalnych, nie przeczuwając, Ŝe w Italii rośnie w siły wróg, który zniszczy ich królestwo. Po śmierci Pyrrusa Rzymianie nie podjęli wyprawy odwetowej na Półwysep Bałkański z prostej przyczyny - zajęci byli wojną z Kartaginą i łupieniem greckich miast na Sycylii. W podświadomości senatorów pozostał jednak lęk przed inwazją ze Wschodu. Po zakończeniu I wojny punickiej i przejściowym uspokojeniu frontu galijskiego na północy Italii Rzymianie wysłali całą armię konsularną przeciw łupieskim Ilirom (229 rok) i ustanowili 116

Pierwszą wojnę macedońskią Republika zakończyła wprawdzie w Foinike kompromisowym pokojem z Filipem V, ale Rzym był zajęty wtedy konfliktem z Kartaginą. Po pokonaniu Punijczyków bardzo szybko wysłano legiony przeciwko Filipowi i prowadzono wojnę aŜ do klęski macedońskiego monarchy. Pokój w Foinike Rzymianie traktowali najwyŜej jako rozejm. Hammond, StaroŜytna Macedonia, s. 311.

213

w Ilirii swoisty protektorat. Być moŜe wynikało to z obawy, Ŝe na tronie macedońskim zasiądzie nowy Pyrrus i przeprawi się na czele swych falangitów za Adriatyk. W kaŜdym razie za potencjalnego nowego Pyrrusa senatorowie uwaŜali Filipa V. króla Macedonii, który usiłował wyrzucić Rzymian z Bałkanów, zawierając sojusz z Hannibalem, znajdującym się wówczas w Italii u szczytu powodzenia. Nawet po klęsce Kartaginy rzymscy notable obawiali się macedońskiego władcy. W 201 roku legat Marek Aureliusz ostrzegał, Ŝe Filip przygotowuje się do zbrojnej wyprawy i radził; „Rzymianie będą się musieli zabrać do tej wojny z większym wysiłkiem, Ŝeby Filip przy ich powolności nie waŜył się na to, na co juŜ poprzednio waŜył się ze znacznie mniejszego królestwa Pyrrus” (Liv. XXXI 3). W rok później konsul Publiusz Sulpicjusz Galba zwrócił się do komicjów centurialnych o wypowiedzenie Macedonii wojny. Lud jednak odrzucił ten wniosek społeczeństwo rzymskie było śmiertelnie znuŜone długimi zmaganiami z Kartaginą i chciało wreszcie, jak to mówi Liwiusz, „korzystać z owoców pokoju”. Wtedy konsul, zachęcony przez senat, zwołał centurie po raz drugi na Pole Marsowe i zachęcał do prowadzeniu wojny w Macedonii. W przeciwnym bowiem razie Filip mógł w przeciągu 5 dni przeprawić się z wojskiem spod Koryntu do Italii, podobnie jak Hannibal w ciągu pięciu miesięcy przybył do Italii spod hiszpańskiego Saguntu. „Nie porównujcie zresztą Filipa z Hannibalem ani Macedończyków z Kartagińczykami: na pewno jednak porównacie go z Pyrrusem. AleŜ, gdzie tu porównanie? O ileŜ wyŜej stoi tutaj człowiek od człowieka, naród od narodu! Epir był zawsze i jest dzisiaj skromnym dodatkiem do królestwa macedońskiego. Filip ma pod swoim panowaniem cały Peloponez i nawet Argos, głośne zarówno dzięki swej dawnej sławie, jak zwłaszcza przez śmierć Pyrrusa... O ileŜ bardziej kwitnącą Italię i o ileŜ mniej naruszone nasze mienie zaatakował Pyrrus, przy zdrowych i nie przemęczonych naszych wodzach, przy tylu pełnych wojskach, które potem pochłonęła wojna punicka, a jednak wstrząsnął nami i jako zwycięzca podszedł prawie pod mury

214

Rzymu! Odpadli od nas nie tylko Tarentyni i to wybrzeŜe Italii, które się nazywa Wielką Grecją - ci zresztą mogliby pójść za nim jako królem wspólnego z nimi języka i pochodzenia - ale równieŜ Lukania, Bruttium i Samnium! Myślicie więc, Ŝe to wszystko, z chwilą gdyby Filip przeprawił się do Italii, siedziałoby spokojnie albo dochowało nam wierności?”, pytał Sulpicjusz zgromadzonych obywateli (Liv. XXXI 7,8). Groźba inwazji nowego Pyrrusa - Filipa V – przeraziła Kwirytów. Tym razem komicja gremialnie opowiedziały się za wojną. Atak na Italię zza Adriatyku był w tym czasie raczej nieprawdopodobny, ale samo imię Pyrrusa wystarczyło, by przestraszyć rzymskich wyborców. Filip macedoński poniósł w wojnie z Rzymem sromotną klęskę, ale utrzymał się na tronie. Potem Republika wydała wojnę i zwycięŜyła Antiocha III Seleukidę zwanego Wielkim, który na czele szczupłych sił wylądował w Grecji. Zapewne i jego wzięto za kandydata na Pyrrusa, zwłaszcza iŜ sprzymierzeni z Antiochem Etolowie przechwalali się, Ŝe rokowania pokojowe będą prowadzić, gdy staną nad Tybrem. W Helladzie Antioch poniósł klęskę pod Termopilami i chociaŜ zebrał w Azji ogromna armię, pod Magnezją został pobity na głowę. Perseusz, syn i następca Filipa V, odwaŜył się wzmocnić Macedonię i oburzona z tego powodu nadtybrzańska Republika wypowiedziała mu wojnę właściwie bez Ŝadnego powaŜnego pretekstu. StaroŜytne królestwo Macedonii zostało złupione, zniszczone i podzielone. Niesłychanym, nawet jak na swoje moŜliwości, barbarzyństwem Rzymianie popisali się na terytorium Molossów, którzy nieopatrznie stanęli po stronie Perseusza. Pod koniec 167 roku rozgrabili doszczętnie 70 miejscowości Molossów i sprzedali w niewolę 150 tysięcy ludzi. Oznaczało to właściwie koniec historii staroŜytnego Epiru117. Podobnym okrucieństwem odznaczali się w staroŜytności chyba tylko Asyryjczycy. Nie była to samowola rozwydrzonej soldateski. Sam senat postanowił, Ŝe miasta Molossów staną się „łupem armii rzymskiej” (Polyb. XXX 117

Tak artykuł Epeiros (w:) Der Kleine Pauli, t. 2, kol. 286.

215

15; Liv. XLV 34; Ptutarch, Aemilius Paullus 6,29). Wina tego epirockiego plemienia nie była większa, niŜ sprzymierzonych z Perseuszem Ilirów czy samych Macedończyków, a jednak to właśnie Molossów Republika ukarała najsurowiej. CzyŜby patres chcieli pomścić na bezbronnych Epirotach hańbę Heraklei i Ausculum? Rzymianie wzięli równieŜ srogi odwet na samym Pyrrusie. Sławili wprawdzie jego szlachelność i humanitaryzm, jednak z powodzeniem przekazali potomności wizerunek „Orła z Epiru” jako awanturnika i wartogłowa, politycznego hazardzisty, odnoszącego zwycięstwa okupione tak krwawo, Ŝe były właściwie klęskami. JuŜ poeta Enniusz pisał z ledwie ukrytą złośliwością: Niewzruszony ród Ajakidów Bardziej potęŜny jest w wojnie niźli w rozumie (Annales, 6, frg. VI, 180 i n.). Rzymianom wtórowała propaganda Antygonidów, którzy przecieŜ tylko dzięki raczej przypadkowej śmierci Pyrrusa zdołali utrzymać się na tranie Macedonii. Plutarch (26), z pewnością korzystający w tym miejscu z dzieła Hieronima z Kardii, krytykował króla Molossów, który jakoby: „co czynem zdobywał, to przez wielkie nadzieje tracił, bo chęć realizacji odległych planów porywała go dalej, zanim w naleŜyty sposób ugruntował zdobycze bieŜące. Antygonos (Gonatas) przyrównywał go do człowieka grającego w kości, który nieraz zrobi piękny rzut, ale wygrać tych rzutów nie umie”. Tak naprawdę jednak Pyrrus był równie znakomitym wodzem na polu bitwy, jak błyskotliwym, dalekowzrocznym politykiem. Jako jedyny z hellenistycznych monarchów podjął próbę obrony greckich poleis Zachodu przed obcymi, „barbarzyńskimi” mocarstwami i odniósł niewiarygodne wprost sukcesy. Zaatakował Rzymian w ich strefie wpływów, pobił 3 konsularne armie i wytrzymał atak dwóch innych, wdarł się aŜ do starego kraju Latynów, na Sycylii sprawił srogie cięgi Punijczykom i zdobył prawie całą wyspę. śaden wódz hellenistycznego świata nie dokonał później czegoś podobnego. Filip V i Perseusz, będący przecieŜ tęgimi strategami, Antioch

216

III Wielki ze swym buńczucznym wojskiem, Mitrydates, król Pontu i jego wodzowie, w bitwach z jedną armią konsularną ponosili kompromitujące klęski. Owszem, Pyrrus popełniał błędy, z których najpowaŜniejszymi była odmowa zawarcia pokoju z Kartaginą i atak na hardą Spartę, od której powinien trzymać się z daleka. Ajakida nie miał teŜ cierpliwości do paktowania z władzami poleis, od miast greckich Ŝądał tylko ślepego posłuszeństwa, czym zraził sobie wielu zwolenników. Ale do ostatecznego niepowodzenia króla Molossów doprowadziło co innego. Pyrrus przegrał, bo właściwie skazany był na poraŜkę. Rzucił wyzwanie najpotęŜniejszym mocarstwom Zachodu, prowadząc wojsko bardzo szczupłe, bez pieniędzy na długie kampanie, bez Ŝadnych rezerw. Niespodziewane „zmiany frontów”, przerzucanie wojsk z Italii na Sycylię i z powrotem, z Italii do Eipiru, uznawane przez wielu za dowód niepoczytalności politycznej Ajakidy, były w rzeczywistości poszukiwaniem zasobów, niezbędnych do kontynuowania wojny - pieniędzy i Ŝołnierzy. Aleksander Wielki nie miał takich problemów wojował ze zmurszałym imperium perskim, regularnie otrzymywał posiłki z Macedonii i po drodze, dzięki zdobytym gigantycznym łupom, zaciągał do swego wojska Ŝołnierzy z miejscowych ludów. Pyrrus nie odniósł sukcesu, aczkolwiek, gdyby nie zginął w Argos, historia mogłaby potoczyć się inaczej. Za to zyskał sobie zasłuŜoną sławę wybitnego stratega, odwaŜnego do szaleństwa, zarazem jednak znakomicie kierującego przebiegiem bitwy. W przekazanej przez kilka źródeł (Liv. XXXV 14, 9; Appian. Syriac. 10,38-39; Plut. Flamininus 21) rozmowie Scypiona Afrykańskiego z Hannibalem w Efezie wielki Kartagińczyk wylicza najlepszych wodzów, przyznając Pyrrusowi drugie miejsce, zaraz po Aleksandrze. „Pyrrus pierwszy pokazał zakładanie obozu, a do tego nikt lepiej niŜ on nie umiał zajmować stanowiska czy rozmieszczać sił obronnych. Przy tym jeszcze posiadał umiejętność pozyskiwania sobie ludzi, Ŝe ludność italska wolała panowanie obcego króla niŜ narodu rzymskiego, mimo Ŝe ten tak długo juŜ w tym kraju przodował”. Zwycięzca spod

217

Kann, który sobie przyznał na tej liście miejsce trzecie, wiedział, co mówi118. Hannibal poszedł przecieŜ w ślady Ajakidy - wdarł się do Italii, zadał nadtybrzańskiej Republice szereg miaŜdŜących klęsk, dysponował wszak znacznie większymi rezerwami niŜ Pyrrus. Ostatecznie jednak takŜe Hannibal uległ Rzymianom, często dowodzonym przez kiepskich strategów, ale niezwycięŜonych w swej masie. Hannibal przejął i udoskonalił myśl taktyczną Pyrrusa - harmonijne współdziałanie róŜnych oddziałów cięŜkiej i lekkiej piechoty i konnicy oraz słoni, szukanie rozstrzygnięcia na skrzydłach. Bitwa nad Trebbią w 217 roku, kiedy to Barkida pobił wojska dwóch konsulów, umieściwszy na skrzydłach silne oddziały kawalerii i słonie, które przepędziły z pola jazdę rzymską i wyszły na tyły legionistów, była kopią bitwy pod Herakleją. Nie ma wątpliwości, Ŝe wojna Hannibala w Italii stanowiła niejako kontynuację wojny Pyrrusa. Być moŜe wódz punicki po zwycięstwie pod Kannami nie poszedł na Rzym, pamiętając, jak zakończył się marsz Pyrrusa na Miasto Wilczycy. Zdolności Ąjakidy sławią równieŜ inni autorzy. Według Kartagińczyka Proklesa, cytowanego przez Pauzaniasza (IV 35,1), Aleksander Macedoński przewyŜszał Pyrrusa wielkością swych dzieł, ponadto bardziej sprzyjało mu szczęście. „Orzeł z Epiru” był natomiast lepszym taktykiem jazdy i piechoty, a takŜe autorem podstępów wojennych. śyjący w II wieku n.e. Lukian zestawił dwie pary wybitnych wodzów, mitycznych i historycznych. Tworzyli je Agamemnon, wódz Achajów pod Troją, i Achilles, a takŜe Aleksander Wielki i Pyrrus (Hippias 1). Sława Ajakidy przetrwała wieki. W latach 1443-1468 albański bohater narodowy Jerzy Skanderbeg walczący z Turkami zagrzewał do boju swych rodaków, przywołując pamięć Aleksandra i Pyrrusa. Skanderbeg, podobnie jak ci staroŜytni wodzowie, prowadził swe wojska do boju przybrany w hełm z koźlimi 118

Na temat tej rozmowy Lancel, op. cit., s. 185 i 322. Być moŜe spotkanie obu wodzów w Efezie jest tylko efektownym wymysłem historyków. Wprowadzenie do tej rozmówy Pyrrusa jako znakomitego dowódcy świadczy jednak, Ŝe w staroŜytności król Molossów cieszył się sławą znakomitego stratega.

218

rogami. Współcześni zwali tego nieustraszonego wojownika „księciem Epidotów” (princeps Epirotarum), Albańczycy zaś po dziś dzień nazywają się Skipetarami, „synami orła”. Pamiętamy, Ŝe Ŝołnierze Pyrrusa właśnie orłem go okrzyknęli. Ajakida oczywiście obecny jest w medium XXI wieku, na stronach Internetu. Przeglądarka Altavista odnajduje 1455 stron ze słowem „Pyrrus” i 150 ze słowem „Pyrrhos”. W Internecie odnaleźć moŜna m.in. Ŝyciorys zwycięzcy spod Heraklei pióra Plutarcha w tłumaczeniu angielskim czy rozwaŜania raczej amatorskich historyków, twierdzących np. Ŝe Kartagina i Pyrrus nie powinni się zwalczać, lecz wspólnie wystąpić przeciw Rzymianom. Jest to pogląd słuszny, ale tylko z obecnej perspektywy. My wiemy, Ŝe Republika znad Tybru podbije śródziemnomorski świat. Ajakida i Kartagińczycy nie byli natomiast mądrzy naszą mądrością, nie przewidzieli, Ŝe Rzymianie w końcu obrócą w perzynę i państwo punickie i Epir. W Internecie odnaleźć moŜna równieŜ gry wojenne (po angielsku) oparte na kampanii italskiej króla Molossów, m.in. bitwę: „Benewent. Pyrrus z Epiru kontra Polybiosowi Rzymianie”, gdzie do obejrzenia są m.in. wizerunki obu armii w szykach bojowych i plan batalii, wcale udatny. Niektóre strony ze słowem „Pyrrus" odnoszą się jednak tylko do „pyrrusowych zwycięstw" odniesionych przez jakąś współczesną partię czy druŜynę sportową, a poza tym z historią staroŜytną nie mają nic wspólnego. Odwet Republiki znad Tybru okazał się więc niezwykle skuteczny. Rzymianie, którym nigdy nie udało się pokonać Ajakidy w polu, puścili w świat opowieść o „pyrrusowych zwycięstwach”, bardzo dla króla Molossów niesprawiedliwą, która Ŝyje do dnia dzisiejszego. Minęły stulecia, dawno zniknęli staroŜytni Epiroci i Rzymianie, a pojęcie „pyrrusowe zwycięstwo” wciąŜ funkcjonuje w wielu językach świata. My jednak chcemy zachować w pamięci inny, bardziej prawdziwy (chociaŜ nieco zbyt pochlebny) wizerunek Ajakidy. Zakończymy więc naszą opowieść cytatem z Justinusa (XXXV 5): „Wśród wszystkich pisarzy panuje zgodny pogląd, Ŝe ani w czasach Pyrrusa, ani w poprzednich nie było króla, którego by moŜna z nim porównać. Rzadko

219

spotyka się nie tylko wśród królów, ale takŜe znakomitych męŜów człowieka, który wiódłby Ŝywot bardziej nienaganny i pielęgnowałby sprawiedliwość bardziej rzetelną. Jego znajomość sztuki wojennej była tak wielka, Ŝe chociaŜ prowadził wojny z tak potęŜnymi królami, jak Lizymach, Demetrios czy Antygonos, zawsze wychodził z nich zwycięsko. TakŜe w czasie wojen z Sycylijczykami, Rzymianami i Kartagińczykami nigdy nie okazał się gorszy, przewaŜnie zaś odnosił zwycięstwa. On to swoją ojczyznę, z pewnością małą i nieznaną, uczynił sławną na cały świat rozgłosem swych czynów i blaskiem swego imienia”.

220

221

222

223

224

225

SPIS TREŚCI Wstęp............................... Kłopoty ze źródłami ........ „ORZEŁ Z EPIRU”............. Sen o zachodnim imperium Potęga znad Tybru........... Roma i Tarent................. Pyrrusowa armia.............. Przeprawa do Italii.. ...... Bitwa pod Herakleją....... Marsz na Rzym . ...…... Wojna czy pokój........ Bitwa pod Auskulum....... SOJUSZ dwóch mocarstw. Wyprawa sycylijska ........ Gniew Persefony ............ Bitwa pod Benewentem... Śmierć w Argos.............. Triumf Rzymu ................. Bibliografia.................... Wykaz ilustracji...............

3 6 13 31 36 45 58 66 70 97 101 108 138 148 163 172 190 202 220 224

226